T.C.

Mİ
LLÎ EĞİ
TİM BAKANLIĞI

MEGEP
(MESLEKİEĞİTİ
M VE ÖĞRETİ
M Sİ
STEMİ
NİN
GÜÇLENDİRİ
LMESİPROJESİ)

TESİ
SAT TEKNOLOJİ
SİVE
İKLİMLENDİRME

ÇELİ
K BORULARI MONTAJA
HAZIRLAMA

ANKARA 2007
 ğıtarafı
Milli Eğitim Bakanlı ndan geliş
tirilen modüller;
 Talim ve Terbiye Kurulu Baş kanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayı
lıKararıile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda kademeli olarak
yaygınlaştı
rılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğ
retim programlarında amaçlanan
mesleki yeterlikleri kazandı rmaya yönelik geliş tirilmişöğ retim materyalleridir
(Ders Notlarıdır).

 Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandı

rmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik
etmek amacı yla öğrenme materyali olarak hazı
rlanmış, denenmek ve geliştirilmek
üzere Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmı ştı
r.

 Modüller teknolojik geliş melere paralel olarak, amaçlanan yeterliğ i kazandırmak

koşulu ile eğitim öğ retim sırası nda geliş
tirilebilir ve yapı
lmasıönerilen değ iş
iklikler
Bakanlı kta ilgili birime bildirilir.

 Örgün ve yaygı n eğitim kurumları , işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik

ı
kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşlabilirler.

 Bası şmodüller, eğ
lmı itim kurumları ı
nda öğrencilere ücretsiz olarak dağtı
lı
r.

 Modüller hiçbir ş
ekilde ticari amaçla kullanı ı
lamaz ve ücret karş ğ
lıında satı
lamaz.
 İ
ÇİNDEKİ
LER

AÇIKLAMALAR iii
Gİ Rİ Ş 1
ÖĞRENME FAALİ YETİ -1 3
1. BORULAR VE ÖLÇÜSÜ 3
1.1. Çelik Boruları n Özellikleri 3
1.1.1. Boru Çapları 4
1.1.2. BağlantıParçaları 5
1.2. Uzunluk Ölçü Sistemleri ve Ölçü Alma Aletleri 7
1.2.1. Uzunluk Ölçü Sistemleri 7
1.2.2. Uzunluk Ölçü Alma Aletleri 9
1.3. Ölçü Alma Yöntemleri 12
1.3.1. Uçtan Uca Ölçü Alma 13
1.3.2. Eksenden Uca Ölçü Alma 13
1.3.3. Uçtan Sı rta Ölçü Alma 14
1.3.4. Eksenden Eksene Ölçü Alma 14
1.3.5. Sırttan Sırta Ölçü Alma 14
1.3.6. Eksenden Sı rta Ölçü Alma 15
UYGULAMA FAALİ YETİ 16
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME 18
ÖĞRENME FAALİ YETİ -2 21
2. ÇELİ K BORULARI KESMEK 21
2.1. Çelik BorularıKesme İ şleminde Kullanılan Aletler 21
2.1.1. El Testereleri 21
2.1.2. Boru Keskileri 23
2.1.3. Çelik Boru Çapak Temizleme Aleti (Rayba) 24
UYGULAMA FAALİ YETİ 25
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME 27
ÖĞRENME FAALİ YETİ -3 29
3. ÇELİ K BORULARA Dİ ŞAÇMAK 29
3.1. Çelik Boru Paftaları 29
3.1.1. Sabit Lokmalı Cı rcırlıBoru Paftası 30
3.1.2. Ayarlanabilir lokmalıcı rcı
rlıboru paftası 31
3.1.3. Elektrikli Boru Paftaları 32
3.2. Mengeneler 33
3.2.1. Paralel Ağı zlı Mengeneler 33
3.2.2. Boru Mengeneleri 34
UYGULAMA FAALİ YETİ 37
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME 39
ÖĞRENME FAALİ YETİ -4 41
4. BAĞLANTI PARÇASI (Fİ TTİ NGS) SIKMA 41
4.1. Çelik Boru Anahtarları 41
4.1.1. Maş alıBoru Anahtarları 42
4.1.2. Tek Kollu Boru Anahtarları 42
4.1.3. Zincirli Boru Anahtarları 43
4.1.4. Kayı ş lıBoru Anahtarları 43
i
 4.2. Kendir veya Teflon Sarmak 44
4.3. Kullanılan Takı
mları n Bakı
m ve Onarı
mları 45
UYGULAMA FAALİ YETİ 46
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME 48
MODÜL DEĞERLENDİ RME 50
PERFORMANS DEĞERLENDİ RME 51
CEVAP ANAHTARLARI 52
KAYNAKÇA 53

ii
 AÇIKLAMALAR

AÇIKLAMALAR
KOD 522GAZ003
ALAN Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme
DAL/MESLEK Alan ortak
MODÜLÜN ADI Çelik boruları montaja hazı rlama
Öğ renciye çelik borularıtekniğine ve ölçüsüne uygun
MODÜLÜN TANIMI olarak döş emeye hazı r hâle getirebilme becerisini
kazandı racak olan öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Ön koş ul yoktur.
YETERLİK Çelik borularımontaja hazı r hâle getirmek.
Genel Amaç
Atölyede veya gerçek uygulama ortamı nda, çelik
borularıtekniğine ve ölçüsüne uygun olarak döş
enmeye hazır
hale getirebileceksiniz.
Amaçlar
1. Uygun ölçme aletini kullanarak tekniğ
ine uygun bir
şekilde ölçü alabileceksiniz.

2. Testere veya boru keskisi kullanarak tekniğine uygun

MODÜLÜN AMACI
bir şekilde çelik borularıeksenine dik olarak kesme
iş
lemini yapabileceksiniz.

3. Uygun paftayıkullanarak tekniğine uygun bir ş

ekilde
demir borulara standartlara uygun diş açma iş ini
yapabileceksiniz.

4. Boru anahtarıkullanarak tekniğine uygun bir ş

ekilde
demir boruya fittings (bağlantıparçası
) sıkma iş ini
yapabileceksiniz.
Ortam
Atölye, sı nı f, laboratuvar, kütüphane, internet ortamı
(bilgi teknolojileri ortamı ), iş
letme, ev, vb. kendi kendine veya
grupla çalışabileceğ iniz tüm ortamlar.
EĞİ
TİM ÖĞRETİ M
ORTAMLARI VE Donanı
m
DONANIMLARI
 Sınıfta: Büyük ekran televizyon, sı nıf veya bölüm
kitaplığı
, VCD veya DVD çalar, tepegöz, projeksiyon,
bilgisayar ve donanı
mları
, internet bağlantı
sı, öğretim
materyalleri vb.

iii
  Atölyede: Metre, kı rmı zıkurşun kalem, çizecek, çelik
boru, boru mengenesi, testere, boru keskisi, pafta,
yağdanlık, boru anahtarı, sülüğ
en boya veya bezir yağ ı
,
macun, teflon bant ve kendir.

 Modül içerisindeki her bir öğrenme faaliyetinden sonra

belirtilen ölçme araçları ile kendinizi
değerlendireceksiniz.
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİ
RME  Modülün sonunda ise kazanmı şolduğ unuz bilgi ve
beceriler öğretmen tarafı ndan hazı
rlanan ölçme araçları
ile değerlendirilecektir.

iv
 Gİ
RİŞ

Gİ
RİŞ
Sevgili Öğrenci,

Tesisat Teknolojisi ve İ klimlendirme alanınıseçerek yeni bir mesleğ

e adı
m attı
nız.
Mesleğinizi sevmeniz ve isteyerek yapmanız başarını
zın temeli olacaktı
r.

Bir meslek elemanı , mesleğinin önemini iyi kavramalı

; sanatı
yla gurur duymalıdır.
Mesleğiyle ilgili teknolojik geliş
meleri yakından takip etmeli ve günümüz teknolojisine
uyum sağlayabilmelidir.

Mesleğini icra ederken genel ahlak ve işahlakına sahip, dürüstlük ve güvenilirlik

konusunda güven veren, giyimi, davranı ş
ıve mesleğ ine olan saygı sıile örnek bir kiş i
olmalı
dır.

Bu modül ile Tesisat Teknolojisi ve İ klimlendirme alanı nda, insanların hayatını

kolaylaştı
rmak için yapılan sı
hhi tesisatçı k, ı
lı sıtma, doğal gaz tesisatçılığı
, yakı
cıcihazların
bakım onarı mıve iklimlendirme için çok gerekli olan çelik borularıtanı mak, bu boruları
ölçüsünde keserek dişaçmak, bağ lantıparçaları nısıkmak, gerekli olan işgüvenliğ i
na uyup çelik boruları
kuralları montaja hazı rlama işlemini gerçekleş tirmişolacaksını
z.

1
2
 ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–1

AMAÇ ÖĞRENME FAALİ

YETİ
-1
Gerekli donanı ine uygun ş
mıkullanarak tekniğ ekilde borularda ölçü alabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

 Üretilen çelik boru çeş itlerini araş tırınız.

 Çelik boruları n birleştirilmesinde kullanı lan ek parçalarıaraş
tı
rı
nı z.
 Ülkemizde kullanı lan uzunluk birimlerini araş tı
rı
nız.
 Çalış ma hayatı nda (işortamı nda) borularda ölçü alma yöntemleri nelerdir?
İnceleyiniz.
 Ölçü alma aletleri hakkı nda araş tırma yapı nız.
 Tesisat taahhüt firmaları nıdolaş arak araş tı
rma ve gözlem yapınız.
 İnternet ortamı nda araş tırma yapı nı z.
 Araş tırma ve gözlemlerinizi rapor hâline getiriniz.
 Hazı rladığınız raporu sı nıfta tartışınız.

1. BORULAR VE ÖLÇÜSÜ
1.1. Çelik Boruları
n Özellikleri
Tesisat sistemlerinde akışkan taş ıyı
cısı(soğuk, sıcak ve kaynar su, buhar, gaz) olarak
kullanı lan ve çelik malzemeden yapı lmışboru çeşididir. Çelik borular hafif, orta ağı
r, ağı
r ve
kaliteli boru olmak üzere dört çeşit imal edilir.

50 kg/cm² bası nç denemesine tabi tutularak üretilen çelik borular, kaplama ve dikiş
durumuna göre çeş itlendirilir. Buna göre dikiş li siyah çelik (demir), dikiş
siz siyah çelik
(çekme çelik, patent), galvanizli çelik ve gaz borusu olarak isimler alı
r.

Dikiş li siyah çelik borular, soğ

uk olarak üretilmişborulardı r. Dikiş
li olup kalı
n etlidir.
Birleştirilmeleri vidalı, kaynaklıve flanş lıyapılır. Üzerinde her türlü eğme, bükme ve sı cak
işlem yapı labilir. Bu borular, sıva veya toprak altına döşenmez. Bu durumlarda kanal içinde
ve gerekli yalı tım yapı larak döşenmelidir. Bu borular, piyasada 6 m boyunda ve uçlarıdiş siz
olarak bulunur.

Dikişsiz siyah çelik borular, sıcak olarak üretilmişborulardı

r. Çekme çelik veya patent
borular da denir. İ nce etli yapıldı klarıiçin dişaçmaya uygun değ ildir. Birleş
tirilmeleri
kaynaklıve kaynaklıflanş lıbağlantıyapı lır. Piyasada 6 m boyunda ve uçlarıdiş siz olarak
bulunur.

3
 Galvanizli çelik borular, dikiş li siyah çelik borunun galvaniz banyosundan geçirilerek
kaplanmı şhalidir. Temiz su tesisatları nda kullanı lır. Bu borular; temper dökümden yapı lmış
ek parçalarıyla dişli, vidalıflanşlarla flanş lıbağ lantıyapı lı
r. Galvanizli çelik borulara hiçbir
zaman eğme, bükme ve sı cak iş lem yapı lmaz. Böyle bir iş lemde borunun üzerindeki
galvaniz kaplamasıbozulacağ ından borunun korozyona uğ ramasıçabuklaş ı
r. Galvanizli
çelik borular 6–6,5 m boyunda, iki ucu diş li üretilir. Diş
lerin zedelenmemesi için bir ucuna
manş on, diğ
er ucuna plastik muhafaza takı larak piyasaya verilir.

Gaz boruları , kalı n etli sı

cak çekme borulardı r. Dikiş siz yapı lı
r. Üretiminde 6 m
boyunda, üzeri verniklenerek bası nç ve manyetik testten geçirilir. İ
ki ucu dişsiz olup kaynak
ağızlı
dı r. Her türlü birleştirmeye uygundur. Boru boyunca aralı klıolarak doğal gaz logosu
yazılı
r. Üzeri polietilen izolasyon kaplıolarak da piyasada bulunur.

1.1.1. Boru Çapları

Çelik borular, çeş itli çaplarda ve standart ölçülerde üretilir. Aynıanma çapları yla
adlandırılı şçaplarıaynıolup et kalı
r. Dı ğ
nlıına göre iç çaplarıdeğiş ağı
ir. Aş daki tabloda
boru çaplarımetrik ve inç (inch) ölçü sistemine göre verilmiş
tir.

Tablo 1.1: Çelik boru anma çapları

Dikişsiz siyah çelik
Dikişli siyah çelik Galvanizli çelik
(patent, çekme Gaz borusu
boru boru
çelik) boru TS6047
TS 301/2 TS301/3
DIN 2448
Et Anma Et Anma Et Anma Et
Anma çapı
kalı
nlığı çapı kalı
nlığı çapı kalı
nlığı çapı kalınlı
ğı
mm inç mm mm inç mm mm inç mm mm inç mm
2,50
10 3/8” 2,35 40 - 15 ½" 2,60 15 ½" 2,80
2,60
2,75 3/4 3/4
15 1/2” 2,65 50 - 20 2,60 20 2,90
3,00 " "
3,00
20 3/4“ 2,65 65 - 25 1" 3,20 25 1" 3,40
3,20
3,25 l l
25 1” 3,25 80 - 32 3,20 32 3,60
3,50 ¼” ¼”
3,75 1 1
32 1 ¼” 3,25 100 - 40 3,20 40 3,70
4,00 ½” ½”
4,00
40 1 ½” 3,25 125 - 50 2" 3,60 50 2" 3,90
4,25
2 2
50 2” 3,65 150 - 4,50 65 3,60 65 5,20
½” ½”
65 2 ½” 3,65 160 - 4,50 80 3” 4,00 80 3” 5,50
80 3” 4,05 175 - 5,50 100 4” 4,50 100 4” 6,00
100 4” 4,50 200 - 6,50 125 5” 5,00 125 5” 6,60
150 6” 5,00 150 6” 7,10
Not: TS301/2 dikiş li siyah borular, galvaniz Not:TS301/3 galvanizli çelik borular, su
kaplanarak da üretilir. Et kalı nlığı
, galvaniz tesisatlarında 25 bar iş
letme basıncı
na kadar
kalı
nlığıkadar artar. kullanı labilir.

4
1.1.2. BağlantıParçaları

Boruların birleş
tirme, kol alma, çap değiş imi ve yön değ iştirmelerinde bağlantı
parçalarıkullanı
lı
r. Bağlantıparçaları na ek parçalarıveya fittings de denir. Çelik ve temper
döküm malzemeden çeş itli biçimlerde yapılı
r. Boru çaplarıile bir anı
lır.

Çelik bağlantıparçaları , siyah demir boruların ekleme işlemlerinde kullanı lı

r. Siyah
çelik boruların çeş itli şekillerde preslenerek biçimlendirilmesiyle yapı lı
r. Uçlarıkaynak
ağızlıolup patent fittingsler de denir. Çelik bağlantıparçalarıvidası
zdı r. Eklenmeleri çeş itli
kaynak yöntemleriyle yapı lı
r.

Temper döküm bağ lantıparçalarıise fabrikalarda döküm eriyiğ inin kalıplara

dökülmesiyle elde edilir. Döküm malzemeler, dayanı ksız olduklarıiçin birleş tirme
parçalarının ağzına çember ş eklinde kordon yapı lı
r. Kordon, ek parçasıağ zına dayanı m
kazandı rı
r. Temperleme iş lemine tabi tutularak dayanıklı
lı
klarıbüyük ölçüde artırı
lmışolur.
Muhtelif bağlantıparçalarıaş ağıda verilmiştir.

45° dirsek 45° kuyruklu 90° dirsek 90° kuyruklu 90° redüksiyon
(Boruları n 45° dirsek (Boruları n 90° dirsek dirsek
köş e (Fittingslerden köş e (Ek (Boruları n 90°
dönüş lerinde sonra 45° köş e dönüş lerinde parçalarından köş e
kullanılır.) dönüş lerinde kullanı lı
r.) sonra 90° köş e dönüş lerinde
kullanı lır.) dönüş lerinde kullanılır.)
kullanılır.)

90° kuyruklu 90° deveboynu Te inegal dirsekli Te

deveboynu (Boruları n geniş (Kol almalarda (redüksiyon) Te (Suyun akı şının
(Ek 90° köş e kullanılı
r.) (Aynıanda kol yönlendirilmesi
parçaları ndan dönüş lerinde alma ve çap gereken kol
sonra geniş90° kullanılır.) değiştirmelerde almalarda
köş e kullanılı
r.) kullanı
lır.)
dönüş lerinde
kullanılır.)

5
 kruva inegal redüksiyon manş on Nipel
(Bir hattan gelen (redüksiyon) (Çap redüksiyon redüksiyon
akışkanıüç ayrı kruva değişimlerinde (İki ucu dışdişli (İki ucu iç dişli
yöne (Farklıçaptaki üç kullanı
lır.) parçaların çap parçaların çap
göndermeye ayrıyönden değişimlerinde değ işimlerinde
yarar. İstavroz da gelen akı ş kanı kullanılı
r.) kullanılı
r.)
denir.) tek hatta
toplamaya yarar.)

manş on kuyruklu (iç dı ş

) nipel rakor kuyruklu rakor
(Aynıçaplıdı ş manş on (Aynıçaplıiç (Sabit parçaları n (Rakordan farklı
diş li parçaları n (Aynıçaplıiç ve diş li parçaları n gerektiğinde olarak iç ve dı ş
birleş tirilmesinde dı şdiş li birleş tirilmesinde sökülmesi ve diş li parçaları n
kullanı lı
r.) parçaları n kullanı lı
r.) tamiratlarından birleş tirilmesinde
birleştirilmesinde sonra parça kullanı lı
r.)
kullanı lır.) birleştirmelerinde
zorunlu olarak
kullanılı
r.)

dirsekli rakor kuyruklu köprü (boru atlama Te’li köprü

(Rakor görevi dirsekli rakor manş onu) (Kol almalardan hemen
görüp aynıanda (Dirsekli rakorla (Aynıeksende çakı şan sonra aynıeksende
dönüş ü gereken aynıgörevi görüp boruların birbiri üzerinden çakışan boruların
yerlerde iç ve dışdiş li atlatmak amacı yla üzerinden atlamak
kullanılır.) birleştirmelerde kullanılır.) amacı yla kullanılı
r.)
kullanılı
r.)

6
 kör tapa gömme tapa kapak (kep) kontra somun
(Dışdiş li uçları
n (Zamanla titreşim gibi çeş itli
(Sonradan kullanı lmasıgereken
körlenmesinde nedenlerden dolayı , kendi kendine
ı
veya iptal edilen tesisat ağ zlarını
n kullanı lı
r.) çözülmesi istenmeyen yerlerdeki ek
körlenmesinde kullanı lır.)
parçalarının sı
kıştırı lması
nda
kullanılır.)

Resim 1.1: Muhtelif çelik boru ek parçaları

1.2. Uzunluk Ölçü Sistemleri ve Ölçü Alma Aletleri

Bilinmeyen uzunluklarıherkesin anlayabileceği biçimde belirtmeye yarayan değ ere
ölçü, herhangi bir değ eri kendi cinsinden bir değerle mukayese etmeye ölçme, bu amaç için
kullanılan aletlere de ölçü aletleri denir.

1.2.1. Uzunluk Ölçü Sistemleri

Dünya toplumlarıarası nda metrik ve İngiliz ölçü sistemi olarak iki tür ölçü sistemi
kullanı
lı ı
r. Birim karşlı
klarıorantıkurularak birbirine dönüştürülür.

1.2.1.1. Metrik Ölçü Alma Sistemi

km 10
hm 10
dam 10
m 10
dm 10
cm 10
mm 10

Şekil 1.1: Metreyi dönüş

türme basamağı

7
 Ana metre %10 iridyum ve %90 platin alaş ımından yapı lmı ştı
r. Üzerinde iki çizgi
bulunur. Bu iki çizginin uzunluğ u 0º C’de 1 metre kabul edilir. Bu ölçü, dünyanı n ¼
çevresinin ortalama 1/10 000 000’dir. Üretim sanayinde ve teknik alanda metrenin 1/1000’i
olan milimetre kullanı lır. Dünyanı n pek çok devleti ve ülkemiz, metrik sistemi
benimsemiş tir.

Metre “m” harfiyle gösterilir. 10’ar 10’ar büyür veya küçülür. Metrenin ast ve üst
katlarıvardır. Şekil 1.1 ‘de verilen merdiven basamağ ımetrenin katları nın birbirine
dönüş ümünü kolaylaştı
rır.

Tablo 1.2: Metrenin katları

Katları 1 metre (m) oranı
Ast katları 10 desimetre (dm) 100 santimetre (cm) 1000 milimetre (mm)
Üst katları 1/10 dekametre (dam) 1/100 hektometre (hm) 1/1000 kilometre (km)

Örnek: Bir tesisatta 50 dm alı

nan bir ölçü kaç mm’ dir?

Çözüm: Merdiven basamağ

ında dm ile mm arası
nda iki basamak vardı
r. Her basamak
ğı
10 kat arttı na göre:

50 x 10 x 10 = 5000 mm ‘dir.

1.2.1.2. İ
ngiliz Ölçü Sistemi

İngiltere ve Amerika’da kullanı lan ölçü sistemidir. 1995 yı nda İ

lı ngiltere metrik
sisteme geçmesine rağmen günümüzde hâlâ kullanı lmaktadı
r. Ülkemizde de teknik alanda
kullanılmaktadı r. Bunun nedeni, teknolojinin buralardan yayı lmışolmasıdır. Özellikle boru
çapları
nı n adlandı rı
lması
nda yaygı n olarak kullanı
lır.

İngiliz ölçü sistemi birimi inchdir. Parmak ve pus da denir. İ nç olarak okunur ve
rakamlar üzerinde “ iş aretiyle gösterilir (2”, ½” gibi). İ
nçin katlarıvardır. Katlarıtablo
1.3’de gösterilmiştir. İ
nceleyiniz.

Tablo 1.3: İ
nçin katları
8 linye
1/12 foot (ayak, kadem)
1/36 yarda (yard)
1 inç 1/72 fathom (kulaç)
(parmak, pus) 1/7296 gomina
1/912 cable
1/63360 kara mili (mile)
1/72960 deniz mili (mile)

8
1.2.1.3. Metrik ve İ
ngiliz Ölçü Sistemlerini Dönüş
türme

Uzunluk ölçüsünde 1 inç 25,4 mm (1” = 25,4 mm) karş ı ğ

lı ı
dı r. Bu bağıntıyoluyla
metrik ve İ
ngiliz uzunluk ölçü birimi çevrimleri yapı
lı
r. Birimleri birbirine dönüştürmek için
orantıkurulur.

Örneğ ı
in 2 inç kaç mm eder? Sorusunun karş ğ
lıı
:
1 inç 25,4 mm ise

2 inç X mm ‘dir

X = 2 x 25,4 = 50,8 mm biçiminde hesaplanı

r.

1.2.2. Uzunluk Ölçü Alma Aletleri

1.2.2.1. Metreler

Ölçme ve markalama iş lerinde kullanılır. Kullanı m alanıoldukça geniş tir. Sert ağ

aç,
plastik ve metalden yapır. Metreler çelik, ş
lı erit ve katlanı
r olmak üzere üç çeş
ittir.

Çelik metre 30, 50 ve 100 cm boyları nda olur. Küçük uzunlukta olanları
na çelik cetvel
de denir. Üzerleri inç ve mm bölüntülüdür. İ
malat sanayinde ölçü almakta kullanı
lır.

Resim 1. 2: Çelik metre

Şerit metreler, 2 m ve daha büyük uzunlukta yapır. Çelik malzemeden ş

lı erit
biçiminde üretilir. Her meslek alanı
nda kullanı
lı
r.

Resim 1.3: Şerit metre

9
 Katlanır metreler ahş aptan yapılı
r. 20 cm’lik parçaların birbiri üstüne katlanması yla
1m boyundadı r. Üzeri mm bölüntülü olup kaba ölçü alma iş lemlerinde kullanı lı
r. Genellikle
ahş
ap ve yapıiş lerinde tercih edilir.

Resim 1.4: Katlanı

r metre
1.2.2.2. Kumpaslar

Atölye ve imalat sanayinde hassas ölçü alma iş lemlerinde kullanılır. Sürmeli kumpas
şve derinlik ölçülerinin alı
da denir. Cisimlerin iç, dı nmasında kolaylı k sağlar. Mesleğimizde
cihazların küçük parçaları nın ölçülmesinde, boru ve ek parçaları nın, çap veya et
kalınlıkları
nı n ölçülmesinde çok kullanı lı
r. Ölçme hassasiyetlerine göre 1/10, 1/20 ve
1/50’lik çeşitleri vardı
r.

cetvel
verniyer
üst çeneler kı
lı
ç

mandal

sabit alt hareketli

çene alt çene

Resim 1.5: Kumpası

n kı
sımları

 1/10’luk kumpas: Cetvelin 9 mm ‘lik kı smı, verniyer üzerinde 10 eş

it parçaya
bölünmüş tür. Verniyerin iki çizgi arası0,9 mm ‘dir. Cetvelin üzerindeki
bölümlerden verniyerin üzerindeki bölümler 0,1 mm daha küçüktür. Alabileceğ i
en küçük ölçü 0,1 mm ‘dir. Aynızamanda 0,1 mm kumpası n ölçme
hassasiyetidir.

10
 0 10 20 30 40 50 60 70 80 cetvel

verniyer
0 10
Şekil 1.2: 1/10’luk kumpas ve verniyer bölüntüsü

Örnek: Aş
ağı
da verilen 1/10 ‘luk kumpasla ölçülmüşölçüyü okuyunuz.

0 10 20 30 40 50 60 70 80

6
0 10

Çözüm: Verniyerin cetvel bölüntü çizgileriyle çakış

mı şolan 6. çizgisi tespit
edilir. Kumpasın ölçme hassasiyeti olan 0,1 ile çarpı lı
r. Çıkan sonuç, cetvel
üzerinden okunan 8 mm ‘lik ölçüye ilave edilir.

6 x 0,1 = 0,6 mm 8 + 0,6 = 8,6 mm

 1/20’lik kumpas: Cetvel üzerindeki 19 mm ‘lik kı sım, verniyer üzerinde 20

eşit parçaya bölünmüş
tür. Verniyerin iki çizgi arası0,95 mm ‘dir. 0,05 mm ‘ye
kadar olan küçük ölçüleri ölçmek mümkündür. 0,05 mm kumpası n ölçme
hassasiyetidir.
0 10 20 30 40 50 60 70 80
cetvel

0 10 20 verniyer

Şekil 1.3: 1/20’lik kumpası

n cetvel ve verniyer bölüntüsü

Örnek: Aş
ağı
da verilen 1/20 ‘lik kumpasla ölçülmüşölçüyü okuyunuz.

0 10 20 30 40 50 60 70 80

14
0 10 20

11
 Çözüm: Verniyerin cetvel bölüntü çizgileriyle çakışmışolan 14. çizgisi tespit edilir.
Kumpası n ölçme hassasiyeti olan 0,05 ile çarpı
lı
r. Çı
kan sonuç, cetvelin üzerinden okunan
17 mm ‘lik ölçüye ilave edilir.

14 x 0,05 = 0,70 mm 17 + 0,70 = 17,70 mm

 1/50’lik kumpas: Cetvel üzerindeki 49 mm ‘lik kı sım, verniyer üzerinde 50

eşit parçaya bölünmüştür. Verniyerin iki çizgi arası0,98 mm ‘dir.0.02 mm ‘ye
kadar olan küçük ölçüleri ölçebilir. Bu kumpası n ölçme hassasiyeti 0,02 mm
‘dir.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 cetvel

verniyer
0 10 20 30 40 50

Şekil 1.4: 1/50’lik kumpası

n cetvel ve verniyer bölüntüsü

Örnek: Aş
ağı
da verilen 1/50 ‘lik kumpasla ölçülmüşölçüyü okuyunuz.

0 10 20 30 40 50 60 70 80

26
0 10 20 30 40 50

Çözüm: Verniyerin cetvel bölüntü çizgileriyle çakı şmışolan 26. çizgisi tespit edilir.
Kumpası n ölçme hassasiyeti olan 0,02 ile çarpı
larak çı
kan sonuç cetvelin 4 mm ‘lik ölçüsü
üzerine ilave edilir.

26 x 0,02 = 0,52 mm 4 + 0,52 = 4,52 mm

1.3. Ölçü Alma Yöntemleri

Borular, takılacaklarıyerlerin büyüklüğ üne göre işlenir ve tesisatçı nın iş
i de genellikle
inşaat ortamında doğru yapı lan ölçü alma sayesinde kolaylaş ı r. İ
yi bir tesisatçı
nı n en önemli
özelliklerinden biri hassas ve doğru ölçü alabilmesi olmalıdır.

Ölçü almada boru ve ek yapar. Uygun ve parçasıkı sımlarını

n adlandırılması
nda
kullanı
lan bazıterimleri bilmek gerekir. Bunlar uç, dişbitimi, dişboyu, sı
rt, boyun ve
eksendir.

Uç: Boru ve ek parçası

nın bitişucudur.

12
 Dişbitimi: Boru ve ek parçası
diş
inin sonudur.

Dişboyu: Boru ve ek parçası

nı
n vida uzunluğudur.

Sı
rt: Ek parçası
nın arkasıveya gerisidir.

Boyun: Ek parçası
nın dönüşyönü yüzeyidir.

Eksen: Boru ve ek parçası

nın orta merkezidir.

dişboyu
sı
rt sı
rt uç
eksen
eksen

boyun
uç eksen
boyun boyun
dişbitimi uç uç

Şekil 1.5: Ölçü alma terimlerinin gösterilmesi

1.3.1. Uçtan Uca Ölçü Alma

Kesilmişborunun bir ucundan, diğ er ucunun arası ndaki mesafenin ölçülmesi

işlemidir. Borunun tam boyunu verir. Boru ölçülerinin bir defa alı
nı
p peşpeş e kesilmesi
gereken yerlerde kullanı
lı
r.

Şekil 1.6: Uçtan uca ölçünün gösterilmesi

1.3.2. Eksenden Uca Ölçü Alma

Bir ucunda bağ lantımalzemesinin ekseni ile boru ucu arasındaki mesafenin ölçülmesi
için kullanılı
r. Boru parçaları
nı
n birer birer sı
kılmasıgereken yerlerde tercih edilir.

13
 sı
kma payı

Şekil 1.7: Eksenden uca ölçünün gösterilmesi

1.3.3. Uçtan Sı
rta Ölçü Alma

Bir borunun ucu ile ucuna takı lıolan bağ lantıelemanı nı

n sırtıarasındaki mesafenin
ölçülmesidir. Genellikle yapıelemanlarıarasında kalan boru iş
lerinde kullanılı
r.

Şekil 1.8: Uçtan sı

rta ölçünün gösterilmesi

1.3.4. Eksenden Eksene Ölçü Alma

İki tarafı
na bağlantımalzemesi sı kı
lıolan parçalarda, iki bağlantıelemanı
n ekseni
arası i ölçü ş
ndaki mesafenin gösterildiğ eklidir. Duvar yüzeyinden dönen boru bağlantı
ları
arası
nda kullanı
lır.

Şekil 1.9: Eksenden eksene ölçünün gösterilmesi

1.3.5. Sı
rttan Sı
rta Ölçü Alma

Borunun iki duvar arası

na bağ lanacağıyerlerde kullanılan ölçü çeşididir. İ
ki tarafı
na
bağ
lantıelemanıtakılıolan borunun bağlantıelemanlarının sırtlarıarası
ndaki mesafedir.

14
 K

Şekil 1.10: Sı
rttan sı
rta ölçünün gösterilmesi

1.3.6. Eksenden Sı
rta Ölçü Alma

Her iki tarafına bağlantımalzemesi takı lmışolan parçalardan birinin ekseni ile
diğ
erinin sırtıarasındaki mesafenin ölçülmesi işlemidir. Duvar yüzeyinden ve peşpeş e
bağlanan borularda kullanı
lı
r.

Şekil 1.11: Sı
rttan eksene ölçünün gösterilmesi

15
 UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ
Şekilde verilen parçalar üzerinde aşağ ıdaki ölçü alma yöntemlerini metre kullanarak
uygulayınız. Karşıları
nda bırakılan boşluklara yazınız.

 Uçtan uca ölçü alma :……………………………….

 Eksenden uca ölçü alma :……………………………….

 Uçtan sı
rta ölçü alma :……………………………….

 Eksenden eksene ölçü alma :……………………………….

 Sı
rttan sı
rta ölçü alma :……………………………….

 Eksenden sı
rta ölçü alma :……………………………….

Not: Her ölçü alma yöntemi için farklıek parçası

nıboru diş
ine elinizle sı
karak
uygulama yapabilirsiniz.

Kumpas kullanarak boru ve ek parçaları

nın, çap ve et kalı
nlı
kları
nıölçünüz. Aş
ağı
da
boşbı
rakı ı
lan ölçme yerlerinin karşları
na yazı
nız.

 Boru iç çapı:…………………………………
 Boru dışçapı :…………………………………
 Boru et kalı
nlığı :…………………………………
 Ek parçasıboyu :…………………………………
 Ek parçasıdışçapı :…………………………………
 Ek parçasıiç çapı :…………………………………
 Ek parçasıet kalı ğ
nlıı:....................................................

Araç ve Gereçler

 İ
ki ucuna dişaçı lmışparça çelik boru
 Muhtelif ek parçaları
 Metre

16
  Kumpas
 Kalem

İ
şlem Basamakları Öneriler
 Çalış maya baş lamadan önce atölye iş
kıyafetinizi giyiniz.
 Boruyu ve ölçme aletlerini  Ölçü alabileceğ iniz ortamı n iş güvenliğ i
ölçme ortamı
na hazı
rlayı
nız. kuralları na uygunluğ unu kontrol ediniz.
 Ölçü alacağ ı
nız malzemeyi öğ retmeninizden
temin ediniz.
 Uygulama için gerekli takı mlarıhazı rlayı
nız.
 Ölçü alacağı nız parçanı n ölçü almaya uygun
olup olmadı ğ
ınıtespit ediniz
 Boru uzunluk ölçü alma  İşlemden önce ölçülecek parçanı n temizliğini
yöntemlerini uygulayı
nız kontrol ediniz. Yağve benzeri maddelerden
temizleyiniz.
 Ölçü alma yöntemlerini iyi öğ rendiğinizden
emin olunuz.
 Uygun ölçü alma yöntemini tespit ediniz.
 Ölçü alacağı nız ortamı n uygunluğunu kontrol
ediniz.
 Ölçünün doğ ru okunduğundan emin olunuz.
 Yaptı ğ ınız ölçme yöntemlerinin uzunluk
değ erlerini not alı nız.
 Kumpasıkullanmadı ğını
z zamanlar bir bez
 Boru ve ek parçaları
nın çapı üzerine koyunuz.
ve et kalı
nlı nıkumpasla 
kları Kumpası n bölüntü çizgilerine dik bakarak
ölçünüz. okuyunuz. Yoksa göz aldanmasıolur.
 Ölçtüğ ünüz değ erleri not alınız.

17
 ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞ
DEĞ ERLENDİ
ERLENDİ RME
RME
ÇOKTAN SEÇMELİTEST
1. 1” kaç mm’ dir?
A) 25,4 mm
B) 24,4 mm
C) 25,5 mm
D) 25 mm

2. Ülkemizde hangi uzunluk ölçü sistemi benimsenmiş

tir?
A) İ
ngiliz
B) Metrik
C) Fransız
D) Hiçbiri

3. 1,7 m kaç cm’ dir?

A) 1700 cm
B) 17 cm
C) 170 cm
D) 1,70 cm

4. Cetvel üzerindeki 19 mm’lik kı

sı
m, verniyer üzerinde 20 eş
it parçaya bölünmüş
kumpas çeş idi hangisidir?
A) 1/10
B) 1/20
C) 1/50
D) Hepsi

5. ½” kaç mm’dir?
A) 15 mm
B) 12,7 mm
C) 12 mm
D) 14 mm

6. Çap küçültmeye yarayan bağ

lantıparçası
nın ismi nedir?
A) Manş on
B) Redüksiyon
C) Rakor
D) Nipel
18
7. Ucu dı şdiş
li iki parçayıbirbirine düz eklemeye yarayan bağlantıparçası
nın ismi
nedir?
A) Redüksiyon
B) Nipel
C) Manş on
D) İstavroz

8. İki bağ lantıelemanı

nı
n eksenleri arası i ölçü ş
ndaki mesafenin gösterildiğ ekli
hangisidir?
A) Eksenden eksene ölçü almak
B) Eksenden uca ölçü almak
C) Uçtan uca ölçü almak
D) Uçtan eksene ölçü almak

9. Bir borunun iki ucuna takı lıolan bağlantıelemanını

n sı
rtlarıarası
ndaki mesafenin
ölçülmesi, hangi ölçü alma işleminin içine girer?
A) Uçtan uca ölçü almak
B) Uçtan eksene ölçü almak
C) Sı
rttan uca ölçü almak
D) Sı
rttan sı
rta ölçü almak

BOŞLUK DOLDURMALI TEST

1. Çelik boruları
n eklenmelerinde …………… ve …………………malzemelerden
yapı şparçalar kullanı
lmı lı
r.

2. Boru et kalı ğı
nlı nı
n ölçülmesinde …………………kullanı
lı
r.

3. Boru boyunun ölçülmesinde ...........................kullanı

lı
r.

4. Galvanizli çelik borular üzerinde hiçbir zaman eğme bükme ve ı

sı
l iş
lem ……………..

5. 1/50’lik kumpası
n en küçük ölçü alma hassasiyeti ……….........mm’dir.

19
 DEĞERLENDİ
RME

Cevapları nızıcevap anahtarıile karş ılaş tı

rı
nız. Doğru cevap sayı nı
zıbelirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlı şcevap verdiğ iniz ya da cevap verirken tereddüt yaş
adı ğı
nız
sorularla ilgili konularıfaaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

Tüm sorulara doğ

ru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.

20
 ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–2

ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-2
AMAÇ

Gerekli donanımıkullanarak tekniğine uygun bir ş

ekilde borularıeksenine dik olarak
verilen ölçüde kesebileceksiniz.

ARAŞTIRMA

 Çalış ma hayatında (işortamı nda) boru kesme iş lemini inceleyiniz.

 Boru kesme iş leminde kullanı lan testere ve mengeneler hakkı nda araş
tı
rma
yapını z.
 Tesisat taahhüt firmalarınıdolaş arak araştırma ve gözlem yapı nız.
 İnternet ortamında araştırma yapı nız.
 Araş tırma ve gözlemlerinizi rapor hâline getiriniz.
 Hazı rladığını
z raporu sınıfta tartışınız.

2. ÇELİ
K BORULARI KESMEK
2.1. Çelik Boruları
Kesme İ
şleminde Kullanı
lan Aletler
Cisimleri parçalara ayı lemine kesme, kesme iş
rma iş leminde kullanılan takı
mlara da
kesme aletleri denir. Çelik borularıkesme iş leminde, el testereleri ve boru keskileri
kullanı
lı
r.

2.1.1. El Testereleri

Talaş kaldı rarak cisimlerin kesilmesinde kullanı lan testereler, kesme yapıldığı
malzemeye göre adlandı rılı
r. Genellikle metal malzemeler için demir testeresi, ahş ap
gereçler için ağaç testeresi kullanı lı
r. Tesisatçı
lı
kta da küçük metal parçalar ve boruların
kesilmesinde el demir testeresi kullanılır.

El demir testereleri, testere kolu ve testere laması ndan meydana gelir. Aynı
uzunluktaki lamaları n takılabileceği uzunlukta veya farklıuzunluklardaki lamalar için
ayarlanabilir tipte testere kollarıyapılı
r. Testere kolu, testere laması
nıgermekte kullanı
lan
bir düzenektir. Gövde, gergi parçaları , kelebek somun, pimler ve ahş ap saptan meydana
gelir.

21
 Şekil 2.1: El testeresinin kı
sı
mları

Testere lamalarıçelikten yapılı

r. Esnemeye karş ıdayanı klı
dır. Testerenin diş
leri
ileriye doğrudur. Geriye doğru baskıyapılı
rsa kesmez ve diş
ler kı
rı
lı
r. Malzemenin cinsine
göre lama seçilmelidir.

Şekil 2.2: Testere laması

Testere lâmaları20, 25 ve 30 cm uzunluğunda, 12-25 mm geniş liğinde yapılır.

Kalınlıkları0,5-0,6 mm’dir. Kullanılacağımetal yumuş ğ
aklıı na bağ
lıolarak kaba, orta ve
ince diş li çeş itlerinden dişadı
mına göre seçilir. Dişadı mları14, 18, 24 ve 32’dir.
Tesisatçılıkta daha çok 25-32 mm dişadımlılamalar kullanı
lı
r.

Şekil 2.3: Testere ile kesme

pozisyonu

Testere ile kesme iş lemini yaparken vücudumuzun duruş unu ayarlamak gerekir.
Kesme için gerekli olan yükü vücuda yaymak gerekir. Bunun için de sol ayak her zaman bir
adım önde, sağayak ise hafif yana açı lı
r. Sağelle testere sapından, sol elle testere
gövdesinden tutulur. İ
leri harekette sol elle basınç uygulanı
r ve sağelle testere itilir. Testere
geriye boş
ta hareket eder. Herhangi bir baskıveya kuvvet uygulanmaz.

22
 Testereyle kesme yaparken boru kesim yeri, yeterli uzunlukta olmalıdı
r. Bu uzunluk
ı
yaklaşk 10-15 cm’dir. Kesilecek noktanın mengeneye fazla uzak olması , borunun titreş
im
yapmasına neden olur. Bu da insanlarırahatsı z edici ses yapar. Aynızamanda testere
laması
nın çabuk ısınmasına neden olur. Kesme noktasının mengene ağzı na yakı n olmasıise
kesme iş
lemini zorlaş
tırı
r. Elin mengeneye çarpmasına neden olur.

Kesme sonunda düzgün boru kesitini elde edebilmek için, testereyi boru eksenine dik
tutmak gerekir. Özellikle büyük çaplıboruları n kesilmesinde, kesme ilerledikçe testere
dikliğ ı
i zorlaşr.

Testere, kesme için yeterli hızda kullanı lmalıdır. Testere kesme hızı
, dakikada 40-50
gidiş-gelişolacak sayı dadır. Testerenin hı zlıkullanı
lması , lamanın çabuk ı
sı
nması na ve lama
dişlerinin dökülmesine sebep olur. Çok yavaşkullanı lmasıdurumunda, testere lamasıparça
üzerinde oluş an izde sı
kışarak kırılabilir.

2.1.2. Boru Keskileri

Boru keskileri, borularıdüz kesmek için kullanılır. Borularıkesme sı rası

nda borular
üzerinden talaşçı
karmaz. Metal boru keskileri tek veya çok bıçaklıdır. Boru, kesici bı
çak ve
merkezleme makaralarıarası na sı
kıştı
rı
larak kesme yapılır.

Kesme yapmak için iş aretlenen çizgi üzerine boru keskisinin bıçağı

nın ağ zınıyukarı
gelecek biçimde getirip boru keskisi sı kılır. Boru keskisini ş ekilde gösterildiği yönde
çevirerek her dönüşsonunda sı kma kolu çeyrek tur kadar sı kılı
r. Boru keskisi ters yönde
çalıştı
rılmamalı dı
r. Ters yönde çalış
tırı
lması , bıçağı
n takı ğ
ldıımafsalızorlar ve kı rılması
na
neden olabilir.

Şekil 2.4: Metal boru keskisi kı

sı
mlarıve kesme yönü

23
2.1.3. Çelik Boru Çapak Temizleme Aleti (Rayba)

Demir ve çelik boruların kesilmesi sonunda boru içine metal yı ğılmasımeydana gelir.
Buna çapak denir. Boru içinde meydana gelen bu çapakları n temizlenmesinde raybalar
kullanılır. Boru raybalarıkonik biçimli yapılı ı
r. Kesici ağzlarısağyöne doğ rudur. Boru ağzı
içinde raybaya sol elle baskıuygulanı rken, sağelle döndürülerek çapak temizleme iş lemi
yapılır. Rayba ters yönde döndürülmemelidir. Yoksa kesici ağ ızlar körelir.

Raybalar, düz ve helisel kesici ağı

zlıyapı lı
r. Helis bı
çak, çapak temizleme iş lemini
kolaylaştırı
r. Daha temiz boru ağzıelde edilir. Aşağ ı
daki şekilde düz ve helis kesici ağızlı
raybalar gösterilmiş
tir.

Resim 2.1: Düz kesici ağı

zlıboru Resim 2.2: Helisel kesici ağı
zlı
raybası boru raybası

24
 UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ
Farklıçaplarda verilen çelik boruları
n üzerinde çeş
itli ölçülerde testere ve boru
keskisiyle kesme yapı
nız.

Örnek: Testereyle ½”, ¾” ve 1” borudan 10, 15 ve 20 mm uzunluğ

unda

Boru keskisiyle ½”, ¾” ve 1” borudan 50, 60 ve 70 mm uzunluğ

unda

Araç ve Gereçler

 Boru mengenesi

 Metre, kalem

 Çelik boru

 Testere

 Boru keskisi

 Rayba

25
 İ
şlem Basamakları Öneriler
 Boruyu mengeneye
bağlayı
nız.  Kesme iş lemi için araç ve gereçleri
hazı rlayı
nız.
 Parçayıgerektiği kadar sıkınız.
 Boruyu mengeneye 10-15 cm uzunlukta
kacak ş
ileriye çı ekilde bağlayınız.

 Boruyu ölçerek iş
aretleyiniz.  İşaretlemenin rahat görünür olması na dikkat
ediniz.
 Yaptı ğını
z iş
aretlemenin kesme yapana kadar
silinmeyecek şekilde olması na dikkat ediniz.
 Ölçüyü tekrar kontrol ediniz.

 Testere laması nın yönüne dikkat ediniz.

 Eksene dik olarak boruyu
kesiniz.
 Boru keskisiyle kesme
yapınız.
 Borunun iç çapakları
nı
temizleyiniz.
 İş
inizi kontrol ederek
öğretmeninize teslim ediniz.
 Lamanı n gergin olması na dikkat ediniz.
Çünkü testere laması gergin değilse
bükülerek kı rılabilir.
 Kesme baş langı cı nda sol el baş parmağ ıile
lamaya yön vererek kesmenin tam ölçü
çizgisinden yapı lması nısağ layı nız.
 Hı zlıkesmek, testere diş lerinin ısınarak zarar
görmesine neden olur. Dakikada 40–50 gidiş
olacak ş ekilde kesme yapı nız.
 Testerenin sadece ileriye doğ ru kesme
yapacağı nıunutmayı nız.
 Testere ile kesme pozisyonu duruş una dikkat
ediniz.
 Testere laması nı n kesilecek parçaya dik
olması na dikkat ediniz.
 Testerenin tüm boyunu kullanarak kesme
işlemini yapı nız.
 Boru keskisi bı çağ ını n tam ölçü çizgisi
üzerinde olması na dikkat ediniz.
 Boru keskisini kesme yönünde çeviriniz.
 Boru keskisi kolunu fazla sı kmayı nız. Yoksa
kesme bı çağ ıkı rılabilir.
 Raybayısağyönde çalı ş tırınız.
 Boru ucu et kalı nlığ ının incelmemesine
dikkat ediniz.
 İşinizi kontrol ediniz.
 İş parçaları nızı temizleyerek numaranı zı
yazı nız.
 İşi bitirdiğinizi öğ retmeninize söyleyiniz.

26
 ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞ
DEĞ ERLENDİ
ERLENDİ RME
RME
ÇOKTAN SEÇMELİTEST

1. Testere hangi yönde kesme yapar?

A) İleri
B) Geri
C) İleri ve geri
D) Hiçbiri

2. Boru keskileri ne iş
e yarar?

A) Borularıaçı
lıkeser.
B) Borularıdüz keser.
C) Boruya dişaçar.
D) Ölçü almaya yarar.

3. için geçerli değildir?

Hangisi testere laması

A) Esnemeye karş ıdayanı

klı
dı r.
B) Çelikten yapı lırlar.
C) Dişler ileriye bakar.
D) Geriye doğ ru kesme yapar.

4. Testere ile kesimde hangisi söylenebilir?

A) Sol ayak ileride

B) Sağayak ileride
C) Sağel aş ağıda
D) Sol el yukarıda

5. Testerenin kesme hı
zıne kadardı
r?

A) Dakikada 30-40 gidiş

-geliş
B) Dakikada 35-45 gidiş
-geliş
C) Dakikada 40-50 gidiş
-geliş
D) Dakikada 50-60 gidiş
-geliş

27
6. Lamayıgergin duruma getirmek için kullanı
lan testerenin parçası
na ne ad verilir?

A) Gövde parçası
B) Lama gergi parçası
C) Lama parçası
D) Pim parçası

7. İ
şaret çizgisinden kesmeye nası
l baş
lanı
r?

A) Sağbaş parmak kılavuzlanarak

B) Sol baş
parmak kılavuzlanarak
C) Hemen baş lanı
r
D) Hepsi

8. Metal boru keskisinde merkezleme makarasıne iş

e yarar?

A) Boruyu düzenler.
B) Boruyu keser.
C) Boruyu çözer.
D) Boruyu merkezler.

9. Boru ağzıiçi çapakları

nın temizlenmesinde kullanı
lan alet hangisidir?

A) Mengene
B) Anahtar
C) Rayba
D) Testere

BOŞLUK DOLDURMALI TEST

1. Testere lamaları
, sadece ……………….doğ
ru kesme yapar.

2. Kesme yapmak için iş

aretlenen çizgi üzerine, boru keskisi bı ı
çağnı
n ağzı
…………………………gelecek ş ekilde sı
kılı
r.

3. Testere ile kesme yaparken ileri harekette ……………….elle baskıuygulanı

r.

DEĞERLENDİ
RME
Cevapları nızıcevap anahtarıile karş ılaş tı
rı
nız. Doğru cevap sayı nı
zıbelirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlı şcevap verdiğ iniz ya da cevap verirken tereddüt yaş
adı ğı
nız
sorularla ilgili konularıfaaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

Tüm sorulara doğ

ru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.

28
 ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–3

ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-3
AMAÇ

mıkullanarak tekniğine uygun bir ş

Gerekli donanı ekilde çelik boruya diş
açabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

 Çelik borulara dişaçma aletlerini araş tı

rını z.
 Otomatik dişaçma makinalarıhakkı nda bilgi toplayı nı
z.
 Değ işik mengene çeş itleri hakkı nda bilgi toplayınız.
 Tesisat firmalarınıdolaş arak araş tı
rma ve gözlem yapı nız.
 İnternet ortamında araş tırma yapı nız.
 Araş tırma ve gözlemlerinizi rapor hâline getiriniz.
 Hazı rladığını
z raporu sı nıfta tartışı
nız.

3. ÇELİ
K BORULARA Dİ
ŞAÇMAK
Düzgün dairesel kesitli parçalar üzerine açı
lmı şhelisel oluklara vida denir. Açı
lmış
vidalar, dişolarak da adlandı rılı
r. Bir boruya dişaçmak için malzemeyi tespit etmekte
mengene ve dişaçmakta pafta gerekir. İ ş te bu öğrenme faaliyetinde mengene ve paftaları
inceleyeceğiz.

3.1. Çelik Boru Paftaları

Borulara vida açmakta kullanı lan aletlere boru paftasıdenir. Boru paftasıgövde,
lokma, çevirme kolu, merkezleme ve cı rcır düzeneğ inden oluş ur. Gövde, lokma ve çevirme
kollarıile bazen de merkezleme düzeninin takı ğı
ldı , genellikle dökme demirden yapı lmı ş
olan bölümdür. Lokmalar, boruya dişaçı lması nısağ layan parçalardı r. Bir paftada genellikle
4 adet numara sı ralılokma vardı r. Çevirme kolu, boru veya benzeri yuvarlak malzemeden
olup paftayıdöndürmek için kullanı lı
r. Merkezleme düzeneği, dişaçı lacak borunun paftayla
aynımerkezde olması nısağlar. Cı rcır düzeneği ise paftanı n çalışma yönünün tersinde ve
boş ta dönmesini sağlar. Bu da dişaçma iş çiliğini kolaylaş tı
rır.

Metallerin birbiriyle sürtünmesinden ı sıaçı ğa çıkar. Paftalarla dişaçarken de ı sınma

olur. Burada açığ kan ı
a çı sı, pafta lokmasını
n dişlerini kı
rar veya açı lan boru diş
lerini bozar.
Isı
nmayıortadan kaldı rmak için soğ utma sı
vısıveya makine yağıkullanı lı
r. Soğutma sı vı
sı,
bor yağıyla suyun karı ştırı
lması ndan elde edilerek kullanılı
r.

29
 Tesisat boru eklerinde açı
lan dişboyu, her boru çapı na göre ayrıuzunluktadı
r. Vida
başlangı
çtan geriye doğru koniktir. Pratikte boru dişboyu, pafta lokmasıkalınlığı
nın boru
ucundan 1-2 dişgeçecek kadar açı lı
r.

Şekil 3.1: Çelik boru vida bölümleri

Tablo 3.1: Çelik boru vida boyları

(TS 301)
çapı

İ
nç ½” ¾” 1” 1¼” 1½” 2” 2½” 3” 4” 5” 6”
Anma

mm 15 20 25 32 40 50 65 80 100 125 150

Vida
boyu

mm 15 16,3 19,1 21,4 21,4 25,7 30,2 33,3 39,3 43,6 43,6

Çelik boru paftalarının lokma, çalı ş

tı
rma ayarıve uygulanan enerji durumuna göre;
sabit lokmalıcırcırlı
, ayarlanabilir lokmalıcı
rcı
rlıve elektrikli olmak üzere üç çeş
idi vardı
r.

3.1.1. Sabit LokmalıCı

rcı
rlıBoru Paftası

Dişaçmakta kullanı lan lokmaları , lokma kafasıadıverilen döküm bir parça üzerine
tespit edilmişve her boru çapıiçin ayrılokma kafasıkullanı lan paftalardı
r. Her boru çapı
için ayrılokma kafasıkullanı ldığ ıiçin merkezleme düzeneği, lokma kafasıçı ş
kıı
na kadar
ilgili boru çapıkadardı r. Dönüş ü, cırcı
r düzeneğ i ile istenilen yöne çevrilebilir. Dişaçarken
ayar yapı lmaz. Pratik ve çok kullanı lan bir pafta türüdür.

Sabit lokmalıcı rcı

rlıboru paftaları , ½” ile 2” çaplardaki borulara dişaçar. Piyasada
½”-2” ve ½”-1 ¼” lokma kafalıtakı mlar halinde satı lır. Boru çapıarttı kça dişaçmak
ı
zorlaşr. Dolayı sıyle ½”- 1 ¼” pafta takı mlarıdaha çok satı lır. Tek ve çift cırcı
rlıyapılı rlar.
Tek cı
rcı rlıpaftalar, daima bir tarafa kilitlenerek diğer tarafa boş ş
ta çalıı
r. Çift cı
rcırlı
lar ise

30
gerektiğ ş
inde her iki tarafa da kilitli çalıabilir. Çift cı
rcı
rlı
ları
n dayanı
mıdiğ
erine göre daha
fazladır. Büyük çaplıborularda çift cı rcı
rlı
yıkullanmak daha uygun olur.

Şekil 3. 2: Sabit lokmalıcı

rcı
rlıboru paftası

3.1.2. Ayarlanabilir lokmalıcı

rcı
rlıboru paftası

Pafta lokmaları , her boru çapıiçin gövdeye ayrıtakı lan ve dişaçma işleminde kademe
ayarıyapmayıgerektiren paftalardı r. Sabit lokmalıpaftalara göre mekanik aksamlarıdaha
karışı
k ve dayanı mlarıfazladı r. Büyük çaplıboruları n diş leri kalı
n olduğu için çı ğ
karttıı
ı
talaşn büyüklüğ ü de fazladı r. Bu nedenle büyük çaplıborulara bu paftalarla dişaçılı
r.

Ayarlanabilir lokmalıcı rcırlıboru paftalarıile ½”-4” boru çapları na dişaçı labilir.

Lokmalar dört parçadan ibarettir. Her boru çapıiçin ayrılokma kullanı lı
r. Lokmalar ½”-¾”,
1”-1 ¼”, 1 ½”-2”, 2 ½”-3” ve 3 ½”-4” ölçülerindedir. Üzerinde yazı lan numara sı rasına göre
gövdedeki yuvaları na takılı
r. Çift kollu olup büyük çaplıborularda iki kiş ı
i karşlıklıpafta
döndürme iş ini yapabilir. Tek ve çift cı rcırlıçeş itleri vardır. Çift yönlü cı rcır düzeni,
kullanımda büyük kolaylı k sağ lar. Pafta aynasıüzerindeki ölçülere göre pafta ayarıyapı lır.
Aş ağıdaki ş
ekilde ayarlanabilir lokmalı tek cırcırlıbir boru paftasının parçalarıgösterilmiş tir.

31
 Şekil 3. 3: Ayarlanabilir lokmalıcı
rcı
rlıboru paftası

Ayarlanabilir lokmalıcı rcırlıboru paftası yla bir boru diş i üç aş amada açı lı
r. Her
aşamada pafta üzerinden ayar yapmak gerekir. Birinci aş ama vida izi oluş turma, ikinci
aşama vida derinleş
tirme ve üçüncü aş ama vidanı n son şeklini verme işlemidir. Bu iş
lemlerin
sı
rası
yla uygulanmasıboru diş lerinin kırı
ksız ve düzgün çı kması nısağ lar.

Şekil 3.4: Dişaçma aş

amaları

3.1.3. Elektrikli Boru Paftaları

Elektrik enerjisinin iş e dönüştürülmesiyle çalı ş an boru paftaları

dır. Elektrikli el boru
paftasıve elektrikli pafta tezgâhıolarak iki tipi vardı
r.

Elektrikli el boru paftasısabit lokmalı dır. Boru çapına uygun lokma kafasıtakı larak
kullanı
lır. Ayar yapı lmaz. Yön anahtarısayesinde sağ veya sol dönüşyaptı rı
labilir.
Gerektiğ inde değ işik yerlere monte edilebilir. Küçük iş lerde ve tesisata bağ
lıborulara diş
açma işleminde seyyar çalı ştı
rı
larak pratiklik sağlar.

Şekil 3. 5: Elektrikli el boru paftası

32
 Pafta tezgâhlarıise bir güç motoru taş ıyıcıayak üzerine konularak torna biçimi
verilmiş ş
tir. Seri çalıma ve daha büyük çaplıborulara dişaçma olanağısağ lar. Üzerinde
bulunan boru keskisi ve raybası, kesme ve raybalama iş lemlerinde kolaylı
k oluşturur. Büyük
binaların boru tesisatıiş
çiliğ
inde işgücünü en aza indirir.

Pafta tezgâhları
nda kullanılan boru paftasıayarlanabilir lokmalıdı
r. Lokmalar numara
sırası
na göre yuvaları na ayrıtakı lı
r. Paftanın özelliğine göre tek veya üç kademede diş
açabilecek biçimde yapı lı
r. Üzerinde bulunan dişboyu ayar mekanizmasısayesinde, diş
boyu bitiminde, lokmalar tez açı larak dişaçmaya son verir. Pafta tezgâhı, gövdesi üzerinde
bulunan sağsol anahtarla ters yönde de çalıştı
rılabilir.

Resim 3.1: Elektrikli boru pafta tezgâhı

3.2. Mengeneler
Üzerinde çeşitli iş
ler yapı
lacak her türlü malzemeyi geçici olarak bağ lamaya yarayan
aletlere mengene denir. Meslek alanları, bağlandığıparçanın özelliği ve biçimine göre çeş
itli
şekillerde yapılı
r. Mengeneleri genel olarak paralel ağ ı
zlıve boru mengeneleri olarak iki
grupta toplamak mümkündür.

3.2.1. Paralel Ağı

zlıMengeneler

Paralel ağı
zlımengeneler, her türlü düz yüzeyli parçaları n bağlanarak iş lendiği
mengenelerdir. Yatayda birbirine paralel iki çenenin diş li bir mille hareket ettirilmesi
biçiminde çalı şı
r. Tesisatçı
lıkta atölye ortamı nda anahtar ağı zlı ek parçaları nın
bağ lanması nda kullanı
lı
r. Tezgâh, tesviyeci, demirci ve el mengenesi olarak dört çeş idi
vardı r.

33
 1. Tesviyeci mengenesi 2. Tezgâh mengenesi
(Yüzey eğ eleme iş
lemlerinde (Freze, matkap, vargel gibi tezgâh tipi makinelerde
kullanı
lı
r.) işlenecek parçayıbağ lamak için kullanı lı
r.)

3. Demirci mengenesi 4. El mengenesi

(Kuyruklu mengene de (Seyyar çalış ma gerektiren
denir. Darbeli çalı şma yerlerde kullanılı
r. Kazancı
gerektiren parçaları
n mengenesi de denir.)
iş
lenmesinde kullanılı
r.)
Resim 3.2: Paralel ağı
zlımengene çeş
itleri

3.2.2. Boru Mengeneleri

Boru mengeneleri boruları n kesilmesi ve dişaçı lmasında boruyu sabitlemek için

kullanı lı
r. Boru sı kma ağ ı zlarıboruyu kaydı rmayacak biçimde diş li yapı
lır. Bir kı sım
mengenelerde sı kma görevini zincir veya kayı şyapar. Boru mengenelerinin biçimlerine
göre; yana açılır, iş ik (paralel ağı
kenceli, zincirli, bileş zlı
) ve borulu seyyar olarak çeşitleri
vardır.

34
1. Yana açı
lı
r boru mengenesi 2. Zincirli boru mengenesi

3. İ
şkenceli boru 4. Bileş
ik (paralel ağı
zlı 5. Borulu seyyar boru
mengenesi boru mengenesi mengenesi

Resim 3.3: Muhtelif boru mengenesi çeş

itleri

Resim 3.4: Mengene bağlanmı

şsehpa

35
 Boru mengeneleri, tezgâh veya sehpa üzerine bağ lanarak kullanılı
r. Atölye ortamında
ve büyük iş lerde mengeneler tezgâh üzerine montaj edilir. Küçük işlerde ise seyyar sehpalar
kullanılı ı
r. Sehpalar katlanabilir ve kolay taşnabilir olmalıdı
r. Yüksekliğ ş
inin çalıan kişinin
boyuna uygun olması ş
, çalıma kolaylı ğısağ lar. Sehpanı n üst yüksekliğ i yerden, çalışan
kişinin dirseğ inden 10 cm kadar aş ağıda olmalı
dı r.

36
 UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ

Aş ağı
daki ş
ekle uygun, ölçüsünde ve iş
lem basamakları
nıtakip ederek çelik boruya
dişaçı
nız.

250
L

Araç ve Gereçler

 ½” çelik boru
 Mengene
 Testere
 Ayarlanabilir lokmalıcı
rcı
rlıboru paftası
 Makine yağ ı
 Metre, kalem

İ
şlem Basamakları Öneriler
 Boruyu mengeneye
bağlayı
nız.  Mengene ve takı mlarınızı kontrol ederek
hazırlayınız.
 Boruyu mengene ağ zından 10-15 cm fazla olacak
şekilde bağ layı
nı
z.
 Borunun mengene diş lerinden kaymayacak
sıkı
lıkta olmasına dikkat ediniz.

 Boru paftası
nı Boruya uygun lokma seçiniz.
ayarlayı
nız.  Boru paftası nıayarlarken boru paftası
nın tezgâh
üzerinde kolay çalı şı
labilecek yerde olması na
dikkat ediniz.
 Pafta ayar çizgilerinin tam çakışması na dikkat
ediniz.

37
 Borunun birinci ucuna
dişaçı
nız.
 Boru ucunun çapaksı z olması na dikkat ediniz.
 Sol elinizle pafta üzerine baskıuygulayarak boru
ucuna paftayıağ ızlatınız.
 Pafta dişaçma ayar sı rası nı
takip ediniz.
 Diş açma sı rasında mutlaka makine yağı
Paftanın
kullanı nı z.
Dişaçma
boruya  Pafta lokmaları nıbir veya iki dişgeçecek boyda
bölgesinin
ağızlatı
lması dişaçı nız.
yağlanması
 Diş bitiminde cı rcır düzenini ters yöne
ayarlayarak bir, iki tur geriye döndürdükten sonra
tez açma kolunu kullanarak paftayısökünüz. Bu
durumda dişüzerindeki çapaklar kı rılır.
 Bir boru parçası nıdiş açı lmış boru üzerine
vurarak çapakları n dökülmesini sağ layı nı
z.
 Üç aş amada dişaçmaya dikkat ediniz.
Boruya diş
in Dişüzerindeki
 Bir fittings parçasıyla açtı ğı
nız dişi kontrol ediniz.
açılması çapakları
n
temizlenmesi
 Boru üzerinden istenen uzunlukta ölçü alı nız.
 Ölçü çizgisini, kaybolmayacak biçimde
işaretleyiniz.
 Boruyu uygun uzunlukta  Testere laması nıbaş parmağı nızla kılavuzlayarak
kesiniz. iz yapı nı z.
 Dakikada 40-50 gidiş -gelişolacak hı zda kesme
yapı nı z.
 Boru çapı nısonuna kadar kesiniz.
 Boruyu birinci iş lem basamaklarıönerilerine
uygun biçimde mengeneye bağ layınız.
 Borunun ikinci ucuna  Paftayı ikinci iş lem basamakları önerileri
dişaçı
nız. doğrultusunda ayarlayı nız.
 Borunun ucuna, üçüncü iş lem basamakları
önerilerine göre dişaçı nız.
 İşparçası nısilerek temizleyiniz.
 İşin temizliğini yaparak
 Üzerine numaranı zıyazı nız.
teslim ediniz.
 İşi bitirdiğinizi öğretmeninize haber veriniz.

38
 ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞ
DEĞ ERLENDİ
ERLENDİ RME
RME

ÇOKTAN SEÇMELİTEST
1. Çelik borulara dişaçan aletlere ne denir?

A) Pafta
B) Tezgâh
C) Mengene
D) Anahtar

2. Sabit lokmalıpaftalar için hangisi söylenebilir?

A) Ayarlamak gerekir.
B) Ayar gerekmez.
C) Çok büyük borular içindir.
D) Cırcı
r düzeneği yoktur.

3. Dişaçı
lacak boruyu geçici olarak bağ
lamaya yarayan alet hangisidir?

A) Tesviyeci mengenesi
B) Demirci mengenesi
C) El mengenesi
D) Boru mengenesi

4. Borulara dişaçarken ı
sı
nmayıönlemek için ne kullanı
lı
r?

A) Su
B) Katıyağ
C) Makine yağ
ı
D) Hepsi

5. Paftayı
döndürmek için kullanı
lan parçanı
n adınedir?

A) Pafta kolu
B) Cırcır kolu
C) Merkezleme kolu
D) Tez açma kolu

6. Hangi pafta türünde üç aş

amada dişaçı
lı
r?

A) Elektrikli el paftaları
nda
B) Sabit lokmalıpaftalarda
C) Elektriksiz el paftaları
nda
D) Hiçbirinde
39
7. Hangisi ayarlanabilir lokmalıcı rlıboru paftalarıiçin söylenemez?
rcı

A) Ayarlanabilir 4 lokmalı
dır.
B) Tek aşamada dişaçma zorunluluğu vardı
r.
C) Her çaptaki boruya dişaçabilir.
D) Boru çapına uygun lokma takı lı r.

8. Hangisi boru mengenesi değildir?

A) Borulu seyyar
B) Yana açı lı
r
C) Demirci
D) Zincirli

BOŞLUK DOLDURMALI TEST

1. Sabit lokmalıpafta ile hangi boruya dişaçı
lacak ise o paftaya uygun lokma…………
takı
lır.

2. Lokmalar numara sı
ralı
……………parçadan ibarettir.

3. Paftaları ş
n ters yönde çalıtı
rı
lmasıiçin…………..…..düzeni kullanı
lı
r.

4. ı
Borular, mengeneye yaklaşk ………………..cm uzunlukta bağ
lanı
r.

DEĞERLENDİ RME
Cevapları nızıcevap anahtarıile karş ılaş tı
rı
nız. Doğru cevap sayı nı
zıbelirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlı şcevap verdiğ iniz ya da cevap verirken tereddüt yaş
adı ğı
nız
sorularla ilgili konularıfaaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

Tüm sorulara doğ

ru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.

40
 ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–4

ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-4
AMAÇ
Gerekli donanı ine uygun bir ş
mıkullanarak tekniğ ekilde çelik borulara bağlantı
parçaları
nısıkabileceksiniz.

ARAŞTIRMA
ARAŞ
TIRMA
 Çelik borulara bağlantıparçası nısı karken kullanılan takı
mlar hakkı
nda
araştırma yapı nız.
 Tesisat taahhüt firmalarınıdolaş arak araştı
rma ve gözlem yapını
z.
 Internet ortamı nda araş
tırma yapı nı z.
 Araş tırma ve gözlemlerinizi rapor hâline getiriniz.
 Hazı rladığını
z raporu sınıfta tartışınız.

4. BAĞLANTI PARÇASI (Fİ

TTİ
NGS) SIKMA
4.1. Çelik Boru Anahtarları
Boru ve ek parçaları
nısıkıp sökmekte kullanı
lan el takı na boru anahtarıdenir.
mları
Tesisatçı
nı
n en çok kullandığıtakımdır.

Şekil 4.1: Boru anahtarıağzı

detayı

Boru anahtarlarıçelik döküm malzemeden yapı lı

r. Boru ve ek parçaları nı n pek
çoğ unun dı şyüzeyleri dairesel ve kaygandı r. Bu nedenle anahtarı
n boru yüzeyini kavraması
için anahtar ağızları, dişli veya kaymayan yüzeyli malzemeden yapı lır. Boru anahtarları
nın
şekil ve biçimlerine göre pek çok çeş itleri vardır. Uygulamada yaygı n olarak kullanı
lan belli
baş lı
ları
; maş alı
, tek kollu, zincirli ve kayı şlıboru anahtarlarıdı
r.

41
4.1.1. Maş
alıBoru Anahtarları

İki parçanın birbirine bir pim mafsalla bağlanarak boruyu sış

kıtı ş
rma biçiminde çalıan
ve çok kullanılan bir anahtar çeşididir.

Maş alıboru anahtarları

na iki kollu boru anahtarıda denir. Anahtarın ağ ızlarıdiş
lidir.
İ ı
ki ağz parçası
nın uzantı ş
sıolan iki kol elle kavranarak çalıı
r. Alt kol üzerinde bulunan bir
somunla anahtarın ağı
z mesafesi ayarlanı r.

Maş alıboru anahtarlarıağ ı

z yönünde çalı ştırılı
r. Ters yönde anahtar diş
leri kayar ve
anahtar boruyu sı kıştı
rma görevini yapamaz. Bu anahtarlar boru ve benzeri dairesel
parçaların iş çiliğinde kullanı lır. Yüzeyinin bozulması istenmeyen parçalarda
kullanılmamalı dır. Özellikle armatür ve parçalarının sı ş
kıtırı
lmasında, malzeme yüzeyinde
tahribata neden olur.

Maş alıboru anahtarını ı

n anahtar ağzları
na göre 45° ve 90° olarak çeş itleri vardı
r. Dar
yerlerde ve kısa mesafelerde borularıdöndürmek için 45° olanlarıtercih edilir.

Resim 4.1: 45° maş

alıboru anahtarı Resim 4.2: 90° maş
alıboru anahtarı

4.1.2. Tek Kollu Boru Anahtarları

İki parçanın bir somunla birleş ş

tirilerek tek kolla döndürülmesi biçiminde çalıan boru
anahtarıçeş ididir. Üzerinde bulunan somunla anahtar ağ zıayarıyapı lan bu anahtarlara,
makaralıboru anahtarıda denir.

Tek kollu boru anahtarı nı ı

n ağz diş
i yapı ları
, maşalıboru anahtarlarıgibidir. Tek kollu
boru anahtarı nın dik ve yandan ağı zlıçeşitleri vardı
r. Ağzıdik açı lanlar, genişdöndürme
alanıister. Dar yerlerde kullanılamaz. Mengeneye bağ lıboruların iş
çiliğinde çok kullanılı
r.

Şekil 4.2: Tek kollu dik ağı

zlıboru anahtarı

42
 Tek kollu yandan ağı zlıboru anahtarlarıise kanal içleri gibi dar yerlerde, küçük
hareketlerle döndürme kolaylığısağlar. Anahtar ağ zı
nın bulunduğu iki parça birbirine dik
ş
çalıı ş
r. Atölye ortamıçalımaları
nda pratik değ
ildir.

Resim 4.3: Tek kollu yandan ağı

zlıboru anahtarı

4.1.3. Zincirli Boru Anahtarları

Resim 4.4: Zincirli boru

anahtarı

Bir parça üzerine takı lmışzincirin mandalla sı ş

kıtı
rı ş
lmasıbiçiminde çalıan anahtar
çeşididir. Özellikle dar yerlerde bulunan boruları
n döndürülmesinde kolaylı
k sağlar. Büyük
çaplıborularda diğ er anahtarların ağ ı
z ölçüleri yetmez. Bu tür işlerde zorunlu olarak
kullanılı
r.

4.1.4. Kayı
şlıBoru Anahtarları

Bir kol ucuna bağ lanmı şdayanı klıkayı şmalzemenin gerdirilmesi ş eklinde çalış
an
boru anahtarıçeş ididir. Zincirli boru anahtarlarıgibi dar yerlerde ve büyük çaplıboruları
n
iş
çiliğinde çalış
ma kolaylı ğısağ lar.

43
 Resim 4. 5: Kayı
şlıboru
anahtarı

4.2. Kendir veya Teflon Sarmak

Kendir, kenevir bitkisi sapıliflerinin inceltilmesiyle elde edilir. Kendir lifleri, suya
karşıhassastı r. Suyu görünce ş iş
en ve dayanı klıbir malzemedir. Bu nedenle boruları n ek
yerlerinde olabilecek sı
zdırmaları n önüne geçmek için kullanı lır.

Resim 4.6: Bir kendir kangalı

İlk dişboşbı rakı

larak kendir sarma iş lemine baş lanı
r. Yeterli miktarda kendir
sarılmalıdı
r. Fazla kendir yarar sağ lamaz. Kendir kangallar hâlinde satı lı
r. Kendiri
kullanmadan önce inceltmek gerekir. Kendirin inceltilmesi, kendir liflerinin dişaraları
na iyi
işlemesini sağlar. Kendirin bir ucunu bağ layarak kullanmak, kendir liflerinin düzgün
çekilmesini ve dolaş
maması nısağlar.

Boru diş ine sarı şboru liflerinin, ek parçasısı

lmı kılı
rken boru içine kaçmaması
na özen
gösterilmelidir. Boru içine kaçan kendir parçalarısu akı ntısı
yla armatür ve tesisat
cihazlarında tı
kanmalara sebep olur.

44
 Resim 4.7: Teflon bant makarası

Teflon bant, silikon esaslıbir maddedir. Soğuk ve sıcak su tesisatıborularında en az

0,40 g/cm³ yoğunluğunda olanlarıkullanı lı
r. Doğal gaz tesisatıbağlantıları
nda ise en az 1,5-
2 g/cm³ yoğunluğunda olmalı dır.

Teflon bant, makaraya sarı lıbiçimde satılır. Diş

lerin üzerine %50 üst üste bindirilerek
sarı
lı
r. Sarım sonunda bant çekilerek kopartı lı
r. Kopan uç, dişüzerine yedirilir. Ek parçası
sıkı
lı
rken, teflon bant artı
kları
nın boru içine kaçmaması na dikkat edilir.

4.3. Kullanı
lan Takı
mları
n Bakı
m ve Onarı
mları
Takı m işler, el övünür. Tesisatçı
; iş
ini iyi yapabilmesi için kullandığıtakımlarıtemiz,
düzenli ve sağlam bulundurur. Kullandı ğıtakı mların günlük ve haftalı k bakı
mlarınıyapması
gerekir. Takımların bozulan parçaları nı
n varsa yedek parçasınıalarak tamir eder.

Takı
mları
n günlük bakı
mları

 Kullanı lan her takı

m, işbittikten sonra temizlenir. Kuru bir bez veya üstüpüyle
silinir.
 Takı mları ş
n çalımasıkontrol edilir. Varsa arı
zalı parçalar onarılır.
 Takı mları ş
n çalımalarıkontrol edilir ve düzenli olarak yerleş
tirilir.

Takı
mların haftalık bakı mları
 Takımların işlevlerini yapıp yapmadı ğ ıkontrol edilir.
 Arızalıparçalar, yenileriyle değiş
tirilir.
 Takımlar silinerek, gereken yerleri yağ lanı
r.
 Pafta, mengene gibi mekanik çalı ş an takımları n parçalarısökülerek silinir ve
yağlanarak takılır.

45
 UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ
Aşağıda verilen çelik boru bağ lantı
lış
eklin dirsek bağlantı
lıucuna kendir ve Te
bağ
lantı
lıucuna teflon bant sararak bağ
lantımalzemelerini sı
kı
nız.

½”

220
K

Araç ve Gereçler

 Boru mengenesi
 Boru anahtarı
 Pafta
 Testere veya boru keskisi
 ½” boru
 Dirsek, Te
 Kendir ve teflon bant
 Bezir yağıveya sülüğen boya

İ
şlem Basamakları Öneriler
 Çalışacağ ını z tezgâhı çalı şmaya uygun
duruma getiriniz.
 Gerekli araç ve gereçleri  Kullanacağ ınız araç ve gereçleri
hazı
rlayını
z. hazırlayınız.
 Takı mların arı zası
z ve çalı ş
ır durumda
olması na dikkat ediniz.
 Borunun kesme ve dişaçma  Boruyu mengeneye uygun uzunlukta
iş
lemini yapı
nız. bağlayı nı
z.
 Boruya dişaçarken makine yağ ıkullanmayı
ihmal etmeyiniz.
 Boru kesme hı zı
na uyunuz.
 Sağlam testere lamasıkullanı nız.
 Testere laması nın uygun gerginlikte
olması na dikkat ediniz.
 Açılan dişüzerindeki çapaklarıdökünüz.

46
 Borunun bir ucuna kendir  Kendiri kullanmanı z gerektiği kadar alı
nı z.
sarı
nız.  Kendiri iki eliniz arası nda çekerek
lifleyiniz.
 Kendiri sarmaya ikinci diş ten başlayınız.
 Daima her diş in arası na kendir gelecek
ş ekilde ve sı
kıolarak sarınız.
  Fazla gelen kendir ucunu koparı nız.
 Yeterli miktarda sülüğ en boya kullanı nız.
 Kendir üzerine sülüğen boya  Sülüğ en boyayıküçük bir fı rçayla sürünüz.
veya macun sürünüz.  Sülüğ en boyayı kendir sarı m yönünde
yediriniz.
 Boruyu mengeneye uygun bir ş ekilde
 Boruya dirseği sı
kını
z.
bağlayı nız.
 Dirseği önce elle, sonra anahtarla sıkını
z.
 Anahtarıdirseğ in kordonundan ağ ızlatı
nız.
 Dirseği boruya son bir veya iki diş
kalıncaya kadar sı kınız.
 Kendir artı kları
nıtemizleyiniz.
 Borunun diğ er ucuna teflon
bant sarı
nız.  Boru son diş inden öne doğru, vida sı
kma
yönünde ve %50 bindirerek teflon bant
sarı
nız.
 Teflon bandı n boru ucunu geçmemesine
dikkat ediniz.

 Boruyu mengeneye uygun bir ş ekilde

bağlayınız.
 Te’yi önce elle sonra anahtarla sı
kınız.
 AnahtarıTe ek parçası nın kordonundan
 Boruya Te’yi sı
kını
z. ağızlatı
nız.
 Te’yi boruya son bir veya iki dişkalı ncaya
kadar sı
kı nız.
 Te’nin dik ağ zının ekseninin dirsek
ekseniyle paralel olmasına dikkat ediniz.
 İ
şparçası nısilerek temizleyiniz.
 İşin temizliğ
ini yaparak teslim
 İ
şparçasıüzerine numaranı zıyazınız.
ediniz.
 İ
şi bitirdiğinizi öğretmeninize söyleyiniz.

ÖLÇME VE DEĞE

47
 ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞ
DEĞ ERLENDİ
ERLENDİ RME
RME
ÇOKTAN SEÇMELİTEST

1. Boru ve ek parçaları
nısı
kmakta kullanı
lan aletlere ne ad verilir?

A) Boru anahtarı
B) Boru paftası
C) Testere
D) Boru keskisi

2. Boruları
n ek yerlerindeki sı
zdı ğıönlemek için ne kullanı
rmazlı lı
r?

A) Kumaşipi
B) Pamuk ipi
C) Keten sarmak/teflon sarmak
D) Hiçbiri

3. Hangisi boru anahtarları

nın çeş nda değildir?
itleri arası

A) Tek kollu
B) Maş alı
C) Zincirli
D) Açık ağ ı
zlı

4. Anahtarı
n ek parçası
nısı
kma yönü ne tarafa doğ
rudur?

A) Aşağ ı
B) Sağa
C) Sola
D) Yukarı

5. Bağ
lantıparçası
nıanahtarla tutarken neye dikkat etmek gerekir?

A) Kaymaması na
B) Sı
kma yönüne
C) Boru çapı
na
D) Hepsine

48
6. Aş
ağı
dakilerden hangisi tek kollu boru anahtarı
nı ndan biri değildir?
n parçaları

A) Makara
B) Hareketli çene
C) Sütun
D) Dişli mil

7. Boru anahtarı
ile bağ
lantı
parçasısı
karken boru anahtarı
nı
n ağzı
ne kadar açı
lmalı
dır?

A) Çaptan az
B) Çap kadar
C) Göz kararı
D) Çaptan fazla

8. Soğ
uk su tesisatıboru eklerinde kullanı
lan teflon bant gramajıne olmalı
dır?

A) 4,00 g/cm³
B) 0,30 g/cm³
C) 0,40 g/cm³
D) 3,00 g/cm³

BOŞLUK DOLDURMALI TEST

1. Boruları
n ek yerlerinde olabilecek sı
zdı
rmaları
n önüne geçmek için
………………lifleri kullanılı
r.

2. Teflon bant …………………..esaslımalzemeden yapı

lı
r.

3. Dişaçı lmı şboruya gereğinden fazla ……………………boya sürmek yapı

lan iş
i
zorlaş
tı
rır.

DEĞERLENDİ
RME

Cevapları nızıcevap anahtarıile karş ılaş tı

rı
nız. Doğru cevap sayı nı
zıbelirleyerek
kendinizi değerlendiriniz. Yanlı şcevap verdiğ iniz ya da cevap verirken tereddüt yaş
adı ğı
nız
sorularla ilgili konularıfaaliyete dönerek tekrar inceleyiniz.

Tüm sorulara doğ

ru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.

49
 MODÜL DEĞERLENDİ
RME

MODÜL DEĞERLENDİ
RME
Şekli verilen kapalıboru devresini yapı
nız.

Not: Test tulumbasıveya musluğa bağ

lanan bir hortumla kaçak testi yapabilirsiniz.

Araç ve Gereçler

 Galvanizli çelik boru

 Metre, kalem
 Sülüğen boya
 Testere veya boru keskisi
 Boru mengenesi
 Kendir veya teflon bant
 Boru paftası
 Boru anahtarı
 Bağlantıparçaları (dirsek, Te)
 Rakor

50
 PERFORMANSDEĞ
PERFORMANS DEĞERLENDİ
ERLENDİ RME
RME

KONTROL Lİ
STESİ

GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR Evet Hayı

r
 İşgüvenliğ i kurallarına uydunuz mu?
 Doğ ru araç ve gereçleri seçtiniz mi? 
 Markalamayı doğ ru yaptı nı z mı
?
 Kesme öncesi testere ile iz yaptı nız mı?
 Testere ile kesme kuralları na uydunuz mu?
 Paftayıboruya doğ ru tutturdunuz mu?
 Hatası z dişaçtı nız mı ?
 Açmı şolduğunuz diş e keten sarıp sülyen boya sürdünüz mü?
 Teflon bant kullandı nı z mı ?
 Fittings sıkma iş lemini önerilere uyarak yaptı nız mı?
 Ölçü alma yöntemlerini uyguladı nız mı?
 Almı şolduğunuz malzemeleri temizleyip teslim ettiniz mi?
 Bu iş lemleri, sizden istenilen sürede bitirebildiniz mi?

DEĞERLENDİ
RME

Yapı lan değ erlendirme sonunda “hayı r” cevapları

nı
zıbir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanı z modülü tekrar ediniz.

Bütün cevapları nız “evet” ise öğ

retmeniniz size çeş
itli ölçme araçlarıuygulayacaktı
r.
Öğretmeninizle iletiş
ime geçiniz.

Modülü tamamladı
nız, tebrik ederiz.

51
 CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–1 ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–2
Çoktan seçmeli test Çoktan seçmeli test
1. A 1. A
2. B 2. B
3. C 3. D
4. B 4. A
5. B 5. C
6. B 6. B
7. C 7. B
8. A 8. D
9. D 9. C
Boş
luk doldurmalıtest Boş luk doldurmalıtest
1. çelik - döküm 1. ileri
2. kumpas 2. yukarı ya
3. metre 3. sol
4. yapı lmaz
5. 0,02

ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–3 ÖĞRENME FAALİ
YETİ
–4
Çoktan seçmeli test Çoktan seçmeli test
1. A 1. A
2. B 2. C
3. D 3. D
4. C 4. B
5. A 5. D
6. D 6. C
7. B 7. B
8. C 8. C
Boş luk doldurmalıtest Boş luk doldurmalıtest
1. kafası 1. kendir
2. dört 2. silikon
3. cırcı
r 3. sülüğen
4. 10-15

52
 KAYNAKÇA

KAYNAKÇA
 DEMİ NKAYA, Temel İ
R, Hüseyin, Mevlüt ÇETİ şlemler Meslek Bilgisi 9.
Sı
nıf, MEB, Ankara, 2001.

 ROTHENBERGER, Hauptkatalog, www.rothenberger.com, 2003/2004.

 KUMRAL Sabri, Tesisat Teknolojisi İ

şve İ
şlem Yaprakları10. Sı
nıf, MEB,
Ankara 2003.

 KUMRAL Sabri, Tesisat Teknolojisi İ

şve İ
şlem Yaprakları11. Sı
nıf (Sı
hhi
Tesisat), MEB, Ankara 2004.

 KUMRAL Sabri, Tesisat Teknolojisi İ

şve İ
şlem Yaprakları9. Sı
nıf, MEB,
Ankara 2003.

53