‫علامء اترخیی‬

‫ايسکی مصنفلر‪ ،‬صوڭغی اتاتر علامیس مهده قزانداغی مسجدلر حضورنداغی حمهل اماملری‪.‬‬
‫اوشانداق حریتدن صوڭ چقغان مسلامن جریدهلری‪.‬‬

‫مرتیب‪ :‬ش‪ .‬ح‪.‬‬

‫مطبعهء «کرمییه»‪ ،‬قزان‪.‬‬

‫‪ ۱۳۳۵‬نچی س نه‪.‬‬

‫قزان‬
‫ایڭا صانیل ابمصه‪.‬‬
‫انرشی‪« :‬ايسکی توریک کتابالری» تورکومی‪.‬‬
‫‪۱۴۴۰‬‬
‫ابش حمرر‪ :‬السلامیین م‪.‬‬
 ‫« َم ْشه ُْور ٰعاملْلَ ْرد َْن ب َ ْع ْضلری ُن ْڭ اتَ ْ ر ْخیلَری»‬
‫هللا تعایل‪ .‬هر قایومزین یوقدان ابر ایتاکن رمبز‪ .‬محمد (عهم) بزنڭ پیغمربمز‪.‬‬
‫قرآن رشیف‪ .‬هللا تعایلنڭ بزگه تیوشیل رهوشده کون کورولرمزین ین نرسه فائدهیل‪ ،‬ین نرسه‬
‫ضریل ایاکنین بیان ایتاکن کتابیدر‪ .‬اول قرآنده دنیا ایراتودان‪ ،‬قیامتکه قدر بوالچاق اشلر‪ ،‬کریاك‬
‫ایراقالر‪ ،‬مههس یده بیان ایتولگانلکدن جثهیس قالن بولساده‪ ،‬کوب نرسه قصقه رهوشده بیان ایتولگاندر‪.‬‬
‫حدیث‪ .‬قرآنده بیان ایتوملگان‪ ،‬ایيسه آنده بیك قصقا غنه سویالنگان ش یلرین‪ ،‬آڭالو اوڭايزس‬
‫بولغانلقدان بزگه رسوملزنڭ بیان ایتاکن سوزلری «حدیث» قادلرملشدر‪.‬‬
‫اسالم‪ .‬منی مسلامن دیگان مکسه‪ ،‬دنیا مه آخرت اش نده ابری قرآن مه حدیث رشیفلر ایهل گنه‬
‫اش قلمق تیوشلیدر‪.‬‬
‫جمتهد‪ .‬رسوملزنڭ وفاتندن صوڭ‪ ،‬رشیعت حمکلرن‪ ،‬هر مک توغریدان توغری‪ ،‬قرآن حدیثدن آڭالوی‬
‫ممکن بوملاغاچ‪ ،‬بعض عامللر اندان خلقغه دیننڭ کریهلکی مسأهللرن قرآن حدیثدن چغارب‪ ،‬کتابلر‬
‫ایزغانالر‪ ،‬شوندی عامللرین جمتهد دیوهلدر‪ .‬قرآن حدیثدن‪ ،‬توروشوب حمک چغاروچی دمیك بوالدر‪،‬‬
‫شول رهوشده توریل عامل قرآندن تورلیچه آڭالب هر مک اوزی آڭالغان رهوشده کتابلر چغارغان‪ .‬ابشده‬
‫بو اشلر ایهل بیکرهك شغللنوچیلر اوش بو مکسهلر ایدی‪ :‬ابو حنیفه‪ ،‬امام شافعی‪ ،‬ماكل بن انس‪ ،‬امحد‬
‫بن حنبل‪ ،‬حسن بن زاید کبیلر‪ .‬جهرتدن یوز یل بولور بوملاس آالر بواش ایهل بیك زصغانب‪ ،‬شغللندیلر‪.‬‬
‫بوالرنڭ آدلاغی دورتسینه اوزلرینڭ شاکردلری‪ ،‬اایردیلر‪ .‬قایوسینڭ شاکردلریده شول اشکه‬
‫توتوندیالر‪.‬‬
‫بوالر زماننداغی‪ ،‬مهده بوالردان صوڭغی عامللرده‪ ،‬اوزلری تالگان دورت عاملدن برسینه اایرب‪،‬‬
‫آنڭ مذهنب قوتیل ابشالدیالر‪.‬‬
‫بر هللاغه اشانغان‪ ،‬بر پیغمربگه امت بولغان‪ ،‬بر قرآن ایهل معل قال تورغان خلق‪ ،‬شول قرآندان‬
‫تورلییس توریل رهوشده آڭالوالری سببیل‪ ،‬تورلییس‪ ،‬توریل یول توات ابشالدیالر‪.‬‬
 ‫‪4‬‬
‫شوالی ایتوب بر تورلییس‪ :‬رمب هللا‪ ،‬دیمن اسالم‪ ،‬پیغمربم محمد (عهم) معدله مذهمب امام اعظم‪.‬‬
‫ایکنچیس‪ :‬رمب هللا‪ ،‬دیمن اسالم‪ ،‬پیغمربم محمد (عهم) مذهمب شافعی‪ .‬اوچنچیس‪ :‬رمب هللا‪ ،‬دیمن اسالم‪،‬‬
‫پیغمربم محمد (عهم) مذهمب مالکی‪ .‬دورتنچیس‪ :‬رمب هللا‪ ،‬دیمن اسالم‪ ،‬پیغمربم محمد (عهم) مذهمب حنبیل؛‬
‫دیوب‪ ،‬تیك تورغانده بولنب کیتدیلر‪.‬‬
‫صوڭره امام اعظم مذهبنده (ابو املنصور املاتریدی) شافعی مذهبنده (ابو احلسن الاشعری)‬
‫کیب مکسهلر بولونوب‪ ،‬معدله تورلیهلنوگه گنه رایض بوملی‪ ،‬امیان اعتقاد مس ئهللرندهده اختالف‬
‫چغاردیالر‪ .‬ایکس یده قرآن ایهل معل ایتهلر‪ ،‬اما اعتقادلری کوب یریده برسینکی برسینه ابشقه‪.‬‬
‫ماتریدی ایهل اشعری آراس نده اعتقاددهگی قرق مسأهلده اختالف ابر‪ .‬قرآندان چقغان اعتقاد‬
‫شوالی توریل بوالمی؟ ایندی مسلامنالرغه اتغن بر سوز آرتدی‪ :‬معدله مذهمب فالن‪ ،‬اعتقادده مذهمب‬
‫ماتریدی ای اشعری دایرگه تیوش بودلی‪ .‬شوندی عامللرین جمتهد دیلر‪ .‬آالردان اوچیوز یل قدری وقت‬
‫اوتاکچ‪ ،‬دنیاغه جمتهد کیلمی امیش‪ .‬العیاذ ابهلل! جمتهد‪ ،‬قیامتکه قدر بولوب کیلورگه تیوش‪ .‬چونکه‬
‫قرآننڭ حمکتلری‪ ،‬حدیثلرنڭ فلسفهلری دنیا بتوگه قدر‪ ،‬وقت اوتاکن صاین دنیاین ایقتورتوب‪،‬‬
‫نورالندرب تورمق کریاك ایدی‪ .‬قیامتکه قدر جعائیب بمتی تورغان قرآن رشیفنڭ حمکتلری جهرتدن‬
‫بش یوز یل اوتاکچده بتاکن امیش‪.‬‬
‫مفسلر‪ :‬قرآن رشیف‪ ،‬بیك قصقا سوزلر ایهل بیك کوب تریهن معنالرین آڭالات تورغان‬
‫بودلقندان‪ ،‬آنڭ بر سوزگه بر سوز معناسون (ترمجه) بلو ایهل گنه برده فائدهلنب بوملیدر‪ .‬شول َسبَ ْبدَ ْن‬
‫قرآننڭ قصقا اورنالرنداغی‪ ،‬حمکلرین‪ ،‬قصهلرین‪ ،‬وعظلرین‪ ،‬حدیث مه تأرخي بویوچنه اوزون ایتدرب‬
‫بیان ایتوگه حمتاج بولواندر‪ ،‬منه شوین «تفسری» دیلر‪ ،‬شول اش ین اشالوچیین « ُم َف ِ ّس» دیلر‪ .‬امت‬
‫توریل مذهبکه بولنگاچ قرآن تفسریلرمزده‪ ،‬حدیث رشیف رشحلریده بریس برسینه خمالف بولغان‪ .‬قرآن‬
‫رشیفدن آچق آڭالنغان حمکلرنیده‪ ،‬مفسلر اوزلرینڭ اایرگان مذهبلرینه اوڭايزس بولورلق بودلقدان‪،‬‬
‫تورلیچه بوررغه توتونغانالر‪ .‬قرآنده بر نرسهنڭ ایراماوی آچق بلنب تورساده‪ ،‬آین مفسلر‪ ،‬مذهبلرن‬
‫وامتاس اچیون‪ ،‬مذهبلرینه موافق ایتارگه تورشقانالر‪ .‬شوالی ایتب «قاش تزهتر اچیون‪ ،‬کوزلرین‬
‫چغارغانالر»‪.‬‬
 ‫‪5‬‬
‫شوڭا کورهده بزنڭ تفسریلرمزده کوابیگان‪ .‬قرآن حدیثکه قاراب ایصاال تورغان یول‪ ،‬کریس نچه‬
‫«ایصالغان‪ ،‬یولالرغه قاراب‪ ،‬قرآنین بورغانالر!» منه بزین شوالی ایتب‪ ،‬یولزس قادلرغانالر‪ .‬بزگه‬
‫ایتورگه تیوشیل سوزلر اوش بو سوزلر گنه‪« :‬رمب هللا‪ ،‬دیمن اسالم‪ ،‬پیغمربم محمد (عهم)‪ ،‬اعتقاددهده‬
‫علمدهده مذهمب قرآن ایهل حدیث» – اوش بو سوزلردن ابشقه سوزلرین ایتو‪ ،‬مه شوالردان ابشقه ایهل‬
‫اش قلو مسلامن مکسهلر اچیون برده کریامکیدر‪.‬‬
‫فیمک َش ْیئ َ ْ َنی ما اذا تَ َمس ْک ُ ْْمُت هب َمالَ ْن تَضلوا اب َ ٰدا‪:‬‬
‫رسوملز محمد صیل هللا علیه وسمل ایتاکن‪« :‬تَ َر ْک ُت ُ ْ‬
‫اب ٰ ّالل َو ُسنیت»‪ .‬معنایس‪« :‬منی زسگه ایکی نرسه قادلردم‪ ،‬اول ایکیگه ایبوشوب اش قلساڭز هیچ‬ ‫ک َت ُ‬
‫وقتده صااتشامززس‪ ،‬مهیشه اشڭز آدله بولور اول ایکینڭ براویس‪ :‬هللانڭ کتایب – قرآندر‪ .‬ایکنچییس‪:‬‬
‫میمن سنْمُت – حدیثلردر»‪ .‬ایندی قرآن حدیثلرین اوزی آڭالماغان مکسهلر اچیون‪ ،‬عاملالر تدلن تیوشیل‬
‫حمکلرین اویرهتس نلر‪ .‬ای قرآن حدیثلر بوینچه بنت اسالم خلقی اچیون‪ ،‬بر آلوغ کتاب ایصالوب‪ ،‬هر‬
‫بر مسلامن شونڭ ایهل معل ایتسون‪ ،‬اما امام اعظم مذهیب فالن مذهیب دیوچیكل آندی اختالفلر‬
‫برس یده کریامکی‪ ،‬موندی کتابین توزگانده مذهب ابشلرینڭ قرآن حدیثلرگه موافق سوزلری گنه‬
‫کرتلور‪...‬‬
 ‫‪6‬‬

‫عامللرنڭ اترخیلری‬
‫قراءت امامالری‪ .‬قرآن رشیفین ین رهوشده اوقو تیوش‪ ،‬قای اورونده قصقا‪ ،‬قایوس نده اوزون‪،‬‬
‫قایو حرف قالن‪ ،‬قايیس چنکه اوقولورغه تیوشیل‪ ،‬شوالرین بدلره تورغان علمین «عمل القراءت» –‬
‫عمل جتوید القرآن دیلر‪ .‬قراءت قرآن یولنده اجتهاد ایتاکن عامللردن مشهور ییدی مکسه ابردر‪ :‬آالرین‬
‫«قراء س بعه» دیلر‪.‬‬
‫توب قاریالردر‪ .‬اما بوالرنڭ قراءتلرن‪ ،‬روایت ایتوچیلرین «راوی» دیلر‪.‬‬

‫اولگی قاری‬
‫عامصدر‪ .‬ابو بکر عامص بن ایب النجود الاسدی‪ .‬کوفهلکدر‪.‬‬
‫جهرتدن‪ :‬یوز ییگرمی س یگزنچی (‪ )۱۲۸‬یدله کوفهده وفات بولغان‪ .‬مروان بن محمد خلیفه زماننده‪.‬‬
‫کوفهده بولغان اوچ قارینڭ بريسدر‪ .‬راویلری ایکی مکسهدر‪ .‬برهویس‪ :‬ابو بکر شعبه بن عیاش الاسدی‬
‫کوفهلکدر‪ .‬ایکنچیس‪ :‬ابو معر حفص بن سلامین الاسدی الکویفدر‪ .‬یوز سکساننچی یل‪ ،‬توقسان‬
‫ایش نده خراسانده وفات بولغان‪ .‬هارون الرش ید زماننده‪ .‬بزنڭ امام اعظم مذهبینڭ قاريیس اوش بو‬
‫عامصدر‪.‬‬

‫ایکنچی قاری‬
‫محزه بن حبیب الزایتدر‪.‬‬

‫اوچنچی قاری‬
‫امام کسایئدر‪ .‬بو اوچیس کوفهدهگی قاریالردر‪.‬‬
 ‫‪7‬‬
‫دورتنچی قاری‬
‫عبد هللا بن کثریدر‪« .‬ابن کثری» دیوب یرتهلدر‪ .‬بو ذات مکه اهلینڭ قراءت امامیدر‪.‬‬

‫بش نچی قاری‬

‫انفع بن عبد الرمحندر‪ .‬مدینه اهلینڭ قراءت امامیدر‪.‬‬

‫آلتونچی قاری‬
‫ابو معر راین بن العالءدر‪ .‬برصه اهلینڭ قراءت امامیدر‪.‬‬

‫ییدنچی قاری‬
‫عبد هللا بن عامردر‪« .‬ابن عامر» دیوب یرتهل‪ .‬شام اهلینڭ امامیدر‪.‬‬

‫فقه علامیس – فقهاء‬

‫امام اعظم ابو حنیفه )نعامن بن اثبت بن نعامن( بن املرزابن الیمتی الکویفدر‪ .‬کوفهده توغان‬
‫جهرتدن سکساننچی (‪ )۸۰‬یل دنیاغه کیلوب‪ ،‬یمتش اییش تولغاچ‪ ،‬جهرتدن یوز ایللنچی (‪ )۱۵۰‬یلنڭ‬
‫رجبنده‪ ،‬بغداد شهرنده‪ ،‬منصور خلیفه زماننده وفات بولغان‪ .‬حامد بن ایب سلامین دیگان مکسهدن فقه‬
‫اوقوغان‪ .‬قراءتین عامص قاری ابن ایب النجوددن آلغان‪.‬‬
 ‫‪8‬‬
‫امام زفر‬
‫ابو الْهُ َذیْل ُ(زفَ ْر بن هذیل بن قیس بن مسمل) العنربی البرصی )برصه شهركل(‪ .‬امام ابو حنیفه‬
‫مذهبینڭ اوزینڭ زمانداش عاملیدر‪.‬‬
‫جهرتدن یوز ایلیل سگزنچی (‪ )۱۵۸‬یل برصه شهرنده‪ ،‬منصور خلیفه زماننده وفات بولغان‪.‬‬

‫امام ماكل‪ .‬مذهب ابیش صاانال‬

‫ابو عبد هللا )ماكل بن انس بن ماكل بن ایب عامر( امحلریی الاصبحی (مدینهكل)‪ .‬جهرتدن یوز‬
‫یمتش توقزنچی (‪ )۱۷۹‬یدله‪ ،‬هارون الرش ید زماننده‪ ،‬مدینهده‪ ،‬سکسان دورت ایش نده وفات بولغان‪.‬‬

‫امام ابو یوسف‬

‫ابو یوسف )یعقوب بن ابراهمی بن حبیب( الانصاریدر‪ .‬کوفهده توغان‪ .‬هارون الرش ید زماننده‬
‫قایض بولوبده تورغان‪ .‬امام اعظم مذهبنده‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن یوز سکسان ایکنچی یل‪ ،‬بغداد شهرنده‪.‬‬

‫امام محمد بن احلسن‬

‫ابو عبد هللا (محمد بن احلسن بن فرقد) الشیباین الواسطی‪ .‬امام اعظم مذهبنده‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬یوز سکسان س یگزنچی (‪ )۱۸۸‬یدله‪ ،‬ری شهرنده‪ ،‬هارون الرش ید زماننده‪.‬‬

‫امام شافعی‬
‫ابو عبد هللا (محمد بن ادريس بن عباس بن عامثن) القریش الشافعی (مکهكل ایدی)‪.‬‬
 ‫‪9‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ایکیوز دورتنچی (‪ )۲۰۴‬یل‪ ،‬مرصده مأمون خلیفه زماننده‪.‬‬

‫امام امحد احلنبیل‬

‫ابو عبد هللا (امحد بن محمد بن حنبل بن هالل) الشیباین املروزیدر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ایکیوز قرق برنچی (‪ )۲۴۱‬یدله‪ ،‬بغدادده‪ ،‬متولک خلیفه زماننده‪.‬‬

‫محمد البخاری‬
‫ابو عبد هللا (محمد بن اسامعیل بن ابراهمی) اجلعفی البخاریدر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ایکیوز ایلیل آلتنچیده (‪( ،)۲۵۶‬مسرقندن اون بش‪-‬اون آلیت چاقرم مقداری‬
‫بولغان) خرتنكده‪ ،‬معمتد عیل هللا خلیفه زماننده‪.‬‬
‫«حصیح البخاری» دیگان حدیث کتایب شول مکسهنکیدر‪.‬‬

‫امام ُم ْسمل‬
‫ابو احلسنی (مسمل بن احلجاج بن مسمل) القشریی النیسابوریدر‪ .‬حدیثدن «حصیح مسمل»‬
‫آنقی‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ایکیوز آلمتش برنچی (‪ )۲۶۱‬یدله‪ ،‬معمتد خلیفه زماننده‪ ،‬نیسابور شهرندهدر‪.‬‬

‫ُجنَ ْید البغدادی‬

‫ابو القامس (جنید بن محمد بن جنید) البغدادیدر‪ .‬برنچی معرفتیل کشی بولغان‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ایکیوز توقسان س یگزنچی (‪ )۲۹۸‬یدله‪ ،‬مقتدر ابهلل خلیفه زماننده‪ ،‬بغدادده‬
‫وفات‪.‬‬
 ‫‪10‬‬
‫ابو َج ْع َفر الطحاوی‬
‫ابو جعفر (امحد بن محمد) بن سلمة الازدی املرصی الطحاوی‪ .‬طحا قریهس ندن‪ .‬حنفی‬
‫مذهبلکدر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز ییگرمی برنچی (‪ )۳۲۱‬یدله‪ ،‬مرصده‪ ،‬قاهر ابهلل خلیفه زماننده‪ .‬اعتقاددن‬
‫«عقائد الطحاوی» دیگان رساهلیس ابر‪.‬‬

‫ابو بکر الواسطی‬

‫فقه علامس ندن‪ .‬ابو بکر (محمد بن مویس) الواسطیدر‪ .‬برنچی ش یخ ایدی‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز ییگرمی (‪ )۳۲۰‬یل اوتاکچ‪ُ ،‬مرو قریهس نده‪ ،‬قاهر ابهلل زمانندهدر‪.‬‬

‫َابُو الْ َحسن ْ َاال ْش َعری‬

‫ابو احلسن (عیل بن اسامعیل بن احساق) الاشعری (برصهلق)‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز ییگرمی توقزنچی (‪I )۳۲۹‬یدله‪ ،‬بغدادده‪ ،‬متقی هلل زمانندهدر‪.‬‬

‫َابُو الْ َم ْن ُصور الْ ٰماتُریدی‬

‫ابو املنصور (محمد بن محمد بن محمود السمرقندی املاتریدی)‪ .‬امام ابو حنیفه مذهبندن‪ .‬اعتقاد‬
‫امامالرندن‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬هرتدن اوچیوز اوتوز اوچنچیده (‪ ،)۳۳۳‬مسرقندده‪ ،‬متقی خلیفه زماننده‪.‬‬

‫‪ I‬بعص اورنالرده اشعرینڭ وفایت اوچیوز ییگرمی ایکنچی یدله دیگان‪.‬‬

 ‫‪11‬‬
‫ابو نرص الفارایب‬
‫ابو نرص (محمد بن محمد بن طرخان) الفارایبدر‪ .‬برنچی درجهدهگی حکمی ایدی‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز اوتوز توقزنچی (‪ )۳۳۹‬یدله‪ ،‬شامده‪ ،‬مطیع ابهلل خلیفه زماننده‪.‬‬

‫امام کریخ‬
‫فقه علامس ندن‪ .‬ابو احلسن (عبید هللا بن احلسنی بن دالل) البغدادی «کریخ» دیو یورتهلدر‪.‬‬
‫حنفی مذهبنندن‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز قرغنچی (‪ )۳۴۰‬یدله‪ ،‬بغدادده‪ ،‬مطیع ابهلل خلیفه زماندهدر‪.‬‬

‫ابو بکر الرازی جصاص‬

‫ابو بکر (امحد بن عیل) الرازیدر‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬جصاص» دیو یرتهلدر‪ .‬عراقده حنفیلرنڭ‬
‫برنچی کشیس بولغان‪« .‬الاحاکم» مهده «رشح خمترص الکریخ» کیب کتابالری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز یمتشده (‪ ،)۳۷۰‬طائع ابهلل خلیفه زماننده‪ ،‬بغداددهدر‪.‬‬

‫فقیه ابو الل ْیث السمرقندی‬

‫ابو اللیث (نصری بن محمد بن امحد) السمرقندی‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬تنبیه الغافلنی»‪« ،‬بس تان‬
‫العارفنی» امسیل کتابلری قولالرده یرتهلدر‪ .‬موندان ابشقه کتابلریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز یمتش اوچده (‪ ،)۳۷۳‬بلخ شهرنده‪ ،‬طائع ابهلل زماننده دیگانلر‪.‬‬
 ‫‪12‬‬
‫ابو بکر البخاری الالکابدی‬
‫ابو بکر (محمد بن ایب احساق‪-‬ابراهمی بن یعقوب) البخاری الالکابدی‪ .‬حنفی مذهبندن‪ .‬مشاخیدن‬
‫ایدی‪« .‬تعرف» امسیل مه ابشقه کتابلریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن اوچیوز سکسان دورتده (‪ ، )۳۸۴‬خباراده‪ ،‬قادر ابهلل خلیفه زماننده‪.‬‬

‫َابُو الْ ُح َس ْنی ال ُقدُ وری‬

‫ابو احلسنی (امحد بن محمد بن امحد) البغدادی‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬قدوری» دیوب شهرتلنگان‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن دورتیوز ییگرمی س یگزده (‪ ،)۴۲۸‬بغدادده‪ ،‬قامئ ابمرهللا خلیفه زماننده‪.‬‬
‫«خمترص القدوری» دیگان فقه کتایب آنقی‪.‬‬

‫ابو عیل ابن سینا‬

‫ابو عیل (حسنی بن عبد هللا بن حسنی البلخی) در‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬ابن سینا» دیوب‬
‫مشهور‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن دورتیوز ییگرمی س یگزده (‪ ،)۳۲۸‬مهدانده‪ ،‬قامئ ابمر هللا خلیفه زمانندهدر‪.‬‬
‫حمکت ااییس‪ ،‬فیالسوف‪ ،‬مکسهدر‪.‬‬

‫ابو زید ادلبویس‬

‫ابو زید (عبد هللا بن عییس بن معر) ادلبویسدر‪ .‬حنفی مذهبندن بولغان قاضیدر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن دورتیوز ایکیده (‪ ،)۴۳۲‬خباراده‪ ،‬قامئ ابمر هللا زماننده‪ .‬فقه علامس ندن‪.‬‬
 ‫‪13‬‬
‫مشس الامئة احللواین‬
‫مشس الامئ‪،‬‬
‫ابو محمد (عبد العزیز بن امحد بن نرص) البخاری‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬حلواین» دیو مشهوردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن دورتیوز قرق س یگزده (‪ ،)۴۴۸‬کش دیگان یریده‪ ،‬قامئ ابمر هللا زماننده خباراغه‬
‫کیتوردلی‪.‬‬
‫اس تاذی‪ :‬ابو عیل حسن بن خرض النسفیدر‪.‬‬
‫السخَیس‪ ،‬خفر الاسالم الزبدوی‪ ،‬ش یخ الاسالم‬ ‫حلوانیدن کوب کسمه اوقودی‪ :‬مشس الامئة ْ‬
‫خواهر زادهلر مونڭ شاکردل نردندر‪.‬‬

‫عیل الزبدوی‬
‫فقهادندر‪ .‬خفر الاسالم ابو احلسن (عیل بن محمد بن احلسنی) الزبدوی‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن دورتیوز سکسان ایکیده (‪ ،)۴۸۲‬مسرقندده‪ ،‬مقتدی ابهلل زماننده‪.‬‬
‫اس تاذی‪ :‬مشس الامئة احللوایندر‪.‬‬
‫بزدوینڭ شاکردلرندن‪ :‬ابو حفص معر بن محمد النسفیده ابردر‪ .‬اصودلن «اصول الفقه» ده‬
‫کتابیده ابر‪.‬‬

‫مشس الامئة ال ْ‬
‫سخَیس‬
‫مشس الامئة ابو بکر (محمد بن امحد بن ایب سهل) السخیسدر‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن دورتیوز سکسان اوچده (‪ ،)۴۸۳‬بلخده‪ ،‬مقتدی ابهلل خلیفه زماننده‪.‬‬
‫شاکردلرندن‪ :‬برهان ادلین الکبری‪ ،‬عبد العزیز بن معر بن مازه‪.‬‬
 ‫‪14‬‬
‫امام غزایل‬
‫جحة الاسالم‪ ،‬ابو حامد (محمد بن محمد بن محمد) الطویس‪ ،‬الغزایلدر‪ .‬شافعی مذهبندن‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بش یوز بشده (‪ ،)۵۰۵‬طوسده‪ ،‬مس تظهر ابهلل زماننده‪.‬‬
‫بیك کوب کتابلری ابر‪ ،‬هر بر کتابیده فائدهیل‪ ،‬بو زمان اچنده ایری تورغانالر‪« .‬احیأ علوم‬
‫ادلین» امسیل آرامزده مشهور کتایب ابردر‪.‬‬

‫صدر الشهید معر بن عبد العزیز‬

‫فقه علامس ندن‪ .‬حسام ادلین‪ ،‬ابو محمد (معر بن عبد العزیز بن معر بن عبد هللا) املروزیدر‪.‬‬
‫حنفی مذهبندن‪« .‬الصدر الشهید» دیوب مشهوردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بش یوز اوتوز آلیتده (‪ ،)۵۳۶‬غز واقعهلرنده شهید ایتولگاندر‪ .‬مقتفی المر هللا‬
‫زماننده‪.‬‬
‫اس تاذلری‪ :‬آاتیس برهان ادلین الکبری ایهل ظهری ادلین املرغینایندر‪.‬‬

‫معر النسفی‬
‫جنم ادلین ابو حفص (معر بن محمد بن امحد) النسفی‪ .‬حنفی مذهبندن‪ .‬فقهده «منظومه»‪،‬‬
‫اعتقادده «عقائد» کتایب مه بوالرغه ابشقهالرده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بش یوز اوتوز ییدیده (‪ ،)۵۳۷‬مسرقندده‪ ،‬مقتفی خلیفه زماننده‪.‬‬

‫محمود الزخمرشی‬
‫جار هللا ابو القامس (محمد بن معر بن محمد) الزخمرشیدر‪ .‬تفسریدن «کشاف التزنیل» امسیل‬
‫کتایب ابر‪ .‬حنودن «امنوزج» متین ابر‪ .‬بوالرغه ابشقه کتابلریده کوبدر‪.‬‬
 ‫‪15‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بش یوز اوتوز ییدیده (‪َ ،)۵۳۷‬خو َار ْز ْم جرجانیهس نده‪ ،‬مقتفی زمانهس نده‪.‬‬

‫خفر ادلین البلخی‬

‫خفر ادلین ابو عبد هللا (محمد بن عامثن بن معر) البلخیدر‪ .‬حنفی مذهبندن‪ .‬آرامزده بولغان «عنی‬
‫العمل» کتایب آنقی دمیشلر‪ .‬ابشقه کتابلریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بش یوز یمتش ییدیده (‪ ،)۵۷۷‬انرص دلین هللا خلیفه زماننده‪.‬‬

‫امحلد الصابوین‬
‫نور ادلین ابو محمد (امحد بن محمود بن ایب بکر) البخری الصابوین‪ .‬حنفی مذهبندن‪ .‬اصودلن‬
‫«بدایه» امسیل کتایب ابر‪ .‬اوشانداق «مغین» وابشقه کتابلریده ابردر‪.‬‬
‫اس تاذی‪ :‬مشس الامئة الکردری‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬بش یوز سکسانده (‪ ،)۵۸۰‬خباراده‪ ،‬انرص دلین هللا خلیفه زماننده‪.‬‬

‫امام بقایل‬
‫ابو الفضائل (محمد بن ایب القامس) اخلوارزمی‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬بقایل» دیوب شهرتلنگان‪.‬‬
‫اس تاذی‪ :‬محمد الزخمرشی‪.‬‬
‫شاکردلرندن‪ :‬انرص بن ایب املاکرم املوازی ابردر‪ .‬ابشقهالرده کوب‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬بش یوز س یکسان آلیتده (‪ ،)۵۸۶‬خوارزمده‪ ،‬انرص دلین هللا زماننده‪.‬‬
 ‫‪16‬‬

‫شهاب ادلین ِ ّ‬
‫السه ِر ِوزدی‬
‫ش یخ الارشاق‪ ،‬شهاب ادلین ابو الفتوح‪ ،‬حیی بن حبش بن امریك الصدیق السهروردی‪ .‬شافعی‬
‫مذهبنده‪« .‬ارشاق» مهده «هیألک النور» کیب کتابلریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بش یوز سکسان ییدیده (‪ ،)۵۸۷‬حلب ن‬
‫شهرده اوترملش‪ ،‬انرص دلین هللا‬
‫زماننده‪.‬‬

‫حسن بن املنصور قاضیخان‬

‫خفر ادلین ابو احملاسن (حسن بن املنصور بن محمود) الفرغاین الاوزجندیدر‪« .‬قاضیخان» دیو‬
‫شهرت اتبقان‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬فتوی» کتایب ابر‪« ،‬قاضیخان» دیوب یرتهمز‪« .‬جامع الصغری» گه‬
‫رشیح ابر‪ .‬ابشقه کتابلریده ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬بش یوز توقسان ایکیده (‪ ،)۵۹۲‬انرص دلین هللا زماننده‪.‬‬

‫ابو احلسن املرغیناین‬

‫برهان ادلین ابو احلسن (عیل بن ایب بکر بن عبد اجللیل بن اخللیل) الفرغاین املرغیناین‪ .‬حنفی‬
‫مذهبكل‪« .‬هدایه» ایهل «جتنیس» دن ابشقه کتابلریده کوبدر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بش یوز توقسان اوچده (‪ )۵۹۳‬مسرقندده‪ ،‬انرص خلیفه زماننده‪.‬‬

‫خفر ادلین الرازی‬

‫خفر ادلین‪ ،‬ابو عبد هللا (محمد بن معر بن احلسنی) الصدیقی الرازی‪ .‬شافعی مذهبندن‪« .‬ابن‬
‫اخلطیب» دیلر‪ .‬علامنڭ «متقدمنی متأخرین» گه بولنووینه سبب بو مکسهدر‪ .‬متأخرین مذهنب اول‬
‫ابشالمش‪.‬‬
 ‫‪17‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوزده آلیتده (‪ ،)۶۰۶‬هراتده‪ ،‬انرص خلیفه زماننده‪.‬‬

‫ابو احلسن المدی‬

‫س یف ادلین‪ ،‬ابو احلسن (عیل ابن عیل بن محمد) التغلیب المدی‪ .‬شافعی مذهبندن‪ .‬اصول‬
‫الفقهده «احاکم» دیگان کتایب ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوز اوتز برده (‪ ،)۶۳۱‬دمشقده‪ ،‬مستنرص ابهلل زماننده‪.‬‬

‫معر السهروردی‬
‫شهاب ادلین ابو حفص (معر بن محمد بن عبد هللا) الصدیقی السهروری‪ .‬شافعی مذهبكل‪.‬‬
‫«اعالم الهدی» وابشقه کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬آلتیوز اوتوز ایکیده (‪ ،)۶۳۲‬بغدادده‪ ،‬مستنرص ابهلل زمانندهدر‪.‬‬

‫ابن الرعریب حمی ادلین‬

‫حمی ادلین ابو عبد هللا (محمد بن عیل بن محمد) الطایئ احلامتی الاندلیسدر‪« .‬ابن العریب» دیو‬
‫مشهوردر‪« .‬فصوص»‪« ،‬فتوحات مکیه» وابشقه کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬آلتیوز اوتوز س یگزده (‪ ،)۶۳۸‬دمشقده‪ ،‬مستنرص زمانندهدر‪.‬‬

‫ابن احاجب جامل ادلین‬

‫جامل ادلین ابو معر (عامثن بن معرو بن ایب بکر) الکردی املرصی‪ .‬ماكل مذهبندن‪« .‬ابن‬
‫احلاجب» دیو مشهور‪« .‬اکفیه»‪« ،‬منترص»‪« ،‬منتهیی» امسیل کتابلرندن ابشقه کتابلریده کوبدر‪.‬‬
 ‫‪18‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوز قرق آلیتده (‪ ،)۶۴۶‬یمتش آلیت ایش نده‪ ،‬اسکندریهده‪ ،‬معتصم ابهلل‬
‫زمانندهدر‪.‬‬

‫ابو احلسن الرامتین‬

‫محید ادلین ابو احلسن (عیل بن محمد بن عیل) البخاری‪ ،‬الرامتین الرضیر‪ .‬حنفیدر‪« .‬هدایه»‬
‫گه رشیح ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوز آلمتش آلیتده (‪ ،)۶۶۶‬خباراده‪ ،‬حامک ابمر هللا زمانندهدر‪.‬‬

‫ابو جعفر الطویس‬

‫نصری ادلین ابو جعفر (محمد بن حسنی بن محمد) احلسیین الطویس الامامیدر‪« .‬جترید» دیگان‬
‫کتایب ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوز یمتش ایکیده (‪ ،)۷۲ ۶‬بغدادده‪ ،‬حامک ابمر هللا خلیفه زماننده‪.‬‬

‫صدر الرشیعه‬
‫صدر الرشیعه ابو معر (عبید هللا بن محمود بن محمد) الانصاری احملبویب الکرماین‪ .‬حنفی‬
‫مذهبندن‪ .‬اتج الرشیعه ایهل برهان الرشیعهنڭ آاتالری‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوز س یکسانده (‪ ،)۶۸۰‬حامک ابمر هللا زماننده‪.‬‬

‫بیضاوی‬
‫انرص ادلین ابو سعید (عبد هللا بن معر بن محمد) الفاریس البیضاوی الشافعی‪« .‬انوار التزنیل»‬
‫امسنده تفسریی ابر‪« .‬منهاج» مهده «طوالع» دیگان کتابلری ابر‪.‬‬
 ‫‪19‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوز توقسان ایکیده (‪ ،)۶۹۲‬تربیزده‪ ،‬حامک خلیفه زماننده‪.‬‬
‫قایض بیضاوی دیگان مکسه شودلر‪.‬‬

‫معر الاکتیب‬
‫جنم ادلین ابو بکر (عیل بن معر) القزوییندر‪« .‬اکتیب» دیوب شهرتلنگان‪.‬‬
‫«حمکة العنی»‪« ،‬رساهلء مشس یه» مه ابشقه رساهللریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن آلتیوز توقسان اوچده (‪ ،)۶۹۳‬حامک ابمر هللا زماننده‪.‬‬

‫اتج الرشیعه‬
‫اتج الرشیعه ابو عبید هللا (معر بن عبید هللا بن محمود) احملجویب الکرماین‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫صدر الرشیعهنڭ آاتسینڭ آاتیس (ابابیس) بوالدر‪.‬‬
‫«هدایه» رشیح‪« ،‬هنایة الکفایه» آنقیدر‪ .‬آین ترتیب ایتودن آلتیوز یمتش اوچنچی (‪ )۶۷۳‬یدله‬
‫بوشانغان‪ .‬کرمان حمروسهس نده ایدی‪.‬‬

‫حافظ ادلین ابو الرباکت‬

‫حافظ ادلین ابو الرباکت (عبد هللا بن امحد بن محمود) النسفیدر‪ .‬حنفی مذهبكل‪ .‬فقهدن‬
‫«اکیف»‪ ،‬عقائددن «معدة العقیده»‪ ،‬تفسریدن «مدارك» وابشقه کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ییدی یوزده بر (‪ ،)۷۰۱‬ل َ ْبدَ ْح شهرنده‪ ،‬حامک ابمر هللا خلیفه زماننده‪.‬‬

‫برهان الرشیعه‬
‫برهان الرشیعه‪ ،‬ابو القامس (محمود عبید هللا بن محمود) الکرماین‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
 ‫‪20‬‬
‫فقهده «وقایه» یس ابر‪ .‬صدر الرشیعهنڭ آاتسینڭ آاتیس (ابابیس) در‪ .‬اتج الرشیعهنڭ توغانیدر‪.‬‬

‫قطب ادلین الشریازی‬

‫قطب ادلین ابو عبد هللا (محمد بن مسعود بن مصلح) الشریازیدر‪« .‬حمکة العنی» حاش یهیس‪،‬‬
‫«ارشاق» رشیح‪« ،‬درة التاج» امسیل کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ییدی یوز اوننچیده (‪ ،)۷۱۹‬تربیزده‪ ،‬مس تکفی ابهلل بن احلامکنڭ زماننده‪.‬‬

‫حسام ادلین الصغنایف‬

‫حسام ادلین ابو عیل (حسنی بن عیل بن جحاج) الصغنایف‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬هدایه» رشیح‪،‬‬
‫«هنایه» آنقیدر‪.‬‬
‫اس تاذی‪ :‬حافظ ادلین الکبری‪« .‬کفایه» ااییس – جالل ادلین بن کامل ادلین اخلوارزمی الکرالین‬
‫شاکردل نردندر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬ییدیوز اون دورتده (‪ ،)۷۱۴‬مرو الشاهجان دیگان یریده‪ ،‬مس تکفی بن احلامک زماننده‪.‬‬

‫صدر الرشیعه‬
‫صدر الرشیعه‪ ،‬ابو محمد (عبد هللا بن مسعود بن اتج الرشیعة) الانصاری احملبویب الکرماین‬
‫احلنفی‪.‬‬
‫«تنقیح»‪« ،‬توضیح»‪« ،‬التعدیل»‪« ،‬خمترص الوقایه»‪« ،‬رشح الوقایه» وبوالرغه ابشقه کتابلری‬
‫ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ییدیوز قرق ییدینچی (‪ )۷۳۷‬یدله‪ ،‬بغدادده‪ ،‬حامک بن املس متسك زماننده‪.‬‬
 ‫‪21‬‬
‫قایض عضد ادلین‬
‫عضد ادلین ابو عبد هللا (عبد الرمحن بن امحد بن عبد الغفار) الالجهی‪ .‬شافعی مذهبندن‪.‬‬
‫«مواقف»‪« ،‬عقائد عضدیه»‪« ،‬رساةل وضعیه» وبوالرغه ابشقه کتابلری ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ییدیوز ایلیل آلیتده (‪ ،)۷۵۶‬مس نکفی اوغیل معتضد ابهلل خلیفه زماننده‪.‬‬

‫قطب ادلین الرازی‬

‫قطب ادلین ابو عبد هللا (محمد بن محمد الرازی) المتتاین رمحه هللادر‪« .‬حماکامت»‪« ،‬رساةل‬
‫معموهل»‪« ،‬حتریر القواعد املنطقیه»‪« ،‬رشح مشس یه»‪« ،‬رشح املطالع« وبوالرغه ابشقه رساهللری ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ییدیوز آلمتش آلیتنچی (‪ )۷۶۶‬یدله‪ ،‬معتضد ابهلل اوغیل متولک عیل هللا زماننده‪.‬‬

‫محمد التربیزی «مشاکت» ااییس‬

‫ویل ادلین ابو عبد هللا (محمد بن عبد هللا) التربیزی اخلطیب الشافعیدر‪« .‬مشاکة املصابیح»‬
‫آنقیدر‪ .‬آین ترتیب ایتودن بوشانغان ییدیوز سکسان ییدنچی (‪ )۷۸۷‬یدله‪ ،‬متولک خلیفه زماننده‪.‬‬

‫امکل ادلین البابریت‬

‫اکامل ادلین ابو عبد هللا (محمد بن محمد بن محمود) الرومی البابریت‪ .‬حنفی مذهبدر‪« .‬هدایه»‬
‫رشیح‪« ،‬عنایه»‪« ،‬مشارق» رشیح‪« ،‬جترید» رشیح‪« ،‬پزدوی» رشیح بوالرغه ابشقاده کتابلری‬
‫ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ییدیوز سکسان آلیتده (‪ ،)۷۸۶‬مرصده‪ ،‬متولک زماننده‪.‬‬
 ‫‪22‬‬
‫عالمهء تفتازاین‬
‫سعد ادلین‪ ،‬ابو محمد (مسعود بن معر التفتازاین)‪ .‬شافعی مذهبدر‪« .‬مقاصدمه» آنڭ رشیح‪،‬‬
‫«عقائد نفیس» رشیح‪« ،‬هتذیب»‪« ،‬تلوحی»‪« ،‬تلخیص» رشیح وابشقه کتابلریده ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن ییدیوز توقسان ایکنچی (‪ )۷۹۲‬یدله‪ ،‬مسرقنده وفات بولساده‪ ،‬رسخسکه آلوب‬
‫کیتوب‪ ،‬آنده مکدیلر‪ .‬متولک خلیفه زماننده ایدی‪.‬‬

‫س ید رشیف عیل اجلرجاین‬

‫زین ادلین ابو احلسن (عیل بن محمد بن عیل) العلوی اجلرجاین الس ید الرشیف‪ .‬حنفی مذهب‪.‬‬
‫«فرایض» رشیح‪« ،‬مواقف» رشیح‪« ،‬جترید» رشحلرینڭ ايسکی حاش یهلری‪« ،‬حمکة العنی»‬
‫حاش یهلری‪« ،‬مفتاح» رشیح وبوالرغه ابشقه رساهللری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن س یگز یوز اون آلیتده (‪ ،)۸۱۶‬شریازده‪ ،‬متولک اوغیل مس تعنی ابهلل زماننده‪.‬‬

‫جمد ادلین الشریازی‬

‫«قاموس» ااییس‪ .‬جمد ادلین ابو طاهر (محمد بن یعقوب بن محمد) الشریازی الفریوز آابدی‪.‬‬
‫شافعی مذهبندن‪« .‬قاموس»‪« ،‬حصیح خباری» رشیح وبوالرغه ابشقه کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن س یکز یوز اون ییدیده (‪ ،)۸۱۷‬متولک اوغیل معتضد ابهلل زماننده ایدی‪.‬‬

‫کامل ادلین الاسکندری «فتح القدیر» ااییس‬

‫کامل ادلین ابو عبید هللا (محمد بن عبد الواحد بن عبد امحلید) الاسکندری‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫اصول الفقهدن «حنریر»‪ ،‬اصول دیندن «مسایره»‪« ،‬هدایه» رشیح‪« ،‬فتح القدیر» وبوالرغه ابشقه‬
‫کتابلری ابر‪.‬‬
 ‫‪23‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن س یگز یوز آلمتش برده (‪ ،)۸۶۱‬مرصده‪ ،‬متولک اوغیل مستنجد ابهلل زماننده‪.‬‬

‫امحد الرومی «خیایل»‬

‫مشس ادلین (امحد بن مویس) الرومی‪ .‬حنفی مذهب‪« .‬خیایل» دیو مشهوردر‪« .‬عقائد نسفی»‬
‫رشحینه حاش یهیس‪« ،‬جترید» رشحینڭ حاش یهلری‪« ،‬توضیح» رشیح‪« ،‬تلوحی» که حاش یهلری‪،‬‬
‫وبوالرغه ابشقه کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن س یگز یوز یمتشده (‪ ،)۸۷۰‬رومده‪ ،‬مستنجد بن املتولک زماننده‪.‬‬

‫عیل القوشچی‬
‫عالء ادلین ابو احلسن (عیل بن محمد) السمرقندی‪« .‬قوشچی» دیو مشهوردر‪ .‬حنفی املذهب‪.‬‬
‫«جترید» که ایڭا رشح ایتوچی اودلی‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن س یگز یوز یمتش توقزده (‪ ،)۸۷۹‬مستنجد ابهلل زماننده‪.‬‬

‫مال عبد الرمحن اجلامی‬

‫نور ادلین ابو یونس (عبد الرمحن بن امحد) اجلامیدر‪« .‬اکفیه» رشیح‪« ،‬فوائد ضیائیه» «رشح‬
‫مال» دیگامنز‪ ،‬ابن عریب «فصوصنه» رشح وبوالرغه ابشقه کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهزتدن س یگز یوز توقسان س یگزنچی (‪ ،)۸۹۸‬متولک بن یقعوب خلیفه زماننده‪.‬‬

‫جالل ادلین ادل ٰ ّواین‬

‫جالل ادلین‪ ،‬ابو عبد هللا (محمد بن اسعد بن محمد) الصدیق ادلواین‪ .‬شافعی مذهبندن‪.‬‬
 ‫‪24‬‬
‫«هیألک» رشیح‪« ،‬عقائد عضدیه» رشیح‪« ،‬هتذیب» حاش یهلری‪« ،‬جترید» رشحینڭ‬
‫حاش یهلری‪« ،‬اشارت» رشحینڭ حاش یهلری‪« ،‬مشس یه» رشحینڭ حاش یهلری وبوالرغه ابشقه‬
‫کتابلریده ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز توقزده (‪ ،)۹۰۹‬مس متسك زماننده‪.‬‬

‫عبد الغفور الالری‬

‫ریض ادلین (عبد الغفور) الانصاری السعدی الالری‪« .‬درة فاخره»‪« ،‬فصوص»‪« ،‬فوائد‬
‫ضیائیه» لری وبوالرغه ابشقه کتابلری ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز اون ایکیده (‪ ،)۹۱۲‬مس متسك زماننده‪.‬‬

‫عصام ادلین‬
‫عصام ادلین ابو اسامعیل (ابراهمی محمد بن عربشاه) االإسفرائین‪ .‬شافعی مذهبندن‪« .‬فواد ضیائیه»‬
‫ایهل «عقائد نسفیه» گه حاش یهلری ابر‪ .‬بوالرغه ابشقه کتابلریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز قرق اوچده (‪ ،)۹۴۳‬مس متسك اوغیل متولک عیل هللا زماننده‪.‬‬

‫ابراهمی احللیب‬
‫ابراهمی بن محمد بن ابراهمی احللیب‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬منیة املصیل» گه‪« ،‬الوغ مه کچك»‬
‫رشحلری ابر‪ .‬برسن «حلیب صغری»‪ ،‬ایکنچیسن «حلیب کبری» دیوب یرتهمز‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز ایلیل آلیتده (‪ ،)۹۵۶‬سلطان سلامین بن سلمی العامثین زماننده‪.‬‬
 ‫‪25‬‬
‫مشس ادلین القهس تاین «جامع الرموز» ااییس‬
‫مشس ادلین (محمد القهس تاین)‪ .‬مذهب حنفی‪« .‬جامع الرموز»‪« ،‬فقه کیداین» رشیح‪« ،‬امایل»‬
‫رشیح‪ ،‬بوالرغه ابشقاده کتابلری ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز آلمتشده (‪ ،)۹۶۰‬خباراده‪ ،‬سلطان سلامین زماننده‪.‬‬

‫امحد اجلندی‬
‫عصامنڭ زماندایش‪« .‬عقائد» مه «مشس یه» رشحلرینه حاش یهلری ابر‪.‬‬

‫ابن جنمی‬
‫زین ادلین ابراهمی بن محمد بن محمد بن محمد املرصی القاهری‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬ابن جنمی» دیه‬
‫مشهوردر‪.‬‬
‫«کزن ادلقائق» رشیح‪« ،‬حبر الرائق»‪« ،‬الاش باه والنظائر» رشیح‪ ،‬وابشقه کتابلری ابردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز یمتشده (‪ ،)۹۷۰‬س یگزنچی رجبده چهارشنبه کون‪ ،‬قاهرهده‪ ،‬سلطان‬
‫سلامین زماننده‪.‬‬

‫محمد الربکوی «طریقهء محمدیه» ااییس‬

‫تقی ادلین (محمد بن عیل) الرومی الربکوی‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬طریقهء محمدیه» مه ابشقه کتابلریده‬
‫ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز سکسان برده (‪ ،)۹۸۱‬سلطان سلمی بن سلامین زماننده‪.‬‬
 ‫‪26‬‬
‫ابو السعود العامدی‬
‫ابو السعود (محمد بن محمد) العامدی الرومی‪ .‬حنفی مذهبندن‪ .‬تفسریدن «ارشاد» مه ابشقه‬
‫کتابلریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز سکسان ایکیده (‪ ،)۹۸۲‬اس تامبودله‪ ،‬سلطان سلمی زماننده‪.‬‬

‫مریزا جان‬
‫حبیب هللا الشریازی الباغنوی‪« .‬مریزا جان» دیو مشهور‪« .‬حمکت العنی» مهده «مواقف»‬
‫که حاش یهلری‪ ،‬وبوالرغه ابشقه کتابلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن توقز یوز توقسان دورتده (‪ ،)۹۹۴‬برصهده‪ ،‬سلطان مراد بن سلمی زماننده‪.‬‬

‫عیل القاری‬
‫نور ادلین‪ ،‬ابو احلسن (عیل بن سلطان محمد الهروی)‪ .‬حنفی‪« .‬قاری» دیو مشهوردر‪.‬‬
‫کتابلرندن‪« :‬مرقات مشاکت» رشیح‪« ،‬عنی العمل» رشیح‪« ،‬فقه الاکرب» رشیح‪« ،‬خمترص»‬
‫رشیح وبوالرغه ابشقهالردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بر مڭ اون دورتده (‪ ،)۱۰۱۴‬مکهده‪ ،‬امحد بن محمد زماننده‪.‬‬

‫محمد الطربی‬
‫هباء ادلین ابو عیل (محمد بن حسنی بن عبد الصمد) الطربی العامیلدر‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬خالصة احلساب»‪« ،‬سواحن»‪« ،‬کشکول»‪« ،‬تفسری بیضاوی» حاش یهیس‪ ،‬بوالرغه‬
‫ابشقهالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ اوتوز برنچی (‪ )۱۰۳۱‬یدله‪ ،‬سلطان بن محمد العامثین زماننده‪.‬‬
 ‫‪27‬‬
‫محمد ادلاماد‬
‫ابقر العلوم (محمد بن محمد) احلسیین‪« ،‬داماد» دیو معروف‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬الافق املبنی تقومی الامیان»‪« ،‬امیاضات»‪« ،‬قبسات»‪« ،‬جذوه» مه ابشقهالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ قرق برده (‪ ،)۱۰۴۱‬اصبهانده‪ ،‬سلطان مراد بن امحد العامثین زماننده‪.‬‬

‫صدر ادلین الشریازی‬

‫صدر ادلین (محمد بن ابراهمی) الشریازیدر‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬اسفار اربعه»‪« ،‬شواهد ربوبیه»‪« ،‬هدایة احلمکة» رشیح‪ ،‬مه ابشقهالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ ایلیلده (‪ ،)۱۰۵۰‬برصهده‪ ،‬جحدن قایتقانده وفات بولغان‪ .‬سلطان ابراهمی‬
‫بن امحد العامثین زماننده‪ .‬اما بو صدر ادلین (محمد بن محمد الشریازی) گه ابشقهدر‪.‬‬

‫یوسف القراابغی‬
‫حمی ادلین ابو یعقوب (یوسف بن محمد جان) القراابغی‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬عقائد عضدیه» حاش یهیس‪ ،‬آنڭ تمتهیس‪« ،‬حمکة العنی» حش یهیس وبوالرغه‬
‫ابشقهالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ ایلیل دورتده (‪ ،)۱۰۵۴‬سلطان ابراهمی زماننده‪.‬‬

‫عبد احلکمی الس یالکویت‬

‫ابو عبد هللا «احلکمی بن مشس ادلین» الهندی الالهوری‪ ،‬الس یالکویت‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬فوائد ضیائیه» حاش یهلری‪« ،‬مشس یه» رشیح‪« ،‬عقائد نسفیه» حاش یهیس وبوالرغه‬
‫ابشقهالر‪.‬‬
 ‫‪28‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ آلمتش ییدیده (‪ ،)۱۰۶۷‬سلطان محمد بن ابراهمی العامثین زماننده‪.‬‬

‫قامس البخاری‬
‫ابو محمد (قامس بن صاحل) البخاری الفتحاابدی‪ .‬حنفی مذهیب‪ .‬ش یخ س یف ادلین الباخرزی‬
‫ابالس ندندر‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬خیایل» حاش یهلرینه حاش یهلری ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ یمتشده (‪ ،)۱۰۷۰‬خباراده‪ ،‬سلطان محمد زماننده‪.‬‬

‫محمد املولوی‬
‫محمد بن محمد العلوی البخاری‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬مولوی» دیو مشهور س یددر‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬عقائد عضدیه» رشحنه حاش یه‪« ،‬فوائد ضیائیه» گه حاش یه‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن بر مڭ یوز توقزده (‪ ،)۱۱۰۹‬خباره‪ ،‬سلطان محمد بن ابراهمی زماننده‪.‬‬

‫ضیاء ادلین الهروی‬

‫ضیاء ادلین ابو عبد هللا (زاهد بن اسمل) العلوی الهروی‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬مواقف» که‪« ،‬هتذیب» که‪« ،‬رساهلء معموهل» گه‪« ،‬هیألک» رشحنه حاش یهلری‪.‬‬
‫موندن ابشقهلریده ابر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ بر یوز اون برده (‪ ،)۱۱۱۱‬اکبلده‪ ،‬سلطان مصطفی بن محمد العامثین‬
‫زماننده‪.‬‬
 ‫‪29‬‬
‫حمب هللا البهاری «سمل العلوم» ااییس‬
‫ابو الشکور (حمب هللا بن عبد الشکور) الهندن البهاری‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬سمل العلوم»‪ُ « ،‬م َس ّمل الثبوت»‪« ،‬فطرة الهیه» وبوالرغه ابشقهالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭده بر یوز اون توقزده (‪ ،)۱۱۱۹‬سلطان امحد بن محمد العامثین زماننده‪.‬‬

‫اسامعیل َحقّی‬
‫ابو اذلبیح (اسامعیل بن مصطفی) الرومی‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬حقی» دیو مشهوردر‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬روح البیان» تفسریی‪« ،‬فرح الروح»‪« ،‬اختیارات» وبوالرغه ابشقه کتابلر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ بر یوز اوتوز ایکیده (‪ ،)۱۱۳۲‬سلطان امحد زماننده‪.‬‬

‫محمد اخلادمی‬
‫ابو سعید (محمد بن مصطفی) بن عامثن الرومی‪ .‬حنفی مذهبكل‪« .‬خادمی» دیو مشهوردر‪.‬‬
‫کتابلری‪« :‬طریقهء محمدیه» رشیح وابشقهالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ بر یوز یمتش آلیتده (‪ ،)۱۱۷۶‬سلطان مصطفی بن امحد العامثین زماننده‪.‬‬

‫ابراهمی احللیب‬
‫ابو احساق (ابراهمی بن مصطفی بن ابراهمی احللیب)‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬ش یخ الراغب» دیو‬
‫مشهوردر‪.‬‬
‫کتابلرندن‪« :‬سریة»‪« ،‬ادلر اخملتار» حاش یهیس وبوالرغه ابشقهلر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ بر یوز توقسانده (‪ ،)۱۱۹۰‬سلطان عبد امحلید بن امحد العامثین الاول‬
‫زماننده‪.‬‬
 ‫‪30‬‬
‫ابراهمی َحقّی‬
‫ابراهمی بن عامثن بن بکر بن طرسون الارزین احلس ین‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬حقی» دیو مشهوردر‪.‬‬
‫کتابلرندان‪« :‬معرفتنامه» وابشقاالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ بر یوز توقسان دورتده (‪ ،)۱۱۹۴‬رومده‪ ،‬ارزن طرفنده حسن قلعهس نده‪،‬‬
‫سلطان عبد امحلید اول زماننده‪ ،‬یمتش توقز ایش نده‪.‬‬

‫حسنی خان مال‬

‫حسنی بن محمد (اکرب) بن غوث بن اتج بن ترکامن الاکبیل‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬خان مال» دیو‬
‫مشهوردر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ ایکیوز اوندان (‪ )۱۲۱۰‬صوڭ‪ .‬اکبلده‪ ،‬سلطان سلمی بن مصطفی زماننده‪.‬‬

‫ا ْب ُن عَابدین‬
‫محمد امنی بن معر بن عبد العزیز بن امحد العلوی ادلمشقی‪ .‬حنفی مذهبندن‪« .‬ابن عابدین» دیو‬
‫مشهوردر‪.‬‬
‫کتابالری‪« :‬در خمتار» رشیح «رد اخملتار»‪« ،‬الفتاوی امحلیدیه» رشیح «عقود دریه»‪« ،‬حبر‬
‫رائق» حاش یهیس «منحه اخلالق» وبوالرغه ابشقاالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ ایکیوز ایلیل ایکیده (‪ ،)۱۲۵۲‬ربیع الخر ییگرمی ایکنچی کوننده‪،‬‬
‫چهارشنبه کون‪ ،‬شام دمشقده‪ ،‬سلطان محمود زماننده‪.‬‬

‫ابو النرص القورصاوی القزاین‬

‫ابو النرص (عبد النصری بن الرباهمی بن ایر محمد بن اشرتاك) القزاین القورصاوی‪ .‬کتابالری کوبدر‪.‬‬
 ‫‪31‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ ایکیوز ییگرمی ییدیده (‪ ،)۱۲۲۷‬قسطنطینیهده اسکدارده کوملمش‪.‬‬
‫سلطان عبد امحلید العامثین زماننده‪.‬‬

‫َ َهبا ُء ادلین املرجاین‬

‫هباء ادلین ابو العالء (محمد بن س بحان بن عبد الکرمی) القزاین املرجایندر‪ .‬حنفی مذهبندن‪.‬‬
‫قزانلق شهاب ادلین املرجایننڭ آاتس یدر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭ ایکیوز یمتش اوچده (‪ ،)۱۲۷۳‬ربیع الاولنڭ بش کوین قالغانده‪ ،‬دوشنبه‬
‫کون‪ ،‬طاشکیچو قریهس نده (قزان اوایزنده) وفات بولغان‪ .‬سلطان عبد اجملید بن محمود العامثین زماننده‪.‬‬

‫شهاب ادلین املرجاین القزاین‬

‫شهاب ادلین بن هباء ادلین بن س بحان بن عبد الکرمی القزاین املرجایندر‪ .‬قزان شهرنده ایڭ‬
‫اولگی مه ايسکی مسجد «الوغ اتش مسجد» دیوب یرتهل تورغان برنچی مسجدده امام ایدی‪ .‬جهرتدن‬
‫بر مڭ بر یوز سکسان برده (‪ ،)۱۱۸۱‬یاکتریینه پادشاه خاتن قزانغه کیلگان‪ .‬آانردان رخصت آلوب‪،‬‬
‫جهرتدن (‪ )۱۱۸۴‬یدله‪ ،‬بنایس متام ایتلب‪ ،‬مناز اوقوال ابشالغان‪.‬‬
‫جهرتدن مڭ ایکیوز آلمتش آلیت (‪ )۱۲۶۶‬حمرمنڭ اون بر کوین قالغانده چهارشنبه کون قریهس نه‬
‫طاشکیچوگه قزاندان آلورغه ابرغانالر‪ .‬حمرمدن توقز کون قالغانده پنجشنبه کون قزانغه کیلوب‪ ،‬س یگز‬
‫کوین قالغانده ‪ ۲۲‬نچی حمرمده مجعه اوققان‪.‬‬
‫کتابلری‪ :‬توارخیدن‪ ،‬اعتقاددن‪ ،‬وابشقه فنلردن بیك کوبدر‪ .‬قرآن حدیثلرین بیك توغری‬
‫آڭالب‪ ،‬اولگی امسی ایهل آیت حدیثدن بوالمق پرشگان (سفسطهالرین) برده قورمقی غنه شلنه قلغان‪.‬‬
‫هر بر کتایب زمامنزگه موافقدر‪ .‬توغری فکریل‪ ،‬غایت عامل مکسه بولغان‪ .‬عرب تلنده بولغان کتابلری‬
‫بیك فصیح‪ ،‬آز سوز ایهل کوب معنا بدلرته تورغان رهوشدهدر‪.‬‬
 ‫‪32‬‬
‫شول سببدن بزنڭ زمانداش اماملرمزنڭ بیك آزی غنه اول کتابلردان فائده آال آلور‪ .‬اوقور‬
‫اوقوماس‪ ،‬عامل بولغان ایشلرمز آنڭ عریب کتابلرندن برنیده آڭیل آملیالر‪ .‬های ایش فکرلرمز آنڭ کتابلرن‬
‫آڭالساالر‪ ،‬اوز ملتداشلری اتاترالردان بزیمسلر ایدی‪.‬‬
‫چونکه مرجاین رمحة هللا علیه اعتقاد مسأهللرندهده‪ ،‬بزنڭ بوالمقچی عامللرمز کیب‪ ،‬هر برسوزین‬
‫حدیثکه صاانب‪ ،‬اعتقادکه کرمتگان‪ .‬یری ایلنه دیودنده قورمقاغان‪ .‬روسچه اوقوین فرض دیودنده‬
‫قورمقاغان‪ .‬زماننده بر کشینڭده ابش نه صمیی تورغان مسأهللرین‪ ،‬بیك آچق ایتب‪ ،‬کتابلرنده ایزب‬
‫قادلرغان‪.‬‬
‫قزان شهری آندی عامللرین آایق ابصدرغاین یوق‪ .‬موندان صوڭ مه آندی عامللر قزانغه آایق‬
‫ابصاچاق توگل ديساکده ایریدر‪.‬‬
‫عمل درابیس بولغان‪ .‬شهاب ادلین املرجاین حقنده زمانداش ماللری نیلر سویالگانن‪ ،‬نیندی‬
‫جاالالر جابقانین ایزماسامده‪ ،‬اتاتر مالالرینڭ عادتلرن بلگان کسمه اوزی آڭالر‪ .‬مرجاین حرضتلری‬
‫اوزینڭ شول قصقه وقت امام بولوب تورغان مدتنده‪ .‬آرامزده رشیعت دیوب یرتلگان عادتلرین‪ ،‬حرام‬
‫صاانلغان فرضالرمزین بیك آچق اثبات ایتب‪ ،‬کتابالرنده بیان ایتب قادلرغان‪ .‬قزانده قدرن بلمسهلرده‪،‬‬
‫جح سفرنده اس تانبول علامیس بیك الوغالب‪ ،‬قارشو آلغانالر‪ .‬کوب مسأهلین بیان ابتدرب قالغانالر‪.‬‬
‫حاض زمانده اسالم مملکتلرنده کتابلری اوقوتوملاقدادر‪ .‬اوزینڭ مذهنب ایرشگان «قاچقن» عامللرنڭ‬
‫مذهبلرن اتبب‪ ،‬میدانغه قویغان‪ .‬مکنڭ مک ایاکنن بیك تزی اتنب‪ ،‬هباده قویغان‪ .‬مالالر الوغ نعمت ااییس‬
‫مرجانیگه کوندن کون دشامنلقالرن آرتدرب‪ ،‬آڭا برده مسلامنلق امسن ایمتی ابشالغانالر‪ .‬قرآن رشیف‬
‫آنڭ زماننهچه‪ ،‬خطا ایهل تولو بولساده‪ ،‬اول مبارك رشیف آنیده شول خطاالرندان پأالکدی‪« .‬شهاب‬
‫مال قرآنین بوزغان!» فالن ایتاکن دیو‪ ،‬حاضگی کیب‪ ،‬جیون یوقبار سوزلرین دنیاغه چچاکنلر‪ .‬حقلق‬
‫اس تکه چغادر‪ .‬حاضنده ایشلرمز مرجانینڭ مک ایاکنن بر آز بهل ابشالدیالر‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬جهرتدن مڭده اوچیوز آلتنچی یدله (‪ ،)۱۳۰۶‬ییگرمی ییدنچی شعبانده‪ ،‬یکشنبه کوننده‪.‬‬

‫‪ I‬توت نسخهده وفایت توشورولغان‪ ،‬ر‪ .‬خفر ادلین بوینچه ایزیلغان‪ – .‬حمرر‪.‬‬
 ‫‪33‬‬
‫وفاتندن صوڭ‪ :‬بو عزیزین‪ ،‬دشامن مالالری سالمت وقتنده‪ ،‬عمل یویل ایهل برده «النسمل» گه‬
‫چوموررلق رهتلری یوق ایدی‪ .‬شول سببدن نیندی دمشانالریده آدلنده بیك الوغلیالر ایدی‪.‬‬
‫ایندی تقدیر یتب وفات بودلی‪ .‬منه توتوندیالر‪ :‬مرجایننڭ آلتون کیب حمکتیل سوزلرن ایلغانغه‬
‫چغاررغه‪« .‬مرجاین اکفر! (العیاذ ابهلل) اویون اویناتو‪ ،‬موزیقه توڭالو درست دیگان»‪.‬‬
‫مرجاین معزتیل هللا نڭ صفتالری‪ :‬ذاتنه نس بة نیچك بولون بز حمک ایته آملمیز‪ ،‬ابری قرآنده‬
‫سویالنگان صفتالرین ابرلمیزده‪ ،‬شول یزگه ییته دیگان‪ .‬شوالی ایتب دنیادن اوتاکن قرآن ایهل حمک‬
‫ایتاکن‪ ،‬بر عاملین اوڭدان صودلان سوگب کتابلر چغارا ابشالدیالر‪ .‬مفسد ادلین مال «کوك ابصقچی»‬
‫چغارغان‪« .‬جاروده» چقغان‪« .‬توش یح» چقغان‪ .‬بوالرغه ابشقه خبتزس اکغدلر‪ ،‬خبتزس قارا ایهل بوایلغان‬
‫برسینڭ کتابنده‪« :‬ای اندان ایر!» دیوب شلتهلیدر‪ .‬ایکنچیس‪« :‬حقندان یراق سنی!» دی‪ .‬اما‬
‫ایاکوینڭده مدعالرن کورساته تورغان دلیللری یوق! مرجانینڭ آیت حدیث ایهل اثبات ایاکن مسأهللرن‬
‫چوپچار اولگی امسی ایهل امسلناکن کش یلر سوزی ایهل رد قالالر‪.‬‬
‫تونتاردن امشحمد‪ ،‬قشقاردان شوق محمد‪ ،‬بوادان مفسد‪ ،‬شول رهوشده توریل ایقدان‪ ،‬طوی‬
‫اوتاکچ‪ ،‬بیك اصتا اویوچنیالر کیلوب چقدی‪ .‬آالرنڭ اول کتابلرین مک گنه ابصدرماسون‪ ،‬اول کیبتچی‬
‫سوداگریلر دیوانندن چقدی شارتالدی‪.‬‬
‫شول کرامت یامتمسی؟ قزانده حاض کونده مرجایننڭ قدرن چنالب اتنغان مکسه یوق‪ .‬مک ایاکنن‬
‫بلگانلریده‪ :‬اوزلری شودلرجهگه بیتوین تلیلرده‪ ،‬شوڭا کوره آنڭ توغروس نده اورون سوز سویلمیلر‪.‬‬
‫اما یوز مالدن ایکی مال بولور میاکن؟ مرجانینڭ سوزن آڭالب کتابالرینڭ کرامت ایاکن بلوچی؟!‬
‫بوملاس توغانالر! تأرخیدن «وفیة الاسالف وحتیة الاخالف» امسنده‪ ،‬دنیا ایراتولودان اوز کونلرینه قدر‬
‫بولغان‪ ،‬بنت دنیاین سوییل تورغان کتایب ابردر‪ .‬عرب تلنده ئلهل نیچه جدلیل بر زور کتابدر‪ .‬آنڭ‬
‫مقدمهیس اوالن «مقدمة وفیة الاسالف» امسیل کتایب ابصلغان‪ ،‬ابزارالرده صاتوملاقدادر‪ .‬اما اصیل‬
‫«وفیه» ین ابصقانده‪ ،‬بیك زور صوما کریهك بودلقدان‪ ،‬دانهیس اون صومدان یوغاری‪ ،‬حیت ییگرمی‬
‫صوم مقدارینه توشهچکدر‪ .‬شول سببدن توتقان آقچاین ساعیت ایهل‪ ،‬فائدهگه ایلندروین ایراتقان‪ ،‬آشغچ‬
‫اتاتر توغانالرمز‪ ،‬ابصدررغه توتنا آملیلر‪ .‬نه جعبدر‪ .‬آاتسینڭ شوندی بنت ملتکه جان کرتهچك اثرن‪،‬‬
 ‫‪34‬‬
‫اویینڭ اشاکفنده ایرشب ایتوچی ابال! آتدان آالده طوا‪ ،‬قالده طوا! نهچاره‪ .‬اول وارث شول کتابین‪،‬‬
‫اوز کسهس ندن ابصرتغانداده‪ ،‬آنڭ مال کچی یتهرلکدر‪.‬‬
‫اوزی گنه بوملاسه‪ ،‬ابشقه مال وارثلر ابر‪ ،‬ابرویس برلکده جیولوشب ابصرتو کریهك ایدی‪ .‬اگر‬
‫شول خربین چغارساالر‪ ،‬ایق ایقدان هر مکده قولندان کیلگان قدر‪ ،‬صوما قوشوب‪ ،‬بولوشور ایدی‪.‬‬
‫ین خوش بولور ایدی!‬
‫اگرده‪ ،‬شول تأرخي معومیگه صوصاغان ایشفکریل علاممز طرفینه مرجایننڭ وارثلری‪ :‬توغانلر!‬
‫«وفیة الاسالف» کتابن ابصدریق! آندی زور خدمت بوش ایمتاسون‪ ،‬هر مکده اوزینه ضور قدر‪،‬‬
‫نیچه دانهگه بولساده‪ ،‬آدلان دانهس نه فالچنه صومدان آقچا بریسه! ابصلوب بتاکچ‪ ،‬تیوشیل قدر‬
‫نسخهین آلور! دیوب اعالن ایتسهلر؛ هر قایومزده قولندان کیلگان قدر‪ ،‬آقچاین آدلان بریر ایدی‪.‬‬
‫شوالی ایتب‪ ،‬اول کتاب میدانغه چغار ایدی‪.‬‬
 ‫‪35‬‬

‫شهر بُلْغار‬
‫بو شهر (بلغار) ۋولغانڭ قارانغی تون (شامل) طرفندهدر‪ .‬اصل بنایس‪ :‬حرضت عییسنڭ‬
‫توغوندان ایکیوز یل اكل زماندهدر‪ .‬اودله بیك گوزهل شهر بولغان‪ .‬خلقیده اوتکن‪ ،‬بیك سوداگری‬
‫بولغانالر‪.‬‬
‫آرالارنده اتفاقزسالر تووب‪ ،‬بریس برسینڭ بتویین تیل تورغان خان کیسألکری آرقاس نده بو‬
‫شهرمزده هالك بولغان‪ .‬آنڭ اورننه قزان شهری توغان‪ .‬بلغار‪-‬قزان خاین قول آس تونه کرگان‪ .‬ابرا تورا‬
‫قزامنزده‪ ،‬میالدی ‪ ۱۵۵۲‬نچی یلالرده خان قولندان اچقنغان‪.‬‬
‫حاض زمانده «شهر بلغار» دیگان اورونده‪ :‬بعض بر بنالر‪ ،‬تریه یوننده چقرالر مهده قربلری‬
‫ابردر‪ .‬مجعه اوقوال تورغان مسجدنڭ (جامع) تویب‪ ،‬نیگزی ابر‪ .‬یریدن چغارب ایصالغان‪ ،‬بر منارهیس‬
‫ابر‪ ،‬قرق اوچ صان ابصقچ (ابصامیس) ایهل منهلدر‪ .‬ایکی ابمصه آرایس (بر قارشده بر ابرمق بویی)‬
‫قدر کیڭلکدهدر‪ .‬اتغن شول مسجدنڭ طرفنده بر الوغ منارهیس بولوب‪ ،‬بر مڭ ایکیوز آلمتشنچی‬
‫(‪ )۱۲۶۰‬یدله‪ ،‬رمضان ییگرمی توقزنده سهشنبه کون تون ایرمنده جغلب توشاکنن فضل بن خبارای‬
‫دیگان مکسه اوزینڭ بر دفرتنده ایزب قادلرغان‪.‬‬
‫بلغارنڭ بر پوچامغنده «برغر» امسیل بر روس آویل ابر‪ .‬بو شهر حاضنده قزان غوبرینیهیس‬
‫اصپاس اوایزندهدر‪.‬‬
‫جاز ابشالرنده خاتون قز (قارچقالر) مهده اشدن قالغان قارتالر بیك ابرالار‪ .‬ابروب زایرت‬
‫ایتهلر‪ .‬لکن بو مکسهلرنڭ ابروالری قری شونده بولغان ایزگولرگه قرآن اوقوب‪ ،‬فالن حصایب قیوس ندن‬
‫صواچو‪ ،‬اولن یلقب قایتو کیب توریل بدعتلردن ابشقه اش اچیون توگدلر‪.‬‬
‫ابیراقالری‪ :‬حیوانالر صوابالر‪.‬‬
‫آنده جماور افندیلر ابر‪ .‬آالر جیون توبزس خربلر ایهل اندان خلقین ایلغانغه تویدرالار‪ .‬ئلهل نیندی‪:‬‬
‫مکهده‪ ،‬مدینهده زایریت معلوم بولغان بلغارغه آایق ابصامغان حصابیلر زایریت دیو‪ ،‬قری اتشالرغه‬
‫زایرت ایتدرهلر‪ .‬اوشانداق آنده ابرب زایرت قلو جح اورننه تورا مکه خلقی ایتهلر امیش‪« :‬بلغار (قزان)‬
 ‫‪36‬‬
‫خلقی برده یوقغه کعبهین زایرتکه مشقت چیگب کیهللر‪ .‬آالرنك کعبهلری اینالرنده‪ ،‬شهر بلغارلری‬
‫امیش»‪ ،‬دیه شوندی توبزس سوزلرین جماورلر فائدهلرن آرتدرو اچیون سویلیلر‪ .‬هللا تعایل ابیلردان هر‬
‫مکگه کعبهین زایرت ایتوین فرض ایتاکن صوڭره آین شهر بلغار ابلچغی ایهل آملاشدرو ایرامای قرآن‬
‫رشیف ایهل بیان ایتولگان‪.‬‬
‫شهر بلغارغه ابروده‪ ،‬عمل اایلری‪ ،‬ایش فکریل مکسهلر اچیون بر فائدهیل اش بولونده شکده‬
‫یوق‪ .‬چونکه آنده ابرونڭ فائدهلری اش بوالر غنهدر‪.‬‬
‫ب نرچی فائده‪ :‬موندان اوچیوز ایلیل یل اكل بو اورنالرغه بزنڭ ابابالرمز خواجه بولغانالر‪ .‬بزده‬
‫آنالرنڭ ابالالری بولب‪ ،‬حاضگی کونکه قدر «کنهز» امسنده یرتهلمز‪ .‬اما بو قری امس ایهل قای‬
‫زمانغاچه یررمز ایاکن؟‬
‫ایکنچی فائده‪ :‬بو بزنڭ ابابالرمزنڭ پایتخیت بولغان شهرنڭ یری یوزنده‪ ،‬برنچی گوزهل شهر‬
‫بولوبده بو حالگه توشوینه ین نرسه سبب بولغان؟ نیك بز آین گوزهل حالنده کوره درجهس نه ایرمشگان؟‬
‫اوچنچی فائده‪ :‬بو یریلر ابرس یده بزنڭ ابابالرمز اتاتر خانلری قولنده بولغان‪ .‬آالر نیك بریس‬
‫استنه دشامن کیلگانده‪ ،‬بریس‪-‬برسینه بولوشامغانالر؟ برس نه دشامن کیلسه «شوالی کریهك!» دیگان‬
‫کیب‪ ،‬قاراب تورغانلر‪ .‬نیك بوالرده برده اتفاق بوملاغان‪ .‬ایندی بلغار دولیت بتب قزان دولیت آچلغان‬
‫ایاکن‪ ،‬اول دولت نیك اوزون معر رسه آملاغان؟ بنت یری یوزینه خوجه بولغان اتاتر خانالرندان حاضنده‬
‫نیك بر خانلقده قاملاغان؟‬
‫دورتنچی فائده‪ :‬بو گوزهل شهرنڭ هاللکگی مکدن بولغان‪ ،‬ابش سبیب نرسه بولغان؟ شوالرین‬
‫ایخشی اویالب ابشده بوالرنڭ بنت یری یوزینه خوجه بولوبده‪ ،‬صوڭره هر بریس بر قول آس تونه کرب‬
‫ایزلولرینه ین سبب بولغان؟ شوالرنڭ سببلرن اتبب‪ ،‬حاضنده هاللککگه سبب بولغان اشلر (اتفاقزس‪،‬‬
‫اندانلق) دن یراق بولورغه تورمشق کریهك‪ .‬منه شهر بلغارغه شوندی اشلرین اویالردای عمل اایلری‬
‫ابرسونالرده‪ ،‬فائده آلسونالر‪ .‬یوقسه‪ ،‬آنده ابرب‪ ،‬قری توفراقغه قرآن رشیف آیتلرن اتشالب قایتوین‬
‫جحدن آرتق بلوچیلر‪ ،‬ین دنیاالرینه‪ ،‬ین آخر تلرینه فائده ایته آملیالر‪ .‬یوقغه آقچه غنه اتراتوب قایتاالر‪،‬‬
‫ایندی آندی اندان‪ ،‬فقری مکسهلر‪ ،‬شول آقچاالرن کسهلرنده قادلرب‪ ،‬اویلرندن گنه دعا ایتسونلر‪.‬‬
 ‫‪37‬‬

‫آقصاق تمیور‪ ،‬تمیورلنڭ اترخیی‬

‫آقصاق تمیورگه بعض زمانداش عامللری اترینکه توتوب‪ ،‬اورنزسغه خراب ایتاکن شهرلرین‪،‬‬
‫قلچی آرقیل اوترلگان مسلامنلرین بیگرهکده توغری سوزیل عامللرین اوترتویین‪ ،‬امر معروف هنیی عن‬
‫املنکر دیوب‪ ،‬بدخبت تمیور داییس اورنغه آقصاق تمیور حرضتلری دیوب‪ ،‬کوکگه قدر کواترهلر‪.‬‬
‫دنیاغه کیلوی چنغزخان (کیتای) پادشاه وفاتندان یوز یل صوڭره جهرتدن ییدی یوز اوتوز آلیتده‬
‫(‪ ،)۷۳۶‬شعبان ییگرمی بیش نده‪ ،‬شهشنبه کون‪ ،‬سزب مملکتندهدر جهرتدن ‪ ۷۷۱‬ده اوتوز بش ایشلرنده‬
‫فتنه قوابررغه یری یوزینه یورشکه چقدی‪ .‬جهرتدن س یگز یوز ییدیده (‪ )۸۰۷‬اوترر دیگان اورنده‬
‫وفات بودلی‪ .‬یمتش بر ایش نده ایدی‪.‬‬
‫اوش بو «اوترر» دیگان سوز اولگان یلن کورساتوچیدر‪ .‬چنکی «اوترر» دیگانده «ا» بر‪« ،‬و»‬
‫ر‬
‫آلیت‪« ،‬ت» دورتیوز‪« ،‬ر» ایکیوز‪ ،‬ینه «ر» ایکیوز بس ابری س یگز یوز ییدی بوالدر‪+ :‬‬
‫‪۲۰۰‬‬
‫ر‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ا‬
‫؛ اوش بو فاریس بیتده توو‪ ،‬اولوون دنیاغه متاشاغه چغوون‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ + = ۸۰۷‬‬
‫‪۲۰۰‬‬ ‫‪۴۰۰‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۱‬‬
‫کورساتهدر‪.‬‬

‫‪۸۳۵‬‬ ‫شعر‪:‬‬
‫د َْر َه ْف َتص ْد َویس َوپ َ ْن ُج َآ َم ْد ب َ ُو ُجود!‬ ‫*‬ ‫ُسلْطان تمی ُ ْور که مثْل ُاو ٰشا ْه ن َ ُبو ْد‬
‫‪۸۰۷‬‬ ‫‪۷۷۱‬‬
‫دَر ه َْش َتص ْد َو َه ْف ْت کَ ْر ُد ٰعالَ ْم ٰرا پَدَ ْر َود‪.‬‬ ‫*‬ ‫د َْر َه ْف َتص ْد َه ْف ٰتا ْد َویَکی کَ ْر ُد خ ُُروج‬
 ‫‪38‬‬
‫ترمجهیس‪:‬‬
‫سلطان تمیور کیب بوملادی شاه دنیاده‪،‬‬
‫ییدی یوز اوتوز بشده کیدلی دنیاغه‪.‬‬
‫ییدی یوز یمتش برده قدلی دنیاین سری‪،‬‬
‫س یگز یوز ییدیده کیتدی دنیادین یب خری!‬

‫بعض عامللر دنیاغه چغووینه «غذاب» وفاتنه «خراب» دیگان سوزلرین تأرخي صاین ایتدیلر‪:‬‬

‫وفاتنه «خـــــــــــــــــــراب»‬ ‫«عـــــــــــــــــــذاب»‬ ‫دنیاغه چغوی‬

‫‪۲+۱+۲۰۰+۶۰۰‬‬ ‫‪۲+۱+۷۰۰+۷۰‬‬
‫س یگز یوز اوچ (‪)۸۰۳‬‬ ‫یید یوز بمتش اوچ (‪)۷۷۳‬‬
 ‫‪39‬‬

‫قزان مسجدلری‬
‫برنچی مسجدده ییدنچی امام‬
‫شهاب ادلین املرجایننڭ اوغیل برهان ادلین ابو العباس محمد بن شهاب ادلین املرجاین‪ .‬جهرتدن‬
‫مڭ ایکیوز توقسان توقزنچی (‪ )۱۲۹۹‬س نهده امام بولغان‪.‬‬
‫حاضنده ایکنچی امام خطیبده آدلیالر‪ .‬ضفی هللا بن عبد هللا الچنلوی‪ .‬مرجاین سالمت وقتده‬
‫مدرسهس نده خلفهكل ایتاکن مکسهدر‪ .‬مرجایننڭ کیاوی‪ .‬مرجاین وفایت صوڭنده اورداغه امام بولوب‪،‬‬
‫صوڭره مرجاین حمهلس نه امام بودلی‪ .‬حاض شوندهدر‪ .‬ایڭالقلرین بیك سومیی‪ ،‬کش یگه عقل بریرگه‬
‫بیك ایرطا‪ ،‬شول وقتده اوق هر بر مجهلیس آراس نده توقتالوب اوزینڭ سوزینه اوزی تعجب‬
‫ایتوچندر‪.‬‬

‫ایکنچی مسجد‬
‫قاابن کویل بوینده‪« ،‬ابیالر حمهلیس» دیگان حمهلدهدر‪.‬‬
‫س یکزنچی امام عبد العالم بن صاحل ایدی‪ ،‬وفات بودلی‪ .‬حاضنده اورننه اوغیل امام بودلی‪.‬‬
‫مال قامس ابن مال عبد العالم بن صاحل بن س یف هللا بن مرتیض بن دین محمد بن نرض بن یونس القزاین‬
‫الچرشوی‪.‬‬
‫آاتس یی مرحوم غریتیل مکسه مه بیك تقوی ایدی‪ .‬وقارتلغی ایهل برابر اوزی ایهل ایشاگان‬
‫ايسکیللکرین رعایه قیلوچان بولساده‪ ،‬اوغیل مال قامس افندی مالمی‪ ،‬بیك وقاریل‪ ،‬آز سوزیل‪ ،‬مکسهدر‪.‬‬
 ‫‪40‬‬
‫اوچنچی مسجد‬
‫«برانیف مسجدی» دیوب آاتالدر‪ .‬الکده بیك کچکنه بولساده‪ ،‬حاضنده منارهیس زور‬
‫ایتودلی‪.‬‬
‫حاضگی امامی‪ :‬مال شاکر بن عبد اجلبار بن عبد الرمحن بن قیل البواویدر‪ .‬مڭ ایکیوز‬
‫توقسان ییدیده (‪ )۱۲۹۷‬امام بودلی‪.‬‬

‫دورتنچی مسجد‬
‫«زنگار مسجد» دیوب یرتهلدر‪.‬‬
‫بنایس‪ :‬مڭ ایکیوز اوتوز بش نچیده (‪ )۱۲۳۵‬متام بوملش‪.‬‬
‫ابنییس‪ :‬امحد بن احساق بن عبد القادردر‪.‬‬
‫حاضگی امامی‪ :‬مال ابراهمی ابن مال ذاکر بن حامد بن خادلدر‪ .‬ایش کشی بولساده‪ ،‬فکری‬
‫زمانینه موافق مهده تریق ایغننده توگل‪.‬‬

‫بش نچی مسجد‬

‫بنایس ‪ :‬مڭ ایکیوز اون بش نچی یدله متام بولغان‪.‬‬
‫ابنییس‪ :‬اورانش باش قریهسینڭ مویس (ابی) بن سلمی بن مماش الرشدویدر‪.‬‬
‫حاضگی امامالری‪ :‬مال یوسف بن عبد الس تار (سعیدی) رشدایندر‪ .‬جهرتدن بر مڭ ایکیوز‬
‫یمتش س یگزنچی یدله امام بودلی‪ .‬حاضنده آخونددر‪ .‬قارت کشی اوشانداق مه ایش ایڭی اصول ایهل‬
‫اوقوتوین رشعگه خالف مه ضاللت دیودر‪.‬‬
‫ایکنچی امام‪ :‬عاجملان بن محمد جان بن بنیامنی بن عیل بن قل محمد الچواش ییل البارودی‪.‬‬
 ‫‪41‬‬
‫جهرتدن مڭ ایکیوز توقسان توقزنچی (‪ )۱۲۹۹‬یدله خبارادان قایتوب‪ ،‬یوسف سعیدی مالغه‬
‫رشیك بوملش‪« .‬سواد خوان»‪« ،‬بدء املعارف» کیب کتابلریده ابر‪ .‬کتاب سودایس مه آشلق تیگرماین‬
‫ابر‪ .‬طرويسکی زین هللا حرضتکه «مناس بة اننه» یس ابر ایدی‪ .‬مسجدلرده تصوف خمتی‪ ،‬ذکر‬
‫جملسلریده ایصاشدرا ایدی‪.‬‬

‫آلتنچی مسجد‬
‫ایڭی بیس تهده‪ .‬حاضنده حسنی حرضت حمهلیس دیلر‪.‬‬
‫بنایس‪ :‬مڭ ایکیوز اون ییدنچیده (‪ )۱۲۱۷‬یدله‪.‬‬
‫ابنییس‪ :‬مچکرهكل عبد هللا بن عبد السالم بن اواتمیشدر (اواتمیشف)‪.‬‬
‫حاضگی اماملری‪ :‬مال ظریف بن حسنی بن امری خان الطالقشیدر‪ .‬جهرتدن مڭ ایکیوز‬
‫توقسان برده آاتیس سالمتلگنده‪ ،‬آاتسینه رشیك بولوب‪ ،‬اواکز آلغان‪ .‬ابیلغی ایخشی‪ ،‬ابیلغنه بیك چن‬
‫کوڭدلن لساان شکرده قیالدر‪ .‬لکن مایل مهیت اش تولگاین یوق‪ .‬ما مدرسهس نده ترتیب ایهل تعلمی‬
‫ایتدرهدر‪.‬‬
‫ایکنچی امامی‪ :‬محمد صادق ابن مال شاه امحد بن ابیزید بن رمحة هللا بن امیانقول بن رمحنقول‬
‫املامشیدر‪ .‬تریک شعرگه اصتالغی ابر‪ .‬اصول جدیدهنڭ خالفنه نظمیل رساهللریده ابر امیش‪ .‬وعظنیده‬
‫بیك آڭالتوب سویلیدر‪.‬‬
‫اثرلری‪ :‬کوبیس اصول جدیده کیب فائدهیل ش یلرین حرام‪-‬بدعت صاانغان مهده مفیت محمد ایر‬
‫سلطانف حرضتلرن مدح ایتاکن نظمیل رساهللری ابر‪.‬‬

‫ییدنچی مسجد‬
‫ایڭا بیس تهده «اورات اتش مسجد» دیگان مسجددر‪.‬‬
‫بنایس‪ :‬مڭ ایکیوز اون آلیت (‪ )۱۲۱۶‬یدلهدر‪.‬‬
 ‫‪42‬‬
‫ابنییس‪ :‬رایق ابی عبد الرحمی بن ولید بن مسمل بن مماش الارانش بایشدر‪ .‬وفایت مڭ ایکیوز‬
‫آلمتش ییدیدهدر‪.‬‬
‫نیدر‪ .‬مرجاین ‪I‬شاکردلرندن‪ I.‬ایڭا‬
‫حاضگی اماملری‪ :‬مال کشاف ادلین بن (قیام ادلین) ترجام ‪I‬‬

‫فکریل بولسهده حمهل ايسکی فرعونلر قولنده بودلقدان‪ ،‬یوقبارلردن قورقب فکرن توشقه چغاره آملیدر‪.‬‬

‫سگزنچی مسجد‬
‫ایڭا بیس تهده «تبهنهك» مسجد دیوب یورتهل تورغان مسجددر‪.‬‬
‫بنایس‪ :‬جهرتدن مڭ ایکیوز ییگرمی اوچده (‪.)۱۲۲۳‬‬
‫ابنییس‪ :‬قزان سوداگرلرندن مویس بن اسامعیل آپاانفف قزی – زبیده‪ .‬متر فوالد بن مویس بن‬
‫یعقوب (ايشممتف) ناکحنده حالنده وفات بولغان ایدی‪ .‬شونڭ ترکه مالندن آاتیس بناء ایتاکن‪.‬‬
‫حاضگی اماملری‪ :‬مال عبد القیوم بن َع ْبدُ الْ َبدیع بن بشری بن عبد الرزاق اجلبیل‪ .‬اصیل اتو‬
‫ایغی اوراق قریهس ندن بولساده آاتس ندن صوڭ بریهزهده امام بولغان‪ .‬آندن بو مسجدکه کوچاکن‪ .‬قارت‬
‫‪V‬‬ ‫کشی‪ ،‬قرآن تصحیحی ایهل شغللنه ایدی‪ ۱۹۰۷ .‬نچی س نه ]‪ [۲۲‬نچی ]عنوارده[ وفات بودلی‪.‬‬

‫توقزنچی مسجد‬
‫قزاننڭ زاۋد حمهلیس دیگان یریدهگی‪« ،‬امج مسجدی» دیگان مسجددر‪.‬‬
‫بنایس‪ :‬ابشده اول اورنغه مڭ ایکیوز ییگرمی بش نچیده (‪ )۱۲۲۵‬منارهزس مسجد ایصالسهده‪،‬‬
‫حاضگی گوزهل‪ ،‬اتشدن صالنغاین جهرتدن مڭ ایکیوز آلمتش س یگزدهدر (‪.)۱۲۶۸‬‬
‫ابنییس‪ :‬حایج مصطفی بن نذیر بن آمج بن قلممت امجفدر‪.‬‬

‫‪ I‬توب نسخهده تورشلگان – حمرر‪.‬‬

‫‪ I‬بوالر ر‪ .‬خفر ادلین بوینچه قوشدلی – حمرر‪.‬‬
 ‫‪43‬‬
‫ایکیوز‪V‬‬‫حاضگی اماملری‪ :‬مال حسام ادلین ابن مال عبد الویل عبد الغفارفدر ‪ .‬جهرتدن مڭ‬
‫توقسان برده (‪ )۱۲۹۱‬اواکز آلوب آاتسینه رشیك بولغان‪ .‬تبهنهك کنه جوان غنه‪ ،‬کورنشیل قارت‬
‫کشی مه ئلهل نیندی گنه ايسکی مکسهدر‪ .‬رسوملزنڭ «احرث دلنیاك اکنك تعیش ابدا وامعل لخرتك‬
‫اکنك متوت غدا» حدیثندن اولگی مجهلیس ایهل ایبوشوب ایتوب معل ایتهدر‪ .‬مدرسهنڭ ترتینب تزهتو‬
‫حاجتیل بولغان فنلر اوقوتولو حقنده شاکردلری اوتمنك بولغانین اشتب آغا این ايسکی‪ ،‬بریس تمیر‪،‬‬
‫ایکنچیس آغاچ اتایق آلوب‪ ،‬کیچلب کرب شاکردلرین تأدیب ایتدیلر‪ .‬بو واقعه جهرتدن مڭ اوچیوز‬
‫ییگرمی دورتنچی س نهده بودلی‪.‬‬
‫ایکنچی امام‪ :‬حسام ادلین مالنڭ انیس (توغاین)‪ :‬مریزا عبد هللا ابن مال عبد الویل غفارفدر‪.‬‬
‫اصالح مدارس حقنده شاکرلرین تأدیبدن فکری بلندی‪ .‬مدرسهلرنده ايسکی اصول ايسکی کتابلر‬
‫اوقوتوالدر‪ .‬بوالرنڭ آاتالری مرحوم عبد الویل حرضتده شول مسجدده ایدی‪.‬‬

‫اوننچی مسجد‬
‫«پچان ابزار مسجدی» دیگان مسجددر‪.‬‬
‫بنایس‪ :‬هجدرتدن مڭ ایکیوز آلمتش برده (‪.)۱۲۶۱‬‬
‫ابنییس‪ :‬قزاننڭ مشهور ابیالرندان عبد هللا بن محمد رحمی بن یونس بن اش بوالد بن امشراد‬
‫القزایننڭ اوغیل ابراهمی یونسفدر‪.‬‬
‫حاضگی اماملری‪ :‬بریس – مال عبد هللا بن عبد الکرمی آپاانیف‪ .‬شهاب ادلین املرجایننڭ‬
‫کیاوی‪ .‬کورنشده ایش فکریل جملس مه مجعیتلرده قوهء نطقیهس ین رصف ایتهدر‪ .‬لکن سویالو ایهل‬
‫معل ایکیس ایکی نرسه ایاکین هر مکگه معلوم…‬

‫‪ V‬توب آوالری‪ :‬مسرب غوبرینیهیس‪ ،‬بوا اوایزی‪ ،‬چوپرهیل ۋولوس یت ایڭا چقایل قریهس یدر‪ .‬یزم ایقداش مشار طائفهس ندان بوالدر‪.‬‬
 ‫‪44‬‬
‫ایکنچی مال شاکر بن … گوزهل خلقیل مه کش یده ایش یوق‪ .‬تکفری مه حترمی مسأهلس نده‬
‫آشقمی‪.‬‬

‫اون برنچی مسجد‬

‫قزاننڭ مغرب طرفنده‪ .‬هجانشاه ابی مسجدی دیگان «قزل مسجد» در‪.‬‬
‫بنایس‪ :‬جهرتدن مڭ ایکیوز سکسان اوچده (‪.)۱۲۸۳‬‬
‫ابنییس‪ :‬قزان سوداگریلرندن مرحوم هجانشاه بن بیك محمد بن عبد الکرمی بن عامثن القارییلدر‪.‬‬
‫مدرسه مهده مالالر اچیون وقف یوریت ابر‪.‬‬
‫مدرسهسینه فائده کیتوره تورغان یورتیده ابر‪ .‬مدرسه ایهل ایکیس بر اورنده شول حمهلده اوك‪.‬‬
‫حاضگی اماملری‪ :‬اولگی امامنڭ اوغلالری‪ :‬الوغیس‪ :‬عارف هللا ابن مال محمد بن صاحل بن‬
‫معر بن محمددر‪.‬‬
‫اصل توغان یریلری‪ :‬اوفا غوبرینهیس‪ ،‬اوفا تریهس نده معر امسیل آولنڭ ابشقردالرنداندر‪.‬‬
‫آاتالری (محمد) ب َ َهلبَه ْی اوایزنده قاراکچك قریهس نده مڭ ایکیوز یمتش ییدیده (‪ )۱۲۷۷‬امام‬
‫بولغان‪ .‬مفیت سلمی گری ‪ ۱۲۸۵‬ده ماکریهگه امام ایتب یبارگان‪ .‬شوندان قایتوده قزانغه کرب‪ ،‬اولوقتده‬
‫هجانشاه ابی مسجدی متام بولغان وقت ایاکن‪ .‬شونده اتمغا جییوب امام ایتوب صایالغانالر‪ .‬جهرتدن‬
‫‪ ۱۲۸۵‬ده اواکز آلوب‪ ،‬اون دورتنچی رمضانده لوازمن اویت ابشالغان‪ .‬اوزینڭ اجتهادی ایهل ‪۱۲۹۹‬‬
‫دن صوڭ دوخاۋین صابرانیهده قاضیده بولغان‪.‬‬
‫وفایت‪ :‬؟‪ ۱۳۰‬نچی س نه‪.‬‬
‫اوغیل عارف هللا جهرتدن مڭ اوچیوز اوچ (‪ )۱۳۰۳‬ده مکهدن قایتوب‪ ،‬امام بولغان‪.‬‬
‫عارف هللا حرضتنڭ آثرلری‪ :‬اصول جدید ایهل اوقوتو حرام بولوین اثبات ایتاکن «کتاب‬
‫املعجم»‪ ،‬اویون اتشالرن ايش تو حرام‪ ،‬ذلتلنو کفر بولو حقنده مهده خاتونالرنڭ یوزن قاپالو فرض‬
‫بولو کیب مس ئهللر توغروس نده «تنبیه الغافلنی عن اعامل اجلاهلنی»‪ ،‬اصول جدید بدعت بولوب سلف‬
 ‫‪45‬‬
‫یولنه قارشو بولون اثبات ایتاکن «قامع البدعت» کیب‪ ،‬اوزی بیك تورش حاضنده اترخي معومی توزیدر‬
‫بولغان رساهللری کوبدر‪.‬‬
‫«الم‪-‬الف» نڭ بر حرف بولوی‪ ،‬الم ایهل الفدن جیولغان بر سوز دیوچیلرنڭ اکفر بولوالری‬
‫توغروس نده حتریرلریده ابر‪.‬‬
‫ینه بر نییت ابر امیش‪ :‬یریین اییص سلکمنی تورغان ایتب‪ ،‬اوگز موگزینه قویوب‪ ،‬اوگزین ابلق‬
‫اس تینه قویوب‪ ،‬جغرافیهسون بیان ایتاکن بر اکرات «خریطه» ایصاملقلق‪...‬‬
‫ایکنچی امام‪ :‬آات‪ ،‬آان برتوغان انیس‪ :‬محمد عارف بن محمد بن صاحلدر‪ .‬تگیس کیب اودله قشقارده‬
‫اوقوغان‪ ،‬صوڭره خباراده‪ ،‬دورت‪-‬بش یل توروب قایتوب‪ ،‬آغایس ایننه امام بولغان‪ .‬امام بولوینه ‪-۱۲‬‬
‫‪ ۱۳‬یلالر چامایس ابردر‪.‬‬
‫دنیاغه چقغان اثرلری بوملاساده‪ ،‬کتابالری آراس نده ایات تورغان اثرلری ابر امیش‪.‬‬
‫شاکرد وقتنده منطق مناظرهس نده متفرد بولغان‪ .‬لکن منطق ایهل کوب شغللنب عربیاتین ممکل‬
‫حتصیل ایته آملاغان‪.‬‬
‫آنسینه تورغان مدرسهیس عیبیل بولور‪ .‬رصف حنو کیب فنلر لفظدننگه حبث قیلغانغه آالرغه‬
‫امهیت بریمگان بولسه کریاك‪ .‬فکری برادرینکنه قاراغانده ایڭاراق کورینهدر‪ .‬ابطنیین هللا بلور‪ .‬اما‬
‫اوزی بیك اجتهادیل! الوغیس آشغچ طبیعتیل جحازده تورو ایهل رصف حنوین آڭالساده‪ ،‬اول فنیلگه‪،‬‬
‫اعتبار قیلمیدر‪ .‬وعظ صویالگانده مثال کبیلر بیك کوب قاتوشامساده‪ ،‬جحازده تورغانغهمی وعظن اتاتر‬
‫ابالالری آڭالب یتگزه آملیدر‪ .‬مدرسهس نده تفسری حدیث اعتقاد اوقوتقایل؟‬

‫اون ایکنچی مسجد‪ ،‬اکزاقوف مسجدی‪.‬‬

‫بنایس‪ :‬جهرتدن مڭ ایکیوز توقسان ایکیده (‪ ،)۱۲۹۶‬ربیع الخر ییگرمیس نده سهشنبه کون‬
‫ابشالنغان‪.‬‬
‫ابنییس‪ :‬قزان سوداگریلرندن محمد جان بن نذیر بن عبد الکرمی بن مرتی بن ايش بودلیدر‪.‬‬
 ‫‪46‬‬
‫قزان غوبرینهیس «ضیا» زویه اوایزدی‪ ،‬توبن رشدان قریهسینکیدر‪ .‬محمد جان اکزاقوف دیو‬
‫یرتهلدر‪.‬‬
‫حاضگی امامی‪ :‬مال حبیب هللا بن عبد الغفار بن عبد الوهاب بن عبد اجللیل بن عامثن‬
‫قشقاریدر‪ .‬بومسجدنڭ اولگی امامی مڭ ایکیوز توقسان دورتنچی (‪ )۱۲۹۴‬یل‪ ،‬ییگرمی بش نچی‬
‫ربیع الخر‪ ،‬سهشنبه کون امام بولوب‪ ،‬اورانشدی‪.‬‬
‫فکری ‪ ...‬قارتالرچه ‪...‬‬

‫اون اوچنچی مسجد‬

‫قزاننڭ «بیش بالتا» دیگان بیس تهس نده‪ .‬قزان مسلامنلری «بش بالتا»‪ ،‬روسلر «آدمریالتیساکیه‬
‫اصالابدا‪ ،‬آدمریال بیس تهیس» دیلر‪ .‬اول مسجدین اول بنا ایتوچی قزان سوداگریلرندن یوسف بن‬
‫مرتیض شاملون دیگان مکسهدر‪ .‬جهرتدن مڭ ایکیوز ییگرمیده (‪ )۱۲۲۰‬بنا ایتاکن‪.‬‬
‫صوڭغی بنایس‪ :‬ابراهمی بن عبد هللا نقیدر‪.‬‬
‫حاضگی امامی‪ :‬مال بالل بن عابد بن منکر بن یعقوب الصوقصویدر‪ .‬اتغ ایغنده تتوش اایزنده‬
‫صوقصو دیگان قریهنڭ امامی عابد قاضینڭ اوغلیدر‪ .‬قارت کشی‪ .‬ابشده حسن ادلین مالگه رشیك‬
‫بولساده‪ ،‬اول توشاکندن صوڭ ایلغزی قادلی‪.‬‬
‫ایکنچی امامی‪ :‬رشف ادلین بن ‪ ...‬آبزیف (مه آخوند)‬

‫اون دورتنچی مسجد‬

‫بیش بالتده ایکنچی مسجددر‪.‬‬
‫امامی‪ :‬عبد هللا بن ‪...‬‬
 ‫‪47‬‬
‫اون بش نچی مسجد‬
‫‪V‬‬
‫سببلر خدمت ایتهدر‪ .‬اورمانلق بولغان‬ ‫«ابرودیه»‪ .‬پورخاۋایدهدر مسجد‪ I،‬آغاچ‪ .‬اول آندده‬
‫‪ .‬صوڭره بر مڭ بر یوز توقسان ایکنچی (‪ )۱۱۹۲‬یلالرده بر حمهل بولوب اورلگان صادلاتالر اچیون‪.‬‬
‫بو مسجدین مڭ ایکیوز ییگرمی ایکیده (‪ )۱۲۲۲‬بنا ایمتشلر‪.‬‬
‫ابنییس‪ :‬مویس بن مناسب بن مسمل بن بوطای منگار قریهس ندن‪ .‬ابین مڭ ایکیوز قرق ایکنچی‬
‫(‪ )۱۲۴۲‬یدله ربیع الخرده وفات بوملش‪ .‬قرب قزانده ایڭا زایرتده‪.‬‬
‫حاضگی اماملری‪ :‬حافظ الکم هللا مال امحد جان مؤمنف‪ .‬مجعه عید خطبهلرین اتاترچه اوقوین‬
‫ایڭ اكل اول ابشالدیق‪ .‬جریدهلردهده ایزلغان ایدی حتسنی ایشاسون!‬

‫اون آلتنچی مسجد‬

‫امامی صاحلجان بن (مونس یده خطبهین اتاترچه سوییل)‬

‫اون یدنچی مسجد‬

‫قزان ایهل ایڭا بیسه آراس نده‪ ،‬ايسکی (اتشالنغان) زایرت استنده‪ .‬بناسینه جهرتدن مڭ اوچیوز‬
‫‪ ۲۳‬نچی آخرنده رخصت آلمنش‪ .‬بناس یده میالدی ‪ ۱۹۰۶‬نچی س نه ابش ندان ابتددا ایتودلی‪.‬‬
‫حاضنده متام بودلی‪.‬‬
‫اماملری‪ :‬برنچی مال مبارك جان بن ‪ ...‬دورتنچی (زنگار) مسجد حمهلس ندهگی مدرسهده معمل‬
‫ایدی‪ ،‬عربس تانده سری ایتاکن‪ .‬شول مناسبت ایهل عریب غزیته مه ژورانلالر اقو ایهل شغللنهدر‪ .‬چیرب‬
‫فکریل مکسه بولون امید ایتهمز‪.‬‬

‫‪ V‬ابرود عرچبه‪ ،‬پورخ روسچه – داری معناس ندهدر‪ .‬اول بیس ته داری زاۋدی آرقاس نده بولغانلقدان شوالی یورتهلدر‪.‬‬
 ‫‪48‬‬
‫ایکنچی امام‪ :‬مال صفا بن ‪ ...‬ابلیل کول قریهس ندن امامنت اتشالب کیلوب ایڭا بیس تهده تورا‬
‫ایدی‪ .‬ابشده اوق بر مسجدکه بر یویل ایکی امام وبر اواکزیل مؤذن قویده ین حمکت ابردر‪ .‬مبارك‬
‫جان افندی قزانغه امام بولوغه تیوشیل مکسه مدرسه تربیه ایتاركل ذات‪ .‬اما ایکنچی امام نیگه کریهك‬
‫ایاکن؟ آنڭ اورنینه مدرسهده درس ایتوركل فکریل ایرشهك مکسه کریهك ایدی‪ .‬بو سوزمین‪ ،‬شول‬
‫حمهلنڭ بر کشیس ندن صوراغان ایدم آنڭ جوایب البته درست بولورغه کریاك‪ .‬جوایب اوش بودر‪ :‬مبارك‬
‫جان افندی‪ ،‬البته ایری مه ضور‪ .‬بر اواکزیل مؤذنده ضور‪( .‬آنیس قیام قاری ذو الفقاریدر)‪ .‬ایندی‬
‫ایکنچی امام کریهمکی توگلمی؟ کریهك برلغاندهده ایرشهك مکسه کریهك ایدی‪.‬‬
‫مسجدین صادلروچی ابی‪ :‬مسجد صالوغه رخصت آلوده‪ ،‬مال صفا بیك تروشقان‪ ،‬کونن تونن‬
‫مسجد ایش آرتوندان یورگان‪ .‬ایندی اش ین بودلرغاچ قنه‪ ،‬آین حمروم ایتو برده معقول بوملادقندان‪،‬‬
‫شول حمهلگه ایکنچی امام ایتوب بیلگولنه‪ .‬منه بزده امام بولوده نیندی سببلر خدمت ایتهدر‪.‬‬
 ‫‪49‬‬

‫قرآن اترخیی‬
‫قرآنداغی سورهلر‪ .‬قرآن رشیف بولنهدر ایڭ اكل ایکی ایرتیغه‪ :‬اول ایریت مهده ایکنچی ایریتدر‪.‬‬
‫ینه بتون قرآن بولنهدر‪ ،‬اوتوز جزگه‪ .‬برنچی‪ ،‬ایکنچی‪ ...‬دیو صانالدر‪ .‬بزده «پاره» دیلر فاریس‬
‫تلندن آلنغان «کیساك» معناس نده‪.‬‬
‫صوڭره بولنهدر سورهگه‪ .‬برنچی سوره‪ ،‬ایکنچی سوره‪ ...‬دیو آاتلنادر‪ .‬هر بر سورهنڭ اوزینه‬
‫بر امسی ابر‪ .‬ابری «یوز اون دورت» سورهدر‪ .‬بزده سوره دیهیس اورنغه «بسمهل» دیلر‪.‬‬
‫هر سورهده کوب سوزلر ابر‪ ،‬بیلگو «طنش» ایهل بولنگان سوزلرین «آیت» دیلر‪ .‬هر آیت‬
‫آیورم‪-‬آیورم سوزلردن تورادر‪ .‬آین عربده «لکمه» دیلر‪ .‬بزده سوز‪ .‬هر لکمهده برنیچه اتوش بیلگویس‬
‫ابر‪ ،‬آین «حرف» دیلر‪ .‬ایندی قرآن بولندی‪ )۱ :‬ایکی ایرتیغه؛ ‪ )۲‬اوتوز جزگه؛ ‪ )۳‬سورهگه؛ ‪)۴‬‬
‫آیت؛ ‪ )۵‬لکمهلرگه‪.‬‬

‫قرآننڭ اوچ الشدن بریس‬

‫قرآن ینه اوچکه بولنهدر‪ .‬اوچ الشدن برین «ثلث» دیلر‪ .‬اولگی ثلث‪« ،‬توبه» سورهس نده‬
‫«وقعد اذلین کذبوا هللا ورسوهل س یصیب اذلین کفروا» دیگان سوزده توقتیدر‪.‬‬
‫ایکنچی ثلث «عنکبوت» سورهس نده «والجتادلوا اهل الکتاب الاابلیت هی احسن» دیگان‬
‫سوزده توقتیدر‪.‬‬
‫اوچنچی ثلث شوندان آخرینهچه‪.‬‬
 ‫‪50‬‬
‫قرآننڭ اول ایرتویس متام بوالدر‬
‫‪ ۱۸‬نچی سوره‪« ،‬سورة الکهف» دهدر‪ .‬اما حرف حساب ایهل صاانغانده قاریالر شول سورهده‬
‫«لقدجئت شیئا نکرا» دیگان سوزده‪ ،‬اول ایرتویس بوال دیلر‪ .‬ایندی شول سورهنڭ آخرنده ایرتویس‬
‫بوال دمیك ایخش یدر‪.‬‬

‫قرآننڭ ایکنچی ایرتویس‬

‫سورة «الکهف» آخرندن‪ ،‬آخرگه قدردر‪ .‬حرف حسابیهل شول سورهدهگی «شیئا نکرا» دن‬
‫صوڭ ابشالنور‪.‬‬

‫قرآنداغی یوز اون دورت سوره‬

‫سوره امسلری‬ ‫سورهلر‬ ‫سوره امسلری‬ ‫سورهلر‬ ‫سوره امسلری‬ ‫سورهلر‬
‫مرسالت‬ ‫‪ ۷۷‬نچی‬ ‫زمر‬ ‫‪ ۳۹‬نچی‬ ‫فاحته‬ ‫‪ ۱‬نچی‬
‫نباء‬ ‫‪ ۷۸‬نچی‬ ‫مؤمن‬ ‫‪ ۴۰‬نچی‬ ‫بقره‬ ‫‪ ۲‬نچی‬
‫انزعات‬ ‫‪ ۷۹‬نچی‬ ‫فصلت‬ ‫‪ ۴۱‬نچی‬ ‫آل معران‬ ‫‪ ۳‬نچی‬
‫عبس‬ ‫‪ ۸۰‬نچی‬ ‫شوری‬ ‫‪ ۴۲‬نچی‬ ‫نساء‬ ‫‪ ۴‬نچی‬
‫تکویر‬ ‫‪ ۸۱‬نچی‬ ‫زخرف‬ ‫‪ ۴۳‬نچی‬ ‫مائده‬ ‫‪ ۵‬نچی‬
‫انفطار‬ ‫‪ ۸۲‬نچی‬ ‫دخان‬ ‫‪ ۴۴‬نچی‬ ‫انعام‬ ‫‪ ۶‬نچی‬
‫مطففنی‬ ‫‪ ۸۳‬نچی‬ ‫جاثیه‬ ‫‪ ۴۵‬نچی‬ ‫اعراف‬ ‫‪ ۷‬نچی‬
‫انشقاق‬ ‫‪ ۸۴‬نچی‬ ‫احقاف‬ ‫‪ ۴۶‬نچی‬ ‫انفال‬ ‫‪ ۸‬نچی‬
‫بروج‬ ‫‪ ۸۵‬نچی‬ ‫قتال‬ ‫‪ ۴۷‬نچی‬ ‫توبه‬ ‫‪ ۹‬نچی‬
 ‫‪51‬‬
‫سوره امسلری‬ ‫سورهلر سوره امسلری سورهلر‬ ‫سوره امسلری‬ ‫سورهلر‬
‫طارق‬ ‫‪ ۸۶‬نچی‬ ‫‪ ۴۸‬نچی فتح‬ ‫یونس‬ ‫‪ ۱۰‬نچی‬
‫اعیل‬ ‫‪ ۸۷‬نچی‬ ‫‪ ۴۹‬نچی جحرات‬ ‫هود‬ ‫‪ ۱۱‬نچی‬
‫غاش یه‬ ‫‪ ۸۸‬نچی‬ ‫‪ ۵۰‬نچی قاف‬ ‫یوسف‬ ‫‪ ۱۲‬نچی‬
‫جفر‬ ‫‪ ۸۹‬نچی‬ ‫‪ ۵۱‬نچی ذارایت‬ ‫رعد‬ ‫‪ ۱۳‬نچی‬
‫بدل‬ ‫‪ ۹۰‬نچی‬ ‫‪ ۵۲‬نچی طور‬ ‫ابراهمی‬ ‫‪ ۱۴‬نچی‬
‫مشس‬ ‫‪ ۹۱‬نچی‬ ‫‪ ۵۳‬نچی جنم‬ ‫جحر‬ ‫‪ ۱۵‬نچی‬
‫لیل‬ ‫‪ ۹۲‬نچی‬ ‫‪ ۵۴‬نچی مقر‬ ‫حنل‬ ‫‪ ۱۶‬نچی‬
‫حضی‬ ‫‪ ۹۳‬نچی‬ ‫‪ ۵۵‬نچی الرمحن‬ ‫بین ارسائیل‬ ‫‪ ۱۷‬نچی‬
‫انرشاح‬ ‫‪ ۹۴‬نچی‬ ‫‪ ۵۶‬نچی واقعه‬ ‫کهف‬ ‫‪ ۱۸‬نچی‬
‫تنی‬ ‫‪ ۹۵‬نچی‬ ‫‪ ۵۷‬نچی حدید‬ ‫مرمی‬ ‫‪ ۱۹‬نچی‬
‫علق‬ ‫‪ ۹۶‬نچی‬ ‫‪ ۵۸‬نچی جمادهل‬ ‫طاها‬ ‫‪ ۲۰‬نچی‬
‫قدر‬ ‫‪ ۹۷‬نچی‬ ‫‪ ۵۹‬نچی حرش‬ ‫انبیاء‬ ‫‪ ۲۱‬نچی‬
‫بینه‬ ‫‪ ۹۸‬نچی‬ ‫‪ ۶۰‬نچی ممتحنه‬ ‫جح‬ ‫‪ ۲۲‬نچی‬
‫زلزهل‬ ‫‪ ۹۹‬نچی‬ ‫‪ ۶۱‬نچی صف‬ ‫مؤمننی‬ ‫‪ ۲۳‬نچی‬
‫عادایت‬ ‫‪ ۱۰۰‬نچی‬ ‫‪ ۶۲‬نچی مجعه‬ ‫نور‬ ‫‪ ۲۴‬نچی‬
‫قارعه‬ ‫‪ ۱۰۱‬نچی‬ ‫‪ ۶۳‬نچی منافقنی‬ ‫فرقان‬ ‫‪ ۲۵‬نچی‬
‫تاکثر‬ ‫‪ ۱۰۲‬نچی‬ ‫‪ ۶۴‬نچی تغابن‬ ‫شغراء‬ ‫‪ ۲۶‬نچی‬
‫عرص‬ ‫‪ ۱۰۳‬نچی‬ ‫‪ ۶۵‬نچی طالق‬ ‫منل‬ ‫‪ ۲۷‬نچی‬
‫مهزه‬ ‫‪ ۱۰۴‬نچی‬ ‫‪ ۶۶‬نچی حترمی‬ ‫قصص‬ ‫‪ ۲۸‬نچی‬
‫فیل‬ ‫‪ ۱۰۵‬نچی‬ ‫‪ ۶۷‬نچی مكل‬ ‫عنکبوت‬ ‫‪ ۲۹‬نچی‬
‫قريش‬ ‫‪ ۱۰۶‬نچی‬ ‫‪ ۶۸‬نچی نون‬ ‫روم‬ ‫‪ ۳۰‬نچی‬
 ‫‪52‬‬
‫سوره امسلری‬ ‫سورهلر سوره امسلری سورهلر‬ ‫سوره امسلری‬ ‫سورهلر‬
‫ارآیت‬ ‫‪ ۱۰۷‬نچی‬ ‫‪ ۶۹‬نچی حاقه‬ ‫لقامن‬ ‫‪ ۳۱‬نچی‬
‫کوثر‬ ‫‪ ۱۰۸‬نچی‬ ‫‪ ۷۰‬نچی معارج‬ ‫جسده‬ ‫‪ ۳۲‬نچی‬
‫اکفرور‬ ‫‪ ۱۰۹‬نچی‬ ‫‪ ۷۱‬نچی نوح‬ ‫احزاب‬ ‫‪ ۳۳‬نچی‬
‫نرص‬ ‫‪ ۱۱۰‬نچی‬ ‫‪ ۷۲‬نچی جن‬ ‫س باء‬ ‫‪ ۳۴‬نچی‬
‫مسد‬ ‫‪ ۱۱۱‬نچی‬ ‫‪ ۷۳‬نچی مزمل‬ ‫مالئکه‬ ‫‪ ۳۵‬نچی‬
‫اخالص‬ ‫‪ ۱۱۲‬نچی‬ ‫‪ ۷۴‬نچی مدثر‬ ‫ایسنی‬ ‫‪ ۳۶‬نچی‬
‫فلق‬ ‫‪ ۱۱۳‬نچی‬ ‫‪ ۷۵‬نچی قیامه‬ ‫صافات‬ ‫‪ ۳۷‬نچی‬
‫انس‬ ‫‪ ۱۱۴‬نچی‬ ‫‪ ۷۶‬نچی انسان‬ ‫صاد‬ ‫‪ ۳۸‬نچی‬

‫قرآنداغی اوتوز جزء‬

‫قایو‬ ‫قایو‬
‫قایو سوزدن ابشالان؟‬ ‫قایو سوزدن ابشالان؟ جزءلر‬ ‫جزءلر‬
‫سورهده‬ ‫سورهده‬
‫قال امل اقل لمک‬ ‫کهف‬ ‫‪۱۶‬‬ ‫امحلد هلل رب العلمنی‬ ‫‪ ۱‬فاحتهده‬
‫اقرتب للناس‬ ‫انبیأ‬ ‫‪۱۷‬‬ ‫س یقول السفهاء‬ ‫‪ ۲‬بقره‬
‫قد افلح املؤمنون‬ ‫مؤمننی‬ ‫‪۱۸‬‬ ‫تكل الرسل فضلنا‬ ‫‪ ۳‬بقره‬
‫وقال اذلین ال یرحون‬ ‫فرقان‬ ‫‪۱۹‬‬ ‫لن تنالوا الرب‬ ‫‪ ۴‬آل معران‬
‫امن خلق السموات‬ ‫منل‬ ‫‪۲۰‬‬ ‫واحملصنات من النساء‬ ‫‪ ۵‬نساء‬
‫اتل ما اویح الیك‬ ‫عنکبوت‬ ‫‪۲۱‬‬ ‫الحیب هللا اجلهر ابلسوء‬ ‫‪ ۶‬نساء‬
‫ومن یقنت منکن هلل‬ ‫احزاب‬ ‫‪۲۲‬‬ ‫واذا مسعوا ما انزل‬ ‫‪ ۷‬مائده‬
‫وما انزلنا عیل قومه‬ ‫ایسنی‬ ‫‪۲۳‬‬ ‫ولو اننا نزلنا الهمی‬ ‫‪ ۸‬انعام‬
 ‫‪53‬‬
‫قایو‬ ‫قایو‬
‫قایو سوزدن ابشالان؟‬ ‫قایو سوزدن ابشالان؟ جزءلر‬ ‫جزءلر‬
‫سورهده‬ ‫سورهده‬
‫مفن اظمل ممن کذب‬ ‫زمر‬ ‫‪۲۴‬‬ ‫قال املال اذلین اس تکبوا‬ ‫اعراف‬ ‫‪۹‬‬
‫الیه یرد عمل الساعة‬ ‫فصلت‬ ‫‪۲۵‬‬ ‫واعلموا امنا غمنْمُت من‬ ‫انفال‬ ‫‪۱۰‬‬
‫مح تزنیل الکتاب‬ ‫احقاف‬ ‫‪۲۶‬‬ ‫یعتذرون الیمک اذا‬ ‫توبه‬ ‫‪۱۱‬‬
‫قال مفا خطبمک‬ ‫ذارایت‬ ‫‪۲۷‬‬ ‫وما من دابة یف الارض‬ ‫هود‬ ‫‪۱۲‬‬
‫قد مسع هللا قول الیت‬ ‫جمادهل‬ ‫‪۲۸‬‬ ‫وما ابرئ نفیس ان‬ ‫یوسف‬ ‫‪۱۳‬‬
‫تبارك اذلی‬ ‫مكل‬ ‫‪۲۹‬‬ ‫آلر تكل اایت الکتاب‬ ‫جحر‬ ‫‪۱۴‬‬
‫مع یتسألون‬ ‫نباء‬ ‫‪۳۰‬‬ ‫بین ارسائل ابش ندن‬ ‫حنل‬ ‫‪۱۵‬‬
 ‫‪54‬‬

‫غزیته حمررلری‬
‫میالدی ‪ ۱۹۰۵‬نچی یلنڭ اوکتابر اون ییديس نه قدر قزانغهده مه ابشقه مسلامنلر ابر‬
‫شهرلرگهده‪ ،‬اتاترچه غزیته چغارورغه‪ ،‬حکومت طرفندن رخصت بریملی ایدی‪.‬‬
‫ابری قرمیده ایرتویس اتاترچه‪ ،‬ایرتویس روسچه تدله چغارغان «ترجامن احوال الزمان» دیگان‬
‫غزیتهگه ابر ایدی‪ .‬ییگرمی میلیون آرتق مسلامین بولغان روس یه مملکتنده‪ ،‬قری آتناغه بر چغاتورغان‪،‬‬
‫بر غزیته گنه ابر ایدی‪.‬‬
‫قزاندهده ابشقه شهرلردهده نیچه‪-‬نیچه کش یلر غزیته چغاروغه رخصت رصاب‪ ،‬نیچه یلالر‬
‫اوتاکرسهلرده‪ ،‬مهیشه رخصت آال آملاغانالر ایدی‪.‬‬
‫ایندی ‪ ۱۹۰۵‬نچی س نهنڭ اوکتابر ‪ ۱۷‬نچی کوین‪ ،‬زور واقعهلر صوڭی ایرکنكل فرماین بودلی‪.‬‬
‫منه قزان مسلامنالری غزیته چغاروغه رخصت آال ابشالدیالر‪ .‬بو وقتقاچه‪ ،‬غزیته چغاراچق‬
‫«ابش ُم َح ّرر» اونیۋیرس یتیتده اوقوغان کشی بوملایق رشط ایدی‪ .‬بو ایرکنكل فرماین اول رشطنیده‬
‫برتتدی‪ .‬شوندان صوڭ قزانده «قزان خمربی» امسنده ایڭ اولگی بوالراق بر غزیته چغا ابشالدی‪.‬‬
‫آندان صوڭ «یودلز»‪« ،‬آزاد»‪« ،‬بیان احلق»‪« ،‬ادلین والادب» (مونیس ژورانل)‪« ،‬اتڭ‬
‫یودلزی»‪« ،‬آزاد خلق»‪« ،‬اتڭ مجموعهیس»‪« ،‬اتوش» امسنده غزیتهلر چغه ابشالدی‪.‬‬
‫بر غزیتهزس قزان‪ ،‬بش‪-‬آلیت آی اچنده ییدی غزیتهیل بودلی‪ .‬بر قزاندا غنه توگل‪ ،‬ابشقه‬
‫شهرلردهده شول وفتدن غزیتهلر چغا ابشالدی‪ :‬رنبورغده «وقت»‪« ،‬چوکچ»‪« ،‬قارچغه»‪ .‬پیرتبورخده‪:‬‬
‫«الفت»‪« ،‬التلمیذ»‪« ،‬نور» کبیلر‪ .‬اوفاده‪« :‬العامل الاسالمی»‪ .‬اورالسقده‪« :‬فکر»‪« ،‬العرص اجلدید»‬
‫مه «اوقلر» ژورانیل‪ ،‬وابشقه یریلرده ابشقاالر چقدی مه چقمقدهلردر‪.‬‬
 ‫‪55‬‬
‫«قزان خمربی»‬
‫مونڭ حمرر مه انرشی‪ :‬دعوی وکییل پريسهژین پاۋیرنین س ید گری شاه امحد اوغیل آلکنی‬
‫مریزادر‪.‬‬
‫صوڭره حمررنڭ مشغوللگی ادارهسینڭ ترتیبزسلگی آرقاس نده بو جریده محمد جان س یداشفکه‬
‫اتبرشدلی‪ .‬حاضنده اول چغارادر‪.‬‬

‫‪ ۲‬چنل غزیته «یودلز»‬

‫مونڭ حمرر وانرشی‪ :‬قزانده امحد هادی ابن مال نظام ادلین مقصودیدر‪ .‬ابشده غزیته بولوب‬
‫چقدی‪ .‬صوڭره ابرا تورا ژورانل بوالراق‪ ،‬آتناغه بر چغا ابشالدی‪ .‬صوڭره اتغن غزیته بولوب چغه‬
‫ابشالدی‪ .‬اوقو‪ ،‬اوقوتو تربیهیس توغروس نده‪ .‬مهده خلق ایهل یرشو معامهل ایتو توغروس نده ابشده‬
‫کوب ایزا ایدی‪ .‬مسلگی وعدهس نچه ابرا‪-‬ابرا معلوم بوالچقدر ديسهده‪ ،‬حاضده معلوم بولغاین یوق‪.‬‬

‫‪ ۳‬نچی غزیته «آزاد»‬

‫مونڭ حمرر وانرشی‪ :‬پچان ابزار مسجدنده امام‪ :‬مال عبد هللا آپاانی‪ .‬بو ابشده س یایس اشلرین‬
‫کوبرهك ایزساده‪ ،‬ابرا تورا‪ ،‬اوننڭ توبن ایغنداغی بر نومرهیس‪ ،‬یوغاری ایغنداغی ینه بر نومرهیس‬
‫حکومت طرفندان توقتاتودلی‪ .‬صودقه برییدلی‪ :‬اولگی نومره اچیون ‪ ۲۰‬صوم اشرتاف تولتدلی‪۲ ،‬‬
‫نچی اچیون خالص ایتدیلر‪ .‬شوندان صوڭ یومشاق ایزا ابشالدی‪ ۱۹۰۶ .‬نچی س نه ایون آدلنداغی‬
‫سهشنبهده متام توقتادی‪ .‬سبیب ندر؟ اما حکومت طرفندان توقتاتلامدی‪ .‬اول توقتاوغه انڭ اورننه «آزاد‬
‫خلق» چغه ابشالدی‪ .‬حمرری عیل اصغر کامل ادلینف ایدی‪ .‬بو «آزاد» مرحوم بعض بر فامیلیهلر‬
‫توغروس نده کشی اوترسهلرده ایزماوین بر نچی قاعده ایتب توات ایدی‪.‬‬
‫ماللر نیندی گنه مقاهل کیتورسهلرده ابصا ایدی‪ ،‬قارغه قارغانڭ کوزن چومقی ایدی‪.‬‬
 ‫‪56‬‬
‫‪ ۴‬نچی غزیته «بیان احلق»‬
‫حمرر وانرشی‪ :‬قزان سوداگریلرندن‪ :‬امحد جان حیی اوغیل س یداشف‪ .‬ابشده «بیان احلق»‬
‫چغار‪-‬چقامس اوز ملتده شلرمز آنڭ توغروس نده «قارا گروه» طرفداری قاره غزیته چغه دیه ایزوب‬
‫آشغرباق حمک قیدلیلر‪ .‬ابش نده خلق خاطر چنهرك ایزساده‪ ،‬حاضنده ایخش یلندی‪.‬‬

‫‪ ۵‬نچی «ادلین والادب»‬

‫آیغه ایکی مرتبه چغا تورغان بر ژورانل‪.‬‬
‫انرش وحمرری‪ :‬قزانده مال عاجملان بن محمد جان البارودی‪ .‬ابشده بدلرتاکن نییت «دیننڭ فلسفه‬
‫مه حمکتلرن ایزو» ایدی‪ .‬اما اوزینڭ مدرسهس نده «قراءت معلمی» وفات بولوب‪ ،‬اوچ‪-‬دورت‬
‫نومرهس نده آین ایزدی‪ .‬ابشقه مقاهللرگه اورونده آز قادلی‪.‬‬

‫‪ ۶‬نچی «طاڭ یودلزی»‬

‫انرشی وحمرری‪ :‬عیل پوتیالقوف دیگان مکسهدر (س یایس بودلقدن حمررلری تورلیلندی)‪ .‬بو‬
‫غزیته س یایس مسأهللرین ایزادر‪ .‬اشچی خلقغه خدمت ایتهدر‪ .‬ابشقه غزیتهلرنڭ اوزی ش یلکیل‬
‫شول مسأهلین ایزماوینه آچوالاندر‪.‬‬

‫‪ ۷‬نچی غزیته «آزاد خلق»‬

‫انرش وحمرری‪ :‬کتابچی عیل اصغر کامل ادلیننفدر‪« .‬آزاد» مرحوم ادارهس نده س یکریتار ایدی‪.‬‬
‫ابیدان چقغان پریاکشچك ابیی ایته تورغان کس بکه توتواندر‪ .‬بو غزیتهلر ابرس یده ‪ ۱۹۰۵‬نچی یلنڭ‬
‫‪ ۱۷‬اوکتابرندن صوڭ غنه ابرلقغه چغا ابشالدیالر‪.‬‬
 ‫‪57‬‬
‫رنبورغ غزیتهلری‬

‫«وقت غزیتهیس»‬
‫حمرری‪ :‬محمد فاحت افندی ابن مال غلامن الکرمیی‪ .‬انرشی‪ :‬ذاکر افندی رامییف‪.‬‬

‫«چوکچ»‬
‫اوشانداق رنبورغدهدر‪.‬‬
‫حمرری‪ :‬قزانلق تمیر شاه افندی صلوات هللا اوغیل صاالۋیوف‪ .‬روس تیل معلملری‬
‫مجهلس ندندر‪ .‬اما بر نیچه یدلان بریو معلملکین اتشالب‪ ،‬امحد ابی حسینف ایهل محمود حسینفلرده‬
‫خدمتده ایدی‪.‬‬
 ‫‪58‬‬
‫مجعیة محمدیه روحانیه «رنبوغیه»‪ .‬رنبورغسکی محمدانسکی دوخاۋنیه‬
‫صابرانیه‬
‫بو مجعیت اوفا شهرنده‪ .‬بو مجعیت مفیت مهده اوچ قاضیدان تورادر‪ .‬حاضگی ‪ ۱۳۲۵‬نچی‬
‫س نهده مفیت اوفا غوبریانیس ابشقردی محمد ایر سلطانف‪ .‬مریزا محمد ایر بن محمد رشیف بن ابیزید بن‬
‫عبد اجللیل بن سلطان بن ممت بن چوابن بن تواتر بن کوزای بن قوطلش بن آقیول بن یولبریدی بن‬
‫تنگر بریدی بن توکیل بن سوالای بن توقصا ابیدر‪ .‬ابشده یلینه مڭ صوم وظیفه بیلگولنگان ایدی‪.‬‬
‫جهرتدن مڭ اوچیوز اوچنچی (‪ ،)۱۳۰۳‬جامدی الخره توقوزنده مفیتكل لوازمن اویت ابشالغاین‪،‬‬
‫قزانده آخوند شهاب ادلین املرجاینگه تیلیغرام ایهل معلوم ایتولگانن مرجاین «مس تفال الاخبار» نڭ‬
‫برنچی جزءنده ایزغان شول یریدهگی بر پامیشچکنڭ اوغلیدر‪.‬‬
‫مفیتنڭ معنایس‪ :‬دین اش ند حمتاج بولغان مس ئهللرنڭ هر برس نده ابشقارالا تورغان مکسه‬
‫دمیکدر‪ .‬ایندی مسلامنالرنڭ مفیتس یده‪ :‬روس یهده بولغان مسلامنلرنڭ دین مسأهللرن ابشقاروچی دمیك‬
‫بولور‪ .‬اسالم دیننده بولغان مسأهلرنڭ هر بریس قرآن رشیف ایهل حدیث رشیفلردن آلنادر‪ .‬بس مفیت‬
‫بولغان مکسه قرآن رشیف ایهل حدیث رشیفلرین بیك خیشی آڭیل تورغان مکسه بوملاق فرضدر‪ .‬شول‬
‫قدر بلمك کریهك‪ :‬مفیت ش یلکیل اسالم ابیش بولغان مکسه قری عامللر ایزغان کتابلرین آڭالوچی‬
‫بوملایق غنهده یمتیدر‪ .‬چونکه زمان اوتاکن صاین ایڭی مسأهللر تورادر‪ .‬اوشانداق ايسکی مسأهللرین‬
‫اوزگارتو کریهك بوالدر‪.‬‬
‫بو اشلر اچیون البته قرآن حدیثدن ابشقه نرسه خدمت ایته آملاس‪ .‬ایندی بزنڭ مفیت حرضمتز‬
‫سلطانف روسچهدن مریاۋای صودیه بولورلق بلوی بولسهده‪ ،‬اسالم رشیعتندن‪ ،‬کوب بلمیدر‪ .‬آول‬
‫مکتبنده ابی ابالیس بولوب‪ ،‬اوچ‪-‬دورت یل اوقوغانده‪ ،‬آز غنه عمل آلغان‪ .‬بزنڭ اودله اوقوتو شوندی‬
‫بولغان‪ .‬حاضده مفیت حرضت ماللرین اصول جدید ایهل اوقوتوغه کچلمیدر‪.‬‬
‫صوڭ مسلامنالر نیك موندی کشی‪ ،‬ین قویغانلر؟ مفیت قویو مسلامنلر قولنده توگل‪ ،‬بلکه‬
‫میسس یونریلر قولندادر‪ ،‬کورڭز! محمد ایر سلطانفین مفیت ایتوگه سبب‪ ،‬قزانداغی میسس یونری‬
 ‫‪59‬‬
‫ایلمینسکی – س مییناریه دیریکرتیدر‪ .‬ایلمینسکی اوزینڭ «پیسام» امسیل رساهلس نده‪« ،‬سۋهتويشی‬
‫سینات» قه اوش بو خطین ایزغان‪« :‬مفیت ایتوب قویو اچیون «چنگز خانف» ایرامی‪ ،‬اول معرفتیل‬
‫کشی مسلامنالرنڭ کوزلرن آچدرر‪ ،‬منه بیك معقول «اوچ برات» سلطانفلر ابر؛ شوالرنڭ محمد ایر‬
‫دیگاین شوین قوییق‪ ،‬اول ابایر ابالیس تیك ایتوین بیك ایراات‪ ،‬مسلامچنهدان علمی یوق‪ .‬خاتونیده ایش‪.‬‬
‫اوز حضورندن ابشقه ین بلمس» دمیش‪ .‬بو ایلمینسکینڭ کرامتندن بولوب چقدی‪.‬‬

‫بو بلغی قاضیلر‪:‬‬

‫‪ )۱‬رئیسه قایض‪ :‬مال رضاء ادلین خفر ادلینف‪ .‬بو افندی‪ ،‬قاضیال نرڭ «یوزك قایش» ديساکده‬
‫ایلغان توگل‪ .‬مفیت حرضمتز عامل بوملوی آرقهس نده‪ ،‬بیك متعصب‪ ،‬مهده ايسکی فکریل اصول قدمی‬
‫طرفلق‪ ،‬جیون متعصب ماللر ایهل اش قالدر‪ .‬شول مفیت قول آستنده توغانداده‪ ،‬ملتکه ایخشی غنه‬
‫خدمت قدلی‪ .‬فکری بیك توغری ایدی‪.‬‬
‫اثرلری‪« :‬مشهور خاتونلر»‪« ،‬تربیهیل ابال»‪« ،‬تربیهیل آان»‪« ،‬آاثر» امسلرنده کتابلری ابر‪« .‬آاثر»‬
‫تأرخیدن‪ ،‬حاض کونده اون دورت جزیئ دنیاغه چقدی‪.‬‬
‫مفیت مه قالغان ایکی قایض ابروس یده بر فکرده‪ ،‬بودلقدان بو مبارك ایلغزی بوالراق‪ .‬کوب‬
‫اشلرین قوزغاتوغه سبب بودلی‪ .‬هللا تعایل معرینه برکت بریگای ایدی‪.‬‬
‫میالدی ‪ ۱۹۰۶‬نچی مای آینده‪ ،‬قاضیلق لوازمندن اوز اختیاری ایهل چغب‪ ،‬رنبورغ شهرینه‬
‫«وقت» غزیتهسینه «حمرر» بولوب کوچدی‪.‬‬
‫‪ )۲‬عنایت هللا اکپاکیفدر‪ .‬میشار طائفهس ندن‪ .‬قزان تریهس نده بولغان «قشقار» قریهس نده‬
‫اوقوغان‪ .‬قشقار ایهل خباری امسی ایتولگانده‪ ،‬آنده اوقوچیالرین‪ ،‬عامل دیولسه‪ ،‬بو زمانده منطق‬
 ‫‪60‬‬
‫‪I‬‬ ‫النساملرن بهل دیگان سوز بوالدر‪ .‬بو ذاتده قشقارلق بولوغه متام تیوشیل‪ .‬قشقارده بلنگان ْـر ـسـَ ـه‬
‫بولسه اودله « ُسمل الْ ُعلُو ْم» ین بلو بوالدر‪.‬‬
‫فکری‪ :‬برنچی قایغوغه صالغان اش – شول النسمل بوتقایس «منظق» ین مدرسهلرنڭ کوبس ندن‬
‫رسب چغارودر‪ .‬قشقار فکرچنه سمل بلمگان مکسه‪ ،‬نیندی فنلرین بلسهده‪ ،‬عامل صاانملاس‪ .‬اصول جدید‬
‫برنچی بدعت‪ .‬آالر شاکرد وقتده نیچك تورلغان‪ ،‬نیلر اوقلغان‪ ،‬حاضدهده برده اوزگارمتی شوالر غنه‬
‫اوقولورغه تیوشیل‪.‬‬
‫امام بولغان وقمتده امتحانغه ابرغان ایدم؛ امتحان قلومچ شول مبارك بودلی‪.‬‬
‫رسوملزنڭ معجزهس ین صوراغانده‪ ،‬مینده «کیهلچکده‪ ،‬تمیر چبق آرقیل ایڭا‪-‬ایڭا خربلرین‪ ،‬بیك‬
‫تزیلکده خربلرشزس!» دیگان حدیثین ایتوب‪ ،‬چغوینه یوز گنه یل اوتاکن تیلیغراف ایهل تیلیفوننڭ‬
‫بوالچاغندان رسوملزنڭ مڭ ایکیوز یل اكل خرب بریوی‪ ،‬برنچی معجزه‪ .‬چونکه بو نرسهلرنڭ بوالچاغن‬
‫هیچ بر علمكل ایهل آدلان بلو ممکن توگل دیدم‪ .‬بو افندی! میمن بو سوزمه (گرچه بو حدیثین اول‬
‫اش توی بولساده‪ ،‬برده قوالق صاملای) «مشهور معجزهسون ایت!» دیدی‪ .‬شولوقتده جملسده حاض‬
‫رضاء ادلین افندی ایتولگان حدیثین قایتاروب صورادی‪.‬‬
‫ینهده عنایت افندی «ضب زید» دیگانده زیدنڭ دایل مضهیل (مرفوع) بولون صورادی میمن‬
‫جوامبی توڭالب برتگاچ‪« :‬بو حمکین نیندی قیاس ایهل اثبات ایتدڭ؟ قیاس منطقمیی؟ فقهمیی؟» دیدی‪.‬‬
‫مینده منطقی دیگان ایدم‪ .‬منه بر قصه سوییل ابشالدی‪« :‬بر وقتده جملسده اوتورغانده‪ ،‬بر قارت مال‬
‫میڭا قاراب‪ ،‬ایتدی‪« :‬مال عتایت‪ ،‬نیچه یلالر منطق اوقوب معر اوتاکردڭ‪ ،‬یه حاض ایندی اول‬
‫منطق نیگه ایرادی؟» دیدی‪ .‬منی ایتدم‪« :‬هر یریگه ایری!» دیوب‪« ،‬مهده منه شول مثال ایهل‬
‫منطقنڭ حنوگهده کریهلکگن اثبات ایتدم» دی‪ .‬منطقنڭ قضاای‪ ،‬قیاش‪ ،‬تناقض کیب مطلبلری کریهلکی‬
‫بولون برده اتمنمیز‪ .‬اما آندی کریهلکی قاعدهنڭ ابرویس ایکی درسده متام بوالچاق‪.‬‬

‫‪ V‬توب نسخهده شوالی – حمرر‬

 ‫‪61‬‬
‫اون یل معر رصف ایتولگان النسمللرنڭ برس یده فائدهگه کرمی‪ .‬بیکرهك شونیس میان‪.‬‬
‫‪ )۳‬موندان صوڭ مفیت قویغانده‪ ،‬مسلامن عامللری‪ ،‬اوزلری صایالب قویوغه تورورشغه کریهك‪.‬‬
‫بو نیقدر یلالل تورساده‪ ،‬ملمتزگه عامل مفتیدن ابشقهدن فائده بوملاس‪ .‬بر مفتینڭ اندانلغی استنه‬
‫خلقزسلغیده بولسه‪ .‬بر امام ملت ایش ایهل کیلسه آنڭ ین اوچون کیلگانن بلمسدن اكل استنه آایق‬
‫تیبب‪ ،‬ايشاك کیب قچقرسه‪ ،‬حیت آق صاقالیل ماللرین قول ایهل خورالویده بیك جش بولغاالسه‪ ،‬اول‬
‫تقدیره البته چینت بولور‪.‬‬
‫‪ ۱۹۰۵‬نچی یدله پیرتبورغده‪ ،‬ملت ایش ایهل ابرغان وکیللر‪ ،‬مفیت حرضتلریده آنده بولغاچ‪،‬‬
‫نومرینه ابرالار‪ .‬آرادان زاهد هللا شفیعوللنی دیگان آق صاقالیل قارت سوز ابشیل‪« :‬حرضت! بز‬
‫مونده ملت ایش ایهل کیدلك‪ ،‬بزنڭ ایهل برگه رسای دیوانینه (دۋاریتسغه) ابروب‪ ،‬تیوشیل تورهین‬
‫کوریك‪ .‬قارت کونڭزده اسالمغه بر زور خدمتڭز بولور ایدی» دیگان‪ .‬موفیت بو سوزگه قاریش‪« :‬آنده‬
‫زسین کرمتیلر!» دیگان‪ .‬زاهد هللا ابی‪« :‬تقصری! آنده قارا اشچی خلق وکیللریده کردیلر‪ .‬بزین نیك‬
‫کرمتسونلر؟» دیه‪ ،‬مفیت موڭا قاریش‪« :‬منی قارا اشچی مین؟» دیوب اورنندان توراده «ۋون‪ ،‬چق‬
‫موندان!» دیو‪ ،‬زاهد هللا ابیین قوا امیش‪ .‬زاهد ابی بورکن آلوب نومر ايشگندن چغب ابرا ایاکن‪،‬‬
‫مفیت حرضمتز اول اوصال قارتین جیلکهس ندن قاداب یباره امیش‪.‬‬
‫منه ایندی بو کشی‪ ،‬ملتکه خدمت بولور ایدی دیگان کش ینیده قیناب چغارا! نیچك ابشالب‬
‫ملتکه خدمت ایتار دیو زاهد هللا ابی سویالگان ایدی‪ .‬بر یدلان آرتدی‪ ،‬اشلری صودده‪ ،‬مهیشه‬
‫حمک بولغاین یوق! قارغا قارغانڭ کوزن چوقییس کیلمی – شول دیوب جریدهلر ایزغانلر ایدی‪.‬‬

‫مفیت صایالو‬
‫ایندی هللادان ایردم ایرشب‪ ،‬ملمتزنڭ آلغه کیتو وقیت ایرشسه‪ ،‬بو تیوشلیلگی بوملاغان اورنین‬
‫اتشالسه‪ ،‬ایڭا مفیت قویغانده اوش بو رهوشده صایالرمز‪.‬‬
‫‪ )۱‬مفتیین مسلامنالرنڭ علامیس صایالرالر‪.‬‬
 ‫‪62‬‬
‫‪ )۲‬مفیت بوالچاق مکسه قرآن حدیث رشیفلرین بیك ایخشی آڭیل تورغان بولسون!‪0‬‬
‫‪ )۳‬بوالرین آڭالو‪ ،‬اس تدهن گنه بوملاسون!‬
‫‪ )۴‬بو کشی قری‪ ،‬شول علملرین گنه بهل تورغان بوملاسون‪ ،‬بلکه مونڭ اوس تینه‪:‬‬
‫«تأرخي معومی»‪« ،‬جغرافیهء معومیه»‪« ،‬هیئت»‪« ،‬هندسه» وبوالرغه ابشقه فکرگه خدمت‬
‫ایته تورغان علملرینده بهل تورغان بولسون! آنڭ اوستنه مملکت تلن‪ ،‬ایزون بیك ایخشی بلسون!‬
‫فکری بیك توغری‪ ،‬صاف بولسون! خلقی گوزهل‪ ،‬اوتکن بولسون! مفتیین صایالغان وقتده‪ ،‬اوچ‬
‫یلغه ای بیش یلغه‪ ،‬شوندان آرتقغه صایالمناسون! چنکه صایالغان کش میز‪ ،‬ایراقیل بوملاسه‪ ،‬قولوندان‬
‫اش کیهل تورغان بوملاسه‪ ،‬شول مدیت تولغاچ‪ ،‬اورنونه ایکنچی کشیین صایالنور‪ .‬بو سوزین بیك‬
‫ایخشی آڭالرغه کریهك‪.‬‬
‫قای قش یلر رهتلب آڭیل آملیالرده‪ ،‬اوچ یل اوچون‪ ،‬اورنن اتشالب‪ ،‬اوفا قدر یریگه مشقنلنب‬
‫ابروغه مک رایض بولور؟ دیلر‪.‬‬
‫توبلب قاراغانده بوسوز برده معنازس سوزدر‪ .‬چونکه مفیت بوالچاق مکسهین اوچ یلغه‬
‫صایالنساده‪ ،‬تیوش نچه توروب‪ ،‬خدمنت قلسه اوچ ییل تورغاچ‪ ،‬ینه شول مکسهین اوك صایالنور‪.‬‬
‫آندان صوڭده خیشی تورسه‪ ،‬اوچنچی مرتبه صایالنور‪.‬‬
‫شوالی ایتب‪ ،‬مهیشه اش نده‪ ،‬ایخشی بولوب‪ ،‬خدمت قلسه‪ ،‬اوچ یل اوچ یل‪ = ...‬ییگرمی‬
‫مرتبه صایالنور‪ .‬ایندی اوچ یریده ییگرمی = آلمتش یل بوالدر‪ .‬ایخشی تورسه‪ ،‬خلقن بوزماسه‪،‬‬
‫وفاتینه قدر مدیت تولغان صاین ایڭادن صایالنور‪ .‬اندی برهو میان ایاکن‪ ،‬قولوندان اش کیلمی ایاکن‪ ،‬ای‬
‫ایلقاو ایاکن‪ ،‬موندی مکسهین ُمدیت تولغاندان صوڭ ایکنچی مرتبه صایالمناس‪.‬اوچ یلن توررده کیلگان‬
‫یریندن آقرون غنه قایتوب کیتار‪ .‬اگر حاضگی کیب مدتزس معركلکه قویولسه‪ ،‬اول کشی ایخشی مه‬
‫زس بولوب‪ ،‬چقسه ین قلورمز؟ حاضگی کیب‪ ،‬ملتین‬ ‫ایراقیل بولسه‪ ،‬بیك خوش! ئه‪ ،‬اشزسكل‪ ،‬بُ ْ ُ‬
‫ودل ْق ُ ْ‬
‫کوندن کون یقو بیشگنده یقالتورمز مین؟‬
 ‫‪63‬‬
‫قاضیلر صایالو‬
‫قاضیلرنیده اوچ یدلن اوچ یلغه صایالنور‪ .‬آالرده مفیت کیب‪ ،‬ایخشی تورساالر‪ ،‬مدتلری تولغان‬
‫صاین ایڭا مدتکه صایالنورالر‪ .‬رهتزس تورساالر‪ ،‬اولگی اوچ یلالرندان صوڭ‪ ،‬ايسکی اورنالرینه‬
‫قایتورالرده اس تلرینه جورغان جابنوب ایتورالر‪.‬‬
‫رضاء ادلین افندیدن ابشقه قاضیلر حقنده ايسکی زمانده ایتولگان بر شعر‪:‬‬

‫قُ ٰضا ُة َز ٰمان ٰنا َص ُاروا لُ ُصوصا ۞ ُ ُمعوما یف الْ َق ٰض ٰاای ٰالخ ُُص ٰوصا ۞‬
‫یَ َر ْو َن الْغ ْ َُمن‪َ ،‬ا ْم ٰوا َل الْ َی ٰتا ٰمی ۞ َاک ُهن ْم تَلَو ْا فیهٰا ن ُُص ٰوصا ۞‬
‫َوخ ْف ٰنا لَ ْو ٰصافَ ُح ٰوان ۞ لَ َسل ْوا ْمن خ َٰوامت ٰنا فُ ُص ٰوصا ۞‬

‫معنایس‪ :‬بزنڭ زمامنزنڭ قاضیلری‪ ،‬هربر حمکلرنده اوغری بولوب اوردلیلر‪ .‬یتمیلرنڭ ماللرن‬
‫غنمیت مایل کیب بلب‪ ،‬آیت ایهل اثبات ایتولگان درجهده دیوب اش قالالر‪ .‬اول قاضیلر‪ ،‬شول درجهگه‬
‫ییتدیلر آالر ایهل کورشاکنده یوزلکرمزنڭ قاشلرن صوروب آلوالرندن قورقامز‪.‬‬
 ‫‪64‬‬

‫تأرخي علامء فهرس یت‬

‫« َم ْشه ُْور ٰعاملْلَ ْرد َْن ب َ ْعضْ لری ُن ْڭ اتَ ْ ر ْخیلَری»‪3 .....................................................................................................................‬‬
‫عامللرنڭ اترخیلری ‪6 ................................................................................................................................................‬‬
‫ییدی قاری ‪6 ............................................................................................................................................‬‬
‫امام زفر ‪8 .................................................................................................................................................‬‬
‫امام ماكل ‪8 ...............................................................................................................................................‬‬
‫امام ابو یوسف‪8 ........................................................................................................................................‬‬
‫امام محمد بن احلسن ‪8 ..................................................................................................................................‬‬
‫امام شافعی ‪8 .............................................................................................................................................‬‬
‫امام امحد احلنبیل ‪9 .....................................................................................................................................‬‬
‫محمد البخاری ‪9 ..........................................................................................................................................‬‬
‫امام ُم ْسمل ‪9 ..............................................................................................................................................‬‬
‫ُجنَ ْید البغدادی ‪9 ........................................................................................................................................‬‬
‫ابو َج ْع َفر الطحاوی‪10 ................................................................................................................................‬‬
‫ابو بکر الواسطی ‪10 ..................................................................................................................................‬‬
‫َابُو الْ َحسن ْ َاال ْش َعری ‪10 .............................................................................................................................‬‬
‫َابُو الْ َم ْن ُصور الْ ٰماتُریدی ‪10 ............................................................................................................................‬‬
‫ابو نرص الفارایب ‪11 ....................................................................................................................................‬‬
‫امام کریخ ‪11 ...........................................................................................................................................‬‬
‫ابو بکر الرازی جصاص‪11 ..........................................................................................................................‬‬
‫فقیه ابو الل ْیث السمرقندی‪11 .......................................................................................................................‬‬
‫ابو بکر البخاری الالکابدی ‪12 .....................................................................................................................‬‬
‫َابُو الْ ُح َس ْنی ال ُقدُ وری ‪12 .............................................................................................................................‬‬
‫ابو عیل ابن سینا ‪12 ...................................................................................................................................‬‬
‫ابو زید ادلبویس ‪12 ....................................................................................................................................‬‬
‫مشس الامئة احللواین ‪13 ..............................................................................................................................‬‬
 ‫‪65‬‬
‫عیل الزبدوی ‪13 ........................................................................................................................................‬‬
‫السخَیس ‪13 ...........................................................................................................................‬‬ ‫مشس الامئة ْ‬
‫امام غزایل ‪14 ...........................................................................................................................................‬‬
‫صدر الشهید – معر بن عبد العزیز ‪14 ...........................................................................................................‬‬
‫معر النسفی ‪14 .........................................................................................................................................‬‬
‫محمود الزخمرشی ‪14 ....................................................................................................................................‬‬
‫خفر ادلین البلخی ‪15 ...................................................................................................................................‬‬
‫امحلد الصابوین ‪15 ......................................................................................................................................‬‬
‫امام بقایل ‪15 ............................................................................................................................................‬‬
‫شهاب ادلین ِ ّ‬
‫السه ِر ِوزدی ‪16 ........................................................................................................................‬‬
‫قاضیخان – حسن بن املنصور ‪16 .................................................................................................................‬‬
‫ابو احلسن املرغیناین ‪16 ..............................................................................................................................‬‬
‫خفر ادلین الرازی‪16 ...................................................................................................................................‬‬
‫ابو احلسن المدی‪17 .................................................................................................................................‬‬
‫معر السهروردی ‪17 ...................................................................................................................................‬‬
‫ابن الرعیب حمی ادلین‪17 ..............................................................................................................................‬‬
‫ابن احاجب جامل ادلین ‪17 ..........................................................................................................................‬‬
‫ابو احلسن الرامتین ‪18 ................................................................................................................................‬‬
‫ابو جعفر الطویس ‪18 .................................................................................................................................‬‬
‫صدر الرشیعه ‪18 .......................................................................................................................................‬‬
‫یبضاوی‪18 ..............................................................................................................................................‬‬
‫معر الاکتیب ‪19 ..........................................................................................................................................‬‬
‫اتج الرشیعه ‪19 .........................................................................................................................................‬‬
‫حافظ ادلین ابو الرباکت ‪19 ..........................................................................................................................‬‬
‫برهان الرشیعه ‪19 ......................................................................................................................................‬‬
‫قطب ادلین الشریازی ‪20 ............................................................................................................................‬‬
‫حسام ادلین الصغنایف ‪20 .............................................................................................................................‬‬
‫صدر الرشیعه ‪20 .......................................................................................................................................‬‬
‫قایض عضد ادلین ‪21 .................................................................................................................................‬‬
‫قطب ادلین الرازی‪21 ................................................................................................................................‬‬
‫محمد التربیزی مشاکت ااییس‪21 ....................................................................................................................‬‬
 ‫‪66‬‬
‫امکل ادلین البابریت‪21 .................................................................................................................................‬‬
‫عالمهء تفتازاین ‪22 .....................................................................................................................................‬‬
‫س ید رشیف عیل اجلرجاین ‪22 .......................................................................................................................‬‬
‫جمد ادلین الشریازی ‪22 ...............................................................................................................................‬‬
‫کامل ادلین الاسکندری «فتح القدیر» ااییس ‪22 ...............................................................................................‬‬
‫امحد الرومی «خیایل» ‪23 ............................................................................................................................‬‬
‫عیل القوشچی‪23 .......................................................................................................................................‬‬
‫مال عبد الرمحن اجلامی ‪23 ...........................................................................................................................‬‬
‫جالل ادلین ادل ٰ ّواین‪23 ................................................................................................................................‬‬
‫عبد الغفور الالری ‪24 ................................................................................................................................‬‬
‫عصام ادلین ‪24 .........................................................................................................................................‬‬
‫ابراهمی احللیب‪24 ........................................................................................................................................‬‬
‫مشس ادلین القهس تاین «جامع الرموز» ااییس‪25 ................................................................................................‬‬
‫امحد اجلندی ‪25 ........................................................................................................................................‬‬
‫ابن جنمی ‪25 ..............................................................................................................................................‬‬
‫محمد الربکوی «طریقهء محمدیه» ااییس ‪25 ..........................................................................................................‬‬
‫ابو السعود العامدی ‪26 ................................................................................................................................‬‬
‫مریزا جان ‪26 ...........................................................................................................................................‬‬
‫عیل القاری‪26 ..........................................................................................................................................‬‬
‫محمد الطربی ‪26 ........................................................................................................................................‬‬
‫محمد ادلاماد ‪27 ..........................................................................................................................................‬‬
‫صدر ادلین الشریازی‪27 .............................................................................................................................‬‬
‫یوسف القراابغی ‪27 ...................................................................................................................................‬‬
‫عبد احلکمی الس یالکویت ‪27 ...........................................................................................................................‬‬
‫قامس البخاری‪28 .......................................................................................................................................‬‬
‫محمد املولوی ‪28 .........................................................................................................................................‬‬
‫ضیاء ادلین الهروی ‪28 ................................................................................................................................‬‬
‫حمب هللا البهاری «سمل العلوم» ااییس ‪29 .......................................................................................................‬‬
‫اسامعیل َحقّی ‪29 ......................................................................................................................................‬‬
‫محمد اخلادمی ‪29 ........................................................................................................................................‬‬
‫ابراهمی احللیب‪29 ........................................................................................................................................‬‬
 ‫‪67‬‬
‫ابراهمی « َحقّی» ‪30 .....................................................................................................................................‬‬
‫حسنی «خان مال» ‪30 ................................................................................................................................‬‬
‫ا ْب ُن عَابدین‪30 ...........................................................................................................................................‬‬
‫ابو النرص القورصاوی القزاین ‪30 ...................................................................................................................‬‬
‫َ َهبا ُء ادلین املرجاین ‪31 .................................................................................................................................‬‬
‫شهاب ادلین املرجاین القزاین‪31 .....................................................................................................................‬‬

‫شهر بُلْغار ‪35 .......................................................................................................................................................‬‬

‫آقصاق تمیور‪ ،‬تمیورلنڭ اترخیی‪37 ..............................................................................................................................‬‬
‫قزان مسجدلری ‪39 ...............................................................................................................................................‬‬
‫ایکنچی مسجد ‪39 .....................................................................................................................................‬‬
‫اوچنچی مسجد ‪40 ....................................................................................................................................‬‬
‫دورتنچی مسجد ‪40 ...................................................................................................................................‬‬
‫بش نچی مسجد‪40 .....................................................................................................................................‬‬
‫آلتنچی مسجد ‪41 ......................................................................................................................................‬‬
‫ییدنچی مسجد ‪41 .....................................................................................................................................‬‬
‫سکزنچی کسجد ‪42 ....................................................................................................................................‬‬
‫توقزنچی مسجد ‪42 ....................................................................................................................................‬‬
‫اوننچی مسجد‪43 ......................................................................................................................................‬‬
‫اون برنچی مسجد ‪44 .................................................................................................................................‬‬
‫اون ایکنچی مسجد‪45 .............................................................................................................................. .‬‬
‫اون اوچنچی مسجد ‪46 ..............................................................................................................................‬‬
‫اون دورتنچی مسجد ‪46 .............................................................................................................................‬‬
‫اون بش نچی مسجد ‪47 ...............................................................................................................................‬‬
‫اون آلتنچی مسجد ‪47 ................................................................................................................................‬‬
‫اون یدنچی مسجد ‪47 ................................................................................................................................‬‬

‫قرآن اترخیی ‪49 .....................................................................................................................................................‬‬

‫قرآننڭ اوچ الشدن بریس ‪49 ......................................................................................................................‬‬
‫قرآننڭ اول ایرتویس متام بوالدر ‪50 ...............................................................................................................‬‬
‫قرآننڭ ایکنچی ایرتویس ‪50 ........................................................................................................................‬‬
 ‫‪68‬‬
‫قرآنداغی یوز اون دورت سوره‪50 ................................................................................................................‬‬
‫قرآنداغی اوتوز جزء ‪52 ...............................................................................................................................‬‬

‫غزیته حمررلری‪54 .................................................................................................................................................‬‬

‫«قزان خمربی» ‪55 .....................................................................................................................................‬‬
‫‪ ۲‬چنل غزیته «یودلز»‪55 ............................................................................................................................‬‬
‫‪ ۳‬نچی غزیته «آزاد»‪55 ..............................................................................................................................‬‬
‫‪ ۴‬نچی غزیته «بیان احلق» ‪56 ......................................................................................................................‬‬
‫‪ ۵‬نچی «ادلین والادب» ‪56 ........................................................................................................................‬‬
‫‪ ۶‬نچی «طاڭ یودلزی» ‪56 .........................................................................................................................‬‬
‫‪ ۷‬نچی غزیته «آزاد خلق»‪56 .......................................................................................................................‬‬
‫رنبورغ غزیتهلری ‪57 ..................................................................................................................................‬‬
‫«وقت غزیتهیس» ‪57 .................................................................................................................................‬‬
‫«چوکچ» ‪57 ............................................................................................................................................‬‬

‫مجعیة محمدیه روحانیه «رنبوغیه» ‪58 ...........................................................................................................................‬‬

‫مفیت صایالو ‪61 ........................................................................................................................................‬‬
‫قاضیلر صایالو ‪63 .....................................................................................................................................‬‬