You are on page 1of 5

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/280011600

Czy i jak projektować budynki zabezpieczone przed katastrofą postępującą?


Whether and how to design buildings protected from progressive collapse?

Article · November 2013

CITATIONS READS
0 166

2 authors:

Wit Derkowski Łukasz Ślaga


Cracow University of Technology Cracow University of Technology
76 PUBLICATIONS   66 CITATIONS    13 PUBLICATIONS   5 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

fib Symposium 2019 “Concrete - innovations in materials, design and structures”, Kraków, Poland View project

Prestressed Structures View project

All content following this page was uploaded by Wit Derkowski on 13 July 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.


mb1160
– TEMAT WYDANIA

dr inż. Wit Derkowski*


mgr inż. Łukasz Ślaga* Czy i jak projektować
budynki zabezpieczone
przed katastrofą postępującą?
Whether and how to design buildings protected from progressive collapse?

rojektowanie konstrukcji budow- Katastrofy postępujące zdarzają się

P lanych wykonuje się w oparciu


o odpowiednie, określone w nor-
mach, kombinacje obciążeń sta-
łych i zmiennych. Niestety w planowa-
nym okresie użytkowania konstrukcji,
w praktyce stosunkowo rzadko, jednak
ich skutki społeczne i ekonomiczne mo-
gą być bardzo znaczące. Omawiane za-
gadanie jest szczególnie istotne w przy-
padku konstrukcji prefabrykowanych,
poza obciążeniami przewidywalnymi, w których rzadko stosuje się uciąglenia
mogą wystąpić również oddziaływania poszczególnych elementów konstruk-
wyjątkowe, takie jak np. uderzenia po- cyjnych. Projektowanie budynków z pre-
jazdów, wybuchy gazu czy ataki terro- fabrykatów betonowych, np. dużych
rystyczne. Nieprzewidywalność tego obiektów użyteczności publicznej, w ta-
typu obciążeń objawia się tym, że nie ki sposób aby w przypadku zniszczenia
jesteśmy w stanie określić ich rodzaju, jednego z elementów konstrukcji nie wy-
wielkości ani częstotliwości występo- stąpiła katastrofa postępująca, musi
wania. Dlatego konstrukcji budowlanej wiązać się ze wzrostem kosztów inwe-
nie da się w pełni zabezpieczyć przed stycji, jednak z uwagi na znaczące
wszystkimi oddziaływaniami jakie mo- Fot. 1. Zniszczenie 22-piętrowego wieżow- zwiększenie bezpieczeństwa użytkowa-
ca w Londynie w 1968 r.
gą wystąpić, należy jednak tak ją tak nia obiektu warto rozważyć takie zwięk-
zaprojektować, aby z odpowiednio dujących się powyżej, a potem poniżej szenie nakładów (nie zawsze istotne
przyjętym poziomem prawdopodo- miejsca wybuchu. Tragedia ta, zapo- w stosunku do kosztu całej inwestycji).
bieństwa obiekt nie uległ zniszczeniu czątkowała prace nad określeniem wy-
w stopniu dysproporcjonalnie dużym magań normowych, które uchroniły
Metody projektowania
w stosunku do przyczyny. Zjawisko roz- budynki przed tego typu katastrofą. budynków zabezpieczonych
przestrzeniania się zniszczenia lokal- Efektem tych prac są zapisy znajdu- przed katastrofą postępującą
nego (np. zniszczenia danego słupa) jące się w szeregu norm, m.in. W Eurokodzie 1 wymieniono trzy za-
na całą konstrukcję nosi nazwę kata- w PN-EN 1991-1-7 Eurokod 1: Oddzia- sadnicze metody projektowania budyn-
strofy postępującej i najczęściej zacho- ływania na konstrukcje. Część 1 – 7: ków uwzględniające możliwość wystą-
dzi w obiektach odznaczających się Oddziaływania ogólne. Oddziaływania pienia katastrofy postępującej. Wybór
niewielką ciągłością konstrukcyjną wyjątkowe; PN-EN 1992-1-1 Euro- odpowiedniej metody powinien być po-
oraz niskim poziomem zdolności do re- kod 2: Projektowanie konstrukcji z be- przedzony analizą ryzyka, w której na-
dystrybucji sił wewnętrznych. tonu. Część 1-1: Reguły ogólne i regu- leży zdefiniować możliwe zagrożenia
Za początki zainteresowania tą te- ły dla budynków; PN-B-03264 Kon- oraz starać się oszacować prawdopo-
matyką przyjmuje się drugą poło- strukcje betonowe, żelbetowe i sprężo- dobieństwo ich wystąpienia. Ponieważ
wę XX w., kiedy to miała miejsce jed- ne. Obliczenia statyczne i projektowa- każda z metod ma wady i zalety, ana-
na z najbardziej znanych katastrof ni, które nie zawsze są ze sobą spój- liza ryzyka pozwala dobrać rozwiąza-
utożsamianych z katastrofą postępują- ne. Wydarzenia z 11 września 2001 r. nie optymalne pod względem bezpie-
cą, tj. zawalenie się fragmentu 22-pię- z Nowego Jorku, gdzie miał miejsce czeństwa i kosztów realizacji. Bez
trowego wieżowca Ronan Point we atak terrorystyczny na bliźniacze wie- względu na to, którą z metod konstruk-
wschodniej części Londynu (fotogra- że World Trade Center, na nowo wsz- tor przyjmie za najwłaściwszą, w pro-
fia 1). W wyniku wybuchu kuchenki ga- częły dyskusję na temat problematyki cesie projektowania powinno się pod-
zowej na 18 piętrze wieżowca, prefa- zabezpieczania konstrukcji budowla- jąć wszelkie środki mające na celu re-
brykowane ściany nośne i ściany osło- nych przed możliwością wystąpienia dukcję potencjalnego niebezpieczeń-
nowe naroża budynku zostały wysa- katastrofy postępującej. W konse- stwa wystąpienia katastrofy.
dzone, co w efekcie doprowadziło kwencji, nowe wytyczne projektowe, Podstawowy sposób projektowania to
do zawalenia się najpierw pięter znaj- opracowane przez Departament Obro- metoda więzi łączących, polegająca
ny Stanów Zjednoczonych, zostały za- na stosowaniu systemów wiążących
* Politechnika Krakowska, Wydział warte w [1]. i takim doborze zbrojenia poszczegól-

11 ’2013 (nr 495)


1
TEMAT WYDANIA –

nych elementów stężających, by spełnić cja musi nadal być zdolna do przeno- wy. Budynek składa się z dziewięciu
zalecenia normowe odnośnie minimal- szenia obciążeń. Metoda ta znajduje za- oddylatowanych od siebie segmentów
nej siły rozciągającej jaką musi prze- stosowanie przede wszystkim przy pro- o różnej konstrukcji. Analizie poddano
nieść każdy z nich. Dzięki wzajemnemu jektowania konstrukcji szkieletowych. jeden z segmentów o prefabrykowanej
powiązaniu elementów nośnych i za- Główną jej wadą jest ograniczenie sku- konstrukcji szkieletowej (słupowo-ry-
pewnieniu ciągłości konstrukcji możliwa teczności jedynie do rodzaju i wielkości glowej). Konstrukcję dachu stanowi
jest redystrybucja sił wew- rozważanych obciążeń. Do zalet nie- lekka połać dachowa spoczywająca na
nętrznych w sytuacji awaryjnej. Uważa wątpliwie można zaliczyć nieograniczo- dźwigarach stalowych, opartych na
się, że w sytuacji wyjątkowej rolę zbro- ny obszar występowania obciążenia, dwukondygnacyjnych słupach prefa-
jenia rozciągającego może pełnić za- które wzięto pod uwagę podczas projek- brykowanych długości 10,30 ÷ 10,75 m
równo zbrojenie wieńców, jak i innych towania (np. w przypadku projektowania (rysunek 1). Strop nad garażem tworzą
elementów nośnych (np. belek) pod wa- wszystkich słupów garażu jako elemen- prefabrykowane, sprężone płyty kana-
runkiem, że zapewniona jest jego cią- ty kluczowe, nie ma znaczenia w który łowe HC320 o rozpiętości 7,50 m, uło-
głość i odpowiednie zakotwienie. Głów- słup może uderzyć pojazd). żone na strunobetonowych belkach
ną zaletą tej metody jest stosunkowo Możliwe jest też podejście mieszane rozpiętości 8 m. Belki te, oparte są
prosty sposób wymiarowania potrzeb- tzn. takie, w którym część elementów na krótkich wspornikach słupów dwu-
nej ilości zbrojenia. Należy jednak zwró- projektowana jest jako kluczowe (np. kondygnacyjnych lub bezpośrednio
cić szczególną uwagę na prawidłowe słupy, krótkie wsporniki), a pozostałe na słupach jednokondygnacyjnych dłu-
rozłożenie, zakotwienie i powiązanie elementy projektowane są w sposób gości 4,0 m. Wszystkie słupy są prefa-
(rozwiązanie węzłów konstrukcyjnych) umożliwiający wytworzenie wtórnego brykowane, o stałym przekroju po-
zbrojenia. Niewątpliwą wadą tej metody ustroju nośnego (belki, wieńce). Głów- przecznym 0,5 m x 0,5 m. Obiekt został
jest brak wiedzy na temat rzeczywistej ną zaletą takiego podejścia jest odpor- posadowiony w sposób bezpośredni
zdolności przyjętego systemu wiążące- ność konstrukcji na zagrożenia prze- na prefabrykowanych stopach funda-
go do wytworzenie wtórnego ustroju no- widywalne (np. uderzenia pojazdów mentowych. Klatki schodowe i szyby
śnego i redystrybucji sił przekrojowych w słupy nośne bez ich niszczenia) jak windowe zostały wykonane jako mo-
w wyniku zaistnienia sytuacji awaryjnej. i częściowa odporność na zagrożenia nolityczne elementy żelbetowe.
W metodzie wtórnego ustroju no- nieprzewidywalne (np. eksplozje ła- Analizę pracy konstrukcji w sytuacji
śnego (alternatywnej ścieżki obciążeń) dunków wybuchowych powodujących wyjątkowej rozpoczęto od przyjęcia za-
z góry zakłada się, że obciążenie wyjąt- zniszczenie słupa). kresu i miejsca zniszczenia lokalnego.
kowe będzie zbyt duże, by dany element Postanowiono rozważyć dwa przypad-
(lub fragment konstrukcji) mógł je samo- Analiza projektowa na ki obciążenia: zniszczenie dolnej części
dzielnie przenieść. Rolą konstruktora przykładzie wielko- dwukondygnacyjnego słupa środkowe-
jest takie ukształtowanie konstrukcji wo- powierzchniowego obiektu go lub skrajnego, przy czym założono,
kół potencjalnego miejsca zniszczenia o konstrukcji prefabrykowanej że cześć słupa zawierająca krótkie
aby była ona zdolna do wytworzenia wsporniki zostanie nienaruszona. Przy-
wtórnego ustroju nośnego, który przej- Przedmiotem analizy obliczeniowej jęto, że w wyniku założonego oddziały-
mie obciążenia ze zniszczonego ele- jest dwukondygnacyjny, wielkopo- wania wyjątkowego powstanie nowy
mentu (takie zadanie bywa utrudnione wierzchniowy obiekt galerii handlowej schemat statyczny belek (rysunek 2).
w przypadku szkieletowych konstrukcji o łącznej powierzchni użytkowej Dzięki wykonaniu konstrukcji zespolonej
prefabrykowanych). W wyniku wystąpie- ok. 83 tys. m2 i kubaturze ok. 770 tys. m3. belka-wieniec-płyta i uciągleniu zbroje-
nia zniszczenia lokalnego dopuszczal- Pod częścią komercyjną znajdującą się nia wieńca, otrzymano statycznie nie-
ne jest powstanie dużych przemiesz- na drugiej kondygnacji zaprojektowano wyznaczalną belkę ciągłą, w której jed-
czeń i zarysowań konstrukcji, jednak wielostanowiskowy garaż samochodo- no przęsło miało podwojoną rozpiętość.
bezwzględnie musi zostać zachowana
zdolność do przenoszenia obciążeń.
Trzecim sposobem jest metoda ele-
mentów kluczowych, polegająca na
oszacowaniu z możliwie największym
przybliżeniem i wielkości obciążenia wy-
jątkowego i zaprojektowaniu danego
elementu na to obciążenie. Przez ele-
ment kluczowy należy rozumieć ele-
ment konstrukcji (np. słup), od którego
zależy nośność i stabilność pozostałych
elementów (np. belek opartych na słu-
pie). Oczywiście w sytuacji awaryjnej
dopuszcza się nie spełnienie stanów
granicznych użytkowalności (np. po-
wstanie rys o znacznej rozwartości, czy
bardzo dużych ugięć), jednak konstruk- Rys. 1. Rzut części analizowanego fragmentu budynku galerii handlowej

2 11 ’2013 (nr 495)


– TEMAT WYDANIA

Dzięki zastosowaniu zbrojenia zszywa- sztywności przekroju I* obliczono siły E – moduł sprężystości betonu belki prefa-
jącego w betonie uzupełniającym moż- przekrojowe i ugięcia we wtórnym ustro- brykowanej;
Θ – współczynnik redukcyjny sztywności ze
liwe było uwzględnienie sprężystego ju nośnym (tabela 1) w oparciu o współ- względu na odkształcalność połączenia wg
podparcia belki uciąglonej (rysunek 3). czynnik (ξmax) i tablice zawarte w [3]. Eurokodu 2
Opierając się na pasmowym mode- 2 ⋅ K sj .acc ⋅ K sv .acc Współczynnik ξmax oblicza się ze wzoru:
lu belki zespolonej [2, 3] obliczono K j .acc =
K sj .acc + 2 ⋅ K sv .acc  k 
sztywności na ścinanie połączeń wie- ξmax = min  4 ⋅ l eff .acc ,1.95 ⋅ (1 + 2 ⋅ K n )1/12 
 4 ⋅ Ecm ⋅ I 
niec-belka w płaszczyźnie poziomej E ⋅I gdzie:
(KSJ) oraz wieniec–płyta HC w płasz- I * = 0, 25 ⋅ Kn – współczynnik zależny od sztywności
czyźnie pionowej (KSV). gdzie:
1+ Θ zbrojenia wieńca, zredukowanej sztywności
I – moment bezwładności przekroju zespo- przekroju zespolonego i rozpiętości belki
K sj = 500 ⋅ ρ jav ⋅ fyd ⋅ µ ⋅ b j lonego; w sytuacji wyjątkowej.
Tabela 1. Wyniki obliczeń statyczno-wytrzymałościowych
1
K sv = ⋅ ρvav ⋅ fyd ⋅ µ ⋅ b jv Normalna praca konstrukcji Sytuacja wyjątkowa
0, 002 + uh siły wew-
siły wew- siły wew-
nętrzne –
gdzie: nętrzne –
charakte- noś-
nętrzne –
noś-
ρjav, ρvav – stopień zbrojenia w rozważanej podstawowa
rystyczna ność
wyjątkowa
ność
płaszczyźnie ścięcia; kombinacja kombinacja
kombinacja
fyd – obliczeniowa granica plastyczności; obc. obc.
obc.
µ – współczynnik tarcia w rozważanej płasz-
Belka strunobetonowa
czyźnie ścięcia;
bj, bjv – szerokość rozważanej płaszczyzny Moment zginający – podpora [kNm] – – – 1495,8 1687,6
ścięcia; Moment zginający – środek rozp. [kNm] 1145,6 815,0 1386,7 272,0
uh – rozwarcie rysy w pionowej płaszczyźnie
styku. Moment zginający – zniszczona podpora [kNm] – – – 822,7 940,5
Maksymalna siła poprzeczna [kN] 607,2 432,0 750,6 663,8
Oszacowanie sztywności zastępczej
całego połączenia Kj,abc możliwe jest Strunobetonowa płyta HC
z przedstawionego wzoru. Ma ona bez- Moment zginający – przęsło [kNm] 112,4 77,9 78,0
pośredni wpływ na sztywność całego wytęże-
przekroju zespolonego belka-wieniec- Maksymalna siła poprzeczna [kN] 56,2 39,0 52,6
nie 47%
-płyta HC. Na podstawie zredukowanej Moment skręcający [kN] –- – – 7,7

Dla wyznaczonych w ten sposób


wielkości statycznych obliczono zbro-
jenie wymagane w miarodajnych prze-
krojach układu belka – wieniec (rysu-
nek 4) oraz zbrojenie zszywające ukła-
du płyta HC–wieniec–płyta HC. Ze
względu na duże wielkości momentów
zginających w przekroju uszkodzonej
podpory oraz nad sąsiednimi podpora-
mi, do zazbrojenia wieńca koniecznym
jest zastosowanie splotów ze stali wy-
sokiej wytrzymałości Y1860 S7. Dodat-
kowo w celu poprawy zespolenia płyty
HC w wieńcem należy wykonać war-
stwę konstrukcyjną nadbetonu grubo-
ści 70 mm zbrojoną siatką φ 8 mm
o oczku 200 mm. Ponieważ w przekro-
ju zniszczonej podpory (przekrój przę-
Rys. 2. Schemat statyczny prefabrykowanych belek strunobetonowych zespolonych
z wieńcem w chwili zniszczenia jednej z podpór słowy dla ustroju wtórnego) wysokość
użyteczna ograniczona jest do wysoko-
ści wieńca należało zaprojektować do-
datkowo po 2 pręty φ 25 mm na każ-
dym z krótkich wsporników współpra-
cujące przy przenoszeniu momentu
zginającego – w tym miejscu siła roz-
ciągająca dolną część przekroju ścina
trzpienie stabilizujące. W wyjątkowej
sytuacji obliczeniowej maksymalne
Rys. 3. Mechanizm pracy belki w sytuacji wyjątkowej jako belki na podłożu sprężystym ugięcie belki wynosi 51,2 mm.

11 ’2013 (nr 495)


3
TEMAT WYDANIA –

uzyskać przez wypełnienie części ka- jektowanego bez i z uwzględnieniem


nałów. proponowanych zabezpieczeń przed
katastrofą postępującą. Proponowane
Wnioski zabezpieczenie rozważanego obiektu
Opisane rozwiązania konstrukcyjne, powoduje wzrost kosztów realizacji sta-
wykraczające poza standardowy spo- nu surowego o ok. 8,5 ‰. Biorąc to
sób zbrojenia konstrukcji prefabrykowa- pod uwagę, wydaje się być ekonomicz-
nych, pozwalają na przejęcie obciążeń nie uzasadnionym stosowanie zabez-
ze zniszczonej części konstrukcji i wy- pieczeń pozwalających na ograniczenie
tworzenie wtórnego ustroju nośnego, zasięgu katastrofy lokalnej. Choć bez-
który w sytuacji awaryjnej zahamuje roz- względna wartość wzrostu nakładów
wój katastrofy i przede wszystkim po- może wydawać się duża, to jednak od-
zwoli na bezpieczną ewakuację użyt- niesienie jej do kosztów wykonania sa-
kowników obiektu. W celu porównania mego stanu surowego (wzrost poni-
wytycznych zbrojenia wieńców (również żej 1%) w kontekście znacznego zwięk-
związanych z zabezpieczeniem przed szenia bezpieczeństwa użytkowników
możliwością katastrofy postępującej), obiektu (uratowanie zdrowia i życia lu-
maksymalne siły rozciągające, jakie po- dzi przez zapewnienie możliwości ich
winien przenieść wieniec wewnętrzny ewakuacji) jest stosunkowo niewielki.
wg różnych wymagań normowych ze- Należy również podkreślić fakt, że za-
stawiono z siłą rozciągającą wyznaczo- stosowane rozwiązanie nie generuje
ną w opisanej analizie (tabela 2): dodatkowych kosztów związanych z po-
Tabela 2. Porównanie wymagań normowych w stosunku do wieńców
Podstawa oszacowa- Siła rozcią-
Formuła
nia siły rozciągającej gająca [kN]
Rys. 4. Przyjęte zbrojenie wieńca wewnętrz-
PN-EN 1991-1-7 Ft = max (128 m × 10 kN/m, 70 kN) 1280,0
nego (po lewej) i skrajnego (po prawej)
2 2
PN-EN 1992-1-1 Ti = max (0,8 × (10,92 kN/m + 0,7×5,18 kN/m ) × 16 m × 8 m, 75 kN) 1489,6
Analiza nośności słupów wykazała, że
ze względu na wysoką klasę zastosowa- PN-B-03264 Ft = max (128 m × 15 kN/m, 90 kN) 1920,0
nego betonu (C50/60), słupy nie Obliczenia statyczno-wytrzymałościowe 2979,7
wymagają dodatkowych wzmocnień. Je-
dynie w krótkich wspornikach zaobser- Analiza wyników podanych w tabeli 2 trzebą wzmacniania słupów i płyt HC.
wowano ok. 25% wzrost reakcji piono- pokazuje, że dla rozważanego przypad- Jak się okazało, w analizowanym przy-
wej i wystąpienie dodatkowej siły pozio- ku wymagania Eurokodu 1, Eurokodu 2 padku, wymagane zbrojenie słupów ze
mej w momencie zniszczenia sąsiednie- oraz PN-B-03264, nie zapewniają moż- względu na możliwość wytworzenia
go słupa. Z tego względu należy rozwa- liwości wytworzenia się wtórnego ustro- wtórnego ustroju nośnego jest mniejsze
żyć dodatkowe dozbrojenie wsporników ju nośnego, który mógłby przejąć obcią- od zbrojenia minimalnego, prawdopo-
z uwagi na zwiększoną reakcję podpo- żenia ze zniszczonego fragmentu kon- dobnie wymiarującymi były tutaj sytu-
rową (w przypadku sytuacji wyjątkowej strukcji. Należy zwrócić uwagę, że wy- acje obliczeniowe związane z transpor-
możliwe jest wykorzystanie rezerwy no- tyczne Eurokodów 1 i 2 ponad 2-krotne tem, podnoszeniem i montażem słupa.
śności, związane ze stosowaniem czę- zaniżyły wielkości siły rozciągającej, ja- W przypadku krótkich wsporników za-
ściowych współczynników bezpieczeń- ką powinien przenosić wieniec. To spo- notowano pewien wzrost obciążeń. Ta-
stwa dla stali zbrojeniowej γs.wyjątkowa = 1). strzeżenie jest zbieżne z wynikami in- ki wzrost zazwyczaj możliwy jest do
Rozważono również wpływ zmiany nych przykładowych obliczeń, zapre- przeniesienia bez dodatkowych wzmoc-
schematu statycznego na pracę prefa- zentowanych w [4]. Naszym zdaniem nień – krótkie wsporniki, jako newralgicz-
brykowanych, sprężonych płyt kanało- nośność zastosowanego w konstrukcji ne fragmenty konstrukcji częstokroć nie
wych. Fakt „podwieszenia” belki na pły- systemu wiążącego powinna być przed- są projektowane na pełne wytężenie.
tach HC, w strefie uszkodzonej podpo- miotem analizy obliczeniowej, a nie tyl-
ry, powoduje ok. 35% wzrost siły po- ko i wyłącznie spełnieniem minimalnych Liateratura
przecznej w płycie i dodatkowe poja- wymagań normowych. Ponadto, [1] Unified Facilities Criteria (UFC) 4-023-03: De-
wienie się momentu skręcającego wy- przy projektowaniu budynków na sytu- sign of Buildings to Resist Progressive Collapse.
[2] fib Bulletin 63: Design of precast concre-
nikającego ze zwiększonego ugięcia acje wyjątkowe, równie ważnym jest
te structures against accidental actions, fib,
jednej z belek (podpór płyty). Dla ana- przewidzenie odpowiedniego zbrojenia Switzerland, Jan. 2012.
lizowanej płyty HC320, pracującej w sy- zszywającego, zapewniającego współ- [3] Cholewicki A.: International seminar – Prefa-
tuacji wyjątkowej, wytężenie z uwagi pracę wszystkich elementów konstruk- brication in Europe, rozdział: Interaction in precast
na ścinanie ze skręcaniem wynosi jedy- cji (wieniec–belka, wieniec–nadbeton, composite beams in permanent and accidental
nie 47%, zatem żadne wzmocnienie nie wieniec–płyty HC). W ramach prowa- situation, PK, Kraków, 2008, str. 137 – 150.
[4] Cholewicki A., Nagórski T., Szulc J.: De-
jest wymagane. Gdyby jednak, w in- dzonej analizy zgrubnie oszacowano
sign of alternative bearing system of precast
nych projektach, wzmocnienie na ści- też koszty finansowe wykonania stanu framed structures under accidental action,
nanie było konieczne – można je łatwo surowego rozważanego obiektu zapro- ITB, Warszawa, 2011.

4 11 ’2013 (nr 495)

View publication stats

You might also like