Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss. 95-115.

BNL-ARABNN EYH EB MEDYEN UAYB EL-ENSRNN

HAYATI, ESERLER VE TESR HALKASI
Kadir ZKSE*
zet
bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensrnin Hayat, Eserleri ve Tesir
Halkas
Marib tasavvufunun geliim seyri ierisinde en etkili simas olan kii Eb Medyen uayb bnulHuseyn el-Ensrdir. Daha sonraki biyografi yazarlar tarafndan eyhu-uyuh, zahid ve abidlerin
imam, marifet ehlinin pri ve hakikat arayclarnn rnei olarak isimlendirilmitir. 509/1115-16
ylnda Endlsn biliyye blgesindeki Kantiyne kasabasnn kenar bir mahallesinde dnyaya
geldi. Feste Ebl-Hasan bn Hrzihim, Ebul-Hasan Ali bn Halef bn Glib el-Kura ve Eb Abdillh
ed-Dekkkn ders halkalarna katld. Eb Yazann mridi olan Eb Medyen, sonunda eyhinin
halifesi oldu. Fes kentindeki zaviyesinin mukaddemliini yapt. Dn eitimini ve rhn terbiyesini
tamamladktan sonra Eb Medyen, Bicyeye tand. Burada ona yerli halk tarafndan eyhuyh unvan verdildi ve binden fazla mrit yetitirdi. Muvahhid halifesi Yakup el-Mansr, Eb
Medyeni sorgulamak zere bakente ard. 594/1198 ylnda gerekleen bu zorunlu davete
icabet etmek zere Merkee doru yola koyulan Eb Medyen, o srada yaklak seksen be yanda idi. eyh, yall ve hastal nedeniyle Tilemsenden teye gidemez hle geldi. Orada vefat
edip Ubbd denilen mevkie defnedildi.
Anahtar kelimeler: Eb Medyen, Marib, Fas, Muvahhidler Devleti, Tasavvuf, Eb Yaz, Fes,
Bicye, Tilemsen, bnl-Arab
Abstract
Ibn Arabis Sheikh Abu Madyan Shuayb and His Life and Works and Circle of
Effective
The man who was to become the most influential figure of the developmental period of Maghrib
Sufism, Abu Madyan Shuayb ibn al-Husayn al-Ansari, who was called by latter biographers the
Shaykh of Shaykhs, Imam of the Ascetics and the Pious, Lord of the Gnostics nd Exemplarof the
Seekers. He born around the year 509/1115-16 at the fortress of Castillana in the region of Sevile.
He ataached himself to the Study circle and zawiya Ali ibn Hirzihim and Abul-Hasan Ali ibn Khalaf
ibn Ghalib al-Qurashi and Abu Abdallah ad-Dakkak. Abu Madyans sufi master was Abu Yaza
Yalannur ibn Maymun ad-Dukkali. Eventually, Abu Madyan became a semi-official spokesman for
Abu Yaza and head of the latters zawiya in the city of Fez. Upon completing his Religious Studies
and spiritual training, he moved to Bijaya. His fame was great enough for him to be called Shaykh
of Shaykhs by the local populace and he has got more than one thousand individuals. Almohad
Caliph Yaqub al-Mansur would be summoned to Marrakesh n order to answer. On his journey, the
shaykh succumded to old age and illness not far frm the city of Tlemcen and was buried at alUbbad.
Key words: Abu Madyan, Maghrib, Morocco, Almohad, Sufism, Abu Yaza, Fez, Bijaya, Tlemcen,
Ibn al-Arabi

Do. Dr., Cumhuriyet . lahiyat Fakltesi, e-mail: kozkose@cumhuriyet.edu.tr

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

96 | Do Dr. Kadir ZKSE

Giri
bnl-Arabnin en nemli eyhleri arasnda yer alan Eb Medyen uayb elMarib (.594/1198), on ikinci yzyln nemli sflerinden biridir. Abdlkadir
Geyln (.561/1166) arkn eyhi/eyhl-merk, Eb Medyen de Maribin
eyhi/eyhl-marib saylmtr.1
Eb Medyenin Maribde kazand yaygn hret, lmnden sonraki
nesillerde ou sfnin tasavvuf dncesine etki etmitir. Bunlardan biri olan
bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyyede Eb Medyenden defalarca ve hrmetle bahsetmesi, aralarnda gerekleen ileri dzeydeki gnl ban yanstmaktadr. Ebu Medyenden eyhimiz diye sz eden bnl-Arab,2 onun kinatta Allahtan bakasn grmeyen ve zuhr ehli denilen bir zmreden olduunu syler.3 Kendisinden nemli oranda etkilenip ona byk bir deer verir.
Hatta vahdet-i vcd fikrinin ilk nvelerini Eb Medyenden almtr.4 Eb
Medyeni zhir olarak mevcut on sekiz zattan birisi ve eyhler eyhi olarak
niteleyen bnl-Arab, tasavvuf yolunda onun dengi kimselerin grlmediini
ifade etmektedir.5 Eb Medyen melmet ehlinin tam tersine, mridlerine aktan ibadet etmelerini tlemi ve Gnahkrlar nasl hi ekinmeden aka
gnah iliyorlarsa siz de ylece aka ibadet ediniz demitir. Bu sebeple
bnl-Arabi onu ve evresindekileri aleniyet ve cehr ehli olarak nitelendirmitir.6 bnl-Arab Eb Medyeni, Neciblerin babas olarak zikrederek,
1
2
3

5
6

H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul 1994, s. 138.
Muhyiddin bnl-Arab, Ftuht- Mekkiyye, ev.: Ekrem Demirli, Litera Yay., stanbul 2006, c.
2, s. 275.
bnl-Arab, Ftuht- Mekkiyye, c. 4, s. 436. mam rnnin nakline gre, sembolik bir dil
kullanan bnl-Arab, Eb Medyen ile ilgili mnev bir tecrbesini u ekilde anlatmaktadr:
Ben ve abdallardan bazlar ile Kaf Dana gittik. Byk bir ylana rastladk. Abdallardan
bir tanesi bana; Ona selm ver greceksin ki o da sana selm verecektir, dedi. Biz de ona selm verdik. O ise selmmz ald ve Siz nereden geliyorsunuz? diye sordu. Biz de
Bicyeden geldiimizi syledik. Bize; Eb Medyen ve sevenlerinin durumu nasl? diye sordu. Biz de ona; Onu zndklkla suluyorlar, dedik. Bize; Vallahi insanoluna hayret ederim!
Kendisi Allahn dostu olan bir kulu insanlar kerih grmektedirler! Hayret! dedi. Biz ona;
Sen bu bilgileri nereden rendin? diye sorduk. O da; Yce Allah tesbih ederim! Siz yeryznn cahil olduunu mu zannediyorsunuz? Allaha yemin ederim ki, Allahu Teala bir
kulunu dost edindii zaman onun sevgisini kfirler ve mnfklarn dnda btn kullarnn
kalbine verir. mam arn, et-Tabakatul-kbra -Veliler Ansiklopedisi-, ev.: Abdlkadir
Akiek, Erkam Yaynlar, stanbul 1407/1987, c. 2, s. 554.
Eb Medyen uayb bn Hseyin el-Ensr, Bidyetl-mrd, haz. ve ter.: Vincent J. Cornell,
The Islamic Society, Cambridge 1996, s. 19; brhim Medkr, Giri, bn Arabi Ansna (Makaleler), ev.: Tahir Ulu, nsan Yay., stanbul 2002, s. 20.
Abdulhalm Mahmd, Eb Meyden el-avs hayatuh ve miracuhu ilallah, 2. Bask, DrulMaarif, Kahire 1993, s. 134-135.
bnl-Arab, Ftuht- Mekkiyye, c. 4, s. 436; Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns: Evliya MenkTasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 97

onun; Benim Kurndan en ok sevdiim sre, Mlk sresidir,7 dediini

nakletmektedir. bnl-Arabye gre Eb Medyen, ayn zamanda nazar, yani
tefekkr sahibi bir ahsiyettir.8
bnl-Arabnin eyhlerinden Yusuf el-Kmm, Abdlaziz el-Mehdev ve
Abdullah el-Mevrr gibi pek ok isim Eb Medyenin halifeleri arasnda
saylmktadr. Maribin bu iki byk sfsi grmemelerine ramen Eb
Medyen, bnl-Arab dncesinde sembolik bir konuma sahip bulunmaktadr.9 Ebu Medyenin halifelerinden faydalanan ve ona hayran olup tesirinde
kalan bnl-Arab, ona dair sz ve menkabeleri eitli eserlerinde zikretmitir.10
Eb Medyenin lmnden tam drt yl nce, yani 590/1194 ylnda bnlArab, Tunus ve Tilemsen kentlerini ziyaret etmitir. Fakat Bicyede ikamet
eden bylesine nemli ve byk bir eyhi ziyaret edememitir. Hlbuki Bicye,
Tilemsen ile Ifrikyye arasnda yer alan, kara ve deniz gzergh zerinde bulunan bir sahil kentidir. el-Fthtl-Mekkiyyede yazar, tasavvuf db gereince gerekletirilmesi gereken bylesi bir ziyareti neden gerekletiremediine dair bir bilgi de vermemektedir. Ancak Eb Medyenin lmnden sonra
Fes gibi uzak bir diyarda bnl-Arab, kefe mazhar olup onun vrisi olduunu sylemektedir.11 bnl-Arab, Muhammed el-Hassar ve Habei ile birlikte
frikiyeye ynelir. Festen sekiz gnlk yry mesafesinde olan
Tilemsende durarak baz dostlaryla vedalar. 597/1201de gerekleen bu
yolculuunda Ebu Medyenin Ubbadda bulunan kabrini ziyaret eder. Yorulmak bilmez bir seyyah olan bnl-Arab daha sonra kuzeye ynelir ve
Bicyeye ulancaya kadar sahili takip eder. Maribin byk velisinin izlerini

7
8

9
10
11

beleri, ter. ve erh: Lmi elebi, haz.: Sleyman Uluda ve Mustafa Kara, 2. Bask, Marifet
Yaynlar, stanbul 1998, s. 737; Tahsin Yazc, Ebu Medyen uayb b. el-Hseyin el-Ensari elEndelusi (.594/1198), Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1994, c. 10, ss. 186187.
Nihat Keklik, Muhyiddin bnl-Arabi Hayat ve evresi, r Yay., stanbul 1966, s. 93.
bnl-Arabnin nakline gre, Eb Medyenin sezgisi gl bir olu vard. Yedi yandaki bu
kk ocuk, uzaa bakar ve Denizde u kadar gemi gryorum, derdi. Birka gn getikten sonra bulunduklar ehir olan Bicyeye gemiler gelince, ocuun dediklerinin doru olduu grlrd. ocua: Neyle gryorsun? diye sorulunca, o da Gzlerimle! cevabn
verir ve sonra; Hayr (gzlerimle deil) kalbimle; hayr hayr (kalbimle) de deil babamla
gryorum! Babam benim yanmda bulunurken, ben ona bakarsam, size haber verdiim eyi
grrm; benden uzakta (ayr) olursa, o zaman hibir ey gremem! derdi. Keklik, age, s. 93.
Claude Addas, Ibn Arabi Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev.: Atila Ataman, 2. Bask, Gelenek Yay.,
stanbul 2003, s. 72.
Yazc, agm, TDV slam Ansiklopedisi, c. 10, s. 187.
Vincent J. Cornell, The Way of Abu Madyan: Doctirinal and Poetic Works of Abu Madyan Shuayb
Ibn Al-Husayn Al-Ansari, The Islamic Texts Society, Cambridge 1996, s. 16.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

98 | Do Dr. Kadir ZKSE

hl tayan bu ehirde, kendini yldzlar ve alfabe harfleriyle birlemi olarak

grd vakay yaar. 12
1. Hayat
Eb Medyen uayb bnl-Hseyin el-Ensr, yaklak 509/1115-16 ylnda Endlsn biliyye (Sevilla) blgesindeki Katniyne (Cantillana) kasabasnn
kenar bir mahallesinde dnyaya geldi.13 Kk yata babasn kaybetti. ocukluunu obanlk yaparak geirdi. Aabeylerinin bask ve zorbalklar ile byk
skntlar ekti.14 Kk yata din duyarllk ve ilm itiyakla yola koyulan Eb
Medyen, biliyyeden ayrlp deniz yoluyla Tancaya, oradan da Sebteye gitti.
Tanca ve Sebtede bir sre balklarn yannda alt. Hedefledii ilim tahsili
iin para biriktirdi.15
Bilgiye susayan Eb Medyen, kazand bir miktar parayla Merakee gitti.
Merakee vardnda apar topar asker ktalara alnd. Zorunlu askerlik hizmetini deruhte etmek amacyla Endlse gtrld. Murabtlarn hkimiyetlerini
perinlemek amacyla Endlste gerekletirilen fetih hareketlerine katld.
Katld asker birlikler ierisinde tutku hline dnen ilim renme arzusu,
komutannn dikkatini ekti ve Eer kendini dine ve ilme adamak istiyorsan
Fes kentine gitmelisin.16 diyerek ona muafiyet tand ve tekrar Maribe dnmesine frsat verdi.
Zorlu yolculuklar sonunda Fese gelen Eb Medyen, Karaviyyn Medresesine vard ve buradaki ders halkalarna katlmaya balad. lk etapta ilmihal
bilgilerini rendi ve ibadetlerini dzenli olarak yapar oldu. Temel eitimini
ksa zamanda tamamladktan sonra ileri dzeydeki ders programlarna tabi
tutuldu.17 lme doymayan, rendikleri ile yetinmeyen ve ksr tartmalardan
holanmayan Eb Medyen, tant ve kendilerinden ders ald hocalarndan
bir trl tatmin olmamaktayd. Gen rencinin ilgisini eken, grr grmez
kendisini sarsan, ders ve sohbetlerine ileri dzeyde hayran olduu isim

12
13

14
15
16
17

Addas, Ibn Arabi, s. 189.

Yusuf b. Yahya b. sa bnz-Ziyt, et-Teevvuf il ricli-tasavvuf ve ehbri Ebil-Abbas es-Sebt,
tah.: Ahmed et-Tevfik, Kulliyetul-db vel-Ulumil-nsaniyye, Rabat 1984, s. 319; Cornell,
The Way of Abu Madyan, s. 2.
bnz-Ziyt, age, s. 320.
bnz-Ziyt, age, s. 320-322; Cornell, age, s. 3.
Cornell, age, s. 4; Realm of the Saint: Power and Authority in Moroccan Sufism, Austin: The
University of Texas Pres,1998, s. 132.
Jamil M. Abun-Nasr, Son Dnem Tasavvuf Akmlarndan Tcniyye ve Tekrr Hareketi, ev.:
Kadir zkse, Ankara 2000, s. 1.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 99

Karaviyyin Medresesinde tant Ebl-Hasan bn Hrzihim (.559/1164) oldu.

Eb Medyen ders ald nceki hocalarn szde limler olarak tanmlarken, bu
ilk hocas bn Hirzihimi Allah adam, gnl ustas, kalblerin derinliklerine tesir
eden sluba sahip kii olarak niteledi.18 Eb Medyen, hocas bn Hrzihimin
yannda Muhasib (.243/857)nin er-Riyesini,19 Gazl (.505/1111)nin
hysn ve Kueyr (.465/1073)nin er-Rislesini okuyup mzakere etti.20
bn Hirzihimin zaviyesinde tasavvuf eitimini devam ettiren Eb
Medyen, bir yandan da Endlsl sf Ebl-Abbs Ahmed bnl-Arf
(.536/1141)in en gzde mritlerinden, melm kiilii ile tannan Ebul-Hasan
Ali bn Halef bn Glib el-Kura21 (.568/1172-73)nin yannda Tirmiznin Snenini okuyordu.22 Zira o, renim hayat boyunca Gazlnin retilerine
nem verdii kadar, Tirmznin Snenine de ilgi duymaktayd.23
Eb Medyenin bn Hirzihim ve bn Galib el-Kuraden baka kendilerinden slk eitimi ald dier iki eyhi; Eb Abdillh ed-Dekkk ile EblHasan es-Selvdir.24 ed-Dekkk siyas aktiviteleri ile dikkat eken melmet
eyhlerdendir. Mritlerinin eitimi maksadyla Fes ile Sicilmse arasnda dzenli seyahatlerde bulunmutur. Murabtlar devletine kar sert muhalefet sergilemi ve kerametleri ile mehur olmutur. Murabt otoriteleri tarafndan Fes
ehrinde sk takibe tabi tutulan ed-Dekkk, Eb Medyenin tasavvuf kiiliinde nemli tesirler brakmtr. ed-Dekkk, Eb Medyene Slemnn Tabaktssfiyyesi ile Kueyrnin er-Rislesini okutmutur.25
Tasavvuf intisap ve icazetini bn Hrzihimin elinde gerekletirmesine
ramen, Eb Medyenin rh donanmnda en byk nfza sahip isim, Fes
Ribat eyhi olan Berberi pr Eb Yaza Yelnr bn Meymn ed-Dkkl
(.572/1177)dir.26
et-Tdil, Kuzey Afrikann bu iki byk maneviyat stad arasndaki ilk
18
19
20
21

22
23
24
25
26

bnz-Ziyt, et-Teevvuf, s. 320.

bnz-Ziyt, age, s. 322.
Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 4.
Ebul-Hasan Ali bn Glib, Fasn kuzeybatsnda yer alan el-Kasrul-Kebr kentinde metfundur. O, bu kentin manev sahibi olarak kabul edilir. Gnmzde o, Sidi Ali B Glib adyla
bilinmektedir. bnl-Arfe ise gnmzde Sidi Bel Arf denilmektedir. Ve kendisi
Merkete metfundur. Bk. Ebul-Abbs Ahmed el-Hatb bn Kunfz el-Kusantn, nsl-fakr
ve izzl-hakr, el-Merkezl-Cmi lil-Bahsil-lm, Rabat 1965, s. 14.
bnz-Ziyt, age, s. 322; Cornell, age, s. 5-6; Realm of the Saint, s. 132.
Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 6.
bnz-Ziyt, age, s. 322.
Cornell, age, s. 7.
Cornell, age, s. 9; Realm of the Saint, s. 133.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

100 | Do Dr. Kadir ZKSE

grmenin nasl gerekletiine dair iki ayr bilgi vermektedir.27 Kimi kaynaklar Eb Medyenin sahip olduu ileri dzeydeki renimi ve derinlikli bilgelii
nedeniyle mm ve zhid ahsiyet Eb Yazadan etkilenmi olamayacandan
bahsetmektedir. Fakat bizzat Eb Medyen mridi Eb Yaza ile yaad zel
hlleri, eyhinin kef ve kerametlerini srekli dile getirmektedir. eyhinin mm olmasna ramen imamete hep Kurn en iyi okuyanlar geirdiini, ilmin
nrniyetine sahip olduunu,28 intisab ncesinde kendisine sk bir riyzet
uyguladn,29 grme ilevini yitiren gzlerinin onun meshi ile iyiletiini,
kendisini ziyarete gelenlerin varmadan nce yolda canlar neyi ekmise eyhin
hazrlad sofrada onu bulduklarn,30 kaca bir yolculukta bana gelecek
durumu nceden kendisine kefen bildirdiini, onun himmet ve tasarrufuna
erdiini31 sylemektedir. Ebu Medyen, eyhine olan saygsn bizzat kendi ifadesi ile u ekilde dile getirmektedir: Veysel Karnden zamanmza kadar
gelmi gemi slihlere ait haberler okudum. Eb Yazann menkabelerinden
daha ilgincini grmedim. Onlar altn harflerle kaydetmen gerek. 32
Sonunda Eb Medyen, Eb Yazann yveri, hayran, takipisi ve vekili
konumuna geldi. Fes zaviyesinin mukaddemliini deruhte etti. Burada zhir
ulemann eletirilerine cevaplar vermeye alt. eyhinin atahata varan szleri
ve izgi d gibi grnen tutumlarnn hakikatini izah etmeye, er tasavvuf
retisinin kuramlar erevesinde cevaplar vermeye ve tasavvuf konular
slm fkh erevesinde takdim etmeye alt.33
Dn eitimini ve rhn terbiyesini tamamladktan sonra Eb Medyen,
Bicyeye tand. Gnmz Cezyir ve Annaba kentlerinin ortasnda yer alan
ve Cezayir sahil kentlerinden biri olan Bicye kenti, o zamanlar 100.000den
fazla nfusa sahipti. 6/12. yzylda uzun sre, Sanhce Berberilerinin site devleti saylan Ben Hammdn en nemli liman kenti olarak hizmet veren Bicye
ehri, Maribin i blgelerindeki bir numaral kentlerinden kabul edilirdi.34
Corafya bilginleriden el-drs, bu dnemde kaleme ald eserinde, Bicyenin
hem Sahra kervan ticareti hem de deniz yolu ticareti iin kavak noktas oldu27
28
29
30
31
32
33
34

bnz-Ziyt, et-Teevvuf, s. 320-21.

bnz-Ziyt, age, s. 323.
Ayn eser, s. 320.
Ayn eser, s. 321.
Ayn eser, s. 321; Alll el-Fs, et-Tasavvuful-slami fil-Marib, haz.: Abdurrahman b. Arabi elCer, Matbaatur-Risale, Rabat 1998, s. 79.
bnz-Ziyt, age, s. 323.
Ayn eser, s. 323; Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 9.
Cornell, age, s. 11.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 101

undan, Marib ve Endlsten Msr ve Ortadouya giden gemiler iin mola

ve ikmal mahalli konumunda bulunduundan bahsetmektedir. 35 Eb Medyen
ehre ilk geldiinde, ehir nfusunun yaklak bete biri Kala gmeni Berberi
mltecilerden olumaktayd. Mesmde Berberilerinin balatt slahat hareketi
sonucu oluturulan ve Murbtlarn yerine kurulan Muvahhidiler devleti, nce
Kalay, 544/1151 tarihinde de Bicyeyi ele geirdi.36
Stratejik neminin yannda, Muvahhid gleri nazarnda Bicye, geni
orman alanlarna ve demir yataklarna sahip dalk kabile blgesi niteliinde
idi. Bu zelliinden dolay deniz kuvvetlerine ait cephanelik ve mhimmat
deposu ilevi gryordu.37 Cephanelik hline gelen yaps, Bicyeyi
Muvahhidler tarafndan Majorcadan kovulduktan sonra Ifrikyyeye kaan
eski Murabt Hanedanlna mensup kiilerin kalntlar olan Ben aniyyenin
hedefi haline getirmiti. Eb Medyen burada ikamet etmeye baladnda
Bicye, Ben aniyyenin kontrol altnda, Maribin dou ve merkezi blgelerinde Muvahhid devletine kar kan Sanhce Berberileri ile gebe Araplara
hizmet etmekteydi.38
Jeopolitik konumunun tesinde Bicyenin Eb Medyen iin cazibe merkezi hline gelmesinin byk bir sebebi de ehrin Dou Akdeniz zerindeki ber
yarmadasndan gelen Endlsl lim ve tccarlarla dolu olmasyd. Buras,
Kuzey Afrikadan ok Mslman spanyasna benzer bir entelektel ve kltrel
yaam merkezi hline geldi. ehrin entelektel dokusuna zellikle nem katan
unsur, Hristiyan gler tarafndan igal edilen Endlsn gneyindeki ehirlerden Meriyye kentinin Meriyye Hadis Aratrmalar Enstitsyd. Mehur
muhaddis Abdlhak bn Abdirrahman el-Ezd tarafndan temsil edilen bu ekol,
Eb Medyenin de yneldii ve ilgi duyduu bir okuldu. nk el-Ezdnin
hadis hocas Ebl-Hasan Ali bn Glb, Meriyyeli sf ve hadis nakilcisi EblAbbs bnl-Arfin rencisiydi. Mevcut tabakat kitaplar, Eb Medyenin
Muvahhidler ve Mehdi gzyle baklan bn Tumart hakknda neler dnd35
36

37
38

Eb Abdillah Muhammed e-erd el-drs, Nzhetl-mtk f ihtirkil-fk, haz. ve ter.: R.

Dozy ve M. J. De Goeje, Leiden 1968, s. 90.
Muvahhidler, Murabtlardan sonra Marib ve Endls topraklarnn hkimi olmulardr.
Selefleri tarafndan benimsenen ideolojilere bakaldr hareketi niteliinde dn bir slahat giriimi balatmlardr. nk Muvahhid hareketinin ou yesi, kken olarak Mesmde Berberilerindendi. Sanhce Berberilerinden olan Murbtlara rakip bir Berberi kabiledendiler.
Kabile savalar asndan deerlendirilecek olursa her iki kabile arasnda sregelen bir atma seyri bulunuyordu. (Bk. Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 12.)
el-drs, Nzhetl-mtk, s. 91.
Muhammed er-Red Muln, Asrl-Mansril-Muvahhid, Matbaat-imlil-Ifrikyye, Rabat, ts., s. 93; Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 12.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

102 | Do Dr. Kadir ZKSE

nden aklkla bahsetmemektedirler.39

el-Ezdnin bn Tumart taraftarlarn Maribin orta kesimlerinin dna ve
Ifrikyyeye srmek iin Ben aniyye isyanclar ve Ben Hammd hanedanl
ile ibirlii yapt bilinmektedir. Muvahhidler devletinin Halifesi Yakup elMansr, sonunda, Ben aniyyeyi 581/1185 ylnda malup etti. Abdlhak elEzd ihanetinin faturas olarak hapsedildi. Ertesi yl ikence sonucu ld. Ben
aniyye hanedanlnn kalntlar Saleye gnderildi. Buras Muvahhid devletinin, dmanlarna srgn yeri olarak belirledikleri topraklard. 40 Muvahhid
halifesi, Bicye kenti ve ulemasna gvenmemekteydi. Bicye ulemas, bn
Tumart ideolojisini benimseyen taraftarlar tarafndan savunulan din ve hukuk yeniliklere srekli kar kyorlard. Eb Medyen Muvahhid sultan tarafndan Saleye gnderilmek isteniyordu.41
Eb Medyenin Bicyedeki aktiviteleri ile ilgili bilgiler ilk dnem kaynaklarnda olduka nadir olarak verilmektedir. Ama yerli halk tarafndan ona,
eyhu-yh nvan verilmitir.42 Bicyede onun yetitirdii mridlerinin
binden fazla olduu sylenmektedir.43 eyhin hreti o kadar yaylmtr ki
daha hayattayken o, Ifrikyyeden Fasn Atlas sahillerine ve memleketi
biliyyeye kadar tm Marib yrelerinde mehur ahsiyet hline gelmitir.44
8/14. yzyl seyahatnamesi olan nsl-fakr ve izzl-hakr mellifi Ahmed bn
Kunfz el-Kusantn, eyhin mritlerinin Marib dnyasnn her blgesinden
gelen kiiler olduklarndan bahsetmektedir. Bu kiilerin ou onun zaviyesinde
verdii sohbet meclislerine dzenli olarak katlm ve sonra da Eb Medyenin
tarikatnda hrka giyinmi ahsiyetlerdir. Zaviyesi, Rbitatz-Zeyyt adyla bilinmektedir.45 Her seviyeden halk kitlelerinin katld bu meclislerde eyh,
kiilere zg nasihatler, fkh konular, siyas mevzular zerinde duruyordu.
Kalabalk dervi zmreleri, tasavvuf dncesine dair sorularn sunmak zere
huzurunda hazr bulunurdu.46 eyh bunlara sk sk Gazlnin hys ile

39
40
41
42
43
44
45
46

Cornell, age, s. 12.

Muln, Asrl-Mansril-Muvahhid, s. 9-96.
Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 13.
Ayn eser, s. 13.
Eb Abdillah Muhammed bn Muhammed bn Ahmed bn Meryem, el-Bstn f zikril-evliyi
vel-ulem bi-Tilimsen, et-Matbaatut-Talbiyye, Cezayir 1326/1908, s. 108.
Cornell, age, s. 13.
bn Meryem, el-Bstn f zikril-evliyi vel-ulem bi-Tilimsen, s. 108; bn Kunfuz, nslfakr, s. 37.
Cornell, age, s. 13.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 103

Kueyrnin er-Rislesinden alntlar yaparak cevap verirdi.47 bn Kunfza gre

eyhi Eb Yazann yolunu takip eden Eb Medyen, asl grevinin terbiye eyhi olduunu sylerdi.48 Bunun anlam, eyhin btn dikkatini mritlerinin terbiyesine, her birinin kemle ermesine, dn eitim almalarna, takva yolunu iar
edinmelerine, hem zhir hem de btn ynde ilh hukukuna riayet etmelerine
nem vermesidir.49
eyh, ders ve sohbetlerini meclisine katlan her bir ahsn seviye ve ihtiyacna uygun olarak gerekletirirdi.50 Mehur ziliyye eyhi bn Atillah elskendernin (.709/1309) hikemlerinden ok daha nce ortaya koyduu hikmetlerin, onlar ezberleyen ve zerinde tefekkr eden kiilerin uyank kalmasn, rikkate ermesini ve mnev donanm kazanmasn salamaya ynelik ksa,
zl ve tesirli ibareler olduu not edilmelidir.51
Eb Medyenin hakszla tahamml edemeyii, yaplan yanllklar eletirmesi, hak ve hukuk ihlallerine sessiz kalmay, ak szll ve temas kurduu halk kitlelerini tesir altna almas tepkilerin artmasna neden oldu. Eb
Medyenin eletirileri ilim ve irfandan yoksun ve ikiyzl olarak niteledii
Bicye entelektel ve brokrat kesimleri tarafndan tepki ile karland.52 blArab, eyhi Eb Medyene tavr koyan isimlerden birine kar sergiledii mesafeli tutumu, buz ve nefreti 590/1193-94 senesinde Tilemsende gerekleen
bir ryasnda Hz. Peygambere u ekilde arzetmektedir:
Bu ryada Hz. Peygamber bnl-Arabye; Filanca ahstan niin nefret
ediyorsun? diye sorunca, o da; Ebu Medyene buz ettii iin, cevabn
verir. Bunun zerine Hz. Peygamberle aralarnda yle bir konuma gerekleir:
O ahs, Allah ve beni seviyor mu?
Evet y Resulallah, o ahs Allah da seviyor seni de!
u hlde Ebu Medeyne buz ediyor diye niin bu ahstan nefret ediyorsun?
Bu szler zerine bnl-Arab, byle bir kt hareketinden dolay tvbe
eder ve Hz. Peygambere; Ebu Medyen, benim iin insanlarn en sevgilisidir.
47
48
49
50
51
52

bn Kunfuz, nsl-fakr, s. 16-17.

Cornell, age, s. 13.
bn Kunfuz, age, s. 17.
Cornell, age, s. 14.
bn Kunfuz, age, s. 17-19. nsl-vahd ve nzhetl-mrd adyla derlenen bu hikmetlerin nshalar oaltlm ve tercmeleri yaplmtr.
Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 15.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

104 | Do Dr. Kadir ZKSE

Fakat sen bana nasihat ettin ve beni uyandrdn! der. Daha sonra bu ryadan
uyandn ifade eden bnl-Arab, af dilemek zere, yanna elbise ve kymetini hatrlamad birok deerli eyler alarak, bir binekle o ahsn evine gider ve
kendisine ryasn anlatr. Bu zt, ryay dinledikten sonra, gzleri yaarr,
hediyeleri kabul eder ve ryay da, Allah tarafndan bir tenbih olarak telakki
eder. Bundan sonra da, Ebu Medyene kar duyduu nefret, kalbinden zail
olur ve eyhi sevmee balar. bnl-Arab, bu zatn Ebu Medyenden neden
nefret ettiini renmek istediinde, o ahs; Ebu Medyene Bicyede kurban
bayramnda kesilmi bir kurbann etini getirdiler; kurban kendi arkadalarna
taksim etti fakat bana hi bir ey vermedi. te kendisinden nefret ettiimin
sebebi budur.!53
Bu hikyeden de anlalaca zere, Ebu Medyene gsterilen eitli dmanlklarn ksmen sbjektif ve ahs sebeplerden ileri geldii anlalmaktadr.
bnl-Arab de bunlar bu noktay belirtmek iin bize nakletmi olmaldr.
Ebu Medyenin yaygn hreti ve toplum iindeki st dzey saygnl,
onun faaliyetlerinden kukulanan Bicyedeki Muvahhid idarecileri tarafndan
ok da iyi gzle baklmyordu. Daha nce yaanan el-Ezd ve Ben aniyye
olay hlen tazeliini koruyordu. ktidar Bicye halknn bir trl gvenini kazanamyor ve onlar kontrol altnda tutamyorlard. Muvahhidlerin istihbarat
gleri hilafet merkezine Endlsl bu byk eyhin faaliyetleri hakknda
provakatif raporlar veriyorlard.54 Muhalif evrelerin eyhi fitne karclkla
sulamas ve iktidarn eyhi yakndan tanyamamas nedeniyle Muvahhid halifesi Yakup el-Mansr, poplaritesi her geen gn artan Eb Medyeni sorgulamak zere bakente ard. Tabakt kitaplarna gre bu sulamalar, daha ok
eyhin mritlerini ve cemaatini Allahn askerleri olarak nitelemesinden, Horasan tasavvuf dncesinin melmet ve ftvvet geleneini takip ettirmesinden
ve sk sk mritlerini sultanlar adyla zikretmesinden kaynaklanyordu. Sonunda kanlmaz hle gelen Muvahhid Halifesinin kendisini daveti 594/1198 ylnda gereklemitir.55 594/1198 ylnda gerekleen bu zorunlu davete icabet etmek zere Merakee doru yola koyuldu.56 O srada Eb Medyen yaklak
seksen be yanda idi.57 Yolculuu esnasnda kendisine bir gurup gzde mri53
54
55
56
57

Keklik, Muhyiddin bnl-Arabi, s. 92-93.

Jamil M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge: Cambridge
University Pres, 1987, s. 22; Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 15.
Keklik, Muhyiddin bnl-Arabi, s. 91; Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 15.
Abunnasr, A History of the Maghrib, s. 22.
Muhammed bn Cafer bn dris el-Kettn, Salvetul-enfs Ve muhdesetul-ekys bi-men ukbira
minel-ulema ves-suleha bi Fes, Fez: Lithograph, 1318/1800, c. 1, s. 366.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 105

di elik etmesine ve onlar tarafndan iyi baklmasna ramen, eyh, yall ve

hastal nedeniyle Tilemsenden teye gidemez hle geldi. Orada vefat edip
Ubbd denilen mevkie defnedildi.58
Ubbd mezarl ehrin yukarsndaki tepelik alanda bulunmaktadr. Bu
kabristanlk, ehir halknn dindar kabul ettii ve evliya nazaryla baktklar
ahsiyetlerin medfun bulunduu bir yerdi. Bu yolculukta kendisine refakat
eden arkadalarna gre Eb Medyenin syledii son szleri, ak ve net bir
ekilde hayatn ve yaam tarzn zetleyecek ekilde Hak ile megul olunmasn telkindi.59 Hafife gzlerini onlarn zerine kaldrr ve tatl bir ses tonuyla
onlara, Allah Haktr ifadesini fsldar. Bir sre sonra da huzur iinde gzlerini kapar.60
Sonraki nesillerce, onun trbesi Maribden yola kan hac adaylarnn
urak yeri haline geldi. Mern ve Zeyyen devletleri arasndaki rekabette sembolik bir tartma konusu oldu. Ebu Medyenin mritleri tarafndan sk sk ziyaret edilen Tilimsen ehrinin gneydousundaki Ubbd Ky zamanla gelierek bir kasaba halini ald. eyhin vefatndan ksa bir sre sonra Muvahhid Sultan Muhammed Nsr Lidinillah b. Yakub el-Mansurun yaptrd trbe,
Mern Sultan Ebl-Hasan tarafndan yeniden onarld. Kare bir plan zerine
yeil kiremitli, drt keli bir at ile rtl trbe iten kubbelidir. Kap kemerleri evresi Osmanl hkimiyeti dneminde tezyin edilmi olup nnde bir avlu
ve adrvan bulunmaktadr. Daha sonra yaplan ve bugne kadar olduka iyi
korunan cami, medrese, kasr ve hamamla trbe ve evresi bir klliye halini
alm, birok ziyaretinin urad, pek ok renci ve derviin eitim ve renim grd bir messese durumuna gelmitir. Bir ara inzivaya ekilen bn
Haldun da bir sre burada kalmtr.61 Mern sultan Ebl-Hasan tarafndan
739/1339 ylnda trbenin yanna ina edilen ihtiaml Sidi Bu Medyen Cami,
bugn hlen Kuzey Afrikada Endls-Marib mimarisinin en mehur rnekle-

58
59
60

61

Keklik, Muhyiddin bnl-Arabi, s. 91.

Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 15.
el-Kettn, Salvetul-enfs, c. 1, s. 366. Kaydedilmesi gereken ilgin bir nokta daha vardr. Eb
Medyenin hmisi kabul edilen Tilemsen ehri, eyhin hayatnda herhangi bir temas ierisinde olmad bir kenttir. Sadece onun terekelerine ev sahiplii yapmaktadr. Sadece Tilemsen
sakinleri iin deil ayn zamanda Libyadan Atlas Okyanusuna kadarki tm topraklarda yaayan Marib halklar iin de Eb Medyen saygn bir isimdir. Maribli sultanlar, prensler,
limler, deviler ve tm halk kesimleri asrlardr onun trbesini ziyaret eder olmulardr.
zellikle Fas ve Endls sakinleri iin Eb Medyenin trbesini ziyaret, Mekkeye haccn
yapmak maksadyla yola karken gerekletirilmesi gereken bir sorumluluktu.
Yazc, Ebu Medyen uayb, TDV slam Ansiklopedisi, c. 10, s. 186; Said Aykut, Ebu Medyen
el-Endlsi, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, ule Yay., stanbul 1998, c. 7, s. 80.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

106 | Do Dr. Kadir ZKSE

rinden birisidir.62
2. Kiilii
Eb Medyen sade ve zhidne bir yaam srd. 63 Nazik, kibar ve zarif bir zatt.
Vera sahibi, hakikat ehli ve gzel huylu idi.64 Hayatnn byk ksmn bekr
olarak geirdi. et-Tdilnin et-Teevvf isimli eserinde onun bilinen tek ei, Eb
Yazann istei zerine evlendii siyh bir cariyedir.65 Eb Medyenin oullarndan Medyen, Msrda Dett camii haziresindeki trbede medfundur.66
bnl-Arabye atfedilen bir tespite gre, Eb Medyenin m fakat kalb gz
ak bir olu daha bulunmaktadr.67
Eb Medyen Maribin Cneydi nvan ile anlmaktadr.68 er hkmlere ve ibadetlerine zen gsteren Eb Medyen, eytann bile batan karamad kmil bir veli, kutub ve gavs kabul edimektedir. Bunca insan sana
sayg gsterip elini pyor, bu seni hi deitirmiyor mu? dyenlere, nebi ve
veliler pt hlde kendisinde bir deiiklik meydana gelmeyen HacerlEsved gibi olduunu sylemesi, onun tevazu ve manev mertebesini ifade etmesi bakmndan nemlidir.69 Ebs-Sabr b. Abdillah el-Fihrnin beyanna gre, o zhid, fzl ve arif-i billah bir ahsiyetti. Ahvl konularnda bir derya, marifet yolunda bir rehber, zellikle tevekkl duygusu ve ilm melekelerin yaygnlamasnda c bir ahsiyettir.70
nde gelen rifler gne ve ayla simgelenirler. Eb Medyen ise takipileri
tarafndan konutuunda gne gibi, sustuunda ay gibi idi diye tantlmtr.71 Meyih ona kar tazimde ortak bir tavr sergilemitir. Onun stn eref
62
63
64
65

66
67
68
69
70
71

Anthony Hutt, Islamic Architecture: North Africa, London 1977, s. 43-45, 122-125; Cornell, Realm
of the Saint, s. 134.
Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 14.
mam arn, et-Tabakatul-kbra, c. 2, s. 554.
bnz-Ziyt, et-Teevvf, s. 328. lk dnem slm tarihinden 6/12. yzyl sonuna kadar ou
Kuzey Afrika Berberileri arasnda, Sahra Afrikallarna kar nyarg belirgin bir hlde idi.
Gerekletirilen ayrmcla en fazla maruz kalanlar, Sanhce halklarna ait bahelerde altrlan siyh iilerdi. Ne Mesmde ne de Zente halklar bu pasajda belirtilen yaralayc nitelikteki nyargl tutumlardan uzak kalrlard. lgintir ki, Maribteki tabakat kitaplarnda verilen renk ayrmclna dair rneklerin, blgede Araplama orannn artmasna paralel olarak
azald grlmektedir.
mam arn, et-Tabakatul-Kbra, c. II, s. 552.
Yazc, Ebu Medyen uayb, s. 186.
Cornell, age, s. 16.
Cm, Nefahtl-ns, s. 737; Yazc, Ebu Medyen uayb, s. 186-187.
bnz-Ziyt, et-Teevvuf, s. 319.
Annemarie Schimmel, Halifenin Ryalar slmda Rya ve Rya Tabiri, ev.: Tba Erkmen,
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 107

ve mertebesini dile getirmilerdir. Dneminin sekinleri onun yanna vardnda edeple oturur ve konumalarn candan dinlerlerdi. 72
Kklnden beri, rendii yet ve hadisleri gnlk hayatnda uygulamaya zen gsteriyordu. inde tatmin olmayan bir eyler vard. rendii
bilgiler susuzluuna are olamyordu. Derinlikli ve sknet veren bilgi sevdasnda kalb huzurunu aryordu.73 Bu durumu bizzat kendisi u ekilde ifade
etmektedir: Fese geldiimde Kuran ve hadis renimine koyuldum. Bir yet
tefsirini veya bir hadisin manasn iittiimde nce onu iyice anlamaya alrdm. Dersten ktktan sonra biraz serbest kalnca Fes kentinin darlarna kar, Rabbimin onunla bana bahettii rahmet kaplar nda onunla amel
etmeye alrdm. Yalnz kaldmda rendiklerimi deerlendirmeye tabi
tutar, i dnyamda aydnlanma gerekleir ve onunla teskin olmaya, huzur
duymaya balardm. Sonra tekrar Fese dner baka bir yet ve hadis renir,
yine bu ekilde onlarn fyuzatna mazhar olmaya alrdm.74
Muhammed b. brahim el-Ensrnin tespitine gre, Ebu Medyen bin renci yetitirmitir. Bunlarn herbirinin elinde keramet zuhur etmitir.75 Ebu
Medyenin rencilerinden bir ksm tarikat kolu kurucularndan kabul edilmitir. Endlsten Msra kadar olan corafyada eyhlerinin adyla zdeleen
tasavvuf anlayn yaymaya almlardr.76
eyh, bireysel olgunlama iin sadece ihls ve itenliin yetmeyeceini,
ayn zamanda iyi dzeyde sosyallemek gerektiini ifade ederdi. Beyan buyurduu hikmetlerinden birinde yle demektedir: Toplumda rvetin yaygnlamasyla adaletsiz bir dzen vcda gelir. Ulemann ve sekinlerin bozulmas
sonucu dinin tersyz edilmesi ortaya kar. 77 Aktif eyh tipini sadece rhn
nder olarak deil ayn zamanda ierisinde yaad toplumla her ynyle ilgilenen, sosyal aktivitesi olan ahsiyet olarak da deerlendiren Eb Medyen, mritlerine yanl iddialardan uzaklamalarn tavsiye ederdi.78 Yanl din anlayn telkin eden, mslman toplumlar fesada, yanla, taassuba ve mezheb
darboaza srkleyen kiilere kar tepkisini Eb Medyen u szleri ile ortaya

72
73
74
75
76
77
78

Kabalc Yay., stanbul 2005, s. 85.

mam arn, et-Tabakatul-Kbra, c. 2, s. 554.
Aykut, Ebu Medyen el-Endlsi, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, c. 7, s. 80.
bnz-Ziyt, age, s. 322; el-Fs, et-Tasavvuful-slami fil-Marib, s. 78.
bnz-Ziyt, age, s. 324.
Cornell, Realm of the Saint, s. 138.
Eb Medyen uayb bn Hseyin el-Ensr, nsl-vahd ve nzhetl-mrd, haz. ve ter.:
Vincent J. Cornell, The Islamic Society, Cambridge 1996, Hikmet no: 83.
Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 28.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

108 | Do Dr. Kadir ZKSE

koymaktadr: Allahn hell klmad bir hususun hell olduunu iddia eden
birini grdnzde ondan saknnz. En zararl ey, gafil limlerin, cahil
sflerin ve samimiyetsiz vaizlerin sohbetidir.79
Eb Medyen, gerek sfyi inzivda kesine ekilen, burada srf Allah
zikirle megul olan ve evresinde cereyan eden olaylardan habersiz bir zhid
olarak deil ayn zamanda ierisinde yaad toplumla kaynaan, evresi ile
uyum salayan ve halknn sorunlar ile ilgilenen kii olarak tarif etmektedir.
Ona gre mid-i kmil, mnev geliimini ve kiisel olgunlamasn salayabilmek amacyla belli zamanlarda kendini toplumdan tecrit etse de slm toplumu yararna hareket etmeye, att admlarn ve gerekletirdii eylemlerin
bilincinde olmasna zen gsterir.80 Bu gerei u ifadeleri ile dile getirmektedir: Gerek dervi ilmine marur, bencil ve haset sahibi kii deildir. Malnda
cimrilik yapmaz. Bilakis o merhametli bir kalbe, gleryzl ve nezaketli bir
yze sahip, Allahn kullarna kar olduka kibardr. Zem ve medh onun indinde birdir. Almak ve vermek, kabul edilmek ve reddedilmek, fakir ve zengin
olmak birdir, eline geenle marmaz, elinden kanla zlmez.81
3. Eserleri
Eb Medyene ait eserlerin mevcut yazma nshalar, para para da olsa hem
dou hem de bat lkelerinde ok saydaki koleksiyonda bulunmaktadr. Bu
nshalar sadece dank deil ayn zamanda szl gelenee dayanan kanaatlerle de farkllk arzetmektedir. Dolaysyla bu yazma nshalar birbiri ile ok az
benzerlik gstermektedir. Kendisine atfedilen metinlerin ne kadarnn Eb
Medyene ait olduunda da bir takm kukular yaanmaktadr. Bir dier nemli problem, Eb Medyene ait oluu bilinen eserlerin vefatndan en az iki asr
sonra yazlm olmasdr.82
Ebu Medyenin el-Vasiyye ve el-Akide adl iki risalesi bulunmaktadr. Kendisine nispet edilen baz kasideler ve iir metinleri Dvnu Eb Medyen adyla
yaymlanmtr. (Dmak 1938). bn Kunfzun nsl-fakr ve izzl-hakr adl
eseri Ebu Medyenin menkbnmesi saylmaktadr. 83
Vincent J. Cornell, youn bir gayretin sonucu olarak Eb Medyene ait
eserlerin elde mevcut nshalarn karlatrmal bir ekilde incelemi ve Arap79
80
81
82
83

Eb Medyen, nsl-vahd, Cambridge 1996, Hikmet no: 11, 12.

Cornell, age, s. 33.
Eb Medyen, Bidyetl-mrd, s. 96.
Cornell, age, s. 36.
Yazc, Ebu Medyen uayb, s. 187.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 109

a orijinal metinleri ile birlikte ngilizce tercmesini yaparak yaynlamtr.

Londradaki British Library, Paristeki Bibliotheque, Madriddeki the Biblioteca
National, Rabattaki el-Hiznetl-mme ktphaneleri, Cezayir ve Trkiye
ktphaneleri ve zel koleksiyonlardaki nshalar inceleyen Cornell, eserinin
banda Eb Medyenle ilgili uzun ve yerinde bir tantm yazs hazrlamtr.
Benim de tercmesini yaptm ve henz yaynlama frsat bulamadm
Cornellin The Way of Abu Madyan: Doctirinal and Poetic Works of Abu Madyan
Shuayb Ibn Al-Husayn Al-Ansari, (c.509/1115-16-594/1198) isimli eserinde Eb
Medyenin u risale ve iirlerine yer verilmektedir:
1. el-Akdetl-Mbreke
2. Bidyetl-mrd
3. nsl-vahd ve nzhetl-mrd
4. el-Kasdetn-Nniyye
5. el-Kasdetr-Riyye
6. el-Kasdetl-Mmiyye
7. el-Kasdetl-Bbiyye
8. el-Kasdetl-Lmiyye
Abdlhalim Mahmd tarafndan da Eb Medyenin hayatna ve eserlerine
dair kk hacimde de olsa nemli bir eser hazrlamtr. 84 Abdlhalm
Mahmd, Eb Medyenin lim, muhaddis, fkih ve sf olduu kadar ayn zamanda iyi bir ir olduuna dikkat ekmektedir. iirlerinin lfz ve terkip bakmndan ok gzel olduunu, iirlerinde kelimeleri birok anlamda kullandn, iirlerini sekr ve vecd halinde sylediini dile getirmektedir.85
4. Tesirleri
Eb Medyen, tasavvuf retisi ile hem zaman hem de zemin bakmndan an aan esiz kiilie sahiptir. ann kutbu kabul edilmektedir. Doktrin, metodoloji ve ahlki esaslara dair retileri ile lmnden sonra asrlarca, genelde
Marib slm tasavvufunda, zelde ise Ebl-Hasan e-zil (.657/1258) ve
Muhammed bn Sleyman el-Cezl (.869/1465) zerinde nfz etmitir. 86
Ebu Medyen bugn de Tilimsen ve evresinin manevi sahibi ve koruyucusu olarak kabul edilmekte, btn Kuzey Afrikada byk bir sayg grmekte84
85
86

Abdulhalm Mahmd, Eb Medyen el-avs hayatuh ve miracuhu ilallah, 2. Bask, DrulMaarif, Kahire 1993.
Mahmd, age, s. 106.
Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 16.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

110 | Do Dr. Kadir ZKSE

dir. Marib halk ok defa ocuklarna onun knyesini (Eb Medyen) ve unvann (Gavs) ad olarak verirler.87
eyh-yh, stdl-evliy, sultnl-vrisn, Ebn-Nect ve Sidi gibi
unvanlarla anlan Ebu Medyenin zellikle Kuzey Afrika ve Endls mutasavvflar zerinde gl ve kalc etkileri olmu, tesiri Yemene kadar yaylmtr.
Kendisine nispet edilen ve uaybiyye adyla da anlan Medyeniyye tarikatnn
yirmiden fazla ubesi vardr. Onun Marib slam dnyasndaki yeri genellikle
Abdlkdir-i Geylnnin ark slm dnyasndaki yerine benzetilir. Bununla
beraber Abdlkadir-i Geylnnin stnln Eb Medyen de kabul etmitir.88
Ebu Medyene ait kaside ve iirler zikir meclislerinde terennm edilen ilahiler olmutur.89 Onun el-Kasidetn-Nniyye gibi olduka mehur kasidelerinin
bir ksm, edeb bayaptlardan saylmakta ve bugn hlen Maribde dillerden
dmemektedir. 1984 gibi yakn bir tarihte el-Kasidetn-Nniyye Meraketeki
Kadiriye zaviyesinde dzenli olarak okunuyordu. Eb Medyenin iir ve ilahileri Cezayirin Mustaganem kentindeki Aleviyye-i aziliyyenin mritleri arasnda da ok iyi biliniyordu.90
5. Tasavvuf Anlay
Eb Medyen, tarikatn Cezayirin Bicye kentindeki Rabtz-Zeyytta91 kurumsallatrm, Marib tasavvuf akmlarn kendi ahsnda btnletirmitir.
eyhi Ali bn Hrzihimin yannda Gazal, Kueyr ve Muhsibnin eserlerini
tetkik etmek suretiyle snn tasavvuf anlayn benimsemitir. Endlsn
fkh temellere dayal kelm ve felsef dncenin ekillendirdii usl tasavvufunu ise silsilesi bnl-Arife uzanan bn Galibden almtr. Krsal kesim tasavvuf anlayn temsil eden Dkkle ribatlarndaki Nriyye ekol ve ftvvet
geleneini Berberi eyhi Eb Yazadan renmitir. Marib melmetiyye anlayn bn Hrzihimle Eb Abdillh ed-Dekkktan almtr. Tabakat kaynaklarnn belirttiine gre bu dnemdeki hibir eyh, onun kadar entelektel birikime ve eklektik rhniyete sahip olamamtr. Zamanndaki hibir sf onun
kadar erken dnem Marib tasavvufunu temsil edememitir. Biyografi eserle-

87
88
89
90
91

Yazc, Ebu Medyen uayb, TDV slam Ansiklopedisi, c. 10, s. 186.

Yazc, Ebu Medyen uayb, s. 186.
Cornell, age, s. 150-175. Ebu Medyenin sema meclisinin dzenlenmesi ile ilgili prensipleri iin
bk. Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 80-95.
Cornell, age, s. 156-159, Realm of the Saint, s. 134.
bn Kunfz, nsl-fakr, s. 37.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 111

rine gre, geni apl mrit kitlesi ile tasavvuf dncesinin nfuzu bugn bile
hissedilebilmektedir.92
Eb Medyen, Gazlye ait fikirlerin ounu eyhi Ali bn Hirzihimden
almtr. Ali bn Hirzihimin Gazl izgisini temsil eden iki nemli hocas Eb
Bekr bnl-Arab ve amcas Eb Muhammed Slih bn Hirzihimdir.93 Feste
Ali bn Hirzihimin yannda slkunu ve Ebul-Hasan bn Glibin yannda
renimini srdrrken Eb Medyen, kendisini er tasavvuf anlayna verir.
Bu hususun en nemli iareti, Gazlnin hys zerinde yapt geni apl
aratrmada kendini hissettirmektedir.94
arkta ortaya kan tarikatlardan Maribin bat istikametine uzanan ilk
tarikat, Rifiyye idi. Tarikat, kurucusu Ahmed er-Rif (.57/1182-83)nin vefatndan ksa bir sre sonra, yani 7/13. yzyln ilk yars gibi erken tarihlerde,
Fasn kuzeydousunda yer alan Rf dalarnda taraftarlar edinmitir. Tabakat
eserlerinden el-Maksad-erfin mellifi Abdlhak el-Bdis, 711/1311 ylnda
kaleme ald bu eserinde, Eb Medyen ile Ahmed er-Rifnin grtn
ngren bir belgeden bahsetmektedir. Bu tespitin daha sonra Eb Medyenle
Abdlkdir Geylnnin grmesini ngren yklere zemin hazrlad dnlmektedir. 95
Eb Yaza ile Eb Medyenin ilk karlamasn anlatan hikyelere ok
benzeyen yklerden biri de deiik tarzlarda anlatlan hac anlarnda grlmektedir. Eb Medyenin hac farizasn gerekletirmesine eyhi tarafndan
izin verilir. Orada Kdiriye tarikatnn pri Abdlkdir Geyln ile grt
ve onun yannda seyr u slk kard anlatlmaktadr.96 Eb Medyen hacdan
dn esnasnda Tunusa da uram ve orada Abdlaziz e1-Mehdev, Eb
Sad el-Bc, Muhammed ed-Debb, Eb Ali en-Nefd, Eb Yusuf ed-Demhn
ve et-Thir e1-Mez es-Sf ondan tarikat almlar, sonra da bu ahslar uradklar her yerde mntesip edinmilerdir.97 Kdiriyyenin Maribteki temsilcileri, Eb Medyeni lmnden sonra, tarikatlarnn belli bal eyhlerinden biri

92
93
94
95
96

97

Cornell, Realm of the Saint, s. 133; The Way of Abu Madyan, s. 28.
bnz-Ziyt, et-Teevvf, s. 94; Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 19.
Cornell, age, s. 6.
Bk. Abdlhak b. smail el-Krnt el-Bdis, el-Maksad-erf vel-menziul-latf fit-tarfi bisulehir-Rf, tah.: Sad Ahmed Arb, et-Matbaatl-Hasaniyye, Rabat 1982, s. 63-64.
Keklik, Muhyiddin bnl-Arabi, s. 91; Abdullah Abdurrezzak brahim, Advau alat-TurukisSufiyye fil-Garratil-Ifrikyye, Matbaatl-Fenniyye, Kahire 1989, s. 36; el-Fs, etTasavvuful-slami fil-Marib, s. 14.
Dilver Grer, Abdlkdir Geyln Hayat, Eserleri, Grleri-, nsan yay., stanbul 1999, s. 338.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

112 | Do Dr. Kadir ZKSE

kabul etmilerdir.98 Bu hikyenin ortak kabul gren versiyonu, bn Meryemin

el-Bostn f zikril-evliy vel-ulem bi-Tilimsen isimli eserinde u ekilde gemektedir:
zerine ilh klarn parldad aka belli olan eyh, ark istikametine
yneldi. Orada en tannm ulemadan dersler ald. Dnemin sekin zhidleri ve
evliyas yannda renim grd. Arafatta eyh Abdlkdir Geylnyi tanmaya alt. el-Harem-erfte ondan pek ok hadis-i erf rendi. Onun elinden tasavvuf hrkas giydi. Kendisinden esrr- ilhiyyeyi rendi. Onun sahip
olduu takva elbisesinin tezyinat ile sslendi. Eb Medyen, Abdlkdir
Geyln ile beraberlikten onur duymaya balad. Onu en sekin ve en byk
eyhi olarak kabul etti.99
Bu iki byk eyh arasndaki iddia edilen bulumann yks en azndan
10/16. asrdan beri bir vka olarak telkki edilmesine ramen, ne Eb
Medyenin kendi eserlerinde ne de erken dnem iki byk tabakat yazarnn
kaytlarnda bunu beyan eden ifadelere rastlanmamaktadr. eyhin vefatndan
sadece otuz yl sonra, yani 617/1220 ylnda kaleme ald eserinde et-Tdil,
onun Mekkeye gerekleen herhangi bir hac ziyaretine yer vermemektedir.
Fakat onun Eb Yazann zaviyesinden ayrldktan sonra doruca Bicyeye
gittiinden bahsetmektedir.100 Eb Medyenin vefatndan bir buuk asr sonra
787/1385 ylnda yazd eserinde bn Kunfz da eyhin ark istikametinde seyahate kalktn fakat gnmz Tunus snrlarndan teye, Afrika snrlarnn dna kamadndan ve sonunda oraya yerletiinden bahsetmektedir.101
Eb Medyen ile Abdlkdir Geylnnin bulumasn ngren daha sonraki dnemlere ait kaytlarn gerei pek yanstmad, daha sonraki nesillerce
Kdiriyye mritlerinin sayca okluunu gzler nne sermek zere kendilerini Eb Medyenin mnev kiilii ile ilintilendirdikleri grlmektedir. 102
Sonu
Eb Medyen, eserlerinde srekli olarak gerek sf kiilii zerine yapt vurgularla tannmaktadr. Ona gre gerek sf toplum hayatnn bizzat ierisin98
99

Cornell, age, s. 10.

Eb Abdillah Muhammed bn Muhammed bn Ahmed bn Meryem, el-Bstn, f zikril-evliyi
vel-ulemi bi-Tilimsn, ne.: Abdurrahman Tlib, Dvnul-Matbtil-Cmiati, Cezayir 1986, s.
110.
100 bnz-Ziyt, et-teevvf, s. 321.
101 bn Kunfz, nsl-fakr, s. 16. Eb Medyenin ribtn kurduu yer Ifrikyye topraklarnda
deil el-Maribl-Ednda bulunurdu. Bk. Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 10.
102 Cornell, age, s. 11.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 113

dedir. Kendinin ve komularnn hukukuna riayet ederek dnya hayatnda

ihtiyat ve ciddiyeti terk edemez. Bu gerei ifade sadedinde, Gerek sf haseti, bencil, bilgisine marur ve para hususunda cimri olamaz. Bunun yerine
rnek bir ahsiyet olarak tm yaratklara kar efkatli ve merhametli davranmaldr. O herkesin imdadna yetiebilmelidir. O zahiddir, her ey onun nazarnda birdir. vg de yergi de, kabul olunmak da reddedilmek de, almak da
vermek de, zenginlik de fakirlik de onun katnda ayndr. Eline geene sevinmez, elinden kana zlmez.103 deerlendirmesinde bulunmaktadr. Sohbetlerinde sk sk tasavvufun yozlamaya balamasndan ve sf olmadklar hlde
sf geinenlerin artmasndan yaknmaktadr. Bu durumu bir sohbetlerinde u
ekilde dile getirmektedir: Zamanmzda bize kendilerine sfiyye denen bir
gurup geldi. Zhirlerini tezyin ediyorlar, btnlarn elence ve oyunla kirletiyorlard. Snnete aykr bir yola saparak semn detleri olduunu sylediler.
nandklarn syledikleri hlde snneti fantezi olarak gryorlar. Kendilerini
itihat ehli zannedip evrda riayetten kanyorlar. Haram yerler, sabaha kadar
uyurlar. Mcahede nedir bilmezler, aralarnda birbirlerinden naklettikleri ilimle amel etmezler. Haydan yoksundurlar. evk giysilerini yrtp paralamlar.
Bir yandan ittisal iddiasnda bulunurken dier yandan da mkefe ve
firsetten dem vuruyorlar. Allahtan bize gzellikler tecelli etti ve bizlere zg
irademiz vardr. diyorlar. Aralarnda btn ilmini bildiklerini iddia edenler
var. Ve diyorlar ki:
Gnahlardan syrlnca, gayb leminin pencereleri alnca, ayr kaybolunca, srlar ve nurlar belirmeye balaynca, zulmet kalknca, hisler giderilince o
zaman apak almetler belirmeye balar. Bizler artk kef gz ile gryor
ve vasf hlleri bizlere tecelli ediyor. Evrensel gdalardan yiyor, mahede
erbetinden iiyoruz. Gayb leminin ileri herkese gizlenmiken bizler gayba
muttali oluyoruz.104

Ona gre, En zararl ey, gafil bir limin, chil bir sfnin ve samimiyetsiz
bir vizn sohbetine katlmaktr.105 i dna uymad hlde Allah adna konuan kiiye uymaynz. Bir kimseyi suyun zerinde yryor, havada uuyor
grseniz, emir ve yasaklardan birini terk ettiini anlarsanz onlara uymaynz,106 tavsiyesinde bulunmaktadr. Davetin temelini Eb Medyen u szleri ile
aklamaktadr: Mesele/davet nefsin ayplarndan kurtulmak ve doruluktur.

103
104
105
106

Cornell, The Way of Abu Madyan, s. 96; Realm of the Saint, s. 138.
Eb Medyen, Bidyetl-mrd, s. 83
Eb Medyen, nsl-vahd ve nzhetl-mrd, s. 119, Hikmet no: 11.
Eb Medyen, nsl-vahd ve nzhetl-mrd, s. 119, Hikmet no: 12.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

114 | Do Dr. Kadir ZKSE

Byle olmayan kimselerin davetlerinde gerek ileri gremeyiz; daveti olan

kimse emirlere kar gelirse birok eyler ortaya kar: rnein bu kimseler
bidat ehli olma tehlikesi ile kar karya kalrlar; byle insanlar kadn fitnesi
karsnda hemen zlverirler. O nedenle bidat ehli ile sohbet etmekten sakn
ki dinin salam kalsn! Kadnlarla sohbet etmekten sakn ki, imann kalbinde
koruyabilesin! 107
Eb Medyen gerek derviin drt zellie sahip olduundan bahsetmektedir. Bunlar: Kayglardan arnma, fikren dolu olma, yerinde soru sorma ve
nazarnda altnla kdn bir olmas.108 Bir baka sohbetinde ise derviin u be
hasletinden bahsetmektedir: Srlar muhafaza etmek, sekin olan fukaraya muhabbet beslemek, sefih ve irret ehli kiilerden kanmak, Allahn emirlerine
uymak ve Peygamberin snnetine riayet etmek.109 Fakr ehlinin zelliklerini ise
u ekilde sralamaktadr: ehvetlerin dizginlenmesi, namazlarda Allahn
tesbih edilmesi, elden kan frsatlara zlmesi, gafletten saknmas ve hiret
gnne hazrlkl olmas.110
zetle, Eb Medyen ald gl zhir ilim yannda btn ilminde de sekin bir ahsiyettir. Riyzet, mchede ve istikamet zerine yapt vurgular,
takva ve zhd yaam, mritlerini sohbet yolu ile terbiye etmesi, mr boyunca ders halkalarn, ilm meclisleri devam ettirmesi Maribde sekin bir ahsiyet hline gelmesini salamtr. Gazl yolunu benimsemesi, hadis aratrmalarna nem vermesi, selef-i salihinin usuln benimsemesi, melm kiilii ile
sade br yaam srmesi, ftvvet gelenei sadedinde hizmeti iar edinmesi, ehli snnet izgisinde sahih bir tasavvuf izgisini srdrmesi onun balca hususiyetlerindendir. Zahir ile batn birletirmesi, er tasavvuf anlayn ngrmesi, bidat ve hurafelerle mcadele etmesi, hem ilmiye hem de sufiye erbabnn
saygnln kazanmas onun Maribde eyhler eyhi diye yd edilmesine yol
amtr. Medyeniyye tasavvuf okulu pek ok tarikatn douuna zemin hazrlam, farkl tarikat mensuplar da kendilerini Eb Medyenle ilintilemek zaruretini hissetmitir. Kaleme ald mensur ve manzum eserleri Marib slam
dnyasnda hret bulmu, kasideleri derghlarda okunur olmu, hikmetleri ile
hikmet geleneinin nev nema bulmas salanmtr. Dolaysyla tesir halkas
hem silsile hem de eserleri yolu ile gnmze kadar devam etmitir. bnlArabnin fikir dnyasnda onun ok zel bir yeri ve gl tesiri bulunmakta107
108
109
110

Mahmd, Eb Meyden el-avs, s. 78-80.

Eb Medyen, Bidyetl-mrd, s. 95.
Ayn yer.
Ayn eser, s. 97.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

bnl-Arabnin eyhi Eb Medyen uayb el-Ensarnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas | 115

dr.
Kaynaka
Abdulhalm Mahmd, Eb Medyen el-avs hayatuh ve miracuhu ilallah, 2. Bask, Drul-Maarif,
Kahire 1993.
Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns: Evliya Menkbeleri, ter. ve erh: Lmi elebi, haz.: Sleyman
Uluda ve Addas, Claude, Ibn Arabi Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev.: Atila Ataman, 2. Bask, Gelenek Yay., stanbul 2003.
Abun-Nasr, Jamil M., Son Dnem Tasavvuf Akmlarndan Tcniyye ve Tekrr Hareketi, ev.:
Kadir zkse, Ankara 2000.
Abun-Nasr, Jamil M., A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge: Cambridge
University Pres, 1987.
Alll el-Fs, et-Tasavvuful-slami fil-Marib, haz.: Abdurrahman b. Arabi el-Cer, MatbaaturRisale, Rabat 1998.
Aykut, Said, Ebu Medyen el-Endlsi, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, ule Yay., stanbul
1998, c. 7, s. 80-82.
el-Bdis, Abdlhak b. smail el-Krnt, el-Maksad-erf vel-menziul-latf fit-tarfi bi-sulehir-Rf,
tah.: Sad Ahmed Arb, et-Matbaatl-Hasaniyye, Rabat 1982.
Cornell, Vincent J., The Way of Abu Madyan: Doctirinal and Poetic Works of Abu Madyan Shuayb
Ibn Al-Husayn Al-Ansari, The Islamic Texts Society, Cambridge 1996.
Cornell, Vincent J., Realm of the Saint: Power and Authority in Moroccan Sufism, Austin: The
University of Texas Pres,1998.
Eb Medyen uayb bn Hseyin el-Ensr, Bidyetl-mrd, haz. ve ter. Vincent J. Cornell, The
Islamic Society, Cambridge 1996.
Eb Medyen uayb bn Hseyin el-Ensr, nsl-vahd ve nzhetl-mrd, haz. ve ter.: Vincent J.
Cornell, The Islamic Society, Cambridge 1996.
Grer, Dilver, Abdlkdir Geyln Hayat, Eserleri, Grleri-, nsan yay., stanbul 1999.
Hutt, Anthony, Islamic Architecture: North Africa, London 1977.
bn Kunfz, Ebul-Abbs Ahmed el-Hatb el-Kusantn, nsl-fakr ve izzl-hakr, el-MerkezlCmi lil-Bahsil-lm, Rabat 1965.
bn Meryem, Eb Abdillah Muhammed bn Muhammed bn Ahmed, el-Bstn f zikril-evliyi velulem bi-Tilimsen, et-Matbaatut-Talbiyye, Cezayir 1326/1908.
bnz-Ziyt, Yusuf b. Yahya b. sa, et-Teevvuf il ricli-tasavvuf ve ehbri Ebil-Abbas es-Sebt, tah.:
Ahmed et-Tevfik, Kulliyetul-db vel-Ulumil-nsaniyye, Rabat 1984.
brahim, Abdullah Abdurrezzak, Advau alat-Turukis-Sufiyye fil-Garratil-Ifrikyye, MatbaatlFenniyye, Kahire 1989.
el-drs, Eb Abdillah Muhammed e-erd, Nzhetl-mtk f ihtirkil-fk, haz. ve ter.: R. Dozy
ve M. J. De Goeje, Leiden 1968.
el-Kettn, Muhammed bn Cafer bn dris, Salvetul-enfs Ve muhdesetul-ekys bi-men ukbira
minel-ulema ves-suleha bi Fes, Fez: Lithograph, 1318/1800.
mam arn, et-Tabakatul-kbra -Veliler Ansiklopedisi-, ev.: Abdlkadir Akiek, Erkam Yaynlar,
stanbul 1407/1987.
Keklik, Nihat, Muhyiddin bnl-Arabi Hayat ve evresi, r Yay., stanbul 1966.
Medkr, brhim, Giri, bn Arabi Ansna (Makaleler), ev.: Tahir Ulu, nsan Yay., stanbul 2002.
Muhyiddin bnl-Arab, Ftuht- Mekkiyye, ev.: Ekrem Demirli, Litera Yay., stanbul 2006.
Muln, Muhammed er-Red, Asrl-Mansril-Muvahhid, Matbaat-imlil-Ifrikyye, Rabat, ts.
Schimmel, Annemarie, Halifenin Ryalar slmda Rya ve Rya Tabiri, ev.: Tba Erkmen, Kabalc
Yay., stanbul 2005.
Yazc, Tahsin, Ebu Medyen uayb b. el-Hseyin el-Ensari el-Endelusi (.594/1198), Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1994, c. 10, ss. 186-187.
Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul 1994.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21