1.

Harware Settings
Kete mesim do ta ndanim ne dy pjese:nga njera ane percaktimi i ketyre hardware settings
dhe nga ana tjeter menaxhimi i devices.Pra do shohim sesi i sheh sistemi pajisjet e
ndryshme hardware,si i emerton dhe ku mundemi ti aksesojme. Kujtojme qe ura lidhese
mes Hardware dhe Softaware eshte Kerneli i Sistemit.Modulet e kernelit te sistemit jane
gjithmone ne pune qe nga momenti kur fillon bootimi i sistemit e deri ne momentin e fikjes
se kompjuterit.
Servise kryesore rreth hardware settings
-HAL do te thote Hardware Abstraction Layer.Nese keni vene re linux psh cdo karte rrjeti te
pare e quan Eth0,dhe nuk interesohet nese eshte kjo karte Realtek apo Broadcom etj.Kjo
lehteson procesin e zevendesimit sepse sistemi dhe karten e re do ta emertoje po njelloj. Po
te jeni ne debian ky eshte nje servis(daemon) qe quhet hald.
-Dbus:Eshte nje servis ne formen e nje bus-i qe dergon informacione nga HAL drejt
aplikacionit.Psh nese ti vendos nje USB Flash Drive ne PC atehere ne Desktop
Environment(aplikacioni) do dal informacion qe eshte future ne system nje flash
drive(hardware-i).
-Udev eshte nje servis qe emerton cdo pajisje ne baze te disa regullave te parashkruara,ose
qe mund ti modifikojme me vone.Udev i referohet pajisjeve te montuara nen /dev si
usb,hdd,kamera,cd-rom etj,pajisje te cilat do na shfaqeshin vetem si /dev/sda ,ose /dev/sdb
etj pa na dhene informacione tjera shtese. Fale mekanizmave te Udev arrijme qe te lexojme
qe kjo pajisje psh jo vetem eshte /dev/sdb por qe kjo eshte nje USB Flash Drive Toshiba
16GB.Biles arrin qe ne shumicen e rasteve dhe ti montoje ne direktori si /mnt apo /media ne
menyre automatike(pajisjet aksesohen nga nje mountpoint benda sistemit dhe jo si hdd apo
particion psh /dev/sda ose /dev/sda1).

Direktori kryesore te hardware settings

/sys :Ketu mund te shohim gjithe databazen e informacioneve te HAL rreth pajisjeve qe
aktualisht jane active ne system.Mund te shohim pajisjet,info te tyre,driver etj .Po te vini re
keto infomacione nuk jane aspak user-friendly ndaj HAL i percakton nje emertim me te
thjeshte.
/proc:Ketu ndodhet gjithe running-configuration qe normalisht eshte i ngarkuar ne RAM. Ne
mund te modifikojme dicka ketu pork jo do te humbase pas nje reboot te sistemit. Qe nje
konfigurim te ruhet perfundimisht nga kernel i sistemit duhet bere ne nje nga direktorite
baze si /etc/sysctl.conf.
/dev:Ky eshte vendi ku ruhen gjitha informacionet e servisit te udev.
Komanda baze per info rreth hardware settings
Lsmod(info rreth kernel modules),Lspci(pajisje te montuara ne pci),Lsusb(pajisje te
montuara si usb),lshal(emertimet sipas hal),lshw(general hardware devices) dhe lspmcia.
Manage Devices
Linux ne shumicen e rasteve identifikon pajisjen e inseruar ne sistem por jo gjithmone mund
ta njohe pa driverin e saj apo pa kernel module. Shembull:Ne nje makine virtuale me
Ubuntu do te vini re tek kernel modules mbase nje modul per karten e rrjetit virtuale si
vmxent. Bejme prove ta cinstalojme dhe do shohim se do ngelemi pa rrjet,me pas e
instalojme serisht me komandat si me poshte:
rmmod vmxnet
insmod vmxnet ose modprobe vmxnet(preferohet kjo menyre sepse zgjidhe probleme te
dependencies apo tjera probleme gjate instalimit te modulit perkates te kernelit).

Nje tjeter problem eshte kur nje pajijse e re shfaqet si hdd apo particion ne sistem por nuk
eshte e aksesueshme ne asnje vend.Atehere duhet ta montojme ne nje pike te sistemit me
ndihmen e komandes mount si ne shembullin e meposhtem ku nje flash drive (sdb1) do
montohet ne direktorin /mnt/share:

sudo mount –a /dev/sdb1 /mnt/share (perdoret shtesa a kur nuk dijme per cfare tip
filesystem behet fjale dhe a nenkupton all types,pra I ben prove me rralle.Ne rastin kur dihet
qe file type eshte ta zejme ext4 atehere komanda modifikohet ne mount –t ext4 )

2.Boot Process
Procesi i bootimit te sistemit kalon nga Bootloaderi(psh Grub ose Lilo etj) ku specifikohet
HDD ku ndodhet sistemi,Kerneli qe do startoje dhe initial ramdisk(i nevojshem perkohesisht
derisa te startoje sistemi). Keto settings ne raste specifike mund te modifikohen duke
nderhyre me komanda gjate kohes se bootimit ose tek file i konfigurimit te grub :
/boot/grub/menu.lst.
Nderhyrjet behen vetem kur prishet ndonje gje dhe nuk buton sistemi apo kur duam te
ndyshojme rendin e bootimit ne nje system multiboot.
Logs apo info te tjera te ketij procesi mund ti gjejme me komanden dmesag apo tek
/var/log/messages.
3.Runlevels

Runlevels pershkruajne gjendjen e nje sistemi linux dhe serviset apo proceset qe startojne
ne ato moment.Mendojini pra runlevels si modalitete pune te sistemit operativ.
Cdo sistem ka nje runlevel te percaktuar by default ne momentin e bootimit por qe ne mund
ta modifikojme.Biles mund te modifikojme dhe permbajtjen e cdo runleveli,sepse secilit
runlevel i perket nje skript qe starton aplikacione ose procese te caktuara gjate kohes qe
sistemi eshte ne pune.
 Sisteme te ndryshme kane runlevels te ndryshme.Psh ne Ubuntu:0(eshte
shutdown,1 (recovery mode nga terminali I loguar si root),2(default grafical
mode),3,4,5 jane te papercaktuar ndersa 6 eshte Reboot Mode.Kjo mund te varjoje
ne sisteme tjera ose ne versione tjera te vete Ubuntu ndaj lexoni dokumentacionin.

 Dikur servisi i pare qe startonte gjithe sistemin dhe ku percaktohej runleveli perkates
ishte Init dhe ku direktoria e konfigurimit te tije ishte file /etc/inittab.
Per te pare cfare runlevel po perdorni provoni komanden : runlevel.
Per te pare serviset qe kane startuar ne shkalle hierarkike perdorni: pstree.
Kujtojme qe ju mund te merrni info,startoni apo ndaloni cdo servis.
Sisteme me te reja perdorin upstart(aplikacioni qe e kontrollon eshte initctl) dhe
tashme systemd ne vend te init sepse eshte me efektiv ,lejon ekzekutimin e multiple
scripts dhe zgjidh probleme te dependencies mes proceseve.
Direktoria e konfigurimit te systemd eshte /etc/systemd dhe aplikacioni qe e
kontrollon eshte systemctl. Ju mund ta perdorni kete aplikacion per te menaxhuar
servise te ndryshme(status,start,stop,restart) psh:
Systemctl status networking
4.Package Management ne Debian RedHat

Debian Package management

 Dpkg ,e cila merr disa prapashtesa por nuk zgjidh dependencies dhe spara e perdoret
shume por perdoret ne fakt goxha :dpkg-reconfigure pachetname(reseton
konfigurimet e nje aplikacioni kur kemi probleme)

 Apt-get eshte shume me e perdorur,me e re dhe e fuqishme sepse lejon shkarkimin

nga repository dhe zgjidh probleme me dependencies.
Apt-get merr disa prapashtesa si upgrade(update paketave),dist-upgrade(upgrade
gjithe sistemit),update(perditeson repository),install(instalon paketen),
remove(cinstalon nje pakete),purge(cinstalon programin dhe fshin configuration
files). Komanda :apt-get autoremove fshin nga sistemi paketa te panevojshme(qe
kan ngele nga programe te cinstaluara tashme).
Apt-cache ka disa prapashtesa ku me e rendesishmja eshte search ku mund te
kerkojme me fjale kyce informacione rreth paketave te instaluara ne sistem.

 Aptitude: Eshte shume e ngjashme me apt-get dhe po fillon te gjeje perdorim.

RedHat Package Management

Paketat ne Redhat apo derivat te tije si CentOS apo Fedora vijne me prapashtesen rpm.
Ne menyre te ngjashme me debian perdoren rmp(ekuivalenti i dpkg) dhe Yum(ekuivalenti i
apt-get).
 Yum mund te marre disa prapashtesa si install,remove,search,upgrade .Ajo shkarkon
ne menyre automatike na repository pa nevojen e update te tyre si ne rastin e apt-
get. Direktorite kryesore:
/etc/yum.conf dhe /etc/yum.repos.d
Yumdownloader arrin te shkarkoje automatikisht nje pakete nga repositorit,biles
arrin te shkarkoje dhe dependencies psh :
yumdownloader –resolve openssh-client (do shkarkoje dependencies per kete app).
 Rpm eshte me e vjeter dhe me komplekse,por nuk arrin te zgjidh problemet me
dependencies. Rpm mund te marre prapashtesa te ndryshme si i(install) dhe
e(remove). Por keshillohet qe per instalimin te perdoret gjithmone Yum. Rpm mund
te perdoret per te bere check te paketave(per siguri),kontrolluar per
digitalsignatures,apo query(info te tjera te aplikacioneve te instaluara ne sistem).
 Rpm2cpio perdoret ne raste te rralla per te konvertuar nje pakete rpm ne nje binary
file per ti rikonfiguruar ne module te vecanta pastaj me qellim perdorimi special.
Alien eshte nje komande qe sherben per te konvertuar nje pakete deb ne rpm. Nuk
keshillohet sespe dependencies te munguara do ju pengojne perdorimin e
aplikacionit.
5.Into the shell
Shell quhet terminali qe ju lejon te nderveproni me sistemin operativ dhe eshte nje nga
elementet baze te sistemeve linux apo unix. Po te hidhni nje sy ne nje file : /etc/passwd.
Shohim qe shelli qe na eshte caktuar ne si user eshte :Bash. Nese kete vlere e fshini dhe e
zevendesoni me False,atehere useri sdo jete me ne gjendje te logohet ne sistem nga
terminali.Bash ka disa direktori konfigurimi por te cilat spara modifikohen.

Te shohim tani disa elemente te scripting ne bash.

-Mund te zbatojme disa komanda rradhazi duke i ndare me pikepresje:
Echo Hello ; ls ; echo “You are lateeee”;
-Nqs ndertojme nje executable file,pra nje skript dhe i vendosim nje emer:test. Kjo nuk do te
lancohet si komande sepse Bash kerkon per komanda dhe aplikacione vetem ne direktorite
e percaktuara me pare.Nqs duam ta lanciojme skriptin duhet te shkruajme absolute path te
tije psh : /root/shqip.
Ndertojme scriptin “shqip” dhe i vendosim brenda ca funksione dhe e bejme executable dhe
e lanciojme.
Cat > shqip
Echo “Shqiperi ti me jep nder,me jep emrin shqipetar”
Chmod +x shqip
/root/shqip

-Keto skripte por gjithashtu gjithe aplikacionet mund te perdorin environment varibles te
cilat mund ti shikojme ne filen e konfigurimit te tyre me komanden :env
Krijojme nje variabel,i japim nje vlere dhe e ruajme ne environment variables dhe e shohim
nese u shfaq tek file i tyre.Ne fund i bejme echo ketije varibli(pra ja kalojme nje aplikacioni
tjeter sic eshte echo).
abc=123
export=abc
env
echo $abc

-Exec eshte nje tjeter komande shume e rendesishme ne scripting.Ajo lejon ekzekutimin e
komandave brenda nje bash tjeter,dhe ne fund mbyll scriptin ne sensin qe i ben exit bash.
Kjo per arsye qe shpesh duam te bejme run nje program por jo te na ngel shell i hapur ne
desktop.
6.Filtrimi i Files
Gjate gjithe kohes qe punojme me file kemi nevoje te filtrojme mbase filet ne baze te
kritereve te caktuara qe kane lidhje me emrin e tyre. Keto simbole perdoren me kete
kuptim:
Simboli * nenkupton cdo gje
Simboli ? nenkupton cdo lloj single character
Simboli ! nenkupton cdo gje pervec
Simboli [ac] nenkupton a ose c
Simboli [a-c] nenkupton nga a deri ne c
Ne shembullin e meposhtem tregohet komanda ls me keto menyra filtrimi:

Komanda Find