Sarajevo-Kakanj 5 30-11 30 (1) HHGGGG

mr Ismar HAJRO, dipl.ing.
mr Damir HODŽIĆ, dipl.ing.
Naučna oblast: Materijali

Univerzitet u Sarajevu
Mašinski fakultet Sarajevo
Praktikum za vježbe iz predmeta

MATERIJALI 2
Sarajevo, 2009.
Naučna oblast: Materijali
Praktikum za vježbe iz predmeta

Materijali 2
Revizija: 2
Autori:
mr Ismar HAJRO, dipl.ing.
mr Damir HODŽIĆ, dipl.ing.
Sarajevo, februar 2009.

Materijali 2 – Praktikum za vježbe
Sadržaj
Sadržaj.......................................................................................................................................................... 1
Predgovor ..................................................................................................................................................... 3
Uvod.............................................................................................................................................................. 4
Sadržaj vježbi ............................................................................................................................................... 4
1 UVOD U ISPITIVANJA MATERIJALA .............................................................................................................. 5
1.1 Cilj vježbe ................................................................................................................................................ 5
1.2 Teoretska podloga vježbe ....................................................................................................................... 5
1.2.1 Uvod ............................................................................................................................................... 5
1.2.2 Mehanička ispitivanja materijala.................................................................................................... 6
1.2.3 Ispitivanja bez razaranja materijala (defektoskopija) .................................................................... 7
1.2.4 Izbor materijala .............................................................................................................................. 8
2 ISPITIVANJE ZATEZANJEM ............................................................................................................................ 9
2.1 Cilj vježbe ................................................................................................................................................ 9
2.2 Teoretska podloga vježbe ....................................................................................................................... 9
2.2.1 Ispitivanje materijala zatezanjem................................................................................................... 9
2.2.2 Epruvete za ispitivanje materijala zatezanjem .............................................................................. 9
2.2.3 Mašine za ispitivanje zatezanjem ................................................................................................ 10
2.2.4 Postupak ispitivanja ..................................................................................................................... 11
2.2.5 Svojstva otpornosti....................................................................................................................... 11
2.2.6 Svojstva deformacije.................................................................................................................... 13
2.3 Izvođenje laboratorijske vježbe ............................................................................................................. 14
2.3.1 Oprema potrebna za izvođenje vježbe........................................................................................ 14
2.3.2 Tok vježbe.................................................................................................................................... 15
2.3.3 Obrasci i prilozi potrebni za izvođenje vježbe ............................................................................. 15
2.3.4 Rezultati (za studente)................................................................................................................. 15
3 ISPITIVANJE PRITISKOM.............................................................................................................................. 18
3.1 Cilj vježbe .............................................................................................................................................. 18
3.2 Teoretska podloga vježbe ..................................................................................................................... 18
3.2.1 Ispitivanje pritiskom...................................................................................................................... 18
3.2.2 Epruvete za ispitivanje pritiskom ................................................................................................. 18
3.2.3 Mašine za ispitivanje pritiskom .................................................................................................... 18
3.2.4 Postupak ispitivanja ..................................................................................................................... 19
3.2.5 Svojstva otpornosti....................................................................................................................... 19
3.2.6 Svojstva deformacije.................................................................................................................... 20
3.3.2 Tok vježbe.................................................................................................................................... 21
4 ISPITIVANJE TVRDOĆE ................................................................................................................................ 23
4.1 Cilj vježbe .............................................................................................................................................. 23
4.2.1 Tvrdoća ........................................................................................................................................ 23
4.2.2 Ispitivanje tvrdoće po BRINELU prema DIN EN 10003 .............................................................. 23
4.2.3 Ispitivanje tvrdoće po VIKERSU (od HV5 do HV100) prema DIN 50133 ................................... 24
4.2.4 Ispitivanje tvrdoće po ROKVELU prema DIN EN 10109............................................................. 26
4.3.2 Tok vježbe.................................................................................................................................... 27
5 ISPITIVANJE UDARNE ŽILAVOSTI............................................................................................................... 29
5.1 Cilj vježbe .............................................................................................................................................. 29
5.2.1 Dinamička opterećenja ................................................................................................................ 29
5.2.2 Ispitivanje udarne žilavosti........................................................................................................... 29
5.2.3 Tranzitna temperatura ................................................................................................................. 31
5.3.2 Tok vježbe.................................................................................................................................... 32
5.3.4 Rezultati (za studente)................................................................................................................ 33
1
6 ISPITIVANJA BEZ RAZARANJA MATERIJALA ............................................................................................ 35

6.1 Cilj vježbe .............................................................................................................................................. 35
6.2.1 Defektoskopija ............................................................................................................................. 35
6.2.2 Radiografija .................................................................................................................................. 35
6.2.3 Ispitivanje ultrazvučnim talasima ................................................................................................. 37
6.2.4 Ispitivanje penetrantima............................................................................................................... 39
6.2.5 Ispitivanje magnetnim metodama................................................................................................ 40
6.2.6 Ostale metode.............................................................................................................................. 40
7 OBILJEŽAVANJE ČELIKA PREMA EN NORMAMA...................................................................................... 41
7.1 Cilj vježbe .............................................................................................................................................. 41
7.2.1 Struktura sistema obilježavanja čelika prema EN 10027-1 i DIN V 17006-100 ......................... 41
7.2.2 Grupa 1 - Označavanje čelika prema njihovima mehaničkim ili fizičkim karakteristikama......... 42
7.2.3 Grupa 2 – Označavanje čelika prema hemijskom sastavu ......................................................... 45
8 ATEST MATERIJALA...................................................................................................................................... 49
8.1 Cilj vježbe .............................................................................................................................................. 49
8.2.1 Atest ............................................................................................................................................. 49
8.2.2 Sadržaj atesta materijala ............................................................................................................. 49
8.2.3 Ko izdaje atest? ........................................................................................................................... 50
8.2.4 Ko zahtijeva atest? ...................................................................................................................... 50
8.2.5 Vrste atesta .................................................................................................................................. 51
9 PRILOG ........................................................................................................................................................... 53
10 Literatura..................................................................................................................................................... 61
11 HANDOUT .................................................................................................................................................. 62
2
Predgovor
Poštovane kolege i studenti,
Svrha ovoga Praktikuma je da studentima pruži osnovna teorijska znanja potrebna za

slušanje i praćenje vježbi iz predmeta Materijali 2 na Mašinskom fakultetu u Sarajevu. U
Praktikumu su date upute za izvođenje auditornih i laboratorijskih vježbi.
Praktikum nije zamjena za Skriptu ili druge udžbenike predviđene nastavnim planom i
programom na predmetu Materijali 2 koji su potrebni za pripremanje ispita.
Želja Autora je da ovakvim Praktikumom olakša studentima praćenje i kolokviranje vježbi.

Svaka sugestija za buduća izdanja, ili uputa na postojanje grešaka unutar ovoga Praktikuma
su dobro došla, i Autori će ih rado prihvatiti.
Autori
3
Uvod
Materijali 2 su predmet koji se sluša na II semestru odsjeka za proizvodni mašinski

inženjering na Mašinskom fakultetu u Sarajevu. Predviđeni fond časova je 30 + 30 (sedmično
2 časa nastave + 2 časa vježbi), a vježbe se održavaju u 15 termina po 2 časa.
Da bi student pristupio polaganju ispita iz Materijala 2 potrebno je da zadovolji sljedeće

uslove (uslove za sticanje potpisa):
• da posjeduje potpis iz predmeta Materijali 1,

• da prisustvuje na najmanje 80% nastave, tj. 24 časa (maksimalni broj izostanaka je 6
časova),
• da preda i po potrebi kolokvira sve predviđene izvještaje (ili zbirni izvještaj),
• da preda i kolokvira seminarski rad (samo ako je predviđen kao dodatna aktivnost).
Navedene obaveze student može ispuniti samo u toku tekućeg semestra. Sa početkom
narednog semestra, student koji nije ispunio navedene uslove za sticanje potpisa dužan je
ponoviti kompletan ciklus vježbi iz predmeta Materijali 2.
U slučaju da laboratorija za mehanička ispitivanja materijala ne raspolažu potrebnim

osnovnim, dodatnim i pomoćnim materijalima za održavanje laboratorijskih vježbi, asistenti
zadržavaju pravo na izmjenu načina održavanja i provjere znanja na pojedinim vježbama.
Sadržaj vježbi
Br. Naziv vježbe Pokrivenost

Predviđeno
Tip vježbe Izvještajem
časova
sa vježbi
1 Uvod u ispitivanje materijala Auditorna 2 -
2 Ispitivanje zatezanjem Laboratorijska 4 Izvještaj
3 Ispitivanje pritiskom Laboratorijska 4 Izvještaj
4 Ispitivanje tvrdoće Laboratorijska 4 Izvještaj
5 Ispitivanje udarne žilavosti Laboratorijska 4 Izvještaj
6 Ispitivanja bez razaranja materijala Auditorna 2 -
7 Obilježavanje čelika prema EN normama Auditorna 2 -
8 Atest materijala Auditorna 2 -
9 Konsultacije - Predaja izvještaja i kolokvij Auditorna 6 -
Ukupno 30
4
1 UVOD U ISPITIVANJA MATERIJALA

(Auditorna vježba)
1.1 Cilj vježbe

Upoznavanje sa osnovnim pojmovima vezano za mehanička ispitivanja materijala i
ispitivanjima bez razaranja metala (defektoskopija). Podjela mehaničkih opterećenja, te izbor
materijala.
1.2 Teoretska podloga vježbe

1.2.1 Uvod
Zajednička i glavna osobina materijala koji se koriste u mašinstvu je čvrstoća kojom se oni
suprotstavljaju dejstvu sila. Stoga se zaključak o primjenljivosti nekog materijala kao
mašinskog materijala zasniva najčešće na njegovim osobinama čvrstoće. Ispitivanja koja se
odnose na određivanje pojedinih osobina čvrstoće imaju najširu primjenu, tako da tzv.
mehanička ispitivanja materijala imaju daleko najveću važnost u izučavanju mašinskih
materijala.
Cilj kod ovakvih ispitivanja je da se kod materijala od kojeg se izrađuju predmeti za određenu
svrhu, pod dejstvom opterećenja sličnog kakvo će podnijeti u svom u radu pronađu granične
karakteristike, kao npr.:
• kada će doći do loma,

• kolika je najveća deformacija,
• kakav je odnos između deformacije i opterećenja.
Od mašinskih materijala se ne traži samo određena čvrstoća nego cio niz drugih osobina.
Prije svega materijal koji ima zadovoljavajuće osobine čvrstoće mora imati i određene
tehnološke osobine pa da bude upotrebljiv (npr. da se može kovati, liti, zavarivati itd.).
Od izvjesnih mašinskih materijala se mogu zahtijevati i određene površinske osobine kao

tvrdoća i otpornost na habanje što se provjerava ispitivanjem površinskih osobina.
Ako se od materijala traže osobine postojanosti protiv kemijskih ili elektrokemijskih dejstava
(npr. metali primijenjeni u pomorskoj brodogradnji moraju biti postojani na kemijsko dejstvo
morske vode) tada se karakteristike materijala određuju ispitivanjima na koroziju.
Ispravnost ugrađenih dijelova u bilo koju konstrukciju nije određena samo osobinama
materijala, nego vrlo često i ispravnošću tehnologije kojom je taj materijal prerađen u koristan
dio. Mehaničke osobine nekog livenog predmeta koji je pri izradi oštećen nekom greškom
najčešće spolja nevidljivom, šupljinom ili pukotinom neće odgovarati osobinama koje
pokazuje ispravno izliveni probni štap.
Stoga je vrlo često potrebno ispitivanje ispravnosti takvih dijelova metodama koje neće
dovesti do kidanja ili razaranja. Prije upotrebe dijela potrebno je provjeravanje da u istom
nema šupljina, pukotina ili nehomogenih mjesta. Ovakva ispitivanja spadaju u ispitivanja bez
razaranja materijala (defektoskopiju), a obavljaju se raznim vrstama zračenja koja prodiru
kroz metale, kao npr. radiografskim, ultrazvučnim ili magnetnim metodama.
5
1.2.2 Mehanička ispitivanja materijala
Da bi se pravilno izvršilo dimenzionisanje dijelova izrađenih od datih materijala, neophodno

je poznavanje mehaničkih svojstava-osobina, kako pri dejstvu spoljnih sila ne bi došlo do
neželjenih deformacija, a u nekim slučajevima i do lomova dijelova. Prema tome, mehanička
svojstva-osobine materijala objašnjavaju povezanost između spoljnih sila i njima izazvanih
deformacija. Faktori koji se moraju uzeti u obzir pri mehaničkim ispitivanjima materijala, a koji
direktno i određuju mehaničke osobine materijala pri različitim uslovima eksploatacije su:
• Vrsta naprezanja (zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje, ili kombinacija datih

opterećenja),
• Način dejstva sile (statičko ili dinamičko),
• Temperatura ispitivanja (niske, sobne, povišene, termički šok).
Obzirom na date faktore mehanička opterećenja možemo podijeliti:
1. Prema vrsti:
• Zatezanje,
• Pritisak,
• Savijanje,
• Uvijanje,
• Smicanje,
• Izvijanje.
2. Prema načinu dejstva sile:

• Statička,
• Dinamička,
• Udarna,
• Vibraciona.
3. Prema dužini trajanja

• Kratkotrajna,
• Dugotrajna.
Mehanička ispitivanja se obavljaju najčešće na specijalno izrađenim probnim štapovima –

epruvetama, a rjeđe na samim dijelovima (žica, lanac, itd.). Obzirom da prilikom mehaničkog
ispitivanja dolazi do loma epruvete, koju je svakako prije ispitivanja potrebno isjeći iz
ispitivanog materijala, ova ispitivanja spadaju u grupu ispitivanja sa razaranjem materijala.
Podjela mehaničkih opterećenja prema vrsti sile koja dejstvuje pri ispitivanju na epruvetu
prikazana je na Slici 1.
zatezanje pritisak savijanje uvijanje smicanje izvijanje

(torzija)
F F M F
F F
F F
Slika 1. Podjela mehaničkih opterećenja prema vrsti sile
6
Ispitivanja mogu biti statička čija je karakteristika vrlo mala brzina nastajanja deformacija ili
trajna mirna dejstva opterećenja. Ako je dejstvo sile sa većom brzinom promjene intenziteta
posmatra se ponašanje materijala na udarno dejstvo sile. Kada je sila u vremenu
promjenljiva po veličini i/ili po smjeru, ispitivanja su dinamička. Sva ova ispitivanja daju
karakteristike izražene na razne načine, a odnose se uglavnom na osobine čvrstoće ili
deformacije. Podjela mehaničkih opterećenja prema načinu dejstva sile prikazana je na Slici
2.
statička dinamička (promjenljiva) udarna
F, M F, M F, M
t t t
Slika 2. Podjela mehaničkih opterećenja prema načinu dejstva sile
1.2.3 Ispitivanja bez razaranja materijala (defektoskopija)
Ispitivanja materijala metodama razaranja u cilju utvrđivanja njegovih mehaničkih,

tehnoloških i ostalih osobina je svakako neophodan uslov za njegovu ugradnju, ali ne i
dovoljan za veliki broj mašinskih konstrukcija.
U procesu očvrščavanja prilikom proizvodnje metala i legura može doći do različitih vrsta
grešaka koje narušavaju homogenost materijala. Do grešaka u materijalu također može da
dođe i u fazama njegove dalje tehnološke obrade npr. pri:
• Livenju,
• Zavarivanju,
• Obradi plastičnom deformacijom,
• Termičkoj obradi i sl.
Prisutnost grešaka se u mašinskim konstrukcijama ne toleriše jer greške narušavaju

kontinuitet materijala, smanjuju korisni presjek i djeluju kao koncentratori napona, čime
drastično utiču na nosivost i sigurnost bilo koje mašinske konstrukcije. Naročito veliki uticaj
greške imaju u dinamički opterećenim konstrukcijama. Nauka koja se bavi iznalaženjem
grešaka materijalne homogenosti se naziva defektoskopija. Osnovne metode ispitivanja
materijala bez razaranja su:
• Vizualno ispitivanje – prisustvo površinskih grešaka, odstupanje od oblika i dimenzija,

• Ispitivanje ultrazvukom – prisustvo unutrašnjih grešaka,
• Radiografsko ispitivanje – prisustvo unutrašnjih grešaka,
• Magnetno ispitivanje – prisustvo površinskih i unutrašnjih grešaka,
• Ispitivanje penetrantima – prisustvo površinskih grešaka.
7
1.2.4 Izbor materijala
Osnovne osobine (kriterije) koje materijal mora zadovoljiti da bi se koristio za izradu

mašinskih dijelova i konstrukcija su:
• Potrebna kombinacija mehaničkih osobina (izborne karte),

• Tehnologičnost (mogućnost obrade raspoloživim tehnologijama obrade),
• Ekonomičnost (cijena materijala prihvatljiva tržištu),
• Ekologičan (ne zagađuje okolinu, može se reciklirati).
Tabela 1. Izbor materijala za izradu mašinskih dijelova i konstrukcija

Izbor materijala
Osobine materijala Ekonomičnost Tehnologičnost
• Čvrstoća • Dostupnost materijala • Kovljivost
• Tvrdoća • Cijena materijala • Plastičnost
• Žilavost • Vrijeme proizvodnje • Livljivost
• Elastičnost • Troškovi proizvodnje • Obradljivost
• Otpornost na koroziju • Troškovi livenja ili kovanja • Zavarljivost
• Otpornost na zamor • Troškovi spajanja • Termička obradljivost
• Otpornost na puzanje • Troškovi obrade rezanjem
• Fizičke osobine • Troškovi sklapanja
• Električne osobine • Troškovi modeliranja
• Termičke osobine
Na Slici 3. prikazan je primjer izborne karte za kombinaciju mehaničkih osobina čvrstoće i

žilavosti različitih materijala.
Slika 3. Izborna karta
* * *
8
2 ISPITIVANJE ZATEZANJEM
(Laboratorijska vježba)
2.1 Cilj vježbe

Upoznavanje sa osnovnim pojmovima vezano za mehanička (statička) ispitivanja zatezanjem
materijala. Praktično-laboratorijsko ispitivanje na zatezanje za konkretan materijal.

2.2.1 Ispitivanje materijala zatezanjem
Pri statičkom ispitivanju materijala zatezanjem epruvete se opterećuju silama čiji se pravci
poklapaju sa njihovim osama (aksijalne sile) pri čemu se promjena njihovog intenziteta odvija
određenom brzinom sve do prekida epruvete. Ispitivanjem zatezanjem se određuju:
1. Svojstva otpornosti - čvrstoće (naponi)

• Granica razvlačenja, Rv [MPa],
• Modul elastičnosti, E [MPa],
• Zatezna čvrstoća, Rm [MPa].
2. Svojstva deformacije - plastičnosti

• Procentualno izduženje, A [%]
• Procentualno suženje poprečnog presjeka, Z [%].
2.2.2 Epruvete za ispitivanje materijala zatezanjem
Epruvete za ispitivanje materijala zatezanjem izrađuju se rezanjem iz uzorka pri čemu njihov
oblik i mjere zavise od oblika i dimenzija proizvoda čija se mehanička svojstva ispituju. Mogu
biti kružnog, kvadratnog, pravouganog prstenastog ili nekog drugog poprečnog presjeka.
Slika 1. Oblik i mjere epruvete za ispitivanje zatezanjem
S obzirom na dimenzije epruvete mogu biti:
• Proporcionalne - Odnos početne mjerne dužine L0 i početne površine poprečnog

presjeka S0 dat je izrazom:
L0 = k S 0
gdje je k koeficijent proporcionalnosti 5,65 ili 11,3.
• Neproporcionalne, (definisano određenim standardima).

9
2.2.3 Mašine za ispitivanje zatezanjem
Mašine za ispitivanje zatezanjem mogu biti sa:
• Mehaničkim pogonom (za manja opterećenja, Slika 2.),

• Hidrauličnim pogonom (za veća opterećenja, Slika 3.).
Pozicije:
1. Navrtka pužnog prenosa

2. Zavojno vreteno
3. Donja čeljust mašine
4. Gornja čeljust mašine
5. Epruveta
6. Uređaj za mjerenje sile
7. Uređaj za crtanje dijagrama
sila-izduženje
8. Sajla
9. Pisač
Slika 2. Mašina za ispitivanje zatezanjem na mehanički pogon
Pozicije:
1. Klip sa ramom
2. Epruveta
3. Gornja čeljust
4. Donja čeljust
5. Uređaj za mjerenje sile
6. Uređaj za crtanje dijagrama
sila-izduženje
Slika 3. Mašina za ispitivanje zatezanjem na hidraulični pogon
Slika 4. Moderni sistem (sa kompjuterskom podrškom – CA.) za ispitivanje zatezanjem

na hidraulični pogon
10
2.2.4 Postupak ispitivanja
Priprema epruvete obuhvata:
• Provjeru prečnika d0 i početne mjerne dužine L0 epruvete,

• Početnu mjernu dužinu L0 podijeliti na niz jednakih dijelova.
Učvršćivanje epruvete u čeljusti mašine (mora se voditi računa da ne dođe do

proklizavanja i gubitka prenošenja aksijalne sile).
Ispitivanje na zatezanje i registrovanje dijagrama napon – izduženje.
Brzina promjene opterećenja u elastičnom području ne smije biti veća od brzine u Tabeli 1.
Tabela 1. Brzina promjene opterećenja

Modul elastičnosti materijala Brzina opterećivanja [MPa/s]
[MPa] Najmanja Najveća
<150000 1 10
>150000 3 30
Sila sa kojom se opterećuje epruveta mjeri se sa tačnošću ± 1% u odnosu na utvrđeno

opterećenje.
2.2.5 Svojstva otpornosti
Zatezna čvrstoća - Rm je maksimalni napon koji može da podnese jedan materijal prije nego
što dođe do loma (kidanja).
Fm
Rm =
S0
Granica razvlačenja - Rv je napon pri kome dolazi do naglog prelaza iz elastičnog u

plastično područje, kod materijala koji pokazuju tu pojavu (izduženje se znatno povećava a
sila ostaje ista ili se smanjuje).
Fv
Rv =
S0
Slika 5. Dijagrami F-Δl i σ-ε i položaj karakteristika čvrstoće
11
Gornja granica razvlačenja - Rvg predstavlja najveći napon prije prvog opadanja sile uz
istovremeni porast izduženja.
Donja granica razvlačenja - Rvd predstavlja najmanji napon u području tečenja, pri čemu se
zanemaruju početni prelazni efekt.
Tehnička granica razvlačenja – R0,2 je napon pri kojem trajno-plastično izduženje iznosi
0,2% prvobitne mjerne dužine (Slika 6a.).
F0, 2
R0, 2 =
S0
Slika 6. a) Položaj tehničke granice razvlačenja R0,2, b) Izražena gornja i donja granica razvlačenja Rvg i Rvd,
– Primjeri za dva različita materijala –
Kod materijala kod kojih je vidno istaknuta gornja i donja granica razvlačenja (u dijagramu
napon-procentualno izduženje, ili sila-izduženje) nije neophodno izračunavanje tehničke
granice razvlačenja (osim ako nije posebno zahtijevano). S druge strane, kod materijala kod
kojih nije vidno istaknuta gornja i donja granica razvlačenja neophodno je izračunati tehničku
granicu razvlačenja kao veličinu granice razvlačenja (npr. kod aluminijuma).
Granica elastičnosti - Re je granični napon nekog materijala do kojeg ne nastaju trajne

(plastične) deformacije.
Granica proporcionalnosti – Rp je najveći napon pri kome još postoji proporcionalnost

između napona i jediničnog izduženja
Modul elastičnosti – E predstavlja odnos napona prema jediničnom izduženju u području

elastičnosti:
σ Fl
E= , odnosno E = 0 .
ε SΔl
Kod materijala koji pokazuju linearnu zavisnost promjene napona u odnosu na promjenu
izduženja, ugao α ima konstantnu vrijednost u području proporcionalnosti, tada je tgα
proporcionalan Modulu elastičnosti E (MPa).
12
2.2.6 Svojstva deformacije
Trenutno izduženje, svedeno na prvobitnu mjernu dužinu, predstavlja jedinično izduženje ε i

može biti elastično i plastično.
lt − l 0
ε=
l0
Trajno izduženje definiše se kao procentualno izduženje poslije prekida epruvete.
lu − l 0
A= ⋅100 [%]
l0
Mjerenje procentualnog izduženja

Pri mjerenju krajnje dužine vodi se računa o mjestu prekida epruvete, koje može biti:
• U oblasti srednje trećine mjerne dužine mjerenje se vrši tako što se krajevi čvrsto
sastave i izmjeri se rastojanje između mjernih oznaka. Pri tome je potrebno obezbjediti
da osa epruvete leži na pravoj liniji (Slika 7a.).
• U jednoj od krajnjih trećina. Poslije ispitivanja uoči se krajnja mjerna oznaka na kraćem
dijelu prekinute epruvete i označi sa X. Na dužem dijelu prekinute epruvete odredimo
tačku Y tako da mjesto prekid bude u okolini sredine rastojanja XY. Izmjerimo rastojanje
između tačaka X i Y i izbrojimo broj dijelova n na tom rastojanju.
Ako je (N-n) paran broj dijelova (Slika 7b.) onda se definisanom broju dijelova n, dužine
p, pridoda (N-n)/2 dijelova određenih tačkama Y i Z. Nakon izmjerene dužine q
korigovano procentualno izduženje se određuje pomoću izraza:
p + 2q − l 0
A= ⋅100 [%]
l0
Ako je (N-n) neparan broj (Slika 7c.) na dužem dijelu epruvete se označe tačke Z i Z’ koje
su od tačke Y udaljene za broj dijelova:
N − n −1 N − n +1
dijelova za tačku Z i dijelova za tačku Z’.
2 2
Nakon izmjerenog rastojanja q i q1 procentualno izduženje nakon prekida se izračunava

pomoću izraza:
p + q + q1 − l0
A= ⋅100 [%].
l0
• Izvan mjerne dužine.

Veličina deformacije epruvete ne može se uzeti kao mjerodavna za određivanje
karakteristika otpornosti i deformacije.
13
Slika 7. Položaj mjesta prekida epruvete u odnosu na izvršenu podjelu mjerne dužine
Trenutno suženje poprečnog presjeka:
S0 − St
ψ= ⋅100 [%]
S0
Trajno suženje poprečnog presjeka na mjestu prekida:
S0 − Sk
Z= ⋅ 100 [%]
S0
2.3 Izvođenje laboratorijske vježbe

2.3.1 Oprema potrebna za izvođenje vježbe
• Epruvete od čelika poznatog kvaliteta (oznake po EN ili po DIN-u) odgovarajučih

dimenzija shodno standardu DIN 50125 za ispitivanje zatezanjem,
• Epruvete od tehničkog aluminijuma (99,8% Al) odgovarajućih dimenzija suglasno
standardu DIN 50125 za ispitivanje zatezanjem i to u dva stanja:
- Ožareni aluminijum,
- Hladno valjani aluminijum.
• Mašine za ispitivanje na istezanje:
- Mehanička kidalica (0 – 10 kN) – Slika 2.
- Hidraulična kidalica (0 – 400 kN) – Slika 3.
• Pomično mjerilo, flomasteri i čelični nož za obilježavanje podioka,
14
2.3.2 Tok vježbe
1. Priprema epruveta
• Ova faza podrazumijeva isijecanje epruveta ispitivanog materijala iz polufabrikata datog
materijala (cijevi, limovi) definisanih dimenzija (DIN 50125), tj. isijecanje (rezanje i
naknadno brušenje, na neophodne mjere i tolerancije) čeličnih i aluminijumskih epruveta.
• Dodatno, na epruvetama je neophodno nanijeti trajne (bez uticanja na kvalitetu površine)
oznake odgovarajućeg broja podioka (kombinacijom zarezivanja čeličnim nožem i
obilježavanja flomasterom), koje ćemo naknadno koristiti za određivanje karakteristika
plastičnosti, tj. procentualno izduženja pojedinih podioka.
2. Ispitivanje na zatezanje
U ovoj fazi se odvojeno ispituju čelične epruvete (na hidrauličnoj kidalici), i aluminijske
epruvete (na mehaničkoj kidalici) i to prema slijedećim operacijama:
• Postavljanje epruvete u čeljusti (pakne) kidalice.

• Podešavanje brzine ispitivanja, tj. brzine pomjeranja čeljusti (saglasno Tabeli 1., te
standardu DIN 50125 za statičko ispitivanje istezanjem).
• Istezanje, pri čemu je neophodno uočiti karakteristične vrijednosti sile, i to redom, Fvg
(Fvd), Fm, Fk. Ova operacija se završava kidanjem epruvete (Fk).
• Vađenje krajeva prekinute epruvete iz čeljusti (pakni) kidalice.
3. Određivanje karakteristika čvrstoće i plastičnosti

Prema prethodno datim obrascima izvršiti proračun karakterističnih vrijednosti za oba
materijala (u principu imamo tri materijala: čelik, ožareni Al, hladno valjani Al, tj. tri
proračuna):
• Zatezna čvrstoće,
• Granice razvlačenja (gornje, donje, ili tehničke (0,2) na osnovu uvida u dijagram F-Δl,
(vidi Sliku 6a i 6b.),
• Modula elastičnosti,
• Procentualnog izduženja (plastične-trajne i elastične-trenutne deformacije),
• Procentualnog suženja.
Na osnovu izračunatih vrijednosti karakteristika plastičnosti i čvrstoće konstruisati

dijagram napon-procentualno izduženje (σ-ε). Dati komentar, tj. poređenje otpornosti na
istezanje za sva tri materijala
2.3.3 Obrasci i prilozi potrebni za izvođenje vježbe
• Radionički crtež epruveta za ispitivanje zatezanjem, dato u Prilogu.
2.3.4 Rezultati (za studente)
PRIMJER 2.
Konstruisati dijagram napon-procentualno izduženje (σ-ε) čelika ako su nakon kidanja

epruvete ustanovljene slijedeće karakteristične vrijednosti sile i izduženja:
15
Fk= 110,34 kN,

Fm= 156 kN,
Fvg= 98,73 kN,
Fvd= 95,25 kN,
Fp= 70,5 kN,
Δlk= 31,5 mm,
Δlm= 25,6 mm,
Δlvd= 6 mm,
Δlvg= 5,28 mm,
Δlp= 4 mm, (vrijednosti Fi i Δli očitane sa dijagrama F-Δl na kidalici!)
i ako dodatno znamo:
d0= 20 mm – polazni prečnik epruvete,

l0= 100 mm – polazna mjerna dužina epruvete.
Karakteristične vrijednosti čvrstoće računamo po formuli:
Fi
Ri =
A0
gdje nam je A0 (mm2) površina poprečnog presjeka, pa imamo:
d 02π 20 2 ⋅ 3,14
A0 = = = 314 mm 2
4 4
Fk 110340 N
Rk = = ⋅ = 351,4 MPa
A0 314 mm 2
Fm 156000 N
Rm = = ⋅ = 496 ,8 MPa
A0 314 mm 2
Fvg 98730 N
Rvg = = ⋅ = 314,4 MPa
A0 314 mm 2
F 95240 N
Rvd = vd = ⋅ = 303,3 MPa
A0 314 mm 2
Fp 70500 N
Rp = = ⋅ = 224,5 MPa
A0 314 mm 2
Karakteristične vrijednosti plastičnosti (procentualno izduženje) računamo po formuli:
Δli
εi = ⋅ 100 %
l0
pa slijedi:
Δlk 31,5
εk = ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 31,5 %
l0 100
Δl 25,6
ε m = m ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 25,6 %
l0 100
16
Δlvg 5,28
ε vg = ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 5,28 %
l0 100
Δlvd 6
ε vd = ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 6 %
l0 100
Δl p 4
εp = ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 4 %
l0 100
Radi lakšeg pregleda dobivene vrijednosti su prikazane u Tabeli 2.
Tabela 2. Proračunate karakteristične vrijednosti čvrstoće i plastičnosti.

Tačka Procentualno izduženje Napon
ε (%) R (MPa)
p εp 4 Rp 224,5
vg εvg 5,3 Rvg 314,4
vd εvd 6 Rvd 303,3
m εm 25,6 Rm 496,8
k εk 31,5 Rk 351,4
Dijagram Napon-Procentualno izduženje

600
Rm
500
400
Rvg Rk
napon (MPa)
300
Rvd
Rp
200
100
εp εvd εm εk
0
0 5 εvg 10 15 20 25 30 35
proc. izduženje (%) Trenutna
Trajna – plastična deformacija - εPL elastična deformacija - εEL
Slika 8. Dijagram napon-procentualno izduženje (σ-ε) za vrijednosti date u Tabeli 2.
* * *
17
3 ISPITIVANJE PRITISKOM
3.1 Cilj vježbe

Upoznavanje sa osnovnim pojmovima vezano za mehanička (statička) ispitivanja pritiskom
materijala. Praktično-Laboratorijsko ispitivanje na pritisak za konkretan materijal.

3.2.1 Ispitivanje pritiskom
Ispitivanje pritiskom uglavnom se primjenjuje za krte (sivi liv, mesing, beton, i sl.), a rjeđe na
plastične materijale. Dobiveni podaci se koriste pri određivanju potrebnih sila deformacije i
potrebnog deformacionog rada za postupke prerade metala u plastičnom stanju. Ispitivanje
pritiskom omogućuje određivanje:
• svojstava otpornosti (čvrstoće),

• svojstava deformacije (plastičnosti).
3.2.2 Epruvete za ispitivanje pritiskom
Za ispitivanje pritiskom najčešće se primjenjuju epruvete u obliku ravnostranog valjka

prečnika: d0 = 20mm ili d0 = 30 mm, ili kocke stranice a = 20 mm, ili a = 30 mm (Slika 1a.).
Za precizna mjerenja deformacije visina epruvete se uzima 2,5 do 8 puta veća od njenog
prečnika (Slika 1b.).
Čeone površine epruvete moraju biti paralelne i upravne na podužnu osu.
Slika 1. Oblik i osnovne mjere epruvete za ispitivanje pritiskom

a) za određivanje pritisne čvrstoće, b) za određivanje konvencionalnih napona,
velikih skraćenja i modula elastičnosti
3.2.3 Mašine za ispitivanje pritiskom
Za ispitivanje pritiskom koriste se univerzalne mašine za ispitivanje materijala (Slike 3. i 4. –

vježba Ispitivanje zatezanjem) ili prese.
18
Dodatno je neophodno postaviti odgovarajuće sferne zglobove (ploče) na krajeve epruvete

da bi se izbjeglo izvijanje, odnosno neutralisala ekscentričnost u toku ispitivanja (Slika 2.).
Slika 2. Ispitivanje pritiskom: a) prikaz toka deformacija, b) mašina za ispitivanje pritiskom
3.2.4 Postupak ispitivanja
Epruveta se postavlja između pritisnih ploča, koje trebaju da budu ravne i vrlo tvrde. Jedna
od ploča, obično gornja, treba da ima sferni zglob kako bi se mogla samopodešavati. Na taj
način se eliminišu male nepravilnosti čeonih površina epruvete, obezbjeđuje koaksijalnost
epruvete i opterećenja, osigurava njeno ravnomjerno skraćivanje. Centrično postavljanje
epruvete omogućuju koncentrični krugovi ucrtani u pritisnim pločama.
Ukoliko se ne vrši precizno mjerenje deformacija, početna mjerna dužina epruvete definisana
je kao na Slici 1a. U tom slučaju deformacije su određene razmakom između pritisnih ploča.
Pri preciznom mjerenju deformacija koriste se ekstenziometri i tada je početna mjerna dužina
epruvete znatno veća, a sama epruveta ima proširene krajeve (Slika 1b.).
Sila kojom se epruveta opterećuje mora biti mjerljiva sa tačnošću ±1 % u odnosu na

utvrđeno opterećenje.
Prije nego se pristupi ispitivanju provjerava se početna mjerna dužina i početni prečnik
epruvete.
3.2.5 Svojstva otpornosti
Pritisna čvrstoća - Rpm predstavlja maksimalni napon pritiska prije nego što dođe do loma
materijala (odgovara maksimalnoj sili, slično kao kod zatezanja):
Fpm
R pm =
S0
Pritisna čvrstoća se može odrediti samo kod krtih materijala, kod kojih će u toku ispitivanja
doći do loma epruvete. Kod plastičnih, po pravilu, ne dolazi do loma epruvete pa se njihova
19
otpornost prema pritisku definiše tehničkom granicom gnječenja – Rp0,2, slično kao i za R0,2 –
tehničku granicu razvlačenja (napon pritiska pri 0,2% plastične deformacije).
Granica gnječenja - Rpe predstavlja napon u poprečnom presjeku koji odgovara sili na
granici gnječenja:
Fpe
R pe =
S0
Određivanje sile na granici gnječenja Fpe, kod materijala sa istaknutim područjem tečenja vrši
se u toku ispitivanja, pri čemu se njena vrijednost očitava u momentu kada kazaljka (slično
kao kod zatezanja), poslije ravnomjernog kretanja, prvi put zastane ili, što je rjeđi slučaj,
krene unazad.
Kod materijala kod kojih nema jasno izražene granice gnječenja određuje se (gore
pomenuta) tehnička granica gnječenja – Rp0,2:
Fp 0 , 2
R p0 , 2 =
S0
3.2.6 Svojstva deformacije
Pod dejstvom sile pritiska, u bilo kom trenutku ispitivanja, mjerna dužina epruvete se
smanjuje za veličinu koja se naziva (procentualno) trenutno skraćenje:
ΔL
ε=
L0
L0 (mm) – početna mjerna dužina

ΔL= L0 –L1 (mm) – skraćenje-promjena dužine epruvete
Procentualno skraćenje - δ predstavlja (pri lomu) procentualno skraćenje svedeno na

početnu mjernu dužinu:
ΔL
δ= ⋅ 100 %
L0
Mjerenje prekinute epruvete vrši se pomičnim mjerilom sa tačnošću ±0,1 mm.
Po dejstvom sile pritiska u toku ispitivanja dolazi do proširenja epruvete, pa tako kao
karakterističnu veličinu proširenja računamo (procentualno lomno) proširenje:
ΔS
ψ= ⋅ 100 %
S0
ΔS= Sl – S0 (mm2) – proširenje-promjena površine poprečnog presjeka epruvete
Mjerenje prečnika d na mjestu proširenja, vrši se u dva međusobno normalna pravca (d1 i d2)
i uzima se njihova srednja vrijednost.
20
Slika 3. Promjena oblika epruvete pri ispitivanju pritiskom

• Epruvete od čelika i sivog liva poznatog kvaliteta (oznake po EN ili po DIN-u)

odgovarajučih dimenzija shodno standardu DIN 50106 za ispitivanje pritiskom (vidi
Prilog).
• Mašina za ispitivanje na istezanje: hidraulična kidalica (0 – 400 kN, Slika 3. – vježba 3.
Ispitivanje zatezanjem).
• Pomično mjerilo.
3.3.2 Tok vježbe
Ova faza podrazumijeva isijecanje epruveta ispitivanog materijala iz polufabrikata datog
materijala (cijevi, limovi) definisanih dimenzija (DIN 50106), tj. isijecanje (rezanje i
naknadno brušenje, na neophodne mjere i tolerancije) čeličnih i epruveta od sivog liva.
2. Ispitivanje pritiskom
U ovoj fazi se ispituju epruvete (na hidrauličnoj kidalici) i to prema slijedećim
operacijama:
• Postavljanje epruvete u čeljusti (pakne) kidalice,

• Podešavanje brzine ispitivanja, tj. brzine pomjeranja čeljusti (shodno standardu DIN
50106 za statičko ispitivanje pritiskom),
• Pritiskivanje, pri čemu je neophodno uočiti karakteristične vrijednosti sile, i to redom, Fpe,
Fp0,2, Fpm. Ova operacija se završava lomom (krtog materijala) epruvete, odnosno
izvijanjem (plastičnog materijala) epruvete.
• vađenje krajeva prekinute epruvete iz čeljusti (pakni) kidalice.
3. Određivanje karakteristika čvrstoće i plastičnosti

Prema prethodno datim obrascima izvršiti proračun karakterističnih vrijednosti za oba
materijala:
21
• Pritisne čvrstoće,
• Granice gnječenja (ili tehničke (0,2) na osnovu uvida u dijagram F-Δl),
• Procentualnog skraćenja (plastične-trajne i elastične-trenutne deformacije),
• Procentualnog proširenja.
Na osnovu izračunatih vrijednosti karakteristika plastičnosti i čvrstoće konstruisati

dijagram napon-procentualno skraćenje (σ-ε). Dati komentar, tj. poređenje otpornosti na
pritisak za oba materijala.
• Radionički crtež epruvete, dat u Prilogu.
PRIMJER 3
Odrediti svojstva otpornosti i deformacija na pritisak. Od probnog uzorka je izrađena

epruveta od mesinga u obliku ravnostranog valjka. Poznato je:
d0= 20 mm - početni prečnik epruvete,

L0= 20 mm – početna mjerna dužina, te u toku ispitivanja izmjerena:
Fpm= 310 kN – maksimalna sila pritiska, te nakon ispitivanja:
Lu= 12 mm – dužina slomljene epruvete,
d1= 25,8 mm i d2= 26 mm – prečnici epruvete.
Pritisna čvrstoća:
Fpm 310000 310000 N
R pm = = = ⋅ = 976 ,8 MPa
S0 400 ⋅ 3,14 314 mm 2
4
Procentualno skraćenje:
ΔL 20 − 12 8
δ= ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 40 %
L0 20 20
Procentualno proširenje:
srednji prečnik loma: d sr = 25,9 mm
d1 + d 2 2
( ) ⋅π
d 2 ⋅π 2
lomna površina: S u = sr = = 526 ,8 mm 2
4 4
ΔS S u − S0 526,8 - 314
ψ= ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 67,7 %
S0 S0 314
* * *
22
4 ISPITIVANJE TVRDOĆE
4.1 Cilj vježbe

Upoznavanje sa osnovnim pojmovima vezano za mehanička (statička) ispitivanja tvrdoće
materijala. Praktično-Laboratorijsko ispitivanje tvrdoće za konkretan materijal.

4.2.1 Tvrdoća
Tvrdoća predstavlja mehaničko svojstvo materijala, a definiše se kao otpor kojim se neko
tijelo suprotstavlja prodiranju drugog, tvrđeg tijela u njegovu površinu.
Metode ispitivanja statičkim dejstvom sile su:
• Brinelova,
• Vikersova,
• Rokvelova.
4.2.2 Ispitivanje tvrdoće po BRINELU prema DIN EN 10003
Tvrdoća, po metodi Brinela, HB, definiše se kao odnos sile utiskivanja i površine otiska, koji
napravi kuglica prečnika D, u površini ispitivanog materijala:
2F
HB = 0,102
(
πD D − D 2 − d 2 )
Slika 1. Princip Brinelove metode
Utiskivač je kuglica od (moguće varijante penetratora):
• Kaljenog čelika – za tvrdoće manje od 450 HB

• Tvrdog metala – za tvrdoće ne veće od 650 HB.
Sila utiskivanja i vrijeme utiskivanja su dati u Tabeli 1. i 2.
Tabela 1. Izbor vremena dejstva sile u zavisnosti od vrste materijala

Čelik, Cu i Cu Mg i Mg Ležišne
Materijal Al i Al legure Olovo
legure legure legure
Vrijeme dejstva sile 10 -15 30 60 120 180
23
Tabela 2. Izbor sile utiskivanja u zavisnosti od vrste materijala

Tvrdoća po Intenzitet sile utiskivanja
Materijal
Brinelu 0,102 F D 2
Čelik 30
<140 10
Liveno gvožđe
>140 30
<35 5
Bakar i legure bakra 35 - 200 10
>200 30
<35 1,25; 2,5
Laki metali i njihove legure 35 - 80 5; 10; 15
>80 10; 15
Olovo i kalij 1; 1,25
Mjerenje prečnika otiska
Slika 2. Način mjerenja prečnika otiska i izbor položaja utiskivanja
Simboli i označavanje tvrdoće po Brinelu:
• HBS – kada se koristi čelična kuglica

• HBW – kada se koristi kuglica od tvrdog metala
Primjeri označavanja tvrdoće:
• 300 HBS 5/750 - tvrdoća po Brinelu iznosi 300, pri čemu je korištena čelična kuglica;
prečnik kuglice 5 mm; Sila 7,355 kN čije je dejstvo trajalo 10 –15 s.
• 650 HBW 1/30/20 - tvrdoća po Brinelu iznosi 650, pri čemu je korištena kuglica od tvrdog
metala; prečnik kuglice 1 mm; Sila 294,3 N čije je dejstvo trajalo 20 s.
4.2.3 Ispitivanje tvrdoće po VIKERSU (od HV5 do HV100) prema DIN

50133
Definiše se kao količnik sile utiskivanja F [N] i površine otiska S [mm2] koju ostvari utiskivač
na površini ispitivanog materijala:
F
HV =
S
2 F sin(136 / 2) F
HV = 0,102 2
= 0,1891 2
d d
Utiskivač: dijamantski u obliku pravilne piramide sa kvadratnom osnovom.
24
Slika 3. Princip Vikersove metode
Sila utiskivanja i vrijeme utiskivanja
Tabela 3. Odnos nazivne vrijednosti sile i oznake za Vikersovu tvrdoću

Simboli za tvrdoću HV 5 HV 10 HV 20 HV 30 HV 50 HV 100
Sila utiskivanja F [N] 49,03 98,07 196,10 294,20 490,30 980,70
Tabela 4. Metode ispitivanja tvrdoće po Vikersu, zavisno od opsega sile

Naziv metode Simbol za tvrdoću Sila utiskivanja F [N]
Ispitivanje tvrdoće po Vikersu Od HV 5 do HV 100 Od 49,03 do 980,70
Ispitivanje tvrdoće po Vikersu, sa Od 1,961 do ispod
Od HV 0,2 do ispod HV 5
malim opterećenjem 49,03
Ispitivanje mikrotvrdoće po Vikersu Ispod HV 0,2 Ispod 1,961
Vrijeme ispitivanja
• Dostizanje sile utiskivanja ne treba da bude kraće od 2 s niti duže od 8 s.

• Vrijeme punog dejstva sile ne smije da bude kraće od 10 – 15 s.
Mjerenje dijagonale otiska
Slika 4. Način mjerenja: a) dužina dijagonale; b) međusobni položaj otisaka;

c) linija veze suprotnih stranica
Simboli za označavanje tvrdoće po Vikersu
Primjeri:
• 856 HV 30 - Tvrdoća po Vikersu iznosi 856; izmjerena je korištenjem sile od 294,2 N, čije
je puno dejstvo sile trajalo 10 –15 s;
• 856 HV 30/20 - Tvrdoća po Vikersu iznosi 856; izmjerena je korištenjem sile od 294,2
N, u toku 20 s.
25
4.2.4 Ispitivanje tvrdoće po ROKVELU prema DIN EN 10109
Tvrdoća po metodi Rokvel definiše se nepovratnom dubinom otiska koju načini utiskivač na
površini uzorka ispitivanog materijala.
Utiskivač je:
• Dijamantski konus, HRC, - koristi se za srednje, velike i izuzetno velike tvrdoće, tj. oblast
od 20 – 67 HRC.
• Čelična kuglica, HRB, - Koristi se za ispitivanje mekih i vrlo mekih materijala, tj. za oblast
od 25 – 100 HRB.
Princip metode
Tri faze ispitivanja (Slika 5):
• I faza: dejstvo silom F0 za neutralisanje uticaja hrapavosti i površinskih nečistoća;

• II faza: dejstvo silom F1 – elastična i plastična deformacija; Ukupna sila: F = F0 + F1.
• III faza: otklanja se dejstvo sile F1, tako da je karakteriše dejstvo sile F0.
a)
b)
Slika 5. Prikaz ispitivanja tvrdoće po metodi Rokvel

a) konusom - HRC, b) kuglicom - HRB
Mjerilo tvrdoće je dubina utiskivanja, svedena na Rokvel jedinice, pri čemu dubina od 0,002
mm odgovara jednoj Rokvel jedinici, prema izrazu:
h2
ε=
0,002
Tvrdoća po Rokvelu određuje se na osnovu izraza:
HRB = 130 − ε
HRC = 100 − ε
26
Sila utiskivanja
Za postupak C - konus:
F0= 298,07 N, početna sila,
F1= 1373 N, glavna sila,
F= F0 + F1= 1471 N, ukupna sila.
Za postupak B - kuglica:
F0= 98,07 N, početna sila,
F1= 882,6 N, glavna sila,
F= F0 + F1= 980,6 N, ukupna sila.
Vrijeme ispitivanja
Opterećenje od F0 do F mora biti ostvareno u toku od 4 – 8 s.
Trajanje punog opterećenja:
• Uzorci koji ne pokazuju vremensku zavisnost plastičnih deformacija: 2 s nakon umirenja

pokazivača dubine;
• Uzorci koji pokazuju vremensku zavisnost plastičnih deformacija: 20 – 25 s nakon
umirenja pokazivača dubine.

• Uzorci materijala različite tvrdoće: čelik - više uzoraka: sa niskim i visokim sadržajem
ugljika, kaljeni čelik, poboljšani čelik, austenitni i martenzitni čelik, mesing, bakar,
aluminijum.
• Univerzalna mašina-uređaj za mjerenje tvrdoće (metodama Rokvel, Brinel, Vikers).
• Uređaj za mjerenje tvrdoće metodama Vikers i Brinel.
• Uređaj za mjerenje tvrdoće metodom Rokvel.
4.3.2 Tok vježbe
1. Priprema uzoraka.
Ova faza podrazumijeva čišćenje uzoraka od eventualne prašine i ostalih nečistoća, pri
čemu se podrazumijeva da uzorci imaju fino obrađenu površinu. Dodatno potrebno je
označiti uzorke radi lakšeg raspoznavanja.
2. Mjerenje tvrdoće
Na pripremljenim uzorcima izvršiti ispitivanje tvrdoće redom, koristeći gore navedene
uređaje:
• Metodom Rokvel, označiti tvrdoću materijala odgovarajućom oznakom (HR),

• Metodom Vikers, označiti tvrdoću materijala odgovarajućom oznakom (HV),
• Metodom Brinel, označiti tvrdoću materijala odgovarajućom oznakom (HB).
3. Poređenje rezultata mjerenja

Ova faza podrazumijeva:
27
• Pretvaranje rezultata mjerenja metodama Rokvel i Brinel u vrijednosti tvrdoće metodom

Vikers za svaki materijal pojedinačno. Koristiti tabele date u Prilogu.
• Poređenje (srednjih vrijednosti) tvrdoće u Vikersima za date materijale. Rangirati
materijale po tvrdoći počevši od najtvrđeg do najmekšeg.
Izvodi iz standarda:
• DIN EN 10003-1, DIN EN 10003-2, Ispitivanje metodom Brinel

• DIN 50133, Ispitivanje metodom Vikers HV 0,2 do HV 100
• DIN EN 10109-1, DIN EN 10109-2, Ispitivanje metodom Rokvel
* * *
28
5 ISPITIVANJE UDARNE ŽILAVOSTI
5.1 Cilj vježbe

Određivanje energije (udarne žilavosti) i karakteristika loma, ispitivanjem udarom, metodom
po Šarpiju. Određivanje tranzitne temperature.

5.2.1 Dinamička opterećenja
Opterećenje pri kojem se materijal deformiše velikom brzinom (udarno opterećenje) ili
periodično promjenljivo (velikom frekvencijom) naziva se dinamičko opterećenje. Primjeri u
praksi takvog opterećenja su:
• Opterećenje branika automobila pri sudaru,

• Opterećenje stajnog trapa (nosač točkova) aviona pri slijetanju,
• Opterećenje klipnjače u SUS motorima.
Glavni tipovi dinamičkog opterećenja su periodično promjenljiva i udarna. Obzirom na

tipove dinamičkih opterećenja postoje slijedeća ispitivanja otpornosti materijala:
• Ispitivanje dinamičke izdržljivosti ili svojstava zamaranja materijala. Tako se određuje

otpornost materijala na promjenljiva opterećenja (Velerova kriva).
• Ispitivanje žilavosti. Tim načinom se ispituje otpornost materijala na udarna
opterećenja.
5.2.2 Ispitivanje udarne žilavosti
Udarna žilavost se izražava kao utrošena energija (Energija loma) za deformaciju i lom
zarezane epruvete ispitivanjem na savijanje - udarom. Za određivanje energije udara
(energije loma) dinamičkim dejstvom sile, odnosno ispitivanje žilavosti, najčešće se koriti
Šarpijeva metoda. Princip takvog ispitivanja dat je na Slici 1.
Oblici epruveta za ispitivanje

udarne žilavosti Šarpijevom metodom
Slika 1. Ispitivanje udarne žilavosti - određivanje energije loma Šarpijevom metodom.

29
Vrijednost energije loma jednaka je razlici potencijalnih energija za dva (početni i krajnji)
položaja udarnog malja:
E = mgΔh
gdje je:
m (kg) - masa udarnog malja,

g= 9,81 m/s2 - gravitaciono ubrzanje, tj. G= mg - težina udarnog malja.
Δh= h1-h2 (m) - visinska razlika između dva položaja udarnog malja (slika 1.).
U zavisnosti od vrste pripreme epruvete za ispitivanje udarne žilavosti, energija loma se

označava:
• KU - za epruvete sa U zarezom,
• KV - za epruvete sa V zarezom.
Ispitivanje udarne žilavosti - metodom po Šarpiju je definisano standardom (EN 10045).
Bitno je napomenuti, da pri izradi epruveta posebnu pažnju treba obratiti na izradu zareza,
kako u pogledu tolerancije izrade, tako i u pogledu hrapavosti. Svaka greška u pripremi
epruveta (sa mogućom koncentracijom napona, osim kako je definisano oblikom zareza)
vodi ka pogrešnim rezultatima ispitivanja, a samim tim i tumačenjem žilavosti materijala.
Rezultati ispitivanja udarne žilavosti na različitim temperaturama pokazuju da temperatura

bitno utiče na udarnu žilavost materijala. Na visokim temperaturama utrošena energija udara
na prelom epruvete (od metala i legura) je velika, dok je na niskim temperaturama čak i kod
relativno plastičnih materijala za prekid epruvete utrošena mala energija udara. Dodatno, pri
ovakvim ispitivanjima moguće je primijetiti znatnu razliku u obliku i strukturi površine nastalog
loma, pa tako razlikujemo (Slika 2.):
• Žilav lom: izražena svojstva plastičnost, uočava se jako izražena deformacija na mjestu
prekida epruvete, a površina preloma ima sitnozrnastu-vlaknastu strukturu i bez sjaja je,
• Krti lom: ne uočavaju se znaci plastične deformacije na mjestu prekida, a prelomna
površina ima krupnozrnastu strukturu i svjetliju boju.
Žilavi lom
Krti lom
Slika 2. Zavisnost energije loma od temperature za niskougljenični čelik
30
5.2.3 Tranzitna temperatura
Temperatura na kojoj materijal prelazi iz plastičnog (žilavog) u krti lom naziva se tranzitna
(prelazna) temperatura. Svi materijali nemaju prelaznu (tranzitnu) temperaturu. Metali sa
KPC rešetkom (aluminijum, bakar i njihove legure) zadržavaju svojstva plastičnosti čak i na
veoma niskim temperaturama. S druge strane, metali sa KZC i HGP rešetkom (čelik,
magnezijum, cink i njihove legure) prelaze iz plastičnog u krti lom opadanjem temperature
(Slika 3.).
Austenitni nerđajući čelik

Bakar
Niskougljenični čelik
Aluminijum
Ožareni mesing
Visokougljenični čelik
Hladnoobrađeni mesing
Slika 3. Raspodjela energije loma u zavisnosti od ispitne temperature za različite materijale

(juni 2001) Manchester Material Science Center
http://www.umist.ac.uk/~intmic/features/charpy/intro.htm
Tranzitna temperatura zavisi od većeg broja faktora kao što su:
• Kemijski sastav,
• Mikrostruktura,
• Veličina metalnog zrna,
• Hrapavost površine i oblika epruveta,
• Dubina zareza,
• Brzina deformacije.
Zavisnost energije loma od ispitne (radne) temperature, za različite čelike data je na slici 4.
Slika 4. Uticaj temperature na udarnu žilavost za ugljenični i nerđajući čelik

31

• Epruvete za ispitivanje udarne žilavosti metodom po Šarpiju (EN 10045) – Prilog.

• Sredstva (mediji) za hlađenje epruveta, za postizanje ispitne (radne) temperature:
o Frižider sa različitim temperaturama zamrzavanja (hlađenja),
o Mješavine tečnog nitrogena i alkohola (do –196 oC sa tečnim nitrogenom),
o suhi led - CO2 pod pritiskom,
o led (H20)
• Peć za zagrijavanje epruveta (do 200 oC),
• Uređaj za ispitivanje udarom - Šarpijevo klatno.
5.3.2 Tok vježbe
Faza pripreme epruveta za laboratorijsku vježbu Ispitivanje udarne žilavosti - Metod po
Šarpiju podrazumijeva:
• Isjecanje epruveta dimenzija 55x10x10 mm iz odgovarajućih tabli lima debljine 10 mm
ispitnog materijala, ili iz odgovarajućih pozicija ispitivanog mašinskog elementa.. Bitno je
voditi računa o položaju i pravcu uzorka u odnosu na smjer obrade (kada metal ima
usmjerenu strukturu) i u odnosu na naprezanja kojima je materijal izložen. Sve površine
moraju biti mašinski obrađene, uključujući i zarez na kome ne smije biti vidljivih tragova
obrade (obično se izrađuje glodanjem).
• U zavisnosti od rezolucije krivih energija loma - ispitna temperatura, odnosno učešće
loma - ispitna temperatura, izrađuje se potrebni broj epruveta, tj. minimalno 4.
• Označavanje rednih brojeva epruveta.
2. Zagrijavanje/hlađenje epruveta na ispitnu temperaturu

• Teoretski opseg ispitnih temperatura iznosi -200 oC do 200 oC. U zavisnosti od izabranog
broja epruveta, odabrati korak ispitnih temperatura ΔT (oC), uz obavezno učešće sobne
temperature Tsob= 10-20 oC , kao ispitne. Tako npr., za četiri epruvete izabrati ispitne
temperature, redom: -40 oC, -20 oC, 0 oC, 20 oC.
• Za izabrane ispitne temperature, odabrati odgovarajući medij (sredstvo) za hlađenje,
odnosno zagrijavanje.
• U izabranim medijima (sredstvima) hladiti/zagrijavati epruvete u za taj medij propisanom
vremenu, odnosno dovoljno dugo do postizanja ispitne temperature u cijelom presjeku
epruvete.
3. Ispitivanje udarne žilavosti

Nakon što je epruveta ohlađena/zagrijana po cijelom presjeku u roku od maksimalno 5
sekundi epruvetu treba postaviti centrično na stalak (nosač) epruvete i izvršiti otpuštanje
klatna sa maljem. Obzirom da postojeći uređaji daju mogućnost direktnog očitanja
energije loma (u kpm - kilopond metrima, odnosno J - džulima) na mjernom satu, izvršiti
očitanje energije loma.
Napomena: U slučaju da ne dođe potpunog loma epruvete (epruveta je deformisana)

utrošena energija se ne može odrediti. Tada se u izvještaju o ispitivanju navodi vrijednost
karakteristike mašine uz komentar da epruveta nije slomljena. Dodatno, za ispitivanje se
moraju koristiti najmanje dvije epruvete, a energija udara (udarna žilavost) izražava se
kao srednja aritmetička vrijednost.
32
4. Određivanje procentualnog učešća žilavog i krtog loma.

Nakon što je epruveta slomljena, potrebno je pristupiti određivanju procentualnog učešća
krtog i žilavog loma. Uzimajući u obzir gore navedene karakteristike krtog i žilavog loma,
odrediti približno površinu (u mm2) oba loma (PŽ, PK), u odnosu na puni presjek epruvete
na mjestu loma. Izračunati procentualno učešće, uzimajući u obzir početni presjek na
mjestu zareza (A0):
AŽ
Žilavog loma: PŽ = ⋅ 100%
A0
A
Krtog loma: PK = K ⋅ 100%
A0
5. Postupak pod 3. i 4. uraditi za svaku epruvetu.
6. Određivanje tranzitne temperature

Na osnovu očitanih energija loma za svaku epruvetu i njenu ispitnu temperaturu nacrtati
dijagram-krivu raspodjele energije loma u zavisnosti od ispitne temperature Ei= f(Ti).
U istom koordinatnom sistemu nacrtati krivu raspodjele procentualnog učešća krtog loma
PK u zavisnosti od ispitne temperature PKi= f(Ti).
Obzirom da se u praksi koristi više kriterija za određivanje tranzitne temperature, a
samim tim i uporednih karakteristika žilavosti, odrediti tranzitnu temperaturu prema:
• TI - tranzitna temperatura potpune plastičnosti (temperatura pri kojoj se potpuno

plastični lom prvi put transformiše u mješoviti lom - na osnovu energije loma),
• TII - tranzitna temperatura 50 % plastični - 50 % krti lom (temperatura na kojoj
plastični i krti lom učestvuju sa po 50 %, i određuje se na osnovu procentualnog učešća
lomova),
• TIII - tranzitna temperatura 50 % apsorbovane energije (temperatura na kojoj je
apsorbovana energija jednaka aritmetičkoj sredini između energije gornjeg i donjeg
praga),
• TIV - tranzitna temperatura 20 J (temperatura na kojoj apsorbovana energija iznosi 20
J),
• TV - tranzitna temperatura nulte plastičnosti (temperatura na kojoj se mješoviti lom
prvi put transformiše u potpuno krti lom).
Označiti tačke Ti na dijagramu PK, E= f(T).
• Radionički crtež epruvete za ispitivanje udarne žilavosti, dato u Prilogu.
PRIMJER 4
Izgled prelomne površine epruveta od različitih materijala (krive zavisnosti energije loma od
temperature su date na Slici 3.):
33
Niskougljenični Austenitni Aluminijum Bakar

nerđajući čelik
TISP= - 200oC
TISP= 100 oC
Slika 4. Izgled prelomne površine epruveta od različitih materijala na temperaturama ispitivanja –200 oC i 100 oC.
(juni 2001) Manchester Material Science Center: http://www.umist.ac.uk/~intmic/features/charpy/intro.htm
* * *
34
6 ISPITIVANJA BEZ RAZARANJA MATERIJALA

(AUDITORNA VJEŽBA)
6.1 Cilj vježbe

Upoznavanje sa osnovnim pojmovima i njihovim definicijama vezanim za ispitivanje
materijala metodama bez razaranja. Metode: ispitivanje penetrantima, radiografija i
ultrazvučno ispitivanje.

6.2.1 Defektoskopija
Defektoskopija je naučna disciplina koja se bavi iznalaženjem grešaka materijalne

homogenosti. Materijal koji se podvrgava ispitivanju ne doživljava nikakvo razaranje i
defektoskopija se može ukomponovati u tehnološki proces proizvodnje ili kao završna faza
kontrole gotovih proizvoda ili polufabrikata.
Defektoskopijom se isključivo otkrivaju greške u materijalu kao što su plinski uključci,

nemetalni uključci, lunkeri, dvoslojnost, pukotine i druge greške karakteristične za pojedine
postupke obrade.
Metode ispitivanja:
• Ispitivanje jonizirajućim elektromagnetnim talasima (radiografija),

• Ispitivanje ultrazvučnim talasima,
• Ispitivanje kapilarnim metodama (penetrantima),
• Ispitivanje magnetnim metodama,
• Ispitivanje ostalim metodama.
Sve navedene metode nisu podjednako pogodne za otkrivanje svih vrsta grešaka zato se
naročito kod izrazito odgovornih konstrukcija ispitivanje vrši kombinovanjem dviju ili više
metoda da bi se tek po završenom ispitivanju donio sud o kvalitetu konstrukcije
6.2.2 Radiografija
Radiografija je metoda ispitivanja materijala bez razaranja koja pomoću radiografskih

negativa otkriva makroskopske defekte u materijalu. Ona predstavlja fotografski proces u
kojem je materijal osvijetljen x - zracima ili sa još prodornijim γ - zracima.
X i γ zraci su elektromagnetne prirode kao radio valovi i svjetlosni valovi osim što imaju
znatno kraću talasnu dužinu ( x - zraci 10-7-10-9 cm, γ - zraci 10-10-10-11 cm) i višu frekvenciju.
To omogućava x i γ zracima da penetriraju kroz čvrsta tijela.
Kada se čvrsto tijelo (uzorak) postavi između izvora zračenja i filma, nivo zračenja koji stigne
na zasjenjenu oblast filma će biti smanjen i sjenka će se pojaviti na filmu, nakon razvijanja,
kao manje tamna oblast, kao na Slici 1.
35
a) b)
Slika 1. Princip radiografije

a) Položaj izvora zračenja i uzorka, b) Film nakon razvijanja
Što je uzorak deblji ili materijal gušći to će apsorpcija zračenja biti veća. Ako u uzorku postoji
praznina, nivo apsorpcije će biti niži na tom mjestu i praznina će se pokazati kao tamnija
oblast na filmu, kao na Slici 2.
Slika 2. Princip radiografskog ispitivanja

a) Položaj uređaja i uzorka, b) Film nakon razvijanja
Izvor x - zraka je rendgenska cijev pod visokim naponom. Ovaj način generisanja daje
konstantan izvor zračenja i lako je kontrolisati vrijeme trajanja zračenja. Najmanji defekt koji
može biti jasno otkriven radiografijom pomoću x - zraka iznosi 2% debljine uzorka koji se
ispituje.
Izvor γ - zraka je mala količina radioaktivnih materijala kao što su Iridijum 192 ili Kobalt 60.
Radioaktivni materijal kontinualno emituje zračenje i mora biti smješten u zaštitni kontejner.
Vrsta izotopa se bira u zavisnosti od vrste materijala i debljine uzorka.
36
X - zraci, kao i γ - zraci, štetno djeluju na organizam čovjeka. Rukovaoci uređajima koji
proizvode radioaktivno zračenje moraju biti zaštićeni od njegovog dejstva. Maksimalno
dopuštena doza zračenja apsorbovana u ljudskom organizmu, izražena u Grejima, mora biti
manja od 4μGy. Grej (Gy) je jedinica za apsorbovanu dozu zračenja tijela mase jedan
kilogram kome je jonizujućim zračenjem stalne gustine energetskog fluksa unesena energija
od 1 J (Džul).
Osnovni razlozi zbog kojih se radiografija koristi u industrijskoj defektoskopiji su:
• Mogućnost otkrivanja veoma sitnih grešaka,

• Geometrijska tačnost slike,
• Dobijanje trajnog dokumenta o kvalitetu,
• Jednostavna interpretacija nalaza.
6.2.3 Ispitivanje ultrazvučnim talasima
Ultrazvuk je pojava oscilacija gustoće čije su učestanosti toliko visoke da ih čulo sluha
čovjeka više ne može osjetiti. Granica na kojoj se završava područje zvuka je frekvencija od
20 KHz. Ideja da se pomoću ultrazvuka ispituje homogenost materijala proizašla je iz
svojstva visokofrekventnih zvučnih talasa da se dobro prostiru u čvrstim tijelima i da se na
granici metal - vazduh reflektuju gotovo bez gubitaka.
Frekvencija koja se koristi za ultrazvučno ispitivanje je između 0,5 i 15 MHz ovisno o

materijalu koji se ispituje. Frekvencije između 1 i 3 MHz su pogodne za ispitivanje čelika.
Visokofrekventne oscilacije se generišu električnim putem, pojačavaju i vode u ultrazvučnu
glavu gdje se vrši konverzija u zvučne talase.
Ultrazvučne glave rade na principu bilo magnetostrikcije ili piezoelektričnog efekta.
Magnetostrikcija je pojava da neki materijali (npr.meko željezo) u prisustvu promjenljivog

magnetnog polja mijenjaju dimenzije.
Piezoelektrični efekat se zasniva na činjenici da izvjesni kristali (npr. kvarc) se dimenziono

mijenjaju kada električna struja protiče kroz njih.
Osnovni princip ultrazvučnog ispitivanja je prikazan na Slici 3. Visokofrekventne oscilacije se

uvode u uzorak putem ultrazvučne glave. Kada zvučni talas naiđe na bilo kakav
diskontinuitet, on se reflektuje nazad u ultrazvučnu glavu gdje se pretvara u električni signal
koji se može prikazati na ekranu. Korištenjem impulsa kratkog trajanja, ista ultrazvučna glava
može emitovati i primati zvučne talase naizmjenično, kao na Slici 3a. Izgled ekrana je
prikazan na Slici 3b.
Pošto je rastojanje između emitovanog i reflektovanog impulsa od donje površine uzorka

proporcionalno debljini uzorka, refleksija od greške u materijalu jasno pokazuje gdje ona leži
u odnosu na gornju i donju stranu uzorka
37
Slika 3. Princip ultrazvučnog ispitivanja

a) Položaj ultrazvučne glave i uzorka, b) Izgled impulsa na ekranu
Upotreba jedne ultrazvučne glave za emitovanje i prijem će otkriti većinu slučajno

orijentisanih grešaka, međutim mogu se propustiti tanke i duge greške čija je osa paralelna
sa putem ultrazvučnog talasa kao na Slici 4a.
Da bi se prevazišao ovaj problem koristi se složenija tehnika sa odvojenim ultrazvučnim

glavama za emitovanje i prijem. Očito je da je mnogo teže pozicionirati grešku na ovaj način.
Slika 4. Tehnika sa dvije ultrazvučne glave

a) Problem u otkrivanju igličaste greške sa jednom uz. glavom, b) Detektovana greška korištenjem dvije uz. glave
Ultrazvučne glave moraju biti u bliskom kontaktu sa površinom uzorka, u protivnom će se

pojaviti lažni eho. Kontakt se ostvaruje stavljanjem uljnog filma između ultrazvučne glave i
površine uzorka, tako da između ne postoji vazdušni međuprostor.
Dobre strane ultrazvučnog ispitivanja su:
• Velika osjetljivost,
• Velika moć prodiranja u homogenim materijalima,
• Tačnost u mjerenju položaja i veličine greške,
• Brzina ispitivanja,
• Mogućnost ispitivanja na osnovu pristupa samo jednoj površini ispitivanog komada.
38
6.2.4 Ispitivanje penetrantima
Primjenjuje se samo za određivanje površinskih grešaka. Metoda je zasnovana na primjeni

penetrirajućih tečnosti.
Penetrirajuća tečnost (penetrant) ima sposobnost da prodire u vrlo uske zazore do 0,01
mm i da bude lako absorbovane od strane razvijača. Kao penetrirajuće tečnosti najčešće se
koriste mješavine na bazi benzola, transformatorskog ulja i boje.
Penetranti se dijele na:
• Fluoroscentne,
• Obojene,
• Miješane (fluoroscentne/obojene).
Osnovne operacije u primjeni penetranata su:
• Čišćenje površine. Veoma je važno da površine na kojima se primjenjuju penetranti

budu očišćene od boje, rđe, masnoće, uljnog filma, kamenca, a posebno unutrašnjost
greške. Čišćenje se vrši: fizički, hemijski (detrdženti), ultrazvučnim metodama i
nagrizanjem.
• Primjena penetranta. Penetrant se nanosi na površinu ispitivanog predmeta
umakanjem, premazivanjem četkom ili prskanjem. Zbog malog površinskog napona
penetrant brzo prodire u sitne površinske otvore kapilarnom aktivnošću.
Slika 5. Kapilarna aktivnost penetranta
• Uklanjanje viška penetranta. Svi tragovi penetranta moraju biti uklonjeni sa površine
uzorka upotrebom vode ili rastvarača koji preporučuje proizvođač penetranta. Uklanjanje
viška penetranta je kritična operacija, jer se obilnim pranjem može ukloniti iz pukotine, a
nedovoljno pranje će ostaviti penetrant na površini. Uzorak se na kraju suši toplim
vazduhom.
• Primjena razvijača. Upotrebljavaju se dvije vrste razvijača; suhi i mokri. Njihov je
zadatak da izvuku penetrant iz greške akcijom upijanja i rasprostiranja po površini
ispitivanog komada na mali prostor oko greške.
Slika 6. Princip djelovanja razvijača
39
• Očitavanje i tumačenje. Završni dio ispitivanja, očitavanje i tumačenje, najvažnija je

operacija tokom cijelog rada. Vrsta indikacije primijenjena je vrsti primijenjenog
penetranta. Ako je korišten fluoroescentni penetrant, greške će se pojavljivati kao sjajne
žučkasto - zelene tačke ili linije na tamnoj osnovi. Kod ostalih penetranata greške se vide
kao crvene tačke i/ili linije na bijeloj osnovi. Od velikog je značaja za utvrđivanje tipa
greške pravilno tumačenje karakteristika nastalih indikacija.
Tabela 1. Primjeri mogućih grešaka i njihova indikacija
6.2.5 Ispitivanje magnetnim metodama
Ova metoda, iako jednostavna, može se koristiti samo na feromagnetičnim materijalima i

za otkrivanje površinskih grešaka ne više od 10 mm ispod površine komada. Bazirana je na
činjenici da na mjestu greške dolazi do gomilanja magnetnih silnica. Da bi se magnetno
ispitivanje moglo izvršiti na nekom komadu potrebno je ispuniti slijedeće uslove:
• U ispitivanom komadu mora se formirati magnetno polje,

• Pogodnim sredstvom, npr. magnetiziranim prahom Fe2O3 (koji može biti i
fluoroescentan), izvršiti vizuelizaciju magnetnog polja.
Slika 7. Princip magnetnog ispitivanja
6.2.6 Ostale metode
Osim navedenih, značajno mjesto u industrijskoj defektoskopiji imaju i slijedeće metode:
• Ispitivanje pritiskom pomoću tečnosti ili gasova,

• Ispitivanje primjenom vakuma,
• Ispitivanje pomoću vrtložnih struja,
• Ispitivanje primjenom holografije.
* * *
40
7 OBILJEŽAVANJE ČELIKA PREMA EN NORMAMA

(Auditorna vježba)
7.1 Cilj vježbe

Upoznavanje sa standardom EN 10027 – Obilježavanje čelika

7.2.1 Struktura sistema obilježavanja čelika prema EN 10027-1 i DIN V
17006-100
Struktura obilježavanja.
Kratki naziv čelika – Oznaka čelika
Glavni simbol (EN 10027-1) + (DIN V 17006-100) Dodatni simbol (DIN V 17006-100)
Slovna oznaka Karakteristike
Slovo sadržaj sadržaj Čelik oblik i stanje

ili ugljika legirajućih + isporuke
elemenata
ili ostale osobine Grupa 1 Grupa 2
Slika 1. Struktura obilježavanja čelika prema EN 10027-1 i DIN V 17006-100
41
7.2.2 Grupa 1 - Označavanje čelika prema njihovima mehaničkim ili

fizičkim karakteristikama
Glavni simbol Dodatni simbol za čelik

Slovna Mehaničke ili fizičke Grupa 1 Grupa 2
oznaka karakteritike
S= Opšti konstrukcioni Energija loma Ispitna C= Sa naročitom obradljivošću na
G= za čelični čelik temperatura hladno
o
liv staviti Npr.: S355J0 27 J 40 J 60 J C D= Pogodan za nanošenje
ispred ako je Dosad: Fe 510 C JR KR LR +20 prevlaka potapanjem
J0 K0 L0 0
neophodno E= Pogodan za emajliranje
J2 K2 L2 -20
Granica razvlačenja J3 K3 L3 -30
F= Za kovanje
2
(Re) u N/mm za J4 K4 L4 -40 H= Za profile sa otvorom
najmanju debljinu J5 K5 L5 -50 L= Za niske temperature
(slijede tri broja) J6 K6 L6 -60 M= Termomehanički valjan
N= Normalizovan ili
Finozrnasti čelici normalizovano valjan
A= Precipitaciono očvrsnuti O= Offshore – Za naftne platforme
M= Termomehanički valjan P= Za Spundbohlen
N= Normaliziran ili Q= Gašen
normalizovano valjan S= Za brodogradnju
Q= Gašen T= Za cijevi
W= Atmosferski postojan
G= Druge osobine, ako je
potrebno sa dodatnim brojevima Slovo i Broj = Hemijski simbol za
1 ili 2 legirajući element, Npr. Cu ako je
potrebno sa jednim brojem, sa
propisanom srednjom vrijednošču
10x pomoženom (zaokruženom
na 0,1%) naznačenog elementa.
P= Čelik za posude pod Finozrnasti čelici H= Za visoke temperature
G= za čelični pritiskom M= Termomehanički valjan L= Za niske temperature
liv staviti Npr.: P265NB N= Normaliziran ili R= Za sobne temperature
ispred ako je Dosad: FeE 265 KR normalizovano valjan X= Za visoke i niske temperature
neophodno Q= Gašen
Granica razvlačenja
(Re) u N/mm2 za B= Boce za gas
najmanju debljinu T= Za cijevi
(slijede tri broja) G= Druge osobine, ako je
potrebno sa dodatnim brojevima
1 ili 2
L= Čelici za cjevovode Finozrnasti čelici Zahtjevana klasa (s
slovo), i ako je
Npr.: L360QB M= Termomehanički valjan neophodno sa odgovarajućim
Dosad: 360 QT N= Normaliziran ili brojem.
normalizovano valjan
Granica razvlačenja Q= Gašen
2
(Re) u N/mm za
najmanju debljinu G= Druge osobine, ako je
(slijede tri broja) potrebno sa dodatnim brojevima
1 ili 2
E= Čelici za G= Druge osobine, ako je C= Sa sposobnošću za hladno
mašinogradnju potrebno sa dodatnim brojevima vučenje
(bez određene 1 ili 2
žilavosti ili
zavarljivosti)
Npr.: E295
Dosad: Fe 490-2
2
(Re) u N/mm za
najmanju debljinu
(slijede tri broja)
42

oznaka karaktersitike
B= Čelik za beton Klasa plastičnosti (s
slovo), i ako je
Npr.: B295 potrebno sa dodatnim brojevima 1 ili
Dosad: Fe 490-2 2
(Re) u N/mm2 za
najmanju debljinu
(slijede tri broja)
Y= Čelici za C= Hladno vučena žica
prenapregnute H= Toplooblikovana ili tretirana
betonske konstrukcije šipka
Npr.: Y1770C Q= Poboljšana žica
Dosad: Fe 1770 S= Tanka žica-Licne
G= Druge osobine, ako je potrebno
Minimalna zatezna sa dodatnim brojevima 1 ili 2
čvrstoća (Rm) u
N/mm2 za najmanju
debljinu (slijede četiri
broja, eventualno sa
0 na početku)
R= Čelici za šine Mn= Sa većim sadržajem Mn Q= Gašen
Npr.: R900Mn Cr= Legiran sa Cr
Dosad: 3B Slovo i Broj = Hemijski simbol za
legirajući element, Npr. Cu ako je
Minimalna zatezna potrebno sa jednim brojem, sa
čvrstoća (Rm) u propisanom srednjom vrijednošču
2
N/mm za najmanju 10x pomoženom (zaokruženom na
debljinu (slijede četiri 0,1%) naznačenog elementa.
broja, eventualno sa G= Druge osobine, ako je potrebno
0 na početku) sa dodatnim brojevima 1 ili 2
H(T)= Hladno valjani čelici M= Termomehanički valjan i hladno D= Pogodan za nanošenje
Npr.: H420M valjan prevlaka potapanjem
Dosad: Fe E 420 HF B= Bake hardening -termički
očvrsnut
Minimalna granica P= Legiran sa P
razvlačenja (Re) u X= Dualphase-dvostruka faza
N/mm2 za najmanju Y= Interstitialfree-intersticijski
debljinu (slijede tri slobodan (IF) čelik
broja) G= Druge osobine, ako je potrebno
sa dodatnim brojevima 1 ili 2
Minimalna zatezna
čvrstoća (Rm) u
N/mm2 za najmanju
debljinu (HT i slijede
tri broja)
D= Ravni proizvodi od D= Pogodan za nanošenje prevlaka
čelika za hladno potapanjem
oblikovanje EK= Za konvencionalno emajliranje
Npr.: DC04EK ED= Za direktno emajliranje
Dosad: Fe K4 H= Za šuplje profile
T= Za cijevi
C= za hladno valjane Slovo i Broj = Hemijski simbol za
(slijede dva broja) legirajući element, Npr. Cu ako je
D= za toplo valjane potrebno sa jednim brojem, sa
za naknadno direktno propisanom srednjom vrijednošču
hladno oblikovanje 10x pomoženom (zaokruženom na
(slijede dva broja) 0,1%) naznačenog elementa.
X= za proizvode čiji G= Druge osobine, ako je potrebno
uslovu valjanja nisu sa dodatnim brojevima 1 ili 2
specificirani-hladno ili
toplo (slijede dva
broja)
43

oznaka karaktersitike
T(H)= Čelični (bijeli) limovi i Bez upisa dodatnih simbola Bez upisa dodatnih simbola
trake za pakovanje
Npr.: T660
Dosad: Dr 660
Nominalna granica
razvlačenja (Re) u
2
N/mm za najmanju
debljinu (slijede tri
broja) za dvostruko
redukovane
proizvode
Npr.: TH52
Dosad: T 52
slovo H praćeno
(slijede dva broja) sa
tvrdoćom HRC (30Tm)
za jednostruko
redukovane
proizvode
M= Elektro (čelični) limovi Dodatne osobine Bez upisa dodatnih simbola
Npr.: M400-50A Za magnetnu indukciju (50Hz i
Dosad: Fe V 400-50 1,5T):
HA A= Bez orijentisanog zrna
D= Za nelegirane koji nisu potpuno
umnožak 100x popušteni
maksimalnog E= Za legirane koji nisu potpuno
specifičnog gubitka u popušteni
W/kg (slijede četiri N= Sa orijentisanim zrnom i
broja), te odvojeno normalnom permeabilnošću
crticom, umnožak Za magnetnu indukciju (50Hz i
100x nominalne 1,5T):
debljine proizvoda u S= Sa orijentisanim zrnom i
mm (slijede dva povećanom permeabilnošću
broja). P= Sa orijentisanim zrnom i
visokom permeabilnošću
44
7.2.3 Grupa 2 – Označavanje čelika prema hemijskom sastavu

oznaka karakteristike
C= ugljik Nelegirani čelici sa E= Propisan max. sadržaj S Slovo i Broj = Hemijski
G= za čelični srednjim sadržajem R= Propisano područje sadržaja S simbol za propisani sadržaj
liv staviti Mn≤1% bez čelika za D= Za vučenu žicu dodatnog elementa, Npr.
ispred ako je automate C= Hladno obrađen Cu ako je potrebno sa
neophodno S= Za opruge jednim brojem, sa
Npr.: C25E T= Za alate propisanom srednjom
Dosad: 2 C 35 W= Za zavarivačku žicu vrijednošču 10x
G= Druge osobine, ako je potrebno pomoženom (zaokruženom
Slijede (do) tri broja sa dodatnim brojevima 1 ili 2 na 0,1%) naznačenog
koje predstavljaju E, R= Može slijediti jedan broj koji elementa.
umnožak 100x srednji predstavlja umnožak 100x
procentulani sastav C. maksimalnog ili srednjeg sadržaja S u
Ako se dva čelika 0,1%.
razlikuju za 1, razlika
njihovog procentualnog
sastava C je 0,01%.
Nelegirani čelici sa Legirajući elementi: Bez upisa dodatnih
G= za čelični prosjećnim sadržajem Slovo= Simboli za karakteristične simbola
liv staviti Mn≥1%, Nelegirani legirajuće elemente čelika nakon kojih
ispred ako je rezni čelici (bez slijedi:
neophodno brzoreznih čelika) i Broj= Koji predstavlja umnožak
Niskolegirani čelici (faktora)x i srednjeg sadržaja datog
kod kojih je srednji legirajučeg elementa.
sadržaj svih Element Faktor
legirajućih elemenata Cr, Co, Mn, Ni, Si, W 4
ispod 5%.
Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta,
Npr.: 28Mn6 Ti, V, Zr 10
Dosad: 2 8 Mn 6
Ce, N, P, S 100
Slijede (do) tri broja
koje predstavljaju B 1000
umnožak 100x srednji
*
procentulani sastav C. Redoslijed simbola je prema
Ako se dva čelika opadajućem nizu sadržaja, a ako je
razlikuju za 1, razlika isti sadržaj onda je prema abecednom
njihovog procentualnog redu.
sastava C je 0,01%.
X= Visokolegirani čelici Legirajući elementi: Bez upisa dodatnih
G= za čelični (bez brzoreznih Slovo= Simboli za karakteristične simbola
liv staviti čelika) ako je srednji legirajuče elemente čelika nakon kojih
ispred ako je procentualni sadržaj slijedi:
neophodno bar jednog Broj= Koji predstavlja srednji
legirajučeg elementa sadržaja datog legirajučeg elementa.
iznad 5%. * Redosljed simbola je prema
opadajućem nizu sadržaja, a ako je
Npr.: X5CrNi18-10 isti sadržaj onda je prema abecednom
Dosad: X 5 CrNi 18 10 redu.
Slijede (do) tri broja

koje predstavljaju
umnožak 100x srednji
procentulani sastav C.
Ako se dva čelika
razlikuju za 1, razlika
njihovog procentualnog
sastava C je 0,01%.
45
HS= Brzorezni čelici Bez upisa dodatnih simbola Bez upisa dodatnih
simbola
Npr.: HS2-9-1-8
Dosad: HS 2-9-1-8
Slijede brojevi koji

predstavljaju srednji
procentualni sadržaj
slijedećih legirajućih
elemenata redom
(odovjeni crticama):
-volframa (W)
-molibdena (Mo)
-vanadija (V)
-kobalta (Co)
PRIMJERI
Za dole date čelike navesti (odrediti):

- pripadnost Grupi 1 ili 2 na osnovu date oznake po standardu EN 10027-1,
- sve osobine (mehaničke, fizičke ili hemijske) koje se mogu saznati na osnovu date
oznake po standardu EN 10027-1.
1. S275JR
2. E295
3. 17NiCrMo6-4
4. C40E
5. 15CrMoV5-9
6. X82WMoCrV6-5-4
7. P355GH
8. S355K2G2W
9. L555QB
10. HS18-1-2-5
11. GX10NiCrNb32-20
Prije nego se pristupi određivanju pripadnosti oznake čelika po EN 10027-1 jednoj od grupa
(1 ili 2), a samim tim i daljeg tumačenja oznake, neophodno je primjeti da čelici u Grupi 2 (sa
definisanim hemijski sastavom) mogu kao prvo (slovo ili broj) u oznaci imati slijedeće:
- slova C, GC, G (praćeno brojem), X, GX, ili HS, ili
- dvocifreni ili trocifreni broj (slučaj kod niskolegiranih čelika).
Svako drugo slovo na početku oznake: S, GS, P, PG, L, E, B, Y, R, H, HT, D, TH, ili M znači
da se radi o Grupi 1.
Kada znamo kojoj grupi po standardu EN 10027-1 oznaka čelika pripada, dalje tumačenje je
mnogo jednostavnije, pri čemu treba voditi računa o redosljedu brojčanih i slovnih oznaka,
kao što je dato u gornjim tabelama.
Slijedi (slovo ili broj u oznaci je podvučen):
1. S275JR
S275JR – grupa 1 – čelici sa definisanim fizičkim i mehničkim osobinama, opšti
konstrukcioni čelik,
S275JR – granica razvlačenja Re= 275 N/mm2,
S275JR – energija loma = 27 J, pri ispitnoj temperaturi +20 oC.
46
2. E295
E295 – grupa 1 – čelici sa definisanim fizičkim i mehničkim osobinama, čelik za
mašinogradnju,
E295 – granica razvlačenja Re= 295 N/mm2,
3. 17NiCrMo6-4
17NiCrMo6-4 – grupa 2 – čelici sa definisanim hemijskim sastavom, niskolegirani čelik sa
0,17 %C,
17NiCrMo6-4 – legirajući elementi redom: Ni, Cr, Mo,
17NiCrMo6-4 – sadržaj legirajućih elemenata redom: 6/4= 1,5 %Ni, 4/4= 1 %Cr, bez
datog %Mo.
4. C40E
C40E – grupa 2 – čelici sa definisanim hemijskim sastavom, nelegirani ugljenični čelik,
C40E – sadrži 0,40 %C,
C40E – sa propisanim maksimalnim sadržajem S (kvalitetni do plemeniti ugljenični čelik).
5. 15CrMoV5-9
15CrMoV5-9 – grupa 2 – čelici sa definisanim hemijskim sastavom, niskolegirani čelik sa
0,15 %C,
15CrMoV5-9 – legirajući elementi redom: Cr, Mo, V,
15CrMoV5-9 – sadržaj legirajućih elemenata redom: 5/4= 1,25 %Cr, 9/10= 0,9 %Mo, bez
datog %V.
6. X82WMoCrV6-5-4
X82WMoCrV6-5-4 – grupa 2 – čelici sa definisanim hemijskim sastavom, visokolegirani
čelik,
X82WMoCrV6-5-4 – sadrži 0,82 %C,
X82WMoCrV6-5-4 – legirajući elementi redom: W, Mo, Cr, V,
X82WMoCrV6-5-4 – sadržaj legirajućih elemenata redom: 6 %W, 5 %Mo, 4 %Cr, bez
datog %V.
7. P355GH
P355GH – grupa 1 – čelici sa definisanim fizičkim i mehničkim osobinama, čelik za
posude pod pritiskom,
P355GH – granica razvlačenja Re= 355 N/mm2,
P355GH – propisane dodatne osobine (da bi se saznale neophodno je posjedovati
odgovarajući dodatak standardu EN 10027-1),
P355GH – čelik za rad na visokim temperaturama.
8. S355K2G2W
S355K2G2W – grupa 1 – čelici sa definisanim fizičkim i mehničkim osobinama, opšti
konstrukcioni čelik,
S355K2G2W – granica razvlačenja Re= 355 N/mm2,
S355K2G2W – energija loma = 40 J, pri ispitnoj temperaturi -20 oC,
S355K2G2W – propisane dodatne osobine (da bi se saznale neophodno je posjedovati
odgovarajući dodatak standardu EN 10027-1),
S355K2G2W – atmosferski postojan čelik.
9. L555QB
L555QB – grupa 1 – čelici sa definisanim fizičkim i mehničkim osobinama, čelik za
cjevovode,
L555QB – granica razvlačenja Re= 550 N/mm2,
L555QB – gašen čelik,
47
L555QB – zahtjevana klasa čelika (da bi se saznala neophodno je posjedovati

odgovarajući dodatak standardu EN 10027-1)
10. HS18-1-2-5
HS18-1-2-5 – grupa 2 – čelici sa definisanim hemijskim sastavom, brzorezni čelik,
HS18-1-2-5 – sadržaj legirajućih elemenata redom: 18 %W, 1 %Mo, 2 %V, 5 %Co.
11. GX10NiCrNb32-20
GX10NiCrNb32-20 – grupa 2 – čelici sa definisanim hemijskim sastavom, visokolegirani
čelićni liv,
GX10NiCrNb32-20 – sadrži 0,10 %C,
GX10NiCrNb32-20 – legirajući elementi redom: Ni, Cr, Nb,
GX10NiCrNb32-20 – sadržaj legirajućih elemenata redom: 32 %Ni, 20 %Cr, bez datog
%Nb.
* * *
48
8 ATEST MATERIJALA
(AUDITORNA VJEŽBA)
8.1 Cilj vježbe

Upoznavanje sa osnovnim pojmovima i njihovim definicijama vezanim za atest materijala.

8.2.1 Atest
Atest, je dokaz postojanosti, tačnosti i ispravnosti objekta atestiranja u pisanoj formi -

izvještaju.
Objekt atestiranja - ispitivanja, predstavlja predmet (materijal, sredstva za rad...) ili lice
(vozač, zavarivač...) kojem postupkom ispitivanja - atestiranja određujemo autentičnost
njegovih karakteristika ili osposobljenosti.
Atest, uopšteno, predstavlja dokument koji sadrži rezultate ispitivanja - atestiranja i ostale
informacije vezane za ispitivanje - atestiranje, sukladno odgovarajućim normama -
standardima.
Ispitivanje - atestiranje, predstavlja tehnički postupak za određivanje jedne ili više

karakteristika objekta ispitivanja, proizvoda ili usluge koji se vrši u skladu sa unaprijed
definisanim uputstvom (normama - standardom).
Atest materijala, predstavlja dokument koji sadrži rezultate ispitivanja (mehaničke, hemijske
i fizikalne osobine), kao i informacije vezane za ispitivanje materijala, sukladno
odgovarajućim normama.
8.2.2 Sadržaj atesta materijala
Atest materijala, odnosno njegova pisana forma - sadržaj definisan je odgovarajućim

normama - standardom, u zavisnosti od vrste atesta i ustanove (institucije) koja izdaje atest.
Uopšteno, podaci koje sadrži jedan atest su:
a) Podaci o naručiocu atesta - ispitivanja,

- ime - naziv, adresa,
b) Podaci o narudžbi i ugovoru na osnovu kojeg se vrši atestiranje,
- broj narudžbe i broj ugovora,
c) Podaci o ispitnom materijalu,
- uslovi isporuke (važeći propisi),
- isporučilac,
- broj šarže,
- oblik isporuke,
- stanje isporuke,
- oznaka materijala,
- dimenzije objekta ispitivanja,
49
d) Norme o predmetu, obimu i načinu ispitivanja, i podaci o objektu ispitivanja:

- broj detalja,
- broj montažnog nacrta,
- broj pozicije,
- količina,
- oznaka probe,
- podaci vezani za uzorkovanje,
e) Norme po kojima se vrši ispitivanje,
- na savijanje,
- na istezanje,
- udarne žilavosti,
- tvrdoće,
- hemijske analize,
f) Rezultati ispitivanja,
g) Norme o ispitivanom materijalu,
- odgovarajući raspon osobina (npr. Rm= 700-1000 N/mm2, Energija loma min
90 J) grupe materijala,
h) Zaključak ili komentar na izvršena ispitivanja,
- da li su rezultati ispitivanja u skladu ili ne sa normam o ispitivanom
materijalu,
i) Podaci o ustanovi koja izdaje atest, kao i osobama koje su izvršile ispitivanje,
- ime - naziv, adresa ustanove,
- podaci o izvršiocu ispitivanja,
j) Datum ispitivanja, pečat i potpis odgovornih osoba ispred ustanove koja izdaje
atest.
8.2.3 Ko izdaje atest?
Atest mogu izdati samo one osposobljene i kompetentne ustanove (Instituti,

Laboratorije...), koje su za takvu djelatnost (ispitivanje) akreditovane od ogovarajućih
međunarodnih, ili državnih institucija - tijela, pri čemu se moraju striktno pridržavati
odgovarajućih međunarodnih, ili državnih normi - standarda.
Dodatno, isporučioci materijala mogu izdati svoje interne - fabričke ateste materijala, koji bi
trebali biti urađeni sukladno odgovarajućim međunarodnim ili državnim normama -
standardima. Normalno ovi atesti (tj. materijali) su podložni reviziji (provjeri) od strane
odgovarajućih akreditovanih institucija.
Bitno je napomenuti, da se upotrebom međunarodnog standarda (npr. EN ili ISO) olakšava

saradnja između laboratorija i drugih tijela (korisnika atesta materijala), te pomoć u razmjeni
informacija i iskustava u procesu održanja kontrole kvaliteta.
8.2.4 Ko zahtijeva atest?
Atest mora i može zahtijevati:

• Konstruktor (može ali i ne mora) u fazi projektovanja tehnološkog procesa (npr.
mašinske konstrukcije) prije izbora (mogućih materijala) početnog materijala, ili poslije
izbora (za usvojeni materijal) početnog materijala za svaki mašinski element pojedinačno.
Proračunu konstrukcije, odnosno dimenzionisanju pojedinih mašinskih elemenata ne
smije se pristupiti ako za usvojeni materijal ne postoji odgovarajući dokaz o njegovim
karakteristikama - atest materijala,
50
• Izvođač (mora) tehnološkog procesa, prilikom izvođenja radova (izrada mašinske

konstrukcije - objekta), za svaki mašinski element pojedinačno,
• Stručne komisije prilikom tehničkog prijema - pregleda ili nadzorni organi (moraju), za
svaki mašinski element pojedinačno. Ovdje se uglavnom provjerava da li je konstruktor
odabrao, odnosno izvođač ugradio materijal poznatih (dokazanih) karakteristika, odnosno
da li je zahtijevani atest iz prethodna dva slučaja ispravan (tačan),
• Uopšte, naručioc materijala (ovo zapravo može biti i konstruktor u prvom slučaju) od
strane isporučioca, ili u sistemu vlastite, unutrašnje - prijemne kontrole (može).
Atest materijala služi kao dokaz da materijal ugrađen u konstrukciju zaista posjeduje
karakteristike (mehaničke osobine) na osnovu kojih je izvršen proračun (dimenzionisanje)
konstrukcije, kao i da posjeduje ostale zahtijeve vezano za konstrukciju (hemijske i fizikalne
osobine).
8.2.5 Vrste atesta
Vrste dokumenata o ispitivanju materijala definisane su standardima DIN-EN 50049 i EN

10204 (novembar 1989). Da bi se ustanovilo da li polufabrikat (lim, cijev, profil) odgovara
traženim zahtijevima vrše se mehaničko-tehnološka ispitivanja.
Nalazi ispitivanja se unose u certifikate - ateste.
Prema zahtijevima, dokumenti se mogu izdati u obliku Svjedočanstva ili Protokola o
prijemu. Pregled dokumenata dat je u Tabeli 1.
Tabela 1. Vrste atesta prema DIN-EN 50049 i EN 10204

Oznaka Dokument Vrsta ispitivanja Sadržaj Dokument
potpisuje
2.1 radionički dokument o nije specificirano nema podataka o
ispitivanju rezultatima
ispitivanja
2.2 radioničko nije specificirano sa rezultatima proizvođač
svjedočanstvo - atest ispitivanja koji ne
moraju pripadati
isporuci, ali su
proizvedeni na isti
način
2.3 radioničko
svjedočanstvo - atest
3.1.A svjedočanstvo o od strane u
prijemu 3.1.A propisima
specificirano specificirano službeno
ovlaštenih
stručnih lica
3.1.B svjedočanstvo o od strane
prijemu 3.1.B proizvođača
ovlašteno stručno
lice
3.1.C svjedočanstvo o od strane
prijemu 3.1.C naručioca
ovlašteno stručno
lice
3.2 protokol o prijemu od strane
3.2 proizvođača i
naručioca
ovlaštena stručna
lica
51
PRIMJER
Izvještaj o ispitivanju - EN 10204/3.2, Laboratorija za ispitivanje materijala na Mašinskom

Fakultetu u Sarajevu, dato u Prilogu.
* * *
52
9 PRILOG
1. Tabele za označavanje, preračunavanje i upoređivanje tvrdoće
2. Epruvete za ispitivanje zatezanjem - Oblik A i E prema DIN 50125
3. Epruvete za ispitivanje pritiskom – Oblik Normalna i Duga prema DIN 50106
4. Epruvete za ispitivanje udarne žilavosti – Šarpi metodom prema EN 10045
5. Atest materijala – Izvještaj o ispitivanju prema EN 10204/3.2
53
1. TABELE ZA OZNAČAVANJE, PRERAČUNAVANJE i UPOREĐIVANJE TVRDOĆE

Tabela 1. Oznake tvrdoće po Brinelu i korištene vrijednosti sile utiskivanja
Tabela 2. Izračunate vrijednosti tvrdoće po Brinelu (HBS i HBV) - U zaglavlju tablice, u zagradama ispod
vrijednosti sile, navedene su vrijednosti odnosa 0,102F/D2
54
Tabela 3. Izračunate vrijednosti tvrdoće po Vikersu – HV 10 i HV 30
Tabela 4. Uporedne vrijednosti tvrdoće: HBS, HV 30, HRC, HRB, HS i zatezne čvrstoće za ugljenične čelike
55
2. EPRUVETE ZA ISPITIVANJE ZATEZANJEM – Oblik A i E prema DIN 50125
56
57
3. EPRUVETE ZA ISPITIVANJE PRITISKOM – Oblik Duga i Normalna prema DIN 50106
DUGA EPRUVETA
Za ispitivanje konvencionalnih napona
pritiska i Modula elasticnosti
/ zilavi-plasticni materijali /
N6
NORMALNA EPRUVETA
Za ispitivanje pritisne cvrstoce
/ krti materijali /
N6
N8
N8
h
N6
Ød
Ød 10 30
N6 h 10 30
Ød
Ød 10 30
h 30 90
Veza sa Tolerancija Obrada Mjerilo Masa
Materijal
Datum Ime Naziv

Obradio
Ispitao
Stand.
Oznacio
Br. List
Masinski Fakultet
Sarajevo
St.i. Izmjena Datum Ime Klasifikacija Izv. dokument Zamjena za
58
4. EPRUVETE ZA ISPITIVANJE UDARNE ŽILAVOSTI – ŠARPI METODOM

prema EN 10045
59
8. ATEST MATERIJALA – IZVJEŠTAJ O ISPITIVANJU prema EN 10204/3.2
60
10 Literatura
• Omer Pašić: Materijali - skripta, Mašinski fakultet u Sarajevu, (2002.)
• R. Lipold, A. Blagojević, F.Ismailović, O.Pašić: Metali i legure – Nauka o materijalu,

Mašinski fakultet Banja Luka, Banja Luka, (1981.)
• V. Đorđević, M. Vukićević: Mašinski materijali – Praktikum za vežbe 1 deo, Mašinski

fakultet u Beogradu, (1981.)
• R. L. Timings: Engineering Materials – Volume One, Addison Wesley Longman (Pte) Ltd,
Singapore, (1998.)
• Horst Cerjak: Werkstoffkunde Laborübung, Institut für Werkstoffkunde, Schweisstechnik

und Spanlose Formgebungsverfahren - TU Graz, (1999.)
• DIN – Taschenbuch 19, Materialprüfnormen für metallische Werkstoffe 1, Deutsches

Institut für Normung, (1996.)
• Standard EN 10027-1 i DIN V 17006-100.
• Standard EN ISO/IEC 17025:2000.
• UMIST – Manchester - http://www.umist.ac.uk/ - (2000. i 2001.)
• WerkstoffTechnik – lo-net (Lehrer-OnLine Netzwerk) Mönchengladbach

- http://www.lo-net.de/home/bkmgmarek/ - (2002.)
• WebElements – The Periodic table on WWW - http://www.webelements.com/ - (2000. i

2001.)
61
11 HANDOUT
62
Naučna oblast: MATERIJALI
Vježbe iz predmeta
MATERIJALI 2
Predmetni nastavnik
Prof. dr Omer PAŠIĆ dipl. ing.
Asistenti
mr Ismar HAJRO dipl.ing.
mr Damir HODŽIĆ dipl.ing.
SADRŽAJ VJEŽBI
Pokrivenost izvještajem i
Br. Naziv Vježbe Tip vježbe Časova
kolokvijem
1 Uvod u Materijale 2 Auditorna 2 Informativno

Auditorna +
2 Ispitivanje zatezanjem 4
Laboratorijska
Auditorna +
3 Ispitivanje pritiskom 4
Laboratorijska Izvještaj
Auditorna + sa/bez Kolokvija
4 Ispitivanje tvrdoće 4
Laboratorijska
Ispitivanje udarne Auditorna +
5 4
žilavosti Laboratorijska
6 Ispitivanja bez razaranja Auditorna 2
Obilježavanje čelika Informativno
7 Auditorna 2
prema EN normama
8 Atest materijala Auditorna 2
9 Kolokviji i kosultacije Auditorna 6 Predavanje izvještaja i Kolokvij
Ukupno 30
Materijali 2 - Vježbe Strana - 2

VJEŽBA 1 – UVOD U MATERIJALE 2
1.1 Mehanička opterećenja materijala u eksploataciji - Primjeri
1) mehanička opterećenja prema vrsti
zatezanje pritisak savijanje uvijanje smicanje izvijanje

(torzija)
F F M F
F F
F F
2) mehanička opterećenja prema dejstvu sile u toku vremena 3) meh. opterećenja

prema vremenu trajanja
statička dinamička (promjenljiva) - udarna
kratkotrajna (udar...)
dugotrajna (puzanje, zamor...)
F, M F, M F, M
4) meh. opterećenja
u zavisnosti od temperature
na niskim temperaturama
na visokim temperaturama
t t t na sobnoj temperaturi
termički šok

1.2 Osobine materijala – materijali koji se koriste u mašinstvu
Materijali u automobilskoj industriji:
- mehaničke visokočvrsti (HSLA) čelici
IF čelici (čelici sa izrazito niskim %C)
statička čvrstoća zatezanje
čelični liv
pritisak
elastičnost laki metali i legure (Al, Mg, Ti...)
savijanje
vježbe
plastičnost keramika
Materijali 2 uvijanje
guma
- sadržaj - tvrdoća plastika
žilavost prirodni materijali (koža, drvo...)
...
tranzitna temperatura
kompletna karoserija
dinamička čvrstoća žilavost i plastičnost
čvrstoća puzanja
otpornost opruge i gume
na habanje elastičnost
kompletan motor
čvrstoća
- fizičke elastičnost i plastičnost
žilavost i tranzitna temperatura
- kemijske tvrdoća
kočioni sistem i
- električne gume
opruge i osovine otpornost na habanje
dinamička i statička čvrstoća
- magnetne
kočioni sistem (diskovi i pakne)
- tehnološke tvrdoća

1.3 Opšte o ispitivanju materijala – Zašto ispitivanje materijala?
Ispitivanja materijala se vrše da bi se utvrdile i/ili dokazale osobine koje konkretni materijali posjeduju.
Bitno je ispitivanjem dokazati da materijal zaista posjeduje (ili čak ne posjeduje) osobine kojima se može
suprotstaviti različitim opterećenjima u toku eksploatacije za koje je i namijenjen.
Ispitivanje materijala – metode za ispitivanje osobina materijala
DT (Destructive Testing) NDT (Non-Destructive Testing)

Ispitivanja materijala sa razaranjem Ispitivanja materijala bez razaranja
u cilju određivanja mehaničkih osobina u cilju određivanja grešaka u materijalu

Ispitivanje karakteristike materijala i Ispitivanje karakteristike materijala i
veličine veličine
Ispitivanje na zatezanje čvrstoća i plastičnost Vizuelno ispitivanje odsutpanje od geometrije
Rm, Rv, E, A, Z (oblika, dimanzija...)
prisustvo površinskih
Ispitivanje na pritisak čvrstoća i plastičnost grešaka
Rm, Rv, E, A, Z
Ispitivanje ultrazvukom prisustvo unutrašnjih
Ispitivanje tvrdoće tvrdoća grešaka
HV, HB, HR...
Radiografsko ispitivanje prisustvo unutrašnjih
Ispitivanje žilavost žilavost grešaka
EL, TT
Magnetno ispitivanje prisustvo površinskih i
unutrašnjih grešaka
Dodatna isptivanja
- Metalografska ispitivanja Ispitivanje penetrantima prisustvo površinskih
- Ispitivanje kemijskog sastava grešaka

1.4 Izbor materijala – Izborne karte
Osobine koje materijal mora zadovoljiti da bi koristio u izradi mašinskih elemenata i konstrukcija
Potrebna kombinacija mehaničkih osobina

(izborne karte)
Tehnologičan
(mogućnost obrade raspoloživim tehnologijama obrade)
Ekonomičan
(cijena materijala prihvatljiva tržištu)
Ekologičan
(ne zagađuje okolinu, može se reciklirati)
Primjer izborne karte za

kombinaciju mehaničkih osobina
čvrstoća + žilavost

VJEŽBA 2 – ISPITIVANJE ZATEZANJEM
VAŽNO
Većina mašinskih elemenata konstruiše se tako da pri opterećenju imaju SAMO ELASTIČNU DEFORMACIJU!
Stoga je bitno poznavati pri kojem nivou opterećenja (napona) počinje plastična deformacija:
2.1 Dijagram napon-jedinično izduženje - Hook-ov dijagram
Inženjerski (računski) napon - zašto?

Fi σI – inženjerski napon [MPa]
σ Ii = Fi – sila [N]
S0 S0 – početna površina [mm2]
Stvarni napon - kako?
Fi σS – stvarni napon [MPa]

σ Si = Fi – sila [N]
SS SS – stvarna površina [mm2]
2.2 Plastičnost, elastičnost i žilavost na osnovu dijagrama napon-jedinično izduženje
Primjer dijagrama napon-jedinično izduženje

za krt i žilav materijal

2.3 Karakteristike (pokazatelji) čvrstoće (E, Rv, Rm)
E [GPa] – Young-ov modul elastičnosti
σ σ [MPa] – napon sa Hook-ovog pravca (do granice elastičnosti)

E= ε – jedinično izduženje
ε
Hook-ov zakon
definira linearnu zavisnost između napona i jediničnog izduženja Young-ov modul
vrijedi za: karakteriše otpornost
σmax= σe [MPa] - granica elastičnosti materijala prema deformisanju
F
σ S F ⋅ l0
E= = 0 =
ε Δl S 0 ⋅ Δl
l0 fiktivno:
F Young-ov modul je napon
važi pri Δl = l0 → E = potreban da se dužina σ
S0 epruvete dvostuko poveća E= ~ tg (α )
ε

Rv [MPa] – granica razvlačenja (gornja i donja granica razvlačenja, tehnička granica razvlačenja)
Fv
Rv = Fv [N] – sila pri kojoj dolazi do značajnije (plastične) deformacije u materijalu
S0 [mm2] – početna površina poprečnog presjeka
S0
Rvg [MPa] – gornja granica razlačenja
Rvd [MPa] – donja granica razvlačenja
R0,2 [MPa] – tehnička granica razvlačenja

Rm [MPa] – zatezna čvrstoća

Fm
Rm = Fm [N] – maksimalna sila kojom je materijal opterečen u toku ispitivanja prij loma
S0 [mm2] – početna površina poprečnog presjeka
S0
Rm [MPa] – zatezna čvrstoća
maksimalni napon koji materijal može podnjeti prije nego što
dođe do loma pri zatezanju
Epruveta za ispitivanje zatezanjem

- prije ispitivanja
- nakon ispitivanja (loma)

2.4 Karakteristike (pokazatelji) plastičnosti (A, Z)
A [%] – procentualno izduženje nakon loma
Δl K l −l lK [mm] – dužina nakon loma

A= ⋅100% = K 0 ⋅100% ΔlK [mm] – izduženje nakon loma
l0 l0 l0 [mm] – početna dužina
Z [%] – procentualno suženje poprečnog presjeka (kontrakcija presjeka)
ΔS S − SK SK [mm2] – površina poprečnog presjeka nakon loma

Z= ⋅100% ⋅ 0 ⋅100% ΔS [mm2] – promjena (smanjenje) poprečnog presjeka
S0 S0 S0 [mm2] – početna površina poprečnog presjeka
Tipovi lomova
pri ispitivanju zatezanjem

2.5 Standardne epruvete za ispitivanje zatezanjem
u skladu sa EN 10002 (DIN 50125)

2.6 Uticaj temperature na mehaničke osobine
Sa porastom temperature kod metala i legura dolazi do:
-rasta plastičnosti i žilavosti,
-pada granice razvlačenja, zatezne čvrstoće i modula elastičnosti.
T1 T1< T2<T3
Napon
T2
Porast
T3 temperature
Deformacija
Korisno pri obradi metala toplom plastičnom deformacijom!!!

ZADATAK 1
Za dati materijal sa slike izračunati: Young-ov modul elastičnosti, granicu razvlačenja, zateznu
čvrstoću i procentualno izduženje nakon loma?
Rješenje:
- Young-ov modul elastičnosti
σ 300 ⋅106 ⋅ Pa
E= = = 69767 ⋅106 Pa ≈ 70 GPa
ε 0, 0043
- Granica razvlačenja:
Za 0,2% (sa dijagrama 0,002) deformacije očitavamo:
R0,2 = 410 MPa
- Zatezna čvrstoća:
Sa dijagrama očitavamo (maksimalni napon):

Rm = 480 MPa
- Procentualno izduženje (plastična deformacija):

ε K = 0, 08 − stvarno izduženje u trenutku loma
ε K = 0, 08 ⋅100% = 8% − procentualno izduženje u trenutku loma

ZADATAK 2
Šipka od ugljičnog čelika, prečnika 10 mm izložena je sili od 50 000 N koja je izlaže naponu većem od
granice razvlačenja. Izračunati izduženje šipke koje će se dogoditi pri djelovanju sile?
Poznato je:
E= 200 GPa
Rv= 600 MPa
Rm= 750 MPa
Rješenje:
- Napon u šipci:
F F 4⋅ F 4 ⋅ 50000 ⋅ N
σ= = = = =
S0 d 2 ⋅ π d 2 ⋅ π (10mm) 2 ⋅ 3,14
4
200000 N N
= ⋅ = 636,9 ≈ 637 MPa
314 mm 2 mm 2
- Izduženje:
σ 637 MPa 637 MPa
ε= = = =
E 200GPa 200 ⋅103 MPa
637 O kakvom
= = 0, 00318 = 3,18 ⋅10−3 izduženju je riječ?
200 ⋅103

ZADATAK 3
Šipka prečnika 10 mm od aluminijske legure 3003-H14 je izložena zatežućoj sili od 6 kN.
Izračunati:
a) Rezultujući prečnik šipke
b) Izračunati rezultujući prečnik ako je šipka izložena sili na pritisak od 6 kN?
Poznato je:
E= 70 GPa Negativna vrijednost odnosa između deformacije u pravcu upravnom na pravac
Rv= 145 MPa dejstva sile i deformacije u pravcu dejstva sile naziva se Poasonov koeficijent:
Rm= 150 MPa
ν= 0,33 ν= − (εx / εy)
Rješenje:
F F 4⋅ F 4 ⋅ 6000 ⋅ N 24000 N N
a) σ= = = = = ⋅ = 76, 4 ≈ 76 MPa
S0 d 2 ⋅ π d 2 ⋅ π (10mm) 2 ⋅ 3,14 314 mm 2 mm 2
4
Na osnovu dobivenog rezultata možemo zaključiti da se radi o elastičnoj deformaciji, jer je σ < Rv,
pa možemo koristiti Hook-ov zakon:
σ 76MPa 76 ⋅106 Pa ε d = υ ⋅ ε = −(0,33) ⋅ (1, 09 ⋅10−3 ) = −3, 6 ⋅10−4
ε= = = = 1, 09 ⋅10−3
E 70GPa 70 ⋅109 Pa
d − d0
εd = ⇒ d = d 0 (ε d + 1) = 10mm ⋅ (−3, 6 ⋅10−4 + 1) = 9, 9964mm
d0
b)
Za naprezanje na pritisak promjena prečnika εd će biti ista po intenzitetu samo suprotnog znaka:
ε d = +3, 6 ⋅10−4 d = d 0 (ε d + 1) = 10mm ⋅ (+3, 6 ⋅10−4 + 1) = 10, 0036mm
VJEŽBA 3 – ISPITIVANJE PRITISKOM
Ispitivanje pritiskom uglavnom se primjenjuje za krte (sivi liv, mesing, beton, i sl.), a rjeđe na plastične
materijale.
3.1 Opterećenje materijala na pritisak
Dobiveni podaci se koriste pri određivanju potrebnih sila deformacije i potrebnog deformacionog rada
za postupke prerade metala u plastičnom stanju.
Za ispitivanje pritiskom koriste se univerzalne mašine za ispitivanje materijala ili prese.

3.2 Karakteristike (pokazatelji) čvrstoće (Rpm, Rpv, Rp0,2)
Rpm [MPa] – pritisna čvrstoća
Fpm Fpm [N] – maksimalna sila kojom je materijal opterećen u toku ispitivanja prije loma
R pm = S0 [mm2] – početna površina poprečnog presjeka
S0
Rpm [MPa] – pritisna čvrstoća
maksimalni napon koji materijal može podnjeti prije nego što dođe do loma pri ispitivanju na pritisak
Pritisna čvrstoća se može odrediti samo kod krtih materijala,

kod kojih će u toku ispitivanja doći do loma epruvete!!!
Rpv [MPa] – granica gnječenja
Fpv Fpv [N] – sila pri kojoj dolazi do značajnije (plastične) deformacije u materijalu
R pv = S0 [mm2] – početna površina poprečnog presjeka
S0
Rpv [MPa] – granica gnječenja
napon u poprečnom presjeku koji odgovara sili na granici gnječenja

3.2 Karakteristike (pokazatelji) čvrstoće (Rpm, Rpv, Rp0,2)
Rp0,2 [MPa] – tehnička granica gnječenja
Fp 0,2
R p 0,2 = Fp0,2 [N] – sila pri kojoj dolazi do 0,2% plastične deformacije u materijalu
S0 S0 [mm2] – početna površina poprečnog presjeka
Rp0,2 [MPa] – tehnička granica gnječenja

napon u poprečnom presjeku kojem odgovara plastična deformacija 0,2%
Tipičan izgled Hook-ovog

dijagrama sa i bez loma epruvete
Bez loma epruvete

R
Rpm
Rp0,2 Rpk
Rpe
E
0,2 Sa lomom epruvete

3.2 Karakteristike (pokazatelji) čvrstoće (E)
E [GPa] – Young-ov modul elastičnosti
σ σ [MPa] – napon sa Hook-ovog pravca (do granice elastičnosti)

E= ε – jedinično skraćenje
ε
vrijedi za:
σmax= σe [MPa] - granica elastičnosti
3.3 Karakteristike (pokazatelji) plastičnosti (A, Z)
A [%] – procentualno skraćenje (nakon loma)
Δl l −l lK [mm] – dužina nakon loma

A= ⋅100% = 0 K ⋅100% Δl [mm] – skraćenje nakon loma
l0 l0 l0 [mm] – početna dužina
Z [%] – procentualno proširenje poprečnog presjeka
ΔS S − S0 SK [mm2] – površina poprečnog presjeka (nakon loma)

Z= ⋅100% ⋅ K ⋅100% ΔS [mm2] – promjena (proširenje) poprečnog presjeka
S0 S0 S0 [mm2] – početna površina poprečnog presjeka

3.3 Standardne epruvete za ispitivanje pritiskom
u skladu sa DIN 50106
Na osnovu čega se vrši izbor epruvete ?
d0 d0
10 30 10 30
(mm) (mm)
L0 L0
10 30 30 90
(mm) (mm)
- za određivanje pritisne čvrstoće

- za krte materijale
- za određivanje konvencionalnih napona, velikih skraćenja i modula

elastičnosti
- za plastične materijale

3.4 Oblici deformacije epruvete pri ispitivanju pritiskom
a) Izvijanje (L/D > 5,0)

b) Smicanje (L/D > 2,5)
c) Dvostuko bačvanje (L/D > 2,0 i trenje na kontaktnim
površinama)
d) Bačvanje (L/D < 2,0 i trenje na kontaktnim površinama)
e) Homogena kompresija (L/D < 2,0 i bez trenje na
kontaktnim površinama)
a) b) c)
d) e)
ZADATAK 4
Odrediti svojstva otpornosti i deformacija na pritisak.
Epruveta je izrađena od mesinga u obliku ravnostranog valjka.
Poznato je:
d0= 20 mm – početni prečnik epruvete,
L0= 20 mm – početna mjerna dužina epruvete,
Fpm= 310 kN – maksimalna sila pritiska,
Lk= 12 mm – dužina slomljene epruvete,
d1= 25,8 mm i d2= 26 mm – prečnici epruvete nakon loma.
Rješenje
Fpm 310000 310000 N

Pritisna čvrstoća: Rpm = = = ⋅ = 976,8 MPa
S0 400 ⋅ 3,14 314 mm 2
4
Procentualno ΔL 20 − 12 8
skraćenje:
ε= ⋅100 % = ⋅100 % = ⋅100 % = 40 %
L0 20 20
d1 + d 2 2
( ) ⋅π
d 2 ⋅π 2
Srednji prečnik loma: d sr = 25,9 mm Lomna površina: S u = sr = = 526 ,8 mm 2
4 4
Procentualno ΔS S u − S0 526,8 - 314
proširenje:
ψ= ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 67,7 %
S0 S0 314
ZADATAK 5
Dimenzionisati štap kvadratnog poprečnog presjeka od sivog liva tako da ne dođe do plastičnih deformacija
ako je:
a) Opterećen silom na zatezanje F= 120 kN,
b) Opterećen silom na pritisak F= 120 kN.
Poznat je Hook-ov dijagram materijala za zatezanje i pritisak.

Zatezanje
400
R0,2
200
0 0,002
-0,03 -0,02 -0,01 0 0,01
-200
-400
Pritisak
Rp0,2
-600
-800
-1000
Rješenje
- Pošto dijagram nema izraženu granicu razvlačenja i gnječenja, očitavamo tehničku granicu razvlačenja i gnječenja:
Tehnička granica razvlačenja: R0,2 = 300 MPa
Tehnička granica gnječenja: Rp0,2 = 600 MPa
F F 120000 N
a) R0,2 = ⇒ S0 = = = 400mm 2 ⇒ a = 400mm 2 = 20mm
S0 R0,2 300 N
mm 2
Ukoliko bi dimenzije kvadratnog poprečnog presjeka bile 20x20 mm onda bi u štapu vladao napon na granici razvlačenja,
pa na osnovu toga zaključujemo da dimenzija stranice kvadrata mora biti: a > 20mm.
F F 120000 N
b) R p 0,2 = ⇒ S0 = = = 200mm 2 ⇒ a = 200mm 2 = 14,141mm
S0 R p 0,2 600 N
mm 2
Ukoliko bi dimenzije kvadratnog poprečnog presjeka bile 14,141x14,141 mm onda bi u štapu vladao napon na granici
gnječenja, pa na osnovu toga zaključujemo da dimenzija stranice kvadrata mora biti: a > 14,141mm.
Da li sivi liv bolje podnosi opterećenje na zatezanje ili pritisak?

VJEŽBA 4 – ISPITIVANJE TVRDOĆE
4.1 Tvrdoća
Tvrdoća predstavlja mehaničko svojstvo materijala, a definiše se kao otpor kojim se
neko tijelo suprotstavlja prodiranju drugog, tvrđeg tijela u njegovu površinu.
Tvrdoća nije osnovno svojstvo materijala,
ali je u vezi sa elastičnim i plastičnim svojstvima!!!
Ispitivanje tvrdoće:
• Ispitivanje makrotvrdoće - ispitivanje opterećenjem > 2N
• Ispitivanje mikrotvrdoće - ispitivanje opterećenjem < 2N
• Ispitivanje nanotvrdoće - ispitivanje veoma malim opterećenjem ~100μN
• Elastični odskok – rijetko se koristi
• Otpornost prema rezanju ili abraziji – rijeđe se koristi
• Otpornost prema prodiranju – najčešće se koristi
• Ispitivanje odnosa sile utiskivanja i površine otiska – Brinell, Vickers metode
• Ispitivanje trajne dubine otiska – Rockwell metoda Obrtna tačka
Poluga
Utiskivač
Utiskivač Uzorak
Otisak Vremenski
mehanizam
Opterećenje Kruto postolje

4.2 Tvrdoća po Brinell-u – Princip ispitivanja
Tvrdoća, po metodi Brinell, HB, definiše se kao odnos sile utiskivanja i površine
otiska, koji napravi kuglica prečnika D, u površini ispitivanog materijala
Utiskivač je kuglica od:

Kaljenog čelika – za tvrdoće manje od 450 HB
5.2.1 Mjerenje prečnika otiska Tvrdog metala – za tvrdoće ne veće od 650 HB

4.2.2 Proračun tvrdoće
Tvrdoća, po metodi Brinell, se može izračunati

prema datom izrazu ili direktno očitati iz tabela
2F
HB = 0,102
(
πD D − D 2 − d 2 )
F – sila utiskivanja
D – prečnik kuglice
d – prečnik otiska
Za:
F = 4,903 kN (HB500; 500(kg) x 9,807(m/s2) = 4903N)
d = 2,51 mm
Tvrdoća: 99,4 HB
4.2.3 Označavanje tvrdoće po Brinell-u
HBS – kada se koristi čelična kuglica

HBW – kada se koristi kuglica od tvrdog metala
300 HBS 5/750 - tvrdoća po Brinelu iznosi 300, pri čemu

je korištena čelična kuglica; prečnik kuglice 5 mm; Sila
7,355 kN čije je dejstvo trajalo 10 –15 s.
650 HBW 1/30/20 - tvrdoća po Brinelu iznosi 650, pri

čemu je korištena kuglica od tvrdog metala; prečnik
kuglice 1 mm; Sila 294,3 N čije je dejstvo trajalo 20 s.

4.3 Tvrdoća po Vickers-u – Princip ispitivanja
Definiše se kao količnik sile utiskivanja F [N] i površine otiska S [mm2]
koju ostvari utiskivač na površini ispitivanog materijala
Utiskivač: dijamantski u obliku pravilne piramide sa kvadratnom osnovom

Utiskivač
4.3.1 Mjerenje prečnika otiska
Otisak
Uzorak

4.3.2 Proračun tvrdoće
Tvrdoća, po metodi Vickers, se može izračunati

prema datom izrazu ili direktno očitati iz tabela
2 F sin(136 / 2) F
HV = 0,102 = 0,1891 2
d2 d
F – sila utiskivanja
d – srednja vrijednost dijagonale otiska: d=(d1+d2)/2
Za:
F = 294,2 N (HV30; 30(kg) x 9,807(m/s2) = 294,2N)
d = 0,255 mm
Tvrdoća: 856 HV
4.3.3 Označavanje tvrdoće po Vickers-u

856 HV 30 - Tvrdoća po Vikersu iznosi 856; izmjerena je
korištenjem sile od 294,2 N, čije je puno dejstvo sile trajalo
10 –15 s.
856 HV 30/20 - Tvrdoća po Vikersu iznosi 856; izmjerena je

korištenjem sile od 294,2 N, u toku 20 s.

4.4 Tvrdoća po Rockwell-u – Princip ispitivanja
Tvrdoća po metodi Rokvel definiše se nepovratnom dubinom otiska
koju načini utiskivač na površini uzorka ispitivanog materijala.
a)
b)
I faza: dejstvo silom F0 za neutralisanje uticaja hrapavosti i površinskih nečistoća.

II faza: dejstvo silom F1 – elastična i plastična deformacija; Ukupna sila: F = F0 + F1.
III faza: otklanja se dejstvo sile F1, tako da je karakteriše dejstvo sile F0.
Utiskivač je:
Dijamantski konus, HRC, - koristi se za srednje, velike i izuzetno velike tvrdoće
Čelična kuglica, HRB, - koristi se za ispitivanje mekih i vrlo mekih materijala
4.5 Mikrotvrdoća
Ispitivanje mikrotvrdoće se vrši sa veoma malim silama utiskivanja
(0,01-2)N a koristi se za:
- Ispitivanje tvrdoće vrlo tankih ili malih dijelova

- Ispitivanje tvrdoće mikrokonstituenata ili uključaka pri
metalografskim ispitivanjima
Metode za ispitivanje mikrotvrdoće:
- mikrotvrdoća po Vickers-u
- mikrotvrdoća po Knoop-u
Direktne metode ispitivanja

tvrdoće???
Indirektne metode ispitivanja
tvrdoće???

4.6 Uporedne vrijednosti tvrdoće
Brinell - Najtačnije vrijednosti tvrdoće obzirom na veliki otisak i

stanje površine, za velike presjeke
- Ograničenje pri mjerenju tvrdoće (deformacija kuglice):
HB<450 za kaljenju kuglicu
HB<650 za kuglicu od tvrdog metala
Vickers - Mali otisak, za tanke uzorke, niske i visoke tvrdoće
- Priprema površine poliranjem
- Kvadratni otisak, tačnije očitanje od Brinell metode
Rockwell - Manja tačnost od Brinell metode, za tanje uzorke,
jednostavno ispitivanje
HRB – za meke materijale
HRC – za tvrde materijale (npr.zakaljeni čelik)
Tvrdoća po Brinell-u = 200 HB

Tvrdoća po Vickers-u = 200 HV
Tvrdoća po Rockwell-u ~ 90 HRB
Zatezna čvrstoća: Rm ~ 700 MPa
Veza između tvrdoće i čvrstoće:

Rm = kHB
k – koeficijent zavisi od prirode i stanja strukture čelika
(za čelik i legure aluminijuma k = 3,5)

ZADATAK 6
Pri ispitivanju tvrdoće dva materijala izmjerene su sljedeće vrijednosti:

a) Po metodi Brinell prečnik otiska je d=2,51mm pri ispitnoj sili 4,903kN i prečniku kuglice D=10mm,
b) Po metodi Vickers srednji prečnik dijagonale otiska je d=0,255 mm pri ispitnoj sili 294,2N.
Izračunati vrijednosti tvrdoće za oba slučaja i uporediti ih prema vrijednostima datim u tabelama.
Rješenje
a) Iz tabela očitana vrijednost je: 99,4 HB

2F 2 ⋅ 4903
HB = 0,102 = 0,102 =
(
πD D− D −d 2 2
) (
3,14 ⋅ 10 10 − 10 2 − 2,512 )
0,102 ⋅ 9806 100, 212
= = = 99,51
31, 4 ⋅ 0,3201 10, 0511
b) Iz tabela očitana vrijednost je: 856 HV
2 F sin(136 / 2) F 294, 2
HV = 0,102 2
= 0,1891 2 = 0,1891 = 0,1891 ⋅ 4524, 41 = 855,56
d d 0, 2552
Šta je razlog odstupanja u izračunatim rezultatima i vrijednostima iz tabela?
VJEŽBA 5 – ISPITIVANJE UDARNE ŽILAVOSTI

5.1 Opterećenje materijala na udar – dinamičko opterećenje
Opterećenje pri kojem se materijal deformiše velikom brzinom (udarno opterećenje) ili periodično promjenljivo (velikom
frekvencijom) naziva se dinamičko opterećenje. Primjeri u praksi takvog opterećenja su:
• Opterećenje branika automobila pri sudaru,
• Opterećenje stajnog trapa (nosač točkova) aviona pri slijetanju,
• Opterećenje klipnjače u SUS motorima.
Glavni tipovi dinamičkog opterećenja su periodično promjenljiva i udarna.

Obzirom na tipove dinamičkih opterećenja postoje sljedeća ispitivanja otpornosti materijala:
• Ispitivanje dinamičke izdržljivosti ili svojstava zamaranja materijala.
Tako se određuje otpornost materijala na promjenljiva opterećenja (Velerova kriva).
• Ispitivanje žilavosti. Tim načinom se ispituje otpornost materijala na udarna opterećenja.

5.2 Ispitivanje energije loma – Princip rada Sharpy - klatna (prema EN 10045)
Udarna žilavost se izražava kao utrošena energija (energija loma) za deformaciju i lom zarezane epruvete
ispitivanjem na savijanje - udarom.
Oblici epruveta za ispitivanje

udarne žilavosti Šarpijevom metodom
E = mgΔh
m (kg) - masa udarnog malja
g = 9,81 (m/s2) - gravitaciono ubrzanje, tj. G= mg - težina udarnog malja
Δh = h1-h2 (m) - visinska razlika između dva položaja udarnog malja
E (J) - energija loma (udarna žilavost)

5.3 Karakteristike žilavog i krtog loma
• Žilav lom: izražena svojstva plastičnosti, uočava se jako izražena deformacija na mjestu prekida epruvete, a
površina preloma ima sitnozrnastu-vlaknastu strukturu i bez sjaja je.
• Krti lom: ne uočavaju se znaci plastične deformacije na mjestu prekida, a prelomna površina ima
krupnozrnastu strukturu i svjetliju boju.
Žilavi lom
Krti lom Mješoviti lom Žilavi (plastični) lom
Krti lom
Žilavi lom
5.4 Određivanje učešća krtog i žilavog loma

Krti lom
Procentualno učešće:
AK AŽ
Krtog loma: PK = ⋅ 100% Žilavog loma: PŽ = ⋅ 100%
A0 A0
5.5 Tranzitna temperatura
Temperatura na kojoj materijal prelazi iz plastičnog (žilavog) u krti lom naziva se tranzitna (prelazna) temperatura.
Austenitni nerđajući čelik

Uticaj sadržaja ugljika na
Bakar tranzitnu temperaturu
(J)
Niskougljenični čelik
Aluminijum
Ožareni mesing
Visokougljenični čelik
Hladnoobrađeni mesing
(°C)
Tranzitna temperatura zavisi od većeg broja faktora kao što su:
• Kemijski sastav, (veći sadržaj ugljika – viša tranzitna temperatura)

• Mikrostruktura, (metali sa površinskom kubnom kristalnom rešetkom nemaju izraženu tranzitnu temperaturu)
• Veličina metalnog zrna, (manje kristalno zrno – niža tranzitna temperatura)
• Hrapavost površine i oblik epruvete,
• Dubina zareza,
• Brzina deformacije.

5.6 Tranzitna temperatura ugljičnog i nerđajućeg čelika
Visokougljični čelik Nerđajući čelik

5.7 Tranzitna temperatura - Kriteriji
• TI - tranzitna temperatura potpune plastičnosti (temperatura pri kojoj se potpuno plastični lom prvi put
transformiše u mješoviti lom),
• TII - tranzitna temperatura 50 % plastični - 50 % krti lom (temperatura na kojoj plastični i krti lom učestvuju sa
po 50 %, i određuje se na osnovu procentualnog učešća lomova),
• TIII - tranzitna temperatura 50 % apsorbovane energije (temperatura na kojoj je absorbovana energija jednaka
aritmetičkoj sredini između energije gornjeg i donjeg praga),
• TIV - tranzitna temperatura 20 J (temperatura na kojoj apsorbovana energija iznosi 20 J),
• TV - tranzitna temperatura nulte plastičnosti (temperatura na kojoj se mješoviti lom prvi put transformiše u
potpuno krti lom).
100
Eg
Učešće krtog loma, %

Energija loma, J
(Eg+Ed)/2 50
20
Ed
0
TV TIV TII TIII TI

Temperatura, °C

5.8 Strukturne osobine i mehanizmi istovremenog poboljšanja čvrstoće i žilavosti metala i legura
Mehanizmi poboljšanja čvrstoće:

Skripta, str. 95!!!
• Rastvarajuće ojačavanje (legiranje)
• Ojačavanje granicama zrna (usitnjavanje zrna)
• Ojačavanje sekundarnim fazama (precipitati)
• Ojačavanje dislokacijama (plastična deformacija)
• Ojačavanje transformacijama (termička obrada)

ZADATAK 7
Za materijal X 65 ( St E 480 TM) potrebno je odrediti tranzitnu temperaturu na osnovu dijagrama energja loma-temperatura.
Materijal: X 65 ( St E 480 TM)

Temperatura (oC) Energija loma (J)
-120 30
-100 50
165
-80 100
-60 180
-40 250
-20 280
0 300
-63 20 300
Rješenje
Na osnovu kriterija 50% absorbovane energije:

E50%= (Eg+Ed)/2 = (300+30)/2 = 165J
Sa dijagrama očitavamo tranzitnu temperaturu: T50%= -63°C
Da li su se mogli iskoristiti i drugi kriteriji za određivanje tranzitne temperature?

VJEŽBA 6 – ISPITIVANJA BEZ RAZARANJA MATERIJALA

6.1 Podjela grešaka u materijalu prema fazi nastajnja
Greške koje se mogu otkriti ispitivanjem bez razaranja u osnovi se mogu podijeliti
u tri kategorije, koje su u vezi sa terminom njihovog nastajanja u toku proizvodnje:
• Greške uslovljene topljenjem upućuju na metalurške procese kod ulivanja tečnog
metala u kalup (početno oblikovanje),
• Greške uslovljene preradom nastaju u različitim fazama proizvodje, kao što su
deformisanje, sječenje i spajanje,
• Greške uslovljene eksploatacijom, nastale usljed mehaničkih ili korozionih
opterećenja za vrijeme rada uređaja.
Greška je utoliko manje ozbiljna, što se ranije otkrije u toku proizvodnje!!!

Greška se obično lakše može odstraniti u ranijim fazama proizvodnje, dok
se u završnom proizvodu to možda čak više i ne može izvesti!!!
6.2 Defektoskopija
Defektoskopija je naučna disciplina koja se bavi iznalaženjem grešaka materijalne
homogenosti.
Materijal koji se podvrgava ispitivanju ne doživljava nikakvo razaranje i defektoskopija se
može ukomponovati u tehnološki proces proizvodnje ili kao završna faza kontrole gotovih
proizvoda ili polufabrikata.
Defektoskopijom se isključivo otkrivaju greške u materijalu kao što su:
• plinski uključci,
• nemetalni uključci,
• lunkeri,
• dvoslojnost,
• pukotine i druge greške karakteristične za pojedine postupke obrade.
6.3 Metode ispitivanja bez razaranja materijala
NDT (Non-Destructive Testing)

Ispitivanja materijala bez razaranja
u cilju određivanja grešaka u materijalu

Ispitivanje karakteristike materijala i
veličine
Vizuelno ispitivanje odsutpanje od geometrije
(oblika, dimanzija...)
prisustvo površinskih
grešaka
Ispitivanje ultrazvukom prisustvo unutrašnjih
grešaka
Radiografsko ispitivanje prisustvo unutrašnjih
grešaka
Magnetno ispitivanje prisustvo površinskih i
unutrašnjih grešaka
Ispitivanje penetrantima prisustvo površinskih
grešaka
Sve navedene metode nisu podjednako pogodne za

otkrivanje svih vrsta grešaka zato se naročito kod izrazito
odgovornih konstrukcija ispitivanje vrši kombinovanjem
dviju ili više metoda da bi se tek po završenom ispitivanju
donio sud o kvalitetu konstrukcije.

6.3.1 Radiografsko ispitivanje – ispitivanje jonizirajućim zračenjem
Radiografija je metoda ispitivanja materijala bez razaranja koja pomoću radiografskih negativa otkriva
makroskopske defekte u materijalu.
Ona predstavlja fotografski proces u kojem je materijal osvijetljen x - zracima ili sa još prodornijim γ - zracima.
a) b)
X i γ zraci su elektromagnetne prirode kao radio valovi i

svjetlosni valovi osim što imaju znatno kraću talasnu
dužinu i višu frekvenciju.
Talasna dužina x – zraci: 10-7-10-9 cm
Talasna dužina γ - zraci: 10-10-10-11 cm
6.3.2 Radiografsko ispitivanje
Izvor x - zraka je rendgenska cijev pod visokim naponom.
Najmanji defekt koji može biti jasno otkriven radiografijom
pomoću x - zraka iznosi 2% debljine uzorka koji se ispituje.
Izvor γ - zraka je mala količina radioaktivnih materijala kao
što su Iridijum 192 ili Kobalt 60.
Radioaktivni materijal kontinualno emituje zračenje i mora biti
smješten u zaštitni kontejner.
X - zraci, kao i γ - zraci, štetno djeluju na organizam čovjeka!!!
Osnovni razlozi zbog kojih se radiografija koristi u

industrijskoj defektoskopiji su:
• Mogućnost otkrivanja veoma sitnih grešaka,
• Geometrijska tačnost slike,
• Dobijanje trajnog dokumenta o kvalitetu,
• Jednostavna interpretacija nalaza.

6.3.3 Ispitivanje ultazvukom
Ultrazvuk je pojava oscilacija gustoće čije su učestanosti toliko visoke da ih čulo sluha čovjeka više ne može osjetiti.
Granica na kojoj se završava područje zvuka je frekvencija od 20 KHz.
Frekvencija koja se koristi za ultrazvučno ispitivanje je između 0,5 i 15 MHz ovisno o materijalu koji se ispituje.
Frekvencije između 1 i 3 MHz su pogodne za ispitivanje čelika.
Ultrazvučne glave rade na principu bilo

magnetostrikcije ili piezoelektričnog efekta.
Magnetostrikcija je pojava da neki materijali
(npr.meko željezo) u prisustvu promjenljivog
magnetnog polja mijenjaju dimenzije.
Piezoelektrični efekat se zasniva na
činjenici da izvjesni kristali (npr. kvarc) se
dimenziono mijenjaju kada električna struja
protiče kroz njih.

6.3.4 Ispitivanje ultazvukom
Ultrazvučne glave moraju biti u bliskom kontaktu sa površinom uzorka, u protivnom će se pojaviti lažni eho.
Kontakt se ostvaruje stavljanjem uljnog filma između ultrazvučne glave i površine uzorka, tako da između
ne postoji vazdušni međuprostor.
Upotreba jedne ultrazvučne glave za emitovanje i prijem će otkriti većinu slučajno orijentisanih grešaka, međutim
mogu se propustiti tanke i duge greške čija je osa paralelna sa putem ultrazvučnog talasa. Da bi se prevazišao
ovaj problem koristi se složenija tehnika sa odvojenim ultrazvučnim glavama za emitovanje i prijem.
Dobre strane ultrazvučnog ispitivanja su:

• Velika osjetljivost,
• Velika moć prodiranja u homogenim materijalima,
• Tačnost u mjerenju položaja i veličine greške,
• Brzina ispitivanja,
• Mogućnost ispitivanja na osnovu pristupa samo
jednoj površini ispitivanog komada.

6.3.5 Ispitivanje penetrantima
Primjenjuje se samo za određivanje površinskih grešaka.
Penetrirajuća tečnost (penetrant) ima sposobnost da prodire u vrlo uske zazore do 0,01 mm i da bude lako
absorbovana od strane razvijača.
Penetranti se dijele na:
• Fluoroscentne,
• Obojene,
• Miješane (fluoroscentne/obojene).
Osnovne operacije u primjeni penetranata
su:
• Čišćenje površine,
• Primjena penetranta,
• Uklanjanje viška penetranta,
• Primjena razvijača,
• Očitavanje i tumačenje.

6.3.6 Ispitivanje magnetnim metodama
Ova metoda, iako jednostavna, može se koristiti samo na feromagnetičnim materijalima i za otkrivanje
površinskih grešaka ne više od 10 mm ispod površine komada.
Bazirana je na činjenici da na mjestu greške dolazi do gomilanja magnetnih silnica.
Da bi se magnetno ispitivanje moglo izvršiti na nekom komadu potrebno je ispuniti slijedeće uslove:
• U ispitivanom komadu mora se formirati magnetno polje,
• Pogodnim sredstvom, npr. magnetiziranim prahom Fe2O3 (koji može biti i fluoroescentan), izvršiti
vizuelizaciju magnetnog polja.
6.4 Ostale metode

• Ispitivanje pritiskom pomoću tečnosti ili gasova
• Ispitivanje primjenom vakuma
• Ispitivanje pomoću vrtložnih struja
VJEŽBA 7 – OBILJEŽAVANJE ČELIKA PREMA “EN” NORMAMA

Standardi (norme) defniraju i/ili propisuju na jedinstven način različita područja “rada”.
U tehnici standardi predstavljaju “jedinstven jezik komunikacije” tehničkog stručnog osoblja (inženjera, specijalista,...), i
sa ostalom tehničkom dokumentacijom predstavljaju sastavni dio Sistema Kvaliteta (najjednostavnije rečeno: sistem
koji obezbjeđuje kvalitet proizvodnje i proizvoda)!
Priručnik Zašto?
Kvaliteta
...ISO 9001,
SISTEM KVALITETA
EN 729...
Planiraj !
Uradi kako je planirano !
Standardi, Propisi, Direktive

Ko?
...EN, ISO, ASTM, SEW, PED...
Šta?
Dokumentuj urađeno !
Gdje?
Procedure, Specifikacije Kada?
...WPS, PQR, JSS, JSD, IP...
Upustva za rad, Sklopni i Radionički Nacrti,... Kako?
Zapisi
Atesti, Certifikati, Dnevnici rada, Izvještaji, “As-Built” nacrti,... Dokaz!

Oznaka čelika služi da se na jedinstven način identifikuje konkretan čelik.
Oznaka se sastoji od alfa-numeričkih oznaka (slova i/ili brojeva).
Primjer označavanja opštih konstrukcionih čelika prema različitim svjetskim standardima

Evropa Njemačka Francuska Švedska V.Britanija Japan SAD Internacionalno
EN 10025 DIN 17100 NFA 35-501 MNC810E BS 4360 JIS 3106 ASTM ISO 630
S235 JRG2 RSt 37-2 E 24-2 SS 13,11,00 40(A)B SM 400A A284 Gr.C Fe 360 B
S275 JR St 44-2 E 28-2 SS 14,12,00 43(A)B - A529 Gr.42 Fe 430 B
S355 JO St 52-3 U E 36-3 SS 21,34,01 50B SS 490B A633 Gr.A Fe 510 C
Oznaka jednog konkretnog konstrukcionog čelika prema različitim svjetskim normama!
S275 JR
definiran prema EN 10025 - Hot rolled products of non -alloy structural steels; technical delivery conditions
S275 JR
NAPOMENA
prema “Ključu za čelik”:
Broj različitih oznaka i “brand” naziva
čelika u svijetu:
S275 JR više od 50.000
“Današnji” broj različitih čelika:
Opšti konstrukcioni čelik Garantovana žilavost – više od 2.000
Označavanjem putem W.Nr. predviđeno je
minimalne granice razvlačenja energija loma od označavanje do 10.000
RV(min)= 275 MPa 27 J na 20 °C različitih čelika
Obilježavanje (označavanje) čelika prema EN 10027 standardu (normi)

EN 10027-1: Označavanje čelika prema području primjene, te mehaničkim i fizičkim osobinama
EN 10027-2: Označavanje čelika prema kemijskom sastavu
K r a t k i n a z i v č e l ik a – O z n a k a č e l ik a
G l a v n i s im b o l ( E N 1 0 0 2 7 - 1 ) + ( D I N V 1 7 0 0 6 - 1 0 0 ) D o d a t n i s im b o l ( D I N V 1 7 0 0 6 - 1 0 0 )
S lo v n a o z n a k a K a r a k t e r i s t ik e
Slo v o sa d rž a j sad rž a j Č e l ik o b lik i s t a n j e

ili u g l j ik a l e g ir a j u ć ih + isp o r u k e
e le m e n a t a
ili o s t a l e o s o b in e G ru p a 1 G rup a 2

EN 10027-1: Označavanje čelika prema području primjene, te mehaničkim i fizičkim osobinama
S 355 JO
S 355 JO -
opšti konstrukcioni čelik min. Rv= 355 MPa EL= 27 J na 0 °C
P 265 NB
P 265 N B
čelik za posude pod min. Rv= 265 MPa normaliziran za boce za gas
pritiskom
L 360 QB
L 360 Q B
čelik za cjevovode min. Rv= 360 MPa gašen zahtjevana klasa
Y 1770 C
Y 1770 C -
čelik za prenapregnute min. Rm= 1770 MPa hladno vučena žica
betonske konstrukcije
R 900 Mn
R 900 Mn -
čelik za šine min. Rm= 900 MPa sa povećanim
sadržajem Mn
NAPOMENA:
Ako se ispred oznake (za gore date primjere) nalazi slovo G tada se radi o čeličnom livu!
npr: GP265

EN 10027-2: Označavanje čelika prema kemijskom sastavu
C 25 E
C 25 * E -
ugljenični sadržaj C=0,25% (25/100) propisan max. sadržaj S
nelegirani čelik
28 Mn 6
ispred bez slova 28 * Mn 6*
niskolegirani čelik sadržaj C=0,28% (28/100) čelik legiran sa: Mn sadržaj Mn=1,5% (6/4)
X 5 CrNi 18-10
X 5* CrNi 18-10
visokolegirani čelik sadržaj C=0,05% (5/100) čelik legiran sa: Cr i Ni sadržaj Cr=18%, Ni=10%
HS 2-9-1-8
HS 2-9-1-8
brzorezni čelik sadržaj legirajućih elemanta, i redom: W, Mo, V, Co; u datoj oznaci: 2% W, 9% Mo,
1% V, 8% Co
* Sadržaj legirajućih elemnata kod niskolegiranih čelika definiran je faktorom legiranja (4, 10, 100, 1000)
Vidjeti tabelu u Praktikumu!
** Sadržaj legirajućih elemenata kod visokolegiranih čelika predstavljen je brojem u oznaci čelika.
NAPOMENA:
Ako se ispred oznake (za gore date primjere) nalazi slovo G tada se radi o čeličnom livu!
npr: GX 5 CrNi 18-10

Zadatak – Za date oznake čelika dati objašnjenje za koju grupu (po EN 10027) čelika se odnosi oznaka, te navesti
osnovne podatke o čeliku koje su date oznakom!
Oznaka čelika Grupa prema EN 10027 Karakteristike definirane oznakom

S 235 L ? ?
P 355 M ? ?
L 415 M ? ?
E 275 C ? ?
B 355 ? ?
C 45 T ? ?
13 CrMo 4-4 ? ?
15 CrMoV 5-9 ? ?
X 6 Cr NiMoNb 17-12-2 ? ?
X 3 CrTi 17 ? ?
G X 5 Cr Ni 18-10 ? ?
HS 18-1-2-5 ? ?
VJEŽBA 8 – ATEST MATERIJALA

8.1 Atest
Atest, je dokaz postojanosti, tačnosti i ispravnosti objekta atestiranja u pisanoj formi - izvještaju.
Objekat atestiranja - ispitivanja, predstavlja predmet (materijal, sredstva za rad...) ili lice (vozač, zavarivač...) kojem
postupkom ispitivanja - atestiranja određujemo autentičnost njegovih karakteristika ili osposobljenosti.
Atest, uopšteno, predstavlja dokument koji sadrži rezultate ispitivanja - atestiranja i ostale informacije vezane
za ispitivanje - atestiranje, sukladno odgovarajućim normama - standardima.
Ispitivanje - atestiranje, predstavlja tehnički postupak za određivanje jedne ili više karakteristika objekta ispitivanja,
proizvoda ili usluge koji se vrši u skladu sa unaprijed definisanim uputstvom (normama - standardom).
Atest materijala, predstavlja dokument koji sadrži rezultate ispitivanja

(mehaničke, hemijske i fizikalne osobine), kao i informacije vezane za
ispitivanje materijala, sukladno odgovarajućim normama.
8.2 Sadržaj atesta materijala

a) Podaci o naručiocu atesta - ispitivanja,
b) Podaci o narudžbi i ugovoru na osnovu kojeg se vrši atestiranje,
c) Podaci o ispitnom materijalu,
d) Norme o predmetu, obimu i načinu ispitivanja, i podaci o objektu ispitivanja:
e) Norme po kojima se vrši ispitivanje,
f) Rezultati ispitivanja,
g) Norme o ispitivanom materijalu,
h) Zaključak ili komentar na izvršena ispitivanja,
i) Podaci o ustanovi koja izdaje atest, kao i osobama koje su izvršile ispitivanje,
j) Datum ispitivanja, pečat i potpis odgovornih osoba ispred ustanove koja izdaje atest.

8.3 Ko izdaje atest?
Atest mogu izdati samo one osposobljene i kompetentne ustanove (Instituti, Laboratorije...), koje su za takvu
djelatnost (ispitivanje) akreditovane od ogovarajućih međunarodnih, ili državnih institucija - tijela, pri čemu se
moraju striktno pridržavati odgovarajućih međunarodnih, ili državnih normi - standarda.
Dodatno, isporučioci materijala mogu izdati svoje interne - fabričke ateste materijala, koji bi trebali biti urađeni
sukladno odgovarajućim međunarodnim ili državnim normama - standardima. Normalno ovi atesti (tj. materijali)
su podložni reviziji (provjeri) od strane odgovarajućih akreditovanih institucija.
8.4 Ko zahtjeva atest?
Konstruktor (može ali i ne mora) u fazi projektovanja tehnološkog procesa (npr. mašinske konstrukcije) prije izbora
(mogućih materijala) početnog materijala, ili poslije izbora (za usvojeni materijal) početnog materijala za svaki mašinski
element pojedinačno. Proračunu konstrukcije, odnosno dimenzionisanju pojedinih mašinskih elemenata ne smije se
pristupiti ako za usvojeni materijal ne postoji odgovarajući dokaz o njegovim karakteristikama - atest materijala.
Izvođač (mora) tehnološkog procesa, prilikom izvođenja radova (izrada mašinske konstrukcije - objekta), za svaki
mašinski element pojedinačno.
Stručne komisije prilikom tehničkog prijema - pregleda ili nadzorni organi (moraju), za svaki mašinski element
pojedinačno. Ovdje se uglavnom provjerava da li je konstruktor odabrao, odnosno izvođač ugradio materijal poznatih
(dokazanih) karakteristika, odnosno da li je zahtijevani atest iz prethodna dva slučaja ispravan (tačan).
Uopšte, naručioc materijala (ovo zapravo može biti i konstruktor u prvom slučaju) od strane isporučioca, ili u sistemu
vlastite, unutrašnje - prijemne kontrole (može).
Atest materijala služi kao dokaz da materijal ugrađen u konstrukciju zaista posjeduje karakteristike
(mehaničke osobine) na osnovu kojih je izvršen proračun (dimenzionisanje) konstrukcije, kao i da posjeduje
ostale zahtijeve vezano za konstrukciju (hemijske i fizikalne osobine).

8.5 Vrste atesta prema DIN EN50049 i EN10204
Dokument Vrsta ispitivanja Sadržaj Dokument potpisuje

Oznaka
2.1 radionički dokument o nije specificirano nema podataka o proizvođač
ispitivanju rezultatima ispitivanja
2.2 radioničko svjedočanstvo - nije specificirano sa rezultatima ispitivanja
atest koji ne moraju pripadati
isporuci, ali su
proizvedeni na isti način
2.3 radioničko svjedočanstvo - specificirano specificirano
atest
3.1.A svjedočanstvo o prijemu od strane u
3.1.A propisima službeno
ovlaštenih stručnih
lica
3.1.B svjedočanstvo o prijemu od strane
3.1.B proizvođača
ovlašteno stručno
lice
3.1.C svjedočanstvo o prijemu od strane naručioca
3.1.C ovlašteno stručno
lice
3.2 protokol o prijemu od strane
3.2 proizvođača i
naručioca ovlaštena
stručna lica

PRIMJER

Sarajevo-Kakanj 5 30-11 30 (1) HHGGGG

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sarajevo-Kakanj 5 30-11 30 (1) HHGGGG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

mr Ismar HAJRO, dipl.ing.

mr Damir HODŽIĆ, dipl.ing.

Naučna oblast: Materijali

Praktikum za vježbe iz predmeta

Praktikum za vježbe iz predmeta

Sarajevo, februar 2009.

6 ISPITIVANJA BEZ RAZARANJA MATERIJALA ............................................................................................ 35

Poštovane kolege i studenti,

Svrha ovoga Praktikuma je da studentima pruži osnovna teorijska znanja potrebna za

Želja Autora je da ovakvim Praktikumom olakša studentima praćenje i kolokviranje vježbi.

Materijali 2 su predmet koji se sluša na II semestru odsjeka za proizvodni mašinski

Da bi student pristupio polaganju ispita iz Materijala 2 potrebno je da zadovolji sljedeće

• da posjeduje potpis iz predmeta Materijali 1,

U slučaju da laboratorija za mehanička ispitivanja materijala ne raspolažu potrebnim

Br. Naziv vježbe Pokrivenost

1 UVOD U ISPITIVANJA MATERIJALA

1.1 Cilj vježbe

1.2 Teoretska podloga vježbe

• kada će doći do loma,

Od izvjesnih mašinskih materijala se mogu zahtijevati i određene površinske osobine kao

1.2.2 Mehanička ispitivanja materijala

Da bi se pravilno izvršilo dimenzionisanje dijelova izrađenih od datih materijala, neophodno

• Vrsta naprezanja (zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje, ili kombinacija datih

Obzirom na date faktore mehanička opterećenja možemo podijeliti:

2. Prema načinu dejstva sile:

3. Prema dužini trajanja

Mehanička ispitivanja se obavljaju najčešće na specijalno izrađenim probnim štapovima –

zatezanje pritisak savijanje uvijanje smicanje izvijanje

Slika 1. Podjela mehaničkih opterećenja prema vrsti sile

1.2.3 Ispitivanja bez razaranja materijala (defektoskopija)

Ispitivanja materijala metodama razaranja u cilju utvrđivanja njegovih mehaničkih,

Prisutnost grešaka se u mašinskim konstrukcijama ne toleriše jer greške narušavaju

• Vizualno ispitivanje – prisustvo površinskih grešaka, odstupanje od oblika i dimenzija,

1.2.4 Izbor materijala

Osnovne osobine (kriterije) koje materijal mora zadovoljiti da bi se koristio za izradu

• Potrebna kombinacija mehaničkih osobina (izborne karte),

Tabela 1. Izbor materijala za izradu mašinskih dijelova i konstrukcija

Na Slici 3. prikazan je primjer izborne karte za kombinaciju mehaničkih osobina čvrstoće i

Slika 3. Izborna karta

2.1 Cilj vježbe

2.2 Teoretska podloga vježbe

1. Svojstva otpornosti - čvrstoće (naponi)

2. Svojstva deformacije - plastičnosti

2.2.2 Epruvete za ispitivanje materijala zatezanjem

Slika 1. Oblik i mjere epruvete za ispitivanje zatezanjem

S obzirom na dimenzije epruvete mogu biti:

• Proporcionalne - Odnos početne mjerne dužine L0 i početne površine poprečnog

gdje je k koeficijent proporcionalnosti 5,65 ili 11,3.

• Neproporcionalne, (definisano određenim standardima).

2.2.3 Mašine za ispitivanje zatezanjem

Mašine za ispitivanje zatezanjem mogu biti sa:

• Mehaničkim pogonom (za manja opterećenja, Slika 2.),

1. Navrtka pužnog prenosa

Slika 2. Mašina za ispitivanje zatezanjem na mehanički pogon

Slika 3. Mašina za ispitivanje zatezanjem na hidraulični pogon

Slika 4. Moderni sistem (sa kompjuterskom podrškom – CA.) za ispitivanje zatezanjem

2.2.4 Postupak ispitivanja

Priprema epruvete obuhvata:

• Provjeru prečnika d0 i početne mjerne dužine L0 epruvete,

Učvršćivanje epruvete u čeljusti mašine (mora se voditi računa da ne dođe do

Ispitivanje na zatezanje i registrovanje dijagrama napon – izduženje.

Tabela 1. Brzina promjene opterećenja

Sila sa kojom se opterećuje epruveta mjeri se sa tačnošću ± 1% u odnosu na utvrđeno