Γρηγόριος Δικαίος ή Φλέσσας(βαφτιστικό όνομα Γεώργιος)[1][2] (Πολιανή

Μεσσηνίας, 1788 – Μανιάκι Μεσσηνίας, 20 Μαΐου 1825), περισσότερο γνωστός

ως[3] Παπαφλέσσας,[4] ήταν κληρικός, πολιτικός και αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης
του 1821.

Γεννήθηκε στην Πολιανή Μεσσηνίας το 1788[5] και ήταν υστερότοκος γιος, από δεύτερο
γάμο, του Δημητρίου Δικαίου, ο οποίος είχε συνολικά 28 παιδιά.[6] Το επίθετο Δικαίος είναι
το πραγματικό της εν λόγω οικογένειας και απαντάται ακόμη και σήμερα στο χωριό του την
Πολιανή Μεσσηνίας. «Το δε Φλέσσας ή Φλεσσαίος, εικοτολογείται ως παραφθορά του
Εφέσιος ή Εφεσαίος. Τούτου δε ένεκα νομίζουσι τινές ότι οι Φλεσαίοι κατάγονται εκ της
Εφέσου»,[7] Το κοσμικό όνομά του ήταν Γεώργιος Δικαίος του Δημητρίου. Φοίτησε
στη Σχολή Δημητσάνας, την οποία δεν την τελείωσε και μόνασε το 1816 στο μοναστήρι της
Παναγιάς της Βελανιδιάς στην Καλαμάτα, όπου πήρε το όνομα Γρηγόριος (παπάς Φλέσσας
εξ ού και το Παπαφλέσσας).[8] Εξαιτίας του επαναστατικού χαρακτήρα του, ήλθε σε
σύγκρουση με τον επίσκοπο Μονεμβασιάς, έφυγε από τη μονή του και πήγε σε άλλο
μοναστήρι, της Ρεκίτσας.Η νέα σύγκρουσή του με Τούρκο αξιωματούχο για τα περιουσιακά
της μονής τον παρώθησε να αφήσει την Πελοπόννησο και να περάσει στη Ζάκυνθο, όπου
γνώρισε τον Κολοκοτρώνη[9] και αργότερα πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί
χειροτονήθηκε αρχιμανδρίτης από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε.

Στην Κωνσταντινούπολη γνωρίστηκε με τον Αναγνωσταρά ο οποίος τον μύησε στη Φιλική
Εταιρεία στις 21 Ιουνίου 1818[10]. Στα έγγραφα της Εταιρείας υπέγραφε με το
όνομα Αρμόδιος και ως διακριτικά έβαζε τα αρχικά Α.Μ..[11][12] Η μύησή του έγινε στον οικία
των Αινιάνων στα Θεραπειά και η παρουσία του στους κόλπους της θα προσέδιδε «ένα νέο
δυναμικό τόνο» σε αυτήν[13]. Στο Βουκουρέστι όμως επειδή ο Αναγνωστόπουλος δεν
αποκάλυψε την δομή της Φιλικής Εταιρείας, ο Αρχιμανδρίτης «μ΄ένα μαχαίρι στο χέρι
επετήθηκε του Παν. Αναγνωστόπουλου φοβερίζοντάς τον, ότι θα τον σφάξει και θα
προδώσει στη Σουλτανική εξουσία όλα τα Εταιρικά»[14]. Τον Μάιο του 1820 συντάσσει μαζί
με τον Γεώργιο Λεβέντη στο Βουκουρέστι το Σχέδιον Γενικόν.[15] Στο Ισμαήλιο της
Βεσσαραβίας συγκαλείται σύσκεψη των στελεχών της Φιλικής Εταιρείας από τον Υψηλάντη.
Συμμετείχε και ο Δικαίος, ο οποίος τόσο πριν τη σύγκληση της σύσκεψης με επιστολές που
έστειλε προς τον Υψηλάντη από την Κωνσταντινούπολη,[16] όσο και στις εργασίες της
σύσκεψης υποστήριξε την άποψη για επίσπευση της έναρξης της Επανάστασης,
παρουσιάζοντας πλαστά έγγραφα που εμφάνιζαν την Πελοπόννησο πανέτοιμη για
επανάσταση.[17]

Προτομή του Παπαφλέσσα στο Πεδίο του Άρεως, στην Αθήνα

Τελικά η σύσκεψη του Ισμαηλίου αποφάσισε -αναφορικά με τον Παπαφλέσσα- την

αποστολή του στην Πελοπόννησο ως εκπρόσωπο του Αρχηγού.
Στις εργασίες της Συνέλευσης της Βοστίτσας συμμετείχε και ο Παπαφλέσσας, ο οποίος
παρουσίασε τις εντολές του Αλέξανδρου Υψηλάντη σχετικά με την έναρξη της Επανάστασης
στο Μοριά. Αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη, δισταγμό και ανοιχτή εχθρότητα: κυρίως
συγκρούστηκαν μαζί του οι Παλαιών Πατρών Γερμανός και ο Ανδρέας Ζαΐμης. Προτάθηκε η
απόσυρσή του στο μοναστήρι της Σιδηρόπορτας προκειμένου να μην θέσει σε κίνδυνο την
Επανάσταση. Ο Δικαίος απείλησε όμως τους προκρίτους πως θα ξεκινούσε μόνος του την
επανάσταση μισθώνοντας 1000 Πελοποννήσιους χωρικούς και άλλους τόσους Μανιάτες,
λέγοντας «κι όποιον πιάσουν χωρίς όπλα οι Τούρκοι ας τον θανατώσουν».

Στη συνέχεια κινήθηκε στην Γορτυνία και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου
προκειμένου να έλθει σε επαφή με σημαίνοντα πρόσωπα (προύχοντες και οπλαρχηγούς).
Παρουσιαζόταν ως προσωρινός εκπρόσωπος του Υψηλάντη και ανακοίνωνε ότι είχε οριστεί
η 25 Μαρτίου ως ημέρα έναρξης της Επανάστασης.[23] Στα Λαγκάδια στις 2/14
Φεβρουαρίου συναντήθηκε με τους Δεληγιανναίους οι οποίοι ήταν δύσπιστοι για όσα
έλεγε και τον φυγαδεύουν στο μικρό μοναστήρι Γαρδίκι της Πολιανής[24]. Ο Κανέλλος
Δεληγιάννης τον αποκαλεί αγύρτη παλιοκαλόγερο στα απομνημονεύματά του[25]. Η
αντίδραση των προκρίτων απέναντι του δεν ερμηνεύεται μόνο ως αποτέλεσμα της
αρνητικής στάσης τους απέναντι στην επανάσταση. Ο καθηγητής της Νεώτερης στο Πάντειο
Πανεπιστήμιο Στέφανος Παπαγεωργίου, λέει χαρακτηριστικά, «Οι έμπειροι προύχοντες
έβλεπαν στο πρόσωπο του Δικαίου τον εκπρόσωπο μιας κατώτερης κοινωνικής τάξης, ο
οποίος επιδίωκε εκτός από την εκδίωξη των Τούρκων και την απελευθέρωση των
Ελλήνων,την ανατροπή της προεπαναστατικής κοινωνικής και πολιτικής
πυραμίδας...»[26] Κατά τον Φραντζή, και ο Αναγνωσταράς έβλεπε εχθρικώς τον
Παπαφλέσσα επειδή "εφέρετο αυθαδώς και ατίμως", μεταξύ άλλων παραβιάζοντας τον
κανονισμό της Φιλ. Εταιρείας και καταχρώμενος τα χρήματά της.[27]

Από τη μονή Γαρδικίου όπου βρίσκεται στέλνει επιστολή στον Υψηλάντη και του ζητά να
επισπεύσει τον ερχομό του. Έπειτα συναντά τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στις Κυτριές και
προκειμένου να κάμψει του δυσταγμούς του του υπόσχεται μεταπελευθερωτικά την
ηγεμονία της Πελοποννήσου.[25] Η παρακίνησή του σε κάποια πρόσωπα βρίσκει
ανταπόκριση: στις 14 Μαρτίου ο Νικόλαος Χριστοδούλου ή Σολιώτης ταχυδρόμος σκοτώνει
μαζί με άλλους τρεις Τούρκους εισπράκτορες.[28] Ο Παπαφλέσσας έρχεται σε επαφή με
τους Κολοκοτρώνη και Νικηταρά, μοιράζει μικρούς και μεγάλους στρατιωτικούς βαθμούς
σε σημαντικούς οπλοφόρους με εντολή να μαζέψουν και να εξοπλίσουν
χωρικούς.[29] Επίσης μετά την άφιξη των πολεμοφοδίων που οι Φιλικοί της Σμύρνης είχαν
στείλει, αναθέτει την μεταφορά στους Νικηταρά και Αναγνωσταρά, ενώ με «τέχνασμα»
εξασφαλίζει άδεια εκτελωνισμού αυτού του φορτίου από τον Πετρόμπεη.[30] Η εμφάνισή
του με κράνος προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση αφού «...η επί το ευρωπαϊκότερον εμφάνισις
εξασκούσεν αλλόκοτον επίδρασιν»[31] Στις 23 Μαρτίου εισέρχεται με το σώμα του και με
άλλους οπλαρχηγούς υπό τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στην Καλαμάτα [32]. Ωστόσο,
σύμφωνα με το Σπηλιάδη[33] δυο μέρες νωρίτερα (21 Μαρτίου 1821), ο ίδιος ο Πετρόμπεης
Μαυρομιχάλης έστειλε 20 άνδρες του υπό την αρχηγία του ανηψιού του (Κωνσταντής
Πιερράκος) στη Μονή της Σιδερόπορτας, όπου βρισκόταν ο Παπαφλέσσας, με εντολή να τον
σκοτώσουν και ο τελευταίος σώθηκε, μόνο χάρις σε προειδοποίηση που έλαβε, από
τον Ηλία Μαυρομιχάλη. Μετά κινήθηκε στην Ανδρίτσαινα , στην Καρύταινα, στα Βέρβαινα,
στο Άργος, όπου πήγε προς ενίσχυση των πολιορκημένων Ελλήνων του κάστρου με 15
άνδρες[34] και τέλος στην Κόρινθο για να ανακόψει τις τουρκικές δυνάμεις που κινούνταν
προς τα εκεί επειδή ο Μουσταφά μπέης έκαιγε τα χωριά απ' όπου περνούσε, ο Δικαίος
διέταξε «για αντίποινα να πυρπολύσουν –αρχές Μαΐου– τα ονομαστά σεράγια του Κιαμήλ
μπέη [...] καθώς και τα τουρκικά σπίτια της Κορίνθου».[35][36] Τον Ιούλιο του 1821 βρέθηκε
στα Μεγάλα Δερβένια της Μεγαρίδος προκειμένου να ανακόψει την πορεία του Ομέρ
Βρυώνη [37] και τον Δεκέμβριο στην Κορινθία όταν παραδόθηκε το κάστρο της
Ακροκορίνθου στους Έλληνες[38]. Όταν εκδηλώθηκε η ρήξη ανάμεσα στον Υψηλάντη και
τους προκρίτους –το καλοκαίρι του 1821– ως αποτέλεσμα της πρότασης που έκανε ο
πρώτος στους δεύτερους σχετικά με την κατάργηση κάθε πολιτικής αρχής που δεν είχε
διοριστεί από τον ίδιο, και μετά την άρνηση των δεύτερων να αποδεχθούν τις προτάσεις
αυτές και αφού αποχώρησε από τα Βέρβενα ο Υψηλάντης, μαζί με τον Δικαίο, ο οποίος
ήταν ένας από αυτούς που διαφώνησαν με τους προκρίτους και που –φαίνεται– να
υποκίνησε και τη στάση των στρατιωτών απέναντί των συγκεντρωμένων προκρίτων στα
Βέρβενα.[39] Στη Συνέλευση της Επιδαύρου (Δεκέμβριος του 1821) συμμετέχει ως
πληρεξούσιος και ονομάζεται γερουσιαστής.