Αστικά Κενά

Επιλεγμένα αποσπάσματα από ερευνητικές εργασίες των φοιτητών της

Αρχιτεκτονικής Σχολής Δ.Π.Θ.

ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ: Μια περιπλάνηση σε θεωρίες & δράσεις – Παραδείγματα

της Αθήνας
Επιμέλεια: Καλαϊτζή Πόπη – Κολοβός Ιωάννης – Οικονόμου Κωνσταντίνος

Μια φάση των σύγχρονων μητροπόλεων αποτελεί η μετάπολη. Ο F.Ascher

αναγνωρίζει τις μεταπόλεις, ως συνεχώς διευρυνόμενα, ασυνεχή και
αποσπασματικά πολεοδομικά συμπλέγματα. Δίνει τον εξής ορισμό για τη
μετάπολη:
« Μια μετάπολη είναι το σύνολο των χώρων όπου το σύνολο ή τμήμα
των κατοίκων, των οικοδομικών δραστηριοτήτων ή των περιοχών
βρίσκονται ενσωματωμένα στην καθημερινή λειτουργία μιας
μητρόπολης. Μια μετάπολη αποτελεί γενικώς ένα λεκανοπέδιο εργασίας,
κατοίκησης και δραστηριοτήτων. Οι χώροι που συνθέτουν μια μετάπολη είναι
κατ’ ουσία ετερογενείς και όχι εξ’ ανάγκης συνεχείς. Μια μετάπολη
περιλαμβάνει το λιγότερο μερικές εκατοντάδες χιλιάδες κατοίκους ».
Οι μεταπόλεις, ως νέο αστικό τοπίο που περιέχει τις έννοιες της ομοιογένειας,
της συνέχειας και της αρμονίας, εμπεριέχουν ταυτόχρονα και την
ανομοιγένεια, την ασυνέχεια, τη ρήξη. Λειτουργούν ως ένα χωνευτήρι
διαφορετικών πολιτισμών. [...]

Στη νέα αυτή κατάσταση που δημιουργείται στην πόλη, με μια πρώτη
προσέγγιση διακρίνει κανείς τα εξής 5 στοιχεία:
1. Την ακαταλληλότητα του οργανικού – εξελικτικού μοντέλου, όπως
επίσης και την θετικιστικής λογικής του ορθολογικού μοντέλου να
αντιμετωπίσουν τα φαινόμενα και τις ραγδαίες μεταλλάξεις της
σύγχρονης πόλης,
2. Την αντίληψη της ταχύτητας ως εναπόθεσης, διασύνδεσης και
διανομής μιας πολλαπλότητας ροών,
3. Την παρουσία περιοχών πειραματισμού και καινοτομίας ως προς τους
χώρους κατοίκησης (νέες κοινωνικές ή περιθωριακές ομάδες,
προνομιούχα στρώματα κ.τ.λ.),
4. Την εμφάνιση νέων περιβλημάτων – υποδοχέων που εξαντλούν την
κατανομή και την κατανάλωση της δημόσιας σφαίρας (μουσεία, στάδια,
εμπορικά κέντρα, θεματικά πάρκα και τουριστικές αναπτύξεις) και
5. Την παρουσία κενών, μη παραγωγικών απροσδιόριστων, δίχως σαφή
όρια, ανοίκειων περιοχών στις πόλεις.
Ειδικότερα, η θεώρηση των κενών περιοχών, στο κέντρο και στις περιφέρειες,
γίνται επιτακτική στα πλαίσια των μετασχηματισμών της σύγχρονης πόλης. Η
παρατήρησή τους μας οδηγεί στην αναγνώριση δύο τύπων διαδικασιών:
• μια φυγόκεντρη, βάσει της οποίας νέες δραστηριότητες, οικονομικές,
διοικητικές υπηρεσίες και κατοικία αναζητούν περιοχές και σημεία
εγκατάστασης εκτός πόλης, και
• μια κεντρομόλο βάσει της οποίας επισυμβαίνουν σημαντικές
αναμετατροπές στα ενδιάμεσα εσωτερικά κενά της πόλης (μεγάλα
αστικά κενά, βιομηχανικά συγκροτήματα σε μαρασμό/μετασχηματισμοί
παλιών λιμανιών/σιδηροδρομικοί σταθμοί και άξονες εξυπηρέτησης).

Κατά την ανάπτυξη μιας πόλης παρατηρείται ένας συγκεκριμένος τρόπος

χωροθέτησης των χρήσεων, σύμφωνα με τις ανάγκες που δημιουργούν οι
μηχανισμοί της. Ανάλογη με την ανάγκη για κατοικία είναι και η ανάγκη για
εργασία. [...] Επόμενο είναι με την πληθυσμιακή συσσώρευση, η πόλη να
εξαπλώνεται ασταμάτητα. Εκτός από την οικιστική εξάπλωσή της,
μετασχηματίζεται και χωροτακτικά. [...] Νέοι κάτοικοι έρχονται και
εγκαθίστανται σε συνοικίες της πόλης που, για να μπορέσει να τους
υποδεχτεί, όλο και αυξάνει την έκτασή της. Με την πάροδο του χρόνου
πολλαπλασιάζει το μέγεθός της. [...] Ταυτόχρονα οι μηχανισμοί της
αναπτυσσόμενης μεγαλούπολης ωθούν στη δημιουργία των
νεοεμφανιζόμενων αστικών κενών. [...] Η πόλη επεκτάθηκε έξω από τα όριά
της, καθώς εκεί η αξία της γης ήταν κατά πολύ χαμηλότερη...

Τα αστικά κενά αποτελούν περισσεύματα του ιστού και διασπούν τη

συνέχεια της πόλης. Ως αστικά κενά εκλαμβάνονται οι κενοί χώροι που
προκύπτουν από την κατεδάφιση παλαιών κτιρίων που αφέθηκαν στην
εγκατάλειψη και την ερείπωση, εγκαταλελειμένες βιομηχανικές εγκαταστάσεις,
περιοχές χωρίς ξεκαθαρισμένο νομικό καθεστώς, αδόμητα οικόπεδα,
ακάλυπτοι και δώματα, χώροι αμφιλεγόμενου χαρακτήρα και ασύμβατων
χρήσεων, όπως παλιάλιμάνια και αεροδρόμια. Επίσης, αστικές υποδομές
όπως τμήματα οδικών αξόνων, παραλιακές ζώνες και ρέματα που
δημιουργούν ασυνέχειες του ιστού. Είναι χώροι από τη μια «κενοί» χρήσης,
ταυτόχρονα όμως περικλείουν πολλαπλά νοήματα, και ενώ δεν έχουν εμφανή
χρήση, πολλές φορές υφίστανται αυθαίρετες χρήσεις από προσωρινούς
κατοίκους. [...] Αυτές οι εκτάσεις ή τμήματα γης χαρακτηρίζονται ως
αστικά κενά. Θραύσματα και σφήνες μέσα στον αστικό ιστό.

ΑΣΤΙΚΟ ΥΠΟΛΟΙΠΟ: Ατμόσφαιρες στην πόλη

Επιμέλεια: Ιωσαφάτ Αλίκη – Σιτζόγλου Μαρία – Τσιρέκα Δέσποινα
Ως καθημερινός χώρος, ετυμολογικά, ορίζεται ο χώρος που βιώνει
καθημερινά ο άνθρωπος, το σκηνικό, κατά κάποιο τρόπο, που
διαδραματίζεται η καθημερινότητά του. Όμως στην πραγματικότητα ο καθένας
τον αντιλαμβάνεται και τον ορίζει διαφορετικά, σύμφωνα με τις επιρροές που
δέχεται αλλά και τα αντικείμενα, τις καταστάσεις και τους ανθρώπους που τον
περιβάλλουν. Στοιχεία διαφορετικά για τον καθένα, επηρεασμένα κατ’ εξοχήν
από προσωπικά βιώματα, που κατά συνέπεια διαμορφώνουν ανόμοιες
εικόνες χώρου. Ερεθίσματα κτισμένου περιβάλλοντος συνυφασμένα με
συναισθήματα καθιστούν τον καθημερινό χώρο έννοια αφηρημένη. Έννοια
ικανή να αντιπροσωπεύει είτε πραγματικό χώρο είτε ανθρώπινη σχέση είτε
οπτική θέα-φυγή είτε καθημερινό διάλογο. Έτσι, λοιπόν, συντίθεται ένα
μοναδικό, προσωπικό κολλάζ που συστήνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο βιώνει
ο καθένας τις εμπειρίες του.

Γρήγοροι ρυθμοί – έντονη ζωή, αποτελούν χαρακτηριστικά της πλειοψηφίας

του κοινωνικού συνόλου σήμερα. Στην σύγχρονη κοινωνία φαίνεται να μην
υπάρχει πια χώρος για το Χώρο, ενώ διαμορφώνεται ένας τρόπος ζωής που
στέλνει το χώρο πίσω στο φόντο, αποδίδοντάς του το ρόλο του άψυχου
σκηνικού. Παρατηρώντας την ανθρώπινη συμπεριφορά, πλήθος ανθρώπων
δείχνει να μην αλλελεπιδρά πλέον με τον καθημερινό του χώρο· αντίθετα τον
αποβάλλει από τη ζωή του. Θεωρώντας οικείο και γνώριμο μόνο τον
προορισμό του (κατοικία – εργασία – χώροι κατανάλωσης) αψηφά το ρόλο
του μεταβατικού σε εκείνον χώρο. Εστιάζει την προσοχή του στο στόχο και
δεν ανταποκρίνεται σε πληθώρα ερεθισμάτων που λαμβάνει στη διαδρομή,
καθώς θεωρεί πως δεν τον αφορούν.

Σήμερα, ο καθημερινός, ανοιχτός, δημόσιος χώρος δεν βιώνεται καθ’

ολοκληρίαν του, καθώς ο σύγχρονος τρόπος ζωής δεν δίνει τη δυνατότητα
στο χρήστη να τον διαβάσει και να τον ερμηνεύσει. [...] Η εμπειρία του
συνοψίζεται σε μια εφήμερη βίωση της πόλης, σε μια φευγαλέα ματιά του
περιγύρου του, σε μια χαλαρή προσοχή, κατά τον Benjamin, στην
πληροφορία που λαμβάνει. [...] Τα πολλαπλά ερεθίσματα που δέχεται ο
άνθρωπος από το σύγχρονο περιβάλλον, του προκαλούν σύγχυση
δυσχαιρένοντας την αφομοίωσή τους. [...] Ο κάτοικος της πόλης αποποιείται
το ρόλο του δράστη στον καθημερινό χώρο του και επαναπαύεται στη θέση
του θεατή. [...]

Δίπλα σε δημόσιους χώρους που παρουσιάζουν έντονη κινητικότητα και ζωή,

συνυπάρχουν άλλοι χώροι, ενδιάμεσοι, όπου η απουσία είναι η ατμόσφαιρα
που τους χαρακτηρίζει.
- Χώροι που εγκαταλείπονται και περιθωριοποιούνται όταν το εμπόριο
και η κατανάλωση δεν τους αγγίζει,
- χώροι αδόμητοι με κάποια ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας,
 - χώροι που υποβαθμίζονται και παραμένουν αμέτοχοι στους ρυθμούς
της πόλης, χώροι που αποζητούν μια λύση
- χώροι που βρίσκονται σε αναμονή για να αποκτήσουν ταυτότητα.
Αστικά υπόλοιπα.

Ως αστικό υπόλοιπο, λοιπόν θεωρούμε εκείνον τον χώρο που

υποβαθμίστηκε ή αχρηστεύτηκε, την επιφάνεια που αμελήθηκε. Εκείνον
που σχεδιάστηκε για κάποια χρήση η οποία σήμερα δεν εφαρμόζεται πια ή
που στερείται σχεδιασμού και ταυτότητας και απλώς προέκυψε από
μετασχηματισμούς της πόλης. Χώροι σχετικής ελευθερίας, όπου οι κανόνες
και οι κώδικες μπορούν ακόμη να επαναπροσδιοριστούν. Χώροι που
σύρθηκαν στο περιθώριο της αστικής ζωής είτε για λόγους ιδιαίτερης
μορφολογίας, που αποτρέπει κάποια καθημερινή χρήση τους, είτε για λόγους
αποστροφής του σύγχρονου ανθρώπου από τη βίωση του ανοιχτού δημόσιου
χώρου· χώροι με έντονη την αίσθηση της απουσίας.

Καθένας αντιλαμβάνεται διαφορετικά την εικόνα των αστικών υπολοίπων.

Διαμορφώνονται συνεπώς δύο διαφορετικές μεταξύ τους απόψεις για τη
χρήση και το ρόλο τους στο αστικό τοπίο. Σύμφωνα με την πρώτη άποψη, οι
χώροι αυτοί αντανακλούν την αποδιοργάνωση της πόλης ενώ βάσει της
δεύτερης, τονίζεται η ενδιαφέρουσα προοπτική που έχουν οι χώροι αυτοί, στο
να εξελιχθούν σε ελεύθερους χώρους σε ένα αστικό περιβάλλον που
σταδιακά περιορίζεται και συστηματοποιείται.

Όσοι θεωρούν ότι τα αστικά υπόλοιπα αποτελούν ανεπιθύμητες καταστάσεις,

τα αντιλαμβάνονται ως ακαθόριστες ζώνες που διαταράσουν το αστικό τοπίο
και αντανακλούν μια προβληματική κοινωνικο-οικονομική κατάσταση,
εγκατάλειψη και υποβάθμιση. Η απουσία θέλησης ή δυνατότητας να
ξεπεραστούν τα πραγματικά αίτια, οδηγούν συχνά στο να περιορίζεται το
ενδιαφέρον μόνο στην «εικόνα». Σε αντίθεση με την προσδοκία για μια
ευημερούσα πόλη, τα αστικά υπόλοιπα εξακολουθούν να αντικατοπτρίζουν
την εικόνα της υποβάθμισης. Επειδή ακριβώς καταργούν τα ιδανικά της τάξης
και της αφθονίας που ταυτίζονται με την αστική ευημερία, τονίζουν ένα
πρόβλημα. Η αναμονή για μια μελλοντική ανάπτυξη που θα επιλύσει το
πρόβλημα, κάνει τους πολίτες να αγνοούν αυτούς τους χώρους του αστικού
τοπίου και να τους εγκαταλείπουν., να τους υποβαθμίζουν με εφήμερες
χρήσεις – στάθμευση οχημάτων, ρίψη απορριμάτων.

Για εκείνους που υποστηρίζουν τη δεύτερη άποψη, τα αστικά υπόλοιπα

προσφέρουν χώρο για αυθόρμητες δημιουργικές συμπεριφορές και
ανεπίσημες χρήσεις. Αποτελούν χώρους για μια εναλλακτική προσέγγιση
βίωσης της πόλης. Αυτές οι δύο οπτικές, είναι περιορισμένες και σίγουρα
επιδέχονται αμφισβήτηση. [...]
Τα αστικά υπόλοιπα δεν μπορούν εύκολα να αποδεσμευτούν από τις
δυνάμεις που τα παρήγαγαν, δυνάμεις που συνδέονται τις περισσότερες
φορές με κίνητρα κερδοσκοπίας άσχετα με το κοινωνικό συμφέρον. Το ζήτημα
όμως είναι να ξεφύγουμε από τις στείρες αντιπαραθέσεις που
συμπυκνώνονται στα δίπολα τάξη – χάος και οργάνωση – αποδιοργάνωση
και οι οποίες περιορίζουν τους προβληματισμούς που προκύπτουν από την
παρατήρηση των αστικών υπολοίπων. Αυτό που προέχει είναι ο
επαναπροσδιορισμός των δυνατοτήτων των χώρων αυτών και του ρόλου που
ήδη έχουν έτσι ώστε να προβλεφθεί η κατάλληλη διαχείρισή τους στοχεύοντας
σε μια πιθανή ενεργοποίηση.

ΚΑΤΑΛΑΜΒΑΝΩ αστική πρώτη ύλη

Επιμέλεια: Δεμιρτζόγλου Αδρομάχη – Καλτσογιάννη Ελένη

Το δημόσιο τοπίο εκδηλώνεται εφεξής σαν ένα πεδίο ανοικτό σε πρόσκαιρες

«ενασχολήσεις», ενασχολήσεις που έστω και εφήμερα αφήνουν ίχνη
κατοίκησης. Στιγμές μοναχικές ή συλλογικές, έντασης ή χαλάρωσης,
περιέργειας ή αδιαφορίας, παιχνιδιού, ανεμελιάς, απρόβλεπτες μορφές
δράσης που διαμορφώνουν υπαρξιακές καταστάσεις στην πόλη. Η
οικειοποίηση λοιπόν, δεν διαμορφώνει μια συγκεκριμένη πραγματικότητα,
αλλά ένα εφήμερο πεδίο που επιτρέπει στην ανθρώπινη ύπαρξη να αναπτύξει
τις δραστηριότητές της. Όλα όσα ο άνθρωπος δύναται να πράξει στο δημόσιο
χώρο, με την ελάχιστη αναδιαμόρφωσή του, αναζητώντας πράγματα
ξεχασμένα που κανείς πια δεν αισθάνεται την ανάγκη τους.

Η πόλη μετατρέπεται στιγμιαία, σε σκηνικό, σε ένα άθροισμα σκηνογραφικών

ενοτήτων στο ενδιάμεσο των οποίων αναπτύσσεται η ατμόσφαιρά της. Η
χρήση των κτιρίων και το πρόγραμμα αυτών, ενίοτε ακυρώνεται,
επαναπροσδιορίζεται. Στο προσκήνιο του δημόσιου χώρου εμφανίζονται οι
κοινωνικές δράσεις της μικροκλίμακας. Η πόλη αποκτά μια φαντασμαγορία
άλλοτε ως τοπίο και άλλοτε ως δωμάτιο.

Περπατώντας στη πόλη παράλληλα στα συμπαγή αστικά μέτωπα, παρατηρεί

κανείς μικρές «ρωγμές». «Ρωγμές» που αποκαλύπτουν την πίσω όψη της
πόλης, που πολλές φορές είναι και η πιο ενδιαφέρουσα και αληθινή, δηλαδή
τους ακαλύπτους.

Οι ακάλυπτοι είναι από τους πιο ενοχοποιημένους αστικούς χώρους.

Συνήθως παρατημένοι και εντελώς αδιαμόρφωτοι, χρησιμεύουν μόνο για το
στοιχειώδη ηλιασμό και αερισμό των υποδεέστερων διαμερισμάτων που είναι
καταδικασμένα να έχουν ανοίγματα στην πίσω όψη. Με συχνά αρκετές
πολυκατοικίες να μοιράζονται την «προνομιούχο» θέα τους και πάντα καμία
από αυτές να διεκδικεί μερίδιο στη φροντίδα των χώρων αυτών, οι ακάλυπτοι
συνήθως κατέληγαν να μετατρέπονται στους συνοικιακούς σκουπιδότοπους –
αποθηκευτικούς χώρους.

Μπορεί να καταλαμβάνονται κυρίως από ότι μας περισσεύει, η

καθημερινότητα η ίδια όμως αποδεικνύει ότι αποτελούν και πολύ σημαντικούς
πυρήνες αλληλεπίδρασης μεταξύ των κατοίκων μιας γειτονιάς. [...] Οι
ακάλυπτοι , παρόλη την «ασχήμια» τους, λοιπόν, αντικατοπτρίζουν έναν
καθημερινό αυθορμητισμό και μια πιο ειλικρινή οικειοποίηση του αστικού
χώρου. Θυμίζουν κάτι από παλιές γειτονιές, από πεζοδρόμιο, από δρομο...
Οι πίσω όψεις και τα ιδιόμορφα λευκά σόκορα των κατακόρυφων τυφλών
μεσοτοιχιών, μετατρέπονται σε κυρίως όψεις, συμμετέχοντας και αυτές
απροσδόκητα στην συνομιλία με το δημόσιο χώρο της πόλης.

Μέσα από αυτές τις μικρές ρωγμές του αστικού υλικού, λοιπόν,
αποκαλύπτεται η αληθινή ζωή της πόλης και ο δημόσιος χώρος διαρρέει προς
τον ιδιωτικό και το αντίστροφο. Έτσι, διαχέεται ο ένας μέσα στον άλλο και τα
όριά τους γίνονται δυσδιάκριτα.

Οι ιδιότυποι αυτοί κρυφοί χώροι λειτουργούν ιδιαίτερα ευεργετικά στην εικόνα

της πόλης, καθώς σχηματίζουν ασυνέχειες – κενά στην αστική μάζα,
δημιουργώντας φυγές και «οπτικές ανάσες». Έτσι, λοιπόν, παρά τη ραγδαία
αλλαγή κλίμακας που παρουσιάστηκε τις τελευταίες δεκαετίες, στις ελληνικές
πόλεις, αυτές κατάφεραν να παραμείνουν σε αρκετές περιοχές ζωντανές,
αληθινές και οικείες.

Αποκαλύπτοντας ξανά τις κρυμμένες ποιότητες και τα ζωντανά

χαρακτηριστικά του σημερινού αστικού περιβάλλοντος, επαναπροσδιορίζουμε
τη σημασία του και ίσως και να κατανοούμε τις μορφές και το βαθμό που το
οικειοποιούμαστε.