Περιεχόμενα:
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πρόλογος
Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε τον Αύγουστο του 2013
και ολοκληρώθηκε τους πρώτους μήνες του 2014. Η αρχική
ιδέα ήταν να γραφτεί ένα σύντομο προοίμιο για το πρόγραμμα
του ΣΥΡΙΖΑ με σκοπό την ανάδειξη της βαθύτερης λογικής που
συνέχει τις επιμέρους προγραμματικές θέσεις. Όμως το αρχικό
κείμενο ήταν εκτενέστερο του αναμενόμενου και υπερέβαινε
το λόγο της σύνταξής του. Παρ’ όλα αυτά κατατέθηκε στην επι-
τροπή προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ προς αξιοποίηση, ενώ πα-
ράλληλα προέκυψε η ιδέα της αυτόνομης δημοσιοποίησής του
με σκοπό να συμβάλει στον ευρύτερο προβληματισμό σχετικά
με τη μεθοδολογία και τη στρατηγική της αριστεράς μπροστά
στο ενδεχόμενο ανάληψης της κυβερνητικής εξουσίας.
Η καινούρια κατεύθυνση επέβαλλε εκτεταμένη αλλαγή του
ύφους γραφής. Το κείμενο αρχικά διεπόταν από ένα διακηρυ-
κτικό και ως εκ τούτου αποφθεγματικό ύφος, με σκοπό την όσο
το δυνατόν συνοπτικότερη παρουσίαση της λογικής και της με-
θοδολογίας του προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ. Αντίθετα, το τελικό
κείμενο γράφτηκε ως μια προσωπική κατάθεση σκέψεων προς
συζήτηση και προβληματισμό. Ως εκ τούτου, η γραφή έγινε πιο
ελεύθερη και πιο αναλυτική, ενώ ταυτόχρονα δόθηκε η δυνα-
τότητα έμφασης σε θέματα που στην αρχική εκδοχή αναφέρο-
νταν ακροθιγώς και ελλειπτικά. Ωστόσο, οι μεταπτώσεις στο
ύφος διατηρήθηκαν στην τελική εκδοχή ως δείκτες της αναγκα-
στικής συνύπαρξης της «ψυχρής» ανάλυσης με τη «θερμή» πο-
λιτική τοποθέτηση σε ένα κείμενο που συντάσσεται σε μια κρί-
σιμη συγκυρία και φιλοδοξεί να συμβάλει στην προσπάθεια της
Εισαγωγή
-Σύγκρουση δύο λογικών
Η λογική του ανταγωνισμού και του κέρδους
Η λογική της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών αναγκών
Σύγκρουση στόχων, κριτηρίων, διαδικασιών και νοοτροπιών
Η διεύρυνση της λογικής της συνεργασίας ως πυξίδα για την έξοδο από την κρίση
Προετοιμάζοντας το έδαφος
Σωτηρία ή μετασχηματισμός - Ο μετασχηματισμός ως σωτηρία
Ο σοσιαλισμός υπάρχει ανάμεσά μας
Αλλαγή καθεστώτος
-Το ζήτημα της κυβέρνησης: Ποιος κυβερνά, στην υπηρεσία τίνος, με ποιον τρόπο και για
ποιο σκοπό;
Νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση και κράτος
Η στρατηγική
Οι μεταρρυθμίσεις
Η ρητορική, η πραγματικότητα και η κρίση
Αριστερή κυβέρνηση, πολιτική εξουσία και κράτος
Οι πυλώνες ενός αριστερού κυβερνητικού προγράμματος
Δημόσια πολιτική - Σύζευξη κεντρικής εξουσίας και κοινωνικών υποκειμένων
Έκταση και ένταση του προγράμματος μιας αριστερής κυβέρνησης
-Κοινωνικές συμμαχίες για την έξοδο από την κρίση
Ενότητα των λαϊκών τάξεων
Ο νευραλγικός ρόλος των μορφωμένων τμημάτων των λαϊκών τάξεων
Συμμαχία με μεσαία στρώματα και μικρομεσαία επιχειρηματικότητα
Ενότητα σημαίνει ριζική αλλαγή νοοτροπίας
-Διευρύνοντας την οπτική μας: Πολιτική στρατηγική και συμμαχίες στην Ευρώπη και τον
υπόλοιπο κόσμο
Το παγκόσμιο σκηνικό
Η θλιβερή περίπτωση της Ευρώπης
Αντί επιλόγου
Σημειώσεις
10 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
αριστεράς να ανταποκριθεί στην ιστορική πρόκληση που βρί-
σκεται μπροστά της.
Αν η υφολογική «αστάθεια» προέκυψε από μεταβολές κατά
την «παραγωγή» του κειμένου, η οργάνωση και η στοχοθεσία
του κειμένου (και στις δύο εκδοχές του) ήταν σαφείς από την
αρχή. Ο συντάκτης ακολούθησε σε μεγάλο βαθμό την έννοια
του αφηγήματος κατά Τζέσοπ: «[Τ]ο αφήγημα παρέχει, σε μια
ιστορία που ενσωματώνει αιτιακά και ηθικά διδάγματα, μια
πλοκή η οποία συμπλέκει επιλεγμένα γεγονότα του παρελθό-
ντος μαζί με δυνάμεις που κατατάσσονται σε μια χρονική δια-
δοχή με αρχή, μέση και τέλος [...]»1. Οι λόγοι για μια τέτοια
επιλογή περιγράφονται εξίσου γλαφυρά από τον ίδιο τον Τζέ-
σοπ, όταν παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα του αφηγήματος: «Τα
αφηγήματα διαδραματίζουν έναν κεντρικό ρόλο στη στρατη-
γική δράση, διότι είναι σε θέση να απλοποιούν περίπλοκα προ-
βλήματα, να καταδεικνύουν απλές λύσεις, να επιτυγχάνουν τη
σύνδεση με τον κοινό νου και, τέλος, να κινητοποιούν τη λαϊκή
υποστήριξη»2.
Η σύνταξη του κειμένου βασίστηκε και σε μια ακόμη παρα-
δοχή: ζούμε σε μια εποχή όπου δεν υπάρχουν αυτονόητα. Δυ-
στυχώς, καμιά αξία ή αρετή δεν πρέπει σήμερα να θεωρείται
αυτονόητη ή μη χρήζουσα υποστήριξης και επιχειρηματολο-
γίας. Η έννοια της δημοκρατίας, η δυνατότητα των πολιτών να
έχουν λόγο για εκείνα που αφορούν τη ζωή τους, η αξιοπρεπής
διαβίωση και η πρόσβαση σε βασικά αγαθά ως αυτονόητο δι-
καίωμα κάθε ανθρώπου, ο αλληλοσεβασμός, η αλληλεγγύη κ.ά.
έχουν πληγεί βαθιά στην κοινωνική συνείδηση μετά από δεκαε-
τίες σφοδρής επιβολής και εμπέδωσης νεοφιλελεύθερων ιδε-
ολογημάτων. Το κείμενο λοιπόν επιχειρεί στο μέτρο του δυ-
νατού να (ξανα)θυμίσει από πού πηγάζουν αυτές οι έννοιες,
γιατί αξίζει να τις υποστηρίζει κανείς και τι ακριβώς σημαίνουν.
Η εν λόγω παραδοχή μπορεί να δίνει την αίσθηση στον «πει-
σμένο» αναγνώστη ότι το κείμενο σε κάποια σημεία αναλώνεται
σε αυτονόητα και κοινότοπα ζητήματα. Δυστυχώς, αν θέλουμε
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 11
σήμερα να αλλάξουμε την τροπή των πραγμάτων, πρέπει να
«καταδεχθούμε» να (ξανα)μιλήσουμε και να αγωνιστούμε για
τα βασικά. Πρέπει να πιάσουμε το νήμα σχεδόν από την αρχή
διαμορφώνοντας παράλληλα μια διαφορετική αντίληψη για τη
ζωή και την κοινωνία στην αυγή του 21ου αιώνα.
Το κείμενο επιχειρεί να φωτίσει τη βαθύτερη λογική που διέπει
τη στρατηγική της αριστεράς για το μετασχηματισμό του κρά-
τους και της κοινωνίας, όπως τουλάχιστον την κατανοεί ο συ-
ντάκτης. Κινείται σαφώς στο θεωρητικό πλαίσιο που συχνά κω-
δικοποιείται ως «δημοκρατικός δρόμος προς το σοσιαλισμό»,
εισάγοντας ωστόσο έναν ιδιαίτερο τρόπο παρουσίασης. Ο εν
λόγω μετασχηματισμός κατανοείται ως η διαρκής διεύρυνση
και εμβάθυνση μιας συγκεκριμένης λογικής στους θεσμούς και
τις κοινωνικές πρακτικές και συνακόλουθα ως η συρρίκνωση
της κυρίαρχης αντίπαλης λογικής. Ως λογική εννοείται ένα σύ-
νολο αρχών, κριτηρίων και μεθόδων οργάνωσης (και κατανόη-
σης) θεσμών και κοινωνικών πρακτικών. Για την επιλογή του
όρου «λογική» συνηγόρησαν πολλοί θεωρητικοί λόγοι, στους
οποίους δεν γίνεται αναφορά εδώ. Αφήνεται στον αναγνώστη
να αξιολογήσει κατά πόσο η συγκεκριμένη επιλογή προσφέρει
πολιτικά πλεονεκτήματα ως προς την κατανόηση και αφομοί-
ωση της στρατηγικής της αριστεράς και την πρακτική αποτελε-
σματικότητα των συλλογικοτήτων της.
Ο μετασχηματισμός του κράτους και της κοινωνίας δεν κα-
τανοείται ως ένα στιγμιαίο γεγονός ούτε ως αποτέλεσμα μόνο
κάποιων πολιτικών ενεργειών μεγάλης εμβέλειας. Άλλωστε, η
ίδια η επιλογή του σχήματος «σύγκρουση δύο λογικών στον
άξονα διεύρυνση-συρρίκνωση» προϋποθέτει μια δυναμική κα-
τανόηση του κοινωνικού πεδίου, σε διαρκή κινητικότητα, με
πολλαπλά αλληλένδετα επίπεδα και με διαφορετικές χρονικό-
τητες. Ο μετασχηματισμός συνίσταται στη συνισταμένη πολλών
παρεμβάσεων σε διαφορετικά επίπεδα, με διαφορετικές ταχύ-
12 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
τητες και πάντα σε συνάρτηση με το συσχετισμό δύναμης. Η
αντίληψη αυτή εκπορεύεται από την αναγκαία –για κάθε εγχεί-
ρημα που επιθυμεί να παρέμβει στην πραγματική ιστορία– επί-
γνωση της φύσης της διαδικασίας αλλαγής μιας κοινωνικοθε-
σμικής τάξης πραγμάτων και την ανάδυση μιας νέας.
Βέβαια, η επίγνωση της μη στιγμιαίας αλλαγής των κοινωνι-
κοϊστορικών συνθηκών δεν αναιρεί τη σπουδαιότητα συγκεκρι-
μένων ιστορικών γεγονότων και των πολιτικών αποφάσεων που
τα συνοδεύουν στην παρατεταμένη διαδικασία μετασχηματι-
σμού. Η συγκρουσιακή φύση της κοινωνικής πραγματικότητας,
η ενδεχομενικότητα των μεγάλων ιστορικών συμβάντων και η
επιταχυντική τους επίδραση στη δυναμική ισορροπία μεταξύ
των αντίπαλων λογικών αποτελούν επίσης τετριμμένη ιστορική
γνώση, την οποία οφείλει να προϋπολογίζει οποιαδήποτε σο-
βαρή πολιτική στρατηγική.
Ωστόσο, το ζήτημα που κινητοποιεί τον συντάκτη είναι ότι η
συγκλονιστική διάσταση των μεγάλων ιστορικών γεγονότων, ο
ηρωισμός που τα συνοδεύει και η ένδοξη περιβολή τους στη
μνήμη των επόμενων γενιών προκαλούν μια διανοητική σαγήνη
που εγκλωβίζει τη σκέψη αναφορικά με τη στρατηγική της αρι-
στεράς στο «μεγάλο», το «στιγμιαίο», στα μεγάλα διλήμματα και
πολιτικά διακυβεύματα. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται η αί-
σθηση ότι το εγχείρημα της κοινωνικής χειραφέτησης εξαρτάται
κατά κύριο λόγο από τη στάση της αριστεράς απέναντι στα με-
γάλα πολιτικά ερωτήματα και στις στιγμιαίες κορυφαίες πολιτικές
μάχες, υποτιμώντας τη σημασία μιας μονιμότερης πολιτικής
στρατηγικής, εντός της οποίας μπορούν να αξιοποιηθούν και να
κεφαλαιοποιηθούν οι κρίσιμες πολιτικές επιλογές.
Η υπέρβαση του εκάστοτε κοινωνικού-θεσμικού καθεστώ-
τος κατανοείται με στατικό τρόπο, η συζήτηση διεξάγεται με
επίκεντρο τα μεγάλα διλήμματα και υποτιμάται η δυναμική διά-
σταση του εγχειρήματος, η ανάγκη για μια μακροπρόθεσμη και
πολυεπίπεδη μεθοδολογία και πολιτική στρατηγική. Το αποτέ-
λεσμα είναι η διαμόρφωση αντιλήψεων για την κοινωνική χει-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 13
ραφέτηση που αντιβαίνουν στη φύση του ίδιου του εγχειρήμα-
τος παράγοντας ασταθείς πολιτικές ταυτότητες και εντέλει
ακρωτηριασμένες πολιτικές στρατηγικές, οι οποίες αδυνατούν
να αποβούν αποτελεσματικές και νικηφόρες σε βάθος χρόνου.
Το ζήτημα αυτό γίνεται επιτακτικότερο ενόψει της πιθανό-
τητας μια αριστερή πολιτική δύναμη να βρεθεί στη θέση της
κυβέρνησης. Ως εκ τούτου, το κείμενο πολώνεται αναγκαστικά
από τη συγκυρία, και συγκεκριμένα από το ενδεχόμενο ανάλη-
ψης της κυβερνητικής εξουσίας από το ΣΥΡΙΖΑ. Τα ζητήματα
αναφορικά με τις αντιλήψεις περί κοινωνικού μετασχηματισμού,
την ευστάθεια των αριστερών ταυτοτήτων και τη βιωσιμότητα
των σχετικών στρατηγικών καθώς και πολλά άλλα που θα μας
απασχολήσουν δεν εξετάζονται σφαιρικά αλλά πάντοτε σε συ-
νάρτηση με το ερώτημα της συμβολής της κυβερνητικής εξου-
σίας στο μετασχηματισμό του κράτους και της κοινωνίας.
Οι αριστεροί και οι αριστερές, αλλά και όλοι όσοι θέλουν
να αγωνιστούν για μια πιο δίκαιη κοινωνία, συχνά βρίσκονται
μπροστά σε ερωτήματα που κλονίζουν την πίστη ως προς το
ίδιο το εγχείρημα του κοινωνικού μετασχηματισμού: Πώς μπο-
ρείς να είσαι αριστερός και να έχεις την κυβέρνηση σε ένα κα-
πιταλιστικό κράτος; Πώς μπορείς να είσαι αριστερός σε θέση
εξουσίας και να συνυπάρχεις με τους κανόνες της αγοράς; Τέ-
τοια ερωτήματα αλλά και πολλά άλλα παρόμοια συνήθως απο-
σταθεροποιούν τις αριστερές ταυτότητες, κινητοποιώντας δύο
αντανακλαστικές τάσεις.
Η μια τάση αντιμετωπίζει την αστάθεια επιλέγοντας να μεί-
νει «πιστή» στο αίτημα για ανατροπή, απορρίπτοντας τη δυνα-
τότητα παρέμβασης και μετασχηματισμού στην πραγματική
ιστορία, προτείνοντας την αναμονή μέχρι την έλευση μιας εντέ-
λει μη ιστορικής στιγμής συμβατής με το φαντασιακό της στιγ-
μιαίας κοινωνικής ανατροπής. Η άλλη τάση αντιμετωπίζει την
αστάθεια επιλέγοντας ένα «ρεαλισμό» της ανάγκης για παρέμ-
βαση στο «τώρα», απορρίπτοντας όμως τη δυνατότητα κοινω-
νικού μετασχηματισμού, καθώς το σχετικό φαντασιακό δεν
14 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
«συνάδει» με την περίοδο. Και οι δύο τάσεις εκκινούν από ένα
φαντασιακό για την κοινωνική χειραφέτηση που την καθιστά
πάντα ασύμβατη με το εκάστοτε ιστορικό «τώρα», παράγοντας
εντέλει ακρωτηριασμένες αριστερές στρατηγικές.
Το ζητούμενο λοιπόν είναι η διαμόρφωση μιας αντίληψης
για τον κοινωνικό μετασχηματισμό η οποία, χωρίς να υποτιμά
τη σπουδαιότητα των κρίσιμων πολιτικών επιλογών, επιτρέπει
τη διαμόρφωση μιας μονιμότερης στρατηγικής και μεθοδολο-
γίας. Μιας στρατηγικής και μιας μεθοδολογίας οι οποίες είναι
συμβατές α) με την παρατεταμένη περίοδο μετασχηματισμού
που χαρακτηρίζει τη φύση του χειραφετητικού εγχειρήματος
και β) με την ανάγκη πολυδιάστατης, συντονισμένης και αλλη-
λοϋποστηριζόμενης παρέμβασης σε πολλά διαφορετικά επί-
πεδα. Το κείμενο επιχειρεί να συμβάλει σε αυτή την κατεύ-
θυνση εστιάζοντας στο ζήτημα της κυβερνητικής εξουσίας.
Ωστόσο, το κείμενο δεν αποτελεί μια στοιχειοθετημένη και
τεκμηριωμένη εργασία. Άλλωστε γράφεται από κάποιον που
είναι μεν θεωρητικά ενήμερος αλλά δεν διαθέτει κάποια εξει-
δίκευση στα θέματα που πραγματεύεται. Το πόνημα απέχει
πάρα πολύ από το να είναι μια ολοκληρωμένη και πλήρης ερ-
γασία, η οποία εξαντλεί όλες τις κρίσιμες πτυχές σχετικά με το
τι σημαίνει αριστερή κυβέρνηση και κοινωνικός μετασχηματι-
σμός. Συνιστά περισσότερο μια πρόσκληση να σκεφτούμε τα
ζητήματα που πραγματεύεται διαμορφώνοντας ένα πεδίο προ-
βληματισμού κρίσιμο από πολιτική άποψη, παρά φιλοδοξεί να
δώσει τελεσίδικες απαντήσεις, να κομίσει πρωτότυπες ή και-
νοτόμες ιδέες. Επίσης, στο κείμενο δεν θα βρει ο αναγνώστης
μια άρτια παρουσίαση της φύσης της σημερινής κρίσης ή μια
σταθμισμένη παρουσίαση των πλευρών της, τις ορθές αιτιακές
συνδέσεις μεταξύ τους κ.ο.κ. Η αναφορά σε πτυχές της κρίσης
γίνεται πάντα με γνώμονα το στόχο του κειμένου, που είναι η
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 15
σκιαγράφηση της μεθοδολογίας της αριστεράς σε συνάρτηση
με την ανάληψη της εξουσίας.
Η ορμητική επικράτηση των νεοφιλελεύθερων ιδεών και η υπο-
χώρηση των αριστερών αξιών και προταγμάτων τις τελευταίες
δεκαετίες διαμόρφωσαν την ισχυρή αίσθηση ότι μια λογική για
τη ζωή και την κοινωνία διαφορετική από την κυρίαρχη είναι
ασθενική και εύθραυστη. Όμως, το μέγεθος της απειλής μάς
θέτει το καθήκον να πιστέψουμε εκ νέου βαθιά, έμπρακτα και
μαχητικά σε αυτή τη λογική. Απευθυνόμενο στους αριστερούς
και τις αριστερές, αλλά και σε κάθε πολίτη που νιώθει το κάλε-
σμα σε κινητοποίηση και αυτενέργεια, το κείμενο σκιαγραφεί
με τι θα μπορούσε να μοιάζει η μεθοδολογία μιας αριστερής
κυβέρνησης σήμερα, στο έδαφος της κρίσης, στην Ελλάδα.
Σκοπός του κειμένου είναι τελικά η ενίσχυση του φρονή-
ματος και της αυτοπεποίθησης όλων όσοι κατανοούν ότι η κι-
νητοποίηση και ο αγώνας απέναντι στην επιχειρούμενη αναδό-
μηση των σύγχρονων κοινωνιών αποτελεί κατεπείγουσα ανα-
γκαιότητα και κεφαλαιώδους ιστορικής σημασίας εγχείρημα για
την πατρίδα μας, την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόσμο. Μια αυ-
τοπεποίθηση που είναι ζωτικής σημασίας ιδιαίτερα ενόψει της
εξαιρετικά σημαντικής προοπτικής μιας αριστερής κυβέρνησης.
Η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις μας πρέπει να εκπορεύεται όχι
μόνο από τη βούλησή μας να μη συμβιβαστούμε με τη βαρβα-
ρότητα του νέου κόσμου που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερι-
σμός, αλλά κυρίως από την εμπέδωση της αντίληψης ότι η αρι-
στερά είναι σε θέση να έχει και σχέδιο και στρατηγική για την
άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας. Μιας κυβερνητικής εξου-
σίας που θα είναι ουσιωδώς διαφορετική και θα στοχεύει στη
διαρκή διεύρυνση μιας εντελώς διαφορετικής λογικής για την
κοινωνία και τους θεσμούς. Μιας κυβερνητικής εξουσίας που
τελικά θα συμβάλει στον κοινωνικό μετασχηματισμό.
Φεβρουάριος 2014
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Ελλάδα θα επανέλθει στις αγορές, η επάνοδος

στις αγορές είναι ο συμβολισμός της σταδιακής
επανόδου στην ομαλότητα, στην κανονικότητα. Οι
αγορές είναι πιο έξυπνες και πιο γρήγορες από ό,τι
οι πολιτικές συζητήσεις και οι θεσμικοί διάλογοι,
γιατί υπάρχει πάντα το στοιχείο του κέρδους,
υπάρχει το στοιχείο της επιχειρηματικότητας.

Ευάγγελος Βενιζέλος
Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβέρνησης
4.4.2014

Ο λαός μας βρίσκεται για ακόμη μια φορά σε ένα ιστορικό

σταυροδρόμι. Καλείται να σταματήσει μια καταστροφή ιστορι-
κών διαστάσεων και να αποφασίσει για τη φυσιογνωμία της ελ-
ληνικής κοινωνίας και το μέλλον των επόμενων γενιών. Κάτω
από την πίεση μιας μεγάλης καταστροφής και τη διάθεση των
δυνάμεων που την προκάλεσαν να την ολοκληρώσουν και να
την παγιώσουν ως τη «Νέα Ελλάδα», ο ελληνικός λαός έχει δύο
επιλογές: να αποδεχθεί ένα παρόν και ένα μέλλον αναξιοπρε-
πές και βάρβαρο ή να σηκώσει το ανάστημά του και να επιβάλει
τις δικές του ανάγκες ως το βασικό κριτήριο για την έξοδο από
την κρίση, στηριζόμενος στις δικές του δυνάμεις.
Ο ΣΥΡΙΖΑ από την αρχή της κρίσης συντάχθηκε με τη δεύ-
τερη επιλογή και εργάζεται ώστε να ολοκληρωθεί η μεγάλη με-
ταστροφή του ελληνικού λαού από πειραματόζωο σε πειραμα-
τιστή. Μια μεταστροφή που δεν εξαντλείται στις αναγκαίες και
καθοριστικές προϋποθέσεις όπως η πολιτική σύγκρουση με τις
18 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
μνημονιακές δυνάμεις (πολιτικές, οικονομικές και μιντιακές) και
η ανάπτυξη κοινωνικών αγώνων και αντιστάσεων εναντίον της
καταστροφής που προκαλεί η μνημονιακή πολιτική. Αυτού του
είδους η μεταστροφή απαιτεί και την ανάδυση νέων αξιών και
προτύπων ζωής, νέων νοοτροπιών, δηλαδή μια νέα λογική για
την οργάνωση των θεσμών και των κοινωνικών πρακτικών.
Οφείλουμε να αφουγκραστούμε τα μηνύματα των καιρών,
των κοινωνικών διεργασιών στη χώρα μας και διεθνώς και των
πολλαπλών ανησυχιών για τα αλλεπάλληλα αδιέξοδα που διαρ-
κώς ανακύπτουν σε πλανητική κλίμακα. Να κατανοήσουμε
βαθιά αυτό που ψυχανεμίζονται ολοένα περισσότεροι/ες σή-
μερα: η κρίση δεν είναι στενά οικονομική, είναι βαθύτερη και
σχετίζεται με μια αδυσώπητη σύγκρουση για τη φυσιογνωμία
των ανθρώπινων κοινωνιών. Οι σύγχρονες κοινωνίες βρίσκονται
μπροστά σε ένα υπαρξιακό ερώτημα που σχετίζεται με θεμε-
λιακές, αξιακές επιλογές αναφορικά με τον τρόπο οργάνωσής
τους. Γι’ αυτό ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να συνταχθεί ολόψυχα με την
πολυεπίπεδη και εν πολλοίς αντιφατική, αλλά πάντως σε εξέ-
λιξη, μεταστροφή του ελληνικού λαού και να πρωταγωνιστήσει
ώστε η εν λόγω μεταστροφή να οδηγήσει στην ανάδυση νέων
νοοτροπιών και προτεραιοτήτων, στη διερεύνηση εναλλακτικών
τρόπων οργάνωσης της ατομικής και συλλογικής ζωής, αλλά και
στον ανακαθορισμό των αδιεξόδων που αντιμετωπίζουμε σή-
μερα και του τρόπου υπέρβασής τους.
Στο πλαίσιο αυτό, ο ΣΥΡΙΖΑ επεξεργάζεται διαρκώς το κυ-
βερνητικό του πρόγραμμα. Το πρόγραμμα είναι η σημαία μας,
όπως έλεγαν οι παλιότεροι. Γι’ αυτό το πρόγραμμά μας δεν
μπορεί να είναι άλλο ένα κυβερνητικό πρόγραμμα παρουσίασης
«λύσεων» από κάποιους ειδικούς στα προβλήματα κάποιων
άλλων, από τους οποίους ζητείται η εκλογική υποστήριξη. Το
πρόγραμμά μας οφείλει να είναι ένα σχέδιο δράσης για την ελ-
ληνική κοινωνία, το οποίο καταρτίζεται ανοιχτά, δημόσια και
βρίσκεται διαρκώς σε διάλογο με τις λαϊκές τάξεις και τους
ενεργούς πολίτες. Ένα πρόγραμμα στην υλοποίηση του οποίου
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 19
ο ελληνικός λαός καλείται να είναι πρωταγωνιστής. Και τούτο
διότι ένα πρόγραμμα το οποίο θέτει στο επίκεντρο το ρόλο
των ίδιων των πολιτών στην αντιμετώπιση των τρομακτικών ση-
μερινών προβλημάτων συμβάλλει αποφασιστικά στο να δώσει
συγκεκριμένο περιεχόμενο στη μεταστροφή του λαού μας στο
έδαφος της κρίσης.
Επιπρόσθετα, αυτού του είδους το πρόγραμμα και μόνο
μπορεί να αντιμετωπίσει τα εκρηκτικά προβλήματα και την αν-
θρωπιστική κρίση που προκάλεσε η μνημονιακή πολιτική, ακρι-
βώς γιατί δεν βασίζεται σε «τρίτους» (αγορές, πιστωτές, επεν-
δυτές κ.ο.κ.) και στα ιδιοτελή τους κίνητρα, αλλά στις ίδιες τις
δυνάμεις, τις δεξιότητες και την αποφασιστικότητα του λαού
να ανακτήσει με δουλειά και μόχθο τον αυτοσεβασμό και την
αξιοπρέπειά του. Στο καθόλου ουδέτερο ερώτημα «Πού θα
βρείτε τα λεφτά;» υπάρχει μόνο μία απάντηση: «Τα δικά μας
λεφτά είναι τα τεράστια αποθέματα ικανοτήτων, δεξιοτήτων και
δημιουργικότητας ενός λαού που είναι αποφασισμένος να δου-
λέψει για τον εαυτό του». Για εμάς, η ανάκτηση της αξιοπρέ-
πειας του λαού μας δεν μπορεί να είναι μια δευτερεύουσα
(σπάνια και πάντοτε επισφαλής) συνέπεια της οικονομικής δρα-
στηριότητας που διέπεται από κερδοσκοπικά κριτήρια, όπως
κηρύττουν οι μνημονιακές δυνάμεις, αλλά το επίκεντρο της πα-
ραγωγικής δραστηριότητας, η βασική παράμετρος και κινητή-
ριος δύναμη της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας μας.
Στις επόμενες σελίδες διατυπώνονται κάποιες σκέψεις για
τις βασικές μεθοδολογικές αρχές που οφείλουν να διαπνέουν
τις επιμέρους πτυχές του προγράμματος μιας αριστερής κυ-
βέρνησης ως προς τους βασικούς τομείς της ελληνικής κοινω-
νίας. Σκοπός είναι να αναδειχθεί η δυνητική συνοχή τους αλλά
και η διαφορετική, ανταγωνιστική προς την κυρίαρχη, λογική
που διέπει την πολιτική της αριστεράς. Είναι αυτή η λογική που
καθιστά μια αριστερή κυβέρνηση ικανή να συμβάλει στην ενερ-
γοποίηση όλων των διαθέσιμων δυνάμεων, πόρων και ικανοτή-
των της ελληνικής κοινωνίας στη βάση ενός σχεδίου δράσης
20 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
ώστε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τη σημερινή τραγική
κατάσταση.
Με αυτό τον τρόπο ελπίζουμε ότι θα απαντηθούν συχνά
ερωτήματα πολιτών σχετικά με το τι είδους πολιτική πρεσβεύει
η αριστερά, τι διαφορετικό κομίζει, γιατί μια αριστερή κυβέρ-
νηση είναι σε θέση να κάνει αυτό που οι άλλες δυνάμεις δεν
μπορούν, ποια είναι η αντίληψη της αριστεράς για το κράτος
και τη δημόσια πολιτική, πώς μια αριστερή κυβέρνηση θα αντι-
μετωπίσει τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα, την ασφυκτική διε-
θνή και εγχώρια πίεση των οικονομικών ελίτ, κατεστημένες
νοοτροπίες και καθεστώτα αδιαφάνειας, διαφθοράς και πελα-
τειακών σχέσεων, αλλά και ζητήματα παραγωγικού σχεδιασμού
και καταναλωτικών προτύπων.
Ο ΣΥΡΙΖΑ μετά το 1ο του ιδρυτικό συνέδριο και μέσα από
το κυβερνητικό του πρόγραμμα έχει την ευκαιρία να συστηθεί
εκ νέου στην ελληνική κοινωνία. Να συστηθεί ως μια πολιτική
δύναμη η οποία διέπεται από μια λογική διαφορετική από την
κυρίαρχη. Να συστηθεί ως εκείνη η πολιτική δύναμη η οποία
εργάζεται για μια αριστερή κυβέρνηση που θα υπηρετήσει τον
ριζικό αναπροσανατολισμό της ίδιας της ελληνικής κοινωνίας.
Γιατί είναι ο ίδιος ο ελληνικός λαός που βρίσκεται μπροστά σε
ένα ιστορικό σταυροδρόμι σήμερα. Γιατί είναι αυτός και μόνο
αυτός που μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα τι είδους φυσιο-
γνωμία θα έχει η κοινωνία μας από εδώ και εμπρός.
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΥΟ ΛΟΓΙΚΩΝ
Για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τη ση-
μερινή κρίσιμη κατάσταση, χρειαζόμαστε ένα σχήμα –αναγκα-
στικά ελλειπτικό– που να εντάσσει σε μια ευρύτερη και ενιαία
εικόνα τις αιτίες της κρίσης, τη φύση των μνημονιακών πολιτι-
κών και την εναλλακτική διέξοδο που προτείνει η αριστερά. Σε
αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ και
δυόμισι αιώνες περίπου στις σύγχρονες κοινωνίες συγκρούο-
νται δύο λογικές για την οργάνωση της κοινωνικής ζωής και των
θεσμών. Οι δύο λογικές εκφράζουν ανταγωνιστικές προτεραι-
ότητες και αξίες και η καθεμιά επιχειρεί την επέκτασή της στην
κοινωνία και τους θεσμούς και την αντίστοιχη συρρίκνωση της
αντίπαλης. Η φυσιογνωμία των σύγχρονων κοινωνιών και οι ρα-
γδαίες αλλαγές σήμερα μπορούν να κατανοηθούν με βάση τη
δυναμική των δύο διαφορετικών λογικών μέσα σε αυτές.
Η μια λογική είναι η λογική του ατομισμού, του γρήγορου
κέρδους και του ανταγωνισμού. Είναι η λογική του κεφαλαίου,
της συσσώρευσης του πλούτου, του νεοφιλελεύθερου καπιτα-
λισμού. Η στενά ατομική οπτική και ο ανταγωνισμός ενδυνα-
μώνουν τη συσσώρευση του πλούτου, αδιαφορώντας για τις
συνέπειες στην κοινωνία, τους ανθρώπους και το περιβάλλον.
Είναι η λογική των οικονομικά ισχυρών, οι οποίοι δυσφορούν
με τη δημοκρατία γιατί τους θέτει περιορισμούς και ενοχλητικά
κριτήρια στις αποφάσεις για τους πόρους της κοινωνίας, απο-
φάσεις τις οποίες θεωρούν δικό τους προνόμιο.
Η άλλη λογική είναι η λογική της συνεργασίας, της δημο-
κρατίας και των κοινωνικών αναγκών. Είναι η σοσιαλιστική λο-
γική των λαϊκών τάξεων και της αριστεράς. Είναι η λογική που
22 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
πρεσβεύει ότι η πρόοδος και η ευημερία είναι αποτελέσματα
της συνεργασίας των ανθρώπων και εδράζεται στη διεύρυνση
στην κοινωνία και την παραγωγή αυτών που θεωρούμε ενάρε-
τες συμπεριφορές στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις (συνερ-
γασία, αλληλοσεβασμός, αφοσίωση, γενναιοδωρία, υπευθυνό-
τητα, εργατικότητα κ.ο.κ.). Είναι η λογική που βασίζεται στη δη-
μοκρατία ως το βασικό όπλο των λαϊκών τάξεων, ώστε να έχουν
λόγο στις αποφάσεις για το παρόν και το μέλλον της κοινωνίας
θέτοντας τα δικά τους κριτήρια, με γνώμονα τις δικές τους
ανάγκες. Συνθηματικά θα λέγαμε ότι ο ανταγωνισμός ενισχύει
τη συσσώρευση πλούτου στα χέρια των λίγων, ενώ η συνεργα-
σία προάγει τη συσσώρευση ικανοτήτων και δεξιοτήτων στα
χέρια των πολιτών και την ολόπλευρη ανάπτυξή τους.
Η ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΕΡΔΟΥΣ
Σύμφωνα με την πρώτη λογική, κινητήριος δύναμη των κοινω-
νιών είναι οι οικονομικά ισχυροί. Κριτήριο για την κατανομή
των πόρων της κοινωνίας είναι ο ανταγωνισμός μεταξύ των οι-
κονομικά ισχυρών. Ο στόχος της κοινωνικής οργάνωσης είναι
η μεγιστοποίηση του κέρδους και η συσσώρευση του πλούτου
στα χέρια τους. Αυτή η επιλογή καθιστά τις ανάγκες της κοινω-
νίας υποδεέστερες της κερδοφορίας των οικονομικών ελίτ, και,
αν χρειάζεται –όπως σήμερα–, οι ανάγκες πρέπει να θυσια-
στούν προς όφελός της.
Συνακόλουθα, όλες οι πτυχές της κοινωνικής ζωής πρέπει
να εναρμονιστούν με τη λογική του ανταγωνισμού και του κέρ-
δους. Άλλα κριτήρια ή αξίες αλλά και οι κοινωνικές ανάγκες
πρέπει να αποκλειστούν ή να περιοριστούν από τη δημόσια
σφαίρα, καθώς δυσχεραίνουν την ανάπτυξη του ανταγωνισμού
(π.χ. κοινωνική αλληλεγγύη, περιβαλλοντικές αξίες, εργατικά δι-
καιώματα).
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 23
Παρομοίως, η δημοκρατία πρέπει να περιοριστεί, αφού
υπονομεύει τα ίδια τα θεμέλια του νεοφιλελεύθερου ανταγωνι-
σμού: αν ο ανταγωνισμός και η επιδίωξη βραχυπρόθεσμου κέρ-
δους αυτοματοποιούν τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων,
τότε δεν υπάρχει λόγος για διαβούλευση και δημοκρατική
(συν)απόφαση. Αν ο καθένας λειτουργεί με βάση τους κανόνες
του ανταγωνισμού με γνώμονα το στενά ατομικό συμφέρον (το
οποίο ορίζεται ως πάση θυσία επικράτηση επί των υπόλοιπων
ανταγωνιστών ανεξαρτήτως του ουσιαστικού ατομικού οφέ-
λους), τότε δεν υπάρχει ρόλος για τη δημοκρατία.
Η δημοκρατία κατανοείται εντέλει ως μια διαδικασία ανούσια
και χρονοβόρα, κατάλοιπο ιδεολογικών προκαταλήψεων, ενώ
είναι και επικίνδυνη στο βαθμό που εμφιλοχωρούν άλλα κριτή-
ρια και αξίες στη λήψη των αποφάσεων, διαστρεβλώνοντας τους
νόμους της αγοράς και του ανταγωνισμού. Είναι δύσκολο να
κρυφτεί η βαθιά δυσφορία των οικονομικών ελίτ προς τη δημο-
κρατική συγκρότηση. Μέσω της δημοκρατίας, αυτοί που κατέ-
χουν μικρή ή και καθόλου περιουσία είναι σε θέση να επηρεά-
σουν την κατανομή των πόρων και την κατεύθυνση της παρα-
γωγής και της κοινωνίας με γνώμονα τα δικά τους κριτήρια, δυ-
σχεραίνοντας τον έλεγχο αυτών των αποφάσεων από τις ελίτ.3
Επιπλέον, σήμερα, που η κρίση του 2008 κλόνισε τις πιο
επιθετικές μερίδες των ελίτ (χρηματοπιστωτικός τομέας), η
ανάγκη να τεθούν όλοι οι πόροι στη διάθεσή τους καθιστά την
υποτίμηση των όρων ζωής των λαϊκών τάξεων επιτακτική, και
άρα η δημοκρατία καταγγέλλεται ως «δυσλειτουργία» που δεν
μπορεί να γίνει πλέον ανεκτή. Η παρακμή της δημοκρατίας στη
χώρα μας δεν είναι ένα ατύχημα αλλά άμεση συνέπεια της επι-
χειρούμενης διεύρυνσης της λογικής του ανταγωνισμού και του
κέρδους στο κοινωνικό και θεσμικό σώμα.
Η λογική του ανταγωνισμού και του κέρδους έχει και μια
ακόμη κρίσιμη διάσταση. Ακυρώνει κάθε είδους μακροπρόθε-
σμο οικονομικό ή άλλο σχεδιασμό, καθώς όλες οι αποφάσεις
ανατίθενται στον πρόσκαιρο ανταγωνισμό επιμέρους οικονο-
24 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
μικών συμφερόντων. Ως εκ τούτου διογκώνεται η δικαιοδοσία
των περίφημων αγορών, οι οποίες με γνώμονα το βραχυπρό-
θεσμο κέρδος διαμορφώνουν επιλογές που εντέλει καθορίζουν
το μέλλον των κοινωνιών χωρίς τη συμμετοχή των πολιτών.
Όμως μια κοινωνία στην οποία κυριαρχεί η βραχυπρόθεσμη
σκέψη και πράξη κάποιων απροσδιόριστων οικονομικών κέ-
ντρων με στενή οπτική δεν είναι μια στιβαρή κοινωνία που μπο-
ρεί να μακροημερεύσει. Η κρίση που βιώνουμε επιβεβαιώνει
του λόγου το αληθές.
Η εν λόγω λογική επιχειρεί να διευρυνθεί με ποικίλους τρό-
πους: μέσα στο κράτος, με το μετασχηματισμό τομέων του
(έμμεση υπαγωγή στη λογική του ανταγωνισμού – βλ. σχετικο-
ποίηση του κράτους δικαίου, αντιδημοκρατικές θεσμικές αλλα-
γές, αγοραίες «μεταρρυθμίσεις» κ.ο.κ.) και με την ιδιωτικοποί-
ηση άλλων (άμεση υπαγωγή στα κριτήρια του κέρδους), αλλά
και μέσα στην κοινωνία, μετατρέποντας τον ανταγωνισμό και
το ατομικό κέρδος σε ρυθμιστική αρχή της ζωής των πολιτών.
Για παράδειγμα, τα παιδιά δεν πρέπει να μαθαίνουν να είναι
χρήσιμα στην κοινωνία (όπως ορίζει η λογική της συνεργασίας)
αλλά ανταγωνιστικά, ώστε να επιβιώσουν σε μια κοινωνία η
οποία κατανοείται ως ένα πεδίο μάχης όλων εναντίον όλων. Επι-
πρόσθετα, μπορούμε να ισχυριστούμε με ασφάλεια ότι φαινό-
μενα κοινωνικού αυτοματισμού, ακραίου κυνισμού και χυδαίου
ατομικισμού, τα οποία κακοφορμίζουν σε φασιστικές και αντι-
δραστικές πρακτικές, σήμερα, λόγω της κρίσης, τροφοδοτού-
νται (αν και όχι αποκλειστικά) από τη λογική του ανταγωνισμού.
Όπως γίνεται φανερό, η εν λόγω λογική επιχειρεί συστημα-
τικά, και πριν την κρίση και μετά το ξέσπασμά της, τη διεύ-
ρυνσή της και την εξαφάνιση της αντίπαλης. Η μνημονιακή πο-
λιτική συνιστά μια ακραία επιχείρηση διεύρυνσης αυτής της λο-
γικής, ένα πολιτικό σχέδιο των οικονομικά ισχυρών στην Ελ-
λάδα και την Ευρώπη να επιβληθεί η «απολυταρχία της αγοράς»
στην ευρωπαϊκή ήπειρο.
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 25
Η ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ, ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ
Όμως οι σύγχρονες κοινωνίες διέπονται και από μια διαφορε-
τική λογική, μια λογική που μπορεί να μην έχει καταστεί κυ-
ρίαρχη αλλά επηρέασε βαθιά τη φυσιογνωμία τους όποτε οι
λαϊκές τάξεις και η αριστερά κατάφεραν να επιβάλουν με αγώ-
νες και θυσίες ένα συσχετισμό που επέτρεψε τη διεύρυνσή της
μέσα στην κοινωνία. Η λογική της συνεργασίας, της δημοκρα-
τίας και των κοινωνικών αναγκών συνιστά μια διαφορετική αντί-
ληψη για την κοινωνική οργάνωση και τη ζωή από αυτή του
ανταγωνισμού και του ατομικού κέρδους.
Πρόκειται για τη λογική εκείνη που προσεγγίζει όλες τις
πτυχές της κοινωνικής ζωής με γνώμονα τις ανάγκες των αν-
θρώπων και αντιλαμβάνεται τους ίδιους και τις δυνατότητές
τους ως τους ενεργούς δρώντες για την αντιμετώπιση όλων των
ζητημάτων. Είναι η λογική που ορίζει ότι η συνεργασία είναι το
θεμελιώδες χαρακτηριστικό ενδυνάμωσης και ευημερίας των
ανθρώπινων κοινωνιών. Η δημοκρατία είναι ο τρόπος ώστε οι
άνθρωποι να λαμβάνουν από κοινού τις αποφάσεις που τους
αφορούν στη βάση των δικών τους αναγκών και δυνατοτήτων.
Οι άνθρωποι δεν νοούνται ως αντικείμενα εκμετάλλευσης σε
ένα σχεδιασμό των οικονομικών ελίτ με βάση το κέρδος. Η
ικανοποίηση των αναγκών δεν εκλαμβάνεται ως μια επισφαλής
και εξαρτημένη από την κερδοφορία των οικονομικών ελίτ πα-
ράμετρος της παραγωγής, αλλά, αντιθέτως, οι ανάγκες των αν-
θρώπων τίθενται στο επίκεντρο της παραγωγικής δραστηριό-
τητας. Είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι που αποφασίζουν τι και πώς
θα παράγουν.
Το καθολικό δικαίωμα ψήφου, το κοινωνικό κράτος, τα κα-
θολικά συστήματα εκπαίδευσης, υγείας και κοινωνικής ασφάλι-
σης, τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και ελευθερίες, η
άνοδος του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών τάξεων και άλλα
πολλά φέρουν τη σφραγίδα της λογικής της συνεργασίας, της
26 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
αλληλεγγύης και των κοινωνικών αναγκών. Τίποτα από όσα γνω-
ρίζουμε ως στοιχεία μιας αξιοπρεπούς κοινωνίας δεν ήταν αυ-
τονόητο (όπως μας δείχνει σήμερα η ζοφερή μνημονιακή πραγ-
ματικότητα) ή ένα «κόλπο» των οικονομικά ισχυρών.
Σε αντίθεση με την κυρίαρχη αφήγηση, οι σύγχρονες κοι-
νωνίες δεν κατέκτησαν κάποια ανώτερα πολιτισμικά και ποι-
οτικά χαρακτηριστικά ή μεγάλες δυνατότητες λόγω της λογικής
του ανταγωνισμού, αλλά, αντιθέτως, το κατάφεραν παρά το γε-
γονός ότι η κυρίαρχη μορφή οργάνωσης της παραγωγής διε-
πόταν από αυτή τη λογική. Ό,τι έχει επιτευχθεί οφείλεται σε
αρετές επί των οποίων παρασιτεί και τις οποίες αντιπαλεύει η
λογική του ανταγωνισμού και του κέρδους, αρετές όπως η συ-
νεργασία, η εργατικότητα, η δημιουργικότητα, η αίσθηση προ-
σφοράς, η αφοσίωση κ.ο.κ., ενώ, εξαιτίας της επικυριαρχίας
αυτής της λογικής, ό,τι έχει επιτευχθεί έχει κοστίσει δυσανά-
λογα σε ανθρώπινη εργασία και πόνο αλλά και σε φυσικούς πό-
ρους, υποθηκεύοντας το μέλλον των επόμενων γενιών. Σε όλα
τα πεδία όπου υπάρχει πραγματική πρόοδος στις σύγχρονες
κοινωνίες, η λογική της συνεργασίας σφραγίζει τις σχετικές
δομές και πρακτικές και η πρόοδος λαμβάνει χώρα παρά το γε-
γονός ότι η λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού επι-
κυριαρχεί.
Η βελτίωση της ζωής των λαϊκών τάξεων σχετίζεται με την
πρόσβασή τους στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για την κα-
τανομή των πόρων της κοινωνίας, δηλαδή με τη διεύρυνση και
τη διάχυση της δημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα. Η ευημερία
και η ποιότητα μιας κοινωνίας σχετίζεται με το βαθμό διεύρυν-
σης της συνεργασίας των μελών της.4 Η εμμονή στο κέρδος, η
υποτίμηση της διαδικασίας της παραγωγής σε μέσο για τη με-
γιστοποίηση του κέρδους και η επιβολή κριτηρίων ξένων ως
προς το περιεχόμενο της ίδιας της διαδικασίας παραγωγής συ-
νιστούν αντικοινωνικές και αντιπαραγωγικές προσκολλήσεις, τις
οποίες μια ώριμη κοινωνία οφείλει να συρρικνώνει διαρκώς,
ώστε να «αναπνεύσουν» οι δημιουργικές δυνάμεις της που
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 27
ασφυκτιούν κάτω από τα στενά και κοντόφθαλμα επιχειρημα-
τικά κριτήρια. Όσο περισσότερο μια κοινωνία περιορίζει αυτή
τη λογική στο εσωτερικό της, τόσο είναι σε θέση να οργανωθεί
και να σχεδιάσει το μέλλον της με έναν σοβαρό, στιβαρό και
αξιοπρεπή τρόπο.
Με άλλα λόγια, η βελτίωση της ζωής των λαϊκών τάξεων και
η πραγματική πρόοδος είναι συνάρτηση της διεύρυνσης της
λογικής της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών μέσα στις κοινωνίες (και της αντίστοιχης συρρίκνωσης
της αντίπαλης λογικής). Μιας διεύρυνσης που επιβάλλεται πάντα
από τους αγώνες και το βαθμό αποτελεσματικής οργάνωσης
και παρέμβασης των πολιτών στη διαμόρφωση των πρακτικών
και των δομών μιας κοινωνίας.
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΤΟΧΩΝ, ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ, ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ
ΚΑΙ ΝΟΟΤΡΟΠΙΩΝ
Η σύγκρουση των δύο λογικών σημαίνει καθολική σύγκρουση
επί του τι συνιστά ανθρώπινη κοινωνία. Οι δύο λογικές διαφέ-
ρουν ως προς το στόχο της ανθρώπινης δραστηριότητας, τα
κριτήρια και τις διαδικασίες με βάση τα οποία οργανώνεται η
κοινωνική ζωή, αλλά και τις νοοτροπίες και τα πρότυπα ζωής
που αυτές διαμορφώνουν.
Ως προς το στόχο. Όπως είπαμε και παραπάνω, η λογική
του ανταγωνισμού θέτει ως στόχο της οικονομικής δραστηριό-
τητας τη μεγιστοποίηση του κέρδους των οικονομικά ισχυρών
(η οποία υποτίθεται ότι θα οδηγήσει σε ευημερία όλη την κοι-
νωνία), ενώ η λογική της συνεργασίας θέτει ως στόχο την ποι-
οτική βελτίωση της παραγωγής και την ικανοποίηση των κοινω-
νικών αναγκών.
Ως προς τα κριτήρια. Η λογική του ανταγωνισμού έχει ως
κριτήριο την άμεση και όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κερδοφο-
ρία και συσσώρευση πλούτου, στο βωμό των οποίων μπορούν
28 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
να θυσιαστούν ανθρώπινες αξιοπρέπειες, παραδόσεις, τόποι
και μελλοντικές γενιές (βλ. μνημονιακό μοντέλο ανάπτυξης),
ενώ δεσπόζει η απουσία κάθε είδους μακροχρόνιου σχεδια-
σμού (αντικαθίσταται από την αυτόματη λειτουργία του αντα-
γωνισμού). Από την άλλη, η λογική της συνεργασίας έχει ως
κριτήριο την από κοινού ανάπτυξη του κάθε ανθρώπου μέσα
από την εργασία του, την από κοινού οργάνωση της παραγωγής
με γνώμονα την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών κατά τρόπο
που σέβεται τις επόμενες γενιές, το περιβάλλον και τις παρα-
δόσεις. Ως εκ τούτου, ο μακροχρόνιος, πολυπαραμετρικός
σχεδιασμός αποτελεί βασικό πυλώνα αυτής της λογικής. Το
πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης οφείλει να διαποτίζεται
από τη σπουδαιότητα ενός δημοκρατικού και πολύπλευρου
σχεδιασμού σε κάθε τομέα. Επιπρόσθετα, αναφορικά με το πε-
ριβάλλον, η μια λογική βλέπει τη φύση και τους πόρους ως ευ-
καιρίες κερδοφορίας και συσσώρευσης πλούτου ενώ η άλλη
διέπεται από σεβασμό προς τη φύση και αντιλαμβάνεται τους
πόρους ως κοινά αγαθά προσβάσιμα σε όλους και όλες.
Ως προς τη διαδικασία. Όσον αφορά τις διαδικασίες λήψης
αποφάσεων για την κατανομή των πόρων και τον προσανατο-
λισμό της παραγωγής, η μια λογική προβάλλει τον ανταγωνισμό
ως τον ενδεδειγμένο μηχανισμό λήψης αποφάσεων και επιδιώ-
κει τον περιορισμό των αποφάσεων στο πλαίσιο των οικονο-
μικά ισχυρών. Η άλλη λογική επενδύει στη δημοκρατική διαδι-
κασία λήψης αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα (τόπος παραγωγής,
τοπικό, περιφερειακό, εθνικό επίπεδο, κλαδικό, τομεακό επί-
πεδο κ.ο.κ.), ώστε να είναι ενισχυμένη η παρέμβαση των πολι-
τών και άρα οι δυνατότητες και οι ανάγκες τους να αποτελούν
σημαντικότερες παραμέτρους στην κατανομή των πόρων και
τον προσανατολισμό της κοινωνίας. Το πρόγραμμα μιας αρι-
στερής κυβέρνησης οφείλει σε κάθε τομέα να σκιαγραφεί όχι
μόνο δέσμες μέτρων αλλά και τις απαραίτητες μορφές συλλο-
γικών δημοκρατικών διαδικασιών απόφασης.
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 29
Ως προς τις νοοτροπίες στην παραγωγή. Το στενά ατομικό
κέρδος και ο ανταγωνισμός διαμορφώνουν μια εργασιακή αντι-
κουλτούρα που αντιβαίνει σε έννοιες όπως η εργατικότητα, η
αφοσίωση και η προσφορά. Η παραβίαση κανόνων προς ίδιον
όφελος και τα φαινόμενα κατάχρησης θέσεων για προσωπικό
πλουτισμό δεν αποτελούν παρεκκλίσεις αλλά πραγμάτωση
αυτής της λογικής. Η λογική της συνεργασίας, δίνοντας έμφαση
στην ίδια τη διαδικασία της εργασίας (και όχι στο κέρδος με
κάθε μέσο) και τη βελτίωσή της μέσα από τη συμμετοχή των
εργαζομένων στις αποφάσεις και την ανάπτυξη της συνεργα-
σίας ώστε να συντίθενται οι δυνατότητες (αντί να αποκλίνουν),
αναπτύσσει ένα νέο εργασιακό ήθος κοινωνικής χρησιμότητας,
δημιουργικότητας και αλληλοσεβασμού. Το πρόγραμμα μιας
αριστερής κυβέρνησης οφείλει να διέπεται από μια νέα νοο-
τροπία αφοσίωσης και εργατικότητας σε όλους τους τομείς και
ιδιαίτερα στη δημόσια διοίκηση.
Ως προς τις νοοτροπίες στην κατανάλωση. Οι δύο λογικές
διαμορφώνουν αντιπαραθετικά καταναλωτικά και εν γένει κοινω-
νικά πρότυπα, γεγονός κεφαλαιώδους σημασίας σήμερα που η
περατότητα των φυσικών πόρων αρχίζει να γίνεται κρίσιμη πα-
ράμετρος και η οικονομική κρίση διαλύει παραγωγικές δομές και
βυθίζει στη φτώχεια τεράστια τμήματα του πληθυσμού. Η λογική
του ανταγωνισμού προωθεί έναν άκρατο και χυδαίο ποσοτικό,
εξατομικευμένο καταναλωτισμό, παράγωγο της προσπάθειας
διαρκούς αύξησης της κερδοφορίας. Αυτή η αντίληψη σήμερα,
στην εποχή της κρίσης και της περιστολής των διαθέσιμων
πόρων, συνοδεύεται από μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις απο-
κλεισμού τμημάτων του πληθυσμού (όποιος δεν μπορεί να κα-
ταναλώσει απορρίπτεται από το κοινωνικό σώμα και περιθωριο-
ποιείται), διαμορφώνοντας κοινωνίες με υλικά και άυλα τείχη
εντός της που καμιά σχέση δεν έχουν με την έννοια της ανοικτής
κοινωνίας. Από την άλλη, η λογική των κοινωνικών αναγκών καλεί,
όπως είδαμε, σε μια ριζική αλλαγή νοοτροπίας στην παραγωγή.
Ταυτόχρονα όμως προωθεί ένα ποιοτικό καταναλωτικό πρότυπο
30 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
που βασίζεται στη διαρκώς διευρυνόμενη έννοια του κοινού, δη-
μόσιου αγαθού και το άνοιγμα ενός νέου ορίζοντα ολόπλευρης
και ποιοτικής ζωής βασισμένου στην αξιοπρέπεια, την αλληλεγ-
γύη και την ολιγαρκή αφθονία.
Ως προς τις νοοτροπίες στην πολιτική σφαίρα. Οι δύο λο-
γικές συγκρούονται και στο επίπεδο του περιεχομένου των
αποφάσεων, και άρα του περιεχομένου της πολιτικής. Για τη
λογική του ανταγωνισμού, οι αποφάσεις εκφυλίζονται σε μια
στενή οικονομίστικη οπτική λογιστικών υπολογισμών με γνώ-
μονα τη μεγιστοποίηση του κέρδους και τη συσσώρευση πλού-
του στους οικονομικά ισχυρούς. Για παράδειγμα, ζητήματα
σχετικά με το περιεχόμενο της ενεργειακής πολιτικής, το είδος
του τουρισμού, το τι σχολείο θέλουμε κ.ο.κ. αποσπώνται από
τη δικαιοδοσία των πολιτών και τη δημόσια σφαίρα, αφού μια
τέτοια συζήτηση αναπόδραστα εισάγει παραμέτρους και κρι-
τήρια που δεν συνάδουν με την πρωτοκαθεδρία του κέρδους.
Αλλά ακόμη και οι στενές λογιστικές αποφάσεις σήμερα, στην
εποχή των μνημονίων, αποσπώνται από τη δικαιοδοσία των πο-
λιτών: ο προϋπολογισμός, δηλαδή η κατανομή των πόρων, έχει
περάσει στα χέρια των οικονομικών ελίτ μέσω της υποβάθμισης
του κοινοβουλίου, και όχι μόνο, ενώ η βούληση του λαού πε-
ριφρονείται μέσω της καταπάτησης προεκλογικών δεσμεύσεων
και του σκληρού αυταρχισμού απέναντι στις αντιδράσεις, που
προκαλεί μια απερίφραστα αντιλαϊκή πολιτική.
Το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης, ακολουθώντας
τη λογική της συνεργασίας, οφείλει να επιδιώκει διαρκώς και
σε κάθε επιμέρους τομέα να συνδυάσει τη μεταβίβαση των οι-
κονομικών αποφάσεων στα χέρια των πολιτών με τη διεύρυνση
της πολιτικής μέσω της πρόσβασης των πολιτών σε αποφάσεις
που άπτονται του περιεχομένου κάθε τομέα. Με αυτό τον
τρόπο θα δοθεί η δυνατότητα στους πολίτες να σκεφτούν και
να αποφασίσουν πώς πρέπει να γίνουν τα πράγματα, και όχι
μόνο πόσο θα κοστίσουν. Εδώ αγγίζουμε μια κεφαλαιώδους
σημασίας αλλαγή νοοτροπίας ως προς το τι είναι η πολιτική και
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 31
τι είδους πολίτες διαμορφώνει. Από την άλλη, είναι προφανές
ότι μια τέτοιου τύπου διεύρυνση της πρόσβασης των πολιτών
στις αποφάσεις πλήττει καίρια τις οικονομικές ελίτ, οι οποίες
καταφέρνουν εδώ και πολύ καιρό να ταυτίζουν άρρητα το πε-
ριεχόμενο των επιμέρους πολιτικών αποφάσεων με τα δικά
τους επιχειρηματικά σχέδια, μετατρέποντάς τα στα μόνα αυ-
τονόητα σχέδια για την ανάπτυξη.
Επιπρόσθετα, σήμερα, που βρισκόμαστε μπροστά σε μια
ανυπολόγιστη κοινωνική καταστροφή, μια τέτοια κατεύθυνση
θα ενδυναμώσει και θα εμπλουτίσει την εφαρμοζόμενη πολιτική
με τις δεξιότητες, γνώσεις και ικανότητες που ενυπάρχουν στην
κοινωνία και οι οποίες απαξιώνονται μέσω της ανεργίας και της
αναξιοπρεπούς εργασίας και εκδιώκονται μέσω της μετανά-
στευσης. Το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης πρέπει να
επιδιώκει σε κάθε τομέα να ξεκλειδώσει τις δημιουργικές δυ-
νάμεις των πολιτών μέσω της πρόσβασής τους στις διαδικασίες
λήψης απόφασης, και τη διεύρυνση της συνεργατικής λογικής,
καθώς οι εν λόγω δυνάμεις αποτελούν το σπουδαιότερο μέσο
για να βγούμε από το σημερινό τέλμα. Αυτή η τεκτονική αλλαγή
στο περιεχόμενο της πολιτικής και των αποφάσεων, αυτή η δη-
μοκρατική επανάσταση στον τρόπο που μια κοινωνία σχεδιάζει
και υλοποιεί το μέλλον της πρέπει να βρίσκεται στον πυρήνα
κάθε παρέμβασης της αριστεράς τόσο στο κυβερνητικό πρό-
γραμμα όσο και στην καθημερινή της δράση.
Η ΔΙΕΥΡΥΝΣΗ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΩΣ ΠΥΞΙΔΑ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ
Προετοιμάζοντας το έδαφος
Η σημερινή ακραία επιθετική επιχείρηση συρρίκνωσης της λο-
γικής της συνεργασίας και η εμπέδωση σε υπέρτατο βαθμό της
λογικής του ανταγωνισμού βρήκαν εύφορο έδαφος στη μεγάλη
32 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
ιδεολογική και οργανωτική υποχώρηση των λαϊκών τάξεων την
περίοδο της «ανάπτυξης». Οι πολίτες υιοθέτησαν σε μεγάλο
βαθμό τον ατομισμό, τον καταναλωτισμό, το κυνήγι του κέρ-
δους, αξίες και πρότυπα που συνάδουν με τη λογική του αντα-
γωνισμού. Από την άλλη, η συλλογική οργάνωση και δράση των
λαϊκών τάξεων απαξιώθηκε και λοιδορήθηκε μέσα από μια συ-
στηματική προπαγάνδα αλλά και την επέκταση εντός των υπαρ-
κτών συλλογικοτήτων (κόμματα, συνδικάτα, συνεταιρισμοί και
δημόσιοι φορείς) πρακτικών που διέπονταν από τη λογική του
ανταγωνισμού και του ατομικού κέρδους. Φαινόμενα ατομικού
πλουτισμού, στενές συντεχνιακές πρακτικές, πελατειακές σχέ-
σεις, αποκοπή των ηγεσιών από τις ανάγκες της πλειοψηφίας
του λαού κ.ο.κ. εντός τέτοιων συλλογικοτήτων συνδέονται με
τη διεύρυνση της λογικής του ανταγωνισμού και συνέβαλαν τα
μέγιστα ώστε να απαξιωθεί η συμμετοχή των λαϊκών τάξεων και
η δημοκρατία όσον αφορά τις διαδικασίες απόφασης. Το απο-
τέλεσμα ήταν με το ξέσπασμα της κρίσης να δοθεί η ευκαιρία
για τη λυσσαλέα μνημονιακή επίθεση.
Σωτηρία ή μετασχηματισμός – Ο μετασχηματισμός
ως σωτηρία
Αν τα αίτια που δημιούργησαν την πολλαπλή κρίση των λαϊκών
τάξεων σήμερα εκπορεύονται από τη διεύρυνση της λογικής
του ανταγωνισμού και τη συρρίκνωση της λογικής της συνερ-
γασίας, τότε και η φύση των πολιτικών για την αντιμετώπισή της
από τη σκοπιά των εργαζομένων σχετίζεται με τη διεύρυνση
της δικής τους λογικής στην κοινωνία σε βάρος της λογικής του
ανταγωνισμού και του κέρδους. Οι λύσεις στα κατεπείγοντα
προβλήματα των λαϊκών τάξεων μπορούν να δοθούν μόνο μέσα
από πολιτικές παρεμβάσεις και ένα σχέδιο δράσης που βασί-
ζεται στην ενίσχυση και διεύρυνση της δικής τους λογικής. Με
άλλα λόγια, όσο διευρύνονται πρακτικές και πολιτικές που διέ-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 33
πονται από αυτή τη λογική, τόσο τα προβλήματα των πολιτών
θα αντιμετωπίζονται με στέρεο και αποτελεσματικό τρόπο.
Ως εκ τούτου δεν ευσταθεί μια διαδεδομένη άποψη σύμ-
φωνα με την οποία η αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης
του λαού μας είναι μια ξεχωριστή διαδικασία που προηγείται
του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού και διαφέρει από τον τε-
λευταίο ως προς τα μέσα και τη μέθοδο. Επιπρόσθετα, αν η αντι-
μετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης είναι συνάρτηση του βαθ-
μού διεύρυνσης της λογικής της συνεργασίας στο κοινωνικό
σώμα, δηλαδή συνάρτηση του κοινωνικού μετασχηματισμού με
ορίζοντα το σοσιαλισμό, τότε προκύπτει ευθέως ότι ο σοσιαλι-
σμός δεν είναι μια κατάσταση που επιβάλλεται με νόμο σε μία
μέρα εξαφανίζοντας την αντίπαλη λογική. Αντιθέτως, είναι μια
διαρκής πορεία συγκρούσεων, μετασχηματισμών και παρεμβά-
σεων με στόχο τη διεύρυνση της λογικής της συνεργασίας στην
κοινωνία και στους θεσμούς και τη συρρίκνωση της αντίπαλης.
Εν κατακλείδι, η αναζωπύρωση της λογικής της συνεργασίας
και της δημοκρατίας μέσα από μια ριζική αλλαγή νοοτροπιών
και προτύπων ζωής στους κόλπους των λαϊκών τάξεων, η επι-
νόηση νέων μορφών συλλογικής οργάνωσης και δημοκρατικής
λειτουργίας και η ανάληψη πρωτοβουλιών για τον κοινωνικό
έλεγχο τομέων της κοινωνικής και οικονομικής ζωής με γνώ-
μονα τις κοινωνικές ανάγκες αποτελούν βασικές προϋποθέσεις
ώστε ο ελληνικός λαός να βρει τη δύναμη και τα μέσα να αντι-
μετωπίσει τη ζοφερή σημερινή πραγματικότητα. Η αντιμετώ-
πιση των εκρηκτικών προβλημάτων του λαού μας, η αλλαγή του
συσχετισμού δύναμης, η απόσπαση αποφάσεων από τους οι-
κονομικά ισχυρούς και η μεταβίβασή τους στους πολίτες είναι
μια πολυεπίπεδη μάχη στους θεσμούς, στην κοινωνία, στα
μυαλά και στις καρδιές των ανθρώπων.
34 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
Ο σοσιαλισμός υπάρχει ανάμεσά μας
Αν ο σοσιαλισμός δεν είναι ένα αδιόρατο σημείο κάπου στο
μέλλον αλλά ο πυρήνας των παρεμβάσεων της αριστεράς από
σήμερα, η λογική που τις διέπει, τότε διαθέτουμε μια σύλληψη
για το σοσιαλισμό που δεν τον καθιστά κάτι αφηρημένο και
«παράξενο», κάτι που πρέπει να επινοήσουμε εκ του μηδενός,
αλλά αντιθέτως τον καθιστά κάτι πολύ απτό, απολύτως υπαρκτό
και ενεργό σήμερα μέσα στην κοινωνία. Η σοσιαλιστική στρα-
τηγική της αριστεράς συνίσταται στη διαρκώς διευρυνόμενη
λογική της συνεργασίας, η οποία δεν είναι κάτι άλλο από τη γε-
νίκευση αυτών που ήδη κάνουμε και θεωρούμε ενάρετα στις
στενές διαπροσωπικές σχέσεις μας. Επίσης, η εν λόγω λογική
συνεχίζει ακόμη και σήμερα να διέπει πολλές πλευρές της κοι-
νωνικής ζωής παρά τα ισχυρότατα πλήγματα που δέχεται κα-
θημερινά.
Το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης, στηριγμένο
πάνω σε μια λογική που αναδύεται από το ίδιο το βίωμα και την
πείρα των λαϊκών τάξεων, αποτελεί ένδειξη αυτοπεποίθησης
για την αποτελεσματικότητα της σοσιαλιστικής προοπτικής, μα-
κριά από την αμηχανία που προκαλεί μια θεώρηση του σοσια-
λισμού ως κάτι ριζικά ξένου σε σχέση με ό,τι γνωρίζουμε μέχρι
σήμερα. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι η πολιτική μιας αριστε-
ρής κυβέρνησης μπορεί να στηριχθεί σε μια υπαρκτή αλλά
εντελώς διαφορετική λογική από την κυρίαρχη (με διαφορετι-
κούς στόχους, κριτήρια, διαδικασίες, ορισμούς των προβλημά-
των και των λύσεών τους, νοοτροπίες κ.ο.κ.) είναι η εγγύηση
ότι είναι σε θέση να συμβάλει αποφασιστικά στην αντιμετώπιση
της τραγικής κατάστασης του λαού μας σήμερα.
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 35
Αλλαγή καθεστώτος
Σύμφωνα με το προτεινόμενο σχήμα αυτού του κεφαλαίου, η
πολιτική στρατηγική μιας αριστερής κυβέρνησης μπορεί να
στηριχθεί σε μια μεθοδολογία διεύρυνσης της λογικής της συ-
νεργασίας σε όλα τα επίπεδα και στη συρρίκνωση της αντίπα-
λης λογικής, που γέννησε την κρίση και τη μνημονιακή κατα-
στροφή. Ένα πολιτικό σχέδιο εμβάθυνσης της δημοκρατίας
μπορεί να γίνει κατανοητό ως μια διαδικασία διεύρυνσης της
λογικής της συνεργασίας έναντι του ανταγωνισμού μέσα από
την απόσπαση αποφάσεων από τις οικονομικές ελίτ και την
επαναφορά τους στη δικαιοδοσία των πολιτών προς όφελος
των τελευταίων. Ο ριζικός μετασχηματισμός/εκδημοκρατισμός
του κράτους και της δημόσιας διοίκησης σημαίνει διεύρυνση
της λογικής της συνεργασίας στο εσωτερικό τους με στόχο την
πρόσβαση των πολιτών στον έλεγχο, το σχεδιασμό και την
εκτέλεση της κρατικής πολιτικής. Η εκ νέου νοηματοδότηση
της δημόσιας πολιτικής και του δημοκρατικού σχεδιασμού
μπορεί να εμβαθύνει τη λογική της συνεργασίας σε περιοχές
και τομείς που υπερβαίνουν τον στενά κρατικό τομέα. Παρο-
μοίως, η υπεράσπιση των κοινών αγαθών και του τόπου μας, το
ξεκλείδωμα των δεξιοτήτων και των γνώσεων του λαού μας, η
αναζωπύρωση της αυτοοργάνωσης των πολιτών στους εργα-
σιακούς χώρους, τις γειτονιές κ.ο.κ. αποτελούν τμήματα αυτής
της μεγάλης αντεπίθεσης της λογικής της συνεργασίας, που
μπορεί να αναστρέψει πλήρως τη σημερινή ζοφερή πραγματι-
κότητα. Η αριστερά οφείλει να μάχεται στην πρώτη γραμμή για
τη διεύρυνση αυτής της λογικής, για την ανάδυση και εμπέδωση
μιας νέας νοοτροπίας για τη δημόσια σφαίρα, ενός άλλου ερ-
γασιακού ήθους, μιας ουσιαστικής έννοιας κοινωνικής ευθύνης
και μιας κουλτούρας αυτοσεβασμού και αλληλοσεβασμού.
Οφείλει να μάχεται για όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να
36 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
κάνουν τους λαούς ικανούς να αποκαταστήσουν τη λαϊκή κυ-
ριαρχία και αξιοπρέπεια που σήμερα σβήνουν.
Το πρόγραμμα και η στρατηγική μιας αριστερής κυβέρνη-
σης μπορεί και πρέπει να διαπνέεται από μια τέτοια μεθοδο-
λογία, καθώς είναι αυτή που εγγυάται ότι μια αριστερή κυβέρ-
νηση δεν θα είναι απλώς άλλη μια κυβερνητική παρουσία, αλλά
μια προσπάθεια του λαού μας να αλλάξει το υφιστάμενο κοι-
νωνικοθεσμικό καθεστώς. Ένα καθεστώς στο οποίο ηγεμονεύει
η λογική του ανταγωνισμού, του ατομισμού και του κέρδους
οδηγεί μαθηματικά τον λαό μας σε απόγνωση (στην ιδιαίτερη
ελληνική μνημονιακή εκδοχή) αλλά και ολόκληρο τον πλανήτη
αργά ή γρήγορα στο απόλυτο αδιέξοδο. Γι’ αυτό, για ακόμη μια
φορά, ο ελληνικός λαός, υπερασπιζόμενος τα δίκαιά του, την
ελευθερία, τη δημοκρατία και την αξιοπρέπειά του, καλείται να
παίξει καθοριστικό ρόλο στον αγώνα της ανθρωπότητας απέ-
ναντι στη βαρβαρότητα.
ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
ΠΟΙΟΣ ΚΥΒΕΡΝΑ, ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΙΝΟΣ,
ΜΕ ΠΟΙΟΝ ΤΡΟΠΟ ΚΑΙ ΓΙΑ ΠΟΙΟ ΣΚΟΠΟ;
Η σύγκρουση ανάμεσα στις δύο λογικές διεξάγεται σε κάθε
πτυχή της κοινωνικής ζωής, από το μυαλό των ανθρώπων μέχρι
το κράτος και τους θεσμούς. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες,
η διεθνοποίηση και χρηματιστικοποίηση της οικονομίας δια-
μόρφωσαν ένα ασφυκτικό διεθνές πλαίσιο που υποβοηθά κα-
ταλυτικά την εμβάθυνση της λογικής του ανταγωνισμού μέσα
στις κοινωνίες. Οι «αγορές» και οι πολιτικές αποφάσεις που τις
έθεσαν σε μια θέση ελέγχου επί των κοινωνιών (π.χ. μέσω της
αποκλειστικότητας στη χρηματοδότηση) αλλά και θεσμοί
τύπου ΔΝΤ και ΕΕ –οι οποίοι, στο βαθμό που στερούνται δια-
δικασιών πρόσβασης στις αποφάσεις από τη μεριά των πολι-
τών, λειτουργούν de facto ως φορείς της λογικής του ανταγω-
νισμού– διαμορφώνουν ένα πλαίσιο όπου ολόκληρες κοινωνίες
τίθενται υπό επιτήρηση και έλεγχο. Αποκορύφωμα αυτής της
διαδικασίας (η οποία ήταν επίσης διαρκής και μακρόχρονη)
είναι η σημερινή εφιαλτική κατάσταση που έχουν επιβάλει τα
μνημόνια με πρόσχημα την κρίση χρέους. Η επίθεση έχει
πλέον πάρει καθολικά χαρακτηριστικά και απειλεί με τρομα-
κτική επιδείνωση τη ζωή του λαού μας και άλλων λαών, ενώ
θέτει ως στόχο την εγκαθίδρυση πανευρωπαϊκά της απολυταρ-
χίας των αγορών, δηλαδή την οριστική ακύρωση του δημοκρα-
τικού πλαισίου.
Σε μια τέτοια συνθήκη, το ζήτημα της κυβέρνησης αποκτά
μια νέα διάσταση. Απέναντι σε μια τέτοιας εμβέλειας επίθεση
στους λαούς με κεντρικό πρωταγωνιστή την εξωτερική πίεση
38 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
των χρηματιστικών κέντρων και των θεσμικών αντίστοιχών
τους, η ανάληψη της κυβερνητικής εξουσίας αποτελεί βασικό
όρο για κάθε στρατηγική που υπερασπίζεται τα συμφέροντα
των λαϊκών τάξεων και τη λογική της συνεργασίας, της δημο-
κρατίας και των κοινωνικών αναγκών. Ένας όρος που βεβαίως
δεν είναι ικανός από μόνος του για να μπει μπροστά μια διαδι-
κασία αναχαίτισης της λογικής του ανταγωνισμού και της ενί-
σχυσης της λογικής της συνεργασίας. Γι’ αυτό άλλωστε ο ΣΥ-
ΡΙΖΑ συνδέει το σχέδιό του με τον διεθνή συντονισμό δυνά-
μεων που υπερασπίζονται την ίδια λογική αλλά και την αυτε-
νέργεια των λαϊκών τάξεων στη χώρα μας.
Εντούτοις ο όρος αυτός είναι απολύτως αναγκαίος, με την
έννοια ότι χωρίς την πολιτική εξουσία είναι αδύνατο να ανα-
στραφεί η σημερινή κατάσταση. Οι λαϊκές τάξεις δεν έχουν την
πολυτέλεια να αφήνουν την πολιτική εξουσία και τον κρατικό
μηχανισμό στα χέρια μιας τόσο καταστροφικής για τις ίδιες πο-
λιτικής. Για τις λαϊκές τάξεις, η ανάληψη της πολιτικής εξουσίας
από μια αριστερή κυβέρνηση πρωταρχικά σημαίνει ότι αφαι-
ρούν όπλα από τον αντίπαλο. Και αντίστροφα, το ζήτημα της
κυβέρνησης είναι κρίσιμο διότι οι λαϊκές τάξεις δεν μπορούν
να ανταποκριθούν στην εμβέλεια της επίθεσης χωρίς να ανα-
βαθμίσουν τη δύναμή τους. Το κράτος, παρά το γεγονός ότι
έχει υποστεί τρομακτικές μεταβολές και έχει εν πολλοίς ευθυ-
γραμμιστεί με τη λογική του ανταγωνισμού, συνεχίζει να απο-
τελεί έναν νευραλγικό τόπο όπου μια αριστερή κυβέρνηση μπο-
ρεί να παρέμβει ώστε να αναβαθμίσει τη δύναμη των λαϊκών
τάξεων. Συνεπώς, η μάχη για την κατάκτηση της πολιτικής εξου-
σίας είναι κεντρικής σημασίας.
Το ερώτημα δεν είναι αν πρέπει να υπάρξει αριστερή κυ-
βέρνηση ή όχι αλλά ποια είναι τα βήματα που πρέπει να γίνουν
μετά, λαμβάνοντας υπόψη ότι μια αριστερή κυβέρνηση θα είναι
απλώς ένας πόλος εξουσίας ανάμεσα σε άλλους εχθρικούς,
καθώς η αντίπαλη λογική έχει ήδη αφαιρέσει εξουσίες από το
κράτος και τις έχει μεταθέσει απευθείας στα χέρια των οικο-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 39
νομικών ελίτ (βλ. ΜΜΕ, ιδιωτικοποιήσεις κ.ο.κ.). Η μοίρα μιας
αριστερής κυβέρνησης θα εξαρτηθεί όχι μόνο από τη βαθιά
πίστη στο χειραφετητικό εγχείρημα αλλά και από την ικανότητά
της να είναι αποτελεσματική. Η πίστη στο χειραφετητικό εγ-
χείρημα είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για να είναι απο-
τελεσματική.
Στο προηγούμενο κεφάλαιο υποστηρίχθηκε ότι η πολιτική
στρατηγική μιας αριστερής κυβέρνησης μπορεί να βασιστεί σε
μια μεθοδολογία διεύρυνσης της λογικής της συνεργασίας σε
όλα τα επίπεδα και στη συρρίκνωση της αντίπαλης λογικής, που
γέννησε την κρίση και τη μνημονιακή καταστροφή. Στην παρα-
πάνω κατεύθυνση, στο κεφάλαιο αυτό προτείνονται κάποιες
σκέψεις για τις γενικές αρχές του προγράμματος μιας αριστε-
ρής κυβέρνησης, τη μέθοδο άσκησης εξουσίας και την αντί-
ληψη για το μετασχηματισμό του κράτους και των κοινωνικών
πρακτικών. Η παρουσίαση γίνεται σε αντιδιαστολή με τα αντί-
στοιχα στοιχεία των νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων, ώστε να
υπογραμμιστούν οι λόγοι για τους οποίους μια αριστερή κυ-
βέρνηση είναι σε θέση να συμβάλει αποφασιστικά στην υπέρ-
βαση της σημερινής κατάστασης.
ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ
Η στρατηγική
Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική και μεθοδολογία διακυβέρνησης
αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει το κράτος ως έναν τόπο σύ-
γκρουσης και μετασχηματισμού. Ποτέ δεν θεώρησε ότι εφό-
σον είναι ένα καπιταλιστικό κράτος αυτό είναι αρκετό και δεν
υπάρχει κάτι που πρέπει να γίνει για να υπηρετήσει τις ανάγκες
των οικονομικά ισχυρών. Αντιθέτως, διέγνωσε ορθά τον σύν-
θετο χαρακτήρα του, δηλαδή τη διαμόρφωση δομών και λει-
τουργιών του που διέπονται (ή τουλάχιστον επηρεάζονται) από
40 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
μια διαφορετική λογική (της συνεργασίας, της δημοκρατίας και
των κοινωνικών αναγκών), θέτοντας σε ένα βαθμό τις ανάγκες
των ανθρώπων ως κριτήρια για τις αποφάσεις που αφορούν την
κατανομή των πόρων και τον προσανατολισμό της οικονομίας.
Με λίγα λόγια, αντιμετώπισε το κράτος ως συμπύκνωση του συ-
σχετισμού δύναμης μέσα στην κοινωνία ανάμεσα στις οικονο-
μικές ελίτ και τις δυνάμεις της εργασίας, και άρα ως τόπο δυ-
ναμικής ισορροπίας των δύο λογικών.
Η νεοφιλελεύθερη αφήγηση έκανε τη διάγνωση ότι στις
ανεπτυγμένες κοινωνίες ο συσχετισμός δύναμης μεταπολεμικά
ήταν «απαράδεκτα» θετικός για τις δυνάμεις της εργασίας και
έθεσε ως στόχο τη ριζική αναμόρφωση των σύγχρονων κοινω-
νιών, δηλαδή την επέκταση της λογικής του ανταγωνισμού και
τη συρρίκνωση της λογικής της συνεργασίας. Με άλλα λόγια,
επεδίωξε και επιδιώκει να αποκλείσει τους πολίτες από τις δια-
δικασίες λήψης αποφάσεων, και άρα να αποκλείσει τις ανάγκες
τους ως κριτήρια για αυτές τις αποφάσεις. Σύμφωνα με αυτόν
το στόχο, οι αποφάσεις που σχετίζονται με την κατανομή των
πόρων και τον προσανατολισμό της οικονομίας οφείλουν να
λαμβάνονται με μόνα κριτήρια τη μεγιστοποίηση του κέρδους
και τη συσσώρευση πλούτου στους οικονομικά ισχυρούς, όπως
ορίζει η λογική του ανταγωνισμού.
Για την επίτευξη αυτού του στόχου εκπονήθηκε μια μακρο-
χρόνια στρατηγική σε δύο άξονες: της αλλαγής του συσχετι-
σμού δύναμης μέσα στην κοινωνία και του μετασχηματισμού
του κράτους μέσω της επέκτασης της λογικής του ανταγωνι-
σμού, δηλαδή προς όφελος των οικονομικών ελίτ. Για την υλο-
ποίηση αυτής της στρατηγικής κινητοποιήθηκαν πολλές δυνά-
μεις: α) στην ιδεολογική αντιπαράθεση (πρότυπα ζωής, προ-
αγωγή συγκεκριμένων αξιών κ.ο.κ.), β) στην έμπρακτη προ-
ώθηση της λογικής του ανταγωνισμού στο κοινωνικό πεδίο
(από τα «κάτω»),5 γ) στην προώθηση του διεθνούς ανταγωνι-
σμού και τη διαμόρφωση ενός διεθνούς πλαισίου πλήρως ελεγ-
χόμενου από τη λογική της ανταγωνιστικότητας και του κέρ-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 41
δους (χρηματιστικοποίηση), δ) στη δημιουργία νέων ή το με-
τασχηματισμό παλαιότερων θεσμών, υπερεθνικών (ΔΝΤ, ΠΟΕ,
ΕΕ κ.ο.κ.) και εθνικών (ανεξάρτητες αρχές και επιτροπές), και
βεβαίως ε) στην ανάληψη της διακυβέρνησης, η οποία ενίσχυσε
όλες αυτές τις πρωτοβουλίες και μετασχημάτισε το κράτος.6
Οι εν λόγω κινήσεις (αλλά και άλλες, ο κατάλογος είναι εν-
δεικτικός) υπηρετούσαν με συστηματικό τρόπο και σε βάθος
χρόνου την ίδια στρατηγική: τη διεύρυνση της λογικής του
ανταγωνισμού και του κέρδους και τη συρρίκνωση της αντίπα-
λης. Αυτή η στρατηγική συνεχίζεται και σήμερα με ακόμη με-
γαλύτερη ένταση μέσα στην κρίση, ενώ συνδυάζεται και με μια
ευθεία επίθεση στις δυνάμεις της εργασίας μέσω της μνημο-
νιακής εσωτερικής υποτίμησης της εργασίας και τη βίαιη υφαρ-
παγή του υφιστάμενου πλούτου που κατέχουν.
Οι μεταρρυθμίσεις
Συγκεκριμένα, όσον αφορά το κράτος, η νεοφιλελεύθερη δια-
κυβέρνηση συνδυάζει μια σύνθετη στρατηγική. Απονεκρώνει
τομείς του κράτους –αποτελέσματα προηγούμενου συσχετι-
σμού δύναμης– αφαιρώντας εξουσίες από τον δημοκρατικό
έλεγχο των πολιτών και μετασχηματίζει άλλους τομείς εγκαθι-
δρύοντας αρχές λειτουργίας που συνάδουν με τη λογική του
ανταγωνισμού και του κέρδους, ώστε να αξιοποιηθούν στην πε-
ραιτέρω εμπέδωση της εν λόγω λογικής μέσα στην κοινωνία.
Πιο συγκεκριμένα, οι περιβόητες «διαρθρωτικές μεταρρυθμί-
σεις» κινούνται σε δύο άξονες:
1. Μεταρρυθμίσεις απόσπασης εξουσιών από τους πολίτες.
Πρόκειται για μεταρρυθμίσεις που μεταφέρουν εκτός κράτους
–δηλαδή εκτός της εμβέλειας του δημοκρατικού ελέγχου των
πολιτών– ολόκληρους τομείς και τους αποδίδουν είτε απευ-
θείας στις οικονομικές ελίτ είτε σε άλλους θεσμούς. Το κράτος,
έχοντας αυτό τον σύνθετο χαρακτήρα να συμπυκνώνει το συ-
σχετισμό δύναμης και άρα να διέπεται και από τη λογική της
42 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
συνεργασίας, έπρεπε να παρακαμφθεί. Πρόκειται για μια επι-
χείρηση αποκλεισμού των πολιτών από τις αποφάσεις σχετικά
με αυτούς τους τομείς, δηλαδή την «οχύρωση» των διαδικα-
σιών απόφασης σε αυτούς τους τομείς από άλλα κριτήρια
πέραν του ανταγωνισμού και του κέρδους. Οι ιδιωτικοποιήσεις
(αλλά και οι παραχωρήσεις δημόσιων αγαθών όπως οι ραδιο-
τηλεοπτικές συχνότητες) συνιστούν μια απευθείας απόσπαση
του ελέγχου ενός τομέα από έναν τόπο όπου οι πολίτες θα
ήταν σε θέση να επηρεάσουν.7
Να σημειώσουμε βεβαίως ότι το κράτος μπορεί να αποτελεί
έναν τόπο όπου οι πολίτες (οι ανάγκες και η λογική τους) μπο-
ρούν να έχουν πρόσβαση στις αποφάσεις, ωστόσο αυτό δεν
σημαίνει αυτόματα ότι το κράτος υπηρετεί κατά κύριο λόγο τις
λαϊκές τάξεις, καθώς αυτό είναι συνάρτηση του συσχετισμού
στην κοινωνία. Μέσα στο κράτος, και μέχρι να αναβαθμιστεί η
δύναμη των λαϊκών τάξεων, η λογική του ανταγωνισμού κυριαρ-
χεί. Γι’ αυτό η αριστερά δεν υποστηρίζει την επιστροφή στο
κράτος που γνωρίσαμε, αλλά αγωνίζεται για τη διαμόρφωση
ενός συσχετισμού που θα ενισχύει διαρκώς αφενός την επι-
στροφή αποφάσεων σε έναν τόπο όπου υπάρχει η δυνατότητα
πρόσβασης σε αυτές από τους πολίτες και αφετέρου το μετα-
σχηματισμό του κράτους ώστε να διευρύνεται διαρκώς η λο-
γική της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών στο εσωτερικό του.
Πέρα από τις ιδιωτικοποιήσεις, που συνιστούν άμεση μετα-
φορά αποφάσεων στη δικαιοδοσία των οικονομικών ελίτ και τη
λογική τους, οι μεταρρυθμίσεις απόσπασης περιλαμβάνουν τη
μεταφορά αποφάσεων και τομέων σε θεσμούς οι οποίοι έχουν
σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε η πρόσβαση των πολιτών να
μην προβλέπεται ή να είναι τόσο έμμεση ώστε να είναι σχεδόν
ανύπαρκτη (περισσότερο και από το κράτος, όπου και εκεί, σε
έναν αρνητικό συσχετισμό για τις λαϊκές τάξεις, η πρόσβαση
είναι αναιμική). Η δημιουργία ανεξάρτητων αρχών, η ανεξαρ-
τησία των κεντρικών τραπεζών από την πολιτική εξουσία, η εμ-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 43
φανώς ελλειμματική ως προς τη δημοκρατία αρχιτεκτονική της
ΕΕ κ.ο.κ. συνιστούν έναν ακόμη τρόπο προώθησης της νεοφι-
λελεύθερης στρατηγικής διεύρυνσης της μιας λογικής έναντι
της άλλης, δηλαδή της ενίσχυσης των οικονομικών ελίτ έναντι
των λαϊκών τάξεων ως προς τον έλεγχο των πόρων και τον προ-
σανατολισμό της κοινωνίας.
2. Μεταρρυθμίσεις μετασχηματισμού του κράτους. Πρόκει-
ται για μεταρρυθμίσεις που επιχειρούν την αλλαγή της φύσης
τομέων του κράτους και των διαδικασιών παρέμβασής του με
γνώμονα τη συρρίκνωση/εξαφάνιση της λογικής της συνεργα-
σίας και την εμπέδωση της λογικής της ανταγωνιστικότητας. Θα
αναφέρουμε τρεις μεταρρυθμιστικές κατευθύνσεις με αυτό τον
προσανατολισμό.
Πρώτον, σύμφωνα με τη νεοφιλελεύθερη λογική, το κράτος
δεν πρέπει να είναι ενεργός οικονομικός παράγοντας, καθώς
κάτι τέτοιο θα ενέπλεκε στην οικονομία κριτήρια και προτεραι-
ότητες που είναι «μολυσμένες» από τις ανάγκες των πολιτών
και την αξίωση ελέγχου (έστω και δυνητική) επί του περιεχο-
μένου και του προσανατολισμού της παραγωγής από τους πο-
λίτες. Συνεπώς, φορείς, οργανισμοί και εκτελεστικές αρμοδιό-
τητες που σχετίζονται α) με άμεσες παραγωγικές δραστηριό-
τητες σε κλάδους και τομείς (π.χ. ΔΩΔΩΝΗ, ΛΑΡΚΟ, ΕΛΒΟ), β)
με στρατηγικούς τομείς για την οικονομία και την κοινωνία (π.χ.
ενέργεια, νερό, τηλεπικοινωνίες) και γ) με τον επιτελικό ρόλο
του κράτους στον προσανατολισμό και το περιεχόμενο της οι-
κονομικής δραστηριότητας σε κλάδους ή τομείς πρέπει να
ιδιωτικοποιηθούν (βλ. «Μεταρρυθμίσεις απόσπασης…» παρα-
πάνω), να καταργηθούν ή να μετασχηματιστούν (βλ. παρακάτω).
Στο κράτος δεν επιτρέπεται να έχει χρηματοδοτικά εργαλεία
και φορείς σχεδιασμού και παρέμβασης (ινστιτούτα όπως το
ΙΓΜΕ, εθνικούς οργανισμούς κ.ο.κ.), δηλαδή να έχει τη δυνατό-
τητα επιρροής επί των αποφάσεων για τον προσανατολισμό
της παραγωγικής δραστηριότητας.
44 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
Ο μόνος που επιτρέπεται να διαμορφώσει το είδος, την
ένταση, την έκταση και τον προσανατολισμό της ανάπτυξης
είναι ο ανταγωνισμός των οικονομικών ελίτ και οι αναλύσεις
κερδοφορίας για την επενδυτική δραστηριότητα σε έναν
κλάδο. Ο στόχος είναι τα κριτήρια ανάπτυξης και οι στόχοι της
να διέπονται πλήρως από τη λογική του ανταγωνισμού και του
κέρδους, δηλαδή να υπηρετούν μόνο και με στενό τρόπο το
συμφέρον των οικονομικών ελίτ. Έννοιες όπως ο κλαδικός, πε-
ριφερειακός και τομεακός σχεδιασμός, που μόνο μια έννοια
δημόσιας πολιτικής μπορεί να υποστηρίξει, πρέπει να εξαφα-
νιστούν, καθώς είναι «εκτεθειμένες» σε ενδεχόμενη επιρροή
από τους πολίτες και σε κάθε περίπτωση δυσχεραίνουν την
πλήρη εναρμόνιση της παραγωγικής δραστηριότητας με τη λο-
γική του ανταγωνισμού (όχι ότι δεν μπορούν να υποταχθούν
οι έννοιες αυτές στη λογική του ανταγωνισμού, κάθε άλλο,
όμως η ίδια τους η ύπαρξη αντιβαίνει στον πυρήνα της).
Ο ρόλος του κράτους πρέπει να είναι εποπτικός (και όχι
επιτελικός), δηλαδή να επιτηρεί την εξελισσόμενη παραγωγική
δραστηριότητα, ώστε: α) να διευκολύνει τον ανταγωνισμό και
τους οικονομικά ισχυρούς αίροντας «εμπόδια» εργασιακής, πε-
ριβαλλοντικής ή άλλης φύσης, δηλαδή αξιώσεις λόγου των πο-
λιτών (τοπικές κοινωνίες, θεματικά κινήματα, σωματεία κ.ο.κ.)
επί της δραστηριότητας στη βάση διαφορετικών κριτηρίων, και
β) να εποπτεύσει τον ανταγωνισμό στο εσωτερικό των οικονο-
μικών ελίτ, έτσι ώστε να τηρούνται κάποιοι κανόνες.
Είναι προφανές ότι αυτές οι λειτουργίες είναι πολύ διαφο-
ρετικές σε σχέση με έναν επιτελικό ή άμεσα παραγωγικό ρόλο
του κράτους, και ως εκ τούτου οι αρμόδιες υπηρεσίες πρέπει
να μετασχηματιστούν: από φορείς σχεδιασμού και εκτέλεσης
που έπρεπε να συμβάλλουν καθοριστικά ώστε να συλλεχθούν
δεδομένα, να κατατεθούν απόψεις, να αξιολογηθούν επιπτώ-
σεις, να οργανωθούν διαδικασίες απόφασης και εκτέλεσης με-
τασχηματίζονται σε φορείς με εποπτικές, κανονιστικές αρμο-
διότητες διευθέτησης αντιδικιών και σε μηχανισμούς άρσης
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 45
κοινωνικοπεριβαλλοντικών «εμποδίων» και υποβοήθησης της
απαραίτητης καταστολής των εμπλεκόμενων συλλογικοτήτων
των πολιτών.
Δεύτερον, σύμφωνα με τη νεοφιλελεύθερη λογική, υπάρ-
χουν λειτουργίες και τομείς του κράτους των οποίων η στοχο-
θεσία και η αρχιτεκτονική είναι σοβαρά «μολυσμένες» από τη
λογική της συνεργασίας και των κοινωνικών αναγκών (λόγω συ-
σχετισμού σε προηγούμενη φάση). Αυτές οι λειτουργίες πρέπει
να αλλάξουν ριζικά, ώστε να διευρυνθεί η λογική του ανταγω-
νισμού και του κέρδους σε νέα πεδία και να εξαφανιστεί η αντί-
παλη λογική.
Το επονομαζόμενο κοινωνικό κράτος συνίσταται σε τομείς
όπως το καθολικό δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, το σύστημα
υγείας, κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας. Αυτοί οι τομείς ορ-
γανώνονταν σε μεγάλο βαθμό με βάση τη λογική της συνεργα-
σίας (βεβαίως όχι αποκλειστικά, καθώς η πάλη των δύο λογικών
είναι διαρκής). Συγκροτούνταν με βάση μια κοινωνική ανάγκη
και την ικανοποίησή της, κατανοούσαν την ικανοποίηση αυτή ως
καθολικό δικαίωμα των πολιτών στην πρόσβαση σε δημόσια
αγαθά (και όχι σε εμπορεύματα), καλύπτονταν από εκτεταμένες
δομές οι οποίες δεν ανέπτυσσαν εμπορευματοποιημένες αντα-
γωνιστικές πρακτικές, ούτε αξιολογούνταν με βάση το βραχυ-
πρόθεσμο χρηματικό όφελος. Η αποδοτικότητά τους οριζόταν
με διαφορετικά κριτήρια, ενώ η λειτουργία τους ακολουθούσε
την αρχή της συνεργασίας, που προάγει το σεβασμό στην εσω-
τερική λογική των σχετικών αντικειμένων (διδακτική, υγειονομι-
κές αρχές και πρωτόκολλα, επιστημονικές περιοχές κ.ο.κ.). Για
παράδειγμα, σε ένα σύστημα ασφάλισης που βασίζεται στην αλ-
ληλεγγύη των γενιών, κάθε παραγωγική γενιά στηρίζει καθολικά
τη γενιά που έχει αποσυρθεί με βάση τις ανάγκες (ή τουλάχι-
στον τίθεται αυτό το κριτήριο). Αντίστοιχα η εκπαίδευση θεω-
ρείται καθολικό δικαίωμα και δημόσιο αγαθό στη λογική του
κοινού αγαθού που διέπει τη λογική της συνεργασίας.
46 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
Αυτό το πλέγμα πρακτικών και δομών που δεν συνάδει με
τη λογική του ανταγωνισμού και του κέρδους έπρεπε να απο-
διαρθρωθεί και να υποκατασταθεί από πρακτικές και δομές
που συνάδουν με αυτή. Η μείωση της χρηματοδότησης, η
εσκεμμένη καλλιέργεια προβλημάτων και κακών πρακτικών από
τις διοικήσεις, η ανάπτυξη σε ατομικό επίπεδο πρακτικών αντα-
γωνισμού, επιδίωξης ατομικού κέρδους και απαξίωσης της λο-
γικής της συνεργασίας, το μπλοκάρισμα δυνατοτήτων, η αφαί-
ρεση αποθεματικών και η ενίσχυση των αδυναμιών αυτών των
συστημάτων συνιστούν μερικά από τα μέσα της νεοφιλελεύθε-
ρης διακυβέρνησης ώστε να καταρρεύσουν οι εν λόγω δομές.
Παράλληλα, εδώ και δεκαετίες προωθούνται με ποικίλους
τρόπους και συστηματικά δομές ιδιωτικής ασφάλισης, εκπαί-
δευσης, υγείας και πρόνοιας στο κοινωνικό πεδίο εκτός κρά-
τους, ώστε να υπάρχουν οι πυλώνες που θα αντικαταστήσουν
τις υπό κατάρρευση δομές της αντίπαλης λογικής. Στόχος τε-
λικά είναι η εμπορευματοποίηση αυτών των αγαθών (δηλαδή η
υπαγωγή τους στα κριτήρια κέρδους και ανταγωνιστικότητας)
και η εξατομίκευση των υπηρεσιών (δεν είναι καθολικά δικαιώ-
ματα πρόσβασης σε αγαθά που απορρέουν από την ιδιότητα
του πολίτη, αλλά εμπορεύματα που μπορεί κάποιος να αγορά-
σει αν έχει τα χρήματα). Για παράδειγμα, στην κοινωνική ασφά-
λιση το νεοφιλελεύθερο μοντέλο είναι η εξατομικευμένη ασφά-
λιση όπου ο καθένας λαμβάνει αυτά που κατάφερε να εξοικο-
νομήσει και ο καθένας είναι μόνος του απέναντι σε ενδεχόμενα
προβλήματα. Ενώ στην εκπαίδευση προωθείται η εμπορευμα-
τική λογική, που, πέραν της ταξικής της φύσης, ταυτόχρονα
αντιβαίνει στις αρχές της διδακτικής και διασπά την ενότητα
των επιστημονικών αντικειμένων.
Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι η αξιοποίηση των κατάλ-
ληλα μετασχηματισμένων κρατικών υπηρεσιών, αλλά και των
οδηγιών της γραφειοκρατικής δομής της ΕΕ για την προώθηση
αυτών των αλλαγών, δείχνει ότι η νεοφιλελεύθερη διακυβέρ-
νηση δεν επιδιώκει λιγότερο κράτος, όπως διακηρύττει, αλλά
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 47
ένα άλλο διογκωμένο κράτος. Ένα κράτος με θεσμούς επιτή-
ρησης, ελέγχου και εμπέδωσης της λογικής του ανταγωνισμού.
Η εμπειρία έχει δείξει ότι η γραφειοκρατία και η δυσλειτουργία
που παράγει η λογική της ποσοτικοποίησης ώστε να διαμορ-
φωθούν αξιολογήσεις ανταγωνιστικότητας είναι εφάμιλλες αν
όχι μεγαλύτερες της γραφειοκρατίας που προϋπήρχε.
Συνεπώς, οι νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις υπηρετούν ένα
μετασχηματισμό ο όποιος συνίσταται σε μια σύνθετη διαδικασία
α) υπονόμευσης των δομών που διέπονται από την αντίπαλη λο-
γική, β) ανάπτυξης δομών με τη λογική του ανταγωνισμού και
του κέρδους και γ) συστηματικών προσπαθειών προώθησης της
λογικής αυτής μέσω της κρατικής γραφειοκρατίας, της εκτελε-
στικής εξουσίας και θεσμών όπως η ΕΕ.
Τρίτον, σύμφωνα με τη νεοφιλελεύθερη λογική, το κράτος
και το πολιτικό σύστημα «πάσχουν» από «υπερβολική» δημο-
κρατία. Παρακάτω θα αναφερθούμε στη ρητορική που συνό-
δευσε και συνοδεύει όλες τις μεταρρυθμίσεις. Εδώ μας ενδια-
φέρει το γεγονός ότι η διάγνωση αυτή οδηγεί σε μια γκάμα με-
ταρρυθμίσεων που πλήττουν με άμεσο τρόπο την κατακτημένη
πρόσβαση των πολιτών στις διαδικασίες απόφασης. Μιλάμε για
μια διαδικασία περιστολής της τυπικής δημοκρατικής συγκρό-
τησης των κεντρικών αντιπροσωπευτικών θεσμών και των βασι-
κών πυλώνων του πολιτεύματος, η οποία συνοδεύει σε κεντρικό
επίπεδο την παράλληλη περιστολή της δημοκρατίας σε άλλα
επίπεδα (στο οικονομικό, παραγωγικό, κοινωνικό) μέσω των με-
ταρρυθμίσεων που αναφέραμε παραπάνω, οι οποίες επίσης πε-
ριορίζουν την πρόσβαση των πολιτών σε κρίσιμες αποφάσεις.
Η κατάκτηση δημοκρατικών δικαιωμάτων από τη μεριά των
πολιτών ήταν προϊόν ευνοϊκού για τις λαϊκές τάξεις συσχετι-
σμού, ο οποίος με τη σειρά του ήταν αποτέλεσμα αγώνων και
ιστορικών δεδομένων όπως η ήττα του φασισμού, η ύπαρξη
της Σοβιετικής Ένωσης, των ισχυρών λαϊκών και εργατικών κι-
νημάτων και της αριστεράς κ.ο.κ. Οι σχετικές νεοφιλελεύθερες
μεταρρυθμίσεις συνιστούν την αιχμή του δόρατος της λογικής
48 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
του ανταγωνισμού στην επίθεσή της εναντίον αυτού που μετα-
πολεμικά ονομάστηκε «δημοκρατικός καπιταλισμός».
Οι μεταρρυθμίσεις που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία
περιορίζουν την πρόσβαση των πολιτών στις κεντρικές και με
θεσμικό τρόπο κατοχυρωμένες διαδικασίες απόφασης, περιο-
ρίζουν την εμβέλεια των κοινωνικών και πολιτικών τους δικαιω-
μάτων και υποθάλπουν την αυθαιρεσία και τον αυταρχισμό των
κατασταλτικών και όχι μόνο μηχανισμών του κράτους. Η γκάμα
των μεταρρυθμίσεων αυτών είναι πολύ μεγάλη: συστηματική πα-
ραβίαση του συντάγματος και του νομοθετικού πλαισίου, ριζική
αναμόρφωση της υφιστάμενης νομοθεσίας γύρω από ζητήματα
δικαιωμάτων και δυνατοτήτων των πολιτών στη σχέση τους με
το κράτος, υποβάθμιση της νομοθετικής εξουσίας (π.χ. μετα-
τροπή του κοινοβουλίου σε βιομηχανία παραγωγής νόμων με
ταχύτητες που δεν επιτρέπουν σοβαρή διαβούλευση), ενίσχυση
της αυτονομίας της εκτελεστικής εξουσίας από τη νομοθετική
(π.χ. παράκαμψη κοινοβουλίου με ΠΝΠ), σκλήρυνση της δικα-
στικής εξουσίας και παραβίαση του κράτους δικαίου, αύξηση
της καταστολής και του αυταρχισμού από τους κατασταλτικούς
μηχανισμούς κ.ο.κ.
Οι πολίτες διαρκώς αποστερούνται διαδικασίες πρόσβασης
στις αποφάσεις και ελέγχου της εξουσίας, ενώ την ίδια στιγμή
αποστερούνται νομικά και άλλα εργαλεία προστασίας τους απέ-
ναντι στην κρατική και οικονομική εξουσία. Στην Ελλάδα των
μνημονίων, αυτές οι μεταρρυθμίσεις συνιστούν το πλέον επι-
κίνδυνο μέρος της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής, καθώς αφαι-
ρούν από τις λαϊκές τάξεις στοιχειώδη δικαιώματα και τη δυ-
νατότητα λόγου για κρισιμότατα ζητήματα.
Σε αυτές τις μεταρρυθμίσεις, ο στόχος είναι ένα ισχυρό και
μόνιμο πλήγμα στη δημοκρατία και ο συνδυασμός προνεωτε-
ρικών μορφών οργάνωσης και άσκησης της εξουσίας (απολυ-
ταρχικές μορφές) με τη μεταφορά όλων των αποφάσεων στα
χέρια των αγορών και των οικονομικών ελίτ. Είναι ένα σχέδιο
που ολοκληρώνει το μετασχηματισμό των σύγχρονων κοινω-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 49
νιών από νεωτερικές αστικές δημοκρατίες σε απολυταρχίες της
αγοράς κατά τρόπο που εγκαθιδρύει και θεσμικά την περιθω-
ριοποίηση της λογικής της συνεργασίας και των λαϊκών τάξεων.
Η ρητορική, η πραγματικότητα και η κρίση
Η ρητορική
Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική για τη ριζική αλλαγή του συσχε-
τισμού δύναμης στην κοινωνία και ιδιαίτερα της ισορροπίας των
δύο λογικών στο κράτος συνοδεύτηκε από έναν συστηματικό
προπαγανδιστικό καταιγισμό από ιδεολογήματα, τα οποία σε
ένα βαθμό έχουν αποκτήσει το καθεστώς του αυτονόητου σε
εκτεταμένα τμήματα του πληθυσμού. Όλα τα προβλήματα εκ-
πορεύονται από μια αιτία: την υπερβολική «ευαισθησία» του
πολιτικού συστήματος απέναντι στις λαϊκές τάξεις και τις απαι-
τήσεις τους. Η μεταπολεμική συνθήκη αλλά και τα μεταδικτα-
τορικά συντάγματα σε διάφορες χώρες όπως η δική μας δια-
μόρφωσαν ένα πλαίσιο όπου η πρόσβαση των πολιτών σε απο-
φάσεις σχετικά με την κατανομή πόρων και τον προσανατολι-
σμό της πολιτικής σε διάφορους τομείς ήταν «ανεπίτρεπτα»
μεγάλη, θέτοντας εμπόδια στη διεύρυνση της λογικής του αντα-
γωνισμού και του κέρδους.
Στη δική τους ορολογία, το πολιτικό σύστημα υπέκυπτε στις
απαιτήσεις συντεχνιακών ομάδων και ομάδων συμφερόντων
υπό το βάρος του πολιτικού κόστους. Το αποτέλεσμα ήταν να
λαμβάνονται αποφάσεις με βραχύ ορίζοντα, καθώς άλλαζαν
όποτε άλλαζε η κυβέρνηση και με βάση επιμέρους συμφέ-
ροντα, υποσκάπτοντας το μακροπρόθεσμο γενικό καλό. Η
λύση ήταν η «απελευθέρωση» του πολιτικού συστήματος από
τα «δεσμά» των πολιτών, οι οποίοι δεν είναι σε θέση να δια-
μορφώσουν σοβαρή άποψη για την πορεία της κοινωνίας και
κινούνται με βάση τα μικροσυμφέροντά τους. Γι’ αυτό οι με-
ταρρυθμίσεις που είδαμε και η γενικότερη στρατηγική ήταν βα-
50 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
σισμένες στην αποκοπή των πολιτών από τις διαδικασίες λήψης
αποφάσεων, ώστε να περιοριστεί η «πλεονάζουσα» δημοκρα-
τία, που καθιστούσε την κοινωνία «ευάλωτη και χωρίς πυξίδα».
Ιδιωτικοποιήσεις, ανεξάρτητες αρχές, ανεξαρτησία θεσμών
(κεντρικές τράπεζες), ελάττωση του ελέγχου των κυβερνήσεων
από τα κοινοβούλια και υπερεθνικοί θεσμοί με ισχνό δημοκρα-
τικό έλεγχο από τους πολίτες (π.χ. ΕΕ) υποτίθεται ότι διαμορ-
φώνουν ένα πλαίσιο όπου οι αποφάσεις για τα κρίσιμα ζητή-
ματα περνάνε στα χέρια τεχνοκρατών, οι οποίοι είναι σε θέση
να «σχεδιάσουν» μακροπρόθεσμα μια πιο «ορθολογική» πολι-
τική προστατευμένοι από επιμέρους συμφέροντα.
Η πραγματικότητα
Βεβαίως, το αποτέλεσμα αυτής της «αποπολιτικοποίησης» των
αποφάσεων, δηλαδή της αποκοπής των πολιτών και των ανα-
γκών τους από αυτές, ήταν το ακριβώς αντίθετο. Ολόκληρες
κοινωνίες και οικονομίες υποτάχθηκαν στα κριτήρια και τη λο-
γική των οικονομικά ισχυρών, και συγκεκριμένα των χρηματι-
στικών μερίδων τους. Η λογική του ανταγωνισμού επέτασσε την
εστίαση στο άμεσο βραχυπρόθεσμο κέρδος και την υποταγή
όλων των αποφάσεων σε έναν κοντόφθαλμο και στενό ορί-
ζοντα.
Αντί λοιπόν να διαμορφωθεί ένα πλαίσιο μακροχρόνιου
σχεδιασμού (αφήνοντας στην άκρη το ερώτημα προς όφελος
ποιου), διαμορφώθηκε ένα πλαίσιο όπου ο σχεδιασμός εν γένει
απαγορεύεται: όλες οι αποφάσεις θα λαμβάνονται μέσω του
στιγμιαίου ανταγωνισμού μεταξύ των ελίτ και η κοινωνία θα πο-
ρεύεται μέσα από τη σύνθεση επιμέρους τέτοιων επιλογών,
ανεξαρτήτως αν αυτές διέπονται από κάποια συνοχή, οικονομία
και λογική (ακόμη και υπέρ των ισχυρών). Από την προπαγάνδα
της υπεράσπισης ενός ορθολογικού μακροπρόθεσμου σχεδια-
σμού που υποτίθεται ότι έπνιγε η «συντεχνιακή οχλοκρατία»,
η νεοφιλελεύθερη λογική επέβαλε τελικά την πιο ακραία μορφή
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 51
μη σχεδιασμού: όλες οι αποφάσεις πρέπει να υπηρετούν το
βραχυπρόθεσμο όφελος επιμέρους ολιγαρχών. Αντί λοιπόν να
διαμορφωθούν κοινωνίες πιο στιβαρές και «ορθολογικά» ορ-
γανωμένες, όπως υποστήριζε η νεοφιλελεύθερη προπαγάνδα,
διαμορφώθηκαν κοινωνίες με μεγαλύτερες ανισότητες και ένα
επισφαλές μοντέλο ανάπτυξης που εγκυμονούσε σοβαρότα-
τους κινδύνους στο μέλλον.
Οι φούσκες σε διάφορους τομείς και το μοντέλο ανάπτυ-
ξης της πλήρους αποχαλίνωσης των κεφαλαίων με σκοπό το
γρήγορο κέρδος που οδήγησε τελικά στην κρίση που ζούμε
ήταν το αποτέλεσμα της απομόνωσης των διαδικασιών απόφα-
σης από τους πολίτες. Μια κοινωνία με ισχυρή την παρουσία
των πολιτών στα κέντρα λήψης των αποφάσεων δεν θα μπο-
ρούσε σε τέτοιο βαθμό να εκτεθεί στη λογική της πλήρους πα-
ράδοσης στην κερδοσκοπική δραστηριότητα και τη σύνδεση
της αναπαραγωγής της με επισφαλείς φούσκες. Η δημοκρατική
συμμετοχή των πολιτών, παρ’ όλη την υπονόμευσή της από τη
λογική του ανταγωνισμού,8 θα έθετε όρια και θα απέτρεπε επι-
λογές που σήμερα φαντάζουν αυτοκτονικές (π.χ. πλήρης ιδιω-
τικοποίηση του τραπεζικού συστήματος, πλήρης διάλυση της
αγροτικής παραγωγής, αποθέωση του τραπεζικού και χρηματι-
στηριακού κλάδου, μεγάλα έργα κ.ο.κ.).
Η κρίση
Η νεοφιλελεύθερη ρητορική σμπαραλιάστηκε κυριολεκτικά
μέσα στην κρίση. Η ρητορική περί αποπολιτικοποίησης των
αποφάσεων, της μη επιρροής συμφερόντων πάνω στο σχεδια-
σμό των τεχνοκρατών, η ανεξαρτησία θεσμών όπως οι κεντρι-
κές τράπεζες που θα εξασφάλιζαν μια αυτονομία από επιμέ-
ρους συμφέροντα, το ανάθεμα για κάθε μορφής κρατική πα-
ρέμβαση στην οικονομία κ.ο.κ. πετάχτηκαν στον κάλαθο των
αχρήστων όταν κινδύνευσαν μερίδες της οικονομικής ελίτ.
52 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
Με το ξέσπασμα της κρίσης είχαμε μια εντυπωσιακή πολιτι-
κοποίηση των ανεξάρτητων και τεχνοκρατικών θεσμών, την ευ-
θυγράμμισή τους με το συμφέρον επιμέρους οικονομικών κέ-
ντρων και την πολιτική αξιοποίηση κάθε διαθέσιμου κρατικού
μέσου και πόρων για τη διάσωση αυτών. Η ρητορική περί ορ-
θολογικού, γενικού, μακροχρόνιου σχεδιασμού κατέρρευσε
όταν όλες οι αποφάσεις λαμβάνονταν με βάση τα βραχυπρόθε-
σμα συμφέροντα ισχυρών οικονομικών κέντρων εναντίον ακόμη
και ολόκληρων κοινωνιών. Αποδείχθηκε ότι η μεγαλύτερη τρα-
γωδία για μια κοινωνία δεν είναι η πρόσβαση στις αποφάσεις
και ο δημοκρατικός έλεγχος του πολιτικού συστήματος από
τους πολίτες, αλλά η απομάκρυνση των κρίσιμων αποφάσεων
από αυτούς και η υπαγωγή τους στη λογική και τη δικαιοδοσία
των οικονομικών ελίτ.
Αυτό που ζούμε μετά την κρίση είναι μια τεράστια επιχεί-
ρηση υπαγωγής όλων των αποφάσεων στη δικαιοδοσία των οι-
κονομικά ισχυρών, δηλαδή τον ολοκληρωτικό αποκλεισμό των
πολιτών και των αναγκών τους από οποιαδήποτε απόφαση.
Πρόκειται για μια επίθεση χωρίς κανένα πρόσχημα, ένα πλιά-
τσικο που δεν μπορεί να καμουφλαριστεί πίσω από ιδεολογή-
ματα: η λογική του ανταγωνισμού και του κέρδους πλήττει θα-
νάσιμα τις λαϊκές τάξεις και τη δημοκρατία. Η μόνη απάντηση
μπορεί να είναι η αναχαίτιση της πλήρους επιβολής της λογικής
αυτής στις κοινωνίες, δηλαδή ο δραστικός περιορισμός της
εξουσίας των οικονομικά ισχυρών. Η ενότητα των λαϊκών τά-
ξεων μπροστά στην προοπτική της εξαθλίωσης, η αγωνιστική
αλλαγή του συσχετισμού δύναμης και η ανάληψη της πολιτικής
εξουσίας από μια αριστερή κυβέρνηση μπορούν να θέσουν τα
θεμέλια για την εκ νέου διεύρυνση της λογικής της συνεργα-
σίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών αναγκών, τη ριζική
αλλαγή νοοτροπιών και συνακόλουθα την αντιμετώπιση της
βαρβαρότητας που βιώνει σήμερα ο λαός μας.
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 53
ΑΡΙΣΤΕΡH ΚΥΒEΡΝΗΣΗ, ΠΟΛΙΤΙΚH ΕΞΟΥΣIΑ ΚΑΙ ΚΡAΤΟΣ
Έχουμε υποστηρίξει ότι η πολιτική στρατηγική μιας αριστερής
κυβέρνησης οφείλει να εδράζεται στη διεύρυνση της λογικής
της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών αναγκών
και στη συρρίκνωση της αντίπαλης λογικής. Οι προγραμματικές
προτάσεις για την άμεση αντιμετώπιση με κάθε μέσο της αν-
θρωπιστικής κρίσης, για την αντιμετώπιση της κρίσης χρέους,
για την ανασυγκρότηση της δημόσιας διοίκησης και των δημό-
σιων δομών, για την παραγωγική ανασυγκρότηση κ.ο.κ. μπο-
ρούν να απαντήσουν στα σημερινά αδιέξοδα στο βαθμό που
διέπονται από αυτή τη λογική.
Μια αριστερή κυβέρνηση η οποία εκπροσωπεί τα συμφέροντα
και τη λογική των λαϊκών τάξεων θα βρεθεί αντιμέτωπη με άλ-
λους πόλους ισχύος εντός και εκτός της χώρας που εκπροσω-
πούν τη λογική και τα συμφέροντα των οικονομικών ελίτ. Γνω-
ρίζουμε πολύ καλά ότι η πολιτική εξουσία δεν ταυτίζεται με την
οικονομική εξουσία, η οποία σε αυτή τη φάση είναι συσσωρευ-
μένη στα χέρια των οικονομικών ελίτ. Επίσης, όπως είδαμε στο
κεφάλαιο για τη νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση, η πολιτική
εξουσία έχει αποδυναμωθεί αποφασιστικά τις τελευταίες δε-
καετίες από α) τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις μεταφοράς
εξουσιών απευθείας στις οικονομικές ελίτ (π.χ. χρηματοδοτικές
ροές, τραπεζική πίστη, ΜΜΕ, υποδομές), β) το μετασχηματισμό
του κράτους με γνώμονα την εναρμόνιση με τη λογική του
ανταγωνισμού και του κέρδους, γ) την εκχώρηση εξουσιών σε
ανεξάρτητες αρχές και θεσμούς ειδικά σχεδιασμένους ώστε
να μην έχουν πρόσβαση οι πολίτες και δ) την αναβαθμισμένη
εξουσία των διεθνών οικονομικών κέντρων και θεσμών σε
πλήρη απομόνωση από την πρόσβαση των πολιτών (π.χ. έλεγ-
χος της νομισματικής, αγροτικής και δημοσιονομικής πολιτι-
κής). Το σύγχρονο κράτος έχει πολύ λιγότερες εξουσίες δια-
θέσιμες ώστε να δράσει αποφασιστικά στο οικονομικό πεδίο
54 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
(δημόσιες τράπεζες και χρηματοδότηση, δημόσιους φορείς
δημοκρατικού σχεδιασμού, νομισματικά εργαλεία κ.ο.κ.).
Η στρατηγική που προτείνεται εδώ για μια αριστερή κυβέρ-
νηση επιχειρεί να διαμορφώσει μια αποτελεσματική πολιτική
σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Το κλειδί για την αποτελεσματικό-
τητα συνίσταται στο ότι κάθε κίνηση οφείλει να εντάσσεται σε
μια τροχιά διαρκούς ενδυνάμωσης της μιας λογικής έναντι της
άλλης. Ο όρος «διαρκής ενδυνάμωση» είναι αυτός που διαφο-
ροποιεί την εν λόγω στρατηγική από ακρωτηριασμένες πολιτι-
κές στρατηγικές που τελικά οδηγούν στην ενσωμάτωση. Η δια-
φοροποίηση δεν σχετίζεται με συγκεκριμένα μέτρα ή κινήσεις
αλλά με την ευρύτερη στρατηγική μέσα στην οποία εντάσσο-
νται. Συνήθως, πολιτικές στρατηγικές που οδηγούν στην ενσω-
μάτωση (π.χ. διάφορες σοσιαλδημοκρατικές εκδοχές) συλλαμ-
βάνουν το συσχετισμό δύναμης που αναδεικνύει μια προοδευ-
τική κυβέρνηση ως τον καλύτερο δυνατό, και η κυβέρνηση
απλώς «ανταποδίδει» κάποια οφέλη στις λαϊκές τάξεις βελτιώ-
νοντας επιμέρους συνθήκες της ζωής τους (αφήνουμε κατά
μέρος τη γενική στρατηγική και το εφήμερο αυτών των βελτιώ-
σεων). Όμως, χωρίς την υιοθέτηση μιας στρατηγικής περαι-
τέρω ενδυνάμωσης των λαϊκών τάξεων, η εν λόγω κυβέρνηση
κηρύττει εκ των πραγμάτων τη λήξη της προώθησης της επιρ-
ροής των λαϊκών τάξεων. Εν καιρώ, η ισορροπία δυνάμεων αρ-
χίζει να αλλάζει από τους αντιπάλους και τα όποια οφέλη χά-
νονται. Με άλλα λόγια, ακόμη και η απλή διατήρηση κάποιων
κατακτήσεων απαιτεί διαρκή προσπάθεια ώστε να διατηρηθεί
η ισορροπία δυνάμεων που τις υποβαστάζει.
Μια αποτελεσματική πολιτική στρατηγική εκκινεί από το γε-
γονός ότι ο αγώνας για τη διαμόρφωση του συσχετισμού δύ-
ναμης και της δυναμικής ισορροπίας μεταξύ των δύο λογικών
δεν τελειώνει ποτέ, και κάθε κίνηση πρέπει να σχεδιάζεται και
να αποτιμάται υπό το φως αυτής της συνθήκης. Τα οφέλη για
τις λαϊκές τάξεις από μια αριστερή κυβέρνηση οφείλουν να κα-
τανοούνται ως το εφαλτήριο για ένα νέο, αναβαθμισμένο επί-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 55
πεδο αντιπαράθεσης με στόχο την περαιτέρω προώθηση της
λογικής της συνεργασίας και της δημοκρατίας. Συνεπώς, από
την έννοια της «διαρκούς ενδυνάμωσης» συνάγεται ότι μια αρι-
στερή κυβέρνηση δεν είναι το τέλος αλλά μια στιγμή σε μια ευ-
ρύτερη στρατηγική, μια σημαντική στιγμή για την αναβάθμιση
του σχεδίου διεύρυνσης της λογικής της συνεργασίας. Μια αρι-
στερή πολιτική δύναμη οφείλει να διαφέρει από άλλες αντιμνη-
μονιακές δυνάμεις ή φωνές ακριβώς σε αυτό το σημείο: δεν
αντιλαμβάνεται την κυβέρνηση ως μια τελική στιγμή όπου ο
λαός θα καρπωθεί ό,τι είναι σε θέση η φιλολαϊκή κυβέρνηση να
«δώσει», αλλά ως μια αποφασιστική στιγμή –σε έναν μακρύ και
με πολλές «στροφές» δρόμο– για την περαιτέρω ενδυνάμωση
του ίδιου του λαού στον αγώνα του για αξιοπρέπεια απέναντι
στις οικονομικές ελίτ και τις ολοκληρωτικές αξιώσεις τους.
Με βάση τα παραπάνω, οι παρεμβάσεις και η πολιτική μιας
αριστερής κυβέρνησης πρέπει να σχεδιάζονται με γνώμονα την
προώθηση με στιβαρό τρόπο της λογικής των λαϊκών τάξεων
σε ένα εχθρικό περιβάλλον, δηλαδή αναβαθμίζοντας την ισχύ
τους παράλληλα με μέτρα υπέρ τους.9 Επίσης, η πολιτική μιας
αριστερής κυβέρνησης πρέπει να σχεδιάζεται κατά τρόπο που
διαμορφώνει ευνοϊκό έδαφος για την περαιτέρω διεύρυνση της
λογικής της συνεργασίας και τη μετατόπιση του συσχετισμού
υπέρ των λαϊκών τάξεων. Το πρόγραμμα μιας αριστερής κυ-
βέρνησης οφείλει να διέπεται από αυτή την πολιτική μεθοδο-
λογία και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι η προώθηση των συμ-
φερόντων των λαϊκών τάξεων σε ένα δυσμενές περιβάλλον
απαιτεί στιβαρά βήματα και μέριμνα ώστε αυτά να εντάσσονται
σε μια θετική πορεία στο χρόνο. Ως εκ τούτου, ενέργειες και
κινήσεις που θέτουν σε αρνητική τροχιά την πορεία διεύρυνσης
της λογικής και της δύναμης των λαϊκών τάξεων δεν μπορεί να
αποτελούν επιλογές μιας αριστερής κυβέρνησης, ακόμη και αν
διαθέτουν ισχυρό φιλολαϊκό περιεχόμενο. Με άλλα λόγια, η φι-
λολαϊκή πολιτική, αν δεν θέλει να είναι μετέωρη, εφήμερη και
εύθραυστη, πρέπει να συνδυάζεται με την ενδυνάμωση των λαϊ-
56 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
κών τάξεων μέσα από την ενίσχυση του ρόλου τους στις απο-
φάσεις και την υλοποίηση της πολιτικής.
Μια αριστερή κυβέρνηση οφείλει να εξειδικεύσει αυτή τη στρα-
τηγική σε κάθε επιμέρους πεδίο και να λάβει υπόψη στο σχε-
διασμό τον παράγοντα χρόνο και το συσχετισμό δύναμης. Επί-
σης οφείλει να λάβει υπόψη της την ισχυρή διασύνδεση της ελ-
ληνικής οικονομίας με το παγκόσμιο οικονομικό δίκτυο, και ιδι-
αίτερα με αυτό της ευρωζώνης. Λαμβάνοντας υπόψη τον εγ-
χώριο και διεθνή συσχετισμό αλλά και το επίπεδο οργάνωσης
και ισχύος των λαϊκών τάξεων στην τρέχουσα περίοδο, το πρό-
γραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης οφείλει να είναι, όπως εί-
παμε, ένα σχέδιο όπου σε κάθε πεδίο επιχειρείται η ισχυρο-
ποίηση και εμπέδωση των λαϊκών ερεισμάτων και η αποσυσπεί-
ρωση των αντιστάσεων ή η αποτροπή τους από τη μεριά των
οικονομικών ελίτ. Σύμφωνα με την προτεινόμενη μεθοδολογία
ως προς την αποτελεσματικότητα, όλες οι κινήσεις πρέπει να
είναι μέρος μιας στρατηγικής που στοχεύει στη θετικότερη αλ-
λαγή του συσχετισμού δύναμης υπέρ των λαϊκών τάξεων και
στην αντίστοιχη διεύρυνση της λογικής της συνεργασίας, της
δημοκρατίας και των κοινωνικών αναγκών.
Μια αριστερή κυβέρνηση οφείλει να σταθμίσει τους ποικί-
λους αντιπάλους της, να προσδιορίσει τις προτεραιότητές της
και να διατάξει στο χρόνο τις κινήσεις και τις παρεμβάσεις της
με αποτελεσματικό τρόπο. Δεν μπορεί να κινηθεί ταυτόχρονα
σε όλα τα πεδία με τον ίδιο τρόπο. Σε κάποια πεδία το σχέδιο
διεύρυνσης της δικής της λογικής μπορεί να μεταφράζεται σε
ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις θεσμών που πραγματώνουν τη
λογική του ανταγωνισμού και πολιτικές παρεμβάσεις υπέρ των
λαϊκών τάξεων (π.χ. φορολογικό, εργασιακά, φτώχεια). Σε άλλα
πεδία μπορεί να συνίσταται στην προώθηση μεταρρυθμίσεων
που βαθαίνουν τη δημοκρατία και άρα την ισχυροποίηση των
λαϊκών τάξεων στις διαδικασίες απόφασης. Και σε κάποια άλλα
πεδία μπορεί να αφορά πιο «μετρημένες» παρεμβάσεις συρ-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 57
ρίκνωσης της εξουσίας θεσμών και διαδικασιών –που πραγμα-
τώνουν τη λογική του ανταγωνισμού και δεν μπορούν σε πρώτο
χρόνο να μεταρρυθμιστούν ριζικά– μέσω της παρεμβολής κρι-
τηρίων και ρυθμίσεων που διέπονται από την αντίπαλη λογική
και με προοπτική την περαιτέρω αποδυνάμωση (ή το μετασχη-
ματισμό) των εν λόγω θεσμών στο μέλλον.
Για την αναχαίτιση της σημερινής καταστροφής δεν μπορεί κα-
νείς να επενδύσει αποκλειστικά σε μια μετριοπαθή στρατηγική,
σύμφωνα με την οποία η μεγέθυνση της οικονομίας μέσω ενός
αναπτυξιακού σχεδίου στηριζόμενου στις οικονομικές ελίτ, σε
συνδυασμό με μια δικαιότερη αναδιανομή του παραγόμενου
πλούτου, θα μπορούσε να άρει τα σημερινά αδιέξοδα. Και
τούτο διότι δεν φαίνεται να πληρούνται οι αναγκαίες συνθήκες
για καμιά από τις δύο συνιστώσες αυτής της στρατηγικής: η
παγκόσμια καπιταλιστική κρίση και η επιβράδυνση της παγκό-
σμιας οικονομίας δεν επιτρέπουν την επένδυση για την αντιμε-
τώπιση της σημερινής κατάστασης αποκλειστικά στην οικονο-
μική μεγέθυνση, ενώ η ελευθερία στην κίνηση κεφαλαίων καθι-
στά την παραδοσιακή αναδιανομή μέσω φορολογίας εξαιρετικά
επισφαλή ως προς τα αποτελέσματά της. Γενικότερα θα λέγαμε
ότι η παγκόσμια ύφεση και η ραγδαία διεύρυνση της λογικής
του κέρδους και του ανταγωνισμού αφαιρούν το οικονομικό
έδαφος για την αποτελεσματικότητα παρόμοιων στρατηγικών.
Είναι ενδεικτικό ότι ακόμη και μετριοπαθείς προτάσεις
εκλαμβάνονται ως «απαράδεκτες» απειλές για την ευρωπαϊκή
νεοφιλελεύθερη στρατηγική. Για παράδειγμα, μια υποτιθέμενη
πολιτική δύναμη η οποία θα επιδίωκε να αποκαταστήσει δημο-
κρατικές διαδικασίες που σήμερα πλήττονται, να επαναφέρει
την έννοια της δημόσιας πολιτικής και του ενεργού οικονομικού
ρόλου του κράτους στο πλαίσιο μιας συστημικής μεν αλλά όχι
νεοφιλελεύθερης προσέγγισης θα αντιμετωπιζόταν από τις ευ-
ρωπαϊκές οικονομικές και πολιτικές ελίτ ως τεράστιος κίνδυνος.
Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική σήμερα συνίσταται στην ανοικτή
58 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
διάρρηξη της επισφαλούς συμβίωσης της λογικής του κέρδους
και του ανταγωνισμού με τη δημοκρατία και την αξιοπρεπή δια-
βίωση. Η άβυσσος που χωρίζει τη νεοφιλελεύθερη ευρωπαϊκή
στρατηγική από κάθε πολιτική πρόταση που «ανέχεται» έστω
τις αξιώσεις των λαϊκών τάξεων και τη λογική τους καθιστά έναν
λειτουργικό συμβιβασμό στο πρότυπο παραδοσιακών πολιτι-
κών ενσωμάτωσης των λαϊκών τάξεων στη στρατηγική των οι-
κονομικών ελίτ εξαιρετικά απίθανο.
Στο πολιτικό επίπεδο, αυτή η συνθήκη καθρεφτίζεται σε
δύο αλληλένδετα στοιχεία: α) στη ραγδαία χρεοκοπία της σο-
σιαλδημοκρατίας και της λαϊκής δεξιάς ως ενδεχόμενων φο-
ρέων τέτοιων στρατηγικών και β) στην αναβάθμιση της νεοφι-
λελεύθερης στρατηγικής σε μονόδρομο για όλες τις συστημι-
κές πολιτικές δυνάμεις. Οι οικονομικές και πολιτικές ελίτ στο
έδαφος της κρίσης επιχείρησαν μια φυγή προς τα εμπρός: σφι-
χταγκαλιάστηκαν με τη λογική του ανταγωνισμού και του κέρ-
δους που οδήγησε στην κρίση και εγκαινίασαν μια σφοδρή επί-
θεση στις λαϊκές τάξεις και τη λογική τους.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι μια αριστερή κυβέρνηση
δεν έχει στη διάθεσή της τέτοια εργαλεία. Η λιτότητα πρέπει
να σταματήσει, μια δημόσια πολιτική για τη σταθεροποίηση της
οικονομίας πρέπει να εγκαινιαστεί ταχύτατα, η επούλωση των
κοινωνικών πληγών αποτελεί αναγκαία προτεραιότητα κ.ο.κ.
Αυτό που επιχειρείται εδώ να τονιστεί είναι ότι η σφοδρότητα
της επίθεσης και το μέγεθος της καταστροφής είναι τέτοια, που
καθιστούν το συνδυασμό μετριοπαθών πολιτικών κινήσεων (οι
οποίες και αυτές εκλαμβάνονται ως απαράδεκτες «απειλές» για
το εγχώριο και ευρωπαϊκό κατεστημένο, όπως είπαμε) με ρι-
ζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις ενδυνάμωσης των λαϊκών τάξεων
και της λογικής τους την ενδεδειγμένη πολιτική στρατηγική.
Γι’ αυτόν το λόγο, μια αριστερά που πρεσβεύει μια σύνθετη
πολιτική στρατηγική βρίσκεται σήμερα στο προσκήνιο και οι
συστημικές δυνάμεις, όπως η σοσιαλδημοκρατία και η λαϊκή
δεξιά, σε βαθιά κρίση. Η αριστερά είναι σε θέση να ηγηθεί μιας
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 59
μεγάλης κοινωνικής και πολιτικής συμμαχίας εναντίον του δε-
σποτισμού των αγορών. Όμως, για να είναι σε θέση να αντε-
πεξέλθει στις δυσκολίες και τις πιέσεις, οφείλει να βρει τον
τρόπο να ανταποκριθεί στο μοναδικό βραχυκύκλωμα που ανα-
δύεται μέσα στην κρίση: η κατεπείγουσα ικανοποίηση των στοι-
χειωδών και καθημερινών αναγκών των πολιτών συνδέεται με
υπαρξιακές και θεμελιακές επιλογές αναφορικά με τη φυσιο-
γνωμία της κοινωνίας. Η αριστερά οφείλει να μετασχηματίσει
το αίτημα για κοινωνική χειραφέτηση από θεωρητικό ζήτημα
σε πρακτικό σχέδιο των ίδιων των πολιτών.
Επομένως, η σύγκρουση που εγκαινίασαν οι οικονομικές και
πολιτικές ελίτ είναι τόσο σφοδρή, ώστε μια αριστερή κυβέρ-
νηση, για να είναι βιώσιμη, πρέπει να στηριχθεί σε ριζοσπαστι-
κές μεταρρυθμίσεις (λαμβάνοντας υπόψη τη μεθοδολογία που
αναφέραμε προηγουμένως). Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι
λαοί αποκτούν χειραφετητικό προσανατολισμό επειδή δεν
μπορούν να κάνουν αλλιώς. Η αριστερά πρέπει να ανακτήσει
την ξεχασμένη τέχνη μετουσίωσης ενός ριζοσπαστικού ορά-
ματος σε αυτονόητη επιλογή των πολιτών. Πρέπει να ανακατα-
λάβει το φαντασιακό του λαού καθιστώντας αυτονόητη τη λο-
γική της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών. Με βάση αυτές τις παραμέτρους μπορούν να σταθ-
μιστούν οι πρώτες προγραμματικές θέσεις μιας μακράς πο-
ρείας μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας
σε μια νέα κατεύθυνση.
Οι πυλώνες ενός αριστερού κυβερνητικού προγράμματος
Ακολουθώντας τη λογική της συνεργασίας, μπορούμε να δια-
μορφώσουμε δύο κεντρικούς προγραμματικούς πυλώνες: τον
πυλώνα των κοινωνικών αναγκών και τον πυλώνα της δημοκρα-
τίας. Ο πρώτος πραγματώνει την αλλαγή στοχοθεσίας και προ-
σανατολισμού της ασκούμενης πολιτικής από τη συσσώρευση
60 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
πλούτου στις οικονομικές ελίτ στην ικανοποίηση των αναγκών
των λαϊκών τάξεων. Ο δεύτερος πραγματώνει την ανακατανομή
ισχύος ανάμεσα στις οικονομικές ελίτ και τις λαϊκές τάξεις
μέσω της άρσης του αποκλεισμού των τελευταίων από τις κρί-
σιμες αποφάσεις για την κατανομή των πόρων και τον προσα-
νατολισμό της οικονομίας και της κοινωνίας. Υπενθυμίζουμε
ότι η διεύρυνση της δημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα δεν απο-
τελεί μια «πολυτέλεια» ή ένα «κόλπο» ενσωμάτωσης, αλλά την
κρισιμότερη ίσως έννοια για την ενδυνάμωση –μέσω της πρό-
σβασης σε καίριες αποφάσεις– όλων όσοι δεν κατέχουν υπο-
λογίσιμη οικονομική ισχύ.
Ο πυλώνας των κοινωνικών αναγκών
Στους τομείς που συνδέονται άμεσα με τις ανάγκες της πλει-
οψηφίας των πολιτών πρέπει να προωθηθεί ένα μοντέλο δημό-
σιας πολιτικής το οποίο τοποθετεί στο επίκεντρο την ικανο-
ποίησή τους, κατά τρόπο βεβαίως που σέβεται τις παραδόσεις,
το περιβάλλον και τις μελλοντικές γενιές. Η τοποθέτηση των
κοινωνικών αναγκών στο επίκεντρο σηματοδοτεί, όπως είπαμε,
τη ριζική αλλαγή προτεραιοτήτων της κυβερνητικής πολιτικής.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
Άμεση αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης.
Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια προϋποθέτει ένα ελάχιστο επίπεδο
διαβίωσης, το οποίο δεν μπορεί να αποτελεί κάτι που θα επι-
τευχθεί ως πάρεργο της επιστροφής των οικονομικών ελίτ σε
υψηλή κερδοφορία. Η μνημονιακή πολιτική συναρτά την εξα-
σφάλιση στοιχειωδών συνθηκών ζωής με την ανάκτηση αυτής
της κερδοφορίας και δαιμονοποιεί κάθε άλλη ενεργητική πολι-
τική (πλην της φιλανθρωπίας). Η ακραία σημερινή μνημονιακή
υπαγωγή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στο κέρδος των οικο-
νομικά ισχυρών –υπαγωγή η οποία θεωρείται αυτονόητη στο
πλαίσιο της λογικής του ανταγωνισμού και του κέρδους– συνι-
στά ένδειξη σοβαρότατης πολιτισμικής παρακμής και οπισθο-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 61
δρόμησης (προϊόν, όπως είδαμε, του συσχετισμού δύναμης και
της υποχώρησης της λογικής της συνεργασίας).
Ένα σχέδιο δράσης με την ονομασία «συμμαχία για την
αξιοπρέπεια» μπορεί να αντιστρέψει εντελώς αυτή την ιεράρ-
χηση προτεραιοτήτων. Η αντιμετώπιση εκρηκτικών προβλημά-
των (νοικοκυριά με μηδενικό ή ελάχιστο εισόδημα, υποσιτι-
σμός παιδιών, αποκλεισμός από υπηρεσίες υγείας, εγκατάλειψη
ευπαθών ομάδων, άστεγοι κ.ο.κ.) πρέπει να συνιστά τον κύριο
στόχο γύρω από τον οποίο οργανώνεται, σχεδιάζεται και υλο-
ποιείται η δημόσια πολιτική μιας αριστερής κυβέρνησης. Έν-
νοιες όπως οικονομική ανάκαμψη και παραγωγική ανασυγκρό-
τηση χάνουν κάθε νόημα αν αποσυνδεθούν από την αντιμετώ-
πιση της ανθρωπιστικής κρίσης και το κριτήριο της ευημερίας
των πολιτών. Το σύνολο των διαθέσιμων πόρων και μέσων,
κρατικών, δημόσιων και κοινωνικών, πρέπει να ενταχθούν στη
γιγαντιαία επιχείρηση «συμμαχία για την αξιοπρέπεια», ώστε
κανείς σε αυτή τη χώρα να μη στερείται στοιχειώδη αγαθά και
με στόχο την αποκατάσταση της αξιοπρέπειας σε κάθε σπίτι.
Για μια αριστερή κυβέρνηση, οι στοιχειώδεις κοινωνικές ανά-
γκες από πάρεργο μετατρέπονται σε βασικό στόχο της δημό-
σιας πολιτικής.
Η λογική της συνεργασίας περιέχει την έννοια της αλληλεγ-
γύης. Ως εκ τούτου, για μια αριστερή κυβέρνηση, κανείς δεν
θα είναι μόνος του απέναντι στην κρίση, κανέναν δεν θα αφήσει
η κοινωνία μας πίσω. Αντιθέτως, η λογική του ανταγωνισμού
προβλέπει «χαμένους» στον ανταγωνισμό, οι οποίοι και απορ-
ρίπτονται από το κοινωνικό σώμα (βλ. την ολοένα αυξανόμενη
τάση αποκλεισμών στις κοινωνίες όπου κυριαρχεί αυτή η λο-
γική). Γι’ αυτό είναι υποκριτική και βαθιά προσβλητική για τον
λαό μας η θέση των μνημονιακών κυβερνήσεων που ισχυρίζο-
νται ότι η φτώχεια και ο αποκλεισμός οφείλονται σε έλλειψη
πόρων (βλ. το χυδαίο ερώτημα «Πού θα βρείτε τα λεφτά;»).
Στην πραγματικότητα είναι η λογική του ανταγωνισμού που
απαγορεύει την άμεση αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων
62 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
(τα οποία υποτάσσει στη μεγιστοποίηση του κέρδους). Είναι
προφανές ότι όχι μόνο η λογική του ανταγωνισμού δεν επιτρέ-
πει την αντιμετώπιση της φτώχειας και της εξαθλίωσης, αλλά
αποτελεί τη βασική αιτία, ακριβώς επειδή στην ιεράρχηση προ-
τεραιοτήτων οι λαϊκές ανάγκες έπονται των συμφερόντων των
οικονομικών ελίτ και ενίοτε –όπως σήμερα μέσα στην κρίση–
οφείλουν να θυσιαστούν προς όφελος των τελευταίων.
Παραγωγική ανασυγκρότηση. Η οικονομία δεν νοείται
ως κάτι εξωτερικό των αναγκών του λαού. Η οικονομία δεν
αφορά μόνο τα συμφέροντα των οικονομικών ελίτ και δεν ευ-
θυγραμμίζεται μόνο με τα δικά τους κριτήρια, έτσι ώστε οι
ανάγκες των πολιτών να αποτελούν μια εξαρτημένη παράμετρο
των στόχων των οικονομικά ισχυρών. Αντιθέτως, η οικονομία
κατανοείται ως μια δραστηριότητα η οποία αναπτύσσεται με
γνώμονα τις κοινωνικές ανάγκες. Η παραγωγική ανασυγκρότηση
εστιάζει στην κάλυψη αναγκών με βάση τις παραγωγικές μας
δυνατότητες διαμορφώνοντας ένα πλαίσιο οικονομικής δρα-
στηριότητας (κλαδική, τομεακή, περιφερειακή πολιτική) με δια-
φορετικό προσανατολισμό από αυτόν που επέλεγε η χώρα όσο
οι αποφάσεις λαμβάνονταν αποκλειστικά από τους οικονομικά
ισχυρούς. Για παράδειγμα, αντί να δίνεται έμφαση σε κλάδους
όπως ο τραπεζικός και ο χρηματιστικός, ο προσανατολισμός
που εκπορεύεται από τον πυλώνα των κοινωνικών αναγκών είναι
η ενίσχυση του αγροτικοκτηνοτροφικού και βιομηχανικού
τομέα. Οι οικονομικές ελίτ μπορούν να κληθούν να δράσουν
εντός ενός τέτοιου σχεδιασμού, σεβόμενες την επιλογή κατεύ-
θυνσης και τα κριτήρια που θέτει μια δημόσια πολιτική με τα
παραπάνω χαρακτηριστικά.
Επίσης, η παραγωγική ανασυγκρότηση περιλαμβάνει έναν
σοβαρό μακροχρόνιο σχεδιασμό βελτίωσης των βασικών υπο-
δομών της χώρας (ενεργειακά, τηλεπικοινωνιακά, συγκοινω-
νιακά δίκτυα κ.ο.κ.). Αυτός ο σχεδιασμός δεν μπορεί να εκπο-
νηθεί στο πλαίσιο της λογικής του άμεσου κέρδους και του
ανταγωνισμού, καθώς τα κριτήρια που απαιτούνται για τη δια-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 63
μόρφωση μιας σοβαρής αναβάθμισης του επιπέδου των υπο-
δομών βρίσκονται στον αντίποδα της μανίας για άμεσο κέρδος.
Ενδεικτικό αυτής της λογικής είναι ότι σήμερα στην Ελλάδα δεν
υπάρχει καμιά σοβαρή και μακροπρόθεσμη μέριμνα για το
είδος και την ποιότητα των υποδομών. Οι υφιστάμενες υποδο-
μές αποδιαρθρώνονται συστηματικά, καθώς αντιμετωπίζονται
ως πεδία άμεσης κερδοφορίας επιμέρους ολιγαρχών και όχι
ως προϋπόθεση για τις παραγωγικές δυνατότητες της κοινω-
νίας. Δεν είναι άσχετο της ηγεμονίας της νεοφιλελεύθερης λο-
γικής το γεγονός ότι διεθνώς συζητείται έντονα η σημαντική
υποβάθμιση των βασικών υποδομών σε πανίσχυρες χώρες
όπου ο νεοφιλελευθερισμός έχει επικρατήσει (ΗΠΑ, Μ. Βρε-
τανία κ.α.). Συνεπώς, ο πυλώνας των κοινωνικών αναγκών και η
σχετική λογική αποτελούν ένα στιβαρό πλαίσιο κριτηρίων και
στοχεύσεων ικανό να υποστηρίξει την αναβάθμιση των υποδο-
μών της χώρας ως βασική προϋπόθεση για μια συντεταγμένη
παραγωγική ανασυγκρότηση.
Τραπεζικός κλάδος. Οι τράπεζες δεν είναι απαραίτητο
να αποτελούν οργανισμούς που λειτουργούν με έναν στενό
ορίζοντα μεγιστοποίησης μόνο του κέρδους των μετόχων,
όπως γίνεται μέχρι σήμερα. Οι τράπεζες κατανοούνται ως ορ-
γανισμοί οι οποίοι συγκεντρώνουν πόρους της κοινωνίας (απο-
ταμιεύσεις κ.λπ.) για να κατευθυνθούν σε τομείς παραγωγικούς
(επενδύσεις σε τομείς και κλάδους, στήριξη συγκεκριμένων
τύπων παραγωγικών μονάδων κ.ο.κ.) ή κοινωνικούς (πολιτική
για τη στέγη), με βάση έναν δημόσιο σχεδιασμό που λαμβάνει
υπόψη του τις κοινωνικές ανάγκες. Για να επιτευχθεί η ευθυ-
γράμμιση των τραπεζών με τις κοινωνικές ανάγκες, απαιτείται
ο δημόσιος έλεγχός τους, δηλαδή η υπαγωγή της λειτουργίας
τους στον έλεγχο της κοινωνίας. Γι’ αυτό ο ΣΥΡΙΖΑ υποστηρίζει
τον δημόσιο έλεγχο του τραπεζικού συστήματος και τη δημι-
ουργία νέων δημόσιων τραπεζών ειδικού σκοπού. Δεν πρόκει-
ται για μια εμμονή σε ένα κρατικίστικο παρελθόν ή μοντέλο,
αλλά για μια εύλογη συνέπεια της λογικής της συνεργασίας: οι
64 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
αποφάσεις για την κατανομή των πόρων της κοινωνίας πρέπει
να λαμβάνονται από τους ίδιους τους πολίτες. Ο δημόσιος χα-
ρακτήρας του ελέγχου του τραπεζικού συστήματος αποτελεί
το απαραίτητο πλαίσιο για κάτι τέτοιο.
Κοινωνικό κράτος. Τα δημόσια συστήματα εκπαίδευσης
και υγείας δεν αποτελούν «πεταμένα» λεφτά, «σπατάλες» και
«αγγαρεία» που η οικονομία ήταν υποχρεωμένη μέχρι σήμερα
να καλύπτει λόγω της επίδρασης συντεχνιακών συμφερόντων
επί του πολιτικού συστήματος, όπως υποστηρίζει η μνημονιακή
ορθοδοξία. Αντιθέτως, τα συστήματα αυτά έχουν ως αποστολή
τη διαχείριση πολύτιμων κοινωνικών αγαθών και την ικανοποί-
ηση πολύ βασικών αναγκών. Η ίδια η πολιτισμική πρόοδος της
κοινωνίας αποτιμάται στη βάση του επιπέδου και της έκτασης
των συστημάτων αυτών.
Η λογική της συνεργασίας αντιλαμβάνεται το ζήτημα της
παιδείας –δηλαδή τη μόρφωση των νεαρών μελών της κοινω-
νίας– ως την ύψιστη αποστολή της οργανωμένης της παρέμβα-
σης, ως την ουσία και το νόημα κάθε άλλης δραστηριότητας.
Η μόρφωση συνιστά τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες μετέ-
χουν στην κοινωνική παραγωγή και εξέλιξη. Η μόρφωση εξε-
λίσσει τους πολίτες και ανοίγει νέους ορίζοντες στην κοινωνία,
συμβάλλοντας στην ολοκλήρωσή τους και τη διεύρυνση των
δυνατοτήτων τους. Λόγω των παραπάνω, μια κοινωνία που αντι-
λαμβάνεται την εκπαίδευση μέσα από την οπτική της λογικής
της συνεργασίας αποκτά επιπλέον παραγωγικές δυνατότητες
και πλεονεκτήματα, γεγονός που δεν μπορεί καν να συλλάβει
η λογική του ανταγωνισμού, λόγω του μυωπικού ορίζοντα του
άμεσου επιχειρηματικού κέρδους. Συνεπώς, το εκπαιδευτικό
σύστημα αποτελεί βασική προτεραιότητα στην κατανομή των
πόρων σύμφωνα με τη λογική της συνεργασίας, ενώ παράλληλα
το περιεχόμενο της εκπαίδευσης συνιστά μείζον ζήτημα διαρ-
κούς διαβούλευσης και εξέλιξης για μια σοβαρή κοινωνία.
Παρομοίως, το σύστημα υγείας, αντί να θεωρείται πεδίο
επιχειρηματικής δραστηριότητας, συνιστά έναν από τους τό-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 65
πους όπου το σύνολο των παραγωγικών δυνατοτήτων από
όλους τους τομείς τίθενται στην υπηρεσία της προστασίας του
πιο πολύτιμου αγαθού, αυτού της ζωής. Η λογική της συνεργα-
σίας δεν μπορεί παρά να θέσει την υγεία και την ποιότητα της
ζωής στο επίκεντρο ενός ευρύτερου δημόσιου σχεδιασμού
που σχετίζεται με τον τρόπο ζωής, την πρόληψη, το κατανα-
λωτικό και παραγωγικό πρότυπο κ.ο.κ. Είναι προφανές ότι ένα
δημόσιο σύστημα υγείας το οποίο εξατομικευμένα και ολοκλη-
ρωμένα συνεπικουρεί τους πολίτες κατά τη διάρκεια της ζωής
τους (πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας) είναι πολύ πιο φθηνό από
πλευράς πόρων που πρέπει να διαθέσει η κοινωνία, καθώς η
ανάγκη σοβαρής ιατρικής επέμβασης μειώνεται σημαντικά.
Βεβαίως –και εδώ είναι κραυγαλέα η άβυσσος που χωρίζει
τις δύο λογικές– μια εκτεταμένη πολιτική πρόληψης και βελ-
τίωσης της ποιότητας ζωής, αν και καλύτερη για τους πολίτες
και φθηνότερη, είναι εντελώς έξω από τη λογική του ανταγωνι-
σμού. Η κυριαρχία μιας στρεβλής και εντέλει κενής ιδιωτικό-
τητας στον τρόπο ζωής (αποξενωτικής, με έμφαση στην κατα-
νάλωση και με μια εργαλειακή αντίληψη του σώματος) και η με-
γάλη υποβάθμιση της ποιότητας ζωής λόγω ανισοτήτων αυξά-
νουν τις παθήσεις και τις ανάγκες για νοσηλεία. Παράλληλα, οι
ιδιωτικές επιχειρήσεις –ακολουθώντας τη λογική της μεγιστο-
ποίησης του κέρδους– στοχεύουν στις ιατρικές πράξεις μεγά-
λου κόστους, και άρα το σύστημα υγείας προσανατολίζεται σε
αυτό που επιτάσσει η λογική του κέρδους. Το αποτέλεσμα είναι
ένα σύστημα υγείας το οποίο δεν συνάδει με τις βασικές αρχές
των επιστημών της ζωής, παραβιάζει τα βασικά κριτήρια μιας
αξιοπρεπούς κοινωνίας, πετάει εκτός τους μη έχοντες και τε-
λικά εκφυλίζει την ίδια την έννοια της υγείας. Αυτά τα αποτε-
λέσματα οφείλονται στην επικράτηση της λογικής του ανταγω-
νισμού και του κέρδους στον τομέα της υγείας, επιβάλλοντας
κριτήρια και στόχους ξένα προς την ίδια τη φύση του αντικει-
μένου του εν λόγω τομέα.
66 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
Στο πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης για την υγεία
πρέπει να μπορεί κανείς να εντοπίσει στοιχεία της μεγάλης αλ-
λαγής που επιτάσσει η λογική της συνεργασίας στις δομές της
υγείας, στη συνάρθρωσή τους με άλλες δομές σε τομείς που
διαμορφώνουν την ποιότητα ζωής (στο χώρο της διατροφής,
της άθλησης, της εκπαίδευσης κ.ο.κ.) και στον τρόπο κατανόη-
σης της ίδιας της ζωής. Η προτεραιότητα στην κατανομή των
πόρων για την υγεία είναι δεδομένη ως βασικό πολιτισμικό και
ηθικό στοιχείο αυτοσεβασμού της κοινωνίας, ενώ ο ευρύτερος
σχεδιασμός αλλά και οι αλλαγές στο μοντέλο ζωής που απαι-
τούνται συνιστούν ένα από τα μεγάλα στοιχήματα μιας αριστε-
ρής κυβέρνησης.
Ο πυλώνας της δημοκρατίας
Η διαφορά μιας αριστερής κυβερνητικής πρότασης από το προ
κρίσης δικομματικό και μετά την κρίση μνημονιακό καθεστώς
δεν σχετίζεται μόνο με τους στόχους, αλλά και με τις διαδικα-
σίες άσκησης της εξουσίας, σχεδιασμού και υλοποίησης της
πολιτικής. Αυτό το σημείο είναι θεμελιώδους σπουδαιότητας
για την αποτελεσματικότητα και τη φυσιογνωμία μιας αριστερής
κυβέρνησης.
Η εφαρμογή μιας πολιτικής που έχει στο επίκεντρο τις
εκρηκτικές σήμερα ανάγκες των λαϊκών τάξεων δεν μπορεί να
προχωρήσει αν δεν διαμορφωθούν διαδικασίες συμμετοχής
και λήψης αποφάσεων που θα εμπλέκουν άμεσα τους πολίτες.
Επίσης, δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς τη μεταβίβαση αρ-
μοδιοτήτων στους πολίτες και για την υλοποίηση αυτής της πο-
λιτικής. Η τρομακτικής έκτασης κοινωνική καταστροφή, η εκτε-
ταμένη ανθρωπιστική κρίση, τα εφιαλτικά ποσοστά ανεργίας
και η διάλυση της παραγωγικής δομής δεν αντιμετωπίζονται
αποτελεσματικά με συμβατικές μεθόδους άσκησης της εξου-
σίας. Χωρίς την αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων ικανοτήτων
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 67
και δυνατοτήτων των πολιτών, ο λαός μας δεν μπορεί να επου-
λώσει τις πληγές του.
Μια αριστερή κυβέρνηση θα κριθεί από την ικανότητά της
να ενισχύσει πρωτοβουλίες κινητοποίησης των πολιτών ώστε
να μετατραπούν σε ενεργούς δρώντες για την αντιμετώπιση της
σημερινής κατάστασης. Για την αριστερά, η δράση των πολιτών
είναι νευραλγική, σε πλήρη αντίθεση με τις μνημονιακές δυνά-
μεις, που την απαξιώνουν και τη συκοφαντούν. Ωστόσο, αυτή
η δράση δεν πρέπει να είναι απλώς μια παθητική, διεκδικητική
δράση, αλλά μια δράση ενεργητική, δημιουργική, η οποία είναι
σε θέση να συμβάλει έμπρακτα στην αντιμετώπιση της κατα-
στροφής.
Όπως αναφέραμε και στην αρχή αυτής της ενότητας, μια φι-
λολαϊκή πολιτική που λαμβάνει υπόψη της τις ανάγκες των λαϊ-
κών τάξεων, αν δεν συνοδεύεται από τη διεύρυνση της πρόσβα-
σης των πολιτών στις αποφάσεις, –πέρα από το ότι δεν μπορεί
να σταθεί στην Ελλάδα της μνημονιακής καταστροφής– είναι
εντελώς μετέωρη εν γένει. Φιλολαϊκά μέτρα που δεν βασίζονται
στην επέκταση της λογικής της συνεργασίας στην κοινωνία και
τους θεσμούς, στην ενίσχυση της εξουσίας των ίδιων των πολι-
τών (και στον αντίστοιχο περιορισμό της εξουσίας των οικονο-
μικών ελίτ) και στη διαμόρφωση μιας στρατηγικής για περαιτέρω
προώθηση του συσχετισμού υπέρ των λαϊκών τάξεων έχουν
κοντά ποδάρια και αργά ή γρήγορα θα αναχαιτιστούν από τις
πολιτικές δυνάμεις της αντίπαλης λογικής. Γι’ αυτό, το ζήτημα
της δημοκρατίας, δηλαδή της διεύρυνσης της ισχύος των λαϊκών
τάξεων, αναδεικνύεται στο πιο κεντρικό ζήτημα για μια αριστερή
κυβέρνηση.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε ότι
το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης πρέπει να κινείται
αναγκαστικά σε δύο επίπεδα ταυτόχρονα. Πρέπει να προτείνει
συγκεκριμένα μέτρα σε κάθε τομέα υπηρετώντας τις κοινωνικές
ανάγκες και να συγκρουστεί με άλλες πολιτικές δυνάμεις που
προτείνουν διαφορετικά μέτρα στη βάση άλλων προτεραιοτή-
68 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
των. Όμως, το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης οφείλει
να επέμβει και στο πλαίσιο απόφασης των σχετικών πολιτικών,
προτείνοντας τρόπους οργάνωσης των διαδικασιών λήψης απο-
φάσεων στους διάφορους τομείς. Το ίδιο κάνουν και οι νεοφι-
λελεύθερες δυνάμεις (βλ. «Οι μεταρρυθμίσεις»). Το πλαίσιο
απόφασης έχει μεγάλη σημασία, γιατί εκεί δίνεται η μάχη της
εξουσίας: ποιος αποφασίζει, με τι κριτήρια λαμβάνονται οι απο-
φάσεις κ.ο.κ.
Συνήθως, η επικέντρωση της συζήτησης στα συγκεκριμένα
μέτρα επισκιάζει τη σπουδαιότητα του πλαισίου απόφασης των
μέτρων. Εδώ αξίζει να υπογραμμιστεί για άλλη μια φορά ότι η
διαμόρφωση ενός πλαισίου όπου οι πολίτες θα έχουν ενισχυ-
μένη πρόσβαση στις αποφάσεις μετατοπίζει δραστικά την
ισορροπία δυνάμεων. Αυτή η μετατόπιση ισχύος προς τις λαϊ-
κές τάξεις μέσω της διεύρυνσης και του βαθέματος των δημο-
κρατικών διαδικασιών συνιστά το πιο ριζοσπαστικό στοιχείο
του προγράμματος μιας αριστερής κυβέρνησης.
Ωστόσο, οφείλουμε να τονίσουμε ότι η ενίσχυση των εξου-
σιών των λαϊκών τάξεων συνιστά αδιαπραγμάτευτη επιλογή για
την αριστερά, ακόμη και αν η άσκηση αυτών των εξουσιών από
τους πολίτες δεν ευθυγραμμίζεται απολύτως με την πολιτική
μιας αριστερής κυβέρνησης. Η πολιτική στρατηγική της αριστε-
ράς είναι αναπόφευκτα διττή: οφείλει να διαμορφώνει διαρκώς
πλαίσια αποφάσεων που συνάδουν με τη λογική της συνεργα-
σίας και ενισχύουν την εξουσία των λαϊκών τάξεων μέσω της
διεύρυνσης της δημοκρατίας αλλά και να παρεμβαίνει σε αυτά
τα πλαίσια ως μια επιμέρους άποψη, ώστε να προωθήσει τη
συγκεκριμένη πολιτική της. Ξεκαθαρίζουμε ότι η μεταβίβαση
εξουσιών προς τις λαϊκές τάξεις από μια αριστερή κυβέρνηση
δεν σημαίνει αυτόματα ταύτιση απόψεων ανάμεσα στην κυβέρ-
νηση και τις λαϊκές τάξεις. Άλλωστε γι’ αυτό είναι απαραίτητη
και πολύτιμη η δημοκρατική λειτουργία.
Ο πυλώνας της δημοκρατίας, ο πυλώνας που σχετίζεται με
την κατανομή των εξουσιών και το «ποιος» αποφασίζει –το ου-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 69
σιωδώς ριζοσπαστικό στοιχείο στο πρόγραμμα μιας αριστερής
κυβέρνησης–, οφείλει να διέπει όλες τις προγραμματικές προ-
τάσεις σε κάθε επιμέρους τομέα. Αυτές οι παρεμβάσεις δεν
είναι ασύνδετες ούτε δευτερεύουσες (σε σχέση, για παρά-
δειγμα, με συγκεκριμένα μέτρα πολιτικής σε κάθε τομέα), αλλά
αντιθέτως διαμορφώνουν ένα νέο μοντέλο δημόσιας πολιτικής,
που βρίσκεται στον αντίποδα του παρωχημένου σχήματος «τα
πάντα στους οικονομικά ισχυρούς» και της κατεστημένης κρα-
τικίστικης αντίληψης της προ του μνημονίου περιόδου (καθώς
και τα δύο βασίζονταν στην ίδια λογική).
Η έννοια της δημόσιας πολιτικής για μια αριστερή κυβέρ-
νηση οφείλει να είναι ευρύτερη της κρατικής πολιτικής, ενώ και
η ίδια η έννοια της κρατικής πολιτικής πρέπει να κατανοηθεί με
διαφορετικό τρόπο. Η δημόσια πολιτική βασίζεται στην ανά-
πτυξη ενός νέου πλαισίου για τη λήψη αποφάσεων, το οποίο
εδράζεται στην ιδέα της σύζευξης κεντρικών αντιπροσωπευτι-
κών θεσμών με επιμέρους μορφές οργάνωσης των πολιτών (θε-
ματικά κινήματα, τοπικές κοινωνίες και ΟΤΑ, σωματεία, επιμε-
λητήρια, νέες μορφές οργάνωσης κ.ο.κ.) σε διαδικασίες δια-
βούλευσης. Το πεδίο της δημόσιας πολιτικής αποτελεί τον
τόπο όπου μπορεί να προωθηθεί ταυτόχρονα το βάθεμα και η
διεύρυνση της δημοκρατίας στο κράτος και την κοινωνία (δη-
λαδή η ενίσχυση της εξουσίας των πολιτών). Αλλά επιπρόσθετα
αποτελεί τον τόπο όπου μπορεί να επιτευχθεί η κρισιμότατη
λειτουργική συνάρθρωση αυτών των δύο διαδικασιών ενδυνά-
μωσής των πολιτών, ώστε να διαμορφωθεί ένα συνεκτικό, αν-
θεκτικό και ολοκληρωμένο σύστημα διαδικασιών απόφασης
που διέπεται καθοριστικά από τη λογική της συνεργασίας και
της δημοκρατίας. Στις επόμενες σελίδες θα αναφερθούμε στα
δύο «πόδια» της δημόσιας πολιτικής, την ενδυνάμωση της δη-
μοκρατίας στο κράτος και την κοινωνία, ενώ η λειτουργική τους
συνάρθρωση θα μας απασχολήσει στο επόμενο υποκεφάλαιο.
Θα μπορούσαμε να σχηματοποιήσουμε τον πυλώνα της δη-
μοκρατίας σε τρεις γενικούς άξονες, οι οποίοι αλληλοσυμπλη-
70 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
ρώνονται διαμορφώνοντας αυτό το νέο μοντέλο δημόσιας πο-
λιτικής. Ο πρώτος άξονας επαναφέρει εξουσίες στον δημόσιο
χώρο οι οποίες είχαν εκχωρηθεί στις οικονομικές ελίτ, ο δεύ-
τερος άξονας αφορά το μετασχηματισμό του κράτους και ο
τρίτος άξονας ενισχύει τη δύναμη των πολιτών στο κοινωνικό
και οικονομικό πεδίο και εκχωρεί εξουσίες στις δικές τους
μορφές οργάνωσης. Αυτοί οι τρεις άξονες κινούνται στην αντί-
θετη ακριβώς κατεύθυνση από τη στρατηγική της νεοφιλελεύ-
θερης διακυβέρνησης, η οποία –όπως είδαμε– αποσπά εξου-
σίες από τους πολίτες και το κράτος και τις μεταφέρει στις οι-
κονομικές ελίτ, ενώ παράλληλα μετασχηματίζει το εναπομείναν
κράτος σύμφωνα με τη λογική της. Στη συμμετρικά αντίθετη
κατεύθυνση, το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης απο-
σπά εξουσίες από τις οικονομικές ελίτ, μεταφέρει εξουσίες
στους πολίτες και μετασχηματίζει το κράτος σύμφωνα με τη
λογική της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών.
1. Μεταρρυθμίσεις επαναφοράς εξουσιών στους
πολίτες. Πρόκειται για μεταρρυθμίσεις που αποσκοπούν στη
μεταφορά εξουσιών από τις οικονομικές ελίτ στη δημόσια
σφαίρα. Πρόκειται για εξουσίες –δηλαδή για κρίσιμες αποφά-
σεις σχετικά με πόρους και στρατηγικούς τομείς– οι οποίες
αποσπάστηκαν από το πεδίο ελέγχου των πολιτών και αποδό-
θηκαν στην αποκλειστική δικαιοδοσία των οικονομικών ελίτ
κατά την περίοδο της νεοφιλελεύθερης «αντιμεταρρύθμισης».
Ο λαός μας δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τα εκρηκτικά του προ-
βλήματα χωρίς να έχει πρόσβαση στη διαχείριση πόρων και
στρατηγικών τομέων.
Οι εν λόγω μεταρρυθμίσεις από μόνες τους δεν αποτελούν
μια ριζοσπαστική παρέμβαση, με την έννοια ότι, χωρίς το με-
τασχηματισμό του κράτους και τη συρρίκνωση σε αυτό της λο-
γικής του κέρδους και του ανταγωνισμού, η επιστροφή εξου-
σιών στη δημόσια σφαίρα δεν αλλάζει απαραίτητα τον προσα-
νατολισμό της κοινωνίας. Εντούτοις, αναμένεται να αποτελέσει
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 71
ένα πεδίο έντονων συγκρούσεων με εγχώριες και μη ελίτ,
καθώς πλήττει ευθέως τα συμφέροντά τους. Επίσης, ο νεοφι-
λελεύθερος παροξυσμός στην ΕΕ αυτή την περίοδο (και μέχρι
να τον αναχαιτίσουν οι λαοί) είναι τέτοιος, που μετριοπαθείς
κινήσεις όπως η ανάκτηση του δημόσιου ελέγχου του τραπεζι-
κού και άλλων στρατηγικών τομέων θεωρούνται εκτός πλαισίου.
Η μορφή του δημόσιου και κοινωνικού ελέγχου για την
οποία κάνουμε λόγο εδώ δεν έχει σχέση με την παρωδία πρό-
σβασης των πολιτών στις κρατικές δομές την περίοδο του δι-
κομματισμού. Αναφερόμαστε σε νέες μορφές και διαδικασίες
απόφασης και ελέγχου (βλ. τους δύο παρακάτω άξονες). Σε
κάθε περίπτωση, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε τη μεγάλη δια-
φορά ανάμεσα σε μια δημόσια δομή και σε μια ιδιωτική. Στην
πρώτη, ακόμη και αν ο έλεγχος και η πρόσβαση των πολιτών
έχουν εντελώς αφυδατωθεί και διαστρεβλωθεί, οι πολίτες είναι
σε θέση να διεκδικήσουν την ενίσχυση της θέσης τους στις
διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Στη δεύτερη περίπτωση, εξ
ορισμού οι πολίτες δεν έχουν κανένα λόγο ούτε δικαίωμα να
διεκδικήσουν λόγο για αποφάσεις που σχετίζονται άμεσα με
τη ζωή και το μέλλον τους. Συνεπώς, η αναστροφή των ιδιωτι-
κοποιήσεων σε στρατηγικούς τομείς της οικονομίας, στις υπο-
δομές της χώρας, στον τραπεζικό κλάδο κ.ο.κ. αποτελεί βασικό
μεταρρυθμιστικό άξονα του πυλώνα της δημοκρατίας και βρί-
σκεται στον αντίποδα τόσο των ιδιωτικοποιήσεων όσο και των
κρατικών εταιρειών της περιόδου του δικομματισμού.
Οι μεταρρυθμίσεις αυτές –είτε με τη μορφή του άμεσου
δημόσιου ελέγχου είτε με τη μορφή επιβολής κριτηρίων και
ρυθμίσεων σε δομές που δεν μπορούν σε πρώτο χρόνο οι πο-
λίτες να αποσπάσουν από τις οικονομικές ελίτ– συνιστούν με-
ταφορά εξουσιών στις λαϊκές τάξεις. Ο έλεγχος ή η πρόσβαση
στις αποφάσεις σχετικά με την τραπεζική πίστη, ο έλεγχος και
η δικαιοδοσία επί του ενεργειακού σχεδιασμού κ.ο.κ. συνι-
στούν κρίσιμες μεταβιβάσεις εξουσιών από τις οικονομικές ελίτ
στους πολίτες ικανές να υποβοηθήσουν έναν διαφορετικό προ-
72 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
σανατολισμό της οικονομίας και την παραγωγική ανασυγκρό-
τηση. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται το έδαφος και οι
προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μιας δημόσιας πολιτικής ριζικά
διαφορετικής στην οικονομία και ευρύτερα στην κοινωνία, η
οποία de facto περιορίζει την ασυδοσία των οικονομικών ελίτ
και προωθεί τις ανάγκες και τις δυνατότητες των πολιτών στις
διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τους πόρους και τον προ-
σανατολισμό της κοινωνίας.
Ο εν λόγω άξονας δεν αφορά μόνο τα πεδία όπου οι ιδιω-
τικοποιήσεις μετέβαλαν δραστικά το ποιος αποφασίζει και με
τι κριτήρια αλλά και τα πεδία εκείνα όπου αποφάσεις μετατέ-
θηκαν σε θεσμούς οι οποίοι ήταν έτσι σχεδιασμένοι ώστε να
αποκλείεται η πρόσβαση των πολιτών. Ανεξάρτητες αρχές, η
λειτουργία της κεντρικής τράπεζας, οι θεσμοί της ΕΕ, η αρχιτε-
κτονική της ευρωζώνης κ.ο.κ. αποτελούν πεδία παρέμβασης
μιας αριστερής κυβέρνησης για την προώθηση της λογικής και
της εξουσίας των λαϊκών τάξεων, μέσω της ενδυνάμωσης της
πρόσβασης των πολιτών και του δημοκρατικού μετασχηματι-
σμού τους.
2. Μεταρρυθμίσεις μετασχηματισμού του κρά-
τους. Μια αριστερή κυβέρνηση οφείλει να εγκαινιάσει μια με-
γάλη μεταρρυθμιστική στρατηγική του κράτους. Συνήθως στην
αριστερά εμφιλοχωρεί η αίσθηση ότι, από τη στιγμή που
έχουμε να κάνουμε με το καπιταλιστικό κράτος, δεν υπάρχει
τίποτα που να μπορεί να γίνει μέχρι την υπέρβαση του καπιτα-
λισμού. Ωστόσο, η φύση του κράτους προσδιορίζεται από το
συσχετισμό δύναμης και είναι ευεπίφορη σε μετασχηματι-
σμούς. Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική μετασχηματισμού του
μεταπολεμικού κράτους που σκιαγραφήσαμε προηγουμένως
αποτελεί τρανταχτή απόδειξη ότι το κράτος συνιστά πεδίο με-
τασχηματισμών προς τη μια ή προς την άλλη κατεύθυνση, δη-
λαδή της ενίσχυσης της μιας ή της άλλης λογικής.
Επιπρόσθετα, το κράτος μπορεί να είναι ένα καπιταλιστικό
κράτος αλλά πολλές λειτουργίες του έχουν έναν πιο γενικό χα-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 73
ρακτήρα, με την έννοια ότι κάθε κοινωνία τις χρειάζεται. Βε-
βαίως, σήμερα αυτές οι λειτουργίες οργανώνονται και επιτε-
λούνται κατά κύριο λόγο (αλλά όχι αποκλειστικά) σύμφωνα με
τη λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού. Το γεγονός ότι
η αριστερά αντιπαλεύει αυτή τη λογική δεν σημαίνει ότι δεν
οφείλει να αναπτύξει μια στρατηγική μετασχηματισμού αυτών
των λειτουργιών με στόχο την οργάνωσή τους από τη δική της
λογική. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι οι εν λόγω λειτουργίες
διέπονται από την αντίπαλη λογική δεν σημαίνει ότι η αριστερά
δεν έχει την υποχρέωση να διαθέτει μια στρατηγική για αυτές
τις λειτουργίες με βάση τη δική της λογική. Αυτή η στρατηγική
δεν οφείλει να εκπονηθεί και να υλοποιηθεί αφού επιτευχθεί η
υπέρβαση του σημερινού κοινωνικοθεσμικού συστήματος.
Αντιθέτως, συνιστά μια κρίσιμη διάσταση στον αγώνα για αυτή
την υπέρβαση σήμερα. Ο μετασχηματισμός του κράτους δεν
έπεται της ευρύτερης κοινωνικοθεσμικής αλλαγής αλλά συνιστά
νευραλγικό συστατικό στοιχείο της.
Οι μεταρρυθμίσεις μετασχηματισμού του κράτους συνι-
στούν μια γκάμα παρεμβάσεων στην κατεύθυνση της ενίσχυσης
της δημοκρατίας, δηλαδή πρόσβασης των πολιτών στις διαδι-
κασίες απόφασης αλλά και ελέγχου της κρατικής και δημόσιας
διοίκησης. Επίσης, πρόκειται για μεταρρυθμίσεις που σχετίζο-
νται με το μετασχηματισμό στις αρχές λειτουργίας και τη στο-
χοθεσία κρατικών υπηρεσιών και φορέων. Στόχος και εδώ είναι
η διεύρυνση της λογικής της συνεργασίας, της δημοκρατίας και
των κοινωνικών αναγκών και η συρρίκνωση της λογικής του ατο-
μικού κέρδους και του ανταγωνισμού στο εσωτερικό των κρα-
τικών θεσμών. Θα αναφερθούμε σε μερικές ενδεικτικές περι-
πτώσεις:
– Μεταρρυθμίσεις στο πολιτικό σύστημα και τη δημόσια
σφαίρα. Πρόκειται για μεταρρυθμίσεις οι οποίες στοχεύουν
στην εμβάθυνση της δημοκρατίας στους αντιπροσωπευτικούς
θεσμούς και τη διεύρυνσή της σε νέα πεδία.
74 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
Εμβάθυνση της δημοκρατίας. Ο στόχος των μεταρρυθμί-
σεων είναι α) η ευθυγράμμιση της σύνθεσης των αντιπροσω-
πευτικών θεσμών με τη γενική βούληση των πολιτών σε όλη της
την ποικιλομορφία και β) η λογοδοσία του πολιτικού συστήμα-
τος στους πολίτες και ο έλεγχός του από αυτούς.
Πρόκειται για παρεμβάσεις που ακυρώνουν τη διαστρέ-
βλωση του κοινωνικού συσχετισμού μέσω εκλογικών συστημά-
των τα οποία σχεδιάστηκαν για να νοθεύουν τη γενική βούληση
και να περιορίζουν τον πλουραλισμό της, αλλά και προτάσεις
που επιχειρούν να τραβήξουν το διαχρονικό πέπλο απόκρυψης
των διεργασιών και των τεκταινομένων στην πολιτική ζωή. Γε-
νικότερα, αναφερόμαστε σε μέτρα εξυγίανσης του πολιτικού
συστήματος, το οποίο έχει απαξιωθεί κάτω από την επιρροή
της λογικής του ανταγωνισμού και του κέρδους, την ασυδοσία
των οικονομικά ισχυρών και τη στενή συνάφεια πολιτικού προ-
σωπικού και οικονομικής ολιγαρχίας. Η αποφασιστική πάταξη
της διαπλοκής και της διαφθοράς συνιστά κορυφαίο ζήτημα
δημοκρατίας.
Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται και προτάσεις για την ανα-
βάθμιση της λειτουργίας του κοινοβουλίου (και άλλων αντιπρο-
σωπευτικών θεσμών, π.χ. δημοτικά συμβούλια) στην κατεύθυνση
της βελτίωσης της διαδικασίας διαβούλευσης (χρόνοι, συμμετοχή
φορέων κ.ο.κ.), της διεύρυνσης του περιεχομένου των θεμάτων
που ελέγχει η βουλή, του ρόλου του βουλευτή και της σχέσης
του με τους πολίτες. Πρόκειται για προτάσεις που ενισχύουν τον
έλεγχο της νομοθετικής εξουσίας από τους πολίτες.
Η ενίσχυση του ελέγχου και της λογοδοσίας της νομοθετι-
κής εξουσίας προς όφελος των πολιτών συμπληρώνεται από
μέτρα για την ενίσχυση του ελέγχου του κοινοβουλίου σε
σχέση με την εκτελεστική εξουσία. Πρόκειται για την αντί-
στροφη ακριβώς κατεύθυνση των θεσμικών νεοφιλελεύθερων
μεταρρυθμίσεων, οι οποίες ενισχύουν την εκτελεστική εξουσία
(και μέσα σε αυτή το ρόλο του πρωθυπουργού και εσχάτως
του υπουργού Οικονομικών επί των υπόλοιπων μελών της εκτε-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 75
λεστικής εξουσίας). Στόχος των νεοφιλελεύθερων παρεμβά-
σεων είναι ο αποκλεισμός των πολιτών από αποφάσεις και τη
δυνατότητα ελέγχου της εξουσίας, η αποφυγή της απαραίτητης
λογοδοσίας του πολιτικού προσωπικού και εντέλει η παράδοση
όλων των κρίσιμων αποφάσεων στους οικονομικά ισχυρούς και
τη λογική τους. Η ρητορική που τις συνοδεύει είναι ότι η δη-
μοκρατία δεν λειτουργεί αποτελεσματικά, ότι είναι χρονοβόρα,
ότι είναι ευάλωτη σε διάφορα συμφέροντα κ.ο.κ.
Για την αριστερά, αντιθέτως, ο στόχος είναι η κάθε από-
φαση σχετικά με σημαντικά θέματα να έχει σταθμίσει και εν-
σωματώσει κατά το δυνατόν όλα τα δεδομένα και τις επιμέρους
οπτικές, καθώς με αυτό τον τρόπο η εν λόγω απόφαση θα ευ-
θυγραμμίζεται καλύτερα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της
κοινωνίας. Η δημοκρατία στη λήψη αποφάσεων είναι ο καλύ-
τερος τρόπος για να παρθούν οι ορθότερες αποφάσεις, δη-
λαδή αποφάσεις που μπορούν να γίνουν σεβαστές και να εφαρ-
μοστούν με αποτελεσματικό τρόπο. Ο ρόλος της εκτελεστικής
εξουσίας είναι να παρέχει το γενικό σχέδιο και την κατεύθυνση
(κατ’ εντολή των πολιτών μέσω της κοινοβουλευτικής πλειοψη-
φίας), να συντονίζει τις διαδικασίες απόφασης που οδηγούν
μέσω της συμμετοχής των πολιτών στην αρτιότερη απόφαση
και να διευθύνει την εκτέλεσή τους.
Διεύρυνση της δημοκρατίας. Πρόκειται για παρεμβάσεις
που εγκαθιδρύουν τρόπους άμεσης συμμετοχής των πολιτών
στη λήψη σημαντικών αποφάσεων. Θεσμοί άμεσης δημοκρα-
τίας όπως η διεξαγωγή τοπικών και γενικών δημοψηφισμάτων
(και η δημιουργία των σχετικών δημόσιων φορέων διοργάνω-
σής τους) ενισχύουν το ρόλο των πολιτών, καθώς τα αποτελέ-
σματά τους μπορούν να παίξουν ρόλο προσανατολισμού των
αντιπροσωπευτικών θεσμών στις δικές τους διαδικασίες από-
φασης. Η διενέργεια δημοψηφισμάτων με σοβαρό και συντε-
ταγμένο τρόπο (εκθέσεις από επιτροπές υπέρ της μιας και της
άλλης άποψης, τοπικές διαδικασίες ενημέρωσης και διαβούλευ-
σης, καμπάνιες ενημέρωσης, αξιοποίηση των σύγχρονων τε-
76 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
χνολογιών και των δημόσιων ΜΜΕ κ.ο.κ.) έχει και μια σπουδαι-
ότατη εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς αναβαθμίζει τόσο το επί-
πεδο πολιτικοποίησης των πολιτών όσο και το αίσθημα της δύ-
ναμης που διαθέτουν και της ευθύνης που έχουν για την πορεία
της κοινωνίας. Επιπρόσθετα, αξίζει να εξεταστεί το ενδεχόμενο
δημιουργίας και νέων αντιπροσωπευτικών θεσμών για φορείς
και δημόσια αξιώματα που μέχρι σήμερα εμπίπτουν στις αρ-
μοδιότητες της εκτελεστικής εξουσίας (όπως, για παράδειγμα,
η εκλογή αντί διορισμού των περιφερειαρχών που εφαρμόζεται
τα τελευταία χρόνια).
Είναι δύσκολο να υπερβάλει κανείς για το ρόλο των ΜΜΕ
στη διαμόρφωση της δημόσιας σφαίρας και την ποιότητα της
δημοκρατίας. Τα ιδιωτικά ΜΜΕ, όντας κάτω από τον έλεγχο των
οικονομικών ελίτ, έχουν τη δύναμη να προσανατολίζουν την
κοινή γνώμη σε μια κατεύθυνση όπου η λογική τους, δηλαδή η
λογική του ανταγωνισμού και του κέρδους, αλλά και οι επιμέ-
ρους επιδιώξεις των ελίτ-ιδιοκτητών αποκτούν το καθεστώς
του αυτονόητου. Δεν είναι λίγες οι φορές που η αντίπαλη λο-
γική, αυτή της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνι-
κών αναγκών, έχει κατακρεουργηθεί, συκοφαντηθεί και στοχο-
ποιηθεί κατά τρόπο που δεν συνάδει με καμιά έννοια δημοσιο-
γραφικής δεοντολογίας και άσκησης του λειτουργήματος της
ενημέρωσης. Επίσης, δεν είναι λίγες οι φορές στα μνημονιακά
χρόνια που τα ΜΜΕ επιβάλλουν ένα πέπλο σιωπής για θέματα
που δεν βολεύουν την οικονομική και πολιτική ελίτ, ενώ έχουν
μεταδώσει ψευδείς και ανακριβείς ειδήσεις και γεγονότα προς
ίδιον όφελος. Η πλήρης υποταγή των ιδιωτικών ΜΜΕ στη λογική
του ανταγωνισμού και του κέρδους και η απόλυτη ταύτισή τους
με το οικονομικοπολιτικό κατεστημένο δεν έχει καμιά θέση
στη μεταμνημονιακή αναγέννηση της ελληνικής δημοκρατίας.
Μια αριστερή κυβέρνηση οφείλει να προωθήσει μέτρα και ρυθ-
μίσεις για τη συρρίκνωση της δύναμης των οικονομικών ελίτ
επί των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών συχνοτήτων, την επιβολή
κανόνων με γνώμονα τη δημοσιογραφική δεοντολογία, την ενί-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 77
σχυση της πρόσβασης των πολιτών σε ΜΜΕ μέσω του θεσμού
των «κοινωνικών ΜΜΕ», τον έλεγχο και τη λογοδοσία της δη-
μόσιας ραδιοτηλεόρασης όσον αφορά την άσκηση του λει-
τουργήματος της ενημέρωσης μέσω διαδικασιών συμμετοχής
και έκφρασης γνώμης των πολιτών, τη συμμετοχή των εργαζο-
μένων στις αποφάσεις κ.ο.κ.
– Μεταρρυθμίσεις στη δημόσια διοίκηση. Μια από τις μεγαλύ-
τερες προκλήσεις μιας αριστερής κυβέρνησης είναι η αναμέ-
τρησή της με το ελληνικό δημόσιο. Οι κρατικές υπηρεσίες και
γενικότερα η δημόσια διοίκηση έχουν δεκαετίες τώρα ευθυ-
γραμμιστεί σε μια κατεύθυνση αποκλεισμού του πολίτη από την
πρόσβαση και τον έλεγχο στο εσωτερικό τους, μη συμμετοχής
κοινωνικών φορέων και συλλογικοτήτων στις λειτουργίες τους
και υποτίμησης των υπηρεσιών αλλά και της έννοιας του καθή-
κοντος στην άσκηση του ρόλου του δημόσιου λειτουργού απέ-
ναντι στους πολίτες. Αυτός ο προσανατολισμός παράχθηκε από
μια στρατηγική ενίσχυσης της εξουσίας των οικονομικών ελίτ
επί του κράτους, ενώ παράλληλα διαμόρφωσε μια διευθυντική
γραφειοκρατική ελίτ τα συμφέροντα της οποίας (π.χ. αξιοποί-
ηση των θέσεων για προσωπικό πλουτισμό και δύναμη) ταυτί-
στηκαν με τη διαιώνιση της εξουσίας των ελίτ επί του κράτους.
Η ηγεμονική συνάρθρωση συμφερόντων οικονομικών ελίτ
και ανώτερης γραφειοκρατικής ελίτ στο κράτος διαμόρφωσε
ένα αντίστοιχο κυρίαρχο «εργασιακό» ήθος, που επεκτάθηκε
σε όλες τις βαθμίδες του δημόσιου τομέα και του κράτους.
Σύμφωνα με αυτό το «εργασιακό» ήθος, η πρόσληψη στο δη-
μόσιο εκλαμβανόταν είτε ως συναλλαγή με αντάλλαγμα την
εσαεί στήριξη των συμφερόντων του κατεστημένου χωρίς
καμιά άλλη υποχρέωση (εργατικότητα, αφοσίωση κ.ο.κ.) είτε
ως τόπος προσωπικής ανέλιξης και πλουτισμού όχι μέσω της
απόδοσης στην εργασία και στη βάση ικανοτήτων σχετικά με
το αντικείμενο της εργασίας, αλλά μέσω της ένταξης σε κοινω-
νικά δίκτυα της γραφειοκρατικής ελίτ. Είναι προφανές ότι το εν
λόγω «εργασιακό» ήθος δεν διέπεται από τη λογική της συνερ-
78 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
γασίας αλλά από τη λογική του ατομικού κέρδους και του
ανταγωνισμού.
Ενώ αυτή είναι η κυρίαρχη τάση μέσα στο κράτος, οφεί-
λουμε να αναγνωρίσουμε ότι η λογική της συνεργασίας και οι
σχετικές αρετές της, όπως η αφοσίωση, το αίσθημα καθήκο-
ντος, η αυταπάρνηση, η διάθεση για προσφορά, η δημιουργικό-
τητα και η εργατικότητα, ήταν παρούσες σε πολλούς τομείς του
δημοσίου. Άνθρωποι που διέπονται από αυτή τη λογική στη ζωή
τους, κάτω από αντίξοες συνθήκες (μη τήρηση κανόνων, αδυ-
ναμία άσκησης καθηκόντων λόγω απαξίωσης των υπηρεσιών
κ.ο.κ.), σε καθεστώς απομόνωσης, σε κόντρα με την ηγεμονική
λογική στο κράτος, κάτω από τη διαρκή απαξίωση, χλευασμό
και απειλή από τους «έξυπνους» και τους «κολλητούς», κράτη-
σαν ζωντανή μια άλλη αντίληψη για το κράτος. Είναι αυτοί οι άν-
θρωποι που, όταν άλλοι προσπαθούσαν να ανελιχθούν και να
πλουτίσουν ασελγώντας πάνω στο λειτούργημα που τους είχε
ανατεθεί, αυτοί συνέδραμαν τις λαϊκές τάξεις και τις ανάγκες
τους με τα ελάχιστα και αναιμικά μέσα που διέθεταν.
Μια αριστερή κυβέρνηση δεν μπορεί παρά να υποκλιθεί με
σεβασμό μπροστά σε όλους όσοι κράτησαν ζωντανή σε δρα-
ματικές συνθήκες μια άλλη λογική για τη δημόσια διοίκηση και
έχουν κερδίσει με το σπαθί τους το δικαίωμα να φέρουν τον
τίτλο του δημόσιου λειτουργού. Μια αριστερή κυβέρνηση δεν
μπορεί παρά να θέσει όλες τις δυνάμεις της στην προσπάθεια
διεύρυνσης της λογικής της συνεργασίας και της δημοκρατίας
στο κράτος και στη συρρίκνωση της λογικής που τόσες δεκαε-
τίες τους έπνιγε και τους λοιδορούσε.
Η επικράτηση της νεοφιλελεύθερης σκληρότητας –ως της
κεντρικής πολιτικής στρατηγικής των οικονομικών ελίτ τις τε-
λευταίες δεκαετίες και με τρομακτική ένταση στα μνημονιακά
χρόνια– προώθησε έναν ριζικό μετασχηματισμό σε τομείς και
υπηρεσίες του κράτους, ο οποίος συνίσταται στην εμπέδωση
της λογικής του ανταγωνισμού και του κέρδους στη στοχοθε-
σία και τη λειτουργία τους (βλ. υποενότητα «Οι μεταρρυθμί-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 79
σεις» στην ενότητα «Νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση…»). Σή-
μερα δε η ταχύτητα διάλυσης τομέων του κράτους είναι ασύλ-
ληπτη, κονιορτοποιώντας την κοινωνική συνοχή και εγείροντας
σοβαρά ερωτηματικά για τη δυνατότητα του κράτους να επιτε-
λεί βασικές λειτουργίες που σχετίζονται με την ίδια την υπό-
σταση μιας χώρας.
Το σχέδιο μιας αριστερής κυβέρνησης για τον ριζικό μετα-
σχηματισμό του κράτους πρέπει να εξειδικεύσει τις μορφές
και τα μέτρα σε κάθε επιμέρους τομέα. Ενώ η γενική ιδέα είναι
κοινή και δεν είναι άλλη από τη διεύρυνση της λογικής της συ-
νεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών αναγκών,
ωστόσο η εξειδίκευση σε κάθε τομέα διέπεται από τα χαρα-
κτηριστικά του εν λόγω τομέα, και δεν είναι δυνατόν εδώ να
παρουσιαστούν σε όλη τους την έκταση. Θα περιοριστούμε
στη γενική περιγραφή μορφών μετασχηματισμών.
Μετασχηματισμός του ρόλου, των λειτουργιών και των στό-
χων. Σε ένα κράτος το οποίο προσανατολίζεται σε μια στρα-
τηγική που επικεντρώνεται στις ανάγκες των πολιτών και στη-
ρίζεται στη συμμετοχή τους, αναπόδραστα οι υπηρεσίες του
μετασχηματίζονται τόσο ως προς το ρόλο και τη λειτουργία
όσο και ως προς τη στοχοθεσία τους. Νέα κριτήρια και μέθο-
δοι υπεισέρχονται στις δομές τους, καθώς νέοι στόχοι επιτάσ-
σουν διαφορετικές αξιολογήσεις και κρίσεις, αλλά και διαφο-
ρετικές διαδικασίες επιτέλεσης του έργου τους.
Συγκεκριμένα, για να μπορεί ο δημόσιος τομέας να αναπτύ-
ξει μια στρατηγική που περιλαμβάνει τις ανάγκες των πολιτών
και ενισχύει τη δική τους δραστηριότητα, πρέπει πρώτα απ’ όλα
να ανακτήσει τη δυνατότητά του να έχει ενεργό ρόλο στην οι-
κονομία, την παραγωγή και την κοινωνία. Η ενεργοποίηση των
κρατικών δομών στο πλαίσιο της ευρύτερης έννοιας της δημό-
σιας πολιτικής επιτάσσει την αναδιοργάνωση πάρα πολλών υπη-
ρεσιών: εποπτικές, ρυθμιστικές και επιδιαιτητικές λειτουργίες,
που σύμφωνα με τη νεοφιλελεύθερη λογική ταιριάζουν σε ένα
κράτος το οποίο απλώς παρακολουθεί και διευκολύνει τη
80 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
δράση των οικονομικών ελίτ –εκχωρώντας κάθε απόφαση σε
αυτές και αναθέτοντας το σχεδιασμό και το μέλλον στη μαγική
«σοφία» των αγορών–, πρέπει να αντικατασταθούν από άλλες,
πιο ενεργητικές.
Κατ’ αρχήν η αναδιοργάνωση κάποιων υπηρεσιών πρέπει
να έχει ως μέριμνα τη μετατροπή τους σε φορείς σχεδιασμού
και εκτέλεσης. Στη βάση στόχων που έχουν προκύψει μέσα
από διάφορες μορφές και βαθμίδες διαδικασιών απόφασης
–με ενισχυμένο το ρόλο των πολιτών σε αυτές–, ένα πολύ με-
γάλο μέρος του κρατικού και ευρύτερου δημόσιου τομέα πρέ-
πει να επιληφθεί της εκπόνησης του αντίστοιχου σχεδιασμού.
Μια τέτοια στοχοθεσία έχει ως συνέπεια την ανάπτυξη λειτουρ-
γιών και μεθόδων που καμιά σχέση δεν έχουν με το νεοφιλε-
λεύθερο κράτος-επόπτη ή με το κράτος της αυθαιρεσίας του
μεταπολιτευτικού δικομματισμού. Συγκεκριμένα, αναφερόμα-
στε σε υπηρεσίες οι οποίες πρέπει να είναι σε θέση να αναλά-
βουν έναν συντονιστικό ρόλο –με τη συνδρομή κοινωνικών φο-
ρέων και οργανώσεων– συλλογής και επεξεργασίας δεδομένων,
καταγραφής απόψεων και προτάσεων, αξιολόγησης επιπτώ-
σεων, διαδικασιών διαβούλευσης κ.ο.κ., με στόχο την εκπόνηση
ενός σοβαρού σχεδιασμού. Είναι προφανές ότι οι λειτουργίες
αυτές απαιτούν ικανότητες συντονισμού, σύνθετης διοίκησης,
πολυπαραμετρικής ανάλυσης και σύνθεσης, ενώ προϋποθέτουν
μεγάλο βαθμό αυτονομίας και δυνατότητας απόφασης από την
πλευρά των σχετικών υπηρεσιών για τα θέματα που τους ανα-
τίθενται. Επιπρόσθετα, στη φάση της εκτέλεσης απαιτούνται
λειτουργίες εκπόνησης πλάνων, οργάνωσης των βημάτων, ελέγ-
χου της πορείας υλοποίησης και συντονισμού των κοινωνικών
φορέων και παραγωγικων μονάδων των πολιτών που εμπλέκο-
νται στην εκτέλεση του σχεδιασμού.
Όσον αφορά τη λειτουργία της εκτέλεσης, υπενθυμίζουμε
ότι, σε αντίθεση με τη νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση, που εκ-
χωρούσε εξουσίες και οικονομικό «χώρο» προνομιακά στις οι-
κονομικές ελίτ μέσω της εμπορευματοποίησης αγαθών, μια αρι-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 81
στερή κυβέρνηση οφείλει να εκχωρεί εξουσίες και οικονομικό
«χώρο» προνομιακά σε παραγωγικές μονάδες των πολιτών
μέσω της κοινωνικοποίησης αγαθών, με στόχο την κάλυψη των
αναγκών με αποτελεσματικό τρόπο. Οι κρατικές υπηρεσίες, σε
αντίθεση με πριν, που έπαιζαν ρόλο ρυθμιστή και προστάτη
του ανταγωνισμού μεταξύ των οικονομικά ισχυρών, τώρα ανα-
λαμβάνουν ρόλο συντονιστή, με στόχο τη δημοκρατική συνέρ-
γεια κοινωνικών οργανώσεων και παραγωγικών μονάδων των
πολιτών για την εκπόνηση και υλοποίηση ενός σχεδιασμού με
επίκεντρο τις κοινωνικές ανάγκες. Είναι προφανής η στήριξη
αυτών των δύο αντιλήψεων για τη λειτουργία του κράτους στις
δύο αντιθετικές λογικές, αυτή του ανταγωνισμού και αυτή της
συνεργασίας.
Ο μετασχηματισμός επομένως συνίσταται α) στη συρρί-
κνωση του εποπτικού ρόλου των κρατικών υπηρεσιών και τη
διεύρυνση του ενεργητικού και επιτελικού ρόλου τους, β) στη
συρρίκνωση του ανταγωνισμού και της αγοράς ως μέσων για
τον προσανατολισμό σε έναν τομέα και τη διεύρυνση του
συντεταγμένου, δημοκρατικού και δημόσιου σχεδιασμού στη
βάση των αναγκών και των δυνατοτήτων των πολιτών και γ) στη
συρρίκνωση του «χώρου» των μεγάλων επιχειρηματικών υπο-
κειμένων και τη διεύρυνση του «χώρου» νέων παραγωγικών
υποκειμένων των πολιτών σε συνεργασία με τις κρατικές υπη-
ρεσίες σχεδιασμού και εκτέλεσης για την κάλυψη των αναγκών.
Μετασχηματισμός της οργάνωσης και της νοοτροπίας. Σε
ένα κράτος το οποίο προσανατολίζεται σε μια στρατηγική που
περιλαμβάνει τις ανάγκες των πολιτών και στηρίζεται στη συμ-
μετοχή τους, αναπόδραστα οι υπηρεσίες του πρέπει να μετα-
σχηματιστούν τόσο ως προς την εσωτερική οργάνωση όσο και
ως προς τη νοοτροπία που τις διέπει.
Πρώτον, ένα ανοικτό, δημοκρατικό κράτος οργανωτής και
συντονιστής των κοινωνικών δυνάμεων πρέπει να διέπεται από
τη λογική της αποκέντρωσης των εξουσιών. Μια αριστερή κυ-
βέρνηση πρέπει να βασίζεται και να υπολογίζει τις δυνάμεις των
82 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
πολιτών και των δημόσιων λειτουργών, και ως εκ τούτου να ενι-
σχύει τη διασπορά της ευθύνης για τη λήψη αποφάσεων, εμπι-
στευόμενο τους πολίτες και τα τμήματα του κράτους που
εμπλέκονται σε κάθε τομέα. Η λειτουργική αυτονομία κρατικών
υπηρεσιών και τομέων, η αποκέντρωση εξουσιών και η εκχώ-
ρηση αρμοδιοτήτων σε κοινωνικά υποκείμενα είναι από τα βα-
σικά χαρακτηριστικά του μετασχηματισμού που συνάδουν με
μια αριστερή κυβέρνηση. Το ανάποδο πρότυπο, το διαχρονικά
συγκεντρωτικό κράτος που επικράτησε στη χώρα μας, ενισχύει
συμφέροντα αντίθετα από αυτά των πολιτών, και συγκεκριμένα
εκείνα της ανώτερης γραφειοκρατικής ελίτ και τελικά της οικο-
νομικής ελίτ με την οποία διαπλέκεται.
Δεύτερον, στο εσωτερικό των υπηρεσιών και των δομών
πρέπει να ενισχυθεί η λογική της συλλογικής δράσης και της
συνεργασίας μέσω της συρρίκνωσης των εξουσιών της διεύ-
θυνσης (αποκλειστικότητα στις αποφάσεις, συγκέντρωση πλη-
ροφορίας, αυθαιρεσία και απουσία ελέγχου, μετατροπή των
υπαλλήλων σε εκτελεστικά όργανα κ.ο.κ.) και του μετασχημα-
τισμού της σε συντονιστή ομάδων κατά τα πρότυπα σύγχρονων
μεθόδων διοίκησης. Η έννοια της ομάδας, όπου κάθε στέλεχος
φέρει ειδικό, αυτόνομο ρόλο με λόγο (και την αντίστοιχη ευ-
θύνη) στις αποφάσεις τόσο στο σχεδιασμό όσο και στην εκτέ-
λεση και προωθείται μια συνεργατική κουλτούρα με στόχο τον
πολλαπλασιασμό της αποδοτικότητας, συνάδει τόσο με τον νέο
ρόλο και τη στοχοθεσία των υπηρεσιών όσο και με τη λογική
της συνεργασίας.
Τρίτον, ο μετασχηματισμός προς ένα κράτος συντονιστή και
οργανωτή των κοινωνικών δυνάμεων που δεν φέρει τα χαρα-
κτηριστικά του νεοφιλελεύθερου κράτους επόπτη και του αυ-
θαίρετου κράτους της μεταπολίτευσης πρέπει να έχει ως απο-
τέλεσμα ένα κράτος όπου η εργατικότητα, η αποτελεσματικό-
τητα, η αφοσίωση, η δημιουργικότητα κ.ο.κ. συνιστούν όχι μόνο
ηθικού τύπου απαιτήσεις αλλά λειτουργικές αρετές, η απουσία
των οποίων δεν μπορεί να αποκρυφτεί ή να γίνει ανεκτή. Και
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 83
τούτο διότι α) ο ανοικτός, δημοκρατικός και δημόσιος χαρα-
κτήρας των λειτουργιών των κρατικών υπηρεσιών, η εμπλοκή
κοινωνικών φορέων και η συνέργεια πολλών επιμέρους δομών,
β) η αυτονομία των υπηρεσιών, η μεταβίβαση εξουσιών και άρα
και των σχετικών ευθυνών και γ) η ενίσχυση της δύναμης της
ομάδας έναντι της εξουσίας της διεύθυνσης στο εσωτερικό των
υπηρεσιών διαμορφώνουν ένα περιβάλλον εξαιρετικά εχθρικό
για την ευδοκίμηση και τη διεύρυνση των παρακμιακών φαινο-
μένων που χαρακτηρίζουν τον σημερινό δημόσιο τομέα. Μια
νέα νοοτροπία και ένα νέο εργασιακό ήθος θα παραχθεί μέσα
από τη διεύρυνση της λογικής της συνεργασίας και της δημο-
κρατίας στον κρατικό μηχανισμό, διαμορφώνοντας συνθήκες
ασφυξίας σε φαινόμενα παθογένειας που χαρακτηρίζουν ένα
κράτος όπου αυτή η λογική είναι συρρικνωμένη.
3. Μεταβίβαση εξουσιών και αποφάσεων σε μορ-
φές οργάνωσης και παραγωγικές μονάδες των πολι-
τών. Ο τρίτος άξονας του πυλώνα της δημοκρατίας αφορά την
ενδυνάμωση των πολιτών στο κοινωνικό πεδίο και την εκχώ-
ρηση εξουσιών σε αυτούς. Αποτελεί ίσως τον πιο σημαντικό
άξονα στο βαθμό που η συλλογική δράση και ενεργητικότητα
των ίδιων των πολιτών συνιστά τον καθοριστικό παράγοντα για
τη στιβαρή αλλαγή του συσχετισμού δύναμης στις κοινωνίες
ανάμεσα στις λαϊκές τάξεις και τις οικονομικές ελίτ. Πρόκειται
για μεταρρυθμίσεις σε πολλά πεδία, όπου κοινός πυρήνας είναι
η ενίσχυση του ελέγχου, η επιβολή κριτηρίων από τη μεριά των
λαϊκών τάξεων, η ενίσχυση του μερίσματος της εργασίας επί
του παραγόμενου πλούτου και η διεύρυνση της αυτόνομης πα-
ραγωγικής δραστηριότητας των πολιτών.
Μια αριστερή κυβέρνηση πρέπει να μεταφέρει αποφάσεις και
εξουσίες στους πολίτες υποστηρίζοντας την ανάδυση νέων θε-
σμών και μορφών οργάνωσης, οι οποίες φέρνουν στο προσκήνιο
παραγκωνισμένες και αδρανείς δυνατότητες που ενυπάρχουν
μέσα στην κοινωνία. Αυτό το σημείο είναι πολύ σημαντικό, καθώς
συνήθως, όταν αποτιμούμε το συσχετισμό δύναμης μεταξύ των
84 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
λαϊκών τάξεων και των οικονομικών ελίτ, τείνουμε να σκεφτόμα-
στε τη δύναμη των πολιτών με τις μορφές που παίρνει μέσα στα
όρια της καθιερωμένης αστικοδημοκρατικής συγκρότησης, με την
οποία είμαστε περισσότερο εξοικειωμένοι. Το επίπεδο και η
μορφή κινητοποίησης των λαϊκών τάξεων, η εφευρετικότητα και
η παραγωγική ικανότητα των πολιτών κ.ο.κ. περιορίζονται σε αυτά
που έχουμε συνηθίσει μέχρι τώρα. Αυτό ακριβώς είναι το τυφλό
σημείο των ισχυρών διαχρονικά και η αχίλλειος πτέρνα τους.
Αυτό ακριβώς είναι το κρίσιμο πλεονέκτημα μιας αριστερής κυ-
βέρνησης, ώστε να «γυρίσει» υπέρ της μια φαινομενικά πολύ δυ-
σχερής και άνιση συνθήκη. Μια αριστερή κυβέρνηση (και η αρι-
στερά γενικότερα) οφείλει να επινοήσει ή να καλλιεργήσει υφι-
στάμενους θεσμούς και μορφές οργάνωσης που ξεκλειδώνουν
τις τεράστιες δυνατότητες των πολιτών, οι οποίες υποαξιοποι-
ούνται ή παραγκωνίζονται διαχρονικά λόγω της στενής οπτικής
της λογικής του κέρδους και του ανταγωνισμού στην παραγωγή,
και ειδικότερα σήμερα μέσα στην κρίση.
Γενικότερα, είναι ύψιστης σπουδαιότητας να μετουσιωθούν
έννοιες όπως «εργατικός και κοινωνικός έλεγχος» ή «πραγμα-
τική δημοκρατία στις διαδικασίες απόφασης» κ.ο.κ. σε συγκε-
κριμένες πρακτικές και θεσμικές αποκρυσταλλώσεις που δί-
νουν ζωή στη λογική της συνεργασίας και της δημοκρατίας
–στη βάση των δυνατοτήτων των ίδιων των πολιτών–, με στόχο
τον ανακαθορισμό των λεγόμενων κοινωνικών προβλημάτων
και την αποτελεσματικότητα στην αντιμετώπισή τους, ώστε να
καταστεί εφικτή η πρακτική ανωτερότητα της εν λόγω λογικής
έναντι της λογικής του κέρδους και του ανταγωνισμού.
Απώτερος στόχος είναι αυτοί οι εναλλακτικοί τρόποι κοι-
νωνικής και οικονομικής λειτουργίας να διαμορφώσουν ένα αυ-
τοαναπαραγόμενο και διαρκώς επεκτεινόμενο κύκλωμα, ώστε
η διάδοση της λογικής της συνεργασίας και της δημοκρατίας
στο κοινωνικό σώμα να μην εξαρτάται αποκλειστικά από τη
στήριξη μιας αριστερής κυβέρνησης. Βεβαίως, οι αυτόνομες
παραγωγικές μονάδες και οι μορφές οργάνωσης των πολιτών
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 85
μέσα σε ένα οικονομικό και κοινωνικό πεδίο όπου κυριαρχούν
οι οικονομικές ελίτ και η λογική του ανταγωνισμού μπορούν να
κάνουν τα πρώτα τους επισφαλή βήματα ώστε να διαμορφώ-
σουν σιγά σιγά ένα βιώσιμο παραγωγικό κύκλωμα και μια
ισχυρή κοινωνική συνείδηση μόνο σε στενή σχέση και συνερ-
γασία με το κράτος που μετασχηματίζεται στην κατεύθυνση
που είδαμε προηγουμένως. Αντίστροφα, ένα κράτος που με-
τασχηματίζεται ευθυγραμμιζόμενο με τα συμφέροντα των πο-
λιτών δεν μπορεί να βαθύνει αυτή τη διαδικασία αν δεν υπάρ-
χουν εξωτερικές κοινωνικές διεργασίες που να υποστηρίζουν
αυτό το μετασχηματιστικό εγχείρημα.
Μια τέτοια μεθοδολογία δεν εκπορεύεται μόνο από τη βού-
ληση μιας αριστερής κυβέρνησης να εγκαινιάσει έναν χειραφε-
τητικό προσανατολισμό αλλά πηγάζει από την ανάγκη για πε-
ραιτέρω αλλαγή του συσχετισμού δύναμης, ώστε να καταστούν
δυνατές επιτυχίες και νίκες στη διαρκή σύγκρουση με εγχώρι-
ους και διεθνείς πόλους εξουσίας. Πρόκειται για νίκες οι οποίες
είναι αναγκαίες για την επιβίωση των πολιτών σήμερα στο έδα-
φος της εκτεταμένης κοινωνικής καταστροφής.
Επιπλέον, ο τρίτος άξονας είναι εκείνος μέσα από τον οποίο
γίνεται εντελώς φανερό ότι ο πυλώνας της δημοκρατίας στο
πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης δεν αναφέρεται σε μια
ασθενική τυπική δημοκρατική συγκρότηση όπως αυτή που γνω-
ρίσαμε αλλά σε μια μεγάλης εμβέλειας αλλαγή στην κοινωνική
ζωή. Αναφερόμαστε στην πραγματική δημοκρατία, δηλαδή σε
παρεμβάσεις ενδυνάμωσης της εξουσίας των λαϊκών τάξεων σε
όλα τα πεδία. Για μια αριστερή κυβέρνηση, αυτός ο άξονας δεν
μπορεί να αποτελεί κάποιο δευτερεύον συμπλήρωμα της κυ-
βερνητικής της πρακτικής, αλλά νευραλγικό στοιχείο τόσο για
τη φυσιογνωμία της όσο και για την αποτελεσματικότητά της.
Ας δούμε κάποιες μορφές αυτής της ενδυνάμωσης.
- Εργατικά σωματεία και συνδικάτα. Εδώ μπορούν να περιλη-
φθούν μέτρα και παρεμβάσεις τα οποία σχετίζονται με την εν-
δυνάμωση των οργανώσεων των εργαζομένων στον αγώνα για
86 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
τη διανομή του παραγόμενου πλούτου. Η αλλαγή του εργασια-
κού χάρτη με την αποκατάσταση και διεύρυνση των εργασια-
κών δικαιωμάτων και την ενίσχυση της διαπραγματευτικής ικα-
νότητας των εργατικών σωματείων διευρύνει την εξουσία των
εργαζομένων και περιορίζει την αυθαιρεσία των οικονομικά
ισχυρών.
- Μορφές οργάνωσης κοινωνικού ελέγχου. Η δημόσια πολιτική
όπως την εννοούμε εδώ βασίζεται στη διαμόρφωση ενός δημο-
κρατικού πλαισίου συμμετοχής στο οποίο συλλογικότητες και
φορείς έχουν πρόσβαση στους θεσμούς, τις κρατικές υπηρεσίες
και άλλους δημόσιους οργανισμούς, με σκοπό τη συμβολή και
τον έλεγχο στη διαχείριση των θεμάτων που άπτονται των εν-
διαφερόντων τους. Ο έλεγχος αυτός δεν έχει αρνητική χροιά
αλλά κατανοείται ως πολύ σημαντική λειτουργία υποβοήθησης
της επιτέλεσης των σχετικών πολιτικών. Επιπρόσθετα, μέσω του
κοινωνικού ελέγχου από τους πολίτες, μπορούν να αντισταθμι-
στούν οι πιέσεις από κέντρα οικονομικής ισχύος στις υπηρεσίες
που θα κληθούν να υλοποιήσουν πολιτικές οι οποίες πλήττουν
τα κατεστημένα συμφέροντά τους. Επίσης, μέσω της ανοικτής,
δημοκρατικής λειτουργίας που επιβάλλει ο κοινωνικός έλεγχος
εξισορροπούνται τάσεις υιοθέτησης κακών πρακτικών διαμορ-
φώνοντας ένα πλαίσιο λειτουργίας το οποίο διέπεται από εργα-
σιακό ήθος, κοινωνική ευθύνη και πιστή τήρηση των κανόνων.
- Δομές συμμετοχής στο σχεδιασμό. Στο βαθμό που η δημό-
σια πολιτική είναι ευρύτερη της κρατικής πολιτικής, ποικίλες
μορφές οργάνωσης των πολιτών (θεματικές οργανώσεις, επι-
μελητήρια, επιστημονικοί σύλλογοι, τοπικά κινήματα, σωματεία
κ.ο.κ.) προβλέπεται να έχουν ρόλο στο σχεδιασμό των πολιτι-
κών στους διάφορους τομείς. Η δημόσια πολιτική πρέπει να
βασιστεί στην ανάπτυξη δημόσιων δομών όπου κοινωνικές ορ-
γανώσεις και φορείς από κοινού με κρατικές υπηρεσίες και δη-
μόσιους οργανισμούς εκπονούν σχεδιασμούς σε κάθε τομέα,
υπό το συντονισμό της κυβέρνησης, η οποία θέτει και το γενικό
πλαίσιο ως εκφραστής της γενικής βούλησης της κοινωνίας. Η
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 87
ιδέα της συμμετοχής των πολιτών στο σχεδιασμό της πολιτικής
εδράζεται στην πεποίθηση ότι η αποτελεσματικότερη πολιτική
για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και τη χάραξη μιας νέας
πορείας μπορεί να προκύψει όχι από κάποια απροσδιόριστα
στενόμυαλα χρηματιστικά κέντρα και αποκομμένες γραφει-
οκρατίες, αλλά από το ξεκλείδωμα των δυνατοτήτων και των
γνώσεων των ίδιων των πολιτών. Το απόθεμα δυνατοτήτων και
γνώσεων που σήμερα δεν αξιοποιούνται είναι τεράστιο, και το
πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης πρέπει να καταρτίζεται
με γνώμονα ότι αυτό το απόθεμα είναι το μεγαλύτερο «όπλο»
του ελληνικού λαού.
- Νέα παραγωγικά υποκείμενα και συμμετοχή στην εκτέλεση.
Στην κατεύθυνση διεύρυνσης της δύναμης των πολιτών εντάσ-
σεται και η δημιουργία αυτόνομων από τις οικονομικές ελίτ πα-
ραγωγικών μονάδων, κάτω από τον δημοκρατικό και συλλογικό
έλεγχο των ίδιων των εργαζομένων. Πρόκειται για τον τομέα
της κοινωνικής οικονομίας. Η στρατηγική της διεύρυνσης της
λογικής της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών αφορά και το πεδίο της παραγωγής. Ο πυλώνας της
δημοκρατίας περιλαμβάνει και την οικονομική δημοκρατία, δη-
λαδή τη διαμόρφωση παραγωγικών προτύπων τα οποία δεν διέ-
πονται από τη λογική του ανταγωνισμού, του κέρδους και της
συσσώρευσης πλούτου αλλά από τη λογική της συνεργασίας
στην παραγωγή και του δημοκρατικού σχεδιασμού, με στόχο
την ολοκλήρωση στην εργασία και την κάλυψη των αναγκών.
Επιπρόσθετα, οι αυτόνομες παραγωγικές μονάδες μπορούν
να αναχαιτίσουν δραστικά την ανεργία και την αντιμετώπιση
των εκρηκτικών αναγκών του λαού μας, καθώς στηρίζονται στη
συνέργεια του δημόσιου τομέα και των πολιτών χωρίς να απαι-
τείται η διαμεσολάβηση των οικονομικών ελίτ, τα κίνητρα των
οποίων ταυτίζονται με τη διαιώνιση της υψηλής ανεργίας και
τους μισθούς πείνας. Από την άλλη, μέσα στην κρίση, οι ελίτ
δεν μπορούν να παίξουν σοβαρό επενδυτικό ρόλο στην παρα-
γωγική ανάκαμψη, γιατί τα κίνητρά τους τους υπαγορεύουν είτε
88 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
επενδυτική αποχή είτε «αποικιακού» τύπου επενδύσεις κατα-
λήστευσης των εισοδημάτων των πολιτών και του φυσικού
πλούτου, και δεν έχουν οποιαδήποτε έγνοια για την αντιμετώ-
πιση των προβλημάτων του λαού και την παραγωγική ανασυ-
γκρότηση της χώρας.
Τα νέα παραγωγικά υποκείμενα μπορούν να πάρουν πολλές
μορφές ανάλογα με την επινοητικότητα και την αυτενέργεια
των πολιτών: από συλλογικότητες εργαζομένων που αναλαμβά-
νουν επιχειρήσεις που κλείνουν (ακριβέστερα, εγκαταλείπονται
από τους ιδιοκτήτες τους λόγω πτώσης των κερδών) μέχρι κοι-
νωνικούς συνεταιρισμούς σε διάφορους τομείς, όπου ομάδες
εργαζομένων ισότιμα και από κοινού οργανώνουν παραγωγικές
δραστηριότητες με γνώμονα την αξιοπρεπή εργασία και δια-
βίωση, και όχι τη συσσώρευση πλούτου. Αυτές οι αυτόνομες
παραγωγικές μονάδες πρέπει να εντάσσονται προνομιακά στις
δομές της δημόσιας πολιτικής και να συμμετέχουν πρωταγωνι-
στικά στην εκτέλεση των πλάνων κάλυψης αναγκών και παρα-
γωγικής ανασυγκρότησης που με δημοκρατικό και συλλογικό
τρόπο έχουν διαμορφωθεί. Οι εν λόγω μονάδες, με τη λειτουρ-
γική αυτονομία που διαθέτουν και την αυτοδιαχειριστική λογική
που τις διέπει, ενισχύουν ακόμη περισσότερο την αποκέ-
ντρωση των εξουσιών και την ενεργητική συμμετοχή των πολι-
τών στην τελική διαμόρφωση της εφαρμοζόμενης πολιτικής.
Με αυτό τον τρόπο αποτελούν ισχυρό αντιπαράδειγμα στην ιε-
ραρχική κρατικίστικη αντίληψη, που υποτίθεται ότι είναι η μόνη
εναλλακτική δυνατότητα για δημόσια παραγωγική δραστηριό-
τητα πέραν της επιχειρηματικής λογικής του κέρδους και του
ανταγωνισμού.
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 89
Δημόσια πολιτική – Σύζευξη κεντρικής εξουσίας
και κοινωνικών υποκειμένων
Ο μετασχηματισμός του κράτους στην κατεύθυνση της εμβά-
θυνσης της δημοκρατίας και της συμμετοχής των πολιτών στο
σχεδιασμό και την εκτέλεση της πολιτικής και η εκχώρηση
εξουσιών σε μορφές οργάνωσης των πολιτών συνιστούν την
απάντηση μιας αριστερής κυβέρνησης στο ερώτημα «Τι δια-
φορετικό θα κάνετε εσείς;». Επειδή πρόκειται για ένα εγχεί-
ρημα που ξεκινά από την πρώτη ημέρα σε μια ταραγμένη πε-
ρίοδο και σε ένα κακοποιημένο κοινωνικό σώμα, οφείλουμε να
τονίσουμε κάποια χαρακτηριστικά του.
1. Το νέο μοντέλο δημόσιας πολιτικής επιχειρεί να οργα-
νώσει διαδικασίες λήψης απόφασης όπου οι πολίτες, μέσω των
οργανώσεων και των φορέων τους, συμμετέχουν ενεργά στη
διαμόρφωση της πολιτικής. Στόχος είναι οι αποφάσεις να λαμ-
βάνονται με δημοκρατικό τρόπο, ώστε να είναι πιο αποτελε-
σματικές (συμπερίληψη πολλών οπτικών στο τελικό αποτέλε-
σμα κ.ο.κ.), και με γνώμονα τις ανάγκες και τις δυνατότητες των
ίδιων των πολιτών. Ο προσανατολισμός στην αποκέντρωση των
εξουσιών και στη μεταβίβαση αποφάσεων (και ευθυνών) προς
το κοινωνικό πεδίο (από την κεντρική εξουσία) συνιστά αυτο-
νόητη μεταρρυθμιστική επιλογή σε ένα κράτος όπου οι εξου-
σίες ασκούνται κεντρικά και στο σκοτάδι και ως εκ τούτου οι
οικονομικές ελίτ ελέγχουν τις βασικές επιλογές.
Ωστόσο, το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης δεν
πρέπει να προδιαγράφει μια αφελή αποκέντρωση όπου οι επι-
μέρους βουλήσεις (θεματικές, τοπικές κ.ο.κ.) διαγκωνίζονται
για τη νομή της εξουσίας, δηλαδή για την πρόσβαση και τον
έλεγχο των αποφάσεων με γνώμονα τα ειδικά κάθε φορά συμ-
φέροντα. Η κεντρική εξουσία έχει νευραλγικό ρόλο στο πλαί-
σιο της δημόσιας πολιτικής. Η αποκέντρωση των εξουσιών με-
τασχηματίζει το ρόλο της αλλά δεν τον καταργεί. Το στοίχημα
90 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
της δημόσιας πολιτικής είναι η σύζευξη της κεντρικής εξουσίας
με τα κοινωνικά υποκείμενα και τις αυτόνομες δημόσιες δομές.
Η κεντρική εξουσία πρέπει να εγγυάται την προστασία όλων
των νέων δομών και μορφών οργάνωσης στα πρώτα τους βή-
ματα και τη διάθεση πόρων και ανθρώπινου δυναμικού για την
άνθηση της δημόσιας πολιτικής. Ταυτόχρονα οφείλει να δια-
μορφώνει νομοθετικά πλαίσια και διαδικασίες που ενισχύουν,
γενικεύουν και σταθεροποιούν τα νέα παραγωγικά κυκλώματα
και τις σχετικές κοινωνικές πρακτικές. Η κεντρική εξουσία,
πέρα από το να συντονίζει τις κοινωνικές δυνάμεις στο πλαίσιο
της δημόσιας πολιτικής για την εκπόνηση και υλοποίηση των
πολιτικών, παρεμβαίνει ουσιαστικά εντός των διαδικασιών της
δημόσιας πολιτικής ως ο φορέας της γενικής βούλησης της κοι-
νωνίας για τον συνολικό προσανατολισμό της, των γενικών στό-
χων και των βασικών κριτηρίων για την πορεία της. Με αυτή την
ιδιότητα είναι υποχρέωσή της να διαμορφώνει το δημοκρατικό
πλαίσιο, τους κανόνες και τη γενική στρατηγική μέσα στα οποία
η αυτονόμηση εξουσιών και αποφάσεων λειτουργεί προωθη-
τικά. Η κεντρική εξουσία, θέτοντας ως αδιαπραγμάτευτο πλαί-
σιο λειτουργίας της δημόσιας πολιτικής τη λογική της συνερ-
γασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών αναγκών, διασφα-
λίζει ότι η λογική στις διαδικασίες απόφασης, σχεδιασμού και
εκτέλεσης δεν θα είναι κάποιου τύπου ανταγωνισμός (ακόμη
και μεταξύ λαϊκών κοινωνικών υποκειμένων, όπως φαντασιώνε-
ται ο λαϊκός καπιταλισμός), αλλά η συνεργασία, η σύνθεση και
η δημοκρατική λήψη των αποφάσεων.
2. Η φυσιογνωμία της δημόσιας πολιτικής θέτει το ζήτημα
με ποιον τρόπο κατανέμεται η βαρύτητα των επιμέρους οπτι-
κών (των αυτόνομων δημόσιων δομών και των ποικίλων μορ-
φών οργάνωσης των πολιτών) και των θεσμών της κεντρικής
εξουσίας στα διάφορα πεδία απόφασης. Σε γενικές γραμμές,
θα λέγαμε ότι η αυτονομία και η αποκέντρωση υπηρετούν τη
λειτουργική αυτονομία δομών, υπηρεσιών και κοινωνικών ορ-
γανώσεων, δηλαδή τη δυνατότητά τους να αποφασίζουν για
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 91
εκείνα τα πράγματα στα οποία διαθέτουν επαρκέστερη γνώση
και πείρα και τα οποία βελτιστοποιούν τις εσωτερικές διαδικα-
σίες και λειτουργίες.
Ωστόσο, για να διασφαλιστεί η συνεργασία και ο κοινός
προσανατολισμός στη βάση της λογικής των λαϊκών τάξεων και
των συμφερόντων των πολιτών, η αποκέντρωση εξουσιών δεν
μπορεί να οδηγεί σε στρατηγική αυτονομία, δηλαδή στην απο-
κλειστικότητα επιμέρους βουλήσεων στον γενικό προσανατο-
λισμό επιμέρους δομών, υπηρεσιών και παραγωγικών μονάδων
ανεξάρτητα από την υπόλοιπη κοινωνία. Η στρατηγική και ο γε-
νικός προσανατολισμός είναι υπόθεση των δομών της δημό-
σιας πολιτικής όπου κεντρική εξουσία, αυτόνομες δημόσιες
δομές και κοινωνικά υποκείμενα συγκεκριμενοποιούν από κοι-
νού τη γενική στρατηγική, φορέας και εγγυητής της οποίας είναι
η κεντρική εξουσία.
3. Η σύζευξη κεντρικής εξουσίας και επιμέρους βουλήσεων
μπορεί να λάβει συγκεκριμένες μορφές σε επιμέρους πλάνα
(συγκεκριμένες υποδομές και τοπικά αναπτυξιακά σχέδια) αλλά
και σε πιο γενικά ζητήματα. Για παράδειγμα, η διοργάνωση το-
πικών συνδιασκέψεων σε κάθε περιοχή για ένα ζήτημα (π.χ.
διατροφικό ζήτημα ή υγεία) με τη συμμετοχή όλων των φορέων
και των κοινωνικών οργανώσεων, η μεταφορά των αποτελεσμά-
των σε περιφερειακές συνδιασκέψεις σε όλη τη χώρα και η εκ
νέου μεταφορά αυτών των αποτελεσμάτων σε μια εθνική συν-
διάσκεψη όπου θα παραχθεί μια συνολική εικόνα (καταγραφή
αναγκών και δυνατοτήτων, ιδιαιτεροτήτων και στρεβλώσεων,
κατάθεση προτάσεων και σχεδίων, επιμέρους οπτικών και στό-
χων κ.ο.κ.) αποτελούν ένα μοντέλο κινητοποίησης της κοινω-
νίας και συλλογικής διαβούλευσης στο πλαίσιο της δημόσιας
πολιτικής. Σε όλα αυτά τα βήματα, η σύζευξη κεντρικής εξου-
σίας και επιμέρους δομών και οργανώσεων δίνει τη δυνατότητα
εντοπισμού των αποτελεσματικότερων διαδικασιών και καλών
πρακτικών, οι οποίες μπορούν να συστηματοποιούνται και να
92 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
διαχέονται βελτιώνοντας διαρκώς την ποιότητα των διαδικα-
σιών και των παραγόμενων πολιτικών.
4. Η σύζευξη γενικής βούλησης (κεντρικής εξουσίας) και
επιμέρους βουλήσεων (αυτόνομων δημόσιων δομών, παραγω-
γικών μονάδων, κοινωνικών φορέων και οργανώσεων) είναι ένα
διαχρονικό ζήτημα που αφορά κάθε πολιτισμένη κοινωνία με
υψηλό κοινωνικό καταμερισμό εργασίας. Σχετίζεται με τις δια-
φορετικές οπτικές, ιεραρχήσεις και προτεραιότητες που παρά-
γουν οι διαφοροποιημένες θέσεις στον κοινωνικό καταμερισμό.
Κάθε μέλος της κοινωνίας διέπεται από μια αναπόδραστη έντα-
ση: από τη μια, ως πολίτης, μπορεί και οφείλει να έχει άποψη
για τη γενική πορεία της κοινωνίας και από την άλλη, ως φορέας
μιας συγκεκριμένης θέσης σε αυτή, αναγκαστικά διέπεται από
μια επιμέρους οπτική εντός της. Η διευθέτηση αυτής της έντα-
σης αποτελεί το κατεξοχήν ερώτημα της πολιτικής.
Συνεπώς, η ανάγκη σύνθεσης των επιμέρους βουλήσεων
αλλά και σύζευξής τους με τη γενική βούληση όπως αυτή συμπυ-
κνώνεται από τους καθολικούς αντιπροσωπευτικούς θεσμούς
δεν είναι παράγωγη της λογικής του κέρδους και του ανταγωνι-
σμού, της συσσώρευσης πλούτου και ισχύος στην οικονομική
ολιγαρχία. Θα ήταν λάθος να νομίζουμε ότι η ανατροπή της κυ-
ρίαρχης λογικής αυτόματα λύνει το ζήτημα της διευθέτησης της
σχέσης γενικής βούλησης και επιμέρους βουλήσεων, καθώς η
συσσώρευση ισχύος μπορεί να αναδυθεί εκ νέου με άλλες μορ-
φές. Ως εκ τούτου, το ζήτημα της διευθέτησης των διαφωνιών
και των διαφορετικών οπτικών με έναν τρόπο που δεν θα γεννά
αποκλειστικότητα επί των κρίσιμων αποφάσεων στα χέρια κά-
ποιας ελίτ και θα εξασφαλίζει τη μακροημέρευση και την πρό-
οδο της κοινωνίας αποτελεί κορυφαία πρόκληση για τις σύγ-
χρονες κοινωνίες σήμερα.
Η λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού δίνει τη δική
της απάντηση στην ανάγκη διαμόρφωσης μιας διαδικασίας σύν-
θεσης των επιμέρους βουλήσεων: με βάρβαρη, εκμεταλλευτική
και καταστροφική καθυπόταξη της πλειοψηφίας της κοινωνίας,
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 93
με τη μεταφορά όλων των αποφάσεων στις οικονομικές ελίτ (η
δική τους οπτική και μόνο δικαιούται να έχει λόγο για την κα-
τανομή των πόρων και τον προσανατολισμό της κοινωνίας) και
την αυτοματοποίησή τους μέσω του ανταγωνισμού ανάμεσα
στις ελίτ. Με άλλα λόγια, το ζήτημα διευθετείται με τον βάρ-
βαρο αποκλεισμό της πλειοψηφίας των οπτικών και την ταύτιση
της γενικής βούλησης με την επιμέρους οπτική των οικονομικά
ισχυρών. Καθόλου πρωτότυπη επίλυση στην ιστορία της αν-
θρωπότητας, οφείλουμε να ομολογήσουμε, αλλά απολύτως
προσβλητική για το σημερινό επίπεδο γνώσης, τεχνολογίας και
διανοητικής παραγωγής εν γένει και απολύτως επικίνδυνη για
το μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών.
Μια διαφορετική στρατηγική οφείλει αφενός να συρρικνώ-
σει αυτή τη βάρβαρη απάντηση και αφετέρου να επιχειρήσει
να δώσει τη δική της. Γι’ αυτό, το πρόγραμμα μιας αριστερής
κυβέρνησης δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στη μάχη ενα-
ντίον της κυρίαρχης καταστροφικής λογικής και της απάντησης
που δίνει, αλλά να ανοίγει δρόμο και στην αποτελεσματική δι-
ευθέτηση αυτής της κρίσιμης σχέσης στη βάση της λογικής της
συνεργασίας και της δημοκρατίας. Σε αυτή την προσπάθεια
είναι κρίσιμο να αντιληφθούμε ότι η ύπαρξη διαφωνιών και δια-
φοροποιήσεων δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως αδυναμία και
αποδιαρθρωτικό φαινόμενο αλλά ως προϊόν της ίδιας της κοι-
νωνικής δομής εν γενεί, το οποίο, ως τέτοιο, πρέπει να γίνεται
αποδεκτό με θετικό τρόπο. Άλλωστε οι ίδιες οι έννοιες της δη-
μοκρατίας και της συνεργασίας αποκτούν το ουσιαστικό τους
περιεχόμενο και τα λειτουργικά τους πλεονεκτήματα ακριβώς
επειδή είναι οι βέλτιστοι τρόποι αποτελεσματικής διευθέτησης
και σύνθεσης διαφοροποιημένων οπτικών.
5. Η πολυπλοκότητα και το υψηλό επίπεδο προσωπικής ευ-
θύνης των εμπλεκομένων που φαίνεται να προϋποθέτει η δη-
μόσια πολιτική μπορεί να λειτουργούν ανασχετικά ως προς την
πίστη στη δυνατότητα εφαρμογής της. Οφείλουμε να γνωρί-
ζουμε όμως ότι δεν υπάρχει σωτηρία για έναν λαό που δεν είναι
94 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
σε θέση να αναλάβει την τύχη του στα χέρια του, δηλαδή δεν
υπάρχει τρόπος να διασφαλιστεί η αξιοπρεπής διαβίωση και ένα
ασφαλές περιβάλλον για τα παιδιά μας χωρίς τη δική μας ενερ-
γοποίηση. Επίσης, η ανάπτυξη πρακτικών και διαδικασιών όπως
αυτές που διέπουν τον προσανατολισμό μιας αριστερής κυβέρ-
νησης αλλάζει εντυπωσιακά γρήγορα το επίπεδο της κοινωνικής
συνείδησης και τις νοοτροπίες, στο βαθμό που θεμελιώνονται
σε υπαρκτές καθημερινές πρακτικές των ανθρώπων στις δια-
προσωπικές τους σχέσεις. Μια αριστερή κυβέρνηση δεν πρέπει
να υποπέσει στο λάθος να βάλει το κάρο μπροστά από τα
άλογα, δηλαδή να περιμένει πρώτα να ωριμάσει η κοινωνία (πώς
άραγε;) και μετά να εκχωρήσει εξουσίες σε αυτή. Η ίδια η με-
ταφορά της ευθύνης στους πολίτες είναι το μέσο για την ανα-
βάθμιση του κοινωνικού τους ήθους και την ανάπτυξη αρετών
που σήμερα υποτίθεται ότι σπανίζουν.
Η συνθετότητα των διαδικασιών της δημόσιας πολιτικής υπα-
κούει σε μια λογική, έχει συνοχή και αποτελεί τη μόνη οδό ώστε
οι πολίτες, με δημοκρατικό τρόπο, να συμβάλουν πραγματικά
στα κοινά. Επιπρόσθετα, η δημοκρατική άνθηση στο πλαίσιο της
δημόσιας πολιτικής, η εμπλοκή ποικίλων δημόσιων δομών και
κοινωνικών οργανώσεων σε κάθε διαδικασία διαβούλευσης κ.ο.κ.
διαμορφώνουν ένα εξαιρετικά εχθρικό περιβάλλον για τις οικο-
νομικές ελίτ και τις επιδιώξεις τους. Ο πολυπρόσωπος και πο-
λυπαραγοντικός χαρακτήρας των διαδικασιών απόφασης (σε αν-
τίθεση με την πλήρη εξουσία ενός υπουργού, για παράδειγμα)
καθιστά πολύ δύσκολη και επισφαλή τη διαβρωτική προσπάθεια
χρηματισμού, επηρεασμού προσώπων κ.ο.κ. Και τούτο διότι η
παρουσία διαφορετικών φορέων και οργανώσεων με διαφορε-
τική προέλευση και σύνθεση προσώπων διαμορφώνει ισχυρούς
εξισορροπητικούς μηχανισμούς (ανοικτές δημόσιες διαδικασίες,
πολλαπλή λογοδοσία και έλεγχος), που περιορίζουν τη δύναμη
και την αποτελεσματικότητα τέτοιων φαινομένων.
Βεβαίως, δεν υπάρχει τρόπος να αποφευχθούν πλήρως τέ-
τοια φαινόμενα. Η πιθανότητα ανάπτυξης επιμέρους φαινομέ-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 95
νων που διέπονται από τη λογική του ανταγωνισμού και του
ατομικού οφέλους μέσα σε ένα πλαίσιο δημοκρατικής λειτουρ-
γίας δεν σημαίνει ότι ένα τέτοιο πλαίσιο δεν διαφέρει ριζικά
από την πλήρη θεσμοποίηση και επικράτηση της λογικής του
ανταγωνισμού. Η εγκαθίδρυση δημοκρατικών και συνεργατικών
πρακτικών καθιστούν φαινόμενα χυδαίου ατομικού πλουτισμού
παρεκκλίσεις σε ένα «τοξικό» για αυτά περιβάλλον, αντί να είναι
η πάγια τακτική, όπως σήμερα.
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι η κυβέρνηση αναλαμβάνει τη
γενική εκπροσώπηση της λαϊκής δραστηριότητας, τις κεντρικές
μάχες για τη διασφάλιση του ζωτικού χώρου για την ανάπτυξη
των λαϊκών πρωτοβουλιών και την παγίωσή τους, το συντονισμό
και τη συμπύκνωσή τους σε ένα στρατηγικό σχέδιο. Η κυβέρ-
νηση έχει την ευθύνη να συγκροτήσει το χώρο της δημόσιας
πολιτικής, δηλαδή της διαμόρφωσης δημοκρατικών πλαισίων
λειτουργίας, και να εκπροσωπήσει τη γενική βούληση ως κε-
ντρική εξουσία στο εσωτερικό της. Η δημόσια πολιτική με αυτά
τα χαρακτηριστικά αποτελεί το πρόπλασμα για έναν δημόσιο,
λαϊκό, δημοκρατικό διαμεσολαβητή ανάμεσα στους επιμέρους
κοινωνικούς τομείς. Στόχος είναι η μετασχηματιστική διαδικα-
σία να συγκροτήσει ένα αυτοαναπαραγόμενο και διαρκώς δι-
ευρυνόμενο κοινωνικό και παραγωγικό κύκλωμα, το οποίο θα
είναι σε θέση να αντικαταστήσει τη λογική του κεφαλαίου στη
θέση του γενικού διαμεσολαβητή της κοινωνικής πραγματικό-
τητας, θέση που κατέχει μέχρι σήμερα.
Έκταση και ένταση του προγράμματος μιας
αριστερής κυβέρνησης
Το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης οφείλει να εκτεί-
νεται σε όλα τα κλασικά πεδία της πολιτικής υπηρετώντας πα-
ντού την ίδια λογική. Πρέπει να περιλαμβάνει δέσμες μέτρων,
νομοθετικές και άλλες πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση κρί-
96 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
σιμων θεμάτων (π.χ. ανθρωπιστική κρίση, εργασιακά, υπερχρέ-
ωση νοικοκυριών), πολιτικές επιλογές στα κρίσιμα θέματα,
όπως τα μνημόνια, οι δανειακές συμβάσεις και το δημόσιο
χρέος, πρωτοβουλίες για την παραγωγική ανασυγκρότηση, τις
ιδιωτικοποιήσεις, το πολιτικό σύστημα κ.ο.κ. Εδώ θα αναφερ-
θούμε σε δύο στοιχεία της πολιτικής μιας αριστερής κυβέρνη-
σης τα οποία συμπληρώνουν την αναμενόμενη και απαραίτητη
προγραμματική απάντηση σε όλα τα προηγούμενα.
Η έκταση του προγράμματος
Το πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης συνιστά ένα σχέδιο
δράσης που φιλοδοξεί να οργανώσει/συντονίσει την παρέμ-
βαση των πολιτών σε όλους τους τομείς του κράτους και της
κοινωνίας. Το σχέδιο δράσης, όπως πολλές φορές έχουμε επι-
σημάνει εδώ, υπηρετεί τη διεύρυνση της λογικής της συνεργα-
σίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών αναγκών. Η διεύ-
ρυνση συνίσταται στην ανάπτυξη κοινωνικών πρακτικών που
διέπονται από την εν λόγω λογική, το μετασχηματισμό του κρά-
τους ώστε να εναρμονιστεί με αυτή και τη διαρκή σύγκρουση
για τη συρρίκνωση της αντίπαλης, δηλαδή τη συρρίκνωση πρα-
κτικών και θεσμών που την πραγματώνουν.
Η φύση της διεύρυνσης είναι τέτοια, ώστε να απαιτεί μια
διαρκή και πολυεπίπεδη παρέμβαση σε κάθε υπηρεσία του
κράτους, σε κάθε γειτονιά, σε κάθε χώρο εργασίας, σε κάθε
τομέα και κλάδο, σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής. Πρό-
κειται για μια στρατηγική η προώθηση και εμβάθυνση της
οποίας, από τη φύση της, είναι υπόθεση των πολιτών. Η συχνή
αναφορά μέσα από τον δημόσιο λόγο του ΣΥΡΙΖΑ στον κρί-
σιμο ρόλο των λαϊκών τάξεων και η επιμονή στην καταπολέ-
μηση της κουλτούρας της ανάθεσης δεν αποτελούν ρητορικά
σχήματα, αλλά προϊόν της επίγνωσης της πολυπρόσωπης
φύσης του εγχειρήματος που εγκαινιάζεται με την αριστερή
κυβέρνηση.
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 97
Συνεπώς, η έκταση του προγράμματος μιας αριστερής κυ-
βέρνησης οφείλει να είναι άλλης τάξης από τα τυπικά προγράμ-
ματα των προηγούμενων κυβερνήσεων, γιατί είναι ένα σχέδιο
δράσης το οποίο ανήκει σε κάθε πολίτη που αντιλαμβάνεται
τον εαυτό του ως μέρος του. Η υλοποίηση βασίζεται στην αυ-
τενέργεια και την πρωτοβουλία προώθησης αυτής της λογικής
σε κάθε πεδίο από τους πολίτες: στο κεντρικό κράτος, τις αυ-
τόνομες δημόσιες δομές, τα κοινωνικά υποκείμενα κ.ο.κ.
Η διεύρυνση σε κάθε τομέα θα ακολουθήσει τις συντεταγ-
μένες που ορίζουν τα σχετικά κοινωνικά υποκείμενα, ο συσχε-
τισμός δύναμης και η κατάσταση εκκίνησης. Ως εκ τούτου, θα
εμφανιστούν διαφορετικές ταχύτητες σε διάφορους τομείς. Δεν
πρόκειται για μια πορεία ευθύγραμμη ή ομοιόμορφη σε όλη της
την έκταση. Οι διαφορετικές ταχύτητες δεν μπορούν παρά να
αποτυπώνονται και στις διαφοροποιήσεις ως προς το βαθμό με-
τασχηματισμού στους επιμέρους τομείς που θα επιχειρήσει μια
αριστερή κυβέρνηση ιδιαίτερα στην πρώτη φάση της. Οι δια-
φορές αυτές θα δημιουργήσουν αποκλίσεις στην ωρίμανση της
κοινωνικής συνείδησης. Σε κάποιους τομείς οι νοοτροπίες θα
μετασχηματίζονται ταχύτερα, σε άλλους πιο αργά, ενώ σε κά-
ποιους ενδέχεται να παραμείνουν στάσιμες. Η διαφύλαξη της
λαϊκής ενότητας και η εγκαθίδρυση μηχανισμών διευθέτησης
των διαφορών λόγω των αποκλίσεων αυτών αποτελούν κρίσιμα
στοιχεία για τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος. Και εδώ η δη-
μοκρατία και η συνεργασία αποτελούν τους οδοδείκτες για απο-
τελεσματικές και πραγματικά προωθητικές διαδικασίες.
Ο ψηφιακός κόσμος. Η ψηφιακή τεχνολογία διευρύνει
το κοινωνικό πεδίο ανοίγοντας παράλληλα και νέα πεδία πολι-
τικής. Οι αντιθέσεις που διαπερνούν το κοινωνικό σώμα μετα-
φέρονται στη νέα σφαίρα της διαδικτυακής κοινωνικότητας. Η
σύγκρουση ανάμεσα στις δύο λογικές, ανάμεσα στην εμπορευ-
ματοποίηση και τον ανταγωνισμό από τη μια και τη νοοτροπία
των κοινών αγαθών και της συνεργασίας από την άλλη, αναδύε-
ται –με ειδικά χαρακτηριστικά βεβαίως– και στον ψηφιακό
98 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
κόσμο. Συνεπώς, η πολιτική στρατηγική της αριστεράς και το
πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης οφείλει να επεκτείνεται
και στα ζητήματα που σχετίζονται με τη σύγκρουση των δύο
λογικών στον ψηφιακό κόσμο.10
Σχηματοποιώντας με πολύ συνοπτικό και ελλειπτικό τρόπο,
θα λέγαμε ότι υπάρχουν τρία βασικά μέτωπα:
1. Παραβίαση των δικαιωμάτων, των ελευθεριών και εντέλει
της ιδιωτικότητας των πολιτών από την κρατική εξουσία. Έλεγ-
χος των πληθυσμών και των πολιτικών αντιπάλων, επιβολή και
αποδοχή της έννοιας της επιτήρησης πτυχών της ζωής, που στο
παρελθόν δεν ήταν καν νοητή.
2. Περιορισμοί στο διαδίκτυο και έλεγχος της πληροφορίας.
3. Συλλογή, κατοχή, αξιοποίηση και εντέλει εμπορευματο-
ποίηση προσωπικών δεδομένων από μεγάλους επιχειρηματι-
κούς κολοσσούς. Περίφραξη και αποκλειστική αξιοποίηση μα-
ζικών δεδομένων και εξατομικευμένη χρήση τους με σαφή πα-
ραβίαση της ιδιωτικότητας και της κυριότητας επί των προσω-
πικών δεδομένων με ποικίλες προεκτάσεις (εργοδοσία, ασφα-
λιστικές εταιρείες κ.ο.κ.).
Βασικές πτυχές μιας αριστερής πολιτικής στρατηγικής σε
αυτά τα μέτωπα θα μπορούσαν να είναι οι εξής:
– Ενδυνάμωση των κοινοτήτων που αντιμάχονται την κρατική
και εταιρική στρατηγική ελέγχου του διαδικτύου και εμπορευ-
ματοποίησης της πληροφορίας. Ενδυνάμωση κοινοτήτων και
«ανοικτών» διαδικασιών με σκοπό τη διεύρυνση της συνεργα-
τικής λογικής τόσο στην παραγωγή λογισμικού όσο και στη
χρήση του διαδικτύου.
– Αλληλεγγύη σε όσους αντιστέκονται στην καταστρατήγηση
θεμελιωδών δικαιωμάτων και στην επιβολή μιας ολοκληρωτικού
τύπου επιτήρησης.
– Προώθηση νομοθετικών/θεσμικών ρυθμίσεων για τον περιο-
ρισμό στην καταγραφή προσωπικών δεδομένων, την κατοχύ-
ρωση του δικαιώματος στην κρυπτογραφία των επικοινωνιών,
τον διαφανή τρόπο καταγραφής και την ισοτιμία στη χρήση
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 99
τους, τον περιορισμό στη χρήση τους για εμπορευματικούς
σκοπούς, τη διατήρηση της κυριότητας των δεδομένων από
τους χρήστες κ.ο.κ.
– Προώθηση ελεύθερου λογισμικού στη δημόσια διοίκηση και
το κράτος, ανάπτυξη των σχετικών κλάδων (π.χ. κρυπτογραφία)
στη βάση ενός δημοκρατικού σχεδιασμού με στόχο την προ-
στασία των πολιτών και τη διεύρυνση της λογικής των κοινών
αγαθών.
– Προώθηση ενός δημόσιου σχεδιασμού –στο πλαίσιο της πα-
ραγωγικής ανασυγκρότησης– στη βάση της συνέργειας δημό-
σιων δομών και οργανισμών με συνεταιρισμούς στον τομέα της
ψηφιακής τεχνολογίας.
– Πανευρωπαϊκός και παγκόσμιος συντονισμός δράσης για την
αναχαίτιση ρυθμιστικών πλαισίων που επιχειρούν να πραγμα-
τώσουν τον εταιρικό και κρατικό έλεγχο του διαδικτύου (ACTA,
SOPA, συμφωνία ελεύθερου εμπορίου ΗΠΑ-ΕΕ κ.ο.κ.).
– Προώθηση της σχετικής ατζέντας σε ευρωπαϊκό επίπεδο
δίπλα σε ζητήματα της δημοσιονομικής πολιτικής, της νεοφι-
λελεύθερης αρχιτεκτονικής της ευρωζώνης και της ΕΕ κ.ο.κ.
Η επέκταση της παρέμβασης μιας αριστερής κυβέρνησης
στον ψηφιακό κόσμο έχει τον ίδιο στόχο όπως και στα υπό-
λοιπα πεδία. Στην κατεύθυνση αυτή, ένα πρώτο στοιχείο είναι η
ανάδειξη της κοινής μήτρας των πολιτικών που προωθούνται
αλλά και της πρακτικής των κρατών και των εταιρειών στον ψη-
φιακό κόσμο με τις νεοφιλελεύθερες επιλογές στην πραγματική
ζωή (λιτότητα, ιδιωτικοποιήσεις, μεταφορά όλων των αποφά-
σεων στις αγορές, δηλαδή στους οικονομικά ισχυρούς). Πρό-
κειται για την ίδια σύγκρουση, ανάμεσα στη λογική του κέρδους,
του ανταγωνισμού και της εμπορευματοποίησης και τη λογική
της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινών αγαθών.
Ένα δεύτερο στοιχείο είναι η ανάδειξη της θετικής διάστασης
των αντιστάσεων στον ψηφιακό κόσμο, της αξιοποίησης των τε-
χνολογιών στην οργάνωση των αντιστάσεων και των αντιπαρα-
100 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
δειγμάτων, αλλά και της αδυναμίας των κρατούντων να ελέγξουν
πραγματικά τους πληθυσμούς, παρά τις προσπάθειές τους.
Ένα τρίτο στοιχείο είναι η ανάδειξη μιας πιο σφαιρικής προ-
σέγγισης στα ζητήματα αναφορικά με την έννοια του πολίτη
στον ψηφιακό κόσμο. Τα ζητήματα που έχουν ανακύψει σχετικά
με την προστασία της ιδιωτικότητας οφείλουν να ιδωθούν σε
ένα ευρύτερο πλαίσιο. Σχετίζονται με τον έλεγχο κρίσιμων
πόρων και εντέλει κρίσιμων αποφάσεων για το μέλλον της κοι-
νωνίας. Με άλλα λόγια, δεν μας ενδιαφέρει μόνο να μη μας πα-
ρακολουθούν, να μην παραβιάζεται ο τόπος της ιδιωτικής μας
ζωής, μας ενδιαφέρει να έχουμε και λόγο για τους σκοπούς για
τους οποίους αναπτύσσονται νέες τεχνολογικές εφαρμογές. Η
έννοια των δικαιωμάτων για εμάς δεν πρέπει να έχει μόνο αρ-
νητική διάσταση –προστασία «από τα έξω», από το κράτος, τις
εταιρείες και τους υπόλοιπους πολίτες– αλλά να έχει και μια θε-
τική διάσταση παρέμβασης «προς τα έξω»: θέλουμε να αποφα-
σίζουμε, να έχουμε λόγο για αυτά που επηρεάζουν τις συνθήκες
μέσα στις οποίες διάγουμε το βίο μας. Το ίδιο ισχύει και στα
υπόλοιπα πεδία: για παράδειγμα, δεν θέλουμε μόνο να έχουμε
δικαίωμα στη δουλειά ή την υγεία, θέλουμε να έχουμε λόγο για
το πώς οργανώνεται η εργασία και η παραγωγή αλλά και η πα-
ρεχόμενη υγεία. Στην περίπτωση της ψηφιακής τεχνολογίας
οφείλουμε να διαμορφώσουμε μια στρατηγική μετασχηματι-
σμού του κατεστημένου σήμερα προσανατολισμού ανάπτυξης
στον ψηφιακό τομέα από τεχνολογίες επιτήρησης και ελέγχου
για εμπορευματικούς και κατασταλτικούς σκοπούς σε τεχνολο-
γίες που προάγουν τη συμμετοχή, τον κοινωνικό έλεγχο και τον
δημοκρατικό σχεδιασμό.
Η αριστερή πολιτική στρατηγική και σε αυτό τον τομέα
οφείλει να είναι πολυεπίπεδη, και η δουλειά μιας πολιτικής δύ-
ναμης είναι να συμπυκνώσει αυτή την παρέμβαση σε κεντρική
πολιτική. Δεν μπορούμε να έχουμε λόγο για τον προσανατολι-
σμό αν δεν ελέγχουν οι πολίτες τις δημόσιες δομές εκείνες που
θα ήταν σε θέση να ορίσουν κατευθυντήριες γραμμές έρευνας
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 101
και παραγωγής. Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε μια περίοδο
με πολλές δυνατότητες: α) Ευρεία συμμαχία απέναντι στην κρα-
τική και εταιρική αυθαιρεσία και επιχείρηση σφετερισμού ενός
κοινού αγαθού. Το έδαφος των δικαιωμάτων είναι ένας προνο-
μιακός τόπος συμμαχίας της αριστεράς με φιλελεύθερης προ-
έλευσης τμήματα της κοινωνίας, διευρύνοντας τη στοχοθεσία
στην κατεύθυνση του κοινωνικού και δημόσιου ελέγχου των δυ-
νατοτήτων που ανοίγονται μπροστά μας. β) Ατομική και συλλο-
γική δραστηριότητα αντίστασης που παράγει συγκλονιστικά γε-
γονότα και γ) ενδυνάμωση πολιτικών δυνάμεων σε όλο τον
κόσμο αλλά και στη χώρα μας που, υπό προϋποθέσεις, είναι σε
θέση να πλήξουν τον κεντρικό προσανατολισμό και να θέσουν
μια διαφορετική λογική ως συνολική εναλλακτική προοπτική και
στα θέματα της ψηφιακής τεχνολογίας και του διαδικτύου.
Η ένταση του προγράμματος
Πέρα από τις παρεμβάσεις γενικής φύσης οι οποίες θα επιχειρή-
σουν να αλλάξουν την πολιτική που εφαρμόζεται μέχρι σήμερα
στο επίπεδο της επικράτειας (γενικές νομοθετικές πρωτοβου-
λίες), μια αριστερή κυβέρνηση μπορεί να προσανατολιστεί στη
συγκέντρωση δυνάμεων και πόρων σε επίλεκτα κοινωνικά πεδία,
ώστε να προωθήσει πιλοτικές εφαρμογές της πολιτικής της με
μεγαλύτερη ένταση. Συγκεκριμένα, θα μπορούσε σε κάθε τομέα
να επιλέξει συγκεκριμένες περιοχές ή δομές όπου πιλοτικά ο με-
τασχηματισμός και η διεύρυνση κοινωνικών και παραγωγικών
προτύπων θα έχουν μεγαλύτερη ένταση. Η συσσώρευση πόρων
και ανθρώπινου δυναμικού θα επιτρέψει τη δημιουργία προχω-
ρημένων λειτουργικών παραδειγμάτων ικανών να αναδείξουν την
υπεροχή της δικής μας λογικής έναντι της κυρίαρχης. Στόχος είναι
τα πιλοτικά εγχειρήματα να λειτουργήσουν ως παράδειγμα προς
μίμηση για τις λαϊκές πρωτοβουλίες, τα κοινωνικά υποκείμενα και
τις αυτόνομες δημόσιες δομές σε όλη τη χώρα και να ενισχυθεί
102 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 103

η εμπιστοσύνη των πολιτών στον προσανατολισμό που αποκτά ποικιλομορφία που συνοδεύει την παραγωγική ανασυγκρότηση
η κοινωνία μας με καθημερινή προσπάθεια. στη βάση της λογικής της συνεργασίας, της δημοκρατίας και
Η ένταση του προγράμματος μιας αριστερής κυβέρνησης των κοινωνικών αναγκών. Οι δομές της δημόσιας πολιτικής θα
είναι ουσιώδης για τη διεύρυνση της λογικής της συνεργασίας αναλάβουν να συντονίσουν το σχεδιασμό και την υλοποίηση
στην κοινωνία σε βάθος χρόνου. Η ενίσχυση του αισθήματος με γρήγορο ρυθμό, ώστε να διαμορφωθεί το νέο παράδειγμα.
της αποτελεσματικότητας στη μάχη με τη λογική του ανταγωνι- Αντίστοιχα, σε κάθε τομέα της κοινωνικής πολιτικής μπορούν
σμού είναι κρίσιμη, καθώς η τελευταία θα συνεχίσει να εμφανί- να επιλεχθούν δύο δομές (συγκροτήματα σχολικών μονάδων,
ζεται ως η πιο λειτουργική αξιοποιώντας ένα κρίσιμο πλεονέ- νοσοκομεία, πανεπιστήμια, κοινωνικές υπηρεσίες πάσης φύ-
κτημα. Η λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού θα συνεχίσει σεως κ.ο.κ.), όπου με παρόμοιο τρόπο θα επιχειρηθεί η δια-
να είναι η κυρίαρχη λογική, γεγονός που σημαίνει ότι, ως τέτοια, μόρφωση ενός πρότυπου παραδείγματος λειτουργίας.
θα συνεχίσει να σφετερίζεται τα αποτελέσματα της κοινωνικής
δημιουργικότητας (πάνω στα οποία στην πραγματικότητα παρα-
σιτεί και τα οποία συγχρόνως αντιπαλεύει, καθώς η φύση της
είναι αντικοινωνική και αντιπαραγωγική, όπως ακριβώς φανερώνει
η σημερινή καταστροφή). Με άλλα λόγια, η λογική του κέρδους,
όσο παραμένει ο γενικός διαμεσολαβητής της κοινωνικής πραγ-
ματικότητας, θα έχει τη δυνατότητα να ιδιοποιείται και να πα-
ρουσιάζει ως δικά της προϊόντα τα αποτελέσματα της κοινωνικής
εργασίας και δημιουργικότητας, εμφανίζοντας ένα κρίσιμο προ-
βάδισμα (παρόλο που δεν είναι πραγματικό) ως προς την απο-
τελεσματικότητα. Η κάλυψη αυτού του ψευδούς προβαδίσματος
είναι ένας επιπλέον λόγος για την τοπική, παραδειγματική ένταση
του προγράμματος μιας αριστερής κυβέρνησης.
Σε κάθε τομέα της παραγωγικής ανασυγκρότησης θα μπο-
ρούσαν να επιλεχθούν δύο νομοί –με κριτήρια που σχετίζονται
με τις προϋποθέσεις ολοκληρωμένης ανάπτυξης του νέου πα-
ραδείγματος– που θα αποτελέσουν νομούς-πρότυπα για την
προώθηση ενός άλλου μοντέλου παραγωγής. Ο προσδιορισμός
των γενικών κριτηρίων και των βασικών συντεταγμένων από την
κεντρική εξουσία θα διαμορφώσει τον γενικό προσανατολισμό
στο πλαίσιο της δημόσιας πολιτικής. Η λειτουργική αυτονομία
κοινωνικών οργανώσεων, παραγωγικών μονάδων και δημόσιων
δομών σε κάθε περιοχή θα διαμορφώσει τον ιδιαίτερο τρόπο
πραγμάτωσης του νέου αυτού μοντέλου, αναδεικνύοντας την
 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Είναι προφανές ότι η αντιμετώπιση των τρομακτικών αδιεξόδων

του λαού μας και η αλλαγή πορείας της χώρας μπορούν να γί-
νουν πραγματικότητα μόνο αν συνεχιστεί και ενισχυθεί η με-
ταστροφή του λαού μας, η οποία ήδη έχει αρχίσει να γίνεται
αισθητή. Η μεγάλη δημοκρατική επανάσταση που πρέπει να
ευαγγελίζεται μια αριστερή κυβέρνηση οφείλει να υπηρετεί
αυτή τη μεγάλη μεταστροφή και πρέπει να φιλοδοξεί να τη με-
τουσιώσει σε συντεταγμένο σχέδιο δράσης με ορίζοντα και
στρατηγική. Ένα σχέδιο που θα λαμβάνει υπόψη του τις ιδιαί-
τερα κρίσιμες συνθήκες που επικρατούν στη χώρα μας και τον
πολυσύνθετο χαρακτήρα των διεθνών συσχετισμών.
Έχουν ήδη παρουσιαστεί κάποιες σκέψεις για ένα τέτοιο
σχέδιο. Όμως, κάθε σχέδιο σε κάθε συγκυρία χρειάζεται και
τα κατάλληλα κοινωνικά υποκείμενα που θα τεθούν σε κίνηση
ώστε να γίνει πραγματικότητα η πολυπόθητη αλλαγή. Με άλλα
λόγια, η μεταστροφή της κοινωνίας θα λάβει τη μορφή ενός
λαϊκού ρεύματος πολιτικής ανατροπής μόνο όταν γίνει κατορ-
θωτή μια πλατιά συσπείρωση κοινωνικών δυνάμεων. Το πρό-
γραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης και η βαθύτερη λογική του
πρέπει να φιλοδοξούν να παράσχουν τους απαραίτητους αρ-
μούς ώστε αυτή η συσπείρωση να γίνει πραγματικότητα.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ

Οι λαϊκές τάξεις στο σύνολό τους έχουν κάθε λόγο να στηρί-

ξουν το σχέδιο δράσης μιας αριστερής κυβέρνησης και να στη-
106 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
ριχθούν σε αυτό, καθώς οι δικές τους ανάγκες τίθενται στο επί-
κεντρο, η δική τους φωνή ενισχύεται μέσω της διεύρυνσης της
δημοκρατίας και της συνεργασίας, οι δικές τους δυνατότητες
γίνονται ο κινητήριος άξονας της παραγωγικής ανασυγκρότησης
και η δική τους εξουσία ενδυναμώνεται σε όλα τα επίπεδα. Το
πρόγραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης εκκινεί από τη λογική
και τις ανάγκες των λαϊκών τάξεων, παραδειγματίζεται από το
βίωμα και την εμπειρία τους και γενικεύει τα χαρακτηριστικά
εκείνα των δικών τους πρακτικών που θεωρούνται ενάρετα.
Όμως, οι λαϊκές τάξεις είναι εξ ορισμού ανομοιογενείς και
διαφοροποιημένες με πάρα πολλούς τρόπους. Πάνω σε αυτές
τις διαφορές η στρατηγική της μνημονιακής παράταξης καλ-
λιεργεί το διχασμό και τη διάσπαση, επιχειρώντας να αποτρέ-
ψει την ενότητά τους, την οποία είναι εντελώς ανίσχυρη να αντι-
μετωπίσει. Η οικοδόμηση της λαϊκής ενότητας πάνω σε στιβαρά
και ανθεκτικά θεμέλια αποτελεί πρώτιστο καθήκον για την αρι-
στερά και το αγωνιζόμενο τμήμα του ελληνικού λαού. Το πρό-
γραμμα μιας αριστερής κυβέρνησης πρέπει να συμβάλει σε
αυτή την προσπάθεια αναδεικνύοντας α) μέτρα και πολιτικές
επιλογές που έχουν ως επίκεντρο τις κοινές ανάγκες των λαϊκών
τάξεων και β) τη βαθύτερη λογική του, που βασίζεται στη συ-
νεργασία και τη δημοκρατία. Η λογική του προγράμματος μιας
αριστερής κυβέρνησης, η λογική της συνεργασίας, της δημο-
κρατίας και των κοινωνικών αναγκών, είναι ταυτόχρονα η πυξίδα
για την αντιμετώπιση των αδιεξόδων του λαού μας αλλά και η
μέθοδος για την οικοδόμηση της λαϊκής ενότητας που θα την
κάνει πράξη.
Ο ΝΕΥΡΑΛΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΜΕΝΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ
ΤΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ
Το πιο ισχυρό ίσως όπλο των λαϊκών τάξεων σήμερα στην Ελ-
λάδα και την Ευρώπη είναι το μορφωτικό και πολιτισμικό από-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 107
θεμα μεγάλων τμημάτων τους. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ,
ο ελληνικός λαός αλλά και οι υπόλοιποι λαοί της Ευρώπης έχουν
ενσωματώσει μεγάλο κομμάτι της παραγόμενης γνώσης και
έχουν καλλιεργήσει πολλές δεξιότητες και ικανότητες (παρά τη
λυσσαλέα προσπάθεια για την υποβάθμισή τους τις τελευταίες
δεκαετίες). Το γεγονός αυτό δεν είναι βεβαίως αποτέλεσμα κά-
ποιας έφεσης των σύγχρονων γενιών στη μόρφωση, αλλά θε-
τικό προϊόν της κατάκτησης ενός ευνοϊκού συσχετισμού για τις
λαϊκές τάξεις και τη λογική τους μεταπολεμικά. Η πρόσβαση
στη μόρφωση, η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης κ.ο.κ.
έχουν διαμορφώσει σήμερα εκτεταμένα τμήματα του λαού με
τεράστιες δυνατότητες και κυρίως την αίσθηση της αυτοπεποί-
θησης και της αυτονομίας. Τέτοιες ακριβώς ποιότητες είναι που
φοβούνται οι νεοφιλελεύθερες δυνάμεις. Ποιότητες που γεν-
νιούνται από τη διεύρυνση της λογικής της δημοκρατίας και της
συνεργασίας και φέρουν εγγενώς διαφορετικά κριτήρια, αξίες
και αρετές σε σχέση με την εργαλειακή αντίληψη για τη γνώση
και τη χρηματική αποτίμηση των πάντων.
Γι’ αυτό η επίθεση είναι σφοδρή τόσο στις θεσμικές απο-
τυπώσεις της λογικής της συνεργασίας που προάγουν τη μορ-
φωτική και πολιτισμική αναβάθμιση των λαϊκών τάξεων όσο και
στις ίδιες τις γενιές που σήμερα φέρουν αυτές τις δυνατότητες.
Στόχος είναι να τσακιστούν οι «επικίνδυνες» γενιές που έχουν
και τις δυνατότητες και την αυτοπεποίθηση να αποσπάσουν τις
κρίσιμες αποφάσεις για το μέλλον της κοινωνίας από τα χέρια
των οικονομικών ελίτ, αλλά και η εξασφάλιση ότι δεν θα ξανα-
συμβεί κάποιο τέτοιο «ατύχημα» στο μέλλον, καταδικάζοντας
τις μελλοντικές γενιές στην αμορφωσιά και την αναξιοπρέπεια.
Την περίοδο της ανάπτυξης, τα μορφωμένα στρώματα των
λαϊκών τάξεων ανέπτυσσαν κατά κύριο λόγο μια συνείδηση
ατομικής κοινωνικής ανέλιξης και ενσωμάτωσης στη στρατηγική
των ελίτ. Σήμερα, η κρίση –η οποία συνίσταται στην κατα-
στροφή όχι μόνο υλικών παραγωγικών δυνάμεων αλλά και πνευ-
ματικών– καθιστά αυτά τα στρώματα απόβλητα και επίφοβα
108 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
λόγω των δυνατοτήτων τους. Οι σημερινές παραγωγικές γενιές
θεωρούνται επικίνδυνες για τις οικονομικές ελίτ και όχι φίλιες.
Επιπρόσθετα, ο αναπτυξιακός προσανατολισμός, σύμφωνα με
τη νεοφιλελεύθερη στρατηγική, βασίζεται στο φθηνό εργατικό
δυναμικό και την πολλαπλή υποβάθμιση παραγωγικών υποδο-
μών, περιβαλλοντικών και εργασιακών δικαιωμάτων, σε μια κα-
τεύθυνση μίμησης των «πλεονεκτημάτων» των αναδυόμενων
ασιατικών καπιταλιστικών κρατών. Στη «Νέα Ελλάδα» της πλή-
ρους επικράτησης της λογικής του κέρδους και του ανταγωνι-
σμού, τα μορφωμένα τμήματα των λαϊκών τάξεων θα συρρι-
κνωθούν δραματικά, αν δεν εξαφανισθούν εντελώς. Συνεπώς,
τα τμήματα αυτά είναι οι «χαμένες γενιές», που δεν έχουν καμιά
προοπτική, οι γενιές που εκδιώκονται στη μετανάστευση, το
τμήμα του λαού που προορίζεται να εξαφανιστεί.
Λαμβάνοντας υπόψη αφενός την παντελή έλλειψη προοπτι-
κής και αφετέρου τις τεράστιες δυνατότητες που φέρουν αυτά
τα τμήματα, είναι κομβικής σημασίας να συνειδητοποιήσουμε
τη σπουδαιότητά τους στην υπόθεση της κοινωνικής χειραφέ-
τησης γενικά και στην αποτελεσματικότητα μιας αριστερής κυ-
βέρνησης ειδικότερα. Η θέση αυτών των τμημάτων οφείλει να
είναι σημαίνουσα στην πλατιά κοινωνική συμμαχία που επιδιώ-
κει η αριστερά, με συνείδηση της ευθύνης που τους αναλογεί
λόγω των δυνατοτήτων που ενσωματώνουν. Οφείλει η αρι-
στερά ευρύτερα, και μια αριστερή κυβέρνηση ειδικότερα, να
βρει τους τρόπους να εμπνεύσει αυτά τα τμήματα, να τα κάνει
να πιστέψουν στις δυνατότητές τους παρά το οργανωμένο σχέ-
διο απαξίωσής τους. Να καταστήσει σαφές ότι οι δυνατότητές
τους θα αξιοποιηθούν και θα έχουν νόημα μόνο σε ένα μοντέλο
ανάπτυξης που βασίζεται στον ανθρώπινο παράγοντα, τη γνώση
και έναν μακροπρόθεσμο δημοκρατικό σχεδιασμό ο οποίος
προκύπτει από τη δική τους ουσιαστική συμμετοχή και στον
οποίο αποτυπώνονται οι δικές τους δυνατότητες. Με άλλα
λόγια, η αριστερά οφείλει να αναπτύξει στενές σχέσεις εμπι-
στοσύνης με αυτά τα τμήματα αναδεικνύοντας το πραγματικό
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 109
γεγονός ότι οι δικές τους δυνατότητες αποτελούν το πιο πο-
λύτιμο εργαλείο για τη δική της λογική. Τέλος, να βρει τους
τρόπους και τα μέσα ώστε να απελευθερωθούν αυτές οι δυνα-
τότητες μέσα από ένα σχέδιο δράσης για τη διεύρυνση μιας
άλλης λογικής, νοοτροπίας και παραγωγικού προσανατολισμού.
ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΜΕ ΜΕΣΑΙΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΑ
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Η λογική της συνεργασίας σε αυτή τη συγκυρία, δηλαδή στο
έδαφος μιας μεγάλης κρίσης και της εφαρμογής μιας καταστρο-
φικής πολιτικής, διαθέτει στοιχεία που διαμορφώνουν τους
όρους για ευρύτερες συγκλίσεις. Οι μικρές και μεσαίες επιχει-
ρήσεις –οι οποίες αποτελούν τον βασικό ιστό της παραγωγικής
δομής της χώρας και οι οποίες πλήττονται από τη μνημονιακή
πολιτική– θα μπορούσαν να εναρμονιστούν με την πλατιά συ-
σπείρωση των λαϊκών τάξεων στη βάση του προγράμματος μιας
αριστερής κυβέρνησης. Και τούτο όχι μόνο γιατί περιλαμβάνει
αυτονόητα μέτρα που αντιμετωπίζουν τις συνθήκες στραγγαλι-
σμού τους προς όφελος των μεγάλων πολυεθνικών ομίλων και
της εγχώριας ολιγαρχίας, αλλά και για πιο ουσιαστικούς λόγους.
Για παράδειγμα, ο προσανατολισμός της παραγωγικής ανα-
συγκρότησης στην ενίσχυση της τοπικής παραγωγής και κατα-
νάλωσης –στο πλαίσιο νέων παραγωγικών και καταναλωτικών
προτύπων φιλικών στο περιβάλλον, στον τόπο και τους ανθρώ-
πους, με μέριμνα για την οικονομική διαχείριση των πόρων
κ.ο.κ.– διαμορφώνει ένα πλαίσιο όπου οι μικρές και οι μεσαίες
επιχειρήσεις αποκτούν προβάδισμα λόγω μεγέθους. Μια σο-
βαρή μακροπρόθεσμη δημόσια πολιτική με ισχυρά στοιχεία
κλαδικού και τομεακού δημοκρατικού σχεδιασμού διαμορφώ-
νει ένα ευνοϊκό και ασφαλές περιβάλλον για επιχειρήσεις που
δεν φημίζονται για τις ικανότητες επιβίωσης σε συνθήκες χυ-
δαίου βραχυπρόθεσμου ανταγωνισμού. Επιπρόσθετα, ο ενερ-
110 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
γός ρόλος του κράτους στην οικονομική δραστηριότητα, η δια-
μόρφωση ενός στέρεου εδάφους για την παραγωγική ανασυ-
γκρότηση και η ποιοτική αναβάθμιση των υποδομών αποτελούν
επιπλέον σοβαρούς λόγους ώστε μεσαία στρώματα και μικρο-
μεσαίες επιχειρηματικές κατηγορίες να ανακαθορίσουν τη
στάση τους απέναντι στην αλλαγή σελίδας που επιχειρεί ο ελ-
ληνικός λαός.
Βεβαίως, το πλαίσιο της δημόσιας πολιτικής επιβάλλει
όρους, κριτήρια και διαδικασίες με τα οποία η μικρομεσαία επι-
χειρηματικότητα οφείλει να εναρμονιστεί. Για παράδειγμα, η
μαύρη εργασία, η εισφοροδιαφυγή και φοροδιαφυγή δεν απο-
τελούν ανεκτές επιχειρηματικές πρακτικές όπως συνέβαινε
μέχρι σήμερα, καθώς ήταν η βάση για τη συμμαχία αυτών των
στρωμάτων με τις οικονομικές ελίτ. Η συμμαχία της μικρής και
μεσαίας επιχειρηματικότητας με τις λαϊκές τάξεις στο πλαίσιο
μιας δημόσιας πολιτικής που έχει στο επίκεντρο τις ανάγκες
και ως μέθοδο τη λογική της συνεργασίας και του δημοκρατι-
κού σχεδιασμού δεν μπορεί να στηριχθεί στην εξαθλίωση των
εργαζομένων. Στο βαθμό που γίνεται σεβαστό από τα μεσαία
στρώματα το δικαίωμα των μισθωτών στην αξιοπρεπή εργασία
και διαβίωση –δηλαδή ο περιορισμός της ισχύος τους και του
μερίσματός τους στον κοινωνικό πλούτο σε σχέση με τα ερ-
γαζόμενα στρώματα–, αυτά μπορούν να επωφεληθούν από τη
συμμετοχή τους στο πλαίσιο της δημόσιας πολιτικής και από
τη στιβαρότητα που αυτό εξασφαλίζει στην παραγωγική και οι-
κονομική δραστηριότητα.
Επομένως, στο πλαίσιο των δομών της δημόσιας πολιτικής,
δίπλα σε αυτόνομες παραγωγικές μονάδες των πολιτών, αυτό-
νομες δημόσιες δομές και κοινωνικές οργανώσεις, η μικρή και
μεσαία επιχειρηματικότητα μπορεί να δραστηριοποιηθεί και να
συμβάλει στην οικονομική δραστηριότητα. Είμαστε πεπεισμένοι
ότι, σε βάθος χρόνου, η διεύρυνση της λογικής της συνεργασίας
και ο μετασχηματισμός κοινωνικών πρακτικών και νοοτροπιών
θα είναι τέτοια, ώστε η βαθμιαία απόρριψη του επιχειρηματικού
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 111
ιδεώδους (δηλαδή της υποταγής στη συσσώρευση πλούτου και
στο ιδεώδες του ανταγωνισμού) θα είναι αυτόβουλη και θα φα-
ντάζει απελευθερωτική. Εκτιμούμε ότι ολοένα μεγαλύτερος
αριθμός ιδιοκτητών τέτοιων επιχειρήσεων θα επιλέγουν την
ένταξη στις νέες μορφές παραγωγής (οι οποίες δεν διέπονται
από τη λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού) στη βάση
των πλεονεκτημάτων που θα γίνονται διαρκώς πιο ευκρινή.
ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΡΙΖΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑΣ
Σύμφωνα με τα παραπάνω, υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις για
μια μεγάλη κοινωνική συμμαχία δημοκρατικής επανάστασης με
σαφή ιεραρχία προτεραιοτήτων και ηγεμονία των λαϊκών τά-
ξεων ικανή να αντιμετωπίσει την ιστορικής εμβέλειας κατα-
στροφή που έχει υποστεί η χώρα. Όμως, η λογική του προ-
γράμματος μιας αριστερής κυβέρνησης δεν μπορεί να καλεί
στη σύγκλιση κοινωνικών δυνάμεων, λαϊκών ή και ευρύτερων,
στη βάση κάποιου είδους συνδιαλλαγής και στάθμισης επιμέ-
ρους συμφερόντων, όπως αυτή συνήθως κατανοείται σε ένα
περιβάλλον ανταγωνισμού. Μια λαϊκή ενότητα που δεν έχει
απαλλαγεί από τη νοσηρή αντίληψη του ανταγωνισμού και της
συνδιαλλαγής δεν είναι στιβαρή, δεν είναι αποτελεσματική και
σε κάθε περίπτωση αντίκειται στη λογική του προγράμματος
μιας αριστερής κυβέρνησης.
Η λογική αυτή ενεργοποιεί από την πρώτη στιγμή και ενι-
σχύει διαρκώς μια αλλαγή νοοτροπίας. Η λαϊκή ενότητα δεν οι-
κοδομείται με τις επιμέρους τάξεις ή κατηγορίες να προσέρ-
χονται με γνώμονα μόνο το στενό επιμέρους συμφέρον τους,
αλλά με αίσθημα ευθύνης για το σύνολο της κοινωνίας, για τις
μελλοντικές γενιές, απέναντι στην ιστορία. Στη λογική του προ-
γράμματος μιας αριστερής κυβέρνησης, το επιμέρους συμφέ-
ρον δεν νοείται ως αντιπαραθετικό ή ανταγωνιστικό προς το
γενικό συμφέρον ή άλλα επιμέρους συμφέροντα. Ένας κλάδος
112 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
ή μια τοπική κοινωνία εκφράζουν ένα επιμέρους συμφέρον όχι
σε αντιπαράθεση με την υπόλοιπη κοινωνία αλλά ως εκφραστές
μιας ειδικής ανάγκης (ή δυνατότητας), όπως αυτή συλλαμβάνε-
ται από τη συγκεκριμένη θέση.
Η ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών και η αντιμετώπιση
των εκρηκτικών προβλημάτων διαβίωσης δεν νοούνται ως ικα-
νοποίηση επιμέρους συμφερόντων, αλλά ως πράξεις στοιχει-
ώδους αυτοσεβασμού του λαού, ως αυτονόητη κοινή υπόθεση
όλων, ως στοιχειώδης ένδειξη ηθικού και πολιτισμικού αναστή-
ματος από τη μεριά της κοινωνίας. Μόνο η λογική του ανταγω-
νισμού και του κέρδους θα μπορούσε να νοηματοδοτήσει την
αξιοπρεπή σίτιση ενός παιδιού ή την αξιοπρεπή διαβίωση ενός
ηλικιωμένου ως ικανοποίηση επιμέρους (συντεχνιακών) συμ-
φερόντων... Η λαϊκή ενότητα που επιδιώκει μια αριστερή κυ-
βέρνηση είναι πρώτα και κύρια μια μεγάλη αλλαγή των ίδιων
των πολιτών, η ενίσχυση της λογικής της συνεργασίας και της
αλληλεγγύης, της αίσθησης της κοινής μοίρας, του αλληλοσε-
βασμού, μια ριζική δηλαδή αλλαγή νοοτροπίας.
ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΜΑΣ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
ΚΑΙ ΤΟΝ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΚΟΣΜΟ
ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
Όλα τα δεδομένα δείχνουν ότι η ανθρωπότητα στο σύνολό της
έχει διέλθει σε μια κρίσιμη καμπή. Η παγκόσμια κυριαρχία της
λογικής του ανταγωνισμού και του κέρδους οδηγεί σε πολλα-
πλά αδιέξοδα. Η πρωτοκαθεδρία των κριτηρίων που επιβάλλει
η καπιταλιστική κερδοφορία και ο ανταγωνισμός στις κρίσιμες
επιλογές και αποφάσεις προκαλεί μια διαρκώς εντεινόμενη πε-
ριβαλλοντική αποσταθεροποίηση, ανησυχητικές διαταραχές
στο παγκόσμιο διατροφικό κύκλωμα καθώς και ανορθολογική
χρήση και ραγδαία απομείωση των διαθέσιμων φυσικών πόρων
(ανάμεσά τους και του πολυτιμότερου όλων, του νερού). Την
ίδια στιγμή, βρισκόμαστε σε μια περίοδο φρενήρους ανάπτυ-
ξης επιστημονικών κλάδων, που ανοίγουν νέες τεχνολογικές
δυνατότητες (γενετική, ψηφιακή τεχνολογία κ.ά.). Αυτές οι δυ-
νατότητες, ενώ θέτουν την ανθρωπότητα μπροστά σε καινο-
φανή ερωτήματα και προκλήσεις, την ίδια ώρα υπάγονται στον
έλεγχο μεγάλων πολυεθνικών ομίλων διαμορφώνοντας ένα ε-
ντελώς ακατάλληλο έδαφος για την ώριμη αντιμετώπιση των εν
λόγω προκλήσεων, εγκυμονώντας ενδεχομένως και νέους κιν-
δύνους.
Επιπρόσθετα, η επέκταση της λογικής του κέρδους και του
ανταγωνισμού σε όλο τον κόσμο έχει δημιουργήσει νέες «ποι-
κιλίες» καπιταλιστικής κοινωνικής οργάνωσης και έχει οδηγήσει
στην ανάδυση νέων γεωπολιτικών δυνάμεων, διαμορφώνοντας
114 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
ένα εξαιρετικά ασταθές περιβάλλον σε παγκόσμια κλίμακα. Ο
ανταγωνισμός για το ποια περιοχή του πλανήτη θα κατασπατα-
λήσει τους εναπομείναντες φυσικούς πόρους προς όφελος της
δικής της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ποια θα αξιοποιήσει τις
νέες τεχνολογικές δυνατότητες για να υπερκεράσει και να κα-
θυποτάξει τις άλλες περιοχές, ποια θα εκμεταλλευθεί περισσό-
τερο τους δικούς της λαούς για να είναι πιο ανταγωνιστική σε
σχέση με τις υπόλοιπες κ.ο.κ. αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε
ένα νέο καταστροφικό πολεμικό κεφάλαιο στην ιστορία της αν-
θρωπότητας.
Είναι προφανές ότι η λογική του κέρδους και του ανταγωνι-
σμού –η οποία γέννησε και επέτεινε όλα αυτά τα αδιέξοδα–
δεν μπορεί να αποτελέσει την αξιακή και γνωσιακή μήτρα για
την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης. Η ενδεχόμενη κατί-
σχυση της λογικής του κέρδους και του ανταγωνισμού στη φυ-
σιογνωμία των ανθρώπινων κοινωνιών αναμένεται να ακυρώσει
τις θετικές πλευρές της νεωτερικότητας (οι οποίες κατά κύριο
λόγο εδράζονται στη λογική της συνεργασίας και της δημοκρα-
τίας, παιδί και αυτή της νεωτερικής εποχής), διαμορφώνοντας
ένα δυστοπικό σενάριο για το μέλλον: τη σύζευξη των νόμων
της αγοράς με απολυταρχικές προνεωτερικές μορφές οργάνω-
σης της κοινωνικής και θεσμικής πραγματικότητας. Η ασιατική
εκδοχή του καπιταλισμού μπορεί να ιδωθεί ως μια «ποικιλία»
του νέου σκοτεινού κόσμου που επιχειρείται να εδραιωθεί.
Η ανθρωπότητα έχει ήδη εισέλθει σε μια μεταιχμιακή πε-
ρίοδο, όπου θα κριθεί η φυσιογνωμία των σύγχρονων και μελ-
λοντικών ανθρώπινων κοινωνιών. Λαμβάνοντας υπόψη την πολ-
λαπλότητα των αδιεξόδων που έχουν συσσωρευθεί, είναι βά-
σιμος ο ισχυρισμός ότι η ανθρωπότητα στο σύνολό της βρί-
σκεται μπροστά σε ένα υπαρξιακό δίλημμα: ή θα συνεχίσει να
οργανώνεται με βάση τη λογική του κέρδους και του ανταγω-
νισμού, ακολουθώντας μια βάρβαρη πορεία βαθιάς παρακμής
και οπισθοδρόμησης, ή θα οργανωθεί με σοβαρό τρόπο στη
βάση της λογικής της συνεργασίας και της δημοκρατίας, ανοί-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 115
γοντας μια νέα, πιο ώριμη και ανώτερης ποιότητας, περίοδο
στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Σήμερα, το δίλημμα αυτό γίνεται κατανοητό όλο και περισ-
σότερο από όλο και περισσότερους ανθρώπους σε όλα τα
μήκη και τα πλάτη του πλανήτη και του ψηφιακού κόσμου. Σε
αντίθεση με την κυρίαρχη προπαγάνδα που εμφανίζει τις νεο-
φιλελεύθερες ιδεοληψίες ως κοινό τόπο σε όλο τον κόσμο, η
κραυγαλέα παγκόσμια καταστροφή που παράγουν καθιστά
βαθμιαία όλο και πιο εύλογη και αυτονόητη την πεποίθηση ότι
έχει έρθει η ώρα να σοβαρευτούμε. Κινήματα και αντιστάσεις
αναπτύσσονται σε όλο τον κόσμο: αγώνες εναντίον των πολυε-
θνικών στον διατροφικό τομέα και τον τομέα των φυσικών
πόρων, αγώνες εναντίον αυταρχικών καθεστώτων, εργατικοί
αγώνες σε μέρη όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα, πλατείες σε όλο τον
κόσμο εξεγείρονται απέναντι στην ακραία ανισότητα και τη λο-
γική του κέρδους, παγκόσμια κινητοποίηση εναντίον της επί-
θεσης της λογικής του κέρδους και του παρακρατικού ελέγχου
στον ψηφιακό κόσμο κ.ο.κ. Ολόκληρος ο πλανήτης κινητοποι-
είται για να αντιμετωπίσει τα αδιέξοδα στα οποία βυθίζεται όσο
συνεχίζει η λογική του κέρδους να καθορίζει τις βασικές συ-
ντεταγμένες της οικονομίας και της κοινωνίας.
Ωστόσο, το ελπιδοφόρο στοιχείο της περιόδου δεν είναι
μόνο η παγκόσμια αφύπνιση και κινητοποίηση. Σήμερα, όλο και
περισσότεροι άνθρωποι παγκοσμίως κατευθύνουν τη σκέψη
και τη δράση τους σε νέους τρόπους παραγωγής, κατανάλωσης
και συμβίωσης. Νέες κοινωνικές και επιστημονικές τάσεις ανα-
δύονται θέτοντας νέα κριτήρια και αξίες αναφορικά με την ορ-
γάνωση της κοινωνίας και της σχέσης μας με τη φύση. Έχει
έρθει η ώρα να συνειδητοποιήσουμε ότι το σύνολο των ανθρώ-
πων και των πρακτικών που «τολμούν» να υπερβούν τον καπι-
ταλιστικό ορίζοντα και τη λογική του κέρδους και του ανταγω-
νισμού είναι πολύ μεγαλύτερο από το σύνολο των ανθρώπων
που εντάσσονται στην παραδοσιακή αριστερά, όπως αυτή προ-
έκυψε από το εργατικό κίνημα των προηγούμενων δύο αιώνων.
116 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
Έχει έρθει η ώρα να αλλάξουμε την καθιερωμένη αντίληψη σύμ-
φωνα με την οποία ο αντικαπιταλισμός είναι ένα υποσύνολο
της αριστεράς. Σήμερα, το αίτημα για υπέρβαση του πιο παρά-
λογου και αυτοκαταστροφικού τρόπου οργάνωσης της κοινω-
νίας είναι πολύ ευρύτερο από την απήχηση της παραδοσιακής
αριστεράς. Στόχος της αριστεράς του 21ου αιώνα είναι να συν-
θέσει δημιουργικά και αποτελεσματικά όλες αυτές τις νέες τά-
σεις με τη θεωρητική και πρακτική πείρα που φέρει. Μια νέα
αριστερά, πολύ πιο στιβαρή και με αυτοπεποίθηση, αναδύεται
στις μέρες μας σε όλο τον κόσμο.
Επομένως, ο ΣΥΡΙΖΑ και ο αγωνιζόμενος ελληνικός λαός όχι
μόνο δεν αποτελούν μια «μοναχική» εξαίρεση ή κάποια «βαλ-
κανική» ιδιοτροπία αλλά, αντιθέτως, βρίσκονται στο επίκεντρο
και στην πρωτοπορία αυτής της παγκόσμιας ενεργοποίησης.
Οι δυνατότητες μιας αριστερής κυβέρνησης δεν πρέπει να κρί-
νονται στατικά και μονοδιάστατα. Οφείλουμε να αφουγκρα-
στούμε τις ευρύτερες κοινωνικές, επιστημονικές και πολιτικές
διεργασίες που βρίσκονται σε εξέλιξη και στοιχειοθετούν μέρα
με τη μέρα την εφικτότητα και τη βιωσιμότητα μιας νέας πο-
ρείας για τις σύγχρονες κοινωνίες. Ο ΣΥΡΙΖΑ και ο ελληνικός
λαός, ανακτώντας με στιβαρά βήματα και με αυτοπεποίθηση τη
λαϊκή κυριαρχία και την αξιοπρέπειά του, θα συμβάλουν καθο-
ριστικά σε αυτή την παγκόσμια προσπάθεια ωρίμανσης της αν-
θρωπότητας.
Η ΘΛΙΒΕΡΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Η Ευρώπη πιέζεται σήμερα πολλαπλώς. Η ατλαντική Ευρώπη
έχασε την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία που απολάμβανε μέχρι
τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο μέσα από δύο φρικτούς πολέμους
με την κεντρική Ευρώπη στο πλαίσιο ενός καταστροφικού ιμπε-
ριαλιστικού ανταγωνισμού. Έκτοτε βρίσκεται στη σκιά των ΗΠΑ
ως υποδεέστερος βραχίονας του δυτικού ιμπεριαλισμού, ενώ
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 117
μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, την πρόσφατη ανάδυση
νέων γεωπολιτικών δυνάμεων (Κίνα, Ινδία κ.ο.κ.) και τη γεωπο-
λιτική επιστροφή της Ρωσίας βρίσκεται σε αναζήτηση γεωπο-
λιτικού ρόλου και φυσιογνωμίας.
Παράλληλα, ο νέος παγκόσμιος συσχετισμός δύναμης με-
ταξύ των δυνάμεων της εργασίας και του κεφαλαίου κατέστησε
τη νεοφιλελεύθερη λογική κυρίαρχη στην Ευρώπη, γεγονός που
αποτυπώνεται γλαφυρά στις ιδρυτικές συνθήκες της ΕΕ και της
ευρωζώνης, στην ευρύτερη αρχιτεκτονική και μεθοδολογία της
νέας υπερεθνικής γραφειοκρατίας των Βρυξελλών και στον πο-
λιτικό προσανατολισμό των κυρίαρχων πολιτικών δυνάμεων σε
κάθε χώρα.
Το ξέσπασμα της κρίσης έδωσε το έναυσμα για την επιτά-
χυνση της διεύρυνσης και εμπέδωσης της λογικής του κέρδους
και του ανταγωνισμού στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Μετά την «προ-
σάρτηση» της ανατολικής Ευρώπης στην ΕΕ με όρους σκληρής
επιβολής της λογικής του κέρδους και του ανταγωνισμού και
τεράστιες συνέπειες για τους λαούς της περιοχής, στο έδαφος
της κρίσης επιχειρείται η διεύρυνση της «ζώνης» αυτής με τους
λαούς του ευρωπαϊκού Νότου σε πρώτο χρόνο και των υπό-
λοιπων στη συνέχεια. Η Ελλάδα αποτελεί το εργαστήρι, το υπό-
δειγμα για αυτή τη δεύτερη φάση σκληρής προώθησης της λο-
γικής του κέρδους και του ανταγωνισμού, η οποία αφορά κοι-
νωνίες που δεν ανήκαν στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής
Ένωσης. Συνεπώς, όπως πολλές φορές έχει υποστηρίξει ο ΣΥ-
ΡΙΖΑ, η μνημονιακή πολιτική στην Ελλάδα δεν είναι μια «εξαί-
ρεση» αλλά ο πυρήνας της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής για
ολόκληρη την Ευρώπη.
Η αριστερά στην Ελλάδα και την Ευρώπη έχει υποστηρίξει
από την αρχή της κρίσης ότι αυτή η σφοδρή επίθεση στις λαϊκές
τάξεις συνιστά μονομερή αθέτηση βασικών μεταπολεμικών κα-
ταστατικών δεσμεύσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών ελίτ και των
ευρωπαϊκών λαών, οι οποίες χαρακτήριζαν τη μεταπολεμική Ευ-
ρώπη και την έκαναν να φαντάζει δημοκρατική και ευημερούσα
118 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
σε σχέση με άλλες περιοχές του πλανήτη. Στην ορολογία αυτού
του κειμένου, η αποφασιστική συμβολή της αριστεράς και των
λαϊκών δυνάμεων στην ήττα του φασισμού, η ισχυρή τους πα-
ρουσία την επόμενη ημέρα στην Ευρώπη και η καταστροφικό-
τητα του πολέμου διαμόρφωσαν έναν πολιτικό και ιδεολογικό
συσχετισμό δύναμης ο οποίος επέτρεψε τη διεύρυνση της λο-
γικής της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών στην Ευρώπη, διαμορφώνοντας καλύτερους όρους
ζωής για τις λαϊκές τάξεις (άνοδος βιοτικού και μορφωτικού επι-
πέδου, μεγαλύτερη συμμετοχή στις κρίσιμες αποφάσεις κ.ο.κ.).
Οι οικονομικές ελίτ δεν συμφιλιώθηκαν ποτέ με αυτή την
κατάσταση και, όπως αφηγηθήκαμε στις προηγούμενες σελίδες,
πολύ γρήγορα έθεσαν ως στρατηγικό στόχο την αλλαγή της
ισορροπίας μεταξύ των δύο λογικών. Όσο ο συσχετισμός δύ-
ναμης δυσχέραινε την οξεία και κατά μέτωπο επίθεση στις λαϊ-
κές τάξεις και τη λογική τους, οι κατεστημένες πολιτικές δυνά-
μεις και κυβερνήσεις διεύρυναν την ισχύ και τη συσσώρευση
πλούτου των οικονομικών ελίτ μέσα από την καταλήστευση των
μελλοντικών γενιών αυξάνοντας το χρέος. Ή, αντίστροφα, ανή-
μπορες λόγω συσχετισμού δύναμης να ακυρώσουν τη δυνατό-
τητα των πολιτών να θέτουν τις δικές τους ανάγκες ως κριτήρια
για τις βασικές πολιτικές επιλογές και αποφάσεις, επιχειρούσαν
να τις ικανοποιήσουν χωρίς να αναδιανείμουν τον παραγόμενο
πλούτο προς όφελος των πολιτών (και άρα εναντίον των οικο-
νομικών ελίτ), αλλά με δανεικά από τις μελλοντικές γενιές (διό-
γκωση ιδιωτικού δανεισμού, ελλείμματα, χρέος).
Όμως αυτή η πολιτική ισορροπία ήταν ασταθής και επί της
ουσίας έσπρωχνε στο μέλλον την αναπόφευκτη σφοδρή σύ-
γκρουση μεταξύ των δύο λογικών και των αξιώσεων των δύο
πλευρών: των λαϊκών τάξεων και των αναγκών τους και των οι-
κονομικών ελίτ και της κερδοφορίας τους. Το ξέσπασμα της
παρούσας κρίσης σηματοδοτεί το τέλος της μεταπολεμικής
ασταθούς ισορροπίας μέσω της μετάθεσης στο μέλλον της επί-
λυσης του ζητήματος της φυσιογνωμίας των ευρωπαϊκών κοι-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 119
νωνιών. Η κρίση έδωσε το έναυσμα στις οικονομικές και πολι-
τικές ελίτ να αμφισβητήσουν ανοικτά και βίαια το δικαίωμα των
πολιτών να έχουν λόγο στις βασικές αποφάσεις και επιλογές
και να έχουν αξιώσεις επί του παραγόμενου πλούτου. Η κρίση
θεωρήθηκε ευκαιρία για τη ριζική αναμόρφωση της φυσιογνω-
μίας των ευρωπαϊκών κοινωνιών: τη σαρωτική εξαφάνιση της
λογικής της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών και την πλήρη επικράτηση της λογικής του κέρδους
και του ανταγωνισμού.
Για την αριστερά, αυτή η εξέλιξη πλήττει ευθέως και βαθιά
την αξιακή και πολιτισμική παρακαταθήκη της ευρωπαϊκής ηπεί-
ρου, συνιστά μια επιλογή παρακμής και οπισθοδρόμησης και
καταδικάζει τους ευρωπαϊκούς λαούς σε ένα μέλλον αναξιο-
πρεπές και βάρβαρο. Όμως, η υποστήριξη από τη μεριά της
αριστεράς βασικών στοιχείων των ευρωπαϊκών κοινωνιών (πα-
ραγώγων της λογικής της δημοκρατίας, της συνεργασίας και
των κοινωνικών αγαθών) συχνά απαξιώνεται με το σκεπτικό ότι
αυτά τα στοιχεία συνιστούν ανεπίτρεπτες «πολυτέλειες» στο
νέο σκληρό παγκόσμιο σκηνικό. Οι υποστηρικτές της επίθεσης
της λογικής του κέρδους και του ανταγωνισμού και της αγριό-
τητας της εφαρμοζόμενης πολιτικής φέρουν την αύρα αυτών
που «ξέρουν» τι πρέπει να γίνει και έχουν την «τόλμη» να το
φέρουν σε πέρας. Η αριστερά εμφανίζεται ευαίσθητη, αφελής,
νοσταλγός περασμένων καλύτερων ημερών και ως εκ τούτου
επικίνδυνη σήμερα που τα πράγματα έχουν «αγριέψει» παγκο-
σμίως, και άρα ακατάλληλη να αναλάβει το τιμόνι των κοινωνιών
σε μια τέτοια συνθήκη.
Στις επόμενες σελίδες υποστηρίζεται επιγραμματικά ο ισχυ-
ρισμός ότι η αριστερή πολιτική στρατηγική διεύρυνσης της λο-
γικής της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών δεν είναι μόνο πιο δίκαιη, πιο ανθρώπινη κ.ο.κ. αλλά
επιπροσθέτως αποτελεί τη μόνη σοβαρή ευρωπαϊκή στρατη-
γική στο νέο γεωπολιτικό σκηνικό. Η ανακατανομή ισχύος προς
όφελος των πολιτών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες αποτελεί τη
120 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
μόνη οδό για να αποκτήσει εκ νέου η Ευρώπη τη γεωπολιτική
της ισχύ. Με άλλα λόγια, υποστηρίζεται ότι η πορεία της Ευρώ-
πης προς μια αριστερή χειραφετητική κατεύθυνση αποτελεί τον
μοναδικό τρόπο να επανέλθει στο παγκόσμιο προσκήνιο με
πρωταγωνιστικό ρόλο. Ή ακόμη πιο προκλητικά, μόνο μια Ευ-
ρώπη με σοσιαλιστική κατεύθυνση είναι σε θέση να αποφύγει
την περιθωριοποίησή της, η οποία ξεκίνησε από τότε που οι
ιμπεριαλιστικές υπερδυνάμεις της ηπείρου την κατέστρεψαν
και την υποβάθμισαν γεωπολιτικά μετατρέποντάς τη σε πεδίο
μάχης των δύο παγκόσμιων πολέμων.
Στο φόντο της ευρείας κλίμακας επίθεσης των κατεστημέ-
νων νεοφιλελεύθερων δυνάμεων στους λαούς της Ευρώπης και
της βαθμιαίας γεωπολιτικής υποχώρησης της περιοχής, οι ευ-
ρωπαϊκοί λαοί βρίσκονται μπροστά σε ιστορικής εμβέλειας
σταυροδρόμι. Μπροστά σε αυτό το σταυροδρόμι έχουν ανα-
δυθεί τρεις ευρωπαϊκές στρατηγικές, με τις δύο να συνδέονται
στενά και να αλληλοτροφοδοτούνται.
Η πρώτη στρατηγική είναι η κατεστημένη νεοφιλελεύθερη
ευρωπαϊκή στρατηγική που έχουμε περιγράψει με διάφορους
τρόπους και σε διάφορα επίπεδα. Ιδωμένη ως απάντηση στη
γεωπολιτική κατάσταση της Ευρώπης, το σκεπτικό της θα μπο-
ρούσε να είναι το εξής: Η Ευρώπη έχει απολέσει τη γεωπολιτική
ισχύ που είχε παλιότερα και πιέζεται από τις νέες αναδυόμενες
οικονομίες. Δεν είναι σε θέση πλέον να καταπιέζει τους πλη-
θυσμούς άλλων περιοχών του πλανήτη όπως στο παρελθόν,
μιας και διευρύνονται οι σφαίρες επιρροής άλλων περιφερει-
ακών δυνάμεων. Ως εκ τούτου δεν είναι σε θέση να διαθέτει
πια τόσο εκτεταμένα μεσαία και μικρομεσαία στρώματα, κοι-
νωνικό κράτος, πρόσβαση στην εκπαίδευση κ.ο.κ.11 Το «απα-
ραίτητο» φθηνό εργατικό δυναμικό πρέπει να βρίσκεται εντός
της ευρωπαϊκής επικράτειας, και συνεπώς οι ευρωπαϊκοί λαοί
πρέπει να προσαρμοστούν ώστε η Ευρώπη να γίνει ανταγωνι-
στική έναντι των ασιατικών γιγάντων. Στην Ευρώπη οι οικονο-
μικές ελίτ θα έχουν τη δυνατότητα να λαμβάνουν όλες τις απο-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 121
φάσεις στη βάση του ανταγωνισμού τους με τις αντίστοιχες
ελίτ άλλων περιοχών, θα υπάρχει μια δραματικά συρρικνωμένη
μεσαία τάξη και μεγάλα πλήθη χωρίς δικαιώματα. Αυτή είναι η
στρατηγική πρόταση για την Ευρώπη των νεοφιλελεύθερων οι-
κονομικών και πολιτικών ελίτ.
Αυτή η πρόταση σε συνδυασμό με το υφιστάμενο παγκό-
σμιο χρηματοοικονομικό σύστημα θέτει κρίσιμα ερωτήματα
αναφορικά με τη βιωσιμότητα της εθνικής ανεξαρτησίας και λαϊ-
κής κυριαρχίας του έθνους-κράτους, το οποίο είναι η μόνη
μορφή κοινωνικής οργάνωσης προς το παρόν στην οποία οι
πολίτες έχουν κατακτήσει κάποια μορφή εξουσίας, με την έν-
νοια της πρόσβασης στις διαδικασίες απόφασης μέσω της δη-
μοκρατικής του συγκρότησης (όσο επισφαλής και ισχνή εμφα-
νίζεται να είναι σήμερα). Συνεπώς, ο αγώνας εναντίον της νεο-
φιλελεύθερης στρατηγικής στην Ευρώπη δεν είναι μόνο μια
μάχη αναφορικά με το χαρακτήρα και τη φυσιογνωμία του κρά-
τους, αλλά βαθμιαία καθίσταται μια μάχη για τη διατήρηση της
δημοκρατικής συγκρότησης των ανθρώπινων κοινωνιών.
Η άλλη συμπληρωματική στρατηγική για την Ευρώπη είναι
η ακροδεξιά στρατηγική της εθνικής αναδίπλωσης. Σύμφωνα με
αυτή, τα κράτη, κάτω από τη γεωπολιτική και χρηματοοικονο-
μική πίεση που δέχονται, πρέπει να ανακτήσουν μια εθνική
στρατηγική ώστε να αμβλύνουν τις εν λόγω πιέσεις μεταβιβά-
ζοντάς τες στα υπόλοιπα κράτη, επιτείνοντας τον ενδοευρω-
παϊκό ανταγωνισμό. Όμως, στο έδαφος της κρίσης η ακροδε-
ξιά στρατηγική οδηγεί αργά ή γρήγορα σε εμφύλιες ευρωπαϊκές
συρράξεις. Επίσης, αξίζει να υπογραμμιστεί ότι η ακροδεξιά
στρατηγική, ενώ εμφανίζεται σε κάθε επιμέρους χώρα ως
εθνική και όχι ως ευρωπαϊκή στρατηγική, δεν παύει να είναι μια
ευρωπαϊκή στρατηγική. Μια στρατηγική για την Ευρώπη η οποία
αργά ή γρήγορα θα οδηγήσει τους ευρωπαϊκούς λαούς στο δι-
χασμό, τη βαρβαρότητα, την παρακμή και τον πόλεμο.
Η εκτίμηση ότι αυτή η στρατηγική είναι συμπληρωματική
της πρώτης εδράζεται στο γεγονός ότι α) και οι δύο εντάσσο-
122 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
νται στη λογική του ανταγωνισμού, διατηρούν την υφιστάμενη
κοινωνική ιεραρχία και άρα την προτεραιότητα των οικονομι-
κών ελίτ στη λήψη των αποφάσεων και β) η πρώτη τροφοδοτεί
τη δεύτερη, καθώς η ριζική αναδόμηση των ευρωπαϊκών κοι-
νωνιών οδηγεί σε δραματική πτώση του βιοτικού και μορφωτι-
κού επιπέδου, διαρρηγνύει τον κοινωνικό ιστό και ενισχύει συ-
ντηρητικά αντανακλαστικά.
Επιπρόσθετα, η πρώτη στρατηγική, η οποία υλοποιείται σή-
μερα, είναι αδιέξοδη και από γεωπολιτική σκοπιά (πέρα από
τον προφανή αντικοινωνικό και οπισθοδρομικό χαρακτήρα
της). Η Ευρώπη δεν είναι σε θέση να ανταγωνιστεί τις άλλες πε-
ριοχές του πλανήτη στη βάση των δικών τους «πλεονεκτημά-
των» (φθηνή εργασία, βαρβαρότητα και αναξιοπρεπής δια-
βίωση, αποκλεισμός από βασικά αγαθά, περιβαλλοντική υπο-
βάθμιση κ.ο.κ.). Αυτή η απλή αλήθεια είναι απροσπέλαστη από
τις ευρωπαϊκές οικονομικές και πολιτικές ελίτ για λόγους ιδεο-
λογικής τύφλωσης: αυτά τα «πλεονεκτήματα» είναι τα μόνα που
μπορούν να ιδωθούν υπό το πρίσμα της λογικής του κέρδους
και του ανταγωνισμού την οποία υπηρετούν με φανατισμό.
Όμως, όσοι και όσες δεν έχουμε υποστεί αυτή τη διανοη-
τική αναπηρία κατανοούμε ότι, αν η Ευρώπη παραμείνει προ-
σκολλημένη σε αυτή τη στρατηγική, δεν πρόκειται να αποφύγει
την περαιτέρω γεωπολιτική της υποβάθμιση και εντέλει θα οδη-
γηθεί στη διάλυση μέσα από έναν ευρωπαϊκό εμφύλιο ανταγω-
νισμό. Έναν ανταγωνισμό ο οποίος θα είναι καταστροφικός και
αυτή τη φορά δεν θα λάβει χώρα για να μοιραστεί ο κόσμος
ανάμεσα στις ευρωπαϊκές υπερδυνάμεις (θυμίζουμε ότι ο ευ-
ρωπαϊκός εμφύλιος ήταν ο πυρήνας των δύο παγκόσμιων πο-
λέμων, που οδήγησαν τελικά στη γεωπολιτική υποβάθμιση συ-
νολικά της Ευρώπης), αλλά για να μοιραστεί η μιζέρια μιας πα-
ρακμασμένης περιοχής του πλανήτη. Συνεπώς, δεν είναι καθό-
λου απίθανο οι ευρωπαϊκές ελίτ, κάτω από το βάρος των αδιε-
ξόδων της πρώτης στρατηγικής, να οριστικοποιήσουν τον εντα-
φιασμό της ηπείρου και των λαών της προσχωρώντας στη δεύ-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 123
τερη ακροδεξιά στρατηγική και τον ευρωπαϊκό εμφύλιο που
αυτή συνεπάγεται.
Υπάρχει όμως και μια τρίτη ευρωπαϊκή στρατηγική. Η στρα-
τηγική της αριστεράς, η στρατηγική που επιχειρεί να διευρύνει
τη λογική της συνεργασίας, της δημοκρατίας και των κοινωνικών
αναγκών στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Πέρα από τα προφανή οφέλη
για την ποιότητα της κοινωνίας και την ευημερία των πολιτών
από μια τέτοια στρατηγική, η εν λόγω στρατηγική αποτελεί τον
μόνο δρόμο για τη γεωπολιτική αναβάθμιση της Ευρώπης.
Στη γεωπολιτική, οι περιοχές του πλανήτη αξιολογούνται με
βάση τις παραγωγικές τους δυνατότητες, τη στρατιωτική τους
ισχύ, τον έλεγχο των εμπορικών δρόμων, τον πληθυσμό τους,
τις πλουτοπαραγωγικές πηγές τους κ.ο.κ. Τα κράτη της Ευρώ-
πης έχουν σχετικά μικρό μέγεθος και δεν έχουν υπολογίσιμη
γεωπολιτική ισχύ από μόνα τους. Η ένωση των λαών της Ευρώ-
πης συνιστά μονόδρομο για την περιοχή αν θέλουν να διατη-
ρήσουν τη δυνατότητά τους να (συν)αποφασίζουν οι ίδιοι για
το μέλλον τους. Για τους λαούς της Ευρώπης ο κοινός βηματι-
σμός και η συνεργασία είναι αναγκαία στοιχεία ώστε να διατη-
ρήσουν την (από κοινού) αυτονομία τους.
Επιπρόσθετα, η διασύνδεση και αλληλεξάρτηση των οικο-
νομιών, η πρωτοφανής οικονομική και πολιτική «δύναμη πυ-
ρός» των παγκόσμιων αγορών σε συνδυασμό με τη μεγάλη επι-
χείρηση που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στην Ευρώπη για την
ολοκληρωτική επιβολή της λογικής του κέρδους και του αντα-
γωνισμού καθιστούν προφανές ότι κανένας ευρωπαϊκός λαός
δεν πρόκειται να σωθεί μόνος του ενώ οι υπόλοιποι ευρωπαϊκοί
λαοί γύρω του θα βυθίζονται στο σκοτάδι.
Συνεπώς, η αριστερή στρατηγική της συνεργασίας και της
δημοκρατίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι εκείνη που συνάδει
με τα ειδικά ιστορικά χαρακτηριστικά της συγκρότησης των μι-
κρών ευρωπαϊκών κρατών, τα οποία μόνο συνεργαζόμενα μπο-
ρούν να έχουν γεωπολιτική αυτονομία, και είναι σε θέση να
αποκρούσει αποτελεσματικά την πανευρωπαϊκή επιχείρηση
124 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
αναδόμησης των ευρωπαϊκών κοινωνιών στη βάση της λογικής
του κέρδους και του ανταγωνισμού.
Ωστόσο, το βασικό επιχείρημα για τη δυνατότητα γεωπολι-
τικής αναβάθμισης της Ευρώπης μέσω της λογικής της συνερ-
γασίας και της δημοκρατίας εδράζεται στο γεγονός ότι η εν
λόγω λογική έχει στο επίκεντρό της τη μεγαλύτερη πλουτοπα-
ραγωγική πηγή της Ευρώπης: το ανθρώπινο δυναμικό της. Η νε-
ότερη ιστορία της Ευρώπης και η πολιτισμική της φυσιογνωμία
διαμορφώθηκαν καθοριστικά από την ενεργητική παρουσία των
λαών της, οι οποίοι σε διάφορες ιστορικές φάσεις πέτυχαν να
μπολιάσουν τις κοινωνικές πρακτικές και τους θεσμούς με τη
δική τους λογική. Αποτέλεσμα αυτής της ιστορικής διαδικασίας
ήταν η διαμόρφωση κοινωνιών στις οποίες τεράστιοι πόροι
έχουν επενδυθεί στην ανάπτυξη (μορφωτική, πολιτισμική, πο-
λιτική κ.ο.κ.) των πολιτών. Οι ευρωπαίοι πολίτες φέρουν τερά-
στιο απόθεμα δυνατοτήτων –παρά τη λυσσαλέα επιχείρηση
υποβάθμισής τους σε όλα τα επίπεδα τις τελευταίες δεκαετίες–,
το οποίο αποτελεί το πιο πολύτιμο γεωπολιτικό πλεονέκτημα
της ηπείρου. Για όποιον και όποια δεν έχει τυφλωθεί από τη
λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού, είναι εντελώς προ-
φανές ότι η νεοφιλελεύθερη Ευρώπη όχι μόνο δεν μπορεί να
συλλάβει καν αυτό το τεράστιο ιστορικό και πολιτισμικό κοί-
τασμα δυνατοτήτων ως το κομβικό πλεονέκτημα για τη γεωπο-
λιτική της αναβάθμιση, αλλά αντιθέτως επιστρατεύει όλες τις
δυνάμεις της στην ολοσχερή καταστροφή του.
Η αριστερή ευρωπαϊκή στρατηγική, αντιθέτως, στηριζόμενη
στη λογική της συνεργασίας και της δημοκρατίας, είναι σε θέση
να ξεκλειδώσει τις τεράστιες δυνατότητες που διαθέτουν οι ευ-
ρωπαϊκοί λαοί. Η φυσιογνωμία μιας περιοχής που φαίνεται να
υποβαθμίζεται με βάση τα συμβατικά γεωπολιτικά μεγέθη αλ-
λάζει εντελώς αν συμπεριλάβουμε το στοιχείο των δυνατοτή-
των των πολιτών ως αυτόνομων υποκείμενων με δυνατότητες
απόφασης και όχι απλώς ως εργατικών υποζυγίων υπό τις εντο-
λές τρίτων. Μεταφέροντας τις αποφάσεις στους πολίτες, εμπε-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 125
δώνοντας δομές δημόσιας πολιτικής όπου τον πρώτο ρόλο θα
τον έχουν οι ίδιοι και οι δυνατότητές τους και συντονίζοντας
τη δική τους δραστηριότητα, η Ευρώπη θα είναι σε θέση να
αξιοποιήσει στο μάξιμουμ αυτές τις ενσωματωμένες στους αν-
θρώπους δεξιότητες και ικανότητες. Μια ώριμη και συντεταγ-
μένη κοινωνική οργάνωση βασισμένη στη λογική της συνεργα-
σίας και της δημοκρατίας μπορεί να αντιμετωπίσει τις μεγάλες
προκλήσεις και να αξιοποιήσει με βέλτιστο τρόπο τους διαθέ-
σιμους πόρους στη βάση κριτηρίων όπως οι κοινωνικές ανά-
γκες, ο σεβασμός του περιβάλλοντος και των παραδόσεων, ο
ορθολογικός μακροπρόθεσμος και πολυπαραμετρικός σχεδια-
σμός της παραγωγής, η ανάπτυξη ώριμων καταναλωτικών προ-
τύπων, η ενίσχυση της νοοτροπίας των κοινών αγαθών κ.ο.κ. Η
αριστερή ευρωπαϊκή στρατηγική εστιάζει στην ολοκληρωμένη
ανάπτυξη των πολιτών –μέσα από τη διεύρυνση της συνεργα-
σίας και της δημοκρατίας– ως το βασικό στοιχείο για την πρό-
οδο και την ευημερία των κοινωνιών.
Στο έδαφος της παραπάνω κατανόησης του διλήμματος που
επικρέμαται πάνω από τις ευρωπαϊκές κοινωνίες ισχυριζόμαστε
ότι υπάρχουν τεράστια περιθώρια για τη διαμόρφωση μιας πλα-
τιάς συμμαχίας για την προώθηση της αριστερής ευρωπαϊκής
στρατηγικής: το σύνολο των λαϊκών τάξεων που σήμερα κατα-
δικάζονται σε μια ζωή χωρίς αξιοπρέπεια, πολίτες που επιθυ-
μούν η Ευρώπη να διατηρήσει και να επεκτείνει κοινωνικές πρα-
κτικές και θεσμούς στους οποίους αποτυπώθηκαν τα χαρακτη-
ριστικά της λογικής της συνεργασίας και της δημοκρατίας, πο-
λίτες που θέλουν μια ώριμη και ορθολογική Ευρώπη πρωτο-
πόρο στην προσπάθεια της ανθρωπότητας να αντιμετωπίσει τις
μεγάλες σύγχρονες προκλήσεις, πολίτες που πιστεύουν σε
αξίες και αρετές όπως η δημοκρατία και η λαϊκή κυριαρχία, τις
οποίες ανέδειξε η νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία μετατρέποντάς
τη σε παγκόσμιο σύμβολο χειραφέτησης (παρά το γεγονός ότι
αποτελούσε ταυτόχρονα αποικιοκρατικό και ιμπεριαλιστικό
κέντρο καταδυνάστευσης άλλων περιοχών του πλανήτη). Εν
126 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
ολίγοις, υπάρχουν σήμερα όλες οι προϋποθέσεις ώστε μια με-
γάλη συμμαχία των ευρωπαίων πολιτών να αποκτήσει την απα-
ραίτητη πολιτική και κοινωνική ισχύ προκειμένου να αναχαιτίσει
τις νεοφιλελεύθερες οικονομικές και πολιτικές ελίτ και το σχέ-
διό τους, το οποίο πέρα από όλα τα άλλα πλήττει ευθέως την
χειραφετητική κληρονομιά και τις δημοκρατικές παραδόσεις
των ευρωπαϊκών λαών καταδικάζοντάς τους σε βαθιά παρακμή.
Η νεοφιλελεύθερη ευρωπαϊκή στρατηγική συνιστά προσωπική
προσβολή για κάθε ευρωπαίο πολίτη. Αυτή η προσβολή και
πρέπει και μπορεί να τελειώσει.
Μια συμμαχία για την αναχαίτιση της λογικής του κέρδους
και του ανταγωνισμού στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τη διεύρυνση
της λογικής της δημοκρατίας και της συνεργασίας δεν μπορεί
παρά να συγκρουστεί με τη σημερινή δομή της ΕΕ και να προ-
ωθήσει τον ριζικό μετασχηματισμό της. Η ΕΕ έχει διάρκεια ζωής
λίγες δεκαετίες, γεννήθηκε την περίοδο της παντοκρατορίας
των νεοφιλελεύθερων δεισιδαιμονιών και τις φέρει ανεξίτηλα
στον πυρήνα της. Το μέλλον της ευρωπαϊκής ηπείρου δεν μπο-
ρεί να παρακωλύεται άλλο από τον νεοφιλελεύθερο παραλογι-
σμό της ΕΕ, και ως εκ τούτου η αριστερή ευρωπαϊκή στρατηγική
και η μεγάλη συμμαχία των πολιτών για μια ώριμη και ορθολο-
γική Ευρώπη δεν μπορεί παρά να θέσει οριστικά στο περιθώριο
όλο αυτό το θεσμικό αποκρυστάλλωμα της λογικής του αντα-
γωνισμού και του κέρδους. Το μέλλον της Ευρώπης περνάει
μέσα από τη ριζική μετατόπιση ισχύος από τις οικονομικές ελίτ
προς τους πολίτες, δηλαδή μέσα από τη συρρίκνωση της λογι-
κής του ανταγωνισμού και του κέρδους και τη διεύρυνση της
λογικής της συνεργασίας και της δημοκρατίας και σε επίπεδο
ευρωπαϊκών θεσμών.
Η αριστερή ευρωπαϊκή στρατηγική μετασχηματισμού και
ρήξεων βρίσκεται στον αντίποδα των δύο άλλων στρατηγικών,
καθώς οι τελευταίες φέρουν στον πυρήνα τους τον ανταγωνι-
σμό είτε διακηρύττουν την περαιτέρω ένωση είτε τη διάλυση
της ΕΕ. Ο ριζικός μετασχηματισμός και οι ρήξεις που απαιτού-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 127
νται σύμφωνα με την αριστερή ευρωπαϊκή στρατηγική, όποιες
μορφές και να πάρουν, πάντοτε εντάσσονται σε μια στρατηγική
ενδυνάμωσης της λογικής της συνεργασίας και της δημοκρα-
τίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο.
Ο ισχυρισμός ότι η αριστερή ευρωπαϊκή στρατηγική στη
βάση της λογικής της δημοκρατίας και της συνεργασίας είναι
σε θέση να αναβαθμίσει τη γεωπολιτική θέση της Ευρώπης απε-
λευθερώνοντας και αξιοποιώντας τις δυνατότητες που ενυπάρ-
χουν στους ευρωπαϊκούς λαούς μπορεί να ερμηνευθεί ως μια
ευρωπαϊκή σοβινιστική προσέγγιση. Ένα προσκλητήριο στους
λαούς της Ευρώπης να αντεπιτεθούν ώστε να ανακτήσει η Ευ-
ρώπη μια θέση που θα της επιτρέπει να καταπιέζει τις άλλες
περιοχές του πλανήτη προς όφελός της, όπως συνέβαινε στο
παρελθόν. Τίποτα δεν είναι πιο μακριά από τη σκέψη που ανα-
πτύσσεται εδώ. Η αναφορά στις ιστορικές και πολιτισμικές συ-
ντεταγμένες των ευρωπαϊκών λαών επιχειρεί να διαμορφώσει
ένα λαογενές χειραφετητικό αφήγημα το οποίο βασίζεται στα
διαθέσιμα αξιακά, κοινωνικά και ιστορικοπολιτισμικά κοιτά-
σματα της περιοχής του πλανήτη στην οποία βρισκόμαστε.
Απώτερος στόχος είναι η προώθηση και επικράτηση της λογι-
κής της συνεργασίας και της δημοκρατίας σε αυτή την περιοχή
του πλανήτη. Αυτό είναι το καθήκον των λαών της Ευρώπης
απέναντι στην υπόλοιπη ανθρωπότητα: η ανάδυση μιας ώριμης
και ορθολογικής Ευρώπης ικανής να συμβάλει στην αντιμετώ-
πιση των παγκόσμιων προκλήσεων.
Με την ίδια μεθοδολογία και στρατηγική οφείλουν να κι-
νούνται οι αριστερές δυνάμεις και στις υπόλοιπες περιοχές του
πλανήτη: διαρκής διεύρυνση της δικής μας λογικής από τη γει-
τονιά μέχρι την υπερεθνική διαδικασία ενοποίησης μιας περιο-
χής στη βάση των ιδιαίτερων αξιακών, κοινωνικών και ιστορι-
κοπολιτισμικών συνθηκών που επικρατούν σε κάθε περιοχή.
Επαναλαμβάνουμε ότι το εγχείρημα της κοινωνικής χειραφέτη-
σης οφείλει να είναι λαογενές, δηλαδή να μην εκπορεύεται από
κάποια αφηρημένη και εκτός ιστορικοκοινωνικών συνθηκών
128 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
φαντασίωση αλλά να πηγάζει μέσα από την ίδια την πείρα, τις
δυνατότητες και τα χαρακτηριστικά των υπαρκτών λαών. Γι’ αυ-
τό άλλωστε μια χειραφετημένη παγκόσμια κοινότητα δεν θα
είναι πανομοιότυπη αλλά ποικιλόμορφη, με ιδιαιτερότητες και
διαφορές. Αυτό που θα συνέχει και θα προσδιορίζει όλες αυτές
τις διαφορετικές μορφές κοινωνίας ως ώριμες κοινωνίες είναι
η λογική που θα τις διέπει, η λογική της συνεργασίας και της
δημοκρατίας. Άλλωστε, μια Ευρώπη σε πορεία χειραφέτησης
και ωρίμανσης, η οποία διαρκώς συρρικνώνει τη λογική του
κέρδους και του ανταγωνισμού, μια Ευρώπη της δικής μας λο-
γικής με αναβαθμισμένη γεωπολιτική θέση δεν αποτελεί απειλή
και κίνδυνο για τους λαούς άλλων περιοχών, αλλά πολύτιμο
σύμμαχο και συμπαραστάτη στη δική τους προσπάθεια προς
την ωριμότητα. Και αντίστροφα, η μεγάλη δημοκρατική αντε-
πίθεση των ευρωπαϊκών λαών θα στηριχθεί νευραλγικά στα βή-
ματα άλλων λαών και στην προώθηση της λογικής της δημο-
κρατίας και της συνεργασίας στις υπόλοιπες περιοχές του πλα-
νήτη. Η διαρκής διεύρυνση και εμπέδωση της λογικής της συ-
νεργασίας σε υπολογίσιμους γεωπολιτικούς χώρους αποτελεί
τη δική μας παγκόσμια στρατηγική και αποστολή.
Συνεπώς, μια αριστερή κυβέρνηση στην Ελλάδα δεν αποτε-
λεί μια «ανωμαλία» η οποία πρέπει να διορθωθεί όσο το δυνα-
τόν γρηγορότερα, αλλά το πρώτο βήμα για μια Ευρώπη αντάξια
της ιστορίας των λαών της, μια Ευρώπη που θα διαμορφώνουν
καθημερινά οι κάτοικοί της, μια Ευρώπη της δημοκρατίας και
της συνεργασίας, του σεβασμού στους ανθρώπους και τη
φύση, μια Ευρώπη όπως την οραματίστηκαν οι επαναστάτες της
και την έκαναν παγκόσμιο σύμβολο. Η αριστερά σήμερα όχι
μόνο δεν απειλεί την Ευρώπη, όπως θέλουν να πιστεύουν οι οι-
κονομικές και πολιτικές ελίτ, αλλά είναι η μόνη ελπίδα της.
Γι’ αυτό, μια αριστερή κυβέρνηση στην Ελλάδα δεν θα εκπρο-
σωπεί μόνο τον ελληνικό λαό, αλλά τις ελπίδες, τα οράματα και
τις δυνατότητες όλων των ευρωπαίων πολιτών.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Το κείμενο επιχείρησε να συγκροτήσει μια συνεκτική εικόνα
για τη μέθοδο και τη λογική μιας αριστερής κυβέρνησης. Προ-
φανώς, τίποτα από όσα αναφέρθηκαν δεν αποτελούν απαντή-
σεις σε συγκεκριμένα πολιτικά ζητήματα. Άλλωστε, τα πραγμα-
τικά πολιτικά ζητήματα δεν μπορεί να τα αντιμετωπίσει ένα κεί-
μενο αλλά η πραγματική πολιτική δράση. Το κύριο μέλημα ήταν
να σκιαγραφηθούν κάποιες βασικές μεθοδολογικές κατευθύν-
σεις –στη βάση ενός γενικού και αναγκαστικά ελλειπτικού σχή-
ματος για τον κοινωνικό μετασχηματισμό– ώστε όλοι όσοι συμ-
μετέχουν στη μεγάλη προσπάθεια της αριστεράς και του λαού
μας να έχουν την αίσθηση του προσανατολισμού, της συνθε-
τότητας, της συνέργειας και της αλληλουχίας των δικών τους
παρεμβάσεων. Παράλληλα, προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τα
προτερήματα της λογικής της συνεργασίας και της δημοκρα-
τίας, τη συνοχή και τον πυρήνα της αριστερής στρατηγικής και
την αναγκαιότητα της πάλης για τη διεύρυνσή της.
Έχοντας συναίσθηση της ιστορικότητας της περιόδου στην
οποία έχουμε εισέλθει, της σημασίας της σύγκρουσης για τη
φυσιογνωμία των ευρωπαϊκών κοινωνιών και της κρισιμότητας
της κατάστασης της ελληνικής κοινωνίας, πιστεύουμε ότι οι δυ-
νάμεις της χειραφέτησης και της κοινωνικής απελευθέρωσης
θα βρουν το σθένος και τους τρόπους να διαμορφώσουν
εκείνα τα λαϊκά και κοινωνικά μπλοκ δυνάμεων ώστε η κοινωνία
μας να φανεί αντάξια των προκλήσεων που αντιμετωπίζει. Η
αριστερά στην Ελλάδα και την Ευρώπη, μέρα με τη μέρα, μέσα
από τους δύσκολους αγώνες των ίδιων των λαών, οφείλει να
ανασυγκροτείται, να μετασχηματίζεται και να ωριμάζει, ώστε να
συμπυκνώσει το αίτημα των λαών για μια σοβαρή κοινωνία και
130 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
να καταστρώσει μια στρατηγική και μια μεθοδολογία για το με-
τασχηματισμό προς αυτή την κατεύθυνση.
Μια αριστερή κυβέρνηση στην Ελλάδα είναι πολύ πιο σημαν-
τική και πιο ισχυρή από ό,τι δείχνει μια κλασική ερώτηση του
τύπου «Τι μπορεί να κάνει μια αριστερή κυβέρνηση μιας μικρής
αλλά καπιταλιστικά ανεπτυγμένης χώρας μέσα στον πυρήνα του
δυτικού καπιταλισμού;». Όπως υποστηρίχθηκε πολλές φορές
μέχρι τώρα, η ισχύς μιας κυβέρνησης δεν είναι συνάρτηση μόνο
των θεσμικών και εκτελεστικών εξουσιών, αλλά και των δυνατο-
τήτων που μπορεί να απελευθερώσει στο επίπεδο της κοινω-
νίας, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Και σε αυτό το
πεδίο μια αριστερή κυβέρνηση έχει ένα τεράστιο πλεονέκτημα:
η υπεροψία των ελίτ ως προς την τεχνολογική ικανότητά τους
να ελέγχουν τους πληθυσμούς και η καταστατική τους αδυναμία
να συλλάβουν τις δυνατότητες που διαθέτουν οι πολίτες όταν
ιδωθούν ως αυτόνομα υποκείμενα με λόγο και ευθύνη τις καθι-
στούν ευάλωτες σε μια δημοκρατική και συνεργατική επανά-
σταση. Μια αριστερή κυβέρνηση οφείλει να είναι επινοητική και
τολμηρή, ώστε να αλλάζει αναπάντεχα και καταλυτικά το συσχε-
τισμό δύναμης, ακριβώς εκεί όπου οι νεοφιλελεύθερες ελίτ δεν
το περιμένουν: στον τομέα των ίδιων των ανθρώπων.
Με μια προϋπόθεση βεβαίως: η αριστερά να πιστέψει βαθιά,
έμπρακτα και μαχητικά στη δική της λογική, τη λογική της δη-
μοκρατίας, της συνεργασίας και των κοινωνικών αναγκών, να
δείξει πολλαπλή εμπιστοσύνη στον λαό και να μείνει σταθερή
σε έναν μετασχηματιστικό προσανατολισμό παρά τις ισχυρές
πιέσεις και κυρίως την ελκτική δύναμη και την αδράνεια ενός
κράτους όπου ηγεμονεύει η αντίπαλη λογική και μια συγκε-
ντρωτική νοοτροπία εξουσίας. Η εμπιστοσύνη στη μέθοδο και
τη λογική της αριστεράς αποτελεί μια από τις συνθήκες για να
καταφέρει ο ΣΥΡΙΖΑ και γενικότερα η αριστερά να ικανοποιήσει
αυτή την τόσο κρίσιμη προϋπόθεση. Αυτή την εμπιστοσύνη
προσπάθησε το κείμενο να ενισχύσει.
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 131
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Μπ. Τζέσοπ, «Για μια αριστερή στρατηγική», transform!, τ. 10
(2012), σ. 13, Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς, εκδ. Νήσος.
2. Στο ίδιο.
3. Ένδειξη της ηγεμονίας της λογικής του κέρδους και του ανταγωνι-
σμού την περίοδο της «ανάπτυξης» στη χώρα μας ήταν η υποτίμηση του
πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα (με τραγελαφικό αποτέλεσμα η
χώρα μας να εισάγει αγροτικά και άλλα προϊόντα που θα μπορούσε η ίδια
να παραγάγει) προς όφελος της χρηματιστικής και τραπεζικής σφαίρας,
επιλογή που υπαγορεύθηκε από την επιδίωξη βραχυπρόθεσμων κερδών
για τους οικονομικά ισχυρούς και όχι από μια αξιολόγηση προτεραιοτήτων
με βάση τις ανάγκες της πλειοψηφίας των πολιτών.
4. Τρανταχτό παράδειγμα της αποτελεσματικότητας της λογικής της
συνεργασίας αποτελεί η επιστημονική πρακτική, η οποία από τη σύστασή
της βασίζεται στη συνεργασία των μελών της επιστημονικής κοινότητας, με
τα θαυμαστά αποτελέσματα που όλοι και όλες γνωρίζουμε. Αλλά ακόμη και
σε αυτό το τόσο καθοριστικό πεδίο για τη φυσιογνωμία των σύγχρονων
κοινωνιών, η σύγκρουση των δύο λογικών μαίνεται αδυσώπητη και απειλεί
την κορωνίδα της νεωτερικότητας: η διεύρυνση του ανταγωνισμού στο
εσωτερικό της επιστημονικής πρακτικής μέσω της διείσδυσης επιχειρήσεων
(πρωτόκολλα εχεμύθειας κ.ο.κ.) και της διάχυσης του μοντέλου επιστή-
μονα-μάνατζερ («κυνηγοί» προγραμμάτων, ανταγωνιστικότητα μεταξύ το-
μέων για τη χρηματοδότηση, αγοραία αξιολόγηση κ.ο.κ.) αντιβαίνει καίρια
στην ίδια την εξέλιξη των επιστημονικών κλάδων και την υποσκάπτει, ενώ
γεννά σοβαρότατα ζητήματα σχετικά με το μέλλον της ανθρωπότητας.
5. Για παράδειγμα, η λογική του ανταγωνισμού στην τριτοβάθμια εκ-
παίδευση προωθήθηκε «από τα κάτω» –δηλαδή χωρίς ρητή ακύρωση του
τυπικού θεσμικού πλαισίου– εδώ και πολύ καιρό μέσω της χρηματοδότη-
σης ερευνητικών προγραμμάτων στη βάση κριτηρίων της λογικής του α-
νταγωνισμού και του κέρδους.
6. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η παρουσίαση όλων αυτών των διεργα-
σιών ως κάποιου τύπου σχέδιο το οποίο εκπόνησε και υλοποίησε κάποιου
είδους υποκείμενο δεν ανταποκρίνεται στον τρόπο με τον οποίο παρά-
γονται τα ιστορικά αποτελέσματα. Χωρίς να υποτιμούμε το ρόλο των think
tanks, των διεθνών φόρουμ και οργανισμών, αλλά και των εθνικών πολιτι-
κοοικονομικών κέντρων ισχύος, τα οποία εκπόνησαν και υλοποίησαν τμή-
ματα αυτής της στρατηγικής, οφείλουμε να γνωρίζουμε ότι οι εν λόγω διερ-
γασίες προωθήθηκαν κατά κύριο λόγο μέσα από επιμέρους επιδιώξεις και
132 ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΙΤΖΗΣ
στοχεύσεις, και όχι στη βάση ενός μεγα-πλάνου που τόσο σαγηνεύει τη
σκέψη, όπως δείχνει η ροπή προς τα σενάρια συνωμοσίας. Βεβαίως, εξε-
τάζοντας τη συνολική εικόνα, μπορούμε να συνθέσουμε αυτές τις επιμέ-
ρους και εν πολλοίς αυτόνομες κινήσεις σε μια ενιαία στρατηγική, όμως
δεν πρέπει να θεωρούμε το αποτέλεσμα αυτής της σύνθεσης ως τη βού-
ληση κάποιου υπερ-υποκειμένου πίσω από κάθε ιστορικό αποτέλεσμα.
7. Όταν ο τραπεζικός τομέας ιδιωτικοποιείται, τότε όλες οι αποφάσεις
υπάγονται στη λογική της ανταγωνιστικότητας και του κέρδους και εξ ορι-
σμού αποκλείονται άλλα κριτήρια για τη λειτουργία τους. Τα όποια κοινω-
νικά κριτήρια μπορεί να τίθενται δεν τίθενται με όρους αυτονομίας αλλά
σε ένα πλαίσιο αυτονόητης υπαγωγής στη λογική της ανταγωνιστικότητας.
8. Γιατί τι άλλο είναι μια στενή συντεχνιακή αντίληψη πίεσης ομάδων
πολιτών και οι πελατειακές σχέσεις αν όχι εκδήλωση της λογικής του αντα-
γωνισμού και του ατομικού κέρδους μέσα σε ένα πλαίσιο δημοκρατικής
συμμετοχής; Ακόμη και σε ένα πλαίσιο όπου ηγεμονεύει τρόπον τινά η
λογική της συνεργασίας, η λογική του ανταγωνισμού μπορεί να είναι πα-
ρούσα και ενεργή και υπό προϋποθέσεις απολύτως διαβρωτική και δια-
στρεβλωτική. Το γεγονός αυτό εξηγεί και γιατί στην περίοδο της «ανά-
πτυξης» σε τέτοιες πρακτικές πρωτοστάτησαν στελέχη του δικομματισμού
και όχι της αριστεράς. Επίσης, μας υπενθυμίζει ότι δεν αρκεί ένα θεσμικό
πλαίσιο δημοκρατικής συμμετοχής για να εξασφαλίσει τη σε βάθος χρό-
νου επικράτηση της λογικής της συνεργασίας έναντι του ανταγωνισμού.
Χρειάζεται μια μονιμότερη και πολυεπίπεδη στρατηγική ενδυνάμωσης της
λογικής της συνεργασίας.
9. Τα φιλολαϊκά μέτρα δεν ταυτίζονται με την αναβάθμιση της ισχύος
των λαϊκών τάξεων, όπως μας διδάσκει η σοσιαλδημοκρατική εμπειρία. Η
βελτίωση των συνθηκών ζωής πολύ εύκολα μπορεί να ενταχθεί σε ένα
σχήμα εξάρτησης τμημάτων του λαού από την κυβερνητική εξουσία, τη
δημιουργία κομματικών «στρατών» κ.ο.κ. Η αναβάθμιση της ισχύος των
λαϊκών τάξεων προϋποθέτει σοβαρό σχέδιο και τολμηρές πολιτικές επι-
λογές μεταφοράς εξουσιών και αποφάσεων στους πολίτες (βλ. παρακάτω).
10. Θα θέλαμε να σημειώσουμε ότι η διεύρυνση του κοινωνικού πεδίου
μέσα από την ψηφιακή τεχνολογία μετασχηματίζει το σύνολο του κοινωνι-
κού πεδίου. Δεν έχουμε δηλαδή απλώς μια διεύρυνση του κοινωνικού πε-
δίου σε μια νέα σφαίρα, διατηρώντας τις βασικές συντεταγμένες της κοι-
νωνικότητας αναλλοίωτες. Η νέα σφαίρα επιδρά με ποικίλους τρόπους –οι
οποίοι δεν έχουν ακόμη κατανοηθεί στο βάθος που απαιτείται, μιας και
πρόκειται για μια μετασχηματιστική διαδικασία εν εξελίξει με πολύ μεγάλη
ταχύτητα– στη θεμελιώδη φύση του κοινωνικού δεσμού. Πτυχές όπως η
σχέση ατομικού-συλλογικού, δημόσιου-ιδιωτικού αλλά και άλλα πολλά επη-
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΜΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΡΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 133
ρεάζονται από την είσοδο της ανθρωπότητας στον ψηφιακό κόσμο. Επίσης,
για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, η δυνατότητα καταγρα-
φής τεράστιου όγκου δεδομένων και πληροφοριών αποτελεί πρόκληση για
τις επιστήμες και την κοινωνία. Πρόκληση όχι μόνο ως προς τον τρόπο
χρήσης αυτών των δεδομένων αλλά και ως προς την ίδια τη μεθοδολογία
των επιστημών και την κατανόηση του κόσμου και της κοινωνίας. Προφα-
νώς τα ζητήματα που ανακύπτουν δεν μπορούν να εξεταστούν εδώ. Οφεί-
λουμε όμως να υπογραμμίσουμε την πολιτική σημασία του να είμαστε ενή-
μεροι ότι ο ψηφιακός κόσμος επιδρά και σε ένα βαθύτερο επίπεδο από
αυτό που συνήθως κατανοούμε ως κοινωνικοπολιτικό πεδίο –συμπεριλαμ-
βανομένου και του διαδικτυακού πεδίου–, ώστε να είμαστε με θέση να
εντοπίζουμε δυνατότητες και κινδύνους που δεν είναι ορατοί σε μια πρώτη
ματιά. Οφείλουμε να βρισκόμαστε σε επαφή με τις εξελίξεις και με ένα
διαφορετικό επίπεδο, καθώς σε διαφορετική περίπτωση θα μαχόμαστε στα
τυφλά σε ένα έδαφος που διαρκώς μετασχηματίζεται.
11. Ο εν λόγω ισχυρισμός είναι ψευδής, αλλά αναφέρεται εδώ καθώς
αποτελεί βασικό μέρος του αφηγήματος των υποστηρικτών αυτής της στρα-
τηγικής. Στην πραγματικότητα, τα δικαιώματα και οι κατακτήσεις των λαών
προκύπτουν από το συσχετισμό δύναμης και το βαθμό επέκτασης της λο-
γικής της δημοκρατίας και της συνεργασίας, και όχι από το βαθμό επιρροής
των κρατών σε πλανητική κλίμακα. Υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα πα-
νίσχυρων χωρών όπου οι συνθήκες διαβίωσης των λαϊκών τάξεων είναι τρα-
γικές. Μόνο η ενεργητική παρουσία ενός λαού μπορεί να αποφέρει οφέλη
για τον ίδιο. Βεβαίως, οι οικονομικές ελίτ μιας ισχυρής χώρας είναι σε θέση
πιο εύκολα να υποχωρήσουν στην πίεση του λαού για αξιοπρεπή διαβίωση,
καθώς είναι σε θέση να ισοσκελίσουν τις «απώλειες» εντείνοντας την εκμε-
τάλλευση σε άλλες περιοχές του πλανήτη που ελέγχουν.
 ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ

1. Τζοβάνι Αλεγκρέτι, Κάρστεν Χέρζμπεργκ, Ο συμμετοχικός προϋπολο-

γισμός στην Ευρώπη
2. Ούρι Ανβέρι, Αντίπαλες αλήθειες, 101 σημεία για την ισραηλινο-παλαι-
στινιακή διένεξη
3. Νίκος Πουλαντζάς, Θέματα της μαρξιστικής αντίληψης περί κράτους
4. Ευρωπαίοι Οικονομολόγοι για μια εναλλακτική οικονομική πολιτική στην
Ευρώπη, Η αντιμετώπιση της φτώχειας και της επισφάλειας στην Ευρώπη
5. Ευρωπαίοι Οικονομολόγοι για μια εναλλακτική οικονομική πολιτική στην
Ευρώπη, Εναλλακτικές προτάσεις απέναντι στη χρηματοοικονομική κρίση
6. Αριστείδης Μπαλτάς, Κοινωνική έκρηξη και πολιτικό κενό. Δύο δοκίμια
«εφαρμοσμένης» θεωρίας
7. Χρήστος Λάσκος, Η μαρξιστική συζήτηση για την παρούσα κρίση