π. Ν.

Λουδοβίκος: Οντολογικές και Κοσμολογικές

συναντήσεις Φυσικών Επιστημών και Θεολογίας
Δημοσιεύθηκε : Κυριακή, 30 Αύγουστος 2015 08:30 | Γράφτηκε από τον/την
Διαχειριστής | | Εμφανίσεις: 682

π. Νικόλαος Λουδοβίκος

I. Ἀναζητώντας ἀρχέτυπα παραδείγματα κοσμοεικόνων γιά τή σύγχρονη ἐπιστήμη θά

πρέπει νά σταθοῦμε, προκειμένου γιά τή ∆ύση, καταρχήν στό τελειότερο: αὐτό τοῦ
Θωμᾶ Ἀκινάτη.
Στήν ἀκινάτεια λοιπόν ὀντολογία πού συνοψίζει καί ἀναχωνεύει τήν ἀριστοτελική
κυρίως παράδοση (ἀνάμεικτη μέ, δυσδιάγνωστα γιά τήν ἐποχή ἐκείνη, νεοπλατωνικά
στοιχεῖα) δύο ζεύγη μεταφυσικῶν συνθέσεων περιγράφουν τά ὄντα: 1) Αὐτό τῆς ὕλης
καί τῆς μορφῆς ἤ εἴδους, πού συνιστοῦν τήν ὑπόσταση τοῦ κάθε ὄντος καί 2) Αὐτό τοῦ
Εἶναι καί τοῦ ὑπάρχειν, τά ὁποῖα καθιστοῦν τό ὄν ἀληθινά ὑπαρκτό. Ὁ Ἀκινάτης θεωρεῖ
πώς τό πραγματικό ὄν δέν εἶναι ἁπλῶς οὐσία ἀλλά βρίσκεται στήν κατάσταση τῆς
«πράξης τοῦ ὑπάρχειν», πού σημαίνει πώς ἔχει πραγματώσει τήν μορφή ἤ τό εἶδος του
«ἐνεργείᾳ», ἐνῶ πρίν αὐτό συμβεῖ τό ὄν ἦταν «δυνάμει» μόνον ὄν[1].

Μιά ὁλόκληρη κλίμακα ὄντων γεννιέται κατ’ θαὐτόν τόν τρόπο. Φανταστεῖτε ἕναν
νοητό κῶνο[2]: ἄν στή βάση του βρίσκεται ἡ οὐσία, ἡ ὕλη, ἡ καθαρή δυνατότητα δηλαδή,
στήν κορυφή του βρίσκεται τό ipsum esse, ὁ Θεός. Τί σημαίνουν αὐτά ὀντολογικά; Ὁ
Θεός, ἡ κορυφή τῆς πυραμίδας, εἶναι, ὡς πλῆρες Εἶναι, καθαρή ἐνέργεια, actus purus,
καθαρό καί ἀπόλυτο ὑπάρχειν, πλήρως ἐνεργοποιημένη δυνατότητα ἤ οὐσία. Ὅλα τά
ὑπόλοιπα ὄντα εἶναι αὐστηρῶς ἱεραρχικά τοποθετημένα ἀπό τήν κορυφή τοῦ κώνου
μέχρι τή βάση του, ἀναλογα μέ τί; Εἶναι τοποθετημένα ἱεραρχικῶς ἀνάλογα μέ τόν
βαθμό καί τήν ποσότητα «καθαροῦ ὑπάρχειν» δηλαδή μορφῆς ἤ εἴδους ἤ «ἐνέργεια
εἶναι», πού μπορεῖ νά πραγματώσει τό καθένα. Ὅσο περισσότερο «ἐνεργείᾳ» εἶναι τό ὄν
τόσο πιό ψηλά βρίσκεται στήν κλίμακα ˙ ὅσο πιό πολύ «δυνάμει» ὄν εἶναι, τόσο πιό
χαμηλά, μέ κατώτατο ὄν τήν ὕλη, τήν καθαρή ἀπραγματοποίητη δυνατότητα. Γιά τόν
Ἀκινάτη ἐπομένως, ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἐπιφανής μελετητής του E. Gilson, ἡ «οὐσία»
κάθε συγκεκριμένου δημιουργημένου πλάσματος ἔγκειται ἀκριβῶς στό ὅτι δέν εἶναι τό
ἀπόλυτα πραγματοποιημένο ἐνεργείᾳ Εἶναι, ὁ Θεός: «κάθε συγκεκριμένη ὕπαρξη
ὁρίζεται μέ βάση αὐτό πού τῆς λείπει»[3]. Μέ σύγχρονη φιλοσοφική γλώσσα θά λέγαμε
πώς «ἐξ ὁρισμοῦ ἡ ὕπαρξη» συγκεκριμένου ὄντος χαρακτηρίζεται οὐσιωδῶς ἀπ’ τήν
ἔλλειψη καθολικότητας, ὕπαρξη σημαίνει μερικευμένο Εἶναι, ἀποσπασματική μετοχή
στό Eἶναι, δηλαδή ἔκθεση στό μηδέν, ἀνάλογα μέ τήν μετοχή στό καθαρό ὑπάρχειν (τό
actus) ἤ τήν δυνατότητα (potentia). Μέ τόν τρόπο αὐτό ἱεραρχοῦνται κατά Ἀκινάτη οἱ
λογικές φύσεις. Οἱ ἀγγελικές συνεπῶς φύσεις διαθέτοντας τό περισσότερο actus καί
τήν λιγότερη potentia βρίσκονται πιό κοντά στό καθαρό ὑπάρχειν, ἐνῶ ἡ ἀνθρώπινη
ψυχή βρίσκεται στήν ἔσχατη θέση τῶν νοερῶν φύσεων. Καί τοῦτο διότι διαθέτει τήν
περισσότερη potentia καί τό λιγότερο actus, ἀπ’ ὅλες τίς πνευματικές φύσεις, εἰς
τρόπον μάλιστα ὥστε νά ζητᾶ ἀπ’ τήν ὕλη νά μετάσχει στό Εἶναι της, ν’ ἀποκτᾶ δηλαδή
σῶμα ˙ ὁ δημιουργούμενος ἔτσι ἄνθρωπος παρ’ ὅλο πού ἔχει τήν ψυχή ὡς οὐσία του,
εἶναι ὕπαρξη σύνθετη καί ἄκρως περιορισμένη[4]. Ἔτσι ἡ συνθετότητα, ὡς συνθήκη μιᾶς
πραγματικῆς ὑπάρξεως, σημαίνει μειωμένη ὕπαρξη, ἀπώλεια ὄντος, ἐγγύτητα στό
μηδέν. Ἡ κτιστή ὕπαρξη (καί μάλιστα ἡ ἀνθρώπινη) δέν εἶναι παρά φύσει ἔκπτωση (ὡς
πρός τήν Θεία τελειότητα), στόν βαθμό μάλιστα πού ἐπεκτείνεται σέ περισσότερες
διαστάσεις τοῦ πραγματικοῦ.

Αὐτό πού θεωρῶ σημαντικό σ’ αὐτό τό κοσμοείδωλο εἶναι ἡ αὐστηρά ἱεραρχική του
δομή, στήν ὁποία ἀνιχνεύουμε σαφῶς νεοπλατωνικές ἐπιδράσεις (καθώς καί
ἐπιδράσεις τοῦ μεγάλου χριστιανοῦ ἀφομοιωτῆ τοῦ νεοπλατωνισμοῦ, ∆ιονυσίου τοῦ
Ἀρεοπαγίτη). Τό βάρος πέφτει ἐδῶ στήν ἀπόλυτη δομική συνεκτικότητα καί γι’ αὐτό
ἀποκαλῶ τό κοσμολογικό αὐτό παράδειγμα «συνεκτικό παράδειγμα». Βεβαίως
μποροῦμε νά συμφωνήσουμε μέ τό σημαντικό ἱστορικό τῆς μεσαιωνικῆς φιλοσοφίας
F.C. Copleston[5] πώς τό σύμπαν τῶν ὄντων ὅπως παρουσιάζεται στό μοντέλο αὐτό δέν
εἶναι στατικό, ἀκριβῶς διότι ὁ Θωμᾶς θεωρεῖ πώς ὅλα τά πεπερασμένα ὄντα τείνουν ἐκ
φύσεως πρός τήν ἐνεργό πραγμάτωση τῶν δυνατοτήτων τους. Κάθε οὐσία λοιπόν εἶναι
ἕνα κέντρο δραστηριότητας καθώς ὁ ἴδιος ὁ ὁρισμός της εἶναι ἡ ἀρχή τῆς πράξεως ἤ
ἐνεργείας τοῦ ὑπάρχειν. Πλήν ὅμως, νομίζω, πρόκειται γιά κάποιο εἶδος «στατικοῦ
δυναμισμοῦ» ὑπό τήν ἔννοια πώς τό θεμελιώδες ὀντολογικό γεγονός παραμένει ἡ
συγκεκριμένη συνεκτική δομή καί ἡ θέση τῶν ὄντων σ’ αὐτή. Ὁ δυναμισμός εἶναι λοιπόν
ἐσωτερικός, ἤ ἀφορᾶ τίς μεταξύ τῶν ὄντων σχέσεις, πάντοτε ὅμως μέ κέντρο τή θέση
τους στήν ἱεραρχική δομή ἡ ὁποία ὀφείλει νά παραμείνει ἀπαρασάλευτη. Καί ὄχι μόνον
αὐτό: θἄλεγε κανείς πώς ὅλη ἡ ὑπαρκτική δραστηριότητα τῶν ὄντων ὀφείλει ἀκριβῶς
νά ἀποσκοπεῖ στή διατήρηση τοῦ ἀπαρασάλευτου τῆς ὀντολογικῆς δομῆς. Ἡ δομή αὐτή
στήν ἀπόλυτη συνεκτικότητα της κάνει τά ὄντα νά εἶναι ὄντως, τούς ἐξασφαλίζει τήν
ἔσχατη ἀλήθεια τους, μέ βάση τή διάκριση ὕλης καί πνεύματος, δυνατότητας καί
ἐνέργειας ἐντός της.

Χαρακτηριστική εἶναι ἐπίσης ἡ θέση τοῦ ἀνθρώπου στό «συνεκτικό παράδειγμα» αὐτό.
Ὅπως, εἴδαμε, παρά τό ὅτι ἡ ἀνθρώπινη σωματικότητα εἶναι ἀποδεκτή[6] ὁ ἄνθρωπος,
ἀκολουθώντας τήν αὐγουστίνεια καί τήν νεοπλατωνική παράδοση, εἶναι ἐπίσης ἐδῶ
κυρίως ἡ ψυχή του: αὐτή εἶναι ἡ «μορφή» τῆς ἄμορφης σωματικῆς του ὕλης, αὐτή
συνιστᾶ τήν κάθε πλευρά καί ἔκφανση τοῦ εἶναι του[7]. Κατώτερη ἀπ’ τήν ἀγγελική
οὐσία διότι δέν συνιστᾶ ὅπως οἱ ἄγγελοι μιά «καθαρή διάνοια» ἀλλά μιάν «ἁπλῆ
διάνοια», μιάν ἀρχή διανόησης πού χρειάζεται ἀτυχῶς ἕνα σῶμα ὡς ὄχημά της[8],
ὀφείλει νά μήν ἔλθει (κατά πῶς ἔλεγε καί ὁ Πλωτίνος) πολύ κοντά στό σῶμα, νά μήν
συνδεθεῖ βαθειά μ’ αὐτό γιά νά μή χάσει τήν ἀληθινή «πνευματική» φύση της[9]. Τό
σημαντικό πού θά εἴχαμε ἐδῶ νά παρατηρήσουμε εἶναι πώς σέ σχέση μέ τό ὑπόλοιπο
Εἶναι ὁ ἄνθρωπος συνιστᾶ μερικότητα, καί εἶναι ἀπολύτως δομικά προσδιορισμένος
ὡσάν ἕνα ἐλλιπές πνευματικό ὄν, μέ μόνη του παρηγοριά τό νά συνδέει τόν κόσμο τῶν
καθαρῶν διανοιῶν μέ τήν ὑλικότητα ἡ ὁποία εἶναι στερημένη παντελῶς
πνευματικότητας[10]. Ἡ ταύτιση πνευματικότητας καί ψυχικότητας ἀποτελεῖ μέγα
πρόβλημα τῆς δυτικῆς σκέψης, πρόβλημα πού στά τελευταία χρόνια ποικιλοτρόπως
διαπιστώνεται καί ἐπιχειρεῖται ἡ λύση του. Εἶναι ὅμως πολύ σημαντικές ὅπως θά δοῦμε
οἱ συνέπειες αὐτῆς τῆς θεώρησης τοῦ ἀνθρώπου, ὅσον ἀφορᾶ στήν θέση καί τήν σχέση
του μέ τόν κόσμο, ὡς ὑποκείμενο τῆς ἐπιστημονικῆς γνώσης. Θά ἐπανέλθουμε σ’ αὐτό,
ἐκεῖνο ὅμως πού ἐνδιαφέρει τώρα εἶναι μερικές πρῶτες παρατηρήσεις ἐπί τοῦ
κοσμολογικοῦ αὐτοῦ παραδείγματος, τό ὁποῖο ἐν πολλοῖς, φιλοξένησε, ὡς μήτρα τίς
καταβολές τῆς δυτικῆς ἐπιστήμης: 1) Σ’ ἕνα τέτοιο κοσμοείδωλο ὁ ντετερμινισμός
εἶναι νομίζω ἀπολύτως δεδομένος καταρχήν καί ἀναπόφευκτος. Ἡ αὐστηρή
αἰτιοκρατία διέπει κάθε ἱεραρχικό ἐπίπεδο διαμορφώνοντας σειρά «δευτερευουσῶν
αἰτιῶν» πλάϊ στή Θεία Μία καί Πρώτη, οἱ ὁποῖες προσδιορίζουν τά εὐρισκόμενα
ἱεραρχικῶς κάτω τους ὄντα. 2) Παρά τό γεγονός πώς ἡ συνείδηση ὡς κέντρο τῆς
ψυχικότητας ἀποκτᾶ τεράστια σημασία, ἀπουσιάζει ἀπολύτως αὐτή, ὅπως
παρατηροῦσε ἤδη ὁ Sir Jeans[11], ἀπό τόν ὑλικό, «ἄψυχο» κόσμο. Ἡ κριτική μελέτη τῆς
φιλοσοφίας τοῦ Descartes στό σημεῖο αὐτό μαζί μέ τόν σημαντικό σύγχρονο φιλόσοφο
Richard Rorty εἶναι ἄκρως ἐνδεικτική. Ὁ Καρτέσιος πράγματι ἀκολουθώντας τήν
παράδοση θεωρεῖ (στούς «Μεταφυσικούς στοχασμούς» του) τήν ψυχή ὡς οὐσία τοῦ
ἀνθρώπου καί (σάν τόν Ἀκινάτη) ἀθάνατη, ἄφθαρτη καί ἄϋλη ἐπειδή μπορεῖ νά
κατοπτεύει τόν ἄϋλο κόσμο τῶν ἰδεῶν, ἤ καλύτερα νά τόν «κατοπτρίζει» στή νοητική
της δραστηριότητα[12]. Ὁ Καρτέσιος ταυτίζει τήν αἴσθηση μέ τήν σκέψη. Στή θέση
λοιπόν τῆς παλαιᾶς ἀριστοτελικῆς διάκρισης μεταξύ λόγου καί ζωντανοῦ σώματος
τοποθετεῖται γιά πρώτη φορά ἡ διάκριση μεταξύ συνείδησης καί μή-συνείδησης (ἤ res
cogitans καί res extensa)[13]. Σημάδι τῆς συνείδησης γίνεται τό «ἀναμφίβολο», ἡ
νοητική βεβαιότητα – σέ ἀντίθεση μέ τήν ἀρχαία ἔννοια τοῦ Νοῦ ὁ Καρτέσιος ἀναζητᾶ
τήν ἀναπαραστατική ἀκρίβεια καί ὄχι τήν σοφία τῶν πραγμάτων: ὁ δρόμος πρός τήν
νεώτερη ἐπιστήμη εἶναι πλέον ἀνοικτός. «Συνείδηση» ὅμως τώρα, δηλαδή
«πνευματικότητα» δέν διαθέτει οὔτε τό ζωντανό σῶμα, οὔτε ἡ αἴσθηση, οὔτε ὁ ὑλικός
κόσμος. Ὅλα αὐτά εἶναι νεκρά καί μόνη ζωντανή εἶναι ἡ ἀτομική συνείδηση – δέν εἶναι
τυχαῖο πώς ἕνας Kant θεωρεῖ τόν χῶρο καί τό χρόνο ὡς ἀποκλειστικές ἰδιότητες τῆς
τελευταίας (τή στιγμή πού σήμερα γνωρίζουμε πώς αὐτά ἀποτελοῦν μᾶλλον ἰδιότητες
καί συνέπειες τῆς ὑλικότητας τοῦ κόσμου). Ἔχουμε λοιπόν ἐδῶ ἀπόλυτο δυϊσμό «ὕλης»
καί «πνεύματος», σώματος καί ψυχῆς, συνείδησης καί μή-συνείδησης. 3) Τρίτη συνέπεια
αὐτοῦ τοῦ κοσμολογικοῦ παραδείγματος εἶναι ὁ αὐστηρός ὀρθολογισμός (εἴτε γιά
ἰδεαλισμό, εἴτε γιά ἐμπειρισμό πρόκειται – ὁ Berkeley δέν διαφέρει ἀπ’ τόν Hume ἐν
προκειμένω): ἡ δομή ὀφείλει νά παραμένει ἀπολύτως προσδιορίσιμη ἤ, κατά τήν φράση
τοῦ Einstein «ὁ Θεός δέν (τοῦ ἐπιτρέπεται νά) παίζει ζάρια». 4) Τέταρτη συνέπεια εἶναι
αὐτό πού θά ἀποκαλοῦσα πρόχειρα «ἀντικοσμισμό» τοῦ παραδείγματος αὐτοῦ. Ὁ
ἄνθρωπος στέκεται ὄχι τόσο μέσα ὅσο ἀπέναντι ἀπό τήν κτίση, τήν παρατηρεῖ (ὡς
συνείδηση) τήν κατέχει (ὡς μόνος «πνευματικός») καί τήν ἐξουσιάζει καί τήν ποδηγετεῖ
(ὡς καθαρή βούληση – ὡς θέληση γιά ∆ύναμη). Τό θέμα εἶναι μεγάλο καί εχω
προσωπικά γράψει ἕνα βιβλίο περί αὐτοῦ[14]. ∆έν διαλέγεται τόσο μέ τήν Φύση ὅσο τήν
ἀναλύει, δέν τήν ἀκούει ἀλλά τῆς ἐπιβάλλεται. Ἡ ὀντολογία τῆς Ἰσχύος, τῆς βούλησης
γιά δύναμη δέν ἀντλεῖ σοφία ἀπό τήν φύση ἀλλά τήν κατευθύνει πρός μυθικούς
ἱστορικούς Σκοπούς. ∆έν εἶπα τυχαῖα «μυθικούς». Τό νεώτερο δυτικό ὑποκείμενο εἶναι
ἀρρήκτως συνδεδεμένο μ’ αὐτό πού ὁ Paulo Coelho στό βιβλίο του «Ὁ Ἀλχημιστής»
ἀποκαλεῖ «Προσωπικό Μῦθο» τοῦ ὑποκειμένου, φράση πού ἀποτελεῖ, ὅπως ἔχω δείξει
ἀλλοῦ, τήν πεμπτουσία τοῦ δυτικοῦ μυστικισμοῦ, ὁ ὁποῖος συνεχίζει τήν παράδοση τῆς
μυθικῆς ὀντολογίας τοῦ Ἐγώ τοῦ Νεοπλατωνισμοῦ (καί ἰδίως τοῦ Πλωτίνου) τήν
«Μυθοντολογία τοῦ Ἐγώ» ὅπως μ’ ἀρέσει νά τήν ἀποκαλῶ. Ὑπάρχουν ἀτομικοί μῦθοι καί
φυλετικοί ἤ κρατικοί μῦθοι, ὅλοι τους ἐξαιρετικά γόνιμοι καί ὅπως ἔδειξε ὁ E. Cassirer
(στό ἔργο του «Ὁ Μῦθος τοῦ Κράτους») καί ἐξαιρετικά ἐπικίνδυνοι. 5) Πέμπτη καί
τελευταία συνέπεια: ὁ Θεός, εὐρισκόμενος στήν κορυφή τῆς σκάλας τῶν ὄντων εἶναι
μέν «ὑπερβατικός, ἤ ἀνώτερος», δέν παύει ὅμως νά εἶναι ἡ κορυφή τῆς ἴδιας κλίμακας
μ’ αὐτήν στήν ὁποία τοποθετοῦνται τά ὄντα. Ὁ Θεός εἶναι ἀνώτερο ὄν, ἀλλά γνωρίζουμε
ποῦ βρίσκεται. Ἄς μήν ξεχνοῦμε πώς γιά τόν Αὐγουστῖνο, ὅπως καί γιά τούς
μεγαλύτερους τῶν μυστικῶν τῆς ∆ύσης, ὁ ἀνθρώπινος νοῦς μπορεῖ νά γνωρίσει τελικά,
ἔστω καί δύσκολα, τόν Θεό στήν Οὐσία Του – σέ ἀντίθεση μέ τήν Ἑλληνική πατερική
παράδοση πού θεωρεῖ κάτι τέτοιο ὄχι μόνον «ἀδυνατώτατον» (κατά τόν «ἁγ. Γρηγόριο
τόν θεολόγο) ἀλλά καί στήν κυριολεξία βλάσφημο. ∆έν εἶναι τυχαῖα κατόπιν τούτων μιά
πανθεΐζουσα τάση ταύτισης τῆς οὐσίας τοῦ κόσμου μ’ αὐτήν τοῦ Θεοῦ στό δυτικό
μυστικισμό (ἤ ταύτιση θεολογίας μέ τήν Οἰκονομία, στήν δυτική θεολογία) καί δέν εἶναι
τυχαῖες δηλώσεις σάν αὐτήν τοῦ Hawking πώς, βρίσκοντας μιά θεωρία πού νά συνδέει
τήν κβαντική φυσική μέ τήν σχετικότητα, θά ἀνακαλύψουμε τοῦ «νοῦ τοῦ Θεοῦ».
Περιεχόμενο τοῦ «νοῦ τοῦ Θεοῦ» εἶναι, ἔτσι, ὁ φυσικός καί μόνον κόσμος, οἱ ἐξισώσεις
του.

II. Ὅλες αὐτές οἱ παραπάνω συνέπειες μαζί μέ ἄλλες δευτερεύουσες βοήθησαν

ἐξαιρετικά στή γένεση καί τήν ἀνάπτυξη τῆς δυτικῆς ἐπιστήμης – δέν χρειάζεται
ἰδιαίτερη ἀνάλυση αὐτό. Ἡ ἐπιστήμη ὅμως αὐτή σήμερα ἔχει ξεφύγει ἀπό τά ὅρια τῆς
δυτικῆς μήτρας της, προκαλώντας βαθειά ἔκπληξη σέ ὅλους – ἐπιστήμονες,
φιλοσόφους καί θεολόγους. Πρίν μιλήσουμε ὅμως γιά τίς ἐκπλήξεις αὐτές ὅμως, ἄς
ἰχνογραφήσουμε δι’ ὁλίγων ἕνα ἄλλο κοσμολογικό παράδειγμα, ἐξίσου ἀρχετυπικό, ἀλλά
γιά τήν Ἀνατολή τώρα: αὐτό τοῦ Μαξίμου Ὁμολογητῆ.

Κρίσιμη σημασία ἐδῶ δέν ἔχει κάποια ἄτεγκτη κοσμολογική δομή, καθώς ἡ ὑπέρτατη
Αἰτία δέν βρίσκεται κυρίως στήν κορυφή μιᾶς ὀντολογικῆς πυραμίδας ἀλλά «ἐν τοῖς
οὖσι», μέσα στά ἴδια τά ὄντα. Ὁ Θεός εἶναι ἔτσι ἀπολύτως ἀντινομικά, καί ἐντελῶς
ὑπερβατικός ἀλλά καί ἀπόλυτα ἐνδοκόσμιος. Κατά τήν «Μυσταγωγία» λοιπόν (664 Α-Β)
ὁ Θεός εἶναι «ὁ μόνος νοῦς τῶν νοούντων καί νοουμένων καί λόγος τῶν λεγόντων καί
λεγομένων καί ζωή τῶν ζώντων καί ζωουμένων καί πᾶσι πάντα καί ὤν καί γινόμενος,
δι’ αὐτά τά ὄντα καί γινόμενα˙ {ἀπολύτως ἐνδοκόσμιος δηλαδή, εὐρισκόμενος στά βάθη
τῶν οὐσιῶν τῶν ὄντων} ˙ δι’ ἑαυτόν δέ οὐδέν κατ’ οὐδένα τρόπον οὐδαμῶς οὔτε ὤν
οὔτε γινόμενος, τῶν ἅ τί τῶν φυσικῶς συντασσόμενος ˙ καί διά τοῦτο τό μή εἶναι
μᾶλλον, διά τό ὑπερεῖναι ὡς οἰκειότερον ἐπ’ αὐτοῦ λεγόμενον προσιέμενος»

Πρόκειται γιά συγκλονιστικό ἀπό κοσμολογικῆς καί ὀντολογικῆς πλευρᾶς κείμενο. Ὁ

Θεός καταρχήν εἶναι τόσο πολύ καί τόσο ἀπόλυτα ὑπερβατικός πού δέν μπορεῖ νά τεθεῖ
ἁπλῶς στήν κορυφή καμμιᾶς ὀντολογικῆς πυραμίδας˙ ἀποτελεῖ «μή-εἶναι» σέ σχέση μέ
τό Εἶναι. Ἡ ἀπόλυτη ∆ομή καταρρέει, διότι ὁ Θεός τοῦ Μαξίμου εἶναι ριζικά ἄκτιστος
καί δέν εἶναι δυνατόν νά τοποθετηθεῖ στήν κορυφή μιᾶς σκάλας τῶν ὄντων ἔστω ὡς τό
ἀναλογικά τελειότερο ἀπ’ ὅλα. Αὐτός εἶναι ὁ περίφημος «ἀποφατισμός»: ὅ,τι κι ἄν
ποῦμε περί Θεοῦ, εἴτε ἀρνητικό εἴτε θετικό, Αὐτός βρίσκεται πολύ πέρα ἀπ’ αὐτό.
Ὅμως ὁ ἅγιος Μάξιμος λέγει καί κάτι ἄλλο ἐξίσου συγκλονιστικό: ὅτι ὁ Θεός αὐτός
εἶναι τόσο πολύ ὑπερβατικός καί ἀκατάληπτος, ὥστε μπορεῖ ταυτόχρονα, τελείως
ἀντινομικά, νά βρίσκεται καί στά βάθη τῶν ὄντων, ὁρίζοντας τό Εἶναι καί τήν ὕπαρξή
τους. Ἀλλά αὐτό εἶναι κάτι καινούργιο: διότι σημαίνει ὅτι τό μή-Εἶναι τοῦ Θεοῦ, τό ὑπέρ-
Εἶναι Του, ἡ ἀπόλυτη δηλαδή καί ἀδιανόητη ἐλευθερία Του, βρίσκεται καταμεσίς στήν
καρδιά, στόν πυρήνα τῶν ὄντων. Τί εἶναι λοιπόν τότε τά ὄντα στήν οὐσία τους;

Εἶναι ἀκριβῶς αὐτό πού ἐκφράζεται μέ τήν περίφημη θεολογία τῶν λόγων τῶν ὄντων
(πού δέν εἶναι τελικά παρά οἱ ἄκτιστες ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ). ∆έν θά ἀναφερθῶ τώρα
στήν ἱστορία τοῦ ὅρου[15] (πού εἶναι γνωστή ἄλλωστε στήν ἑλληνική παράδοση ἀπ’
τούς Καππαδόκες Πατέρες ὡς τόν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμά) ἀλλά θά πῶ ὁλίγα γιά τήν
τεράστια σημασία του, προκειμένου νά συζητήσουμε ἕνα ἄλλο κοσμολογικό παράδειγμα
τό ὁποῖο θά ὀνόμαζα τώρα «διαλογικό». Ὅλη ἡ θεολογία τῶν ἀκτίστων λόγων ἤ
ἐνεργειῶν (παντελῶς ἀποῦσα ἀπό τήν ∆ύση) σημαίνει ἀκριβῶς πώς τό εἶναι τοῦ
κόσμου ὅπως καί τοῦ ἀνθρώπου δέν εἶναι πλήρως καί ἐντελῶς δεδομένο ἀλλά γίγνεται
ἐδῶ καί τώρα, στήν κυριολεξία συζητιέται μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπου, τῆς εἰκόνας
Του. Ὡς μικρός λόγος ὁ ἄνθρωπος συζητᾶ διά τῶν λόγων τῶν ὄντων, πού δέν εἶναι
παρά τά ξεχωριστά, ἀγαπητικά δημιουργικά θελήματα τοῦ Θεοῦ τά ὁποῖα βρίσκονται
πίσω ἀπό κάθε ὄν, μέ τόν μεγάλο Λόγο, τόν Θεό Λόγο. Ὁ ἄνθρωπος ἐδῶ εἶναι ἀκριβῶς
γι’ αὐτό, ἀποφατικά ἄγνωστος στήν οὐσία του ὅπως ἄλλωστε καί ἡ ∆ημιουργία – ἡ
ἀπάντηση γιά τό ποιός πράγματι εἶναι ὁ ἄνθρωπος καί τί εἶναι ὁ κόσμος θά δοθεῖ ἀπό
τόν Θεό στά ἔσχατα – χωρίς ὅμως καί τότε ἀκόμη νά σταματήσει τό γίγνεσθαι, ἡ
ἐξέλιξη τοῦ ἀνθρώπου πρός ὅλο καί μεγαλύτερες καί διαφορετικές κατά χάριν
«εἰσχωρήσεις» στό Εἶναι τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος λοιπόν ἐδῶ δέν εἶναι ἡ ψυχή του οὔτε
τό σῶμα του, οὔτε κἄν τό ἄθροισμά τους ἀλλά κάτι περισσότερο ὅπως λέγει
αἰνιγματικά ὁ ἅγ. Μάξιμος: ὁ ἄνθρωπος εἶναι τό «ὅλον αὐτοῦ», κάθε ἄνθρωπος εἶναι μιά
ἰδιαίτερη μορφή καθολικότητας, ἕνας ἀνεπανάληπτος τρόπος συμπερίληψης ὅλου τοῦ
Εἶναι, ὅλου τοῦ κόσμου μέσα του – ἕνας «μικρόκοσμος».

Αὐτό βέβαια χρειάζεται ἰδιαίτερη χάρη ἀπό Θεοῦ γιά νά γίνει, πρόκειται γιά τό
Μυστήριο τοῦ Σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ, δέν εἶναι κάτι αὐτονόητο καί εὔκολο – πρόκειται
γιά τήν προσπάθεια γιά πραγμάτωση τοῦ Ὁμοουσίου στήν κτίση. Ὁ διάλογος μετά τοῦ
Θεοῦ, τοῦ Χριστοῦ δηλαδή, ἀποκαλύπτει στόν ἄνθρωπο ἀκριβῶς αὐτό τό ἰδιαίτερο καί
ἀνεπανάληπτο εἶδος καθολικότητας τοῦ καθενός καί ὁλοκληρώνεται τελικά στήν
ἀνθρωποποίηση τῆς φύσης, στόν ἀνθρωπολογικό δηλαδή προσανατολισμό τοῦ κόσμου,
ὥστε αὐτός νά καταστεῖ περιεχόμενο τοῦ ἀνθρώπου, εἰσαγόμενος ἔτσι στήν ἀπόλυτη
ἐκείνη «προθετικότητα»[16] πού θά τόν καταστήσει ὁλοκληρωτική προσφορά στό Θεό,
Σῶμα Του, δηλαδή Ἐκκλησία.

Ποιές εἶναι συνοπτικά, οἱ συνέπειες, ὀντολογικές καί ἐπιστημολογικές, ἑνός τέτοιου

κοσμολογικοῦ παραδείγματος; Θά λέγαμε τά ἑξῆς:

1) Κάθε εἶδος ντετερμινισμοῦ περιορίζεται καθέτως διότι ἐν προκειμένω λογικότητα

σημαίνει ἀπόλυτη ἐλευθερία ἐκφράσεως ἀπό μέρους τοῦ Θεοῦ καί ἀνταποκρίσεως ἀπό
μέρους τοῦ ἀνθρώπου: τό ἀπροσδιόριστο καί ἀπροσδόκητο γίνεται μέρος τῆς
κοσμολογίας καί τῆς γνωσιολογίας μας.

2) Ἡ συνείδηση δέν εἶναι ἀτομικό ἀλλά καί κοινωνικό μάλιστα, στήν κυριολεξία δέ καί
κοσμολογικό γεγογός. Ἀλήθεια μου ἀτομική δέν εἶναι παρά ὁ τρόπος καθολικῆς
περιχώρησης ὅλων τῶν ἄλλων μέσα μου καί ὄχι μιά θέση στήν κλίμακα τῶν ὄντων.
Κάθε δυϊσμός καταλύεται ὅμως ἔτσι, διότι περιχώρηση ἐξ ὁρισμοῦ σημαίνει καί
ὑλικότητα καί σωματικότητα καί κοινωνικότητα καί ὄχι μόνον ἐσωστρέφεια.

3) Ὁ ὁρθολογισμός ἀντικαθίσταται ἀπ’ τήν ἀπροσδιόριστη προσωπική σχέση μέ τίς

περιπέτειες καί τά ἀναπάντεχά της. Ὁ Θεός καί τά ἀνθρώπινα πρόσωπα διαλέγονται γιά
τό παρελθόν, τό παρόν καί τό μέλλον τοῦ κόσμου.

4) Ὁ ἄνθρωπος δέν στέκεται ἀπέναντι ἀπ’ τόν κόσμο ἀλλά τόν κουβαλεῖ μέσα του.
Ἀνοίγεται στή σοφία τῶν ἀκτίστων λόγων τοῦ Θεοῦ πού δημιουργοῦν τούς κτιστούς
τρόπους τοῦ Εἶναι τῶν ὄντων καί μαθαίνει ἀπ’ αὐτούς τά βάθη τῆς σοφίας. Ὁ ἄνθρωπος
ποτέ δέν κυριαρχεῖ οὔτε ἐξουσιάζει τόν κόσμο ἀλλά τόν ἀναγεννᾶ καί τόν
μεταμορφώνει κατ’ εἰκόνα τῆς σοφίας καί τῆς ἀλήθειας τοῦ Θεοῦ πού κρύβεται στά
σπλάγχνα τοῦ κόσμου. Ἡ κοσμική ὑλικότητα ἀποκαλύπτει τότε τήν πνευματικότητα τοῦ
Θεοῦ, γίνεται ἡ ὕλη πνευματική, καταργουμένου κάθε δυαλισμοῦ μεταξύ ὕλης καί
πνεύματος. Καί

5) Ὁ Θεός δέν εἶναι τά ὄντα ἀλλά ὁ ὀρίζοντάς τους, ἡ χάρις πού δέν προστίθεται ἀλλά
συνιστᾶ τήν κτιστή φύση χωρίς νά συγχέεται καθόλου μαζί της. Τῆς χαρίζει τό δικό Του
ἀποφατικό καί μυστηριῶδες βάθος καθιστώντας την ἀστείρευτη πηγή νοήματος καί
σοφίας.

ΙΙΙ. Σέ μιά συζήτηση σάν αὐτήν ὅμως, δέν εἶναι δυνατόν νά τελειώσουμε ἄν δέν
πραγματοποιήσουμε μιά συγκεκριμένη καί ἐπιλεκτική ἀναφορά στή σύγχρονη ἐπιστήμη.
Μέ ποιά ἀπό τίς δύο κοσμοεικόνες αὐτή ταιριάζει λοιπόν περισσότερο; Ἐπιγραμματικά
θά ἔλεγα πώς ἐνῶ γεννήθηκε στή μήτρα τῆς πρώτης μπορεῖ ν’ ἀναπτυχθεῖ σήμερα ἡ
ἐπιστήμη μόνον στούς κόλπους τῆς δεύτερης κοσμοεικόνας...
Ἡ σύγχρονη λοιπόν φυσική ἐπιστήμη εἶναι ἀνατρεπτική τῆς κοσμοεικόνας πού τήν
γέννησε. Σχετικοποίησε λοιπόν τήν διάκριση ὑλικοῦ καί ἄϋλου μέ τόν
κυματοσωματιδιακό δυϊσμό[17] (wave-particle duali) τήν διπλή συμπεριφορά, ὡς
σωματιδίου καί κύματος, ὅλων τῶν ἠλεκτρομαγνητικῶν δυνάμεων καθώς ὅλα τά
φυσικά σωματίδια (κονάρκς, γλοιόνια, νετρίνα κλπ) συμπεριφέρονται μέ τόν δυϊκό
κβαντομηχανικό τρόπο πού ἀρχικά παρατηρήθηκε στά φωτόνια καί ἠλεκτρόνια.
Σχετικοποίησε τήν κλασσική ἔννοια τοῦ χρόνου μέ τήν πιθανότητα κίνησης τῶν
σωματιδίων «πίσω στό χρόνο» ὁπότε καθίστανται ἀντισωματίδια (π.χ. τό ἠλεκτρόνιο
γίνεται ποζιτρόνιο, μέ θετικό φορτίο) – μόνο τό φωτόνιο εἶναι σωματίδιο καί
ἀντισωματίδιο ταυτόχρονα. Τό ἴδιο σχετικοποιήθηκε καί ἡ ἔννοια τοῦ χώρου ˙ ἡ μή –
τοπικότητα ἀποτελεῖ πραγματικότητα γιά τήν κβαντική θεωρεία. Ἔτσι, στό πείραμα, ἕνα
φωτόνιο πολωμένο ὑπό γωνία 45ο πού περνάει μέσα ἀπό πολωτή ὁριζόντιας καί
κατακόρυφης διεύθυνσης καί διπλῆς ἐξόδου, δέν ἐξέρχεται ἀπό τή μιά ἤ τήν ἄλλη ὁδό,
ἀλλά περνάει ταυτόχρονα καί ἀπό τίς δύο ἐξόδους, μέ κάποιο τρόπο πού μᾶς εἶναι
φυσικά πολύ δύσκολο νά τόν φανταστοῦμε. Νά προσθέσουμε τήν καταστροφή τοῦ
ἀπόλυτου ντετερμινισμοῦ μέ τήν ἀντιστροφή τῆς σχέσης αἰτίας-ἀποτελέσματος ὅπως
παρατηρεῖται στά ταχυόνια ὅταν ἡ μείωση ἐνέργειας ἐπιφέρει ἀναπάντεχα αὔξηση
κινητικότητας, ἤ τήν παράδοξη παραγωγικότητα τῶν ὑπερχορδῶν, ὁπότε ἔχουμε
παραγωγή σωματιδίων μέ βρόγχους ταλαντούμενους σέ χῶρο δέκα διαστάσεων. Μετά
τόν Hubble καί τελικά μέ τούς Penrose καί Hawking γνωρίζουμε γιά τήν Μεγάλη ἔκρηξη
πού παράγει τό σύμπαν ἀπό τήν ἀρχική ἐκείνη ἀνωμαλία (singularity) τοῦ χωροχρόνου,
ὅπου ἡ πυκνότητα τῆς ὕλης καί ἡ καμπυλότητα τῆς γεωμετρίας ἀπειρίζονται, ἐνῶ μετά
τόν John Wheeler ἔχουμε τήν εἰσαγωγή τῆς λεγόμενης «ἀνθρωπικῆς ἀρχῆς» στή
φυσική. Αὐτή ἡ τελευταία, μαζί μέ τήν εἰσαγωγή τῆς ἀνθρώπινης συνείδησης στό
φυσικό φαινόμενο, ὅπως τό ἔκανε καταλυτικά ἡ κβαντική θεωρία, ἀνατρέπει τήν
κλασσική δυτική πεποίθηση γιά τήν δῆθεν θέση τοῦ ἀνθρώπινου ὑποκειμένου
«ἀπέναντι» ἤ καί ἐξουσιαστικά «πάνω» ἀπ’ τόν φυσικό κόσμο καί ἀποδεικνύει τήν
«μικροκοσμική» φύση τοῦ ἀνθρώπου καθώς καί τήν «μακρανθρώπινη» φύση τοῦ
κόσμου. Ὁ κόσμος ὁλοκληρώνεται διά τοῦ ἀνθρώπου καί μόνο μέσα στόν ἄνθρωπο, ὁ
κόσμος εἶναι στήν οὐσία του «ἀνθρώπινος» ἀνήκει στό Εἶναι τοῦ ἀνθρώπου (μετά τήν
Ἐνσάρκωση τοῦ Λόγου δέ, θά λέγαμε, καί στό προσωπικό Εἶναι τοῦ Θεοῦ Λόγου).

Ἡ ἀνατρεπτικότητα λοιπόν αὐτή τῆς σύγχρονης ἐπιστήμης δείχνει τήν ἐλευθερία τῆς
λογικῆς καί προσωπικῆς πράξης τοῦ Θεοῦ μέσα στά βάθη τῆς κτίσης. ∆είχνει τήν
ἐπιστήμη ὡς ἀπρόβλεπτη συνάντηση προσώπων καί στήν οὐσία ταυτίζει φυσική καί
μεταφυσική (μέ τήν παλιά, κλασσική της ἔννοια). Ἡ προσπάθεια συγχρόνων
ἐπιστημολόγων καί φιλοσόφων ὅπως τοῦ Rorty, νά προχωρήσουν πέρα ἀπ’ τήν
ἐπιστημολογία, πρός τήν ἑρμηνευτική ἀκριβῶς, δηλώνει τήν ἀμηχανία τοῦ δυτικοῦ
ἀνθρώπου μπροστά σ’ αὐτήν τήν ἀνατρεπτικότητα. Ἡ νέα ἑρμηνευτική τῶν ἐπιστημῶν
ἀποσκοπεῖ στό νά κατανοήσει τή φύση «ὅπως ἀκριβῶς ἐξοικειωνόμαστε μ’ ἕνα
πρόσωπο»[18], νά κατανοήσει τήν «προσωπική» συμπεριφορά τῆς φύσης καί τήν νέα
θέση τοῦ ψυχοσωματικοῦ ἀνθρώπου καί τῆς κοινότητάς του ἐντός της. Πλησιάζει
λοιπόν ὅπως φαίνεται ἡ ὥρα τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας...
IV. Ἡ νεώτερη δυτική ἐπιστήμη ἀμφισβήτησε λοιπόν πολλαπλῶς τή θεολογικο-
φιλοσοφική της μήτρα. Ἡ ἱστορία τοῦ ζητήματος εἶναι περίπλοκη καί δέν ἐπαρκεῖ ὁ
περιορισμένος μας χῶρος γιά τήν ἔκθεσή της. Ἡ προσπάθεια γιά τήν ἄρση τῆς
θωμιστικῆς δυαρχίας φύσης καί πνεύματος[19] ὑπῆρε ἴσως τό πρῶτο βῆμα πρός μιά
πιθανή μετάλλαξη τῆς ἄτεγκτης ἱεραρχικῆς κοσμοεικόνας πού εἴδαμε, καί δέν εἶναι
τυχαῖο πώς ὁ σημαντικότερος ἴσως ἐκπρόσωπος αὐτῆς τῆς προσπάθειας στήν
ἀναγεννησιακή ἐποχή, ὁ Nicolaus Cusanus, ἐμφανίζει καταρχήν ὁμοιότητες στόν τρόπο
σκέψης του, μέ τόν Μάξιμο Ὁμολογητή.

Ἔτσι ὁ Cusanus τοποθετεῖ κάθε ξεχωριστό ὄν σέ ἀπόλυτη σχέση πρός τόν Θεό[20], ὁ
Θεός δέν βρίσκεται μόνο στήν κορυφή ἀλλά καί σέ κάθε σημεῖο τῆς πυραμίδας τῶν
ὄντων[21]. Ὅλα τά μέρη τοῦ κόσμου (πνεῦμα, ψυχή, σῶμα) παράγονται ταυτόχρονα[22]
καί, μετά τήν κατάλυση τῆς συμπαγοῦς καί ἀπόλυτης ὀντολογικῆς ἱεραρχίας τῶν ὄντων,
τό καθένα ἀπ’ αὐτά εἶναι δυνατόν νά θεωρηθεῖ ὡς ἀπόλυτη καί αὐτοτελής
μοναδικότητα, μέ πλήρη παρουσία Θεοῦ ἐντός του[23]. Μέ τόν τρόπο αὐτό βέβαια τό
Eἶναι τοῦ Θεοῦ καί ἡ ∆ημιουργία τείνουν νά συμπέσουν, παρά τήν προσπάθεια τοῦ
Cusanus νά τά διακρίνει[24]. Αὐτή ἡ τάση νά θεωρηθεῖ ὁ κόσμος συναιώνιος τοῦ Θεοῦ
(παρότι γίνεται προσπάθεια νά διακριθοῦν τά δύο, ὀντολογικῶς) -τάση πού στήν
Ἀνατολή ἔχει τό ἀντίστοιχό της στόν Ὠριγένη- ἀποτελεῖ καί τό μεγαλύτερο πρόβλημα
τοῦ Cusanus, πρόβλημα διαδεδομένο στήν ἱστορία τοῦ πλατωνίζοντος ∆υτικοῦ
Μυστικισμοῦ. (Τόσο στόν M. Ficcino ὅσο καί στόν J. Bruno[25], ἤδη, ἡ τάση αὐτή, παρά τό
ὅτι δέν ὁδηγεῖ σέ πλήρη ταυτότητα Θεοῦ καί κόσμου, ἀποτελεῖ κυρίαρχο στοιχεῖο τῆς
κοσμολογίας τους). Ἡ οὐσιώδης διαφορά ἐδῶ μέ τήν γραμμή Καππαδοκῶν-Μαξίμου-
Παλαμᾶ, εἶναι ἀκριβῶς ἡ «διαλογικότητα». Ἐνῶ δηλαδή στήν περίπτωση τοῦ Cusanus
καί τῶν ἐπιγόνων του ἡ ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο εἶναι παθητική γιά τόν κόσμο καί
ὀντολογικῶς ἀνεξήγητη, καθώς διάκριση μεταξύ Οὐσίας τοῦ Θεοῦ καί λόγων/
ἐνεργειῶν Του δέν ὑφίσταται, στήν περίπτωση τῶν Ἑλλήνων Πατέρων ἡ ἐνύπαρξη αὐτή
εἶναι διαλογική, ἐνδεχόμενη καί πολυεπίπεδη συνάντηση τοῦ λόγου-ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ
μέ τόν λόγο-ἐνέργεια τοῦ λογικοῦ ὄντος καί δι’ αὐτοῦ τοῦ τελευταίου καί μέ τόν κόσμο
ὁλόκληρο. Ἔτσι, στή δεύτερη περίπτωση, ἡ συνάντηση εἶναι μακρά καί περιπετειώδης
ὀντολογική συμπόρευση μέ ἀναπάντεχες καί διαρκῶς νέες τροπές καί ὄψεις, ἕνα «ἐν-
κοινωνία-γίγνεσθαι» τῶν ἀκτίστων λόγων τοῦ Θεοῦ μέ τήν κτίση, γεγονός πού καθιστᾶ
τήν κοσμολογία, διαρκῶς μιά διαλογική ἔκπληξη – πράγματι ἡ ∆ημιουργία συνεχίζεται
μέχρι τά Ἔσχατα.

Θά ἦταν βεβαίως συναρπαστική ἡ παρακολούθηση τῶν ἀναβαθμῶν ἀπό τήν

ἀπομυστικοποίηση τῶν μαθηματικῶν στόν Kepler καί τόν Galilei, ὅπου ὁ ἀνθρώπινος
νοῦς τοποθετεῖται ἐγγύς τοῦ Θεοῦ, μέχρι τήν ταύτιση Λόγου καί Φύσης γιά τήν πρώτη
φορά στό ἔργο τοῦ Hobbes (στό περίφημο ἔργο του «Leviathan»). Ἡ Φύση γίνεται
βαθμιαῖα ἕνα εἶδος Θεοῦ, γίνεται ἀκόμη καί πηγή ἀξιολογικῶν καί ἠθικῶν θέσεων καί
στάσεων, ἀλλά ἡ τάση αὐτή πού ὁ ἀπόηχός της ἀπαντᾶται εἴτε στά δυτικά οἰκολογικά
κινήματα, εἴτε σέ νεοπαγανισμούς καί νεοειδωλολατρεῖες (φαινόμενο ἐνδημικό καί στό
χώρο μας) σήμερα, δέν ἐπαρκεῖ γιά νά ἀναδείξει τόν πλοῦτο τοῦ φυσικοῦ Εἶναι τόν
ὁποῖο οἱ σύγχρονες φυσικές ἐπιστῆμες ὑπαινίσσονται. Αὐτός ὁ πλοῦτος συνυποθέτει
τήν διαρκή δράση ἑνός ἀκτίστου Προσώπου ἐντός τοῦ Κόσμου, εἶναι συνάντηση
Προσώπων, τοῦ θείου καί τῶν ἀνθρωπίνων, συνιστᾶ μετοχή καί κοινωνία καί ἀμοιβαῖο
διάλογο, συνιστᾶ, καθώς εἴπαμε, ἕνα «ἐν-κοινωνία-γίγνεσθαι».

Σήμερα, ἡ δυτική κοσμοεικόνα μπορεῖ νά βρεῖ τήν πλήρωση καί τήν ἀλήθεια της μόνον
πλέον μέ τή βοήθεια τοῦ ἑλληνικοῦ πατερικοῦ τρόπου θέας τοῦ κόσμου...

Σημειώσεις
[1] Cont. Gent. II, 54.
[2] Ὅπως δείχνει τό σχῆμα: E. GILSON, Le Thomisme, Introduction, a la philosophie de Saint
Thomas d’ Aguin, 61989, s. 176.
[3] E. GILSON, ὅ.π., s. 178.
[4] J. AQUINAS, De ente et essentia, Vrin, 71982, (….) s.60.
[5] F.C. COPLESTON, A History of Medieval Philosophy, (Methuen and Co. LTD, London
1972) s. 187.
[6] F.C. COPLESTON, ὅ.π., s. 187-189.
[7] Sum. Theol. I, 3, 7˙ Ι, 76, 8. Cont. Gent. II, 72˙ II, 54.
[8] Sum. Theol. I, 75, 7˙ Ι, 79, 2.
[9] E. GILSON, ὅ.π., s. 253.
[10] E. GILSON, ὅ.π., s. 254.
[11] JAMES JEANS, Physics and Philosophy, (Ἑλλην. Μετάφρ. Θ. Μ. Χρηστίδη) Φυσική καί
Φιλοσοφία, Βάνιας, Θεσ/νίκη 1993) σ. 276.
[12] RICHARD RORTY, Philosophy and the Mirror of Nature (Princeton Univ. Press 1980).
Ἑλλην. Μεταφρ. Φ. Παιονίδη, Ἡ Φιλοσοφία καί ὁ Καθρέφτης τῆς Φύσης, (Κριτική, Ἀθήνα
2001) σ. 63-64.
[13] R. RORTY, ὅ.π. s. 76.
[14] Βλ. π. Ν. ΛΟΥ∆ΟΒΙΚΟΥ, Ἡ κλειστή Πνευματικότητα καί τό Νόημα τοῦ Ἑαυτοῦ (Ἑλλην.
Γράμματα, Ἀθήνα 21999).
[15] Βλ. π. Ν. ΛΟΥ∆ΟΒΙΚΟΥ, Ἡ Εὐχαριστιακή Ὀντολογία (∆όμος, Ἀθήνα 1992), σ. 85-120,
ὅπου καί ἡ σχετική βιβλιογραφία.
[16] Γιά νά χρησιμοποιήσω ξανά ἕναν ὅρο τοῦ Rorty, ὅ.π. σ. 37.
[17] Γιά τίς παρατηρήσεις στή σύγχρονη φυσική πού ἀκολουθοῦν, βλ. A. RAE Quantum
Physics: Illusion or reality? (Cambridge Univ. Press 1986). Θ. Ν. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Ἡ Φυσική
σήμερα, Ι. Τά θεμέλια (Πανεπ. Ἔκδοση, Ἡράκλειο 1990), Κβαντική Φυσική, Μαθήματα
φυσικῆς τοῦ Berkeley (Ἔκδ. ΕΜΠ, Τομ. 4, Ἀθήνα 1979).
[18] R. RORTY, ὅ.π. s. 432.
[19] π.χ. Cont. Gent. I, 1˙ ΙΙΙ, 68˙ ΙΙΙ, 69˙ Sum. Theol. I, 9 VIII, Art. I.
[20] N. CUSANUS, Doct. Ign. II, 9.
[21] Doct. Ign. III, 1.
[22] Doct. Ign. II, 4.
[23] Doct. Ign. III, 1.
[24] Doct. Ign. II, 1˙ II, 2.
[25] π.χ. J. BRUNO, De immenso, ΙΙ, 12.
 

∆ιάλεξη στήν ∆ημοτική Βιβλιοθήκη τοῦ ∆ήμου Θεσ/νίκης τόν Ὀκτώβριο τοῦ 2002, στά
πλαίσια τοῦ διεπιστημονικοῦ προγράμματος τοῦ ΑΠΘ, «Ὁ Κόσμος στή Θρησκεία, τή
Φιλοσοφία καί τήν Ἐπιστήμη».

πηγή: "Αναλόγιον" τεύχος 5   www.imado.gr

Επόμενο >

PEOPLE IN THIS CONVERSATION

COMMENTS (7)

Sort by Oldest First Sort by Latest First

Ἀθηνιώτου-Παπαδάκη

Ἀκατάλυπτο κάλλος :Ἐν Θεό, νά ζεῖς μέσα σέ ὅλα τά πράγματα κι ὅλα τά

πράγματα νά ζοῦνε μέσα σου. Καί ὅλο αὐτό μέ τόν ἀποφατισμό μιᾶς ἐλευθερίας
πού στήν οὐσία της μοῦ μοιάζει εὐγένεια Θεοῦ. Ὁ λόγος τοῦ π. Λουδοβίκου
μεταφέρει τή χαρά τοῦ «ἐν-κοινωνία-γίγνεσθαι». Ἀπό τά σχόλια ὅμως
διαπιστώνω ὅτι δέν ζοῦμε ὁ ἕνας μέσα στόν ἄλλο. Ἐναντίωση βλέπω,ἔλλειμα
καθολικότητος, διάσπαση καί ἀποχή ἀπό ὅτι μᾶς καθιστᾶ πρόσωπα. Εὔχομαι
ὄχι ἁπλά τή συνάντηση ἐπιστήμης καί θεολογίας ἀλλά τή συνάντηση πού
ἐπιθυμεῖ ὁ Θεός « ἴνα πάντες ἕν ὧσι» .

dionysisgr

Αγαπητοι αδελφοι, κατα το λαϊκο, πλην απολυτα σοφο ρητο: "οσα δεν φτανει η
αλεπου, τα κανει κρεμασταρια...",
φαινεται οτι βαδιζει και η σκεψη ορισμενων απο τους ευκαιρους-ακαιρους
"αναιρετες", της θεολογικης προβληματικης του πατρος Νικολαου Λουδοβικου,
"αναιρετες", της θεολογικης προβληματικης του πατρος Νικολαου Λουδοβικου,
οχι μονο εδω, αλλα και σε πλειστους οσους ιστοτοπους θεολογικου-
φιλοσοφικου προβληματισμου.

Ειδικα τα επιχειρηματα, ομοιαζουν με παιδικο νεροπιστολο, που χτυπαει

ανελεητα εναν.. ελεφαντα! Kωμικοτραγικα.

Και καθε θεση ειναι θεμιτη, στον βαθμο βεβαια που συναδει με το θεμα και την
ουσια του,
καθως διαφορετικα οχι μονο ειναι εκτος τοπου και χρονου,
αλλα και μονο συγχυση και φασαρια προκαλει, χωρις μαλιστα να εχει δοθει
καν, καποια αιτια-αφορμη προς τουτο.

Για εναν λοιπον, ανθρωπο με την γνωστη προσφορα του π.Νικολαου (επι
δεκαετιες), δηλαδη την ποιμαντικη του μεριμνα, την διδασκαλια του και τα
συγγραμματα του, με μια απο τις πλεον σημαντικες διεθνως διδακτορικες
διατριβες επι της "Ευχαριστιακης Οντολογιας κατα τον Αγιο Μαξιμο τον
Ομολογητη", και την επιμονη του σε αυτον, επιμονη που δικαιωνεται απολυτα -
παλι διεθνως- μαλιστα, στην ακενωτη αυτη πηγη θεολογιας και στοχασμου επι
των μεγιστων, λεγω, που λεγεται Μαξιμος, το να τον αμφισβητει καποιος ετσι
ανερυθριαστα, με κωμικη μαλιστα "αυθεντια", που δειχνει και το μεγεθος της
θεολογικης ασχετοσυνης, προκαλει μαλλον θυμηδια, παρα διαθεση για
αντικρουση..

Για εναν ανθρωπο, που δινει αγωνα, να συνθεσει την σωζουσα για τον
ανθρωπο, πατερικη θεολογικη σκεψη και θεωρηση των πραγματων,
με την σε καθε επιπεδο και σημειο, ολοτελα διασπασμενη-κατακερματισμενη
και απελπισμενη σκεψη της μετανεωτερικης εποχης μας,
και να δωσει απαντησεις και κατευθυνσεις επικαιροποιημενες -και οχι
διαφοροποιημενες- απο τους Πατερες, ειναι τουλαχιστον αδικια,
και να μην πω συκοφαντια, να του καταλογιζει καποιος, "κενολογια", και οτι
κανει παραθεση βιβλιογραφιας με.. περιληψεις ενδιαμεσα.

Δηλαδη τα περισσοτερα Πατερικα κειμενα, που παραθετουν συνεχως ρησεις

και ονοματα αλλων Πατερων, για να στηριξουν την σκεψη τους,
ειναι "κενολογιες" και παραθεσεις "βιβλιογραφικες" με ενδιαμεσες περιληψεις;

Αστεια πραγματα, που δεν αρμοζουν σε ειλικρινεις μελετητες και αναζητητες

των τιμιων και μεγιστων ανθρωπινων οριων και δυνατοτητων.

Παρακαλω, οσοι λοιπον δεν γνωριζετε γιατι πραγμα μιλατε, και δεν γινωσκετε
τι αναγινωσκετε, καλο θα ειναι πρωτα πρωτα για την δικη σας εικονα, και τον
αυτοσεβασμο σας, ωστε να μην γινεστε περιγελος, να μην συμμετεχετε σε
θεματα που σας ξεπερνουν, μυρια οσα, ετη φωτος.

Μεινετε σε αλλα, πραγματακια, που μπορειτε να τα χειριστειτε καπως.

Αυτο και συνετο και επαινετο θα ειναι για εσας. Και ωφελιμο επισης.

Μην μιλατε, ουτε για φουνταμενταλισμο, ουτε για συγχυση καθως αυτα οχι
μονο δεν αναφαινονται και δεν ριζωνουν στην αγια και αμωμητη Πιστη των
Ορθοδοξων, διαχρονικα, αλλα αντιθετως μονο μεσα στον νου σας ευδοκιμουν
και υφιστανται.

Και ειναι φυσικο, αυτο που εχει ο καθενας ως εικονα μεσα του, αυτο και να
προβαλλει στους αλλους και στην σκεψη τους,
πλην ομως αυταπαταται, καθως αλλοιωνει την πραγματικοτητα, προς τελικη
ζημιαν, του εαυτου του και μονο.

Δεν μπορει κανεις οσο και αλλοιωμενη εαν προσλαβει την εικονα και την
σκεψη καποιου να πληξει την αυτοσυνειδησια του.
Οποτε ματαια λαμβανει κοπο και φορτο πνευματικης ζημιας, και προσθετει νεα
συγχυση επανω στην υφισταμενη που ηδη τον διατρεχει.

Το λοιπον, ησυχαστε, ειρηνευετε, καθηστε και μελετηστε, επι ετη πολλα, εν

ταπεινωσει, με ορεξη μαθητειας,
μετα πασης σπουδης και ζωης Λειτουργικης πρωτιστως, γιατι τα πραγματα του
Πνευματος, μονον δια του Αγιου Πνευματος ανακρινονται και κτωνται, ωστε
καποια στιγμη θα σας δοθει συν Θεω, να μπορειτε να αρθρωσετε γνωμη που να
συναδει παλι ταπεινα,
πλην σχετικα με τα εν λογω υψηλα και περαν της ζωης και του θανατου αυτα
θεολογικα θεματα.

Δεν ειναι μομφες αυτα, ουτε διαθεση για ανουσιες αντιπαραθεσεις,

αλλα μια φιλικη προτροπη, για να μην εκτιθεστε χωρις λογο και αφορμη.

Καλη συνεχεια στην μελετη, των εργων και της σκεψης του π.Νικολαου,
για οποιον αναλαβει φιλοτιμως τον κοπο.

Ειναι σιγουρο οτι θα αμοιφθει πλουσια απο αυτο.

Φιλικα.
 0

HolyJoy

Καλησπέρα, θα ήθελα να σταθώ στη σύγχυση που δημιουργείται στο κείμενο ΙΙ.
σχετικά με το ότι ό θεός αποτελεί «μή-εἷναι» σε σχέση με το «εἷναι». Το «μή-
εἷναι» δέχεται διαφορετική ερμηνεία στο μεγαλύτερο μέρος τον πατερικών
κειμένων, εκφράζοντας ουσιαστικά την «ανυπαρξία», την «μηδενιστική
αλλοίωση» και όχι τη φύση του Θεού η οποία είναι άτρεπτη. Λόγω του ότι η
«φύση» του Θεού είναι ασύλληπτη, απρόσιτη και άγνωστη ο άγιος Μάξιμος μας
υποδεικνύει ότι: «το συγγενικότερο προς τη φύση του Θεού είναι το μή-εἷναι,
επειδή αυτός υπερβαίνει το εἷναι».* Τούτη τη συγγένεια την θέτει για να
μπορέσουμε να "ψηλαφήσουμε" το ακατάληπτο της φύσης του Θεού έμμεσα,
στοχαζόμενοι το «μή-εἷναι», διότι μόνο την «ανυπαρξία» μπορούμε έστω και
στο ελάχιστο να συλλάβουμε, ως αυτό το οποίο μας προκαλεί υπέρτατο δέος.
Παρόλο ότι ο Θεός δύναται να περικλείει, να διαπερνάει το εἷναι και το μή-
εἷναι συνάμα τα υπερβαίνει, τούτα διόλου δεν τον ορίζουν. Μόνο και μόνο το
συγκεκριμένο θέμα απαιτεί αρκετή μελέτη, παραθέτω ενδεικτικά ορισμένα
βιβλία για περαιτέρω έρευνα, τα θεωρώ αρκετά κατατοπιστικά για το εν λόγω
θέμα.

Οδός θεογνωσίας - Αρχιμανδρίτης Ιουστίνος Πόποβιτς

Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή - Νίκος Ματσούκας.
"Το είναι" κατά τη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης - Θεόδωρος Α.
Αλεξόπουλος
Οι έννοιες του διαστήματος και του χρόνου κατά την διδασκαλία του Αγίου
Γρηγορίου Νύσσης - Θεόδωρος Α. Αλεξόπουλος
Ο διάβολος, οι δαίμονες και το έργο αυτών κατά την διδασκαλία του αγίου
Μαξίμου του Ομολογητού - Σωτήρης Ν. Κόλλιας

*Φιλοκαλία των νηπτικών και ασκητικών - Μάξιμος ο ομολογητής 14

"Μυσταγωγία"

0
ΝΕΚΡΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Λυπάμαι που τόσο εύκολα υποτιμούν την άποψη του άλλου άνθρωποι, που
είμαι βέβαιος ότι δεν έχουν διαβάσει ούτε μια σελίδα έργου του αγ. Μάξιμου ή
του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά. Οι ανωτέρω απόψεις είναι προϊόν ιδεολογικής
προκατάληψης και τίποτε άλλο. Τον π. Ν. Λουδοβίκο πολύ φοβούμαι ότι
αδυνατείτε όχι μόνο να τον καταλάβετε, αδελφοί, αλλά και να τον διαβάσετε.

Βάσια

Κάποια κείμενα είναι άθλοι σύνθεσης εννοιών και νοημάτων....

Ενας τέτοιος άθλος είναι κατά την γνώμη μου και αυτό το πολύ ωραίο κείμενο
του π.Λουδοβίκου.

alexader

Γράφετε : Δεν έχει νόημα να γραφτεί κάτι περισσότερο...στο ασυνάρτητο εν

πολλοίς κείμενο. Η αγωνιώδης προσπάθεια απάντλησης κύρους μέσα από
συνεχείς και πομπώδεις αναφορές και παραπομπές (ίδιον του κενού
θεολογικού λόγου) προκαλεί την θυμηδία....
Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσοι θα ήθελαν να μπορούσαν να πούν δημόσια
αυτή την πρόταση. Γιατί πρέπει να ξέρετε πως στίς περιοχές της θεολογικής
υποκουλτούρας εξασκείται δικτατορία. Τα κείμενά του είναι βιβλιογραφίες με
σχετικές περιλήψεις. Ο άνθρωπος αυτός δεν είναι θεολόγος, είναι πρωταθλητής
κενολογίας .
Όσο για τα υπόλοιπα έχω να παρατηρήσω πως οι ιδέες δεν μπορούν να
περιοριστούν όσο και αν το επιθυμούμε, και πως καθαρή επιστήμη δεν
υπάρχει. Όλοι οι μεγάλοι σύγχρονοι ερευνητές έχουν επιστρέψει στους
προσωκρατικούς για βοήθεια.. Και ο Bruno ανήκε στην Νεοπλατωνική
Ερμητική παράδοση της εποχής του. Όπως λέγεται, όλοι οι μεγάλοι σύγχρονοι
μαθηματικοί είναι Πλατωνικοί
 μαθηματικοί είναι Πλατωνικοί

grsail

Είναι ιδιαίτερα ενοχλητικό, σίγουρα προσβάλει την αισθητική αλλά

προειδοποιεί επίσης τον αναγνώστη για την ύπαρξη κακής και εκ\' του
πονηρού διάθεσης συνειδητής σύγχυσης εννοιών ή προσεγγίσεων που
ανήκουν σε τελείως διαφορετικούς κόσμους. Οι κόσμοι αυτοί δεν έχουν τίποτε
να προσφέρουν ο ένας στον άλλον και δεν πρόκειται να συναντηθούν ποτέ !
Αυτόν της Χριστιανικής πίστης και αυτόν της επιστήμης.

Η παραδοχή ότι μόνον ο \'χριστιανικός θεός\' είναι άξιος λόγου ενώ τα μερικά
δις ανθρώπων που πιστεύουν άλλο θεό «πλανώνται πλάνην ικτράν», αυτή η
αλαζονεία που χαρακτηρίζει τους φονταμενταλιστές του Χριστού (όπως και
του Γιαχβέ ή του Μωχάμεντ) δεν υποβαθμίζει μόνο τον άνθρωπο αλλά
προκαλεί και την ηθική, αφού οι περισσότεροι θιασώτες παρόμοιων \'ιδεών\'
έχουν συνείδηση της νοητικής τους λαθροχειρίας !

Το να προσπαθεί κανείς να θεμελιώσει και να πείσει για μια κατά τα άλλα

αυθαίρετη και εσαεί αναπόδεικτη πίστη (εξ\' ου και \'πίστη\') υποβαθμίζοντας
συνειδητά την επιστήμη στο έρεβος της ομιχλώδους μεταφυσικής αποτελεί
ξεκάθαρη και συνειδητή (άρα σκοτεινή και ασυγχώρητη) λαθροχειρία.

Δεν έχει νόημα να γραφτεί κάτι περισσότερο ή να διατυπωθεί μια πρόταση

προς πρόταση κριτική στο επιτηδευμένα περίπλοκο αλλά και εν\' πολλοίς
ασυνάρτητο κείμενο. Σημειώνω ότι η αγωνιώδης προσπάθεια απάντλησης
κύρους μέσα από συνεχείς και πομπώδεις αναφορές και παραπομπές (ίδιον του
κενού θεολογικού λόγου) προκαλεί την θυμηδία ...

Ήθελα επίσης να υπενθυμίζω ότι στις 17 Φεβρουαρίου του 1600 ο Τζορντάνο

Μρούνο (στον οποίο υπάρχει βιβλιογραφική παραπομπή !) πέθανε για τις ιδέες
του, καταδικασμένος σε θάνατο από την \"Ιερά\" Εξέταση της εποχής του. Επί
της πυρράς. Μαζί κάηκαν και τα βιβλία του. Αθώο θύμα στυγνών εκτελεστών,
ομόπιστων και ομοιδεατών του συγγραφέα του άρθρου.

0
 0

LEAVE YOUR COMMENTS

Post comment as a guest

Name (Required):

Email:

Your comments are subjected to administrator's moderation.

Subscribe Agree to terms and condition.

Submit Comment

Powered by Komento

Ἐτικέτες Συγγραφέων

Agamben   Alicin   Badiou   Barth   Bell   Berdyaef   Breck   Buntig   Chesterton   Clement Steiner   Dworkin   Elliot  
Ellul   Evdokimov   Heidegger   Lacan   Lash   LeGoff   Lepeltier   Levinas   Losky   Malson   McGilchrist   Muse   Orwell  

Pastoureau   Polony   Popper   Postman   Rawls   Rifkin   Sherrard   Skolimowski   Smith   Solzhenitsyn   Swartz   Szazs  

Tarkofsky   Unger   Weil   Zirar   Zoja   Αγγελής Δ.   Αμάραντος Σ.   Ανδρουλιδάκης Α.   Ανδρουλιδάκης Κ.  

Βαμβουνάκη Μ.   Βαρθαλίτης Γ.   Βιρβιδάκης Σ.   Βραχνός Κ.   Γεωργίου Θ.   Γρηγοράτος

Μ.   Διαμαντής Α.   Ζάχος Κ.   Ζιώγας Α.   Ζουράρις Κ.   Ζώης Ι.   Ιωάννου Δ.   Ιωαννίδης Γ.  
Καλογερόπουλος Α.   Καραμπελιάς Γ.   Καστρινάκης Γ.   Κιουρτσάκης Γ   Κονδύλης Π.  
Κοσμόπουλος Δ.   Κουτρούλης Σ.   Κουτσουρέλης Κ.   Κούκος Σ.   Κυριαζόπουλος Σ.  
  Κόσσυβα Σ.   Λυγερός Ν.   Μαλεβίτσης Χ.   Μανουσέλης Σ.  
Κωνσταντούδης Β.   Κόσσυβα Σ.   Λυγερός Ν.   Μαλεβίτσης Χ.   Μανουσέλης Σ.   Μαυρίδης
Ν.   Μαυρόπουλος Δ.   Μητραλέξης Σ.   Μπάρλας Γ.   Μπαλτάς Δ.   Μπλάθρας Κ.   Ναξάκης Χ.  
Νευροκοπλή B.   Ντόκος Γ.   Ξυδάκης Ν.   Παντούλας Θ.   Παπαγιάννης Α.   Παπαθανασίου
Θ.   Πρεβελάκης Γ.Σ.   Σακελλαρίου Μ.   Σαλεμής Γ.   Σκλήρης Δ.   Σταματελόπουλος Λ.  
Σταυρόπουλος Β.   Σχοινάς Φ.   Τάσης Θ.   Τσιρόπουλος Κ.   Τσιτσίγκος Σ.   Φαραντάκης Π.  
Φεραίος Χ.   π. Γιάγκου Β.   π. Γκανάς Ε.   π. Γοντικάκης Β.   π. Ζηζιούλας Ι.   π. Θερμός Β.   π.
Φάρος Φ.   JoelLipman.Com

social

Ἀντιφωνικά Ἱστολόγια ( Δοκιμαστική Περίοδος )

Πως σώζεται η Αγάπη;
δος μοι τούτον τον ξένον (Σ. Κόσσυβα) | 13 Oct
Ο δεκάλογος του καλού ολιγάρχη
Το Πρελούδιο της Σκέψης (Σ. Αμάραντος) | 13 Oct
Hannah Arendt: H αποξένωση δεν είναι μοναξιά*
Το Πρελούδιο της Σκέψης (Σ. Αμάραντος) | 5 Oct
«Πῶς νά εἰσέλθω στήν καρδιά;»
ΦωςΦωνή (K. Αθηνιώτη) | 1 Oct
Το εξουσιαστικό φαινόμενο και η απώθηση του θανάτου*
Το Πρελούδιο της Σκέψης (Σ. Αμάραντος) | 26 Sep
'' Να σταθώ στα πόδια μου ''
ΦωςΦωνή (K. Αθηνιώτη) | 17 Sep
«Αν είμαι ό,τι έχω, κι αν ό,τι έχω χαθεί, τότε ποιος είμαι;» 
δος μοι τούτον τον ξένον (Σ. Κόσσυβα) | 10 Sep

Δεῖτε τἀ Ἀντιφωνικά Ἱστολόγια...

Οικονομική Στήριξη 

 
Ἀντιφωνική Επισκόπηση
Εισάγετε έγκυρο email για την εβδομαδιαία ενημέρωση. (Ελέγχετε τα spam ή τα
promotion emails σας)

E-mail

Eγγραφή
Η εβδομαδιαία αντιφωνική επισκόπηση καταχωρείται συνήθως στα spam ή στα
promotion emails σας.

Πρόσφατα Σχόλια

Ανέστης

Εξαιρετική ομιλία

π. Β. Γοντικάκης: H Παναγία

διονυσία καμπύλη

Γιάννη,
Fine tuning με Διάκριση λοιπόν, για προστασία από παράσιτα ικανά να θρέψουν την πάντα πιθαν...

Γ. Παπαδάκης: Ανθρωπικά κβάντα

Ορφέας Ρούσος

@ Κύριε Ξανθόπουλε

Κατ' αρχήν σας ευχαριστώ για το ενδιαφέρον που δείξατε για το κείμενό μου.
Στ...

Oρ. Ρούσσος: Οι τρεις (αυτ)απάτες του Ευρωπαϊσμού

Γιάννης Παπαδάκης

Συμφωνώ μαζί σου Διονυσία, οπότε κινδυνεύω να πέσω σε επαναλήψεις αν επεκταθώ. Αποφασίζω όμως να
γρ...

Γ. Παπαδάκης: Ανθρωπικά κβάντα

Τάσος Πέτκου

Αγαπητέ Βασίλη,

σκέφτηκα πολύ πριν απαντήσω σε τούτο το άρθρο, κυρίως γιατί πολλά από τα προηγούμ...

Η δυναμική του ΟΧΙ Μια νέα εθνική αντιστασιακή συνείδηση γ...

Γιώργος Ντόκος

Αγαπητοί Νίκο Δεληνικόλα και holyjoy σας ςυχαριστώ για τις παρατηρήσεις σας. Όπως σχολίασα προηγουμέ...

Γ. Ντόκος: Οι μορφές της προσευχής Από τον βερμπαλισμό του Ρ...

holyjoy

Πολύ ωραίο άρθρο, αν κατάλαβα καλά θέλετε με τη λέξη "βερμπαλισμός" να δηλώστε τον πλούτο του ποιητι...

Γ. Ντόκος: Οι μορφές της προσευχής Από τον βερμπαλισμό του Ρ...

Διαβάζονται τώρα ...

Το ψυχικό απόθεμα του Ελληνα 0 seconds

Γ. Παναγιωτίδης: Η εσωτερική ασυνέπεια των σύγχρονων προοδευτικών μας -
Ρομαντισμός, Χριστιανισμός, πρόοδος 11 seconds ago
Το Ευ Ζην τραγουδιστό 32 seconds ago
Θεολογία, Επιστήμες του Ψυχισμού και Νεωτερικότητα 33 seconds ago
Α. Ζέρβας: Μερησαήρ, Μερησαήρ: Ειρμοί νεκρώσιμοι. 37 seconds ago
Ν. Ξυδάκης: Ξανθά παιδιά και σκούρα 37 seconds ago
Β. Σταυρόπουλος: Η επανάληψη ως λειτουργικό χαρακτηριστικό της
Παράδοσης: Υποσημειώσεις 51 seconds ago
Λεξιλογικοί «Νόστοι» 1 minute ago
Ηλίας Μπαζίνας, μια πολυτέλεια… 2 minutes ago
ΣΤΑ ΑΚΡΑ: Γιώργος Γραμματικάκης (2013) 2 minutes ago
Χρ. Γιανναράς: Η Ευρώπη του τώρα: Κρίση ενός τρόπου του υπάρχειν; 2
minutes ago
ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ: Η Ανώτατη Εκπαίδευση στην Ελλάδα (13-01-2010) 3 minutes ago

Πρόσωπα Δημοφιλέστερα
εκτός 30 ημερών
πρωτοσέλιδων
Γ. Ντόκος: Οι
Η δυναμική του μορφές της
ΟΧΙ Μια νέα προσευχής Από
εθνική τον βερμπαλισμό
αντιστασιακή του Ρωμανού
συνείδηση στον αποφατισμό
γεννιέται του Κουκουζέλη
Θ. Ζιάκας: Aφ.
Μηδενισμός και Σφαιροπούλου: Η
Πρόσωπο Ευχαριστία ως
Β. Ξυδιάς: Performance
Ευρώπη ή Θ. Ζιάκας:
Θάνατος Μηδενισμός και
Σ. Γουνελάς: Πρόσωπο
Τα μαθηματικά αρχ. Βασ.
και ο Θεός*
Βρείτε μας στο Facebook Γοντικάκης: Τὸ
π. Ν. Ἅγιον Ὄρος χθὲς
Λουδοβίκος: Αντίφωνο (antifono.gr) καὶ σήμερα
2.715 "Μου αρέσει!"
Οντολογικές και Oρ. Ρούσσος: Οι
Κοσμολογικές τρεις (αυτ)απάτες
συναντήσεις του
Φυσικών Σας αρέσει Κοινοποιήστε Ευρωπαϊσμού
Επιστημών και Δημ. Ιωάννου:
Θεολογίας Αρέσει σε εσάς και σε 4 ακόμη φίλους Βίτγκενσταϊν και
ορθόδοξη
πατερική σκέψη
«Μορφή Ζωής»
και
Καθολικότητα
Μ. Βαρδής: Η
ανύπαρκτη
«κοινωνική
δικτύωση»
Χ. Ναξάκης:
Λαδοκρασάδες
και
βουτυρομπιράδες
Ελληνικός
Κινηματογράφος
(Κ. Μπλάθρας - Ν.
Μαυρίδης)
Κάπως έτσι θα
έπρεπε να είναι η
φιλία