lll:llll]3

rilll:lillllr,

.tti.:.t,.

.,ll:rirlt,l:,,

..il:lll.'

:r riii:iili tl
C
rr::lll:rr..'.

.:l:ilti:ll r:,

.ll:il::rl.l

'l:il::lilrlr
r I r
PALIMPSEST
 JO GJITHE JETA QENKA BURIM POEZIE

Ka rrethana ne jeten e njeriut qe ky don me i harrue.

Posa qet kryet nje keso ngjarjesh nd kujtesen e tij, ai e
ndrydh, per shpirt kishte me e nxjerre me gjithe rranje
prej fundit td zemres, por s'ban! Papritmas kujtimet e
pakenaqshme rnbijne dikund ku as ndermend nuk te
shkon, shpesh si shfaqie negative, per shembull, nd
marredhanje me td tjeret. Nese kjo vetje qe don me harrue
digka ashte krijues, keto ngjarje te pakandshme i shfaqen
pavetedishem ne krijimet e tij ne letersi, per shembull,
ose nd pikture apo nd tinguj. Ky lloj arti del teper i
kaperthyem, por nese ashte vertet art, del ne trajten e vet
i harmonishem. Me zberthimin e ketyne krijimeve
artistike merren gjurrnuesit, kritiket e bile tash se fundit
dhe psikologet dhe aty ketu ndoj gjuhetar.
Une nuk i perkas kesaj rigate njerezish, as si krijues,
as si gjurmues. Poezia ime rrjedh nga ato rrethana jete
qe une due t'i kujtoj! Qe, per shembull nje:
Kam linde ne nje vis te egdr ,,ku s'ka shkele kurre
kamba e kalit", kaq i thyeshem ashte ky vend. Prej
perjetimeve atje, mbas te shtatit vjete deri ne te dhjetin
me kujtohet prekja e gjarpnit te fshehun ne fier, saktas
ndija e te ftoftit te nje lekure te lemuet te lemuet. Mandej
md guen ne shkolle mbasi me kish hy per palce kjo ndije.
Nd qytet ua kam tregue me qinda heresh moshatareve te
mij kete rrethane nd varianta te ndryshme.
Ma vone mora vesh se paska tekste te shkrueme edhe
mbi lekuren e gjarpnit. Une s'do ta kisha preke kurrd me
dore nje pergamend te tille.
Mbas 13 vietesh ktheva ne vendlindje. Te dyten dite

177
 rnbas kthimit, njerezit e mij me thane me shkue nder
rdmaj, nddr vorre, te vizitoj ata qe kishin vdek€ gjat
kohes kur und isha larg. Me percolli nje plak qe nuk
me kujtohej se e kisha njofte ma pare. Mbasi ne asnje
gfr vorri tek na nder male nuk gjen emdn te shkruem,
me duhej nje p€rcjelles. Ky, kur mberritem atje, ne vend
me md me thane: ky ashte vorri i t'yt et ose ky apo kjo,
thirrte para gdo gfr vorri: ooo! (Filan Filani) me emen
e mbiemdn.
Tue dale prej Remajvet, iu fala nderes malesorit plak
qe m'i tregoi vorret e njerdzve mij. Tejet i ngacmuem iu
gue delli ne balle:
,,Si, tha, po me falesh nderds per kaqe gja? Vetem
nje za u ldshova, bre burre! e kurrgja tjet€r: dashte Zoti e
me kane ndie!"
Prej kesaj rrethane me ka mbrete ne kujtese fjala zani
qe pershkon prej nje jete ne tjetren. per boten nga vi une
zani ishte gjithgka, sinonim me perjetesine, kujtesen, me
kangen... Thuhet me mbetii nij za ,,mos me u harrue,.,
dal nE za ,,bahem i permendun, me fam€.. e se fundi
nrimi ta ndiefsha zanin e mird!,,ndegjofsha mire per ty!,.
Perguesi i zanit te mire, i kanges epike, ishte rapsodi,
nje njeri pa emen, nje za i pashoq e i paperseritshem.
Nese ky shuhej, delnin 100 tjere por asnje za si ai sepse
ne boten e mitit askush nuk ashte i pavdekshdm, vetdm i
trasheguesh€m ne nje trajte te re. Bota e mitit ngfan te
jete nje model se si duhet te jete jeta e vertete ku flitet
haptas per te drejten e padrejtesine. Atje del fituese ne
shumen e rasteve e vdrteta, ndondse edhe ne zemren e
botes se mitit gjindet fundi i ferrit. Edhe un6, pdr
shembull, e kam fitue teper vond vetedijen e nje
fshehtesie te tille, papajtimin e zanit me shenjat apo
Eka jane shkrojat e nje libri te lashte qe ne te vertete e
178
perjetesojnd zanin e shuem para sa e sa shekujsh'
Me kete vetedije lidhen edhe shtjellimet ne vargiet
e lira te ketij libri"
Ai qe njd moment si gjetja e nje filli peni nga
zhclervillohet tane lamshi dhe lamshi ashte ngjarja qd u
ngul ne kujtese si nyell i forte ne kohe' Kjo mund te jetd
eJhe nje irnddrr, nesa Eka po tregoj asht€ gja e vdrtetd'
Ishte mes vjeteve 1956 e 1961' Ne Rome pata
mund€sine me pase perduersh librin ma te vjeter te
njoftun deri sot ne giuhen shqipe. Ky dihet se ktt ashtd'
u,-,ikut, e vetmja kopje ne bote' Mbasi ende nuk kish
ribotime te ketij libri, m'u donte me shkue perdite ne
Biblioteke per te lexue ne te. Rregulla e lypte me
nenshkrue Edo dite se e mora tekstin ne lexim e se nd
fund e dordzova shendosh, td pacenuem' E njejta rregull
vlente pdr te gjithe ata qe studionin tekste te lashta ne
kete biblioteke. Kjo sjellje rne kohe shnderrohej nd ritual,
disesi bahej pjese e pandame e rrjedhes gjurmuese'
Rituali perkonte edhe me permbajtjen e ketyne teksteve
qe shpesh ishin Shkrime Shejte. Sikur gjat studimit ne
terl tintutn do te ishte pezullue kjo sjellje, libri i lashte
do te kish humbe diqka nga nimbi mistik: nga kjo magii
tret digka edhe kur restaurohen tekstet e lashta dhe letres
ose pergamends s'i vjen ma ere shekujsh'
Sttu*l"u e giurmuesve ne sallen e posaEme te librave
te lashte e te inkunabullave ishin murgi te vjeter' pos
disave, fytyrd-imet, hije bujare hebrejsh te sterholluem
shpirtnisit prej dijes. Ata vishin nga Lindja e Perendimi
OnL isnin ndeshe rastesisht ne kdte Biblioteke ku vetvetiu
kishin trajtue taraf me vete dhe s'perziheshin me askend.
Mes tyne f-litnin giuhd te ndryshme nga ato te medhate
botnoie tue perzie n6 kuvend fjald e thanie hebraishte.
Mbas giase, pa ato pak fjald te kultures se tyne te lashte
nukdot'ishinmarrdvesh,harmoniaekuptimitdot'ishte
179
 p!r I stle.
f*qinji im, aty pran6 nreje me nje inkunatrull te
shekullit tete hape rnbi nyezd, ishte nje beneclikrin piak,
iiturgjist nd ze" Edhe teskti im shqip kishte pennba.jtje te
tiile e shestoja nderrnend si t'ia g.1ej shtegun ta pyes per
rlrloj keshiile. Ia zuna shtegun gjai pauzds ne terracdn
ri"rbi pullazin e tsibliotekes kah shihej mbard ltorria. ]a
s*lla fjalen e ai u rnidh tue f.shehe te dy ciuert nd rnanget
e zhgunit deri tirryla. (]arte! s'kish kohe rne hurnbe
me mue! Mtras 'e tri ditesh erdh vete tek urr6 e me pyeti per
veshtiresite qe kisha. Keshtu e keshtu, i thashC, gllthaka
do te zgjidhej sik'r tb kisha teksret'i: gjuhe' tirne rnboi
t* cilat u mbeshtet aurori i librit ne fJale.
,,Ti mbron tezdn se ka pase nje traclite shkriini ne
shqipe para tekstit qe hulumton?..
,,Jarn i bindun!", iu pergjigja.
,,Po te ekzistonin tekste te rilla, ck: t'ishin zbulue
dikuncl deri rne sot. Ty te rnberet vetem nje rrugeclalje:
venu n,5 kerl,iim palirnpsestesh! - U kujtue se kjo fjatrcr
me hutoi. - Qka don me thand palimpsest? Kompozita
vjen nga greqishtja: palinr 'pdr se ri' e psestos .i shlyem,
i gervishtun', kdshtu quhen ato pergamena me shtresa
doreshkrirni njeni nrbi tjetrin...
&{a vond mora ves;h se pergamena, ldkura, ne lashtesi
ishte lande e kushtueshme e murg.jit e kuvendeve t,d
vorlna shlyenin rne langje te tharta birnesh shkrirnet e
vjetra q€ nuk u hynin ne pune (per shernbr.rll shqipja nj€
murgu grek!) dhe shkruenin mbi to traktatet e tyne ose
ctigka tjeter pa vlere. Per fat ne shekuliin e teie ose ma
vond s'ka pase langje te forta dhe shkrimet kinse te
shlyeme munden rne u pdrtri lehte e te lexohen ne rceze
ultravioiete. Herdn e fundit qe e takova, murgu per te
rne dhane zenter, me tha q6 mos te lodhem tue k-rkue.
180
,,DiEka ke per te gjet€ me siguri! Mos harro, kjo lloje
pergalnene e shkrueme dhe e sirlyeme disa here ne
katalgge bitrliotekash te lashta shenohet, ngjit mbas
signatures nder kllapa, me emertirnin codex
swfsscriptu,r, a more vesh?"
Kur dola prej Bibliotekes ishte mbran"rje. Me doli
perpara nje bote e re dhe Roma arkeologiike f,are e
zbulueme ne ngjyren e saj tipike, ngjyra e tulles se pjekun,
e kuqlemet e korpit njerezor td rrezitun nen diell.
Ne ditt qe ndoqen ne Biblioteke nuk m'u dha me
lype rna librin rna td v.jeter te shqipes: me doli qefit me
mend ne palimpseste te lashta. Tue rdmue e tue remue
neper kete tempuil te librit te lashte, hasa dhe ne botime
te rralla te lirikes greke, asosh autentike te kohes se
Hesiodit. l{eto tekste i niihte mire dhe murgu i zi pse
kish lexue tane jeten pa u ngi kurre me to. Ky, mes
kuvendit permbi rnitin e lashtd, me pyeste me njd za
cinizmi te lehte ,,e po palitnpsesti yt?"'ndoshta. per te me
qite ndermencl se kisha edhe nje profesion tjeter.
Dhe kendej zu fill ravgimi mbas palimpsestesh neper
qytete te medha kudo mberrita, nd nje ane. e nd tjetrdn,
kerkimi mbas mitit poetik ose qetesise se humbun.
1til
EMNIMI I SENDEVE ATMOSFERI]

Etnit tane ne vetmi i thirren shpirten

Miresia e Murgut tE Zi me ndjell
shkendijat e zjarmit dhe gjurmen e vet
ne mbare qenien time qetesind e shekujve
te gdhendun ne gfr Drangue ose Sh6jt.
kur ai hap me Eelds td ndryshkun raftin
e nxjerr librin pergamene dhe e ve
Ata ishin njerez te dhanun mbas tingujsh
mbi tryeze e peshprit fiemi ne Biblioteke!)
dhe me mija e mija zane ne krye:
<<Po deshte me hy ne misterin e tij
ato ishin blete qe bijve tyne sor
si gdo enigme nd fillim ldshoji
u bien nder karta te gjitha pa krena
vetdm nje sf e mandej te dY.
qe i kerkojnd me i gjere kudd
Ky liber lekure i perngjet nje populli
ne tekste te hueja te lashta e thelle
i cili nuk qet asgjd nd harresd,
ne pergamena gjithkund ne Biblioteka.
andaj me vend e thirren PalimPsest
me shtresa i shkruem dy ose tri here.
Etnit, me fjalen e sakte'sh6jei emnuen
vetdm hyjzit ne qiell pse ishin larg.
fialet qe ia vren ne siprine
amor qtLoreTvea
i kan€ rranjet ne urtine e kthielld si loti
e me ua gjete fillin nuk dsht€ e lehte!>
<<Pdr t'ua gjete fillin, thashe und,
ulesh nje shkalle e ngjite nje tjetre,
a po kujtohem mird?>> Buzqeshi Murgu:
<<Dhe fare fare, tha, ne skaj do te digjet
giithgki, fjala, pergamena dhe nir.>>

182 183
SHKROJA NISTORE Ni] PALIMPSEST EKSPOZITIi PITTUNASH TE, SHEKULLIT 19

Esta es una elegia

<Shkroja nistore ne te paren de quando los portones de Palermo hacian sombra
fiale, y el sur era de carros y el norte era de quintas'
tha Murgu tue lbshue ffezen ultravioldt
ne tekstin fillestdr ngjite per lekure, J. L. Borges
na ddl qindis.je e S, gjarpen i stilizuem.
Nd levizje trd rrezds duket e zhduket
<Gjithgkd ne pikture!
hije e nxjerrun prej brijes se gjalrnit,
Nje elegii e 16, nder sf njd mjegull
shlire ne kujtese e i thyem ne tri pjesd:
e mija e mija thneglash nder dYer
SER-PEN-S.>
nd Palermo e deri ne MYnih.
<<Kdshtu si po thue kdtrj i bie me qene
krijese absurde kinsd pa prind> ia prita.
Piktura e grues perballe ka df shtresa
<<Ideja, tha Murgu i Zi,lincli
ajo shijon andrren e dYfishtd
prej rrashtes njerzore, v6 rrumbulldk,
mbi nje shtrat te gjelber ne pdlhurd
kur nuk kish pasqyre mbi dh6 me u kqyr€.
perbi nje skene lufte te shekullit t'shkuem.
Por tash t'flasim per tf e palimpsestin tand!>>
<<Ai nis me poezine kushtue nje
Fytyrat tona mes kuadrave jane pa kohe
ekspozite pikturash te shekullit 19.>
pos njenes qe nuk e sheh askush.
Ajo, ky shpirt, i Perkdt haPesisd
mes mureve e vetjeve mbrenda ekspozites
cope harmonie mes vdekjes e jetes.>>

<Secili nesh, tha Murgu iZi, mundet

me qend ai shPirt.>

184 r85
 FRYME E LIGE SHTRESA Ni]N LANNE ASHTP TTNCUI-IT

Dukje e rralle! Nje murg n'veshje mesjetare
tue kqyre mbrenda aparatit elektrik
ne pergamendn e palimpsestit tone.
<<Me randdsf s'jam une keshtu si jam
por koha qe shkrihet si telyeni n,buke
ne trunin e nje njeriu - tha Murgu
dhe ndalet e md vren ne sf si t'huej.
- Shikb n'aparat! Faqja e dyt6, nenshtresa
ne pergamene permban nje tekst t,pdrziem,
nje apokrif te shkrime permbi nje psalm.>
<<Po gka ka ndodhe?>> pyes und.
<<Nje virus ldkure, semundja e pelivromit
marrd nga ngjyra e kuqe nxjerre prej barkut
t€ krymbit ka br6 cipen mes df shkrimeve
dhe jane perzie shkrojat e psalmit
me ato te shkrimit apokrif perrnbi: lexb!>>
,r"...iam pelikan zog i truom ndE rrenoje
turmec i egr€ gjamuos...ndd shkretii>
Fryma, flitet se ajo 6shte e ngujueme
nd zondn arkeologjike
mbrenda nje guri te brishtd e me dej te kuq.
Kur shperthen lulja iris prane e i bie dielli,
fryma del jashte e endet nder rrenoje shlirshem.
Por flitet edhd per gurin, vetem,
giithnjd ne zondn arkeologjike
qe nuk pranoi kurre shkroja ne faqen e vdt
e prbt pa droje stinen e shinave
e se per t'iu ndegiue tingulli
do pdrplase fort per toke e hekur:
Andej del edhd ninulla e ffjes.

<<Ndal, ndal, mos shkd md andej! _ tha

Murgu.
-Ti zgjedh nder rreshta vetdm ata gka di!>>
Dhe e solli fleten, derdn e frymes ,e tige.

186 187
NINULLA E OJES
Me fialet e psalmit po i ndjell
foshnjes gjumin: flej flej, kerthi,
nemds vjen qeni e te he buk€n
vjen maca e te pi qumeshtin.
Bie zogu fluturim
e td merr lulen n€ kaptell.
Flej o flej, flej, nemds
vjen libri ne dy kambd
e te lyp zanin e sat'ame.
188
NJE FLETE NE PALIMPSEST
S'lypen plot mend me kuPtue digkn
ne kete pergamend.
Gjuha klasike e tekstit, per shetnbull,
mundet me u shijue edhd si tingull
p€rshkues n€p€r gojdn e dragonit ne
miniaturd mbrenda O-se nistore n'rresht.
Kjo fletd n€ ketd palimpsest dshte lekure
sd kingjit, ajo pjesa me kthizen midis
e pdrngjashme me buzdn kur rrudhet n'puthje
ose kur i fryn flakds s€ qiriut me u shue
ose kur shqipton emnin e nje zogu -
thye krahdsh nd eren Mistral
189
MISTRAL
E di se ne korpin e erds Mistral ka varre
qe nuk mbyllen kurr dhe jane sa krojet
e syve te verbe rapsoddsh, te lashta.
Ashtu quhet dhe shtepia mes ernave, Mistral,
fabrikim i sosun pa mbikqyrje tE, ars poetica
dhe pa mallengjim ngjyre n'dritare hekurash.
Kush u ndry ne t€ e kush 6shte ai zog
permbi pullaz ne vargoj biluri e tregon
me nje krah te brishte se kah fryjne ernat?
Kush 6shte ai zog ne Mistral!
190
MAGJIA E TEKSTIT
Murgu i Zi me ndryni ne dhomdn e pergamenave
giith dm arre nd pianin mA t€ eper te Bibliotekes
e me ld me tekst perpara.
Studentat e mij te vjeteve '70
lodroshin nd terracdn mbi krye bilard
e me pyeten me zane t'imta ganjundsh:
<Qka fshehet nder ato flete? TOja,
ajo qe te breu pOthin e jetds?
Fjaldt me tingull hundor e provojne ket6,
kur ti flet.>>
Dhe une iau prita:
<Ne kete palimpsest zbulova hijen
e fjales ne thellesind qd s'shihet.>>
<<Atehere, thane, ti merresh me magj(!
Per n6 mos e ndjek aq thelle,
per n6 mjafton teksti permbi.>
<<Magji, thate ju?>> I pyeta e m'u kujtue
Hoja.
191
 HOJA PERPUTHJE KOHESH

Mundet se ka qene ne Shkoder Ne fleten e shtat€ nd palimpsestin baze

ose dikund ngjeti nje qyrdr ne Mesdh6 dhe n€ cipen e holle Permbi
i lyem ne gelqere e entuziast nddr rreze. del fjala chaos d! her€ e qarte

Midis pazait te mbytun ne uje don me thane se ne dY shtresat

jane zhduke mija ngjyra te folklorit
njena mbi tjetren u shkrue chaos
pos shkelqimit te kobures sermi dy here prej df duersh te ndrYshme
me dorzd fildishi midis mollave. se pari ne shekullin e tetd dhe se voni
dikund ne mesjete.
Qarte, fare! shihet nje burre qe lutet
e falet ne dy gjuj tue u lekunde ne rritem Ketu pdrputhen kohet, ne njd fjald,
para mallit td vet: ku soset e nis njd jete.
pafta rrypash ari, gjylpana mjekesh
e barna mali, germa shtypshkroje e
sy zogfesh - faqe librash t'lexuem kdq -
gjithgka perzieshem nen uje derisa dbl
Hoja, grueja e marr6, magjistare,
e veshun nuse 100 vjdt e thrrdt
e thrrbt e kdrcen rreth pusit venecian
jo md ne Paz1r, po ne qytdt dhe turma
i brohorit ne jehone madheshtore:
Hoja, Hoja, Hoja!

t92 193
FJALA
Ne fjal€ sqarohet qiell e dh6 bashke:
Ajo 6shte nje strajce e ne tO mundemi
me bartd stinet e motit, akull e zjarm.
Pa at6, nje levizje nd ftyre, buzqeshja,
do te veshtrohej si nje grimase.
Per njd kukuk! dhe qyqja shnderroher
me gjith€ pupla ne drO e del e i kendon
kohes n'orEn e murit:
kdndej nis edhb muzika
e lidhet me driten e gjithesise,
dashunin€,
pa krahasim me asnje fiale tjeter.
194
ENIGMA
Nderkoh€ kur synin e djathte e mbaj
ne shtresen e palimPsestit Permbf,
ndn ultravioldt me sYnin e majte
lexoj tekstin e lashtd fare t'pertrim€
nga rrezet e ditds se mird nddr Alpe.
Mandej vjen kriza:
nalt e poshte perzihen fraza e fjale
dhe dysh€ gahet dhe giuha
nje bisht dallendyshe pdrmbf humnerd.
Por megjithatO, ajo qe nje verd e lumtun
qe erdhi u rrit e shkoi mbrenda njd kopshti
sikur me pase qene vetdm njd flutur.
<Kthd te vargjet tua - me tha Murgu i Zi -
nesb nuk don me te humbe gjurma nder tundra!>>
<<Enigma pse une Pa Poezi nuk rri,
i thashe, qenka njd shkroje.>
195
SHKROJA B IDE QE SHPRISHET

Embrion i tejpashem drite nen synin Keshtu si objekt mbi tryezd pergamena
e majte xixe kristali e thyeshme, virtyt. i ngjan nj6 shestimi Pak vizash
eter pa shqise tjera dheu, E mbi njO pdlhurd t'shtjerrun ikone kopte

Edhe me e dite se 16 shpirtin peng ose tempull i shkrehun per dh6 n€ Pestum
nd dieil s'ndahem prej saj. kundrue se nalti, n'aeroPlan.

Djega per t0 me shtyn me u bd meteor Shkurt, ky liber Plak jeton id6

qe bie gdo mbramje ne Mal te Korbit pezull mes kohnash e vendesh
perballe. dangd qe shprishet tue u hanger nd vete
herd zi, here birdh, herd zi,hete bdrdh

t96 t97
HERE Zi
Vajtim ne vargje pa folje
vargoj nder duer e kambe
v6the nder veshe te shurdhe
zile skaj dyersh ne mrir pa dalje.
Per t0, ne gjuhen shqipe gjindet
vetem njd {ale e huej: harag!
qe ne gojen shkodrane quhet dhe
pjastra e hojes
dhamb ari nen buze te pushtuesit
qe i jipet per nje cope qiell mbi krye
dhe pdr nje varg ditesh me nje mbramje
ne skaj.
198
NJE VARG I SAKTE,
(P€r njE progesion n€ S- Francisco)
Ajo qe nje fest6!
Nje varg i sakte ne Poezi qe lidhte
fryte nder si grash e femijsh
me frymen e ngjYrave ne goje.
Vargjet tjera Para e mbas tij
shkelqyen nder shkendija raketash
dhe lutje meksikanesh ne Mission Street'
Korrila td hueja, nga kontinente tjer0,
fluturuen rreth flamujve dY fletesh,
ndersa mbas horizontit fort afer,
rreze td forta dielli rrahshin
shpina peshkaqenesh ne d6t dhe
mue, nd skaj vetem,
dhe jermin e pa prind prej shtatit vjet6'
199
ANTILOPA ME PERGAMENE
MAGJI NF,INSTITUTIN E GJUHEVE
INDO-EVROPIANE
Bien prej nalt nga rane dhe mollat
cirka aritmike shiu para kambesh
Fryme avulluese dridhej nd ajdr po aty
dhe sterpikin dheun e
ku ngjiten df skaje raftash me libra n'skut6:
shtama hini eshtnash tjeter ngjyre.
tue i vrojte ti ngulmas kishe ndie afshin e ngrohtE
si me qend tue dale vera e dheut ndn libra"
NE goje antilopa mban nje fletd
pergamene dhe ec gjurmave t'mia,
Nd dhomdn tjet€r gzhaste nder letra td vrashta
pa thembra, ec e hollohet kambesh
Dr. Cornelius, mjeshtdr fjaldsh ne keramike,
drejt andej kah hemisfera tjeter
nd gjuhen hetite, per shembull.
Shkova e i thashe se gka kisha ndie e me bashin sft
krejt ndryshe, andej krejt ndryshe
dhe ai si realist e bestytes q€ ishte m'u pergjegj:
dhe me pergamen€ n€ fyt hajmalf,
<<Ndoshta 6sht€ krymb papiri, tejet impertinent,
e holle e holl€, e holle.
ardhe nga Lindja e Afdrme ose shpirti i
ndoj dijetari parardhes ne kete Institut..'
ti i di kush ishin!>>

Po aty ku delte avull shkova e Eova njd nga njd

librat e i vuna mb'and dhe ne fund te fundit doli
nj1 zile, vare per nj€ dredhd, sa nje sf dhie.
Drojshem i rrisha perpara dhe pyetsha:
E'kuptim! gfare kuptimi ka? As me qene ajb
nje fjale.

200
201
KUPTIMI
Edhe nje here u gleta Te Dheu i Huaj
ne brigjet e atij ishulli te lashte.
Atje ne rane md 16 dora ne nje gockez deti,
fosil i sakte me rrefanze ne krye ku
pershkova penin dhe e vara hajmalf ne qafe.
Kuptimi i ketrj sendi ishte 'bime e lumtun'
dhe i perngjante nje zile sa nje s! peshku
nen uje.
202
TRI HIJET Ni] DRITE
Ishin trf hije e quheshin Profete
dhe ecshin ndper drite ndn bor6 e diell
mureve te kisha e rrxueme e Shen Illise'
Ndn th endeshim edhe nir, shtate ose dhjete
gjurmues poetd, te gjithe njerez t'perng6shdm'
Si ata trb vete ishim veshe dhe nd
ne petka dollame nje coPe
prej kraheve deri dy gisht mbi toke'
Dje plasi grindja nder n6 kur secili pau
jo trf po aq hije sa ishim nb, shtatd
tse Otriete... e nje e goi aq larg sa thd,
se ata"nuk qenkan njerdz, por cungj lisash!
Po ku dshte shkrue, PYeti, se u takuen
trd profete ne nje shekull?
Na kaloi tand dita nd grindje
dhe kur u shue drita e diellit
u zhduken dhe hijet'
Dhe nd ndiem si me Pase duert e lYeme
ne glak ld magiise.
203
NpN urii
Grune dhenash mbjelle prej duersh
qe u vjen era hand, hane ne gradele
qe pjek dhe mistrin mes gishtave
e nder taunazat e beses se dhanun.
Gjithqka nen uje
dhe frika se t€ prek dikush
me rnaje te gjylpanes dhe smira o
andja me qene nj€ trumcak ne zhurrne.
I
<<Folme tO - tha Murgu iZi - Ekaprdt?
Nder qenesa rn6. se miri kupton e fldt
nje zog!>
204
TRUMC,AK NE ZHURME
Ndegjb, ata qe thom per tf
e thorn dhe per tjere trumcake:
ju vera ju qiti mendesh
dhe vetedia se fryrnore mA te mddhaj
jetojne rnA shkurt se ju.
A te kujtohet gardhi?
Kur re mbi toke nga qerdhja
u rreke nje dite ta kapercesh
dhe tash fluturon dhe malet
si kurrgjfr send, dy vera rresht.
<Si thue? e pyeta Murgun - a t'i tres
kdto vargje?>>
<<Poeti - ma priti ai - kur shqyen
e hjedh letren e shkrueme, nuk Ashte
se hjek dord prej zemr€s se vdt.
Lene vargun lengues e me thuej
cili j6 ti ne kete palimpsest!>>
245
PALIMPSEST I RRI]FYEM
Kam lindun lis
prej deres permbys mbi hane rrodha
me plot yje tjere e rash ne pyll.
Pse ishte nate kur nisa me fole
nd vetmf me rd dimni ne fjale.
Dhe keshtu u rrit ne mue enigma,
dhimba e kresd me dite si pylli lidh
rrezet e hands nye deri n'agim per gishta.
N'agim u hap nje sf ne Lindje
e midis synit, driteza, sa grima,
hisja e pyllit ne Diell,
nje labirint sa shpirti i thelle
ne truell - hisja e pyllit ne Dh6,
njd lis me kambe nd gfr, tjetri ne lemashk,
mish rreth ashtit t'ujkut: ishirn ne lufte!
Atyne nre kambe ne uje D rA rrezja
ne gjume permds qelqit te andrres
e folen ne vargje rapsodish te lashta.
Por ditem mi shume se kanga
disa prej nesh qe ramd nga hana:
gjuha jone qe flaka qe e vollen brigjet
e lidhuna thue rne ddt-
Koha jone, nata, o Diell, kur na u thyern!
206
Mbas humbjes, nder n6 si zd s'mjaftoi
njd fyell per tane.
Kur u mbushem me fryte, u game degesh.
O sy tand, ne vrij
fshikeza uji mbi qumesht te ngjelme
e te idhet!
Veshun nd ldvore, kemi nje ngjYre,
por si te kishirn lekure
ndryshimet do t'ishin zbulue nder qyme
ose n'aromen e rreshines
nd ordn kur Edo trung kujton se preket
korp per kotp me Diell.
Pati edhb asish nder n6
qe nuk u zu vendi vend e u bane drff lundre
e sollen mortjen lumit perpjete ne plang.
Si erdhi mot i mire, qdo lis Perzieu
deget me rreze e plasi nje gaz giingalle:
zemrat tona land qerdhet e ikdn ne qiell
e i thithem giijtd Diellit, amds dyfaqesh,
zjarm ne Jug e qumesht ne Veri-
Ne mbramje und njeri pa rranje shpalova
faqen e fundme te PalimPsestit tim
dhe doli pergamena e bardhe pa shkrue
bark kingjeze qd s'kish ngrane kurr b6r.
247
 I
DIPTIK
lshte koha me kthye andej kah erdha
te zanafilla dhe e rnbylla librin
si mbyllen dy flegra dritaresh
dhe me doli para kuadri diptik
i rhyem midis prej nje kurrizorje
ashti njeriu
clhe ne tO pasqyra e jetes ndd pergjyse
pctezi ne dy flete ku Edo fjale rrinte
ne shertrim t'ir1ese'pclimpsest'.
208
Shi)nime anglis'ht, n€ fund tE botimit dy-gjuhdsh
,,Palimpsest", Mynih - Nju Jork 1991
,,Emnimi i sendeve": Drangoi ashte nje qenie
mitologjike shqiptare, ,,personci e lindun me kemishd".
Ai mbron dheun prej kulshedres, nje perbindesh fernen
qe ne stuhi del prej shpellds sd vet ne lume. Si vrases
kulshedrash drangoi ashte ngaterrue me Shen Gjergjin.
Kur ndiqte kulshedren ne beteje drangoi ose Shen Gjergji
kaptonirr prej nje maje rnali nd tjetren, prej Shqipnise se
Veriut ne ishullin e Korfuzit" Kendej edhe giurmet e
shputave te njeriut, qe rne te vertete ekzistojne ne grir
neper karpa te nalta. Poezia trajton kuptimin e sh2njis si
hymje per sh6njen nd pergamend.
Shqiptaret perpiqen sot me i zbulue dhe interpretue
keta sh4nja, per me gjete identitetin e vet.
,,Atmosfer e": Amor. 'dashni apo miqesi midis
njerezve', si virtuti ma i nalt6, lidhet me Et)"oreyvea,
'perkushtim ndaj artit ose poezisd', gka nuk bahet shfyse
per me kerkue nje rutine, porse per kerkim te
vazhdueshdm mbas rrug€ve tE reia te shprehjes (khr.
vargun ,,ulesh nje shkalle e ngjite njb tjetre").
,,Ekspozite pikturash te shekullit 19. Epigrafi Esta
es una elegia..., komentohet keshtu prej Camajt: ,,Kam
nderim per shumesine e shtresave ne poezine e I 'L"
Borges-it, i cili bashkon Veriun dhe Jugun ne nje elegji'
vegse qe ne krye te kdtij cikli poezish deshiroj me shprehe
po aq respektin per poetin e madh sa edhe per bibliofilin
dhe njeriun e perkushtuem ndaj librarive td vjetra."
209
 ,,Fryme e lige": Vargjet qe fillojnd me ,,Jam
pelikan..." duhen me u kuptue si nje ,,apokrifJ' i tekstit
autentik ne librin me te vjeter te gjuhes shqipe,
,,Mesharin" e Gjon Buzukut (1555) - folie XVII: U-
bkhshd iimbij shembelltyri por-si pelikani drubE
shkretiit... por-si tunneci i egr€ qi bin herdlten pitrrubii
ft embaluomet tij shtdpiisd. (Psalmi lO1:7)
,,Hoja": Hoja,,,shtrigd, figure shajnish", n'origjine
ashte e njejta fjale si i huej (<hoj-). Kjo figure magjike
nddrthuret me kujtimin e vagullt te nje femne te marrd,
qe dilte rrugeve te Shkodres e veshun si nuse. Femijet e
kishin frige, te rritr:nit e tallnin.
,,Kuptimi": Te Dheu i Huaj ashte titulli i nje vepre
poetike te poetit arberesh Zef Schird (1865-1927 ), ne te
cilen ai shkruen per atdheun e humbun. Shqipnine dhe
historine e arbdreshve nd ,,dheun e huaj", Siqeline (khr.
vargun nd brigjet e atij ishulli t€ lashtd)
(P i; rkth er t : Ardian KIosi.l
2t0
ShUnime tA autorit per pdrkthyesin e
,,Palimpsestit" nd g.jermanishr (ane shkrue me laps
ne fund faqesh te doreshkrimit, botohen per here te
pard).
(nd faqen e titullit:)
Martin Camaj - Palimpsest
1989 - 1990
vetdm se ideja ashte mjaft e vjeter!
Hymja - Kjo hymje ashte rrefim qd para tri vjetesh
nuk do ta kisha shkrue sepse ne te zbulohen plot sende
qd i kam mbajte ,,intime" apo zbulim i simbolikes dhe
se si e kam perjetue poezind gjatd jetes sime. Tash besoj
se ashte detyre te jap disa shpjegime per lexuesit e ttrjeshte
te cilet i gmoj e due.
Emni i sendeve
1. Titulli paraqet nje program qe nga fillimi i ,,ciklit
td poezive"
2. Definicioni i ,,shpirtit", momenti i shkeputjes se
shkendisb nga una e zjarmit para syve te njeriut prane
votres me ashte duke gjithnjd kuptimplote: prania e
shpirtit shfaqet fort qarte kur ai e len trupin e njeriut. Me
shpirt pdrfshij dhe kuptimin ,,Geist".
Analogjia e shkendijes me shpirt, si e di, ashte besim
popullor.
- Gjurma te tilla ne gur apo shkamb simbol legjende,
embleme.
3. Vlerdsimii i tradites gojore dhe perpjekja e
gjetjes se identitetit qe ketu ashte pdr t'u kuptue ne
211
prizmin individual, jo kolektiv ne rendin e pare.
4. Krh. fjafen ,,shOjzat" = hyllsi (Pleiada): shOnji-i
ne konkurrence me zani-n (tq. 2 hymje).
AtmosJ'erii
1. Ne Rome kaloja kohen ne biblioteka (sidomos
ne Vatikan), vend kontakti rne leterate e dijetare,
fascinacioni i pergamends nd6r duer.
2. Te verehet se ketu nuk ashte fjatra per nje traktat
p€r palimpsestin nd vete, po tematizim letrar (poetik) i
nje objekti dy (ose tri!) aspektesh.
3. filotehneo (mundet te transkribohet) si verb
veshtron pdr mue ,,pasionin p6r art".
4. Krh. ritmiken e a, a, a,. Ne gjitha poezite e mia ka
principe metrike (te fshehta) qe nuk e prishin ritmin e
radhitjen e natyrshme te gjuhes.
NjE varg i saktd
Ideja e ambiguitetit (dualizem), tdhujimi (Ent-
fremdung) mes dy kontinenteve, vendeve etj' nga
feminia deri me sot.
Magji nE Institutin e GiwhEve Indo-evropiane
Dr. Cornelius ishte persond reale! Ishte ne pension e
vinte ne biblioteke kur ishim pak njerez. Bestytes" I vogel,
me floke te guem iriq" Wilfried, atmosferen merre rne
mend vete!
Poezra me palimpsest^ka te perbashket librat e
gjuheve te lashta.

Frym€ e lig7
(ndnvizuem vargjet:) krh. Buz.
NB Aluzion ironik per intransigjencat ideologjike.

Mistral
NB Nd Oberbayern ka asi zogjesh druni mbi pullaze
qe sillen me sqep andej kah fryn era: denim i tmerrshem!

Magjia e tekstit
ganjun - flale arbereshe
hoja (i huaji) bubazheli

Hoja
NB Kujtimi i Shkodres. Grueja e vjeter e veshun
nuse, e krisun, ka ekzistue! Quhej ,,Qilukja e marrd"
pusit venecian - Para shtepive te katolikeve td pasun
kishte kuadre pusash te gdhendun nd gur stili venecian"

212 2t3