Κ.

ΠΟΛΑΝΥΙ
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ
• Η οικονομία ως θεσμική διαδικασία
• Μεθοδολογικές πτυχές:
• Ιδέα Οικονομικού Συστήματος
• Μορφή Ενοποίησης
Ο Πολιτισμός του 19ου αιώνα έχει καταρρεύσει

• Σύστημα ισορροπίας δυνάμεων

• Διεθνής κανόνας χρυσού
• Αυτορρυθμιζόμενη αγορά
• Φιλελεύθερο κράτος
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΓΟΡΑΣ

• Ο Πολάνυι υποστηρίζει ότι, το μοντέλο της αγοράς δεν

μπορεί να πραγματοποιηθεί.
• Αποτελεί μια «καθαρή ουτοπία», το «αποτέλεσμα μιας
σχεδιασμένης δράσης που βασίζεται στη χίμαιρα ενός
απραγματοποίητου ιδεολογικού μοντέλου».

• Απέναντι σε αυτόν τον κίνδυνο, η κοινωνία απαντά

λαμβάνοντας μέτρα αυτοπροστασίας, τα οποία συνιστούν
παρεμβολή στη λειτουργία των αυτορρυθμιζόμενων αγορών.
Η διττή σημασία της οικονομίας: Διάκριση
«τυπικής» και «ουσιαστικής» οικονομίας
Στο οικονομικό σύστημα η κατανομή των πόρων και ο καθορισμός των
τιμών ρυθμίζονται από την σχέση προσφοράς και ζήτησης, αποκλειομένων
των κανόνων της παράδοσης και της πολιτικής τάξης.

Η οικονομία ως αυτόνομος επιστημονικός τομέας αναδύεται μόνον με την

εδραίωση της καπιταλιστικής κοινωνίας της αγοράς και την παράλληλη
προϊούσα αυτονόμηση της οικονομίας από τις πολιτικές και κοινωνικές
δομές.

Έχοντας αναγνωρίσει την σχετικότητα του επίσημου ορισμού της ατομικής

συμπεριφοράς στον καπιταλισμό, o Πολάνυι θεωρεί ότι αυτός δεν αποτελεί
χρήσιμο εργαλείο ανάλυσης των προ-καπιταλιστικών κοινωνιών.
Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ
• Ο Πολάνυι ασκεί κριτική στην τυπική έννοια της οικονομίας γιατί
θεωρεί η ουσία της οικονομίας είναι η προσφορά ενός φυσικού
περιβάλλοντος για τη διατήρηση της ανθρώπινης ζωής.
• Σύμφωνα με τον Πολάνυι, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την
ανθρώπινη κοινωνία, την οικονομία και την ανθρώπινη ιστορία υπό το
πρίσμα της τυπικής ερμηνείας της νέο-φιλελεύθερης οικονομίας.
• Επειδή ”το να περιορίσουμε τη σφαίρα του γένους οικονομία
αποκλειστικά σε φαινόμενα της αγοράς είναι σαν να αποκλείουμε το
σημαντικότερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας από το σκηνικό”. Η
συγκεκριμένη ερμηνεία δεν επιτρέπει την μελέτη της αλληλεπίδρασης
οικονομίας και κοινωνίας.
• Υποστηρίζει, σε αντίθεση με την συμβατική οικονομική σοφία, ότι οι
αγορές δεν ήταν ούτε ουδέτερες ως προς τις αναδιανεμητικές
ενέργειες τους ούτε φυσικές ως προς τις καταβολές τους.
• Η σπουδαία ανακάλυψη της σύγχρονης ιστορικής και ανθρωπολογικής
έρευνας είναι ότι η οικονομία του ανθρώπου υπόκειται στις κοινωνικές
του σχέσεις.
• Ο άνθρωπος δεν λειτουργεί για να προστατεύσει μόνο το ατομικό του
συμφέρον για την κατοχή υλικών αγαθών.
• Αντίθετα, δρα με σκοπό να προστατεύσει την κοινωνική του θέση, τα
κοινωνικά του αιτήματα, τους κοινωνικούς πόρους του.
Η ουσιαστική έννοια της οικονομίας
• Η οικονομία είναι ουσιαστική, αφού αντανακλά δυο διαφορετικά επίπεδα:
• (i) Τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και την αλληλεπίδραση του με το
περιβάλλον,
• (ii) την κοινωνική θεσμοποίηση της οικονομικής διαδικασίας.
• η αντίληψη του Πολάνυι για την οικονομία ως μια θεσμική διαδικασία είναι
κεντρική στην οπτική του σχετικά με τη σχέση μεταξύ οικονομίας και
κοινωνίας.
• Στο σχήμα του Πολάνυι, η οικονομία της αγοράς ήταν θ ε σ μ ο π ο ι η μ έ ν η .
• Η δημιουργία της αυτορρυθμιζόμενης αγοράς μέσω της
εμπορευματοποίησης της εργασίας, της γης και του χρήματος, δεν ήταν
άλλο από την θεσμική υποταγή της κοινωνίας στις απαιτήσεις της οικονομίας
της αγοράς.
• Ο Πολάνυι διακρίνει την αμοιβαιότητα, την αναδιανομή και την
ανταλλαγή ως τους τρόπους κυκλοφορίας μέσα στην κοινωνία και
ανακαλύπτει ότι οι τρόποι αυτοί έχουν συνυπάρξει σε ποικίλες
συνθέσεις και ποικίλους βαθμούς μέσα στην ανθρώπινη ιστορία.
• Το εμπόριο και η ανταλλαγή (η αγορά δηλαδή), έχουν λάβει πολύ
διαφορετικές σημασίες και λειτουργίες από αυτές που περιγράφουν οι
νέο-φιλελεύθεροι οικονομολόγοι.
• Πρώτον, γιατί στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες η οικονομία δεν
ρυθμίζονταν από τις αγορές και
• δεύτερον επειδή η σπάνη και η επιλογή δεν συνεπάγονταν
αναγκαστικά την ύπαρξη μιας αγοράς.
• Αγορές υπήρχαν πάντα, αλλά ποτέ πριν τον 19ο αιώνα δεν έλεγχαν εξ
ολοκλήρου την οικονομία και την κοινωνία.
 Προ-καπιταλιστικές κοινωνίες και οικονομική
οργάνωση
• Ο καταμερισμός της εργασίας στην κοινωνία δεν συνεπάγεται αγοραία
ανταλλαγή, παρά μόνο την κυκλοφορία αγαθών
• είτε μέσω αμοιβαιότητας
• είτε αναδιανομής
• είτε ανταλλαγής
• Στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες, όπου η αμοιβαιότητα και η αναδιανομή
είναι οι κύριες μορφές ενσωμάτωσης και διανομής πόρων, η λογική της
οικονομίας ενσωματώνεται στις κοινωνικές σχέσεις.
• Ο όρος «ενσωμάτωση» εκφράζει την ιδέα ότι η οικονομία δεν είναι
αυτόνομη αλλά υποτάσσεται στην πολιτική, την θρησκεία και τις κοινωνικές
σχέσεις.
Ιστορικές ρίζες αυτορρυθμιζόμενης αγοράς
• Έμπορος Επιχειρηματίας μισθωτή εργασία

• Βασική προϋπόθεση:

Αγορά Πρώτων Υλών Αγορά Εργασίας

Πως δημιουργείται η αγορά Γης και Εργασίας

• Με πολιτικά μέτρα 15ος -19ος αιώνας

• Με διοικητικά και θεσμικά μέτρα
• Με τη χρήση βίας
Αγορά Γης
• Ανάπτυξη πόλεων
• Νομικό δικαίωμα αγοραπωλησίας της ιδιοκτησίας μέσω της
εμπορευματοποίησης του σίτου
• (προκειμένου να αυξηθούν οι πωλήσεις σίτου και τα έσοδα
εξαφανίζονται νομικοί και παραδοσιακοί όροι)
Αγορά Εργασίας
• Απαραίτητη η έλλειψη κοινωνικού και νομικού ελέγχου (κατάργηση
συντεχνιών)
• Ο Πολάνυι χρησιμοποιεί το παράδειγμα της Speenhamland (1795-
1834) για να εδραιώσει το επιχείρημα του: «το παράδειγμα της
Speenhamland επεξηγεί την μη-εξελικτική και ασυνεχή φύση της
ανάπτυξης της αγοράς. Η αγορά εργασίας δεν δημιουργήθηκε
αυτόματα- έπρεπε πρώτα να θεσμοποιηθεί μέσω της πολιτικής
παρέμβασης του Νόμου Περί των Φτωχών».
• Η κατάργησή του το 1834 επιφέρει τον ανταγωνισμό στην εργασία
Οικονομία της αγοράς- «Πλασματικά
εμπορεύματα»
• Ο βιομηχανικός καπιταλισμός ήταν αυτός που, για πρώτη φορά στην
ανθρώπινη ιστορία, ύψωσε το κέρδος σε κυρίαρχη αρχή της
οικονομικής οργάνωσης.
• Όπως ο Μαρξ πριν από αυτόν, ο Πολάνυι βρήκε «τις καταβολές της
εποχής μας» στην γενέτειρα της Βιομηχανικής Επανάστασης, την
Αγγλία.
• Σύμφωνα με τον Πολάνυι, η κρίσιμη τομή που επιτρέπει την
μετάβαση στον καπιταλισμό είναι η αυτονόμηση της οικονομικής
σφαίρας και η δημιουργία της οικονομίας της αγοράς.
Εμπορευματοποίηση, Γης , Εργασίας, Χρήματος
• Όμως:
• Εργασία: σχετίζεται οντολογικά με τον άνθρωπο και δεν
προορίζεται για την αγορά, αλλά για την ολοκλήρωσή του
• Γη: είναι κομμάτι της φύσης που δεν έχει παραχθεί από τον
άνθρωπο
• Χρήμα: σύμβολο δύναμης για απόκτηση και όχι προϊόν
• Όταν τα παραπάνω αντιμετωπίστηκαν ως αντικείμενα αυτό είχε
σοβαρές κοινωνικές συνέπειες:
Εργασία:
• Η ανάπτυξη αγοράς εργασίας καταστρέφει
παραδοσιακούς τύπους προστασίας (συγγενικές δομές,
γειτονιά, κ.ά.)
• Οι συνθήκες διαβίωσης ορίζονται από την αγορά
• Η φτώχεια επανέρχεται (στο παρελθόν θεσμικοί
παράγοντες ρύθμιζαν την συντήρηση των απόρων)
Γη:
• Κατάργηση απαγορεύσεων που αφορούσαν την
αγοραπωλησία ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων κατά
συνέπεια:
• Προωθήθηκε η εμπορευματοποίηση της γης ως
συντελεστής παραγωγής
Χρήμα:
• Το χρήμα γίνεται εμπόρευμα και συνδέεται με τον
χρυσό
Η αντίδραση στην κατάσταση αυτή:
• Είχε δημιουργηθεί:
• Γιγάντωση αγορών
• Πολιτικά μέτρα και θεσμοί για τον έλεγχο αγορών εργασίας, γης, χρήματος

• Εργασία: εργατική νομοθεσία

• Γη: μέτρα στήριξης γεωργίας (1870), συνασπισμοί αγροτών
γαιοκτημόνων
• Χρήμα: Ιδιαίτερος ρόλος κεντρικών τραπεζών (συγκέντρωση ελέγχου
πιστώσεων)
 Το χάσμα παραγωγής – κατανάλωσης και η
κρίση υπερπαραγωγής
• 2 λύσεις:
• Α. Εξάπλωση αποικιακής πολιτικής:
Χαμηλό κόστος πρώτων υλών
Οικονομικός Ιμπεριαλισμός
Πολιτικός εθνικισμός Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Β. Εξάπλωση δανεισμού και πιστώσεων

Αποσοβήθηκε η οικονομική κρίση μετά τον Α΄Π.Π.
Τα δάνεια δεν μπορούσαν να στηρίξουν την πραγματική οικονομία όταν δεν
μπορούσε να πωληθεί η παραγωγή
Μεγάλη Ύφεση 1929
• Ο Πολάνυι ισχυρίζεται πως, ακόμη και στις συνθήκες του
καπιταλιστικού συστήματος, το σύστημα της οικονομίας της αγοράς
παραμένει μια αφαίρεση.
• Η κοινωνία δεν μεταμορφώνεται σε οικονομική κοινωνία σε τέτοιο
σημείο, ώστε να θεωρούνται δευτερεύοντες όλοι οι υπόλοιποι
κοινωνικοί θεσμοί.
• Αντίθετα, είναι η διαπάλη -μέσω αυτών των θεσμών- μεταξύ των
κοινωνικών απαιτήσεων και των απαιτήσεων της οικονομίας της
αγοράς που διαμορφώνουν την ιστορία της σύγχρονης κοινωνίας.
• Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός αποκαλύπτει το μύθο της ελεύθερης
αγοράς: δεν μπορεί να υπάρξει στην πραγματικότητα ένα αυτόνομο
οικονομικό σύστημα, που δε ρυθμίζεται μέσω της πολιτικής και
κοινωνικής παρέμβασης.
• Η υλοποίηση του μοντέλου της αγοράς σε πραγματικές συνθήκες
είναι αδύνατη, αποτελεί μια «καθαρή ουτοπία», το αποτέλεσμα μιας
σχεδιασμένης δράσης που βασίζεται στη χίμαιρα ενός
απραγματοποίητου ιδεολογικού μοντέλου.
• Η οργάνωση των οικονομικών συστημάτων είναι κοινωνικό ζήτημα,
τη διαχείριση του οποίου αναλαμβάνει η πολιτική εξουσία.
• Η πραγματική αγορά απαιτεί συνεχόμενη παρέμβαση.
Ιστορική θεώρηση
• Ο Πολάνυι ασκεί ισχυρότατη κριτική στην ‘πλάνη του οικονομισμού’,
την οποία θεωρεί ως διαστρέβλωση της σκέψης παράλληλη προς τη
διαστρέβλωση της κοινωνίας όπου έχει κυριαρχήσει η αγορά. Τονίζει
πως στις πρώιμες κοινωνίες ο προσανατολισμός στο ατομικό
οικονομικό κέρδος έπαιζε ελάσσονα μόνο ρόλο.
• Αμφισβητεί κάθε ιστορική αναγκαιότητα ή νομοτέλεια και απορρίπτει
τα ποιοτικά στάδια ανάπτυξης.
• Δεν βλέπει την κίνηση της ιστορίας ως τη διαλεκτική σχέση μεταξύ
δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής. Αντίθετα, βλέπει την ιστορία ως
τη διαλεκτική σχέση μεταξύ των δυνάμεων της αγοράς και της
προστασίας της κοινωνίας από τις καταστροφικές συνέπειες αυτού
του αγοραίου συστήματος.
Συμπερασματικά:
• Ο τερματισμός του φιλελεύθερου καπιταλισμού δεν
συνέπιπτε με το τέλος της αγοράς και της ελευθερίας
(ελευθερία συνείδησης, λόγου, συνάθροισης, επιλογής
εργασίας κ.ά.)