Në qarqet intelektuale me natyrë laiciste, sidomos pas gjysmës së dytë të qindvjetit

XX, ka nxjerrë krye një qëndrim që e shikon tek Shkrimet e Shenjta të krishtera
zanafillën e krizës ekologjike që ka kapërthyer botën. Vëmendja përqendrohet
posaçërisht tek Libri i Zanafillës, Kapitulli i parë, vargjet 26 – 28: [“Pastaj Perëndia
tha: “Ta bëjmë njeriun sipas shëmbëlltyrës sonë dhe në ngjasim me ne, dhe të
ushtrojë sundimin e tij mbi peshqit e detit, mbi zogjtë e qiellit, mbi kafshët e mbi
gjithë tokën, mbi rrëshqanorët që zvarriten mbi dhe”. Kështu Perëndia krijoi njeriun
simbas shëmbëlltyrës së vet, simbas shëmbëlltyrës së Perëndisë; Ai krijoi mashkullin
e femrën. Dhe Perëndia i bekoi; dhe Perëndia u tha atyre: “Të jeni të frytshëm dhe
shumëzohuni, mbushni tokën e nënshtrojeni, e sundoni mbi peshqit e detit, mbi zogjtë
e qiellit dhe mbi çdo qenie që lëviz mbi tokë“].

Përveç kritikave e vikamave gazetareske kundrejt Krishtërimit në përgjithësi dhe

Kishës Katolike në veçanti, Shkolla Sociologjike e Çikagos, që në vitet ’60 të
qindvjetit të kaluar, rendit tre “mëkate” të krishterimit në perspektivën ekologjike. I
pari, sipas kësaj rryme mendimi, është qëndrimi sundues dhe shfrytëzues i njeriut
kundrejt tokës dhe krijesave të tjera e që rrjedh prej urdhrit që Zoti jep në vargjet që
përmendëm më lart në librin e Zanafillës. I dyti ka të bëjë me “çshenjtërimin” e
natyrës si pasojë e kulturës së krishterë. Sipas kësaj rryme, krishterimi e shikon tokën
si krijesë të rangut të dytë dhe për rrjedhojë duhet të jetë e “nënshtruar” ndaj njeriut.
Madje, në këtë pikë, krishterimi shikohet në një nivel etik më poshtë se religjionet
pagane që kishin një lloj “paqe” me tokën. “Mëkati” i tretë duket më i çuditshëm se
dy të parët, pasi i mvishet krishterimit “faji” i ndihmës së madhe që ka dhënë në
shkollimin dhe hapjen e universiteteve e për pasojë në një zhvillim të vrullshëm të
shkencës dhe teknologjisë dhe përdorimit të tyre në favor të shfrytëzimit të tokës. Një
neps të posaçëm në këtë interpretim për të fajësuar krishtërimin
kishte historiani Lynn White Jr, i cili në një artikull të vitit 1966 (The Historical Roots
of Our Ecologic Crisis) akuzoi krishtërimin si baza e modelit etik të
“antropocentrizimit të fortë” ku njeriu ka sundimin absolut mbi gjithë krijesat e tjera
dhe botën në përgjithësi. Madje jep edhe një shpjegim paska të çuditshëm duke
pohuar se edhe marksizmi e ka përthithur nga krishterimi vizionin për të “shndërruar”
botën për ta shfrytëzuar atë.

Tundimit të të shikuarit të krishterimit si “dhia e mëkateve” nuk i kanë shpëtuar

shumë intelektualë të famshëm. Edhe Milan Kundera në një prej librave të tij
shprehej: “Në fillim të librit të Zanafillës është shkruar se Zoti krijoi njeriun për t’i
besuar sundimin mbi zogjtë, peshqit dhe kafshët e tjera. Nuk kemi asnjë siguri që Zoti
me të vërtetë t’i ketë besuar njeriut sundimin mbi krijesat e tjera”. (M.
Kundera, L’insostenibile leggerezza dell’essere, Milano 1988, f. 290.). Është e kotë të
thuhet se megjithë profilin e lartë intelektual, leximi i Zanafillës pa interpretimin e
nevojshëm egzegjetik, duket krejt fëminor dhe i pakonsiderueshëm nga ana
shkencore. Edhe autorë të tjerë e kërkojnë më ngulm “mëkatin” ekologjik si shkak të
krizës ekologjike tek botëkuptimi hebraik dhe i krishterë i sundimit të njeriut mbi
botën dhe tek koncepti i punës i frymëzuar nga tradita e zhvilluar në jetën e
manastireve të krishtera.

Papa Françesku, në enciklikën e fundit “Laudato sì” jep një shpjegim përmbyllës të
keqkuptimit të këtyre qëndrimeve që fajësojnë krishterimin për krizën ekologjike.
Papa shpjegon se nuk mund të jetë i plotë dhe i saktë një vizion i reduktuar vetëm në
disa vargje të Biblës për t’i dhënë përgjigje një botëkuptimi ekologjik mbi krijimin.
Në fakt, në enciklikë ai fton që leximi i Zanafillës të shkojë edhe më tej e pikërisht
tek Zan. 2, 15, ku përdoren foljet “kultivoj” dhe “ruaj, kujdesem”. [Zoti Perëndi e
mori pra njeriun dhe e futi në kopshtin e Edenit, me qëllim që ta punonte dhe ta
ruante].

Ja si e shtjellon paragrafi 67 i enciklikës: “Ne nuk jemi Hyji. Toka na paraprin dhe na
është dhuruar. Kjo na lejon t’i përgjigjemi një akuze të hedhur kundër mendimit
hebraik e të krishterë: është thënë se, nisur nga tregimi i Zanafillës, që na fton të
sundojmë tokën (kr. Zan.1,28), do të favorizohej shfrytëzimi i egër i natyrës duke
paraqitur një imazh të qenies njerëzore si zotërues e shkatërrues. Ky nuk është një
interpretim i saktë i Biblës si e paraqet Kisha. Edhe pse është e vërtetë se ndonjëherë
të krishterët kanë interpretuar Shkrimet në mënyrë jo të saktë, sot duhet të refuzojmë
me forcë se nga fakti që jemi krijuar nën shëmbëlltyrën e Hyjit e kemi marrë mandatin
për të nënshtruar tokën, mund të krijohet një pushtet absolut mbi krijesat e tjera. Është
e rëndësishme të lexosh tekstet biblike në kontekstin e tyre, me një egzegjezë të drejtë,
e të kujtosh që ato na ftojnë të «kultivojmë e të mbrojmë» kopshtin e botës (kr Zan
2,15). Ndërsa «të kultivosh» domethënë të punosh një terren, «të mbrosh» domethënë
të kujdesesh, të ruash, të vigjëlosh. Kjo nënkupton një marrëdhënie reciprociteti
përgjegjës mes qenies njerëzore dhe natyrës. Çdo komunitet mund të marrë nga
mirësia e tokës atë për të cilën ka nevojë për të mbijetuar, por ka edhe detyrën për ta
mbrojtur dhe për ta siguruar vazhdimësinë e pjellorisë së saj për brezat e ardhshëm”.
Duket qartë pra se Zoti nuk i ka besuar njeriut vetëm “sundimin” por sidomos
“kujdestarinë” e krijimit, natyrës. Etika e krishterë është etikë antropocentriste në
kuptimin që njeriu dhe dinjiteti i tij janë në qendër të çdo reflektimi etik. Por
antropocentrizmi moderuar i krishterë dallohet prej rrymave etike të antropocentrizmit
të fortë që shpesh i kanë dhënë jetë një këndvështrimi agresiv mbi natyrën. Ky
qëndrim etik i “antropocentrizmit të fortë”, që është quajtur edhe “cowboy ethics”, i
jep përparësi absolute njeriut dhe natyra shihet si një objekt pa asnjë ngarkesë morale
dhe e vetmja vlerë që ka natyra është ajo ekonomike.

Gjykimi etik i krishterë për zgjidhjen e problemeve ekologjike rrjedh nga një premisë
thelbësore që pohon se baza për zgjidhjen e problemeve ekologjike është morale. Pra
vetëm një moral i drejtë e i pakompromentuar mund t’u bëjë ballë dramave
ekologjike.

Mendoj se në 25 vitet e fundit, në perspektivën e qasjes ekologjike ndaj natyrës,

Shqipëria udhëhiqet nga modeli etik: cowboy ethics. Asgjë nuk i ndal kompanitë e
mëdha përballë arritjes se fitimit. Shembulli më i qartë ishte drama ekologjike që
ndodhi në Fier me veprimtarinë e Bankers Petrolium. Dhuna çmeritëse e kësaj
kompanie ishte tronditëse pikësëpari për banorët e zonës, por po aq edhe për qytetarët
e tjerë që nuk e kanë ndërgjegjen të vobektë.

Shqipëria, megjithëse një vend gjeografikisht i vogël, përballon një numër shumë të
madh problemesh ekologjike. Që nga shpyllëzimi pa kriter, ndërtimet pa leje me një
impakt ekologjik të thellë mbi tokën, ndotjet e ujërave nga minierat, peshkimet me
helme dhe lëndë eksplozive, ndotja e ajrit nga përdorimi i karburanteve jashtë
standardit dhe djegia e lëndëve plastike dhe plehrave, ndërtimi i hidrocentraleve
vetëm me logjikën e fitimit, përdorimi i teknologjisë së vjetruar metalurgjike me
impakt dramatik sidomos në Elbasan, shkatërrimi ekosistemeve bregdetare nga një
morì ndërtimesh abuzive deri në çmenduri, gjuetia jashtë afateve kohore të lejuara dhe
pa kriter. Këto fenomene janë të lidhura drejtpërsëdrejti me një krizë morale të
trashëguar nga komunizmi e të tejshquar pas rënies së tij duke bërë që politikanët dhe
njerëzit që kanë përgjegjësi direkte në vendimmarrje të jenë të topitur nga ajo që E.
Koliqi e quante “epshi landuer”. Do të ishte e gabuar të mendohej se problemet
ekologjike erdhën pas rënies së komunizmit. Ato u intensifikuan dhe morën një hop të
madh në tranzicion, por frymëzimi i tyre ishte nga komunizmi, pasi jemi të
ndërgjegjshëm se gjatë asaj kohe ideologjia sunduese interesohej për të “mirën e
socializmit” dhe jo për të mirën e tokës apo shoqërisë. Probleme të thella ekologjike
kishte që në kohën e komunizmit, sidomos me ndotjen e tokës nga plehrat kimike dhe
bujqësia intensive, stërvitjet ushtarake e manovrat me armë kimike.

Përballë këtyre problemeve me natyrë të ndërthurur ekologjike, ekonomike dhe

politike, enciklika e Papës “Laudato sì” paraqet një mësim për rrugëdalje. Shumë
politikanë shqiptarë kanë shprehur dëshirën e lënies së një shenje në historinë politike
shqiptare. Papa udhëzon se si mund të realizohet një gjë e tillë: “Drama e një politike
të fokusuar mbi rezultatet e menjëhershme, e mbështetur nga një popullatë e dhënë
pas konsumit, kërkon domosdoshmërisht rritje ekonomike brenda një kohe të shkurtër.
Qeveritë, duke iu përgjigjur interesave elektorale nuk e marrin lehtë guximin për të
irrituar popullsinë me masa të cilat mund të prekin apo të vënë në rrezik investimet e
huaja. […] Madhështia politike tregohet kur, në momente të vështira, veprohet në
bazë të principeve të mëdha si dhe duke menduar për të mirën e përbashkët afatgjatë.
Pushteti politik e ka shumë të vështirë ta pranojë këtë detyrim në një projekt për
Shtetin.Laudato sì. N.178”.

Një politikë rrënimqare është me fat të përcaktuar: nuk ka ta ardhme sado e fuqishme
t’i duket vetja në një periudhë të caktuar historike. Politika është përherë një projekt
(projectum = i hedhur përpara) i lidhur me të ardhmen dhe me zhvillimin e
qëndrueshëm, me atë që u lëmë si pajë fëmijëve tanë e pikërisht për këtë fakt
përgjegjësia është e jashtëzakonshme. Një politikë që llogarit votat e së tashmes pa
shikuar drejt të ardhmes nuk ka lidhje me historinë. Vetëm politikani zelltar e ndërtues
do të mund të thotë: mbeta në histori sepse tekembramja një zë i fortë i
përmbrendshëm i ndërgjegjes më tha që të mos mbetem skllav i lidhur prej gjalmave
të interesave, por munda të bëj diçka për të mirën e përbashkët.

“Nëse politika nuk është e aftë t’i japë fund një logjike perverse, e mbetet gjithashtu e
ngërthyer në debate pa thelb, atëherë do të vazhdojmë të mos përballemi me
problemet e mëdha të njerëzimit. Një strategji reale ndryshimi kërkon rishikimin e
tërësisë së proceseve, pasi nuk mjafton të përfshish vërejtje ekologjike sipërfaqësore e
ndërkaq nuk vihet në diskutim logjika që i nënshtrohet kulturës aktuale. Një politikë e
shëndetshme duhet të jetë në gjendje ta marrë përsipër këtë sfidë. Laudato sì
N.197”./mapo.al/
Prifti po predikon, por rreth kishes po ka ma se shumti koplia. Thanie urtë