¶ðƶàð

زðÎàêÚ²Ü

ԻՄ ԺԱՄԱՆԱԿԸ
կամ աշնանային օրագիր

Սանկտ Պետերբուրգ
«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն
2017
ББК 84(5Арм)
М26
УДК 821.19
Մարկոսյան Գ.Ե.
М26 Իմ ժամանակը կամ աշնանային օրագիր – ք. Սանկտ
Պետերբուրգ, ՌԴ
«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն, 2017 – 320 էջ
ISBN – 978-5-4386-1421-0

Григор Маркосян

Мое время
или осенний дневник
(на армянском языке)

Издана в издательстве «Свое издательство»

Ստորագրված է տպագրության 01.11.2017 թ., ֆորմատը՝ 60х90/16

Շապիկը՝ կավճապատ 300 գր/մ2, միջուկը՝ օֆսեթ 80 գր/մ2.
Տպաքանակը՝ 1000
«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն (издательство «Свое
издательство»)
ՌԴ, 199004, ք. Սանկտ Պետերբուրգ, Ռեպինի փ., 41

ISBN – 978-5-4386-1421-0 © Գ.Ե. Մարկոսյան, 2017

 Գիրքը հրատարակվել է Սերժիկ և Ծովինար
Ադամյանների կողմից՝ ի նշան հեղինակի հանդեպ
հարգանքի և սիրո:
 Իբրև սկիզբ.

Այս գրվածքը կարող է անսովոր, նույնիսկ տարօրինակ թվալ իր

ձևով ու բովանդակությամբ, կարող են հնացած թվալ նրա լեզուն,
ոճը, մտքերը: Պատճառն այն է, որ ես՝ նրա հեղինակը, մի ծեր
սկսնակ եմ:
Կարծում էի, թե կարող եմ անտեսել ժամանակի ու փորձի
անխախտ օրենքը և նստել ու հեշտությամբ ինչ-որ բան գրել, բայց
սխալվեցի: Գուցե այդ է պատճառը, որ այստեղ գերակշռում են
ժամանակի մասին մտքերն ու խորհրդածությունները:
Ժամանակն անտեսել անկարելի է, մանավանդ մեծ ու
աննախադեպ փոփոխությունների այս շրջանում և մանավանդ ինձ
համար, որ հինը մերժեցի, իսկ նորը չկարողացա ընդունել, կարծես
թե կանգնեցի երկու դարաշրջանների սահմանին և այն անցնել
չկարողացա:
Ինչ արած, ես ոչ առաջինն եմ, ոչ էլ վերջինը, այդպես եղել է
միշտ, այդպես էլ կլինի, ժամանակը շարժվում է և իր հետ
փոփոխություններ է բերում, ոմանք ընդունում են դրանք և առաջ են
գնում նրա հետ, ուրիշները ետ են ընկնում նրանից:
Մեր ժամանակը շատերին նեղություն ու վիշտ պատճառեց, ինձ
էլ բաժին հասավ, բայց այստեղ դրանք որոշակիորեն չկան, այդպես
գերադաս համարեցի, կան միայն նրանց արձագանքները որպես
ապրումներ, ինչպես որ ժամանակն ինքը չի երևում, երևում են
միայն նրա հետևանքները:
Գրվածքը կազմված է տարբեր բնույթի առանձին կտորներից՝
օրագրային գրառումներից, որոնք ներքին կապ ունեն իրար հետ և
մի ամբողջություն են կազմում, մանավանդ որ բոլորն էլ ուղղված են
իմ աղջկան՝ Գայանեին:
Գրվածքը, ինչ խոսք, զերծ չէ թերություններից, մասնավորապես
չափազանց շատ է լրջությունը և չափազանց քիչ՝ պոեզիան: Եթե
կարողանայի գրել առանց դրանց, ուրեմն իսկապես կխախտեի
ժամանակի ու փորձի օրենքը:
Երբ մտածում եմ թերությունների մասին, հիշում եմ իմ
5
լուսահոգի ընկերոջը՝ նախկին մանկավարժ, դերասան,
ճանապարհորդ ու վարսավիր Թելմանին, որը խրատում էր ինձ.
- Երբեք ուրիշներին չխոստովանես թերությունդ կամ սխալդ,
անմիջապես կփոխվի մարդկանց վերաբերմունքը, չունեցածներդ էլ
վրադ կբարդեն: Մի անգամ մի վրացի, մեկ էլ մի ուրիշ վրացի…,- ու
իր միտքը հաստատող որևէ պատմություն էր պատմում:
Բայց ես ահա խոստովանում եմ՝ հուսալով, որ ընթերցողը ամեն
ինչի համար ներողամիտ կլինի, գուցե ների ինձ նաև իմ ընկերը:

6
 ***
Սիրելի աղջիկս.
Ես միշտ ուզում էի ինչ-որ բան գրել քեզ ուղղված նամակների
ձևով, բայց չկարողացա, միշտ հետաձգեցի, և ժամանակն անցավ:
Հին ճշմարտություն է՝ ամեն ինչ պետք է ժամանակին անել: Իմ
մայրը և քո տատիկը, որի սիրելին էիր դու և որին այնպես
հոգատարությամբ խնամում էիր, միշտ հիշեցնում էր այդ մասին:
Երբ որևէ մեկը շեղվում էր այդ կանոնից, ասում էր.
- Անժամանակ կանչող խորոզ ես:
Այդպիսի խորոզներին սովորաբար գլխատում էին, որովհետև
նրանց տարաժամ կանչերը ինչ-որ չար բան էին գուշակում: Կյանքն
էլ այդպես պատժում է նրանց, ովքեր հաշվի չեն նստում ժամանակի
հետ:
Ես էլ ուշացա, բայց քանի որ շատ էի ուզում ինչ-որ բան գրել քեզ
համար, որոշեցի օգտագործել իմ օրագրային հին ու նոր
գրառումները, խմբագրել դրանք, որոշ լրացումներ կատարել և
ամբողջը դարձնել քեզ ուղղված մի նամակ: Դրանք հիշողություններ
են, տպավորություններ ու զանազան խորհրդածություններ՝ գրված
առավելապես Ռուսաստանում իմ թափառումների տարիներին:
Ավելի ճիշտ կլինի այդ թափառումներն անվանել կամավոր
աքսոր կամ տարագրություն, որովհետև միայն տառապանք ու ցավ
բերեցին:
Մեզ բաժին ընկավ մի դժվար ժամանակ ու ծանր ճակատագիր,
աղջիկս: Դու ինձ հետ կիսեցիր բոլոր դառնություններն ու միակ
սփոփանքս եղար, չնայած քո բացառիկ ազնվությամբ ու բարությամբ
ինքդ այդպես խոցելի ես աշխարհի չարության ու կեղծիքի առաջ:
Եվ, չնայած այդ ամենին, չնայած որ ես պատճառ եմ, իսկ դու՝
հետևանք, խուսափեցի այստեղ երախտիքի կամ թողության
խոսքերից՝ դրանք համարելով չնչին թատերականություն, որ կարող
է միայն վրդովմունք պատճառել քեզ:
Հիշու՞մ ես, երբ մի անգամ հեռախոսով շնորհավորեցի քո
ծննդյան օրը, ասացի, թե չանիծես ինձ: Հետո դրա համար էլ զղջացի,

7
որովհետև այդ էլ ինձ թվաց շինծու և վերամբարձ մի բան, թեև
չգիտեմ էլ, թե նման դեպքերում ինչ կարող է ասել հետևանքը
պատճառին, երախտապա՞րտ լինել իր ակամա ծնունդի և այն
մղձավանջի համար, որ կյանք են կոչում:
Գուցե ծայրահեղություն համարես ասածս կամ ցանկանաս
առարկել, թե գոյություն ունի որդիական պարտք: Ես գիտեմ, որ
բարոյական պարտքն առհասարակ քեզ համար ամենակարևոր
բանն է, աղջիկս, բայց համոզված եմ, որ նախ գոյություն ունի
ծնողական պարտք, որքանով որ ծնողական մեղք գոյություն ունի:
Այստեղ եղած կցկտուր հիշողություններս հիմնականում
վերաբերում են իմ վաղ մանկությանն ու պատանեկությանը:
Պատճառն այն է, որ իմ հոգին միայն այդ հեռավոր
հիշողություններն են ջերմացնում, իսկ հետագա տարիներս նման
են ականապատ դաշտի, ուր էլ ոտք դնես, ցավ ու աղետ է: Այդ
տարիները աշխատում եմ չհիշել:
Ինչքան կարողացա, փորձեցի այս գրառումներս կարգի բերել:
Աշխատեցի հատկապես ոճի կտրուկությունը մեղմացնել, սակայն
տեսա, որ դա էլ ինձ չհաջողվեց: Այն ամեն տեղ ինձ համար չարիք
եղավ, և՛ այստեղ, և՛ կյանքում: Բայց ցավալին այն է, որ եթե գրավոր
խոսքը դեռ մի կերպ կարելի է ուղղել, ապա ի՞նչ անես արդեն ասված
անհարկի խոսքը, ոչ կարող ես ջնջել, ոչ էլ սրբագրել:
Հավանաբար դու այս թղթերի միակ ընթերցողը կլինես, սիրելի
աղջիկս, և կարող ես պահել քեզ մոտ: Սակայն պիտի ասեմ, որ
սրանցից օգուտ չկա, կարող են և հուսահատեցնել քեզ, ուստի
վարվիր նրանց հետ ինչպես ուզում ես:

***
Ժամանակը մարում է մանկության ձայներն ու ջնջում
պատկերները, բայց որոշ բաներ Տիրոջ ողորմածությամբ մարդուն
ուղեկցում են մինչև վերջ: Ահա այդպես կարծես թե հիմա էլ լսում եմ
հորս երգելը:
Իմ կարծիքով լավագույն երգը ոչ թե «բաց պատուհանից հեռվից

8
լսածն է», այլ հորս երգը, երբ անասուններին խոտ էր տալիս գոմում,
նստում էր օրհնյալ մսուրի մեջ, այն հնամենի սյան տակ, որի վրա
խփված էին իր սիրելի եզան եղջյուրներն ու երգում էր:
Նա այնպիսի ձայն չուներ, ոչ էլ այնպիսի հռչակ, ինչպես,
ասենք, Պուտպուտենց Համայակը, Մլայենց Պոտոն կամ
Խառաշոյենց Գևորը, բայց ինձ համար նա աշխարհի ամենալավ
երգիչն էր: Հայրս երգելիս չէր կլկլացնում, ինչպես ուրիշները, չէր
թուրքացնում երգը, ինչ-որ ներքին զգացողությամբ զանազանում էր
հարազատն ու խորթը:
Աննման էին նրա «Պարզիր, աղբյուր»-ը, «Թե իմ ալևոր հերքս
սևնային»-ն ու «Հասան-ղալա»-ն, բայց եթե բարեգութ Աստված
երջանկության մի քանի վայրկյան պարգևեր ինձ, կցանկանայի
կրկին լսել հորս «Առավոտ լուսո»-ն:
Նա արթնանում էր շատ վաղ և արթնացնում էր մորս, որ տեսած
երազը պատմի: Հստակ ու հանգամանալից երազներ էր տեսնում
հայրս: Կարմիր ձի էր տեսնում, որ իր հաստատ համոզմամբ մուրազ
էր նշանակում և սլանում էր նրանով դեպի Ամերիկա՝ իր
չիրականացած երազը, իր եզներն ու սայլն էր տեսնում, երգելով
քշում էր սայլը ինչպես երիտասարդ ժամանակ ու իր ձայնից
արթնանում:
Նա պատմում էր երկար, մինչև երդիկից բացվում էր լույսը և
երբ գոհ էր լինում երազից ու տրամադրությունը լավ, երգում էր
«Առավոտ լուսո»-ն.

Առավոտ լուսո
Արեգակն արդար
Առ իս լոյս ծագեա…

Ինչ որ զգում էի այն ժամանակ կամ ինչ որ հիմա եմ զգում այդ

առավոտներն ու երգը հիշելիս, խոսքով արտահայտել անհնար է:
Այն ժամանակ ինձ թվում էր, թե աշխարհը լի է բարությամբ ու
լույսով, հիմա զարմանում եմ, թե որտեղի՞ց է աշխարհի

9
չարությունը, եթե մարդը կարող է այդպիսի երգ ստեղծել ու այդպես
երգել:
Հետագայում ես շատ եմ լսել այդ աննման շարականը հայտնի
ու անհայտ մարդկանց կատարմամբ, բայց հորս երգածը ուրիշ էր,
երևի այն պատճառով, որ մանկությունն ու հարազատ երդիկի լույսը
ուրիշ երգերում չկային: Դա մաքուր զգացմունքների բնական զեղում
էր: Նա երգում էր իր պապենական օջախում հենց լույսը բացվելիս ու
լույսի մասնակցությամբ, երբ շուրջը խաղաղ քնած էր մեծ
գերդաստանը:
Երդիկից թափանցող կապույտ լույսն աճում էր նրա սրտաբուխ
երգի հետ, հետզհետե պայծառանում էր կապույտ քառակուսին, որ
կարծես թե դեպի հաշտության ու խաղաղության երկնային երանելի
աշխարհը տանող մի ճանապարհ էր.

Ընկալ զիս, գթած,

Ընկալ, ողորմած,
Ընկալ, մարդասերդ…

Այդ ապրումները, այդ զգացողությունը ես մեկ էլ ունեցել եմ, երբ

հետագայում Էջմիածնի Մայր տաճարում երեկոյան
ժամերգություններն էի լսում:
Հետո հայրս լվացվում ու բարձրաձայն աղոթում էր:
Առավոտյան քաղցր նիրհի մեջ միշտ լսում էի.
- Տեր, եթէ զշրթունս իմ բանաս, բերան իմ երգեսցէ զօրհնութիւն
Քո, օրհնեալ, համագոյ եւ միասնական անբաժանելի Սուրբ
Երրորդութիւնդ…
Նա աղոթում էր, որ աշխարհին խաղաղություն լինի, որ ամեն
իրիկուն զավակները տուն գան «առանց մեղաց ու փորձանաց» և
հավաքվեն հին խոնչայի շուրջը խաղաղ ընթրիքի:
Չնայած իր տեսած անթիվ փորձություններին, հորս հավատն
անխախտ ու լուսավոր էր, ինչպես իր էությունը:

10
 ***
Տարօրինակ ժամանակներ եկան, կարծես թե էլ ճիշտ բան
չմնաց, ամեն ինչ սխալ դուրս եկավ՝ գրքեր, առաջնորդներ,
կուսակցություններ ու գաղափարներ: Սխալի մասին մտածելն իսկ
սխալ է, որտե՞ղ թաքնվես, որ այդ բառը չլսես:
Հին կտակարանում կա, թե հին հրեաները հատուկ քաղաքներ
ունեին, ուր կարող էին ապաստան գտնել սխալվածները, սխալմամբ
հանցանք գործածները, միայն այնտեղ կարելի էր փախչել:
Իսկ հիմա ինչու՞ չկան: Սխալմամբ իր տունն ու երկիրը լքածի
համար ինչու՞ մի տեղ չկա, որ դադար առնի մարդ աստանդականը:
Առաջ կարծես թե ընդհանրապես ուրիշ էր սխալի ըմբռնումը:
Միայն հին հրեաները չէին, նարդևանցի մեր Նուրբեկյան Թորո
քեռին, օրինակ, երբ պատահում էր, որ խոսք էր բացվում, թե այսինչ
բանը սխալ եղավ կամ այնինչ մարդը սխալ բան արեց, ասում էր.
- Ախպար, ճիշտն ու սխալը վե՞րն է, ասանք ա ըլլենար՝ անանք
դի ըլլենար, անանք ա ըլլենար, ասանք դի ըլլենար…
Կատակում էր նա, թե լուրջ էր ասում՝ չգիտեմ, բայց համոզված
եմ, որ կյանքի էությունը, եթե կարելի է այսպես ասել, կատակային է,
ով շատ լուրջ է վերաբերվում նրան, ավելի շատ է սխալվում:
Հիմա բոլորը խոսում են սխալներով սովորելու մասին.
- Խելացի մարդիկ ուրիշի սխալներով են սովորում, հիմարները՝
սեփական սխալներով:
- Եթե բոլորը ցանկանան ուրիշներից սովորել, էլ ո՞վ պիտի
սխալվի և ումի՞ց պիտի սովորի խելացի մարդը, - մի անգամ հարցրի
դերասան Թելմանին:
- Աշխարհում միշտ կգտնվեն հիմարներ, որ կսխալվեն և
խելացիներ, որոնք կսովորեն նրանց սխալներով, ցանկանալը քիչ է,
- ասաց նա:
Եզովպոսը ունի այդպիսի մի առակ, ճիշտ է, այնտեղ
արատների մասին է խոսքը, բայց կարելի է շրջել, տարբերությունը
մեծ չէ, որտեղ արատը, այնտեղ էլ սխալը: Ահա այդ առակը.
Պրոմեթևսն ստեղծեց մարդուն և նրա վզից երկու տոպրակ

11
կախեց, մեկը սեփական արատներով լցված, մյուսը՝ ուրիշի: Այն
տոպրակը, որը լցված էր սեփական արատներով, կախեց ետևից, որ
երբեք չտեսնի, իսկ մյուսը առջևից կախեց, որ միշտ տեսնի:
Շրջելը լավ, բայց այնքան էլ պարզ չէ, այդպիսով Պրոմեթևսը
պատժե՞լ է, թե՞ լավություն է արել մարդուն, որ երբեք չտեսնի
սեփական արատները կամ սխալները: Ավելի լավ չէ՞ր լինի, եթե դրա
փոխարեն աստվածները մարդուն տային սխալն ազնվորեն
ընդունելու հատկություն և մեղմացնեին սխալի հիշողության ու
զղջումի ցավը:
Այս խառն օրերին ցավն էլ է շատացել ու երբեմն հուսահատ
մտքեր է ծնում այն մասին, որ մարդն ինքը սխալի հետևանք է ու
սխալի պատճառ, նաև այն մասին, որ մենք բոլորս ճամփորդ ենք,
բայց ոչ սովորական ճամփորդ, այլ խելակորույս երթևեկության
մասնակից, տեսանելի և անտես կապերով կապված մյուս
մարդկանց հետ, թեկուզ ինքն էլ չսխալվի, ուրիշի սխալի զոհը
կդառնա:

***
Հազար տարին մի անգամ աշխարհը փրկության է սպասում:
Փրկիչ գա, թե չգա, աշխարհը խառնվում, ալեկոծվում է հազար
տարին մի անգամ, դարերի ու դարաշրջանների արանքում, և վա՛յ
նրան, ով փոփոխությունները չի հասկանում կամ պատրաստ չի
լինում դրանց:
Հին ու նոր օրինակներից, եթե ես իմը չհաշվեմ, առաջին հերթին
հիշում են Սերվանտեսին ու իր Դոն Կիխոտին: Նրան համարել են
Իսպանիայի Քրիստոս: Սերվանտեսը նրան նկարագրել է ըստ իր
արտաքինի, հայելուն նայելով, երբ բանտ էր նստած պարտքերի
պատճառով: Նոր դարաշրջանի սկիզբն էր, նա էլ իր հերոսի պես լավ
չէր հասկանում նոր կյանքը:
Եվ ինչու՞ Սերվանտեսի այդ հերոսն ավելի հասկանալի ու
հարազատ է մեր ժողովրդին, ինչու՞ հենց նրան են անվանել ազգերի
Դոն Կիխոտ, թեև ազգերի ավագ եղբայր, բայց աշխարհին օտար ու

12
խորթ են համարել:
Նայելով նրա կրած չարչարանքներին, կարող էին և ազգերի
Քրիստոս համարել: Բայց պետք է ուրախանա՞լ, թե՞ տխրել դրա
համար:
Հայտնի է, որ բոլորից առաջ Նարեկացին է ցույց տվել հայի
դոնկիխոտությունը: Նա էլ իր Նարեկը գրել է նոր հազարամյակի
սկզբին, երբ մարդկությունն սպասում էր Տիրոջ հայտնությանը:
Նրա հերոսը ինքն իր պատճառով տառապած հայն է, որը,
սակայն, խղճահարություն չի առաջացնում, թեև անկյալ է, բայց
վեհություն ունի իր մեջ, ինչպես Դոն Կիխոտը, նրան հաղթել են,
բայց նա չի պարտվել, չի կորցրել հոգու լույսն ու հավատը:
Հիմա էլ ամեն տեղ է նա, աշխարհում ցրված, բայց աշխարհից
տարբեր: Աշխարհը նրան վիրավորել ու խաբել է, բայց նա
հավատում է աշխարհին ու մարդուն. մի՞թե դոնկիխոտություն չէ:
Իր երևակայության տեսիլներով տարված, փոխանակ իր տանը
նստելու, նա թափառում է աշխարհով մեկ ինքն իրենից հալածական
ու սպասում է, որ աշխարհը իր Նարեկը կարդա, իր հոգին տեսնի:
Աշխարհում էլ ուրիշ ոչ մի ժողովուրդ Նարեկ չունի՝ այդպիսի
բաց ու ազնիվ խոստովանանք, այդ էլ է դոնկիխոտություն:
Մինչդեռ պետք էր Սանչո Պանսա լինել աշխարհին
հարմարվելու, նրա շարժումն ու փոփոխությունները հասկանալու
համար, մանավանդ որ Դոն Կիխոտը ամեն անգամ այդ
փոփոխությունների հետ մեռնում ու կենդանանում է, իսկ Սանչո
Պանսան երբեք չի մեռել ու չի մեռնի:

***
Երբ կործանվեց Լուսավոր ապագայի երկիրը, «երբ
դարաշրջանն էին թաղում», ես այնտեղ էի, մեծ կայսրության
մայրաքաղաքում:
Միշտ չէ, որ կայսրության կործանում կտեսնես, դրա համար
անհրաժեշտ է, որ երկու ձախորդություններ համընկնեն՝ քո և
կայսրության:

13
 Փողոցները մայրաքաղաքում, չգիտես ինչու, դատարկ էին, բայց
ամենուրեք շատ թուղթ կար, որ քշում ու տանում էր քամին:
Այդպիսի դեպքերում, դեռևս Ժողովողի ժամանակներից, միշտ
հայտնվում են քամիները, որ փլուզումներն ուղեկցեն ու ողբան
ավերակների վրա:
Կարծես թե մարդիկ ընդմիշտ լքել էին հսկայական քաղաքը,
իսկ քամին տանում, պտտեցնում ու ետ էր բերում թղթերը՝ խոսքեր,
ճառեր ու մեծ-մեծ մտքեր, այլևս դատարկ ու անիմաստ, քշում,
տանում էր քամին ու կորցնում էր փոշիների մեջ՝ ևս մի անգամ
հաստատելու համար աշխարհի ու մարդկային գործերի
ունայնությունը:
Կայսրությունները մարդկանց նման հանկարծամահ չեն
լինում,երևի մարդիկ էլ չեն լինում, այդպես թվում է միայն: Ինչ որ
երևում է, ինչ որ կարելի է տեսնել, թաղման արարողությունն է,
նրան նախորդում են տանջալի հոգեվարքն ու մահը: Իսկ թաղումից
հետո սկսվում է թալանը, բոլորը թալանում են պետությանն ու
իրար, ապա, դոմինոյի օրենքով, փլուզումները շարունակվում են
մարդկանց հոգիներում՝ բերելով ցավ ու հիասթափություն: Դրանք
ոչ չափում են, ոչ էլ կշռում, ինչպես որ ոչ ոք չի կշռում մառախուղը
սարերում կամ էլ չի հաշվում հողմահալած տերևները
անտառներում:
Մեծ քաղաքականությունը տեսնում է միայն մարդկային մեծ
զանգվածներ և մեծ տարածություններ:
Ի՞նչ է յոթանասուն տարին հավերժության համեմատությամբ:
Մոտավորապես այդքան կյանք ունեցավ մարդկությանը
կոմունիստական երջանիկ ապագա խոստացող երկիրն ու կորավ:
Վերացավ ու դարձավ ոմանց համար ցավագին ցնորք, ուրիշների
համար՝ լուսադեմի ցանկալի երազ և կամ մղձավանջ, որ հայտնվում
է, ինչպես բանաստեղծուհին է ասում, «որպես ջրահեղձի դիակ
գարնանային գետում»:

14
 ***
Աշխարհը լիքն է գեղեցկություններով՝ անտառներ,
հարթություններ, ծովեր ու անապատներ, սակայն նրանք վախ են
առաջացնում իրենց անսահմանությամբ: Միայն լեռներն են
բարձրացնում ու վեհացնում մարդուն:
Օրհնյալ են լեռները, նրանք շատ վաղուց պաշտվել են իբրև
սրբազան տարածություն, իբրև ճանապարհ դեպի երկնային լույս
ոլորտները:
Ասում են Աստված գթասրտորեն պարգև է տվել լեռները
մարդուն, որպես հեռավոր նմանություն այն կորուսյալ աշխարհի,
որ գոյություն ուներ նրա անկումից ու մեղքից առաջ: Ահա թե ինչու
այնպես կախարդում է լեռների ոգին, ահա թե ինչու այն չքնաղ
աշխարհի անքուն կարոտը լեռների տեսքով հմայում ու կանչում է
միշտ մեղավոր մարդու թափառող հոգուն:
Եղել է մի կրոն Հին Պարսկաստանում, Սպիտակ լույսի կրոն է
կոչվել, նրա հետևորդները լեռներն են պաշտել: Նրանք չարիք են
համարել խավարն ու սուտը և նրանց հակադրել են լույսն ու
լեռները:
Փակ աչքերով ես տեսնում եմ իմ լեռները, ամբողջ լեռնապարն
ու պարագիծը իր գագաթներով, հորիզոնի բոլոր գծերն Աբուլից
մինչև զույգ Կուրգանները, մինչև իմ պարականոն կարոտի
սահմանները:
Անգամ փակ աչքերով ու մանկությունից սովոր շարժումներով
ես կարող եմ ուրվագծել իմ լեռներն անսխալ կերպով:
Ոչինչ չի կարող փոխարինել նրանց իմաստուն լռությանն ու
խաղաղությանը, ոչինչ չի կարող համեմատվել նրանց արևածագի ու
մայրամուտի գեղեցկության հետ:
Որպես «ադաջիո գրացիոզո», դանդաղ ու հանդիսավոր
բարձրանում է արդար արևը լեռներում՝ աշխարհը ողողելով լույսի
բարությամբ, իսկ մայրամուտներն իրենց թախծոտ վեհությամբ
հաշտություն են բերում խռովահույզ հոգուն:
Մայրամուտից առաջ լեռները տուն են կանչում, դեպի իրենց

15
գիրկը:

***
Լինում են մարդիկ ժամանակի հատուկ, հիվանդագին
ընկալմամբ: Դժբախտաբար, ես էլ եմ պատկանում նրանց թվին:
Այդպիսի մարդիկ ավելի հաճախ են հիվանդանում ժամանակի
զանազան հիվանդություններով՝ սպասում, կարոտ, ափսոսանք կամ
զղջում: Նրանք ցավով տեսնում են այն, ինչ ուրիշները առօրյա
կյանքում սովորաբար չեն նկատում՝ ժամանակի անդառնալի հոսքը,
տեսնում են, թե ինչպես ժամանակը կողոպտում, տանում է ամեն
ինչ, ինչպես անդարձ կորչում ու հեռանում է այն ամենը, ինչ թանկ ու
սիրելի է: Նրանց տառապանք են պատճառում անգամ բառերը՝
հավիտյան, ընդմիշտ, երբեք…
Դա մի հիվանդություն է, որից չեն մեռնում, այլ միայն անհույս
կերպով տառապում են ամբողջ կյանքում:
Ժամանակը կա ու չկա, գոյություն ունի և չունի: Երբ
նշանակություն չես տալիս նրան, կարծես թե չկա, իսկ երբ ամեն
առիթով զգում ես նրա հոսքն ու անդարձությունը, կարծես թե
խճճվում ես ինչ-որ սատանայական որոգայթի մեջ և դեմ ես առնում
անելանելի փակուղու:
Հատկապես անհասկանալի է ներկան, անվերջ հոսող, անվերջ
տրոհվող նրա անորսալի վայրկյանը, վայրկյանից էլ շատ փոքր,
ամենափոքրիկ ներկան, որը թվում է, թե չկա, բայց,
այնուամենայնիվ, տևողություն ունի: Այդ ներկան, ինչպես Եղիշե
Չարենցն է գրել, անհնար է անգամ ամփոփել ուղեղում.

Ես քեզ ո՞նց, քեզ ո՞նց հասկանամ,

Ես քեզ ո՞նց ամփոփեմ ուղեղում իմ,
Երբ չեկած՝ դու արդեն իսկ չկաս,
Բայց հար դու լինում ես, դու տևում ես:

Ներկան կա, գոյություն ունի, թեև շարունակ հոսում ու

16
հեռանում է, կարողանում ենք օգտվել նրանից, թե չենք
կարողանում, միևնույն է, նա կա:
Եթե ապրում ենք, ուրեմն օգտվում ենք, եթե օգտվում ենք,
ուրեմն նա գոյություն ունի:
Ուրիշ բան է, որ մենք չգիտենք, թե ո՞րն է ժամանակի իմաստը,
թե ինչու՞ է նա անվերջ հեռանում և մի՞թե հեռանում է անդարձ:
Մարդուն միշտ անիմաստ է թվացել, որ այն ամենը, ինչ հիմա
կա և իրական է, ինչ-որ ժամանակ պիտի վերածվի ոչնչության և
այլևս երբեք գոյություն չունենա:
Ներկան խաբուսիկ է, բայց, միաժամանակ, իրական: Դա առիթ
է տվել հետևություն անելու, որ եթե մենք հիմա գոյություն ունենք,
ուրեմն գոյություն ենք ունեցել անցյալում, գոյություն պիտի
ունենանք և ապագայում: Այդ են քարոզում հնդկական կրոնները,
մասնավորապես բուդդիզմը:
Քրիստոնեությունն էլ հույս է ներշնչում, որ Տիրոջ նոր
հայտնությամբ, որ հեռու չէ, կփոխվի ժամանակը, կգա նոր
ժամանակ: Նրա ներկան անցողիկ չէ, աստվածային ներկա է, նրա
անցյալը նույնպես օժտված է ներկայի ուժով, մեր գիտեցած
ապագայից տարբեր է նաև նրա ապագան, այն հավերժություն է:
Այսինքն այդ նոր ժամանակի հետ դարձյալ կգա Նա, ով կար,
որովհետև ինչ եղել է, տեղի է ունենում, ինչ տեղի է ունեցել, տեղի
կունենա…
Սակայն պատկերացնելու համար նման մի երջանիկ
ժամանակ, որ ունի ներկա, անցյալ և ապագա, բայց անցողիկ չէ և
սարսափելի չէ իր անդարձությամբ, պետք է ճշմարիտ հավատ
ունենալ: Ինձ նման սովորական մարդը այդպիսի ժամանակը
ինչպե՞ս հասկանա:
Մարդ պետք է ինչ-որ կերպ պաշտպանված լինի ժամանակից՝
հիշողությամբ, մոռացությամբ, գիտությամբ, անգիտությամբ կամ
հավատով, այլապես կխճճվի սեփական մտքերի մեջ, ինչպես երեք
սոճիների արանքում մոլորված ճամփորդ:
Մարդ իրեն պաշտպանված է զգում ժամանակից, եթե կապված

17
է իր մշտական տեղին, իր մշտական անփոփոխ, հարազատ
անկյունին: Դա զգացնել չի տալիս ժամանակի հոսքը, նրա կորուստի
ցավը: Նա այդպիսով մշտապես շրջապատված է լինում հուսալի,
անշարժ իրերով, հարազատ բնությամբ՝ հայրենի լեռները,
մանկության սիրելի վայրերը:Իսկ ինչ որ, այսուամենայնիվ, հոսում
ու փոխվում է, ապա դա տեղի է ունենում աստիճանաբար, մարդը
հասցնում է սովորել և ընտելանալ դրան:
Պետք է սիրել այն տեղը, ուր ապրում ես և այն ժամանակը, որ
քեզ բաժին է ընկել կամ որին ինքդ ես բաժին դարձել, այլապես ի
հայտ կգա անհամապատասխանություն և անհամաձայնություն
ժամանակի հետ, իսկ դա արդեն հիվանդություն է, որից չեն մեռնում,
այլ միայն անհույս կերպով տառապում են:
Աստղագուշակները դա կապում են Սատուրն մոլորակի հետ,
ասում են, թե իբր նրա որոշակի դիրքի պատճառով է, որ ինչ-որ մեկը
չի համապատասխանում իր ժամանակին:
Գոնե լավ է, որ պատճառն այդպես հեռու և այդպես
անհասկանալի է ու կարիք էլ չկա փնտրելու ոչ իր մեջ, ոչ ուրիշների:

***
Ամեն տեղ են մերոնք՝ Ջավախք լեռնաշխարհի զավակները, այս
անծայր երկրի բոլոր կողմերում: Մեկ էլ հանկարծ կիրակնօրյա
շուկայում, օտար ամբոխի, օտարալեզու ժխորի մեջ կհնչի նրանց
բարբառը՝ կոշտ ու անմշակ, իրենց լեռների պես հպարտ, բայց
հարազատ տարերքից դուրս, խեղճ ու անօգնական:
Կարծես թե բոլորն են այստեղ, ողորմա՛ծ Աստված, մի՞թե
բոլորը եկան, մի՞թե բոլորն են կարծում՝ որտեղ հաց, այնտեղ կաց:
Ինչու՞ չվող թռչուններից գոնե ֆիլոպատրիան
չընդօրինակեցինք, ինչու՞ ծննդավայրի նկատմամբ
հավատարմություն չսովորեցինք աղավնիներից, որոնք միայն
ծննդավայրն են հիշում և ուր էլ թռչեն, միշտ վերադառնում են, օտար
տեղի չեն վարժվում:
Իսկ մենք ինչպե՞ս ենք վարժվում:

18
 Եթե չենք վարժվում, ուրեմն կեղծում ու խաբում ենք և ու՞մ ենք
խաբում մեզանից բացի:
Դեռևս դրախտի կորուստի ժամանակներից մարդը միայն
կորցնելուց հետո է հասկանում կորցրածի արժեքը ու խաբում է ինքն
իրեն, թե այն մի մեծ բան չէր: Մենք էլ ենք խաբում՝ ի՞նչ կա էնտեղ,
բայց թաքուն ախ ենք քաշում:
Էսկիմոսները պաղ ձյուները չեն լքում, բեդուինները անպտուղ
անապատների տապերից չեն փախչում, մենք դրախտի պես
անապական մեր երկիրն ինչպե՞ս լքեցինք:
Ասում են, թե Ճապոնիայում հատուկ ընտրված մի բարձր տեղ
կա, երբ մարդը ցանկանում է շատ կարևոր մի բան ասել, իր կյանքի
ամենակարևոր բանը և ցանկանում է, որ բոլորը լսեն իրեն,
թույլատրվում է բարձրանալ այդտեղ միայն մեկ անգամ և գոռալ
ամենաբարձր ձայնով:
Լիներ այդպիսի մի տեղ, բարձր գոռայի.
- Ձեր տունը երբեք մի՛ լքեք, դա երկարատև ինքնասպանություն
է:

***
Հիշողությունը լավացնելու համար դեղեր կան, զանազան
թուրմեր, խոտ ու ծաղիկ, իսկ մոռանալու համար բան չկա՞: Ի՞նչ անի
մարդը, եթե ուզում է ոչ թե հիշել, այլ մոռանալ, երբ սև մտքերը
գիշերային սև թռչունների պես սիրտն են քրքրում:
Չարքերի նման այդպիսի մտքերը խավար են սիրում:
Մեր տառապյալ թագավորը ցանկանում էր երկնքի աստղերը
կողոպտել՝ վարձատրելու համար այն մարդուն, ով մոռացնել կտար
անցյալը:
Պատ են քաշել չինացիները, անհաղթահարելի հաստ պարիսպ,
որ հրոսակներ չգան հյուսիսից:
Ինչպե՞ս պատ քաշել հիշողության առաջ, ինչպե՞ս անել, որ
անցյալը չներխուժի իր հորդաներով, որ թաքուն չգա անպատեհ
ժամին դավադրաբար, որ չկողոպտի, որ չհրկիզի ու մոխիր թողնի:

19
 Իսկ չէ՞ր լինի, որ էլեկտրական հոսանքի նման անջատվեր
մարդու հիշողությունը ավելորդ բեռից: Ով որ հնարել է անցյալն ու
հիշողությունը, չէ՞ր կարող այդքան գթասիրտ լինել:
Իսկ գուցե հիշողության կորուստը հենց ա՞յդ է նշանակում:
Երբ մարդը չի դիմանում անցյալին, ինչպես էլեկտրական
սարքը՝ հոսանքի լարվածությանը, հիշողությունն անջատվում է, որ
հրդեհ չընկնի ներսը, չէ՞ որ մարդն էլ մի սարք է, ներքին այրման մի
շարժիչ:
Եթե այդպես է, ուրեմն իսկապես կատարյալ շինվածք է մարդը:

***
Գյուղիս այդ կարճ ու հասարակ անունը՝ Փոգա, հանկարծ
փափագելի եղավ… Նրա բլուրներն ու սարերը մերկ, հողը
քարքարոտ ու խեղճ, ինքը մշտապես ամպերի ու ձյուների մեջ, բայց
Ավետյաց երկրի նման ցանկալի դարձավ նրանց համար, ովքեր
բաժանվեցին, հեռացան նրանից:
Սակայն ուր էլ գնան նրանք, որտեղ էլ ապրեն փափուկ ու տաք,
իրենց անտուն պիտի զգան առանց նրան:
Նա հին է, ինչպես որ հին է Ջավախքը: Հայաստանից
անջատվելուց հետո Ջավախքում շատ տերեր են փոխվել, փոխվել
կամ աղավաղվել են և տեղանունները: Նրա կարճ ու հասարակ այդ
անվան ստուգաբանությունն էլ հայտնի չէ, ոմանք այն կապում են
հռոմեական զորավար Ֆոկասի անվան հետ, բայց կարծեմ դա միայն
ենթադրություն է, ապացույց չկա:
Ուզում եմ մի քանի էջ այսպես հանպատրաստից գրել մեր
գյուղի անցյալի մասին՝ հույս ունենալով, որ ինչ-որ մեկը կգրի նրա
պատմությունը, քանի ուշ չէ:
Մեր գյուղի պատմության մշտական ականատեսն ու վկան
կիկլոպյան հնագույն ամրոցն է նրա արևմտյան կողմում, գետափի
բարձունքին: Նրա ավերակների մամռոտ քարերը լեռների հայացքի
առաջ անքուն հսկում են նրան՝ միշտ առաջինը դիմավորելով նրա
լուսաբացները:

20
 Շատ բան են տեսել այդ քարերը՝ Արգիշտի Առաջինի
զինվորներին, որ Ջավախքը Հայաստանին միացրեց, Տիգրան Մեծին
ու Պոմպեոսին, Նադիր Շահին ու Լենկ Թեմուրին իրենց
հրոսակներով, տեսել են ոտաբոբիկ Նունեին հռիփսիմյան
կույսերից, որ գալիս էր Քրիստոսի հավատը տարածելու:
Նրանք բոլորը եկել ու անցել են, իսկ քարերը կան և գետի
անվախճան երգի ուղեկցությամբ շարունակում են որպես լուռ
հանդիսատես ու վկա հետևել կյանքի այն դրամային, որ խաղացվում
է հնամենի գյուղում:
Այդ ավերակների մեջ, այդ մամռոտ քարերի հետ բազմաթիվ
սերունդների մանկություններ են անցել խաղերով, ճիչ ու աղմուկով:
Մանկական վառվռուն երևակայությունը բազմիցս դրանք կառուցել
ու ավերել է, պաշարել ու նվաճել է հնագույն ամրոցը, անթիվ
բարբարոս թուրքեր ու գերմանացիներ փռել այդ քարերի տակ:
Շատ տարիներ առաջ Վլադիմիրովկայի դպրոցի միակ ուսուցիչ
Բաղյանը այդ ամրոցի բարձունքից էր ուզում կոտորել բոլոր
փոգացիներին… Պատճառն այն էր, որ պատմելով 1941թ.-ի մեծ
պատերազմում իր կատարած «քաջագործությունների» մասին,
երբեմն ոգևորվում ու չափազանցում էր, հետո էլ սկսել էր տարածել,
թե Սովետական Միության հերոսի կոչում ունի: Երբ մեր
գյուղացիները կասկածել էին և ապացույց պահանջել, Բաղյանն
ասել էր.
- Մի լավ ավտոմատ ունենայի, էն քարերի ետևը կանգնեի,
փոգացիները գային, շարքով անցնեին, դիփին կոտորեի, նոր
կիմանային, թե ով է Բաղյանը:
Ամրոցի արևելյան պատի տակ կանգնած է Սուրբ Հովհաննեսի
մատուռը: Մեր մայրերը դժվար պահերին դեպի այդ մատուռն էին
ուղղում իրենց հայացքը սփոփանքի կամ արդար հատուցման
հույսով:
Մատուռի ներսում կա մի հսկայական խաչքար, որ նախկինում
վիշապաքար է եղել: Ըստ մասնագետների, դա վկայում է այն մասին,
որ այդտեղ քրիստոնեությունից էլ, սուրբ Նունեից էլ առաջ հայեր են

21
ապրել:
Մեր նախնիները 1830-32թթ. եկել են Արդահանի Գյոլա գյուղից:
Աբուլի ճանապարհով գալով, նրանք սայլերով ու
անասուններով անցել են գյուղի հարավ-արևմտյան կողմից,
Փարվանա լճից սկիզբ առնող գետի ծանծաղուտով, որովհետև
կամուրջ չկար: Ձուկն այնքան առատ է եղել գետում, որ եզներն ու
ձիերն են տրորել, սայլերի անիվների տակ են մնացել, ջրի երեսը
ծածկվել է սատկած ձկներով: Հետագայում, երբ երիտասարդները
դժգոհում էին, թե իրենց պապերը լավ տեղ չեն ընտրել բնակության
համար, ավագները ձկների առատության այդ փաստն էին
հիշեցնում, թեև այդ առատությունն արդեն գոյություն չուներ:
Մեր հին կամուրջը շինվեց տարիներ անց, այն միացնում էր լճի
երկու ափերն այնտեղ, ուր սկիզբ էր առնում գետը: Թեև հասարակ
քարերով էր շինված, բայց երևելի մի բան էր թվում իր չորս ակերով,
որոնց մեջ գիշեր ու զոր խշշում էր ջուրը: Կանայք այդ ակերի մոտ
լվացք էին անում, իսկ երիտասարդները Սև ձուկ էին բռնում քարերի
տակից:
Կոլխոզի տարիներին կամուրջից այն կողմ, լճի հանդիպակաց
ափին, արհեստանոցներ շինվեցին, այնտեղ էր դարբնոցը իր
նշանավոր փուքսով:
Շատ տարիներ հետո, անցյալ դարի 60-ական թվականներին,
եկան հիդրոէլեկտրակայան կառուցելու, ամբարտակ շինեցին, լիճը
բարձրացավ, արհեստանոցները քանդվեցին, կամուրջը կորավ ջրի
տակ ու մոռացվեց:
Մերոնց գալուց առաջ մեր գյուղում ապրելիս են եղել բնիկ
հայեր թուրքերի հետ միասին: Հայերը սակավաթիվ են եղել, մի քանի
ընտանիք, թուրքերը մշտապես նեղել են նրանց: Նրանք փորձել են
ճնշել նաև մեր գյուղացիներին, սակայն չեն կարողացել: Մերոնք ոչ
միայն դիմադրել են թուրքերին, այլև հալածել ու գյուղից վռնդել են
նրանց: Թուրքերը փախել են Սաղամո, իրենց ցեղակիցների մոտ,
այնտեղ պատմել են եղածն ու ասել.
- Ալլահը մեզ ազատեց Չախոյի ու Խնկոյի ձեռքից:

22
 Չախոն ու Խնկոն եղբայրներ էին, Չախոյան ու Տերտերյան
ազգությունների նախնիներից, նրանք էին փախուստի մատնել
թուրքերին:
Թուրքերի հետ նման ընդհարումներ շատ են եղել և՛ դրանից
առաջ, և՛ հետո: Առաքելենց Սաքոն ինձ պատմել է հետևյալ դեպքը
իր նախապապի՝ Առաքելի մասին.
Մեր գյուղացիները Գյոլայում էլ թուրքերի հետ համատեղ են
ապրել: Երբ որ սկսվում է տեղափոխությունը և առաջին խմբերը
սայլերով ճանապարհ են ընկնում դեպի Ջավախք, թուրքերը
ծաղրում են նրանց, կանացի վարտիքն իբրև դրոշակ ձողին կապած,
ծամածռություններ անելով ուղեկցում են սայլերին: Հատկապես
իրենց լկտի էին պահում երկու թուրքեր՝ Ահմեդ և Սայիդ
անուններով:
Առաքելը, որ հայտնի էր իր ուժով ու խիզախությամբ, ձեռքը
տանում է դեպի դաշույնը, բայց ավագ եղբայրը զսպում է նրան: Նա
հարկադրված ենթարկվում է, բայց ասում է թուրքերից մեկին.
- Լավ, Ահմեդ, սպասեք ինձ, ես կգամ:
Տեղ հասնելուց երկու օր հետո նա թամբում է իր Սպիտակ ձին:
Այդ նշանավոր նժույգը նա հեծնում էր բացառիկ դեպքերում:
Եկել էր ամենաբացառիկ դեպքը՝ նա պիտի գնար վրեժ լուծելու
թուրքերից: Ոչ ոք չի համարձակվում նրան ետ պահել, բոլորը
գործերը թողած լուռ նրան էին հետևում: Մայրը արցունքն աչքերին
միայն արագ-արագ խաչակնքում էր…
Առաքելը մութն ընկնելուն պես անցնում է սահմանը և վաղ
առավոտվա աղջամուղջի մեջ հայտնվում Ահմեդի տան կտուրին:
Պարանով իջնում է երդիկից ու կանգնում քնած թուրքի մահճի մոտ.
- Վեր կաց, Ահմեդ, ես եկա:
Թուրքը սարսափահար վեր է թռչում, ձեռքը մեկնում է դեպի
հրացանը, որ պատրաստ դրված էր կողքին, բայց նույն վայրկյանին
գետին է տապալվում Առաքելի դաշույնի շեշտակի հարվածից:
Նույն սառնասրտությամբ նա հաշվեհարդար է տեսնում
երկրորդ թուրքի հետ, և մինչև գյուղը կարթնանար ու կիմանար

23
կատարվածը, Սպիտակ նժույգը լեռներով սլանում էր դեպի
սահմանը: Վախկոտ թուրքերը չեն համարձակվում անգամ
հետապնդել նրան:
Մեր գյուղն ունեցել է այլ քաջեր ևս, ունեցել է հետաքրքիր
պատմություններ նրանց մասին, որոնք անցել են սերնդե-սերունդ:
Ուշագրավ են հատկապես երկու նշանավոր եղբայրների՝
Տալոյենց Բարսեղի ու Սարգսի մասին պատմությունները: Նրանք
արտակարգ ուժի տեր էին, հատկապես Սարգիսը, որն իբր թե երկու
սիրտ է ունեցել: Շատ սխրանքներ էին գործել նրանք, շատ անգամ
էին կռվել թուրքերի դեմ, պաշտպանել անմեղներին ու թույլերին:
Նրանց մասին հեքիաթանման գեղեցիկ զրույցներ էին պատմվում
օդաներում: Հուզիչ է հատկապես Սարգսի եղերական մահվան
պատմությունը:
Այդպիսի մարդկանց ու նրանց արարքների շնորհիվ
Ջավախքում և նրա սահմաններից դուրս ձևավորվել է հայտնի
կարծիքը մեր գյուղի մասին, ձևավորվել է փոգացու կերպարը, որ
ինքնատիպ է իր խոսվածքի պես: Ինչ-որ բացառիկ բան կա նրանում,
նրա խոսվածքի ու բնավորության մեջ: Այդ կերպարին բնորոշ են
առանձնահատուկ հյուրասիրությունը, հոգու շռայլությունը,
վեհանձնությունն ու համարձակությունը:
Թուրքերն ու վրացիները լավ էին ճանաչում մեր
գյուղացիներին: Երբ նրանք զանազան գործերով սարերից,
յայլաներից գալիս էին մեր գյուղը, իրենց շատ զգույշ էին պահում,
չէին համարձակվում անգամ ձի հեծած գյուղ մտնել: Նրանց հայտնի
էր, որ մեր գյուղացիները դա չէին հանդուրժում, մանավանդ
կանանց ներկայությամբ՝ համարելով գոռոզության կամ ինչ-որ
արիության ցուցադրություն: Գյուղ հասնելով, նրանք իջնում էին
ձիերից և գնում սանձը բռնած:
Շատ անգամ են մեր գյուղացիները ընդհարվել շրջակա
յայլաների թուրքերի ու վրացիների հետ արոտների սահմանների
պատճառով, պաշտպանել են իրենց հողերը և հաճախ ստիպված
զենքի են դիմել: Այդպիսի մի ընդհարման ժամանակ սպանվել է իմ

24
քսանհինգամյա Սաքո քեռին:
Սակայն թող չթվա, թե մերոնց միայն կռվարարությունն է
հատուկ կամ միայն կոպտության են ընդունակ: Նրանք ուղղամիտ
են, հավատարիմ ու վստահելի են բարեկամության, ընկերության
մեջ:
Իր բնավորության պես մեր գյուղի խոսվածքն էլ ինքնատիպ է:
Բարբառագիտության մեջ այն թյուրիմացաբար վերագրվել է կամ
Մշո, կամ Կարնո բարբառներին, մինչդեռ նա չի պատկանում
նրանցից և ոչ մեկին: Այն մի միջին տեղ է բռնում մեր Արևելյան և
Արևմտյան բարբառների միջև, որովհետև հոլովման համակարգով
նման է կը ճյուղին, խոնարհման համակարգով և հնչյունական
օրենքներով՝ ում ճյուղին: Համալսարանում սովորելիս ես մի
աշխատանք գրեցի այդ մասին:
Առաջին համաշխարհային պատերազմը, հետո էլ թուրքերի
հարձակումն ու գաղթը քայքայեցին մեր գյուղը:
1918 թ.-ին, գաղթից առաջ, ըստ լուրերի, անհայտ
պատճառներով և անհայտ հանգամանքներում մեր գյուղացիները
սպանել էին թուրքական կառավարության ինչ որ գործակալի: Այդ
պատրվակով, իբր թե նրա վրեժը լուծելու համար, թուրքերի մի
ջոկատ Փանյա լեռան մոտ շրջապատել էր գյուղից գաղթողների մի
խմբի, մոտ քառասուն հոգու, անզեն տղամարդկանց, կանանց ու
երեխաների: Նրանց առաջնորդում էր Դավազը՝ գյուղի երևելի
մարդկանցից մեկը, որ հայտնի էր իր ուժով, ճարտար լեզվով ու լավ
ձայնով:
Տեսնելով, որ ուրիշ կերպ չի կարողանում ազդել թուրքերի վրա,
Դավազը երգել էր թուրքերեն մի երգ, փորձել էր այդպիսով շարժել
նրանց գութը, սակայն անօգուտ, թուրքերը կոտորել էին բոլորին:
Հրաշքով կենդանի էին մնացել երկու հոգի՝ Հովսեփն ու իր
տասնամյա աղջիկը, որոնք թաքնվել էին դիակների տակ:
Դա մայիսի վերջն էր: Երկու-երեք օրվա ընթացքում մեր ամբողջ
գյուղը տեղափոխվեց Ծալկա, հիմնականում Նարդևան և Այազմա:
Ավելորդ է այստեղ գրել այն, ինչ վաղուց ուսումնասիրված է ու

25
հայտնի է բոլորին՝ թուրքերի հարձակումը, մեր գյուղի գաղթը, նաև
այն, թե ինչու չհաջողվեց դիմադրություն կազմակերպել:
Մաթևոս պապս չէր գնացել գաղթողների հետ, ասել էր.
- Ես տունը անտեր չեմ թողնի, թուրքերը ինձ ձեռք չեն տա:
Թուրքական բանակին միացել էին Ղարաբուլաղից և այլ
տեղերից թալանի եկած խմբեր: Պապս Ղարաբուլաղի թուրքերի մեջ
շատ ծանոթներ ուներ, շատերին էր օրերով պահել տանը, օգնել,
հյուրասիրել ու պատվել:
Երբ թուրքերը լցվել էին տունը, պապս նստած էր եղել օջախի
առաջ, իր մշտական տեղը: Այդտեղ էլ սպանել էին նրան:
Հետագայում, երբ մերոնք ետ էին եկել, գյուղում դեռ թուրքեր
էին եղել: Նրանք պատմել էին, որ պապս դիմավորել էր նրանց, իր
ծանոթների անուններն էր տվել: Նա էլ էր երգել Դավազի պետ, երգել
էր Ղարագյոզենց Գալուստի թուրքերեն հայտնի երգերից մեկը
մարդկային վեհանձնության ու մեծահոգության մասին: Նա էլ էր
կարծել, որ բավական է թուրքերին հիշեցնել բարության ու խղճի
մասին, և նրանք կփոխվեն, լավ կդառնան:
Հիշեցնում են այն, ինչ գիտեցել կամ ունեցել են, իսկ թուրքերին
որտեղի՞ց բարություն կամ խիղճ:
Ղարաբուլաղի թուրքերը Ծալկայում էլ սկսել էին հալածել ու
կողոպտել գաղթական, անզեն ժողովրդին: Ովքեր ինչ-որ կերպ
զինված էին, փորձում էին դիմադրել,զսպել նրանց, այնուամենայնիվ
զոհեր լինում էին: Ոչխարի հոտն արածեցնելիս թուրքերն սպանել
էին Օվեենց Նիկոլին ու ոչխարը տարել:
- Ի՞նչ կանեն ինձ թուրքերը, թեկուզ երեք-չորս հոգով գան,-
ասել էր խիզախ երիտասարդն ու ոչխարը քշել հենց այն կողմը, ուր
ընկերները խորհուրդ չէին տվել գնալ:
Նա կարծում էր, թե թուրքերը կգան ու կկռվեն ճակատ առ
ճակատ, իսկ նրանք թաքնվել էին քարերի ետևում ու կրակել:
Շատ կյանքեր խլեցին նաև սովն ու հիվանդությունները:
Հաջորդ տարվա գարնանը, ձյունը դեռ չհալված, մեր գյուղը,
ինչպես նաև ողջ Ջավախքը, ետ եկան Ծալկայից:

26
 Մայրս առանց արցունքի չէր կարողանում հիշել այդ
վերադարձը:
Սարերով անցնելիս ձյուներից նոր ազատված բացատում մի
կնոջ ու մանկան դիակներ էին տեսել, իսկ նրանց մոտ՝ նորաբաց
ձնծաղիկներ… Ովքե՞ր էին և ի՞նչ էր պատահել՝ ոչ ոք չգիտեր: Նա
երբեք չէր մոռանում այդ սարսափելի պատկերը:
Երբ տուն էին հասել, տեսել էին, որ դուռը կրնկի վրա բաց է,
թոնրի սալը մի կողմ է նետված, իսկ թոնիրը լցված է հողով: Քամի էր
պտտվում տանը…
Այդ տեսարանը ցնցել էր Շողո մամիս: Նա տեսել էր որդու
մահը, սով ու զրկանք և արիությամբ դիմացել էր, բայց թոնրի
տեսքից ծնկները ծալվել էին, նստել ու լաց էր եղել:
Լաց էին եղել մայրս ու չորս քույրերը, որ այդքան
տառապանքներից և մի ամբողջ տարվա բաժանումից հետո
վերջապես տանն էին:
- Լավ, հերիք է,- վճռականորեն ասել էր մամս և սկսել էր
թոնիրը մաքրել,- գնացեք կրճոն-բան բերեք՝ վառենք, քամին
Գանձայեն է, մխքաշը Տեփան Տացուենց կողմը դրեք:
Մայրս գնացել էր մխքաշը դնելու, բայց այն երդիկից ցած էր
նետված, չէր կարողացել բարձրացնել: Օգնության էր հասել
Փիլոսենց Գալոն: Նրա հետ կռված էր դեռ գաղթից առաջ, որովհետև
չար կատակով նա կտրել էր իր երկար հյուսերից մեկը: Նրանք մորս
հպարտությունն էին, գյուղում ոչ մի աղջիկ այդպիսի երկար հյուսեր
չուներ: Բայց այդպիսի չարություններն արդեն մոռացվել ու ներվել
էին, ընդհանուր աղետը հաշտեցրել էր բոլորին:
Գյուղը վերադարձավ, թոնիրները դարձյալ վառվեցին, կյանքը
շարունակվեց:
Երկու տարի հետո Ջավախք մտավ բոլշևիկյան բանակի մի
հեծյալ ջոկատ, նրան ուղեկցում էր մեր համագյուղացի
Ջարդուփուրթենց Գիգոլը: Ըստ լուրերի, նա դրանից առաջ
մասնակցել էր Հայաստանում տեղի ունեցած Մայիսյան
ապստամբությանը:

27
 Մեր գյուղում կոլխոզ կազմակերպեցին շատ տարիներ անց,
1936թ.-ին: Երևի ավելի շուտ հնարավոր չէր, ամեն ինչ կորցրած
ժողովուրդը կոլխոզին տալու բան չուներ:
Սկզբում ասում էին, որ կոլխոզ մտնելը կամավոր է և
ցանկացած ժամանակ էլ կարելի է դուրս գալ: Այնուամենայնիվ, ոչ
մի կերպ չհասկանալով, թե իրենցից ինչ են ուզում, գյուղացիները
տատանվում էին:
Պիրաշկի Օհանը, որին այդպես էին կոչում, որովհետև
Ռոդիոնովկայի Վերիգինների մոտ մշակ էր եղել ու միշտ նրանց
բլիթներն էր գովել, առաջարկել էր.
- Տղաք, էսոնք շատ պիտի զահլա տանին, բերեք մեկեն մտնինք,
մեկեն ելնինք:
Նա ի՞նչ իմանար, որ կոլխոզից մեկեն ելնել չի հաջողվի: Դեռ
գյուղացուն հողից պիտի զրկեին, պիտի կողոպտեին հողը, կոլխոզը
պիտի դառնար մի անհասկանալի բան՝ հայտնի չէ, թե ինչու և ում
կողմից ստեղծված: Դեռ Լվըռենց Մքանը պիտի հորիներ նոր
ժամանակների բանավոր ողբը իր արտի մասին.
- Երանի հորս և հազար երանի պապիս, որ մեռան և չտեսան,
ինչ որ ես տեսա: Վա՛յ քու օրիդ, Մքան, վա՛յ:
Աշնանը գնացի քաղելու իմ նախկին արտը, որ հիմա կոլխոզինն
է: Բարև տվի՝ բարևս չառավ: Ասացի՝ ի՞նչ է եղել, արտ ջան: Ասաց՝
ի՞նչ պիտի էղնի, Մքան ջան, կոլխոզին տվիր ընձի, հիմի եկել ես
քաղելու, ի՞նչ պիտի քաղես, խոտ չկա: Առաջ ապրիլին էիք վարում,
ցանում, հիմի ցանում են հունիսին: Սերմացուի կեսը գողանում են՝
հայհոյելով մեկ ինձ, մեկ կոլխոզին: Քարը չեն մաքրում, քաղելու
ժամանակ հենց գերանդին քարին է դիպչում, նորից հայհոյում են
ինձ էլ, կոլխոզին էլ: Ահա եկել ես քաղելու՝ խոտ չկա, դու էլ չպիտի՞
հայհոյես…
Ասաց արտս ու լացավ: Արտս լացավ՝ ես լացա…
Որտեղի՞ց իմանար Պիրաշկի Օհանը, որ կոլխոզից դուրս գալու
կարիք այլևս չի լինի, նա ինքը կվերանա մոտ հիսուն տարի անց,
բայց այնքան աղետալի կերպով, որ գյուղը մոտ մեկ դարով ետ

28
կշպրտվի դեպի անհայտություն, կարծես դուրս կընկնի
ժամանակից, համայնական կոչված սեփականությունը կթալանվի,
իսկ նրանց որդիներն ու թոռները, ում ունեցվածքով ստեղծվել էր այդ
սեփականությունը, անտարբեր կերպով կլքեն գյուղը, հողը անմշակ
կմնա ու կդառնա խոպան:
Ի՞նչ պատահեց հին գյուղին:
Բազում ցնցումներ ու ցավեր տեսավ նա, բայց միշտ կանգուն
մնաց լեռների խոհուն հայացքի առաջ, իսկ հիմա քիչ մնաց
դատարկվեր:
Ամեն ինչ փոխվեց, կարծես ժամանակը շրջվել է ու դեպի ետ է
գնում: Ամեն ինչ հոսում ու կորչում է, ինչպես ավազը մատների
արանքից, կայուն չեն անգամ «ետն» ու «առաջը», որտե՞ղ են նրանք:
Ես կարծում էի, թե ժամանակը կոկորդիլոսի նման գնում է
միայն մեկ ուղղությամբ և ամեն ինչ խժռում է իր ճանապարհին,
մենք դա կոչում ենք «առաջ», իսկ այն ուղղությունը, որով նա երբեք
չի գնում, անվանում ենք «ետ»:
Հիմա ինձ թվում է, թե նա սողում է օձի պես նենգ ու
անհասկանալի գալարներով, երբեմն նույնիսկ կարող է առաջ
գնալու համար ետ շրջվել, կարող է այնպես խառնել ճանապարհներ,
գործեր ու հաշիվներ, որ հարազատ գյուղիդ սովորական անունն
անգամ փափագելի կդառնա…
Աշխարհը միշտ փոխվում է և միշտ հին է ու նոր, հարկավոր է
միայն դիմանալ ժամանակին:
Շատ ժամանակներ ու շատ փոփոխություններ տեսած մեր հին
գյուղը այս անգամ էլ կդիմանա՞ ժամանակին ու կնորանա՞
աշխարհի հետ:

***
Անձրևներն անցան, ջրերը գնացին անաղմուկ, հեռացան
աննկատ ու անհույզ, գարուն չեղած ամառ եկավ այս երկրում:
Իսկ մեր սարերում հիմա գարունն է ծաղկում, ամենուրեք
հնչում է զնգուն կանչ ու կարկաչի համանվագը:

29
 Ջրերը վազում են գյուղի միջով, տանում են ժամանակը, գալիս
ու գնում են մանկությունները վազող ջրերի հետ, խաղաղ
տխրություն են տանում ու բերում վազող ջրերը:
Անշուշտ հիմա էլ դպրոցում աշակերտները խնդրում են, որ
ուսուցիչներն իրենց դաշտ տանեն՝ «էքսկուրսիա» և իրար հերթ
չտալով պատմում են, թե որտեղ ինչ ծաղիկներ կան, որ ձորում դեռ
սրսուռ ձյուն կա ջրերի բերած հողերի տակ:
Հիմա էլ, անշուշտ, ծաղիկներ են բերում դպրոց մեր դաշտերից,
բուրումնավետ բլուրներից, հիմա էլ անարվեստ ամոթխածությամբ
առաջին նստարանի աշակերտուհին մանուշակների ու
զանգակածաղիկների մի փոքրիկ փունջ է դնում ուսուցչի սեղանին:
Այնտեղ հին ու բարի ժամանակներից մնացած ակնածանք կա
ուսուցչի հանդեպ ու երևի միակ տեղն է բովանդակ աշխարհում, ուր
ուսուցիչը դեռևս մի սովորական հողեղեն չի համարվում:
Երկնքին մոտիկ այն բարձր աշխարհում դեռևս սիրում են
նախնական սիրով ու անկեղծությամբ, դեռևս հուզմունքից
շփոթվում և ամոթից կարմրում են, որ հազվագյուտ բան է հիմա,
ինչպես լեռների անանուն ծաղիկ:
Այն աշխարհն անսահմանորեն թանկ էր ինձ համար,
գյուղական երեխաների այն պարզ միջավայրը հասկանալի ու
հարազատ էր ինձ: Դա սովորական աշխատանք չէր, այլ իմ սիրած
գործը, իմ հոգու գործը: Դա ծառայություն էր իմ հարազատ գյուղին
ու ժողովրդին, և այդ գիտակցությունը իմաստ էր տալիս
անիմաստին:
Ամեն ինչ կորավ, ամեն ինչ կիսատ մնաց, իսկ կիսատ մնացած
գործի վրա միշտ ձյուն է գալիս:
Ով որ լեռները լքեց, բարձրերից իջավ ու գնաց դեպի կյանքի
ճահիճները, այլևս անդարձ կորած է այդ աշխարհի համար:
Կարծում էի, թե նորից կգնամ իմ տունը, կշարունակեմ իմ
գործը, սակայն «մինչդեռ ուխտն էի պահել ցանկանում, դաշնը
դրժեցի»:
Հիմա ի՞նչ եմ անում այստեղ՝ չեմ հասկանում:

30
 Չգիտեմ ով է ասել, թե պատերազմում ուսուցիչներն են
հաղթում: Այդպես է, իհարկե: Եվ խաղաղ կյանքն էլ, վերջին հաշվով,
ուսուցիչներն են կառուցում: Եվ երբ լքում ու հեռանում են, և երբ
վերադառնում են զղջումով, ուսուցիչներն իրենց հատուկ մասն ու
բաժինն ունեն միշտ, գուցե շատ փոքրիկ կամ առաջին հայացքից
աննկատելի, բայց, անկասկած, ունեն:
Պատերազմ էլ եղավ, դարերի կորուստներից հետո մի կտոր ետ
խլված հայրենիք էլ եղավ, բայց ես ամեն ինչից անմասն մնացի, ոչ
զինվոր ունեցա, որ կռվեր վրեժով, ոչ էլ զղջումով դարձի եկած, տուն
վերադարձած մոլորյալ:
Փոխանակ դասերից, աշխատանքից հոգնելու, հոգնեցի
ճանապարհներից, օտար աշխարհներից, օտար մարդկանցից ու
ինքս ինձանից:
Սակայն այլևս ի՞նչ արժեք ունեն դատարկ խոսքերը, ջրերը ետ
չեն հոսում, անցած գարունները էլ ետ չեն գալիս:

***
Եթե դրախտը ճիշտ է, Աստված երևի այն տվել է մարդուն
որպես երջանկություն, բայց մարդը այդ երջանկությունը չի
հասկացել, քանի որ դեռ չգիտեր ցավը: Այնժամ Աստված զրկել է
նրան դրախտից և ցավ է տվել, որ երջանկությունը հասկանա:
Բայց այդպիսով էլ մարդը երջանիկ չդարձավ:
Երջանկություն չկա այս աշխարհում, բայց բանաձևեր շատ կան
նրա համար, մի բանաձև էլ ես գտա այսօր առավոտյան.
Երջանիկ է նա, ով որ ասում է՝ եթե կրկին ապրեի կյանքս,
կապրեի այնպես, ինչպես ապրել եմ:
Այդպես ասողները միշտ չէ, որ ճիշտ են ասում, սովորաբար
կեղծում են կամ ինչ-որ նկատառումով են ասում, իսկ ով որ չի
կեղծում, իմ կարծիքով, երջանիկ է, քանի որ գոհ է իրենից ու իր
ապրած կյանքից:

31
 ***
Մի հայտնի նկար կա՝ «Ճիչը», ես տեսել եմ Մոսկվայում։
Հեղինակը նորվեգացի է՝ Էդվարդ Մունք: Նա այլևս չկա, իսկ նկարը
բացատրում են տարբեր կերպ, ենթադրություններ են անում՝ ինչ ճիչ
է:
Նա շատ վիշտ ու տառապանք է տեսել, հալածանքների է
ենթարկվել, դավաճանել ու լքել են նրան, կորցրել է
հարազատներին, զրկվել տեսողությունից ու մեռել
հոգեբուժարանում:
Ուրիշ ի՞նչ ճիչ պիտի լինի, եթե ոչ մարդու ցավի ու
մենակության ճիչը, որ թվում է, թե ուղղված է դեպի երկնքի
դատարկությունը: Լիությանը դիմելիս անձայն աղոթում ու
արտասվում են, իսկ դա հուսահատ ճիչ է, նկարը սկզբում այդպես էլ
կոչվել է՝ Վհատություն:
Մի օր այս մասին խոսք բացեցի մի ծանոթ նկարչի մոտ՝ նրա
կարծիքն իմանալու համար: Նա նարդին դրեց սեղանին.
- Զարդ գլորիր, թող ճչա, քեզ ի՞նչ է խանգարում:
Նա ավելի վհատեցնող բան ասաց, իզուր հարցրի:

***
Մեր գերդաստանը, ինչպես հնում ասում էին, ամանից-աման
թափվեց, ցրվեց երկրե-երկիր, իսկ նրա բնօրրանը դատարկվեց: Ես
քեզ ի՞նչ պատմեմ նրա մասին, սիրելի աղջիկս, կամ ինչպե՞ս
պատմեմ: Դու ուզում ես, որ խոսեմ ու սիրտս թեթևանա, որ
հիշողության վիրավոր թռչունները թռչեն հեռանան ու չքրքրեն
հոգիս:
Նրա անցյալն ինձ համար մշուշոտ է, ես քիչ բան գիտեմ,
գիտեցողները մեռան գնացին՝ հայրս, Օվանես Տացուն, մեր գյուղի
մյուս մեծերը: Հիմա դժվար է ինձ համար այս մասին գրելը,
որովհետև ցավով տեսնում եմ այն անհոգության հետևանքները իր
անցյալի ու ապագայի նկատմամբ, որ անեծքի պես հետապնդում է
մեր գերդաստանին:
32
 Թվում է, թե նրա անցյալի սահմանը մեր գետն է, որով անցել
էին մեր նախնիները Արդահանից գալով և անցկացրել իրենց
հարստությունը՝ ոչխարի հոտերը, նախիրներն ու երամակները,
հիշողություններն ավելի հեռու չէին տանում:
Արդահանի անցյալից հայտնի էին միայն այդ հարստության
հիմնադիր Օհանը և մի քահանա, կարծեմ Տեր Ավետիք անունով,
որի շնորհիվ մինչև 1937 թ-ը մեր ազգանվանը կցվում էր տեր բառը:
Քահանայի աղոթքները, ըստ տեղեկությունների, հրաշագործ ուժ են
ունեցել: Երևի հայրս նրանից էր ժառանգել աներկբա հավատը
աղոթքների հանդեպ: Նա համոզված էր, օրինակ, որ եթե երեք
անգամ անսխալ կրկնես «Հավատով խոստովանիմ և երկինք
պագանեմ»-ը, ամեն մի վտանգ անմիջապես կանցնի:
Մեր պապերը նոր հայրենիքում նույնպես շարունակում էին
իրենց գործը՝ անասնապահությունն ու առևտուրը: Չըլդըրի
թուրքերից անասուն էին առնում և մեծ շահույթով վաճառում
Թիֆլիսի հրեաներին: Ամեն ինչ հաջող էր ընթանում,
բազմապատկվում էր նրանց հարստությունը, տարածվում էր նրանց
անունը Ջավախքում և նրա սահմաններից դուրս մինչև Շորագյալ,
Կախեթ ու Թիֆլիս:
Դա նահապետական մեծ գերդաստան էր, ավանդական հայ
ընտանիք՝ առաքինի ու բարեպաշտ:
Գոմերում ու կալերում, տափակ քարերով սալարկված դռանը,
մեծ չարդախների առաջ միշտ մարդաշատ էր, մշակները աշխատում
էին, գալիս ու գնում էին ճամփորդներ, հյուրեր:
«Օհանենց մշակ» արտահայտությունը մեր գյուղում նշանակում
էր քրտնաջան աշխատանք առավոտից մինչև իրիկուն, կատակով
պատմում էին անգամ, թե իբր երբ Մաթևոս աղան տեսնում էր, որ
մշակները անգործ կանգնած են, հրամայում էր խուշկին դուրս կրել
գոմից, հետո նորից ներս բերել…
Ձմեռային երկար գիշերներին, երբ հավաքվում էինք թոնրի
շուրջը կամ օջախի կրակի մոտ, այսպիսի շատ պատմություններ
էին պատմում մերոնք երբեմնի մեր մեծ գերդաստանի ու նրա

33
հարստության մասին:
Պատմում էին, որ Բարսամ աղան խիստ է եղել, բայց բարի,
անգամ զգացմունքային, նա կարող էր որևէ երգից կամ նվագից
հուզվել լալու աստիճան և շռայլորեն վարձատրել դրա համար:
Այդպես Թիֆլիսի իջևանատներից մեկում մի անգամ ինչ-որ աշուղի
մի ձի էր նվիրել:
Նա կարող էր խստորեն պատժել, բայց գիտեր նաև
մեծահոգաբար ներել ու զիջել: Որպես օրինակ միշտ հիշատակում
էին, թե ինչպես է երեսուն, թե հիսուն ոչխար զիջել Առաքելենց
Մելիքին, որը հետո դրա շնորհիվ ստեղծում է շատ մեծ և հարուստ
տնտեսություն:
Պատմում էին Մանգլիսի ձորում Կիրակոս աղայի հետ
պատահած դեպքի մասին: Նա հրեաների հետ բարեհաջող առևտրից
հետո Թիֆլիսից կառքով տուն է վերադառնում խուրջինով ոսկին
հետը: Մանգլիսի ձորում նկատում է ինչ-որ կասկածելի մարդկանց,
որոնք մտնում էին անտառ ու կրկին դուրս գալիս ճանապարհի վրա:
Համոզվելով, որ դրանք զինված ավազակներ են, Կիրակոս աղան
կանգնեցնում է կառքը, կանչում է ավազակներին, տալիս է
խուրջինով ոսկին ու ասում.
-Առեք ձեր ուզածը, իմ կյանքը ձեր ինչի՞ն է պետք:
Ավազակները, ինչպես միշտ, մեծահոգի են լինում, ոսկին չեն
առնում ու մոտակա աղբյուրի մոտ գինի են խմում Կիրակոս աղայի
հետ:
Սակայն վրա հասավ վերջը, մեծ գերդաստանը քայքայվեց,
բաժան-բաժան եղավ, իսկ նրա առասպելական հարստությունից
մնացին միայն հիշողություններ, որ անցնում էին սերնդե-սերունդ:
Դա խորհրդավորության մշուշով քողարկված մութ
պատմություն էր:
Խոսում էին ինչ-որ վաղեմի գուշակության, ինչ-որ անեծքի կամ
թուղթ ու գրի մասին, ապա գալիս էին Խոսպիայի թուրք բեկերը,
որոնք մեծ գումարներ էին պարտք առել, բայց հետո ուրացել էին,
որովհետև որևէ մուրհակ կամ նման մի բան գոյություն չուներ, նույն

34
կերպ ինչ-որ մեծ գումար վճարելուց հրաժարվել էր Թիֆլիսի մի
հարուստ հրեա՝ ոմն Իսակ կամ Իսահակ, ըստ երևույթին դարձյալ
գրավոր ապացույց չլինելու պատճառով, հետո Գաբռուշկայի կամ
Համբարձումենց Գաբրիելի անունն էր հիշատակվում, որը իբր թե
գտել էր Բարսամ աղայի պահած փողերն ու հարստացել:
Բայց դրանք, ըստ էության, ոչ թե պատճառ էին, այլ հետևանք,
նրանք դատապարտված էին կործանման, և դա, ժամանակակից
լեզվով ասած, ծրագրավորված էր նրանց արյան բջիջներում, նրանց
աղետալի անհոգությամբ սեփական անցյալի ու ապագայի հանդեպ:
Եվ վերջապես, այդ ամենից բացի, ժամանակներն էին փոխվել, իսկ
նրանք իրենց խաղը վարում էին մարգարեների ժամանակվա
կանոններով՝ ազնիվ էին խաղում… Բարի ու առատաձեռն էին,
երբեք չէին մերժում իրենց օգնությունը կարիքավորներին,
նվաստացուցիչ էին համարում մարդուն չվստահելը, անգամ
թուրքերին:
Կյանքը, որպես կանոն, նման բաներ չի հանդուրժում:
Աշխարհում կապիտալիզմ էր, բանկեր կային, իսկ նրանք իրենց
փողերն ու գանձերը պահում էին գետնի տակ ու պատերի մեջ և
ժամանակ առ ժամանակ փռում չորացնում էին, որ բորբոսը չուտի:
Այդպես առաջացավ ինչ-որ տեղ պահված, կորած ու մոռացված
գանձերի լեգենդը:
Մոռացվում էին անուններն ու գործերը, իսկ պահված գանձը՝
ոչ:
Խոսում էին ինչ-որ երկաթե սնդուկի ու կորած բանալիների
մասին, հանկարծամահ եղած ինչ-որ տատիկի մասին, որն իր հետ
գերեզման էր տարել թաքցրած գանձի գաղտնիքը: Ավելի հաճախ
հիշում էին մեծ ու տափակ քարը Ներսի գոմի այն տեղում, ուր միշտ
կապում էին Կիրակոս աղայի ազնվացեղ ձին, բոլորը ենթադրում
էին, որ գանձը այդ քարի տակ պիտի լինի: Բայց քարի տեղը ոչ ոք
չգիտեր, գոմերը քանդված էին, քարերը՝ հողի տակ:
Կորած գանձի մասին այդ խորհրդավոր պատմություններն
անսպառ սնունդ էին մեր ազգության մի քանի սերունդների

35
երևակայության համար: Ոմանք իրարից թաքուն այս ու այնտեղ
փորում էին, ոմանք էլ իրենց գիշերային ցնորքների մեջ գտնում էին
և տնօրինում ամենագայթակղիչ ձևերով:
Սնանկացումն ավելի հաճախ կապում էին Վանո Տացուի
անվան հետ, թեև բոլորը հասկանում էին, որ նա ընդամենը այդ
տարօրինակ տրագիկոմեդիայի վերջին գործողության մասնակիցն
էր միայն: Պարզապես այդպես ավելի հասկանալի ու հարմար էր
իբրև հավիտենական նախատինք վկայակոչել նրա խմելն ու
վատնելը և ամեն ինչ դրանցով բացատրել:
Վանո Տացուի կերպարը մանկուց հրապուրել է ինձ իր
խորհրդավորությամբ, իր հակասականությամբ ու դրամայով և
ընդմիշտ մնացել ինձ հետ ձմեռային այն հեռավոր երեկոների
խաղաղ զրույցների, օջախի մարմրող կրակների պատկերներից
անբաժան: Մեր մեջ անտեսանելի հոգևոր կապ կա,
ճակատագրական մի ընդհանրություն մեր անկումների ու
սխալների միջև, ես դա զգում եմ բնազդորեն, երբ որ կորած գանձի
նման ապարդյուն կերպով բարոյական նեցուկ եմ փնտրում ու չեմ
գտնում ոչ ինքս ինձ մոտ, ոչ էլ ուրիշի:
Նրա կյանքի մեջ շատ անհայտ էջեր կան, շատ մութ կետեր, որ
երբեք չեն լուսավորվի:
Նա իմ Մարկոս պապի ավագ եղբայրն էր և Բարսամ աղայի
թոռը:
Մեր գյուղի քահանա Տեր Մելքումի խորհրդով Բարսամ աղան
նրան կրթության էր տվել: Ութ տարի նա սովորել էր Գորիի
թեմական դպրոցում՝ ապրելով հորաքրոջ տանը: Ուսումն
ավարտելուց հետո նա տուն է վերադառնում եվրոպական
հագուստով և մի սայլ լիքը գրքերով, գյուղում աշխատելու և գործելու
զանազան լուսավորական ծրագրերով, սակայն ճակատագիրը նրա
համար այլ ապագա էր նախատեսել:
Սովոր լինելով քաղաքային կյանքին, նա սկսում է ձանձրանալ
գյուղում: Շուտով նրա անվան շուրջ սկսում են զանազան
հակասական, երբեմն զավեշտական պատմություններ հյուսել:

36
Պատմում էին ամենուրեք, թե այնքան գրագետ է, որ ոտքի
մատներով է գրում, այն էլ ռուսերեն… Թե Գորիում ինչ-որ
հեղափոխական գաղտնի խմբակի անդամ է եղել, նույնիսկ
ձերբակալվել ու Թիֆլիս է տարվել, թե Ախալքալաքի
սրճարաններում աղմկոտ քեֆեր է անում, շրջում է քաղաքում՝
առանձին կառքեր վարձելով նվագախմբի, յափունջիի ու փափախի
համար… Ի վերջո, ըստ լուրերի, մի քանի տարի անց նրա
պարտքերի դիմաց Բարսամ աղայից մի ամբողջ հոտ ոչխար են
տանում հովիվների ու շների հետ միասին…
Սնանկացումից հետո Վանո Տացուն, այնուամենայնիվ,
ձեռնամուխ է լինում իր երբեմնի ծրագրի իրագործմանը և սկսում է
աշխատել՝ կարդում է, երկար առանձնանում ու անվերջ գրում է,
թղթակցում է «Մշակ»-ին, իսկ 1901 թվին դպրոց է բացում գյուղում,
հավաքում է մոտ քսան աշակերտ ու պարապում մեր «յազլուղում»,
որ պատուհաններով, փայտե հատակով ու հարթ առաստաղով
միակ շենքն էր գյուղում:
Ամեն առավոտ, երբ արևն ընկնում էր դասասենյակի երկու մեծ
պատուհաններից ու հասնում էր գրատախտակին, Վանո Տացուն
սկսում էր դասերը: Ինչպես պատմում էր հայրս, որ նրա առաջին
աշակերտներից էր, ներկա-բացակա անելիս ներկա գտնվող
աշակերտը պարտավոր էր ասել՝ աստ, բայց, չգիտես ինչու, բոլորն
ասում էին՝ հաստ, որ ամեն անգամ Վանո Տացուի ծիծաղն էր
շարժում:
Նրա դպրոցը գործում է չորս տարի, մինչև 1905 թ-ի հայոց
դպրոցների փակումը ռուսական կառավարության կողմից:
Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհվում է նրա
սիրելի որդին՝ Ավետիքը: Դա տեղի է ունենում Սարիղամիշի տակ:
Այդ մասին հետո վկայում է Պիճայենց Մեսրոպը, որը կռվում էր նրա
հետ միասին. այն Մեսրոպը, որը զայրույթի պահին կրակել էր
մինարեթից երգող մոլլայի վրա ու վայր գցել:
Այդ վիշտը քիչ է մնում կործանի Վանո Տացուին: Նորից սկսում
է խմել: Միակ ելքը նա համարում է որդու մանկության վայրերից

37
հեռանալը և հեռանում է՝ գյուղում թողնելով իր գրադարանն ու
ձեռագրերը: Մինչև կյանքի վերջը նա ուսուցչություն է անում
Ծալկայի գյուղերում:
Այդ գյուղերից մեկում տեղի է ունենում մի դեպք, որը
պատմվում է մինչև հիմա:
Արդեն սովետական իշխանության տարիներն էին, Վանո
Տացուն պարապում էր անգրագիտության վերացման նպատակով
մեծահասակների համար բացված հատուկ դպրոցում: Ինչ-որ
պատճառով աշակերտները նրան խիստ զայրացնում են, և նա,
հավանաբար խմած լինելով, հայհոյում է.
- Ընկեր Լենինն ասել է՝ սովորել, սովորել, սովորել: Սովորում
եք՝ սովորեք, չեք սովորում՝ ձեր տիրոջ…
Մեծ աղմուկ է բարձրանում, աշակերտները բողոքում են, նրան
ձերբակալում են, ընդ որում ոչ թե խմած լինելու կամ
աշակերտներին հայհոյելու համար, այլ մի անմիտ մեղադրանքով՝
իբր թե նա ընկեր Լենինին էր վերագրել և՛ «սովորել, սովորել»-ը, և՛
հայհոյանքը… Ձերբակալել, բայց անմիջապես ազատ էին արձակել,
որովհետև իբր ասել էր, թե անձամբ ճանաչում է Ստալինին,
ընկերություն է արել հետը Գորիում և որպես ապացույց ինչ-որ
համատեղ լուսանկար էր ցույց տվել:
Ի՞նչ ընկերության մասին է եղել խոսքը՝ հայտնի չէ:
1937 թ-ին Մարկոս պապիս ինչ-որ մեկը գաղտնի տեղեկացրել
էր, որ Վանո Տացուին կասկածում են դաշնակցական լինելու մեջ և
պիտի գան տունը խուզարկելու: Սարսափահար պապս գիշերն
այրել էր նրա ձեռագրերի տետրերը, զանազան թղթեր ու նամակներ,
նրանց հետ նաև ողջ գրադարանը:
Ի՞նչ էր գրել Վանո Տացուն առանձնության երկար գիշերներին,
ի՞նչ կար դեղնավուն թերթերով այն տետրերի մեջ՝ մնում է անհայտ:
Եթե կարելի լիներ հավատալ, որ ձեռագրերը չեն այրվում…
… Նախքան օդան ու թոնրատունը մենք երկար սրահներ
ունեինք, որ բակ էինք կոչում: Անսովոր մարդը մոլորվում էր մեր
բակերում, իսկ մենք ազատորեն ելումուտ էինք անում անգամ մթան

38
մեջ, պատերի ամեն մի քարը, ամեն մի դուռ իր բացվելու և փակվելու
հատուկ ձայներով ծանոթ ու հարազատ էին: Շատ տարիներ հետո
այդ դռներից մեկի վրա, որ Մենձ դուռ էինք կոչում, թափված հին
ներկի տակից երևաց Վանո Տացուի ձեռքով փորագրված հետևյալ
երկտողը.

Պահե անունդ անկորուստ՝

Թե աղքատ լինես, թե հարուստ…

Հիմա չկան ոչ այն երկար սրահները, ոչ էլ այդ դուռը:

Մեր գերդաստանի անցյալի սահմանը գետն էր, որով անցել էր
նա հին հայրենիքից գալու ժամանակ, իսկ ապագայի սահմանը այն
ցուրտ ձմեռը եղավ, երբ մեր տունը դատարկվեց:
Խավարի մեջ մենք մեր տան ճանապարհը գտնում էինք, իսկ
հիմա լույս օրով մոլորվեցինք, ըստ երևույթին, դժվար թե հաջողվի
անկորուստ պահել մեր անունը հայրենիքից դուրս:
Գուցե քեզ տարօրինակ թվա, բայց ուզում եմ այստեղ
վերջացնել, աղջիկս: Մնացածը դու գիտես, որոշ բաներ էլ կգտնես
այս օրագրի հաջորդ էջերում:

***
Ես միշտ սիրում էի քրքրել իմ հին օրագրերը: Մի անգամ էլ
այդպես նայելով գտա ռուս գրող Միխայիլ Պրիշվինի ինչ-որ
նամակից այսպիսի մի քաղվածք.
-Այն մարդը, որին դու սիրում ես իմ մեջ, ինձանից լավ է, ես
այդպիսին չեմ, բայց դու սիրիր, և ես կձգտեմ ինձանից լավ լինել…
Իսկ ես կարծում էի, թե Պրիշվինը կենդանիներից ու բույսերից
բացի ուրիշ բաների մասին չի գրել:
Ես այդ քաղվածքը կատարել էի շատ վաղուց, երբ հավատում էի
այդպիսի բաների, իսկ հիմա ափսոսում եմ, որ ոչ ես եմ առաջվանը,
ոչ էլ այս ժամանակը:
Ում որ ուղղված են այս խոսքերը, գրողը հանդիպել է շատ ուշ,

39
արդեն քառասունն անց ամուրի լինելով, հանդիպել է սպիտակ մի
տարեմուտի, երբ խոշոր-խոշոր ձյուն էր թափվում:
Շատ գեղեցիկ է և նման է հեքիաթի:
Չարժե ամեն ինչի կասկածող սկեպտիկ երևալ, դա շատ տհաճ
է. ավելի լավ է այստեղ վերջացնեմ, թող անհայտ մնա, թե հեքիաթն
ինչպես վերջացավ: Ինքս էլ դա կարգին չգիտեմ, իմ հին օրագիրն
այդ մասին ոչինչ չի ասում:
Տխուր բան է վերջը, անգամ ամենալավ վերջը, որ
հեքիաթներում է լինում երկնքից ընկնող խնձորներով, դարձյալ
տխուր է: Իսկ այդպիսի հեքիաթը… Դա չափազանց մաքուր ու
գեղեցիկ է, որ լավ վերջանա:
Բացի այդ, ամեն ինչ չէ, որ պետք է մինչև վերջ ասել:
Ճապոնացիք, օրինակ, իրենց Իկեբանայի մեջ, իրենց
բանաստեղծություններում գերադասում են անավարտությունը,
կիսատ ասվածը և դրանով երբեմն ավելի շատ բան են կարողանում
ասել:

***
Ինչքա՜ն ցավ կա կյանքի մեջ և ինչքա՜ն հիասթափություն:
Հին արաբական բաղնիքի պես է աշխարհը, նրանց մոտ հնում
բաղնիք են մտել ձրի, բայց վճարել են դուրս գալու համար…
Կյանքն էլ է այդպես, ծնունդն ակամա ու ձրի, այդպիսի հրաշքը
բոլորի համար այդպես մատչելի ու պատահական… Իսկ դուրս
գալու համար պետք է վճարել երկար տառապանքով,
հիասթափությամբ ու կորուստներով:
Կորուստն է մեր գիտությունն ու փորձը, նրանով ենք ճանաչում
ու հասկանում կյանքը միայն այն ժամանակ, երբ այլևս ոչ այդ
գիտությունն է պետք, ոչ էլ այդ փորձը:
Ինչքա՜ն սուտ կա աշխարհում:
- Եթե մի մարդ են սպանում, ողջ մարդկությանն են սպանում,-
ասում են ու շարունակում են սպանել նոր-նոր միջոցներով, բայց
նախնադարյան մոլեռանդությամբ, միջին դարերի մոտիվներով: Եվ

40
քանի՜ անգամ է մարդկությունը մեռել մի մարդու մահով:
- Սիրեցեք ձեր թշնամիներին, օրհնեցեք ձեզ անիծողներին…
Եղե՞լ է աշխարհում մի մարդ կամ մի ժողովուրդ, որ այդպես
վարվի: Նշանակում է մեր ժողովուրդը դեռ պիտի օրհնի՞ նրանց,
ովքեր մորթեցին իր մայրերին ու մանուկներին, զրկեցին
հայրենիքից…
Վերջապես ի՞նչ է այս կյանքը՝ մի խաղ, որտեղ ազնիվ
խաղացողը տանուլ պիտի տա, անվերջ եռացող մի խարդախ շուկա,
որտեղ անպայման երեսպաշտության ու կեղծիքի մանր դրամ պիտի
ունենաս, թե չէ թեկուզ գանձերով մտնես, դատարկ դուրս կգաս,
ինչպես որ Ստենդալն է գրել Նապոլեոնի առիթով:

***
Կարդացել եմ մի տեղ, թե փոքրիկ ծիծեռնակը կերը կրում,
տանում է ձագերին անգամ այն դեպքում, երբ նրանք չկան այլևս,
զրկվել է նրանցից: Տանում է այնքան ժամանակ, գրված էր, «մինչև
բնազդական շարժումների շղթան կտրվի»:
Հետաքրքիր է ինչպե՞ս է դա կատարվում, ինչպե՞ս է կտրվում
բնազդական շարժումների շղթան, և նա ինչպե՞ս է ըմբռնում
բացակայությունը:
Մարդը միայն նոր կորուստով է հինը մոռանում, միայն նոր
ցավն է մեղմացնում հինը, ինչպես որ սեպը սեպով են հանում:
Ինչպես բնությունը, այնպես էլ մարդու հոգին դատարկություն
չի ընդունում, այն անպայման պիտի լցվի ինչ-որ բանով՝ սիրով,
կարոտով կամ ցավով: Չգիտեմ որտեղ՝ ուղեղում, նյարդերում,
դրոշմված է օրգանիզմն ամբողջությամբ, երբ որևէ անդամ
բացակայում է, թևը կամ ոտքը կտրում են, ցավը մնում է, բացակա
անդամը շարունակում է ցավել: Ինձ պատմել է մի մարդ, որը վթարի
հետևանքով զրկվել էր ոտքից, ասում էր, որ հաճախ զգում է ոտքի
ներկայությունը, անգամ մատների ցավն է զգում:
Ծիծեռնակի նման բնազդական շարժմամբ ես հայացքս ուղղում
եմ հորիզոնին, ուր որ իմ լեռները պիտի լինեն և զգում եմ բացակա

41
սրտիս ցավը…
Եղել է հին աշխարհում մի փիլիսոփա, որ մարդկանց
մերժումին վարժվելու համար արձաններից է ողորմություն խնդրել,
իսկ ի՞նչ անեմ ես, որ այս տափակ երկրում լեռների
բացակայությանը վարժվեմ:

***
Մեր Մենձ ձորից մինչև Փարվանա լիճը փռված հովիտը իմ
մանկության դաշտն էր, այսինքն ոչ թե Միջագետքում կամ
Հնդկաստանում, այլ այդտեղ էր գտնվում Դրախտը…
Այդ հովտում, որ Մենձ Չայիր էինք կոչում, երկու մեծ
քարակույտեր, մանր ու խոշոր քարերի երկու բուրգեր կային, որոնք
վկայում էին, որ այդտեղ իրենց զինվորներին են հաշվել հռոմեացի
զորավարները։ Մեր պատմության ուսուցիչն էր այդպես ասում, իսկ
մենք ուզում էինք, որ Տիգրան Մեծը կամ գոնե Վարդան
Մամիկոնյանը եղած լինեին:
Մենձ ձորից իջնում էր գետակը, ոլորվում էր հովտում, անցնում
էր հին ճանապարհի կամրջի տակով ու ծաղիկների միջով գնում
դեպի լիճը:
Կամրջի մոտ ջուրը խորն էր և պտույտ էր տալիս: Դա
Անհատակն էր, այնտեղ ոչ ոք չէր լողանում: Անհատակից ոչ հեռու,
ճանապարհի եզրին, իմ մանկության աղբյուրն էր, ասում են, թե նա
հիմա ցամաքել է…
Երբ ավարտեցինք դպրոցը, մեր դասարանի տղաները որոշեցին
ձուկ բռնել գետակից և խնջույքով նշել մեր ավարտելը:
Հունիսի կեսերին Կաչխան կոչված ձկները, որ հիմա նույնպես
չկան, մեծ վտառներով գետակով բարձրանում էին դեպի ձորի տաք
ջրերը ձկնկիթ դնելու և լուսադեմին ետ էին դառնում դեպի լիճը: Մեր
գյուղացիներն ամեն տարի այդ օրերին քթոցներով կամ
ցանցերով փակում էին նրանց վերադարձի ճանապարհը և որսում
էին մեծ քանակությամբ: Դա նշանավոր Ձկան խաղն էր:
Մենք էլ գնացինք, գինի տարանք, որ խմենք, քեֆ անենք ձուկը

42
բռնելուց հետո: Գինին խմեցինք ձուկը բռնելուց առաջ և ամեն ինչ
մոռացած քնեցինք գետափի Անմոռուկների մեջ…
Գիշերը անձրև եկավ: Հորդացած ջրերն անցան, ձկներն անցան
անարգել, իսկ մենք, առաջին անգամ հարբած, քնած մնացինք մինչև
առավոտ:
Երբ արթնացանք, արևն արդեն ծագել էր, թռչունները երգում
էին:
Գիշերային անձրևից հետո Դրախտի հովիտը լցված էր
թարմության բույրերով:
Մենձ ձորից կաթնագույն մշուշը քաշվում էր դեպի վեր, դեպի
Քարախաչի կապույտ լեռները, հովիվների կանչերից թնդում էր
ձորը, ձիերի մի փոքրիկ երամակ, ձորից դուրս գալով, մշուշների
ետևից սլանում էր բլուրներն ի վեր:
Մենք թրջված էինք գիշերվա անձրևով ու լուսաբացի ցողով,
բայց երջանիկ էինք, առջևում կյանքն էր՝ հրապուրիչ ու անվախճան:

***
Մեր մեծ տան տարբեր անկյուններից միշտ կարելի էր լսել
զանազան ընթերցումներ և արտասանություններ, միշտ որևէ հաստ
գիրք էր կարդում հայրս իր մշտական տեղը նստած, բարձրաձայն
դաս էին սերտում իմ քույրերն ու եղբայրները: Նրանք կարդում ու
արտասանում էին ձեն ձենի տված: Ինչու՞ էին բարձրաձայն
կարդում, չգիտեմ, երևի նրա համար, որ հետո ձայներն անվերջ
հնչեն ու կանչեն կենդանի մնացած վերջին մոհիկանի ծերացած
ականջներում:
Ես ու Խաչիկը դեռ դպրոց չէինք գնում ու միշտ
հետաքրքրությամբ լսում էինք նրանց:
Ամենից հաճախ կարելի էր լսել նոր ժամանակների
բանահյուսությունը բոլշևիկ հսկաների մասին, թե ինչպես ձի են
հեծնում ու հարուստների դեմ կռվի են գնում Լենին հսկան, Ստալին
հսկան և մյուս հսկաները… Ապա գալիս էր գյուղացի Մխոն, որին
Լենինը նոր փափախ ու կոշիկներ էր տվել նրա ծակ փափախի ու

43
պատռած կոշիկների փոխարեն:
Ահա իմ քույր Ասլին կովերի մսուրի մեջ նստած անգիր է անում
հանձնարարված հատվածը «Անուշ»-ից կամ «Լալվարի որս»-ից, իսկ
տան մյուս ծայրից Աղասին արտասանում էր.

Հե՛յ, ձեզ մատաղ, բանվոր տղերք,

Մեկ էլ, մեկ էլ մի զարկ տվեք,
Մի զարկ տվեք ցարի գահին,
Որ խորտակվի նա հիմնովին:

Նրան լսելով, ես պատկերացնում էի բարձր գահի վրա նստած

ցարին, իսկ «բանվոր տղերքը» ճոճում են գահը, որ նրան վայր գցեն,
միայն թե «նա հիմնովին»-ը ես լսում էի «նային-նոյին» ու ոչ մի կերպ
չէի հասկանում, թե դա ինչ է, ուզում էի հարցնել, բայց վախենում էի,
որ վրաս կծիծաղեն:
Սրբերի շարքն անցած հին իմաստուններից մեկը՝ Երանելի
Ավգուստինը, հիշողությունները հոգու ապացույց է համարում:
Նրանք հոգու մեջ են պահվում և հարկավոր պահին այնտեղից են
հայտնվում, նշանակում է հոգի գոյություն ունի, հիշողություններն
են նրա վկան, ասում է նա:
Այս պահին ես գիտեմ, որ ցավն է հոգու վկան… Մերոնք բոլորը
հողի տակ են, իսկ մեր մեծ տան տեղում եղինջ է աճում…
Անմխիթար ցավն է հոգու վկան:
Մայրս հպարտանում էր, որ մեր տանը բոլորը կարդացող են,
բայց հպարտանում էր տխրությամբ ու ափսոսանքով, որ գրքերը
հաց չեն տալիս: Իսկ հայրս հույսը չէր կտրում.
- Սև գիրը կարմիր օրեր կբերե, կնիկ:
Նա շատ էր սիրում կարդալ, մանավանդ ձմեռները: Ցերեկները
նստում էր թախտի ծայրին, երդիկի տակ ու կարդում էր: Եթե ձյուն
տեղար կամ բուք լիներ, երդիկները փակվում էին ու տունը մթնում
էր: Այնժամ հայրս մեզանից մեկնումեկին ուղարկում էր երդիկները
մաքրելու: Մենք աշնանից նրանց մոտ բարձր ձողեր էինք տնկում, որ

44
ձմեռը գտնենք:
Երեկոները հայրս նստում էր սյան տակ, լամպին մոտիկ և
սովորաբար կարդում էր բարձրաձայն, մանավանդ եթե լսող էր
ունենում:
Բազմաթիվ ձմեռային երեկոներ ես ու Խաչիկը հափշտակված
լսել ենք նրա ընթերցումները: Դրսում սուլում ու երգում էր լեռներից
փչող քամին, իսկ հայրս կարդում էր նավթի լամպից տարածվող
լուսավոր շրջանակի մեջ նստած: Այդպես մենք լսել ենք մեր
ժողովրդական հեքիաթները, պատմավեպերը, Վախթանգ
Անանյանի գրվածքները, «Ռոբինզոն Կրուզո»-ն, «Անգլուխ
ձիավորը», «Տասնհինգամյա նավապետը» և այլն:
Չորս անառարկելի հեղինակություններ կային հորս համար՝
Րաֆֆին, Ջիվանին, Թումանյանն ու Ռափայել Պատկանյանը, որին
միշտ Գամառ Քաթիպա էր կոչում:
Րաֆֆու գործերը, մանավանդ պատմավեպերը, նա ընկալում էր
որպես ստույգ իրողություն, որպես հայ ժողովրդի կենսագրություն:
Նրանք, բացի հարուստ տեղեկություններ տալուց, մինչև հոգու
խորքը հուզում էին հորս: Խիստ հուզական տեսարանները նա
անվանում էր «դժվար տեղեր» և կարդում էր մտքում, միայն շուտ-
շուտ թաշկինակով աչքերն էր սրբում: Այդպիսի տեղերից էին
պանդուխտ հոր և որդու հանդիպումը «Ղարիբ մշեցին»
պատմվածքում, Մուրադի և հոր հանդիպումը «Խաչագողի
հիշատակարան»-ում, Դրաստամատի այցելությունը շղթայակապ
Արշակ թագավորին և այլն:
Ջիվանին սրբություն էր հորս համար: Նա փոխարինում էր
ավետարաններին, Առակաց գրքին ու սաղմոսներին, որոնք անչափ
սիրում էր, որոնցով կրթվել ու դաստիարակվել էր: Հորս հոգուն
հարազատ էին մեծ գուսանի իմաստությունը, լավատեսությունն ու
հայրենասիրությունը:
Հայրս բառացիորեն անբաժան էր նրա գրքից, գիշերը քնելիս
դնում էր բարձի մոտ, անգամ հետը դաշտ էր տանում, կարդում էր
թե՛ ուրախության, թե՛ տխրության պահերին աղոթքի պես: Այդ

45
գիրքը ես գնել էի Ախալքալաքի շուկայում մի ծերունուց: Այն
հետաքրքիր ճակատագիր էր ունեցել, մի քանի տերեր էր փոխել
Ստեփան Զորյանի կովի պես: Երկու-երեք տարի առաջ էր լույս
տեսել, բայց պատկանել էր վեց հոգու: Վեցերորդ տերը՝ մի
հեշտիեցի, խոշոր տառերով գրել էր շապիկին.
- Մուրազիս հասա, անջախ նաշոլ…
Թումանյանի քառյակները շատ էր սիրում հայրս, առհասարակ
նրա գործերը շատ բարձր էր գնահատում, միայն թե չէր ներում
նրան Գիքորի մահվան համար, կարդալիս միշտ լալիս էր ու ասում.
- Անաստվա՛ծ, էդպես կգրե՞ն, ինչու՞ մեռներ անմեղ երեխան:
Հորս սրտին առանձնապես հարազատ էին Պատկանյանի
գյուղական ռոմանտիկ պատկերները, իսկ առանձին ոգեշունչ
պահերի կամ գինովության ժամանակ երգում էր նրա «Թե իմ ալևոր
հերքս սևնային» բանաստեղծությունը: Մի անգամ էլ քիչ էր մնացել
փորձանքի մեջ ընկներ այդ պատճառով: Մի հարսանիքում,
գինովցած լինելով, երգել էր, հաջորդ օրը կանչել էին կոլխոզի
գրասենյակ, թե դաշնակցական երգեր ես երգում: Կատարածու
Կուտուզենց Աբրահամը, որը եկել էր ետևից, ճանապարհին
խորհուրդ էր տվել.
- Մեղքդ վրադ առ, ասա՝ սխալվել եմ, խմած եմ եղել, թե չէ
կկորցնեն, երեխաներդ անտեր կմնան, աշխարհում ի՞նչ կփոխվի:
Հորս փրկել էին Աբրահամի խորհուրդներն ու մեկ էլ այն, որ
առաքինի մարդու անբիծ անուն ուներ գյուղում, բոլորը հարգում էին
նրան:
Վերջին գիրքը, որ կարդում էր նա, «Մխիթար սպարապետ»-ն
էր: Հասել էր այն տեղին, ուր պատմվում էր, թե ինչպես Դավիթ բեկի
հետ գժտված Մխիթար սպարապետը ճակատամարտի ամենածանր
պահին իր զորքով գալիս է նրան օգնության: Հասել էր այդտեղ, բայց
շարունակել չէր կարողանում, հուզմունքից լալիս էր:
Ամառը վերջացավ, բայց նա այդպես էլ չկարողացավ
հաղթահարել այդ «դժվար տեղը»: Աշնանը, երբ արտերն էին հնձում,
մահացավ։ Իր սիրած ամիսն էր, սեպտեմբերը:

46
 ***
Հիշու՞մ ես մեր վերջին ձմեռը գյուղում, աղջիկս:
Այնպես ցուրտ էր, ձյունն ու քամիները շատ:
Մայրս հիվանդ էր, դու խնամում էիր նրան այնպիսի սիրով,
որին միայն քո բարի սիրտն ու զգայուն հոգին են ընդունակ:
Վառարանի վրա բարակ լավաշներ էիր թխում: Դեռևս անվարժ
քո մատներն այրվում էին, արցունքոտվում էին պայծառ աչքերդ,
բայց դու թաքցնում էիր արցունք ու ցավ, որ ես չտեսնեմ: Եվ
ծիծաղում էիր…
Աշխարհը խառնվել էր, աշխարհի հետ խառնվել էր և մեր
կյանքը: Դժվար ժամանակ էր: Դու հասնում, օգնում էիր բոլորին,
կիսում, տալիս էիր ունեցածդ, սերդ ու գուրգուրանքդ էիր տալիս,
միայն մոռանում էիր ինքդ քեզ: Հետո այդպես էիր վարվում ամեն
անգամ, ամեն տեղ, ուր որ նետել է մեզ կյանքը: Ոչ ոք դա քեզ չի
սովորեցրել, քո էությունն է այդպես՝ հրեշտակային, իմ սիրելիս:
Հակոբ քեռին ու մեր հարևան Սամվելը այն ձմեռ գալիս էին
«օդա նստելու» մեր տանը: Հակոբ քեռին հետաքրքիր
պատմություններ էր պատմում իր կյանքից: Նրանց մեջ շատ
թուրքեր կային: Հռոմեական այն կոնսուլի նման, որը ինչի մասին էլ
խոսեր, իր բոլոր ելույթները վերջացնում էր միևնույն կոչով՝
Կարթագենը պետք է կործանվի, Հակոբ քեռին էլ իր բոլոր
պատմություններն այսպես էր ավարտում.
- Թուրքին հավատալ չի կարելի:
Սամվելը դիտմամբ գրգռում էր նրան, որ նոր բան պատմի:
- Ինչու՞ միայն թուրքին, հիմա ոչ ոքի հավատալ չի կարելի,
այնպիսի ժամանակ ենք ապրում, որ մարդուն պետք է հազար
անգամ փորձել, նոր վստահել:
Եվ Հակոբ քեռին պատմում ու պատմում էր և դարձյալ խոսքը
վերջացնում էր նույն կերպ՝ թուրքին հավատալ չի կարելի:
Այդպես մենք կարճում էինք ձմռան երկար գիշերները:
Բաքարյան Կարենն էր միշտ այցելում մեզ այն ձմեռ: Գալիս էր,
ինչպես ինքն էր ասում, քո աննման ծիծաղը լսելու համար ու միշտ

47
սիրտ էր տալիս ինձ.
- Կանցնին էս օրերը, Մարկոսյան ջան, լավ օրեր կգան:
Նա մեկն էր այն քչերից, որոնց մեջ միացած էին մարմնի ուժն ու
հոգու պոեզիան, այդտեղից էր նրա լավատեսությունը:
Թե գիտենայի ինչ է սպասվում մեզ, մնացած բոլոր օրերս
հոժարությամբ կտայի, միայն թե այդ օրերը չանցնեին:
Հիշու՞մ ես, ինչպես հյուր գնացինք Կարենենց, երբ վերադարձել
էր նրա հայրը՝ Վարոսը: Նա վարորդ էր, ավտովթարի պատճառով
բանտարկվել էր: Նստել էր որոշ ժամանակ ու նոր ազատվել,
վերադարձել էր տուն:
Վարոսի ավագ որդին ու աղջիկներն էին եկել հեռուներից, հոր
սիրած երգերն էին երգում, արտասանում էին: Այնպես թեթև ու
գեղեցիկ էր այդ երեկոն, այնպես հուզիչ ու բնական էր ամեն ինչ, որ
Վարոսը կարծես մոռացել էր կրած դառնությունները:
Նա մեր գյուղի առաջին վարորդներից էր, որոնք փայտե
խցիկներով «Գազիկ» էին քշում: Նրանց նախանձում էին ընկերները,
իսկ աղջիկները սիրահարվում էին:
Նրա հորը՝ Ազիզենց Մադոյին, ձերբակալել էին երեսունյոթ
թվին որպես «ժողովրդի թշնամու», դաշնակցական գաղտնի խմբակի
անդամ լինելու մեղադրանքով: Իբր թե այդ խմբակի անդամները մի
գիշեր հավաքվել էին Կուճուճայենց օդայում և նրանցից մեկը երգել
էր «Ինչու՞ բոլորն եկան, իմ Զոհրան չեկավ» երգը: Դա տարածված
երգ էր ինչ-որ արևելյան հին սիրավեպից, իսկ կոմունիստների
կարծիքով նշանակում էր ինչու՞ դաշնակները չեկան…
Հաջորդ օրը ձերբակալել ու տարել էին յոթ հոգու:
Դա եղել էր ձմռանը: Վարոսի հայրը ոչխարին խոտ էր տվել ու
յափունջին ուսերին կանգնած էր եղել ոչխարի մոտ, պատի տակ:
Երբ միլիցիոներները եկել էին տանելու, յափունջին տվել էր ավագ
որդուն՝ Սաքոյին.
- Առ,- ասել էր նա,- մինչև գարուն գա, դեռ շատ ցրտեր կլինեն:
- Այն ժամանակ ոմանք հավատում էին, որ շուտով գարունը
պիտի գա,- ասաց Վարոսը,- այսինքն սովետական կարգերի վերջը:

48
Ահա այդ վերջը եկավ, բայց ինչ-որ նման չէ գարնան:
Վարոսի հայրը Վանո Տացուի առաջին աշակերտներից էր եղել:
Նա տանը Նարեկ էր պահել, որ հրաշքով փրկել, պահել էին:
Վարոսը բերել տվեց գիրքը, ցույց տվեց հոր ծալած թերթը: Ես տեսա
մատիտով հազիվ նկատելի նշված մի տող այդ էջում՝
Արդեօք լուա՞յց ընդ ձայնի գուժիս՝ աւետեաց համբաւ ինձ
առաքեցեալ…
Դժվարություններ շատ էր տեսել Վարոսը: Թեև կյանքն ու
մարդիկ դառնացրել էին նրան, բայց էությունը մնացել էր լուսավոր:
Նրա հետ մի տեսակ թեթև ու հեշտ էր ամեն ինչ: Ամեն տեղ և ամեն
ինչում իրեն այնպես էր պահում, որ կարծես ասելու լիներ.
- Կյանքը շաքար չէ, բայց ապրել կարելի է, կարևորը մարդ
մնալն է:
Մինչ մենք զրուցում էինք, դուռը ծեծեցին: Վարոսը գնաց բացեց
ու ներս եկավ երկու վրացիների հետ: Նրանք ներս մտան մրսած,
ձյան մեջ կորած ու տիկով օղին դրեցին սեղանին: Նրանք չորացրած
մրգեր էին բերել պանրի հետ փոխանակելու, ուզեցել էին հասնել
Ասփարա, իրենց ծանոթի մոտ, բայց ճանապարհը մեր անտառի
տակ փակ էր եղել, մեքենան թաղվել, մնացել էր ձյան մեջ: Շալակել
էին տիկով օղին, եկել գյուղ: Շներից խույս տալով ու հալածվելով
եկել հասել էին Վարոսենց:
Նրանք եկան և իրենց հետ մի տեսակ թարմություն բերեցին,
տխրությունը ցրվեց: Տաքացան, խմեցին ու երգեցին վրացիները:
Խմեցինք մենք էլ նրանց օղին, որ այդ օրերի պես պղտոր էր:
Նրանցից մեկը, որի անունը կարծեմ Դաթո էր, մի երգ երգեց:
Բառերը մոռացել եմ, միայն ընդհանուր տպավորություն է մնացել,
ընդհանուր ասոցիացիա, որ երբեմն ավելի հարուստ է, քան ամեն մի
խոսք: Եվ եթե այդ ընդհանուր տպավորությունն էլ «թարգմանենք»,
կստացվի ահա այսպիսի մի երգ, որ երգեց նա.
Տարիները անցան գնացին Արագվայի ջրերի պես, անցածը էլ
ետ չի գա, գինի խմիր այսօր, որ տխրությունդ քաշվի աշնան մշուշի
նման: Մի՛ լինիր սարերի պես մտքերի մեջ այդպես մոլորված, մի՛

49
լինիր պաղ ձյուների պես, որ աշնանը իջնում են սարերին…
Այդ երգը միշտ անբաժան է մեր վերջին ձմեռվա և այն երեկոյի
թախծալի վերհուշից:

***
Ես մի ծանոթ ունեմ, ինչի մասին ուզում ես հետը խոսիր, հենց
նեղն է ընկնում թե չէ, ասում է՝ ամեն ինչ հարաբերական է:
Ծերության մասին էլ է այդպես ասում, թեև ինքը վաղուց
երիտասարդ չէ: Խենթանալու բան՝ ամեն ինչի մասին էլ կարելի է
ասել, թե ամեն ինչ հարաբերական է:
Իմ կարծիքով, ծերության առավելության մասին միայն տխուր
հումորով կամ ինչ-որ վերապահությամբ կարելի է խոսել, այդտեղ
հարաբերական բան չկա:
Ի՞նչ ունի ծեր մարդը: Նա ունի անցյալ, որն ինքը անվանում է
«իմ ժամանակը», նա արդեն չկա կամ այլևս չկա, բայց նա ունի…
Այդ ժամանակի մասին սովորական ձևով նստել ու պատմել
հարմար չէ, կարելի է պատմել միայն այնպես, ինչպես մեռածի վրա
են ողբում մեր գյուղում՝ լալիս են երգելով… Նա անպայման արցունք
է պահանջում՝ ինչպիսին էլ եղած լինի ու գնալով քաղցրանում է,
ինչու՞ է այդպես, չգիտեմ: Գիտնականներն էլ չգիտեն, ինչպե՞ս է, որ
գինու թնդությունը կամ մետաղների ժանգոտելը բացատրում են,
իսկ ժամանակի դառնությունը կամ քաղցրանալը՝ ոչ:
Ինչ որ է, հիմա արդեն ես էլ կարող եմ ասել՝ իմ ժամանակը,
նշանակում է ես էլ ինչ-որ բան ունեմ, թեև նա այլևս չկա:
Իմ ժամանակը քաղցր ու դառն համերի մի խառնուրդ էր: Ես
նրա մասին հիմա շատ բան պատմելու մտադրություն չունեմ, միայն
ուզում եմ ասել, թե որքան տարօրինակ ու զարմանալի էր նա իր
լավատեսությամբ ու երգերով:
Դրանք խրուշչովյան տարիներն էին, որ «Ձնհալ» են կոչում
հիմա: Բռնություններից ու հալածանքների մղձավանջներից հետո
լավատեսական հեքիաթ էր հարկավոր: Նախ տիեզերքը բացվեց
մարդկանց համար, հմայիչ ու կախարդական հեռուն,

50
իրականությունից անսահման հեռու և հրապուրիչ: Լուսավոր ու
լավատեսական էր անգամ առաջին տիեզերագնաց Գագարինի
ժպիտը: Պատահականությու՞ն էր դա, թե՞ այդպես ընտրել էին նրան
հատուկ այդ ժպիտի համար:
Մարդը միշտ հեքիաթի կարիք ունի, ուստի հնարեցին
կոմունիզմի գեղեցիկ հեքիաթը: Հասարակագիտության նոր
դասագիրքը, որ հայտնվեց դպրոցներում, կոմունիզմի դասագիրք էր,
ես նրա հոտն եմ հիշում…
Ոչ ոք չէր կասկածում, որ շուտով կոմունիզմ պիտի լինի: Դա
Աստծո արքայության նման մի բան էր, բայց ավելի իրական ու
մոտիկ, ընդամենը քսան-քսանհինգ տարի հետո: Ամեն ինչ
կամավոր պիտի դառնար, փողը պիտի վերանար, գնա առ ինչ
ուզում ես, ինչքան ուզում ես: Մարդը պիտի փոխվեր, պիտի դառնար
միանգամայն ազնիվ ու բարի, հավասարություն և արդարություն
պիտի լիներ…
Մենք կիսաքաղց էինք, բայց հույսով ու հավատով անգիր էինք
անում Կոմունիզմ կառուցողի բարոյական կոդեքսը և անվերջ
քննում, թե այդ ամենն ինչպես պիտի լինի:
Մեծերը գյուղամիջում նույնպես այդ մասին էին խոսում՝
մեզանից ոչ պակաս զավեշտական ենթադրություններ անելով:
Սակայն կային նաև զգուշավոր ու հեռատես մարդիկ, ինչպես
Թիքոյենց Գալուստը, որն ասում էր.
- Սոցիալիզմից ի՞նչ օգուտ տեսանք, որ կոմունիզմից ինչ
տեսնենք: Վայթե մենք վերջը Շեյմանի օրին մնանք:
Շեյմանը կոլխոզի էշն էր, այնքան էին չարչարել, որ ոտքերը
հազիվ էր քաշում: Նրան այդ անունը Դավազենց Հակոբն էր տվել,
պատերազմի ժամանակ այդ ազգանունով գերմանացի հսկիչ էր
ունեցել:
Ամեն ինչի մեջ լավատեսություն կար՝ գրականության,
արվեստի, կինոյի: Մեր դպրոցական շարադրություններն էլ
անպայման ավարտում էինք լավատեսական վերջաբանով: Ինչի
մասին էլ, ում մասին էլ գրեինք, Գիքորի, թե Մարկոս աղա

51
Ալիմյանի, պիտի վերջացնեինք դեպի լուսավոր ապագան քայլող
երջանիկ կոմսոմոլների խրոխտ շարքերով…
Ամեն ինչ նշանակում էր ուղիղ ճանապարհ, աչքի էր ընկնում
դեպի առաջ ու վեր ուղղված ավարտուն գծերով, ինչպես որ
լենինյան ուսմունքն էր՝ սովետական ճարտարապետությունը,
մեքենաների ու հագուստի ձևավորումը, ամենուրեք այդ էր
խորհրդանշում Լենինի պարզած ձեռքը:
Լավատեսական էին հատկապես երգերը:
Զարմանալի բան էր՝ որտեղի՞ց էր նրանց այն մարդկային
ջերմությունը, լույսն ու բարությունը, որ կյանքում չկային: Նրանք
հմայում ու տանում էին մեզ կյանքից հեռու մի ուրիշ աշխարհ,
համենայն դեպս, ինձ վրա այդպիսի ներգործություն էին ունենում,
ես մոռանում էի կյանքը և նրանց էի հավատում:
Նրանց կատարողներն էլ, հեղինակներն էլ մեծ մասամբ
հրեաներ էին: Նրանք ոչ թե երգում էին, այլ կարծես թե հարազատի
պես խոսում էին մարդու հետ, պատմում էին: Ես լսում էի դրանք
միայն ռադիոյով, կարծես թե իմ հոգին էր լսում, որովհետև ոչինչ չէր
խանգարում, ոչ պատկեր, ոչ շարժում:
Լուսավոր ապագայի այդ երգերը հիմա էլ ջերմացնում են
ծերացած սրտերը որպես լուսավոր անցյալ, որովհետև դրանցից
բացի նրանք ոչինչ չունեն:
Հիմա հարցնում եմ ինքս ինձ՝ այն կեղծ լավատեսությու՞նն էր
լավ, թե՞ հիմիկվա անտարբերությունն ու արհամարհանքը մարդու
հանդեպ: Դժվարանում եմ ինքս ինձ պատասխանել, որովհետև
զգացմունքը հիմա կխանգարի, ինչպես որ խանգարում էր այն
ժամանակ, կարող եմ սխալ բաներ ասել, բայց գիտեմ, որ ներքուստ
պատրաստ եմ նորից խաբվելու, եթե իմ ժամանակը, որն այլևս չկա,
հանկարծ վերադառնա:

***
Աշունը եկավ տրտմության նվագներով:
Հրաժեշտի սոնատ, ադաջիո դոլորոզո Ոսկեհանդերձ

52
նվագախմբի կատարմամբ՝ մոլորյալ քամու նվագակցության
պայմանով:
Իմ Կարոտի սարերին հիմա մեր սեպտեմբերը իջավ առանց
ինձ:
Անզարդ, անպաճույճ աշխարհ՝ պարզ գծեր, հստակ գույներ,
խաղաղված, հանդարտ ջրեր՝ մաքուր ու ջինջ, հոգնած դաշտեր և
իմաստուն հող՝ Թումանյանի պես լայնսիրտ ու ներող:
Սեպտեմբերյան պայծառ թախիծը կրկին եկավ առանց ինձ՝
թեթև գինովության պես, չգիտես ինչու և որտեղից:
Դուդուկի դո մինոր մենախոսություն աշնանային պոեմի
համար:

***
Ինձ թվում էր միշտ, դեռևս մանկուց, թե ժամանակը ես եմ
հնարել կամ էլ դա հիվանդության նման մի բան է, որը տրված է
միայն ինձ, որովհետև ոչ ոք նրա վրա ուշադրություն չի դարձնում,
միայն ես եմ մտածում նրա մասին, ես եմ զգում նրա կորուստն ու
անվերջանալի հոսքը:
Հետո հասկացա՝ Աստված կամ նա, ով ստեղծել է ժամանակը,
մի տեսակ բախտավոր մոռացկոտություն է տվել մարդուն, որ
առօրյա կյանքում չմտածի մահվան, ժամանակի և նման բաների
մասին, ինչպես որ, ասենք, շնչում ենք, բայց օդի մասին չենք
մտածում։ Սակայն առանձին մարդկանց իբրև պատիժ զրկել է այդ
շնորհից, և ես այդպիսիներից մեկն եմ:
Վաղ մանկությունից ամեն առիթով ու ամեն ինչի մեջ ես
տեսնում էի հոսող, անհետացող ժամանակը, զգում էի անցնող
վայրկյանի կորուստն իբրև անձնական ցավ: Սարսափով մտածում
էի, որ մայրս պիտի ծերանա ու մեռնի, բոլորը պիտի մեռնեն, և
շուրջս անխուսափելի կերպով ամեն ինչ պիտի փոխվի, և դա այն
պատճառով, որ ինչ-որ աներևույթ բան անվերջ հոսելով անդարձ
հեռանում է:
Ամեն ինչ այդ մասին էր հիշեցնում: Երբ գալիս էր Նոր տարին,

53
ինձ թվում էր, թե դա հանդիպում է ժամանակի հետ, թեև դա դեռ
այնքան վաղ էր, որ չկային ոչ մանդարինը, ոչ տոնածառերն ու
լույսերը: Ես զարմանում էի, թե մարդիկ ինչի՞ համար են
ուրախանում, չէ՞ որ ժամանակն անցնում է:
Այդ մասին էին հիշեցնում ձնհալի գարնանային ջրերը, որ
կարկաչելով վազում էին գյուղի փողոցներով՝ իրենց հետ տանելով
իմ մանկության ժամանակը: Աշխարհում ամեն ինչից շատ վաղ
գարնան այդ օրերն էի սիրում, առուները, ջրերը, գոլորշիացումների
բուրմունքն ու կրճոնի ծուխը, սակայն ժամանակի անդարձության
թախիծը պղտորում էր այդ բերկրանքը:
«Պարոն Պետրոսն ու իր նախարարները» վեպի հերոսի
օրինակով ես էլ սկսեցի հուշատետր պահել և առաջին տետրակիս
շապիկին նկարեցի մի մեծ ժամացույց՝ շղթայով ու ծանրոցով,
որպիսին տեսել էի մեր դպրոցի ուսուցչանոցում ու երեք անգամ
գրեցի՝ ժամանակ… Դա նշանակում էր, որ ժամանակն ինձ համար
չափազանց կարևոր մի բան է, որը տիրում է իմ մտքերին ու
միաժամանակ վախ է պատճառում, որովհետև անհասկանալի է:
Այնուհետև ինձ միշտ զբաղեցնում էր լեզուն, այսպես կոչված
քերականական ժամանակը, որի ներկան կարծես թե մնայունություն
ունի՝ խոսելու պահը, որը բաժանում է անցյալն ու ապառնին:
Փոխանակ ապրելու և օգտվելու ներկայից, ես մտածու՛մ էի նրա
մասին և այդպիսով իզուր կորցնում ժամանակս: Հետո միայն
հասկացա, որ ով ավելի շատ է մտածում ժամանակի մասին, ավելի
շատ է կորցնում:
Հայոց լեզվի դասերին, ներկա ժամանակը բացատրելիս, երբ
գրատախտակին որևէ օրինակ էի գրում, ինձ թվում էր, թե ահա մի
աշակերտ կբարձրանա ու կասի.
- Բայց Ձեր ասած խոսելու պահն արդեն անցավ, ներկան
անցյալ դարձավ…
Դա հիվանդություն է, ուրիշ ի՞նչ անուն տալ:
Մտածում էի, թե նրանց ինչպե՞ս բացատրեմ լեզվի
պայմանականությունն ու իրական ներկայի տևողությունը, երբ ինքս

54
կարգին չգիտեմ, թե դրանք ինչ են:
Ինձ միշտ հետաքրքրում էր, թե լեզվի ու մտածողության ի՞նչ
նոր գույներ ու երանգներ կարելի է հայտնաբերել, եթե համեմատվեն
աշխարհի լեզուների բայերն ու նրանց ժամանակները: Մի տեղ
կարդացել եմ, օրինակ, թե չինարենում չկա «երբեք»-ը, այսինքն
անդառնալիություն նշանակող հիերոգլիֆ չկա… Ասում են, թե
եբրայերենում բայի անցյալ ժամանակը միաժամանակ ապառնի է
նշանակում, թե հին պարսկերենում երազներ պատմելու համար մի
հատուկ բայաձև է եղել, որ նշանակել է ներկա ու միաժամանակ ոչ
ներկա, իրական և ոչ իրական մի ժամանակ:
Ծանոթանալով Երանելի Ավգուստինի որոշ գործերին, ես
հանդիպեցի լեզվի ու մտածողության նույն խնդրին և հասկացա, որ
նրանց միջև հակասությունը միշտ էլ եղել է, թեև նա այդ
հակասությունը բացատրում է յուրովի․
- Երբ ասում ենք «մեռած» կամ «մեռել է», նշանակում է անցյալ,
իսկ երբ ասում ենք «մեռնող», սա ի՞նչ է նշանակում, անցյա՞լ, թե՞
ներկա,- հարցնում է նա ու ինքն էլ պատասխանում, որ «մեռնող»
բայաձևը նշանակում է, թե գոյություն ունի մի պահ անցյալի ու
ներկայի միջև, և դա հավերժությունն է…
Նույն կերպ նա քնի օրինակն է բերում՝ դարձյալ հարցնելով, թե
երբ քնում ես, բայց քնած չես, այդ անցման ակնթարթը
արթնությունից քնին անցյա՞լ է, թե՞ ներկա: Եթե ներկա է, ապա ի՞նչ
տևողություն ունի: Ուրեմն, ըստ նրա, այդ էլ է հավերժություն:
Իմ սրտին մոտիկ էր Վահան Տերյանը ժամանակի իր
ընկալմամբ: Ինձ թվում էր, թե դա իմ գյուտն է, իմ գաղտնիքը,
որովհետև այդ մասին ոչ մի տեղ գրված չէր: Գրում էին նրա
հոռետեսության, հեղափոխական ոգևորության ու վերադարձի
մասին, իսկ ժամանակը մոռանում կամ անտեսում էին:
Տերյանի մոտ, ինչպես ասում են, մինորն ու մաժորը, լույսն ու
խավարը հաջորդում են իրար, նա ինչպես որ հոռետես է, այնպես էլ
լավատես, ինչքան որ հուսահատ է, այնքան էլ ոգևորվող ու
լուսավոր: Նույնն էլ ժամանակը, նա կարծես թե խույս է տալիս

55
ժամանակի մասին հոգեմաշ մտքերից, նրա համար գոյություն ունի
մի հատուկ ժամանակ, ուր միախառնված են ներկան, անցյալն ու
ապագան:
Ահա մի քանի տող նրա տարբեր բանաստեղծություններից.
Մի անծանոթ ձեռք նուրբ մթնշաղում անցյալն ու ներկան իրար
է խառնում, ինձ համար չկա ժամ ու ժամանակ, ապագա և անցյալ և
ներկա խառնվել են իրար, ինձ համար չկա այսօր ու երեկ, ու թվաց
հանկարծ, որ չկան, չկան անցյալն, ապագան, օրորում է անուշ մի
թախիծ և գալիք, և ներկա, և անցյալ…
Տերյանական այդ ժամանակն անշարժ է, անսկիզբ ու
անվախճան, նա չի հոսում, չի հեռանում ու կորչում: Դա
հավերժական խաղաղության ու երանության մի ներկա է, որպիսին
երազում էի ես.

Չեմ ուզում ոչ անցյալը հիշել,

Ոչ գալիք օրերին նետել հույս,
Հանգիստ է իմ շուրջը և գիշեր
Ու սիրտս չի տենչում արշալույս…

Երբ առաջին անգամ կարդացի Ավետիք Իսահակյանի

«Հիշատակարան»-ը և այնտեղ այսպիսի գրառում գտա, զարմացա.
- Անցյալի օրագրությունն այժմ չեմ կարող գրել, քանի որ հենց
ամեն մի տառը գրելիս ներկան դառնում է անդարձ անցյալ…
Ճիշտ և ճիշտ իմ մտքերը բայի ժամանակը բացատրելիս:
Կարդում ու թեթևանում էի, նշանակում է միայն ես չեմ տառապում
ժամանակի այդ հիվանդությամբ:
Մեծ բանաստեղծը, որ կյանքի, մահվան ու ժամանակի
գաղտնիքները հասկանալու համար կրոններ,
փիլիսոփայություններ էր ուսումնասիրել, կյանքի մայրամուտին
ցավով հասկացավ, որ պատասխան չկա իրեն տանջող հարցերին և
ուզում էր հեռանալ, փախչել ժամանակից…
Եթե հնար լիներ փախչելու… Կարելի է խուսափել

56
բարձրությունից, ցածրությունից, լույսից ու խավարից, փախչել,
ազատվել ջրհեղեղից, երկրաշարժից, անգամ մարդուց… Իսկ ու՞ր
փախչես ժամանակից:
Մենք ժամանակի գերին ենք: Յուրաքանչյուր վայրկյան ներկան
անցյալ է դառնում, և մենք ներկայի մեջ մնալ չենք կարողանում,
փախչում ենք դեպի անցյալ կամ ապագան ենք տենչում: Երազում
ենք այն, ինչը գալու է անխուսափելի կերպով, անխուսափելին ենք
տենչում… Ներկան կոխկրտում ենք անարժեք ավազի պես, տրորում
ենք ու անցնում, իսկ հետո ավազի ամեն մի հատիկը դառնում է մի
գանձ, որ գին չունի…
Ահա այսպես, մանկությունից մինչև հիմա ինձ հանգիստ չեն
տալիս ժամանակի մասին մտքերը, ինչպես Իոսիֆ Բրոդսկին է գրել,
թվում է, թե ես ժամանակի մասին մտածել եմ ավելի շատ, քան նա,
ով ստեղծել է ժամանակը…

***
Քանի մոտենում եմ վերջին, այնքան ավելի հաճախ եմ մտքով
վերադառնում դեպի սկիզբը, որտեղից եկել ենք բոլորս՝ դեպի
մանկություն, երևակայությամբ վերականգնում եմ անցքեր,
պատկերներ և այնքան հաճախ ու այնպես ինքնամոռաց կերպով, որ
երբեմն շփոթում եմ՝ ինքս տեսե՞լ եմ այդ բաները, թե՞ մերոնք են
պատմել:
Ահա տեսնում եմ իմ վաղ մանկության կարմիր օրերից մի օր:
Կարմիր են թվում անցյալի օրերը, մեկ էլ ապագան է կարմիր թվում,
երբ հավատում են նրան:
Խորունկ ձմեռ էր, ձյունառատ ու խիստ: Մենք հավաքվել էինք
թոնրի շուրջը: Մայրս հացի այրված կուտերը լցրել էր ուռենու
ճյուղերից հյուսած սկուտեղի մեջ ու դրել մեր առջև, որ ուտենք:
Խորունկ ու դժվար ձմեռ էր, պատերազմը նոր էր վերջացել, այդ
սևացած կուտերից բացի մեր տանը էլ բան չկար ուտելու:
Կոլխոզը մեր փոքր գոմը պահեստ էր դարձրել, կարտոֆիլ էր
լցրել: Գոմի դուռը կնքել էին: Գոմը լիքը կարտոֆիլ էր, իսկ մեր մեծ

57
ընտանիքը սոված էր: Հայրս ու եղբայրներս լուռ նստած նույն բանն
էին մտմտում՝ ի՞նչ կլինի, եթե կարտոֆիլը հանեն: Այդպես
լռությամբ էլ միևնույն որոշումը կայացրին՝ ուրիշ ելք չկա:
Այնուհետև հայրս շաբաթը մի անգամ քրոջս՝ Նազերին, պարանով
երդիկից իջեցնում էր գոմը, քանի որ նա փոքրամարմին ու թեթև էր,
իսկ նա դռան շեմքի տակից կարտոֆիլները գլորում էր դուրս: Դա
փրկություն էր, մեզ այլևս սով չէր սպառնում:
Պահեստապետը Առաքելենց Աղասիմն էր: Նա կռահել էր, թե
ինչ է կատարվում իր պահեստում, բայց բան չէր ասել, միայն հորս
զգուշացրել էր, թե ռևկոմի նախագահը երկու-երեք օր հետո
ստուգման պիտի գա, երդիկը պիտի փակի ու նույնպես կնքի:
Երկու օրվա Նազերը այնքան կարտոֆիլ դուրս տվեց, որ մեզ
բավական էր մինչև գարուն:
- Աստված մարդուն չի կորցնի,- ասաց հայրս դռները փակելով:
- Բայց մեզ Աղասիմ քեռին փրկեց,- առարկեց ինչ-որ մեկը:
- Այո՛, իսկ նրան դրդեց Աստված…
Մեր ավագ եղբայր Համբոն հիվանդ պառկած էր մի անկյունում,
իսկ Գևորգը գնում-գալիս էր գոմի երկայնքով ու ոգևորված
արտասանում էր.
Աքիլլեսին Հոմերն երգեց, Ռուստոմ Զալին՝ Ֆիրդուսին,
Ոսկեզօծվեց հազար երգով Բոնապարտի փառքը սին…
Նա այդ բանաստեղծությունը երկու օր հետո պիտի
արտասաներ Ստալինի ծննդյան օրվան նվիրված համերգին և
լարված պատրաստվում էր: Երբ հասնում էր «ո՛վ Պողպատե
Առաջնորդ»-ին, ձայնը բարձրացնում և ձեռքը թափով վեր էր
պարզում, այդպես էր սովորեցրել ուսուցիչը, իսկ երբ պիտի ասեր՝
քեզ արևը պիտի լինի հաղթանակի շքանշան, երկու ձեռքն էր
պարզում:
Համբոն չարացած էր և ամենից առաջ հենց Պողպատե
Առաջնորդի դեմ, որովհետև նրան էր համարում վերջերս իրեն
բաժին ընկած ձախորդությունների պատճառը: Նրան բռնի ֆեզո էին
տարել Վալե քաղաքը, որտեղ հիվանդացել էր դողէրոցքով:

58
Այնտեղից մի ընկերոջ հետ փախել էր և մի քանի օր ճանապարհին
տանջվելուց ու զանազան արկածներից հետո գյուղ էր հասել: Թվում
էր, թե ձախորդությունները վերջացան, բայց այդպես չէր: Աբուլի
կոլխոզի հովիվները այդ ձմեռ խոտի պակասության պատճառով
ոչխար էին պահում մեր հարևան Սմբատենց գոմում և շատ շուն
ունեին: Երբ Համբոն հասել էր մեր տանը, շները հարձակվել էին նրա
վրա ու քիչ էր մնացել քրքրեին: Մարդիկ հասել ազատել էին, բայց
նա բազմաթիվ վերքեր էր ստացել և հիվանդ ու չարացած պառկած
էր, ուստի Գևորգից պահանջեց լռել:
Հայրս հավանություն տվեց դրան, Գևորգին ուղարկեց
ստուգելու, թե բոլոր դռները փա՞կ են և սկսեց հայհոյել
բանաստեղծությունը գրողին էլ, Առաջնորդին էլ:
Այդ վտանգավոր տարիներին նա իրեն շատ զգույշ էր պահում,
բայց երբ համոզված էր լինում, որ դռները փակ են, հայհոյում էր
բոլշևիկներին: Նա այն կարծիքին էր, որ նրանք շեղվել են Լենինի
ծրագրից, կոլխոզները ուրիշ տեսակ պիտի լինեին, հողն ու
անասունները միանգամից չպիտի խլեին գյուղացուց:
- Տրոցկին էր մարդ, սրանք ի՞նչ են,- ասում էր նա:
Համբոն դպրոցում լավ էր սովորում, յոթնամյակն ավարտելուց
հետո հայրս մտադիր էր նրան Գանձա ուղարկել ուսումը
շարունակելու, ֆեզոն խանգարեց: Ֆեզո կոչվածները ֆաբրիկա-
գործարանային ուսումնարաններ էին, որտեղ արհեստներ էին
սովորեցնում կոմունիզմի ապագա շինարարներին: Բոլորը
փախչում էին, ոչ ոք չէր ուզում գնալ, դրա համար էլ բռնի էին
տանում: Տասներկու-տասներեք տարեկան երեխաներին դպրոցից
հանում, տանում էին օտար քաղաքներ և շատ խիստ պայմաններում
պահում էին ամիսներով: Բռնի էին տանում, բայց ասում էին
կամավոր է:
Մինչդեռ նույնիսկ երգելը կամավոր չէր:
Դպրոցում սոված, մրսած երեխաները երգեր էին երգում ոչ
միայն Լենինի ու Ստալինի, պարտիայի ու հզոր բանակի մասին,
այլև ընկեր Թելմանի ու ընկեր Դիմիտրովի, Իսպանիայի անվախ

59
կոմունիստների մասին, բայց ամենից շատ՝ ինչ-որ երջանիկ
ապագայի մասին, որին բոլորը պարտավոր էին հավատալ:
Իմ քույրերը, հատկապես Մաքոն, դպրոցի երգչախմբի զարդն
էին, բայց նրանց երգեցիկ էությունը այդ երգերով չէր բավարարվում,
տանը անվերջ գեղգեղում ու երգում էին «Աման, Թելլո»-ն, «Քելե,
Սաթո»-ն և «Ալմաստը շողում է»:
Կամավոր բան չկար, բռնի աշխատանքի էին քշում, մթերք էին
հավաքում, ընտրությունների էին տանում ու դարձյալ անունը դնում
էին կամավոր:
Պատմում էին, թե մի անգամ գյուղացիներից մեկը Ստեփան
քեռուս խնդրել էր, որ դատարանում վկայություն տա, թե այսինչը
քարով խփել, սատկեցրել է իր հորթին: Քեռիս համաձայնվել էր,
միայն ասել էր, որ ճաշարան տանի, մի աման բորշ ուտեցնի: Բորշը
ուտելուց հետո գնացել էին դատարան: Դատավորը քեռուս հարցրել
էր՝ կամավո՞ր է եկել, թե՞ ստիպել կամ համոզել են:
- Հընգեր դատավոր, հիմի կամավոր բան կա՞: Էն օրը մեզնից
քսան հավկիթ տարան, մեկ էլ երկու կիլո բուրդ, կամավո՞ր տվի կամ
պապդ կամավո՞ր մտավ կոլխոզ: Էս մարդը մի պորցի բորշ
հյուրասիրեց, ասաց՝ արի, ես էլ եկա, թե չէ՝ ի՞նչ հորթ, ի՞նչ բան,
տեղեկություն չունեմ:
Դատարանից դուրս գալուց հետո, երբ հորթի տերը դժգոհել էր,
քեռիս ասել էր.
- Եգան ջան, ուզում էիր, որ մի աման բորշի համար սուտ
վկայություն տամ՝ մարդուն տանեն կորցնե՞ն:
Այն ժամանակ կարող էին կորցնել և՛ առանց պատճառի, և՛
սուտ վկայությունով, և՛ առանց վկայության, մի անզգույշ խոսքի կամ
անմեղ կատակի համար:
Մեր հարևան Գագո քեռուն երկու տարի նստեցրել էին,
որովհետև «Սովետական Վրաստան» թերթով ծխախոտ էր
փաթաթել, ծխել էր:
Մի անգամ շրջանի միլիցիայի պետը սահնակով գյուղ էր եկել,
գրասենյակի դռանը հավաքված գյուղացիներից պահանջել էր, որ

60
ձիերին խոտ տան: Պիրաշկի Օհանը ասել էր.
- Կոլխողը խո չի՞ մեռել, որ մենք տանք:
Նրան անմիջապես փակել էին մի գոմում որպես վտանգավոր
դասակարգային թշնամու և տրոցկիստի, վրան պահակ էին կարգել
մինչև Գանձայից միլիցիոներներ գային: Նրան այդպես էլ տարել,
կորցրել էին, չէին թողել, որ գոնե կնոջն ու միակ որդուն տեսնի:
Դա այն Օհանն էր, որ կոլխոզ մտնելիս ասել էր՝ մեկեն մտնինք,
մեկեն ելնինք:
Երբ Պողպատե Առաջնորդը մեռավ, բոլորը պարտավոր էին լալ,
լացն էլ կամավոր չէր: Մտքում անիծում ու լալիս էին կոլխոզի
գրասենյակի դռանը, խանութի առաջ, բայց այնպես, որ ուրիշները
տեսնեն իրենց լացը:
Երևի դեռ երբեք չէր եղել այնպես, որ մի մարդու կյանքն ու մահը
այդքան մեծ նշանակություն ունենային ուրիշների բախտի համար:
Հիմա կարմիր են թվում այդ օրերը: Ժամանակի օրե՞նքն է այդ,
թե՞ գույնի օրենքը, ի՞նչ իմանաս, ինչու՞ է այդպես:

***
Եթե աստված ինչ-որ պարգև է տվել մարդուն, ապա դա լեզուն
է, լեզուն ընդհանրապես և ամեն մեկի համար՝ իր մայրենի լեզուն:
Եթե քո տանն ես ու հողիդ վրա, դա սովորական հրաշք է, ինչպես
խոտը կամ լույսը, իսկ եթե Աստծո անեծքով օտարության մեջ ես՝
վիրավոր հրաշք:
Այս մասին առանց սրտի ծակոցի խոսել չի լինում, մանավանդ,
եթե մի փոքրիկ, զգայուն ժողովրդի լեզվով ես մտածում կամ նրանով
է վերքդ ցավում:
Շատ տարիներ առաջ Հյուսիսային Կովկասի լեռնական
փոքրիկ ազգերից մեկի մի բանաստեղծ իր լեզվի մասին ոգեշունչ
հիացմունքով ասում էր՝ այդպիսի լեզու աշխարհում չկա:
Լեռնական, անմշակ լեզու, բայց այդպես էր ասում:
Իսկ եթե Նարեկ ունենային կան Թումանյան ու Չարենց…
Սակայն ի՞նչ համեմատություն, եթե մայրենի լեզվի մասին է

61
խոսքը, նույնն է, թե հայրենիքները համեմատես:
Լեզուն, կարդիոգրամմայի նման մի բան է, ճառագայթային
ամենաբարդ սարքերի պատկերներից ու գրություններից ճարտար
սրտագրություն կամ հոգեգրություն, ամեն ինչ նրա մեջ է՝ ժողովրդի
հոգին, բնավորությունը, միտքը, մտքի անցած ճանապարհն էլ,
ոտքերի անցածն էլ:

***
Մեծ երկրի և հյուսիսային այս քաղաքի միջև մի բանվորական
ավան կա, երկաթուղային մի փոքրիկ կայարան, որ կոչվում է…
Կոմերիտական պատանեկություն…
Մի փոքրիկ, մենավոր ավան՝ այդպիսի հնաբույր-ռոմանտիկ,
այդպիսի անիրական անունով:
Երբ առաջին անգամ այդտեղ հասա, ձմեռ էր: Հանկարծ գնացքը
հայտնվեց տայգայի ձյուների մեջ կանգնած ավանում: Ձմեռային
միրաժ էր կարծես, տեսողական խաբկանք: Թվաց, թե կախարդված
գնացքը տայգայի մշուշների վարագույրներով անցավ ու հայտնվեց
ժամանակի մյուս կողմում՝ կոմերիտական ռոմանտիկ անցյալում.
Վաթսունական թվերի ոճով շինված շենքեր, հանրակացարաններ,
մի ակումբ, ուր կիրակի օրերը պարում էին երիտասարդ
բանվորները և հարբում ու կռվում էին, թե օղի ճարվեր, մի խղճուկ
դեղատուն ծուռ ցուցանակով ու մի խանութ, ուր միայն ձկան
պահածոներ ու վրացական թեյի տուփեր էին շարվում:
Կայարանի շենքի վերևում խոշոր կարմիր տառերով գրված էր
անունը, իսկ մուտքից աջ ամբողջ պատի վրա դեպի կոմունիզմի
արևը քայլող կոմերիտականների հսկայական հարթաքանդակն էր:
Բոլորը այդտեղ, իրար մոտ, իսկ շրջակայքում, հարյուրավոր
կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր, համատարած ձյուն,
անտառներ ու սառած ճահիճներ, ոչ մի շունչ-կենդանի, ոչ մի մարդ
չտեսա, որ գնացք բարձրանար կամ իջներ:
Նախկին կոմերիտական ռոմանտիկայից մնացել էին միայն
շենքերն ու կայարանի անունը:

62
 Մի քանի րոպե հետո գնացքը դանդաղ շարժվեց, կարծես
թաքուն հեռացավ, որ տեսիլքը չանհետանա:
Դրանից հետո ամեն անգամ այդ տեղով անցնելիս, երբ գնացքը
կանգնում է, աչքերս փակում եմ, որ մարդ չտեսնեմ այդտեղ, որ
ընդմիշտ մնա առաջին տպավորությունը:
Ու միշտ միևնույն տարօրինակ ցանկությունն եմ ունենում՝
ձմռան մի մշուշոտ օր իջնեի այդտեղ ու կորչեի կորած անցյալում,
մոռացվեի իր անվան պես անիրական այդ ավանում: Գնացքները
մոլորվեին, մոռանային նրա ճանապարհը և ժամանակն էլ մոլորվեր
ու կորչեր, անցյալ ու ներկա խառնվեին իրար: Ոչ հիշողություն
լիներ, ոչ կարոտ, ոչ վերադարձ լիներ, ոչ էլ անդարձության ցավ:
Հավիտենական փակ ձմեռ լիներ տայգայում:

***
Առավոտյան տեղ էի գնում քաղաքային ավտոբուսով:
Գնալու տեղ էլ չունենամ, սիրում եմ երբեմն այդպես շրջել
քաղաքում, նստել պատուհանի մոտ ու դուրս նայել, հանգստացնում
է հոգնած ջղերը: Մի ժամանակ այդպես տրամվայով շրջում էի
Երևանում՝ ընտրելով ամենաերկար երթուղին:
Ասում են հիմա տրամվայ չկա Երևանում: Այդպես էլ պիտի
լիներ փլուզման պատկերի լրիվության համար, թե չէ՝ էլ ի՞նչ
փոփոխությունների դարաշրջան:
Ավտոբուսում ինձանից մի քիչ այն կողմ մի կին էր նստած
փոքրիկ տղայի հետ, մի աշխույժ, սիրուն տղա, որ շատ անհանգիստ
էր, այս ու այն կողմ էր ընկնում, քաշում էր սրա-նրա շորերից, ուզում
էր ամեն ինչ բռնել, տեսնել:
Մայրը երևի հոգնեց խրատելուց, մեկ էլ ասաց.
- Խելոք մնա, թե չէ կիջնեմ կգնամ ու էլ երբեք չեմ գա:
Մտածեցի, թե լավ չէ երեխային այդպիսի կտրուկ բաներ ասելը:
Մեկ էլ փոքրիկ տղան հարցրեց.
- Երբեքը ի՞նչ է, մի՞շտ…
Չեմ հիշում, թե մայրը ինչ պատասխանեց:

63
 Զարմանալի էր, ի՞նչը դրդեց երեխային այդպիսի հարց տալու:
Փաստորեն երբեք-ը նույն միշտ-ն է, միայն թե հակառակ կողմից…
Իսկապես որ զգույշ պետք է լինել երեխաներին սովորեցնելիս և
մանավանդ շատ ուշադիր, երբ ուզում ենք նրանցից ինչ-որ բան
սովորել:

***
Մորս թվում էր, թե վատ օրերը ժամանակի հետ կարող են
վերադառնալ, ուստի միշտ ասում էր՝ էրթան ու չի գան էն օրերը:
Սակայն եթե ոչ օրերը, ապա նրանց հուշերն էին վերադառնում,
անջնջելի պատկերներ և անպատմելի ցավ էին պատճառում նրան:
Վերջին պատերազմն ու սովն էր ամենից շատ հիշում նա և ամենից
հաճախ տեսնում էր գարու կանաչ արտն ու նրա պաղ ծփանքը
լուսնյակ գիշերին:
Մահացու վախը սրտում, որ չբռնվի, նա կոլխոզի արտերից
քաղում էր կանաչ քիստերը, բերում էր տուն, թոնրի վրա չորացնում
էր մի գիշերում այդ կանաչ գարին, ապա աղում էր երկանքով մինչև
լույս, փոխինձ էր անում, որ սովից փրկի երեխաներին:
Իր մասին երբեք չէր հոգում, կարծես թե ոչինչ չէր էլ ուտում,
նախ երեխաներին, հորս, ուրիշներին, հետո նոր իրեն: Այդպես էր
նա միշտ և ամեն ինչում:
Այդ չէ՞, որ ալտրուիզմ են կոչում: Դու կգիտենաս, աղջիկս,
որովհետև ինքդ էլ ես այդպես: Եթե դա շատ բարձր է հնչում, մի
ուրիշ բառ կգիտենաս: Սակայն բառերն ու անվանումները դու էլ
վատ գիտես, քեզ հայտնի է միայն անհատույց բարությունը սրտի
թելադրանքով, որպեսզի միշտ արթուն ու անհանգիստ խիղճդ մի քիչ
հանգստանա՝ լավություն արա ու ջուրը գցիր:
Ամեն առավոտ մայրս դառնում էր դեպի Սուրբ Հովհաննեսի
մատուռն ու աղոթում իր զավակների համար, բոլոր «նեղյալների»
համար, իսկ աչքերից հոսում էր արցունքը: Դրանից է, երևի, որ ես
աղոթք ու արցունք անբաժան եմ պատկերացնում:
… Բռնել էին մորս տուն վերադառնալիս, կանաչ քիստերը առել

64
էին ձեռքից, իսկ իրեն կոլխոզի գրասենյակ էին տարել:
Պտտվում ու աղում է իմ հուշերի մեջ անխոնջ երկանքը ծխով
լցված մեր հին տանը ու թվում է, թե այն Սուտն է աղում, որ արդար
հատուցում կա և՛ բարի, և՛ չար գործերի համար:
Ներիր ինձ, աղջիկս, անշուշտ քեզ դուր չի գա, որ գրում եմ՝
Սուտը, թող լինի՝ Հույսը: Թեկուզ ջուրը տանի, անհետ ու
անհիշատակ կորցնի լավությունը, միայն թե մնա Հույսը, որ
արդարությունն ու բարությունը երբեք չեն կորչի մարդու մեջ, որ
իսկապես արդար հատուցում կա երկնքում պահված:

***
Իմ երազների և իմ արթնության տեսիլների մեջ միշտ մեր հին
դպրոցն եմ տեսնում, տեսնում եմ վաղուց հեռացած դեմքեր, վաղուց
լռած ձայներ եմ լսում: Նա ինձ համար անսահման թանկ ու սիրելի է,
որովհետև սովորել եմ, ապա աշխատել եմ այնտեղ, այնտեղ են
անցել կյանքիս լուսավոր տարիները:
Մեր գյուղի դպրոցի պատմությունը համեստ է, սակայն, ինչպես
ամեն մի պատմություն, նա էլ ունի իր դրամատիկ էջերը,
վերելքներն ու վայրէջքները:
Արդահանից գալուց հետո առաջին դպրոցը մեր գյուղում բացել
է Տեր Մելքում քահանան 1865թ-ին: Այնուհետև այն մի քանի անգամ
բացվում ու փակվում է: Առաջին դպրոցը գործում է հինգ-վեց տարի:
Երկրորդը բացվում է Վանո Տացուի ջանքերով, որը Տեր Մելքումի
առաջին աշակերտներից էր: Այն գործում է մինչև 1905 թիվը և
փակվում է ցարական կառավարության հայտնի որոշման
համաձայն: Դպրոցը փակվելուց հետո գյուղի քահանան՝ Տեր
Մկրտիչը, որոշ ժամանակ շարունակում է գաղտնի պարապել մի
քանի երեխաների հետ:
1912թ.-ին դպրոցը դարձյալ բացվում է: Դա քառամյա դպրոց էր,
ուսուցիչը Տեր-Ղուկասյան Խաչատուրն էր Ախալքալաքի
Լոմատուրցխ գյուղից:
Դպրոցը դարձյալ տեղավորված էր մեր «յազլուղում»,

65
Խաչատուրն էլ իր ընտանիքով ապրում էր մեր տանը: Տեր Մկրտիչը
նախանձում էր նրան ու շարունակ գժտվում հետը, բայց նա
ջանասիրաբար աշխատում է մինչև 1918թ-ը, մինչև թուրքերի
հարձակումն ու մեր գյուղի գաղթը:
1935թ-ին հատուկ շենք են կառուցում, և դպրոցը կրկին բացվում
է՝ առաջին անգամ ընդգրկելով գյուղի բոլոր երեխաներին: Ահա այդ
շենքն է, որ ես կոչում եմ Հին դպրոց:
Նրա շինարարության համար քարը սայլերով բերում էին
սարերից: Մի ձորի մեջ սայլերից մեկը շրջվում է, զոհվում է
սայլապանը՝ Իգիթենց Մնոն, որին Մինո էին ասում:
Հիմա չկան ոչ դպրոցը, ոչ էլ նրա քարերը, ժամանակը կջնջի
նաև նրա մասին հիշողությունները, բայց կա այն ձորը, որ կոչեցին
զոհված սայլապանի անունով՝ Մինոյի ձոր: Այնտեղ տաք է ու վայրի
վարդի թփեր են աճում: Գարնանը նրանք ծաղկում են, բայց շատ
զգայուն են պաղ քամիների նկատմամբ, որոնք փչում են սարերից ու
տանում են սպիտակ թերթերը, տանում ու ցրում են սարերում,
ինչպես վերջին հիշողությունները մեր հին դպրոցի մասին:
Դպրոցի շենքն իր սպիտակ պատերով, շիֆերե սպիտակ
տանիքով միակն էր գյուղում: Այն շինված էր բարձրության վրա,
Վերի ժամին մոտիկ, նրա պատուհաններից երևում էր համարյա
ամբողջ գյուղը:
Ըստ լուրերի, իմ Վայրո քեռին դասերի ժամանակ այդ
պատուհաններից միշտ նայում էր Կուճուճայենց տան դռանը, որ
տեսնի Ալթունին, որին սիրահարված էր: Ընկեր Արշակի
սպառնալիքներն ու զգուշացումները, թե սովետական աշակերտը
պարտավոր է միայն գրատախտակին նայել կամ էլ նրա վերևում
փակցրած Ստալինի նկարին, նրան այնքան էին ձանձրացրել, որ մի
օր ասել էր.
- Ընկեր Արշակ, ինչ ուզում է լինի, ես Կուճուճայենց դռանը
պիտի նայեմ, համաձայն չես՝ ես գնացի,- ու այդպես էլ գնացել էր
դպրոցից:
Բայց դրան հավատալը դժվար է, որովհետև դպրոցի ոչ մի

66
պատուհանից Կուճուճայենց տունը չէր կարող երևալ, ըստ
երևույթին, ինչ-որ մեկը դա հնարել էր կատակի համար, ինչպես որ
բազմաթիվ այլ պատմություններ էին հնարել զվարճասեր Վայրո
քեռուս մասին:
Իսկ գեղեցկուհի Ալթունը ամուսնացել էր անասնաբույժ և
բանաստեղծ Ենոք Շաշիկյանի հետ ու ընդմիշտ հեռացել գյուղից,
որովհետև վերջինիս հալածում էին որպես տրոցկիստի: Շաշիկյանն
ամբողջ կյանքը ապրեց Աբխազիայում ու երբեք հայրենի սարերը
չտեսավ, դրա համար էլ գրում էր իր երգերում.

Ջավախեթցի խեղճ Ենոքիս դարդերը ծով են:

Դպրոցը յոթնամյա էր: Կարտիկամցի Ընկեր Արշակն էր նրա

տնօրենը: Նա միաժամանակ կոլխոզի կոմունիստների ղեկավարն
էր: Կաշվե կարճ բաճկոն էր հագնում ու երկարաճիտ կոշիկներ: Նա
զանազան օպորտունիստներ ու տրոցկիստներ էր որսում
կոլխոզում, դաշնակների դեմ էր պայքարում, մտրակը ձեռքին
մասնակցում էր խռովարարների ծեծին գրասենյակում և նույն
մտրակով դպրոց էր մտնում՝ ահ ու սարսափ տարածելով շուրջը:
Սկզբում մեր ուսուցիչները եկվորներ էին տարբեր գյուղերից,
առավելապես Գանձայից: Հետո եկան առաջին ուսուցիչները մեր
գյուղից, որոնք այստեղ-այնտեղ միջնակարգ կրթություն ստանալով,
սովորել էին Թիֆլիսում, Բաքվում կամ Երևանում: Այդ
առաջիններից էր Ալվանջյան Վաչագանը, որը մաթեմատիկա էր
դասավանդում, բայց շատ շուտով հիվանդացավ ու մահացավ:
Դպրոցը փոխեց մեր կյանքը և առաջին հերթին՝ մեր լեզուն: Մեր
խոսվածքը մաքրվեց բազմաթիվ օտար բառերից: Դա կատարվում էր
մեր աչքի առաջ այնպես արագ ու ակնհայտորեն, ինչպես այն
տարիներին փոխվում էր կյանքը: Կային նաև մեր հարևան գյուղերի
օրինակները. թուրքախոս Ասփարան դպրոցի շնորհիվ հայացավ:
Նրանց առաջին ուսուցիչը մեր համագյուղացի Քլոյան Համբարձումն
էր, որ Գանձայի դպրոցի շրջանավարտներից էր, իսկ Խուլգումոն

67
այդպես էլ մնաց օտարախոս, որովհետև հայկական դպրոց
չունեցավ:
Մեր գյուղացիները միշտ հպարտանում էին, որ իրենց լեզուն
մոտիկ է գրական հայերենին՝ ի տարբերություն Կարնո բարբառով
խոսող մյուս գյուղերի, որոնց համար մշտական հոգս էր
բաղաձայնների արտասանության ու գրության անհաղթահարելի
խնդիրը, մասնավորապես ձայնեղների խլացումն ու խուլերի
ձայնեղացումը: Մենք նման խնդիր չունենք:
Ամեն տարի օգոստոսին դպրոցը նորոգում էին: Նստարանները
հանում էին դուրս ու բուրգերի պես շարում իրար վրա, դպրոցի կալի
մեջ, դա նշանակում էր, որ ամառը վերջացավ:
Դպրոցը նորոգում էին հավաքարարուհիները, որոնք երբեք
չէին փոխվում և ծերանում էին նրա հետ: Իսկ նորոգումն այն էր, որ
հատակի լայն, չներկած տախտակները լվանում էին նավթով,
պատերը սպիտակեցնում էին կրով ու ներկում յուղաներկով, և
դպրոցը բուրում էր…
Ուսումնական տարին սկսում էր Կալիպսե Ներսիսյանը. դեռ
սեպտեմբերի մեկը չեկած անցնում էր տնից տուն ու հավաքագրում
առաջին դասարանի աշակերտներին: Երբ գյուղը փոքր էր, դա հեշտ
էր՝ մեկ դասարան, մեկ ուսուցչուհի, բայց երբ գյուղը մեծացավ և
դպրոցն ունենում եր երկու, երեք, անգամ չորս առաջին դասարան,
տարաձայնություններ էին առաջանում ուսուցչուհիների մեջ
երեխաներին բաժանելիս, բոլորն ուզում էին լավ աշակերտներ
ունենալ: Ներսիսյանը գիտեր բոլորի ծագումնաբանությունը, քանի
որ գրաճանաչություն էր սովորեցրել նրանց ծնողներին, պապերին
ու տատերին, ուստի անսխալ ջոկում էր լավերին: Ճիշտ է, երբեմն
գենետիկական շեղումներ լինում էին, որ հիասթափեցնում էին
նրան:
Մի անգամ ընկեր Արեգը այդ պատճառով վիճում էր նրա հետ
դպրոցի դռանը: Շախովենց Լևոնը, իմանալով աղմուկի պատճառը,
ասել էր.
- Էլ ինչու՞ եք վիճում, քաշով կիսեք, չաղերը ջոկ, լղարները ջոկ:

68
 Սեպտեմբերի մեկին բոլորը հավաքվում էին դրսում, դպրոցի
կալի մեջ: Դպրոցի դռան երկու կողմերին կախում էին կարմիր
կտորների վրա սպիտակ, մեծ-մեծ տառերով գրված լոզունգներ,
որոնք մատաղ սերնդին կոչ էին անում պայքարել հանուն բարձր
առաջադիմության և անշեղորեն կատարել կուսակցության
այսինչերորդ համագումարի որոշումները:
Երբ փոքր էի, կարդում էի այդ լոզունգներն ու ոչ մի կերպ չէի
կարողանում հասկանալ, թե դպրոցում լավ սովորելով ու՞մ դեմ և
ինչու՞ պիտի պայքարենք:
Լենինի մեծ դիմանկարը կախում էին դռան վերևում հատուկ
այդ նպատակով խփված մեծ մեխից: Դուրս էր գալիս տնօրենը,
կանգնում էր մուտքի աստիճանների վրա ու ճառ էր ասում: Ապա
դուրս էին բերում փոքրիկ պղնձե զանգակը, որը ծլնգում էր
ծիծեռնակի պես:
Սկսվում էին դասերը:
Այդ զանգը Ջարդուփուրթենց Ավագն էր նվիրել դպրոցին
Կախեթ քոչելուց առաջ: Նա թողել էր իր սպիտակ ձիերն ու սայլը,
«պասաժիրսկի» սահնակը, որով կոլխոզի նախագահին էր տանում-
բերում շրջկենտրոն ու գնացել էր:
Շատ բան էր տեսել այդ զանգը, նրա կանչով դպրոց էին գնացել
ու հրաժեշտ էին տվել դպրոցին մեր գյուղի մի քանի սերունդներ:
Նրա փեշը մի քիչ կոտրվել էր, լեզվակը վաղուց կորել էր ու
փոխարինվել երկաթալարով կապված մի պտուտակով, բայց
շարունակում էր զվարթ ծլնգալ, մինչև ընդմիշտ լռեց, երբ հին
դպրոցը քանդեցին:
Ահա տեսնում եմ արևով ողողված մեր ուսուցչանոցը՝
միջանցքի ձախ կողմի երկրորդ սենյակը: Բայց լռության մեջ միայն
պատի հին ժամացույցն է թակում տրտմությամբ: Ինչու՞ է այդպես
լուռ և ու՞ր են բոլորը:
Մի հին, ծանր գրասեղան կանաչ մահուդե փռոցով տնօրենի
համար զբաղեցնում էր իր մշտական տեղը ուսուցչանոցի
անկյունում: Նրա դիմաց դրված էր դեռևս ընկեր Արշակի

69
ժամանակներից մնացած մի երկար սեղան նույնպես կանաչ
փռոցով: Այն ծածկված էր թանաքի անթիվ բծերով: Պահարանները,
ծորակով մեծ ջրամանն ու թիթեղյա բաժակն անկյունում, Լենինի
դիմանկարը, մատենակալն ու պատի ժամացույցը նույնպես իրենց
մշտական տեղերում:
Ամեն ինչ այնտեղ այնպես հին ու անփոփոխ էր, որ թվում էր, թե
ոչինչ չի կարող խախտել իրերի հավիտենական անշարժությունը:
Ինչե՜ր կպատմեին նրանք, եթե լեզու առնեին դասաբաշխումների,
ժողովների, վառարանի շուրջը տեղի ունեցող ձմեռային խաղաղ
զրույցների, վեճերի, դավերի ու խարդավանքների, սիրո
խոստովանությունների մասին…
Իրերը չէին փոխվում, փոխվում էին մարդիկ: Գալիս ու գնում
էին ուսուցիչները ծեր ու երիտասարդ, փորձառու կամ անփորձ, մեր
գյուղից կամ եկվորներ տարբեր տեղերից, վրացիներ ու հույներ
Ծալկայից, որոնք ռուսերեն էին պարապում: Գնում էին նրանք, որ
տարիներ անց կարոտով հիշեն ու ցանկալով ցանկան այն ամենը,
ինչ մի ժամանակ այնպես նզովում էին՝ աշակերտների
չարությունները, գյուղի քարքարոտ փողոցներն ու բաց շները,
գարնան ցեխն ու ջուրը, ձմեռվա ծնկահար ձյունն ու անվերջանալի
բուքը:
Տարիների հեռվից հիշում եմ նրանց բոլորին իրենց
բնավորությամբ ու սովորություններով: Հնարավոր չէ պատմել ամեն
ինչ, նրանցից միայն մի քանիսի մասին կփորձեմ որոշ բաներ գրել
այստեղ:

● Ամենից առաջ ուզում եմ գրել հայոց լեզվի և գրականության

իմ ուսուցչի՝ Կոլյա Հակոբյանի մասին, սակայն իմ ծեր սիրտը
դողում է հուզմունքից, ինչպես այն ժամանակ, երբ կիսախավար
միջանցքում ուսուցչանոցի դռան մոտ նրան էի հանձնում իմ
առաջին ու մինչև օրս միակ բանաստեղծությունը, որ նվիրել էի
իրեն: Դա շատ տարիներ առաջ էր, ես սովորում էի կարծեմ
վեցերորդ դասարանում:

70
 Նրա լուսավոր կերպարը ինձ հետ է եղել միշտ իմ ամբողջ
կյանքում: Ուր էլ գնացել եմ, զգացել եմ նրա ներկայությունը, դժվար
պահերին նրա խորհուրդն ու օգնությունն եմ խնդրել:
Հիմա փորձում եմ գրել նրա մասին, սակայն երևակայության
ինչ-որ խաբուսիկ խաղ է թվում այս ամենը՝ այդ հեռավոր օրերի
հիշողությունների ջերմությունն ու հյուսիսի այս ցուրտը, այս ձյունն
ու բուքը, որ սուրում, գալարվում է իմ պատուհանի դիմաց,
սոճիների մութ պուրակի մեջ, ես՝ նրա աշակերտը, արդեն ծեր ու
հիվանդ, իսկ նա իմ մտապատկերներում միշտ երիտասարդ…
Կարծես թե մեզանից մեկնումեկը թյուրիմացաբար շփոթել է տեղ ու
ժամանակ…
Նա ինձ համար Մարդու և Ուսուցչի տիպար էր: Ինձ միշտ
թվացել է ու հիմա էլ այդպես է թվում, որ իսկական ուսուցիչը միայն
այնպիսին պիտի լինի, ինչպիսին նա էր:
Իր ողջ էությամբ, կենցաղով ու վարքով, իր արտաքինով,
անթերի հագուստով, անգամ ձեռագրով կարծես հաստատում էր այն
միտքը, թե մարդու մեջ ամեն ինչ գեղեցիկ պիտի լինի:
Նրա լուրջ ու հավասարակշիռ պահվածքը պատկառանք էր
ներշնչում, կարծես թե իր ներկայությամբ նա տիրում էր
շրջապատին: Առանց հատուկ ջանքի դասարանը ենթարկում էր
իրեն, բավական էր նրա հպարտ ու տիրական հայացքը միայն, որ
բոլորը լռեին ու հնազանդվեին, անգամ ամենաանհնազանդ
տղաները:
Մանկավարժական հմտություն կոչված բանը նա ստացել էր
բնությունից իբրև շնորհ: Նրա ամեն մի դասը ստեղծագործական
ինչ-որ բան ուներ իր մեջ: Նրա խոսքը միշտ հղկված էր, պարզ և
անպաճույճ:
Նա պաշտում էր գրականությունը, նրա սերը որևէ գրական
գործի, հատկապես բանաստեղծության նկատմամբ զմայլանքի էր
հասնում: Դուրը եկած բանաստեղծությունը անպայման պիտի
բարձրաձայն կարդար ինքն իրեն կամ որևէ մեկի համար: Քիչ է
ասել, թե սիրում էր գիրքը: Գրքի հետ վարվում էր այն

71
երկյուղածությամբ, ինչ որ մոլեռանդ հավատացյալը որևէ սրբազան
առարկայի: Ամեն ինչ կներեր, բայց գրքի վրա որևէ բիծ կամ ծալած
թերթ չէր ների:
Իր բոլոր ջանքերն ուղղված էին հայրենասիրություն
սերմանելու աշակերտների մեջ և դա անում էր ամեն գնով, անկախ
ծրագրերից ու դպրոցի պահանջներից, երբեմն խախտելով դրանք,
ծանոթացնում էր Րաֆֆու, Պատկանյանի, Չարենցի գործերին, որ
դեռևս արգելված էին: Մենք հայ ժողովրդի պատմություն էլ չէինք
անցնում, նրա դասերով ու զրույցներով էինք սովորում մեր
պատմությունը:
Շատ տարիներ են անցել, բայց լավ հիշում եմ այն օրը, երբ
Վարուժանի «Ձոն»-ն էր կարդում դասարանում: Կարծես թե
կերպարանափոխվել էր, երբեք նրան այդպես հուզված չէինք տեսել,
ձայնը դողում էր հուզմունքից.

Եղեգնյա գրչով վրեժ երգեցի՝

Ընդ եղեգան փող բոց ելաներ…

Այդ օրն էլ պատմեց ամեն ինչ հայդուկային կռիվների, մեծ

եղեռնի, Անդրանիկի մասին: Մենք քարացած էինք, ինչ-որ անսովոր
բան էր կատարվում մեզ հետ: Վաղուց մյուս դասն էր սկսվել, մյուս
ուսուցիչը բացում ու փակում էր դուռը, բայց ներս մտնել չէր
համարձակվում:
- Ես աշակերտներին չէի զգուշացնում, որ պետք չէ ոչ ոքի ասել,
թե այսինչ բաներն ենք անցնում,- հետագայում պատմում էր իմ
ուսուցիչը,- որովհետև զգուշացնեի թե չէ, ամեն տեղ պիտի խոսեին:
Մեր փոքրիկ գյուղում էլ մատնություններ էին լինում, ինչպես
ամբողջ երկրում, մարդը ամեն տեղ նույնն է:
Ժամանակները խառն էին: Սկսվեց խրուշչովյան կարճատև
«Ձնհալը», բայց սուտն ու ձևականությունն ավելի շատացան:
Ցանկացած երիտասարդի կարող էին ուսուցիչ նշանակել,
կրթությունը կարևոր չէր, միայն թե ծնողները կոլխոզի

72
առաջավորներ լինեին, հատկապես հովիվ կամ կթվորուհի…
Իսկ պարտադիր ուսուցման տխրահռչակ օրե՞նքը… Ասում էին՝
անընդունակ կամ թույլ երեխաներ չկան, սովետական երեխաները
կարող են յուրացնել ցանկացած ծրագիր, ուստի հարյուր
տոկոսանոց առաջադիմություն էին պահանջում: «2» նշանակելը,
երկտարեցիությունը վերացան, կեղծում ու խաբում էին բոլորը:
Ե՛վ տխուր էր, և՛ ծիծաղելի:
Ուսուցիչների օգոստոսյան շրջանային խորհրդակցության
ժամանակ կրթության բաժնի վարիչը տարիներ առաջ գրված
զեկուցումը կարդում էր անփոփոխ կերպով՝ փառաբանելով
կոմունիստական կուսակցությանը, չէր համարձակվում որևէ բառ
փոխել, ուստի պատահում էր, որ գովում կամ վատաբանում էր
ուսուցիչների, որոնք արդեն չէին աշխատում…
Իմ աշխատանքի առաջին տարին ներկա եղա այդպիսի մի
խորհրդակցության: Կրթության բաժնի վարիչը կարդաց զեկուցումն
ու սկսեց քարկոծել Սաթխայի դպրոցի մի ուսուցչի, թե խախտում է
աշխատանքային կարգապահությունը, դասերից ուշանում է, օրվա
պլան չի գրում:
- Իսկ ի՞նչ է մտածում այդ մասին դպրոցի տնօրենը,- ասաց
կուսակցության շրջկոմի ներկայացուցիչը՝ հայացքով տնօրենին
որոնելով դահլիճում:
Ոտքի կանգնեց տնօրենը՝ մի սպիտակահեր, բարձրահասակ
մարդ.
- Ի՞նչ մտածեմ,- ասաց,- մարդը արդեն երկու տարի է՝ մահացել
է…
Այդպիսի պայմաններում էր ապրում և աշխատում Հակոբյանը:
Զարմանալի չէ, որ նա էլ ըստ արժանվույն չգնահատվեց:

● Երբեմն ինչ-որ ընդհանրություն է նկատվում ուսուցչի և իր

դասավանդած առարկայի միջև: Այդպիսի տպավորություն էր
թողնում մեր պատմության ուսուցիչ Զատիկ Տերտերյանը: Կարծես
թե նա ծնվել էր հենց միայն հին աշխարհի պատմության ուսուցիչ

73
լինելու համար: Իր գունատ դեմքով, ճաղատով ու ազդեցիկ քթով, իր
անսպառ գիտելիքներով հին հունական փիլիսոփաներին էր
հիշեցնում:
Շատ կարդացած մարդ էր, հմուտ մասնագետ: Միջնակարգ
կրթությունը Թիֆլիսում էր ստացել, բարձրագույնը՝ Բաքվում,
Հավլաբարի հայկական դպրոցի լավագույն աշակերտներից էր եղել:
Մանկավարժական որևէ մեթոդի չէր հետևում, նրա համար
գերադասելի էր այն մեթոդը, որը տվյալ պարագայում կարող էր
օգտակար լինել երեխային, այն աշխատանքը, որը որոշակի
արդյունք էր տալիս: Այդ թեմայով խոսելիս նա միշտ ժողովրդական
ասացվածքն էր հիշեցնում՝ մեկը թիով է ձյուն մաքրում, մյուսը՝ թիու
պոչով:
Անհաշտ էր քաղքենիության ու կեղծիքի նկատմամբ, ուրիշների
պես չէր թաքնվում, չէր շողոքորթում ու հարմարվում ու միշտ ասում
էր.
- Իմ լեզուն մի օր գլուխս կուտե:
Երիտասարդ ժամանակ մի բանաստեղծություն էր գրել
«Ամբար» վերնագրով, որտեղ գյուղական ամբարը գանգատվում էր,
թե կոլխոզ կազմակերպվելուց հետո դատարկ է մնացել: Շրջանում
իմացել էին, քիչ էր մնացել դատեին որպես ժողովրդի թշնամու:
Նա համոզմունքի մարդ էր: Կոմունիստական կուսակցության
անդամ այդպես էլ չեղավ, թեև մի քանի տարի վարեց մեր դպրոցի
տնօրենի պաշտոնը: Դա չլսված բան էր, այն ժամանակ ով
կուսակցական չէր, որևէ պաշտոն զբաղեցնել չէր կարող: Նրան
ստիպված հանդուրժում էին իր գիտելիքների ու փորձի համար:
- Պաշտոնը էսօր կա, էգուց չկա, մեկ է, պիտի հանեք, արժե՞, որ
դրա համար խղճիս հակառակ գնամ,- ասել էր նա, երբ առաջարկել
էին կուսակցական դառնալ:
Տերտերյանը չափազանց հաճելի ու հետաքրքիր զրուցակից էր,
հումորի հատուկ զգացումով, որով հայտնի էր գյուղում և բոլոր
ծանոթների մոտ: Ինքն իր մասին էլ հումորով էր արտահայտվում:
Մի անգամ հարցրի.

74
 - Ընկեր Տերտերյան, ասում են Հովհաննիսյանի հետ հաշտվել
ես, այդ ինչպե՞ս եղավ, այսքան տարի իրար հետ չէիք խոսում:
- Որ չհաշտվեմ, հետո ու՞մ հետ կռվեմ,- պատասխանեց:
Նրա մասին զվարճալի դեպքեր էին պատմում՝ եղածների վրա
հնարելով ու ավելացնելով նորերը, այնպես, որ հետո ինքն էլ էր
դժվարանում տարբերել իրականը հնարածից: Պատմում էին,
օրինակ, որ աշակերտներից մեկը մի անգամ հարցրել էր.
- Ընկեր Տերտերյան, առյու՞ծը կհաղթի, թե՞ վագրը:
- Ձենդ կտրիր, նրանք իրար չեն հանդիպում,- պատասխանել էր
նա:
Այդ պատասխանը թևավոր խոսք էր դարձել:
Երբ լրացել էր նրա հիսուն տարին, ուսուցիչներից մեկը
հարցրեց.
- Ընկեր Տերտերյան, բա տուն չպիտի՞ հրավիրես, գանք
հիսնամյակդ նշենք:
- Բավական չէ, որ այստեղ ամբողջ օրը երեսներդ եմ տեսնում,
ուզում եք, որ տուն էլ կանչեմ,- պատասխանեց ժպտալով և
իսկապես, ոչ կանչեց, ոչ էլ հիսնամյակը նշեց:
Տերտերյանը մոլի ձկնորս էր: Աշակերտները երբեմն օգտվում
էին նրա այդ թուլությունից: Մի անգամ աշակերտներից մեկը
ուշացել էր, ներս էր մտել այն ժամանակ, երբ Տերտերյանը նոր դասն
էր պատմում: Բոլորը գիտեին, որ նա սաստիկ զայրանում է, երբ
ընդհատում են իրեն նոր դասը բացատրելիս: Նա բարեհոգի մարդ էր
ու մեղմ բնավորություն ուներ, բայց այդ բանը չէր սիրում: Այդ
անգամ էլ զայրացած հարցնում է.
- Ինչու՞ ես ուշանում, որտե՞ղ էիր:
- Այնտեղ… Սամսոնը Պլատինայի վրա ձուկ էր բռնում, նայում
էի:
- Ի՞նչ ձուկ, խոշո՞ր էին:
- Էսպես… խոշոր-խոշոր ձկներ էին…
Այլևս ամեն ինչ մոռացած Տերտերյանը շուտ-շուտ
պատուհանից դուրս էր նայում դեպի Պլատինան և ափսոսում, որ

75
այնտեղ չէ:
Ցավով լսեցի, որ նա այլևս չկա:
Նա իր հետ հին ու բարի մի ամբողջ աշխարհ տարավ:
Իսկ ես հույս ունեի, թե դեռ կտեսնեմ նրան գյուղում, կնստենք
իր փոքրիկ պարտեզում, ինչպես մի ժամանակ, իր տնկած ծառերի
տակ ու կզրուցենք մինչև երեկո, մինչև նախիրը գա ու լճից փչի
խոնավ քամին:․

● Մեր տնօրենը Շալիկո Զորօղլյանն էր։ Մենք երկար տարիներ

աշխատել ենք միասին,ուստի նա է իմ հիշողության Տնօրենը։
Նա խիստ էր, բայց արդարացի, անհիշաչար էր և մեծահոգաբար
ներել գիտեր, ինչը մարդկային մեծագույն առաքինություններից
մեկն է։ Նա լավ էր ճանաչում մարդկանց և կարողանում էր վարվել
նրանց հետ, թեև դեռ երիտասարդ էր։
Նրա՝ փոքր- ինչ առաջ թեքված հաղթ ուսերն ու ոչ պակաս
հաղթական քիթը հաստատակամություն էին արտահայտում, որ
այնպես անհրաժեշտ էր նրա գործում։
Միաժամանակ հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ էր։
Գրականագետ Մինաս Հյուսյանի ուսանողն ու համախոհը լինելով,
անհաշտ թշնամի էր օտար բառերի գործածության։ Միայն մի բան էր
նրան շատ մտահոգում․
- Մեջքս կոտրում է իմ ազգանվան «օղլի»-ն,-ասում էր նա,- եթե
հայրս կենդանի լիներ, թույլտվություն կխնդրեի ու կփոխեի։
Բացի այն, որ բնատուր ձիրքեր ու գրական տաղանդ ուներ, նաև
օժտված էր ղեկավարի բնածին հատկություններով։ Սակայն այն
տարիներին, երբ այնպես շատ էին կեղծիքն ու ձևականությունը,
դժվար էր որևէ պաշտոն զբաղեցնել, միաժամանակ պահպանել
մարդկային դեմքը։ Զորօղլյանին դա հաջողվում էր, թեև շատ թանկ
գնով։
Կեղծիքն ու ձևականությունը շատ էին, բայց, ինչ էլ լիներ,
դրանք մեր կյանքի լավագույն տարիներն էին։ Մեր հին զանգի
կանչով դպրոց էինք գնում, աշխատում էինք առանց հոգնելու,

76
ամբողջ օրն անցկացնում էինք դպրոցում իրարից անբաժան, հետո
էլ երեկոները հաճախ հավաքվում էինք, զրուցում ու բանավիճում։
Կարգերից էինք գանգատվում, ինչպես որ դա կարող էր անել այն
ժամանակվա ուսուցիչը լեռնային մի գյուղում, ուր փոստը հասնում
էր շաբաթը մի անգամ և ամենամեծ այլախոհությունը համարվում
էր Հովհաննես Շիրազի մեքենագիր բանաստեղծություններն
ընթերցելը և ուր դեռևս թարմ էին 30-ական թվականների
մատնությունների հիշողությունները։ Եվ դեռ չգիտեինք, որ
դատապարտված ենք այդ կարգերի անհեթեթ փլուզումը տեսնելու,
հետո էլ ցավով ախ քաշելու նրանց համար։
Եվ ամենուրեք մեզ հետ էր մեր տնօրենը, որի ջանքերով
միանգամայն առողջ ու անկաշկանդ մթնոլորտ էր տիրում
դպրոցում։
Ի միջի այլոց, դա նաև մի լավագույն ժամանակ էր մեր դպրոցի
համար, նրա Ոսկեդարն էր։ Նա այլևս չունեցավ ոչ այն տարիների
աշակերտների քանակը, ոչ մասնագետների որակը, ոչ էլ ուսման
մակարդակը։ Այդ ամենի մեջ մեծ էր երիտասարդ տնօրենի
վաստակը, որը և՛ լավ կազմակերպիչ ու ղեկավար էր, և՛ հմուտ
մանկավարժ, որ հազվադեպ է պատահում։
Ո՞վ ետ կբերի այն ժամանակը, ո՞վ կտա ինձ նրա հետ
աշխատած այն տարիները, որ բաղձալի են Նավասարդի
առավոտվա պես։
Ապա ուրիշ օրեր եկան, անշարժ թվացող կյանքը շարժվեց, մեր
աչքի առաջ պատմությունը շուռ եկավ ու փոխվեց։ Սովետական
Միության փլուզումից հետո Զորօղլյանն ընտրեց գործունեության
այլ ասպարեզ՝ ազգային շարժումը։ Այդտեղ էլ նա երևելի դեմք էր,
կրակոտ ելույթներ էր ունենում Երևանի հրապարակներում ու
բազմահազարանոց դահլիճներում, կուսակցական աշխատանք էր
կատարում։
Նա տեղափոխվեց Աշոցքի շրջան ու տարբեր պաշտոններ
վարեց՝ կինոցանցի տնօրեն, ջողկրթբաժնի տեսուչ ու մաքսատան
պետ։ Սակայն ուր էլ գնաց, որտեղ էլ աշխատեց, մշտապես իր հետ

77
էր հայրենի գյուղի կարոտը։
Հիմա էլ քնում-արթնանում է այդ կարոտը սրտում ու
զարմանում է, որ ժամանակի հետ կարոտն ավելի է բորբոքվում, թեև
գյուղն ընդամենը մի ժամվա ճանապարհի վրա է։ Նշանակում է ինչ-
որ բան այլևս այն չէ, և նա կրկին ու կրկին համոզվում է, որ
հանգամանքները զորեղ են մարդուց, զգացմունքները՝ ավելի զորեղ։

● Այժմ փորձեմ մի քանի խոսք գրել մի այլ ինքնատիպ մարդու և

ուսուցչի՝ Ղույումչյան Գևորգի մասին:
Նա պայծառ մարդ էր, հիշելով նրան, սիրտս լցվում է թեթև,
ուրախ ջերմությամբ, թեև նրա տխուր վախճանը անասելի ցավ է
պատճառում:
Ահա տեսնում եմ նրան մեր հին կամրջով քայլելիս: Դա նրա
ամենօրյա ճանապարհն էր տնից դպրոց և հակառակը: Անցնում էր,
նայում էր ջրերի հոսանքին, մանր ձկներին, որ վտառներով գնում
էին դեպի գետի տաք ջրերը, նայում էր դեպի արևելք, լճից բացվող
տեսարանին ու շարունակում քայլել: Ձմռանը անպայման մոտենում
էր սառույցի վրա աշուղ խաղացողներին, հարց ու փորձ էր անում՝
ով ինչքան է կրել, ինչպիսի աշուղներ ունեն, եթե հաջողվեր, կռիվ էր
գցում մեջները և չարաճճի ժպտալով հեռանում:
Նրա մայրը՝ Շուշան տատը, Շիրակից էր, նշանավոր հայդուկ
Որսկան Գևորգի աղջիկը: Նրա որդիները ժառանգել էին իրենց
պապի արտասովոր ուժը: Գևորգին, որը նրա անունն էր կրում, այդ
շնորհից բաժին չէր հասել: Փոխարենը բնությունը նրան տվել էր
ճկուն ու հարուստ միտք, ճարտար լեզու և հումորի նուրբ
զգացողություն:
Նա զվարթ բնավորություն ուներ: Իջնում էր գյուղամեջ թե չէ,
գյուղացիները շրջապատում էին, սկսում էին զանազան հարցեր
տալ: Նա պատմում էր Ամերիկայի, սառը պատերազմի,
տիեզերագնացների ու կոմունիզմի, այլախոհության, Պաստեռնակի
ու Եղիշե Չարենցի մասին՝ անեկդոտներով ու սրամիտ
կատակներով զարդարելով խոսքը, իսկ լայնեզր գլխարկի տակից

78
նայում էին ուրախ, մանկական չարաճճի ժպիտով լի աչքերը:
Քանի որ հայերենի դասերը բոլորին չէին բավարարում, նա
կողմնակի դասեր էր վերցնում՝ քիմիա, կենսաբանություն:
Գեղարվեստական պատկերավոր լեզվով նա խոսում էր քիմիական,
կենսաբանական երևույթների մասին:
- … Մանրէները հավաքվում են գաղտնի խորհրդակցության,
դավադրություն են կազմակերպում… Ուղարկում են իրենց
արագընթաց սուրհանդակներին կենտրոնական նյարդային
համակարգի շտաբը… Փորձում են բանակցություններով
համաձայնության գալ, երբ չի հաջողվում, պատերազմ են
հայտարարում…
Սակայն, ըստ երևույթին, շուտով այդ ամենը նրան
ձանձրացրեց, տեղափոխվեց Թիֆլիս, որտեղ կարճ ժամանակում
հայտնի դարձավ որպես հայոց լեզվի ու գրականության
առաջնակարգ մասնագետ:
Այնտեղ հիվանդացել էր ու զրկվել ձայնից;
Ուշ աշնան մի ցուրտ երեկո նա հասել էր գյուղ ու թակել
հայրական հին տան դուռը, ինձ այդպես պատմեցին: Մտնելով ներս,
վերցրել էր թուղթ ու գրիչ և որպես պատասխան եղբոր հարցերին,
գրել էր իր պարզ, բոլորին ծանոթ ձեռագրով՝ եկել եմ մեռնելու…
Ու մի քանի օր հետո մահացել էր:
Միշտ հիշում եմ նրան ու հիշելով ապշում եմ, թե որքա՜ն
անսպառ ու նենգ են բնության հնարները մարդ արարածին
նսեմացնելու, ցավ ու տառապանք պատճառելու համար:

● Հովհաննիսյաններից՝ այսինքն Զարո մորքուրիս ընտանիքից,

չորս մանկավարժներ են դուրս եկել: Աղասին և Վաղարշակը երկար
տարիներ աշխատեցին մեր դպրոցում, մեծ է նրանց վաստակը մեր
գյուղի առաջ: Լիզան աշխատեց մի քանի տարի: Իմ սիրելի քույրը,
իմ փոքրիկ Լիզան… Սիրտս ցավում է նրան հիշելիս: Աստված նրան
ծանր վիշտ տվեց, որովհետև… շատ էր սիրում… Ավելի հասկանալի
կլիներ, եթե երջանկություն տար իր անբիծ մաքրության ու

79
պարկեշտության համար:
Այժմ մի քիչ գրեմ նրանց մյուս քրոջ՝ Նազիկի մասին:
Երևանը նրան բարձր կրթություն էր տվել, իսկ բնությունը՝
գեղեցկություն, համեստություն և մանկավարժի ձիրք:
Նրա էությունը սերն էր, համբերությունն ու նվիրումը:
Աստված կնոջը որպես նվեր է ստեղծել:
Կնոջ գեղեցկությունն ու հմայքը, կնոջ քնքուշ, բայց զորավոր
ուժը իր ընտանիքին ու իր գործին նվիրվելու հատկության մեջ է:Դա
մի հատուկ բան է, որ թաքնված է սիրո ու պարտքի միջև, երկուսի
միությունն է, երկուսից էլ բարձր ու վեհ է: Այդպիսի շնորհով
օժտված կինը Աստվածամոր օրհնյալն ու սիրելին է:
Այդպիսին էր Նազիկը:
Նա շուտով ամբողջ գյուղի ու դպրոցի սիրելին դարձավ: Նրա
գնալուց հետո շատ տարիներ են անցել, բայց հիմա էլ կարելի է լսել
հպարտությամբ ասված որևէ մեկի խոսքը.
- Ես հարգելի Նազիկի աշակերտն եմ եղել:
Նա կապվում էր երեխաների հետ իր ազնիվ հոգու ողջ
անկեղծությամբ, երբեք ձայնը չէր բարձրացնում, չէր կոպտում,
սովորեցնում էր սիրով ու համբերությամբ:
Ցրտից ու շներից էր շատ վախենում: Դպրոցի ճանապարհին,
եթե հեռվից մի շուն տեսներ իր համար թափառելիս, պիտի
կանգներ, մինչև մարդ երևար՝ օգնության կանչեր: Կանչելիս էլ
վախից միշտ անունները մոռանում էր.
- Ծո, ինք ջան… բան ջան…
Մեր հին, մեր սիրելի ուսուցչանոցում մի ռադիոընդունիչ
ունեինք նվագարկիչով և մի հատիկ ձայնապնակ, որի մի երեսին
Վլադիմիր Աբաջյանը Տերյանի բանաստեղծություններն էր կարդում,
մյուս երեսին հատվածներ էին «Իմ սիրտը լեռներում է»
ներկայացումից: Օրերով, ամիսներով ես ու Նազիկը այդ
ձայնապնակն էինք պտտեցնում:

Երբ պայծառ օրդ տխուր կմթնի,

80
 Եվ սիրտդ կայրե թունավոր կասկած,
Վհատ սոսկումի տանջանքով կզգաս,
Որ որոնածդ բնավ չես գտնի…

Խռպոտ ձայնով կարդում էր Աբաջյանը:

Իսկ երբ շրջում էինք մեր միակ ձայնապնակը, Վարդուհի
Վարդերեսյանը հարցնում էր.
- Իսկապե՞ս նրա սիրտը լեռներում է:
- Ոչ ամբողջովին, Ջոնի,- հնչում էր պատասխանը:
Նազիկը սիրում էր ամեն ինչ, որ դասական է, իսկ Կոմիտասին
պարզապես պաշտում էր, միշտ երգում էր ինքն իրեն տունը
ավլելիս, ճաշ եփելիս, երբ իրենց պատուհանի առաջ մայրամուտն էր
դիտում, երբ ուրախ էր, երբ տխուր էր:
Բոլոր փեսացուներին մերժում էր, ինչքան մերժում էր, այնքան
ավելի շատ էին գալիս, վերջը Մարտունը գերեց նրա սիրտն ու
տարավ Խաչեն: Այլևս չտեսա նրան, ով ինձ համար ավելին էր, քան
սիրելի քույրը:
Ամուսնու մահից հետո Նազիկը մենակ մնաց մեծ տան մեջ:
Բոլորը գնացին, իսկ նա չլքեց ամուսնու գերեզմանը:
Հիմա մեկ-մեկ հեռախոսով խոսում եմ հետը, ասում է, որ դեռ
պահում է իմ նամակները: Լսում եմ նրա աղջկական մաքուր ձայնը,
որ առաջվա նման քնքուշ մեղեդու պես է և թվում է, թե հիմա կերգի,
ինչպես այն ժամանակ, մեր հին ուսուցչանոցում.

Ամպի տակից լույսն երևաց, Շողեր ջան…

● Աշխարհագրության ուսուցիչ Պողոսյանը Ախալքալաքի

գյուղերից էր, նախկին հաշվապահ ու պատերազմի մասնակից:
Աշխարհագրությունը նա գիտեր «մոտավորապես» և բնավ չէր
հոգում այդ բանը թաքցնելու համար: Աշակերտները խաղում էին
հոգու հետ.
- Հարգելի Պողոսյան, Լոնդոնը որտե՞ղ է:

81
 - Լոնդո՞նը: Ահա Լոնդոնը,- մոտավորապես ցույց էր տալիս
Պողոսյանը՝ խոշոր ձեռքով ծածկելով Մեծ Բրիտանիան և
Հյուսիսային ծովի մի քանի կղզիներ:

● Հիշում եմ Քոշտոյանին, անկարելի է նրան մոռանալ: Նա էլ

եկվոր էր, ընտանիքով Կոկոնայենց Ծառուկի տանն էր ապրում:
Կարգին կրթություն չուներ, մեկ ֆիզկուլտուրա էր պարապում,
մեկ ձեռքի աշխատանք ու բուսաբանություն, պատերազմի
մասնակից էր, մի բան պիտի պարապեր:
Աշակերտներին զբաղեցնելու համար դեպքեր էր պատմում իր
պատերազմական կյանքից: Հաճախ մոռանում էր, թե որ
դասարանում ինչ է պատմել մյունխհաուզենյան մեղանչումներ էր
թույլ տալիս, իսկ աշակերտներն ուղղում էին.
- Էն անգամ Ձեր բռնած գերմանացիները երկու հոգի էին, ոչ թե
չորս: Կամ՝ անցած դասին Ձեզ պարգևատրողը գնդապետ էր, ե՞րբ
գեներալ դարձավ:
Նա վարժ տիրապետում էր միայն «քսըր-փսըր»-ի մեթոդին:
Ամեն ինչ լսում էր, ամեն ինչ գիտեր ուսուցիչների ու աշակերտների
մասին: Մանավանդ քաջատեղյակ էր սիրային գործերին, ոչինչ չէր
վրիպում նրա վավաշոտ հայացքից, ամենանվիրական, թաքուն
զգացմունքները հայտնի էին նրան, լսածն անմիջապես տարածում
էր, հայտնում էր ում պետք էր և ինչպես պետք էր: Հայտնելիս գլուխը
մի յուրօրինակ ձևով ցնցում և թավ հոնքերը վեր ու վար էր շարժում:
Խառնում էր բոլորին իրար, ինքը մնում էր անմեղ, բանից անտեղյակ:
Իսկ գիշերները, երբ բոլորը քնում էին, սրա-նրա հասցեին
վարկաբեկող անստորագիր նամակներ էր գրում և հաճույքից
դարձյալ գլուխը ցնցում էր:
Այդ հատկությունները տեղյակ մարդիկ վերագրում էին նրա
մութ ծագմանը, ինչ-որ բոշայական բան կար նրա մեջ հորական
տատի կողմից:
Մի տղա ուներ Էդիկ անունով: Նրա մարզական կապույտ
համազգեստն ու վառ կարմիր, խոշոր գնդակը՝ միա՛կը մեր գյուղում,

82
բոլոր տղաների հիացմունքի ու նախանձի առարկան էին:
Ուրախ ցատկոտում էր այդ մենավոր գնդակը մեր գյուղի
քարքարոտ կալերում, իսկ Էդիկը ոչ ոքի չէր թողնում անգամ ձեռք
տալու նրան:
Երկու աղջիկ ուներ Քոշտոյանը, իր նման բարձրահասակ ու
բարալիկ: Բանաստեղծություն էին գրում: Եթերային երկու գեղեցիկ
էակներ էին, մեր գյուղի քար ու ցեխից բարձր, բանաստեղծական
վերին ոլորտներում էին ճախրում՝ ներքևում ոչ մեկի վրա
ուշադրություն չդարձնելով, հատկապես տղաների:
Հայրն էր տուժում այդ պատճառով. տղաները չարություն էին
անում նրա դասերին՝ իբր թե վրեժ լուծելով աղջիկներից ու Էդիկից՝
նրա կարմիր գնդակի համար:
Իսկ Քոշտոյանը ծեծի էր դիմում, այդ գործում էլ նա հմուտ էր:
Բացի ծեծի դասական գործիքից՝ քանոնից, օգտագործում էր
ճիպոտներ, մետաղալարեր, թոկ ու պարան, ընդ որում երբեմն
Պողոս Առաքյալի նման, որն իր հետևորդներին հարցնում էր՝
գավազանո՞վ գամ ձեզ մոտ, թե՞ խաղաղությամբ, նա էլ պատժի
միջոցների ընտրությունը զոհին էր թողնում՝ ուզում ես ծամիր այս
մետաղալարը, ուզում ես ճիպոտի տասը հարված ստացիր:
Այդ ամենից հետո չէր քաշվում և պահանջում էր, որ
աշակերտները մածուն կամ պանիր բերեին տներից և
անհոգությամբ վայելում էր դրանք:
Այդ անհոգությունն ի վերջո չարիք բերեց նրան:
Ծնողների բողոքները շրջկենտրոն հասան, նրան
տեղափոխեցին, տարան մեր դպրոցից:
Այդպես էլ էր պատահում: Սուրբ գիրքն իզուր չի ասում, թե
հերձվածողներ էլ պետք է լինեն, որ ընտիրները երևան:
Նրա գնալու օրը, այնուամենայնիվ, մի տեսակ տխուր էր,
տխուր էին անգամ նրա եթերային աղջիկները, թեև այդպես ավելի
գեղեցիկ էին:
Բոլորը դպրոցի դռանը լուռ կանգնած նայում էին: Մեկ էլ
տղաներից մեկը, որին հատկապես շատ էր ծեծել ու պանիր ուզել,

83
խոսեց ինքն իրեն, ավելի ճիշտ՝ ինչ որ մտածում էր, ասաց
բարձրաձայն.
- Կերածդ պանիրը քթեդ գար, հարգելի Քոշտոյան, գոնե լավ էր,
որ մամս կաթի երեսը քաշում էր:
Ծիծաղեցին, և տխրությունն անցավ:

● Իսկ Հախվերդյան Գաբրիելը մեկն էր այն մանկավարժներից,

ովքեր իրենց աշխատանքով մեծ ծառայություն մատուցեցին մեր
գյուղին ու դպրոցին:
Նա Գանձայից էր: Առավոտ կանուխ ոտքով գալիս էր իրենց
գյուղից, հասնում էր առաջին դասին ու երբեք չէր ուշանում: Խոշոր,
ծանր սապոգները հագին, լայն-լայն գցում էր քայլերը, գանձացի
մյուց երկու ուսուցիչները՝ Դուրգարյան Հրաչն ու Կյուրեղյան
Արփիարը հազիվ էին հասնում ետևից:
Նա մեր դպրոցում տարածեց շախմատն ու ֆուտբոլը, խաղեր ու
մրցումներ էր կազմակերպում, մեծ ջանքեր գործադրեց, որ մեր
յոթնամյա դպրոցը միջնակարգ դարձնեն:
Մաթեմատիկայի հմուտ մասնագետ էր: Դասերը վարում էր մի
զարմանալի թեթևությամբ՝ մաթեմատիկան դարձնելով հրապուրիչ
ու հետաքրքիր: Ամեն անգամ նոր դասը բացատրելուց հետո իր
գրածների տակ գրատախտակին մի հոծ գիծ էր քաշում ու միշտ
ասում էր.
- Այսպիսով, ապացուցեցինք այն, ինչ ցանկանում էինք
ապացուցել;
Ասում էր, կավիճը նետում էր սեղանին ու սկսում էր տենդորեն
խառնել գրպանները՝ ծխախոտ որոնելով: Ապա, հիշելով, որ դասի է,
շուտ-շուտ ժամացույցին էր նայում, թե ե՞րբ պիտի դասը վերջանա,
որ ծխի:
Մի անգամ էլ այդպես խառնեց գրպաններն ու երևի մտքերով
տարված, վառեց ծխախոտը, սկսեց ագահաբար ծխել:
Հայրապետյան Փայլակը ձեռք բարձրացրեց.
- Հարգելի Հախվերդյան, գնամ երդիկը բանա՞մ, թող ծուխը

84
քաշվի:
Հախվերդյանն սթափվեց և անմիջապես հանգցրեց ծխախոտը:
Շատ ծխելուց նրա մատները դեղնել էին: Ուզում էր հրաժարվել
ծխելուց, չէր կարողանում:
- Չգիտեմ ձեռքերս ի՞նչ անեմ, ինչո՞վ զբաղեցնեմ,- ասում էր նա:
Տարօրինակ բան՝ տարիներ անց, երբ ես թողեցի ծխելը, ինձ էլ
նույն բանն էր անհանգստացնում:

● Շատ ուսուցիչներ եկան ու գնացին, միայն մի հոգի այդպես էլ

հանելուկ մնաց բոլորիս համար:
Մեզ հայտնի էր միայն, որ նա ծնվել է Ղարսում, ավարտել
Լենինգրադի համալսարանը և կոչում են նրան Ակոպով Աշոտ
Տարասովիչ: Իր մասին երբեք չէր պատմում: Երբ նոր էր եկել, հենց
առաջին օրն ասաց միայն, թե քառասուն վերնաշապիկ և
տասներկու կոստյում ունի: Մենք դրանք այդպես էլ չտեսանք, միշտ
միևնույն մաշված շորերն էր հագնում:
Երկար, սև վերարկուն հագին, ծխամորճը միշտ բերանին, կեռ
քթով, լուռ ու խորհրդավոր՝ արկածային վեպերի ծովահեններին էր
հիշեցնում, մեկ էլ թվում էր, թե ինչ-որ բան կա նրա մեջ չեխովյան
«փոքր մարդկանցից»:
Խմել էր սիրում Աշոտ Տարասովիչը: Մի անգամ մեր հեռակայող
երիտասարդներից մեկը խնդրել էր նրան ռուսերեն ինչ-որ
աշխատանք գրել: Գրել էր ու բոլոր նախադասությունները կազմել
«գինի» բառով, հոլովել ու խոնարհել էր «գինին» ու «խմելը», բայց
երիտասարդը չէր կռահել նրա ուզածը: Աշոտ Տարասովիչը
բարկացել էր.
- Ծո, բայղուշ, հեչ տերը չես էղնի՞:
Խմում, հարբում էր, բայց դարձյալ իր մասին բան չէր պատմում,
միայն կրկնում էր.
- Իմ սխալը ձեզ համար գիտություն է, - և անվերջ քաղաքային
հին ռոմանսներ էր երգում ծովահենի խռպոտ ձայնով:
Շուտով ուսուցչանոցում բոլորը նկատեցին, որ նա և քիմիայի

85
ուսուցչուհի Նահապետյանը իրար հետ չեն խոսում, խուսափում են
իրարից: Նահապետյանն էլ շատ տարօրինակ էր պահում իրեն:
Նրան թվում էր, թե ամեն ինչ թունավորված է՝ օդը, ջուրը, իրերն ու
առարկաները և ամեն ինչ ուղղված է իր դեմ: Դռների բռնակներին
ձեռք չէր տալիս և սպասում էր մինչև ուրիշը բանա՝ նոր ինքը մտնի,
օգտագործում էր միայն իր գիրքը, դասամատյանը աշակերտներին
էր բանալ-փակել տալիս, որևէ մեկի հետ խոսելիս կանգնում էր
հեռու և ձեռքով այնպիսի շարժումներ էր անում, ինչպես ծուխն են
հեռացնում, եթե մոտենում էին իրեն, ինքը ետ-ետ էր գնում։
Մուրացանի հերոսի պես հիմնականում ձու էր ուտում: Եթե
հանկարծ կողմնակի ձեռք դիպչեր իր ուտելիքին, դուրս էր նետում:
Ինչու՞ էր նա այդպես բարդացնում իր կյանքը, անհասկանալի էր:
Նա և Աշոտ Տարասովիչը տարբեր տեղերից և տարբեր
ժամանակ էին եկել, որտեղի՞ց գիտեին իրար և ի՞նչ կար նրանց մեջ՝
այդպես էլ անհայտ մնաց: Երբ փորձում էինք ինչ-որ բան իմանալ,
Աշոտ Տարասովիչն առեղծվածորեն շարժում էր հոնքերը, գրգռված
ծխում և շարունակ կրկնում էր.
- Ատում եմ կնոջ ճահիճ-մահիճը, արի տամա խաղանք, ծո:
Մեր ուսուցչանոցի պատի ժամացույցի սլաքները
թվատախտակից բարձր էին, կողքից նայելիս ժամանակը երկու-
երեք րոպեի տարբերությամբ էին ցույց տալիս, առաջ կամ ետ,
նայած որ կողմից էիր նայում: Երբ տալիս էին դասի զանգը, Աշոտ
Տարասովիչը նայում էր կողքից ու ասում.
- Զանգը ինչու՞ տվեցիք, դեռ երկու րոպե կա:
Դասից էլ երկու-երեք րոպե շուտ էր դուրս գալիս, նայում էր
ժամացույցին հակառակ կողմից.
- Զանգի ժամանակն է, ինչու՞ չեք տալիս:
Նա էլ այդպես րոպեները հաշվելով էր բարդացնում իր կյանքը:
Մի օր էլ զանգը տվեցին, բայց Աշոտ Տարասովիչը չկար,
մահացել էր:
Մարտի սկիզբն էր, այնպիսի բուք ու բորան էր, որ կարծես թե
բոլոր քամիները շրջվել էին մեր գյուղի վրա:

86
 Աշոտ Տարասովիչը պառկել էր ծովահենի իր քիթը տնկած ու
կարծես ասում էր.
- Ես այս էլ կթաքցնեի, թե կարողանայի, այնուամենայնիվ, իմ
սխալը ձեզ համար գիտություն է:
Ինչ-որ արտասովոր տխրություն կար նրա մահվան ու թաղումի
մեջ, այդ ձյուն ու հողմի՞ց էր արդյոք, թե՞ նրանից, որ օտար մարդիկ
էին թաղում օտար հողում ու լացող չկար:
Նրա մահից անմիջապես հետո, չսպասելով, որ ուսումնական
տարին վերջանա, հանկարծ անհայտացավ նաև Նահապետյանը:
Ասում էին, թե այդ տարվա աշնանը, ձյուներից առաջ, ինչ-որ
կին էր եկել գյուղ, հարցնելով գտել էր նրա գերեզմանը, երկար նստել
կողքին ու հեռացել: Ո՞վ էր եղել՝ չիմացանք:
Նրա գերեզմանը անանուն մնաց ու կորավ:

Ես դեռ շատ բան կարող էի գրել մեր դպրոցի ու նրա

ուսուցիչների մասին, բայց արդեն շատ ուշ է, ժամանակն է
վերջացնելու:
Մեր հին դպրոցն այլևս չկա, չկան նրանցից շատերն էլ, ովքեր
մի ժամանակ վազվզում էին նրա միջանցքում և աղմկում էին
դասարաններում, ովքեր սրտատրոփ հուզմունքով դասի էին գնում
կամ հոգնած սպասում էին դասամիջոցի զանգին: Բայց եթե կյանքն
այնպես լիներ, ինչպես կինոյում, եթե կարելի լիներ դանդաղեցնել
կամ արագացնել օրերի ընթացքը և ժամանակը մոնտաժել,
անցանկալի մի հատված կտրել անցյալից կամ իսպառ ջնջել,
հանձնել կրակին… Թե հնար լիներ, ինչպես կինոյում, անվերջ
պտտվող ժամանակի այս ժապավենից մի բաղձալի տեսարան, մի
պահ տեղափոխել, ետ բերել ներկա, ես դեռ այսպես շուտ չէի
վերջացնի, դեռ կտեսնեի նրանց բոլորին մեր ուսուցչանոցում:
Անշուշտ, նախ Թելմանին կտեսնեի…
Հայելու առաջ կանգնած, նա կշոյեր դեպի ետ սանրած իր սև,
փայլուն մազերն ու աչքով կաներ աղջիկներին՝ ի՜նչ տղա եմ չէ՞…
Հետո Դոնեցկում կամ Ղրիմում պատահած մի դեպք կպատմեր, թե

87
ինչպես մի անգամ մի վրացի էր տեսել, մեկ էլ մի ուրիշ վրացի, որ
մեղր էր ծախում… Ու բոլորը կծիծաղեին, որ չի ասում՝ երկու
վրացի…
Ապա կտեսնեի, թե ինչպես Աղոյան Վոլոդյան շախմատ էր
խաղում Հովհաննիսյան Աղասու հետ և ֆիգուրները դեռ նոր շարած
առաջարկում ոչ ոքի:
Բարձր-բարձր ծիծաղում էր Աղասին՝ ձեռքերն իրար խփելով.
- Նոր ենք շարել, Վալոդ ջան, խաղանք, էլի:
- Հոգեկան հավասարակշռությունդ եմ ստուգում,- ծուռ ժպտում
էր Վոլոդյան, ակնոցը ուղղում, աթոռը մոտ քաշում ու սկսում
խաղալ:
- Առեջ գնա, քարսի,- ամեն անգամ քայլ կատարելիս իր մայր
բարբառով ասում էր նա:
Եթե հաղթում էր, գրպանից ինչ-որ թուղթ էր հանում, խաղի
հաշիվը գրանցում և լուռ դնում էր Աղասու առաջ, որ ստորագրի,
իսկ եթե հաղթում էր Աղասին, կանչում էր բոլորին և, Վոլոդյային
նմանեցնելով, ծիծաղելով ասում էր.
- Էս ի՞նչ հավք ի, տղա, իդա լո՞ր ի, հըբը բմբու՞լ դոր ի:
Նազիկը, որ ձմեռ-գարուն մրսում էր, վառարանի մոտ կուչ
եկած, չքնաղ աչքերը հառած կրակին, անլսելի ձայնով իր համար
երգում էր.

Կուժն առա, ելա սարը…

Տերտերյանը, որ Աշտարակում տուն էր ուզում գնել, մեծ

հաշվիչի հատիկները քաշելով, իր ապագա այգու եկամուտն էր
հաշվում ու հարցնում էր գերմաներենի ուսուցչուհի Գրիգորյան
Հռիփսիկին, թե մի ծառը քանի՞ ընկույզ կտա:
- Զադո, ի՞նչ իմանամ, ո՞վ է ծառի պոպոքը հաշվում,- ծիծաղում
էր Հռիփսիկը, և նրա ձայնը կարկաչում էր գարնան առվակի պես:
Կտեսնեի, թե ինչպես Հովհաննիսյան Վաղարշակն ու Ադամյան
Գարեգինը տաք-տաք վիճում են ուսմասվարի հետ պարտադիր
ուսուցման օրենքի մասին՝ այն անվանելով շանորդություն:
88
 Միջամտում էր տնօրեն Շալիկո Զորօղլյանը, որ նոր էր եկել
շրջկենտրոնից թղթերով, նորություններով.
- Ընկերներ, ճիշտ է, թե սխալ՝ օրենք է, մենակ մենք չենք, այս
հսկայական երկրում բոլորը ենթարկվում են միևնույն օրենքինև
աշխատում են, մենք էլ պիտի աշխատենք:
Նրա ինքնավստահ, համոզիչ խոսքից բոլորը խաղաղվում էին
ու անցնում Թիֆլիսում պանրի գներին, միջազգային հարցերին:
Ապա ուսմասվար Ադամյան Հրայրը կանչում էր
մաթեմատիկայի ուսուցիչ Ղուբասարյան Հարությունին, որ բաց
դասը քննարկի: Հարությունը դանդաղ մոտենում էր ու ծուլորեն
ժպտում.
- Մենակ մե հայըմ եմ ձեր մեջ, ծո քրդեր, փոխանակ տանիք
ձուկ ուտեցնեք, արաղ խմցնեք՝ «բաց դաս, օրվա պլան»…
Եվ ծիծաղում էր՝ լռեցնելով բոլոր ձայները:
Հետո խոսք կբացվեր աշուղ խաղալու մասին, բոլորը կրկին
կաղմկեին, որ աշակերտներն ամբողջ օրը սառույցի վրա աշուղ են
խաղում, իսկ կոմսոմոլները լավ չեն պայքարում այդ չարիքի դեմ,
կպահանջեին ծաղրել նրանց երգիծական պատի թերթում՝ «Եղինջ»-
ում, խիստ նկատողություն տալ, ծնողներին կանչել դպրոց:
- Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ,- կասեր Տերտերյանը,- գիլիոտինի տակ
դնենք, գլուխները կտրենք, եթե այդքան մեծ հանցանքի տեր են:
Խեղճերն ընդամենը խաղում են, էդ էլ մի տեսակ սպորտ է, ի՞նչ
տարբերություն:
Եթե կյանքը այնպես լիներ, ինչպես կինոյում, ապա մի քանի
ակնթարթով նրանց կհայտնվեր ապագան ու կտեսնեին, որ իրենց
որդիները երազում են աշուղի նման մի խաղ, որ երեխաներին
ազատեն համակարգիչներից ու դուրս տանեն, կտեսնեին, որ
աշխարհում իսկապես արդեն օլիմպիական մի մարզաձև կա, որը
շատ է հիշեցնում մեր գյուղի աշուղը:
Այնուհետև Չափանյան Գրիգորին կտեսնեի: Նա ծխում էր իր
«Կազբեկ»-ը և պատուհանի մոտ խաղաղ զրուցում Ղույումչյան
Մաքսիմի հետ: Հիշում էին Գանձայի դպրոցը, ուր սովորում էին, երբ

89
մերը դեռ յոթնամյա էր, ընկերներին, ուսուցիչներին, գրականության
ուսուցիչ Գրիգորյանին, պատմության ուսուցիչ Վարձելյանին, նրա
անմոռանալի դասերը, կարծես նրա ձայնն էին լսում.
- Օ, Աուստեռլիցի արև, ճառագիր կրկին:
Հիշում էին ձանձրալի ճանապարհը ոտքով դեպի Գանձա և
այնտեղից ետ: Ձմեռները շալակով գյուղից աթար էին տանում, իսկ
Օլանենց Խաչիկը ծիծաղում էր իրենց վրա, որ Գանձայի աթարները
թողած, գյուղից են տանում: Ինքը գիշերները հեռավոր թաղերից
պարկով կրում բերում էր, ոչ շներից էր վախենում, ոչ մարդկանցից:
Ապա ակամայից ժպտում էր Գրիգորը, երբ հիշում էր, թե
ինչպես Խաչիկը մի անգամ ասաց Դարվինիզմի ուսուցչուհուն.
- Ի՞նչ եք երկու հոգով վրա քշում, թաք տղա եք տեսել, ուզում եք
ծեծել:
Խորամանկը ուսուցչուհու ակնհայտ հղիությունն էր
հասկացնում:
Խեղճը այդ օրվանից այլևս դասի չեկավ։
Հիշում էր այդ ամենը Գրիգորն ու ծխում իր «Կազբեկ-ը»:
Այդ պահին կհայտնվեր մի տղա, գլուխը ներս կկոխեր դռնից ու
կասեր հևասպառ.
- Ավետ քեռին ասաց՝ խանութը վեշ եմ ստացել, թող
դասատուները գան:
Բոլորն անմիջապես կշարժվեին, կպատրաստվեին խանութ
գնալու:
Մինչ այդ տնօրեն Զորօղլյանը ինչ-որ կարգադրություններ էր
անում տնտեսվար Գրիշին ու հոգնած ասում.
- Գրիշ, մի՛ բողոքիր, քարածուխը շուտով կբերեն,
խողովակներն ու ապակին էլ արդեն պատվիրել եմ: Հերթապահը ո՞վ
է, դասամիջոց է, զանգը տվեք:
Զանգը կծլնգար, դասամատյանները կրկին կհայտնվեին իրենց
տեղերում, ուսուցչանոցը կրկին մարդաշատ կդառնար, իսկ
միջանցքը կթնդար աղմուկից:
Կյանքը այնպես չէ, ինչպես կինոյում, բայց այդ զանգը հնչում է

90
շարունակ իմ երազների և իմ արթնության տեսիլների մեջ:

***
- Ինչպես որ թռչունները բռնվում են ծուղակի մեջ, նրանց նման
էլ բռնվում են մարդկանց որդիները որոգայթի մեջ մի չար
ժամանակում,- ասաց Աստվածաշնչի Ժողովողը իմ ժամանակի,
այսինքն իմ սոցիալիստական անցյալի մասին: Հիմա չգիտեմ
ինչպե՞ս վարվել նրա հետ՝ իմ այդ անցյալի, հին ասացողների պես
տատանվում եմ՝ ասե՞մ, թե՞ չասեմ ողորմի:
Տարօրինակ ժամանակ էր դա: Իմ սերունդը «կուռ շարքերով ու
խրոխտ քայլերով» գնում էր դեպի լուսավոր ապագա, անձնուրաց
աշխատանքով նա կոմունիզմի նորանոր բարձունքներ էր նվաճում,
բայց հանկարծ պարզվեց, որ խաբված է եղել և շփոթել է ցանկալին
ու իրականը:
Սոցիալիզմը անվերջ պիտի պայքարեր ու փոխեր աշխարհը, և
դա «վերջին մեծ կռիվը» պիտի լիներ չարի ու բարու բոլոր
առասպելական կռիվներից:
Ընդհանրապես, սոցիալիզմի մեջ ինչ-որ ռոմանտիկ-
սենտիմենտալ ու նաև ինչ-որ առասպելական բան կար,
առասպելական էին նրա ծրագրերը, նրա սուտը, նրա գործիչներն
էին առասպելական իրենց տիտղոսներով՝ Մեծ առաջնորդ,
Ուսուցիչ, Ժողովուրդների հայր և այլն:
Ժամանակը կմոռացնի ամեն ինչ, կմնա առասպելը:
Իտալացի հայտնի բժիշկ ու հոգեբան Չեզարե Լամբրոզոյի
գրքում կարդացել եմ, որ սոցիալիզմի գաղափարը թեև առաջացել է
Եվրոպայում, բայց այնտեղ դրան հավատացողներին ու
հետևողներին հոգեկան հիվանդ են համարել:
Տեսնես ինչու՞ է այդպես, մարդը կարող է հնարել բարի, գեղեցիկ
գաղափարներ, բայց աշխարհի բնույթն այնպիսին է, որ դրանք
կյանքում կիրառվել չեն կարող:
Սոցիալիզմը Եվրոպայում խելագարություն է համարվել, բայց
հաստատվեց Ռուսաստանում: Ստեղծվեց մի մեծ կայսրություն, մի

91
երկիր, որը պիտի գնար ինքնուրույն ճանապարհով, մարդկության
բնականոն ընթացքից տարբեր, այդ պատճառով էլ այն միշտ շեղում
է համարվել, միջանկյալ պատմություն մարդկության պատմության
մեջ, մի փորձ կամ անամալիա:
Այդ նոր երկրում սոցիալիզմը կառուցվում ու վերակառուցվում
էր զանազան հնարովի փուլերով ու ստադիաներով, զանազան
հնարովի անուններով՝ զարգացող, զարգացած, անվերջանալի
պայքարներով ու հաղթանակներով սեփական ժողովրդի դեմ՝
լիակատար, վերջնական, բայց սոցիալիզմ «մարդկային դեմքով»
այդպես էլ չեղավ:
Հայրս ասում էր, թե Դանիել մարգարեն գուշակել է
Սովետական Միության առաջացումն ու անխուսափելի
կործանումը: Նա հավատում էր դրան և սպասում, որ իր արտերը ետ
ստանա, բայց չեղավ:
Դանիել մարգարեն իսկապես խոսում է մի շատ մեծ ու հզոր
պետության մասին, որը պիտի կործանվի և «ամառվա կալերի մղեղի
պես» պիտի ցրվի ու կորչի: Իրոք դա նման է Սովետական Միության
կործանմանը, մանավանդ որ մարգարեն հավատացնում է, թե
«երազը հաստատ է և մեկնությունը՝ ստույգ»:
Սովետական Միություն անունով կայսրությունը կործանվեց,
ծվեն-ծվեն եղավ, ինչպես կարկատած հին հագուստ և ոչ ոք
չկանգնեց նրան պաշտպանելու:
Այսօրվա քայքայումը, տարագրությունն ու գաղթը այդ ամենի
հետևանքները եղան:
Երկնքում կամ երկրի վրա երբևէ պիտի տրվի՞ այն հարցը, թե
եթե այդպես էր, էլ ինչի՞ համար էին այդքան հալածանք ու
բռնություն, այդքան զոհեր, տառապանք ու հիասթափություն:
Աշխարհում մոտ քսան կայսրություն է եղել և բոլորը կործանվել
են զանազան պատճառներով: Այդ պատճառներից շատերը նման են
իրար, միայն նրանց քանակն է տարբեր: Օրինակ՝ Հռոմեական
կայսրության կործանման երկու հարյուր պատճառ են նշում,
Ռուսական կայսրության՝ չորս հարյուր, Սովետական Միության

92
կործանման պատճառներն անթիվ են՝ նավթի գներից ու Ամերիկայի
սադրանքներից մինչև Հռոմի պապը, պատճառներ և պատճառներ
ծնող պատճառներ, Հակոբ Պարոնյանի խոսքերով ասած:
Ոչինչ պատահական չի լինում, ոչ առանձին անհատների, ոչ էլ
ժողովուրդների ու կայսրությունների կյանքում: Ինչքան էլ շատ
լինեն նրանց անկման ու կործանման պատճառները, նրանք բոլորը
միասին կազմում են պատահական զուգադիպությունների ու
անհրաժեշտությունների մի տրամաբանական քաոս:
Եթե սոցիալիզմը շեղում էր համարվել, հիմա նոր շեղում եղավ՝
սոցիալիզմին հաջորդեց կապիտալիզմը, սոցիալիստական
հոգեբանությամբ կապիտալիստական շուկա, արհեստական
շերտավորում և արհեստական հասարակություն:
Այդ վիճակը շատ լավ է բնորոշում ժամանակակից
երգիծաբաններից մեկը՝ մենք առաջինն էինք, երբ ետ էինք գնում,
հիմա վերջինն ենք, երբ գնում ենք առաջ…
Ավետարանի հին գինին են լցնում նոր տկերի մեջ, նորն են
լցնում հների մեջ, բան դուրս չի գալիս, միայն սուտն է ավելանում:
Տարօրինակն ու ցավալին այն է, որ հիմա անամալիա եղավ նաև
մեր հոգու մեջ, հինը վերացավ, նորը չենք հասկանում ու չենք
ընդունում, տենչում ենք այն կարգերի վերադարձը, որոնք մի
ժամանակ այնպես անիծում էինք:
Վերջերս էլ, կարծես թե բոլոր պակասները լրացնելու համար,
մի հեռուստատեսային ալիք է հայտնվել, որի անունը
թարգմանաբար կարոտաբաղձություն է նշանակում: Հին
սովետական հաղորդումներն են կրկնում, շքերթներ, արտադրական
զեկույցներ, լուրեր, «Ժամանակ» ծրագիրը առաջվա պես ամեն
երեկո, նույն օրը, նույն ժամին, երբ գյուղը դատարկվում էր, բոլորը
քաշվում էին տները հեռուստացույց նայելու:
Այդ էլ դեռ ոչինչ, վաղուց անցած, անհետացած օրերի եղանակի
տեսությունն են հաղորդում, ամպամածությունների ու մոռացված
քամիների, անձրևների ու ջրերի, որ վաղուց հոսել, անցել են…
Երևակայության ցավագին պատրանք, խաբուսիկ խաղեր,

93
հանկարծ ժամանակները խառնվում են իրար, իրականությունը
կարծես թե կորչում է ինչ-որ տեղ, ինչ-որ տեղից հայտնվում է
անցյալը, և մարդ կարծես թե նախ կորցնում, ապա փնտրում է ինքն
իրեն…
Ինչի՞ համար է այդ ամենը, ինչու՞ քրքրել պաղ մոխիրները:

***
Բոլորը մանկությունն անհոգ են համարում, մեծերն են այդպես
կարծում, թեև լավ գիտեն, որ այդպես չէ:
Մեծերը կարծում են նաև, որ մանուկները միայն ներկա ունեն,
միայն ներկայով են ապրում: Մի իմաստուն սրան ավելացրել է՝ ի
տարբերություն մեզ, մանուկները կարողանում են օգտվել ներկայից:
Այո, նրանք օգտվում են ներկայից մանկական այն
առանձնահատուկ լրջությամբ, որ հաճախ անհասկանալի է մեծերի
համար:
Մեծերն էլ են օգտվում ներկայից, բայց մի լրջությամբ, որ նրանց
դժբախտությունն է:
Մանկությունն, իհարկե, անհոգ չէ, ունի և՛ հոգս, և՛ տագնապ ու
վիշտ, միայն թե նրանք շուտ են մոռացվում, որովհետև կյանքը
շարունակ նորերն է մատուցում:
Եթե մանկությունը մի հրաշալի գիրք է, որ երբևէ ավարտվում ու
փակվում է, ապա մարդիկ նրա նկարներն են, քանի որ մանկական
գիրքն առանց նկարների տխուր և անհրապույր է:
Իմ մանկության գրքի առաջին և ամենագունեղ նկարը, հորս ու
մորս չհաշված, մեր Խաչիկն է՝ իմ օրերից անբաժան եղբայրս, իմ
ընկերն ու մտերիմը:
Մենք միասին էինք քնում, միասին էինք խաղում մեր դռանն ու
կալերում, միասին էինք լսում հորս ու մորս հեքիաթները: Մերն էին
Բլոյի թումբը, Սուլաղը, հերկերն ու ատոլները, ծիածաններն ու
ծաղիկները, մեր երդիկի Ղշի հացն ու ճնճուղը:
Մենք մեր երդիկի բարձր ավելների մեջ մի տուն ունեինք,
նստում էինք այնտեղ ու նայում էինք ճնճղուկների երամներին, որ

94
հավաքվում էին դպրոցի տանիքին: Նրանք ծլվլում, ինչ-որ խորհուրդ
էին անում, հետո թռչում, հեռանում էին, կեսը դեպի Վերի ժամն էր
գնում, իսկ կեսը՝ հակառակ կողմը, դեպի հնադարյան ամրոցի
ավերակները:
Մենք բառերով խաղ էինք խաղում, դա մեր գաղտնիքն էր,
ասում էինք միայն առաջին տառը և ինչ-որ հուշող բաներ,
հարկավոր էր գուշակել բառը: Մի ուրիշ խաղ էլ թվերով էինք
խաղում, որ սովորեցրել էր Աղասին: Հենց այդ խաղի ժամանակ էլ մի
անգամ մեզ հայտնվեց անսահմանությունը որպես թվերի
անվերջություն: Մենք գիտեինք հազարը, Աղասին ավելացրեց
միլիոնն ու միլիարդը, բայց ասաց, որ միևնույն է, թվերին վերջ կա,
իսկ քանակին վերջ չկա, դա անսահմանությունն է:
Դրանից հետո ես միայն մի բան եմ հասկացել անվերջությունից
ու անսահմանությունից՝ ավելի լավ է այդպիսի բաների մասին
չմտածել:
Երբ հայրս գնում էր հնձելու հին ջրաղացի մոտի մեր արտը, ինձ
ու Խաչիկին տանում էր հետը: Նա հնձում էր, իսկ մենք խաղում էինք
արտի կողքի բլուրի վրա, ծաղիկների մեջ: Նա հնձում էր ամբողջ օրը
և երկարացնում էր այդ բավականությունը, ինչպես հողը հերկելիս:
Երբ մեծացանք, Խաչիկը հայտնի հնձվոր դարձավ, հորս
փոխարեն գնաց արտը հնձելու: Երեք անգամ լայն-լայն լասերով
գնաց ու ետ դարձավ մեր արտի երկարությամբ, և արտը վերջացավ:
Կեսօր չեղած տուն եկավ, գերանդին կախեց բակի գերանից ու դուրս
ելավ, որ հայրս հարցեր չտա:
Նա փոքրուց մորս օգնականն ու սիրելին էր: Աստված նրան
արժանի համարեց, որ մորս թաղի ու գուրգուրի նրա գերեզմանը:
Նրա մեջ միշտ ավելի խիղճ ու բարություն կար, մանկական
անկեղծություն, հավատ ու հույս: Կյանքը փոխվեց, բոլորը
փոխվեցին, բայց նա նույնը մնաց:
Նա մանկությունից եկավ և իր մեջ պահեց մանկությունը:
Շրջվում է մանկության գրքի էջը, երևում են նոր նկարներ:
Իմ խաղընկերները նաև Տիրունն ու Հասմիկն էին:

95
 Մենք մի փոքրիկ ընդհանուր աշխարհ ունեինք՝ մեր դուռը,
փողոցը, դռան քարերը, մեր Մեծ քարի մոտ կանգնած
հեռագրասյունը: Հետո այդ աշխարհն աստիճանաբար մեծացավ,
խառնվեց մեծ աշխարհին ու կորավ:
Տիրունի գիտեցած հեքիաթներին վերջ չկար, իրիկունը մորից
սովորում, առավոտյան պատմում էր, խառնում էր հեքիաթներն
իրար և դուրս էր բերում մի բոլորովին նոր հեքիաթ, որ աշխարհում
իրենից բացի ոչ ոք չգիտեր: Նրա հետ մենք փամփաստ՝ քարկտիկ
էինք խաղում, որը ես այդպես էլ չսովորեցի: Տիրունը ինքը
սովորեցնում էր և ինքն էլ բոլոր քարերը հավաքում էր ճաղի պես
բարակ, ճարպիկ մատներով:
Մենք մեր տաք տեղերն ու անկյուններն ունեինք, մեր դռան
քարերից մեր սեփական քարերն ունեինք, որոնք մեկ ամրոց ու նավ
էին, մեկ ինքնաթիռ կամ կախարդական թռչուն, թռչում ու լողում
էին: Մենք այդ քարերով մրցում էինք, բայց իր մատների պես ճկուն
էր նաև Տիրունի միտքը, նա միշտ ինչ-որ եղանակով
գերազանցություն էր գտնում իր քարի համար և միշտ հաղթում էր:
Տիրունը շուտ-շուտ Թիֆլիս էր գնում-գալիս, եղբայրներն
այնտեղ էին ապրում, երբեմն մնում էր երկար ժամանակով և երբ
գալիս էր, ամեն անգամ նրա մոտ ինչ-որ բան փոխված էր լինում՝
մազերը, հագուստը, լեզուն: Հետո ավարտեց դպրոցն ու ընդմիշտ
գնաց, ամուսնացավ Թիֆլիսում մի բարձրահասակ երիտասարդի
հետ, որ շատ նման էր Ռաջ Կապուրին:
Հասմիկի հետ նույն դասարանում էինք սովորում: Նա տանը
թույլ ու լալկան էր, բայց դպրոցում կերպարանափոխվում էր,
դառնում էր համարձակ ու վճռական, մանավանդ երբ պետք էր
լինում ինքն իրեն պաշտպանել: Հարկ եղած դեպքում նա ինձ էլ էր
հովանավորում ու պաշտպանում քրոջ պես:
Նա միշտ իր համար թախիծ ու կարոտ էր ստեղծում և թվում էր,
թե ամեն րոպե պատրաստ էր լալու, կարծես թե հենց դրա համար էր
ծնվել:
Երբ նրա հորը ձերբակալեցին ու տարան այն պատճառով, որ

96
պատերազմի ժամանակ գերի էր ընկած եղել գերմանացիներին, նա
երեք տարեկան էր: Դրանից հետո նա անվերջ լաց էր լինում և
նույնիսկ հիվանդացավ: Նրա Ծառուկ պապն ասում էր, որ կարոտից
է:
Նրա հայրը վերադարձավ երեք տարի անց, Ժողովուրդների
հոր՝ Ստալինի մահից հետո:
Հասմիկի մայրը՝ Չինոն, այդ օրերին երազում մի բարձր ձայն էր
լսել, որ երեք անգամ բարձր-բարձր արտասանել էր՝ ան-պայ-ման:
Վաղ առավոտյան, երբ ջրափոսերի սառույցները դեռ չէին հալվել,
նա եկավ մեր տունը երազը պատմելու:
Բոլորը միաձայն որոշեցին, որ դա նշանակում է, թե Ալեքսանին
շուտով կազատեն:
Ալեքսանին ազատեցին, բայց Հասմիկի կարոտներին վերջ
չեղավ: Նրանք շուտով տեղափոխվեցին Աբասթուման: Այնտեղ
գյուղին ու ընկերուհիներին էր կարոտում, իսկ երբ երկու տարի
հետո եկան, Աբասթումանին էր կարոտում: Հետո էլ կարոտում ու
թախծում էր Ռուսաստանի համար, ուր դեռ երբեք չէր եղել և նոր
պիտի գնային:
Հասմիկն էլ գնաց ու իր հետ տարավ կարոտները:
Կարոտը մարդու նախնական էությունն է, այդ պատճառով էլ
մենք կարոտում ենք անգամ անցյալի վշտերին, կարոտում ենք մեր
մանկությանը, ինչպես կորուսյալ դրախտին:
Շատ վաղուց մի զարմանալի գիրք եմ կարդացել՝ «Մանկություն
չունեցող մարդիկ»: Նրա հեղինակը մանուկ է եղել ու որբ է մնացել
Մեծ եղեռնի տարիներին: Ավելորդ է ասելը, թե ինչեր է տեսել նա:
Այնուամենայնիվ, գրքի սկզբում գրում է, որ եթե մահից առաջ
կատարվեր իր ցանկությունը, ապա կկամենար, որ մի քանի րոպեով
մանկությունը ետ գար…
- Եթե տրվեր, օ, եթե տրվեր հոգեվարքի վերջին պահուս…
Ես հասկանում եմ նրան, դժվար է հավատալը, բայց ես
հավատում եմ նրան, եթե այդպիսի հրաշք լիներ, ես էլ նույնը
կուզենայի:

97
 ***
Առաջ գնացքով ճամփորդելը աննման բավականություն էի
համարում: Գնում էի Երևանից Թիֆլիս կամ հակառակը և
ափսոսում էի, որ ճամփորդությունը շուտ վերջացավ:
Հիմա գնում եմ օրերով և անտանելի հոգնել եմ:
Գնում եմ այս երկրի երկայնքով ու լայնքով, բայց տուն չեմ
հասնում: Իմ շարժմամբ անտեսանելի շրջան եմ գծում
տարածության մեջ սկսած այն օրից, երբ գյուղս լքեցի, սակայն այդ
շրջանը դեռ չի բոլորվում, ելման կետին չի հասնում, այլ մեծանում
ու ծավալվում է դեպի անհայտություն: Ճիշտ այնպես, ինչպես Աննա
Ախմատովայի բանաստեղծության մեջ.

Մեկը ուղիղ է ընթանում,

Մյուսը՝ շրջանաձև
Դեպի հայրական տուն
Վերադառնալու հույսով,
Իսկ ես գնում եմ ու գլորվում
Դեպի անհայտություն,
Ինչպես գնացքը զառիթափով:

Ձմեռային տափաստանների սպիտակ լռության ու

խաղաղության միջով ահա դարձյալ գնում է գնացքը: Անցնում են
ձյունապատ գյուղեր, կարծես թե ամանորյա հին բացիկներից,
փայտաշեն տներ՝ ծխնելույզներից ելնող խաղաղ ծխով:
Տեսարանների միապաղաղությունն ու գնացքի համաչափ
օրորը թմրություն են բերում, ուզում եմ քնել ու ամեն ինչ մոռանալ:
Պատահե՞լ է, որ հույսդ ոչ Աստծո, ոչ մարդու, ոչ աստղերի
բարենպաստ դիրքի, այլ ժամանակի վրա դնես, մի բան, որ արդեն
չունես, որովհետև հասել ես կյանքիդ այն շրջանին, երբ այլևս «պետք
է առագաստներն ու պարաններն արձակել»:
Ժամանակի վրա հույսս դրեցի, թե այս անիմաստ շարժման
շրջանը կբոլորվի, իսկ նա գնալով մեծանում է, կարծես թե անվերջ

98
լքում եմ ինքս ինձ ու հեռանում եմ:

***
Կյանքը դաշտային հասարակ երիցուկի պես լիներ՝ պարզ ու
հասկանալի, ներդաշնակ ու համեստ:
Բայց այդպես չէ, կյանքը խրթին ու բարդ է, երբեմն
անհասկանալի ու շփոթեցնող, դժվար հանելուկ, որ պիտի լուծես, թե
չլուծեցիր, ինչպես հեքիաթներում է լինում, սեփական կյանքովդ
կհատուցես այն դաժան կախարդուհուն, որ ճանապարհների
խաչմերուկում նստած խորհրդավոր հարցեր է տալիս
անցորդներին:
Տարօրինակն այն է, որ ով փնտրում է կյանքի իմաստը, նրա
համար այն անհասկանալի է, իսկ ով չի փնտրում, այլ դիմանում ու
պարզապես ապրում է, նա հասկանում է կյանքը:
Այդպես էլ կա՝ մարդկությունը կազմված է փնտրողներից և
ապրողներից:
Անհասկանալի է, դիպվա՞ծն է կառավարում կյանքը, թե՞ մի
վերին տրամաբանություն, քաո՞ս է տիրում ամենուրեք, թե՞ կայուն
կարգ կա ամեն ինչի մեջ: Հաստատ է միայն մի բան՝ ուր ուզում ես
գնա, որտեղ ուզում ես փնտրիր, վերջը գալիս ես այն մտքին, որ
կյանքը աշխատանք է, ամեն ինչ ծանր աշխատանք է՝ ընտանիքը,
բարեկամությունը, ընկերությունը, կապերն ու
հարաբերությունները, ավելի ճիշտ՝ դա մի գիտություն է, որին
կարելի է հասնել ամենօրյա դժվար աշխատանքով:
Ով դիմանում է կյանքին, նա հասկանում է կյանքը և երբեք՝ ոչ
հակառակը:
Մեկ էլ մի բան՝ լեռնագնացների համար գոյություն ունի մի
անխախտ կանոն՝ ներքև չնայել, այլ միայն առաջ ու վեր, թե չէ
անդունդ կգլորվես: Ապրելու գիտությունն էլ ունի նման կանոն՝ ետ
չնայել: Մնա ներկայի մեջ ու միշտ առաջ նայիր, ետ նայեցիր՝
անցյալի մեջ միայն կորուստ ու սխալ կտեսնես, և անդունդը
պատրաստ է: Նրանք ոչինչ չեն սովորեցնում, այլ միայն զղջումի

99
ցավն են ավելացնում:
Ով տիրապետում է ապրելու գիտությանը, նա ամեն տեղ և՛
իմաստ կտեսնի, և՛ կայուն կարգ ու տրամաբանություն, անգամ
քաոսի մեջ:

***
Ճահիճների վրա շինված հյուսիսային այս քաղաքը միշտ սթափ
և զգոն մեր գյուղի հաշիվները խառնեց, մոլորեցրեց ու ճահճի նման
կլանեց նրա կեսին: Գնացքները բերին ու լցրին նրա անկուշտ
երախը սարերին սովոր ծերունիներին և երկար ճանապարհից
հոգնած երեխաներին, որոնք հավասարապես անտեղյակ էին, թե ինչ
է կատարվում իրենց հետ և ինչ է սպասվում իրենց:
Հավիտյան գովված ու անիծված և մշտապես անխուսափելի
քաղաքը…
Առաջին քաղաքը Կայենն է շինել՝ մեղավոր մարդը, այդպես է
գրված Ծննդոց գրքում.
- Նայիդ երկրում, Եդեմի արևելքում, մի քաղաք էր շինում և նրա
անունը իր որդու անվան պես Ենոք դրավ:
Առաջին քաղաքն, այսպիսով, շինել է անկյալ մարդը, գուցե ա՞յդ
է պատճառը, որ այն միշտ համարվել է ապականված բարքերի ու
մեղքի վայր:
Քաղաքը պիտի վերականգներ կորցրած կապը Աստծո հետ,
պիտի փարատեր նրանից հեռացած մարդու մենակությունը:
Աստված բարի է համարում այդ նպատակը և առատ շինանյութ է
տալիս Կայենին՝ քարը: Ահա թե ինչու օրհնյալ է քարը, օրհնյալ են
քարքարոտ լեռները, որոնք մենք ճահիճների հետ փոխեցինք:
Բայց եթե այդպես էր Աստծո կամքը, եթե քաղաքը պիտի
փարատեր մարդու մենակությունը, ինչու՞ է քաղաքային կյանքն
ավելի մեկուսացնում մարդկանց:
Քաղաքի բնակիչ դարձած մեր գյուղացիներն առայժմ
դիմադրում են, գուցե ինչ-որ կերպ հաղթահարում են այդ
մենակությունը: Այդպես կդիմադրեն մինչև սերունդը փոխվի, գյուղը

100
մոռանան: Ժամանակն ու միջավայրն իրենց գործը կանեն,
ավագներն ու կրտսերները նույնիսկ որոշ ժամանակ տարբեր
լեզուներով կխոսեն ու իրար չեն հասկանա, բնությունից, սարերից
կտրվելով իրարից էլ կխորթանան ու կմեկուսանան ինչպես բոլորը:
Երբեմն կհավաքվեն սրա-նրա տանը տարբեր առիթներով,
կխմեն «մեր հող ու ջրի կենացը», կերգեն Ջիվանու հայտնի երգը՝
«Հայրենիքիս ջուրը», որը մտել է նրանց մշտական կենացների
ցուցակի մեջ և կարծես թե հատուկ այդ նպատակով գրված լինի:
Երգից հետո գուցեև մեկ-երկու րոպե լռեն, գուցե առայժմ ինչ-որ
բան շարժվի մի քանիսի հոգում, ինչ-որ բան կատարվի և աչքերի
հետ: Հնարավոր է, որ հիշեն համագյուղացի մի ծերունու, մի
նախկին հովվի կամ հնձվորի, որը հիվանդ պառկած է քաղաքային
բնակարանում և գյուղի ջուրն է ուզում: Ապա երիտասարդներից
մեկը զգուշորեն կակնարկի ծորակի ջրի մասին, կծիծաղեն,
խոսակցությունը կփոխվի, կանցնի կգնա, շուկայի գործերը
կմոռացնեն ամեն ինչ:
Այդպես կշարունակվի որոշ ժամանակ, շատ կամ քիչ՝ ոչ մի
նշանակություն չունի, հետո էլ ոչ ջուր ուզող կմնա, ոչ էլ երգող
կլինի:
Եվ դրանից խուսափելու ոչ մի հնար չկա, քանի որ մենք արդեն
այստեղ ենք հասել: Շուկան արդեն իր խելահեղ ջրապտույտի մեջ է
առել բոլորին, պետք է կամ դիմանալ ու կանգնել, կամ կուլ գնալ
հորձանուտին:
Չեմ մոռանում մի դեպք, որ պատմում էր երգիչ Փայլակը:
Նա առանձնահատուկ ձայն ուներ, փոքր-ինչ խռպոտված օղուց
ու ծխելուց: Երգում էր հարսանիքներին ու թաղումներին «Շատ
վաղուց է նամակ չէր գա, լուր չէր գա», «Ծնվա, եկա աշխարհ» և
լացացնում էր կանանց:
Նա էլ թողեց գյուղն առանց իր երգի և եկավ այս քաղաքը
որդիների մոտ:
Պատմում էր, թե գյուղից գալուց մի քանի օր հետո խմիչք,
քաղցրավենիք առած գնում է հարևաններից մեկի մոտ, թե

101
ծանոթանանք, գնանք-գանք: Հարևանը, որ մոտավորապես իր
տարիքի մի մարդ էր, տանը մենակ էր, կինը դուրս էր եկել: Խմում են,
զրուցում ու բաժանվում:
Հաջորդ օրը մի ոստիկան է գալիս մոտը, թե մարդկանց
հանգիստը խանգարում ես, իրավունք չունես:
Պատմում էր երգիչ Փայլակն ու շարունակ կրկնում զարմացած.
- Ահա թե ուր ենք հասել:

***
Մի անգամ ես նստած էի մի մեծ քաղաքի երկաթուղային
կայանում և գնացքի էի սպասում: Երկար պիտի սպասեի, իսկ
կայարանում ցուրտ էր, երկաթե նստարանները՝ չոր ու պաղ:
Ամեն անգամ, երբ այդպես մենակ եմ մնում ինքս ինձ հետ, միշտ
հայտնվում է միևնույն հարցը՝ ի՞նչ եմ անում այստեղ: Այդ հարցը
կարծես թե հետապնդում է ինձ ու հայտնվում է ամեն մի նոր տեղում
ու նոր պարագայում:
Սեպտեմբերի մեկն էր, ես պիտի լինեի իմ դպրոցում, իմ
աշակերտների հետ, մինչդեռ բաժանված էի նրանցից մեծ
տարածությամբ և նստած էի ինչ-որ ցուրտ կայարանում՝ կյանքից ու
ճանապարհներից հոգնած:
Գնացքները ժամանում ու մեկնում էին, կայարանը լցվում ու
դատարկվում էր, ինչպես այն մտքերը, որ չարչարում էին ինձ:
Իմ ճանապարհները շուտով կավարտվեն, եթե ոչ հայրենիքում,
ապա միևնույն է, թե որտեղ, միևնույն է, թե երբ կժամանի վերջին
գնացքը, որ գնում է միայն մեկ ուղղությամբ և տանում է իր
ուղևորներին առանց վերադարձի տոմսի: Երբ մտածում եմ այդ
մասին, հայտնվում են ավելի համառ հարցեր՝ ի՞նչ արեցի ես, ո՞րն է
իմ վաստակը, ի՞նչ եմ տանում և ի՞նչ եմ թողնում:
Եթե յուրաքանչյուր մարդ իր կյանքի ընթացքում գոնե մեկ
անգամ, ինչպես ասում են, կանգնում է իր Ռուբիկոնի առջև կամ էլ
խճճված Գորդյան հանգույցի, ապա նման խնդիրներ ինձ
վիճակվեցին մի քանի անգամ: Ես դրանք վճռեցի ինչպես կարողացա

102
և ահա հասա մի դրության, որը բնորոշելու համար միայն
Նարեկացու ասածն եմ հարմար գտնում՝ «ամբարներս լոկ ոչնչով են
լի, պահեստներս՝ հողմով, բնակարանս է կավեղեն և անձրևներն՝
ուժգնակի…»:
Սիրելի աղջիկս, գիտեմ, որ չես մտածի, թե ավելորդ
ողբերգություն եմ սարքում: Ես աշխատում եմ խուսափել դրանից:
Եվ հետո՝ սա անկեղծ խոսակցություն է ինքս ինձ և իմ օրագրի հետ,
որի միակ ընթերցողը դու ես լինելու:
Այդ օրը, այդ կայարանում մի անգամ էլ փորձելով պատասխան
գտնել հին հարցերին, ես վերհիշեցի իմ անցյալը, քննեցի պատճառ
ու հետևանք և դեմ առա նոր հարցերի՝ ի՞նչն է մղում մարդուն այս
կամ այն արարքին, ինչպե՞ս է լինում, որ մարդ կանգնում է հենց այդ
խնդրի առաջ և ոչ թե մեկ ուրիշի ու վարվում է հենց այդպես և ոչ թե
այլ կերպ, ի՞նչն է կառավարում մարդուն՝ խե՞լքը, բախտը կամ
ճակատագի՞րը, պատահականությու՞նը, անհրաժեշտությու՞նը, թե՞
ինչ-որ մի ուրիշ բան, ասենք թե Կարմայի տիեզերական օրենքի
նման մի ինչ-որ օրենք:
Գիտությունները, կրոնները, այս կամ այն կերպ
պատասխանում են այդ հարցերին, բայց ի՞նչ օգուտ, եթե այդ
պատասխաններից թեկուզ մեկը ճշմարիտ ու համոզիչ լիներ, գուցե
թե շատ բան փոխվեր մարդու կյանքում:
Մի բան պարզ է, որ մարդու բնավորությունն է որոշում ամեն
ինչ: Ընդ որում, հաջողակ մարդը պատճառ ու հետևանք չի քննում,
իր հաջողությունները նա սովորաբար վերագրում է սեփական
խելքին և ընդունակություններին, իսկ անհաջողակն իր կրած
փորձությունները վերագրում է ամեն ինչի, միայն ոչ իր
բնավորությանն ու խելքին:
Մարդն իր բնավորության գերին է և տվյալ պարագայում
վարվում է այդպես միայն նրա թելադրանքով, հետևաբար նա այլ
կերպ վարվել չի կարող: Ուստի այն, ինչ ժողովուրդն անվանում է
բախտ կամ ճակատագիր, մարդու բնավորությունն է:
Հայտնի բան է, որ մարդը ծնվում է ակամա և ինքը չի ընտրում

103
ոչ իր ծնողներին, ոչ էլ բնավորությունը, որ ժառանգում է նրանցից:
Ի՞նչ հատկություններ ու հակումներ են միանում նրա մեջ, ոչ ոք
չգիտե և կռահել չի կարող: Դա պատահականություն է, կույր
տարերք, և մարդը խաղալիք է նրա ձեռքին: Այնուհետև գործում է
անհրաժեշտության դաժան օրենքը: Այլևս ոչ մի պատահական բան
չկա մարդու վարքի ու գործողությունների մեջ, ամեն ինչ տեղի է
ունենում բնավորության հիմքում ընկած այն ծրագրի համաձայն, որ
կազմավորվում է այդպես պատահականորեն, բայց գործում է
անհրաժեշտաբար և խելքն ու գիտակցությունն էլ նրա դեմ անզոր
են:
Եթե մարդն օժտված է ազատ կամքով, բայց, այդուհանդերձ,
տվյալ պարագայում վարվում է այնպես, որ ուրիշ կերպ վարվել չի
կարող, ապա ստացվում է ծրագրի նման մի բան, ինչպես որ
ծրագրավորում են զանազան սարքեր, նույն կերպ ծրագրավորվում է
մարդն ինքը: Եթե այդպես է, ապա որո՞նք են ճիշտ կամ սխալ վարքի
չափանիշները և մարդու ջանքերն ու ձգտումներն այլևս ի՞նչ
նշանակություն ունեն: Միևնույն չէ՞ խաղալիք լինել կույր բախտի ու
դիպվածի ձեռքին կամ էլ այդպես ծրագրավորված լինել սեփական
բնավորությամբ:
Այնուհետև այսքան հարցերի վրա ավելանում է ևս մի հարց՝
եթե մարդ իր բնավորության գերին է, ապա նա պատասխանատու՞ է
իր արարքների համար: Եթե այո, ապա ու՞մ առաջ: Թե Աստծո
դատաստանի առաջ է պատասխանատու, երևի կարելի է ներման
հույս ունենալ, իսկ եթե ինքն իր առաջ, ուրեմն ներում չկա, ես դա
փորձով գիտեմ:
Բուդդիզմն ունի պատճառա-հետևանքային մի հայտնի օրենք՝
կարմայի տիեզերական օրենքը, որի համաձայն, եթե մի կերպ
փորձենք պարզ ձևակերպել այն, նախորդ կյանքերում կատարած
չար ու բարի գործերն են որոշում մարդու վարքն ու
գործողությունները, նրա ճակատագիրը հետագա կյանքերի
ընթացքում:
Այդպե՞ս է արդյոք, ո՞վ գիտե: Եվ ինչպե՞ս անել, եթե գիտենալը

104
միայն փորձանք է բերում: Առակի սագն էլ շատ էր ուզում գիտենալ,
մտածեց, մտածեց ու վերջը հայտնվեց եռացող կաթսայում:
Կարման կապ ունի հոգու վերաբնակեցման բուդդայական
գաղափարի հետ, իսկ դա նույնքան անհասկանալի ու մտացածին է,
որքան դրախտն ու դժոխքը, ուր նույնպես իբր թե ընկնում են ըստ
արդար ու մեղավոր գործերի: Այդպես վատ չէր լինի, իհարկե, բայց
եթե այս կյանքն այնպիսի ապացույցներ չունի, որ մարդիկ արժանի
հատուցում ստանան իրենց գործերի համար և հակառակ
ապացույցներն ավելի շատ են, ապա ինչպե՞ս հավատանք, թե դա
լինում է կամ կլինի մյուս կյանքում:
Եթե, ըստ կարմայի օրենքի, մարդկային ամբողջ կյանքն իր
ծնունդներով ու մահերով պատճառա-հետևանքային մի շղթա է,
ապա, ուրեմն, յուրաքանչյուր մարդ միաժամանակ և՛ հետևանք է, և՛
պատճառ: Քանի որ, ըստ բուդդիզմի, կյանքը միայն տառապանք է,
ապա նոր մարդու, նոր կյանքի պատճառ դառնալով մարդը մեղք է
գործում: Նշանակում է որպես պատճառ նա մեղավոր է: Իսկ քանի
որ ինքն էլ իր հերթին մի այլ պատճառի հետևանք է, ուրեմն նա
միաժամանակ զոհ է: Այդպիսով, որպես պատճառ մարդը
պատասխանատու է իր արարքների համար, իսկ որպես հետևանք՝
ոչ…
Ես հոգնեցի այդ կայարանում սպասելուց, դատարկ մտքերից,
որոնք այդպես էլ պատասխան չտվեցին ինձ տանջող հարցերին՝ ի՞նչ
եմ անում այդտեղ սեպտեմբերի մեկին, որպես պատճա՞ռ եմ
այդտեղ, թե՞ որպես հետևանք և դրանից բացի ուրիշ էլ ի՞նչ պատիժ է
սպասում ինձ սխալներիս համար:
Սխալների ու պատժի մասին մտածելով վերջնականապես
հուսահատության հասա, երբ հիշեցի գրպանիս թուղթը: Դա մի
հոդված էր կամ նամակ՝ տպագրված մեր շրջանային թերթում մի
քանի տարի առաջ և գրել էր իմ նախկին դասընկերը: Զարմանալի է,
թե ինչպե՞ս էր հասել հյուսիսային քաղաքը այն խառն
ժամանակներում, երբ ոչ փոստ կար, ոչ բան:
Այն ուղղված էր նրանց, ովքեր լքել էին Ջավախքը,

105
մասնավորապես «Փոկան լքած փոկացիներին»: Ակնհայտորեն ինձ
էր ուղղված, թեև ոչ մի անուն չէր պարունակում ու եկավ հասավ ինձ
ցավերիս վրա ցավ ավելացնելու: Նա գրել էր, թե ահա ինչ-որ
բարձունքից դիտում է մեր լեռները, լիճը, մեր գյուղն ու դաշտերը և
ուզում է, որ նախանձենք իրեն…
Այն օրվանից այդ թերթը կրեցի իմ ծոցագրպանում Եսայի
մարգարեի ասածի պես, որպես կրակ, նա իմ սիրտը այրեց այդքան
ժամանակ:
Ես կարծում էի, թե մի օր կհանդիպեմ իմ ընկերոջը, կպատմեմ
ամեն ինչ, կասեմ, որ իզուր է հիշեցնում այն, ինչը երբեք չեմ
կարողանում մոռանալ: Ես արդարանալ չեմ ուզում, բայց
հանգամանքների չար դասավորությամբ հեռացա գյուղից հակառակ
իմ ցանկության և ամեն ինչ կորցրի, անգամ հայրական տունս, գոնե
չվայելեցի սիրածս աշխատանքի պտուղները և ինքնակամ ինձ
մոռացության մատնեցի:
Կա՞ սրանից ավելի մեծ պատիժ, իսկ նա հիշեցնում էր այդ
ամենը և ցանկանում էր, որ դեռ իրեն նախանձեմ այդքանից հետո:
Քանի որ արդեն կորցրել էի իմ ընկերոջը տեսնելու հույսը, այդ
ցուրտ կայարանում մի նամակ գրեցի նրան՝ լի խառն ու անկանոն
մտքերով, որպիսիք ահա այստեղ են: Ապա, քանի որ այլևս ուժ
չունեի կրակ կրելու իմ ծոցում, հուսահատության այդ պահին
հանեցի նրա նամակը, ծրարեցի այդ երկուսը միասին, վրան գրեցի՝
Ջավախք, Բդոյան Կարլենին և գցեցի փոստարկղը:
Ապա գնացք նստեցի ու հեռացա՝ վախենալով, որ ընկերոջս
նամակը կհասնի իմ ետևից և պատասխան կպահանջի:

***
Ժամանակը կա ու չկա, և՛ պարզ ու հասկանալի է, և՛
միաժամանակ անհասկանալի:
Կրոնները ժամանակը բացատրում են այս կամ այն կերպ, բայց
դա ավելի է շփոթեցնում: Բուդդիզմն ասում է, որ ժամանակը եղել է
միշտ և կլինի միշտ: Այդ «միշտը» իր մեջ ընդգրկում է

106
հավերժությունն ու անսահմանությունը միասին, որոնք մարդը
չգիտե և անկարող է պատկերացնել: Պակաս շփոթեցնող չէ
քրիստոնեության այն բացատրությունը, ըստ որի ժամանակը միշտ
չի եղել, այն ստեղծել է Աստված լուսնի և աստղերի հետ միասին,
իսկ դա նշանակում է, որ եղել է մի ժամանակ, երբ ժամանակ չի
եղել…
Երանելի Ավգուստինն իր «Խոստովանանք»-ում գրում է.
- Երբ չեմ մտածում ժամանակի մասին, թվում է, թե գիտեմ ինչ է
այն, իսկ երբ մտածում եմ, չեմ հասկանում:
Ժամանակի մասին չմտածել անկարելի է, բայց, ըստ երևույթին,
ժամանակը նրա համար չէ, որ նրա մասին մտածեն, այլ նրա
համար, որ կարողանան ապրել նրա մեջ ու նրա հետ: Ահա թե ինչու
մարդը միշտ մտածում է, բայց նրա մասին չգիտե այն երեխայից
ավելի, ով ժամանակը փնտրում է ժամացույցի մեջ:
Անհասկանալի է նաև, թե ժամանակը ո՞ր գիտության խնդիրն է,
ո՞ր բնագավառին է վերաբերում՝ ֆիզիկայի՞, փիլիսոփայությա՞ն,
պատմությա՞ն, աշխարհագրությա՞ն, հոգեբանությա՞ն, գուցե
երաժշտությա՞ն… Պատրա՞նք է այն, թե՞ իրական բան:
Ժամանակը ուղղություն ունի՞: Եթե այո, ապա ինչպե՞ս և դեպի
ու՞ր է ընթանում, ձախից ա՞ջ, թե՞ հակառակը, վերից վա՞ր, թե՞
վարից վեր, ուղղաձի՞գ, թե՞ շրջանաձև:
Իսկ ինչպե՞ս է, որ մարդուն սպանում է ժամանակի և՛
լիությունը, և՛ պակասը, իսկ ինքը ոչ ավելանում է, ոչ նվազում:
Բոլորը գիտեն միայն, որ մարդը ժամանակի վրա իշխանություն
չունի և այն անդարձ է: Հնագույն ժամանակներից նրան գետի հետ
են համեմատել, հիմա համեմատում են գնացքի հետ.
- Քո գնացքն արդեն գնացել է…

***
Որքա՜ն սուտ կա աշխարհում և որքա՜ն հիասթափություն:
Ուր ուզում ես գնա, որ երկիրն ու քաղաքը, ամեն տեղ սուտը
կա, ինչպես որ ամեն տեղ օդ ու լույս կա, մարդիկ ու ճանապարհներ

107
կան:
Ինչու՞ է այդպես, կարծես դիմակահանդես լինի, մարդը դիմակ է
կրում անգամ ինքն իր առաջ, կարծես թե Աստված մարդուն
դիմակով է ստեղծել, մերկ, բայց դիմակով:
Գոնե կա՞, ասենք թե, լավ ու վատ սուտ, ինչպես որ ամեն բանի
լավն ու վատը կա այս աշխարհում: Ամեն տեսակ սուտ տեսել եմ,
ամեն ձևով խաբել են ինձ, բայց ահա այսպիսի հասարակ բաները
չգիտեմ, չեմ հասկանում:
Եթե կա, ո՞ր սուտն է լավ, գրավո՞ր, թե՞ բանավոր,
քողարկվա՞ծը, թե՞ բացահայտը, նենգորեն մտածվա՞ծը, թե՞
անմեղորեն հորինվածը, այն, որ դա՞ռն է, թե՞ բոլորովին անհամը:
Կան, իհարկե, հին ու փորձված ստեր, որ աշխարհի տարիքին
են, նույնիսկ աշխարհից էլ հին են, կան և նորերը: Այդ նորերից
վերջերս շատ տարածված մի սուտ կա՝ նախկին աթեիստները,
եկեղեցի քանդողները հիմա եկեղեցի են գնում, մոմ են վառում,
աղոթում են: Հետաքրքիր է, այդպես հե՞շտ է լինում համոզմունքները
փոխելը, հավատի գալը, ոչ մի ցավ, խղճի կամ մտքի ոչ մի
դիմադրություն չե՞ն զգում նրանք, իսկ աղոթելիս ի՞նչ են զգում:
Եթե լավ ու վատ կա, երևի այն սուտն է լավ, որին ուզես-չուզես
պիտի հավատաս և ավելի լավ է հավատաս, եթե ուրիշ հնար չունես,
որովհետև, գրողը տանի, երբեմն չհավատալն ավելի սարսափելի է,
քան սուտը:
Ոչ ու փուչ աշխարհ, ո՞վ է նրանից բան հասկանում:
Միշտ մի այնպիսի սուտ է պետք, որին հավատաս և ցանկալի է,
որ այն գեղեցիկ լինի, ինչպես հեքիաթների սուտը կամ ինչպես
կոմունիզմի սուտն էր, միայն թե միշտ պատրաստ լինես
հիասթափության, այդպես է կյանքը:

***
Օրերը դատարկ ու անիմաստ և գիշերները դժվար:
Աշնան քամին… Թուխպ ու անձրև, ձանձրույթ ու թախիծ…
Նրա մասին բոլոր վհատ խոսքերն ասված են արդեն, իսկ նա փչում

108
ու փչում է անվերջ:
Այստեղ աշունը միայն վհատեցնում է: Տերևաթափի չքնաղ
էլեգիան տեսիլքի պես կարճ է տևում, մեկ էլ տեսար՝ չկա, մի նկարի
նման, որ հանկարծ իջեցնում են պատից: Այնուհետև օրերով
թափվում է անձրևը տերևների այդ էժան, այդ ձրի գեղեցկության
վրա: Ապա աշնան արևը հազիվ է հասցնում չորացնել ու
այլանդակել տերևները, երբ հայտնվում են քամիներն ու հալածում,
քշում են նրանց:
Կարծես թե նույն այդ քամիներից հալածված, փախչում է քունը
հոգնած աչքերից և արթուն տեսիլների մեջ սևացած, խեղված
տերևներ սուրում, սլանում են անվերջ:
Կանցնի գիշերը ու կբացվի ևս մի օր, նույնքան դատարկ ու
անիմաստ և նույնքան իզուր, ինչպես նախորդները, անանուն,
աննշան ու աղքատ, ինչպես նախորդները:
Մարդ կարողանար այնպես ապրել, որ օրերը լիություն
ունենային, անուն ունենային, ինչպես քամիները Պարսկաստանում
կամ փոթորիկներն Ամերիկայում, կամ թեկուզ միայն համարներ
ունենային, ինչպես սիմֆոնիաները, բայց հարուստ ու գեղեցիկ
լինեին նրանց նման…
Իսկ չէ՞ր կարելի օրը կամ ժամանակը փոխել, ետ վերադարձնել,
ինչպես ապրանքն են փոխում խանութում: Չէ՞ որ ժամանակն էլ մի
ապրանք է, որ մեկը կարողանում է օգտագործել պահանջված
կարգով, իսկ մի ուրիշն իզուր փչացնում է, ասում է՝ խոտան էր: Եվ
շատ կուզենար փոխել կամ ետ տալ, ինչպես ապրանքն են փոխում
խանութում:

***
Այն երկրում, որ այլևս չկա և այն ժամանակ, որ նույնպես չկա,
արվեստներից ամենակարևորը կինոն էր համարվում: Եվ իսկապես
այն շատ կարևոր էր, որովհետև հասնում էր ամեն տեղ և ամեն տեղ
փոխում էր կյանքը:
Առաջին կինոնկարները մեր գյուղը եկան պատերազմից հետո,

109
առաջին ռադիոընդունիչների, կաթ զտող մեքենաների ու
պրիմուսների հետ:
Ամեն ինչ նոր ու անսովոր էր, ամեն ինչ՝ առաջին անգամ:
Առաջին կինոնկարը սովետական սահմանապահների մասին
մի ֆիլմ էր՝ «Ուղեկալը լեռներում», այն ցուցադրվեց կոլխոզի նոր
գոմում, որ նույնպես առաջինն էր և կոչում էին Աշխալեցոնց գոմ: Դա
տեղական սովետների ընտրությունների օրն էր, ապրիլի վերջին:
Ինչ-որ ժամանակ, երբ Փարիզում ցուցադրվել էր առաջին
կինոնկարը, մարդիկ սարսափահար դուրս էին փախել դահլիճից,
երբ էկրանից դեպի նրանց էր սլացել ահռելի գնացքը:
Մեր գյուղը Փարիզից լավ պահեց իրեն: Ոչ ոք իր զարմանքը
ցույց չտվեց, յուրաքանչյուր մարդ մյուսներից թաքցրեց զգացածը,
ինչպես հրեական հայտնի առակում, երբ ամեն մեկը թաքցնում է
ուրիշներից գինու փոխարեն իր տարած ջուրը:
Երեխաները որոշ բաներ դպրոցում լսել էին կինոյի մասին,
ուստի շուտ ընտելացան, անմիջապես կռվողներին բաժանեցին
երկու մասի՝ «մերոնք» և «էնոնք» ու շարունակ հիացական ճիչեր էին
արձակում, քանի որ միշտ հաղթում էին «մերոնք»:
Երբ ցուցադրությունը վերջացավ ու բոլորը լուռ գոմից դուրս
էին գալիս, որ գնան ընտրության, ինչ-որ մեկն ասաց բարձր ձայնով.
- Մակարոնը ծակելու վրա էիք զարմանում, բա հիմի ինչու՞ ձեն
չեք հանում:
Կինոմեխանիկները մեծ հեղինակություններ էին, համարյա
միլիցիոներներին ու վարորդներին հավասար, թեև աղջիկները
միայն միլիցիոներ էին ասեղնագործում իրենց «դարոժկաների» վրա,
ձիու կողքին կանգնած, մի ձեռքին մտրակ, մյուսին՝ ծաղիկ,
որովհետև ոչ վարորդը, ոչ էլ կինոմեխանիկը հարմար չէին դրա
համար իրենց մեքենաներով ու սարքերով:
Առաջին կինոմեխանիկը գանձացի Մամոն էր: Նա մի
կարճահասակ երիտասարդ էր, բայց գյուղացիների, մանավանդ
երեխաների աչքին մեծ էր երևում, որովհետև և՛ դրսում դրված
շարժիչն էր աշխատեցնում, և՛ կինո էր ցուցադրում, և՛ թարգմանում

110
էր:
- Մամո, էդ մարդը ի՞նչ ըսավ:
- Ըսավ՝ նետ:
- Էտիկ ես էլ հասկցա, հետո ի՞նչ ըսավ:
- Ըսավ՝ մի խոսի, աշե, օր հասկնաս,- «թարգմանում» էր Մամոն:
Մամոյին փոխարինեց Գիգոլը՝ մեր գյուղի միակ մեխանիկը,
առաջինն ու վերջինը:
Երբ որևէ բեռնատարով կամ սայլով շրջկենտրոնից գալիս էր
Գիգոլն ու նոր կինոնկար էր բերում, երեխաները շրջապատում էին
նրան.
- Գիգոլ քեռի, ի՞նչ կինո է:
- Կռիվ կինո է, Յապոնիայի հարձակումը Ճապոնիայի վրա:
Երեխաներն ընդօրինակում էին ֆիլմերի հերոսներին, «կռիվ-
կռիվ» էին խաղում ավելուկները ձի սարքած, որոնց կոչում էին
Բույան կամ Օռլիկ, մարտական բարձր կանչերով ու փոշի հանելով
սլանում էին փողոցներով:
Ֆիլմերի նմանությամբ իմ ընկեր Շիրինը գյուղը կիսեց,
սահմանը գլխավոր փողոցն էր, երկու մասի բաժանեց երեխաներին,
որպես երկու հակառակորդ բանակներ ու ռազմական մի խաղ
կազմակերպեց, մեծ ճակատամարտի մի բեմադրություն:
Դա չտեսնված բան էր՝ ռազմական պլաններով, քարտեզներով,
շտաբներով, հարձակումներով ու նահանջներով, գերիներով ու
բանակցություններով: Մի քանի օր ընդհանուր ուժերով զինամթերք
էին պատրաստում՝ թրեր, հրացաններ ու ատրճանակներ, ապա
սկսվեց մեծ ճակատամարտը: Երեք օր շարունակ բանակները
ծեծեցին ու քարկոծեցին իրար, քիչ մնաց մեծերն էլ խառնվեին:
Միայն կոլխոզի նախագահի ու դպրոցի տնօրենի միջամտությամբ
պատերազմը դադարեց, սակայն, ի տարբերություն ֆիլմերի, նրա
ելքն այդպես էլ չորոշվեց: Երկու կողմերն էլ ասում էին, թե հաղթել
են: Այդ անորոշության համար բոլորը Շիրինին էին մեղադրում և մի
ամբողջ շաբաթ փնտրում էին նրան:
Ամառները երբեմն դրսում էին ֆիլմեր ցուցադրում,

111
գրասենյակի կամ դպրոցի պատերին: Դա մեծ իրադարձություն էր,
ամբողջ գյուղն էր գնում դիտելու, որովհետև կոլխոզն էր փողը
վճարում, «կոլխոզի չոթեն», ինչպես ասում էին:
Մի անգամ այդպիսի մի ցուցադրության ժամանակ եկավ հովիվ
Շաքրոն մահակը ձեռքին; Ոչխարը ցրել էր, տուն էր գնում: Եկավ
կանգնեց պատի տակ, էկրանի առաջ: Մի մարդ ֆիլմում բլուրից ցած
էր վազում: Շաքրոն մահակը դեմ տվեց նրա ոտքերին.
- Կայնի, էս ու՞ր էսպես:
Նույն վայրկյանին մարդը գլորվեց գետին:
Բարձրացավ ծիծաղ, աղմուկ-աղաղակ՝ այդ ինչպե՞ս եղավ:
Բոլորից շատ զարմացած ու շփոթված էր ինքը՝ Շաքրոն:
Հնդկական կինոնկարները մեր գյուղն էլ հասան և անմիջապես
սիրվեցին, գյուղացիները էլ ուրիշ բան նայել չէին ուզում: Կանայք ու
աղջիկները միայն նրանք նայելու համար էին ակումբ գնում: Նրանք
պարզ ու հասկանալի էին անգամ առանց թարգմանելու: Նրանցում
անպայման կորցնում էին իրար, հետո անվերջանալի անձրև էր
թափվում սրտամորմոք երգի ու երաժշտության ուղեկցությամբ,
ապա անպայման հայտնվում էր մի արդար դատավոր, և
կորցնողները գտնում էին իրար, բարին հաղթում էր:
Թեև այդ ֆիլմերն ավելի քան պարզունակ ու միանման էին,
բայց նրանցում կար այն, ինչ կյանքում չկար՝ անձնազոհ սեր, արդար
դատաստան ու բարի ավարտ:
Կանայք ու աղջիկներն անվերջ լալիս էին այդ ֆիլմերը դիտելիս:
Լալիս էին, երբ կորցնում էին, լալիս էին, երբ գտնում էին իրար:
Անգամ ուշաթափության դեպքեր էին լինում: Ապահովության
համար Գիգոլը երբեմն նախապես կանչում էր բժիշկ Անտոնին: Նա
մտնում էր ժողովրդի մեջ ու ջոկում էր կասկածելի
հանդիսատեսներին.
- Քու սիրտդ թույլ է, գնա տուն, դու ճնշում ունիս, ինչի՞ ես
եկել…
Այն տարիներին շատ տարածվեց հնդկական
«Թափառաշրջիկը» ֆիլմը: Մարդիկ ինչ-որ ռոմանտիկա էին

112
տեսնում ֆիլմի անապաստան տղայի մեջ, երեխաները ձգտում էին
նմանվել նրան, անգամ գողություն էին անում նրան ընդօրինակելով:
Ամենուրեք երգում էին այն հայտնի երգը, որ երիտասարդ Ռաջ
Կապուրն էր երգում՝ ա-վա-րա-յե:
Քիչ արցունք չէր թափվում «Գեորգի Սաակաձե»-ն դիտելիս: Երբ
բաց էին անում պարսից շահի ուղարկած արկղը, ուր դրված էր վրաց
զորավարի պատանդ որդու կտրված գլուխը, գոմը քարանում էր:
Լսվում էր միայն կինոապարատի տզզոցը: Այդ քար լռության մեջ
հանկարծ տարածվում էր Վերիկո Անջափարիձեի սրտապատառ
ճիչը.
- Վայ մե, չեմո Պաատա…
Եվ աներևակայելի ողբ էր սկսվում գոմում:
Բայց այն, ինչ կատարեց «Սայաթ-Նովա»-ն, անկարելի է
նկարագրել:
Մի ամբողջ շաբաթ Արշակի գոմը լցվում ու դատարկվում էր
օրական երկու-երեք անգամ, կարծես թե տոն էր գյուղի համար:
Այնտեղ ոչ սրտաճմլիկ տեսարան կար, ոչ կորուստ ու մահ, բայց
շատերը դարձյալ գոմից դուրս էին գալիս արցունքոտ աչքերով:
Ամեն ինչ նոր ու անսովոր էր այն գյուղի համար, որտեղ դեռևս
բարքերն անարատ ու մաքուր էին՝ սերը, Սայաթ-Նովան, երգերը:
Միշտ չէ, որ փող էինք ունենում կինո գնալու համար:
Մի անգամ Գիգոլը բերել էր «Զանգեզուր»-ը: Ես, Վասոն ու
Հայկը մտածում էինք, թե ինչպե՞ս գնանք կինո, փող չունեինք, Հայկի
մոտ ընդամենը հինգ կոպեկ կար:
- Մի բան կմտածեմ,- ասաց նա,- խո աշխըրի վերջը չէ՞:
Մուտքի մոտ կանգնած էր Գիգոլը: Հերթ էր, հրմշտոց:
- Գիգոլ ջան, հիսուն կոպեկով երեք հոգի կթողնե՞ս,- հարցրեց
Հայկը:
- Արիք, տղաք ջան, կթողնեմ:
Հայկը տվեց հինգկոպեկանոցը: Գիգոլը նայեց.
- Ծո, էսիկ հինգ կոպեկ է:
- Զրոն վար ընգավ,- ասաց Հայկը բարակ ցուցամատը գետնին

113
ուղղելով:
Գիգոլը մեքենայաբար ցած նայեց, մենք ներս մտանք: Հաջորդ
վայրկյանին նա այնպես բարձր ու այնպես լիասիրտ ծիծաղեց, որ
մուտքի հսկողությունը մոռացավ, մի քանի տղա էլ մեր ետևից ներս
պրծան:
Դա կինոյի զարթոնքի ժամանակն էր: Դեռևս
հեռուստատեսությունը չկար: Կինոյի ֆրազները բերնեբերան էին
անցնում, երգերն էին երգվում, կինոն դաստիարակում էր: Կինոն
կլանում էր ամեն ինչ, անգամ վտանգ կար, թե նրա պատճառով
մարդիկ էլ գիրք չեն կարդա: Այդպիսի ժամանակ էր, մարդը պահանջ
ուներ իրականությունից հեռանալու, երևակայությամբ
հրապուրվելու: Կինոն դա անում էր բոլորից լավ:
Հասկանալի է, այդպիսի պահանջ մարդը միշտ է ունեցել, բայց
այդ դեպքում հիմա ի՞նչ պահանջ ունի մարդը, որ ոչ գիրք է կարդում,
ոչ կինոյով է հրապուրվում:

***
Ինձ միշտ զարմացնում է մարդկային հիշողությունը, մեկ ցավ
է թվում, մեկ աստվածային պարգև: Եվ՛ ցավ է, և՛ պարգև, նայած ով
ես, ինչ էիր առաջ և ինչ ես հիմա:
Հին եգիպտացիները հիշողությունը պատկերել են սպիտակ
թիթեռի տեսքով:
Եթե ես հին եգիպտացի լինեի, այն կպատկերեի երկու գույնով՝
սև ու սպիտակ, մի թիթեռ սև ու սպիտակ թևերով, գիշերային ու
ցերեկվա կամ ցանկալի ու մերժելի հիշողությունների համար:
Աստված ստեղծել է ժամանակը, որը տիրում է ամեն ինչին և
անդիմադրելի է, բայց մարդուն հիշողություն է տվել, որ դիմադրի
նրան:
Մարդ կա, որ կառավարում է մտքերը, մտածում է, թե ինչ
մտածի, լավ կլիներ, եթե հիշողություններն էլ այդպես ենթարկվեին
մարդուն, այդ դեպքում կարելի էր օր ծերության առանց ցավի
ապրել;

114
 Սովորաբար անցյալն են հիշում, բայց հիշում են նաև ներկան ու
ապագան: Դժբախտները հիշում են անցյալը կորուստի կսկիծով և
ապագան՝ ահ ու տարակուսանքով, երջանիկները միայն ներկան են
հիշում;
Հիշում են այն, ինչ բացակա է: Մանուկները անցյալ չունեն,
բացակա բան չկա, չունեն և հիշելու բան, ուստի երջանիկների պես
միայն ներկան են տեսնեւմ;
Ծերությունն ամբողջովին հիշողություն է՝ սև ու սպիտակ, սև ու
սպիտակ…
Մանկությունից ու ծերությունից բացի մի ուրիշ բան էլ կա, որ
հիշողության համար կարևոր է, ասում են գիտնականները, դա
մենակությունն է: Եթե, ասենք, մարդը մենակ ապրում է
անմարդաբնակ կղզում, նրան հարկավո՞ր է հիշողությունը: Եթե նա
վերադարձի հույս ունենա դեպի հասարակություն կամ ցանկանա
վերադառնալ, դա ուրիշ բան, իսկ եթե ոչ՝ հիշողությունը միայն
կարող է խանգարել նրա մենակությանը:
Այդպես է և հայրենիքից կտրված, օտարության մեջ ապրող
մարդու համար, հիշողությունն այդ դեպքում մի առանձնահատուկ
իմաստ է ստանում:
Աստծո արքայության մեջ էլ երևի հիշողություն չկա, որովհետև
չկա ծնունդ ու մահ, չկա ժամանակ: Դանթեի դրախտում, օրինակ,
հրեշտակներն ապրում են «առանց ցավի և հիշողության»:
Մարդ այդպես ապրեր թեկուզ մեկ օր…
Մոռանալն ու չհիշելը նու՞յնն են: Կարծես թե նույնը չեն:
Տարօրինակ է, մոռանալ նշանակում է չհիշել, իսկ չհիշել չի
նշանակում մոռանալ…
Գրողը տանի, ի՞նչ տարբերություն, քանի հիշողությունը կա,
օտարության մեջ ապրել չի լինի առանց ցավի:

***
Ինչ-որ տեղ Հնդկաստանի լեռնային գլուղերում, հիմա էլ
եզներով ու արորով են վարում հողը, ցորենը ծեծում են կամով ու

115
մղեղը քամուն են տալիս…
Հավանաբար բոլորն այդ բանը հետամնացություն կհամարեն,
բայց ես չգիտեմ, թե ինչ համարեմ, քանի որ դա հորս և իր եզներին է
հիշեցնում:
Նա մեր գոմի սյուներից մեկին խփել էր իր սիրելի Ղարագյոզ
եզան եղջյուրները: Թե՛ ուրախության և թե՛ տխրության ծանր
պահերին նստում էր այդ սյան տակ, մսուրի մեջ: Այդ եզան հետ, որ,
իր ասելով, Եղիազար քահանայի երինջի պես կարմիր էր, երկար
տարիներ իր արտերն էր հերկել, անցել էր Ախալքալաքի, Ծալկայի
ու Շիրակի ճանապարհներով: Իր և եզան սրտաշարժ ընկերության
վերհուշը ուժ էր տալիս նրան:
Չնայած արդեն վաղուց տրակտորներ կային, հայրս բերում էր
կոլխոզի վերջին եզները՝ արդեն անվարժ ու անկառավարելի,
չգիտես որտեղից բերում էր մի հին, ծռված արոր ժանգոտած խոփով
ու նրանցով էր հերկում ջրաղացի մոտ գտնվող մեր փոքրիկ արտը:
Ձեռքերով էր փշրում կոշտերը, քրտինքը խառնվում էր հողին,
կարծես թե ձեռքերով էր հերկում… Հետո նստում էր արտի եզրի
մամռոտ, մեծ քարի տակ և հողոտ ձեռքերով հաց էր ուտում:
Դա անմիջական, կենդանի շփում էր հայրենի հողի հետ, որի
վրա աշխատել ու ապրել էր նա մի իմաստալի կյանքով, տիրոջ ու
զավակի զգացմունքով կապվել էր նրա հետ և որի գիրկը պիտի
վերադառնար ընդմիշտ քնելու համար:
Դա հոգևոր արարողություն էր, և ողջ բնությունը նրա
մասնակիցն էր, եզներն էլ այդ արարողության մի մասն էին:
Հորս համար ջուրն էլ մի կենդանի սուբստանցիա էր, որ հոգևոր
կապով կապում է մարդուն հայրենիքի հետ: Նա հաճախ ջրին էր
վերագրում այս կամ այն մարդու, այս կամ այն գյուղի
բնավորությունը:
Այն, որ դիլիֆցիները լավ ձայն ունեն, իսկ գանձացիներն ուսյալ
ու աշխատասեր են, հայրս նրանց աղբյուրների ջրերին էր
վերագրում, որ Գոմարեթի հույները մեծահոգի ու ազնիվ են,
նույնպես կապում էր նրանց ջրերի հետ:
Երբ մի տեղը ցավում էր, հայրս քար էր դնում, հողից հանած
քար, իսկ եթե քարը չէր օգնում կամ հարմար չէր, այս կամ այն
աղբյուրի ջուրն էր նրա բուժումը։
Մարդ ու բնություն մի ներդաշնակություն էին նրա համար:

116
 ***
Աշնան պաղ թուխպերը քամուց հալածված, եկան լցվեցին այս
փոքրիկ քաղաքը, մտան բակ ու փողոց:
Մրսում եմ այստեղ, այնպե՜ս եմ ուզում կրկին հեռանալ, ետ
դառնալ Այնտեղ, ուր տաք է ու լույս:
… Մեր դասարանի պատուհանից երևում էին դպրոցի
ցանկապատի մամռոտ ու տաք քարերը, Վերի ժամն ու Լևոնենց
սպիտակ տունը կապույտ երկնքի և սպիտակ, թեթև ամպերի ֆոնին:
Այդ տունը նշանավոր էր նրանով, որ գյուղի բուժկետն էր, գյուղի
հույսն էր ու հույսի կետն էր, որովհետև այնտեղ էր բժիշկ Անտոնն իր
հրաշագործ դեղերով:
Չորս մատղաշ ծառեր մեղմորեն օրորվում էին քամուց
պատուհանի տակ, փոքրիկ տերևները թեթև թրթռում ու փողփողում
էին գարնանային լույսերի մեջ:
Այդ ծառերը մեր բուսաբանության ուսուցիչն էր տնկել: Բոլորն
ասում էին, թե իզուր է չարչարվում, կչորանան, բայց նա տնկեց
բարալիկ տնկիները, որ հայտնի չէր, թե որտեղից էր բերել: Անգամ
գրազ էր եկել տնտեսվար Գրիշի և պահակ Արշակի հետ, որ ծառերը
կբռնեն ու կմեծանան, բայց գրազը տանուլ տվեց, երեք-չորս տարի
անց ծառերը չորացան:
Ծառերից մի քիչ հեռու, ցանկապատի տակ, բժիշկ Անտոնը
զրուցում էր դպրոցի հավաքարարուհիներ Տիրունի ու Զարոյի հետ:
Նրա ձայնը չէր լսվում, բայց շարժումներից ու ոգևորությունից
փայլող դեմքից կարելի էր կռահել, որ դարձյալ խոսում է նորահայտ
պենիցիլինի հրաշքների մասին:
-Տասնյոթ, տասնութ,- ետևի նստարանից լսում էի
Հայրապետյան Փայլակի փսփսոցը, նա հաշվում էր, թե
աշխարհագրության ուսուցիչը քանի՞ «ուրեմն» օգտագործեց դասը
բացատրելիս:
Աշխարհագրության ուսուցիչը թախծոտ ու խորունկ աչքեր
ուներ Տերյանի նման: Նրա փափուկ ձայնի միալար նվագների տակ
խաղաղ ննջում էին այն աշակերտները, որոնց առավոտ կանուխ
հանել էին քնից «ոչխարի գլուխ բռնելու», մայրերին օգնելու ոչխարը
կթելիս:
- Օդի շարժումը հորիզոնական ուղղությամբ, ուրեմն, կոչվում է
քամի,- պատմում էր ուսուցիչը, ապա ցանկանում էր պարզել, թե
աշակերտներն արդյոք հիշու՞մ են, ի՞նչ են հորիզոնն ու
117
հորիզոնական ուղղությունը:
-Ուրեմն օդային զանգվածները հավերժական
թափառաշրջիկներ են, որոնք, ուրեմն, տեղափոխվելով երկրագնդի
մի մասից մյուսը…,- շարունակում էր նա՝ չկասկածելով, որ
Փայլակը դավադրաբար հաշվում է իր «ուրեմն»-ները:
Աշխարհագրության դասերն ինձ տանում էին հեռավոր,
անհայտ աշխարհներ: Նայում էի պատուհանից դուրս, բայց արդեն
ոչ Վերի ժամն էի տեսնում, ոչ Լևոնենց տունը: Սպիտակ, թեթև
ամպերը նրանց վերևում ինձ թվում էին սպիտակ սառցալեռներ, որ
վեհորեն սահում էին Հյուսիսի կապույտ ծովերում: Ինձ
պատկերանում էին ջրառատ գետերում դանդաղ լողացող
հսկայական լաստերը, անանցանելի ջունգլիների առանձնության ու
խաղաղության մեջ ապրող ազատ բնիկները, սավաննաների
լայնարձակությունն ու խորունկ անտառների խորհրդավոր
լռությունը:
Ես ափսոսում էի, երբ վերջանում էր դասը և
աշխարհագրության ուսուցիչը տխուր-տխուր փակում էր
դասամատյանն ու հեռանում:
Իսկ տանը գրքերն էին ինձ տանում իմ երազանքների
աշխարհները: Ես կարդում էի ինքնամոռաց հափշտակությամբ,
կարծես թե այլևս դեպի իրականություն չպիտի վերադառնայի, այդ
պատճառով էլ վերադարձը միշտ լինում էր դժվար ու ցավագին:
Այդպիսի հափշտակությունը երբեք բարիք չի բերում:
Կարդում էի նաև գիշերները, նավթի լամպի լույսով: Ես այրում
էի թանկագին նավթը, բայց մայրս բան չէր ասում, երևի մտածում էր,
թե գրքերի տված օգուտը կգերազանցի նավթի վնասին:
Երբ կարդում էի «Սաննիկովի երկիրը», այնպես առատ էր
ձյունը և այնպես բուք էր դուրսը: Կարդում էի կլանված, վերացած,
երբ վերջացրի, տեսա՝ լուսացել է:
Շատ տարիներ անց դիտեցի այդ գրքի հիման վրա
նկարահանված համանուն կինոնկարը: Այնտեղ մի երգ կա այսպիսի
խոսքերով.

Կա սոսկ մի ակնթարթ
Անցյալի և ապագայի միջև,
Որ կոչվում է կյանք…

118
 Այդ կինոնկարը մի ժամանակ արգելված էր այդ «մի ակնթարթ»-
ի համար, որովհետև սովետական երկրում կյանքը մի աննշան,
անցողիկ ակնթարթ չէր համարվում, այլ հավերժական երջանիկ
ընթացք դեպի լուսավոր ապագա: Հետո արգելքը վերացրին, երևի
տեսան, որ ինչ էլ ասեն, միևնույն է, կյանքն իսկապես այլ բան չէ,
քան մի ակնթարթ անցյալի ու ապագայի միջև:
Անցավ այդ ակնթարթը «որպես փութանցիկ առավոտվա ամպ
ու վաղորդյան ցող», ցնդեցին իմ բոլոր երազները, հեռուների
պատրանքը խաբեց անապատի միրաժի պես:
Մնաց միայն իմ Երազանքի կղզին, դեպի ուր դեռևս լողում է իմ
նավը փոթորիկների միջով: Այնտեղ՝ Ֆրանց Իոսիֆի արշիպելագում
կամ Հավերժական աշնան կղզիներից մեկում իմ մենավոր
օդերևութաբանական կայանն է բևեռային ձյուների ու հողմերի մեջ,
իմ փայտե խրճիթը, իմ փոքրիկ, տաք խրճիթը, ուր առանձնության ու
խաղաղության մեջ ապրում եմ ես և տեղեկություններ եմ ուղարկում
Մեծ երկիր եղանակի մասին:
Գնում եմ այնտեղ քնելուց առաջ և ամեն անգամ ճշմարտանման
նորանոր մանրամասներ եմ հնարում այնպես, որ ինքս հավատամ
իմ հնարածին:

***
Դարձյալ մի անքուն գիշեր, և «իմ մահճակալն ինձ նորից
հայրենիք տարավ»: տեսա Մանկության դաշտը, ուր ես գառ էի
արածեցնում իմ ընկերոջ՝ Սիրակի հետ: Դա Սուլաղն էր՝ լճափի
բարձրադիր հարթությունը գյուղից դեպի արևելք: Այն սկսվում էր
Ժամի տակի արտերով և գնում էր դեպի կապույտ հորիզոնը:
Մլայի ձորից իջնում էր առուն՝ զուլալ ու անմեղ, ինչպես
մանկությունը: Նա գալիս էր վերի ձորերի պաղ աղբյուրներից և
արտերի արանքով իջնում մինչև լիճը: Գարնանը նա անաղմուկ
վազում էր ծաղիկների միջով և ատոլ էր բերում վերի խոզաններից
ու աշնան հերկերից, իսկ ամառները բարակում էր ու ցամաքում;
Սիրակն ասում էր, թե նա չի կորչում, այլ քնում է, որ նորից
արթնանա:
Երեքնուկի կարմիր արտերը ամռան տոթերին խաղաղ նիրհում
էին մեղուների քնաբեր երգերի օրորներով, և թիթեռները ճախրում
էին անձայն նրանց չարթնացնելու համար: Անձրևներից հետո
արտերն արթնանում էին և օրհնության դրախտային բուրմունքներ
119
ծավալում չորս դին:
Մեծ ճանապարհը գալիս էր հեռվից և գնում էր դեպի կապույտ
հորիզոնը: Նրան ուղեկցում էին հեռագրասյուներն ու սուլում էին
անվերջ, անհայտ հեռուների, անհայտ օրերի դյութական երգը:
Տրտում լռությամբ այդ երգն էր ունկնդրում ճամփեզրի մենավոր
բլուրը, որ միշտ սպասում էր հովիվների ու հնձվորների իրիկնային
դարձին:
Իմ ցնորամիտ երազների մեջ ես միշտ գյուղ եմ գնում Սուլաղի
դրախտային դաշտերով ու կարծես թե լսում եմ նրանց
հանդիմանանքը:
Ես գիտեմ, որ սպասում է ինձ իմ Մանկության դաշտն ու
մենավոր բլուրը մեծ ճանապարհի շրջադարձի մոտ, ուր վերջանում
են հորիզոնները:

***
Դու չես ցանկանում, որ ես այսպես հաճախ խոսեմ մահվան
մասին, աղջիկս, իսկ ես միշտ խախտում եմ խոստումս, թե էլ չեմ
անի: Հույս ունեմ, որ սա վերջին անգամն է:
Ահա կարդացի մի բան ու կրկին համոզվեցի, որ ամենևին էլ
միևնույն չէ, թե մարդ երբ է մեռնում ու որտեղ է մեռնում:
Հնդկաստանում, սրբազան Գանգեսի ափին, Վարանասի
անունով մի քաղաք կա: Հնդիկների մոտ դեռևս շատ վաղուց, հին-
հին դարերից, մի անխախտ հավատ կա պահված, որ միայն այդ
քաղաքում մեռնողը կարող է ազատվել Սանսարայի տանջալի
շրջանից, այսինքն անվերջ վերածնվելուց, վերամարմնավորվելուց
ու երկինք բարձրանալ:
Հնդկաստանի տարբեր վայրերից գնում են անհույս հիվանդներ,
տանում են մահամերձ մարդկանց այդ սրբազան քաղաքում
մեռնելու: Հատուկ հյուրանոցներ կան այնտեղ դրա համար, հատուկ
դիակիզարաններ:
Եվ անպայման այդպիսի հիվանդների հետ, ըստ հին
սովորության, գնում է գոնե մի հոգի մերձավորներից, որովհետև
ամեն մարդ, թեկուզ կյանքի վերջին պահին, ցանկանում է լսել, որ
սիրում են իրեն:
Եվ երբ լսում են, առանց ցավի ազատվում են Սանսարայից:
Այդպես են մտածում հնդիկները և կարևորն այն է, որ
հավատում են դրան:
120
 ***
Ամեն օր զբոսնում էր աշնանային պուրակում, նստում էի
մենավոր կեչու մոտ դրված նստարանին:
Իմ աչքի առաջ երեք-չորս օրում դեղնեց կեչին: Փոքրիկ
տերևները կարծես ոսկե դրամներ լինեին ծառից կախված: Նրանք
ամենաթեթև քամուց մեկ-մեկ պոկվում ու անձայն ընկնում էին
գետին՝ փայլփլելով արևի տակ:
Մոտակա մանկապարտեզի երեխաները խաղում էին տերևների
մեջ: Մի խոշորամարմին կին, ճիշտ ինչպես Նոդար Դումբաձեի
պատմվածքում, մեծ նավի նման դանդաղ առաջանալով, ամեն օր
բերում էր նրանց այնտեղ:
Երեխաներն ու տերևաթափը թախծոտ խոհեր էին ծնում
ծերունիների մոտ, որ նստած էին ծառերի տակ կամ քայլում էին
մտածկոտ:
-Մարդն էլ նման է ծառին, այնպես չէ՞,- ասաց նստարանի իմ
ամենօրյա զրուցակիցը,- կանաչում, ծաղկում է, հետո ծերանում ու
ընկնում է տերևի պես:
Ցանկացա ասել նրան, թե երևի այնքան էլ ճիշտ չէ այդ
համեմատությունը, որովհետև մարդը մեռնում է և էլ չի կրկնվում,
իսկ ծառն ամեն տարի կրկին կանաչում ու ծաղկում է: Ուզում էի
այդպես առարկել նրան, բայց ոչինչ չասացի:
Երեկոյան մութ ամպեր կուտակվեցին երկնքում, քամի
բարձրացավ, որ գնալով ուժեղացավ, ամբողջ գիշերը սուլեց ու
ոռնաց, ծեծեց պատուհանները:
Մի կերպ քնեցի և առավոտյան արթնանալով տեսա, որ
եղանակը հանդարտվել է, քամի չկա, աշնան թույլ արևը կրկին
ժպտում է մեղավորի պես:
Դուրս ելա ու գնացի իմ պուրակը:
Կեչին իսպառ զրկվել էր ոսկե դրամներից, գիշերային քամին
կողոպտել էր նրան: Հիմա նա կանգնած էր խոշտանգված, մերկ ու
անպաշտպան:
Հիմա նա իսկապես նման էր մարդու, ինքն իրենից հաղթված,
իր ներսի կռվում պարտված մարդու:

***
Ձյունապատ քաղաքում բուք ու բորան է: Պտտվում, գալարվում

121
են ձյունահյուսերը, սուրում ու սլանում են փողոցներում, սպիտակ
տների մեջ:
Պատուհանից ես տեսնում եմ մեքենաների շարքերը, որ հոսում
են անձայն, թարթում են լույսերը ձյունեղեն շղարշների միջից: Եվ
թվում է, թե ափսոս է բուքը քաղաքում, նա ազատ բնության զարդն է:
Անցյալի մոխրագույն մշուշների միջից պատկերանում է ինձ մի
հեռավոր ձմեռ մեր գյուղի աննման ձմեռներից:
… Արդեն քանի օր է, այնպիսի բուք էր, որ տանից դուրս գալ չէր
լինում: Դպրոցը փակ, ճանապարհները փակ, ոչ փոստ, ոչ թերթեր:
Ձանձրույթից փրկում էին միայն գրքերը կամ էլ քնելը քամու
նվագների տակ:
Կարդալուց հոգնած, չգիտեի ինչ անել, մեկ էլ ներս մտավ Զարո
մորքուրիս Նիկոլը՝ ձյան մեջ կորած, ոտքից գլուխ սպիտակ:
Մանկությունից նա հատուկ սեր ուներ այն ամենի հանդեպ, ինչ
անսովոր էր ու գեղեցիկ, ամենից շատ բուքն էր սիրում: Երբ բոլորը
փակվում էին ներսում, նա դուրս էր գալիս գյուղում շրջելու, ձյան ու
քամու հետ անցնում էր թաղերով, փողոցից փողոց, արթնացնում էր
քնած շներին, խառնում էր իրար… Սիրում էր բուքը: Ինքն էլ
հախուռն ու բաց էր տարերքի պես:
Նիկոլը ներս մտավ ու կանչեց.
- Ի՞նչ ես կատվի պես թոնրի մոտ կուչ եկել, դուրս արի, աշխարհ
տես:
Նրա ձայնը զնգում էր ինչպես զանգը, թե՞ ինձ այդպես է թվում
հիմա:
Դուրս ելանք, գնացինք իրենց տունը:
Վառարանն ուրախ վառվում էր անկյունում: Ամեն ինչ այնպես
ջերմ ու հարազատ էր Զարո մորքուրիս տանը, ինչպես միշտ: Մենք
օղի էինք խմում ու ծիծաղում էինք բարձր-բարձր:
- Շըլտոյենց Դավիթի արաղն է, խմողը ծիծաղում է,- կատակեց
Նիկոլը:
- Զարգանաք դուք, մեծացաք, բայց էլի երեխա եք,- ասաց
Նիկոլի քույրը՝ Նազիկը:
Ու մենք ուզում էինք պարզել՝ լա՞վ է դա, թե՞ վատ, երբ մարդու
մեջ ինչ-որ մանկական բան կա, բոլորի մե՞ջ կա, թե՞ միայն առանձին
մարդկանց:
Հիշեցինք Թումանյանի բանաստեղծությունը, Նազիկը բերեց
գիրքը, կարդաց.

122
 Երեխի նման խաբեցին ինձ շատ
Երազուն ու խենթ երեխի նման,
Ծաղրեցին երազ և սեր, և հավատ,
Խնդացին վրաս իմ դեմ հանդիման:

Ավո պապը հիշեցրեց Ավետարանի խոսքը՝ եղեք մանուկների

պես: Դա խոսակցության նոր նյութ տվեց, և մենք շարունակ խմում
ու խոսում էինք;
Իրիկուն եղավ, լամպը վառեցին:
Ներսում կարմիր կիսախավար էր, իսկ դրսում գալարվում էր
մենակ մնացած ու դատարկ փողոցներում մոլորված բուքը:
Մարդիկ քաշվել էին տները, իսկ շները կծկված քնել էին
խոտերի տակ: Քամին ձյունը մաղում ու ծածկում էր նրանց:
Զարո մորքուրս նստած էր վառարանի մոտ ու կրակին էր
նայում Աստվածամոր հայացքով, Նազիկը ննջում էր գլուխը նրա
ուսին հենած:
Անվերջ պտտվում, պտտվում են իմ հիշողության անտես
ձյունահյուսերը, ցավում է հոգիս ու նախանձում եմ խոտերի մոտ
քնած շներին…

***
Շատ չարչարվելուց հետո հասկացա, որ բարձը փոխելը քնելու
հետ կապ չունի, չոր քարի վրա էլ կարելի է քնել, եթե անցանկալի
հիշողությունները չեն չարչարում, մանավանդ եթե խղճի գործերն էլ
վատ չեն: Իզուր չեն ասել, թե մաքուր խիղճն է ամենալավ բարձը:
Սարերս, գյուղս, գրքերս… Էլ խիղճս կքնի՞, որ ես էլ քնեմ:
… Իմ գրադարանի առաջին գիրքը «Դոն Կիխոտ»-ն էր, հայրս մի
օր բերեց Ախալքալաքից ու նվիրեց ինձ, երբ ասացի, թե գրադարան
եմ ուզում ունենալ: Նա միշտ ափսոսանքով էր հիշում, թե ինչպես
էին այրել Վանո Տացուի գրադարանը, երևի մտածում էր, թե
այդպիսով գրքերը կարող են վերադառնալ մեր տունը:
Դա կրճատված, նկարազարդ մի հրատարակություն էր
մանուկների համար: Հիմա էլ դա ինձ տարօրինակ է թվում՝ «Դոն
Կիխոտ»-ից վերցնել միայն ծիծաղելին, որ մանուկներն էլ կարդան:
Այնտեղ ծիծաղ կա, իհարկե, բայց ուրիշ բնույթի, տխուր ծիծաղ:
Գրքերը վերադարձան մեր տունը, ես մեծ գրադարան ունեցա:
123
 Ես համոզված էի, որ երբեք դուրս չեմ գա իմ գյուղից ու
դպրոցից, որ երբ հոգնած ու վհատ լինեմ, գրքերս ինձ կսփոփեն,
խաղաղություն ու հանգիստ կգտնեմ իմ մտերիմ բարեկամների մոտ:
Սակայն աղետը ծովի կողմից եկավ, ինչպես Եզոպոսի
առակում:
Սիրով առա ու սևով վայելեցի գրքերս:
Հիմա հաճախ եմ մտածում, թե գուցե պատահականություն չէր,
որ իմ գրադարանի առաջին գիրքը «Դոն Կիխոտ»-ը եղավ, քանի որ
շատ ընդհանուր բաներ եմ տեսնում հողմաղացների կռվի ու իմ
կյանքի միջև, ես էլ էի հավատում արդարության ու ազնվության
ցնորքներին և իմ պարտությունները հաղթանակ էի համարում:
Հիմա խաբում եմ ինքս ինձ և խախուտ հույս եմ փայփայում, թե
դեռ ամեն ինչ կորած չէ, թե նորից տուն կգնամ, և անդարձը կրկին
ետ կդառնա:
Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, Դոն Կիխոտի նման մոտենամ
գյուղիս Սուլաղի այն մենավոր բլրի կողմից, որ սպասում է միշտ
կարոտյալների դարձին, ի՞նչ ասեմ, «եթե դատելու լինեն իմ
ճանապարհների համեմատ», ի՞նչ պատասխանեմ, եթե հարցնեն.
-Որտե՞ղ էիր այսքան ժամանակ, գնացել Էիր փիլիսոփայական
քա՞րը գտնելու:
Ոչինչ չեմ գտնում ասելու Դոն Կիխոտի պատասխանից բացի.
- Խաբվեցի ես, Սանչո, և խաղս տանուլ տվեցի:

***
Առավոտյան սաղմոս:
Ողջ գիշերը Հոբի նման անկողնուս մեջ պարան-պարան արեցի
մինչև լույս և ահա քեզ եմ դիմում, Տեր, որ ինքդ լույս ես ու խավար
չգիտես:
Ուրիշներն ուզում են, որ տաս, իսկ ես ուզում եմ, որ ունեցածս
առնես ինձանից, ուրեմն ա՛ռ սխալներիս հիշողությունը, բարեգու՛թ
Աստված: Ուր որ պահվում է նա, սպիտակ թղթի պես մաքուր
դարձրու: Իսկ թե դժվար է ճիշտն ու սխալը զանազանելը, ամեն ինչ
ջնջիր, թող ոչինչ չհիշեմ:
Տառապանքի հացը կերա և նեղության ջուրը խմեցի, բայց դա
ավելի ծանր է, Տեր: Իբր թե քնում եմ ես, բայց նա արթուն է ու
հետևում է ինձ բախտից անխնա, ստվերից համառ: Երբ որ լույս չկա,
ստվեր չի լինում, իսկ նա միշտ կա և հալածում է ինձ գիշեր ու զոր,
124
լույսին ու մութին:
Անշուշտ, դու չես անարգի կոտրված հոգին ու փշրված սիրտը,
Տե՛ր, ուրեմն ողորմի՛ր ինձ քո ողորմության պես և քո մե՛ծ
ողորմության պես: Ահա երեսնանկյալ քուրձով ու մոխրով աղերսում
եմ, ուրիշ ոչինչ չունեմ, այդ էլ ա՛ռ ինձանից, ողորմա՛ծ Աստված:
Գոհության պատարագ կմատուցեմ քեզ, յոթնաղյա տավիղով
սաղմոս կասեմ քեզ ամեն առավոտ:

***
Երեկ հույսը ինձ լքեց, թվաց, թե ընդմիշտ, բայց այսօր
վերադարձավ, եկավ լույսի հետ, մութ ամպերը ցրվեցին և ծիածանը
ծաղկեց:
Մարդու նախաստեղծ էությունն է այդպես՝ փխրուն ու
դյուրազգաց, բավական է լույսի մի շող, մի կանաչ ծիլ կամ բարի
խոսք, որ հեռացած հույսը վերադառնա սովոր աղավնու պես:
Երբ Տերը Ադամին ու Եվային դրախտից վտարեց, ձյուն էր
գալիս, իսկ Եվան լալիս էր անհույս: Այնժամ Աստծո կամքով ձյան մի
քանի փաթիլներ ձնծաղիկ դարձան, և նախամայրն ուրախացավ
նրանց տեսնելով ու հույսով լցվեց:
Մեկի համար հույսը լավ նախաճաշ է, բայց վատ ընթրիք, մյուսի
համար նա վշտերի հավատարիմ քույրն է, որին աստվածները
Պանդորայի սնդուկի մեջ թողեցին որպես մխիթարություն: Իսկ դու
ուրիշ տեսակ ես ընկալում հույսը, ուրիշներից տարբեր, ամեն
անգամ, երբ առիթ է լինում, ասում ես.
- Միևնույն է, ամեն ինչ կանցնի, կգնա:
Քո չքնաղ աչքերի մեղմ տխրությունից և դառնությունից, որ կա
ձայնիդ մեջ, սիրելի աղջիկս, կարելի է հասկանալ, թե հույս
ունենաս-չունենաս՝ ժամանակն իր հետ կտանի ամեն ինչ:
Դա հու՞յս է, թե՞ հուսահատություն, գուցե մի տեսակ
հուսահատ լավատեսություն է, որ կյանքն է սովորեցրել:
Իսկ հույսն ու լավատեսությունը նու՞յնն են: Երևի թե ոչ: Հույսը
բնազդական բան է, հայտնվում ու կորչում է, իսկ լավատեսությունը
կապ ունի գիտակցության հետ: Հույսը կարծես թե երկնքին է
առնչվում, լավատեսությունը՝ երկրին:
Դրանք երկուսն էլ միացած են Քրիստոսի մեջ՝ երկնային հույսն
ու երկրային լավատեսությունը, Գեթսեմանիի տրտում երեկոն այդ է
վկայում.
125
 … Նա մենակ էր խավարի մեջ, որ կարծես թե շոշոփելի էր:
Հոգին հոժար էր, բայց մարմինը՝ տկար և չկար մեկը, որ նստեր նրա
հետ մինչև առավոտ:
Նա հաղթել էր աշխարհին, բայց, այնուամենայնիվ, տրտում էր
նրա համար: Եվ այդ տրտմությունը գեղեցիկ էր:
Բաժանվելուց առաջ նա ասաց աշակերտներին (կամ գուցե
աշխարհին, որի համար տրտմում էր).
-Իմ խաղաղությունն եմ տալիս ձեզ, որբ չեմ թողնի, կգամ ձեզ
մոտ:
Դա Հույսն էր…
Աշխարհն էլ է տխրում և տրտում լավատեսությամբ սպասում է
նրան՝ փայփայելով երկնքի հույսը:
Թեև հույսը Աֆրիկայում էլ է հույս, ինչպես ասում են, բայց
անգամ նրա մեջ ինչ-որ ազգային բան կա, համենայն դեպս մեր
ժողովրդի դժվար ճանապարհին նա կարծես թե կրոնի նման մի բան
է:
- Հույսը վերջինն է մեռնում,- ասում են բոլոր լեզուներով, բայց
երևի նա չի մեռնում երբեք, ավելի ճիշտ՝ շարունակ մեռնում ու
վերածնվում է: Երբ նա լքում է, մարդը հնարում է, որևէ ստով
խաբում է իրեն կամ ցանկանում է, որ ուրիշները խաբեն, որ ցրվեն
ամպերը և ծիածանը ծաղկի:
Միայն թե չպետք է զլանալ գոնե խաբել, երբ մարդը ուզում է, որ
իրեն խաբեն:

***
Ավելի հմայիչ գեղեցկություն, քան մեր ոսկեղեն աշունն է,
աշխարհում չկա:
Մեր սեպտեմբերն է դա, երբ սկսվում է արտերի հունձը, մեր
չքնաղ աշնանային լեռները, երկնքի անսովոր կապույտը, թեթև,
լուսավոր ամպերը, պաղ առավոտների խաղաղությունն ու
կաթնագույն մշուշները ձորերում:
Ես չգիտեմ, թե ինչպես է արտահայտվում անարտահայտելին,
երբ հոգին լիքն է հրճվագին հիացմունքով գեղեցկության հանդեպ,
բայց համոզված եմ, որ դա մատչելի է միայն երեժշտությանը: Ահա
կարծես թե կրկին լսում եմ աշնանային պայծառ տխրության իմ
սիրած էլեգիան՝ Բաբաջանյանի «Նոկտյուրն»-ը Աբուլին նայող իմ
փոքրիկ սենյակում, որ ողողված է մայրամուտի մեղմ լույսերով…
126
 Երջանիկ տեսիլքի մի քանի վայրկյան… Ես չեմ հավատում, թե
իմ մեղեդիները հավիտյան լռեցին հին սկավառակների փոշիների
տակ:
Ինչ-որ տրտմություն կար միշտ մեր աշնանային դատարկ
ճամփեքին, հնձած արտերում և մերկ բլուրների վրա, հրաժեշտի
թախիծ ու անհայտ կարոտ և մի տեսակ բարություն ու ներում ամեն
ինչի մեջ՝ հողի և աշնան հերկերի, թափուր դաշտերի, մարդկանց
հայացքների ու խոսքի մեջ:
Ես հիացմունքից շնչասպառ էի լինում: Ինձ թվում էր, թե բոլորն
աշնան գեղեցկության մասին են խոսում շշուկով կոլխոզի կալերում,
գրասենյակի դռանը, աղբյուրների մոտ: Թվում էր, թե հովիվներն
առավոտ կանուխ, եղյամը դեռ չհալված, նրա համար են հանդերն
շտապում, որ Ջոջոխեթի ու Օհանի ձորի բարձունքներից, Քոռ
ախպուրի բլուրներից աշնանային լեռներն ու մշուշները տեսնեն
արևը ծագելիս:
Լեռները բոլորովին մոտիկ էին թվում, պարզ կարելի էր տեսնել
լանջերի փոքրիկ ձորակները, կապույտ ժայռերն ու կարմրին տվող
մասրենու թփերը:
Լեռները մոտիկ էին թվում և բաժանումը՝ անկարելի հեռու…

***
Քաղաքային ավտոբուսն անցնում էր իր ամենօրյա երթուղին,
սովորական շրջանն էր կատարում անձրևովլվացված քաղաքում:
Տոմսավաճառը՝ գեր ու ճղճղան մի կին, բարձր-բարձր ու
բավական կոպիտ նախատում էր տայգայի խորքերից եկած մի
մարդու այն պատճառով, որ նա մանր դրամ չունի տոմս առնելու
համար:
Դարձյալ մանր դրամի հարցը, դարձյալ հիշեցի հույն ստրուկին,
Ստենդալին ու Նապոլեոնին:
Տոմսավաճառը խոսում էր խիստ գրգռված, ըստ երևույթին այդ
խնդիրը նրա համար նոր չէր և վաղուց ձանձրացրել էր, հնարավոր է,
որ երբեմն դիտմամբ խոշոր դրամներ էին տալիս նրան:
Տայգայի խորքերից եկած մարդը պահանջեց հարգանքով
վարվել իր հետ, քանի որ երկար տարիներ հայրենիքի համար
դժվար աշխատանք է կատարել թունավոր միջավայրում և
կոչումներ ունի:
Տոմսավաճառն ասաց.
127
 - Իմն էլ է թունավոր միջավայր, ի՞նչ պակաս թունավոր է՝
մարդկանց հետ եմ աշխատում այսքան տարի…
Ուղևորներն ուրախ ծիծաղեցին, երևի յուրաքանչյուրը մտածեց,
որ դա իրեն չի վերաբերում: Ավտոբուսը հասավ կանգառ: Ես իջա ու
այդպես էլ չիմացա, թե ինչպե՞ս լուծվեց մանր դրամի ու թունավոր
միջավայրի հին խնդիրը:

***
Նոր ժամանակների հետ եկան ավտոմատ սարքերը, որոնց վրա
խաղում էին մարդիկ փողով: Վարակի պես տարածվեցին դրանք ու
իսկապես չարիք դարձան: Մարդիկ հսկայական գումարներ էին
կորցնում: Մի անգամ գայթակղվողը այլևս չէր կարողանում
հրաժարվել խաղալուց:
Իմ ծանոթներից մեկը՝ Սարգիսը, որին բոլորը Լոռեցի Սաքո էին
ասում, նույնպես վարակվեց այդ խաղով: Մի քանի անգամ փողերը
տանուլ տալուց հետո որոշել էր մի սարք պատրաստել, որի միջոցով
պիտի հաղթեր ավտոմատներին: Նա համոզված էր, որ գաղտնիքը
արագության մեջ է, հարկավոր է հասցնել ժամանակին սեղմել ինչ-
որ կոճակ: Ձեռքը չի հասցնում, պիտի աներ նրա հնարած սարքը:
Եռանդով կպավ այդ գործին: Գնում տեսնում էի՝ չարչարվում է,
բացատրում էի, որ անօգուտ է, չէր օգնում: Երբ բան դուրս չեկավ,
խիստ հիասթափված էր ու ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ,
թե ինչու՞ այդպես եղավ:
Նայում էի նրա չարչարանքներին ու հիշում Դոստոևսկու
խաղամոլությունը: Կնոջը գրած նամակներում նա էլ Լոռեցի Սաքոյի
նման հավաստիացնում էր, որ մշակել է մի մեթոդ, որի օգնությամբ
ինքն անպայման կհաղթի ռուլետկային, մեծ գումար կշահի,
պարտքերը կփակի ու էլ չի խաղա: Թեև դիպվածը կույր է, գրում էր
նա, բայց գոյություն ունի հաշվարկ, մեկ էլ հարկավոր է հեռանալ
ժամանակին, իրեն ստիպել ու հեռանալ ժամանակին…
Նույն ոճը, նույն անհամոզիչ փաստարկները, որ բնորոշ են
բոլոր խաղամոլներին՝ հանճարներին ու հասարակ
մահկանացուներին:
Նա շփոթում էր դիպված ու հաշվարկ, ուզում էր հաղթել
ժամանակին, հաղթել իր ներքին մարդուն, գերազանցել ինքն իրեն,
որ այդպես էլ չկարողացավ:
Կարծես թե քիչ բան էր ուզում:
128
 Սոկրատի նման, որ ասել է՝ ես գիտեմ միայն, որ ոչինչ չգիտեմ:
Իբր թե քիչ է այդքանը գիտենալը:

***
Մի հարսանիքում թամադան ճառ էր ասում, բայց աղմուկ էր,
չէր լսվում: Այս ու այն կողմից սաստում էին աղմկողներին.
- Թողեք խոսի՝ լսենք:
Լռեցին: Թամադան ասաց.
- Միայն թե նորապսակները երջանիկ լինեն, երջանիկ եղան՝
մնացածը հեշտ է:
Մենք թամադայի հետ այն երկրից ենք, որտեղ երջանկությունը
նորմա էր, պլան, բոլորս լենինյան անմահ ուսմունքի շնորհիվ
պարտավոր էինք երջանիկ լինել: Ընդ որում, քո երջանկությունը
լիարժեք չէր, նույնիսկ ամոթ էր, եթե ընկերդ կամ հարևանդ էլ
երջանիկ չէին… Եվ, չնայած դրան, ինձ համար անհասկանալի
մնաց, թե թամադան ի՞նչ ի նկատի ուներ «մնացած» ասելով,
երջանիկ լինելուց հետո էլ ի՞նչ է մնում:
Այսպես մտածելով, չգիտեմ ինչու, հիշեցի մի
բանաստեղծություն «Նոր Անգլիա» վերնագրով, որ գրել է Իոսիֆ
Բրոդսկին, ես այն կարող եմ միայն «պատմել».
Մենք պարզապես ապրում ենք ոչ այնտեղ, որտեղ ծնվել ենք,
մեկ էլ այն հողը, որի մեջ պիտի պառկենք, այն էլ մենակ, համբուրել
չենք կարող, մնացած ամեն ինչը կարգին է…
Թամադայի ասածը՝ եթե հողը համբուրել չես կարող, ապրել էլ
չես կարող, պառկել էլ չես կարող այդ հողում, էլ ի՞նչ է մնում:
Դաժան բան է: Անիծվեր թամադան իր ճառով, ինչու՞ հիշեցի:
Քամիներն անգամ կառավարելի են, հիշողությունները՝ ոչ, ի՞նչ
իմանաս, ե՞րբ կգան և ու՞ր կտանեն քեզ:

***
Այս քաղաքը մի նշանավոր զբոսայգի ունի: Շաբաթ և կիրակի
օրերը նրա մուտքի մոտ փողային նվագախումբը հին վալսեր ու
քայլերգեր է նվագում: Նույն այդ օրերին այդ այգում, մի հատուկ
տաղավարում շախմատ են խաղում:
Մեկ-մեկ գնում, նայում եմ, հիշում եմ մեր գյուղի շախմատը,
մեր խաղերն ու մրցումները, թախծում եմ իմ շախմատիստ

129
ընկերների համար:
Այստեղ ուրիշ են մարդիկ, խաղում են անձայն, անզիջում,
անսխալ ու ձանձրալի:
Մեզ մոտ ուրիշ էր ամեն ինչ, ուրիշ էր և շախմատը:
Մեր գյուղի առաջին շախմատիստը Փիլոսենց Աղասիմն էր,
Աղո քեռին, որ պատերազմից վերադարձել ու տարածել էր
շախմատը գյուղում: Նրանից հետո եկան Մքանն ու Գեորգին, որ
նույնպես բանակում էին սովորել:
- Մեր զորամասում ես միշտ երկրորդ տեղն էի գրավում,- ասում
էր Մքանն ու սպասողական նայում Գեորգիին, որ ասածը
հաստատի:
- Ճիշտ է ասում, զորամասում ընդամենը երկու խաղացող կար,-
հաստատում էր Գեորգին ու կողքի քաշվում, որ Մքանի ծանր ձեռքը
իրեն չհասնի:
Շախմատը մեր գյուղում տարածվեց հատկապես Տիգրան
Պետրոսյանի չեմպիոն դառնալուց հետո: Դա նաև ազգային
զգացմունքների զարթոնքի ժամանակն էր, որ համընկավ
խրուշչովյան «Ձնհալի» հետ: Նրա արձագանքները մեր գյուղն էլ
հասան:
Խաղում էին գյուղի գրադարանում, որ Խրճիթ-ընթերցարան
կամ պարզապես Խրճիթ էին կոչում, այնտեղ էր գյուղի միակ
շախմատը:
Խաղում էին «գեղով»: Անկարելի բան էր, որ կողքից նայողները
չմիջամտեին, երբեմն միաժամանակ դեպի ֆիգուրներն էին
մեկնվում մի քանի ձեռքեր, քաշում էին, որ խլեն իրարից: Երբեմն էլ
խաղերն ավարտվում էին ծեծկռտուքով, ֆիգուրներով իրար գլխի
էին խփում: Դրանից նրանք զանազան վնասվածքներ էին ստացել՝
ջարդված, կաղ ձիեր, թագից զրկված թագավորներ ու թագուհիներ,
իսկ դաշտը գունաթափվել, դարձել էր միագույն:
Ինչե՜ր չէր տեսել այդ դաշտը՝ ամենաանհավատալի գյուտեր,
աներևակայելի, հանպատրաստից հնարներ ու անակնկալներ, որ
բնորոշ են սիրողական շախմատին:
Խաղերը միշտ ուղեկցվում էին սրախոսություններով ու
կատակներով:
Երբ խաղում էր Աղո քեռին, բոլորն սպասում էին որևէ
զվարճալի դեպքի կամ կատակի, հաճելի, ուրախ մարդ էր գյուղի
ամենահին շախմատիստը, որը պատերազմի ժամանակ տանկիստ

130
էր եղել, պատերազմից հետո՝ տրակտորիստ: Նա խաղում էր արագ-
արագ, առանց երկար-բարակ մտածելու:
- Աղո քեռի, ինչի՞ չես մտածում,- հարցնում էին նրան:
- Ես խաղում եմ, դուք մտածեք, որ հասկընաք, բուրդ
ուտողներ,- պատասխանում էր Աղո քեռին և ֆիգուրը թխկոցով
դնում դաշտին, միաժամանակ երկու-երեք վանդակի վրա: Դաշտը
գունաթափվել էր, վանդակները դժվար էին զանազանվում:
- Աղո քեռի, էս ձիդ հիմի որտե՞ղ է:
- Չե՞ս տեսնում, որ էստեղ է,- աչքով էր անում Աղո քեռին ու ձին
դնում էր իրեն ձեռնտու վանդակի վրա:
Մի անգամ խաղում էին Անտոնյան Սարիբեկն ու Սաքոն:
Սարիբեկը մի ֆիգուր շահեց, ֆիգուրը անփույթ կերպով նետեց
սեղանին ու վեր կացավ.
- Բժշկի պիտի էրթամ:
- Ինչի՞, ի՞նչ է եղել,- հարցրին այս ու այն կողմից:
- Էրթամ տեսնիմ ինչե՞ն է, որ էսպես ուժեղ եմ խաղում:
Բոլորը ծիծաղեցին: Ջղայնացած Սաքոն խառնեց շախմատն ու
դուրս գնաց:
Մի քանի օր հետո տուրնիր կազմակերպեցին: Գյուղի
չեմպիոնին կոլխոզի նախագահը մի պարկ գարի էր խոստացել:
Նորից հանդիպեցին Սարիբեկն ու Սաքոն: Խաղի կեսին Սաքոյի
դրությունը կրկին վատացավ: Նա խաղում էր լարված, գրգռված:
Սարիբեկը մոտեցավ ու նրա ականջին փսփսաց այնպես, որ բոլորը
լսեն.
- Ընձեն չե՞ս վախենում:
Սաքոն դարձյալ խառնեց ֆիգուրներն ու գնաց, էլ չխաղաց:
Համլետը փոքրուց սովորություն ուներ՝ երբ տեսնում էր, որ
պիտի պարտվի, ծոծրակը քորում էր ու գլխարկը գցում շախմատի
վրա, քարերը խառնում էր: Իսկ հասուն տարիքում նման դեպքում
ասում էր.
- Չէ, վայթե ես ծեծրակս քորեմ:
Դա նշանակում էր, որ նա հանձնվում է:
Մեր գյուղը՝ մի փոքրիկ, անկրկնելի աշխարհ, իր մեծ ու փոքր
վարպետներն ուներ, իր պետրոսյաններն ու ալյոխինները, բոլորն
այնպես մտերիմ ու հարազատ, այնպես ինքնուրույն ու
անմոռանալի:
Ինքնատիպ էր Շիրինի խաղը, երբեմն շատ սուր, իսկական

131
վարպետին վայել, երբեմն էլ խաղում էր հենց այնպես, կարծես թե
անփույթ, անտարբեր: Ու մինչդեռ հակառակորդը ավերում էր նրա
մի թևը՝ դաշտից սրբելով ֆիգուրները, նա մի քանի անսպասելի քայլ
էր անում մյուս թևում ու բամբ ձայնով զգուշացնում էր.
- Ծո, սարի սմբուլ, մատ կէղնիս:
Եվ իսկապես մեկ-երկու քայլ հետո մատ էր անում:
Այդպիսին էր և նրա ֆուտբոլը:
Դեռ հեռուստացույց չկար, Մադոյան Ավագը գյուղացիների
համար խանութի առաջ,Լևոն Դանիելյանին նմանեցնելով, հայոց
թիմի երևակայական խաղն էր հաղորդում, Պելեն ու Գարինչան դեռ
չկային, իսկ Շիրինն ու Բաբաջանյան Ալեքսանը հրաշքներ էին
գործում մեր Գորտնոցում, որ աշխարհի միակ թեք մարզադաշտն էր
լանջի վրա, երբ գնդակը վերևից գլորվում էր, մինչև լիճն էր հասնում:
Ժամ ու ժամանակ չկար, խաղում էին մինչև նախրի գալը:
Շիրինը ֆուտբոլն էլ շախմատի պես էր խաղում՝ արտաքուստ
ծույլ-ծույլ ու ակամա, կանգնում էր իր համար ինչ-որ տեղ, կարծես
թե աննկատելի, բայց երբ գնդակ էր ստանում, փոթորիկի նման
անցնում էր դաշտով և ամենաանհավատալի դիրքերից գոլ խփում:
Նա անդիմադրելի էր, տիրապետում էր զարմանալի
հարվածների, գնդակը շրջվում, ուղեծիրը փոխում էր նրա
հարվածից հետո բումերանգի նման: Սովորություն ուներ՝ երբ գոլ էր
խփում, դաշտից մի կանաչ խոտ էր պոկում, դնում բերանը և գլուխը
կախ, կարծես թե մտքերի մեջ ընկած, ետ էր գալիս:
Նա կարող էր հայտնի ֆուտբոլիստ կամ շախմատիստ դառնալ,
բայց դարձավ բանկի ծառայող և աշխարհին անհայտ մի կոլխոզի
հաշվապահ:
Իմ մշտական խաղընկերը Շալիկոն էր՝ իմ լուսավոր, իմ բարի
ընկերը: Կախեթում էր ծնվել և այնտեղից բերել էր իր վրացական
անունը: Մեր գրոսմայստերն էր նա՝ գրքեր էր կարդում, խնդիրներ էր
լուծում, երբ ոչ ոք այդ մասին պատկերացում չուներ:
Ձմեռները մինչև ուշ գիշեր խաղում էինք նրանց տանը: Մինչև
լույս կխաղայինք, եթե մայրը՝ Վարսո մամը քներ: Նստում էր
մահճակալին, նստած ննջում էր, բայց մինչև որդին չքներ (որն
արդեն քառասուն տարեկան էր), ինքը չէր պառկում:
Մոր պես հանգիստ ու համբերող էր նա: Նրանից ֆիգուր էին
գողանում, խանգարում էին, իսկ նա ներում էր, չէր չարանում, միայն
երբ սովորականի պես խաղն ավարտում էր հաղթանակով,

132
հանգիստ ասում էր.
- Դե հիմա գնա Տոլոշ՝ պանտա հավաքելու:
Ուր ասես չէին ուղարկում իրար, ինչ անունով ասես իրար չէին
դիմում.
- Հիմա քեզ կուղարկեմ Ծալկա՝ ցախավել բերելու:
- Արի տաքությունդ չափեմ, Սարսաղստանի թագավոր:
- Ո՞ր դաշտի վրա ես ուզում, որ թագավորիդ կաշին պլոկեմ,
հըլը մատդ դիր,- ու մինչև հակառակորդը որևէ դաշտի վրա մատը
չդներ, չէին խաղում:
Այս պահին տխրությամբ ու սիրով հիշում եմ Քլոյան Կարոյին՝
իմ հանգուցյալ ընկերոջը: Նա շատ լավ էր խաղում, կարող էր մեծ
հաջողության հասնել, բայց լուրջ չէր վերաբերվում խաղին: Ամեն
ինչում էր այդպես, կարծես թե կուշտ էր աշխարհից: Երբ տեսնում
էր, որ հակառակորդը տխրում կամ ընկճվում է, անմիջապես զիջում
էր, կարծես թե մեղավոր էր զգում իրեն:
- Լավ, շատ մի մտածիր, թող քո ուզածը լինի,-և քայլերը ետ էր
դնում։
Մեղմ ու բարի բնավորություն ուներ, նրա հետ վիճել, կռվել
հնարավոր չէր, շատ էր հիշեցնում Իսահակյանի այն ճգնավորներին,
որոնք ուզում են կռվել իրար հետ ու չեն կարողանում:
Մի հոգու գիտեմ, որը շախմատը սիրում էր ուղղակի
մոլեռանդության հասնող սիրով՝հույն Միտրոն, որը Ծալկայից
գալիս էր մեզ հետ շախմատ խաղալու, նույնիսկ ձմեռները անցնում
էր սարերն ու գալիս էր: Մի անգամ էլ ոտքով էր եկել, մենակ ու քիչ
էր մնացել խեղդվեր Թիք-քարի մոտ:
- Միտրոն տանջամատ կէղնիր,- ասաց Թելմանը:
Տարին մի անգամ Գանձայի հետ մրցումներ էինք
կազմակերպում:
- Գանձացիք ուժեղ են խաղում, զգույշ եղեք, քամի վռնդել չէ,
գնացեք ձուկ կերեք, որ լավ խաղաք,- ասում էր Թելմանի հայրը՝
Օնես քեռին՝ բացատրելով, որ ձուկը օգտակար է ուղեղի համար,
այնպես լուրջ-լուրջ, որ կարծես թե իսկապես մի անգամ ձուկ
ուտելով մեր ուղեղները պիտի լավ աշխատեին, որ կարողանայինք
գանձացիներին հաղթել:
Մի անգամ էլ այդպիսի մի մրցումից առաջ Աշիկը կանչեց ինձ
կողքի.
- Արի էստեղ, բան եմ մտածել գիշերը, հիմա տես՝ թագավորի

133
թևի ձին ու փիղը հանենք դուրս, փոխատեղում կատարենք, հետո
մյուս թևի բոլոր զինվորներով ու ֆիգուրներով հարձակվենք,
գանձացիք ի՞նչ կարող են անել…
Ուզում եմ այսպես անվերջ գրել ամեն մեկին, ամեն ինչ հիշել ու
գրել: Դա իմ անհետացած աշխարհն է, ինձ համար անսահման թանկ
ու սիրելի:
Ես շատ եմ սիրել շախմատը և միշտ զարմացել նրա
իմաստության ու կատարելության վրա:
Մի ժամանակ նույնիսկ ուզում էի ինչ-որ բան գրել
«Շախմատային պոեմ» վերնագրով, բայց հետո տեսա, որ «մտքերը
չարժեն թղթին» և հրաժարվեցի այդ մտադրությունից: Չնայած դրան,
կարծում եմ, որ կարելի է փորձել վերհիշել ու որոշ բաներ գրել
այստեղ այն հին թղթերից:
Շախմատը նման է կյանքին, այնքան իմաստուն խաղ է, այնքան
կատարյալ է իր կանոններով, որ թվում է, թե կյանքն են փորձել
նմանեցնել նրան։
Շախմատի մեջ էլ, ինչպես կյանքում, սխալն անխուսափելի է,
մի սխալ քայլ կարող է հասցնել ցուգցվանգի: Ընդ որում, թե՛
կյանքում, թե՛ շախմատի մեջ միևնույն օրենքն է գործում՝ թե կարող
ես, օգտվիր ուրիշի սխալից, սեփական սխալն ուղղել ու նրանից
սովորել չես հասցնի, քանի որ ժամանակն է մեր կյանքի ու մեր
խաղի դաժան դատավորը, ամեն ինչ կկորցնես, եթե չկարողանաս
օգտվել նրանից:
Կարելի է ասել, թե կյանքը շախմատի մի պարտիա է իր
դրամայով, լավ խաղացված կամ վատ, հաջող ավարտված կամ
անհաջող, ամեն մի պարտիա մի փոքրիկ կյանք է իր սկիզբով,
ընթացքով ու ավարտով: Նրա սկզբնախաղերն ու վերջնախաղերը,
ինչպես մանկությունն ու ծերությունը, նման են իրար,
տարբերակները քիչ են, կանոնները՝ խիստ, խնդիրները պարզ են ու
տեսանելի և երևակայության համար մի դեպքում դեռևս տեղ չկա,
մյուս դեպքում չկա այլևս…
Ե՛վ շախմատը, և՛ կյանքը դժվարին աշխատանք են և
արդյունքով են գեղեցիկ, երկուսն էլ պահանջում են կանգնել ու
պայքարել, երկուսի մեջ էլ անխոհեմ հրապուրանքն ու ավելորդ
զգացմունքայնությունը վնասակար են, դրանց հետևանքը
սովորաբար լինում է այն, ինչ շախմատիստները «հողմաղաց» են
կոչում:

134
 Այս նմանությունները վաղուց են նկատվել, Օմար Խայյամն,
օրինակ, գրել է.
- Ես կյանքը կհամեմատեի շախմատի հետ՝ տախտակը սև ու
սպիտակ վանդակներով, ինչպես գիշեր ու ցերեկ, իսկ խաղաքարերը
մենք ենք՝ ես ու դու, շարժում են մեզ, տեղափոխում ու մեկ էլ տեսար՝
խփեցին ու գցեցին մութ արկղը:
Մոտավորապես նույն կարծիքն է հայտնել Սերվանտեսի Դոն
Կիխոտը, բայց նա հատկապես ընդգծում է այն միտքը, որ մահվան
առաջ բոլորը հավասար են, թե՛ թագավորները, թե՛ զինվորները
մեռնում ու լցվում են միևնույն արկղի մեջ:
Թե՛ կյանքում, թե՛ շախմատի մեջ ուժեղը հաղթում է, թույլը՝
պարտվում, միայն թե կյանքում ուժեղը սովորաբար իր սխալը չի
ընդունում և իր թուլությունը չի խոստովանում, իսկ շախմատի մեջ,
ինչպես Տարտակովերն է գրել, ուժեղը գիտե, որ ինքը թույլ է
խաղում… իսկ թույլ խաղացողը դա չգիտե:
Պարզ և իմաստուն միտք, որի ապացույցները շատ են
հանդիպում կյանքում; Խելացի մարդը գիտե, որ ինքը քիչ գիտե,
մինչդեռ սահմանափակ, տգետ մարդու մտքով անգամ չի անցնում
դա, նա չգիտե, թե ինչ է շատ գիտենալը և ոչ էլ կարող է գնահատել
այն, նրա համար իր գիտակցության սահմաններից դուրս ոչինչ չկա:
Այսքան նմանությունների դիմաց կյանքի ու շախմատի մեջ
իմաստուն մարդիկ երկու ցավալի տարբերություն են տեսնում.
Շախմատն, ի տարբերություն կյանքի, ազնիվ խաղ է,
հնարավոր է խաղալ ազնիվ ու գեղեցիկ, բայց չպարտվել, իսկ
կյանքում ազնվությունը շատ հաճախ պարտության է հասցնում:
Շախմատը սովորեցնում է պարտվել արժանավայել կերպով,
պարտությունն իբրև դաս ընդունել, իսկ կյանքը պարզապես
պարտության է մատնում ու տրորում:
Չգիտեմ ով է ասել, թե շախմատը կարող է երջանիկ դարձնել
մարդուն, ինչպես սերն ու երաժշտությունը: Դա նշանակում է, թե
որևէ լավ քայլ, ճշգրիտ ու գեղեցիկ կոմբինացիա կամ դժվարին
հաղթանակ կարող են անցողիկ մի պահ, կարճատև, ինչպես սերն ու
երաժշտությունը, երջանկության զգացողություն առաջացնել:
Սրան կարելի է ավելացնել, որ պոեզիան ու բնության
տեսարանները նույնպես նման զգացողություն են առաջացնում:
Իսկ ես իմ փորձից հետևյալը գիտեմ. շախմատը օգնում է որպես
հավատարիմ ընկեր, գիշերվա տհաճ մտքերից ու

135
հիշողություններից փրկում են ցերեկվա խաղացած պարտիաները,
աչքերդ փակում և աշխատում ես վերհիշել, մտովի վերլուծում,
խաղում ես նորից:
Շատ վստահելի միջոց է, դեղերից լավ:

***
Մտածում եմ հավատի մասին, բայց պարզվում է, որ մտածելը
հավատին չի օգնում, նույնիսկ ընդհակառակը, վնասում է: Իսկ ես
Սունդուկյանի Գիքոյի նման կարծում էի, թե ավելի լավ է, երբ
երկուսը միասին են: Երբ նրան հարցնում են՝ խե՞լքն է լավ, թե՞
բախտը, պատասխանում է.
- Էրկուսը մետի ուփրո լավ ա:
Մի հայտնի փիլիսոփա, օրինակ, ասել է, որ հավատն ու
գիտելիքը իրար հետ կապ չունեն, նույնիսկ երբեմն խանգարում են
իրար, առավելապես գիտելիքն է խանգարում հավատին, որ Աստծո
մասին մենք ոչինչ իմանալ չենք կարող, բայց հավատալ պարտավոր
ենք:
Պարտավոր ենք հավատալ… Այսպիսով, նա մարդու համար
ամենակարևոր բաները համարում է հավատը և բարոյական
պարտքը: Բոլորին հայտնի է նաև նրա այն արտահայտությունը, թե
իրեն միշտ հիացմունք են պատճառում երկու բան՝ աստղերը
երկնքում և բարոյական օրենքը երկրի վրա:
Գրքերում միշտ ամեն ինչ լավ է, իսկ կյանքում այդպես չէ: Եթե
պարտքը լիներ ամենագլխավոր բանը մարդկանց կյանքում, եթե
պարտքի օրենքը կառավարեր աշխարհը, ապա դա ամբողջովին
կփոխեր մարդկության կյանքը:
Ինչ վերաբերում է հավատին ու գիտելիքին, ապա դա իսկապես
որ դժվար խնդիր է, եթե ոչ անլուծելի: Առանց հավատի ապրել չի
լինի, դա ոչ թե վատ է, այլ անկարելի է: Իսկ ի՞նչ անել, ինչպե՞ս
հավատալ: Ընդունենք, թե պարտավոր ենք, բայց ինչպե՞ս պետք է
դա անել: Գիտելիքը երևի իրոք խանգարում է, երբ խառնվում է
հավատի գործերին: Գուցե մարդուն իսկապես հարկավոր է մի բան,
որն ինքը բացատրել չի կարող: Այսինքն նրան ոչ թե հասկանալ է
պետք, այլ հավատալ, որովհետև տրամաբանական
դատողությունները ծուղակներ են ստեղծում ու միշտ փակուղի են
տանում, ինչպես,օրինակ, այն հայտնի պարադոքսը, թե աստված
կարո՞ղ է ստեղծել մի այնպիսի քար, որն ինքը վերցնել չկարողանա:
136
Այսինքն թե Աստված կարո՞ղ է չկարողանալ…
Մարդը երբեմն այնպիսի դրության մեջ է հայտնվում, որ ուզում
է հասկանալ՝ չի կարողանում, կարոտ է լինում սփոփանքի ու
մխիթարության, բայց չի ստանում մարդկանցից, չի օգնում
գիտակցությունը, մնում է միայն երկնքից հուսալ, իսկ դրա համար
հավատ է պետք, թեկուզ մոլեռանդի կույր հավատ ու հավատալիք,
որտեղ գիտակցություն ու գիտելիք գործ չունեն:
Ես էլ շատ կցանկանայի երբեք չմտածել հոգու, հավատի,
գիտակցության ու նման բաների մասին և պարզապես հավատալ, որ
վերևում ինչ-որ տեղ նստած է մի սպիտակամորուս բարի ծերունի
հորս կամ պապիս կերպարանքով, տեսնում է բոլորին ու ամեն ինչ և
միշտ արդար վճիռներ է կայացնում:
Թող դա հին ու ծիծաղելի պատկերացում համարվեր, թող
միամտություն համարվեր, ի՞նչ նշանակություն ունի, միայն թե
կարողանայի հավատալ:
Ահա մի ուրիշ փիլիսոփա, ոմն Զինովև, իհարկե, ոչ այն
մենշևիկը, որ Կամենևից անբաժան էր մեր պատմության
դասագրքերում, այսպիսի միտք է արտահայտել՝ Աստված չկա, բայց
հարկավոր է այնպես ապրել, որպես թե նա կա…
Թվում է, թե փրկարար միտք է, որն ազատում է հարցերից,
կասկածներից, դատողության չարչարանքներից և առհասարակ այն
ամենից, ինչը խանգարում է հավատին: Այդ դեպքում մտածում ես,
հավատի կարիք էլ չի լինի, մարդը կապրի պարտքի օրենքի
համաձայն, բարոյական օրենքը կկառավարի աշխարհը, և դա
կնշանակի, թե Աստված կա…
Բայց այդպես թվում է միայն: Ըստ երևույթին, եթե մարդը
գիտենա, որ Աստված չկա, չի կարող ապրել այնպես, որպես թե նա
կա:
Դուրս է գալիս, որ դարձյալ խանգարում է գիտելիքը:
Կախարդական շղթա՝ ոչ առանց հավատի է հնարավոր, ոչ էլ
առանց գիտելիքի, իսկ այդ երկուսը խանգարում են իրար:

***
Ուսումնասիրված է, որ ամեն մի աղետից հետո, բնական կամ
հասարակական, ժողովրդի մեջ մի տեսակ քավության
տրամադրություն է տիրում, մարդիկ իրար նկատմամբ ավելի բարի
են դառնում, ավելի սիրալիր ու ներող, վիշտը միավորում է նրանց:
137
 Այդպես է լինում ոչ միայն աղետների դեպքում, այլև ազգային-
հասարակական մեծ իրադարձություններից հետո: Մարդիկ
մոռանում են մանր դժգոհություններն ու խնդիրները, հաշտվում ու
ներում են միմյանց:
Այդպիսի մի դեպք է նկարագրված Վիլյամ Սարոյանի «Հայոց
Անդրանիկը» պատմվածքում:
Բայց ինչու՞ այդպես չեղավ Սովետական Միության փլուզումից
հետո; Բոլորը հեռացան, կարծես թե խելագար տենդով բռնված,
ինչպես որ խորտակվող նավից են փախչում, սկսեցին թալանել ու
կողոպտել, կոխկրտել ու տրորել իրար:
Այդպես չեղավ նաև մեր հայրենիքում, հայտնի դեպքերից հետո՝
նախ երկրաշարժը, ապա թուրքերի դեմ տարած հաղթանակները:
Դրանք կարող էին բարձրացնել, համախմբել մեր վիրավոր
ժողովրդին, որը հաղթահարել էր վերջապես խեղճի ու պարտվածի
հոգեբանությունը: Պետք է որ բոլորը սիրեին իրար,
իշխանություններն արդարություն պիտի հաստատեին մի փոքրիկ
երկրում, փոքրիկ ժողովրդի մեջ, իշխանավորները պիտի ծառայեին
ազնիվ ու նվիրված…
Գուցե այդ դեպքում այս անիծյալ արտագաղթը չլիներ:
Ինչու՞ այդպես չեղավ:

***
Ինչքա՜ն բաներ կան, որոնցով մարդը նման է մյուս
արարածներին և ինչքան բաներ էլ, որ միայն ինքը ունի՝ ծիծաղելը,
կարմրելը… Երևի սրանց վրա ուրիշ բաներ էլ կարելի է ավելացնել,
ասենք ատելությունը, եսասիրությունը և այլն, բայց ես չեմ, որ
դրանք պիտի քննեմ ու մեկնաբանեմ այստեղ, հիմա մտածում եմ
մարդու հարմարվողականության մասին:
Մարդը ամեն փորձություն տանում է, ամեն դժվարություն, որ
անգամ սարերը չեն տանում, դիմադրում է ու վերջը հարմարվում է
իր վիճակին: Ճիշտն ասած, ես չգիտեմ, դա նմանությու՞ն է, թե՞
տարբերություն մյուս արարածներից:
Այս առիթով երկու դեպք եմ հիշում:
Պատերազմի ավարտից տարիներ էին անցել, բայց էլի
մուրացկաններ էին շրջում գյուղից-գյուղ: Հիշում եմ, հաճախ էր մեր
տունը գալիս մի կարճահասակ հույն, ըստ լուրերի, նախկինում
անվանի մարդ, մեծ ընտանիքի տեր: Պատմում էին, որ
138
պատերազմում գերի էր ընկել, լուր էր տարածվել, թե զոհվել է, հետո
էլ աքսորել էին, մինչև վերադարձել էր, ընտանիքն այլևս չկար՝ երկու
որդիները մահացել էին, կինն ու աղջիկները՝ ամուսնացել, ինքը
մնացել էր մենակ ու անօգնական: Նրա մի ոտքը փայտից էր, սեղանի
ոտքի նման կլոր ու հղկված:
Գալիս էր նաև մի բարձրահասակ մարդ, որի ազգությունը
չգիտեինք, տարբեր լեզուներով էր խոսում: Հույնը բացսիրտ ու պարզ
էր, ինչպես բոլոր հույները, իսկ նա սակավախոս, մութ մարդ էր,
միշտ մի շիկավուն, մեծ փափախ էր դնում:
Այն ժամանակ ամոթ էր համարվում օգնության կարոտ
մարդուն մերժելը, ինչպես նաև չունևորի մոտ իր ունեցածի մասին
խոսելը:
Մենք էլ նեղության մեջ էինք, բայց մայրս ինչ հնարավոր էր,
տալիս էր, երբ ոչինչ չէր լինում, մի բաժակ պաղ ջուր էր տալիս մեր
ջրհորից:
Այնպես եղավ, որ մի անգամ, մի խիստ ձմեռ, այդ երկուսն էլ
եկան և հանդիպեցին իրար մեր տանը:
Հույնը նոր էր ներս մտել ու փայտե ոտքը մեկնել էր, որ
հանգստանա, երբ ներս մտավ բարձրահասակը: Սկսեցին իրար հետ
վիճել թուրքերեն, հայրս մեզ համար թարգմանում էր:
- Ինչու՞ ես այս գյուղը գալիս, ուրիշ տեղ գնա, աշխարհը մեծ է,-
գոռում էր բարձրահասակը:
- Աշխարհը մեծ է, բայց ես մի ոտք ունեմ,- հանգիստ ասաց
հույնը:
Հայրս միջամտեց, հաշտեցրեց նրանց:
Մի քիչ հանգստանալուց հետո վեր կացան գնալու: Մտադիր
էին գիշերել Ռոդիոնովկայում, հաջորդ օրն անցնել Ծալկա: Հայրս
զգուշացրեց, որ եղանակը վատ է, բուք է սպասվում:
- Ում որ կախաղան է վիճակված, ջրում չի խեղդվի,- ասաց
հույնն ու դուրս ելավ:
- Դուխոբորները նրանց ներս չեն առնի, թե առաջ գնան, սարը
չեն անցնի, Թիք- քարի մոտ կխեղդվեն,- մտահոգ ասաց հայրս:
- Գայլերը կուտեն,- ասաց Խաչիկը:
Ու ես պատկերացրի ձյուների մեջ անտեր ընկած հույնի փայտե
ոտքը, որն այլևս երբեք չէր քայլելու…
- Աստծու սիրուն, ետ կանչեք, մեղքի տակ կմնանք,- խնդրեց
մայրս,- թող գիշերը քնեն, առավոտ գնան:

139
 Նրանք ետ եկան, թոնիր կախվեցին, երկար զրուցեցին հորս
հետ, պատմեցին, ծիծաղեցին, հետո էլ գիշերը քնեցին մեր թոնրի
մոտ, չոր գետնին փռված խսրի վրա: Այնպես անխռով ու խաղաղ
քնեցին, որպես թե փափուկ անկողինների մեջ:
Դա ինձ շատ տարօրինակ թվաց՝ նրանց այդ վիճակը,
անորոշությունն ու մենակությունը, հետո էլ անհոգ կատակներն ու
ծիծաղը և այդպես հանգիստ քնելը:
Վերջերս էլ մի կայարանում երեք-չորս անապաստան
երեխաներ տեսա, մի տաք անկյունում, ջեռուցման մարտկոցի մոտ,
բոլորովին անհոգ խաղում էին իրար հետ ու զվարթ ծիծաղում:
Տեսակ-տեսակ ուտելիքներ ունեին այստեղից-այնտեղից ճարած,
ուտում էին, իրար էին քաշքշում ու ծիծաղում էին: Հետո իրար կողքի
հանգիստ քնեցին քարե հատակին, նույնիսկ ստեպ-ստեպ ժպտում
էին քնի մեջ, ինչպես բոլոր երեխաները:
Նրանց նայելով, հիշեցի փայտե ոտքով հույնին ու մյուսին՝
բարձրահասակ մարդուն: Եվ դարձյալ, ինչպես այն ժամանակ,
տարօրինակ թվացին նրանց անհոգությունն ու անվրդով քունը:
Բայց հետո, շատ թափառելով, այստեղ-այնտեղ վերաբնակված
իմ հայրենակիցների կյանքը տեսնելով, մտածեցի, թե երբ որ մարդը
հարկադրված է լինում, իր կամքից անկախ է ընկնում մի նոր,
անսովոր վիճակի մեջ, հեշտությամբ է ընտելանում, որովհետև իր
սխալը կամ սխալի հիշողությունը, ափսոսանք ու զղջում չկան:
Իսկ եթե դրանք կան, ամեն ինչ կլինի՝ լիություն, առատություն և
այլն, բայց հոգու խաղաղություն և անվրդով քուն՝ դժվար թե:

***
Մի քանի օր առաջ ստացա Թելմանի մահվան լուրը:
Այդ մի քանի օրը անցան գնացին մի կերպ: Շատ բան
վերհիշեցի, վերապրեցի մենակ՝ մեր ընկերությունը, միասին
անցկացրած օրերը և որոշեցի, որ պարտավոր եմ գրել նրա մասին:
Ամեն մի գյուղ մի փոքրիկ աշխարհ է իր անկրկնելի
նկարագրով, մեր գյուղն էլ մի այդպիսի աշխարհ է: Տարբեր
ժամանակ տարբեր մարդիկ կրել են իրենց մեջ այդ նկարագրի այս
կամ այն գիծը՝ Տալոյենց Բարսեղն ու Սարգիսը նրա քաջությունն
էին, Փամբուղենց Աղասին՝ բարությունը, Չափանյան Զոհրաբը՝ նրա
հոգու շռայլությունն ու հանդուգն առնականությունը, հովիվ
Աշխարոն նրա բանաստեղծական տաղանդն էր, Կուլոյենց Վարդը՝
140
ազնիվ վեհանձնությունը և այլն, կարելի է շատերին թվել: Կային և
այնպիսիները, որոնք ավելի մոտիկ էին նրա հավաքական
կերպարին, հարազատ էին նրա բնավորությանն ու հոգուն:
Թելմանը նրանցից մեկն էր:
Նա լուսավոր մարդ էր ու իմ սրտին շատ թանկ, երբ մտածում
եմ նրա մասին, կարծես թե ցրվում է հոգուս խավարը, անգամ հիմա,
երբ դեռևս թարմ է նրա կորուստը:
Մի անգամ նրա հորը՝ Օնես քեռուն հարցրի.
- Էս մարդու անունը ինչու՞ ես Թելման դրել, չէ՞ որ դա
ազգանուն է:
- Բա ի՞նչ դնեի, Շիրկանա՞լ,- պատասխանեց նա, ապա
պատմեց, որ այն ժամանակ դա տարածված բան էր, երեխաներին
սոցիալիզմի մեծ գործիչների կամ կառույցների անուններով էին
կոչում՝ Մելսիկ, Կարլեն, Մարլեն, իսկ ծալկացի իր ծանոթներից
մեկը որդու անունը Դնեպրոգէս էր դրել, ինքն էլ, որպես հին
կոմսոմոլ, հեղափոխականի անուն էր ընտրել:
Նա դպրոցում ռուսերեն էր պարապում: Մի քանի տարի ապրել
էր Ուկրաինայի Դոնեցկ քաղաքում: Երբ այնտեղից եկավ, ռուսերեն
դասեր տվեցին: Դոնեցկից ընդմիշտ մնացին զանազան սիրային
արկածների հիշողություններ և ռուսերեն բառեր ու դարձվածքներ,
որոնք մի տեսակ առանձին հմայք էին տալիս նրա խոսքին:
Վերջին տարիներին թողեց ուսուցչությունն ու
վարսավիրություն էր անում; Նրա վարսավիրանոցը փայտե մի
նեղլիկ խուց էր, ուր հազիվ հինգ-վեց մարդ էր տեղավորվում; Այն
ամենացանկալի տեղն էր գյուղում, ակումբի նման մի բան, որ ձգում
էր բոլորին՝ ձանձրույթից, ցրտից ու քամիներից հալածվածներին:
Այնտեղ առավոտից իրիկուն խոսում, կատակում ու բանավիճում
էին:
Քանի՜ քանիսն են հիմա կարոտաբաղձության քաղցր ցավով
հիշում «Թելմանի բուդկան»:
Նա համարձակ էր, ինչպես բոլոր ուղղամիտ ու ազնիվ մարդիկ,
երևելի ուժի տեր չէր, բայց հոգին խիզախ էր:
Մի անգամ ուշ աշնանը գնացինք Ախալցիխե, երկուսս էլ նոր
տուն էինք շինել, բան-ման ունեինք առնելու: Հասանք այն
ժամանակ, երբ խանութները փակ էին, ընդմիջում էր: Տնտեսական
ապրանքների մի խանութի մոտ կանգնած սպասում էինք, որ բացվի:
Ուրիշներն էլ եկան, հերթ գոյացավ: Ընդմիջումն անցավ, բայց

141
խանութը չէին բացում: Ներսից խոսակցություն էր լսվում:
Հավաքվածներն սկսեցին տրտնջալ; Թելմանը ոտքով խփեց դռանն
ու գոռգոռաց, ինչ-որ սպառնաց ռուսերեն:
Վերջապես դուռը բացվեց, դուրս ելավ խոշոր բեղերով մի
հաղթանդամ վրացի ու կանգնեց դռան մեջ:
- Էն ո՞վ էր գոռացողը, թող առաջ գա՝ տեսնեմ,- ու թևերը լայն
բանալով մի տեսակ շարժում արեց, կարծես ուզում էր բոլորիս
միասին խեղդել գրկի մեջ:
Ոչ ոք ձայն չհանեց:
Նահանջելու տեղ չկար, Թելմանը կամաց ասաց ականջիս՝ ինձ
կբռնես, ապա դարձավ վրացուն.
- Ես էի գոռացողը,- ու վերարկուն հանելով նետեց մի կողմ,-
черт с ним, էսքան նստել եմ, թքած մի սրոկի վրա, էդ էլ կնստեմ:
Ու հարձակվեց: Ես, իհարկե, բռնեցի: Վրացին մի տեսակ
շփոթվեց, վարանեց ու շուտ-շուտ դեպի ետ, դռան էր նայում:
Թելմանը էլի ինչ-որ բան ասաց, հանկարծ դուրս պրծավ իմ
ձեռքերից ու գնաց դեպի նա: Մինչ ես մտածում էի, թե հիմա ի՞նչ
պիտի լինի, վրացին ներս փախավ և անցավ վաճառասեղանի ետևը.
- Լավ, լավ, կացո, ի՞նչ եղավ…
Մինչև հիմա մտածում եմ, թե ի՞նչ պիտի աներ Թելմանը, եթե
վրացին չփախչեր:
- Լավագույն պաշտպանությունը հարձակումն է, ինչ տղա եմ,
չէ՞,- ասաց նա, երբ դուրս ելանք:
Նա հաճախ ծիծաղելի դրություններ էր ստեղծում կամ ինքն էր
ընկնում դրանց մեջ առանց որևէ ջանքի, մի տեսակ բարեհոգի
միամտությամբ ու բնական կերպով, որ բնորոշ էր բոլոր
Քլոյաններին, հատկապես նրա հորը՝ Օնես քեռուն: Նա մի իսկական
Հոբոս Ապեր էր մեր գյուղի համար: Նրա հետ կապված
անեկդոտանման զրույցներն ու զվարճալի պատմությունները վերջ
չունեին, մարդիկ ծիծաղում էին անգամ այն ժամանակ, երբ նա
հայհոյում էր, գյուղացիները հաճախ դիտմամբ գրգռում էին, որ
հայհոյի: Նա գյուղի խանութպանն էր: Հայտնի էր նրա «մորով
ծախելը»՝ երբ շատ էին ջղայնացնում, ասում էր, որ ապրանքը ոչ թե
փողով է ծախում, այլ մորով…
Թելմանը շատ նման էր հորը:
Մի տարի մեր ուսուցիչներով գնացել էինք Լոռի՝ էքսկուրսիա:
Կիրովականում՝ ներկայիս Վանաձոր քաղաքում, մտանք մի

142
խանութ, Թելմանը երշիկ պիտի առներ: Երշիկը իր ուզածից մի քիչ
շատ էր, վաճառող աղջիկն էլ չէր ուզում կտրել: Չէին կարողանում
համաձայնության գալ: Վերջապես Թելմանն ասաց միանգամայն
անկեղծորեն.
- Լավ, էդ ծայրից մի քիչ կծիր…
Աղջիկը ծիծաղից քիչ մնաց ուշաթափվեր, ուզում էր կանչել
մյուս վաճառողուհիներին, բայց չէր կարողանում, միայն ձեռքերն էր
թափահարում:
Ինչքան պատմում եմ, ոչ ոք չի հավատում դրան, ասում են՝
անեկդոտ է, բայց տեղի է ունեցել իմ ներկայությամբ:
Թելմանը մեր փոքրիկ աշխարհի մեծ տաղանդն էր, մեծ
դերասանը:
Եթե նա հիմա կողքիս լիներ, ինձ կուղղեր՝ ես դերասան չեմ,
արտիստ եմ:
Նա արտիստ էր, թատրոնը նրա էությունն էր, նրա ինքնամոռաց
սերը: Նա բնատուր ձիրք ու լավ ձայն ուներ, թատրոնին նվիրվում էր
այնպիսի եռանդով ու կրքով, որ անհանգստացնում էր Օնես քեռուն.
- Էսիկ դերասան մարդ է, էսոր կնիկ չի դիմանա, ի՞նչ պիտի
էնենք,- ասում էր նա:
Մեր դպրոցի տնօրեն Շալիկո Զորօղլյանը, որը Թելմանի
նախկին դասընկերն էր, ինչպես ինքն էր ասում, կոլեկտիվին
համախմբելու համար զանազան միջոցառումներ էր
կազմակերպում՝ շախմատի մրցումներ, թատերական
ներկայացումներ: Պետք է ասել, որ դա նրան հաջողվում էր,
պարտադիր ուսուցման տխրահռչակ տարիներն էին, կեղծիքը շատ
էր, այդպիսի միջոցառումները մտերիմ, մարդկային մթնոլորտ էին
ստեղծում:
Թատերական խմբի անփոխարինելի ղեկավարն ու գլխավոր
դերակատարը Թելմանն էր: Անսպառ էր նրա եռանդն այդ գործում,
բեմադրում էր, փորձերն էր ղեկավարում, իր խմբով շրջում էր
գյուղերում, ներկայացումներ էր տալիս: Ոչ մի դժվարություն նրան
չէր հուսահատեցնում:
Մի անգամ ուսուցչանոց մտավ շրջանային թերթի մի
աշխատակից: Օրվա այն պահն էր, երբ արևն իջնում էր դեպի
լեռները՝ պայծառ լույսով ողողելով մեր ուսուցչանոցը: Թելմանը
շախմատ էր խաղում, Շիրինը, որ օրվա հերթապահն էր, լուռ
հետևում էր խաղին:

143
 - Տնօրենը որտե՞ղ է,- հարցրեց թերթի աշխատակիցը:
Նա կարճահասակ ու եռանդուն մի երիտասարդ էր, չհասցրինք
պատասխանել, կրկին հարցրեց.
- Իսկ ուսմասվա՞րը, գեղմասվա՞րը:
Շիրինը առաջ եկավ.
- Ընկեր ջան, ի՞նչ ես ուզում, ասա: Էսօր տնօրենն էլ ես եմ,
ուսմասվարն էլ, իսկ գեղմասվարը ահա սա է՝ դերասան Թելման
Քլոյանը, քսան տարի բեմերուն վրա քալեցավ, հենց նոր նստեց, որ
մի պարտիա շախմատ խաղա:
Այդպես էլ նա, չնայած հետո տարբեր մասնագիտություններ
փոխեց, բայց մեր գյուղի հիշողության մեջ մնաց որպես դերասան
Թելման Քլոյան:
Նա անսպասելի իմպրովիզացիաներ և հանպատրաստից,
երբեմն զավեշտական գյուտեր էր անում խաղի ժամանակ: Մի
ներկայացման մեջ, որը տեղի էր ունենում Սամոյի լեփ-լեցուն
գոմում, նա կատարում էր ինչ-որ պարսիկ խանի դեր, իսկ նրա
խաղընկերը՝ Արշակը, խմած էր: Փոխանակ ասելու՝ խան, ի՞նչ
կտաս, որ քո այսինչ թշնամուն սպանեմ, ասաց.
- Խան, ի՞նչ կտաս, որ քեզ սպանեմ…
Ճակատագրական լռություն տիրեց գոմում: Միայն լսվում էր,
թե Սամոյի այծերն ինչպես են արածում երդիկի խոտը: Թվում էր, թե
ձախողումն անխուսափելի է, բայց լռության մեջ որոտաց Թելմանի
ձայնը.
- Сволочь, համ փող տամ, համ ընձի՞ սպանես,- ու մոտենալով,
կամաց շշնջաց Արշակի ականջին,- վարագույրը փակվի՝ կաշիդ
պիտի քերթեմ, մոզիկ:
Կանանց մոտ միշտ հաջողություն ուներ ու հեշտությամբ լեզու
էր գտնում նրանց հետ: Նրան սիրում էին պարզ բնավորության,
անկեղծության, մեկ էլ երևի այն հատուկ վարվեցողության համար,
որի գաղտնիքը ոչ մի տեղ ու ոչ ոքից չեն սովորում:
Մի անգամ գնաց Օրոջալա՞ր, թե՞ Արագյալ, չեմ հիշում, որ
պայմանավորվեր ակումբի վարիչի հետ ներկայացում տանելու
համար: Գնացել պայմանավորվել էր… վարիչի կնոջ հետ: Երկու-
երեք օր անց գնացինք մեր խմբով, մարդիկ հավաքվել էին, բայց
ակումբը փակ էր, իսկ վարիչը չկար: Թելմանը գնաց նրանց տունը:
Պարզվել էր, որ այնտեղ մեծ աղմուկ է, ակումբի վարիչն ու կինը
բաժանվում են, հավաքվել են հարազատ-բարեկամ, փորձում են

144
հաշտեցնել, բայց բան դուրս չի գալիս:
Թելմանը, իհարկե, չէր կարող թույլ տալ, որ ներկայացումը
տապալվի: Միայն իրեն հայտնի միջոցներով շատ արագ գործը
հարթում է, հաշտեցնում ամուսիններին, օղի է բերել տալիս, խմում
են ու շտապ ուղևորվում դեպի ակումբ: Մեկ էլ տեսանք՝ գալիս է
մարդ ու կնոջ թևը մտած, ուրախ կատակելով:
Նրա լավագույն խաղընկերը Սիրակն էր՝ նույնպես թատրոնի
մեծ սիրահար: Նրանց ամպլուան, ինչպես ասում են, լայն էր,
խաղում էին ամենաբազմազան դերեր՝ քաջ Նազարից մինչև
Կորրադո: Նրանց համատեղ խաղը «Պատվի համար»-ում մի
գավառական գլուխգործոց էր: Նրանց միակ դժվարությունը կանանց
դերերն էին, դժվարությամբ էին դերասանուհի ճարում: Ստիպված
կրճատումներ էին կատարում, դուրս էին հանում կանանց դերերը:
Մի անգամ մի ներկայացման ժամանակ սպասավորը ներս մտավ ու
բարձր-բարձր հայտարարեց.
- Ճաշը պատրաստ է, իշխանուհի:
Իսկ իշխանուհին չկար, Թելմանն ու Սիրակը նրան դուրս էին
հանել պիեսից:
Դարձյալ չարագուշակ լռություն տիրեց, Թելմանն ու Սիրակը
իրար երեսի էին նայում:
- Տղա ջան,- ասաց Սիրակը,- էդ բախտը մեզ ո՞վ է տվել, որ
իշխանուհի ունենանք:
Սպասավորը չհասկացավ, երևի կարծեց, թե սխալ բան է ասել,
կրկնեց.
- Ճաշը պատրաստ է, իշխանուհի:
Թելմանը Օնես քեռու նման ատամներն իրար սեղմելով կամաց
ասաց.
- Գնա մորդ բեր, որ իշխանուհի խաղա,- հետո բարձր
ավելացրեց,- пошел вон, մոզիկ, հիմա կգանք:
Թելմանի կուռքը Փափազյանն էր: Թիֆլիսում պանիր ծախելիս
լսել էր, որ Փափազյանը հյուրախաղերի է եկել: Գնացել էր թատրոն,
դռանը սպասել, տեսել ու խոսել էր հետը:Փափազյանը տվել էր նրան
Օթելլոյի թիկնոցն ու սուրը և ասել.
- Սրանք ներս տար, մանչս,- ու կարգադրել էր, որ մի տեղ տան
նրան առաջին շարքում:
Նրա լավագույն դերն ու կարապի երգը Ալոնզոն էր Պաոլո
Ջիակոմետտիի «Վրեժի զոհը» դրամայից:

145
 Շրջում էր գյուղերում այդ ներկայացումով և ամենուրեք
լացացնում հանդիսատեսին: Տպավորությունն ուժեղացնելու համար
ազդագրերում գրել էր տալիս ոչ թե դրամա, այլ ողբերգություն:
Պիեսը գրված էր մի հին տետրակի մեջ: Ձեռքից ձեռք ու գյուղից
գյուղ անցնելով, արտագրվելով այնքան էր փոխվել, որ արդեն
հեղինակն էլ չէր ճանաչի:
Ալոնզոյի մենախոսությունն ու Լուիզային խեղդելու տեսարանը
ներկայացման գագաթնակետն էին: Վրա էր հասնում Թելմանի
աստեղային ժամը: Արցունքը հոսում էր հեղեղի պես, ձեն ձենի
տված լալիս էին կանայք, Լուիզային խեղդելիս նա երբեմն
չափազանց շատ էր ոգևորվում, աշխատում էր իրական
տպավորություն թողնել, գուցե Փափազյանի ազդեցությունից էր, ո՞վ
գիտե, ասում էին, թե Փափազյանը «Օթելլո»-ի ամեն մի
ներկայացման ժամանակ մի դերասանուհի է խեղդում…
Մի անգամ դարձյալ խեղդում էր Լուիզային, իսկ նրա եղբայրը
մահակը ձեռքին կանգնած էր պատի տակ: Տեսնելով, որ քրոջը
իսկապես խեղդում են, գոռգոռալով բեմ բարձրացավ: Թելմանը ետ
վանեց նրան.
- Կայնի, մոզիկ, հըլը չեմ խեղդել:
Դա ավելի գրգռեց երիտասարդին: Ամեն ինչ խառնվեց իրար,
բոլորը բեմ լցվեցին, սկսեցին ծեծել միմյանց: Ես Թելմանի մշտական
հուշարարն էի, ինձ էլ ծեծեցին:
Դրանից հետո Թելմանը այլևս ոչ մի աղջիկ չկարողացավ գտնել
Լուիզայի դերի համար:
Թատրոնը վերջացավ:
Նա շուտ ավարտեց նաև կյանքի խաղը, վարագույրն
անժամանակ փակվեց:
Նա սիրում ու հասկանում էր կյանքը, ճանաչում էր մարդկանց
ու կարողանում էր ապրել նրանց հետ, ինչու՞ գնաց այդքան շուտ:
Հիմա կարծես թե աշխարհում մենակ մնացի:
Գյուղամեջը դատարկ է և ընդմիշտ փակ է Թելմանի բուդկան,
հիմա ու՞ր գնամ:

***
Նորից տանում է գնացքը այս անծայր երկրի
հարթություններով, հյուսիսից հարավ, Ա կետից Բ կետ: Դատարկ
երկրաչափություն, եթե տուն չես գնում կամ տնից չես գնում
146
վերադառնալու համար:
Գիշեր ու զոր մետաղի նույն շաչյունն ու նույն աղմուկը, ամեն
տեղ նույն ձանձրույթը: Կարծես թե գնացքն էլ ջանք է անում,
փախչում է նրանից:
Ամենուրեք նույն տափաստանները, անտառներն ու
անվերջանալի ճանապարհները, ճահիճներն ու մշուշները: Այստեղ
են հյուսվել սրտամորմոք ռոմանսներն ու կառապանների ծորուն
երգերը կորսված սերերի մասին:
Քնում-արթնանում եմ՝ Ավետն է մտքիս մեջ, մեր ավագ եղբայրը:
Բոլորովին ծերացած, հիվանդ ու լույծ ոտքերով, պառկած է նա հիմա
ինչ-որ տեղ, այս երկրի հարավում, կազակական մի ստանիցայում:
Գնում եմ տեսության, բայց ինչ-որ տագնապ պղտորում է հոգիս:
Հիշում եմ նրան, երբ երիտասարդ էր: Իր բարձր հասակով,
ուղիղ կեցվածքով, շրջում էր գյուղում կոմսոմոլ ընկերների հետ
«կոմսաստավ» շինելը հագին:
Հայրենի հողի սերմնացանն ու մաճկալն էր նա: Գարնան վար
ու ցանքի օրերին, արևի շափաղը Աբուլի գագաթին դեռ չդիպած,
երդիկներից ձայն էր տալիս, արթնացնում էր հոտաղներին ու գնում
էր հերկելու «Վորոնցով» գութանով:
Գյուղի առաջին հնձվորն էր: Նրան կարելի էր հեռվից ճանաչել,
բոլորից առաջ ընկած, հնձում էր իրանական «Օձ» գերանդիով, որով
դեռևս հայրս էր հնձել:
Իսկ կրոցի օրերին նրա սայլը առաջինն էր իջնում Ջոջոխեթի
բարձունքից: Հոգնած ընկերները քնում էին խոտի բույրերի մեջ, և
առավոտվա ցողը նստում էր նրանց վրա, իսկ նա քշում էր սայլը՝
արևածագի, լեռների ու Փարվանա լճի չքնաղ պատկերներով
կախարդված:
Նա վստահելի և ազնիվ էր հարաբերությունների մեջ:
Ինչ էլ աներ, անում էր զգացմունքով, կրքով ու գեղեցիկ՝ նարդի
խաղալը, «Կազբեկ» ծխելը, խմելը: Խմում ու երգում էր «Էլի գարուն
կգա»-ն և «Ծիրանի ծառ»-ը:
Ուրախանում էր հախուռն ու սրտով, տխրում էր խորունկ ու
դառնորեն:
Ամեն ինչի մեջ նա առաջինն էր: Առաջինն էր սոցիալիզմին
հավատացողների ու նվիրվածների մեջ, առաջինն էր և
հիասթափվածներից:
Առաջիններից մեկը հեռացավ գյուղից մեծ կայսրության

147
փլուզումից հետո:
Հեռացավ, բայց հողը, որի վրա քրտինք էր թափել, բաղձալի
դարձավ Երուսաղեմի պես: Նա հույս ուներ, որ կհաղթահարի
կարոտը, բայց սխալվեց, հիշողություններն անգթորեն հալածում էին
նրան, հողը կանչում էր:
Լավ կլիներ, եթե մոռանար իսպառ, քան թե տառապեր հոգեմաշ
կարոտից, եթե այլևս երբեք չպիտի քայլեր այն հողի վրայով, որն
այնպես թանկ էր իր սրտին:
Աշխարհը մեծ էր ու իր հոգին լայն, բայց կարոտը չէր
տեղավորվում այնտեղ, այն կլանում էր ամեն ինչ:
Կարոտից բացի նրան տանջում էին անսպասելի
փոփոխությունները, նա դրանք սրտին շատ մոտիկ ընդունեց, իբրև
անձնական ցավ:
Նա հասկանում էր, որ հարկավոր է խաչ քաշել անցյալի վրա,
նախկին արժեքների ու համոզմունքների վրա, որ իր կյանքն էին
կազմում: Բայց նա չափազանց անկեղծ էր եղել միշտ ու հավատացել
էր ամբողջ հոգով, որպեսզի կարողանար հեշտությամբ հրաժարվել
նրանցից:
Նա իրեն խաբված ու լքված էր զգում, բայց ու՞մ կողմից, ո՞վ էր
մեղավոր, ու՞մ կարելի էր դիմել պատասխան ստանալու համար: Ոչ
ոք և ոչինչ չկար, դատարկություն էր: Ահա այդ դատարկությունն էր
նրան վախեցնում:
Ավետարանում ասվածը, թե հետինները առաջիններ կլինեն,
Ավետը բացատրում էր յուրովի, ոչխարի հոտի օրինակով. երբ հոտը
շատ է ցրվում ու տարածվում, հովիվը մի հատուկ եղանակով շրջում
է, «ետ է դարձնում բերանը», որի հետևանքով սովորաբար վերջից
քարշ եկող թույլ ու տկար ոչխարները հայտնվում են հոտի առջևում:
Նույնը կատարվում է մարդկանց հետ կտրուկ փոփոխությունների
ժամանակ:
- Ոչխարների մոտ դա ժամանակավոր է լինում,- ասում էր նա,-
հետո կարգը վերականգնվում է, իսկ ինչպե՞ս կլինի մարդկանց մոտ:
Գնացքը գնում ու գնում էր, կարծես շարունակ խորանալով
գիշերվա մեջ ու տանելով իր հետ քնած ու արթուն երազներ, հույսեր,
կարոտներ ու ցավ:
Լուսադեմին մի կերպ քնի անցա ու մորս տեսա երազում:
Միշտ հայտնվում է մայրս երազիս մեջ, երբ խռովյալ հոգիս
կարոտ է սփոփանքի:

148
 Եկավ ու լուռ կանգնեց կողքիս, իսկ ես մտածում էի՝ մայրս ի՞նչ
գործ ունի գնացքում: Հետո իբր թե մեղմությամբ արթնացնում էր
ինձ՝ ել, կուշանաս… Ուզում էի ասել, թե արդեն ընդմիշտ ուշացել
եմ, բայց չկարողացա:
Հետո իմացա, որ նույն այդ ժամանակ Ավետը վախճանվել էր:
Լուսացավ: Գնացքը մոտենում էր Բ կետին:

***
Տայգայի ճահիճների վրա շինված հյուսիսային այս քաղաքը
հիմա մի մեծ շուկա է, որն ամեն կողմից քաշում, բերում է
մարդկանց: Արդյունաբերական անդեմ քաղաք՝ առանց
ճարտարապետության, առանց հին ու նեղլիկ փողոցների, առանց
ծերերի…
Ծեր մարդիկ այստեղ չկան, ծեր ծնողներին չեն պահում: Նրանք
հեռանում են դեպի մեծ երկիր՝ իրենց նախկին գյուղերն ու
ավանները, որտեղից «կուսակցության կոչով» ինչ-որ մի ժամանակ
եկել էին Հյուսիսը նվաճելու: Ապրում են այնտեղ մենակ,
ցանկապատի տակ դրված նստարանի ու որևէ ծեր կեչու
ընկերակցությամբ: Այդպես էլ մեռնում են անհայտության մեջ՝ լքված
ու անօգնական:
Իսկ քաղաքում աղբանոցներն օրեցօր մեծանում են: Մթերքների
ավելցուկների կողքին՝ դաշնամուրներ, հին ռադիոընդունիչներ,
ձայնապնակներ ու գրքեր, գրքեր… Կապոցներով, խրձերով, ամբողջ
պահարաններով գրքեր: Զարմանում եմ, թե այդ ամենը դուրս
նետելով ինչի՞ համար են տեղ ազատում բնակարաններում:
Պարզվում է, որ կենդանիների՛ համար. Շներ, կատուներ,
թռչուններ, անգամ փոքրիկ ձիեր են պահում իրենց կահավորված
բնակարաններում, մոդա է:
Պահում են, վարժեցնում ու սովորեցնում են կենդանիներին
այնպիսի բաներ, որոնք նրանց բնավ հարկավոր չեն: Մինչդեռ չէր
խանգարի, եթե իրենք նրանցից որոշ բաներ սովորեին, օրինակ,
ինչպես Սերվանտեսն է գրել, շներից՝ երախտագիտություն,
կռունկներից՝ սթափություն, մրջյուններից՝ զգուշություն, փղերից՝
ամոթխածություն, ձիերից՝ հավատարմություն…
Վատ չէր լինի նաև, եթե առյուծներից մեծահոգություն և
արջերից գթասրտություն սովորեին:
Երբ կարդում էի Դոստոևսկու օրագրային գրառումները, տեսա,
149
որ դեռևս այն ժամանակվանից մամուլում շատ է գրվել
կենդանիների միջոցով մարդուն մարդ դարձնելու մասին: Խոսում ու
գրում են և հիմա, որպես թե դա դաստիարակության միակ և վերջին
միջոցը լինի:
Երևի այդ նպատակով են ազատվում ծեր ծնողներից և գրքերը
նետում աղբանոց:
Հիմա գնալով սովորական են դառնում ականջի համար
անսովոր արտահայտություններ, արտառոց կապակցություններ՝
երեխային վաճառել, հրաժարվել երեխայից, աղբանոց նետել
նորածին երեխային…
Վերջերս ամբողջ աշխարհն սկսեց խոսել այն մասին, թե
մայաների ինչ-որ օրացույցի համաձայն շուտով գալու է աշխարհի
վերջը: Մարդիկ պատրաստվում էին, խորունկ փոսեր էին փորում,
որ թաքնվեն, ներքնահարկերում մթերք էին կուտակում:
Երբ նշված օրը՝ չեմ հիշում, դեկտեմբերի քսանը, թե քսանմեկն
անցավ և արտակարգ ոչինչ չեղավ, աշխարհի վերջը չեկավ, բոլորն
անչափ գոհ էին: Եվ կյանքը շարունակվեց սովորական կարգով:
Մարդկային ցեղի պատմության մեջ շատ անգամ են գուշակել
աշխարհի վերջը և սովորաբար այն կապել են բարքերի անկման
հետ, իսկ դրա համար միշտ և ամեն տեղ իբրև չափանիշ է ծառայել
երեխաների ու ծերերի նկատմամբ վերաբերմունքը:
Բոլոր իրական և առասպելական ջրհեղեղները,
երկրաշարժերը, Սոդոմ-Գոմորի ու Պոմպեյի կործանումները
համարվել են մարդկային փչացած բարքերի ու մեղքերի հետևանք:
Իսկ ժամանակակից մարդը, որ զարմանահրաշ սարքեր է ստեղծում
և անհավատալի գյուտեր է անում, արդեն նման բաներին
կարևորություն չի տալիս և իր կործանումը կապում է մի
անհետացած ժողովրդի անմեղ օրացույցի հետ:
Նրա այդ օրացույցն էլ, եթե կարգին բան լիներ, գոնե սեփական
ժողովրդի ճակատագիրը կգուշակեր:

***
Գյուղից ուրց են բերում հյուսիսային այս ձյունոտ քաղաքը:
Զանգում են, կանչում են իրար, հյուրասիրում են թանապուրով,
ուրցի թեյով:
Ոտքի տակ էր, ամեն տեղ էր ուրցը, արժեք չուներ, չէին
նկատում, հիմա պատիվը բարձր է, հուզմունք է պատճառում, սրտեր
150
է լցնում:
Բայց երբ «ուրց» են ասում, բառը չի բուրում, իսկ եթե «անուղ» իմ
մայր խոսվածքով, գյուղի հոտն եմ առնում, մորս թանապուրի ու
մանկության բուրմունքը:
Ամեն տեղ է աճում միամիտ, հասարակ ու բարի անուղը, քար
ու քոլի մեջ, թմբերի վրա և բուրում է, բուրում է անվերջ գարնանից
մինչև ուշ աշուն:
Մարդիկ գալիս ու գնում են, հեռանում ու մոռանում են, իսկ նա
մնում է այնտեղ՝ ինքն իրեն ու իր մայր տարերքին հավատարիմ:
Անուղը չորացրել, պահել են տանը, ծխել են օջախում, որ սեր ու
բարություն լինի այնտեղ: Նրանով սրբազան օծումներ, հինավուրց
ծեսեր են կատարել, դյութանքի խոտերին խառնած բարձերի մեջ են
դրել, թովչանքի և հմայության ուժ է ունեցել նա, ինչպես երևում է
Միսաք Մեծարենցի աննման բանաստեղծությունից.

Տրցակ մը Հուսամ և տրցակ մը ուրց

Բեր ձեռքերովդ, դիր զույգ քունքերուս,
Խուցիս մեջ ցանե յուղեր հինավուրց:

Կովկասի լեռնցիների մեջ մի հին զրույց կա անուղի մասին.

Մի մարդ թողել հեռացել էր հայրենիքից, շատ են սպասել՝ չի
եկել: Որոշել են գնալ, ետ բերել: Երեք անգամ գնացել են: Առաջին
անգամ փորձել են աղջիկներով հրապուրել, չի եկել: Երկրորդ
անգամ հարազատ երգեր են երգել, դարձյալ անօգուտ: Երրորդ
անգամ մի փունջ անուղ են տարել: Նրա բուրմունքը պանդուխտին
հիշեցրել է մորը, մանկությունն ու իրենց սարերը: Եվ տուն է
վերադարձել մոլորյալ լեռնցին:

***
Տխուր բան է, երբ մարդ բոլորովին հեռու է
քաղաքականությունից, բայց շարունակ զգում է իր կապը նրա հետ,
թե ինչպես է նա խառնվում իր ուրախությանն ու տխրությանը,
ցավին ու կարոտին:
Այն էլ, որ Ռուսաստանը մերոնցից շատերի համար երկրորդ
հայրենիք եղավ, այդ քաղաքականության հետևանքը չէ՞:
Բայց ահա ավելի տխուր բան է, երբ Հայրենիք բառի վրա
այդպիսի լրացում դնելու հարկ է լինում՝ առաջին կամ երկրորդ…
151
 Մենք ճակատագրով դատապարտվա՞ծ ենք, որ թվականներ
դնենք մեր միակի վրա, որ դժվար ընտրությունների առաջ կանգնենք
ժամանակների ու դարերի սահմանին:

Երկու դարի արանքում,

Երկու քարի արանքում,
Հոգնել եմ նոր ընկերի
Ու հին ցավի արանքում:

Հովհաննես Թումանյանի այս քառյակը գրվելուց անցել է ավելի

քան հարյուր տարի: Շատ բան է փոխվել աշխարհում, բայց մեր
ժողովրդի համար կարծես թե ամեն ինչ նույնն է դարերի սահմանին՝
դարձյալ տեղաշարժեր, ճանապարհներ, դարձյալ մի ընկեր
ունենալու հին ցավը, այն տարբերությամբ, սակայն, որ նա
Ռուսաստանից բացի այլևս ուրիշ ընտրություն չունի:
Հիմա էլ, ինչպես Թումանյանի ժամանակ, ամեն տեղ
խոսակցությունների նյութը ավելի հաճախ հայ-ռուսական
հարաբերություններն են, Ռուսաստանն է, նրա պատմությունը,
ներկան ու ապագան:
Հիմա էլ հիշում են Տյուտչևին ու Չաադաևին, որոնք նրան
համարել են անհասկանալի մի ազգ, որը «չի պատկանում
մարդկային ցեղի հայտնի ընտանիքներից և ոչ մեկին», որ նրան չի
կարելի ուրիշների հետ նույն արշինով չափել, որ նրան հասկանալ
անկարելի է, բայց կարելի է հավատալ…
Նրան ոչ Արևմուտքին են հատկացրել, ոչ Արևելքին, անգամ
սկյութական ծագում են վերագրել, բոլորը նշել են նրա
բացառիկությունն ու ինքնուրույնությունը:
Իսկ նա կանգնած է Արևելքի ու Արևմուտքի միջև իր ուրույն
հոգևոր կերպարով և բացառիկ պատմական դերով:
Անցյալի նրա գործիչները համոզված էին, որ ռուս ազգի մեջ
ապրում է համաշխարհային քրիստոնեական ոգին, որ նրան
հատուկ պատմական առաքելություն է սահմանված վերուստ՝
աշխարհը փրկել մուսուլմանական աստծուց, Արևմուտքի
անաստված մարդուց և սոցիալիզմից, որ, ըստ նրանց, շուտով
այնտեղ պիտի հաստատվեր:
Սակայն ամեն ինչ այլ կերպ եղավ՝ սոցիալիզմը հաստատվեց
Ռուսաստանում և շատ վիշտ ու տառապանք պատճառեց նրան:

152
Այնուհետև պակաս աղետալի չեղավ նրա համար սոցիալիզմի
փլուզումը:
Ինչ էլ պատահի, ակնհայտ են նրա բացառիկ պատմական
դիրքն ու դերը երկու քաղաքակրթությունների, երկու աշխարհների
միջև: Թերևս այդ պատճառով էլ շատ դժվարին ու բարդ է նրա
ճանապարհը, իզուր չեն ասում, թե նա մեկ Արևմուտքին է
պաշտպանել մոնղոլներից, մեկ Արևելքին՝ Նապոլեոնից ու
ֆաշիզմից:
Իսկ հիմա նոր ժամանակների նոր պայմաններում ավելի է
բարձրանում նրա դերն աշխարհում և ավելի իրական է թվում
վերուստ սահմանված նրա հատուկ պատմական առաքելությունը:
Ինչ որ է, կասկած չկա, որ մենք ճակատագրով կապված ենք այս
երկրի հետ, և մեզանից շատերի համար նա երկրորդ հայրենիք
դարձավ:
Ինչպես անհատներին, այնպես էլ ազգերին ու
պետություններին սովորաբար շահն է միացնում, շատ հազվադեպ՝
մաքուր ու գեղեցիկ զգացմունքները: Հուսանք, որ մեզ միացնում են
այս երկուսն էլ:

***
Ձեռքս կոտրեցի: Ճիշտ ինչպես հայտնի կինոնկարում՝
սայթաքեցի, ընկա, արթնացա՝ ձեռքս գիպսի մեջ:
Հայտնվեց Խնկոն, Խնկանոսը՝ իմ հին ընկերն ու բարեկամը.
- Էդ ի՞մալ էղավ, հոգիս,- երկար հարցուփորձ արեց ինչպես
միշտ, ապա ավելացրեց,- տղա, իմ պապս Ջավախքի ամենահայտնի
հեքիմն էր, ես գինամ, քու ապրած տարիներուդ չափ պիտի ցավի, որ
նոր լավնա, այսինքն քանի տարի ապրեր իս, Էդքան օր պիտի ցավի
ձեռքդի:
Այ քեզ բան, իսկ ես կարծում էի, թե ցավի մասին ամեն ինչ
գիտեմ:
Ցավի մասին ամեն ինչ չես կարող գիտենալ, քանի որ շատ
տեսակ-տեսակ ու բազմազան ցավեր կան, ծանր ու թեթև,
մարմնական ու հոգեկան, ինչպես մեծ Ջիվանինէ ասում, հաստ ու
բարակ:
Իմ գիտեցածն այն է, որ ցավերը երբեմն օգնում են իրար,
մանավանդ երբ նրանց բնույթն է փոխվում, այսինքն նոր ցավը
մոռացնում է հինը, մարմնի ցավը կարող է մեղմացնել կամ
153
ժամանակավորապես մոռացնել տալ հոգու ցավը: Շատ օգտակար է
հատկապես ատամնացավը և ինչքան ուժգին, այնքան լավ: Ես դա
փորձով գիտեմ:
Դառն փորձով հաստատ համոզվել եմ նաև, որ մարմնի հին
ցավը հիշելիս մարդու ոչ մի տեղը չի ցավում, իսկ հոգու ցավը
հիշելիս ոչ միայն հոգին, մարմինն էլ կարող է ցավել:
Մարմնի ցավերի պատճառն առավելապես մարմինն ինքն է,
մարդը կարողանում է դրանք բուժել: Հոգու ցավերը մարդն է
պատճառում մարդուն, բայց դրանք երկրի վրա չեն բուժվում: Միսաք
Մեծարենց հանճարեղ բանաստեղծը, թեև մարմնի ցավերից մեռավ,
բայց գիտեր, որ հոգու ցավերի «սպեղանին երկինքն է պահված»:
Ցավերն էլ հին են, ինչպես մարդը: Հավանաբար մարմնի
ցավերն ավելի հին են, որովհետև հոգին իր ցավերով ու վերքերով
ավելի ուշ է հայտնաբերվել: Ոմանց համար նա մինչև հիմա էլ
անհայտ է:
Հնարավոր է, որ գիտությունն իսպառ վերացնի մարմնի
ցավերը, բայց հոգու ցավերը միշտ վերածնվում ու նորանում են
ամեն մի նոր մարդու հետ: Զանազան հնարներով մարդը նորոգում է
հոգու ցավերը, որ հասցնում է իր նմանին և այդ հնարներին սահման
չկա:

***
Շատ հիշողություններ են կապված իմ հեռակայելու հետ: Ե՛վ
ժամանակն էր հետաքրքիր, և՛ սովորելը, Երևան գնալ-գալը,
մանավանդ ձմեռները:
Ճանապարհներն այն ժամանակ մի քանի ամիս փակվում էին,
միայն սահնակով կամ ոտքով կարելի էր հասնել Բոգդանովկա կամ
Ծալկա և այնտեղից ավտոբուսներով գնալ Երևան:
Մի անգամ, ավարտելով իմ ձմեռային քննաշրջանը, գիշերային
գնացքով հասա Թիֆլիս, այնտեղից՝ ավտոբուսով Նարդևան: Դեռ
կեսօր էր, որոշեցի, որ մինչև իրիկուն կանցնեմ լեռներն ու տուն
կհասնեմ: Բայց եղանակը կասկածելի էր, քամի էր փչում, լեռների
գագաթները կորած էին ամպերի մեջ: Մտածեցի, որ ինչ էլ լինի, մի
կերպ Թիք-քարը կանցնեմ, հետո հեշտ է:
Թիք-քար կոչվածը մի բարձր սյուն է, Հին Հայաստանի
սահմանասյուն կամ Վիշապաքար: Մեր ուսուցչանոցում հաճախ
էին այդ մասին խոսում ու վիճում՝ վկայակոչելով Մանանդյանին ու
154
Ադոնցին: Դա ամենավտանգավոր տեղն էր լեռներում, միշտ առատ
ձյուն էր լինում ու սարսափելի բուք: Թիք-քարը անցնելը նշանակում
էր Ռուբիկոնն անցնել, էլ վտանգ չկար: Դա նաև մի տեսակ
խորհրդավոր տեղ էր. Թիք-քարից մի քիչ հեռու, բլրի վրա,
մուսուլմանական մի գերեզմանոց կար, միայն կոպիտ, անտաշ
քարեր էին տնկած, ոչ գիր, ոչ բան: Ի՞նչ գերեզմաններ էին սարերի
մեջ, լքված, տխուր ու խորհրդավոր:
Հասնելով Նարդևան, ավտոբուսից իջա և ուղղվեցի դեպի
լեռները: Գյուղից դուրս ելա, անցնում էի գերեզմանոցի մոտով:
Այնտեղ մեծ բազմություն կար, երևի թաղում էր: Ինձ նկատելով, մի
մարդ ձեռքով նշան արեց, որ կանգնեմ ու ինչ-որ բան էր գոռում, բայց
քամու պատճառով չէի լսում: Տեսնելով, որ չեմ լսում, մարդը ջոկվեց
բազմությունից ու եկավ իմ կողմը: Երբ իմացավ, որ ուզում եմ
լեռներն անցնել, հանդիմանեց.
- Իստեղ օր իսանք է, Թիք-քարը հիմի էման թիփի կէղնի, օր
մարը մանուկը կուրանա, կյանքեդ խո չե՞ս անցել:
Այլևս ոչինչ չուզեց լսել, ետ դարձրեց, տարավ տուն:
Վառարանը վառեցին, կարտոֆիլ կտրտեցին, շարեցին վրան,
հյուրասիրեցին իրենց ունեցածով:
Քամին ծեծում էր փոքրիկ պատուհանը: Մենք թեյ էինք խմում
ու հանդարտ զրուցում էինք: Տանտերը զանազան հիշողություններ
էր պատմում:
- Ձեր գյուղացի Առաքելենց Գիգոլը մի անգամ փրկել է իմ
կյանքը,- ասաց նա ու պատմեց, թե ինչպես է եղել.
Երեսունական թվերն էին, սովորում էին Թիֆլիսում, միևնույն
դպրոցում: Գիգոլը մեծ համբավ ուներ որպես խիզախ ու համարձակ
տղա: Պետք է միայն պատկերացնել, թե գյուղացի տղան ինչ
արկածների միջով պիտի անցած լիներ այդպիսի հռչակ ձեռք
բերելու համար Թիֆլիսի նման քաղաքում: Անպակաս էին
ծեծկռտուքներն ու կռիվները նրա համար, շատ հաճախ մենակ՝ մի
քանի հոգու դեմ:
Մի գիշեր, շարունակեց իմ հյուրընկալը, երբ ինքը մութ
նրբանցքներով տուն էր վերադառնում, երեք հոգի կտրում են
առաջը: Ճանաչում է նրանց, հասկանում է, որ ուզում են վրեժ լուծել
մի հին վեճի պատճառով: Խավարի մեջ տեսնում է դանակի փայլը:
Փրկության հույս չկար, ի՞նչ աներ երեք հոգու դեմ:
Ու հանկարծ այդ հուսահատական պահին հայտնվում է

155
Գիգոլը:
- Մինչև կհասկանայի, թե ինչ կատարվեց, երկուսին տեսա
ցանկապատի տակ ընկած, իսկ երրորդը անհայտացել էր: Գիգոլը
մոտերքով անցնելիս ձայներից ճանաչել էր ինձ էլ, նրանց էլ: Մի
խոսքով, նա ինձ փրկեց,- իր պատմությունն ավարտեց տանտերը:
Այն ժամանակ մեր գյուղում շատերն էին խոսում Գիգոլի բուռն,
փորձություններով հարուստ կյանքի մասին:
Նա պատերազմի մասնակից էր, անցել էր կրակների միջով,
տեսել էր նրա բոլոր սարսափները, կռվել էր քաջաբար,
պարգևատրվել էր, բայց հազվադեպ էր պատմում այդ մասին:
Նա կոլխոզի հաշվապահ էր: Հաճախ մենակ, լուռ ու մտազբաղ
քայլում էր իր համար գյուղի միջով մի թիկնոց կամ վերարկու
ուսերին գցած և անվերջ ծխում էր:
Ոչ մի կինոնկար բաց չէր թողնում, իր մշտական տեղն ուներ
ակումբում: Նստում էր դարձյալ մենակ ու ծխում էր:
Կինոապարատը տզզում էր, մթության մեջ առկայծում էր նրա
ծխախոտի մենավոր կրակը, ինչպես Գայլ Լարսենի սիգարը
նավախելին կանգնած ժամանակ: Ի միջի այլոց, նա Գիգոլի սիրած
հերոսն էր որպես մեծահոգի և արդար ուժ: Ինքն էլ այդպիսին էր,
նրա ներկայությամբ ոչ ոք չէր համարձակվի թույլին ու խեղճին
ճնշել:
Հիշում եմ, նրա մասին մի դեպք էլ ինձ պատմել է բժիշկ
Անտոնը, թե ինչպես պատերազմի տարիներին իրենց ընտանիքը
նրա շնորհիվ փրկվել է սովից:
Պատմում էր, թե իրենք մի այծ ունեին, որի կաթով սնվում էր
իրենց բազմանդամ ընտանիքը: Շրջանից գալիս էին
միլիցիոներները, շրջում տները և ձեռքերն ընկածը տանում
ռազմաճակատի համար՝ անասուն, մթերք: Այդպես մի անգամ էլ
տանում են իրենց այծը: Նրանց սովամահություն էր սպառնում,
որովհետև ապրուստի ուրիշ միջոց չկար, տանը միայն մայրն էր
երեխաների հետ, հայրը ռազմաճակատում էր:
Գիգոլը, որ իր մոր հեռավոր բարեկամն էր, գնում է նրանց
տունը, հանգստացնում է մորը, ասում է, որ վաղը իրեն պատերազմ
են տանում, բայց գիշերը այծը տանը կլինի:
Նա գիշերը գնում է այն գոմը, որտեղ պահվում էին հավաքած
անասունները: Գոմի դռանը կանգնած միլիցիոները նրա բռունցքի
մի հարվածից ուշակորույս ընկնում է գետին: Վերցնում է նրա

156
հրացանը, մտնում է գոմը, դուրս է բերում այծին, հրացանը դնում
դեռևս ուշաթափ միլիցիոների մոտ և այծի հետ անհայտանում:
Այս բանը ես իմ հերթին պատմեցի իմ հյուրընկալին՝
ավելացնելով.
- Գիգոլը փրկել է քո կյանքը, կարելի է ասել, որ դու էլ իմ կյանքը
փրկեցիր:
- Մեր գյուղացիները շատերին են քեզ նման ետ դարձնում,-
ասաց նա:
Մենք երկար զրուցեցինք, մինչև ուշ գիշեր:
Առավոտյան քամին կտրվել էր: Սպիտակ, լուսաշող լեռները
կանգնած էին երկնքի կապույտ կտավին:
Ես հրաժեշտ տվեցի ինձ հյուրընկալողներին ու ճամփա ընկա
դեպի գյուղ:
Դրանից հետո, երբ մի անգամ մեր ուսուցչանոցում պատմեցի,
թե այդպես մենակ սարերով գնում-գալիս եմ, ուսուցիչներից մեկն
ասաց.
- Իսկ չե՞ս վախենում, թե գայլերը կուտեն: Բա թուրքերի
գերեզմանո՞ցը… մենակ, էդ սարերի մեջ…
Մի քանի անգամ գնացել-եկել էի, բայց մինչև այդ օրը ոչ գայլ էր
մտքովս անցնում, ոչ էլ թուրքերի գերեզմանոց: Այդ ասելուց հետո էլ
ոչ մի անգամ չգնացի այդ ճանապարհով:

***
Երբ աշխարհը խառնվում է, շատանում են աղանդները:
Հիմա ամեն քայլիդ կտեսնես «Եհովայի վկաներ»-ի
անդամներին: Շրջում են զույգերով, գրականություն են տարածում:
Կտրում են առաջդ ու անսպասելի հարցեր են տալիս, այնպես, որ
մտածելու ժամանակ չունենաս:
Մի անգամ Խնկոյի հետ քայլում էինք փողոցով: Ցուրտ, քամի օր
էր: Մեկ էլ անկյունից դուրս եկան մի կին ու մի բարձրահասակ
երիտասարդ՝ բեղ-մորուքով, երկար մազերով: Դուրս եկան ու մեզ
սեղմեցին պատին.
- Ձեր կարծիքով ո՞վ է կատարյալ մարդ:
Հանկարծակիի գալով, ես ինչ-որ բան կմկմացի, թե մարդը թերի
է իր բնությամբ, կատարյալ մարդ դժվար թե լինի:
- Հիսուս Քրիստոսն է կատարյալ մարդ,- ներողամտաբար
ժպտաց երիտասարդն ու մի գրքույկ մեկնեց:
157
 - Տղա, ի՞նչ կըսի իդա անխուզելն,- հարցրեց Խնկոն, որ, իր
ասածով, մշո թագավորական բարբառից զատ ուրիշ լեզվի չէր
տիրապետում:
Ես բացատրեցի:
- Գառսի, ես տերտերի թոռ իմ, Աստվածաշունչ փոքրուց գիդիմ,-
դիմեց Խնկոն երիտասարդին,- ու՞րդից էղնի կատարյալ մարդ, եթե
Եհովան մոծակեն ու ճանճեն հետո մարդ ստեղծեց: Կենդանիներ,
գազաններ հողեն ստեղծեց, իսկ մարդ՝ հողի փոշիեն: Մենակ
ստեղծեց եդեմական դրախտի մեջ, կնկա հետ ստեղծեց՝ բան դուրս
չեկավ, հետո փոշմանեց ու մեղք սատանի վրա գցեց: Սատանեն
չէղներ՝ ի՞նչ պտի էնեինք:
Իսկ թե լավ մարդ գուզիք, օրինակի համար Չափանյան
Զոհրաբն էր լավ մարդ, ձըր գեղացի Զոհրաբն,- դարձավ նա ինձ,-
ձըր կոլխոզի նախագեն: Թագավորական մարդ էր, էնօր
գերեզմանին մատաղ: Տղամարդ մարդ էր, յոթ տղամարդու
պատասխան կիտար: Էն առուծախի տարիներին մարդ չծախեց ու
ինքն էլ չծախվեց: Արդարասեր մարդ էր, միշտ խեղճի ու թույլի
պաշտպան: Չթալանեց, տունը չլցավ, որ ուրիշներն էլ չգողնային:
Խնկոն ֆերմայի վարիչ էր եղել կոլխոզում։ Խաբել էին նրան,
հարյուր քսան ոչխարի պակասորդ էին սարքել վրան ու տարել
շրջկոմի բյուրոյի նիստին։ Այնտեղ ազատել էին պաշտոնից և որոշել
էին գործը դատարան տալ։ Ոչ ոք նրան չէր պաշտպանել Զոհրաբից
բացի։ Ուրիշ էլ ո՞վ քաջություն կունենար ճշմարտությունն ասելու, էլ
ո՞վ կհամարձակվեր դեմ կանգնել շրջկոմի քարտուղարին։ Նա հենց
տեղում բացահայտել էր կեղծիքն ու փրկել Խնկոյին։
- Զոհրաբն էր իմ գիտցած ամենալավ մարդն,- ավելացրեց
Խնկոն,- իսկ Հիսուս Քրիստոս… մեռնիմ ուր զորության, բան չունիմ
ըսելու, բայց ես էնօր չըմ տեսեր իմ: Չնայած որ երկինք
համբարձվելեն առաջ խոսք տվեց, թե ձըզի որբ չըմի թողնի, շուտով
կուգամ, բայց չեկավ: Էս քանի տարի է՝ կըսին, թե պիտի գա արդար
դատաստանի, բայց չկա ու չկա, մեռանք սպասելով:
Ես թարգմանեցի միայն Խնկոյի վերջին միտքը:
Աղանդավորները լուռ հեռացան: Քամին ծածանում էր
երիտասարդի մազերը:

***
Ես չէի կարող անգամ երևակայել, որ երբևէ կհասնեմ Հեռավոր
158
Արևելք ու կմասնակցեմ ինչ-որ եկեղեցու վերականգնման
աշխատանքներին իբրև որմնադիր:
Բայց կյանքը լի է անակնկալներով, այն զարմացնում է մեզ
մինչև գերեզման:
Այդ եկեղեցին տասնիններորդ դարի վաթսունական
թվականներին կառուցել էր ուղղափառություն ընդունած մի
բուրյաթ, որը ծառայել էր Ալեքսանդր Երկրորդի արքունիքում իբրև
պալատական բժիշկ ու խորհրդական: Նա ինչ-որ անբուժելի
համարվող հիվանդությունից բուժել էր կայսրուհուն և իբրև
փոխհատուցում ստացել այդ պաշտոնն ու դրամական խոշոր
պարգև:
1920-ական թվականներին բոլշևիկները ձերբակալել էին այդ
եկեղեցու քահանային: Ընտանիքին ու ծխականներին հրաժեշտ
տալիս նա ասել էր.
- Սրանք կավերեն մեր տունը և դեռ կպարեն իմ գերեզմանի
վրա:
Նրան գնդակահարում են ու թաղում եկեղեցու բակում:
Քանդում են գեղեցիկ զանգակատունն ու գմբեթը, եկեղեցին
դարձնում են ակումբ:
Կատարվում է քահանայի գուշակությունը՝ ամեն կիրակի
կոմսոմոլները պարեր էին կազմակերպում ու մինչև լույս պարում
էին այնտեղ, ուր թաղված էր նա:
Հիմա վերականգնում էին այդ եկեղեցին:
Քահանան նախկին կոմսոմոլ ու ծովային հայր Ալեքսեյն էր: Նա
կուսակրոն էր, ապրում էր եկեղեցուն կից մի սենյակում: Ինչ-որ տեղ,
տափաստանային հեռավոր մի ավանում մի ծեր մայր ուներ նա,
ուրիշ ոչ ոք: Իսկական ասկետական կյանք էր վարում, սնվում էր
հիմնականում բանջարեղենով և ամբողջ օրը աղոթում էր: Քնում էր
մի երկար ու նեղ նստարանի վրա, որ դնում էր սենյակի մեջտեղում:
Ինքն էլ փայտի պես չորչրուկ ու բարձրահասակ էր, պառկում էր այդ
չոր տախտակի վրա, գոնե տակը բան չէր գցում: Գլխի տակ դնում էր
փայտի մի կտոր այն կոճղերից, որոնցով վառարանն էին վառում:
Խոսելիս միշտ ժպտում էր ու անվերջ խաչակնքում: Ես հաճախ
էի զրուցում նրա հետ, հատկապես իրիկունները, ժամերգությունից
հետո: Նստում էինք եկեղեցու արևմտյան պատի տակ դրված
գերանների վրա ու երկար զրուցում էինք:
Մի անգամ հարցրի նրան.

159
 - Հայր Ալեքսեյ, Աստված սիրու՞մ է մարդուն:
Նա տենդորեն խաչակնքեց մի քանի անգամ և պատասխանեց
կարճ ու կտրուկ, ճիշտ նախկին կոմսոմոլի նման.
- Իհարկե, և հավատացյալի համար այդպիսի հարց գոյություն
չունի:
Նա էլի ինչ-որ բան ասաց, բայց ես լավ չլսեցի, որովհետև
մտածում էի՝ իսկ խեղճ Նարեկացին այդքան տառապեց ու
ողբերգության մի ամբողջ գիրք գրեց այդ հարցի պատասխանը
գտնելու համար:
Այդ ձմռանը Երանելի Ավգուստինի «Խոստովանանք»-ում
կարդացի նույն հարցը, կարդացի և պատասխանը: Երանելին իր
մտքերը եզրափակում է այսպես.
- Եվ ոչինչ այնպես չի վեհացնում մարդուն, ինչպես սիրված
լինելու գիտակցությունը:
Ես շատ եմ մտածել այս մասին:
Երանելին, իհարկե, ի նկատի ունի Աստծո կողմից սիրված
լինելը, բայց, կարծում եմ, մարդուն էլ կարելի է վերագրել, որովհետև
աստվածային ու մարդկային սերերը նման են իրար, երկուսն էլ
վեհացնում և իմաստ են տալիս մարդկային գոյությանը:
Երկուսն էլ կարող են հասնել խենթության որպես վերասլաց,
միստիկ արբեցում, գիտակցությունից դուրս մի վիճակ: Չգիտեմ
ինչու, մարդկային հոգին այդ խենթության կարիքն ունի միշտ, բայց,
ի տարբերություն աստվածային սիրո, այդպիսի մարդկային սերը
կարող է լինել կործանարար:
Մարդու սերն էլ է մարդուն վեհացնում, բայց, ինչպես ամեն մի
մարդկային ու երկրային բան, այն կարճատև է ու անցողիկ:

***
Երկրորդ անգամ արտագրեցի Նարեկը:
Ուրիշ ոչ մի գիրք չկա ինձ մոտ և ոչ մի զբաղմունք չունեմ:
Ինչպես հայտնի է, ձանձրույթը միտք է ծնում: Երբ տեսնում եմ,
որ մտքերը պաշարում են ինձ ու փրկություն չկա, զբաղմունք եմ
հնարում ինձ համար՝ արտագրում եմ Նարեկը, արտագրում եմ,
ծաղկում եմ հին գրիչների պես:
Այս անգամ տևեց մոտ երեք շաբաթ, բայց ահա վերջացավ: Ու
կարծես թե կողպեցին եկեղեցին, մարեցին մոմերը, կարծես թե
երգեհոնը լռեց ու դարձյալ եղավ խավար:
160
 Բայց զարմանալին այն է, որ այսքան տարի կարդալուց հետո,
երկու անգամ արտագրելուց հետո հանկարծ նկատեցի մի հատված,
մի հրաշալի պատկեր, որ ստեղծում է Նարեկացին իր անվան
միջոցով՝ ի նկատի ունենալով նրա հունարեն իմաստը.

Դեռ ավազանից կոչվեցի արթուն,

Սակայն ննջեցի մահաբեր քնով,
Հսկող հորջորջում նույնիսկ ստացա օրս փրկության,
Սակայն աչքերս փակեցի ամուր զգաստության դեմ…

Գրիգոր անունը հունարեն նշանակում է հսկող, արթուն…

Ու ցավով տեսա, որ այդ ասվածը ինձ էլ կարելի է վերագրել:
Ինձ է վերաբերում ամեն ինչով՝ անունը, մահաբեր քունն ու
զգաստության կորուստը: Եվ, մանավանդ, «պետ վարժիցն իբրև
ամբաստանություն»-ը, որ նախորդում է այդ տողերին:
Ինչքա՜ն պետք է կարդալ այդ հանճարեղ գործը, որ կարելի լինի
ասել, թե կարդացել եմ կամ գիտեմ:

***
Մի փիլիսոփա աշխարհը համեմատել է բազմագույն,
նախշազարդ գործվածքի հետ: Մարդն իր կյանքի առաջին կեսին
գործվածքի երեսի կողմն է տեսնում՝ գունագեղ ու պայծառ, երկրորդ
կեսին տեսնում է հակառակ կողմը, երբ երևում են բոլոր թելերը,
հանգույցներն ու կապերը, միայն թե խամրած գույներով:
Ես վաղուց եմ հասել իմ կյանքի երկրորդ կեսին: Հետևում եմ
թելերի հյուսվածքին, հանգույցներին ու կապերին ու ոչ մի սփոփիչ
բան չեմ տեսնում ոչ անցյալի, ոչ ներկայի մեջ, ոչ մի հուսադրող բան
չեմ նշմարում և ապագայում, չեմ կարողանում հասկանալ կյանքի
իմաստն ու նպատակը:
Դա սարսափելի է, նույնն է, թե գնաս մի նեղ կածանով, որը
դեպի անդունդ է տանում, իսկ ետ դառնալու ճանապարհ չկա:
Ըստ երևույթին, պակասում է մի շատ կարևոր բան՝ հավատը:
Ով որ հավատում է հանդերձյալ կյանքին, հոգու անմահությանը և
այլն, նրա համար երևի փոխվում է կյանքը, աշխարհը, վերանում են
կասկածները, նա պատասխան կունենա բոլոր հարցերին և իր առջև
անհուսության անդունդը չի տեսնի: Ոչ թե վերջն է նրան սպասում
իր սարսափելի խավարով, ոչ թե Ոչինչը, այլ Հոգու հայրենիքն ինչ-
161
որ տեղ, երկնային լույս ոլորտնելում, սպասում է վերադարձի
բաղձալի ճամփան դեպի հոգու հավերժական Տունը:
Մի՞թե երջանկություն չէ այդ ամենին հավատալը:
Իսկ ինչպե՞ս անել, որտեղի՞ց գտնել այդ հավատը:
Ես այս հարցն էի տալիս միշտ հայր Ալեքսեյին մեր իրիկնային
զրույցների ժամանակ, բայց նրա պատասխաններն էլ ինձ չօգնեցին:
Այնուհետև նա մի քանի գիրք ջոկեց եկեղեցու փոքրիկ գրադարանից
և խորհուրդ տվեց կարդալ:
Կարդացի, բայց ինձ տանջող հարցերն ավելի շատացան:
Ամենից շատ ինձ շփոթեցնում էր կրոնների
բազմազանությունը, մանավանդ այն հակասականությունը, որ
բնորոշ է նրանց: Հաճախ նրանք հակասում են իրար այն աստիճան,
որ ինչ անվիճելի ճշմարտություն է մեկի համար, միանգամայն
անընդունելի և անիմաստ է մյուսի համար, ամեն մեկն ունի ինչպես
սեփական ծեսերն ու ավանդույթները, այնպես էլ սեփական
ճշմարտությունները:
Թե՛ մեկ աստված ունեցող կրոնները, թե՛ բազում աստված
ունեցողներն ու ոչ մի աստված չունեցողները բոլորը գիտեն
գոյության իմաստն ու նպատակը, բոլորը երկու աշխարհ են նշում և
ամեն ինչ գիտեն նրանց մասին, մանավանդ այն աշխարհի, իսկ
մարդը ոչ մեկի մասին մի կարգին բան չգիտե:
Ճիշտ են ասել, թե գիրք կարդալով հավատացյալ չեն դառնում,
նրանք միայն կասկածներն են ավելացնում, ուրիշ ոչինչ: Ահա
գրքերը գրում են, թե բոլոր կրոններն անմահություն են խոստանում,
բայց այստեղ էլ նրանք տարբեր են, օրինակ, քրիստոնեությունը
հավիտենական կյանք ու երջանկություն է գտնում երկնքում, իսկ
բուդդիզմը դրա մեջ ոչ մի իմաստ չի տեսնում: Հետո՝
քրիստոնեական դրախտը նրա համար է, որ մարդն աշխատի,
մշակի հողն ու երջանիկ լինի աստծո հետ, իսկ իսլամի մեջ, օրինակ,
դրախտը միայն վայելքի համար է, անգամ աստված հազվադեպ է
երևում այնտեղ, այն էլ՝ որպեսզի հարցնի, թե մարդուն ուրիշ ի՞նչ է
հարկավոր լիակատար երջանկության համար:
Քրիստոնեությունը պնդում է, որ մեղավոր, անկյալ մարդն ինքն
իրենից պիտի փրկվի տառապելով, մաքրվի ու փոխվի, բուդդիզմը
գտնում է, որ մարդու էությունն անփոփոխ է, նա կյանքից պիտի
փրկվի, որ լի է տառապանքով: Իսկ իսլամը համոզված է, որ մարդը
բնավ փրկության կարիք չունի, նա աստծո լավագույն

162
ստեղծագործությունն է, կյանքը աստծո նվերն է մարդուն և ամեն ինչ
նրա վայելքի համար է թե՛ այս կյանքում, թե՛ այն:
Ինչպե՞ս հասկանալ այս ամենը, հավատա՞լ, թե՞ չհավատալ
գրքերին:
Ավելի խրթին է հոգու անմահության հարցը:
Դոստոևսկին, օրինակ, այն կարծիքին է, որ եթե մարդը չի
հավատում հոգու անմահությանը, ինքնասպանություն պիտի գործի,
այլապես ապրել այն գիտակցությամբ, թե գոյությունն անիմաստ է և
մահը ամեն ինչի վերջ է նշանակում, անկարելի է:
Ինքնասպանությունը նա պատճառաբանում է նրանով, որ հոգու
անմահությանը չհավատացողը ոչ միայն իր կյանքի մեջ իմաստ չի
տեսնում, այլև ուրիշի, բոլորի, իսկ դա տանում է դեպի ամեն ինչի
ժխտում, դեպի նիհիլիզմ:
Վատ չէր լինի, իհարկե, եթե նա ասեր նաև, թե ի՞նչ անի այն
մարդը, որը ոչ հավատալ է կարողանում, ոչ էլ ինքնասպանություն
գործել:
Ասում են, թե կենդանության ու մահվան միջև միջին վիճակ
չկա: Դուրս է գալիս, որ կա: Դա այն է, երբ մարդ հավատալ է ուզում
ու չի կարողանում, փնտրում է, բայց չի գտնում: Դա այն վիճակն է,
որի մեջ գտնվում եմ ես, թեև վաղուց հասել եմ իմ կյանքի երկրորդ
կեսին և, փիլիսոփայի ասածի նման, տեսնում եմ կյանքի հյուսվածքի
թաքուն հանգույցներն ու կապերը:
Բայց ահա Երանելի Ավգուստինը գրում է.
- Ով փնտրում է աստծուն, երջանիկ է, չէ՞ որ ինչը չենք ուզում
գտնել, չենք փնտրում: Սակայն տարբեր բաներ են աստծուն
ունենալը և առանց աստծո չլինելը: Նա, ով փնտրում է աստծուն,
չունի, բայց առանց աստծո չէ:
Այդ հին ու բարի, այդ պարզ ու պայծառ տրամաբանությունը
կարծես թե ցրում ու վանում է մութ մտքերը:
Այնուամենայնիվ, գրքերի մեջ ինչ-որ սփոփիչ բան կա, որ հույս
է ներշնչում, գոնե այդ Հույսին կարելի է հավատալ:

***
Ինչու՞ է այդպես՝ եթե մի փոքրիկ հաջողություն կամ ինչ-որ մի
լավ բան է պատահում, անմիջապես ծնվում է կասկածը՝ այդպես
շարունակվել չի կարող, իսկ եթե մի փորձանք է հանդիպում կամ
դժբախտություն, թվում է, թե կշարունակվի անվերջ:
163
 Մի ինչ-որ ցեղ կա Ավստրալիայում, նրանց մոտ չափազանց մեծ
հաջողությունը որսի ժամանակ վախ է առաջացնում: Նրանք
համոզված են, որ ում անընդհատ որս պատահի, կմեռնի:
Մի տեղ էլ մի արկածային վեպում կարդացել եմ.
- Նավի վրա ամեն ինչ այնպես լավ էր, որ թվում էր, թե այդպես
շարունակվել չի կարող:
Ես էլ եմ ունեցել այդ զգացողությունը: Իմ վերջին ամառը
գյուղում այնպես խաղաղ էր, այնպես հանգիստ էի ես, որ երևի
առաջին անգամ ցանկանում էի, որ դա վերջ չունենար: Կարդում էի,
երաժշտություն էի լսում, թափառում էի դաշտերում, բայց ինչ-որ
անհայտ տագնապ պղտորում էր հոգիս և անընդհատ մտածում էի,
որ դա երկար չի շարունակվի:
Չգիտեմ ինչու, բայց այդպես է այս աշխարհում, որ «լավագույնն
է բոլոր աշխարհներից»:
Ես այդ փորձը ունեմ, բայց մոռանալ եմ ուզում: Թող այն մնա
արկածային վեպերում և Ավստրալիայի բնիկների մոտ, իսկ ես
մոռանալ եմ ուզում:

***
Պատմում են, թե մի կատակասեր գանձացի ձեռքերը դնում է
սառը վառարանին, որ տաքացնի: Կինը հիշեցնում է, որ վառարանը
մարած է, իսկ նա պատասխանում է.
- Մարած է, բայց գենա փեշկ է:
Թեև դա կատակ է, բայց ով որ Օմար Խայյամի ռուբայաթները
կարդա ոչ- հայերեն, այդ մարդու պես պիտի մտածի, որովհետև
չնայած մենք ընտելացել ենք այն մտքին, որ միայն հայերենը կարող
է թարգմանել նրա պոեզիան այնպես, որ հարազատ լինի բնագրին,
բայց Խայյամը մնում է Խայյամ, ինչ լեզվով էլ թարգմանվի:
Ես էլ այդպես մտածեցի, երբ վերջերս կարդացի նրան ոչ-
հայերեն:
Մեր գյուղի բնավորության մեջ խայյամական ինչ-որ բան կար,
սիրու՛մ էին նրան մեր գյուղում: Առաքելենց Գիգոլը նրա մեծ
երկրպագուն էր, Ազիզենց Վարոսը գրպանում էր պահում նրա
գիրքը, իսկ Սպանդարը միշտ կարդում էր բարձրաձայն, մանավանդ
երբ խմած էր լինում, կարդում ու զարմանում էր՝ էսպես էլ բա՞ն
էղնի:
Խայյամը գինու պես էր ազդում առանձին խորազգաց
164
մարդկանց վրա:
Ի միջի այլոց, կարծիք կա, թե գինին, որ այդքան շատ է
հանդիպում նրա մոտ, այլաբանություն է, իսլամական միստիցիզմի
մի հնար, որ նշանակում է աստծո սիրով հարբել: Դժվար է դրան
հավատալը, դա ամբողջովին փոխում է նրա փիլիսոփայությունը,
նրա պոեզիայի ոգին: Այդպիսով նա այն ուժն ու ազդեցությունը չէր
ունենա, որ ունի ահա տասը դար:
Ահա տասը դար չի նվազում նրա հմայքը, թեև նրան
ժամանակին ինչ ասես համարել են, միայն ոչ բանաստեղծ՝ աթեիստ,
մատերիալիստ, բժիշկ, աստղագուշակ ու հարբեցող…
Այդ գրքից, որ կարդացի ոչ-հայերեն, այս ռուբայաթը ջոկեցի.
Ձուկը հարցրեց բադին.
- Ետ կգա՞ ջուրը, որ երեկ հոսեց, եթե այո, ապա ե՞րբ:
- Թավան կլուծի բոլոր հարցերը, երբ մեզ տապակեն…
Սրանից հետո դե գնա ու քեզ իզուր տեղը տանջիր ժամանակի
ու աշխարհի ցավի մասին հարցերով:
Այս օրագրի մեջ շատ անպատասխան հարցեր կան, ես պետք է
ամեն անգամ այդ ռուբայաթը գրեի որպես պատասխան:

***
Ես նախկին կոմսոմոլ եմ, խորհրդանշաններին ու
գուշակություններին չեմ հավատում, բայց երբեմն այնպիսի բաներ
են պատահում, որ ուրիշ բացատրություն չգտնելով, ստիպված
սնահավատ ենթադրություններ եմ անում:
Այսպիսի մի բան պատահեց, երբ տասներեք-տասնչորս
տարեկան էի.
Իմ եղբայր Աղասին հովվի օգնական էր: Մի օր փոխարինեցի
նրան:
Կեսօրվա շոգին ոչխարն իջեցրինք լճափ: Երբ շոգը մեղմացավ,
հոտը շարժեցինք: Հովիվը Վայրո քեռիս էր: Նա հոտի առջևում էր,
ես՝ ետևում: Լճից դեռ չէինք հեռացել, մեկ էլ մի թռչուն հայտնվեց
առաջս, մի չքնաղ հեքիաթային հավք: Աղավնուց բավական մեծ էր,
երկար ոտներով, վառվռուն գույներով: Իջավ ու կանգնեց ինձանից
մի քանի քայլ հեռու: Մոտեցա՝ մտածելով, որ կթռչի կգնա, բայց
չշարժվեց: Որոշեցի, որ հիվանդ է կամ վիրավոր, թռչել չի
կարողանում:
Մոտեցա, բռնեցի և ամեն ինչ մոռացած զմայլվում էի նրա
165
գեղեցկությամբ:
Հանկարծ նա թռավ… Մի պահ շողշողաց պարզ երկնքի
կապույտ լույսերի մեջ ու բարձրացավ վերև, ավելի ու ավելի վերև,
դարձավ անտեսանելի:
Ինձ թվաց, թե նա կվերադառնա և այդ մտքից ինձ երջանիկ
զգացի, մի ակնթարթ միայն, մտքի երջանկության չափ… Բայց նա
չեկավ:
Ես ապշել կանգնել էի, սթափվեցի, երբ Վայրո քեռիս կանչեց:
Վազեցի, պատմեցի թռչունի մասին: Նա ծիծաղեց.
- Աչքիդ է երևացել, խո տաքություն չունի՞ս: Մեր կողմերում
այդպիսի թռչուն չկա:
Դրանից հետո ում պատմում էի, բոլորը նույնն էին ասում, իսկ
ես ուրիշ ապացույց չունեի, բացի կարճատև երջանկության այն
տարօրինակ զգացողությունը:
Միայն մայրս էր պնդում, թե կյանքս առջևում է, գուցե ինչ-որ
խորհրդավոր ճակատագրական նշան է եղել, պետք է գուշակ գտնել,
հարցնել:
Դրանից հետո շատ տարիներ անցան, հիմա կյանքս արդեն
ետևում է և գուշակելու կարիք չկա, ես էլ արդեն կարող եմ ասել, որ
եթե գոյություն ունեն խորհրդանշաններ, որոնք ինչ-որ բաներ են
հուշում կամ կանխագուշակում, ապա այդ արտասովոր թռչունը
գուշակում էր իմ կյանքի խոտոր ընթացքն ու կորուստները, ուրիշ
ոչինչ:

***
Մի տարի ես ու Խաչիկը հորթարած եղանք:
Հայրս արդեն ծեր էր. երկար քայլել չէր կարողանում, բայց
գալիս էր մեզ հետ, խրատներ էր տալիս:
Արոտներն արտասովոր կանաչ էին, տարին առատ էր
անձրևներով, տոթերով ու բոռերով: Շատ դժվար էր, բայց…Ի՞նչ
մնաց այդ դժվարությունից:
Գուցեև մնաց մեր հոգու խորություններում ու հեռուներում, ո՞վ
գիտե:
Խաչիկը փոքր էր, բայց անտրտունջ տանում էր ամեն ինչ:
Գարունը անցավ, եկավ ամառը, հորթերը էլ շատ չէին
չարչարում: Կեսօրվա շոգին իջեցնում էինք լճափը, մեկ-երկու ժամ
հորթերը կանգնում էին ջրի մեջ, հետո տանում էինք արածեցնելու:
166
 Մի օր հայրս տանը մնաց, եկավ կեսօրից հետո, երբ հորթերը
նոր էինք հանել ջրից և արածեցնում էինք Լոթիի Սուլաղի ափին: Նա
մտահոգ էր և անտրամադիր, խոսել չէր ուզում, հետո ասաց, թե
Ախալքալաքում սպանել են Լվըռենց Արութիկին: Կույր դիպվածի
զոհ էր դարձել նա, շփոթել էին ուրիշի հետ:
Նա վարորդ էր, գեղեցիկ և ուրախ մի երիտասարդ: Հորս
սիրելին էր, իմ հանգուցյալ եղբոր՝ Մելիքի մտերիմ ընկերն էր, նա էր
գտել Մելիքի կորած դիակը սարերում:
Շատ տարիներ են անցել, բայց ես լավ եմ հիշում այդ դեպքերը:
Ձմեռ էր, փետրվարի սկիզբը: Մելիքը Ախալքալաքից տուն էր
վերադառնում մեր գյուղացիների հետ, որոնք կոլխոզի համար
սահնակներով Աբուլից գարի էին բերում: Ճանապարհի կեսը դեռ
չէին անցել, երբ սարսափելի բուք էր սկսվել: Փոխանակ միասին
պաշտպանվելու, ամեն մեկը գնացել էր մի կողմ. որը ոտքով, որը
ձիով, քանի որ հարբած էին եղել Աբուլի օղիով:
Մելիքը գնացել էր քամուն համընթաց, շուտով հոգնել էր ու քնել
խորունկ ձյան մեջ, մի բլրի լանջին: Այդպես էլ քնած էր մնացել
հավիտյան…
Այդպես մի ձորի մեջ քնել էր և Պուտպուտենց Գինոսը:
Դա փետրվարի հինգին էր: Մի ամբողջ շաբաթ բուքը ոռնաց:
Բոլորը մեկ-մեկ վերադարձան, իսկ Մելիքը չկար: Մեր տանը սուգ
էր: Մայրս ելնում էր դուրս, կանգնում էր ոռնացող քամիների մեջ ու
սարերի կողմն էր նայում, իսկ նրանք չէին երևում, կորել էին մութ
ամպերի մեջ:
Երբ վերջապես մի օր երկինքը բացվեց ու Աբուլը երևաց, մայրս
կանգնեց նրա դիմաց արդեն ուժասպառ ու խորտակված և հազիվ
շշնջաց.
- Ո՞ւր է բալաս, անխիղճ…
Մոտ երկու ամիս փնտրեցին Մելիքին:
Ամեն օր մարդկանց մի խումբ դուրս էր գալիս գյուղից ու գնում
էր դեպի սարերը: Բոլորի առջևից Արութիկն էր գնում: Մարդիկ
հոգնում էին, փոխվում էին, իսկ նա գնում էր ամեն օր:
Բոլոր այդ վշտալի օրերին գյուղացիները հավաքվում էին մեր
տանը, սիրտ էին տալիս հորս ու մորս, մինչև ուշ գիշեր նստում էին,
պատմում ու խոսում էին:
Մեր Օվանես Տացուն էր զբաղեցնում հորս իր
պատմություններով ու զրույցներով: Նա մի խորագետ մարդ էր և

167
կյանքի հարուստ փորձ ուներ, բացի այդ, ինքն էլ էր մի քանի տարի
առաջ կորցրել պատանի որդուն՝ Վաղոյին: Նրա տոկունությունը
օրինակ էր հորս համար:
Առաքելենց Սեդրակը մխիթարում էր Սուրբ գրքի լեզվով.
- Աստված է մարդկանց սրտերն ու հոգիները կշռողը, Ենոք ջան,
հիշիր Հոբին, ինչպես որ ոսկին ու արծաթն են փորձում կրակով,
այդպես էլ Տերը փորձում է մարդուն՝ նրան վիշտ ու նեղություն
տալով: Աստված մեծ է, հույսդ մի կտրիր:
Բոլորն էլ գիտեին, որ ոչ մի հույս էլ չկար, բայց ոչ ոք չէր ուզում
դրան հավատալ:
Արութիկը Մելիքին գտավ մարտի վերջին, երբ ձյուները նոր
սկսել էին հալվել և լանջերն արդեն բացվել էին:
Սարսափելի վշտից մորմոքացող հորս նա խոստացել էր
հարազատ որդու նման սփոփանք լինել նրա համար, բայց ահա
ընդամենը մեկ տարի անց նրան սպանել էին:
Հայրս հայտնեց այդ լուրը, հետո նստեց մի քարի ու երկար
նայում էր սարերին:
Հանկարծ լույս օրը միանգամից մթնեց, ամպերը որոտացին,
նախ շառաչուն անձրև, ապա շատ խոշոր կարկուտ թափվեց,
որպիսին այլևս երբեք չեմ տեսել: Կայծակները փայլատակում էին,
գետինը դողում էր: Այդպես շարունակվեց մի քանի րոպե, հետո
նույնքան կտրուկ ամեն ինչ դադարեց, երկինքը բացվեց ու փայլեց
արևը:
Ասում են, թե տարերքի այդպիսի անսպասելի պոռթկումներն
ինչ-որ բան են նշանակում, ինչ-որ հատուկ իմաստ ունեն:
Ինձ թվում է, թե նրա համար էին այդ կարկուտն ու որոտը, որ
հետո մանկության այդ օրն ու Արութիկի մահն ընդմիշտ հիշեմ:
Հիմա այդ տեղերը՝ Լոթիի Սուլաղի ափերը, Թումանյանի քարն
ու Քարի տակի աղբյուրը Սուրբ Նինոյի եկեղեցու սեփականությունն
են՝ ցանկապատված և արգելված: Այնտեղ ուխտի են գալիս
հավատացյալները:
Իսկ դեպի մանկության ուխտավայրերը ճանապարհ չկա:

***
Ասում են, թե տառապանքը մարդուն դարձնում է ուժեղ և
իմաստուն:
Երևի այդպես ասում են այն մարդիկ, ովքեր գիտեն
168
տառապանքի մասին, իսկ տառապանքը՝ ոչ: Իսկ ով որ գիտե
տառապանքը, ինչպես, օրինակ, Նիցշեն, կարող է ճշտել՝ ավելի
ուժեղ և ավելի իմաստուն, եթե չի սպանում:
Ինչպես որ կրակն էր կարծրացնում նախամարդու միակ զենքը՝
մահակը, եթե իհարկե, դարձյալ ամբողջովին չէր այրում:
Այն ժամանակ, երբ աշխարհը պարզ ու հասկանալի էր, ինչես
այդ մահակը, երբ կլոր չէր, այլ տափակ ու սահմանափակ,
հասկանալի էր և տառապանքը: Ավելի ճիշտ՝ կարիք չկար
հասկանալու, ամեն ինչի պատճառը աստվածների զայրույթն էր, որ
կարելի էր մեղմել որևէ խոստումով, ջերմեռանդ աղոթքով կամ զոհ
մատուցելով, ոչ իմացության տառապանքը կար, ոչ էլ տառապանքի
տված իմաստությունն էր պետք:
Հիմա մարդու զենքերը բարդ են, մտքերն՝ ավելի բարդ,
աշխարհն էլ կլոր է ու անհասկանալի, անհասկանալի է և
տառապանքը, ուստի անիմաստ է:
Անիմաստ տառապանքը կրկնակի տառապանք է: Մարդը միշտ
փնտրել է այդ իմաստը և երբ չի կարողացել գտնել, հնարել է
զանազան ուսմունքներ ու սփոփանքի կրոններ, որոնք փորձում են
ապացուցել, թե այն գոյություն ունի:
Եղել են նույնիսկ փիլիսոփաներ, որոնք առաջ են քաշել այն
գաղափարը, թե կյանքի նպատակը երջանկությունը չէ, այլ
տառապանքը: Արթուր Շոպենհաուերն այդ բանն այսպես է
բացատրում.
- Երջանկության որոնումները մարդուն ոչնչի չեն հասցնում:
Իսկ եթե մարդը համոզվի, որ տառապանքն է կյանքի նպատակը,
նրա նկատմամբ անտարբերություն ձեռք կբերի, երես կթեքի նրանից
ու կհանգստանա:
Արդյոք այդպիսով մարդը կհանգստանա՞, թե՞ ոչ, Աստված
գիտե, բայց նա մինչև օրս այդ արհամարհանքն ու
անտարբերությունը ձեռք չի բերել: Կյանքը գեղեցիկ ու հրապուրիչ է,
ինչպես միշտ, մարդը կառչած է նրան ու շարունակում է տառապել:
Եթե տառապանքն անիմաստ է, ուրեմն աշխարհն է անիմաստ,
իսկ եթե անիմաստ չէ, ապա վերջապես ո՞րն է նրա իմաստը:
Քրիստոնեությունն այս մասին ունի իր հաստատ տեսակետը՝
Աստված տառապանք է տալիս նրան, ում սիրում է:
- Արդյոք դա իսկապե՞ս այդպես է,- այս հարցով ամառային մի
երեկո ես դիմեցի հայր Ալեքսեյին,- իսկապե՞ս Աստված տառապանք

169
է տալիս նրան, ում սիրում է:
Մենք նստեցինք մեր զրույցների սովորական տեղը՝ պատի
տակ, գերանների վրա, նա խաչակնքեց ու ասաց.
- Տառապանքն օգտակար է աստվածային ճշմարտությունը
հասկանալու համար: Այն հոգու շարժումն է, հոգին անցնում է
տառապանքի միջով, ինչպես ոսկին՝ կրակի:
Տառապանքով մարդը նմանվում է Քրիստոսին, - շարունակեց
նա՝ դարձյալ խաչակնքելով, - տառապանքը նրա համար է, որ մարդ
կրկնի Քրիստոսի ապրածը, նույն ճանապարհն անցնի մինչև խաչը:
Մարդը տառապում է, որ հավերժական կյանքին արժանանա: Ով
տառապում է, նա մասնակցում է Քրիստոսի չարչարանքներին,
նշանակում է նա արդեն այս աշխարհից չէ. Իհարկե, Աստված
սիրում է նրան, ում տառապանք է տալիս, ավելի ճիշտ՝ տառապանք
է տալիս նրան, ում սիրում է: Մարդն էլ պիտի սիրի իրեն բաժին
հասած տառապանքը, իրեն տառապանք պատճառողներին…
Հիմա հայր Ալեքսեյը վանահայր է Սայանյան լեռներում գտնվող
մի վանքում: Շատ կուզենայի մի անգամ էլ տեսնել նրան ու հարցնել.
- Իսկ եթե տառապում է ոչ թե մի անհատ, այլ մի ամբողջ
ժողովուրդ, դա նու՞յնպես աստվածային սիրո և հոգատարության
նշան է:
Իմ ժողովուրդը տառապեց այնքան ու այնպես, որ «ձուկ մեջ
ջրուն մոլորվեց», ուրեմն նա պիտի սիրի՞ իրեն տառապանք
պատճառողներին:
Եթե հայր Ալեքսեյը պատասխաներ, կուզենայի հարցնել նաև.
- Ասում են, թե դրախտ կընկնեն նրանք, ովքեր Աստծո
հիշողության մեջ են, ում որ նա հիշում է: Քանի որ Աստված
տանջում է նրան, ում որ սիրում է, անշուշտ չի մոռանա նրան, ում
տանջում է: Եթե այդպես է, տառապյալները կարո՞ղ են դրախտի
հույս ունենալ:
Հայր Ալեքսեյին ես այլևս չեմ տեսնի, Աստված չանի, որ մինչև
Սայանյան լեռները հասնեմ, նշանակում է այդ հարցերն էլ ինձ
համար անպատասխան կմնան:

***
Բուրյաթական ձմեռն ավելի երկար ու ձանձրալի էր, ուստի
հաճախ էի այցելում ավանի գրադարանը, որ տեղավորված էր
փայտե մի մեծ շենքում: Երկու աշխատակցուհիներ այնտեղ ամբողջ
170
օրը նստած գործում էին ու կաթի հետ խառնած չինական կանաչ թեյ
խմում:
Տեղի մանկավարժական ուսումնարանի մի քանի ուսանողներ
էին գալիս այդ գրադարանը, մեկ էլ ես: Իմ այցելությունը երևի
տարօրինակ էր թվում աշխատակցուհիներին, ինձ տեսնելով միշտ
ինչ-որ փսփսում էին, երևի այն պատճառով, որ ես նրանց հարցերին՝
ո՞վ եմ, ի՞նչ եմ անում այդ կողմերում և այլն անորոշ
պատասխաններ էի տալիս:
Ինչ-որ մոնղոլ բարերարի փողերով գրադարանն ամեն տարի
հարստանում էր, միշտ Մոսկվայից գրքեր էին ստանում, թեև արդեն
ոչ տեղ կար, ոչ կարդացող:
Չգիտես ինչու, բարերարի նվիրած գրքերը տուն տանել չէր
թույլատրվում. պետք էր այդտեղ կարդալ: Այդպես կարդացի
Տոլստոյի, Դոստոևսկու օրագրերը, բուդդիզմի մասին մի քանի բան,
Ելենա Ռերիխի մի գրքույկ, ռումին փիլիսոփայի երկու գիրք,
որոնցից մեկի վրա նրա ազգանունը Չորան էր, մյուսի վրա՝ Սյորան,
Միրչա Էլիադեի «Հավերժական վերադարձի առասպելը» և այլն:
Բայց ամենակարևորն այն է, որ այդ ձմռանն այդ գրադարանում
առաջին անգամ կարդացի ճապոնական պոեզիան՝աննման
տանկաներն ու հոկկուները: Ինչպես ասում են, չիք չարիք առանց
բարյաց, արժե թեկուզ դրա համար բախտից շնորհակալ լինել:
Հիշում եմ, որ մինչ այդ, շատ տարիներ առաջ, մեր Նազիկը ցույց
տվեց ինձ մի բարալիկ գրքույկ ու նրա մեջ՝ երեք տողանի մի
բանաստեղծություն: Կարդացինք միասին հին դպրոցի կալի
քարերին նստած: Ես նրանից բան չհասկացա, միայն երեք տողերից
մեկն ընդմիշտ մնաց հիշողությանս մեջ.

Մեր կովը տարան մշուշի միջով…

Ես զարմացած էի՝ միայն մեկ տող և անհավատալի

զուգադիպություն ու թաքուն ցավ՝ դրանից մի քանի օր առաջ հայրս
ծախել էր մեր Ծաղիկ կովը, և երկու հոգի նրան Գանձա էին տարել:
Ու այդպես մշուշ էր…
Շատ ինքնատիպ է ճապոնական ամբողջ մշակույթը և
հատկապես պոեզիան:
Իսկապես անսովոր են նրանց տանկաներն ու հոկկուները:
Նրանց հեղինակները թափառական վանականներ, նախկին

171
սամուրայներ ու զինվորներ էին, որոնք հրաժարվում էին
հասարակությունից, ունեցվածքից՝ ոչնչից ու ոչ ոքից կախում
չունենալու, ոգու ազատության համար:
Այդպես են վարվել հռչակավոր բանաստեղծներ Սայգյոն ու
Բասյոն, Իսսան, Տիյոն, Իսակավա Տակաբոկուն:
Ճապոնացիներն այնքան տարբեր են աշխարհից, որ թվում է, թե
աշխարհից չեն: Նրանք առաջին ձյանը նայելու հատուկ
արարողություն ունեն, իսկ լուսնին նայելը ազգային տոն է: Նրանք
պաշտում են ծաղիկները, ծաղկած բալենին՝ սակուրան, նրանց
համար սրբություն է, ոչ մի բանի հետ չհամեմատվող գեղեցկություն:
Վաղուց մի տեղ կարդացել էի միջնադարյան անհայտ
բանաստեղծի այս հոկկուն, բայց թյուրիմացաբար կարծում էի, թե մի
կտոր է հին հունական կամ հռոմեական ինչ-որ
բանաստեղծությունից, հոկկուների մասին ոչինչ չգիտեի և այդ բառը
չէի լսել.

Քարկոծեցե´ք ինձ, մարդիկ.

Ես կոտրեցի
Ծաղկած բալենու ճյուղը…

Այդ բանաստեղծություններն արտասովոր են ոչ միայն իրենց

չափերով, այլև պատկերներով, լեզվով: Ոչ մի կտրուկ բառ, ձյան
փաթիլի պես մաքուր, անթերի ու պարզ նկարչական պատկեր:
Ահա 12-րդ դարի հռչակավոր բանաստեղծ Սայգյոյի
տանկաներից մեկը.

Լեռներում, երկնքի վրա

Բալենու ծաղիկներ տեսա:
Հմայված դեպի վեր գնացի,
Բայց ամպն ինձ խաբեց՝
Ծաղկած բալենի կարծեցի:

Ամեն մի տանկա մի կարճ պոեմ է, ամեն մի հոկկու՝ մի բալլադ:

Նրանց սկզբունքն է անարվեստ արվեստը, խոսքը, ըստ նրանց,
պետք է լինի այնպես բնական, ինչպես հառաչանքը կամ հոգոցը:
Այստեղ ինչպե՞ս չհիշել Պարույր Սևակի ասածը. թե լավագույն դերը
վատ խաղացվածն է:

172
 Նրանք տեսնում են իրերի ու երևույթների ծածուկ էությունը,
քողարկված գեղեցկությունը, որ արտահայտելիս միշտ անավարտ է,
մինչև վերջ չասված, որովհետև ամեն մի սպառիչ և ավարտուն միտք
կարող է միայն աղքատացնել էությունը, որ միշտ ավելի հարուստ է,
քան խոսքը և երբեմն մատչելի է միայն երաժշտությանը: Նրանց
խոսքը հասնում է այդպիսի արտահայտչականության:
Թեև թարգմանությունն ավելի է աղքատացնում խոսքը, բայց
որպես օրինակ ես հարմար համարեցի Իսակավա Տակաբոկուի այս
հոկկուն.

Կուզենայի այնպես սիրել,

Որ սիրուց այրվող դեմքով
Թաղվեի ձյան մեջ…

Աշխարհը գեղեցիկ է՝ լեռները, ամպերը, լուսինը, ծաղիկներն ու

տերևները, վաղ առավոտվա ձյունը, որ հազիվ է ծածկում նարցիսի
տերևը, անգամ սև ագռավը ձյան վրա…. արևով ողողված խաղաղ
բացատը, որին արթնացնում է թիթեռն իր թռիչքով…Բայց թախծի ու
մենակության երանգներ ունի այդ գեղեցկությունը, տխուր է
աշնանային երկինքը, որով գոնե մի թռչուն չի անցնում, մենավոր
սոճին բլրի վրա, իրիկնային զանգերի ղողանջը, կկվի կանչերը
մշուշի մեջ, թափվում են բալենու ծաղիկները, լուսինը կորչում է
ամպերի տակ:
Ծերության ու աշնանային տխրության այսպիսի պատկեր է
ստեղծում հռչակավոր Մացուո Բասյոն ընդամենը երեք տողով.

Չգիտեմ ինչի՞ց է, որ
Այս աշնանն այսպես ծերացա:
Ամպեր, թռչուններ:

Այս ամենից բացի գոյություն ունի մահ, որ հակասում է

աշխարհի գեղեցկությանը և միշտ անհասկանալի է: Բայց մահն
անգամ ճապոնացին ընդունում է առանց ծայրահեղության, ցավը
կրում է կարծես թե հնազանդ հաշտությամբ: Ահա այսպիսի հոկկու է
գրել 17-18-րդ դարերի բանաստեղծ Իսսան մանկահասակ որդու
մահվան առթիվ.

173
 Մեր կյանքը ցողի մի կաթիլ է:
Թեկուզև ցողի մի կաթիլ է
Մեր կյանքը, բայց թե…

Բնությունը լիքն է հրաժեշտի թախիծով: Ըստ Բասյոյի, անգամ

արտույտի թռիչքը հրաժեշտ է խոտերին ու ծաղիկներին: Մի ուրիշ
անգամ նա այսպես է արտահայտում հրաժեշտի տխրությունը.

Գարունն է անցնում,
Լալիս են թռչունները,
Ձկների աչքերը լի են արցունքով:

Հավիտենական հրաժեշտ ու հավիտենական վերադարձ է

կյանքը: Ասում են, թե վերադարձը ճապոնացու էությունն է, եթե նա
գնաց, ապա անպայման պիտի վերադառնա:

Իմ աչքերն ամեն ինչ տեսան աշխարհում,

Բայց քեզ մոտ դարձան,
Ճերմակ քրիզանթեմ:

Կարդում ու մտածում եմ՝ իսկ ինչու՞ մեր հրաժեշտը ցավ է, մեր

վերադարձը՝ այսպես անտանելի դժվար: Առհասարակ ինչու՞ է
այսպես՝ ճապոնացիներն աշխարհից են տարբեր, իսկ մենք՝
ճապոնացիներից և մնացած բոլորից:
Մենք չենք կարողանում փոքրիկ, աննշան բաներով
ուրախանալ, մենք նախ դրանք չենք նկատում, գուցե նկատում ենք,
բայց չենք տեսնում: Իսկ մի՞թե կյանքի ճշմարտությունը հենց
մանրուքների մեջ չէ, մի՞թե կյանքը նրանցից չի բաղկացած:
Մեզ համար ամեն ինչ խոշոր ու շատ, լայնածավալ և հուժկու
պիտի լինի, մեղմությունն ու հանդարտությունը մենք չգիտենք, չենք
հասկանում մանավանդ լռության խորիմաստ խորհուրդը, մենք
սիրում ենք աղմուկը և աղմուկ ենք ստեղծում:
Մենք շտապում ենք, ինչու՞ և ու՞ր՝ անհասկանալի է, և երբ
հասնում ենք սահմանին, զարմանում ենք, և մեր զարմանքը
նույնպես մեծ է:
Մեր միտքը շարունակ թռչում է, որոնում է միշտ հեռավորը,
անհասանելին, գլխավորն ու հիմնականը՝ կեցության խորհուրդը,

174
կյանքի իմաստը և երբ չենք գտնում, տառապում ենք, և մեր
տառապանքն էլ հատակ չունի, ափ չունի:
Մեր հոգին սահմաններ չի ճանաչում. եթե սիրել, ուրեմն
հավիտյան, եթե բաժանվել, ուրեմն ընդմիշտ, եթե հեռանալ, ուրեմն
անդարձ… Ուրախանալ հախուռն ու անզուսպ, վշտանալ խորունկ,
նվիրվել անմնացորդ:
Ահա ես էլ այսպես հեռացա իմ նյութից և ասելիքս մոռացա:
Ինչ որ է, ճապոնական պոեզիան երաժշտության պես է,
հարկավոր է այն կարդալ, ոչ թե գրել նրա մասին:
Մտածում եմ նաև մի բան ու ոչ մի կերպ չեմ հասկանում, թե
ինչու՞ է այդպես. նրանց մեջ էլ է չարություն եղել ( այդպիսի պոեզիա
և չարություն…), նրանց դեմ էլ են չարություն գործել,- աշխարհում
ինչքա՜ն չարություն կա:
Ուրիշ հնարավորություն չունենալով, ես փորձեցի թարգմանել
վերևի քաղվածքները ռուսերենից, եթե առհասարակ կարելի է
թարգմանել պոեզիան: Ի՞նչ դուրս եկավ դրանից՝ Աստված գիտե,
որովհետև միայն նրան է հայտնի, թե լեզվից լեզու անցնելով ինչ
անկրկնելի գույներ, անորսալի ու անարտահայտելի երանգներ է
կորցնում պոեզիան:

***
Ինչպե՞ս մոռանալ Հրազդանի ձորը:
Միշտ հիշում եմ հին պանսիոնատը գետի ափին, ուր մի ամառ
ապրեցի իմ մտերիմ ընկեր ու բարեկամ պատմաբան Ադամյանի
հետ:
Երևանի շոգն ու աղմուկը մեզանից հեռու էին, գետափի
ժայռերի ետևում, մի քանի քայլի վրա, բայց կարծես թե շատ հեռու:
Իմ կյանքի խաղաղ ու բարի ամառն էր դա: Ես շատ հոգնած էի,
իմ հոգսերն ու խնդիրները թողել էի հեռվում և ապավինել այդ
գեղեցիկ անկյունին, կարծես թե այլևս պիտի մոռանայի վերադարձի
ճանապարհը:
Ադամյանը հիանալի ընկեր էր, պատմության, ժամանակների ու
մարդկանց լավագույն գիտակ ու լավ պատմող:
Մենք մի ծեր թթենի ունեինք և մի հնաոճ փայտյա տաղավար
ծառերի մեջ, ուր երեկոները մինչև ուշ գիշեր զրուցում էինք:
Մեզ ընկերակցում էին մի քանի չեխ ինժեներներ, որոնք
Աբովյան քաղաքում գարեջրի գործարան էին կառուցում: Շատ
175
հաճելի ու կիրթ մարդիկ էին, հատկապես նրանց ավագը՝
բարձրահասակ Վացլավը, որն ազատ խոսում էր ռուսերեն:
Մյուս հանգստացողները, մոծակներից խույս տալով,
երեկոները հավաքվում էին ակումբում, նարդի ու շախմատ էին
խաղում, իսկ չեխերը միանում էին մեզ ու մասնակցում մեր
զրույցներին:
Մենք արդեն գիտեինք 1968 թվականի չեխոսլովակյան
խռովությունների, Ռուդե Արմադայի տանկերի մասին և շատ ուրիշ
բաներ, որոնք այն ժամանակ գաղտնի էին պահվում: Իսկ չեխերն
անվերջ հարցեր էին տալիս մեզ, հատկապես Ադամյանին և
հաճույքով լսում էին նրան:
Ամառվա վերջին նրանք արդեն լավ տեղյակ էին մեր ժողովրդի
պատմությանը:
Մեր ժամկետը վերջացավ, իսկ նրանք դեռ պիտի մնային և
աշխատեին:
Վերջին անգամ զրույցի հավաքվեցինք մեր տաղավարում:
Վացլավն ասաց իր ազատ ռուսերենով.
- Ձեր ժողովուրդն ապրում է հակառակ պատմության
տրամաբանության: Դարեր շարունակ ամեն ինչ ձեր դեմ է եղել: Ըստ
այդ տրամաբանության դուք գոյություն չպիտի ունենայիք, բայց
ապրում եք, կառուցում եք, աննման մշակույթ եք ստեղծում:
Զարմանալի է:
- Եվ դեռ ուզում եք լավ գարեջուր խմել ի հեճուկս
պատմության,- ավելացրեց նրա ընկերներից մեկն ու ծիծաղեց մեզ
հետ:
Այդպես էլ մենք բաժանվեցինք:

***
Այսօր առավոտյան հեռուստացույցով լսեցի, որ Ամերիկայում
ծեծելով սպանել են Ռուսաստանից տարված մի որբի, որովհետև
լավ չէր սերտել աղոթքի տեքստը…
Հիմա մտածում եմ, որ եթե Տերը գա ու արդար դատաստան
լինի, տեսնես այն ո՞րբը կդատապարտվի, որ աղոթքը լավ չի սերտել,
թե՞ նրան սպանողները:
Իսկ ես մինչև հիմա կարծում էի, թե աղոթքի համար
պարտադիր տեքստեր հարկավոր չեն, աղոթքը ինքնաբուխ ու
հանպատրաստից պիտի լինի, հոգոցի կամ հառաչանքի պես
176
բնական, ինչպես ճապոնացիք են ասում:
Աղոթքը երկխոսություն է այն էության կամ այն էակի հետ, որ
կա մարդու հոգում, ուստի պիտի լինի ազատ ու անկաշկանդ:
Նույնիսկ անխոս, անբարբառ աղոթք գոյություն ունի, առանց
որոշակի տեքստի, այդպես են աղոթում անգլիական կրեկերների
աղանդի հետևորդները՝ լռությամբ, ամեն մեկն իր ներքին ազատ
խոսքով, իր աստծո հետ:
Ես տեսել եմ սպիտակ պաստառների վրա սանսկրիտով գրված
բուդդայական աղոթքներ, որոնք դրոշի պես ամրացնում են
ցանկապատերին: Քամին ծածանում է կտորը, աղոթքը շարժվում է,
կարծես թե ապրում է ու նրա միջոցով մարդիկ աղոթում են, խոսում
են Բուդդայի հետ:
Դա ինձ թվում է շատ գեղեցիկ և իմաստալի:
Աղոթքը հոգու շարժումն է, հոգու խոսքը, այն արցունքի համար
է, որպեսզի մարդը աղոթի, լա ու հանգստանա: Ուստի մեր Նարեկն է
լավագույն աղոթքը, որ երբևէ ստեղծել է մարդկային լեզուն՝ ազատ
ու սրտաբուխ: Մի՞թե Նարեկը չի ծառայել նաև իբրև անբարբառ
աղոթք, երբ դնում էին հիվանդի բարձի տակ, դա չէ՞ր նշանակում, որ
հիվանդի փոխարեն գիրքն է խոսում Աստծո հետ:
Ավետարանը չի խրախուսում շատախոսությունը աղոթելիս
կամ աղոթքով Աստծուց ինչ-որ բան խնդրելը, որովհետև Աստված
արդեն գիտե այդ մասին.
- Եվ աղոթք անելիս շատախոս մի՛ լինիք, ինչպես
հեթանոսները, որովհետև ձեր Հայրը գիտե, թե ինչ բաներ են պետք
ձեզ նրանից խնդրելուց առաջ,- ասված է Մատթեոսի
ավետարանում:
Ուրեմն կարելի է հուսալ, որ որբին ծեծողները
կդատապարտվեն, երբ որ արդար դատաստան լինի:

***
Ովքեր ասես չեն գլխավորել աշխարհի թագավորություններն ու
կայսրությունները՝ գողեր, ավազակներ, բախտախնդիր ելուզակներ
ու հարբեցողներ:
Իսկ ի՞նչ կլիներ, եթե աշխարհը փիլիսոփաները կառավարեին:
Մեր թվարկության 2-րդ դարում մի փիլիսոփա արդեն
ղեկավարել է հսկա կայսրություն՝ հռոմեական կայսր Մարկոս
Ավրելիոսը:
177
 Նրա գիրքը, չգիտես ինչու, կոչում են տարբեր անուններով՝
«Խորհրդածություններ», «Ինքս ինձ հետ» կամ «Ինքս ինձ»:
Աշխարհը չափազանց արագ է փոխվում հիմա: Հնի ու նորի այս
խառնարանում չմոլորվելու համար մարդ հուսալի հենարան է
փնտրում. հին ու բարի ճշմարտություններ, ինչպես փիլիսոփա
կայսեր մտքերը:
Ավրելիոսի ամբողջ կյանքն անցել է արշավանքներում,
պետական անհանգիստ գործերի մեջ, իսկ ներքուստ ապրել է
իմաստուն, հավասարակշռված կյանքով, առանց
ծայրահեղությունների ու տառապագին ցնցումների: Համենայն
դեպս այդպիսի տպավորություն է ստանում մարդ կարդալով նրա
գիրքը:
Նա համոզված էր, որ կյանքում ամեն ինչ տեղի է ունենում ըստ
կայուն կարգի և արդարության, որպես անհրաժեշտություն: Այդպես
է նա ընկալում և մահը.
- Դու կատարեցիր քո նավարկությունն ու նավահանգիստ
հասար, ժամանակն է իջնել նավից:
Նա ստոիկ էր իր հայացքներով ու դաստիարակությամբ:
Ստոիկները վաղուց են վերացել աշխարհից իրենց
ուսմունքների, դպրոցների և ուսուցիչների հետ միասին, բայց չէր
խանգարի, եթե աշխարհը յուրացներ նրանց վերաբերմունքը կյանքի
ու մահվան նկատմամբ:
- Հարկավոր է բաժանվել կյանքից այնպիսի թեթևությամբ,-
գրում է Մարկոս Ավրելիոսը,- ինչպես ընկնում է հասուն
ձիթապտուղը՝ երախտագիտությամբ լցված իրեն ծնող ծառի
հանդեպ և փառաբանելով ու օրհնելով իրեն ծնող բնությանը:
Նա առաքինություններից մեծագույնը համարում է երբեք
չզայրանալն ու ինքնատիրապետումը չկորցնելը, «մի բան, որ
մահվան պես ընդհանուր է բոլորի համար՝ թե՛ կայսրերի, թե՛
ծառաների»:
Ապա թվարկում է, թե ինչ են տվել իրեն մարդիկ ու
աստվածները, ումից ինչ է ժառանգել ու սովորել: Գրում է, թե
պապին է պարտական, որ չի տարվել աղավնիների թռիչքով ու
կաքավներ չի աճեցրել, ոմն Ռուստիկային է պարտական այն բանի
համար, որ ներում է նրանց, ովքեր զայրույթի պահին անհարկի
վիրավորանք են հասցրել իրեն, Ապոլլոնիայից սովորել է
անտրտունջ կրել կորուստի ցավը, իսկ Ալեքսանդր Քերականից՝

178
թաքցնել զարմանքը…
Ո՞վ չէր ցանկանա այդպես ապրել, այդպես ճանաչել ինքն իրեն,
այդպես սիրել կյանքն ու հարգել մահը որպես բնության իմաստուն
նպատակ և անհրաժեշտություն: Աշխարհը ուրիշ կլիներ հիմա, եթե
նրա ուսմունքը մի ընդհանուր կրոն դառնար:
Նրա գիրքը բաղկացած է օրագրային գրառումներից, որ կայսրը
կատարել է հունարեն լեզվով: Նրա մահից հետո թիկնապահ
զինվորներից մեկը այն պատահաբար գտել է արշավային վրանում:
Հռոմում կանգնեցրել են նրա արձանը, բայց այնպես է ստացվել,
որ մոտ երեք դար այն վերագրել են Կոստանդիանոս Մեծին:
Գրքի ու արձանի հետ կապված այս փաստերը կարծես թե
հաստատում են իմաստուն կայսեր այն միտքը, թե դիպվածն անզոր
է այնտեղ, ուր գոյություն ունեն կայուն կարգ ու անհրաժեշտություն:

***
Գտնեի մի իմաստուն մարդ, որ ինձ հասկացներ, թե ինչու՞ է
անցյալն այդպես բաղձալի ու վերադարձն այնտեղ՝ անհնար: Եվ դա
մարդուն իբրև շնո՞րհ է տրված, թե՞ իբրև պատիժ: Եթե շնորհ է,
ինչու՞ է մանկության հուշերից սիրտը մորմոքում, իսկ եթե պատիժ է,
առանց այդ էլ չափազանց շատ չե՞ն մարդկային տառապանքները:
Իմ մանկության ընկեր Սիրակը մի անգամ ինչ-որ ամսագրից մի
բանաստեղծություն կարդաց: Մոռացել եմ և՛բանաստեղծությունը, և՛
հեղինակին, միայն վերջին տողերն եմ հիշում.

Կուզենայի անցնել գետը, բայց արդեն

Ավերվել են կամուրջներն իմ մանկության…

Ամեն անգամ այդ բանաստեղծությունը, այդ տողերը հիշելիս

հոգիս տակնուվրա է լինում: Հիշում եմ, գարուն էր, մենք պառկած
էինք լճափին, խոտերի մեջ: Մենք ավարտում էինք դպրոցը, մեր
մանկությունն անդարձ թռչում, հեռանում էր ձեռքից անզգուշաբար
բաց թողած աղավնու նման:
Մարդկությունն ունի Դրախտի իր առասպելները և
յուրաքանչյուր մարդ իր Դրախտն ունի, դա նրա մանկությունն է:
Այն լինում է ուրախ կամ տխուր, դժբախտ կամ բախտավոր,
բայց միշտ ցանկալի: Իզուր են դրախտը փնտրում Միջագետքում,
հարավային Հնդկաստանում կամ հյուսիսային Աֆրիկայում, այն
179
մարդու հոգու մեջ է: Դա մանկությունն է, որը տենչում է մարդը
բաղձանքով, բայց այնտեղ վերադարձ չկա, գետերը վարար են և
կամուրջներն՝ ավերված:

***
Դժվար է պատկերացնել ավելի պարզ ու անկեղծ մարդ, քան
Գրիշան էր: Որ ասում են մեծ երեխա, նա էր:
Արդեն վաթսունն անց էր, ապրում էր Ռուսաստանի հարավի
փոքրիկ քաղաքներից մեկում: Տղա չուներ, երկու աղջիկն էլ
ամուսնացած էին: Աղյուսե մեծ տան մեջ, որ իր ձեռքով էր կառուցել,
ապրում էր կնոջ հետ:
Սիրում էր նարդի խաղալ, գինի խմել ու անվերջ երազում էր
գանձ գտնելու մասին: Գանձը նրան արդեն պետք էլ չէր, բայց դա
նրա ամբողջ կյանքի երազանքն էր: Ըստ երևույթին, նա այլևս
նրանից հրաժարվել չէր կարող, ի՞նչ կմնար այլևս նրան՝
դատարկություն: Գանձը լցնում էր այդ դատարկությունը:
Երբ այդ մասին խոսք էր լինում, ասում էր.
- Այտա, դե թողանք, որ գետնի տակին մնա, իզուր կորչի՞:
Երբեք չէր կասկածում, որ մի սարք պիտի ճարի ու ոսկի գտնի:
Եթե պատահում էր, որ մոտիկներից տրտունջ էր լսում փողի
պակասության մասին, անմիջապես ընդհատում էր ու
հանգստացնում միանգամայն լրջորեն.
- Այտա, դե տխրիլ մի, էս ա, օսկին կգտնենք, մարդավարի
կապրենք, քեֆ կանենք: Ախչի, գինի բեր:
Բայց նրա գլխավոր թուլությունը, որին տրվում էր մանկական
հափշտակությամբ, ձկնորսությունն էր: Մոտակայքում մի գետ կար,
որից նա ձուկ էր բռնում թոռով: Ձուկը բաժանում էր սրան-նրան,
ինքը վայելում էր որսալու հաճույքը:
Ձմեռները կինը չէր թողնում ձկնորսության գնալու. մի քանի
անգամ մրսել, հիվանդացել էր, քիչ էր մնացել ընդմիշտ հրաժեշտ
տար ձկներին: Դժվար էր Գրիշայի համար, բայց ի՞նչ աներ: Գինի էր
խմում ու անվերջ նարդի խաղում: Իսկ երբ այդ ամենը ձանձրացնում
էր, գնում բերում էր թոռը և խոհանոցում թոռում էր.
- Սպասիր, մի տեսնեմ լավ ձուկն կա՞:
Սովոր շարժումով թոռը փռում էր հատակին ու երեխայի պես
հրճվում,, աղմկում.
- Պա՜հ, պա՜հ, էս ի՜նչ է, բռնի տո, բռնի:
180
 Երբ կինը մեղմորեն հանդիմանում էր, թե աման ու բաժակ
ավերեց, նա հավաքում էր թոռն ու ժպտալով ասում.
- Լավ, հիմի էլ գնամ զալումը թոռեմ…
Եվ գնում էր մեծ դահլիճում թոռելու…Եվ այդպես մինչև
գարունը բացվեր:

***
Ձկնորս Գրիշան մի նկարիչ հարևան ուներ: Միշտ խնդրում էի,
որ ծանոթացնի՝ նկարները տեսնեմ:
- Այտա, դե տեսնելու բան չկա, բարձեր են, էլի,- ասում էր նա:
Չէի հասկանում, կատակու՞մ է, թե՞ լուրջ է ասում:
Մի օր էլ համաձայնվեց, տարավ նրա տունը:
Նկարիչը մեզ ընդունեց սիրով, թեյ առաջարկեց, ապա ուղեկցեց
մի մեծ սենյակ, ուր նկարներն էին: Նրանք բավական շատ էին. մեծ
ու փոքր, պատերից կախված կամ հատակին դրված ու բոլորի վրա՝
բարձեր…
Ուրեմն Գրիշան չէր կատակում:
Ամենուրեք բարձեր էին նկարված, տարբեր չափերի ու
գույների, առանձին կամ կույտերով, կարծես խորհող, մտքերի մեջ
ընկած կամ ուրախ ու թեթև, դեպի վեր ճախրող, լույսերի մեջ
լողացող բարձեր…
Ես զարմացած էի:
Ըստ երևույթին զարմանքս նկարչի համար անսպասելի չէր,
ուստի բացատրեց.
- Մեր կյանքի կեսն անցնում է բարձերի վրա, նրանք մեր մասին
ամեն ինչ գիտեն՝ մեր անքնությունը, թաքուն մտքերը, գիշերային
խոհերը, մեր երազները, ցնորքներն ու տառապանքը:
Ահա նրանք խոսում են այդպես, պատմում են մեր մասին:
Նկարիչը խոսում էր դանդաղ, ցածր ձայնով, ինչպես քնած
երեխայի մոտ են խոսում ու, չգիտեմ ինչու, շարունակ մեղմորեն
ժպտում էր:
Գրիշան էլ, որ անթիվ պատմություններ ու անեկդոտներ գիտեր,
մի առակ պատմեց.
- Մի մարդ անհաջողությունների է հանդիպում, սնանկանում,
պարտքերի մեջ է ընկնում: Դատարանն ունեցվածքը վաճառքի է
հանում: Գալիս են մարդիկ, ամեն մեկը մի բան է տանում: Մի մարդ
լուռ կանգնած լսում է նրա պատմությունը, ապա մոտենում է գործը
181
վարողներին ու խնդրում է.
- Ինձ նրա բարձը տվեք: Այդքան տառապած մարդը ինչպե՞ս է
քնել, ինչե՞ր է մտածել, միայն բարձը գիտե այդ մասին:
Եվ առնում է հասարակ բարձը շատ թանկ գնով:
Նկարիչը գովեց Գրիշային տեղին առակի համար ու դարձյալ
ժպտաց:

***
Մի ձմեռ մենք անցկացրինք, ինչպես ասում են,
աշխարհագրության ծայրին, տափաստանային այն հեռավոր
ավանում:
Մոտենում էր Նոր տարին: Վերջանում էր դարը, վերջանում էր
հազարամյակը: Պատմական ձմեռ էր: Առնվազն երկու հազարամյակ
մարդկությունն սպասել էր այդ թվին ու այդ օրվան, երբ որ, ըստ
մարգարեությունների, պիտի հայտնվի Քրիստոս, աշխարհը պիտի
փոխվի, արդար դատաստան պիտի լինի:
Հավատաս, թե չհավատաս, միևնույն է, միայն արդար
դատաստանի մասին այս միտքը բավական է, որ հանգիստդ
կորցնես:
Ավանի հրապարակում չինաստանցի վարպետները սառցե
գեղեցիկ ամրոց էին կառուցել պարիսպներով, աշտարակներով,
ձյունե բլուրներ էին սարքել սահելու համար: Կանգնած էր
զարդարված տոնածառը:
Տարեմուտի ցուրտ երեկոյան այնտեղ տարա իմ Աննային իր
սահնակով:
Գույնզգույն լույսերը ցոլցլում էին սառույցների մեջ, երեխաներն
ուրախ աղմկում էին և ոչինչ չէր գուշակում աշխարհի վերջը:
- Եվ ինչպե՞ս պիտի լինի դա,- մտածում էի ես սառցե ամրոցի
պարսպին հենված, ե՞րբ պիտի լինի աշխարհի վերջը: Գուցե դա
պիտի կատարվի թաքու՞ն, աննկատելի՞, ինչպես գրված է սուրբ
գրքերում.
- Տիրոջ օրը կհասնե որոգայթի պես, կգա, ինչպես գիշերվան
գողը:
Գրքերը կանխագուշակում են որոտ ու կայծակ, փողի ձայն ու
ծխի մառախուղ, ծծումբ ու կրակ, ասում են, որ ամեն մարդ գնալու է
իր երկիրը և խորհուրդ են տալիս փախչել սարերը.
- Փախեք ձեր սարերը ինչպես թռչուն:
182
 Ինձ մի պահ թվաց, թե ահա ուր որ է աշխարհը ցնցող ինչ-որ
արտասովոր բան կկատարվի, իսկ ես կանգնած եմ այստեղ, հեռու
եմ մեր սարերից և անպաշտպան եմ:
Գրքերն ասում են, որ «դա ազգերի ժամանակը պիտի լինի» և
այդ ամենին պիտի հաջորդեն Տիրոջ հայտնությունն ու արդար
դաստաստանը…
Այսինքն այն ազգերը, որոնք «թքել են երկրային արդարության
կեղտոտ ճակատին», երկնային արդար դատաստանի պիտի
արժանանան:
Հազար տարի առաջ էլ Եվրոպան հույսով ու վախով սպասել է
Տիրոջ հայտնությանը, ինչպես հիմա, դաշտերը մնացել են անմշակ,
սով ու համաճարակ է եղել:
Նույն այդ ժամանակ գրվել է հանճարեղ Նարեկը:

Տեր Հիսուս, ահա քեզ ապավինած

Սպասում եմ ես գալստյան փրկչիդ՝
Քո ողորմության ակնկալիքով:

Մինչդեռ աշխարհն սպասում էր ահ ու սարսափով,

Նարեկացին գրում էր համայն մարդկության խոստովանանքը
սխալված, բայց զղջացող, կասկածներից տառապած և Աստծուն
կորցրած, երբեմն նրան վերագտած և միշտ նրան սպասող մարդու
անունից:
Սակայն դա առաջին հերթին հայ ժողովրդի ազնիվ
խոստովանանքի աղոթքն է: Ուրիշ ոչ մի ժողովուրդ նման բան չունի:
Նա մաքրվում է աղոթքով ու արցունքով, իր դարավոր
տառապանքով և այդպես մաքրված, խաղաղված սպասում է
Քրիստոսին:
Նարեկի մեջ ծծումբի ու կրակի փոխարեն լույս կա, մարդու
փրկության, աշխարհի նորոգման հավատ ու հույս.

Իսկ նրանց վրա, ովքեր լիահույս

Սպասում են քո լույսի հայտնության,
Թող հոգուդ պայծառ ու գարնանաշունչ
Վաղորդայնի ջինջ ճաճանչը շողա:

Նարեկը գրվելուց հետո հազար տարի է անցել: Հայ ժողովուրդը

183
պահել է այդ հույսն ու հավատը և շարունակում է դեռ սպասել: Ով
կարողացել է այդպես աղոթել, հավատալ ու սպասել, պետք է որ
վերջապես վարձատրվի ըստ արժանվույն, չէ՞ որ ասված է, թե
«արտասուքով ցանողները ցնծությունով կհնձեն»:
Մինչ այսպիսի մտքերով էի տարված, ժամանակը կատարում
էր իր գործը, մոտենում էր Նոր տարին: Արդար դատաստանին իզուր
սպասելուց ոտքերս մրսեցին, կանչեցի իմ Աննային, որ գնանք տուն:

***
Ավանը փռված էր գետի երկու ափերին, որի անունը Աղա էր,
բայց ռուսերեն արտասանությամբ աղավաղվում էին և՛ գետի, և՛
ավանի անունները:
Գարնանային անձրևներից գետը վարարում ու լցվում էր
ավանի փողոցները և երբ ետ էր քաշվում, խաղաղ գալարվում էր
հովտում՝ փողոցներում թողնելով իր հետ բերած հողն ու ալյուրի
պես մանր ավազը:
Այծերը անարգել թափառում էին փողոցներում ու թախծոտ
մայում:
Բոլոր տները փայտից էին: Միակ աղյուսե եռահարկ շենքում
տեղավորված էր ավանի ղեկավարությունը: Նրա ճակատին դեռ
մնում էր խոշոր, կապույտ տառերով գրված սովետական կոչը
հնգամյա պլանը ժամկետից շուտ կատարելու մասին:
Ավանի կենտրոնում մի փոքրիկ հրապարակ կար: Նրա մի
կողմում ռուսական եկեղեցին էր, որ վերականգնում էինք մենք,
մյուս կողմում՝ բուրյաթական թանգարանը, ուր ոչ ոք չէր այցելում,
որովհետև փոշոտված ձիասարքերից, թամբերից, սանձերից ու
թոկերից բացի ուրիշ բան չկար: Միակ աշխատողը մի ծեր
կոմունիստ էր, տափաստանի հին բոլշևիկ, որ ամբողջ օրը նստում
էր այնտեղ, հարբում ու քնում էր սեղանին:
Հրապարակի ծառերի տակ նստում էին նեղաչք, փոքրամարմին
ծերունիներ ու դեղին ինքնաթոր օղի էին խմում:
Խմում ու երգում էին իրենց ծորուն երգերը, և լսողին թվում էր,
թե հեծյալներ են սլանում մշուշոտ տափաստանում և ձայնում իրար:
Նրանք իրենց Չինգիզ խանի հետնորդներն են համարում: Իրենց
ամբողջ կյանքն անցկացնում են ձիերի վրա, այդ պատճառով նրանց
ոտքերը ծուռ են, ծնկների մոտ մի տեսակ լայնացած:
Դրանից նրանց քայլվածքն այնպիսի տպավորություն է
184
թողնում, որ կարծես թե լեռ են մագլցում:
Այնտեղ նշում էին բոլոր տոները՝ քրիստոնեական,
բուդդայական, բուրյաթական ու մոնղոլական և ամեն առիթով
խմում էին: Նոր տարին և մոնղոլական Սպիտակ ամիսը, որ
փետրվարի մեջ է, նշում էին առանձին շուքով: Տարին բոլոր հարբում
ու կռվում էին, հայհոյում, հաշտվում ու նորից էին կռվում դեղին
խումարի մեջ:
Թեյը խմում էին միայն կաթով ու զարմանում էին, որ ուրիշ
տեսակ թեյ էլ կա:
Անվերապահորեն հավատում էին լամաներին և ամեն առիթով
դիմում էին նրանց՝ հավանություն ստանալու կամ թույլտվություն
առնելու՝ ամուսնանալիս, ձի գնելիս կամ վաճառելիս, տուն շինելիս
կամ որևէ տեղ ուղևորվելիս: Իսկ լամաները, որոնք նույնպես
հազվադեպ էին սթափ լինում, վճիռ էին կայացնում ըստ լուսնի
դիրքի և աստղերի դասավորության, հավանություն էին տալիս կամ
արգելում էին, հաշվում ու որոշում էին բարենպաստ ժամանակը և
նշում օրը:
Այնտեղ հանդիպեցի երևանցի երիտասարդ բանաստեղծ ու
երգահան Մեսրոպին, որին նոր ժամանակների հողմերը քշել-բերել
էին այդտեղ: Տաղանդավոր տղա էր: Բանաստեղծություն ու երգ
մոռացած, ձեռնարկատեր էր դարձել, բայց շուտով սնանկացավ,
վշտից հիվանդացավ ու հանկարծամահ եղավ սրտի կաթվածից:
Այնտեղ տեսա նախկին ֆուտբոլիստ ու նախկին գյումրեցի
Հրաչին: Նա արդեն կորացած մի ծերունի էր ու հազիվ էր քայլում:
Չափազանց դժվար էր հանձինս նրա պատկերացնել այն
ֆուտբոլիստին, որ «ֆռթոնայի պես կֆռռար» դաշտում, ինչպես ինքն
էր ասում:
Շատ տարիներ առաջ «խոպան» գալով, հանդիպել էր իր
ներկայիս կնոջը, որ, դարձյալ իր ասելով, «չնաշխարհիկ» էր: Սիրել
էր նրան, ամուսնացել ու այդպես էլ մնացել այդտեղ: Միշտ
ցանկացել էր ետ գնալ, հայրենիք, բայց ամեն անգամ հետաձգելով,
այնքան շատ ժամանակ էր անցել, որ արդեն գնալը դարձել էր
անկարելի ու անիմաստ, մարել էր ամեն մի ցանկություն:
Նայելով նրա պառավ կնոջը, նույնքան դժվար էր
պատկերացնել այն լուսաշող գեղեցկուհուն, որի պատճառով
ֆուտբոլիստ Հրաչը հայրենիքը մոռացավ:
Զարմանալի է, թե ինչ է անում ժամանակը մարդուն:

185
 Նա ոչ միայն այլանդակում է մարմինը, այլև բթացնում է միտքը,
կուրացնում է հոգին ու եղծում է զգացմունքը և փոշի է սփռում
ամենուրեք:
Փոշի, փոշի, ամեն ինչ փոշի, ամենուրեք փոշի, անգամ կարոտի
վրա փոշի…

***
Իմ հին հիշողությունների մեջ քիչ են այնպիսիները, որ ցավ չեն
պատճառում, այլ խաղաղ տխրություն անցածի համար: Այդպես եմ
հիշում միշտ Էջմիածնի հին հյուրանոցը, ուր հաճախ էի ապրում
շաբաթներով, երբ հեռակայում էի:
Ինձ համար հաճելի էին Տաշչյան Ռուբենի ընկերությունը,
հետաքրքիր զրույցները նրա նկարիչ եղբոր հետ, իսկ երեկոյան
ժամերգությունների ունկնդրությունը Մայր տաճարում ոչ մի բանի
հետ չհամեմատվող վայելք էր:
Հյուրանոցի ձեղնահարկում մի սենյակ կար, ցերեկները միշտ
փակ էր, իսկ գիշերները մինչև լույս մի խումբ մարդիկ այնտեղ զար
էին գցում կամ թուղթ էին խաղում: Նրանց ձայները լսվում էին
ամբողջ շենքում: Այնպես էի ընտելանում գիշերային այդ ձայներին,
որ երբ տուն էի վերադառնում, մի քանի օր շարունակ ինձ թվում էր,
թե էլի զար են գլորում վերևում:
Սենյակը, ուր ապրում էի այդ անգամ, երկու տեղանոց էր: Մի
քանի օր մենակ էի, հետո եկավ թիֆլիսցի մի ծերունի: Կլիներ մոտ
ութանասուն տարեկան, ազգանունը Մանուկով էր կարծեմ, անունը
մոռացել եմ:
Խոսում էր հին Թիֆլիսի բարբառով՝ վրացերեն ու ռուսերեն
բառեր խառնելով: Դեռևս ամուր ու աշխույժ էր, բայց ծերունական
ցրվածությունը նկատելի էր, խոսում էր անկապ, ասածը մոռանում
էր:
Պատմածներից հասկացա, որ միակ որդին մահացել է, հարսը
իրեն տնից դուրս է արել կամ իր բաժինը չի տալիս, հիմա եկել է
կաթողիկոսին հարսից գանգատվելու…«Կատալիկոսին», ինչպես
ասաց նա:
Ես զարմացա, ասացի.
- Ինչու՞ կաթողիկոսին:
- Բաս չէ՞ վուր նա մեր հերն ա,- ասաց ժպտալով:
Նախկին կոշկակար էր, մի զույգ կոշիկ էր բերել իր
186
կարածներից, որ կաթողիկոսին նվիրի: Խոսում էր, ժպտում ու լռում
էր անսպասելի, տխրում և շարունակ ինչ-որ հին եղանակներ էր
երգում կիսաձայն:
Մի կաշվե ճամպրուկ ուներ, հավանաբար իրենից էլ ծեր,
գունաթափ, բայց ամուր, մետաղյա փայլուն ճարմանդներով ու
գամերով: Նրա մեջ իր շորերն էին՝ վերնաշապիկ, փողկապ, բոլորն
էլ մաքուր ու խնամքով ծալված, նավթալինի ուժեղ հոտով:
Կարծես թե վաղուց մոռացված մի աշխարհից էր հայտնվել իր
հին բարբառով, երգերով, կարծես թե ինչ-որ հին քաղաքային
վոդևիլից էր կամ Փարաջանովի հավաքածուից:
Շորերը ցույց տվեց, փողկապը վիզը գցեց, նայեց հայելուն.
- Պա՜հ, պա՜հ, կասեն՝ էս ո՞վ ա, տո, կորիսպոնդենտ ա, ով ա…
Ապա երգեց իր նման հին քաղաքային մի երգ, որից այսքանն է
մնացել հիշողությանս մեջ.

Իմ աղունիկս թռավ, հոգի ջան,

Բանցըր սարիրը, վախ, բանցըր սարիրը:

Հաջորդ օրը շատ վաղ վեր կացավ, գնաց վանք, կաթողիկոսի

մոտ:
Եկավ կեսօրից հետո: Կաթողիկոսին չէր կարողացել տեսնել:
Ետ էր եկել, մտել էր հյուրանոցի ճաշարանը ճաշելու, ինչ-որ
մեկը համոզել, մոտի փողը առել էր, կարծեմ հիսուն ռուբլի, ասել էր՝
դու գնա, ես իրիկունը կբերեմ:
Նստեց ու սպասեց: Աշխուժությունը կորել էր, չէր խոսում, չէր
երգում անկասկած, ոչ թե փողի, այլ կաթողիկոսին չտեսնելու
պատճառով:
Հաջորդ օրը ասացի.
- Ես ճանաչում եմ այդ մարդուն, գնամ փողդ բերեմ:
Գնացի, ետ եկա, փողը տվեցի:
- Տեսա՞ր, խոմ ասում էի՝ կտա:
Ծանր էր նրան նայելը:
Ուզում էր էլի մնալ, որ կաթողիկոսին տեսնի: Համոզեցի, որ
գնա:
- Կաթողիկոսը հիվանդ է, բուժվելու է գնացել հեռու երկիր, ուշ
կգա:
- Հա, էրեգ էլ էտենց ասին:

187
 Ուղեկցեցի կայարան, նստեցրի գնացք: Երբ հրաժեշտ էի տալիս,
ասաց.
- Հենց կատալիկոսը լավանա, կգամ:

***
Ես սիրում եմ նստել այստեղ՝ գետափին, ու նայել գետի
հոսանքին:
Դժվար է հավատալ, որ այս անաղմուկ ու խոնարհ գետը
ժամանակ առ ժամանակ վարարում է ու ողողում ավանը, տերևներ
ու ճյուղեր է տանում ավազի հետ, լցնում փողոցներն ու բակերը,
ավերում բանջարանոցները:
Հիմա նա խաղաղ ոլորվում է հովտում, տանում է իր կապույտ
ջրերը դեպի տափաստանի մեծ գետը, որի ափին, ըստ
ավանդության, ծնվել է Չինգիզ խանը:
Այս գետն էլ, ինչպես աշխարհի բոլոր գետերը, կյանքի
անցողիկության ու ժամանակի մասին թախծոտ խոհեր է
առաջացնում:
Գետի նման մեզ տանում է ժամանակի հոսանքը: Գետը
շարունակ ընթանում է առաջ, դեպի նոր ջրերը և երբեք ետ չի
շրջվում: Նա անտարբեր է իր անցած ճանապարհի նկատմամբ, իսկ
մենք կարոտով ու ցավով անվերջ ետ ենք նայում մեզանից
անդառնալի կերպով հեռացող անցյալին:
Անցյալն անընդհատ հեռանում է կամ մենք ենք հեռանում
նրանից, միևնույն է: Նա շարունակում է ապրել ներկայի մեջ
հիշողության շնորհիվ:
Անցյալն անվերջ հեռանում է, բայց ազդում է ներկայի վրա և
անգամ ձևավորում է այն, մեր հիշողությունը նրան մասնակից է
դարձնում մեր ներկային, նշանակում է՝ նաև ապագային: Այդպես
ներկա, անցյալ և ապագա կապված են իրար:
Իրենց հերթին ներկան ու ապագան էլ կարող են ազդել անցյալի
վրա: Անցյալը փոխել նրանք այլևս չեն կարող, բայց նրանց շնորհիվ
կամ նրանց պատճառով կարող է փոխվել մեր վերաբերմունքը
անցյալի նկատմամբ՝ ուրախությունը կարող է տխրության փոխվել,
հպարտությունը՝ զղջումի, սերը՝ ատելության կամ
հիասթափության: Ոչինչ կայուն չէ այս աշխարհում, կայուն է միայն
ժամանակը, որ անվերջ հոսում է այս գետի պես և ամեն ինչ տանում
է իր հետ:
188
 Միայն մարդկային հիշողությունն է դիմադրում ժամանակին,
բայց մարդն ինքը բոլորովին անզոր է սեփական հիշողությունների
դեմ:
Հիշողությունները համեմատում են քարի հետ՝ ինչպես որ քարը
սուզվում է ջրի մեջ և ալեկոծում նրա մակերեսը, այդպես էլ
հիշողություններն են ալեկոծում ներկան: Ինչքան ծանր է քարը և
ինչքան խորն է ընկղմվում, ջրի վրդովմունքն ավելի մեծ է լինում:
Ինչքան ծանր են հիշողությունները, նրանց արձագանքները ջրի
օղակների պես ծավալվում են հոգու մեջ ավելի երկար և ավելի
հեռու:
Մարդու երազանքն է ժամանակի մեքենա ստեղծել և ուզած
ժամանակ վերադառնալ անցյալ, այսինքն կառավարել
հիշողությունները: Ասում են ապագայում հնարավոր է նույնիսկ
այնպիսի մեքենա ունենալ, որով կարելի է ինչ-որ բան փոխել
անցյալի մեջ…
Այսինքն հեռավոր անցյալ վերադառնալու և այնտեղ ինչ-որ բան
փոխելու համար մեզ անհրաժեշտ է գնալ դեպի հեռավոր ապագա:
Իմ նստած տեղից երևում է, թե ինչպես կամուրջին հասնելուց
առաջ գետի հոսանքը ճյուղավորվում է ու բաժանվում երկու մասի՝
գոյացնելով մի փոքրիկ կղզի: Նրա վրա մի ուռենի է կանգնած, որ
իսկապես սգավոր է թվում, որովհետև մենակ է: Որոշ տարածություն
անցնելուց հետո գետի այդ ճյուղավորված մասերը կրկին միանում
են կամուրջի տակ:
Այդ ճյուղավորումը նոր մտքեր է առաջացնում:
Այդպես կարծես թե ճյուղավորվում ու կիսվում է իմ ժամանակը,
իմ ներկան: Իմ այս ներկային զուգահեռ ես տեսնում եմ իմ գյուղի
ժամանակը, կարծես թե նա հոսում է հեռվում, առանց ինձ, և ես
նրան մասնակցել չեմ կարողանում:
Երկու ժամանակ և երկու հոսանք, որ գնալով հեռանում են:
Ու՞ր են հոսում և արդյոք երբևէ կհատվե՞ն: Այդ է, որ տանջում է ինձ
ամենից շատ:

***
Բուրյաթական այն ավանի միջով անցնում էր մեծ ճանապարհը,
որը տանում էր ոչ թե Գանձա կամ Ծալկա, այլ… Չինաստան:
Ճանապարհից այն կողմ անծայր տափաստանն էր, այն
տարածվում էր մինչև մշուշոտ, անգիծ հորիզոնը, իսկ այս կողմը իմ
189
Աննայի փոքրիկ դաշտն էր, ուր խաղում էր նա թիթեռների ու
ծաղիկների հետ:
Տունը, որտեղ ապրում էինք, գտնվում էր ավանի ծայրին, մեծ
ճանապարհի շրջադարձի մոտ: Մեր հարևանն էր Մատվեյ
Մատվեյիչը՝ մի ծեր թոշակառու, մենակյաց մի մարդ, հին
կոմունիստ և փոստի բաժանմունքի նախկին վարիչ: Հաճախ էի
գնում նրա մոտ, զրուցում էինք:
Մեր զրույցների ժամանակ նա հաճախ էր ասում, թե
մենակությունից ու ձանձրույթից վաղուց մեռած կլիներ, եթե
Սովետական Միությունը չկործանվեր…
Երբ վերացել էր կոմունիստների իշխանությունը և նրանք ցրվել
էին, ինչպես մրջյունները, որոնց բնի վրայից հանկարծ վերցնում են
քարը, նա որոշել էր, որ եկել է իր ժամանակը, այլևս ոչ սրտի ծակոց,
ոչ ձանձրույթ, ամեն ինչ մոռացած, իր հին «Մոսկվիչ»-ով շրջում էր
տափաստանի գյուղերը, հավաքում էր մարդկանց, ձգտում էր
վերականգնել կազմակերպությունները, ձայներ հավաքել,
մասնակցել ընտրություններին:
Մի անգամ նա ինձ իր հետ մարզային կենտրոն տարավ:
Հին «Մոսկվիչ»-ը արիաբար մաքառում էր ճանապարհի փոսերի
դեմ ու բարձրանում էր անտառապատ բլուրներն ի վեր:
Մի տեղ Մատվեյ Մատվեյիչը կանգնեցրեց մեքենան ու ցույց
տվեց խնկենիների բարձր թփերը, ասաց, որ նրանք աշխարհում
ուրիշ ոչ մի տեղ չեն աճում, միայն Ալպյան լեռներում ու մեկ էլ
այդտեղ:
Ավելի գեղեցիկ ծաղիկ ես չեմ տեսել: Կապուտաչյա մանկան
լուսեղեն ժպիտ, լեռների կապույտ լուսաբաց, ուրիշ
համեմատություն չեմ գտնում:
Տեղացիների լեզվով՝ մոնղոլերենի ինչ-որ բարբառով, նրա
անունը նշանակում է տխրությունը բուժող ծաղիկ: Բայց չգիտեմ
ինչու, նա ինքը ինձ տխուր թվաց և մի միտք հայտնվեց տխուր-
տխուր՝ եթե մեծ կայսրությունը չկործանվեր, ես էլ այս ծաղիկները
չէի տեսնի:
Մենք շարժվեցինք և ամբողջ ճանապարհին խոսում էինք
քաղաքականությունից:
- Սովետական Միությունը պատմության մեջ արդարություն ու
հավասարության առաջին փորձն էր,- ասում էր Մատվեյ
Մատվեյիչը,- ուստի սխալներն անխուսափելի էին և եղան:

190
 Հարկավոր էր ընդունել դրանք և ուղղել՝ հաշվի առնելով, որ
ժամանակի հետ ամեն ինչ փոխվում է և հավերժական ոչինչ չկա, ոչ
գաղափար, ոչ ուսմունք ու տեսություն: Եվ պետք չէր մոռանալ, որ
աշխարհը միշտ պիտի դիմադրի, նրա էությունն է այդպես,
Քրիստոսի օրինակն էլ այդ է հաստատում: Ամերիկան դա
օգտագործեց, քանի որ ուզում էր մենակ տիրել աշխարհին: Դա
նրան հաջողվեց:
Կյանքը շարունակվում է, կգան նոր ժամանակներ, նոր
սոցիալիզմ կլինի, ասենք թե շուկայական կամ նույնիսկ
քրիստոնեական…
Այսպես զրուցելով մենք անցանք շուկային ու չինական
սոցիալիզմին և արդեն պերմանենտ հեղափոխությունն ու Տրոցկու
տեսությունն էինք քննում, երբ տեղ հասանք, մտանք մարզային
մայրաքաղաքն ու կանգ առանք Դեկաբրիստների թանգարանի և այն
հայտնի տան մոտ, որը իշխանուհի Տրուբեցկայան վաճառել էր
երկու գլուխ սխտորով և իր դեկաբրիստ ամուսնուն ետ տարել
Պետերբուրգ:
Այդտեղ ես բաժանվեցի հին կոմունիստից:
Հիմա հաճախ եմ հիշում նրան, չգիտեմ խնկենիների՞
պատճառով, թե՞ ընդհակառակը, խնկենիներն եմ հիշում նրա
պատճառով:

***
Ինչպես որ Ջեկ Լոնդոնի վիպակի հերոսն էր տեղափոխվում
անցյալ և վերապրում էր նախորդ կյանքերը, ես էլ երբեմն այդպիսի
զառանցական վիճակի մեջ եմ ընկնում:
Ինչպե՞ս է դա լինում, ի՞նչ բան է դա, մարմնակա՞ն երևույթ է,
թե՞ հոգեկան, աստղերի շարժման հե՞տ է կապված, թե՞
մագնիսական ինչ-որ մրրիկների, չեմ կարող ասել:
Երեկ երեկոյան, երբ պատուհանի մոտ նստած տափաստանի
մայրամուտն էի դիտում, աննկատելիորեն ինչ-որ տենդային
թմրության մեջ ընկա ու… հանկարծ հայտնվեցի գյուղում…
Ամեն ինչ թեթև, կարմրավուն մշուշով էր շղարշված, դա
անցյալի հեռավոր լույսն էր:
Ես տուն էի գնում, բայց ոչ քայլում էի, ոչ թռչում էի, ոտքերս
գետնին չէին դիպչում, կարծես թե սահում էի գետնի երեսով, գետնից
քիչ բարձր:
191
 Հայրս ու մայրս նստած էին մեր տան պատի տակ, խոսում էին,
բայց ձայն չէր լսվում: Ես լուռ նստեցի նրանց կողքին: Ինչքա՞ն
ժամանակ անցավ այդպես՝ չգիտեմ, գուցե մի հավերժություն կամ մի
քանի վայրկյան:
Ապա իմ մանկության փողոցով, որտեղ ծանոթ է ինձ ամեն մի
քարը, իջա ցած,«գեղի մեջ»: Այդպես էինք կոչում խանութը, կոլխոզի
գրասենյակն ու նրա ետևի փոքրիկ հրապարակը, որտեղ գյուղի
նախիրն էր հավաքվում ամեն առավոտ:
Խանութի առաջ ու մոտակա ցանկապատերի քարերին նստած
զրուցում էին մեր գյուղացիները, ոմանք թուղթ կամ տամա էին
խաղում: Գյուղի ծերերն այդ քարերի վրա իրենց մշտական տեղերն
ունեին:
Տեսիլքի մուժի մեջ ինքս ինձ տեսա՝ կանգնած էի խանութի
պատի տակ իմ մանկության ընկերոջ՝ Հայկազի հետ: Հայկազենք մի
քանի օր հետո Ռուսաստան պիտի տեղափոխվեին: Ես ասում էի
նրան.
- Գնացիր՝ էլ չես գա, գնում ես ընդմիշտ:
- Միշտ պիտի գամ,- ասաց Հայկազը,- ամեն տարի պիտի գամ,
ահա գրում եմ այս թիվը, որ ասածս հիշես:
Ու մի երկաթի կտորով տուֆի վրա փորագրեց՝1963 թ.:
Հայկազը գնաց և այլևս երբեք գյուղ չեկավ:
Այդ պահին խանութպան Ավետը խանութում ռադիոընդունիչ
էր վաճառում: Ձայնապնակ էին միացրել, ստուգում, փորձում էին,
Օֆելյա Համբարձումյանը երգում էր.

Պաղ ջուր կուգա բարձր սարեն, սիրուն ջան,

Չի լավանում սրտիս յարեն, սիրուն ջան:

Էլեկտրականությունը նոր էր գյուղ եկել, բերել էր նոր սարքեր

ու նոր կենցաղ, մութ գոմերը լուսավորվել էին:
Եկավ փոստատար Արշակը, որ միաժամանակ դպրոցի
պահակն էր: Բոլորը շրջապատեցին նրան: Արշակը բաժանեց
թերթերը, ապա հանեց նամակների կապոցն ու սկսեց կարդալ
հասցեատերերի ազգանունները:
- Առաքելյան թամբալ Ակո, Աղայան Ձախորդ Փանոս… Ծո,
եղբորդ ասա, որ մեկ էլ դպրոցի շիֆերներին քար է նետել, բռնեցի՝
կաշին կքերթեմ… Բաբաջանյան Ցռան Վերգո…

192
 Ստացան, սկսեցին կարդալ որը թերթ, որը նամակ:
«Սովետական Վրաստան»-ը Տիգրան Պետրոսյանի մասին էր
գրում, նա վերջերս էր դարձել աշխարհի չեմպիոն, բոլորը նրա
մասին էին խոսում:
- Աշխարհի թագավոր է,- ասում էին,- հայ թագավոր:
Քեֆերում, հարսանիքներում նրա կենացն էին խմում, նրա
պատճառով կենացների մշտական ցուցակից շեղվում ու շփոթվում
էին:
Նորից խոսք բացվեց նրա մասին: Մեկ էլ լսվեց ինչ-որ մեկի
բարձր ձայնը.
- Էդ Տիգրան Պետրոսյանը թե էդքան խելացի է, թող գա
Առաքելենց Աղասիմի հետ հայի տամա խաղա:
Տաման շատ հարգի էր և խաղալու համար բան պետք չէր,
ցախերը կտրատում էին, գետնի վրա վանդակներ էին գծում ու
սկսում էին խաղալ: Առաքելենց Աղասիմը տամայի վարպետ էր,
մտածում, հաշվում էր ու մի քանի քար իրար ետևից տալիս էր
հակառակորդին, հետո սկսում էր նրա քարերը հավաքել: Նրան
հաղթող չկար: Աբուլցի սազանդար Միսակը նրա մասին երգ էր
հորինել՝ փոխարենը մի աման գարի ստանալով:
Այդ խոսքի վրա աղմուկ բարձրացավ: Թեև շատերը չգիտեին էլ,
թե շախմատն ինչ է, բայց սաստիկ վրա տվեցին մարդուն՝
զարմանալով, թե ինչպե՞ս կարելի է այդպես խոսել աշխարհի հայ
թագավորի մասին:
- Այ մարդ, կարգին տարիք ունես, բայց էլի խելքի չեկար, քանի՞
տարեկան եղար,- ասաց Փաշայենց Խաչոն՝ աչքով անելով Թիքոյենց
Օհանին:
- Մարդը ի՞նչ գիտե, թե քանի տարեկան է, էրեգվա կերածն է
մոռացել, կանչեք Համբարձումին, թող ատամներից որոշի:
Բայց Համբարձումը մի ուրիշ խմբի հետ բանավեճ էր սկսել
միջազգային դրության մասին: Կուշտ հայհոյելով ատոմային «բոմբ»-
ին, նա սկսել էր Կարիբյան ծովի ու Կուբայի դեպքերից, անցել
Ամերիկային և հայհոյանքների վերջին պաշարն էր սպառում ՆԱՏՕ-
ի հասցեին.
- Շան որդի Մակնամարան գաղտնի հանդիպում է ունեցել
սրիկա Ադենաուերի հետ, ահա թերթը,- ասում էր նա՝
թափահարելով «Սովետական Վրաստան»-ի վերջին համարը,- նոր
պատերազմ են ուզում, կերածները քիչ էր, էլի են ուզում:

193
 - Տղաք, հիմի որ կռիվ եղավ, մե՞նք կհաղթենք, թե՞ Ամերիկան:
- Հիմի կոճակ է, ով շուտ սեղմեց, նա էլ կհաղթի: Այ, եթե
տղամարդավարի կռվեին ճակատ առ ճակատ, ինչպես Տալոյենց
Սարգիսն ու Բարսեղը, էդ ուրիշ բան,- ասաց Աշխարոն:
- Կոճակ-մոճակ դատարկ բաներ են սովետական զորքի դեմ,
որովհետև Բաղրամյանի պես հրամանատար ունի:
- Երկրագնդի մի կողմում մենք ենք, մյուս կողմում՝ Ամերիկան:
Մերոնք թունել են բացել էս կողմից էն կողմ: Եթե կռիվ սկսվի,
մինչև հայ-հույ, մերոնք այդ թունելով ուղիղ Ամերիկա դուրս կգան,-
ասաց Արշակը, շալակեց պայուսակն ու գնաց:
Սկսեցին մտածել Արշակի ասածի վրա, իսկ Խառաշոյենց
Գևորը իր մշտական «փափուկ» քարին նստած երգում էր «Թութունի
երգը».

Էսօր չորս օր թութուն չունիմ,

Մտածում եմ, գյուման չունիմ,
Էրգան գիշերը քուն չունիմ,
Վառա անթութուն, անթութուն:

Ամեն մի երգից հետո, ինչի մասին էլ լիներ երգը, նա սրբում էր

արցունքոտ աչքերն ու ախ քաշում մեռած կնոջ համար.
- Հայ վախ հայ, Հոլո ջան:
Պարզ երկնքում ամպեր հայտնվեցին ու կամաց-կամաց
կուտակվեցին սարերի գագաթներին, արևն սկսեց այրել:
- Արևը խածում է, անձրև պիտի գա:
Զինվորական մեքենաների մի մեծ շարասյուն, որ
զորավարժությունների էր դուրս եկել Ախալքաքից,
Վլադիմիրովկայի կողմից եկավ ու անցավ գյուղի միջով: Երկու
մեքենա ջոկվեցին ու կանգ առան գրասենյակի ետևը, պատի տակ:
Գյուղացիները հավաքվեցին նրանց մոտ: Զինվորներն սկսեցին
հագուստ, կոշիկ, զանազան գործիքներ և իրեր վաճառել նրանց:
- Էս տարի զորքին լավ չեն պահել,- ասաց Հենոյենց Համոն,-
սալդատները շատ լղար են, կարող է ձմեռը չդիմանան, տեսնու՞մ եք,
բան-ման են ծախում, որ ապրեն:
Նա խոշոր, սրածայր բեղերով, ոչ բարձրահասակ մի մարդ էր:
Անդրանիկ Զորավարի զինվորն էր եղել: Այդ փաստը բարձրացնում
էր նրան գյուղացիների աչքում այնպես, որ երբ պատմում էր

194
Անդրանիկի մասին, կարծես թե դառնում էր խոշոր ու պատկառելի:
Նա ականատես էր եղել, թե ինչպես էր Զորավարը սուրը պարզած
իր սպիտակ ձիով սլանում զորքի առջևից, իսկ կռվից հետո կրծքի
կոճակները բաց էր անում ու թափում թշնամու գնդակները, որոնք
նրա անխոցելի մարմնով չէին անցնում…
Նրան ոչ ոք չէր կասկածում, բայց եթե պատահում էր նման բան,
նա երդվում էր Անդրանիկի արդար վրեժով, ուրիշ սրբություն չկար
նրա համար:
Այնպես էր պատահել, որ Ջավախքից Անդրանիկի հեռանալով
ավարտվել էր նրա զինվորական ճանապարհը. Անդրանիկի
հրաժեշտը նրա բոլոր պատմությունների գագաթնակետն էր.
- Զորավարը լաց եղավ, հանեց մի մեծ թաշկինակ, աչքերը
սրբեց ու գնաց…
Մեծ մարդու թաշկինակն էլ, հարկավ, մեծ պիտի լիներ:
- Քեզի կբռնեն, Համո քեռի, սովետական զորքի հասցեին էդպես
խոսելուդ համար,- ուզեց կատակել մի երիտասարդ:
- Ընձի բռնողը հլա չի ծնվել, լածիրակ,- որոտաց Համո քեռին և
սպառնալի քայլ կատարեց դեպի երիտասարդը:
Վերջինս ծիծաղեց ու փախավ, խառնվեց մեքենաների մոտ
հավաքվածներին:
Ձիերը քշած եկան հանդապահներ Լևոնն ու Պետրոսը: Նրանք
մանկության ընկերներ էին, նույն թաղում միասին մեծացած:
Նրանց ահից ոչ մի վրացի կամ թուրք չէր համարձակվում
ոչխարը մեր հանդերի սահմաններն անցկացնել: Կանգնելով
հրապարակի մեջտեղում, նրանք հայտարարեցին.
- Ժողովուրդ, զինվորական մեքենաները ամբողջ Դարա-
Թափայի մարգագետինն ու շրջակա լանջերը մինչև Գյումրվա
ճամփան ավերել են, արիք էրթանք կռվենք:
- Սարսաղ-սարսաղ միք դուրս տա, պետության զորքի դե՞մ
պիտի կռվեք,- սաստեց նրանց Օվեենց Լևոնը:
Ամեն մի բանավեճ մոռացան, թողեցին երիտասարդների երկար
մազերի ու նեղ շալվարների խնդիրը, Աֆրիկայի ազատագրության
հարցը հետաձգեցին, թերթերը ծալեցին, հավաքեցին խաղաթղթերը,
որ իրենց անելիքը մտածեն: Մինչ կորոշեին, թե ինչ անեն, եկավ
կոլխոզի նախագահը իր «Վիլիս»-ով, նրա ետևից՝ մի զինվորական
մեքենա, որից իջավ մի բարձրահասակ կապիտան:
Գյուղացիները շրջապատեցին նրանց, սկսեցին խոսել և

195
աղմկել:
Նախագահը մի կերպ լռեցրեց նրանց և խնդրեց, որ Օվեենց
Լևոնը խոսի, իսկ Սիմոնը թարգմանի նրա ասածները:
Սիմոնը կոլխոզի հաշվապահն էր, գյուղի ռուսագետն ու
ամենալավ ձեռագիր ունեցողը, Զինվորի պարը բոլորից լավ
պարողը, մի բարեհոգի, կատակասեր մարդ:
- Սինոկ, քո զորվա ման գալածը ես գիշերն եմ ման եկել,-
կապիտանին դիմեց Լևոնը:
- Այս մարդը փորձված մարդ է, Կախեթ ու Չայգռուզ ոտքի տակ
է տվել, քեզ նման կապիտաններ էլ շատ է տեսել,- ժպտալով
թարգմանեց Սիմոնը:
- Շատ լացինք, թե մեր բրդուճը պստիկ է, կատուն զարգավ, էն էլ
ձեռքերես տարավ, թարգմանե՛, Սիմոն:
- Մեր խոտհարքերն առանց այդ էլ քիչ են, դուք էլ կեսը
ավերեցիք:
Կապիտանը ներողություն խնդրեց և հավաստիացրեց, որ
թյուրիմացություն է եղել, զորամասը վնասը կհատուցի կոլխոզին:
Սիմոնը թարգմանեց.
- Ասում է՝ փասա-փուսաներդ քաշեք, գնացեք տներդ, անձրև
պիտի գա, կթրջվեք, առանց ձեզ էլ կորոշեն ինչ որ պետք է:
Բոլորը ցրվեցին:
Ցրվեց կարմիր մշուշն ու ընդմիշտ անհետացավ տեսիլքը:

***
Ամռան կեսին, երբ մեզ մոտ սկսվում է խոտհարքը, Հյուսիսում
թափվում է բարդիների սպիտակ խավն ու փռվում կանաչ խոտերի
մեջ:
Կարծես թե ձյուն լինի ամառվա մեջ եկած:
Այդ խավը տոթ գիշերներ է բերում և անքնություն, անառիթ
թախիծ և ջղային տագնապ, մաշկի հիվանդություն: Մարդիկ
փակում են դուռ ու պատուհան և թաքնվում են, որպես թե մեծ
աղետից, չնայած որ նա թեթև ու նուրբ է, կարծես թե աննյութ ու
անկշիռ:
Խավի հետ թափվում են նաև բարդիների կանաչ տերևները և
ամռան արևի տակ կծկվում, ծռմռվում են, կարծես տառապանքից:
Թափվում է այդ խավը ծառերից որպես ամառվա ձյուն ու թե
կրակ տաս, վառվում է ակնթարթային բռնկումով, այնպես թեթև
196
բոցով, որ վազում է գետնի երեսով որպես վառվող քամի:
Մի առավոտ, երբ գետինը սպիտակ էր բարդիների խավից, մի
փոքրիկ աղջիկ, բոցի պես կարմիր, երկար մազերով, այդ խավը
կրակ տված, քրքջալով վազում էր բոցերի միջով…Եվ այնպիսի
տարօրինակ հայացք ուներ, ինքը քրքջում էր, իսկ աչքերը կարծես
զարմանքից սառած, չէին ժպտում:
Ասացին, որ հիվանդ է:
Ամեն ինչ կարելի է հասկանալ, ամեն մի անամալիա՝ ամռան
մեջ ձմեռ կամ ձմռան ծաղիկ, կանաչ տերևաթափ և այլն ինչ-որ
բացատրություն ունեն, բայց երեխաների այդպիսի
հիվանդություններն ի՞նչ են նշանակում:
Ընդհանրապես ո՞րն է երեխաների հիվանդանալու կամ
մահվան, մանկական տառապանքի իմաստը: Ի՞նչ բացատրություն
կարող է լինել դրա համար:
Քրիստոնեությունն ինչ-որ բացատրություն ունի տառապանքի
ու Քրիստոսի չարչարանքների նմանության մասին, բայց մի՞թե
Աստված իր զորությունն ու հնարամտությունը ցուցադրելու ուրիշ
միջոց չի գտել:

***
Զարմանալի գեղեցիկ աշուն էր, ոսկի հեքիաթ:
Ես քայլում էի տերևաթափի պուրակով: Այնպիսի
խաղաղություն էր, որ լսվում էր, թե ինչպես են տերևներն ընկնում
գետին՝ տխուր ու գեղեցիկ: Ինչու՞ մարդու անկումն այդպես չէ,
ծերությունն աղավաղում է մարդուն անկումից առաջ:
Ամենուրեք կեչիների վառ դեղին տերևներ էին, լորենու
դեղնականաչավուն, փայլուն, գեղեցիկ տերևներ՝ կատարյալ
ձևերով:
Մի երիտասարդ կին անցավ: Նրա ետևից թիթեռի պես
թռվռալով գնում էր մի փոքրիկ աղջիկ: Երևում էր, որ կինը ավելի
կարևոր գործ ուներ, քան երեխան, չարացած, անտարբեր գնում էր:
Հանկարծ աղջիկն ընկավ ու լաց եղավ: Տերևների մեջ ընկած լալիս
էր, կանչում էր մորը:
Մայրը կանգնեց, ետ դարձավ և առանց նրան մոտենալու ճչաց՝
ոտքը գետնին խփելով՝ բարձրացի՛ր:
Երեխան կարեկցանքի էր սպասում: Պառկած տեղից նայեց
մորը մի հայացքով, որ նկարագրել անկարելի է:
197
 Դա նրա փոքրիկ կյանքի առաջին հիասթափությունն էր:
Նա դեռ շատ անկումներ ու հիասթափություններ կտեսնի, նաև
ցավով կհասկանա, որ դաժանությունը դաժանություն է ծնում և դեռ
կհասցնի նախանձել տերևներին, որոնք ճապոնացի բանաստեղծի
վկայությամբ, հասնում են կատարելության ու նոր են ընկնում:
Նրանք ընկնում էին լուռ ու անձայն, մի խոնարհ հաշտությամբ,
միայն գետնին հպվելիս թեթև ու փափուկ ձայն էին հանում, որ
կարելի էր լսել միայն կատարյալ լռության մեջ:

***
Լուսադեմի տեսիլք:
Իմ կարոտի գարուններից մի կարմիր գարուն էր ծաղկում
հայրենի լեռներում:
Սպիտակ ամպերը լվացած բրդի կուտակների պես դանդաղ
լողում էին մանկության կապուտակ երկնքում:
Պարզկա լույսի մեջ ծավալվում էին աքաղաղների ծորուն
երգերը և օրը թվում էր անվերջ ու Լույսն՝ անվախճան:
Տրակտորները նորօրյա հորովելն էին երգում, բարակ ծխի պես
գոլորշի էր ելնում արդար ակոսներից, ճնճղուկները ցատկոտում էին
նրանց մեջ որպես օրհնության ստեղների վրա:
Կյանքի զարթոնքի շունչն էր տարածվում գոլորշիացումների
գոլ բուրմունքներով լցված օդի մեջ:
Ամպոտ ձորերի ձյուներից գալիս էին պաղ առվակները, անուշ
ղողանջում ու կանչում էին, ձնծաղիկների թերթեր ու կանաչ ծիլեր
էին բերում իրենց հետ:
Սպիտակ գառները թռչկոտում էին պաղ ջրերի մեջ՝ ցոլցլուն
շիթեր ցայտեցնելով շուրջը:
Ապա թվում էր, թե արևոտ, մարմանդ անձրև է մաղում, և մայրս
կանչում է ինձ տուն…
Սակայն հանդարտվի՛ր, գոհացիր տեսիլքի այդ մի քանի
վայրկյանով, և թող թախիծը մաղձի չփոխվի: Թող որ չթվա, թե
անդարձությունը միայն մարդու համար է ցավ, իսկ աշխարհի
համար միևնույն է:
Ինչ որ եղել է, այն էլ կլինի, ինչ որ թվում է անկրկնելի,
վերադառնում ու կրկնվում է նորից, թեև, ինչպես մեծ մարդիկ արդեն
ասել են, նորիցը կրկին չէ և ոչ էլ այլևս վերադարձն է դարձ:

198
 ***
Հռոմի կայսր Մարկոս Ավրելիոսը քրիստոնյա չէր, բայց
եկեղեցին բարեհաճ է նրա նկատմամբ: Նա քրիստոնյաներին
հալածելու հրաման չի տվել, թեև լռել է, երբ կոտորել են քառասուն
հոգու:
Մի արշավանքի ժամանակ նրա զորքին տանջում էր ծարավը,
զինվորները մեռնում էին: Զորքի մեջ քրիստոնյաներ կային, սկսեցին
աղոթել ու անձրև աղերսել: Անձրևը թափվեց ու զորքը փրկվեց, բայց
կայսրը քրիստոնյա չդարձավ:
Քրիստոնեությունն, այդուհանդերձ, նրանից վերցրել է որոշ
մտքեր, օրինակ՝ հարկավոր է յուրաքանչյուր օրն ապրել այնպես,
որպես թե վերջինը լինի:
Մարկոս Ավրելիոսն իր հայացքներով ու դաստիարակությամբ
ստոիկ էր, նա կարող էր այդպես ապրել, իսկ սովորական մարդն
ինչպե՞ս կարող է յուրաքանչյուր օրն ապրել որպես վերջինը,
մահվան մասին մշտական մտքերով, ես դա այնքան էլ լավ չեմ
հասկանում:
Մարդը հազարամյակների ընթացքում յուրացրել է մի
փրկարար հատկություն, որի շնորհիվ աշխարհը կա ու կյանքը
շարունակվում է՝ առօրյա գործերի մեջ նա կարծես թե չի նկատում
մահը, ապրում է, ջանք է թափում, առնում ու ծախում է մի
անհոգությամբ, որ կարծես թե մահ չկա և կամ յուրաքանչյուր մարդ
կարծում է, թե մահ կա, բայց իրեն չի վերաբերում:
Ըստ երևույթին, սովորական մարդն այդպես ապրել չի կարող,
իսկ ստոիկներն ու ճշմարիտ քրիստոնյաները կարող են:
Ի՞նչ անի սովորական մարդը:

***
Մամիս մահից հետո Մարկոս պապս ասում էր.
- Սարերի պես մենակ մնացի,- ու միշտ մի տխուր երգ էր
երգում՝ առանց քեզ ի՞նչ անեմ աշխարհքի մալը:
Ինչու՞ է ժողովուրդը սարերին մենակ համարում, մենակ ու
անտեր, գուցե նրանց լռությունի՞ց է դա:
Մարդու բուն էությանը հատուկ չէ մենակությունը. դրա համար
էլ Աստված մարդուն զույգ է ստեղծել: Բայց, չնայած դրան,
գոյություն ունի ներքին, անփարատ մենակություն, որը չի կարող

199
կիսել ոչ ոք, միայն Աստված ինքը: Երևի այդ մենակությունն ի
նկատի ունի ժողովուրդը, երբ մարդուն սարերին է նմանեցնում:
Իմ կարծիքով այնքան էլ ճիշտ չէ, երբ ասում են, թե
մենակությունն այն է, երբ մարդը ոչ ոքի պետք չէ և նրան էլ ոչ ոք
պետք չէ, ճիշտ հակառակը, մենակությունն այն է, երբ մարդուն
միշտ ինչ-որ մեկը պետք է և միշտ պահանջ ունի, որ ինքը ինչ-որ
մեկին պետք լինի:
Մենավոր ազգեր էլ կան: Ինչպես որ ամեն սար մենակ չէ
Արարատի պես, ամեն ազգ էլ մենակ չէ: Աչքերից է երևում ազգի
մենակությունը, հայու աչքերի թախծալի խորությունը վկա: Ազգ կա,
որ չունենալով է մենակ, իսկ մեր ազգը մենակ է ունենալով՝ իր
քրիստոնյա ճակատագրով, խաչքարերով, իր իմաստությամբ ու
պոեզիայով:
Մարդկությունն էլ է մենակ տիեզերական լռության և
անսահմանության մեջ, ընկեր է փնտրում զանազան կանչերով ու
ազդանշաններով, բայց պատասխան չկա:
Ելենա Ռերիխը գտնում էր, որ այդ մենակության վախից
ազատվելու համար մարդկությունը պիտի միավորվի և բազմաթիվ
կրոնների փոխարեն մի ընդհանուր կրոն կամ մի լավագույն
ուսմունք ստեղծի: Դրա համար հնդիկները նրան անվանում էին
Ուրսվաթի, որ նշանակում է առավոտյան աստղի լույս: Նա արժանի
էր այդ անվանը՝ գրել էր բուդդիզմի բազմահատոր
փիլիսոփայությունն ու հրատարակել առանց իր անվան՝
համարելով, որ ոչ մի անուն չի կարող դրվել այն գրքի վրա, որ
պարունակում է նման իմաստություն:
Այդպիսի գրքեր, այդպիսի մարդիկ կան, բայց չի նվազում ոչ
մարդու, ոչ էլ մարդկության մենակությունը:
Բայց ոչինչ, դեռ էվոլյուցիան շարունակվում է:
Դեռ կանչերն ու ազդանշանները շարունակվում են:

***
Ոչինչ այնպես երկար և այնպես իզուր չի փնտրել մարդը,
ինչպես կյանքի իմաստը:
Ասում են՝ կյանքի իմաստը կյանքի մեջ է կամ էլ՝ կյանքը ունի
այն իմաստը, ինչ որ ինքներս տալիս ենք նրան: Սրանցից ո՞րն է
ճիշտ, որը՝ սխալ:
Շատ վաղուց կյանքը խաղ են համարել: Մի թագավոր հին
200
աշխարհում մահից առաջ հարցրել է մերձավորներին, թե ինքը լավ
խաղա՞ց կյանքի կատակերգությունը… Ուրեմն կյանքը
կատակերգություն է և դեռ հարկավոր է լավ խաղալ այն:
Իսկ ուրիշները հակառակն են պնդում՝ կյանքը խաղ չէ,
հարկավոր է ապրել, ոչ թե խաղալ:
- Կյանքը փորձ է,- ասում են ոմանք,- հարկավոր է հասցնել
փորձել ամեն ինչ, քանի այն չի վերջացել, փորձել բոլոր սխալները,
փորձել ճանաչել ինքն իրեն…
Եթե սա փորձ է, ապա իսկական ներկայացումը ե՞րբ կլինի: Եվ
հետո՝ կյանքն ինքը խրատում է, որ պետք է պարզապես կարողանալ
ապրել, սխալվել միշտ կհասցնես, իսկ կհասցնե՞ս ուղղել գոնե մեկ
սխալ:
Փորձ է, փորձություն է, թե փորձանք է, պետք է կարողանալ
դիմանալ կյանքին:
Եվ ամեն անգամ, երբ որոշում եմ, որ պետք է կարողանալ
դիմանալ կյանքին ու չեմ կարողանում, Հայկին եմ հիշում: Նա մի
անգամ ինձ ասաց.
- Որոնում ես, իմաստ ես փնտրում…Մարդիկ մածունը փչելով
են ուտում, ես ու դու էլի նույն միամիտը մնացինք, ապրել
չկարողացանք: Կյանքը կռիվ է, պիտի կանգնես ու կռվես, թաքնվելու
կամ փախչելու տեղ չկա, փախար՝ ետևիցդ կխփեն: Եվ այն
աշխարհում էլ չես փրկվի, այնտեղ ստուգում են, փախչողներին
ետևից ստացած վերքերի համար դժոխք են ուղարկում:
Նա գյուղից գնաց, ուրիշ գյուղ տեղափոխվեց, իսկ ես այցելեցի
նրան գարնանային մի օր:
Նրանց գյուղի միջով ամենուրեք ջրեր էին վազում, մեծ ու փոքր
առուներ ճանապարհի եզրերով, փողոցներով, ցանկապատերի
տակով: Ամբողջ գյուղը ջրերի կարկաչով, խշշոցով էր լցված: Ամեն
ինչ մոռացել եմ, միայն ջրերն եմ հիշում:
Այն ջրերի պես անցավ գնաց կյանքն էլ ու չհասկացա՝ խա՞ղ է
այն, փո՞րձ է, թե՞ կռիվ: Եվ ինչպե՞ս պետք է խաղալ ու կռվել,
ինչպե՞ս դիմանալ:
Հիմա Հայկը չկա, ու՞մ հարցնեմ:

***
Տոլստոյի «Աննա Կարենինա»-ն կարդացի, երբ դեռ պատանի էի,
բայց մի քանի ապարդյուն փորձերից հետո միայն: Ուզում էի սկսել,
201
բայց ամեն անգամ ինձ կանգնեցնում էր առաջին
նախադասությունը՝ բոլոր երջանիկ ընտանիքները նման են իրար,
յուրաքանչյուր դժբախտ ընտանիք դժբախտ է յուրովի:
Այդ մտքի անսովոր խորությունը վախեցնում էր ինձ:
Չնայած ես հիմա էլ կարգին չեմ հասկանում, թե ինչու՞ է
այդպես, ինչու՞ երջանիկները նման են, իսկ դժբախտները՝ տարբեր,
բայց հիմա ծեր եմ և փորձը, որ մի քիչ օշինդրի համ ունի, որոշ
բաներ սովորեցրել է:
Կյանքը ինքնին տառապանք է և նրանում ոչինչ նույնությամբ չի
կրկնվում, ուստի տառապանքի դրսևորումներն էլ բազմազան են,
երևի այդ պատճառով էլ յուրաքանչյուր դժբախտ ընտանիք դժբախտ
է յուրովի:
Այլ է երջանկության խնդիրը. երջանիկ ընտանիքներ չկան,
որովհետև երջանկություն չկա: Տոլստոյն ինքը ուրիշ տեղ ասում է,
որ երջանկությունն աստվածային արարչագործության նպատակն է,
այն պետք է որ անպայման լինի, այլապես մարդկային գոյությունն
իմաստ չունի, բայց որտե՞ղ է կամ և ի՞նչ է այն՝ մարդը չգիտե,
երջանկություն չկա, կա սոսկ նրա լուսափայլը:
Եթե երջանկություն չկա, ինչպե՞ս կարող են լինել երջանիկ
ընտանիքներ: Նշանակում է, եթե որոշ ընտանիքներ երջանկության
տպավորություն են թողնում, ապա խաղում են և խաղում են
միանման՝ անհաջող, դրա համար էլ բոլոր երջանիկ ընտանիքները
նման են իրար:
Երջանկությունն ակնթարթային, փութանցիկ զգացողություն է,
իսկ ընտանեկան քիչ թե շատ բարեհաջող կյանքը, որ երջանկության
տպավորություն է թողնում, տևական ջանք ու աշխատանք է, դժվար
աշխատանք:
Օշինդրի փորձը հուշում է ինձ, որ այսպիսի բաներն ավելի
հեշտ է հասկանալ դժոխքի ու դրախտի օրինակներով: Դժբախտ
ընտանիքը դժոխք է, որ ամեն տեղ նկարագրված, անգամ նկարված է
ըստ հեղինակների երևակայության, իսկ երջանիկ ընտանիքը նման
է դրախտի, որի նկարագիրը, ինչպես հայտնի է, սուրբ գրքերում էլ
աղքատ է, քանի որ ոչ ոք չի տեսել, իսկ երևակայությունը չի օգնում
պատկերացնելու:

***
Ասում են անելանելի վիճակ չկա, ամեն մի իրադրություն ելք
202
ունի: Այդպես է, իհարկե, վիճելու բան չէ, եթե մարդն էլ ելք չի
գտնում, ապա գտնում են ժամանակն ու մահը: Չկա անելանելի
վիճակ:
Դա մարդու լավատեսությունն է, մարդկային, չհիմնավորված:
Կրոններն էլ ունեն իրենց աստվածային լավատեսությունը, որ
հիմնավորման կարիք չունի:
Բուդդիզմը, որ միջին մի բան է կրոնների ու գիտության միջև,
ամենալավատեսական ուսմունքն է: Նա գտնում է, որ մարդկային
բանականությունը միշտ կարող է ճիշտ ելք գտնել ամեն մի
իրադրությունից, կարող է ճիշտ վարքի շնորհիվ հաղթահարել ամեն
մի փակուղի: Իսկ ճիշտ վարքը նա ձևակերպում է այսպես՝ խելամիտ
համառություն կամ համառ խելամտություն, որտեղ գլխավորը
Ներկան գնահատելն է, Ակնթարթի արժեքը գիտակցելը:
Ոչ թե ինչ որ ցանես, այն կհնձես, ասում է բուդդիզմը, այլ
հնձում ես այն, ինչ որ ցանում ես, այսինքն ներկայում, այսօր,
այստեղ և հիմա:
Հասկանալի են և՛ ճիշտ վարքը, և՛ ներկան գնահատելը, իսկ
ինչու՞ մարդը չի կարողանում դրանք կիրառել, իրականացնել
կյանքում:
Բուդդիզմն իսկապես լավատեսական ուսմունք է, նա
սովորեցնում է, որ կգա ժամանակ, երբ Սանսարայի անվերջանալի
պտույտները վերջ կունենան և կառաջանա կատարյալ
մարդկություն, որն ընդունակ կլինի դրանք իրականացնելու,
այսինքն երջանիկ լինելու:
Միայն եթե ցանկանաս իմանալ, ոչ ոքի չես կարող հարցնել, թե
ե՞րբ կգա այդ ժամանակը:

***
Վախթանգի հետ հանդիպեցի Հյուսիսում:
Նա Գորիի կողմերից էր, Խիդիս Թավի գյուղից. թողել էր այնտեղ
հայրական տունը, խնձորի այգին ու ծեր մորը: Հյուսիս գալը
տարօրինակ պատմություն էր:
Սովետական Միության փլուզման այն խառն տարիներին, Նոր
տարվա տոներին մոտիկ, մի մեծ մեքենա խնձոր էր տարել ծախելու,
հավաքել էր ամբողջ գյուղից, որ ծախելուց հետո փողը տա: Ինչ-որ
վթար էր պատահել, մի քանի օր մնացել էր ճանապարհին, խնձորը
սառել, փչացել էր: Մնացել էր, որ աշխատի, մարդկանց փողը
203
վերադարձնի, բայց ամուսնացել ու այդպես էլ ընդմիշտ մնացել էր
Հյուսիսում:
Իրեն չէր ներում այդ ամենի համար ու տանջվում էր:
Մի անգամ փողոցում կանգնած զրուցում էինք, մեկ էլ տեսա՝
Վախթանգն ինձ չի լսում, քարացած նայում է ինչ-որ մի կետի: Մեկ էլ
վազեց, սկսեց ձեռքերով ոտքերով ձյուները ետ տալ: Բացվեց ինչ-որ
մեքենայի ետնամասը: Նա սկսեց ուրախ գոռգոռալ, ցատկոտել
երեխայի նման:
- Մեքենաս գտա, եղբայր, մեքենաս գտա, արի տես:
Մի քանի ամիս առաջ մեքենան կորցրել էր՝ գտավ: Ինձ հետ
զրուցելիս ձյուների մեջ նկատել էր մեքենայի համարի թվերից մեկը:
Մեքենան գողացել էին, հետո, չգիտես ինչու, թողել էին այդտեղ,
ձյունը եկել ծածկել էր, ամբողջ ձմեռը մնացել էր ձյան տակ:
Երեխայի պես ուրախանում էր Վախթանգը, երեխայի պես էլ
տխրում, խռովում աշխարհից ու ինքն իրենից, լռում էր ու չէր
խոսում, չէր կատակում:
Վրաստանի ու Ռուսաստանի հարաբերությունների
վատացումը սրտին շատ մոտիկ էր ընդունում: Նա միանգամայն
սխալ բան էր համարում դա, մեծ քաղաքականության խաղերից
մեկը, ապաշնորհ քաղաքագետների կեղծ հայրենասիրության
արդյունք:
- Հայրենասիրություն էլ կա, հայրենասիրություն էլ, սխալ էլ կա՝
սխալ էլ,- ասում էր նա,- կա կուշտի ու սովածի, գարեջրի ու սալայի
հայրենասիրություն: Կա հասարակ մարդու սխալ, կա նաև
պետական մարդու սխալ, որ ամբողջ ժողովրդի բախտն է որոշում:
Մի անգամ էլ, երբ դարձյալ խոսում էինք այդ թեմայով, մի
անեկդոտ պատմեց.
Մի մարդու հարցնում են.
- Հայրենիքդ սիրու՞մ ես:
- Այո, իհարկե,- պատասխանում է:
- Կյանքդ կզոհե՞ս նրա համար:
- Կզոհեմ, բայց հետո հայրենիքը ո՞վ պիտի սիրի…
Պատմեց ու դառնորեն ժպտաց:

***
Հին հույների մոտ ամեն ինչ այնպես պարզ ու պայծառ էր,
ինչպես մանկությունը՝ նրանց պատմությունը, փիլիսոփայությունը,
204
առասպելները: Պատահական չէ, որ նրանց դարաշրջանն անվանել
են մարդկության երջանիկ մանկություն:
Մանկական այսպիսի պարզ անմիջականությամբ էին նրանք
ընկալում մահը.
- Մահը մեզ չի վերաբերում, որովհետև քանի մենք կանք, մահը
չկա, իսկ երբ նա գա, մենք չենք լինի…
Նույն կերպ նրանք դատում էին ժամանակի մասին.
- Ժամանակը չկա, որովհետև անցյալն այլևս չկա, ապագան
դեռևս չկա, իսկ ներկան երբեք չկա, այն տևողություն չունի և անվերջ
տրոհվում է, իսկ ինչը տրոհվում է անվերջ, նա չկա…
Մարդկությունը վաղուց զրկվել է մանկությունից և պարզ ու
պայծառ պատկերացումներին նորերն են փոխարինել: Հիմա
նույնիսկ եռաչափ աշխարհը եռաչափ չէ, գոյություն ունի ժամանակ,
որ տարածության հետ միասին ինչ-որ անհասկանալի օրենքով նրա
չորրորդ չափն է կազմում: Այն նույնիսկ ավելի կարևոր բան է, քան
գրավիտացիա կոչվածը, որովհետև առօրյա կյանքում մենք նրա
գոյությունը չենք զգում, իսկ ժամանակինը զգում ենք ամեն
վայրկյան: Այնպես որ հարկավոր է հաշվի նստել ժամանակի հետ:
Ժամանակի հետ հաշվի նստել նշանակում է հաշտ ապրել նրա հետ:
Ով որ ետ կամ առաջ է ընկնում, ժամանակը սպանում է նրան:
Սակայն ով որ ետ կամ առաջ չի ընկնում ու հաշտությամբ է
ապրում նրա հետ՝ ապրելով ներկայով, դարձյալ սպանում է,
որովհետև նա ծնում է ու ինքն էլ կուլ է տալիս իր զավակներին,
ինչպես հունական Քրոնոսը:
Ժամանակն ինքը վերքեր է հասցնում և ինքն էլ սովորեցնում է
դիմանալ նրանց:
Ասում են, թե այս կյանքում ժամանակի կորուստն է
ամենամեծը: Ավաղ, այդպես է և ժամանակն ինքը սովորեցնում է
չմտածել ժամանակի մասին, որովհետև ով որ շատ է մտածում, նա
ավելի շատ է կորցնում:
Մենք բաժանում ենք ժամանակը, որ անբաժանելի է և ավելի
բան չգիտենք նրա մասին, քան այն, ինչ սովորեցնում է դպրոցական
դասագիրքը՝ խոսելու պահից առաջ, խոսելու պահից հետո…
Այնքանը գիտենք հաստատ, որ անցյալն անվերջ հեռանում և
ապագան անվեջ մոտենում է, որ նրանք հոսում, միախառնվում են
ներկայի ակնթարթի մեջ՝ փոխադարձաբար կապված ու
պայմանավորված իրարով:

205
 Բոլորը գիտեն, որ ներկան է միակ իրական ժամանակը, բոլորը
նայում են առաջ, դեպի ապագա և այն ըմբռնում են որպես
անվերջություն կամ հավերժություն, միայն անցյալի նկատմամբ
տարբեր վերաբերմունք գոյություն ունի:
Ոմանք համոզված են, որ առանց անցյալի չկա ոչ ներկա, ոչ
ապագա և առաջ գնալու համար ավելի հաճախ ետ են նայում,
ուրիշները կարևորություն չեն տալիս նրան:
Անցյալը կարող է սովորեցնել ու ոգեշնչել, կարող է հալածել
անեծքի պես կամ հրապուրել ու կանչել որպես խաղաղ հանգրվան:
Կորուստներով հարուստ մարդկանց կամ ժողովուրդների
անցյալը հեռանալով հանդերձ շարունակ վերադառնում է և
հիշեցնում է իր մասին:
Հայրենիք կորցրած մեր ժողովրդի համար անցյալը միշտ ներկա
է, վիրավոր հիշողության ու մշտապես արթուն ցավի դեմ անզոր է
անգամ ժամանակը:
Այնպիսի ժողովուրդներ էլ կան, որ հիշարժան ոչինչ
չունենալով, անցյալ են սարքում իրենց համար՝ կեղծելով
պատմությունը:
Ամեն ինչ իր արտահայտությունն է գտնում լեզվի մեջ,
ժամանակի առեղծվածն ու դրաման՝ նույնպես, թեև միշտ չէ, որ
լեզուն իր բայերով համապատասխանում է մեր ապրումներին. կա
ներկայի մի տեսակ, երբ ֆիզիկապես զգում ես նրա կորուստը,
ինչպե՞ս կոչել այն, կորստակա՞ն, թե՞ կորստաբեր, իսկ ինչպե՞ս
կոչել այն անցյալը, որի մի ակնթարթի վերադարձի համար մնացած
ամբողջ ապագադ կտայիր՝ ցնորակա՞ն, թե՞ ցնորամիտ, իսկ ի՞նչ
անուն տալ այն ապագային, երբ աչքերդ դեռ փակ՝ խաբում ես ինքդ
քեզ, թե անցյալի մեջ ես, բացել չես ուզում, որ չզգաս ու չտեսնես, թե
ինչպես դեպի քեզ ու քո վրայով գլորվում է նոր օրը՝ ապագան իր նոր
վերքերով ու հիասթափություններով:

***
Մեծ հայրենիքի մեջ փոքր հայրենիք, անձնական
աշխարհագրություն՝ քո դաշտերը, լեռները, քո հողը, բոլորը
խտացված ու բյուրեղացած մարգարիտի պես, խառնված ցավին, որ
կրում ես սրտիդ մեջ:
Եթե հայրենիքում չես, եթե հարազատ չեն հողը, անձրևը,
ամպերն ու քամին, ապրածդ տեղն ընդամենը տերիտորիա է կամ
206
տարածություն, երկրաչափություն առանց սիրո:
Առանց այդ սիրո դու դառնում ես մի իր՝ այսինչ կետի վրա,
այսինչ երկրաչափական տարածության մեջ, լեռները դառնում են
հող ու քարի կույտեր, անձրևները՝ ջուր, քամին՝ օդի անհեթեթ
շարժում և ամեն անգամ զգում ես քո խորթությունը, դու չես
մասնակցում այդ տարածությանն ու նրա ժամանակին:
Այս քաղաքում մի որսորդական խանութ կա, մեծ-մեծ
պատուհաններում թռչունների խրտվիլակներ կան դրված, դրսից
երևում են: Միշտ անցնում եմ այդ խանութի մոտով ու նայում եմ
նրանց: Լավ են պատրաստել, թվում է, թե բան չի պակասում,
իսկական թռչուններ են, հիմա կթափահարեն թևերն ու կթռչեն:
Ես ամեն գիշեր քնում- արթնանում եմ՝ իմ անմարմին հոգին
թռչում է տուն, իսկ իմ անհոգի մարմինը դեռ այստեղ է, ճիշտ այն
թռչունների նման:
Ես գնացի բժշկի մոտ ու ճար խնդրեցի իմ ցավի համար:
Մի բաժին կատվախոտ և օշինդրի թուրմ գրեց բժիշկը:
- Որ դառնությունով դառնությունն ամոքես,- ասաց նա:

***
Հիվանդանոցում կատարված մի քանի գրառում:

● Ընկերացա երկու ծերունիների հետ՝ նավթագործ Իվանի և

տայգայի մի ռադիստի, երկուսն էլ նախկին: Նրանք իրենց
զրույցներով ու պատմություններով զբաղեցնում են ինձ, հատկապես
Իվանը:
Նա ամեն ինչով անցյալից է՝ մտքերով, խոսքով, ինչ-որ շատ
հեռվից, սովետական վեպերից կամ կինոնկարներից է
«հայրենանվեր աշխատանքով» Սիբիրը նվաճողներից, այն սերնդից
է, որ կոմունիզմ պիտի կառուցեր և ապրեր կոմունիզմի օրով:
Հազվագյուտ բարության տեր մարդ է:
- Հարազատս, հարազատս,- դիմում է բոլորին և հարազատի
պես խնամում է իր կողքի ծանր հիվանդին:
Հասնում, օգնում է բոլորին, իսկ ինքը անորոշության մեջ
սպասում է բժիշկների դատաստանին, թե գլխում հայտնաբերված
ուռուցքն ի՞նչ որակի է, ի՞նչ պիտի անեն իրեն:
- Միայն թե ապրեմ, միայն թե ապրեմ,- անվերջ կրկնում է նա,-
խմելն էլ կթողնեմ, ծխելն էլ, ամառանոցի մեր հողամասը կմշակեմ,
207
կարտոֆիլ կցանեմ, ձուկ կորսամ, կնոջս հետ հապալաս ու մորի
կհավաքենք, սունկեր կհավաքենք, թթուներ ու մուրաբաներ
կպատրաստենք: Ձմեռները կնստենք բազմոցին, վառարանին
մոտիկ ու հեռուստացույց կնայենք, երեկոները հարևանները կգան,
լոտո կխաղանք, թեյ կխմենք: Կիրակի օրերը բաղնիքը
կվառենք…Միայն թե ապրեմ, միայն թե ապրեմ… Գոնե մի տասը
տարի…
Մահվան վախից նա ուզում է այնպես ապրել, որ զգա ապրելը,
կյանքի քաղցր մանրուքը… Եվ մտքով էլ չի անցնում, թե տասը
տարի հետո ոչինչ չպիտի փոխվի՝ ապրելու նույն ցանկությունը,
կյանքի նույն ծարավը:

● Մի անգամ Երևանում մի բժիշկ ինձ ասաց.

- Դու գրող կդառնաս, քանի որ այդպես լավ ես նկարագրում
ուրիշի ցավը:
Երեկ, նրանից կես դար հետո, այս հիվանդանոցի մի բժիշկ էլ
մոտավորապես նույնը ասաց.
- Շատ լավ ես նկարագրում քո ցավը, երևի ուրիշներինն էլ
կարող ես նկարագրել գրողի պես:
Ուրեմն այդտեղ մի բան կա:
Գրող չդարձա, բայց դարձա բանաստեղծի ասած ցավի ծառան
ու գիտակը, նրա ամեն ինչը գիտեմ:
Աստված ի՞նձ լսեց, թե՞ այն բժշկին, չգիտեմ, գիշերը մինչև լույս
տեսա դժոխային ցավը: Բայց նա սխալվեց, ես այդ ցավը ի նկատի
չունեի, դա այն է, որը ժամանակավորապես մոռացնել է տալիս իմ
ասած այն ցավը, որի ծառան եմ ես, ուրիշ ոչինչ:
Մի՞թե Աստված ցավերը չի զանազանում կամ նրա ոչ մի տեղը
չի ցավացել:

● Հիվանդանոցը լիքն է հիվանդներով, նույնիսկ միջանցքներում են

պառկած: Պատերազմ չկա, կյանքի ռազմաճակատների զոհերն են:
Շատերը անհույս են և անտարբեր, թե ինչ է կատարվում
շրջապատում: Ծանր է նրանց մոտից անցնել- դառնալը, մարդ իրեն
մեղավոր է զգում, որ ոտքի վրա է ու քայլում է:
Երեկոյան դեմ այցելուներ են գալիս տեսակցության: Մի երեխա
տեսա, մի սիրուն տղա չորս-հինգ տարեկան: Ծաղկեփունջը ձեռքին
մոր հետ տատիկին էր փնտրում հիվանդների մեջ: Աչքերի մեջ լույս

208
ու ժպիտ՝ անցնում էր միջանցքում պառկած հիվանդների միջով,
նայում էր, զննում էր ինչպես խաղալիքների խանութում:
… Մեր սկիզբն ու վերջը լույս ու խավար: Եվ սկիզբը ոչինչ
չգիտե վերջի մասին, խավարի մասին ոչինչ չգիտե:

● Անցած գիշեր տենդի մեջ էի: Բոկոտն վազում էի ձյունոտ սարերով,

բայց ձյունը տաք էր, ներբաններս այրվում էին: Հետո մեր Խաչիկին
տեսա: Մենձ ձորի առաջ, մարգագետնում խոտ էր քաղում: Մենձ
ձորից գոչգոչալով գալիս էր գետը, դաղձի ու նոր քաղած խոտի
բուրմունքից արբեցած էր աշխարհը:
Գետը խշշում ու խշշում էր: Ես ջուր էի ուզում, իսկ Խաչիկը
գետափին կանգնած ծիծաղում էր: Արթնացա գետի խշշոցից:
Առավոտ կանուխ, ինչպես միշտ, բուժքույրերն էին ներս խուժել,
վառել էին լույսն ու բացել ջրի ծորակը, ջուրը խշշոցով թափվում էր,
իսկ խոտը շարունակում էր բուրել…
Բժիշկներն ինչու՞ արցունք չեն նշանակում որպես դեղ…

● Հիվանդանոցին կից մի փոքրիկ եկեղեցի կա սպիտակ պատերով,

ոսկեզօծ գմբեթով, պարզ է, կեղծ ոսկի: Հիմա ամեն ինչ կեղծ է՝
դեղերը, հավատը:
Ամեն երեկո «քայլող» հիվանդները գնում են եկեղեցի, ընթրիքից
առաջ, քանի սոված են, կշտացան կամ առողջացան ու
հիվանդանոցից դուրս եկան՝ մոռանում են աղոթք ու եկեղեցի:

● Ի՞նչ է մնում անելու՝ ամբողջ օրը պիտի պառկես ու առաստաղին

նայես և հիշողությունների հեղեղը տանի, տանի, ազատվելու հնար
չունենաս: Ո՞ր կողմը դառնաս, որի՞ց խուսափես:
Հիմա եմ հասկանում, որ օրհնանքներից լավագույնը ոչ «ծլիս-
ծաղկիս»-ն ու «զորանաս»-ն է, ոչ «էրգան արև»-ը, այլ այն, որ
Մարկոս Ավրելիոսի «Խորհրդածություններ»-ում է.
- Թող քո կյանքը լինի այնպես, ինչպես որ կցանկանաս հիշել:

***
Բանից պարզվում է, որ մարդու մեջ ևս մի մարդ կա՝ ներքին
մարդը: Առաջին անգամ քրիստոնեությունն է նրան գտել չարի ու
բարու էությունները քննելիս, մանավանդ երբ ողջ-ողջ այրում էին
մարդկանց, դրսի մարդուն այրում էին, որ ներսի մարդը փրկվի:
209
 Երկրորդ անգամ Զիգմունդ Ֆրեյդը հայտնագործեց նրան, այն,
որ ներսում է ռուսական խաղալիքի՝ Մատրյոշկայի նման: Նա
մարդուն տվեց իր անգիտակից «ես»-ն ու երազները, հայտնագործեց
մարդկային բնազդների մութ տարերքը:
Նա ապացուցեց, որ մարդու կյանքը մի անվերջանալի
սուբլիմացիա է՝ իր բնազդները, ներքին տարերքը հաղթահարելու
ձգտում, և դա նրան աներևակայելի տառապանք է պատճառում:
Մի խոսքով, նա շատ բան արեց, որ մարդը ճանաչի ինքն իրեն,
իր միջի մարդուն և ուրիշներին:
Այդ ճանաչողությունն օգտակա՞ր է, թե՞վնասակար՝ դժվար է
ասել, մանավանդ որ Ֆրեյդն ապացուցեց նաև, որ
քաղաքակրթությունը մարդուն միայն ցավ է պատճառում, որ
երջանկությունն ու քաղաքակրթությունն անհամատեղելի են,
մարդը չի կարող միաժամանակ և՛ երջանիկ, և՛ քաղաքակիրթ լինել:
Բայց դրանք խրթին հարցեր են, ինձ ավելի շատ հետաքրքրում է
ահա այս պատմությունը Ֆրեյդի մասին.
Ասում են, թե մի անգամ ճաշելիս Ֆրեյդը գանգատվում է
աշակերտներից, ընկերներից, որ վստահելի չեն, կեղծում են,
դավաճանում են:
Մորաքույրը, որ ներկա էր ճաշին, ասում է.
- Զիգմունդ, դու մարդկանցից գլուխ չես հանում…
Այն գիտնականը, որ հեղաշրջում էր կատարել հոգեբանության
մեջ, նոր ուղղություն ու նոր ուսմունք ստեղծել, մարդկանցից գլուխ
չէր հանում…
Ինչու՞ է այդպես: Մարդն անկարո՞ղ է իր նմանին ճանաչելու,
թե՞ կյանքն է այդպես բարդ ու անհասկանալի: Իսկ ի՞նչ անի մարդը
իր ներքին մարդուն հասկանալու համար:

***
Հիվանդասենյակի իմ հարևանը կատակասեր, զվարթ մարդ էր,
անգամ անպատշաճ կատակներ էր անում կանանց հետ, բայց
նրանից չէին նեղանում: Միայն մի անգամ բուժքույրերից մեկը կես
կատակ, կես լուրջ ասաց.
- Բոլոր տղամարդիկդ նույնն եք, սրիկաներ եք բոլորդ:
Իսկապե՞ս կանայք կարծում են, թե այդպես է, իսկ ինչու՞
տղամարդիկ, ընդհակառակը, համոզված են, որ կանայք տարբեր են
իրարից:
210
 Այդ մասին մտածելով, արևելյան մի զրույց հիշեցի.
Լենկթեմուրը պատրաստվում է հեռավոր արշավանքի մեկնելու
և պատվիրում է իր գեղեցկուհի կնոջը մինչև վերադառնալը
ավարտել պալատի կառուցումը: Ու մեկնում է:
Մի նշանավոր ճարտարապետ են վարձում, և որոշ ժամանակ
գործերը շատ լավ են ընթանում: Բայց ճարտարապետը մի անգամ
տեսնում է տիրուհուն, սիրահարվում է և աշխարհում ամեն ինչ
մոռանում: Շինարարությունը կանգ է առնում:
Տիրուհին կանչում է ճարտարապետին պատճառն իմանալու:
Վերջինս ամեն ինչ խոստովանում է: Տիրուհին սպառնում է,
խնդրում է, բայց ոչինչ չի օգնում:
Տիրուհին ստիպված տեսակցություն է նշանակում:
Երբ գալիս է սիրուց խենթացած ճարտարապետը, տիրուհին
նրա առջև մի քանի խաշած ձու է դնում՝ ամեն մեկը մի գույնով
ներկած և խնդրում է ուտել:
Ուտելուց հետո հարցնում է, թե ի՞նչ տարբերություն կար ձվերի
միջև:
Ճարտարապետը պատասխանում է՝ ոչ մի: Այնժամ տիրուհին
ասում է.
- Այդպես էլ կանայք են, արտաքուստ տարբեր են, իսկ էությամբ
նույնն են, ինչու՞ ես խելքդ թռցնում:
Ճարտարապետը գնում է և հաջորդ օրն իսկ վերսկսում
շինարարությունը:
Բայց արի ու տես, որ տիկնոջ ասածի մեջ էլ հակասություն կա,
որովհետև այդպես վարվում է ու այդ բանն ասում է և՛ գեղեցիկ, և՛
խոհեմ մի կին, որպիսիք, ինչպես ասում են, փողոցներում թափած
չեն: Հետո՝ եթե ճիշտ լիներ ասածը, ողջ տղամարդկային ցեղը
դրանից կշահեր, որովհետև ոչ մի տղամարդ դատարկ ցնորք չէր
փայփայի, թե կհանդիպի մի օր իր իդեալը և կգա «խառնելու թղթերը,
կյանքը, հոգին»:
Այստեղ ինչ էլ ասես, հակասական պիտի լինի:
Նույնը չեն ոչ տղամարդիկ, ոչ կանայք, բայց իդեալներն ու
կյանքն էլ երբեք չեն համընկնում, ամեն ինչի վերջը
հիասթափություն է:

***
Աստծուն, Բախտին կամ կույր Դիպվածին, որի՞ն հավատաս:
211
 Մեկին չեմ կարողանում, մյուսին չեմ ուզում հավատալ,
հավատում եմ միայն Հիրոմանտիային, որ միշտ անհեթեթ բան եմ
համարել:
Մի ծեր գնչուհի նայեց ձախ ձեռքիս ափին, մատը սահեցրեց
Կյանքի գծի վրայով և, հասնելով նրա վերջին, խորունկ աչքերը
հառեց երեսիս. գիծը բեկված, մոլորված ու վերջում իսպառ
խոշտանգված էր:
Այդ ծռմռված տեղին մատը խփեց մի քանի անգամ.
- Որքա՜ն խոսքեր, որքա՜ն խոսքեր… Ամեն ինչ հիշիր սկզբից
մինչև այդ տեղը և փորձիր չհավատալ գնչուհիներին: Հիշիր նաև, թե
Գիրքն ի՞նչ է ասել վաղուց: Փողդ էլ չեմ ուզում,- և գնաց՝ կրկնելով,-
որքա՜ն իզուր խոսքեր…
Ես ամեն ինչ հիշեցի՝ իմ ճանապարհի շրջադարձերը,
վերելքներն ու անկումները մինչև այդ բեկյալ գիծը և զարմացա, թե
ե՞րբ է եղել և ինչու՞:
Հիշեցի նաև, որ վաղուց Գիրքն ասել է.
- Լաց մի՛ լինիք մեռնողի համար, այլ այն գնացողի համար լաց
եղեք, որն այլևս պիտի ետ չդառնա, որ տեսնի իր ծննդյան երկիրը…
Հիշեցի և տեսա ու նոր հասկացա գնչուհուն, ուզեցի ինչ-որ բան
ասել, բայց նա արդեն հեռացել էր:
Զարմանալի գնչուհի էր։

***
Իոսիֆ Բրոդսկին գտնում էր, որ պետք չէ ողբերգություն
դարձնել կարոտը:
Բոլոր կարոտյալները կարող են համաձայնվել դրա հետ, ոչ ոք
չի ուզում ողբերգություն դարձնել կարոտը, բայց մեր ուզելն ու
չուզելն ի՞նչ նշանակություն ունեն, կարոտն ինքն է տնօրինում ամեն
ինչ:
Բրոդսկին մի տեղ այսպես է գրում.
- Հարկավոր է այնպիսի տեսք ընդունել, որպես թե ոչ-
հայրենիքը հայրենիքի համեմատությամբ տարածության
շարունակություն է:
Եթե հայրենիքն ընդամենը տարածություն լիներ…
Նա պարզապես խաբում էր ինքն իրեն: Գուցեև կարողանում էր
այդպիսի տեսք ընդունել, բայց ի՞նչ գնով:
Նա բանաստեղծ էր, իսկ բանաստեղծներին դեռևս Հին Հռոմում
212
երեսուն կիլոմետրից հեռու չէին աքսորում ծննդավայրից՝դա
համարելով չափազանց դաժան պատիժ նրանց համար: Իսկ նա
Ամերիկա էր հասել:
Նրան տանջում էր կարոտը, բայց մի կերպ դիմանում էր, իսկ
կարոտի ցավը մատնում էր ինքն իրեն:
Նա երկար ու տանջալի կերպով պատրաստվում էր
վերադարձին, նույնիսկ փորձ էր անում, վերադարձի փորձն էր
խաղում, երբ սովետական մեծ կայսրությունն ընկավ: Գնաց մինչև
Ստամբուլ ու կրկին վերադարձավ ոչ-հայրենիք և այդպես էլ մեռավ
օտարության մեջ:
Մի բանաստեղծության մեջ կարծես թե այդ մասին է գրել.

Սխալվեցի, ինչպես շրջանի մակերեսը հաշվելիս:

***
Ձյուն է գալիս:
Թափվում են փաթիլները խոշոր-խոշոր, թվում է, թե ահա
կծածկեն այս քաղաքը, դաշտերն ու ճանապարհները, ողջ աշխարհը:
Պատուհանից երևում է ձյունապատ քաղաքը: Մեքենաների
աղմուկն ինձ չի հասնում, լռության մեջ շարժվում են անձայն,
անաղմուկ ու համր, թարթում են լույսերը:
Իսկ ձյունը իջնում է, իջնում:
Թոմբե լա նեժե…
Ախալքալաքի շուկայից ինչ-որ պարկ էի շալակած տանում
ավտոկայան, չեմ հիշում ինչ էր, երևի կարտոֆիլ: Հայրս գալիս էր իմ
ետևից: Ձյուն էր թափվում այսպես առատ, այսպես խոշոր-խոշոր
փաթիլներով:
Հանկարծ ինչ-որ բարձրախոսից, կարծես թե ձյան անհամար
փաթիլներով շղարշված երկնքից շատ բարձր հնչեց այդ երգը՝ թոմբե
լա նեժե…
Ոչինչ չէր լսվում՝ ոչ մեքենաների, ոչ մարդկանց աղմուկը,
միայն այդ երգի անծայր թախիծն էր ձյան հետ իջնում, տարածվում
աշխարհի վրա, իսկ հետո՝ Սալվատորե Ադամոյի տրտում
ռեչիտատիվը:
Չափազանց շատ ժամանակ է անցել, բայց լավ հիշում եմ ամեն
ինչ՝ ձյունը, երգը, ապրումներս: Դրանք այն ժամանակ էլ ինձ համար
անարտահայտելի էին, հիմա էլ բացատրել չեմ կարող, որովհետև
213
«ով բացատրի երաժշտությունը, աշխարհը կբացատրի»:
Ինձ համար երկուսն էլ անբացատրելի են:

***
Այսօր առավոտյան գնացի շուկա, ուր մեր գյուղացիները կոշիկ
են ծախում: Հին սովորությամբ կամ տխուր կատակով բոլորը
շուկան կոչում են «գեղի մեջ»:
Մեր գյուղամեջը կոլխոզի գրասենյակն էր ու իր փոքրիկ կալը,
ուր որ գնում էին իրար տեսնելու, նորություններ լսելու: Դա մեր
գյուղի ֆորումն էր: Անլուծելի խնդիրներ, անպատասխան հարցեր
այնտեղ չկային, ամեն խնդիր լուծվում էր «գեղով», ամեն մի հարց
պատասխան էր ստանում: Ընդհանուրի մեջ, ընդհանուրի հետ, խոսք
ու զրույցով բացվում էին սրտերը, թեթևանում էին հոգիները:
Գնացի «գյուղամեջ» ու լսեցի, որ գյուղում մահացել է Համո
քեռին:
- Օղորմի հոգուն, լավ մարդ էր: Լավ ապրեց, ժամանակին
մեռավ, երջանիկ մարդ էր,- ասում էին բոլորը:
Ժամանակին մեռնելն, ինչ խոսք, հաջողություն է, բայց,
տարօրինակ է, ինչպե՞ս է, որ մարդուն միշտ թվում է, թե երջանիկ է
ուրիշը, բայց ոչ ինքը, երջանկություն կա ուրիշ տեղ, բայց ոչ այստեղ,
անցյալում կամ ապագայում, բայց ոչ հիմա, ներկայի մեջ:
Երեխաների կարծիքով մեծերն են երջանիկ, մեծերի կարծիքով՝
երեխաները:
Երբ ես մի թեթև ակնարկեցի այս մասին, սկսվեց
խոսակցությունը մեր գյուղամեջի ոգով:
- Սողոմոն Իմաստունն է եղել աշխարհի ամենաերջանիկ
մարդը,- ասաց մեկը:
Այդ միտքը ժխտվեց անմիջապես.
- Բա ինչու՞ է ասել՝ ունայնություն ունայնությանց, ամեն ինչ
ունայն է:
Խոսեց իմ նախկին դասընկեր Վասոն.
-Երջանկությունս ո՞րն է, դա հարաբերական բան է: Հիվանդն
առողջացավ՝ երջանիկ է զգում, հուսահատությունից հետո հույսն է
վերադառնում՝ երջանկություն է, անհաջողությունից հետո
հաջողություն եղավ՝ երջանկության պես մի բան է: Անգամ ցավող
ատամից ազատվելը մի կարճատև երջանկություն է: Այսպիսի մի
առակ կա, որ ցույց է տալիս, թե երջանկությունն էլ ամեն ինչի պես
214
հարաբերական է:
Մի թագավոր հիվանդանում է: Գալիս են իմաստունները,
քննում են ու ասում, որ պետք է գտնել մի երջանիկ մարդ, որ
թագավորը նրա շապիկը հագնի՝ առողջանա:
Գտնում են մի երջանիկ մարդ, բայց նա շապիկ չուներ…
Բոլորը ծիծաղեցին: Բանավեճը վերջացավ:

***
Վերջերս հիվանդանոցում հանդիպեցի մի մարդու, որը երկար
տարիներ ռադիստ էր եղել տունդրայի եղջերվապահ բնիկների մոտ:
Ապրել էր նրանց վրանների մեջ, որ չում են կոչվում, շրջել էր նրանց
հետ ամառային ու ձմեռային արոտավայրերում և ապահովել նրանց
կապը մեծ երկրի հետ: Ռոմանտիկ աշխատանք: Ես նրա
պատմությունները լսում էի բերանս բաց:
Ինչ որ է, հիվանդանոցից հետո ընկերացանք, հանդիպեցինք:
Մի օր էլ նրա միջոցով ծանոթացա իր հին ընկերոջ՝ մի ծեր երաժշտի
հետ:
Նա մենակյաց մարդ էր, նույնպես նախկին էր իմ ու
Ռոսինանտեի նման՝ երաժշտական դպրոցի նախկին ուսուցիչ:
Աչքերիս չհավատացի, երբ նրա տանը տեսա սովետական հին
նվագարկիչ և ձայնապնակներ, ավելի զարմացա, երբ նրանց մեջ
գտա Չայկովսկու «Մելանխոլիկ գիշերերգ»-ը, որը ես այնպես սիրում
էի և որի հետ շատ թանկ հիշողություններ են կապված:
Մոռացված մեղեդիները մենակ չեն վերադառնում, նրանք
բերում են հեռավոր պատկերներ և հուշեր, նաև ապրումներ, որոնց
մասին դարձյալ երաժշտությունը կարող է պատմել:
Այն հանելուկներով լի այս կյանքի հանելուկներից մեկն է:
Մի տեղ կարդացել եմ, թե Աստված աշխարհն ստեղծել է ըստ
երաժշտության ու մաթեմատիկայի օրենքների, որպես
ներդաշնակության ու տրամաբանության միասնություն:
Կարծես թե մարդն էլ նույն օրենքներով է ստեղծված, ինչ որ
աշխարհը, այդ դեպքում ինչպե՞ս հասկանալ նրանց հակադրության
դրաման, որտեղի՞ց են նրանց ներքին հակադրությունն ու
անհամապատասխանությունը:
Ըստ ավանդության, երաժշտությունն ստեղծել են մեղավոր
մարդիկ՝ Կայենի հետնորդները, որպես դրախտի վայելչությանը
փոխարինող մի բան, որից նրանք զրկվել էին: Դա նշանակում է, որ
215
երաժշտությունն ի սկզբանե լսողին կախարդելու, երևակայական մի
աշխարհ փոխադրելու նպատակ է ունեցել:
Ծեր ուսուցչի հետ հիշեցինք Տոլստոյի «Կրեյցերյան սոնատը»
պատմվածքը, ուր խոսվում է հենց այդ կախարդանքի, այդ
դյութական ազդեցության մասին:
Տոլստոյն ինքը լավ դաշնակահար էր, սակայն գտնում էր, որ
երաժշտությունը չի սփոփում և վերքեր չի բուժում, ընդհակառակը,
վերքեր է բորբոքում և իր անցողիկությամբ ավելի գրգռում է:
- Սարսափելի բան է այդ սոնատը, նրա առաջին պրեստոն
սարսափելի բան է…
Նույնը Տոլստոյը վերագրում է պոեզիային և ասում է, որ
հարկավոր է տաբու դնել երաժշտության ու պոեզիայի վրա,
որովհետև նրանք կախարդում են, իրենց են ենթարկում մարդուն.
- Չինաստանում երաժշտությունը պետական գործ է, այդպես էլ
պիտի լինի, թե չէ ինչպե՞ս կարելի է թույլ տալ, որ ցանկացած մարդ
հիպնոսացնի ուրիշին և անի նրա հետ ինչ ուզենա՝ սարսափելի զենք
ամեն մի պատահական մարդու ձեռքում:
Այսինքն ինչպես ատոմային զենքը, հիմա նրա համար այդպես
չեն անհանգստանում:
Թե կարողանայի, ես էլ տաբու կդնեի պոեզիայի ու
երաժշտության վրա, որ ինձ խաբեցին, որ հմայելով ու կախարդելով
տարան ինձ ինչ-որ ցնորական աշխարհներ ու ներշնչեցին
հավատալ մարդուն, Բարուն ու Գեղեցիկին:
Ծեր ուսուցչի հետ միասին մենք որոշեցինք, որ մարդը չի կարող
տաբու դնել այնպիսի բաների վրա, որ Աստված է ստեղծել կամ
ստեղծել են աստվածային ներշնչանքով:
Ինչ էլ լինի, երախտապարտ եմ տունդրայի ռադիստին այդ
հանդիպման ու մոռացված մեղեդու վերադարձի համար:

***
Թվում է, թե նա ոչնչով առանձնապես աչքի չէր ընկնում, ոչ
բարձր կրթություն ուներ, ոչ որևէ պաշտոն, ոչ էլ մի երևելի
կարողության տեր էր: Այդուհանդերձ, նա սովորական մարդ չէր, և
մեր գյուղը նրան շատ երկար կհիշի:
Նա իր մեջ կրում էր հին փոգացուն, որին խորթ էին կեղծիքը,
փոքրոգությունն ու ստորաքարշությունը, կարծես թե նա դեռ
այնտեղից էր՝ Արդահանի Գյոլայից:
216
 Նա ամեն ինչով ինքնատիպ էր և առաջին հերթին իր խոսքով.
բառի հատուկ զգացողություն ուներ: Գյուղացիները նրա մասին
ասում էին.
- Սպանդարը բառերը հարմարեցնում է այնպես, ինչպես
որմնադիր վարպետը քարերն է շարում:
Գրքերից, թերթերից ու ռադիոյից, որ միշտ կողքին էր, նա
ջոկում էր գեղեցիկ, հնչեղ բառերը: Ինչպե՞ս էր դա անում և ի՞նչ
չափանիշներով՝ Աստված գիտե:
Սակայն միայն գեղեցկությամբ չէր բավարարվում, ուզում էր
իմանալ նրանց իմաստն ու ծագումը: Մի անգամ նրան հետաքրքրել
էր աստանդական բառը, Ջիվանու մոտ էր կարդացել ու շատ էր
դուրը եկել: Հանդիպեց ինձ, հարցրեց այդ մասին, բացատրեցի:
- Իյա՜… աստ և ա՞նդ… Այ քեզի բառ…,- և գնաց՝գլուխը
թափահարելով ու կրկնելով,- աստ և անդ, աստանդական, էդպես էլ
բա՞ռ էղնի…
Նրա շարժուձևի, կեցվածքի ու խոսքի մեջ բեմական ինչ-որ բան
կար, բառերն արտասանում էր մի տեսակ երգեցիկ շեշտով,
ընդգծելով ամեն մի հնչյունը:
Նա Թիքոյենց Օհանի հոտաղն էր եղել:
Մի անգամ գանձացի երկու տղա նրանց եզները քշել-տարել
էին, որովհետև իրենց արտն էին մտել: Սպանդարը ձիուն վազած
ժամանակ էր հեծնում, նրանց ետևից հասնելը նրա համար դատարկ
բան էր: Հասել էր, երկուսին էլ ծեծել ու եզները ետ բերել: Օհանն
ասել էր.
- Ծո, ծո, դու Սպանդարը չես, Իսկանդարն ես,- երևի ի նկատի
ուներ Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, նրա աղավաղված անունը
թուրքերի մոտ:
Իսկ ընկերները կրճատեցին այդ անունը, նա դարձավ Իսկոնդ:
Ընդամենը վեց տարի էր դպրոց գնացել: Յոթերորդ
դասարանում, ուսումնական տարվա հենց սկզբին, տեղի էր ունեցել
մի դեպք, որի պատճառով դեռ կարգին չսկսված ավարտվել էր նրա
ուսումը:
Դպրոցի դասարաններից մեկը դեռևս փայտե հատակ չուներ,
իսկ հողե հատակը բավականին ցածր էր, հորի պես խորը, այդ
պատճառով խոզնոց էին անվանում: Այդտեղ էր սովորում
Սպանդարն այդ ճակատագրական տարին:
Դպրոցի տնօրեն Ընկեր Արշակը յուրաքանչյուր դասարանում

217
իր գաղտնի գործակալներն ուներ, որոնց միջոցով նա
տեղեկություններ էր հավաքում ոչ միայն աշակերտների, այլև
նրանց ծնողների մասին, քանի որ միաժամանակ կոլխոզի
կոմունիստական կազմակերպության քարտուղարն էր: Այդպիսի մի
տղա կար և Սպանդարենց դասարանում: Հերթական մատնության
համար Սպանդարը նրան ապտակել էր… ոտքով: Նա այնքան ճկուն
էր, որ կարող էր և ոտքով ապտակել: Տղան ուշակորույս ընկել էր
գետին: Ինչ-որ մեկը գրատախտակին գրել էր.
- Իսկոնդը կոնդեց Չոփուռին:
Մինչև Ընկեր Արշակը կհասներ մտրակը ձեռքին, Սպանդարը
հանգիստ ատոլ էր ուտում Նափուզարների հերկերում: Այդպես էլ
նա ընդմիշտ հեռացավ խոզնոցից:
Հաջորդ օրը դպրոցից գնաց նաև նրա անբաժան ընկեր
Կուտուզենց Ժորժիկը:
Նրա դպրոցն էլ, եկեղեցին էլ Ջիվանին էր: Նրա համար նա
ավելի էր, քան մի սովորական գուսան կամ բանաստեղծ, նա
սրտակից բարեկամ էր, իմաստուն Ուսուցիչ, որին սիրում էր մի
առանձնահատուկ սրտառուչ սիրով: Այդպես միայն Ջիվանուն են
սիրում:
Նա զարդարում էր առանց այդ էլ պերճաշուք իր խոսքը
դասական ոճերով, առածներով, ինքնահնար բառերով, անգամ
գրաբար դարձվածքներով և, իհարկե, Ջիվանուց բերված
օրինակներով, միայն թե հատուկ դեպքերում, հատուկ
ընտրությամբ, ոչ «հային-վային»:
- Մարգարիտները չի կարելի ապերախտ աբուզամբաղների
համար շռայլել,- ասում էր նա:
Կոշկակար էր նա: Նրա կրպակը գտնվում էր ակումբի,
խանութների ու վարսավիրանոցի մոտ և միշտ լիքն էր իր
ընկերներով:
Մի անգամ նրան խնդրել էին, որ դպրոց գնա կոշիկների
նորոգման պատվերներ ընդունելու: Գնացել նստել էր ցանկապատի
քարերին, մեկ էլ դուրս էր եկել թիֆլիսցի ուսուցչուհի Մխիթարյան
Արաքսյան՝ սպիտակ շորերով ու վառ կարմիր կոշիկներով, կանգնել
էր մուտքի աստիճաններին:
- Արի աշեմ, կաքավ քույրիկ, դարդդ ասա՝ սպեղանի գտնիմ,-
դիմել էր նրան Սպանդարը:
Ուրիշ ո՞վ կարող էր այդպիսի դիպուկ համեմատություն գտնել:

218
 Երբ Սպանդարն իր կրպակը դեռ չէր բացել, մեկ-մեկ գյուղ էր
գալիս սաթխացի կոշկակար Սաքոն ու փողոցներով անցնելով
կանչում էր.
- Նալեմ, մխեմ, պադմոտկեմ՝ մանեթըմ:
Շատ լեզվանի էր Սաքոն, իսկական ժողովրդական տաղանդ:
Սպանդարի օրով Սաքոն հազվադեպ էր գյուղ գալիս, բայց
միևնույն է, գյուղացիներին հետաքրքրում էր, թե նրանցից ո՞րն է
ավելի սրախոս: Սաքոն այդ մասին ասել էր.
- Հոգիդ ուտեմ, ես սրախոս եմ, իսկ Սպանդարը պերճախոս է:
Իմս ավտոմատ է, բայց էնորը գոռնի բալավոյ պուշկա է:
Մի քանի տարի համատեղությամբ աշխատեցի մեր գյուղի
ակումբում։ Սպանդարը մեր ընկերն ու խորհրդատուն էր։
Երբ մեր երգի-պարի ինքնագործ խմբի համար անուն էինք
փնտրում: Մի օր եկավ Սպանդարը, բերեց մի դիմում, ուր գրել էր.
- Սույնով պատիվ ունեմ հայտնելու տեղիս ակումբի և գյուղիս
ղեկավար մարմիններին, որ նվաստս մեր երգի-պարի խմբի անունը
նպատակահարմար համարեցի «Արուսյակ» դնել: Սպանդար
Ախցխեցյան:
Մի քանի օր հետո, երբ երևաց առաջին ազդագիրը, մեր
գյուղացիներից մեկը կատակով հարցրել էր Սպանդարին.
- Դու ինչու՞ ես իմ կնկաս անունը էդ խմբին տվել:
Երբ իրեն ճիշտ չէին հասկանում կամ շատ սխալ բան էին
ասում, Սպանդարն ավելորդ էր համարում խոոսքը, մի հատուկ
եղանակ ուներ այդպիսի դեպքերի համար, բերանով նվագում էր ու
էլ բան չէր ասում:
Մի անգամ ինչ-որ ներկայացումով մեզ մոտ էր եկել մի թատրոն
Սևանա լճի շրջակայքի քաղաքներից: Ռեժիսորը մի մորուքավոր
երիտասարդ էր: Իմ սենյակում նստած կոնյակ էր խմում: Ներս
մտավ Սպանդարը, նստեց կողքիս: Ռեժիսորը շարունակ խոսում էր
ու տեղին-անտեղի օտար բառեր էր օգտագործում՝ վստահ լինելով,
որ տպավորություն է թողնում:
- Միզանսցենա… ամպլուա… իմպրովիզացիա…
ինտերպրետացիա…
Սպանդարը լուռ լսում էր, ապա դարձավ ինձ.
- Էս մարդը ինչերե՞ն է խոսում:
Հետո ռեժիսորին դարձավ.
- Մա՛րդ ենք էստեղ նստած, հայերե՛ն խոսա:

219
 Ռեժիսորը, անակնկալի եկած, միայն մեր երեսներին էր նայում:
Սպանդարը գրգռված լցրեց բաժակը, ոտքի կանգնեց ու դիմեց
ինձ Ջիվանու խոսքով.

Շուտ հասիր, ո՛վ փաստաբան, տարակուսանքից հանե՛ ինձ,

Մարդատյաց աշխարհի լեզուն չգիտեմ, թարգմանե´ ինձ:

Խմեց, դուռը շրխկոցով փակեց ու գնաց:

Շրջանից մի անգամ ինչ-որ հանձնաժողով էր եկել գյուղ և
որոշել էր, որ նրա կրպակն ու Թելմանի բուդկան խանգարում են
գյուղի տեսքին, պետք է այդտեղից հանել, տանել ուրիշ տեղ:
Սպանդարը շուտ-շուտ հավաքեց գործիքներն ու վեր կացավ:
- Էս ու՞ր էսպես,- հարցրեց մոտը նստած Ժորժիկը:
- Չփլախ ջանիս կատու եմ շալկել… Էրթամ տեսնիմ
Վարժապետյանը արժանապատվություն կէնե՞,- պատասխանեց
Սպանդարը հանպատրաստից ալիտերացիայով ու գնաց:
Վարժապետյանը, որը հանձնաժողովի ղեկավարն էր,
գյուղխորհրդի նախագահի հետ կանգնած էր ակումբի մոտ:
Մոտեցավ Սպանդարը.
- Սուր քո և պարանոց մեր…
Վարժապետյանը ռուսական կրթություն ուներ, նրա ասածից ոչ
մի բառ չհասկացավ: Այնժամ Սպանդարը Ջիվանուն դիմեց.

Թող ես մշակ լինիմ, դու եղիր իշխան,

Պատվիս ու կրոնիս, հացիս մի´ դիպչիր…

Վարժապետյանը մեկ նրա երեսին էր նայում, մեկ

գյուղխորհրդի նախագահի: Մինչ վերջինս բացատրում էր, թե բանն
ինչ է, Սպանդարը շարունակեց.

Բնավ չեմ նախանձիլ քո ճոխ սեղանին,

Քո ոսկուն, արծաթին ու գանձարանին,
Այս երեքով կապրի աշուղ Ջիվանին՝
Պատվիս ու կրոնիս, հացիս մի դիպչիր:

Նրա կրպակն էլ, Թելմանի բուդկան էլ մնացին իրենց տեղերում:

Սպանդարն ամեն տարի մեքենա էր վարձում, Ժորժիկի հետ

220
գնում էր Կարծախ՝ մասնակցելու Ջիվանու օրվան: Դա սրբազան
ուխտագնացություն էր, համբուրում էր Ջիվանու հայրական տան
քարերը, հետո ետ էր գալիս, գառ էր մորթում ու քեֆ էր անում
Մալականների աղբյուրի մոտ: Ուտելու համար չէր անում, նա
արհամարհում էր ուտելիքը, նրա համար ամեն մի նյութական բան
չնչին ու անարժեք էր, երբ ներկա էր Ջիվանու ոգին:
Այնտեղ հորդում էր երգն ու գեղեցիկ, իմաստալի խոսքը: Դա մի
փոքրիկ ներկայացում էր: Սպանդարը երգում էր, արտասանում էր
ու չէր դադարում Ջիվանիով, հայերենով հիանալուց:
Չի կարելի ասել, թե նա լավ ձայն ուներ, բայց երգածի մեջ ինչ-
որ առանձնահատուկ դրամա կար: Դա երգի և արտասանության մի
յուրօրինակ խառնուրդ էր:
Ինձ թվում է, թե Ջիվանու երգերը միայն այդպես պետք է երգել,
ուրիշ «ինտերպրետացիա» չի կարող լինել:

***
Իմ թափառումների աշխարհագրությունը շատ մեծ է: Հաճելի
բան այնտեղ չկա, թեև եղել են հետաքրքիր հանդիպումներ: Մի
անգամ, օրինակ, մի կայարանում հանդիպեցի մեր հարևան գյուղի՝
Վլադիմիրովկայի նախկին բնակիչներից մեկին՝ մի մալականի:
Ծեր մարդ էր, մոտ յոթանասուն տարեկան: Երբ լսեց, որ
Վրաստանից եմ, հարցրեց շրջանը, գյուղը, երբ այդ էլ իմացավ,
զարմացավ, հուզվեց, նույնիսկ արցունքի կաթիլներ երևացին
աչքերում: Եվ հազիվ շշնջաց.
- Իսկ ես Վլադիմիրովկայից եմ:
Ինձ համար անսպասելի էր նրան հանդիպելը, բայց ավելի
անսպասելի էր նման սենտիմենտալ վերաբերմունքը ծննդավայրի
նկատմամբ, որովհետև գիտեի, որ նրանք զգացմունքայնությամբ
առանձնապես աչքի չեն ընկնում:
Պարզվեց, որ նա Թուշը ուռած Իվանի որդին է, նույնպես Իվան:
Ես հիշում էի նրա հորը, մի բարձրահասակ մարդ էր և լավ խոսում
էր հայերեն: Նա մալականներից վերջինը հեռացավ գյուղից: Այդ
ժամանակ այս ծերունին 14-15 տարեկան է եղել:
Նա հիշում էր ամեն ինչ՝ կարմիր գարունները, ամառները, լճում
լողանալը, ձուկ բռնելը, ձմռան ձյունն ու բուքը: Հիշում էր, թե ինչպես
շոֆեր Գրիգորը փախցրել էր իր քրոջը՝ Նաստյային, որին հայրը ետ
տարավ:
221
 Ես էլ հիշեցի այդ դեպքը, Շիրինը այդ մասին մի մեծ պոեմ էր
գրել նոր կլասիցիզմի ոճով և պահանջում էր, որ դերասան Թելմանը
կարդա ակումբում:
Մենք այդպես զրուցեցինք ու հիշեցինք, մինչև հայտարարեցին
իմ գնացքի գալը:
Կայարաններում պատահաբար են հանդիպում և բաժանվում
են ըստ անհրաժեշտության:
Իրենց աղանդի ծագումը մալականները կապում էին ռուսերեն
կաթ բառի հետ և վկայակոչում էին Պետրոս առաքյալին, որն ասում
է.
- Իբրև հոգևոր կաթ նորածին երեխաների պես ցանկացեք այն
բանավոր ու անխարդախ կաթը, որ նրանով աճեք դեպի
փրկությունը:
Մալականների համար գոյություն ուներ ավելի զորավոր բան,
քան հայրենիքը,- դա հավատարմությունն էր հնագույն
սովորություններին:
Ինձ միշտ զարմացրել է այս բանը, զարմացնում է և հիմա:
Մի քանի անգամ տեղից տեղ աքսորվելով, նրանք բազմաթիվ
հայրենիքներ էին փոխել: Նրանք հավատում էին Քրիստոսի
մոտալուտ հայտնությանը, արդար դատաստանին այն աստիճան,
որ երկրային հայրենիքը նրանց աչքում կորցնում էր իր արժեքը, այն
սոսկ ժամանակավոր բնակավայր էր: Եվ ամեն անգամ նոր
բնակավայր աքսորվելով, կարծում էին, թե հենց այդտեղ
կդիմավորեն Քրիստոսին…
Նրանց փոքրիկ գյուղը, որին մենք Մալականներ էինք ասում,
գտնվում էր լճի արևմտյան ափին, բլուրների մեջ: Գյուղի միջով
հոսում էր առուն, որը գալիս էր գյուղից վերև գտնվող մեծ աղբյուրից:
Բլուրների գագաթներով պաղ մշուշները սահում անցնում էին
դեպի լեռները: Ձմռանը լեռների արանքից, որպես բաց միջանցքից,
սուրում էին հողմերը փոքրիկ գյուղի վրա և առատ ձյուն էին բերում,
լցնում միակ փողոցը, ծածկում տները, գյուղը կորչում էր ձյուների
մեջ:
Նրանք անտարբեր էին բարեկեցության, նյութական
կարողության նկատմամբ, արհամարհում էին ամեն տեսակ
նորամուծություն ու ձեռներեցություն, անգամ դաշտերը չէին
մշակում:
Այդ դեպքում անհասկանալի է մնում մեր գյուղի ու նրանց միջև

222
ծագած հայտնի հողային վեճը, որ 1916 թվին վերածվել էր կռվի և
լուրջ ընդհարման: Նրանց աղանդն արգելում էր զենքի
գործածությունը, հրաժարվում էին անգամ ցարերի բանակում
ծառայելուց, բայց մի քանի հեկտար հողի համար, նրանք զենք էին
վերցրել: Մեր ծերերը հիշում էին, թե ինչպես մի բարձրահասակ
մալական կանգնած կրակում էր և առանց թաքնվելու գալիս էր դեպի
մերոնց դիրքերը: Այդպես գալիս է այնքան, մինչև վիրավորվում ու
ետ է դառնում:
Հայտնի է, որ մեր գյուղացիներին օգնել է Վահան Տերյանը,
դիմել է Ախալքալաքի գավառային դատարան և դատը շահել,
հողերը մնացել են մեր գյուղին: Իսկ մեր գյուղացիները յուղ ու
պանիր են տարել «տերտերի տղուն», որոնք նա ետ է ուղարկել: Այդ
մասին գրված է «Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում» գրքում:
Մալականները ժխտում էին եկեղեցին ու նրա ծեսերը,
հոգևորական դասն իբրև միջնորդ մարդկանց և Աստծո միջև, չէին
խմում ու չէին ծխում:
Վաղ առավոտյան, երբ արևը նոր էր բարձրանում լճի
հանդիպակաց ափից՝ Կուրգան լեռան լանջից, և պաղ լույսերը
ցոլցլում էին ջրերի վրա, հավաքվում էին մի տեղ, մեկի տանը և
սաղմոսներ էին երգում:
Պատերազմից հետո, հիսունական թվականներին, երբ նրանք
արդեն ոչ այս կյանքին էին հավատում և ոչ էլ այն, լքեցին իրենց
փոքրիկ գյուղն ու հեռացան, ցրվեցին Ռուսաստանում:
Եվ այդքան տարիների ընթացքում նրանցից ոչ ոք ոչ մի անգամ
այցի չեկավ լճափի փոքրիկ գյուղին, ուր նրանք ապրել էին հարյուր
տարուց ավելի:
Ահա թե ինչու ինձ այդպես զարմացրին ծեր մալականի կարոտի
արցունքները:

***
Շոպենհաուերը խելագարությունն անվանում է հիշողության
հիվանդություն:
- Նրանց զբաղեցնում է միայն անցյալը, այն, ինչ արդեն տեղի է
ունեցել և բացակայում է: Ներկան նրանք ընկալում են աղավաղված
ձևով, իսկ ապագան նրանց համար չկա, չեն պատկերացնում:
Կարդացի այս մասին ու հիշեցի Բեդյանկայի հոգեբուժարանն
ու Սուրենին: Նա մեր հեռավոր բարեկամն էր, վաղուց Թիֆլիսում էր
223
ապրում: Երեսունական թվականներին նրա հայրը՝ Ինջոյենց
Առաքելը, առաջիններից մեկն էր, որ կոլխոզ մտնելուց վախենալով
ընտանիքով Թիֆլիս էր տեղափոխվել:
Մի տարի ձմեռն անցկացրի Բեդյանկայում, մեր Գևորգի տանը:
Դա մի փոքրիկ ավան էր խորունկ ձորի մեջ: Չորս կողմը
անվերջանալի անտառներ էին, հիշում եմ նրանց անկրկնելի, խոնավ
բուրմունքները:
Ամբողջ Վրաստանում հայտնի էր այնտեղի հոգեբուժարանը:
Մի օր էլ լսեցինք, որ Սուրենը հիվանդացել է, բերել են այդտեղ:
Գևորգի հետ գնացինք տեսնելու:
Հարցրինք՝ ինչպե՞ս ես: Ժպտաց:
- Շատ լավ եմ, խո մենակ չեմ, բոլորն էլ այստեղ են՝ Սահակի
Վարազը, Սոնայի Խաչոն, Բլոյի Արշակը, Կունջուլենց Ասոն…
Մանկության ընկերներին էր թվում, որոնց երևի գյուղից դուրս
գալուց հետո չէր տեսել, նրանցից մի քանիսն էլ վաղուց կենդանի
չէին:
Գևորգը հարցրեց՝ էդքանով էստեղ ի՞նչ եք անում:
- Գառ ենք արածեցնում, արտերն ենք հերկում, ահա նոր եզները
ջրեցինք՝ եկանք,- պատասխանեց նա ու դարձյալ ժպտաց՝ աչքերի
մեջ մի հեռավոր, տարաշխարհիկ լույս: Դա մանկության լույսն էր…
Մի քանի օր անց գնացինք՝ դարձյալ նույնը: Ողջ հեռավոր
անցյալը նրան պատկերանում էր որպես ներկա: Զարմանալին այն
էր, որ գյուղում ապրել էր տասնչորս-տասնհինգ տարի, Թիֆլիսում՝
հիսունից ավելի, բայց նրա մասին չէր խոսում, այդ էջերը
ջնջվել,անհետ կորել էին նրա կյանքի գրքից: Երբ Գևորգն ինչ-որ բան
հարցրեց Թիֆլիսի մասին, մի քիչ մռայլվեց, ապա նորից հայտնվեց
հեռավոր լույսը նրա աչքերում, նորից ժպտաց ու շարունակեց խոսել
գյուղի մասին, մանկության, խաղերի…
- Նա դրախտում է,- մտածեցի ես:

***
Կյանքի տրագիկոմեդիան խաղացվում է ամեն օր ու ամեն
վայրկյան տարբեր ձևերով, հին ու նոր միջոցներով: Միջոցներն ու
ձևերը նրա բնույթը չեն փոխում, նոր սարքերը միայն արագություն
են հաղորդում խաղին:
Հեռուստատեսային մի հաղորդում կա՝ «Սպասիր ինձ», մի
ժամանակ կոչվում էր «Փնտրում եմ քեզ»: Փնտրում են, գտնում են
224
իրար շատ տարիներ անց նախկին դասընկերներ, աշխատակիցներ,
բանակի ծառայության ընկերներ, հուզիչ է, իհարկե: Երեխաներն են
փնտրում իրենց լքած ծնողներին, որոնց երբեք չեն տեսել կամ հազիվ
են հիշում: Եվ ինչքա՜ն են նրանք, թիվ չկա, կարծես թե պատերազմ
կամ հանընդհանուր աղետ եղած լինի: Իսկ ինչքա՜ն են
մանկատներում, ինչքա՜ն են այնպիսիները, որոնց ոչինչ հայտնի չէ,
որոնք չեն փնտրում:
Եվ ծնողներն են փնտրում նրանց, որոնց մի ժամանակ լքել կամ
փողոց են նետել… Եվ եթե գտնում են, հպարտանում են… Եվ բոլորն
ուրախ են, ծափ ու ծիծաղ: Իսկ Նարեկացու գրածը կարծես թե հենց
նրանց է վերաբերում.

Սակայն դրանով ինչու՞ պարծենալ,

Երբ հարկավոր է միայն ամաչել:

Այդպես: Ու հարցնող չկա՝ եթե պիտի փողոց նետեն, եթե պիտի

լքեն հեռանան, ինչու՞ աշխարհ բերել, հանուն ինչի՞ և ի՞նչ
նպատակով: Էլ ինչպե՞ս կարելի է հերքել, որ երեխա ունենալը մեղք
է: Եթե այն մեղք է ընդհանրապես, ապա ի՞նչ կարելի է համարել
այդպես լքելը:
Դեռևս մանիքեականները հին Պարսկաստանում քարոզել են
երեխա չունենալ: Նրանք համոզված էին, որ աշխարհը հիմնված է
երկու հակամարտ հիմունքների վրա՝ չարի ու բարու կամ լույսի ու
խավարի, մարդը դրանց միացությունն է. հոգին լույսն է, մարմինը՝
խավարը: Երեխաներ ունենալով մարդը նպաստում է խավարի կամ
չարի տարածմանը, նրանց վերստին միանալուն: Դրանք իրարից
կարող է բաժանել Աստված, նույնը կարող է անել մարդը՝
հրաժարվելով նոր մարդ ստեղծելուց…
Համարենք, որ շատ հին ու հնացած է այս գաղափարը:
Իսկ ինչքա՜ն են գրել այդ մեղքի մասին Իսահակյանը, Տոլստոյը
և ուրիշներ:
- Ինչու՞ երեխաներ ծնել, որոնք կհայտնվեն նույն ճգնաժամի
մեջ, ինչպես իրենց հայրը,- գրել է Տոլստոյը,- ինչու՞ սնել ու աճեցնել
նույն տառապանքի և վհատության համար, որ իմ մեջ է: Ես չեմ
կարող նրանցից թաքցնել ճշմարտությունը՝ մահը: Ամեն մի քայլ
տանում է դեպի այդ ճշմարտությունը:
Տոլստոյն ի նկատի ունի մահը, իսկ որքա՜ն տառապանք ու

225
հիասթափություն կա կյանքի մեջ, որքա՜ն կեղծիք ու նենգություն,
չարություն ու սուտ, սուտ:
Մարդը աշխարհում ոչինչ չի փոխում, որովհետև ոչինչ չի
կարող փոխել՝ ոչ մահը, ոչ չարությունն ու սուտը, բայց նոր մարդ է
ծնում ու հանձնում նրան նույն այդ անփոփոխ աշխարհին՝ թողնելով
անօգնական ու անպաշտպան այդ ամենի դեմ, անգամ զրկում է
միակ չնչին փոխհատուցումից այդ ամենի դիմաց՝ ծնողական
սիրուց:
Այս բաները բոլորը գիտեն, բայց շարունակում են ծնել, ամեն օր,
ամեն վայրկյան հազարավոր նոր մարդիկ են ծնվում: Տոլստոյն էլ
լավ գիտեր, բայց տասներեք երեխա ունեցավ: Ուրեմն ի՞նչն է
մարդուն մղում այդ քայլին: Իհարկե ոչ գիտակցությունը, այլ դրանից
զորավոր մի բան՝ եսասիրական բնազդը: Մարդը ցանկանում է
տեսնել իրեն այդ նոր մարդու մեջ, իր կրկնությունը կամ
շարունակությունը: Բանականությունն այստեղ համարյա ոչ մի դեր
չի խաղում, ամեն ինչ տեղի է ունենում այն մութ, տարերային
ցանկությամբ, ինչպես որ փիլիսոփաների ասած համաշխարհային
կամքը կամ տիեզերական ոգին միանգամայն կուրորեն ու
պատահաբար հանկարծ «ցանկացավ ցանկանալ», և առաջացան
աշխարհն ու կյանքը:
Փիլիսոփաներից ոմանք ուզում էին ապացուցել, թե քանի որ
կյանքը զուտ պատահականության արդյունք է, ուստի չգոյությունը
գերադասելի է գոյությունից, ուրեմն կյանքը պետք է դադարի երկրի
վրա և դրա համար նույնիսկ առաջարկում էին պայթեցնել
երկրագունդը…
Իսկ Շոպենհաուերն այն կարծիքին էր, թե փոխանակ
երկրագունդը պայթեցնելու, մարդկությունը կարող է ընդհանուր
համաձայնության գալ և ընտրել ինքնասպանության մի անարյուն
եղանակ՝ հրաժարվել երեխաներ ունենալուց…
Մեկ անհեթեթություն է թվում այս ամենը, մեկ էլ
ճշմարտության մոտիկ բան: Կյանքն ինքն էլ իր էությամբ
հակասական է այն աստիճան, որ մեկ թվում է բոլորովին անիմաստ
ու մերժելի, մեկ էլ երևում է որպես մի չքնաղ հրաշք իր կուռ
տրամաբանությամբ և ապշեցուցիչ ներդաշնակությամբ:
Այնուամենայնիվ, ինչ էլ ասեն, ինչ էլ գրեն, ինչպիսի ծայրահեղ
ու հակասական կարծիքներ էլ արտահայտեն, կյանքը
շարունակվում է և առաջ է ընթանում իր անկախ օրենքներով, իր

226
անխախտ տրամաբանությամբ:
Երեխաներ չունենալու այդ գաղափարը, ինչ ուզում է համարեք՝
խելագարություն, ծայրահեղություն կամ ճշմարիտ բան, միևնույն է,
անկարելի է, որովհետև եսասիրական այն բնազդը, որը մղում է
մարդուն երեխաներ ունենալու, շատ ավելի զորավոր է, քան
գիտակցությունը:
Բնազդը տվյալ դեպքում հաղթում է գիտակցությանը, բայց
այնքան զորեղ չէ, ինչպես կենդանիների մոտ, որոնք հանուն իրենց
զավակների կամ ցեղակիցների կարող են իրենք իրենց զոհել:
Վախթանգ Անանյանի գրվածքներում, ուրիշ հեղինակների մոտ շատ
այդպիսի դեպքեր են նկարագրված:
Օրինակ՝ երբ գայլեր են հարձակվում եղջերուների հոտի վրա,
առաջնորդ եղջերուն զոհաբերում է իրեն հանուն հոտի, հանձնում է
իրեն գայլերին ժայռից ցած նետվելով, շեղում է գայլերի
ուշադրությունն ու փրկում է հոտը: Ութոտնուկը սովամահ է լինում՝
օրերով հսկելով սեփական ձվերը: Հավալուսն թռչունը սովից
փրկում է ձագերին՝ իր մսով կերակրելով նրանց:
Իսկ մարդը ի՞նչ է անում. լքում է սեփական զավակին, աղբանոց
է նետում, ուրանում է, դավաճանում է, անգամ վաճառում է:
Ուրեմն ի՞նչ, այսքանից հետո մեր վերջը ի՞նչ պիտի լինի:
Կարծեմ սա կտրուկություն է՝ հարցը այսպես դնելը, անիմաստ
ու վնասակար կտրուկություն է, որից, այնուամենայնիվ, խուսափել
չի լինում:
Ինչ որ եղել է, այն էլ կլինի, կյանքը միշտ էլ բարդ է,
ծայրահեղություններից պետք է զգուշանալ, ահա որն է խնդիրը:
Ես ինքս ինձ լավատես չեմ համարում, բայց ուրիշ ճանապարհ
չկա, այդ է կյանքի տրամաբանությունը, քանի որ դեռ ոչ ոք
երկրագունդը չի պայթեցնում, ոչ ոք գիտակցաբար չի հրաժարվում
երեխաներ ունենալուց:
Իսկ մարդիկ հանդիպում ու հեռանում են, բաժանվում ու
միանում են, անվերջ փնտրում են, կորցնում ու գտնում են:
Կյանքը շարունակվում է:

***
Քո մազերը սև էին, ինչպես գիշերը, աղջիկս, կամ ինչպես
ձյութը, էլ ինչի՞ հետ են համեմատում սև մազերը: Հիմա նրանց մեջ
սպիտակ գույն է հայտնվել, և դու տենդորեն ներկում ես նրանք, որ
227
այդ սպիտակը չերևա:
Ես տվեցի քեզ մազերիդ սպիտակ գույնը:
Սպիտակ գույնը ներկով կծածկվի ի՞նչ անես աշնանային թաց
վհատությունն ու ցուրտը հոգուդ մեջ, որ դարձյալ ես տվեցի:
Առանց հարցնելու ես քեզ տվեցի զգայուն հոգի, բարություն ու
խիղճ, որ խեղճություն է համարվում կյանքում:
Առանց քո կամքի այդքան բան տալուց հետո մի խորհուրդ էլ
տամ, որ դատարկ բան է ու ոչինչ չարժե, բայց էլ ուրիշ բան չունեմ
տալու.
Երբ կհոգնես աշխարհից, սիրտդ կմրսի ու նրան ոչինչ չի
ջերմացնի, Թումանյանին կարդա:
Վերցրու հին գիրքը մաշված թերթերով, որ դեռևս կրում են
պապիդ մատների հետքերը, մոտ նստիր կրակին կամ կրակը
մոտեցրու, նախ բաց ու նայիր Թումանյանի նկարը, նրա ժպիտը
տես, նրա հայացքից ճառագող լույսից սիրտդ կխաղաղվի:
Ապա կարդա նրա մանկական բանաստեղծությունները,
ինչպես կարդում էիր այն ժամանակ, երբ մանուկ էիր: Կրկին կարդա
«Աշնան վերջը», «Տերևաթափը», «Ծաղիկն ու ձյունը», «Գետակը»,
«Կանաչ ախպերը»…
Դրանցով Թումանյանը մեծերին տանում է ետ, դեպի
մանկության արդար դրախտը, քեզ էլ կտանի, իսկ մանուկներին
տանում է առաջ, դեպի մեծերի այն բարդ աշխարհը, որը դու արդեն
գիտես՝ լի է կեղծիքով ու ստով, կարծես թե պատրաստում է նրանց,
սովորեցնում է այն, ինչը իրենք դժվար փորձով շատ դժվար պիտի
սովորեն:
Կարդա «Թռչունի մտածմունքը», մանավանդ ուշադիր եղիր
վերջին տունը կարդալիս.

Հիմի թռչում եմ հեռու, շատ հեռու,

Ամեն տեղ գնում,
Բայց թե աշխարհը ինչի՞ց է շինած՝
Էլ չեմ հասկանում:

Ու կհանդարտվես, իմ սիրելիս, հոգնությունդ կանցնի,

կտեսնես, որ մենակ դու չես, թռչուններն անգամ աշխարհից բան չեն
հասկանում:

228
 ***
Քնել եմ ուզում՝ չեմ կարողանում:
Անքնությունն սպառում է իմ վերջին ուժերը: Առավոտներն ինձ
զգում եմ այնպես խոշտանգված, ինչպես Դոն Կիխոտը
հողմաղացների կռվից հետո: Այսպես շարունակվում է այնքան
երկար և այնպես վաղուց, որ ինձ թվում է, թե իսկական խաղաղ քնով
քնել եմ միայն վաղ մանկության տարիներին, երբ հոգիս թափառում
էր անգիտության դրախտում:
Մի մարդ ինձ խորհուրդ տվեց ոչխարներ պատկերացնել առվի
վրայով թռչելիս ու հաշվել դրանք: Փորձեցի, սակայն ամեն անգամ
Մենձ ձորի գետակն էր գալիս աչքիս առաջ, որ խշշոցով գնում է
դեպի լճափի ծաղկուն հովիտը, և ես հաշիվը խառնում էի:
Մի ուրիշը հորդորեց թուրմեր խմել՝ կատվախոտի ու գայլուկի,
խառնել իրար մեկական բաժին կամ երկուական: Խառնում եմ,
խմում եմ՝ բան դուրս չի գալիս:
Աշխարհում քնի ինստիտուտներ կան երազների բաժիններով,
մղձավանջների ամբիոններով, բայց դեռ կարգին հայտնի չէ, թե ինչ է
այդ քուն կոչվածը, ի՞նչ են երազները՝ անցյալի արձագանք ու կա՞նչ,
թե՞ ապագայի գուշակություն, ի՞նչ է անքնությունը և ի՞նչ ճար գտնել,
ինչպե՞ս ազատվել նրանից:
Բժիշկն ինձ ասաց.
- Վատ քունն այն է, երբ զարթնում ես ու ապրել չես ուզում,
վախենում ես կյանքից: Դա սովորաբար լինում է լուսադեմին, ժամը
չորսին կամ հինգին, կաթվածներ ու հանկարծահաս մահեր այդ
ժամերին են լինում: Երջանիկ է նա, ով գիշերվա այդ մասը քնով
կանցկացնի և առավոտյան կարթնանա ապրելու ցանկությամբ:
Պատասխանեցի, որ եթե ինձ հաջողվում է քնել, այդ ժամերին
միշտ արթնանում եմ, և դա չարյաց փոքրագույնն է, որովհետև
լուսաբացը մոտ է, լույսին եմ սպասում որպես փրկության: Իսկ
հանկարծահաս մահը… ե՞րբ ցանկալի չէ:
Թե կարողանայի ինքս ինձ խաբել… Դա կլիներ լավագույն
դեղամիջոցը անքնության դեմ՝ optimum medikamentum:
Կճամփորդեի ծովերով, կգնայի իմ կղզին, կքնեի իմ խրճիթում, իմ
փայտե մենավոր տնակում, տաք վառարանի մոտ, իսկ դրսում թող
բուքը ոռնար…
Մինչև հիմա սարսափելի էր սուտը, հիմա սարսափելի է
ճշմարտությունը, ինքս ինձ այլևս խաբել չեմ կարողանում: Ուզում
229
եմ, որ ուրիշներն ինձ խաբեն որևէ հեքիաթով, որևէ ստով, որ
ճշմարտանման լինի ու քնեմ, քնեմ:
Մեծ բան չէ իմ ուզածը, ընդամենը սուտ, բայց այդ էլ չկա:
Դրա համար էլ քնել եմ ուզում՝ չեմ կարողանում:

***
Այնպես ցուրտ էր դուրսը, անձրև ու ձյուն, սառը քամին
հալածել, քշել էր բոլորին ու մենակ սուրում, սլանում էր
փողոցներում:
Մեծ խանութի մեջ լուսավոր ու տաք էր:
Մեկ էլ մի շուն հայտնվեց այնտեղ անցուդարձող գնորդների
մեջ: Երևում էր, որ ազնիվ ցեղի շուն է՝ խնամված, մաքուր, մուգ
շագանակագույն, փայլուն մազերով: Թրջված ու մրսած էր,
անընդհատ շուրջն էր նայում, կարծես փնտրում էր ինչ-որ մեկին:
Հավաքվեցին վաճառողներ, այցելուներ, որոշեցին, որ կորցրել է
տիրոջը, մտածում էին, թե ինչ անեն:
Մոտեցավ մի կին, փորձառու, վստահ հայացքով ուշադիր
զննեց, երևում էր, որ կորուստներից լավ էր հասկանում:
- Սպանիել է,- ասաց,- աչքերը շատ տխուր են, դուրս են արել
ծերության պատճառով, կորած շունը այսպես տխուր չի լինում:
Շան աչքերն իսկապես շատ տխուր էին:
Ոչ մի կերպ չկարողացա հիշել՝ որտե՞ղ եմ կարդացել, թե
տառապած կենդանու աչքերն ստանում են մարդկային հայացքի
արտահայտություն:
Աչքերն անվանում են հոգու ճրագ կամ հայելի. կյանքի
տխրությունն ու տառապանքն են արտացոլվում նրանց մեջ, այդ
պատճառով էլ ցավը մարդկային հայացքի սովորական
արտահայտությունն է: Այդ արտահայտությունն են ստանում
տառապած կենդանու աչքերը, երբ ծեծում են ձիուն, երբ հոգնում է
եզը, երբ դավաճանաբար դուրս են անում ծերացած շանը, երբ
պատրաստվում են գառանը մորթելու մոր աչքի առաջ:

***
Հովիվը մեռավ օտարության մեջ, և հավիտյան հանգան շաղոտ
առավոտների զնգուն լույսերը, լռեցին հայրենի անձրևներն ու
սարերի արձակ քամիները:

230
 Օտարության մեջ մեռածի հոգին թռչում գնում է տուն, հոգին
վերադառնում է, այդպես են ասում, հոգին միշտ վերադառնում է
տուն, ինչպես աղավնին:
Միակ որդու հետ նա ապրում էր այս մեծ երկրի ծովափնյա մի
ավանում, ուր տեղափոխվել էր ոչ վաղուց, երբ արդեն ծեր էր և
ոտքերն սկսել էին դավաճանել:
Ապրում էր ավանի ծայրին, եկեղեցու մոտ:
Նա սակավախոս ու լռակյաց էր, ինչպես բոլոր հովիվները:
Միշտ նստում էր ցանկապատի տակ, կապույտ ներկած փայտե
նստարանին և նայում էր մեքենաներին ու անցուդարձող
մարդկանց:
Հիշողությունն ու առողջ դատողությունը լքել էին նրան, հոգուն
տիրել էր կարոտի հիվանդությունը:
Երբեմն նրան թվում էր, թե դարձյալ գյուղում է, ելնում էր դուրս,
թեև դժվարությամբ էր քայլում ու գնում էր գյուղամեջ՝ տեսնելու ի՞նչ
կա-չկա: Ամեն անգամ այդպես գնում էր և համագյուղացիներից,
ընկերներից ոչ ոքի չգտնելով, մտածկոտ ու տխուր ետ էր գալիս:
Ապա օրերով լռում էր ու բան չէր ուտում:
Իսկ եկեղեցու ամենօրյա զանգերը հուսահատ թախիծ էին
պատճառում նրան՝ հիշեցնելով հայրենի արոտների հեռավոր
կանչերը:
Երբ հիշում եմ նրան, չգիտեմ ինչու, պատկերանում է ինձ միշտ
մի անձրևոտ երեկո, երբ ոչխարը տուն էր բերում: Բրեզենտե երկար
թիկնոցը հագին, թրջված, հոգնած ու անտրտունջ գնում էր հոտի
առջևից:
Անշուշտ, նրա կարոտյալ հոգին հիմա տանն է և սավառնում է
տրտում բլուրների ու որբացած արոտների վրա

***
Ուշ աշնան մի օր մի մարդ ընկել էր ճամփա ու գնում էր:
Ինքն իրենից փախչող մարդու էր նման, իր ներքին մարդուց
հալածական էր գնում:
Ճանապարհի շրջադարձի մոտ հասա ետևից, որովհետև
իրենից արագ էի փախչում:
-Քեզ թվում է, թե հասար,- ասաց նա,- սա ընդամենը քո
ելման կետն է, մեզ նմանները ոչ մի տեղ հասնել չեն կարող: Դե
շտապիր, որ մի վերջին պտույտ էլ կատարես, աշնան օրը կարճ է,
231
սարերից իջնում են մառախուղները:

***
Ուշ աշուն էր Հյուսիսում:
Աշունը վատնել էր ոսկի ու արծաթ և միայն վհատության
անձրևներ էր մաղում:
Կարդացի Շարլ Բոդլերի փոքրիկ գրքույկը: Չգիտեմ էլ, թե
ինչպե՞ս կթարգմանվի վերնագիրը՝ Չարի՞ ծաղիկներ, Չարիքի՞,
Չարությա՞ն, թե՞ Չար ծաղիկներ, ոչ մեկը չի հարմարվում: Այս ինչ
դժվար բան է գեղարվեստական թարգմանությունը, մանավանդ
պոեզիայի:
Ուրիշ է միտքը, մտքի համար այդպիսի դժվարություն չկա, այն
կարելի է թարգմանել: Ահա ժամանակի մասին բանաստեղծի
միտքը.
- Ժամացույցի մեջ ապրում է մի դաժան, անտարբեր աստված,
որն ասում է՝ մի´ մոռանա ինձ, մեկ ժամվա մեջ երեք հազար վեց
հարյուր անգամ հիշիր և մի´ մոռանա: Իսկ Այսօրը շարունակ
կրկնում է՝ ես Երեկն եմ, ես եղել եմ… Թշվառակա´ն, ժամանակը
խաղում է քեզ հետ, որովհետև նա երբեք չի պարտվում:
Ժամանակի մասին մտքերը դժվար չէ թարգմանելը, բայց նրանք
վտանգավոր են, նրանք մոլորեցնում են, ինչպես մշուշը սարերում,
երբ թափառում ու ճամփա ես փնտրում, բայց վերադառնում ես նույն
տեղը:
Գրքում կար նրա դիմանկարը՝ ձեռքը ծոցը, տխուր, ինչպես
Վահան Տերյանը և կարծես թե ասում էր.
- Օրը հանգավ, դու ուշացար, քո խղճի ցավն է քո միակ վկան:

***
Արտեմ պապն էլ հասավ Հյուսիս:
Շրջում էր հյուսիսային քաղաքում, մտնում էր շուկաները, դուրս
գալիս, իր տեղը չէր գտնում: Այնպես էր թվում, թե նա
թյուրիմացաբար է հայտնվել այդ ցուրտ քաղաքում:
Անկարելի էր պատկերացնել մեր գյուղն առանց նրան, նրա
ինքնատիպ խոսք ու զրույցի, կատակների ու հայհոյանքների: Նա
գյուղի կենսագրության անբաժանելի մասն ու մասնակիցն էր,
կարծես թե նրանք միասին էին եղել միշտ ու միշտ էլ պիտի լինեին:

232
Վերի մայլայի իր բարձունքից նա միշտ պիտի հետևեր գյուղին ու
ամեն ինչ տեսներ՝ ով ինչպես է վարում-ցանում, ո՞վ է ուշացնում
հունձը կամ ո՞վ է շուտ հավաքում խոտը, ո՞ր հովիվը ոչխարը շատ
պահեց ջրի վրա, միշտ պիտի հասներ բոլորին իր փորձով ու
խորհուրդներով, և նրա բարձր կանչերը, արձագանքվելով լճի վրա,
միշտ պիտի հնչեին այնտեղից, պիտի հասնեին մինչև մոտակա
հանդերը։
Նա էլ գյուղի պես ծեր ու հին էր, ոչ ոք չգիտեր, թե քանի
տարեկան է:
Ամեն ինչ տեսել էր՝ դժբախտություն, վիշտ, պատերազմ ու սով:
Ետպատերազմյան դժվար տարիներին կոլխոզի նախագահ էր եղել:
Դիմացել, տարել էր ամեն ինչ՝ միշտ մնալով լավատես:
Սակայն վերջին տարիների փոփոխությունները, գյուղի
քայքայումն ու արտագաղթը խռովեցին նրա հոգին և խախտեցին
լավատեսությունը
- Ի՞նչ է ուզում, ի՞նչ է փնտրում անկուշտ մարդը, եթե ընդամենը
մի բուռ հողն է նրա բաժինը,- ասում էր նա: Այսօր շինում են, որ
վաղը քանդեն: Միլիոնավոր մարդիկ մեռան սովետական երկրի
համար, հետո դուրս եկավ, որ սխալ է եղել ամեն ինչ: Մարդիկ,
ժողովուրդներ անհովիվ հոտերի պես ցրվեցին, դարձան
թափառական: Ուրեմն աշխարհում ոչ մի սրբություն, ոչ մի ճիշտ
բան չկա՞:
- Դասատու մարդ ես,- դառնում էր նա ինձ,- գուցե դու՞ ասես, թե
ինչու այսպես եղավ:
Հյուսիսային քաղաքում էլ, ինչպես գյուղում, ձմեռային
իրիկունները գալիս էին կոշիկ ծախողները շուկաներից, հավաքվում
էին «նստելու»: Արտեմ պապը խոսում էր, պատմում էր,զուռնաչի
Երվանդի նման, որ ինչ եղանակ էլ փչեր, էլի «յարն անուշ» էր դուրս
բերում, ինչի մասին էլ խոսեր նա, դարձյալ վերադառնում էր
գյուղին, հիշողություններին:
- Մտածում եմ ու չեմ հասկանում, թե մենք սարի ու հողի մարդ,
ի՞նչ գործ ունենք այս ճահիճների մեջ: Մեր գյուղը միշտ նստակյաց է
եղել, հիմա ինչու՞ այսպես բնավեր եղանք:
Երեսունական թվականներին, երբ կոլխոզ էին կազմակերպում,
հող ու անասուն ձեռքերից խլում էին, առաջին անգամ մի քանի
ընտանիքներ գյուղից հեռացան, Կախեթ ու Թիֆլիս գնացին: Դա
շատ անսովոր էր, կարծես գյուղը թալանել, կեսը տարել էին: Այդ

233
օրերին Պուտպուտենց Համայակը, իրենց դռանը նստած, նայում էր
սարերին ու ձեռքը ականջին դրած այնպիսի տխուր երգեր էր
երգում, որ քարերն էին լալիս:
Գնացին, բայց կարոտին չէին դիմանում, զանազան
պատրվակներով շուտ-շուտ գյուղ էին գալիս:
Բլոյենց Արշակը գոմի մեջ աղավնիները թողել, գնացել էր:
Անտեր մնացած աղավնիները երգում էին դատարկ գոմում: Քոչելուց
մի քանի օր հետո ետ եկավ, իբր թե աղավնիների համար: Ինչ-որ
սայլով էր եկել: Դեռ նոր գյուղ մտած, ձեռքը ճակատին՝ նայում էր
իրենց տան կողմը, որ աղավնիներին տեսնի, հետո սայլից թռավ,
ընկավ գետին. «Վա՜յ, Փոգա, հողիդ մեռնիմ, էս ի՞նչ էրինք» ասելով ու
թաց աչքերը սրբելով գնաց իրենց տունը:
Նրանք մի սիրուն կալ ունեին, գույնզգույն ծաղիկներով, անուշ
հոտերով լցված, նրանց քոչելուց հետո ծաղիկները կորան, ավել ու
պատպատուկ էր միայն աճում:
Երբ ամբողջ Ջավախքը խոպան էր գնում, մերոնք գյուղից չէին
հեռանում: Հիմա ի՞նչ պատահեց, ինչու՞ այսպես հեշտությամբ գյուղը
թողին հեռացան: Կարծես թե պատմության չարխը ետ է դառնում:
Դասատու մարդ ես, էն ո՞ր գրքում է գրված, թե մեր հացը ցավով
կերանք ու մեր ջուրը փողով խմեցինք… Հիմա մեր գլխին եկավ:
Ինչ-որ մեկը փորձում էր առարկել, թե ահա դասավորվել ենք,
խանութներ ունենք, մեքենաներ, բնակարաններ ենք առնում, ի՞նչն է
վատ:
- Էշն էլ է իրան զռռոցին մայիլ մնում: Դեռ շուտ է պարծենալու
համար, ժամանակ կանցնի՝ նոր կհասկանաք, թե ինչ եք կորցրել:
Ապա լռություն էր տիրում, էլ ասելու բան չէին գտնում:
Այդպիսի պահերին Արտեմ պապը սովորաբար Ասոյին էր հիշում:
- Գոնե էն անաստվածի կողքին լինեի, թող էլի հետս կռվեր,
գլուխը քարը, թեկուզ հայհոյեր, նրա հայհոյելուն էլ եմ կարոտել:
Ասոն նրա մանկության ընկերն էր: Իրենց Վերի մայլայի և
աշխարհի հարցերը նրանք միասին էին քննում ժամի կալի կարմիր
քարերին նստած կամ երեկոյան ոչխարի գալուն սպասելիս: Քննում
էին, վիճում էին, կռվում ու հաշտվում էին և միշտ անբաժան էին:
Երբ գյուղ էր գնացել, վերջին անգամ տեսել էր նրան, շատ
ծերացած էր, աչքերը չէին տեսնում: Դուրս էր եկել նրա մոտից,
կանգնել հին գոմի կտուրին ու նայել ներքևում բացվող տեսարանին:
Աշնանային սարերը կանգնած էին փառահեղ ու հին, և լիճը

234
հանդարտ ծփում էր, կարծես հենց ոտքերի տակ: Թվում էր, թե ամեն
ինչ այնպես է, ինչպես իրենց մանկության օրերին: Հետո երկինքը
միանգամից ամպեց ու ձյուն եկավ:
Ձյունը եկավ, նստեց սարերին, ոչխարը տուն բերեցին, սկսեցին
ջոկել աղմուկ-աղաղակով:
Ինքը անտարբեր կանգնած էր պատի տակ, իսկ Ասոն կուչ էր
եկել ներսում, անկողնու մեջ: Իրենցից անդառնալիորեն հեռանում
էր այդ կյանքը, և ամեն ինչ անուղղելի կերպով փոխվում էր, այլևս ոչ
անցածը ետ կգա, ոչ գնացողները կվերադառնան, ոչ էլ գյուղը կլինի
առաջվանը:
Այդպես էր մտածում պատի տակ կանգնած, իսկ ձյունը
շարունակում էր տեղալ:
Դա նրա միակ ու վերջին այցելությունն էր գյուղ:
Մի անգամ, երբ էլի այդպես հավաքվել էին, մեկն ասաց, թե
գյուղում այլևս վարուցանք չկա, արտեր չկան: Բոլորը լռեցին,
կարծես թե հանգուցյալի մոտ էին նստած:
Երևի հիշեցին հերկերը, ատոլն ու ղմին, հիշեցին արտերը,
նրանց ոսկեգույն ծփանքն ու յուրահատուկ բուրմունքը, արտերի այն
կարմիր ծաղիկները, որոնք ժողովուրդը Խաս վարդ էր կոչում, վայրի
սոխուկների բարձր, կապույտ ծաղիկները, որ միայն արտերում էին
աճում և որոնցով աղջիկները պսակ էին հյուսում գլխներին:
Լուռ էր և Արտեմ պապը, հողի հարցը նրա ամենացավոտ տեղն
էր:
- Ինչե՜ր է քաշել գյուղը հողերի պատճառով,- խոսեց նա կարծես
ինքն իրեն,- մալականների հետ են կռվել, մի կերպ մի քանի հեկտար
հող են ետ վերցրել, փորձել են Թիֆլիսից եկած հողաչափ ինժեներին
կաշառել, որ հողերը ավելացնի՝ բան դուրս չի եկել: Ալեքսանդր
Մյասնիկյանին են բողոքել, երբ մեր գյուղով անցնելիս կանգ էր առել
գյուղացիների մոտ: Բողոքել էին, որ թուրքերն ու վրացիները
փորձում են զավթել իրենց արոտները, որ առանց այդ էլ քիչ են:
Մյասնիկյանն ասել էր.
- Կռվեք, չվախենաք, ես կպաշտպանեմ, միայն կռվով կարող եք
հողի տեր դառնալ:
1949 թվին մեր շրջանի պատգամավոր Լուարսաբովը Թիֆլիսից
գալիս էր, պիտի մտներ մեր գյուղը, հետո շարունակեր
ճանապարհը: Իմացանք, որոշեցինք օգտվել առիթից ու խնդրել, որ
միջնորդի՝ Աղալուղի հողերը մի քիչ ավելացնեն, գոնե վրացիների

235
զավթած արոտները ետ առնեն: Պատրաստություն տեսանք, գառ
մորթեցինք, բայց պետք էր նաև մի բան նվիրել: Կոմսոմոլի
քարտուղարուհի Արեգը մի լավ «Շախմատ» թաշկինակ ուներ,
արդուկել տվեցինք ու տարանք: Ելանք գյուղից դուրս ու
սպասեցինք: Ձմեռ էր, սահնակով էր գալիս: Երեք հատ խոշոր, սև
ձիեր էին լծած, բերաններից կարծես կրակ էր դուրս գալիս:
Լուարսաբովը մուշտակի մեջ փաթաթված նստած էր: Մի խոշոր
մարդ էր, կարմիր, կլոր երեսով, կարծես գինու տակառ լիներ:
Հայտնի չէր՝ հա՞յ էր, թե՞ վրացի, մի քանի լեզվով էր խոսում:
Մոտեցանք, բարևեցինք, պատասխանեց.
- Հաստ ու բարակ:
Այսինքն թե աստծու բարին…
Մտածեցի՝ սրանից օգուտ չկա: Եվ իսկապես օգուտ չեղավ:
Թաշկինակի համար գոհ մնաց, գառն էլ կուշտ կերավ, օղին խմեց,
խոստացավ, որ կօգնի, հողերը ետ կառնեն, բայց ոչինչ չարեց:
Հիմա ժամանակները վտանգավոր են, ինչպես դարմանի տակի
ջուր: Թե մեր կերակուրը անլի էր, դառավ խանձրահամ, քիչ էր, որ
դժգոհում էինք, թե կոլխոզի օրով գյուղացին խորթացել է հողից,
հիմա էլ անմշակ են թողնում, որովհետև մշակելը ձեռնտու չէ կամ էլ
թողնում հեռանում են:
Ո՞վ է իմացել այսպիսի բան, ո՞ր գրքի կողին է գրված: Բմբուլից
բերդ են շինում՝ չմտածելով, որ քամին կտանի:
Ոչ ոք նրան չէր արձագանքում, ասելու բան չկար:

***
Հին ժամանակ ուղտերի քարավանները զանգերը զարկելու
տարբեր եղանակներ են ունեցել. տնից մեկնելու համար ուրիշ ձևով
են զարկել, տուն վերադառնալու համար՝ ուրիշ:
Օր ու գիշեր հնչում է ինձ համար վերադարձի զանգը, իսկ ես
ուշանում եմ:
Այս երկրում սահմանադրությունը փոխվեց, պատրիարքին
փոխեցին, կառավարություններ ու վարչապետներ, երկու
մարդահամար եղավ ու երեք ճգնաժամ, օրենքներն ու փողը
փոխվեցին, բայց ես դեռ այստեղ եմ:
Իսկ վերադարձի զանգը հնչում է ու հնչում:
Երբեմն մի տարօրինակ զգացողություն եմ ունենում՝ աշխարհն
է թվում անիրական, տեղ ու ժամանակ կարծես թե աղավաղված եմ
236
ընկալում: Հայտնի հեքիաթի այն փոքրիկ աղջկա պես չեմ
հասկանում, ե՞ս եմ, թե՞ ես չեմ, ընկնու՞մ եմ, թե՞ դեռ կանգուն եմ:
Կամ այն չինական իմաստունի նման, որ երազում տեսել էր, թե ինքը
թիթեռ է, արթնացել էր ու տարակուսած շփոթվել՝ ինքը այն
իմաստու՞նն է, որ թիթեռ է դարձել, թե՞ այն թիթեռը, որ դարձել է
չինական իմաստուն…
Մտածում եմ՝ եթե ես եմ, ի՞նչ գործ ունեմ այստեղ և իսկապե՞ս
ես այստեղ եմ: Եթե այստեղ եմ, ինչու՞ տուն չեմ գնում: Գուցե ցնորք է
այս ամենը, հալյուցինացիա, որից ազատվել չեմ կարողանում:
Բայց ահա խոսակցություններ սահմանների մասին,
ճանապարհների և մաքսային ինչ-որ տուրքերի մասին… Եթե կան
ճանապարհներ ու տուրքեր, նշանակում է վերադարձն էլ ցնորք չէ:
Եվ երբ իրական է թվում վերադարձը, մի դավաճան տագնապ
սիրտս է սողոսկում, ինչ-որ դառնություն պղտորում է հոգիս:
Երևի դա նրանից է, որ ես շատ եմ ուշացել, թեև վերադարձի
զանգը հնչում է անդադար:
Հին ստոիկները Հին Հունաստանում սովորեցնում էին
արհամարհել հարստությունը, բայց ոչ այնքան, որ չունենաս,
գայթակղություններն ու կապերը, բայց ոչ այնպես, որ կորցնես:
Ես այդ չափն եմ խախտել, ահա թե ինչն է դառնացնում հոգիս:

***
Իմ քերականության ըղձական անկարելին՝ հայտնվեի իմ
մանկության դաշտերում, հայրենի անձրևով թրջվեի, և անձրևից
հետո երեքնուկի արտերը բուրեին…
Հոտերն ինչպե՞ս են հիշողություն արթնացնում, որտե՞ղ են
նրանք պահվում և որտեղի՞ց են գալիս:
Ավելուկի և ուրցի հոտերը, որ մորս են հիշեցնում, որտեղի՞ց եմ
առնում:
Կամ մասուրի հոտը, որ ձմեռային ցուրտ երեկոներին հորս թեյ
խմելն է հիշեցնում կավե փարչից:
Կարոտի ծուխն ու ծխահոտը, երբ գարնանգլուխ կրճոնն էին
այրում:
Կարծես թե սիրտս են այրում հիմա այն կրճոնի կրակով:
Գուցե նրանց հիշողության ճերմակ թիթեռնե՞րն են բերում:
Ես հարցրի իմ հոգու ավերակին, բայց միայն ցավի արձագանքն
ինձ պատասխանեց:
237
 ***
Խոջա Նասրեդդինը փնտրում էր մի մարդու, երբ չի գտնում,
գնում նստում է գերեզմանոցի մուտքի մոտ՝ ուր էլ գնա, վերջը
այստեղ պիտի գա…,-սա ինձ տարիներ առաջ պատմել է իմ հին
ընկեր Գարեգին Ադամյանը, որը զանազան զավեշտական
պատմությունների հմուտ գիտակ է։
Հիմա մտածում եմ, թե այդպես էլ բժիշկներն ու հերթերն են՝ ուր
ուզում է գնաս, երբ ուզում է լինի, վերջը անպայման հերթ պիտի
կանգնես նրանց մոտ մտնելու համար:
Դժվար եմ տանում այդ հերթերը, դրանք անտանելի կերպով
գրգռում են ինձ, կարծես թե դրսում առողջ մարդ չի մնացել, բոլորը
հիվանդ են ու եկել լցվել են այդտեղ:
Բայց դրանք միշտ հիշեցնում են ինձ Բոգդանովկայի հին
պոլիկլինիկան և այդպես մարդաշատ, աղմկոտ մի օր:
Այնքան վաղուց էր, որ շաքարը պակաս էր, իսկ շաքարախտի
մասին մարդիկ դեռ չգիտեին, այնպես, որ երբ մի բժշկուհի դուրս
եկավ ու բարձր կանչեց՝ ո՞վ է եկել շաքարի համար, ինձանից առաջ
կանգնած երկու մարդկանցից մեկն ասաց մյուսին.
- Շաքար կուտան, չառնե՞նք:
Նրանք լճափի գյուղերից էին, երկուսն էլ հովիվ, մեկը հիվանդ
էր, իսկ մյուսն ուղեկցում էր:
Այդ պահին բժշկի սենյակից մի երիտասարդ, արտակարգ
գեղեցիկ կին դուրս եկավ: Կուրծքն անփութորեն բաց էր, գլուխը ետ
թեքած լուռ արտասվում էր, արցունքները հոսում էին այտերով: Մի
ուրիշ կին, նրա թևը մտած, ջանում էր սփոփել:
Ըստ երևույթին նրան հայտնի էր դարձել ճակատագրական
ախտորոշումը՝ քաղցկեղ:
Բոլորը լռեցին ու ետ քաշվեցին: Կինը անցավ, գնաց դուրս
ողբերգական վեհությամբ:
Մի քիչ հետո հիվանդ հովիվն ասաց ընկերոջը.
-Թե՞ ետ էրթանք, Փայլակ:
- Ես էլ էդ կըսեմ, Վարազ ջան, ի՞նչ գործ ունիս էստեղ: Մեկն էլ
մե թարս բանըմ ըսե՝ պրծավ: Արի էրթանք էլի մեր սարերը, մեր
յայլան, մայիսի եղ ու անարատ մեղր կուտես՝ ամեն ինչ կբուժվի:
Ինչքան քիչ բան իմանաս, էնքան լավ:
Ու գնացին:
Երեկոյան ավտոբուսը նրանց կտաներ ետ՝ դեպի իրենց փոքրիկ
238
գյուղը, ուր շաբաթը մեկ անգամ գալիս էր փոստը, մեկ-երկու անգամ
կինո էին բերում և ցուցադրում էին ակումբում, ուրիշ ոչինչ չէր
վրդովում առանձնության իդիլլիան, ոչինչ չէր խախտում
հովվերգական պարզ կենցաղի խաղաղությունը, մանավանդ
ձմեռները, երբ գյուղը կորչում էր ձյուների մեջ և մի քանի ամիս
բոլորովին կտրվում աշխարհից:
Մեծ աշխարհի ախտերն ու ախտորոշումներն այնտեղ չէին
հասնում:

***
Դարձյալ եկա այս քաղաքը, աշխարհագրության այս հեռուները,
հյուսիսից հյուսիս: Երբ առաջին անգամ եկա, խորը ձմեռ էր, հիմա
աշուն է:
Շախմատի մրցումների եմ մասնակցում… Ծաղրուծանակ է
թվում, ինձանից ի՞նչ մրցող կամ ի՞նչ շախմատ առանց Շալիկոյի ու
Շիրինի: Չգիտեմ այս մտքերի՞ց է, թե՞ նրանից, որ այս քաղաքում
ամեն ինչ նոր ու ժամանակակից-կապիտալիստական է, իսկ ես՝
վաղուց անհետացած մի օտար աշխարհից, այսպես ուշացած ու հին,
մի տհաճ զգացողություն է ուղեկցում ինձ շարունակ ճանապարհին,
հյուրանոցում:
Բոլորն են այստեղ՝ առևտրականներ, բանկիրներ, հին ու նոր
ռուսներ, բայց ոչ խանտեր կան, ոչ մանսեր, նրանք քարտեզի
վերևներում են, փախել են նավթից ու արդյունաբերությունից իրենց
եղջերուների ու ոգիների հետ միասին: Նրանցից միայն այս փոքրիկ
քաղաքի երկար անունն է մնացել։
Փառահեղ աշուն է այստեղ, անհողմ ու խաղաղ: Ահա կեչիների
նշանավոր պուրակը՝ վայրի անտառի մի կտոր քաղաքի մեջ, մեր
հյուրանոցի դիմաց: Այստեղ են աճում Ռուսաստանի ամենաբարձր
ու ամենասլացիկ կեչիները: Ձմռանը պուրակը լցված էր ձյունով.
Կածաններ կային ձյան մեջ, կենդանիների հետքեր, ինչպես
իսկական անտառում: Իսկ հիմա տերևաթափ է, որ այնպես սիրում
եմ ես: Քայլեցի տերևների միջով ու մոռացա ամեն մի տհաճ
զգացողություն:
Պուրակի եզրին մի սրճարան կա, որ կոչվում է Նիրվանա: Ո՞վ
գիտե, ի՞նչ են ի նկատի ունեցել այդպիսի անուն դնելով. երևի բառի
սիրունության համար կամ էլ Նիրվանան պատկերացնում են որպես
մի տեղ, ուր միշտ կերուխում է, ինչպես մուսուլմանական
239
դրախտում:
Ինչ-որ տեղից բարձր երաժշտություն է հնչում շարունակ,
փոքրիկ քաղաքի ու տերևաթափի խաղաղ պուրակի վրա
տարածվում է կարծես թե հենց այս աշնան, հենց այս օրվա ու ինձ
համար գրված կարոտի մեղեդին՝ Օգինսկու «Պոլոնեզը»: Ու՞մ մտքով
կանցներ, միայն դրա համար արժեր գալ այստեղ:
Առաջին օրը մեզ թանգարան տարան՝ Մարդու և բնության
թանգարան:
- Մարդու բնությա՞ն թանգարան,- իբր թե կատակել ուզեցի ես:
Բացատրություններ տվող աղջիկը մտածեց ու ասաց լուրջ-
լուրջ.
- Մեր քաղաքը կարծեմ այդպիսի թանգարան չունի:
Որտեղի՞ց այդպիսի թանգարան: Բայց հետաքրքիր կլիներ, եթե
ունենար, երևի փոփոխական ու անփոփոխ բնության, չարի ու բարու
բաժիններ կունենար…
Հյուրանոցի իմ ընկերը վրացի Մերաբն է, կլոր, կարմիր դեմքով,
բարեհոգի մի մարդ, Սանչո Պանսայի արտաքինով, բայց Դոն
Կիխոտի բնավորությամբ: Զարմանալի է, որ նրա վրացական
կարմրությունից ինչ-որ բան է մնացել այս հյուսիսներում:
Նա իմ թիմակիցն է, տարբեր ավաններից ու քաղաքներից եկած
ուրիշ ութ հոգու հետ մենք մի շրջան ենք ներկայացնում:
Մերաբը կարծես թե վատ չի խաղում, բայց, չգիտես ինչու,
շփոթվում է, խուճապի է մատնվում, կամ գրանցումը չի հասցնում,
կամ մոռանում է ժամացույցի կոճակը սեղմել և … պարտություն
պարտության ետևից:
Եկավ մրցումների վերջին օրը, վերջին խաղը:
Մերաբի գործերը կարծես թե լավ էին, քիթը բարձր տնկած,
արծվի պես հպարտ շուրջն էր նայում, երևի կանխավ հաղթանակն
էր վայելում, երբ հանկարծ գրպանում զնգաց հեռախոսը, մոռացել էր
անջատել: Դա խախտում էր, դրա համար պարտություն էին
գրանցում:
Մերաբն ավելի կարմրեց, վրացերեն ինչ-որ բան քրթմնջալով
անջատեց հեռախոսն ու, ոչինչ չկասկածելով, ուզում էր խաղը
շարունակել, երբ նրա մրցակիցը, որ պատկառելի արտաքինով,
մորուքավոր մի մարդ էր, անմիջապես կանչեց մրցավարին:
Մերաբը երկար նայեց նրան, ապա ասաց հայտնի կինոնկարի
հերոսի պես.

240
 - Բոլոկի, գե´շ մարդ:
Այդպես համաշխարհային պրոլետարիատի առաջնորդ Լենինն
էր անվանել Տրոցկուն՝ ի նկատի ունենալով, որ բոլոկին դրսից
կարմիր է, իսկ ներսից՝ սպիտակ, ինչպես Տրոցկին: Իսկ Մերաբն,
անշուշտ, ի նկատի ուներ իր մրցակցի պատկառելի արտաքինն ու
փոքրոգի արարքը՝ հարմար նյութ Մարդու բնության թանգարանի
համար… Նա կարող էր ձայն չհանել, մեծահոգաբար ներել
Մերաբին, որովհետև մրցավարները հեռու էին և ինձանից բացի, որ
կողքի սեղանին էի խաղում, ուրիշ մարդ զանգը չլսեց:
- Կնոջդ կասես, որ հաղթեցիր, չէ՞,- ավելացրեց Մերաբը,- գոնե
ուրիշներին մի պատմիր, ջահելները քեզանից ի՞նչ օրինակ վերցնեն:
Նա այդպես ասաց, իսկ ես մի դեպք հիշեցի.
Մեր հարևան գյուղերից մեկում մի մարդ լենինականցի
վարորդից ցեմենտ էր առել: Կնոջ ու երեխաների հետ դույլերով կրել,
լցրել էր մարագը, բայց փողը չէր տվել. բոլորի ներկայությամբ ասել
էր՝ գնա, թե չէ միլիցիա կկանչեմ: Պապանձվել էր ճարտարախոս
լենինականցին ու միայն ասել էր.
- Գոնե ուրիշներին չպատմես, ծո, թե չէ էս գեղը էլ շինանյութ
բերող չի էղնի:
Բայց այդ մարդը բոլորին պատմում էր, ինձ էլ ինքն է պատմել:
Մերաբին դարձյալ պարտություն գրանցեցին:
Այդպես հոշոտեցին, ծվատեցին խեղճին, միայն մեկ միավոր
վաստակեց:
Երեկոյան հյուրանոցում ասացի նրան.
- Թող քեզ չզարմացնի մարդու փոքրոգությունը, մի՞թե դա
նորություն է: Եվ խաղի համար շատ մի՛ տխրիր: Ես էլ մի կարգին
հաջողություն չունեցա: Մենք արդեն ծեր մարդիկ ենք, մեր
բնավորությունն էլ, մեր խաղն էլ ուրիշ են: Այդպիսի խաղով մրցելը
դժվար է: Դոն Կիխոտի պես համարիր, որ քեզ հաղթեցին, բայց դու
պարտված չես:
Եվ թարգմանեցի Մերաբի համար Իսահակյանի տողերը.

Խաղերով լի այս աշխարհում խաղդ եթե տանուլ տաս,

Զվարթ եղիր և այդպիսով բախտի վրա կխնդաս:

Նա երեխայի պես միանգամից փոխվեց, կարծես թե ամեն ինչ

մոռացավ.

241
 - Քո ցավը տանեմ, հայրենակից, արի իջնենք սրճարան, գինի
խմենք:

***
Հիմա երջանկության զանազան բանաձևեր ու դեղատոմսեր
կան, այդ մասին գրում են գրքերում, թերթերում:
Ահա մի գիրք, որ սովորեցնում է ինչպես դառնալ երջանիկ…
Սովորեցնում է հոգեբանության ու նյարդակենսաբանության,
արևմտյան ու արևելյան փիլիսոփայությունների, քվանտային
մեխանիկայի վերջին նվաճումների ու Ձեն բուդդիզմի
գնոսեոլոգիայի դրույթների հիման վրա…
Գիրքը հավաստիացնում է, որ այդ ամենը լավ սերտելուց հետո
ընթերցողը կարող է հասնել աշխարհի հետ
համապատասխանության և ժամանակի հետ համաձայնության ու
կդառնա երջանիկ:
Իսկ ես միամտաբար կարծում էի, թե նման բարդ բանաձևերի
կարիք չկա, երջանկությունն ավելի պարզ ու հասարակ էի
պատկերացնում: Ես կարծում էի, թե երջանկությունն այն է, երբ գոհ
ես ինքդ քեզանից, երբ քնում ես առանց մտածելու, թե ինչպես քնես,
երբ արթնանում ես առանց ցավի հիշողության և ապրել ես ուզում…
Ուզում ես ապրել, աշխատել ու գործել մտերիմ մարդկանց հետ,
հարազատ հողիդ վրա:
Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, անպայման բանաձև է պետք ու
առանց նրան երջանկություն չի լինի, ապա, իմ կարծիքով,
Հեմինգուեյինն է ամենալավ բանաձևը՝ լավ ախորժակ և վատ
հիշողություն…

***
Գյուղից եկավ իմ հին ընկերը՝ Վասոն:
Երկար լռում էր այն մարդու նման, որը դժվարանում է բերած
լուրը հայտնել, իսկ ես մտածում էի՝ գուցե այնպես ասի, որ այնքան
էլ դժվար չլինի…
Նա խնայեց ինձ, միայն ասաց, թե անգամ եղանակն է փոխվել
գյուղում, առաջվա խիստ ձմեռները, ձյունն ու բուքը չկան և շատ
ծառեր են աճում: Տերտերյանի կալը լիքն է ծառերով: Նրանց
ճյուղերն աճել, տարածվել են ինչ-որ արտասովոր՝ հորիզոնական

242
ձևով, որպես կարոտով կանչող թևեր… Եվ այնպես մութ ու խոնավ է
հիմա միշտ արևով ողողված այն կանաչ կալում: Սև ագռավների
երամը անվերջ պտտվում է ծառերի մեջ ու չարագուշակ կռավում…
Տարօրինակ զուգադիպություն էր, թե ինչ էր, որ մի քանի օր
առաջ կարդացի Լեոյի «Անի»-ն, հեշտիեցի իմ բարեկամը տվեց:
Այնտեղ ասված էր, թե այսինչ թվին Անի է գնացել գերմանացի
բուսաբան Կոխը: Երևի հատուկ ուսումնասիրում են ավերակների
բուսականությունը, լքված վայրերի բուսածածկույթը, լքված,
որբացած հողի բաղադրությունը, ինչպես որ հետազոտում են
տառապած մարդու լյարդն ու երիկամունքը:
Ինչի՞ց է, որ լքված տեղերում այդպես փարթամորեն աճում են
եղինջ ու կռատուկ, փուշ ու եզան լեզու, այդպես կարոտով բուրում
են աշնանային երիցուկները:
Իսկ ծառերն ու ագռավնե՞րը… Այդտեղ ինչ-որ միստիկական
բան կա, ինչ-որ առանձնահատուկ բան է կատարվում լքված հողի
հետ, օդի ոլորտներում:
Ինչքան չարչարվում էր Տերտերյանը, ծառ աճեցնել չէր
հաջողվում, երեք-չորս տարի հետո նրանք չորանում էին: Երբ
հարցնում էի պատճառը, ասում էր.
- Օգուտ չունի, մեզ մոտ ծառ չի աճի, արմատները հասնում են
ինչ-որ աղային շերտի, էլ չեն սնվում, չորանում են:
Հիմա ի՞նչն է սնում նրանց:

***
Մի կարմիր երազ տեսա:
Ես նստած էի հին դպրոցի մոտ, մեր Վերի կալի մեծ քարին, որ
իմ մանկության նավն էր: Ոչ ուսուցիչ կար, ոչ աշակերտ, բայց
դպրոցի զանգը զնգում էր շարունակ:
- Ու՞ր են տարել բոլորին միասին, իսկ զանգը ո՞վ է տալիս,-
զարմանում էի ես:
Ամենուրեք աշակերտական տետրերի թերթեր էին թափված:
Քամին տանում էր, օդում պտտեցնում էր մի թերթ՝ չլուծված մի
խնդիր վրան…
Մանուշակագույն մշուշն էր սահում կարոտի կապույտ
բարձունքներն ի վեր, կարմիր քարերի մեջ բուրում էին աշնանային
երիցուկները, երդիկների բարձր ավելներն օրորվում էին քամուց,
իսկ դպրոցի զանգը զնգում ու զնգում էր:
243
 Ես զգում էի, որ արթնանում եմ, բայց չէի ուզում: Ցանկանում էի
կանչել ինչ-որ մեկին, որ զանգը լռեցնի, որ ես չարթնանամ, որ մնամ
Այնտեղ…
Սակայն երազը այլևս չկար: Երազը, որ ջնջում է ժամանակ ու
սահման, կորել էր անդարձ: Ես ուզում էի վերադառնալ Այնտեղ,
բայց անզորությունից ինձ դժբախտ զգացի:
Որտեղից որտեղ միտքս ընկավ մի մոռացված տանկա, թեև այդ
պահին երազից բացի ոչինչ չէի ուզում հիշել.

Ինձ համար հիմա դժվար է ապրելը,

Անգամ քնելը, դժվար եմ քնում:
Բայց արթնանալն է առավել դժվար,
Այս կյանքին կրկին վերադառնալը,
Երբ երազիս մեջ հայրենիքս եմ տեսնում…

Միջնադարյան անհայտ բանաստեղծ: Այդպես տառապել ու

անհայտ մնալ… Կրկնակի ցավ է դա, բայց ինչու՞ է այդպես:
Տարօրինակ բան՝ երեխան ուզում է, որ լացը լսեն, նավաբեկյալն
ուզում է, որ իր ճակատագիրն անհայտ չմնա, ծովերի անտակ ջրերի
մեջ նետված խցանված շշից գոնե իմանան, թեկուզ հազար տարի
հետո…
Երևի ես էլ եմ այդպես ուզում, որ ահա գրեցի այս մասին:

***
Մենք լքեցինք լեռները, մեր բարձր, անարատ աշխարհը
հարթությունների տափակության հետ փոխեցինք:
Հայտնի բան է, որ ինչպես լեռներն ու հարթություններն են
տարբեր, այդպես էլ նրանց մարդիկ են տարբեր իրենց
բնավորությամբ, երբեմն տարբեր են որպես երկու բևեռներ: Մենք
դրանում համոզվեցինք մեր փորձով, թեև երբեմն այնպես է
պատահում, որ ավելի լավ է ոչ այդ փորձը ունենայիր, ոչ էլ նրա
տված գիտելիքը:
Լեռնային բնությունը կենդանի է իր հավերժական շարժմամբ՝
բուք ու փոթորիկ, ամպրոպ ու քամի: Այդ շարժումը փոխանցվում է
մարդկային հոգուն, որը նույնպես հախուռն է, կրքոտ ու շռայլ,
ինչպես հարազատ բնությունը:
Հորիզոնի սահմաններն ու գծերն այնտեղ պարզորոշ ու հստակ
244
են, այդպես են և բարոյական չափանիշները լեռնականի համար: Նա
հպարտ ու վեհանձն է իր լեռների պես, հավատարիմ ու վստահելի
խոսքի, գործի ու զգացմունքի մեջ: Հաշվենկատությունն ու
չափավորությունը խորթ են նրա շռայլ, բանաստեղծական հոգուն,
ամեն ինչի մեջ նա անկեղծ է, անմնացորդ նվիրյալ:
Իսկ լայնարձակ հարթությունների անսահմանությունը
ազատություն և անհոգ անփութություն է ներշնչում, մարդն այնտեղ
ազատ է անգամ սիրո, խղճի և պարտականության կապերից, այդ
պատճառով էլ հաճախ են հանդիպում խախուտ ընտանիքներ,
փոփոխական սերեր, անկայուն մտերմություն ու փոքրոգի վարք:
Հարթությունների խաղաղությունը թմրություն է բերում հոգուն,
մարդը ապագայի կամ պարտքի հոգսով չի կաշկանդում իրեն, այլ
գերադասում է երանավետ անդորր ու հաճույքներ այստեղ ու հիմա՝
ներկայի մեջ:
Հնարավոր է, որ ես դարձյալ փոքր-ինչ թանձրացնում եմ
գույները, սակայն հիմա դա չէ կարևորը:
Կարևորն այն է, որ այդ բնավորությունները ոչ թե լավ են կամ
վատ, ոչ թե ճիշտ կամ սխալ են, այլ պարզապես շատ տարբեր են
իրարից, երբեմն տարբեր են որպես երկու բևեռներ:
Եվ հիմա այդ բևեռները պիտի շփվեն, համատեղ ապրեն
հարթություններում, որովհետև շատերը եկան, շատերը լքեցին
լեռները:
Նմանները խառնվում, կորչում են, իսկ ովքեր այդպես տարբեր
են, կարո՞ղ են պահպանել իրենց ուրույն կերպարը և ինչքա՞ն
ժամանակ:
Երբ լեռնային վտակները գալիս, լցվում են ծովը, նրանց
մաքրությունից ի՞նչ է մնում:
Տարանուն լիցքերը, ճիշտ է, ձգում են իրար, գոնե լավ է, որ
նյութական աշխարհի օրենքները կիրառելի են մարդկանց
հարաբերություններում:

***
Մարդ պիտի ժամանակ չունենա ժամանակի մասին մտածելու
համար: Իսկ եթե ժամանակ ունես, միևնույն է, մտածելով ոչինչ չես
փոխի և իզուր կկորցնես ունեցածդ այն մարդու նման, ով որ, ինչպես
ասում են, ցանկանում է հնարված հեծանիվը կրկին հնարել:
Թվում է, թե ժամանակը բացարձակ է և հարաբերական ոչինչ
245
չունի, կարծես թե նա միշտ նույնն է ամեն տեղ և բոլորի համար:
Պարզվում է, որ այդպես չէ:
Գրքերն ասում են, որ գոյություն ունի կենսաբանական
ժամանակ, դա մարմնի ժամանակն է: Կա նաև հոգեբանական
ժամանակ, որը կապ ունի մարդու ներքին ապրումների հետ և
նրանցով է չափվում: Դա կարելի է կոչել Հոգու ժամանակ: Այն
կարող է տանջալի կերպով դանդաղել, կարող է թռչել աննկատելի,
կարող է նաև կորչել իսպառ, ինչպես հինգշաբթին Մարկեսի
վեպում: Դա այն է, երբ որ տառապանքն անվերջ է թվում և
երջանկությունն՝ ակնթարթային, երբ երազի պես փութանցիկ ու
անիրական է թվում մանկության ժամանակը, իսկ օտարության ու
կարոտի ժամանակը ձգվում է դարի պես անվերջ:
Հոգու ժամանակն ունի միայն մեկ ձև՝ ներկա: Անցյալը որպես
հիշողություն և ապագան որպես սպասում ու հույս ներկա են
մարդու մեջ: Կարոտը, որ միացնում է ներկա, անցյալ և ապագա,
միշտ ներկա է: Անցյալի ցավը, որ թվում է, թե ժամանակը բուժում է,
դարձյալ ներկա է, որովհետև ժամանակը հոգու ցավը չի բուժում,
այն դարձնում է խրոնիկական:
Այսպիսով, ներկայի մեջ միահյուսվում են անցյալն ու ապագան:
Երանելի Ավգուստինն իր նշանավոր «Խոստովանանք»-ում այսպես
է գրում.
- Եթե ապագա և անցյալ իսկապես գոյություն ունեն, ապա ես
ուզում եմ հարցնել որտե՞ղ են նրանք: Նրանք ոչ մի տեղ չկան, նրանք
կան միայն հոգու մեջ, ուրեմն ներկա են:
Մեծ աստվածաբանն, իհարկե, ժամանակը բացատրում է հոգու
անմահության և հավերժական կյանքի տեսանկյունից, սակայն
տվյալ դեպքում դա չի փոխում նրա բնույթը:
- Ոչ ներկա կա, ոչ անցյալ և ոչ ապագա և ճիշտ չէ այդ երեք
ժամանակների մասին խոսելն իսկ,- գրում է նա,- կա երեք
ժամանակ՝ անցյալի ներկա, ներկայի ներկա և ապագայի ներկա:
Անցյալի ներկան հիշողությունն է, ներկայի ներկան ժամանակի
անմիջական հայեցողությունն է, ապագայի ներկան նրա սպասումն
է:
Հին հունական սկեպտիկները գտնում էին, որ մարդը կարող է
զրկվել միայն ներկայից, որովհետև միայն նա է իրական, իսկ
անցյալից ու ապագայից զրկվել չի կարող, քանի որ նրանք չկան,
մեկը այլևս չկա, մյուսը՝ դեռևս:

246
 Եթե անցյալն ու ապագան միշտ գոյություն ունեն մարդու
հոգում որպես ներկա, նշանակում է մարդը նրանցից էլ կարող է
զրկվել: Ընդ որում, մարդուն բոլոր ժամանակներից զրկում է մահը,
իսկ մարդը կարող է զրկել մարդուն միայն անցյալից ու ապագայից,
կարող է կողոպտել անցյալը, թունավորել հիշողությունները,
մեռցնել ապագայի հույսը:
Ժամանակը միշտ եղել է անհասկանալի, ուստի մարդը ձգտել է
ոչ այնքան հասկանալ, որքան դիմադրել նրան ինչ-որ կերպ: Հայտնի
է, որ նախամարդն ունեցել է ծեսեր, արարողություններ, հատկապես
լուսնի նորոգման հետ կապված, որոնք եղել են ժամանակի
անդարձությունը քողարկելու, կարծես թե այն չնկատելու փորձեր,
մշտապես ներկայով ապրելու ձգտում: Ժամանակն օժտելով
ցիկլերով, շրջաններով, այն բաժանելով ու մասնատելով,
նախամարդը ձգտել է թուլացնել նրա անցողիկությունն ու ավերիչ
ուժը:
Հիմա էլ մարդը դիմադրում է ժամանակին իր գիտությամբ, իր
սարքերով և նույնքան անարդյունք: Հիմա էլ նա ձգտում է ապրել
ներկայով, դիմանալ նրան, քանի որ ներկան է միակ իրական
ժամանակը և իրական է իր ցավերով, հարվածներով ու խոցերով:
Եվ հիմա էլ, երբ որ չի դիմանում ներկային, փախչում է դեպի
անցյալ կամ ապագա: Բայց ու՞ր փախչես նրանից, եթե նա ամեն տեղ
է:

***
Աշխարհը փոխվում է, բայց մարդը չի փոխվում, նրա հոգևոր
էությունը մնում է անփոփոխ: Ով որ փոխում է աշխարհը, ինչու՞
մարդուն էլ չի փոխում: Կամ էլ գուցե աշխարհը մարդն է փոխում,
բայց ինքն իր փոխվելը չի տեսնում:
Մարդը շարունակ գյուտեր է անում, նոր սարքեր է ստեղծում և
դրանց միջոցով փոխում է աշխարհը: Այդ սարքերը ենթարկվում են
նրան, օգնում են:
Միշտ այդպես է եղել սկսած մահակի գյուտից, բայց հիմա
կարծես թե ուրիշ է, հիմա այդ սարքերը գերազանցում են իրենց
ստեղծող մարդուն: Նրանք հիմնովին փոխում են կյանքը, թե այդպես
շարունակվի, նրանք վերջապես կփոխեն և մարդու անփոփոխ
էությունը:
Վերանում են գրքերը, նամակները, բացիկները, գիրք ասելով
247
հասկանում են այն, ինչ էլեկտրոնային սարքերի մեջ է ինչ-որ
սատանայական հնարով, իսկ սովորական գիրքը կոչում են «թղթե
գիրք» որպես բացառություն կամ հետամնացություն:
Թվում է, թե գիտության համար այլևս անկարելի բան չկա:
Ճշգրիտ սարքերը պեղում են մարդկային հոգու ծածուկ
ծալքերը, և գտածոները հին իրերի պես որքան խորը, այնքան ավելի
արժեքավոր են:
Հատուկ սարքերով պարզել են արդեն, որ մարդկային մարմնի
բոլոր անդամներն իրենց առանձին հիշողությունն ունեն՝ աչքերը,
ձեռքերը, անգամ ատամները: Հազարամյա կմախքի ատամներով,
օրինակ, կարող են որոշել՝ նրանց տերը երջանի՞կ է եղել, թե՞
դժբախտ:
Աշխարհը փոխվեց, աշխարհը փոքրացավ, նորահնար սարքերը
փոխեցին տարածություն ու ժամանակ, կարոտի բնույթն անգամ
փոխվեց: Հիմա ուզածդ րոպեին կարող ես հեռավոր լեռներդ տեսնել,
կարող ես հայրենի քամու ձայնը լսել, անձրևի խշշոցն ու գյուղի
միջով անցնող առվի կարկաչը անձրևից հետո: Կլսես նաև ձմեռվա
բուքը և լաց չես լինի, թե սիրտդ քար է կամ եթե նրա փոխարեն մի
նոր սարք է դրված:
Ճշգրիտ կերպով հայտնագործված է, որ կարոտն արդեն
անծուխ է հիմա, ուստի կարիք չկա հաշվելու, թե նրա ծուխն ուր է
քաշվում… Թե չէ նոր սարքերն առանց դժվարության այդ էլ
կհաշվեն:
Այդպես էլ կլինի՝ կհաշվեն, կհաշվեն, վերջը մարդուն էլ
կփոխեն: Ներսի մարդու հետ էլ կռիվ չի տա, «սեփական մոխրում
սեփական հոգին էլ չի խորովի», ինչպես բանաստեղծն է ասել,
որտեղ ուզում է լինի, էլ իրեն անտուն չի զգա:

***
Տոլստոյի մեծությունը ճնշում է մարդու անսահմանության պես,
բայց չի վախեցնում: Նա գորովանքով ու սիրով սովորեցնում է
որպես բարի մարգարե:
Նա փնտրում էր գոյության իմաստը և հավատում էր, որ այն
կա, փնտրում էր ամբողջ կյանքում և համոզված էր, որ կյանքը պարզ
ֆիզիկական գոյություն չէ, ոչ էլ մահը՝ պարզ ֆիզիկական ոչնչացում:
- Եթե կյանքը ուրիշ նպատակ չունենար բացի պարզապես
ապրելը, ապա այն կդադարեր գոյություն ունենալուց:
248
Բոլորն են սարսափում պարզ ֆիզիկական գոյության և ֆիզիկական
ոչնչացման մտքից, բայց ելք չեն գտնում, իսկ նա համոզված էր, որ
մարդկային գոյության իմաստը միությունն է Աստծո հետ:
Նա սահմանել էր գոյության օրենք, որին միշտ հավատարիմ էր՝
սեր, գեղեցկություն, բարություն: Աստված սեր է, իսկ սերը
գեղեցկություն է: Իսկ գեղեցկությունն առանց բարության
գեղեցկություն չէ:
Իր օրագրերում նա միշտ գրում է բարի գործ կատարելու
մասին.
- Ավելի շատ տալ, բաժանել, քան վերցնել: Եթե անցնի երեք օր և
ոչ մի լավ բան չանեմ մարդկանց համար, նշանակում է իզուր եմ
ապրել:
Ուրիշ տեղ գրում է.
- Սամարայի եկամուտը տալ աղքատներին, Նիկոլսկիի
եկամուտը բաժանել գյուղացիներին... Այսքան տալ Սամարայի
դպրոցի համար...և այլն:
Նա հանճար էր, նրան հանճարեղ հակասություններ էին
հատուկ: Նա կարող էր նախատել թագավորին կամ ժխտել
եկեղեցին, ձեռքերով հող մշակել և խոտ հնձել գյուղացիների հետ և
միշտ մնալ ինքն իրեն հավատարիմ:
Նա գնում էր հոսանքին հակառակ, աշխարհի կեղծիքի դեմ,
այսինքն գնում էր դեպի պարտություն:
Նրան անվանել են մենավոր գայլ, մենավոր գայլ՝ աշնան
դատարկ դաշտում։
Նրան սուրբ են համարել, բայց անգամ նա մեղադրվեց
նիհիլիզմի մեջ, բանադրվեց եկեղեցու կողմից և թաղվեց առանց
հոգեհանգստի արարողության:
Նա հավատում էր կնոջ սիրուն, նրա բացառիկ դերին
մարդկության կյանքում, հավատում էր ընտանեկան
երջանկությանը, բայց գժտվեց ընտանիքի հետ, ըմբոստացավ,
հեռացավ բոլորից ու մեռավ մի երկաթուղային կիսակայարանում՝
շրջապատված օտար մարդկանցով:
Մեռնելիս իր արտասանած վերջին բառն էր՝ զարմանալի է:
Ին՞չն էր զարմանալի՝ աշխարհի համար անհայտ է: Գուցե նա
սպասում էր, որ վերջին պահին կհայտնվի այն իմաստը, որ որոնում,
որի մասին գրում էր իր գրքերում, բայց չգտավ և զարմանում էր, որ
չի հայտնվում:

249
 Գուցե հայտնվել էր վերջին պահին և շատ զարմանալի էր....
Այնուամենայնիվ, նրան կարելի է երջանիկ համարել, այնպես,
ետմահու երջանիկ. նա կտակել էր, որ թաղեն իրեն իր կալվածքի
ծայրին, հին առվի եզրին, ուր որ մանկության տարիներին խաղում
էին եղբոր հետ, փնտրում էին երջանկություն բերող հրաշագործ
կանաչ փայտիկը:
Եվ թաղեցին իր սիրած տեղում, իր մանկության հետ....

***
Դաղստանցի Մուսինի հետ նստած էինք մեր մշտական տեղը
կեչիների պուրակում ու զրուցում էինք: Նա պատմում էր իր կյանքը:
Հայրը զոհվել էր պատերազմում, և ինքը փոքրուց աշխատել էր
այստեղ-այնտեղ՝ դարբնի օգնական էր եղել՝ փուքս փչող,
ձկնորսական նավի վրա բանվոր էր եղել, երկրաբանների մոտ էր
աշխատել լեռներում: Միջին Ասիայում զոդողի մասնագիտություն
էր ստացել, և երկու տարի բանտ էր նստել ինչ-որ զրպարտությամբ:
Զանազան արկածներ էր պատմում իր կյանքից, մեկ ծիծաղում, մեկ
տխրում էր:
Շատ փորձանքներ էր տեսել, սակայն ոչինչ նրան այնպես չէր
դառնացրել, ինչպես կինը: Պատմեց, թե խենթորեն սիրել է մի կնոջ։
Կինը հրապուրել, գերել էր նրան, ապա դավաճանել ու լքել: Դա
ցնցել էր նրան այն աստիճան, որ քիչ էր մնացել այն աշխարհը
տաներ: Նա երկար տառապել էր այդ պատճառով և, ըստ երևույթին,
դեռ շարունակում էր տառապել:
- Միայն կանայք են ընդունակ նման տմարդի վարմունքի:
Նրանք ուրիշ են, նրանց ուղեղում դաժանության հատուկ նեյրոն կա:
Մեր սարերում վայրի աղավնիների մի տեսակ կա, որոնք
չափազանց գեղեցիկ, բայց խիստ դաժան են, կարող են զայրույթից
անգամ սեփական ձագերին քրքրել, կանայք շատ նման են նրանց:
Իզուր չէ, որ հին հրեաները առավոտյան աղոթելիս փառք էին տալիս
աստծուն, որ կին չեն ծնվել:
Շատ դառնացած էր իմ ծանոթը, այդպես սիրել, այդպես խորը
խոցվել ու տառապել կարող է միայն լեռնցին:
- Շատ տարիներ են անցել, - շարունակեց նա,- բայց եթե երբևէ
տեսնեմ նրան, պիտի ասեմ. «Դու խախտեցիր իմ հավատը
մարդու հանդեպ, ինչպե՞ս կարողացար և ինչպե՞ս ես կարողանում
հիմա այդպես ապրել: Դու հիշեցնում ես այն կատվին, որը ուտում է
250
աղավնու ձագերին և արյունոտ շրթունքները լիզելով, հպարտ ու
ինքնագոհ իջնում է տանիքից»,-ասաց նա արդեն մի տեսակ
փոխված, կարծես ուրիշ մարդ էր:
Մենք զրուցեցինք ու բաժանվեցինք:
Թեև նրա պատմածը սովորական բան թվաց՝ կին,
դավաճանություն, բայց ինչ-որ տհաճ, ճնշող տպավորություն մնաց
նրանից:
Աշնան կարճ օրն այդպես անցավ գնաց: Գիշերը հանկարծ
միտքս ընկան նրա խոսքերը՝ դու հիշեցնում ես այն կատվին, որը
ուտում է աղավնու ձագերին... Կարծես նոր տեսա, թե որքան ցավ ու
հիասթափություն կար նրանցում, հասկացա, թե որտեղից էր այն
ճնշող զգացողությունը, մարդկային փոքրոգության այն տհաճ
հիշողությունը, որ ամբողջ օրն ինձ հետ էր: Ես կրկին այն
վերապրեցի ու քունս փախավ: Իսկ երբ փախչում է քունը, գալիս
պաշարում են անկոչ մտքերը, որոնք միշտ պատրաստ են այդպիսի
պահերի համար:
Անքնությունից առաջացած մտքերն ինչի՞ նման պիտի լինեն՝
գիշերվա պես խավար ու մութ, մանավանդ եթե այնպիսի դժվարին
հանելուկ ես ուզում լուծել, ինչպես տղամարդու և կնոջ
հարաբերության կամ սիրո և ամուսնության խնդիրն է: Ո՞վ է
դրանցից բան հասկացել: Բայց ի՞նչ կարող ես անել, մեզ տրված է մի
ժամանակավոր կյանք, որի ընթացքում յուրաքանչյուր մարդ
հայտնագործում է իր բաժին աշխարհը, հիանում ու հիասթափվում
է, չգիտես ինչու, փորձում է հայտնագործել անվիճելի
ճշմարտություններ, որոնք բոլորովին դրա կարիքը չունեն և ամեն
ինչ առաջին անգամ, մեկ անգամ ու վերջին անգամ:
Աշխարհում հավասար կամ նույնական ոչինչ չկա՝ մարդու
մարմնի աջ ու ձախ կողմերն են տարբեր, երկրագնդի կողմերն ու
բևեռները, նրա կլորությունն անգամ կլոր չէ: Այդպես էլ տղամարդն
ու կինն են տարբեր, քանի որ հակառակ սեռեր են:
Որպես երկու հակառակ բևեռներ նրանք ձգում ու վանում են
իրար, մեկը ուժեղ է իսկ մյուսը՝ թույլ, բայց ուժեղը թույլ է, իսկ թույլը՝
ուժեղ, մեկը ականջներով է սիրում, մյուսը՝ աչքերով, մեկը սրտով է
մտածում, մյուսը՝ գլխով, մեկը նվաճում է ու տիրում, իսկ մյուսը
սոսկ կառավարում է...
Ինչ վերաբերում է ամուսնությանը, ապա դա էլ մի դժվարին
խնդիր է, հակադրությունների միասնության նման մի բան:

251
Հակառակ սեռեր լինելով հանդերձ, ամուսինները չափազանց շատ
բան են ուզում միմյանցից՝ սեր, սփոփանք ու երջանկություն,
սակայն սովորաբար հիասթափություն են ճաշակում՝ անհամեմատ
քիչ բան ստանալով: Ժամանակը ջնջում է ամեն ինչ, գեղեցիկ
զգացմունքները բռնկվում ու մարում են: Այդպես ապրում են՝ մինչև
մի կերպ փակվում է վարագույրն ու խաղն ավարտվում է:
- Ամուսնությունը պաշարված բերդի մը կնմանի՝ դուրսը
գտնվողները կջանան ներս մտնիլ, ներսը գտնվողները՝ դուրս ելնել, -
Հակոբ Պարոնյանի այս խոսքերը տխուր կատակ համարենք, բայց
ճշմարտության ինչ-որ բաժին կա նրանցում, թեև այդպիսի
ճշմարտությունը ոչ ոք չի խոստովանում, որովհետև խաղալ է
հարկավոր, խաղալ մինչև վերջ:
Մոլորություն է կարծելը, թե ամուսինները կոչված են կամ
կարող են միմյանց մենակությունը փարատել: Դժբախտաբար,
այդպես չի լինում, ընդհակառակը, ինչ-որ անհասկանալի
պատճառով մենակությունն ավելի է խորանում: Հայտնի է, թե
ինչպես թատրոնի ու սիրո մի նշանավոր գիտակ խորհուրդ է տվել
իր բարեկամին.
- Ամուսնացիր, եթե չես վախենում մենակությունից:
Իսկ ամենից շատ այս կյանքում մարդուն կեղեքում է
մենակությունը, մանավանդ ուժեղ համարվող սեռին, որ ավելի թույլ
է, քանի որ մշտապես կարիք ունի սիրո և սրտագին մտերմության,
նրան պարզապես հակացուցված է մենակությունը:
Բայց գոյություն ունե՞ն դրանք՝ սեր, նվիրվածություն, սրտագին
մտերմություն և նման բաներ: Գուցեև կան, ո՞վ գիտե, աշխարհը մեծ
է:
Աշխարհը մեծ է, ժողովուրդներն ու մարդիկ տարբեր են:
Արևմուտքում ամուսնությանը վերաբերվում են առանց
սենտիմենտալության, որպես գործարքի, պրագմատիկ են, օգուտ ու
վնաս են հաշվում, պայմանագրով են ամուսնանում: Արևելքում,
հատկապես մուսուլմանական աշխարհում, ուրիշ
հարաբերություններ են, բոլորովին ուրիշ հայացք, ուրիշ
վերաբերմունք կա կնոջ, ամուսնության և ընտանիքի նկատմամբ:
Եվ ինչպե՞ս չմտածես, թե քաղաքակրթությունների ու
հոգեբանությունների խաչմերուկում մեր ժողովուրդն է տարբեր
բոլորից:
Մեզ մոտ ամուսնության մեջ դեռևս սրբազան խորհուրդ են

252
տեսնում՝այն համարելով մի ճակատագրական միություն, որ
երկնքում է կնքվում, վերաբերվում են դրան աստվածաշնչյան
հնազանդությամբ ու հավատարմությամբ:
Մեր ամեն ինչը դեռ նախնական է, մաքուր ու անկեղծ՝ սիրելը,
չսիրելը, խիղճը, պարտականությունը: Էլ ո՞վ կա այդպես։ Ուրիշ
որտե՞ղ են շվարած կանգնում պարտականության ու սիրո միջև
«ուղեփակոցի գերանի նման»:
Պետք է խոստովանել սակայն, որ այդ բացառիկությունը
այնքան էլ էժան չի նստում, ծայրահեղություններ ու տառապանք է
ծնում, որովհետև հաճախ ոչ թե ընտրում են ըստ զգացմունքների
կամ բնավորության, այլ դրանք փորձում են հարմարեցնել արդեն
կատարված ընտրության հետ, ինչպես որ ոտք փնտրես կոշիկի
համար: Եվ այդպես էլ կամ անվերջ փնտրում են ամբողջ կյանքում,
կամ էլ տանջալիորեն անվերջ փորձում են հարմարեցնել...
Գիշերն անցավ, այսպիսի տխուր «գյուտեր» անելուց հետո դե
փորձիր քնել, քանի նոր գյուտ չես արել:

***
Հնարավո՞ր է, որ մտքի պայծառացման պահեր ունենա ծեր
մարդը և հանկարծ հասկանա, որ սխալ է եղել, ինչ-որ շատ կարևոր
բան սխալ է եղել իր անցած տանջալիորեն երկար ճանապարհին։
Պարզվում է, որ հնարավոր է: Այդպիսի մի պահի ես տեսա, որ
այդ շատ կարևոր բանն ինձ համար ժամանակն է եղել: Ես այն սխալ
եմ հասկացել, իսկ նա այլևս չկա:
Տեսա նաև, որ մենք բարդացնում ենք կյանքը, մինչդեռ այն
ավելի պարզ է։ Ինչպե՞ս է, որ ավելի հեշտ է բարդացնել, քան տեսնել
առօրյա կյանքի պարզ ճշմարտությունը:
Այդ ճշմարտությունն առաջին հերթին ներկայի մեջ է։ Պետք է
տեսնել ժամանակների կապը և աշխատել ներկայի վրա, որովհետև
կյանքն այլ բան չէ, քան թե անդադար ձգտում ու աշխատանք։
Մարդը ժամանակի վրա իշխանություն չունի, բայց եթե նրան
ինչ-որ բան պատկանում է, ապա դա անընդմեջ փախչող
ակնթարթներից կազմված ներկան է: Միայն դրանով են նման իրար
աշխարհի բոլոր մարդիկ՝ անկախ հավատքից ու ազգությունից,
բոլորը միայն ներկա ունեն:
Ով մոռանում է այս պարզ ճշմարտությունը, տառապում է:
Փախուստը ներկայից արդեն բարդացնում է կյանքը, որովհետև
253
փախուստը դեպի անցյալ միայն տառապանք է պատճառում,
փախուստը դեպի ապագա՝ սովորաբար հիասթափություն,
որովհետև ներկան ստիպում է վերադառնալ երևակայության
հորինած աշխարհից, որը միշտ ավելի լավ է իրականից:
Եվ վերջապես մի բան՝ մենք հաճախ աշխարհը տեսնում ենք ոչ
այնպես, ինչպես նա կա իրականում, այլ այնպես, ինչպես
ցանկանում է տեսնել մեր միջի մութ մարդը: Դրանից է կախված մեր
տրամադրության մինորն ու մաժորը, մեր հոգու լույսն ու խավարը:
Այս ամենը հասկանալու համար ինձ մտքի պայծառացման մի
կարճ պահ էր պետք և տառապանքով լեցուն մի երկար կյանք:

***
Կարդացի Նիցշեի ժողովածուն:
Առաջ կարդում էի ինչ-որ բան հասկանալու համար, ինչպես
ասում են, որպես, թե հավիտյան պիտի ապրեի, հիմա չգիտեմ ինչի
համար եմ կարդում, երևի վհատությունից, թեև Նիցշեն ավելի է
վհատեցնում: Հին հետաքրքրությունը դրդեց, որ նրան կարդամ: Մի
ժամանակ միայն նրա անունը գիտեի, այն էլ Իսահակյանի առիթով,
ինչպես որ Շոպենհաուերի անունն էի լսել Նար-Դոսի Շահյանի
շնորհիվ:
Նրա ստեղծագործությունը համարում են փիլիսոփայության
բանաստեղծություն կամ բանաստեղծական փիլիսոփայություն:
Նիցշեն տառապանքի փիլիսոփան էր: Նա ուզում էր լուծել
աշխարհի հանելուկը... Նա ոչ առաջինն էր, ոչ էլ վերջինը, բայց
տառապում էր, որ չի կարողանում լուծել այն:
Նա տեսնում էր կյանքի կեղծիքն իր մերկությամբ, տառապում
էր գլխացավից, անլուծելի հարցերից և ծայրահեղությունների մեջ էր
ընկնում, ինչպես բոլոր նրանք, ովքեր չափազանց ինքնատիպ են,
հասնում էր մինչև ամեն ինչ ժխտող նիհիլիզմի:
Նա տառապում էր տանջալիորեն դանդաղ ու երկար, իր
բառերով ասած՝ ինչպես թաց փայտն է այրվում կրակի վրա:
Անպտուղ որոնումներն ու անպատասխան հարցերը
վհատեցնում էին նրան, ինչպես ձմեռային տխուր երկնքի լռությունը:
Բոլոր մարդիկ պատասխան են սպասում երկնքից, երբ ուրիշ ոչ
մի տեղ չեն գտնում, բայց նա շարունակում է լռել:
Սակայն երկնքի լռությունից էլ շատ, անպատասխան հարցերից էլ
շատ նրան վհատեցնում էին մարդկային փոքրոգությունն ու հոգու
254
կեղծիքը:
-Մա՛րդ, մա՛րդ, ինչու՞ սպանեցիր վաղորդյան հիացմունքս և
ոգևորությունս մորթեցիր աղավնու նման:
Նա անկեղծորեն զարմանում էր Մատթեոսի ավետարանում
ասվածի վրա՝ եթե քո աչքը գայթակղեցնում է քեզ, հանի՛ր այն և մի
կո՛ղմ գցիր.
- Որքան գիտեմ դեռևս ոչ մի քրիստոնյա այդպես չի վարվել...
Նա նիհիլիստ էր, բայց տարօրինակ նիհիլիստ, անկարելին էր
ուզում՝ մարդկայինը, չափազանց մարդկայինը: Նա հավատում էր,
որ մարդը մի էակ է, որը ինքն իրեն պիտի գերազանցի «օրվա մեջ
տասն անգամ հաղթի ինքն իրեն և տասն անգամ ների»:
Այս տողերը գրում եմ՝ պաշարված լինելով հուսահատ
մտքերով, վհատության ու մենակության մի ծանր պահի:
Կեսգիշերն անցել է, բայց լույսը դեռ հեռու է:
Նայեցի դուրս ու կարծես նոր նկատեցի, թե ինչքան շատ ձյուն
կա նստած, ամեն ինչ ծածկած հաստ շերտի տակ: Ու պատկերացրի,
որ մեր տունն էլ հիմա կանգնած է ձյուների մեջ, լուսնի պաղ լույսի
տակ, մեր բակն էլ հիմա լցված է ձյունով և ոչ մի ոտնահետք չկա
դեպի դուռը, ոչ մի արահետ... Ու սկսվեց...
Ոչ հաղթել եմ կարողանում ինքս ինձ, ոչ ներել օրվա մեջ գոնե
մեկ անգամ:
Մարդը մի էակ է, որը պիտի կարողանա նախ մենակ մնալ ինքն
իր հետ, չվախենալ սեփական անցյալից, խղճից:

***
Երեկ կրկին հանդիպեցի Իվան Ստադնիկին, որի հետ մոտ մեկ
տարի առաջ հիվանդանոցում պառկած էինք, շատ անսպասելի էր:
Երկուսս էլ ուրախացանք ու զարմացանք։ Վիրահատել էին
գլխի ուռուցքը, վերջապես ազատվել էր վախից ու
կասկածանքներից, որ մի ամբողջ տարի թունավորել էին կյանքը՝
ուռուցքը բարորակ էր դուրս եկել: Պատմեց, թե ինչու էին այդքան
ուշացրել ու ձգձգել վիրահատությունը, այդ էլ մի դետեկտիվ
պատմություն էր:
Հիմա կարևորը դա չէ, կարևորը այն ուրախությունն էր, որ
համակել էր նրան: Աչքերի մեջ անսովոր լույս էր փայլում: Շուտ-
շուտ շփոթվում, ասելիքը մոռանում էր ու կրկնում էր անվերջ.
-Ապրում եմ, եղբայրս, ապրում եմ:
255
 Տրակտորը հիվանդանոցի բակի ձյունն էր մաքրում,
պատուհանից նայեց ասաց.
- Թվում է, թե կարող եմ ձեռքերով մաքրել քաղաքի բոլոր
ձյուները: Քնել չեմ ուզում, որ ժամանակն իզուր չկորցնեմ, ապրեմ,
վայելեմ կյանքը: Սիրում եմ բոլորին, ողջ աշխարհը, մարդկանց ու
մոծակներին: Միայն ապրել, մնացածը դատարկ բան է՝ ունենալ-
չունենալը, շատը, քիչը:
Օրը անցավ, իսկ ես շարունակ նրա ասածների մասին եմ
մտածում:
Ի՞նչ կմնար Իվան Ստադնիկի այդ մեծ կենսասիրությունից ու
հրճվանքից, եթե հանկարծ ինչ-որ աննշան, աներևույթ ուռուցք
պատահաբար մի ուրիշ տեսակ լիներ...
Իսկ չէ՞ր լինի, որ մարդն այդպես ապրեր սովորական կյանքը՝
հիվանդությունից, մահից ազատվածի հրճվանքով, այդպես սիրեր
կյանքը։ Աշխարհը կփոխվեր, նոր իմաստ ու նշանակություն
կստանար, ինչպես այս իմ ծանոթի համար: Այլևս ի՞նչ արժեք
կունենային կասկածները, մտքերը, կյանքի իմաստի կամ
անիմաստության մասին տանջալի դատողությունները:
Տանջալի և միանգամյան իզուր: Հազար էլ դատողություններ
արա, ժխտիր կամ հաստատիր, վերջ ի վերջո, եթե ապրում ես,
շարունակում ես ապրել, ուրեմն նա պետք է:
Ինչպես Նիցշեն է գրել, ապրողների կողմից նման կարծիքները
կյանքի մասին չեն կարող ճշմարտացի լինել, քանի որ նրանք...
շահագրգռված կողմ են:
Ապրողների կարծիքը ճշմարտացի չէ, մեռածներինը իմանալ
հնարավոր չէ, ի՞նչ անենք:
Երևի ավելի լավ է հարցնել առողջացած հիվանդներին ու
մահից փրկվածներին:
Ավելի լավ է Իվան Ստադնիկի կարծիքը հարցնել:

***
Հեռավոր Արևելքում մի անգամ իմ ծանոթներից մեկը ինձ ցույց
տվեց չորացրած թիթեռների իր հավաքածուն: Նրա անունը
Արսալան էր: Լրագրող էր նա, թերթի աշխատակից: Շատ հաճելի
մարդ էր՝ կարդացած, գիտուն: Այդ հավաքածուն, մեծ տունը գեղեցիկ
պարտեզով ու բանջարանոցով, ուր հրավիրեց ինձ և բավական
հարուստ մի գրադարան ժառանգություն էին մնացել հորից, որը
256
բարձր պաշտոններ էր վարել մարզային կենտրոնում ու շրջանում և
մահացել մի քանի տարի առաջ:
Ես առաջին անգամ էի տեսնում նման հավաքածու։ Մինչ այդ
չգիտեի էլ, թե նման եղանակով թիթեռներ են չորացնում-պահում,
դժվարանում էի անգամ պատկերացնել կրակի պես շարժուն,
թռվռուն այդ արարածներին անշարժ, անկենդան:
Հավաքածուն պահվում էր մի առանձին փոքրիկ, բայց մութ
սենյակում: Չորացրած թիթեռներն ասեղներով ամրացված էին
տախտակե մի մեծ վահանակի և դրված էին ապակու տակ:
Ժամանակ առ ժամանակ դրանք մշակվում էին քիմիական ինչ-որ
լուծույթով: Յուրաքանչյուր թիթեռի տակ գրված էր տեսակն ու
չորացնելու ժամանակը:
Հետաքրքիր էին այդ տեսակների անվանումները՝ Մարկո Պոլո,
Պրիամոս, Պարիս, Ճապոնական կայսր, Ծովակալ, Վիկտորյա
թագուհի:
Նրանք չափազանց գեղեցիկ էին, պայծառ, վառվռուն գույներով,
որ զարմանալիորեն թարմ էին ու լավ պահպանված:
Արսալանը ցույց էր տալիս թիթեռներին, բացատրում, հետաքրքիր
տեղեկոթյուններ տալիս նրանց մասին։
- Հայրս հրապուրված էր նրանցով ու միշտ խոսում, պատմում
էր նրանց մասին,- ասաց նա,- ես էլ որոշ բաներ կարդացել,
հետաքրքրվել եմ, մանավանդ Նաբոկովի գործերին ծանոթանալուց
հետո: Անշուշտ, գիտեք նրան, նա էլ այսպիսի հավաքածու է ունեցել:
Հավաքածուն դիտելուց հետո նստեցինք թեյ խմելու:
- Շատ հետաքրքիր է, նրանք չափազանց գեղեցիկ են,- ասացի
ես:
- Գեղեցիկ են, այո, բայց շատ խորհրդավոր, օրինակ այն մուգ –
դարչնագույն թիթեռը, որ թևերին մարդկային գանգի պարզորոշ
պատկեր ունի: Կարծես թե նրանց մեջ է կյանքի ու մահվան
գաղտնիքը: Այդպես գեղեցիկ ու քնքուշ են, բայց ինչ-որ բան կա
նրանց մոտ, որ վախ է առաջացնում: Թվում է, թե նրանք մահ են
գուժում իրենց հուշիկ ճախրանքով ու չարագուշակ լռությամբ:
Սխալ է, երբ ասում են՝ անհոգ է թիթեռի նման: Թիթեռներն
անգամ անհոգ չեն, ինչպե՞ս կարող է անհոգ լինել մահվան ու
ժամանակին ենթակա որևէ էակ, մանավանդ երբ կյանքն այնքան
կարճ է: Ի միջի այլոց, թիթեռները շատ նման են մարդկանց։
- Ինչո՞վ,- զարմացա ես:

257
 - Նման են ուտելով, քնելով, կյանքի տևողությամբ, մահով:
Թիթեռը մի ամբողջ կյանք է ապրում մեկ օրում, մարդուն էլ ապրած
կյանքը մեկ օր է թվում: Թիթեռի թրթուրն էլ մարդու նման ուտում է
անվերջ ու չի կշտանում, դադարեց ուտելուց՝ մահ է: Նրա
հարսնյակն էլ կյանքի կեսը քնում է, իսկ մահից հետո գտնվում է մի
վիճակի մեջ, որ անհասկանալի է, քու՞ն է թե, կյանք: Մի՞թե մարդն էլ
մահը քուն չի համարում: Վերջապես նրանք էլ մարդու նման բռնված
են սերունդ տալու, բեղմնավորվելու կրքով:
- Լսել եմ, որ թիթեռները երբեք իրենց ծննդավայրը չեն լքում,
միշտ մնում են այն վայրում, ուր դուրս են եկել հարսնյակից, իսկ
մարդը լքում է,- ասացի ես:
- Այո, այդպես է, բայց միևնույն է, նրանք նման են մարդուն:
Նրանք էլ մարդու պես և՛ գեղեցիկ են, և՛ վտանգավոր: Շատ գեղեցիկ,
բայց թունավոր թիթեռներ կան, որ ինչքան գեղեցիկ են, այնքան
ավելի վտանգավոր են, ինչպես կանայք...
Լռություն տիրեց: Նոր լսեցի պատի մեծ ժամացույցի թակոցը:
- Կամ նրա տրամադրությունն ինչ-որ մեկը, հավանաբար ինչ-
որ կին, փչացրել է այսօր, կամ էլ ինձ նման անուղղելի հոռետես է,-
մտածեցի ես:
- Այնպես որ երբեմն մարդը մարդուց ավելի շատ է
տարբերվում, քան թե կենդանիներից, - կարծես թե իմ միտքը
հաստատելու համար եզրափակեց Արսալանը:
-Այդ մեկը ճիշտ է,- ասացի ինքս ինձ ու վեր կացա:

***
Ես տեսել եմ առաջին ռադիոն մեր գյուղում, առաջին
կինոնկարը, էլեկտրականության մուտքը, առաջին ձայնագրիչներն
ու հեռուստացույցները, հիշում եմ բազմաթիվ զվարճալի
պատմություններ՝ կապված նրանց հետ: Հիմա էլ ես եմ ընկնում
ծիծաղելի դրության մեջ, քանի որ որպես պահպանողական մարդ
նորություններին դժվար եմ ընտելանում, չեմ հասկանում տեսակ-
տեսակ նոր սարքերն ու հարմարությունները։
Սակայն հասկանաս-չհասկանաս, պահպանողական լինես, թե
առաջադիմական, ինչպես միշտ, նրանք հաստատվում են մեր
կյանքում, նվաճում ու տիրում են այնպես, որ առանց նրանց այլևս չի
լինի։
Ահա այսպիսի մի հարմարության շնորհիվ, որ չգիտեմ էլ, թե
258
ինչպես է կոչվում, երեկ երեկոյան Հայրապետյան Փայլակին տեսա`
իմ մանկության ընկերոջը։
Երկար խոսեցինք, հիշեցինք մեր վերջին հանդիպումն
Աշտարակում, ուր ապրում էր նա, հիշեցինք մեր մանկությունը,
դպրոցը։ Նա միշտ ինչ-որ պատմությունների մեջ էր ընկնում, կամ
իր գլխին էր փորձանք բերում, կամ ուրիշների։
- Փայլակ, հիշու՞մ ես Սանթրոսի պատերը,- հարցրի։
- Դա մոռանալու բա՞ն է,- ծիծաղեց Փայլակը։
Չեմ հիշում որ դասարանում էր, հայոց լեզվի
ուսուցչուհին գրատախտակին մի նախադասություն գրեց`
Սանթրոսի տան պատերը ահով դողացին ու կանչեց Փայլակին,
հանձնարարեց գտնել ենթական։ Նա Փայլակին չէր սիրում, միշտ
հակառակվում էր հետը։
- Ինչու՞ անպայման ինձ ես կանչում էսքան հոգու մեջ,-դժգոհեց
Փայլակը։ Սիրտը երևի վատ բան էր գուշակում, որովհետև հայոց
լեզվից գլուխ չէր հանում։ Մաթեմատիկայից շատ լավ էր, ինչ բարդ
գործողություն ասեին, ինչ հարց տային, միանգամից
պատասխանում էր։ Այդպես մեկ էլ փաշայենց Արութն էր մեր
գյուղում, մինչև նրա խանութպան եղբայրը հաշվիչի հատիկները ետ
ու առաջ էր տանում, նա մտքում արագ-արագ հաշվում ու հաշիվը
ասում էր։
Փայլակը բողոքեց, բայց ի՞նչ պիտի աներ, գնաց ու մի հաստ գիծ
քաշեց Սանթրոսի տակ՝ ահա ենթական:
- Հողեմ հետամնաց գլուխդ,- չանչեց ուսուցչուհին, ապա
դարձավ դասարանին,- ո՞վ կարող է ասել, ո՞րն է ենթական։
Փայլակը նշան արեց, որ չասենք, ոչ ոք ձեռք չբարձրացրեց։
- Ինչքան դժվար հարց կա, ինձ ես տալիս, տեսա՞ր, ոչ մեկը
չգիտե,- ասաց նա։ Դա վերջնականապես համբերությունից հանեց
ուսուցչուհուն, զայրույթից ճչում ու ոտքը հատակին էր խփում։
Այդ աղմուկի վրա ներս մտավ նրա ամուսինը` Քոթանջյանը,
որն, ի տարբերություն կնոջը, մեղմ ու բարի մարդ էր։
- Դու գնա ուսուցչանոց, Սաթ ջան, ջուր խմիր, հանգստացիր:
Սաթենիկը գնաց։ Քոթանջյանը դարձավ Փայլակին։
- Տղա ջան, երբ դժվարանում ես, փորձիր մտքում նախ
ստորոգյալը գտնել, գործողությունը, այստեղ ի՞նչ գործողության
մասին է խոսվում։
- Դողացին,- գոռաց դասարանը։

259
 - Ես Փայլակին եմ հարցնում։ Դե հիմա ասա, ո՞վ է այդ
գործողությունը կատարողը։ Դողացողը ո՞վ է, Սանթրո՞սը։
- Զաքար պապս էլ գիտե, որ պատերը,- պատասխանեց
Փայլակը։
Քոթանջյանը էլի ինչ-որ բան ասաց, խրատեց ու գնաց։
- Ծո էսիկ կարգին մարդ է, էդ Մակարի գեչիին ինչի՞ է առել,-
նրա ետևից ասաց Փայլակը։
Հենց այդ պահին Սաթենիկը ներս մտավ, երևի կիսաբաց դռան
մոտ կանգնած ականջ էր դրել, լսելով Փայլակի ասածը, ճչաց ու վրա
պրծավ։
- Դու՛րս, դու՛րս, մինչև ծնողիդ չբերես, դպրոց չգաս,- ու
Փայլակին դուրս հրեց դասարանից,- հողեմ գլուխդ, վայրենի։
Փայլակը մի պահ կանգնած մտածում էր, թե ինչ անի։ Հայրը
շատ խիստ է նման դեպքերում, կպատժի իրեն, ինչպե՞ս
արդարանալ։ Մեկ էլ տեսնում է հովիվ Շաքրոյին, որ մահակը, ուսին,
դրած, տուն էր գնում։ Նա ամբողջ գյուղում հայտնի էր իր օյիններով
ու կատակներով, Փայլակի մեծ տեսակն էր։
Փայլակը անմիջապես դիմում է Շաքրոյին։
- Շաքրո քեռի, ընձի հար կէղնի՞ս։
Շաքրոն կարծում է, թե տղան կատակում է և առանց երկար
մտածելու պատասխանում է։
- Հա, անուշ ջան, ինչի՞ չէ, մորուդ ընձի կուտա՞ս։
Փայլակը բացատրում է իրողությունը, ասում է, որ ուսուցչուհին
Հայաստանից է և իր հորը չի ճանաչում, խնդրում է ներկայանալ
որպես իր հայրը և պաշտպանել իրեն։
Դասը վերջանալուն մոտ էր, մեկ էլ տեսանք` ներս մտան։
- Հարգելի Սաթենիկ, ահա բերեցի հորս,- խեղ-խեղճ ասաց
Փայլակը։
- Վարժուհի ջան, ի՞նչ է էրել էս շան թուլան – հարցրեց Շաքրոն։
Վարժուհին սկսեց գանգատվել, բայց շուտ-շուտ Շաքրոյի
մահակին էր նայում։
Գեղեցկուհի Սաթենիկի կախարդիչ հայացքից թուլացավ,
հալվեց հովիվ Շաքրոն ու մոռացավ ամեն մի խոստում, որ տվել էր
Փայլակին։
- Վարժուհի ջան, կեցի, հիմի էսոր դաստիրակեմ, էսիկ քեզի
նեղացնե՞,- ուզում էր մահակով խփել Փայլակին, բայց ինչ մտածեց՝
մի պահ կանգ առավ, ուսուցչուհու ասածներից ինչ-որ բան

260
կռահելով, երևի հիշեց, որ Փայլակին չէր էլ հարցրել, թե ում տղան է,
- ծո, հլը կայնի, դու վու՞մ մանչն ես, ծո հիմի հարդ իմանա ի՞նչ կըսե,
ես էլ ըսի մորուդ ընձի տուր, - ու մահակը քաշած ընկավ նրա ետևից։
Փայլակը մի քանի պտույտ տվեց դասարանում ու գնդակի պես
դուրս պրծավ, Շաքրոն՝ նրա ետևից։
Հիշեցինք Սանթրոսի պատերի պատմությունը, ծիծաղեցինք ու
տխրեցինք։
Դե գնա ու մի հավանիր հիմիկվա «խելացի» սարքերը։

***
Սոցիալիզմը փողի հանդեպ արհամարհանք էր
դաստիարակում։ Այն ժամանակվա կինոնկարներում հիմա էլ
կարելի է լսել` գլխավորը փողը չէ։ Գլխավորը գաղափարն էր
համարվում, հոգևորը, առանձին զգայուն մարդիկ արհամարհում
էին ոչ միայն փողը, այլև առհասարակ ամեն մի նյութական բան...
Փողն ու նյութը պաշտվել են միշտ, իսկ նրանք արհամարհում
էին...
Սոցիալիզմը վաղուց չկա, բայց դեռ կարելի է հանդիպել
մարդկանց, որոնք անկեղծորեն հավատում են, որ գլխավորը փողը
չէ։ Այդպիսիներին կարելի է ճանաչել անգամ հեռվից՝ անշտապ
քայլվածքից, հնացած հագուստից, ուսերի կորությունից, հնաոճ
խոսքից ու աչքերի արտահայտությունից։ Վերջապես կարելի
է տարբերել այն եղանակից, թե ինչպիսի անփութությամբ են բռնում
փողը կամ հաշվում, եթե ունենում են։
Այն ժամանակ բոլորը գիտեին, որ կա ընդհանուր նպատակ և
հայտնի էր, թե ինչն էր գլխավորը կյանքում։
Հիմա դարձյալ պաշտվում է փողը և դա ոչ ոք չի թաքցնում, իսկ
թե ի՞նչն է վերջապես գլխավորը` հայտնի չէ։ Հիմա դատարկություն
է։
Տարիներ առաջ, երբ մեծ երկիրը նոր էր քանդվել, ես փնտրում
էի դաշնամուրի մի ուսուցիչ, որ դասեր տար իմ բարեկամի որդուն։
Գնացի երաժշտական ուսումնարան։
Ինձ խորհուրդ տվեցին, և ես դիմեցի մի ծեր ուսուցչուհու։ Նա
լսեց ինձ, լսեց իմ հարցը վարձի մասին և միանգամից փոխվեց,
այլայլվեց։
-Ոչ, ես չգիտեմ, չեմ կարող, փողից բան չեմ հասկանում,
խնդրում եմ, ուրիշ մարդ գտեք,- և կրկնեց,- փողից բան չեմ
261
հասկանում...
Վերջերս էլ հանդիպեց գրականության մի նախկին ուսուցիչ,
աշխատանք էր փնտրում։
- Ինչու՞ մասնավոր դասեր չեք վերցնում, պահանջ շատ կա,-
խորհուրդ տվեցի ես,- հայտարարություններ նայեք կամ ինքներդ
հայտարարություն տվեք թերթում։
- Փողո՞վ պարապեմ,- հարցրեց նա մի այնպիսի եղանակով, որ
կարծես թե առաջարկում էին գաղափարը կամ հավատը ուրանալ։
Նրանք բոլորն արդեն ծեր են։ Նրանք չեն կարող խոստովանել
անգամ իրենք իրենց, որ խաբված են եղել` հավատալով, թե փողը չէ
գլխավորը, թե գոյություն ունեն ավելի բարձր բաներ։ Նրանք այս
կյանքին այդպես էլ չընտելացան և իրենց տեղը չգտան, ուստի դեռ
Այնտեղ են, այն երկրում, որն անկարելի բան էր
ուզում`արհամարհանք դաստիարակել նյութի և փողի հանդեպ։
Եթե խոստովանեն, որ խաբված են եղել, թեկուզ միայն իրենք
իրենց, ապա երևակայական այն տնից էլ կզրկվեն, անտուն կմնան։

***
Տեսնես խելացի մարդիկ ինչպե՞ս են բացատրում մարդու
էության հակասականությունը։ Իսկ խելացի սարքերը կարո՞ ղ են
դրանից բան հասկանալ։
Մարդն իրենից երբեք գոհ չէ և ձգտում է գերազանցել ինքն իրեն։
Նա ցանկանում է կատարելապես ազատ լինել ամեն ինչից`
նյութից, օրենքներից, իշխանությունից, ցանկություններց, կապերից
ու կրքերից, անգամ սեփական առաքինություններից։
Նիցշեն գրում է, որ պետք է ազատ լինել նաև կարեկցանքից...
Եվ թուղթը դա ներում է, թուղթն ու հողը ամեն ինչ ներում են։
Չնայած շատ էլ զարմանալի չէ, եղել են մարդիկ, օրինակ
ֆաշիստներն ու թուրքերը, որոնք ապացուցել են, որ դա հնարավոր
է։
Այդ էլ քիչ է, Նիցշեն գտնում է, որ մարդն ազատ պիտի լինի
այնքան ու այնպես, որ կախում չունենա հայրենիքից, թեկուզև
ամենատառապյալ և օգնության կարոտ։
Նիհիլիստի վհատեցնող ծայրահեղությունը։ Դա սարսափելի է։
Այդպիսի գերմարդը բնավ չի նշանակում կատարյալ մարդ, դա
միայն գեր-մարդ է, որ ժխտում է մարդկային ամեն ինչ։
Ինչպե՞ս հասկանալ նման ազատությունը, գուցե ավելի հեշտ
262
է ինքն իրենի՞ց ազատ լինել։ Նույնը չէ՞, թե ջուրը ազատ լինի այն
ամանից կամ փոսից, որի մեջ լցված է։
Դա մոլորություն է, ի՞նչ լիարժեք կյանք, հոգի ու ոգի առանց
հարազատ բնության, մտերիմ մարդկանց, հարազատ պատերի,
մանկությունից մնացած, մայրական ձեռքերի հետքերը կրող հին ու
մաշված իրերի, վերջապես առանց մայրենի լեզվի կենդանի հրաշքի։
Հիմա այդ բոլորը ունենալո՞վ է մարդը ազատ, թե՞ չունենալով։
Մարդու և հայրենիքի կապը հոգևոր է, ինչպես Աստծո հետ
կապը։ Հավատացյալն Աստծուն իր հոգում ունենալով է միայն
կատարելապես ազատ, այդպես էլ հայրենիքն է։
Աստված մարդուն այնպես է ստեղծել, որ նրա հոգին միշտ
գերության ձգտի, այդ է նրա ազատությունը, սիրո կապերով կապվի
ինչ-որ մի տեղի` իր բնօրրանին, ու գերի մնա. Նիցշեն ինքն էլ է դա
հաստատում իր ժխտումով, երբ գրում է, թե ոչ ոքից չպետք է
կախում ունենալ, քանի որ ամեն մի անձ բանտ է։
Մի՞թե Ադամի ու Եվայի հոգիները գերի չէին միմյանց ու եդեմի
այգուն։
Հայրենիքն այն սրբազան տարածությունն է, որ ընկած է մարդու
և աշխարհի միջև և նշանակում է նրա համաձայնությունն ու
միասնությունը աշխարհի հետ։ Ո՞վ կարող է ասել, թե ինչ է
կատարվում մարդու հոգում, երբ խախտվում է այդ միասնությունը,
ի՞նչ սարք կարող է չափել մարդկային հոգու աղետը։

***
Ի՞նչ պետք էր Նիցշեին կարդալ այսքան ուշ։ Նրան պիտի
կարդայի այն ժամանակ, երբ ձանձրույթն ինձ դատարկ փողոցներից
քշում էր տուն, իմ գրքերի մոտ, երբ հայրս կար իր արևոտ երգերով,
իր իմաստությամբ ու Ջիվանիով։ Այն ժամանակ Նիցշեն ինձ ի՞նչ
կաներ, իսկ հիմա զրկում է հույսից, երկնքից, ժխտում է ամեն ինչ։
Ժխտողը մի բան պիտի հաստատի, ի՞նչ կարելի է հաստատել
երկրի վրա առանց երկնքի հավատի, հաջողակ կյա՞նք, այսինքն
կոպիտ ուժի հաղթանա՞կը։
Եվ ինչու՞ իրար հակադրել երկինքն ու երկիրը։ Կարծեմ երկնքի
հավատը պետք է ոչ թե երկիրը ժխտելու կամ դրանք իրար
հակադրելու համար, այլ ճիշտ հակառակը, երկնքին հավատալով
մարդ ավելի պիտի սիրի երկիրը։
Այդպիսով երկինքն ու երկիրը կհաշտվեն վերջապես և մի
263
անլուծելի հակասություն էլ կպակասի մարդու համար։
Այսպես տատանվում եմ խառը մտքերի մեջ ու չարչարվում իզուր
տեղը։
Վախթանգն է մեղավոր, Խիդիս Թավի գյուղի Կաջիլաշվիլի
Վախթանգը, որ խնձոր է վաճառում։ Նա վերջնականապես ինձ
համբերությունից հանեց, երբ այս մասին ասացի, որպես թե իմ
ասածը հաստատելու համար նա օրինակ բերեց, թե մի անգամ, երբ
ինքը սիրահարված էր մի կնոջ, իր կնոջն ավելի էր սիրում։
- Խնձորդ ծախիր, ի՞նչ տարօրինակ բաներ ես ասում, դա ի՞նչ
համեմատելու բան է,- ասացի։
- Ինչու՞ համեմատելու չէ, եղբայր, սոցիալիստական
կապիտալիզմ կլինի, այդպիսի բան չի՞ լինի։
Նա փչացրեց իմ օրը Նիցշեի հետ միասին, թողի գնացի` չիմանալով,
թե ուր։

***
Կրկին հիվանդանոց ընկա «սրտիս խնդրով», ինչպես ասում են
հիմա։
Ծանոթ գույներ, հոտեր, ծանոթ պայմաններ, հիվանդանոցային
նույն կյանքը, ուր բժիշկների համար ամեն ինչ սովորական է, բոլոր
հիվանդները նման են իրար, տարբեր են հիվանդությունները, իսկ
հիվանդների համար ամեն ինչ նոր է ու անսովոր, անգամ եթե նրանք
կրկին վերադառնում են ծանոթ պայմաններին։
Երեք հոգի էինք հիվանդասենյակում, երեք հիվանդ սիրտ։
Մյուս երկու սրտերից մեկը մի բարձրահասակ, լղար ծերունի
էր, նախկին նավթագործ, երկրորդը նույնպես արդեն ծեր էր,
նախկին հաշվապահ։
Այն երկուսը մի քանի օր է այդտեղ էին, արդեն սովորել էին
իրար։ Նավթագործն անվերջ դժգոհում ու բողոքում էր կյանքից,
մարդկանցից, պետությունից ու օրենքներից, իսկ հաշվապահը
սակավախոս էր, անվրդով ու հավասարակշռված լավատես։
Իմ գալու առաջին օրն իսկ նավթագործը առիթ գտավ ու սկսեց
խոսել, տրտնջալ ու դժգոհել և վերջապես խոսքն ավարտեց այսպիսի
հարցով.
- Ինչու՞ էին մեզ խաբում, թե շուտով կոմունիզմ պիտի լինի,
ասում էին` մարդը մարդուն բարեկամ է, ընկեր ու եղբայր, ինչու՞ էին
հավատացնում, թե գլխավոր կապիտալը մարդն է, իսկ փողը
264
կարևոր չէ, բայց տեսա՞ր, երկիրը ոնց քանդեցին, խլեցին իրար
ձեռքից, ո՞վ մտածեց բարեկամի ու ընկերոջ մասին։
Ես հիշեցի մեր պատմության ուսուցիչ Տերտերյանի պատմածը.
մի անգամ Թիֆլիսում նա մտնում է դեղատուն, դեղ է ուզում
մազաթափության դեմ։ Վաճառողը ցիլինդրը գլխին վաճառասեղանի
ետևը նստած թերթ էր կարդում։
Լսելով Տերտերյանի հարցը, մարդը ոչինչ չի պատասխանում,
նույնիսկ հայացքը թերթից չի կտրում, հանում է ցիլինդրը, ցույց է
տալիս ճաղատ գլուխն ու նորից ծածկում է...
Լսելով ինձ ուղղված հարցը, ես լուռ ժպտացի, եթե պատասխան
ունենայի, նախ ինքս ինձ կպատասխանեի։
Տեսնելով, որ ես լռում եմ, նախկին նավթագործը դարձավ
հաշվապահին, և նրանք սկսեցին վիճել այդ հարցի առթիվ։ Երևում
էր, որ դա նրանց առաջին խոսակցությունն ու վեճը չէր այդ թեմայով։
Ներս մտավ բժիշկը։
- Էլի վիճում եք,- ասաց ժպտալով,- լսեք մի անեկդոտ պատմեմ։
Հիվանդանում են լավատեսն ու հոռետեսը, և երկուսն էլ օգտվում են
էժան դեղերից։ Լավատեսը մտածում է, որ էժան դեղերն էլ կօգնեն,
հոռետեսն էլ մտածում է, որ միևնույն է, թանկերն էլ չեն օգնի։
- Դատարակ բան, - ասաց նավթագործը։
- Ինչու՞ դատարակ բան,- պատասխանեց հաշվապահը,-
մտքերը նյութական են, վատ բան մտածես` վատ կլինի։ Ես, օրինակ,
երբ հիվանդանում եմ, մտածում եմ, որ ամեն ինչ հրաշալի է, և ես
հրաշալի կերպով կարողանում եմ հիվանդանալ։ Մտածում եմ, որ
եթե հիվանդացել եմ, ուրեմն այդպես էլ պետք է լինի, որովհետև
գոյություն ունի այն, ինչ անհրաժեշտաբար պետք է գոյություն
ունենար և նրա փոխարեն այլ բան լինել չէր կարող։ Ու որոշում եմ,
որ եթե անհրաժեշտ է, որ ես հիվանդանամ, ուրեմն դա նաև
օգտակար է...
Ես մի տեսակ շփոթվեցի այդ պատասխանից։ Ուզում էի
հարցնել՝ ու՞մ համար է օգտակար, երբ նավթագործն ասաց.
- Չկա ավելի տխուր պատկեր, քան երիտասարդ հոռետեսը,
բացառությամբ ծեր լավատեսի: Մարկ Տվեն։
Ու շուռ եկավ պատի կողմը։

***
Ահա գալիս եմ քեզ մոտ, աղջիկս, և այն մտքից, որ շուտով
265
կտեսնեմ քեզ ու իմ Աննային, մոռանում եմ ճանապարհի
հոգնությունը։ Դու էլ արևելքի բուրյաթական տափաստաններից
եկար արևմուտք։ Իմ գտնված տեղից դա հարավն է։ Եթե մոլորակը
մոլոր բառից է, ապա ես ու դու թափառում ենք այս աշխարհում
որպես երկու մոլորակներ, մեկ հանդիպում ենք, մեկ բաժանվում,
մոտենում ու հեռանում ենք, ե՞րբ դադար կառնենք` հայտնի չէ։
Չգիտեմ ինչպե՞ս եղավ, որ այս գարնանային ճամփան թեթև
եղավ ինձ համար։
Միօրինակ հարթությունների թախիծը ցրվեց, երբ գնացքն
անցնում էր Ուրալյան կանաչ նախալեռներով։
Ժայռոտ բլուրներ ու արևով ողողված փոքրիկ հովիտներ՝
շռայլորեն լցված ծաղիկներով։
Ծաղկած բեկտենիների ու ակացիաների տեսքից կախարդված`
բոլորը լռեցին, մոռացան աշխարհում ամեն ինչ, մոռացան անգամ
գնացքի աղմուկը, որ կամաց-կամաց հեռացավ ու մարեց։
Եվ սկսեց անձրև մաղել, արևոտ, արդար անձրև։
Քունս տարավ գնացքի օրորի ու անձրևի տակ։
- Սունկեր կաճեն,-ասաց մի կին կարծես թե շատ հեռվից, ապա
հարևանուհու հետ խաղաղ զրուցում էին սունկեր չորացնելու
մասին։
Իսկ ես նիրհում էի և ուզում էի, որ անձրևը չվերջանար, ոչ տեղ
հասնեի, ոչ ետ դառնայի, ոչ քնեի, ոչ արթնանայի, միայն զգայի, որ
քնում եմ...
Իսկ գնացքը գնար ու գնար։

***
Գալով հարավ, զույգ ծովերի միջև գտնվող այս թերակղզին,
գնացի այցելության Ավետի գերեզմանին, գիտեի, որ նա սպասում է
ինձ։
Գերեզմանոցը բարձրունքի վրա էր, սպիտակ եկեղեցու մոտ։ Սև
թռչուններ էին պտտվում այնտեղ, բարձր ծառերի վրա։
Այնտեղ ուղղափառ բարդ խաչերի ու թեթև, կարծես թե զվարթ,
գունավոր գերեզմանաքարերի մեջ գնալով շատանում էին ծանր ու
սև քարերը հայերեն տապանագրերով, բանաստեղծություններով,
անմոռաց հիշատակի ջերմագին խոստումներով։
Սև քարի նկարից նայում էին Ավետի թախծոտ, իմաստուն
աչքերը։ Նա ընկած էր խորունկ մտքերի մեջ, ի՞նչ էր մտածում։
266
Թվում էր, թե նա հավիտյան պիտի ապրի, սակայն պարզապես
չկար, դարձել էր հիշողություն ու նկար, որ մտասույզ նայում էր
դեպի հեռուները, ինչ-որ անհայտ մի կետի և անգթորեն լռում էր,
մինչդեռ ես ուզում էի խոսել նրա հետ։
Նա շատ էր հոգնել և քնել էր ուզում հարազատ հողում, լեռների
խաղաղ հայացքի ներքո, բայց կամ ուշացավ, կամ էլ շտապեց,
չկարողացավ։
Ես նստեցի քարե պաղ նստարանին ու խոսեցի նրա հետ։
Ես ասացի նրան.
- Բոլորը եկան, բոլորը գալիս են, գյուղը դատարկվում է։
«Որտեղ հաց, այնտեղ կաց»-ը դավաճան ու փոքրոգի գաղափար է,
որ քաշում, բերում է բոլորին։ Ի՞նչ է սպասում մեզ։
Ասում են հողը բարձրանում է գյուղում, խոտերը բարձրանում,
ծածկում են ծանոթ քարերը փողոցներում, կորչում են մանկության
արահետները։ Հողը մշակող չկա, քո հերկած դաշտերը խոպանացել
են, ամենուրեք միայն դեղին կաթնուկներ են աճում։ Քամիներն են
միայն մնացել նույնը, որ մոլորված թափառում են մերկ բլուրների
մեջ, երիցուկների դատարկ դաշտերում։
Այնտեղ հիմա խորունկ ձմեռ է, ճամփեքը փակ են։ Գանձայից
այս կողմ, ասում են, ճամփեքը փակ են։ Եվ ինչի՞ց է, որ որտեղ էլ
գտնվեն մերոնք, դարձյալ գյուղում են իրենց պատկերացնում։ Երբ
ուզում են որոշել երկրի կողմերն ու քամիների ուղղությունը, երբ
ցանկանում են տարածությունները չափել կամ
հեռավորությունները հաշվել, դարձյալ գյուղից են հաշվում։ Ինչու՞ է
այդպես։
Ավետը անթարթ նայում էր նկարից ու չէր պատասխանում։
Ուզում էի հարցնել նրան՝ հիմա որտե՞ղ է դեգերում նրա տարագիր
հոգին, եթե մարմինն այստեղ է, սպիտակ եկեղեցու մոտ։
Ուզում էի հարցնել, բայց Ավետը լռում էր ու տխուր նայում դեպի
անհայտություն։
Այդ պահին հնչեցին եկեղեցու զանգերը։
Սև թռչունները թռան ծառերից։
Ես հասկացա, որ երկրի վրա այդ հարցերին պատասխան չկա։

***
Գիշեր ու զոր փչում են հողմերը սկյաթուկան անապատից,
բոլոր չորս քամիները, որ կողմը դառնաս, շառաչում են դեմքիդ
267
օտար քամիները Դանթեի Քավարանի այն գետի նման, որը հոսում
էր միաժամանակ երկու ուղղությամբ։
Ոչ ոսկեղեն սաղարթ, ոչ ոսկեղեն աշուն, հողմերը տանում են,
կարծես թե կողոպտում են ճյուղ ու տերև։ Ապա սկսվում են
անձրևները, արևը կորչում է օրերով։
Ձմռանն էլ անձրև է գալիս։ Թաց ծառերը սառչում են։ Եվ երբ
փչում են խելահեղ քամիները, սառցակալած ճյուղերը չխչխկում են
շամանի հմայական բոժոժների պես:
Հոներն են անցել այստեղով հողմերի պես, մարդու մաշկից
կարված թիկնոցներով, խաչի նշան կրող դրոշները ծածանելով։ Եվ
բոլորը կորան գնացին, նրանցից մնացին միայն խաչն ու հողմերը։
Նրանք չունեին ոչ հայրենիք, ոչ տուն, ոչ օրենք։ Նրանք
ճանաչում էին միայն ուժի օրենքը։ «Վարդանաք»-ում Վարդան
Մամիկոնյանի հետ հանդիպման ժամանակ այդ մասին է ասում
հռչակավոր Աթիլլան։
Սակայն ժամանակը չի ներում անփութությունն ու անհոգ
թեթևամտությունը։ Ըստ երևույթին նրանք չգիտեին, որ ժամանակին
ու պատմությանը դիմանալու համար միայն ուժը բավարար չէ։

***
Այսքան երկար ընդմիջումից հետո հայերեն հաղորդումներ եմ
դիտում այստեղ հետուստացույցով։
Տեսնում եմ, թե ինչքան է փոխվել մեր լեզուն։
Լեզուն փոխվում է կյանքի հետ, նորություն չէ,անբնական
կլինի, եթե չփոխվի։ Հարցն այն է, թե ինչը և ինչպես է փոխվում։
Ինչ- որ բան անսովոր է թվում, ինչ-որ բան խորհելու առիթ է
տալիս ու նոր եմ հասկանում այն տարօրինակ ճշմարտությունը, թե
հայրենիքդ լավ ճանաչելու համար պիտի հեռանաս, պիտի կորցնես,
որ նոր հասկանաս, մայրենի լեզուդ ու երգդ օտար երկնքի տակ
պիտի լսես, որ նոր սիրտդ մղկտա նրանց համար։
Որպես հին ուսուցիչ ու նոր աստանդական միայն մի բան
գիտեմ, շատ տխուր և հաստատ բան` հեռանալը կորուստ է։
Մայրենի լեզուն կորցնելով մարդը իր ազգային էությունն է
կորցնում։ Բայց ցավն այն է, որ լեզուն էլ է կորցնում ինչ-որ մի
մասնիկ, ինչպես որ կաթիլ-կաթիլ պակասում է ծովը, պատահում է
անգամ, որ ցամաքում է։
Մեծ գիտություն պետք չէ սրանք հասկանալու համար, միայն
268
դառն փորձ է պետք, որը մենք ունենք։
Ինձանից ավելի հեռու հեռացածները, ինձանից ավելի շատ
կորցրած մարդիկ ինձանից ավելի լավ են ասել, էլ ես ի՞նչ ասեմ։

***
Մայիսյան առավոտվա լույս ու թարմություն և շռայլ բույրեր։
Լռել են սկյութական հոգնած հողմերը։ Մեղմ ղողանջում են
եկեղեցու զանգերը, մաքուր ու անզարդ հնչում են խաղաղության
մեջ, ու թվում է, թե հասկանալի է աշխարհը։
Եղրևանին բուրում է, բուրում այնպես խենթորեն, կարծես
վերջին անգամ։
Բալենու ծաղիկների ճերմակ թերթերը սփռվում են չորս
կողմ որպես օրհնություն։ Բոլորովին չի շարժվում օդը, երբ նրանք
ընկնում են ճախրելով, այնպես հուշիկ ու մեղմ։
Դեղձենիների ծաղիկները կարծես թափանցիկ են և նույն գույնն
ունեն, ինչ որ առավոտվա լույսը։ Նրանք հիշեցնում են ձմեռային
վաղ արշալույսը լեռներում, այն բաց վարդագույն շափաղն
սպիտակ, փառահեղ գագաթներին որպես արյան ու կաթի
խառնուրդ։
Մայիսյան այս առավոտն առատ է լույսերով, բույրերով,
հիշողություններով, միայն թե ուժ ունենաս հիշելու։
Իմ պատանության դեղնած օրագրում դեռ մնում է այն
գրառումը մայիսմեկյան շքերթի մասին։ Երևանի հրապարակում,
քայլում էր խաչված, բայց վերապրած ժողովրդի
երիտասարդությունը, իսկ ես չէի կարողանում թաքցնել հուզմունքս։
Հետո հիշում եմ մի ուրիշ մայիս և այն հիվանդանոցը, որի
բակում նույնպես ծաղկած դեղձենիներ կային։ Այնտեղ Արցախից
վիրավորներ էին բերում։
Մայիսը հպարտանալու շատ առիթներ է տվել, հին ու նոր
հաղթանակներ, միայն թե իրավունք ունենաս հպարտանալու։
Երանի նրան, ով որ ինքն իր առաջ վաստակել է
հպարտությունից լալու իրավունքը, թեկուզ միայն ինքն իր առաջ,
թեկուզ թաքուն։

***
Վերջին տարիների իմ երազանքն էր, ավելի ճիշտ կլինի ասել

269
երևի` իմ վերջին երազանքն էր մի տեղ պահակություն գտնել։
Գտա, բայց այդ էլ սխալ դուրս եկավ, նոր հասկացա, թե ինչ
դժվար բան է ինքն իրեն հետ մենակ մնալը։
Եկա այստեղ, այս փոքրիկ պահակատունը մենավոր բլուրի
վրա, ծովախորշի քամիների դեմ։ Ինձ հետ բերեցի իմ ցավը, կարոտն
ու իմ լեռները, հիշողություններիս ծանր բեռները եկան
քարավաններով։
Բլուրի տակով մի ճանապարհ է անցնում, շրջվում է փոքրիկ
անտառի մոտ ու գնում է դեպի ծովախորշը։ Նա միշտ դատարկ է ու
միայն թախիծ է ծնում, ինչպես բոլոր դատարկ ճանապարհները։
Գալով այստեղ, առաջին միտքս էր, թե կարելի՞ է պառկել
գետնին ու երկնքին նայել։ Արդեն քսան տարի է, դա ինձ չի
հաջողվել։ Եվ քար կա՞ արդյոք, միայն մի անգամ եմ քար տեսել
այսքան ժամանակ։
Պարզվեց, որ քար չկա և գետնին պառկել ու երկնքին նայել
դարձյալ չեմ կարող, ամենուրեք օձ ու գորտ է։
Դրանց փոխարեն տեսա ծտապաշար ու դաղձ...
Ուր էլ գնում եմ, նախ որոշում եմ, թե ո՞ր կողմն են իմ գյուղն ու
լեռները։ Ոչ թե նրա համար, որ, ինչպես սաղմոսում է ասված,
այնտեղից կգա իմ փրկությունը, այլ որ գիտենամ, թե դեպի ու՞ր
պիտի թռչեն իմ կարոտի մոլորյալ թռչունները։

***
Մարդկության մշտական հոգսն է եղել փրկությունը։
Դարեր շարունակ կրոններ ու գիտական ուսմունքներ հնար են
փնտրում, թե ինչպես փրկեն մարդուն մահից, մեղքից,
հիվանդություններից ու սատանայից։ Փնտրում են, բայց ինչպես
երևում է, այդ հնարը չի գտնվում, որովհետև մարդը դարձյալ կարիք
ունի փրկության, ինչպես դարեր առաջ։
Փրկիչներ են հայտնվում և անհայտանում, խոստանում են, թե
կրկին կգան, բայց չկան ու չկան։
Մի զարմանալի գեղեցիկ պատկեր տեսա մի մուլտիպլիկացիոն
կինոնկարում` սպիտակ, գեղեցիկ թիթեռը թեթև-թեթև և անկշիռ,
թռվռալով եկավ, նստեց կշեռքի նժարին ու ցած քաշեց իր քաշով...
Աննման պատկեր էր, որի միտքն է, թե գեղեցկությունը
պետք է գերակշռի աշխարհի չարությանը, թեկուզ թիթեռի
թեթև քաշի չափ։
270
 Այս վերջին տարիներին շատ հաճախ կարելի է լսել, թե ինչպես
ամեն առիթով այստեղ-այնտեղ կրկնում են Դոստոևսկու ասածը՝
գեղեցկությունը կփրկի աշխարհը։ Աղավաղում են այդ միտքը և
այնպես հաճախ, այնպես բացահայտ ու կոպիտ կերպով, որ այն
վերագրում են հագուստին, մեքենաներին, դեմքի հարդարանքին և
այլն։ Մինչդեռ խոսքը հոգու մասին է, քրիստոնեական հավատի
գեղեցկության մասին, այսինքն հենց Քրիստոսի մասին։
Անհասկանալի է, թե ինչու՞ են այդպես կեղծում և աղավաղում։
Ի՞նչն է այդ սխալի պատճառը, անգիտությու՞նը, թե՞ ինչ-որ չար
դիտավորություն։ Այսպես, թե այնպես, դա վախ է առաջացնում և
ակամայից միտք է ծագում, թե գուցե հարկավոր է հենց այդպիսի
մարդուց մարդուն փրկել։

***
Հերթական ուղևորության ժամանակ Արևելքից Արևմուտք
գնացքում նախ ծանոթացա հարևանիս հետ։
Ոչ երիտասարդ մի մարդ էր, կլիներ մոտ վաթսուն տարեկան։
Սախալինից գնում էր ծննդավայրը՝ մերձմոսկովյան ինչ-որ քաղաք։
Այսքանը ասաց, ապա երկար մտածում էր, երևի որոշում էր՝ ասե՞լ,
թե՞ չասել, այնուամենայնիվ հայտնեց, որ հիվանդ է քաղցկեղով,
բժիշկներն ասել են, թե կապրի մի քանի ամիս, գնում է հրաժեշտ
տալու հարազատներին, մանկության վայրերին։
Ինձ զարմացրեց այն հանգստությունը, որով պատմում էր այս
բաները։ Երբ այդ մասին ակնարկեցի, բացատրեց, թե երբ վտանգը
շատ մոտիկ է, վախին փոխարինում է անտարբերությունը։
Տարիներ հետո ինքս համոզվեցի, որ այդպես է։
Չորս օր նրա հետ միասին էինք, մի կուպեում։
Ինձ ճնշում էր նրա ներկայությունը, մի տեսակ մեղավոր էի
զգում, որ ահա ես, իբր թե առողջ ու անհոգ, իսկ նա շուտով պիտի
մեռնի։ Աշխատում էի չմտածել այդ մասին, բայց չէր հաջողվում։
Մտածում էի՝ ի՞նչ տարբերություն, մի՞թե բոլորս մահապարտ
չենք, վաղ կամ ուշ մի՞թե չպիտի մեռնեն բոլորը, որ հիմա անհոգ
օրորվում են այս գնացքում, բոլոր մյուս գնացքներում, աղմկոտ
կայարաններում, բոլոր տներում, ուր վառվում են լույսերը։
Ինձ թվում էր, որ թեև նա աշխատում էր հանգիստ երևալ, բայց
ինչ-որ ներքին լարվածություն, այնուամենայնիվ, նկատվում էր
մոտը։ Իրեն պահում էր չափից ավելի կենտրոնացած ու մի տեսակ
271
անսովոր կերպով մանրակրկիտ էր։
Չափազանց երկար ու խնամքով սափրվում էր, երկար ու
դանդաղ հարդարում անկողինը, ուշադիր զննում ամեն մի ծալը, մի
աննշան թերություն նկատելով նորից էր ծալում։ Հանում էր թերթը,
չգիտեմ կարդում էր թե չէ, բայց երկար նայում էր մի կետի, ապա
կրկին ծալում էր նույն ծալերով, այնպես զգույշ ու խնամքով, ինչպես
հին ձեռագրերն են ուսումնասիրում։
Այդպես էլ ուտելիս, կարծես ուտելիքի որակն էր ստուգում և
պատասխանատու էր դրա համար, հատ-հատ հավաքում էր հացի
փշրանքները, ոչ թե սրբում, այլ մեկ-մեկ վերցնում էր...
Նա այդպես ապրում էր կյանքի ամեն մի մանրուքը, ամեն մի
աննշան շարժումն ու ակնթարթը, այն ամենը, ինչ սովորաբար մարդ
չի նկատում և կարևորություն չի տալիս։
Ինձ թվում էր, թե նա այդպիսով բնազդորեն ճգնում է դիմադրել
ժամանակին, որ իր շարժմամբ իրեն դեպի մահ էր տանում։
Այնպիսի տպավորություն էր առաջանում, թե նա հետևում է
հայտնի սկզբունքին`ապրում է յուրաքանչյուր օրը որպես վերջինը և
ամեն ինչ անում է որպես թե վերջին անգամ։ Սակայն այդ սկզբունքը
նրանց համար է, ովքեր հավատում են ու վստահ են, որ մահը
վերջնական ոչնչացում չէ, այլ մի նոր կյանքի սկիզբ, իսկ այն ներքին
լարվածությունը, որը նա ցանկանում էր թաքցնել, բայց չէր
կարողանում, ցույց էր տալիս, որ ինքը այդ հավատը չունի։
Չգիտեմ ինչու, այդպես նայելով նրան, հիշեցի սովետական
պետության վերջին ղեկավարի հրաժեշտի ելույթը
հեռուստատեսությամբ։
Այդ ելույթով նա հայտարարեց, որ Սովետական Միություն
անունով պետությունն այլևս գոյություն չունի, և ինքը լքում է իր
պաշտոնը։
Փաստորեն պաշտոնն էր իրեն լքում։
Նա կարդաց այդ հայտարարությունը, վերջացրեց, ապա մի
պահ կարծես թե քարացավ։
Հայացքը կանգ առավ ջրով լցված բաժակի վրա։ Երկար ու
սևեռուն նայեց բաժակին, ապա հավաքեց թղթերն ու դարձյալ
անշարժացավ, նայեց բաժակին։
Դա ճակատագրական պահ էր, դա Վերջն էր։ Այդ պահին
պատմությունը հեռանում էր, ժամանակը անդիմադրելիորեն հոսում
ու տանում էր այդ պատմությունն էլ, իրեն էլ նրա հետ։

272
Ըստ երևույթին, նա ենթագիտակցորեն անշարժ բան էր որոնում,
ուստի հայացքը մեքենայաբար կառչում էր բաժակից, որ այդ պահին
ինչ-որ մետաֆիզիկական իմաստ էր ստացել, ինչպես հացի
փշրանքները իմ հարևանի համար։

***
Ի՞նչ կարելի է անել, երբ օրերով ճանապարհ ես գնում գնացքով։
Աշխարհում ուրիշ ոչ մի տեղ այդպիսի խնդիր չկա բացի այս
անծայրածիր երկրից։ Մարդիկ կամ խմում ու քնում են, կամ էլ գիրք
են կարդում։ Ինձ համար, որ ոչ խմում եմ, ոչ էլ կարգին քնում, մնում
է միայն կարդալը։
Բոլորովին պատահաբար ճանապարհին ձեռքս ընկավ ու
կարդացի այդ գիրքը` «Ալքիմիկոսը»։ Հետո պարզվեց, որ տարածված
գործ է, կարծեմ հայերեն էլ է թարգմանված։
Գանձերի ու հեռուների մասին այլաբանական մի գրվածք է և
օգտակար է հատկապես հիմա, երբ շատերը վարակված են այսպես
կոչված Մարկո Պոլոյի ախտով` ձգտում են դեպի հեռուները, դեպի
անհայտ երկրներ։
Գրքի հերոսը ծախեց իր ոչխարներն ու գնաց Եգիպտոս գանձ
որոնելու։ Գանձի փոխարեն նա այնտեղ գտավ Սերը, իսկ գանձը
գտավ հայրենիքում, որտեղ ոչխար էր պահում։ Այսինքն, ի
տարբերություն ավետարանի ասածի, թե որտեղ ձեր գանձն է,
այնտեղ կլինի և ձեր սիրտը, գանձը գտնվեց այնտեղ, որտեղ նրա
սիրտն էր՝ հարազատ Անդալուզիայում։
Գանձն ու սերը սերտ կապ ունեն իրար հետ, նրանք գրքերում
ավելի հաճախ են հանդիպում, քան կյանքում, երկուսն էլ ավելի շատ
երազում ու փնտրում են, քան թե գտնում և վերջապես երկուսն էլ
հեշտությամբ կեղծում են։
Գիրքը հորդորում է, որ պետք է խոսել աշխարհի հետ ու
հասկանալ նրա լեզուն, պետք է ապրել և ոչ թե բարդացնել կյանքը
զանազան հեքիաթային հեղուկներով ու քարերով։ Եթե դու ինչ-որ
բան ես ցանկանում, պետք է լավ ձգտես ու լավ ցանկանաս, այդ
դեպքում, ողջ տիեզերքը կարող է նպաստել, որ քո ցանկությունն
իրականանա։

273
 ***
Կարդացի Ղուկասի ավետարանում։
- Մի ուրիշն ասաց. Տեր, քո ետևից կգամ, միայն թե առաջ
հրաման տուր ինձ, որ իմ տանը բարև մնա ասեմ։
Հիսուսը նրան պատասխանեց. Ով որ ձեռքը մաճի վրա է դնում
և ետևին մտիկ անում, հարմար չէ Աստծո արքայության համար։
Ի՞նչ պիտի լինի իմ բանը, որ գիշեր ու զոր տունս է աչքիս առաջ։
Ուրեմն երկնային արքայության արժանի չեմ, բայց երկրի վրա էլ
տեղս չեմ գտնում։
Տեսնես ի՞նչ արեց այն մարդը, որին Տերը այդպես
պատասխանեց, ավետարանն այդ մասին չի ասում։
Մոտավորապես նույն պատասխանն ստացավ այն մարդը, ով
ուզում էր հորը հրաժեշտ տալ։
Չեմ համարձակվում մտածել, թե ավետարաններում
դաժանություն կա։ Դրա համար պետք է լավ իմանալ նրանց
այլաբանության մեկնությունը, ուստի իմ կասկածները իմ
տգիտությանն եմ վերագրում։ Միայն թե շատ այլայլված ու շփոթված
եմ։ Մանավանդ որ Հովհաննես Առաքյալն էլ այսպես գրելով
ավելացնում է շփոթմունքս․
- Եթե մեկն ասե, թե սիրում եմ Աստծուն ու իր եղբորն ատե, նա
ստախոս է, որովհետև, ով իր տեսած եղբորը չէ սիրում, Աստծուն, որ
չէ տեսել, ինչպե՞ս կարող է սիրել...

***
Այստեղ ամառ եկավ, բայց մեզ մոտ հիմա դեռ գարուն է։
Իմ պահակատան մոտ մի փոքրիկ դաշտ կա, որ հարկավոր է
հնձել։
Ինձ մի գերանդի տվեցին, կարծես թե աշխարհի վերջին
գերանդին էր, ժանգոտ ու հին, ինձ նման երևի ինչ-որ տեղ
մոռացված։
Կարոտով ձեռքս առա այդ գերանդին, կարծես թե վաղուց
մեռած ընկերոջս տեսա, մի ակնթարթում աչքիս առաջ եկան բոլոր
կարմիր ամառները, վերադարձան բոլոր հիշողությունները՝
կապված խոտհնձի հետ։
Սրտիս ցավը մոռացած հնձեցի այդ գերանդիով վաղ
առավոտյան ու երեկոյան, դաշտի լայնքով ու երկայնքով, տարբեր

274
ձևերով ու հնարներով։
Իմ եղբայրները բոլորը լավ էին հնձում։ Հայրս մեծացնում էր
նրանց ու հերթով սովորեցնում ծեծել, սրել, «փարդվել», մեջքով
քաղել, ոչ թե թևերի ուժով։
Բոլորից լավ նրա խրատները Խաչիկն էր հիշում՝ մեր
ամենափոքր եղբայրը, Ավետից հետո նա էր մեր ամենալավ
հնձվորը։ Նա հնձում էր մի տեսակ կրքով ու սիրով, լայն-լայն,
թափով ու գեղեցիկ, թվում էր, թե եթե թողնեն, այդպես կհնձի բոլոր
լանջերն ու մարգագետինները։ Գյուղի առաջին հնձվորի համբավը
շախմատի չեմպիոնի նման մի բան էր նրա համար։
Մի անգամ կոլխոզի բրիգադը հնձում էր Կյուրեղի ձորի
լանջերը։ Բոլորի առջևից գնում էր Թիքոյենց Գալուստ քեռին, նրա
հետևից՝ Խաչիկը, ապա մնացածները։ Երբ լանջով իջան ու հասան
ճանապարհին, Գալուստ քեռին կանգնեց ու ետ նայեց լանջի երկար
լասերին։ Իր ու Խաչիկի լասերը ջոկվում էին բոլորից։
- Հլը տեսեք, ծո-ծո, ախպար են, ախպար,-ասաց նա ու դարձավ
Խաչիկին,- հալալ հորդ տղան ես, արի ճակատդ պաքեմ։
Այդ օրը կոլխոզը ղոչ էր տվել հնձվորներին։ Համբարենց Արտեմ
քեռին էր խոհարարը։ Երբ ուզեցին գնալ հանգստանալու մինչև միսը
եփվի, Արտեմ քեռին ասաց.
-Հանգստանալ չկա, երկուական լաս էլ կիջնեք, նոր կգաք։
-Արտեմ, լավ մարդ չես,-ասաց ինչ-որ մեկը,- էդքան որ քաղենք,
էլ ի՞նչ ախորժակ կմնա։
-Լավ մարդ չեմ` արի բաժնըվինք։
Բոլորը ծիծաղելով ետ գնացին ձորի լանջով դեպի վեր, և նրանց
ուսերին պսպղում էին գերանդիները։
Հիշեցի սարերը... Ամեն ամառ Խաչիկի հետ հնձում էինք
սարերում ու քնում էինք այնտեղ վրանի մեջ։ Ամեն ինչ հիշեցի՝
հեքիաթային տեսարանը, որ բացվում էր մեր առաջ բարձունքից,
լիճը, գյուղերը, թաց մշուշները, որ քուլա-քուլա բարձրանում էին
սարերը, ցողաթաթախ ծաղիկներն ու գույնզգույն ծաղկափոշին մեր
ոտքերին։ Հիշեցի խորունկ ձորն ու պաղ աղբյուրը ժայռերի տակ,
որից ջուր էինք բերում, ձորի քարայրը, որտեղ թուրքերը թաքցնում
էին գողացած ձիերը։
Հիշեցի հույներին, որ հնձում էին մեր կողքին։ Նրանց ավագը
Արիստոն էր, այսինքն Արիստոտելը։ Նա հայերեն լավ գիտեր։
Պատմում էր, թե ինչպես շատ տարիներ առաջ իր պապը օգնել է

275
երիտասարդ գուսան Հավասուն, որ հաղթի Ղարաբուլաղից
մրցության եկած թուրք աշուղին։ Հայերեն երգեր էր երգում
Արիստոն, կարդացած, բանիմաց մարդ էր, սիրում էր մեջբերումներ
անել Սուրբ գրքից։
Ինչքան ուզում էինք առավոտները հույներց շուտ սկսել հունձը,
չէր հաջողվում։ Լույսը չբացված, երբ մենք դեռ վրանում պառկած
էինք, վաղ առավոտվա քաղցր քնի մեջ լսում էինք նրանց
գերանդիների սուլոցը։ Հավասար շարքով իջնում էին նրանք
դիմացի լանջով։ Արևը նոր-նոր բարձրանում էր բլուրների ետևից, և
նրանց պարող ստվերները հասնում էին մինչև թուրքերի վրանները։
Արիստոն հայդուկապետի նման գնում էր առջևից։ Նա երկու
սրիչով էր սրում գերանդին` նախ կոշտով, հետո փափուկով, որոնք
մաուզերների նման պատյաններով կախված էին գոտուց։Նրա
ետևից գնացող հնձվորները շուտ-շուտ նայում էին, թե ե՞րբ պիտի
կանգնի սրելու, որ մի քիչ շունչ քաշեն։
Մի անգամ հեղեղ եղավ։ Առավոտվանից նախ կարկուտ, հետո
տեղատարափ անձրև թափվեց մինչև իրիկուն։ Հույների վրանը, որ
գտնվում էր վերևից հոսող մի առվի ափին, ամբողջովին հեղեղվեց,
տեղաշոր, հագուստ, ամեն ինչ թրջվեց։ Մրսած ու թրջված՝ նրանք
եկան մեր վրանը։
- Իզուր չեն ասել՝ հայի խելք,- ներս մտնելով, ասաց Արիստոն,-
վրանը բարձր ու ապահով տեղ են խփել։ Իսկ ողջ աշխարհին
իմաստություն սովորեցնող հույները քիչ մնաց խեղդվեին մի դույլ
ջրի մեջ։
Հույները տաքացան, չորացան ու սկսեցին օղի խմել։ Արիստոն
վերցրեց բաժակն ու արտասանեց սաղմոսներից։
-Դեպի քեզ եմ բարձրացնում իմ աչքերը, ո՛վ երկնքում բնակվող,
ձեռքդ մեկնիր բարձրից ու փրկիր՝ ինձ շատ ջրերից։
Անձրևը շարունակում էր թափվել։ Լեռները դղրդում էին
ամպրոպներից։
Այդքան հուշեր պարգևեց ինձ աշխարհի վերջին գերանդին։

***
Տեսնես որտե՞ղ է հիմա Խիզանյան Ռոբերտը։
Նրան շատ հաճախ եմ հիշում և ամեն անգամ ափսոսում եմ, որ
չկարողացա կատարել մտադրությունս՝ թերթերին գրել նրա մասին,
որ մարդիկ իմանան, ճանաչեն նրան։
276
 Ինչքա՜ն բան կիսատ թողեցի, ինչքա՜ն սխալվեցի։
Վերևի հարցս էլ է սխալ՝ նա ոչ մի տեղ չէր գնա, դարձյալ իր
տանը կլինի հիմա՝ Ծալկայի Ղզըլքիլիսա գյուղում։ Նա իր տունը
շատ ամուր ու հաստատ էր շինել այն լեռան անտաշ քարերից, որի
ստորոտին փռված էր հայրենի գյուղը։ Այնտեղ էլ ժայռերը ճեղքում և
խաչքարեր էր շինում, ոչ թե փափուկ տուֆից, ինչպես ուրիշները, այլ
կարծր քարերից, ժայռեր ճեղքող զորեղ ձեռքերով նրբահյուս
նախշեր էր քանդակում քարերին, խաչ ու ծաղիկ։
Ամեն ինչ իրենց լեռների պես ամուր ու հաստատ էր նրանց
մոտ՝ հավատը, սերը, հույսը և հայ ոգին։
Սրբազան հայ օջախ ուներ նա, որին սնում էին իրենց
քարքարոտ հողի համեստ բերքը, հայ հոգևոր մշակույթը,
բանաստեղծությունն ու երգը։ Այնտեղ հանգուցյալ հորից հետո
գլխավորը ծեր մայրն էր՝ մի անուշ մամիկ՝ սիրված ու փայփայված
բոլորի կողմից, որ բաժանում էր բոլորին բարություն, օրհնանք ու
խրատ։
Նրա նմանները միշտ կանգուն կպահեն հայ տունն ամեն տեղ՝
Ջավախքում ու Ծալկայում։
Վերջին անգամ տեսա նրան, երբ զենք էր տեղափոխում
Ղարաբաղ և գնում էր կռվելու։
Թեկուզ զոհված լինի, միշտ կենդանի է նա։ Երանի նրան։

***
Մի ձմեռ միայն, աշխարհի անթիվ ձմեռներից մի վերջին ձմեռ
ապրեի մեր գյուղում, մեր ճերմակ սարերի դիմաց, էլ բան չեմ ուզում։
Ես աթարով կվառեի վառարանն ու կնստեի մենակ, իմ պատերի
լռության մեջ։ Աբուլի քամին թող ողբաձայն երգեր ու լար
բուխարիկում ու սիրտս ցավեր վերջին անգամ, վերջին անգամ...
Սարերով էր գալիս մեր ձմեռը։ Ուշ աշնանը նախ փոսերի մեջ
սառչում էին վերջին անձրևների ջրերը, ապա մի պաղ առավոտ
մայրս տխրությամբ հայտնում էր.
- Սարերը ձնել է։
Հետո մի քանի օր փչում էր հյուսիսային քամին, որ միշտ անձրև
ու ձյուն էր բերում։ Երկինքը մթնում էր, լեռները կորչում էին
ամպերի մեջ, ամպ ու մառախուղ իջնում, նստում էին լճի վրա,
հանդիպակաց ափն ու գյուղերը չէին երևում։ Եվ երբ մի գիշեր
հանկարծ քամին լռում էր, բոլորը հասկանում էին, որ ձյուն պիտի
277
գա ու կուչ էին գալիս տաք անկողիններում։
Եվ սկսվում էր մեր երկարատև ձմեռն իր առանձնահատուկ
գեղեցկությամբ ու հմայքով, որ գրիչով նկարագրված կամ վրձինով
պատկերված ոչ մի ձմեռ չունի։
Խաղաղ եղանակներին նա կախարդում էր բարձունքների
անարատ սպիտակության ողջ պայծառ շքեղությամբ։ Ձորերում
կապույտ ստվերներն էին թաքնվում, իսկ բլուրները փայլում էին
ծիրանագույն լույսերի մեջ։
Իսկ երբ բուք էր բարձրանում... Այդ գեղեցկությունն
անհետանում էր, կարծես երբեք չէր եղել, սպիտակ տարերքն ամեն
ինչ ծածկում, կլանում էր, կարծես թե մի գորշ վարագույր փակում էր
պայծառ տեսարանը։ Ձյունահյուսերը սուրում էին սար ու ձորով։
- Սուրբ Սարգիսը ճերմակ ձիով սլանում է սարերում,-ասում էր
մայրս ու մինդարներով ծածկում թոնիրը, որ ուշ պաղի։
Բուքը նման էր համապարփակ, լայնածավալ երաժշտության,
որտեղ մեծ նվագախմբի բոլոր գործիքները, թմբուկներն ու
գալարափողերը թնդում ու շաչում էին, սուլում, հեծեծում ու
կանչում։
Օրերով փչում էին հողմերը, ճանապարհները փակվում էին,
աշխարհը կարծես թե փոքրանում, փակվում էր մտերիմ ու
հարազատ շրջանի մեջ։ Ու հավաքվում էին վառարանների մոտ,
թոնիրների շուրջը։ Ի՞նչ էր մնում անելու` ինչ-որ բաներ պատմել
իրար, խաղեր խաղալ, հարմար տեղավորվել մի տաք անկյունում ու
կարդալ, կարդալ...
Դպրոցում պարապմունքները դադարում էին, այդ օրերի դիմաց
դասամատյաններում գրում էին` բքի պատճառով դաս չի եղել։
Ռուսերենի ուսուցիչ Վասիլի Կիրակովիչը, որ հայերեն քիչ-քիչ
կարդում էր, տեսնելով մատյանում գրվածը, մի անգամ հարցրել էր.
- Էս բքին ո՞վ է, որ նրա պատճառով դաս չի եղել։
Հարևան կանայք հավաքվում էին մեր տանը։ Հայրս նրանց
համար բարձրաձայն որևէ հեքիաթ էր կարդում, իսկ նրանք նստած
քնում էին։
Հայրս շուտ- շուտ դուրս էր գալիս տեսնելու, թե բուքը ե՞րբ
կկտրվի ու ներս գալով ասում էր.
- Էսիկ շուտ կտրվող չէ, Աբուլի քամին է։
Աբուլի քամին երեք օր էր փչում, մինչև հայրս հայտարարեր.
- Քամին Քարախաչեն դարձավ, շուտով կկտրվի,- ու

278
ավելացնում էր,- գեշ օրը կլավանա, գեշ մարդը չի լավանա։
Երբ վերջապես դադարում էր բուքը, գյուղի տեսքը փոխված էր
լինում, նոր ձյունակույտեր, բլուրներ ու ձորակներ էին հայտնվում
դռներում, որոշ տներ ամբողջովին կորած էին լինում ձյան տակ։ Եվ
սկսվում էր շարժումը, մարդիկ դուրս էին ելնում, ձայն տալիս իրար,
ձյուները մաքրում։
Օդը դառնում էր թափանցիկ, լռությունը՝ զնգուն։ Շների հաչոցը,
մարդկանց կանչերը, ջրի գնացած աղջիկների ծիծաղն ու դույլերի
զնգոցը նորից տարածվում էին գյուղի վրա։ Գյուղամիջում նորից
հավաքվում էին մարդիկ, նորություններ պատմում։
Ամպերը ցրվում էին, կապույտ երկնքի վրա դարձյալ նկարվում
էին սպիտակ լեռները` հպարտ ու վեհ, հաղթողի պես։
Աշխարհից ի՞նչ կպակասի, եթե անթիվ ձմեռներց միայն մի
ձմեռ տրվի ինձ։
Ես չեմ ուզում լսել, չեմ ուզում հավատալ, թե անգամ ձմեռներն
են փոխվել մեր գյուղում, որ ոչ ձյունն է այնպես առատ, ոչ բուքեր են
լինում, ոչ էլ նախկին գեղեցկությունն ու հմայքը կա։
Դա ինձ դավաճանություն է թվում։
Գուցե դա մեր դավաճանության պատասխա՞նն է։

***
Մի ամսագիր աչքի անցկացրի և ահա թե ինչ կարդացի այնտեղ։
Ամերիկայում մի մարդ ավտովթարի պատճառով զրկվել է
տեսողությունից, լսողությունից, շարժվելու, խոսելու
ընդունակությունից, միայն մի աչքի կոպն է կարողանում թարթել։
Մի աչքի կոպը, և դրանով կապվում է աշխարհի հետ` մի անգամ
թարթելը մի բան է նշանակում, երկու անգամ թարթելը՝ ուրիշ բան,
արագ թարթելը, դանդաղ թարթելը ... մեկ արագ ու երկու դանդաղ...
և այլն։
Գրված էր, թե այդպես ապրում, հաղորդակցվում է այդ մարդը
և արդեն բավական առաջադիմել է այդ գործում։
Հակասական մտքեր առաջացրեց կարդացածս։
Մարդու նյութեղեն շինվածքը, ուր բնակվում է անմահ հոգին, իր
կատարելությամբ հանդերձ այնքան խախուտ է, այնպիսի
անհավատալի խեղումների ու հիվանդությունների ենթակա, որ
միայն խղճահարություն է առաջացնում։ Ինչու՞ է այդպես, ինչի՞
համար է այդ ամենը, մանավանդ որ նրա կյանքը առանց այդ էլ
279
չափազանց կարճ է։
Եթե դա պատիժ է կամ ծաղր, ապա ու՞մ կողմից և ի՞նչ
նպատակով։
Գուցե դա փորձությու՞ն է, որի իմաստը Հոբի գրքում պետք է
փնտրել։
Ավելի անհասկանալի է, թե ինչու՞ է մարդը այդպես ամուր
կառչում կյանքին։ Եթե դա կենդանական ինչ-որ բնազդ է, որ բոլոր
արարածներին է հատուկ՝ մարդուն, աննշմար միջատներին ու
փղերին, ապա էլ ինչի՞ համար են նրա հզոր բանականությունն ու
ստեղծագործ ոգին։
Այսպիսի հարցերը մարդուն քուն ու դադարից կզրկեն։
Ցանկալի է հավատալ, որ դա մարդու հոգևոր զորության և ապրելու
անդիմադրելի կամքի ապացույցն է և, անշուշտ, ինչ-որ իմաստ ունի։
Հնարավոր է, որ այդ իմաստը մարդու համար այնքան էլ պարզ չէ,
բայց այն կա։
Հիվանդներ ու հաշմանդամներ կան, որոնք չեն հանձնվում,
ձգտում են ինչ-որ կերպ մասնակցել կյանքին։ Նկարիչ կա, օրինակ,
որ զուրկ է թևերից, բայց ատամներով է վրձինը բռնում, մի ուրիշը
ոտքով է նկարում։ Մարզիկներ կան անոտ, անձեռ, կույր ու խուլ,
բայց մրցումների են մասնակցում, պայքարում են, պարտվում կամ
հաղթում են, մի խոսքով, ապրում են։
Անշուշտ, դա հաղթանակ է, նրանց պարտությունն անգամ
հաղթանակ է, մանավանդ որ նրանք որպես վարձատրություն
հազարներով ոչխար կամ ուղտ չեն ակնկալում, ինչպես Հոբի գրքում
է գրված։ Այդ հաղթանակը ես վերջերս տեսա այն փոքրիկ աղջկա
հայացքի մեջ, որը մեկ թևով էր ծնվել և միակ ձեռքով Ռավելի
դաշնամուրային կոնցերտն էր կատարում։
Կարելի է ասել, որ նրանք նախ կյանքին են հաղթում,
հետո`իրենք իրենց։
Միայն թե Աստված հեռու պահի այն մտքից, որ այդ բոլորն
անիմաստ է։

***
Զրույցի ժամանակ մեկը վկայակոչեց Գյոթեին, իբր թե նա ասել
է, որ չար մարդը չի կարող լավ երգ ստեղծել։
Չգիտեմ ուղղակի ինչպես է գրել Գյոթեն և որտեղ, փնտրեցի,
բայց չգտա։
280
 Շատ մտածեցի դրա վրա։ Թուրքերն էլ շատ լավ երգեր ունեն,
գերմանացիներն էլ ունեն հիանալի երաժշտություն, բայց նրանց
կարելի՞ է բարի կոչել։
Թվում է, թե այդպես պիտի լինի։ Գյոթեն սխալվել չէր կարող,
բայց ինչ ուզում ես արա, կյանքը հակառակն է ապացուցում։ Դա
ինչպե՞ս կարելի է հասկանալ։
Կամ մի ուրիշ օրինակ .
Լև Գումիլյովն իր մի գրքում, որը կոչվում է «Վերջ և դարձյալ
սկիզբ», այն միտքն է հայտնում, որ բարոյական գնահատականը
ժողովրդի նկատմամբ կիրառելի չէ, լավ ժողովուրդ կամ վատ
ժողովուրդ հասկացողությունները սխալ են։
Այդ բանը նա այսպես է բացատրում` ներկայացնելով էթնոսի
կամ ցեղի հոգեբանության ու բնավորության ձևավորման իր
տեսակետը։
Նա գտնում է, որ ոչ թե բնազդները կամ ուրիշ ինչ-որ գործոններ
են որոշում ցեղի հոգեբանությունը, այլ աշխարհագրությունը,
այսինքն բնությունն ու նրա էներգիան։
Խոսքը ոչ թե բնության ու մարդու սովորական կապի մասին է,
որը գիտե յուրաքանչյուր դպրոցական, այլ հատուկ տիեզերական
էներգիայի։
Ըստ հեղինակի, դա քիմիական էներգիա է, որ ստանում են
բույսերը տիեզերքից։ Կենդանիներն ուտում են բույսերը, մարդիկ
ուտում են կենդանիներին, և այդպիսով այդ էներգիան անցնում է
մարդկանց։ Եվ քանի որ այն տարբեր ուժով է ազդում
աշխարհագրական տարբեր շրջանների վրա, այդ շրջաններում
ապրող ժողովուրդներն էլ տարբեր բնավորություններ են ունենում,
տարբեր մտածողություն, ինտելեկտի տարբեր մակարդակ, մի տեղ`
ռացիոնալ միտք, մի տեղ՝ փիլիսոփաներ, մի այլ տեղ` քնարական
քնքշություն, ուրիշ տեղ` ագրեսիա և այլն։
- Այդ էներգիան տարբեր դարաշրջաններում տարբեր ուժով ու
հաճախականությամբ է ազդում,- գրում է հեղինակը,- մեկ բռնկվում
է, մեկ թուլանում ու մարում։ Այդ բռնկումներն են, որ առաջացնում
են պատերազմներ, հեղափոխություններ, մշակույթի զարթոնք և
այլն։ Այդ էներգիան նա անվանում է պասսիոնարային, լատիներեն
կիրք բառից։
Աշխարհում վաղուց աշխարհը բացատրող շատ
տեսություններ են եղել, որոնց հեղինակները դրանք համարել են

281
ավարտուն ու վերջնական, իսկ աշխարհը դեռ մնում է
անբացատրելի։ Գումիլյովն էլ յուրովի է բացատրում աշխարհը։ Նրա
գիրքը շատ հետաքրքիր է, բայց ինչ-որ բան նրանում համոզիչ չի
թվում։
Քանի որ աշխարհագրությունն է որոշում ցեղի
հոգեբանությունը, ըստ հեղինակի, ուրեմն այն բնական երևույթ է,
իսկ բնության մեջ բարոյական հատկանիշներ, ինչպես հայտնի է,
չկան։ Հետևաբար, բարոյական գնահատականը ժողովրդի
նկատմամբ կիրառելի չէ, լավ կամ վատ ժողովուրդներ չկան։
Աշխարհագրական գործոնը շատ մեծ նշանակություն ունի
ժողովրդի հոգեբանության, նրա բնավորության
առանձնահատկության համար, սա անժխտելի է։ Այդ դեպքում նույն
այդ աշխարհագրությունը չի՞ կարող նպաստել, որ մի տեղ լավ
ժողովուրդ ձևավորվի, մի ուրիշ տեղ՝ վատ։ Հետո՝ ինչպե՞ս կարող է
բարոյական գնահատականը կիրառելի չլինել ժողովրդի նկատմամբ։
Եթե այն կիրառելի է անհատի նկատմամբ, պետք է որ կիրառվի նաև
ժողովրդի համար, որ անհատներից է բաղկացած։
Չէ՞ որ ուրիշ դեպքում ժողովրդի կամ ազգի հավաքական
կերպարի մասին են խոսում, մի՞թե դա բարոյական գնահատական
չէ։
Լավ ժողովուրդ կամ վատ ժողովուրդ արտահայտությունները
միանգամայն գործածական են լեզուներում, ժողովրդական
բանահյուսություններում, դա նշանակում է, որ այդ
հասկացողությունները ժողովուրդների մեջ կան, ինչպե՞ս կարող են
նրանք կիրառելի չլինել։
Ժողովուրդներ կան, որ բարի անուն ունեն, տաղանդավոր են,
ստեղծել են, կառուցել են: Այնպիսիներն էլ կան, որ հոգևոր
արժեքներ չեն ստեղծել մարդկության համար, միայն թալանել ու
կոտորել են, ցեղասպանություններ են գործել, համաշխարհային
պատերազմներ են սկսել՝ ողջ մարդկությանը անթիվ տառապանք
պատճառելով։ Նրանք չե՞ն կարող լավ կամ վատ կոչվել և արժանի
բարոյական գնահատական ստանալ։
Ինչպե՞ս է, որ այս կամ այն հատկանիշը, բնավորության այս
կամ այն գիծը կարելի է տարածել ամբողջ ժողովրդի վրա`
աշխատասեր, բարի, խելացի, ծույլ, խորամանկ և այլն, իսկ լավ-ը
կամ վատ-ը չի կարելի։
Երբ մարդիկ հիշում են, օրինակ, Վիկտոր Հյուգոյի ասածը`

282
«Այստեղով անցել են թուրքերը», մի՞թե դա չի կարելի բարոյական
գնահատական համարել ամբողջ ժողովրդի համար։
Ուրիշ բան, որ, ինչպես ժողովուրդն է ասում, ամեն ազգի մեջ
լավն էլ կա, վատն էլ կա, այս մասին չպետք է մոռանալ, մասնավորը
ընդհանուրի հետ չպետք է խառնել։
Չպետք է մոռանալ նաև այն, որ Աստված ամեն ինչի մեջ ու ամեն
տեղ լավ ու վատ է ստեղծել, որ զանազանվեն, որ համեմատվեն ու
համեմատությամբ ճանաչվեն։ Այդպես է վարվել նա նաև առանձին
մարդկանց ու ժողովուրդների հետ։

***
Կարոտով ու ափսոսանքով հիշում եմ հիմա այն ձմեռները,
սիրելի աղջիկս, երբ ապրում էինք միասին ցուրտ հեռուներւմ։
Նրանք և՛ գեղեցիկ էին, և՛ տխուր, ինչպես քո աչքերը։
Ես սիրում էի վառել վառարանը, նայել կրակին։ Դա
աննկարագրելի բավականություն էր պատճառում ինձ։ Ամբողջ օրը
կզբաղվեի դրանով, ամեն ինչ մոռացած միայն փայտ կջարդեի ու
վառարանը կվառեի, եթե թողնեիր։
Ուրախ աղմուկով վառվում էին սոճու չոր փայտերը, և հաճելի
ջերմությունը լցվում էր գերանակապ տունը խեժահոտի հետ։ Իսկ
թաց փայտերի այրվելը տանել չէի կարողանում, դա ինձ
վհատեցնում էր։ Նրանք այրվում են տառապանքով ու կարծես թե
ցավից կծկվում ու կնճռոտվում էին, ինչպես մարդկային հոգին։
Ես երկար նստում էի վառարանի մոտ ու նայում էի կրակին,
ինչպես ճապոնացիները լուսնին են նայում։
Կրակը ջերմացնում է մարմինն ու հոգին։ Դեռևս շատ հնում,
Հերակլիտի ժամանակներում, նույնացրել են կրակն ու հոգին։ Հոգին
էլ, ըստ հին իմաստունների, կրակի պես շարժվում է, բորբոքվում ու
մարում։ Ինչպես որ անշարժ կրակ չկա, չկա և անշարժ հոգի։
Ամեն ինչ շարժվում է, հոսում ու փոփոխվում է կյանքում,
ինչպես կրակը և չկա ոչինչ հավիտենական կրակից բացի։
Կյանքը անկայուն և հեղհեղուկ է կրակի պես, ուստի պետք է
զգույշ լինել ամեն տեսակ կրակի հետ, դրսի կամ ներսի, թե չէ հրդեհ
կծագի։ Եվ չպետք է մոռանալ, որ մեր ներսի կրակն ավելի
վտանգավոր է, նա երբեք չի մարում։
Ես էլ փակել եմ կարոտի կրակն իմ ներսում, որ չտարածվի,
ինչպես հրշեջներն են տեղափակում կրակը մարելուց առաջ։
283
Մարելուց առաջ պետք է հետևել աչալրջորեն, որ կրակ չմնա
մոխիրների տակ, հետո ածուխները ծխում են անվերջ ու
կսկծացնում սիրտը։
Ինձ նմանեցնում եմ այն ինքնաթիռին, որը վայրէջքից առաջ
դատարկ պտույտներ է կատարում ունեցած վառելիքը վերջացնելու
համար, որ չայրվի հանկարծ ինքն իր կրակով։ Ես էլ թափառեցի
հյուսիս ու հարավ և իմ կրակն սպառեցի ու հիմա այդպես տուն
պիտի վերադառնամ, թե Աստված կամենա։

***
Ինչ-որ անծանոթ ճանապարհով գնալով, ես դուրս եկա այս
կազակական ստանիցայից ու տեսա երկաթուղային մի լքված
կայարան։
Ժամանակին կարծեմ սլավոնաֆիլները այն կարծիքն են
հայտնել, թե այս ժողովրդի և սկյութների միջև ինչ-որ
ընդհանրություն կա։ Նրան բնորոշ է անհոգությունը ապագայի
նկատմամբ։ Գնացել, նվաճել են անսահման տարածություններ ու
այնուհետև թողել են անխնամ, կարծես թե մոռացել են։ Նույն
անփութությամբ հիմա լքում են գործարաններ, հանքեր, գյուղեր ու
ավաններ, անգամ քաղաքներ։ Ես տեսել եմ դրանք այս երկրի
արևելքում, բայց չէի կարծում, թե կտեսնեմ ժանգոտած երկաթագծեր
ու լքված կայարան, այն էլ այստեղ` Հարավում։ Գուցե այս ժողովրդի
մեջ իսկապե՞ս սկյութական ինչ-որ բան կա։
Ինձ վրա միշտ ճնշող տպավորություն է թողնում ամեն մի
լքված բան, ամեն մի հրաժեշտ ու բաժանում, ամեն մի
փոփոխություն ինձ տառապանք է պատճառում։
Անդուռ-անպատուհան կայարանը կանգնած էր եղինջների ու
փշերի մեջ, կարծես թե մի տեսարան էր Մարկեսի «Հարյուր տարվա
մենություն»-ից։ Դա մի բարձր շենք էր`շինված ճարտարապետական
այն ոճով, որ կոչում էին սոցիալիստական կլասիցիզմ` սյուներ,
խոյակներ, եռանկյունի գեղեցիկ ֆրանտոն, որի կենտրոնում
անշարժացել էր մեծ, կլոր ժամացույցը։ Նրա սլաքները հավանաբար
ցույց էին տալիս վերջին գնացքի հեռանալու ժամանակը։
Իսկական մարկեսյան պատկեր, միայն խոտերի մեջ զնգացող
հեռախոսն էր պակասում։

284
 ***
Այսօր այնպես տխուր է իմ պահականոցում։ Լռություն և
ձանձրույթ միացան իմ դեմ այս մենավոր տնակում։ Լուծեցի
շախմատի բոլոր խնդիրներն ու դարձյալ պարապ մնացի։
Դրսում ցուրտ է և ճանապարհը, որ ճյուղավորվում է փոքրիկ
անտառի մոտ` բոլորովին ամայի։ Հատուկենտ թռչուններ գորշ
երկնքի ֆոնին ու մեկ էլ ծովախորշի հեռավոր աղմուկն են
հիշեցնում, որ կա շարժում ու կյանք։
Բայց ահա մի ճանճ հայտնվեց ձմեռ օրով, կարծես թե եկավ
մենակությունս փարատելու։
Ճանճն սկսեց համառորեն խփվել պատուհանի ապակուն,
կարծես թե անհայտությունից հենց միայն դրա համար էր հայտնվել
և ուզում էր ասել, թե կյանքն իր համար միանգամայն հնարավոր է,
եթե այդ անհասկանալի ապակին չլինի։ Ճիշտ այնպես, ինչպես
Իոսիֆ Բրոդսկու բանաստեղծության թռչնիկը.

Ի՞նչ ես անում, թռչնիկ, սև ճյուղին նստած,

ահ ու տագնապով շուրջդ ես նայում,
ուզում ես ասել,
թե պարսատիկնեը դիպուկ են, սակայն
կյանքը հնարավո՞ր է։

Այդպես էլ կխփվի ճանճը ապակուն ու կվերջացնի իր օրերը

պատուհանի գոգում։ Ես նրա ցեղակիցների բազմաթիվ մարմիններ
եմ հավաքել այնտեղից։
Բայց դա ինձ անտանելի կերպով գրգռում է, նրա անվերջանալի
տզզոցը կարծես թե հիշեցնում է, որ մարդն էլ իր վիճակով նման է
այդ ճանճին` պատեպատ է խփվում, կյանքի հանելուկները լուծելու
համար միջոց է փնտրում, բայց չի գտնում։
Բայց, ի տարբերություն ճանճի, մարդը հավատում է, որ
Աստված անպայման մի դուռ կբանա։
Հայրս սիրում էր կրկնել, թե Աստված եթե յոթ դուռ փակում է,
մեկը բացում է։
Ուզում էի հարցնել, թե ինչու՞ յոթի դիմաց միայն մեկն է բացում,
բայց այդպես էլ չհարցրի։ Հիմա ինքս ինձ համար որոշում եմ, թե դա
նշանակում է, որ մարդու հույսը ծով է, իսկ Աստծո ողորմությունը՝
մի կաթիլ։
285
 ***
Բլեզ Պասկալի գիրքը` «Մտքեր»։
Կարճ ու համեստ, ավելի հարմար վերնագիր չի լինի։
Նա գիտնական էր, ֆիզիկոս և դատարկությունն էր
ուսումնասիրել։ Նրան ապշեցնում էին անսահմանությունն ու
հավերժությունը։ Հետո գիտությունը թողեց, զբաղվեց կրոնով ու
մեռավ հիվանդություններից։
Դատարկությունն ուսումնասիրելով, նա այն եզրակացության
եկավ, որ բնության մեջ դատարկություն չկա, դա վերաբերում է
մարդկային հոգուն, երբ նա կյանքի մեջ իմաստ ու նպատակ չի
տեսնում, երբ հարցնում է, բայց պատասխան չի ստանում, փնտրում
է, բայց չի գտնում։
Ապա կյանքը նրան սովորեցրեց, որ եթե անսահմանությունը
զարմանք ու ահ է ներշնչում, դա էլ առաջին հերթին վերաբերում է
մարդկային նենգության ու փոքրոգության հնարներին, դրանք
անսահման են և իրենց բազմազանության մեջ՝ միշտ արտասովոր։
Ահա թե ինչու մեզ լալու աստիճան հուզում են փոքրիկ բարությունը,
պստիկ մեծահոգությունն ու աննշմար ներողամտությունը։
Տրամաբանական դատողությունները Բլեզ Պասկալին
հանգեցնում էին Աստծո գոյության մտքին՝ մարդկային
ճակատագիրը սարսափելի է ու անիմաստ, ուստի Աստված պետք է
որ լինի, մարդու և նրա գոյության հակասությունները չեն կարող
անլուծելի լինել, Աստված պետք է որ լինի…
Սակայն կյանքն այդ դատողությունների ճշմարտացիությունը
հաստատող ապացույցներ չուներ, ինչը հուսահատեցնում էր նրան։
- Չափազանց շատ բան տեսնելով շուրջս հավատը ժխտելու և
շատ քիչ բան այն հաստատելու համար, ես խղճահարության
արժանի մի վիճակի մեջ եմ ընկնում...
Նա ցանկանում էր, որ Աստված ուղղակի վկայի հավատի
ճշմարտությունը և դրանով մեկընդմիշտ վերջ դնի մարդուն տանջող
անորոշությունը։
Եվ... նամակ է գրում Աստծուն...
Այդ արարքը միամտություն է թվում, բայց դա հոգու հուսահատ
ճիչ է։ Մյուս կողմից` ինչու՞ միամտություն, եթե Նա կա, Նրա համար
անկարելի բան գոյություն չունի, կարող է և նամակ ստանալ, և
կարդալ, և պատասխանել։
Նշանավոր մարդկանցից շատերն են Աստծուն ուղղված
286
այդպիսի հուսահատական նամակներ գրել։ Նման նամակներ
կարելի է համարել անթիվ բանաստեղծությունները, նկարներն ու
երաժշտությունը, որ ստեղծվել են դարերի ընթացքում։ Մի՞թե
բանավոր նամակներ չեն հանպատրաստից աղոթքները, որ մարդիկ
հղում են առ երկինք։
Իսկ ի՞նչ է մեր Նարեկը, եթե ոչ մի ողբերգական նամակ`գրված
Պասկալից ավելի քան վեց հարյուր տարի առաջ։
Հարցերի դաժան սրությամբ Պասկալը Օմար Խայյամին է
հիշեցնում։
- Ես դատապարտված եմ մահվան, ինձ ի՞նչ օգուտ աշխարհի
գեղեցկությունից ու այնտեղ տիրող կարգուկանոնից...
Իսկ տատանումներով ու հոգին կրծող կասկածներով
Նարեկացուն է հիշեցնում։
Նարեկացու նման նրան տառապանք է պատճատում մարդու
հարցը, նրա կոչման ու նշանակության անհայտությունը.
- Եթե մարդը Աստծո համար չի ստեղծված, ապա ինչու՞ է նա
երջանիկ միայն Աստծով, իսկ եթե ստեղծված է Աստծո համար,
ապա ինչու՞ է ընդդիմանում նրան։
Այսպիսի հարցերից փրկություն չկա։
Ինքն իր հանելուկը մարդը լուծել չի կարող, թեև հզոր
բանականությամբ է օժտված, նույն այդ բանականությունը նրան
փակուղի է տանում։ Այդ գիտակցությունը ծայրահեղ մտքեր է ծնում
և ավելի է խորացնում նրա կասկածները։
- Համարեմ ինձ ոչնչությու՞ն, թե՞ աստված համարեմ...
Դրանով էլ է նա Նարեկացուն հիշեցնում։ Միայն իր գրքի
վերնագիրը չափազանց կարճ է, Նարեկացունը՝ չափազանց երկար։

***
Վերջերս հաճախ կարելի է լսել Նարեկաբուժության մասին։
Դա հուզիչ է լալու աստիճան. մի վիրավոր ժողովուրդ կարիք ունի ոչ
թե հաբերի ու լուծույթների, ոչ թե խոտերի ու արմատների, այլ
մարդկային խոսքի, որ հավատ է ներշնչում, թե աշխարհը բարի է և
մարդը լքված ու մենակ չէ, այնպիսի խոսքի, որ հույս է ծնում և
արցունք է բխեցնում վհատ սրտերից։
Խոսքն ու հոգևոր մշակույթը նրա զենքերն են, որոնցով նա
դիմադրում է տմարդի աշխարհին, ուրիշ զենք չունի։
Լսում եմ Նարեկաբուժության մասին ու մտածում եմ, թե ինչու՞
287
դպրոցներում Նարեկը չեն անցնում որպես առանձին առարկա։
Երկու-երեք տարի անցնեին Նարեկը, նրանով հայոց լեզուն ու հայ
խոսքը սովորեին, իմանային, թե ինչ է տառապանքը, ինչ է մարդը,
երբ որ հեռացել է Աստծուց կամ երբ լի է Աստծո սիրով, երբ «երկու
զգացում ունի միևնույն սրտում, մեկը կեղակարծ, խաբուսիկ հույսի,
մյուսն`աներկբա, ստույգ կորստյան, երբ բնակարանն է նրա
կավեղեն, իսկ անձրևներն` ուժգնակի»։
Մտածում եմ նաև, որ համակարգիչ ու զանազան սարքեր
դատարկ բաներ են, լեզուն է հրաշք, լեզվի և հոգու կապը։ Նրանք
անբաժան են, հոգին լեզվի մեջ է և լեզուն հոգուց է բխում։ Թե ինչպես
է տեղի ունենում այդ միասնությունն ու այդ բխումը, մինչև վերջ
չգիտե ոչ ոք։
Առավել զարմանալի է, թե ինչպես է խոսքը բուժում հոգին։
Անշուշտ լեզվի և հոգու այդ զարմամանալի կապով է
պայմանավորված աշխարհի ամենահին ճշմարտություններց մեկը,
թե երբ կորչում է լեզուն մեռնում է և հոգին։
Ու այնուհետև անհույս կերպով ապականվում, կորչում է
մարդը որպես «յուղ` թափված աղբոտ հրապարակում կամ
մոխրակույտերի վրա հոսած կաթ»...

***
Այս ի՞նչ է անում ձանձրույթը մարդու։
Ահա դարձյալ մենակ եմ իմ փայտե տնակում, քամիների մեջ։
Ձանձրույթն, ըստ Պասկալի, հիշեցնում է կամ անցյալի
դժբախտությունները, կամ նրանք, որ սպասում են մեզ ապագայում։
Եթե փորձել մի հնարով լեզու գտնել անցյալի հետ, ապա ի՞նչ
անել ապագան, որ ահա կարծես թե դուռն է թակում` բերելով
ծերություն և մահ։
Իմ ներքին զրուցակիցը, որ ահա ինձ հետ այս ձանձրույթն է
կիսում, հուշում է իմ ներքին ականջին, թե ամեն տեղ ու բոլորի
համար մահը նույնն է և մարդ մեկ անգամ է մեռնում, ուստի ավելի
լավ է չմտածել այդ մասին, թե չէ այդպես ապրել անկարելի է։
Ես փորձեցի առարկել նրան, ասացի.
- Ճիշտ հակառակը և ամենևին այդպես չէ, իմ անբաժան ընկեր
ու անհաշտ թշնամի։ Եթե այդպես է, ինչու՞ էին հին ասպետները
երազում զենքը ձեռքին կռվում մեռնել կամ ինչու՞ է մարդ
ցանկանում, որ հարազատ հողում թաղվի ու վրան լացող լինի
288
 Բախտավորություն չէ՞ր լինի ինձ համար, օրինակ, եթե թաղվեի
մեր գյուղում, մեր կալի պատի տակ կամ իմ մանկության դաշտերից
մեկում։ Լաց կամ արցունք մեծ շքեղություն կլիներ ինձ համար,
միայն եթե ինչ-որ մեկը ցածր ձայնով «Լուսնյակ գիշեր»-ը երգեր,
կքնեի հանգիստ ու խաղաղ, ինչպես մորս գրկում...
Մի՞թե գեղեցիկ չէ, երբ դերասանը մեռնում է բեմում, հետո
ծափերով տանում են թաղելու։ Կամ եթե աշակերտները թաղում են
ծեր ուսուցչին, կարդում են ազգանունն ու հարգելի բացակա
համարում։
Եվ մանավանդ մարդ մեկ անգամ չի մեռնում։ Կյանքը շռայլ է իր
չարության հնարներով, վշտերով ու կորուստներով, ամեն մեկը մի
մահ է։
Իսկ որ այդպես ապրել անկարելի է, համաձայն եմ։
Իսկ հիմա հանգիստ թող ինձ, խնդրում եմ և այնպես արա, որ
քնեմ, եթե խիղճ ունես:

***
Հայրենիքը շատ ավելի խորը հասկացողություն է, քան թվում է
և առաջին հերթին այն հայրենի բնությունն է։
Բնությունն ամեն տեղ նույնն է այն իմաստով, որ այնտեղ չկա
չարություն ու սուտ, բայց որպես հայրենիք անկրկնելի է։
Իմ հայրենի բնությունը սիրել եմ հիվանդագին սիրով, ուրիշ
հարմար բառ չեմ գտնում, պաշտել եմ քուրմի մոլեռանդությամբ։
Մի անգամ լեռների բարձունքից դիտել եմ մեր արևածագը ու
երբեք չեմ մոռանում։ Ոչինչ չի համամեմատվի նրա հետ` ոչ տայգա
ու տունդրա, ոչ ծով ու անապատ։
Դա շատ տարիներ առաջ էր, երբ պատանի էի։ Ես ու Խաչիկը
գնացել էինք քար հանելու մեր սարերի քարհանքերից։ Որոշեցինք
մնալ այնտեղ, գիշերել Ասփարայի հովիվների մոտ, նրանք
քարհանքերից վերև, լեռան բարձր լանջին տավար էին պահում։
Նրանք երկու հոգի էին, մեկը տարիքով, մյուսը երիտասարդ,
մեզ տեղ տվեցին իրենց հյուղակում։ Քնելուց առաջ երիտասարդն
ասաց, թե պատահում է, որ գիշերները թուրքերը գողության են
գալիս։ Տարիքովը մեզ հանգստացրեց, թե ընկերը կատակում է, բացի
այդ` իրենք լավ շներ ու զենքեր ունեն։
Գիշերը ոչ մի արտասովոր բան չեղավ։ Ես էլ մտածում էի՝ մի՞թե
այդպես աննշան պիտի անցնի իմ կյանքի միակ գիշերը լեռներում։
289
 Արտասովորն ու զարմանալին տեսանք առավոտ կանուխ, երբ
Խաչիկի հետ դուրս ելանք հյուղակից ու բարձրացանք լեռան
գագաթը։
Մեր առջև փռված էր արևածագի չքնաղ աշխարհը։ Դա աննման
բան էր, ավելի ցնցող, քան որևէ ավազակային հարձակում, ավելի
վեհ, քան սքանչելի երաժշտությունը։
Արևը դեռ մի փոքրիկ, կարմիր կետ էր, որ բարձրանում էր լճի
մյուս կողմի լեռների ետևից` թեթև վրձնահարվածներով կարմիր
ներկելով բլուրների գագաթներն ու լանջերը, իսկ ցածրերում
դաշտերն ու լիճը դեռ քնած էին կապույտ մշուշների անդորրության
մեջ։
Արտերը կանաչել էին, ծաղկում էր լեռնաշխարհի գարունը։
Անհնա՛ր գեղեցկություն։ Դա ավելին էր, քան գեղեցկությունը։ Մեզ
համակել էր մի վսեմ զգացմունք, ուր միախառնված էին ապրելու
բերկրանքը, զավակի սերն ու տիրոջ հպարտությունը… Դա
Հայրենիքն էր...
Բացվում էր նոր օրը որպես Գաղտնիք ու գոյության պարզ
հրաշք։
Ես դողում էի առավոտվա սարսուռից և այն անարտահայտելի
հուզմունքից, երբ մարդ պապանձվում է, ապա ցանկանում է ճչալ
կամ երգել։
Արևը բարձրացավ, արտասովորը սովորական դարձավ, բայց
այդ օրը մնաց անմոռանալի։
Մեկ էլ մի ուրիշ տեսարան եմ միշտ հիշում, ոչ պակաս հուզիչ
ու գեղեցիկ։
Դեռ դպրոցական էի, գնացել էինք Մենձ ձորի բինաներից աթար
բերելու։ Հասել էինք մինչև Քարախաչի նախալեռները։ Ինչ-որ
պատճառով ուշացանք, երբ ետ էինք գալիս, արդեն գիշեր էր,
սեպտեմբերյան մի հրաշալի գիշեր։
Մենք իջնում էինք Աղալուղի լանջերով, մեր ոտքերի տակ
տարածվում էին լուսնի արծաթե լույսով ողողված լիճն ու նրա
ավազանը՝ գյուղերը, դաշտերը։ Հայելու պես մաքուր երկնքին
նկարված լեռները թվում էին թեթև, աննյութեղեն, կարծես թե
կախարդված այդ գիշերվա հեքիաթային գեղեցկությամբ։ Կարծես
արծաթահնչյուն մի սոնատ էր ծավալվում երկնքից կամ ջութակի
ֆանտազիա, որ մոռացնել է տալիս աշխարհն ու ժամանակը,
մոռանում ես ինքդ քեզ, անգամ ջութակը, որից այդպիսի

290
կախարդանք է ծորում։
Գիտեմ, որ այսպես չեն սիրում, մանավանդ սյսպես չեն
կարոտում, սա հիվանդություն է, Քարե դարի քուրմի
մոլեռանդություն։
Այս մասին գրելիս իբր թե զգուշանում եմ, հազար անգամ
ջոկում եմ բառերը, խուսափում եմ ծայրահեղություններից, բայց բան
դուրս չի գալիս։
Սակայն ի՞նչ արած, եղածը բառ չէ՞ կամ դատարակ
քերականություն, դրանցից ոչ սերն է ավելանում, ոչ էլ կարոտն է
պակասում։

***
Ամբողջ գիշեր անձրև եկավ։ Աշնան բարակ անձրևը միալար ու
մեղմ խշշոցով թափվեց իմ պահակատան կտուրին, պատուհանի
տակ աճած կռատուկների լայն տերևների վրա բարեկամաբար օրոր
երգեց ինձ համար, սակայն քնել չկարողացա։
Շատ ջանք թափեցի, որ ձանձրույթն ինձ չտիրի, որ անցանկալի
հիշողություններ ու մտքեր ինձ չպաշարեն, մինչև լուսացավ։
Հոգնած և անքնությունից չարչարված՝ կանուխ դուրս
ելա։Ամպերը ցրվել էին։ Պայծառ ու պաղ առավոտ էր։ Խաղաղվել էր
աշխարհը, ինչպես խաղաղվում է մարդ լացից հետո։
Կանգնեցի պատի տակ, արևի կողմը:
Մի կարմիր թիթեռ նստեց գերանին, թաց թևերը կիսաբաց
պահեց այնպիսի դիրքով, որ արևն ուղիղ ընկնի, չորացրեց ու թռավ,
հարկավոր էր հասցնել ապրել...
Իսկ մարդն այդպես չէ։ Թիթեռին են համարում անհոգ, մինչդեռ
անհոգ է մարդը։ Իր վախճանն ու վերջը նրան թվում են անիրական,
անհասանելի հեռու։ Յուրաքանչյուր մարդ, Վիլյամ Սարոյանի
խոսքերով ասած, «պզտիկ բացառության մը» հույս ունի։
Երևի հենց այդ անհոգությունն է բացառությունը, որ Աստված
թիթեռին չի տվել, իսկ մարդուն տվել է, դրա շնորհիվ է ապրում նա։

***
Կարոտել անցյալին՝ ինչպիսին էլ այն եղած լինի, մի՞թե
ավելորդ տանջանք չէ։
Հիմա էլ կարոտով Հյուսիսն եմ հիշում, նրա ձյուները, կարճատև

291
գարունները, սպիտակ գիշերները, կեչիները, բարձր, սլացիկ
սոճիները, որոնց գագաթները կորչում էին թուխպերի մեջ և մեծ
գետը, որ հոսում էր ծույլ-ծույլ, կարծես թե կանգնած էր։
Հյուսիսային մեծ գետը աշխարհագրության դասերից... Նա
ձմեռները սառչում էր, կանգ էին առնում լաստերն ու նավերը
սառույցների մեջ ու սպասում գարնան գալուն։
Շատ երկար էին սպասում նրանք։
Ապրիլի վերջերին շարժվում էր սառույցը։ Դա մեծ
իրադարձություն էր։ Հյուսիսային քաղաքում բոլորը գնում էին
գետափ`տեսնելու։
Մինչ այդ երկու-երեք օր շարունակ երկինքը մթնում էր, փչում
էր սառը քամին, որ կոչում էին Սև քամի, որովհետև չգիտես
որտեղից հավաքում, բերում էր անցած աշնան սևացած տերևներն ու
լցնում քաղաքը, պտտեցնում, քշում էր փողոցներով։ Եվ երբ
դադարում էր Սև քամին, շարժվում էր սառույցը։ Մեծ-մեծ
կտորները, կարծես թե իրար հրելով, դանդաղ, պաղ ու անտարբեր
գնում էին։ Սառը օդի մի հոսանք, որպես սառը շունչ, ուղեկցում էր
նրանց։ Ամբողջ լայն ու հզոր գետը, որ ուրիշ ժամանակ կանգնած էր
թվում, գնում էր դեպի հյուսիս, դեպի հորիզոնը, ուր որ մութ երկինքն
էր։
Սառույցից հետո գալիս էր կարճատև գարունը։
Օրերով թափվում էր անձրևը, մարդիկ չէին հասցնում նկատել,
թե երբ է աճում, բարձրանում խոտը։ Նա միշտ կանաչ էր մնում ու
չէր չորանում։Իսկ երբ մեքենաներով հնձում էին, թույլ-թույլ բուրում
էր ու թառամում։ Բայց այդ թույլ բուրմունքն էլ բավական էր, որ
քաղաքում ապրող լեռնցիները անձկությամբ թախծեին՝ հիշելով
խոտհունձն արևոտ լեռներում։
Աշուններն այնտեղ չքնաղ էին, անձրևների շրջանն սկսվելուց
առաջ աշուններն այնտեղ պայծառ երազի պես էին։ Կեչիների
ոսկեղեն հանդերձը շողշողում էր անիրական դեղին լույսով, երբ մի
քանի օրով բացվում էր կապույտ երկինքն ու փայլում էր արևը։
Տերևաթափը լինում էր խաղաղ ու անհողմ` ձրի գեղեցկություն,
անվարձ սիմֆոնիա, անվճար պոեզիա...
Անձրևների հետ գալիս էր տխրությունը։ Գեղեցկությունը
խամրում էր, սիմֆոնիան լռում։ Գալիս էին պաղ մշուշները սև
ուրուրների հետ, լցվում քաղաքը։
Երկինքը մոռացած աղավնիներ կային այնտեղ, մի տեսակ

292
հաստամարմին, կոշտ ու դանդաղաշարժ, ոչ մարդկանցից էին
խուսափում, ոչ մեքենաներից, ոտքի տակ էին ընկնում կամ
մեքենաներն էին ճզմում։ Ամենուրեք նրանց սև դիակներն էին,
կարծես թե աշնան վհատությունն ու թախիծը լրացնելու համար։
Ձմեռներն այնտեղ ձյունառատ ու գեղեցիկ էին, բայց հանդարտ
ու անաղմուկ, մանավանդ մեզ համար, որ սովոր էինք ձմեռային
հողմերի սուլոցին, բուք ու բորանին։
Ուժգին սառնամանիքներից ձյունը սառչում էր ծառերի վրա, և
շուրջը ամեն ինչ դառնում էր սպիտակ՝ երկինքը, գետինը, ծառերը
որպես տեսիլք, որպես սպիտակ հեքիաթ։
Երբեմն սառած քաղաքում եղջերուներ լծած սահնակներով
հայտնվում էին տայգայի բնիկները` իրենց ձյունապատ երկրի
կապույտ անսահմանությունն աչքերում։
Անվերջանալի երկար ձմեռներին նրանք թունավոր սունկերից
թուրմ էին պատրաստում և խմում էին ու ընկնում ցնորական
անուրջների մեջ` երազելով գարնան արևն ու արոտների կանաչ
խոտը։
Նրանք հավատում են, որ կյանքն անվերջ է ու հոգին անմահ,
այն անցնում է մի մարմնից մյուսին ու երբեք չի մեռնում։ Նաև
անխախտ հավատ ունեն, որ վաղ լուսաբացին, երբ հոգին խաղաղ է
ու միտքը մաքուր, եթե խնդրես Առավոտյան պայծառ աստղին,
կարող ես կանչել մեռած ծնողներիդ, հեռացած նախնիներիդ ու
խոսել նրանց հետ։
Միայն վաղ լուսաբացին, երբ հոգին խաղաղ է ու միտքը
մաքուր...

***
Մարդը իսկապես բնության հանճարեղ ստեղծագործությունն է։
Եվ ինչպես ամեն մի հանճարեղ բան, շատ պարզ ու հասարակ է
շինված՝ դադարեց ուտելուց` մահ է, մի քանի վայրկյան դադարեց
շնչելուց` վերջ ամեն ինչին։
Մի մարդու կյանքն էլ հավերժության մեջ մի շունչ է, մի
ներշնչում և արտաշնչում, ընդամենը այդքանը, դարձյալ պարզ ու
հասարակ։
Բժշկական զննումների ժամանակ երբեմն պահանջում են
շունչը պահել, հետո թույլատրում են շարունակել շնչել։

293
 Ուզես-չուզես պիտի շարունակես շնչել, ուրիշ միջոց չկա։ Բայց
ինչպես շնչել ու արտաշնչել՝ դա գիտություն է։ Հարկավոր է ճիշտ
շնչել, պահանջում է այդ գիտությունը, ներշնչել կարճ ու արտաշնչել
երկար, որ թթվածնի մնացորդը դուրս գա թոքերից, թե չէ դրանից
վտանգավոր մանրէներ են առաջանում, հիվանդություններ են
ծագում։
Ինչպե՞ս շնչել կարճ, բայց արտաշնչել երկար։
Այդպես է պետք, որովհետև մարդն այնպես է շինված, որ
ինչպես Պասկալն է գրում, միտքը հզոր է, բայց մարմինը` տկար,
«բավական է մի խոնավ քամի, մի ավազահատիկ միզապարկում», և
այլևս ոչ հզոր միտքը կօգնի, ոչ էլ ճիշտ շնչելու գիտությունը։

***
Գնացի ծովին այցելության։ Լճիս կարոտը առնելու գնացի, բայց
ի՞նչ ծով կփոխարինի նրան։ Ծովն իր ահռելիությամբ ու
անսահմանությամբ միայն տխուր մտքեր է առաջացնում, իսկ իմ
լիճը պոեզիա է, մտերիմ գեղեցկություն, հարազատ մասը իմ մայր
բնության։
Ձմեռվա հողմակոծ ծովը մռայլ ու մութ էր, հիմա ծփում է
նազանքով ու փայլում զվարթ լույսերի մեջ։
Լողափը մարդաշատ է` սրճարաններ, երաժշտություն։
Ամենուրեք մերկ մարմիններ` կյանքով, հիշողություններով ու
հույսերով լի։ Բայց այդպես նրանք թվում են բոլորովին թույլ ու
անպաշտպան։ Որքա՜ն բան է փոխում հագուստը։
Ծղոտի պես թեթև օրորվում են մերկ մարմինները ջրերի վրա,-
ինչքա՜ն չնչին ու փոքրիկ է մարդը։ Եվ օրորվում են այդ մարմինների
մեջ մեծ-մեծ մտքեր, բանաձևեր, բանաստեղծություններ, բայց
բավական է մի քանի վայրկյան, մի քանի կում ջուր այդ անչափելի
աղի զանգվածից, և այդ ամենը կդառնա ոչինչ...
Բայց ամեն մի դատողություն այդ մասին այդ ահռելի
անսահմանության, մարդկային այդ անլռելի աղմուկի ու ծովի
անվախճան ծփանքի առաջ թվում է մաշված ու ձանձրալի։
Եվ այդ ամենը հոգնեցնում է միայն։ Մարդիկ այստեղ
հանգստանում են, իսկ ես հոգնում եմ, ծովը լճին չի փոխարինում։

294
 ***
Ամեն տեղ նույնն է, նույն օտար, անիմաստ երկրաչափությունը։
Այստեղ էլ հանգիստ չունեցա, սկյութական այս անապատում։
Այս հողի մեջ ինչ-որ մոլական կիրք կա, փուշն ու տատասկը
կպչուն են ու թունոտ՝ չեն հասցնում հնձել, մոլախոտ ու
սարդոստայն կարծես թե հալածում են մարդու։
Վհատության են հասցնում անտուն քամիները, մոռացված,
թափուր ճանապարհներն ու լքված տները, լքված տների պես
տրտում ու լուռ, մենակյաց ծերունիները։
Այս քանի տարվա մեջ այստեղ բազմաթիվ փախստականների
ու գաղթականների հանդիպեցի, հատուկ կարգավիճակով կամ
առանց դրան, բոլոր կողմերից այստեղ են գալիս, այս
երկրամասի տեղն ու դիրքն են այդպես։ Գալիս են ջրհեղեղներից
կամ սողանքներց, զանազան այլ աղետներից փրկվածներ։
Մարդուց հալածվածներ են գալիս... Արևելքից ու Արևմուտքից,
Հյուսիսային Կովկասից ու Հարավային Ուկրաինայից, քաղաքական,
ազգամիջյան կամ այլ բնույթի կռիվներից մազապուրծ և ավելի
ահաբեկված ու խուճապահար, քանզի ինչ-որ անում է մարդը
մարդուն, ավելի զարհուրելի է, քան ամեն մի բնական աղետ։
Նրանք խոսում են, պատմում են`այսինչ քաղաքն ավերեցին,
այնինչ գյուղն իսպառ ջնջվել է երկրի երեսից... Նրանք հոգնած են,
դեմքերին վախ կա, վիշտ ու տառապանք, սակայն
ինքնամեղադրանքի սոսկալի մտքից ազատ են ու խղճի տանջալի
կտտանքներից հեռու, մեղքի ու ամոթի մութ ստվերը չկա
հայացքների մեջ, քանի որ նրանց ստիպել են, հարկադրված են
հեռացել իրենց տներից։
Այստեղ ամեն քայլափոխի, ամեն ինչ հիշեցնում է այն, ինչը
մոռանալ եմ ուզում ու չեմ կարողանում՝ իմ ինքնակամ
տարագրությունն ու կամավոր կորուստը։
Դրանից փրկություն չկա, այստեղից հեռանալն ու կորչելն էլ չի
փրկի։

***
Արդեն քանի օր է, անդադար փչում են աշնան անտուն
քամիները, գիշեր ու զոր թակում են իմ պահակատան միակ
պատուհանը, թխթխկացնում են տանիքում, կարծես բան են

295
փնտրում։
Կեսգիշերին հանկարծ խաղաղություն իջավ, այնպիսի
լռություն տիրեց, որ թվաց, թե մենակ եմ մնացել աշխարհում։
- Ձյուն է գալիս,-մտածեցի ես,- ձմեռը եկավ։
Եվ էլ չքնեցի մինչև լույս։
Առաջին ձյան թախիծը նստեց սրտիս։ Ինձ թվաց, թե հիմա ձյուն է
գալիս և մեր երդիկին, քարերին ու մեր սարերին, անցվորները
անցան, գնացածները վերադարձան ու ճանապարհները
դատարկվեցին, իսկ ես մենակ մնացի այստեղ։
Իմ սիրած տանկան միտքս ընկավ, որ գրել է Իսիկավա
Տակաբոկու անունով բանաստեղծը։ Ես նրան իմ բարեկամը
համարեցի այդ գիշեր, որ իր տանկայով մենակությունս կիսեց.

Ձմեռը եկավ
Այնպես աննկատ ու հանդարտորեն,
Հուշիկ լռությամբ ու այնպես խաղաղ,
Ինչպես քնում է օտարությունից
Տուն վերադարձած թափառականը...

Ճապոնացիները սիրում են վերադարձը, սիրում են գեղեցիկ ու

տխուր վերադառնալ, ժամանակին ու առանց ցավի, առաջին ձյան
հետ։
Ինչքա՜ն չքնաղ ձմեռներ անցան իմ սարերում առանց ինձ,
ինչքա՜ն հոյակապ բուքեր, գեղեցկություններ կորան առանց ինձ։
Հալածական տերևի պես հողմերը տանեին ինձ իմ սարերը,
տաք քարերի մեջ քնեի մի խաղաղ անկյունում, և հավերժական
ձյուներն ինձ ծածկեին
Կանուխ դուրս ելա` ճերմակ էր աշխարհը, իսկ ձյունը գալիս ու
գալիս էր։

***
Մի տարի էլ անցավ, եկավ ևս մի Նոր տարի և տարեմուտի մի
խաղաղ երեկո լույսերով, կրակներով։
Այսպես նստել պատուհանի մոտ ու նայել, թե ինչպես են իջնում
ձյան փաթիլները, ինչպես են խաղում երեխաները ձյուների մեջ,
զգալ, թե ինչպես է ժամանակը կողոպտում, տանում մեր թանկ
վայրկյանները, ուրիշ ի՞նչ է մնում ինձ, մեկ էլ զգույշ մնալ, որ
296
հանկարծ մի հին հիշողություն չհայտնվի անհայտությունից, մորս
գաթայի հոտը չառենեմ հանկարծ կամ առաջին մանդարինի...
Իմ մանկության Նորտարիներն անզարդ էին, բայց գեղեցիկ ու
հույսերով լի, ինչպես մանկությունը։
Իմ եղբայր Աղասին մեր տան սևացած գերաններին կավիճով
ոչխարի հոտ էր նկարում, հովիվ և շուն, որ տանը առատություն
լինի։ Պապս ասում էր, որ դա Արդահանից եկած հին սովորություն է
մեր տանը։
Մայրս Տարի էր պատրաստում։ Դա մի մեծ, կլոր բլիթ էր,
քաղցրավենիք խառնած ու նախշազարդ, մեջը մի մետաղադրամ։
Նոր տարվա առավոտյան բոլորս հավաքվում էինք խոնչայի շուրջը,
հայրս կտրում էր Տարին, ամեն մեկիս` մի կտոր։ Ում բաժնի մեջ
գտնվեր դրամը, բախտավոր էր համարվում։ Իսկ եթե դանակը
դրամին դեմ առներ, վատ նշան էր, անհաջողություն էր սպասվում։
Մենք հավատում էինք բախտին ու դրանից շատ էինք վախենում։
Դժվար տարիներ էին, հաճախ էր դանակը դեմ առնում
դրամին...
Հետո կյանքը փոխվեց, դժվարություններն անցան, ինչպես որ
անցնում է ամեն բան, տոնածառեր, լույսեր հայտնվեցին,
երաժշտություն, խաղեր ու ծիծաղ, բայց ես էլի այն հին ու դժվար
Նորտարիներն եմ հիշում, նրանց եմ կարոտում։
Իմ կարոտը մի քիչ անհասկանալի է, հիվանդ է ինձ նման,
սկզբում կարոտում էի հեռավոր անցյալին, հետո սկսեց այդ
տարածությունն իմ ու անցյալի միջև սեղմվել, փոքրանալ, հիմա
կարոտում եմ մոտիկ, անգամ մի քանի օրվա անցյալին, հետո երևի
կգան ժամերը, րոպեները։ Ի՞նչ է դա, ի՞ նչ է կատարվում հոգում, որ
ավելի շատ ֆիզիկական երևույթի է նման։ Երևի պետք է
ֆիզիկոսներին հարցնել...
Մի անգամ, մի Նոր տարի, լույսը չբացված, մայրս թոնիրը
վառեց, բայց եփելու բան չկար, Տարի էլ չունեինք։ Կրճոնի դառն
ծուխը լցվեց տունը։
Հայրս ուզում էր երգել «Առավոտ լուսո»-ն, բայց չէր
կարողանում, միայն ինչ-որ աղոթք էր մրմնջում ծխի մեջ։
Ծուխը նոր էր քաշվել, երբ ներս մտավ Խաչիկը (հայրս նրա
քավորն էր) ու մի շիշ օղի դրեց սեղանին։ Սեղանը դատարկ էր։
Հայրս ու Խաչիկը լուռ իրար երեսի էին նայում։ Խաչիկը կենսուրախ
մարդ էր, բաժակներ ուզեց, օղի լցրեց։

297
 - Բան չկա, քավոր ջան, կանցնին էս օրերը...
Մայրս դուրս էր գնացել, ներս մտավ ու մի աման թթու կաղամբ
բերեց։ Որտեղի՞ց էր, չիմացանք։ Խմեցին, հայրս երգեց «Համբերե,
սիրտս, համբերե», Խաչիկը ձայնակցում էր նրան։
Հորդում էր համբերանքի ու հույսի երգը, իսկ սեղանի վրա
միայն մի աման թթու կաղամբ էր, որ ոչ ոք չէր ուտում, որովհետև
բոլորը սոված էին...

***
Ավելի քան հիսուն տարի անց...Աստված իմ, այս թվերը...
Իմ սովետական դպրոցում մեզ սովորեցնում էին պաշտել
Գաղափարը, ուստի մենք արհամարհում էինք նյութը։ Իսկ ես
արհամարհում էի նաև թվերը, որովհետև նրանք նյութի ինչ-որ
խղճուկ քանակներ էին արտահայտում:
Կյանքն այդպիսի տղայական միամտություններն անպատիժ չի
թողնում։ Դե հիմա գնա ու արհամարհիր, օրինակ, այս հիսունը:
Ուրեմն այսպես, ավելի քան հիսուն տարի անց
հեռուստացույցով տեսա սովետական նավաստիներին, որոնք 1961
թվի ձմեռը կորել էին Խաղաղ օվկիանոսում իրենց փոքրիկ
առագաստանավի հետ միասին։ Փոթորիկը նավը քշել տարել էր բաց
օվկիանոս, կապը կտրվել էր։ Երեք նավաստիներ քառասունինը օր
սոված ու ծարավ մնացել էին օվկիանոսում, հետո ամերիկացիք
գտել, փրկել էին։
Նրանք երեք հոգի էին, հեռուստացույցով տեսա երկուսին,
արդեն ծերացած էին, իսկ երրորդը, ինչպես ասացին, օվկիանոսների
փոթորիկներց փրկվել էր, բայց հետո մահացել էր ինչ-որ թունավոր
մոծակի խայթոցից, երբ որ սունկի էր գնացել։
Այն ժամանակ այդպիսի բաները թաքցնում էին, տարերային
աղետների մասին չէին հայտնում, որովհետև գտնում էին, որ
սովետական մարդը տարերքն էլ է կառավարում, բայց նրանց մասին
բոլոր թերթերը գրեցին, միայն թե գտնելուց հետո, քանի որ
ամերիկացիք արդեն գիտեին, թաքցնել հնարավոր չէր։
Լավ հիշում եմ, երբ նրանց ազատել էին, «Սովետական
Վրաստան»-ը, «Ավանգարդ»-ը, «Պիոներ կանչ»-ը գրեցին, նկարները
տպագրեցին։ Նրանց արածը հերոսություն և մեծ
հայրենասիրություն էին համարում, քանի որ դիմացել էին,
սապոգներն ու կաշվե գոտիները խաշել կերել էին, բայց իրար չէին
298
կերել, և դա վառ օրինակ էր այն բանի, որ սովետական զինվորը
ամեն ինչի կարող է դիմանալ հանուն հայրենիքի և հարազատ
կոմունիստական կուսակցության...
Մեր դպրոցում կոմերիտական ժողով եղավ, ելույթներ եղան, և
բոլորը միաբերան նույնն էին ասում`թերթերի գրածն ու ռադիոյով
լսածը։
Ժողովը արդեն վերջանում էր, մեկ էլ ձայն խնդրեց Մադոյան
Համբոն ու ոտքի կանգնեց։
- Գիտեմ, որ էլի նկատողություն պիտի տաք, դպրոցից
հեռացնեք, բայց պիտի ասեմ: Մարդիկ իրենց կյանքը փրեկելու
համար դիմացել են, կաշի չէ՝ ինչ ասես կուտեին, հայրենիքն ու
կուսակցությունը ի՞նչ կապ ունեն: Վելո ջան, հըլը շափխաս տուր, ես
էրթամ:
Նա հիշեցնում էր հռոմեացի այն բանաստեղծին, որին Ներոնը
երկու անգամ քարհանքերն էր ուղարկել տաժանակիր
աշխատանքի, որովհետև չէր հավանել, իր բանաստեղծությունը:
Երրորդ անգամ ընթեցանության կեսին տեղից ելել էր, որ գնա,
հարցրել էին՝ ու՞ր ես գնում, ասել էր՝ գնում եմ քարհանքերը...
Համբոյին, իհարկե չթողեցին գնալու, դժգոհները շատ էին,
որոշեցին, որ ժամանակն է նրան պատժելու: Հիշեցին նրա բոլոր
չարագործությունները՝ վրացերենի ուսուցչուհու աթոռին մեխեր
շարելը, միջանցքում մաթեմատիկայի ուսուցչի շալակը հեծնելը,
որպես թե Վելոյի հետ էր շփոթել, գերմաներենի ուսուցչուհու
պայուսակը մուկ գցելը, կոլխոզի դաշտերից խոտ գողանալը և այլն:
Թվում էր, թե Համբոյին այս անգամ փրկություն չկա, բայց ոչ
նկատողություն տվեցին, ոչ էլ դպրոցից հեռացրին, անսպասելի
կերպով նրան պաշտպանեց Վասիլի Կիրակովիչը, որը
ուսուցիչների կոմսոմոլ կազմակերպության քարտուղարն էր։ Նա
հույն էր, Ծալկայի շրջանի Եդդիքիլիսա գյուղից, ռուսերեն էր
պարպում:
Նա սիրում էր հանդուգն, անսովոր արարքները: Կապույտ,
ազնիվ աչքեր ուներ, գեղեցիկ հունական դեմք և զարմանալի
հունական հոգի: Միշտ սպիտակ վերնաշապիկ էր հագնում և մուգ
շագանակագույն պիջակ, որ շատ էր սազում շեկ մազերին:
Համբոն մի քանի անգամ ձյան մեջ փորած հորն էր գցել նրան
դպրոցի ճանապարհին, շուն էր բաց թողել վրան, բայց նա բարձր էր
ամեն տեսակ փոքրոգությունից, պաշտպանեց նրան:

299
 Հայերեն և ռուսերեն խառնելով իրար, Վասիլի Կիրակովիչն
սկսեց հեռվից՝ կուսակցության 20-րդ համագումարից, ասաց, որ
ժամանակները փոխվել են, ամեն մարդ իրավունք ունի իր կարծիքը
հայտնելու, Համբոն էլ իր կարծիքն է հայտնել, դրա մեջ վատ բան
չկա, պետք է նրան դաստիարակել, ոչ թե պատժել:
Համբոն պատժից պրծավ, բայց չմոռացավ «Ուռում Վասյայի»
լավությունը, միշտ ուզում էր վարձահատույց լինել:
Դա նրան հաջողվեց շատ տարիներ անց:
Վասիլի Կիրակովիչը մեր գյուղից գնաց, ամուսնացավ մի
գեղեցիկ վրացուհու հետ ու տեղափոխվեց Արևմտյան Վրաստանի
ծովափերը, իսկ նրա կրտսեր եղբայրը՝ Անդրեյը, շարունակում էր
աշխատել Ռոդիոնովկայի դպրոցում։ Նա մի լավ ձի ուներ, որով
գնում գալիս էր իրենց գյուղը։ Թուրքերը սարի բուֆետի մոտ ձին
ձեռքից խլել էին և իրեն էլ ծեծել մի քանի հոգով՝ թուրքերին հատուկ
սովորական նենգություն:
Մեքենայով Թիֆլիսից վերադառնալիս Համբոն պատահաբար
նկատել էր, հասել էր օգնության, քշել թուրքերին և ազատել իրեն էլ,
ձին էլ:
Այդպիսին էր Համբոն:

***
Այն վարժարանի միջանցքում, ուր սովորում է իմ Աննան, մեծ-
մեծ տառերով գրված էր մի հայտնի արտահայտություն Սուրբ
գրքից, որը գրաբար հնչում է այսպես գեղեցիկ՝ մարդ ոչ միայն հացիւ
կեցցէ, այլեւ բանիւ:
Հանել էին Լենինի «Սովորել, սովորել, սովորել »-ը և փոխարենը
այդ էին գրել:
Ինչքան որ համաշխարհային պրոլետարիատի առաջնորդի
ասածը պարզ ու հասարակ էր, Սուրբ գրքինը նույնքան բարդ ու
խրթին էր:
Ես այլևս գոյություն չունեցող մի երկրից եմ, ուր հավատում էին
նման գաղափարներին՝ բան-ը ըմբռնելով յուրովի, նրա տակ
հասկանալով ամեն մի հոգևոր ու գեղեցիկ բան՝ խոսք, մշակույթ,
արվեստ, բանաստեղծություն:
Մենք դեռ ոչինչ չգիտեինք մարգարեների ու մանանայի,
անապատի ու սատանայի մասին, բայց հավատում էինք
կոլեկտիվին, Լուսավոր ապագային ու կոմունիզմին, երբ, մեր
300
պատկերացմամբ, պիտի իշխեր հենց այդ բան-ը:
Պարզվեց, որ մենք սխալվել էինք, ամեն ինչ փոխվեց, հոգևոր
արժեքները դարձան անարժեք, ամենուրեք տիրում է նյութը և
իշխում է շուկան: Դուրս եկավ, որ մարդ միայն հացիւ կեցցէ, եթե
ճարվի:
Հնարավոր է նույնիսկ, որ հիմա գիտեն, մանավանդ մատաղ
սերունդը, այդ արտահատության ծագումը, ուղղակի իմաստն ու
այլաբանությունը, բայց ի՞նչ են հասկանում «բան» ասելով, երևի ոչ
մի բան, ոչինչ, նիհիլ:
Աստված չանի, որ այդպես հասկանան, դա սարսափելի է:

***
Իմ Աննան մեծացավ, մեծ աղջիկ դարձավ իմ գեղեցկուհին:
Նրա փոքրիկ կենսագրության ամեն մի տարին, ծառի աճման
օղակների պես, կապված է իմ անհանգիստ կյանքի մի ինչ-որ
փորձության հետ, նա իմ տխուր աշխարհագրության հիշողությունն
է:
Նա մանկություն ու հայրենիք չունեցող սերնդից է, նրա
հայրենիքը հեռու և անիրական է որպես առասպել, այն նրա արյան
մեջ է:
Նրա հոգու թարգմանը օտար լեզուն է, մենք իրար այլևս չենք
հասկանա:
Մեր հանդիպումները, բաժանումները, կարոտն ու
արցունքները ի՞նչ արձագանք ունեցան մանկական անարատ
հոգում, ինչպիսի՞ փոքրիկ ալեկոծումներ եղան լեռնային պարզկա
աղբյուրի մեջ, ո՞վ գիտե:
Մի ժամանակ նա այսպիսի խաղ էր խաղում ինձ հետ՝
շուտասելուկներ էր ասում, իսկ ես պետք է անսխալ կրկնեի։ Նա
արտասանում էր արագ-արագ, ես չէի հասցնում միտքս պահել,
խնդրում էի, որ կրկնի, ասում էր՝ չի կարելի, այդ խաղի կանոնն է
այդպես:
Ահա այդ շուտասելուկներից մեկը, որ չարչարում էր ինձ
բոլորից շատ.
Չէ՞ որ «այսօր»-ը «վաղը» «երեկ» կդառնա, մինչդեռ երեկ
«այսօրը» «վաղ»-ն էր...
Ես չէի հասցնում ճշտությամբ կրկնել, շփոթում էի երեկն ու
վաղը, իսկ նա՝ իմ հրեշտակը, բարձր ու անուշ ծիծաղում էր:
301
 Կյանքն էլ մի բարդ խաղ է, մի դժվար շուտասելուկ, չես
հասցնում հասկանալ, մանավանդ չես հասցնում կանոնները
սերտել՝ վերջանում է: Իսկ ժամանակն անցնում է անվերջ հոսելով,
անվերջ շարունակելով իր հոլովույթը՝ երեկ, այսօր, վաղը...
Իսկ եթե ցանկանաս, որ վայրկյանը կանգ առնի կամ կրկնվի
գոնե մի պահ, մի պատկեր, չի կարելի, որովհետև դա հակասում է
այդ խաղի կանոններին:

***
Երեկ երեկոյան եկավ «Շտապ օգնության» մեքենան:
Ժամանակին եկավ, թե չէ «այսօր»-ը էլ «երեկ» չէր դառնա:
Բժշկուհին փոքրամարմին և շատ շարժուն մի կին էր։ Ստուգեց,
քննեց, խորհուրդ տվեց շատ քայլել ու ֆիզիկական վարժություններ
կատարել։ Տեղից ելավ, ցույց տվեց վարժությունները։ Ասաց, որ շատ
կարևոր է վերջին շարժումը, թե ինչպես ես դրանք ավարտում և ցույց
տվեց ավարտելը։
- Վերջում այնպիսի շարժում պիտի անես, որպես թե ասելու
լինես` թքած ամեն ինչի վրա, հերն անիծած։
Կատարեց այդ շարժումը` թևերն այնպես անփութորեն ցած
թողնելով, որ կարծես թե իսկապես ասեր` հերն անիծած։
Երբ բժշկուհին գնաց, ես մտածեցի, որ այդ «հերն անիծած»-ը
իսկապես օգտակար խորհուրդ է, բայց ափսոս, արդեն ուշ է։
Ես հասկացա նաև, որ մահը, որ մարդ միշտ անտեսում է,
իրական է և շատ մոտիկ ու ցանկացած օր կարող է վերջինը լինել։
Եվ, տարօրինակ բան, մտածեցի, որ մահը ոչ թէ սարսափելի,
այլ դժվար բան է, պետք է նաև մեռնել կարողանաս... Եթե դիմանաս
ու կարողանաս մեռնել, ապա մահն ազատագրում է։
Իսկ եթե չդիմանաս, դարձյալ կմեռնես, որ միևնույն է, ազատագրում
է։
Նախ մտքերից ես ազատվում։ Հետո, քանի որ մտածել իսկապես
նշանակում է սխալվել, ազատվում ես նաև սխալներից։
Սխալներից հետո ազատվում ես նրանց հիշողությունից ու
հանգիստ քնում ես..., միայն թե ափսոս, քնելդ չես զգում։
Ցանկանում էիր, չզգալն զգալ` այդ ցանկությունից և մնացած
բոլոր ցանկություններից ես ազատվում։
Իսկ այդ ամենից ազատվելուց հետո ի՞նչ ես զգում`անհայտ է։
Ազատվում ես նաև այդ անհայտությունից ու մնացած բոլոր
302
անհայտություններից։
Միայն թե ավելի լավ է այդ բոլորը հասկանալ ոչ թե երեկոյան,
երբ արդեն ուշ է, այլ առավոտյան, թեկուզ կեսօրին, այն ժամանակ
մինչև իրիկուն կապրես բոլորվին այլ կերպ և գուցե մահն էլ այդքան
մոտիկ չի թվա, հերն անիծած։

***
Ձմռան մեջ գարուն եկավ հանկարծ։
Ցրտերն անցան, պաղ քամիները լռեցին, հեռացան չգիտես թե
ուր, և մի տոթ գիշեր ծաղկեցին ծառերը։
Այդպես պատահում է, այդպիսի կատակլիզմները հասկանալի
են ինձ, իմ կյանքն էլ մի կատակլիզմ եղավ, անսովոր մի շեղում
սովորականից:
Շուտով կիջնի գիշերը, շատ ուշ է արդեն: Իրիկնային մշուշը
պատեց աշխարհը, բլուրները, որ մոտիկ էին թվում, հեռացան, իսկ
ճանապարհները դատարկ են, կարծես ընդմիշտ լքված ու որբացած:
Դատարկ ճանապարհները միշտ տխրեցնում են ինձ:
Մի գնչուական ռոմանս եմ հիշում հանկարծ այս տարաժամին.

Կառապան, մի՛ տանջիր ձիերին,

Ես հիմա ոչ մի տեղ չեմ շտապում...

Ես հիմա նայում եմ դատարկ ճանապարհներին ու թվում է, թե

լսում եմ այդ մորմոքուն ռոմանսը շատ հեռվից, ինչ-որ տեղից, իմ
անցյալից: Հեծեծում է ջութակը ցավից, ծորում, ծավալվում են
հնչյուններն անծայր տափաստանում, հետո կարծես թե հյուսվում են
հեռացող ճանապարհներին և աստիճանաբար մարում,
անհետանում:
Ձմռանը ծաղկում են ծառերը կամ էլ աշնանը ձնծաղիկներ են
աճում...
Միշտ տխուր են վերջանում կատակլիզմնրը, ցրտահարվում են
ծառերն ու ծաղիկները, ինչպես որ հանկարծահաս ցրտից մրսում է
հոգին: Եվ այլևս շտապելու տեղ չկա...
Եվ որպես անխափան գործող կանոն, ամեն ինչի համար շատ
թանկ պիտի վճարես՝ և՛ աշնանային ծաղիկների, և ձմեռային
գարնան համար:

303
 ***
Մեռավ Գաբրիել Գարսիա Մարկեսը:
Հավերժական սիրո դեղին թիթեռներն էին ճախրում
ամենուրեք, երբ թաղում էին նրան, իսկ փողոցները սփռված էին
հրաժեշտի վարդերով…
Մեծ մարդկանց մահվան մեջ անգամ գեղեցկություն կա:
Իսկ Իսահակյանի թաղման ժամանակ, ասում են, մարմանդ անձրև
էր մաղում, և Օֆելյա Համբարձումյանը երգում էր «Ալագյազ»-ը:
- Մեռնում են ոչ թե այն ժամանակ, երբ ցանկանում են, այլ այն
ժամանակ, երբ կարողանում են, -այսպես է գրել Մարկեսը, «Հարյուր
տարվա մենություն»-ում:
Եվ ինչպե՞ս են կարողանում մեռնել:
Երևի թե երբ մարդ շատ երկար է ապրում այս աշխարհում,
հասնում է մի պահ, երբ նա հասկանում է, որ ժամանակն է, զգում է,
որ այն աշխարհում արդեն ավելի շատ բան ունի, սպասում են իրեն
այնտեղ և գնում է:
Երևի այդպես միայն իմաստուն մարդկանց հետ է պատահում:
Ով կյանքը համարում է առասպելի և պոեզիայի խառնուրդ,
անշուշտ մահն էլ այլ կերպ է ընկալում, քան սովորական մարդիկ:
Այլ կերպ, բայց ինչպե՞ս:
Ես հոգնեցի, իսկապես հոգնեցի հարցերից:
Գուցե մեռնում են, երբ հոգնում են այնքան ու այնպես, ինպես
պե՞տք է:
Երևի թե յուրաքանչյուր ոք այդ պահին ցանկանում է զգալ, որ
ինքը լքված ու մենակ չէ: Տարօրինակ ցանկություն:
Երբ ես էլ վերջերս մոտիկ էի դրան, այսինքն մահացա ու
չմահացա (չեմ ուզում այդ մասին ոչ հիշել, ոչ գրել), քո աչքերն էի
տեսնում, աղջիկս, միայն աչքերդ: Չեմ կարող բացատրել, թե ինչ էի
զգում, բայց քո, խոշոր, խորունկ աչքերն ինձ հետ էին, և մահը
սարսափելի չէր:

***
Իմ հեռավոր, իմ սիրելի աղջիկս:
Ես մտադիր եմ շուտով ավարտել իմ օրագիրը, բայց չգիտեմ, ինչ
պիտի անեմ հետո: Այս գրառումները, այս զրույցները քեզ հետ
սովորություն են դարձել, իսկ ինձ համար այլևս դժվար է

304
սովորություններից հրաժարվելը:
Եկա հասա տայգայի այս ավանը, ըստ երևույթին այստեղ էլ
կավարտեմ իմ օրերը:
Քեզ խոստացել էի, աղջիկս, որ պատմեմ, թե ի՞նչ եմ անում
այստեղ, ինչպե՞ս է անցնում իմ ժամանակը:
Ավանի հյուսիսային ծայրին աղյուսե երկհարկանի մի շենք կա,
որ կանգնած է դեպի անհայտություն տանող ճանապարհների
խաչմերուկից ոչ հեռու, մշտապես կանաչ սոճիների ու մշուշների
մեջ: Նա պաշտոնապես մի երկար անվանում ունի՝ կազմված
գթասրտություն, համագործակցություն և մի քանի այլ բառերից,
որոնք ոչ ոք չի հիշում ու երբեք չի օգտագործում, որովհետև բոլորն
ասում են ծերանոց:
Ավանի մի քանի թոշակառուների, որոնք մեծ մասամբ նախկին
նավթագործներ են, այդ շենքի առաջին հարկում մի սենյակ են
հատկացրել և թույլ տվել, որ շաբաթվա մեջ երեք օր այնտեղ
շախմատ ու դոմինո խաղան:
Շաբաթվա մեջ երեք օր ես նրանց հետ շախմատ եմ խաղում,
իսկ մնացած չորս օրերն անցկացնում եմ այդ երեք օրերին
սպասելով:
Ի՞նչ պիտի անեի ես, թե չլիներ այդ ծերանոցը, որ երևի թե ճիշտ
կլինի անվանել Ավարտված իղձերի տուն, քանի որ

Հասակ մը կա մեր կենաց մեջ,

Ուր ամենայն իղձ կավարտի:

Ես էլ հասա այդ հասակին, բայց ե՞րբ և ինչպե՞ս եղավ՝ չիմացա:

Նրա սկիզբն անհայտ է, այն կորած է մեր անհետացած օրերի,
ժամերի ու վայրկյանների մեջ, անօգուտ է փնտրելը, ինչպես հին
իմաստուններն իզուր փնտրում էին այն հատիկը, որից հետո ցորենը
կույտ է դառնում:
Ոչ էլ մեր իղձերի սահմանն է հայտնի, ոչ սկիզբը գիտենք, ոչ
նրանց ավարտը, մի օրում չեն ծնվում նրաք, ոչ էլ անհետանում են
հուսահատության մի մութ գիշեր, որովհետև մենք կորցնում ենք
շարուրունակ:
Ժամանակի փոշին չի նստում մեր իղձերի ու երազների վրա,
որովհետև նրանք միշտ հեռանում են մեզանից:
Ավարտված իղձերի տան բնակիչների հետ մենք չենք շփվում և

305
նրանց մասին ոչինչ չգիտենք, նրանք ապրում են երկրորդ հարկում:
Միայն մի անգամ նրանց խնամողներից պատահաբար լսեցի, թե
ծերունիներից մեկը շարունակ խնդրում է, որ քնելուց առաջ իրեն
հեքիաթ պատմեն...
Երկու կին էին խոսողները, ասացին ու ծիծաղեցին:
Հեռացա ու մտովի զրուցեցի այդ ծերունու հետ, ասացի, որ
հասկանում եմ իրեն, որ մենակ ինքը չէ, ես էլ հիմա չեմ կարողանում
քնելուց առաջ ինքս ինձ համար հեքիաթներ հնարել հեռավոր
կղզիների ու նավարկությունների մասին:
Փորձում եմ հնարել, բայց միշտ կիսատ են մնում նրանք, իմ նավն
այլևս տեղ չի հասնում:

***
Այս ծերանոցում շախմատի իմ հիմնական խաղընկերն ու
զրուցակիցը Մարկ Սոլոմոնովիչն է` մինչև հիմա ինձ հանդիպած
ամենահետաքրքիր մարդը, հանելուկային, խելացի ու հակասական։
Ասող-խոսող մարդ է, սիրում է բանավիճել, ամեն ինչի մասին
իր ինքնուրույն մտքերն ունի և անառարկելի կարծիքները։
- Անձնագրով ռուս եմ,-ասում է նա,-արյունով՝ հրեա,
հիշողություններով` ուկրաինացի, իսկ հոգով՝ ավանտյուրիստ։
Ասում է, որ շախմատի մի սկզբնախաղ է հնարել և անվանել
Սիբիրյան։ Ասում եմ`գուցե հնարավոր է ինչ-որ մի նոր քայլ, նոր
շարունակություն գտնել մի տարբերակի մեջ, բայց ոչ սկզբնախաղ,
արդեն մի դար է՝ դա ոչ ոքի չի հաջողվել։
- Իսկ ես հնարել եմ, ինձ հաջողվել է։ Դու իմ մեջ կասկած մի
գցիր, ես հավատում եմ իմ հնարածին, իմ տարիքում ինքն իրեն
հավատալը շատ կարևոր է։
- Իսկ ո՞ր տարիքում դա կարևոր չէ,- միջամտեց
Ռադու Վասիլիչը` նախկին ֆուտբոլիստ ու մանկական թիմի
ներկայիս մարզիչ, Մարկ Սոլոմոնիվիչի հին ընկերը:
- Դու խաղդ խաղա, քո գործը չէ,- Մարկ Սոլոմոնիվիչը դարձավ
ինձ,- սա մի շաբաթ մոլդովացի է, մի շաբաթ` ռումին, սրանք
հռոմեական ցեղ են եղել, աշխարհից կտրված ապրել են ձորերի մեջ,
ավանակներն են գտել, հիմա ուզում է ինձ բան սովորեցնել։
Այդպես խոսում էինք, մեկ էլ միջանցքում ծերանոցի
տնտեսվարը, որը Մարկ Սոլոմոնովիչի հայրենակիցն էր, սկսեց
գոռգոռալ, աղմկել, քանի գնում ձայնը բարձրացնում էր։
306
 - Գիտե՞ս ինչու է նա այդպես չարացած, որովհետև իր կամքով
չի աշխարհ եկել։
- Իսկ դու քո կամքո՞վ ես եկել, Մարկ Սոլոմոնովիչ։
- Իհարկե, ոչ ոք չէր ուզում, բայց ես եկա, լսիր`պատմեմ։
Ու պատմեց.
Նրա հայրը հին բոլշևիկ էր եղել, կուսակցական աշխատող։ 30-
ական թվերին ձերբակալվել էր, փախել էր հյուսիսային ինչ-որ
կալանավայրից, երկու շաբաթ անտառներում թափառելուց հետո,
համարյա կիսամեռ, հասել էր հանքափորների մի ավան, գիշերը
թակել էր ավանի ծայրին գտնվող մի տնակի պատուհանը, որտեղից
աղոտ լույս էր երևում։ Թե ինչպես է նրան հաջողվել համոզել
մենակյաց տանտիրուհուն, որ ներս առնի`աստված գիտե։
Հնարավոր է, դրան նպաստում է այն հանգամանքը, որ նրա
ամուսնուն էլ գնդակահարել էին որպես ժողվրդի թշնամու։ Հետո
ամուսնացել էր այդ կնոջ հետ, գաղտնի տեղափոխվել Միջին Ասիա,
փոխել անունը, նոր փաստաթղթեր ճարել։ Այնտեղ էլ
Տաջիկստանում, ձյունով փակված մի լեռնանցքում, բեռնատար
մեքենայի թափքում, ծնվել էր Մարկ Սոլոմոնովիչը, իսկապես
առանց որևէ մեկի օգնության, դրա համար էր ասում` ոչ ոք չէր
ուզում, բայց ես եկա։
Նա շատ անեկտոդներ գիտե, մեկ էլ սկսում է զանազան
առիթներով վկայակոչել հայտնի ու անհայտ մարդկանց, մեջ է
բերում նրանց ասածները, բայց դա անում է մի տեսակ
յուրահատուկ, կասկածելի եղանակով, չգիտես կատակու՞մ է, թե՞
լուրջ է ասում, հավատա՞ս, թե՞ ոչ։
- Աշխարհում երեք մեծ ազգ է եղել՝ հրեաները, հույներն ու
հայերը,- մեր ծանոթության հենց առաջին րոպեին հայտարարեց նա
ու թվեց իր գիտեցած նշանավոր հայերին,- դե արի խաղանք, թե
ինձ հաղթեցիր, մի նշանավոր հայ էլ կավելանա։
Քաղաքականությամբ այնքան էլ չի հետաքրքրվում, բայց իր
հայրենիքի` Ուկրաինայի քաղաքացիական պատերազմի մասին
խոսում է մի առանձին կրքով։
- Մարքսն ու Էնգելսը շատ ճիշտ են ասել, թե էշի համար
ողբերգություն է, երբ մտնում է այնպիսի բեռան տակ, որը չի կարող
տեղ հասցնել, ոչ էլ ազատվել նրանից, այդպես էլ այդ պատերազմն է
Ուկրաինայի համար։
Ո՞վ կարող է հաստատել կամ ժխտել՝ Մարքսն ու Էնգելսը

307
այդպիսի բան ասե՞լ են, թե՞ ոչ, բայց համեմատությունը շատ տեղին
էր։
Ու ամեն անգամ Ուկրաինայից անցնում է Սովետական
Միության փլուզմանն ու Ռուսաստանին, դրանք իր ամենօրյա
թեմաներն են։
- Ինչպես Ալեքսանդր Երկրորդն է ասել, Ռուսաստանն իր
թնդանոթներից ու հրթիռներից բացի ուրիշ բարեկամ չունի։
- Կարծեմ ոչ թե Երկրորդը, այլ Երրորդը,- կրկին մեջ մտավ
Ռադու Վասիլիչը,- բայց այն ժամանակ Ռուսաստանը հրթիռ ունե՞ր։
- Այն կաղ ավանակը իզուր հանեց քեզ ձորերից, ուներ, թե
չուներ, ի՞նչ տարբերություն, կարևորն այն է, որ ճիշտ է, այն
ժամանակ թնդանոթ, հիմա հրթիռ։
- Ռուսաստանը միշտ հաղթող է եղել, բայց սառը
պատերազմում Ամերիկային պարտվեց։ Սովետական Միությունը
կործանվեց, նշանակում է թնդանոթներից ու հրթիռներից բացի
ուրիշ զենք էլ էր պետք,- առարկեց նախկին ֆուտբոլիստը։
- Ոչինչ, պատմության համար դա մի փորձ էր, իսկ ամեն մի
փորձ սխալ է ունենում։ Չե՞ս տեսնում, ի՞նչ է կատարվում, աշխարհը
պիտի քանդվի ու նորից շինվի նոր դարաշրջան է սկսվում, նոր
միություն կլինի, ավելի մեծ ու արդարացի։
Մարկ Սոլոմոնովիչը սիրո և կանանց մեծ գիտակ է համարում
իրեն և այդ հարցում ուրիշ հեղինակություն չի ճանաչում։
- Որ ասում են, թե սերն է կառավարում աշխարհը, ճիշտ է,
այսինքն եսասիրությունը, մեկ էլ օգուտի ու փառքի սերը։ Իսկ քո
գիտեցածը,- դիմեց նա Ռադու Վասիլիչին,- սեռական սերն է, այն
տարբեր մակարդակներ ունի։ Ինչպես որ տարերային աղետները
տարբեր գույներով են բնորոշվում, նայած վտանգի մեծության,
այդպես էլ սերն է, ամենաթունդն ու վտանգավորը կարմիրն է։ Դա
կարճատև խելագարության նման մի բան է, որ անպայման
դժբախտություն է բերում։ Մնացած մակարդակները սովորական
հրապուրանքներ են, մանր-մունր անցողիկ բաներ։
Անուղղելի Մարկ Սոլոմոնովիչը... Ո՞վ կհամարձակվի նրան
առարկել։
Ահա նրա զարմանալի մտքի գանձերից մի քանիսը, բայց չեմ
կարող ասել` դրանցից ո՞րն է լուրջ, որը` կատակ, ո՞րն է սեփական
և որը` ուրիշի։
- Լավ կնոջից բացի ուրիշ երջանկություն չկա, չի եղել ու չի լինի,

308
նա ամուսնու համար խաղաղ նավահանգիստ է կյանքի
փոթորիկների մեջ, իսկ վատ կինը... նավահանգստի փոթորիկի
մասին լսե՞լ ես, հենց այդ է։
Սարսափելի բան է ուժեղ կինը, չկա մի կին, որ ուժեղ կամ
սարսափելի չլինի...
Ես խնդրեցի բացատրել այդ տարօրինակ սոփեստության
իմաստն ու ծագումը, բայց նա ձեռքով նշան արեց, որ լռեմ ու
շարունակեց.
- Իսկ այս երկուսից ավելի սարսափելի է այն կինը, որը ուժեղ ու
տգետ է, բայց թույլ է ձևանում, դա աղետ է, ցունամի, այսինքն
երկրաշարժ ու ջրհեղեղ միասին։
Երկու բան կա, որոնց չի կարելի չափազանց լուրջ վերաբերվել՝
կյանքն ու կինը, որովհետև դա միշտ պարտության է հասցնում,
ցուգցվանգի, ինչպես շախմատում։
Ընդամենը երեք անգամ եմ ամուսնացել, բայց սիրահարվել եմ
հազար անգամ, իսկ թե այստեղ-այնտեղ քանի երեխա եմ ունեցել`
Աստված գիտե, որովհետև դա շատ հասարակ ու շատ բարդ բան է,
մի աննշան շարժում, մի աննշան սխալ, և դու հայր ես, մենք բոլորս
սխալի հետևանք ենք...
Ի միջի այլոց, նրա շախմատն էլ յուրահատուկ է: Զարմանալի
դիմացկուն է, չի հոգնում, կարող է առավոտից մինչև երեկո խաղալ:
Այստեղ ժամացույցով են խաղում, վայրկյաններն են հաշվում:
Մեր շախմատը ուրիշ էր, մեր գյուղում բարձր էին ամեն մի
հաշվից, այնպիսի փոքրոգությունից, ինչպիսիք են անզիջում
խստությունն ու ֆիգուր փախցնելը: Մերոնք գտնում էին, որ եթե դու
ուժեղ ես, կարող ես զիջել և հաղթել, չես էլ հաղթի՝ ոչինչ, ուժեղը
մեծահոգի պիտի լինի։ Իսկ այստեղ, եթե զիջում ես, զարմանում են,
անգամ վիրավորական են համարում:
Այստեղ խաղում են լարված, կենտրոնացած ու լուրջ, անսխալ
ու անհետաքրքիր: Իսկ ես կարոտել եմ մեր խաղին: Գոնե Անտոնյան
Սարիբեկը լիներ, ֆիգուրը խլեր իմ ձեռքից՝ տուր էստեղ, դու խաղալ
ի՞նչ գիտես...
Այս բաները պատմում եմ Մարկ Սոլոմոնովիչին, չի հավատում.
- Այդպես չի կարող պատահել, որովհետև այդպես չի կարող
պատահել երբեք:
Համակարգիչ-բան չի ընդունում նա, նույնիսկ հեռախոս չի
օգտագործում:

309
 - Դա հոգեկան ցնցման մի նոր տեսակ է,- ասում է նա,-
սովորում, ընտելանում ես, բայց եթե ինչ-որ պատճառով կապը
կորչում է, իսկական դժբախտություն է, թվում է, թե մարդը կորավ
կամ դու կկորչես անհայտնության մեջ։ Ես հիմա հեռախոս չունեմ,
ջարդեցի, ետ բերեցի իմ ազատությունը, կարծես թե ինձ կորցրել էի,
կրկին գտա: Ես պահպանողական եմ:
- Ես էլ եմ պահպանողական, բայց ուրիշները դա
հետամնացություն են համարում,- ասացի:
- Թող համարեն, իհարկե հետամնացություն է, բա ի՞նչ ես
կարծում, կամաց-կամաց պիտի ետ մնանք, որ մի օր էլ ընդմիշտ
հեռանանք, աշխարհի կարգն է:
Ես զարմացա, այդ հնազանդությունը նորություն էր, նրան
հատուկ չէր:
Մի քանի օր առաջ, մի անձրևոտ ու ցուրտ օր, երբ խոսք եղավ
այս կողմերի կլիմայի, թթվածնի պակասի ու սրտի ցավերի մասին,
ասացի, թե հոգնել եմ, ուզում եմ գնալ այստեղից, Մարկ
Սոլոմոնովիչը պատմեց, ինչպես հետո պարզ դարձավ, իր վերջին
անեկտոդը.
- Դահիճը դեպի կառափնարան է ուղեկցում մահապարտին։
Այսօրվա պես վատ եղանակ էր, անգլիական մառախուղ ու ցուրտ։
Մահապարտը տրտնջում է։
- Սըր, ինչպե՞ս կարելի է մեռնել այսպիսի եղանակին։
- Դու կմեռնես, կպրծնես, սըր, իսկ ես դեռ ետ պիտի գնամ,-
ասում է դահիճը։
Ինձ թվաց, թե օտարոտի տխրություն կար նրա ձայնի մեջ։ Եվ
հետո` այդ անեկտոդը կարծես թե տեղին չէր և այնքան էլ կապ
չուներ իմ ասածի հետ։
Նույն հանելուկային երկիմաստությունը, ի՞նչ էր ուզում ասել
նա։
Ե՛վ նրա անսովոր հնազանդությունը աշխարհի կարգին, որի
մասին գրեցի վերևում, և՛ նրա օտարոտի տխրությունն ու այդ
տարօրինակ անեկդոտի երկիմաստությունը ինչ-որ չափով կարծես
թե պարզ դարձան մոտ մի ամիս հետո, երբ Մարկ Սոլոմոնովիչը
հանկարծամահ եղավ։ Թվում է, թե ինչ-որ կապ կար այդ ամենի ու
նրա մահվան միջև։

310
 ***
Վերջերս Մարկ Սոլոմոնովիչը գնացել էր ձկնորսության, մրսել,
հիվանդացել էր։ Երկու շաբաթ հիվանդանոցում պառկեց հետո
կրկին եկավ շախմատ խաղալու։
- Բարի գալուստ այն աշխարհից, Սոլոմոնովիչ, ինչպե՞ս ես,-
հարցրեց նախկին ֆուտբոլիստը։
- Մտքովդ թող բան չանցնի, չես տեսնի,- հրեական հայտնի
առակի խոսքերով պատասխանեց Սոլոմոնովիչն ու սկսեց շարել
շախմատը։
- Մահվան մեջ վատ բան չկա, քանի որ անխուսափելի է։
Ինչպես մեր գլխավոր ինժեներն էր ասում, մեռնել նշանակում է
ազատվել հիվանդանալուց ու մեռնելուց, քանի որ կյանքը մի
երկարատև հիվանդություն է։
Դարձյալ այդ անսովոր հնազանդությունը, որը մի անգամ
արդեն նկատել էի։ Դա նրան նման չէր։ Եվ նորից ամեն ինչ խառնում
էր իրար։ Դա, կարծեմ, Սոկրատի ասածն է մահից առաջ, որը նա
դիտմամբ կամ թյուրիմացաբար վերագրում էր ինչ-որ ինժեների։
Թվաց, թե կեղծում է Մարկ Սոլոմոնովիչը, այդ
հնազանդությունը գուցե թե սազեր հին աշխարհի մարդուն, իսկ
ժամանակակից մարդը վախենում է մահից, նա կարող է միայն հեշտ
մահ ցանկանալ, քնի պես, որ անցում են կոչում, իսկ մահվան հետ
հաշտվել` երբեք։ Հեռուստացույցով տեսա` պատշգամբում նստած
ծերունին նայեց, նայեց փողոցին, մարդկանց ու քնեց, անցավ։
Այդպես մահացել էր մեր Բարսամ աղան, օջախի կրակի մոտ
նստած, անցյալի հուշերով տաքանալիս։
Ինչու՞ միշտ այդպես չէ մեռնելը, ինչու՞ բոլորն այդպես չեն
մեռնում։ Երևի այդտեղ մի բան կա, որ միայն մեռնողն է գիտենում։
Ես երկու անգամ շատ մոտիկ եմ եղել մահվան, կարծեմ մի քիչ էլ
մահացել եմ, ուստի գիտեմ, որ Մարկ Սոլոմոնովիչի ասած
անխուսափելիի հետ մարդը հաշտվում է ամենավերջում, վերջին մի
քանի վայրկյաններին, որոնք շատ երկար են թվում։
Երբ ես հասցրի հաշտվել և անհրաժեշտություն համարել,
մտածեցի, թե ոչինչ, կարելի է և մեռնել, միայն թե ջուր տան...
Հետո էր վատ, երբ այդ բոլորն անցավ, հիմա էլ վատ եմ զգում,
երբ հիշում եմ այդ բաները։ Ու մտածում եմ, թե գուցե մահն էլ
այդպես է լինում, միայն թե լավն այն է, որ երևի էլ «հետո» չկա, որ
հիշես ու վատ զգաս։
311
 Երևի չկա, ամբողջ հարցն էլ հենց դա է` մարդուն չարչարող այդ
«հետո»-ն։
Հիմա պիտի խնդրեմ, որ այս անգամ էլ ինձ ներես, աղջիկս,
խոստացել էի մահվան մասին էլ չխոսել ու քեզ իզուր տեղը չտանջել։
Թող Աստված, ինչպես ասում են, անբարձին բարձ տա, ինձ նման
անդարձին էլ` դարձ, որ խոստումս չմոռանամ։
Ես այս անգամ էլ չէի գրի, եթե Մարկ Սոլոմոնովիչը չմահանար։
Երկու օր առաջ լսեցի նրա մահը, բայց չհավատացի, քանի որ
անսպասելի էր։
Հավատաս-չհավատաս` մարդն այլևս չկար։ Նրա ծիծաղը,
կատակները, մտքերը, խոսքը, հիշողությունները, ամեն ինչ դարձել
էր ոչինչ։ Մեր վերջին հանդիպման հաջորդ գիշերը հանկարծամահ
էր եղել։
Այդ օրը, ինչպես հետո պարզվեց, մեր վերջին խաղն էինք
խաղում։ Երբ դժգոհեցի ինքս ինձանից, թե սխալվեցի, հիմար քայլ
կատարեցի, ասաց.
- Դու քեզ մի գովիր։ Միայն իմաստուն մարդիկ են իրենք իրենց
հիմար անվանում, օրինակ` ես,- ու ծիծաղեց` իր սովորությամբ
ճաղատը շփելով։
Այսօր թաղեցին Մարկ Սոլոմոնովիչին։
Դագաղը դրված էր դուրսը, չուզեցին բարձրացնել վերև,
չորրորդ հարկը, ավելի ճիշտ՝ կինը չթողեց, երևի չուզեց, որ ձյունոտ
մարդիկ լցվեն սենյակները, ամեն ինչ խառնեն իրար:
Այդպես էլ նա պառկած էր ցրտին: Ձյուն էր գալիս նրա դեմքին,
ճաղատին ու իր սիրած սև կոստյումին, որը գնել էր Լվովի շուկայում
և հագնում էր միայն արտակարգ դեպքերում:
Արտակարգ դեպք էր նրա համար, իսկ մնացած բոլորի համար՝
սովորական: Գուցե նրա համար էլ արդեն արտակարգ չէր, եթե նա
այլևս ոչինչ չէր զգում, եթե «հետո»-ն չկար...
Աշխարհին անհայտ մնաց նրա ստեղծած սկզբնախաղը, իսկ
վերջնախաղն այդպես անհեթեթ եղավ և ավարտվեց արագ ու
անսպասելի։
Նրա մահն ինձ մեծ ցավ պատճառեց, որովհետև սովորել էինք
իրար։ Միշտ մենակ լինելուց հետո վերջապես մտերմացել էի նրա
հետ։ Նա փոխարինում էր իմ բոլոր ընկերներին, որոնք վաղուց
չկային կամ շատ հեռու էին։
Առանց նրան շատ տխուր էր մեր խաղասենյակում։

312
 Երբ լրացավ նրա մահվան քառասուն օրը, որոշեցինք մեր
խմբով այցելել նրա տունը, նրա հիշատակին տուրնիր
կազմակերպել, շրջանից մարդ հրավիրել։ Ֆուտբոլի մարզիչը գնաց
նրա կնոջ հետ պայմանավորվելու։
Կինը կտրականապես դեմ էր եղել, ուղղակի արգելել էր, մինչև
հիմա չեմ հասկանում, թե ինչու։
Քանի՞ տեսակ չարություն կա, գուցե այդ էլ մի նոր տեսակ էր,
ո՞վ գիտե։

***
Հավանաբար շուտով տուն կգնամ։
Այսպես գրում եմ ու կրկին երկվության ծանոթ զգացումն եմ
ունենում, անիրական է թվում բառերի այս կապակցությունն
անգամ, որովհետև գրում եմ ավելի քան քսան տարվա ուշացումով։
Այն ժամանակ ես լքեցի իմ տունն ու գյուղը՝ բնավ չմտածելով,
որ լքում եմ ընդմիշտ կամ վերադարձի հույս կունենամ միայն քսան
տարի հետո։
Ուրիշ ելք չգտնելով այն վիճակից, որի մեջ հայտնվել էի,
տղայաբար կարծեցի, թե այդ է ելքը, մինչդեռ դա փախուստ էր։
Ու՞ր կարող ես փախչել ինքդ քեզանից և ու՞մ է դա հաջողվել։
Ամբողջ հոգով կցանկանայի, որ սուտ լիներ այդ ամենը, Ապրիլի
մեկի կատակ լիներ, և մեկն ինձ ասեր, թե կատակով խաբել են ինձ։
Իմ օրերի հաշվից թող իսպառ ջնջվեն օտարության մեջ
անցկացրած այդ քսան տարիները որպես թյուրիմացություն, որպես
ծովափի ավազի վրա գրված թիվ։
Հոբի անեծքով անիծում եմ նրանց։
Նրանք ինձ միշտ տառապանքի ու զղջումի ցավ պատճառեցին։
Ադպիսի տառապանքը ոչ ուժեղ է դարձնում, ոչ էլ իմաստուն,
պարզապես մարում է հոգու լույսը և հավատն է խախտում կյանքի
ու մարդու նկատմամբ։
Գնացի խաբուսիկ ամպի ետևից բեդուինների նման։
Երբ հորիզոնում փայլատակում են կայծակները, անապատի
բեդուինները ջրի համար այնտեղ են շտապում`դեպի անձրևաբեր
ամպը։ Բայց հաճախ են ուշանում կամ խաբվում նրանք ու
թափառում են անծայր անապատում ամպերի ու քամիների ետևից։
Ես գնացի, բայց միշտ ցանկացա վերադառնալ, որովհետև
հոգիս մնաց մեր տանը։
313
 Մարդը ընտելանալու հատկություն ունի, դա նրա թուլությունն
է կամ ուժը, ընտելանում է իր անկյունին անգամ հիվանդանոցում ու
բանտում, բայց ընտելանում է ոչ թե հոգին, այլ մնացածը, հոգին
ընդմիշտ կապված է մնում հայրենիքին։
Թափառիկ բեդուիններն անգամ իրենց հարազատ տեղերն ունեն
անապատի անկայուն ավազաբլուրների մեջ, ուր միշտ ցանկանում
են վերադառնալ։
Կարծում էի, թե տարածությունն ու ժամանակն ինձ կօգնեն,
բայց դարձյալ սխալվեցի, ոչ որևէ տեղի ընտելացա, ոչ էլ հոգեկան
խաղաղություն գտա։ Սակայն այդ մասին պատմելն արդեն
անիմաստ է։
Երբ պատահում էր, որ ինչ-որ բանից ուշանում էի, մայրս ասում
էր.
- Էնքան կեցար` ջուրը կարմունջը տարավ։
Ես ուշացա քսան տարի, ժամանակի գետն իմ վերադարձի
կամուրջներն ավերեց։ Հիմա մոլորված կանգնել եմ այս ափին ու
անելիքս չգիտեմ։
Վաղուց հայտնի է, որ ամեն բանի ժամանակը կա`«քարեր դեն
գցելու ժամանակ և քարեր ժողովելու ժամանակ, որոնելու ժամանակ
և կորցնելու ժամանակ»։ Հայտնի է նաև, որ միշտ տխուր
հետևանքներ է ունենում ժամանակները շփոթելը։ Երբ որոնում ես ոչ
ժամանակին, կորուստ է անպայման ու դառն ցավ, երբ կորցնում ես
ժամանակից շուտ, ցավ է կրկնակի։
Ես գնացի ոչ ժամանակին և բաց թողեցի վերադառնալու
ժամանակը։ Հիմա իմ վերադառնալն ավելի դժվար է, քան թե գնալն
էր։
Ես հասկանում եմ, որ ժամանակի հետ վտանգավոր խաղ եմ
խաղում։ Ես շատ ծանր եմ տանում ամեն տեսակ փոփոխություն և
ընտելանում եմ մեծ դժվարությամբ, ինչպե՞ս կտանեմ այնտեղ
կատարված փոփոխությունները` չգիտեմ։
Ինչին մարդ ականատես է լինում ամեն օր և
աստիճանաբար ընտելանում է, ես պիտի տեսնեմ միանգամից,
արդեն կատարված։ Քսան տարվա անդունդ է գոյացել իմ գյուղի և իմ
միջև, և ես այն պետք է անցնեմ մեկ քայլով, ուրիշ միջոց չկա, ես
արդեն գիտեմ, թե ինչ է նշանակում փորձել անդունդի վրայով թռչել
երկու ցատկով...
Ինձ կարող են ասել, թե չափազանց շատ ժամանակ է անցել,

314
ուստի զգացմունքների, կարոտի կամ փոփոխությունների մասին
խոսելն անհեթեթություն է, որովհետև ժամանակը ոչնչացնում է
ամեն ինչ։
Ես կպատասխանեմ Լառոշֆուկոյի խոսքերով.
- Անջատումը նվազեցնում է փոքրիկ կրքերը և զորացնում է
մեծերը, ինչպես որ քամին մարում է մոմերը և բորբոքում
խարույկները։

***
Քսան տարի անց եկա տուն...
Այս քսանն արդեն ամեն ինչ ասում է, էլ ի՞նչ գրեմ։
Երբ անկարող է լեզուն և բառերն աղքատ են թվերից,
անմտություն չէ՞ ինչ-որ բան գրելը, ապրումները խոսքերով
արտահայտելը։
Երբ մեքենայից իջա ու ոտքերս հողին դիպան, թվաց, թե ինչ-որ
արտասովոր բան կկատարվի, բայց ոչինչ տեղի չունեցավ։
Հետո մի պահ այնպիսի զգացողություն ունեցա, թե երբեք ոչ մի տեղ
չեմ գնացել այստեղից, ահա ուր որ է կհայտնվի իմ տնկած վայրի
վարդի թուփը ցանկապատի տակ ու կծաղկի, քարերը կշարժվեն,
լռությունը կխոսի ու մայրս կկանչի ինձ...
Դարձյալ ոչինչ չեղավ, մայրս չկանչեց։
Գուցե ես բոլորովին էլ չե՞մ վերադարձել ու դարձյալ երազի մե՞ջ
եմ։ Կամ գուցե իսկապես հոգիս այսքան ժամանակ այստեղ էր, իսկ
մարմինս դատարկ թափառում էր հեռվում ու նոր միայն
հանդիպեցին, միացան իրար այստեղ...
Երբ բաժանվում են քսան տարով, տեղ ու ժամանակ խառնվում
են իրար, աղավաղվում են, ակնթարթն ու հավերժությունը լուծվում
են իրար մեջ, կարող է անգամ թվալ, թե դու բոլորովին չկաս, դարձել
ես մանկության արահետի փոշի կամ ավերակի եղինջ։
Ահա և երես առ երես հանդիպումը ժամանակի հետ։
Մի՞թե դա վերջապես տեղի ունեցավ։
Դա նշանակում է տեսնել առասպելական հրեշի սարսափելի
դեմքը, որը սովորաբար մարդիկ չեն տեսնում, որովհետև մահու չափ
վտանգավոր է նրան տեսնելը։
Ես կանգնած էի իմ լքված տան առաջ։
Վա՜յ նրան, ում դատավորը սեփական խիղճն է, փրկություն
չկա։
315
 Ես ցանկացա գյուղամեջ գնալ հին սովորությամբ, և ոտքերս ինձ
ներքև տարան այն փողոցով, որի բոլոր քարերն ու փոսերը գիտեմ
անսխալ և որոնք հայտնվում էին միշտ երազներիս մեջ ու կանչում
էին ինձ «իմ ունայնության օրերին»։
Միշտ մարդաշատ ու աղմկոտ մեր գյուղամեջը դատարկ էր,
ցանկապատերի քարերին մարդ նստած չկար։
Գետինը բարձրացել է ամեն տեղ, հողը կլանում է անցյալը, որից
մնացել են դեռևս կանգուն խանութի ու գրասենյակի ծռված շենքերը։
Ծառեր են հայտնվել գյուղում, երկարավուն տերևներով
ուռենիներ, կարծես թե ցավից գալարվող ծուռ բներով։
Դա լքված հողի ցավն է։
Ագռավներ են եկել, պտտվում են գյուղի վրա։
Փայտփորիկներ են երևում ծառերի մեջ և թակում են, թակում,
կարծես թե իմ գյուղի և իմ ժամանակն են հաշվում։
Ամեն ինչ փոխված է։
Բոլորովին շվարած ու մոլոր՝ հայացքով իմ լեռների
պաշտպանությունը փնտրեցի։
Նույնն են լեռները, նույնն են երկնքի կապույտ կամարը, արևն
ու ամպերը, իսկ երկրի վրա ամեն ինչ անդառնալի կերպով փոխվել
է։
Բայց վհատության այդ պահին մարդիկ եկան, եկան իմ
հարևանները, շրջապատեցին ինձ։ Խոսեցինք, հիշեցինք, և ցրվեցին,
կորան մռայլ մտքերը։
- Մարդիկ ետ կգան, շինարարություն կլինի, ուրուրներն ու
փայտփորիկներն էլ կգնան գյուղից,- ասացին նրանք։
Նրանց հավատն այնպես անկեղծ էր, որ ես ամաչեցի իմ
վհատության համար: Ես էլ այդ պահին հավատացի, որ սիրելի
թոռս՝ Գրիգորս ետ կգա, կնորոգի մեր տունը։

***
Միակ իրը, որ մնացել է ինձ մեր անցյալից, մեր տան հարազատ
իրերից, հորս ծխամորճն է։ Նա միշտ ինձ հետ է, շարունակ աչքիս
առաջ, ուր որ գնում եմ, տանում եմ հետս, սեղմում եմ ափիս մեջ, երբ
նկուն եմ լինում։
Դա մի աննշան, երկար չիբուխ է, հոնի կարմիր ճյուղից շինած,
կճեպով ու ոստերով և փայլում է շատ գործածելուց։ Հայրս ծխում էր
այդ ծխամորճը կարծես ծիսաբար և հույս ու համբերություն էր
316
առնում նրանից։
Ծխամորճը շատ բան կպատմեր, թե լեզու առներ։
Հիմա ես ու նա մենակ ենք մեր տանը։
Երկար նայում եմ այդ ծխամորճին, ուզում եմ, որ ինձ
փոխանցվի այն համբերությունը, որ ստանում էր հայրս նրանից,
հոտ եմ քաշում` հուսալով, թե ծանոթ ծխահոտը կառնեմ, հին օրերի
ու հորս կարոտը կառնեմ ու կխաղաղվեմ, սակայն իզուր՝ հեղհեղուկ
մտքերս, թափառիկ ու մոլոր, ինչպես այն ծուխը, որ արձակել է նա,
ալեկոծում են խռովյալ հոգիս։
Շուտով կիջնի երեկոն, լռությունն ու խավարը կկլանեն ինձ։
Այս պահին այնպե՜ս կարոտ եմ մխիթարության, այնպե՜ս եմ ուզում,
որ մեկն ինձ սփոփի, գոնե ծխամորճը խոսի, բայց նա լռում է։
Ահա և վերջը։ Ճանապարհները վերջացան, շրջանը բոլորվեց։
Եվ ի՞նչ մնաց ինձ`սխալների տխուր թվաբանություն՝ բոլոր չորս
գործողություններով, ջայլամային խաղ ժամանակի ու կյանքի հետ և
այս դատարկությունը՝ լցված լռությամբ։
Մնացինք այս պատերն ու ես։
Ինչպես Ֆայտոն Ալեքն է ասում, իմ թիվս սխալ դուրս եկավ։
Ինչ որ է, աշխարհը մեղավոր չէ դրա համար, անկախ իմ
գանգատներից, այն իմաստուն կերպով է շինված, պատահական
բան չկա նրանում, ամեն ինչ իր պատճառն ու տրամաբանությունն
ունի։
Կյանքը աշխատանք է։ Եթե քեզ ինչ-որ բան չի հաջողվել,
նշանակում է չես աշխատել։ Թեկուզ դժվար լինի, պիտի
խոստովանես։ Տիրոջ պատվերը, որ տվել է մարդուն, թե ճակատիդ
քրտինքով հաց վաստակես, թեև մենք անեծք ենք համարում, խորը
իմաստ ունի և միայն հացին չի վերաբերում, հիմա ինձ այդպես է
թվում։ Ամեն ինչ աշխատանք է` կապերը, հարաբերությունները,
ընտանիքը, վաստակը, արդյունքը։ Ամեն ինչ վերջապես իր վարձն ու
վճարը ունի` և՛ աշխատանքը, և՛ սխալը։ Մանավանդ սխալների
համար պիտի վճարես, կանխիկ, թե ապառիկ` պիտի վճարես, ով էլ
լինես, ուր էլ գնաս, այդպես է։
Կյանքը չափազանց բարդ է, բայց տարիների տխուր փորձն ինձ
այս պարզ ճշմարտությանը հանգեցրեց։ Ինչ ուզում ես արա,
դրանում է կեցության իմաստը։
Գոնե մայրս գար ու քնեցներ, ինչպես փոքր ժամանակ։
Թվում է, թե լռության ու խավարի միջից կհայտնվի նա` աչքերի մեջ

317
ցավ ու կարոտ։ Աչքերս կսրբի, կկանգնի կողքիս ու կլռի, բայց ես
կլսեմ նրա ձայնը։
- Բան չկա, ջուրը դուրսն է մաքրում, արտասուքը`ներսը, իսկ
հիմա քնիր, լավ ծածկվիր ու քնիր, լույսը կբացվի՝ բարին հետը։

***
Այսօր առավոտյան գնացի իմ դպրոցը։
Քանի՜ տարի շարունակ երևակայությունս ստեղծել է իմ
վերադարձի և այդ այցելության զանազան սենտիմենտալ
պատկերներ։
Սակայն ես արդեն օտար էի, ինձ քչերն էին հիշում ու ճանաչում
և ոչ ոք չէր սպասում։ Չկային մեր հին ուսուցիչները, չկային իմ
ընկերները, հայացքով փնտրեցի նրանց, բայց չգտա։
Տեղի ու ժամանակի նույն աղավաղված ընկալումը, կարոտի, ցավի
ու զղջումի նույն տհաճ խառնուրդը։ Խառնվեցին իրար ցնորք ու
իրականություն, մտքեր, հիշողություններ։
Իրավ են ասել, թե հանդիպում կա, որ բաժանումից դժվար է։
Ինչ որ ենթակա է ժամանակին և անհրաժեշտությանը, փոխված
է այնտեղ, իսկ մնացածն անփոփոխ է։
Հիմա էլ երևի ուսուցչի համար դասը երկար է, դասամիջոցը`
միշտ կարճ, աշակերտի համար էլ զարմանալի է, որ ուսուցիչը
սովորական մարդ է և նույնիսկ հաց է ուտում, հիմա էլ ծաղկում են
այնտեղ նոր մանկություններ, գալիս ու գնում են նոր սերունդներ,
սիրում են, կարոտում են անգամ պատերին և բոլորի համար
դպրոցն առաջվա պես հարազատ տուն է։
Մտքերով տարված, այդպես կանգնած էի ու չգիտեի անելիքս։
Հանկարծ ինձ մենակ ու անօգնական զգացի։ Նայեցի շուրջս և
ցանկացա պատերից բացի ուրիշ ինչ- որ բան գտնել անցյալից և
կարծես թե գտա։
Միջանցքում նույն փայտե պատվանդանի վրա առաջվա պես
դրված էր մեծ վահանակը`1941-45 թվականների պատերազմում
զոհված մեր համագյուղացիների ցուցակով, որ ես էի գրել կտավի
վրա մոտ քառասուն տարի առաջ։
Հիշողությունը զարմանալի հատկություն է, որ Աստված տվել է
մարդուն, բայց ժամանակն այդ էլ է ջնջում, ինչպես կավիճը
գրատախտակի վրայից։ Մարդիկ բոլոր հնարներով, մետաղների ու
քարերի օգնությամբ, ճգնում են երկարաձգել հիշողությունը, քանի
318
որ մոռացումը վախ է ազդում։
Մեր գյուղն այդ զոհվածների համար հուշարձան չկանգնեցրեց,
միայն այդ ցուցակը գրվեց։
Հիմա միայն այդ վահանակն էր մնացել իմ աշխատանքից, իմ
օրերից ու տարիներից, որ անցկացրել էի դպրոցում։ Ամեն ինչ լավ
պահպանվել էր՝ տառերը, լեռների պատկերն ու սուրը վահանի հետ
ցուցակի տակ։ Ներկը դեռ դիմադրում էր։
Նայեցի կարոտով, հիշեցի, թե ինչպես իմ ընկեր Սիրակի հետ,
որ դպրոցի ավագ ջոկատավարն էր, ներկերն ու կտավը բերեցինք
Լենինականից, ինչպես հատակին պառկած գրեցի մի քանի օրում։
Ակամայից ժպտացի, երբ հիշեցի Լենինականի հյուրանոցը, ուր
գիշերեցինք ու լողացանք։ Մի ծերունի մեկական ռուբլի էր վերցնում
ու թողնում էր բաղնիք կոչվածը, որ մեկ տեղանոց մի փոքրիկ խուց
էր։ Մենք երկուսիս համար երեք ռուբլի տվեցինք։ Նա անմիջապես
սկսեց ամուր-ամուր թակել բաղնիքի դուռն ու գոռալ.
- Դուս արի, ծո, խո մորդ տաշտը չէ՞, էստեղ մանեթուկեսնոց
մարդ կա։
Սիրակը լողացավ, հետո մտա ես։ Հազիվ էի սկսել՝ ծերունին
ինձ էլ հանեց աղմուկ-աղաղակով.
- Դուրս արի, հերիք է, էստեղ էրգու մանեթանոց մարդ է նստած,
խո քեզի չըբըդի՞ սպասե...
Այդ մտքերի հետ էի, երբ հնչեց դպրոցի զանգը։ Նա ինձ այլևս
դասի չէր կանչում, բայց նաև ինձ համար էր հնչում`բարեկամաբար
հիշեցնելով, որ միայն բարի գործն ու բարի հիշատակը կարող են
դիմագրել ժամանակին։ Եթե ուզում ես, որ քեզ հիշեն, տանդ պիտի
մնաս, հարազատ հողիդ վրա աշխատես ու մարդկանց օգտակար
լինես։ Իսկ փոփոխությունների հետ պետք է հաշտվել առանց
դատարկ ծայրահեղությունների։ Նրանք միշտ չէ, որ օգտակար են,
բայց նույնքան անխուսափելի են, որքան ժամանակը։
Իմ բարի, իմ հին զանգը... Այնուամենայնիվ, նա հնչում է։
Կարգեր կփոխվեն, ճանապարհներ կխաչվեն ու կբաժանվեն,
մարդիկ կգան ու կգնան, մեկը կուշանա, մյուսը ժամանակից շուտ
կգա, կարևորն այն է, որ այդ զանգը հնչի ու դպրոց կանչի իմ
հնամենի գյուղի նորանոր սերունդների։
Հին իմաստությունը սովորեցնում է, որ ժամանակը չի
կրկնվում, բայց ժամանակները կրկնվում են։ Իմ գյուղի ու դպրոցի
համար էլ կգան լավագույն ժամանակներ, միայն թե այդ զանգը հնչի։

319
 ***
Սիրելի աղջիկս, ահա վերջացրի քեզ ուղղված այս մեծ նամակը։
Հավանաբար շատ երկարացրի ու ձանձրացրի քեզ, իսկ ինձ թվում է,
թե շուտ վերջացրի և շատ եմ ափսոսում դրա համար, որովհետև
հիմա բոլորովին մենակ մնացի ինչ-որ դատարկության մեջ։
Հիմա այնպես եմ ուզում, որ ինձ թանաք ու գրիչ տային, հին,
փայտե գրչակոթ ու բարակ ծայր, տառերը հատ-հատ շարեի, որ
երկար տևեր ու գրեի, անվերջ գրեի, պատմեի ինչ որ կար սրտիս մեջ։
Սակայն դժվար թե հնարավոր լինի մինչև վերջ ամեն ինչ ասել,
հոգու խորքերում միշտ ինչ-որ բան մնում է չասված։
Այդ չասվածի համար ներիր ինձ, սիրելիս։

320
ББК 84(5Арм)
М26
УДК 821.19
ISBN – 978-5-4386-1421-0

Գրիգոր Մարկոսյան
Իմ ժամանակը
կամ աշնանային օրագիր

Григор Маркосян
Мое время
или осенний дневник
(на армянском языке)

Խմբագիր՝ Հովհաննես Մուրադյան

Սրբագրիչ՝ Ծովինար Ադամյան
Համակարգչային ձևավորումը Դ. Դ. –ի կողմից
Նկարիչ-դիզայներ՝ Տատյանա Վոլոդինա

Տպաքանակը՝ 1000
«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն
ՌԴ, 199004, ք. Սանկտ Պետերբուրգ, Ռեպինի փ., 41
Տպագրվել է «Բելի Վետեռ» տպարանում
ՌԴ, 115054, ք. Մոսկվա, Շիպոկ փ., տ. 28
2017 © Գրիգոր Մարկոսյան
Էլ. փոստ՝ adamyan@gmail.com
https://www.facebook.com/imjamanake