DOCUMENTOS DIALECTALES

LATINOVULGARES E HISPÁNICOS PRIMITIVOS

(Selección: Prof. José Luis Moure).

I. TEXTOS LATINOS

I. DOCUMENTOS DE LATÍN VULGAR. INSCRIPCIONES

1. (mural)
Quisquis ama, valia, peria qui nosci amare
bis tanti peria quisquis amare vota.1

2. Omnia formonsis cupio donare puellis, /

set mihi de populo nulla / puella placet2.

3. Niycherate, vana succula, / que amas / Felicione // et at porta / deduces, /

illuc / tantu / in mente // abeto ...3

4. pupa que bela is, tibi / me misit qui tuus es[t]: val[e]4.

5. (funeraria)
C. Iulio Dryanti Iulia Secunda tatae, Naevia Sperata coniugi b.m. fecerunt, cum quen
vix[it] a. XXVIII.

6. Restutus Piscinesis et Prima Restuta Primae Florentiae filiae carissimae fecerunt qui ab
Orfeu maritu in Tiberi decepta est. December cognatu[s] posuit. Q[uae] vix[it] ann[is]
XVI.5

II. FRAGMENTOS BÍBLICOS (VETUS Y LATINA)

Iohannes 2, 13-256

Afra Vulgata

1
Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlín, 1862-..., IV (Pompeya), N 1173.

2
Carmina Latina Epigraphica, ed. F. Buecheler, Leipzig, 1895, N‘ 940.

3
“Inscriptiones parietariae” (507), Pompeianae, Manuel C. Díaz y Díaz, Antología del latín vulgar, Madrid,
Gredos, 1989, p. 35.

4
ibid.

5
Ap. H. THYLANDER, Inscriptions du Port d'Ostie. Lund, 1951-1952 (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i
Rom, 8a, IV).

6
Ap. V. VÄÄNÄNEN, Introducción al Latín Vulgar, Madrid, Gredos, 1971, pp. 281-283.

13
Et in proximum fuit pascha Iudaeorum et
Iesus ascendit Hierosolyma. 14 Et invenit in
templo eos, qui vendebant et emebant vobes
et oves et columbas et nummularios sedentes
ad mensas. 15Et fecit quasi fragellum Iesus de
resticulis et eiciebat omnes de templo qui
vobes et oves vindebant, et nummulariorum
subvertit mensas. 16Et eis, qui columbas
vindebant, ait: Auferte istas hinc et nolite
facere domum patris mei domum
commercatorum. 17Et continuo commonefacti
sunt discipuli eius, quoniam scriptum est:
Gelus domus tuae comedit me. 18Et Iudaei
responderunt dicentes ei: Quod signum os-
tendes nobis, quoniam ista facis? 19Et Iesus
ait illis: Solvite templum istut et in tribus
diebus restaurabo illud. 20Et Iudaei dixerunt:
XL et VI annis aedificatum est templum istut
et tu in triduo restauras illud? 21Ille autem di-
cebat de templo de corpore suo.
2
13
Et prope erat pascha Iudaeorum et ascendit
Hierosolyma Iesus. 14Et invenit in templo
vendentes boves et oves et columbas et
nummularios sedentes. 15Et cum fecisset
quasi flagellum de funiculis, omnes eiecit de
templo, oves quoque et boves, et
nummulariorum effudit aes et mensas
subvertit. 16Et his qui columbas vendebant
dixit: Auferte ista hinc et nolite facere
domum patris mei domum negotiationis.
17
Recordati vero sunt discipuli eius, quia scri-
ptum est: Zelus domus tuae comedit me.
18
Responderunt ergo Iudaei et dixerunt ei:
Quod signum ostendis nobis quia haec facis?
19
Respondit Iesus et dixit eis: Solvite
templum hoc, et in tribus diebus excitabo
illud. 20Dixerunt ergo Iudaei: Quadraginta et
sex annis aedificatum est templum hoc, et tu
tribus diebus excitabis illud? 21Ille autem
dicebat de templo corporis sui.

III. PACTUS LEGIS SALICAE

(IX) De damnum in messe vel in qualibet clausura inlatum.
§1. Si quis animal aut caballum vel quemlibet pecus in messe sua invenerit, penitus eum vastare
non debet. Quod si fecerit et hoc confessus fuerit, capitale in loco restituat; ipsum vero debilem
quem percussit ad se recipiat. Si vero confessus non fuerit et ei fuerit adprobatum, DC denarios
qui faciunt solidos XV culpabilis iudicetur excepto capitale et dilatura7.
.

IV. ITINERARIUM EGERIAE AD LOCA SANCTA (s. V) 8

(I. 1) [...] Interea ambulantes pervenimus ad quendam locum, ubi se tamen montes illi, inter
quos ibamus, aperiebant et faciebant vallem infinitam, ingens, planissima et valde pulchram, et
trans vallem apparebat mons sanctus Dei Syna. [...] 2. In eo ergo loco cum venitur, ut tamen
commonuerunt deductores sancti illi, qui nobiscum erant, dicentes: "Consuetudo est, ut fiat hic
5 oratio ab his, qui veniunt, quando de eo loco primitus videtur mons Dei"; sicut et nos fecimus.
Habebat autem de eo loco ad montem Dei forsitan quattuor milia totum per valle illa, quam dixi
ingens.

7
ibid, pp. 298-300.

8
ibid., pp. 288-293.
 3

(II. 1). Vallis autem ipsa ingens est valde, iacens subter latus montis Dei, quae habet forsitan,
quantum potuimus videntes estimare aut ipsi dicebant, in longo milia passos forsitan sedecim, in
lato autem quattuor milia esse appellabant. Ipsam ergo vallem nos trauersare habebamus, ut
5 possimus montem ingredi. 2. Haec est autem vallis ingens et planissima, in qua filii Israhel
commorati sunt his diebus, quod sanctus Moyses ascendit in montem Domini et fuit ibi
quadraginta diebus et quadraginta noctibus. Haec est autem vallis, in qua factus est vitulus, qui
locus usque in hodie ostenditur; nam lapis grandis ibi fixus stat in ipso loco.
 4

V. APPENDIX PROBI (s. VI)9

1 Porphireticum marmor [catulus non catellus] aedes non aedis
non dolium non doleus sedes non sedis
purpureticum marmur. calida non calda proles non prolis
tolonium non toloneum frigida non fricda 110 draco non dracco
speculum non speclum 55 vinea non vinia oculus non oclus
masculus non masclus tristis non tristus aqua non acqua
5 vetulus non veclus tersus non tertus alium non aleum
vitulus non viclus umbilicus non imbilicus lilium non lileum
vernaculus non vernaclus turma non torma 115 glis no gliris
articulus non articlus 60 celebs non celeps delirus non delerus
baculus non vaclus ostium non osteum tinea non tinia
10 angulus non anglus flavus non flaus exter non extraneus
iugulus non iuglus cavea non cavia clamis non clamus
calcostegis non calcosteis senatus non sinatus 120 vir non vyr
septizonium non 65 brattea non brattia virgo non vyrgo
septidonium cochlea non coclia virga non vyrga
vacua non vaqua cochleare non cocliarium occasio non occansio
15 vacui non vaqui palearium non paliarium caligo non calligo
cultellum non cuntellum primipilaris non 125 terebra non telebra
marsias non marsuas primipilarius effeminatus non
caniclam non canianus 70 alveus non albeus imfimenatus
hercules non herculens globus non glomus botruus non butro
20 columna non colomna lancea non lancia grus non gruis
pecten non pectinis favilla non failla anser non ansar
aquaeductus non orbis non orbs 130 tabula non tabla
aquiductus 75 formosus non puella non poella
cithara non citera formunsus balteus non baltius
crista non crysta ansa non asa fax non facla
25 formica non furmica flagellum non fragellum vico capitis Africae non
musivum non museum calatus non galatus vico
exequiae non execiae digitus non dicitus caput Africae
gyrus non girus 80 solea non solia 135 vico tabuli
avus non aus calceus non calcius proconsolis non
30 miles non milex iecur non iocur vico tabulu proconsolis
sobrius non suber auris non oricla vico castrorum non vico
figulus non figel camera non cammara castrae
masculus non mascel 85 pegma non peuma vico strobili non vico
lanius non laneo cloaca non cluaca strobilu
35 iuvencus non festuca non fistuca teter non tetrus
iuvenclus ales non alis aper non aprus
barbarus non barbar facies non facis 140 amygdala non
equus non ecus 90 cautes non cautis amiddula
coquus non cocus plebes non plevis faseolus non fasiolus
coquens non cocens vates non vatis stabulum non stablum
40 coqui non coci tabes non tavis triclinium non triclinu
acre non acrum suppelex non superlex dimidius non demidius
pauper mulier non paupera 95 apes non apis 145 turma non torma
mulier nubes non nubs pusillus non pisinnus
carcer non carcar suboles non subolis meretrix non menetris
bravium non braveum vulpes non vulpis aries non ariex
45 pancarpus non palumbes non palumbus persica non pessica
parcarpus 100 lues non luis 150 dysentericus non
theofilus non izofilus deses non desis dysintericus
homo fagium non reses non resis opobalsamum non
monofagium vepres non vepris ababalsamum
byzacenus non bizacinus fames non famis tensa non tesa
capseis non capsessis 105 clades non cladis raucus non raucus ( ?)
50 catulus non catellus syrtes non syrtis auctor non autor

9
ibid., p. 302.
 5

155 auctoritas non tintinaculum non

autoritas tintinabulum
ipse non ipsus adon non adonius
linteum non lintium grundio non grunnio
a... petre non ...tra 215 vapulo non baplo
terrae motus non necne non necnec
terrimotium passim non passi
160 noxius non noxeus numquit non nimquit
coruscus non scoriscus numquam non numqua
tonitru non tonotru 220 nobiscum non noscum
passer non passar vobiscum non voscum
anser non ansar nescioubi non nesciocube
165 hirundo non harundo pridem non pride
obstetrix non opsetris olim non oli
capitulum non capiclum 225 adhuc non aduc
noverca non novarca idem non ide
nurus non nura amfora non ampora
170 socrus non socra
neptis non nepticla
anus non anucla
tundeo non detundo
rivus non rius
175 imago non emago
pauor non paor
coluber non colober
adipes non alipes
sibilus non sifilus
180 frustum non frustrum
plebs non pleps
garrulus non garulus
parentalia non parantalia
celebs non celeps
185 poples non poplex
locuples non locuplex
robigo non rubigo
plasta non blasta
bipennis non bipinnis
190 ermeneumata non
erminomata
tymum non tumum
strofa non stropa
bitumen non butumen
mergus non mergulus
195 myrta non murta
zizipus non zizupus
iunipirus non iuniperus
tolerabilis non toleravilis
basilica non bassilica
200 tribula non tribla
viridis non virdis
constabilitus non
constabilitus ( ?)
sirena non serena
musium vel musivum
non museum
205 labsus non lapsus
orilegiium non orolegium
hostiae non hostiae ( ?)
februarius non febrarius
glatri non cracli
210 allec non allex
rabidus non rabiosus
 6

VI. FREDEGARIO (CHRONICORUM LIBRI IV)10

(II.57) Cum esset leo fortissimus bistiarum fuitque elictus a cunctis bisteis rex, uenientis
cunctique in eius occursum, cum iam essen hora prandiae, uenit ceruus. Cum adorasset
leonem, adpraehendit cornum eius, ut ei ceruus esset ad prandium. Ille uehementer retragens
cornum amisit cursuque ueloci fugit in heremis. Iusso leonis inter his bisteis missa est uulpis,
ut eum ueniendum subuerterit. Illa cum sit artis suae ingeniosa, iuramentis non pauida,
sacramentis praeuentum ceruum in conspectu leonis adducit. Quod cum iterum adorasset
leonum, uehementer ad ipso leone capitur et membratem disrumpitur. Vulpes illa forto ablato
cor eius comedit. Leo cum diligerit cor cerui ad manducandum, inquirens et fremens
uehementer, omnes bistii pauefactae tremebant, eo quod cor cerui inuenire non potuissent.
Dixerunt: “Vulpes, qui eum adduxit, ipsa proxemior cunctis fuit, quando deruptus est. Illa
furauit cor eius”. Adpraehensa cum esset in poena, et quaereretur ei, ut redderet quod
furauerat, dixit: “Sine culpa poenas patior. Ceruos ille non habet cor. Nam si cor habuisset,
ego eum praeualere non potueram, nec hic numquam uenisset. Primo amissum cornum, uix
trandem euasit; co pacto cor habens hic reuerti potuerat?”.

10
Ap. MARIA ILIESCU y DAN SLUSANSKI (ed.), Du latin aux langues romanes. Wilhelmsfeldt, Egert, 1991,
p. 259-260.
 7

II. TEXTOS ROMÁNICOS

1. UNA FUENTE INDIRECTA. (CONCILIO DE TOURS (Canon 17) [a. 813]).

Visum est unanimitati nostrae, ut quilibet episcopus habeat omelias continentes necessarias
ammonitiones, quibus subiecti erudiantur, id est de fide catholica, prout capere possint, de
perpetura retrobutione bonorum et aeterna damnatione malorum, de resurrectione quoque
futura et ultimo iudicio et quibus operibus possit promereri beata quibusve excludi, et ut
easdem omelias quisque aperte trasferre studeat in rusticam Romanam linguam aut
Thiotiscam, quo facilius cuncti possint intellegere quae dicuntur.

2. JURAMENTOS DE ESTRASBURGO [a. 842]

[...]Lodhuvicus, quoniam major natus erat, prior haec deinde se servaturum testatus est :
“Pro Deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in
quant Deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon frade Karlo et in adiudha et in
cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dift, in o quid il mi altresi fazet, et ab
Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui, meon vol, cist meon fradre Karlo in damno sit.”
Quod cum Lodhuvicus explesset, Karolus teudisca lingua sic hec eadem verba testatus est :
“In Godes minna ind in thes christianes folches ind unser bedhero [...]”

3. GLOSAS DE REICHENAU (m.s. VIII)11

binas : duas et duas habens vorax : manducator

inlustrem : nobilem dem : donem ita : sic
pulcra : bella emit : comparauit hedunt : manducant
quaeso : preco cerno : uideo noui : cognoui
adferam : adportam reus : culpabilis monumenta :sepulcra
optimum : ualde bonum flare : suflare mortuum
anus : uetula cecinit : cantauit ingredi : intrare
semel : una uice fugauit : fugire cepit tego : cooperio
tulisti : accepisti ictus : colpus ceciderunt : caderunt
ait : dixit iecore : ficato egimus : fecimus
lacere : iactare rerum : causarum vulnere : plaga
statuit : stare fecit pueros : infantes atram : nigram
quin : ut non ostendit : monstrauit caseum : formaticum
ager : campus pallium : drappum galea : helmus
seuit : seminauit induere : uestire is : ille
umo : terra uuas : racemos oues :berbices
libenter : uolumptarie arenam : sabulones
pauens : timens, id est si uis : si uoles
pauorem scissura : ruptura
11
ibid., p. 285.
 8

III. TEXTOS HISPÁNICOS

1. GLOSAS EMILIANENSES (m. s. X - s. XI ?)12

quidam : qui en fot

repente : lueco
suscitabi : lebantai
submersi : trastorne
et tertius ueniens : elo terzero diabolo uenot
indica : amuestra
solliciti simus : ansiosusegamus
exercimus : nos sificieremus
quod absit, precipitemur : nos non kaigamus
respuit : geitat
pauperibus reddet : qui dat alosmisquinos
jnpedit : tienet
odio habet : nonaborrescet
diuersis : muitas
adtentius : buena mientre
adtendat : katet
unusquisque . quiscataqui
jmplere dissimulant : tardarsan por jnplire
alicotiens : alquandas beces
et tu ibis : etuiras
asperius : plusaspero mas
diuidunt se : partirsan

2. GLOSAS SILENSES13

relictis : iectatis
ceteris : conosaltros
pudoris : de la uergoina
fuerit lapsus : kadutu fuere
ad rectum : alazierta
usque in finem : ata que mueran
hii : estos
habeat : ajat
esse : sedere
ad nubtias : a las uotas
saltare : sotare
arserit : ardieret
eos : akelos
ab eo non inquinetur : non siegat inquinata polu

12
Ibid., p. 294.

13
Ibid., p. 298.
 9

ferre : leuare
 10

3.
I. Sabam quantos esta carta uirem  oyrem. Que you don Arias pela gracia de dios Abbat de
santAndres Conno Conuento desse mismo lugar. Auos Johan Rodriguez  auossa muler
Xemena Iohanes  auosso filo Girallo. Damos uos um poulo  um orto que auemos en Vila
franca. El poulo iaz hu chamam Bergonno. porterminos de Nicholao paleyro... et el orto iaz ala
olga porterminos de Ruy Perez.  de Johan falcon  por carera antigua...  por heredade de Sam
Nicholao. Este poulo  este orto uos damos portal pleyto que los tengades de nos por enuossa
uida deuos todos tres.  que chantedes este poulo sobredito todo de vinna.  que seia ben
chantado [...].14

4.
E yssament es assaber que nos les sobrenompnatz sobrejunters de la dita juncta dels Infançons
dOuanos atorguam que auem fayta esta dita amiztat  hunitat  jura ab les sobrempnatz alcaldes
 juratz  bons homes de (ab les) les comunitatz de les dites bones viles, per nos  per tota la
dita juncta dels Infançons dOuanos, per les que huey son  per les que daqui adeuant seran, totes
uetz saluant la fe de la seynnoria mayor de [...] en tot et per tot. En tal manera que si algun o
alguns mas poderos venis o venissen sobre lo regne de [...] per far hy mal o destruyment algun,
que els se ajudien ben e leyalment a defendre lo dit regne de [...] coma fidels  leyals vasals
deuen far a lur bon seynnor [...].15

5.
"El to asno sea ropado delant ti, e non te sea rendido. Las ouellas tuyas sean dadas a tos
enemigos, e non sea qui te ajude. Tos fillos e tos fillas sean liurados a pueblo estranio, e ueyan
los tos uuellos e falleçcan te, e non sea forteza en to mano". Responde: "Amen". "El pueblo que
tu non conoçes coma los frujtos e las labores de to tierra, e sostiengas siempre calunpnia, e seas
apremido en toda to uida, et te de todas las cosas que ueran tos uuellos. Fierga te Dios el Sennor
de mala plaga en los genollos et en las piernas, e non puedas sanar de la planta del pie troa la
cabeça". Responde: "Amen".16

6.
[1 byš mw grgwn dmyb
2 y' rb šš mtrnrd
3 tn m'l mtwlyd llh?byb
4 'nfrmw y'd kwnd šnrd]

Vaiše meu koraçon de mib ya rabbi ši še me tornerad

tan mal me doled li 'l-habib enfermo yed kuando šanarad.17

14
El abad de San Andres de Espinareda dona unas tierras a Juan Rodríguez (año 1266). En J.GIFFORD y W.
HODCROFT, Textos Lingüísticos del Medioevo Español, Oxford, The Dolphin Book, 1966, doc. 50, p. 96.

15
Reunión de representantes de las principales ciudades de [...] en Ovanos, (año 1297), ibid., doc. 72, p. 145.

16
Como deuen iurar los iudios. Disposiciones de los F.A. (siglos XIII-XIV). Ibid, doc. 102, pp. 187-8.

17
De Todros Abulafia, época de Alfonso X y Sancho IV.
11