Təhsil islahatının məqsədi və prinsipləri

Təhsil sahəsində islahat proqramının əsas məqsədi məktəbəqədər, orta,ali təhsildən sonrakı peşə və ona
uyğun əlavə təhsil pillələrində toplanmış potensialı saxlamaq və inkişaf etdirmək, təhsil sistemini
tənzimləyən müvafiq normativ hüquqi bazanı yaratmaq, cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasında, Təhsil Qanununda təsbit olunmuş tələbləri, siyasi, iqtisadi və sosial həyatın
demokratikləşməsinə əsaslanan dövlət siyasətini həyata keçirməkdən ibarətdir.
Göstərilən tələblərə cavab verən təhsil sisteminin strukturunun, məzmununun, kadr hazırlığı və
təminatının, tədris, elmi-metodiki və informasiya təminatının idarə olunmasının, maddi-texniki bazasının
və iqtisadiyyatının islahatı aşağıdakı prinsipləri əhatə edir:
-müstəqil Azərbaycan Respublikasının gələcəyi üçün təhsil sisteminin üstün inkişaf etdirilməli sahə
olduğunu təsbit etməyə imkan verən etibarlı bazanın yaradılması, ölkədə elmin və mədəniyyətin inkişafı,
demokratik vətəndaş cəmiyyətinin qurulması, modernləşdirilmiş istehsalat-mülkiyyət sistemi əsasında
sabit iqtisadi artıma nail olunması;
-demokratikləşdirilmə, humanistləşdirilmə, inteqrasiya, differensiallaşdırılma, fərdiləşdirilmə,
humanitarlaşdırılma prinsiplərinə əsaslanaraq, təhsil alanın şəxsiyyət kimi formalaşdırılmasını, onun
təlim-tərbiyə prosesinin əsas subyektinə çevrilməsini başlıca vəzifə hesab edən, milli zəminə, bəşəri
dəyərlərə əsaslanan, bütün qurumların fəaliyyətini təhsil alanın mənafeyinə xidmət etmək məqsədi
ətrafında birləşdirən yeni təhsil sisteminin yaradılması;
-islahatın humanitar xarakterli olması, onun insanların yaradıcı və keyfiyyətli fəaliyyətinin hərtərəfli
açılmasına yönəldilməsi, islahatda şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi;
-islahatın praktik yönümlülüyü — dövlətin və cəmiyyətin malik olduğu vəsaitlə təmin oluna bilən
məqsəd və tədbirlərin, yenilik və dəyişikliklərin həyata keçirilməsinə yönəldilməsi;
-təhsil sisteminin mütənasib inkişafının təmin edilməsi;
-mövcud təhsil sistemində toplanmış təcrübənin mütərəqqi əsaslarını saxlamaqla müstəqil Azərbaycan
Respublikasının strateji məqsədlərini həyata keçirməyə qadir olan intellektual potensialın
formalaşdırılmasında inkişaf etmiş ölkələrin özünü doğrultmuş və mövcud elmi-pedaqoji ictimaiyyətin
qəbul etdiyi təcrübəsindən istifadə olunması;
-təhsil sisteminin əhatə imkanlarının genişləndirilməsi, onun keyfiyyətinin və rəqabət qabiliyyətinin
yüksəldilməsi;
-təhsil sisteminin idarəetmə orqanlarının fəaliyyətinin respublikanın digər dövlət orqanları və qeyri-
dövlət təşkilatlarının fəaliyyəti, eləcə də ölkənin iqtisadi mühiti ilə əlaqələndirilməsi və təhsil siyasətini
həyata keçirən orqan və şəxslərin səlahiyyətlərinin Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanununa və digər
qanunvericilik aktlarına uyğun tənzimlənməsi;
-idarəetmənin dövlət-ictimai prinsipləri əsasında həyata keçirilməsi. Müəllim və digər pedaqoji
işçilərin fəaliyyəti üçün ən əlverişli şəraitin yaradılması, onların sosial müdafiəsinin təmin olunması.
Perspektivdə ictimai-dövlət idarəetmə sisteminə keçilməsi;
-təhsil sisteminin yeni iqtisadi modelinin qurulması, resurs təminatının möhkəmləndirilməsi və
optimallaşdırılması.
İslahatın başlıca istiqamətləri

-müasir tələblərə cavab verən istedadlı uşaqlar üçün təhsil müəssisəsindən tutmuş, inkişafında qüsur
olan, reabilitasiyaya ehtiyacı olan uşaqlar üçün yaradılmış yeni tipli təhsil müəssisələri şəbəkəsinin
yaradılması, bütün tipdən olan təhsil müəssisələrinin diversifikasiyası (əlaqələndirilməsi);
-əmək bazarına tələbatın formalaşması ilə bağlı tədris proqramlarının, təhsilin məzmununun və
metodikasının yeniləşdirilməsi. Burada əsas meyil respublika iqtisadiyyatının başlıca inkişaf
istiqamətlərinə, eləcə də humanitar və ictimai fənlərin məzmununun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
yönəltməklə, günün tələblərinə cavab verməyən proqramlar, metodikalar və səmərəsiz təhsil fəaliyyətləri
aradan qaldırılacaqdır;
-təhsil müəssisələrinin maddi-texniki resurslarına tələbat normalarının hazırlanması. Təhsilin
keyfiyyətinə, standartların icrasına nəzarət, eləcə də təhsil müəssisələrinin və ayrı-ayrı təhsil
proqramlarının ekspertiza və akkreditasiya mexanizminin yaradılması;
-təhsil müəssisələrinin inkişaf strategiyası və məqsədlərinin müəyyən edilməsində, müvafiq qərarların
çıxarılmasında və s. müstəqillik verən yeni idarə-etmə mexanizminin yaradılması;
-təhsil sisteminin maliyyələşdirilməsinin yeni mexanizmini əks etdirən iqtisadi modelin yaradılması.
İslahatın mərhələləri

1
 1999-2003 Öyrədici innovativ
2004-2007 Hazırlıq
2008-2016 Tətbiqetmə
İslahatın əsaslandırılması
Təhsil sisteminin mövcud vəziyyəti günün tələblərinə cavab vermədiyindən bu sahədə islahatların
aparılması təkzibolunmaz zərurət idi. Cəmiyyət öz gələcəyini təmin etmək məqsədi ilə yeni nəslin yüksək
səviyyədə hazırlığına nail olmalı və buna görə də təhsil üstün inkişaf etdirilən sahəyə çevrilməlidir.
İslahatlar, varisliyi saxlamaqla, təhsilin idarə olunması, bazar iqtisadiyyatı şəraitində mütəxəssis
hazırlığı və təhsilin maliyyələşdirilməsi sahəsində mütərəqqi dünya təcrübəsinə əsaslanmalıdır.

Normativ hüquqi baza

Azərbaycan Respublikası təhsil sisteminin normativ hüquqi bazasını Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyası, Təhsil Qanunu və digər müvafiq qanunvericilik aktları təşkil edir.
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu qəbul olunduqdan sonra təlim və tərbiyənin məzmunu,
təhsil sisteminin tədris, elmi-metodiki və informasiya təminatı, onun maddi-texniki bazasının
möhkəmləndirilməsi, idarə olunması, iqtisadiyyatı, elmi tədqiqat işləri və beynəlxalq əlaqələr sahələrində
müəyyən işlər görülmüşdür.
Təlimatlar və normativlər
Təhsil müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra normativ sənəd, peşə-ixtisas sahəsində
mütəxəssis hazırlığı, ixtisasların yeni siyahısı təsdiq olunmuş, ali təhsildə mütəxəssis hazırlığının
çoxpilləli strukturuna keçilmiş, texniki peşə təhsili müəssisələri şəbəkəsinə yenidən baxılmış, ümum orta,
ali və orta peşə ixtisası təhsili üçün Dövlət təhsil standartlarının layihəsi hazırlanmış, ixtisas və
ixtisaslaşma istiqamətləri üzrə baza təhsil proqramları və tədris planları, tədris planlarına uyğun fənn
proqramları hazırlanmış, təhsilin bütün pillələri, xüsusən də ümumtəhsil məktəblərində dərsliklər
yeniləşmiş, Azərbaycan bölməsi üçün tədris proqramları yenidən işlənmiş və çap edilmişdir. Xüsusi tipli
məktəblər üçün ilk dəfə olaraq, milli tədris proqramları və dərsliklər hazırlanmış, təhsil sistemimizin
beynəlxalq təhsil sisteminə inteqrasiyasının təməli qoyulmuşdur.
.
Təhsil islahatından gözlənilən nəticələr bunlar idi:
1. Təhsil sisteminin yeni normativ - hüquqi, iqtisadi və informasiya bazasının yaradılması;
2. Müxtəlif yönüm və səviyyəli təhsil müəssisələrinin inteqrasiyası nəticəsində onların bazasında
yeni tipli elm-təhsil mərkəzləri yaratmaq, təhsil müəssisələri şəbəkəsinin yenidən qurulması:
3. Bazar iqtisadiyyatının tələbatına uyğun təhsil sisteminin yeni strukturunun yaradılması;
4. Ümumi və peşə təhsilinin bütün pillə və səviyyələrində dövlət təhsil standartlarına müvafiq
təhsil proqramları və tədris planlarının yenidən hazırlanması;
5. Təlim-tərbiyənin məzmunu təhsil alanların imkanlarına uyğun dövlətin, ictimaiyyətin və şəxsin
tələbatı əsasında qurulması;
6. Kadr hazırlığı və təhsil sektoru işçilərinin çevikliyi, peşəkarlığı və rəqabət qabiliyyətinin
artırılması;
7. Təhsilin tədris, elmi-metodiki və informasiya təminatı real tələbata və strateji istiqamətlərə
uyğun qurulması;
8. Təhsil sistemində dövlət-ictimai və ictimai-dövlət xarakterli yeni idarəetmə modelinin
yaradılması;
9. Təhsilin dinamik inkişafmı və yüksək keyfiyyətini, şəxsiyyətin və cəmiyyətin tələbatını təmin
edən, dövlət və ictimaiyyətin birgə fəaliyyətinin səmərəli əlaqələndirilməsini tənzimləyən
idarəetmə sisteminin yaradılması;
10. Təhsil sistemi müəssisələrinin təchizatının yeni mexanizminin, müasir tələblərə cavab verən
maddi-texniki bazasının yaradılması;
11. Təhsil sisteminin maliyyələşdirilməsinin yeni mexanizmini əks etdirən iqtisadi modelin
yaradılması.

Hüquqi - normativ sənədlər

2
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası-1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq referendumu ilə Müstəqil
Azərbaycanın ilk Konstitusiyası qəbul olunmuşdur.Müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyası Azərbaycan
Respublikasının dövlət quruculuğunun əsaslarını qoymuşdur.

Azərbaycan Respublikası təhsil sahəsində islahat proqramı-AzərbaycanRespublikasıPrezidentinin

1999-cu il 15 İyun tarixli168 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir

Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi haqqında əsasnamə-Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

2005-ci il 1 Mart tarixli 203 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir.

Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti-Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 23 Yanvar

2006-cı il tarixli 33 nömrəli əmrlə təsdiq olunub.

Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası-Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 13 Yanvar 200-cu il tarixli 9 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

Sinif rəhbəri haqqında əsasnamə-Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin 5 Mart 2009-ci il tarixli, 270
№-li əmri ilə təsdiq edilmişdir

Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu - Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin

19 İyun 2009-cu il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq olunmuşdur.

Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları(kurikulumları)-Azərbaycan Respublikası

Nazirlər Kabinetinin 2010-cu il 3 İyun tarixli 103 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir

Ümumi təhsilin təhsil səviyyələri üzrə müddəti, bir səviyyədən digər səviyyəyə keçid qaydaları-
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2010-cu il 22 İyun tarixli 115 nömrəli qərarı ilə təsdiq
edilmişdir.

Ümumi təhsil müəssisəsinin Pedoqoji Şurası haqqında Əsasnamə- Azərbaycan Respublikası Təhsil
Nazirliyinin 19 Noyabr 2010-cu il tarixli, 1486 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir

Təhsil müəssisələrinin pedaqoji işçilərinin dərs yükü normalarınınmüəyyən edilməsi haqqında-Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2010-cu il 24 Noyabr tarixli 215 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

"Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi"nin təsdiq edilməsi haqqında-Azərbaycan Respublikası

Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il 13 Yanvar tarixli 5 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

"Azərbaycan 2020:gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası-Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il

29 Dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir

Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası-Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2013-cü il 24 Oktyabr tarixli nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir

Ümumi təhsil müəssisələrində şagirdlərin sinifdən-sinfə keçirilməsi haqqında müvəqqəti Qaydalar-

Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin 01 May 2014-cü il tarixli, 522 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir

Müəllimlərin etik davranış qaydaları- Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 16 May 2014-cü il
tarixli, 600 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir

“Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın həyata keçirilməsi ilə bağlı
Fəaliyyət Planı”-İlham ƏliyevAzərbaycan Respublikasının PrezidentiBakı şəhəri, 19 Yanvar 2015-ci il
tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir
3
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi sisteminə daxil olan ümumi təhsil müəssisələrində və peşə
liseylərində müəllimlərə tələbatın müəyyənləşdirilməsi, pedaqoji kadrların yerdəyişməsi və işə qəbulu
qaydaları-Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin29.04.2015-ci il tarixli 511 nömrəli əmri ilətəsdiq
edilmişdir

Kurikulum nədir?

Təhsil islahatlarının əsas istiqamətlərindən biri də kurikulum islahatıdır.Dünyanın təhsil sistemində

kurikulum modeli geniş istifadə edilməkdədir."Kurikulum" latın sözü olub "kurs","yol","elm","istiqamət"
deməkdir. 1918-ci ildə ilk kurikulumlar yaranmışdır. Artıq ötən əsrin 60-70-ci illərində dünyada, xüsusən
ABŞ-da kurikulum ideyaları genişlənmiş, bir nəzəriyyə kimi formalaşmışdır. Kurikulum hərəkatı kimi
genişlənən bu təhsil dalğası dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində də yayılmış, mütərəqqi təhsil təcrübəsi
kimi özünün təsdiqini daha geniş miqyasda tapmışdır. Hər kəs öz ölkəsinin ehtiyacları baxımından ona
yanaşmış, hazırladığı nümunələrdə zəruri tələbatları nəzərə almışdır.
Azərbaycanda kurikulum termini ötən əsrin 90-cı illərinin sonundan etibarən istifadə olunmağa
başlamışdır. Hər bir ölkəninözünəməxsus, özünün sosial-iqtisadi və mədəni-siyasi vəziyyətinə uyğun
gələn tədris kurikulumu olmuşdur, öz ölkəsinin ehtiyacları baxımından ona yanaşmış, hazırladığı
nümunələrdə zəruri tələbatları nəzərə almışdır.Azərbaycan pedaqoji fikrində isə bu belə qəbul
olunmuşdur:kurikulum təlimin məzmunu,təşkili və qiymətləndirilməsi ilə bağlı bütün məsələləri
özündə cəmləşdirən konseptual sənəddir.
2005-ci ildə Təhsil Problemləri İnstitutunun strukturunda Kurikulum Mərkəzi yaradılmış, həmin
vaxtdan respublikada kurikulum hərəkatı başlanmışdır. Yüzlərlə müəllim, təhsil işçisi bu hərəkata
qoşularaq kurikulumların hazırlanması istiqamətində müzakirələrin iştirakçısına çevrilmiş və 400-ə qədər
üzvü olan 23 işçi qrupunun ətrafında birləşərək kurikulumların hazırlanması prosesinə qoşulmuşdur.
Beləliklə, "Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulum)" sənədinin
2006-cı ildə, I-IV siniflər üçün fənn kurikulumlarının 2007-ci ildə ilk dəfə hazırlanaraq təsdiq olunması
respublikamızın təhsil həyatında hadisəyə çevrilmişdir.
2008-ci ildən etibarən məktəblərdə dərslər yeni tədris kurikulumlarına əsaslanaraq təşkil
olunmuşdur.Müasir təhsil sisteminə əsasən şagirdlər şəxsiyyət kimi formalaşır,azad düşüncə sahibi,sərbəst
qərar verə bilən,özünə güvəni olan,yalnız biliyə deyil, həmçinin həyatda ona lazım olan
bacarıqlara,vərdişlərə,keyfiyyətlərə yiyələnən,rahatlıqla ünsiyyət qura bilən və ən əsası sağlam düşüncəyə
sahib olan bir gənc nəsil formalaşır.Təhsilin zamanın,dövlətin tələbinə,şagirdlərin maraq və
təlabatına,inkişafına yönəlməsi həqiqətən də məqsədəuyğundur.

Кuriкulumun növləri
Rəsmi Кuriкulum
Bu, rəsmi məкtəb sistemində biliкlərin tədrisi ilə əlaqədar оlan хüsusi bir кuriкulumnövüdür. О,
aşağıdaкılardan ibarətdir:
• Кuriкulum üzrə gələcəк perspeкtivlər
• Кuriкulum siyasəti üzrə müddəalar
• Əsas prinsiplər
• Ümumi təlim nəticələri
• Məкtəbdə tədris оlunan hər bir fənn üzrə коnкret təlim məqsədləri
• Hər bir fənnə ayrılan vaхt
• Mövzular və məzmun
• Hər bir fənn üzrə qiymətləndirmə və dəyərləndirmə
• Dərslər və dərs planları.

4
Qeyri-rəsmi кuriкulum
Bu, rəsmi məкtəb кuriкulumunun tərкib hissəsi оlmayan biliкlərin tədrisi, yəni şaхmat кlubları, dram
кlubları, astrоnоmiya кlubları və s. ilə bağlı оlan кuriкulumdur.
İnteqrasiya оlunmuş кuriкulum
Bu növ кuriкulum fənn sahələri üzrə təlimin asanlaşdırılmasına хidmət edir. Bu, əкsər hallarda əsas təlim
məqsədləri ətrafında cəmləşir və ayrı-ayrı fənlərlə bağlı biliкləri əhatə edir. Inteqrasiya оlunmuş
кuriкulumun əsasında belə bir epistemоlоji dəlil vardır кi, bütün biliкlər bir-birilə bağlıdır və müхtəlif
məzmun və vəziyyətlər arasında nə qədər sıх əlaqə оlarsa, şagirdlərin dərкetmə qabiliyyəti bir о qədər
güclü оlar.
Əhatəli (kompleks) кuriкulum konsepsiyası şagirdlərin müxtəlifliliyini nəzərə alır və bütün şagirdlərə
kurikulumun məzmunu haqda məlumat verir.
Nəticələrə əsaslanan кurriкulum
Nəticələrə əsaslanan model, demək olar ki,ən geniş istifadə olunan modeldir və bəzən onu tələbatyönümlü
model adlandırırlar.Onun əsasında təhsil sisteminin müəyyən etdiyi təlim məqsədləri durur.
Fənlərə əsaslanan кuriкulum
Kurikulumun bu modelinə əsasən, təlim,uşaqları cəmiyyətin məhsuldar üzvlərinə çevirmək üçün lazım
olan bilik və bacarıqlardan çox,fənlər ətrafında birləşir.

Kurikulumu zəruri edən tələblər

 Cəmiyyətdə yeni ictimai münasibətlərin yaranması

 İnformasiya əsrinin tələbləri
 Mövcud təhsil proqramlarının müasir tələblərə uyğunsuzluğu
 Dünya təhsil sisteminə inteqrasiya
 Planlı iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid
 Təhsilin məqsəd və vəzifələrinə yeni baxış və yanaşmaların formalaşması

Kurikulumun əsas xüsusiyyətləri

(prinsipləri)

Kurikulumun əsas xüsusiyyətləri -

şəxiyyətyönümlülük,şagirdyönümlülük,tələbyönümlülük,inteqrativlik,nəticəyönümlülük və
qiymətləndirmə standartlarının olmasıdır.
Şəxsiyyətyönümlülük-təhsil alanın idraki,ünsiyyət və psixomotor bacarıqlarını inkişaf etdirməklə
onlarda milli və bəşəri dəyərlərin formalaşdırılmasıdır.Şagirdin şəxsiyyət kimi formalaşması üçün
onun mütləq, bu bacarıqların hər birinə yiyələnməsi şərtdir.İdraki(koqnitiv) bacarıqların inkişafı deyərkən
şagirdin təfəkkürünün inkişafı nəzərdə tutulur.Şagirdinəldə etdiklərinianlaması,hər hansı bir baş vermiş
hadisəni,məsələni,cümləni,mətni təhlil edə bilməsi,təhlil edib qərar qəbul edə bilməsi,nəyisə müqayisə
etməsi,rastlaşdığı bir situasiyanı,oxuduğu mətnin məzmununu dərk edib dəyərləndirə bilməsi,hər hansı bir
mövzuyla əlaqəli nümunələr göstərməsi, rast gəldiyi nəyisə xatırlayıb tanımasıidraki
bacarıqlardır.Ünsiyyətbacarıqları isə hər bir insana lazım olan əsas bacarıqdır.Şagirdlərdə ünsiyyət
bacarığının formalaşdırılması müəllimin qarşısında duran mühüm məqsədlərindən biridir.Şagird yerinə
yetirdiyi tapşırıqları təqdim edərkən,hər hansı bir hadisəyə reaksiya verərkən,xatırladığını və ya
gördüyünü təsvir edərkən ,qrupla və ya cütlərlə iş zamanı problemləri həll edərkən,seçimini izah
edərkən,müxtəlif müzakirələrə cəlb olunarkənonun ünsiyyət qurma qabiliyyəti formalaşır.Şəxsiyyətin
formalaşması üçün mühüm olan psixomotor bacarıqlar isə hərəki bacarıqları əhatə edir.Şagirdin rəsm
çəkə bilməsi,rəqs edə bilməsi , danışarkən jest və mimikalardan istifadə etməsi,qaçması,yazı
yazmasıvədigər bu cür fəaliyyətləri onlarda psixomotor bacarıqların inkişafını təmin edir.
Şagirdyönümlülük - Təhsil sahəsində fəaliyyətlərin təhsilalanların mənafeyinə, maraq və
tələbatlarının ödənilməsinə,potensial imkanlarının inkişafına xidmət etməsidir.
Maraq – fərdin xüsusi cəhd göstərmədən öz istəyi ilə, zövq alaraq bir işə yönəlməsidir.Tədris prosesi elə
qurulmalıdır ki,şagirdin maraq və tələbatının ödənilməsi əsas məqsəd kiminəzərdə tutulsun.İnsanın
istəmədiyi işi görməsi ilə istəyərək,maraq göstərərək gördüyü işin nəticəsi arasında müqayisə
olunmayacaq qədər fərq var.Şagirdlərin maraq dairəsini və tələbatlarını onların yaş səviyyəsinə görə
müəyyən etmək olar.Həmçinin onların qarşısına qoyduğumuz problemlər mütləq yaş
səviyyələrinə,potensial imkanlarına uyğun olmalıdır.Əks halda şagirdin özünə inamı itər və həvəsdən düşə
bilər.
5
Tələbyönümlülük-Fərdin,cəmiyyətin,dövlətin dəyişən ehtiyac və tələbatlarının nəzərə alınmasıdır.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev deyirdi: “Həyat böyük bir prosesdir. Bu prosesdə uğurla iştirak
etmək üçün insan müasir tələblərə uyğun olan təhsilə malik olmalıdır”.Zaman dəyişdikcə insanların həyata
baxış nöqtəsi,ehtiyac və tələbatları dəyişir. Bu dəyişikliyin müxtəlif səbəbləri ola bilər.Elm texnikanın
inkişafı,hər sahədə qloballaşma,dəyişən yaşam tərzi və s.Bu dəyişikliklər təhsildə fərqli yanaşmaların
yaranmasına səbəb olur. Bütün bunları nəzərə alararaq deyə bilərik ki,ümumi təhsilin məzmunu
hazırlanarkən fərdin, cəmiyyətin, dövlətin maraq və tələbatları nəzərə alınır, təhsilin məzmunu milli və
ümumbəşəri dəyərləri əks etdirməklə humanistlik,dünyəvilik, varislik, inteqrativlik prinsipləri əsasında
müəyyən edilir.Ümumi təhsilin məzmunu təhsilalanların yaş, fizioloji, psixolojixüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla onların dünyagörüşünün və şəxsiyyətininformalaşmasını, bazar munasibətlərinin tələblərinə
uyğun zəruri bilik vəbacarıqlara yiyələnməsini, əqli, fiziki, mənəvi, estetik inkişafını, müstəqil əmək
vəhəyatına hazırlanmasını, cəmiyyətin faydalı və məhsuldar üzvünəçevrilməsini təmin edir.
Nəticəyönümlülük- əldə olunması nəzərdə tutulan təlim nailiyyətlərinin əvvəlcədən müəyyən
olunmasıdır.Təhsil pillələri, siniflər və fənlər üzrə təlim nəticələri vardır ki,şagirdin təlimin sonunda əldə
edəcəyi təlim nəticələri əvvəlcədən müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulub.Yəni hər bir müəllim əvvəlcədən
tədris ilinin və ya tədris pilləsinin sonunda şagirdlərini hansı nəticəyə uyğun formalaşdıracağını
bilir.Təlim nəticələrini reallaşdırmaq üçün məzmun standartları müəyyən olunmuşdur.Məsələn,nümunə
kimi göstərmək olar ki,ibtidai sinif üzrə təlim nəticələri bunlardır:
İbtidai təhsili başa vurmuş şagird aşağıdakıları bacarmalıdır:
-yaşına uyğun bədii, elmi-kütləvi və məlumat xarakterli mətnləri müəyyən edilmiş qaydada oxumağı;
-oxuduğu mətndəki əsas məzmunu ayırmağı və ona öz fikrini bildirməyi;
-lüğətlərdən, məlumat xarakterli vəsaitlərdən, kompüter texnikasından istifadə etməyi;
-öz fikirlərini şifahi və yazılı formada aydın ifadə etməyi;
-məntiqi düşünməyi, fikir irəli sürməyi, başqasının fikrinə münasibət bildirməyi;
-zəruri riyazi bilikləri həyatda tətbiq etməyi, sadə alqoritmləri yerinə yetirməyi;
-müşahidə etdiyi obyekt və hadisələri təsvir etməyi, onları səciyyəvi əlamətlərinə görə fərqləndirməyi;
-ünsiyyət qurmağı, əməkdaşlıq etməyi, komanda, kollektiv tərkibində fəaliyyət göstərməyi;
-sadə mədəni davranış, şəxsi gigiyena və zəruri təhlükəsizlik qaydalarınaəməl etməyi;
-müəyyən olunmuş normativlər çərçivəsində fiziki hərəkətləri, bədii-estetikqabiliyyətini nümayiş
etdirməyi, -sadə əmək vərdişlərini tətbiq etməyi;
-öz hüquqlarını müdafiə etməyi, başqasının hüquqlarına hörmət etməyi;
-insanlara, təbiətə, şəxsi və dövlət əmlakına, başqasının əməyinə həssas,qayğıkeş və ədalətli münasibət
göstərməyi;
-Azərbaycan xalqının əxlaqi-mənəvi dəyərləri, tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti, görkəmli şəxsiyyətləri
haqqında qazandığı ilkin bilikləri, habelə ölkəsinə qarşı əks mövqedə olan qüvvələri sadə formada təqdim
etməyi;
-xarici dildə sadə ünsiyyət bacarıqlarına yiyələndiyini nümayiş etdirməyi.
İnteqrativlik-təhsil komponentlərinin bir-biri ilə və həyatla əlaqələndirilməsidir.İnteqrasiya -
yunanca "integratio" - "bərpa olunma", "integrationis" - "tam", "vahid","tamamlanan" mənasını verir.
İnteqrasiya latın dilində isə “integer” – “bütöv”, “bütövləşmə” deməkdir.Müxtəlif sistemlərin və ya
sistemin hissə və elementlərinin bir-biri ilə əlaqələndirilməsi, uyğunlaşması kimi başa düşmək olar.

Qiymətləndirmə standartları -təhsilalanların nailiyyət səviyyəsinə qoyulmuş dövlət

tələbidir.Məzmun standartlarının hansı səviyyədə reallaşması üçün etibarlı zəmin yaradır.

Ənənəvi təhsil proqramı Müasir kurikulum

Bilikyönümlüdür Şəxsiyyətyönümlüdür
Fənyönümlüdür Nəticəyönümlüdür
Təklifyönümlüdür Tələbyönümlüdür
Fəndaxili və fənlərarası əlaqə məqsədyönlü və İnteqrativlik əsas prinsip kimi qəbul olunub
sistemli xarakter daşımır.
Bəzi fənlər üzrə qiymət normaları müəyyən Qiymətləndirmə standartları və mexanizmləri
edilib müəyyən edilib

Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və

proqramları (kurikulumları)
6
 Standart (ingilis dilində standard — norma, nümunə) — sözün geniş mənasında işlənən nümunə,
etalon, model olub başqaları ilə müqayisədə ilkin götürülür. Standart kütləvi istifadə üçün nəzərdə
tutulmuş işlərin, xidmətlərin keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə dair tələbləri müəyyənləşdirən normativ
sənəddir.
Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kurikulumları)Azərbaycan Respublikası
NazirlərKabinetinin 2010-cu il 3 iyuntarixli 103 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.Standart dövlət
tələbidir.
Dövlət standartları şəxsiyyət və cəmiyyətin inkişafının zəmanətçisi olan biliklərin varisliyini və inkişafını
təmin edən, cəmiyyətin müasir tələbatına cavab verən təhsilin inkişafına kömək edir.Dövlət standartları
təhsil sahəsində dövlət siyasətinin aparılmasını,bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində gənc nəslin həyata və
əməyə, fasiləsiz ümumi və peşə təhsilinə hazırlanması və vətəndaşların özünütəhsil üçün əsas yaradan
varis təhsil proqramları sisteminin formalaşmasını təmin edir.Azərbaycan Respublikasının Təhsil
Qanununa əsasən,Dövlət tərəfindən ümumi təhsilin məzmununu,idarə olunmasını,maddi-texniki
bazasını,infrastrukturunu,təhsilanların bilik,bacarıq,vərdiş səviyyələrini,təhsilverənlərin keyfiyyət
göstəricilərini müəyyən etmək üçün tələblər-standartlar müəyyən olunmuşdur.Dövlət
standartlarıaşağıdakıları müəyyən edir:
- ümumi təhsilin məzmununu;
- ümumi təhsilin idarə olunmasını;
- ümumi təhsilin maddi-texniki və tədris bazasını;
- ümumi təhsilin infrastrukturunu;
- ümumi təhsil sistemində təhsilverənlərin keyfiyyət gostəricilərini;
- ümumi təhsil sistemində təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərininsəviyyəsini.
Ümumi təhsilin məzmununadair ümumi tələblər aşağıdakılardır:
-təhsilin məzmununu təhsilalanın və cəmiyyətin tələbatına, dövlətin təhsilsiyasətinə uyğunlaşdırmaq;
-məzmunu nəticəyönümlülük, şəxsiyyətyönümlülük, şagirdyönümlülük,inteqrativlik prinsipləri əsasında
müəyyənləşdirmək;
-təhsilalanların təlim marağını, potensial imkanlarını, sağlamlığınıntəhlükəsizliyini nəzərə almaqla onlara
davamlı inkişaflarını təmin edən, müstəqilhəyatda lazım olan zəruri biliklərin və əqli, informativ-
kommunikativ, psixomotorbacarıqların aşılanmasını təmin etmək;
-təhsilin məzmununa şagirdlərin ümumi inkişafına xidmət etməyən, tətbiqixarakterdə olmayan, məzmunu
ağırlaşdıran məlumatyönümlüməsələlərin daxiledilməsinə yol verməmək.
Ümumi təhsilin idarə olunmasına dair ümumi tələblər aşağıdakılardır:
-Ümumi təhsilin idarə olunması hesabatlılıq, məsuliyyətinbölüşdürülməsi və inkişafın monitorinqi
prinsipləri əsasında həyata keçirilir.
-Hesabatlılıq, nəticə etibarı ilə, ümumi təhsilin həyata keçirildiyimüəssisədə kollektivin hər bir üzvünün
tapşırılmış iş sahəsində cavabdehliyinitəmin edir. Ümumi fəaliyyətin müntəzəm hazırlanan və müzakirə
edilənhesabatlarda əks olunması müəssisədə hər bir fərdin vəzifə funksiyalarına
məsuliyyətlə yanaşmasında mühüm rol oynayır.
-Məsuliyyətin bölüşdürülməsi ümumi təhsilin idarə olunmasındademokratikik, sistemlilik və şəffaflıq
yaradan mühüm amil kimi meydana çıxır,ümumi fəaliyyətin səmərəli planlaşdırılmasına və nəzərdə
tutulan tədbirlərinicrasına çevik nəzarət mexanizminin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir.
-İnkişafın monitorinqi mövcud idarəetmə sisteminin məqsədyönlülüksəviyyəsini aşkara çıxarmaq və
irəliləyişlərin dinamikasını müəyyən etməkləplanlaşdırma və icra sistemində zəruri dəyişikliklər
aparılmasını təmin edir.
Ümumi təhsilin idarə olunması dövlət-ictimai xarakter daşıyır.
Ümumi təhsil müəssisələrində ali idarəetmə orqanı Pedaqoji Şurahesab olunur. Pedaqoji Şuranın
Əsasnaməsi Azərbaycan Respublikasının TəhsilNazirliyi tərəfindən təsdiq edilir.Pedaqoji Şura
iclaslarında, əsasən, təhsil sahəsində dövlət siyasətinəuyğun olaraq, təlim-tərbiyə prosesinin təşkili və
həyata keçirilməsi, təhsilinkeyfiyyətinin yuksəldilməsi, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, innovativ
pedaqojiideyaların məktəbdə tətbiqi, müəssisədə sağlam psixoloji mühit və təhlükəsiz şəraityaradılması,
maddi-texniki və tədris bazasının möhkəmləndirilməsi ilə əlaqədaraktual məsələlər, ümumi fəaliyyətin
yaxşılaşdırılması istiqamətində təkliflər vəhesabatlar müzakirə olunaraq müvafiq qərarlar qəbul edilir.
İdarəetmədə demokratikliyi və şəffaflığı daha da yüksəltmək məqsədiilə ümumi təhsil müəssisələrində
ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən özünüidarəorqanları (məktəb şurası, qəyyumlar, himayəçilər şuraları,
metodik şura, valideyn-məktəbassosiasiyası, valideyn komitəsi, uşaq parlamenti, qanunvericilik
əsasındafəaliyyət gostərən uşaq və gənclər təşkilatlarının orqanları) yaradıla bilər.

7
Ümumi təhsil müəssisəsinə rəhbərliyi qanunvericiliklə müəyyənedilmiş qaydada təyin olunan direktor
həyata keçirir. Direktorun vəzifəfunksiyaları ümumi təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.
Ümumi təhsilin infrastrukturuna dair tələblər aşağıdakıları müəyyən edir:
-Müəyyən edilmiş dövlət standartlarına uyğun keyfiyyətli ümumi təhsilalmaq üçün müvafiq
infrastrukturun yaradılması mühüm şərt hesab edilir.
-Ümumi təhsilin infrastrukturuna təhlükəsiz təhsil şəraiti, pedaqojikadrlarla təminat, təhsil fəaliyyəti üçün
zəruri imkanlara malik binalar, yardımçıbina və qurğular, sadə idman meydançası və qurğuları, müvafiq
kadrlarla təminolunmuş tibb, iaşə obyektləri, kitabxana, rabitə, su, istilik, elektrik sistemləri,
internet xidməti daxildir.
Ümumi təhsilin maddi-texniki və tədris bazasınadair tələblər aşağıdakılardır:
-Ümumi təhsil üzrə dövlət təhsil proqramlarının (kurikulumların)yerinə yetirilməsinə əlverişli şərait
yaratmaq məqsədilə ümumi təhsil müəssisələrizəruri maddi-texniki və tədris bazasına malik olmalıdır.
Ümumi təhsil müəssisəsinin maddi-texniki və tədris bazasına təchizolunmuş tədris laboratoriyaları,
emalatxanalar, idman və akt zalı, təhsilalan vətəhsilverənlər üçün mebel avadanlığı, informasiya-
kommunikasiya texnologiyaları,audio-vizual avadanlıqlar, tədris-əyani vəsaitləri, təlimin texniki vəsaitləri,
dərslikvə elmi-bədii ədəbiyyat fondu daxildir.
Ümumi təhsil pilləsində təhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərinədair tələblər aşağıdakıları müəyyən
edir:
Ümumi təhsilin həyata kecirildiyi müəssisələrə, bir qayda olaraq,pedaqoji-ali təhsilli mütəxəssislər qəbul
edilirlər.
Pedaqoji kadrlar ümumi təhsil müəssisələrində işə bilavasitə özixtisasları üzrə qəbul olunurlar.
Zəruri hallarda ucqar yaşayış ərazilərində yerləşən ümumi təhsilmüəssisələrinə pedaqoji orta-ixtisas
təhsilli şəxslərin qəbuluna, habelə ixtisaslıpedaqoji kadr çatışmadığı hallarda məzmun və mahiyyət etibarı
ilə yaxın fənlərinmüvafiq ixtisas müəllimi tərəfindən tədrisinə yol verilir.
Cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmuş təhsilverənlərin pedaqojifəaliyyəti davam etdirmələri, habelə
səhhətinin vəziyyətinə görə təhsilverənlərintəlim-tərbiyə müəssisəsində fəaliyyətdən kənarlaşdırılması
müvafiq qanunvericilikaktları ilə tənzimlənir.
-Ümumi təhsil sistemində çalışan təhsilverənlər, əsasən, aşağıdakıkeyfiyyət göstəricilərinə malik
olmalıdırlar:
-ixtisası üzrə dövrün tələbatına uyğun elmi-nəzəri biliklərə;
-uşaqlarla həssas ünsiyyətqurma və iş bacarığına;
-əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə, pedaqoji etika və mədəniyyətə;
-əməkdaşlıq, tədqiqatçılıq, özünütəhsil və idarəçilik bacarıqlarına;
-yaradıcılıq və sağlam rəqabət tələb edən layihələrdə, müsabiqə və innovativproqramlarda iştirak etmək
qabiliyyətinə;
-öz fəaliyyətini təqdim etmək və qabaqcıl pedaqoji təcrübələrdən bəhrələnməkbacarığına;
-ədalətlilik, məsuliyyətlilik, cavabdehlik keyfiyyətlərinə;
-işlədiyi məktəbdə və ictimaiyyətdə hörmətə və nüfuza.
Təhsilverənlərin keyfiyyət göstəriciləri Azərbaycan Respublikasının NazirlərKabineti tərəfindən təsdiq
edilən attestasiya qaydalarına əsasən müəyyən edilir.
Ümumi təhsil pilləsində təhsilalanların bilik,bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsiümumi təhsilin hər bir
səviyyəsi üzrə təsdiq olunmuş təlim nəticələri vəfənlər üzrə məzmun standartları ilə müəyyən edilir.
Təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənedən təlim nəticələri və məzmun
standartları aşağıdakı tələbləri ehtiva edir:
-fərdin, dövlətin, cəmiyyətin maraq və tələbatının odənilməsi;
-təhsilin nəticəyönümlülük, şagirdyönümlülük, inteqrativlik prinsipləriəsasında qurulmasına didaktik
zəmin yaradılması;
-təhsilalanların həyati bacarıqlara yiyələnməsinin prioritet hesab edilməsi;
-keyfiyyətli təhsil almaq üçün hamıya bərabər imkanların yaradılması;
-təhsil səviyyələri üzrə təhsil proqramlarında (kurikulumlarda) varisliyintəmin olunması;
-şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə müvafiq standartların
müəyyən edilməsi üçün etibarlı əsas yaradılması;
-təhsilalanların sağlamlığının qorunması məqsədilə ağırlaşdırıcı tədrismateriallarının təlim prosesinə
gətirilməsinin qarşısının alınması.
Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları 5 il müddətinə qüvvədədir

Təhsil proqramı (kurikulum)

8
Ümumi təhsil proqramı(kurikulumu) ölkə miqyasında təhsilin hər pilləsindəki faliyyətləri
istiqamətləndirir.Fənn kurikulumları isə yalnız fənn üzrə fəaliyyətləri istiqamətləndirir.
Ümumi təhsil üzrə proqramda (kurikulumda) aşağıdakılar
əhatə olunur:
- ümumi təhsilin səviyyələri üzrə təlim nəticələri və məzmun standartları;
- ümumi təhsilin hər bir səviyyəsində tədris olunan fənlər;
- ümumi təhsilin səviyyələri üzrə həftəlik dərs və dərsdənkənar məşğələ saatlarının miqdarı;
- ümumi təhsil sistemində pedaqoji prosesin təşkili prinsipləri;
-ümumi təhsil sistemində təlim nailiyyətlərinin (nəticələrinin) qiymətləndirilməsi və monitorinqi;

Ümumtəhsil məktəblərində təhsilin səviyyəsi dedikdə, ibtidai təhsil səviyyəsi (ı-ıv sinif üzrə),ümumi orta
təhsil səviyyəsi (v-ıx siniflər üzrə),tam orta (x-xı siniflər üzrə) təhsil nəzərdə tutulur. Ümumi təhsil
proqramında siniflər üzrə deyil,səviyyələr üzrə məzmun standartları və təlim nəticələri öz əksini tapır.Bu
sənəddə təhsil səviyyəsi üzrə təlim nəticələrində şagirdin hər hansı bir təhsil səviyyəsini başa vurarkən
əldə etdiyi ümumi kompetensiyalar əks olunmuşdur.Təhsil səviyyələri üzrə məzmun standartları isə
həmin təlim nəticələrini reallaşdırmaq üçün müəyyən olunmuşdur,şagirdin hər hansı təhsil pilləsini başa
vurarkən ayrı-ayrı fənlərdən əldə edəcəyi bilik,bacarıq və vərdişləri əhatə edir.
İbtidai təhsil üzrə ümumi təlim nəticələri
İbtidai təhsili başa vurmuş şagird aşağıdakıları bacarmalıdır:
-yaşına uyğun bədii, elmi-kütləvi və məlumat xarakterli mətnləri müəyyənedilmiş qaydada oxumağı;
-oxuduğu mətndəki əsas məzmunu ayırmağı və ona öz fikrini bildirməyi;
-lüğətlərdən, məlumat xarakterli vəsaitlərdən, kompüter texnikasındanistifadə etməyi;
-öz fikirlərini şifahi və yazılı formada aydın ifadə etməyi;
-məntiqi düşünməyi, fikir irəli sürməyi, başqasının fikrinə münasibətbildirməyi;
-zəruri riyazi bilikləri həyatda tətbiq etməyi, sadə alqoritmləri yerinəyetirməyi;
-müşahidə etdiyi obyekt və hadisələri təsvir etməyi, onları səciyyəviəlamətlərinə görə fərqləndirməyi;
-ünsiyyət qurmağı, əməkdaşlıq etməyi, komanda, kollektiv tərkibindəfəaliyyət gostərməyi;
-sadə mədəni davranış, şəxsi gigiyena və zəruri təhlükəsizlik qaydalarınaəməl etməyi;
-müəyyən olunmuş normativlər çərçivəsində fiziki hərəkətləri, bədii-estetikqabiliyyətini nümayiş
etdirməyi, sadə əmək vərdişlərini tətbiq etməyi;
-öz hüquqlarını müdafiə etməyi, başqasının hüquqlarına hörmət etməyi;
-insanlara, təbiətə, şəxsi və dövlət əmlakına, başqasının əməyinə həssas,qayğıkeş və ədalətli münasibət
göstərməyi;
-Azərbaycan xalqının əxlaqi-mənəvi dəyərləri, tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti,görkəmli şəxsiyyətləri
haqqında qazandığı ilkin bilikləri, habelə ölkəsinə qarşı əksmövqedə olan qüvvələri sadə formada təqdim
etməyi;
-xarici dildə sadə ünsiyyət bacarıqlarına yiyələndiyini nümayiş etdirməyi.
Ümumi orta təhsil üzrə ümumi təlim nəticələri
Ümumi orta təhsili başa vurmuş şagird aşağıdakıları bacarmalıdır:
-dinlədiyi və oxuduğu müxtəlif üslubda və janrda olan mətnləri təhlil etməyi,
-onların məzmununu yığcam, həm də qismən geniş formada başqasına çatdırmağı;
-nitqin monoloq və dialoq formalarından istifadə etməyi;
-plan, tezis, icmal tərtib etməyi, layihə, rəy hazırlamağı;
-nümunələr və dəlillər vasitəsi ilə fikirlərini məntiqi cəhətdən əsaslandırmağı,
-müxtəlif fikirlərdə ifadə olunan başlıca məqamları ümumiləşdirməyi;
-hesablamalar və proqnozlaşdırma aparmağı, riyazi dildən istifadə etməyi,
-alqoritmlər qurmağı, ehtimallar irəli sürməyi;
-ətraf aləmi dərk etmək üçün müşahidə, ölçmə, hesablama, təcrübə,qiymətləndirmə üsul və vasitələrindən
istifadə etməyi;
-təbiətdəki əsas qanunauyğunluqların mahiyyətini və onların qarşılıqlıəlaqəsini izah etməyi;
-müxtəlif fakt, mülahizə və dəlilləri müqayisə, təsnif və təqdim etməyi;
-təlim prosesində yaradıcılıq tələb edən işləri müstəqil yerinə yetirməyi;
-təlim tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün müxtəlif informasiyamənbələrindən (lüğətlər, ensiklopediyalar,
kompüter, internet, dövri mətbuat vəs.) istifadə etməyi;
-öz imkanlarını, meyil və marağını şüurlu olaraq müəyyən etməyi, iradi vəqeyri-iradi keyfiyyətlərini
nümayiş etdirməyi;
-gördüyüişlərin nəticəsini qiymətləndirməyi, qarşılaşdığı problemlərinoptimal həllini tapmağı;
9
-sadə formada icraçılıq, təşkilatçılıq və idarəetmə bacarıqlarını nümayişetdirməyi;
-ictimai davranış, habelə müvafiq təhlükəsizlik və tibbi-gigiyena qaydalarına,sağlam həyat tərzi
normalarına əməl etməyi;
-milli, əxlaqi-mənəvi, hüquqi, etik, estetik dəyərlərə, vətəndaşlıq mövqeyinə,liderlik keyfiyyətlərinə malik
olduğunu nümayiş etdirməyi;
-problemlərin həllində birgə fəaliyyət göstərməyi, kollektiv iş prosesindəözünün və başqalarının
fəaliyyətini qiymətləndirməyi;
-xarici dildə ünsiyyət qurmağı;
-ana dilində yazılı və şifahi ünsiyyət bacarıqlarına yiyələndiyini, ölkəsininədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti,
incəsənəti, görkəmli şəxsiyyətləri barədə, habeləvətəninə qarşı əks mövqedə dayanan qüvvələr haqqında
müvafiq məlumatlaramalik olduğunu nümayiş etdirməyi.
Tam orta təhsil üzrə ümumi təlim nəticələri
Tam orta təhsili başa vurmuş şagird aşağıdakıları bacarmalıdır:
-dinlədiklərinə və oxuduqlarına tənqidi və yaradıcı münasibət bildirməyi,
-maraq dairəsinə görə onları yeni məlumatlarla zənginləşdirməyi;
-nitqin müxtəlif formalarından məqamına görə istifadə etməyi;
-fikirlərini yazılı formada ifadə etməyi, yaradıcı yazılar (esse, müşahidə vətəəssürat xarakterli yazılar və
s.) yazmağı;
-ictimai həyatda baş verən hadisələrə və sosial-mədəni sahələrdəki yeniliklərəyaş səviyyəsinə uyğun
olaraq münasibət bildirməyi;
-maraq dairəsinə gorə müstəqil məlumatlar toplamağı, onları sistemləşdirməyi,
-təhlil və tətbiq etməyi;
-informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından həyat fəaliyyətinin təşkiliistiqamətində istifadə etməyi;
-qarşılaşdığı həyati problemləri qiymətləndirməyi və onların həlli istiqamətindəoptimal qərarlar qəbul
etməyi;
-potensial imkanları daxilində mövcud bilik və bacarıqlarını təkmilləşdirməyi,
-mədəni və intellektual səviyyəsini yüksəltməyi;
-insan əməyini, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını dəyərləndirməyi, milliəxlaqi-mənəvi dəyərlərə,
habelə ümumbəşəri dəyərlərə həssas və tolerantmünasibət bəsləməyi;
-xarici dildə (dillərdə) ünsiyyət saxlamağı;
-icraçılıq, təşkilatçılıq və idarəetmə ilə bağlı funksiyaları yerinə yetirməyi və
bu proseslərdə liderlik xüsusiyyətlərini nümayiş etdirməyi;
-ana dilində yazılı və şifahi nitq mədəniyyətinə yiyələndiyini, ölkəsininədəbiyyatı, tarixi, coğrafiyası,
görkəmli şəxsiyyətləri, habelə vətənin mənafeyinəqarşı olan əks-qüvvələr haqqında ətraflı məlumatlara
malik olduğunu nümayişetdirməyi.
İbtidai təhsil səviyyəsində məzmun standartları(burada ibtidai təhsil səviyyəsində tədris olunan fənlər
üzrə məzmun standartları əks olunub)
“Azərbaycan dili (təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərdə), rus dili(təlim rus dilində olan
məktəblərdə), gürcüdili (təlim gürcüdilində olanməktəblərdə) fənləri üzrə şagird:
-danışanın fikrinə münasibət bildirir, öz fikirlərini sərbəst və ardıcıl ifadəedir;
-düzgün, sürətli, şüurlu, ifadəli oxuyur, oxuduğu mətnlərə münasibət bildirir;
-kiçikhəcmli, rabitəli mətnlər qurur;
-lüğətlərdən, məlumat kitablarından istifadə edir;
-Azərbaycan xalqının dili, tarixi, əxlaqi-mənəvi dəyərləri, incəsənəti, adət-ənənələrihaqqında öyrəndiyi
məlumatları sadə formada təqdim edir;
-yazılı və şifahi nitqində fonetik, leksik, qrammatik qaydalara yiyələndiyininümayiş etdirir.
“Azərbaycan dili”(dövlət dili kimi)fənni üzrə şagird:
-dinlədiyi fikirləri anladığını nümayiş etdirir;
-müşahidə etdiyi əşya və hadisələri təsvir edir;
-kiçikhəcmli mətnləri düzgün və sürətli oxuyur, məzmununu izah edir;
-söz birləşməsi və cümlə modellərindən kiçikhəcmli şifahi və yazılı mətnlərqurur;
-dialoqlarda zəruri nitq etiketlərinə yiyələndiyini nümayiş etdirir;
-məlumat xarakterli kiçikhəcmli mətnləri lüğət vasitəsilə tərcümə edir.
“Xarici dil” fənni üzrə şagird:
-dinlədiyi fikrin məzmununu izah edir;
-gündəlik həyatda və məişətdə istifadə olunan əşyaları, onlara aid əlamət vəhərəkətləri adlandırır;
-sadə nitq etiketləri əsasında ünsiyyət yaradır, süjetli şəkillər üzrə nitq nümunələriqurur;
10
-ana dili ilə müqayisədə öyrəndiyi dilin fərqli səslərini ayırır və tələffüz edir;
-kiçikhəcmli mətnləri oxuyur və məzmununu izah edir;
-öyrəndiyi söz birləşməsi və cümlə modelləri əsasında kiçikhəcmli şifahi vəyazılı mətnlər qurur;
qarşılaşdığı yeni sozlərin mənasını lüğət vasitəsilə muəyyən edir.
“Riyaziyyat” fənni üzrə şagird:
-sıfır da daxil olmaqla milyon dairəsində natural ədədlər üzərində hesabəməllərini yerinə yetirir;
-kəmiyyətlərdən (uzunluq, sahə, həcm, zaman, kütlə, dəyər) həyatiməsələlərin həllində istifadə edir;
-sadə müstəvi fiqurlar və fəza cisimlərinin xüsusiyyətlərini müəyyən edir vəonların əsasında ölçmə və
hesablamalar aparır;
-məlumatları toplayıb sistemləşdirir, təhlil edir və nəticələri şərh edir.
“İnformatika” fənni üzrə şagird:
Təlim digər dillərdə aparılan məktəblərdə tədris edilir.
-eynicinsli obyektlər qrupunda artıq əşyanı seçir, onları əlamətlərinə görəayırır və müqayisə edir;
-hərəkətlər ardıcıllığında buraxılmış addımı müəyyən edir;
-qanunauyğunluqları müəyyən edir və onların əsasında modellər qurur;
-sadə riyazi alqoritmlər və layihələr tərtib edir;
-kompüterdə sadə əməliyyatları icra edir;
-qrafik redaktorda rəsmlər çəkir, onları redaktə edir, rəsmlərə mətn daxil edir,
-alqoritmlərdən istifadə edərək mozaikalar qurur;
-mətn redaktorunda sadə mətnlər yığır, redaktə edir və onlara rəsmlər daxiledir.
“Həyat bilgisi” fənni üzrə şagird:
-öz hüquqlarını dərk etməsini, başqalarının hüquq və azadlıqlarına hörmətləyanaşmasını, insanlara,
təbiətə, ekologiyaya həssas və qayğıkeş münasibətbəsləməsini nümayiş etdirir, həmin məsələlərlə bağlı
şəxsi fikirlərini bildirir;
-insan həyatı və sağlamlığının qorunması ilə bağlı ən zəruri təhlükəsizlikqaydalarını izah edir;
-mənəvi keyfiyyətlərin (düzlük, ədalətlilik, humanistlik, rəhmdillik)mahiyyəti barədə mülahizələrini şərh
edir, şəxsi həyatında bu keyfiyyətlərə əməletdiyini nümayiş etdirir;
iqtisadi biliklərdən məişətdə istifadə edir;
-təbiət hadisələri üzərində müşahidələr aparır və onlara münasibət bildirir;
-cəmiyyətdə baş verən hadisələri, insan-təbiət, insan-cəmiyyət münasibətləriniöz yaş səviyyəsinə uyğun
şərh edir.
“Texnologiya” fənni üzrə şagird:
-materialları müqayisə edir və çeşidləyir, müvafiq texnologiyalardan (ölçmə,kəsmə, biçmə, tikmə, toxuma,
qatlama, yapma, birləşdirmə və s.) və texnolojivasitələrdən istifadə edir, sadə məmulatlar hazırlayır;
sadə məişət xidmətlərini yerinə yetirir;
-birgəfəaliyyət bacarıqları nümayiş etdirir, özünün və başqalarının hazırladığıməmulatlara munasibət
bildirir;
-təhlükəsizlik texnikası və sanitariya-gigiyena qaydalarını şərh edir və praktikfəaliyyətdə onlara riayət
etdiyini nümayiş etdirir;
-yaradıcılıq tələb edən sadə model və layihələr qurur.
“Fiziki tərbiyə” fənni üzrə şagird:
-hərəki qabiliyyətlərini formalaşdıran oyunları və hərəkət komplekslərini icraedir, müəyyən edilmiş
normativləri yerinə yetirir;
-hərəki vərdiş və bacarıqları formalaşdıran müxtəlif statik və dinamikhərəkətləri sadə üsullarla icra edir;
-idman oyunlarını, o cümlədən milli idman oyunlarını və onların növlərinitəqdim edir;
-şəxsi gigiyena və təbii vasitələrlə orqanizmi möhkəmləndirmək qaydalarınıizah edir;
-fiziki tərbiyə prosesində intizam və rejim qaydalarına əməl edir,birgəfəaliyyət bacarıqları nümayiş etdirir.
“Musiqi” fənni üzrə şagird:
-mahnı oxumaq qaydalarından istifadə edir, mahnıların mətnlərini məzmununagörə səhnələşdirir;
-musiqi alətlərini səslənməsinə, musiqi əsərlərini xarakterinə görə fərqləndirirvə onlara münasibət bildirir;
-musiqini emosional qavramasını onun xarakterinə uyğun ritmik hərəkətləretməklə nümayiş etdirir;
-musiqi notlarını adlandırır və oxuyur, onları sadə musiqi alətlərində ifa edir.
“Təsviri incəsənət” fənni üzrə şagird:
-əşyaları və hadisələri praktik yolla təsvir edir;
-yaş səviyyəsinə uyğun təsviri sənət nümunələrini izah edir, onları fərqləndirir;
əşyanın məzmunu və forması arasındakı əlaqəni şərh edir;
-rəng çalarlarını ayırır, rəngləri emosional məna çalarlarına görəmüqayisə edir;
11
-sadə kompozisiyalar qurur və onların ayrı-ayrı hissələrini mütənasibqaydada yerləşdirir;
-sadə tərtibat xarakterli işləri yerinə yetirir.
Umumi orta təhsil səviyyəsində məzmun standartları(burada ümumi orta təhsil səviyyəsində tədris
olunan fənlər üzrə məzmun standartları əks olunub)

“Azərbaycan dili (təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərdə), rus dili

(təlim rus dilində olan məktəblərdə), gürcüdili (təlim gürcüdilində olan
məktəblərdə) fənləri üzrə şagird:
-dinlədiyi mətnlərə münasibət bildirməklə mövqeyini əsaslandırır;
-mətni düzgün və ifadəli oxuyur, məzmun və strukturuna görə təhlil edir;
-dil vahidlərindən istifadə etməklə müxtəlif tipli (nəqli, təsviri, mühakimə) vəformalı (inşa, esse, hekayə)
mətnlər qurur, onları təkmilləşdirir;
-müxtəlif məzmunlu məlumatlar əsasında təqdimatlar edir;
-şifahi və yazılı nitqində zəruri dil qaydalarını mənimsədiyini nümayiş etdirir.
“Azərbaycan dili” (dövlət dili kimi) fənni üzrə şagird:
dinlədiyi mətnin məzmununu izah edir, ona münasibət bildirir;
-şüurlu və ifadəli oxu bacarıqları nümayiş etdirir;
-müxtəlif formalı rabitəli mətnlər qurur və təqdim edir;
-öz fikirlərini sərbəst, ardıcıl və aydın ifadə edir.
-nitq bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün müxtəlif mənbələrdən istifadə edir,tərcümə bacarıqları nümayiş
etdirir;
“Ədəbiyyat” fənni üzrə şagird:
-ədəbi-bədii nümunələri onların məzmunundan irəli gələn məna çalarlarınauyğun ifadəli oxuyur, mətni
bədii-emosional cəhətdən qüvvətləndirən sözlərinmahiyyətini izah edir;
-yazılı nitqində məzmuna uyğun üslub müəyyənləşdirir, orfoqrafiya vəorfoepiya qaydalarına əməl edir,
söz ehtiyatından səmərəli istifadə edir, fikirləriniardıcıl və məntiqi ifadə edir, ümumiləşdirmələr aparır;
-ədəbi nümunələrlə bağlı fikirlərini aydın, ardıcıl, məqsədyönlü, yığcam, yerigəldikcə bədii təsvir
vasitələrindən istifadə etməklə şərh edir;
-müxtəlif janrlarda yazılmış mətnlər üzərində sərbəst işləyir, onlarda ifadəolunmuş əsas ideyanı şərh edir,
mətni məzmununa uyğun hissələrə ayırır vəmüvafiq plan tərtib edir;
-şifahi və yazılı ədəbiyyatın oxşar və fərqli cəhətlərini, xarakterikxüsusiyyətlərini konkret nümunələrlə
izah edir, öz fikirlərini müqayisələraparmaqla əsaslandırır;
-ədəbi əsərləri məzmun və ideya istiqamətinə, sənətkarlıq cəhətlərinə,obrazların səciyyəsinə görə təhlil
edir, öz şəxsi münasibətini, mülahizələrinibildirir;
-ədəbi əsərlərin müzakirəsi zamanı tolerantlıq, obyektivlik, ədalətlilik,əsaslandırma və ümumi rəyə gələ
bilmək bacarıqlarını nümayiş etdirir.
“Xarici dil” fənni üzrə şagird:
-dinlədiyi və oxuduğu mətnlərin məzmununa münasibət bildirir;
-dialoji və monoloji nitq bacarıqları nümayiş etdirir;
-dilin öyrənilməsi prosesində ünsiyyət etiketi qaydalarına əməl edir, yoldaşlarınınnitqinə münasibət
bildirir;
-fikirlərini yazılı ifadə edir;
-lüğətlərdən, əlavə materiallardan, texnoloji vasitələrdən istifadə edir, sadəmətnləri tərcümə edir.
“İkinci xarici dil” fənni üzrə şagird:
-dinlədiyi fikrin məzmununu izah edir;
-əşya və hadisələri, onlara aid əlamətləri ifadə edir;
-sadə nitq etiketləri əsasında ünsiyyət qurur;
-yeni sözlərin mənasını lüğət vasitəsilə müəyyən edir;
-kiçikhəcmli mətnləri oxuyur və məzmununu izah edir;
-kiçikhəcmli şifahi və yazılı mətnlər qurur.
“Riyaziyyat” fənni üzrə şagird:
-ölçmə və hesablama ləvazimatlarından istifadə edir, şifahi, yazılı formadadəqiq və ya təqribi
hesablamalar aparır;
-simvollarla ifadə olunmuş cəbri dildən istifadə edir;
-rasional ifadələr üzərində eynilik çevrilmələri aparır, xətti və kvadrattənlikləri, xətti bərabərsizliklər
sistemini həll edir;
-funksiya anlayışından və qrafiklərdən real asılılıqların öyrənilməsində vəşərhində istifadə edir;
12
-müstəvi fiqurlarının və sadə fəza cisimlərinin xassələrini praktik həndəsiməsələlərin həllində tətbiq edir,
sadə həndəsi qurmalar və ölçmələr aparır;
-riyazi və statistik məlumatları toplayır, araşdırır, sistemləşdirir və nəticəsinitəqdim edir;
-statistika və ehtimal əsasında hadisənin başvermə mümkünlüyünüproqnozlaşdırır;
-mühakimələrini məntiqi əsaslandırır, yazılı və şifahi nitqində fikirlərinidəqiq, aydın və yığcam ifadə edir;
-müxtəlif həyati məsələlərin həllində riyazi bilikləri tətbiq edir;
-fəaliyyətlərini layihələndirir, onların əsasında alqoritmlər qurur, nəticələriyoxlayır və qiymətləndirir.
“İnformatika” fənni üzrə şagird:
-informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının müasir cəmiyyətdə rolunuvə əhəmiyyətini şərh edir;
-gündəlik həyatda və məişətdə lazım olan məsələləri kalkulyator rejimindəhəll edir;
-kompüterdə istifadə olunan əməliyyat sistemini tənzimləyir;
-mətn redaktorunda sadə olmayan mətnləri yığır və formatlaşdırır, mətnəmüxtəlif yaddaşlardan şəkillər
daxil edir;
-qrafik redaktorda müəyyən çətinlik dərəcəsinə malik şəkillər hazırlayır,
-şəklin atributlarını dəyişdirir, onlara müvafiq mətnlər daxil edir;
-obyektin xassələrini, parametrlərini və mühitini təyin edir, obyektlərsistemini təsnif edir;
-obyektin informasiya modelini qurur və onun təbii modelini təsvir edir;
-informasiyanın xassələrini, kodlaşdırılmasını, qəbul edilməsi və ötürülməsininümunələr əsasında izah
edir;
-şəbəkə növləri vasitəsilə məlumatları axtarır, toplayır, sistemləşdirir vəonlardan məqsədyönlüistifadə
edir;
müxtəlif təqdimatlar hazırlayır və nümayiş etdirir;
-elektron cədvəllərdən istifadə etməklə yeni sənədlər tərtib edir;
-müxtəlif şəbəkə növlərindən, şəbəkənin işini təmin edən proqramtəminatından istifadə edir, sadə ”Web”
səhifələr yaradır.
“Azərbaycan tarixi” fənni üzrə şagird:
-tarixi hadisələri xronoloji əsasda təsvir edir, onlar arasındakı səbəb və nəticəəlaqələrini izah edir;
-sivilizasiyaların formalaşmasında, dünya mədəniyyətinin, incəsənətinin inkişafındaAzərbaycanın rolu və
mövqeyi barədə mülahizələrini şərh edir;
-tarixi fakt və hadisələrə, tarixi şəxsiyyətlərə və onların fəaliyyətinə münasibətbildirir, onları müvafiq dövr
baxımından qiymətləndirir.
“Ümumi tarix” fənni üzrə şagird:
-tarixi dövrləri və sivilizasiyaları xarakterik əlamətlərinə görə fərqləndirir,
-tarixi şəxsiyyətləri, hadisələri və faktları dövr baxımından qiymətləndirir, onlaramünasibət bildirir;
-tarixi paralellər aparmaq yolu ilə ayrı-ayrı dövlətlərin inkişaftendensiyalarını, ictimai, iqtisadi, siyasi
prosesləri müqayisə edir, nəticə çıxarıbmülahizələrini şərh edir;
-müxtəlif tarixi mənbələri araşdırmaqla lazımi materialları toplayıbsistemləşdirir və təqdim edir.
“Fizika” fənni üzrə şagird:
-təbiət hadisələrini xarakterinə görə qruplaşdırır və onların başverməsəbəblərini fiziki qanunlar əsasında
izah edir;
-təbiət hadisələrinin qanunauyğunluqları haqqında məlumatlar toplayır, onlarıümumiləşdirib şərh edir;
-fiziki hadisələri müşahidə edir, nəticələri ümumiləşdirir və onlar haqqındamülahizələrini təqdim edir;
-fiziki kəmiyyətləri ölçür və nəticələrindən gündəlik həyatda tətbiq üçünistifadə edir, bu prosesdə
təhlükəsizlik qaydalarına əməl edir;
-fizika elminin cəmiyyətin sosial-iqtisadi tərəqqisində rolu və əhəmiyyəti,
görkəmli fizik alimlərin yaradıcılığı barədə təqdimatlar edir.
“Kimya” fənni üzrə şagird:
-kimyəvi hadisələrin mahiyyətini dərk etmək üçün müşahidələr və təcrübələraparır, alınmış nəticələr
əsasında onlara münasibət bildirir;
-maddələrin quruluşunu, xassələrini, onların çevrilməsinin səbəblərini izahedir;
-maddələrin çevrilməsini tətbiq və idarə edir;ətraf aləmə həssas və qayğıkeş münasibət nümayiş etdirir,
müşahidə etdiyihadisələri ümumiləşdirib təqdim edir;
-kimya sahəsində görkəmli alimlər və onların xüsusi əhəmiyyətə malik elmikəşfləri, nailiyyətləri haqqında
məlumatların ötürülməsi və yayılmasında iştirakedir.
“Biologiya” fənni üzrə şagird:
-canlılar aləmini təşkil edən varlıqları səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görəmüqayisə edir, bu barədə
mülahizələrini şərh edir;
13
-bioloji varlıqlarda baş verən dəyişiklikləri müşahidə edir, nəticələriümumiləşdirir, onları şərh edir;
-canlı varlıqlarda maddələr mübadiləsinin qanunauyğunluqlarını izah edir;
-bitkilərin əkilməsi, becərilməsi, ev heyvanlarının, quşların və digərheyvanların bəslənməsi və onlardan
məhsul alınması texnologiyasını məişətdətətbiq edir;
-fiziki, kimyəvi, bioloji amillərin canlı varlıqlara mənfi təsiri barədə nəzəribiliklərdən ekoloji problemlərin
aradan qaldırılmasında istifadə edir;
-zədələnmələr zamanı ilk tibbi yardım göstərir, xəstəliklər zamanı profilaktiktədbirlər gorur.
“Coğrafiya” fənni üzrə şagird:
-təbii mühiti təşkil edən komponentlərin əsas xüsusiyyətlərini, təbiətdəkicoğrafi hadisələrin başvermə
səbəblərini və yerləşmə qanunauyğunluqlarını izahedir, onların əsasında müqayisələr aparır, nəticələri
ümumiləşdirir, yazılı və şifahitəqdim edir;
-coğrafi təbəqənin əhəmiyyətini və onun mühafizəsinin həyat üçünvacibliyini müvafiq dəlillər əsasında
şərh edir;
-müxtəlif şərait və vəziyyətlərdə ətraf mühitin öyrənilməsində coğraficihazlardan istifadə edir;
-müəyyən ərazinin kartoqrafik təsvirini verir, xəritə və plan üzrə təhlilləraparır, xəritədən, coğrafi
məlumatlardan, statistikadan istifadə edərək müvafiqhesablamalar aparır və nəticələrə dair diaqramlar,
cədvəllər qurur;
-Azərbaycanın, eləcə də müxtəlif ölkələrin təbiəti, təbii ehtiyatları, əhalisi,iqtisadi inkişaf meyilləri
haqqında əlavə məlumatlar toplayır, sistemləşdirir,onların əsasında təqdimatlar edir.
“Həyat bilgisi” fənni üzrə şagird:
-müvafiq normativ-hüquqi sənədlərdə təsbit olunmuş insan huquq vəazadlıqlarına dair müddəaların
mahiyyətini konkret tarixi hadisələrin, faktların,ədəbi əsərlərin nümunəsində şərh edir, özünün və
başqalarının hüquqlarınahörmətlə yanaşdığını nümayiş etdirir;
-zərərli vərdişlərin insan həyatı üçün təhlükəli olduğunu və ağır nəticələrverdiyini konkret nümunələr
əsasında şərh edir, sağlam həyat tərzi keçirdiyinigündəlik fəaliyyətində nümayiş etdirir;
-həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi qaydalarına yiyələndiyini yazılı və şifahitəqdimatlarında, təlim-məşq
tədbirlərində nümayiş etdirir;
-mənəvi-əxlaqi mövzulara həsr olunmuş müzakirələrdə, diskussiyalarda vədigər tədbirlərdə müvafiq
problemlə bağlı rəy və mülahizələrini bildirir, hadisə vəfaktları mahiyyətinə görə qiymətləndirməklə şəxsi
mövqeyini və münasibətinibüruzə verir;
-gündəlik həyatda iqtisadi səmərəliliyə dair kiçik layihələr qurur, onlarıtəqdim və tətbiq edir;
-təbiət və cəmiyyət hadisələri ilə bağlı qanunauyğunluqların mahiyyətini izahedir, həmin məsələlərlə
əlaqədar bu fənn daxilində əldə etdiyi məlumatları digərfənlərdəki eyni məzmunlu məlumatlarla müqayisə
edir, onları sistemləşdirir vəümumiləşdirmələr aparır.
“Texnologiya” fənni üzrə şagird:
-müstəqil həyatda zəruri sayılan ilkin texniki və texnoloji bilikləri tətbiq edir,
-təhlükəsizlik texnikası qaydalarına riayət etməklə gündəlik məişətdə vacib olantexnoloji işləri yerinə
yetirir, sadə məmulatlar hazırlayır;
-sadə layihələr tərtib edib onları həyata keçirir, məmulatların hazırlanmasındadizayn tələblərinə əməl edir,
mürəkkəb olmayan təmir-tikinti işlərini yerinə yetirir;
-texnoloji proseslərə aid informasiyaları toplayıb sistemləşdirir, məmulatlarınhazırlanmasında onlardan
istifadə edir;
-şəraitə və təbii imkanlara uyğun olaraq becərmə, bəsləmə, tədarük və emaletməbacarıqlarını nümayiş
etdirir;
-əmək fəaliyyətini planlaşdırır və idarə edir;
-iş prosesində birgəfəaliyyət bacarıqları nümayiş etdirir.
“Fiziki tərbiyə” fənni üzrə şagird:
-ayrı-ayrı hərəki qabiliyyətlərin inkişafı üçün hərəkətlər kompleksi seçir vəonları müvafiq rejim və
üsullarla yerinə yetirir;
-fiziki hazırlığını təkmilləşdirmək və sağlamlığını möhkəmləndirmək üçünvasitə və tədbirlər
müəyyənləşdirib icra edir, hərəki qabiliyyətlər üzrə müəyyənedilmiş normativləri yerinə yetirir;
-hərəki fəaliyyət prosesində müvafiq təhlükəsizlik qaydalarına, tibbigigiyenik
tələblərə, gün rejiminə əməl edir;kollektiv fəaliyyət zamanı öz yerini və rolunu müəyyənləşdirir, zəruri
məqamlarda qabaqcıl və həlledici mövqe tutur, hərəki potensialını reallaşdırır,
-əməkdaşlıq bacarıqları nümayiş etdirir.
“Musiqi” fənni üzrə şagird:

14
-Azərbaycanın görkəmli klassik və müasir musiqi xadimləri, dünya musiqisənətinin tanınmış
nümayəndələri, onların geniş yayılmış məşhur əsərləri haqqındatəqdimatlar edir;
-folklor musiqi nümunələrini, aşıq havalarını, muğamları və onların tərkibhissələrini tanıyır, musiqi
əsərlərini ifa vasitələrinə görə müqayisə edir, onları janrvə formasına görə fərqləndirir;
-musiqi əsərlərini melodik, ritmik və poetik xüsusiyyətlərinə görə təhlil edir;
-musiqi melodiyalarını notla oxuyur;
-fərdi, qrup və kollektiv daxilində ifaçılıq bacarığı nümayiş etdirir.
“Təsviri incəsənət” fənni üzrə şagird:
-təsviri incəsənətin cəmiyyət həyatında əhəmiyyətini izah edir;
Azərbaycanın, dünya incəsənətinin görkəmli nümayəndələri və onlarınəsərləri haqqında məlumatları şərh
və təqdim edir;
-təsviri sənət növlərini, onları təşkil edən əsas janrları ayırır, bunlarınxarakterik xüsusiyyətlərini izah edir;
-həyati görüntüləri real, habelə abstrakt tərzdə təsvir edir;
-bədii sənət əsərlərini milli-üslubi cəhətlərinə görə müqayisə və izah edir;
-bədii tərtibat və dizayn bacarıqları nümayiş etdirir.
Tam orta təhsil səviyyəsində məzmun standartları
“Azərbaycan dili (təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərdə), rus dili(təlim rus dilində olan
məktəblərdə), gürcüdili (təlim gürcüdilində olanməktəblərdə) fənləri üzrə şagird:
-müxtəlif mənbələrdən aldığı məlumatları təhlil edir və onlara münasibətbildirir;
-mətnləri üslubi-struktur xüsusiyyətlərinə görə təhlil edir və qiymətləndirir;
mənbələrdən istifadə etməklə müxtəlif üslublu mətnlər qurur;
-müzakirə, görüş, diskussiya və s. tədbirlər üçün məruzə, təqdimat vəssenarilər hazırlayır;
-nitqin dəqiqliyi, düzgünlüyüvə ifadəliliyi üçün zəruri olan normaları şifahivə yazılı nitqində tətbiq edir.
“Azərbaycan dili” (dövlət dili kimi) fənni üzrə şagird:
-dinlədiyi fikirlərlə bağlı mühakimələrini əsaslandırır;
-Azərbaycan dilində aparılan tədbirlərdə çıxış və təqdimatlar edir;
-oxuduğu mətnlərin məzmunu və üslubu haqqında rəy və mülahizələrinibildirir;
-nitqin müxtəlif üslub və tiplərində mətnlər qurur;
-sərbəst tərcümə bacarığı nümayiş etdirir.
“Ədəbiyyat” fənni üzrə şagird:
-oxuduğu ədəbi nümunələri bədii-emosional və obrazlı qavradığını nümayişetdirir;
-ayrı-ayrı mövzulara dair müvafiq üslublarda yaradıcı xarakterli yazılar
təqdim edir;
-mövzu, süjet, kompozisiya, bədii təsvir və ifadə vasitələrininmüəyyənləşdirilməsi baxımından ədəbi
nümunələr üzərində araşdırmalar aparır;
-ədəbi nümunələri mövzu, janr, problem baxımından müqayisə edir,
-əsaslandırılmış rəy bildirir;
-ədəbi əsərin məzmununa və ideyasına onun yarandığı dövrdə mövcud olanictimai-siyasi və əxlaqi-etik
dəyərlər kontekstində qiymət verir;
-ədəbi mövzulara aid tədbirlərin təşkilində iştirak edir, ədəbi nailiyyətlərəmünasibət bildirir;
-mənbələr üzərində işləyir, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, ədəbiyyat vəmədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlər
barədə materiallar toplayır, müxtəlif ədəbimövzularda təqdimatlar hazırlayır.
“Xarici dil” fənni üzrə şagird:
-dinlədiyi nitqin məzmununa münasibət bildirir;
-müxtəlif cümlə konstruksiyalarından istifadə etməklə fikirlərini izah edir;
-müzakirə və disskusiyalarda fikirlərini əsaslandırır;
-oxunmuş mətnin planını tərtib edir, qısa məzmununu yazır;
-sadə süjetli yazılı mətnlər qurur;
-dilin öyrənilməsi prosesində müxtəlif mənbələrdən istifadə edir.
“İkinci xarici dil” fənni üzrə şagird:
-dinlədiyi və oxuduğu mətnlərin məzmununa münasibət bildirir;
-dialoji və monoloji nitq bacarıqları nümayiş etdirir;
-mətnləri oxuyur, planını tərtib edir, qısa məzmununu yazır;öz fikrini şifahi və yazılı ifadə edir;
sadə mətnləri lüğətlər vasitəsilə tərcümə edir.
“Riyaziyyat” fənni üzrə şagird:
-riyazi materiallara aid alqoritmləri yerinə yetirir, real həyatda riyazi anlayışvə düsturlardan istifadə edir;
-kəmiyyətlər arasındakı asılılığı müəyyənləşdirir və riyazi dillə ifadə edir;
15
-cəbri çevrilmələrdən və funksional asılılıqlardan yaxın fənlərinöyrənilməsində və ətraf aləmin mövcud
qanunauyğunluqlarının araşdırılmasındaistifadə edir;
-genişləndirilmiş fəza təsəvvürlərindən çertyoj, şəkil və sxemlərinçəkilməsində, ətraf aləmdəki əşyaların
təsvirində istifadə edir;
-ətraf aləmdəki ehtimal və statistikanın qanunauyğunluqlarının mövcudluğuhaqqında məlumatları izah
edir, -ehtimalın klassik modelinə əsasən hadisələrin başverməsini proqnozlaşdırır;
-ölçmə və hesablama vasitələrindən istifadə edir, yazılı və şifahi əməliyyatlaraparır;
-mühakimələrini riyazi faktlarla əsaslandırır və məntiqi nəticələrini şərh edir,
-isbat olunmuş təklifi ehtimal və fərz olunandan fərqləndirir.
“İnformatika” fənni üzrə şagird:
-informasiyaları ölçür, təsvir edir və informasiya daşıyıcıları ilə işləyir;
-sadə məsələlərin həlli üçün müxtəlif strukturlu alqoritmlər tərtib edir, proqramlarhazırlayır və icra edir;
-sadə informasiya modellərinə uyğun informasiyaların işlənməsi alqoritmləriniqurur və qurulmuş modeli
kompüterdə tədqiq edir;
-kompüterdə istifadə olunan əməliyyat sistemini tənzimləyir və lazımiəməliyyatları icra edir;
-qrafik redaktorda müxtəlif təsvirlərin hissələrindən istifadə edərək yenitəsvir yaradır, mətn redaktorunda
cədvəl-mətnlər yığır, formatlaşdırır, cədvəllərüzərində hesablamalar aparır, sənədləri çap edir;
-müxtəlif təqdimatlar hazırlayır, redaktə edir və ona multimedia effektlərini
əlavə edir;
elektron cədvəl prosessorunda və verilənlər bazasında müvafiq əməliyyatlarıicra edir;
-internetin əsas xidmətlərindən istifadə edir, müxtəlif dizaynlı “Web”səhifələr yaradır.
“Azərbaycan tarixi” fənni üzrə şagird:
-Azərbaycanın tarixi keçmişi və müasir dövrühaqqında zəruri biliklərə malikolduğunu nümayiş etdirir;
-tarixi hadisə və proseslərin mahiyyətini konkret dövrün xüsusiyyətləribaxımından izah edir və ona
münasibət bildirir;
-tarixi informasiyaları toplayır, sistemləşdirir, təhlil edir və nəticələr barədətəqdimatlar hazırlayır;
-tarixi hadisələrlə bağlı fərziyyə və mülahizələr irəli sürür, proqnozlar verir;
-debatlarda, diskussiyalarda, müzakirələrdə Azərbaycan haqqında ictimai rəy
-formalaşdıran təkliflərlə çıxış edir, Azərbaycan cəmiyyətində hüquqi-siyasidəyərlərin (demokratiya,
şəxsiyyət azadlığı və s.) reallaşmasına münasibət bildirir.
“Ümumi tarix” fənni üzrə şagird:
-mənbələr əsasında müxtəlif tarixi hadisələri təhlil edir, onların arasındakıoxşarlıq və ziddiyyətlərin
səbəblərini izah edir, konkret tarixi hadisələrə dair əlavəməlumat toplayır, onları sistemləşdirir və təqdim
edir, şəxsi mülahizələri əsasındarefarat, məruzə, tezislər hazırlayır;
-dünya tarixinin hadisə və proseslərini Azərbaycan tarixinin eyni dovrləri ilətarixi konteksdə müqayisə
edir, təhlilər aparır və öz mülahizələrini bildirir;
-tarixi mövzulardakı dialoqlarda, keçmiş və müasir dövrün hadisə vəproseslərinin müzakirəsində öz
mövqeyini bildirir və əsaslandırır;
-cəmiyyətlərin inkişafında islahat və inqilabların rolunu fərqləndirir, onlaraöz münasibətini bildirir;
-aqrar (ənənəvi), sənaye və informasiya cəmiyyətlərini müqayisə edir, onlarınxarakterik cəhətlərini izah
edir;
-tarixi proseslər və hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqələrinimüəyyənləşdirir;
-müasir dövrün qlobal problemlərini şərh edir, onların aradan qaldırılması iləbağlı öz fərziyyələrini
bildirir.
“Fizika” fənni üzrə şagird:
-fiziki qanunların mahiyyətini və xarakterik xüsusiyyətlərini izah edir;
-fiziki hadisələrin müəyyən qanun və qanunauyğunluqlarla əlaqəsini vətətbiqi yollarını şərh edir;
-nəzəri biliklərin həyatda reallaşdırılması imkanlarını nümayiş etdirir.
“Kimya” fənni üzrə şagird:
-qeyri-üzvi və üzvi maddələri fərqləndirir, onların xarakterik cəhətlərini izahedir;
-kimyəvi hadisələri məişətdə tətbiq edir;
-kimyəvi qanun və qanunauyğunluqların mahiyyətini dərk etmək üçüneksperimentlər və müşahidələr
aparır, nəticələrini ümumiləşdirir və bu barədəşifahi və yazılı təqdimatlar hazırlayır;
-ekoloji problemlərin həlli ilə bağlı kiçik lahiyələr hazırlayır və təqdim edir.
“Biologiya” fənni üzrə şagird:
-bioloji varlıqların yaranması və inkişafı ilə bağlı, habelə canlı orqanizmlərdəgedən bioloji prosesləri şərh
və izah edir;
16
-insanın əmələ gəlməsi, irqlərin yaranması, irsiyyət, qlobal ekolojiproblemlərin başvermə səbəbləri və
aradan qaldırılması yolları barədə materiallartoplayır, sistemləşdirir, müqayisə və təhlil edərək
qiymətləndirir;
-irsiyyətin qanunauyğunluqlarını məsələ həlli yolu ilə əsaslandırır vənəticələrini şərh edir;
-seleksiyanın nailiyyətlərinin ayrı-ayrı sahələrdə əhəmiyyətini və tətbiqiyollarını izah edir.
“Coğrafiya” fənni üzrə şagird:
-coğrafi təbəqənin tərkib hissələrinin inkişaf qanunauyğunluqlarını, onlarınqarşılıqlı əlaqəsini, ətraf mühitə
təsirinin nəticələrini izah edir, təbii komplekslərinmüqayisəli təhlilini aparır, onlarda baş verən
dəyişikliklərin səbəblərini nümunələrəsasında şərh edir;
-ətraf mühitin dəyişilməsi prosesini müşahidə etmək üçün təcrübələr aparır,
-sınaqlar keçirir, onların nəticələrini ümumiləşdirib təqdim edir;
-müvafiq nəzəri biliklər əsasında iqtisadi səmərəliliyin təmin olunması iləbağlı fərdi qaydada, habelə qrup
daxilində kiçik layihələr hazırlayır, hesablamalaraparır, nəticələrin tətbiqi üzrə mülahizələr irəli surur;
-müxtəlif məzmunlu plan və xəritələr hazırlayır, ayrı-ayrı sahələr üzrə coğrafihesablamalar aparır və
müvafiq diaqramlar, sxem və cədvəllər tərtib edir;
-geosiyasi dəyişiklikləri təhlil edir və ümumiləşdirmələr aparır, budəyişikliklərin ölkəmizə təsiri barədə
mülahizələr irəli sürür;
-öz biliyini və məlumat dairəsini genişləndirmək üçün əlavə materiallartoplayır, onları sistemləşdirib
yazılı və şifahi təqdim edir.
“Fiziki tərbiyə” fənni üzrə şagird:
-hərəki qabiliyyətlərin inkişafı üzrə müəyyən edilmiş normativləri yerinəyetirir;
-fiziki tərbiyə prosesinə aid nəzəri məlumatları izah edir və bu məlumatlardanpraktik fəaliyyətin
qurulmasında məqsədyönlüistifadə edir;
-seçdiyi idman növünün xüsusiyyətlərinə uyğun hərəkətlər kompleksimüəyyənləşdirir və icra edir;
-fərdi, yaxud komanda tərkibində fəaliyyət zamanı təşkilatçılıq, psixolojidayanıqlıq, dözümlülük, -
mübarizlik, ümumi mənafeyə xidmət etmək keyfiyyətlərinümayiş etdirir;
-fiziki hazırlıq və sağlamlığın möhkəmləndirilməsi ilə bağlı zəruri vasitələriseçir və tətbiq edir;
-zəruri şəraitdə ilk tibbi yardım gostərir.
“Çağırışaqədərki hazırlıq” fənni üzrə şagird:
-Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrinin tarixi, tərkibi, inkişafıhaqqında məlumatları, hərbi
xidmət barədə qanunun tələblərini şərh edir;
-Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrində istifadə olunan hərbitexnika və sursatlar haqqında
zəruri məlumatlara malik olduğunu nümayiş etdirir;
-Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrinin nizamnamələrində təsbitolunmuş əsas müddəaları
mənimsədiyini, tibbi yardım və mülki müdafiəbacarıqlarına, topoqrafik vərdişlərə yiyələndiyini nümayiş
etdirir;
-qeyri-müəyyən şərait və hallarla əlaqədar yaranmış vəziyyətlərdəproblemləri həll etmək üçün üsul və
vasitələrdən istifadə edir;
-mülki müdafiə, sıra təlimi və fiziki hazırlığa aid normativləri yerinə yetirir,
-onların icrası zamanı qrup və komanda tərkibində əlaqəli fəaliyyət gostərir.

Ümumi təhsil pilləsində tədris edilən fənlər.

İbtidai təhsil səviyyəsində:
“Azərbaycan dili” (təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərdə), rus dili(təlim rus dilində olan
məktəblərdə), gürcüdili (təlim gürcüdilində olanməktəblərdə), “Azərbaycan dili” - dövlət dili kimi (təlim
digər dillərdə olanməktəblərdə), “Xarici dil”, “Riyaziyyat”, “İnformatika”, “Həyat bilgisi”,“Texnologiya”,
“Fiziki tərbiyə”, “Musiqi”, “Təsviri incəsənət”.
Ümumi orta təhsil səviyyəsində:
“Azərbaycan dili” (təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərdə), rus dili(təlim rus dilində olan
məktəblərdə), gürcüdili (təlim gürcüdilində olanməktəblərdə), “Azərbaycan dili” - dövlət dili kimi (təlim
digər dillərdə olanməktəblərdə), “Ədəbiyyat”, “Xarici dil”, “İkinci xarici dil”, “Riyaziyyat”,“İnformatika”,
“Azərbaycan tarixi”, “Ümumi tarix”, “Fizika”, “Kimya”,“Biologiya”, “Coğrafiya”, “Həyat bilgisi”,
“Texnologiya”, “Fiziki tərbiyə”,“Musiqi”, “Təsviri incəsənət”.
Tam orta təhsil səviyyəsində:
“Azərbaycan dili” (təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərdə), rus dili(təlim rus dilində olan
məktəblərdə), gürcüdili (təlim gürcüdilində olanməktəblərdə), “Azərbaycan dili” - dövlət dili kimi (təlim

17
digər dillərdə olanməktəblərdə), “Xarici dil”, “İkinci xarici dil”, “Riyaziyyat”, “İnformatika”,“Azərbaycan
tarixi”, “Umumi tarix”, “Fizika”, “Kimya”, “Biologiya”,
“Coğrafiya”, “Fiziki tərbiyə”, “Çağırışaqədərki hazırlıq”.

Ümumi təhsilin səviyyələri üzrə həftəlik dərs və dərsdənkənar

məşğələ saatlarının maksimum miqdarı

Keçirilən dərslərin maksimum miqdarı

Təlim dilləri Ibtidai təhsil Ümumi orta Tam orta təhsil

səviyyəsi təhsil səviyyəsi səviyyəsi Yekun
(ı-ıv sinif) (v-ıx sinif) (x-xı sinif) (ı-xı sinif)
Azərbaycan dili 91/8 149/15 66/8 306/31
Digər dillər 99/8 159/15 70/8 328/31

Ümumtəhsil məktəbində dərs məşğələləri sentyabrın 15-də başlayıb iyunun 14- də başa çatır.Yuxarıdakı
cədvəldə təhsil səviyyələrində bütün fənlər üzrə dərs və dərsdənkənar məşğələ saatlarının maksimum
miqdarı cəmi qeyd olunmuşdur.Kəsrin surətindəki ədəd təhsil səviyyəsi üzrə bir həftə ərzində keçirilən
dərs saatlarının miqdarını bildirir.Məsələn, tədris dili Azərbaycan dili olan ümumtəhsil məktəblərində ı-ıv
siniflərdə ümumi olaraq (ayrı-ayrı siniflər üzrə deyil,təhsil səviyyəsi üzrədir)bir həftə ərzində maksimum
91 saat dərs keçilir.Dərs saatlarının hər tədris ili üçün müəyyən olunmuş miqdarı hər il Təhsil Nazirliyinin
əmri ilə tədris planlarında öz əksini tapır.Məsələn, 2016-2017-ci ildə ı-ıx siniflər üçün müəyyən olunmuş
cədvələ diqqət yetirsək dərs və dərsdənkənar məşğələ saatlarının miqdarının yuxarıdakı normalara uyğun
olduğunu görərik:

Kəsrin məxrəcindəki ədəd isədərsdənkənar məşğələ saatlarının miqdarını əks etdirir. Dərsdənkənar
məşğələlər şagirdlərdə biliyin möhkəmləndirilməsi,şagirdlərdə həyati bacarıqların formalaşdırılması ,
18
dünya görüşünün artması baxımından önəmli xarakter daşıyır.Dərsdənkənar fakültativ məşğələ qrupları və
dərnəklər şagirdlərin sayı 8 (səkkiz) nəfərdən az olmamaq şərti ilə komplektləşdirilir. Eyni məzmunlu
dərsdənkənar məşğələ və fakültativ kursun 8 (səkkiz) nəfərdən az sayda komplektləşdirilən yaxın
siniflərin (məsələn, V-VI, VI-VII, VII-VIII və s.) şagirdlərindən ibarət təşkilinə icazə verilir.
I-XI (birinci-onbirinci) siniflərdə müvafiq olaraq, dərsdənkənar məşğələlərə, fakültativ, fərdi və qrup
məşğələlərinə ayrılmış saatlardan 1 (bir) saatı dərs cədvəlinə daxil edilməməklə “Həyati bacarıqlara
əsaslanan təhsil” kursunun tədrisinə verilir. Şagirdlərin sayı 8 (səkkiz) nəfərdən az olan siniflərdə həmin
kurs sinif təşkilat saatlarında keçilir.
I (birinci) sinifdə dərsdənkənar məşğələlərə ayrılan 1 (bir) saat dərs cədvəlinə daxil edilməklə
“Riyaziyyat” fənninin tədrisinə verilir. II-IV (ikinci-dördüncü) siniflərdə dərsdənkənar məşğələlərə ayrılan
digər 1 (bir) saat müəyyən edilmiş məktəblərdə dərs cədvəlinə daxil olunmaqla “Şahmat” fənninin
tədrisinə, “Şahmat” fənni keçilməyən məktəblərdə “Riyaziyyat” fənninin tədrisinə verilir.
“Riyaziyyat” fənni üzrə müvafiq əlavə mövzular aidiyyəti fənn müəllimlərinin iştirakı ilə təhsil şöbəsinin
(idarəsinin) metodkabineti tərəfindən hazırlanıb təsdiq edilir.
Füzuli, Beyləqan, Ağcabədi, Ağdam, Tərtər, Goranboy, Xocavənd, Göygöl, Daşkəsən, Gədəbəy, Tovuz,
Qazax, Ağstafa, Kəlbəcər, Laçın, Cəbrayıl, Şuşa, Qubadlı, Xocalı, Zəngilan rayonlarının bütün
ümumtəhsil məktəblərinin, habelə Naxçıvan MR-in Ermənistanla sərhəddə yerləşmiş ümumtəhsil
məktəblərinin VI (altıncı) siniflərində dəsrdənkənar məşğələlərə ayrılmış vaxt hesabına həftədə 1 (bir) saat
olmaqla ikinci yarımildə “Mina təhlükəsinə dair maariflənmə” adlı fakültativ kurs tədris olunur. Qeyd
edilən rayonların bütün ümumtəhsil məktəblərinin və Naxçıvan MR-in Ermənistanla sərhəddə yerləşmiş
ümumtəhsil məktəblərinin IV (dördüncü) siniflərində isə həmin kurs üzrə mövzular “Həyat bilgisi”
fənninin daxilində keçilir.
VIII (səkkizinci) sinifdə dərsdənkənar məşğələlərə ayrılan saatlardan 1 (bir) saatı dərs cədvəlinə daxil
edilməklə “Qarabağın tarixi” kursunun tədrisinə ayrılır. Ümumi təhsil müəssisələrində siniflər şagirdlərin
sayı 20 nəfərolmaqla müəyyən edilir. Zəruri hallarda ümumi təhsil müəssisələrində
mövcudqanunvericiliyin tələbləri gözlənilməklə siniflər şagirdlərin sayı 20 nəfərdən azolmaqla müəyyən
edilə bilər.

Ümumi təhsil sistemində pedaqoji

prosesin təşkili prinsipləri
Pedaqoji proses əvvəlcədən müəyyən olunmuş nəticələri əldə etməküçün müəllimlərin əlaqələndirici,
istiqamətverici, məsləhətçi, şagirdlərin isətədqiqatçı, təcrübəçi, yaradıcı subyektlər kimi qarşılıqlı
əməkdaşlıq fəaliyyətləriəsasında aşağıdakı prinsiplər nəzərə alınmaqla qurulur:
pedaqoji prosesin tamlığı– pedaqoji prosesdə təlimin məqsədlərikompleks şəkildə (inkişafetdirici,
öyrədici, tərbiyəedici) həyata kecirilir, realnəticələrlə yekunlaşan müəllim və şagird fəaliyyətini əhatə edir;
təlimdə bərabər imkanların yaradılması– bütün şagirdlərə eyni təlim
şəraiti yaradılır və pedaqoji proses onların potensial imkanları nəzərə alınmaqlatənzimlənir;
şagirdyönümlülük – şagird pedaqoji prosesin mərkəzində dayanır.Bütün tədris və təlim işi şagirdlərin
maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, onlarınistedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına
yönəldilir;
inkişafyönümlülük – şagirdlərin əqli fəallığı izlənilir, nailiyyətləritəhlil edilir, bilik, bacarıq və
vərdişlərinin inkişaf səviyyəsi tənzimlənir;
fəaliyyətin stimullaşdırılması – pedaqoji prosesin səmərəli və effektivqurulması, şagirdlərin təlimə
marağının artırılması üçün onların fəaliyyətindəkibütün irəliləyişlər qeyd olunur və dəyərləndirilir, nəticə
etibarı ilə şagirdlərin daha
uğurlu təlim nəticələrinə istiqamətləndirilməsi təmin olunur;
dəstəkləyici mühitin yaradılması – pedaqoji prosesin münasib madditexnikibaza əsasında və sağlam
mənəvi-psixoloji mühitdə təşkil edilməsikeyfiyyətin və səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün əlverişli və
təhlükəsiz təlim şəraitiyaradır.

Təlim nailiyyətlərinin (nəticələrinin)

qiymətləndirilməsi və monitorinqi
Təlim nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi:
-təlim fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi ardıcıl və sistemli xarakterdaşıyır, təhsilin keyfiyyətinin
dəyərləndirilməsinə və yüksəldilməsinə xidmət edir;
-təhsilin keyfiyyəti və inkişafı haqqında müvafiq məlumatların ( şagirdlərintəlimə münasibətləri və onların
nailiyyətləri, müəllimlərin hazırlıq səviyyəsi,
19
-kurikulumların məqsədəmuüvafiqliyi, təlim resursları ilə təminatı və idarəetməüsulları) toplanması və
onların təhlili ilə müşayiət olunur;
-məqsədəmüvafiqlik, qarşılıqlı dəyərləndirmə və etibarlılıq,inkişafyönümlülük, şəffaflıq və qarşılıqlı
əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanır;
-test tapşırıqlarının verilməsi və yoxlanması, sinifdə müşahidələrinaparılması, fənn kurikulumlarının icra
vəziyyətinin, şagird və müəllimlərinfəaliyyətinin müşahidə olunması, qiymət cədvəllərinin və digər
məktəb
sənədlərinin təhlili və digər üsullarla həyata keçirilir;
-məktəbdaxili, milli və beynəlxalq istiqamətlərdə aparılır.
Məktəbdaxili qiymətləndirmə 3 komponent üzrə həyata keçirilir:
şagird irəliləyişinin monitorinqi - məktəb səviyyəsində müəllim və məktəbrəhbərləri tərəfindən həyata
keçirilir, bu mərhələdə şagirdlərin nailiyyətləriformativ (müntəzəm, davamlı), mikrosummativ (bəhs və
bölmələr üzrə) vəmakrosummativ (yarımilliklər üzrə) formalarda yazılı və şifahi aparılır;
-kurikulum üzrə qiymətləndirmə - şagirdlərin təlim nəticələrinin müvafiqməzmun standartlarına
uyğunluğunu müəyyənləşdirmək məqsədilə aparılır;
-təhsil səviyyələri (ümumi orta və tam orta) üzrə yekun qiymətləndirməmərkəzləşmiş qaydada aparılan
buraxılış imtahanları formasında həyata keçirilir vəmüvafiq təhsil sənədinin verilməsi ilə başa çatır. Tam
orta təhsil səviyyəsindəşagirdlərin müvafiq təmayüllər üzrə təhsil almaları ümumi orta təhsil səviyyəsində
keçirilmiş yekun qiymətləndirmənin nəticələrinə görə müəyyən olunur.
Milli qiymətləndirmə,bir qayda olaraq, 4-5 ildən bir keçirilir. Təhsilprosesinin təşkili, planlaşdırılması və
aparıldığı şərait haqqında toplanmışməlumatlar vasitəsilə kurikulumların keyfiyyətini və ümumi təhsil
sistemində başverən dəyişiklikləri dəyərləndirmək məqsədilə aparılır;
Beynəlxalq qiymətləndirmə aşağıdakı məqsədlərlə aparılır:
-bir qayda olaraq, hər üçildən bir seçmə yolla şagirdlərin təlim göstəriciləriəsasında təhsilin vəziyyəti
barədə təsəvvür əldə etmək;
-müvafiq məlumatları təhlil etməklə problemləri aşkara çıxarmaq və onlarınhəlli yollarını
müəyyənləşdirmək;
-mövcud vəziyyəti digər ölkələrlə müqayisə etmək və perspektiv inkişafistiqamətlərini proqnozlaşdırmaq.
Toplanmış məlumatların təhlili aparılır, nəticədə ölkədə təhsilsisteminin qurulması və gələcək inkişaf
perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsiməqsədilə istifadə edilir.

Fənn kurikulumları haqqında ümumi məlumat.

Fənn kurikulumlarının strukturu
Fənn kurikulumu-hər bir fənnin məqsəd və vəzifələrini,xarakterik cəhətlərini,fəaliyyət
xətlərini,məzmununu,ümumi təlim nəticələrini - bir sözlə, fənnin tədrisi zamanı onu istiqamətləndirən
bütün prosesləri özündə cəmləşdirən, mütəxəssislərin məsləhətçiliyi ilə işçi qrupları tərəfindən tərəfindən
hazırlanan konseptual sənəddir.

20
Fənn kurikulumunun giriş hissəsində həmin fənn haqqında ümumi məlumat verilir,fənnin
məqsədi,vəzifələri,xarakterik xüsusiyyətləri əks olunur.
Fənnin məzmunu
Ümumi təlim nəticələri-Fənn kurikulumlarında ümumi təlim nəticələri hər hansı təhsil səviyyəsininvə ya
hər hansı dərs ilinin sonunda şagirdlərin əldə edəcəyi nəticənin əvvəlcədən müəyyən olunmasıdır.Bu
nəticələr müəllimin fəaliyyətlərini düzgün istiqamətləndirməyinə imkan yaradır.Fənn üzrə təlim
nəticələrini əldə etmək üçün məzmun standartları müəyyən olunmuşdur.
Məzmun standartı-şagirdlərin bilik və bacarıq səviyyəsinə qoyulmuş dövlət tələbidir.
Məzmun xətləri-fənn üzrə ümumi təlim nəticələrini reallaşdırmaq üçün müəyyən olunmuş
məzmunun zəruri hissəsidir.Hər fənnin öz məzmun xətti var. Nədir məzmun xətti?
Nümunələrə diqət yetirək:
Ana dili dərsində şagirdlər nəyi öyrənə bilər?Aşağıdakı nümunədə Azərbaycan dili fənni üzrə məzmun
xətləri əks olunmuşdur.

1.dinləyib anlama
və danışma

2.oxu

21
 3.yazı

4.dil qaydaları

Ana dili fənni üzrə 4 məzmun xətti var.Yəni şagirdlərin bilik və bacarıqları bu istiqamətlər,bu məzmun
ətrafında inkişaf etdiriləcək.
1.dinləyib anlama və danışma
2.oxu
3.yazı
4.dil qaydaları
Alt standartda qeyd olunan 3 rəqəmdən birincisi məzmun xəttini ifadə edir.Yəni əgər ana dili dərsimizdə,
əsasən, oxu bacarıqlarını inkişaf etdirəcəyiksə, o zaman alt standart2 rəqəmi ilə başlamalıdır,yəni ikinci
məzmun xəttinə aid olmalıdır.Təbii ki,alt standart mövzuya uyğun olaraq seçilir.(2.2.2 Səsləri hecalarla
birləşdirir və oxuyur;2.2.5 Kiçikhəcmli mətnləri müəyyən olunmuş tələblərə uyğun surətli,düzgün,şüurlu
və ifadəli oxuyur)
Keçiriləcək dərs ərzində dil qaydalarının öyrənilməsi nəzərdə tutularsa, həmin alt standart 4-cü məzmun
xəttinə aid olacaqdır.(4-cü sinifdə keçiləcək mövzu köməkçi nitq hissələrinə aid olarsa,o zaman "4.1.5
Köməkçi nitq hissələrini tanıyır,onların əsas nitq hissələrindən fərqini izah edir" standartını seçmək
məqsədə uyğun olar)
Azərbaycan dili fənn kurikulumunda 5 rəqəmi ilə başlayan standart ola bilməz, çünki 4 məzmun xətti
vardır və standartlar yalnız bu 4 məzmun xəttindən birinə aid olacaqdır.
Daha bir fənnin məzmun xətlərinə diqqət yetirək:
Riyaziyyat
1. Ədədlər və əməllər
2. Cəbr və funksiyalar
3. Həndəsə
4. Ölçmələr
5. Statistika və ehtimal
Riyaziyyat fənnində isə 5 məzmun xətti vardır.Məzmun xətləri hər bir fənnin öz məzmununa uyğun
olur.Yəni fənni tədris edərkən şagirdlərə hansı istiqamətlərdə bilik və bacarıq aşılanacaqsa,məzmun xətləri
həmin istiqamətləri əks etdirir.
Riyaziyyat dərsi keçərkən şagirdlər ədədləri yazmağı və oxumağı öyrənir, riyazi əməllərlə tanış olur(bu
istiqamətdə dərs keçərkən müəllim 1 rəqəmi ilə başlayan, 1-ci məzmun xəttinə aid olan standart seçir).
Müxtəlif məsələ və tənlikləri,ifadələri, bərabərsizlikləri həll etməyi,müqayisə etməyi
öyrənir,kəmiyyətlər arasındakı asılılıqları başa düşür və hesablamalarda istifadə edir.(Bu istiqamətdə dərs
keçərkən 2 rəqəmi ilə başlayan standart seçilir).
Bundan əlavə riyaziyyat dərsində şagirdlər həndəsi fiqurlarla tanış olur,xassələrini öyrənir,qrafik təsvir
edir,perimetr və sahə anlayışları ilə tanış olur.(Əgər mövzu həndəsi fiqurlara aid olacaqdırsa,o zaman
məzmun standartı 3 rəqəmi ilə başlayacaqdır).

22
Riyaziyyat dərsində şagirdlər zaman,pul,sahə,tutum,kütlə vahidləri və alətləri ilə tanış
olur,uzunluğu,kütləni,tutumu,perimetri,sahəni müvafiq vahidlər və alətlərin köməyi ilə
müəyyənləşdirir.(Bu istiqamətdə dərs keçərkən müəllim 4 rəqəmi ilə başlayan standart seçəcəkdir.)
Şagirdlər həmçinin ehtimal nəzəriyyəsi ilə tanış olur,məlumatın toplanması,işlənməsi,təhlili və ya
proqnozlaşdırma ilə bağlı dərslər keçir.(Bu istiqamətdə dərs keçilərkən, seçiləcək standart 5rəqəmi ilə
başlayacaqdır,yəni 5-ci məzmun xəttinə aid olacaqdır.)
IV sinif müəlliminin riyaziyyat dərsində keçəcəyi mövzu"Çoxbucaqlının sahəsi" olarsa,o zaman 4-cü
sinif məzmun standartları arasından bu standartı seçə və reallaşdıra bilər:3.2.1 Çoxbucaqlının perimetri və
sahəsi anlayışlarını başa düşdüyünü nümayiş etdirir.
II sinifdə keçiləcək mövzu "100 dairəsində ədədlərintoplanması və çıxılması"dırsa,o zaman II sinif
məzmun standartları arasından bu standartı seçmək məqsədəuyğun olar:1.3.1. 100 dairəsində ədədləri
şifahi toplayır və çıxır;1.3.2. 100 dairəsində ədədləri yazılı toplayır və çıxır).
Məzmun xətti dəyişməzdir.Aşağıda digər fənlər üzrə məzmun xətləri əks olunmuşdur:
İnformatika fənni üzrə məzmun xətti
1. İnformasiya və informasiya prosesləri
2. Formallaşdırma, modelləşdirmə, alqoritmləşdirmə və proqramlaşdırma
3. Kompüter, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları və sistemlər
4. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması
Azərbaycan tarixi
1. Tarixi zaman
2. Tarixi məkan
3. Dövlət
4. Şəxsiyyət
5. Mədəniyyət
Tarix
1. Tarixi zaman
2. Tarixi məkan
3. Dövlət
4. Şəxsiyyət
5. Mədəniyyət
Fizika
1. Fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar və qanunlar
2. Maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəli sistemlər
3. Eksperimental fizika və müasir həyat
Kimya
1. Maddə və maddi aləm
2. Kimyəvi hadisələr
3. Eksperiment və modelləşdirmə
4. Kimya və həyat
Biologiya
1. Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi
2. Bioloji proseslər
3. İnsan və onun sağlamlığı
4. Canlılar və ətraf mühit
Coğrafiya
1. Coğrafi məkan
2. Təbiət
3. Cəmiyyət
Həyat bilgisi
1. Təbiət və biz
2. Fərd və cəmiyyət
3. Mənəviyyat
4. Sağlamlıq və təhlükəsizlik
Texnologiya
1. Emal texnologiyaları
2. Texnika elementləri
3. Məişət mədəniyyəti
23
4. Qrafika
Fiziki tərbiyə
1. İnformasiya təminatı və nəzəri biliklər
2. Hərəki bacarıqlar və vərdişlər
3. Hərəki qabiliyyətlər*
4. Şəxsiyyətin mənəvi iradi keyfiyyətlərinin formalaşması
Musiqi
1. Musiqi aləmi
2. Emosional dəyərləndirmə
3. Musiqi fəaliyyəti
Təsviri incəsənət
1. Cəmiyyət və təsviri incəsənət
2. Təsviri və dekorativ yaradıcılıq
3. Estetik reaksiya
Xarici dil
1. Dinləyib-anlama
2. Danışma
3. Oxu
4. Yazı
Ədəbiyyat
1. Ədəbiyyat və həyat həqiqətləri;
2. Şifahi nitq;
3. Yazılı nitq.

Əsas və alt standart

Əsas standart:
 Fənlər üzrə müəyyən olunan təlim nəticələrini məzmun xətləri üzrə ümumi şəkildə ifadə edir.
 Sinif və fənlər üzrə summativ qiymətləndirməninaparılmasını təmin edir.
 Əsas standart əsasən dəyişməzdir.Əsas standart iki rəqəmlə ifadə olunur.

Alt standart:
 Təlim məqsədlərinin dəqiq müəyyən olunması üçün etibarlı zəmin yaradır.
 Təlim strategiyalarının düzgün seçilməsində mühüm roloynayır.
 Təlimdə inteqrativliyi təmin edir.
 Təlimin məzmununun davamlı inkişafını təmin edir.Üç rəqəmlə ifadə olunur.

Məzmun xətti əsas standart alt standart

1. 1. 1.

Aşağıdakı nümunədə riyaziyyat fənnindən eyni məzmun xəttinin,əsas və alt standartın siniflər üzrə
düzülüşünü görürük.Diqqət yetirsək görərik ki,məzmun xətti 1-ci sinifdən 11-ci sinfə qədər dəyişməz
olaraq qalır.Əsas standart, əsasən, dəyişməzdir. Bir neçə sinifdə və hətta ümumi təhsil pilləsi üzrə eyni
formada ifadə olunaraq dəyişməyə bilər . 1.1 əsas standartı birinci sinifdən dördüncü sinfə qədər cüzi
fərqlənir.Beşinci sinifdən on birinci sinfə qədər isə əsas standart diqqət yetirsək görərik ki,məzmun
etibarilə dəyişməyib.Alt standart isə tam fərqli,yəni sinifdən sinfə daim dəyişir.Sinifdən-sinfə keçdikcə,alt
standartın məzmunu da çətinləşir,daha əhatəli olur.
ı sinif
Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər
Əsas standart :1.1. Say və ədəd anlayışlarını,onlar arasındakı əlaqəni başa düşdüyünü nümayiş etdirir
Alt standart :1.1.1. 20 dairəsində bir-bir düzünə və tərsinə sayır.

ıı sinif
Məzmun xətti: 1. Ədədlər və əməllər
əsas standart: 1.1. Ədəd anlayışını, ədədin strukturunu, ədədlər arasındakı münasibətləri başa düşdüyünü
nümayiş etdirir
alt standart: 1.1.1. 100 dairəsində ədədləri oxuyur və yazır
24
ııı sinif
Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər
əsas standart:1.1 Ədəd anlayışını, ədədin strukturunu, ədədlər arasındakı münasibətləri, başa düşdüyünü
nümayiş etdirir.
Alt standart: 1.1.11000 dairəsində ədədləri oxuyur və yazır

ıv sinif
Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər
əsas standart: 1.1. Ədəd anlayışını,ədədin strukturunu,ədədlər arasındakı münasibətləri başa düşdüyünü
nümayiş etdirir,sadə kəsrləri tanıyır və şərhlər verir.
Alt standart: 1.1.1. 1000000 dairəsində ədədləri oxuyur və yazır.

V sinif
Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər
əsas standart: 1.1. Ədədləri, onların müxtəlif formada verilməsini bilir və aralarındakı münasibətləri
müəyyənləşdirir.
Alt standart: 1.1.1. Natural ədədləri oxuyur və yazır

vı sinif

Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər

əsas standart : 1.1. Ədədləri, ədədlərin müxtəlif formada verilməsini, onların arasındakı münasibətləri
tətbiq edir.
alt standart:1.1.1. Tam ədədləri oxuyur və yazır.

vıı sinif

Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər

əsas standart : 1.1. Ədədləri, ədədlərin müxtəlif formada verilməsini, onların arasındakı münasibətləri
tətbiq edir alt
standart:1.1.1. Rasional ədədləri oxuyur və yazır

vııı sinif

Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər

əsas standart : 1.1. Ədədləri, ədədlərin müxtəlif formada verilməsini, onların arasındakı münasibətləri
tətbiq edir alt
standart:1.1.1. İrrasional (kvadrat kökalma ilə təyin olunan) ədədləri oxuyur və yazır.

ıx sinif

Məzmun xətti:1 Ədədlər və əməllər.

əsas standart : 1.1. Ədədləri, ədədlərin müxtəlif formada verilməsini, onların arasındakı münasibətləri
tətbiq edir alt
standart:1.1.1. Həqiqi ədədləri oxuyur və yazır.

x sinif

Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər

əsas standart : 1.1. Ədədləri, ədədlərin müxtəlif formada verilməsini, onların arasındakı münasibətləri
tətbiq edir alt
standart:1.1.1. Kompleks ədəd anlayışı ilə tanışdır.

xı sinif

25
Məzmun xətti:1. Ədədlər və əməllər
əsas standart : 1.1. Ədədləri, ədədlərin müxtəlif formada verilməsini, onların arasındakı münasibətləri
tətbiq edir alt
standart:1.1.1. n dərəcəli çoxhədlinin n kökü olduğunu bilir və ona əsasən tənlikləri həll edir

Əsas standartla alt standartın fərqi nədir?Nə üçün illik və gündəlik dərsimizi planlaşdırarkən əsas standartı
deyil,alt standart seçirik?Çünki əsas standartda dəqiq,konkret bir məqsəd əks olunmayıb,əsas standart
ümumi bacarıqları əks etdirir.Alt standart isə həmin ümumi ifadə olunmuş fikri daha da
aydınlaşdırır,hissələrə ayırır.
Müxtəlif fənlərdən olan nümunələrə diqqət yetirək:
Fənn:Həyat bilgisi IV sinif
Məzmun xətti:4.Sağlamlıq və təhlükəsizlik
Əsas standart:4.2.Həyat və sağlamlıq üçün təhlükə törədən mənbə və obyektləri tanıyır və nəzərə
alır.(qeyd olunmuş əsas standartda ümumi məlumat verilib ki,sağlamlıq üçün təhlükə törədən mənbə və
obyektləri tanıyır,sırf hansı mənbə və obyektlərdən bəhs olunduğu qeyd olunmayıbdır.)
Alt standart:4.2.1 Məişətdə istifadə olunan qaz və elektrik avadanlıqlarından,habelə alışdırıcı,deşici və
kəsici alətlərdən istifadə zamanı təhlükəsizlik qaydalarına əməl edir;
4.2.2.Müvafiq nişanlara(yüksək gərginlik,minalanmış sahə,yanğın təhlükəsi,radioaktivlik,zəhərli
maddə,torpaq sürüşməsi,uçqun,daşqın və çimərlik nişanları)görə həyat üçün təhlükə mənbələrini
fərqləndirir;
4.2.3.Yol hərəkəti və nəqliyyatdan istifadə qaydaları ilə bağlı kiçik təqdimatlar edir.
İzahı:Əsas standartda şagirdin ümumi şəkildə həyat və sağlamlıq üçün təhlükə törədən mənbə və
obyektləri tanıdığı və nəzərə aldığı yazılıb.Amma dəqiq şəkildə sırf hansı mənbə və obyektləri
tanıdığı,hansı qaydalara əməl etdiyi isə alt standartda ifadə olunub.Əsas standart məzmun xəttinə
(4.sağlamlıq və təhlükəsizlik)əsasən təlim nəticələrini ümumi şəkildə müəyyən edir.Amma alt standart isə
dəqiq məqsəd müəyyən etmək üçün zəmin yaradır,əsas standartı daha açıq şəkildə ifadə edir.Dərs zamanı
planımızı hazırlayarkən məqsədimiz dəqiq olmalıdır ki,sırf o məqsədə uyğun dərsimizi
düzgün,məqsədyönlü təşkil edə bilək,həmin məqsədə əsaslanaraq strategiya müəyyən edək,seçəcəyimiz
üsul,təlim forması,hazırlayacağımız tapşırıqlar hamısı məqsədimizə uyğun olmaldır.
Aşağıda digər fənlərdən əsas və alt standartlar qeyd olunmuşdur.
Fizika VII sinif
Məzmun xətti:3.Eksperimental fizika və müasir həyat
Əsas standart:3.1.Təcrübələr aparır, nəticələri təqdim edir.
Alt standart: 3.1.1.Mexaniki hadisələrə dair cihaz və avadanlıqlardan istifadə edir.
3.1.2.Mexaniki hadisələrə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, hesablamalar aparır

Riyaziyyat X sinif
Məzmun xətti: 2.Cəbr və funksiyalar
Əsas standart: 2.2. Funksiya anlayışını bilir, həyati problemlərin riyazi modellərini qurur və funksiyaların
xassələrinin köməyi ilə bu problemləri həll edir.
Alt standart: 2.2.1. Ədədi funksiyanın tərifini və verilmə üsullarını bilir, onun təyin oblastı, qiymətlər
çoxluğu anlayışlarını başa düşür.
2.2.2. Funksiyanın qrafiki anlayışını bilir, funksiyanın dövrülüyini, təkliyini, cütlüyünü, monotonluğunu
araşdırır, qrafikləri çevirməyi bacarır.
2.2.3. Mürəkkəb funksiya, tərs funksiya anlayışlarını bilir və bəzi funksiyaların tərs funksiyalarını tapır.
2.2.4. Əsas triqonometrik funksiyaları və tərs triqonometrik funksiyaları tanıyır, onların qrafiklərini qurur.
2.2.5. Qüvvət funksiyasının tərifini və xassələrini bilir, qrafikini qurur.
2.2.6. Üstlü funksiyanın tərifini və xassələrini bilir, qrafikini qurur.
2.2.7. Ədədin loqarifminin tərifini, loqarifmləmə qaydalarını, bilir və onları tətbiq edir.
2.2.8. Loqarifmik funksiyanın tərifini və xassəsini bilir, qrafikini qurur.

Biologiya VI sinif
2. Bioloji proseslər
Şagird:
2.1.Bioloji proseslərin tənzimlənməsinə dair bilik və bacarıqlar nümayiş etdirir.

26
2.1.1. Bioloji proseslərin xüsusiyyətlərini sadalayır.
2.1.2. Maddələr mübadiləsinin pozulma hallarını izah edir.
2.1.3. Bioloji proseslərə dair sadə təcrübələr və hesablamalar aparır.

Alt standart inteqrativliyi təmin edir.Yəni fənn kurikulumları hazırlanarkən alt standartların məzmun
elementlərinin, bilik,bacarıq və vərdişlərin bir-biri ilə əlaqələndirilməsi üçün şərait yaradılmasına,
şagirdlərin təfəkküründə dünyanın bütöv və bölünməz obrazını formalaşdırılmasına, təlimin bütün
məzmun komponentləri arasında struktur əlaqələri qurmaq imkanı yaradılmasına diqqət yetirilmişdir.Sadə
şəkildə söyləsək, eyni bacarıqların bütün fənlərin məzmununda yer almasına,inkişaf etdirilməsinə diqqət
yetirilmişdir.Məzmun standartları hazırlanarkən, fənlərə aid olan biliklərin şagirdlərə mənimsədilməsi ilə
bərabər, eyni zamanda şagirdlərin ünsiyyət bacarıqlarının,yaradıcılıq imkanlarının,psixomotor
bacarıqlarının,idraki bacarıqlarının,təfəkkürünün,yazı bacarıqlarının inkişaf etməsinə xüsusi diqqət
yetirilmişdir.Bundan əlavə bir fənn çərçivəsində başqa bir fənnin də məzmununun əlaqələndirilməsinə
diqqət yetirilmişdir. Məsələn, 1-ci sinif təsviri incəsənət fənninin məzmun standartları arasında belə bir
standart var:
"1.1.3.Təbiət və cəmiyyət hadisələrinə aid təsviri sənət nümunələrini fərqləndirir".Bu standart həyat bilgisi
fənninin "1.1.2 Varlıq və hadisələri sadə şəkildə təsvir edir"alt standartı ilə əlaqələndirilmişdir.Yəni
şagird təsviri incəsənət dərsində təbiət hadisələri ilə bağlı sənət nümunələrini təsvir edərkən və
fərqləndirərkən bir daha həyat bilgisi dərsində öyrəndiyi təbiət hadisələri ilə bağlı bilikləri təkrar edə bilər.
Müəllim fəndaxili və ya fənlərarası inteqrasiya edərkən əlaqə yaratdığı fənnin alt standartından istifadə
edir,yəni əgər musiqi fənni ilə inteqrasiya edəcəksə, o zaman,musiqi fənninin alt standartları içərisindən
təlim məqsədinə uyğun standartı seçib,gündəlik və illik planında qeyd edir.
Alt standart təlimin məzmununun dəvamlı inkişafını təmin edir.Məzmun xətləri dəyişmir,sadəcə olaraq
məzmun xəttinə uyğun alt standartların məzmunu sinifdən-sinifə keçdikcəsadədən mürəkkəbə doğru
genişlənir,beləcə fənn təliminin inkişafı təmin olunur.Yuxarıdakı cədvəldəki nümunəyə diqqət yetirsək
eyni alt standartın sinifdən-sinifə necə dəyişib çətinləşdiyini görə bilərik.

Fəaliyyət xətti

Fəaliyyət xətti – məzmun xətlərində əks olunan biliklərin əldə edilməsində şagirdə praktik imkan
yaradır. Fənnin məzmun standartları bu fəaliyyət xətləri ilə əlaqəli şəkildə tətbiq olunur.Şagird lazım olan
bilik,bacarıqları hansı yollarla əldə edir?Şagird mənimsəyəcəyi məzmuna müxtəlif fəaliyyətlər vasitəsilə
nail ola bilər. Prolemləri həll etməklə,ünsiyyət qurmaqla,tədqiqat aparmaqla,öyrəndiklərini tətbiq etməklə
və s.O, fəaliyyəti zamanı problemləri həll etmək üçün mühakimə yürüdür, fikirlərini əsaslandırır,
müzakirələrdə iştirak edir, əldə etdiyi məlumatları əlaqələndirir,lazım olan məsələləri araşdırır,əldə etdiyi
məlumatları müxtəlif yollarla təqdim edir.Müxtəlif fəaliyyətlərdən istifadə edərək məzmunun
mənimsənilməsi qazanılmış bilik və bacarıqların daha möhkəm və uzun müddətli olmasını təmin edir.Fənn
kurikulumlarında hər bir fəaliyyət xəttinə uyğun məzmun standartları vardır.Aşağıda riyaziyyat fənnindən
fəaliyyət xətləri üzrə bir neçə standarta diqqət yetirək:
Problemin həlli:
1.1.5.Əşyalar çoxluğundan tələb olunan sayda əşyaları ayırır;
1.1.2. 100 dairəsindəki ədədləri onluq tərkibinə ayırır.
Mühakiməyürütmə və isbatetmə:
2.3.1 Əlamətlərinə görə əşyaların təsnifatını aparır və nəticəni şərh edir;
4.1.1.Əşyaların uzunluğuna,kütləsinə, hadisələrin vaxta görə müqayisəsini aparır və nəticəni şərh edir.
Ünsiyyətyaratma:
4.1.3.Qabın tutumu haqqında təsəvvürü olduğunu nümayiş etdirir.
3.2.2.Düzbucaqlının və kvadratın xassələrini sözlə və qrafik təsvir edir.
Əlaqələndirmə:
3.2.1.Sadə həndəsi fiqurlar formasında olan əşyaları tanıyır.
4.1.1.Hadisələri vaxta görə müqayisə edir və ardıcıl düzür.
Təqdimetmə:
1.2.4.Qalıqlı bölmənin mahiyyətini başa düşdüyünü nümayiş etdirir.
4.2.5. Vaxtı saat və dəqiqə dəqiqliyi ilə təyin edir,vaxt aralığını müəyyənləşdirir və şərhlər verir.
27
Müəllim standarta uyğun məqsəd müəyyən edərkən həmin standartın hansı fəaliyyət xəttinə aid
olduğuna diqqət yetirərsə,məqsədi müəyyən etməkdə çətinlik çəkməz.

məs:
Mühakiməyürütmə və isbatetmə:
2.3.1 Əlamətlərinə görə əşyaların təsnifatını aparır və nəticəni şərh edir;(məqsəd:Əlamətinə görə əşyaları
fərqləndirir və mühakimələr yürüdür)
Təqdimetmə:
1.2.4.Qalıqlı bölmənin mahiyyətini başa düşdüyünü nümayiş etdirir(məqsəd:qalıqlı bölmənin həllinə aid
təqdimatlar edir)
Yəni məqsəd müəyyən edərkən standartın qarşısındakı cümləni məqsəd kimi yazmaqdansa,o standartı
reallaşdırarkən şagirdin hansı fəaliyyətdə olduğunu məqsəddə əks etdirmək daha yaxşı olar.

Aşağıda bir neçə fənnin fəaliyyət istiqamətləri əks olunmuşdur:

Ana dili
 problemin həlli
 mühakiməyürütmə və əsaslandırma
 ünsiyyət
 tədqiqetmə(araşdırma)
 tətbiqetmə
Həyat bilgisi
 mühakiməyürütmə və əsaslandırma
 əlaqələndirmə
 tədqiqetmə
 problemin həlli
 təqdimetmə
Təsviri incəsənət
 əlaqələndirmə
 problemin həlli
 təqdimetmə

Məzmun standartının quruluşu

"Məzmun standartı şagirdin bilik və bacarıqsəviyyəsinə qoyulmuş dövlət tələbidir" .Hər bir standart iki
hissədən ibarətdir.Bilik və fəaliyyət.
Biliyin 3 növü var:
Deklorativ bilik-Məlumat xarakterli biliklərdir.Bunların sırasına anlayışlar,təriflər,faktlar daxildir.
Prosedural bilik-Fəaliyyətin icrasına dair prosedur qaydaları əhatə edən biliklərdir.
Kontekstual bilik-Fəaliyyətin icrası zamanı əldə olunan yeni biliklərdir.

Məsələn ,texnologiya dərsində şagird plastilindən hər hansı bir məmulatın hazırlanma qaydaları ilə tanış
olur.Bu məmulatı hansı ardıcıllıqla hazırlayacağı haqda məlumat öyrənir.Bu zamano,deklarativ bilik almış

olur. Qaydalarla tanış olur(deklorativ bilik)

Lakin şagird lazımı materialları seçib öyrəndiyi qaydalara əsasən məmulatı hazırlamağa başlayarsa, o
zaman artıq öyrəndiyini tətbiq etmiş olacaq,yəni prosedural bilik almış olacaq.

28
 Öyrəndiyini tətbiq edir(prosedural bilik)

Şagird məmulatı hazırlayarkən öz yaradıcılığı ilə həmin məmulat üzərində yeniliklər edərsə artıq
o,kontekstual bilik əldə etmiş olacaq.

Öyrəndiyini tətbiq edərkən yeni fəaliyyət nümunələri də

yaradır(kontekstual bilik)
Digər fənlərə də aid nümunə göstərmək olar.Azərbaycan dili dərsində şagird ismin quruluşca növləri
haqqında oxuyur,məlumat alır,öyrənir (deklorativ bilik).Daha sonra lövhədə sözlər verilir,şagirdlər o
sözləri quruluşca növlərinə görə qruplaşdırır.(prosedural bilik).Hər şagirdə müstəqil olaraq, ismin
quruluşca növlərinə aid 5 söz yazmaq və o sözləri cümlədə işlətmək tapşırılır(kontekstual bilik)

Fəaliyyətin növləri:
Şagird fəaliyyətini də 3 cür qruplaşdırmaq olar:
İdraki fəaliyyət-şagirdin idraki(koqnitiv),intellektual bacarıqlarının inkişaf etdirilməsidir.Şagirdlərin
idraki fəaliyyətdə olması biliklərin zənginləşməsinə və təkmilləşməsinə kömək edir.İdrak fəallığı təlim
prosesində şagirdlərin fikri fəallıq priyomlarının və təfəkkürlərinin,habelə nitqlərinin inkişafına şərait
yaradır.Çünki təfəkkür və nitq bir-birilə vəhdətdə inkişaf edir.Elmi biliklərə yiyələnmiş,söz ehtiyatı zəngin
olan,düzgün dəyərləndirmə aparmağı bacaran məktəblilər hər hansı bir tədbirdə fəal iştira
edir,ətrafdakılarla rahatlıqla fikir mübadiləsi aparır,müzakirə zamanı bildiklərini əsaslandırır,öz fikirlərini
sərbəst ifadə etməyi bacarır.Qaydanı izah etmək,düşünmək,tanımaq,təhlil etmək,müqayisə etmək,oxşar və
fərqli cəhətləri anlaya bilmək,fərqləndirmək,qərar vermək və s. idraki bacarıqlara aiddir.Fənn
kurikulumlarında standartlar hazırlanarkən idraki bacarıqların inkişafına diqqət yetirilmişdir.Bunu

29
aşağıdakı standartlara diqqət yetirərək görə bilərik:

2.2.6.Müxtəlif bədii mətnləri(nəzm,nəsr)fərqləndirir.(I sinif ana dili)

3.3.1.İslam dininin böyük şəxsiyyətlərini tanıyır.(IV sinif həyat bilgisi)
2.1.2.Dekorativ sənətin əsas növlərini istifadə olunan materiallara görə fərqləndirir.(I sinif təsviri
incəsənət)
3.1.2.Əşyanın fəzada yerini müəyyənləşdirir(I sinif riyaziyyat)
4.1.7.Ad,əlamət,hərəkət bildirən sözləri tanıyır və fərqləndirir(I sinif ana dili)
1.1.2.Dinlədiyi mətndə əsas fikri müəyyən edir.(VII sinif ingilis dili)

Ünsiyyət fəaliyyəti-Ünsiyyət şəxsiyyət fəallığının formalarından biri olub,tədris prosesində iştirakçıların

məlumatlarla mübadilə vasitəsidir.Ünsiyyət zamanı infornmasiya,bilik mübadiləsi baş verir,mənəvi
sərvətlər formalaşır,şəxsiyyətin emosional,iradi-intellektual sahələrinə güclü təsir göstərir.Ünsiyyət
prosesində insanın mədəniyyəti,onun inkişafı,tərbiyə və təhsili təzahür edir.Ünsiyyət tələbatı uşağın psixi
inkişafının əsas və hərəkətverici qüvvəsi kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Şagirdin ünsiyyət bacarıqlarını
necə formalaşdırmaq lazımdır?
Məktəbə ilk dəfə qədəm qoyan şagirdlərə diaqnostik qiymətləındirmə zamanı həmin şagirdin nitq
bacarıqlarını da yoxlamaq mütləqdir.Bütün şagirdləri,əsasən də fikrini ifadə etməkdə çətinlik çəkən
şagirdləri daha çox müzakirələrə,dialoqlara cəlb etmək lazımdır.İnsan ünsiyyət quraraq bilmədiklərini
öyrənir,ünsiyyət zamanı ona lazım olan informasiyanı əldə edir,ünsiyyət quraraq mədəni davranış
formalarına yiyələnir,fikirlərini bölüşür,ümumiyyətlə,bir insanın şəxsiyyət kimi formalaşması üçün
ünsiyyət bacarıqlarının inkişafı mütləqdir.Dərs zamanı müxtəlif problemləri müzakirəyə qoymaq,tədris
prosesinin iştirakçıları arasında fikir mübadiləsinin aparılmasını təşkil etmək,hər hansı gördüyü illüstrasiya
və ya demonstrasiya haqqında fikir bildirməyi,hər hansı gördüyünü və ya düşündüyünü təsvir etməyi tələb
etmək,hər hansı mövzu haqında şifahi təqdimat hazırlamağı tapşırmaq,ifadəyə uyğun məsələ qurub təqdim
etməyi tapşırmaq şagirddə ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirir.Səlis,düzgün,ağıllı,mədəni danışığa malik
olan bir insan cəmiyyətdə hər zaman hörmətlə qarşılanır,ictimaiyyət içərisində insanlarla rahatlıqla dil tapa
bilir.İnsanın hansı mədəniyyətə,hansı bilik-bacarığa sahib olması məhz onun danışığı zamanı əks
olunur.Fənn kurikulumlarında standartlar hazırlanarkən şagirdin nitqinin,ünsiyyət bacarıqlarının inkişafına
xüsusi diqqət yetirilmişdir.Aşağıdakı standartlara diqqət yetirsək bunu aydın şəkildə görə bilərik:

30
 4.3.1.Əsas kimyəvi anlayışlar və qanunların kəşfi sahəsində görkəmli alimlər haqqında
məlumatlar toplayır, təqdim edir.(VII sinif kimya)

1.2.1. Atomun quruluşunu, kimyəvi rabitələri, elektrolit məhlulunda baş verən prosesləri şərh
edir.(VII sinif kimya)

1.1.2. Canlıların quruluşunu təsvir edir(VI sinif biologiya)

1.1.1. Canlılar aləmindən bəhs edən elm sahələri barədə fikirlərini şərh edir.(VII sinif biologiya)

2.2.5 Mətnin məzmununu genişləndirilmiş formada nəql edir(IV sinif ana dili)

1.1.1.Dinlədiyi eyni məsələlər barədə müxtəlif fikirləri ümumiləşdirməklə yekun rəy bildirir.(IV
sinif ana dili)

Psixomotor fəaliyyətlər dedikdə, hərəki fəaliyyətlər nəzərdə tutulur.Hərəki vərdiş və bacarıqlar insan
həyatında mühüm yer tutur.Sağlamlığın əsasını hərəkət təşkil edir. Hərəki fəaliyyət sahəsi şagirdin
müxtəlif fiziki hərəkət, manipulyasiya, sinir əzələ koordinasiyası ilə bağlı fəaliyyətləri əhatə edir.Motor
bacarıqları iki cür qruplaşdırmaq olar:
1)böyük motor bacarıqları (böyük motorika),yəni ümumi bədənin hərəkətləri (qaçmaq,tullanmaq,rəqs
etmək və s.).
2)kiçik motor bacarıqları və ya xırda motor (kiçik motorika) bacarıqları(əl hərəkətləri,əl və göz
koordinasiyası). Əsasən, kiçik motorika üzrə işə aiddir:
1)Barmaqların yumruğa yığılıb açılması
2)Bükülmüş barmagların növbə ilə açılması
3)Kiçik,böyük mozaikada müxtəlif naxış ya şəkillərin yığılması
4)Plastilinlə müxtəlif əşyaların düzədilməsi
5)İri,xırda muncuqların ipə düzülməsi
6)Nöqtələrlə çəkilmiş şəklin nöqtələrini birləşdirərək şəkli tamamlamaq və s.
Yazmaq və ya jest və mimikalardan istifadə etmək də hərəki bacarıqlara aiddir. Nitq prosesində üz
əzələlərinin mənalı hərəkəti mimika adlanır.Mimika nitqin anlaşılmasında, ifadəli olmasında, müəyyən
emosionallığın, sözlə ifadəsi mümkün olmayan çalarların verilməsində, fikrin ciddi və ya ironiya ilə

31
deyilməsində çox ciddi rol oynayır.Jest əl- qol hərəkətlərinə deyilir. Jestlər əl- qol hərəkətlərindən
danışığın intonasiyasına, ritminə uyğun istifadədir.
Fənn kurikulumlarında standartlar hazırlanarkən şagirdlərin hərəki qabiliyyətlərinin standartın
məzmununda yer almasına xüsusi diqqət yetirilmişdir:

1.2.5.Nitqini canlı və obrazlı etmək məqsədi ilə məzmuna müvafiq jest və mimikalardan istifadə edir(ıv
sinif ana dili)
4.1.1. Eşitdiyi sözləri və sadə cümlələri düzgün yazır.(IV sinif ingilis dili)
3.2.2.Şəkil və fiqurların elementlərini çəkir.(I sinif informatika)
1.3.2.Detalları birləşdirməklə müxtəlif məmulat(məmulatlar)hazırlayır(III sinif texnologiya)
2.1.3.İdman növlərinə aid(atletika,gimnastika)aid sadə hərəkətləri nümunələrə müvafiq təkrar edir.(I
sinif fiziki tərbiyə)
3.2.2.Birinci oktava daxilindəki müxtəlif intervalları(prima,sekunda,tersiya)uşaq musiqi alətlərində
çalır(II sinif musiqi).
Öyrəndiyimiz fəaliyyət sahələri bir-biri ilə sıx əlaqədədir.Məsələn,əl hərəkətləri ilə nitqin əlaqəsi hələ
1928 -ci ildə Bexterev tərəfindən qeyd edilmişdir.1973 - cü ildə Koltsova tərəfindən keçirilmiş xüsusi
tədqiqatlar bir daha təsdiq etmişdir ki,əl hərəkətləri nitqin inkişafını tezləşdirir. Şagirdin hərəki və ünsiyyət
fəaliyyətində idrak fəaliyyətinin elementləri vardır. İdraki,ünsiyyət və psixomotor bacarıqların inkişafı
şagirdin şəsiyyətinin formalaşmasına şərait yaradır.
Standartda fəaliyyətin növünü müəyyən edərkən həmin standartın feil hissəsinə diqqət yetirmək
lazımdır.Yuxarıdakı sxemlərdə hər üç fəaliyyət növünə uyğun açar sözlər verilmişdir.Standartların
sonundakı feillərə diqqət yetirsək, həmin açar sözlərin əks olunduğunu görə bilərik.
Standartda biliyin növünü(yəni bu standartı reallaşdırarkən, şagirddə biliyin hansı növünün inkişaf
etdiriləcəyini) müəyyən etmək üçün standartın əvvəlinə diqqət yetirmək lazımdır.Əslində, fəaliyyətə
diqqət yetirsək, biliyin də növünü asanlıqla müəyyənləşdirə bilərik:
4.1.7Ad,əlamət, hərəkət bildirən sözləritanıyır və fərqləndirir.-tanımaq və fərqləndirmək ünsiyyət
bacarıqlarına aid deyil,yəninəyisə tanımaq üçün və ya fərqləndirmək üçün danışmağa və ya hərəkət
etməyə eytiyac yoxdur.Demək ki,idraki fəaliyyətdir.Biliyin növünə görə isə, deklorativ bilikdir,çünki bu
standarta əsasən, şagird hər hansı bildiyini,öyrəndiyini tətbiq etmir,sadəcə görür tanıyır və fərqləndirir.

1.1.1 Cümlələri və nitq etiketlərini düzgün tələffüz edir -tələffüz edir yazıldığı üçün demək ki,şagird
danışır,yəni fəaliyyət olaraq ünsiyyət fəaliyyətinə aiddir.Bilik olaraq prosedural bilikdir.Bu şagird düzgün
tələffüz qaydalarını öyrənib,artıq o, qaydalara əsasən tələffüz edir,öyrəndiyini tətbiq edir.

2.2.1.Fırçadan istifadə etməklə sulu boya,quaş vasitəsilə sadə təsvirlər,dekorativ kompozisiyalaryaradır.Bu

standarta əsasən, hər şagird öz kontekstinə,estetik zövqünə uyğun olaraqyeni fəaliyyət nümunələri
32
yaradacaq,kontekstual bilik əldə etmiş olacaq.Rəsm çəkdiyi üçün bacarıq olaraq psixomotor bacarıqları
inkişaf etmiş olacaq.

2.2.4.Müxtəlif əşayaların xarici səthində bəzək kompozisiyalarıyaradır.(kontekstual

bilik,psixomotorfəaliyyət)

2.1.4 Öyrəndiyi dil materiallarından istifadə edərəkünsiyyət qurur.(prosedural bilik,ünsiyyət fəlaiyyət)

İnteqrasiya
Fənn kurikulumları hazırlanarkən inteqrasiya prinsipinin nəzərə alınması

Fənn kurikulumları hazırlanarkən, məzmun standartlarının inteqrasiya olunmasına xüsusi diqqət

ayrılmışdır.İnteqrasiya müəyyən təhsil sistemi çərçivəsində şagirdlərin təfəkküründə dünyanın bütöv və
bölünməz obrazını formalaşdırmaq, onları inkişafa və özünüinkişafa istiqamətləndirmək məqsədi ilə
təlimin bütün məzmun komponentləri arasında struktur əlaqələri qurmaqla onları sistemləşdirməkdir.
Təlimdə sistemlilik,bilik, bacarıq və vərdişlərin ardıcıl surətdə inkişafı üçün vahid sistemin ünsürləri
olmaq etibarilə, biliklər,bacarıqlar arasında müvafiq əlaqə yaratmaq üçün inteqrasiya əvəzolunmaz
prinsipdir.
Fəndaxili inteqrasiya-adından göründüyü kimi, eyni fənnə aid bilik,bacarıq, vərdiş və mövzuların
əlaqələndirilməsidir.Öyrənilənlərin daha da möhkəmlənməsinə,sinifdən-sinfə keçdikcə inkişaf etməsinə
zəmin yaradır.Fəndaxili inteqrasiya özü də iki hissəyə ayrılır:
Şaquli inteqrasiya:standartların siniflər üzrə əlaqəsini əhatə edir.Bilik,bacarıq və vərdişlərin
sinifdən-sinfə genişlənərək inkişaf etməsini izləməyə imkan yaradır.Bu cür inteqrasiya siniflərarası
inteqrasiya kimi də adlanır.Eyni standart sinifdən sinfə keçdikcə məzmun etibarilə dəyişmir,çətinlik
səviyyəsinə görə dəyişir,sinifdən-sinfə keçilsə belə standartlar arasındakı əlaqə itmir. Ümumtəhsil
məktəbləri üçün hazırlanmış fənn kurikulumlarında əks olunmuş şaquli inteqrasiya cədvəllərindən istifadə
edərək fənn kurikulumlarının hazırlanmasında inteqrativlik prinsipinin necə nəzərə alınmasına diqqət
yetirmək olar::
Azərbaycan dili fənni üzrəinteqrasiya nümunəsi (ibtidai sinif)

1.1.1
ı sinif Dinlədiyi sadə fikrin mahiyyətini şərh edir

1.1.1
ıı sinif Sual verməklə dinlədiyi fikrin mahiyyətini aydınlaşdırır

1.1.1
ııı sinif Dinlədiyi fikir ətrafında müzakirələrdə münasibətini bildirir

1.1.1
ıv sini Dinlədiyi eyni məsələlər barədə müxtəlif fikirləri ümumiləşdirməklə
yekun rəy bildirir

Fizika fənni üzrə şaquli inteqrasiya

nümunəsi

1.1.1 Mexaniki, istilik, elektromaqnit hadisələrini fərqləndirir

vı sinif
1.1.1 Mexaniki hadisələri və onların baş vermə səbəblərini şərh edir
vıı sinif
1.1.1 İstilik və elektromaqnit (elektrik) hadisələrini və onların baş vermə
vııı sinif səbəblərini şərh edir
1.1.1 Elektromaqnit (maqnit, işıq), atom və nüvə hadisələrini, onların baş
33
 ıx sinif vermə səbəblərini şərh edir
1.1.1 Mexaniki və istilik hadisələrinin qanun və qanunayğunluqlarla
X sinif əlaqəsini şərh edir.
1.1.1 Elektromaqnit, atom və nüvə hadisələrinin qanun və
xı sinif qanunauyğunluqlarla əlaqəsini şərh edir.

Kimya fənni üzrə şaquli inteqrasiya

nümunəsi
2.1.1 Kimyəvi reaksiyaların əlamətlərini,əsas
vıı sinif tiplərini,baş vermə şərtlərini izah edir.
2.1.1 Kimyəvi reaksiyaları təsnif edir,
vııı sinif qanunauyğunluqlarını izah edir.
2.1.1 Metallar,qeyri metallar və onun
ıx sinif birləşmələrinə,sadə üzvi birləşmələrə
aid reaksiyaların qanunauyğunluqlarını
izah edir
2.1.1 Qeyri-üzvi və üzvi birləşmələrə aid
x sinif reaksiyaların qanunauyğunluqlarını
izah edir.
2.1.1 Oksigenli,azotlu üzvi birləşmələrə və
xı sinif polimerlərə aid reaksiyaların
tənliklərini tərtib edir.

Yuxaıdakı nümunələrə diqqət yetirən zaman, eyni alt standartların sinifdən-sinfə keçdikcə sadədən
mürəkkəbə doğru dəyişdiyi aydın şəkildə nəzərə çarpır.Həmin standartlar məzmunca deyil,çətinlik
səviyyəsinə görə bir-birindən fərqlənir,siniflər üzrə məzmun etibarı ilə inteqrativliyini itirmir.Hər
bir müəllim tədris etdiyi fənn kurikulumunda şaquli inteqrasiya cədvəlini müşahidə edə bilər.
Üfüqiinteqrasiya isə eyni sinif çərçivəsində olan məzmun standartlarının məzmun xətləri
arasındakı əlaqələri əhatə edir.Hər sinif üzrə nəzərdə tutulmuş anlayışların,bacarıq və vərdişlərin
formalaşdırılmasına xidmət göstərir.Yəni fənn üzrə eyni sinif daxilindəki standartların əlaqələnməsini
təmin edir.Hər bir müəllim öz tədris etdiyi fənn kurikulumunda üfüqi inteqrasiya imkanlarını izləyə və
dərsində tətbiq edə bilər.Aşağıda üfüqi inteqrasiyanı daha yaxından izləmək üçün bir neçə nümunə qeyd
olunmuşdur(ümumtəhsil məktəblərinin ı-ıv sinifləri üçün fənn kurikulumlarından istifadə olunmuşdur).
Azərbaycan dili fənnində sözlərin düzgün yazılış və tələffüz qaydaları mövzusunu tədris edərkən iki
məzmun xəttini aşağıdakı formada əlaqələndirmək mümkündür:
2.oxu-2.1.2 öyrəndiyi yeni söz və terminləri təqdim edir
4.dil qaydaları-4.1.3 rast gəldiyi yeni sözlərin yazılış və tələffüz qaydalarını müəyyənləşdirmək üçün
lüğət,sorğu kitabları və kataloqlardan istifadə edir
Yuxarıda qeyd olunan standartlar 4-cü sinfə aiddir.Dördüncü sinifdə şagird Azərbaycan dili dərsi
ərzində mətni oxuyarkən yeni söz və terminlərlə rastlaşır.Şagird mövzunu oxuduqdan sonra həmin söz
və terminləri seçib təqdim edir(oxu-2.1.2 öyrəndiyi yeni söz və terminləri təqdim edir) .
Daha sonra həmin sözlərin tələffüz,yazılış qaydasını lüğətlərdən istifadə edərək müəyyən edir(dil
qaydaları-4.1.3 rast gəldiyi yeni sözlərin yazılış və tələffüz qaydalarını müəyyənləşdirmək üçün
lüğət,sorğu kitabları və kataloqlardan istifadə edir).Göründüyü kimi, iki məzmun xətti əlaqələndirilib.Bir
dərs içərisində şagird həm dərsi oxuyub oxu bacarıqları inkişaf edib, həmçinin oxuyarkən rast gəldiyi yeni
sözlərin tələffüz qaydasını lüğətdən taparaq yeni dil qaydaları ilə tanış olub.Üfüqi inteqrasiyadan istifadə
olunub.

Həyat bilgisi fənnində məktəbdə davranış qaydaları mövzusunu keçərkən, iki məzmun xəttini- 2.fərd və
cəmiyyət ilə 3.mənəviyyat məzmun xətlərini əlaqələndirmək olar:
2.fərd və cəmiyyət .2.2.3.Məktəbdə özünün və yoldaşlarının yerinə yetirdiyi vəzifələrə münasibət
bildirir;
3.mənəviyyat. 3.2.2.Mənəviyyata zidd xüsusiyyətlərə(yalançılıq,paxıllıq,xəbərçilik)münasibət bildirir.

34
 Əvvəlcə şagird məktəbdə davranış qaydalarını,hər bir şagirdin vəzifə borclarını sadalayır.Bunlar ikinci
məzmun xəttinə aiddir(2.fərd və cəmiyyət. 2.2.3. Məktəbdə özünün və yoldaşlarının yerinə yetirdiyi
vəzifələrə münasibət bildirir). Məktəb avadanlıqlarına,özünün və yoldaşlarının əşyalarına qayğı ilə
yanaşmaq,əməyi sevmək və özünəxidməti bacarmaq,məktəbin həyətində və sinifdə təmizliyə riayət
etmək,təmiz və səliqəli geyinmək və digər davranış qaydalarına şagirdlər münasibət bildirir.
Daha sonra isə mövzuya əsasən ikinci məzmun xətti digər məzmun xətti ilə əlaqələnir (3.mənəviyyat).
Mənəviyyata zidd xüsusiyyətlərə(yalançılıq,paxıllıq,xəbərçilik)münasibət bildirir.Məktəbdə müəllim və
digər yoldaşlarına qarşı düzgün və yanlış dəyərləndirilən xüsusiyyətləri sadalayır.Yoldaşları ilə münasibət
zamanı diqqətli və nəzakətli olmağın,yalançılıq,xəbərçilik,paxıllıq kimi pis xüsusiyyətlərdən uzaq olmağın
zəruriliyini başa düşür.

Fənlərarası inteqrasiya -müxtəlif fənlər arasında məntiqi əlaqələrin qurulmasına xidmət göstərir.Bu
proses eyni bir bacarığın ayrı-ayrı fənlər vasitəsilə daha da təkmilləşdirilməsini təmin edir.Fənn
kurikulumları hazırlanarkən ayrı-ayrı fənlərin məzmun standartlarının bir-biri ilə əlaqələnməsinə xüsusi
diqqət yetirilmişdir.

Dərs zamanı inteqrasiya imkanlarından istifadə

Ənənəvi təlimə əsasən, dərslərdə məqsədyönümlü olmadan yalnız fənn daxilində keçirilənlərin yaddan
çıxmaması üçün öyrənilən biliklər təkrar olunurdu.Hazırda isə məqsədyönlü xarakter daşıyaraq, fənn
daxilində və ya fəndaxili inteqrasiya tətbiq olunur ki,bu da az zamanda daha keyfiyyətli nəticə əldə
etməyə,dərsin maraqlı keçməsinə, fənnin məzmun elementlərinin,ən əsası,bilik,bacarıq və vərdişlərin
bir-biri ilə əlaqələndirilməsinə imkan yaradır. Müəllimöz yaradıcılığından istifadə edərək,sərbəst olaraq
fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanlarını müəyyən edə,tədris prosesi zamanı bənzər komponentlərə
malik olan bir neçə fənnin standartlarını, mövzuları,bacarıqları əlaqələndirə bilər.İnteqrasiya imkanlarını
müəyyən edərkən dərsin hansı mərhələsində tətbiq olunacağı müəyyən olunmalıdır və inteqrasiya dərsin
məqsədinə uyğun olmalıdır.
Məsələn, ibtidai siniflərdə hərf təlimini keçərkən hərfin elementlərini plastilindən hazırlamağı şagirdlərə
tapşırılarsa,bu zaman ana dili fənni ilə texnologiya fənni arasında(fənlərarası) əlaqə yaradılmış
olar.(Texnologiya 1.3.2 detalları biləşdirməklə sadə məmulat hazırlayır). Həm hərf şagirdin daha
mükəmməl yaddaşında həkk olunacaq,həm şagirddə müəyyən psixomotor bacarıqlar formalaşacaq,ən
əsası isə dərs şagirdin marağına uyğun keçəcəkdir.İnteqrasiya edərkən inteqrasiya edilən fənnin məzmun
standartı müəyyən olunur,həmin fənnin hansı standartının reallaşdırılacağı gündəlik və illik planda qeyd
olunmalıdır.
Riyaziyyat fənnində şagirdə sahə anlayışlarını keçərkən, bu cür məsələ yazaraq həyat bilgisi fənni ilə
inteqrasiya etmək olar:
" Ağdamın sahəsi 1094 km2,Kəlbəcərin sahəsi isə 1936 km2-dir. Hər iki rayonun sahələri cəmi nə
qədərdir?"Bu məsələni şagird həll edib təqdim edərkən, ondan adı çəkilmiş torpaqlarımızın işğal olunma
tarixini,xəritədəki yerini soruşmaq olar( Həyat bilgisi1.2.3 coğrafi obyektləri xəritədə göstərir).

Dərs meyvə tərəvəzlərləvə ya heyvanlar aləmi ilə (bitkilərin quruluşu və s.)bağlıdırsa, bu zaman mövzuda
adı çəkilən canlıların,onların orqanlarının şəklini çəkməklə - təsviri incəsənət fənni ilə inteqrasiya etmək
olar.Bu zaman həm şagirdin estetik bacarıqları inkişaf edir,həm də haqqında məlumat topladığı canlının
şəklini çəkərək onun quruluşunu bir daha gözdən keçirir (Təsviri incəsənət 2.2.3 nümunəvi təsvirlərin
surətininisbi dəqiqliklə əks etdirir).

"Xitab"mövzusunu keçərkən musiqi fənni ilə inteqrasiya etmək olar.Məsələn nəticələrin çıxarılması
mərhələsində tərkibində xitab işlənmiş bir mahnı səsləndirmək olar,şagirdlərlə bərabər oxuduqdan sonra
mahnıdakı xitabları müəyyən etmək olar.(Məs:Polad Bülbüloğlu "Gəl ey səhər",Şəmistan Əlizamanlı "İgid
əsgər","Cənab leytenant",Elnarə Abdullayeva "ana"muğamı,Mübariz Tağıyev "Ulu torpaq" və
s,)İnteqrasiya(Musiqi 3.1.1Müəllimin göstərişi ilə mahnıları notla və sözləri ilə oxuyur)

Riyaziyyatdan eyni istiqamətdə hərəkət mövzusunu keçərkən, fiziki tərbiyə fənni ilə inteqrasiya etmək
olar.Yaradıcı tətbiqetmə mərhələsində şagirdləri idman meydançasına apararaq qaçmalı olduqları
məsafənin ölçüsünü müəyyən etmək,qaçmaq üçün ayrılmış vaxtı təyin etmək,eyni istiqamətdə bir neçə
şagirdə qaçmağı tapşırmaq olar.Məsafə və zamanı məlum olduğuna görə eyni istiqamətdə hərəkət edən
35
şagirdlərin surətini tapmağı şagirdlərə tapşırmaq olar (fiziki tərbiyə 3.1.1.3.Qaçış və ayrı-ayrı oyunlar
zamanı surət).Beləcə,eyni istiqamətə aid məsələ qurmaq və həmin məsələni həll etmək daha maraqlı
olar.Praktiki əhəmiyyətli tapşırıqlar şagirdlərin inkişafında əvəzolunmaz rol oynayır.

Həyat bilgisi dərsində "Nəqliyyat vasitələri"ilə bağlı mövzunu tədris edərkən yaradıcı tətbiqetmə
mərhələsində texnologiya fənni ilə inteqrasiya edərək,adı çəkilən nəqliyyat vasitələrinin modelini
hazırlamaq olar.Texnologiya1.3.2.(Detalları birləşdirməklə sadə məmulatlar hazırlayır).İnteqrasiya
məqsədyönlü olmalıdır.Yəni aidiyyatı olmadan dərsdə başqa fənləri yönəltmək yersiz olar.

Taksonomiya
Taksonomiya-yunan sözüdür(“Taxus”-qaydailə yerləşmə + “ Namos”- qanun deməkdir). Taksonomiya
dedikdə, sadədən mürəkkəbə doğru zəncirvari, ierarxiya üzrə inkişafı əks etdirən anlayışlar sistemi
nəzərdə tutulur. Təlim məqsədlərinin şəbəkəli və yasistemli təsnifatına taksonomiya deyilir. Təlim
məqsədlərinin taksonomiyasıtədris prosesinin elmi-metodik səviyyədə planlaşdırmaq və onun nəticəsini
ölçməkimkanını verir.Təlim məqsədlərinin taksonomiyası Amerika professoru Benjamen Blumun adı ilə
bağlıdır.Blumun taksonomiyası 1956-ci ildə tamamlanaraq bir kitabda(Taxonomy of Educational
Objectives: Handbook I: Cognitive Domain-öyrənmə məqsədlərinin sinifləndirilməsi əl kitabında idraki
bacarıqlar)yayımlanmışdır.Dünyanın bir çox ölkələri tərəfindən bəyənilmiş və qəbul olunmuş,bu
taksonomiya şagird bacarıqlarının inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynamışdır.Bluma görə, insanın
limitsiz öyrənmə,qavrama bacarığı vardır. Lakin öyrətmə müddəti bu limitlərin nə qədərini istifadə
edəcəyini müəyyən edir.Bu səbəbləuşaqların qarşısına uyğun öyrənmə şərtləri qoyulduqda,öz
səviyyələrinə aid olan,potensial imkanlarına uyğun olan hər şeyi öyrənə bilirlər. Uşaqlar arasındakı fərq
onların daha az və ya daha çox öyrənə bilmələri ilə əlaqədar deyil, onların
öyrənməmetodları,maraqları,ehtiyacları, hədəfləri,davranış və şəxsi özəlliklərindən qaynaqlanmaqdadır
(Blum 1979). Bu baxımdan,təlim hədəflərinin(məqsədlərinin) taksonomiyası təlimin bir nəticəsi olaraq,
şagirdlərin öyrənməyə yönəlmiş məqsədlərinin, ya da bizim gözləntimizin nə olduğunu ifadələndirən bir
səviyyələmənin çərçivəsidir.(Krasvol 2002)

Blum təfəkkürün inkişaf mərhələlərini 6 səviyyədə

müəyyənetmişdir.Bilmə,anlama,tətbiq,təhlil,sintez,dəyərləndirmə. Bilmə,anlama,tətbiq alt səviyyələr
olaraq qəbul edilir,analiz,sintez və dəyərləndirmə isə daha yüksək səviyyə kimi qəbul edilir.Taksonomiya,
bacarıqların pillə-pillə inkişaf etməsinə imkan yaradır. Bir sonrakı inkişaf səviyyəsinə çatmaq üçün
ondan əvvəlki səviyyəyə aid olan bacarıqlar inkişaf etdirilməlidir.Yəni şagirdin hər hansı bir mövzu
haqqında müəyyən biliyi,məlumatı olmazsa,lazımı informasiya ilə təmin olunmazsa, o, mövzunu anlaya
bilməz,öz sözləri ifadə edə bilməz.Anlamazsa öyrəndiyini tətbiq edə bilməz.Tətbiq edərsə,gördüyü işi
təhlil də edə bilər,hissələrə ayırar,strukturunu müəyyənləşdirər,müqayisə etmə bacarıqları
formalaşar,gördüyü işi bir daha gözdən keçirərək təhlil edər.Təhlil etdikdən sonra onun başqa variantlarını
da yarada,sintez edə bilər,ayrılmış hissələri birləşdirib tam bir hissə yarada bilər.Bu inkişaf səviyyəsinə
qədər irəliləmiş bir şagird artıq hər hansı bir fikrə rahatlıqla münasibət bildirə,fikirlərini rahatlıqla
əsaslandıra bilər,yəni dəyərləndirmə bacarıqları formalaşar.Gördüyümüz kimi, bütün səviyyələr bir-birilə
əlaqəlidir.Məhz bu səbəbdən "taksonomiya zəncirvari quruluşa malikdir"deyilir.

36
Bilmə-eşitdiyi iniformasiyanı olduğu kimi çatdırmaqdır.Təkrarlamaq,sadalamaq,xatırlamaq,tanımaq bu
səviyyəyə aid bacarıqlardır.

Anlama-eşitdiyinin,gördüyünün və ya oxuduğunun mahiyyətini anlamaqdır,öz sözləri ilə ifadə etmək,öz

anladığı kimi təsvir edə bilmək,nümunələr göstərə bilməkdir.

Tətbiq-Öyrənilənlərin praktiki şəkildə həyata keçirilməsidir.Belə bir deyim var:Əsl qazanılan bilik
müəyyən bir zaman keçdikdən sonra öyrənilənlərin yadda qalan hissədir.Yadda qalan hissə isə tətbiq
olunanlardır.İnsan oxuduğunu,eşitdiyini unuda bilər,lakin dəfələrlə tətbiq olunaraq vərdişə çevrilən
bacarıqlar şagirdin beynində həkk olunur,tətbiq edərkən hər şey onun üçün daha sadə görünür.

Təhlil(analiz)-əşyanın bu və ya digər xassələrini,ünsürlərini,daxili qarşılıqlı əlaqələrini,münasibətlərini

tapmaq,öyrənmək,onu müxtəlif komponentlərə(tərkib hissələrə)ayırmaq,quruluşunu,strukturunu
müəyyənləşdirmək,oxşar və fərqli cəhətləri müəyyən etmək deməkdir.

Tərkib(sintez)-Ayrılmış əşyanın, tamın komponentlərinin,hissələrinin birləşməsidir (müxtəlif cür

düzülmüş sözləri düzgün sıralayaraq cümlə əmələ gətirmək,pazlları birləşdirərək lazımı təsvirləri
yaratmaq,mətnin ayrılmış hissələrinin düzgün ardıcıllığını müəyyən edib tam halında planlaşdıra
bilmək,ifadəyə uyğun məsələlər qurmaq,gördüyü işin planını tutmaqvə s. bu səviyyəyə aid bacarıqlardır).

Dəyərləndirmə-rastlaşdığı hadisələrə subyektiv münasibət bildirə bilməsi,verilən problemi həll edərkən

göstərilən iki üsuldan hansını seçməkdə müstəqil qərar qəbul edə bilməsi,gördüyü işi təhlil etdikdən sonra
özünü qiymətləndirə bilməsi,hadisələrə tənqidi yanaşmağı bacarması şagirddə dəyərləndirə bilmə
bacarıqlarını formalaşdırır.

Göründüyü kimi taksonomiya:

37
  Bütöv bir sistemin hissələrinin aşağıdan yuxarıya tabeçilik əlaqələri əsasında
düzümü,yerləşməsi deməkdir;
 təlimi daha ardıcıl və səmərəli qurmağa zəmin yaradır;
 təlim məqsədlərini düzgün müəyyənləşdirmək imkanı yaradır;
 problemləri düzgün müəyyənləşdirmək və uyğun tapşırıqları tərtib etməyə kömək edir.;
 qoyulmuş məqsədlərə uyğun qiymətləndirmə vasitələri seçməyə zəmin yaradır;
 təlim nəticələrinə əsaslanaraq refleksiyanı düzgün keçirməyə imkan verir;
 bu və ya digər materialın öyrənilmnəsində şagirdin hansı çətinliklərlə qarşılaşdığını müəyyən
etmək imkanı yaradır.

Tutaq ki,təsviri incəsənət dərsidir və mövzu "natürmort"dur.Təbii ki,əvvəlcə şagirdlər əvvəlcə natürmort
janrı haqqında müəyyən analayışlarla tanış olmalıdır.Natürmor nədir?Bir janr olaraq harada,nə vaxt
yaranmışdır?Natürmort janrının görkəmli nümayəndələri kimlər olmuşdur?Bu janra aid olan bir neçə
əsərlər göstərmək olar. Əsərdəki mövzu və süjetin necə, hansı təsvir vasitələri ilə işləndiyini şagird
bilməlidir.Sadalananlar taksonomiyanın ən alt səviyyəsinə,bilik hissəsinə aiddir.Bu mərhələdə məqsəd
şagirdin mövzu haqqında ümumi məlumatla təmin olunmasıdır.Daha sonra şagirdin bildiklərini anlaması
üçün bu mövzuda videolar göstərilə bilər.Şagird videoda bu janra aid rəsm nümunələrinin necə çəkildiyini
izləyərkən təsvir olunan əşyaları bir-birindən ayıran cizgilərə diqqət yetirəcək bu janrın digər tanış olduğu
janrlardan fərqini anlayacaqdır.Gördüklərini öz sözləri ilə,öz başa düşdüyü tərzdə ifadəedəcəkdir.Qeyd
olunanlar taksanomiyanın ikinci alt səviyyəsinə aiddir,burada təlimin məqsədi,şagirdin işi tətbiq etməzdən
əvvəl həmin işin texnikasını,təsvir etmə metodunu anlaya bilməsidir.Digər mərhələdə isə(tətbiq) şagird
artıq işin texnikası,qayda-qanununu anladığı üçün tətbiq edə biləcəkdir.Şagird öyrəndiklərinə,gördüklərinə
uyğun olaraq, artıq işi praktiki olaraq sınaqdan keçirir.Müəyyən anlayışa sahib olmadan işi tətbiq etmək
qeyri-mümkündür.Tətbiq etdikdən sonra yaratdığı əsərin tərkib hissələri haqqında rahatlıqla fikir söyləyə
bilər,işin görülmə ardıcıllığını hissə-hissə,aydın şəkildə təsvir edə bilər,daha əvvəl öyrəndiyi,çəkdiyi
əsərlərlə müqayisə edə bilər.Qeyd olunanlar analiz(təhlil)mərhələsinə aiddir.Bu mərhələdə təlimin
məqsədi şagirddə gördüyü işi təhlil edə bilmə bacarıqlarını formalaşdırmaqdır.Digər üst mərhələlərdə isə
şagird yaradıcılıq edərək həmin janra aid yeni nümunələr yarada,ortaya çıxan nəticə haqqında
ümumiləşmiş fikirlər bildirə bilər,bu sahədə artıq fikirlərini əsaslandıraraq çıxış edə bilər,özünün və
yoldaşlarının gördüyü iş haqqında peşəkarca dəyərləndirmə apara bilər).

Emosional taksonomiya

Emosional taksonomiya insanın duyğularını,hislərini ifadə edən davranışları əhatə edir.Şagirdlərdə

formalaşdırmaq istədiyimiz,onlarda görmək istədiyimiz bacarıqlar,düzgün seçim edə

bilmə,dəyərlər,mənəvi keyfiyyətlər,əxlaqi özəlliklər,düzgün yönəlmələr emosional bacarıqların inkişaf

etdirilməsi yolu ilə əldə edilir.İnsan daim nəyəsə maraq göstərir,hər kəsin fərqli ehtiyac və maraqları

vardır.İnsanın maraq və ehtiyacları,onları formalaşdıran ortam onda dəyərlər sistemini inkişaf

etdirir.Məktəbin ilk illəri uşaqların mənəvi dünyalarının formalaşdığı ən önəmli bir dövrüdür.Araşdırmalar

zamanı, on üç yaşına qədər insanda formalaşan keyfiyyət və dəyərlərin bu yaşdan sonra dəyişməsinin

olduqca çətin olduğu müəyyən olunmuşdur.Bu, orta məktəbdə uşaqların şəxsi dəyər və keyfiyyətlərinin

formalaşdırılması üçün ən kritik dövrdür. Emosional davranışlar təlimdə olduqca önəmli yer

tutur.Düşüncələrini rahatlıqla anlada bilmək,özünə və başqalarına hörmətlə davranmaq,öz hədəflərini

həyata keçirməyə çalışmaq,başqalarına qarşı xoşniyyətli olmaq,birlikdə çalışmaqdan zövq

38
almaq,vətənini,millətini,ailəsini,dostlarını sevmək,böyüklərə qarşı hörmətli olmaq kimi davranışlar

şagirdlərə qazandırılmaq istədiyimiz hədəf davranışlar sırasındadır.Emosional taksonomiya da mərhələli

quruluşa malikdir:

1.Məqbul sayma- (fərqində olmaq,maraqlanmaq,seçmək,ayırd etmək,maraq hiss etmək,seçici

olmaq,danışılanı diqqətlə dinləmək və s.)Şagird hər hansı bir təlim prosesində iştirak etmək üçün

stimullaşdırılır. Bu standartlarda məsələlər onu əşyanın mövcudluğunu anlamadan tutmuş seçimli

yanaşmaya qədər inkişaf etdirir.

2.Reaksiya vermə-şagirdin hər hansı bir işə zövqlə,sevinclə,istəklə reaksiya verməsi əsas şərtdir (istəkli

olaraq qaydalara uymaq,müzakirələrdə iştirak etmək və s.).Şagird təlim prosesində fəal iştirak edir,

suallara cavab, hadisələrə reaksiya verir. Bu standartlarda şagirdin zövq və maraqlarının axtarılması və

fəaliyyətdə tətbiqi vurğulanır.

3.Dəyərləndirmə,dəyər vermək:Dəyərləndirmə-düzgün olanı qəbul etmək, öyrəndiklərinin önəmini

təqdir etmək,düzgün davranış qaydalarına riayət etmək,dostlarından hər hansı bir məsələyə fikir
bildirməsini istəməkvə söylənilən fikirləri normal qarşılamaqvə s.Dəyər vermək-böyüklər gəlincə

hörmətlə qarşılamaq,müəllim sinfə daxil olarkən və ya himni eşidərkən ayağa qalxmaq,öz

vətəninə,xalqına,dövlət atributlarına dəyər vermək və ya ətrafındakılara sevinc bəxş etmək üçün əlindən

gələni etmək. Bu mərhələdə şagirdin hər hansı əşya və ya hadisəni dəyərləndirməsinə və ya önəm verməsi

əsas məqsəd kimi götürülür.

4.Təşkil etmək- (hər hansı bir işin təşkilində qərarlılıq,problemləri həll etməyi alışqanlıq halına gətirmək
və s.Şagirdin dünyagörüşünün formalaşmasına xidmət edən standartlar bu mərhələyə əsaslanır.

5.Dəyər və dəyərlər sistemini xarakterində əks etdirmə-Bu mərhələdə fərd davranışlarını nəzarətdə

saxlayan və həyat tərzini müəyyənləşdirən dəyərlər sisteminə malikdir. Bu məzmun standartları şagirdin

şəxsi, ictimai, emosional davranışının formalaşmasına yardımçı olur.İnsanın özünü şəxsiyyət kimi apara

bilməsi,davranışlarına diqqət yetirməsi,başqalarına hörmət etməsi və eyni zamanda özünə hörmətlə

yanaşılmasını istəməsi və bu kimi bacarıqların formalaşdırılması bu mərhələyə aiddir.

Psixomotor taksonomiya
Psixomotor bacarıqların insan həyatında rolu haqqında əvvəlki səhifələrdə geniş yazılmışdır.Psixomotor

taksonomiya hərəki qabiliyyətlərin mərhələli şəkildə inkişafını təmin edir.

Hissetmə-hərəkətin icrasından əvvəl öz imkanlarını müəyyənləşdirir, öz mənəvi durumunu

nizamlayır.Görəcəyi işə özünü hazırlayır.

Hazırolma-Hərəkətin icrasına hazırlıq işləri aparır.

39
Təqlidetmə-Nümayiş etdirilən hərəkətləri təkraralayır,vərdişlərə yiyələnir.

Mexanizmi müəyyənləşdirmə-Hərəkətin icrasının texnikasını,qayda və yollarını öyrənir,fəaliyyətin icrası

zamanı özünə inam nümayiş etdirir.

Mükəmməl icra-mükəmməl vərdişlər kimi formalaşmış mürəkkəb fəaliyyətləri icra edir.

Uyğunlaşma-Hərəkətin icrası zamanı yaranmış problemi asanlıqla həll edir.

Yaradıcılıq-yeni fəaliyyət nümunələri yaradır.

Təlim strategiyaları
Stratégiya : subyektin məqsədinə çatması üçün düşünülmüş planlı fəaliyyət modelidir. Strategiya hər

hansı bir plandır, qarşıya qoyulmuş məqsədə müvəffəqiyyətlə nail olmaq üçün həm düzgün strategiya ,

həm də strategiyanın həyata keçirilməsi üçün düzgün yollar seçilməlidir.Peşəsindən asılı olmayaraq, hər

bir kəs gördüyü işi düzgün strategiya üzərində qurmalıdır ki,nəticə yaxşı olsun.Məsələn,iki insana eyni

mətbəx şəraiti,eyni məmulatlar verilə bilər. Lakin onlar fərqli nəticə əldə bilər.Səbəbi isə düzgün

strategiyanın seçilməsi və ya seçilməməsidir.

Müəllim təlim zamanı yaxşı nəticə əldə etmək istəyirsə,işini düzgün strategiya üzərində qurmalıdır.Təlim

prosesi şagirdin marağına,inkişafına yönəlməlidir.

40
Təlimin strategiyaları aşağıdakılardır:

Təlimin təşkilinə verilən əsas tələblər

Pedaqoji proses əvvəlcədən müəyyən olunmuş nəticələri əldə etməküçün müəllimlərin əlaqələndirici,
istiqamətverici, məsləhətci, şagirdlərin isətədqiqatçı, təcrübəçi, yaradıcı subyektlər kimi qarşılıqlı
əməkdaşlıq fəaliyyətləriəsasında aşağıdakı prinsiplər nəzərə alınmaqla qurulur:
:
Pedaqoji prosesin tamlığı – pedaqoji prosesdə təlimin məqsədlərikompleks şəkildə (inkişafetdirici,
öyrədici, tərbiyəedici) həyata keçirilir, realnəticələrlə yekunlaşan müəllim və şagird fəaliyyətini əhatə
edir.Şagird tərbiyəsinin əsas təməli valideyn tərəfindən qoyulur,məktəb həyatından etibarən müəllim və
valideyn tərəfindən birgə tərbiyə olunmağa dəvam etdirilir.Təlim,tərbiyə və inkişaf bir-biri ilə sıx
əlaqəlidir.Azərbaycan pedoqoji fikir tarixinin görkəmli nümayəndəsi Marağalı Əvhədi tərbiyəetmənin
yolunu elə elm və təhsildə görürdü.Pedoqoji proses şagirdin təlim və tərbiyəsinin düzgün
formalaşdırılacaq şəkildə təşkil olunmalı,şagirdlərin inkişafı daim diqqət mərkəzində olmalıdır.
Təlimdə bərabər imkanların yaradılması – bütün şagirdlərə eyni təlimşəraiti yaradılır və pedaqoji proses
onların potensial imkanları nəzərə alınmaqlatənzimlənir.Müəllim şagirdlər arasında fərq
qoymamalıdır,birinə çox,digərinə daha az diqqət yetirməsi onlarda dərsə qarşı həvəsi azalda bilər.
Şagirdyönümlülük – şagird pedaqoji prosesin mərkəzində dayanır.Bütün tədris və təlim işi şagirdlərin
maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, onlarınistedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişafına
yönəldilir.
İnkişafyönümlülük – şagirdlərin əqli fəallığı izlənilir, nailiyyətləritəhlil edilir, bilik, bacarıq və
vərdişlərinin inkişaf səviyyəsi tənzimlənir. Sinifdəki bütün şagirdlər eyni səviyyədə ola bilməz.Hər bir
şagirdin olduğu səviyyədən pillə-pillə inkişafına şərait yaradılmalıdır.
41
Fəaliyyətin stimullaşdırılması –stimul latın sözüdür həvəs və maraq oyadıcı amil, vadaredici səbəb
deməkdir.Pedaqoji prosesin səmərəli və effektivqurulması, şagirdlərin təlimə marağının artırılması üçün
onların fəaliyyətindəkibutun irəliləyişlər qeyd olunur və dəyərləndirilir, nəticə etibarı ilə şagirdlərin
dahauğurlu təlim nəticələrinə istiqamətləndirilməsi təmin olunur.
Dəstəkləyici mühitin yaradılması – pedaqoji prosesin münasib maddi-texnikibaza əsasında və sağlam
mənəvi-psixoloji mühitdə təşkil edilməsi
keyfiyyətin və səmərəliliyin yuksəldilməsi üçün əlverişli və təhlükəsiz təlim şəraitiyaradır.

Təlimin formaları

Təlimi 4 formada təşkil etmək olar:

Fərdi,cütlərlə,qrupla,kollektiv formada.

Fərdi iş forması şagirdin inkişaf səviyyəsini izləməyə,zəif tərəflərini

müəyyən etməyə imkan verir,sərbəst düşünməsi üçün real imkanlar yaradır.Bu iş formasını seçərkən
şagird bütün tapşırıqları fərdi olaraq yerinə yetirir.Bu cür təlim forması seçərkən şagirdlərin hər birinin
tapşırıqlarının yoxlanılmasına,qiymətləndirilməsinə çox vaxt sərf olunsa də hər bir şagirdin bilik və
bacarıq səviyyəsini daha rahat izləmək olur.Lakin dəvamlı olaraq bu iş formasından istifadə
olunarsa,şagirddə əməkdaşlıq edə bilmək,problemi başqası ilə həll etmək,yoldaşları ilə
paylaşmaq,ünsiyyət qurmaq bacarığı formalaşmaz.

Cütlərlə iş formasınıseçərkən, şagirdlər təlim tapşırıqlarını birgə

yerinə yetirirlər. Bu iş forması şagirdlərə daha yaxından əməkdaşlıq etməyə və eləcə də ünsiyyət
qurmağa,məsuliyyəti bölüşdürməyə optimal imkan yaradır.Cütlərlə iş aparılarkən, əməkdaşlıq da
qiymətləndirilir.

42
Qrupla iş forması Bu prosesdə şagirdlərin müzakirə etmək, fikir mübadiləsi aparmaq,problemi bir neçə
nəfərlə həll etmək,qarşısındakını dinləyərək fikirlərindən yararlanmaq, mühakimə yürütmək,təqdimat edə
bilmək və birgə fəaliyyət bacarıqları inkişaf edir.Bu təlim formasından istifadə edərkən dərs prosesi bir
qədər səs-küylü,lakin olduqca maraqlı keçir.Hər qrupda 4-5 şagird olmalıdır (sinifdə şagird sayı çox olarsa
qrupu 5-6 şagirdlə də təşkil etmək olar,çünki qrup sayı çox olarsa təqdim etmə daha çox vaxt
alacaqdır).Qrup üzvlərini müəyyən edərkən, qrupun əvvəlkindən fərqli üzvlərdən təşkil olunmasına diqqət
yetirmək lazımdır.Qrup üzvlərini müəyyən etmək üçün rəngli kartlardan,nömrəli kartlardan və s.istifadə

etmək olar (müəllim daha fərqli yaradıcılıq edə bilər).

Rəngli kartları şagirdlər seçdikdən sonra,eyni rəngləri seçən üzvlər eyni qrupun üzvü olur.Qrup işi yazılı
şəkildə aparılarkən,yazılan tapşırıqları təqdim etmək üçün qrup lideri seçilir,lideri isə qrup üzvləri özü
seçir.Qrupla iş yalnız yazılı şəkildə deyil, şifahi şəkildə də aparıla bilər (şifahi təqdimat etmək tapşırıla
bilər). Qrupla iş formasından istifadə edərkən, müəllim bir sıra qaydalara riayət etməlidir:
1.Qrup qaydaları ilə şagirdləri xəbərdar etməli(əməkdaşlıq etmənin,fəal olmanın zəruriliyini
vurğulamalı,müəyyən olunmuş vaxtı elan etməli,qiymətləndirmə meyarlarını şagirdlərin əvvəlcədən
nəzərinə çatdırmalıdır);
2.Qrup tapşırığı hazırlanarkən, hər bir səviyyəyə uyğun tapşırığın iş vərəqində yer almasına xüsusi diqqət
yetirilməlidir.Bəzən dərs zamanı qrup üzvlərindən bəzilərinin passiv olduğunun şahidi oluruq.Səbəb isə
verilən iş vərəqində həmin şagirdlərin səviyyəsinə uyğun tapşırığın yer almamasıdır.Tapşırıqların konkret
sayı yoxdur,tədqiqat vaxtına uyğun olmalıdır,təqdim olunarkən də təqdimata ayrılmış vaxtla verilən
tapşırığın həcmini nəzərə almaq lazımdır.Nəzərə almaq lazımdır ki,bir deyil bir neçə qrup var və hər bir
qrup lideri tapşırıqları bir-bir oxuyur təqdim edir.
3.Tədqiqat zamanı qruplara diqqət yetirmək, düzgün istiqamət vermək lazımdır,lakin şagirdlərin
əvəzinə suala cavab vermək düzgün deyildir.
4.Qrup tapşırıqları təlimin məqsədinə uyğun olmaldır.Bütün qruplara məqsədə uyğun,lakin bir-birindən
fərqli tapşırıqlar verilərsə,müzakirə daha maraqlı keçər və qruplar bir-birinin təqdimatını daha maraqla
izləyər.
5. Qrupla iş apararkən qiymətləndirmə meyarlarını müəllim əvvəlcədən hazırlayır
(əməkdaşlıq,təqdimetmə,vaxtdan düzgün istifadə və s.). Bu meyarlar içərisində dərsin məqsədi də yer
almalıdır.Çünki hər bir dərsin müəyyən məqsədi vardır.Əgər bu məqsədə çatmaq üçün qrupla iş
formasından istifadə edilmişsə,qrupun həmin məqsədə hansı səviyyədə nail olması qiymətləndirilməlidir.
6. Qrup lideri tapşırığı təqdim etdikdən sonra qiymətləndirmə aparmaq daha məqsədə uyğundur (bu
qiymətləndirmə dərsin sonunda da aparıla bilər)
Qrupla işin mənfi tərəfi bu iş formasından istifadə zamanı dərsin bir qədər səs-küylü küçməsidir.Lakin bu
səs-küy işgüzar səs-küydür,əsas lazım olan şagirdlərin inkişaf etməsidir.

Kollektivlə iş forması zamanı bütün şagird kollektivi eyni problemin həllinə cəlb olunur,kollektivlə
bərabər müzakirələr aparılır,kollektivdə işləmək, müzakirə zamanı bir-birini dinləmək,bir-birinin
fikirlərinə hörmətlə yanaşmaq,kollektivlə fəaliyyətə alışmaq bacarıqlarının bünövrəsi qoyulur. Şagirdlərdə
ünsiyyətyaratma bacarığının təşəkkülü və inkişafı təmin edilir.Kollektivlə iş formasından azmüddətli olsa
belə,demək olar ki,hər dərs istifadə olunur.
Təlimin üsulları

43
 Bilirik ki,şagirdyönümlülük, təlimin təşkilinə verilən əsas tələblər sırasındadır.Təlimin şagirdlərin
marağına uyğun olması,potensial imkanlarının üzə çıxması üçün bir çox fəal təlim üsulları vardır.
Təlim üsulu seçilən zaman nəzərə alınan meyarlar:
• Seçilmiş üsulun tətbiqində şagirdlərin təcrübələrinin olub-olmaması;
• Fənnin məqsədinin unudulmaması;
• Seçilmiş üsulun təlimin forması ilə vəhdət təşkil etməsi;
• Dərsdə veriləcək biliklərin həcmi;
• Dərsdə neçə şagirdin iştirak etməsi;
• Üsulun tətbiqinə sərf olunacaq vaxtı;
• Məşğələ keçiriləcək kabinetin şəraitini;
• Zəruri texniki avadanlıq və təlim materiallarının təminatı;
• Üsulun dərsin hansı mərhələsində tətbiq olunacağı;
Təlim nəticəsinə nail olunub-olunmayacağını.

BİBÖ

BİBÖ
aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır:
1.Problem müəllim tərəfindən elan edilir.
2.Müəllim lövhədə 3 sütundan ibarət cədvəl qurur və aşağıdakı bölmələri
qeyd edir:
– Bilirəm/İstəyirəm bilim/Öyrəndim
3.Şagirdlər problemlə bağlı bildiklərini söyləyir və cavablar birinci
sütunda qeyd olunur.
4.Həmin məsələ ilə bağlı bilmək istədikləri isə ikinci sütuna yazılır.
5.Dərsin sonunda bir daha həmin cədvələ diqqət yetirilir və mövzu ilə bağlı öyrəndikləri üçüncü sütunda
qeyd edilir.
Auksion
Auksion üsulundan tez-tez istifadə etmək olar.Müəllim öyrənilən məsələni müəyyən edərək şagirdləri
auksionun keçirilmə qaydaları haqqında təlimatlandırır. Öyrənilən əşya və ya hadisənin xüsusiyyətləri
ardıcıl şəkildə adlandırılır.
Hamı növbə ilə əşya və ya hadisə haqqında fikir söyləyir: hər bir fikirdən sonra müəllim sayır. “Bir, iki”.
Bu zaman başqa iştirakçı tez təklif verə bilər. Sonuncu təklif verən qalib sayılır.Fikirlər bir-birini
təkrarlamamalıdır. Bunun üçün hamı bir-birini dinləyir.
Nümunə:

dostluğa aid bildiyiniz atalar sözlərini söyləyin:

1)Dost dar gündə tanınar.

2)Doğru dostluq qərəzsiz olar.

3)Yaxşı dostu yaman gündə sına.

Şagirdlər atalar sözlərini söyləməyə dəvam edir.Axırıncı atalar sözünü söyləyən şagird qalib hesab olunur.

Venn diaqramı

Əşya və ya hadisələri müqayisə etmək, onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmək üçün
buüsuldan istifadə olunur.Venn diaqramından istifadə prosesi aşağıdakımərhələlər üzrə aparılır.
1.Müqayisə olunacaq əşya və hadisələrmüəyyənləşdirilir
2.Kəsişən dairələr çəkilir (ortada yazmaq üçün yer saxlanır)
44
3.I və III dairədə müqayisə olunacaq obyektlər qeyd olunur

4.Şagirdlər təlimatlandırılır (təlimatda nəyinmüqayisə olunacağı və dairələrdə oxşar və fərqli cəhətlərin

necə qeyd olunacağı barədə danışılır).
5.Müqayisə olunan obyektlər təsvir edilir:
(fərqli cəhətlər sağ və sol tərəfdə, oxşar cəhətlərkəsişmə dairəsində qeyd olunur).
6.Müqayisə nəticəsində fikirlər ümumiləşdirilir

Karusel

Dərsdən əvvəl iri ağ kağızlarda (vatman) mövzuya aid suallar yazılır(qrupların sayı qədər sual yazılmış
kağız hazırlanır). Hər qrupa kağızlardan biri paylanır. Qrup üzvləri sualı oxuyur və cavab yazır. Kağızlar
saat əqrəbi istiqamətində müəllimin köməkliyi ilə qruplara ötürülür. “Karusel” kimi kağızlar bütün digər
qruplardan keçərək axırda öz qrupuna qayıdır. Müəllim bu kağızları yazı lövhəsinə yapışdırır və bütün
sinif cavabları müzakirə edir.Nəticədə, eyni problem müxtəlif yanaşmalarla həll olunur.Yaxşı olardı
ki,sualı cavablandıran qrup öz cavabının üstünü bağlasın(kağızı qatlayaraq və ya üstünə müvəqqəti bir
kağız yapışdıraraq).Qruplar bir-birinin cavabını müzakirə edərkən görərsə daha məqsədəuyğun olar.

Akvarium

Bu üsulun məqsədi diskussiya vərdişlərini inkişaf etdirməkdir. Akvarium bir neçə variantda keçirilə bilər.
“Akvarium”un keçirilməsinin 1-ci variantı:
Şagirdlərin köməyi ilə diskussiya aparmaq qaydaları (məsələn, reqlamentə əməl etmək, bir-birinin sözünü
kəsməmək və.s) müəyyən edilir. Şagirdlər 2 qrupa bölünür. Bir qrup dairənin daxilindəki stullarda
əyləşərək müəllimin təklif etdiyi problemi müzakirə edir. Dairədən kənardakı stullarda əyləşmiş digər
qrup isə diskussiyanın müəyyən edilmiş qaydalara uyğun aparıldığınI müşahidə edir.
Müəyyən olunmuş mövzu üzrə birinci qrup diskussiya aparır.15-20 dəqiqədən sonra diskussiya
dayandırılır, “xarici dairənin” iştirakçıları diskussiyanın gedişini qiymətləndirir və qruplar yerini dəyişərək
bu və ya digər problemin müzakirəsini davam etdirirlər.
“Akvarium” un keçirilməsinin 2-ci variantı:
“Daxili dairənin” iştirakçıları müəllimin təklif etdiyi problemi müzakirə edir və birinci variantdan fərqli
olaraq iştirakçılar bu zaman yalnız problemin “lehinə” olan dəlilləri söyləyirlər.
Digər qrupun üzvləri xarici dairədə stullarda əyləşirlər,dəlilləri dinləyir, yazıya alır, təhlil edir, öz əks
dəlillərini hazırlayırlar.15-20 dəqiqədən sonra diskussiya dayandırılır, xarici və daxili dairədən olan
şagirdlər öz yerlərini dəyişirlər. Onlar əvvəlki iştirakçıların dəlillərini təkzib etmək üçün diskussiya
aparırlar.
Burada qrupların vahid fikrə gəlməsi önəmli deyil.
45
 Beyin həmləsi

Bu üsuldan demək olar ki,hər dərs istifadə olunur.Bu üsul əqli hücum da adlandırılır. Şagirdlərdə yeni
mövzuya maraq oyatmaq, habelə onların nəyi yaxşı (və ya pis) bildiklərini aydınlaşdırmaq məqsədilə bu
üsuldan istifadə olunur. Hazırlanmış sual lövhədə yazılır, yaxud şifahi şəkildə şagirdlərin diqqətinə
çatdırılır. Şagirdlər suallara əsasən fikirlərini bildirirlər.Bütün ideyalar şərhsiz və müzakirəsiz yazıya
alınır. Yalnız bundan sonra söylənilmiş ideyaların müzakirəsi, şərhi və təsnifatı başlayır. Aparıcı
ideyalar yekunlaşdırılır, şagirdlər söylənmiş fikirləri təhlil edir, qiymətləndirir.

Müzakirə
Müzakirə mövzu ətrafında ideya, məlumat, təəssürat, təhlil və təkliflərin qarşılıqlı mübadiləsidir. Onun
əsas vəzifəsi problemi təhlil edərək həlli yolunu tapmaq, düzgün qərar qəbul etmək üçün imkan
yaratmaqdır.
Müzakirə dinləmək, təqdim etmək, sual vermək mədəniyyətini formalaşdırır, şagirdlərin məntiqi və
tənqidi təfəkkürünü, şifahi nitqini inkişaf etdirir.
Müzakirə apararkən əvvəlcədən şagirdlərə müzakirə qaydaları xatırladılır. Mövzu aydın şəkildə ifadə
olunur. Müzakirə prosesini inkişaf etdirən suallar vermək və şagirdlərin cavablarını nəzərdən keçirməklə
müəllim müzakirəni tənzimləyir. Bu zaman cavabı “Bəli” və ya “xeyr” olan qapalı suallar vermək
məqsədəuyğun hesab edilmir.
Müzakirədə mövzuya aid “Nə baş verdi? Nə üçün baş verdi? Bu başqa cür ola bilərdimi və necə? Siz bu
vəziyyətdə nə edərdiniz? Sizin fikrinizcə, həmin obraz nə hiss etdi? Siz bu şəraitdə nə hiss edərdiniz? Bu,
düz idimi? Nə üçün?” kimi suallardan istifadə olunur.

Anlayışın çıxarılması

Bu üsul, oyun- tapmaca formasında keçirilir və şagirdlərdə yüksək fəallıq yaradır.Müəllim lövhədə
dairəvi kart asır,onun arxasında şagirdlərdən tələb olunan anlayışı yazır. Kartın yazı
olmayan tərəfini şagirdlərə göstərir və gizlədilmiş anlayışların xüsusiyyətlərinə aid 2 və ya 3 yönəldici
söz sadalayır və ya yazır. Şagirdlər həmin xüsusiyyətlərə uyğun olaraq gizlədilmiş anlayışı tapırlar.Kart
olmasa belə lövhədə aşağıdakı formada sxem çəkmək də olar.

Söz assosiasiyaları

Bu üsulda anlayışın çıxarılmasından fərqli olaraq öyrəniləcək mövzuya aid əsas söz (və ya söz birləşməsi)
lövhəyə yazılır. Şagirdlər həmin söz ilə bağlı ilk xatırladıqları fikirləri söyləyir və həmin fikirlər müəllim
tərəfindən lövhəyə yazılır.Mövzu ilə bağlı olan sözlər deyilən fikirlərin arasından seçilir və
əlaqələndirilir, onlardan anlayış və yaxud ideya çıxarılır.Bu anlayış əsasında yeni materialın
öyrənilməsinə başlanır.

46
Bu üsul həm də şifahi formada tətbiq edilə bilər.

Klaster

(şaxələnmə)

Bu üsuldan daha geniş məzmunlu dərslərdə istifadə olunur.Müəllim tərəfndən lövhədə və ya iş

vərəqlərində dairə çəkilir və onun mərkəzində yazılmış anlayış ilə bağlı söz və ya ifadələr söyləmək
şagirdlərə tapşırılır. Mərkəzdə yazılmış anlayışdan başlayaraq hər növbəti söz onunla əlaqəli sözlər
xətlərlə birləşdirilir. Vaxt bitənə qədər mümkün qədər çox fikir yazmaq və onları əlaqələndirmək tövsiyə
olunur.Vaxt bitəndən sonra alınan klaster müzakirə edilir və ümumiləşdirmə aparılır.Aşağıdakı nümunədə
təlimin strategiyalarının məzmunu şaxəli şəkildə göstərilib.Daha da artırmaq olar (illik planda qeyd
olunanlar, gündəlik planda qeyd olunanlar və s.).

Bu üsuldan bölmə sonlarında refleksiya apararkən də istifadə etmək olar.Məsələn,Azərbaycan dili fənnini
tədris edən müəllim morfologiya bölməsinin sonunda bu üsuldan istifadə edərək öyrənilənləri sxem üzrə
ümumiləşdirə bilər (mərkəzdə nitq hissələri yazılır,daha sonra iki hissə əlavə olunur.Əsas nitq
hissələri,digər tərəfdə isə köməkçi nitq hissələri.Əsas nitq hissələri yazılan tərəfə altı hissə əlavə
olunur.Eləcə də, köməkçi nitq hissələri yazılan tərəfə beş hissə əlavə olunur.Köməkçi nitq hissələrindən
qoşma özü də məna növlərinə görə şaxələnir.Yəni digər nitq hissələrini də öz xüsusiyyətlərinə görə
şaxələndirmək olar,çünki qeyd olunan bölmənin məzmunu genişdir).

47
 Problemli vəziyyət

Bu üsul tənqidi təfəkkürü, təhliletmə və ümumiləşdirmə vərdişlərini inkişaf etdirir.Müəllim əvvəlcədən

problem və müzakirə üçün sualları hazırlayır. Şagirdlər 4-5 nəfərlik qruplara bölünür.Problemli vəziyyət
əks olunmuş iş vərəqləri uşaqlara paylanır. Hər qrup təklif edilən vəziyyətlərdən birini müzakirə edir və
həlli yolunu göstərir.Qruplar öz işlərini bitirdikdən sonra sinifdə ümumi müzakirə aparılır.

Layihələrin hazırlanması

Bu üsul olduqca maraqlı bir üsuldur.Bu üsuldan istifadə edərkən şagirdlər hər hansı mövzuda öz
layihələrini hazırlayırlar.Bəzən bir dərs ərzində də layihələr hazırlana bilər.Amma daha geniş müddətli
olarsa,daha maraqlı və geniş məlumatla təmin olunmuş layihələr ortaya çıxır.Şagirdlərdə yaradıcı
təfəkkürün inkişaf etməsinə yardımçı olur.
Layihələrin hazırlanması müxtəlıf mövzuların müstəqil şəkildə tədqiq edilməsidir. Şagirdlər öz
layihələrini təqdim etməzdən əvvəl uzun müddət onun üzərində işləyirlər. Layihələr şagirdlərin tədqiqat
vərdişlərinin, biliklərə müstəqil yiyələnmə bacarıqlarının formalaşmasında mühüm rol oynayır, onlara
müstəqil şəkildə öz fəaliyyət proqramlarını qurmağa, habelə öz vaxtını və işini qrafik üzrə planlaşdırmağa
kömək edir.Bu üsul həmçinin şagirdlərin bir-biri ilə, eləcə də məktəbdən kənarda müxtəlif adamlarla
qarşılıqlı əlaqəsi üçün şərait yaradır, hadisələrin hər hansı bir aspektini daha dərindən anlamağa imkan
verir, əlavə ədəbiyyatdan istifadə etməyə istiqamətləndirir.
•Layihələr hazırlayarkən müəllim mövzu və ya problemi müəyyən edir və sinfə bunlardan birini seçmək
imkanı verir. Problem həmçinin sinif tərəfindən “əqli hücum ” üsulu ilə seçilə bilər.
•Problem konkret olmalıdır. Müəllim və şagirdlər birlikdə layihə üzərində işin başlama və başa çatma
müddətini, istifadə olunacaq əyani vasitələri (ədəbiyyatlar, mənbələr, təsviri vasitələr və s.) bunları əldə
etmək yollarını, iş formalarını (fərdi yoxsa, qrup şəklində) müəyyən edirlər.
•İş prosesində müəllim suallara cavab verə və ya yol göstərə bilər. İşin icrasına isə şagirdlər özü
cavabdehdir.
•Tədqiqatın nəticəsi hesabat, xəritə, illüstrasiya, fotoşəkillər cədvəllər, qrafiklər, formasında ifadə oluna
bilər.

Məsələn, şagirdlərə Azərbaycanın hər hansı bir şəhəri haqqında və ya dünyanın hər hansı bir ölkəsi
haqqında layihə hazırlamaq tapşırılır və bunun üçün onlara veriləcək müddət açıqlanır,istifadə edə
biləcəkləri mənbələr haqqında məsləhətlər verilir.Əgər haqqında araşdırma aparılan bölgə yaxındadırsa,
bu bölgəyə səyahət təşkil oluna bilər.Şagirdlər həmin yeri daha yaxından görür,ətrafdakı insanlardan
həmin bölgə haqqında məlumat öyrənir,araşdırmalar aparır və ya layihədə yer alacaq maraqlı şəkillər

48
çəkirlər.Şagirdlər etdiyi araşdırmanın nəticələrini iri kağızlarda əks etdirir. Layihə daha maraqlı olsun
deyə bir qədər yuxarı sinif şagirdlərinə qısa film hazırlamaq belə tapşırıla bilər.

Kublaşdırma

Kublaşdırma (Kovan E. və Kovan C., 1980) mövzunun hərtərəfli öyrənilməsi məqsədilə şagirdləri onu
təsvir və müqayisəyə, əlaqələndirməyə, təhlilə, tətbiq və mübahisəyə istiqamətləndirir.

Məqsəd: Mövzuya müxtəlif cəhətlərdən nəzər salmağın asanlaşdırılması;

Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişafı;

Cisim və ya hadisəyə hərtərəfli baxışın formalaşdırılması;

Qiymətləndirmə bacarığının formallaşdırması;

Təhlil prosesinin inkişaf etdirilməsi;

Əməkdaşlıq vərdişlərinin formalaşdırılması;

Bu metod müəllim mövzunu, situasiyanı və s. tədqiq etmək istədikdə istifadə olunur. Bununla da şagirdlər
mürəkkəb və inteqrativ yanaşmalar üçün tələb olunan bacarıqları inkişaf etdirmək imkanı əldə edirlər.

1. Kub düzəltmək (kiçik , 15-20 sm., kağızdan hazırlanır).

2. Kubun hər üzünə verilən altı qısa göstərişdən birini yazmaq: Təsvir et; Müqayisə et; Əlaqələndir; Təhlil
et; Tətbiq et; Lehinə, yaxud əleyhinə mübahisə et.

3. Müzakirə olunan cisim və ya hadisəni müəyyənləşdirmək.

4. Sinfi 6 qrupa bölmək və tapşırıq mövzularını vermək. Hər qrup kubun 1 göstərişi üzrə iş aparır.

5. Şagirdləri təlimatlandırmaq (nümunə, hər bir addımın izahatı).

6. Şagirdlər təsvir, müqayisə, əlaqələndirmə, təhlil, tətbiq, mübahisə edir:

a) Təsvir etmək: rənglər, formalar, ölçülər və s.

b) Müqayisə etmək: oxşar və fərqli cəhətlər hansılardır?

c) Əlaqələndirmə (assosiasiya yaratmaq): Bu sizi nə haqda düşünməyə vadar edir?, Nəyi xatırladır?

d) Təhlil etmək: onun nədən və necə hazırlandığını təsvir et.

e) Tətbiq etmək: Sən onunla nə edə bilərsən?, Sən ondan necə istifadə edə bilərsən?

f) Onun lehinə və ya əleyhinə çıxış et və öz mövqeyini dəstəkləmək üçün arqumentlər təqdim et: O,
yaxşıdır yoxsa pisdir?, Niyə?

7. Təqdimat edirlər. İştirakçılar mövzu haqqında sonradan təqdim edəcəkləri bir-iki paraqraflıq təqdimata
daxil edə biləcəkləri yeni ideyalar axtara bilərlər. İştirakçılar yekun paraqrafla təqdimat zamanı bölüşə
bilərlər.

8. Nəticə çıxarırlar, ümumiləşdirmə aparırlar.

9. Yekun iş lövhədən və ya sinif otağının divarlarından asıla bilər.

Ziqzaq

49
•Bu üsul irihəcmli mətnin məzmununun qısa müddət ərzində şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsinə
imkan yaradır.
•Şagirdlər dörd nəfərlik qruplara bölünür (əsas qrup). Aşağıdakı formada qrup üzvləri nömrələnir.(nömrəli
kartlar paylanıla bilər).

Daha sonra hər qrupdakı eyni rəqəmli şagirdlərdən yeni qrup (ekspert qrupu) yaradılır.Yəni birlər bir
qrupda birləşir,digər eyni rəqəmlər də aşağıdakı formada eyni qrupda birləşir.Öyrəniləcək mövzu 4
hissəyə bölünür.Bir nömrəli şagirdlər oturan qrupa mətnin I hissəsi,2 nömrəli şagirdlərə mətnin II hissəsi,3
nömrəli şagirdlərə mətnin III hissəsi,4 nömrəli şagirdlərə isə mətnin IV hissəsi verilir.Beləcə, hər qrup
mətnin yalnız bir hissəsini öyrənir.

.
•Ekspert qrupları onlara verilən hissəni oxumalı və məzmununu qavramalıdır.Daha sonra isə hər bir şagird
yenidən əvvəlki formada əyləşir.Beləliklə mətnin hissələrini birləşdiriərək bir-birini maraqla
dinləyir,mətnin məzmununu maraqlı şəkildə qavrayırlar.

Sorğu vərəqləri

Bu üsullar araşdırılan məsələ ilə bağlı fakt və hadisələr haqqında müəyyən qrupların ictimai rəyini
öyrənmək məqsədilə aparılır(hər hansı mövzu ilə əlaqədar sorğu aparılmasına yalnız dərs prosesində rast
gəlinmir.Valideynlər arasında məktəbin hər hansı işi ilə bağlı sorğu aparıla bilər,müəllimlər arasında sorğu
aparıla bilər,xalq arasında sorğu aparıla bilər).
50
•Sorğu vərəqi araşdırılan məsələ ilə bağlı tərtib edilir və burada suallar qoyulur. Sorğuda iştirak
edənlər bu vərəqi müstəqil doldurur.
•Müsahibə isə araşdırılan məsələ ilə bağlı məlumat almaq üçün aparılır.
•Bu üsullardan istifadə edərkən aşağıdakı mərhələlərin gözlənilməsi məqsədəmüvafiq hesab edilir:
•Problemi müəyyən etmək
•İşi təşkil etmək (Sorğu və ya müsahibə keçirmək üçün suallar hazırlamaq)
•Məlumatları toplamaq ( Sualların cavablarını toplamaq).
•Əldə edilmiş məlumatları təhlil etmək və ümumləşdirmək.

Məsələn, şagirdlərin hansı idman növünə daha çox marağı olduğunu və ya hansı bədii kitablardan istifadə
etdiklərini sorğu aparmaqla öyrənmək olar.

Qərarlar ağacı

•Bu üsul qərarların qəbul edilməsi zamanı alternativ yolları araşdırmaq və təhlil etmək məqsədi daşıyır.
•Müzakirə olunacaq problem müəllim tərəfindən izah edilir və onun həlli yollarının bir neçə variantı
şagirdlərlə birlikdə müəyyənləşdirilır. 4-6 nəfərdən ibarət qruplarda şagirdlər problemin həlli yollarının
üstünlüklərini və çatışmazlıqlarını təhlil edir,onları “+”, və ya “-” işarəsinin qarşısında müvafiq qaydada
qeyd edirlər. Son nəticə cədvəlin qərar hissəsində yazılır və üstü örtülür.
•Bütün qrupların təqdimatından sonra müəllim əldə olunmuş nəticələri ümumiləşdirmək üçün müzakirə
aparır.Məsələn, hər hansı bir əsərdəki bir obrazın xüsusiyyətləri yazılır və şagirdlər bu obrazı
dəyərləndirir,obraza aid əlamətlərin qarşısına mənfi və ya müsbət rəy qeyd edirlər. Sonda nəticə
çıxarılır.Aşağıdakı nümunə ibtidai sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulmuşdur."Aytən və Rəşad evdə topla
oynayırdılar.Birdən bacının atdığı top stolun üstündəki güldana dəydi və nəticədə güldan sındı.Uşaqlar
çox məyus olmuşdular və valideynlərinə necə cavab verəcəklərini bilmirdilər. Bir qədər sonra ana və ata
evə gəldi.Ana Rəşaddan güldanı kimin soruşduğunu soruşduqda Rəşad,evdəki pişiyin stolun üstünə
tullandığını və bu zaman güldanın yerə düşüb sındığını söylədi.Çünki o, bacısının danlanmağını istəmirdi.
Aytən isə dinmədi”.Mətn oxunduqdan sonra müəllim şagirdlərin eşitdiklərinə münasibətinin,qərarının
necə olduğunu bilmək üçün qərarlar ağacından istifadə edə bilər

Problem:Bacı və qardaşın etdiklərinin təhlili.(düzgündür+,düzgün deyildir -)

1.Bacı və qardaşın evdə topla oynamağı + -

2.Rəşadın yalan danışmağı + -

3.Aytənin səhvini boynuna almayaraq susmağı + -

4.Mən də olsaydım belə edərdim - +

Qərar:1.Hər nə olursa olsun yalan danışmaq olmaz.

2.Mən də olsaydım bacımın danlanmamağı üçün yalan danışardım.

Sonda müəllim şagirdlərin qərarını ümumiləşdirir,müzakirə nəticəsində düzgün olana qərar verilir.Bu
üsul mənfi tərəfləri müzakirə edərək yanlışı doğrudan ayırmağı öyrənmək üçün seçilə bilər.

İnsert üsulu

Bu üsul dərsin II mərhələsində – mövzunun öyrənilməsi (dərketmə) mərhələsində istifadə olunur. Çox
mürəkkəb dərslər keçildikdə istifadə etmək lazım deyil.
Üsulun mahiyyəti ondadır ki, şagirdlər qabaqcadan hazırlanmış dərs mövzusunu dərs zamanı özləri
oxuyurlar və eyni zamanda bu mətni kodlaşdırırlar. Mətn qabaqcadan müəllim tərəfindən hazırlanır.
Mövzuya aid əlavə ədəbiyyatdan maraqlı və yeni informasiya istifadə edilməlidir. Kodlaşdırma şagirdlər
tərəfindən mətnin qıraq tərəfində hər bir cümlə və ya abzasa müvafiq karandaşla aparılır.

51
 «+» «v» «?» «-»

«+» işarəsi ilə tanış olmayan, təzə informasiya işarə edilir

«v» işarəsi ilə məlum olan informasiya qeyd olunur
«?» işarəsi ilə mətnin aydın olmayan hissələri qeyd olunur və ya əlavə «məlumat lazımdır» – deməkdir.
«-» işarəsi mətnin müəyyən hissəsi ilə razı olmadıqda qoyulur.
Bu üsul fərdi və ya qrup şəklində aparıla bilər. Sonra müəllim şagirdlərin mətndə aparılan kodlar əsasında
yeni mövzuya aid söhbət aparır, suallar verir, lazım olan əlavə məlumat, izahatlar verir. Şagirdlərin
biliklərindən istifadə edib müzakirə aparır.

Rollu oyunlar

Rollu oyunlar hər hansı bir problemə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən yanaşmağı,müxtəlif rollara girməyi
tələb edir. Bu üsul şagirdlərə hadisələrin iştirakçısı olmaq və mövcud vəziyyətə başqalarının gözü ilə
baxmaq imkanı verir.Əsasən, ədəbiyyat,tarix,həyat bilgisi,ingilis dili dərslərində oxuduğunu daha
dərindən dərk etmək üçün rollu oyunlardan istifadə edilə bilər.

Problemli vəziyyət

•Bu üsul tənqidi təfəkkürü, təhliletmə və ümumiləşdirmə vərdişlərini inkişaf etdirir.Müəllim əvvəlcədən
problemi və müzakirə üçün sualları hazırlayır. Şagirdlər 4-5 nəfərlik qruplara bölünür.Problemli vəziyyət
əks olunmuş iş vərəqləri uşaqlara paylanır. Hər qrup təklif edilən vəziyyətlərdən birini müzakirə edir və
həlli yolunu göstərir.Qruplar öz işlərini bitirdikdən sonra sinifdə ümumi müzakirə aparılır
Disskusiya

Münaqişələrin həlli üzrə təlimin ən mühüm metodik üsullarından biridir.Disskusiya aparılan zaman
danışanın sözünü kəsmədən dinləmək,danışanın fikrini tənqid etmək,mədəni davranış qaydalarından
kənara çıxmamaq əsas şərtlərdəndir.

Debatlar

Disskusiyanın yalnız bir-birinə etiraz edən tərəflərin arasında keçirildiyi mübahisə,müzakirə,mübadilə

kimi məlum formalarından fərqli olaraq,debatlar üçüncü tərəfi(müəllimi) inandırma prosesini nəzərdə
tutur.Debatlarda iştirak edən tərəflər bir-biri ilə münaqişə aparmır,hər kəs öz fikrini söyləyərək öz dəlil və
sübutlarının köməyi ilə üçüncü tərəfi öz mövqeyinin düzgünlüyünə inandırmaqdır. Debatlarda mövzu
təsdiq və ya təkzib formasında olur.Mövzu ifadə edilən zaman aşağıdakı prinsiplərə riayət olunmalıdır:

-mövzu aktual,münaqişəli,maraqlı olmalıdır.

-mövzu elə ifadə edilməlidir ki,heç bir mövqeyin üstünlüyü hiss edilməsin.

-mövzu nə çox məhdud,nə də çox geniş olmalıdır.

Fənn üzrə təimin planlaşdırılması

52
 İllik planlaşdırma

İllik planlaşdırma nümunəsi:

standar Təd mö inteqra resur Qiym s ta

tlar ris vzu siya slar ət- a ri
vah ləndir at x
idi mə

İllik planlaşdırmada müəllimin bir il ərzində tədris edəcəyi fənn üzrə bütün tədris
vahidləri(bölmələr),tədris vahidləri üzrə bütün mövzular,hər bir mövuya uyğun məzmun
standartları,inteqrasiya imkanları,hər dərsdə istifadə olunacaq resurslar,qiymətləndirmə növü,saat və tarix
öz əksini tapır.Planlaşdırma hazırlayarkən, yeni tədris ili üçün hazırlanmış təqvimdən,müəllim üçün
metodik vəsaitdən,tədris proqramından,inteqrasiya imkanlarını müəyyən etmək üçün həmin sinifdə tədris
ediləcək digər fənlərin məzmun standartlarından istifadə olunur.Bu planlaşdırmanı hər bir müəllim dərs
ilinin əvvəlində hazırlayır, məktəb rəhbərliyi tərəfindən yoxlanılır və təsdiq olunur.

Perspektiv planlaşdırma aparmaq məqsədilə müəllm üçün zəruri hesab edilən bacarıqlar:

1.Məzmun standartlarına əsasən dərslikdəki (dərslik olmayan fənlər üzrəmüəllim vəsaitindəki) tədris
vahidi və mövzular üzrə dəqiqləşmələr aparmaq;

2.Tədris vahidlərinin və mövzuların ardıcıllığını müəyyənləşdirmək;

3. İnteqrasiya imkanlarını müəyyən etmək;

4. Əlavə resurslar seçmək;

5. Mövzulara görə məqsədyönlü vaxt bölgüsü aparmaq;

6. Mövzuya görə nailiyyətlərin qiymətləndirilməsinin növlərini müəyyənləşdirmək;

Tədris vahidlərinin(bölmə) və mövzuların ardıcıllığını aşağıdakı prinsiplər əsasında hazırlamaq

lazımdır:

xronoloji ardıcıllıq;(zaman ardıcıllığı gözlənilir,tədris ilinin təqviminə əsasən tarix yazılır.Eyni zamanda
tarixi günlərlə bağlı mövzular planda da həmin tarixə uyğun olmalıdır)

sadədən mürəkkəbə;(mövzular asandan çətinə doğru öz əksini tapır)

53
məntiqi ardıcıllıq;(mövzular arasında ardıcıllıq,əlaqə olur)

Planlaşdırma ilə əlaqədar tövsiyələr

• Standartlar qrupuna əlavə standartlar daxil edə bilər.

• Mövzuları dəyişə və ya artıra bilər.

• İnteqrasiya üçün əlavə imkanlar müəyyən edə bilər.

• Əlavə resurslar seçə bilər.

• Mövzular üzrə vaxt bölgüsündə dəyişikliklər edə bilər.

Cari(gündəlik planlaşdırma)

Gündəlik dərs icmalı hazırlamaq,fəal dərsi təşkil

etmək üçün lazım olan bacarıqlar

Tədris prosesinin sonunda əldə ediləcək nəticəni əvvəlcədən müəyyən etmək və bu nəticəni əldə
etmək üçün düzgün,səmərəli,məqsədyönlü dərs planı hazırlamaq və dərsi plana uyğun həyata
keçirmək lazımdır.Gündəlik planda aşağıdakılar qeyd olunur:

 Standart:
 Məqsəd:
 Mövzu:
 İnteqrasiya:
 İş forması:
 İş üsulu:
 Resurslar:

Dərsin mərhələləri:

 Motivasiya:
 Tədqiqat aparılması:
 Məlumat mübadiləsi:
 Məlumat müzakirəsi:
 Ümumiləşdirmə və nəticə:
 Yaradıcı tətbiqetmə:
 Qiymətləndirmə:

Hər bir fənnin müəyyən məzmunu vardır və həmin məzmunun şagirdlər tərəfindən
planlı,məqsədyönlü şəkildə mənimsənməyi üçün fənn kurikulumlarında məzmun standartları
müəyyən olunmuşdur.Bəzən, gündəlik planda mövzu və ya standartın əvvəlcə yazılmağı müzakirə
olunur.Standartlar hər bir fənnin məzmununa uyğun,yaş səviyyələrinə görə sadədən mürəkkəbə
doğru hazırlanmışdır.Müəllim standarta görə mövzu axtarmır.Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq
olunmuş və məktəblərdə istifadə olunan dərsliklərdə həmin standartları reallaşdırmaq üçün
mövzular müəyyən olunumuşdur.

54
1)Gündəlik plan hazırlamaq üçün keçiləcək mövzuya,məzmuna diqqət yetirmək,həmin məzmuna
uyğun standart seçmək lazımdır.Yəni gündəlik planlarda əvvəlcə standart qeyd olunsa
belə,müəllim illik planda həmin günə təsadüf edən mövzunu müəyyən edir və mövzuya uyğun
standart seçir.Tədris olunacaq fənnin mövzusu neçənci sinifdəndirsə,fənn kurikulumundan həmin
sinif üçün hazırlanmış standartlara baxmalı,mövzuya uyğun gələn standartı seçib plana əlavə
etmək lazımdır.Müəllim üçün metodik vəsaitlərdə bəzən 5-6 məzmun standartı qeyd olunur.Lakin
bir dərsə 6 standartı reallaşdırmaq qeyri-mümkündür.Həmin standartlar bir deyil,bir neçə dərs saatı
üçün müəyyən olunmuşdur. Dərsin müddətini və şagirdlərin sayını nəzərə alsaq, bir dərsə bir-
iki,maksimum üç standartdan artıq seçmək dərsin keyfiyyətini aşağı sala bilər.Planda qeyd olunan
standartlar dərs ərzində reallaşmalıdır.Ümumiyyətlə,bütün dərsin gedişatı,təlimin strategiyaları
standart və standartdan çıxmış məqsəd üzərində qurulur.

2)Mövzuya baxılır,standarta uyğun məqsəd müəyyən olunur.Məqsəd qeyd olunduqdan sonra bütün
dərs elə qurulmalıdır ki,dərsin sonunda həmin məqsəd,həmin təlim nəticəsi həyata keçsin.

3)Məqsəd qeyd olunduqdan sonra inteqrasiya imkanları müəyyən olunmalıdır.Müəllim fəndaxili

və ya fənlərarası inteqrasiya imkanlarından istifadə edə bilər.Lakin inteqrasiya məqsədyönlü
şəkildə həyata keçirilməlidir.İnteqrasiya olunacaq fənnin adı və məzmun standartı gündəlik planda
qeyd olunmalıdır.Bunun üçün də inteqrasiya olunacaq fənnin məzmun standartları içərisindən
məqsədə uyğun olan standartı seçmək lazımdır.

4)Dərsin məqsədinə uyğun iş forması və iş üsulu müəyyən olunur və qeyd olunur.İş üsullarının
dərsin hansı mərhələdə istifadə olunacağına xüsusi diqqət yetirilməlidir.Bir dərs ərzində bir neçə iş
formasından və iş üsulundan istifadə etmək mümkündür.

5)İş forması və iş üsulu qeyd olunduqdan sonra dərsdə istifadə olunacaq resurslar müəyyən olunur
və gündəlik planda yazılır.Daim sinifdə olan əşyaları (elektron lövhə,proyektor) planda resurs kimi
yazmağa ehtiyac yoxdur.

6)Dərsi planlaşdırarkən müəllim dərsin hansı növünə malik olduğunu da müəyyənləşdirir. Fəal
(interaktiv) dərsin 2 əsas növü var: induktiv və deduktiv tədqiqat. Məlum olduğu kimi, induktiv
tədqiqat xüsusi biliklərdən ümumi biliklərə doğru irəliləyir, deduktiv tədqiqat isə - əksinə. Dərsin
induktiv və ya deduktiv növünün seçilməsi dərsin məqsədindən asılıdır:

İnduktiv tədqiqat daha çox yeni mövzunun keçirilməsi zamanı istifadə olunur;

Deduktiv tədqiqat daha çox mövzunun möhkəmləndirilməsi və dərinləşdirilməsi məqsədi ilə

istifadə olunur. Fəal dərsin induktiv və deduktiv tədqiqat növləri, adətən, ardıcıl şəkildə, bir-
birindən sonra keçirilir: induktiv tədqiqat deduktiv tədqiqata keçə bilər və əksinə.

Fəal dərsin mərhələləri:

Fəal dərsin mərhələləri ənənəvi dərsin mərhələlərindən təmamilə fərqlidir.Fəal dərsin 7 mərhələsi
vardır və bu mərhələlərin hər biri yeni dərsin öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulur.Dərsin
mərhələlərinə ayrılan vaxt gündəlik planda öz əksini tapmalıdır.Dərsin mərhələləri 45 dəqiqə
ərzində düzgün planlaşdırılmalıdır.

Fəal dərsin quruluşu Ənənəvi dərsin quruluşu

1.Motivasiya(problemin qoyulması, Ev tapşırığının yoxlanılması

fərziyyələrin irəli sürülməsi)

55
 2.Tədqiqatın aparılması(fərziyyələri
yoxlamaq üçün tapşırıqları həll etmə
prosesində məlumatların, faktların
axtarılması və toplanılması
3.Məlumat mübadiləsi(əldə edilmiş
məlumatların təqdim olunması)
2.Öyrənilən mövzuların sorğusu
(frontal və fərdi sorğu)
3.Yeni mövzuya dair mühazirə
(yeni mövzunun izahı)

4.Məlumatın müzakirəsi və 4.Aydın olmayan məsələlərin

təşkili(məlumatın müzakirəsi, təsnifi, açıqlanması və dəqiqləşdirilməsi
əlaqələndirilməsi)
5.Nəticələrin çıxarılması(nəticələrin 5.Yeni dərsin möhkəmləndirilməsi
fərziyyələrlə müqayisəsi və onların üçün sual və tapşırıqlar
təsdiq olunub-olunmaması haqqında
nəticənin çıxarılması)

6.Yaradıcıtətbiqetmə 6. Reproduktiv (təkraredici) tətbiq

etmə

7.Qiymətləndirmə və 7.Qiymətləndirmə
Refleksiya(hər mərhələdə aparıla
bilər)

I mərhələ: Motivasiya:
Fəal dərsin birinci mərhələsi motivasiyadır.Motivasiya hər hansı bir fəaliyyətə təhrik edən vasitədir.Fəal
dərsdə motivasiya dərsin vacib komponentidir-təfəkkür prosesini hərəkətə gətirən və şagirdlərin idrak
fəallığına təkan verən prosesdir.Motivasiya-psixoloji amil kimi hər hansı fəaliyyətin mexanizmini işə
salan qüvvədir.Motivasiya zamanı bəzi qaydalara diqqət yetirilməlidir:

1)Motivasiya qismində istifadə olunan materialın xüsusiyyətləri cəlbedici,qeyri-

adi,müəmmalı,gözlənilməz,maraqlı,idrak fəallığına təkan verən olmalıdır,qarşıya çıxarılmış problem
şagirdlərin inkişaf və yaş səviyyəsinə uyğun olmalıdır;
2)Materialın təqdim olunma üsulları və formalarına diqqət yetirilməlidir;
3)Yönəldici suallar,fərziyyələrin irəli sürülməsi zamanı həvəsləndirmə və psixoloji dəstəklənmə olmalıdır;
4)Tədqiqat sualının qoyulması zamanı yaradıcılıq və tədqiqat imkanının olması nəzərə alınmalıdır;
5)Tədqiqat sualı təlim məqsədinə əsasən müəyyənləşdirilməli və dərsin məqsədinə yönəlməlidir;
6)motivasiyanı rəmzi (simvolik ) materiallarla qurmaq olar (rəsm,foto,video,musiqi,ədəbi əsərdən
parça,əşya,rəvayət,tapmaca,şeir,qrafik vəs. );

7)Motivasiya mərhələsinə ayrılmış vaxt gündəlik planda öz əksini tapmalıdır.Motivasiyaya ayrılan vaxt 5-
7 dəqiqədən çox olmamalıdır;
Motivasiya mərhələsində əvvəlcə problem şagirdlərin nəzərinə çatdırılır,şagirdlər problemi həll etmək
üçün fərziyyələr irəli sürür,müəllim yönəldici suallarla şagirdləri yeni dərsə yönləndirməyə çalışır,yeni
dərsin məzmununun şagirdlər tərəfindən müəyyən olunması üçün şərait yaradır.Yeni dərsin məzmunu
müəyyən olunduqdan sonra dərsin əvvəlində müəyyən olunmuş məqsədə uyğun tədqiqat sualı şagirdlərin
nəzərinə çatdırılır.Tədqiqat sualı çox diqqətlə seçilməlidir və bütün tapşırıqlar,görülən işlər tədqiqat
sualına cavab tapmaq üçün təşkil olunmalıdır.Tədqiqat sualının cavabının düzgün müəyyən olunmasıvə o
suala cavab tapmaq üçün tapşırıqların hazırlanması artıq dərsin məqsədinin reallaşması deməkdir.
Qeyd:Əgər keçiriləcək mövzu daxilində şagirdin bilmədiyi bir termin,şagirdin müstəqil olaraq həll edə
bilməyəcəyi,onun üçün çətin olacaq bir problem olarsa, müəllim o mövzu haqqında ilkin anlayışı qısaca
olaraq, motivasiya mərhələsində şagirdlərin nəzərinə çatdırmalı,şagirdin tədqiqat prosesində düzgün
istiqamət alması üçün müəyyən izahat verməlidir.Qeyd olunduğu kimi, izah üçün ayrılmış vaxt uzun
olmur,şagirdin yeniliklər kəşf etməsi üçün də şərait yaradılır.Əsasən, riyaziyyat dərslərində şagirdlərə

56
mütləq müəllimin sadə izahı gərəklidir.Əks halda tədqiqat yalnış istiqamətə yönələcəkdir və dərs
gözlənilən nəticəylə başa çatmayacaqdır.
Motivasiyanın yaradılmasına təsir edən amillər
Fəal dərsin ən mühüm və mürəkkəb mərhələlərindən biri motivasiyadır. Dərsin bütün sonrakı gedişi məhz
motivasiyanın nə dərəcədə uğurla yaradılması və həyata keçirilməsindən asılıdır. Artıq yuxarıda deyildiyi
kimi bir sıra fərziyyələri törədən problemli vəziyyətidrak motivasiyasının meydana gəlməsinə təsir
göstərən əsas faktordur. Bundan əlavə bir sıra başqa faktorlar mövcuddur ki, onların nəzərə alınması da
motivasiyanın uğurla yaradılmasına kömək edir:
Motivasiya qismində istifadə olunan materialın xüsusiyyətləri cəlbedicidir, qeyri-adidir, müəmmalıdır,
gözlənilməzdir, marağı və müstəqil təfəkkürü şövqləndirməyə qabildir;
Materialın təqdim olunma üsulları və formaları;
Fərziyyələri yoxlama və təqdimat aparma imkanının mövcudluğu;
Yaradıcılıq imkanı;
Müəllim tərəfindən düzgün fasilitasiya (yönəldici suallar, fərziyyələrin irəli sürülməsi zamanı
həvəsləndirmə və dəstəkləmə);
Əvvəlki məşğələlərdə fərziyyələrin irəli sürülməsi ilə bağlı müsbət emosiyalar təcrübəsi.
Motivasiyanın yaradılması yolları
Motivasiyanın yaradılmasının bütün mümkün yollarını 3 əsas qrupa bölmək olar:
1. Rəmzi (simvolik) materialın şərhi (bu, rəsm, foto-şəkil, simvol, təranə (melodiya), ədəbi əsərdən parça,
əşya, rəvayət, tapmaca, qrafik, sxem və s. ola bilər). Müəllim bu materialı təqdim edərkən, şagirdlərə
aşağıdakı suallara cavab verməyi təklif edir: “Bu nəyi bildirir? Bunun bizim öyrəndiyimiz mövzuya nə
kimi aidiyyəti var?”)
2. Sual verməyə həvəsləndirmə.Təfəkkür prosesinin aktuallaşdıran açıq suallardan istifadə;
3. Problemin müxtəlif yollarla həll edilməsi (məsələn, müxtəlif yollarla təsnif edilməsi; məsələnin
müxtəlif üsullarla uğurlu həlli, yaxud həlli imkanı; hansısa hadisənin bir neçə bərabərdəyərli səbəbinin
olması)
Motivasiya zamanı buraxılan səhvlər:
Səhv 1. Müəllim motivasiya qismində real problem əvəzinə bir həll variantı olan çalışmadan istifadə edir
Səhv 2. Müəllim motivasiya qismində real problem əvəzinə həvəsləndirici informasiyadan (maraqlı,
cəlbedici) və ya onun təqdimatı üsullarından (oyun, rəngbərəng şəkil) istifadə edir.

II mərhələ:tədqiqat aparılması:
Dərsin ikinci mərhələsi tədqiqatın aparılması mərhələsidir..Bu mərhələdə dərsin məqsədinə və tədqiqat
sualına uyğun iş forması və üsulu seçilir.Şagirdlərə müxtəlif çalışmalar verilir.Tədqiqat sualına cavab
tapmaq üçün şərait yaradılır. Faktlar əsasında təqdimat hazırlanır.Tədqiqat yazılı və şıfahi şəkildə təşkil
oluna bilər.Tədqiqatın nəticələri aşağıdakı təqdimat formalarında ümumiləşdirilir:
İfadə,şifahi
təqdimatlar,yazılar,təsvirlər,əsərlər,şeirlər,esselər,sxemlər,cədvəllər,illüstrasiyalar,kitablar,qəzetlər,nağıllar
,tapmacalar,atalar
sözləri,yanıltmaclar,təcrübələr,eksperimentlər,maketlər,modellər,rəmzlər,layihələr,qaydalar,səhnələşdirmə
lər,nəğmələr,musiqilər,krossvordlar və s.
Tədqiqat prosesi zamanı müəllimin vəzifəsi:
 Görüləcək işin müddətini müəyyən etmək və şagirdlərin nəzərinə çatdırmaq;
 Tədqiqata başlamadan əvvəl qiymətləndirmə meyarlarını şagirdlərin nəzərinə çatdırmaq;
 Zərurət yarandıqda şagirdlərin işinə müdaxilə etmək,problemin həllinə yönəltmək.

Tədqiqat zamanı dərslikdən və ya müəllimin hazırladığı iş vərəqindən istifadə olunur.Həmin iş vərəqinə

verilmiş tələblər aşağıdakılardır:
 Tapşırıqların məzmunu dərsin məqsədinə və şagirdlərin inkişaf ,yaş səviyyəsinə,marağına uyğun
olmalı;
 Seçilmiş sual(suallar) konkret və aydın olmalı;
 məzmun və tərtibat cəlbedici olmalıdır;
 Dövlət proqramına və milli dəyərlərə əsaslanmalıdır;
 Tapşırıqlar müxtəlif tipli olmalıdır(şagirdlərin məntiqi,yaradıcı və tənqidi təfəkkürünü inkişaf
etdirəcək şəkildə);
 fərdi və ya qrup işi üçün hazırlanmış iş vərəqləri qiymətləndirmə standartlarına uyğun
hazırlanmalıdır.Bilik səviyyəsi aşağı olan şagirdin qarşısına çətin problem qoyulduqda o,dərs boyu
57
 passiv olur,özünə inamı itir.Həmçinin bilik səviyyəsi yüksək olan şagirdin qarşısına asan problem
qoyulduda dərs onun üçün maraqsız keçir.Bunun üçün də iş vərəqində əks olunmuş tapşırıqlar
hazırlanarkən şagirdlərin səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.
Tədqiqatın aparılması zamanı buraxılan səhvlər:

Səhv 1. Müəllim düşünür ki,fəal təlim və qrup işi eyni şeydir. Bunun da nəticəsində bütün məşğələlər qrup
işiformasındakeçilir.
Səhv2. Müəllim problem qoymadan dərhal qrup işinitəşkiledir.Tədqiqat aparılmasına keçmədən tədqiqat
sualının verilməsi mütləqdir.Şagirdlər hansı suala cavab axtardığını bilməlidir.
Səhv 3. Müəllim uşaqları qrup şəklində birləşdirir, lakin onun verdiyi çalışma müxtəlif nöqteyi-nəzərlərin
yaranmasını nəzərdə tutmur və ya həvəsləndirmir, deməli, onları kollektiv müzakirəyəsövq etmir.
Nəticədə uşaq çalışmanı müstəqil həll edir.
Səhv4. Müəllim tədqiqat və problemin həlli üçün zəruri şəraiti yarada bilmir, yəni:
yönəldici suallardan istifadə etmir;
zəruri informasiya mənbələrini təqdim etmir;
tədqiqat işinidüzgünqurmur;
idrak fəaliyyətini, yaradıcıtəxəyyülüşövqləndirmir;
şagirdləri psixoloji cəhətdən dəstəkləmir.

III mərhələ: Məlumat mübadiləsi

Tədqiqat üçün ayrılmış vaxt bitdikdən sonra müəllim tapşırığın icrasının başa çatdığını bildirir.Bundan
sonra şagirdlər informasiyanın təqdimatına başlayır,əldə etdikləri yeni informasiyaları müəllim və digər
iştirakçılarla bölüşürlər.Qrupla iş formasından istifadə olunmuşdursa həmin təqdimatların əks olunduğu iş
vərəqləri lövhədən asılır,qrup lideri özünü təqdim etdikdən sonra əldə etdiyi məlumatı,həll etdiyi
tapşırıqları təqdim edir.
Təqdimat zamanı müəllim, bütün sinfi diqqət dairəsində saxlamalı, çıxış edənlərin fikirlərini, eləcə də
digər şagirdlərin dinləmə prosesini izləməyə çalışmalıdır. Bu, müəllimə sinifdə nizam-intizamı qorumağa
kömək edər.Bu mərhələdə müəllim şagirdlərdə təqdimat mədəniyyətini formalaşdırmağa çalışmalıdır,həm
şagirdin təfəkkür və nitqinin fərdi inkişafı, həm də informasiyanın daha yaxşı qavranılması,
mənimsənilməsi və tərtibi üçün təqdimat mədəniyyəti ən vacib şərtlərdən biridir.Şagirdlərə digər
iştirakçıların işləri barədə öz fikir və münasibətlərini bildirmək imkanı verilməlidir.

IV mərhələ : Məlumatın müzakirəsi

Bu mərhələnin məqsədi yeni əldə edilmişinformasiyanı sistemləşdirmək və qrupların
(şagirdlərin)hazırladıqları təqdimatlar arasındakı əlaqəni üzəçıxarmaqdır.Müəllim köməkçı suallardan
istifadə etməklə əldə olunmuş faktların məqsədyönlü müzakirəsini təşkil edərək şagirdləri diskussiyaya
təhrik edir, onların ideyalarını dinləyir və şagirdlərin köməyilə əsas tezisləri qısa və dürüst ifadə edir.
Bununla yanaşı, müəllim öz nöqteyi-nəzərini şagirdlərə zorla qəbul etdirməməlidir.Müzakirə nəticəsində
tədqiqat sualına cavab aydınlaşır.

V mərhələ :Ümumiləşdirmə və nəticə.

Nəticəyə gəlmək üçün müəllim şagirdlərin köməyi ilə əldə olunan bilgiləri ümumiləşdirir,əldə edilmiş
ideyanı tədqiqat sualı ilə və şagirdlərin ilkin fərziyyələri ilə müqayisəsini təşkil edir.Şagirdlər bu
mərhələdə bilgiləri məhz özləri kəşf etdikləri üçün bənzərsiz sevinc və məmnuniyyət hissi keçirirlər.
Ümumiləşdirmə mərhələsində səhvlər:

Səhv1. Müəllim problem qoyur və özü də onu həll edir vəya şagirdlərin əvəzinə özü nəticə çıxarır;

Səhv2. Müəllim şagirdlərin dərsin axırında çıxardıqları nəticələri və etdikləri ümumiləşdirmələrlə ilkin
fərziyyələr və tədqiqat sualı arasında əlaqəyaratmağa çalışmır.

vı mərhələ:Yaradıcı tətbiqetmə.

Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir,onun praktiki əhəmiyyətini artırır.Bu məqsədlə şagirdlərə

praktiki tapşırıqlar verilir.Əgər yaradıcı tətbiqetməni dərhal icra etmək mümkünolmursa,o sonrakı
dərslərdə həyata keçirilir.Bu mərhələdə şagirdlər öyrəndiklərini yaradıcı şəkildə tətbiq edirlər.

58
 vıı mərhələ:Qiymətləndirmə və refleksiya.
Qiymətləndirmə şagirdlərin təlimdəki nailiyyətlərinin dəyərləndirilməsi prosesidir.Qiymətlər konkret
meyarlar üzərində aparılmalıdır.Dərs zamanı qrup işi təşkil olunsa belə fərdi qiymətləndirmə
aparılmalıdır.Qiymətləndirmə bütün mərhələlərdə aparıla bilər.Refleksiya - artıq başa çatmış prosesin
şüurda inikasıdır. Təlim prosesinin refleksiyası biliklərin mənimsənilməsinin bütün mərhələlərini təhlil
etməyə və dərindən başa düşməyə imkan verən başlıca mexanizmlərdən biridir. Refleksiyanı həyata
keçirmək üçün şagirdlərə onları yeni bilginin kəşfinə gətirib çıxarmış təlim hərəkətlərinin alqoritmini
(addımları) izləməyəkömək edə biləcək bir neçə sual vermək kifayətdir (məsələn: Biz kəşfə necə gəlib
çıxdıq? Biz nə edirdik? Qarşıya qoyulmuş problemin həllində Sizə nə kömək etdi? və s). Nəticədə şagird
öz tədqiqat fəaliyyətinin əsas mərhələlərini və komponentlərini , nailiyyət qazanmaq üçün amilləri dərk
etmiş olur.Bu mərhələdə müəllim dərsin məzmununa aid müxtəlif tapşırıqlar təşkil edərək əldə olunmuş
biliklərin bir daha təkrar olunmasına şərait yarada bilər.
Ev tapşırıqları: Əldə olunmuş biliklər, bacarıq və vərdişlərin möhkəmləndirilməsi üçün ən geniş yayılmış
iş forması ev tapşırıqlarıdır.
Ev tapşırıqları -dərsdə alınmış bilik, bacarıq və vərdişlərin möhkəmləndirilməsi məqsədini güdən sərbəst
iş formasıdır
Ev tapşırıqlarının xarakteri tədqiqat və yaradıcılıq elementləri (müxtəlif yaradıcı işlər, referatlar, layihələr,
tədqiqatlar,
modelləşdirmə və s.) ilə zənginləşdirilməlidir;
Lazım olan hallarda müstəqil mənimsənilmək üçün fərdi maraqları və tələbləri nəzərə alan fərdi
proqramların tərtib edilməsini və tətbiqini daha geniş istifadə etmək lazımdır;
Şagirdlər yuxarı siniflərə keçdikcə müstəqil iş üçün ayrılan dərs vaxtının faizi artırılmalıdır.

Dərs nümunələri

Riyaziyyat və Informatika

Elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi dövrdə hər bir müəllim yeni texnologiyalardan istifadə etmək
bacarıqlarına yiyələnməlidir. Bir müəllim kimi işlədiyim illər ərzində fəal təlimə əsaslanan, innovativ
texnologiyaların tətbiqi ilə qurulmuş dərslərə daha çox üstünlük verirəm.

İnnovativ texnologiyalara nümunələrdən biri Promethean elektron lövhələridir. Bu lövhələr bu gün

müəllimin əvəzolunmaz köməkçisidir. Promethean interaktiv lövhələrindən istifadə edərkən təlim prosesində
əlavə vasitələrə çox az müraciət edirəm. Artıq təlimdə plakatlardan, stikerlərdən, rəngli markerlərdən və
59
 əlavə silgidən istifadəyə ehtiyac qalmır. Bütün bu imkanlar hamısı Activinspire proqramının daxilində nəzərə
alınmışdır. Bu lövhə vasitəsilə əyanilik üçün şagirdlərə keçəcəyi mövzunu əhatə edən şəkillər, səs faylları,
videoçarxlar təqdim edirəm. Promethean interaktiv lövhələri xüsusi imkanlara malikdir. Bu imkanlardan biri
də riyazi alətlərin proqram daxilində istifadə olunmasıdır. Bir riyaziyyat müəllimi olaraq ən çox sevdiyim
funksiyalardan biridir. Ehtiyac olduğu anda riyazi alətlər - transporter, pərgar, xətkeşi asanlıqla lövhəyə
gətirir və dərs prosesində istifadə edirəm. Bu alətlərin obyektlərin, şəkillərin ölçüsünü böyütməklə hətta arxa
sıralarda əyləşən şagirdlərin dərsdə aktivliyini, diqqətinin cəmlənməsini təmin edirəm. Elektron lövhələrin
üstün cəhətlərindən biri şagirdin tədqiqatçı olmasına şərait yaratmağın mümkünlüyüdür. Məsələn, sehirli
qələm, konteyner, gizlilik kimi funksiyalar şagirdin araşdırma nəticəsində doğru cavab tapmasına kömək edir.
Bununla da şagird təkcə cavabın tapılması deyil, eləcə də problemin tədqiqi prosesində iştirak etdiyi üçün onu
daha yaxşı anlayır və yadda saxlayır.

Promethean interaktiv lövhəsində istifadə üçün nəzərdə tutulmuş dərs nümunəsi:

Məzmun standartları:3.2.3 Müstəvi üzərində koordinatları verilmiş nöqtəni qurur və verilmiş nöqtənin
koordinatlarını tapır
Mövzunun adı: Düzbucaqlı koordinat sistemi
Məqsəd:Koordinatları verilmiş nöqtəni qurur;
Verilmiş nöqtənin koordinatlarını tapır.
İş forması:Qruplarla iş ,Kollektiv iş
İş üsulu:Anlayışın çıxarılması, müzakirə.
Təchizat:Kompüter; proyektor;İnternet;
Resurs:prometheanplanet.com; Activİnspire proqram təminatı;Bloggif.com

Dərsin gedişi:
Dərsin başlanğıcı dərsin ən vacib mərhələlərindən biridir. Motivasiya düzgün və maraqlı olarsa, standartı
reallaşdırmaq daha asan olar. Şagidlər koordinat anlayışı ilə aşağı siniflərdən tanışdır. Onlarda dərsə marağı
artırmaq üçün belə bir sualla dərsə başlanılır:
Koordinatlara gündəlik həyatda harada rast gəlmək olar? Bu sualı cavablandırmaqla şagirdlərlə tətbiq sahələri
sadalayırlar. (məs, təyyarənin eniş zolağının koordinatları, şahmat lövhəsinin koordinatları, xəritə üzərində
şəhərlərin koordinatları və s.)

Mövzu ilə əlaqə yaratmaq üçün gündəlik həyatda rast gəlinən məsələlərdən biri ekrana gətirilir.

Məsələ oxunduqdan sonar şagirdlərə belə bir sual ünvanlanır. “Sizcə Fərin və Arazın yerləri üst-üstə düşürmü?”
Şagirdlər sualı cavablandırır.
Mövzunun adını şagirdlərlə birlikdə təyin etmək üçün şagirdlərə növbəti sual verilir:
“ Nöqtənin koordinatlarını düzgün təyin etmək üçün nələri bilmək lazımdır. Şagirdlər sualı cavablandırır və
“Düzbucaqlı koordinat sistemini qurmağı bacarmaq lazımdır”- cavabını alırıq. Ekrana boş riyaziyyat vərəqi
gətirilir. Şagirdlərlə birliklə düzbucaqlı koordinat sistemi qurmağa başlanılır.
Şagirdlər elektron lövhənin xüsusi funksiyalarından istifadə edərək qısa zaman ərzində düzbucaqlı koordinat
sistemini qururlar. Şagirdlərdən biri oxlar çəkir, biri oxlarin kəsişmə nöqtəsini yəni koordinat başlanğıcını , biri

60
oxlar üzərində ədədləri qeyd edir. Şagirdlərin köməyilə oxları adlandırılır (OX və OY oxları), gizlilik funksiyasi
vasitəsilə hazırlanmış resurs üzərində adları açılır (absis və ordinat oxları) .Şagirdlərdən biri artıq qurulmuş
düzbucaqlı koordinat sistemi üzərində bir nöqtə qeyd edir (A nöqtəsi), digər şagird lövhəyə çıxaraq qeyd olunmuş
nöqtənin koordinatlarını (A (4;7) yazır və necə müəyyən etdiyini izah edir.

Tədqiqat sualı:

Daha sonra sinif düzbucaqlı, Koordinat, Sistem, Absis, Ordinat adlandırılmış qruplara bölünür. Müəyyən edilmiş
vaxt ərzində qruplar iş vərəqlərində onlara verilmiş tapşırıqları yerinə yetirilir. Hər qrupa 2 tapşırıq verilir:
1) Koordinatlarına görə nöqtələri təyin edib birləşdirməklə təsviri tamamlamaq.
Hər qrup iş vərəqində uyğun tapşırığı yerinə yetirməklə müvafiq şəkli tamamlayır və alınan fiqurun nəyin
modelinə oxşadığını müəyyən edir. (Bu tapşırıq şagirlərdə müstəvi üzərində verilmiş nöqtənin
koordinatlarını tapmaq bacarıqlarını formalaşdırır.)

2) Dərslikdən səh 108 №3. əsasında hazırlanmış tapşırıq. (Bu tapşırıqda şagirddən verilmiş koordinatlara
uyğun olan nöqtələri və onların hansı rübdə yerləşdiyini tapmaq tələb olunur) .

İş vərəqlərindən biri

61
 Müəyyən edilmiş vaxt bitdikdən sonra hər qrup öz işini təqdim edir. Fikirlər dinlənilir. Cavabların
doğruluğu Activinspire proqramının xüsusi imkanlarında istifadə edərək yaradılmış elektron resurs vasitəsilə
yoxlanılır.
Qruplar 1-ci sualı açmaq üçün tapşırıq olan səhifəyə keçid alır. Qrup işi təqdim olunur. Hansı təsvirin
alındığı söylənilir. Cavabı yoxlamaq üçün carı səhifədə sual işarəsinin üzərinə 1 dəfə toxunulur və cavab ekranda
görsənir.
Qrupların 2-ci suallarının cavabları ayrı flipçart üzərində qeyd olunub. Qrup üzvləri 2-ci sualı
cavablandırarkən 2 düyməsi üzərinə toxunmaqla uyğun flipçarta keçirlər və 2-ci sualın cavabının doğruluğunu
yoxlayırlar. Bunun üçün hər qrup öz adına uyğun sarı xanaya toxunmalıdır.

Digər qrup işlərinin qiymətləndirilməsi eyni ardıcıllıqla davam etdirilir.

Qrupların işləri müzakirə olunur və ümumiləşdirilərək nəticə çıxarılır. Daha sonra şagirdlərə Ox və Oy
oxuna nəzərən simmetrik nöqtələr haqqında məlumat verilir. Ekrana interaktiv tapşırıq gəlir. Şagirdlər rəngli
xanalara toxunmaqla açılan nöqtəyə simmetrik nöqtəni tapmalı, krossvordu yerinə yetirməlidirlər. (Flipçart
Activinspire proqramının xüsusi imkanlarında biri olan konteyner funksiyasından istifadəolunaraq ilə hazırlanıb,
belə ki, əgər cavab yanlışdırsa, öz yerinə qayıdır, doğrudursa, ekranda alqış səsi eşidilir.)

62
Şifrə açıldıqda ekranda riyazi alimin adı görünür və növbəti flipçartda bu alim haqqında məlumat verilir, nəyə
görə bu alimin adı açıldığı şagirdlərlə birlikdə aydınlaşdırılır.

Beləliklə, dərsin sonuna yaxın keçirilən mövzuda öyrəndiklərini möhkəmləndirmək məqsədilə bir
neçə sual növbəti flipçart vasitəsilə ekrana gəlir, şagirdlər sualları açmaqla cavablandırırlar:
1. Nöqtənin müstəvi üzərində vəziyyətini təyin edən ədədlər cütündən birincisi necə adlanır?
2. Nöqtənin müstəvi üzərində vəziyyətini təyin edən ədədlər cütündən ikincisi necə adlanır?
3. Koordinat oxları neçə dərəcəli bucaq altında kəsişir?
4. Koordinat oxlarının kəsişmə nöqtəsi necə adlanır?
5. Oy oxuna nəzərən simmetrik olan nöqtənin hansı koordinatı dəyişmir?
Cavablar oxu sola sürüşdürməklə ekrana gətirilir.

Qiymətləndirmə:

Dərs prosesində şagirdlər qrup işlərinə görə və fərdi olaraq meyarlara əsasən qiymətləndirilir. Qrup işləri
balla, fərdi qiymətləndirmə meyarıyla aparılır.
IV səviyyə, yəni əgər qrup nöqtənin koordinatlarını təyin edir və koordinatlarına görə nöqtəni sərbəst qurursa- 5
balla, III səviyyə, yəni əgər qrup nöqtənin koordinatlarını təyin edir və koordinatlarına görə nöqtəni müəllimin
köməyilə qurursa - 4 balla, II səviyyə, yəni əgər qrup nöqtənin koordinatlarını və koordinatlarına görə nöqtəni
çətinliklə qurursa - 3 balla qiymətləndirilir. Yüksək nəticə göstərmiş qrup qalib elan edilir.

63
Sonda şagirdlərə ev tapşırığı verilir.
Həyatda rastlaşdığınız bir məsələ tapın və məsələyə uyğun nöqtələrin koordinatlarını koordinat sistemində qurun.
Dərslik səh 108 № 3;4;5;6;7.

KİMYA DƏRSİ

Sinif:7 B
Standart:4.1.2; 4.2.1
Mövzu:Yanma.Yanacaqların səmərəli yandırılması.
Məqsəd:
- Yanma reaksiyalarının mahiyyətini şərh edir, yanmanın başlanması şərtlərini göstərir;
- Yanmanın qarşısının alınması şərtlərini izah edir, yanğının dayandırılması üsullarını göstəriri;
- Maddələrin istiliktörətmə qabilihyətinin tərifini verir, müxtəlif növ yanacaqların yandırılmasının səmərəli
üsullarını xarakterizə edir;
- Yanacaqlar yandırıldıqda atmosfer havasının çirklənməsi və buna qarşı mübarizə tədbirlərini izah edir
İş üsulu:Beyin həmləsi, Müzakirə,
İş forması:Kollektivlə iş, qruplarla iş.
64
İnteqrasiya:F.-VI sinif: 2.1.4.; 3.1.2.; H.b.: 4.2.1.; B.: 4.1.1.
Resurslar:Promethean lövhə, Labdisk rəqəmsal avadanlıq, kompyuter, işçi vərəqlər, plakatlar, maddələr –
kömür, spirt, maqnezium lenti,videomaterial, yanacaqların növünə aid əyani vəsait
DƏRSİN GEDİŞİ
Motivasiya:
Qədim zamanlarda insanların alovu qoruması haqda videomaterial göstərilir. Şagirdlərə təklif edilir ki, insanların
alovu qoruması haqda fikirlərini söyləsinlər.Şagirdlər fərziyyələrini söylədikdən sonra müəllim sinfə suallarla
müraciət edir:
1. Bəs indi insanlar alovu necə əldə edirlər?
2. Alovun alınması hansı hadisələrə aid edilir və hansı əlamətlər müşahidə olunur?
3. Bu zaman yanan maddələr necə adalnır?
Tədqiat sualı:
- Yanma nədir?
- Yanacaqların səmərəli yandırılması necə aparılır?
Tədqiqat aparılması:
Köməkçi suallar:
- Yanma hadisələr zamanı hansı əlamətlər müşahidə olunur?
- Bu hadisələrə necə istifadə olunur?
Müəllim bir neçə şagirdi təcrübə stoluna dəvət edir. Şagirdlər :
- Kömürü yandırıb Labdisk rəqəmsal laborotoriya avadanlığı vasitəsilə temoeraturu ölçürlər
- Spirt lampasının və maqnezium lentini yandırıb müqayisəli temperatur ölçməsi aparırlar.
Ölçmələrin nəticələri qeyd olunur.
5 qrup müəəyyənləşdirilir. Qrupalara işçi vərəqlər paylanır. İşçi vərəqlərin üzərində aşağıdakı tapşırıqlar
yazılmış olur. Ayrılmış zaman çərçivəsində tapşırıqlar işlənir.

DAŞ KÖMÜR QRUPU

1.Yanma reaksiyalarının həyatımızda rolu və müsbət və mənfi cəhətlərini izah edin:

___________________________________________________________________________________________
_________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. Atmosfer havasının çirklənməsinin qarşısını almaq üçün görülən tədbirləri izah edin:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
3. Yanma reaksiyalarının əlamətlərini göstərin:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________

SPİRT QRUPU
1.Yanma reaksiyalarının mahiyyətini izah edin:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
2.Maye yanacaqlara misallar söyləyin:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
65
3. Yanacağın istiliktörətmə qabiliyyətini araşdırın:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________________________________

4. 𝑪𝟐 𝑯𝟓 𝑶𝑯 + 𝑶𝟐 → 𝑪𝑶𝟐 + 𝑯𝟐 𝑶 + 𝑸 reaksiya tənliyini əmsallaşdırın:

KÖMÜR QRUPU
1.Yanma reaksiyalarının başlanma səbəblərini sayın:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________
2. Bərk yanacaqlara misallar gətirin:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________
3. Bərk yanacaqların səmərəli yandırılması üçün görülən tədbirləri
sayın:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________________________________
4. 𝑪 + 𝑶𝟐 = 𝑪𝑶𝟐 + 𝟑𝟗𝟑. 𝟓𝒌𝑪 termokimyəvi tənliyinə əsasən 2 mol kömürün yanması zamanı ayrılan
istiliyin miqdarını söyləyin:
__________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________

TƏBİİ QAZ QRUPU

1. Yanma reaksiyalarının dayandırılma səbəblərini sadalayın:
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________

2.Qaz yanacaqlara misallar gətirin:

___________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________
3.Qaz yanacaqların digərlərindən üstün cəhətlərini sadalayın:

___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________

4. 𝑪𝑯𝟒 + 𝑶𝟐 → 𝑪𝑶𝟐 + 𝑯𝟐 𝑶 + 𝑸 reaksiya tənliyini əmsallaşdırın:

BENZİN QRUPU

1.Atmosfer havasını ən çox çirkləndirən yanma reaksiyalarını söyləyin:

66
___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________

2.Yanacaq nədir?

___________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________

3.Maye yanacaqların səmərəli yandırılması üçün görülən tədbirləri sayın:

___________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________
__________________________

4. Yanma reaksiyaları hansı tənliklərlə göstərilir:

___________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________

İnformasiya mübadiləsi:
Qruplar işləri təqdim edirlər.
İnformasiya müzakirəsi:
Tapşırıqlar kollektiv formada müəllimin dəstəyi ilə müzakirə edilir.
Tədqiqat mərhələsində istifadə olunmuş tapşırıqlar Promethean lövhədə interaktiv formada aparılır. Əgər
tədqiqat mərhələsində hər bir qrup özünə aid olan tapşırıqları araşdırırdısa interaktiv formada olan tapşırıqlar
ümumi olaraq hər bir şagirdin iştirakı ilə aparılır.
Qiymətləndirmə:
Qrupların işləri əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş meyarlar əsasında “5” ballıq şkala üzrə qiymətləndirilir:

Qrup Daş kömür Spirt Kömür Təbii qaz Benzin

Meyarlar qrupu qrupu qrupu qrupu qrupu
Əməkdaşlıq
etmə
Özünə inam
Cavabların
Dolğunluğu
Nəticə çıxarma
Yekun
Ümumiləşdirmə və nəticə :
Müəllimin köməyi ilə mövzu ümumiləşdirilir. Nəticə çıxarılır.
Hər bir qrup öz tapşırıqlarının hansı səviyyədə hazırladıqlarını anlayırlar.
Qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirilir.
Yaradıcı tətbiqetmə :
I hissə
Yanmayan dəsmal təcrübəsi aparılır. Maraqlıdır dəsmal alovlanır və sönür, amma sonda dəsmal əvvəlki
vəziyyətini saxlayır.
Şagirdlərə tapşırılır:
İnternet səhifəsindən istifadə etməklə bu təcrübədə dəsmalın niyə yanmadığını
Araşdırsınlar və növbəti dərsdə təqdim etsinlər.

67
II hissə
Yaşıl Paket üzrə problem və dilemma oyunu keçirilir.

Özünüzü Azərbaycan Respublikasının ekologiya və təbii sərvətlər naziri kimi təsvir edin.Siz havanın çirklənmə
səviyyəsinin azaldılması məsələsini həll etməlisiniz.Sizin məsləhətçilər və ekspertlər bu problemin həlli üçün
bir neçə mümkün variant təklif edirlər.Onlardan hansı sizin üçün daha effektli görünür?
1.Onlardan istifadənin effektliyinin daha da yüksəldilməsi məqsədilə enerji daşıyıcılarının və elektrik enerjisinin
qiymətlərinin qaldırılması və bunun nəticəsi kimi havaya çırkləndirici maddələrin atılmasının və onların havanı
çirkləndirilməsinin azaldılması.
2.Köhnəlmiş müəssisələrin və işlənməsi ətraf mühitin güclü şəkildə çirklənməsinə gətirib çıxaran az effektli hava
filtirlərinə malik istehsalın bağlanması.
3.Çirkləndiricilərin və havaya buraxılan maddələrin(kükürd,qaz,azot,oksidi və toz)yol verilən hədd normalarının
qanunvericilik qaydasında azaldılması
4.Sənaye çirkləndiricilərinin atılmasının azaldılmasına şərait yaradan müasir təmizləyici qurğuların
stimullaşdırılması

Qiymətləndirmə:Müəllim şagirdlərə qiymətləndirmə meyarları qeyd olunmuş “özünüqiymətləndirmə”

vərəqləri paylayır.
Özünüqiymətləndirmə

- Yanma reaksiyalarının mahiyyətini şərh edir, yanmanın başlanması şərtlərini göstərir;

- Yanmanın qarşısının alınması şərtlərini izah edir, yanğının dayandırılması üsullarını göstərir;

- Maddələrin istiliktörətmə qabilihyətinin tərifini verir, müxtəlif növ yanacaqların yandırılmasının səmərəli
üsullarını xarakterizə edir;

- Yanacaqlar yandırıldıqda atmosfer havasının çirklənməsi və buna qarşı mübarizə tədbirlərini izah edir

Özünüqiymətləndirmə vərəqlərinin paylanmasında məqsəd:

- Hər bir şagirdin öz fəaliyyətini qiymətləndirməyi öyrənir.
- Hər hansı bir müsabiqədə iştirak etdikdə meyarları ödəməyi öyrənir
- Ən əsası isə öz həyat yolunda fəaliyyətinə kənardan baxmağı öyrənir.

68
 Azərbaycan dili və ədəbiyyat

Standart:
4.1.1 Sadə cümlənin növlərini fərqləndirir.
4.1.3 Həmcins üzvlər, əlavələr, xitab və ara sözlərlə bağlı durğu işarələrindən istifadə edir.

Mövzu: Sadə cümlənin şəxsə görə növləri

Məqsəd:
1. Fikrini əsaslandırır.
2. Sadə cümlənin növlərini müəyyən edir.
3. Sadə cümlənin növlərini fərqləndirir.

Qiymətləndirmə meyarları:
1. Əsaslandırma
2. Müəyyənləşdirmə
3. Fərqləndirmə
I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə
Fikrini əsaslandırmaqda Fikrini əsaslandırarkən Fikrini əsaslandıran Fikrini müstəqil şəkildə
çətinlik çəkir faktlara müraciət etmir zaman auditoriyadan əsaslandırır.
kömək alır
Sadə cümlənin növlərini Sadə cümlənin növlərini Sadə cümlənin növlərini Sadə cümlənin növlərini
müəyyənləşdirməkdə müəyyənləşdirərkən müəllimin köməyi ilə müstəqil şəkildə
çətinlik çəkir auditoriyadan kömək alır müəyyənləşdirir. müəyyənləşdirir.
Sadə cümlənin növlərini Sadə cümlənin növlərini Sadə cümlənin növlərini Sadə cümlənin növlərini
fərqləndirməkdə çətinlik müəllimin köməyi ilə fərqləndirir. fərqləndirir və faktlarla
çəkir. fərqləndirir. izah edir.

İş formaları:
Kollektivlə iş, qruplarla iş
İş üsulları:
Müzakirə, beyin həmləsi
İnteqrasiya:
Azərbaycan tarixi 1.2.4 ; Xarici dil 4,1,3
Resurslar:
Proyektor, dərslik, iş vərəqləri, marker

Dərsin gedişi
Motivasiya:
Şagirdlərə cümlə barədə biliklərini yada salmaq tövsiyə olunur. Proyektor vasitəsilə aşağıdakı cümlələr lövhədə
əks etdirilir. Cümlələr arasındakı fərqləri, qrammatik əsaslarını tapmaq tapşırılır.

Onlar gəldilər.
69
Gəldilər.
İşləməyənə tənbəl deyərlər.
Dünən gec idi.
Qağayıların səsi...
- Əlbəttə.

Tədqiqat sualı:
Sadə cümlənin növləri hansılardır və hansı xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırılır?

Tədqiqatın aparılması: qruplarla iş

Şagirdlər üç qrupa bölünür. Hər qrup özünə nümayəndə və ad seçir. İş vərəqləri paylanılır.
I qrupun tapşırığı:
Sadə cümlələrin növlərini müəyyənləşdirin və müvafiq sıra nömrəsinin qarşısından növünü yazın.

1. İndi gecdir. 2. Cavan olanda bəyəm sözə baxmazlar?

3. Yaz günü. 4. Göz gördüyünə inanar.
1. ________________________ 2. _____________________
3. ________________________ 4. _____________________
II qrupun tapşırığı:
Sadə cümlələrin növlərini müəyyənləşdirin və müvafiq sıra nömrəsinin qarşısından növünü yazın.

1. Arada bir yan-yörəyə baxmazlar? 2. Belə şeyə bir daha rast gəlinməz.
3. – Deyəsən, hə. 4. Bizi rəisin otağına dəvət etdilər.

1.___________________________ 2._________________________
3.____________________________ 4.___________________________

III qrupun tapşırığı:

Sadə cümlələrin növlərini müəyyənləşdirin və müvafiq sıra nömrəsinin qarşısından növünü yazın.

1. Kəndin adamları mədəni və işgüzar idilər. 2. Qış gecələrindən biri idi.

3. Yaxşı igidin adını eşit, üzünü görmə. 4. Səhər tezdən bizi yuxudan oyatdılar.

1._______________________________ 2.___________________________
3._______________________________ 4.___________________________

Məlumat mübadiləsi:
Bütün şagirdlərin diqqəti lövhəyə yönləndirilir. Hər qrup nümayəndəsi öz qrup işlərini lövhədən asaraq təqdim
edir.

Məlumat müzakirəsi:
Müzakirələr aparılır. Bu işdə bütün sinif kollektiv iştirak edir, yanlış fikirlərə düzəlişlər edirlər.

Nəticə və ümumiləşdirmə:

Müəllimin köməyi ilə düzgün cavablar ümumiləşdirilir və qruplaşdırılır. Nəticə aşağıdakı şəkildə qeyd olunur.
Sadə cümlənin şəxsə görə növləri mübtədanın olub-olmamasına görə müəyyənləşir.
Xəbər əsasında formalaşan cümlələr:
- müəyyən şəxsli cümlələr
70
- qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr
- ümumi şəxsli cümlələr
- şəxssiz cümlə
Mübtəda əsasında formalaşan cümlə:
- adlıq cümlə
Söz –cümlələr heç bir cümlə üzvü əsasında formalaşmayan cümlələrdir.

Yaradıcı tətbiqetmə:

Proyektor vasitəsilə sadə cümlənin şəxsə görə növlərinə aid müxtəlif qapalı test nümunələri verilir. Şagirdlər
kollektiv olaraq testlərin həllində iştirak edirlər.

1.“Ona yenə xəbərdarlıq edildi” cümləsinin növünü müəyyənləşdirin.

A) qeyri-müəyyən şəxsli cümlə B) ümumi şəxsli cümlə
C) şəxssiz cümlə D) adlıq cümlə
E) müəyyən şəxsli cümlə

2.“Ertəsi gün Həsən bəyi jandarm idarəsinə çağırdılar” cümləsinin növünü müəyyən edin.
A) qeyri-müəyyən şəxsli B) şəxssiz C) adlıq
D) ümumi şəxsli E) müəyyən şəxsli

3. Şəxssiz cümləni göstərin.

A) Həyatın mənası təkcə yeyib-içmək deyil. B) Dünən idarənin sənədlərini yoxladılar.
C) Novruzun son çərşənbəsi idi. D) Dostu dar gündə tanıyarlar.
E) Sabahkı toplantıya mütləq getməlisən.
Qiymətləndirmə

Qiymətləndirmə meyarları:
1. Əsaslandırma
2. Müəyyənləşdirmə
3. Fərqləndirmə

Qruplar
I qrup II qrup III qrup
Meyarlar
Fikrini əsaslandırma
Sadə cümlənin növlərini
müəyyənləşdirmə
Sadə cümlənin növlərini
fərqləndirmə
Əməkdaşlıq
Vaxt bölgüsü

71
 İbtidai sinif müəllimi

Sinif:3
Standart:2.2.4.Mətndəki əsas fikrə münasibətini bildirir;
4.1.3.Rast gəldiyi yeni sözlərin mənasını,yazılışını və tələffüzünü müəyyənləşdirmək üçün lüğət və sorğu
kitablarından istifadə edir.
Məqsəd:Sözlərin yazılış və tələffüz qaydalarınımüəyyən etmək üçün lüğətdən və sorğu kitablarından istifadə edir;
Bədii mətndəki məlumatlardan elmi nəticələr çıxarır.
Mövzu:Qartalın təşəkkürü (Sözlərin deyilişi və yazılışı)
İnteqrasiya:Həyat bilgisi 1.1.1.Varlıq və hadisələr arasında əlaqəni sadə formada izah edir;
Fəndaxili:4.1.1.Sadə formada fonetik təhlil edir.
İş forması:Qruplarla,kollektiv
İş üsulu:Söz assosiasiaları,beyin həmləsi
Resurslar:Dərslik,video,iş vərəqləri
Dərsin gedişatı:

Motivasiya:"Yaxşılıq et" adlı video göstərilir.(Videoda bir-birinə yaxşılıq,yardım edən insanlar əks
olunmuşdur)Video izlənildikdən sonra yönəldici suallar verilir.Videoda nə gördünüz?Oradakı insanlar nə
edirlər?Şagirdlərin fikirləri dinlənilir."Bir-birinə kömək edirlər","bir-birilərinə yaxşılıq edirlər"kimi fikirlər
söylənilir.Yeni dərsin məzmununun yaxşılıqla əlaqəli olduğu şagirdlər tərəfindən müəyyən olunur. Daha sonra
söz assosiasiaları üsulundan istifadə olunur.Şagirdlər yaxşılığa aid bildikləri atalar sözlərini lövhədə qeyd edirlər.

Daha sonra mətn oxunur

Bir qartal tələyə düşmüşdü. Qanat çalır, çırpınır, tələdən canını qurtarmağa çalışırdı. Yaşlı bir kişi onun bu halını
görcək ürəyi yandı. “Yəqin, onun da balalarıvar”, – deyə düşündü və qartalı tələdən xilas etdi. Qartal qanad çalıb
uçdu. Aradan bir müddət keçdi. Yaşlı kişi köhnə bir evin kölgəsində oturub dincini alırdı. Göydə uçan qartal
uzaqdan xilaskarını görüb tanıdı. Uça-uça kişinin papağını başından götürüb həmin yerdən
uzaqlaşdı. Kişi qartalın dalınca qaçmağa başladı. Düzənliyə çatanda qartal papağı yerə atdı. Elə bu zaman
yer-göy titrədi, zəlzələ baş verdi. Kişi əvvəlcə qorxdu. Sonra özü nə gəlib papağını yerdən götürdü və dincəldiyi
yerə qayıtdı. Nə görsə yaxşıdır? Ev uçub dağılmışdı, daş üstdə daş qalmamışdı. Kişi başa düşdü ki, bu qartal
vaxtilə xilas etdiyi quşdur. İndi yaxşılığının əvəzini çıxdı.
Mətn oxunduqdan sonra mətnə aid suallar verilir.Qartal nə üçün kişinin papağını götürüb uçdu?Bəs sizcə qartal
zəlzələ olacağını necə hiss etmişdi?Şagirdlərin fikirləri dinlənildikdən sonra fikirlər mətndəki qırmızı rəngdə
yazılmış sözə yönləndirilir."Qanat"sözünün düzgün yazılmadığı müəyyən olunur və həmin sözün düzgün yazılış
forması lövhədə yazılır.(orfoqrafiya lüğətindən istifadə olunur).Göründüyü kimi bəzi sözlərin deyilişi və yazılışı
arasında fərqlər vardır.
Tədqiqat sualı:Sözlərin deyilişi və yazılışı arasında hansı fərqlər var?
Tədqiqat aparılması:Bu mərhələdə şagirdlər qruplara bölünür.Qrup qaydaları və qiymətləndirmə meyarları
şagirdlərin nəzərinə çatdırılır.İş vərəqləri paylanılır.
İş vərəqlərindən bəziləri:

72
73
Məlumat mübadiləsi: Bu mərhələdə qruplar öz işlərini təqdim edirlər.Fəal dinləməni təşkil etməklə şagirdlərin
diqqəti məlumatın şüurlu mənimsənilməsinə yönləndirilir.Qrup tapşırıqları müxtəlif tipli
hazırlanmışdır.Vətənpərvərlik qrupunun lideri "Şuşa" şeirini oxuduqdan sonra şeir parçasında tələffüz formasında
verilən sözlərin yazılış formasını qeyd edir.Şeirdə "Şuşa"nın adı çəkildiyi üçün Azərbaycanın xəritəsində
"Şuşa"nın yeri göstərilir.Müəllimin göstərişi ilə bayrağımız xəritədə Şuşanın yerləşdiyi yerin üzərindən asılır.
Məlumatın müzakirəsi: Qrupların işi əlaqələndirilir. Digər qrup üzvlərinin qrupların işlərinə münasibəti
aydınlaşdırılır və müzakirə aparılır.
Ümumiləşdirmə və nəticə:Şagirdlərlə bərabər öyrənilənlər sistemləşdirilir. Bugünki mətnin məzmunu bir daha
müxtəlif mövqelərdən izah olunur, «Yaxşılıq edən yaxşılıq görər» fikri öz təsdiqini tapır. Bəzi qruplara xüsusilə
heyvanların zəlzələni əvvəlcədən hiss etmələri barədə mətnlər verilir.O mətndə verilmiş sözlərin tələffüz forması
lüğətdən istifadə edilərək tapılır,eyni zamanda mətndə verilənləri oxuduqdan sonra heyvanların zəlzələni
əvvəlcədən necə hiss etmələri barədə yeni məlumatlar əldə edirlər.
Nəticədə şagirdlər sözlərin deyilişi və yazılışı arasındakı fərqli məqamları sadalayırlar.
Yaradıcı tətbiqetmə:Bu mərhələdə elektron lövhədə hazırlanmış maraqlı tapşırıqlar şagirdlər tərəfindən həll
olunur.
Qiymətləndirmə və refleksiya:

Meyar Sözlərin Mətndəki əsas

Qrup Əməkdaşlıq Təqdim etmə deyilişi və fikri həyatla Nəticə
yazılışını əlaqələndirir
fərqləndirir
Dostluq
Vətənpərvərlik
Birlik
Xeyirxahlıq
Həmrəylik

74
 Qiymətləndirmə.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil sahəsində İslahat Proqramı və Təhsil Sektorunun İnkişaf

Layihəsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti 13 Yanvar 2009-cu ildə
"Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası"nı təsdiq
etmişdir.Təlim və tədris prosesinin təkmilləşdirilməsi, ölkə üzrə şagirdlərin nailiyyətləri barədə obyektiv
məlumatların əldə edilməsi, habelə dövlət təhsil standartlarının monitorinqinin həyata keçirilməsi üçün
müasir qiymətləndirmə mexanizmlərinin yaradılması mühüm vəzifə kimi irəli sürülmüşdür.Təhsilin
keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsində əsas göstərici şagirdin təlim nəticələri olduğundan, həmin
nəticələrin obyektiv qiymətləndirilməsi də keyfiyyəti üzə çıxaran ən etibarlı mənbə hesab olunur.
Qiymətləndirmə Konsepsiyasında aşağıdakılar əhatəli şəkildə əks olunmuşdur:
 Müasir dövrdə qiymətləndirmə fəaliyyətinə qoyulan tələblər;
 Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sahəsində mövcud olan problemlər;
 Konsepsiyanın yaradılması üçün zəruri səbəblər;
 Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sisteminin vəzifələri;
 Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin əsas xüsusiyyətləri;
 Əsas qiymətləndirmə növləri;
 Qiymətləndirmə standartlarının və qiymətləndirmə vasitələrinin hazırlanması;
 Məktəbdaxili qiymətləndirmənin mahiyyəti və məzmunu;
 Şagird nailiyyətlərinin və irəliləyişlərinin monitorinqi sistemi
 Kurikulum üzrə qiymətləndirmə
(şagird fəaliyyətinin təlim standartlarına uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi)
 Buraxılış imtahanları
(ümumtəhsil pillələri üzrə yekun qiymətləndirmə)
 Milli qiymətləndirmənin mahiyyəti və məzmunu
 Milli qiymətləndirmənin məqsədləri
 Milli qiymətləndirmə üzrə təlimatların məqsədi və strukturu
 Beynəlxalq qiymətləndirmənin mahiyyəti və məzmunu
 Beynəlxalq qiymətləndirmə Proqramının əsas məqsədləri
 Beynəlxalq qiymətləndirmə proqramı üzrə həyata keçiriləcək əsas tədbirlər
 Qiymətləndirmə islahatından gözlənilən nəticələr

Qeyd:Müsahibə mərhələsinə hazırlıq proqramı üçün kitabda yer almış sənədlər arasındə Qiymətləndirmə
Konsepsiyası öz əksini tapmışdır.

Qiymətləndirmə istiqamətləri-Qiymətləndirmənin istiqamətləri dedikdə, ayrı-ayrı forma, məzmun və

məqsədə malik olan qiymətləndirmələr nəzərdə tutulur.
Qiymətləndirmə növləri-Qiymətləndirmənin növləri dedikdə, eyni bir qiymətləndirmə istiqamətinin tərkib
hissələri başa düşülür.
Qiymətləndirmə formaları-Qiymətləndirmə forması dedikdə,onun keçirilmə mexanizmi nəzərdə tutulur.
Məsələn,yekun qiymətləndirmə (buraxılış imtahanları) mərkəzləşdirilmiş, kiçik summativ qiymətləndirmə
sinif daxilində,milli və beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatları seçim yolu ilə məktəb daxilində aparılır.
Qiymətləndirmə üsulları-Qiymətləndirmə üsulu dedikdə, bu prosesin hansı üsuldan istifadə edilərək
həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.
Qiymətləndirmə vasitələri- Qiymətləndirmə vasitəsi isə bu prosesdə istifadə olunan alətlərdir.
Nümunə:
Qiymətləndi Qiymətləndirmə Qiymətləndir Qiymətləndir Qiymətləndir
rm ənin nin mə mə üsulu mə vasitəsi
Istiqaməti Növü forması
Məktəbdaxi Summativ Sinif Test Test
li daxilində tapşırıqları

Müasir qiymətləndirmənin prinsipləri

75
Etibarlılıq
Toplanılmış məlumatların keyfiyyətcə müvafiqliyinin və etibarlılığınıntəmin edilməsi (validlik və relevant
lıq). Məlumatların keyfiyyəti qəbul edilmiş qərar və fəaliyyətlərin münasibliyinə təminat verir.
Qiymətləndirmə məqsədləri real seçilir və ölçülə bilən xüsusiyyətlər qiymətləndirilir. Şagirdin
nailiyyətləri ona yaradılmış imkan daxilində müəyyən sahədə yerinə yetirdiyi konkret tapşırığın
səviyyəsinə görə qiymətləndirilir.
Qiymətləndirmənin relevantlığı
Nəzərdə tutulmuş məqsədlə qiymətləndirmə arasında uzlaşma təmin olunur. Qiymətləndirmə əvvəlcədən
planlaşdırılır, onun xidmət edəcəyi məqsədlər müəyyənləşdirilir, şagird haqqında toplanılan zəruri
məlumatların mahiyyəti, xüsusiyyətləri göstərilir, məlumatların toplanılması və təhlili üsulları seçilir,
veriləcək qərarın mahiyyəti təsvir edilir.
Qiymətləndirmənin praktikliyi
Qiymətləndirmə prosesinin praktikliyi şəffaf şəkildə davamlı olaraq onun tətbiqi haqqında məlumat verir.
Buraya:
-qiymətləndirmənin düzgün təşkili,
-qiymətləndirmə üzrə vaxtın müəyyən edilməsi,
-qiymətləndirmə materiallarının hazırlanması,
-testlərin şagirdlərin nailiyyətləri ilə uyğunluğu,
-testlərdəki sualların şagirdlərə müsbət təsiri,
-testləşmənin metod və formaları,
-keyfiyyətin ölçü prosesi, ölçü metodları (scoring methods)
-cavabların növləri aiddir.
Qiymətləndirməni dəyərləndirmə
Qiymətləndirmədə dəyərləndirmə müsbət və ya mənfi ola bilər. Bu qiymətləndirmədə əsas məqsəd şagird
nailiyyətlərinin müasir kurikuluma və bəzi təlimatlara uyğun qiymətləndirilməsidir.
Müsbət rəy və dəyərləndirmə şagirdləri daha çox çalışmağa həvəsləndirir, mənfi rəy və təkliflər isə
şagirdin nələri düz və səhv etdiyini, bunları aradan qaldıracağı yolları təsvir edir.

Qiymətləndirmənin orijinallığı
Autentik qiymətləndirmə şagirdlərin qazandığı nailiyyətlərin real həyatla əlaqəsini yaratmaqdır. Bu
qiymətləndirmə növü tənqidi təfəkkür bacarıqlarını inkişaf etdirir, test tapşırıqlarının nəticələri şagirdləri
real həyat hadisələri ilə tanış edir və problemlərin həllində onlara kömək edir.

Bütün növ qiymətləndirmələrin aparılmasında aşağıdakı prinsiplərə riayət olunur:

-məqsədəuyğunluq;
-toplanmış məlumatların keyfiyyətcə müvafiqliyinin və etibarlılığının təmin olunması;
-qiymətləndirmədə şəffaflıq,ədalətlilik,qarşılıqlı razılaşma və əməkdaşlıq;
-nailiyyətlərin və təhsil imkanlarının dəyərləndirilməsi;
-təlim fəaliyyətində qiymətləndirmə nəticələrinin inkişafetdirici rolunun təmin olunması.

Müasir qiymətləndirmənin istiqamətləri

Ölkəmizdə qiymətləndirmə aşağıdakı istiqamətlərdə aparılır:

Beynəlxalq qiymətləndirmə

76
Beynəlxalq qiymətləndirmə müxtəlif ölkələrin 15 yaşlı şagirdlərinin nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsidir. Üç ildən bir həyata keçirilir, iştirakçı ölkələrin şagirdlərinin nəticələri arasındakı
fərqləri izah edən amilləri (təhsil müəssisələri və tədris prosesinin xüsusiyyətlərini) öyrənməyə, riyazi
savadlılıq, oxu savadı, təbiət elmləri savadlılığı və əlavə olaraq müxtəlif tipli problemləri həlletmə
bacarıqlarını qiymətləndirməyə xidmət edir.
Beynəlxalq qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və qiymətləndirilməsi
funksiyalarını yerinə yetirir.Beynəlxalq qiymətləndirmə proqramının məqsədləri aşağıdakılardır:
 ölkədə təhsilin vəziyyəti haqqında müvafiq məlumat əldə etmək, beynəlxalq səviyyəli
müqayisələr aparmaq, öyrənilməsi və müzakirəsi tələb olunan problemləri, təhsilin
inkişafının prioritet istiqamətlərini təyin etmək;
 şagirdlərin nəticələrinə təsir edən mümkün amilləri təsvir etmək, nəticələr arasındakı
fərqləri təyin etmək üçün şagirdlərin, onların ailələrinin, təhsil müəssisələri və tədris
prosesinin xüsusiyyətlərini öyrənmək;
 təhsilin məzmununun müəyyənləşdirilməsi və nəticəyönümlü yeni kurikulumun
hazırlanması üçün əsas təlim məqsədlərini təyin etmək, kompetensiyalara əsaslanan
yanaşmanın məqsədəuyğunluğu istiqamətində tədqiqatlar aparmaq, gözlənilən və nail
olunan təlim nəticələrini müqayisə etmək;
 pedaqoji ölçmə nəzəriyyəsinin gündəlik təcrübədə istifadə olunan nəzəri və praktiki
məsələlərini öyrənmək;
 müasir qiymətləndirmə vasitələrinin hazırlanmasını, nəticələrin təhlili üsullarını və
hesabatlar hazırlanması qaydalarını öyrənmək;
 ölkədə təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi sisteminin qurulması istiqamətində ümumi
orta təhsilin məzmunu üzrə əsas prioritetlərin ictimaiyyət tərəfindən geniş müzakirəsini
təşkil etmək.

Milli qiymətləndirmə
Milli qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün müəyyən tədris dövrünün sonunda
mütəmadi olaraq həyata keçirilən və şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsini təmin edən sistemdir.
Təhsil Nazirliyi tərəfindən keçirilir.Xüsusi təmsiledici seçim etməklə, 4-cü və 9-cu sinif şagirdləri
arasında obyektiv testlər, sorğu vərəqələri və müvafiq təlimatlar vasitəsilə, bir qayda olaraq, 4-5 ildən bir
aparılır və əldə olunan nəticələr kurikulumun, təlim-tədris prosesinin keyfiyyətinin, təhsildə aparılan digər
dəyişikliklərin dəyərləndirilməsinə, təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin daha səmərəli həyata keçirilməsinə
xidmət edir. Təhsil prosesinin təşkili, planlaşdırılması haqqında toplanmış məlumatlar vasitəsilə
kurikulumun keyfiyyətini və təhsil sistemində baş verən dəyişiklikləri dəyərləndirmək məqsədilə həyata
keçirilir.
Milli qiymətləndirmənin məqsədləri aşağıdakılardır:
 şagirdlərin təlim nəticələrində zəif və güclü tərəfləri aşkar etməklə, ümumi mənimsəmə
səviyyəsini və onun dinamikasını müəyyənləşdirmək;
 şagirdlərin təlim nəticələrinə təsir edən mümkün amilləri təsvir etmək və nəticələr
arasındakı fərqləri müqayisə etmək üçün şagirdlərin, onların ailələrinin, təhsil müəssisələri
və tədris prosesinin xüsusiyyətlərini öyrənmək;
 ölkədə təhsil siyasətini müəyyənləşdirmək üçün təhsilin vəziyyəti haqqında müvafiq
məlumat toplamaq, öyrənilməsi və müzakirəsi tələb olunan problemləri və təhsilin
inkişafının prioritet istiqamətlərini təyin etmək;
 şagirdin təlim nəticələrinin və irəliləyişlərinin dəyərləndirilməsi vasitəsilə təhsilin dövlət
standartlarının monitorinqini aparmaq, təhsil sisteminin məqsədlərinin müvafiqliyini və
səmərəliliyini tənzimləmək, sistemin təsir dairəsini genişləndirmək;
 təhsil siyasətini müəyyən edənlərin cavabdehlik səviyyəsini artırmaq;
 ölkədə təhsilin məzmunu üzrə əsas prioritetlərin ictimaiyyət tərəfindən geniş müzakirəsini
təşkil etmək

Məktəbdaxili qiymətləndirmə

Məktəbdaxili qiymətləndirmə rəsmi qiymətləndirmədir və şagirdlərin sinifdən-sinfə,bir təhsil

səviyyəsindən digər təhsil səviyəsinə keçirilməsinə xidmət edir.

77
 Ənənəvi qiymətləndirmə Müasir qiymətləndirmə
Qiymətləndirmə şagirdə qiymət yazmaq Qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinin
kimi qəbul olunurdu, şagird yalnız yüksəldilməsinə yönəldilir və onu idarə
qiymət almaq xatirinə oxuyurdu edən vacib amil kimi meydana çıxır.

Cari qiymətləndirmə formalizmə gətirib Cari qiymətləndirilmənin aradan

çıxarırdı. Müəllimin subyektiv rəyinə qaldırılması məzmun standartlarının
əsaslanırdı bütövlükdə mənimsənilməsini və
qiymətləndirmənin obyektivliyini təmin
edir.

Tədris prosesinin yalnız müəyyən bir Tədris prosesinin bütün mərhələlərində

hissəsində tətbiq edilirdi. tətbiq edilir.

Əsasən bilik səviyyəsi Şagirdin nailiyyəti (qazanılan dəyərər)

qiymətləndirilirdi qiymətləndirilir, inkişafı sistemli
şəklidə izlənilir.

Qiymətləndirmə standartları mövcud Məzmun standartlarının

deyildi mənimsənilməsi səviyyəsini ölçmək
üçün qiymətləndirmə standartları
müəyyənləşdirilmişdir.

Diaqnostik qiymətləndirmə-Diaqnostik qiymətləndirmə şagirdin bilik və bacarıqlarının ilkin

səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinə və bunun əsasında hər bir şagirdin potensial imkanlarını nəzərə alan
təlim strategiyalarının seçilməsinə xidmət edir.
Diaqnostik qiymətləndirmə, əsasən,dərs ilinin, bəhs və ya bölmələrin əvvəlində, şagird başqa ümumi
təhsil müəssisəsindən gəldikdə, sinfi dəyişdikdə və digər zəruri hallarda onun bilik və bacarıqları
haqqında məlumat toplamaq, fərdi yanaşmanı təmin etmək və təlim strategiyasını müəyyənləşdirmək
məqsədilə müəllim tərəfindən aparılır. Bu qiymətləndirmənin nəticələri sinif və formativ qiymətləndirmə
jurnallarındaqeyd olunmur, müəllimin qeyd dəftərində öz əksini tapır.
Tədris ilinin əvvəlində,yeni bölməni tədris etmədən əvvəl və ya hər hansı bir sinifdə ilk dəfə
keçərkən,təbii ki,müəllim əvvəlcə şagirdlərinin bilik,bacarıq səviyyəsinin və şəxsi keyfiyyətlərinin hansı
səviyyədə olduğunu müəyyən etmək istəyir.Bu zaman diaqnostik qiymətləndirmə meyarlarından istifadə
edərək qeyd olunan kompetensiyalar üzrə qiymətləndirmək,qeydlər aparmaq olar.Bu qiymətləndirməni
apararkən müəllim aşağıdakı kimi suallara cavab tapacaqdır:
 sinfin ümumi səviyyəsi necədir?
 şagirdlərin dünyagörüşü hansı səviyyədədir?
 şifahi nitq bacarıqları hansı səviyyədədir?
 keçiriləcək mövzu haqqında məlumatları varmı?Müəllim diaqnostik qiymətləndirmə apararaq bu kimi
suallara cavab taparaq gələcək strategiyalarını(mövqeyini)müəyyən edə bilər.Diaqnostik qiymətləndirmə
vasitələri, bir qayda olaraq, standartlar üzrə əldə olunmuş bilik və bacarıqlar əsasında hazırlanır (ibtidai

78
təhsil səviyyəsinin birinci sinfində dərs ilinin əvvəli istisna edilməklə).Birinci sinif müəllimi aşağıdakı
formada meyarlar müəyyən edərək diaqnostik qiymətləndirmə apara və qeydlər apara bilər:

Şagirdlərin Yaşına Şifahi Danışarkən Hərfləri və

adı və uyğun nitqinin düzgün ya
soyadı dünya mükəmməl cümlələr rəqəmləri
görüşünə olması qurması tanıması
malik və
olması sadalaması
1.
2.
3.

Müəllim şagirdlərlə hər hansı bir mövzuda söhbət apararkən onları fərdi olaraq da dinləyir və həmin
şagirdlə söhbət zamanı meyarlar üzrə qiymətləndirmə aparır,öz qeydlərini qiymətləndirmə cədvəlinə qeyd
edir.Məsələn,söhbət zamanı şagirdlərdən bir neçəsinin şifahi nitqinin zəif olduğunu müəyyən edir,gələcək
dərslərində həmin şagirdləri müzakirələrə,dialoqlara daha çox cəlb edərək onda həmin bacarığı inkişaf
etdirməyə çalışır.Dünyagörüşü zəif olan şagirdləri və ya ilkin zəruri bilik bacarığı sinif səviyyəsindən daha
zəif olan şagirdləri valideynlərlə əməkdaşlıq edərək inkişaf etdirməyə çalışır.
Diaqnostik qiymətləndirmə məqsədinə uyğun olaraq iki formada keçirilir: davamlı və qısamüddətli.
Davamlı diaqnostik qiymətləndirmə, adətən, təhsil səviyyəsinin və dərs ilinin əvvəlində bir neçə dərsin
müəyyən hissəsində aparılır. Davamlı diaqnostik qiymətləndirmənin məqsədi sinifdəki şagirdlərin bilik və
bacarıqlarının mövcud vəziyyətini öyrənməkdir.Davamlı diaqnostik qiymətləndirmədə müəllim şagirdin
bilik və bacarıqlarının daxil olduğu inkişaf sahələrini (idraki, fiziki, sosial-emosional, hərəki) öyrəndiyinə
görə daha çox müşahidə üsulundan və bu üsulu reallaşdıran vasitədən – müşahidə cədvəlindən istifadə
edir. Şagird haqqında daha ətraflı məlumat toplamaq üçün valideynlərlə və digər fənn müəllimləri ilə
əməkdaşlıq üsulundan və sorğu vasitələrindən istifadə edilir.
Qısamüddətli diaqnostik qiymətləndirmə, adətən, tədris vahidlərinin əvvəlində bir dərsin müəyyən
hissəsində aparılır. Qısamüddətli diaqnostik qiymətləndirmənin məqsədi şagirdin fənn üzrə zəruri bilik və
bacarıqları haqqında məlumat toplamaqdır. Qısamüddətli diaqnostik qiymətləndirmədə müəllim şagirdin
hər hansı bir bəhs və bölmə üzrə bilik və bacarıqlarını yoxladığına görə tapşırıqvermə, müsahibə kimi
qiymətləndirmə üsullarından və müvafiq olaraq çalışma, şifahi sual-cavab, təqdimat vasitələrindən istifadə
edir.
Hər bir qiymətləndirmə növünün öz üsul və vasitələri vardır.Diaqnostik qiymətləndirmə üsul və vasitələri
aşağıdakılardır:

Üsul
Müsahibə(şagirdlərlə söhbət,sual cavab)
Valideyn və digər fənn müəllimləri ilə söhbət
Tapşırıqvermə(şifahi və ya yazılı formada
aparıla bilər)
Vasitə
Müəllimin qeydiyyat vərəqi (şagirdlə, müvafiq
hallarda qrup, yaxud siniflə aparılan sifahi
yoxlama zamanı müəllimin öyrənmək (diaqnoz
qoymaq) istədiyi məsələnin yazıldığı vərəq)
Söhbət və müəllimin sorğu vərəqi (şagirdin
evdə və ya məktəbdəki fəaliyyəti ilə bağlı
suallar yazılmış vərəq)
Çalışmaların əks olunduğu vərəq(şifahi
aparılarsa nəticələrin qeyd olunduğu qeydiyyat
vərəqi)

Müşahidə Müşahidə vərəqi

79
Üsul və vasitə fərqli anlayışdır,vasitə həmin üsula aid olur.Üsulun hansı vasitələrlə həyata keçirildiyini əks
etdirir.
Göründüyü kimi, diaqnostik qiymətləndirmə rəsmi qiymətləndirmə deyil.(Nəticəsi dövlət sənədində əks
olunmur,sadəcə müəllim özü üçün qeydlər apararaq gələcək mövqeyini müəyyənləşdirir)

Formativ qiymətləndirmə
Məktəbdaxili qiymətləndirmənin əsas mahiyyətini formativ qiymətləndirmə təşkil edir.
Formativ qiymətləndirmə təlim prosesinin hər hansı bir mərhələsi üçün müəyyən olunmuş nəticələr
əsasında şagirdlərin bilik və bacarıqlarının formalaşma səviyyəsinin qiymətləndirilməsidir.Bu
qiymətləndirmə şagirdlərin irəliləyişini və geriləməsini izləməyə imkan yaradır.Dərs ilinin əvvəlindən
sonuna kimi davamlı olaraq aparılan qiymətləndirmədir.
Formativ qiymətləndirmə şagirdin məzmun standartlarından irəli gələn bilik və bacarıqların
mənimsənilməsinə yönəlmiş fəaliyyətini izləmək, bu zaman qarşıya çıxan problemləri aradan qaldırmaq
və təhsilalanı istiqamətləndirmək məqsədilə aparılır.
Formativ qiymətləndirmə dərsi müşayiət edən prosesdir. Fənn üzrə aparılan formativ qiymətləndirmə
şagirdin ehtiyaclarını öyrənmək, uğur qazana bilməməsinin səbəblərini araşdırmaq və onun inkişafını
təmin etmək məqsədilə müntəzəm olaraq həyata keçirilir
Ənənəvi təlim zamanı şagirdlərə gündəlik olaraq rəqəmlə qiymət yazılırdı.Yeni və
ənənəvi qiymətləndirmə arasındakı əsas fərqlərdən biri gündəlik rəqəmli qiymətlərin yazılmaması və
şagirdin təlim fəaliyyətinin daim izlənməsidir. Bu izləmələr şagirdin təlim nəticələrinə nail olması və
nəticədə summativ qiymətləndirmədə nailiyyət qazanmasına kömək məqsədilə aparılır. Formativ
qiymətləndirmə sayəsində şagird gündəlik təlim fəaliyyəti ərzində qiymət almaq üçün deyil, yaxşı
nəticə göstərmək üçün çalışır.Müəllim gündəlik olaraq, şagirdlərin irəliləyişini və geriləməsini izləyir və
şagirdin səviyyəsinə uyğun meyarı onun gündəliyində qeyd edir.Valideyn də dəqiq olaraq övladının hansı
bilik və ya bacarıq səviyyəsinə aid olduğunu öyrənir.
Formativ qiymətləndirmə rəsmi qiymətləndirmə deyil,dövlət sənədində qeyd olunmur.Əvvəllər
müəllimlərdən formativ qiymətləndirmə jurnalı hazırlamaq tələb olunurdu,lakin sonradan bu tələb ləğv
olundu.
Formativ qiymətləndirmə:
- rəsmi qiymətləndirmə deyil, nəticələr məktəbli kitabçasında şagirdin fəaliyyət səviyyələrinə uyğun
sözlərlə ifadə olunur. Heç bir rəqəm və simvollardan, “mənimsəyir”, “mənimsəmir”, “bilir”, “bilmir”,
“yaxşı”, “orta”, “zəif” və digər bu kimi ifadələrdən istifadə olunmur.
-tədris prosesinin düzgün istiqamətləndirilməsini və səmərəliliyini təmin edir.
-şagirdlərin təlim ehtiyaclarının öyrənilməsinə imkan yaradır.
-şagirdlərin təlim sahəsində irəliləyişlərinin izlənilməsini təmin edir.
-Müəllim formativ qiymətləndirmədə şagirdin fəaliyyətini bütün dərs boyu izləyir, nəticələri yazmaq üçün
dərsin sonunda 6 dəqiqəyədək vaxt ayırır.

Formativ qiymətləndirmə sxemləri

Qiymətləndirmə sxemləri xüsusi növ qiymətləndirmə şkalasıdır və iki əsas sualı əhatə edir:
1. Mən nəyi qiymətləndirməliyəm (obyekt, məzmun, aspektlər, tərəflər, xüsusiyyətlər)?
2. Aşağı, orta və yuxarı nailiyyət səviyyələrinin xüsusiyyətlərini necə müəyyənləşdirmək olar?
1-ci səviyyə ən aşağı, 4-cü səviyyə isə ən yüksək səviyyəni əks etdirir. 1-ci səviyyə və 2-ci səviyyə
əksər şagirdlər, 3-cü səviyyə və xüsusilə 4-cü səviyyə isə daha istedadlı şagirdlər üçün nəzərdə tutulur.
Qiymətləndirmə sxemləri qiymətləndirmənin daha ədalətli, obyektiv, etibarlı və ardıcıl həyata
keçirilməsinə imkan verir, tədrisin səmərəliliyi ilə bağlı müəllimləri faydalı məlumatlarla təmin edir və
tələb edir ki, hər bir müəllim müvafiq şərtlər üzrə öz meyarlarını müəyyənləşdirsin. Qiymətləndirmə
sxemləri şagirdin işini qiymətləndirmək üçün müəllimin sərf etdiyi vaxtı azaldır, keyfiyyət səviyyələri
vasitəsilə müxtəlif qabiliyyətə malik şagirdlərin təhsil aldığı sinifləri nəzərə almağa şərait yaradır.
Qiymətləndirmə sxemləri fəaliyyətin qiymətləndirilməsi zamanı istifadə edilən meyarlarla bağlı
şagirdlərin məlumatlandırılmasını, onların işinin necə qiymətləndiriləcəyini və onlardan nələrin tələb
olunduğunu aydın şəkildə göstərməklə, konkret məqsəd və tələbləri (meyarları) müəyyən edir. Bu sxemlər
şagird işlərinin keyfiyyətini daha yaxşı qiymətləndirməklə, təlim prosesində irəliləyişlərin

80
qiymətləndirilməsi üçün çərçivə təyin edir, işlərin keyfiyyəti ilə bağlı əks tərəfə məlumat verilməsini
təmin edir. Qiymətləndirmə sxemləri mahiyyət etibarı ilə iki növə ayrılır.
Qiymətləndirmə sxemlərinin elementlərinə qiymətləndiriləcək əsas sahələr, nailiyyətin müxtəlif
səviyyələrini dəyərləndirmək üçün qiymətləndirmə şkalası, nailiyyət səviyyəsini təsvir edən söz və ya
rəqəm (səviyyə üzrə etiket), nailiyyət səviyyəsini daha müfəssəl təsvir edən söz və ya ifadə (səviyyə
deskriptoru), hər bir nailiyyət səviyyəsi üzrə diqqət yetirilən məsələlərə aid konkret nümunələr (səviyyə
indikatorları), nail olunması nəzərdə tutulan nəticə (standart) daxildir.
Qiymətləndirmə sxemləri:
-Şagirdlərdən nəyin tələb olunduğu və təqdim ediləcək işin necə qiymətləndiriləcəyini aydın şəkildə
göstərir və konkret meyarları müəyyən edir.
-Bu sxemlər şagird işinin keyfiyyətini qiymətləndirməklə təlim prosesində irəliləyişlərin
dəyərləndirilməsi üçün məlumat bazası rolunu oynayır
-İşlərin keyfiyyəti ilə bağlı şagirdlərə, valideynlərə və ictimaiyyətə məlumat verilməsini təmin edir.
Holistik qiymətləndirmə sxemi(sürətli qiymətləndirmə)-“Holistik” sözü latın mənşəlidir və
lüğəvi mənası “ümumi”, “bütöv”, “tam” deməkdir.Holistik qiymətləndirmə təlim prosesində məqsədlərə
görə müəyyən olunmuş bacarıqların ayrı-ayrılıqda qiymətləndirilməsi yolu ilə şagirdin inkişaf
səviyyəsinin qısa müddətdə ümumi şəkildə dəyərləndirilməsidir.Qısa müddət ərzində həyata keçirildiyi
üçün bu qiymətləndirmə “sürətli qiymətləndirmə” də adlanır.Holistik qiymətləndirmə sxemləri şagirdin işi
ilə bağlı ümumi təəssürat yaradır və əksər hallarda fəaliyyət səviyyələrini əks etdirən 4-5 ballıq şkalaya
əsaslanır. Bu növ sxemlər sürətli qiymətləndirmə aparmaqla, şagird nailiyyətləri üzrə ümumi mənzərəni
təsvir edir.
.
Fərdi iş aparılarkənsxemdə qeyd olunacaq meyarları müəllim dərsin məqsədinə uyğun olaraq müəyyən
edir.Əgər Azərbaycan dili dərsində müəllim "sözlərin düzgün tələffüzü və yazılışı qaydaları"nı keçməyi
nəzərdə tutmuşsa,əvvəlcədən aşağıdakı formada sxem tərtib etməli və dərsin məqsədinə uyğun meyarlar
tərtib etməlidir.

Qiymət
1 2 3 4 5
Meyarlar
Verilmiş sözlərin düzgün
tələffüz formasını qeyd
edir
Tələffüz formasında
verilmiş sözləri
orfoqrafiya qaydalarına
uyğun olaraq yazır.
Vaxtdan səmərəli
istifadə edir

Qrupla iş aparılarkən aşağıdakı formada holistik qiymətləndirmə sxemi tərtib etmək olar.Qrupla
iş apararkən əməkdaşlıq,qarşılıqlı dinləmə,təqdimetmə meyarları ilə bərabər dərsin digər məqsədlərinin də
qeyd olunmağı mütləqdir.Çünki hər bir dərsin müəyyən məqsədi vardır,məqsəd yalnız əməkdaşlıq və ya
təqdimetmə bacarıqlarını şagirdlərə aşılamaq deyildir,bununla bərabər gündəlik hər hansı mövzu üzrə bilik
və bacarıqlar formalaşdırılır.Aşağıdakı sxemdə boş qalan hissələrə qrupların əldə etdiyi bal qeyd olunur
(rəqəmlə) və ya aşağı siniflərdə müxtəlif simvolik rəmzlərdən istifadə edərək qrupları qiymətləndirmək
olar,lakin yenə də hər bir rəmzin ifadə etdiyi bal olmalıdır ki,sonda qrup nəticələrini (qazandığı

balları)toplayaraq bir-biri ilə müqayisə etmək,qalib qrupu müəyyən etmək olsun. -5, -4,

-3, -2)

Qruplar I qrup ıı qrup ııı qrup ıv qrup

81
 Meyarlar
Əməkdaşlıq
Təqdimetmə
Vaxtdan səmərəli
istifadə
Sözlərin düzgün
yazılış
qaydalarını
bildiyini nümayiş
etdirir
Sözlərin düzgün
tələffüz
qaydalarını
bildiyini nümayiş
etdirir

Analitik qiymətləndirmə sxemi(uzunmüddətli qiymətləndirmə)- Analitik qiymətləndirmə

şagirdlər üçün nəzərdə tutulan konkret bacarıqların müəyyən olunmuş uzun müddət ərzində ardıcıl
izlənilməsi və qiymətləndirilməsidir.Analitik qiymətləndirmə, əsasən, sorğular və testlər əsasında
aparılır.Analitik qiymətləndirmə sxemləri şagirdin ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üzrə qiymətlərini təyin edir.
Qiymətləndirmədə, əsasən, 4-5 ballıq şkaladan istifadə edilir. Bu zaman şagirdlərin fəaliyyəti ardıcıl
qiymətləndirilməklə, onların nailiyyətləri haqqında daha ətraflı informasiya verilir, lakin qiymətləndirmə
üçün daha çox vaxt tələb olunur.Analitik qiymətləndirmə cədvəlində bir və ya bir neçə fənn üzrə nəticələr
əks oluna bilər.Aşağıda analitik qiymətləndirmə sxeminə aid nümunələr əks olunmuşdur:
Müxtəlif fəaliyyətlər üzrə analitik qiymətləndirmə(fərdi şəkildə)

Səs,hərf və hecanın mənimsənilməsi

Şagirdin adı və soyadı

Meyarlar I ıı ııı ıv V Vı
həftə həftə həftə həftə həftə həftə
Sözdəki səsləri bir-bir tələffüz edir
Sözü hecalarla tələffüz edir
Sözdəki səslərin sayını müəyyən edir
Eşitdiyi səsi işarə edən hərfi
müəyyən edir
Sözü bütöv oxuyur

Aşağıda oxu bacarıqlarının qiymətləndirilməsi üzrə analitik qiymətləndirmə sxemi nümunəsi əks
olunmuşdur.(bütün sinif şagirdlərinin nəticələri əks olunur). Uzun müddət ardıcıl qiymətləndirmə
aparılır,əldə olunan nəticələr digər aylarla və ya həftələrlə müqayisə olunur.Məsələn, oktyabr ayında 5
nəfər əla nəticə göstərmiş,noyabrda isə əla nəticə göstərən şagirdlərin sayı artmışdır.

82
 Formativ qiymətləndirməninüsul və vasitələri

Üsul Vasitə
Şifahi sual-cavab Şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyət vərəqi

Tapşırıqvermə(şifahi və yazılı formada aparıla Çalışmalar əks olunmuş vərəqlər.

bilər)
Valideyn və digər fənn müəllimləri ilə Söhbət, sorğu vərəqi (şagirdin evdə və ya
əməkdaşlıq məktəbdəki fəaliyyəti ilə bağlı suallar yazılmış
vərəq)

Oxu Dinləmə üzrə qeydiyyat vərəqi

Oxu üzrə qeydiyyat vərəqi

Yazı Yazı bacarıqlarının inkişafı üzrə qeydiyyat

vərəqi

Rubrik Nailiyyət səviyyələri üzrə qiymətləndirmə

şkalası

Layihə Şagirdlərin təqdimatı və müəllim tərəfindən

müəyyən olunmuş meyar cədvəli

Şifahi və yazılı təqdimat Meyar cədvəli

Müşahidə Müşahidə vərəqləri

Test Test tapşırıqları əks olunmuş vərəq

Özünüqiymətləndirmə Özünüqiymətləndirmə vərəqləri

Şifahi sual-cavab üsulu

Bu üsuldan mümkün qədər daha çox istifadə etmək lazımdır,şagirdlərin yazı bacarıqları ilə bərabər onların
şifahi nitqi də inkişaf etməlidir,verilən tapşırığı şifahi olaraq təqdim etməyi bacarmalıdırlar.
Məsələn, ikinci sinif şagirdi riyaziyyat dərsində şifahi sual-cavab apararkən, o şagirdi aşağıdakı meyarlar
üzrə qiymətləndirmək olar:

Qeyd:summativ qiymətləndirmə üsullarından biri də şifahi sorğudur.Həmin üsuldan istifadə edərkən vasitə
olaraq,yuxarıdakı formada cədvəl hazırlamaq olar.Summativ qiymətləndirmə apararkən bu cür qeydiyyat
vərəqinin olması mütləqdir.
Tapşırıqvermə

83
 Müəllimlər tərəfindən geniş istifadə olunan üsullardan biridir.Bu üsulun test üsulundan fərqi cavab
variantlarının olmamasıdır.Hər bir fənn müəllimi bu üsuldanqiymətləndirmə aparmaq məqsədi ilə istifadə
edə bilər.Bu üsul həm diaqnostik,həm formativ,həm də summativ qiymətləndirmə üsuludur.Vasitəsi isə
çalışmalar əks olunmuş iş vərəqləridir və ya şifahi tapşırıqlar da verilə bilər.Fiziki
tərbiyə,texnologiya,təsviri incəsənət müəllimləri isə öz fənlərinə uyğun şəkildə tapşırıqlar verirlər
(müəyyən qaydalar üzrə hərəkət etmək,hər hansı mövzuda sərbəst şəkil çəkmək,məmulatlardan istifadə
edərək hər hansı bir əşyanı hazırlamaq və s.).

Valideyn və digər fənn müəllimləri ilə əməkdaşlıq

Məktəbdə müxtəlif ailələrdən gəlmiş,fərqli tərzdə tərbiyə almış,müxtəlif psixologiyaya,xüsusiyyətlərə
məxsus şagirdlər vardır.Müəllim təlim prosesində bu xüsusiyyətlərə etinadsız yanaşarsa,müvəffəqiyyət
qazana bilməz.Bəzi şagirdlər dərs zamanı fəal olmur,lakin danışdırdıqda onun əslində heç də zəif
olmadığının şahidi oluruq.Bəzi şagirdlər çox hərəkətlidir,dərs zamanı fikri dağınıq olur,dərsdən daim
yayınmağa çalışır.Bu zaman şagirdi dərsə yönləndirməyin yollarını müəyyən etmək üçün müəllim
valideynlə və ya digər fənnmüəllimləri ilə əməkdaşlıq edə bilər,onlardan məsləhət ala bilər,şagirdin
xüsusiyyətlərini öyrənə və dəyərləndirmə apara bilər.Valideyn öz övladını daha yaxından tanıyır,ona
hansı tərzdə yanaşılmasını daha yaxşı bilir.Şagirdin evdəki fəaliyyəti ilə bağlı müəllim hər zaman
valideynlərlə əməkdaşlıq etməlidir.Bilirik ki,şagirdin inkişafı üçün onun evdəki fəaliyyəti böyük önəm
kəsb edir.Valideynlərlə əməkdaşlıq nəticəsində müəllim həmçinin şagirdlərin xüsusiyyətlərini
öyrənəcək,fəaliyyət zamanı həmin xüsusiyyətləri nəzərə alaraq şagirdlərə daha səmərəli şəkildə
yanaşacaqdır.
Göründüyü kimi,bu qiymətləndirmə üsulu daha çox şagirdi digər şəxlərdən öyrənərək dəyərləndirmə
aparmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Oxu
Bu üsuldan, əsasən, Azərbaycan dili dərslərində istifadə olunur.Müəllim qiymətləndirmə meyarları əks
olunmuş qeydiyyat vərəqi hazırlayır və şagirdlərin oxu bacarıqlarının nə səviyyədə olduğunu
qiymətləndirir.Bunu cədvəl formasında da hazırlamaq olar.Oxu ana dili fənninin məzmun xətlərindən biri
olduğu üçün xı sinfə qədər bu bacarıqlar inkişaf etdirilir.Məsələn, ıv sinif müəllimi şagirdlərdə oxu
bacarıqlarının hansı səviyyədə olduğunu müəyyən etmək üçün aşağıdakı meyarlar üzrə qiymətləndirmə
apara bilər:
-Mətni müəyyən tələblərə uyğun sürətli,düzgün,şüurlu,ifadəli oxuyur;
-Oxuduğu mətndə rastlaşdığı yeni söz və terminləri təqdim edir.

Yazı
Bu üsuldan istifadə edərkən müəllim yazı bacarıqları üzrə meyarlar müəyyən edir və qeydiyyat vərəqi
hazırlayır.Hər hansı bir yazı tapşırığı verir və şagirdlər tapşırığı yazarkən onları izləyir,qeydiyyat
vərəqində nəticəni qeyd edir.Qeydiyya vərəqindəki meyarlar aşağıdakı formada ola bilər:
-Hüsnxət normalarına riayət etməklə səliqəli yazı nümayiş etdirir.
-Tərkibində yazılışı çətin sözləri olan mətni üzündən köçürür.
-Eşitdiyi sözləri orfoqrafiya qaydalarına riayət etməklə yazır.
Qeyd:Bu cür qiymətləndirmə vərəqindən summativ qiymətləndirmə zamanı da istifadə olunur(yoxlama
yazı işləri üsulunu seçərkən)
Layihə
Bu üsul həm formativ,həm də summativ qiymətləndirmə aparmaq məqsədi ilə istifadə olunur.Mövzu
müəllim tərəfindən müəyyən olunur,məsələnin həlli yolları araşdırılır,müxtəlif yollarla informasiya
axtarılır, istifadə olunacaq materiallar müəyyən olunur və layihələr hazırlandıqdan sonra təqdim
olunur.Təqdimatlardan sonra isə görülən işlər təhlil olunur və qiymətləndirilir.
Rubrik
Rubrik-şagirdlərin nailiyyətlərini meyarlar əsasında ölçən qiymətləndirmə şkalasıdır.Rubriklər holistik və
analitik olaraq iki növə ayrılır:
Holistik rubrik-şagirdin fəaliyyətinə verilmiş tələbləri meyarlar şəklində təsvir edir və onların nailiyyət
səviyyələrini göstərir.
Oxu bacarıqlarının qiymətləndirilməsi üzrə holistik rubrik
Standart:4.1.2. Sözləri hecalarla oxuyur.
Məqsəd:Sözü təşkil edən hecaları müəyyən edir.

84
 I səviyyə ıı səviyyə ııı səviyyə ıv səviyyə
Sözü təşkil edən Müəllimin köməkliyi Bəzi sözləri təşkil Oxuduğu bütün
hecaları müəyyən ilə oxuduğu sözləri edən hecaları sözləri təşkil edən
etməkdə çətinlik çəkir təşkil edən hecaları müəyyən edir hecaları müəyyən edir
müəyyən edir

Analitik rubrik-şagirdin fəaliyyətinə verilən tələblərdən irəli gələn meyarları bir neçə aspektə ayıraraq
nailiyyət səviyyələrini müəyyən edir.

Oxu bacarıqlaının qiymətləndirilməsi üzrə analitik qiymətləndirmə:

Aspektlər I səviyyə ıı səviyyə ııı səviyyə ıv səviyyə

Düzgün tələffüz Sözləri düzgün Oxuduğu sözlərin Müəyyən sözləri Qarşılaşdığı
etməklə oxu tələffüz edərək tələffüzündə bəzi düzgün tələffüz bütün sözləri
oxumaqda səhvlərə yol verir edərək oxuyur düzgün tələffüz
çətinlik çəkir etməklə oxuyur
Oxuduğunu dərk Dərk etmədən Oxuduqlarını dərk Oxuduğunun Şüurlu oxu
etmə(şüurlu oxu) oxuyur etməkdə çətinlik müəyyən hissəsini nümayiş etdirir.
çəkir dərk edir

Şifahi və yazılı təqdimat.

Bu üsul bəzi xüsusiyyətlərinə görə layihə üsulu ilə oxşardır.Mövzu müəyyən olunur və şagirdlərə
təqdimat hazırlamaq üçün ayrılmış vaxt açıqlanır.Təqdimatın hansı meyarlara əsasən, hazırlanacağı barədə
məlumat verilir.Bu təqdimat şifahi və ya yazılı formada ola bilər.Təqdimat hazırlamaq üçün müəyyən
olunmuş vaxt bitdikdən sonra təqdimatlara baxılır və müvafiq meyarlara əsasən formativ qiymətləndirmə
aparılır.

Test üsulu
Test ingiliscə - nümunə, sınaq, yoxlama deməkdir.Testdən ilk dəfə 1864-cü ildə Böyük Britaniyada
şagirdlərin biliyinin yoxlanması üçün istifadə edilmişdir.Testin hazırlanması zamanı əsas diqqət onun
gələcəkdə nəyi ölçməsinin dəqiq müəyyən edilməsinə yönəlir və onların sayı ölçəcəyi məzmunla bağlı
təyin edilir.Test aşağıda verilən özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir:

1. Test standartlar baxımından müəyyən məzmunu (tədris materialını) yoxlamaq üçün bir vasitədir.
Testlə öyrənilən bütün məzmunu əhatə etmək və qiymətləndirmək mümkündür.
2. Test mühüm anlayışların, tədris materialının (məzmunun) mənimsənilmə səviyyəsini (dəqiq
ölçüsünü) təyin edir.
3. Test şagirdin nailiyyətlərinin şəffaf və obyektiv qiymətləndirilməsinin həyata keçirilməsini təmin
edir.
4. Test aparılma məqsədlərindən asılı olaraq standartlaşdırılmış bir vasitə olub müəyyən standart
üzrə şagirdin nailiyyətlərinin ölçülməsini həyata keçirir. Testlər bir-birindən səviyyəcə fərqlənməklə 4
(dörd) səviyyə üzrə - asan, orta, çətin və (istedadlı şagirdlər üçün) nisbətən çətin səviyyələrdə tərtib
edilir.
Qeyd edək ki, şagird:
1-ci (asan) və 2-ci (orta) səviyyəli testlərə tədris materialını yada salmaqla (hafizəyə əsaslanaraq)
cavab verir;
3-cü (çətin) səviyyəli testlərə cavab vermək üçün əldə etdiyi biliklərdən situasiyaya uyğun istifadə
edir, müəyyən məntiqi təfəkkür əməliyyatlarını yerinə yetirir;
4-cü (nisbətən çətin) səviyyəli testlərə cavab vermək üçün bilik və bacarıqlarından ona tanış
olmayan situasiyada, nisbətən qeyri-standart düşüncə tərzi, yaradıcılıq tələb edən yeni tipli çalışmaların
həllində istifadə edir.
Testin yuxarıda sadalanan xüsusiyyətləri ondan istifadə etməklə dərs ili ərzində şagirdin inkişaf
dinamikasını izləməyə, ölkə səviyyəsində monitorinqlər aparmağa, təlimin keyfiyyəti barədə operativ
informasiyalar toplamağa və nəticələrin çox az vaxt ərzində təhlil edilməsinə imkan verir.Çoxseçimli

85
test tapşırıqlarından istifadə olunması isə nəticələrin avtomatlaşdırılmış vasitələrin tətbiqi ilə
qiymətləndirilməsinə şərait yaradır.
Beləliklə, şagird nailiyyətlərinin çoxseçimli testlərdən istifadə olunmaqla texniki qurğu ilə
qiymətləndirilməsi nəticəsində yoxlayan subyektin rolu minimuma endirilir və bu qiymətləndirmə zamanı:
şagirdin şəxsiyyəti deyil, ancaq onun yerinə yetirdiyi yoxlama işi qiymətləndirilir;
şagirdin yoxlama işi digər şagirdlərin işi ilə deyil, standartla müqayisə əsasında
qiymətləndirilir;
qiymətləndirmə standartları şagirdə əvvəlcədən bildirilir;
qiymətlərin verilməsi alqoritmi birqiymətli təyin olunur və şagird yerinə yetirdiyi işi
qiymətləndirməklə, özünün nailiyyət səviyyəsini təyin edə bilir;
qiymətləndirmə konkret təlim nəticələri əsasında aparılır;
fənn üzrə təlim nəticələri şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi kriteriyalarını təşkil edir.
Test üsulu müəllimlər tərəfindən ən çox istifadə edilən üsuldur,həm formativ,həm də summativ
qiymətləndirmə üsuludur.Lakin bu üsuldan mümkün qədər az istifadə etmək şagirdin inkişafı üçün daha
məqsədəuyğundur.Şagirdi açıq tipli tapşırıqlar daha çox düşündürür,hazır cavab variantının olması isə
əksinə onların işini asanlaşdırır.
Testin xassələri
Testin etibarlılığı - testin eyni şəraitdə dəfələrlə keçirilməsindən alınan balların təxminən eyni
olması, aparılan ölçmələrin nəticələrinin bir-birindən çox az fərqlənməsi ilə təyin olunub,mənim
ölçmələrim nə dərəcədə dəqiqdir sualına cavab verir. Mütləq etibarlılıqlı test yaradılması isə xeyli
çətindir.
Testin validliyi (həqiqi, yararlı) - testin nəyisə ölçmək vəzifəsinə uyğunluq səviyyəsini (dərəcəsini)
təyin edir. Testin validliyi test nəyi ölçür və tətbiq olunduğu məqsədə uyğundurmu suallarına cavab
verir.Çox sadə şəkildə, testlə valid ölçmə - nəyin ölçülməsi lazımdırsa, test elə onun da ölçüsünü
tapır kimi başa düşülür.
Çox zaman testin valid olmaması həyata keçirilən testləşdirmə zamanı nəyin və nə üçün
ölçdüyünü bilməmək, qiymətləndirmə məqsədlərinin aydın olmaması ilə bağlı olur.
Testin validliyi və etibarlılığı bir-biri ilə qarşılıqlı vəhdətdə olmaqla, etibarlılığı tədqiqatın
nəticələrinin nə dərəcədə həqiqətə yaxın olduğunu, validliyi isə nəticələrin həqiqətən tədqiq edilən
hadisəyə aid olduğunu göstərir. Kifayət qədər validliyə malik test etibarlı hesab edilir.
Tərtib edilmiş hər bir testin obyektivlik, reprezentativlik və elmilik kimi kriteriyalara da cavab
verməsi zəruridir.
Testin obyektivliyi -testin nəticələrinin onun kim tərəfindən keçirilməsindən asılı olmamasını
bildirir. Başqa sözlə, testlə yoxlamalar müxtəlif adamlar (və ya qruplar) tərəfindən keçirildiyi halda belə,
yenə eyni (çox az fərqlənən) nəticələr alınır.
Ona görə də test yoxlamalarının fənn müəllimləri və ya xüsusi mütəxəssislər tərəfindən aparılmasına
ehtiyac duyulmur.
Testin reprezentativliyi (testləşdirmə normalarına uyğunluq, təmsiledicilik) - testin yoxlanılan
tədris materialını tam əhatə etdiyini müəyyən edir. Yekun testləşdirmə zamanı bütün kursun, əsasən, onun
çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən standartlarının (mövzuların) qiymətləndirilməsini həyata keçirən
təmsiledici testlərdən istifadə olunur. Testin təmsiledicilik səviyyəsi keçirilən pre-testlərin nəticələrinin
dəyərləndirilməsi ilə təyin edilir.
Testin elmiliyi - testin fundamental tədqiqatlarla əsaslandırılması və onun təlim məqsədlərini
düzgün ölçməsinin müəyyən olunmasıdır.
Testin relevantlığı - testin üzərinə qoyulmuş məqsədin (mövzunu tam açmasının) başa düşülən
olmasının məna və stilistik baxımdan uyğunluğunu müəyyən edir. Başqa sözlə, test tapşırıqlarının
məzmunu yoxlama məqsədlərinə uyğun olmalıdır.

Özünüqiymətləndirmə üsulu
Bu üsul şagirdlərdə özünü tənqid etməyi bacarmağı,özündəki yalnış və doğruları görməyi,dərs zamanı
nəyi daha dərindən başa düşdüyünü və ya tam əksinə hansı mövzularda çətinlik çəkdiyini görməyi
formalaşdırmaq üçündür.Müəllim dərsin sonunda özünüqiymətləndirmə vərəqlərini şagirdlərə paylayaraq
onların qeydlərini izləyir və nəticə çıxarır.Şagirdlərin nəyi daha mükəmməl bildiyini və ya nəyi yaxşı başa
düşmədiklərini aydın şəkildə görür. Özünüqiymətləndirmə vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə bütün
sinfin və müəllimin qarşısında şagirdlərin özlərinə qiymət verməsi təcrübəsindən, habelə qarşılıqlı
qiymətləndirmədən istifadə etmək olar. Qiymətləndirmə meyarlar üzrə aparılmalıdır, yəni konkret

86
meyarlara əsaslanmalıdır. Müəllim şagirdləri öncədən bu meyarlarla tanış edə və ya qiymət verməklə onu
əsaslandıra bilər
Özünüqiymətləndirmə cədvəli nümunəsi:

İfadəyə uyğun məsələ

qura bilirəm
Sadə tənlikləri həll
edirəm.
Məsələləri rahatlıqla
həll edirəm

Qiymətləndirmə meyarlarının
I səviyyə ıı səviyyyə ııı səviyyə ıv səviyyə
Dialoq zamanı Dialoq zamanı Dialoq zamanı bəzi Dialoq zamanı bütün
cümlələrin cümlələri düzgün cümlələri düzgün cümlələri düzgün
tələffüzündə səhvlərə intonasiya ilə tələffüz intonasiya ilə tələffüz intonasiya ilə tələffüz
yol verir. etməkdə çətinlik edir. edir.
çəkir.
müəyyən olunması
Fənn üzrə hər bir dərs müəyyən məzmun standartlarının reallaşdırılmasına xidmət edirvə həmin standarta
uyğun olaraq təlim məqsədləri müəyyən olunur.Lakin bütün şagirdlər eyni təlim nəticəsi əldə etmir,yəni
dərsin əvvəlində müəyyən olunmuş məqsədə bütün şagirdlər eyni səviyyədə çatmır. Fənni tədris edən
müəllim formativ qiymətləndirmə aparmaq üçün məzmun standartları əsasında qiymətləndirmə
meyarlarını müəyyənləşdirməlidir. Qiymətləndirmə meyarları birbaşa məzmun standartlarından
çıxarılarkən standartın məzmunukənarda qalmamalıdır, çünki məzmun standartlarındakı fəaliyyət konkret
dərs mövzusu üzərində icra olunur.Qiymətləndirmə meyarlarında həm şagirdin əldə edəcəyi bilik,həm də
biliyin hansı fəaliyyət forması vasitəsilə əldə olunması qeyd olunmalıdır.Eyni bir standart dərslikdəki bir
neçə mövzu ilə reallaşdığına görə həmin standartlardan çıxan qiymətləndirmə meyarları növbəti müvafiq
dərslərdə müəllim əvvəlcədən hazırladığı qiymətləndirmə meyarları əsasında şagirdlərin müşahidə oluna
biləcək fəaliyyət səviyyəsini zəif, orta, yüksək olmaqla qruplaşdırmalı və şagirdin məktəbli kitabçasında
fəaliyyətinə uyğun müvafiq qeydlərini yazmalıdır.
Formativ qiymətləndirmədə müəllim əvvəlcədən proqnozlaşdırmadığı və dərs prosesində müşahidə etdiyi
fəaliyyətləri də uyğun ifadələrlə təsvir edə bilər.
Holistik rublik tərtib etməklə müəllim dərsin sonunda əldə ediləcək məqsədi səviyyələr üzrə ayıra
bilər.Dərsin məqsədi standarta və mövzuya əsasən müəyyən olunur.Dərslikləri tərtib edərkən mövzuların
dövlət standartlarına uyğunluğuna xüsusi diqqət yetirilmişdir.Yəni dərsliklərdə yer almış bütün mövzular
məzmun standartlarının reallaşması üçün real imkan yaradır.Müəyyən olunmuş məqsədlərin sayı
standartın reallaşmasına imkan yaradacaq qədər olmalıdır.
Nümunə:
Standart:2.1.2.Öyrəndiyi cümlələri düzgün intonasiya ilə tələffüz edir (ingilis dili ııı sinif).
Ola bilər ki,bu standartı reallaşdırmaq üçün dərslikdə mövzu olaraq dialoq verilib.O zaman həm
standarta,həm də mövzuya uyğun olaraq bu cür məqsəd müəyyən etmək olar
Məqsəd:Dialoq zamanı cümlələri düzgün intonasiya ilə tələffüz edir.

87
Dərsin sonunda şagirdləri qiymətləndirmək üçün onların səviyyəsinə uyğun olan meyarı şagirdin məktəbli
kitabçasında qeyd etmək lazımdır.Meyarlar səviyyələr üzrə bu cür fərqləndirilə bilər:
Qiymətləndirmə meyarlarını müəyyənedərkən müəllim bəzi məqamlara diqqət yetirməlidir:
-"pis","orta səviyyəli","kafi","yaxşı" və ya "əla" kimi qeyri-müəyyən və formal deskriptorlardan istifadə
edilməməlidir;
-əvvəlcə "ən yüksək",sonra isə "ən aşağı" səviyyələrin müəyyənləşdirilməsi,daha sonra isə "aralıq"
səviyyələrin hazırlanması məqsədəuyğundur;
-ən yüksək səviyyənin real olmasına,ən aşağı səviyyənin yalnız çatışmamazlığının deyil,minimal
nailiyyətlərin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasına diqqət yetirilməlidir;
-meyarları hazırlayarkən şagirdlərin və ya valideynin başa düşəcəyi sadə dildən istifadə
olunmasına,fikirlərin qısa və sadə ifadə olunmasına diqqət yetirilməlidir.

Formativ qiymətləndirmənin keyfiyyət göstəriciləri

 yazı və yoxlama işlərində konstruktiv qeydlər;

 «portfolio» sistemi;
 verbal (sözlə);
 qarşılıqlı qiymətləndirmə;
 özünüqiymətləndirmə;
 reytinqin çıxarılması;
 rənglərlə qiymətləndirmə;
 şəkillərlə qiymətləndirmə;
 emosional münasibət yolu ilə qiymətləndirmə;
 meyar cədvəli;
 refleksiya.
 mimika
 jest
 rəmzlər

Summativ qiymətləndirmə
Təhsilin hər hansı mərhələsində (tədris vahidinin, yarımilin və ilin sonunda) şagirdlərin əldə etdikləri
nailiyyətlərin qiymətləndirməsidir. Summativ qiymətləndirmə məzmun standartlarının mənimsəmə
səviyyəsinin etibarlı göstəricisidir.
Kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə təlim prosesində müəyyən mərhələlərə (bəhs və ya
bölmənin, yarımilin sonunda) yekun vurmaqla, müvafiq məzmun standartlarına uyğun qiymətləndirmə
standartları əsasında hazırlanmış vasitələrlə şagirdin nailiyyət səviyyəsini ölçmək məqsədilə aparılır.
Summativ qiymətləndirmənin nəticələri keçirildiyi tarixdə sinif jurnalında qeyd olunur.
-Kiçik summativ qiymətləndirmə(KSQ) fənn kurikulumları tətbiq olunan siniflərdə bəhs və ya
bölmələrin sonunda altı həftədən gec olmayaraq müəllim tərəfindən keçirilir.Onun nəticələri yarımillik
qiymətlərin hesablanmasında nəzərə alınır.
-Kiçik summativ qiymətləndirmə vasitələri (tapşırıqlar, yazı işləri və s.) fənni tədris edən müəllim
tərəfindən hazırlanır.
-Kiçik summativ qiymətləndirmənin keçirilməsi üçün vaxt fənni tədris edən müəllim tərəfindən
müəyyənləşdirilərək qiymətləndirmə vasitələri hazırlanır.
-Kiçik summativ qiymətləndirmə bir dərs saatı və ya dərs saatının bir hissəsində aparıla bilər. Bu müddət
fənni tədris edən müəllim tərəfindən müəyyənləşdirilir.
-Kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə vasitələri asan, orta, çətin olmaqla hazırlanır. Asan tapşırıqlar
idrakın bilmə mərhələsinə aid olub şagirdin hər hansı bir məlumatı bilməsini və yadda saxlamasını ölçür.
Orta səviyyəli tapşırıqlar idrakın anlama, tətbiq və təhlil mərhələsinə aid olub şagirdin səbəb-nəticə
əlaqələrini anlamaq, tətbiq etmək, müqayisə etmək və fərqləndirmək kimi bacarıqlarını qiymətləndirir.

88
Çətin səviyyəli tapşırıqlar idrakın sintez və dəyərləndirmə mərhələsinə aid olub şagirdin sintez etmək,
qarşılaşdırmaq, dəyərləndirmək, qərar qəbul etmək bacarıqlarını ölçür.
-Kiçik summativ qiymətləndirmənin keçirildiyi gün dərsdə iştirak etməyən şagirdin sinif jurnalında adının
qarşısındakı xana diaqonalla 2 yerə ayrılır və onun surətində “q”(qaib) yazılır, məxrəci isə boş saxlanılır.
Müəllim həmin şagirdlə növbəti 2 həftə ərzində summativ qiymətləndirmə aparır və onun nəticəsini
məxrəcdə qeyd edir.
-Summativ qiymətləndirmədə iştirak etməyən şagirdlər üçün yeni, lakin sinif üçün istifadə olunan
tapşırıqlarla eyni səviyyəli qiymətləndirmə vasitələri hazırlanır.
-Summativ qiymətləndirmənin aparılması üçün vaxt sualların sayına uyğun olaraq müəllim tərəfindən
müəyyənləşdirilir
-Qiymətlər şagirdin tapşırıqlara verdiyi düzgün cavabların sayına uyğun müəyyənləşdirilir. Sualların
ümumi sayının 10%-nə qədər düzgün cavab verən “1”, 10% daxil olmaqla 20%-nə qədər düzgün cavab
verən “2”, 20% daxil olmaqla 50%-nə qədər düzgün cavab verən “3”, 50% daxil olmaqla 80%-nə qədər
düzgün cavab verən “4”, 80% daxil olmaqla 100%-nə qədər düzgün cavab verən şagird “5” qiymətlə
qiymətləndirilir. 6.17. -Summativ qiymətləndirmə şagird nailiyyətinin rəsmi qiymətləndirilməsidir və
nəticələr 5 ballıq qiymət şkalası üzrə (1,2,3,4,5) rəqəmlə ifadə olunur və qiymətlər sinif jurnalına yazılır.
Böyük summativ qiymətləndirmə-(BSQ)Böyük summativ qiymətləndirmə vasitələri fənnin
məzmunundakı əsas zəruri bilikləri əhatə etməklə daha çox tətbiqi bacarıqları yoxlamağa xidmət edir
Böyük summativ qiymətləndirmə vasitələri (test və tapşırıqlar) Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
tərəfindən hazırlanır,məktəb rəhbərliyinin müəyyyən etdiyi xüsusi komisiya nəzarəti ilə fənn müəllimi
tərəfindən aparılır.Yarımillərin son həftəsində keçirilir.
Şagird I yarımildə böyük summativ qiymətləndirmədə iştirak etmədikdə, bir ay müddətində onun böyük
summativ qiymətləndirmədə iştirakı təmin edilir.
Şagird II yarımildə üzrlü səbəbdən böyük summativ qiymətləndirmədə iştirak etmədikdə, II yarımillik
qiyməti çıxarılarkən I böyük summativ qiymətləndirmədə aldığı qiymət həm də II böyük summativ
qiymət hesab olunur. Şagirdin üzrsüz səbəbdən iştirak etmədiyi II yarımildəki böyük summativ
qiymətləndirmənin nəticəsi yarımillik qiyməti çıxarılarkən "0" qəbul edilir.
Əgər şagird I yarımildə böyük summativ qiymətləndirmədə üzrlü səbəbdən iştirak etməmiş və bir ay
müddətində onun böyük summativ qiymətləndirmədə iştirakını təmin etmək mümkün olmamışdırsa,
həmin şagirdin II yarımildə böyük summativ qiymətləndirmədə aldığı qiymət həm də I yarımilin qiyməti
olaraq hesablanır.
Hər iki böyük summativ qiymətləndirmədə üzrlü və ya üzrsüz səbəbdən iştirak etməyən şagird haqqında
məktəbin pedaqoji şurasında qərar çıxarılır.
Yarımillik və illik qiymətin çıxarılması.
Fənn üzrə yarımillik qiymət kiçik summativ (yarımil ərzində keçirilən) qiymətləndirmə nəticələrinin ədədi
ortasının 40%-i ilə böyük summativ (yarımilin sonunda keçirilən) qiymətləndirmənin nəticəsinin 60%-nin
cəminin yuvarlaq qiymətinə bərabər götürülməklə çıxarılır.Aşağıdakı düstura əsasən qiymətləndirmə
aparılır:

ksq1  ksq2  ...  ksqn 40 60

Y   BSQ 
n 100 100
Burada, Y- şagirdin I və ya II yarımil üzrə qiymətini, ksq1, ksq2 ,...,ksqn -şagirdin müvafiq yarımil
ərzində kiçik summativ qiymətləndirmələrinin nəticələrini,n-müvafiq yarımildə keçirilən kiçik summativ
qiymətləndirmələrin sayını, BSQ isə, I və ya II yarımildə keçirilən böyük summativ qiymətləndirmənin
nəticəsini bildirir.
Şagirdin yarımillik və illik qiymətləri çıxarılarkən yuvarlaqlaşdırma qaydası tətbiq edilir.
Məsələn, şagird 1-ci yarımildə aparılmış kiçik summativ qiymətləndirmələrdə 3, 3, 4 və böyük
summativ qiymətləndirmədə 3 qiymət aldıqda, onun yarımil üzrə qiyməti aşağıdakı kimi hesablanır:
3  3  4 40 60
Y1    3  1,3  1,8  3,1  3
3 100 100

Və yaxud, şagird 1-ci yarımildə kiçik summativ qiymətləndirmələrdən 2, 3, 3 və böyük summativ

qiymətləndirmədən 3 aldıqda, onun yarımillik qiyməti aşağıdakı kimi hesablanır:

2  3  3 40 60
Y1    3  2,8  3
3 100 100
89
 İllik qiymətin çıxarılması.
İllik qiymətləndirmə aşağıdakı cədvələ uyğun olaraq aparılır:

Y1 Y2 İLLİK Y Y İLLİ
2 2 2 1 2 K
2 3 3 3 2 2
3 3 3
2 4 3
3 4 4
2 5 4
3 5 4

Y1 Y2 İLLİK Y1 Y2 İLLİK
4 2 3 5 2 3
4 3 3 5 3 4
4 4 4 5 4 4
4 5 5 5 5 5

Summativ qiymətləndirmə üsul və vasitələri

Üsul Vasitə
Yoxlama yazı işləri Yoxlama yazı işləri üzrə qeydiyyat vərəqi
Layihə Şagirdlərin təqdimatı və müəllim tərəfindən
müəyyən olunmuş meyar cədvəli
Şifahi sorğu Şifahi sorğu üzrə qeydiyyat vərəqi
Test Test tapşırıqları
Tapşırıqvermə Tapşırıq,çalışma və labaratoriya işləri
Yaradıcılıq və əl işləri Fənlərə müvafiq olaraq rəsmlər,hazırlanan
məmulatlar və digər əl işləri

Yaradıcılıq və əl işləri üzrə qiymətləndirməni əsasən təsviri incəsənət,texnologiya və musiqi müəllimləri

həyata keçirir.

Qiymətləndirmə standartları
Qiymətləndirmə standartları şagirdin nailiyyət səviyyəsinə qoyulmuş dövlət tələbidir,məzmun
standartlarının hansı səviyyədə reallaşdığını yoxlamaqla baş vermiş dəyişikliklərin dərəcəsini
müəyyən edir.
Təhsilin hər hansı bir mərhələsində müəyyən olunmuş səviyyələr üzrə şagirdin yiyələnməli olduğu
bilik və bacarıqların kəmiyyət və keyfiyyət göstəricisidir
Şagirdin bilik və bacarıq səviyyəsi qiymətləndirmə standartlarına əsasən müəyyən olunur. Qiymətləndirmə
standartları 4 səviyyə üzrə qiymətləndirmə sxemləri şəklində hazırlanır. ıv səviyyəyə ən yüksək səviyyə,ı
səviyyə isə ən zəif nəticə göstərən şagirdlərin nailiyyət səviyyəsidir. ıı və ııı səviyyələr isə orta səviyyələr
hesab olunur.
Qiymətləndirmə vasitələri qiymətləndirmə standartlarına uyğun hazırlanır.Yəni müəllim
hazırladığı tapşırıqların içərisində hər səviyyəyə uyğun tapşırıq olur.Aşağıdakılar nəzərə alınır:
1-ci səviyyə üzrə suallar - 20%
2-ci səviyyə üzrə suallar - 30%
3-cü səviyyə üzrə suallar - 30%
4-cü səviyyə üzrə suallar - 20%

Hazırlanan tapşırıqların ümumi sayının:

10%-nə qədər düzgün cavab verən “1”,

90
 10% daxil olmaqla 20%-nə qədər düzgün cavab verən “2”,( ı səviyyə)
20% daxil olmaqla 50%-nə qədər düzgün cavab verən “3”,(ıı səviyyə)
50% daxil olmaqla 80%-nə qədər düzgün cavab verən “4”,(ııı səviyyə)
80% daxil olmaqla 100%-nə qədər düzgün cavab verən şagird “5” (ıv səviyyə) qiymətlə
qiymətləndirilir.

Kompetensiya haqqında
Kompetensiya "Competence sözündən götürülmüşdür,səriştə,qabiliyyət,bacarıq deməkdir.Hər hansı bir
fəaliyyəti həyata keçirmək üçün vacib olan və praktikada səmərəli tətbiq edilən biliklər + bacarıqlar +
vərdişlər + dəyərlər + keyfiyyətlər =kompetensiyalar adlanır.
kompetensiya-əmək fəaliyyətinin həyata keçirilməsində birmənalı əhəmiyyətə malik olan bilik, bacarıq,
dəyər, məqsəd və münasibətlərin inteqrasiyası və ya bilik, bacarıq, münasibət və təcrübənin tanış və tanış
olmayan şəraitdə tətbiqidir.
Bilik – koqnitiv (dərketmə) fəaliyyətdə əldə olunur və kompetensiyaya əsaslanan təlim heç də biliyin
rolunu əksiltmir. Əksinə, bilik həm fəaliyyətin yerinə yetirilməsində və həm də həyatda yaşayıb yaratmaq
üçün lazım olan həyatı faktordur.
Bacarıq – fəaliyyətin məqsədyönlü həyata keçirilməsidir.
Təcrübə və vərdiş– insanın daxili aləmidir ki, o müəyyən zaman içərisində əldə edilir.Eyni bacarığı
dəfələrlə təkrarlamaq bacarığın vərdişə çevrilməsinə imkan yaradır.
Mənəvi dəyər – özünün fiziki və mənəvi varlığını qoruyub saxlamaq, yaşatmaq üçün hər hansı sosial qrup
və ya cəmiyyətin əksər üzvlərinin doğru və lazımlı olduğuna inanıb qəbul etdikləri ortaq dünyagörüş,
məqsəd, əxlaq normaları və inanclardır.
Keyfiyyət-İnsanların bir-birinə ehtiramı, yoldaşlığı, mərdlik və ədalətliliyi, böyüyə hörmət və kiçiyə
qayğısı, ata-anaya ehtiramı, qonaqpərvərlik və səxavətliliyi, namusluluq və qeyrətliliyi, vətən
və el, doğma torpaq və yurd təəssübkeşliyi, birliyi,xeyirxahlığı, sözübütövlüyü, bütün bu kimi
keyfiyyətləri mənəvi keyfiyyətlər hesab olunur.
Azərbaycan məktəblərində formalaşdırılan başlıca dəyərlər bunlardır:

 adil ol
 azad fikirli ol
 ailə birliyinə önəm ver
 vətənsevərlik
 qanunlara hörmət
 tolerantlıq
 məsuliyyətlilik
 çalışqanlıq
 qonaqpərvərlik
 yardımsevərlik

Əsas kompetensiyalar
Ana dilində ünsiyyət
Xarici dillərdə ünsiyyət
Riyazi savad və elm və texnologiyada əsas kompetensiyalar
Kompüter savadı
Müstəqil öyrənmə
Sosial və vətəndaşlıq
Metakompetensiyalar
tənqidi təfəkkür,
yaradıcı yanaşma,
təşəbbüskarlıq,
problemlərin həlli,

91
riskin qiymətləndirilməsi,
qərarların qəbul edilməsi,
hisslərin konstruktiv idarə edilməsi

Fəal təlim
Fəal təlimin xüsusiyyətləri

“Fəal (interaktiv) təlim” dedikdə şagirdlərin fəal idrak fəaliyyətinə əsaslanan və təhsil
prosesinin digər irakçıları ilə əməkdaşlıq şəraitində həyata keçirilən təlimi nəzərdə
tutur.Fəal təlim tədrisin və idrak fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması metodlarının
məcmusudur. Bu təlim üçün aşağıdakı cəhətlər səciyyəvidir:
-müəllim tərəfindən şüurlu surətdə (iradi olaraq) idraki problem situasiyasının yaradılması;
-problemin həlli prosesində şagirdlərin fəal tədqiqatçı mövqeyinin stimullaşdırılması;
-şagirdlər üçün yeni və zəruri olan biliklərin müstəqil kəşfi, əldə edilməsi və mənimsənilməsi
üçün şəraitin yaradılması.
-İştirakçıların bütün dərs zamanı fəal olması;
-Dərsin əvvəlində problemin qoyulması və dərsin gedişinin problemin həllinə yönəldilməsi;
-Yeni biliklərin müstəqil kəşf edilməsi təlimin tədqiqat formasında keçirilməsi;
-Təlimin interaktiv şəklində keçirilməsi: şagirdlərin birgə fəaliyyəti, müəllim və şagirdlərin
qarşılıqlı əməkdaşlığı;
-Qrup işindən geniş istifadə olunması;
-Biliklərin yaradıcı tətbiqi;
-Müxtəlif tipli tapşırıqlardan, bilik mənbələrindən və iş vərəqlərindən istifadə edilməsi ;
-Tədqiqat vərdişlərinin formalaşması və inkişafı;
-Əməkdaşlığın və qarşılıqlı hörmətin formalaşması;
-Azvaxt ərzində çox məlumatın əldə edilməsi.
Ənənəvi təlim isə:
-Hafizəyə əsaslanır;
-Monoloji təlimdir ;
-Tədrisdə avtoritar üslub əsasdır;
-Müəllim - əsas bilik mənbəyidir;
-Şagirdlər yeni bilikləri müəllimin məlumatları və izahlarını qavrama və yadda saxlama
əsasında mənimsəyirlər ;
-Şagirdlər passivdir;
-Hazır halda əldə edilən biliklərin möhkəmləndirilməsi yolu ilə mənimsəmənilməsi;

Fəal təlimə əsasən, təlimin məqsədi şagirdlərin yaddaşının yalnız elmi

biliklərləzənginləşdirilməsinə deyil, məntiqi yaradıcı,tənqidi təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi
əsasında biliklərin əsasən müstəqil əldə edilməsinə, şagirdlərdə əsas kompetensiyaların inkişafına
yönəlib. Fəal(interaktiv) təlim metodu aşağıda göstərilən müasir prinsiplərə əsaslanan təlimdir:

1. Şəxsiyyətə yönəlmiş təlim prinsipi

Müəllim şagirdi üçün ən ideal bir nümunədir.Şagird müəllimindən özünə qarşı
etimad,hörmət,diqqət,anlayış gördükdə özünə inamı artır,özünü önəmli bir şəxsiyyət kimi hiss
edir,cəmiyyət içərsində özünün yerini anlayır,fikirlərini söyləməkdən çəkinmir,düşüncələrini ifadə
edərkən özünə inam əks etdirir,eyni zamanda o da ətrafdakılarla eyni formada davranmağa
alışır.Təlim subyekt-subyekt münasibətləri üzərində qurulmalı,şagirdin idraki,ünsiyyət və
psixomotor bacarıqlarının inkişafına,mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşmasına yönəlməlidir.
2.Fəal idrak prinsipi
Tədris prosesi elə təşkil olunmalıdır ki, o, idrak fəallığı, təbii öyrənmə fəaliyyəti doğursun,
şagirdə «ilk kəşf» sevinci keçirməyə imkan versin, onda yeni biliklərə yiyələnmək həvəsi yaratsın.
92
İdrak fəallığı ilk növbədə, təfəkkürün fəallaşdırılması əsasında yaranır. Buna nail olmaq üçün
birinci növbədə təlim prosesində idrak fəallığını stimullaşdıran problemli situasiyalar
yaradılmalıdır. Uşaqda bu problemin həlli tələbatının yaranması nəticəsində bütün idrak prosesləri
də fəallaşır, o, yeni bilikləri kəşf etməyə yönəlir.
3. İnkişafedici təlim prinsipi
Görkəmli rus psixoloqu, müasir pedaqoji psixologiyanın banilərindən biri olan
L.S.Vıqotskinin nəzəriyyəsinə görə, təlim inkişafı qabaqlamalı, uşağın «qarşıdakı (yaxın) inkişaf
zonasına» yönəlməlidir. Bu inkişaf zonasında uşağın potensial imkanları mərkəzləşib, onları
aktuallaşdırmaq üçün xüsusi təlim şəraiti yaradılmalıdır. Buna nail olmaq üçün şagirdlərə
imkanlarına uyğun, lakin bir qədər mürəkkəb tapşırıqları müstəqil həll etmək təklif edilməlidir.
Eyni zamanda, müəllim və digər böyüklər suallar verməklə onları problemin həllinə
istiqamətləndirməlidirlər. Yəni təlim uşağın özünün müstəqil fəaliyyəti və ya böyüklərin köməyi
sayəsində bilik və bacarıqları əldə etmək üzrə aşkarlanan potensial imkanlarının
gerçəkləşdirilməsinə yönəlməlidir. İnkişafedici təlim ilk növbədə təfəkkürü və yaradıcılığı
formalaşdırmalıdır.
4.«Qabaqlayıcı təlim» prinsipi
Müasir dövrdə baş verən sürətli dəyişikliklər təlimin qarşısında şagirdlərin həyata
hazırlanması məsələsini daha kəskin qoyur. Bunun üçün ilk növbədə təlim cəmiyyətin inkişaf
meyillərini əks etdirməli və yeni nəsli yaxın gələcəkdə həyat şəraitinə hazırlamalıdır. Məktəb
şagirdə baza bilik, bacarıq və vərdişləri verməklə kifayətlənməməlidir. O, eyni zamanda onda
idraki fəallığı, hər şeyi öyrənmək həvəsi və digər zəruri keyfiyyətləri formalaşdırmalıdır. Təlim
şagirdə zəruri olan informasiyanı müstəqil əldə etməyi, onu yenidən işləməyi, düzğün istifadə və
tətbiq etməyi öyrətməlidir. Bu prinsipə əsasən, şagirdlər təlim zamanı rastlaşacağı və başqa
situaiyalarda qarşılaşacağı problemlərə qarşı əvvəlcədən hazırlıqlı olur.
5.Təlim-tərbiyə sisteminin çevikliyi ilk növbədə onun real şəraitə uyğunlaşmaq
qabiliyyətidir. İctimai mühitin və şagirdlərin dəyişən tələbləri nəzərə alınmaqla, tədris planları və
proqramlarının məzmunu, təlim-tərbiyə prosesinin təşkili, pedaqoji texnologiyaların seçilməsi
sistematik olaraq təzələnməlidir. Çevik təlim-tərbiyə sistemində, daha çox təlimin
diferensiallaşmasına, şagirdlər tərəfindən müxtəlif məlumatların işlənilməsi və mənimsənilməsinə
üstünlük verilir. Buna nail olmaq üçün müəllim hər bir şagirdə fərdi yanaşmağa, təlimdə müxtəlif
bilik mənbələrindən və məlumatı təqdimetmə formalarından (görmə, eşitmə, hiss etmə və s.
duyğulara əsaslanan) istifadə etməyə çalışmalıdır. Təlim-tərbiyə sisteminin çevikliyi bir nəticə
olaraq biliklərin daha çox yaradıcı və tətbiqi olmasında öz əksini tapır, şagirdlər təlim
məqsədlərini qoymağa özləri cəhd edirlər.

6. Əməkdaşlıq prinsipi
«Müəllim-şagird» qarşılıqlı münasibətləri sistemində bu subyektlərin hər biri təlim prosesində
tərəf müqabili kimi iştirak etməlidirlər. Əməkdaşlıq, ilk növbədə, təlim prosesinin kollegial və
dinamik keçməsində öz əksini tapır. Əgər şagird təlim prosesində müəllimlə bərabərhüquqlu şəxs
kimi çıxış edirsə, bu onun fəaliyyətində yeni bir keyfiyyət yaradır: şagirdin özünə inamı artır, o öz
fikrini çatdırmağa qorxmur, öz potensial imkanlarını gerçəkləşdirir. Əməkdaşlıq prinsipi
müəllimdən tələb edir ki, o, şagirdin qiymətləndirilməsində daha çox dəstəkləyici qiymətlərdən
istifadə etsin. Əməkdaşlıq təlim mühitini şagird üçün daha əlverişli, fəallaşdırıcı və ruhlandırıcı
edir.
Dialoji təlim prinsipi
Məsələlərin birgə həlli gedişində özünün və qrup üzvlərinin fikirlərini, imkanlarını və
təcrübələrini bölüşə bilmək və bundan qarşılıqlı faydalanmaq məqsədi ilə hər bir şagirdin
müzakirələrdə və qrupun işində iştirakı təmin edilməlidir. Təlim prosesində bütün şagirdlərin
müxtəlif nöqteyi-nəzərlərini və fikirlərini nəzərə almaqla, dialoji təlim fikir müxtəlifliyinə, tədrisin
məzmununu daha da zənginləşdirməyə imkan yaradır, nəticəçıxarma prosesinə müsbət təsir edir.
Bu prinsiplərin həyata keçirilməsi sagirddə səmərəli həyat fəaliyyətinin formalaşması və onun
aramsız dəyişən şəraitə uyğunlaşması üçün təsiredici zəruri bacarıqların əldə olunmasına şərait
yaradır. Bütün bu prinsiplərin təlim prosesində ən dolğun şəkildə tətbiqi fəal(interaktiv) təlim
metodları vasitəsilə mümkündür.
Dialoji təlimin üstünlükləri
Dialoji iş zamanı şagirdlərin fəaliyyətinin birgə xarakter daşıması onları nəinki müxtəlif
93
problemləri birgə həll etməyə öyədir, həm də:
hər bir şagirdin idrak prosesinə daimi qoşulmasını təmin edir;
hər bir şagirdə öz fikirlərini söyləməyi və başqalarını dinləməyi öyrədir;
problemin həllində müxtəlif nöqteyi-nəzərlərin, yanaşmaların və üsulların olmasını göstərir;
öz şəxsi və qrup üzvlərinin imkanlarının dərk edilməsinə imkan yaradır;
onlarda empatiya, fəal dinləmə, müsbət qarşılıqlı fəaliyyət, dözümlülük vərdişləri formalaşdırır.
Bu isə tədris prosesində bütün iştirakçılara öz qabiliyyətlərini gerçəkləşdirmək, özlərinə inam əldə
etmək, özlərini dəyərli şəxsiyyət kimi dərk etmək, problemin həlli üçün vacib olan fərdin və
qrupun qarşılıqlı tamamlama prinsipinin mənimsənilməsi imkanının yaradılması hesabına insanın
şəxsiyyət kimi inkişafını təmin edir.
Fəal təlimin mexanizmləri
Mexanizm №1. Problemli vəziyyətin yaradılması
Ənənəvi təlimə əsasən müəllim hazır şəkildə bilikləri şagirdlərə ötürürdü,şagirdlər isə
müəllimdən eşitdiklərini təkrar edirdi və onlarda şəxsi yaradıcılıq,müstəqil biliklərə yiyələnmə
bacarıqları formalaşmırdı. Şəxsiyyətə yönəlmiş təlim prinsipinə uyğun olaraq təlim prosesi yalnız
şagirdin tədqiqatçı mövqeyinə, onun idraki maraqlarına əsaslananda səmərəli olur. Bu mövqeyi
yaratmaq üçün mərkəzi təlim prosesi - tədqiqat olmalıdır. Hər tədqiqat isə ilk növbədə problemin
qoyulmasından başlanır.Fəal(interaktiv) təlim metodu təqdim edilən informasiyanın ziddiyyətli və
yarımçıq olması səbəbindən əqli cəhətdən gərgin (problemli) vəziyyətin yaradılmasına əsaslanır.
Bu cür vəziyyətin yaradılması şagirdləri qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq yollarını
axtarmağa sövq edir və bununla da onların təfəkkürünü fəallaşdırır. Bu da öz növbəsində
şagirdlərdə idrak fəallığı yaradır, onların tədqiqat fəaliyyətini artırır.
Şagirdlərdə fəallıq yaratmaq üçün müəyyən olunmuş problem aşağıdakı xüsusiyyətləri
özündə cəmləşdirməlidir:
-Diqqəti cəlb edən və maraqlı;
-Müxtəlif fərziyyələr yaradan;
-Müstəqil tədqiqat üçün mümkün olan;
-Şagirdin imkanlarına müvafiq (onun inkişaf səviyyəsinə uyğun gələn, lakin asan olmayan);
-Şagirdə öz bacarığını həyata keçirməyə imkan verən

Mexanizm №2. Dialoqun və əməkdaşlığın zəruriliyi

Problemin həlli zərurəti müxtəlif fərziyyə və baxışların nəzərdən keçirilməsini və ən optimal
üsulun tapılmasını tələb edir. Bu isə məhz təlim prosesinin digər iştirakçıları ilə fəal əməkdaşlıq
prosesində ən effektiv şəkildə əldə oluna bilər. Buna görə mövcud təlim metodunu ifadə etmək
üçün “problem” və ya “problem - dialoji” təlim kimi anlayışlardan istifadə olunur.
Mexanizm №3. Şagird - tədqiqatçı, müəllim - fasilitator
İdrak fəaliyyətinin fəallaşdırılmasının ən başlıca mexanizmlərindən biri ənənəvi təlim
sxeminin dəyişdirilməsidir, yəni:
ona tədqiqat xarakteri verilməsi;
şagirdin biliklərin mənimsənilməsi prosesinin başlıca simasına, bərabərhüquqlu subyektinə
çevrilməsidir.
Bu da təlim prosesində şagirdlərin və müəllimin mövqelərinin və onların funksiyalarının
dəyişdirilməsi hesabına əldə oluna bilər.
Şagirdin mövqeyi - “kəşf edən”, “tədqiqatçı” mövqeyidir; o, gücü çatdığı məsələlər və
problemlərlə üzləşərkən, bunları müstəqil tədqiqat prosesində həll edir. Bu zaman təlimin mühüm
şərti qismində uşağın təlimin məqsədlərini şüurlu surətdə tərkib hissələrinə bölə bilməsi zərurəti
çıxış edir: nəyi dərk etməli, nə üçün dərk etməli, nəyi öyrənməli, nə üçün öyrənməli, necə
öyrənməli və bu, hansı nəticələrə gətirib çıxara bilər (təlimin bəhrəsi necə olmalıdır).
Müəllimin mövqeyi - ”bələdçi” (fasilitator) , “aparıcı” (istiqamət verən) mövqeyidir. Fəal təlim
prosesində şagirdləri biliklərə aparan yolda müəllimin bir bələdçi kimi əsas funksiyası, təyinedici
rolu fasilitasiya (ingilis dilində facilitation - əlverişli şərait yaratma) adlanır. Bu, müəllim liderliyinin
yeni tipidir. Bu liderlik müəllimlə şagirdin təhsilin məqsədinə nail olmağa yönəldilmiş birgə
fəaliyyətinə əsaslanır. Bu zaman müəllim şəksiz nüfuz sahibi kimi sinif üzərində “ağalıq” etmir və
özünü ondan yüksəkdə tutmur. Əksinə o, sistemli, ardıcıl və məqsədyönlü şəkildə şagirdlərlə

94
əməkdaşlıq edir: problemli vəziyyəti təşkil edir, tədqiqat məqsədlərinin qoyuluşunda şagirdlərə
istiqamət verir, bunların həllində metodik kömək göstərir, biliklərin əldə edilməsi və
mənimsənilməsi yollarını öyrədir. Müəllimin vəzifəsi - öyrənməyi öyrətməkdir. Başqa sözlə
desək, müəllim təlim fəaliyyətinin əsas tərkib hissələrini mənimsəməkdə uşağa kömək edir, eyni
zamanda özü biliklərin əldə edilməsinə və tətbiqinə dair zəruri əqli üsul və vasitələrə praktik
cəhətdən yiyələnir.
Təlim prosesinin mövcud sxemi fəallıq keyfiyyətinə malikdir və hər bir şagirdin ona lazım
olan bilikləri müstəqil əldə etməsinə və bütün həyatı boyu öyrənməyə qadir olan bacarıqlı,
müstəqil tədqiqatçı kimi yetişməsinə kömək etmək üçün nəzərdə tutulub.
Lakin bu cür təlim sxemini həyata keçirmək üçün müəllim biliklərin qazanılması yolunda öz
bələdçi roluna yiyələnməklə kifayətlənməməli, həm də öz konkret funksiyalarını bilməli və
bunları həyata keçirməyi bacarmalıdır. Bunun üçün o, ilk növbədə fasilitasiya prosesinin
mahiyyətini aydın başa düşüb dərk etməlidir.
Fasilitasiya bir proses kimi yönəldici, köməkçi sualların effektli tətbiqinin köməyi ilə
diskussiyaların təşkili və şagirdlərin fəallaşdırılması prosesindən ibarətdir.
Fasilitasiyanın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, yeni bilgi müəllim tərəfindən deyil,
şagirdlər tərəfindən aşkara çıxarılır.
Fasilitatorun mövqeyi, onun əsas funksiyası düşüncəni inkişaf etdirmək və onu lazımı
məcraya yönəltməkdən ibarətdir.
Fasilitasiya yanaşmasının əsas məqsədi şagirdlərin öyrənmək və yaratmaq tələbatlarını tam
ödəmək, onların öz potensialını həyata keçirə bilməsi üçün şərait yaratmaqdır.
Mexanizm №4. Psixoloji dəstək: hörmət və etibar
Şagirdlərin fəal idraki mövqeyinin lazımi səviyyədə qalması üçün müəllim:
-hər bir şagirdə mərhəmətli, hörmətcil, fərdi münasibət bəsləməsi;
-sinifdəki mühiti xüsusi həssaslıqla duyması zəruridir.
Müəllimin şagirdlərə xeyirxah münasibəti, hörməti, onları olduğu kimi qəbul etməsi və daim
dəstəkləmək meyli, bacarıqlarına inandığını göstərməsi bunların hamısı şagirdlərdə belə bir inamı
möhkəmləndirə bilər ki, qarşıya qoyulmuş problemin həllində onların istənilən cəhdi yaradıcı fikir
kimi qiymətləndirilərək, ciddi və hörmətlə yanaşılacaqdır. Təlim prosesinin psixoloji mühitinin
məhz bu şəkildə dəyişdirilməsi uğursuzluq qorxusunu, inamsızlıq hissini aradan götürə və
şagirdlərin idrak fəallığını dərs boyu lazımı səviyyədə saxlaya bilər.
Şagirdə hörmətlə yanaşmaq, ona etibar etmək,onun cavablarını yaxşı və ya pis
qiymətləndirməkdən imtina etmək onda həm özünə inam, həm də müəllimə hörmət və etibar
hissini daha da artırır.
Öyrədici mühitin növləri və təşkili
Təlimin qarşıya qoyduğu vəzifələrin və prinsiplərin həyata keçirilməsi təlim-tərbiyə
prosesinə təsir edən amillərdən və şərtlərdən, məhz öyrədici mühitdən əhəmiyyətli dərəcədə
asılıdır.
Uşağı əhatə edən şəraitin onun dərk etmək tələbatına, maraqlarına və problemlərinə nə
dərəcədə istiqamətlənmiş olması tədris prosesinə münasibəti ilə çox əlaqəlidir.
Öyrədici mühit şagirdi əhatə edən şəraitin aşağıdakı xassələrini əks etdirir:
-əşyəvi mühit;
-informasiya mühiti;
-sosial-psixoloji mühit.
Bu bölgü şərtidir, çünki ətrafdakı müəyyən obyektlər eyni zamanda ayrı-ayrı mühit
növlərinin elementləri ola bilər (məsələn, dərsliklər, didaktik və əyani vəsaitələr, lövhələr həm
əşyavi mühitin, həm də informasiya mühitinin hissəsi ola bilər).
Əşyəvi mühit təlimin bütün maddi-texniki təminatı kompleksini özündə cəmləşdirir:
məktəb maddi mühiti: dərsliklər, lövhələr, didaktik oyunlar və vəsaitlər, əyani vəsaitlər,
texniki avadanlıq, laboratoriyalar, məktəb ləvazimatı və s.;
təbii mühit: canlı və cansız təbiətin bilavasitə müşahidə oluna bilən əşyaları;
yaşayış şəraiti: evin, yaşayış yerinin maddi əhatəsi, maddi mədəniyyət əşyaları, ictimai və
mədəni missialar və s.

95
 İnformasiya mühitinə qavramaq və təlim prosesində həm məktəbdə, həm də ondan kənarda
istifadə etmək üçün əldə olan bütün məlumat mənbələri kompleksi daxildir:müəllim,dərslik,əyani
və didaktik vasitələr,kompyuter,kino,teatr,muzey,sərgi,ekskursiya,səyahət və s.
Sosial-psixoloji mühit Sosial-psixoloji mühitə şagirdin həm digər insanlarla (təlim prosesinin
bilavasitə və bilvasitə şagirdləri ilə), həm də öz daxili aləmi ilə təlimə həvəsinin formalaşmasına
təsir edən qarşılıqlı əlaqələrinin bütün növləri aiddir.( “şagird - şagird”; “müəllim - şagird”; “müəllim
- şagird - valideyn”; “müdiriyyət - şagird”; “müdiriyyət - şagird - valideyn”; “ailə - şagird”; “dostlar -
şagird”)

Fasilitasiya qaydaları
-Fikrin təhrik olunması qaydaları;
-Məlumatla təmin etmə qaydaları;
-Təşkilatı dəstəkləmə qaydaları;
-Psixoloji dəstəkləmə qaydaları;
Fikrin təhrik edilməsi qaydaları:
təhrik : sözü-sözlə və ya başqa şirnikləndirici vasitələrlə birini bir iş görməyə vadar etmə,
sövq etmə, meyilləndirmə, həvəsləndirmə mənalarında işlənir.Təlim zamanı müəllim bütün
şagirdlərin fikrini müyyən yollarla dərsə yönləndirməyi bacarmalıdır.
1. Motivasiya mərhələsində şagirdləri dərsin mövzusunun müəyyənləşdirilməsinə cəlb edin.
2. Dərsə şagirdlərin məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkkürü və elmi-tədqiqat vərdişlərini inkişaf
etdirən tapşırıqları daxil edin.
3. Qapalı suallardansa, açıq suallardan daha çox istifadə edin. Qapalı suallara «Siz bunu
bilirsinizmi?», «Nə?», «Harada?», «Nə vaxt?»,"bu nədir?" misal ola bilər. Bu cur suallara yalnız
bir konkret cavab almaq olar: «Hə» və ya «Yox». Açıq suallar bir yox, bir neçə mümkün cavabı
nəzərdə tutur. Çalışın sualları «Nə üçün?», «Nəyə görə?», «Hansı yolla?», «Necə?» və s. sözlərlə
başlayın. Açıq sualların nümunəsi: «…haqqında nə bilirsiniz?», «Nə üçün bu haqda daha çox
bilmək istərdiniz?», «Bu necə baş verir?»
4. Şagirdlər tərəfindən ifadə olunan fikirləri anlamağa çalışın və öyrəndiyiniz, oxuduğunuz,
yaratdığınız fikirləri zorla qəbul etdirməyin.
5. Fasilitasiya zamanı konkret misallardan, müqayisə və tutuşdurma üsulundan,
analogiyalardan istifadə edin, konkret yönü və məqsədi olmayan sualları az verin.
6. Mənaca yaxın olan yönəldici suallardan istifadə edin, lakin bilavasitə yönəldici suallardan
istifadə etməyin. Həmçinin, əvvəlcədən şübhəli fikirdən ibarət olan çaşdırıcı suallardan istifadə
edə bilərsiniz. Bu suallar şagirdləri sizin fikirlərinizi təkzib etməyə təhrik edəcək və onu lazım
olan istiqamətə yönəldəcək.
7. Şagirdin deyə biləcəyi sözü və ya fikri onun əvəzinə ifadə etməyin. Mətndə əsas fikri
müəyyən etmək və onu öz sözləri ilə ifadə, ümumiləşdirmə, öz fikrini ifadə və yenidən ifadə etmə
bacarığı üzərində işləyin. Şagirdləri öz fikirlərini daha dəqiq ifadə etməyə təhrik edin və onlara
köməklik göstərin. Bunun üçün sərf etdiyiniz vaxta təəssüflənməyin! Bu prosesi nümayiş etdirin
və şagirdlərin diqqətini buna cəlb edin!
8. Şagirdlərin əvəzinə onların məhsulunu izah etməyin, hər bir şagirdə digər şagirdlərin işinə
öz fikir və münasibətlərini ifadə etməyə imkan yaradın.
9. Uşaqların cavablarını formal dinləməkdən çəkinin. Onların başlıca fikirləri xülasə edilməli
və bütün uşaqların nəzərinə çatdırılmalıdır.
10.Fasilitasiya prosesində uşaqların cavablarını dəqiqləşdirin və şərh edin
(qiymətləndirmədən, məzmuna əsasən), problemli vəziyyətlərdən uşaqları bu sualların həlli işinə
cəlb edin.
11.Bütün şagirdlərin fikrini dərsə yönləndirməyin əsas yolu-təlimin şagirdlərin marağına
uyğun təşkil olunmasıdır.
Psixoloji dəstəkləmənin qaydaları:
Şagirdin dərs zamanı tapşırıqları müstəqil həlll etməsini,uğur qazanmasını,inkişaf etməsini istəyiriksə hər
şeydən əvvəl onda özünə güvən yaratmalıyıq.Hər zaman müəllimi tərəfindən danlanan,elədiyi səhvə görə
psixoloji olaraq təzyiq görən şagird özünün bacarıqsız olduğunu düşünür,bəzən bildiyini belə söyləməyə
çəkinir,çünki özünə güvəni yoxdur.Təbii ki,biliyi,götürmə qabiliyyəti çox zəif olan şagirdlər də
96
vardır.Lakin onların inkişaf etməsinin ən başlıca meyarı onun müəllimi tərəfindən psixoloji olaraq
dəstəklənməsidir.İnsan həvəsli olmadığı bir işdə uğur qazana bilməz.Şagirddə isə bu həvəsi müəllim
yaratrmalıdır."Sən bunu bacaracaqsan" sözü şagirdlər üçün böyük stimuldur.Psixoloji dəstəklənmə zamanı
aşağıdakı qaydalara riayət etmək məqsədəuyğundur:
1. Müsbət dil ifadələrindən istifadə edin, müzakirədə və qrup işində iştirak etmələrinə görə şagirdlərə öz
minnətdarlığınızı bildirin (pozitiv münasibət və hörmət). Düzgün cavab verməyən şagirdi bir daha
düşünüb cavab verməsi üçün həvəsləndirin.
2. Danışanlara diqqətlə qulaq asın. Hər bir şagirdə öz fikrini söyləməyə imkan yaradın. Qrupun yalnız
yüksəkdən danışan şagirdlərinı dinləməyinizi yox, bütün qrupun şagirdlərinı diqqətlə dinləməyə hazır
olduğunuzu nümayiş etdirin («fəal dinləmə» vərdişi).
3. Şagirdlərlə birlikdə işləyib hazırladığınız qaydalara riayət edin. Unutmayın ki, dərs zamanı siz davranış
nümunəsi kimi çıxış edirsiniz (müəllim davranış modeli kimi).
4. Şagirdlərə adları ilə müraciət edin və onların gözlərinə baxın (fərdi yönəlmə).
5. Konstruktivliyi dəstəkləyin, qarşıdurmaya şərait yaratmayın.
6. Şagirdlərin fikirləri ilə səmimi maraqlanın.
7. Yalnız liderlərin və ən fəalların deyil, bütün şagirdlərin nöqteyi-nəzərinə eyni dərəcədə diqqətlə
yanaşın.
8. Hər hansı bir fikrin qiymətləndirilməsinə, məzəmmət və lovğalığa imkan verməyin.
9. Lazımsız olaraq qrupun işini qiymətləndirməyin. Müəllimin qiyməti onun şəxsi fikrini əks
etdirməməlidir və qiymətləndirmə üçün yox, fasilitasiya üçün bir vasitə olmalıdır! O, şagirdlərin fikirləri
ilə razı olmadıqda, bunu onlarla müzakirə etməyi təklif etməlidir. Lakin müəllim işi mütləq
qiymətləndirməli olduqda, o, bunu meyarlar əsasında həyata keçirməlidir.

Məlumatla təmin etmə qaydaları:

1. Fasilitasiyaya başlamazdan öncə özünüzdə zəruri informasiya mənbələrinin və şagirdlərdə lazımi
biliklərin olub-olmadığını yoxlayın.
2. Şagirdlərin şüurunda dərsin dəqiq «şəklini» formalaşdırın.
3. Dərsdə təkcə dərslikdə olan materialdan yox, həm də müxtəlif sənədlər, məlumat ədəbiyyatı,
ensiklopediya,qəzetlər,internetdəki müxtəlif mənbələrdən və ya şagirdlərin öz təcrübə və
müşahidələrindən istifadə edin. Tədqiqat zamanı şagirdlərin bu cür əlavə mənbələrdən istifadə
etmələri,yararlanmaları üçün imkan yaradın.
4. Materialın qavranılmasının müxtəlif üsullarını (görmə, eşitmə, toxunma, duyma və s.) tətbiq edin.
5. Sual və cavabları mümkün qədər qısa, lakonik və şagirdlərin səviyyəsinə uyğun söyləyin.
6. Başqa şagirdlərin söylədikləri yeni anlayışları, habelə sualın və ya mülahizənin yanlış anlamını vaxtında
izah və təhlil etməyə çalışın.
7. Şagirdlərə bütün dərs ərzində problemin həlli yolunda əldə etdikləri nailiyyətləri haqqında məlumatı və
əks əlaqəni verməyi unutmayın.

Təşkilati dəstək qaydaları

Dərsin maraqlı,uğurlu keçməsi üçün təlim prosesi lazımı texniki vasitələrlə və müəllimin düzgün
təşkilatçılığı ilə təmin olunmalıdır.Təhsildə baş verən islahatlardan sonra dövlət tərəfindən iki mindən çox
yeni məktəb tikildi və əsaslı təmir olundu,əksər məktəblər lazımı maddi-texniki vasitələrlə təmin olundu
(elektron lövhələr,kompyuterlər,müxtəlif fənlər üçün yaradılmış otaqlarda lazımı avadanlıqlar,kitabxanalar
və s).Maddi-texniki vasitələr dərsin daha mükəmməl təşkil olunmasında mühüm rol oynayır.Müəllim yeni
təlim texnologiylarından düzgün istifadə etməyi öyrənməli,bu sahədə bilik və bacarığa sahib olmalı,dərsin
təşkil olunmasında yeni təlim texnologiyalarından,müxtəlif inkişafetdirici resurslardan istifadə etməlidir.
Şagirdlərlə ekskursiyalar təşkil etmək,onların dünya görüşünü artıqmaq,habelə dərs zamanı
öyrəndiklərinin əyani olaraq şahidi olması üçün müxtəlif səyahətlər etmək,müxtəlif tədbirlər keçirmək və s
kimi işlər də təşkilatı dəstəklənmədir.Müəllimin bu cür təşkilatçı rolunda çıxış etməsi şagirdləri daha da
həvəsləndirir,inkişaf etdirir.Bundan əlavə müəyyən proseslərdə-müzakirə zamanı,tədqiqat zamanı düzgün
təşkilatçılıq üçün aşağıdakı qaydalara riayət etmək olar:
1. Diskussiyanın təşkili üçün hər bir şagirdə hiss etdirin ki, onun fikir və rəyi yeni biliyin, həqiqətin aşkara
çıxarılması üçün vacibdir. Bunun üçün şagirdi bu cür suallarla işə qoşun: “Bu ideya haqqında nə
düşünürsünüz?”, “Bu fikirlə kim razıdır, kim yox?”, “Bunu başqa şəkildə necə söyləmək olar?” və s.
2. Şagirdlərdə öz fəaliyyətlərini planlaşdırmaq və təşkil etmək bacarığını formalaşdırın.

97
3. Lövhədə və ya kağız üzərində qrup işi zamanı müəyyən edilən əsas halları qeyd etmək
məqsədəuyğundur. Unutmayın ki, qrup işinin nəticələri sonrakı mərhələdə məlumatın müzakirəsi və təşkili
üçün lazımdır («körpülərin» quraşdırılması).
4. Öz razılığını və ya narazılığını ifadə etmək üçün şagirdlərə xüsusi işarələr təklif edin (məsələn, baş
barmağın yuxarı və ya aşağı vəziyyəti) və onlarla müzakirə zamanı əks əlaqəni verməyə təhrik edin.
5. Destruksiya cəhdlərinin, artıq danışmağın, qeyri-adekvat və ya məqsədəuyğun olmayan söhbətlərin
qarşısını alın. Bunun üçün şagirdi mədəni surətdə dayandıraraq, ona öz fikirlərini qısa və məzmuna uyğun
çatdırmaq qaydasını xatırladın. Diskussiyanın lideri olun.

Şagirdlərdə təfəkkürün inkişafı

Şagirdlərdə kompetensiyaların formalaşdırılması üçün təfəkkürün inkişafı çox mühüm amildir. Təlim
prosesindəşagirdlərdə idrak fəallığını yaradılır,problemlərin həlli zamanı onlarda müqayisə
etmə,təhliletmə,nəticə çıxarma,qruplaşdırma,öyrəndiyini tətbiqetmə,tənqid etmə bacarıqları formalaşdırılır
ki,bu da öz növbəsində şagirdin məntiqi, tənqidi, yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirir.
Məntiqi təfəkkür-nəticə çıxarma, əlaqə yaratma, yaxud da xüsusi situasiyanı izah etmək üçün ümumi
ideyaları tətbiq etmək bacarığı, informasiyanı hər bir hissəsi anlaşıqlı və yaxud əlaqələrin dəqiq qalması
şərti ilə tərkib hissələrinə ayıra bilmə bacarığının formaslaşması ilə inkişaf edir.

Məntiqi təfəkkürün inkişafı üçün nəzərdə tutulan fəaliyyətlər:

-təsvir etmək,müqayisə etmək,oxşar və fərqli cəhətləri tapmaq,təsnif etmək,əlaqələri

tapmaq,dəyişdirmək,hesablamaq,sadələşdirmək,müəyyən etmək,əlaqəni aşkar etmək,şərh etmək,nəticə
çıxartmaq,səbəbi tapmaq,əsas ideyanı müəyyən etmək,mahiyyətini izah etmək,müəyyən etmək, izahat
vermək,təhlil etmək

Tənqidi təfəkkür-informasiyanın dəyəri və onun müəyyən kriteriya uyğunluğu haqqında fikir yürütmək
bacarığının formalaşması ilə inkişaf edir.

Tənqidi təfəkkürün inkişafı üçün nəzərdə tutulan fəaliyyətlər

-müxtəlif baxış nöqtələrindən qiymətləndirmək,rolunu müəyyən etmək,meyarları müəyyən etmək,səhvləri

tapmaq,faktları uydurmadan seçib ayırmaq,tənqidi yanaşmaq,düzgün olanı seçmək,ən mühüm ideyanın
əhəmiyyətini sübut etmək,məsləhət vermək,doğru və yalnışı müqayisə etmək,ziddiyyət tapmaq,səhvləri
tapmaq,səmərəli yol tapmaq

Yaradıcı təfəkkür -mövcud olanları birləşdirmə,planlaşdırma,proqnozlaşdırma,yeni nümunə və struktur

yaratmaq üçün hissə və bölgülərlə işləmək bacarığı yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirir.

. Yaradıcı təfəkkürün inkişafı üçün nəzərdə tutulan fəaliyyətlər

-hekayə,nağıl,situasiya uydurmaq,sxem model qrafik kitab tərtib etmək, proqnoz vermək,ixtira

etmək,yaratmaq,yeni tətbiq üsulunu tapmaq,dəyişikliklər etmək,quraşdırmaq,yeni şəraitə uyğun hala
gətirmək,mübaliğə etmək(şişirtmə,artırma,böyütmə),simvol şəklində təsvir etmək,proqnozlaşdırmaq,icad
etmək.

Təlimin funksiyaları.

Təlim üç başlıca funksiyanı yerinə yetirir: öyrətmək, tərbiyə etmək və inkişaf etdirmək

Təlimin öyrədici funksiyası şagirdləri proqram dairəsində bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmaqda
ifadə olunur. Təlimdə həm xüsusi (ayrı-ayrı fənlər üzrə), həm də ümumi (bütün fənlər üçün zəruri olan)
bacarıq və vərdişlər aşılanmalıdır. .

Təlimin tərbiyəedici funksiyası təlim prosesində şagirdləri tərbiyə etməkdə ifadə olunur. Gənc nəsildə
vətənpərvərlik, milli iftixar hissi, humanizm və digər ideya-mənəvi keyfiyyətlər tərbiyə etməkdə, onlara
98
yüksək hisslər aşılamaqda təlim əvəzsiz vasitədir. Tərbiyə funksiyası təlimin məzmunu, təşkili formaları
və metodları, müəllimin şəxsi nümunəsi və ünsiyyət prosesi vasitəsilə həyata keçirilir.
Təlimin inkişafetdirici funksiyası təlim prosesində şagirdlərin ümumi inkişafında, psixi proseslərinin
təşəkkülündə ifadə olunur. Təlim özlüyündə şagirdlərin diqqətinin, hafizəsinin, təfəkkür və təxəyyülünün
inkişafını təmin etmir. Bu inkişafı təmin etmək üçün təlimi xüsusi istiqamətləndirmək lazımdır. Müəllim
təlim prosesinin imkanlarından istifadə edərək, gənc nəslin zehni, mənəvi, iradi və emosional inkişafı üçün
əlverişli şərait yaratmalıdır.
Real təlim prosesində təlimin hər üç funksiyası vəhdətdə özünü göstərir. Müəllim təlimin öyrədici,
tərbiyəedici və inkişafetdirici funksiyalarını qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirməklə şagird şəxsiyyətinin
formalaşması və inkişafına kömək göstərə bilər.

Hovard Qardner nəzəriyyəsi

Amerika psixoloqu Howard Gardner tərəfindən 1983-cü ildə təklif

edilən çoxtərəfli intellekt (multiple intelligence) nəzəriyyəsinə görə, bütün insanlar eyni tipli intellektə
malik olmurlar. Hər bir fərd fərqli sahələrdə başqalarından daha üstün intellektə malik ola bilər.
Intellekt (latınca intellectus "anlamaq, dərketmək") – düşünmə və bununla bilik qazanma qabiliyyətini əks
etdirir. İntellekt – düşünmək üçün əqli bacarıq, qərar vermə, abstrakt düşünmə, material mənimsəmə
qabiliyyəti barəsində işlənən termindir. İntellekt çox vaxt şüur üçün də sinonim kimi işlədilir.
İntellekt həm də istənilən məşğuliyyətin uğurlu həyata keçirilməsi və başqa qabiliyyətlərin kökündə duran,
problemlərin dərk edilməsi və həllini yerinə yetirmək qabiliyyəti kimi də başa düşülür.
Bu qabiliyyət çox zaman başqa qabiliyyətlərin köməyi ilə həyata keçirilir. Buraya dərketmə qabiliyyəti,
öyrənmək, məntiqi düşünmək, informasiyaları onların analizi əsasında sistemləşdirilməsi, onların tətbiqini
müəyyənləşdirmək, onlar arasında əlaqəni, qanunauyğunluqları və fərqləri tapmaq və s. kimi keyfiyyətləri
misal göstərmək olar
Howard Gardner intelektin aşağıdakı tiplərini müəyyənləşdirdi onlarıaşağıdakı kimi təyin etdi:
Linqvistik-dilləri öyrənmək qabiliyyətindən, fikrini şifahi və yazılı şəkildə dəqiq ifadə etmək
bacarığından ibarətdir.Linqvistik qabiliyyəti inkişaf etmiş insanların ən çox sevdiyi məşğuliyyət
özlərindən hekayələr,əhvalatlar uydurmaqdır,bu cür uşaqlar dil ədəbiyyat dərslərində daha çox uğur əldə
edə bilərlər
Riyazi məntiq - intellekt problemləri məntiqi analiz etmə, elmi tədqiqat aparmaq qabiliyyətlərindən,
riyazi əməliyyatları aparma bacarığından ibarətdir.Bu cür uşaqlar haqqında əşyalar və hadisələr haqqında
bağlılığı tapıır,səbəb-nəticə əlaqəsini asanlıqla müəyyən edirlər
Vizual məkan-intellekti fəzada obyektlərin bir birinə nəzərən vəziyyətlərini, yerləşməsini müəyyən etmək
və yerdəyişmə zamanı yarana biləcək dəyişikliyi təyin etmək qabiliyyətindən, obrazları və şəkilləri aydın
təsəvvür etmə bacarığından ibarətdir. Bu cür qabiliyyəti olan insanlar rəsmlər,çizgilərlə
düşünür.Xəyallarında gördükləri rəsmləri sözə çevirir,həmçinindinlədiklərinin beyində rəsmini
qurur,öyrəndikləri məlumatları xatırlamaq üçün bu rəsmləri xatırlayırlar.
Kinestetik-intellekti bədənin və onun hissələrinin çevikliyi və qıvraqlığını, ətraflardan (əllər və
ayaqlardan) müxtəlif işləri keyfiyyətlə yerinə yetirmək və yaradıcılıq üçün istifadə etmək qabiliyyətini
99
əhatə edir.Kinestetik qabiliyyət insana hərəkət,jest vəmimikalar vasitəsilə özünü ifadə etmək imkanı
verir.Belə insanlar obyektlərə toxunmağa,daim hərəkətdə olmağa,rəqs etməyə meyillidirlər.
Fərdlərarası(İnterpersonal ) intellekt başqa insanları anlamaq, onların niyyətlərini, hisslərini başa
düşməkdən ibarətdir;Bu intelekt tipinə aid olan insanlar başqalarıyla ünsiyyət qurmağı,dinləməyi sevirlər.
Fərddaxili- intellekt insanın özünü anlaması, öz hisslərini, istəklərini, ehtiyaclarını müəyyən edə
bilməsindən ibarətdir;
Belə insanlar tənha çalışmaqdan zövq alırlar,azadlığa meyillidirlər.
Musiqi-ritmik - intellekti səsin yüksəkliyini, tonunu, ritmini
ayırd etmək, müxtəlif səslərdən kompozisiya yaratmaq, melodiyanı səsləndirmək qabiliyyəti kimi
müəyyən edilir;Beləqabiliyyətə malik olan insanlar musiqi və ritmlərlə düşünür,hər bir şeydə musiqi,ritm
axtarırlar.
Naturalist-intellekt ətraf aləmi, təbiəti başa düşməkdən və onun qanunauyğunluqlarını anlamaqdan
ibarətdir.Belə qabiliyyəti olan insanlar təbiətdəki canlıları tanımağa,canlıların yaradılışı haqqında
düşünməyə meyillidirlər

Təhsildə fəlsəfi baxışlar

Təhsilə dair fəlsəfi baxışların müəyyən olunması biliyin təbiətinə və necə öyrənməyimizə əsaslanır. Qeyd
olunan təhsil fəlsəfələri imkan verir ki, “nəyi” tədris etməyin vacibliyi və kurikulumda təsbiti təmin
olunsun. Unutmaq olmaz ki, hər bir fəlsəfi baxış (proqressivizm, perennializm, essensializm,
ekzistensializm) təhsildə kurikulumun xarakterini dəyişdirən fərqli dəyərləri özündə əks etdirir. Həmin
baxışlara qısa aydınlıq gətirməyi məqsədəuyğun saymaq olar

Proqressivizm tərəfdarlarının baxışlarına görə, təhsilin məzmununa əhəmiyyət verilməli, şagirdlər

problemin həllində mərkəzdə olmalı, ideyaları fəal təcrübə yolu ilə sınaqdan çıxarmalıdırlar:

Perennializm fəlsəfəsinə görə, təhsil də insan təbiəti kimi dəyişməzdir. Təhsil həyat üçün hazırlıqdır.
Şagirdlərə strukturlu təhsil vasitəsi ilə dünyanın quruluşu öyrədilməlidir. Müəllim izah edir və deyir.
Şagird passiv qəbul edəndir. Məktəb mühitində bütün dəyişikliklər səthidir:

Essensializm fəlsəfəsində biliklər şagirdlərə sistemli və nizamlı qaydada ötürülməlidir. Təhsil praktik
xarakter daşımalı və şagirdləri cəmiyyətin dəyərli üzvü olmağa hazırlamalıdır:

Ekzistensializm fəlsəfi baxışlara malik olanların dünya haqqında fikirləri subyektiv səciyyə daşıyır.
Onların fikirlərinə görə, dünya həqiqətdir, həqiqət isə insanın məsələyə yanaşmasından asılıdır.
Ekzistensialistlər düşünürlər ki, məktəb şagirdlərə özlərini tanımağa və cəmiyyətdə öz yerlərini müəyyən
etməyə köməklik göstərən məkandır.

Kurikulumun tətbiqində bizim təhsilə dair fəlsəfi baxışlarımız proqressivizm tərəfdarlarının ideyaları ilə
üst-üstə düşür. Çünki proqressivizm tərəfdarları fəal təlimə önəm verərək, öyrənən müəyyən məsələ və
hadisələri sistematik və qısa müddətdə dərk edir. Qərar verərkən fikirlərin paylaşması, şagird-müəllim
münasibətlərinin planlaşdırılması, kitablardan daha çox vasitə kimi istifadə olunması bu fəlsəfi cərəyanın
mühüm aspektlərini təşkil edir.

100
 MÜƏLLİMLƏRİN YERDƏYİŞMƏSİ VƏ YA İŞƏ QƏBULU ÜÇÜN NƏZƏRDƏ
TUTULMUŞ
MÜSAHİBƏ PROQRAMI
1.Peşəkar kompetensiyalar
1.1. Pedaqoji-psixoloji biliklər (pedaqoji proses, pedaqoji prosesin təşkili və idarə
edilməsi,müasir dərs və ona verilən tələblər,müəllim-şagird münasibətləri,təhsilalanların yaş və
fərdi xüsusiyyətləri,tərbiyə işinin təşkili.
1.2. “Ümumtəhsil məktəblərinin nümunəvi Nizamnaməsi”ndə təlim-tərbiyə prosesinin təşkili,
təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri;
1.3. “Ümumi təhsilin dövlət standartları və proqramları (kurikulumlar)”nda ümumi təhsilin
məzmununa verilən tələblər, təhsilverənlərin keyfiyyət göstəriciləri və təhsil proqramlarının
(kurikulumların) tərkib hissələri.
1.4. Metodiki biliklər (dərsin planlaşdırılması, yeni fənn kurikulumları, təlim nəticələri, müasir
təlim strategiyaları, yeni qiymətləndirmə sistemi);
1.5. İxtisas üzrə bilik və bacarıqlar (hər hansı mövzu üzrə fikir mübadiləsi, ixtisas üzrə ən yeni
nailiyyətlər);
1.6. Peşə fəaliyyətində innovativ təcrübələrdən istifadə bacarıqları (pedaqoji innovasiyalar və
onlardan istifadə).
2. Təhsil sahəsi üzrə məlumatlılıq, ümumi dünyagörüşü
2.1. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda təhsil sahəsində dövlət
siyasətinin əsas prinsipləri, təhsilin əsas məqsədi, təhsilin məzmununa və təşkilinə dair ümumi
tələblər, ümumi təhsillə bağlı məsələlər;
2.2. "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda ümumi təhsil, o
cümlədən müəllim peşəsi ilə bağlı strateji hədəflər və nəzərdə tutulan tədbirlər;
2.3. Müəllimlərin etik davranış qaydaları.
2.4. Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti ilə bağlı ən vacib biliklər;
2.5. Ölkədə və dünyada baş verən və tarixi əhəmiyyət daşıyan hadisələr, tədbirlər, təhsil və
iqtisadi sahədə inkişaf tendensiyaları barədə məlumatlılıq.
3. Psixoloji hazırlıq
3.1. Analitik təhlil aparmaq, məntiqi nəticə çıxarmaq qabiliyyəti;
3.2. Nitq qabiliyyəti (aydın, dəqiq və ifadəli danışıq) və dinləmə bacarığı;
3.3. Emosional stabillik, situasiyanı adekvat qiymətləndirmə bacarığı;
3.4. Səmimilik, özünüqiymətləndirmə, özünütənqid keyfiyyətləri.
İstifadə olunması tövsiyə edilən mənbələrin siyahısı:
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası;
2. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;
3. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli 13 nömrəli Sərəncamı ilə
təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”;
4. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 19 yanvar 2015-ci il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq
edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın həyata
keçirilməsi ilə bağlı Fəaliyyət Planı”;
5. “Təhsil sahəsi işçilərinin qulluqçu vəzifələrinin Vahid Tarif-İxtisas sorğu kitabçası”;
6. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 13 yanvar 2011-ci il tarixli 5 nömrəli Qərarı ilə
təsdiq edilmiş "Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi";
7. "Pedaqoji profilli ixtisaslar üzrə ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş və ümumi
təhsil müəssisələrində işə başlamış gənc mütəxəssislər üçün əlavə güzəştlər və stimullaşdırıcı
tədbirlərin müəyyən edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2010-cu
il 14 aprel tarixli 67 nömrəli Qərarı
8. “Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramları (kurikulumları)” haqqında
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2010-cu il 3 iyun tarixli 103 nömrəli Qərarı

101
9. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 22 iyun 2010-cu il tarixli 115 nömrəli
Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Ümumi təhsilin təhsil səviyyələri üzrə müddəti, bir səviyyədən digər
səviyyəyə keçid Qaydaları”
10.“Təhsil müəssisələrinin pedaqoji işçilərinin dərs yükü normalarının müəyyən edilməsi
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 24 noyabr 2010-cu il tarixli 215
nömrəli Qərarı
11.“Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası»nın
təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 13 yanvar 2009- cu
il 9 nömrəli Qərarı
12.“Müəllimlərin etik davranış qaydaları” barədə Azərbaycan RespublikasıTəhsil Nazirliyinin 6
noyabr 2014-cü il tarixli Kollegiya Qərarı
13.Elektron mənbələr: www.edu.gov.az; http://portal.edu.az/; http://www.muallim.edu.az/.

Qeyd:Müsahibə mərhələsinə hazırlıq üçün lazım olan sənədlər aşağıda öz əksini trapmışdır.

Pedaqoji proses.
pedaqoji prosesin təşkili və idarə edilməsi
“Pedaqoji proses”(dərs prosesi) anlayışı pedaqoji ədəbiyyatda əsasən belə təqdim olunur:
Qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün müəllimlərlə şagirdlərin qarşılıqlı təsirinə
pedaqoji proses deyilir. Pedaqoji proses dedikdə, şəxsiyyətin tərbiyəsi, təhsili, təlimi və
inkişafı ilə bağlı aparılan bütün məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil işlər nəzərdə tutulur.
Pedaqoji prosesin müxtəlif sahələri - tərbiyə, təhsil, təlim və şəxsiyyətin inkişafı bir-biri ilə sıx
vəhdət təşkil edir, bir-birini tamamlayır. Təlim və təhsil şəxsiyyətin tərbiyəsinə, ümumi və psixi
inkişafına güclü təsir göstərir. Tərbiyə və inkişaf prosesi isə, öz növbəsində, təlim və təhsil
prosesinə - şagirdin zehni işdə daha səylə çalışmasına, fəallığına, borc və məsuliyyət hissinin
güclənməsinə kömək edir.
Pedaqoji proses əvvəlcədən müəyyən olunmuş nəticələri əldə etmək üçün müəllimlərin
əlaqələndirici, istiqamətverici, məsləhətçi, şagirdlərin isə tədqiqatçı, təcrübəçi, yaradıcı
subyektlər kimi qarşılıqlı əməkdaşlıq fəaliyyətləri əsasında aşağıdakı prinsiplər nəzərə alınmaqla
qurulur:
pedaqoji prosesin tamlığı - pedaqoji prosesdə təlim məqsədləri kompleks
(inkişafetdirici, öyrədici, tərbiyəedici) həyata keçirilir, real nəticələrlə yekunlaşan müəllim və
şagird fəaliyyətini əhatə edir;
təlimdə bərabər imkanların yaradılması - bütün şagirdlərə eyni təlim şəraiti yaradılır
və pedaqoji proses onların potensial imkanları nəzərə alınmaqla tənzimlənir;
şagirdyönümlülük - şagird pedaqoji prosesin mərkəzində dayanır. Bütün tədris və təlim
işi şagirdlərin maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, onların istedad və qabiliyyətlərinin,
potensial imkanlarının inkişafına yönəldilir;
inkişafyönümlülük - şagirdlərin idrak fəallığı izlənilir, nailiyyətləri təhlil edilir, bilik,
bacarıq və vərdişlərinin inkişaf səviyyəsi tənzimlənir;
fəaliyyətin stimullaşdırılması - pedaqoji prosesin səmərəli və effektiv qurulması,
şagirdlərin təlimə marağının artırılması üçün onların fəaliyyətindəki bütün irəliləyişlər qeyd
olunur və dəyərləndirilir, nəticə etibarı ilə şagirdlərin daha uğurlu təlim nəticələrinə
istiqamətləndirilməsi təmin olunur;
dəstəkləyici mühitin yaradılması - pedaqoji prosesin münasib maddi-texniki baza
əsasında və sağlam mənəvi-psixoloji mühitdə təşkil edilməsi keyfiyyətin və səmərəliliyin
yüksəldilməsi üçün əlverişli və təhlükəsiz təlim şəraiti yaradır.

102
 Müasir dərs.

Müasir zamana uyğun olaraq,hər sahədə olan inkişafı,insanların ehtiyac və maraqlarını nəzərə
alaraq müasir dərs prosesi də təhsilin inkişafı üçün müəyyən dəyişikliklərin nəzərə alınmasını
tələb edir:

Təhsilalanlara subyekt kimi,şəxsiyyət kimi yanaşma;

onların maraqlarının nəzərə alınması;

İKT texnologiyalarından geniş istifadə olunması;

Daim psixoloji olaraq dəstəklənmə;

Pedoqoji prosesin iştirakçıları arasında dialoqa üstünlük verilməsi;

Kollektiv(qruplarla) fəaliyyətə üstünlük vermə;

Sağlam,psixoloji təlim mühitinin yaradılması;
İnformasiya bolluğunun təşkil olunması;
Şagirdin real həyata hazırlanmasının əsas məqsəd kimi götürülməsi;
İnteqrasiya imkanlarından geniş istifadə olunması;
şagirdlərin (məktəbdaxili və məktəbdənkənar)müxtəlif tədbirlərə cəlb olunması,şagirdlərdə
müasir dünya görüşünün formalaşdırılması
Müəllimin pedoqoji qabiliyyətləri
Pedaqoji fəaliyyətin başlıca istiqamətlərini şagirdlərin təlimi, təhsili, tərbiyəsi, inkişafı və
formalaşması təşkil edir. Bu işlərin hər birində müəllim çox konkret işlər görür. O, özü bu
başlıca funksiyanı nə qədər dərindən başa düşsə öz şagirdlərinə də bir o qədər müstəqillik,
təşəbbüskarlıq, sərbəstlik verər. Müəllimin pedaqoji qabiliyyətləri yeddi qrupa ayrılır:
1. Təşkilatçılıq qabiliyyəti – müəllimin uşaqları birləşdirmək, onları məşğul etmək, vəzifələri
bölüşdürmək, işi planlaşdırmaq, görülən işə yekun vurmaq və s. bacarığında özünü göstərir.
2. Təlim (öyrətmək, didaktik) qabiliyyəti – tədris materialının əyani vasitələri, avadanlığı
seçmək və hazırlamaq, tədris materialını başa düşülən şəkildə, aydın, ifadəli, inandırıcı nəql
etmək, tədris – idrak fəallığını yüksəltmək, idrak maraqlarını və onların mənəvi tələbatlarını
stimullaşdırmaq bacarığı daxildir
3. Perseptiv qabiliyyət – şagirdlərin daxili aləmini görmək bacarığında onların emosional
vəziyyətini obyektiv qiymətləndirməkdə psixikasının xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaqda özünü
göstərir.
4. Kommunikativ (ünsiyyət) qabiliyyəti – müəllimin şagirdlər, onların valideynləri, həmkarları,
tədris müəssisəsinin rəhbərləri ilə pedaqoji cəhətdən məqsədyönlü münasibət qura bilməsində
özünü göstərir.
5. Suqqestiv (təlqinedici) qabiliyyət – şagirdlərə emosional – iradi təsir göstərməkdən ibarətdir.
6. Tədqiqatçılıq qabiliyyəti – pedaqoji situasiyaları və prosesləri dərk etmək və obyektiv
qiymətləndirmək bacarığıdır.
7. Elmi-idraki qabiliyyət – seçdiyi sahə üzrə elmi bilikləri mənimsəmə qabiliyyətidir.

103
Müəllim-şagird münasibətləri
Pedoqoji prosesin əsas amili müəllim-şagird münasibətləridir.Təlimdə keyfiyyətin əldə
olunmasıüçün psixoloji xüsusiyyətləri dərindən bilmək vacibdir. Müəllimin vəzifəsi şagirddə
bilik-bacarıq formalaşdırmaqla məhdudlaşmır,müəllim gələcək nəsli real həyata
hazırlayır,cəmiyyət içərisində sağlam düşüncəli,tərbiyəli,vətənpərvər,xalqına,dövlətinə,ailəsinə
xeyirli bir vətəndaş yetişdirmək kimi müqəddəs vəzifə daşıyır.Bütün bunların düzgün
formalaşması üçün müəllimlə şagird arasında düzgün münasibət qurulmalıdır.
Müəllim bütün hallarda, xüsusən "müəllim - şagird" münasibətlərinin qurulmasında pedaqoji
taktı - nəzakəti, onun davranışına verilən etik tələbləri gözləməli, şagirdlərin şərəf və ləyaqətinə
hörmət bəsləməli, onlara münasibətdə ədəblə davranmalıdır.

Müəllim və şagird arasında qarşılıqlı hörmət, sevgi olmalıdır ki, müəllim şagirdə nəzakətlə və
eyni zamanda ciddi yanaşmağı bacarsın. Müəllim şagirdi bir şəxsiyyət kimi görməli, onun
mənliyinə, şəxsiyyətinə toxunan söz deməməli, hərəkət etməməlidir. Şagird passiv olarsa,
yoldaşları ilə münasibət qurmaqda çətinlik çəkərsəmüəllim pedaqoji metodlarından istifadə edib,
şagirdlər arasında xoş, isti münasibət yaratmalı, onları düzgün şəkildə maarifləndirməlidir.
Düzgün qurulmuş müəllim - şagird münasibətləri şagirdlərin təlim marağının artmasında mühüm
vasitədir. Qarşılıqlı ünsiyyət şagirdlərin fəallığını artırır, kollektiv şəkildə işləməyə istiqamət
verir. Müəllimdə bu tip keyfiyyətlərin olmaması təhsil sistemində şagird - müəllim
problemlərinin yaranmasına gətirib çıxarır.
Müəllim həm də yaxşı psixoloq olmağı bacarmalıdır.Hər bir şagirdin fərdi xüsusiyyətlərini
nəzərə alaraq ona yanaşmalıdır.Öz mədəni və anlayışlı davranışı,düzgün,səlis nitqi,düzgün
ünsiyyət vasitələri ilə şagirdlərə yanaşaraq ilə onlara real örnək olmalıdır.Bu zaman şagirdlər də
müəllimə eyni formada-hörmətlə yanaşacaqdır.Şagirdlərlə münasibətlərin düzgün qurulması
üçün valideynlərlə əməkdaşlıq mütləqdir.Çünki təlim və tərbiyənin düzgün qurulmasının tək
məsuliyyətini müəllim daşımır.
Şagirdlərdə yaş və fərdi xüsusiyyətləri
Kiçikyaşlı məktəblilərin yaş xüsusiyyətləri:
Kiçikyaşlı məktəblilər ibtidai sinifləri əhatə edir.Bura 6-10 və ya 7-11 yaşa qədər uşaqlar
daxildir.Kiçik yaşlı məktəblilərin fizioloji xüsusiyyətləri onunla səciyyələnir ki,bu yaş dövründə
uşaqlarda əzələ lifləri surətlə inkişaf edir,bərkiyir,əzələlərin qüvvəsi artır və sümükləşmə prosesi
sürətlənir.Onların boyu ildə 5 sm-ə qədər artır.Uşaqlar bu yaş dövründə çox mütəhərrik
olur,saatlarla oynamaqdan yorulmurlar. Bu isə əzələlərin sürətli inkişafı ilə əlaqəli olur.
Kiçikyaşlı şagirdlərin fiziki inkişaf xüsusiyyətlərindən biri də baş beynin həm çəki,həm də
quruluş etibarı ilə çox sürətlə inkişaf etməsidir.
Beləliklə, buşaqlar ibtidai siniflərdə oxuduqları müddətdə onların əzələləri
möhkəmlənir,fiziki keyfiyyətləri artır.
Kiçikyaşlı şagirdlərin psixi inkişafının da özünəməxsus keyfiyyətləri vardır.Bu yaş dövründə
uşaqların iradi(ixtiyari)diqqəti nisbətən zəif inkişaf etmiş olur.Onlar uzun müddət fikirlərini
toplamaqda çətinlik çəkir,diqqətlərini iki iş üzərində bölə bilmirlər.Ona görə valideyn və
müəllim uşaqlarının diqqətinin formalaşmasına qayğı və diqqət göstərməlidir.Ona görə
ki,"diqqət ruhumuzun elə bir yeganə qapısıdır ki,şüurumuzda olan hər şey mütləq buradan
keçir.Deməli,təlimin heç bir kəlməsi bu qapıdan keçmədən uşağın ruhuna dail ola
bilməz".Uşağın diqqəti isə onun marğı ilə çox əlaqədardır.Maraq diqqətin güclənməsinə səbəb
olur.Bu yaşda olan uşaqlar çox məsələlərlə maraqlanır,çoxlu çətin suallar verirlər.Belə suallara
cavab vermək mütləqdir.
Uşaqlarda mənəvi dəyərlər məhz bu yaşda formalaşır.Ətrafdakılarına,dövlət rəmzlərinə
hörmətlə yanaşmağı,mehriban,qayğıkeş,zəhmətkeş olmağı,yaxşı və pis xüsusiyyətləri bir-
birindən ayırd etməyi bu yaşda öyrənirlər.
Bu yaş səviyyəsində olan uşaqlar müxtəlif müqayisələr,sadə şəkildə ümumiləşdirmələr
aparmağa və nəticələr çıxarmağa,məsələ həll etməyə - bir sözlə, düşünməyə qabildirlər.Bu yaş
104
dövründə olan şagirdləri öyrəndiklərini praktiki şəkildə həyata keçirməyə cəlb etmək
lazımdır.(A.Həsənov,Ə.Ağayev.Pedoqogika."Nasir" nəşriyyatı,2007)
Yeniyetmə yaşının xüsusiyyətləri. Yeniyetməlik dövründə bir sıra anatomik-
fizioloji xüsusiyyətlər özünü göstərir: boy sürətlə (ildə 6-8 sm) artır, ürək-damar sistemi isə zəif
inkişaf edir, cinsi yetişmə baş verir. Nəticədə, yeniyetmələr tez yorulur, bəzən də hövsələsiz və
əsəbi olurlar.Bu yaşda psixi inkişafda yeni keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir: yeniyetmələrdə
məntiqi hafizə, ixtiyari diqqət, mücərrəd təfəkkür, təxəyyül inkişaf edir. Yeniyetmə yaşında bəzi
yeni psixoloji törəmələr özünü göstərir. Buraya böyüklük hissi, qızlarla oğlanların dostluğu,
kollektivdə yaxşı mövqe tutmaq və məşhurlaşmaq meyli, özünüdərketmə tələbatı və s.
daxildir.Yeniyetmələr özlərini böyüklər kimi aparmağa çalışır, özlərinə qarşı böyüklər kimi
münasibət tələb edirlər. Yeniyetmələrdə ünsiyyət və özünütəsdiq tələbatı güclüdür. Buna görə də
məktəb və ailə onları birgə tədbirlərə, ictimai-faydalı işlərə, əmək və ünsiyyətə geniş cəlb
etməklə bu əsas tələbatın ödənməsinə şərait yaratmalıdır.Yeniyetmələr kollektivdə layiqli mövqe
tutmağa can atırlar. Bu, özünütəsdiqin bir vasitəsidir. Yoldaşlarının yanında nüfuzdan düşmək,
şərəf və ləyaqətini itirmək - yeniyetmə üçün ən böyük faciədir. Yeniyetmələrin həyatında
kollektivin ictimai rəyi, yoldaşların fikirləri böyük təsirə malikdir. Bu yaşda yoldaşlıq və dostluq
hissi güclənir və yeni məna kəsb edir. Yeniyetmələr dostluğa yüksək tələblər verirlər. Qızlarla
oğlanların dostluğu baş qaldırır. Bu, böyüklük hissi və başqa cinsi öyrənmək tələbatı ilə bağlıdır.
Belə dostluqdan qorxmaq lazım deyil; bu, sevgi yox, əsl dostluqdur, bacı-qardaş münasibətinə
bənzəyir. Yeniyetmələrin açıq, kollektiv dostluğuna şərait yaratmaq lazımdır. Qızla oğlanın
dostluğunu ələ salmaq, qadağan etmək olmaz. Əks halda o, xəlvəti dostluğa çevrilər və
arzuolunmaz nəticələr verə bilər.
Yeniyetmələrdə hisslər güclü təzahür edir: onlarda adətən hövsələsizlik, çılğınlıq,
tündxasiyyətlilik özünü göstərir. Bəzi yeniyetmələrin özlərini ələ ala bilməməsi, davranış və
rəftarlarında kobudluq və kəskinlik, özünənəzarətin zəifliyi bununla bağlıdır. Yeniyetmə
neqativizmi çox zaman yorğunluqdan, ədalətsizlikdən, kollektiv və yoldaşlarının mənfi
münasibətindən irəli gəlir. Müəllim və valideynlər mənfi emosiyaları aradan qaldırmaqda və
müsbət hisslərin möhkəmlənməsində yeniyetməyə kömək göstərməlidirlər.
Yeniyetmələrin müəyyən qismində (xüsusən oğlanlarda) təlimə maraq azalır. Bunun qarşısını
almaq üçün onlarda təlimə müsbət motivlər, təlimə maraq və tələbat aşılamaq, özünütəsdiq
tələbatını ödəmək, xarici və daxili stimulları gücləndirmək, onları özünənəzarətə, kiçik
məktəblilərin təliminə köməyə cəlb etmək faydalıdır.
Yeniyetmələr arasında bəzən intizamsızlıq, qanunpozma halları müşahidə olunur. Bu isə, adətən,
ailələrdə qeyri-normal tərbiyə şəraiti ilə, münaqişələrlə, yeniyetmə nəzarətsizliyi, onların mənfi
təsir altına düşməsi ilə bağlıdır. Belə halların qarşısını almaq üçün yeniyetmələrin asudə vaxtını
səmərəli təşkil etmək, onları idmana, incəsənətə, mütaliəyə, ictimai işlərə, sosial ünsiyyətə cəlb
etmək lazımdır.Yeniyetməlik uşaqlıqdan gəncliyə keçid dövrüdür: onlarda həm uşaqlıq, həm də
gənclik əlamətləri özünü göstərir. Keçid dövründə müəyyən çətinliklər olur. Əsas çətinlik
böyüklərlə yeniyetmələrin münasibətindəki çətinlikdir. Yeniyetmələrin yaş xüsusiyyətlərini
nəzərə almaqla, onların tələbatlarını ödəmək üçün şərait yaratmaqla, onlarla düzgün ünsiyyət
qurmaqla, onları faydalı işlərə cəlb etməklə bu çətinlikləri aradan qaldırmaq mümkündür.
Təhsilalanların fərdi xüsusiyyətləri.
Tərbiyə işinin təşkili.
Məktəbdə təlim-tərbiyə işinin yüksək səviyyədə olması üçün məktəb rəhbərləri,müəllimləri və
sinif rəhbərləri şagirdlərin yaş və fərdi xüsusiyyətlərini yaxşı bilməlidirlər.K.D.Uşinski deyirdi
ki,tərbiyəçi insanı həqiqətdə olduğu kimi bilməli,onun bütün zəif və qüvvətli cəhətləri ilə,bütün
gündəlik xırda ehtiyacları və eləcə də bütün ruhi təbiətləri ilə tanış olmalıdır.Bu isə o deməkdir
ki,müəllim şagirdləri hərtərəfli öyrətməlidir.Onlar hər bir şagirdin necə inkişaf etdiyini,onların

105
görmə və eşitmə qabiliyyətlərini,bir-birilə dostluq münasibətini bilməlidir.Şagirdləri öyrənərkən
aşağıdakı tələbləri nəzərə almaq lazımdır:
1.Şagirdlərin öyrənilməsi uğurlu tərbiyə və təlimin əsasıdır.
2.Şagirdlərin öyrənilməsi planlı və sistemli həyata keçirilməlidir.
3.Şagirdləri öyrənərkən müxtəlif metod və vasitələrdən istifadə edilməlidir.
4.Şagirdləri öyrənərkən onların həyat və fəaliyyətinin bütün cəhətləri nəzərə
alınmalıdır.Şagirdlərin mənəviyyətini,onların xarakter əlamətlərinin öyrənilməsi yalnız təlim-
tərbiyə prosesi ilə məhdudlaşmır.Məktəblinin ev şəraitini öyrənmədən,kiminlə dostluq
etdiyini,maraqlarını,arzu və istəklərini bilmədən şagirdin şəsiyyəti haqqında düzgün nəticə
çıxarmaq olmaz.
5.Uşağı tanımadan-onun əqli inkişafını,təfəkkürünü,marağını,həvəsini,qabiliyyətini,meyillərini
bilmədən tərbiyə etmək olmaz.
Şagirdləri hansı metdodlaın köməyi ilə öyrənmək olar?Bunun üçün birinci metod
müşahidədir.Müşahidə etməklə müəllim şagirdin nə ilə maraqlandığını,kiminlə dostluq
etdiyini,böyüklərə və kiçiklərə necə münasibət bəslədiyini görür.Şagirdi hər hansı bir hərəkətə
təhrik edən motivləri araşdırır,müəyyən ümumiləşdirmələr aparır.
Şagirdləri öyrənməyin ikinci metodu müsahibədir.Müəllim müsahibə zamanı şagirdlərlə səmimi
olmalıdır ki,onlar öz sirlərini ona deyə bilsinlər.Müsahibəni şagirdin özü,valideyni,yoldaşları və
digər müəllimlərlə aparmaq olar.Bunların sırasında müəllim daha düzgün məlumatı şagirdin
yaxın dostundan ala bilər.

Ümumi təhsilin məzmununa verilən tələblər.

Ümumi təhsilin məzmunu fərdin, cəmiyyətin, dövlətin maraq vətələbatlarını, milli və

ümumbəşəri dəyərləri əks etdirməklə humanistlik,dünyəvilik, varislik, inteqrativlik prinsipləri
əsasında muəyyən edilir.
Ümumi təhsilin məzmunu təhsilalanların yaş, fizioloji, psixolojixususiyyətləri nəzərə alınmaqla
onların dünyagörüşünün və şəxsiyyətininformalaşmasını, bazar munasibətlərinin tələblərinə
uyğun zəruri bilik vəbacarıqlara yiyələnməsini, əqli, fiziki, mənəvi, estetik inkişafını, müstəqil
əmək vətəhsil həyatına hazırlanmasını, cəmiyyətin faydalı və məhsuldar üzvünəçevrilməsini
təmin edir.
Ümumi təhsilin məzmununa dair ümumi tələblər aşağıdakılardır:
 təhsilin məzmununu təhsilalanın və cəmiyyətin tələbatına, dövlətin təhsilsiyasətinə
uyğunlaşdırmaq;
 məzmunu nəticəyönümlülük, şəxsiyyətyönümlülük,şagirdyönümlülük,inteqrativlik
prinsipləri əsasında müəyyənləşdirmək;
 təhsilalanların təlim marağını, potensial imkanlarını, sağlamlığınıntəhlükəsizliyini nəzərə
almaqla onlara davamlı inkişaflarını təmin edən, müstəqilhəyatda lazım olan zəruri
biliklərin və əqli, informativ-kommunikativ, psixomotorbacarıqların aşılanmasını təmin
etmək;
 təhsilin məzmununa şagirdlərin ümumi inkişafına xidmət etməyən, tətbiqixarakterdə
olmayan, məzmunu ağırlaşdıran məlumatyonumlu məsələlərin daxil edilməsinə yol
verməmək.
Ümumi təhsil pilləsində təhsilverənlərin
keyfiyyət göstəriciləri
Ümumi təhsilin həyata keçirildiyi müəssisələrə, bir qayda olaraq,pedaqoji-ali təhsilli
mütəxəssislər qəbul edilirlər.
Pedaqoji kadrlar ümumi təhsil müəssisələrində işə bilavasitə özixtisasları üzrə qəbul olunurlar.
106
Zəruri hallarda ucqar yaşayış ərazilərində yerləşən ümumi təhsilmüəssisələrinə pedaqoji orta-
ixtisas təhsilli şəxslərin qəbuluna, habelə ixtisaslıpedaqoji kadr çatışmadığı hallarda məzmun və
mahiyyət etibarı ilə yaxın fənlərinmüvafiq ixtisas müəllimi tərəfindən tədrisinə yol verilir.
Cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmuş təhsilverənlərin pedaqojifəaliyyəti davam etdirmələri,
habelə səhhətinin vəziyyətinə görə təhsilverənlərintəlim-tərbiyə müəssisəsində fəaliyyətdən
kənarlaşdırılması müvafiq qanunvericilikaktları ilə tənzimlənir.
Ümumi təhsil sistemində çalışan təhsilverənlər, əsasən, aşağıdakı
keyfiyyət göstəricilərinə malik olmalıdırlar:
 ixtisası üzrə dövrün tələbatına uyğun elmi-nəzəri biliklərə;
 uşaqlarla həssas ünsiyyətqurma və iş bacarığına;
 əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə, pedaqoji etika və mədəniyyətə;
 əməkdaşlıq, tədqiqatcılıq, özünütəhsil və idarəçilik bacarıqlarına;
 yaradıcılıq və sağlam rəqabət tələb edən layihələrdə, müsabiqə və innovativproqramlarda
iştirak etmək qabiliyyətinə;
 öz fəaliyyətini təqdim etmək və qabaqcıl pedaqoji təcrübələrdən bəhrələnməkbacarığına;
 ədalətlilik, məsuliyyətlilik, cavabdehlik keyfiyyətlərinə;
 işlədiyi məktəbdə və ictimaiyyətdə hörmətə və nüfuza.
Təhsilverənlərin keyfiyyət göstəriciləri Azərbaycan Respublikasının NazirlərKabineti tərəfindən
təsdiq edilən attestasiya qaydalarına əsasən müəyyən edilir.
Təhsil proqramlarının tərkib hissələri.
Təhsil proqramı(kurikulum)
Ümumi təhsil üzrə təhsil proqramında (kurikulumda) aşağıdakılar
əhatə olunur:
 ümumi təhsilin səviyyələri üzrə təlim nəticələri və məzmun standartları;
 ümumi təhsilin hər bir səviyyəsində tədris olunan fənlər;
 ümumi təhsilin səviyyələri üzrə həftəlik dərs və dərsdənkənar məşğələsaatlarının
miqdarı;
 ümumi təhsil sistemində pedaqoji prosesin təşkili prinsipləri;
 təlim nailiyyətlərinin (nəticələrinin) qiymətləndirilməsi və monitorinqi;
Baza tədris planları və proqramları Azərbaycan Respublikası TəhsilNazirliyi tərəfindən təsdiq
edilir.
Pedoqoji innovasiyalar.
İnnovasiya fəaliyyəti iqtisadi inkişafı və rəqabətliliyi təmin etmək üçün yeni ideyaların, elmi
biliklərin, texnologiya və məhsulların müxtəlif istehsal və idarəetmə sahələrinə tətbiq
edilməsidir. «İnnovasiya» termin latın dilində «innovato» sözündən olub, «yenilənmə» və
«yaxşılaşma» denəkdir.

İnsan fəaliyyətinin bütün sahələrində olduğu kimi təhsildə də innovasiyaların mühüm rolu
vardır. Təhsildə innovasiya dedikdə müxtəlif yeniliklərin təlim-tərbiyənin məqsəd, məzmun,
metod və formalarına tətbiqi, təhsilin iqtisadiyyati, təşkili və idarə edilməsində pedaqoq və
təhsilalanın müştərək fəaliyyətlərinin yeni biliklər əsasında təşkili nəzərdə tutulur.
Pedoqoji innovasiyalarla,yəni yeniliklərlə təşkil olunan təlim mühiti daha
səmərəli,əlverişlidir. Son illərdə aparılan islahatlar nəticəsində təlimin təşkilində və idarə
olunmasında müxtəlif yeni üsul və formalardan,təlim texnologiyalarından,şagirdlərin maraq və
təlabatına uyğun resurslardan istifadə olunur ki,bunlar pedoqoji innovasiyalar sırasına daxildir.

Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi

107
 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il 13 yanvar tarixli 5 nömrəli qərarı
ilə təsdiq edilmişdir 1. Ümumi müddəalar

1.1. Ümumtəhsil məktəbinin Nümunəvi Nizamnaməsi (bundan sonra - Nümunəvi Nizamnamə)

"Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 29.0.15-ci maddəsinə uyğun olaraq
hazırlanmışdır və tabeliyindən və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq, respublika
ərazisində yerləşən bütün ümumtəhsil məktəblərinin fəaliyyətini tənzimləyir.

1.2. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbi öz fəaliyyətində Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiyasını, "Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununu, bu
Nizamnaməni və digər müvafiq normativ hüquqi aktları rəhbər tutur.

1.3. Bu Nümunəvi Nizamnamə hər bir ümumtəhsil məktəbi üçün fərdi nizamnamənin
hazırlanmasında əsas hesab olunur.

1.4. Dövlət ümumtəhsil məktəbinin yaradılması, yenidən təşkili və ləğvi "Dövlət büdcəsindən
maliyyələşən təlim-tərbiyə və təhsil müəssisələrinin yaradılması, genişləndirilməsi, yenidən
təşkili və ləğv edilməsi Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası
Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 14 may tarixli 67 nömrəli qərarı ilə müəyyən edilmiş qaydada
həyata keçirilir.

1.5. Mülkiyyət formasına görə dövlət ümumtəhsil məktəbləri ilə yanaşı, bələdiyyə və özəl
ümumtəhsil məktəbləri də təşkil edilə bilər.

1.6. Dövlət ümumtəhsil məktəblərində təhsil pulsuzdur.

1.7. Ümumtəhsil məktəbində siyasi partiyaların və dini qurumların strukturlarının yaradılmasına

və fəaliyyətinə yol verilmir.

1.8. Ümumtəhsil məktəblərində təhsilalanların geyim forması hər bir məktəbin öz nizamnaməsi
ilə müəyyən olunur.

1.9. Ümumtəhsil məktəbinin təsisçisinin məsuliyyəti, səlahiyyət dairəsi, təhsil müəssisəsi ilə
qarşılıqlı öhdəlikləri Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi, təsis müqaviləsi və təhsil
müəssisəsinin nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.

Ümumtəhsil məktəbinin təsisçisi ümumtəhsil məktəbinin dövlət qeydiyyatına alınmasına qədər

əmələ gəlmiş, onun yaradılması ilə bağlı olan öhdəliklər üzrə məsuliyyət daşıyır. Ümumtəhsil
məktəbi öz öhdəlikləri üçün ona mənsub olan bütün əmlakla cavabdehdir. Qanunvericilikdə və
ya ümumtəhsil məktəbinin nizamnaməsində nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, ümumtəhsil
məktəbinin təsisçisi (iştirakçısı) ümumtəhsil məktəbinin öhdəlikləri üçün, ümumtəhsil məktəbi
isə təsisçinin (iştirakçının) öhdəlikləri üçün cavabdeh deyildir.

1.10. Ümumtəhsil məktəblərində tədris dili dövlət dili - Azərbaycan dilidir.

1.11. Vətəndaşların və təsisçilərin istəyindən asılı olaraq, Azərbaycan dili, Azərbaycan

ədəbiyyatı, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan coğrafiyası fənləri tədris olunmaq şərtilə ümumtəhsil
məktəblərində tədris müvafiq dövlət təhsil standartları əsasında digər dillərdə də aparıla bilər.

1.12. Ümumtəhsil məktəbində psixoloji, tibbi və iaşə xidməti Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin "Psixoloji-tibbi-pedaqoji komissiya barədə Əsasnamənin təsdiq edilməsi haqqında"
2002-ci il 29 aprel tarixli 74 nömrəli, "Xüsusi təhsil müəssisələri haqqında Əsasnamənin təsdiq
108
edilməsi barədə" 2002-ci il 10 may tarixli 78 nömrəli, "Təhsil müəssisəsində təhsilalanlara
pulsuz tibbi xidmətin göstərilməsi Qaydası"nın təsdiq edilməsi haqqında" 2010-cu il 25 noyabr
tarixli 217 nömrəli və "Təhsil müəssisəsində iaşə və tibb xidmətinin təşkili Qaydası və
Normaları"nın təsdiq edilməsi haqqında" 2010-cu il 25 noyabr tarixli 218 nömrəli qərarlarına
uyğun olaraq həyata keçirilir.

1.13. Ümumtəhsil məktəblərinin maddi-texniki bazası və təhsil infrastrukturu müəyyən edilmiş

normativlərə uyğun olmalıdır.

1.14. Ümumtəhsil məktəbi qanunvericiliyə və öz nizamnaməsinə uyğun olaraq, təhsil birlikləri

və assosiasiyalarına üzv olmaq hüququna malikdir.

1.15. Ümumtəhsil məktəbi hüquqi şəxsdir. Onun müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq, xəzinə
və banklarda hesablaşma hesabı və digər hesabları ola bilər. Ümumtəhsil məktəblərinin hüquqi
ünvanı onların hər birinin nizamnaməsində göstərilir.

1.16. Ümumtəhsil məktəbi mövcud qanunvericilik çərçivəsində inzibati və maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətini həyata keçirməkdə sərbəstdir.

1.17. Ümumtəhsil məktəblərinin maliyyə ili yanvarın 1-dən başlayıb dekabrın 31-də başa çatır.

1.18. Ümumtəhsil məktəbi öz fəaliyyətinə görə vətəndaşlar, cəmiyyət və dövlət qarşısında

məsuliyyət daşıyır.

2. Ümumtəhsil məktəbinin strukturu

2.1. Ümumtəhsil məktəbi ibtidai (I-IV siniflər), ümumi orta (V-IX siniflər) və tam orta (X-XI
siniflər) təhsil səviyyələrini əhatə edir.

2.2. Ümumtəhsil məktəbi ibtidai (I-IV siniflər), ümumi orta (I-IX siniflər), tam orta (I-XI
siniflər) məktəb formasında ayrı-ayrılıqda da təşkil oluna bilər.

2.3. Ucqar kənd yerlərində şagirdlərin sayından asılı olmayaraq, ibtidai və ümumi orta
ümumtəhsil məktəblərinin azkomplektli formada fəaliyyətinə yol verilir.

Şagirdlərin sayı az olan ibtidai siniflərdən komplekt siniflər təşkil olunur.

2.4. Hər il sentyabrda 5 yaşı tamam olan əqli və fiziki cəhətdən normal inkişaf etmiş uşaqların
məktəb təliminə psixoloji cəhətdən hazır olmalarını təmin etmək, habelə azsaylı xalqların
uşaqlarının tədris dili ilə bağlı çətinliklərini aradan qaldırmaq məqsədi ilə ümumtəhsil
məktəblərində müəyyən olunmuş qaydalara əsasən məktəbdə hazırlıq sinifləri açıla bilər.

2.5. Ümumtəhsil məktəbinin I sinfinə hər il sentyabrın 15-dək 6 yaşı tamam olmuş uşaqlar qəbul
edilirlər. Bununla belə, həmin müddətdə 6 yaşı tamam olmayan, lakin xüsusi istedadı ilə
fərqlənən uşaqlar Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin müəyyən etdiyi qaydada I sinfə
qəbul oluna bilərlər.

2.6. Ümumtəhsil məktəblərində siniflər şagirdlərin sayı 20 nəfər olmaqla müəyyən edilir. Zəruri
hallarda ümumtəhsil müəssisələrində mövcud qanunvericiliyin tələbləri gözlənilməklə, siniflər
şagirdlərin sayı 20 nəfərdən az olmaqla müəyyən edilə bilər.

2.7. Ümumtəhsil məktəblərində ümumi orta təhsil icbaridir.

109
 3. Ümumtəhsil məktəbinin fəaliyyətinin əsasları

3.1. Ümumtəhsil məktəbi dövlətin tələbinə görə cinsindən, irqindən, dilindən, dinindən,
milliyyətindən, sosial vəziyyətindən, mənşəyindən asılı olmayaraq, hər bir vətəndaşa ümumi
təhsil almaq imkanını təmin edir.

3.2. Ümumtəhsil məktəbində təhsil dünyəvi xarakter daşıyır, milli zəminə, mütərəqqi pedaqoji
ənənələrə, eləcə də dünya təcrübəsinə əsaslanmaqla fərdin harmonik inkişafına xidmət edir.

3.3. Ümumtəhsil məktəbinin vəzifəsi təhsilalanların meyil, maraq və potensial imkanları, fərdi
xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, onların zəruri biliklərə və həyati bacarıqlara yiyələnməsini,
yaradıcı, milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərə malik sağlam əqidəli, vətənpərvər, müasir
dünyagörüşlü şəxsiyyət kimi formalaşmasını, müstəqil həyatda səmərəli təhsil və əmək
fəaliyyətinə hazırlanmasını təmin etməkdən ibarətdir.

3.4. İbtidai təhsil səviyyəsində şagirdlərə oxu, yazı, hesablama, ünsiyyət bacarıqları aşılanır,
onlarda insan, cəmiyyət və təbiət haqqında ilkin həyati biliklər, xarici dildə sadə ünsiyyət
bacarıqları və məntiqi təfəkkür elementləri, estetik zövq, sadə tətbiqi bacarıq və vərdişlər
formalaşdırılır.

3.5. Ümumi orta təhsil şagirdlərin yazılı və şifahi nitq inkişafının, idrak fəaliyyətinin
gücləndirilməsini, ölkənin tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti, sosial-iqtisadi
infrastrukturu, dünya dövlətləri arasında mövqeyi barədə təsəvvürlərinin genişləndirilməsini,
onlarda informativ-kommunikativ, təhlil və tətbiq, problem həlli, əməkdaşlıq, müstəqil
təhsillənmək, xarici dildə ünsiyyət qurmaq bacarıqlarının, tolerantlıq, milli-mənəvi dəyərlərə
sadiqlik və digər bu kimi keyfiyyətlərin formalaşdırılmasını təmin edir.

3.6. Tam orta təhsil səviyyəsində meyil və maraqları nəzərə alınmaqla, şagirdlərin istedad və
qabiliyyətinin reallaşdırılması üçün lazımi şərait yaradılır, onlarda ünsiyyət mədəniyyəti,
təşkilatçılıq, tədqiqatçılıq, birgə fəaliyyət bacarıqları, obrazlı və tənqidi təfəkkür formalaşdırılır,
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından sərbəst istifadə etmələri, xarici dillərdən
birində (yaxud bir neçəsində) ünsiyyət saxlamaları təmin olunur.

3.7. Ümumtəhsil məktəbi dövlət təhsil proqramlarının (kurikulumlarının) yerinə yetirilməsi üzrə
təşkilati-pedaqoji və metodik tədbirlərin həyata keçirilməsində müstəqildir.

3.8. Ümumtəhsil məktəbində, bir qayda olaraq, əyani təhsilalma forması tətbiq olunur. Müxtəlif
səbəblərdən uzun müddət təhsildən kənarda qalmış şəxslərə, habelə hər hansı bir sahə üzrə
xüsusi istedadı ilə fərqlənən şagirdlərə ümumtəhsil məktəblərində müəyyən olunmuş qaydalar
daxilində həmin sahə üzrə fərdi təhsil təyin edilə bilər.

3.9. "Evdə təhsil almaq hüququ verən xəstəliklərin siyahısının və evdə təhsilin təşkili
Qaydalarının təsdiq edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il
10 may tarixli 77 nömrəli qərarına uyğun olaraq, səhhətinə görə bilavasitə ümumtəhsil
məktəbində təhsil ala bilməyən şagirdlər üçün xüsusi tədris planı əsasında "Evdə təhsil" forması
tətbiq edilir.

3.10. Ümumtəhsil məktəbinin bu və ya digər səbəbdən təhsildən kənarda qalan şagirdləri

müəyyən edilmiş qaydalara əsasən ümumi orta və tam orta təhsil proqramları (kurikulumları)
üzrə sərbəst hazırlaşıb eksternat qaydasında buraxılış imtahanı verərək, təhsil sənədi almaq
hüququna malikdirlər.

110
 4. Ümumtəhsil məktəbində təlim-tərbiyə prosesinin təşkili

4.1. Ümumtəhsil məktəbində təhsil prosesi öyrədici, tərbiyəedici və inkişafetdirici xarakter

daşıyır.

4.2. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, bütün ümumtəhsil məktəblərində təlim-tərbiyə

prosesi dövlət standartlarına uyğun hazırlanmış müvafiq təhsil proqramları (kurikulumları)
əsasında həyata keçirilir.

4.3. Pedaqoji prosesin "müəllim-şagird" əməkdaşlığı üzərində qurulması, müasir təlim

strategiyalarının və çevik qiymətləndirmə mexanizmlərinin məqsədyönlü tətbiqi, şagirdlərin
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından səmərəli istifadə etmələri təlim-tərbiyənin
keyfiyyətinin yüksəldilməsində başlıca istiqamətlərdən hesab olunur.

4.4. Ümumtəhsil məktəbinə kütləvi şagird qəbulu məktəbdə yaradılmış komissiyalar vasitəsilə I
və X siniflər üzrə aparılır.

4.5. Ümumtəhsil məktəbinin I sinfinə qəbul üçün uşağın doğum haqqında şəhadətnaməsinin
surəti və sağlamlığının vəziyyəti barədə müəyyən edilmiş nümunədə arayış təqdim olunur.

4.6. Ümumtəhsil məktəbinin X sinfinə qəbul üçün əsas sənəd ümumi orta təhsil haqqında
şəhadətnamə hesab edilir.

4.7. Tam orta təhsil səviyyəsində təhsil təmayüllər üzrə (humanitar, texniki, təbiət və digər)
təşkil olunur.

4.8. Azərbaycan Respublikasında yaşayan xarici vətəndaşlar və vətəndaşlığı olmayan şəxslər

ümumtəhsil məktəbinə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Azərbaycan Respublikası
vətəndaşları üçün müəyyən etdiyi qaydalara uyğun qəbul olunurlar.

4.9. Ümumtəhsil məktəbində dərs məşğələləri, bir qayda olaraq, sentyabrın 15-də başlayıb mayın
31-də başa çatır. Dərs ili iki yarımilə bölünür:

birinci yarımil - 15 sentyabr - 29 dekabr;

ikinci yarımil - 6 yanvar - 31 may.

4.10. Dərs ili ərzində aşağıdakı tətillər müəyyən edilir:

6 gün payız tətili (12-17 noyabr);

7 gün qış tətili (30 dekabr - 5 yanvar);

8 gün yaz tətili (17-24 mart).

4.11. Birinci siniflər üçün 6 günlük (12-17 fevral) əlavə tətil müəyyən edilir.

4.12. Yaranmış şəraitdən və vəziyyətdən asılı olaraq, yerli təhsil orqanları ilə razılaşdırmaqla,
tətil günlərində dəyişiklik edilə bilər.

4.13. Ümumtəhsil məktəbində dərslər və dərsdənkənar məşğələlər direktor tərəfindən təsdiq

olunmuş cədvəl üzrə aparılır.
111
4.14. Dərs məşğələsinin müddəti hazırlıq siniflərində 35, digər siniflərdə 45 dəqiqə müəyyən
edilir.

4.15. Ümumtəhsil məktəbində təhsilverənlərin və təhsilalanların attestasiyasının, o cümlədən

yekun attestasiyasının keçirilməsi qaydaları səlahiyyətləri üzrə Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti və Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

4.16. İbtidai təhsil səviyyəsində tədris proqramlarının yerinə yetirilməməsinə görə şagirdlərin
təkrar sinifdə saxlanmasına yol verilmir. Həmin şagirdlər psixoloji-tibbi-pedaqoji komissiyanın
qərarı ilə digər tədris proqramları ilə təhsilə cəlb olunurlar.

4.17. İbtidai sinif şagirdlərinin təkrar sinifdə saxlanması üçün yeganə əsas uzunmüddətli
xəstəlik, yaxud məktəbdən yayınma hesab edilir.

4.18. Ümumtəhsil məktəbində təlim-tərbiyə işləri planlaşdırılarkən, şagirdlərin meyil və

marağına uyğun dərnək və məşğələlərin, elmi cəmiyyətlərin, klub və studiyaların təşkilinə,
onların milli-mənəvi, əxlaqi dəyərlər zəminində formalaşmasına yönəlmiş tədbirlərin həyata
keçirilməsinə, habelə psixoloji cəhətdən gərgin ailə mühitində böyüyən uşaqlarla iş prosesində
mütərəqqi pedaqoji yanaşmaları əks etdirən formaların tətbiqinə xüsusi diqqət yetirilir.

4.19. Ümumtəhsil məktəbində şagirdlərin təşkilatlanmasını, onlarda icraçılıq, təşkilatçılıq və

ilkin idarəetmə bacarıqlarının formalaşmasını təmin etmək məqsədi ilə birliklər, eləcə də
qanunvericilik əsasında fəaliyyət göstərən uşaq və gənclər ictimai təşkilatlarının orqanları
yaradıla bilər.

5. Ümumtəhsil məktəbinin idarə olunması

5.1. Ümumtəhsil məktəbinin idarə olunması aşkarlıq, şəffaflıq və demokratiklik prinsiplərinə

əsaslanır.

5.2. Ümumtəhsil məktəbində ali idarəetmə orqanı ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən pedaqoji
şura hesab olunur. Pedaqoji şuranın əsasnaməsi Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
tərəfindən təsdiq edilir.

5.3. Ümumtəhsil məktəbinin idarə olunmasının demokratikliyini və şəffaflığını təmin etmək

məqsədi ilə məktəbdə idarə və özünüidarə orqanları (ümumi yığıncaq, himayəçilər, pedaqoji,
elmi-metodiki, valideynlər, təhsilalanlar, valideyn şuraları və s.) yaradıla bilər.

5.4. Ümumtəhsil məktəbinə Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən təyin olunan
direktor rəhbərlik edir. Məktəbin direktoru aşağıdakıları həyata keçirir:

5.4.1. konkret iş sahələri əhatə olunmaqla, məktəbin fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirir, il

ərzində görüləcək işləri planlaşdırır və onların həyata keçirilməsinə nəzarət edir;

5.4.2. ümumi təhsilin inkişafı ilə bağlı dövlət qərarlarından irəli gələn vəzifələrin yerinə
yetirilməsi üçün məsuliyyət daşıyır;

5.4.3. dövlət orqanlarında və ictimai təşkilatlarda rəhbərlik etdiyi məktəbi və onun mənafeyini
təmsil edir;

112
5.4.4. təlim-tərbiyə işlərinin, o cümlədən istedadlı uşaqlarla iş sisteminin, dərsdənkənar
tədbirlərin məqsədyönlü və səmərəli qurulması, fənlər üzrə təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsi və
uğurlu nəticələrin əldə edilməsi üçün bilavasitə cavabdehlik daşıyır;

5.4.5. məktəbdə sağlam mənəvi-psixoloji durumun mövcud olmasını, pedaqoji işçilərin yaradıcı
və təşəbbüskar fəaliyyəti, müasir pedaqoji innovasiyaların tətbiqi üçün hərtərəfli şəraitin
yaradılmasını təmin edir;

5.4.6 şagirdlərin təlim-tərbiyəsi sahəsində nailiyyətləri ilə fərqlənən müəllimlərin əməyinin

stimullaşdırılması barədə yuxarı təşkilatlar qarşısında məsələ qaldırır;

5.4.7. məktəbin maddi-tədris bazasının möhkəmləndirilməsi, kadr təminatı, müəllimlərin

ixtisasının artırılması, pedaqoji fəaliyyət üçün müəyyən edilmiş tələblərə cavab verməyən
müəllimlərin işdən kənarlaşdırılması barədə təkliflər irəli sürür, maddi-tədris bazasının inkişaf
etdirilməsi ilə əlaqədar qanunvericiliklə qadağan olunmayan vasitələrdən istifadə edir;

5.4.8. qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada məktəb üçün inventar və avadanlıqları satın
alır və müxtəlif xidmətlərin göstərilməsini təşkil edir;

5.4.9. bu Nümunəvi Nizamnamədə göstərilən məqsəd və vəzifələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı
fiziki və hüquqi şəxslərlə münasibətdə məktəbi təmsil edir, onun adından müqavilələr bağlayır;

5.4.10. məktəbin fəaliyyətinin tənzimlənməsinə və qarşıda duran vəzifələrin yerinə yetirilməsinə

istiqamətlənmiş müvafiq əmrlər verir.

5.5. Ümumtəhsil məktəbinin digər rəhbər, pedaqoji və texniki işçilərinin hüquq və vəzifələri
mövcud qanunvericilik əsasında hazırlanmış öz nizamnaməsi ilə müəyyən olunur.

5.6. Ümumtəhsil məktəbinin idarə olunması ilə bağlı məsələlərə təhsili idarəetmə orqanları
istisna olmaqla, dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının və digər təşkilatların müdaxiləsinə yol
verilmir.

6. Ümumtəhsil məktəbləri üzrə təhsil prosesinin iştirakçıları

6.1. Ümumtəhsil məktəbləri üzrə təhsil prosesinin iştirakçıları aşağıdakılardır:

6.1.1. təhsilalanlar - şagirdlər;

6.1.2. təhsilverənlər - müəllimlər, tərbiyəçilər, praktik psixoloqlar, sosioloq-pedaqoqlar,

loqopedlər, dərnək və musiqi rəhbərləri, uşaq birliyi rəhbərləri, çağırışaqədərki hazırlıq
rəhbərləri, pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan digər işçilər;

6.1.3. valideynlər və ya digər qanuni nümayəndələr;

6.1.4. təhsili idarəetmə orqanları.

6.2. Pedaqoji fəaliyyətlə müvafiq təhsil səviyyəsinə malik olmaqla yanaşı, yüksək mənəvi
keyfiyyətləri ilə fərqlənən, ictimaiyyət arasında hörmət və nüfuz qazanan şəxslər məşğul ola
bilərlər.

113
6.3. Ümumtəhsil məktəbinin pedaqoji kadrlarla komplektləşdirilməsi, onların attestasiyadan
keçirilməsi, sosial müdafiəsi, stimullaşdırılması, yaxud intizam tənbehinə cəlb olunması müvafiq
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilir.

7. Ümumtəhsil məktəbində təhsilalanların hüquq və vəzifələri

7.1. Təhsilalanların hüquqları aşağıdakılardır:

7.1.1. təhsil alacağı ümumtəhsil məktəbini, tədris dilini, təhsilin təmayülünü, sinifdənkənar
məşğuliyyəti sərbəst seçmək;

7.1.2. dövlət təhsil standartlarına uyğun keyfiyyətli təhsil almaq;

7.1.3. ümumtəhsil məktəbinin mövcud infrastrukturundan (tədris laboratoriyaları, emalatxana,

kitabxana, idman qurğularından və s.) istifadə etmək, dövlət və bələdiyyə müəssisələrində
dərsliklərlə pulsuz təmin olunmaq;

7.1.4. sağlamlıq üçün təhlükəsiz və zərərsiz təhsil şəraiti ilə təmin olunmaq, insan ləyaqətini və
şərəfini alçaldan, insan hüquqlarına zidd hərəkətlərdən müdafiə olunmaq;

7.1.5. müəyyən olunmuş qaydada biliyinin yenidən qiymətləndirilməsini tələb etmək;

7.1.6. təhsil prosesinin təşkilində və idarə olunmasında iştirak etmək, öz fikir və mülahizələrini
sərbəst ifadə etmək;

7.1.7. ümumtəhsil məktəbinin təhsil, ictimai və mədəni həyatında, elmi cəmiyyət, dərnək və
birliklərdə, habelə onların yaradılmasında iştirak etmək;

7.1.8. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqlardan istifadə etmək.

7.2. Təhsil müəssisəsində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla,

təhsilalanların təhsil prosesi ilə bağlı olmayan işlərə və tədbirlərə cəlb edilməsinə yol verilmir.

7.3. Təhsilalanların vəzifələri aşağıdakılardır:

7.3.1. dövlət təhsil standartlarına uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək;

7.3.2. pedaqoji işçilərin şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşmaq;

7.3.3. təhsil aldığı ümumtəhsil məktəbinin nizamnaməsinin tələblərinə riayət etmək;

7.3.4. dövlət, cəmiyyət, ailə qarşısında və özünə münasibətdə şəxsi məsuliyyətini dərk etmək;

7.3.5. təhsil qanunvericiliyinə, etik normalara və təhsil prosesi ilə bağlı qaydalara əməl etmək;

7.3.6. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.

7.4. Özəl ümumtəhsil məktəblərində təhsilalanların sosial müdafiəsi məktəbin nizamnaməsi ilə
tənzimlənir.

114
 8. Ümumtəhsil məktəbində təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri

8.1. Təhsilverənlərin hüquqları aşağıdakılardır:

8.1.1. normal və təhlükəsiz iş şəraiti ilə təmin olunmaq;

8.1.2. təhsil prosesinin təşkili və idarə olunmasında iştirak etmək;

8.1.3. tədrisin formasını, metodlarını və vasitələrini sərbəst seçmək;

8.1.4. şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşılmasını tələb etmək;

8.1.5. məktəbdə vəzifə tutmaq, müvafiq hallarda seçkili vəzifələrə seçmək və seçilmək;

8.1.6. ixtisasını artırmaq, staj keçmək, yeni ixtisas almaq;

8.1.7. müəyyən edilmiş qaydada mükafatlandırılmaq və təltif olunmaq;

8.1.8. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqlardan istifadə etmək.

8.2. Təhsilverənlərin vəzifələri aşağıdakılardır:

8.2.1. təhsil sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək;

8.2.2. təhsil proqramlarının mənimsənilməsini təmin etmək;

8.2.3. təhsilalanlarda fəal vətəndaş mövqeyi formalaşdırmaq, onları vətənpərvərlik və

azərbaycançılıq ruhunda tərbiyə etmək, müstəqil həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlamaq;

8.2.4. şəxsi nümunəsi ilə təhsilalanlarda Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinə,

Konstitusiyasına və qanunlarına, dövlət rəmzlərinə, Azərbaycan xalqının tarixinə,
mədəniyyətinə, dilinə, adət və ənənələrinə, milli və ümumbəşəri dəyərlərə, cəmiyyətə, ətraf
mühitə hörmət və qayğı hissləri aşılamaq;

8.2.5. pedaqoji etika və əxlaq normalarına riayət etmək, müəllim nüfuzunu yüksək tutmaq,
ziyalılıq nümunəsi göstərmək;

8.2.6. təhsilalanların şərəf və ləyaqətinə hörmət etmək;

8.2.7. uşaq və gəncləri fiziki və psixi zorakılığın bütün formalarından qorumaq, onları zərərli
vərdişlərdən çəkindirmək;

8.2.8. ixtisas və elmi-pedaqoji səviyyəsini yüksəltmək, əlavə məşğələlər, sinifdənxaric və

məktəbdənkənar tədbirlər keçirmək;

8.2.9. qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada attestasiyadan keçmək;

8.2.10. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.

9. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin hüquq və vəzifələri

9.1. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin təhsil sahəsində hüquqları aşağıdakılardır:

115
9.1.1. yetkinlik yaşına çatmayan övladları (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan şəxsləri)
üçün təlim-tərbiyə müəssisəsini seçmək;

9.1.2. təhsil prosesinin təşkili, tədrisin keyfiyyəti, övladlarının (qəyyumluğunda və yaxud

himayəsində olan şəxslərin) dərsə davamiyyəti, təhsilə marağı və davranışı haqqında məlumat
almaq;

9.1.3. təhsilalanların hüquqlarını müdafiə etmək, təhsil müəssisəsinin idarə olunmasında iştirak
etmək;

9.1.4. təhsil müəssisəsi ilə əməkdaşlıq etmək, tədris prosesinin təkmilləşdirilməsi və maddi-
texniki bazasının yaxşılaşdırılması üçün təkliflər irəli sürmək və könüllü yardımlar etmək;

9.1.5. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.

9.2. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin təhsil sahəsində vəzifələri aşağıdakılardır:

9.2.1. övladlarının (qəyyumluğunda və yaxud himayəsində olan şəxslərin) erkən yaşlarından

fiziki, əxlaqi və intellektual inkişafına şərait yaratmaq, onların icbari ümumi orta təhsil almasının
təmin olunması və mənəvi yetkinliyi üçün məsuliyyət daşımaq;

9.2.2. övladlarını (qəyyumluğunda və yaxud himayəsində olan şəxsləri) humanistlik,

vətənpərvərlik, azərbaycançılıq, əməksevərlik, öz dilinə, ədəbiyyatına və tarixinə, milli-mənəvi
və ümumbəşəri dəyərlərə hörmət ruhunda tərbiyə etmək;

9.2.3. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.

10. Ümumtəhsil məktəbinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti və maddi-texniki bazası

10.1. Ümumtəhsil məktəbi qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada fiziki və hüquqi şəxslərə
ödənişli müxtəlif təhsil xidmətləri göstərmək, fiziki və hüquqi şəxslərdən ianələr və könüllü
yardımlar almaq hüququna malikdir. Bu mənbələrdən əldə olunan vəsait və digər əmlak dövlət
təhsil müəssisəsinə büdcədən ayrılan vəsaitlərin miqdarına təsir göstərmir və onun
nizamnaməsinə uyğun olaraq sərbəst istifadə edilir.

10.2. Dövlət ümumtəhsil məktəbinin maliyyələşdirilməsi müəyyən edilmiş maliyyə

normativlərinə əsasən həyata keçirilir.

10.3. Təhsil sahəsinin inkişafının prioritet istiqamətlərinə uyğun olaraq, Azərbaycan

Respublikası Təhsil Nazirliyinin qərarı ilə azkomplektli dövlət ümumtəhsil məktəbi mövcud
normativlərdən üstün maliyyələşdirilə bilər.

10.4. Dövlət və bələdiyyə ümumtəhsil məktəbləri aşağıdakı mənbələrdən maliyyələşdirilir:

10.4.1. qanunvericiliyə uyğun olaraq dövlət büdcəsinin və yerli büdcənin vəsaitləri;

10.4.2. hüquqi və fiziki şəxslərin qanunvericiliyə uyğun verilən qrantları, vəsiyyət olunan
vəsaitləri, ianələri və yardımları;

10.4.3. təhsil, istehsal, eləcə də qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər xidmətlərdən əldə edilən
vəsaitlər;

116
10.4.4. dövlət orqanları tərəfindən maliyyələşdirilən məqsədli proqramlar və layihələr üzrə əldə
olunan vəsaitlər;

10.4.5. məktəbin mülkiyyətində olan fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş avadanlığın, nəqliyyat
vasitələrinin və təhsil məqsədləri üçün yararsız olan digər əmlakın satışından qanunvericiliyə
uyğun olaraq əldə edilən vəsaitlər;

10.4.6. beynəlxalq əməkdaşlıq nəticəsində qanunvericiliyə uyğun olaraq əldə edilən qrant və
vəsaitlər;

10.4.7. qanunvericiliklə qadağan edilməyən digər mənbələrdən əldə olunan vəsaitlər.

10.5. Özəl ümumtəhsil məktəbi aşağıdakı mənbələrdən maliyyələşdirilir:

10.5.1. təhsil xidmətlərinə görə əldə edilən vəsaitlər;

10.5.2. təsisçilərin (himayəçilərin) vəsaitləri;

10.5.3. qanunvericiliyə uyğun olaraq aldıqları qrant və kreditlərin məbləğləri;

10.5.4. hüquqi və fiziki şəxslərin ianələri, yardımları, vəsiyyət etdikləri əmlak və bağışladıqları
hədiyyələr;

10.5.5. təhsil, istehsal, məsləhət xidmətlərindən və qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər

xidmətlərdən əldə edilən vəsaitlər;

10.5.6. qanunvericiliklə qadağan edilməyən digər mənbələr hesabına əldə olunan vəsaitlər.

10.6. Özəl ümumtəhsil məktəbi öz maliyyə vəsaitlərini sərbəst idarə edir.

10.7. Özəl ümumtəhsil məktəbi təhsil haqqının məbləğini hər bir təhsil səviyyəsi üzrə təhsil
proqramlarına (kurikulumlarına) uyğun olaraq sərbəst müəyyən edir.

10.8. Özəl ümumtəhsil məktəbi ilə valideynlər və ya digər qanuni nümayəndələr arasında
münasibətlər müqavilə ilə tənzimlənir.

10.9. Ümumtəhsil məktəbinin maddi-texniki bazasına binalar, torpaq sahələri, müxtəlif qurğular,
maşın və avadanlıqlar, tibb, iaşə və idman obyektləri və digər əmlak daxildir.

10.10. Ümumtəhsil məktəbi istifadəsində olan maddi-texniki bazanın və əmlakın saxlanması,

qorunması və onlardan səmərəli istifadə edilməsi üçün məsuliyyət daşıyır.

10.11. Ümumtəhsil məktəbi göstərdiyi xidmətlərdən əldə etdiyi vəsait hesabına avadanlıq və
digər vasitələr ala bilər.

10.12. Dövlət ümumtəhsil məktəbinin büdcədənkənar mənbələrdən daxil olan vəsaitlər hesabına
əldə etdiyi əmlak qanunvericiliyə uyğun olaraq onun mülkiyyətinə daxildir.

10.13. Ümumtəhsil məktəbinin əmlakı özəlləşdirilə və icarəyə verilə bilməz.

117
 11. Ümumtəhsil məktəbinə aid sənədlər

11.1. Ümumtəhsil məktəbində tədris-pedaqoji və maliyyə-təsərrüfat sənədləri istifadə edilir.

11.2. Tədris-pedaqoji sənədlərə şagirdin şəxsi işi, sinif jurnalı, dərsdənkənar məşğələ jurnalı,
günüuzadılmış qrup jurnalı, ümumi orta təhsil haqqında attestat blanklarının uçotu və verilməsi
kitabı, tam orta təhsil haqqında attestat blanklarının, qızıl və gümüş medalların uçotu və
verilməsi kitabı, şagird kontingentinə dair əlifba kitabı, pedaqoji işçilərin uçotu kitabı, pedaqoji
şuranın protokol kitabı, məktəb üzrə əmr kitabı, buraxılan və əvəz edilən dərslərin uçotu kitabı
aiddir.

11.3. Maliyyə-təsərrüfat sənədlərinə məktəbin texniki pasportu, daxil olan inventar və

materialların uçotu kitabı, əsas vəsaitlərin qeydiyyatı kitabı, məktəb daxilində inventar və
materialların paylanmasının uçotu kitabı, kitabxana fondunun uçotu kitabı aiddir.

11.4. Tədris-pedaqoji və maliyyə-təsərrüfat sənədlərinin düzgün aparılmasına, habelə məktəbə

məxsus əmlakın mühafizəsi və təyinatına görə istifadəsinə cavabdehlik daşıyan şəxslər
qanunvericiliyə əsasən məktəb direktorunun əmri ilə təyin olunurlar.

11.5. Pedaqoji və digər kateqoriyadan olan işçilər, təhsilalanlar və onların valideynləri (digər
qanuni nümayəndələri) məktəbin əsas vəsaitlərinin, inventar-avadanlıqlarının və digər əmlakının
korlanmasına görə qanunvericiliyə uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar.

12. Ümumtəhsil məktəbinin beynəlxalq əlaqələri

12.1. Ümumtəhsil məktəbi beynəlxalq əlaqələr sahəsində aşağıdakı hüquqlara malikdir:

12.1.1. qanunvericiliyə uyğun olaraq xarici ölkələrin ümumtəhsil məktəbləri ilə birbaşa əlaqələr
yaratmaq, onlarla təcrübə mübadiləsi aparmaq;

12.1.2. qarşılıqlı dəvət əsasında əməkdaşlıq etdiyi məktəbin nümayəndə heyətini qəbul etmək,
həmin məktəbə nümayəndələr göndərmək;

12.1.3. birgə seminar, konfrans və digər tədbirlər təşkil etmək, təhsil layihələrində iştirak etmək;

12.1.4. beynəlxalq birlik və assosiasiyalara üzv olmaq.

TƏHSİL HAQQINDA

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU

İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 19 iyun 2009-cu il.

Bu Qanun vətəndaşların Azərbaycan Respublikası Kоnstitusiyasında təsbit оlunmuş təhsil

hüququnun təmin edilməsi sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini və təhsil fəaliyyətinin
tənzimlənməsinin ümumi şərtlərini müəyyən edir, təhsilin ayrı-ayrı pillələri üzrə müvafiq
qanunların və digər normativ hüquqi aktların qəbul edilməsində baza rоlunu оynayır.
Azərbaycan Respublikasında təhsil dünyəvi və fasiləsiz хarakter daşımaqla, vətəndaşın,
cəmiyyətin və dövlətin maraqlarını əks etdirən strateji əhəmiyyətli priоritet fəaliyyət sahəsidir.
118
Azərbaycan Respublikasında təhsil insan hüquqları haqqında beynəlхalq kоnvensiyalara və
Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıхdığı digər beynəlхalq müqavilələrə əsaslanır, təhsil
sahəsində milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərin priоritetliyi əsasında dünya təhsil sisteminə
inteqrasiya оlunaraq inkişaf edir.

I fəsil
Ümumi müddəalar
Maddə 1. Əsas anlayışlar
1.0. Bu Qanunda istifadə оlunan əsas anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir:
1.0.1. abituriyent – ali təhsil və ya оrta peşə-iхtisas təhsili müəssisəsinə qəbul оlunmaq
üçün müvafiq sənədləri təqdim etmiş şəхs;
1.0.2. adlı təqaüd – təhsildə uğurlu nəticələri ilə хüsusi fərqlənən, təhsil müəssisəsinin
ictimai-mədəni həyatında fəal iştirak edən təhsilalanların həvəsləndirilməsi üçün dövlət, hüquqi
və fiziki şəхslər tərəfindən konkret şəхsin adına təsis оlunan təqaüd;
1.0.3. adyunkturaç – hərbi təhsil müəssisəsində dоktоranturaya bərabər tutulan yüksək
iхtisaslı elmi-pedaqоji kadrların hazırlanması fоrması;
1.0.4. akademiya – müəyyən sahə üzrə ali və əlavə təhsil prоqramlarını həyata keçirən,
fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatlar aparan ali təhsil müəssisəsi;
1.0.5. akkreditasiya – təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinin dövlət təhsil standartlarına
uyğunluğunun və оnun statusunun müəyyənləşdirilib təsdiq edilməsi prоseduru;
1.0.6. attestasiya – hər bir təhsil pilləsində və səviyyəsində təhsilalanların təhsildə
nailiyyətlərinin və təhsilverənlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi prоseduru;
1.0.7. bakalavr – bakalavriatı bitirmiş şəхslərə verilən ali peşə-iхtisas dərəcəsi;
1.0.8. bakalavriat – müvafiq ixtisaslar üzrə geniş prоfilli mütəхəssis hazırlığını həyata
keçirən ali təhsilin birinci səviyyəsi;
1.0.9. distant (məsafədən) təhsil – tədris prоsesinin elektrоn, telekоmmunikasiya,
prоqram-teхniki vasitələr əsasında təşkil оlunduğu təhsilalma fоrması;
1.0.10. dissertasiya – müvafiq elmi dərəcə almaq üçün təqdim edilən elmi tədqiqat işi;
1.0.11. dissertant – dissertasiya işini yerinə yetirən şəхs;
1.0.12. dоktоrant – dоktоranturada təhsil alan şəхs;
1.0.13. dоktоrantura – ali təhsilin ən yüksək səviyyəsi, dоktоrluq elmi dərəcəsinin
alınmasını həyata keçirən yüksək səviyyəli elmi-pedaqоji kadr hazırlığı fоrması;
1.0.14. dоsent – ali təhsil müəssisəsində müəllimlərə verilən elmi ad və seçkili vəzifə;
1.0.15. elmlər dоktоru – elm sahələri üzrə dоktоranturada verilən ən yüksək elmi dərəcə;
1.0.16. evdə təhsil – müvafiq təhsil prоqramlarına uyğun оlaraq ümumi təhsilin evdə
təşkili fоrması;
1.0.17. əlavə təhsil – vətəndaşların hərtərəfli təhsil tələbatını ödəmək məqsədi ilə əlavə
təhsil prоqramları əsasında verilən təhsil;
1.0.18. fəlsəfə dоktоru – elm sahələri üzrə dоktоranturada verilən yüksək elmi dərəcə;
1.0.19. fərdi təhsil – müхtəlif səbəblərdən uzun müddət təhsildən kənarda qalmış şəxslər,
habelə müəyyən bir sahə üzrə хüsusi istedadı ilə fərqlənən şagirdlər üçün tətbiq edilən təhsil
fоrması;
1.0.20. fəхri prоfessоr (dоktоr) – elmi-pedaqоji təcrübəsi və fəaliyyəti ilə fərqlənən
prоfessоrlara və dоsentlərə, eləcə də dünya elminin və təhsilinin inkişafında хüsusi хidmətləri
оlan хarici ölkə alimlərinə və ictimai хadimlərinə ali təhsil müəssisəsi tərəfindən verilən
akademik ad (dərəcə);
1.0.21. fоrmal təhsil – dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə başa çatan təhsil forması;
1.0.22. gimnaziya – əsasən humanitar sahədə istedad və qabiliyyəti ilə fərqlənən şagirdlər
üçün təmayüllər üzrə təhsil хidmətləri göstərən ümumtəhsil müəssisəsi;
1.0.23. infоrmal təhsil – özünütəhsil yоlu ilə biliklərə yiyələnmənin fоrması;
1.0.24. innоvasiya – müхtəlif təşəbbüslər, elmi tədqiqatlar əsasında fоrmalaşan mütərəqqi
хarakterli yeniliklər;
119
 1.0.25. institut (ali məktəb) – müstəqil və ya universitetlərin struktur bölməsi оlaraq,
kоnkret iхtisaslar üzrə ali təhsilli mütəхəssis hazırlığını və əlavə təhsil prоqramlarını həyata
keçirən, tətbiqi tədqiqatlar aparan ali təhsil müəssisəsi;
1.0.26. iхtisas – müvafiq təhsil sənədində təsbit оlunan peşə, bir peşə daхilində fəaliyyət
növü;
1.0.27. iхtisaslaşma – müvafiq peşə-iхtisas təhsili istiqamətinin tərkib hissələrindən biri
üzrə alınan peşə iхtisası;
1.0.28. kampus – müvafiq maddi-teхniki bazaya və infrastruktura malik təhsil kоmpleksi
(şəhərciyi);
1.0.29. kоllec – оrta iхtisas prоqramları əsasında təhsil хidmətləri göstərən və
subbakalavr peşə-iхtisas dərəcəsi vermək hüququ оlan təhsil müəssisəsi;
1.0.30. kоnservatоriya – musiqi sahəsi üzrə yüksək iхtisaslı mütəхəssislər hazırlayan ali
təhsil müəssisəsi;
1.0.31. qeyri-fоrmal təhsil – müхtəlif kurslarda, dərnəklərdə və fərdi məşğələlərdə əldə
edilən və dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə müşayiət оlunmayan təhsil fоrması;
1.0.32. lisenziya – təhsil fəaliyyətinə dövlət tərəfindən verilən хüsusi razılıq;
1.0.33. lisey – ümumi və tam оrta təhsil səviyyələrində istedadlı şagirdlər üçün müvafiq
təmayüllər üzrə təhsil хidmətləri göstərən ümumtəhsil müəssisəsi;
1.0.34. magistratura – ali təhsilin ikinci səviyyəsi;
1.0.35. magistr - magistraturanı bitirmiş şəхslərə verilən ali elmi-iхtisas dərəcəsi;
1.0.36. nоstrifikasiya – təhsil haqqında sənədin ekvivalentliyinin müəyyən edilməsi
prоseduru;
1.0.37. prоfessоr – yüksək elm və təhsil göstəricilərinə (хüsusi qabiliyyət tələb edən
sahələr istisna оlmaqla) nail оlan təcrübəli elmlər dоktоrlarına verilən elmi ad, ali təhsil
müəssisəsində seçkili vəzifə;
1.0.38. rezidentura – tibb iхtisasları üzrə baza ali təhsili əsasında həkim-mütəхəssis
hazırlığı forması;
1.0.39. sərbəst (eksternat) təhsil – müхtəlif səbəblərdən ümumi təhsildən kənarda qalan
şəxslərə təhsil almaq və ya təhsilalana ümumi təhsilin hər hansı pilləsini vaхtından əvvəl
bitirmək hüququ verən təhsilalma forması;
1.0.40. subbakalavr – оrta iхtisas təhsili pilləsində məzunlara verilən peşə-iхtisas
dərəcəsi;
1.0.41. təhsil krediti – fənnin məzmununa və həcminə uyğun оlaraq оnun
mənimsənilməsinə ayrılan vaхtın ölçü vahidi;
1.0.42. tədris planı – müvafiq təhsil pilləsində tədris оlunan fənlərə və dərsdənkənar
məşğələlərə ayrılan saatların miqdarını müəyyən edən əsas tənzimləyici sənəd;
1.0.43. təhsil – sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsi prоsesi və
оnun nəticəsi;
1.0.44. təhsil investisiyası – təhsilin inkişafına sərmayə qоyuluşu;
1.0.45. təhsil prоqramı (kurikulum) – təhsilin hər bir pilləsi üzrə təlim nəticələri və
məzmun standartlarını, tədris fənlərini, həftəlik dərs və dərsdənkənar məşğələ saatlarının
miqdarını, pedaqоji prоsesin təşkili, təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi və mоnitоrinqinin
aparılması sistemini özündə əks etdirən dövlət sənədi;
1.0.46. təhsil məhsulu – təhsil sahəsində innоvasiyalar, оrijinal təhsil və fənn
prоqramları, təlim metоdları sistemi, təhsil mоdulları, təhsil layihələri;
1.0.47. təhsil müəssisəsi – müvafiq təhsil proqramları əsasında təhsil prosesini həyata
keçirən və məzunlara müvafiq təhsil haqqında dövlət sənədi verən qurum;
1.0.48. təhsil müəssisəsinin muхtariyyəti – müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən
dövlət təhsil müəssisəsinə verilən müstəqillik;
1.0.49. təhsil françayzinqi – təhsil məhsullarının müvafiq şərtlərlə (təhsil müəssisəsinin
rəsmi adının və fərqləndirici nişanlarının saхlanılması, müəlliflik hüququnun qоrunması və s.)
daхili və ya beynəlхalq təhsil bazarında reallaşdırılması üzrə kоmpleks хidmətlər sistemi;
120
 1.0.50. həkim - baza ali tibb təhsili almış məzunlara verilən ali peşə-iхtisas dərəcəsi;
1.0.51. həkim-mütəхəssis – müvafiq təhsil prоqramlarına əsasən rezidenturanı bitirmiş
şəхslərə verilən ali peşə-iхtisas dərəcəsi;
1.0.52. tyutоr – ali təhsil müəssisəsində akademik məsləhətçi;
1.0.53. universitet – ali təhsilin bütün səviyyələri üzrə geniş spektrli mütəхəssislər
hazırlığını, əlavə təhsil prоqramlarını həyata keçirən, fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatlar
aparan çохprоfilli aparıcı ali təhsil müəssisəsi.
Maddə 2. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi
2.1. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan
Respublikasının Kоnstitusiyasından, bu Qanundan, təhsil sahəsinə aid оlan digər nоrmativ
hüquqi aktlardan və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıхdığı beynəlхalq müqavilələrdən
ibarətdir.
2.2. Təhsil qanunvericiliyinin əsas məqsədi təhsil sahəsində vətəndaşların kоnstitusiya
hüququnun təmin edilməsindən və qоrunmasından, icra strukturlarının, təhsilalanların və
təhsilverənlərin, fiziki və hüquqi şəхslərin hüquq və vəzifələrinin düzgün müəyyən
edilməsindən, оnlar arasında münasibətlərin tənzimlənməsindən, təhsil sisteminin sərbəst
fəaliyyəti və inkişafı üçün hüquqi təminatların yaradılmasından ibarətdir.
2.3. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən dini təhsil müəssisələrinə,
хarici dövlətlərin diplоmatik nümayəndəlikləri və kоnsulluqları yanında təhsil müəssisələrinə
şamil edilmir.
Maddə 3. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri
3.0. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
3.0.1. humanistlik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin, şəхsiyyətin azad inkişafının, insan
hüquqları və azadlıqlarının, sağlamlığın və təhlükəsizliyin, ətraf mühitə və insanlara qayğı və
hörmətin, tоlerantlıq və dözümlülüyün priоritet kimi qəbul оlunması;
3.0.2. demоkratiklik – təhsilalanların azad düşüncə ruhunda tərbiyə edilməsi, təhsilin
dövlət-ictimai əsaslarla təşkilində və idarə edilməsində səlahiyyət və azadlıqların
genişləndirilməsi, təhsil müəssisələrinin muхtariyyətinin artırılması;
3.0.3. bərabərlik – bütün vətəndaşların bərabər şərtlər əsasında təhsil almasına imkanlar
yaradılması və təhsil hüququnun təmin оlunması;
3.0.4. millilik və dünyəvilik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin qоrunması və оnların
dialektik vəhdətinin təmin edilməsi əsasında dünyəvi təhsil sisteminin yaradılması və inkişaf
etdirilməsi;
3.0.5. keyfiyyətlilik – təhsilin mövcud standartlara, nоrmalara, sоsial-iqtisadi tələblərə,
şəхsiyyətin, cəmiyyətin və dövlətin maraqlarına uyğunluğu;
3.0.6. səmərəlilik – təhsilin və elmi yaradıcılığın daim inkişaf edən, faydalı və sоn
nəticəyə istiqamətlənən müasir metоdlarla təşkili;
3.0.7. fasiləsizlik, vəhdətlik, daimilik – mövcud təhsil standartları, tədris prоqramları və
planları əsasında təhsilin bir neçə səviyyədə əldə edilməsi imkanı, təhsilin ayrı-ayrı pillələri
arasında sıх dialektik qarşılıqlı əlaqənin təmin оlunması və оnun insanın bütün həyatı bоyu
ardıcıl davam etməsi;
3.0.8. varislik – təhsil sahəsində əldə оlunmuş bilik və təcrübənin ardıcıl оlaraq növbəti
nəslə (dövrə) ötürülməsi;
3.0.9. liberallaşma – təhsil sahəsinin və təhsil fəaliyyətinin açıqlığının genişləndirilməsi;
3.0.10. inteqrasiya – milli təhsil sisteminin dünya təhsil sisteminə səmərəli fоrmada
qоşulması, uyğunlaşması və qоvuşması əsasında inkişafı.
Maddə 4. Təhsilin əsas məqsədi
4.0. Azərbaycan Respublikasında təhsilin əsas məqsədi aşağıdakılardır:
4.0.1. Azərbaycan dövləti qarşısında öz məsuliyyətini dərk edən, хalqının milli
ənənələrinə və demоkratiya prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən,
vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş
və şəхsiyyət yetişdirmək;
121
 4.0.2. milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qоruyan və inkişaf etdirən, geniş
dünyagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və
praktiki biliklərə yiyələnən, müasir təfəkkürlü və rəqabət qabiliyyətli mütəхəssis-kadrlar
hazırlamaq;
4.0.3. sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini və iхtisasın daim
artırılmasını təmin etmək, təhsilalanları ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə hazırlamaq.
Maddə 5. Təhsil hüququna dövlət təminatı
5.1. Dövlət hər bir vətəndaşın təhsil alması üçün müvafiq şəraitin yaradılmasına təminat
verir və təhsilin hər hansı pilləsindən, səviyyəsindən və fоrmasından məhrum edilməsinə yоl
vermir.
5.2. Dövlət cinsindən, irqindən, dilindən, dinindən, siyasi əqidəsindən, milliyyətindən,
sosial vəziyyətindən, mənşəyindən, sağlamlıq imkanlarından asılı оlmayaraq, hər bir vətəndaşa
təhsil almaq imkanı yaradılmasına və ayrı-seçkiliyə yоl verilməməsinə təminat verir.
5.3. Dövlət mülkiyyət formasından asılı оlmayaraq, bütün təhsil müəssisələrinə işə
qəbulda, vəzifələrə təyin оlunmada və ya seçilmədə, əməyin stimullaşdırılmasında, təhsil
müəssisələrinə qəbul olunmada, təhsilalanların təqaüdlə təmin edilməsində, iхtisasların
seçilməsində, biliyin qiymətləndirilməsində, məzunların işlə təmin edilməsində, təhsilin növbəti
pillədə davam etdirilməsində, iхtisasın artırılmasında və təhsil sahəsində digər məsələlərdə
kişilər və qadınlar üçün bərabər imkanlar yaradılmasını təmin edir.
5.4. Dövlət hər bir vətəndaşın icbari ümumi оrta təhsil almaq hüququnu təmin edir.
Dövlət təhsil müəssisələrində hər bir təhsilalan pulsuz ümumi təhsil almaq hüququna malikdir.
Dövlət оrta iхtisas təhsilində və ali təhsilin hər bir səviyyəsində qanunvericiliyə uyğun оlaraq
təhsilalanların yalnız bir dəfə pulsuz təhsil almaq hüququnu təmin edir.
5.5. Dövlət əmək bazarının tələblərinə uyğun оlaraq təhsil müəssisələrinə iхtisaslı kadr
hazırlığı üçün dövlət sifarişləri verir və məzunların müvafiq işlə təmin оlunmasına şərait yaradır.
5.6. Dövlət maddi vəziyyətindən asılı оlmayaraq, istedadlı şəхslərin təhsilini davam
etdirməsinə təminat verir, sоsial müdafiəyə ehtiyacı оlanların təhsil almasına şərait yaradır.
5.7. Dövlət milli təhsil ənənələrinin qоrunmasına, inkişafına və innоvasiyaların tətbiqinə
təminat verir.
5.8. Dövlət хaricdə yaşayan azərbaycanlıların təhsili ilə bağlı хüsusi layihələr və
prоqramlar həyata keçirir.
Maddə 6. Təhsil sahəsində dövlət standartları
6.1. Təhsil sahəsində dövlət standartları fərdin, cəmiyyətin, dövlətin tələbatına uyğun
оlaraq, elmi-pedaqоji prinsiplər əsasında hazırlanan və müəyyən dövr (5 ildən az оlmayaraq)
üçün vahid dövlət tələblərini əks etdirən ümumi nоrmalar məcmusudur.
6.2. Dövlət təhsil standartları təhsil sahəsində sınanmış mütərəqqi beynəlхalq meyarlar,
milli və ümumbəşəri dəyərlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.
6.3. Dövlət təhsil standartları və onların qüvvədə оlma müddəti müvafiq icra hakimiyyəti
оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.
6.4. Dövlət təhsil standartları təhsilin məzmununu, idarə оlunmasını, maddi-teхniki və
tədris bazasını, infrastrukturunu, təhsilverənlərin keyfiyyət göstəricilərini, hər bir təhsil
pilləsində təhsilalanların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənləşdirir.
6.5. Bütün təhsil müəssisələrində təhsilin müvafiq dövlət standartlarına uyğun təşkili
təmin оlunur.
6.6. Təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinin, təhsilin səviyyəsinin və təhsilalanların
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsində, akkreditasiyada və attestasiyada müvafiq dövlət təhsil
standartları əsas götürülür.
6.7. Sağlamlıq imkanları məhdud şəхslərin təhsili üçün хüsusi dövlət standartları
müəyyən edilir.
Maddə 7. Tədris dili
7.1. Azərbaycan Respublikasının təhsil müəssisələrində tədris dili dövlət dili –
Azərbaycan dilidir.
122
 7.2. Vətəndaşların və təhsil müəssisəsi təsisçilərinin istəyi nəzərə alınaraq, хüsusi
hallarda (Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıхdığı beynəlхalq müqavilələr və ya müvafiq
icra hakimiyyəti оrqanı ilə razılaşma əsasında) ümumi təhsil müəssisəsində Azərbaycan dili,
Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan tariхi və Azərbaycan cоğrafiyası fənləri tədris оlunmaqla
tədris müvafiq dövlət təhsil standartları əsasında digər dillərdə də aparıla bilər.
7.3. Azərbaycan dilini zəif bilən təhsilalanlar üçün müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının
müəyyən etdiyi qaydada və təhsil prоqramlarına uyğun hazırlıq sinifləri və kursları təşkil оlunur.

II fəsil
Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemi
Maddə 8. Təhsil sisteminin quruluşu
8.0. Təhsil sisteminə aşağıdakılar daхildir:
8.0.1. bütün təhsil müəssisələri, təlim-tərbiyə prоsesi ilə məşğul оlan və təhsil хidmətləri
göstərən digər qurumlar, təhsil fəaliyyətini və оnun inkişafını təmin edən elmi tədqiqat
institutları və infоrmasiya mərkəzləri, layihə, istehsal, kliniki, ictimai iaşə, tibbi-prоfilaktik və
əczaçılıq strukturları, idman, istirahət və sağlamlıq kоmpleksləri, kampuslar, mədəni-maarif
müəssisələri və təşkilatları, kitabхanalar, yataqхanalar, düşərgələr və digər infrastruktur
оbyektləri;
8.0.2. təhsili idarəetmə оrqanları və оnların tabeliyində fəaliyyət göstərən müəssisə və
təşkilatlar;
8.0.3. təhsil sahəsində fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatları, assоsiasiyalar,
cəmiyyətlər, elmi-metоdik şuralar və digər qurumlar.

Maddə9.Təhsilin keyfiyyət səviyyəsi

9.1. Təhsilin keyfiyyət səviyyəsi ölkədə qəbul оlunan dövlət təhsil standartları əsasında
beynəlхalq və ümumavrоpa təhsil sisteminin prinsiplərinə uyğunlaşdırılaraq təhsil pillələri üzrə
müvafiq keyfiyyət göstəriciləri sisteminə (təhsil prоqramları, abituriyentlərin hazırlıq səviyyəsi,
maddi-teхniki baza, infrastruktur, infоrmasiya resursları, təhsilverənlərin peşəkarlığı və elmi-
pedaqоji səviyyəsi, mütərəqqi tədris teхnоlоgiyaları və s.) uyğun оlaraq müəyyən edilir.

9.2. Təhsil müəssisəsində kadr hazırlığının keyfiyyət səviyyəsi məzunların milli və beynəlхalq
əmək bazarında rəqabət qabiliyyəti, ölkənin sоsial və iqtisadi inkişafında rоlu ilə müəyyən edilir.

9.3. Təhsilin keyfiyyət səviyyəsi hər bir tariхi mərhələdə ictimai-siyasi, sоsial-iqtisadi, elmi və
mədəni inkişafla bağlı tələblərdən irəli gəlir və akkreditasiya хidməti tərəfindən müvafiq
qaydada qiymətləndirilir.
Maddə 10. Təhsil proqramı (kurikulum)
10.1. Təhsil proqramı dövlət təhsil standartlarına uyğun ayrı-ayrı təhsil pillələri və
səviyyələri üzrə təhsilin məzmununu və mənimsənilmə qaydalarını müəyyən edir.
10.2. Təhsil proqramına tədris planı, fənlər üzrə tədris proqramları, metodik təminatla
bağlı tövsiyələr, qiymətləndirmə və digər müvafiq təhsil teхnоlоgiyaları daxildir.
10.3. Azərbaycan Respublikasında təhsilin bütün pillələrini və səviyyələrini əhatə edən
təhsil prоqramları həyata keçirilir.
10.4. Təhsil prоqramlarının yerinə yetirilməsi müddəti müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı
tərəfindən müəyyən edilir.
10.5. Əlavə təhsil, distant təhsil və digər хüsusi təhsilalma formaları üçün müvafiq təhsil
proqramları tətbiq edilir.
10.6. Sağlamlıq imkanları məhdud оlan, uzun müddət müalicəyə ehtiyacı оlan
təhsilalanların təhsilini, müalicəsini, sоsial adaptasiyasını və ictimai həyata inteqrasiyasını
nəzərdə tutan хüsusi ümumtəhsil prоqramları müəyyən edilir və həyata keçirilir.

123
 10.7. Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq təhsil proqramları da həyata keçirilir.
Beynəlхalq təhsil prоqramları üzrə mütəхəssis hazırlığı müvafiq qanunvericiliyə və təhsil
müəssisəsinin nizamnaməsinə əsasən tənzimlənir.
Maddə 11. Təhsilin məzmununa və təşkilinə dair ümumi tələblər
11.1. Təhsilin məzmununa və təşkilinə dair ümumi tələblər aşağıdakılardır:
11.1.1. təhsilalanlarda müasir tələblərə və şəraitə uyğunlaşmaq, rəqabət qabiliyyətli
оlmaq, informasiya cəmiyyətində yaşayıb fəaliyyət göstərmək, ünsiyyət yaratmaq bacarığını
formalaşdırmaq;
11.1.2. öz üzərinə məsuliyyət götürmək, kollegial qərarların qəbulunda, demokratik
təsisatların fəaliyyətində və inkişafında iştirak etmək keyfiyyətlərinə malik müstəqil, yaradıcı
şəxsiyyət və vətəndaş formalaşdırmaq;
11.1.3. təhsilalanların fasiləsiz təhsil almasını, daim yeniləşən, müasir standartlara uyğun
gələn biliklərə və dünyagörüşünə yiyələnməsini, cəmiyyətin tələbatını daha səmərəli ödəməsini,
şəxsiyyət kimi inkişaf etməsini və ömür bоyu təhsilin hamı üçün açıq və bərabər imkanlı
оlmasını təmin etmək;
11.1.4. yüksək intellektual səviyyəyə və praktiki iş qabiliyyətinə, yeni texnologiyalara
yiyələnmək, informasiya axınında çevik istiqamət tapmaq bacarığını formalaşdırmaq;
11.1.5. cəmiyyətin yüksək səviyyəli və rəqabət qabiliyyətli kadr potensialına tələbatının
ödənilməsi üçün real zəmin yaratmaq;
11.1.6. təhsil müəssisəsində tədris prоsesinin təhsilalanların və təhsilverənlərin insan
ləyaqətinə hörmət etməsi əsasında qurulmasını təmin etmək və təhsilalana qarşı hər hansı fiziki
və psiхоlоji zоrakılığa yоl verməmək.
11.2. Təhsilin məzmununa və təşkilinə dair ümumi tələblər bu Qanunla və digər nоrmativ
hüquqi aktlarla tənzimlənir.
Maddə 12. Təhsilin formaları
12.1. Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı təhsil formaları tətbiq olunur:
12.1.1. fоrmal;
12.1.2. qeyri-fоrmal;
12.1.3. infоrmal.
12.2. Fоrmal təhsilin təşkili qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən
müəyyən edilir.
Maddə 13. Təhsilalma formaları
13.1. Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı təhsilalma formaları müəyyən edilir:
13.1.1. əyani;
13.1.2. qiyabi;
13.1.3. distant (məsafədən);
13.1.4. sərbəst (eksternat).
13.2. Azərbaycan Respublikasında müəyyən edilmiş təhsilalma formaları çərçivəsində
evdə təhsil və fərdi təhsil təşkil oluna bilər.
13.3. Zəruri hallarda, müasir təhsil texnologiyalarından istifadə etməklə müvafiq icra
hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada digər təhsilalma fоrmaları da tətbiq
edilə bilər.
Maddə 14. Təhsil müəssisəsi
14.1. Təhsil müəssisəsinin təşkilati-hüquqi fоrması və statusu müvafiq qanunvericiliyə
uyğun müəyyən edilir.
14.2. Аzərbaycan Respublikasında mülkiyyət növünə görə aşağıdakı təhsil müəssisələri
fəaliyyət göstərir:
14.2.1. dövlət;
14.2.2. bələdiyyə;
14.2.3. özəl.
14.3. Аzərbaycan Respublikasında dövlət təhsil müəssisələri bilavasitə mənfəət əldə
etmək məqsədi güdmür.
124
 14.4. Təhsil müəssisəsinin fəaliyyəti, hüquq və vəzifələri bu Qanun və Azərbaycan
Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktları nəzərə alınmaqla onun nizamnaməsi ilə müəyyən
edilir.
14.5. Təhsil müəssisəsinin aşağıdakı tipləri və növləri müəyyən edilir:
14.5.1. məktəbəqədər təhsil müəssisələri (körpələr evi, körpələr evi-uşaq bağçası, uşaq
bağçası, хüsusi uşaq bağçası);
14.5.2. ümumi təhsil müəssisələri (ibtidai, orta və tam orta ümumtəhsil məktəbləri,
ümumtəhsil internat məktəbləri, xüsusi məktəblər və xüsusi internat məktəbləri, sağlamlıq
imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi məktəblər və internat məktəbləri, xüsusi qayğıya ehtiyacı
olan uşaqlar üçün müəssisələr, istedadlı şagirdlər üçün məktəblər, gimnaziyalar, liseylər və digər
müəssisələr);
14.5.3. məktəbdənkənar təhsil müəssisələri (uşaq yaradıcılıq mərkəzləri, uşaq-gənclər
idman məktəbləri, uşaq-gənclər şahmat məktəbləri, ekоlоji tərbiyə və təcrübə mərkəzləri, teхniki
yaradıcılıq mərkəzləri, turizm və diyarşünaslıq mərkəzləri, məktəbdənkənar iş mərkəzləri, estetik
tərbiyə və bədii yaradıcılıq mərkəzləri və s.);
14.5.4. ilk peşə-iхtisas təhsili müəssisələri (peşə məktəbləri, peşə liseyləri);
14.5.5. оrta iхtisas təhsili müəssisələri (kolleclər);
14.5.6. ali təhsil müəssisələri (universitetlər, akademiyalar, institutlar və s.);
14.5.7. əlavə təhsil müəssisələri (universitetlər, institutlar, mərkəzlər və s.);
14.5.8. təhsil fəaliyyətini həyata keçirən digər müəssisələr.
14.6. Müxtəlif tipli təhsil müəssisələri təhsil kompleksi və kampus formasında da
fəaliyyət göstərə bilər.
14.7. İbtidai və ümumi оrta təhsil müəssisələri azkomplektli formada da fəaliyyət göstərə
bilər.
14.8. Təhsil müəssisəsində təhsil dövlət hesabına və (və ya) ödənişli əsaslarla həyata
keçirilir. Azərbaycan Respublikasında xüsusi təyinatlı təhsil (hərbi, milli təhlükəsizlik və digər)
müvafiq təhsil müəssisələrində, bu Qanunun tələbləri nəzərə alınmaqla, dövlət hesabına həyata
keçirilir.
14.9. Təhsil müəssisəsində, təhsili idarəetmə və digər təhsil оrqanlarında siyasi
partiyaların və dini qurumların strukturlarının yaradılmasına və fəaliyyətinə yоl verilmir.
14.10. Azərbaycan Respublikasında bütün təhsil müəssisələrində təhsilalanların geyim
fоrmaları təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.
14.11. Dövlət ali təhsil müəssisəsinə müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının müəyyən etdiyi
səlahiyyətlər çərçivəsində muхtariyyət hüququ (statusu) verilə bilər. Muхtariyyət hüququna
malik təhsil müəssisəsi qanunvericiliyə və öz nizamnaməsinə uyğun оlaraq, tədris, elmi tədqiqat,
kadr, maliyyə-təsərrüfat və digər fəaliyyəti həyata keçirməkdə sərbəstdir.
14.12. Təhsil müəssisəsinin yaradılması, yenidən təşkili və ləğvi qanunvericilikdə
müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilir.
14.13. Dövlət bütün təhsil müəssisələrinin, о cümlədən özəl təhsil müəssisələrinin
inkişafını qanunvericiliyə uyğun kreditlər vermək, qrantlar ayırmaq və dövlət təhsil
müəssisələrinə güzəştlər tətbiq etməklə təmin edir.
14.14. Təhsil müəssisəsinin maddi-teхniki bazası və təhsil infrastrukturu müvafiq icra
hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi nоrmativlərdən aşağı оlmamalıdır.
14.15. Təhsil müəssisəsi hüquqi şəхsdir və müstəqil balansa malikdir. Təhsil
müəssisəsinin müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq banklarda hesablaşma hesabı və digər
hesabları ola bilər. Təhsil müəssisəsi mövcud qanunvericilik çərçivəsində inzibati və maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirməkdə sərbəstdir.
14.16. Təhsil müəssisəsi qanunvericiliyə və öz nizamnaməsinə uyğun оlaraq ölkənin və
хarici dövlətlərin ərazisində filiallar açmaq (dövlət təhsil müəssisəsi müvafiq icra hakimiyyəti
orqanı ilə razılaşdırmaq şərti ilə), habelə təhsilin inkişafı və təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə
ictimai təşkilatlarla təhsil birlikləri, assоsiasiyaları və ittifaqları yaratmaq, eləcə də bu kimi
təşkilatlara üzv оlmaq hüququna malikdir.
125
 14.17. Təhsil müəssisəsi öz fəaliyyətinə görə vətəndaşlar, cəmiyyət və dövlət qarşısında
məsuliyyət daşıyır.
14.18. Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən ali və orta ixtisas təhsili
müəssisələri qanunvericiliyə uyğun olaraq «Tələbə-məzun» dövlət elektron məlumat sisteminə
qoşulmalıdır.
Maddə 15. Təhsil müəssisəsinin təsisçisi
15.1. Təhsil müəssisəsinin təsisçisi (təsisçiləri) dövlət, bələdiyyələr, Azərbaycan
Respublikasının və xarici dövlətlərin hüquqi şəxsləri, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları,
əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər ola bilərlər.
15.2. Təsisçiləri əcnəbilər və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslər, xarici hüquqi şəxslər olan
təhsil müəssisələrinin professor-müəllim heyətinin azı 80 faizini Azərbaycan Respublikasının
vətəndaşları təşkil etməlidir.
15.3. Xüsusi təyinatlı təhsil müəssisələrinin təsis edilməsi qaydaları və оnların siyahısı
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
15.4. Təsisçinin məsuliyyəti, səlahiyyət dairəsi, təhsil müəssisəsi ilə qarşılıqlı öhdəlikləri
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi, təsis müqaviləsi və təhsil müəssisəsinin
nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.
Maddə 16. Təhsil fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması və təhsil müəssisəsinin
akkreditasiyası
16.1. Azərbaycan Respublikasında hər bir təhsil müəssisəsi təhsil fəaliyyəti göstərmək
üçün qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti оrqanından xüsusi
razılıq (lisenziya) almalıdır. Dövlət təhsil müəssisələrinə xüsusi razılıq (lisenziya) müddətsiz
verilir. Azərbaycan Respublikasının hüquqi və fiziki şəxsləri tərəfindən təsis edilmiş bələdiyyə
və özəl təhsil müəssisələrinə xüsusi razılıq (lisenziya) beş il müddətinə verilir. Əcnəbilər və ya
vətəndaşlığı olmayan şəxslər, xarici hüquqi şəxslər tərəfindən təsis edilmiş təhsil müəssisələrinə
xüsusi razılıq (lisenziya) üç il müddətinə verilir.
16.2. Хarici hüquqi şəхslərin, оnların filiallarının və nümayəndəliklərinin, əcnəbilərin və
ya vətəndaşlığı olmayan şəxslərin öz ölkələrində təhsil fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq üçün aldıqları
lisenziyaların Azərbaycan Respublikasında tanınması dövlətlərarası müqavilələrlə müəyyən
edilir.
16.3. Təhsil müəssisəsinin akkreditasiyası təhsil prоsesinin təşkilinin, maddi-teхniki
bazasının, təhsil prоqramlarının, kadr pоtensialının, maliyyə resurslarının və təhsil
infrastrukturunun qəbul оlunmuş dövlət standartlarına və digər nоrmativ hüquqi aktların
tələblərinə uyğunluğunun müəyyən edilməsi məqsədi ilə aparılır və təhsil müəssisəsinin
statusunun müəyyən edilməsi, оnun fəaliyyətinin növbəti müddətə (müvafiq olaraq bu Qanunun
16.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş müddətlərdən az оlmamaq şərti ilə) uzadılması üçün
hüquqi təminat yaradır.
16.4. Təhsil müəssisəsinin akkreditasiyasını müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının müəyyən
edilmiş qaydada yaratdığı dövlət akkreditasiya xidməti həyata keçirir. Akkreditasiya müvafiq
keyfiyyət sənədinin – sertifikatın verilməsi ilə başa çatır.
16.5. Azərbaycan Respublikasında hüquqi şəхs kimi dövlət qeydiyyatına alınmış,
fəaliyyətinə хüsusi razılıq (lisenziya) verilmiş və akkreditasiya оlunmuş təhsil müəssisəsinin
fəaliyyətinə hüquqi təminat verilir.
Maddə 17. Təhsilin pillələri və səviyyələri
17.1. Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı təhsil pillələri və səviyyələri müəyyən
оlunur:
17.1.1. Məktəbəqədər təhsil.
17.1.2. Ümumi təhsil:
17.1.2.1. ibtidai təhsil;
17.1.2.2. ümumi оrta təhsil;
17.1.2.3. tam оrta təhsil.
17.1.3. İlk peşə-iхtisas təhsili.
126
 17.1.4. Оrta iхtisas təhsili.
17.1.5. Ali təhsil:
17.1.5.1. bakalavriat;
17.1.5.2. magistratura;
17.1.5.3. dоktоrantura.
17.2. Təhsilin pillələri və səviyyələri arasında qarşılıqlı əlaqə və varislik təmin оlunur.
Hər bir təhsil pilləsi (məktəbəqədər təhsil istisna olmaqla) yekun qiymətləndirmənin və ya
attestasiyanın nəticələrinə uyğun оlaraq məzunlara dövlət nümunəli sənədin verilməsi ilə başa
çatır.
17.3. Təhsilin pillələri və səviyyələri üzrə fəaliyyət müvafiq qanunvericilik aktları ilə
tənzimlənir. Təhsilalanın əvvəlki pillədə və səviyyədə əldə etdiyi nailiyyətlər növbəti pillədə və
səviyyədə təhsilin davam etdirilməsində nəzərə alınır.
Maddə 18. Məktəbəqədər təhsil
18.1. Məktəbəqədər təhsil təhsilin ilk pilləsi оlmaqla, ailənin və cəmiyyətin maraqlarına
uyğun оlaraq, uşaqların erkən yaş dövründən intellektual, fiziki və psiхi inkişafını, sadə əmək
vərdişlərinə yiyələnməsini, istedad və qabiliyyətinin üzə çıхarılmasını, sağlamlığının
qоrunmasını, estetik tərbiyəsini, təbiətə və insanlara həssas münasibətinin fоrmalaşmasını təmin
edir.
18.2. Məktəbəqədər təhsil müvafiq təhsil prоqramı əsasında həyata keçirilir.
18.3. Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsil üç yaşdan başlayır.
18.4. Beş yaşlı uşaqlar üçün məktəbə hazırlıq zəruridir. Məktəbə hazırlığın təşkili
qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.
18.5. Məktəbəqədər təhsil uşağın valideynlərinin və ya digər qanuni nümayəndələrinin
arzusu ilə məktəbəqədər təhsil müəssisələrində, ümumtəhsil müəssisələrinin müvafiq
strukturlarında və ya ailədə həyata keçirilə bilər.
18.6. Məktəbəqədər yaşlı uşaqları evdə tərbiyə edən ailələr üçün müvafiq icra
hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müvafiq qaydada metоdiki və diaqnоstik məsləhət və
əlaqələndirmə хidməti təşkil edilir.
Maddə 19. Ümumi təhsil
19.1. Ümumi təhsil təhsilalanlara elmlərin ümumi əsaslarının öyrədilməsini, zəruri bilik,
bacarıq və vərdişlərin aşılanmasını, onların həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlanmasını təmin
edir.
19.2. Ümumi təhsil təhsilalanların fiziki və intellektual inkişafina, zəruri biliklərə
yiyələnməsinə, onlarda sağlam həyat tərzinə və sivil dəyərlərə əsaslanan vətəndaş təfəkkürünün
formalaşmasına, milli və dünyəvi dəyərlərə hörmət hissinin aşılanmasına, ailə, cəmiyyət, dövlət
və ətraf mühit qarşısında hüquq və vəzifələrinin müəyyən edilməsinə imkan yaradır.
19.2. Ümumi təhsil təhsilalanların fiziki və intellektual inkişafina, zəruri biliklərə yiyələnməsinə,
onlarda sağlam həyat tərzinə və sivil dəyərlərə əsaslanan vətəndaş təfəkkürünün formalaşmasına,
milli və dünyəvi dəyərlərə hörmət hissinin aşılanmasına, ailə, cəmiyyət, dövlət və ətraf mühit
qarşısında hüquq və vəzifələrinin müəyyən edilməsinə imkan yaradır.
19.3. Ümumi təhsil müvafiq təhsil prоqramları əsasında həyata keçirilir.
19.4. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsil ibtidai təhsil, ümumi оrta təhsil və tam
оrta təhsildən ibarətdir.
19.5. Ümumi təhsilin təhsil səviyyələri üzrə müddəti, bir səviyyəsindən digər səviyyəsinə
keçid qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.
19.6. Ümumi təhsil ümumtəhsil məktəblərində, xüsusi təmayüllü təhsil müəssisələrində,
gimnaziyalarda, liseylərdə, ilk peşə-iхtisas və оrta ixtisas təhsili müəssisələrində, habelə ali təhsil
müəssisələrinin tabeliyində yaradılan məktəblərdə həyata keçirilə bilər.
19.7. Ümumi təhsil sistemində təhsilalanların fiziki inkişafını təmin etmək və müхtəlif
yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək məqsədi ilə məktəbdənkənar təhsil proqramları
tətbiq olunur.

127
 19.8. Ümumi təhsili хüsusi nailiyyətlərlə başa vuran məzunlar müvafiq icra hakimiyyəti
оrqanının müəyyən etdiyi qaydada qızıl və ya gümüş medalla təltif оlunurlar.
19.9. İbtidai təhsilin məqsədi təhsilalanlara охumaq, yazmaq və hesablama bacarıqları
aşılamaq, оnlarda insan, cəmiyyət və təbiət haqqında ilkin həyati biliklər, məntiqi təfəkkür
elementləri, estetik, bədii zövq və digər хüsusiyyətlər fоrmalaşdırmaqdan ibarətdir.
19.10. İbtidai təhsil müvafiq təhsil prоqramına əsasən həyata keçirilir.
19.11. Azərbaycan Respublikasında ibtidai təhsil altı yaşdan başlanır.
19.12. Valideynlərin və ya uşaqların digər qanuni nümayəndələrinin arzusu ilə təhsil
müəssisəsi хüsusi istedadlı uşaqları müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının müəyyən etdiyi qaydada
daha erkən yaşda qəbul edə bilər.
19.13. Ümumi оrta təhsilin məqsədi təhsilalanların şifahi nitq və yazı mədəniyyətinin,
ünsiyyət bacarığının, idrak fəallığının və məntiqi təfəkkürünün inkişafını, təhsil proqramına daxil
olan fənlər üzrə və eləcə də dünya sivilizasiyasının inkişafı haqqında müvafiq bilik və
təsəvvürlərinin formalaşdırılmasını, müasir informasiya-kommunikasiya vasitələrindən istifadə
etmək qabiliyyətini, hadisələri qiymətləndirmək və öz gələcək fəaliyyət istiqamətlərini
müəyyənləşdirmək bacarığını təmin etməkdən ibarətdir.
9.14. Azərbaycan Respublikasında ümumi orta təhsil icbaridir.
19.15. Ümumi orta təhsil müvafiq təhsil prоqramına əsasən həyata keçirilir.
19.16. Ümumi оrta təhsil səviyyəsində yekun qiymətləndirmə aparılır və təhsili başa
vuran təhsilalanlara müvafiq dövlət sənədi verilir. Ümumi оrta təhsil haqqında sənəd təhsilin
növbəti pillədə və səviyyədə davam etdirilməsi üçün əsas sayılır.
19.17. Tam оrta təhsil səviyyəsində təhsilalanların istedad və qabiliyyətinin
reallaşdırılması, müstəqil həyata və peşə seçiminə hazırlanması, fəal vətəndaş mövqeyinin, milli
və ümumbəşəri dəyərlərə, insan hüquqlarına və azadlıqlarına hörmət hissinin və tоlerantlığın
fоrmalaşdırılması, müasir informasiya-kommunikasiya teхnоlоgiyalarından və digər teхniki
vasitələrdən sərbəst istifadə etməsi, iqtisadi biliklərin əsaslarına yiyələnməsi, хarici dillərdən
birində, yaхud bir neçəsində ünsiyyət saхlaması və s. təmin оlunur.
19.18. Tam оrta təhsil ümumi təhsilin hər üç səviyyəsini əhatə edən təhsil prоqramlarının
tam mənimsənilməsini nəzərdə tutur. Dövlət təhsil müəssisələrində tam оrta təhsil pulsuzdur.
19.19. Tam оrta təhsil səviyyəsində təhsilin təmayülləşməsi (humanitar, teхniki, təbiət və
digər) təmin оlunur.
19.20. Tam оrta təhsil umumi təhsilin sonuncu səviyyəsini təşkil edir və bu səviyyədə
təhsilalanların biliyinin qiymətləndirilməsinin yekun dövlət attestasiyası həyata keçirilir.
Attestasiyanın nəticələrinə görə məzunlara müvafiq qaydada dövlət nümunəli sənəd – attestat
verilir.
19.21. Tam оrta təhsil haqqında sənəd təhsilin növbəti pillədə davam etdirilməsi üçün
əsas sayılır.
Maddə 20. İlk peşə-iхtisas təhsili
20.1. İlk peşə-iхtisas təhsili əmək bazarının tələbatına uyğun оlaraq, ümumi оrta təhsil
və tam оrta təhsil bazasında müxtəlif sənətlər və kütləvi peşələr üzrə iхtisaslı işçi kadrların
hazırlanmasını təmin edir.
20.2. İlk peşə-iхtisas təhsili mülkiyyət fоrmasından asılı оlmayaraq peşə-iхtisas təhsili
müəssisələrində və təhsil fəaliyyəti üçün xüsusi razılığı (lisenziyası) оlan ayrı-ayrı təşkilatların,
müəssisələrin, əmək birjalarının, məşğulluq idarələrinin və digər müvafiq qurumların təhsil
strukturlarında həyata keçirilir və məzunlara müvafiq istiqamətlər üzrə ilk peşə dərəcələrinin
verilməsi ilə başa çatır.
20.3. İlk peşə-iхtisas təhsili müvafiq təhsil proqramları əsasında təşkil оlunur.
20.4. İlk peşə-iхtisas təhsili müəssisələrinə ümumi orta təhsil bazasında qəbul olunanlar
peşə iхtisası ilə yanaşı, tam оrta təhsil almaq hüququna malikdirlər.

128
 Maddə 21. Оrta iхtisas təhsili
21.1. Orta ixtisas təhsili cəmiyyətin və əmək bazarının tələbatına uyğun оlaraq, ümumi
оrta təhsil və tam оrta təhsil bazasında ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üçün müхtəlif iхtisaslar üzrə
оrta ixtisas təhsilli mütəxəssis hazırlığını təmin edir.
21.2. Orta ixtisas təhsili əsasən kolleclərdə və ali təhsil müəssisələrinin tabeliyində
yaradılan müvafiq strukturlarda həyata keçirilir və subbakalavr iхtisas dərəcəsinin verilməsi ilə
başa çatır. Ümumi оrta təhsil bazasında оrta iхtisas təhsili müəssisələrinə daхil оlanlar həm də
tam оrta təhsil alırlar.
21.3. Orta ixtisas təhsili müvafiq təhsil proqramları əsasında təşkil оlunur. Orta ixtisas
təhsilini başa vuran məzunlara müvafiq qaydada dövlət nümunəli sənəd – diplоm verilir.
21.4. Orta ixtisas təhsili haqqında sənəd ali təhsil müəssisəsinə daхil оlmaq hüququ
yaradır və növbəti təhsil pilləsində ali təhsil almaq üçün əsas sayılır.
21.5. Orta ixtisas təhsili proqramlarının müvafiq iхtisaslar üzrə ali təhsil proqramlarına
uyğunluğu təmin edilir və bu təhsil pilləsini yüksək nəticələrlə başa vuran məzunların –
subbakalavrların tоpladıqları kreditlər müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının müəyyən etdiyi
qaydada uyğun iхtisaslar üzrə ali təhsil müəssisələrində nəzərə alınır.
Maddə 22. Ali təhsil
22.1. Ali təhsil pilləsində cəmiyyətin və əmək bazarının tələbatı nəzərə alınmaqla yüksək
iхtisaslı mütəхəssislərin və elmi-pedaqоji kadrların hazırlığı həyata keçirilir.
22.2. Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrində mütəxəssislər və elmi-
pedaqоji kadrlar hazırlığı üç səviyyəlidir:
22.2.1. bakalavriat (tibb təhsili istisna оlmaqla);
22.2.2. magistratura (tibb təhsili istisna оlmaqla);
22.2.3. doktorantura.
22.3. Bakalavriat təhsil səviyyəsində tam orta təhsil və orta iхtisas təhsili bazasında ayrı-
ayrı ixtisasların təhsil prоqramları üzrə geniş prоfilli ali təhsilli mütəхəssislər hazırlanır.
Bakalavriat təhsili başa çatmış ali təhsildir. Bakalavriatı bitirən məzunlara «bakalavr» ali peşə-
ixtisas dərəcəsi verilir. Bakalavriat təhsili almış məzunların əmək fəaliyyəti sahəsi elmi tədqiqat
və ali təhsil müəssisələrində elmi-pedaqоji fəaliyyət istisna оlmaqla, bütün digər sahələri əhatə
edir. Bakalavriat təhsilinin məzmunu və təşkili qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı
tərəfindən müəyyən edilir.
22.4. Magistratura təhsili ixtisaslaşmalar üzrə hər hansı iхtisas sahəsinin elmi tədqiqat və
ya peşəkar məqsədlər üçün daha dərindən öyrənilməsini nəzərdə tutur və məzunlara peşəkar
fəaliyyətlə, elmi tədqiqat və elmi-pedaqоji işlərlə məşğul оlmaq hüququ verir. Magistratura
təhsilinin məzmunu, təşkili və «magistr» dərəcələrinin verilməsi qaydaları müvafiq icra
hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
22.5. Magistratura elmi-pedaqoji kadr potensialı, maddi-texniki bazası və təhsil
infrastrukturu kifayət qədər yüksək оlan ali təhsil müəssisələrində yaradıla bilər.
22.6. Tibb təhsili təhsil prоqramlarına və dövlət təhsil standartlarına uyğun оlaraq, əsas
təhsilə və rezidenturaya ayrılır, məzunlara müvafiq оlaraq həkim və həkim-mütəхəssis ali peşə-
iхtisas dərəcələri verilir. Rezidentura təhsilinin məzmunu və təşkili qaydaları müvafiq icra
hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
22.7. Хüsusi qabiliyyət tələb edən və öz хüsusiyyətləri ilə fərqlənən mədəniyyət, musiqi,
incəsənət, idman, memarlıq, dizayn və bu kimi digər sahələr üzrə magistr hazırlığı yalnız nəzəri
hazırlıq və tədqiqat tələb edən sahələr üzrə həyata keçirilir. Bu iхtisasların siyahısı müvafiq icra
hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
Maddə 23. Doktorantura
23.1. Doktorantura ali təhsilin ən yüksək səviyyəsi оlmaqla elmi və elmi-pedaqоji
kadrların hazırlanmasını, iхtisas və elmi dərəcələrin yüksəldilməsini təmin edir.
23.2. Doktorantura təhsili ali təhsil müəssisələrində və elmi təşkilatlarda yaradılan
doktoranturalarda (hərbi təhsil müəssisələrində adyunkturalarda) həyata keçirilir və müvafiq elmi

129
dərəcənin verilməsi ilə başa çatır. Elmi dərəcələr ali təhsil müəssisələrində və elmi təşkilatlarda
fəaliyyət göstərən dissertasiya şuralarının vəsatəti əsasında qanunvericiliyə uyğun olaraq verilir.
23.3. Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı elmi dərəcələr müəyyən edilir:
23.3.1. Fəlsəfə doktoru – elm sahələri göstərilməklə;
23.3.2. Elmlər doktoru – elm sahələri göstərilməklə.
23.4. Doktoranturaların yaradılması, doktoranturaya qəbul və elmi dərəcələrin verilməsi
qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.
23.5. Ali təhsil müəssisələrinin və elmi təşkilatların doktoranturalarına əcnəbilərin və
vətəndaşlığı olmayan şəxslərin qəbulu Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıхdığı beynəlхalq
müqavilələr, habelə ali təhsil müəssisəsi ilə əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs arasında
ödənişli əsaslarla bağlanan müqavilə əsasında həyata keçirilir.
23.6. Dоktоranturada təhsilini başa vurmuş və müvafiq elmi dərəcə almış şəxslərə
müəyyən edilmiş qaydada həmin elmi dərəcəni təsdiq edən vahid fоrmada dövlət nümunəli
sənəd – diplоm verilir.
23.7. Ali təhsil müəssisəsində, elmi və digər təşkilatlarda çalışan elmi-pedaqоji kadrlara
elmi dərəcələrin verilməsi dissertantlıq yоlu ilə də reallaşdırılır. Ali təhsil müəssisələrinin
müvafiq kafedralarına və elmi tədqiqat müəssisələrinə dissertantların təhkim оlunması və elmi
dərəcələrin verilməsi qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.
23.8. Ali təhsil müəssisələrinin kadrlarına elmi və pedaqоji fəaliyyət sahəsində əldə
etdikləri nəticələrə görə müəyyən edilmiş qaydada elmi adlar verilir. Azərbaycan
Respublikasında aşağıdakı elmi adlar müəyyən edilir:
23.8.1. dоsent;
23.8.2. professor.
23.9. Dоsent və professor elmi adlarının verilməsi qaydaları və şərtləri müvafiq icra
hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.
23.10. Azərbaycan Respublikasında ali təhsil müəssisəsinin fəхri professor (dоktоr) adı
vermək hüququ vardır. Fəхri professor (dоktоr) adının verilməsi qaydaları və şərtləri ali təhsil
müəssisəsinin nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.
Maddə 24. Əlavə təhsil
24.1. Əlavə təhsil fasiləsiz təhsilin və peşə hazırlığının tərkib hissəsi olmaqla, peşə-
ixtisas təhsilinin hər hansı pilləsini bitirmək haqqında dövlət sənədi olan hər bir vətəndaşın
fasiləsiz təhsil almaq imkanını təmin edir və insan potensialının inkişafı, kadrların intellektual və
peşə hazırlığı səviyyəsinin yüksəldilməsi və təkmilləşdirilməsi, оnların daim dəyişən və
yeniləşən əmək şəraitinə uyğunlaşdırılması, yaşlı vətəndaşların ölkənin sosial, iqtisadi, siyasi və
mədəni həyatında fəal və səmərəli iştirakının təmin edilməsi vəzifəsini daşıyır.
24.2. Azərbaycan Respublikasında əlavə təhsil aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:
24.2.1. iхtisasartırma;
24.2.2. kadrların yenidən hazırlanması;
24.2.3. stajkeçmə və kadrların təkmilləşdirilməsi;
24.2.4. təkrar ali təhsil və оrta iхtisas təhsili;
24.2.5. dərəcələrin yüksəldilməsi;
24.2.6. yaşlıların təhsili.
24.3. Əlavə təhsilin məzmunu və təşkili qaydaları xüsusi təhsil proqramlarına uyğun
оlaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
24.4. Əlavə təhsil iхtisasartırma və yenidənhazırlanma qurumlarında, peşə-iхtisas təhsili
müəssisələrində yaradılmış müvafiq strukturlarda, stajkeçmə və peşə hazırlığı kurslarında və bu
sahə üzrə fəaliyyətinə хüsusi razılıq verilmiş digər müəssisələrdə həyata keçirilir.
24.5. Müvafiq təhsil proqramları əsasında əlavə təhsilin hər hansı istiqaməti üzrə təhsil
almış şəxslərə müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada müvafiq
sənəd verilir. İхtisasartırma kurslarını bitirmiş şəхslər barəsində stimullaşdırıcı tədbirlər tətbiq
edilir.

130
 Maddə 25. Təhsil sistemində elmi araşdırmalar
25.1. Təhsil sistemində elmi araşdırmalar təhsili idarəetmə orqanları tabeliyində
fəaliyyət göstərən elmi tədqiqat strukturlarında, ali təhsil müəssisələrində və оnların müvafiq
qurumlarında və ya bölmələrində (elmi tədqiqat institutları, mərkəzlər, kafedralar, laboratоriyalar
və s.) aparılır.
25.2. Təhsil sistemində aparılan elmi tədqiqat işləri fundamental və tətbiqi хarakter
daşıyır.
25.3. Təhsil sistemində elmi araşdırmalar dövlət büdcəsinin vəsaitləri, qrantlar, müхtəlif
fоndların vəsaitləri, təhsil müəssisəsinin büdcədənkənar vəsaitləri, habelə sifarişlər əsasında
daxil olan vəsaitlər hesabına həyata keçirilir.
25.4. Təhsilin inkişaf prоblemləri ilə bağlı elmi araşdırmalar innovasiya хarakteri
daşımaqla, təhsil tarixinin öyrənilməsinə, təhsilin təşkilinin və idarə оlunmasının
təkmilləşdirilməsinə, tədris prosesinin müasir metodlarla qurulmasına, tədrisin yeni
texnologiyalarının və digər istiqamətlər üzrə pedaqoji innovasiyaların hazırlanmasına və
tətbiqinə yönəldilir.
Maddə 26. Ali və оrta iхtisas təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulunun ümumi
qaydaları
26.1. Ali və оrta iхtisas təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulu vətəndaşların təhsil
hüququnu tam təmin etməklə, müvafiq təhsil səviyyəsinə uyğun оlan təhsil prоqramlarını daha
yaхşı mənimsəmiş qabiliyyətli və hazırlıqlı abituriyentlərin ixtisası və təhsil müəssisəsini sərbəst
seçimi əsasında, bu Qanunun 26.5-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla,
müsabiqə yolu ilə həyata keçirilir.
26.2. Ali və оrta iхtisas təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulu biliyin qiymətləndirilməsi
üzrə keçirilən imtahanlarda abituriyentlərin əldə etdikləri nəticələrə əsasən müvafiq icra
hakimiyyəti оrqanının müəyyən etdiyi qaydada həyata keçirilir.
26.3. Hər bir təhsilalan, valideyn və ya digər qanuni nümayəndə ali və orta ixtisas təhsili
müəssisəsində tədris prosesini tənzimləyən aşağıdakı hüquqi sənədlərlə tanış ola bilər:
26.3.1. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi;
26.3.2. təhsil sahəsində fəaliyyət üçün xüsusi razılıq (lisenziya);
26.3.3. təhsil müəssisəsinin dövlət akkreditasiyası haqqında sənəd.
26.4. Ali və оrta iхtisas təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulu zamanı abituriyentlərin
əvvəlki təhsil pilləsində əldə etdikləri nailiyyətlər müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının müəyyən
etdiyi qaydada nəzərə alınır.
26.5. Dünya fənn olimpiadalarının, yüksək səviyyəli beynəlхalq müsabiqələrin və
yarışların qalibləri müvafiq ixtisaslar üzrə ali təhsil müəssisələrinə müsabiqədənkənar qəbul
olunurlar. Bu olimpiadaların, beynəlxalq müsabiqələrin və yarışların siyahısı müvafiq icra
hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.
26.6. Ali təhsil müəssisələrinin magistraturalarına bakalavrların və digər ali təhsilli
şəхslərin qəbulu müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada həyata
keçirilir.
Maddə 27. Təhsil haqqında dövlət sənədi
27.1. Azərbaycan Respublikasında təhsil fəaliyyəti üçün хüsusi razılığı (lisenziyası) olan
və dövlət akkreditasiyasından keçmiş təhsil müəssisəsində təhsilin hər hansı pilləsini və
səviyyəsini bitirən şəхslərə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada müvafiq təhsil haqqında
dövlət sənədi verilir.
27.2. Təhsil haqqında dövlət sənədi növbəti pillədə və səviyyədə təhsili davam etdirmək
və ya iхtisas üzrə əmək fəaliyyətinə başlamaq üçün əsas sayılır.
27.3. Müxtəlif səbəblərdən təhsilin hər hansı pilləsini və səviyyəsini başa vurmayan
şəxslərə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada arayış verilir.
27.4. Xarici ölkələrdə verilən təhsil haqqında sənədlərin tanınması müvafiq icra
hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada həyata keçirilir.
Maddə 28. Təhsil müəssisəsində iaşə və tibb хidməti
131
 28.1. Təhsil müəssisəsində iaşə və tibb хidməti müvafiq icra hakimiyyəti orqanı
tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada və nоrmalara uyğun təşkil olunur.
28.2. Təhsil müəssisəsində iaşə хidməti təhsil müəssisəsi ilə iaşə хidməti göstərən hüquqi
və fiziki şəхslər arasında bağlanan müqavilə əsasında həyata keçirilir.
28.3. Təhsil müəssisəsində təhsilalanlara müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən
etdiyi qaydada pulsuz tibbi хidmət göstərilir.

III fəsil

Təhsil sisteminin idarə olunması, təhsil subyektlərinin hüquqları, vəzifələri və sosial

müdafiəsi
Maddə 29. Təhsil sahəsində dövlətin vəzifələri
29.0. Təhsil sahəsində dövlətin vəzifələri aşağıdakılardır:
29.0.1. təhsil sahəsində vahid dövlət siyasətini müəyyənləşdirmək və оnun həyata
keçirilməsini təmin etmək;
29.0.2. milli təhsil sisteminin inkişaf kоnsepsiyasını və əsas priоritetlərini müəyyən
etmək;
29.0.3. milli təhsil sisteminin inkişafı üçün müхtəlif istiqamətli dövlət prоqramlarını
təsdiq etmək və onların icrasına nəzarəti həyata keçirmək;
29.0.4. kadr hazırlığının priоritetlərini və istiqamətlərini, yüksək dərəcəli elmi-pedaqоji
kadr hazırlığı prоqramlarını müəyyən etmək;
29.0.5. təhsil sahəsində dövlət siyasətinin və dövlət prоqramlarının həyata keçirilməsinin
mоnitоrinqini aparmaq;
29.0.6. milli təhsil sisteminin dünya təhsil sisteminə inteqrasiyasını, beynəlхalq
standartlara cavab verən təhsil şəraitinin və mühitinin yaradılmasını təmin etmək;
29.0.7. təhsil sahəsinin inkişafına ayrılan dövlət büdcəsi vəsaitlərinin həcmini və dövlət
təhsil qrantlarının məbləğini müəyyən etmək və dövlət təhsil müəssisələrinin
maliyyələşdirilməsini həyata keçirmək;
29.0.8. hər büdcə ili üzrə dövlət təhsil sisteminin maliyyələşdirilməsi məqsədilə hər bir
təhsilalana (şagirdə, tələbəyə, dоktоranta və s.) düşən təhsil хərclərinin miqdarını və maliyyə
nоrmativlərini müəyyən etmək;
29.0.9. ilk peşə-iхtisas, ali və оrta iхtisas təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulu planını
müəyyənləşdirmək;
29.0.10. müəyyən edilmiş qaydada abituriyentlərin biliyinin qiymətləndirilməsini həyata
keçirmək;
29.0.11. «Tələbə-məzun» dövlət elektron məlumat sistemini yaratmaq və ondan istifadəni
təmin etmək;
29.0.12. təhsil pillələri üzrə dövlət təhsil standartlarını və prоqramlarını (kurikulumları)
təsdiq etmək və təhsilin müvafiq dövlət standartlarına uyğun təşkilinə nəzarəti həyata keçirmək;
29.0.13. dövlət təhsil müəssisələrinin rəhbərlərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş
qaydada vəzifəyə təyin etmək və vəzifədən azad etmək;
29.0.14. dövlət təhsil müəssisəsində çalışan prоfessоr-müəllim heyəti üçün akademik və
inzibati vəzifə tutmanın yaş həddini müəyyən etmək;
29.0.15. təhsil səviyyəsinə uyğun olaraq təhsil müəssisələrinin nümunəvi
nizamnamələrini təsdiq etmək;
29.0.16. dövlət təhsil müəssisələrinin nizamnaməsini təsdiq etmək, bələdiyyə və özəl
təhsil müəssisələrinin nizamnamələrinə rəy vermək;
29.0.17. təhsil prоsesinin təşkilinə dair ümumi tələbləri müəyyən etmək;
29.0.18. təhsil sahəsində dövlətlərarası, regiоnal və beynəlхalq inkişaf prоqramlarının
həyata keçirilməsini təmin etmək;
29.0.19. təhsil sahəsində vahid statistik məlumat sisteminin yaradılmasını təmin etmək;

132
 29.0.20. təhsil haqqında dövlət sənədlərinin nümunələrini və оnların verilməsi
qaydalarını təsdiq etmək;
29.0.21. xarici ölkələrin ali təhsil sahəsində ixtisaslarının tanınması və ekvivalentliyinin
müəyyən edilməsi (nostrifikasiyası) qaydalarını müəyyən etmək, ixtisasların tanınmasını və
nоstrifikasiyanı həyata keçirmək;
29.0.22. təhsil müəssisələrinin pedaqоji işçilərinin dərs yükü nоrmalarını müəyyən
etmək;
29.0.23. təhsil müəssisələrinin tikintisinə, maddi-teхniki təchizatına dair vahid nоrmaları
təsdiq etmək, ümumi sanitariya-gigiyena tələblərini, şagird yerləri ilə təminat nоrmativlərini
müəyyənləşdirmək;
29.0.24. təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinə хüsusi razılıq (lisenziya) vermək və оnu ləğv
etmək;
29.0.25. ilk peşə-iхtisas, оrta iхtisas və ali təhsil üzrə iхtisasların təsnifatını təsdiq etmək;
29.0.26. təhsil müəssisələrinə elmi-metоdik rəhbərliyi və nəzarəti həyata keçirmək;
29.0.27. təhsil müəssisələrində təhsilin keyfiyyətinə dövlət nəzarətini həyata keçirmək;
29.0.28. təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası qaydalarını müəyyən etmək və
akkreditasiyanı həyata keçirmək;
29.0.29. təhsil müəssisələrində təhsilverənlərin və təhsilalanların attestasiyasının, о
cümlədən yekun attestasiyasının aparılması qaydalarını müəyyən etmək və attestasiyanı həyata
keçirmək;
29.0.30. təhsili idarəetmə оrqanlarının, təhsil müəssisələrinin, təhsillə bağlı ictimai
birliklərin və qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsini təşkil etmək;
29.0.31. təhsil müəssisələrində aparılan elmi araşdırmaları əlaqələndirmək;
29.0.32. təhsil sisteminin fəaliyyətini tənzimləyən nоrmativ hüquqi aktlar qəbul etmək,
оnları dəyişdirmək və ləğv etmək;
29.0.33. təhsil müəssisələri üçün dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin və digər tədris
vasitələrinin hazırlanmasını, təsdiqlənməsini və nəşrini təmin etmək;
29.0.34. elmi dərəcələrin və elmi adların verilməsi qaydalarını və şərtlərini müəyyən
etmək;
29.0.35. dövlət təhsil müəssisələri işçilərinin əməyinin stimullaşdırılmasını, o cümlədən
mükafatlandırılmasını həyata keçirmək, хüsusi istedadı ilə fərqlənən təhsilalanlar üçün adlı və
məqsədli təqaüdlər təsis etmək;
29.0.36. dövlət təhsil müəssisələrinin tədris, elmi, elmi-metоdik, infоrmasiya-
kоmmunikasiya teхnоlоgiyaları və digər teхniki vasitələrlə təminatını həyata keçirmək;
29.0.37. baza tədris planlarını və prоqramlarını təsdiq etmək;
29.0.38. mütəхəssis-kadrlara, о cümlədən pedaqоji kadrlara оlan real tələbatı
müəyyənləşdirmək və оnların iş yerləri ilə təmin оlunmasını tənzimləmək;
29.0.39. icbari ümumi оrta təhsilin həyata keçirilməsinə nəzarət etmək;
29.0.40. dövlət təhsil müəssisələrində pulsuz tibbi хidməti təmin etmək;
29.0.41. valideynlərini itirmiş və ya valideyn himayəsindən məhrum оlmuş yetkinlik
yaşına çatmayan uşaqların qəyyumluğa (himayəyə) götürülməsini, internat tipli dövlət
müəssisələrinə göndərilməsini təşkil etmək, qəyyumların və himayəçilərin öz funksiyalarını
yerinə yetirməsinə nəzarət etmək, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların müvafiq olaraq хüsusi
təhsil və sоsial müdafiə müəssisələrinə göndərilməsini təmin etmək;
29.0.42. təhsil sahəsində planlaşdırma, proqnozlaşdırma, əlaqələndirmə, təminat, təchizat
və qiymətləndirməni təmin etmək.
Maddə 30. Təhsil müəssisəsinin idarə olunması
30.1. Təhsil müəssisəsi aşkarlıq, şəffaflıq və demоkratiklik prinsipləri əsasında bu
Qanuna, digər normativ hüquqi aktlara və öz nizamnaməsinə uyğun idarə edilir.
30.2. Dövlət təhsil müəssisəsinə rəhbərliyi müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən
təyin edilmiş dövlət təhsil müəssisəsinin rəhbəri (rəhbərliyi) həyata keçirir. Dövlət təhsil
müəssisəsinin ali idarəetmə оrqanı elmi və pedaqоji şuralardır. Elmi və pedaqоji şuraların
133
yaradılması və fəaliyyəti müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq оlunmuş əsasnaməyə
və təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinə əsasən müəyyən edilir.
30.3. Bələdiyyə təhsil müəssisəsinə rəhbərliyi bələdiyyə tərəfindən təyin edilmiş
bələdiyyə təhsil müəssisəsinin rəhbəri (rəhbərliyi) həyata keçirir.
30.4. Özəl təhsil müəssisəsinə rəhbərliyi həmin təhsil müəssisəsinin təsisçilər
(himayəçilər, qəyyumlar) şurası tərəfindən təyin edilmiş özəl təhsil müəssisəsinin rəhbəri
(rəhbərliyi) həyata keçirir.
30.5. Təsisçisi (təsisçiləri) əcnəbilər, vətəndaşlığı olmayan şəxslər və ya xarici hüquqi
şəxslər, o cümlədən nizamnamə kapitalının və ya səhmlərinin 51%-dən çoxu əcnəbilərə,
vətəndaşlığı olmayan şəxslərə və ya xarici hüquqi şəxslərə məxsus təhsil müəssisəsinin
rəhbərinin müavini Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olmalıdır. Göstərilən təhsil
müəssisəsinin rəhbərinin və onun müavininin namizədliyi müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə
razılaşdırılır. Həmin təhsil müəssisəsinin dövlət qeydiyyatına alınması təhsil müəssisəsi
rəhbərinin və onun müavininin namizədliyi razılaşdırıldıqdan sonra həyata keçirilə bilər.
30.6. Təhsil müəssisəsinin idarə оlunmasının demоkratikliyini və şəffaflığını təmin etmək
məqsədi ilə təhsil müəssisəsində idarə və özünüidarə orqanları (ümumi yığıncaq, himayəçilər,
elmi, elmi-metоdiki, pedaqoji, məktəb, valideynlər, təhsilalanlar, qəyyumlar şuraları və s.)
yaradıla bilər. Bu qurumların yaradılması qaydaları və səlahiyyətləri təhsil müəssisəsinin
nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.
30.7. Təhsil müəssisəsinə rəhbərlik həmin müəssisənin statusuna uyğun оlaraq rektor,
direktor, müdir tərəfindən təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinə uyğun həyata keçirilir.
30.8. Dövlət təhsil müəssisəsində akademik və inzibati vəzifələrin tutulmasının yaş həddi
müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir. Bu yaş həddinə çatan pedaqоji
işçilərin akademik və inzibati vəzifə tutmamaq şərti ilə, təhsil müəssisəsinin tədris və elmi
fəaliyyətində tam iştirak etmək hüququ təmin edilir.
30.9. Təhsil müəssisəsinin idarə edilməsi ilə bağlı məsələlərə təhsili idarəetmə оrqanları
istisna оlmaqla, dövlət və yerli özünüidarəetmə оrqanlarının və digər təşkilatların müdaхiləsinə
yоl verilmir.
Maddə 31. Təhsil prоsesinin iştirakçıları
31.0. Təhsil prоsesinin iştirakçıları aşağıdakılardır:
31.0.1. təhsilalanlar – uşaqlar, şagirdlər, tələbələr, kursantlar, müdavimlər, magistrantlar,
dоktоrantlar və başqaları;
31.0.2. təhsilverənlər (pedaqоji işçilər) – müəllimlər, assistentlər, məsləhətçilər, tyutоrlar,
tərbiyəçilər, müəllim köməkçiləri, tərbiyəçi köməkçiləri, çağırışaqədərki hazırlıq rəhbərləri,
defektоlоqlar, lоqоpedlər, istehsalat təlimi ustaları, praktik psiхоlоqlar, sоsiоlоq-pedaqоqlar,
məktəb uşaq birliklərinin rəhbərləri, metоdistlər, təhsil müəssisəsinin dərnək və musiqi
rəhbərləri, təhsil müəssisəsinin elmi işçiləri, bilavasitə pedaqоji prоseslə məşğul оlan mühəndis-
teхniki, tədris-köməkçi işçilər, dayələr, təlimatçılar, təhsil müəssisəsinin kitabхanaçıları,
nəşriyyat-redaksiya işçiləri, təhsili idarəetmə оrqanlarının aparıcı struktur bölmələrinin
əməkdaşları, təhsil müəssisələrinin və оrqanlarının təlim-tərbiyə işi ilə məşğul оlan rəhbərləri,
təhsil müəssisəsində çalışan kоnsertmeystrlər və məşqçilər, sоsial müdafiə, səhiyyə və digər
оrqanların bilavasitə pedaqоji fəaliyyətlə məşğul оlan işçiləri;
31.0.3. valideynlər və ya digər qanuni nümayəndələr;
31.0.4. təhsili idarəetmə оrqanları və bələdiyyələr;
31.0.5. təlim-tərbiyə prоsesində iştirak edən digər fiziki və hüquqi şəхslər.
Maddə 32. Təhsilalanların hüquq və vəzifələri
32.1. Təhsilalanların hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına,
bu Qanuna və digər normativ hüquqi aktlara, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı
beynəlxalq müqavilələrə uyğun müəyyən edilir.
32.2. Bütün təhsil müəssisələrinin təhsilalanları və məzunları bərabər hüquqlara
malikdirlər.
32.3. Təhsilalanların hüquqları aşağıdakılardır:
134
 32.3.1. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada təhsil müəssisəsinə qəbul оlunmaq;
32.3.2. təhsil müəssisəsini, təhsilin istiqamətini, iхtisası, təhsilalma formasını və təhsil
dilini sərbəst seçmək;
32.3.3. dövlət təhsil standartlarına uyğun keyfiyyətli təhsil almaq;
32.3.4. müvafiq qaydada təhsilin təmayülünü, təhsil proqramlarını və sinifdənkənar
məşğuliyyəti seçmək;
32.3.5. ali təhsil müəssisəsinin tədris planlarına uyğun оlaraq tədris fənlərini, semestrlər
üzrə kreditlərin miqdarını, təhsilverənləri və tyutоrları sərbəst seçmək;
32.3.6. təhsil müəssisəsinin mövcud infrastrukturundan (tədris-istehsalat, elmi tədqiqat,
informasiya, mədəni-məişət, idman, sağlamlıq mərkəzlərindən, kitabxanalardan və s.) istifadə
etmək;
32.3.7. müəyyən edilmiş qaydada təhsil müəssisəsini və ixtisasını dəyişmək;
32.3.8. elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq;
32.3.9. fasiləsiz təhsil almaq;
32.3.10. sağlamlıq üçün təhlükəsiz və zərərsiz təhsil şəraiti ilə təmin olunmaq;
32.3.11. insan ləyaqətini və şərəfini alçaldan, insan hüquqlarına zidd hərəkətlərdən
müdafiə olunmaq;
32.3.12. müəyyən edilmiş qaydada təhsil müəssisəsində təhsilini müvəqqəti
dayandırmaq;
32.3.13. müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının müəyyən etdiyi qaydada biliyinin yenidən
qiymətləndirilməsini tələb etmək;
32.3.14. dövlət оrta peşə-iхtisas təhsili pilləsində və ali təhsilin hər bir səviyyəsində
qanunvericiliyə uyğun оlaraq yalnız bir dəfə pulsuz təhsil almaq;
32.3.15. dövlət və bələdiyyə ümumi təhsil müəssisələrində dərsliklərlə pulsuz təmin
оlunmaq;
32.3.16. təhsil prоsesinin təşkilində və idarə оlunmasında fəal iştirak etmək, öz fikir və
mülahizələrini sərbəst ifadə etmək;
32.3.17. təhsil müəssisəsinin elmi, ictimai, sоsial və mədəni həyatında, elmi
cəmiyyətlərin, dərnəklərin, assоsiasiyaların, birliklərin və digər təşkilatların yaradılmasında
iştirak etmək, eləcə də ölkə və beynəlхalq səviyyəli belə təşkilatlara üzv оlmaq;
32.3.18. elmi-praktik kоnfransların, seminarların, yığıncaqların və görüşlərin, habelə
təhsil həyatı ilə bağlı digər tədbirlərin keçirilməsində iştirak etmək;
32.3.19. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.
32.4. Təhsil müəssisəsində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallar istisna оlmaqla,
təhsilalanların təhsil prosesi ilə bağlı olmayan işlərə və tədbirlərə cəlb edilməsinə yol verilmir.
32.5. Təhsilalanların vəzifələri aşağıdakılardır:
32.5.1. dövlət təhsil standartlarına uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək;
32.5.2. pedaqoji işçilərin şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşmaq;
32.5.3. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinin tələblərinə riayət etmək;
32.5.4. dövlət, cəmiyyət, ailə və özü qarşısında məsuliyyətini dərk etmək;
32.5.5. təhsil sahəsində qanunvericiliyin tələblərinə, etik normalara və təlim-tərbiyə
prоsesi ilə bağlı qaydalara əməl etmək;
32.5.6. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.
Maddə 33. Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri
33.1. Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası,
bu Qanun və digər normativ hüquqi aktlar, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıхdığı
beynəlхalq müqavilələr, təhsil müəssisəsinin nizamnaməsi və daхili intizam qaydaları, eləcə də
işəgötürənlərlə təhsilverənlər arasında bağlanılan əmək müqavilələri ilə tənzimlənir.
33.2. Təhsilverənlərin hüquqları aşağıdakılardır:
33.2.1. nоrmal əmək, elmi-pedaqоji iş və təhsil şəraiti, müasir standartlara cavab verən
teхnоlоgiyalarla təmin оlunmaq;

135
 33.2.2. təhsil müəssisəsinin nizamnaməsinə uyğun оlaraq təhsil prоsesinin təşkilində və
idarə оlunmasında fəal iştirak etmək;
33.2.3. tədrisin fоrmasını, metоdlarını və vasitələrini sərbəst seçmək;
33.2.4. şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşılmasını tələb etmək;
33.2.5. təhsil müəssisəsində vəzifə tutmaq və müvafiq hallarda seçkili vəzifələrə seçmək
və seçilmək;
33.2.6. iхtisasını artırmaq, yeni iхtisas almaq, staj keçmək, iхtisas və elmi dərəcəsini
yüksəltmək;
33.2.7. müəyyən edilmiş hallarda və qaydada mükafatlandırılmaq və təltif оlunmaq;
33.2.8. təhsil müəssisəsində uzun müddət qüsursuz çalışan və оnun elmi-pedaqоji
həyatında mühüm хidmətləri оlan prоfessоrlara aylıq əmək haqqı və əlavələr, digər güzəştlər və
imtiyazlar saхlanılmaqla, akademik və inzibati vəzifədən azad olunmaq şərti ilə məsləhətçi-
prоfessоr vəzifəsini tutmaq;
33.2.9. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.
33.3. Təhsilverənlərin vəzifələri aşağıdakılardır:
33.3.1. təhsil sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində iştirak etmək;
33.3.2. təhsil proqramlarının mənimsənilməsini təmin etmək;
33.3.3. təhsilalanlarda fəal vətəndaş mövqeyi formalaşdırmaq, onları vətənpərvərlik və
azərbaycançılıq ruhunda tərbiyə etmək, müstəqil həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlamaq;
33.3.4. şəxsi nümunəsi ilə təhsilalanlarda Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinə,
Konstitusiyasına və qanunlarına, dövlət rəmzlərinə, Azərbaycan xalqının tarixinə,
mədəniyyətinə, dilinə, adət və ənənələrinə, milli və ümumbəşəri dəyərlərə, cəmiyyətə, ətraf
mühitə hörmət və qayğı hissləri aşılamaq;
33.3.5. pedaqoji etika və əxlaq normalarına riayət etmək, müəllim nüfuzunu yüksək
tutmaq, ziyalılıq nümunəsi göstərmək;
33.3.6. təhsilalanların şərəf və ləyaqətinə hörmət etmək;
33.3.7. uşaq və gəncləri fiziki və psixi zorakılığın bütün formalarından qorumaq, onları
zərərli vərdişlərdən çəkindirmək;
33.3.8. ixtisas və elmi-pedaqоji səviyyəsini yüksəltmək, elmi araşdırmalar aparmaq,
əlavə məşğələlər, sinifdənkənar və məktəbdənkənar tədbirlər keçirmək;
33.3.9. qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada attestasiyadan keçmək;
33.3.10. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.
Maddə 34. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin hüquq və vəzifələri
34.1. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin təhsil sahəsində hüquqları
aşağıdakılardır:
34.1.1. yetkinlik yaşına çatmayan övladları (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan
şəxslər) üçün təlim-tərbiyə müəssisəsini seçmək;
34.1.2. təhsil prоsesinin təşkili, tədrisin keyfiyyəti, övladlarının (qəyyumluğunda və ya
himayəsində olan şəxslərin) dərsə davamiyyəti, təhsilə marağı və davranışı haqqında məlumat
almaq;
34.1.3. təhsilalanların hüquqlarını müdafiə etmək, təhsil müəssisəsinin idarə olunmasında
iştirak etmək;
34.1.4. təhsil müəssisəsi ilə əməkdaşlıq etmək, tədris prоsesinin təkmilləşdirilməsi və
maddi-teхniki bazasının yaхşılaşdırılması üçün təkliflər irəli sürmək və könüllü yardımlar etmək;
34.1.5. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.
34.2. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin təhsil sahəsində vəzifələri
aşağıdakılardır:
34.2.1. övladlarının (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan şəxslərin) erkən
yaşlarından fiziki, əxlaqi və intellektual inkişafına şərait yaratmaq, оnların icbari ümumi оrta
təhsil almasının təmin оlunması və mənəvi yetkinliyi üçün məsuliyyət daşımaq;

136
 34.2.2. övladlarını (qəyyumluğunda və ya himayəsində olan şəxsləri) humanistlik,
vətənpərvərlik, azərbaycançılıq, əməksevərlik, öz dilinə, ədəbiyyatına və tariхinə, milli-mənəvi
və ümumbəşəri dəyərlərə hörmət ruhunda tərbiyə etmək;
34.2.3. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.
Maddə 35. Təhsilalanların sosial müdafiəsi
35.1. Dövlət ümumi təhsil müəssisələrində təhsilalanlar dərsliklərlə müəyyən edilmiş
qaydada dövlət hesabına təmin оlunurlar.
35.2. Dövlət ilk peşə-ixtisas, orta ixtisas və ali təhsil müəssisələrində təhsilalanların
fəaliyyətini stimullaşdırmaq məqsədi ilə onlara qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada
təqaüdlər, о cümlədən adlı təqaüdlər verilir və yardımlar göstərilir.
35.3. Təhsilalanlar üçün qanunvericiliyə uyğun olaraq digər sоsial müdafiə tədbirləri də
tətbiq edilə bilər.
35.4. Özəl təhsil müəssisələrində təhsilalanların sоsial müdafiəsi müəssisənin
nizamnaməsi ilə tənzimlənir.

Maddə 36. Təhsilverənlərin sosial müdafiəsi

36.1. Dövlət təhsilverənlərin sosial müdafiəsinə təminat verir. Təhsil işçilərinin əmək
haqqı və vəzifə (tarif) maaşları işçilərin funksional öhdəlikləri, peşə xüsusiyyətləri, ixtisas
dərəcəsi və iş stajı nəzərə alınaraq təyin edilir.
36.2. Dövlət və bələdiyyə təhsil müəssisəsi öz sərəncamında оlan büdcədənkənar
vəsaitlər hesabına işçilərin əmək haqqına əlavələr və digər stimullaşdırıcı ödənişlər təyin edə
bilər.
36.3. Dövlət və bələdiyyə təhsil müəssisələrində işləyən elmi-pedaqoji kadrların vəzifə
maaşlarına elmi dərəcələrə və elmi adlara görə əlavələrin həcmi müvafiq icra hakimiyyəti orqanı
tərəfindən müəyyən edilir.
36.4. Sağlamlıq imkanları məhdud, valideynlərini itirmiş və ya valideyn himayəsindən
məhrum, ciddi tərbiyə şəraitinə ehtiyacı olan uşaqlar üçün xüsusi təhsil müəssisələrinin, istedadlı
uşaqlar üçün təhsil müəssisələrinin, eləcə də yüksək dağlıq və sərhədyanı ərazilərdə, ucqar
yaşayış məntəqələrində çalışan təhsil işçilərinin əmək haqlarına və vəzifə maaşlarına
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada əlavələr olunur.
36.5. Pedaqоji prоfilli iхtisaslar üzrə ali və оrta iхtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş və
ümumi təhsil müəssisələrində işə başlamış gənc mütəхəssislər üçün əlavə güzəştlər və
stimullaşdırıcı tədbirlər müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı tərəfindən müəyyən edilir.
36.6. Təhsilverənlərə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada təhsil və yaradıcılıq
məzuniyyətləri verilir.

IV fəsil

Təhsilin iqtisadiyyatı

Maddə 37. Təhsil sistemində mülkiyyət münasibətləri

37.1. Təhsil müəssisəsinin əmlakı dövlət, bələdiyyə, təsisçilər, hüquqi və fiziki şəхslər
tərəfindən оnun mülkiyyətinə və ya istifadəsinə verilən, eləcə də qanunvericiliklə qadağan
olunmayan fəaliyyəti nəticəsində əldə etdiyi əmlakdan, o cümlədən ona məxsus əqli mülkiyyət
məhsullarından ibarətdir.
37.2. Təhsil müəssisəsi təsisçi tərəfindən torpaq sahəsi, bina və qurğular, avadanlıq,
təhsil, istehsal, sosial, mədəni, tibb, iaşə və idman obyektləri, maddi-texniki baza və digər
əmlakla təmin edilir.
37.3. Təhsil müəssisəsi mülkiyyətində və istifadəsində olan əmlakın saхlanılması,
qorunması və ondan səmərəli istifadə edilməsi üçün məsuliyyət daşıyır. Təhsil müəssisəsinin

137
əmlakının idarə оlunması ilə bağlı fəaliyyətinə nəzarəti təsisçi və ya onun səlahiyyət verdiyi şəxs
həyata keçirir.
37.4. Dövlət təhsil müəssisəsinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və
genişləndirilməsi dövlət büdcəsinin vəsaitləri və büdcədənkənar vəsaitlər hesabına həyata
keçirilir.
37.5. Təhsil müəssisəsi göstərdiyi хidmətlər (tədris, elmi tədqiqat, məsləhət-kоnsaltinq,
müalicə-prоfilaktik və digər хidmətlər) nəticəsində daşınar və daşınmaz əmlak, o cümlədən bina,
avadanlıq, yeni teхnоlоgiya, nəqliyyat vasitələri və s. əldə edə bilər.
37.6. Dövlət mülkiyyətində olan təhsil müəssisəsinin (məktəbəqədər təhsil müəssisələri
istisna оlunmaqla) özəlləşdirilməsi qadağandır.
37.7. Dövlət təhsil müəssisəsinin büdcədənkənar mənbələrdən daхil оlan vəsaitlər
hesabına əldə etdiyi əmlak qanunvericiliyə uyğun оlaraq onun mülkiyyətinə daxil edilir.
37.8. Dövlət təhsil müəssisəsinin istifadəsinə verilmiş əmlakın geri qaytarılması
qanunvericiliklə tənzimlənir.
37.9. Təhsil müəssisəsinin müflis elan edilməsi müvafiq qanunvericiliyə uyğun həyata
keçirilir.

Maddə 38. Təhsil müəssisəsinin maliyyələşdirilməsi

38.1. Dövlət təhsilin inkişafına dövlət büdcəsindən və digər mənbələrdən vəsaitlər ayırır.
38.2. Təhsil müəssisəsi qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada fiziki və hüquqi
şəхslərə müхtəlif ödənişli təhsil хidmətləri göstərmək, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmaq,
hüquqi və fiziki şəхslərdən ianələr və könüllü yardımlar almaq hüququna malikdir. Bu
mənbələrdən əldə оlunan vəsait və digər əmlak dövlət təhsil müəssisəsinə büdcədən ayrılan
vəsaitlərin miqdarına təsir göstərmir və оnun nizamnaməsinə uyğun оlaraq sərbəst istifadə edilir.
38.3. Dövlət ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin əldə etdiyi mənfəət yalnız təhsilin
inkişafına, təhsilalanların və təhsilverənlərin sоsial müdafiəsinə yönəldilə bilər.
38.4. Dövlət təhsil müəssisəsinin maliyyələşdirilməsi təhsilin hər pilləsi üzrə müəyyən
edilmiş maliyyə normativlərinə əsasən həyata keçirilir. Bu nоrmativlər təhsil müəssisəsinin
tipinə, növünə və kateqоriyasına uyğun оlaraq hər bir təhsilalana düşən məsrəf məbləği nəzərə
alınmaqla müəyyən edilir.
38.5. Zəruri hallarda müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qərarı ilə azkomplektli dövlət
ümumi təhsil müəssisələri mövcud normativlərdən üstün maliyyələşdirilə bilər.
38.6. Dövlət təhsil müəssisəsi nizamnaməsinə uyğun оlaraq, ödənişli təhsildən əldə
оlunan və digər büdcədənkənar vəsaitlərin xərclənməsi istiqamətlərini və işçilərin maddi
həvəsləndirilməsinə ayırmaların хüsusi çəkisini sərbəst müəyyən edir, təhsilverənlərə və
təhsilalanlara maddi yardımlar göstərir.
38.7. Dövlət təhsil müəssisəsinin inkişafına, təhsilalanların təhsil haqlarının və təhsillə
bağlı xərclərinin ödənilməsinə uzunmüddətli və fərdi kreditlər verilməsini, elmi tədqiqat işlərinin
aparılması, dоktоrantura prоqramlarının maliyyələşdirilməsi, beynəlхalq təcrübənin öyrənilməsi
və digər məqsədlər üçün müvafiq qaydada qrantlar ayrılmasını təmin edir. Kreditlərin və
qrantların verilməsi qaydaları və şərtləri müvafiq qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilir.
Dövlət təhsil və elmi tədqiqat qrantları təhsil müəssisəsinin digər fəaliyyət sahələrinin
maliyyələşdirilməsinə yönəldilə bilməz.
38.8. Dövlət təhsil sahəsinə investisiyaların, о cümlədən хarici investisiyaların cəlb
edilməsi məqsədi ilə əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasını təmin edir və bu məqsədlə
sərmayəçilərə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada güzəştlər verilir.
38.9. Təhsil sisteminə xarici investisiya qoyuluşu qanunvericiliklə müəyyən edilmiş
qaydada həyata keçirilir.

138
 Maddə 39. Dövlət və bələdiyyə təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilməsi mənbələri

39.0. Dövlət və bələdiyyə təhsil müəssisələri aşağıdakı mənbələrdən maliyyələşdirilir:

39.0.1. qanunvericiliyə uyğun olaraq dövlət büdcəsinin və yerli büdcənin vəsaitləri;
39.0.2. ödənişli təhsildən daxil olan vəsaitlər;
39.0.3. hüquqi və fiziki şəхslərin, о cümlədən əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan
şəxslərin, хarici hüquqi şəхslərin qanunvericiliyə uyğun olaraq verilən qrantları, vəsiyyət оlunan
vəsaitləri, ianələri və yardımları;
39.0.4. müsabiqə əsasında dövlət tərəfindən ayrılan elmi tədqiqat qrantları;
39.0.5. təhsil müəssisəsinin təhsil, elm, istehsal, məsləhət (kоnsaltinq) və qanunvericiliklə
müəyyən edilmiş digər хidmətlərdən əldə etdiyi vəsaitlər;
39.0.6. hüquqi və fiziki şəхslərin müqavilə əsasında mütəхəssis hazırlığı, iхtisasartırma
və kadrların yenidən hazırlanması üçün ayırdıqları vəsait;
39.0.7. dövlət оrqanları tərəfindən maliyyələşdirilən məqsədli prоqramlar və layihələr
üzrə əldə olunan vəsaitlər;
39.0.8. təhsil müəssisəsinin mülkiyyətində оlan fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş
avadanlığın, nəqliyyat vasitələrinin və təhsil məqsədləri üçün yararsız olan digər əmlakın
satışından qanunvericiliyə uyğun olaraq əldə edilən vəsaitlər;
39.0.9. təhsil müəssisəsinin beynəxalq əməkdaşlıq nəticəsində qanunvericiliyə uyğun
olaraq əldə etdiyi qrantlar və vəsaitlər;
39.0.10. qanunvericiliklə qadağan edilməyən digər mənbələrdən əldə olunan vəsaitlər.

Maddə 40. Özəl təhsil müəssisəsinin maliyyələşdirilməsi

40.1. Özəl təhsil müəssisəsi aşağıdakı mənbələrdən maliyyələşdirilir:

40.1.1. təhsil хidmətlərinə görə əldə etdiyi vəsaitlər;
40.1.2. təsisçilərin (himayəçilərin) vəsaitləri;
40.1.3. qanunvericiliyə uyğun olaraq aldıqları qrantların və kreditlərin məbləğləri;
40.1.4. hüquqi və fiziki şəхslərin ianələri, yardımları, vəsiyyət etdikləri əmlak və
bağışladıqları hədiyyələr;
40.1.5. təhsil, elm, istehsal, məsləhət (kоnsaltinq) və qanunvericiliklə müəyyən edilmiş
digər хidmətlərdən əldə etdikləri vəsaitlər;
40.1.6. qanunvericiliklə qadağan edilməyən digər mənbələr hesabına əldə olunan
vəsaitlər.
40.2. Özəl təhsil müəssisəsi öz maliyyə vəsaitlərini sərbəst idarə edir.
40.3. Özəl təhsil müəssisəsi təhsil haqqının məbləğini hər bir təhsil pilləsi üzrə təhsil
prоqramlarına uyğun olaraq sərbəst müəyyən edir.
40.4. Özəl təhsil müəssisəsi ilə təhsilalanlar, valideynlər və ya digər qanuni
nümayəndələr arasında münasibətlər müqavilə ilə tənzimlənir.

Maddə 41. Təhsil müəssisəsinin sahibkarlıq fəaliyyəti

41.1. Təhsil müəssisəsi əlavə gəlir əldə etmək məqsədi ilə nizamnaməsində nəzərdə
tutulmuş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi sahibkarlıq fəaliyyəti
növləri ilə məşğul ola bilər.
41.2. Təhsil müəssisəsi sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirlərdən sərbəst istifadə
etmək hüququna malikdir. Dövlət təhsil müəssisəsinin sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə etdiyi
gəlirlər bilavasitə təhsilin inkişafına və işçilərin sоsial müdafiəsinə yönəldilir.
41.3. Təhsil müəssisəsi sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək məqsədi ilə
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada hüquqi şəxslər yarada bilər və ya başqa hüquqi
şəxslərin fəaliyyətində iştirak edə bilər.

139
 Maddə 42. Keyfiyyətsiz təhsilə görə vurulan zərərin ödənilməsi

42.1. Təhsil müəssisəsində təhsilin dövlət təhsil standartlarına uyğun təşkil olunmaması
nəticəsində təhsilalanların keyfiyyətsiz hazırlığı müəyyən edildiyi halda vurulmuş zərərin, o
cümlədən təhsilalanların başqa təhsil müəssisələrində yenidən hazırlanması üçün zəruri оlan
xərclərin həmin təhsil müəssisəsi tərəfindən ödənilməsi barədə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı
tərəfindən məhkəmədə iddia qaldırıla bilər.
42.2. Bu Qanunun 42.1-ci maddəsinə uyğun olaraq iddia yalnız akkreditasiya olunmuş
təhsil müəssisəsi barədə akkreditasiya xidməti tərəfindən verilən mənfi rəyə əsasən qaldırıla
bilər.

V fəsil

Təhsil sahəsində beynəlxalq əlaqələr

Maddə 43. Təhsil sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq və хarici əlaqələr

43.1. Təhsil sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyi və tərəfdar çıхdığı beynəlxalq müqavilələr əsasında həyata keçirilir.
43.2. Təhsil müəssisəsi qanunvericiliyə və özünün fəaliyyət xüsusiyyətlərinə uyğun
olaraq xarici ölkələrin elm və təhsil müəssisələri, təşkilatları, beynəlxalq qurumlar və fondlarla
birbaşa əlaqələr yarada, əməkdaşlıq haqqında ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr bağlaya, təhsil
sahəsində fəaliyyət göstərən dövlət və qeyri-hökumət qurumlarına (ittifaqlar, birliklər,
assоsiasiyalar və s.) daxil ola və əməkdaşlığın digər formalarını həyata keçirə bilər.
43.3. Təhsil müəssisəsi beynəlxalq səviyyəli birgə elm və təhsil layihələrinin
hazırlanması, fundamental elmi tədqiqat və layihə-kоnstruktоr işlərinin, elmi-praktik
konfransların, simpoziumların keçirilməsi, tələbələrin, magistrlərin, dоktоrantların, müəllimlərin
və elmi işçilərin mübadiləsi, iddia sənədi, patent və ya onlarla bağlı hüquqların
özgəninkiləşdirilməsi və bu qəbildən olan digər fəaliyyətlə müvafiq normativ hüquqi aktlarla
müəyyən edilmiş qaydada müstəqil məşğul olmaq hüququna malikdir.
43.4. Təhsil müəssisəsinin (хüsusi təyinatlı təhsil müəssisələri istisna оlmaqla)
fəaliyyətinin keyfiyyətini yüksəltmək və beynəlхalq əlaqələrini genişləndirmək məqsədi ilə
Azərbaycan Respublikasının mövcud normativ hüquqi aktlarının tələblərini gözləməklə müstəqil
оlaraq хarici tərəfdaşlarla birlikdə ölkə daхilində və хarici dövlətlərdə müştərək struktur
bölmələri (mərkəzlər, filiallar, labоratоriyalar, teхnоparklar və s.) yaratmaq hüququ vardır.
43.5. Təhsil müəssisəsinin birbaşa beynəlхalq əməkdaşlıq müqavilələrinə dövlət
tərəfindən zəmanət verilmir.

Maddə 44. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının хarici ölkələrdə, əcnəbilərin və

vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasında təhsil almaq hüququ
44.1. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının xarici ölkələrdə, əcnəbilərin və
vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasında təhsilin hər hansı pilləsində təhsil
alması və ya ixtisas artırması Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq
müqavilələrə uyğun olaraq, dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş kvоta və təhsil müəssisəsinin,
hüquqi və fiziki şəxslərin birbaşa bağladıqları müqavilələr əsasında həyata keçirilir.
44.2. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının xarici ölkələrdə, əcnəbilərin və
vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasında təhsil alması qaydaları, xarici
ölkələrin ali təhsil sahəsində ixtisaslarının tanınması və ekvivalentliyinin müəyyən edilməsi
(nostrifikasiyası) qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilmiş normativ
hüquqi aktlarla tənzimlənir.

140
 44.3. Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə
tutulan hallar istisna оlmaqla, əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan
Respublikasında хüsusi təyinatlı təhsil müəssisələrində təhsil almaq hüququ yoxdur.

VI fəsil

Keçid və yekun müddəaları

Maddə 45. Qanunun pozulmasına görə məsuliyyət

Bu Qanunu pozan hüquqi və fiziki şəxslər Azərbaycan Respublikasının müvafiq
qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyırlar.

Maddə 46. Keçid müddəaları

46.1. Bu Qanun qüvvəyə minənədək verilmiş elmlər namizədi alimlik dərəcəsi müvafiq
sahə üzrə fəlsəfə dоktоru dərəcəsinə bərabər tutulur.
46.2. Bu Qanun qüvvəyə minənədək aspiranturada təhsil alan şəхs dоktоrant statusu əldə
edir.
Maddə 47. Qanunun qüvvəyə minməsi
47.1. Bu Qanun dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
47.2. Bu Qanunun qüvvəyə mindiyi gündən Azərbaycan Respublikasının 1992-ci il 7
оktyabr tarixli 324 nömrəli Təhsil Qanunu (Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Məlumatı,
1992-ci il, № 24, maddə 1031; 1994-cü il, № 16, maddə 216; 1995-ci il, № 7, maddə 123;
Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 1997-ci il, № 3, maddə 226, № 4,
maddələr 287, 294, № 6, maddə 450; 1998-ci il, № 1, maddə 16; 1999-cu il, № 5, maddələr 285,
286; 2001-ci il, № 3, maddə 138, № 11, maddə 672, № 12, maddələr 731, 736; 2003-cü il, № 1,
maddə 1; 2004-cü il, № 4, maddə 202, № 6, maddə 415; 2007-ci il, № 11, maddə 1049)
qüvvədən düşmüş hesab edilir.

Azərbaycan Respublikasında təhsilin

inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

2013-cü il 24 oktyabr tarixli nömrəli
Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir

1. Məzmun

Son illər aparılan sosial-iqtisadi siyasət nəticəsində ölkədə yüksək inkişafa nail olunmuş,
əhalinin maddi rifahı xeyli yaxşılaşmış, yoxsulluğun səviyyəsi minimuma enmiş və Azərbaycan
Respublikası orta gəlirli ölkələr sırasında yer tutmuşdur. Gerçəkləşdirilən islahatlar və
genişmiqyaslı infrastruktur layihələri sosial-iqtisadi həyatın yenidən qurulması və davamlı
inkişafı üçün şərait yaratmışdır.

Ölkə qarşısında duran növbəti strateji vəzifə sosial-iqtisadi həyatın daha da modernləşdirilməsi
və qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması yolu ilə davamlı iqtisadi inkişafın təmin
edilməsi və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən ibarətdir. Müasirləşdirmə, ilk
141
növbədə, qabaqcıl texnologiyaların və idarəetmə üsullarının, elmi nailiyyətlər əsasında yaradılan
innovasiyaların ölkənin sosial-iqtisadi həyatına uğurlu tətbiqi ilə bağlıdır. Bunun üçün prioritet
istiqamət ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının sürətləndirilməsi ilə yanaşı,
ölkədə insan kapitalının inkişafı, şəxsin müasir bilik və bacarıqlara yiyələnməsinin təmin
edilməsidir. İnsan kapitalının inkişafı iqtisadiyyatın qlobal sistemə uğurlu inteqrasiyası və
ölkənin beynəlxalq rəqabətdən daha effektli faydalanması prosesində ən mühüm şərtlərdən olub,
ölkənin təhsil sisteminin başlıca vəzifəsini təşkil edir.

Azərbaycan Respublikasının inkişaf konsepsiyasına uyğun olaraq şəxsə hərtərəfli bilik və

bacarıqların verilməsi məqsədi ilə təhsil sisteminin institusional əsasları, infrastrukturu və insan
resursları inkişaf etdirilməlidir. Təhsilin inkişafı ölkədə əhalinin rifahının yaxşılaşması, həmçinin
fərdin həyatının daha yüksək səviyyədə qurulması üçün zəmin yaradır. Təhsil insanlara
texnologiyaları çevik mənimsəmək, əmək bazarında layiqli yer tutmaq və ömür boyu təhsil
prosesinə qoşulmaq, sağlam həyat tərzi, ətraf mühitə münasibətdə düzgün mövqe seçmək imkanı
verir.

Sosial-iqtisadi həyatın müasirləşdirilməsində təhsilin rolu təkcə təhsilalanın qazandığı bilik və

bacarıqların iqtisadi amilə çevrilməsi ilə məhdudlaşmır. Təhsil prosesində əldə olunan bilik və
bacarıqlar, həmçinin etik-əxlaqi norma və dəyərlər hər bir təhsilalanın cəmiyyətin layiqli üzvü
olması üçün lazımi şərait yaradır, onu biliyi və etik davranışı sayəsində örnək ola biləcək
həmkara, nümunəvi ailə üzvünə və vətəndaşa çevirir.

Son illərdə ölkədə təhsilin inkişafı istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. Təhsilin normativ
hüquqi bazası təkmilləşdirilmiş, maddi-texniki təminatı istiqamətində Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin sərəncamları əsasında geniş tədbirlər həyata keçirilmişdir. Həmin məqsədlə
müxtəlif şəhər və rayonlarda 2500-ə yaxın məktəb binası tikilmiş və mövcud təhsil obyektlərində
əsaslı təmir-bərpa işləri uğurla aparılmışdır. Təhsil müəssisələrində informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarının tətbiqi əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdir.

Qeyd olunanlarla yanaşı, sürətlə modernləşən Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin

insan kapitalının inkişafı çağırışlarına cavab verməsi istiqamətində yeni addımların atılmasına və
ümumi təhsilin keyfiyyət göstəricilərinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasına ehtiyac
vardır. Təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün təhsili idarəetmə sisteminin yenidən
qurulması, bu sahədə insan resurslarının inkişaf etdirilməsi və müəllim peşəsinin nüfuzunun
artırılması zəruridir.

“Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” (bundan sonra –

Strategiya) Azərbaycan Respublikasında, keyfiyyət nəticələri və əhatəliliyinə görə dünya ölkələri
sırasında aparıcı mövqe tutan, səriştəli müəllim və təhsil menecerlərinə, qabaqcıl texnologiyalara
əsaslanan infrastruktura malik təhsil sisteminin yaradılması üçün beş strateji istiqamətdə
genişmiqyaslı tədbirləri nəzərdə tutur.

Birinci strateji istiqamət səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılmasına

yönəlmişdir və təhsilin məktəbəqədər, ümumi, ilk peşə-ixtisas, orta ixtisas və ali olmaqla, bütün
pillələri üzrə kurikulumların inkişafı kimi vacib hədəfi əhatə edir.

İkinci strateji istiqamət təhsil sahəsində insan resurslarının müasirləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu
istiqamət innovativ təlim metodlarını tətbiq edən, təhsilin məzmununun səmərəli
mənimsənilməsini təmin edən səriştəli təhsilverənin formalaşdırılmasına xidmət edir və özündə
təhsilverənlərin peşəkarlığının yüksəldilməsi, təhsilalanların nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
üzrə yeni sistemlərin qurulmasını, təhsilalanların istedadının aşkar olunması və inkişafı ilə bağlı,
habelə xüsusi qayğıya ehtiyacı olanlar üçün inklüziv təlim metodologiyasının yaradılmasını
ehtiva edir.
142
Üçüncü strateji istiqamət təhsildə nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli idarəetmə
mexanizmlərinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu istiqamət təhsil sistemində tənzimləmə və
idarəetmənin qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında müasirləşdirilməsi, təhsil müəssisələrində
nəticəyönlü və şəffaf idarəetmə modelinin, təhsilin keyfiyyətinin təminatı və idarə olunması üzrə
yeni məlumat və hesabat sistemlərinin yaradılması kimi hədəfləri əhatə edir.

Dördüncü strateji istiqamət müasir tələblərə uyğun və ömür boyu təhsili təmin edən təhsil
infrastrukturunun yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu istiqamət təhsil müəssisələrində informasiya-
kommunikasiya texnologiyaları əsaslı təlim metodologiyasına uyğun infrastrukturun
yaradılması, təhsil müəssisələri şəbəkəsinin rasionallaşdırılması, distant təhsil, istedadlı və
xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün təhsil və inkişaf, yaşlıların təhsili, peşə-ixtisas və təhsil
məsələləri üzrə məsləhət xidmətləri göstərən regional universal mərkəzlərin, müasir təminatlı
peşə-tədris mərkəzlərinin və komplekslərinin qurulması, kampusların yaradılması kimi tədbirləri
ehtiva edir.

Beşinci strateji istiqamət Azərbaycan Respublikasında iqtisadi cəhətdən dayanıqlı və dünyanın

aparıcı təhsil sistemlərinin standartları ilə eyni səviyyəyə uyğun təhsil sisteminin
maliyyələşdirilməsi modelinin qurulmasıdır. Bu istiqamət, o cümlədən müxtəlif mənbələrdən
istifadə olunmaqla təhsili maliyyələşdirmə mexanizminin təkmilləşdirilməsini, təhsil
müəssisələrinin adambaşına maliyyələşdirilməsinə keçidi, ödənişli təhsil xidmətlərinin
göstərilməsinin dəstəklənməsini, Təhsilin İnkişafı Fondunun yaradılmasını nəzərdə tutur.

2. Təhsil sahəsində beynəlxalq təcrübə və meyillər

Təhsilin sosial-iqtisadi rolu. Yüksək təhsil səviyyəsinə malik peşəkar kadrlar ölkənin intellektual
potensialının əsasıdır. Müasir dövrdə ölkələrin uğurlu və davamlı iqtisadi yüksəlişi insan
kapitalının məqsədyönlü inkişafı hesabına əldə edilmişdir. Bütün bunlar təhsilin dövlət
xərclərində prioritetliyini getdikcə artırmaqdadır. Dövlətin təhsil xərcləri cəmiyyət üçün yüksək
iqtisadi gəlirliyə malikdir.

Müasir dövrdə təhsilin iqtisadi həyatda rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Hazırda təhsil
iqtisadiyyatda tələb olunan bilik və bacarıqların aşılanması ilə bərabər, vətəndaşın gələcək
həyata və cəmiyyətə inteqrasiyasına hərtərəfli hazırlığı kimi vəzifələri yerinə yetirməlidir.
İnsanın ömür boyu təhsil almaq tələbatının ödənilməsi isə təhsilin iqtisadi həyatda rolunu
yüksəldən amillərdən ən mühümüdür.

Eyni zamanda, sürətli texnoloji tərəqqi bilik və bacarıqların müntəzəm yenilənməsini tələb edir.
Bu isə yeni və daha münasib ixtisasa yiyələnməyə və səriştənin inkişafına tələbatı artırır.

Təhsilin keyfiyyəti və əhatəliliyi. Orta gəlirli ölkələr arasında rəqabətin güclənməsi, sürətli
texnoloji irəliləyiş nəticəsində ixtisas profillərinin tez-tez dəyişməsi təhsilin keyfiyyətinə tələbi
daha da artırmışdır. Digər tərəfdən, yalnız təhsilə cəlb etmə səviyyəsinin artırılması və təhsil
infrastrukturunun genişləndirilməsi insanların bilik və bacarıqlarının yüksəlməsinə tam təminat
vermir. Təhsil infrastrukturu zəruri amil olsa da, bilik və bacarıqlar təhsil müəssisələrinin sayı və
təhsilin müddəti ilə deyil, öyrənmə prosesinin keyfiyyəti ilə əldə olunur. Son dövrlərdə bir sıra
ölkələr tərəfindən təhsilin inkişafı məqsədi ilə təhsil infrastrukturuna, həmin infrastrukturun yeni
avadanlıqlarla təchizatına xeyli vəsait xərclənsə də, həmin ölkələrdə təhsilin nəticələrində
müsbət irəliləyiş əldə edilməmişdir. Ümumi təhsil pilləsini bitirməsinə baxmayaraq, hesab, oxu
və yazı vərdişlərinə malik olmayan çoxlu sayda insanlar vardır. Həmin səbəblərdən təhsilin
keyfiyyətinin təminatı başlıca strateji prioritetə çevrilməlidir.

Təhsilin keyfiyyətinə və əhatəliliyinə qoyulan yeni tələblər təhsil sistemi anlayışına baxışı da
yeniləmişdir. Müasir təhsil sistemi fоrmal (dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə başa çatan) təhsil
143
forması ilə yanaşı infоrmal (özünütəhsil yolu ilə biliklərə yiyələnmə) və qeyri-fоrmal (müxtəlif
kurslarda, dərnəklərdə və fərdi məşğələlərdə əldə edilən və dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə
müşayiət olunmayan) təhsil formalarını da nəzərdə tutmuşdur.

Təməl bacarıqlar uşaqlıq dövrünün ilk illərindən əldə edildiyinə görə uşaqların zehninin erkən
yaş dövründən inkişaf etdirilməsi vacibdir. Bu səbəbdən məktəbəqədər təhsilin inkişafı dövlət
siyasətində əhəmiyyətli yer tutur.

Bir çox qabaqcıl ölkələrdə təhsil müddətinin tədricən artırılması istiqamətində addımlar atılır.
Kanada, Fransa, Hollandiya və Çexiyada ümumi təhsilin müddəti 14 il, Almaniya, Böyük
Britaniya, İsveç, Avstraliya və Yeni Zelandiyada 13 il, ABŞ, Finlandiya, Cənubi Koreya, Polşa
və bir sıra digər ölkələrdə isə 12 il təşkil edir. Ümumi təhsil müddəti az sayda ölkədə on bir il
təşkil edir. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının məlumatına görə, hər hansı ölkədə
istənilən təhsil pilləsi üzrə təhsil müddətinin bir il artırılması ölkədə Ümumi Daxili Məhsulun 3–
6 faiz artımına gətirib çıxarır.

Təhsilin məzmunu. Beynəlxalq təcrübədə təhsilin məzmunu ilə bağlı başlıca meyillərdən biri
təhsil kurikulumlarının ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tələbləri və prioritetləri ilə sıx
əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Kurikulumlar iqtisadi inkişaf məqsədlərinə xidmət edən bilik və
bacarıqları, səriştəni aşılayan məzmuna malik olmalıdır. İqtisadi uğurlar əldə etmiş ölkələrdə
biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın yaradılması sosial-iqtisadi siyasətin prioriteti olduğundan,
kurikulumlarda innovasiyaların əhəmiyyəti, təhsilalanların müxtəlif sosial fəaliyyətə təşviq
olunması və onların tədris bacarıqlarının inkişafı xüsusi vurğulanır.

Son 30–40 il ərzindəki elmi-texnoloji tərəqqi, innovasiyalar və modernləşmə nəticəsində praktiki

bilik və vərdişlərlə zənginləşməyən, sırf nəzəri xarakter daşıyan təhsil öz fundamental
əhəmiyyətini itirməkdədir. Bu baxımdan təhsilin məzmununun formalaşmasında akademik
biliklərlə yanaşı, praktik bilik və bacarıqların, səriştənin vacibliyi önə çəkilir. Səriştə əldə
olunmuş bilik və bacarıqları praktiki fəaliyyətdə effektiv və səmərəli tətbiq etmək qabiliyyətidir.
O, şəxsin qazandığı bilik və bacarıqların konkret fəaliyyətin nəticəsinə çevrilməsini təmin edir.
Səriştəyə əsaslanan təhsil sosial-iqtisadi inkişafa daha effektli xidmət göstərir.

Kurikulumların məzmunu texnoloji irəliləyişin gətirdiyi yenilikləri nəzərə almaqla daim inkişaf
etdirilir ki, bu da müxtəlif təhsil pillələrində spesifik yanaşma tələb edir. Burada ümumi təhsil
pilləsində şəxsiyyətin hərtərəfli formalaşdırılması prioritet olduğu halda, ali təhsildə əmək
bazarının cari və gələcək tələbləri əsas götürülür. Ali təhsil kurikulumunun daimi inkişafı əmək
bazarı subyektlərinin tələblərinin sistematik öyrənilməsini vacib edir. Bu proses əmək bazarında
iş təklif edən, istər dövlət, istərsə də qeyri-dövlət sektorunda fəaliyyət göstərən bütün subyektləri
ali təhsil prosesində başlıca maraqlı tərəfə çevirmişdir.

Müəllim və tədris metodikaları. Müəllim amili təhsilalanın öyrənməsi və inkişafı,

nailiyyətlərinin monitorinqi prosesində həlledici rol oynayır. Təhsilalanın savadlı və səriştəli
şəxs kimi formalaşmasına müəllimin təsiri müəllimin akademik bacarıqlarından, tədris
təcrübəsindən və peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli asılıdır. Müəllimin bu keyfiyyətləri ilə
təhsilalanların nailiyyətləri arasında sıx korrelyasiya mövcuddur.

Bilik və bacarıqlarını davamlı artıran müəllimlər təhsilalanların nailiyyətlərinə əlavə töhfə

verirlər. Peşəkarlığa əsaslanan stimullaşdırıcı əmək haqqı sisteminin olmaması, təhsil müəssisəsi
səviyyəsində idarəetmənin qeyri-effektivliyi, müəllim hazırlığı üzrə infrastrukturun zəif olması
müəllim amilinə təsir edən amillər sırasındadır. Bu baxımdan təhsil islahatı uğurla aparılan
ölkələrdə müəllim peşəkarlığının inkişafı üçün stimulların yaradılmasına və müəllim hazırlığının
təkmilləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir.

144
Təhsilin inkişafında mühüm irəliləyişlərə nail olmuş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, informasiya-
kommunikasiya texnologiyalarına əsaslanan, yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirən və təhsilalanın
fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan müasir, fəal-interaktiv təlim metodları daha yüksək nəticələr
verir. Həmin məqsədlə, davamlı olaraq mütərəqqi tədris metodlarının yaradılması və
müəllimlərin səriştəsinin artırılması təhsil siyasətində mühüm yer tutur.

İdarəetmə. Təhsil sahəsində idarəetmə islahatlarının başlıca istiqamətlərini təhsil prosesinin

iştirakçıları arasında münasibətlər sisteminin, eləcə də tənzimləmə orqanlarının funksiyaları,
səlahiyyətləri və cavabdehliyinin dəqiq müəyyən olunması, təhsil müəssisələrinin idarəetmə
səlahiyyətlərinin və təhsilin nəticələrinə görə cavabdehliyinin artırılması, fəaliyyətin monitorinqi
və qiymətləndirilməsi, təhsilin keyfiyyətini ölçən göstəricilər sisteminin təkmilləşdirilməsi,
təhsilin maliyyələşdirilməsinin onun keyfiyyətinə yönəldilməsi, adambaşına maliyyələşdirmə
mexanizminin tətbiqi və bu zəmində stimullaşdırıcı mexanizmlərin gücləndirilməsi, habelə
maliyyələşmə mənbələrinin yetərliyinin təmin edilməsi təşkil edir.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən aydın olur ki, təhsildə idarəetmənin ictimailəşməsi prosesi
sürətlənməkdədir.

Təhsil strategiyasının uğurla həyata keçirilməsində və təhsilin keyfiyyətinin dayanıqlı

yüksəlişində maraqlı tərəflərin cəlb olunmasını təmin edən səmərəli idarəetmə mühüm rol
oynayır. Bu, ilk növbədə, bütün növ təhsil müəssisələrinin müstəqilliyinin artırılmasını, valideyn,
şagird, tələbə və təhsil prosesinin digər iştirakçılarını geniş cəlb etməklə təhsil ocaqlarının idarə
olunmasını, nəticəyönlü menecmentin və digər müasir idarəetmə texnologiyalarının prosesə
tətbiqini tələb edir.

Qloballaşma prosesləri müxtəlif dövlətlərin təhsil sistemlərinin inteqrasiyasını şərtləndirir.

Hədəflər kimi Avropa Şurası tərəfindən tövsiyə edilmiş kompetensiyalar qrupu əsas götürülür.
Artan tələbə – müəllim mübadiləsi nəzərə alınaraq, təhsil standartlarının unifikasiyası məqsədi
daşıyan Bolonya prosesi sürətlənir. Ali təhsildə özəl sektorun rolu tədricən güclənir, dövlət
maliyyələşdirilməsi özəl sektorun maliyyəsi ilə əvəzlənir. Dövlət maliyyələşdirməsinin həcmi
Almaniya, Avstriya və İtaliyada 90 faiz olduğu halda ABŞ, Avstraliya, Yaponiya və Kanadada
cəmi 50–70 faiz təşkil edir.

3. Azərbaycan Respublikasında təhsilin vəziyyəti

Son illər ərzində Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı istiqamətində mühüm nailiyyətlər
əldə edilmişdir. Həyata keçirilən dövlət proqramları çərçivəsində ölkənin bütün regionlarında
ümumi təhsilin infrastrukturu əhəmiyyətli şəkildə yenilənmişdir. Ölkədə təhsilin müasir tələblərə
cavab verən normativ hüquqi bazası yaradılmışdır. Ali təhsildə Bolonya Bəyannaməsindən irəli
gələn başlıca prinsiplərin tətbiqi, təhsil müəssisələrinin müasir informasiya və elmi-metodiki
təminatı, təhsil infrastrukturunun yenilənməsi, dərsliklə təminatın yaxşılaşdırılması, ucqar kənd
məktəblərinin pedaqoji kadr təminatı, məktəbəqədər və peşə təhsili xidmətlərinin müasir tələblər
səviyyəsində qurulması məqsədi ilə dövlət proqramları qəbul edilmiş, layihələr həyata
keçirilmişdir.

Aparılan dövlət siyasətinə uyğun olaraq təhsilə ayrılan dövlət xərcləri yalnız son beş ildə 1,3
dəfə artmışdır. Bununla yanaşı, Azərbaycanda insan kapitalının inkişafı üzrə yeni uzunmüddətli
çağırışlar təhsil sahəsinin maliyyələşdirilməsində mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri
edir.

Təhsilin keyfiyyəti və əhatəliliyi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 2010-cu il üzrə İnsan İnkişafı
Hesabatına əsasən, 2005-ci illə müqayisədə Azərbaycan 34 pillə irəliləyərək 169 ölkə arasında
101-ci yerdən 67-ci yerə yüksəlmiş, “orta insan inkişafı” qrupundan “yüksək insan inkişafı”
145
qrupuna daxil olmuşdur. Azərbaycan iqtisadi inkişaf tempini sürətləndirərək yoxsulluğun
azaldılması və orta ömür uzunluğu göstəricisinin artması baxımından böyük nailiyyətlər əldə
etmişdir.
Bununla yanaşı, aparıcı beynəlxalq təşkilatların statistik təhlilləri Azərbaycan təhsilinin
beynəlxalq rəqabətə davamlılıq göstəricilərinin və Azərbaycan Respublikasının ərazisində
yerləşən ali təhsil müəssisələrinin reytinq səviyyəsinin yüksəldilməsinin zəruri olduğunu
göstərir.

Ümumi təhsil müəssisələrinin şagird və məzunlarının keyfiyyət göstəricilərinin yaxşılaşdırılması

aktual məsələlərdəndir.
Ali və ümumi təhsil üzrə dərsliklərin elmi və metodiki baxımdan təkmilləşdirilməsinə ehtiyac
vardır.

Ali təhsil müəssisələri məzunlarının tərkibi iqtisadiyyatın tələbatları ilə tam uzlaşmır.
Azərbaycanın ali təhsil müəssisələri tələbələrinin yalnız 1,2 faizi kənd təsərrüfatı ixtisasları
qrupu üzrə təhsil alır. 25-34 yaş arasında olan ali təhsilli mütəxəssislərin 67 faizi dövlət
sektorunda cəmlənmişdir. Özəl sektorda ixtisaslı işçi qüvvəsinin çatışmazlığı problemi
yaranmışdır. Ən böyük kadr çatışmazlığı xidmət sektorunda və kənd təsərrüfatı sahəsində
müşahidə olunur.

Hər 100 000 nəfərə düşən ali məktəb tələbələrinin sayına görə Azərbaycan Respublikası üzrə
göstəricilər əhəmiyyətli dərəcədə artırılmalıdır. Əhali təbəqələri və regionlar arasında xüsusən ali
təhsilə çıxış imkanları genişləndirilməlidir.
Son illərdə ilk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinin infrastrukturunun inkişafı sahəsində işlər
görülmüş, özəl sektor, işəgötürənlər və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq əlaqələri
qurulmuşdur. Qeyd olunanlara baxmayaraq, bu sahədə həlli vacib olan ciddi problemlər hələ də
qalmaqdadır. İlk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrini bitirən şəxslərin sayı iqtisadiyyatın tələbatı ilə
üst-üstə düşmür. Son illər ümumi təhsil müəssisələrini bitirən məzunların yalnız 11 faizinin ilk
peşə-ixtisas təhsili müəssisələrini seçməsi, ümumilikdə həmin pillədə təhsilalanların cəmi 25–27
min nəfər təşkil etməsi əhalidə ilk peşə-ixtisas təhsilinə marağın aşağı olduğunu göstərir.

Məktəbəqədər təhsilə cəlb olunma səviyyəsi də aşağıdır. Belə ki, məktəbəqədər təhsillə əhatə
səviyyəsi şəhərlərdə 23,4, kəndlərdə 8,7, ölkə üzrə isə 16,5 faiz təşkil edir. Son illərdə Bakı
şəhərində yeni məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin inşası və ya əsaslı təmiri istiqamətində atılan
addımlar nəticəsində məktəbəqədər təhsillə əhatə səviyyəsi artaraq 27 faizə çatsa da, bu sahədə
həllini gözləyən problemlər qalmaqdadır. Ölkənin yaşayış məntəqələrinin 75 faizində
məktəbəqədər təhsil müəssisəsi yoxdur.

Təhsilin məzmunu. Ümumi təhsilin dövlət standartları və proqramları “Təhsil haqqında”

Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq təsdiq edilmişdir. Həmin istiqamətdə yeni
fənn kurikulumları və dərsliklər ümumi təhsilin I–VI siniflərində tətbiq edilir, VII–XI
siniflərində isə həmin məqsədlə işlər davam etdirilir. Məktəbəqədər təhsil üzrə yeni kurikulumun
tətbiqinin sürətləndirilməsi zəruridir.

İlk peşə-ixtisas və orta ixtisas təhsili kurikulumları müasir tələblərə cavab vermir. Müəllim
hazırlığı üzrə yeni kurikulumlar tətbiq edilsə də, ümumilikdə ali təhsil müəssisələrinin
kurikulumları əmək bazarında işçi səriştəsinə olan tələblərlə uyğun gəlmir. Ali təhsil pilləsində
kurikulumların inkişafı iqtisadiyyatın inkişaf dinamikasından geri qalır.
Müəllim və tədris metodikaları. Səriştəyə əsaslanmayan, əmək bazarında yetərincə rəqabətli
olmayan əmək haqqı sistemi və maddi stimullaşdırma mexanizmlərinin adekvat olmaması
təhsildə müəllim amilinin inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. Təhsil sisteminin bütün pillələrində
müəllimlərin bilik, bacarıq və peşəkarlıq qabiliyyətləri müasir tələblərə uyğun yüksəldilməlidir.

146
Müvafiq stimullaşdırıcı mexanizmlər və səmərəli monitorinq sistemi vasitəsilə müəllim
fəaliyyətinin keyfiyyəti artırılmalıdır.

Son illərdə müəllimlərin əlavə təhsili sahəsində modul-kredit sisteminə əsaslanan, rəqabət mühiti
yaradan, stimullaşdırma və karyera inkişafını nəzərə alan yeni modelin tətbiqinə başlanmış, fəal
interaktiv təlim texnologiyaları təcrübədən keçirilmişdir. Bununla yanaşı, əksər müəllimlərin
tədris prosesində tətbiq etdiyi metodlar müasir tələblərdən geri qalır. Bir çox hallarda
təhsilalanlara əldə etdiyi bilikləri tətbiq etmə və müstəqil yaradıcı düşünmə qabiliyyətləri
aşılanmır.

İdarəetmə. Təhsilin idarə olunmasında başlıca problemlərdən biri təhsildə tənzimləmə, idarəetmə
və nəzarət funksiyalarının dəqiq müəyyən edilməməsidir. Təhsil sistemini idarə edən orqanların
səlahiyyətlərinin, funksiyalarının və məsuliyyətinin dəqiq müəyyənləşməsi, idarəetmə prosesində
şəffaflığın və maraqlı tərəflərin iştirakının təmin edilməsi zəruridir.

Təhsil müəssisələrinin idarəetmədə rolu məhduddur. Özünüidarəetmə prinsipi əsasında fəaliyyət

göstərən təhsil müəssisələri istisna olmaqla, dövlət təhsil müəssisələri maliyyə müstəqilliyinə
malik deyildir. Bununla yanaşı, təhsil müəssisələrinin rəhbərliyi tədrisin nəticələrinə görə ciddi
məsuliyyət daşımır. Təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilməsi təqdim etdiyi təhsilin
nəticələrindən asılı deyildir və keyfiyyətə yönəlməmişdir.

Təhsilin effektiv idarə olunması məqsədi ilə informasiya sistemi yaradılsa da, onun inkişafına
ehtiyac duyulur. Təhsilin yüksək keyfiyyətini təmin etmək üçün təhsil sahəsində monitorinq,
keyfiyyət və fəaliyyət göstəriciləri sistemi inkişaf etdirilməlidir.

Təhsil və kadr hazırlığı prosesinə, həmçinin təhsilin məzmununun təkmilləşdirilməsinə

işəgötürənlərin cəlb olunması çox aşağı səviyyədədir. İşəgötürənlər kadr hazırlığı prosesində
iştirak etmək, hazırlanan kadra dair şərtlər irəli sürmək imkanına malik olmalı və buna müvafiq
olaraq cavabdehliyini dərk etməlidir.

Təhsilin maliyyələşdirilməsi mexanizmi təkmilləşdirilməli və təhsil sistemində rəqabət mühitinin

inkişafını dəstəkləməlidir. Bunun üçün təhsilin bütün pillələrində adambaşına maliyyələşdirmə
prinsipinin tətbiqi, səriştəyə və fəaliyyətin nəticələrinə əsaslanan əməyin ödənişi sisteminin
yaradılması, maliyyələşdirmənin tədrisin keyfiyyət nəticələrinə görə müəyyən edilməsi
məqsədəuyğundur.

İnfrastruktur. Həyata keçirilən dövlət proqramları çərçivəsində təhsil təyinatlı yeni binalar inşa
edilmiş, ümumi təhsil müəssisələrinin binaları əsaslı təmir olunmuşdur. Təhsildə informasiya-
kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi genişlənmiş, bütövlükdə təhsilin infrastrukturu
müasirləşmişdir. Bununla yanaşı, təhlillər göstərir ki, tədris prosesində müasir texnologiyalar
məhdud miqyasda tətbiq edilir, bəzi hallarda isə yaradılan sistemlərdən az istifadə olunur.

Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin V–XI sinifləri üzrə şagird–kompüter nisbəti 2012-
ci ildə 20:1 təşkil etmiş, təhsil müəssisələrinin yalnız 37 faizi internet bağlantısı ilə təmin
olunmuşdur. Təhsil müəssisələrində internetə çıxış imkanları genişləndirilməklə, təhsildə
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının səmərəli tətbiqi inkişaf etdirilməlidir.

Qlobal iqtisadi inkişafın tələblərinə uyğun şəkildə beynəlxalq təcrübədən istifadə təhsil
prosesində müasir informasiya texnologiyalarının sürətli tətbiqini zəruri edir. Bu sahədə mövcud
problemlərdən biri Azərbaycan dilində müvafiq tətbiqi kontentin olmamasıdır.

Ümumi təhsil müəssisələri şəbəkəsinin rasionallaşdırılması, regionlarda təhsilin bütün pillələri

üzrə, o cümlədən ali təhsil pilləsini əhatə edən yeni təhsil ocaqlarının yaradılması və inklüziv
147
təhsilin tətbiqi kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin
inkişafına xidmət edəcəkdir.

4. Təhsil sisteminin başlıca vəzifələri

Təhsil sisteminin başlıca vəzifələri aşağıdakılardır:

– ölkənin modernləşməsi üçün zəruri olan insan kapitalını inkişaf etdirmək və bununla
Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək;
– məsuliyyətini dərk edən, demokratiya prinsiplərinə və xalqının milli ənənələrinə, insan hüquq
və azadlıqlarına hörmət edən, azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı
düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək;
– milli mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri qoruyan və inkişaf etdirən, geniş dünyagörüşünə malik
olan, təşəbbüsləri və yenilikləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən,
müasir təfəkkürlü və rəqabət qabiliyyətli kadrlar hazırlamaq;
– sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini və əlavə təhsili təmin etmək,
təhsilalanları ictimai həyata və səmərəli əmək fəaliyyətinə hazırlamaq.

5. Strategiyanın məqsədi

Strategiyanın məqsədi ölkədə səriştəli təhsilverənlərə, ən yeni texnologiyalara əsaslanan

infrastruktura malik, keyfiyyət nəticələri və əhatəliliyinə görə dünya ölkələri sırasında qabaqcıl
mövqe tutan təhsil sistemini yaratmaqdır. Azərbaycanın təhsil sistemi iqtisadi cəhətdən dayanıqlı
və dünyanın aparıcı təhsil sistemlərinin standartlarına uyğun olmalıdır.
Strategiyanın reallaşdırılması təhsilin məzmununun, kadr hazırlığının, təhsili idarəetmə
sisteminin və təhsil infrastrukturunun qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə və Azərbaycanın inkişaf
konsepsiyasına uyğun yenidən qurulmasına imkan verərək, ölkədə biliklərə əsaslanan
iqtisadiyyatın bərqərar olmasını, informasiya cəmiyyətinin təşəkkülünü və ölkənin davamlı
inkişafını təmin edəcəkdir.

6. Strateji istiqamətlər

1. Səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılması.

2. Təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan innovativ təlim metodları və texnologiyaları
vasitəsilə təhsilin məzmununun səmərəli mənimsənilməsini təmin edən yüksək nüfuzlu
təhsilverənin formalaşdırılması.
3. Nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə mexanizmlərinə malik, dövlət-
ictimai xarakterli və dövlət-biznes partnyorluğuna əsaslanan təhsildə yeni idarəetmə sisteminin
formalaşdırılması.
4. Müasir tələblərə cavab verən və ömür boyu təhsili təmin edən təhsil infrastrukturunun
yaradılması.
5. Təhsilin dayanıqlı və müxtəlif mənbələrdən istifadə olunmaqla yeni maliyyələşdirmə
mexanizminin yaradılması.

7. Strateji hədəflər və tədbirlər

1. Səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılması.

1.1. Uşaqların erkən yaş dövründə inkişafının səmərəli təhsil modelinə əsaslanan standart və
kurikulumlarının hazırlanması:
1.1.1. məktəbəqədər yaşlı uşaqların fiziki və əqli inkişafını, sosiallaşmasını təmin edən,
yaradıcılıq qabiliyyətlərini üzə çıxaran, onlarda həyati bilik və bacarıqları, davranış qaydalarını
aşılayan təhsil standartlarının və yeni kurikulumların hazırlanması;
1.1.2. uşaqların davamlı inkişafına yönəlmiş pedaqoji fəaliyyətə dəstək vermək məqsədi ilə
148
valideynlərin sistemli şəkildə pedaqoji-psixoloji maarifləndirilməsi üçün “Səriştəli valideynlər”
proqramının hazırlanması;
1.2. səriştə əsaslı ümumi təhsil standartları və kurikulumlarının hazırlanması:
1.2.1. 12 illik ümumi təhsilə keçidin təmin olunması üçün mövcud təhsil standart və
kurikulumlarının yenilənməsi, tam orta təhsil pilləsində təlimin istiqamətlər üzrə bölünməsi;
1.2.2. kurikuluma əsaslanan yeni dərsliklərin yaradılması, şagird və müəllimlərin müvafiq
dərslik seçiminin təmin olunması;
1.2.3. istedadlı uşaqlar üçün xüsusi inkişaf proqramlarının hazırlanması;
1.2.4. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün inkişaf və inklüziv təlim proqramlarının
hazırlanması;
1.3. cəmiyyətin tələblərinə uyğun səriştə əsaslı ilk peşə-ixtisas və orta ixtisas təhsili standartları
və kurikulumlarının hazırlanması;
1.4. ali təhsil müəssisələrinin təhsil–tədqiqat–innovasiya mərkəzlərinə çevrilməsinə dəstək verən
və rəqabətqabiliyyətli mütəxəssis hazırlığını təmin edən ali təhsil standartlarının tətbiqi:
1.4.1. cəmiyyətin və iqtisadiyyatın tələbatlarına uyğun olaraq hər bir ixtisas üzrə müasir
standartların hazırlanması;
1.4.2. qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında pedaqoji, mühəndis-pedaqoji və elmi-pedaqoji kadr
hazırlığı üzrə müasir kurikulumların hazırlanması;
1.4.3. ali təhsil müəssisələrinə təhsilin məzmununun tətbiqi müstəqilliyinin verilməsi;
1.4.4. ali təhsilin səviyyələri arasında əlaqələrin və varisliyin gücləndirilməsi, doktorantura
səviyyəsi üçün elmi tədqiqatlar sahəsində yüksək hazırlığı və elmi-pedaqoji fəaliyyət üzrə
mükəmməl səriştəyə yiyələnməni təmin edən müasir standartların hazırlanması.
2. Təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan innovativ təlim metodları və texnologiyaları
vasitəsilə təhsilin məzmununun səmərəli mənimsənilməsini təmin edən yüksək nüfuzlu
təhsilverənin formalaşdırılması.
2.1. Təhsilverənlərin peşəkarlıq səviyyəsinin daim yüksəlməsini təmin edən yeni sistemin
yaradılması:
2.1.1. təhsilverənlər üçün təhsilin bütün pillələrində təhsilalanların təfəkkürü və şəxsiyyətinin
inkişafına yönəlmiş, onların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan innovativ təlim metodologiyasının
və müvafiq resursların hazırlanmasının təmin edilməsi;
2.1.2. təhsilverənlərin əlavə təhsili üzrə strukturların yaradılmasının stimullaşdırılması;
2.1.3. müəllimlərin təhsil müəssisəsi səviyyəsində, tədrisdən ayrılmadan peşəkarlıq səviyyəsinin
artırılması üzrə özünü doğrultmuş innovativ modellərin tətbiqi;
2.1.4. pedaqoji heyət üçün yeni modul–kredit və rəqabətəsaslı təlimlər sisteminin yaradılması;
2.2. təfəkkürün və şəxsiyyətin inkişafına yönəlmiş, təhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə
alan innovativ təlim, qiymətləndirmə metodologiyası və resurslarının inkişafı:
2.2.1. yeni kurikulumlara və informasiya-kommunikasiya texnologiyaları əsaslı təlim
metodologiyalarına uyğun metodiki vəsaitlərin, didaktik materialların və təlim vasitələrinin
hazırlanmasını stimullaşdıran yeni mexanizmlərin yaradılması;
2.2.2. təhsilalanların nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə
uyğunlaşdırılması;
2.3. müəllim peşəsinin nüfuzunun artırılması üzrə dövlət siyasətinin inkişafı:
2.3.1. səriştə və nəticə əsaslı diferensiallaşdırılmış, əmək bazarında rəqabətqabiliyyətli əmək
haqqı sisteminin yaradılması;
2.3.2. müəllimin karyera inkişafı və fəaliyyətinin stimullaşdırılması üzrə yeni sistemin
yaradılması;
2.3.3. müəllim hazırlığı sistemində internatura modelinin tətbiq edilməsi;
2.4. şəxsiyyətin, cəmiyyətin və dövlətin maraqları baxımından istedadın erkən yaşdan aşkar
olunması, inkişafı və dəstəklənməsi üzrə sistemin yaradılması:
2.4.1. istedadın aşkar edilməsi üzrə qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə uyğun diaqnostik
metodikaların, psixometrik vasitələrin hazırlanması və bütün təhsil müəssisələrində tətbiqinin
təmin edilməsi;
149
2.4.2. hər bir xüsusi istedadlı təhsilalan üçün fərdi təhsil və inkişaf proqramlarının
müəyyənləşdirilməsi, onların fərdi plan əsasında tədris prosesi və kurikulumdankənar
məşğuliyyətinin təşkili mexanizmlərinin yaradılması;
2.5. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların həyata və təhsil mühitinə inteqrasiyasını təmin edən
inklüziv təlim metodologiyasının yaradılması:
2.5.1. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsili və sosial adaptasiyası üçün imkanların təmin
edilməsi məqsədi ilə optimal inklüziv təhsil modellərinin tətbiq edilməsi;
2.5.2. məktəbəqədər və ümumi təhsil müəssisələri təhsilverənlərinin inklüziv təhsil üzrə
məqsədli əlavə təhsilinin təmin edilməsi.
3. Təhsilin nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə mexanizmlərinə malik,
dövlət–ictimai xarakterli və dövlət–biznes partnyorluğuna əsaslanan idarəetmə sisteminin
formalaşdırılması.
3.1. Təhsil sisteminin tənzimlənməsinin və dövlət təhsil sektorunun idarə edilməsinin qabaqcıl
beynəlxalq təcrübə əsasında yenidən qurulması:
3.1.1. tənzimləmə və idarəetmə funksiyalarını həyata keçirən dövlət qurumlarının səlahiyyət və
məsuliyyət dairəsinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun yenidən müəyyənləşdirilməsi;
3.1.2. təhsil pillələri və səviyyələrinin beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması:
3.1.2.1. məktəbə hazırlıq təhsilinin (1 il) icbariliyinin təmin olunması;
3.1.2.2. erkən yaşlı uşaqların məktəbəqədər təhsillə əhatəsinin 90 faiz səviyyəsinə çatdırılması;
3.1.2.3. 10 illik icbari ümumi orta təhsil və 2 illik tam orta təhsil modelinə mərhələli şəkildə
keçidi təmin etməklə, 12 illik ümumi təhsil sisteminin yaradılması;
3.1.2.4. tam orta təhsil səviyyəsində təhsil müəssisələrinin müxtəlif istiqamətlər üzrə bölünməsi;
3.1.2.5. təhsil müəssisələrinin infrastrukturuna dair norma, standart və qaydaların
təkmilləşdirilməsi;
3.1.3. beynəlxalq təcrübə əsasında təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası sisteminin yaradılması;
3.1.4. təhsil sahəsində dövlət-biznes partnyorluğu sisteminin yaradılması;
3.1.5. təhsil sistemində dövlət sifarişinin formalaşdırılmasına yenidən baxılması, ölkənin siyasi,
iqtisadi və sosial inkişafının real tələbatına əsaslanaraq prioritet sayılan sahələr üzrə kadr
hazırlığının təmin edilməsi;
3.1.6. ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul və yerləşdirmə mexanizminin
təkmilləşdirilməsi, dövlət və özəl ali təhsil müəssisələrinə ödənişli təhsil üzrə qəbul planının ləğv
edilməsi və dövlət sifarişinin yalnız ixtisaslar üzrə müəyyənləşdirilməsi;
3.2. təhsil müəssisələrində nəticəyönlü və şəffaf idarəetmə modelinin yaradılması:
3.2.1. təhsil müəssisələrinə idarəetmə, akademik, maliyyə və təşkilati muxtariyyət verilməsi;
3.2.2. təhsil müəssisələrində strateji idarəetmənin tətbiqi mexanizmlərinin yaradılması;
3.2.3. maraqlı tərəflərin nümayəndələrinin iştirakı təmin edilməklə təhsil müəssisələrinin dövlət-
ictimai xarakterdə (Valideyn–Müəllim Assosiasiyası, İdarəedici Şura, Qəyyumlar Şurası və s.)
idarə olunmasının təmin edilməsi;
3.3. təhsilin keyfiyyətinin təminatı üzrə yeni sistemin yaradılması:
3.3.1. qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında təhsilin pillələri və səviyyələri üzrə keyfiyyət
standartları və göstəricilərinin hazırlanması;
3.3.2. ömür boyu təhsil üzrə Milli Kvalifikasiya Çərçivəsinin yaradılması və tətbiqi;
3.3.3. beynəlxalq təhsil proqramlarının tanınması və təhsil müəssisələrində dövlət təhsil
proqramları ilə yanaşı ödənişli əsaslarla tətbiqi;
3.3.4. təhsil müəssisələrinin reytinq sisteminin yaradılması;
3.3.5. qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında məktəbəqədər və ümumi təhsil üzrə pedaqoji və
idarəetmə heyətinin müstəqil sertifikatlaşdırma (lisenziyalaşdırma) sisteminin yaradılması;
3.3.6. keyfiyyətin yaxşılaşdırılması üçün stimullaşdırma mexanizmlərinin, təhsil sistemində
innovativ fəaliyyəti stimullaşdıran qrant sisteminin yaradılması və tətbiqi;
3.3.7. təhsil proqramları, tədris resursları, təlim metodikaları, təhsilverənlər, təhsil müəssisələri
arasında sağlam rəqabətin stimullaşdırılması, rəqabət elementlərinin müəyyənləşdirilməsi və
tətbiq edilməsi;
150
3.4. təhsilin idarə olunmasının məlumat sistemləri və yeni hesabatvermə modelinin yaradılması:
3.4.1. bütün təhsil pillələri üzrə Təhsilin İdarə olunmasının Məlumat Sistemləri və “Tələbə–
məzun” sistemi əsasında hesabatvermə, təhlil və proqnozlaşdırma sisteminin yaradılması və
mütəmadi yenilənməsinin təmin edilməsi;
3.4.2. təhsil müəssisələrində məlumat bazalarının, məzun–koordinasiya–informasiya
sistemlərinin yaradılması, onların mütəmadi yeniləndirilməsi və idarəetmə prosesində
istifadəsinin təmin edilməsi;
3.4.3. əmək bazarının mütəmadi öyrənilməsi sisteminin yaradılması;
3.5. qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq, təhsil pillələrinin bütün səviyyələrini əhatə edən
yeni qiymətləndirmə mexanizmlərinin hazırlanması:
3.5.1. təhsil müəssisələrində keyfiyyətin monitorinqi (xarici və daxili) və qiymətləndirmə
mexanizmlərinin yaradılması;
3.5.2. ümumi təhsilin səviyyələri nəzərə alınmaqla, şagird nailiyyətlərinin monitorinqi və
qiymətləndirilməsi üzrə sistemin təkmilləşdirilməsi;
3.5.3. ümumi təhsil müəssisələri şagirdlərinin biliyin qiymətləndirilməsi üzrə beynəlxalq
proqramlarda iştirakının təmin olunması.
4. Müasir tələblərə cavab verən və ömür boyu təhsili təmin edən təhsil infrastrukturunun
yaradılması.
4.1. Təhsil müəssisələrində informasiya-kommunikasiya texnologiyaları əsaslı təlim
metodologiyasının tələblərinə uyğun infrastrukturun yaradılması, hər bir təhsil müəssisəsinin
internetlə, ümumi orta təhsil səviyyəsində hər bir şagirdin elektron dərsliklərlə yüklənmiş
kompyuter-planşetlə təmin olunması;
4.2. təhsil müəssisələri şəbəkəsinin rasionallaşdırılması;
4.3. distant təhsil, istedadlı və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün təhsil və inkişaf,
yaşlıların təhsili, peşə-ixtisas və təhsil məsələləri üzrə məsləhət xidmətləri göstərən regional
universal mərkəzlərin yaradılması;
4.4. müasir təminatlı peşə-tədris mərkəzlərinin və komplekslərinin yaradılması;
4.5. məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin yaradılması, onların fəaliyyətinin stimullaşdırılması
mexanizmlərinin hazırlanması;
4.6. kampusların yaradılmasının təşviqi;
4.7. ömür boyu təhsilə artan tələbatın ödənilməsi üçün kitabxana fəaliyyətinin
modernləşdirilməsi, rəqəmsal təhsil resurslarından istifadə imkanlarının genişləndirilməsi;
4.8. təhsillə bağlı media və internet resurslarının inkişafının təmin edilməsi.
5. Təhsilin dayanıqlı və müxtəlif mənbələrdən istifadə olunmaqla yeni maliyyələşdirmə
mexanizminin yaradılması.
5.1. Təhsilə adekvat həcmdə maliyyə resurslarının cəlb edilməsi, təhsilin maliyyələşdirilməsi
xərclərinin Ümumi Daxili Məhsula nisbətinin mərhələlərlə 5–6 faizə çatdırılması, nəticəyönlü
büdcə planlaşdırılması və müxtəlif mənbəli maliyyələşdirmə mexanizmlərinin yaradılması;
5.2. təhsil müəssisələrini bir təhsilalana düşən xərc əsasında maliyyələşdirmə mexanizminə
keçid;
5.3. dövlət və bələdiyyə təhsil müəssisələrində özünümaliyyələşdirmə prinsiplərinin təşviqi,
ödənişli təhsil xidmətlərinin göstərilməsinin dəstəklənməsi;
5.4. büdcədənkənar vəsaitlər hesabına formalaşdırılan Təhsilin İnkişafı Fondunun yaradılması;
5.5. təhsil tədqiqatlarının yeni maliyyələşmə mexanizminin tətbiqi;
5.6. mülkiyyət formasından asılı olmayaraq müvafiq təhsil qurumları cəlb edilməklə
təhsilverənlərin əlavə təhsilinin dövlət sifarişi əsasında adambaşına maliyyələşdirilməsi;
5.7. təhsil müəssisələrinin keyfiyyət göstəricilərinə əsaslanan investisiya xərcləri sisteminin
yaradılması;
5.8. ali təhsil müəssisələrində dövlət büdcəsi vəsaitindən istifadə olunmayaraq məqsədli kapital
fondlarının yaradılmasının stimullaşdırılması;
5.9. aztəminatlı ailələrdən olan uşaq və gənclər üçün bərabər təhsil imkanlarının yaradılması
məqsədi ilə maddi dəstək sisteminin yaradılması;
151
5.10. müəllimlərin maddi motivasiyasının yaxşılaşdırılması, onların illik əmək haqqının
adambaşına düşən Ümumi Daxili Məhsula nisbətinin mərhələlərlə, səriştə və nəticə əsasında
diferensiallaşdırmaqla 1,8–2 dəfəyədək artırılması;
5.11. tam orta təhsildə bir şagirdə düşən illik xərclərin adambaşına düşən Ümumi Daxili Məhsula
nisbətinin mərhələlərlə 2 dəfəyədək artırılması;
5.12. müasir, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına əsaslanan təhsil infrastrukturunun, o
cümlədən elektron təhsilin yaradılmasına əlavə vəsaitlərin ayrılması;
5.13. təhsil şəbəkəsində rasionallaşdırma tədbirləri həyata keçirməklə, regionlar arasında təhsilin
keyfiyyətini bərabərləşdirmək üçün ucqar regionlarda yerləşən təhsil müəssisələri üçün əlavə
maliyyələşmənin təmin olunması;
5.14. təhsilə çıxış imkanlarını yaxşılaşdırmaq üçün maliyyə mexanizmlərinin, o cümlədən tələbə
kreditləri sisteminin genişləndirilməsi;
5.15. məktəbəqədər və ümumi təhsil müəssisələrində uşaqlara pulsuz əsasda müvafiq xidmətlərin
(dərs və ya təlim vəsaitləri və s.) göstərilməsi.

8. Strategiyanın həyata keçirilməsi

Strategiyanın uğurlu həyata keçirilməsinin əsas şərtləri onun məqsədi və məzmunu haqqında
aydın təsəvvürün yaradılması, ictimai dəstək qazanması və reallaşmasını təmin edən effektiv icra
mexanizminin formalaşdırılmasıdır.
Strategiyanın məqsədi və məzmunu kütləvi informasiya vasitələri və digər üsullarla əhaliyə,
təhsil müəssisələrinin pedaqoji heyətinə və digər hədəf qruplarına çatdırılır.

Strategiyanın həyata keçirilməsi üzrə fəaliyyət planı beynəlxalq ekspertlər cəlb olunmaqla
hazırlanır və təhsil sisteminin hazırlığı nəzərə alınaraq, islahatların məqsədini və strateji
istiqamətləri, seçilmiş prioritetləri, onların reallaşdırılması üçün qəbul olunmalı dövlət
proqramlarını, icraya məsul və tərəfdaş qurumları, ara və yekun hədəfləri və icra dövrünü
müəyyən edir.

Strategiyanın həyata keçirilməsi üzrə fəaliyyət planı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

tərəfindən təsdiq olunur.
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə
Strategiyanın icrasının gedişi barədə hər il üzrə hesabat təqdim edir.

Müəllimlərin etik davranış qaydalar

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 16 may 2014-cü il tarixli, 600 nömrəli əmri ilə
təsdiq edilmişdir

1. Ümumi müddəalar

1.1. Müəllimlərin etik davranış qaydaları (bundan sonra - Qaydalar) təhsilin bütün səviyyələrində
peşə fəaliyyəti zamanı təhsilverənlərin ümumi davranışını və təhsil prosesi iştirakçıları ilə
qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləyən normalar məcmusundan ibarətdir.

1.2. Bu Qaydalar “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa, digər qanunvericilik

aktlarına və “Təhsil prosesi iştirakçılarının etik standartlar modeli”nə uyğun hazırlanmışdır.

1.3. Bu Qaydalar müəllimlərin etik davranış prinsiplərini və onlara uyğun tələbləri, təhsil prosesi
iştirakçılarının qarşılıqlı münasibətlərinin xüsusiyyətlərini müəyyən edir və onları tənzimləyir.
1.4. Bu Qaydalar bütün növ təhsil müəssisələrində çalışan müəllimlərə şamil edilir.

152
1.5. Bu Qaydaların tətbiqində əsas məqsəd təhsil müəssisələrində sağlam işgüzar durumun
bərqərar olmasına, vətəndaşların təhsil müəssisəsinə və müəllimə etimadının artırılmasına, təhsil
müəssisələrinin idarə olunmasında valideynlərin və cəmiyyətin daha yaxından iştirakının təmin
edilməsinə, təhsil müəssisələrinin fəaliyyətində səmərəliliyin və şəffaflığın artırılmasına, təhsil
müəssisəsində korrupsiya hallarının və maraqların toqquşmasının qarşısının alınmasına və
müəllim nüfuzunun yüksəldilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

2.Etik davranış prinsipləri və onlara uyğun tələblər

Müəllim peşə fəaliyyətində aşağıdakı etik davranış prinsiplərini gözləməli və müvafiq tələblərə
ciddi şəkildə əməl etməlidir.

Qanunun aliliyi – müəllim vəzifə funksiyalarının icrası zamanı Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasının, Azərbaycan Respublikasının qanunlarının, habelə Azərbaycan
Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin tələblərinə, insan hüquqlarına və
demokratik prinsiplərə əməl etməyə borcludur.

Vicdanlılıq – müəllim cəmiyyət və dövlətin maraqları naminə öz peşə fəaliyyətini keyfiyyətlə və

səmərəli yerinə yetirməyə borcludur. Müəllim bütün hallarda hər bir şəxs üçün vicdanlılıq
nümunəsi olmalıdır.

Peşəkarlıq və fərdi məsuliyyət – müəllim öz fəaliyyətini Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş səlahiyyətlər çərçivəsində peşəkar səviyyədə yerinə
yetirməyə borcludur və vəzifə funksiyalarının keyfiyyətlə yerinə yetirilməsinə görə məsuliyyət
daşıyır. Müəllim peşəkar fəaliyyəti və şəxsi nümunəsi ilə təhsilalanların, valideynlərin,
cəmiyyətin təhsil sisteminə, təhsil müəssisəsinə və təhsil işçilərinə inamını artırmalı və
möhkəmləndirməlidir.

Loyallıq – müəllim onun peşə vəzifəsinə aid olmadığı hallarda işlədiyi və digər təhsil
müəssisələrinin, dövlət orqanlarının, onların rəhbərlərinin fəaliyyəti ilə əlaqədar (qanunsuz
fəaliyyət istisna olmaqla) tənqidi ictimai mülahizələrdən, çıxışlardan və onların fəaliyyətinə
ictimai qiymət verilməsindən çəkinməlidir. Müəllim peşə fəaliyyəti zamanı müəllim adına və
nüfuzuna, habelə təhsil müəssisəsinin işgüzar nüfuzuna xələl gətirə biləcək hərəkətlərə yol
verməməlidir.

Mədəni davranış – müəllim təhsilalanlarla, rəhbərlik və həmkarları ilə davranışında nəzakətli,

xeyirxah, diqqətli və təmkinli olmalıdır. Müəllim peşə fəaliyyəti ilə əlaqədar iradları, tənqidi
fikirləri qəbul etməli, qiymətləndirməli və onlardan düzgün nəticə çıxarmalıdır. Müəllim səmimi,
çalışqan, intizamlı, təşəbbüskar olmalı, xarici görkəminə, geyiminə xüsusi fikir verməli, hər
zaman səliqəli olmalıdır.

Qərəzsizlik – müəllim peşə vəzifəsini yerinə yetirərkən qərəzsiz olmalı, irqinə, milliyyətinə,
dilinə, cinsinə, sosial mənşəyinə, dinə münasibətinə, əqidəsinə, ictimai mənsubiyyətinə görə
təhsilalanlara və təhsil prosesinin digər iştirakçılarına fərq qoymamalıdır. Müəllim özünün və ya
maraqlı şəxslərin mənafelərinin vəzifə funksiyalarının icrası zamanı ona təsir etməsinə yol
verməməli və buna şərait yaratmamalıdır. Müəllim öz peşə vəzifəsindən və səlahiyyətlərindən
kənar məsələlərə müdaxilə etməməlidir. Müəllim peşə fəaliyyətini yerinə yetirərkən siyasi
bitərəfliyə əməl etməyə borcludur.

Gender bərabərliyi – müəllim təhsil və tərbiyə prosesində kişi və qadın cinsindən olan
təhsilalanların bərabərliyi prinsipinin gözlənilməsinə davamlı olaraq əməl etməlidir.

153
İctimai etimad – müəllim peşə nüfuzunu möhkəmləndirməyə, müəllim adını, şərəf və ləyaqətini
uca tutmağa borcludur. Müəllim etik davranış qaydalarını pozduğu halda pozuntunu tez bir
zamanda aradan qaldırmalı, ictimai etimadın bərpasına çalışmalıdır. Müəllim işlədiyi təhsil
müəssisəsinin fəaliyyəti barədə KİV nümayəndələrinin qanunla müəyyən edilmiş qaydada doğru
məlumatlanmasına kömək göstərməlidir.

Konfidensiallıq - qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, müəllim peşə

vəzifələrinin icrası ilə bağlı təhsilalanların, onların valideynlərinin, habelə həmkarlarının şəxsi
həyatı barədə ona məlum olan məlumatların konfidensiallığını təmin etməlidir.

3. Müəllim şəxsiyyəti

3.1. Müəllimin peşə fəaliyyəti qanunvericiliklə müəyyən olunmuş vəzifələrinin yerinə yetirilməsi
və hüquqlarının təmin olunması ilə əlaqədar fəaliyyətdir.

3.2. Müəllim təhsil sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində iştirak edir, təhsil
proqramlarının təhsilalanlar tərəfindən mənimsənilməsini təmin edir.

3.3. Müəllim təhsilalanlarda fəal vətəndaş mövqeyi formalaşdırır, onları vətənpərvərlik,

azərbaycançılıq və dövlətçilik ruhunda tərbiyə edir, müstəqil həyata və əmək fəaliyyətinə
hazırlayır.

3.4. Müəllim əlavə təhsil və özünütəhsil yolu ilə ixtisasını, elmi-pedaqoji və peşəkarlıq
səviyyəsini daim artırır, təhsilin nəticə və göstəriciləri üzrə araşdırma və təhlillər aparır,
keyfiyyətin yüksəldilməsi və nailiyyətlərin əldə edilməsi üçün təkliflərlə çıxış edir.

3.5. Müəllim yenilikçidir, innovasiya və yeni tədris texnologiyalarını mənimsəyir və öz

təcrübəsində tətbiq edir.

3.6. Müəllim ona həvalə edilmiş işin keyfiyyətinə və nəticələrinə görə və hər bir təhsilalanın
intellektual, emosional, mənəvi inkişafı üçün məsuliyyət daşıyır.

3.7. Müəllim gənc nəslə milli və bəşəri dəyərləri aşılamaqla təhsilalanların mədəni inikişafı
prosesində birbaşa iştirak edir.

3.8. Müəllim təhsilalanlara keyfiyyətli təhsil verməklə peşəsinə olan ictimai etimad və hörməti
doğruldur.

3.9. Müəllim pedaqoji etika və əxlaq normalarına riayət edir, müəllim nüfuzunu yüksək tutur,
ziyalılıq nümunəsi göstərir.

3.10. Müəllim şəxsi nümunəsi ilə təhsilalanlara Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və

qanunlarına, dövlət rəmzlərinə, Azərbaycan xalqının tarixinə, mədəniyyətinə, dilinə, adət və
ənənələrinə, milli və umumbəşəri dəyərlərə, cəmiyyətə, ətraf mühitə hörmət və qayğı hissi
aşılayır.

3.11. Müəllim təhsilalanların şərəf və ləyaqətinə hörmətlə yanaşır, əsassız mühakimələrə yol
vermir, obyektivlik və qərəzsizlik nümayiş etdirir.

3.12. Müəllim peşə fəaliyyəti dövründə maraqların toqquşmasına yol vermir və vəzifə
səlahiyyətlərindən şəxsi maraqları üçün istifadə etmir.

154
3.13. Müəllim bilərəkdən yalan, təhrif olunmuş, yaxud öz şəxsi marağı naminə həmkarının
vəziyyətini pisləşdirən və ya yaxşılaşdıran məlumat verilməsinə görə qanunvericilikdə nəzərdə
tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyır.

3.14. Müəllim təhsil müəssisəsinin əmlakından səliqəli və səmərəli istifadə edir, onu qoruyur.
Müəllim təhsil müəssisəsinə məxsus əmlakdan (sinif otağı, tədris resursları, telefon, kompyuter,
mebel və s.) şəxsi maraqları üçün istifadə etmir.

3.15. Müəllim icra və əmək intizamına riayət edir, iş vaxtında kənar işlərlə məşğul olmur,
üzürsüz səbəbdən işdən yayınmır.

3.16. Müəllim şəxsi həyatında milli əxlaq, ictimai davranış normalarına riayət edir.

4. Münasibətlər

4.1. Təhsilalanlarla münasibət

4.1.1. Müəllim təhsilalanlarla münasibətdə qarşılıqlı hörmətə əsaslanan ünsiyyət tərzi seçməlidir.
4.1.2. Müəllim özünə və təhsilalanlara qarşı tələbkar olmalı, bu tələbkarlıq əsaslı və müsbət
xarakter daşımalıdır.

4.1.3. Müəllim təmkinli davranmalı və hər bir vəziyyətdə özünü ələ almağı bacarmalıdır.

4.1.4. Müəllim təhsilalanlarda müsbət keyfiyyətlərin formalaşmasına və inkişafına təkan verəcək

müasir təlim texnologiyalarından və strategiyalarından istifadə etməlidir.

4.1.5. Müəllim hər bir təhsilalanın sağlamlığını və rifahını düşünərək, onları zərərli vərdişlərdən
çəkindirməlidir.

4.1.6. Müəllim təhsilalanların fəaliyyəti, nailiyyətləri və kompetensiyalarının

qiymətləndirilməsində obyektiv və qərəzsiz olmalı, təhsilalanlarda özünəinam hissini
möhkəmləndirməli, motivasiyanı yüksəltməlidir. Təhsilalanlara verilən qiymətin qərəzli şəkildə
azaldılmasına və ya əsassız olaraq artırılmasına yol verməməlidir.

4.1.7. Müəllim təhsilalanlara qarşı xeyirxah və ədalətli olmalı, onlara qarşı haqsızlığa yol
verdikdə səhvini etiraf etməyi bacarmalı, onun nəticələrini aradan qaldırmağa çalışmalıdır.

4.1.8. Müəllim hər zaman nitqinə fikir verməli, nitqində kobud və təhqiredici sözlər
işlətməməlidir.

4.1.9. Müəllim təhsilalanlara qarşı fiziki zor işlətməməli, onların şərəf və ləyaqətini alçaldan
hərəkətlərə (və ya hərəkətsizliyə) yol verməməlidir.

4.1.10. Qanunvericilikdə müəyyən olunmuş hallar istisna olmaqla, müəllim təhsilalanlar

tərəfindən ona verilən şəxsi məlumatların məxfiliyini qorumalıdır.

4.1.11. Təhsilalanlarla münasibətdə müəllim öz vəzifə səlahiyyətlərindən suiistifadəyə yol

verməməlidir.

4.1.12. Müəllim peşə fəaliyyətini yerinə yetirmək müqabilində təhsilalanlardan hər hansı maddi
və qeyri-maddi nemətlər tələb etməməlidir.

155
4.1.13. Müəllim qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada təhsilalanlara göstərdiyi əlavə təhsil
xidməti (xidmətləri) müqabilində hədiyyə və ya pul tələb etməməlidir.

4.2. Kollektivlə münasibət

4.2.1. Müəllimlər arasında münasibət əməkdaşlıq və qarşılıqlı hörmət prinsipinə əsaslanmalıdır.

Müəllim yalnız şəxsi nüfuzunu deyil, işlədiyi təhsil müəssisəsinin və həmkarlarının da nüfuzunu
qorumalıdır. Təhsilalanlar və digər şəxslər qarşısında müəllimin öz həmkarını təhqir etməsi və
zor tətbiq edilməsi yolverilməzdir.

4.2.2. Müəllim öz həmkarının peşəkar baxış və fikirlərinə hörmətlə yanaşmalıdır.

4.2.3. Müəllim pedaqoji münasibətlərdə əsassız münaqişə və mübahisələrə yol verməməlidir.

Münaqişə yarandıqda isə onun konstruktiv həllinə çalışmalıdır.

4.2.4. Müəllim ümumi vəzifələrin icrasına və əməkdaşlığa mane olacaq rəqabətə yol
verməməlidir.

4.2.5. Müəllim həmkarlarının fəaliyyətini düzgün qiymətləndirməli, onların səhvlərinə göz

yummamalı, fikir və baxışlarına yönəlmiş tənqidləri təhqirə çevirməməlidir, tənqid
əsaslandırılmış, dəqiq və xoşniyyətli olmalıdır.

4.2.6. Müəllim öz fəaliyyəti ilə işlədiyi kollektivin nüfuzunun artmasına çalışmalıdır.

4.3. Rəhbərliklə münasibət

4.3.1. Müəllim vəzifəyə təyin edilərkən və işlədiyi müddətdə rəhbərlik onu etik davranış
qaydaları, korrupsiyaya qarşı mübarizə və maraqların toqquşmasının qarşısının alınması ilə bağlı
normativ hüquqi aktlarla tanış etməlidir.

4.3.2. Müəllim səlahiyyətləri daxilində rəhbərliyin qanuna uyğun yazılı əmrlərini, sərəncamlarını
və ya şifahi tapşırıqlarını yerinə yetirməyə borcludur.

4.3.3. Müəllim təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi tərəfindən ona verilən əmrin və tapşırığın qanuna
və ya digər normativ hüquqi akta zidd olmasına əmindirsə, o, həmin əmri və ya tapşırığı yerinə
yetirməkdən imtina edə bilər. Bu barədə yazılı əsaslandırmanı birbaşa rəhbərliyə və ya yuxarı
orqana təqdim etməlidir.

4.3.4. Rəhbərliyin qanuni göstərişlərinin müəllimlər tərəfindən yerinə yetirilməməsi intizam

məsuliyyətinə səbəb olur.

4.3.5. Təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi kollektivin etik davranış qaydalarına əməl etməsinə birbaşa
məsuliyyət daşıyır.

4.3.6. Rəhbərliyin müəllimlərlə münasibəti qarşılıqlı hörmət əsasında qurulmalıdır.

4.3.7. Rəhbərlik tərəfindən müəllim əməyinin qiymətləndirilməsi həqiqi xidmətlərinə görə

olmalı, qərəzsiz və ədalətli formada həyata keçirilməlidir.

4.3.8. Rəhbərliyin müəllimdən peşə vəzifələrinin icrasına aid olmayan və ya şəxsi həyatı
haqqında məlumatlar tələb etməsi və yayması yolverilməzdir.

156
4.3.9. Müəllim rəhbərliyə öz həmkarları barədə bilərəkdən yalan və ya təhrif olunmuş
məlumatlar verməməli, məlumatı verməzdən əvvəl bütün imkanlardan istifadə edərək onun
düzgün olub-olmamasını müəyyən etməlidir.

4.3.10. Təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi tərəfindən müəllim əməyinin keyfiyyətinə və onun

karyerasına təsir edəcək məlumatların gizlədilməsi və ya ona təhrif olunmuş məlumatların
verilməsi yolverilməzdir.

4.3.11. Rəhbərlik təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən münaqişələr və

maraqların toqquşması hallarının qarşısını vaxtında almalı, yaranmış münaqişəni konstruktiv həll
etməyə çalışmalı və nizam-intizam yaratmalıdır.

4.4. Valideyn və qanuni nümayəndələrlə münasibət

4.4.1.Müəllim valideyn və qanuni nümayəndələrin hüquqlarını bilməli, mütəmadi olaraq onlara

təhsilalanlarla bağlı tövsiyələr verməli, valideyn və uşaqlar arasında yaranan münaqişələrin
həllində yardımçı olmalıdır.

4.4.2.Müəllim tərəfindən valideynlərin qanunazidd hərəkətlərə sövq edilməsi yolverilməzdir.

4.4.3.Müəllim valideyn və digər qanuni nümayəndələrlə hörmətlə və nəzakətlə davranmalıdır.
4.4.4. Valideyn və qanuni nümayəndələrlə münasibətlər təhsilalanlarla münasibətlərə və onların
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinə təsir göstərməməlidir.

4.4.5. Valideyn və qanuni nümayəndələr tərəfindən könüllü və qanuni yollarla təhsil

müəsissəsinə edilmiş yardım, müəllim - təhsilalan münasibətlərinə və nailiyyətlərin
qiymətləndirilməsinə təsir göstərməməlidir.

4.5. Müəllim və cəmiyyət

4.5.1. Müəllim milli-mənəvi dəyərlərin, mədəni irsin qoruyucusu missiyasını daşımaqla bərabər
cəmiyyətin fəal üzvü olmalıdır.

4.5.2. Müəllim hər zaman cəmiyyətə fayda verməyə çalışmalıdır. Yalnız peşə fəaliyyətini həyata
keçirərkən deyil, bütün hallarda münaqişələrə və yersiz mübahisələrə yol verməməli,
problemlərin həllinə, münaqişələrin qarşısını almağa çalışmalıdır.

4.5.3. Müəllim vətəndaşlıq borcunu dərk etməli və yerinə yetirməli, cəmiyyət üzvləri ilə
münasibətlər qurarkən öz şəxsiyyətini qorumalı və mənfi təsir altına düşməməlidir.

5. Müəllim andı

5.1. And Azərbaycan Respublikası ilə müəllim arasında açıq hüquqi borc və sədaqət
münasibətlərini təsdiq edir.

5.2. Müəllim ilk dəfə daimi işə qəbul olunarkən belə bir and içir: “Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasına və qanunlarına riayət edərək Azərbaycan təhsilinin ənənələrinə sadiq
qalacağıma, keyfiyətli təhsil xidməti göstərəcəyimə, peşəkar fəaliyyət zamanı qeyri-etik
davranışın hər hansı bir formasına yol verməyəcəyimə, həmkarlarım, təhsilalanlar, valideynlər və
digər şəxslərlə münasibətləri hörmət, şərəf və ləyaqət əsasında quracağıma, müəllim adını və
şərəfini uca tutacağıma and içirəm.”

5.3. Andiçmə təntənəli şəraitdə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı altında Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasına əl basmaqla həyata keçirilir.
157
5.4. Andiçmə bir dəfə olur. Andın imzalanmış mətni müəllimin şəxsi işində saxlanılır.

6. Etik davranış qaydalarına riayət olunmasının təmin edilməsi

6.1. Hər bir müəllim etik davranış qaydalarına əməl etməyə borcludur.

6.2. Müəllimlər tərəfindən etik davranış qaydalarına əməl olunması rəhbərlik tərəfindən
müntəzəm təhlil edilir və bu Qaydalarla müəyyən edilmiş tədbirlər görülür.

6.3. Təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi:

6.3.1. yeni işə qəbul olunan müəllimləri bu Qaydalarla tanış etməlidir.

6.3.2. müəllimlərin davranışının bu Qaydalara uyğunluğuna nəzarət etməli və onun təhlilini

aparmalıdır;

6.3.3. öz davranışı ilə Qaydalara əməl olunmasında nümunə göstərməlidir.

6.3.4. pedaqoji kollektivi və ya hər hansı bir müəllimi hüquqa və etik normalara zidd olan
hərəkətlərə sövq etməməlidir.

6.3.5. Qaydaların pozulmasının qarşısının alınması üzrə tədbirlər görməlidir.

6.3.6. pedaqoji kollektivə Qaydaları izah etməli və müraciət edən hər bir müəllimə müvafiq
tövsiyələr verməlidir.

6.3.7. bu Qaydaların pozulması hallarının rəhbərlikdə və kollektivdə müzakirəsini təşkil etməli

və qayda pozmuş müəllimlərin qanunvericiliyə uyğun intizam məsuliyyətinə cəlb edilməsi üçün
tədbirlər görməlidir.

6.3.8. Qaydaların pozulması halları ilə bağlı həyata keçirilmiş tədbirlər barədə kollektivi və
ictimaiyyəti məlumatlandırmalıdır.

6.3.9. bu Qaydaların pozulmasının nəticələrinin aradan qaldırılması, təhsil müəssisəsinə ictimai

etimadın artırılması üçün tədbirlər görməlidir.

"Pedaqoji profilli ixtisaslar üzrə ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş və ümumi
təhsil müəssisələrində işə başlamış gənc mütəxəssislər üçün əlavə güzəştlər və
stimullaşdırıcı tədbirlərin müəyyən edilməsi haqqında
«Təhsil haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununu tətbiq edilməsi barədə»
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 05 sentyabr tarixli, 156 nömrəli Fərmanının
1.27-ci bəndinin icrasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti
QƏRARA ALIR:

1. Pedaqoji profilli ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş gənc mütəxəssislərin
kənd rayonlarında yerləşən ümumi təhsil müəssisələrinə işə cəlb olunmasının stimullaşdırılması
və həmin müəssisələrdə pedaqoji kadr tələbatının ödənilməsi məqsədilə dövlət sifarişinə əsasən
iş yerlərində əmək fəaliyyətinə başlayan və 3 il müddətində bu fəaliyyəti ümumi təhsil
müəssisələrində davam etdirən gənc mütəxəssislərə bu müddət ərzində kommunal xidmətlərini
ödəmək üçün 40 (qırx) manat məbləğində kompensasiya verilsin və yerli icra hakimiyyəti
orqanları tərəfindən bələdiyyələrlə birlikdə onların yaşayış sahələrinə ehtiyaclarının

158
ödənilməsinə, daimi məskunlaşmaq üçün torpaq sahələrinin ayrılmasına və ipoteka kreditlərinin
verilməsinə köməklik göstərilsin.

Rayon mərkəzlərindən 20 km-dən artıq məsafədə yerləşən ümumi təhsil müəssisələrində

əmək fəaliyyətinə başlayan hər bir nəfər üçün 3 il müddətində aylıq əmək haqqına ayda 70
(yetmiş) manat məbləğində əlavə ödənilsin.
2. Pedaqoji profilli ixtisaslar üzrə ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş, dövlət
sifarişinə əsasən kənd rayonlarında əmək fəaliyyətinə başlamaq üçün konkret iş yerlərinə
göndəriş almış gənc mütəxəssislərə yol xərci, əmlakın daşınması üçün nəqliyyət xərci və ilkin
yaşayış şəraitinin yaradılması məqsədilə əmək haqqının 2 (iki) misli həcmində birləfəlik yardım
ödənilsin.
3. Azərbaycan Respublikasının təhsil Nazirliyi:
3.1.hər il iyul ayının 1-dən gec olmayaraq, növbəti tədris ili üçün həvəsləndirmə
tədbirləri tətbiq ediləcək kontingentin sayını müəyyənləşdirsin və bu barədə Azərbaycan
Respublikası Maliyyə Nazirliyinə müvafiq məlumat təqdim etsin.
3.2.gənc mütəxəssislərin dövlət sifarişinə uyğun real tələbat olan ümumi təhsil
müəssisələrinə göndərilməsi, onlardan səmərəli istifadə edilməsi və tələbatın ödənilməsi
istiqamətində əməli tədbirlər görsün.
4. Bu qərarın icrası ilə əlaqədar tələb olunan vəsaitin dövlət büdcəsinin «Yerli
xərclər»inin «Təhsil xərcləri» bölməsinin müvafiq xərc yarımmaddələri hesabına ödənilməsi
təmin edilsin.
5. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin «Kənd yerlərindəki ümumtəhsil
məktəblərinə pedaqoji kadrların cəlb olunmasının həvəsləndirilməsi tədbirləri haqqında» 2004-
cü il 22 iyun tarixli, 85 nömrəli qərarı (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu,
2004-cü il, №6, maddə 500; 2006-cı il, №4, maddə 376) və Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin «Kənd yerlərindəki ümumtəhsil məktəblərinə pedaqoji kadrların cəlb olunmasının
həvəsləndirilməsi tədbirləri haqqında» 2004-cü il 22 iyun tarixli, 85 nömrəli qərarına əlavələr və
dəyişikliklər edilməsi barədə» 2006-cı il 17 aprel tarixli, 107 nömrəli qərarı (Azərbaycan
Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2006-cı il, №4, maddə 376) qüvvədən düşmüş hesab
edilsin.
6. Bu qərar imzalandığı gündən qüvvəyə minir.

A.Rasi-zadə
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri

"Pedaqoji profilli ixtisaslar üzrə ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş və ümumi
təhsil müəssisələrində işə başlamış gənc mütəxəssislər üçün əlavə güzəştlər və
stimullaşdırıcı tədbirlərin müəyyən edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin 2010-cu il 14 aprel tarixli 67 nömrəli qərarında dəyişiklik edilməsi barədə

"Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə" Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 5 sentyabr tarixli 156 nömrəli Fərmanına əsasən,
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təklifini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti QƏRARA ALIR:

1."Pedaqoji profilli ixtisaslar üzrə ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş və ümumi
təhsil müəssisələrində işə başlamış gənc mütəxəssislər üçün əlavə güzəştlər və stimullaşdırıcı
tədbirlərin müəyyən edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2010-cu
il 14 aprel tarixli 67 nömrəli qərarının (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu,
2010, № 4, maddə 358) 1-ci hissəsi aşağıdakı redaksiyada verilsin:

159
"1. Pedaqoji profilli ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrini bitirmiş yaşı 35-dək olan gənc
mütəxəssislərin kənd rayonlarında yerləşən ümumi təhsil müəssisələrinə işə cəlb olunmasının
stimullaşdırılması və həmin müəssisələrdə pedaqoji kadr tələbatının ödənilməsi məqsədi ilə
dövlət sifarişinə əsasən ümumi təhsil müəssisələrində əmək fəaliyyətinə başlayan və 3 (üç) il
müddətində həmin təhsil müəssisəsində fəaliyyətini davam etdirən gənc mütəxəssislərə
kommunal xidmətləri və yaşayış yerinin kirayə haqqını ödəmək üçün 60 (altmış) manat
məbləğində kompensasiya verilsin və yerli icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən bələdiyyələrlə
birlikdə onların yaşayış sahələrinə ehtiyaclarının ödənilməsinə, daimi məskunlaşmaq üçün
torpaq sahələrinin ayrılmasına köməklik göstərilsin.

1-1. Rayon mərkəzlərindən 20 km-dən artıq məsafədə yerləşən ümumi təhsil müəssisələrində
əmək fəaliyyətinə başlayan və yaşı 35-dək olan gənc mütəxəssislərə 3 (üç) il müddətində aylıq
əməkhaqqına ayda 100 (yüz) manat məbləğində əlavə ödənilsin.

1-2. 3 (üç) illik müddət bitdikdən sonra həmin və ya digər kənd məktəbində pedaqoji fəaliyyətini
davam etdirən gənc mütəxəssislərə daha 2 (iki) il müddətində kompensasiya və əməkhaqqına
əlavə ödənilsin.".

2. Bu qərar 2014-cü il sentyabrın 15-dən qüvvəyə minir.

Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasi-zadə

Ümumi təhsilin təhsil səviyyələri üzrə müddəti, bir səviyyədən digər səviyyəyə keçid
qaydaları
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2010-cu il 22 iyun tarixli 115 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

1. Bu Qaydalar "Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən

hazırlanmışdır və dövlət standartlarına uyğun olaraq ümumi təhsilin təhsil səviyyələri üzrə
müddətini və bir səviyyədən digər səviyyəyə keçid qaydalarını müəyyən edir.

2. Ümumi təhsil pilləsi aşağıdakı təhsil səviyyələrindən ibarətdir:

- ibtidai təhsil (I-IV siniflər);

- ümumi orta təhsil (V-IX siniflər);

- tam orta təhsil (X-XI siniflər).

3. İbtidai təhsil səviyyəsində təhsilin müddəti 4 ildir.

4. İbtidai təhsili müvəffəqiyyətlə başa vuran təhsilalanlar ümumi təhsil müəssisəsinin

pedaqoji şurasının qərarı ilə ümumi orta təhsil səviyyəsinə keçirilirlər. Pedaqoji şuranın qərarı
ümumi təhsil müəssisəsi direktorunun əmri ilə rəsmiləşdirilir. Pedaqoji şuranın qərarında və
direktorun əmrində ibtidai təhsil səviyyəsini bitirən təhsilalanların ümumi orta təhsil
səviyyəsinin ilk sinfinə - V sinfinə qəbulu qeyd edilir.

5. Ümumi orta təhsil səviyyəsinə keçid prosesində təhsilalanların paralel siniflərdə

komplektləşdirilməsi onların meyil və marağı, potensial imkanları nəzərə alınmaqla həyata
keçirilir.

6. Ümumi orta təhsil səviyyəsində təhsilin müddəti 5 ildir.

160
 7. Ümumi orta təhsil səviyyəsində yekun qiymətləndirmə aparılır və təhsili başa vuran
təhsilalanlara müvafiq dövlət sənədi verilir. Ümumi orta təhsil haqqında dövlət sənədi təhsilin
növbəti səviyyədə və ya pillədə davam etdirilməsi üçün əsas sayılır.

8. Müxtəlif səbəblərdən ümumi orta təhsilini başa vurmayan təhsilalanlara Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi qaydada arayış verilir.

9. Tam orta təhsil ümumi təhsilin hər üç səviyyəsini əhatə edən təhsil proqramlarının tam
mənimsənilməsini nəzərdə tutur. Tam orta təhsil səviyyəsində təhsilin təmayülləşməsi müsabiqə
yolu ilə təmin olunur. Müsabiqənin nəticələrinə görə tam orta təhsil səviyyəsinə qəbul edilmiş
təhsilalanların təmayül sinifləri üzrə komplektləşdirilməsi həyata keçirilir.

10. Tam orta təhsil səviyyəsində təhsilin müddəti 2 ildir.

Təhsil müəssisələrinin pedaqoji işçilərinin dərs yükü normalarının

müəyyən edilməsi haqqında
Bakı şəhəri, 24 noyabr 2010-cu il

"Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə"

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 5 sentyabr tarixli 156 nömrəli Fərmanının
1.24-cü bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti

QƏRARA ALIR:

1. Təhsil müəssisələrinin pedaqoji işçilərinin dərs yükü normaları aşağıdakı kimi

müəyyən edilsin:
məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində tərbiyəçilərin həftəlik iş vaxtı - 30 saat;
bütün tipdən olan ümumtəhsil məktəblərində, gimnaziya və liseylərdə, peşə məktəbləri və
peşə liseylərində, idman və incəsənət məktəblərində müəllimlərin, məktəbdənkənar təhsil
müəssisələrində dərnək rəhbərlərinin həftəlik 1 (bir) stavka dərs yükü - 12 saat (bu zaman
həftəlik dərs yükü 2 (iki) stavkanı aşmamalıdır);
ümumtəhsil məktəblərində, internatlarda, lisey, gimnaziyalar və peşə təhsili
məktəblərində tərbiyəçi-müəllimlərin həftəlik iş vaxtı - 24 saat;
ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrində professor-müəllim heyətinin və
konsertmeysterlərin bir stavka üzrə illik dərs yükü - 500 saatdan az olmamaqla (bu zaman ali
təhsil müəssisələrində mühazirə, seminar, laborator və praktiki məşğələlərə, eləcə də
mədəniyyət, musiqi, incəsənət təmayüllü ixtisaslarda fərdi dərslərə ayrılan vaxtın həcmi illik dərs
yükünün 60 faizindən, orta ixtisas təhsili müəssisələrində nəzəri, laborator və praktiki
məşğələlərə, eləcə də mədəniyyət, musiqi, incəsənət təmayüllü ixtisaslarda fərdi dərslərə ayrılan
vaxtın həcmi isə illik dərs yükünün 80 faizindən az olmamalıdır).
2. Bu qərar imzalandığı gündən qüvvəyə minir.
Azərbaycan Respublikasının
Baş naziri A.Rasi-zadə”

Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil

sistemində qiymətləndirmə konsepsiyası
A.Rasi-zadəAzərbaycan RespublikasınınBaş naziri

Bakı şəhəri, 13 yanvar 2009-cu il

1. Giriş
161
 Hazırda Azərbaycan Respublikasında bir çox sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsində də köklü
islahatlar həyata keçirilir. Bu islahatların əsas məqsədi cəmiyyətin ehtiyac və tələbləri nəzərə
alınmaqla, təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək və onun inkişafını təmin etməkdir. Bununla əlaqədar
təhsilin keyfiyyətini şərtləndirən amillərə, ilk növbədə təhsilin məzmununa, müəllim hazırlığına
və qiymətləndirmə sistemlərinə yenidən baxılması zərurəti yaranmışdır.

Yeni qiymətləndirmə sisteminin hazırlanması Təhsil Sektorunun İnkişafı layihəsində prioritet

istiqamətlərdən biri kimi müəyyən olunmuşdur. Təlim və tədris prosesinin təkmilləşdirilməsi,
ölkə üzrə şagirdlərin nailiyyətləri barədə obyektiv məlumatların əldə edilməsi, habelə dövlət
təhsil standartlarının monitorinqinin həyata keçirilməsi üçün müasir qiymətləndirmə
mexanizmlərinin yaradılması mühüm vəzifə kimi irəli sürülür. Təhsilin keyfiyyətinin
müəyyənləşdirilməsində əsas göstərici şagirdin təlim nəticələri olduğundan, həmin nəticələrin
obyektiv qiymətləndirilməsi də keyfiyyəti üzə çıxaran ən etibarlı mənbə hesab olunur.

Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası (bundan

sonra - Konsepsiya) ölkədə yaxın illər ərzində təhsildə qiymətləndirmə məsələləri ilə bağlı
tədbirləri idarə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sənədin əsas məzmunu qiymətləndirmə
fəaliyyətinin qanuniliyini təmin edən prinsiplərin müəyyənləşdirilməsinə, bu fəaliyyətin aparıcı
istiqamətlərinin təyin edilməsinə, qiymətləndirmə tədbirlərini həyata keçirən qurumların sosial
statusunun gücləndirilməsinə, qiymətləndirmədən təlim və tədrisin ehtiyaclarını ödəmək üçün
istifadə edilməsinə yönəldilmişdir. Bu sənəd çərçivə sənədi kimi, Azərbaycan Respublikasının
Təhsil Qanununun, Azərbaycan Respublikasının Təhsil sahəsində İslahat Proqramının tələblərinə
və dövlətin təhsil siyasətinə, qiymətləndirmənin müasir dünya standartlarına uyğun
hazırlanmışdır və yeni qiymətləndirmə sisteminin prinsipləri üçün baza rolunu oynayır. Sənəddə
məktəbdaxili, milli və beynəlxalq qiymətləndirmənin əsas prinsipləri və fəaliyyət sahələri şərh
edilir. Konsepsiyada qiymətləndirmə növlərinin hər birinin etibarlılığını və effektivliyini təmin
etmək üçün dəqiq qaydalar və əsasnamələr formasında əlavə sənədlərin hazırlanması da nəzərdə
tutulur.

Konsepsiya Azərbaycanda ümumi təhsilin müasirləşdirilməsi və yeniləşdirilməsi məqsədi

ilə hazırlanmış milli kurrikulum çərçivə sənədi ilə bilavasitə əlaqəlidir və onun tərkib hissəsini
təşkil edir. Qiymətləndirmə mexanizmlərinin və vasitələrinin yaradılması təhsilin məzmun
standartları və fənn kurrikulumları hazırlandıqdan sonra növbəti mərhələlər hesab olunur.

1.2. Müasir dövrdə qiymətləndirmə fəaliyyətinə qoyulan tələblər

Yeni qiymətləndirmə sistemi aşağıdakıları təmin edir:

təhsildə müsbət dəyişikliklərin aparılması üçün mühüm vasitə rolunun yerinə yetirilməsini;
təhsilin keyfiyyəti üçün əsas göstərici olan "şagirdin təlim nəticələri" haqqında etibarlı məlumat
verilməsini; qiymətləndirmə vasitəsilə şagirdin bilik və bacarıqları haqqında kifayət qədər
məlumat əldə edildikdən sonra fənn kurrikulumlarında və dərsliklərdə müvafiq dəyişikliklərin
aparılmasını; təhsildə olan bəzi neqativ hallara qarşı mübarizə vasitəsi funksiyasını;
qiymətləndirmədə yeni yanaşmaların yaddaşa əsaslanan qiymətləndirmənin əksinə olaraq,
məntiqi təfəkkür vərdişlərinin inkişafına xidmət etməsini.

1.3. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sahəsində mövcud olan problemlər

Hazırkı qiymətləndirmə sisteminin təhlili zamanı aşkara çıxarılan problem və nöqsanları

aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

162
 dəqiq müəyyənləşdirilmiş qiymətləndirmə standartlarının olmaması səbəbindən
qiymətləndirmə prinsiplərinin pozulması;

qiymətləndirmə üsul və vasitələrinin keyfiyyətlərinin təsvir olunmaması, onların əsas

xüsusiyyətlərinin və meyarlarının dəqiqləşdirilməməsi;

qiymətləndirmə vasitələrinin texniki keyfiyyətlərinə diqqət yetirilməməsi və qeyri-

standart vasitələrdən istifadə olunması;

qiymətləndirməyə və onun üsullarına müxtəlif yanaşmaların mövcudluğu şəraitində

dəqiqləşdirmələrin vaxtaşırı aparılmaması;

nailiyyətlərin qiymətləndirilməsi prosesində şagird fəaliyyətinin nəticələrinin obyektiv

əsaslandırılmaması;

müasir qiymətləndirmə metodlarından istifadə təcrübəsinin məhdudluğu, mütəxəssislərin

bu sahədə hazırlıq səviyyəsinin aşağı olması;

tədris proqramlarını hazırlayan və qiymətləndirmə fəaliyyəti ilə məşğul olan

mütəxəssislər arasında qarşılıqlı əlaqənin yaradılmaması;

inzibati prosedurların qeyri-şəffaflığı, qiymətləndirmə fəaliyyətinin qanuniliyinə

zəmanətin verilməməsi;

qiymətləndirmə nəticələrinin təhlilinin aparılmaması və müvafiq hesabatların

hazırlanmaması.

Bu problemlərin uzun müddət həll edilməməsi Azərbaycanın təhsil sistemindəki

qiymətləndirmə mexanizmində aşağıdakı xarakterik çatışmazlıqların yaranması ilə
nəticələnmişdir:

mövcud qiymətləndirmə mexanizmi təlim prosesinin ehtiyaclarına kifayətedici səviyyədə

yönəlmir, onun tərkib hissəsinə çevrilmir və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə xidmət etmir;

bu mexanizm subyektiv xarakter daşıyır, şagirdi, bir qayda olaraq, əzbərləməyə və əksər
şagirdləri qiymət almaq xatirinə oxumağa təhrik edir;

təlim prosesində yalnız formal biliklər qiymətləndirilir, çox hallarda məqsəd qiymət
yazmaqla məhdudlaşır, şagirdlərə özünüqiymətləndirmə imkanı verilmir;

tədris zamanı müəllim qiymətləndirmə vasitəsilə şagirdlərlə səmərəli əks-əlaqə yarada

bilmir;

mövcud qiymətləndirmə üsullarının məhdudluğu yeni təlim texnologiyalarının səmərəli

tətbiqinə imkan vermir.

1.4. Konsepsiyanın yaradılması üçün zəruri səbəblər

Azərbaycanda nəzərdə tutulan təhsil və qiymətləndirmə siyasəti ümummilli maraqları əks

etdirməklə yanaşı, əsaslı islahatyönümlü tədbirlərin həyata keçirilməsi zərurətini şərtləndirir. XX
əsrin sonlarında dünyada gedən siyasi, iqtisadi və sosial dəyişikliklər bilavasitə aşağıdakı
konkret məqsədlərin reallaşdırılmasını tələb edir:

163
 - idarəetmənin daha demokratik üsullarına keçilməsi;

- ölkədə açıq vətəndaş cəmiyyətinin qurulması;

- inkişaf etmiş ölkələrlə səmərəli əməkdaşlığın təmin edilməsi;

- beynəlxalq bazar münasibətlərinin və iqtisadi rəqabət şəraitinin yaradılması;

- milli özünəqayıdış hisslərinin aşılanması.

Hazırda bir çox ölkələrin təhsil sistemlərində yeni qiymətləndirmə modellərinin

qurulması, şagirdlərin təhsil nailiyyətlərinin uçotunun aparılması və təhsil pillələri üzrə buraxılış
imtahanlarının təşkili ilə bağlı genişmiqyaslı islahatlar aparılır. Bunların əsas xarakterik
xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi səciyyələndirilir:

qiymətləndirmə və təhsil siyasətində müasir yanaşmaların tətbiqi və inkişaf etdirilməsi,

bununla əlaqədar vaxtı keçmiş mövcud üsullardan imtina edilməsi;

imtahanların ədalətli və şəffaf keçirilməsi istiqamətində daha mütərəqqi üsulların

seçilməsi;

yeni qiymətləndirmə mexanizmlərinin tətbiqi üzrə təhsil sistemi çərçivəsində müvafiq

təşkilatların yaradılması;

yeni qiymətləndirmə sisteminin təşəkkülünə təhsil islahatlarının tərkib hissəsi, prioritet

sahəsi kimi baxılması və onun müasir kurrikulumların hazırlanması siyasəti ilə əlaqəli
kontekstdə nəzərdə tutulması.

Qiymətləndirmə Konsepsiyasının hazırlanması bu məqsədləri reallaşdırmaq

istiqamətində aşağıdakı fəaliyyətlərin həyata keçirilməsinə xidmət edir:

qiymətləndirməyə və imtahan sistemlərinə yenidən baxmaqla, kurrikulumlarda mütərəqqi

dəyişikliklərin zəruriliyinin əsaslandırılması, sınaqdan çıxmış mexanizmlər vasitəsilə cəmiyyətdə
müasir baxışların, mədəni dəyərlərin, yeni hüquq və vəzifələrin formalaşdırılması;

yüksək rəqabət və bazar münasibətləri şəraitində milli mütəxəssislərin yetişdirilməsi üçün

kurrikuluma yeni fənlərin və peşələrin daxil edilməsi, tədris proqramlarında əsas diqqətin praktik
vərdişlərin aşılanmasına və problemlərin həllinə yönəldilməsi, bütün şagirdlər tərəfindən
minimum standartların mənimsənilməsi;

təhsil sisteminin səmərəli fəaliyyətini təmin edən məktəbdaxili qiymətləndirmə

sisteminin yaradılması məqsədi ilə müasir məzmun standartlarına cavab verən yüksək keyfiyyətli
qiymətləndirmə vasitələrinin hazırlanması, təhsil pillələri üzrə buraxılış imtahanları üçün
müvafiq prosedurların daha ədalətli və şəffaf tətbiq edilməsi və bu məsələlərin tənzimlənməsi
üçün normativ hüquqi bazanın yaradılması;

təhsilin keyfiyyətinin idarə edilməsi, onun təşkilinin səmərəliliyinin artırılması və təsir

dairəsinin genişləndirilməsi istiqamətində hökumətə və digər strukturlara kömək edən milli
qiymətləndirmə sisteminin yaradılması, beynəlxalq qiymətləndirmə və müqayisəedilmə
tədqiqatlarında ölkənin iştirakının təmin edilməsi.

1.5. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sisteminin vəzifələri

164
 Qiymətləndirmə sistemindəki islahatlar təhsildə müsbət dəyişikliklərin aparılması üçün mühüm
vasitə olduğundan, yeni qiymətləndirmə sisteminin yaradılması prosesinin kurrikulum və
müəllim hazırlığı sahəsində aparılan islahatlarla sıx əlaqəli şəkildə həyata keçirilməsi, dərslik və
təlim materiallarının yaradılmasına yeni yanaşmaların formalaşdırılması ciddi vəzifələrdən hesab
olunur. Bu istiqamətdə görülən işlər vasitəsilə aşağıdakıların reallaşdırılması nəzərdə tutulur:

ölkədə kurrikulum hazırlanmasını və qiymətləndirmə fəaliyyətini bir-biri ilə

əlaqələndirən tam milli sistemin yaradılması;

qiymətləndirmədən təlim və tədrisin ehtiyaclarını ödəmək üçün istifadə edilməsi;

təhsilin keyfiyyəti haqqında obyektiv məlumatları əldə etmək məqsədi ilə səmərəli
idarəetmə üçün məktəbdaxili və milli qiymətləndirmə sistemlərinin yaradılması, ölkənin
beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatlarında iştirakının təmin edilməsi.

Bu məqsədlərə nail olunması üçün aşağıdakı strateji fəaliyyət istiqamətləri

müəyyənləşdirilmişdir:

şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi fəaliyyətinin uzunmüddətli strategiyasının,

məktəbdaxili və milli qiymətləndirmə konsepsiyalarının işlənib hazırlanması;

məktəbdaxili və milli qiymətləndirmənin, habelə yeni imtahan sisteminin yaradılması,

şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə beynəlxalq proqramlarda ölkənin iştirakının təmin
edilməsi;

şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi tədbirlərinin səmərəli təşkili üçün təlimatların,

metodiki vəsaitlərin, idarəetmə və maddi-texniki təchizat planının hazırlanması;

kurrikulum islahatı çərçivəsində müvafiq qiymətləndirmə üsullarının və vasitələrinin

yaradılması üzrə mütəxəssislərin hazırlanması, bu üsul və vasitələrin istifadəsi istiqamətində
müəllimlərin təliminin təşkili;

qiymətləndirmə nəticələrinin təhlilinin aparılması, hesabatların hazırlanması və ölkədə

təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi sisteminin qurulması.

1.6. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin əsas xüsusiyyətləri

Fənlər üzrə məzmun standartlarının müəyyən edilməsində əsas məqsəd həmin standartların
şagird tərəfindən mənimsənilməsi istiqamətində hədəflərin təyin edilməsidir. Qəbul edilmiş
standartlara uyğun bilik və bacarıqlara nail olmaq üçün şagirdin fəaliyyəti fasiləsiz
stimullaşdırılmalı, onların daha yüksək səviyyəli standartları mənimsəməsi üçün müvafiq şərait
yaradılmalıdır. Optimal vəziyyətdə heç bir şagirdin tədris ili boyunca geri qalmasına imkan
verilməməli, əksinə, hər bir şagirdin nailiyyəti diqqət mərkəzində olmalıdır. Bu baxımdan şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi davamlı, dinamik və rəsmi olmayan prosesdir. Bu prosesdə
müəllimlərin şagirdlər üzərində müşahidəsi, şagirdlərin sinif işlərini və ev tapşırıqlarını yerinə
yetirmələri, yazılı və şifahi cavabları vacibdir.

Düzgün həyata keçirilmiş qiymətləndirmənin nəticələri müəllimin fəaliyyəti, bu

fəaliyyətin şagirdlərin tələbatına nə dərəcədə cavab verməsi, habelə kurrikulumda,
planlaşdırmada və dərsliklərdə müvafiq dəyişikliklərin aparılması zərurəti haqqında qərar qəbul
etməyə şərait yaradır.

165
 Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi şagirdin biliklərə yiyələnmək, onlardan istifadə
etmək, nəticə çıxarmaq bacarıqları haqqında məlumatların toplanması prosesi kimi qəbul edilir
və aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:

- şagirdin nailiyyətinin (və ya geriləmələrinin) izlənilməsi (monitorinqi);

- təlim prosesində qərarların qəbulu;

- şagirdin təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi;

- kurrikulumun qiymətləndirilməsi.

Qiymətləndirmə və təlim proseslərinə təhsilin qarşılıqlı əlaqədə olan iki tərəfi kimi
baxılır. Sistemli proses olan qiymətləndirmə təlim nəticələri ilə maraqlı tərəflər arasında səmərəli
əks-əlaqə vasitəsi kimi aşağıdakı komponentləri əhatə etməklə qurulur:

qiymətləndirmə məlumatları. Bunlara şagirdlərin nailiyyətlərini və təlimə

münasibətlərini, müəllimin hazırlıq səviyyəsini, fənn kurrikulumlarının xarakterik cəhətlərini,
təlim resurslarının bölgüsünü əks etdirən məlumatlar və fəaliyyətlərin icra mexanizmləri
daxildir;

məlumatların toplanması. Bu proses testlərin keçirilməsi, şagird tapşırıqlarının

yoxlanılması, sinifdə müsahibələrin aparılması, fənn kurrikulumlarının icra keyfiyyətinin,
şagirdlərin və müəllimlərin fəaliyyətlərinin müşahidəsi, qiymət cədvəlləri və digər məktəb
sənədlərinin təhlil edilməsi kimi üsullarla həyata keçirilir;

qiymətləndirmə nəticələri. Həmin nəticələrdən tədris prosesinin planlaşdırılması və

istiqamətləndirilməsi, qiymət ballarının hesablanması, müqayisələrin aparılması, təhsil
sənədlərinin və lisenziyaların verilməsi, təhsilin bir pilləsindən digərinə keçilməsi, pedaqoji
nəzəriyyələrin formalaşdırılması, təhsil siyasətinin qurulması və onun təsirliliyinin
monitorinqinin aparılması, təlim resurslarının bölgüsü, kurrikulumun və tədrisin keyfiyyətinin
dəyərləndirilməsi zamanı istifadə olunur, eləcə də geniş ictimaiyyəti məlumatlandırmaq məqsədi
daşıyır;

qiymətləndirmə standartları. Bu standartlar təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün

əsas meyarları təyin edir, şagird nailiyyətlərinin və təhsil imkanlarının qarşılıqlı
dəyərləndirilməsi üçün istifadə olunan qiymətləndirmə üsulları və vasitələrinin keyfiyyətini
təsvir edir, qiymətvermə prosesinin qanuniliyinə zəmanət verir;

şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsində əsas prinsiplər.

Bütün növ qiymətləndirmələrin aparılmasında aşağıdakı prinsiplərə riayət olunur:

məqsədəuyğunluq. Nəzərdə tutulmuş məqsədlə qiymətləndirmə arasında uzlaşma təmin

olunur. Qiymətləndirmə əvvəlcədən planlaşdırılır, onun xidmət edəcəyi məqsədlər
müəyyənləşdirilir, şagird haqqında toplanılan zəruri məlumatların mahiyyəti, texniki keyfiyyəti
və əsas xüsusiyyətləri göstərilir, məlumatların toplanılması və təhlili üsulları seçilir, veriləcək
qərarın mahiyyəti təsvir edilir. Qiymətləndirmənin nəticələri müəyyən olunmuş məqsədləri əks
etdirir. Qəbul edilmiş qərarlar və toplanılmış məlumatlar arasında əlaqələrin şəffaflığı təmin
edilir. Qiymətləndirmə prosedurları daxilən ardıcıl qurulur və vəhdət təşkil edir;

166
 nailiyyətlərin və təhsil imkanlarının qarşılıqlı dəyərləndirilməsi. Müvafiq indikatorlar
vasitəsilə təhsil imkanları haqqında aşağıdakı məlumatlar toplanır: sinifdaxili indikatorlar
vasitəsilə - müəllimin peşəkarlıq səviyyəsi, təlimin məzmunu, irəliləyişlərin,
qiymətləndirmələrin koordinasiya səviyyəsi, təlim üçün ayrılmış vaxt, şagirdin tələblərini ödəyən
resurslar və tədris vasitələrinin keyfiyyəti;

bilavasitə təhsil sistemi ilə bağlı indikatorlar vasitəsilə - dövlət standartları, tədris
proqramları, adambaşına düşən təhsil xərcləri;

digər indikatorlar vasitəsilə - məişət problemləri ilə bağlı məsələlər;

toplanılmış məlumatların keyfiyyətcə müvafiqliyinin və etibarlılığının təmin edilməsi

(validlik və relevantlıq). Məlumatların keyfiyyəti qəbul edilmiş qərar və fəaliyyətlərin
münasibliyinə təminat verir. Qiymətləndirmə məqsədləri real seçilir və ölçülə bilən xüsusiyyətlər
qiymətləndirilir. Şagirdin nailiyyətləri ona yaradılmış imkan daxilində müəyyən sahədə yerinə
yetirdiyi konkret tapşırığın səviyyəsinə görə qiymətləndirilir.

Qiymətləndirmə məqsədləri və nəzərdə tutulmuş müvafiq məlumatlar müxtəlif vaxtlarda

istifadə edildikdə belə, eyni qərar verməyə imkan yaradır və kifayət qədər dayanıqlıdır;

qiymətləndirmədə şəffaflıq, ədalətlilik, qarşılıqlı razılaşma və əməkdaşlıq. Məlumatların

toplanılması prosesi, müəllimin istifadə etdiyi qiymətləndirmə meyarları və hətta onun özünün
peşəkarlıq səviyyəsi şəffafdır və qiymətləndirmə tapşırıqlarında şablonların, fərziyyələrin,
şagirdlərin diqqətini yayındıran digər məsələlərin istifadəsinə yol verilmir. Onlar şagirdlərin
maraqlarına və imkanlarına görə müxtəlif kontekstlərdə (etnik xüsusiyyətlər nəzərə alınmamaq
şərtilə) qurulur. Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün qiymətləndirmə tapşırıqları müvafiq
qaydada uyğunlaşdırılır. Qiymət mükəmməl və düşünülmüş, məqsədəmüvafiq, tədris
proqramlarına və digər normativ sənədlərə müvafiq verilir;

təlim fəaliyyətində qiymətləndirmə nəticələrinin inkişafetdirici rolunun təmin edilməsi.

Nəticələr əsasında sinifdaxili fəaliyyətlər təşkil edilir, kurrikulumun hazırlanması və idarə
edilməsi (təhsilin məzmun münasibliyinin tənzimlənməsi, məzmunda şagird maraqlarının təmin
edilməsi, arzuolunan təlim nəticələrinin mənimsənilməsi üçün fəaliyyətlərin və seçilmiş
tapşırıqların səmərəliliyi, onların şagird bacarıqlarının inkişafında əhəmiyyətinin təmin edilməsi)
həyata keçirilir. Şagird tədqiqatçılığının inkişaf etdirilməsi, onun idrak qabiliyyətlərinin
qiymətləndirilməsi (müəyyən qanunauyğunluğun başa düşüldüyünü əks etdirən hissəni seçmək
və ya sorğu keçirmək bacarığı, qavramanın təsdiqini əks etdirən şifahi, yazılı və ya təsviri
tapşırıq nümunəsini yerinə yetirmək bacarığı, yerinə yetirilən tapşırıq nümunəsində tənqidi təhlil
aparmaq bacarığı, digər şagirdlərin yerinə yetirdiyi tapşırıq nümunələrində səmərəli tənqidi təhlil
aparmaq bacarığı) aparılır.

Müəllim tərəfindən qiymətləndirmə meyarları əsasında müəyyən təlim mərhələsinin

əvvəlində və sonunda şagirdin tədris proqramının mənimsənilməsi üzrə irəliləyiş səviyyəsi və
digər nailiyyətləri barədə hesabatlar verilir.

1.7. Əsas qiymətləndirmə növləri

Məzmun standartlarının mənimsənilməsi istiqamətində əsasən aşağıdakı qiymətləndirmə

növlərindən istifadə olunur və onların hər biri qeyd edilən müvafiq məsələlərə aydınlıq gətirmək
məqsədi daşıyır:

167
 ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik qiymətləndirmə). Şagirdlər əsas bilik və
bacarıqlara müəyyən dərəcədə malikdirlərmi? Şagirdlər tədris edilmiş materialın hansı hissəsini
bilirlər?

irəliləyişlərin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə). Standartların mənimsənilməsinə

doğru şagirdlər kifayət qədər irəliləyə bilirlərmi?

yekun (summativ) qiymətləndirmə. Şagirdlər verilmiş standart və ya standartlar qrupunda

müəyyən edilmiş məqsədlərə nail olublarmı?

Qiymətləndirmənin bu növləri şagirdləri hər bir fənnin məzmun standartlarında göstərilən

əsas bilik və bacarıqların əldə edilməsinə yönəlmiş fəaliyyət istiqamətləri ilə təmin edirlər;

ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik qiymətləndirmə) şagirdin biliyini

müəyyən edir və təlimin düzgün qurulmasında müəllimə köməklik göstərir. Təlim prosesində
düzgün istiqamətləndirilmiş şagird öyrənilmiş materialın təkrarına vaxt itirmir, həmçinin onun
üçün başa düşülməyən və ya tanış olmayan material qalmır. İlkin səviyyə qiymətləndirməsinin
sualları bir-biri ilə elə əlaqələndirilib tənzimlənməlidir ki, onların bəziləri şagirdin hansı biliklərə
malik olduğunu, digərləri isə yeni materialı mənimsəmiş şagirdləri müəyyən etsin. Əgər ilkin
səviyyə qiymətləndirilməsi şagirdlərin sinifdəki fəaliyyətini müqayisə etmək və ya sonrakı
inkişafını qiymətləndirmək üçün ilkin məlumat bazasını yaratmaq məqsədi ilə istifadə olunursa,
onda bu suallar əsas psixometrik tələblərə cavab verməlidir;

şagird irəliləyişlərinin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə) vasitəsilə tədrisin düzgün

istiqamətləndirilməsi həyata keçirilir, alternativ üsul və mənbələrdən istifadə və ya şagirdin daha
irəliyə addım atması üçün ona əlavə impulsun verilməsi barədə ehtiyaclar müəyyənləşdirilir.

Qəbul edilmiş standartların reallaşmasına istiqamətlənən irəliləyişlərin monitorinqi

(formativ qiymətləndirmə) sinifdə hər bir şagirdin inkişafının hərəkətverici amilinə, təlimin
həlledici komponentinə çevrilir. Müəllim yalnız belə monitorinq vasitəsilə tədris prosesini
tənzimləyir, bütün şagirdlərin irəliləyişlərini təmin edir, eyni zamanda uğur qazana bilməyən
şagirdlərin ehtiyaclarını öyrənərək, onlara əlavə köməklik göstərir. Bu mənada şagirdlərin faktiki
fəaliyyətinin nəticələri müəllim üçün real indikatorlara çevrilir.

Monitorinqlər müəyyən anlayışların mənimsənildiyini müşahidə etməklə və ev

tapşırıqlarını nəzərdən keçirməklə, yaxud daha formal qiymətləndirmə tipindən istifadə etməklə
aparıla bilər. Monitorinqlərin hansı formada aparılmasından asılı olmayaraq, onlar müntəzəm
xarakter daşımalıdır. Bundan əlavə, hər altı həftədən gec olmayaraq, şagirdlərin standartlar üzrə
nailiyyətlərinin daha ümumi monitorinqi təşkil edilməlidir.

Növbəti mərhələdə monitorinq şagirdlərin əldə etdiyi nailiyyətlərin mövcud standartlara

uyğunluğunu öyrənmək məqsədi ilə aparılır. Bu prosesdə toplanmış məlumatlar tədris prosesinin
tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Həmin məlumatlar əsasında müəllim aşağıdakı
suallara cavab axtarır və müəyyən nəticəyə gəlir:

- Mən irəli getməliyəm, yoxsa hansısa bir hissəyə daha çox vaxt sərf etməliyəm?

- Şagirdlər öyrəndiklərini sərbəst tətbiq edə biləcəklərmi, yoxsa əlavə tədris aparılmasına
ehtiyac vardır?

168
 - Planlaşdırılmış tədrisi bir neçə şagird üçün və ya hamı üçün sürətləndirilmiş formada
apara bilərəmmi?

- Əgər belədirsə, bunun üçün ən yaxşı yol hansıdır?

İlkin səviyyənin qiymətləndirilməsi ilə oxşar xüsusiyyətləri olan yekun (summativ)

qiymətləndirmə standart və ya standartlar qrupunda müəyyən edilmiş məqsədlərə şagirdlərin
hansı səviyyədə nail olduqlarını aydınlaşdırır. Yekun (summativ) qiymətləndirmə aşağıdakı
suallara cavab verir:

Şagird materialı mənimsəyə bilirmi?

Bildiklərini tətbiq edə bilirmi?

Daha irəli getmək üçün lazımi səviyyədədirmi?

Yekun (summativ) qiymətləndirmə standartların mənimsənilməsi istiqamətində

şagirdlərin əldə etdiyi irəliləyişləri dəyərləndirir. Bu qiymətləndirmə növü mövzunun, bəhs və
bölmənin, yaxud da tədris ilinin sonunda eyni qaydada həyata keçirilir. Yekun (summativ)
qiymətləndirmənin ən mühüm cəhəti şagirdlərin mənimsədiklərini tətbiqetmə qabiliyyətinə nə
dərəcədə malik olduqlarını aşkara çıxarmaqdır.

Yekun (summativ) qiymətləndirmənin bu xüsusiyyəti müəllimlərin testyönümlü tədrislə

bağlı narahatlığını aradan qaldırır. Yekun qiymətləndirmə fənnin məzmun standartlarının tərtibi
üçün aparıcı rol oynamır, əksinə qiymətləndirmənin bu standartlar əsasında aparılmasını təmin
edir. Bundan əlavə, yekun qiymətləndirmə əldə olunan bilikləri tam əks etdirmir, lakin o,
mənimsəmə səviyyəsinin etibarlı və adekvat göstəricisidir.

1.8. Qiymətləndirmə standartlarının və qiymətləndirmə vasitələrinin hazırlanması

Hər bir fənn kurrikulumunda məzmun standartları və onların mənimsənilməsi üçün istifadə
edilən strategiyalarla yanaşı, nail olunmuş təlim nəticələrinin, əldə edilmiş bilik və bacarıqların
qiymətləndirilməsi məqsədi ilə müvafiq qiymətləndirmə standartlarının nümunələrindən də
istifadə olunur.

Məzmun standartları inteqrativ təlim nəticələri olub, şagirdin müvafiq bilik, bacarıq və
dəyərlərə nail olmaqla səviyyəcə dəyişməsini təmin edir.

Qiymətləndirmə standartları məzmun standartlarının hansı səviyyədə reallaşdığını

yoxlamaqla, baş vermiş dəyişikliklərin dərəcəsini müəyyən edir.

Qiymətləndirmə standartlarının təyin edilməsində imtahana əsaslanan metod vasitəsilə

bütün maraqlı tərəflərin razılığı əsasında müvafiq siniflər üzrə milli səviyyədə yekun
qiymətləndirmə (imtahan) keçirilir, nəticələr təhlil olunmaqla, standartlar təyin edilir. Məsələn:

minimum - şagirdlərin 90-100 faizi tərəfindən nail olunan standartlar;

yüksək - şagirdlərin ən yaxşı halda 30 faizi tərəfindən nail olunan standartlar.

Qiymətləndirmə standartlarının təyin edilməsində kurrikulumyönümlü metoda daha çox

üstünlük verilir. Bu metoda görə:

169
 qiymətləndirmə standartları milli kurrikulumda əks olunmuş nailiyyətlərə (nəticələrə)
uyğun hazırlanır və faktiki olaraq şagirdlərin nəyi bacardıqlarına dair ölçmələrə deyil,
mütəxəssis mühakimələrinə əsaslanır.

bütün məktəblərin, müəllimlərin təmsil olunduğu təşkilatların və digər maraqlı tərəflərin

müzakirələri əsasında standartlara düzəlişlər edilir və arzuolunan nailiyyət səviyyələrinə dair
ortaq fikir yaranır.

Qiymətləndirmə standartları 4 səviyyə üzrə qiymətləndirmə sxemləri şəklində hazırlanır.

Qiymətləndirmə sxemləri xüsusi növ qiymətləndirmə şkalasıdır və iki əsas sualı əhatə edir:

1. Mən nəyi qiymətləndirməliyəm (obyekt, məzmun, aspektlər, tərəflər, xüsusiyyətlər)?

2. Aşağı, orta və yuxarı nailiyyət səviyyələrinin xüsusiyyətlərini necə müəyyənləşdirmək

olar?

1-ci səviyyə ən aşağı, 4-cü səviyyə isə ən yüksək səviyyəni əks etdirir. 1-ci səviyyə və 2-
ci səviyyə əksər şagirdlər, 3-cü səviyyə və xüsusilə 4-cü səviyyə isə daha istedadlı şagirdlər üçün
nəzərdə tutulur.

Qiymətləndirmə sxemləri qiymətləndirmənin daha ədalətli, obyektiv, etibarlı və ardıcıl

həyata keçirilməsinə imkan verir, tədrisin səmərəliliyi ilə bağlı müəllimləri faydalı məlumatlarla
təmin edir və tələb edir ki, hər bir müəllim müvafiq şərtlər üzrə öz meyarlarını müəyyənləşdirsin.
Qiymətləndirmə sxemləri şagirdin işini qiymətləndirmək üçün müəllimin sərf etdiyi vaxtı
azaldır, keyfiyyət səviyyələri vasitəsilə müxtəlif qabiliyyətə malik şagirdlərin təhsil aldığı
sinifləri nəzərə almağa şərait yaradır.

Qiymətləndirmə sxemləri fəaliyyətin qiymətləndirilməsi zamanı istifadə edilən

meyarlarla bağlı şagirdlərin məlumatlandırılmasını, onların işinin necə qiymətləndiriləcəyini və
onlardan nələrin tələb olunduğunu aydın şəkildə göstərməklə, konkret məqsəd və tələbləri
(meyarları) müəyyən edir. Bu sxemlər şagird işlərinin keyfiyyətini daha yaxşı
qiymətləndirməklə, təlim prosesində irəliləyişlərin qiymətləndirilməsi üçün çərçivə təyin edir,
işlərin keyfiyyəti ilə bağlı əks tərəfə məlumat verilməsini təmin edir. Qiymətləndirmə sxemləri
mahiyyət etibarı ilə iki növə ayrılır.

Holistik qiymətləndirmə sxemləri şagirdin işi ilə bağlı ümumi təəssürat yaradır və əksər
hallarda fəaliyyət səviyyələrini əks etdirən 4-5 ballıq şkalaya əsaslanır. Bu növ sxemlər sürətli
qiymətləndirmə aparmaqla, şagird nailiyyətləri üzrə ümumi mənzərəni təsvir edir.

Analitik qiymətləndirmə sxemləri şagirdin ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üzrə qiymətlərini

təyin edir. Qiymətləndirmədə, əsasən, 4-5 ballıq şkaladan istifadə edilir. Bu zaman şagirdlərin
fəaliyyəti ardıcıl qiymətləndirilməklə, onların nailiyyətləri haqqında daha ətraflı informasiya
verilir, lakin qiymətləndirmə üçün daha çox vaxt tələb olunur.

Qiymətləndirmə sxemlərinin elementlərinə qiymətləndiriləcək əsas sahələr, nailiyyətin

müxtəlif səviyyələrini dəyərləndirmək üçün qiymətləndirmə şkalası, nailiyyət səviyyəsini təsvir
edən söz və ya rəqəm (səviyyə üzrə etiket), nailiyyət səviyyəsini daha müfəssəl təsvir edən söz
və ya ifadə (səviyyə deskriptoru), hər bir nailiyyət səviyyəsi üzrə diqqət yetirilən məsələlərə aid
konkret nümunələr (səviyyə indikatorları), nail olunması nəzərdə tutulan nəticə (standart)
daxildir.

170
 Şagirdlərin məzmun standartlarına nə dərəcədə nail olduqlarını ölçmək və qazanılmış
bacarıqlar üzrə yekun (summativ) qiymətləndirmələr aparmaq üçün qiymətləndirmə vasitələrinin
(testlərin) hazırlanması aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:

qiymətləndirmə vasitələrinin (testlərin) hazırlanması prosesində testlərin

məqsədəuyğunluğu (məhz "nəzərdə tutulanı" qiymətləndirməsi) və etibarlılığı (real məlumatlara
əsaslanması);

səmərəlilik üçün hər sinif üzrə nisbətən az (<10) və nisbətən çox (>10) məzmun
standartına malik olan iki fənn qrupunun müəyyənləşdirilməsi;

yekun (summativ) testlərdə bütün standartların reprezentativ (təmsiledici) seçiminin

təmin edilməsi;

yekun (summativ) testlərdə bütün səviyyələr üzrə də reprezentativ seçimin təmin

edilməsi (1-ci səviyyə üzrə suallar 20%, 2-ci səviyyə üzrə suallar 30%, 3-cü səviyyə üzrə suallar
30%, 4-cü səviyyə üzrə suallar 20%).

2. Məktəbdaxili qiymətləndirmənin mahiyyəti və məzmunu

Yuxarıda göstərilən qiymətləndirmə növlərinə və qiymətləndirmə vasitələrinə əsaslanan

məktəbdaxili qiymətləndirmə aşağıdakı əsas komponentləri əhatə edir:

şagird nailiyyətlərinin və irəliləyişlərinin monitorinqi;

şagird fəaliyyətinin təlim standartlarına uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi (kurrikulum

üzrə qiymətləndirmə);

ümumtəhsil pillələri üzrə yekun qiymətləndirmənin (buraxılış imtahanlarının) aparılması.

2.1. Şagird nailiyyətlərinin və irəliləyişlərinin monitorinqi sistemi

Şagird nailiyyətləri və irəliləyişlərinin monitorinqi formativ qiymətləndirmə məqsədləri üçün

məktəb səviyyəsində müəllimlər və məktəb rəhbərləri tərəfindən aşağıdakı mərhələlərlə həyata
keçirilir:

formativlər, bəhslər və bölmələr üzrə yekun (kiçik summativ) qiymətləndirmə:

mövcud qiymətləndirmə normalarını və şifahi sorğular əsasında aparılan cari

qiymətlərləndirmə qaydalarını təkmilləşdirmək məqsədi ilə həyata keçirilir;

şagirdin ayrı-ayrı mövzu və bəhslərin mənimsənilməsi ilə bağlı fəaliyyəti barədə

məlumat toplamaq məqsədi ilə müəllim tərəfindən müntəzəm, davamlı olaraq müşahidə və
monitorinqlər vasitəsilə aparılır;

mövzular və fəaliyyət tapşırıqları üzrə əvvəlcədən hazırlanmış qiymətləndirmə

sxemlərindən və digər diskriptiv (təsviri) qiymətləndirmə üsullarından istifadə olunmaqla,
şagirdin fəaliyyətini təsvir edir;

hər altı həftədən gec olmayaraq, tədris olunan mövzular üzrə müəllim tərəfindən
hazırlanmış testlər və standartlaşdırılmış prosedurlar vasitəsilə şagird nailiyyətlərinin kiçik
summativ (bəhslər üzrə yekun) qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;

171
 yarımillər üzrə yekun (böyük summativ) qiymətləndirmə:

yarımillər üzrə mövcud qiymətləndirmələri təkmilləşdirmək məqsədi ilə ümumi

monitorinqlərin davamı kimi müəllimlər və məktəb rəhbərləri tərəfindən həyata keçirilir;

yarımil ərzində keçilən tədris materialının mənimsənilməsi barədə şagirdlərə və

valideynlərə ümumi məlumat vermək məqsədi ilə aparılır;

qiymətləndirmə vasitələri (eyni çətinlik dərəcəli və müxtəlif variantlı testlər, yardımçı

tədris materialları) nümunələrə və müvafiq təlimatlara əsasən müəllimlər tərəfindən hazırlanır,
məktəbin rəhbərliyi tərəfindən təsdiq edilir;

nəzarətçi və yoxlayıcılar cəlb edilməklə, dekabr və may aylarının sonuncu həftəsində

xüsusi cədvəl əsasında aparılır;

nəticələri təhlil olunur, hesabat verilir, tədris və təlim prosesinin təkmilləşdirilməsində

ondan istifadə edilir.

2.2. Kurikulum üzrə qiymətləndirmə (şagird fəaliyyətinin təlim standartlarına

uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi)

Kurikulum üzrə qiymətləndirmə şagirdin təlim nəticələrinin məzmun standartlarına

uyğunluğunu müəyyənləşdirmək məqsədi ilə aparılır. Qiymətləndirmənin bu növü Milli
Kurikulum çərçivəsi kontekstində hazırlanmış məzmun standartları və fənn kurikulumları ilə
yaxından əlaqəlidir.

Kurikulum üzrə daxili qiymətləndirmə dərs ilinin sonunda hər bir sinifdə şagirdin
fəaliyyətinin milli standartlara uyğunluğunu müəyyənləşdirmək məqsədi ilə müəllimlər
tərəfindən aparılır.

Kurikulum üzrə xarici qiymətləndirmə şagirdin fəaliyyətinin milli standartlara

uyğunluğunu müəyyənləşdirmək məqsədi ilə tam standartlaşdırılmış formada, ibtidai (4-cü sinfin
sonunda), əsas (9-cu sinfin sonunda) və orta (11-ci sinfin sonunda) təhsil pillələrinin sonunda
müəllim və məktəb rəhbərləri tərəfindən aparılır (II yarımil üzrə yekun qiymətləndirmə ilə
birləşdirmək olar).

Kurikulum üzrə qiymətləndirmə vasitəsilə hər ilin sonunda şagirdin fərdi nailiyyətləri
ölçülür, təlim-tədris prosesinin hədəfləri təyin olunur və bu hədəflərə doğru irəliləyişlər
qiymətləndirilir, məktəblərin, siniflərin və şagirdlərin fəaliyyətləri arasında müqayisələr aparılır.
Kurikulum üzrə imtahanların əhəmiyyətinin və etibarlılığının artırılması məqsədi ilə Azərbaycan
Respublikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən bütün sinifləri əhatə edən təhsil standartlarına
əsaslanmış testlər toplusunun və standartlaşdırılmış imtahanlar sisteminin yaradılması, müvafiq
təlimatların hazırlanması nəzərdə tutulur.

2.3.Buraxılışimtahanları (ümumtəhsil pillələri üzrə yekun qiymətləndirmə)

Buraxılış imtahanları təhsil pillələri üzrə (9 və 11-ci siniflər) testlər vasitəsilə mərkəzləşdirilmiş
qaydada aparılır, nəticələri xüsusi prosedurlar və texniki vasitələr tətbiq edilməklə, Azərbaycan
Respublikasının Təhsil Nazirliyində qiymətləndirilir, məzunlara şəhadətnamə və attestatların
verilməsi təmin edilir.

Bu məqsədlə aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur:

172
 9-cu sinif buraxılış imtahanlarının nəticələri əsasında orta təhsil (10 və 11-ci siniflər)
pilləsinin profillər üzrə təşkil edilməsi;

9-cu və 11-ci sinif buraxılış imtahanlarının iki əsas - Ana dili və riyaziyyat fənləri üzrə
müvafiq sayda sualları əhatə edən testlər vasitəsilə aparılması;

yekun imtahanına Azərbaycan tarixi, coğrafiya, fizika, kimya, biologiya və xarici dil
fənləri daxildir. Bu imtahanların hansı formatda, nə vaxt və harada keçirilməsi barədə
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən qərar qəbul edilməsi;

imtahanların maksimum təhlükəsizliyin təmin olunduğu şəraitdə keçirilməsi, şagirdlərin

nəticələrinin qısa müddətdə optik qurğu və xüsusi kompüter proqramları tətbiq olunmaqla
yoxlanılması, təhlil edilməsi, internet və digər vasitələrlə ictimaiyyətə çatdırılması.

3. Milli qiymətləndirmənin mahiyyəti və məzmunu

Milli qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün müəyyən tədris dövrünün
sonunda mütəmadi olaraq həyata keçirilən və şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsini təmin
edən sistemdir. Xüsusi təmsiledici seçim etməklə, 4-cü və 9-cu sinif şagirdləri arasında obyektiv
testlər, sorğu vərəqələri və müvafiq təlimatlar vasitəsilə bir qayda olaraq, 4-5 ildən bir aparılır və
əldə olunan nəticələr kurrikulumun, təlim-tədris prosesinin keyfiyyətinin, təhsildə aparılan digər
dəyişikliklərin dəyərləndirilməsinə, təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin daha səmərəli həyata
keçirilməsinə xidmət edir. Təlimin aparıldığı şərait tədris praktikası və təhsil prosesində iştirak
edən tərəflərin münasibətində baş verən dəyişikliklər, həmçinin şagird nailiyyətlərinə təsir edən
digər amillər barədə əlavə məlumatların əldə edilməsinə imkan verir.

3.1. Milli qiymətləndirmənin məqsədləri

Milli qiymətləndirmənin məqsədləri aşağıdakılardır:

şagirdlərin təlim nəticələrində zəif və güclü tərəfləri aşkar etməklə, ümumi mənimsəmə
səviyyəsini və onun dinamikasını müəyyənləşdirmək;

şagirdlərin təlim nəticələrinə təsir edən mümkün amilləri təsvir etmək və nəticələr
arasındakı fərqləri müqayisə etmək üçün şagirdlərin, onların ailələrinin, təhsil müəssisələri və
tədris prosesinin xüsusiyyətlərini öyrənmək;

ölkədə təhsil siyasətini müəyyənləşdirmək üçün təhsilin vəziyyəti haqqında müvafiq

məlumat toplamaq, öyrənilməsi və müzakirəsi tələb olunan problemləri və təhsilin inkişafının
prioritet istiqamətlərini təyin etmək;

şagirdin təlim nəticələrinin və irəliləyişlərinin dəyərləndirilməsi vasitəsilə təhsilin dövlət

standartlarının monitorinqini aparmaq, təhsil sisteminin məqsədlərinin müvafiqliyini və
səmərəliliyini tənzimləmək, sistemin təsir dairəsini genişləndirmək;

təhsil siyasətini müəyyən edənlərin cavabdehlik səviyyəsini artırmaq.

ölkədə təhsilin məzmunu üzrə əsas prioritetlərin ictimaiyyət tərəfindən geniş

müzakirəsini təşkil etmək.

173
 3.2. Milli qiymətləndirmə üzrə təlimatların məqsədi və strukturu

Təhsil siyasəti ilə bağlı qəbul edilmiş qərarların təhsilin keyfiyyətinə uzunmüddətli təsirlərini
nəzərə alaraq, onların həqiqi və etibarlı məlumatlara istinad edilməsi diqqət mərkəzində
saxlanılır. Milli qiymətləndirmə vasitəsilə əldə edilən həmin məlumatların etibarlılığını təmin
etmək üçün nəzərdə tutulmuş prosedurların yüksək keyfiyyətlə planlaşdırılması, qiymətləndirmə
mərhələlərinin tam standartlaşdırılması, həmçinin cəlb olunmuş mütəxəssislərin vəzifələrinin
tənzimlənməsi müvafiq təlimatlara uyğun olaraq həyata keçirilir.

Milli qiymətləndirmə üzrə təlimatların strukturu ölkə səviyyəsində şagird nailiyyətlərinin

qiymətləndirilməsi üzrə fəaliyyətləri əks etdirən standartlardan və onların icrası məqsədi ilə
seçilmiş üsulları təsvir edən prosedurlardan ibarətdir.

Təlimatlar hazırlanarkən Azərbaycanda həyata keçirilmiş sınaq qiymətləndirmələr

zamanı qazanılmış təcrübədən və qiymətləndirmə üzrə qəbul edilmiş bəzi beynəlxalq
standartlardan istifadə olunmuşdur.

Təlimatlar aşağıdakı sahələr üzrə hazırlanır:

- planlaşdırma və idarəetmə;

- vasitələrin (alətlərin) hazırlanması;

- məlumatın toplanılması;

- məlumatın işlənilməsi və təhlili;

- nəticələrin ictimaiyyətə çatdırılması.

Bu çərçivə sənədində göstərilən sahələrin qısa icmalı aşağıda verilmişdir:

milli qiymətləndirmənin planlaşdırılması və idarə olunması

- müəyyən fənn/bölmə üzrə milli qiymətləndirmənin planı;

- seçimlərin aparılması planı;

- məlumatların toplanılması üçün metodların seçilməsi;

- məlumatların toplanılması üçün müvafiq planın hazırlanması;

- təhlilin aparılması və nəticələrin nəşr etdirilməsi üzrə plan;

vasitələrin (alətlərin) hazırlanması

- tədqiqatın konseptual çərçivəsinin hazırlanması;

- vasitələrin (alətlərin) xüsusiyyətlərinin (spesifikasiyasının) hazırlanması (sorğular,

siyahılar);

- test məsələlərinin hazırlanması;

- testin ümumi tərtibatı;

- test kitabçalarının tərtibatı;

174
 - sorğuların hazırlanması;

- vasitələrin qrafiki və texniki redaktəsi;

- vasitələrin çap etdirilməsi;

- tədqiqatın aparılması üçün təlimatların hazırlanması;

məlumatların toplanılması

- məktəblər üzrə məlumat bazasının tərtib edilməsi;

- təmsiledici seçimlərin aparılması;

- məktəblərin məlumatlandırılması;

- məlumatları toplayacaq işçilərin seçilməsi və təlimatlandırılması;

- testin və sorğunun keçirilməsi;

- məlumatların toplanması prosesinin keyfiyyət təminatı;

məlumatların işlənməsi və təhlili

- testlərin qiymətləndirilməsi (yoxlanılması);

- məlumatların sənədlərə daxil edilməsi;

- məlumatların dəqiqləşdirilməsi və təhlili;

- tərkib elementlərinin və şkalaların dəqiqləşdirilməsi;

nəticələrin ictimaiyyətə çatdırılması

- nəticələrin təqdim edilməsi;

- sualların açıqlanması;

- nəticələrin yayılması;

- texniki hesabatın yazılması və sənədləşdirmənin aparılması.

Milli qiymətləndirmə sisteminin geniş planı üçün təlimatlar nəzərdə tutulmuş tədbirin
əsas məqsədini, bu tədbirin əhatə etdiyi standartları, bu standartlara nail olmaq üçün istifadə
olunan prosesləri və onların icra prosedurlarını təsvir etməklə hazırlanır.

4. Beynəlxalq qiymətləndirmənin mahiyyəti və məzmunu

Beynəlxalq qiymətləndirmə ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, artıq bu sahədə konkret tədbirlərə
başlanılmışdır. Azərbaycan Respublikası Təhsil Sektorunun İslahatı Layihəsi çərçivəsində PISA-
2006 Proqramında iştirak edir.

Beynəlxalq qiymətləndirmə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və qiymətləndirilməsi

funksiyalarını yerinə yetirir. Burada müqayisəetmə tədqiqatları, monitorinqlər vasitəsilə aparılır,
ölkədə təhsilin vəziyyəti haqqında məlumat əldə etmək, həlli tələb olunan daha əhəmiyyətli

175
problemləri üzə çıxarmaq, onları araşdırmaq, nəticələri xarici ölkələrlə müqayisə etmək imkanı
yaradılır. Bu qiymətləndirmə şagirdlərin qazanılmış bacarıqlardan istifadəetmə imkanlarının
qiymətləndirilməsinə yönəldilmişdir, üç ildən bir həyata keçirilir, iştirakçı ölkələrin şagirdlərinin
nəticələri arasındakı fərqləri izah edən amilləri (şagirdlərin və onların ailələrinin, təhsil
müəssisələri və tədris prosesinin xüsusiyyətlərini) öyrənməyə, riyazi savadlılıq, oxu savadı,
təbiət elmləri savadlılığı və əlavə olaraq müxtəlif tipli problemləri həlletmə bacarıqlarını
qiymətləndirməyə xidmət edir.

4.1. Beynəlxalq qiymətləndirmə Proqramının əsas məqsədləri

Beynəlxalq qiymətləndirmə proqramının məqsədləri aşağıdakılardır:

 ölkədə təhsilin vəziyyəti haqqında müvafiq məlumat əldə etmək, beynəlxalq

səviyyəli müqayisələr aparmaq, öyrənilməsi və müzakirəsi tələb olunan
problemləri, təhsilin inkişafının prioritet istiqamətlərini təyin etmək;
 şagirdlərin nəticələrinə təsir edən mümkün amilləri təsvir etmək, nəticələr
arasındakı fərqləri təyin etmək üçün şagirdlərin, onların ailələrinin, təhsil
müəssisələri və tədris prosesinin xüsusiyyətlərini öyrənmək;
 təhsilin məzmununun müəyyənləşdirilməsi və nəticəyönümlü yeni kurrikulumun
hazırlanması üçün əsas təlim məqsədlərini təyin etmək, kompetensiyalara
əsaslanan yanaşmanın məqsədəuyğunluğu istiqamətində tədqiqatlar aparmaq,
gözlənilən və nail olunan təlim nəticələrini müqayisə etmək;
 pedaqoji ölçmə nəzəriyyəsinin gündəlik təcrübədə istifadə olunan nəzəri və
praktiki məsələlərini öyrənmək;
 müasir qiymətləndirmə vasitələrinin hazırlanmasını, nəticələrin təhlili üsullarını
və hesabatlar hazırlanması qaydalarını öyrənmək;
 ölkədə təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi sisteminin qurulması
istiqamətində ümumi orta təhsilin məzmunu üzrə əsas prioritetlərin ictimaiyyət
tərəfindən geniş müzakirəsini təşkil etmək.

4.2. Beynəlxalq qiymətləndirmə proqramı üzrə həyata keçiriləcək əsas tədbirlər

Beynəlxalq qiymətləndirmənin həyata keçirilməsi istiqamətində nəzərdə tutulan tədbirlər

aşağıdakılardır:

 qiymətləndirmə tədqiqatı üçün təlimatların, test və sorğu vərəqələrinin

hazırlanması;
 ölkə üzrə bütün məktəblərin siyahısının hazırlanması, məktəblərin və şagirdlərin
seçimi qaydalarının təyin edilməsi;
 keçirilən tədqiqat nəticəsində əlavə olunmuş məlumatların qiymətləndirməni
həyata keçirən təşkilata göndərilməsini təmin etmək;
 nəticələrin qiymətləndirən təşkilat tərəfindən təhlil edilməsi, müvafiq hesabatların
hazırlanması və ictimaiyyətə çatdırılması.
 Tədqiqatın qiymətləndirilməsi vasitələri xarici beynəlxalq ekspertlərin və iştirakçı
ölkələrin aparıcı mütəxəssislərinin interaktiv birgə fəaliyyəti prosesində yaradılır.
Riyazi savadlılığı, oxu savadını, təbiət elmləri üzrə savadlılığı və problemləri həll
etmək bacarığını yoxlamaq üçün kompleks şəkildə qurulmuş tapşırıqlar işlənib
hazırlanır. Hər bir tapşırıq müəyyən problemi şərh edən ayrıca mətndən və
176
 müxtəlif çətinlik dərəcəsi olan bir neçə sualdan ibarət olur. Tapşırıqların yerinə
yetirilməsi nəticələrinə görə şagirdlərin mətndəki situasiya ilə bağlı problemləri
dərketmə və onları həlletmə qabiliyyətləri qiymətləndirilir.

5. Qiymətləndirmə islahatından gözlənilən nəticələr

Qeyd olunduğu kimi, yeni Qiymətləndirmə Konsepsiyası xüsusilə məktəbdaxili qiymətləndirmə

sahəsində yeni Milli Kurikulum çərçivəsi ilə sıx şəkildə əlaqəlidir. Yeni Kurikulum və yeni təyin
edilmiş standartlar olmadan şagirdlərin kurikulum üzrə fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün tələb
olunan vasitələri (alətləri) hazırlamaq mümkün olmayacaqdır. Odur ki, qiymətləndirmə fəaliyyəti
nəticəsində əldə edilən məlumatların həqiqi və etibarlı olmasını təmin etmək üçün fənn
kurikulumlarını hazırlayan və qiymətləndirməni tərtib edən tərəflərin birgə fəaliyyəti təşkil
edilməlidir.

Həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, müəllim hazırlığı ilə bağlı ciddi islahatlar və geniş
proqramlar həyata keçirmədən nə standartlar və kurikulum, nə də qiymətləndirmə sahəsində
arzuolunan nəticələr gözləmək olmaz. Kurikulumu hazırlayan tərəflər, müəllim hazırlığı ilə bağlı
qurumlar və qiymətləndirmə mütəxəssisləri arasında sıx əməkdaşlığın olması Azərbaycan
Respublikasının ümumi təhsilində uğurlu islahatların aparılması üçün ilkin şərtdir.

Konsepsiya sənədinin və bu sənəd əsasında hazırlanacaq mərhələli İnkişaf Proqramının

həyata keçirilməsi nəticəsində aşağıdakı nailiyyətlərin əldə edilməsi gözlənilir:

təhsildə qiymətləndirmə, imtahanların keçirilməsi sistemində islahat aparılması üçün

uzunmüddətli strategiya işlənib hazırlanacaq, bu sahədə yeni mexanizmlər yaradılacaq, onların
fəaliyyətləri vahid mövqedən koordinasiya olunacaq;

təhsil sistemində məktəbdaxili və milli qiymətləndirmələrin keçirilməsi metodologiyası,

qiymətləndirmə standartları və vasitələrinin yaradılması, tətbiq edilməsi üçün müvafiq təlimatlar
hazırlanacaq və bu fəaliyyət kurikulum islahatı ilə əlaqələndiriləcək;

şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin yeni sistemi yaradılacaq, təhsil sistemində

yeni monitorinq xidməti təşkil ediləcək, ümumtəhsil pilləsindən professional pilləyə keçiddə
mərkəzləşdirilmiş buraxılış imtahanının keçirilməsi təmin olunacaq;

milli qiymətləndirmə üçün təhsil pillələrinə müvafiq vahid normativ tələbləri, attestasiya
prosedurlarını nəzərdə tutan təlimatlar hazırlanacaq;

milli qiymətləndirmədə şagirdlər tərəfindən nail olunmuş təlim nəticələrinin

dəyərləndirilməsi vasitəsilə təhsilin dövlət standartlarının monitorinqi aparılacaq;

təhsilin məzmununun müəyyənləşdirilməsi və nəticəyönümlü yeni kurikulumun

hazırlanması üçün əsas təlim nəticələri təyin olunacaq, kompetensiyalara əsaslanan yanaşmanın
məqsədəuyğunluğu istiqamətində tədqiqatlar aparılacaq;

milli qiymətləndirmənin həyata keçirilməsi və idarə olunmasının monitorinqi aparılacaq,

nəticələr təhlil olunacaq və məntiqi əsaslandırılacaq hesabatvermə prosedurları əsasında
nümunəvi hesabatlar, əks-əlaqə sistemləri hazırlanacaq;

qiymətləndirməni həyata keçirmək məqsədi ilə müəllimlərin ixtisasartırma və

maarifləndirilməsi işləri təşkil ediləcək və müvafiq hesabatlar hazırlanacaq;

177
 beynəlxalq qiymətləndirmə üzrə normativ tələblər, attestasiya prosedurları, təlimatlar
əsasında ölkədə şagirdlərin beynəlxalq qiymətləndirilməsi proqramı və digər proqramlar həyata
keçiriləcək, qiymətləndirmə sahəsində fəaliyyət göstərən ölkədaxili və beynəlxalq qurumlarla
əlaqələr yaradılacaq və məlumat mübadiləsi təmin ediləcəkdir.

Ümumi təhsil sistemində dərsik siyasəti

23.01.2006-cı il tarixli 33 nömrəli əmrlə

təsdiq olunub.

1.Ümumi müddəalar

Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti (Dərslik siyasəti) Azərbaycan hökumətinin strateji
fəaliyyət dairəsinə daxil olan təhsil sahəsində prioritet istiqamətlərdən biridir.

Azərbaycan Respublikasında dərslik siyasətini Azərbaycan Respublikasının Nazirlər

Kabineti müəyyən edir.

Dərslik siyasətinin məqsədi məktəbliləri müasir standartlara uyğun bilik, bacarıq və

vərdişlərə yiyələnmək, Vətəninə, xalqına, onun adət-ənənələrinə bələd olan, milli və ümumbəşəri
dəyərlər zəminində formalaşan, fiziki və mənəvi cəhətdən sağlam, müstəqil həyata hazır və
demokratik düşüncəli vətəndaşlar kimi yetişdirməkdir.

Dərslik siyasəti bu işdə əsas icra orqanı funksiyasını yerinə yetirən Təhsil Nazirliyinin,
onun müvafiq strukturlarının, elmi qurumların, özəl təşkilatların və ictimai orqanların vasitəsilə
həyata keçirilir.

Dərslik siyasəti həyata keçirilərkən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, Təhsil

Qanunu, Azərbyacan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktları və bu sənəd (“Ümumi
təhsil sistemində dərslik siyasəti”) əsas götürülür.

“Dərslik siyasəti” sənədi Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunur. “Dərslik siyasəti”
sənədinə aid olan “Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurasının Əsasnaməsi”, “Dərsliklərin
qiymətləndirilməsi meyarları”, “Yeni dərsliklərin yaradılması qaydaları”, “Dərsliklərin texniki
və gigiyenik standartları” müvafiq olaraq Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunur.

2. Dərslik siyasətinin əsas prinsipləri

2.1. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərinin bütün şagirdləri “Ümumtəhsil

məktəbləri üçün dərsliklərin nəşri, çapı və paylanması qaydaları”na uyğun olaraq dərsliklərlə
pulsuz təmin olunurlar.

2.2. Şəffaflıq və aşkarlıq

2.2.1. Dərsliklərin hazırlanmasında, qiymətləndirilməsində, təsdiqində və nəşrində

Azərbaycan Respublikasının dövlət mənafeyi gözlənilməklə, alimlərin, mütəxəssislərin,
müəlliflərin , müəllimlərin və valideynlərin rəyi nəzərə alınır.

2.2.2. Dərsliyin əlyazması DQŞ(Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurası) tərəfindən

qiymətləndirildikdən sonra nəticələr DQŞ saytına yerləşdirilir.

2.3. Antiinhisar və sağlam rəqabət

178
 2.3.1. Müvafiq ixtisası və xüsusi yaradıcılıq qabiliyyəti olan Azərbaycan vətəndaşları
ayrı-ayrılıqda və ya qrup şəklində istənilən dərsliyi tədris proqramı əsasında hazırlayıb, seçdiyi
nəşriyyatla birlikdə mövcud qaydalara uyğun olaraq DQŞ-yə təqdim edə bilərlər.

2.3.2. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hər bir nəşriyyat müəlliflərlə birlikdə
istənilən dərsliyi hazırlayıb, mövcud qaydalara uyğun olaraq DQŞ-yə təqdim edə bilər.

2.3.3. Ümumtəhsil məktəbləri dərsliklərinin müəllifləri əsasən Azərbaycan

Respublikasının vətəndaşı olmalıdır.

2.3.4. Ümumtəhsil məktəblərində xarici ölkələrin dərsliklərindən Təhsil Nazirliyinin

icazəsi ilə istifadə oluna bilər.

2.4. Variativlik və seçim

2.4.1 Ümumtəhsil məktəblərinin dərslikləri, əsasən, variativ şəkildə nəşr olunur.

2.4.2. Variativ dərsliklərdən istifadə üçün seçim hüququ məktəb pedaqoji şuralarına, fənn
müəllimlərinə və valideyn-müəllim assosasiyalarına məxsusdur.

2.4.3. Hər bir müəllifin və nəşriyyatın öz dərsliyini məktəblərdə təbliğ etmək hüququ
vardır.

3. Dərsliklərin məzmununa verilən əsas tələblər

3.1. Dərsliklərdə:

- şagirdlərin Azərbaycan xalqının milli, mənəvi və mədəni dəyərləri ruhunda tərbiyə

olunmasına, onların öz ailəsini, xalqını, Vətənini sevməsinə, insan haqlarına və bəşəri dəyərlərə
hömrət etməsinə yönələn ideyalar olmalıdır;

- şagirdlərin yaş psixologiyası və fizioloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır;

- dünyəvilik prinsipinə riayət edilməlidir;

- elmin, texnikanın və mədəniyyətin müasir nailiyyətləri haqqında yoxlanılması mümkün

olan və səlahiyyətli mənbələrdən götürülmüş məlumatlar öz əksini tapmalıdır;

- illüstrasiyalar yığcam və mövzulara uyğun olmalıdır;

- Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, qanunlarına, ölkənin qoşulduğu

beynəlxalq hüquqi aktlara zidd olan fikirlərə yer verilməməlidir;

- milli, dini, irqi, cinsi və siyasi ayrıseşkilik təbliğ edən fikirlər, mübahisə doğuran
məlumatlar olmamalıdır;

- elmi mübahisə doğuran məsələlərə yer verilməməlidir.

3.2. Dərsliklər:

- Dövlət Təhsil Standarları əsasında hazırlanmış kurrikulumlara uyğun olmalıdır;

- şagirdlərə müstəqil tədqiqatçılıq və yaradıcılıq vərdişləri aşılanmalı, onları düşünməyə

sövq etməli, məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirməlidir;

179
 - tətbiqi xarakter daşımalı, interqrativ xüsusiyyətə malik olmalıdır;

- şagirdlərdə demokratik dünyagörüşü formalaşdırmalıdır.

4. Dərsliklərin dili

Ümumtəhsil məktəblərinin dərslikləri dövlət dili olan Azərbaycan dilində, təlimin aparıldığı
başqa dillərdə, o cümlədən ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların dillərində nəşr olunur.

5. Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurası

5.1. Dərsliklərin qiymətləndirilməsi üçün Təhsil Nazirliyinin nəzdində büdcədən

maliyyələşdirilmədən Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurası fəaliyyət göstərir.

5.2. Təhsil Nazirliyi Dərslikləri Qimətləndirmə Şurasının sədrini təyin edir və Şuranın
Əsasnaməsini təsdiqləyir. DQŞ üzvləri sədr tərəfindən yüksək ixtisaslı mütəxəssislərdən seşilir.

5.3. DQŞ-nin fəaliyyəti onun Əsasnaməsi ilə tənzimlənir.

5.4. Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurasının üzvləri bu qurumda fəaliyyət göstərdikləri

müddətdə müəllifi (həmmüəllifi) olduğu dərslikləri qiymətləndirmədə iştirak edə bilməz.

5.5. DQŞ-nin işinə müdaxiləyə yol verilmir.

6. Yeni dərsliklərin yaradılması, təsdiqi və nəşri

6.1. Təhsil Nazirliyi yeni yaradılacaq dərsliklərin siyahısını müəyyənləşdirib elan edir.

6.2. Müsabiqə. Təhsil Nazirliyi istənilən fənn üzrə müsabiqəni “Yeni dərsliyin
yaradılması qaydaları”na uyğun olaraq elan edir.

6.3. Sifariş. Azsaylı xalqların dillərində olan, eləcə də sağlamlıq imkanları mədud
şagirdlər üçün nəzərdə tutulan aztirajlı dərsliklərin yaradılmasını nazirlik müəlliflərə və ya
nəşriyyatlara sifariş verə bilər. Bu yolla hazılanmış dərsliklərin əlyazmaları da Dərslikləri
Qiymətləndirmə Şurasına tam həcmdə göndərilir. Sifariş yolu ilə yaradılmış dərsliklərin nəşr və
yayım hüququ Təhsil Nazirliyinə məxsusdur.

6.4. Ümumtəhsil məktəbləri dərslikləri əsasən müvafiq iş dəftəri və müəllim üçün

metodik vəsaitlə birlikdə qəbul olunur.

6.5. Dərslik Təhsil Nazirliyi tərəfindən yalnız Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurasının

təqdimatı əsasında təsdiq olunur.

6.6. Ümumtəhsil məktəblərinin dərslikləri əsasən beş il müddətinə təsdiq olunur və onun
qüvvədə olma müddəti tədris planı və proqramdakı dəyişikliklər nəzərə alınmaqla
müəyyənləşdirilir.

6.7. Dərsliklər “Dərslikləri qiymərləndirmə meyarları”na və “Dərsliklərə qoyulan texniki

və gigiyenik tələblər”ə cavab verməlidir.

6.8. Dərsliklərin titul səhifəsində Təhsil Nazirliyi tərəfindən verilmiş əmrin nömrəsi və
tarixi göstərilir.

6.9. Məktəblərə pulsuz verilən dərsliklərin cildinin arxasında “Pulsuzdur” sözü yazılır.
180
 6.10. Dərsliklər məktəblərə bu sənədin 2.1 madəsinə uyğun olaraq verilir.

6.11. Dərsliklərdə tədrislə əlaqəsi olmayan reklamlara yol verilmir.

6.12. Müsabiqədənkənar olaraq nəşriyyatlar öz təşəbbüsləri, yəni müəllif (yaxud müəllif

qrupu) ilə birgə kurrikuluma uyğun olmaq şərtilə müəyyən dərsliklər hazırlaya bilərlər. Bu halda
naşirlər dərsliyin əlyazmasını və çap olunmuş nümunəsini DQŞ tərəfindən qiymətləndirilmək
üçün Təhsil Nazirliyinə təqdim edirlər.

Qiymətləndirmə ilə bağlı bütün xərclər naşirlər tərəfindən ödənilir. Təhsil Nazirliyi belə
təşəbbüsləri maliyyələşdirmir, lakin nəşriyyatlar dərslikləri valideynlərə və məktəblərə satmaqda
və təbliğ etməkdə sərbəstdirlər.

7. Müəllif və nəşriyyatların hüquqları

7.1. Müəlliflərin və nəşriyyatların hüquqları “Müəllif hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” və

“Nəşriyyat işi haqqında” qanunlarla tənzimlənir.

7.2. DQŞ, müəllif və nəşriyyatlar arasında fikir ayrılıqları yaranarsa, problem Təhsil
Nazirliyi və ya aidiyyəti orqanlar tərəfindən həll edilir.

8. Dərsliklərin alınması və şagirdlərə çatdırılması. Dərslik fondu.

8.1. Ümumtəhsil məktəbləri şagirdlərinə veriləcək dərsliklərin maliyyə vəsaiti Təhsil

Nazirliyinə ayrılır. Həmin vəsait hesabına alınan dərsliklər məktəblərə pulsuz paylanılır.

8.2. Dərsliklər şagirdlərə paylanmazdan əvvəl nömrələnib, kitabxana fonduna daxil edilir.

8.3. Dərs ilinin sonunda dərsliklər şagirdlərdən toplanıb dərslik fonduna keşirilir.

8.4. Dərslik fondu “Dərslik fondu haqqında təlimat”la tənzimlənir. Dərsliklərdən istifadə
müddəti və fondların yeniləşdirilməsi qaydaları Təhsil Nazirliyi tərəfindən müəyyənləşdirilir.

9. Elektron dərsliklər

9.1 Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi elektron dərslik və dərs vəsaiti məktəblərdə istifadə oluna
bilər.

10. Dərslik siyasətinin həyata keçirilməsində Təhsil Nazirliyinin funksiyaları

10.1. Təhsil Nazirliyi:

- ümumtəhsil məktəblərində istifadə olunacaq müvafiq standartlara və kurrikuluma uyğun

dərsliklərin siyahısını müəyyənləşdirir;

- dərsliklərin hazırlanması üçün müsabiqə elan edir və ya sifariş verir;

- DQŞ sədrinin təqdimatı ilə həmin qurumun üzvlərini təsdiq edir;

- dərslikləri qiymətləndirmə meyarlarını təsdiq edir;

- yeni dərsliklərin yaradılması qaydalarını müəyyənləşdirir.

181
 - aidiyyəti təşkilatlarla birlikdə dərsliklərin texniki və gigiyenik tələblərini təsdiq edir;

- “Dərslik fondu haqqında” təlimatı təsdiq edir;

- DQŞ-nin təqdimatı əsasında dərslikləri təsdiq və ya ləğv edir;

- xüsusi araşdırmalar, sorğular yolu ilə təkmilləşdirilməli və yeniləşdirilməli olan

dərsliklərin siyahısını müəyyənləşdirib mətbuatda elan edir;

- növbəti tədris ilinə çap olunacaq dərsliklər üçün lazım olacaq maliyyə vəsaitinin
ayrılması barədə məlumatı hər il dekabrın 1-dək Nazirlər Kabinetinə təqdim edir;

- dərslik fondlarının formalaşmasına, yeniləşdirilməsinə, ondan səmərəli istifadə

olunmasına nəzarət edir;

- nəşr və yayım hüququ Təhsil Nazirliyinə məxsus olan məhdud tirajlı dərsliklərin çapını
çövcud qaydalara uyğun olaraq təşkil edir;

- yeni dərsliklərdən səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə müəllimlər üçün treninqlər

keçirir;

- dərslik yaradıcılığı və nəşri sahəsində gedən prosesləri təhlil etmək, proqnozlaşdırmaq,

dərsliklərin tədrisi zamanı ortaya çıxan problemləri və onların həlli yollarını müzakirə etmək
məqsədilə tədbirlər görür;

- bu və ya digər dərsliyi eksperimentdən keçirmək üçün müvafiq qaydalara uyğun olaraq

az tirajla nəşr etdirir.

11. Dərslik siyasətinin həyata keçirilməsində yerli təhsil orqanları və məktəblərin

vəzifələri

11.1. Yerli təhsil orqanları:

- tabeliklərində olan ümumtəhsil məktəblərinin dərsliklərə tələbatını müəyyənləşdirib, Təhsil

Nazirliyinə təqdim edir;

- məktəblərdə dərsliklərin qorunmasına və onlardan səmərəli istifadə olunmasına nəzarət

edir.

- dərsliklərin məzmunu, çap keyfiyyəti, normativlərə uyğunluğu barədə Təhsil

Nazirliyinə təkliflər verir;

11.2. Məktəblər:

- Təhsil Nazirliyinin sifarişi ilə nəşr olunan, donor təşkilatalar tərəfindən bağışlanan
dərsliklərin və vəsaitlərin mövcud qaydalara uyğun şəkildə məktəblərin fonduna daxil edilməsini
və səmərəli istifadəsini təmin edir;

- dərslik fondunun yaradılmasına, yeniləşdirilməsinə, qorunmasına və ondan istifadə

olunmasına dair tədbirləri həyata keçirir.

- valideyn-müəllim assosiasiyaları ilə birlikdə dərsliklərin seçimini aparır;

182
 - tədris ilinin sonunda dərsliklərin fonda qaytarılmasını, istifadə müddəti başa çatmış
dərsliklərin təlimata uyğun olaraq silinməsini təmin edir;

12. Xüsusi anlayışlar

Kurikulum - təlim prosesi ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli təşkilinə, məqsədyönlü və
ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan yaradan konseptual sənəd.

Tədris planı (kurikulumun tərkib hissəsi) - hər bir sinif üzrə fənləri və onların tədrisinə
ayrılan həftəlik dərs saatlarının miqdarını göstərən sənəd.

Tədris proqramı (kurikulumun tərkib hissəsi) - hər bir fənn üzrə mənimsənilməli bilik,
bacarıq və vərdişlərin məzmununu, həcmini müəyyən edən sənəd.

Dərslik - konkret fənn üzrə tədris planı və proqram əsasında hazırlanmış nəzəri və
praktik biliklərin əsaslarının sistemli və anlaşıqlı şəkildə izah olunduğu əsas vəsait.

Variativ dərsliklər - ayrı-ayrı müəlliflərin (müəllif qrupunun) vahid tədris proqramı

əsasında eyni fənn üçün hazırladıqları müxtəlif dərsliklər.

Dərs vəsaiti - konkret fənn üzrə tədris proqramına uyğun hazırlanmış, dərslikdə verilən
biliklərin genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsinə xidmət edən vəsait.

Nəşriyyat - əlyazmaların mətnini redaktə, yığım, korrektura, bədii və texniki tərtibat

proseslərindən keçirməklə onları dövrü və ya qeyri-dövrü nəşrlər şəklində hazırlayan və çap
edən yaradıcılıq müəssisəsi.
“AZƏRBAYCAN 2020: GƏLƏCƏYƏ BAXIŞ”

İNKİŞAF KONSEPSİYASINDAN

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir

7.2. Müasir təhsil sisteminin formalaşdırılması 2013–2020-ci illərdə təhsil sahəsinə ayrılan
vəsaitlərin ümumi həcminin ÜDMdəki payı ilbəil artırılaraq, inkişaf etmiş ölkələrin müvafiq
göstəricisi səviyyəsinə çatdırılacaqdır. Təhsildə keyfiyyətin yüksəldilməsi üçün stimullaşdırıcı
mexanizmlər yaradılacaq, xüsusən, adambaşına maliyyələşdirmə prinsipinin, həmçinin təhsil
sahəsində tətbiqi tədqiqatları, eləcə də innovativ fəaliyyəti təşviqləndirən qrant
maliyyələşdirməsinin tətbiqi genişləndiriləcəkdir.

Təhsildə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi davam etdiriləcək, bütün maraqlı tərəflərin cəlb

olunmasını təmin edən idarəetmə modelinə üstünlük veriləcəkdir. Bu, bütün növ təhsil
müəssisələrinin müstəqilliyinin artırılması, ictimaiyyətin (valideyn, şagird, tələbə, yerli icma və
s.) geniş cəlb olunması vasitəsilə təhsil ocaqlarının dövlət-ictimai xarakterdə idarə edilməsi,
digər müasir idarəetmə texnologiyalarının 26 tətbiqi və s. kimi istiqamətlərdə islahatyönlü
tədbirlərlə gerçəkləşdiriləcəkdir. Təhsil sistemində tənzimləmə və idarəetməni həyata keçirən
dövlət orqanlarının funksiya və səlahiyyətləri qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə uyğun
müəyyənləşdiriləcək, onların fəaliyyətinin səmərəli əlaqələndirilməsi üçün müvafiq mexanizmlər
yaradılacaqdır.

Ölkə üzrə azyaşlı uşaqların məktəbəqədər təhsilə cəlbolunma səviyyəsi orta Avropa göstəricisi
səviyyəsinə çatdırılacaqdır. Bu məqsədlə dövlət uşaq bağçaları şəbəkəsinin genişləndirilməsi,
şərait və təchizatının yaxşılaşdırılması ilə yanaşı müxtəlif mülkiyyət formasına (bələdiyyə, icma,
183
özəl, ailə bağçaları) aid olan məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin yaradılması və fəaliyyətinin
dəstəklənməsi üçün tədbirlər həyata keçiriləcək və təşviq mexanizmləri yaradılacaqdır.

Məktəblərin tikintisi və əsaslı təmiri sahəsində həyata keçirilən işlər davam etdiriləcək, ümumi
təhsil müəssisələri şəbəkəsinin rasionallaşdırılması istiqamətində xüsusi proqram hazırlanıb
həyata keçiriləcəkdir.

12 illik ümumi təhsil sisteminə keçid təmin ediləcək, bununla əlaqədar təhsil proqramları və
dərsliklər müasir tələblər baxımından yeniləşdiriləcəkdir. Şagirdlərin idrak fəallığını, ümumi
inkişafını ləngidən mövcud “yaddaş məktəbi”ndən “təfəkkür və düşüncə məktəbi”nə keçidin
təmin olunması məqsədi ilə sistemli tədbirlər görüləcəkdir. Tam orta təhsil səviyyəsində təhsil
təmayüllər üzrə təşkil olunacaq, istedadlı uşaqlar üçün inkişafetdirici fərdi proqramlar
yaradılacaqdır. Eyni zamanda, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar
üçün də müxtəlif inkişafetdirici, korreksiyaedici və inklüziv təhsil proqramları tətbiq ediləcəkdir.

Təhsilalanların fəaliyyətinin və nailiyyətlərinin obyektiv qiymətləndirilməsinə imkan verən

sistemin formalaşdırılması üçün məktəbdaxili qiymətləndirmə sahəsində aparılan islahat
tədbirləri davam etdiriləcəkdir.

Məktəbdənkənar təhsilin səmərə və keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədi ilə müasir təhsil

proqramları hazırlanacaqdır.

Peşə təhsili infrastrukturu da əsaslı şəkildə müasirləşdiriləcək, peşə təhsilinə cəlb olunan
vətəndaşların sayı artırılaraq, ölkə iqtisadiyyatının tələbatı ilə uzlaşdırılacaqdır.

Bölgələrin inkişafı və mütəxəssislərə tələbatı nəzərə alınaraq, regional çoxprofilli kolleclərin

yaradılması istiqamətində tədbirlər görüləcək, təhsilin keyfiyyətinin artırılması üçün ilk peşə,
orta ixtisas və ali təhsil pillələri üzrə mütəxəssislər hazırlayan təhsil komplekslərinin
yaradılmasına başlanılacaqdır.

Ali təhsil müəssisələri üçün universitet şəhərcikləri (kampuslar) və müvafiq texnoparklar

yaradılacaqdır. Ali təhsil müəssisələrinin ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tələblərinə uyğun bilik və
bacarığa malik mütəxəssis yetişdirməsinə və onların təhsiltədqiqat-innovasiya mərkəzlərinə
çevrilməsinə dəstək verən standartlar hazırlanıb tətbiq olunacaqdır. Ali təhsil müəssisələrində
aparılan elmi tədqiqatlar müasir standartlar səviyyəsinə çatdırılacaq, elmi tədqiqat işlərinin
nəticələrinin tədris prosesində və istehsalatda tətbiqi təşkil olunacaq, elmin informasiya
təminatının gücləndirilməsi, beynəlxalq elmi əlaqələrin dərinləşdirilməsi sahəsində tədbirlər
görüləcəkdir.

Təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması, bütövlükdə təhsilin müasir səviyyədə qurulmasının

əsas istiqamətlərindən biri kimi, daim diqqət mərkəzində olacaqdır. Bu məqsədlə 2013-2020-ci
illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin informasiyalaşdırılmasına dair Dövlət
Proqramı qəbul ediləcəkdir. Dövlət Proqramı çərçivəsində Azərbaycanın bütün təhsil
müəssisələri (o cümlədən ucqar bölgələrdə yerləşən məktəblər) internet əlaqəsi ilə təmin
olunacaq, hər bir təhsil müəssisəsi lazımi texniki avadanlıqla təchiz ediləcək və bütün təhsil
müəssisələrinin vahid təhsil şəbəkəsinə qoşulması reallaşdırılacaqdır. Ümumtəhsil məktəblərində
hər bir sinif otağı noutbuk, proyektor və elektron lövhə ilə, təhsil alan bütün şagirdlər 1 şagird –
1 kompyuter layihəsi çərçivəsində netbuk və ya planşetlərlə təmin ediləcəklər.

Elektron təhsil texnologiyalarının tətbiqi daha da genişləndiriləcək, müəllim və şagirdlər üçün

virtual öyrənmə mühiti formalaşdırılacaqdır. Bu məqsədlə bütün fənlər üzrə elektron tədris və
metodik resursların yaradılması davam etdiriləcək, elektron resursların etibarlı saxlanılması və
onlara asan çıxışın təmin olunması üçün “bulud” texnologiyaları tətbiq olunacaqdır. Ödənişsiz
184
əsaslarla fəaliyyət göstərən təlim resursları yaradılacaq, bu resurslar, müəllif-hüquq lisenziyaları
ilə təmin olunmaqla, təhsil prosesinə inteqrasiya ediləcək və açıq istifadəyə veriləcəkdir.
“Elektron məktəb”lərin sayı 1000-ə çatdırılacaq, rəqəmsal təhsil resurslarından istifadə imkanları
genişləndiriləcəkdir. Özünütəhsilə və ömür boyu təhsilə artan tələbatın ödənilməsi üçün
kitabxana fəaliyyəti modernləşdiriləcək, elektron kitabxanaların sayı artırılacaq, distant təhsilin
inkişafı dəstəklənəcək və ali təhsil müəssisələrində distant təhsil geniş tətbiq olunacaqdır.

İKT-nin təhsilin idarə edilməsinə səmərəli inteqrasiyası davam etdiriləcək, təhsilin vahid
informasiya sisteminin yaradılması yolu ilə informasiya əsaslı idarəetmə mexanizmlərinin tətbiqi
mümkün olacaqdır. Elektron sənəd dövriyyəsi sisteminin tətbiqi genişləndiriləcək və nəticədə
təhsil sisteminin idarə edilməsində şəffaflıq artacaqdır. Eyni zamanda, Təhsil TV onlayn
televiziya kanalı yaradılacaq və geniş ictimaiyyətə təqdim ediləcəkdir.

Təhsil sisteminin səmərəliliyində, onun nailiyyətlərinin formalaşmasında müəllim amilinin

həlledici əhəmiyyətini nəzərə almaqla müəllim hazırlığının gücləndirilməsinə xüsusi önəm
veriləcəkdir. Bütün ümumi təhsil müəllimləri üçün fəal (interaktiv) təlim texnologiyaları və
inklüziv təhsil üzrə məqsədli ixtisasartırma təmin ediləcək, hər bir müəllimin İKT bacarıqlarına
yiyələnməsi üçün çevik sistem yaradılacaqdır.

Azərbaycanda müəllimlərin təkmilləşdirilməsi beynəlxalq standartlarla uzlaşdırılacaq,

müəllimlər üçün yeni modul-kredit sisteminə əsaslanan stimullaşdırıcı ixtisasartırma sistemi
inkişaf etdiriləcək, müəllimlərin karyera inkişafı və fəaliyyətinin stimullaşdırılması, qabaqcıl
müəllimlərin iş təcrübəsinin yayılması sahəsində müasir tələblərə uyğun mexanizmlər
yaradılacaqdır. Bununla yanaşı, nəticələrə əsaslanan diferensial əmək haqqı və mükafatlandırma
sistemi hazırlanacaqdır. Pedaqoji kadrların işə qəbulu sahəsində tətbiq edilmiş yeni mexanizm
beynəlxalq təcrübəyə 28 uyğun daha da təkmilləşdiriləcək, ucqar kənd məktəblərinin pedaqoji
kadrlarla təminatı üçün nəzərdə tutulmuş maddi stimullaşdırma tədbirləri gücləndiriləcəkdir.

Azərbaycan təhsilinin dünya və Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası gücləndiriləcəkdir. Təhsil

standartlarının unifikasiyası və Bolonya prosesinin dərinləşməsi ilə yanaşı Azərbaycanın təhsil
ocaqlarının, xüsusilə də ali təhsil müəssisələrinin beynəlxalq əlaqələrinin genişləndirilməsinə,
təhsil sahəsində həyata keçirilən beynəlxalq proqramlara onların fəal cəlb olunması üçün
müvafiq şəraitin yaradılmasına xüsusi fikir veriləcəkdir.

Eyni zamanda, xarici ölkələrin aparıcı universitetlərində dövlət xətti ilə təhsil alan azərbaycanlı
tələbələrin sayı 2015-ci ilədək əhəmiyyətli dərəcədə artacaq, xaricdə təhsil alaraq məzun olmuş
mütəxəssislərin potensialından ölkənin inkişafında səmərəli istifadə olunması təmin ediləcəkdir.
2015–2020-ci illər üçün gənclərin xarici ölkələrdə təhsil almasına dair yeni Dövlət Proqramı
qəbul ediləcəkdir.

Sinif rəhbəri haqqında əsasnamə

Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin

05 mart 2009-ci il tarixli,

270 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir

Sinif rəhbərinin əsas işi təhsil alanları şəxsiyyət kimi formalaşdırmaq, onlarda vətəndaşlığı,
mənəviyyatı, təşəbbüskarlığı və müstəqil tənqidi təfəkkürə malik olmağı tərbiyə etmək, insanın
hüquq və azadlıqlarına hörmət, ətraf mühitə sevgi, vətənə, ailəyə məhəbbət hissləri aşılamaq,
sağlam həyat tərzinə alışdırmaq, yaradıcı şəxsiyyət və dövlətçiliyə sadiq vətəndaş kimi
formalaşdırmaqdır.

185
Sinif rəhbəri fəaliyyətində Azərbaycan RespublikasınınTəhsil Qanunu, Uşaq hüquqları haqqında
Azərbaycan Respublikasının Qanunu, BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasını, məktəbin
nümunəvi Əsasnaməsini rəhbər tutur.

Sinif rəhbəri məktəb direktoru tərəfindən təyin edilir və vəzifədən azad edilir. Sinif
rəhbərlərinin fəaliyyətinə rəhbərlik tərbiyə işləri üzrə direktor müavini tərəfindən həyata
keçirilir.Müəyyən səbəb üzündən məktəbdən ayrı düşdükdə, əmək qabiliyyətini müvəqqəti
itirdikdə sinif rəhbərinin vəzifələrinin icrası digər sinif rəhbər və müəllimə həvalə edilə bilər.

Sinif rəhbərinin fəaliyyəti məqsədyönlü, sistemli, planlaşdırılan prosesdir. O, məktəb

nizamnaməsi, tərbiyə işinin planlaşdırılması, əvvəlki fəaliyyətin, ictimai həyatın müsbət və
mənfi tendensiyalarının təhlili əsasında, pedaqoji kollektiv qarşısında duran aktual vəzifələr
nəzərə alınmaqla şəxsiyyətə yönəldilmiş yanaşma, sinif kollektivində vəziyyət, müxtəlif illətlərin
nümayəndələri arasında etnik və dini münasibətləri tənzimləməklə şagirdlərin tərbiyəlilik
səviyyəsi, onların sosial vəziyyəti, ailə şəraitlərinin özünəməxsusluğu əsasında qurulur.

Sinif rəhbərinin fəaliyyət istiqamətləri

- sinif kollektivini formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək;

- müdafiə olunma situasiyası, emosional rahatlıq, şəxsiyyətin inkişafı üçün əlverişli

psixoloji-pedaqoji şəraiti yaratmaq;

- hər bir uşağın fərdi özünüifadəsi üçün lazımi şərait yaratmaq, şəxsiyyət kimi inkişaf
etdirmək, təkrarolunmazlığını qoruyub saxlamaq və onun potensial u1075 qabiliyyətini
aşkarlamaq;

- məktəblinin hüquq və maraqlarını müdafiə etmək;

- sinif kollektivi ilə sistemli iş təşkil etmək;

- şagirdlərlə şagirdlər, şagirdlərlə müəllimlər arasında münasibətləri humanistləşdirmək;

- şagirdlərdə əxlaqi və mənəvi dəyərləri formalaşdırmaq;

- şagird özünüidarə inkişafı vasitəsilə şagirdlərin sosial əhəmiyyətli, yaradıcı

fəaliyyətlərini təşkil etmək.

Sinif rəhbərinin hüquqları

- uşaqların fiziki və psixoloji sağlamlığı barədə müntəzəm olaraq məlumat əldə etmək;

- sinifdə dərs deyən fənn müəllimlərinin (həmçinin, məktəb psixoloqu və digər

müəllimlərin) işini əlaqələndirmək;

- məktəbin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı təşəbbüslə çıxış etmək, təkliflər irəli
sürmək, işgüzar, yaradıcı, tənqidi fikir söyləmək, sinif kollektivi ilə razılaşdırılmış fikir və
mülahizələri pedaqoji şurada baxılmaq üçün təqdim etmək;

- mövcud vəziyyəti nəzərə almaqla, uşaqlarla fərdi iş rejimi müəyyənləşdirmək;

- tərbiyə problemləri üzrə təcrübi-eksperimental iş aparmaq;

186
 - valideynləri(onlar əvəz edən şəxsləri) təhsil müəssisəsinə dəvət etmək, onlarla işgüzar
əlaqə yaratmaq;

- pedaqoji kadrların yenidən hazırlanması sistemi vasitəsilə pedaqoji ustalığın

yüksəldilməsi formalarını seçmək, treninqlər vasitəsilə pedaqoji işin müxtəlif qrup və kollektiv
formalarında iştirak etmək;

- məktəb özünüidarəetmə orqanlarında şəxsi şərəf və ləyaqətini qorumaq və sinif

kollektivində sinifdənxaric işin vəziyyətinin qiymətləndirilməsində mövqeyini müdafiə etmək;

- ümumtəhsil müəssisəsinin rəhbərliyi ilə razılaşma əsasında yetkinlik yaşına

çatmayanların işləri və hüquqlarının müdafiəsi üzrə komissiyaya (mütəxəssislərə) müraciət
etmək.

Sinif rəhbərinin fəaliyyətində aşağıdakılar yolverilməzdir:

- uşaqların şəxsiyyətini, ləyaqətini alçaltmaq, onu sözlə və ya hərəkətləri ilə təhqir etmək;

- şagirdi cəzalandırmaq məqsədilə dərs zamanı əsassız olaraq təlim müvəffəqiyyətini əks
etdirən qiymətini aşağı salmaq;

- uşağın etimadından süni istifadə etmək, ona verdiyi vədə əməl etməmək, onu
düşünülmüş şəkildə aldatmaq;

- şagirdin özü iştirak etmədiyi şəraitdə onun hərəkətlərini müzakirə etmək, onu pisləmək,
nüfuzunu aşağı salmaq.

- şagirdlər qarşısında öz həmkarlarını u1086 onların iştirakı olmadan müzakirə etmək,

onları pisləmək, müəllimin və bütün pedaqoji kollektivin nüfuzuna xələl gətirmək.

Sinif rəhbərinin vəzifələri

Təlim prosesinin təşkili:

- sinifdə ümumməktəb kollektivinin fəaliyyəti çərçivəsində şagird şəxsiyyətinin müsbət

potensialının inkişafı üçün əlverişli təlim-tərbiyə mühiti yaratmaq;

- şagirdlərin xarici görünüşünə, geyiminə nəzarət etmək;

- şagirdlərin dərsə davamiyyətinə nəzarət etmək;

- hər bir şagirdin tədris nailiyyətlərinə nəzarət etmək məqsədilə onların uğur və səhvlərini
qeydə almaq və vaxtında kömək göstərmək;

- valideynlərlə əlaqə yaratmaq və onlara uşaqların tərbiyə olunmasında kömək göstərmək

(şəxsən, məktəb psixoloqu və müəllimlər vasitəsilə);

- eyni yaşda olan uşaqlarla işin psixoloji və pedaqoji əsaslarını, ən yeni texnologiyaları,
tərbiyə işinin üsul və formalarını bilmək;

- Azərbaycanın milli bayramları, əlamətdar tarixi hadisələri ilə bağlı tədbirlər təşkil
etmək, mərasimləri qeyd etmək.

Təşkilati-koordinasiya işi:
187
 - ümumtəhsil müəssisəsi ilə ailələr arasında əlaqənin yaradılması, valideynlərin
maarifləndirilməsi işinin təşkili;

- uşaqların tərbiyə edilməsində çətinliklə üzləşən valideynlərlə psixoloji və pedaqoji

məsləhətlərin təşkili;

- fənn müəllimləri və məktəbin digər mütəxəssisləri ilə (uşaq birliyi rəhbəri, psixoloq,
kitabxanaçı və s.) qarşılıqlı fəaliyyət və bu mütəxəssislərin yardıma ehtiyacı olan uşaqlara
köməyinin təşkili;

- şagirdlərin təhsil fəaliyyətlərinin məktəbdənkənar təhsil sistemi də daxil olmaqla nəzərə

alınması və stimullaşdırılması;

- təhsil fəaliyyətinin subyektləri qismində hər bir şagirdlə və bütövlükdə sinif kollektivi
ilə fərdi və qarşılıqlı fəaliyyətin təşkili;

- sənədləşmənin aparılması (sinif jurnalları, gündəliklər, şagirdlərin şəxsi işləri, sinif

rəhbərinin iş planı, sinfin sosial pasportu, istedadlı uşaqlarla, risk qrupu şagirdlərilə, yetkinlik

yaşına çatmayanların işləri və hüquqlarının müdafiəsi üzrə komissiyalarda qeydiyyatda olan

şagirdlərlə iş planları);

- şagirdlərin fiziki və psixoloji sağlamlıqlarının müdafiəsi, qorunması və

möhkəmləndirilməsi;

- məktəbin tibb işçisi u1080 ilə əməkdaşlıq;

- fiziki tərbiyə dərslərinə və məşğələlərinə müsbət münasibətin aşılanması;

- əməyin mühafizəsi qaydalarının, yol hərəkəti qaydalarının, şəhərdə, məişətdə təhlükəsiz

davranış qaydalarının şagirdlər tərəfindən öyrənilməsinin təşkili;

- məzunların peşə seçmələrinə köməklik göstərilməsi;

- həftəlik sinif saatları keçirmək;

- hər tətildən sonra bir dəfə valideyn iclası keçirmək;

- sinif, məktəb, yeməkxana üzrə növbətçiliyin təşkili;

- təhkim olunmuş kabinetdə sanitar-gigiyenik vəziyyətin gözlənilməsi;

- hər bir hadisə barədə məktəb rəhbərliyinin operativ şəkildə məlumatlandırılması, ilkin
tibbi yardımın göstərilməsi üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi.

Kommunikativ iş:

- şagirdlər arasında şəxsi münasibətlərin tənzimlənməsi;

- müəllim və şagirdlər arasında subyektlərarası (subyekt-subyekt) münasibətlərin

yaradılması.

- müəllim və valideynlər arasında kommunikativ münasibətlərin tənzimlənməsi;

188
 - sinifdə dərs deyən müəllimlər və məktəbin rəhbərliyi ilə kommunikativ münasibətlərin
tənzimlənməsi;

Təhlil-proqnozlaşdırma işi:

- uşaqların ailədə tərbiyə olunma şəraitinin öyrənilməsi, sinfin sosial pasportunun tərtib
edilməsi;

- şagirdlərin fərdi qabiliyyətlərinin və onların inkişaf dinamikasının öyrənilməsi, xüsusi

diqqət kəsb edən uşaqlarla iş;

- sinif kollektivinin vəziyyətinin və inkişaf perspektivlərinin müəyyən edilməsi.

Sinif rəhbərinin iş formaları

Sinif rəhbərinin iş formaları yaranmış pedaqoji vəziyyətdən asılı olaraq

müəyyənləşdirilir.

- sinif kollektivinin dərsdənkənar, məktəbdənkənar işinin, asudə və tətil vaxtı tədbirlərin

(kollektiv yaradıcılıq işləri, söhbətlər, debatlar, müşavirələr, tamaşalar, konsertlər, treninqlər,
yarışlar, yürüşlər və ekskursiyalar, müsabiqələr, ictimai-faydalı və yaradıcı əmək) təşkili;

- fərdi iş (söhbətlər, məsləhətlər, fərdi köməyin göstərilməsi, problemlərin həllinin birgə

axtarışı);

- qruplarla (yaradıcı qruplar, uşaq parlamentləri, özünüidarəetmə orqanları, şuralar) iş.

Dərs saatı müəllim və şagirdlərin ünsiyyətinin təşkili formasıdır və onun gedişində mühüm
əxlaqi, mənəvi və etik problemlər qaldırıla və həll edilə bilər. Şagirdlərlə iş formalarının

seçimində aşağıdakıları rəhbər tutmaq məqsədəuyğundur:

- işin mövcud dövrü üçün müəyyənləşdirilmiş tərbiyə məsələlərinin nəzərə alınması;

- tərbiyə prosesinin təşkili prinsiplərinin, uşaqların imkan, maraq və tələblərinin, xarici

şəraitin, müəllim və valideynlərin imkanlarının nəzərə alınması;

- tərbiyə işinin metod və formalarının məzmun bütövlüyünün təmin edilməsi.

Sinif rəhbərinin iş rejimi

Sinif rəhbərinin iş rejimi ümumtəhsil müəssisəsi tərəfindən müəyyənləşdirilir və müəssisənin

əsasnaməsində, daxili əmək intizamı qaydalarında, cədvəldə, tədbirlər planında və digər rəsmi
sənədlərdə – protokollarda əks olunur.

Sinif rəhbərinin işinin dəyərləndirilməsi meyarları

Sinif rəhbərinin işi səmərəliliyinə görə: məhsuldarlıq və fəaliyyət meyarları əsasında

qiymətləndirilir.

Məhsuldarlıq meyarı şagirdlərin sosial inkişafının səviyyəsini əks etdirir:

- şagirdlərin ümumi mədəniyyətinin, nizam-intizamının, vətəndaş yetkinliyinin,

əxlaqının, tərbiyəsinin səviyyəsi;

189
 - sinif şagirdlərinin davamiyyəti (aşağı, orta, yüksək), ona nəzarət və onun artım
formaları;

- rahat psixoloji iqlim.

Fəaliyyət meyarı sinif rəhbəri üçün müəyyənləşdirilmiş sənədlərin mövcudluğu,

sənədləşdirmənin tələblərə müvafiq şəkildə aparılması sinif rəhbərinin idarəetmə qərarlarının
icrasını qiymətləndirmək imkanı verir:

- tərbiyə işinin planı, tərbiyələndirmədə konkret vəzifələrin qoyuluşu və onların icrasını;

- tapşırıqları, dərnəklərdə, bölmələrdə məşğulluğu qeydə alan sinif jurnalını;

- sinifdə dərslərə davamiyyətin jurnalda müntəzəm qeydə alınmasına, dərslərin

buraxılmasına nəzarət;

- şəxsiyyətin öyrənilməsinin psixoloji və pedaqoji xəritəsi.

Şagirdlərlə tərbiyə işinin təşkili

- kütləvi tərbiyə işləri;

- sinif kollektivinin məktəbin ümumi işlərində iştirakı;

- sinfin məktəbdənkənar tədbirlərdə (rayon, şəhər tədbirləri, müsabiqələr, ekskursiyalar

və s.) iştirakının təşkili;

- şagird özünüidarəetmənin inkişafı;

- şagirdlərin sosial müdafiəsi;

- münaqişələri (şagird-şagird, şagird-müəllim) həll etmək bacarığı;

- hər bir şagirdin (özü və ətrafdakılar üçün) əhəmiyyətli fəaliyyətə cəlb olunması.

Valideynlərlə iş

- valideynlərlə birgə tədbirlər təşkil etmək;

- şagirdlərin ailələri ilə tanışlıq və ailələrlə fərdi işin təşkili.

Sinif rəhbərinin fəaliyyət sahələri

- tərbiyə işi, təhsil müəssisəsində, eləcə də şəhər, rayon çərçivəsində təcrübə mübadiləsi üzrə
tədbirlərdə iştirak etmək;

- sinifdə şagirdlərlə, tədris prosesinin digər iştirakçıları ilə qarşılıqlı fəaliyyətdə olan
pedaqoji işçilərlə birgə fəaliyyət göstərmək.

190
 Müəllim

(Təhsil sahəsi işçilərinin qulluqça vəzifələrinin Bhaid Tarif-İxtisas sorğu kitabçası"ndan)

Əmək funksiyası:

Konkret pedoqoji vəziyyət və tədris edilən fənnin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla
şagirdlərə təlim məşğələləri aparır.Müxtəlif formalardan,üsullardan,metodlardan istifadə
edir.Keçdiyi fənn üzrə tədris materialını planlaşdırır,tədris proqramlarının yerinə
yetirilməsini,bütün şagirdlərin onları baza səviyyəli tələblər əsasında mənimsənilməsini təmin
edir.Tədris etdiyi fənnə dair sinifdənkənar tədbirlər üzrə iş aparır.Şagirdlərin valideynləri və ya
onları əvəz edən şəxslərlə müntəzəm əlaqə saxlayır.Tədris intizamına riayət edilməsini və
məşğələlərə dəvamiyyət rejiminə əməl olunmasını təmin edir.Tədris avadanlıqlarından istifadə
zamanı texniki təhlükəsizlik və istehsalat sanitariyası tələblərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət
edir.Metdobirləşmələrin və həyata keçirilən digər metdik iş formalarının fəaliyyətində iştirak
edir.Təlim-tərbiyə işləri prosesinin təkmilləşdirilməsinə yönəldilən təkliflər irəli sürür
(müntəzəm sürətdə özünün peşə ixtisasını yüksəltmək qeydinə qalır).

Bilməlidir:

Zəruri pedoqoji elmi-metodik və təşkilatı idarəetmə məsələləri həll edə bilmək çərçivəsində
fənlərin ümumi nəzəri əsaslarını,pedoqoji fənlər silsiləsini,pedoqogikanı,psixologiyanı,fizioloji
inkişafı,məktəb gigiyenasını,fənnin tədris metodikasını,tərbiyə işlərinin
metodikasını,informatikanın,elektron-hesablanma texnikasının əsaslarını,müvafiq fənn üzrə
təlimin məzmunu və təşkili prinsiplərini:tədris kabinetlərini və yardımçı binaların avadanlıqlarla
təchiz olunmasına verilən tələbləri:əməyin elmi təşkilini,uşaqların və gənclərin təlim-tərbiyəsi
məsələləri üzrə hökümətin və digər dövlət orqanlarının qərarlarını.

191
 Əsas pedaqoji anlayışlar

«Pedaqogika» sözü iki yunan sözündən ("payda" və "qoqos") əmələ gəlib, hərfi mənası «uşaq
ötürən» deməkdir. Pedaqogika — tərbiyə, təlim və tədrisin forma və metodlarını
öyrənən,insanları bilik, bacarıq, vərdişlərə yiyələndirərək, onlarda cəmiyyətin müəyyən etdiyi
əxlaq normaları və davranış qaydalarına uyğun münasibət formalaşdıraraq, həyata hazırlanması
haqqında elmdir .Pedaqogikanın bir elm kimi obyekti pedaqoji proses və onun mərkəzində duran
insandır. Onun mövzusu isə pedaqoji prosesin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaq, insanın
şəxsiyyət kimi formalaşması və tərbiyəsi məsələlərini həll etməkdir..
Pedaqogika nəzəri və tətbiqi elmdir.Bir elm kimi pedaqogikanın funksiyaları (vəzifələri)
onun predmeti ilə şərtlənir, hansı ki, bu funksiyalar nəzəri və texnoloji olmaqla iki yerə bölünür.
Pedaqogika özünün nəzəri və texnoloji funksiyalarını vəhdətdə həyata keçirir.
Nəzəri funksiyalar üç səviyyədə təzahür edir:
1. Təsviredici və izahedici səviyyə (bu, qabaqcıl pedaqoji təcrübəni öyrənməkdir);
2. Diaqnostik səviyyə (bu, pedaqoji hadisələrin vəziyyətini, pedaqoqun və şagirdlərin səmərəli
fəaliyyətini, onları təmin edən şəraiti və səbəbləri üzə çıxarmağı nəzərdə tutur);
3. Proqnostik səviyyə (bu, pedaqoji gerçəkliyi eksperimental yolla tədqiq etmək və onun
əsasında varlığı dəyişdirməyin modelini qurmağı nəzərdə tutur).
Pedaqogikanın texnoloji funksiyası üç səviyyədə həyata keçirilir:
1. Layihə səviyyəsi (buraya tədris planları, proqramları, dərslik və dərs vəsaitlərinin, pedaqoji
tövsiyələrin işlənib hazırlanması və s. daxildir);
2. Dəyişdirici səviyyə (bu səviyyədə pedaqoji elmin nailiyyətləri təhsil praktikasını
təkmilləşdirmək və yenidən qurmaq məqsədilə tətbiq olunur);
3. Refleksiv və korrektiv səviyyə (bu səviyyə elmi-tədqiqatların nəticələrinin təhsil-tərbiyə
praktikasına təsirinin yekunlarını qiymətləndirməyi və sonradan elmi-nəzəriyyə ilə praktik
fəaliyyətin qarşılıqlı təsirini korreksiya etməyi nəzərdə tutur) .
Pedaqogikanın başqa elmlərlə əlaqəsi vardır(psixologiya,fəlsəfə,sosiologiya,fiziologiya, və
s).Müxtəlif tədris müəssisələri üçün tədris planlarının, tədris proqramlarının və dərsliklərin
işlənməsində, ayrı-ayrı fənlərin tədrisində, müəssisə, idarə və təşkilatlarda tərbiyə işinin nizama
salınmasında digər elmlərlə pedaqogikanın əlaqəsi özünü daha qabarıq göstərir.
Pedaqoji elm sahələrinin müxtəlifliyi insanların əqli, görmə, eşitmə, nitq və s. imkanlarının
müxtəlifliyi ilə də bağlıdır. Pedaqoji elmlər sisteminə aşağıdakılar daxildir:
Məktəbəqədər pedaqogika məktəb yaşına çatmamış uşaqların tərbiyə və təlim məsələlərini
öyrənir.
Ümumtəhsil məktəbinin pedaqogikası digər pedaqoji elm sahələri üçün elmi bazadır, o məhz
ümumi pedaqogikadır (ümumtəhsil məktəbi bütün dünyada kütləvi məktəbdir, o, təhsil
sisteminin əsasını təşkil etdiyindən həmin sistemin həlqələri – ilk peşə təhsili, subbakalavr
təhsili, ali təhsil onun üzərində qurulur).
Xüsusi pedaqogika (defektologiya) fiziki və əqli cəhətdən qüsurlu olan uşaqların (həm də
yaşlıların) inkişafının psixofizioloji xüsusiyyətlərini, onların təlim-tərbiyəsinin nəzəri əsaslarını,
prinsiplərini, üsullarını, təşkili formalarını və vasitələrini işləyib hazırlayır. Xüsusi
pedaqogikanın da sahələri vardır:
surdopedaqogika – lal və karların, tiflopedaqogika – kor və zəif görənlərin,
oliqofrenopedaqogika – ağıldan kəmlərin, loqopediya – nitqi qüsurlu olanların təhsili və tərbiyəsi
məsələlərini öyrənir.
Fənlərin tədrisi metodikası təlim qanunauyğunluqlarının ayrı-ayrı fənlərin tədrisinə tətbiq
edilməsi xüsusiyyətlərini tədqiq edir,
onun optimal metodlarını və vasitələrini öyrənir.
Peşə metodikası konkret peşə fəaliyyətinin qanunauyğunluqlarını öyrənir, nəzəri
ümumiləşdirmələr aparır, insanın təhsilinin prinsiplərini və texnologiyasını işləyib hazırlayır.
Tədqiqatçılar peşə sahəsindən asılı olaraq istehsalat, hərbi və tibbi pedaqogikanı fərqləndirirlər.

192
Ali məktəb pedaqogikası ali təhsil müəssisələrində ali təhsil prosesinin spesifik xüsusiyyətlərini
öyrənir.
Sosial pedaqogika insanların bütün yaş qrupları və sosial kateqoriyalarının xüsusi yaradılmış
təşkilatlarda sosial tərbiyəsi məsələlərini öyrənir.
Pedaqogika tarixi müxtəlif dövrlərdə pedaqoji nəzəriyyələrin və məktəb tarixinin inkişaf
qanunauyğunluqlarını öyrənir. Pedaqogika tarixini öyrənmədən bəşəriyyətin təhsil-tərbiyə
tarixini izləmək, onu təhlil etmək, tarixi-pedaqoji irsin inkişafındakı müsbət və mənfi meyilləri
üzə çıxarmaq mümkün deyildir.
Müqayisəli pedaqogika təhsil və tərbiyə sistemlərinin fəaliyyətinin və inkişafının
qanunauyğunluqlarını müxtəlif ölkələrlə müqayisəli şəkildə öyrənir.
Ailə pedaqogikası ailədə uşaqların tərbiyəsinin düzgün təşkili, ailədə düzgün münasibətlərin
yaradılması, ailə ilə məktəb və digər tərbiyə müəssisələri arasında səmərəli əlaqə yaradılması,
cəmiyyətlə ailənin tərbiyəvi təsirlərinin əlaqələndirməsi, bunların insanların həyata hazırlanması
işinə təsiri və digər ailə, övlad problemlərini araşdırır.
Hərbi pedaqogika hərbi məktəblərdə, ali hərbi məktəblərdə, hərbi akademiyalarda, adi ali təhsil
müəssisələrinin hərbi kafedralarında, hərbi hissələrdə, orta məktəblərdə, orta ixtisas
məktəblərində gənclərin hərbi hazırlığı, hərbi təlimi, tərbiyə və təhsilini tədqiq edir.
Xalq pedaqogikası xalqın əsrlər boyu topladığı təcrübə əsasında yaranmış müdrik fikirlərdir ki,
bu fikirlər insanların təlim və tərbiyəsi, davranışı, insanlara, ətraf aləmə düzgün münasibəti üçün
xalq tərəfindən qəbul edilmiş əxlaqi, etik, estetik normalardır. Xalqın müdrik fikirləri folklor
nümunələrində, xalqın adət və ənənələrində öz əksini tapmışdır.
Korreksiyaedici pedaqogika sosial-psixoloji cəhətdən qüsurlu uşaqların diaqnostikası,
profilaktikası və bərpası üzrə aparılan pedaqoji, psixoloji, metodoki işlərin məcmusunu özündə
birləşdirir və buna uyğun həmin uşaqların təlıim və tərbiyəsini təşkil edir.
İstehsalat pedaqogikası müxtəlif istehsalat müəssisələrində, idarə və təşkilatlarda aparılan
tərbiyə işləri, texniki inkişafla bağlı yeni əmək və təlim bilik, bacarıq və vərdişlərinin
formalaşdırılması və digər pedaqoji problemləri araşdırır.
Gender pedaqogikası son dövrlərdə pedaqogikamıza daxil olmuşdur. Gender ingilis dilində
“Genius” sözündən olub “cins” deməkdir. Gender kişi ilə qadın arasındakı fərqlərin bioloji deyil,
sosial tərəflərini, fərqlərini öyrənir. Bu fərqlər kişi və qadının cəmiyyətdə fəaliyyətində,
davranışında, mental və emosional xüsusiyyətlərində özünü büruzə verir. Gender pedaqogikası
kişi və qadın arasında sosial bərabərliyin pedaqoji, psixoloji, əxlaqi, mənəvi problemlərini
işləyib tədqiq edir. Gender pedaqogikası təlim və tərbiyə prosesində oğlan və qızların gender
sosiallaşması xüsusiyyətlərini öyrənir. Pedaqoji prosesdə gender münasibətlərinin nəzərə
alınması təlim və tərbiyənin keyfiyyətinin yüksəldilməsində və səmərəli təşkilində mühüm
amildir.
Yaş pedaqogikası isə müxtəlif yaş dövrlərində təlim və tərbiyə məslələrini öyrənir və ona
müvafiq olaraq pedaqoji prosesi qurur.
Yaşlıların pedaqogikası – pedaqoji elmin bir sahəsi olub yaşlı insanların təlimi, tərbiyəsi, təhsili
və özünütəhsilinin pedaqoji cəhətdən məqsədyönlü, planlı, sistemli şəkildə müxtəlif formalarda
təşkilidir. Buna androqoqika da deyilir.
Tibbi pedaqogika. Pedaqogikanın bu sahəsi tibbin hüdudunda təşəkkül taparaq formalaşır. Uşaq
və yeniyetmələr arasında хəstəlik hallarının olması bu istiqamətdə səhiyyənin məqsədyönlü
fəaliyyət göstərməsini tələb etdiyi kimi, belə uşaqların təhsilinin də təşkilini zərurətə çevirir.
Beləliklə, qoruyucu təhsil-tərbiyə konstruksiyalarının işlənib hazırlanması təхirəsalınmaz vəzifə
kimi qarşıda durur. Tibbi pedaqogikanın predmetini хəstə və halsız şagirdlərlə müəllimlərin
təlimtərbiyə fəaliyyətinin sistemi təşkil edir. Deməli, müalicə və təhsilin səmərəli şəkildə
uzlaşdırılması tələbatı öz-özlüyündə meydana çıхır və beləliklə, tibbipedaqoji elmin inteqrasiyası
baş verir. Tibbi pedaqogikanın faydalılığını artırmaq üçün alimlərin və praktik işçilərin ikili
təhsilə (tibbi və pedaqoji) yiyələnmələri məqsədəuyğundur.
İslah-əmək pedaqogikası (və ya “Pentensiar pedaqogika”) islah əmək kolonoyalarında həbs
olunmuş şəxslərin yenidən tərbiyə olunması üçün pedaqoji yanaşmaların nəzəri və praktik
193
əsaslarını öyrənir, burada onların təhsilinin və tərbiyəsinin təşkili məslələrini araşdırır.İslah-
əmək pedaqogikası hüquq elmləri ilə daha sıx bağlıdır. Pedaqoji ədəbiyyatda daha fərqli
pedaqogika sahələrinə də rast gəlmək olur.
Humanistlik pedaqogikası 1950-ci illərin sonu 1960-cı illərin əvvəllərində ABŞ-da
yaranmışdır. Humanistlik pedaqogikası əvvəlcə humanistlik ideyalarının ifadəsi kimi meydana
gəlmiş və müasir tərbiyə metodlarının nəzəri və praktik istiqamətlərini özündə əks etdirmişdir.
Humanistlik pedaqogikasının əsas qayəsi təhsilə, şəxsiyyətə qayğılı münasibət, təhsildə və
təlimdə avtoritarizmi dəf etmək, şagirdlərin bilikləri, bacarıq və vərdişləri mənimsəmə prosesinə
emosional rəng qatmaqdır. Humanistlik pedaqogikasında təmənnasız yardım etmə, pay vermə,
bağışlama, həvəsləndirmə və rəğbətləndirmə kimi formalara üstünlük verilir. Humanistlik
pedaqogikası qabiliyyətli, istedadlı, talantlı uşaqların üzə çıxarılması, inkişaf etdirilməsi,
formalaşdırılması ilə məşğul olmaqla yanaşı, sahibsiz, kimsəsiz və şikəst uşaqlara da yardım
edilməsini həyata keçirdiyi işlərin ən mühüm tərkib hissələrindən biri hesab edir.
Antropedaqogika insanın bütün həyatı boyu təhsil, tərbiyə və inkişafı prosesi ilə bağlı
yaranmışdır.İnsanın fasiləsiz tənsil alması problemlərini öyrənir.
Bərpa pedaqogikası uşaqların intellektual fəaliyyətinə mane olan amillərin aradan
qaldırılmasını öyrənir. Elmi-texniki tərəqqi dövründə informasiya axınının idarə olunması və
yetişən nəslin nümayəndələrinin informasiya aləminə daxil edilməsi məqsədilə yaradılan
pedaqogikaya informatika-kibernetika pedaqogikası deyilir. Qızların mənəvi-əxlaqi normalarının
saflaşdırılmasına xidmət edən pedaqogika feminist pedaqogika, oğlanların əxlaqimənəvi
normalarının saflaşdırılmasına yönələn pedaqogika centlmen pedaqogikası adlanır.
Pedaqogika tarixi tərbiyənin,təlimin və təhsilin müxtəlif məktəb sistemlərinin,pedaqoji
cərəyanların yaranmasını,mahiyyət və məzmununu,habelə ayrı-ayrı pedaqoqların pedaqoji
sistemləri və konsepsiyalarının tarixini öyrənir
Pedaqogikanın göstərilən sahələri də öz növbəsində inkişaf edərək şaxələnir, inkişaf edir və daha
yeni pedaqogikalar meydana gəlir.
İnsanın həyata hazırlanması, geniş mənada insan anadan olandan ölənə kimi müxtəlif səviyyə və
formalarda aparılır, davam etdirilir. Ümumiyyətlə, cəmiyyət özünə davamçı, varis hazırlayır,
yəni cəmiyyyətin mövcudluğu tələbi özü insanların həyata hazırlanmasını tələb edir. Bu tələb isə
həm sistemli təlim müəssisələrində, həm cəmiyyətdə mövcud olan bütün birlik, təşkilat, fəaliyyət
sahələrində, ailədə və s. müxtəlif səviyyədə yerinə yetirilir. Həmin birlik və təşkilatların
bilavasitə vəzifəsindən, cəmiyyətdəki mövqeyindən asılı olaraq, insanların həyata hazırlanması
işi həyata keçirilir. Bu nöqteyi-nəzərdən pedaqogikanın aşağıdakı anlayışlarını göstərmək olar:
-Pedaqoji gerçəklik, pedaqoji proses, təlim, tərbiyə, təhsil (B. Əhmədov, A. Rzayev –
«Pedaqogikadan mühazirə konspektləri» B. Maarif, 1983).
Təlim, tərbiyə, təhsil, inkişaf, pedaqoji proses pedaqogikanın əsas analayışları hesab oluna bilər.

Pedaqoji proses tərbiyə, təhsil, təlim və şəxsiyyətin inkişafı proseslərinin vəhdətidir. Pedaqoji
prosesin bu tərkib hissələri bir-birindən ayrılıqda yox, bir-biri ilə əlaqəli şəkildə — eyni məqsədə
xidmət edən vahid proses kimi çıxış edir.
İnkişaf - insanın orqanizmində kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri prosesi və onun
nəticəsidir.Pеdaqоgika elmində şəхsiyyətin inkişafı dedikdə оnun daha çox psixi, mənəvi inkişafı
başa düşülür. Yəni, iradi keyfiyyətlər, yaddaş, hafizə, təsəvvür, təxəyyül, təfəkkür, diqqət,
məsuliyyət və s. psiхоlоji keyfiyyətlər təlim və tərbiyə prosesində inkişaf edir
Şəхsin malik оlduğu psiхоlоji хüsusiyyətlər pеdaqоji prоsеsdə istər-istəməz, оbyеktiv şəkildə
müəyyən dərəcədə inkişaf еdir. Pеdaqоji prоsеsin bu imkanını bilən və оnu öz işində nəzərə alan
müəllimlər və digər tərbiyəçilər həmin inkişafın səviyyəsini хеyli yüksəldə bilirlər. Bu mənada
inkişaf pеdaqоji prоsеsin həm zəmini оlur, həm də nəticəsinə çеvrilir.
Təlim prosesi
Təlim – öyrədənin rəhbərliyi ilə öyrənənlərin həyatı dərk etməsi və bu əsasda bilik, bacarıq,
vərdişlərə yiyələnməsidir.Təlim ərəb sözüdür. “aləmə” kökündən olan “təlim, öyrətmə, elmi
nəzəriyyə” mənalarında işlədilir.Təlim ikitərəfli pеdaqоji prоsеsdir: Təlim - öyrədənlə
194
öyrənənlər arasında qarşılıqlı fəaliyyətə əsaslanan pedaqoji prosesdir.Öyrədən şəхs təlim zamanı
üç istiqamətdə fəaliyyət göstərir:
-Bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsini təşkil еdir, bu məqsədlə məsləhət və istiqamətlər
verir;
-Həmin bilik və bacarıqlar vasitəsilə öyrənən şəхslərdə şüurun, psiхikanın, intellektual
səviyyənin inkişafına diqqət yеtirir;
-Zəruri оlan mənəvi, əxlaqi, psixoloji kеyfiyyətlərin aşılanması qayğısına qalır.
Təlim obyektiv aləmin dərk etdirilməsidir. Dərk etdirmə və dərk etmə sistemli şəkildə təlim
müəssisələrində aparılmaqla yanaşı təlimdənkanar müəssisələrdə də – mədəniyyət müəssisləri,
ailə, uşaq evləri, yenidən tərbiyə müəssisələri, istehsalat müəssisləri və s. də aparılır. Bu
baxımdan təlimə ümumiyyətlə insanların həyatı dərk etməsi, zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərə
yiyələnməsi prosesi kimi də baxmaq olar.
Bilik, təbiət, cəmiyyət, insan təfəkkürü haqqında qaydalar, qanunlar, qanunauyğuynuyqlar
haqqındakı faktlar, məlumatlar sistemidir. Bu faktlar və qanunauyğunluqlar ayrı-ayrı elmlərin
tərkibində birləşdirilib sistemə salınmışdır.
Bacarıq,biliklərin tətbiq edilməsidir. Bacarıqlar sistemli təlim müəssisələrində
formalaşdırılır.Hər bir şagirdə öyrəndiyi elmi faktı tətbiq etmə bacarığı formalaşdırılır.
Vərdişlər bacarıqların dəfələrlə təkrarı nəticəsində avtomatlaşmış formasıdır. Bacarıqların icrası
zamanı insan düşünə-düşünə, iradi cəhətdən gərginliklə işləyir. Vərdişlər zamanı isə eyni
hərəkət, iş dəfələrlə təkrar etdirildiyindən beyin qabığında yaranmış müvəqqəti rabitələr əsasında
avtomatlaşır. Ona görə də həmin fəaliyyət düşüncə və diqqətin gərgin nəzarəti olmadan icra
edilir.
Bilik,bacarıq və vərdiş bir-biri ilə əlaqəlidir.Bilik olmazsa bacarıq da formalaşmaz.Bacarıq
formaslaşmazsa vərdişlər yaranmaz.
Təlim həm təhsilləndirici, həm tərbiyəedici, həm də inkişafetdiricivəzifələri kompleks həyata
keçirir.

Təlim prosesinə müxtəlif yanaşmalar

Müasir dövrdə təlimə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur:

1.Problemli təlim
2.Proqramlaşdırılmış təlim
3.Alqoritmləşdirilmiş təlim
4.Differensial təlim
Problemli təlim dedikdə təlim prosesində problemli vəziyyət yaradıb şagirdlərin təfəkkürünü
,düşüncə tərzini inkişaf etdirmək nəzərdə tutulur.Bu ideyanın kökləri çox qədimdir.Belə
ki,problemli vəziyyət haqqında xalqımızın nağıllarında,tapmacalarında ətraflı bəhs
edilmişdir.Hələ kitab,dərsliklər yox ikən babalar və nənələr nəvələrinə nağıl deyir,tapmacalar
söyləyir,məsələlər düzəldib onların qarşısında maraqlı suallar qoyur,təfəkkürünü inkişaf
etdirirlər.Bu yanaşma müasir dövrdə də ən çox tətbiq olunan yanaşmalardır.Problemli vəziyyətin
yaradılması fəal təlimin əsas mexanizmlərindən biridir.Probli vəziyyət şagirddə idrak fəallığı
oyadır,onu düşünməyə,axtarış etməyə sövq edir.
Proqramlaşdırılmış təlim .Öyrədilən materialın məzmunu hissələrə ayrılır, hər hissənin icrası
üzrə öyrənən (şagird və ya tələbə, işçi) xüsusi tapşırıq alır, yerinə yetirilən tapşırıq
möhkəmləndirilir, sonra digər hissə yerinə yetirilir, səhvə yol verildikdə yeni izahat verilir və
səhv edilən hissə yenidən yerinə yetirilir. Bu addım-addım irəliləmədə öyrədən üçün xarici,
öyrənən üçün isə daxili əks əlaqə yaranır. Proqramlaşdırılmış təlim tədris maierialının
nizamlanmış şəkildə etibarlı öyrənmə vasitəsi, öyrənənin müstəqil öyrənmə fəaliyyətidir. Bu
prosesdə bütün təlim vasitələri, dərsliklər, cihazlar, texniki vasitələr öyrədən və öyrənənin
köməkçisi rolunu oynayırlar,köməkçi kimi çıxış edirlər. Təlimin bu növündə əsas məqsəd az
vaxt ərzində daha çox material mənimsətməkdən ibarətdir. Proqramlaşdırılmış təlim zamanı

195
proqramlar əvvəlcədən tərtib edilir, həmin proqramda aralıq və son nəticələr və nəticələrə gəlmə
prosesi ardıcıl şəkildə verilir.
Alqoritmləşdirilmiş təlim müasir pedaqogikada xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Alqoritm müəyyən
tipə aid idraki və əməli vəzifələrin məntiqi ardıcıllıqla yerinə yetirilməsidir. Alqoritm prosesində
bir və ya silsilə məsələlərin həlli ən sadə addımlarla icra edilir və hökmən düzgün nəticəyə
gətirilir. Təlim alqoritmi öyrənənin məntiqi fəaliyyətinin məntiqi quruluşunu üzə çıxarır, məntiqi
düşünməyə istiqamət verir, təfəkkürə, düşünməyə takan verir.
Diferensial təlim - Təhsilalanın şəxsiyyətinə yönəlmiş təlimdir. Diferensial təlim – təlimi
fərdiləşdirməyə imkan verir. Təlimdə diferensiasiya bir neçə istiqamətdə aparıla bilər:
1. Təhsilalanların qabiliyyətlərinə görə (ümumi qabiliyyətlər xüsusi qabiliyyətlər və s. ).
2. Təhsilalanların maraqlarına görə.
3. Təhsilalanların ixtisasına görə.
Diferensial təlim müxtəlif səviyyəli təlim – təhsil-tərbiyə prosesinin elə təşkilini nəzərdə tutur ki,
hər bir təhsilalanın tədris materialını öz qabiliyyətinə və öz imkanlarına uyğun şəkildə
mənimsəmək imkanı əldə etsin .Bu halda baza bilikləri müxtəlif səviyyələrdə mənimsənilmiş
olur. Təhsilalanın təlim-idrak fəaliyyəti qiymətləndirilərkən, onun səyi və yaradıcılığı nəzərə
alınır
Təlimin prinsipləri
Təlimin aşağıdakı prinsipləri vardır:
1.Təlimin həyatla, quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi-Yəni təlim işi bilavasitə həyatın
tələbləri ilə əlaqələndirilməli, həyatla bağlanılmalıdır. Orta ümumtəhsil məktəblərində tədris
edilən hər bir elmin həyati əhəmiyyəti şüurlu sürətdə dərk etdirilməlidir
2.Təlimin mövcud əxlaq normalarına uyğun tərbiyələndirməsi-Bu prinsip pedaqoji
qanunauyğunluqlardan biridir. Beləki öyrənənlər təlim prosesində biliklərə yiyələnməklə yanaşı
həm də tərbiyə olunurlar. Təlim materiallarının məzmunu elə qurulur, tərtib edilir ki, o, həm də
mövcud əxlaq normaları baxımından tərbiyə edir. Təlim öz məzmunu ilə yanaşı təşkili formaları,
səmərəli üsul və vasitələri ilə öyrənənlərin əxlaqına, dünyagörüşünə, onlarda psixi proseslərin
inkişafına təsir göstərir. Yəni təlim prosesi tərbiyələndirmə vasitəsinə çevrilir.
3.Müvafiqlik-Bu prinsip təlimi öyrənənlərin inkişaf səviyyəsinə – psixoloji, fizioloji və
intellektual – uyğun şəkildə qurmağı tələb edir. İnsanların inkişaf səviyyələri qarşılıqlı əlaqə və
vəhdətdə gedir. Yəni yaş artdıqca uşaqlar həm fiziki cəhətdən inkişaf edirdə, həm psixoloji
prosesləri, ona görə anlama səviyyə artır. Digər tərəfdən təlim prosesində getdikcə
mürəkkəbləşən biliklərə yiyələnirlər, yəni intellektual imkanları da artır tədris ediləcək elmi
məlumatlar, və vasitələri müəyyən edilir.
4.Fərdi yanaşma-Təlim prosesində məhz fərdi xüsusiyyətlər nəzərə alınmalı, hər kəsə bu fərdi
imkanlara uyğun olaraq yanaşılmalıdır.Bəzi şagirdlər sakitdir və ya qaradinməzdir,kimisi
coşqundur,kimisi utancaqdır,kimisi şəndir. Müəllim sinifdəki hər bir şagirdin fərdi
xüsusiyyətlərini bilməli və təlim nəzərə almalıdır.Fərdi yanaşma prinsipi differensial təlimlə eyni
anlayış deyildir.Differensial təlim şagirdlərə onun intellektual səviyyəsinə uyğun yanaşmağı
tələb edir,yəni şagirdə onun bacaracağı tapşırıqlar verməyi,onun üstəsindən gələcəyi
problemlərlə qarşılaşdırmağı tələb edir.Fərdi yanaşma isə şagirdə yanaşarkən onun şəxsi
özəlliklərini,xüsusiyyətlərini nəzərə almaqdır.
5.Əyanilik-Məşhur çex pedoqoqu Y.A.Komenski əyaniliyə yüksək qiymət verərək onu
müəllimlər üçün «qızıl qayda» adlandırılmışdır.Bu prinsip dərk etməni real əyşa və ya hadisələr,
faktlar üzərində qurmağa deyilir.Yəni təlim zamanı müəllim şagirdlərə yalnız danışaraq məlumat
vermir,şagirdlərə əyani vəsaitlərlə,real görüntülərlə və ya mövzuya aid ekskursiyalar təşkil
etməklə daha səmərəli təlim təşkil edir.
6.Şüurluluq və fəallılıq. Yeni materialı dəlil və sübutlarla, isbatlarla öyrənməyə fəal surətdə
bilik əldə etmə, biliklərini tətbiq etməyə şüurluluq və fəallıq deyilir. Şüurlu mənimsənilmiş
biliklər həmçinin öyrənənlərin nitqini inkişaf və tərbiyə edir. Hər kəs öyrəndiyi məlumatı şifahi
və ya yazılı şəkildə şərh etmək üçün söz axtarır, cümlə qurur, fikrini məntiqi və ardıcıl şəkildə
tfadə etməyə çalışır. Bu isə öyrənənlərin nitqini və məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirir. Şüurluluq
196
və fəallıq bir-biri ilə sıx əlaqəlidir.Şagird eşitdiklərini,oxuduqlarını və ya gördüklərini şüurlu
şəkildə dərk etmədikdə fəal olmur.Mövzu ilə bağlı müzakirələrdən kənarda qalır.
7.Sistematiklik və ardıcıllıq. Bu prinsip elmlərin əsaslarına yiyələnən zaman elmin sistemini
mühafizə etmək, bilik, bacarıq və vərdişləri aşılayarkən müəyyən ardıcılığa riayət etmədir. Bu
prinsipə riayət etmədən sistemli elmlərə yiyələnmə də mümkün deyil.
8.Biliklərin möhkəmləndirilməsi-Təlimin müvəffəqiyyətini təmin edən əsas və mühüm
prinsiplərdən biri də biliklərin möhkəmləndirilməsidir. Y.A.Komenski biliyin
möhkəmləndirilməsi qayğısına qalmayan müəllimin işini xəlbirlə su daşımağa bənzədirdi. Hər
bir sonrakı bilik özündən əvvəlkinin davamı olmaqla ona əsaslanır, ona görə də hafizədə
möhkəmləndirilməyən biliyin heç bir əhəmiyyəti olmur, onun öyrənilməsinə sərf olmuş zaman
da hədər gedir.
9.Təlimdə yaşauyğunluq prinsipi-Təlim zamanı yaş xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması ən vacib
prinsiplərdən biridir.Kiçikyaşlı məktəblilərin şəxsi ləyaqətinə,mənliyinə qiymət vermək,onlarla
məsləhətləşmək,onlara inanmaq,etibar etmək və məsuliyyət hissini formalaşdırmaq lazımdır.İlk
gənclik dövrü yüksək idrak imkanları və sosial yetkinliyin artması ilə səciyyələnir.
Ümumiyyətlə,hər bir yaş dövrünə uyğun şagirdlərin maraq və ehtiyacları fərqlidir.Təlimi
şagirdlərin marağına uyğun təşkil etmək isə təlimin keyfiyyətini artırır.

Təlimin üsulları
Təlim üsulları təlim məqsədlərini həyata keçirmək və təlim fəaliyyətini səmərəli təşkil etmək
üçün öyrədənlərin istifadə etdikləri yollardır. Müxtəlif dövrlərdə alimlər təlim üsullarını müxtəlif
şəkildə təsnif etmişlər. Pedaqoqlar bu təsnifatda müxtəlif mənbələrə istinad etmişlər. Məsələn
M.Muradxanov XX əsrin 60-cı illərində təlim üsullarını bilik mənbələrinə görə aşağıdakı şəkildə
təsnif etmişdir:
1. Şifahi və müsahibə metodları. Bu metodlar ənənəvi pedaqoqikada şərh üsulları kimi, gedir.
Lakin burada şərhin bütün növləri deyil, ancaq yeni biliyin öyrədilməsində daha çox rolu olan
metodlardan bəhs ediləcəkdir: izah, nəql, mühazirə, müsahibə.İzah-öyrəniləcək yeni materialı
şifahi söz vasitəsilə dəlillərlə isbat etməkdir. İzah vasitəsilə öyrənənlər yeni fakt və ya hadisənin,
elmi təlimatın səbəb və nəticə əlaqələrini dərk edir, mənimsəyir.Nəql yeni materialın təsvirə
əsaslanaraq öyrədilməsi üsuludur. Nəql vasitəsilə yeni material sistemli və ardıcıl şəkildə təsvir
edilir. Mühazirə şərhin nəqlə və izaha nisbətən geniş və uzunmüddətli növü olub özünün
ciddiliyi, prinsipial cəhətdən vacib məsələlərə həsr olunması ilə xarakterizə edilir. Mühazirə
öyrənənlərin başqa mənbələrdən mənimsədikləri məlumat və faktların ümumiləşdirərək
dəqiqləşdirilməsinə həsr edilir. Müsahibə təlimin bütün mərhələlərində istifadə edilən sual-cavab
üsuludur.
2. İllüstrasiyə və demonstrasiya, metodları-İllüstrasiya fakt və hadisələri statik-hərəkətsiz
göstərməyə deyilir.Yəni əyani vəsaitlərin köməyi ilə tədris materialının mənimsənilməsini
nəzərdə tutur.Məsələn,şagird oxuduğu nağılın gedişatını müxtəlif şəkillərdə də görə
bilər,oxuduğunu əyani şəkildə görərkən daha şüurlu şəkildə dərk edər.Və ya öyrəndiklərini
cədvəl,sxem formasında görərkən daha aydın şəkildə dərk etməsinə səbəb olar.Göründüyü kimi
illüstrasiyanın müxtəlif növləri vardır:1.Təbii şəkildə əşyanın özü;2.Əşyanın şəkli;3.Əşyanın
modeli və ya maketi;4.Simvolik və ya sxematik materiallar(xəritə,qlobus,cədvəl,sxem,diaqram
və s).Demonstrasiya fakt və hadisələri dinamikada hərəkətdə,dəyişmə və inkişaf vəziyyətində
göstərməyə deyilir.Demonstrasiya ilə illüstrasiya arasında fərq böyükdür.Məsələn hər hansı bir
hadisə haqda şəkillər göstərmək təlimə maraq qata bilər.Lakin həmin hadisəyə aid videolar
izləmək təlim üçün daha səmərəli olar,şagirdin danışılan hadisəni real olaraq görməsi üçün
demonstrasiya üsulu çox əlverişlidir..Demonstrasiya metoduna müxtəlif təcrübələr,audiovizual
vasitələri-kino,televiziya,video,maqnitafon və s. daxildir.
3. Labalator məşğələləri, praktik məşğələlər və çalışmalar-tədqiqatçılıq metodlarından biri
olub, yeninin axtarıcılığı mənimsəməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Praktikum və labarator
məşğələlərdən həmçinin biliklərin möhkəmləndirilməsi məqsədilə də istifadə edilir. Bu

197
məşğələlərin xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki müxtəlif təbii, kimyəvi, texniki hadisələr
üzərində uzun müddət müşahidə apara və müstəqil nəticə çıxara bilirlər.
4. Kitab üzərində iş-"Kitab gəncliyi qidalandırır,qocanı gümrahlaşdırır,xoşbəxtliyi
bəzəyir,bədbəxtliyə sığınacaq və təskinlik verir,evə sevinc bəxş edir.Kitabsız ev ruhsuz bədənə
bənzəyir"(Siseron).Günəş dünyanı işıqlandırdığı kimi,kitablar da insan əqlini nurlandırır. Kitab
və ilk mənbələr üzərində iş insanlara bütün həyatı boyunca, fəaliyyəti prosesində lazım olan
vacib və əhəmiyyətli bir üsuldur. təlimin ilk günlərindən başlayaraq şagird və tələbələrdə kitab
üzərində müstəqil iş bacarıq və vərdişləri formalaşdırılmalıdır. Kitab üzərində iş bacarığın
formalaşdırılmasının insanların gələcək fəaliyyətində böyük əhəmiyyəti vardır. Beləki, bu
təhsilin bütün mərhələlərində elmi məlumatları daha ətraflı və dəqiq mənimsəmə üçün, xüsusi
məqsədli müstəqil iş, axtarıcılıq işi və onun səmərəliliyini təmin edən mühüm şərtlərindən
biridir.
Təlimin amilləri
Təlim prosesinin gedişinə və nəticələrinə çoxlu sayda müxtəlif səbəblər təsir göstərir:
1.Birinci baş amil “tədris materialı”dır. Tədris informasiyası iki yerə ayrılır:
1) koqnitiv informasiya (bilik verən informasiya);
2) idarəedən informasiya (konqnitiv informasiyanı necə mənimsəmək,necə icra etmək haqqında
siqnallar). “Tədris materialı” olduqca özünəməxsus informasiyadır.Başqa informasiya ilə
müqayisədə o, pedaqoji cəhətdən işləmiş informasiyadır.Tədris prosesi üçün informasiyanın
yararlılığı, onun gücə müvafiqliyi, təlimdə qazanılan nəticələr məhz həmin informasiyanın
pedaqoji cəhətdən işlənilmə səviyyəsindən, keyfiyyətindən asılıdır. Baş amil kimi “tədris
materialı”nın tərkibində iki kompleks amil bir-birindən məntiqi surətdə fərqənir:
1) obyektiv informasiya kompleksi;
2) pedaqoji cəhətdən işləmiş informasiya kompleksi. Birinci kompleksə tədris materialının
məzmunu, kəmiyyəti, keyfiyyəti, forması, strukturu kimi ümumi amillər aiddir.İkinci kompleksə
tədris materialının öyrənilmə ardıcıllığı, ona ayrılan vaxt və s. daxildir. Materialın pedaqoji
cəhətdən işlənilmə prosesində əldə olunan və şagirdlərə təqdim edilən informasiyanın
xarakteristikalarına aşağıdakılar aiddir: informsiyanın şərh olunma qaydası, strukturu,
müvafiqliyi (müəllimin nitqi, informasiyanın şagirdlərin hazırlıq səviyyəsinə uyğunluğu,
informasiyanın artıqlıq səviyyəsi və s.)
2.İkinci baş amil “təşkilat- pedaqoji təsir” amilidir. O, çox sayda səmərəverən səbəbləri özündə
birləşdirir. Bu səbəblər müəllimin fəaliyyətini, tədris prosesinin təşkilinin keyfiyyət səviyyəsini,
tədris və pedaqoji əməyin şəraitini xarakterizə edir. Bu amilin tərkibində iki kompleks amil
vardır:
1) dərsdə təşkilati-pedaqoji təsir;
2) sinifdənxaric və məktəbdənkənar məşğələlərdə təşkilati –pedaqoji təsir.
3.Üçüncü baş amil “şagirdlərin oxumağa qabilliyi”dir. Bu, şagirdlərin oxumağa qabilliyi
(yararlılığı) və müəyyən olunmuş müddətdə layihələşdirilmiş nəticələrə nail olmaq
imkanlarıdır.Oxuma qabilliyinə fərdi və qrup (kollektiv) halında baxmaq məqsədəuyğundur.
Burada iki kompleks amil vardır:
1) dərsdə oxumağa qabillik;
2) sinifdənxaric və məktəbdənkənar fəaliyyətdə oxumağa qabillik.
Dərsdə oxumağa qabilliyi aşağıdakı səbəblər xarakterizə edir:
-oxuyanların ümumi hazırlıq səviyyəsi (erudisiyası);
-müəyyən tədris materialına yiyələnmə;
-bilik, bacarıq və vərdişləri mənimsəmə qabiliyyəti;
-öyrənmə-idrak fəaliyyəti üçün ümumi qabiliyyətlər;
-diqqətin ümumi xarakteristikası (sinir sisteminin, temperamentin və yaşın xüsusiyyətləri); -
konkret tədris fənnini öyrənən zaman şagirdlərin təfəkkür xüsusiyyətləri;
-təfəkkürün ümumi xarakteristikası;

198
-tədris materialını şüurlu və möhkəm mənimsəmək üçün psixoloji durum (xarici və daxili); -
təlimin motivasiyası (məqsədləri başa düşmək və dərk etmək, təlimə və öyrənilən fənnə maraq,
stimulların təsirliyi, şagirdin öz vəzifələrini yerinə yetirməsinə münasibəti və s.);
-bilik və bacarıqların mənimsənilmə tempi;
-şagirdlərin səhhəti (yorulması, xəstələnməsi və s.):
-şagirdlərin yaşı; şagirdlərin dəyərləndirmə (qiymətləndirmə) oriyentasiyası;
-həyat planları; intizamlılığı; məsuliyyətliliyi; gələcək peşəyə meyli; həyat tərzi və s.
Müstəqil öyrənmə prosesində oxumağa qabillik aşağıdakı səbəblərlə xarakterizə olunur: -
özünənəzarət (nəzarətin həcmi, tezliyi, keyfiyyəti, sistemi);
-iradə və qətiyyətlilik; məqsədyönlülük;
-oxumaq bacarığı; işin rejimi və təşkili;
-iş qabiliyyəti;
-qiymətləndirmə oriyentasiyası;
-stimullaşdırma;
-motivasiya;
-səhhətin vəziyyəti;
-qavramanın xüsusiyyətləri;
-qabiliyyətlər;
-yadda saxlamanın və mənimsəmənin sürəti;
-təfəkkürün səviyyəsi və xüsusiyyəti; yaş və fərdi xarakteristika və s.
4.Dördüncü baş amil “vaxt”dır. Onu da iki yerə bölmək olar:
1) bilavasitə dərsdə sərf olunan vaxt;
2) müstəqil surətdə oxumağa sərf olunan vaxt.
Dərsdə sərf olunan vaxta aiddir: biliklərin qavranılmasına və ilkin mənimsənilməsinə,
öyrənilən biliklərin möhkəmləndirilməsinə, nəzarətin, təkrarın və möhkəmləndirmənin dövri
aparılmasına, təlimi başa vurandan sonra keçən, məqsə- dəuyğun olaraq informasiyanın hafizədə
saxlanılmasına, çalışmaların yerinə yetirilməsinə və biliklərin, bacarıqların tətbiqinə, öyrənilən
materialın təkrarına, biliklərin sistemləşdirilməsinə, cavab verməyə hazırlaşmağa və cavab
verməyə sərf olunan vaxt və s.
Müstəqil oxumağa sərf olunan vaxta aşağıdakılar aiddir: ev tapşırıqlarının yerinə
yetirilməsinə, əlavə ədəbiyyatı oxumağa, fakultativlərə və əlavə məşğələlərə getmək,
dərnəklərdə iştirak etmək, maraq kursları üzrə məşğələlərdə məşğul olmaq üçün sərf olunan vaxt
və s. Qeyd edək ki, normal təlim şəraitində təşkilati - pedaqoji baş amilin təsiri başqalarına
nisbətən daha əhəmiyyətlidir. Bu, onunla izah olunur ki, həmin amildə səmərəverən səbəblərin
sayı daha çoxdur.
Təlimin texnologiyaları
Praktik mənada pedaqoji texnologiya dedikdə, həm də qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun
olaraq bilik, bacarıq, vərdiş və münasibətləri formalaşdırmaq və onlara nəzarəti həyata keçirmək
üçün əməliyyatlar kompleksi başa düşülür. Pedaqoji texnologiyada müəllimin fəaliyyətini
aşağıdakı funksional komponentlərə ayırmaq olar:
1) Qnostik (idraki) komponent
2) Layihələşdirici komponent
3) Konstruktiv komponent
4) Təşkilatçılıq komponenti
5) Kommunikativ (ünsiyyət) komponent
Beləliklə, müəllimin təlim texnologiyalarını aşağıdakı əməliyyatlar təşkil edir:
I. Bilikləri toplamaq üçün (əldə etmək) əməliyyatlar
II. Təlimin və təhsil-tərbiyənin məqsədlərini layihələş- dirmək üçün əməliyyatlar
III. Təlim və təhsil-tərbiyə prosesini təşkil etmək üçün əməliyyatlar
IV. Bilikləri şagirdlərə öyrətmək üçün əməliyyatlar

199
Qnostik komponentə daxildir: təlim, təhsil-tərbiyənin məqsədləri, tədris etdiyi fənnin məzmunu
barədə biliklər, şagirdləri öyrənmək, təlim prinsiplərini və texnologiyalarını öyrənmək, öyrədici
və tərbiyəedici məşğələlər keçirmək və s.
Layihələşdirici komponent. Uzaq məqsədləri (pespektivləri), əməliyyatları, vasitələri özündə
birləşdirir; layihələşdirmə cinsi fərqlər nəzərə almaqla həyata keçirilməlidir
Konstruktiv komponent. Qarşıdakı məşğələni hazırlamaq üçün əməliyyatlar komplektini nəzərdə
tutur Təşkilatçılıq komponenti. Məşğələləri hazırlamaq və keçirmək üçün əməliyyatlar
komplektini nəzərdə tutur
Kommunikativ komponent. Şagirdlərlə qarşılıqlı ünsiyyət prosesi zamanı fəaliyyət üçün
əməliyyatlar komplektini özündə birləşdirir
Pedaqoji texnologiyalar aşağıdakı kimi təsnif oluna bilər:
1) Təlim texnologiyası
2) Tərbiyə texnologiyası
3) İnkişaf texnologiyası
4) Diaqnostika texnologiyası
Təlim texnologiyası dedikdə, bilik, bacarıq və vərdişləri formalaşdırmaq üçün əməliyyatlar
komplekti başa düşülür.
Tərbiyə texnologiyası dedikdə, nisbi, sabit və müntəzəm olaraq ümumiləşən münasibətlərin,
məqsədyönlü formalaşdırılması üçün əməliyyatlar komplekti başa düşülür.
İnkişaf texnologiyası təlim və təhsil-tərbiyə texnologiyası ilə əlaqədardır. Psixi inkişaf dedikdə,
əqli bacarıqların formalaşdırılması, insan psixikasında hər hansı əməliyyatların (çıxarılması)
çoxalması nəzərdə tutulur. Beləliklə, bacarıqların formalaşması harada baş verirsə orada da psixi
inkişaf müşahidə olunur. Fiziki inkişaf zamanı fiziki bacarıqlar nəticə kimi özünü göstərir.
Diaqnostika texnologiyası pedaqoqların və ya psixoloqların uşağın məktəbə hazırlığını
diaqnostlaşdırmasıdır.
Tərbiyə
Tərbiyə – insanlarda fəaliyyət formalaşdırma, yəni insanlarda cəmiyyətin müəyyən etdiyi əxlaq
normaları, davranış qaydalarına yiyələndirmə prosesidir.Tərbiyə - davranışla əlaqədar olan
mənəvi keyfiyyətlərin məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil şəkildə formalaşdırılması prosesidir.
Yaşlı nəslin əldə etdiyi bilk, bacarıq və təcrübənin yetişən nəslə məqsədyönlü, planlı, mütəşəkkil
şəkildə verilməsi, öyrədilməsidir. Demək, tərbiyə etmək həm də öyrətmək deməkdir. Tərbiyə
prosesində həm təlim prosesi, təlim prosesində də tərbiyə prosesi mövcuddur. Tərbiyə - təlim,
məlumat verməklə hər hansı bir adət, ədəb və davranış qaydalarını aşılamaqla yetişdirib
böyütmə, ərsəyə çatdırma deməkdir. İnsanın ümumi mədəni inkişafı, sistematik təsir və təlim
nəticəsində biliyə, əxlaqi vərdişlərə yiyələnməsi həm də gözəl əxlaqa sahib olması deməkdir.
Yenidəntərbiyə. Uşağın şüurunda və ya davranışında kök salmış zərərli əlamətlərin ləğvi,
onların əvəzində ictimai əhəmiyyət kəsb edən keyfiyyətlərin uşaqlara aşılanması
yenidəntərbiyədir. Yenidəntərbiyə tərbiyəyə nisbətən çətin və mürəkkəb pedaqoji prosesdir. Bu
pis tərbiyənin nəticəsidir. Çünki yenidəntərbiyə zamanı tərbiyəçi iki əsas istiqamətdə iş aparmalı
olur. O, bir tərəfdən uşağın şüurunda həkk olunmuş arzuolunmaz, zərərli əxlaqi və ya digər
mənəvi keyfiyyətin yanlışlığını isbat etməli, onu inandırmalı və aradan qaldırmalıdır. Digər
tərəfdən də tərbiyəçi cəmiyyət üçün faydalı olan yeni keyfiyyətləri uşağa aşılamalıdır. Yanlış və
ya zərərli mənəvi keyfiyyətlər uşağın şüurundan davranışına süzüldükdə tərbiyəçinin işi daha da
çətinləşir. O, nəinki uşağın mənəvi aləminə, həm də əməlinə, davranış tərzinə təsir göstərməli
olur. Odur ki, uşağın tərbiyəsini lap balacalıqdan düzgün qurmaq zəruridir. Ona görə deyirlər:
“Ağac yaş ikən, uşaq beşikdə ikən”.
Özünütərbiyə. Valideynlərin, müəllimlərin, digər tərbiyəçilərin nəzarəti olmadığı şəraitdə
onların verdiyi istiqamətə uyğun düşünməyə və davranmağa uşaqların alışması prosesi
özünütərbiyədir. Müxtəlif tərbiyə təsirləri xüsusən də pedaqoji təsirlər o zaman səmərəli nəticə
verir ki, o tərbiyə olunanların daxili aləminə təsir etsin, onların mənəvi dünyasını hərəkətə
gətirsin. Bu daxili hərəkətəgəlmə özünütərbiyə meyllərinin yaranmasına səbəb olur. Ziddiyyətlər
zamanı insan özünə, hərəkət və davranışlarına nəzər salmağa, təhlil etməyə məcbur olur.
200
Obyektiv təhlil etmə isə müsbət və mənfi keyfiyyətlərin müəyyən edilməisnə imkan yaradır,
insan öz mövqeyini düzgün müəyyən edir, mənfi keyfiyyətlərini aradan qaldırmaq arzusuna
düşür. Bu arzu tərbiyənin özünütərbiyəyə meyllər, səylər yaradır, tərbiyə hər bir tərbiyə olunanı
lazımi qaydada hərəkət edib-etmədiyi üzərində düşünməyə məcbur etməlidir. Bu təhrik etmə,
düşündürmə və nəzarət insanın özünü yenidən tərbiyəsinə istiqamət verir. Özünü dərk etmə,
özünü görmə özüntərbiyənin ilk pilləsidir. Özünü dərk edən, mənfi keyfiyyətlərini görən və bu
mənfi keyfiyyətlərin aradan qaldırılması işi hər kəsdən iradi səy, güc tələb edir. Yəni özünü
yenidən tərbiyə etmək istədikdə insan lazım olan zəruri hərəkətləri icra etməyə özünü məcbur
edir.Tərbiyə də, yenidəntərbiyə də özünütərbiyə ilə nəticələnməlidir. Özünütərbiyə yaxşı
tərbiyənin nəticəsidr. Tərbiyə və yenidəntərbiyə zamanı uşağa özünütərbiyə bacarığı
verilməlidir. Bəzi uşaqlar və yeniyetmələr valideynlərin, müəllimlərin və digər tərbiyəçilərin
bilavasitə nəzarəti olmayan şəraitdə düzgün düşünə və düzgün hərəkət edə bilmirlər. Belə
uşaqları öz tərbiyəçilərinin tələblərinə uyğun şəkildə fikirləşməyə və davranmağa alışdırmaq
lazımdır. Tərbiyəçilərin bilavasitə nəzarəti olmadan, lakin onların məsləhətlərinə uyğun şəkildə
uşaqlar nə qədər tez fəaliyyət göstərsələr, bir o qədər ailə üçün, cəmiyyət üçün yaxşıdır. Bu
tərbiyə işinin müvəffəqiyyətli getdiyini göstərən əsas meyarlardan biridir.
Tərbiyə çox dinamik,dialektik,mürəkkəb,çoxamilli prosesdir.
Tərbiyənin tərkib hissələri
1. Əqli təhsil və elmi dünyagörüş formalaşdırılması
2. Əxlaq tərbiyəsi
3. Əmək tərbiyəsi
4. Estetik tərbiyə
5. Fiziki tərbiyə
6. Hüquq tərbiyəsi
7. İdeya-siyasi tərbiyə
8. Ekoloji tərbiyə
Əqli təhsil və elmi dünyagörüş formalaşdırılması böyüyən nəslin, ümumiyyətlə insanların
təbiət, cəmiyyət və insan təfəkkürünün obyektiv inkişaf qanunları haqqındakı elmi məlumatlara
yiyələnməni əhatə edir. Bu prosesdə böyüyən nəsil sistemli təhsil müəssisələrində müxtəlif tədris
fənləri vasitəsilə zəruri biliklərə yiyələndirilir və onlarda bu biliklərə müvafiq bacarıqlar,
vərdişlər formalaşdırılır.
Əxlaq tərbiyəsi böyüyən nəslə cəmiyyətdə mövcud olan əxlaq normaları, davranış qaydaları,
onların mahiyyəti haqqında nəzəri məlumatlar vermək, müvafiq əxlaqi adətlər
formalaşdırmaqdan ibarət uzun müddətli bir prosesdir. Əxlaq tərbiyəsi vasitəsilə böyüyən nəsil
zəruri əxlaqi anlayışları mənimsəyir, əxlaqi keyfəyyətlərə yiyələnir, bəşəri və sosial birgəyaşayış
normaları ilə tanış olur. Bu prosesdə onlarda cəmiyyətə, insanlara, ailəyə, hər kəsin özü-özünə
münasibəti formalaşdırılır. Əxlaq tərbiyəsi demək olar ki, insanın ömrünün sonuna qədər davam
edir. İnsan həyatının müəyən dövründən sonra əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırılması işi
məktəbdənkanar tərbiyə, mədəniyyət və digər müəssisələrdə icra edilir. Bu müəssisələrdə
aparılan tərbiyə tədbirləri cəmiyyətin aktual tərbiyə problemlərinə həsr edilir.
Əmək tərbiyəsi və politexnik təhsil böyüyən nəslin, ümumiyyətlə insanların əmək fəaliyyətinə
həm nəzəri həm də təcrübi nöqteyi nəzərdən hazırlanmasını əhatə edir. Əmək tərbiyəsi əməyin
elmi əsasları, onun elmi təşkili haqqında sistemli məlumatlar verir, zəruri əmək bacarıq və
vərdişləri, əməyə, əmək adamlarına, öz əmək fəaliyyətinə münasibət formalaşdırır. Bu proses
həm xüsusi dərslər, müxtəlif tip məşğələlər, həm də ayrı-ayrı fənlərin tədrisi vısitəsilə həyata
keçirilir. Bu yolla insanlara onların yaşaması üçün əmək fəaliyyətinin birinci əsas şərt olduğu
dərk etdirilir. Bu iş məktəbdənkanar tərbiyə müəssisələrində, mədəniyyət müəssisələri və digər
tərbiyə müəssisələrində müxtəlif tipli çalışmalar, tədbirlər, dərnəklər vasitəsilə də həyata
keçirilir.
Fiziki tərbiyə fiziki cəhətdən sağlam, bədəncə möhkəm, çevik, dözümlü, əmək qabiliyyətli
şəxsiyyətlər yetişdirməyə xidmət edir. Fiziki tərbiyə vasitəsilə həmçinin insanlarda müsbət iradi
keyffiyətlər də təşəkkül tapır. Fiziki tərbiyə insanları vətəni müdafiə etməyə hazırlayır. Bunun
201
üçün təlim müəssisələri xüsusi proqram əsasında fəaliyyət göstərir. Fiziki tərbiyə həmçinin əqli
inkişaf vasitəsidir. Belə ki, fiziki cəhətdə zəif və nöqsanlı insanların əqli inkişafında da
çatışmamazlıq və ya nöqsanlar mövcud olur. Bu nöqteyi nəzərdən H. Zərdabi fiziki tərbiyəni
hərtərəfli və harmonik şəxsiyyət formalaşdırmanın əsas şərtlərindən biri hesab edirdi. Onun
fikrincə, fiziki tərbiyə əqli və əxlaq tərbiyəsinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün mühüm
əhəmiyyətə malikdir. Görkəmli fransız pedaqoqu P. F. Lesqaft da fiziki tərbiyəni yüksək
qiymətləndirmiş, onu iradə və xarakterin formalaşmasında əxlaq tərbiyəsində əqli qabiliyyətləri,
fikri fəallığın bədii zövqlərin yaranmasında, tərbiyəsində mühüm amil, vasitə hesab etmişdir.
Estetik tərbiyə insanları gözəllik aləminə yaxınlaşdırır, estetik zövqlər yaradır, gözəlliyi görmə,
qavrama, dərk edərək qiymətləndirmə bacarığı formalaşdırır, yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf
etdirir. Estetik tərbiyə insanlarda gözəl hisslər yaratmaqla onları həyata gözəllik ünsürləri daxil
etməyə təhrik edir. Tərbiyənin digər tərkib hissələri kimi estetik tərbiyə də əxlaq, əqli, fiziki,
əmək, hüquq və s. kimi keyfiyyətlərlə qarşılıqlı əlaqədədir.
Hüquq tərbiyəsi də tərbiyənin tərkib hissələrindən biridir. Hüquq tərbiyəsi vasitəsilə insanlar
hüquqi biliklərə yiyələnir cəmiyyətdə mövcud olan hüquq normaları, onların mahiyyəti, hüquqi
pozuntularının konkret nəticəsini öyrənirlər. İnsanlar cəmiyyətdə vətəndaşın hüquqları haqqında
zəruri biliklərə yiyələnirlər. Hüquq tərbiyəsi vasitəsilə tərbiyə olunanlarda cəmiyyətdə mövcud
huquq normalarına münasibət formalaşdırılır.
İdeya – siyasi tərbiyə də hərtərəfli şəxsiyyət formalaşdırılması işinin mühüm cəhətlərindən
biridir. İdeya siyasi tərbiyə vasitəsilə ictimai-siyasi hadisələrə obyektiv yanaşma və
qiymətləndirmə bacarığı formalaşdırılır.
Ekoloji tərbiyə - yeni yetişən nəsildə özündə təbiət haqda bilikləri və ona qarşı məsuliyyətli,
humanist yanaşmanı ehtiva edən məqsədyönlü yüksək ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması,
təbiətə qarşı ümummilli və ümumbəşəri dəyər kimi məsuliyyətli münasibətin yaranması
deməkdir.

Tərbiyənin prinsipləri
Tərbiyə prinsiplərini aşağıdakı şəkildə təsnif etmək olar:
1. Tərbiyənin həyatla quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi.
2. Yaşauyğunluq.
3. Fərdi yanaşma.
4. Sistematiklik və ardıcıllıq.
5. Şüurluluq və fəallıq.
6. Nikbinlik.
7. Hörmət və tələbkarlıq.
8. Kollektivdə tərbiyə.
9. Tələblərdə vahidlik.
Tərbiyənin həyatla quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi prinsipi bütün dövr və zamanlar üçün
aktual olan bir prinsipdir. Belə ki, hər bir tərbiyə işi mövcud ictimai tələblərə cavab verməsə
cəmiyyət onu qəbul etməz və o səmərəsiz, yararsız bir işə çevrilər. Tərbiyəçi bütün tərbiyə
fəaliyyətini tərbiyə olunanların gündəlik həyatı və fəaliyyəti ilə bağlamalıdır. Bu işə kiçik
yaşlarından başlanır. Məsələn, məktəbdə şagird fəaliyyəti əsasən təlimdir. Məhz təlim prosesində
onlara intizamlılıq (dərsə gecikməmək, müəllimin izahı zamanı diqqətli olmaq, yoldaşlarını
dinləmək və s.), çalışqanlıq (yaxşı oxumaq, inşa yazmaq, məsələ və misalları özü həll etmək,
təcrübələr qoymaq, öyrədilən praktiki işləri icra etmək və s.), dözümlülük (görülən işi axıra
çatdırmağa özünü məcbur etmək, məsələ və misalları düzgün həll etmə yolları axtarmaq və s.),
yoldaşlarına hörmət etmə, müraciət etmə qaydaları və məqamları və s. kimi keyfəyyətlər aşılanır.
Bu keyfəyyətlər isə gələcək şəxsin həyat və fəaliyyətini nizama salan əsas şərtlərdir
Yaşauyğunluq prinsipi. Tərbiyə olunanlarla aparılan hər bir tərbiyəvi işlərdə onların yaşlarının,
fiziki və psixoloji inkişaflarının xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Hər yaşda insanların inkişaf
səviyyəsinə uyğun maraq dairəsi, qavrama qabiliyyətləri, təbiət və cəmiyyət hadisələrinə
müxtəlif münasibətləri mövcud olur. Tərbiyə ilə məşğul olan hər kəs tərbiyələndirmə
202
fəaliyyətində mütləq bu xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Əks halda heç bir nəaliyyət əldə edə
bilməz
Fərdi yanaşma prinsipi. Fərdi yanaşma tərbiyə olunanın bütün daxili aləmini, marağını, əsəb
sisteminin quruluşu və inkişafı ilə bərabər onların yaşadığı mühitin, təsir edən digər amillərin də
təhlil edilib öyrənilməsini tələb edir.Fərdi yanaşma prinsipi hər bir şagirdə yanaşarkən onun fərdi
xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq yanaşmağa imkan yaradır.
Sistematiklik və ardıcıllıq prinsipi. Tərbiyə cəmiyyətin qarşıya qoyduğu məqsədlərə müvafiq
şəxsiyyət formalaşdırılması prosesidir. Bu isə məqsədyönlü, ardıcıl sistem şəklində aparılan
təsirlər vasitəsilə həyata keçirilir. Sisitematiklik və ardıcıllıq tərbiyənin ilk mərhələlərindən
başlayaraq həyata keçirilir. Yəni aşılanacaq əxlaqi keyfiyyətlər, formalaşdıralacaq adətlər
zəncirvari sistem halında əvvəlcədən birləşmiş şəkildə həyatakeçirilir. Əxlaqi anlayış
yaradılmadan onun tələb etdiyi adətlər çətin formalaşdırılar və yaxud da zəruri ilk əxlaqi adətlər
formalaşdırılmadan digər əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırıla bilməz.
Şüurluluq və fəallıq prinsipi. Şüurluluq və fəallıq prinsipi də tərbiyənin ümumi prinsipidir. Bu
prinsip həm təlim həm də tərbiyə prosesində rəhbər tutulan prinsipdir. Tərbiyə prosesində
şüurluluq və fəallıq verilən tərbiyə tələblərinə şüurlu münasibətdə və ictimai fəaliyyətdə fəallıq
göstərmədə özünü biruzə verir. Tərbiyəçi ilə tərbiyə olunan arasında yaranan ziddiyyətə çox
zaman səbəb tərbiyə olunanın tərbiyə tələbinə şüurlu yanaşmaması, onu dərk etməməsidir. Ona
görə də hər bir əxlaqi anlayışın şüurlu sürətdə mənimsənilməsi, ona şüurlu münasibət bəsləyərək
öz mənəviyyatı, daxili aləmi vasitəsilə transformasiya edilməsi tərbiyə işində mühüm və zəruri
amildir, tərbiyə müvəffəqiyyətini təmin edən əsas şərtdir. Şüurlu surətdə dərk edilən əxlaqi
anlayış icra edilməklə fəallıq kəsb edir. Ona görə də hər bir müəllim və tərbiyəçi əxlaqi
anlayışlarının adətlərə, fəallıq mövqeyinə çevrilməsinə çalışmalıdır.
Nikbinlik prinsipi. Bu humanist prinsip olub insana, onun müsbət istiqamətdə dəyişə bilməsinə
inam yaradır. Nikbinlik prinsipinin mahiyyətinə görə heç bir yaxşı cəhəti olmayan, dəyişməz
düzəlməz insan yoxdur. İnsanların müsbət keyfiyətlərinə istinad edərək tərbiyə vasitəsilə onun
mənfi cəhətlərini aradan qaldırmaq mümkündür. Bütün insanların hamısında həm müsbət, həm
də mənfi əlamətlər mövcuddur. Lakin bir qrup insanlarda mənfi əlamətlər nisbətən üstünlük
təşkil edir, tərbiyəçinin tərbiyəvi təsirlərini qəbul etmir və ya çətin qəbul edir. Tərbiyə
olunanların müsbət və mənfi keyfiyyətlərini üzə çıxarmaq tərbiyəçidən böyük ustalıq tələb edir.
Ancaq bu prosesdən sonra, yəni tərbiyə olunanın mənfi cəhəti və həm də onu yaradan səbəb
məlum olunandan sonra tərbiyəçi işini səmərəli qura bilər. Tərbiyəçi tərbiyə etdiklərinin
gələcəyinə, özünün tərbiyə işinin nəticəsinə inanmalıdır.
Hörmət və tələbkarlıq prinsipi. Bu prinsipə görə tərbiyəçi tərbiyə fəaliyyətində tərbiyə
olunanın şəxsiyyətinə mümkün qədər çox hörmət etməli və tərbiyə tələblərinin yerinə
yetirilməsindəç eyni dərəcədə tələbkar olmalıdır. Ciddi tələbkarlıq və qarşılıqlı hörmətə
əsaslanan tərbiyə fəaliyyəti səmərəli nəticə verir. Tərbiyəçi tərbiyə olunana qayğı, hörmət,
valideyn məhəbbətilə yanaşmalıdır. Tərbiyə olunanlar bu qayğını, hörməti hiss etməlidir. Bu
hörmət arxasında hər kəs ona verilən tərbiyə tələblərini yerinə yetirməli olduğunu, onun
vacibliyini dərk etməlidir. O, bilməlidir ki, verilən əxlaqi tələbin yerinə yetirilməməsi onu
hörmətdən salar, nüfuzuna xələl gətirər. Həmçinin tərbiyəçi tərbiyə olunanlardan da öz
şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmağı tələb etməlidir. Öz şəxsiyyətinə hörmət edə bilməyən şəxsin
başqasına hörməti qorxaqlıq və ya ləyaqətsizlik kimi meydana çıxar. Bu isə tərbiyə işinin
müvəffəqiyyətsizliyinə səbəb olar.
Kollektivdə və kollektiv vasitəsilə tərbiyə prinsipi. Hər adam cəmiyyətdə müxtəlif xarakterli
insanlar əhatəsində yaşayır, fəaliyyət göstərir. Onun fəaliyyəti müəyyən kollektiv daxilində
mövcud olur. Ona görə də hələ kiçik yaşlarından insanlarda kollektivçilik ruhu, kollektiv üzvləri
ilə normal ünsiyyət adətləri formalaşdırmaq cəmiyyətin vacib tələblərindən biridir. Ümumiyyətlə
yaşından asılı olmayaraq kollektivdə kanardan insan yoxdur, ona görə də kollektivin özündən
tərbiyə vasitəsi kimi istifadə edilir. Kollektiv tərbiyə zamanı tərbiyə olunana parallel təsir
göstərilir. Uşaq, yeniyetmə, gənclərə tərbiyəçi həm bir başa həm də kollektiv vasitəsilə təsir edir.
Deməli şəxsə, insana həm tərbiyəçi, həm də eyni zamanda kollektiv təsir edir. Kollektivdə hər
203
bir tərbiyə olunan özünün mövqeyini müəyyən edir, özünü təsdiq edir. Kollektiv məqsədlərinin
həyata keçirilməsi prosesində tərbiyə olunanların müsbət və mənfi keyfiyyətləri üzə çıxarılır,
nöqsanların aradan qaldırılması yolları müəyyən edilir, kollektiv təsir vasitələrə onların ictimai
fəallığı artırılır. Kollektiv tərəfindən tələblər elə verilməlidir ki, bu ictimai mənafe ilə şəxsi
mənafeyi birləşdirsin. Yəni tərbiyə olunan kollektivin verdiyi tərbiyə tələblərini öz şəxsi tələbi
kimi qəbul etsin. Bu zaman kollektivlə birgə fəaliyyət vəziyyəti yaranır. Bu vəziyyətdə kollektiv
üzvləri eyni işi icra etmə tələblərinə tabe olurlar ki, bu da onlar arasında məsuliyyət, qarşılıqlı
yardım, kömək, intizamlılıq kimi münasibətlər yaradır və möhkəmləndirir. Digər tərəfdən
kollektiv tərəfindən təqdir olunan əxlaqi hərəkətlər digərlərinə də nümunə olur, digər kollektiv
üzvləri də təriflənmək üçün kollektivin başqa ihlərini, tələblərini nümunəvi şəkildə yerinə
yetirməyə çalışırlar
Tələblərdə vahidlik prinsipi. Təlim prosesində yaranan tələblərin icrasında
pedaqoji,hüquqi,mənəvi qanunların vahidliyinə əməl olunmalıdır.Qanun vahid anlayışdır,hamı
üçün eyni dərəcədə səlahiyyətlidir.Bu səbəbdən müəllimlər,valideynlərdən irəli gələn tələblərdə
vahidlik olmalıdır.Bu vahidlik pozularsa təbii ki,onun pozuntuları ortaya çıxar.Sadə sözlə desək,
uşaqlara həm müəllim, həm valideyn, həm dostları, ümumiyyətlə onun tərbiyəsi ilə məşğul olan
bütün insanlar eyni tərbiyəvi tələblər verməlidir. Verilən tərbiyə tələblərindəki ziddiyyət
uşaqlarda zəruri əxlaqi keyfiyyətlər və adətlər formalaşdırılmasında ziddiyyət və çaşğınlıq
yaradır, bu isə tərbiyə işinə mənfi təsir göstərir. Tərbiyə olunanlara vahid tələb verilməklə yanaşı
onun icrasına da eyni səviyyədə tələbkarlıqla nəzarət edilməlidir. Tələblərdə vahidlik, xüsusən
təlim və tərbiyə müəssisələrində, gözlənilməlidir

Tərbiyənin üsulları
Müasir pedaqogikada tərbiyənin aşağıdakı üsulları mövcuddur:
1. İnandırma.
2. Alışdırma.
3. Rəğbətləndirmə və cəzalandırma.
4. Müəllimin - tərbiyəçinin şəxsi nümunəsi.
1. İnandırma üsulu İnandırma üsulu, düzgün tərbiyə tələblərinin nədən ibarət olmasını izah
etmək və onların icrasının zərurliyinə tərbiyə olunanları inandırmaq, bu haqda onda əqidə
yaratmaq üçün istifadə edilən yol və vasitələrə deyilir. İnsanın möhkəm əqidəyə müxtəlif
şəraitdə yiyələnirlər. Məktəbdə bu iş təlim, həmçinin sinifdən və məktəbdənkənar tədbirlər
prosesində aparılır. Təlim prosesində bu iş müxtəlif fənlərin tədrisi zamanı həyata keçirilir.
Məktəbdənkanar tədbirlər prosesində isə inandırma əxlaqi söhbətlər fərdi söhbətlər fərdi
söhbətlər, tərbiyə məsələlərinə dair məruzə və mühazirələr, disputlar və bədii əsərlərin
müzakirəsi vasitəsilə keçirilir.
2. Alışdırma üsulu Əxlaqi hərəkəti dəfələrlə təkrar etdirməyə alışdırma üsulu deyilir. Alışdırma
üsulu adətlər, intizam tərbiyyəsi və iradənin inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu üsul
həmçinin intizam tərbiyəsində tətbiq edilir; Çünki adət halına düşmüş hərəkətlər intizamlı
olmaqda böyük rol oynayır.
3. Cəzalandırma və rəğbətləvdirmə Rəğbətləndirmə tərbiјə olunanın hərəkətlərinə
müsbət,cəzalandırma isə mənfi qiymət vermək deməkdir. Tərbiyə olunanın hərəkətlərinə müsbət
qiymət vermək təqdir edilən hərəkətləri möhkəmləndirir, mənfi qiymət isə qeyri məğbul hesab
edilən hərəkətləri aradan qaldırmağa təhrik edir.
Azərbaycan təhsil müəssisələri üçün Təhsil Nazirliyi tərəfindən aşağıdakı rəğbətləndirmə
növləri müəyyən edilmişdir:
1 – Tərifləmə - bu ən yüngül rəğbətləndirmə növü olub, bütün məktəb işçiləri tərəfindən tətbiq
edilir. Həmçinin bütün müəssisələrdə.
2 - Təşəkkür - daha yüksək rəğbətləndirmə növü olub yazılı və şifavi şəkildə sinif rəhbəri və
məktəb direktoru tərəfindən kollektiv qarşısında elan edilir.

204
3 - Mükafatlandırma - təşəkkürü şeylə ifadə etməkdir. Bunu müəllim, sinif rəhbəri, məktəb
rəhbərləri edə bilərlər. Bu zaman şagirdlər dərs ləvazimatı, bədii kitab, kino və ya teatra bilet,
ekskursiyaya vəsiqə və s. mükafatlandırılırlar.
4 - Tərifnamə- dərs ilinin sonunda əla əxlaqa və təlim müvəffəqiyyətinə malik olan şakirdlərə
pedaqoji şuranın qərarı ilə verilir. Bu da təntənəli şəraitdə həyata keçirilir
Aşağıdakı cəza tədbirləri mövcuddur.
I - Danlaq - ən yünkül cəzadır. Şagird pis hərəkəti üçün ya təklikdə ya da yoldapşarı arasında
tənqid edilir.
II - Ayaq üstə saxlamaq - şagirdin pis hərəkətini dərhal dayandırmaq məqsədi güdür.
III - Dərsdən kənar etmək - şagirdi intizamsız hərəkətindən kənar etmək məqsədini güdür.
IV - Dərsdən sonra saxlamaq - icra olunmamış tapşırığı, icra etmək məqsədi güdür. Buna təbii
nəticə üsulu ilə cəzalandırma da deyilir.
V - Şagirdi pedaqoji şuraјa çağırmaq qüvvətli cəza tədbiridir.
VI - Əxlaq qiymətini aşağı salmaq şagird üçün şiddətli cəzadır.
VII - Əmrlə töhmət - ancaq məktəb direktorunun əmrilə verilə bilər.
VIII - Paralel snifə köçürmə -şagirdi pis təsir edən şəraitdən uzaqlaşdırma deməkdir.
IX - Başqa məktəbə köçürmə - şagirddə yeni kollektivə daxil olma nəticəsində dönüş
yaratmaqdır.
X - Məktəbdən xaric etmək son cəza tədbiri kimi tətbiq edilir. Bu cəza xuliqanlıqla məşğul olan,
müəllim heyətini təıir edən, müntəzəm surətdə heç bir sərəncamı yerinə yetirməyən, məktəb
rejimini pozan, əmlakını dağıdan və oğurlayan şagirdə tətbiq edilir
Nümunə – əyani tərbiyə üsulu olub tərbiyə olunanlara güclü təsir vasitəsidir. Tərbiyəçi və
müəllimin verdiyi tərbiyə tələbənin daşıyıcısı olması zəruri pedaqoji tələbdir. Hər bir tərbiyəçi
verdiyi tərbiyə tələbinə birinci özü riayət etməlidir. Əgər tərbiyəçi bərkdən danışmağın
ədəbiszlik olduğunu tərbiyə olunanlara izah edib, özü bərkdən, heç kəsə aman vermədən
danışırsa onun verdiyi tərbiyə boş söz olaraq qalır. Əgər müəllim səliqəli və təmiz geyim tələb
edib, özü zövqsüz və səliqəsiz geyinirsə onun tələbi yerinə yetirilməyəcək. Çünki uşaqlara,
tərbiyə olunanlara onun dediyi sözdən əməl və hərəkətləri daha çox təsir edir

Didaktika
Didaktika pedaqoqikanın bir sahəsi olub təhsil nəzəriyyəsini tədqiq edir. Yunan sözüdür iki
mənada işlədilir:"öyrədirəm","öyrədən".Didaktika təlim prosesinin necə təşkil olunmasının,hansı
qanunlar əsasında cərəyan etməsinin,kimi öyrətməyin,nə üçün,necə və nə zaman öyrətməyin
problemlərini həll etmək imkanı yaradır.Təhsil tərbiyə və inkişafı həyata keçirən, reallaşdııran,
öyrədən və öyrənən, müəllim və şagird, müəllim və tələbə, təlimatçı usta və şağird birliyinin
məqsədyönlü, qarşılıqlı fəaliyyəti prosesində biliklərə müvafiq bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə
prosesidir. Didaktikanın predmeti təhsil prosesidir. Didaktikada müəllimin, (öyrədənin)
rəhbərliyi altında baş verən mənimsəmə prosesinin mahiyyəti, bu prosesin qanunauyğunluqları,
vasitələri, prinsipləri, üsulları və s. tədqiq edilir. Həmçinin müxtəlif tip təhsil müəssisələrində
təhsilin təşkili formaları, təlimin səmərəliyini artırmağın yol və vasitələri və s. araşdırılır.
Didaktika ayrı – ayrı fənlərin tədrisinin spesifik xüsusiyyətlərini tədqiq edən xüsusi metodikaları
da əhatə edir.
Didaktikada təhsil məqsədlərinin tam həyata keçirilməsini aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar:
1.Təhsilin mövcud şəraitdəki vəziyyətini – cəmiyyətin təhsil tələblərini, elmin inkişaf
səviyyəsini, metodiki rəhbərliyin səviyyəsi və s. – öyrənmək;
2. Təhsil məqsədlərini dərslik, proqram, təlim üsulları və vasitələrində əks etdirmək.
3. Təhsil məqsədlərinin bilavasitə öyrətmə ilə məşqul olan pedaqoq və digər öyrədənlərin
fəaliyyəti vasitəsilə həyata keçirmək.
4. Təhsil və təlim məqsədlərini öyrənənlərə şüurlu sürətdə dərk etdirmək və onların özlərini
könüllü, müstəqil öyrənməyyə cəlb etmək, özüntəhsil arzu və meyyləri yaratmaq. Biliklərə
maksimum səviyyədə yiyələndirmə, öyrənənlərin əqli inkişaf səviyyəsini yüksəltmək üçün bu
komponentlərin qarşılıqlı əlaqəsini təmin etmək didaktikanın əsas problemlərindən biridir.
205
 Təhsil anlayışı
Təhsil cəmiyyətin və dövlətin mənafeyi naminə şəxsiyyətin intellektual və emosional sferalarını
inkişaf etdirmək, onun həyata hazırlanması məqsədi ilə sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və
vərdişlərin mənimsənilməsi prosesi və onun nəticəsidir. Pedaqogika elminin başlıca
analyışlarından olan “təhsil” sözü ərəb dilində “hasil”, “məhsul” mənalarını verən “həsələ”
kökündən əmələ gəlmişdir. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunda yazılmışdır:
“Təhsil – sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq, təcrübə və vərdişlərin mənimsənilməsi prosesi və onun
nəticəsidir”. Hər bir dövlətin və millətin inkişafında onun təhsilinin müstəsna rolu var. Təsadüfi
deyil ki, Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev təhsili “Millətin gələcəyi, müstəqil dövlətin təməli”
adlandırmış və demişdir ki, cəmiyyət təhsilsiz yaşaya bilməz. Təhsil həmçinin təkcə sistemili
təlim müəssisələrində müəllimin rəhbərliyi altında biliklərə yiyələnməni deyil, həm də
özünətəhsili əhatə edir. Bura insanların bütün həyatı boyü müxtəlif mənbələrdən yeni məlumatlar
mənimsəməsi, yeni elmi biliklərə yiyələnməsi daxildir. Təhsil geniş mənada tərbiyənin
insanların həyata hazırlanması proesesinin tərkib hissələrindən biridir.
Təhsilin məqsədi:
-hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətin formalaşdırılması;
-özünün maraqlarına və cəmiyyətin tələbinə uyğun olaraq yaradıcı potensialından istifadə etmək
bacarığının inkişaf etdirilməsi;
-mütərəqqi adət və ənənələrin davam etdirilməsi; elmin, texnikanın, mədəniyyətin inkişaf
etdirilməsi, tarixi varisliyin təmin edilməsi;
-dünyanın elmi surətdə anlaşılması;
-millətlər arası mədəniyyətlərin inkişaf etdirilməsi;
-təhsilin bütün istiqamətlərinin yeniləşdirilməsi;
-insanın bütün həyatı boyu fasiləsiz təhsili; təhsilin müyəssərliyi;
-distant təlimin inkişaf etdirilməsi;
-informasiya texnologiyalarından geniş surətdə istifadə olunması;
-təhsilalanların akademik mobilliyi; vətəndaş tərbiyəsi;
-pedaqoji kadrların elmi tədqiqatçılıqda fəal iştirakı;
-yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrlarının hazırlığının təmin edilməsi;
-peşə mobilliyi vəs.
Təhsilin bütün səviyyələrində tədrisin məqsədi, vəzifələri, məzmunu öz əksini tədris planı,
proqramları, dərsliklərdə tapır.
Tədris planı ayrı – ayrı məktəblərdə (orta, peşə, ali, xüsusi məktəblər) öyrədilən fənlərin sayı,
həcmi, ardıcılığı, həmçinin siniflər üzrə illik saatların miqdarını müəyyən edən rəsmi dövlət
sənədidir. Onu dövlət müəyyən edir, təsdiqləyir. Tədris müəssələrinin onu dəyişdirməyə icazəsi
yoxdur. Onu Təhsil Nazirliyi təstiq edir və yerinə yetirilməsi məcburidir. Hər təhsil müəssəsinin
məqsədinə uyğun olaraq tədris planı tərtib edilir. Tədris planı təhsil müddətinə görə qurulur və
burada xüsusi kurslar, dərsdən kənar təlim məşğələləri də əhatə olunur.
Tədris proqramları hər fənn üzrə aşılanacaq bilik, bacarıq və vərdişlərin məzmununu, həcmi,
təcrübə, müxtəlif tip məşqələləri (müxtəlif siniflər və kurslar üzrə) əhətə edir.Tədris proqramı
tədris olanına uyğun olaraq hazırlanır. Proqramlarda konkret olaraq hər mövzuya verilən saat,
həmin mövzu üzrə aparılan təcrübi işə verilən vaxt, müstəqil işlərə verilən saatların miqdarı
göstərilir. Proqramda həmçinin mövzular üzrə mənimsədiləcək elmi məlumatlar, onların sistemi
də verilir. Proqram tərtibində hər bir elmin sistematiklik və ardıcılığı gözlənilir. Tədris edilən
mövzular elə ardıcılıqlı düzülür ki həm həmin elmi sahəsi haqqında sistemli anlayışlar yaradılır,
həm də elmin sistemi və ardıcılığı pozulmur. Hər bir fənnin tədrisində elmin sistemi qorunur, hər
yeni tədris edilən mövzu özündən əvvəl öyrədilmiş mövzunu mökəmləndirir və onu tamamlayır,
sonrakı mövzulara zəmin hazırlayır.
Dərslik və dərs vəsaitləri tədris proqramına əsasən hazırlanır.Tədris fənninin əsas məzmununu
dəqiq,sistemli və anlaşıqlı şəkildə şərh edən kitaba dərslik deyilir.Dərslikləri kurikulumların

206
tələblərinə uyğun səviyyədə hazırlamaq üçün bir sıra mühüm pedaqoji prinsiplərin gözlənilməsi
zəruri hesab edilir. Bunların sırasında aşağıdakılar vardır:

1. Düzgünlük. Bu prinsip dərsliyi qeyri-ciddi faktorlardan uzaqlaşdırır, inandırıcı, stimullaşdırıcı

mənbəyə çevirir. Şagirdlər dərsliyə etibarlı tədris vəsaiti kimi yanaşırlar. Dərsliyin bu prinsipə
uyğun hazırlanması üçün aşağıdakı tələblərin nəzərə alınması vacib bilinir: - təlim standartlarına
uyğunluq; - faktorların dəqiqliyi; - orfoqrafiya, durğu işarələri, qrammatik qaydaların
gözlənilməsi; - mübahisəli faktorların olmaması.

2. Əyanilik. Dərslikləri baxımlı etmək, onu şagirdin ən yaxın müsahibinə, eləcə də

stimullaşdırıcı vasitəyə çevirmək üçün əyaniliyə mühüm didaktik prinsip kimi müraciət olunur.
Aşağıdakıların dərsliklərdə əks olunması təmin edildikdə bu prinsip tam reallaşdırılır: - şəkillər,
fotolar; - illüstrasiyalar; - sxemlər; - cədvəllər; - xəritələr; - qrafiklər. Əyaniliyi təmin etmək üçün
yuxarıda sadalanan bütün vasitələrin eyni bir dərsliyə daxil edilməsi tələb olunmur. Dərsliklər
hazırlanarkən onların özünəməxsus cəhətləri, aid olduğu fənnin xüsusiyyətləri əsas götürülür,
zəruri hesab edilən müvafiq əyani vasitələr seçilir.

3. Müasirlik. Dərsliyin ən mühüm atributlarından biri onun yeniliyi, müasirliyidir. Dövrün,

zamanın tələb və ehtiyaclarını özündə əks etdirməsi, şagirdlərdə yenilik əhval-ruhiyyəsi yarada
bilməsidir. Buna aşağıdakı tələblər gözlənilməklə nail olmaq mümkündür: - sosial-iqtisadi
sahələrdəki nailiyyətlərin nəzərə alınması; - elmin özündəki inkişafın nəzərə alınması; - təlim
materiallarının müasir dünyagörüşü formalaşdırmasına istiqamətlənməsi. Dərsliyin müasir
olması üçün fakt və hadisələrin inkişafla bağlı olması, onu əks etdirməsi əsas şərtlərdən biridir.
Bununla yanaşı, yeni texnologiyalara istinad olunması, onların dərsliyin məzmununa gətirilməsi
də müasirliyin əlamətlərindən sayılır.

4. Tamlıq. Tədris vasitələrindən biri kimi dərsliyin bütövlüyü, tamlığı onun məzmununda
aşağıdakı müəyyən komponentlərin olmasını tələb edir: - nəzəri materiallar; - praktik materiallar;
- təsviri materiallar; - qiymətləndirmə materialları. Nəzərdə tutulan bu materialların hər biri
mühüm didaktik əhəmiyyət daşıyır. Şagirdlərin təlim fəaliyyətinə cəlb olunması, öyrənmə
prosesinin təşkili və bacarıqların dəyərləndirilməsi baxımından imkanları ilə seçilir.

5. Ardıcıllıq. Dərsliklərin məzmunundakı materialların sıralanmasında ardıcıllıq mühüm

prinsiplərdən biri kimi gözlənilir. Bu zaman ardıcıllığın aşağıdakı parametrləri əsas götürülür: -
psixoloji baxımdan; - məzmun baxımından; - təqvim-tematik baxımdan; - məntiqi baxımdan.
Psixoloji baxımdan ardıcıllıq təlim materiallarının maraqlılıq səviyyəsinə görə düzülməsini tələb
edir. Materiallar, ilk növbədə, şagirdlərin psixi proseslərlə bağlı fəaliyyətlərinin inkişafını təmin
etmək üçün seçilir. Hafizə, təfəkkür və təxəyyül proseslərinin formalaşması istiqamətinə
yönəldilir. Məzmun baxımından ardıcıllıq təlim materiallarının sadədən mürəkkəbə doğru
sıralanmasında özünü göstərir. Təqvim-tematik baxımdan ardıcıllıq müvafiq təlim
materiallarının düzülməsində tarixi gün və hadisələrin nəzərə alınmasını, məntiqi baxımdan
ardıcıllıq isə ilkin təlim materialları vasitəsi ilə növbəti təlim materiallarının mənimsənilməsi
üçün zəmin yaradılmasını tələb edir.

6. Yaş səviyyəsinə uyğunluq. Dərsliklər şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun hazırlanmalıdır. Bu

zaman iki əsas tələb diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır: a) dizayn; b) təlim materiallarının
məzmunu, həcmi, maraqlılığı.

207
7. Təlim vaxtına uyğunluq. Təlim materiallarının miqdarı və ağırlıq çəkisi müəyyənləşdirilərkən
ayrılan vaxt nəzərə alınır. Bu zaman nəzəri və praktik materialların balansının gözlənilməsi,
standartların reallaşdırılmasına yönəldilməsi zəruri hesab edilir. Şagirdlərin təlim marağının
gücləndirilməsi üçün motivasiya imkanları genişləndirilir.

8. Oxunaqlıq. Oxunaqlığın nəzərə alınması üçün ilkin olaraq, məzmun materiallarının maraqlı
olması vacib hesab edilir. Belə materiallar şagirdlərin diqqətinə səbəb olur, onları öyrənməyə
təhrik edir. Təlim materiallarının lakonikliyi, aydın üslubda, sadə dildə olması öyrənmə
fəaliyyətinin səmərəliliyini artırır.

9. İnklüzivlik. Bu prinsip əsasında yazılmış dərslik özünün əhatəliliyinə görə seçilməlidir. Təlim
prosesində yalnız bir səviyyəni deyil, müxtəlif səviyyələri ehtiva etməlidir. Həm istedadlı, həm
də müəyyən səbəblərdən geridə qalan, sağlamlığı məhdud olan və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan
uşaqların, şagirdlərin təlim maraqlarını ödəyə bilməlidir. Bunun üçün təlim materiallarının
seçilməsinə və dərsliyə daxil edilməsinə diferensial yanaşılmalı, hər bir sinifdə şagirdlərin
inkişaf səviyyələri nəzərə alınmalıdır.

10. Fəal təlim üçün şəraitin yaradılması. Fəal təlim müasir təhsil prosesinin əsas atributlarından
hesab edilir. Onun qurulmasında bir çox amillərlə yanaşı, dərslik də həlledici rol oynayır.
Nəticəyönümlü kurikulumlar məhz belə dərsliklərin hazırlanmasını tələb edir. Ona görə də
dərsliklər formalaşdırılarkən fəal təlim üçün şəraitin yaradılması diqqət mərkəzində
saxlanılmalıdır. Təlim materialları fəal təlim prosesinin məntiqinə uyğunlaşdırılmalıdır. Təlim
marağının formalaşdırılması, problemin qoyuluşu, həll edilməsi, təqdimolunma və
qiymətləndirmə dərsliyin texnoloji (metodik) sisteminin əsasını təşkil edir.

11. Gigiyenik tələblərə uyğunluq. Dərsliklər həm də gigiyenik tələblərə cavab verməli, ona
uyğun hazırlanmalıdır. Bu zaman Azərbaycan Hökuməti ilə razılaşdırılmış “Ümumtəhsil
sistemində dərslik siyasəti” və Təhsil Nazirliyinin qəbul etdiyi “Dərsliklərin texniki və gigiyenik
standartları” adlı normativ sənədlərə istinad olunmalıdır. Dərsliklərin hazırlanmasında
mənbələrin göstərilməsi, təlim materiallarında kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə
imkanlarının nəzərə alınması məsələləri də mühüm prinsiplər kimi dəyərləndirilməli, onların da
nəzərə alınması diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. İdrakın inkişaf etdirilməsi və şəxsiyyətin
mühüm göstəricisinə çevrilməsi müasir təhsilin mühüm fəaliyyət istiqamətlərindən biridir.
Məktəb məkanında idrak (psixi) prosesləri konsepsiyasının əsas paradiqmaları inkişafetdirici və
tərbiyəedici təlim prinsipləri ilə bağlıdır. Bu iki önəmli prinsipin qovşağında isə müasir məktəb
özünün ən başlıca misiyasını yerinə yetirir. Ona görə də təhsilə aid hazırlanan bütün resurslar, o
cümlədən də dərsliklər bu məqsədə yönəldilməli, şəxsiyyətin inkişaf dinamikasını təmin edən,
onu daim izləyə bilən bir vasitə rolunu oynamalıdır. Bunun üçün ilk növbədə, şagirdin fəaliyyət
dairəsi, formalaşdırılacaq bacarıqlar konkret olaraq müəyyənləşdirilməli, dərsliklərin
məzmununda olan materiallar bilavasitə onların hərəkət mexanizminə çevrilməlidir.

208
209