İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI

Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede

Devrimsel Dönüşüm

Dr. Salih AKYÜREK

Mehmet Ali YILMAZ
Mustafa TAŞKIRAN

RAPOR NO: 53

ARALIK 2012
İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI
Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede Devrimsel Dönüşüm

Raporu Hazırlayan : Dr. Salih Akyürek

Literatür Taraması, Kapak Tasarımı, Tablolama,
Fotoğraflar ve Teknik Destek: Mehmet Ali Yılmaz
Bölüm (C1) Yazarı: Mustafa Taşkıran

BİLGESAM YAYINLARI

RAPOR NO: 53

Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi

Wise Men Center For Strategic Studies

Mecidiyeköy Yolu Caddesi No:10

Celil Ağa İş Merkezi Kat:9 Daire:36
Mecidiyeköy / İstanbul / Türkiye
Tel: +90 212 217 65 91 Faks: +90 212 217 65 93
www.bilgesam.org
bilgesam@bilgesam.org

Atatürk Bulvarı Havuzlu Sok. No:4/6

A. Ayrancı / Çankaya / Ankara / Türkiye
Tel : +90 312 425 32 90 Faks: +90 312 425 32 90

ISBN: 978-605-89672-8-1
Copyright © BİLGESAM ARALIK 2012
Bu yayının tüm hakları saklıdır.
Yayın Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezinin
izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz.
İÇİNDEKİLER

A. İnsansız Hava Araçları ve Sınıflaması  ........................................................................... 1

B. İnsansız

Hava Araçlarının Askeri Tarihçesi .................................................................... 4

C. Türkiye’de Savunma Sanayi ve İHA Projeleri  ................................................................ 7

C.1. Türkiye’de Savunma Sanayinin Kısa Tarihçesi ........................................................... 7

C.2. Türkiye’de İnsansız Hava Aracı Projeleri .....................................................................12

D. İHA’ların Artan Önemi ve Gelişmeler .......................................................................... 22

D.1. İHA Sistemlerindeki Gelişmeler............................................................................... 24

D.2. İHA’ların İşletilmesi ve Sistem Entegrasyonu............................................................ 33

D.3. İnsansız Hava Araçlarının Avantaj ve Dezavantajları................................................. 36

E. İnsansız Hava Araçları ve Terörle Mücadele ................................................................ 38

E.1. İHA’ların Dünyada Terörle Mücadelede Kullanımı..................................................... 38

E.2. Silahlı İHA’ların Terörle Mücadelede Kullanımına Dönük Eleştiriler........................... 41

E.3. Türkiye’de Terörle Mücadelede İHA Kullanımı.......................................................... 44

Sonuç Yerine......................................................................................................................47

Kaynakça ........................................................................................................................ 49

Kısaltmalar Dizini ............................................................................................................ 52
 SUNUŞ

Bilişim alanındaki teknolojik yenilikler, yapay zeka ve robotik mühendislik konusunda son 10 yıl içindeki
hızlı gelişmeler, insansız sistemleri bir bilim kurgu konusu olmaktan çıkarmış ve bu araçları 21. Yüzyılın
muharebe alanına sokmuştur. Bu araçlar içinde öne çıkanlar ise insansız hava araçlarıdır. Bu araçlar
Vietnam savaşı ve sonrasında Lübnan, Kosova, Irak, Somali, Afganistan ve Pakistan’da hem klasik
muharebe şartlarında hem de terörle mücadelede etkin olarak kullanılmıştır. Farklı görevlere dönük
olarak üretilen çok farklı modellere ve silahlı insansız hava araçlarına geleceğin savaşları için devrimsel
bir rol yüklenmektedir.

Türkiye ülke içinde ve sınır ötesinde konuşlanan teröristlerin eylemlerine maruz kalırken bu terörist
unsurları takip etmekte ve haklarında istihbarat toplamakta problemler yaşamaktadır. Fiziki güvenlik
tedbirleri ile kontrolü neredeyse imkansız, uzun ve engebeli sınırlara sahip olmak ise terörle mücadeleyi
zorlaştırmaktadır. Zorlu şartlar içinde, terörle mücadelede etkin bir keşif, gözetleme, istihbarat
faaliyetlerine ve baskın tarzında hava akınlarına ve müdahaleye duyulan ihtiyaç, Türkiye’nin yeterli
sayıda ve özellikte insansız hava aracına sahip olmasını zorunlu kılmaktadır.

Bu teknolojiyi yeni üretmeye başlayan ve milli savunma sanayini geliştirme yönünde önemli adımlar
atmasına rağmen sancılar çeken Türkiye için bu silah sistemlerini geliştirmek ve bu konuda teknoloji
üreten ülkeler içerisinde yer almak hayati önem taşımaktadır. ABD ve İsrail’in İnsansız Hava Araçlarını
1970’lerden itibaren muharebe alanında etkin olarak kullandığını düşündüğümüzde, Türkiye’nin bu
sistemleri ve teknolojiyi geliştirme noktasında henüz emekleme aşamasında olduğunu, yeni testler
ve uzayan proje süreleriyle bu başlangıç sürecini aşmaya çalıştığını görebiliriz. Bu rapor, insansız hava
araçları konusundaki farkındalığı artırmak, Türkiye ve dünyadaki gelişmeleri kamuoyuna aktararak bu
konudaki yeni girişimlere biraz da olsa ışık tutmak amacıyla hazırlanmıştır.

Raporun bu alanda çalışma yapan akademisyenlere, araştırmacılara ve Türk Savunma Sanayine katkı
sağlaması temennisiyle, raporu hazırlayan Dr. Salih Akyürek, Mehmet Ali Yılmaz, Mustafa Taşkıran ve
destek sağlayan BİLGESAM personeline teşekkür ederim.

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

BİLGESAM Başkanı
 İnsansız Hava Araçları

A. İnsansız Hava Araçları ve  Denizcilikte gemi tanıma ve tecrit

Sınıflaması  Muharebe arama ve kurtarma
 Hava radyolink ve role görevi
Kendi güç sistemi olan, ölümcül olan ve olmayan
 Noktadan noktaya kargo teslimi
faydalı yük taşıyan, otomatik olarak veya uzaktan
komuta sistemi ile uçurulan pilotsuz hava  Hava durumu veri toplama
araçlarına İnsansız Hava Aracı (İHA) denmektedir.
Balistik ve yarı balistik füzeler, seyrüsefer füzeleri İHA sistemlerinin görevleri ile ilgili başarılı bir tanımlama
ve toplarla fırlatılan mühimmatlar İHA olarak ve tasnif çalışmasına Savunma Sanayi Müsteşarlığı
kabul edilmemektedir. Teknolojisinde ABD’nin (SSM) tarafından hazırlanan 2011-2030 İHA Sistemleri
öncülüğü bulunan İHA’lar “Drones”, “robot Yol Haritası dokümanında rastlıyoruz.2 Temel olarak
uçak”, “pilotsuz uçak”, “uzaktan pilotlu uçak” gibi Keşif/ Gözetleme Desteği, Taarruz, Elektronik Harp,
kavramlarla da adlandırılmaktadır. İHA’lara bu Hedef Benzetimi ve Özel/Spesifik Görevler olmak
araçların uçuşunu ve görevini mümkün kılan Yer üzere 5 alanda yapılan bu çalışma aşağıda aktarılmıştır.
Kontrol İstasyonu (YKİ), Yer Veri Terminali ve diğer
teçhizatların eklenmesi ile oluşan sisteme ise İHA Keşif / Gözetleme Desteği
Sistemleri adı verilmektedir. Taktik Saha Keşif / Gözetleme
Askeri amaçlarla kullanılan modern İnsansız Stratejik Keşif / Gözetleme
Hava Araçları (İHA)’nın 1970’lere giden 40 yıllık Taarruz
tarihinden bahsetmek mümkündür. İHA’ların İç Güvenlik
askeri amaçlarla kullanımında 2000 yılı sonrası,
Yakın Hava Desteği
silahlı İHA’ların yaygın kullanımı gibi pek çok
önemli gelişmenin olduğu görülmektedir. Hava Savunma Sistemlerinin imhası
İHA’ların silahlı modelleri bulunmakla birlikte tüm Hava Sahası Savunma
ordularda çoğunlukla gözetleme ve hedef tespiti Elektronik Harp
gibi istihbari amaçlarla kullanılmaktadır. Farklı
platformlardan uzaktan yönlendirilen bu araçlar, Sinyal İstihbaratı
artık binlerce mil uzaktan uydu haberleşmesi Radar Elektronik Harp
kanalıyla kontrol edilebilmektedir.1 Muhabere Elektronik Harp
İHA’lar sadece askeri amaçlar için değil, sınır Önleyici Elektronik Harp
kontrolü, kaçakçılık, çevre ve yapılaşmanın Hedef Benzetimi (Target Simulation)
kontrolü gibi pek çok sivil alanda da etkin olarak Hedef Uçak (Target Drene)
kullanılmaktadır. İHA’larda halen mevcut olan
veya yakın zamanda kazandırılması öngörülen Sahte Uçak (Decoy)
askeri amaçlara dönük yetenekler şu şekilde Özel / Spesifik Görevler
sıralanabilir: Haberleşme Desteği
 Keşif, taktik keşif ve gözetleme Mayın / Patlayıcı Tespit
Kimyasal, Biyolojik, Radyoaktif, Nükleer Tespit
 Bomba veya füzeli hava atakları
Kentsel Harp
 Endirekt (görmeyerek) atışlar için ileri gözetleyicilik
Çoklu İHA Görevi - Kol uçuşu
 Özel operasyonlar ve psikolojik harekat Deniz Karakol / Denizaltı Savunma Harbi
 Sınırların kontrolü ve korunması Kargo Taşıma
 Mayın arama ve imha Arama-Kurtarma/Lojistik
 Sağlık ve askeri malzeme bütünleme ikmali
Askeri amaçlı İHA’larla ilgili farklı sınıflamalar
 Kaçakçılık ile mücadele mevcuttur. Bu sınıflama türlerine göre bir İHA
modeli birden fazla sınıflama modeli içinde
 Kimyasal, biyolojik ve radyolojik tarama
bulunabildiği gibi aynı sınıflama modelinde birden
fazla kategoriye ait özellikleri de taşıyabilmektedir.
1 Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient
Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”, 2 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Report, p.4, September 2010, Erişim 25 Eylül 2012, Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, Erişim
http://dronewarsuk.files.wordpress.com/2010/10/ 01 Kasım 2012, s.26, http://www.ssm.gov.tr/_layouts/
conv-killing-final.pdf images/iha_ ekatalog_web/ index.html

Bilgesam|Aralık 2012 1
İnsansız Hava Araçları

Bu sınıflamalar kısaca şu şekilde özetlenebilir.

 Büyüklük, irtifa, uçuş süresi ve faydalı yük kapasitesine göre: Micro-Mini-Küçük-Taktik-Operatif-Stratejik
 Faydalı yük türüne göre: Silahlı İHA’lar – Silahsız İHA’lar
 Yakıt türüne göre: İçten yanmalı motorlu – Elektrik motorlu İHA’lar
 Uçuş yöntemine göre: Sabit Kanatlı – Döner Kanatlı
 Komuta biçimine göre: Otomatik pilotlu – Uzaktan komutalı
 Kullanım amacına göre: Sahte/Hedef – Keşif Gözetleme – Atak/Saldırı – Lojistik destek
 Kalkış ve iniş yöntemine göre: Rampadan kalkan/fırlatılan – Pistten kalkan – Uçaktan bırakılan – elle fırlatılan
– gövde üzerine iniş yapan - paraşütle iniş yapan
İHA’lar büyüklüklerine ve diğer temel özelliklerine göre üç sınıfta altı farklı grupta (mikro-mini-küçük-
taktik-operatif-stratejik) tasnif edilmektedir.Sözkonusu tasnif metoduna göre temel ayırt edici özellikler
ve her bir gruba giren başlıca modeller aşağıda tablo olarak verilmiştir.3 Türkiye’de İHA sınıflamasında
temel kriter ‘irtifa’ iken NATO ve AB ülkelerinde ‘ağırlık’ baz alınmaktadır.
İHA Tasnif Tablosu
Operasyon Menzil Havada
Sınıf Kategori İrtifası Yarıçapı Kalma Süresi Örnek Sistemler
(feet) (km) (saat)
Black Widow, MicroStar, Microbat, FanCopter,
Mikro <2 kg AGL* + 200 5 1
QuattroCopter, M05quito, Homet, Mite, Arı

ScanEagle, Skylark, DH3, Mikado, Aladin,

Tracker, DragonEye, Raven, Pointer II,
Sınıf 1 Mini 2-20 kg AGL + 3000 25 <2
Carolo C40/P50, 5korpio, R-Max and R-50,
(<150 kg)
RoboCopter, YH- 3005L, Bayraktar, Efe, Gözcü
Hermes 90, Scorpi 6/30, Luna, SilverFox,
EyeView, Firebird, R-Max Agri/ Photo, Homet,
Küçük >20 kg AGL + 5000 50 3-6
Raven, phantom, GoldenEye 100, Flyrt,
Neptune
Sperwer, İview 250, Watchkeeper, Hunter
B, Mücke, Aerostar, Sniper, Falco, Armor X7,
Sınıf 2
Taktik AGL + 10000 200 6 - 10 Smart UAV, UCAR, Eagle Eye+, Alice, Extender,
(150-600kg)
Shadow 200/400 , Taktik (ODTÜ), Çaldıran,
Karayel
Reaper, Hermes 900, Skyforce, Hermes
Operatif (MALE) AGL + 45000 Sınırsız 24 - 48 1500, Heron TP, MQ-l Predator, Predator-IT,
Eagle1/2, Darkstar, E-Hunter, Dominator, Anka
Sınıf 3
Global Hawk, Raptor, Condor, Theseus, Hellos,
(>600kg)
Stratejik (HALE) AGL + 65000 Sınırsız 24 - 48 Predator B/C, Libellule, EuroHawk, Mercator,
SensorCraft, Global Observer, Pathfinder Plus,
Taarruz - Atak AGL + 65000 Sınırsız >48 Pegasus
*AGL: Zemin seviyesi (Above Ground Level)

Dünyada farklı ülkeler tarafından üretilen başlıca İHA modelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Üretilen
ve ülkelerin envanterinde yer alan İHA’ların çoğunluğu keşif ve gözetleme amaçlı kullanılan silahsız
modellerdir. Örnek olarak; ABD silahlı kuvvetlerinin sahip olduğu 7 bin 448 İHA içindeki silahlı İHA sayısı
sadece 241 adettir ve bu sayı toplam içinde %3 düzeyinde bir orana denk gelmektedir. Sahip olunan
18 farklı model İHA içinde sadece dört İHA modeli (MQ-9 Reaper, MQ-IA/B Predator, MQ-I Warrior
ve MQ-IC Gray Eagle) silahlı olup bunlardan Reaper (54 adet) ve Predator (161 adet) hava kuvvetleri,
Warrior ve Gray Eagle (toplam sayı 26) ise kara kuvvetleri envanterinde yer almaktadır. Bu istatistikler
ABD ordusunun sahip olduğu İHA’ların yaklaşık %97’sinin silahsız olduğunu ve sayıları 241 olan silahlı
İHA’ların %90’ının hava kuvvetleri envanterinde bulunduğunu göstermektedir.4

3 Ministry of Defence, “Current Terminology, Doctrine, and Classification”, Joınt Doctrıne Note 2/11 The UK Approach to
Unmanned Aircraft Systems (2011):2-7, accessed October 23, 2012, http://www.mod.uk/DefenceInternet/ MicroSite/
DCDC/OurPublications/JDNP/Jdn211TheUkApproachToUnmannedAircraftSystems.htm kaynağından alınan tablo
geliştirilerek oluşturulmuştur.
4 Daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, Congressional Research Service (CRS)
Report for Congres, January 3, 2012, s.7, Erişim 11 Ekim 2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R42136.pdf

2 Aralık 2012|Bilgesam
 İnsansız Hava Araçları

Üretilen ve Kullanılan Başlıca İHA Modelleri5

Ağırlık
Kategori İsmi İrtifa (Ft.) Uçuş Süresi Faydalı Yük (kg) Üretici Ülke
(kg)
Fancopter 25 dk. 1,5
Black Widow 769 2 dk. 0,05 ABD
MicroStar 11,8 ABD
Mikro Wasp 50-1000 45 dk. 0,43 ABD
gMAV / T-Hawk 10000 50 dk. ABD
QuattroCopter 10 dk. 0,28 0,94
ScanEagle 19500 24+ 20 13,1 ABD
Skylark 15000 2 5,5 İsrail
DragonEye RQ-14A 1000 1 2,7 ABD
Pointer 2 FQM-151A 985 1 4,3 ABD
RoboCopter 300 294 500 Japonya
Mini Raven (RQ-11) 15000 1,5 1,9 ABD
R-Max Type 2 1 30 58 Japonya
Efe Türkiye
Gözcü (Bayraktar Mini) 12000 60dk. 3,5 Türkiye
Aladin 14760 >1 <4 Almanya
SUAS AECV Puma 100-500 2 ABD
Hermes 900 15000 12-15 55 110 İsrail
Scorpio 6/30 >6560 1 13 Fransa
Luna 16400 6-8 <40 Almanya
Küçük SilverFox 12000 >8 2,2 11,8 ABD
Neptune 8000 4 92 613 ABD
GoldenEye 80 15000 3 12 57 ABD
Firebird 30000 40 14 90 ABD
Sperwer 15000 >6 45 285 Fransa
Watchkeeper 16000 17 150 450 İsrail/Fransa
Hunter 20000 21 100 785 İsrail
Aerostar 18000 <12 50 200 İsrail
Falco 20000 14 70 420 Italy
Taktiksel Shadow 200 15000 9 82 131 ABD
Eagle Eye 20000 6 533 828 ABD
Karayel 18000 10 Türkiye
Çaldıran (Bayraktar-Çaldıran) 30000 16 40 350 Türkiye
Mücke 11500 3,5 35 130 Almanya
Heron Tp 45000 36 1000 3650 İsrail
Predator 25000 40 204 567 ABD
Darkstar 65000 12 1880 1980 ABD
Operatif Grey Eagle (MQ-1C)* 25 000 40 1452 363 ABD
(MALE) Dominator 30000 28 410 790 İsrail
ANKA 30000 24 200 1368 Türkiye
Hermes 1500 33000 >26 350 1300 İsrail
Global Hawk (RQ-4) 60000 28 1361 14630 ABD
EuroHawk 65000 >30 1360 ABD/Almanya
Predator (MQ-1)* 25000 24+ 205 1021 ABD
BAMS (RQ-7) 60000 34+ 1450 14630
Stratejik Reaper (MQ-9), Predator B* 50000 24 1700 4763 ABD
(HALE) Pathfinder Plus 81000 15 67.5 247.5 ABD
Global Observer 70000 2 hafta 454 4536 ABD
Helios 100000 40 330 600 ABD
Mercator 70000 82 2.5 53 İngiltere
Saldırı Pegasus X-47A 40000+ 472 1740 ABD
Fire Scout (MQ-8) 20000 6+ 273 1429 ABD
Rotorlu Malazgirt 12000 90 dk. 2 12 Türkiye
A160T Hummingbird 30000 20+ 1850 1134 ABD
* Silahlı İHA olarak bilinmektedir.

5 Tablo, “Russian Unmanned Vehicle Systems Association” kuruluşunun web sayfasından ulaşılan liste geliştirilerek
hazırlanmıştır. Erişim 22 Ekim 2012, http://en.ruvsa.com/catalog/category/uav/

Bilgesam|Aralık 2012 3
İnsansız Hava Araçları
B. İnsansız Hava Araçlarının Askeri
Tarihçesi
İHA sistemlerinin tarihçesini, taşıdığı faydalı yükler
temelinde kazandığı yetenekler için bir kırılma
noktası olan 1960’lar öncesi ve sonrası olarak
ikiye ayırarak aktarmak daha doğru olacaktır.
1900-1960 Dönemi6
Bugün bildiğimiz İnsansız Hava Araçları
misyonuna en yakın hava aracı ilk defa 19. yüzyıl
sonlarında New York’lu bir mucid olan Charles
Perley tarafından geliştirilmiştir. Zamanlamalı bir
bomba bırakma mekanizmasına sahip bir balon
olan bu araç, birliklerin üzerine gönderilerek
belli bir zaman sonra bombanın bırakılması
sağlanıyordu. Bugün “Gezici Mühimmat” olarak
adlandırılan İsrail yapımı Harpy ve muadili
uçakların atası sayılabilecek bu aracı günümüzün
gezici mühimmatlarından ayıran şey, otonom
uçuş özelliği ve düşmanı tanımak için kullanacağı
sensörlerinin olmamasıdır. Aynı tarihlerde William
Eddy, bir mekanizma ile fotoğraf çekilmesini
sağlayan bir uçurtma geliştirdi. Bu uçurtma
Amerikan-İspanyol savaşlarında yüzlerce fotoğraf
çekerek önemli bir başarıya imza attı.
İlk radyo kontrollü uçağa 1917 yılında rastlıyoruz.
ABD’li Peter Cooper ve Elmer A. Sperry’nin
geliştirdiği otomatik cayroskopik stabilizör
yardımıyla kararlı bir uçuş sergileyen ABD
Donanmasına ait Curtiss N-9 eğitim uçağı
pilotlar yerine uçağa yüklenen 300 pound’luk
bir bombayı 80 km kadar taşıdı. Üretimindeki
ve programlanmasındaki zorluklar dolayısıyla bu
araç da fazla rağbet görmedi. Gezici Mühimmat
örneğinin ikincisi yine 1910’lu yıllarda ortaya
çıktı. General Motors’un geliştirdiği Kettering
Aerial Torpedo, önceden ayarlanmış bir noktaya
kadar gidip o noktada kanatlarını bırakarak
üzerindeki 300 Pound’luk bomba ile bir füze gibi
hedefe dalıyordu. ABD sadece $400 maliyeti olan
bu uçaktan yüzlerce sipariş etmiş ama I. Dünya
Savaşı bitince siparişlerini iptal etmiştir.
Yukarıda kısa hikayeleri aktarılan araçların
ortak özelliği, geri dönememesi ve yeniden
kullanılamamasıdır. Bu nedenle bu araçlar bu
günkü İHA tanımına tam olarak uymamaktadır.
6 Bu bölüm Tevfik Uyar tarafından 18 Temmuz 2010
tarihinde kaleme alınan “ANKA Başarısı ve İnsansız
Hava Araçları” adlı yazının ilgili bölümünün yeniden
düzenlenmesi ile oluşturulmuştur. Erişim 17 Ağustos
2012, http://www.savunmasanayi.net/anka-basarisi-
ve-insansiz-hava-araclari/anka-basarisi-ve-insansiz-
hava-araclari/
4 Aralık 2012|Bilgesam
Geri dönebilen ilk otomatik uçakların geliştirilmesi
1930’lu yıllara rastlamaktadır. İngilizler tarafından
geliştirilen Queen Bee adlı radyo kontrollü uçak
TAI’nin geliştirdiği Turna’nın ilk örneğidir ve bugün
“Hedef Dronu” ve “Sahte Hedef/Yem” olarak
adlandırılan araçların atasıdır. Savaşta düşman
uçaksavarlarını meşgul etmek için geliştirilen
düşük maliyetli insansız uçaklar, zaiyatı azaltmak
için sahte hedef kullanılması fikrinin de babası
olmuştur. Bu fikrin yaygınlaşmasıyla birlikte bugün
Northrop Grumman olarak anılan Radioplane
Company, ABD’de “Radioplane” adı verilen,
radyo kontrollü sahte hedef uçaklarını geliştirdi.
Maliyeti sadece 600 Amerikan doları olan uçaklar
paraşütle inme özelliğine sahipti. Savaşta düşman
uçaksavarlarını meşgul etmekten çok, uçaksavar
personelini eğitmede kullanılan uçaklar, eğitim
amaçlı hedef uçağı kullanımının da ilk örneği oldu.
Almanya’nın tüm Avrupa’yı işgaliyle birlikte
Alman teknolojisi devreye girdi. Adolf Hitler’in
sivil hedeflere yönelik saldırılarda efektif olarak
kullanılabilecek bir “uçan bomba” geliştirilmesi
emrini vermesiyle birlikte Fieseler Fi-103 ya
da bilinen popüler adıyla V-1’ler geliştirildi.
V-1’ler, üzerlerindeki pulsjet motorlarıyla 408
knot hıza kadar çıkabiliyor, taşıdığı 900 kg’lık
bomba ile üzerindeki zamanlama mekanizması
sayesinde bombayı bırakabiliyordu. V-1 daha
çok İngiltere’nin bombalanmasında kullanıldı ve
onbinlerce insanın ölmesine ve yaralanmasına
sebep oldu. V-1 bu yönüyle, ilk insansız
bombardıman uçağı olma ünvanını elde etti;
ancak V-1 tehdidi karşı önlemleri de beraberinde
getirdi. V-1’lerin başarısından endişe duyan ABD
Donanması, V-1 kalkış rampalarının imhası için,
daha sonra PB47-1 ve B-17 (BQ-7) olarak anılacak
Special Air Unit One (SAU-1) prototipini geliştirdi.
11 tonluk patlayıcı mühimmat taşıyan uçaklar
uzaktan kontrol edilebildiği gibi bir güdüm
sistemine de sahipti. BQ-7’ler, İHA’lara karşı
kullanılan ilk İHA yani karşı tedbir İHA’sı olarak
İHA’lar tarihindeki yerini aldı.
1960’lar ve sonrası
Jet teknolojisinin geliştiği, ses bariyerinin aşıldığı
ve soğuk savaşın şiddetini arttırdığı 1960’larda
ABD görünmez bir insansız hava aracı geliştirmek
üzere ciddi çalışmalara başladı. Jet itkili Q-2C
Firebee ilk yarı-görünmez İHA olup, paraşütle
iniş yapma kabiliyetiyle de bugünkü İHA’ların
bu açıdan atası oldu. Ancak Q-2C’nin daha
önemli bir özelliği, onun ilk keşif/gözlem sabit
kanatlı konvensiyonel uçak olmasıdır. Firebee’ler
Japonya, Vietnam ve Tayland’da hem gece hem
de gündüz 34000 göreve çıkmış, sadece gözlem
ve keşif için değil, propoganda amaçlı mektup/

ilan dağıtımı, karadan havaya füzelerin tespiti gibi
başarılı görevleri de yerine getirmiş ve İHA’ların
operasyonel öneminin anlaşılmasına büyük
katkıda bulunmuştur. 7
Firebee’lerin görünmezlik konusunda tam bir
başarı göstermemesi ve bir U-2’nin 1960 yılında
Rusya’da düşürülmesi üzerine ABD yüksek hızlı ve
tam görünmez bir İHA geliştirme faaliyetini başlattı.
Lockheed Martin’in talip olduğu bu iş sonunda
ortaya D-21 çıktı. İlk yüksek irtifa İHA sistemi
olan D-21, Soğuk Savaş döneminde Sovyetler
Birliğinin havadan gözetlenmesi amacıyla, U-2
uçaklarına alternatif olarak düşünülmüş ve
üretilmiştir.8 Mach (ses) 4 hızına kadar ulaşabilen
D-21, daha büyük boyutlu bir M-12’nin açılabilir
alt kapağından bırakılan, 80 bin feet irtifada görev
yapabilen ancak operasyonel anlamda başarı
sağlayamamış bir İHA olarak tarihe geçmiştir. Üç
başarısız görevin ardından gelen dördüncü bir
görevde çakılan uçak, sadece bir adet üretilmiştir.
Kendisi her ne kadar başarıya ulaşmasa da bu
uçağı geliştirirken edinilen bilgi ve tecrübe F-117
ve B-2’lerin altyapısını oluşturmuştur. Bu projeyi
takiben İlk başarılı “Yüksek İrtifa Uzun Uçuş Süreli”
(HALE) İHA sistemi Ryan SPA 147’dir. ABD üretimi
olan bu uçak 60 bin fitten fotoğraf alabildiği gibi
8 saatlik görev süresiyle bugünkü HALE İHA’ların
babası olmuştur.9
İHA’ların modern anlamda askeri amaçlarla yaygın
ilk kullanımlarından birisi de Vietnam Savaşıdır.
ABD tarafından bu savaşta yaklaşık 1000 İHA
Kuzey Vietnam ve Çin birliklerinin lojistik ağlarının
haritasını çıkarmak amacıyla kullanılmış ve bu
araçların pek çoğu Çin hava savunma sistemleri
tarafından düşürülmüştür. Bu düzeyde olmasa
da, İsrail’in İHA’ları 1973 yılında Yom Kippur
Savaşında da kullandığını görmekteyiz.10
1970 yılında ABD’den gizli bir anlaşma ile 12 adet
Firebee alan İsrail, bu araçları modifiye ederek
Firebee 1241’i üretmiştir. Yom Kippur savaşında
önemli görevlerde bulunan Firebee 1241’ler hem
keşif gözlem uçağı olarak görev yapmış, hem
7 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”,
18 Temmuz 2010.
8 Thomas P. Ehrhard, “Air Force UAVs: The Secret
History”, Mitchell Institute Study, s.6 July 2010, Erişim
18 Ekim 2012, http://www.afa.org/mitchell/reports/
MS_UAV_0710.pdf
9 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”,
18 Temmuz 2010.
10 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs”
JFQ Winter 2002-03 s.115, Erişim 18 Ekim 2012, http://
www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA483682
İnsansız Hava Araçları
de Mısır Hava Savunma sistemlerini oyalamak
içi “Sahte Uçak (Decoy)” olarak kullanılmıştır.
Mısır’ın elinde bulunan ve 43 adet sistemden
oluşan tüm hava savunma füzeleri, bu uçakları
vurmak adına harcanınca, savaşta ibreler İsrail
tarafına dönmüştür ve bu yönüyle İHA’lar İsrail’in
Yom Kippur savaşındaki başarısını olumlu yönde
etkilemiştir.11 İsrail İHA’ları 1973 yılında Yom
Kippur Savaşında kullanarak elde ettiği tecrübeleri
1982’deki Suriye harekatına doğru ve başarılı bir
şekilde aktarmasını da bilmiştir.12
İsrail’in kullandığı sahte uçaklara benzer bir başka İHA
türü de “hedef uçak” modelleridir. Sahte uçak gibi
geri dönüşsüz İHA sistemlerinden olan bu modeller
hava savunma silahlarının takip ve atış eğitimlerinde
kullanılmak üzere geliştirilen uçaklardır. Bu İHA
Sistemleri gelişim tarihçesinde yer alan ilk olgunlaşmış
uygulamalar olmuştur. İHA üreticileri için, geliştirme
süreçlerindeki başlangıç seviyesi bu kategori olmuştur.13
Bu sistemlerin Vietnam sonrası müteakip ilk
ciddi kullanımlarından bir diğeri ise 1982 yılında
İsrail tarafından Suriye’ye karşı yürütülen harekat
içinde olmuştur. İsrail 1982 yılında Lübnan’daki
Suriye üslerine saldırmadan önce, Suriye’nin
radar sistemini aktive ederek keşfetmek amacıyla
İHA’ları kullanmış ve bu teknik istihbaratın
da yardımıyla girdiği hava muharebesinde
sadece bir uçağını kaybederken 86 Suriye savaş
uçağını düşürmüştür.14 Bu muharebede İsrail
İHA’ları sahte (dummy) sinyaller yayarak radar
operatörlerini yanıltmış ve Suriye’nin karadan
havaya füze sistemlerini aktive ederek SAM
füzelerinin çoğunu ateşlemesini sağlamıştır. Bu
harekatta İHA’ların yanıltma amaçlı ve yem olarak
kullanıldığı ve bu sayede 19 füze bataryasının
tesirsiz bırakıldığı görülmektedir. Harekatta
müteakiben SAM füzelerinin tehdidinden kurtulan
İsrail savaş uçaklarının Suriye savaş uçakları ile
hava muharebesine girdiği görülmektedir.15
Bu hareketta Suriye’ye karşı İsrail tarafından
üretilen Scout’un kullanıldığını görmekteyiz.
11 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”,
18 Temmuz 2010.
12 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs”
JFQ Winter 2002-03, s.115.
13 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.25.
14 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010, Erişim 03
Ekim 2012, http://www.css.ethz.ch/publications/pdfs/
CSS-Analyses-78.pdf
15 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs”
JFQ Winter 2002-03 s.115.
Bilgesam|Aralık 2012 5
 İnsansız Hava Araçları
1980’lerde İsrail tarafından üretilen Scout İHA’sı
Mini İnsansız Hava Araçlarının babası niteliğindedir.
Scout, 3,96 metrelik kanat açıklığı ve fiber glas
gövdesi ile radara yakalanmayacak şekilde
üretilmiştir. Döner bir mekanizma üzerine monte
edilen kamerası sayesinde ilk gerçek zamanlı
görüntü aktarımı yapan İHA, bu özelliği ile tarihe
geçmiştir. Scout ile hafif İHA’ların ne kadar avantajlı
olduğunu gören İsrail derhal Pioneer’i geliştirmiş
ve ABD Donanmasına, Deniz Piyadelerine ve Kara
Kuvvetleri’ne 20 adet satmayı başarmıştır. Uçak
gemisine inmeyi başaran ilk İHA olarak tarihe geçen
bu araç körfez harekatında da kullanılmıştır. Bugün
balkanlardaki barış gücü tarafından da kullanılan
uçak halen İsrail tarafından kullanılmaya devam
etmektedir.16
1991 yılında Birinci Körfez Harekatında İHA’lar ABD
birliklerine o güne kadar görülmemiş düzeyde
istihbarat desteği sağlamıştır. Sekiz yıl sonra
Kosova’da bu araçlar çok daha kritik görevler
üstlenmiştir. Kosova’da İHA’lar, düşürülme riskini
de göze alarak alçaktan uçurulmak suretiyle savaş
uçakları için hedef tespitinde bulunmuş ve
sonrasında savaş uçakları 15 bin feet ve üzerinden
gerçekleştirdiği ataklarla işaretlenmiş hedefleri
vururken yerden-havaya füze sistemlerinin menzili
dışında kalmayı başarmıştır. Bu harekatta İHA’ların
kullanımındaki farklılaşma, bu araçların daha aktif
rol alarak hedefleri lazerlerle işaretlemesi ve savaş
uçaklarının imhasına imkan sağlamasıdır. İHA’lara
lazer işaretleyicilerin takıldığı bu yenilikçi uygulama,
aynı araçlara hafif füze sistemleri takılmak suretiyle
Silahlı İnsansız Hava Araçlarının (SİHA) üretilmesi
yönündeki araştırmaların önünü daha fazla
açmıştır.17 Bugün ABD silahlı kuvvetleri tarafından
öncelikle Reaper ve Predator modellerinin modifiye
edilerek silahlı araçlara çevrildiği görülmektedir.
Reaper modelinin tek başına 14 Hellfire füzesi ve
16 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”,
18 Temmuz 2010.
17 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.
6 Aralık 2012|Bilgesam
güdümlü bombalar taşıyabiliyor olması, bu
araçların yetenek düzeylerini ve ateş gücünü
göstermesi açısından oldukça çarpıcıdır.18
İHA’lar askeri amaçlarla modern anlamda ilk kez
ABD ordusu tarafından Vietnam’da kullanılmış
olsa da, yukarıda aktarılan muharebeler ve diğer
gelişmeler, bu araçların ve kullanım taktiklerinin
geliştirilmesinde, 1970 ve 1980’li yıllarda İsrail
hava kuvvetlerinin öncülüğünü göstermektedir.
Bu araçların İsrail tarafından 1982’de Lübnan’daki
operasyonlarda kullanılmasından elde edilen
tecrübeler ışığında ABD’nin bu sistemlere
ilgisinin ve ayırdığı bütçenin arttığı görülmektedir.
ABD tarafından ilk defa 1987 yılında Reagan
yönetiminde bu sistemlere yüksek bir bütçenin
ayrıldığı ve İHA’ların bu tarihle birlikte ABD ordusu
için deneysel proje olmaktan çıkarak bir edinim/
temin projesine dönüştüğü görülmektedir. 19
Suriye ve Lübnan’da yürüttüğü harekatlar
değerlendirildiğinde; İsrail, İHA’ları
muharebelerde düzenli keşif görevi için kullanan
ilk ülke durumundadır. Bu harekatlarda, İHA’ların
muharebe amaçlarını başarmaya dönük olarak
etkin şekilde kullanıldığı görülmektedir.20
Birinci Körfez Harekatı, ABD ordusunun İHA
sistemlerinin yüksek potansiyelini kendi tecrübeleri
ile görmesini sağlayan bir süreç niteliğindedir. Irak
ve Afganistan operasyonları ise silahlı İHA’ların
başrolü oynadığı yeni bir dönemin başlangıcı olmuş
ve bu sistemlerin önemini bir kez daha artırmıştır.21
18 Bkz., Edward Helmore, “US Air Force prepares drones
to end era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August
2009, Erişim 16 Ekim 2012, http://www.guardian.
co.uk/world/2009/aug/22/us-air-force-drones-pilots-
afghanistan
19 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for Congres,
January 3, 2012, s.9.
20 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs” JFQ
Winter 2002-03 s.115.
21 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for Congres,

2000’li yıllarla birlikte ABD’nin sahip olduğu
Predator B ve Reapor modeli İHA’lara silah ve füze
sistemlerinin monte edildiği görülmektedir. Yine
aynı dönemde, mayın arama, sağlık malzemesi
bütünleme ikmali, kuvvet koruma görevleri de
İHA’ların rolü olarak tanımlanmıştır.22
Füze sistemine sahip silahlı İHA (SİHA) ilk defa
2002 yılında Yemen’de bir El-Kaide üyesine yönelik
kullanılmıştır. Bu tarzdaki kullanımların ilki olan
bu SİHA saldırısında hedef kişi öldürülmüştür. Bu
yeni yöntemle birlikte, düşman unsurların keşfi
ve imhası süreci Birinci Körfez Harekatı’nda üç
günü bulurken, bu süre bugün SİHA’larla Irak,
Afganistan, Pakistan örneklerinde olduğu gibi beş
dakikaya indirilmiştir.23
İHA tarihçesi içerisinde görece daha yeni sistemler
olan SİHA’lar ABD ordusu tarafından Yemen
yanında 2002 yılından itibaren Afganistan ve
Irak’ta da kullanılmaya başlamıştır. 2004 yılında
CIA tarafından ilk defa Pakistan’da da kullanılan bu
sistemler, İngiliz ordusu tarafından 2007 yılından
itibaren Afganistan’da, İsrail ordusu tarafından
ise 2008’den itibaren Gazze’de kullanılmaya
başlamıştır. SİHA’ların yine ABD ordusu tarafından
Somali ve Libya’da kullanıldığı da bilinmektedir.
C. Türkiye’de Savunma Sanayi ve İHA
Projeleri
C.1. Türkiye’de Savunma Sanayinin Kısa
Tarihçesi
Uzun süren savaşlar, kapitülasyonların etkisi,
teknolojik gelişmelerden geri kalınması ve
sermaye yetersizliği gibi nedenlerle Osmanlı
İmparatorluğunun son döneminde sanayi
gelişememiştir. Bu olumsuzluk tabi olarak
Cumhuriyet dönemine ve bu dönemdeki
savunma sanayine de yansımıştır. Cumhuriyet
dönemi savunma politikalarında temel iki dönem
ve anlayış belirleyici olmuştur. İlk dönem öz
kaynaklarla devlet destekli bir milli savunma
sanayi yaratmayı, denge politikaları ve ekonomik
ilişkiler çerçevesinde ülkeyi savaştan uzakta
tutmayı amaçlayan ‘özgün savunma politikaları
dönemi’ dir. Diğer dönem ise, İkinci Dünya Savaşı
esnasında şekillenmeye başlayan Truman Doktrini
January 3, 2012, s.2.
22 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for
Congres, January 3, 2012, s.9.
23 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.
İnsansız Hava Araçları
ve Marshall Planı çerçevesinde olgunlaşan NATO
ile resmileşen ‘ABD güdümlü yarı bağımsız
politikalar dönemi’ dir.24
Atatürk dönemi kalkınma planları çerçevesinde
gerçekleşen sanayi hamlesi savunma sanayinde
de önemli adımların atılmasını sağlamıştır. Bu
dönemde, bütçenin büyük bölümü modern bir
ordu oluşturmak için harcanmıştır. Avrupa’da
oluşan denge durumu ve iki savaş arası dönemdeki
barış ortamı, Atatürk ve arkadaşları tarafından
iyi anlaşılmış ve aktif bir dış politika siyaseti
izlenilmiştir. Bu politika çerçevesinde Almanya ile
işbirliği kurularak savunma sanayinin temelleri
atılmıştır. Bu dönem; ‘Havacılıkta bir ilk olarak
1925 yılında Vecihi Hürkuş hava kuvvetlerindeki
görevindeyken kendi yaptığı ve VECİHİ K-VI
olarak tanımladığı uçakla uçmuştur.’25 Alman
Junkers firması ile Türkiye’de tayyare üretmek
amacıyla ilk devlet teşebbüsleri olarak 1926
yılında Kayseri’de Tayyare Otomobil Türk Anonim
Şirketi (TOMTAŞ), Eskişehir’de Tayyare Onarım
Fabrikası kurulmuştur.26 Havacılık sanayinde ilk
özel girişim olan Nuri Demirağ Uçak Fabrikası ise
1936’da İstanbul’da kurulmuştur.27 Aynı dönemde
Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü kurulmuştur.
Merkezi Ankara’da olan bu kurum, yurdun birçok
köşesinde yer alan kuruluşlarla,Cumhuriyet
yönetiminin sanayi yapılanmasının temel
taşlarından biri olmuştur.28
24 Levent Kalyon, “Türkiye’nin Savunma Politikaları
Üzerine: Kırmızı Kim?”, Nobel yayınları, Ankara 2010,
s.298.
25 Tansel Zeynep Akalın, Nadir Bıyıkoğlu, “Türk Savunma
Sanayii Tarihi: Başarıya Giden Yolu Kendi Pusulası ile
Bulmuş Bir Endüstrinin Gelişimi - The History of Turkish
Defence Industry: Development of An Industry that
Found the Way of Success with Its Compass”, Milsoft
yayınları, Ankara, 2010, s.84.
26 Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı, “Havacılık Sanayi”,
Erişim 21.10.2012, http://www.hvkk.tsk.tr/TR/
IcerikDetay.aspx? ID=120
27 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “2007-2011 Stratejik
Plan” Erişim 09.10.2012, http://www.ssm.gov.tr/
anasayfa/ kurumsal/ Documents/SP/cumhuriyet.html
28 Makine Kimya ve Endüstri Kurumu,”Tarihçe”, Erişim
21.10.2012, http://www.mkek.gov.tr/foSiteContent.
aspx? iKodContent=51&iKodDil=1
Bilgesam|Aralık 2012 7
İnsansız Hava Araçları
Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan bu yatırımlar,
öz kaynaklara dayalı bir milli savunma sanayi
oluşturma çabası olarak kalmıştır. Çünkü
neredeyse sıfırdan başlanan bir alanda,
kısıtlı ekonomik imkânlarla modern bir ordu
oluşturabilmek adına atılan adımlar bu
dönemle sınırlı kalmış ve devlet politikası haline
gelmemiştir. Yaklaşan İkinci Dünya Savaşı ve
orduyu modernize etme telaşı yurtdışından hazır
alım yolu ile tedariği ön plana çıkarmıştır.
Türkiye İkinci Dünya Savaşı’nda ‘aktif tarafsızlık
politikası’ izlemiş ve ne pahasına olursa olsun
savaş dışı kalmayı hedeflemiştir. Ancak, savaşın
bütün olumsuz etkilerini hem ekonomik hem
de siyasi olarak yaşamıştır. İkinci Dünya Savaşı
yıllarında hükümet, içerisinde bulunduğu siyasi
ve askeri durum nedeniyle, kendi iradesi dışında
her an savaşa girebileceği endişesi taşımıştır.29 Bu
dönemde hükümet silahlanma ihtiyacı hissetmiş
ve çeşitli ülkelerden savaş sanayi ürünleri alınmış,
ancak zor şartların da etkisiyle yeni kurulmaya
başlanan milli savunma sanayi ihmal edilmiştir.
İkinci Dünya Savaşı sonlarında dengeler yeniden
kurulmuş ve Soğuk Savaş yıllarının iki kutuplu
dünyasında, ulusal güvenlik endişelerinin de
etkisiyle ABD politikaları çerçevesinde Türkiye
silahlanmıştır. ‘Truman Doktrini’ ve ‘Marshall
Planı’ çerçevesinde yapılan yardımlar sonucunda,
cumhuriyetin ilk yıllarında zorluklarla kurulan
milli savunma sanayine olan talep azalmış ve
özellikle NATO’ya giriş sonrası, bu tesislerin çoğu
kapatılmıştır.
29 Levent Kalyon, s.133.
8 Aralık 2012|Bilgesam
İkinci Dünya Savaşı’nın etkisi ve güvenlik endişeleri
nedeniyle 1940 yılı sonrası savunma sanayinin
geliştirilmesi yerine, dış yardım ve dış alım tedarik
politikalarının uygulandığı dönem olmuştur. 1950
yılı ve sonrası ise Türkiye’de savunma ihtiyaçları
NATO kanalı ile karşılanmıştır.30 Bu dönemler
sonrasında ABD’ye bağımlı bir savunma yapısı
oluşmuştur. ‘Truman Doktrini’ ve ‘Marshall Planı’
çerçevesinde kurulan dış alıma dönük yapı, askeri
entelektüel alt yapıyı da olumsuz etkilemiştir.
Bilgi üretmekten çok transfer etmeyi ön plana
alan, kötü taklitleri yenilik olarak sunan bir anlayış
Türk Silahlı Kuvvetlerinde de hakim olmaya
başlamıştır.31
1964 Kıbrıs bunalımı sırasında, müttefik
ülkelerden alınan savunma teçhizatının
Türkiye’nin ulusal çıkarları doğrultusunda
kullanılmasının gündeme gelmesi ve bu nedenle
başta ABD olmak üzere bazı müttefik ülkelerce
ortaya çıkarılan engeller, savunma ihtiyaçlarının
karşılanmasında diğer ülkelere mutlak bağımlı
hale gelinmesinin sakıncalarını ortaya koymuştur.
Yaşanan bu problem, kendi kendine yeterli bir
savunma sanayi altyapısının tesis edilmesine
yönelik düşüncelerin ve politikaların temelini
teşkil etmiştir.32 Kıbrıs bunalımı göstermiştir
ki, milli bir savunma sanayine sahip olmadan
bağımsız dış politika izlemek mümkün değildir.
1964 baharında harekatı engelleyen ve ağır
ifadeler içeren ‘Johnson Mektubu’ Türk dış
politika tarihine başarısızlık olarak geçmiştir.
30 Esra Şenel, “1975-1978 Yılları arasında Türkiye’ye
uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine ve
teknoloji yönetimine etkisinin analizi”, Kara Harp Okulu
Savunma Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, 2010.
31 Levent Kalyon, s.205.
32 Savunma ve Havacılık Sanayi İmalatçılar Derneği
(SASAD), “ Türk Savunma Sanayisi Tarihçesi”, Erişim
09.10.2012, http://www.sasad.org.tr/turk_savunma_
sanayisi_tarihcesi.html

Bu dönemde milli savunma sanayinin önemi
anlaşılmış, dış alım ya da hibe yoluyla tedarik
edilen savunma sistemlerine bağımlılığın
sonuçları siyasetçiler ve kamuoyu tarafından çok
net görülmüştür. Bu deneyim sonrasında halktan
para toplanmaya başlanmış ve 11 Mart 1972’de
Türk Donanma Vakfı, 16 Temmuz 1970’de Türk
Havacılığını Güçlendirme Vakfı, 27 Ağustos
1974’de ise Türk Kara Kuvvetlerini Güçlendirme
Vakfı kurulmuştur. Bu dönemde toplanan
yardımlarla kuvvet komutanlıklarına önemli
miktarda yardım yapılmış ve bu yardımların
da katkısıyla 1973 yılında TUSAŞ kurulmuştur.
Müteakiben 1975 yılında ASELSAN, 1982 yılında
HAVELSAN kurulmuştur.33
Türkiye için, Kıbrıs harekatı sonrasındaki ambargo
(1975-1978) zor bir dönemi getirmiştir. 1964
Kıbrıs bunalımı ve çıkarma döneminde yaşanan
silah ve teçhizat krizi tek taraflı bağımlılıktan
farklı arayışların ortaya çıkmasını sağlamış, bu
dönemde bir taraftan diğer ülkeler ile işbirliği
çalışmaları başlatılmış diğer taraftan milli savunma
sanayini oluşturma çabaları dönemin siyasetinde
belirleyici olmuştur. ABD ambargosu sonucunda
tek taraflı ve bağımlı bir tedarik yöntemi ile
savunma ihtiyaçlarının karşılanmasının ne kadar
tehlikeli bir durum olduğu anlaşılmıştır. Aynı
dönemde kurulan kurum ve kuruluşlar bu günkü
savunma sanayinin temelini oluşturmuştur.
33 Esra Şenel , “1975-1978 Yılları arasında Türkiye’ye
uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine ve
teknoloji yönetimine etkisinin analizi”, 2010.
İnsansız Hava Araçları
1980’li yıllara gelindiğinde; 1964 Johnson Mektubu,
1974 Kıbrıs harekâtı ve ambargolar döneminde
yaşananların da etkisiyle yerli bir savunma
sanayine olan ihtiyaç ve bu yöndeki girişimler
çok daha öne çıkmıştır. Ancak bu dönemde
ülkenin sanayi alt yapısı, sermaye birikimi yeterli
değildir ve savunma sanayine dönük entelektüel
altyapı oldukça zayıftır. Bu ihtiyacı karşılamak için
özellikle 1983-1990 dönemi idari bir yapılanma
çabası göze çarpmaktadır. 13 Ekim 1985 tarihinde
çıkarılan 3238 sayılı kanun ile ‘Savunma Sanayi
Yüksek Koordinasyon Kurulu’, ‘Savunma Sanayi
İcra Komitesi’ ve ‘Savunma Sanayi Geliştirme
ve Destekleme İdaresi Başkanlığı’ kurulmuştur.
Savunma Sanayi Geliştirme ve Destekleme
İdaresi Başkanlığı, 20 Mart 1991 tarih ve 3704
sayılı Kanun ile ‘Savunma Sanayi Müsteşarlığı’
olmuştur. Ayrı ayrı faaliyet gösteren kara, hava ve
deniz kuvvetleri vakıfları 17 Mayıs 1987’de kabul
edilen 3388 sayılı kanun ile birleştirilerek, ‘Türk
Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı’ adı altında
toplanmıştır. 1980’li yılların sonlarında savunma
sanayi alanında ROKETSAN, Ayesaş ve Thomson
Tekfen Radar kurulmuştur. Bu dönem Savunma
Sanayi Müsteşarlığı bünyesinde, Hafif Nakliye
Uçağı, Başlangıç Eğitim Uçağı, Helikopter, Uzaktan
Kumandalı Araç projeleri gündeme gelmiştir.
Bilgesam|Aralık 2012 9
İnsansız Hava Araçları
1990’lı yılların genel tedarik stratejisi, doğrudan dış
alım yerine ortak projelerle teknoloji transferine
yönelik politikalar çerçevesinde oluşturulmuştur.
3238 sayılı kanun çerçevesinde; savunma
sanayinin geliştirilmesi için uygulanan yeni model,
lisans ile alınan teknolojinin yeni gelişmeleri takip
etmek konusunda yarattığı zorluklar göz önünde
tutularak, yabancı üreticilerin yatırıma iştirak ve
yerli ortakları ile birlikte üretimin her aşamasında
sorumlu oldukları “ortak yatırım şirketi” modeli
ile üretim tercih edilmiştir. 3238 sayılı kanun
sayesinde, savunma sanayi yerli ve yabancı özel
sektör yatırımlarına açılmak suretiyle bu sektöre
önemli bir yenilik getirilmiştir.34 Bu dönem
yabancı sermayeye açık, deneme öğrenme
süreci yaşanmıştır. Savunma Sanayii Müsteşarlığı
tarafından 1980’li yılların sonunda imzalanan
sözleşmeleri müteakip 1995 yılından itibaren
Deniz Platformları ve Alçak İrtifa Hava Savunma
Sistemlerinin milli imkanlarla geliştirilmesine
yönelik projeler ile Havadan Erken İhbar Kontrol
Uçağı, Uzun Ufuk, MALE İnsansız Hava Aracı
gibi döneminin yüksek teknolojili sistemlerinin
tedariki sürecine başlanmıştır.35
34 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Savunma Sanayi
Gündemi, 2010 s.32, Erişim 22 Ekim 2012, http://
www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/
SSM_13_2010.pdf
35 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Savunma Sanayi
Gündemi” (2010) s.37.
10 Aralık 2012|Bilgesam
2004 Mayıs ayında alınan Savunma Sanayi İcra
Komitesi kararları ile tedarik stratejileri değişmiş,
yıllardır doğrudan alım ya da ortak projeler ile bir
sonuç alınamayan ATAK Helikopteri, ANKA insansız
hava aracı ve Milli Tank Projesi ve benzer projeler
için yurtiçi çözümler üretmeye imkan verecek
kararlar alınmıştır. 2004 kararları savunma sanayi
için bir dönüm noktası niteliğindedir. Bu kararlar
sonucunda; 2004 yılında 1,3 Milyar dolar olan
savunma sanayii cirosu 2010 yılında 2,7 Milyar
dolara, 196 Milyon dolar olan ihracat 853 Milyon
dolara, %25 olan TSK ihtiyaçlarının yurtiçinden
karşılanma oranı ise %52’ye yükselmiştir.36
2004 sonrası Savunma Sanayi Müsteşarlığının
yürüttüğü proje sayısında önemli bir artış
olmuştur. 2004 yılında 62 olan proje sayısı 2011
yılında 288’e yükselmiştir. Projelerin toplam
değeri ise 2004 yılında yaklaşık 8 milyar dolar
iken 2011 yılında bu rakam 27 milyar dolara
yükselmiştir. Savunma sanayi 1 milyar dolara
yaklaşan ihracatı ile önemli bir sektör haline
gelmiştir.37 İnsansız hava aracı ANKA, Milli Tank
Projesi ALTAY, Milli Gemi Projesi MİLGEM, Taarruz
Helikopteri ATAK, A-400M Nakliye Uçağı, Savunma
Sanayi Müsteşarlığı’nın yürütmüş olduğu önemli
projeler arasındadır. Bu projelerle üretilecek silah
sistemlerinin önümüzdeki yıllarda envantere
katılmasıyla Türk Silahlı Kuvvetlerinin gücü ve
caydırıcılığı yükselecektir.
Türk Silahlı Kuvvetleri ihtiyaçlarının yurt içinde
karşılanma oranını artırmak amacıyla, SSM
tarafından yürütülmekte olan tedarik projelerinde
temel strateji “özgün geliştirme modeli” olmak
üzere aşağıda ayrıntıları verilen üç ana yaklaşım ve
öncelikte ele alınmaktadır.38
I. Özgün geliştirme modeli: Savunma sanayinin kabiliyet
alanlarında öncelikle özgün geliştirme modellerinin
uygulanması ve savunma sanayi ürün portföyünün
zenginleştirilmesi,
II. Ortak geliştirme ve konsorsiyum modeli: Ulusal pazar
için geliştirmenin maliyet etkin olmadığı durumlarda
36 Sedat İ. Güldoğan, ‘Geri Dönüşü Olmayan Yol...
Savunma Sanayii Neden Önemlidir?’ 2011 s.13,
Erişim 23.10.2012 http://www.ostimsavunma.org/
Files/Attachments/OtherFiles/savunma-sanayi-
gundemi-05012012170149.pdf
37 Savunma Sanayi Müsteşarlığı,‘2012-2016 Savunma
Sanayi Stratejik Planı’, 2011 s. 17, Erişim, 01.11.2012
ht t p : / / w w w. s s m . g o v.t r / a n a s a y fa / ku r u m s a l /
Documents/SP/Sp2012_2016/index.html
38 Bkz. Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız
Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011,
s.7.

ortak geliştirme veya konsorsiyumlara ortak olma ve
tasarım ve risk ortağı olma potansiyelinin geliştirilmesi.
III. Hazır alım ve ortak imalat modeli: Yukarıda bahsedilen
önceliklerin sağlanamaması durumunda hazır alım
yoluna gitme ve bu tür projelerde ortak imalat ve offset
yoluyla ulusal sanayiye iş imkanları yaratılması,
Bu genel yaklaşım temelinde Savunma Sanayi
Müsteşarlığınca yürütülen İHA projelerine
bakıldığında, yukarıda verilen öncelik ve tedarik
politikalarının ancak 2004 yılı ve sonrasında
sağlıklı uygulanabildiği görülmektedir. “Türkiye’de
İHA sistemlerine duyulan ihtiyaç 2000’li yıllardan
önce ağırlıkla yurt dışı tedarik yöntemi ile
karşılanmakta iken söz konusu stratejik amaç
doğrultusunda İHA Sistemleri tedarikinde
yurt içi çözümlere yönelinmiştir. Özellikle
İHA Sistemlerinde yurt dışına bağımlılığın
getirdiği çeşitli sıkıntılar (ülkeler arası/küresel
krizler, çeşitli kısıtlamalara tabi alt sistemlerin
teminlerinde yaşanan sorunlar, bakım/işletmede
bağımlılık, kritik alt sistem/yazılımlara hakimiyet,
vb.) sebebiyle Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ihtiyaç
duyduğu İHA sistemleri’nin en kısa sürede ve en
düşük maliyetle tedarik edilebilmesi amacıyla
yurt içi özgün sistem geliştirme çalışmalarına hız
verilmiştir.” 39
SSM tarafından Yayınlanan 2007-2011, 2012-
2016 stratejik planları özel sektörün güvenini
arttırmış ve üretime dönük tesislerin kurulmasını
sağlamıştır. Özellikle 2004 kararları ile
millileştirilen önemli projeler, sektörün lokomotifi
olmuştur. Bu anlamda SSM, rekabetçi ve ihracata
dönük bir savunma sanayinin oluşumu için, teşvik
eden ve yönlendiren kurum niteliği kazanmıştır.
SSM 27 yıllık tarihi ile genç bir kurumdur, ancak
bugün gelinen nokta itibariyle önemli bir eksikliği
gidermiş ve başarılı olmuştur.
Bu noktada Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Ağ
Destekli Yetenek / Ağ Merkezli Harp ile İnsansız
Hava Aracı ve hassas güdümlü füzelerin öne çıktığı
teknolojik dönüşüm ile savunma sanayinin yüksek
maliyetler gerektiren bir ağır sanayi olmaktan
çıkmasını, savunma sanayi için tarihi bir fırsat olarak
görmekledir.”40 Savunma sanayindeki temel değişimi,
öncelikleri ve mevcut gelişmeleri bu bağlamda
yorumlamak da yanlış olmayacaktır.
39 Bkz. Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız
Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011,
s.7.
40 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7.
İnsansız Hava Araçları
Çalışma özelinde değerlendirilecek olursa;
gelişen savunma sanayimiz içinde, diğer ana
projelerle birlikte, Türkiye’nin İnsansız Hava
Araçları teknolojisine sahip olması ve bu araçları
milli kaynaklarla üretebiliyor olması, bölgesel güç
olma hedefini güden Türkiye için vazgeçilmez
öneme sahip bir yetenek durumundadır. Geç
kalınmış olmasına rağmen, keşif, gözetleme ve
saldırı amaçlı kullanılabilecek silahlı ve silahsız
İHA sistemlerine sahip olmak, ordu ve muharebe
yeteneği için vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Ancak
İHA’lar ve SİHA’lar gibi stratejik öneme sahip
teknolojilerin edinilmesi, uzun bir mühendislik
çalışması yanında bu süreci destekleyen siyasi bir
irade ve kurumsal yapılar ile mümkün olabilecektir.
Bu noktada yapılabilecek şey ise daha fazla kaynak
aktarmak ve süreçleri hızlandırmaktır.
Bu olumlu ve umut vadeden gelişmelere rağmen
geçmişte savunma sanayinin gelişmesini olumsuz
etkilyen süreç ve dönemlerin de incelenmesi
gerekmektedir. 2004 yılı öncesindeki 10 yıl
süresince, Aselsan, Havelsan, Roketsan ve sivil
kuruluşlarla gelişme gösteren milli savunma
sanayine rağmen, yanlış stratejiler nedeniyle,
öne çıkan özgün projeye rastlamak pek
mümkün değildir. Aynı dönemde, ortak üretim
modellerinde de, savunma sanayine katkısı
olmakla birlikte beklenen başarı sağlanamamıştır.
Asıl önemli olan nokta ise, aynı dönemde acil
ihtiyaç gerekçesiyle doğrudan temine dönük,
bazıları gerçekleşmemiş olsa da pek çok projenin
üretilmiş olmasıdır. Daha sonra iptal edilen tank
ve helikopter temin projeleri ile 1994 yılında
alınmasına rağmen yıllarca kullanılmayan GNAT
İHA projelerini bu bağlamda değerlendirmek
gerekmektedir. Savunma sanayinin dışa
bağımlılığı noktasında bir ısrar gibi ortaya çıkan
asker egemen bu temin projelerinin geriye
dönük olarak, akamete uğramış olsalar bile ihale
süreçleri de dahil incelenmesi gerekmektedir. Bu
süreçlerle ilgili gerek TSK içinde ve gerekse dışında
konuşulan ve kayıt dışı olarak aktarılan tüm
iddiaların ve varsa usülsüzlüklerin ve ihmallerin
de araştırılması gerekmektedir. Aynı yıllarda
pek çok temin projesi ile birlikte modernizasyon
projelerinde de İsrail’e mahkumiyetin ve yaratılan
bağımlılığın temelindeki saiklerin de incelenmesi
gerekmektedir.
Bilgesam|Aralık 2012 11
İnsansız Hava Araçları
C.2. Türkiye’de İnsansız Hava Aracı Projeleri
Türkiye’de İHA tedarik projeleri SSM eliyle
yürütülmektedir. Bu bağlamda İHA sistemlerine
dönük TSK ihtiyaçları; Planlama Programlama
Bütçeleme Sistemi (PPBS) çerçevesinde, Stratejik
Hedef Planları (SHP) ve On Yıllık Tedarik Programları
(OYTEP) ile tanımlanmakta ve buna uygun olarak
tedarik faaliyetleri gerçekleştirilmekledir. Söz
konusu planlamalarda karar alma süreçlerini
de destekleyebilmek amacıyla 2011 yılında
SSM tarafından İHA Sistemleri Yol Haritası41
hazırlanmıştır. Bu yol haritası, Türkiye’nin
İHA projeleri ile ilgili genel tarihçesine de ışık
tutmaktadır.
Yeni yeni kulla­nım alanı bulmaya başlamış İHA’ları
daha iyi tanıyabilmek, kullanım konseptlerini
belirleyebilmek ve gerek görülürse sanayi­
leşme modelini belirlemek üzere 1980’li yıllarda
çalışmalarını başlatan SSM, 1991 yılında açtığı
uluslararası ihalede ABD’li General Atomics
Aeronautical Systems Inc [GA-ASI] ve israilli AAI
firmalarınca önerilen GNAT-750 ve Falcon 600
Taktik İHA’larını seçerek 6’şar uçaklık birer sistem
siparişi vermiştir. Ancak Falcon 600 İHA’ları
kabul testlerini geçemediğinden, AAI ile yapılan
sözleşme iptal edilmiş, GNAT-750 tipi MALE [Orta
irtifa, Uzun Havada Kalış] İHA ise 1993 yılında
gerçekleştirilen testlerde başarılı bulunarak aynı
yıl firma ile kontrat im­zalanmıştır. 1 Sistem ve 6
uçaktan oluşan sipariş kapsamında ilk uçaklar
1994 yılında TSK envanterine dahil edilmiştir.42
GNAT-750-45 MALE İHA ile birlikte Tür­kiye, İHA
kullanmaya başlayan dünyadaki ilk birkaç ülkeden
birisi konumuna yükselmiştir. Ancak, sorunlar ve
bocalama daha ilk günden kendini göstermiştir.
Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterine insansız
bir uçak sokmak istemediğinden, satın alınan
uçaklar bir süre ortada kalmış ve sonunda KKK
envanterine dahil edilmiştir. Kara Kuvvetleri de
bu uçakları kara havacılığı yerine topçu fonk­
siyonunun bir uzantısı olarak algılayıp Çor­
lu’da kullanıma soktuğu için eğitim, idame,
lojistik vb açılardan ciddi zorluklar yaşanmış ve
İHA’lardan tam randıman alınamamıştır. GNAT-
750 İHA’ları ancak Mayıs 1997 tarihinde birliğin
Çorlu’dan Batman’a intikalini müteakip iç gü­
venlik harekatlarında aktif olarak kullanıl­maya
başlanmıştır. Elde edilen olumlu sonuçlar üzerine,
41 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011.
42 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları” Savunma ve Havacılık
Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80.
12 Aralık 2012|Bilgesam
Mayıs 1998’de 8.4 Mil­yon dolar değerinde iki adet
Ge­lişmiş GNAT (I-GNAT) İHA ile bir adet Yer Kontrol
İstasyonu (YKl) daha sipariş edilmiş ve sistemler
aynı yıl teslim alınmıştır. Türkiye böyle­likle ABD’den
sonra MALE kategorisinde gelişmiş İHA’ları
kullanıma alan ikinci NATO ülkesi olmuştur. 43 1994
ve 1998 yıllarında envantere giren GNAT ve I-GNAT
İHA’ları kaza kırımlar ve diğer problemler nedeniyle
2008 yılı itibariyle operasyonel kullanımdan
kaldırılmış ve envanterden çıkarılmıştır.44
Milli ilk İHA üretimi 1990’lı yılların başlarında
TAI tarafından gerçekleştirilmiştir. İHA-X1 Şahit
isimli bu İHA modelinin ilk prototipi 1992 yılında
tamamlanmıştır. Aracın uçuş testleri Sivrihisar,
Denizli ve Afyon’da yapılmasına rağmen seri
üretimi gerçekleştirilmemiştir.45
İHA’ların başta terörle mücadele olmak üzere
istihbarat toplanmasındaki önemi o yıllarda
kavranmaya başlanmış ve 1998 yılında SSM
tarafından toplam 40 uçaktan oluşan 9 İHA
[28 MALE ve 12 Stratejik İHA] Sisteminin ortak
üretim modeliyle tedarik edilmesi için bir ihale
açılmıştır. Satın alınan uçaklardan 16’sının Kara,
12’şer adedinin de Hava ve Deniz Kuvvetleri
envanterine verilmesi öngörülmüştür. Ancak,
üç firmadan teklif alınmasına karşın, terörle
mücadelede belirli bir aşamaya gelinerek
çatışmaların hafiflemesi üzerine projeye yeterli
ödenek ayrılamamış ve ihale sürüncemede
kalmıştır. SSM, 2001’de İHA ihalesini Türk
insansız Hava Aracı (TİHA) Programı adını vererek
yenilemiş, bu kez yabancı imalatçıların yanı
sıra, yurtiçi üretime aday yerli firmalardan da
teklifleri istenmiştir. Aralık 2002’de alınan teklifler
43 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
44 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni
bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010, Aktaran,
İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya
Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3,
Sayı:139, 75-81.
45 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni
bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010.

incelenerek Mart 2003’de kısa liste açıklanmış
ve ancak yeni sanayileşme stratejisinin devreye
girmesi sebebiyle Mayıs 2004’te İHA ihalesi bir
kez daha iptal edilmiştir. Bu arada, Balkanlar’da
ve Irak’ta İkinci Körfez Harekatında İHA’lar büyük
başarılara imza atıp bütün modern ordular İHA
tedarik projelerini süratle hayata geçirirken; TSK,
envanterinde kayda değer İHA bulunmayan sayılı
NATO ülkelerinden birisi konumuna düşmüştür.46
İç güvenlik harekatındaki önemi de kavranarak
1993 yılında başlatılan bir proje ile 1994 yılında
temin edilen ilk İHA’ların (GNAT) üç yıl hiç
kullanılmamış olması ve müteakiben önemli bir
ihyiyaç olmasına rağmen 2004 yılına kadar 10 yıl
gibi uzun bir süre hiç bir temin ve özgün üretim
projesinin hayata geçirilememiş olmasını anlamak
da oldukça zordur.
İstihbarat-keşif-gözetleme faaliyetlerindeki
büyük başarısı ve bu başarının terörle
mücadeledeki etkisi nedeniyle Türkiye’nin 2004
yılında İHA sistemleri ile ilgili yeni arayışlara
girdiği görülmektedir. Bu tarihte bir yandan TAI
projelerinin tohumları atılırken diğer yandan kısa
vadede İHA ihtiyacını karşılamak üzere başlatılan
temin projelerini yeniden canlandırmak üzere
girişimlere başlanmıştır. Bu süreçte, ABD’li
General Atomics’e ait Predator ile İsrailli IAI/
Elbit’in ürettiği Heron temindeki öncelikli
modeller olarak belirlenmiştir.47 Müteakiben
TSK’nın acil ihtiyaçlarının karşılanması maksadıyla,
toplam 10 uçaklık 3 adet MALE İHA Sisteminin
doğrudan alınması için TUSAŞ üzerinden ihaleye
çıkılmıştır. Bu çerçevede daha önceki ihalede kısa
listeye kalan General Atomics ve IUP’ten Ekim
2004’de alınan teklifler süratle değerlendirilerek,
19 Nisan 2005’te İsrailli IUP konsorsiyumuna
46 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları” Savunma ve Havacılık
Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80.
47 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”,
18 Temmuz 2010.
İnsansız Hava Araçları
TUSAŞ üzerinden 10 adet Heron İHA sipariş
edilmiştir.48 Bu arada IUP ile TUSAŞ’ın sözleşmeyi
imzalamalarından 1 gün sonra, yani 20 Nisan
2005 tarihinde TUSAŞ’ın kendisini feshederek
TAI ile birleşmesi üzerine IUP ile imzalanan
sözleşmenin icra sorumluluğu da TAI’ye geçmiştir.
IUP ile imzalanan anlaşma 31 Ağustos 2005
günü yürürlüğe girmiş ve sözleşme uyarınca, ilk
sistemin kontratın yürülüğe girmesini müteakip
24 ay içinde, diğer iki sistemin ise 30’uncu aya
kadar teslim alınması takvime bağlanmıştır.49
F4 modernizasyonu, eğitim vb. başka askeri
alanlardaki ortaklıklarıyla işbirliklerini güçlendiren
Türkiye ve İsrail, 10 adet Heron’u kapsayan 183
milyon ABD doları tutarındaki bu anlaşma ile
askeri işbirliği ve alışveriş sahasını genişletmiştir.
Anlaşmada bu 10 adet İHA’nın alt sistemlerinin
Türk firmalarınca üretilmesine, İHA’ların en
önemli alt sistemi olan elektro-optik sistemleri
ASELSAN’ın geliştirmesine karar verilmiştir. Bu
sayede hem milli savunma sanayinin geliştirilmesi
hem de anlaşma bedelinin %30’unun Türkiye’ye
dönmesi hedeflenmiştir. Ayrıca istihbaratın İsrail
tarafından da kullanılabileceği endişelerinin
48 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
49 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
Bilgesam|Aralık 2012 13
İnsansız Hava Araçları

peşinen önüne geçilmesi düşünülmüştür. ATAK
helikopterlerinde de kullanılacak olan ASELFLIR
300T sistemini de barındıran Türkiyeli alt
sistemlerle beraber, Türkiye Heron’larının diğer
tüm Heron’lardan daha gelişmiş olacağı İsrailli
uzmanlarca da ifade edilmiştir.50
2006 yılı itibariyle Türkiye, ihale süreçlerine
girebilecek, farklı firmalar tarafından üretilen
birden fazla yerli mini İHA modeline sahip
olmuştur. 2006 yılı itibariyle Türkiye’de geliştirilen
başlıca mini İHA modelleri ve üretici firmalar
şunlardır:

Yine 2004 yılında SSM, ‘özgün’ İHA üretimini en
öncelikli sanayileşme alanlarından birisi olarak
belirlemiş ve TSK’nın MALE konfigürasyonundaki
İHA ihtiyacını milli bir ürün üzerinden karşılamak
maksadıyla başlatılan Türk Özgün insansız Hava
Aracı [TİHA] Geliştirme Programı altında 24 Aralık
2004 tarihinde Ana Yüklenici TAI ile 62 Milyon dolar
değerinde bir sözleşme imzalamıştır. Daha sonra
ANKA adını alacak projede ilk uçuşun 39’uncu
ayda gerçekleştirilmesi ve projenin azami 51 ay
içerisinde tamamlanması öngörülmüştür.51 Ekim
2007 tarihinde revize edilen projenin bedeli önce
80.9 sonra 107 milyon dolara yükseltilmiştir.52
Bu noktada, 2004 yılında alınan SSİK kararının
milli kaynaklarla yurt içinde İHA üretimi için
bir dönüm noktası olduğu, hem TAI hem de bu
konuda çalışan özel teşebbüse ait firmalar için
yeni ve parlak bir dönemin başlangıcı olduğu
değerlendirilmektedir.53
 Kale­/Baykar - Bayraktar ve Malazgirt
 Vestel Savunma - Efe ve Arı
 ODTÜ - Güventürk
 Global Teknik – Globiha
Bu ürünlerden Bayraktar, Efe, Güventürk ve
Globiha SSM’nca açılan Mini İHA ihalesinde
yarışan İHA çözümleri olmuştur.55 K.K.K.lığının
mini İHA ihtiyacı kapsamında açılan bu yurtiçi
ihalede ipi göğüsleyen taraf olan KaleKalıp/
Baykar Makina Ortak Girişimi ile SSM arasında 4
Ekim 2006 tarihinde 8.5 Milyon dolar değerinde b
ir sözleşme imzalanmış ve siparişi verilen 76 adet
Bayraktar Mini İHA’nın teslimatı Ağustos 2008’de
tamamlanmıştır.56 Sonraki teslimatlarla birlikte
2010 yılı itibariyle Kara Kuvvetleri Komutanlığı,
Jandarma Genel Komutanlığı ve Özel Kuvvetler
Komutanlığının sahip olduğu yerli üretim mini
İHA sayısı 164 olarak verilmektedir.57

Aynı yıl (2004), Baykar

Makina ve Vestel İnsansız
Hava Aracı geliştirme
çalışmalarına başlamıştır.
Ancak her iki firma da
başlangıçta doğal olarak
Yüksek/Orta İrtifa Uzun
Uçuş Süreli (HALE/
MALE: High/Medium
Altitude Long Endurance)
sınıf İHA değil mini İHA
modelleri geliştirmeyi
hedeflemiştir. Bu nedenle
ilk projeler TSK’nın
ihtiyaçları temelinde faydalı olsalar da Heron veya Savunma sektöründe AYESAŞ ve Vestel Savunma
Predator’lere rakip olamamıştır.54 A.Ş. olmak üzere iki şirketle varlığını sürdüren
Vestel, 2005 yılında SSM’nin başlattığı Mini İHA
50 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”,
Projesi ile İnsansız Hava Aracı Sistemleri alanına
18 Temmuz 2010. yatırımlarını artırmış ve EFE adındaki mini
İHA’ların yeni versiyonlarını geliştirmiştir. EFE Mini
51 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız İHA’lar 2,6 metre kanat açıklığı, 1,6 metre gövde
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
52 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya
18 Temmuz 2010.
Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3,
Sayı:139, 75-81. 55 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni
bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010.
53 Bkz., Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni
konuşması, Temmuz 2010, Aktaran, İbrahim Sünnetçi, 56 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
“ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor” Savunma ve Havadan İstihbarat Çalışmaları”
Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81.
57 Bkz., Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni
54 Tevfik Uyar, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları”, konuşması, Temmuz 2010.

14 Aralık 2012|Bilgesam

uzunluğu ve 4,1 kg. ağırlığıyla elden atılabilen
sistemlerdir. Bu İHA’lar 12.000 feet yükseklikte
1,5 saat görev yapabilmektedir.58
Mini İHA kategorisinde atılım yapan yerli üretici
firmalar aynı anda taktik İHA kategorisinde de
çalışmalarını devam ettirmiştir. İlk taktik İHA
sistemlerinden birisi olan Gözcü TAl tarafından
üretilmiş ve ilk uçuşunu 2007 yılında yapan
bu araç akabinde Diyarbakır’da test uçuşları
yapmıştır. Baykar ürünü Çaldıran Taktik İHA
2009 yılında ilk uçuşunu yapmış ve 2010 yılında
SSM’nca açılan Taktik İHA ihalesine çağrılmıştır.
Vestel Savunma ürünü Karayel İHA da ilk uçuşunu
2009 yı­lında yapmış ve yine 2010 yılında SSM’nca
açılan Taktik İHA ihalesine davet edilmiştir. Ocak
2010 tarihli Savunma Sanayi İcra Kurulu (SSİK)
kararı uyarınca 2 adet Çaldıran ve 1 adet Karayel
Taktik İHA Sistemi siparişi verilmiştir.59
EFE projesinde başarı yakalayan Vestel’in
prototipini 18 ayda tasarlayıp ürettiği Karayel,60
04 Ocak 2011 tarihinde imzalanan proje
sözleşmesine göre altı uçaktan oluşan sistem 2013
58 Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011, Erişim 22
Ekim 2012, http://www.vestel.com.tr/miv/detail.
aspx?cntID=948
59 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni
bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010.
60 Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011.
İnsansız Hava Araçları
yılı içinde TSK’ya teslim edilecektir. 2009 yılında
uçuş testleri gerçekleştirilen ve haliha­zırda sadece
pistten kalkış ve piste iniş kabili­yetine sahip olan
Karayel Taktik İHA’nın azami kalkış ağırlığı 500 kg,
harekat yarıçapı ise 150 km olarak verilmektedir.
Geliştirme ça­lışmaları kapsamında Karayel’e
fır­latma rampasından kalkış ve paraşütlü iniş
kabiliyetleri kazandırılacak, havada kalma süresi
yaklaşık 20 saat, faydalı yük taşıma kapasitesi 70-
80 kg ve uçuş irtifası 22.000 feet’e çıkarılacaktır.61
Özellikleriyle, kategorisinin üst sınırlarını zorlayan
Karayel’in yeni versiyonunda tasarımından
üretimine, geliştirilmesinden testlerine kadar
tüm aşamalarda NATO’nun STANAG 4671 “Uçuşa
Elverişlilik Standardı” uygulanmaktadır. Vestel,
bu proje ile birlikte stratejik düzey ve silah
taşıyabilen İHA modelleri üzerinde ön çalışmalar
da yürütmektedir.62
Bu noktada, mini ve taktik İHA projeleriyle
Türkiye’de bu alanda özel sektör kuruluşlarına
önderlik eden Kale-Baykar ve Vestel Savunma
şirketlerinin bu güne kadar Karayel ve Çaldıran
taktik İHA’ları dahil pek çok projeyi kendi öz
kaynaklarıyla geliştirerek ihalelerin pek çoğuna
hazır prototiplerle girdiklerini hatırlatmak
gerekmektedir. Vestel firmasının 2010 yılı
itibariyle bu sektörde yaptığı yatırımların toplamı
25 milyon dolardır.63
2007 yılına gelindiğinde, TAI’nin yürüttüğü
özgün TİHA Projesi’nde gecikme yaşanacağı
ve ilk prototipin sözleşmede öngörüldüğü gibi
Mart 2008’de değil, 2009 ve hatta 2010 yılına
sarkabileceği; TSK’ya teslimatın ise 2011 yılını
bulabileceği ifade edilmiştir. Bu arada IUP
konsorsiyumu da, Aselsan’ın faydalı yükünde
61 Bkz., Savunma ve Havacılık Dergisi, “Taktik İHA’da
İmzalar Atıldı”, 2010/6, Sayı:142, 91-92.
62 Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011.
63 Bkz., Savunma ve Havacılık Dergisi, “Taktik İHA’da
İmzalar Atıldı”, 2010/6.
Bilgesam|Aralık 2012 15
İnsansız Hava Araçları
gecikme yaşandığını gerekçe göstererek, Heron
teslimatı için ek süre istemiş ve TSK, Güneydoğu’da
tekrar yoğunluk kazanan terörist faaliyetlere karşı
bir anda İHA kaynaklarından faydalanamama
durumuyla karşı karşıya kalmıştır. Çünkü
kontrat gereği 2007 yılında Heron’ların geleceği
değerlendirildiğinden 1990’lı yıllarda satın alınan
GNAT ve I-GNAT modellerinin modernizasyonları
da düşünülmemiş ve bu İHA’lar da büyük oranda
devre dışı kalmıştır.64
Terörle mücadelede İHA ihtiyacının kritik
düzeye ulaşması üzerine, Heron’ların teslimatını
geciktiren IAI/Malat firmasından Haziran 2007’de
bir adet Heron İHA ve 2 adet Yer Kontrol İstasyonu
(YKİ)’ndan oluşan sistem İsrailli personeliyle
birlikte kiralanmış ve uçak Temmuz 2007’de
Batman’a getirilmiştir. Sistemin bir yıllık kirası
için İsrail firmasına yaklaşık 10 Milyon dolar
ödeme yapılmıştır. Heron MALE İHA Sistemlerinin
teslimatında yaşanan gecikmenin daha da uzaması
üzerine Haziran 2008’den geçerli olmak üzere kira
süresi 6 ay daha uzatılmış ve IAI/Malat’a yaklaşık 5
Milyon dolar daha ödeme yapılmıştır. Heron İHA,
13 Temmuz 2008 tarihinde bir görev dönüşünde
teknik arıza sonucu Batman’da düşmüş ve
firmanın elinde Heron İHA kalmadığı için kalan
süre için onun yerine önerdiği Searcher Taktik İHA
kabul edilerek uçuşa tekrar başlanmıştır. Searcher
İHA da 2008 Aralık ayında yine bir görev uçuşu
sırasında düşmüştür.65
2007 sonuna gelindiğinde, ilk Heron Sisteminin en
erken Nisan 2008’de, yani 7 aylık bir gecikmeyle
teslimi planlanırken; İsrail firması, Aselsan
faydalı yükündeki gecikmeyi gerekçe göstererek,
teslimatın Ağustos 2008 hatta daha da ötesine
kayabileceğini beyan etmiştir. Bu arada Temmuz
2007 olarak planlanan ilk operasyonel AselFLIR-
300T teslimatı Aralık 2007’de yapılabilmiş,
2’nci sistem ise 2008 yılı ilk çeyreğinde İsrail’e
gönderilmiştir.66
64 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
65 A.g.e.
66 A.g.e.
16 Aralık 2012|Bilgesam
Artık yavaş yavaş devre dışı kalan GNAT/I-GNAT
İHA’larının yerini almak üzere 1-2 ay içerisinde
teslim edilebilecek bir Taktik İHA sistemi satın
alma arayışına giren K.K.K.lığının acil ihtiyacını
karşılamak maksadıyla normal ihale usulleri
bir kenara bırakılarak, İsrailli Aeronautics
Defence Systems firmasından 15 Milyon dolar
bedelle 3 adet Aerostar Taktik IHA sistemi ile
birlikte satın alınmıştır. Kontrat Şubat ayının ilk
haftası imzalanmış ve teslimatlar 2008 yılının
ilk çeyreğinde yapılmıştır. İHA’lar ilk aşamada
Aeronautics personelince uçurulmuş müteakiben
bu sorumluluk İsrail’de Aeronautics tesislerinde
eğitim alan K.K.K.lığı personeline devredilmiştir.67
Ancak bu İHA’lara dönük olarak İsrailli firmanın
satış sonrası yükümlülüklerini yerine getirmemesi
ve araçların yaşanan problemler nedeniyle 2012
yılında aktif olarak kullanılamaması nedeniyle
SSM’nın bir tanesi daha önce düşen bu uçakları
iade kararı aldığı yönündeki haberler basında yer
almıştır.68
HERON MALE İHA_(Fotoğraf-Aselsan)
Yaşanan uzun gecikmelerin ardından 2 adet
uçak ve 1 adet YKİ’ndan oluşan ilk Heron MALE
İHA Sistemi 2008 Kasım ayı sonlarında Hava
Kuvvetleri Komutanlığına ait bir C-130 uçağı ile
İsrail’den Batman’a getirilmiştir. Teslimatların
2+4+4 şeklinde gerçekleştirileceği ve Mayıs
2009’da tamamlanacağı açıklanmasına rağmen
Batman’a getirilen İHA’lar gerçekleştirilen
kabul testlerinden geçememiş ve şartnamede
belirtilen irtifaya tırmanamamıştır. Motorlarının
güçlendirilmesi ihtiyacı nedeniyle 10 adet İHA’dan
oluşan üç adet Heron MALE İHA Sisteminin teslim
tarihi bu sefer Ekim 2009 tarihine ertelenmiştir.69
Heron İHA’ların teslimi üç yılı geçen
gecikmeyle ancak 2010 yılı Ağustos ayı içinde
tamamlanabilmiştir. TSK’ya toplam maliyeti 180
67 A.g.e.
68 NTV, “İsrail’den Alınan İHA’lar İade Edilecek”, 27 Ekim
2012, Erişim 30 Ekim 2012, http://www.ntvmsnbc.
com/id/ 25393020
69 İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını
Tanımlıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2011/5,
Sayı:132, 22-53, s.38.

milyon dolar olan bu araçlar Türk Hava Kuvvetleri
envanterinde görev yapmaktadır. Sahip olunan
Heron’larda Aselsan tarafından üretilen kameralar
kullanılmaktadır. Bu araçların hepsinin faal
olduğu, Ekim 2012 tarihinde kendisi ile bir söyleşi
yapılan Savunma Sanayi Müsteşarı tarafından
ifade edilmiştir. Heron’ların motor hariç tüm
bakımları Türkiye’de yapılmakta, motorlarının
bakımının Türkiye’de yapılması için de çalışmalar
devam etmektedir. 70 Heron’larla beraber sadece
bir yer kontrol istasyonu temin edilmesi ve bu
konuda sonraki taleplerin ise iki ülke arasında
yaşanan krizler nedeniyle gerçekleşmemesi
nedeniyle şu anda mevcut 10 İHA’dan ancak 3
tanesi eş zamanlı olarak uçurulabilmektedir.71
Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterinde yer
alan Heron İHA’ları Batman’da konuşlu İHA Üs
Komutanlığı bünyesinde iç güvenlik harekatı
kapsamında kullanılmaktadır. 250 kg. faydalı yük
taşıyabilen ve 52 saat havada kalabilen Heronlar
350 km menzile kadar görüş hattından kumanda
edilebilmektedir.72
TAI’nin yürüttüğü özgün TİHA Projesi kapsamında
üretilen ilk model olan ANKA’nın prototipi 16
Temmuz 2010 tarihinde hangardan çıkarılarak
basına tanıtılmış ve test uçuşlarına başlamıştır.
ANKA İHA, TSK tarafından Gözcü-II Projesi
olarak isimlendirilen TİHA Geliştirme Programı
kapsamında TAI liderliğinde Aselsan, Savronik,
Milsoft, STM, TEI ve SDT gibi Türk Savunma Sanayi
firmalarının katılımı ile yurtiçinde geliştirilmiştir.73
70 Murat Bayar, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü Ülkeyiz”,
Air News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012, Erişim 23
Ekim 2012, http://www.airnewstimes.com/bu-alanda-
dunyada-ucuncu-ulkeyiz-17569-haberi.html
71 NTV, “İsrail’den Alınan İHA’lar İade Edilecek”, 27 Ekim
2012.
72 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
73 İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya
Çalışıyor”
İnsansız Hava Araçları
Türkiye’nin projelendirdiği ve ürettiği MALE
kategorisinde bir operatif İHA olan ANKA’ların
halen test uçuşları devam etmektedir. Otonom
uçuş gerçekleştirebilen, gece ve gündüz keşif
ve gözetleme yapabilen bu araçlarda Mercedes
marka motorlar kullanılmakta, sonraki aşamalarda
motor üretiminin de yerli hale getirilmesi
planlanmaktadır. Seri üretime geçilmesi
durumunda ANKA’ların bir tanesinin 8-10 milyon
dolara mal edileceği öngörülmektedir. ANKA’ların
kendi kategorisinde Heron ve Predator’ler sonrası
en başarılı ve etkili üçüncü model olacağı iddia
edilmektedir.74
ANKA İHA sisteminde deneme ve testlerin uzaması
nedeniyle seri üretim sürecinin ve teslimatların
geciktiği görülmektedir. Savunma Sanayi İcra
Komitesinin Ocak 2012 tarihli Kararı ile ilk seri
üretim süreci başlatılmıştır. İlk aşamada teslim
edilecek ANKA İHA sayısı 10 olarak verilmektedir.
Savunma Sanayi İcra Komitesinin 12 Temmuz
2012 tarihli toplantısında ise ANKA model İHA’nın
daha uzun menzil ve yük taşıma kapasitesine
sahip turbo-prop motorlu versiyonunun ön
tasarım faaliyetleri için TUSAŞ firması İle sözleşme
görüşmelerine başlanması kararı alınmış ve bu
yönde çalışmalara başlanmıştır.75
Türkiye, HALE (Yüksek İrtifa Uzun Uçuş Süreli)
kategorisinde İHA ve Muharip İHA ihtiyacını
karşılamak üzere, 2 uçaktan oluşan bir adet MQ-l
Predator ve dört uçaktan oluşan bir adet MQ-9
Reaper İHA sis­teminin ABD’den FMS kanalından
tedarikine yönelik olarak Şubat 2009 tarihinde
bir istek mektubu göndermiştir. Ancak, 2011
itibariyle satışa iliş­kin herhangi bir bilgilendirme
mektubu DSCA tarafından ABD Kongresi’ne
74 Murat Bayar, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü Ülkeyiz”, Air
News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012.
75 Savunma Sanayi İcra Komitesinin 12 Temmuz
2012 tarihli Kararı için Bkz. http://www.ssm.
gov.tr/anasayfa/hizli/ duyurular/PressReleases/
Documents/2012_1707Ssik.pdf
Bilgesam|Aralık 2012 17
İnsansız Hava Araçları
sunulmamıştır.76 Milli Savunma Bakanı İsmet
YILMAZ Eylül 2011 tarihindeki bir demecinde,77
Predator İHA’ların Haziran 2012’de TSK’ya teslim
edileceğini söylemesine rağmen böyle bir tedarik
2012 yılı Ekim ayı itibariyle gerçekleşmemiştir.
Bu arada bu iki tür İHA sisteminin de silahlı
muharip İHA kategorisinde olduğunu belirtmek
gerekmektedir.
Silahlı ve silahsız İHA’larla ilgili teknoloji üreten
lider ülke 1970’lerden beri ABD ve İsrail olmakla
birlikte,78 son dönemdeki atakları ile Türkiye’nin
bu iki ülkeden sonra bu sistemlere dönük
teknoloji üretiminde üçüncü sıraya yerleştiği ve
ANKA modelinin operatif MALE İHA kategorisinde
dünyanın en iyi sistemi olma iddialarını da görmek
mümkündür.79
TAI’nin mevcut projelerle birlikte ANKA projesinde
yakaladığı başarının Avrupa’da bu alanda pek çok
işbirliğinin önünü de açtığı görülmektedir. TAI ve
Cassidian Air System arasında, Orta İrtifa Uzun
Uçuş Süreli (MALE) kabiliyetli İHA çalışmaları için
stratejik işbirliği yapılması yönündeki mutabakatın
Paris Havacılık Fuarında 22 Haziran 2011 tarihinde
imzalanan Mutabakat Muhtırası ile resmiyet
kazanması, TAI’ye ve ANKA projesinde birlikte
çalışılan firmalara bu alanda Avrupa kapılarını
açan bir gelişme olmuştur. Havacılık ve Uzay
Sana­yinde daha geniş kapsamlı uluslararası ortak­
lık eğilimleri etkisinde ortaya çıkan bu çalışmanın,
farklı sınıflardaki İHA programlarında işbirliği
olanaklarını değer­lendirmek üzere teknoloji ve
bilgi birikimi paylaşımı üzerine yoğunlaşılması
planlanmıştır. Bu işbirliğindeki en önemli nokta
ise, TAI’nin mevcut ANKA İHA programının Avru­
76 İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını
Tanımlıyor”, s.40.
77 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını
Tanımlıyor”, s.40.
78 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.
79 Bkz., Murat Bayar, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü
Ülkeyiz”, Air News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012:
Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni
konuşması, Temmuz 2010.
18 Aralık 2012|Bilgesam
pa’nın muhtemel ihtiyaçlarına yönelik olarak
bu işbirliği üzerinden sunulması olacaktır.
Buna yönelik olarak ANKA’ya uydu haberleş­
mesi kabiliyeti kazandırılması ilk aşa­mada
değerlendirilecektir. Bu işbirliğinin, İsrail ve ABD
çözümlerine rakip olabilecek çözümlerin arayışı
içinde olan Avrupa ülkeleri için önemli bir kapıyı
araladığı değerlendirilmektedir. TAI’nin, Fransa,
Almanya ve İspanya ortaklığı ile yürütülen, MALE
kategorisindeki Talarion İHA programına eş ortak
olarak kabul edilmesi de Türk Savunma Sanayinin
son 10 yılda geldiği yeri göstermesi açısından çok
önemlidir. Bugün Türk mühendislerin de içinde
bulunduğu bir ekip tarafından çalışmaları devam
eden Talarion projesinde ilk test uçuşunun 2014
yılında gerçekleştirilmesi planlanmaktadır.80
SSM’nın son dönemlerde Avrupalı ülkelerle ortak
konsorsiyum arayışlarını ve bu konudaki gelişmeleri,
hem pazar odaklı hem de ortaklıklarla teknoloji
gelişiminde daha hızlı yol alınması amacına bağlamak
gerekmektedir. SSM’nın bu yöndeki amaçlarının
açık ifadelerini 2011-2030 İHA Sistemleri Yol Haritası
içinde bulmak mümkündür. İHA Sistemleri’ne yönelik
yürütülen çalışmalar SSM tarafından özetle 3 ana
kategoride ele alınmaktadır: 81
I. Taktik İHA Sistemleri Geliştirilmesine yönelik platform
dahil bütün alt sistemlerin milli olarak geliştirilmesi,
II. Operatif İHA Sistemleri Geliştirilmesine yönelik platform
ve görev bilgisayarı ile alt sistemlerin, milli olarak yurt
içinde üretilmesi,
III. Stratejik, taarruzi ve muharip İHA Sistemleri için çok
uluslu konsorsiyum programlarına katılım sağlanması.
Türkiye’nin İnsansız Hava Aracı sis­temlerini de içine
alan havacılık sanayi son dönemde hem platform,
hem de alt sistem ba­zında ciddi ilerlemeler
kaydetmiş bulunmak­tadır. Platform tasarımı,
sistem entegrasyonu, sensör geliştirilmesi ve silah
entegrasyonu gibi çok geniş bir yelpazede projeler
başarıyla devam etmektedir. Önümüzdeki
yıllarda, bugün konuştuğumuz projelerin ürünü
olarak envantere alınacak hava sistemleri ile milli
savunma sanayimiz silahlı kuvvetlerimize bir güç
çarpanı oluşturacağı ifade edilmektedir.82
Savunma Sanayi Müsteşarlığının 2011 yılında
hazırladığı “Türkiye İHA Sistemleri Yol Haritası
80 Bkz., Savunma ve Havacılık Dergisi, “ANKA Avrupa’ya
Açılıyor”, 2011/2, Sayı:144, 103-104
81 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.22.
82 Vecdi Gönül, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni
konuşmasından, Temmuz 2010, Aktaran, İbrahim
Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor”
Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81.

(2011-2030)” 83 içinde Türk Silahlı Kuvvetlerinin
göreve yönelik muhtemel ihtiyaçlarını göz önüne
alarak, temel sistem konseptleri ile gerekli
teknolojiler/kabiliyetler belirlenmiş; mevcut ve
gelişen teknolojiler kapsamında kısa-orta-uzun
vade hedefler öngörülmüştür. Doküman bir
yol haritası olmakla birlikte, bu alanda ortaya
konulmuş en kapsamlı bilgileri içeren yayın olma
özelliğini taşımaktadır. Bu anlamda doküman,
savunma sanayi konularında çalışan firma ve
kuruluşlar için bir gelecek ve yatırım projeksiyonu
çizmektedir. İHA Sistemleri Yol Haritasının
hazırlık süreci; tüm kullanıcı, tedarik makamı,
akademik camia ve sanayi ile temel stratejilerin
belirlenmesi noktasında işbirliğini ortaya
koyarken, dokümanın yayını da bu stratejilerin
açık kaynaktan paylaşılmasına hizmet etmektedir.
Yol haritasında, İHA’larla ilgili bir bilgi havuzu
oluşturmak, bu konuda tüm paydaşlar nezdinde
farkındalık yaratmak, ortak bir terminoloji
oluşturmak, mevcut tecrübelerin paylaşılması ve
belirsizliklerin azaltılması temel hedeflerinin de
ortay konulduğu görülmektedir.
Birçok firma, kurum ve kuruluşun da içinde yer
aldığı, yol haritası hazırlık sürecinde ve ortaya
konulan dokümanla; yurt içi sanayi yetenekleri
belirlemek, TSK’nın kaynak planlaması anlamında
önünü açmak amacıyla yatırımları teşvik etmek,
mükerrer yatırımların önüne geçmek, savunma
sanayi alanında birçok firmanın farklı görev
sahalarında görev almasını sağlamak, inovasyon
ve esneklik kabiliyetleri yüksek olan KOBİ’lerin
de İHA Sistemleri geliştirme süreçlerine katılımını
artırmak ve nihayetinde yurt içi sanayi katılımını
yaygınlaştırmak hedeflenmiştir.84
Türkiye’de SSM tarafından 2000’li yılların
ortasından itibaren özgün geliştirme projelerine
ağırlık verilmiş olmakla birlikte, tasarım ve
geliştirme altyapısının çok boyutlu ve uzun
vadeli bir planlama ve uygulamayı gerekli
kılması nedeniyle, öncelikle kullanıcı tarafından
belirlenen ihtiyaçların tedarikine odaklanılmıştır.85
Ancak bu süreçle birlikte, 2004 yılında alınan
stratejik kararın sağlam bir irade ile uygulanması
sonucunda bugün itibariyle Türkiye, yetersiz
olmakla birlikte, harekat ortamında kullanı­lan
164 adet Mini İHA’ya sahip, 20 bin feet irtifada
10 saate yakın uçuş başarısına ulaşmış iki Tak­tik
İHA prototipi (Karayel-Çaldıran) olan ve 30 bin
83 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011.
84 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.19.
85 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.19.
İnsansız Hava Araçları
feet irtifada 24 saat uçması hedeflenen Operatif
uçağının (ANKA) ta­sarım ve imalat aşamalarını
tamamlamış bir ülke konumuna gelmiştir.86
Türkiye biraz da geç kalarak özgün İHA projeleri
geliştirmeye başlamış, bu süreçte ve öncesinde
içeriden ve dışarıdan pek çok engellemeyle
karşılaşmıştır. Tüm yaşananlara rağmen
gelinen noktayı olumsuz değerlendirmemek
gerekmektedir. SSM 2011-2030 İHA Sistemleri
Yol Haritasında, sistem ve teknoloji geliştirme
süreçlerinin zorluğuna dikkat çekilerek bu
konuda gecikmelere de neden olan şu noktalar
vurgulanmaktadır; 87 ilerlemenin aşama aşama
gerçekleştirilmesi, tüm performans ihtiyaçlarının
aynı anda ortaya konulmaması, gerçekçi ve
erişilebilir ihtiyaçların baz alınması ve ilerlenecek
yolda başarısızlıkların da yaşanması. Bu konuda,
General Atomics firmasınca geliştirilen Predator
sisteminin, bugünkü performansına en az 30
yıllık birikim, sayısız kırım ve 400 bin uçuş saati ile
erişilebildiği örnek olarak verilmektedir.
Türkiye’de yürütülen İHA geliştirme projelerinde
ürünü oluşturan ekipman ve standart parçalar
büyük oranda yurt dışından temin edilmektedir.
İHA Sistemlerini oluşturan standart parça ve
ekipmanların yurt içi olanaklarla üretilmesi ve
bu şekilde yurt dışı bağımlılığın azaltılması da
İHA teknolojileri ve özgün projelere dönük olarak
ortaya konan hedefler arasındadır. Savunma
sanayi gelişen Türkiye’nin, bir taraftan özgün
projelere yönelirken diğer taraftan çok uluslu
projelere ve konsorsiyumlara dahil olması, gerek
ihtiyaç duyulan yüksek teknolojili sistemlerin
maliyet etkin bir şekilde kazandırılması, gerekse
ülke sanayine İş payı sağlanması açısından
büyük önem taşımaktadır. Bu durum, savunma
sanayi firmalarının uluslararası pazara entegre
olabilmesi ve rekabet edebilir bir yapıya
kavuşabilmesi bakımından çok önemli bir fırsat
olarak değerlendirilmektedir.88
”Ülkemiz içerisinde geliştirilecek İHA Sistemlerinin diğer
Hava-Deniz-Kara Platformları ile birlikte çalışabilmesi
için standart veri haberleşme sistemlerinin
tanımlanmasına ihtiyaç olduğu görülmektedir.
Bu sistemlerin Ağ Merkezli Harekât konseptine
uygun olarak tasarlanması ve İHA Sistemlerine ve
diğer platformlara uygun şekilde entegrasyonu
gerçekleştirilmelidir. Geliştirilen ve üretilen bu veri
86 Murad Bayar, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni
konuşmasından, Temmuz 2010.
87 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.40.
88 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.40
Bilgesam|Aralık 2012 19
İnsansız Hava Araçları

haberleşme sistemlerinin NATO standartlarına • Geliştirme maliyetlerinin sivil-askeri sektör arasında

uygunluk göstermesi de sağlanmalıdır. Bu amaçla bu
sistemlerin NATO ortak tatbikat ve operasyonlarda
uyumlu bir yapıya sahip olması için, NATO Joint ISR
Grup tarafından yürütülen ve NATO ülkeleri katılımcıları
tarafından oluşturulan ve güncellenen STANAG 7085
çalışmaları takip edilmeli ve yönlendirilmelidir.”89
paylaşılarak her iki taraf için karşılanabilir düzeye
çekilmesi,
• Sektörün, savunma alanında talep yetersizliği olan
dönemlerde sivil ürünlere yönelerek organizasyonel
yapısını en üst düzeyde tutması,

“Ülkemizde İHA’ların haberleşme ihtiyacının mevcut
uydular ile beraber yeni uyduların planlanması ile
gerçekleştirileceği düşünülmektedir. Ticari anlamda,
Türksat uydularının mevcut ve gelecekteki kapasiteleri
kullanılarak, İHA’ların ihtiyacının karşılanması ve
operasyon ihtiyacına göre muhtemel askeri haberleşme
uydularının da kullanılmaya başlanması gerekecektir.
Ticari uyduların kullanımı göz önüne alındığında
İHA’ların muhtemel kullanabileceği bant genişliğine
denk gelebilecek ihtiyacın uyduların üretiminden önce
ilgili kuruluşlar ile birlikte planlanması gerekmektedir.”90
• Halihazırda mevcut olan çift kullanımlı teknolojilerin
kullanım imkânlarının artması ve yenilerinin
geliştirilmesine fırsat sağlanması,
• Lojistik ve eğitim maliyetlerinin azaltılması,
• Sektörün dünyaya açılma fırsatlarının artması,
• Ülke içerisinde teknoloji-ürün-yetenek sağlayıcı
kaynak havuzunun genişlemesi.

Veri Haberleşme Sistemleri farklı katman ve kullanıcıları

baz alan, güvenlik çözümlerini birlikte içeren sistemler
olmalıdır. Bilindiği gibi yurt dışından hazır temin
edilen veri linklerinin temel kısıtı, sistemin çalışma
frekansı, elektronik harp tedbirleri, sinyal modülasyon
tipi, sistemin menzili gibi İHA’nın görev güvenliğini
etkileyebilecek kritik sistem parametrelerinin
gizliliğinin sağlanamamasıdır. Ayrıca hazır temin edilen
sistemlerin arızalanması durumunda ilgili parça ya da
birimin bakım için yurt dışına gönderilmesi sebebiyle
bakım periyodunun uzun sürmesi ve idame giderlerinin
yüksek olması da milli çözümler aranmasının ana
sebeplerindendir.91

SSM’lığının sorumluluğunda yürütülen ve bu bölümde

aktarılan projelerin gerçekleştirilmesiyle, 2030
yılına kadar Türk İnsansız Savaş Uçağı (TİSU)’nı milli
imkânlarla gerçekleştirmek üzere, gerekli teknolojik
altyapının oluşturulması ve yakın zamanda kaynak
planlaması yapılarak fizibilite çalışmalarına başlanması
amaçlanmaktadır.92

Türkiye’de ağırlıklı olarak askeri kullanıma dönük

geliştirilen İHA sistemlerinin, mevcut kullanım alanları
göz önünde bulundurularak, sivil kullanım alanlarının
da öne çıkarılması gerekmektedir. SSM 2011-2030 İHA
Sistemleri Yol Haritasında bu konuya dikkat çekilerek
bu teknolojinin sivil alanda yaygınlaşmasının getireceği
avantajlar şu şekilde sıralanmaktadır:93

89 A.g.e., s.80.
90 A.g.e, s.80
91 A.g.e., s.80
92 A.g.e., s.19.
93 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.37.

20 Aralık 2012|Bilgesam
 İnsansız Hava Araçları

Türkiye’de üretilen veya tedarik edilen İHA’larla ilgili genel envanter durumu aşağıda tablo olarak
verilmiştir.94
Envanter
Model Sınıf Açıklamalar
Sayısı
GNAT 750 Operatif 18 1990’lı yıllarda satın alınan GNAT ve I-GNAT modellerinin
modernizas-yonları düşünülmemiş ve bu İHA’lar büyük oranda
I-GNAT Operatif 6 devre dışı kalmıştır.
Heron İHA’ların teslimi üç yılı geçen gecikmeyle ancak 2010 yılı
Heron Operatif 10 içinde tamamlanabilmiştir. Bu araçların hepsinin faal olduğu
bilinmektedir.
MQ-9 Reaper Stratejik 4 2009 yılında ABD’den talep edilmiş ancak 2012 yılı itibariyle
Yabancı temin edilememiştir.
MQ-1 Predator Stratejik 2
2008 yılında Heron’ların teslimatının gecikmesi üzerine İsrailli
Aerostar Taktik 3
bir firmadan alınmış, bir tanesi kaza kırım sonrası kaybedilmiştir.
1989 yılında envantere girmiştir. Sayısı, özellikleri ve faal olma
Banshee
durumu bilinmemektedir.
Hedef Uçak 1989 yılında envantere girmiştir. Sayısı, özellikleri ve faal olma
Harpy-1 108
Sistemi durumu bilinmemektedir.
2007 yılında envantere girmeye başlamıştır. Faal olarak
Bayraktar Mini 164
kullanılmaktadır.
Mini-
Malazgirt 4 2008 yılında envantere girmiştir. Sayısı bilinmemektedir.
Rotorlu
Yerli
Hedef Uçak 1995 yılında TAI Ar-ge projesi olarak başlamıştır. Aktif envanter
(Envanterde Turna
Sistemi sayısı bilinmemektedir.
Olan)
Hedef Uçak 2004 yılında TAI Ar-ge projesi olarak başlamıştır. Aktif envanter
Turna / G
Sistemi sayısı bilinmemektedir.
Hedef Uçak 1995 yılında TAI Ar-ge projesi olarak başlamıştır. Aktif envanter
Keklik
Sistemi sayısı bilinmemektedir.
2006 yılında KaleKalıp/Baykar tarafından geliştirilmiştir. Aktif
Gözcü Mini
envanter sayısı bilinmemektedir.
Vestel Savunma tarafından 2005 yılında başlayan proje ile
Efe Mini
geliştirilmiştir. Prototip üretimi yapılmıştır.
TAI ANKA Operatif 2004 yılında proje başladı. Henüz TSK envanterine girmemiştir.
Vestel Savunma tarafından 2010 yılında başlayan proje ile
Karayel Taktik geliştirilmiştir. Bir adet Karayel Taktik İHA Sistemi siparişi
verilmiştir.
KaleKalıp/Baykar tarafından geliştirilmiştir. 2011yılında 2 adet
Çaldıran Taktik
Çaldıran Taktik İHA Sistemi siparişi verilmiştir.
Şimşek Hedef Uçak 2009 yılında proje başlamıştır.
Pelikan 2003 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü.
Yerli R-İHA(TAI) Rotorlu Ürün hakkında bilgi bulunamamıştır.
(Envanterde
Baykuş 2003 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü.
Olmayan)
CL-89 1994 yılında proje başladı. Envanterden çıkarıldı
UAV-X1 1990 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü.
Arı Mikro 2005 yılında proje başladı. Prototip üretimi yapıldı.
Güventürk(ODTÜ) 2004 yılında proje başladı. Prototip üretimi yapıldı.
Taktik (ODTÜ) Taktik 2008 yılında proje başladı. Geliştirme aşamasında.
Martı 2004 yılında proje başladı. Ar-Ge projesi ürünü.
Globiha 2006 yılında proje başladı. Sivil kullanım.
Rİha-1 Rotorlu 2007 yılında proje başladı. Geliştirme aşamasında.
Riha-2 Rotorlu 2009 yılında proje başladı. Geliştirme aşamasında.
Deniz Kuvvetleri için gemiye konuşlu ve dikey iniş-kalkış
GİHA yapabilecek İHA modeli için 2013 yılında sözleşme imzalanması
planlanmaktadır.

113 Bu tablo, Savunma Sanayi Müsteşarlığının, “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, adlı
yayınında yer alan tablo diğer kaynaklarla geliştirilerek oluşturulmuştur. Erişim 01 Kasım 2012, s.19, http://www.ssm.
gov.tr/_layouts/images/iha_ ekatalog_web/ index.html

Bilgesam|Aralık 2012 21
İnsansız Hava Araçları
D. İHA’ların Artan Önemi ve
Gelişmeler
Gelecek on yıllık süreç içerisinde dünya İHA
Sistemleri pazarının büyüklüğünün 50 Milyar
Dolar’a ulaşacağı beklenmektedir. Pazarın
yarıdan fazlasını Amerika Birleşik Devletleri
kontrol ederken, bunu Avrupa ve Asya ülkelerinin
izleyeceği öngörülmektedir. Buna paralel olarak,
bu ülkelerdeki İHA Sistemleri geliştirme yatırımları
da artış gösterecektir. Asya’da Çin, Hindistan,
Güney Kore gibi ülkeler kendi İHA Sistemlerini
geliştirme yönünde adımlar atarken, Avrupa’da
Fransa, Almanya, İngiltere gibi ülkeler İHA Sistemi
geliştirmeye dönük çeşitli işbirliği projeleri
yürütmektedir. Büyüyen pazarla birlikte, Avrupa
ve Asya’da talebin daha da artacağı göz önüne
alındığında; Türkiye’nin bu pazardan önemli bir
pay alabilmesi de mevcut gelişmelerle mümkün
hale gelmektedir.95
İHA’lara geleceğin savaşları için devrimsel bir
anlam yüklendiği ve bu yönde bir rol biçildiği
görülmektedir. 1990’lar ile başlayan dönem
uzmanlar tarafından silah sanayi ve muharebeler
için “İHA Çağı” olarak da adlandırılmaktadır. Bazı
analistler ise İHA’ların savaşın dönüşümündeki
muhtemel rolüne barutun bulunması ile eşdeğer
önem atfetmektedir. Bu sistemlerin, yarattığı
avantajlarla geleceğin muharebelerinde pilotlu
uçaklar dahil halen mevcut olan pek çok silah
sisteminin ve askeri yeteneğin yerini alacağı da
öngörülmektedir. Bu öngörüleri normatif bir
kabul olarak görenler96 de dahil hemen herkes
İHA teknolojisinin gelişmesinin mevcut havacılık
sistem ve araçlarında çok kapsamlı bir gelişime
hizmet edeceğine inanmaktadır.
95 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.41-
43.
96 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.
22 Aralık 2012|Bilgesam
Gelecekte gelişmiş dünya ülkeleri silahlı
kuvvetlerinin kullandığı sistemlerin büyük bir
çoğunluğunun insansız sistemlerden oluşması
söz konusudur. Bu nedenle birçok gelişmiş ülke
gelecek 20-25 yılın İHA vizyonunu çizmeye
çalışmaktadır. Günümüzde, 40’tan fazla ülke
tarafından, İHA Sistemi geliştirme ve üretimine
yönelik çalışmalar yürütülmektedir.97
Kuvvet yapısına entegre edilmiş İHA’ların
muharebe yeteneği için bir kuvvet çarpanı
olduğunu görmek gerekmektedir. İHA’ları;
muharebe sahasında komutanların görevini
kolaylaştıran, daha az kuvvet gereksinimi ve
daha az zayiatla, birliklerin daha etkin görev
yapmasına imkan sağlayan araçlar olarak
görebiliriz. İHA’ların son on yılda muharebe
sahasında oynadığı rol dikkate alındığında, bu
araçların temel muharebe yetenekleri arasında
yer alan istihbarat-keşif-gözetleme görevlerine
ayrı bir anlam kazandırdığını da ayrıca belirtmek
gerekmektedir. İkinci Dünya Savaşı ve Soğuk Savaş
döneminin birlik yapısı ve mevcut klasik araçları
ile tanımlanan tüm istihbarat-keşif-gözetleme
konsepti ve talimnamelerinin yeniden yazılması
gerektiği de ayrı bir gerçek durumundadır.
Aralarına son dönemde Türkiye’nin de katıldığı
40’tan fazla ülke İHA teknolojisine sahiptir.
ABD’nin sahip olduğu toplam İHA sayısının 7 bin
civarında olduğunu ortaya koyduğumuzda bu
teknolojinin bugün için ve geleceğin savaşlarına
dönük öne çıkan önemini de vurgulamış oluruz.
ABD Kongresi tarafından yayınlanan bir rapor98
ülkenin sahip olduğu İHA sayısının 2002-2010
yılları arasında 40 kat arttığını göstermektedir.
97 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.19.
98 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for
Congres, January 3, 2012,

ABD Savunma Bakanlığının sahip olduğu İHA’lar
ile pilotlu uçak envanterinin zaman boyutunda
karşılaştırılması da İHA’ların yükselişini ortaya
koyması açısından oldukça çarpıcıdır. 2005
yılı itibariyle insanlı ve insansız toplam uçak
envanterinin %95’i pilotlu uçaklardan oluşurken
2012 yılı Mart ayı itibariyle bu oran gerileyerek
%59 düzeyine inmiştir. 2012 yılı Mart ayı itibariyle
ABD Savunma Bakanlığının sahip olduğu silahlı
ve silahsız İHA sayısı 7 bin 449 iken pilotlu uçak
sayısı 10 bin 767’dir.99 İHA envanterindeki bu
artış; istihbarat, gözetleme ve keşif görevlerinin
bu araçlarla çok daha etkin şekilde yerine
getirilmesinin doğal bir sonucu olarak ortaya
çıkmaktadır. Bu noktada, İHA’ların sadece pilotlu
uçakların değil, bu amaçla çalışan personel
ve diğer sistemlerin görevini de üstlenen bir
araç olarak görülmesi ve değerlendirilmesi de
gerekmektedir.
ABD’de 1954-1999 döneminde bu araçlar için
tahsis edilen toplam bütçe 21 milyar dolar
düzeyindeyken. 1990’lı yıllarda bir önceki on yıla
göre İHA harcamaları üç katına çıkmış ve 2000’li
yıllarda da bu artış devam etmiştir.100 Pentagon’un
İHA’ların temini için ayırdığı bütçe özellikle son
yıllarda katlanarak artmaktadır. Sadece Reaper
ve Predator model İHA’lar için 2010 yılında
ayrılan bütçe 877 milyon dolar iken bu rakam
2011 yılında 1,4 milyar dolara yükseltilmiştir.
Tüm İHA sistemleri için ayrılan bütçe 2000 yılında
284 milyon dolar iken, 2010 yılında bu rakam on
kattan fazla artış göstererek 3,3 ve 2012 yılı için
3,9 milyar dolara yükselmiştir.101 ABD’de dört
farklı kuvvet (deniz, kara, hava ve deniz piyade)
ihtiyacına dönük taktik düzey ve üzerindeki
altı farklı İHA sistemi (RQ-4 Global Hawk, RQ-7
Shadow, MQ-1 Predator, MQ-1C Grey Eagle,
MQ-8 Fire Scout, MQ-9 Reaper) için ayrılan 10
yıllık (2011-2020) bütçenin toplamı 36 milyar 890
milyon dolardır.102
99 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for
Congres, January 3, 2012, s.9.
100 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely
Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic
Vision”, 2005, s.2-3, Erişim 10 Ekim 2012, http://www.
globalsecurity.org/military/library/policy/usaf/afd-
060322-009.pdf
101 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for
Congres, January 3, 2012.
102 Congressional Budget Office based on data from the
Department of Defense’s budget request for 2012,
Selected Acquisition Reports for December 2010, and
Aircraft Procurement Plan: Fiscal Years 2012-2041,
aktaran Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial
İnsansız Hava Araçları
ABD Kara Kuvvetleri geleceğin muharebe
sisteminin bir parçası olarak geniş bir İHA ailesine
sahiptir ve bu envanterini sürekli geliştirmektedir.
ABD Kara Kuvvetleri, özel kuvvetler komutanlığı
ve deniz piyade birlikleri ile birlikte, kuvvet ve
görev yapısının da özellikleri nedeniyle ağırlıklı
olarak çeşitli mini İHA sistemlerini geliştirme
ve envanterine katma çabasındadır. Bu arada
ABD Deniz Kuvvetlerinin sabit kanatlı İHA’larla
birlikte, filolarının korunmasına dönük olarak,
güvertelerden iniş kalkış yapabilecek döner kanatlı
İHA sistemlerine de yöneldiği görülmektedir.103
İHA’ların öneminin her geçen gün arttığı savaş
sanayi sektöründe ve stratejistler arasında,
Türkiye’nin de içinde bulunduğu dokuz
ülkeden oluşan bir ortaklıkta projelendirilen
ve tüm muharebe görevlerini yapacak şekilde
tasarımlanan F-35 Lightning (Şimşek) Müşterek
Saldırı Uçağının pilotlu son savaş uçağı olduğu
yönünde tartışmaların sürdüğünü de hatırlatmak
gerekmektedir. ABD’de uçak üreticisi firmaların,
bugünün pilotlu savaş uçaklarının görevlerini
yerine getirebilecek pilotsuz savaş uçaklarının
yapımına yönelmeye başladığı da görülmektedir.104
ABD ordusu için İHA’ların yükselişi konusundaki
çarpıcı temel hedeflerin 2000’li yıllarla birlikte
ortaya konulduğunu görmekteyiz. 2001 mali yılı
Kongre raporunda, savaş uçağı envanterinin üçte
birinin 10 yıl içinde pilotsuz savaş uçağı olması
yönünde bir hedef ortaya konmuştur.105 İHA’ların
bu yükselişine rağmen, ABD askeri havacılık
bütçesi içerisinde İHA’lara ve sistemlerine (taktik,
operatif ve stratejik düzey) ayrılan payın %8
düzeyinde (2011 için) olduğunu106 da söylemek
gerekmektedir.
2005 ve 2011 yıllarında yapılan karşılaştırmalı
bir araştırma, 2005 yılında dünya genelinde
195 olan İHA geliştirme programı sayısının 2011
yılında 680’e çıktığını göstermektedir.107 İHA’ların
System”, Congressional Research Service (CRS) Report
for Congres, January 3, 2012, s.33, Erişim 11 Ekim
2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R42136.pdf
103 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted
Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”,
2005, s.3.
104 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for
Congres, January 3, 2012, s.27-28.
105 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
Congressional Research Service (CRS) Report for
Congres, January 3, 2012, s.9.
106 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.14.
107 J.R. Wilson, “2011 Worldwide UAV Roundup,”
Bilgesam|Aralık 2012 23
İnsansız Hava Araçları
dünya silah endüstrisinde zırhlı araçlardan sonra
helikopterlerle birlikte, pazar payı olarak ikinci
sırada yer alması108 da sektörün geldiği noktayı
göstermesi açısından önemlidir. Her gün büyüyen
İHA pazarında bu sektörde öncülüğü bulunan
ABD’li firmaların üstünlüğünü devam ettirmemesi
durumunda Avrupa ülkeleri, Rusya, İsrail, Çin
ve Güney Afrika’dan firmaların daha fazla öne
çıkacağı öngörülmektedir. Bu sektördeki yeni
girişim ve rekabet alanlarının (otomatik uçuş,
birden fazla aracın kontrolü, komuta ve kontrol,
haberleşme bant genişliği, farklı motor ve enerji
kaynakları vb.) var olması ve farklı ülkelerin de
bu alanlarda öne çıkmaya başlamasının ABD
endüstrisinin rekabetçi ve sağlıklı olmasına katkı
sağlayacağı da vurgulanmaktadır.109
İHA’lar sahip oldukları elektro-optik kameralar,
sensörler, radarlar ve silah sistemleri ile hem
muharebenin gidişatını değiştirme yeteneğine
sahiptir hem de gerçek zamanlı hedef tespiti
ve muharebe değerlendirme kabiliyetiyle
komutanlara bilgiye erişim noktasında büyük
imkanlar ve esneklikler sunmaktadır.110 Bu
yetenekler, bu teknolojilere sahip olmayan
veya muharebede bu yeteneği saf dışı bırakılan
kuvvetler için ise yukarıdaki avantajların hepsini
risk hanesine taşımaktadır.
Son yıllarda navigasyon ve haberleşme
teknolojilerindeki büyük gelişme ve bu
Aerospace America, March 2011. “Unmanned Aerial
Vehicles Directory,” Flight International, June 21-27,
2005.
108 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) & Türkiye
Savunma Sanayi Meclisi, “Türkiye Savunma Sanayi
Sektör Raporu (2010)”, Ağustos 2011, s.37. Erişim
16 Ekim 2012, http://www.tobb.org.tr/Documents/
yayinlar/Tobb%20 Savunma%20rapor_2011.pdf
109 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.28.
110 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted
Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”,
2005, s.10.
24 Aralık 2012|Bilgesam
gelişmelerin uydu temelli askeri haberleşme
yeteneklerine de yansıması, İHA’ların uzaktan
kontrolünü yeni modellerde mümkün kılmış
ve kullanımını daha pratik hale getirmiştir. İHA
sayılarındaki ve bu araçların önemindeki artışı,
bu teknolojik gelişmeler bazlı değerlendirmek
daha doğru olacaktır.111 Bu sistemlerin Irak ve
Afganistan başta olmak üzere pek çok çatışma
ortamında kullanılması ise araçların verimliliği
ve etkinliğinin kanıtlanması ve tüm ordularda
yaygınlaşması sonucunu doğurmuştur.
Çok sayıda savaş uçağı satın almak, ekonomik
krizlerin sıklıkla yaşandığı dünyada büyük ve zengin
ülkeler için bile oldukça maliyetli projeler haline
gelmiştir ve çok büyük bütçeler gerektirmektedir.
Son on yıl içerisinde İHA’lara gösterilen rağbet,
hava kuvvetlerinin bazı görevlerini de yapacak
daha düşük maliyetli alternatif sistemlere
yönelmenin bir sonucu olarak yorumlanabilir.
Bu noktada, maliyet avantajı yanında pek çok
görev için İHA’ların pilotlu uçaklara göre çok
daha etkili sistemler olabildiğini de vurgulamak
gerekmektedir.
İHA’ların son on yılda ve özellikle Irak ve
Afganistan’da beklentileri aşan üstün performansı
ve işlevselliği sonrası, F-35 savaş uçaklarının
karmaşık yapıları ve yüksek temin ve işletme
maliyetleri nedeniyle Predator ve Reaper model
İHA’lar ile karşılaştırılması112 bile havacılıkta yeni
bir dönemin işaretlerini ortaya koymaktadır.
Bunun yanında, son on yılda İHA’ların kullanıldığı
savaşları eşit güçlerin konvansiyonel temeldeki
bir mücadelesi değil, denk olmayan güçler
arasındaki düzensiz ve asimetrik bir savaş olarak
tanımlamanın daha doğru olduğunu kabul
edersek, bu mücadeleleri esas alarak İHA’ları
savaş uçaklarının bir ikamesi olarak görmenin
de çok gerçekçi olmadığı söylenebilir. Diğer
taraftan İHA sistemlerinin düzensiz çatışma ve
muharebeler için vazgeçilmez ve savaş uçakları
ile karşılaştırılamaz avantajlar sunduğunu da
vurgulamak gerekmektedir.
D.1. İHA Sistemlerindeki Gelişmeler
Geleceğin İHA sistemlerini yaratma ve bu
sistemleri geliştirme noktasında ana ar-ge
konularının ne olduğu, en temel ilgi alanlarından
birisi durumundadır. ABD Kongresi için hazırlanan
2012 yılına ait bir rapor113 ile ABD Savunma
111 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.1.
112 Bkz., Thomas P. Ehrhard, “An Air Force Strategy for the
Long Houl”, 2009, s.44.
113 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.16.

Bakanlığına ait farklı bir rapor114 İHA araştırmaları
ve yatırımları için aşağıdaki beş temel konuya
işaret etmektedir:
 Birlikte çalışabilirlik / ortak kullanılabilirlik
(interoperability)
 Güvenilirlik
 Otonomi
 Motor sistemleri / teknolojileri
 Faydalı yükler ve silah sistemleri
Birlikte Çalışabilirlik / Ortak Kullanılabilirlik
(interoperability)
Büyük bir muharebe alanında gerçekleştirilen
müşterek bir harekatta farklı kuvvetler tarafından
kullanılan sayısız İHA yer sistemleri arasında
kesintisiz bir iletişim ve senkronizasyon olması
ve bu sistemlerin bir diğeriyle yapı ve teknolojik
olarak uyumlu olması yanında farklı kuvvetlerin
ihtiyaçları temelinde ortak kullanılabilmesi
gerekmektedir.
Bu gereklilik, iletişim sistemlerin etkin kullanım
düzeyini belirleyen temel esastır. Bir İHA
sisteminden elde edilen verinin başka sistemler
ve İHA sistemleri ile paylaşılması, belirli alanlara
ve tehditlere karşı durumsal bir farkındalığı
beraberinde getirmektedir. İHA sistemlerinin
senkronize olarak etkin şekilde yönetilmesi ve
bilgi paylaşımı konusunda iletişim hatlarının
uydu haberleşme linkleri üzerinden yapılması
çok büyük avantajlar yaratmakta ve sistemlerin
etkinliğini artırmaktadır. Veri yoğunluğundan
114 Dyke Weatherington, “Future of Unmanned Aircraft
Systems in Fiscally Constrained Environment”, 2011,
Erişim 12 Kasım 2012, http://events.aviationweek.
com/html/dtar11/0217_keynote_Weatherington.pdf
İnsansız Hava Araçları
bağımsız ve limitsiz daha geniş bir band genişliği
imkanı sunan uydu haberleşme sistemleri diğer
taraftan daha fazla veri hareketliliği ve yoğunluğu
da getirmektedir. İHA sistemleri arasında farklı
araç ve sistemler arası arayüzler ile bilginin
paylaşımı ve koordinesi de gerekmektedir.115
Güvenilirlik
Geleceğe dönük İHA çalışmalarında öne alınan
ikinci konu olan “güvenilirlik”, araçların kaybı
ile sonuçlanan kazaların azaltılmasına dönük
tedbirlerin üretilmesidir. Pilotlu uçaklara göre
daha ucuz olsa da taktik düzey ve üzerindeki
İHA’lar kaybedilmesi göze alınamayacak kadar
(10-20 milyon dolar) pahalı araçlardır.
İHA’ların kaza kırım oranları genel olarak pek çok
pilotlu uçak modeline göre daha yüksektir.
ABD’nin envanterinde olan ve Afganistan’da
yoğun olarak kullanılan Predator ve Reaper model
İHA’ların birim fiyatları 3-5 milyon dolar
civarındadır. ABD’nin Irak ve Afganistan’da
kaybettiği Predator ve Reaper model araçların
toplam sayısı 38’dir. İlave 9 araç da ABD’de
eğitimler esnasında kaybedilmiştir.116 İsrail’in
Beka vadisinde Suriye’ye karşı yürüttüğü 1982 yılı
harekatında kaybettiği İHA sayısı bilinmemekle
birlikte, NATO birliklerinin Yugoslavya savaşında
22 aracını kaybettiği bilinmektedir.117 Bu kayıplar
düşünüldüğünde, araçlarla ilgili öne alınan
“güvenilirlik” prensibinin önemi daha fazla öne
çıkmaktadır. Bu önemi nedeniyle; personel hatası,
mekanik veya elektronik sistem hataları ve
düşman unsurlarının etkili olabildiği kaza kırım
sayısının azaltılması, yeni nesil araç temini,
üretilmesi ve kullanımında dikkate alınabilecek
tedbirleri öne çıkarmaktadır.
115 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.16.
116 Bkz., Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
s.17-18.
117 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs”
JFQ Winter 2002-03 s.118.
Bilgesam|Aralık 2012 25
İnsansız Hava Araçları
Seçilmiş Araçların Kaza Oranları (2005)
(100.000 Uçuş Saati İçin)
Araç Tipi Araç Adı Kaza Oranı
İHA Predator 20
Hunter 47
Global Hawk 88
Planeer 281
Shadow 191
Pilotlu Uçak U-2 6,8
F-16 4,1
Kaynak : DOD’s 75 UAS Roadmap 2005-2030, p.75
Bazı pilotlu uçak ve İHA modellerinin her 100
bin uçuş saati için 2005 yılı kaza kırım oranları
yandaki tabloda verilmiştir. 2010 yılında
yayımlanan farklı bir rapor118 Her 100 bin uçuş
saati için Predator’lerin kaza kırım oranını 7,5
olarak vermektedir. Bu durumu yeni gelişmeler
ve tecrübeler temelinde azalan kaza kırımı
olarak değerlendirmek mümkündür. Bu yeni
oran, Predatorlerin kaza kırım oranının F-16
savaş uçaklarının oranına (4,5) yaklaştığını
göstermektedir. Verilen oranlar esas alındığında,
havada kalış süresi daha uzun olan taktik düzey
ve üzerindeki İHA’ların kaza kırım oranlarının
daha düşük olduğu görülmektedir. Bunun temel
nedeni, havacılıkta uçuş için en yüksek riskin iniş
ve kalkış aşamalarında yaşanmasıdır. Gelecekte
İHA’ların uçuş saatlerinin artması bu araçların
kaza kırım oranlarını da düşürecektir.
Otonomi
Geleceğin İHA hedefleri ve yatırımları için
öngörülen üçüncü öncelikli konu başlığı
“otonomi” olarak ifade edilmiştir. Bu özellik,
müdahalesiz olarak otonom iniş-kalkış ve uçuş
118 Bkz. Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ
Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number
28, p.652-676, (p.668), Erişim 28 Eylül 2012, www.
cqresearcher.com
26 Aralık 2012|Bilgesam
yeteneğidir. Pek çok teknolojik gelişmenin
bir sonucu olarak, insan müdahalesi olmadan
uçabilecek otomatik pilot sistemine sahip İHA
sistemleri üzerinde çalışılmakta ve bu konu farklı
platformlarda tartışılmaktadır. Bu teknoloji ile
birlikte; motor, hidrolik, elektronik ve havacılık
sistemlerinde ortaya çıkan ilave maliyetler,
bu araçları aynı model olup otomatik pilot
özelliğine sahip olmayanlara göre çok daha
maliyetli bir konuma getirmektedir. Bu araçların
yetenekleri temelindeki gelişmeler, gelecekteki
askeri operasyonların ve muharebelerin şekli
ve tabiatı üzerine önemli pek çok tartışmayı da
gündeme getirmektedir. Bu teknolojik yeteneğin
uluslararası güvenliği nasıl etkileyeceği ise temel
tartışma konularından birisidir.119
“Tehlikeli veya yüksek riskli olan, insan
odaklanmasının zayıflayacağı derecede uzun
süreli, aşırı dikkat sarf etmeyi gerektiren
durumlarda veya monoton görevlerde İHA
Sistemlerinin kullanımı, uzun zamandır üzerinde
yoğun olarak çalışılan ve uygulama alanı bulan
bir konudur. Terminoloji konusunda süregelen bir
tartışma olsa da; gerçekte, insansız sistemlerde
“insan” kavramı, döngü içinde her zaman
mevcuttur. Ancak, operatör; insansız aracın görevi
ile ilgili komuta, kontrol, izleme ve değerlendirme
işlevlerini; çoğunlukla yerde, bazen başka bir
araçta görev yaparak yerine getirir, İnsansız araç,
sahip olduğu özerklik (otonomluk) seviyesine
göre görevini müdahale olmaksızın yerine getirir.
Teknolojinin ilerlemesi ve güvenilir alt sistemlerin
üretilmesi ile bu seviye çok üst düzeylere
ulaşmış ve insansız araçlar, hareketlerini ve hatta
görevlerini kendi kendilerine kararlar üreterek
(hatta en uç noktada “öğrenerek”) sürdürebilir
hale gelmektedir. Böylece insansız araçlar,
uzaktan yönetilen makineler olmaktan, robotik
sistem olmaya doğru yönlenmişlerdir.”120
119 David Glade, “Unmanned Aerial Vehicles: Implication
for Military Operations”, Air War College, Center for
Strategy and Technology, Occasional Paper No.16,
s.1,5, July 2000, Erişim 17 Ekim 2012, http://www.
au.af.mil/au/awc/ awcgate/cst/csat16.pdf
120 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, s.25.

Normalde, bir İHA aracı iki yer operatörü
tarafından kullanılmaktadır. Bir operatör
aracın uçuşundan sorumlu iken, diğeri aracın
faydalı yüklerinden ve bunların yönetilmesi ve
kullanılmasından sorumludur. Bu uygulama
temel problemlerden birisi olarak görülmüş ve bu
konuda ortaya yeni hedefler konmuştur. Oto-pilot
sistemleri ile uçabilen ve bir operatörün birden
fazla İHA’yı kontrol edebildiği İHA sistemleri
ana hedeflerden birisi olarak tanımlanmıştır. Bu
hedefler İHA kontrol sistemleri konusunda önemli
ve maliyetli teknolojik yatırımlar yapılmasını
zorunlu kılmaktadır.
Yeni nesil İHA Sistemleri birbirleriyle haberleşerek
çalışan çok sayıda hava aracı içerecektir. Bu
sistemler, boyutları belirli görevlere göre
tanımlanabilecek ve yeniden yapılandırılabilecek
parçalardan oluşacaktır. Ayrıca, askeri açıdan,
bu çok sayıda İHA’nın az sayıda personel
tarafından ve tek merkezden kontrol edilebilmesi
hedeflenecektir. İHA’ların gelişimi konusundaki
bu yeni akım, çeşitli görevleri icra edebilir
yetenekte ve kapasitelerdeki farklı araçların
İnsansız Hava Araçları
nasıl etkili şekilde kontrol edilebileceğini anlama
ihtiyacını doğurmuştur. İHA’ların sınırlı algılayıcı
kapasiteleri nedeniyle, ortak kontrol daha çok
birbirine yakın olan uygun İHA’lar arasında
güvenilir olmaktadır.121Tanımlanan bu ihtiyaç,
otonom iniş-kalkış ve uçuş yapabilen İHA’lara
duyulan ihtiyacı gelecekte bugünden daha fazla
gündeme getirecektir.
Özellikle daha üst seviyede otonomi geliştirilmesi,
insanlı ve insansız sistemlerin birlikte çalışabilirlik
kazanması, üzerinde algılama ve çarpışmayı
engelleme sistemleri bulundurması, halihazırdaki
standart görev tanımları dışında hücuma dayalı
kabiliyet ve birden fazla rol üstelenebilme
yetenekleri göstermesi istenmektedir. Stratejik
açıdan, İHA Sistemleri uçuş kontrol sistemlerinde,
halihazırdaki insanlı sistemleri baz alınarak yapılan
temel tasarımların çok dışına, özellikle yüksek
manevra kabiliyeti (insan/pilot sınırlarının çok
üstünde) tasarımlara geçilmesi hedeflenmektedir.
Seyrüsefer sistemlerinin artık temel pozisyon,
yönelim ve hız algılama rolünün dışında konum,
yer, durum ve çevre algılama özellikleriyle
donatılması çalışmaları devam etmektedir.122
121 A.g.e., s.83.
122 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, s.85
Bilgesam|Aralık 2012 27
İnsansız Hava Araçları
Tamamen otomatikleştirilmiş İHA araçlarının
operasyonlarda kullanılması, güvenlik temelli
beklenmedik durumların ortaya çıkmasına
da neden olabilmektedir. Silahlı İHA’lar için
hedef tespitindeki hatalar bu duruma örnek
olarak verilebilir. Hatta bu sistemlerin belirsizlik
durumunda veya basit program hataları nedeniyle
dost kuvvetleri veya sivilleri hedef alması da
olası bir durum olarak ortaya çıkabilmektedir.
Farklı bir beklenmedik durumun Global Hawk
modelinin testinde ortaya çıktığı görülmektedir.
Bu test uçuşunun iniş aşamasında, hava kontrol
kulesinin uçuş yoğunluğu nedeniyle Global Hawk’ı
bekletmek istemesi, yer kontrol biriminin devreye
girmesine neden olmuş ve müteakiben araç tekrar
otomatik pilota geçerek inişi gerçekleştirmiştir.123
Pilot veya operatör desteği olmadan uçabilen
otonom düzeyi yüksek İHA sistemlerinin nihai
hedefi, İnsansız Savaş Uçağı (İSU) modellerine
sahip olmaktır. “İSU sistemleri karmaşıklık ve
bu karmaşıklığın getirdiği ağır gereksinimlerden
ötürü halen tüm dünyada uzun vadede
gerçekleştirilecek bir hedef olarak gösterilmekte
ve bu hedefe ulaşmada nispeten daha küçük
ölçekli projelerin finanse edildiği görülmektedir.
Benzer yaklaşımın Türk insansız Savaş Uçağı (TİSU)
için de izlenmesi öngörülmektedir. Yüksek irtifa,
yüksek sürat, yüksek ivme ve yüksek otonomi
içeren muharip insansız hava araçlarına yönelik
dünyada hali hazırda X-47A Pegasus, Phanîom
Ray, Taranis, nEUROn, vb. deneysel hava aracı
çalışmaları yürütülmektedir.”124
123 David Glade, “Unmanned Aerial Vehicles: Implication
for Military Operations”
124 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, s.7.
28 Aralık 2012|Bilgesam
İHA takımlarının insanlı platformlar ile birlikte
kullanımları bir problem alanı olarak ortaya
çıkmaktadır.125 Otonom harekât yetenekleri
tasarlansa da geliştirilen İHA’ların tek başlarına
veya takımlar halinde var olan insanlı platformlar
ile görev icra edebilecek yeteneklere sahip
olmaları gerekliliği önemini korumaktadır.
Bu insanlı ve insansız sistemlerin birlikte
çalışmaları kendine has denetim ve koordinasyon
problemlerini de ortaya çıkarmaktadır.126
Otomatik iniş-kalkış sistemlerini otonom
uçuş sistemlerinin bir ayağı olarak düşünmek
gerekmektedir. Günümüzde İHA’ların iniş ve
kalkış yöntemleri manuel olarak özel eğitilmiş
pilotlar tarafından gerçekleştirilebildiği gibi, bu
yöntemleri otomatikleştiren sistemler tarafından
da yapılabilmektedir. Operatörün hava aracının
uçtuğu yükseklikteki değişken hava şartlarını
birinci derecede hissedememesi ve bulunduğu
pozisyonu net olarak bilememesi operatör
kontrollü iniş için zorlayıcı parametrelerdir.
Nispeten büyük boyutlardaki İHA’ları indirip
kaldırabilmek için gerekli olan yetişmiş pilotların
her boyuttaki sistemde kullanımı, bu değerli insan
kaynağının bir anlamda İsrafına yol açmaktadır, iyi
tasarlanmış bir Otomatik İniş Kalkış Sisteminin varlığı,
operatör hatalarının ve operasyonel sınırlamaların
önüne geçebilmektedir.127
125 M. Valenti vd., “Implementation of a Manned Vehicle-
UAV Mission System”, AIAA Guidance, Navigation and
Control Conference, 16-19 Ağustos 2004, Rhode Island.
126 Hüseyin Bacanak vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı
Simülasyonları için Altyapı Çözümü” Kara Harp Okulu
Savunma Bilimleri Dergisi, Mayıs 2012, 11 (1), 81-89.
s.83-84
127 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7,

İnsansız Hava Araçlarının harekat ortamında
kullanılmaya başlamasından bugüne, birden fazla
İHA’nın birlikte kullanımı, İHA takımlarının hatta
İHA sürülerinin oluşturulması tartışılagelmektedir.
Tek İHA ile yapılacak harekattan, çoklu İHA ile
yapılacak harekata doğru, seçilecek denetim
mekanizmaları, tasarlanacak otonomi düzeyleri
ve öz denetim algoritmaları karmaşıklaşmaktadır.
Bir yandan birbirlerinden oldukça farklı
yeteneklerde ve özelliklerde İHA’ların geliştirildiği,
öte yandan da geliştirilen bu platformların keşif,
gözetleme ile başlayıp hava-yer, hatta hava-
hava muharebelerindeki rollerinin tasarlandığı
bu günlerde, tekli ve çoklu İHA’ların harekat
senaryolarındaki etkinliklerinin çözümlenmesine
imkan sağlayacak simülasyonların öneminin
arttığı ve bu konunun aynı zamanda bir problem
alanı olarak öne çıktığı değerlendirilmektedir.
Simülasyondaki unsurların ortam etkileşimlerinin
çözümlenebilmesi ve taktik resmin sunulabilmesi
için Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından
desteklenmesine de ihtiyaç duyulmaktadır.128
İHA sistemleri, araç tipine, irtifaya ve kamera
özelliklerine bağlı olarak değişmekle birlikte,
düşünülenden çok daha dar bir bant genişliğinde
araziyi tarayabilmektedir. Bu durum ise az
sayıda araç ile büyük alanların taranması ve
veri toplanmasını imkansız kılmaktadır. Bu
zafiyet durumu, araç sayısının yeterli olmadığı
durumlarda, belirli kritik alanların belirli sürelerle
gözetlenmesi yöntemiyle aşılmaya çalışılmaktadır.
Bu temel problem alanında çözümler üretmek
maksadıyla farklı yüksekliklerden, aynı anda
Erişim 01 Kasım 2012, s.127, http://www.ssm.gov.tr/_
layouts/images/iha_ ekatalog_web/ index.html
128 Hüseyin Bacanak vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı
Simülasyonları için Altyapı Çözümü”, s.81.
İnsansız Hava Araçları
on kilometre kare ve çok daha büyük alanları
gözetleyebilecek kamera sistemlerinin
geliştirilmeye çalışıldığı da görülmektedir.
İHA’lar zaman içinde sadece uzaktan kumanda
edilebilen uçaklar olmaktan çıkmış, kendi rotasını
çizebilen ve kendilerine atanan görevleri icra
edebilen akıllı platformlara dönüşmüşlerdir.
Çevresini, tehditleri hedefleri ve bölgenin
coğrafi durumunu algılayan İHA’ların iki nokta
arasında rotalarını çizebilmeleri için grafik arama
veya evrimsel algoritmalar gibi yöntemleri
kullanan birçok rotalama algoritması çalışması
da yapılmıştır. Çoklu İHA görevlerinde kullanılan
İHA’lar ise çevre algılama ve rotalama yetilerinin
yanı sıra haberleşme ve koordineli hareket etme
yeteneklerine sahip olabilmektedir.129
Motor Teknolojileri
İHA’ların geliştirilmesi ile ilgili dördüncü ana başlık
ise yakıt ve enerji sistemlerini de kapsayan motor
teknolojileri alanındadır. Bu alandaki teknolojik
gelişmeler, araçların daha uzun süreler havada
kalmasını mümkün kılacak, daha az problem
yaratacak ve daha az müdahaleye ihtiyaç duyacak
özelliklere kavuşmasını hedeflemektedir.
129 Hüseyin Bacanak vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı
Simülasyonları için Altyapı Çözümü” s.83.
Bilgesam|Aralık 2012 29
İnsansız Hava Araçları

Daha uzun süreler havada kalış sağlayan yakıt

hücreleri, bunu destekleyen biyolojik model
temelli aerodinamik yüzeylendirmeler ve yüksek
özellikli hafif bileşenlere dönük laboratuvar
çalışmaları, uçuş sürelerini uzatan, İHA
teknolojileri ile ilgili bütünleşik alanlar olarak
öne çıkmaktadır. Algılama ve kaçınma sistemleri
ile mikro aviyonik ve seyrüsefer sistemleri, itki
ve yakıt sistemleri ile birlikte, İHA sistemleri
pazarında takip edilmesi gereken teknoloji
alanları olarak öne çıkmaktadır.130

İHA sistemleriyle ilgili bir diğer araştırma konusu

İçten yanmalı motorlara sahip İHA’lar için
uçuş süresini belirleyen temel faktör, yakıt
taşıma kapasitesidir. Bu araçlara havada yakıt
ikmali yapacak ve uçuş sürelerini uzatacak
sistemler geliştirilmeye devam edilmektedir.
Bunun yanında herhangi bir yakıt ikmaline
ihtiyaç duymayacak, güneş enerjisi ile çalışan
İHA projeleri de yürütülmektedir. Gelişmiş
Savunma Araştırma Geliştirme Ajansı (Defense
Advanced Research Projects Agency_DARPA) 5
yıl boyunca yere inmeden havada kalabilecek
“Vulture” adlı bir İHA projesini başlatmıştır. 450
kilo olması düşünülen araç 60.000 ila 90.000
feet arasında bir irtifada uçabilecektir. Bu yeni
sistem dünya alt yörüngesinde uçmasına rağmen
hareketi yörüngesel mekanikler tarafından
düzenlenmemektedir. Buna rağmen aracın uçuş
saati de düşünüldüğünde bir uydu gibi görev
yapacağı öngörülmektedir.131 Projenin 2010 yılında
Boeing firması ile yapılan bir anlaşma ile hayata
geçirilmiş, ancak 2012 yılında durdurulmuştur.132
130 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.7.
131 Infoniac, “Vulture-The Unmanned Aircraft Able to
Stay in the Air for 5 Years” March 5, 2008, Erişim 16
Ekim 2012, http://www.infoniac.com/hi-tech/vulture-
unmanned-aircraft-able-stay-the-air-for-years.html
132 Wikipedia, “DARPA Vulture”, Erişim 16 Ekim 2012,
http://en.wikipedia.org/wiki/DARPA_Vulture
hipersonik (ses hızının beş katı ve üzeri) hıza
ulaşacak yeni sistemler geliştirmektir. Ses hızı
(mach) saatte 1224 km’lik bir mesafeye ve
hipersonik hız ise saatte 6120 km mesafeye
denk gelmektedir. Bu sistemleri geliştirmekteki
temel amaç, çok uzak mesafeleri dakikalar
içerisinde kat ederek hedefini bulacak ve imha
edecek bir yeteneğe kavuşmaktır. Son birkaç
yıldır üzerinde çalışılan X-51A Waverider aracı
ile yapılan testlerde beş ses hızı (mach) sınırı
birkaç defa aşılmış ancak bazı araçlar da testlerde
kaybedilmiştir. Scramjet tipi motor taşıyan ve B-52
bombardıman uçağından bırakılmak suretiyle
kullanılan bu araç en son 2012 yılında 6 mach
değerinin aşılması amacıyla test edilmiş, uçuş
başarısızlıkla sonuçlanmış ve araç kaybedilmiştir.
Elde kalan son prototipin test amaçlı kullanılıp
kullanılmayacağı ise bilinmemektedir.133
Bu proje dışında Boeing de dahil farklı firmaların
hipersonik hızda araçlar geliştirme çabasında
olduğu da görülmektedir. Bu konuda verilebilecek
bir diğer örnek ise Kasım 2011 ayı içinde prototipi
ile test uçuşu yapılan “Advanced Hipersonic
Weapon-AHW” olarak adlandırılan modeldir. Bu
sistem ile konvansiyonel olarak silahlandırılmış
133 The Guardian, “US Air Force’s Hypersonic Test Aircraft
Fails During Attempt to fly at Mach 6” 15 August 2012,
Erişim 11 Eylül 2012, http://www.guardian.co.uk/
world/2012/aug/15/us-air-force-hypersonic-aircraft

30 Aralık 2012|Bilgesam
 İnsansız Hava Araçları

füze kapasitesinin geliştirilmesinin hedeflendiği

görülmektedir. Test uçuşlarında 5 mach hız
değerinin üstüne çıkan bu silah sistemi ile
dünyanın herhangi bir yerindeki en uzak hedefin
iki saatten daha kısa sürede vurulabilmesi
hedeflenmektedir. “Boost-glade” ve “Scramjet”
teknolojilerinin kullanıldığı bu silah sistemlerinin
test uçuşları ile aerodinamik yapı, navigasyon,
kontrol ve ısı koruma teknolojileri ile ilgili testlerin
yapıldığı açıklanmıştır.134 Bu konudaki benzer bir
diğer model ise 2011 yılında bir test uçuşunda
kaybedilen Falcon HTV-2 modelidir.135 Silahsız İHA’ların savunma yeteneklerine sahip
olmadıkları bilinmektedir. Havadan karaya füze
Faydalı Yükler ve Silah Sistemleri sistemleri monte edilse de gerçekte şu an itibariyle
SİHA’ların da kendilerini savunma konusunda
Son dönemde silahlı İHA sistemlerinin artan donanım sahibi olmadığı görülmektedir. Son 10 yıl
önemi, bu araçların sayısının artırılması çabasını içindeki uygulamalarında, görev yapılan ülkeler ve
da beraberinde getirmiştir. ABD yapımı silahlı hedef alınan düşman unsurların sahip olduğu silah
İHA’larda kullanılan temel sistemin Hellfire sistemlerinin SİHA’lar için tehdit teşkil etmemesi,
füzeleri olması ve bu füze sistemini büyüklüğü bu araçlarda faydalı yükler içerisine savunma tarzı
ve ağırlığı, faydalı yük sınırlaması nedeniyle sistemlerin yerleştirilmesini gereksiz kılmıştır.
sadece belirli birkaç modelin silahlandırılmasına SİHA’lara özel durumlarda ve gerekli olduğunda
imkan sağlamıştır. Buna da bağlı olarak bugün savunma sistemlerinin yerleştirilmesi
ABD’nin envanterinde bulunan askeri maksatlı mümkündür ve bu konuda örnekler de
İHA sistemlerinin %97’si silahsız İHA’lardır. Ve bulunmaktadır. 2003 yılı Mart ayında İkinci Körfez
silahlı İHA sayısı 250 civarındadır. Daha küçük Harekatı’nda bir Predatörün Irak savaş uçağı
füze ve mühimmat sistemlerinin geliştirilmesinin ile karşılaştığı ve sahip olduğu havadan havaya
bu yeteneği daha küçük İHA’lar için de mümkün Stinger füzesini vurulmadan önce ateşlediği
kılacağı düşüncesinden hareketle firmalar rapor edilmiştir.137 Bu örnek de göstermektedir
yeni füze ve mühimmat modelleri üzerinde ki; bugüne kadar ki kullanım amaçları hava
çalışmaktadır. Bunlardan birisi de Raytheon muharebesi olmayan SİHA’lar, bu konuda pek
firması tarafından üretilen Griffin isimli küçük çok dezavantajı bulunmakla birlikte, istendiği
taktik mühimmattır (Small Tactical Munition- takdirde özel durumlarda ve sınırlı amaçlarla hava
STM). 65 cm boyu ve altı kilo ağırlığı ile öne çıkan muharebelerinde de kullanılabilir veya en azından
bu yeni mühimmat ve benzeri yeni ürünler, daha modifiye sonrası bu tarz karşılaşmalarda kendini
küçük boyuttaki pek çok İHA modelinin silahlı hale savunabilir. Yukarıdaki örneğin, bu yeteneğin
getirilmesini ve bu sayede silahlı İHA sayısının bir ön adımı olarak değerlendirilmesi de yanlış
artırılmasını da sağlayacaktır.136 olmayacaktır. SİHA’ların savunma sistemlerine
sahip olması durumunu, görev ve sınırlı faydalı
134 Bkz., John Reed, “Army Succesfully Tests Hypersonic yükler için bir öncelik meselesi olarak görmek
Weapon Design”, Defensetech, November 17, daha doğru olacaktır.
2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defensetech.
org/2011/11/17/army-successfully-tests-hypersonic-
weapon-design/
135 Bkz., Carlo Munoz, “DARPA Loses Contact With
Hypersonic Weapon:Again”, AolDefense, August
11, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense.
aol.com/2011/08/11/darpa-loses-contact-with-
hypersonic-weapon-again/
136 Bkz., Defense Update, “Griffin Small Tactical Munition
(STM)”, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense-update.
com/products/g/31122010_griffin_sgm.html; Defense
Review, “Raytheon Small Tactical Munition”, Erişim
12 Kasım 2012, http://www.defensereview.com/
Away From Drone War”, July 13 2012, Erişim 12 Kasım
raytheon-small-tactical-munition-stm-laser-guided-
2012, http://www.wired.com/dangerroom/2012/07/
mini-gluide-bombprecision- guided-munition-with-
small-drone-missile-soon/#more-86329.
semi-active-laser-seeker-and-gpsins-guidance-for-
close-air-support-cas-and-ground-attack-missions/; 137 David Fulghum. “Predator’s Progress.” Aviation Week
Spencer Ackerman, “Tiny 2-Foot Bomb Could Be Months & Space Technology, March 3, 2003.

Bilgesam|Aralık 2012 31
İnsansız Hava Araçları
Textron Savunma Sistemleri tarafından üretilen
ve bir İHA türü olan ve 2012 yılında basında yer
alan BattleHawk isimli uçan bomba, İHA sınıfı
içinde değerlendirilmesi tam olarak doğru olmasa
da, bahsedilmesi gereken farklı çalışmalardan
birisidir. Gizlenen düşman unsurlarını bularak ve
hedef bölgesinde patlayarak etki yaratan bu araç,
tüp şeklindeki özel bir lançerden fırlatılmakta
ve elektrik motoru ile çalışmaktadır. Burun
bölgesindeki bir video kamera ile görüntü alarak
yer birliklerince uzaktan komuta ile uçurulan araç
hedef bölgesinde infilak ettirilerek parça tesirli bir
etki yaratılmaktadır. 30 dakika havada kalabilen,
saatte 60 mil hıza ulaşabilen ve konvansiyonel
piyade birlikleri için tasarlanan bu bomba İHA
hafif zırhlı araçlara karşı da kullanılabilmektedir.138
BattleHawk modeline benzer başka bir İHA modeli
ise, sırt çantasında lançeri ile birlikte taşınabilen
ve tek er tarafından kullanılabilen Switchblade
minyatür saldırı aracıdır. Kısa mesafelerde
kullanılan, hassas ve etkili vuruş yeteneğine sahip
bu araç taktik alanda özel operasyonlar için sniper
kadar etkili bir silah sistemi olarak görülmektedir.
2008 yılında ilk testleri yapılan ve 2010 yılında
projesi ödüllendirilerek desteklenen bu araç,
görüş ufkunun ötesi için keşif ve gözetleme
görevini de üstlenebilmektedir.139
Farklı Yetenekler
Bu araçlarla ilgili pek çok konuda olduğu gibi
İHA’ların büyüklükleri temelinde de pek çok
araştırmanın yürütüldüğü bilinmektedir. Bir
taraftan savaş uçaklarının görevini üstlenecek
büyük İHA projeleri yönetilirken diğer taraftan
138 Matt Cox, “Textron’s Remote-Controlled Flying Bomb”,
September 19, 2012, Erişim 21 Eylül 2012, http://
defensetech.org/2012/09/19/textrons-remote-
controlled-flying-bomb/
139 Defense Update, “Switchblade-Miniature Killer Drone”,
Erişim 12 Kasım 2012, http://defense-update.com/
products/l/switchblade_31122010.html
32 Aralık 2012|Bilgesam
mikro ve hatta nano-boyut İHA sistemleri ile
ilgili teknolojik gelişmeler ve Ar-Ge çalışmaları
gündemde yerini almakta ve üretime
yönlendirilmektedir.140
Micro ölçekteki İHA çalışmalarında alternatif bir
tarz olarak böceklerin kullanıldığı araştırmalar
da görülmektedir. Finansmanını ABD ordusunun
sağladığı ve İsrail’in Hayfa şehrindeki Technion
Havacılık Laboratuvarı uzmanlarının yaptığı
araştırmalarda, birkaç santimetrelik böceklerin
takılan elektronik aparatlarla hedef bölgelere
yönlendirilmesi ve bu şekilde bilgi toplanması
hedeflenmektedir. Projeyi yürüten bilim
insanları, birkaç santimetre boyunda bir uçak
imal etmeye çalışmaktansa, var olan canlı
varlıkların avantajlarından faydalanarak ilave
enerji gerektirmeyen araçlar geliştirmeyi
amaçladıklarını ifade etmektedir.141
İHA’lara kargo taşıma yeteneğinin kazandırılması
üzerinde çalışılan konulardan bir diğeridir.
Sınırlı mühimmat veya sağlık malzemesi gibi acil
ihtiyaçların tedariki için düşünülen bu temel
yetenek, muharebede taktik alandaki önemli
pek çok ihtiyacı çözecek niteliktedir. Bu yetenek,
sabit ve döner kanatlı modellerin her ikisi için
düşünülse de muharebe alanı kullanımı için dikine
iniş kalkış yapabilecek döner kanatlı modeller çok
daha işlevsel niteliktedir.
Füze savunma sistemleri ve füze kalkanı projeleri,
savunma sanayi için her zaman öncelikli konulardan
birisi olmuştur. Bu alanda da İHA modelleri
ile çözüm arayışlarının olduğu görülmektedir.
1998 yılında İsrail’in balistik füzeleri seyirlerinin
yükseliş aşamasında yok etmeye yönelik yeni bir
İHA sistemi tasarlamaya başladığı ancak etkinliği
140 Edward Helmore, “US Air Force prepares drones to end
era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009.
141 Hürriyet Planet, “Böcekler İnsansız Hava Aracı Olarak
Kullanılacak”, 10 Nisan 2012, Erişim 12 Kasım 2012,
http://www.hurriyet.com.tr/planet/20307382.asp
 İnsansız Hava Araçları

ve başarısı konusunda eleştiriler de alan HA-10

adlı bu sistemin tamamlanmadığı bilinmektedir.
Yüksek irtifada uzun uçuş süresine sahip (HALE)
bir model olan bu İHA’nın Python-4 havadan-
havaya füze sistemi ile donatılmasının planlandığı
görülmektedir. Sistemle ilgili temel eleştiri ise
araçla operatör arasındaki tepki süresinin İHA
üzerindeki füzeyi ateşlemek için yeteri kadar hızlı
olmadığıdır. Projenin teknik ve finansal açıdan
zorluklar içermesi de tamamlanmamasının temel
nedenleri arasında sayılmaktadır.142
D.2. İHA’lrın İşletilmesi ve Sistem Entegrasyonu
ABD Hava Kuvvetleri İHA’ları kullanacak operatör
ihtiyacını, kokpit tecrübesi olan havacılardan
temin etmeye çalışmaktadır.
Predator gibi büyük ve gelişmiş İHA sistemleri, bu
araçları kontrollü bir hava sahasında kullanacak
ve karmaşık angajman kuralları çerçevesinde
gerektiğinde ölümcül sonuçlar da doğurabilecek
kararları alabilecek yetenekte, eğitimli pilotlara
ihtiyaç duymaktadır. Ancak ABD Hava Kuvvetleri
kuvvet yapısı içinde, savaş uçağı ve İHA pilot sistemi
temelinde bir tartışmanın yaşandığı ve görevine
adanmış bir İHA pilot sınıfının oluşturulmasının
İHA sistemlerinin hava kuvvetlerine uzun dönemli
entegrasyonunu tehdit ettiği görülmektedir.146
Bu durumu, sistemde egemen savaş uçağı
Bu noktada aktif jet pilotları yanında
pilotlarının, kuvvet yapısının ve pilot sınıfının
rezerv konumundaki personel de göreve
geleceği konusunda statüko temelinde kültürel
çağırılabilmektedir. Pilotların İHA’ların
bir direnç olarak değerlendirmek de mümkündür.
uçurulmasında daha kavrayıcı ve yenilikçi
Benzer bir durum, Türkiye’de temin edilen ve 1994
oldukları özellikle vurgulanmaktadır. Diğer
yılında envantere giren ilk İHA sistemi olan GNAT-
pilotlar üst rütbelere gelene kadar jet pilotlarının
750-45 MALE İHA’larla ilgili olarak da yaşanmıştır.
bu silah sistemlerinin kontrolünde etkin olacağı
Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterine insansız
öngörülmektedir.143 Bu noktada ayrıntı olarak,
bir uçak sokmak istemediğinden,147 kurum kültürü
ABD Hava Kuvvetlerinde Predator ve Global Hawk
temelinde bir direnç göstermiş ve neticede bu
modelleri için pilot subayların tercih edildiği,
sistemler K.K.K.lığına tahsis edilmiştir.
diğer kuvvetlerde ise İHA operatörleri için böyle
bir gerekliliğin olmadığı görülmektedir.144 Ayrıca
ABD Hava Kuvvetlerinde 2010 yıllında envantere
bu büyük İHA’ları kullanan pilotların ikiz görevli
giren İHA sayısı, ilk defa geleneksel savaş uçağı
olarak pilotlu savaş uçaklarını kullandıkları da
sayısından daha yüksek gerçekleşmiştir. Ancak
görülmektedir.145
yine ABD Hava Kuvvetlerinde geleneksel pilotlu
savaş uçağına talep İHA’lara göre çok daha
fazladır.148 Bu durumu da yukarıda aktarılan
olaydakine benzer şekilde, realistik olmaktan çok
kültürel temelde bir direnç olarak yorumlamak
yanlış olmayacaktır.
142 Ralph Sanders, “An Israeli Military Innovation:UAVs”
JFQ Winter 2002-03 s.117.
143 CQ Researcher, “Drone Warfare” Report, Aug. 6, 2010,
Volume 20, Number 28, p.653-676, içinde Darrel Dela 146 Bkz., Thomas P. Ehrhard, “An Air Force Strategy for
Rosa, değerlendirme, s.665, Erişim 28 Eylül 2012, www. the Long Houl”, Center for Strategic and Budgetary
cqresearcher.com Assessment, 2009, s.61.
144 Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”, s.26. 147 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
145 Edward Helmore, “US Air Force prepares drones to end
era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009. 148 Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare”, s.664.

Bilgesam|Aralık 2012 33
İnsansız Hava Araçları
Operatör eğitimi İHA sistemlerinin
entegrasyonunda önemli konularından birisidir.
Bu konudaki eksikliklerin giderilmesi için İHA
Sisteminin hem uçuşu, hem de faydalı yük
kullanımına yönelik eğitim simülatörleri ile
desteklenmesi gerekmektedir. Uzun vadede,
sivil hava sahasıyla bütünleştirme, Ağa Destekli
Yetenek (ADY), Ağ Merkezli Harp (AMH) ve
çoklu İHA kullanımı gibi kavramların gelişimiyle
birlikte pilot/operatör iş yüklerinde ciddi bir
artış meydana gelecektir. Bu iş yükü artışının
operasyon etkinliğine olumsuz bir dönüşü
olmaması açısından ileri vadede harekat ortamını
ve bu tür senaryoları destekleyen simülatörlere
ihtiyaç duyulacaktır.149
İHA’ların kara, hava ve deniz bazlı diğer tüm insanlı
ve insansız sistemlere entegrasyonunun yapılması
ve bu entegrasyona uzay bazlı sistemlerin de
mutlaka dahil edilmesi gerekmektedir. Bunun
yanında, İHA’ların mevcut sistemlerle ilgili
çerçeveye yerleştirilebilmesi için kara deniz
ve hava kuvvetlerine ait doktrinler, süreçler,
politikalar ve yasal gereklerin gözden geçirilmesi
ve yeniden düzenlenmesi gerekmektedir.150
ABD ordusunda yaklaşık 2/3’ü hava kuvvetlerine
ait olan İHA bütçesinde, kara (U.S. Army) ve deniz
(U.S. Navy) kuvvetlerinin payları 1/6 düzeyindedir
ve bir birlerine çok yakındır. Aynı dönemde deniz
piyade (U.S. Marine Corps) birliklerinin bütçesi
ise 1954-1999 yılları için 110 milyon dolar ile
binde beşler düzeyinde kalmıştır. ABD Kara, Deniz
ve Hava kuvvetleri yanında Özel Kuvvetler
Komutanlığının (U.S. Special Operations
Command) İHA harcama bütçeleri de sürekli
yükselmektedir. Hava kuvvetlerinin İHA’larla ilgili
149 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)” s.7.
150 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted
Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”,
2005, p.V.
34 Aralık 2012|Bilgesam
baskın rolü nedeniyle, ABD hava Kuvvetlerinin
Nevada’daki Creech Hava Üssünde İHA Birleşik
Mükemmeliyet Merkezi (Joint UAV Center of
Excellence_JCOE) kurulmuş ve bu konudaki genel
koordinatör birim haline getirilmiştir.151
Müştereklik ve Senkronizasyon
İHA sistemleri ile ilgili üç farklı koordinasyon
kurumu veya kuruluna ihtiyaç duyulduğunu
belirtmek gerekmektedir. Bunlardan birincisi,
bu sistemlerin üretimi veya tedariki noktasında
karar verici olan kurumdur ki bu görevi Türkiye’de
Savunma Sanayi Müsteşarlığı üstlenmiştir. İkincisi
bu sistemler için ihtiyaç ve sahiplenme durumunu
belirleyecek kurumdur. Bu kurumun Türkiye için
mevcut statüsü dikkate alındığında Genelkurmay
Başkanlığı olduğu söylenebilir. Üçüncü ise bu
sistemlerin müşterek kullanımındaki koordinatör
kurumdur ki, bu kurumun da Türkiye’de mevcut
uygulamalar temelinde; kuvvetlerin yapı,
büyüklük ve misyonları dikkate alındığında, Kara
veya Hava Kuvvetleri Komutanlığı olması daha
doğru görünmektedir.
İHA’larla ilgili temel problem alanlarından ve
zorluklardan birisi, farklı kuvvetlere ait İHA
sistemlerinin kullanımının koordinasyonudur.
Bugünün savaşlarında vazgeçilmez olan müşterek
harekatta bu sistemlerin etkin ve koordineli
kullanımı barış zamanında, işlevsel olan kapsamlı
bir İHA yönetim sisteminin kurulmasını zorunlu
kılmaktadır. ABD’de İHA yönetim sisteminin
koordinatör sorumluluğu, hava kuvvetlerinin
envanter sahipliğindeki yüksek payına rağmen
kara veya deniz kuvvetlerince üstlenilmiştir.152
TSK’da olduğu gibi diğer pek çok ülke ordusunda
da her kuvvet kendi egemenlik alanında
kendi bağımsız silah sistemlerine sahip olma
ve kuvvet sınırlarını daha katı hale getirme
eğilimini göstermektedir. Önceki başlıklarda
belirtilen dört temel konudan “müşterek
kullanılabilirlik” prensibi, sözkonusu otonomi
eğiliminin doğru bütçe ve sistemlerin etkin
kullanımında kuvvetlerin yapı ve kültürlerinden
kaynaklı problemleri aşmaya dönük bir alanı
tanımlamaktadır. Bu prensip, kuvvetler arası
sınırların hem yapı ve hem de kültür olarak daha
katı olduğu TSK için daha önemli bir konu başlığı
durumundadır.
151 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted
Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”,
2005, p.2-3.
152 Bkz. Jeremiah Gertler, “U.S. Unmanned Aerial System”,
s.11.

“Birlikte Çalışabilirlik” ise iki veya daha fazla
sistemin etkin bir şekilde çalışmak için birbiriyle
bilgi değişimi ve bu bilgiyi kullanma kabiliyetidir.
Birlikte çalışabilirlikte amaç; sistemlerin ortak
hedefe yönelik etkin çalışmasıdır. Günümüzde
müşterek bir harekât için sistemlerin bir arada
çalışması kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. Dünyadaki birçok
girişim veya kurum geçmişten bu yana birlikte
çalışabilirlik üzerinde çalışmalar yürütmektedir.
Bu nedenle, “Birlikte Çalışabilirlik” prensibi tüm
savunma sanayi sistem mimarilerinde anahtar
parametrelerden birisidir. Birlikte Çalışabilirlik
kavramı Ağ Destekli Yetenek / Ağ Merkezli Harp
(ADY/AMH) kavramları ile de yakından ilgilidir.
Ağ Merkezli Harp şu şekilde tanımlanabilir: “
Ağ Merkezli Harp, bilgi üstünlüğüne dayanan
algılayıcı, karar destek ve silah sistemlerinin
oluşturduğu küresel ağın sağladığı en üst
düzeyde Birlikte Çalışabilirlik yeteneği ile ortak
farkındalık, komuta hızında artış, yüksek tempolu
operasyonların yönetimi, daha başarılı hedef imha
oranı ve yüksek seviyede hayatta kalma becerisi
sağlayan bir doktrindir.” Ağ Destekli Yetenek
ise; dağınık yapıda bulunan karar vericileri,
algılayıcıları, askeri güçleri ve silah sistemlerini ağ
teknolojileri ile entegre ederek, bilgi üstünlüğünü
sağlama ve bilgi üstünlüğünü görev etkinliğine
dönüştürme becerisi olarak tanımlanmaktadır.”153
“ABD, İHA Sistemleri için birlikte çalışabilirlik
kavramını Joint Architecture of Unmanned
Systems (JAUS) programı ile gündeme getirmiştir.
Bu programın amacı açık insansız sistemler için
açık mimari oluşturmak olmuştur. Bu program
daha sonra Society of Automotive Engineers
(SAE)’ye devredilmiş ve servis tabanlı bir çerçeve
oluşturulmuştur. Ayrıca ABD, Birlikte Çalışabilirlik
kavramını “Ağ Merkezli Harp” kavramı altında
düşünmüş olup bu konuda birçok projeyi
uygulamaya koymuştur.”154
153 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.53.
154 A.g.e., s.69.
İnsansız Hava Araçları
Ülkemizde, SSM önderliğinde bir Ağ Destekli
Yetenek (ADY) Ortak Girişim Grubu (ADYOGİG)
oluşturulmuştur. Bu grubun amacı, Savunma
Sanayi’nde hizmet veren firmaların, SSM ve TSK
önderliğinde, ADY konusundaki gereksinimlerin
belirlenmesine katkıda bulunmak ve Türkiye’nin
ADY konusundaki kısa, orta ve uzun vadeli
stratejilerinin oluşturulması sırasında destek
sağlamak olarak belirlenmiştir. ADY/AMH
yardımıyla farklı platformlarda konumlanan
karar vericiler, bilgi toplayıcılar, üreticiler, servis
sağlayanlar ve kullanıcılar ortak bir iletişim
protokolü olan İP ile haberleşebilmelidir. ADY/
AMH ile farklı platformlardaki uygulamalar
hızlı, güvenilir ve kolay bir şekilde bütünleşik
çalışabilmelidir. Bu sistemlerde hizmet odaklı
mimariye uygun olarak gevşek bağlı (loosely
coupled) yapıların kullanılması gerekmektedir.155
İleri gözetleyicilerin uçurduğu kısa menzilli bir
araçtan alınan görüntüleri topçu bataryasına
ya da havadaki helikoptere aktarabilmek,
farklı birimlerden sayısal ortamda gelen
keşif ihtiyaçlarını tek bir noktadan farklı hava
araçlarının rotalarını optimum planlayarak,
oluşan verileri ilgili birimlere gönderebilmek
şeklinde düşünülmesi gereken farklı ihtiyaç
seviyeleri bulunmaktadır. TSK içindeki kuvvet ve
birliklerin otomasyon seviyelerindeki farklılıklar
da müşterek çalışabilirlik düzeyini etkileyen
faktörler arasındadır.156
Ülkemizde bilginin etkin kullanımına,
Birlikte Çalışabilirlik yeteneğine ve ADY/
AMH dönüşümüne katkı yapacak çalışmalar
yapılmıştır. Bu çalışmalar, iletişim sistemlerinden
komuta kontrol sistemlerine kadar pek çok
alanda bulunmaktadır. Türk Silahlı Kuvvetleri
envanterinde bulunan TAFICS ve TASMUS, iletişim
sistemlerinin omurgasında yer alacak iletişim
teknolojileridir. Ayrıca, ülkemizde Çok Bantlı
Sayısal Müşterek Telsiz ve Uydu haberleşmesine
yönelik endüstriyel çalışmalar da yapılmaktadır.157
Farklı İHA sistemlerinin kendi aralarında ve
diğer sistemlerle koordineli olarak kullanımı
temel konulardan ve aynı zamanda problem
alanlarından birisi durumundadır. TSK’da
Hv.K.K.lığı yapısı içinde F-16 uçakları ve İHA
sisteminin de olduğu 16 farklı sistemin birlikte
ve senkronize çalışabilirliğini sağlamak amacıyla
bir proje başlatılmıştır. “Link 16 Birlikte Çalı­
155 A.g.e., s.54.
156 A.g.e., s.54.
157 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.54.
Bilgesam|Aralık 2012 35
İnsansız Hava Araçları
şabilirlik Projesi”, Hv.K.K.lığı envante­rinde mevcut
ya da yakın bir gelecekte hizmete girecek Link 16
kabiliyetine haiz 16 değişik platform ve sistemin
birlikte çalışabi­lirliğinin sağlanması maksadıyla
Şubat 2006 tarihli SSİK kararı ile SSM’nın idari
sorumlulu­ğunda başlatılmıştır.158
Bu noktada, Hava Kuvvetleri Komutanlığının bir
projesi olmakla birlikte “Link 16 Birlikte Çalı­
şabilirlik Projesi” benzeri teknolojik
yapılanmaların, müşterek bir harekat için tüm
TSK sistemlerine yönelik olarak geliştirilmesi veya
bu konudaki farklı sistem ve projelerin
entegrasyonu temel bir gerekliliktir. Tüm
kuvvetlerin içinde olduğu bir müşterek harekatın,
farklı sistemlerin entegre edildiği bir yapı içinde,
senkronize şekilde yerine getirilememesi, tek bir
kuvvetin sahip olduğu ve mükemmel şekilde
işlettiği bir sistemin başarı için yeterli olmayacağı
anlamına gelmektedir. Bu bağlamda, “Link 16
Birlikte Çalı­şabilirlik Projesi” ve benzer projelerin,
kuvvetlerin kendi egemenlik alanlarında, kurum
alt kültürünün direnci ile yalıtılmış ve müşterek
harekat konseptine aykırı olarak gerçekleştirilmesi,
etkinlikle birlikte temel maliyet ve bütçe
problemlerini de ortaya çıkaracaktır. Burada, TSK
içinde kuvvet alt kültürleri arasındaki
farklılaşmanın ve mekansal ayrımın da beslediği
kuvvetler arası yabancılaşmayı, etkin müşterek
savunma projeleri ve yatırımları için bir direnç
noktası ve risk olarak tanımlamak da
gerekmektedir. Bu tespitler, “Link 16 Birlikte Çalı­
şabilirlik Projesi” örnek verilse de, bu projeye
dönük bir eleştiri değil, daha bütüncül bir
yaklaşımla geçmişteki bazı projeler dikkate
alınarak ortaya konulmuş görüşler ve temel
prensipler olarak değerlendirilmelidir.
Müştereklik kavramı, İHA sistemlerinin ortak alt
sistem (bileşen/donanım/yazılım/vb.) kalemleri
paylaşmaları ve bu sayede ekonomik ve lojistik
158 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını
Tanımlıyor”, s.38.
36 Aralık 2012|Bilgesam
açıdan sağlanacak yararları ifade etmektedir.
Farklı İHA sistemlerinin kullanımı yaygınlaştıkça,
sistem çeşitliliğinin yedek parçadan, bakım
prosedürlerine; görev planlamadan, pilot/
operatör eğitimine kadar getireceği kullanım
yükü ve maliyeti artacaktır. Müşterekliğin,
İHA sisteminin farklı veya benzer görevlerdeki
kullanımları dikkate alınarak, değişik seviyelerde
sağlanabilmesi gerekmektedir. Benzer şekilde,
farklı kuvvetler tarafından kullanılacak İHA
Sistemleri’nin alt sistemleri ile görev planlaması,
komuta kontrol, görüntü kıymetlendirme
gibi fonksiyonlarının ortak kullanımının da
orta vadede dikkate alınması gerekmektedir.
Müşterekliğin, tedarik ve lojistik (bakım,
yedek parça, dokümantasyon, eğitim, destek
ekipmanı, vb.) hizmetler temelinde maliyetleri
düşürücü olması, kullanım sürecinde iş gücünü
azaltması, kullanıcılara farklı İHA Sistemleri’nde
kolaylık ve aşinalık sağlaması sebebiyle önemli
yararlar sağlayacağı görülmektedir. Ancak farklı
gereksinimler, görevler, sistemler ve üreticiler göz
önüne alındığında kısa vadede ulaşılması zor bir
hedef olarak görülmekledir. Türkiye’de yurt içi İHA
Sistemleri’nin henüz yeni TSK envanterine girdiği
dikkate alındığında, kısa vadede ortak kullanıma
yönelik atılacak adımların kararlaştırması ile orta-
uzun vadede doğru hedeflerin konulabileceği
değerlendirilmektedir.159
D.3. İnsansız Hava Araçlarının Avantaj ve
Dezavantajları
Pilotlu uçaklarla kıyaslandığında, bugünün gelişmiş
İHA’larının muharebe alanlarında ve çatışmalarda
kullanımı, askeri operasyonların etkinliğini
artırmış ve araçların ve kullanıcı personelin
maruz kaldığı risk düzeyini düşürmüştür. Taktik
düzey ve üzerindeki büyük İHA’ların yeni sofistike
silah ve sistemlerle donatılmasıyla bu araçların
maliyetleri oldukça yükselmektedir. Buna rağmen
bu sistemlerin; taktik, operatif ve stratejik
sınıfta olanlar için bile pilotlu savaş uçakları
ile kıyaslandığında önemli bir maliyet avantajı
getirdiğini vurgulamak gerekmektedir.
İHA’lar kullanıcılarına çok daha yüksek görev
esnekliği sağlamaktadır. Taktik keşif, dost
kuvvetlerin takibi, muharebenin izlenmesi ve
değerlendirilmesi, hava durumu verilerinin
toplanması ve kuvvet koruma, görev
yelpazesindeki temel misyonlar arasında yer
almaktadır.160
159 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız Hava
Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”, 2011, s.59.
160 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted

Bu araçların kimyasal ve biyolojik savaşlarda
kullanımındaki etkinliği, düşük risk düzeyi ve
bu tip mühimmatlarla kirletilmiş alanlarda
etkilenmeden görev yapabilme yeteneği, pilotlu
savaş uçakları ile kıyaslandığında öne çıkan
avantajlar arasındadır. Mevcut modeller henüz
savunma ve hava muharebe yeteneklerine sahip
olmasa da, araçların görece küçüklüğü, yüksek
irtifalarda görev yapabilme yeteneği ve düşük
radar izi bırakması, bu araçların tespit edilebilirlik
oranını düşürmekte ve özellikle yer hava savunma
sistemlerine karşı hassasiyetini azaltmaktadır.
İrtifa ve hızdan kaynaklı, basınç, ısı ve “g kuvveti”
gibi olumsuz faktörlerden etkilenmemesi İHA’ları
pilotlu savaş uçakları önünde üstün kılan önemli
konulardan birisidir. İHA’ların bu önemli avantajı,
bu araçları klasik havacılığın sınırları dışına
taşımakta ve üstün bir manevra yeteneğini
beraberinde getirmektedir. Pilotların yorgunluğu
nedeniyle ortaya çıkan sınırlı uçuş saati
probleminin İHA’lar için geçerli olmadığını da aynı
avantaj konusuna eklemek gerekmektedir.
İHA’lar ile yer kontrol ünitesi arasındaki iletişimin
ve veri akışının dış müdahalelere açık olması
sistemin temel zafiyet noktalarından birisidir.
Bunun yanında, ABD Hava Kuvvetleri İstihbarat,
Gözetleme ve Keşif birimi yöneticilerinden
Tuğgeneral David Deptula üçüncü şahısların
İHA video canlı linkine girerek görüntülere
ulaşmasının taktik ve operasyonel anlamda bir
risk oluşturmadığını belirtmektedir.161
İHA’larda Araç ile operatör arasındaki binlerce
kilometrelik mesafe bir zaman farkına ve
gecikmeye neden olmaktadır. Bu özellik, gerçek
zaman ve tepki zamanı arasında ortaya çıkan fark
nedeniyle, İHA’ların muharebede anlık hareket
etme ve karşılık verme noktasındaki duyarlılığını
düşürmektedir. Bu konu ile kısmi olarak
örtüşmekle birlikte; İHA operatörlerinin ortamsal
duyarlılığının, etrafında olanları gözleyebilen
pilottan daha düşük olduğunu da belirtmek
gerekmektedir.162
Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”,
2005.
161 Stephen Trimble, “Hacked Predator video no concern:
USAF intel chief,” FlightGlobal.com, Dec. 12, 2009,
www.flightglobal.com/articles/2009/12/18/336394/
hacked-predator-video-no-concern-usaf-intel-chief.
html., Aktaran, Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare”
CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20,
Number 28, p.652-676, (p.668), Erişim 28 Eylül 2012,
www.cqresearcher.com
162 David Glade, “Unmanned Aerial Vehicles: Implication
for Military Operations”, s.14.
İnsansız Hava Araçları
İHA sistemlerinin avantaj ve dezavantajlarına
dönük temel bulgular, daha kısa anlatımlarla
listeleme şeklinde aşağıda verilmiştir.
Avantajları:
I. İHA’lar Kullanıcılarına geniş bir görev
yelpazesinde çok daha yüksek esneklik
sağlamaktadır.
II. Pilotlu uçaklara göre üretim veya satın alma
maliyetleri çok daha azdır.
III. Yakıt tüketimi ve uçuş maliyetleri düşüktür.
IV. Bir yer operatörü birden fazla aracı kontrol
edebileceği için hem maliyet hem yetişmiş
operatör ihtiyacı noktasında önemli bir avantaj
getirmektedir.
V. Risk altında bir pilot veya operatör yoktur.
Aracın kaybının insani ve toplumsal bir sonucu
yoktur.
VI. Cephe hattının gerisinde, düşman topraklarının
derinliklerinde görev yapabilmektedir.
VII. Mini İHA’lar hedef bölgelere çok yakın görev
yaparak, bölgenin kuş bakışı görüntülerini
aktarabilmekte ve düşman unsurların gizleme
ve kamuflaj çabalarını açığa çıkararak etkisiz
kılabilmektedir.
VIII. Kimyasal, biyolojik ve radyoaktif olarak
kirletilmiş bölgelerde görev yapabilmekte,
kirlenme ve derecesi ile ilgili ölçümler
yapabilmekte.
IX. Maliyeti daha düşük ve insansız olması
nedeniyle, muharebe alanının savaş uçaklarına
göre çok daha riskli bölgelerinde ve irtifalarında
görev yapabilmektedir.
X. Bir pilot için geçerli olan hız, basınç ve hava
şartları gibi sınırlamalardan çok daha az
etkilenmektedir.
XI. Operatör yetiştirme maliyeti uçak pilotlarına
göre daha düşüktür.
XII. Görevin operatörler için hemen hemen risksiz
olması ve yer değiştirme/atama sayısının çok
daha az olması operatörlerin hizmet süresini
uzatmakta, bu durum eğitim ve tecrübe temelli
maliyetleri azaltmaktadır
XIII. Yer operatörünün değişebilirliği nedeniyle, bir
pilotun göstereceği yorgunluk ve tükenmişlik
gibi fiziki ve psikolojik olumsuzluklar söz konusu
değildir.
XIV. Yer operatörünün desteği olmadan
uçabilecek ve iniş kalkış yapabilecek modeller
geliştirilmektedir.
XV. Haberleşme linkleri sayesinde karadan,
Bilgesam|Aralık 2012 37
İnsansız Hava Araçları
havadan ve denizden komuta ve kontrole
uygundur.
XVI. Gelecekte kendisini koruyacak silah sistemlerine
ve yeteneklere kavuşacaktır.
XVII. 48 saate kadar çok uzun süreler havada
kalabilmektedir. Bu süre gelecekte farklı yakıt
ve enerji sistemleri ile artacaktır.
XVIII. Havada yakıt ikmali yeteneğinin kazandırılması
ile uçuş süresi artabilecektir.
XIX. Sınıfına göre 65 bin feet irtifaya kadar
yükseklikte görev yapabilmektedir. Bu irtifa
yeni bazı modellerde 90 bin feet’e kadar
çıkabilecektir.
XX. Elektro-optik sistemlerle gece ve gündüz görev
yapabilmektedir.
XXI. Faydalı yük taşıma kapasitesine göre üzerine
her türlü sofistike iletişim ve optik teçhizat
monte edilebilmektedir.
XXII. Uzun süreler için eş zamanlı bilgi ve görüntü
alma ve aktarma yeteneğine sahiptir.
XXIII. Takım halinde uçurulması durumunda çok daha
büyük alanları boşluk bırakmaksızın gözetleme
imkanı sunmaktadır.
XXIV. Oldukça sessiz olması, küçüklüğü, düşük radar
izi nedeniyle havadayken varlığının teşhisi çok
daha zordur.
XXV. SİHA’lar tarafından düzenlenen ataklar hasım
unsurlarca beklenmeyen ve baskın niteliğindeki
ataklardır.
XXVI. Habersiz ve beklenmeyen ataklar düşman
unsurlar üzerinde yıkıcı bir psikolojik baskı
yaratmaktadır.
XXVII. Sınıfına göre, her yeni model artan kapasitede
mühimmat ve faydalı yük taşıma kapasitesine
ulaşmakta ve sürekli gelişim göstermektedir.
XXVIII. Sistemi kullanan taraf için muharebe zayiatını
azaltmaktadır.
XXIX. Muharip dost ve düşman birliklerinin ve
sivillerin tanınmasına yardım edebilmektedir.
Dezavantajları:
I. Envanterde olan modeller düşman uçaklarının
hava saldırılarına ve hava savunma silah
sistemlerine karşı savunmasızdır.
II. İHA operatörünün taktik alandaki ortamsal
duyarlılığı uçak içinde görev yapan pilottan
daha düşüktür. Bu nedenle, İHA operatörleri
araca yönelebilecek tehditleri algılama
yeteneğinden yoksundur.
III. Araç ile operatör arasındaki mesafe
tepki süresindeki gecikmeyi beraberinde
getirmektedir.
IV. İnsanlı hava araçları gibi ekstrem hava
38 Aralık 2012|Bilgesam
şartlarında uçuşları riskli ve sınırlıdır.
V. İnsanlı hava araçları gibi ulusal ve uluslararası
hava sahaları ile ilgili düzenleme ve
sınırlamalara tabidir.
VI. Ağ merkezli bir komuta kontrol ve muharebe
yönetim sistemine ve iletişim ağına bağımlıdır.
VII. Kaza kırım oranı savaş uçaklarına göre daha
yüksektir.
VIII. Sistemler siber savaşın olumsuz etkilerine daha
fazla açıktır.
IX. Geniş bant haberleşme ağına ihtiyaç
duymaktadır.
X. İletişim ve veri akışının izlenmesi ve sürece
müdahale edilmesi mümkündür.
XI. İHA’lar ile yer kontrolü arasındaki bağın
kopması durumunda araçlar yer unsurları için
risk oluşturabilmektedir.163
XII. Hedeflerin doğruluğunu teyit edecek diğer
karar destek ve operasyon unsurları ile birlikte
çalışılmaması durumunda SİHA’larla masum
sivillere zarar verilmesi kaçınılmazdır.
XIII. SİHA’ların başarısı büyük oranda kullanıldığı
ortama bağlıdır ve meskun mahallerde
kullanımı kırsala ve açık alanlar göre çok daha
sınırlıdır.
E. İnsansız Hava Araçları ve Terörle
Mücadele
E.1. İHA’ların Dünyada Terörle Mücadelede
Kullanımı
Dördüncü nesil savaş,  galibiyet tekelinin güçlü
ordulardan çıktığı ve zayıf tarafların da savaşı
kazanabileceğine inanmaya başladığı bir dönemi
işaret etmektedir. Gerilla savaşı, gayri-nizami
savaş gibi terimler kullanılsa da, bu stratejiyi
en iyi tanımlayan terim, “asimetrik savaş” tır.
Dördüncü nesil savaş, savaşan tarafların her
ikisinin de düzenli ordular olması gerektiği
fikrine son vermiştir. Ayrıca, asimetrik savaş,
güçlü orduların her zaman savaşın galibi olacağı
ön kabulünü ortadan kaldırmıştır. Bu mücadele
türünde, zayıf tarafın terörizmi bir vasıta
olarak kullandığı ve meşruiyetini kaybettiği de
görülmektedir. Asimetrik yaklaşım; üstün olanın
zayıf taraflarından yararlanarak onun devasa
163 ABD Hava Kuvvetleri 2009 Eylül ayında Afganistan’da
mühimmat yüklü bir SİHA’nın kontrolden çıkması
sonrası kendi aracını vurmak zorunda kalmıştır. Bkz.
Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient
Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”,
Report, p.14, September 2010, Erişim 25 Eylül 2012,
http://dronewarsuk.files. wordpress. com /2010/10/
conv-killing-final.pdf

gücünü alt etmeye yönelik olarak, beklenmeyen,
önlenemeyen veya normal olarak tercih
edilmeyen yöntemler, silahlar ve teknolojiler
kullanılması ile açıklanmaktadır.164
2000’li yıllarda terörle mücadelede İHA’ların
kullanımı, asimetrik savaşta mücadeleyi daha
farklı bir noktaya getirmiştir. Bu yeni savaş
aracı, gerçekte zayıf tarafın asimetrik savaş ile
kazandığı pek çok avantajı da ortadan kaldırmıştır.
Sürekli izlenebilen ve nokta atışları ile ortadan
kaldırılabilen tehdit unsurları için, avantaj
sağlayan arazi yapısının, küçük gruplar halinde
teşkilatlanmanın ve gizliliğin yarattığı avantajın
kaybolduğu görülmektedir. ABD ordusunun
özellikle Afganistan ve Pakistan uygulamaları,
bu araçların etkili kullanımının nihai bir başarı
olmasa da taktik alanda üstünlüğü getirdiğini
göstermektedir. 1990’lı yılların ortasından
itibaren, Küresel Konumlandırma Sisteminin (GPS)
geliştirilerek uygulanması ile İHA’ların muharebe
konseptinde getirdiği değişim ve yenilikler,
bu sistemleri ordular için hem konvansiyonel
muharebe hem de asimetrik savaşta vazgeçilmez
hale getirmiştir.
Asimetrik savaş ve bu yeni savaş türünün ortaya
çıkardığı, ulusal sınırları aşan devletsiz terörist
yapılanmalar, ABD başta olmak üzere tüm hedef
ülkeler için kontrolü ve başa çıkılması çok daha
zor bir tehdit niteliğindedir. Bu tehdit ortamında
ABD’nin Afganistan’daki mücadelesinde İHA’ların
birliklere sağladığı destek o kadar üst düzeye
çıkmıştır ki; her an onlarcası havada aktif olan
silahlı ve silahsız insansız hava aracının sağladığı
bilgi ve operasyonel destek risk algısı zaten
oldukça yüksek olan askerler için vazgeçilmez
hale gelmiştir. Bu bağımlılığı İHA’ların neden
olduğu olumsuz ve istenmeyen bir yan etki olarak
tanımlayanlar da bulunmaktadır.165 Bu araçlara
bağımlılığı uygulama temelinde biraz açmamız bu
164 http://asimetriksavaslar.wordpress. com/, Asimetrik
Savaşın Harp Stratejilerindeki Yeri  Nedir?” Erişim 17
Ekim 2012
165 Bkz. Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.
İnsansız Hava Araçları
konudaki değerlendirmelere katkı sağlayacaktır.
Birincisi, küçük birlik düzeyinde de olsa hiçbir
askeri operasyon, bölge hakkında güncel tüm
görüntü ve bu temeldeki bilgiler gelmeden
ilgili komutan tarafından başlatılmamaktadır.
İkincisi, operasyonel ve taktik düzeydeki tüm
komutanlar, İHA’ların eş zamanlı ve sürekli desteği
olmadan birliklerini bir yere konuşlandırmayı
reddetmektedir. Güvenlik açısından, tedbir ve riski
azaltma yönüyle bakıldığında olumlu olarak da
değerlendirilebilecek bu yöndeki tercihlerin zayıf
yönlerinin olduğunu da söylemek gerekmektedir.
Terörle mücadelede mini İHA’ların ayrı bir önemi
ve yeri olduğu da görülmektedir. Elle fırlatılabilen
alçak irtifada ve kısa mesafede kullanılan bu
sistemlerin üs ve birliklerin korunması, kuvvet
koruma, keşif ve hedef tespitindeki önemli rolü
bu araçları tugay ve daha küçük kara birlikleri
düzeyinde vazgeçilmez hale getirmekte ve
bu silahlara bağımlılığı artırmaktadır. Bu mini
İHA sistemleri de ABD birliklerince Irak ve
Afganistan’da yoğun olarak kullanılmıştır.166
Yollara ve yol kenarlarına gömülen veya tuzaklanan
bombaların tespitindeki rolü nedeniyle İHA’lara
terörle mücadelede verilen önem daha da
artmıştır. Afganistan’da bu yetenek sayesinde pek
çok askerin hayatının korunduğu görülmektedir.
Ayrıca hem Irak hem de Afganistan’da kara
birliklerinin yer değiştirmesi ve askeri araç
konvoylarının seyahatinin, kısmi de olsa İHA
desteği şartına bağlı olarak yerine getirildiği
görülmektedir.167
166 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted
Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”,
2005, p.2.
167 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Bilgesam|Aralık 2012 39
İnsansız Hava Araçları
İHA’ların Irak’taki kullanımı, Amerika’nın
kayıplarının azaltılmasında önemli katkılar
sağlamıştır. 2005 yılı itibariyle Irak’taki koalisyon
güçlerinin en çok kayıp verdiği saldırı türü ev yapımı,
bomba patlayıcılardan kaynaklanmaktaydı.
Amerikan ordusu tarafından bu tarz saldırılara
dönük olarak, İHA’larla başlatılan mücadelede
keşif ve gözetleme faaliyeti ve toplanan istihbarat
ile bu tarzdaki saldırı vakaları azaltılmış ve bu
saldırılara dayalı kayıplarda %85 oranında düşüş
sağlanmıştır.168
Eşit veya yakın güçlerin savaşında İHA’ların
Afganistan’da olduğu kadar hizmet etkinliğinin
olması düşünülemez, çünkü önce hava
üstünlüğünü sağlamaya dönük muharebek
aşamaları yaşanacaktır. Bu nedenle İHA’ların
desteğine bu kadar bağımlı olan birlikler ve
askerlerin bu destek olmadığında en azından
büyük psikolojik baskılar yaşaması kaçınılmaz
olacak ve operasyonel etkinlikte de zafiyet
yaşanacaktır. Ayrıca operasyonel her alanın bizzat
İHA’larca sürekli gözetlendiği ve tespit edilen
düşman unsurlarının savaş uçakları, SİHA’lar
ve diğer ateş destek unsurlarınca temizlendiği
bir görev bölgesinde kara birliklerinin
bayrak göstermenin ötesinde çok fazla bir
operasyonel misyonu da olmayacaktır. Geleceğin
muharebeleri belki bir anlamda bu noktaya
doğru gidecektir. Bu yeteneğin, asker temininde
sürekli problem yaşayan ve kamuoyu baskısı ve
ekonomik nedenlerin de etkisiyle Irak’tan sonra
Afganistan’dan da çekilmeye başlayan ABD’nin
kuvvet azaltma politikası için ilaç niteliğinde
olduğunu da söylemek gerekmektedir.
Silahlı İHA’ların Taliban’ın lider kadrolarına dönük
etkili rolü nedeniyle, gerçekleştirilen saldırıların
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.
168 Duncan Hunter, “UAVs critical for Afghanistan”,
Erişim 08 Kasım 2012, http://hunter.house.gov/index.
php?option= com_ content&task=view&id=131&Item
id=61
40 Aralık 2012|Bilgesam
“Taliban liderlerine suikast” olarak telaffuz
edilmesi daha fazla tercih edilmektedir. Ancak
daha çok kırsalda konuşlanan lider ve üyelere
karşı düzenlenen bu etkili saldırıların, bu kişileri
barınma ve eylemler için kırsaldan şehirlere daha
fazla yöneltme riskini taşıdığı değerlendirmeleri
de yapılmaktadır.169
Silahsız İHA’lar gibi silahlı İHA’lar da uluslararası
hukuk temelinde doğru kullanıldığında hiç
şüphesiz kırsaldaki en etkili terörle mücadele
aracıdır. Bu sistemler örgüt mensuplarının takibi
ve etkisiz hale getirilmesi konusunda büyük
avantajlar yaratmakla birlikte, örgütlerin lider
kadrolarına ulaşmak ve onları etkisiz kılmak
noktasında bu güne kadarki en etkili sistem
durumundadır. Pakistan, Afganistan ve Yemen’de
El-Kaide ve Taliban liderlerinin SİHA’larla takibi ve
önemli bir kısmının bu silah sistemleri ile ortadan
kaldırılması hem örgüt hem de lider kadrosunun
direncini ve psikolojisini olumsuz etkilemiştir.
Bunun yanında SİHA’ların kullanımında, hedef
tespitindeki hatalar ve hedeflerin meskun
mahallerde de vurulması nedeniyle pek çok
sivilin hayatını kaybettiği bilinmektedir. Bu
nedenle, meskun mahallerde yürütülecek terörle
mücadelede; keşif, gözetleme ve hedef tespiti
için silahsız İHA’ların kullanılması çok daha doğru
uygulama metodu olarak görülebilir.
Bu silah sistemlerinin (SİHA) hem ABD hem
de İsrail tarafından yerleşim yeri ve meskun
mahal ayrımı yapılmadan kullanılıyor olması ve
mücadelede her bir teröriste karşılık onlarca
sivilin hayatını kaybetmiş olması, eleştirilerin ve
bu sistemlerin kötü ününün en temel nedenidir.
Bu konuda, ABD’nin Pakistan’daki mücadelesinin
istatistiklerine ve sonuçlarına General David
H. Petraeus’un askeri danışmanlarından David
Kilcullen’in tespitleri ile bakılması bile yeterli
olacaktır. Kilcullen ABD Kongresinde yaptığı
bilgilendirmede, Pakistan’da SİHA’ların geri
teptiğini belirterek bu sistemlerin bu ülkedeki
kullanımının sonlandırılmasını önermiştir.
Kilcullen 2006-2009 yıllarında 14 üst düzey El
Kaide liderinin bu sistemlerle düzenlenen hava
saldırıları ile öldürüldüğünü ancak aynı saldırılarda
700 Pakistanlı sivilin de hayatını kaybettiğini
vurgulamış ve bu nedene de bağlı olarak, çok
pratik ve etkili olmakla birlikte SİHA’ların kullanım
şeklinin ahlaki ve hukuki olmadığını söylemiştir.
Kilcullen’e göre, bu olaylar Pakistan’da ABD’ye
ve ABD askerlerine karşı öfkeyi artırmış ve
toplumdaki radikalleşmeyi artırmıştır.170
169 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, “The
Military Utility of Drones”, No.78, July 2010.
170 Bkz. Doyle McManus, “U.S. drone attacks in Pakistan

ABD’nin SİHA’larla ilgili uygulama temelindeki
bu başarısızlığının, hedef seçimi ve hedef
bölgelerindeki sivillerin hayatları ile ilgili
duyarsızlıktan kaynaklandığını öncelikle
vurgulamak gerekmektedir. ABD kuvvetleri de bu
konudaki problemleri zamanla aşmaya çalışmış
ve 2010 yılı sonrasında SİHA saldırılarında
öldürülen sivillerin sayısını ve oranını önemli
derecede azaltmıştır.171 Bu noktada silah ve silah
sistemlerinde bir değişim olmamasına rağmen,
sivil kayıplarında, operatörlerin ve sistemdeki
diğer karar mercilerinin duyarlılığının etkili olduğu
değerlendirmesi yapılabilir.
The Los Angeles Times tarafından Temmuz 2010
tarihinde verilen bilgiye göre172 Afganistan ve
Irak’ta ABD İHA’larının 2009 yılı toplam uçuş
süresi 185 bin saattir. Bu istatistik iki ülkedeki
günlük uçuş süresinin en az 507 saat olduğunu ve
365 gün 24 saat esasıyla düşünülse bile sadece
Afganistan’da her an en az 21 İHA’nın gökyüzünde
olduğunu göstermektedir. Bu istatistikler, her iki
ülkede de asimetrik bir savaşın ve mücadelenin
içinde olan ABD’nin İHA’lara verdiği önemi
göstermesi açısından çarpıcıdır. Aynı görevin
pilotlu savaş uçaklarıyla yapılması teknik olarak
mümkün olmadığı gibi maliyet açısından da
oldukça zordur.
2009 yılı itibariyle ABD ordusunun Irak ve
Afganistan’daki mücadelesinde faal olarak
kullandığı uzaktan kumandalı araçların
(robotic) sayısı 5 bindir. Ve 2015 yılına kadar
içlerinde İHA’ların da olduğu bu araçların ABD
silahlı kuvvetlerinin araç envanterinin %15’ni
oluşturacağı öngörülmektedir.173
İHA’ların terörle mücadele ve kontrgerilla tipi
savaşlarda son on yılda oynadığı önemli ve lider
‘backfiring,’ Congress told,” Los Angeles Times, May
3, 2009, http://articles.latimes.com/2009/may/03/
opinion/oe-mcmanus3. Aktaran, Thomas J. Billitteri,
“Drone Warfare” CQ Researcher, Report, Aug. 6, 2010,
Volume 20, Number 28, p.652-676, (p.659), Erişim 28
Eylül 2012, www.cqresearcher.com
171 Peter Bergen and Katherine Tiedemann, “Drone war
hitting its targets,” CNN, June 9, 2010, www.cnn.
com/2010/OPINION/06/09/ bergen.drone.war/index.
html. Aktaran, Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ
Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number
28, p.652-676, (p.659), Erişim 28 Eylül 2012, www.
cqresearcher.com
172 Bkz. Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ
Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number
28, p.665.
173 Edward Helmore, “US Air Force prepares drones to end
era of fighter pilots”, The Guardian, 22 August 2009.
İnsansız Hava Araçları
rol bu sistemlerin ortaya koyduğu başlıca dört
konudaki avantaja dayanmaktadır:174
I. Bu araçların görece küçüklüğü ve düşük gürültü
düzeyi nedeniyle varlıklarının tespitinin zor olması.
II. Bu araçların hedef bölge üzerinde, diğer hava
araçlarına göre çok daha uzun süre havada
kalabilmesi (Bu süre şu an için kesintisiz iki güne
yaklaşmaktadır).
III. Alçaktan uçabilmesi ve hedefin tespiti veya
doğrulanması amacıyla düşman ateşine maruz
kalsa da görevini yapabilmesi.
IV. Silahlı İHA’lar sayesinde, tespit edilen hedeflerin eş
zamanlı olarak ortadan kaldırılabilmesi.
E.2. Silahlı İHA’ların Terörle Mücadelede
Kullanımına Dönük Eleştiriler
Afganistan’da sivil kayıpların toplam kayıplar
içindeki oranı %30’lar düzeyindedir ve koalisyon
güçlerinin neden olduğu ölümlerin yaklaşık
%40’ı hava saldırıları ile oluşmuştur. Uluslararası
kamuoyunda, sivil kayıpların oranının raporlara
yansıyan bu istatistiklerden çok daha yüksek
olduğu ile ilgili tartışmalar da devam etmektedir.
Bu olaylar ve istatistiklerden hareketle; ABD
kamuoyunda, Afganistan’da silahlı insansız
hava araçlarının kullanımının hedef seçimi ve
tehdit değerlendirmesinde yaşanan problemleri
büyüttüğü ve sivil ölümlerini artırdığı noktasında
önemli eleştiriler getirilmiştir.
Bu araçların ABD’deki üslerden kontrol ediliyor ve
yönlendiriliyor olması da eleştiri ve iddiaların
ciddiyetini ve vahametini artıran nedenlerden
birisi olarak ortaya konmuştur. Ayrıca, bu silahları
uzaktan kullanan operatörlerin bilgisayarda sanal
bir savaş oyunu oynarmışçasına duyarsızlık içinde
174 Liste, dipnotun devamında verilen kaynaktaki
üç maddelik listeye dördüncü madde eklenerek
oluşturulmuştur. Center for Security Studies (CSS), ETH
Zurich, “The Military Utility of Drones”, No.78, July
2010.
Bilgesam|Aralık 2012 41
İnsansız Hava Araçları
oldukları temelinde tartışmalar yaşanmaktadır. 175
Eleştiri ve tartışmalarda, SİHA’ların kullanımı
playstation oyunu ile özdeşleştirilmekte, SİHA ile
operatör arasındaki coğrafik ve psikolojik
mesafenin, saldırı ve dolayısıyla onlarca kişinin
ölüm kararının daha kolay verilmesi anlamına
geldiği savunulmakta ve bazı sivil toplum
kuruluşları tarafından bu ölümcül teknolojinin
yasaklanması istenmektedir.176 SİHA’ların sebep
olduğu sivil kayıplar nedeniyle, bu silah sistemleri
bazı kişi ve kuruluşlarca misket bombaları ve kara
mayınlarına benzetilmekte, yasaklanması veya
sınırlanması yönünde öneriler de
getirilmektedir.177
Bu silah sistemleri ile ilgili bir diğer eleştiri ise,
seçilen hedeflerin askerlerin kendilerinin bile
ulaşamadıkları uzak ve bazen gizli bölgeler olması
(Afganistan ve Pakistan’daki dağlık ve uzak kırsal
alanlar gibi) nedeniyle kayıpların sayısının ve hatta
patlamanın nedeninin yerel yönetim birimlerince
tam olarak ortaya konamamasıdır.178 Bu silah
sistemlerinin kullanımındaki hatalar nedeniyle
ölen sivillere dönük yeterli soruşturma ve
incelemelerin yapılmaması, bu silahları kullanan
operatörler ve diğer karar vericilerin hukuki
temelde hesap verme zorunluluğunun, savaş hali
gerekçesiyle, diğer savaş araçlarının kullanımında
175 Bkz. Salih Akyürek, Nursema Kıbrıs, Dilara Ünal,
“Afganistan’da Sivil Ölümleri”, BİLGESAM Rapor
No:46, Mayıs 2012, Erişim 25 Eylül 2012, http://
w w w. bi l g e s a m . o r g / t r / i m a g e s /sto r i e s/r a p o r /
Afganistandasivilolumleri.pdf
176 Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient
Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”,
p.4.
177 British Institute of International and Comparative
Law, 26.08.09, interview by Joshua Rozenberg with
Lord Bingham. Full transcript http://www.biicl.org/
files/4422_bingham_int_transcript.pdf accessed
23.08.10, Aktaran; Chris Cole, Mary Dobbing, Any
Hailwood, “Convenient Killing: Armed Drones and the
Playstation Mentality”, Report, p.10.
178 Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, “Convenient
Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality”,
Report, p.4.
42 Aralık 2012|Bilgesam
olduğu gibi pratikte ortadan kaldırılması da bu
konudaki temel problemlerdendir.179
Bir diğer tartışma konusu ise SİHA’ların ordular
yanında istihbarat örgütleri tarafından da
kullanılıyor olmasıdır. Bu konudaki en önemli
örnek, bu silahlı sistemlerin Pakistan ve diğer
bazı ülkelerde Taliban ve El-Kaide’ye karşı CIA
tarafından kullanılıyor olmasıdır.
Pek çok hukukçu, muharip bir unsur olmayan
CIA gibi istihbarat teşkilatlarının bu tarz askeri
müdahaleleri gerçekleştirmesinin hukuksuz
olduğunu ve bu hukuksuzluğun teröristlerin
hukuksuz savaşçılığı ile eşdeğer bir problem
yarattığını ve bu yöntemle insanları öldüren
CIA’nın uluslararası hukuka göre suç işlediğini
iddia etmektedir.180
Afganistan veya Gazze’de gökyüzünde günde
24 saat esasıyla devriye gezen ve tüm yaşam
hareketliliğini gözleyen SİHA’lar şüpheli bir durum
görüldüğünde bomba veya füzesini uzaktan
komutayla ilgili bölgeye kolayca bırakmaktadır.
Mevcut 11 yıllık uygulama ve ortaya çıkan sivil
kayıplar, bu sistemlerin hedeflerini bombalama
kararı için ‘şüpheli durum’ tanımlamasının yeterli
olduğunu göstermektedir. Bir SİHA sisteminin,
özel durumlar dışında ve özellikle meskun
mahallerde, hedeflerin doğruluğunu teyit edecek
diğer karar destek ve operasyon unsurları ile
birlikte çalışmadığı sürece doğru hedefleri bulması
ve bu hedefleri masum sivillere zarar vermeden
etkisiz hale getirmesi de mümkün değildir.
Mevcut pek çok eleştiri, geçen 11 yıllık sürede
SİHA’ların kullanımında hem ABD hem de İsrail’in
bu teknik yetkinliği ve masum sivillerin hayatı
konusunda gerekli hassasiyeti göstermediğine
işaret etmektedir.
Benzer bir tartışmanın Uludere olayında İnsansız
Hava Araçlarının sağladığı istihbarat üzerinden
de yapıldığı görülmektedir. Tüm silahlar ve silah
sistemlerinin yapısından kaynaklanan zayıflıklar
olabileceği gibi kullanıcı operatörlerin eğitim
eksikliği veya psikolojisinden kaynaklı sorunlar da
yaşanabilmektedir. Bu noktada, yukarıda aktarılan
tartışmaların temelde daha çok bu sistemleri
kullanan operatörlerle ilgili olduğunu ve bu tarz
zafiyetlerin füzeler de dahil tüm silah sistemleri
için geçerli olduğunu söylemek gerekmektedir.
179 Chris Woods, “Games Without Frontier, War Without
Tears”, New Statesman, 18 June 2012, p.25.
180 Bkz. Kenneth Anderson, “Rise of the Drones: Unmanned
Systems and the Future of War”, March 11, 2010, Erişim
27 Eylül 2012, http://digitalcommons.wcl.american.
edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1002&context=pub_
disc_ cong&sei-redir=1&referer=http%3A%2F%2F

Günümüzde, yaşanan terör olayları ile birlikte
ortaya çıkan asimetrik tehdit ve çatışma
ortamında teröristlerin yüklendiği görev ile
SİHA’ların sınırları aşan ve çatışmayı mekandan
bağımsız bir noktaya taşıyan görevleri arasında
konseptte olmasa da pratikte büyük bir benzerlik
olduğu görülmektedir. Her iki saldırı türünde
de hedefin doğruluğu, çatışmanın hukukiliği ve
ortaya çıkan sonuçlardan sorumluluk temelinde
önemli bir benzerlik ve aynı zamanda boşluk
yaşanmaktadır. Bir El-Kaide veya Taliban üyesinin
düzenlediği ve sivillerin de öldüğü bombalı terör
eylemi ile İsrail ordusunun Gazze’de veya ABD
ordusunun Afganistan’da düzenlediği ve sivillerin
ölümüne neden olan SİHA saldırısı arasında
yöntem itibariyle pratikte hiçbir fark yoktur.
Afganistan da dahil diğer pek çok ülkede terörle
mücadele ve özgürlük vaatleri altında SİHA’larla
etkisiz hale getirilen her bir gerçek hedef kişi
ile birlikte onlarca masum sivilin de hayatını
kaybetmesi mevcut tartışmaları silah sistemleri
(SİHA) temelinde olmasa da uygulama temelinde
haklı hale getirmektedir.
Bu silah sistemleri gelecekte, terörizmle mücadele
veya farklı gerekçelerle, doğrudan savaş halinde
olunmayan ülkelerin topraklarında, bu ülkelerin
toprak bütünlükleri ve egemenlik hakları ihlal
edilerek gizli veya açık olarak kullanılacaktır.
Bugün dahi etkin olamayan ve bağlayıcı kararlar
alamayan Birleşmiş Milletler (BM) yapısının
gelecekte bu tür müdahaleleri engellemesi de pek
mümkün görülmemektedir. Bugün Pakistan’ın
maruz kaldığı bu durum, gelecekte Türkiye de
dahil pek çok ülkenin başına gelebilecektir. Bir
ABD düşünce kuruluşunun verileri,181 2008-2010
yıllarında CIA’nin Pakistan’da düzenlediği SİHA
181 New America Foundation, “The Year of the Drone” An
Analysis of U.S. Drone Strakes in Pakistan, 2004-2007”,
2010, Aktaran, Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ
Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number
28, p.656.
İnsansız Hava Araçları
hava saldırısı sayısını 137 olarak vermekte ve
neden olduğu toplam ölü sayısı 964-1470 arasında
tahmin etmektedir. Uluslarası yasaları çiğneyerek,
SİHA’larca gerçekleştirilen bombalamanın çoğu
zaman delillerinin bile bulunamadığını belirtmek
gerekmektedir. Bu durum gelecekte çatışmaların
sınırları aşan tarzda genişleyebileceği ile ilgili
önemli endişeleri de beraberinde getirmektedir.
Gelecekte, savaş uçaklarından çok daha küçük
olan bu araçların radarlara yakalanmayacak
tarzda yapılması ile birlikte –halen bu çalışmalar
da devam etmektedir- mevcut endişelerin artması
da kaçınılmaz olacaktır.
Bu noktada asıl tartışılması gereken konu,
silah sistemleri değil kullanıcıların eğitimi ve
psikolojisi olmalıdır. ABD ordusunda görevli
Yarbay David Grossman “On Killing”182 adlı
kitabında; İkinci Dünya Savaşı’nda bir başkasını
öldüremeyen askerlerin durumunu araştıran ABD
ordusunun; Vietnam ve sonrasında, silahların
gerçekçi simülasyonları ile yapılan eğitimlerle,
öldürmeyi şartlı bir refleks haline getiren bir
teknik geliştirerek askerlerin insanları daha kolay
öldürmesini nasıl başardığını anlatmaktadır.
182 David Grossman, “On Killing: The Psychological Cost of
Learning to Kill in War and Society”, Back Bay Books,
(1995).
Bilgesam|Aralık 2012 43
İnsansız Hava Araçları

Biz ise bu şartlı refleksin Irak ve Afganistan’da ve tuzaklama eylemleri ve askeri konvoyların
masum sivillere karşı nasıl çalıştığını izleme fırsatı güvenliği noktasında yaşanan zafiyetlerle
bulabiliyoruz. Bu sözde başarının tek kusuru ise birlikte dünyadaki örnekler ve uygulamalar
şartlı refleks durumunda öldürme arzusunun düşünüldüğünde, İHA sistemlerine yeterli
baskın haliyle, karşıdaki kişinin masum mu yoksa sayıda sahip olunmasının önemi daha fazla öne
düşman mı olduğunu ayırma gibi bir ihtiyacın ve çıkmaktadır.
ahlaki/vicdani sorgunun olay sırasında ortaya
çıkmamasıdır. Başta ABD olmak üzere batılı
toplumların ve askerlerinin doğu toplumlarına ve
Müslümanlara olumsuz bakışının, bu silahların
özellikle Irak, Pakistan, Afganistan ve Gazze’de
kullanımındaki problemleri ve tartışmaları ortaya
çıkardığı da söylenebilir.
Sonuç olarak, SİHA’larla ilgili hukuki temeldeki
eleştiriler, bu silahların kullanımındaki ayrıntılarda
düğümlenmektedir. Bu eleştiriler, ABD’nin
SİHA’ları kullanımına dönük değil, gücün hukuki
kullanımı ve orantılılık prensibinin ihlali temelinde
şekillenmektedir.183 Bu sistemlerin hedef isabet
oranının konvansiyonel füzeler, bombalar ve topçu
ateşlerine göre çok daha yüksek olması ve dost
birlikler ile sivillere dönük kayıpların azaltılması İnsansız Hava Araçlarının muharebe sahasında
noktasında çok büyük bir avantaj yaratması da oynayacağı rolü ve karar vericilere sağlayacağı
bu tezi kuvvetlendirmekte ve yukarıda özetlenen üstünlüğü en erken kavrayan birkaç ülkeden birisi
eleştirileri silah sistemi temelinde geçersiz olduğu halde Türkiye, aradan geçen 20 seneye
kılmaktadır.184 Burada vurgulanması gereken bir ve harcanan kaynaklara rağmen, Güneydoğu
diğer nokta ise, bu sistemlere sahip ülkelerin Anadolu Bölgesi’nde icra edilen iç güvenlik
kamuoyunda, bu silahların kullanımı hukuk ve harekatlarında uçuracak yeterli sayıda ve özellikte
insan hakları temelinde tartışılırken, Türkiye de İHA bulamamakta ve bu ihtiyacın bir kısmını ABD
dahil halkı Müslüman olan ülkelerin kamuoyunda tarafından tahsis edilen operatif kategorisindeki
bu duyarlılığın ve farkındalığın olmamasıdır. İHA’lar üzerinden karşılamaya çalışmaktadır.185

E.3. Türkiye’de Terörle Mücadelede İHA

Kullanımı

Türkiye terörle mücadelede çoğunluğu mini

kategorisinde olan az sayıdaki silahsız İHA’yı
sadece gözetleme ve keşif amaçlı kullanarak belirli
bölgelerde sınırlı istihbarat elde edebilmekte
ve birliklerini ilgili bölgelere zamanında
sevk edebilirse terörist unsurlara müdahale
edebilmektedir. Sahip olunan İHA’ların hem sayı
hem de nitelik olarak yetersizliği, TSK’nın tüm
kritik alanları ve ulaşım güzergahlarını kontrol
etmesi yeteneğinden büyük oranda yoksun
olduğunu göstermektedir.
Bu yardımın ayrıntılarına bakılacak olursa; Heron
2012 yılında daha fazla öne çıkan yol mayınlama MALE İHA Tedarik Projesi’nde yaşanan sıkıntılar
üzerine özellikle Irak’ın kuzeyinde bulunan terör
183 Mary Ellen O’Connell, Robert and Marison Short, örgütü mensuplarının barındığı kamplara ait anlık
“Drones Under International Law”, Washington görüntü/istihbarat ihtiyacı için ABD’ye başvuran
University Whitney R. Harris World Law Institute Türkiye, iki ülke arasında varılan Anlık İstihbarat
International Debate Series, 8 October 2010, Erişim 27 Anlaşması kapsa­mında kendisi için tahsis edilen
Eylül 2012, http://law.wustl.edu/harris/documents/ Predator İHA’larınca çekilen ve ABD tarafından
OConnellFullRemarksNov23.pdf
184 Thomas J. Billitteri, “Drone Warfare” CQ Researcher, 185 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Report, Aug. 6, 2010, Volume 20, Number 28, p.655. Havadan İstihbarat Çalışmaları”

44 Aralık 2012|Bilgesam

yaklaşık 20 dakika gecikmeli olarak Genelkurmay
Başkanlığı karargahına aktarılan görüntüler
üzerinden istihbarat ihtiyacını karşılamıştır.186
ABD’nin bu desteği son bir yıldır, Irak’tan çekilen
ve 23 Kasım 2011 tarihinde İncirlik’e konuşlanan
4 adet Predator İHA’nın keşif ve gö­zetleme
uçuşları ile sağladığı ve elde edilen görüntülerin
Türkiye’deki ortak bir birim ile eş za­manlı olarak
paylaşıldığı açıklanmıştır.187
Daha önce alımı yapılan ancak aktif kullanımda
olmayan İsrail ürünü GNAT ve problem yaşanan
Aerostar modelleri ve deneme aşamasındaki
yerli modeller dikkate alınmadığında,
Türkiye’nin bugün itibariyle terörle mücadelede
kullanabildiği İHA’lar; 10 adet Heron ve 160
civarındaki yerli yapım mini İHA’dır. ABD’nin
anlık istihbarat desteği sağladığı kendi İHA’ları
bu burada belirtilebilir. Geliştirilmesi ve seri
üretim yönündeki çalışmaların devam ettiği
ANKA (operatif), Çaldıran ve Karayel (taktik)
İHA modelleri dikkate alınmadığında mevcut
tablonun içinde bulunulan zaman dilimi için çok
da umut verici olduğu söylenemez.
Döner kanatlı İHA sistemleri, iniş kalkış platformu
temelinde yarattığı avantajlar ve havada uzun
süre aynı noktada asılı kalabilmesi nedeniyle,
gemilerde kullanıma uygun özellikleri yanında,
terörle mücadeledeki sıcak temaslarda ve özellikle
Güneydoğu Anadolu’nun kırık arazi yapısında
oldukça etkili olabilecek sistemlerdir. Türkiye’de
yine Kale-Baykar tarafından Malazgirt adıyla
üretilen ve sınırlı sayıda da olsa TSK envanterinde
yerini alan188 döner kanatlı İHA sistemleri ve
araçlarının sayısının artması da Türk Ordusu
186 A.g.e.
187 Bkz., İbrahim Sünnetçi, “Türk Hava Kuvvetleri Yarınlarını
Tanımlıyor”, s.38.
188 Bkz. Haluk Bayraktar ile röportaj, “Baykar Makine ve
Döner Kanatlı İHA Çözümleri”, MSI Dergisi, Ekim 2011
sayısı s.20-33.
İnsansız Hava Araçları
için terörle mücadele ve diğer alanlarda büyük
avantajlar getirecektir. TUSAŞ’ın da iki farklı model
üzerinde 2010 yılında başlayan döner kanatlı İHA
çalışmalarına devam ettiği ve deniz kuvvetlerinin
de ihtiyacını karşılamak üzere “Türk Özgün Döner
Kanatlı İnsansız Hava Aracı (R-İHA) Projesi” nin
sürdüğü bilinmektedir.
Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun dağlık yapısı
çerçevesinde, geçiş güzergâhı olarak kullanılan
boğaz, geçit, vadi benzeri coğrafi alanların
İHA filoları aracılığıyla sürekli gözetlenmesi ve
tehditlerin tespit edilerek ortadan kaldırılması en
etkili ve risksiz mücadele yöntemidir. Bu araçların,
üs bölgelerinin korunmasında da işlevsel ve etkin
bir yöntem olarak kullanılması gerekmektedir.
Ancak bu araçlara sahip olmaktan daha önemli
olan nokta, araçlar aracılığıyla elde edilen
verilerin en çabuk şekilde değerlendirilmesi,
diğer verilerle birleştirilmesi ve elde edilen
istihbaratın operasyonel birimlere talimat olarak
iletilmesidir. Zamanlamanın da önemli olduğu bu
eşgüdümlü sürecin, İHA’ların kullanımında hayati
rol oynadığını vurgulamak gerekmektedir.189
Yukarıda bahsi geçen tüm İHA’lar, keşif ve
gözetleme amaçlı silahsız sistemlerdir. Oysa
mevcut örnekler de göstermektedir ki, terörle
mücadelede sonuç alıcı asıl araç silahlı İHA
sistemleridir. Türkiye’nin silahlı İHA’lara sahip
olması, terörle mücadelede TSK’nın etkinliğini çok
daha yukarılara çıkaracak en önemli enstrüman
durumundadır. Bu ihtiyacı değerlendiren Türkiye,
ihtiyaç duyduğu Silahlı/Muharip İHA ihtiyacını
Heron deneyiminden yola çıkarak daha hızlı bir
tedarik süreci ile karşılamak üzere, FMS kanalını
devreye sokarak, iki uçaklı bir adet MQ-1 Predator
ve dört uçaklı bir adet RQ-9A Reaper Sisteminin
189 İlkut Taha Taslı, “Terörle Mücadelede İnsansız Hava
Araçları (İHA)”, BİLGESAM Analiz, 06 Temmuz 2011,
Erişim 08 Kasım 2011, http://www.bilgesam.org/tr/
index.php?option=com_content&view=article&id=1
082:teroerle-muecadelede-nsansz-hava-araclar-ha-
&catid=122:analizler-guvenlik&Itemid=147
Bilgesam|Aralık 2012 45
İnsansız Hava Araçları
doğrudan tedarikine yönelik istek mektubunu
Şubat 2009 tarihinde ODC-T kanalı ile ABD’ye
iletmiştir. ABD Dışişleri Bakanlığınca Kongre’ye
sunulan mektup henüz olumlu yanıtlanmamış
ve üzerinden üç yıldan fazla zaman geçmesine
rağmen tedarik işlemi gerçekleşmemiştir.190
ABD’nin ürettiği silahlı İHA sistemlerinin (MQ-
1 Predator, MQ-9 ve RQ-4 Global Hawk)
dost ve müttefik ülkelere satışında önemli
sınırlamaların getirildiğini görmekteyiz. ABD Füze
Teknolojileri Kontrol Rejimi (Missile Technology
Control Regime_MTCR), hava kuvvetlerinin de
danışmanlığı ile bu sistemlerin ihracı ile ilgili
temel politikaları belirlemektedir. Bu sistemlerin
satışına ait politikaların temelinde; ABD’nin ulusal
güvenlik amaçlarına katkı sağlayabilecek, silahların
ortak amaçlar için karşılıklı kullanılabileceği
müttefik ülke profilinin arandığı bilinmektedir.191
2009 yılında talep etmesine rağmen bu sistemleri
alamayan Türkiye’nin, 2003 tezkeresi ve iki ülke
arasında yaşanan diğer krizler düşünüldüğünde
sözkonusu profil ülke çerçevesine tam uymadığını
tahmin etmek zor olmasa gerekir. Bu noktada,
ABD’nin Ortadoğu’ya dönük İsrail ve petrol odaklı
denge politikaları temelinde, Türkiye’nin terörle
mücadele başarısını ne kadar desteklediğini
ve bunu ne kadar istediğini de sorgulamak
gerekmektedir.
Bu tespitler ışığında, Türkiye’nin silahlı İHA
sistemlerine sahip olmasının yegane yolunun
yerli üretim olduğu sonucuna varabiliriz. Bunun
için ise, halen geliştirme ve seri üretim çalışmaları
devam eden ANKA, Çaldıran ve Karayel operatif
ve taktik İHA’larında tam bir proje başarısının
190 İbrahim Sünnetçi, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları”
191 The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely Piloted
Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle Strategic Vision”,
2005, s.21,
46 Aralık 2012|Bilgesam
yakalanması ve bu sistemler üzerine yeni silahlı
modeller üretilmesi gerekmektedir. Bu süreç için
verilebilecek en yakın tarih ise 2018 yılı olacaktır.
Silahlı İHA sistemlerine yeterli sayıda sahip
olmak, Türkiye için hem Kuzey Irak’ta meskun
mahallerden uzak PKK kamplarının risk almadan
temizlenmesi ve hem de örgüt içinde yıllardır
yerlerini koruyan lider kadrosunun saf dışı
bırakılarak örgütün marjinalleşmesi noktasında
çok büyük önem taşımaktadır. Bu durumun
gerçekleşmesi halinde, PKK yapılanmasının Kandil
ve Kuzey Irak’taki diğer kamplardan daha ziyade
meskun mahallere kayacağı ve örgütün yeni
stratejiler geliştireceği muhakkaktır.
Talep etmesine rağmen silahlı İHA sistemlerini
alamayan, yüksek irtifa (HALE) keşif gözetleme
İHA’sına sahip olmayan ve bu kategorideki
ihtiyacını sınırlı olarak ABD’ye ait İHA’lar üzerinden
sağlamaya çalışan Türkiye’nin bu konudaki
boşluğu doldurmak üzere yeni bir arayışa girdiği
ve terörle mücadelede K.K.K.lığı envanterinde
kullanılmak üzere ABD’den yüksek irtifa insanlı
istihbarat uçağı kiraladığı görülmektedir. Beş
adet kiralanması düşünülen King Air 350 model
uçaklardan ilki Temmuz 2012 tarihinde teslim
alınmış, diğer dördünün ise 2012 yılı içinde
Türkiye’ye getirilmesi planlanmıştır. 10 bin metre
irtifada görev yapabilen ve gelişmiş kamera
ve iletişim sistemleri ile donatılan bu uçaklar
Malatya’da konuşlu olarak görev yapacaktır. İki yıl
için kiralanan uçakların toplam proje maliyetinin
70 milyon dolar olduğu belirtilmektedir.192
192 Bkz., MSB.lığı Basın Duyurusu, “İnsanlı Keşif Uçağı”,
16 Temmuz 2012, Erişim 31 Ekim 2012, http://
www.msb.gov.tr/basin/phpscr/aciklamametnigor.
php?index=100: Hürriyet, “ABD’den İnsanlı İstihbarat
Uçağı Kiraladık”, 14 Temmuz 2012, Erişim 28 Ekim
2012, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/20984291.
asp

Sonuç Yerine
Türkiye’nin önünde ordunun kullanımı temelinde
üç ana misyon ve bu misyonları yerine getirecek
kuvvet yapılanması ihtiyacı bulunmaktadır.
Farklılaşan bu üç görev alanı ve kuvvet yapılanması
şunlardır:
(1) Daha çok hafif silahlarla donatılmış mobil ve
özel kuvvetler merkezli terörle mücadele.
(2) Afganistan, Bosna ve Kosova gibi, uluslararası
barış ve istikrar operasyonları için yine hafif
silahlarla donatılmış mobil ve özel kuvvetler
merkezli, çatışmadan daha çok sivil asker işbirliği
faaliyetlerinin öne çıktığı görevler.
(3) Klasik muharebe araçları ile teçhiz edilmiş
kuvvetlere ihtiyaç duyan muhtemel çatışma ve
muharebeler.
Son on yılda İHA’ların kullanım alanı ve dünya
ordularında üstlendiği misyon, TSK’nın hazır
olması gereken bu üç farklı alandaki görevlerin
tamamında bu araçlara kuvvetle ihtiyaç
duyduğunu göstermektedir. Bu ihtiyacı bugüne
kadar karşılayamayan Türkiye’nin gelecekte bu
araçlara daha fazla ihtiyaç duyacağı söylenebilir.
Çok sayıda savaş uçağı satın almak, ekonomik
krizlerin sıklıkla yaşandığı dünyada büyük ve zengin
ülkeler için bile oldukça maliyetli projeler haline
gelmiştir ve çok büyük bütçeler gerektirmektedir.
Son on yıl içerisinde İHA’lara gösterilen rağbet,
hava kuvvetlerinin bazı görevlerini de yapacak
daha düşük maliyetli alternatif sistemlere
yönelmenin bir sonucu olarak yorumlanabilir.
Bu noktada, maliyet avantajı yanında pek çok
görev için İHA’ların pilotlu uçaklara göre çok
daha etkili sistemler olabildiğini de vurgulamak
gerekmektedir.
İHA sektöründe 2004 yılında başlayan ve TAI’nin
öncülük ettiği büyük atılıma rağmen, bugün
itibariyle ortaya çıkan tablo umut vermekle
birlikte çok da olumlu değildir. Geç kalan girişimler
ve uzayan projeler, terörle mücadele ve diğer
konularda önemli zafiyet alanları yaratmaktadır.
Bu nedenle mevcut projelerin hızlanması, silahlı
İHA’lar da dahil yeni projelerin başlatılması,
çok daha fazla bütçeler ayırarak yeni pek çok
yerli firmanın bu çalışmalara yönlendirilmesi
gerekmektedir.
Türkiye tarafından halen kullanılan silahsız
İHA sistemleri, hedef tespiti ile bölgeye
İnsansız Hava Araçları
intikal arasındaki tepki süresinde hedefin
kaybedilmesi ihtimalini ortaya çıkarmaktadır.
ABD ve İsrail tarafından SİHA’ların geliştirilmesi
ve kullanılmasındaki temel gerekçelerden birisi
de buna dayanmaktadır. Bu nedenle, gelişmiş
taktik düzey ve üzerinde İHA’lara sahip olmak
da Türkiye için tek başına yeterli olmayacaktır.
Geliştirilen İHA teknolojilerinin kısa sürede belirli
modifikasyonlarla silahlı İHA’lara dönüştürülmesi
de gerekmektedir.
Türkiye’nin sahip olacağı silahlı İHA’ların terörle
mücadelede anlamı ve etkinliği çok yüksek
olmakla birlikte, sınırlı sayıda silahlı İHA’ya
sahip olunması durumunda bile, bu araçlarla
düzenlenecek operasyonlarla, Kandil dahil Kuzey
Irak’ta PKK terör örgütünün barındığı ve üs olarak
kullandığı kampların mevcut anlamıyla işlevselliği
büyük oranda ortadan kalkacaktır. Örgütün yıllarca
yönetiminde kalan lider kadrosunun bu sistemlerle
hedef alınması, lider kültünün yapılanmadaki
önemi nedeniyle örgüte en büyük darbeyi
vuracak ve sınırları aşan bir kara operasyonu
ihtiyacı büyük oranda ortadan kalkacaktır. PKK’ya
karşı bu teknolojinin kullanılması örgütün çok
kısa bir sürede dağılmasının ve radikalleşmesinin
kapılarını da açacaktır. Bu muhtemel yeni
dönemde, örgütün kırsaldan daha fazla şehir
yapılanmasını öne çıkaracağı da öngörülebilir.
Bu noktada, Türkiye’nin bu teknolojiye sahip
olmasının engellenmesi yönünde büyük çabaların
hem içeride hem de dışarıda sergilenmesini
beklemek de gerekmektedir.
TSK 1990’lı yıllarda terörle mücadelede ‘alan
hakimiyeti’ prensibini benimsemiş ve bölgeye
pek çok yeni birlik sevk ederek örgütün harekat
alanını daraltarak mücadelesini sürdürmüştür.
Bu uygulamada, kısmi başarı sağlanmış olsa da,
bölgeye terörle mücadeleye göre teşkilatlanmamış
ve eğitilmemiş birliklerin de gönderilmiş olması
nedeniyle zayiatlar artmış ve artan atama sayısı
ile birlikte profesyonel TSK personelinin görev
motivasyonu da olumsuz etkilenmiştir.
Bugün itibariyle terörle mücadelede 1990’lı
yıllarda kullanılan ‘Alan Hakimiyeti’ prensibinin
bölgede uygulanmasını savunanlar da
bulunmaktadır. İHA’lar gibi pek çok teknolojik
sistemin gelişmesi ile birlikte, alan hakimiyeti
kavramını arazide her noktayı her an fiziken
işgal ve kontrol edecek birlikler bulundurmak
olarak anlamak ve yorumlamak eksik ve yanlış bir
yaklaşım olacaktır. Bugün için ‘alan hakimiyeti’
araziyi teknolojik yeteneklerle gözetlemek,
dinlemek ve bu kanalla elde edilen istihbarat
yardımıyla istenilen bölgede, istenilen zamanda
kuvvet bulundurabilmek anlamına gelmektedir.
Bilgesam|Aralık 2012 47
İnsansız Hava Araçları

Arazinin gözetlenebildiği ve düşman unsurlarının karşılanması yöntemiyle, farklı kuvvetlerdeki aynı

İHA yeteneği ile büyük oranda tespit edilebildiği
bir harekat ortamında TSK’nın bölgedeki halihazır
birlik sayısı ve mevcutlarının bile fazlalık teşkil
edeceği de muhakkaktır. Bölgede profesyonel
ve terörle mücadelede yetkin olmayan birlikler
ve personel bulundurmak, geçmişte olduğu
gibi bugün de mücadelenin en zayıf noktası
durumundadır. Bu durumda yapılacak şey, istenen
yetenekte silahlı ve silahsız İHA sistemlerine
yeterli sayıda sahip olmak ve bölgede daha az
askeri üste, daha az sayıda ancak daha mobil
yetenekte profesyonel birlikler bulundurmak ve
bu şekilde mücadele etmektir.
Bu noktada, yüksek teknolojili silah ve sistemlere
sahip olmaktan daha önemli olan bir diğer
konunun, bu silah ve sistemleri etkin olarak
kullanmak olduğunu unutmamak gerekmektedir.
İHA’lar dahil pek çok silah ve sistemine sahip
olunmasına rağmen, daha çok personel veya
kullanıcı eğitimi eksikliği nedeniyle bu sistemlerin
geçmişte iç güvenlik harekatlarında etkin olarak
kullanılmadığı da ayrı bir gerçektir.
tür kabiliyetlerin (helikopterler ve İHA gibi) önüne
geçilmesi hedeflenmektedir. Yetenek havuzlarına,
maliyet ve bütçe gerekleri yanında, müşterek
harekatları kolaylaştıran bir rol yüklemek de
yanlış olmayacaktır.
Bugün için özellikle silahlı İHA sistemlerine;
çatışmaların kolay, ucuz ve risksiz çözümü
noktasında devrimsel bir anlam yüklense de, terör
örgütlerinin de da sahip olmasıyla bu sistemler
düzenli ordular için gelecekte daha fazla tehdit
oluşturabilecektir. Bu tehdidin Türkiye için de
ortaya çıkabileceğini düşünmek gerekmektedir.
Ayrıca, kimler sahip olursa olsun, artan SİHA
sistemleri gelecekte asimetrik savaşın çatışma
alanının genişlemesi sonucunu da doğuracaktır.

Farklı kuvvet yapıları içinde benzer veya farklı silah

ve sistemlere sahip olmak, bu silah ve sistemlerini
koordineli ve etkin şekilde kullanmayı da zorunlu
kılmaktadır. TSK’nın müşterek harekat anlamında
1974 Kıbrıs Savaşı hariç önemli bir tecrübesinin
olmaması ve sistemler, yapı ve kültür temelinde
kuvvetler arasında yaşanan yabancılaşma,
müşterek harekat ve sistemlerin ortak kullanımı
konusunda dikkatli tasarlanmış koordinatör kurul
ve yapılara olan ihtiyacı ve bunların önemini
artırmaktadır. Ayrıca İHA’lar da dahil, sahip olunan
sistemlerin, hem her bir kuvvet içinde hem de
kuvvetler arasında entegrasyonunu ve koordineli
ve ortak kullanımını mümkün kılacak sistemlerin
kurulması gerekmektedir.

Bu bağlamda, TSK’nın hem İHA projeleri

hem de diğer yeni silah sistemi projelerine
dönük olarak kuvvet yapılanmalarını yeniden
düşünmesi gerekmektedir. Küçülen kuvvet
yapıları, teknoloji ile birlikte azalan personel
mevcutları ve bütçe problemleri nedeniyle, ABD
ordusunda tartışılan ve öngörülen kuvvetler arası
yetenek havuzlarını193 TSK’nın da düşünmesi ve
tartışmaya açması gerekmektedir. Her görev
için en uygun kuvvet yapısının bu havuzdan

193 Michael Hoffman, Heidi Shyu, “Office Profile”, 3

October 2011, http://www.defensenews.com/story.
php?i =7908466&c=FEA&s=INT. Aktaran, Sait Yılmaz,
“ABD Silahlı Kuvvetlerinde Dönüşüm ve Yeni Savunma
Stratejisi”, 2012, Erişim 24 Ekim 2012, http://orkam.
aydin.edu.tr/analiz/abdbayrak.pdf

48 Aralık 2012|Bilgesam

Kaynakça
Ackerman, Spencer, “Tiny 2-Foot Bomb Could
Be Months Away From Drone War”, July 13
2012, Erişim 12 Kasım 2012, http://www.wired.
com/dangerroom/2012/07/small-drone-missile-
soon/#more-86329.
Akalın, T. Zeynep, Nadir Bıyıkoğlu, “Türk Savunma
Sanayii Tarihi: Başarıya Giden Yolu Kendi Pusulası
ile Bulmuş Bir Endüstrinin Gelişimi - The History
of Turkish Defence Industry: Development of An
Industry that Found the Way of Success with Its
Compass”, Milsoft yayınları, Ankara, 2010.
Akyürek, Salih, Nursema Kıbrıs, Dilara Ünal,
“Afganistan’da Sivil Ölümleri”, BİLGESAM Rapor
No:46, Mayıs 2012, Erişim 25 Eylül 2012, http://
www.bilgesam.org/tr/images/stories/rapor/
Afganistandasivilolumleri.pdf
Anderson, Kenneth, “Rise of the Drones:
Unmanned Systems and the Future of War”,
March 11, 2010, Erişim 27 Eylül 2012, http://
d i g i t a l c o m m o n s .w c l . a m e r i c a n . e d u /c g i /
viewcontent.cgi?article= 1002&context=pub_
disc_cong&sei-redir=1&referer=http%3A%2F%2F
Bacanak, Hüseyin, vd., “Çoklu İnsansız Hava Aracı
Simülasyonları için Altyapı Çözümü” Kara Harp
Okulu Savunma Bilimleri Dergisi, Mayıs 2012, 11
(1), 81-89.
Bayar, Murad, “Bu Alanda Dünyada Üçüncü
Ülkeyiz”, Air News Times ile söyleşi, 02 Ekim 2012,
Erişim 23 Ekim 2012, http://www.airnewstimes.
com/bu-alanda-dunyada-ucuncu-ulkeyiz-17569-
haberi.html
Bayar, Murad, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni
konuşması, Temmuz 2010.
Bayraktar, Haluk, “Baykar Makine ve Döner
Kanatlı İHA Çözümleri”, MSI Dergisi, Röportaj,
Ekim 2011 sayısı, 20-33.
Bergen, Peter and Katherine Tiedemann, “Drone
war hitting its targets,” CNN, June 9, 2010, www.
cnn.com/2010/OPINION/06/09/ bergen.drone.
war/index.html.
Billitteri, Thomas J., “Drone Warfare” CQ
Researcher, Report, Aug. 6, 2010, Volume 20,
Number 28, p.652-676, (p.655), Erişim 28 Eylül
2012, www.cqresearcher.com
British Institute of International and Comparative
Law, 26.08.09, interview by Joshua Rozenberg
with Lord Bingham. Full transcript http://www.
biicl.org/files/4422_bingham_int_transcript.pdf
accessed 23.08.10,
İnsansız Hava Araçları
Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich,
“The Military Utility of Drones”, No.78, July 2010,
Erişim 03 Ekim 2012, http://www.css.ethz.ch/
publications/pdfs/CSS-Analyses-78.pdf
Cole, Chris, Mary Dobbing, Any Hailwood,
“Convenient Killing: Armed Drones and the
Playstation Mentality”, Report, September 2010,
Erişim 25 Eylül 2012, http://dronewarsuk.files.
wordpress.com/ 2010/10/conv-killing-final.pdf
Congressional Budget Office based on data from
the Department of Defense’s budget request for
2012, Selected Acquisition Reports for December
2010, and Aircraft Procurement Plan: Fiscal Years
2012-2041,
Cox, Matt, “Textron’s Remote-Controlled Flying
Bomb”, September 19, 2012, Erişim 21 Eylül 2012,
http://defensetech.org/2012/09/19/textrons-
remote-controlled-flying-bomb/
CQ Researcher, “Drone Warfare” Report, Aug. 6,
2010, Volume 20, Number 28, p.653-676, içinde
Darrel Dela Rosa, değerlendirme, Erişim 28 Eylül
2012, www.cqresearcher.com
Defense Review, “Raytheon Small Tactical
Munition”, Erişim 12 Kasım 2012, http://
www.defensereview.com/raytheon-small-
tactical-munition-stm-laser-guided-mini-
gluide-bombprecision-guided-munition-with-
semi-active-laser-seeker-and-gpsins-guidance-
for-close-air-support-cas-and-ground-attack-
missions/;
Defense Update, “Griffin Small Tactical Munition
(STM)”, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense-
update.com/products/g/31122010_griffin_sgm.
html;
Defense Update, “Switchblade-Miniature Killer
Drone”, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense-
update.com/products/l/switchblade_31122010.
html
Ehrhard, Thomas P., “An Air Force Strategy for the
Long Houl”, Center for Strategic and Budgetary
Assessment, 2009, Erişim 10 Ekim 2012, http://
www.csbaonline.org/publications/2009/09/an-
air-force-strategy-for-the-long-haul/
Ertem, Özcan, ANKA İHA hangardan çıkış töreni
bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010, Aktaran,
İbrahim Sünnetçi, “ANKA Kendini Kanıtlamaya
Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3,
Sayı:139, 75-81.
Fulghum, David, “Predator’s Progress.” Aviation
Week & Space Technology, March 3, 2003.
Bilgesam|Aralık 2012 49
İnsansız Hava Araçları
Gertler, Jeremiah, “U.S. Unmanned Aerial
System”, Congressional Research Service (CRS)
Report for Congres, January 3, 2012, Erişim 11
Ekim 2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/
R42136.pdf
Glade, David, “Unmanned Aerial Vehicles:
Implication for Military Operations”, Air War
College, Center for Strategy and Technology,
Occasional Paper No.16, s.1,5, July 2000, Erişim
17 Ekim 2012, http://www.au.af.mil/au/awc/
awcgate/cst/csat16.pdf
Gönül, Vecdi, ANKA İHA Hangardan Çıkış Töreni
konuşması, Temmuz 2010,
Grossman, David, “On Killing: The Psychological
Cost of Learning to Kill in War and Society”, Back
Bay Books, (1995).
Güldoğan, Sedat İ., “Geri Dönüşü Olmayan Yol...
Savunma Sanayii Neden Önemlidir?” 2011, Erişim
23.10.2012 http://www.ostimsavunma.org/
Files/Attachments/OtherFiles/savunma-sanayi-
gundemi-05012012170149.pdf
Helmore, Edward, “US Air Force prepares drones
to end era of fighter pilots”, The Guardian, 22
August 2009, Erişim 16 Ekim 2012, http://www.
guardian.co.uk/world/2009/aug/22/us-air-force-
drones-pilots-afghanistan
Hoffman, Michael, Heidi Shyu, “Office Profile”,
3 October 2011, http://www.defensenews.com/
story.php?i =7908466&c=FEA&s=INT.
http://asimetriksavaslar.wordpress. com/,
“Asimetrik Savaşın Harp Stratejilerindeki
Yeri Nedir?” Erişim 17 Ekim 2012
Hunter, Duncan, “UAVs critical for Afghanistan”,
Erişim 08 Kasım 2012, http://hunter.house.gov/
index.php?option= com_ content&task=view&id
=131&Itemid=61
Hürriyet Planet, “Böcekler İnsansız Hava Aracı
Olarak Kullanılacak”, 10 Nisan 2012, Erişim
12 Kasım 2012, http://www.hurriyet.com.tr/
planet/20307382.asp
Hürriyet, “ABD’den İnsanlı İstihbarat Uçağı
Kiraladık”, 14 Temmuz 2012, Erişim 28 Ekim 2012,
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/20984291.
asp
Infoniac, “Vulture-The Unmanned Aircraft Able to
Stay in the Air for 5 Years” March 5, 2008, Erişim
16 Ekim 2012, http://www.infoniac.com/hi-tech/
vulture-unmanned-aircraft-able-stay-the-air-for-
years.html
Kalyon, Levent, “Türkiye’nin Savunma Politikaları
Üzerine: Kırmızı Kim?”, Nobel yayınları, Ankara
2010.
50 Aralık 2012|Bilgesam
Makine Kimya ve Endüstri Kurumu,”Tarihçe”,
Erişim 21.10.2012, http://www.mkek.gov.tr/
foSiteContent. aspx? iKodContent=51&iKodDil=1
McManus, Doyle, “U.S. drone attacks in Pakistan
‘backfiring,’ Congress told,” Los Angeles Times,
May 3, 2009, http://articles.latimes.com/2009/
may/03/opinion/oe-mcmanus3.
Ministry of Defence, “Current Terminology,
Doctrine, and Classification”, Joınt Doctrıne Note
2/11 The UK Approach to Unmanned Aircraft
Systems (2011):2-7, accessed October 23, 2012,
http://www.mod.uk/DefenceInternet/MicroSite/
DCDC/OurPublications/JDNP/211TheUkApproac
hToUnmannedAircraftSystems.htm
MSB.lığı basın duyurusu, “İnsanlı Keşif Uçağı”, 16
Temmuz 2012, Erişim 31 Ekim 2012, http://www.
msb.gov.tr/basin/phpscr/aciklamametnigor.
php?index=100:
Munoz, Carlo, “DARPA Loses Contact With
Hypersonic Weapon:Again”, AolDefense, August
11, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defense.
aol.com/2011/08/11/darpa-loses-contact-with-
hypersonic-weapon-again/
New America Foundation, “The Year of the Drone:
An Analysis of U.S. Drone Strakes in Pakistan,
2004-2007”, 2010,
NTV, “İsrail’den Alınan İHA’lar İade Edilecek”, 27
Ekim 2012, Erişim 30 Ekim 2012, http://www.
ntvmsnbc.com/id/ 25393020
O’Connell, M. Ellen, Robert and Marison Short,
“Drones Under International Law”, Washington
University Whitney R. Harris World Law Institute
International Debate Series, 8 October 2010,
Erişim 27 Eylül 2012, http://law.wustl.edu/harris/
documents/OConnellFullRemarksNov23.pdf
Reed, John, “Army Succesfully Tests Hypersonic
Weapon Design”, Defensetech, November 17,
2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://defensetech.
org /2011/11/17/army-successfully-tests-
hypersonic-weapon-design/
Russian Unmanned Vehicle Systems Association,
Erişim 22 Ekim 2012, http://en.ruvsa.com/
catalog/category/uav/
Sait Yılmaz, “ABD Silahlı Kuvvetlerinde Dönüşüm
ve Yeni Savunma Stratejisi”, 2012, Erişim 24
Ekim 2012, http://orkam.aydin.edu.tr/analiz/
abdbayrak.pdf
Sanders, Ralph, “An Israeli Military
Innovation:UAVs” JFQ Winter 2002-03, Erişim
18 Ekim 2012, http://www.dtic.mil/cgi-bin/
GetTRDoc?AD=ADA483682

Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “2007-2011
Stratejik Plan” Erişim 09 Ekim 2012, http://www.
ssm.gov.tr/anasayfa/ kurumsal/ Documents/SP/
cumhuriyet.html
Savunma Sanayi Müsteşarlığı, ‘2012-2016
Savunma Sanayi Stratejik Planı’, 2011, Erişim,
01.11.2012 http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/
kurumsal/Documents/SP/Sp2012_2016/index.
html
Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “İcra Komitesi Kararı”
http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/hizli/duyurular/
PressReleases/ Documents/2012_1707Ssik.pdf
Savunma Sanayi Müsteşarlığı, “Türkiye İnsansız
Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)”,
2011, Erişim 01 Kasım 2012, http://www.ssm.
gov.tr/_layouts/images/iha_ ekatalog_web/
index.html
Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Savunma Sanayi
Gündemi (2010), Erişim Tarihi 23.10.2012 http://
www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20
Dergisi/SSM_13_2010.pdf
Savunma ve Havacılık Dergisi, “ANKA Avrupa’ya
Açılıyor”, 2011/2, Sayı:144, 103-104.
Savunma ve Havacılık Dergisi, “Taktik İHA’da
İmzalar Atıldı”, 2010/6, Sayı:142, 91-92.
Savunma ve Havacılık Sanayi İmalatçılar Derneği
(SASAD), “ Türk Savunma Sanayisi Tarihçesi”,
Erişim 09 Ekim 2012, http://www.sasad.org.tr/
turk_savunma_sanayisi_tarihcesi.html
Sünnetçi, İbrahim, “ANKA Kendini Kanıtlamaya
Çalışıyor” Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3,
Sayı:139, 75-81.
Sünnetçi, İbrahim, “İHA’lar ve Türkiye’nin İnsansız
Havadan İstihbarat Çalışmaları” Savunma ve
Havacılık Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80.
Sünnetçi, İbrahim, “Türk Hava Kuvvetleri
Yarınlarını Tanımlıyor” Savunma ve Havacılık
Dergisi, 2011/5, Sayı:132, 22-53.
Şenel, Esra, “1975-1978 Yılları arasında Türkiye’ye
uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine
ve teknoloji yönetimine etkisinin analizi”, Kara
Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Doktora
Tezi, 2010.
Taslı, İlkut Taha , “Terörle Mücadelede İnsansız
Hava Araçları (İHA)”, BİLGESAM Analiz, 06
Temmuz 2011, Erişim 08 Kasım 2011, http://www.
bilgesam.org/tr/index.php?option=com_conten
t&view=article&id=1082:teroerle-muecadelede-
nsansz-hava-araclar-ha-&catid=122:analizler-
guvenlik&Itemid=147
İnsansız Hava Araçları
The Guardian, “US Air Force’s Hypersonic Test
Aircraft Fails During Attempt to fly at Mach 6” 15
August 2012, Erişim 11 Eylül 2012, http://www.
guardian.co.uk/world/2012/aug/15/us-air-force-
hypersonic-aircraft
The U.S. Air Force, “The U.S. Air Force Remotely
Piloted Aircraft and Unmanned Aerial Vehicle
Strategic Vision”, 2005, Erişim 10 Ekim 2012,
http://www.globalsecurity.org/military/library/
policy/usaf/afd-060322-009.pdf
Trimble, Stephen, “Hacked Predator video
no concern: USAF intel chief,” FlightGlobal.
com, Dec. 12, 2009, www.flightglobal.com/
articles/2009/12/18/336394/hacked-predator-
video-no-concern-usaf-intel-chief.html.
Türk Hava Kuvvetleri, “Havacılık Sanayi”,
Erişim 21.10.2012, http://www.hvkk.tsk.tr/TR/
IcerikDetay.aspx? ID=120
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) & Türkiye
Savunma Sanayi Meclisi, “Türkiye Savunma Sanayi
Sektör Raporu (2010)”, Ağustos 2011, Erişim 16
Ekim 2012, http://www.tobb.org.tr/Documents/
yayinlar/Tobb%20 Savunma%20rapor_2011.pdf
Uyar, Tevfik, “ANKA Başarısı ve İnsansız Hava
Araçları”, 18 Temmuz 2010, Erişim 17 Ağustos
2012, http://www.savunmasanayi.net/anka-
basarisi-ve-insansiz-hava-araclari/anka-basarisi-
ve-insansiz-hava-araclari/
Valenti, M., vd., “Implementation of a Manned
Vehicle-UAV Mission System”, AIAA Guidance,
Navigation and Control Conference, 16-19
Ağustos 2004, Rhode Island.
Vestel, “Efe’den Karayel’e”, 22.09.2011, Erişim 22
Ekim 2012, http://www.vestel.com.tr/miv/detail.
aspx?cntID=948
Weatherington, Dyke, “Future of Unmanned
Aircraft Systems in Fiscally Constrained
Environment”, 2011, Erişim 12 Kasım 2012, http://
events.aviationweek.com/html/dtar11/0217_
keynote_Weatherington.pdf
Wikipedia, “DARPA Vulture”, Erişim 16 Ekim 2012,
http://en.wikipedia.org/wiki/DARPA_Vulture
Wilson, J.R., “2011 Worldwide UAV Roundup,”
Aerospace America, March 2011. “Unmanned
Aerial Vehicles Directory,” Flight International,
June 21-27, 2005.
Bilgesam|Aralık 2012 51
İnsansız Hava Araçları

Kısaltmalar Dizini
ABD Amerika Birleşik Devletleri
ADY Ağ Destekli Yetenek
AGL Zamin Seviyesi Üzeri (Above Ground Level)
AMH Ağ Merkezli Harp
BİLGESAM Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi
CIA ABD Merkezi İstihbarat Teşkilatı (Central Intelligence Agency)
DARPA Defense Advanced Research Projects Agency
Dz.K.K.lığı Deniz Kuvvetleri Komutanlığı
FMS Yabancı Askeri Satışlar (Foreign Military Sales)
HALE Yüksek İrtifa Uzun Uçuş Süresi (High Altitude Long Endurance)
Hv.K.K.lığı Hava Kuvvetleri Komutanlığı
İHA İnsansız Hava Aracı
İSU İnsansız Savaş Uçağı
K.K.K.lığı Kara Kuvvetleri Komutanlığı
MALE Orta İrtifa Uzun Uçuş Süresi (Medium Altitude Long Endurance)
MSB Milli Savunma Bakanlığı
NATO Kuzey Atlantik Paktı (North Atlantic Treaty Organization)
OYTEP On Yıllık Tedarik Programı
PPBS Planlama Programlama Bütçeleme Sistemi
SAM Karadan Havaya Füze (Surface to Air Missile)
SHP Stratejik Hedef Planı
SİHA Silahlı İnsansız Hava Aracı
SSM Savunma Sanayi Müsteşarlığı
SSİK Savunma sanayi İcra Kurulu

STANAG Standartlaştırma Anlaşması (Standardization Agreement)

TAFICS TSK Entegre Muhabere Sistemi
(Turkish Armed Forces Integrated Communication System)
TAI Türk Havacılık ve Uzay Sanayi (Turkish Aerospace Industries Inc.)
TASMUS Taktik Saha Muhabere Sistemi
TİHA Türk İnsansız Hava Aracı
TİSU Türk İnsansız Savaş Uçağı
TOMTAŞ Teyyare Otomobil Türk Anonim Şirketi
TSK Türk Silahlı Kuvvetleri
TUSAŞ Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.
UAV İnsansız Hava Aracı (Unmanned Aerial Vehicle)
YKİ Yer Kontrol İstasyonu

52 Aralık 2012|Bilgesam
 İnsansız Hava Araçları

BİLGESAM YAYINLARI
Kitaplar
Çin Yeni Süper Güç Olabilecek mi? Güç, Enerji ve Güvenlik Boyutları
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

Değişen Dünyada Türkiye’nin Stratejisi

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

Türkiye’nin Bugünü ve Yarını

E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN

Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası

E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN

Türkiye’nin Vizyonu: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri

(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Bildiri Kitabı

Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK

IV. Ulusal Hidrojen Enerjisi Kongresi ve Sergisi Bildiri Kitabı

Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK

Selected Articles of Hydrogen Phenomena

Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK

Özgür, Demokratik ve Güvenli Seçim

Kasım ESEN, Özdemir AKBAL

Terörle Mücadele Stratejisi (Bilge Adamlar Kurulu Raporu )

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

Türkiye’de Kürtler ve Toplumsal Algılar

Dr. Mehmet Sadi BİLGİÇ
Dr. Salih AKYÜREK
Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

Raporlar
Rapor 1: Küresel Gelişmeler ve Uluslararası Sistemin Özellikleri
Prof. Dr. Ali KARAOSMANOĞLU

Rapor 2: Değişen Güvenlik Anlayışları ve Türkiye’nin Güvenlik Stratejisi

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

Rapor 3: Avrupa Birliği ve Türkiye

E. Büyükelçi Özdem SANBERK

Rapor 4: Yakın Dönem Türk-Amerikan İlişkileri

Prof. Dr. Ersin ONULDURAN

Rapor 5: Türk-Rus İlişkileri Sorunlar-Fırsatlar

Prof. Dr. İlter TURAN

Bilgesam|Aralık 2012 53
İnsansız Hava Araçları

Rapor 6: Irak’ın Kuzeyindeki Gelişmelerin Türkiye’ye Etkileri

E. Büyükelçi Sönmez KÖKSAL

Rapor 7: Küreselleşen Dünyada Türkiye ve Demokratikleşme

Prof. Dr. Fuat KEYMAN

Rapor 8: Türkiye’de Bağımsızlık ve Milliyetçilik Anlayışı

Doç. Dr. Ayşegül AYDINGÜN

Rapor 9: Laiklik, Türkiye’deki Uygulamaları Avrupa ile Kıyaslamalar Politika Önerileri

Prof. Dr. Hakan YILMAZ

Rapor 10: Yargının İyileştirilmesi/Düzeltilmesi

Prof. Dr. Sami SELÇUK

Rapor 11: Yeni Anayasa Türkiye’nin Bitmeyen Senfonisi

Prof. Dr. Zühtü ARSLAN

Rapor 12: Türkiye’nin 2013 Yılı Teknik Vizyonu

Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK

Rapor 13: Türkiye-Ortadoğu İlişkileri

E. Büyükelçi Güner ÖZTEK

Rapor 14: Balkanlarda Siyasi İstikrar ve Geleceği

Prof. Dr. Hasret ÇOMAK, Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER

Rapor 15: Uluslararası Politikalar Ekseninde Kafkasya

Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY

Rapor 16: Afrika Vizyon Belgesi

Hasan ÖZTÜRK

Rapor 17: Terör ve Terörle Mücadele

M. Sadi BİLGİÇ

Rapor 18: Küresel Isınma ve Türkiye’ye Etkileri

Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER

Rapor 19: Güneydoğu Sorununun Sosyolojik Analizi

M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK
Doç. Dr. Mazhar BAĞLI, Müstecep DİLBER
Onur OKYAR

Rapor 20: Kürt Sorununun Çözümü İçin Demokratikleşme, Siyasi ve Sosyal Dayanışma Açılımı
E. Büyükelçi Özdem SANBERK

Rapor 21: Türk Dış Politikasının Bölgeselleşmesi

E. Büyükelçi Özdem SANBERK

Rapor 22: Alevi Açılımı, Türkiye’de Demokrasinin Derinleşmesi

Doç. Dr. Bekir GÜNAY, Gökhan TÜRK

Rapor 23: Cumhuriyet, Çağcıl Demokrasi ve Türkiye’nin Dönüşümü

Prof. Dr. Sami SELÇUK

54 Aralık 2012|Bilgesam
 İnsansız Hava Araçları

Rapor 24: Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu

Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 25: Türkiye-Ermenistan İlişkileri

(Bilge Adamlar Kurulu Raporu)
Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY

Rapor 26: Kürtler ve Zazalar Ne Düşünüyor? Ortak Değer ve Sembollere Bakış

Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 27: Jeopolitik ve Türkiye: Riskler ve Fırsatlar

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI

Rapor 28: Mısır’da Türkiye ve Türk Algısı

M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 29: ABD’nin Irak’tan Çekilmesi ve Türkiye’ye Etkileri

Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Fadime Gözde ÇOLAK

Rapor 30: Demokratik Açılım ve Toplumsal Algılar

(Bilge Adamlar Kurulu Raporu)
Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 31: Ortadoğu’da Devrimler ve Türkiye

Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Mustafa YETİM, Fadime Gözde ÇOLAK

Rapor 32: Güvenli Seçim: Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Kasım ESEN, Özdemir AKBAL

Rapor 33: Silahlı Kuvvetler ve Demokrasi

Prof. Dr. Ali L. KARAOSMANOĞLU

Rapor 34: Terör Önleme Birimleri

Kasım ESEN, Özdemir AKBAL

Rapor 35: İran, Şii Hilali ve Arap Baharı

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Emin SALİHİ

Rapor 36: Yeni Anayasadan Toplumsal Beklentiler

BİLGESAM

Rapor 37: Etnik Çatışma Teorileri Işığında Dağlık Karabağ Sorunu

Yrd. Doç. Dr. Reha YILMAZ, Elnur İSMAYILOV

Rapor 38: Çağcıl Hukuk Sistemlerinde ve Türkiye’de Tutuklama

(Bilge Adamlar Kurulu Raporu)

Rapor 39: Afrika’da Türkiye ve Türk Algısı

BİLGESAM

Rapor 40: Kaos Senaryolarının Merkezinde İran

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER

Rapor 41: Ermenistan’da Türkiye ve Türk Algısı

Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 42: Yasa dışı Göç ve Türkiye (Bilge Adamlar Kurulu Raporu)
Emine AKÇADAĞ

Bilgesam|Aralık 2012 55
İnsansız Hava Araçları

Rapor 43: Kırgızistan’da Türkiye ve Türk Algısı

Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 44: Kazakistan’da Türkiye ve Türk Algısı

Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 45: Çatışma Çözümü ve Türkiye’de Kürt Meselesi

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA

Rapor 46: Afganistan’ da Sivil Ölümleri

Dr. Salih AKYÜREK, Nursema KIBRIS, Dilara ÜNAL

Rapor 47: İran Nükleer Krizinin Türkiye’ye Olası Etkileri

(Bilge Adamlar Kurulu Raporu)
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER

Rapor 48: Çağcıl Hukuk Sistemleri ve Türkiye’de İşkence

Erkam MALBELEĞİ

Rapor 49: Balkanlarda Türkiye ve Türk Algısı

Dr. M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK

Rapor 50: Suriye Sorunu ve Türk Dış Politikasına Toplumsal Bakış

Dr. Salih AKYÜREK, Prof. Dr. Cengiz YILMAZ

Rapor 51: Terörle Mücadelede Toplumsal Algılar

Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ

Rapor 52: Bütün Boyutlarıyla Suriye Krizi ve Türkiye (Bilge Adamlar Kurulu Raporu)
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN

Demokratikleşme ve Sosyal Dayanışma Açılımı

Bilge Adamlar Kurulu Raporu

İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Sonuç Raporu

BİLGESAM

İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2011) Sonuç Raporu

BİLGESAM

Dergiler
Bilge Strateji Dergisi Cilt 1, Sayı 1, Güz 2009
Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 2, Bahar 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 3, Güz 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 4, Bahar 2011
Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 5, Güz 2011
Bilge Strateji Dergisi Cilt 4, Sayı 6, Bahar 2012

Söyleşiler
Bilge Söyleşi-1: Türkiye-Azerbaycan İlişkileri
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Elif KUTSAL

56 Aralık 2012|Bilgesam
 İnsansız Hava Araçları

Bilge Söyleşi-2: Nabucco Projesi

Arzu Yorkan ile Söyleşi
Elif KUTSAL-Eren OKUR

Bilge Söyleşi-3: Nükleer İran

E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN ile Söyleşi
Elif KUTSAL

Bilge Söyleşi-4: Avrupa Birliği

Dr. Can BAYDAROL ile Söyleşi
Eren OKUR

Bilge Söyleşi-5: Anayasa Değişikliği

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Merve Nur SÜRMELİ

Bilge Söyleşi-6: Son Dönem Türkiye-İsrail İlişkileri

E. Büyükelçi Özdem SANBERK ile Söyleşi
Merve Nur SÜRMELİ

Bilge Söyleşi-7: BM Yaptırımları ve İran

Doç. Dr. Abbas KARAAĞAÇLI ile Söyleşi
Sina KISACIK

Bilge Söyleşi-8: Füze Savunma Sistemleri ve Türkiye

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Eren OKUR

Bilge Söyleşi-9: Gelişen ve Değişen Türk Deniz Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını

E. Oramiral Salim DERVİŞOĞLU ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ

Bilge Söyleşi-10: Soru ve Cevaplarla Yeni Anayasa

Kasım ESEN ile Söyleşi
Özdemir AKBAL

Bilge Söyleşi-11: Türk Hava Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını

E. Hv. Korgeneral Şadi ERGÜVENÇ ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ

Bilge Söyleşi-12: Arap Baharı Süreci, Mısır Seçimleri, Türkiye-Suriye Krizi

Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Ali SEMİN

Bilgesam|Aralık 2012 57