ae ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA TEMPOSUNDAK! AGIRLA$SMANIN BAZI TEMEL SEBEPLERI (AVRUPA ILE MUKAYESE)* Ord, Prof. Dr. AYDIN SAYILI Zamanla ilerlemesi ve yeni kesiflerle beslenerek geligmesi ilmin en milmeyyiz vasflanndan birdie. Bu giniin ilmi daha eski gag Jann ve hatta daha dneeki kusaklarin cok zaman tasavvur bile et~ memig olduklart ‘hig. beklenmemig baganlart igine alr. Tmat bilgi progressf ve kimiltif olma vasflarina sahiptir. imden bahsedildiginde onun bu geliime ve yislarak biydme ka- ini de On plinda zikretmek yerinde olur. Boyle bir gelisme xétlesinin ilim ol- Gergekten, ilmt bilgi ile ilmt galisma ve arasurmayt birbirlerin- den kesin olarak ayirdetmek yerinde olur, Asirlarin emegi ile orta- ya cikmis olan ilmi sonuclar. nisbeten lisa bir zamanda kavraysp ‘Sgeenmek miimkiindir, Fakat ayn capta yeni buluslann meydana getirilmesi igin yine ancak uzun zaman slireleri igine siabilecek biiyak emeklerin sa:f edilmesi gerekir. Meveut ve kesinleymis i bilginin @grenilmesi ve bellenmesi nin dretilmesi arasindaki bariz fark dolayisi in sistemli. bir_se- nmasina, insan 2ek& ve mubayyilesinin miitekasif ve den ve metot inceliklerin- imi aragurma sirasinda 1 bitin olumlu vast Je, mevcut ilm! bilgiyi elde etmenin degil, ilmi aras- turmama 6zellikleridir. 1 Bu makale mubtevas adit Kitabimda zeyil olarak ya Ankara 1960, 5 in Appendix’ Il in my book entitled The Obmroaty én Zam (Ankara 1960. pp. 497-320)6 AYDIN SAYILI Imin terakki kabiliyeti ilmt arastirmanin devamina bagli- dir, Yani, ilmt arasurmanin devam etmesi gartiyle, lim ilerleme ve gelime Szelligine sahiptir. Hususiyle denel metodun sistemli olarak uygulanmast halinde durum béyledir, Fakat ilimde aras- turma devam etmek sartiyle ilmt ilerlemenin de devam ettii emek igin denel metodun meveudiyetini gart kogmak zarureti yok- tur. Bu sebeple, ilmt ilerleme seyrinde ve temposundaki aiurlasma, limi bilgi kitlesine baz ilavelerin meveut bulunmasina ragmen, Imi caliymada bir gerileme olarak kabul edilebilir. Tarih boyunca filmi faaliyetteki agirlasmalar, gerilemeler, inhitatlar da bu minada meveuttur. Bunun Onemli bir istisnasiyle deellikle Ortagaglarn Karanhk Gag adi verilen ksmmnda Bat Avrupada kargilagilmak- tadir. Bu cagda ilim dinamizmini tamamen kaybetmig olmaktan baska ilmt bilgi miktannda da énemli élglide azalma gérilmektedir, Terakki kabiliyeti ilmin bariz bir dzelligi olmasina, ragmen tari boyus in_geligmesinin devaml: olmadigs, muhtebi cage larda muhtelif bolgelerde Onemli ilmt faaliyetin géze carpus, di- er baz bolgelerin ise bu ilmi faaliyet bakumindan geri plana ge¢- goriilmektedir. Demek ki ilmi aragurma temposu b: cesitli bolgelerde hizlanma ve duraklamalara sahit oluyoruz. Uke gagda Mezopotamya ile Minrda ve Yunan Diinyasinda, Ortacagda Islam Diinyasinda ve Avrupada, Yeni ve Yakin Caglarda ise yine Avrupada Onemli ilmt faaliyetle kargilaghr, mndan Birbiri arkasmdan gelen cailarda ilimde gériilen bu cograft intikaller aym bir ilmi faaliyetin muhtelif safhalan seklindedir. Yani arada inkita devreleri bulunsa bile, bu cegitli bélgelerdeki lar birbiclerinin devamuni teskil eder. Him, tarih. bo- yunca, Misr ve Mezopotamyadan Yunanblara, Yunanhlardan islam Diinyasmna, Islam Diinyasindan da Avrupaya gesmistir. Yeni ve Yakin Gaglara gelinceye kadar ilim geyitli bélge veya medeni- yetlerde agirlagma ve duraklama devirler mede devamt onun bagka bir Kultur bél olmustur. Bunu Misir igin ve kismen Mezopotamya igin sbyleye- bilir, Bundan sonra Yunanlilarda hizlanan ilmi faaliyet Yunan Dinyasinda Onemligeligmeler gosterdikten sonra burada da_can- Iihguru kaybetmeye ve inhieat devresine girmeye baslamigtic, Umi Islam Diinyasina gegmesi igte bu inhitattan sonradir. Yine, Islami- ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILM! GALISMA, 7 yetten ilmin Avrupaya gectigi strada, Islam Dinyasinda ilmt faa- liyet bissedilir dledde canbhgim kaybetmig bulunuyordu. — * Demek ki giiniméz ilmine ulajincaya kadar, tarih boyunca ‘min cofrafi biz gécleri ile karplagldigim séyleyebiliriz. Bunu, , mubtelif milletlerin ve muhtelif dinlere mensup insanlarin ‘gbirliginin, galyma ve gayretlerinin birbirlerine inzimam neticesi olarak inkigafimin bir tezahiir gekli olmak tzere kabul etmek miim- indir, Llim, gergekten muhteli dillesi Konugan ve dinleri birbir- levinden farkl, olan insanlarin iyet, din, ve bir bayrak yanginda bayragi yorulan Kogucudan yeni bit koyucumun alip onu ileriye gitirmeye devam etmesine, uzun yol- culuklarda mola yer yolculugun sekteye ugramas ricsine ‘benzctilmigti. Boylece, Islam Diinyaunda jimi fualivetin. buyik geligme gbs- terdigi Orta imt aragtirma temposunun bir ik hilaninadan sonia aynicanklgi muhafaza etmemig olmasiny, diger benzer éx- nekler igi altinda, normal ve tabii kargilamak miimkiindir. Béyle bir durumu meydana getiren amillerin incelenmesi siiphesiz liizum- |, boyle bir olayin anda, ok istisnat go- Islim Dinyasinda, Abbasi Devletinin kuruluguyla birlikte, sckizinei Miladi yiizyil ortalarinda, onemli bir imi faaliyetle karg- kag asit Gncesinden itibaren, Yunan ilmine teva- cografi balgede, Yunan ilmi tedried bir gckilde inhitata bu_bélgelerde yayilmasindan sonra ilmt Bi 35 seki ortasindan iti baren tercume yoluyla dzcllikle Grekgeden, kasmen de Stiryanice, Sanskiitge, ve Pehleviceden yapilan terciimelerle Arapen bir iim ilf ve ilmi bilgi hazinesi haline gelmis, ski blgiler yeni arajurmalar ve orijinal bulusiarla zenginles Isl ‘Diinyasimin bu_ilmi faaliyeti dinya lam Alemi ilim bakimndan zamanin en ileri cemiyeti durumuna girmist. Yani bu toplulukta ileat bilgi sadece zenginleymekle kalmams, 0 zaman Karanhk Cagda bulunan Aveupaya ve diya diger bélgelerine nazaran Islim Diinyasinda biiyilk bie bi Jaga saglanmigu, Bu sebeple, Avrupa, ilmt bilgisini arturmak ihti-8 AYDIN SAYILE yacint hissedince, en tabii yol olarak, bunu Islam Dunyas: ilmi bil- Bisinden faydalanmak suretiyle saglama yoluna_gitmistir. Islam Dinyasinda ilmin bu parlak geligme deveesi uzun dmirld ~cimaroaar fmY SaIgMAVE Kavi Baar tepkilerin belirdigy ve “iki ug Miike kisa bir devreden sonra ilmi faaliyet temposunda tedrict agirlasmalarin bagladiga_goriiliir. Bir taraftan Islam Diinyasinda Timi faalyet FWdetindekt bu azalma devam ederken, diger taraf- tan Bat: Avrupada ilmi galigma temposunun tedrict olarak huzlan- digi misahede edilr. Baylece, ilimdeki Onderlik yavas yavas Islam Diinyasindan Baur Avrupa Hiristiyan Diinyasina intikal eder. Gegitli caglarda cegitli bélgelerde ilmt galismada gorilen agar- lagmalanin umumiyetle meveut ilmi bilginin ortadan kaybolmas: seklinde tezahiir etmedigine, sadece ilmt faaliyet ve arastirma tempo- sunun_siddetinde bir azalma_mAnasinda__mevout olduguna iaret “ea Ninyasinda da durum béyledir. limi bilginin baat di vdece Kitaphilardaki kitap ciltleri iginde gomild kalmis, by_konylarda_yerimli, arajtinedlar yetismedigi gibi, bu alanlant temsif eden iim adamlant da zaman Himan a smamis olabilir. Fakat bu gibi az gok minferit kaldifi tahmin edilebilecek misiller disinda, meveut ilmt bilgi, ge- nel olarak, sadece tedavilde bulunmakla da kalmams, bu bil bazan miltevazi dlgulerde, bazan da oldukga parlak buluglarla ler ilave edilmisti. Fakat, daha onceki caflara kiyasla, \deki dinamizm sarih olarak azalmis, ilmt bilginia ilerleme seyri hissedilir derecede agurlasmisi. Iimde arastirma devam etmek sartiyle ilmt ilestemenin de devam etigi kabul edi ilmin geligme seyrindeki biyle bir ajur- lagma yeter derecede dnemli ve tizerinde durulmaya deger bir olay teskil eder. Giinkitilm! ilerleme seyrindeki hurlanma ve agirlasma- nun esas itibariyle toplumdaki sartlara bagli oldugu_muhakkaktr. Iimdeki geligme seysinin agirlaymasy, ilmin gordugi teyvik ve aria azalmasinin, iim adamlan sa gma temposunun ve verimliliginin dugmesi gibi faktorlerin sonu- cudur, Yahut da bunlar el ele giden, birlikte yoriyen hususlardir. Demek ki Islam Dunyasinda da boyle gartlann meveut olduguna hukmetmek gerekmektedir. Islam Dunyasinda ilmi faaliyetteki erilemenin hangi sartlar alunda meydana gelmis oldugunu ince= Temek bu sebeple de Snemlidir, konular zaman zaman ORTAGAG ISLAM DUNYASINDA ILMI GALISMA 9 Asagida Kasaca agiklanacaii izere, Ortagag ilmi, iginde mah- sur kaldigi sistemlerden kurtulmak ve biinyesindeki statiklesme temayallind oldukca cank bir aragurma faaliyetiyle yenmek zorun- daydi. Bu sebeple, bu ilimde, bu sardan gergeklestirecek bir ilmt “aaliyet ‘sminmin agilmasinin, stine gikalman gerekli bir_ge- igme ve terakki temposu exi@inin dtesine gecilmesinin zarurt oldu- . Demek_ki_tslam Dinyasindaki ilmt faaliyet geker mahiyer- ten babse- Islam Dinyast ilminin Ortagag ilmi cergevesi amast ve Avrupadaki Yeni Gag ilmi seviyesine crige- dan sarik ména kazanmaktadir. Islam Diinyasinda ilmin inbitatt veya ilmt caligma temposu- airlasmast, diger taraftan, ézcllikle dokuzuncu. ve onuncu yieyillarda karglagugsmiz can’ ve enerjik ilmt faaliyette, hasbi imi tecessis ve miispet ilmt zibniyette bir agagilama ve gerileme ile belirlenmektedir. Daha sonraki asirlarda ilgt_calyma devam aun aynen devam et mijahede edie. Eger ik asirlardaki ve vasiflariyle devain etiis olsaydt Islim Dinyasimin dinya ilmine hizmetlerinin ve giiniimiiz ilmine ulagimasindaki paysnin gok daha biiyik dlgi- buimus olacagt mubakkaku, Islam Diinyasinda ilmt galiyma temposunun agirlaymis olmasinin sebeplerinin aragurimas: bu ba- Jamdan da cok ler veya ler, veya dinle ilgili hadis, yahut da Arapga veya dil Uze- lemeler konumuz digindadir, Himde ve ilmi caliyma- Aynica, ilim dendifi aman akli il imleri kastedilmektedir. Naki filah, kel rindeki 2 Islim Dunyasinda bayle ger (Clacritme et Déin THe de la Ci in Muctimane, Paris 1957, 8. 319-397)