आचाय

व णुगु त (चाण य) यांनी रचले या चाण य नी तचा मु य वषय मनु या या

जीवनातील येक बाजूच े वहा रक श ण दे णे हा आहे. यात मु य पाने
धम, सं कृती, याय, शांती चांगले श ण आ ण सवमुखी मानव जीवनाची
गती यांची एक झलक तुत केली आहे. जीवन स ांत आ ण
जीवन वहार तथा आदश आ ण यथाथाचा एक सुंदर
सम वय आचाय चाण य यां या दया नीती उपदे शपर
ंथात पाहा यास मळतो.जीवनातील री त नी त
संबंधी गो चे जसे अ त आ ण
वहा रक च ण येथे पाहा यास
मळते तसे अ य मळणे लभ
आहे. यामुळेच हा गंथ
संपुण व ात मा यता
पावलेला आहे.
 कौटुं बक
वाचनासाठ

आय चाण य
णीत

चाण य नी त
अ नी पाराशर

“जे कोणी या नी तशा ाचा मनापासून अ यास करतील,

यांची जीवनात कधीही फसवणूक होणार नाही,
यश नेहमी यां या पायावर लोळे ल.”

- रेणुकादास गं. दे शपांडे, 18 , ‘अ योदय’

व ुत कॉलोनी, बेगमपुरा, औरंगाबाद
 वषय अनु म णका

भू मका
प हला अ यायः
ईश ाथना , चांगला मनु य कोण , राजनी त जग क याणासाठ असते , श ण यो य
स पा ीला , मृ यू या कारणापासून वाचा , वप ीत काय करावे , अशा जागी रा नये , परी ा
वेळेवर होते , हातात आलेली व तु गमावू नका , समान असणा यातच ल न शोभते , पा न-
पारखून व ास ठे वा , सार समजून या , ी पु षापे ा पुढे असते.
सरा अ यायः
यांच े वाभा वक दोष , जीवनातील सुख भा यवंताला मळते , जीवन सुखातच वग आहे ,
साथक हो यातच संबंधाचे सुख आहे , कपट म ाचा याग करा , मनातील भावना गु त ठे वा ,
पर वाधीनता , साधू पु ष , पु ा या वषयी कत , वा याय , लोभ वष आहे , वनाशाची
कारणं , चे बळ , जगाची रीत , कृ यापासून सावध रहा , मै ी बरोबर यांशी करा.
तसरा अ यायः
दोष कोठे असतो , ल णाव न आचरण कळते , वहार कुशल हा , ापासून सावध रहा ,
संगत चांग याची करावी , संताचा आदर करा , मुखाचा याग करा , व ेच े मह व ओळखा ,
पापे ा क त चांगली , े तेला वाचवा , क ानेच फळ मळते , अ तचा याग करा , वाणीत
गोडवा आणा , एकच गुणवान पुरेसा असतो , आई-वडीलांनीही दा य व ओळखावे वेळेच ान ,
जीवनतील न फळता , ल मीचा वास.
चौथा अ याय
कांही गो ी भा याने मळतात , संतां या सेवेमुळे फळ मळते , होईळ तेवढे पु य करा , व ा
कामधेनस ू ारखी असते , एकच गुणवान पु पुरेसा आहे . मुख पु काय कामाचा , यां यापासून
नेहमी सावध रहा , यांचा उपयोग नाही यांचे काय होणार ? यापासून सुख मळते , या गो ी
एकदाच होतात , के हा एकटे आ ण मळू न के हा राहावे , पती ताच प नी असते , नधनता
शाप आहे , ानाचा अ यास करा , यांचा याग करणेच चांगले आहे , हातारपणाचे ल ण ,
कामापूव वचार करा , आई वडीलांचे वेगळे प .
पाचवा अ यायः
अ यागत े असतो , पु षाची परी ा गुणाव न होते , आले या संकटाला त ड या , दोन
जणांचा वाभाव सारखा नसतो , प वाद हा , यात े षभावना असते , यामुळे या व तु न
होतात , यामुळे गुणांची ओळख होते , कोण कुणाचे र ण करतो , मुखाचा याग करा ,
आ याला ओळखा , मनु य एकटा असतो , संसाराला काडीमा समजा , म ांची वेगळ पे ,
कोण के हा बेकार आहे , य व तु जी समोर नाही याचे आकषण कशाला , धमच अटळ आहे
, यांना धूत समजा.
सहावा अ यायः
ऐकले सु ा पा हजे , कृ ी , यामुळे शु होते , वास आव यक आहे , संप ीचा भाव ,
बु भा याची दे णगी असते , काळ बळ असतो , सवच कांही दसत नाही , कमाचा भाव ,
श ू कोण , यांना वश करा , ापासून सावध रहा , कूणाकडू नही शकून या -वाघाकडू न ,
बग याकडू न , गाढवाकडू न , काव याकडू न कु याकडू न , श ण सबळ बन वते .
सातवा अ यायः
मनातील गो मनातच ठे वा , लाज-संकोच पा न करा , समाधान मोठ गो आहे , यापासून
वाचा , यौवनच यांचे बळ आहे , हंसासारखे वागू नका , कमा वलेली संप ी यागीत रहा ,
स कमातच महानता आहे , कम नरक भोगतात , व े शवाय जीवन बेकार आहे , परोपकार
सवात मोठ शु ता आहे , शरीरातच आ मा पाहा.
आठवा अ यायः
स मानच महापु षांचे धन आहे , दानाला वेळ नाही , जसे अ तशी संतती , सग यात मोठा
नीच , संप ीचा स पयोग करा , नानामुळे शु ता मळते , पाणी एक औषध आहे , ानाला
वहारात आणा , याला वटं बनाच समजा , शुभ काय करा , भावनेतच ई र आहे , शांतीच तप
आहे , समाधान मोठ गो आहे , यामुळे शोभा वाढते , गुण सदगुणांना मारतात , यांना शु
समजा , गुणांचे भाव , व ानाची सवच जागी पुजा होते , यां यामुळे नुकसान होते.
नववा अ यायः
मो , वटं बना , सवात मोठे सुख , व ेचा स मान , यांना झोपू दे ऊ नका , यांना जागवू नका ,
यां यापासून काही नुकसान नाही , यांना भऊ नका , दे खावा सु ा आव यक आहे ,
महापु षांचे जीवन , स दयाचा हास , मदन , उपचार गुण.
दहावा अ यायः
व ा संप ीपे ा मोठे धन , वचार क न काय करा , भा य , लोभी यांना कांही मागू नका ,
गुणहीन नर पशुसमान , उपदे श स पा ीला ावा , नधनता अ भशाप आहे , ा ण धम , घरात
ेलो य सुख , भावनेपासून सावध रहा , बु च श आहे , सगळ दे वाची माया आहे , तूप
सग यात मोठ श आहे , चता च ेसारखी आहे.
अकरावा अ यायः
सं काराचा भाव , ो ांचा नाश होतो , पापे ा क त मोठ आहे , जसे गुण तशी वृ ी ,
सवय बदलत नाही , मुखाकडू न काय अपे ा, मौन , व ा यानी न कर या या गो ी , ऋषी ,
ा ण , वै य , माजार , यवन , चांडाळ , दानाचा म हमा .
बारावा अ यायः
गृह थ धम , महापु षावरच समाज टकून आहे, गुणवान हा, स संगतीचा म हमा , साधु
दशनाचे पु य , तु छतेत मोठे पण कोठे , नातेवाईकाचे सहा गुण , च असतो , अनुरागच
जीवन आहे , रामाचा म हमा , कोठू नही शका , वचार क न काय करा.
तेरावा अ यायः
कमाचे ाधा य , झालेली गो वस न जा , मधुर बोल , अ त नेह ःखाचे मूळ आहे ,
भ व या वषयी जाग क राहा , जसा राजा तशी जा , धमहीन मे यासारखा असतो , मो माग
, सुख ःख , सेवाभाव , पूवज म , गु म हमा.
चौदावा अ यायः
पृ वी र न , जसे पेरळे तसे उगवते , शरीराचे मह व , एकता , थोडे सु ा जा त आहे , वैरा याचा
म हमा , कम के यावर वचार कशाचा , अहंकार , मनाचे अंतर , मधुर वाणी , यां या जवळ रा
नका , दे व सव ापी आहे , गुणहीनाचे काय जीवन , व तु एक गो ी अनेक , गु त , वाणीने गुण
उजाळतात , यांचा सं ह करा , मानवधम.
पंधरावा अ यायः
दयावान हा , गु आहे , ांचा उपचार , ल मी कोठे च राहात नाही , धन हाच खरा भाऊ
, स संगत , आचरण , त व हण , चांडाळकाय , मुख कोण ? ा णाला मान या ,
पर वाधीनतेत कुठले सुख , ा ण आ ण ल मी , ेम बंधन ढता , पु यापासून यश .
सोळावा अ यायः
संतती , ी-च र , वनाशकाले वपरीत बु , महानता , अनु चत धन , साथक धन ,
याचकता , नधनता , मधुर बोल , व ा व धन वेळेचे.
सतरावा अ यायः
गु कृपेच े ान , ठकासी महाठक , तपाचा म हमा , वटं बना , लाचारी , आई न मोठे कोण ,
ता , कुप नी , पती परमे र , सुंदरता शोभा , सुगृ हणीचा म हमा , गुणहीन पशु , पर ःख न
समजता , पतीपरायणता , गुण मोठा दोष लहान .
 चाण यः एक सं त प रचय

ाचीन भारतीय सं कृत सा ह या या इ तहासात आचाय व णुगु त चाण य आप या

गुणांनी समृ राजनी तचे पं डत, आचार- वचारांच े मम , कूटनी तम ये स ह त आ ण पारंगत
पात स आहेत. यांनी नंद वंशाचा समूळ नाश क न या थानावर आपला सुयो य व
ती धारणश असलेला शूर श य चं गु त मौयाला शासक हणून सहासनावर बसवून
आप या वल ण तभेचा जो प रचय क न दला याला सारे जग ओळखते. मौय वंशाची
थापना हीच आचाय चाण याची एक महान उपल धी आहे.
हा काळ ते हाचा होता जे हा मौयकाळचे प हले सहासना ध ीत चंदगु त मौय शासक होते,
या वेळ चाण य राजनी तचे गु होते. आज सु ा राजकारणात पारंगत असले यांना
चाण याची उपमा दे तात. संपूण आ ण संघठ त आयावत हे चाण याचे व होते व यासाठ
यांनी यश वी य न केले होते.
चाण याचे ज मनाव व णुगु त होते आ ण चणक नावा या आचायाचे पु अस यामुळे
यांचे नाव चाण य पडले. काही लोकांच े असे मत आहे क यां या अ यंत कुशा बु मुळे
यांना चाण य हटले गेले. कु टल राननी तत पारंगत अस यामुळे यांना कौ ट यसु ा हणत
असत. पण ब धा हे यां या गो ाचे नाव होते. पण अनेक त ां या मतानुसार कु टल नी तचे
नमाते अस यामुळे कौ ट य हे नाव पडले. म.म. गणपती शा नी कु टल गो ाचे उ प पुमान
कौ ट य या ु प ी या आधारे यांना कौ ट य गो चे अस यावर जोर दला आहे. हे चं गु त
मौयाचे महांम ी, गु , हत चतंक आ ण रा याचे सं थापक होते. चं गु त मौयाला राजपदावर
बस व याचे काय हणजे यां या बु कौश याची कमाल होती.
चाण या या ज म थळा वषयीचा इ तहास उपल ध नाही. परंतु यांच े श ण त शला
व ापीठात झाले होते. ते वभावाने अ भमानी, चारी यवान, दोषर हत, पाले कु प, ती ण
बु चे ठाम न यी, युग े आ ण युग ा होते. ज मापासून पाटलीपु ात राहाणा या
चाण या या बु चा पूण वकास त शला आयाचा या संर णात झाला. वतः या गाढ
ानाने तेथील व ानांना स क न राजनी तचे ा यापक झाले. दे शाची राव था पा न
याचे दय ःखी होत होते. यामुळे यांनी एक स व तर काय म तयार क न दे शाला एकाच
सु ात बांध याचा न य केला न यात ते य वीही झाले.
चाण या या जीवनाचा उ े य फ ‘बु य य बलंत य’ हा होता. यासाठ यांना आपली
बु व पु षाथावर पूण व ास होता. ते दै वा धन तग सव स ांताला म मानत होते.
चाण य आ ण चं गु त मौयाचा काळ एकच होता हणजे 325 ई. पू मौय स ाट
चं गु ताचा काल हाच चाण याचा होता. चाण याचे घर शहर बाहेरची पणकूट होती ती पा न
चनी ऐ तहा सक वासी फा ान हणाला होता “अशा वशाल दे शाचा धानमं ी अशा
झोपडीत राहतो.’ ते हा चाण याचे उ र ‘जेथील धानमं ी झोपडीत राहतो, तेथील लोकं भ
महालात राहतात आ ण या दे शाचा धानमं ी राजमहलात राहतो, तेथील सामा य जनता
झोप ात राहते” असे होते. चाण या या झोपडीत गोवाया फोड यासाठ एक दगड होता
आ ण श यांनी आणले या गवताचा ढ ग स या बाजूला होता. स मधा छतावर वाळत
घातले या असत यां या वजनामुळे छत झुकलेल े होते. अशी जीण-शीण झोपडी हणजे
चाण याचे नवास थान होते.
या दे शाचा धानमं ी एवढा समजुतदार, ामा णक, जाग क आ ण चारी यवंत व
कत परायण असेल तो दे श महान का नसावा.
याचे हे भाव पा न लोक च कत होत, मना या वीणेचे संवेदनशील तार हे य पा न झंकार
करीत. या तारांमधून असा राग ऐकू यायचा क चाण या या राजनी ततील उ छृ ं खलता यात
व न जायची. या या यो त च ासमोर डोळे मटू न चाण याला यागी व तप ा या पात
म तक नत होते.
2500 ईसपूव चणकाचा पु व णुगु ताने भारतीय राजनायकांना राजनी तचे श ण
दे यासाठ अथशा , लघु-चाण य, वृ -चाण य नी तशा इ याद ंथांबरोबरच
ा यानमान सु ांचे नमाण केले.
सं कृत सा ह यात नीतीपर ंथांम ये चाण य नी तचे थान मह वाचे आहे. याम ये
सु ा मक शैलीत जीवन सुखी व सफल संप कर यासाठ उपयोगी अशा अनेक वषयांवर
काश टाकला आहे. चाण या या मतानुसार आदश रा य तेच आहे या या योजना जेला
याची जमीन, संप ी व धा य मळ याचा मूळह कापासून वं चत करणा या नसतात.
जेकडू न नर नरा या लहान मो ा योजनां या नावाखाली कर लावून आकांत करणारी
नसावी. रा ा या उ तीसाठ राबवाय या योजना राजक य खचातून बचत क नच चाल व या
पा हजेत. राजाचा समजलेला भाग याला दे ऊन वाचले या जे या तुक ांचा बळावर लांब-
ं द योजना तयार करणे हणजे जेच े शोषण करणे होय.
चाण याचे सा ह य समाजात शांती, याय, चांगले श ण, सवागीण गती शक वणारे
ानाचे भांडार आहे. राजनै तक श णाचे हे एक दा य व आहे क ते मानवी समाजाला रा य
थापना, संचालन आ ण रा ाचे संर ण अशी त ही कामं शकवतील.
हे भारताचे दै व आहे क चाण या या ानाची उपे ा क न दे शी- वदे शी श ूंना आ मण
कर याचे आमं ण दे ऊन श ुची शकार बन वणा या अघोरी श णाला जवळ केले. नै तक
श ण, धम श णाचा अ त झाला. चारी य न मतीला ब ह कृत केले गेले. परंत ु कारकून
नमाण करणारी, स ांतहीन, फ पोट भर याचे शक वणारे श ण रा हले आहे. समाज हळू
हळू रा सी प घेत आहे. पैशाचा दास - स मान व आ म-गौरवाची उपे ा करतो आहे.
वा भमानाची शवया ा काढली जात आहे.
आज या वाथ णीत अ ाना या अंधारात बुडले या शु वाथ राजनै तक यात
एकमा माग दाख वणारा, भारताला दशा दाख वणारा वाटा ा हणजे फ चाण याचे
ानामृत आ हाला राजनै तक, सामा जक आ या मक मु चा माग दाखवू शकतो. आजची
दोषपूण रा ीय प र थती ाच आज या वाईट श णाचे प रणाम आहेत. रा ीय भावना,
रा हत आ ण मनुचे आदश आज लोप पावले आहेत. अहंकारी व ेचा बडेजाव आहे.
सां कृ तक प उ व त झाले आहे. न काम सेवा-भावाचे तर हवाळे वाजले आहे. लोभी
नेते गरी या दा ने मुकेपण दले आहे. वेडेपण दले आहे. भारताचा उ ार चाण या या
राजनै तक वाह सामील क नच करता येईल. ा या अ ययन व पारायणामुळे राजनी त या
बु वकास बरोबरच चे चारी य सदाचारी, वहार कुशल आ ण धम न व कमशील
मानवा या यो य, चांग या वकासाची श यता आहे. यासाठ च हा नी त-पाठ आज सु ा
ासं गक आहे.
-अ नी पाराशर
34 , कादं बरी,
19 / 9 , रो हणी,
नवी द ली- 10085
साधु य ते नवत ते पु ा म ा ण बा धवाः।
ये य तैः सह ग तार त मात् सुकृतं कुलम।।
चा. न. 4/2

कामधेन ु गुणा व ा काले फलदा यनी ।

वासे मातृ स शी व ा गु तं धनं मृतम् ।।
चा. न 4/5
 चाण य नी त
थम अ याय

ई र ाथना
ण य शरसा व णु ैलो या धप त भुम्।
नाना शा ो तं व ये राजनी त समु चयम ।। 1 ।।
त ही लोकांच े ( वग, पृ वी, पालाक) वामी भगवान व णु या चरणावर म तक टे कवून
णाम क न अनेक शा ातून वेचले या राजनी तचे संकलनाचे वणन करीत आहे.
चाण य येथे राजनी त संबंधी वचारांच े तपादन करताना न व न समा तीसाठ हणतात
क -मी कौ ट य सव थम त ही लोकांचा वामी भगवान व णुला म तक झुकवून, नत क न
वंदन करीत आहे. या ंथात मी अनेक शा ातून नवडू न काढलेली राजनी त या गो ी एक त
के या आहेत. येथे मी यांच े वणन करीत आहे.
चाण यासाठ ( व णुगु त) कौ ट य हे संबोधन या या कुटनी तत वीण अस यामुळे
केलेले आहे. हे एक स य आहे क चाण याची नी त राजा आ ण जा दोघांसाठ ही योग
कर यासाठ होती. राजाकडू न नवाहासाठ जेसाठ असणारा धम हाच राजधम मानला गेला.
या धमाचा उपदे श नी तवचनां या व पात कोणतेही व न न येतापूण हावा या अथाने
ारंभी या मंगलाचरणात व णुची आराधना क न कायारंभ केला आहे.

चांगला मनु य कोण :-

अधी येद यथाशा नरो जाना त स म:।
धम पदे श व यातं कायाऽ कायाशुभाशुभम् ।। 2 ।।
धमाचा उपदे श दे णारे, काय-अकाय, शुभ-अशुभ सांगणारे हे नी त-शा वाचून जो याला
स य व पात जाणतो, तोच े मनु य होय.
या नी तशा ात कमाची ा या करताना काय केले पा हजे, काय नाही करावे, काय
चांगळे आहे, काय वाईट आहे इ याद ानाचे वणन केले आहे याचे अ ययन क न आप या
जीवनात आचरणारा मनु यच े मनु य आहे. आचाय व णुगु त (चाण य) यांच े येथे हणणे
आहे क ानी नी तशा वाचून जाणून घेत े क या यासाठ काय करणे यो य आहे व
काय करणे अयो य आहे. याबरोबरच याला कमा या चांग या वाईटा वषयीचे सु ा ान होत
जाते. क ु वाब ल ने ानाने मळ लेली, ा त क न घेतलेली ही ीच धम पदे शांचा
मु य पर पर वहार, संबंध व योजन आहे. काया या त चा धमचा -धम
(मानव-धम) समजला जातो. अथात मनु य कवा एखा ा व तुचा गुण आ ण वभाव हणजे
जसा अ नीचा धम जाळणे व पा याचा धम वझ वणे आहे. याच कारे राजनी तत कांही कम
धमाला अनुकूल असतात व फार कांही धमा या व असतात.
गीतेम ये कृ णाने यु ा या वेळ अजुनाला य धम याच अथाने सां गतला होता क
रणांगणावर जे हा श ू समोर येतो ते हा यु करणे हाच याचा एकमेव धम असतो. यु ातून
पलायन कवा पाठ फर वणे डरपोकपणा समजला जातो. याच अथाने आचाय चाण य धमाला
ानस मत समजतात.

राजनी त जगा या क याणासाठ :-

तदहं स व या म लोकानां हतका यया।
येन व ान मा ेण सव व प ते।। 3 ।।
मी (चाण य) लोकां या भ या या इ छे न े हणजे लोक हतासाठ राजनी त या या रह य
बाजूला सादर करीन ते केवळ ाण घेत यामुळे वतःला सव समजतो.
हे प आहे क राजनी तचे स ांत अंगीकारणे तेवढे मह वाचे नाही जेवढे क ते समजून-
उमजून ते काय आहे आ ण याचा काय भाव पडू शकतो यासाठ या या नी तशा ाचे
पारायण करणारी राजनी तची पं डत होऊ शकते. यामुळे आ मक याणच नाही तर
जगक याणासाठ राजनी त जाणणे आव यक आहे.

श ण स पा ीचे :-
मुखा श योपदे शेन ा ी भरणेन च।
ः खतैः स योगेण प डतोऽ यवसीद त ।। 4 ।।
मुख श याला शक व याने, उपदे श द याने, ीचे भरण-पोषण के याने व ःखी
लोकांची सोबत कर यामुळे व ान सु ा ःखी होते हणजे असं हणू शकता क कुणी
कतीही शार का असेना मुख श याला शक व यामुळे, ी बरोबर जीवन घाल व यामुळे
आ ण ःखी व रोगी लोकात रा ह यामुळे व ानसु ा ःखी होतात, शेवट नी त सांगते क मुख
श याला व ा दे ऊ नये. ीबरोबर संबंध ठे ऊ नये कब ना त यापासून रच राहावे आ ण
ःखी लोकाम ये रा नये. असे होऊ शकते क या गो ी कोण याही ला सामा य वाट तल
पण जर यावर गंभीरपणे वचार केला तर हे प आहे क व ा याच ला यावी जो क
स पा आहे कवा या या मनात या बोध द गो ी हण कर याची इ छा आहे.
आप याला मा हत आहे क एकदा पावसात भजणा या माकडाला चमणीने घरटे
कर याचे शक वले परंतु माकड या श णायो य न हते. ासले या माकडाने या चमणीचेच
घरटे न केले. यामुळेच हणतात क या ळा कोणतेही ान नाही याला कोणतीही गो
सहज समजावून सांगता येत े पण जो अधवट ानी आहे याला ा सु ा समजावून सांगू
शकत नाही. याच संदभात चाण य हणतात क मुखा माणेच ीची संगत करणे वा तीचे
पालन पोषण करणेसु ा या या ःखाचे कारण होऊ शकते. कारण जी ी वतः या
पती वषयी आ था ठे वीत नाही ती स यासाठ कशी व ासनीय होऊ शकेल? नाही.
याच माणे ःखी जी आ मबळ कमी झालेली आहे, नराश झाली आहे, याला कोण
उभारी दे ऊ शकेल. यामुळे बु मान ने मुख, ी व ःखी तघांपासूनही
वतःला वाचवून आचरण करावे. पंचतं ात सु ा सां गतले आहे क -
‘माता य य गृह े ना त भाया चा यवा दनी।
अर यं तेन ग त ं यथार यं तथा गृहम्।।-पचं 4/53
हणजे या घरात माता नाही आ ण ी ा भचारीणी आहे, याने अर यात नघून जावे
कारण या यासाठ घर आ ण अर य सारखेच आहे.
ःखी चे पालन सु ा संतापदायक असते. वै ‘पर ःखेन त यते’ लोकां या ःखामुळे
ःखी होतो. तसेच ःखी लोकांबरोबर वहार के याने व ानसु ा खी होतात.

मृ यू या कारणापासून सावध रहा :-

ा भाया शठं म भृ य ो रदायकः।
ससप गृह े वासो मृ युरेव न संशयः।। 5 ।।
प नी, धूत म , उ र दे णारा नोकर आ ण साप असले या घरात राहणे ही मृ यूची
कारणे आहेत, यात कोणताही संशय नाही.
आचाय चाण य हणतात क या चार गो ी कोण याही साठ जवंत जागते मृ यु
समान आहेत. वाईट चारी याची प नी, म , त डाला लागणारा नोकर या सग यांचा याग
केला पा हजे. घरात राहणा या सापाला कांहीही क न मारले पा हजे. असे नाही केले तर
या जीवनाला नेहमी धोका असतो. कारणक कोणाही सदगृह थासाठ या या प नीचे
असणे मृ यूसमान असते. ती आ मह या कर यासाठ ववश होऊ शकते. ती ी
नेहमी या ःखाचे कारण असते. याच कारे नीच , धूत जर म ा या पात
आप याजवळ बसतो ते आप यासाठ हा नकारकच असते. नोकराला सु ा घरातील गु त गो ी
मा हत असतात आ ण तो जर मालका या आ ा पाळणारा नसेल तर तो संकटाचे कारण होऊ
शकतो. या यापासून सु ा सतत सावध राहावे लागते. ी, कपट म , नोकर हे
के हाही धोका दे ऊ शकतात. अशात प नीचे आ ाधारक व पती ता असणे, म समजूतदार व
व सनीय असणे आ ण नौकर मालकावर ा ठे वणारा पा हजे. या या व असले तर
ासच ास असतो. यां यापासून ने सावध राहावे नाहीतर अशी के हाही मृ यूमुखी
पडू शकते.

वप ीम ये काय करावे :-
आपदथ धनं र ेद ् दारान् धनैर प।
आ मानं सततं र ेद ् दारैर प धनै रप ।। 6 ।।
 वप ी या काळासाठ संप ी र ण केले पा हजे. संप ीपे ा जा त र ण प नीचे केले
पा हजे. पण आप या र णाचा उभा रा हला तर धन व प नीचे ब लदान करावे लागले तरी
करावे.
संकटात, ःखात संप ीच मनु या या उपयोगी पडते. अशा संकट समयी साठ वलेली
संप ीच कामी येते हणून मनु याने धनाचे र ण केले पा हजे. प नी संप ीपे ा जवळची असते
हणून तीचे र ण संप ी या अगोदर करावे. पण संप ी आ ण प नी या आधी तसेच दो ही
पे ा जा त वतःचे र ण केले पा हजे. वतःचे र ण के यावर सवाचेच र ण करता येते.
आचाय चाण य संप ीचे मह व कमी लेखीत नाहीत कारण संप ीमुळे मुन याची अनेक
कामं होतात पण कुटुं बातील भ म हला, ी अथवा प नी या जीवन स मानाचा समोर
आला तर संप ीची चचा क नये. कुटुं बा या मान मयादे मुळेच ची आपली मान-मयादा
असते. तीच नसेल तर जीवन काय कामाचे आ ण संप ी काय कामाची? पण जे हा या
वतः या जीवनावर बेतले तर धन, ी सवाची काळजी यागून ने आप या जीवनाचे
र ण केले पा हजे. रा हली तरच प नी व धनाचा उपभोग घेऊ शकतो नाहीतर सगळे च
थ आहे. राजपूत यांनी जे हा पा हले क रा याचे र ण करणे वा ते वाच वणे अश य आहे
ते हा यांनी जोहार ताचे पाळन केले आ ण आप या ाणांची आ ती दली. हाच जीवनाचा
धम आहे.
आपदथ धन र े मतांकुतः कमापदः।
कदा च च लता ल मी सं चताऽ प वन य त ।। 7 ।।
आप ी काळासाठ संप ीचे र ण केले पा हजे पण ीमंताला कशाची आप ी, हणजेच
ीमंतावर आप ी येतेच कुठे ? उभा राहतो क ल मी चंचल आहे. तर के हा नाहीशी होईल
आ ण जर असे असेल तर जमा केलेली संप ी सु ा नाहीशी होऊ शकते.
वाईट वेळ आ यावर चे सवच न होते. ल मी वाभावानेच चंचल असते. तची
कांहीच खा ी नाही क के हा सोडू न जाईल. यामुळे ीमंतानीही असे समजू नये क या यांवर
संकट येणार नाही. वाईट वेळेसाठ संप ीचा कांही भाग सुर त ठे वला पा हजे.
व तुतः हा ोक ‘भोज ंबंधात’सु ा आहे. राजा भोज व कोषा य ा या संवादाचा संग
आहे. राजा भोज अ तशय दानशूर होता. याचा दानधम पा न कोषा य एक ोक सांगतो तर
राजा उ रादाखल ोक सांगतो. शेवट कोषा य राजाचे मत व दानाचे मह व ओळखून
आपली चूक कबूल करतो.
येथे असे मत आहे क धन अयो य कामात खच केले तर ते न झा यावर मनु याला
वप ाव था येत े पण ते स कायासाठ खच केले तर ते चा मान- त ा आ ण समाजात
आदरणीय होतो कारण संप ी अशा त असते. तीचा काय गव करावा? ते कमावते पण
वा त वक श ई र दे णगी आहे व शा त आहे. जोपयत याची कृपा आहे तोपयत सगळच
आहे पण हेही न त आहे क संप ी मनु या या क , बु व काय मतेने ा त होते आ ण हे
आहे तोपयत तीचा हास होत नाही. म, बु आ ण काय मते या अभावामुळे ती साथ
सोडते. मूळ बाब म, बु ची काय मता टकून रहा यामुळेच ल मी टकून राहते.
अशा थानी रा नका :-
य मन् दे श े व स मानो व वृ न च बानधवाः।
न च व ागमोऽ य त वास त न कारयेत् ।। 8 ।।
या दे शात स मान नाही, जेथे उपजी वकेचे साधन नाही, जेथे आपले भाऊबंद नाहीत
आ ण जेथे व ा अश य आहे अशा थानी रा नये. अथात या दे शात कवा शहरात खालील
सोयी नाहीत अशा थानी आपण नवास क नये-
जेथे कोणाही चा स मान होत नाही.
जेथे ला कांहीही काम मळत नाही.
जेथे आपले कोणी नातेवाईक कवा प र चत नाहीत.
जेथे व ा ा तीचे साधन नाही हणजे शाळा, कॉलेज व वाचनालय नाही. अशा थानी
रा न कांहीही लाभ होत नाही. यामुळे अशा थानांचा याग करणेच उ चत होय. मनु याने
उपजी वकेसाठ उपयु थळ नवडले पा हजे. तेथील समाजच हा खरा याचा समाज असतो.
कारण मनु य सांसा रक ाणी आहे, तो केवळ पोट भर यासाठ जवंत रा शकत नाही. जेथे
याचे म -भाऊबंद आहेत तेच या या उपजी वकेसाठ यो य थान आहे. वचार-श
टक व यासाठ ान- ा तीची साधन तेथे सुलभ असतील या शवाय याचा नवाह नाही.
यामुळे आचाय चाण य येथे नी त वचनात सांगतात क ने या दे शात नवास क नये
जेथे याला स मान मळणार नाही व उपजी वकेचे साधन नाही. ना तर भाऊबंद आहेत ना तर
व ा ा तीचे साधन. जेथे ही साधने उपल ध आहेत तेथे राहावे.
ध नकः ो यो राजा नद वै ु प च म:।
प च य न व ते न त दवसे वसेत ।। 9 ।।
जेथे कोणी सावकार, वेदपाठ व ान, राजा व वै नाही, नद नाही अशा पाच थानावर
एकही दवस रा नये.
अथात या थानावर एक दवससु ा रा नये-
या शहरात एकही ीमंत नाही.
या दे शात वेद जाणणारा व ान नाही.
या दे शात राजा कवा सरकार नाही.
या शहरात कवा गावात कोणी वै (डॉ टर) नाही.
या थानाजवळ एखाद वाहती नद नाही.
-कारण आचाय चाण य मानतात क जीवनातील अडचणीत या पाच व तुंना अ य धक
मह व आहे. संकटकाळ धनाची आव यकता असते तीची पूत ीमंतच क शकतात.
कमकांडासाठ व ान पुरो हताची गरज असते. रा य शासनासाठ राजाची गरज असते. पाणी
पुरव ासाठ नद व रोग नवारणासाठ वै ाची गरज असते. यामुळे आचाय चाण य वरील
पाचही सु वधांना जीवनासाठ अपे त सु वधा मानून यां या आव यकतेवर जोर दे तात आ ण
या सु वधांनी यु जागी राह यास सांगतात.
 लोकया ा भयं ल जा दा यं यागशीलता।
प च य न व ते न कया संग तम।। 10 ।।
आचाय चाण य सांगतात क या जागी कामधंदा नाही मळणार, लोकांम ये भय ल जा,
उदारता आ ण दान कर याची वृ ी नसेल, अशा पाच थळांना मनु याने आप या नवासासाठ
नवडू नये. या पाच व तूंना व ताराने सांगताना हणतात क जेथे खालील पाच नाहीत या
जागेशी, थानाशी कोणताही संबंध ठे ऊ नये.
जेथे रोजगाराचे साधन कवा उपजी वकेसाठ ापाराची प र थती नाही.
जेथे लोकांम ये लोकलाज अथवा कोण याही काराची भीती नाही.
या थानी परोपकारी लोकं नाहीत व यां याम ये यागाची भावना नसेल.
जेथे लोक समाज व काय ाला भीत नाहीत.
जेथील लोकांना दान करणे मा हत नाही.
अशा थानावर मनु याचा स मान होत नाही व तेथे राहणेही कठ ण असते. यासाठ
मनु याला आप या नवासासाठ सव कारचे साधन आ ण वहा रक थान नवडावे हणजे
तो चांग या वातावरणात आप या कुटुं बासह सुर त व सुखाने रा शकतो. कारण तेथील लोक
ई र, लोक-परलोक यात आ था ठे वतात, तेथ े सामा जक आदराची भावना असते, अमंगल
काम कर याचे भय, संकोच ल जा असते. लोकात यागभावना असेल आ ण ते लोक
वाथासाठ काय ाचे उ लंघन करीत नाहीत. उलटप ी स यां या हतासाठ दानधम करतात.

परी ा वेळ संगी होते-

जानीया ेषणे भृ यान् बा धवान् सनाऽऽ गमे।
म ं या ऽऽ प कालेषु भाया व वभव ये ।। 11 ।।
आचाय चाण य वेळेला संबंधीतां या परी ेसंदभात हणतात. कोण याही मह वा या
कामाला पाठ वताना नोकराची ओळख पटते, ःखाचे वेळ भाऊबंदांची, संकटात म ाची व
धन हास झा यावर प नीची परी ा होते.
जर एखा ा वशेष संगी नोकराला वशेष कायासाठ पाठ वले ते हाच या या
ईमानदारीची पारख होते. रोग व संकटातच नातेवाईक व म ांची पारख होते, आ ण गरीबीत,
धन नसताना प नीची पारख होते.
सगळे च जाणतात क मनु य सामा जक ाणी आहे. तो एकटा रा शकत नाही. याला
येक कामात साहा यक, म व भाऊबंदांची आव यकता असते. परंतु एखा ा कारणा तव
याचे साहा यक या या जीवन-या ेत वेळला सहा यक नाही झाले तर याचे जीवन न फळ
होते. हणून खरा नोकर तोच जो संकटात साहा यक होतो. म व भाऊ तेच चांगले जे संकटात
कामी पडतात, सनापासून मु करतात, आ ण प नी हीच साहा यका व खरी जीवन-साथी
आहे जी गरीबीतसु ा पतीची सदै व साथ दे त,े असे नसेल तर तीचे असणे न पयोगी आहे.
आतुरे सने ा त भ े श ुसंकटे ।
राज ारे मशाने या या त व बा धवः।। 12 ।।
 येथे आचाय चाण य भाऊबंद, म व कुटुं बीयांची ओळख सांगताना हणतात क रोग
अव थेत, अवेळ श ुने घेर यावर, रा यकामात मदतनीसा या पात आ ण मृ यूनंतर मशान
भूमीत नेणारी च खरा म व बंध ु असते.
तसे पा हले तर सामा जक पाणी अस यामुळे मनु या या संपकात अनेक लोक येतात-
जातात आ ण वतः या लाभासाठ ते शी संबंधीत अस याचे भाव दाख वतात. पण ते
कतपत खरे म आहेत व कती संधी साधू आहेत याचा अनुभव वेळ आ यानंतरच येतो.
वर व णलेली थती अशाच संगाचे उदाहरण आहे. जे हा रोग त होते ते हा
याला मदतनीसाची आव यकता भासते ते हा कुटुं बीय व म -भाऊ जे मदतनीस होतात तेच
खरे म असतात. बाक सगळे त डदे खले असते. याच कारे जर श ुने एखा ा ला
घेर यावर याचे ाण संकटात सापडतील तर जो कोणी म , नातलग याची श ुपासून मु ता
करतो, ाण-र ण करतो तोच याचा म व हतकारक असतो. बाक सव नाती वाथापुरती
असतात.
असंच राजा आ ण सरकारतफ याया या माम यात खटला लावला जातो व एखा ा
राजक य कायात या यासमोर सम या येत े ते हा म -भाऊ (जर ते खरे असतील तर) हेच
सहकाय करतात. मृ यूनंतर तर आपण सगळे च जाणतो क मनु य चार जणां या खां ावरच
मशानात पोहोचतो. अशा वेळ म व संबंधीच अपे त असतात. अशाच वेळेस ख या व
ईमानदार म ाची वा त वक पारख होते.

हातात आलेली व तु गमावू नका-

यो ुवा ण प र य य वु ं प रसेवते।
ुवा ण त य न य त चा वु ं न मेव तत् ।। 13 ।।
आचाय चाण य सांगतात क जो न त असलेल े यागून अ न ततेचा आधार होतो याचे
न तही न होते. अ न त तर वतःच न होते. अ भ ाय असा आहे क जी व तु मळणे
न त आहे तीच थम ा त क न यावी तेच काय थम करा. असं न करता जो मनु य जी
व तु मळणार नाही ती याकडे थम धावतो, याचे न तही न होते हणजेच मळणारी
व तुही मळत नाही. अ न ताचा व ास करणे हाच मुखपणा आहे. ती न होणारच असे
गृहीत धरावे. असा मनु य नेहमी “अध सोडू न संपूणाकडे धावतो, अधही मळत नाही व पूणही
मळत नाही” अशा थतीचा बळ ठरतो.
या संदभात अनेक उदाहरणं दे ता येतील. कांही फ मनोरथ रचून कायाची ा ती
मानतात. ते जे क मळ यासारखे हातात आहे याची पवा न करता जे हाती नाही या या
मात पडतात आ ण होते हे क जे मळवू शकले असते ते सु ा गमावून बसतात. असे लोक
फ मोठे पणा सांगतात, कामात ढलाई दाख वतात व शेख च ली होऊन बसतात. यामुळे
मनु याने आप या साधनानुसार कायाची योजना क न पुढे चालावे तरच ते या जीवनसागरात
शरीर पी नौकेने पार जाऊ शकतात. नाहीतर नाव वाहात मनोरा यां या भोव यात फसून
बसेल. हणून मनु याने आपली मता ओळखून काम करावे. काम के याने होते मनोरथाने
नाही.
समान असणा यातच ववाह शोभतो-
वरये यकुलजां ा ो न पाम प क यकाम्।
पवत न नीच य ववाह: स शे कुले।। 14 ।।
आचाय चाण य ववाह संदभात प आ ण कुल यात कुळाला े मानून हणतात क
बु मान मनु याने सं र नसली तरी कुलीन क येशी ववाह करावा. पण नीच कुळातील क या
सुंदर व सुशील असली तरी ती याबरोबर ववाह क नये. कारण ववाह समान कुळातच
करावा.
( ववाहासाठ वर आ ण वधु दोघांचेही घराणे सारखेच असावे. बु मान पु षाने आप या
बरोबरी या कुळातील क येबरोबरच ववाह करावा. जरी क या साधारण रंग- पाची असेल
तरीही, हल या कुळातील क या सुंदर, सुशील असली तरी ती याशी ववाह क नये.)
ग ड पुराणात हा ोक पाठभेदाने सापडतो. यातसु ा हे सां गतले आहे क ‘समान
कुल सने च स यम’ हणजेच मै ी व ववाह सार या लोकातच शोभून दसतो. वजातीय
कवा वषम (मेळ नसलेल े ल न) ववाहात अनेक अडचणी येतात. अनेक सम या उ प होतात.
मनु मृतीम ये जरी तकूल ववाहाचे वधान असले तरी पाह यात हेच येते क वजोड ववाह
अनेक कारणामुळे अयश वी ठरतात कवा यांचा प रणाम सुखद होत नाही. यासाठ जीवना या
संदभात ववाहासार या मह वपूण ाला भावनेची शकार हो यापासून वाच वणे हेच
नी तमा य आहे.

पा न-पारखून व ास ठे वा-
नखीनां न नद नां व ंग
ृ ीणां शा पा णनाम्।
सातो नैव कत ः ीषु राजकुलेष ु चा ।। 15 ।।
येथे आचाय चाण य व सनीयते या ल णांची चचा करताना हणतात क लांब नखं
असणारे हसक पशु, नद , मो ा शगांच े पशु, श धारी, या आ ण राजप रवारांचा कधीही
व ास क नये. कारण हे के हा घात करतील व के हा वार क न जखमी करतील याचा काही
भरवसा नाही. जसे लांब लांब नख असलेल े सह, अ वल आ ण वाघ इ याद वर भरवसा ठे वता
येत नाही कारण यां या बाबतीत आपण हे गृहीत ध शकत नाहीत क ते आ मण करणारच
नाहीत. हसक पशु वभावानेच आ मक वृ ीचे असतात. यामुळे यां यावर व ास ठे वणारा
नेहमीच फसतो. तसच आपण जर एखाद नद पार क इ छत असाल तर आपण कोणाही
असे सांगणा या वर व ास ठे वू नये क नद या पा याला कती खोली आहे. कारण
नद चा वाह व खोलीसंबंधात न त कांही अनुमान सांगता येत नाही. यासाठ आपण नद त
उतरत असाल तर सावध राहणे आव यक आहे.
याच कारे आचाय चाण याचे सांगणे आहे क शग असणारे पशु आ ण शा धारी
मनु याचा भरवसा दे ता येत नाही. कारण ते आप या वाथासाठ कवा आप या वेडेपणात
के हा आपले नुकसान करतील ते सांगता येत नाही.
अशाच कारे ीयांचा सु ा डोळे झाकून व ास करता येत नाही कारण यां या मनात
काय आहे हे कोणास ठाऊक. या आपले संकु चत वचार, े ष व ईषने आप याला चुक चा
स ला दे ऊन चुक चे व यां या मनासार या कामाला े रत करतील. आचाय चाण याचे प
मत आहे क ब याच ीया बोलतात एक आ ण करतात एक. या ेम एकावर करतात व
ेमाची दशने स याबरोबर करतात हणून यां या वामीभ व पती ता अस यावर व ास
ठे ऊ नये. यापासून सावधच रा हले पा हजे.
अशाच कारे आचाय चाण य राजकुळाची सु ा चचा करतात. यां या मते राजनी त
नेहमी प रवतनशील असते. राजप रवारातील लोक स ा प ाशी संब धत अस यामुळे कवा
स ा ह तगत कर यासाठ कपट चाली करतात, याचेच ते बळ ठरतात. यांच े म व श ू
सामाईक लाभ-नुकसानीवर अवलंबून असतात. या संदभात ऐ तहा सक दाखले पा हजे तर हे
स य प असते क रा य ा तीसाठ पु प याची ह या करतो. याला कारागृहात डांबतो.
कंसाने लोभापायीच वडील उ सेनाला तु ं गात डांबले होते. आप या ाणांच े र ण कर या या
हेतून े बहीण असले या दे वक ला पती वासुदेव सोबत जेलम ये टाकले होते. कृ णाचा ज म
कंसा या कारागृहातच झाला होता.
हणून चाण या या मतानुसार या सहा (6) संबंध आ ण श वर अंध ा ठे वू नये. कारण
यांचे मन व वृ ी णो णी बदलत असते. नी त हेच सांगते.

सार समजून या-

वषाद यमृत ं ा ममे याद प कांचनम्।
नीचाद यु मां व ां ीर नं कुलाद प।। 16 ।।
आचाय चाण य येथे सा याचे मह व वशु करताना साधनाला यम मानून हणतात
वषातून अमृत व घाणीतून सोने घेतले पा हजे, नीच कडू न सु ा उ म व ा घेतली
पा हजे आ ण कुळातून सु ा ी-र न घेतले पा हजे.
अमृत हे अमृतच असते. ते जीवनदायक आहे हणून वषात पडलेले अमृत घेण े सु ा यो य
आहे. सोने कोठे घाणीत जरी पडलेल े असले तरी ते उचलून यावे. चांगले ान व व ा नीच
कुळातील कडू न मळाली तरी यावी. याच कारे कुळातील गुणवान सुशील क या
असेल तर तीचा वीकार अव य करावा.
सांग याचे ता पय हे आहे क ने अमृत, सुवण, व ा आ ण गुण व ी-र न हण
कर यास कधीही संकोच क नये. यां या वीकार करताना गुणाला मह व यावे साधनाला
नाही. अथात वाईट ोतापासून एखादा उ म पदाथ ा त होत असेल तर तो ा त क न
घे यास मनु याने संकोच क नये. कारण ल य सा य आहे, साधन नाही. एका जागी चाण य
हणतात क नीच कुळातील सुंदर कुमारी बरोबर ववाह क नये. पंरतु येथे यांच े हणणे असे
आहे क जरी क या हल या कुळात ज मलेली असली पण ती गुणवती असेल तर तीचा वीकार
करणे हे चाण य आप ी मानत नाहीत. येथे यांनी ती या गुणांचा संकेत दला आहे, फ
र सकासारखे ती या पाकडे नाही. ववाहसंबंधी चाण याचे प मत आहे क तो समान
पातळ वरील कुटुं बातच हावा. असे दसून येत े क ववाहानंतर होणा या प रणामांशी पूणत:
प र चत होते. जसे क आज आपण पाहतो समान पातळ आ ण सम वचारी कुटुं बांम ये ववाह
न झा यामुळे मनु याला अनेक संकटातून जावे लागते. पण असे असले तरी गुणाचे मह व
आहेत. याला पारख यात चूक क नये.

ी पु षापे ा पुढे असते-

ीणां गुण आहारो ल जा चा प चतुगणा। ु
साहसं षड् गण
ु ं चैव काम ा गुणः ।। 17 ।।
आचाय चाण य येथे पु षा या तुलनेत यांची यावृ ीची तुलना करताना हणतात क
यांचा आहार पट, ल जा चौपट असते. कोणतेही वाईट काम कर याची हमत ीम ये
पु षापे ा सहापट असते व कामभावनेत संभोगाची इ छा पु षापे ा आठपट ने जा त असते.
आ ण ही गुणव ा तीचे शारी रक दा य व जे ल नानंतर ती वाहते यामुळे असते. ीला गभ
धारण करावा लागतो. संतान ा ती नंतर यांचे पालन-पोषण करावे लागते. या कामाम ये यांना
जेवढे क करावे लागतात याची क पना ी शवाय सरे कोणी क शकत नाही. “वांझ
ीला सूती या यातना कशा कळतील” सूती यातना सहन करणे वा होणा या गौरवापुढे ती
एक सामा य या होऊन जाते.
जथे कामभावनेचा आहे, ती यांम ये पु षापे ा जा त असते. कारण मैथुनानंतर
वीय खलना बरोबरच काम शांती आ ण काम वैरा य नमाण होते. यांम ये सु ा कामशांती
असते याचबरोबर अतृ ताव थेत वाभा वक या न झा यामुळे अ य पु षासोबत संबंध
ठे व याची बळ भावना ती याम ये वे यापन (परपु षसंगत) नमाण करते. परंतु पु षात अशी
त या ता काळ पाह यास मळत नाहीत. हणून ीम ये पु षा या तुलनेत काम भावना
जा त असते असा अंदाज कर यात आला आहे.
 सरा अ याय

यांचे वाभा वक दोष-

अनृत ं साहसं माया मूख वम तलो भता।
अशौच वं नदय वं ीणां दोषाः वभावजा:।। 1 ।।
येथे आचाय चाण य यां या वाभावाचे वणन करताना हणतात क खोटे बोलणे,
साहस, छल-कपट, मुखता, अ तलोभ, अप व ता व नभयता हे ीचे वाभा वक दोष आहेत.
ही वृ ी ीम ये ज मत:च असते. या आप या :साहसाम ये कोणतेही असे काय क
शकतात क या यावर व ास बसत नाही.
आचाय चाण यांनी येथे ी या वभावाचे वणन केले आहे आ ण ते मानतात क सृ ी या
रचनेत ीचे योगदान मोलाचे आहे. पण जे हा वभावाचा येतो ते हा तेथ े हे दोषसु ा
पा हले जातात. याचा अथ हा नाही क “दारं कमेकं नरक य नारी” हणजेच नरकाला
असले या एकमेव दारा या पाने ीचा उ लेख केला आहे. तुळशीदासांनी हटले आहे क
“नारी वभाव स य क व कहही, अवगुण आठ सदा उर रहही”! या आठ अवगुणात याच
ोकात असले या नावांचा अनुवाद केला आहे. याचबरोबर सामा य नयमांना वशेष नयम
भा वत करतात. कारण ी माया, दया मा इ याद चे एकमा थान आहे. ह या शवाय सृ ी
अपूण आहे. हणून सीता, राधा, जीजाबाई, ल मीबाई यां यामधील अवगुण शोधणे हणजे
आपला अ वचारीपणा आहे. या तर यां या आदश आहेत आ ण आचाय चाण याने ी या
या दोषांची वर चचा केली आहे ते वाभा वक आहेत. सवच यांम ये हे दोष असणे
आव यक नाही.

जीवनातील सुख भा यवंताला मळते-

भो यं भोजनश र तश तर वरांगना।
वभवो दानश नाऽ प य तपसः फलम्।। 2 ।।
येथे आचाय चाण य सांगतात क भोजनलायक पदाथ, भोजन-श , रतीश , सुंदर ी,
वैभव आ ण दान-श ही सव सुख कमी, अ प तप येची फलं नसतात. अथातच खा या-
प याचे सु ास पदाथ मळावेत आ ण जीवना या शेवटपयत खा याची-पच व याची मता
राहावी, ी संभोगाची इ छा कायम असावी, सुंदर ी भेटावी, धन-दौलत असावी व दान
कर याची सवय असावी. ही सगळ सुख एखा ाच भा यवंताला मळतात. पूव-ज मी या
पु याईमुळेच असे सौभा य लाभते.
हे नेहमी पाह यात येते क या माणसांजवळ खा या- प याची काही कमी नाही
यां यापाशी ते खाऊन पचन कर याची श नसते. यालाच हणतो क ‘ जथे दात आहेत तथे
चणे नाहीत’ आ ण ‘ जथे चणे आहेत तथे दात नाहीत.’ अथात अ यंत ीमंत सु ा अशा
आजारांनी त असतात क यांना साधे पदाथ सु ा पचत नाहीत. पण या धु -पु
आहेत, दणकट आहेत, यांची पचनश चांगली आहे यां याजवळ खा यासाठ काही नसते.
याच कारे अनेक लोकांजवळ धन-दौलत आहे, वैभवात कमतरता नाही. पण या यां याम ये
उपभोग घे याची व दान धमाची वृ ी नसते. या लोकांजवळ या गो ी असतात तशांना आचाय
चाण य पूवज मा या तप येच े फळ मानतात. यांच े हणणे आहे क खा या प या या
व तुबरोबरच या पच व याची श , सुंदर ी सोबत संभोगाची श आ ण संप ीचा
स पयोग आ ण दान धमाची वृ ी या म ये असते ते अ यंत भा यशाली असतात. याला
पूवज मीचे पु यच मानावे.

जीवन-सुखातच वग आहे-
य य पु ो वशीभूतो भाया छ दानुगा मनी।
वभवे य य स तु त य वग इहैव ह ।। 3 ।।
आचाय चाण याचे सांगणे आहे क याचा पु अंक त आहे, प नी वेद मागनुसार वागते
आ ण जो आप या वैभवामुळे संतु आहे, या यासाठ येथे वग आहे.
अथ असा क या मनु याचा पु आ ाधारक आहे, सव आ ा मानतो, प नी धा मक व
चांग या चलनाची असते, सद् गृ हणी असते आ ण जो आप याजवळ जेवढ संप ी आहे, यात
आनंद राहतो, संतोष मानतो अशा ला याच संसारात वग: सुख ा त होते. या यासाठ
पृ वीवरच वग असतो.
कारण पु ाचे आ ाधारक असणे, ीचे पती ता असणे आ ण चे संप ी वषयी
लालसा न ठे वणे कवा मनाचे समाधान कर यातच वगात मळणा या सुखाचे समाधान आहे.
असं मानतात क अनंत शुभ व पु य कायामुळे वग ा त होतो. याच कारे या जगात हे तीन
सुख मनु याला पु य कमाचे फळ पात मळतात. या ला हे तीन सुख ा त होतात,
याला फार भा यशाली समजावे.

साथकतेतच संबंधाचे सुख-

ते पु ा ये पतुभ ा: स: पता य तु पोषक:।
त म म् य व ास: सा भाया या नवृ त: ।। 4 ।।
आचाय चाण य हणतात क पु तोच जो पतृभ आहे. पता तोच जो पोषणकता आहे,
म तो जो व ासपा आहे. जी मन स करते तीच प नी.
हणजे वडीलांची आ ापालन करणारा, सेवा करणाराच पु हटला जातो. आप या
संततीचे यो य पालन-पोषण करणारा, यांना यो य श ण दे ऊन चांगला घड वणारा मनु यच
ख या अथाने पता असतो. या यावर व ास आहे, जो व ासघात करणार नाही, तोच खरा
म असतो. पतीला ःखी न करणारी, नेहमी या या सुखाकडे ल दे णारीच प नी समजली
जाते.
 अथ असा क या जगात अनेक कारचे संबंध आहेत पण नकट या संबंधा या पात
वडील, मुलगा, आई अ ण प नीच समजले जातात. यामुळे सांगता येईल क संतती तीच जी
आई-वडीलांची सेवा करते नाहीतर ती थ आहे. याच कारे आपली संतती व आप या
कुटुं बाचे पालन-पोषण करणारी च वडील मान या जातात आ ण म सु ा अशा ला
मानले जाते, या यावर कधीच, कोण याही कारे अ व ास दाख वता येत नाही. जी नेहमी
व ासु आहे आप या सदाचरणाने पतीला सुख दे ते तीच ख या अथाने प नी होय. याचा अथ
असा क नाव आ ण संबंध न म ाने एकमेकाशी जोडू न राह यात कांही अथ नाही. संबंधांची
वा त वकता तोपयत आहे जोपयत सगळे आप या कत ाचे पालन क न एक- स याला
सुखी कर याचे य न करतील आ ण संबंधांची वा त वकतेच े नेहमी पालन करतील.

कपट म ाचा याग करा-

परी े कायह तारं य े यवा दनम्।
वजये ा शं म वषकु भं पयोमुखम् ।। 5 ।।
आचाय चाण य सांगतात क पाठ मागून कामात व न आणणारे व समोर गोड बोलवारे
म त डावर वष ठे वले या वषा या घागरीसारखे यागावेत.
अथ असा आहे क वषाने भरले या घागरीवर जर थोडेही ध टाकले तरीही ती वषाचीच
घागर समजली जाते. या कारे त डावर गोड-गोड बोलणारा व पाठ मागून काम बघडवणारा
म या वषा या घागरीसारखा असतो. वषा या घागरीला कोणतीही वीकारीत नाही.
यासाठ अशा म ांचा याग करणेच यो य आहे. स य तर हे आहे क अशा ला म
समजताच येणार नाही. यांना श ुच समजले पा हजे.
न व से कु म े च म े चा प न व सेत।्
कदा च कु पतं म ं सव गु ं काशयेत् ।। 6 ।।
आचाय चाण य हणतात क वाईट म ांचा व ास क नये आ ण म ावरही व ास
ठे ऊ नये. झालेला म आपली गु सवाना सांग ू शकतो.
अथ हा आहे क -चहाडखोर म ाचा चुकूनही भरवसा क नये. तो अगद लंगोट -यार
असला तरी, याला आपले रह य सांग ू नये. श यता असते क तो आप यावर नाराज झाला तर
आपला रह यभेद क शकतो. याचा आप याला प ा ाप होऊ शकतो कारण आपले रह य
जाणून घेऊन तो म वतःच आप या गु त बाबी उघ ा कर याची धमक दे ऊन आप याला
अ न काम कर यासाठ ववश क शकतो. हणून आचाय चाण याला खा ी आहे क
याला आपण उ म म मानतो यालासु ा आपली गु े सांग ू नयेत. कांही गो ी गु त ठे वणे
आव यक आहेत.

मनातील भावना गु तच ठे वा-

मनसा च ततं काय वाचा नैव काशयेत।्
 म ेण र येद ् गूढं काय चाऽ प नयोजयेत ् ।। 7 ।।
आचाय चाण याचे सांगणे आहे क मनी क पना केलेल े काम त डाने सांग ू नयेत.
मं याासारखे गु त होऊन याचे र ण करावे. गु त ठे वूनच ते काम करावे.
अथ असा आहे क मनात जे काम कर याचा वचार आहे, ते मनातच ठे वा, कोणालाही सांगू
नये. मं या माणे गु त ठे वून चुपचाप काम सु करावे. जे हा काम चालू आहे, ते हाही याची
दवंडी दे ऊ नये. जा हरात क न काम झाले नाही तर हसे मा होईल. एखादा श ु काम बघाडू
शकतो. काम पूण झा यानंतर सवानाचा मा हत होते. कारण मनो व ानाचा नयम आहे क
आपण या कामासाठ जा त चतन-मनन कराल आ ण चुपचाप याचे काय पात प रवतन
कराल यात यश ा त कर याची संधी न त मळे ल. यासाठ आचायाचे सांगणे आहे क
मनात योजलेली गो कवा काम, योजना काया या पात आण यापूव कट क नये यातच
स यजनांची भलाई आहे.

पर वाधीनता-
क ं च खलु मूख वं च क च खलु यौवनम्।
क ा क तरं चैव परगे ह नवासनम्।। 8 ।।
आचायाचे सांगणे आहे क मुखपणा हे ःख आहे, ता य सु ा ःख आहे, परंतु
स या या घरी राहणे हे ःखाचे सु ा ःख आहे.
वा त वक मुखपणा हेच ःख आहे आ ण ता यसु ा ला ःखी करते. ई छा पूण
झा या नाहीत तरी ःख आ ण एखादे बरे-वाईट काम झाले तरी ःख. या ःखापे ा मोठे ःख
हणजे पर या घरात राह याचे ःख. पर या घरी माणूस ना तर वा भमानाने रा शकतो, ना
तर आप या इ छे ने काही काम क शकतो. कारण मुख ला इ -अ न ाचे ान
नस यामुळे नेहमी ःख सहन करावे लागते. यामुळे मुख असणे हाच एक मोठा शाप आहे असं
हणतात. कोणती गो ई आहे आ ण कोणती अ न आहे हे जाणणे जीवनासाठ आव यक
असते. या त हेने ता य वाईटांचा पाया आहे असे हटले गेल े आहे क ता य अंध आ ण वेडे
असते. ता यात कामा या आवेगात बु घालवून बसतो, याला वतः या श चा गव
होतो. या याम ये एवढा अहंपणा येतो क तो वतःपे ा स याला कमी लेखतो. ता य
मनु याला फ ववेकशु यच नाही तर नल ज बन वते, यामुळे मनु याला अनेक ःख भोगावे
लागतात. अशाम ये ला जर स या या घरात राहावे लागले तर याला स या या दया,
क वेमूळे या या घरातील रीतीचे पालन क नच राहावे लागेल. या त हेन े तो वतःचे वातं य
हरवून बसतो. यामुळेच हणतात “पराधीन सपने सुख नाही.” यासाठ च यावर वचार करणे
आव यक आहे. केला पा हजे.

साधु पु ष-
शैल े शैल न मा ण यं मौ कं न गजे गजे।
साधवो ह सव च दनं व वने बने।। 9 ।।
 आचाय चाण याने हटले आहे क ना येक पवतावर मोती-मा णक ा त होतात ना
येक ह ी या म तकापासून मोती ा त होत नाही. व ाम ये माणसांची कमी नसून सु ा
साधुपु ष सव ठकाणी भेटत नाहीत. यात प तीने सवच जंगलात चंदन-वृ उपल ध होत
नाहीत.
येथे असे अ भ ेत आहे क ब याच पवतावर मोती-मा णक ा त होतात, पण सवच
पवतावर नसतात. असं मानतात क काही ह ी असे असतात क यां या म तकात मोती
असतो, परंतु असं सवच ह बाबतीत नसतं. या प ती माणे सृ ीतील पवत आ ण जंगलांची
सं या कमी नाही. पण सवच वनाम ये चंदन ा त होत नाही. तसेच सवच थानी साधुपु ष
दसत नाहीत.
साधु श द आचाय चाण याला येथे स जन असा अ भ ेत आहे. अशी जी स यांचे
व कळ त काम करते, जी वतः या मनाला नवृतीकडे कृत करते व नः वाथ भावनेने समाज
क याणाची ई छा करते. साधु याचा अथ फ भगवे व धारण करणारा बनावट साधु च
नाही. येथे याचा संदभ आदश, समाजसेवी चा आहे. पण अशी आदश माणसं सव जागी
कोठे भेटतात. ते तर मळच असतात. जेथे असतील तेथ े यांचा यो य आदर-स कार केला
पा हजे.

पु ासाठ कत -
पुन व वधैः शीलै नयो या सततं बुधैः।
नी त ा शीलस प ाः भव त कुलपू जताः।। 10 ।।
आचाय चाण य येथे पु ा या संबंधात उपदे श करताना हणतात क बु मान लोकांचे
कत आहे क मुलाला नेहमी अनेक कारे सदाचाराचे श ण ावे. नी त-पुण सदाचारी
पु ाचीच कुळात पुजा होते. अथात वडीलांचे सवात मोठे कत आहे क मुलाला चांगले श ण
ावे. श ण फ शाळे तच नसते. सदाचरणाचे, वहाराचे श ण दे णे प याचे परम कत य
आहे. चांग या आचरणाचे पु आप या कुळाचे नाव उ वल करतात. नी तमंत आ ण शील
संप मुलगाच कुळात मान मळवतो.
नेत े सांगतात आजचे त णच उ ाचे नाग रक आहेत. तेच दे शाचे भ व य आहेत तर यांचे
यो य भ व य घड व या या दशेने यो य पाऊल उचलणे आई-वडील, समाजाचे कत आहे.
माता श :ु पता वैरी येनवालो न पा ठतः।
न शोभते सभाम ये हंसम ये वको यथा ।। 11 ।।
येथे आचाय चाण य संतती या श णा वषयी आई-वडीलां या कत ाचा उपदे श करताना
सांगतात क मुलांना न शक वणारी आई श ु व वडील वै यासमान असतात. अ श त
सु श त लोकांम ये हंसांम ये काव या माणे शोभत नाही.
अ भ ेत असे आहे क जी थती हंसाम ये आ यानंतर काव याची होते अगद तशी थती
शक या-सवर या लोकांम ये आ यानंतर अ श त ची होते. यासाठ मुलांना श ण न
दे णा या आई-वडीलांना श ु समजावे. या संबंधी आचाय चाण य मानतात क संप ीच नाही
तर श णसु ा मनु याला आदरणीय करते आ ण श ण नसलेली बनशेपटा या
शगवा या पशुसमान असते.
लालनाद् बहवो दोषा ताडनाद् बहवो गुण:।
त मा पु ं च श यं च ताडये तु लालयेत्।। 12 ।।
आचाय चाण य बालका या लालन-पालन, लाड-कौतुक- ेमा या संदभात याचे माण
आ ण त वा वषयी उपदे श करताना सांगतात क अ त लाडामुळे अनेक दोष व श ा के याने
गुण नमाण होतात. यासाठ मुलगा आ ण श याला लाडाची नाही श ेची गरज असते.
येथे असे अ भ ेत आहे क अ धक लाड कौतुक केले तर मुल े बघडतात. यां याबरोबर
कठोर वागले तर यां याम ये सुधारणा होते. यासाठ मुले आ ण श य यांचे अ धक लाड क
नयेत. यां याशी कठोर प तीनेच वागले पा हजे.
यासाठ चाण याचा स ला आहे क आई-वडील अथवा गु ने आपला पु या श य यां या
या गो ीकडे ल ठे वले पा हजे क यांना कोणतीही वाईट सवय लागू नये. यापासून
वाच व यासाठ यांना श ा करणे आव यक आह, तर मुलगा गुणाकडे आक षत होईल आ ण
दोष अंगीकार यापासून र राहील.

वा याय-
ोकेन वा तद न तद ाऽ ा रेण व।
अब यं दवस कुयाद् दाना ययनकम भ ।। 13 ।।
आचाय अ यासा या मह वाचे तपादन करताना हणतात मनु याने एका ोकाचे कवा
याचा अधा कवा पाव ोक कवा एखा ा तरी श दाचा खरा अ यास करावा. मनन, अ ययन,
दान आद काय क न दवसाचे साथक करावे.
येथे अ भ ेत आहे क कमीत कमी जेवढे श य होईल तेवढे मनु याने आप या
क याणासाठ मनन करणे आव यक आहे. मनन करणे, अ ययन करणे आ ण लोकांना मदत
करणे हे मानवी जीवनातील अ नवाय कत आहे. हे के यानेच जीवनाचे साथक होते. कारण
मानव जीवन अमू य आहे. याचा एक-एक दवस, एक-एक ण अमू य आहे, तो सफल
कर यासाठ वा याय, चतन-मनन आ ण दान इ याद स कम करीत राहावे. हाच जीवनाचा
नयम केला तर तो सव म आहे.

आस वष आहे-
का ता वयोग वजनापमानो
ऋण य शेष: कुनृप य सेवा।
द र भावो वषया सभा च
वना नमेते दह त कामय्।। 14 ।।
आचाय जीवनातील या य थत चा वचार करताना ला उपदे श करतात हणतात
क प नीचा वयोग, वजनाक न अपमान होणे, कज न फेडता येणे, राजाची सेवा, दा र य
आ ण धूत लोकांची सभा या गो ी वना अ नी शरीराला जाळू न टाकतात.
आचायाना येथे अ भ ेत आहे क एक आग सवाना दसते, ही बा आग आहे. पण जी एक
आग मनु याला आत या आत जाळते ती कुणीही पा शकत नाही. प नीवर अ यंत ेम आहे
परंतु तची ताटातूट झाली तर, कुटुं बीयांची कोठे मानहानी झाली तर, कजाची परतफेड करणे
अश य झाले तर, राजाची चाकरी करावी लागली तर, गरीबीपासून सुटका नाही झाली तर,
लोक एक येऊन सभा करत असतील तर, अशा ववश थतीत अग तक मनु य आत या
आत जळत राहतो. याचा तडफडाट कोणी ही पा शकत नाही. ही अशी न दसणारी आग
आहे.

वनाशाचे कारण-
नद तीरे च ये वृ ाः परगेहेष ु का मनी।
म हीना राजान: शी ं न य संशयम् ।। 15 ।।
नी त वचन मात आचाय चाण य उपदे श करतात क वेगवान वाहा या नद कना यावर
उगवणारे वृ , स या या घरात राहणारी ी, मं ी नसणारा राजा हे सव शी गतीने न
होतात.
अथ हा आहे क वाह अ न त अस यामुळे कना यावर उगवणारे वृ शी न होतात.
कारण ती भूमी वृ ांच े वजन सहन क शकत नाही. आ ण यांची मूळ उखडू लागतात. या
कारे स या या घरी गेलेली ीसु ा चारी या या ीने सुर त रा शकत नाही. तीचे
पा व य शंका पद होते. या संदभात एका नी तत ाने सां गतले आहे क ,
‘लेखनी पु तका दारा: परह ते गता गाताः।
आगता दै वयोगेन न ा च म दता।’
लेखणी (पेन), पु तक आ ण ी स या या हातात गेली तर ते हरवले असेच समजा, जर
दै वयोगाने परत वापस आले तर यांची दशा न , आ ण चोळामोळा, चुरगळले या ( व छ )
व पात असते.
याच प तीने राजाचा श थान मं ी असतो. मं ी राजाला स माग आचर यास व कुमाग
टाळ यास वृ करतो. तो नसणे राजासाठ घातक असते. यामुळे राजाजवळ मं ी असणे
आव यक असते.

चे बळ-
बलं व ा चा व ाणां रा ः सै यं बलं तथा।
बलं व ं व वै यानां शु ाणां च क न ता ।। 16 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क व ाच ा णांची श आहे. राजाची श सै य
आहे. वै याची श धन आ ण सेवा करणे ु ांचे बळ आहे.
 हणजेच ान- व ाच ा णांची श मानली गेली आहे. अ ययन- वा याय हेच याचे
काय े आहे व यातच याने ा व य मळ वळे पा हजे तरच तो आदरास पा होईल. राजाचे
बळ, याची श असते ती या ये सै य. याच श या बळावर तो रा या या सीमा सुर त
ठे वतो. याच त हेने संप ी वै यांचे आ ण सेवा करणे ु ांच े बळ आहे. हेच यां या काय े ाचे
वै श आहे.

जगाची रीत-
नधनं पु षं वे यां जा भ नं नृप ं यजेत्।
खगाः वीतफलं वृ ं चा यागतो गृहम् ।। 17 ।।
आचाय चाण य येथे व तु मळा यानंतर ती या उपयोगा या हासाचे नयम लागू क न
हणतात हा सृ ीचा नयम आहे क पु ष नधन झा यावर वे या पु षाचा याग करते. जा
श हीन राजाचा व प ी फळहीन वृ ाचा याग करतात. या रीतीने जेवण के यानंतर अ तथी
घर सोडू न जातो.
येथे हे अ भ ेत आहे क वे या आप या जु या ाहकाला तो गरीबीत आ यानंतर सोडू न
दे ते. वाईटकाळात राजा श हीन झाला तर याची जा याचा याग करते. वृ ाची फळे
संप यानंतर प ी या वृ ाचा याग करतात. जेवणा या अपे ेने घरी आलेला अ तथी
जेवणानंतर घर सोडू न जातो. आपले काम होईपयतच लोक संबंध ठे वतात. हाच सृ ीचा संकेत
येथे आहे क उपयोगानंतर व तु नकामी होते.
या संदभात आचाय चाण यांनी कांही उदाहरणां ारे या कत -पालनावर भर दला
आहे. संप ीमुळे वे या याला आपला ेमी हणते, नधन झा यावर या याकडे पाठ फर वते.
मानहीन राजाला जा यागते आ ण वठले या वृ ाला प ी यागतात. भोजनानंतर गृह थाला
आशीवाद दे ऊन घर सोडू न जावे हे अ तथीचे कत आहे. तेथे मु काम कर याचा याने
वचारही क नये. नाहीतर असे होईल क गृह थाला संकोच र सा न अ तथीला जा यास
सांगणे भाग पडेल.
याला हे समजले पा हजे क भोजन झा यावर वतःच जा याची परवानगी माग यात
स मान आहे आ ण हेच यो य आहे.
गृही वा द णां व ा यज त यजमानकम्।
ा ती व ा ग ं श य द धार यं मृग तथा ।। 18 ।।
आचाय चाण य जगरीतीची चचा करताना सांगतात क द णा घेत यानंतर ा ण
यजमानाला सोडू न दे तात, व ा ा तीनंतर श य गु ला सोडू न दे तात आ ण वणवा पेट यानंतर
पशू वनाचा याग करतात.
हणजेच ा ण द णा घेईपयतच यजमानाजवळ राहतो. द णा मळा यानंतर तो
यजमानाला सोडू न जातो व सरीकडचा वचार क लागतो. श य श ण होईपयतच
गु जवळ राहतो व ा ा त के यानंतर ते गु ला सोडू न जातात व जीवनकायाचा वचार करीत
पुढ ल योजनां या कामाला लागतात. हरीण आद पशु वनात ते हरवे आहे तोपयतच राहतात.
जर वनात आग लागली तर प ी तेथे राह याची सु संपली असे समजून अं य डेरा टाकायचा
वचार क न नघून जातात वा उडू न जातात. कोणा या तरी आ याला तोपयत राहतो
जोपयत याला आपले येय पूण होताना दसते. येय पूण झा यानंतर उपयो गता संप याचा
नयम लागू पडतो.

कृ यापासून सावध रहा-

राचारी च राऽऽ वासी च जन:।
यंमै ी यते पु भनर: शी वन य त।। 19 ।।
आचाय चाण य कृ या या प रणामा ती सावध करताना हणतात राचारी,
वभावाचा, वनाकारण स यांची हानी करणारा आ ण बरोबर मै ी ठे वणारा े
मनु य सु ा शी न होतो. कारण संगतीचा भाव पड या शवाय राहत नाही.
“खरबूज पा न खरबूज रंग बदलतो” ही हणतर स आहे. जर एखादा मनु य
लोकांसोबत राहात असेल तर यां या संगतीचा भाव या मनु यावर न क पडेल. ा सोबत
राहणारा मनु य न क च ःखी होतो हीच गो ल ात घेऊन तुलसीदाससु ा हणतात
“ जनसंग न दे ह वधाता। इससे भलो नरक का वासा।” हणून मनु याने कुसंगती टाळावी.

मै ी बरोबर यांशी:-
समाने शोभते ीती रा सेवा च शोभते।
वा ण यं वहारेष ु ी द शोभते गृह।े । 20 ।।
आचाय मै ी आ ण वहारात समपातळ वरच शोभाणा या त वाचे तपादन करताना
हणतात क समपातळ वर या लोकांम येच मै ी शोभते. राजाची केळे ली सेवा शोभून दसते.
वै यांना ापार करणे शोभते. शुभ ी घराची शोभा आहे.
अ भ ेत हे आहे क मै ी बरोबर यांशीच करावी. सेवा राजाचीच करावी. असं कर यातच
या कायाची शोभा आहे वै यांची शोभा ापार कर यात आहे. घराची शोभा शुभ ल णयु
प नी आहे कारण असे हणतात क “जाही का काम वाही को साजे, और करे तो ड डा बाजे”
हणजेज याचे काम यानेच करावे तर चांगले नाही तर, प रणाम चांगला होत नाही.
 तसरा अ याय

दोष कोठे नसतो?

क य दोषः कुले ना त ा धना को न पी डत:।
सनं केन न ा तं क य सौ यं नर तरम्।। 1 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क दोष कोठे नाही? या अथाने यांचे सांगणे आहे क
कोणा या कुळात दोष नसतो? रोग कोणाला ःखी करीत नाहीत? ःख कोणाला नसते आ ण
नरंतर सुखी कोण राहतो? येक जागी कांही न काही कमी आहे हे एक कटु स य आहे. जगात
अशी एकही नाही जी कधी आजारी झाली नाही आ ण जीला कधीच ःख झाले नाही
कवा सदा सवदा सुखी रा हली आहे. तर मग संकोच आ ण ःख कुठ या गो ीचे?
यासाठ ने आप या ुट ची अ धक चता क नये. उलट ुट असताना सु ा
आचरणाकडे ल दे ऊन ते अ य मानवी कुणांनी संप करावे. यामुळे म वाला पूणता
ा त होऊ शकेल. कारण नरंतर सुख तर संसारात कोणलाही ा त होत नाही. आज ःख आहे
तर उ ा सुख सु ा आहे. आज सुख आहे तर उ ा ःख पण आहे. हीच जगरीती आहे.

ल णाव न आचरण कळतेः-

आचारः कुलमा या त दे शभा या त भाषाणम्।
स म: नेहमा य त व पुरा या त भोजनम्।। 2 ।।
ल णाव न मळणा या संकेताची चचा करताना आचाय चाण य हणतात क
आचरणामुळे मनु या या कुळाचा प रचय होतो. भाषेमुळे दे शाचा प ा लागतो. आदर-
स कारामुळे ेमाचा आ ण शरीर पा न मनु या या जेवणाचा प रचय होता.
अ भ ेत असे आहे क उ च कुळाचा मनु य शालीन असेल व शांत आ ण चांग या
वभावाचा असेल हे मानले जाईल व नीच वंशाचा मनु य उ ट, ग पी आ ण मान मयादाचे
भान न ठे वणारा असेल. या बाब शी तर ब तेक सवलोक प रचीत आहेत क आपली
भाषा आ ण उ चार याव न ओळखला जातो क तो कोण या दे शात राहणारा आहे. तसं
पाहता भाषा थो ा-थो ा अंतरावर थोडीशी बदलते. पण जरा मो ा े त मु य सुर एकच
असतो. बोलाचालीची मूळ भाषा एकसारखी असते. यामुळे मनु य कोठे राहणारा आहे हे
ओळख यात अडचण येत नाही. याच कारे या हाव-भाव आ ण यातून या या
मनातील वचारांचा प ा लागतो, क याचा नेह, आचरण खरे आहे क दखाऊ. कारण मनु य
मनातील भावना अनु प काय करतो. मनातील भावनांच े त बब या या कायात अव य
दसते. या या वहारातूनच कळते क याचा लोभ खरा आहे क दखाऊ. कोणताही मनु य
आप या भावना अ धक वेळ लपवून ठे वू शकत नाही. आचाय चाण याचे कथन हेच आहे क
 चा दे ह पा न या या आहाराचा अंदाज करता येतो. चाण याने येथे सामा यता लागू
पडणारे नयमच सां गतले आहेत आ ण हे संकेत या सामा य आ मदशनातच मळते.

वहार कुशल हा:-

सकुले योजये क य पु ं पु ं व ासु योजयेत्।
सने योजये छ ुं म ं धम नयोजयेत।् । 3 ।।
वहा रकतेची चचा करताना आचाय चाण य हणतात क क येचा ववाह एखा ा
चांग या घरात केला पा हजे, मुलाला शक वले पा हजे, म ाला चांग या कायात व श ुला
वाईटपणा लावला पा हजे. हाच वहार आहे आ ण काळाची मागणी सु ा.
अथात कुशल तीच आहे जी मुलगी उपवर झाली क तीचा ववाह पा न-पारखून
चांग या खानदानात करते व पु ाला जा तीत जा त श ण दे ते. हणजे तो या या
उपजी वके या ीने वावलंबी होऊ शकेल. म ाला मेहनत-क , ईमानदारीची शकवण दे ईल
हणजे चांग या स याने वो आपले जीवन सुधारेल. एखा ा चांग या कामाला लागेल. परंतु
वै याला वाईट सवय ची शकार बनवू दे हणजे तो यात गुंतून जाईल व परेशान करणार नाही.

ापासून सावध रहा-

जनेष च सपषु वरं सप न जन:।
सप दं श ज कालेन जन तु पद-पदे ।। 4 ।।
तेची तुलना करताना आचाय या प ाला ठे वत आहेत जेथे तेचा भाव कमीत
कमी पडेल. ते माननात क आ ण साप या दोघात साप चांगला हणावा पण नाही. साप
एकदाच चावतो पण मा पावला-पावलावर चावतो, हणून ापासून सावध रा हले
पा हजे.
येथे हे अ भ ेत आहे क तर वचारले क साप आ ण यापैक चांगला कोण? तर याचे
उ र आहे ापे ा साप हजारपट चांगला, कारण साप कधीतरीच एखा ाला वशेष कारणानेच
चावतो, परंतु मनु य तर पावला-पावलावर चावत असतो. के हा काय करेल याबाबत ाचा
कांही व ास नाही. हे स य आहे क साप ते हाच चावतो जे हा या यावर पाय पडतो कवा
कांही कारणांनी तो घाबरला तर पण मा अकारण ःख पोहोच व याचे य न करतो.

संगत चांग याची करावी:-

एतदथ कुलीनानां नृपाः कुव त सं हम।
आ दम यावसानेष ु न यज त च ते नृपम्।। 5 ।।
येथे आचाय चाण य कुलीनतेचे वै श सांगताना हणतात कुलवंत लोक सु वात ते
शेवटपयत सोबत सोडत नाहीत. ते वा तवात संगतीचा धम नभावतात. यामुळे राजा कुलवंतांचा
सं ह करतो हणजे वेळोवेळ चांगला स ला मळू शकतो.
 अ भ ेत असे आहे क चांग या खानदानी यां याशी मै ी करतात ती जीवनभर
नभावतात. आरंभापासून ते अंतापयत सुख- ःखा या थतीत कधीच संगत सोडत नााहीत.
यासाठ राजे अशा कुळवंताना वःतजवळ ठे वीत असे. राजे आ ण राजपु ष मह वा या आ ण
व श राजक य सेवाम ये कुळवंत पु षांची नेमणूक यां या उ च सं कार आ ण परंपरागत
श ण व गु व ेमुळे करीत होते. ते कधी नीच कवा ु यु वाप न वतः या
मालकाबरोबर कपट कवा फसवणूक करीत नसत.

स जनांचा स मान करा:-

लये भ मयादा भव त कल सागराः।
सागरा भेद म छ त लयेऽ प न सावधः।।6 ।।
प र थतीमुळे आले या आचरणात प रवतन या तरावर आ ण थतीला वश करणा या
धीर गंभीर मनु याची थोरवी सांगताना आचाय चाण य हणतात क समु ा या तुलनेत धीर-
गंभीर पु षाला े मानावे कारण या समु ाला लोक एवढे गंभीर समजतात तो लय आला
तर आपली मयादा वसरतो आ ण कनारा सोडू न पाणी आ ण भूमी एकच क न टाकतो, परंतू
साधु अथवा े संकटाचा पहाड कोळसून अंगावर पडला तरी थोर मयादे च े उ लंघन
करीत नाहीत. हणून साधु पु ष सागरापे ा महान असतो. तसे पा हले तर मयादापालनासाठ
समु आदश मानला जातो. पावसामुळे उफाळ या न ांना वत:म ये सामावून घेऊन सु ा समु
मयादा सोडीत नाही. पण लय आ यानंतर याच समुदाचे पणी कना यांना तोडू न मोडू न
सा या धरतीलाच जलमय क न टाकतो. समु लयकाळात आपली मयादा सुर त ठे वू शकत
नाही परंतु या व साधु पु ष जीवावरचे संकट हजर झाले तरी आप या चारी याची
उदारतेचा याग करीत नाहीत. ते येक अव थेत आप या मयादे चे र ण करतात. यासाठ संत
पु ष समु ापे ा अ धक गंभीर मानले जातात. यांचा स मान केला पा हजे.

मुखाचा याग करा:-

मूख तू प रहत : य ो पद: पशु:।
भन वा यशूलेन अ ययं क टकं यथा।। 7 ।।
आयाय चाण य येथे नरपशूची चचा करताना हणतात क मुख ला दोन पायांचा पशु
समजून याचा याग केला पा हजे. कारण तो आप या श दांनी शूळासारखा भेदत असतो जसा
क एखादा अ य काटा टोचतो.
अथ असा क मुख मानव असूनही पशुच आहे. जसा पायात टोचलेला काटा दसत
तर नाही पण याचे ःख सहन करता येत नाही. याच कारे मुख चे श द दसत नाहीत
परंतु दयात शूळासारखे टोचत असतात. मुखाचा याग करणेच चांगले असते.

व ेचे मह व ओळखा:-
पयौवनस प ा वशालकुलसं भवा:।
 व ाहीना न शोभ ते नग धा इव कशुका:।। 8 ।।
व े या मह वाचे तपादन करतात आचाय चाण य हणतात क प आ ण यौवन संप ,
उ च कुळात ज म घेऊन सु ा व ाहीन मनु य सुगंधहीन फूला सारखा असतो आ ण ते शोभत
नाहीत.
अथ हा आहे क मुन य कतीपण सुंदर असो, त ण असो आ ण संप घरा यात ज म
घेतलेला असो पण तो जर व ाहीन आहे, मूख आहे तर याला स मान मळत नाही. व ा
सुगंधासारखी असते. या माणे सुगंध नस यावर सा या फूलाला कोणीही पसंद करीत नाहीत.
या प तीने अ श त ला सु ा समाजात काहीच मान-स मान मळत नाही. व ा
ला ख या अथाने गुणवंत माणूस बन वते.

पापे ा क त चांगलीः-
को कलानां वरो पं नारी पं प त तम्।
व ा पं कु पाणां मा पं तप वनाम्।। 9 ।।
पाची चचा करताना आचाय चाण य पापे ा क त ला मह व दे तात आ ण हणतात क
को कळे चे प तीचा वर आहे. पती ता असणेच ीयांच े स य आहे. कु प लोकांचे ान हेच
यांच े प आहे तथा तप यांची माशीलताच यांचे प आहे.
अथ असा आहे को कळांच े सुरेल आवाज हीच यांची सुंदरता आहे. या याच सहा याने ते
आप या वषयी आकषण नमाण करतात. यांच े खरे स दय यांचा पती ता धम आहे. यातच
ी धमाची साथकता आहे. कु प चे स दय याचे ान आहे, व ा आहे. कारण ानानेच
तो आ मा व कार क न जगाला का शत क शकतो. आ ण तप वी यो यांची सुंदरता सवाना
मा करणे ही आहे कारण तपाने ोधावर वजय मळ वता येतो. शालीनता आ यावर
सहजवृ ीने मा-भावना जागृत होते.

े तेला वाचवा:-
यजेदेकं कुल याथ ाम याथ कुलं यजेत।्
ामं जनपद याथ आ माथ पृ थव यजेत्।। 10 ।।
आचाय चाण य येथे माने े ता तपादन करताना सांगतात क ने कुळासाठ
एका चा याग करावा. गावासाठ कुळाचा याग करावा. रा या या र णासाठ गावाचा
आ ण आ मर णासाठ संसाराचा सु ा याग केला पा हजे.
येथे आशय असा आहे क एका चा याग के याने पूण कुळ-खानदानाचे भले होत
असेल तर या चा याग कर यात काही वाईट नाही. कुळाचा याग के याने पूण गावाचे
क याण होत असेल तर कुळाचा सु ा याग करावा. याच कारे गावाचा याग क न दे शाचे
क याण होत असेल तर गावाचा सु ा याग करावा. परंतु आपले जीवन सवात मोठे आहे. जर
वतः या र णासाठ सव व ाचा याग करावा लागला तरी व ाचा याग केला पा हजे. जीव
आहे तर जग आहे. हेच उ म कत आहे.
क ानेच फळ मळते:-
उ ोगे ना त दा र य्ं जपतो ना त पातकम्।
मौनेन कलहो ना त जागृत य च न भयम्।। 11 ।।
आचरणाची चचा करताना आचाय चाण य हणतात क उ ोगानी ा र य आ ण जपाने
पाप न होते. मौन बाळग याने भांडण व जागृत रा ह याने भीती र होते.
अथ असा आहे क उ ोग के यामुळे गरीबी न होते. हणून मनु याने क केले पा हजेत
जीवन संप कर यासाठ . ई राचे नाम: मरण के याने पाप र होते. मन व आ मा शु
होतात, स कमाची ेरणा मळते, कमापासून र राहतो. चुप बस यामुळे भांडण वाढत
नाही व अ न थती टळते. आ ण जागे रा ह याने कोण याही गो ीचे भय राहात नाही. सजग
रा ह यामुळे व तु धोका हो यापूव च सांभाळू शकतो.

‘अ त’चा याग करा:-

अ त पेण वै सीता चा तगवण रावण:।
आ तदानाद् ब लब ो ह ◌्य त सव वजयेत्।। 12 ।।
आचाय चाण य येथे ‘अ त सव वजयेत’ या स ांताचे तपादन करताना सांगतात क
अ त सुंदर अस यामुळेच सीतेच े अपहरण झाले होते, अ त घमडी झा यामुळे रावण मारला गेला
आ ण अ त दानी अस यामुळे राजा बळ चा छळ झाला.
आशय असा आहे क सीता अ यंत सुंदर होती हणून रावणाने तीला उचलून नेले. रावणाला
अ य धक घमड झाली हणून याचा नाश झाळा. राजा बळ अ त दानी होता हणूनच ई राने
याला फस वले. भलेपणा वा बुरेपणा ‘अ त’ दो हीत वाईट आहे.

वाणीत गोडवा आणा:-

को ह भार: समथानां क र वसा यनाम्।
को वदे श सु व ानां को पर: यवा दनाम्।। 13 ।।
आचाय चाण य मधुर भाषणाला म वाचा मह वाचा गुण मानून सांगतात क
श शाली ला कोणतीही व तु जड नसते. ापा यांना कोणतीही जागा र नसते.
व ानाला कोठे च वदे श नसतो. गोड बोलणा याला कोणीच परके नसते.
अ भ ाय असा क समथ साठ कोणती व तु भारी असते? आप या साम य बळावर
तो काहीही क शकतो. ापा यासाठ कोठे ही जाऊ शकतो. व ानासाठ कोणताही दे श
वदे श नसतो कारण आप या ानाने तो सवजागी अनुकूल वातावरण नमाण करतो. मधुर
बोलणा या ला कोणीच परके नाही. गोड बोल याने तो सवाना आपले बन वतो.

गुणवान एकच पुरेसा असतो:-

 एकेना प सुवण पु पतेन सुग धना।
व सतं त नं सव सुपु ेण कुलं यथा।। 14 ।।
आचाय चाण य सांगतात क एकच गुणवान आप या गुणांनी आपले नाव कम वतो. यांचे
हणणे आहे क वनात फुलले या सुंदर फुलांच े एकच झाड आहे पण ते आप या सुगंधाने
सा या वनाला सुंगं धत करतो. याच प तीने एकच सुपु सग या कुळाचे नाव झ ावर
फडका वतो.
याचा आशय असा आहे क जंगळाम ये जर एकाच वृ ावर सुंदर फुले फुलली असतील तर
यांचा सुगंध सव पसरतो. याच रीतीने एकच सुपु सव कुळाचे नाव आप या गुणांनी उ जवल
करतो. कारण कोणतेही खानदान गुणी पु ंमुळेच उंचीवर जाते यामुळे अनेक गुणहीन पु ं या
तुलनेत एकच गुणवंत पु पुरेसा आहे. यासाठ आज या प रवार नयोजन संदभात अनेक
मुलाऐवजी एकच चांगले मूल असणे अ धक सुखाचे आहे.
एकेन शु कवृ ेण द मानेन व ह्नना।
द ते त नं सव कुपु ेण कुलं यथा।।15 ।।
आचाय चाण य गुणव ाचे तपादन करतात हणतात क एकाच वाळले या झाडाला
लागले या आगीमुळे सगळे जंगल जळते. याच प तीने एकच कुपु सग या कुळाला बदनाम
करतो.
याचा अथ हा आहे क जंगलात जर एखादा वृ वाळलेला असेल तर याला शी आग
लागू शकते आ ण या वृ ा या आगीने सारे जंगल जळू न राख होऊ शकते. याच कारे जर
कुळात एकाही कुपु ाने ज म घेतला तर तो सगळे कुळच बदनाम करतो. हणन संतती मयादे त
ठे वून यां यात सत ◌्गण
ु नमाण कर याचे य न करावेत.
एकेना प सुपु ेण व ायु सा साधुना।
आह ◌्ला दतं कुलं सव यथा च े ण शवरी।। 16 ।।
येथे सु ा आचाय चाण य गुणवंता या एकटे अस यावरही ब सं ये या तुलनेत
कमतरतेची साथकता वशाद करताना हणतात क या कारे चं एकटाच रा ीची शोभा
वाढ वतो याच कारे एकच व ान स जन पु कुळाला का शत करतो.
येथे अथ असा आहे क एकटाच चं रा ी या अंधाराला र सा न सा या जगाला आप या
काशाने उजाळा दे तो. याच प तीने पु एकच असू ा परंतु तो गुणवंत असेल तर सा या
कुलाचे नाव उजाळू न टाकतो. यामुळे चांग या वभावाचा एकच पु सा या कुळाचे नाव
उजाळू न टाकतो व प रवारातील सद यांना आनंद करतो. कारण क या यामुळे ते आप या
कुळाचा अ भमान व गव अनुभवू शकतात. अंधा या रा ी कोणालाच सुखावह वाटत नाहीत,
तसेच कुपु सु ा कुळाला सहन होत नाहीत. तो कुळाचे नाव बुड वणारा असतो.
क जातैब भ: पु ै: शोकस तापकारकै:।
वरमेक: कुलावल बो य व ा यते कुलम।। 17 ।।
 येथेही आचाय चाण य गुणवंत एकाच पु ची पया तता सांगताना हणतात क शोक आ ण
संताप नमाण करणा या अनेक पु ांना ज म दे याने काय लाभ. कुळाला आधार दे णारा एकच
पु े असतो. या या आधारे सगळे कुल आराम करते.
अथ हा आहे क अनेक अवगुणी पु झाले तरी कांही लाभ नाही. यां या ज म घे यामुळे
सगळयांना ःखच होते. परंतु कुळाला आधार दे णारा, याचे नाव उ जवल करणारा एकच पु
चांगला अशा पु मुळे कुळ वतःला ध य मानते.

आई-व डलांनी सु ा दा य व समजावे-

लालयेत् पंचवषा ण दशवषा ण ताडयेत्।
ा त तु षोडशे वष पु ं म वदाचरेत।् । 18 ।।
आचाय चाण य येथे पु संगोपनात आई-व डलां या दा य वाचे तपादन करताना
सांगतात क पु ाचे पोषण पाच वषापयत करावे. दहावष ताडन करावे. सोळावे वष लाग यावर
या याशी म ासारखा वहार करावा.
अथ असा आहे क पाच वषा या अव थेपयत पु ाशी लाड-कौतुक ेम करावे. यानंतर दहा
वषापयत हणजेच पंधारा वषाचा होईपयत याला कठोर श तीत ठे वले पा हजे. परंतु पु जे हा
पंधरा वष पूण क न सोळा ा वषात पदापण करील ते हा तो वयाने वाढतो. ते हा
या याबरोबर एक म ासारखा वहार करणे यो य असते.

वेळेचे ान:-
उपसगऽ यच े च भ े च भयावहे।
असाधुजनस पक पलाय त स जीव त।। 19 ।।
आचाय चाण य वेळे या ानाची चचा करताना येथे सांगतात क -उप व कवा यु
झा यावर, भयानक काळ पड यावर आ ण ांची सोबत मळा यावर पलायन करणारी
च जगू शकते.
अथ असा आहे क कोठे ही इतर लोकांम ये लढाई-भांडण, दं गा-दं गल झा यावर, भयानक
काळ पड यानंतर आ ण लोकां या संपकात आ यानंतर या थानाला सोडू न पलायन
करणारा मनु य वतःला वाच वतो. अशा थानापासून पळू न जाणे हीच सवात मोठ शारी
आहे.

जीवनाची न फळता:-
धमाथकाममो ेष ु य यौकोऽ प न व ते।
ज म ज मा न म यषु मरणं त य केवलम्।। 20 ।।
येथे आचाय जीवनातील नरथकतेची चचा करताना हणतात क या मनु याला धम, धन,
काम, भोग, मो यापैक एकही व तु मळत नाही, याचा ज म फ मृ यूसाठ च झालेला
असतो.
अथ असा आहे क धम, धन, काम (भोग)आ ण मो मळणे हे मनु य जीवनातील चार
काय आहेत. जो मनु य न चांगले कम क न धमसंचय करतो न तर संप ी कम वतो, नाही
काम-भोग इ याद इ छा पूण करतो आ ण न तर मो ा त करतो याचे जगणे व मरणे एक
सारखेच आहे. तो जसा या जगात येतो तसाच येथून नघून जातो, याचे जीवन नरथक आहे.

ल मीचा वास:-
मूखा: य न पू य ते धा यं य सुसं चतम्।
दा प यो: कलको ना सत त ी वयमागता।। 21 ।।
आचाय चाण य येथे व ान आ ण यां या स मानात याली खुशाली आ ण शांतीची
थती सांगताना हणतात क जेथ े मूखाचा स मान होत नाही, अ -भांडार भरलेले असते आ ण
पती-प नीम ये भांडण होत नाही, तथे ल मी वत: येत असते.
अथ असा आहे क या घरात एकही मुख मनु य नसतो, धा य खा पदाथानी कोठार
भरलेले असते आ ण पती-प नीम ये आपसात भांडण-तंटा होत नाही. अशा घरांम ये सुख-
शांती, धन-संप ी इ याद नेहमीच कायम राहते. यामुळे असे हणता येत े क जर दे शाची समृ
आ ण दे शवासी लोकांच े समाधान शुभ आहे, मंगल आहे तर मुखा या जागी गुणवंत चा
आदर झाला पा हजे. वाईट दवसासाठ -काळासाठ धा य भांडारात भ न ठे वले पा हजे आ ण
घरात संसारात वाद- ववादाचे वातावरण नमाण होऊ नाही दले पा हजे. जे हा व ानांचा
आदर आ ण मूखाचा तर कार होईल, अ ाचे वैपु य असेल आ ण पती-प नी म ये स ावना
असेल तर गृह थां या घरात आ ण दे शात संप ी उ रो र वाढत वाईल, यात संशय नाही आ ण
हेच आचरण आ ण उ त व गत कर यात सहा यक असेल.
 चौथा अ याय

काही गो ी भा याने मळतात:-

आयु कम व च व ा नधनमेव च।
प चैता न ह सृ य ते गभ थ यैव दे हन:।। 1 ।।
येथे आचाय चाण य भा याला ल य क न मानवी जीवना या ारंभी या या लेखनाला
तपा दत करताना हणतात क आयु, कम, व , व ा, नधन या पाच गो ी ा या या
भा यात ते हाच ल ह या जातात जे हा तो गभातच असतो.
अथ असा आहे क ाणी जे हा माते या गभात असतो ते हा पाच गो ी या या भा यात
ल ह या जातात-आयु, कम, धन, व ा आ ण मृ यू.
यां यात नंतर कोणतेही प रवतन होऊ शकत नाही. याचे जेवढे वय होते यापूव एक ण
ही याला कोणी मा शकत नाही. तो जे काही कम करतो, याला जी काही धन संप ी आ ण
व ा मळते, ती सव पूव च न त झालेल े असते. जे हा या या मृ यूची वेळ येते ते हा एका
णासाठ सु ा याला कोणी वाचवू शकत नाही.

संतां या सेवेन े फळ मळते:-

साधु य ते नवत ते पु : म ा ण बा धवा:।
ये य तै: सह ग तार त मा सुकृतं कुलम्।। 2 ।।
आचाय चाणा य संतां या सेवेला मह व दे ताना हणतात क व ातील अ ध कतम मूल,
म आ ण भाईबंद साधु-महा मा, व ात इ याद या सहवासापासून र राहतात. जे लोक
सं संगत करतात ते आप या कुळाला प व करतात.
अथ हा आहे क जवळ जवळ सव लोक स संगापासून र राहतात. पण जे लोक ख या
ानी महा मा लोकांचा स संग करतात ते आप या कुळाला प व क न याचा उ ार करतात.
ते या सदाचरणाने आप या पूण प रवाराला उ वल करतात. यां या या कायाचा प रवाराने
अ भमाल बाळगला पा हजे. याला आपला आदश मानले पा हजे आ ण या यापासून ेरणा
घेतली पा हजे. मानवाला मा हत आहे क शरीर न र आहे. परंत ु याचे न क ान असूनसु ा
तो सांसा रक कायात गुंतलेला असतो. जे हा क याला अ ल त न वकार रा न काय करीत
रा हले पा हजे.
दशन यानसं पशम यी कूम च प णी।
शशु पालयते न यं तथा स जनसंग तः।। 3 ।।
आचाय चाण य स संगतीची चचा करताना हणतात क जसा मासा, माद कासव आ ण
चमणी आप या प लांच े पालन मश: पा न, ल ठे वून आ ण पशाने करतात. याच
प तीने स संगती सु ा येक प र थतीम ये मानवाचे पालन करते.
अथ असा आहे क मासा आप या ब यांच े पालन यांना वारंवार पा न करतो. माद
कासव यान लावून प लाकडे पाहते आ ण माद प ी आप या प लांना आप या पंखानी
झाकून यांच े पालन करतात. स जनांची संगतसु ा मनु याची याच कारे दे खभाल करते.

जेवढे होईल तेवढे पु य कम करा:-

याव व थो य दे ह: ताव मृ यु रत:।
तावदा म हतं कुयात् णा ते क क र य त।। 4 ।।
येथे आचाय चाण य आ मक णाचा माग श त करताना हणतात क जोपयत शरीर
व थ आहे तोपयत मृ यूसु ा र राहतो. हणूनच आ मक याण तोपयतच क न घेतले
पा हजे. ाण गे यावर काय करणार? नंतर फ प ाताप श लक राहील.
येथे याचा अथ असा आहे क जोपयत शरीर व थ आहे तोपयत मृ यूची सु ा भीती राहात
नाही. हणून याच काळात आ मा आ ण परमा मा ओळखून आ मक याण क न यावे. मृत
झा यावर काहीही करता येत नाही.
आचाय चाण याचे सांगणे आहे क काळ पसार होत असतो. न जाणो रोग मनु याला के हा
गाठतील आ ण न जाणो के हा यमाचे त मृ यूसंदेश घेऊन दरवा यात येऊन उभे राहतील.
यासाठ तर मनु याने जीवनात जा तीत जा त पु याचे काम करावे कारण काळाचा काय
भरवसा? जो कांही करायचे आहे वेळेवरच केले पा हजे.

व ा कामधेनूसारखी असते:-
कामधेनुगण
ु ा व ा यकाले फलदा यनी।
वासे मातृस शा व ा गु तं धनं मृतम्।। 5 ।।
आचाय चाण य येथे व ेच े मह व तपा दत करताना तीचे योजन आ ण उपयोग याची
चचा करीत आहेत. यांचे हणणे आहे क व ा कामधेन ु सारखी समान गुणांची आहे. वाईट
काळात सु ा फळ दे णारी आहे, वास काळात आई सारखी असून गु त धन आहे.
आशय असा आहे क व ा कामधेन ु समान इ छा पूण करणारी आहे. वाईटात या वाईट
काळात सु ा ती साथ सोडत नाही. घरातून कोठे ही बाहेर गेल े तरी ती आईसारखे र ण करते.
ही एक गु त धन आहे या धनाला कोणीच पा शकत नाही. आचाय चाण य मानतात क व ा
एक गु त धन आहे हणजेच एक असे धन जे कोणी पा शकत नाही आ ण ती अनुभवाची गो
आहे. तीचे कोणी हरण कवा वभाजन क शकत नाही. हणून ती सव कारे सुर त आ ण
व सनीय आहे. वेळ आ यावर हीच मनु या या कामाला येते.
या कारे व ा संकटात कामधेन ु समान आ ण परदे शात आई समान आहे. सवात मोठ
गो ही आहे क ही गु त व सुर त धन आहे. सो या या दा ग यासमान हला कोणी हरावून
घेऊ शकत नाही, चो शकत नाही.
एकच गुणवान पु पुरेसा आहे-
एकोऽ प गुणवान् पू ो नगुणै शतैवर:।
एक तमो ह त न च तारा: सह श:।। 6 ।।
आचाय चाण य येथे उपयो गता, गुण आ ण यो यते या आधारावर पु ा या मह वाचे
तपादन करताना हणतात क फ एक गुणवान आ ण व ान मुलगा शेकडो गुणहीन
बनकामा या मुलांपे ा चांगला असतो. या कारे एक चं रा ीचा अंधार र करतो पण
असं य तारे मळू नसु ा रा ीचा गहन अंधार र क शकत नाहीत. याच प तीने एक गुणी
पु च आप या कुलाचे नाव उ वल करतो, याला उंचावर नेतो, क त दे तो. शेकडो बनकामी
मुळे मळू नसु ा कुळाची त ा उंचावू शकत नाही. गुणहीन व बनकामाचे पु उलट आप या
वाईट कामांनी कुळाला कलंक लावतात. यांच े अ त व कांही कामाचे नसते. ते के हाही
अनथकारक आहेत.

मूख पु काय कामाचा?:-

मूखा रायुजातोऽ प ज मा जातमृतो वर:।
मृतः सा चा प ःखाय याव जीवं जडो हदे त्।। 7 ।।
आचाय येथ े या ोकातून मुख पु ा या नरथकेतेवर ट का करताना हणतात मुख पु
द घायुषी अस यापे ा मेलेला चांगला कारण असा पु मे याने एकदाच ःख होते, जगला तर
तो जीवनभर जाळ त राहील.
येथे असा अथ आहे क मुख पु ला द घ आयु य मल यापे ा याचे शी मरणेच चांगले.
कारण मुखा या मृ यूने एकदाच कांही काळ ःख होईल पण तो जगला तर जीवनभर आई
वडीलांना ःख दे त राहील.
आ ण संसारात अशी अनेक उदाहरणे आहेत क मुख पु ंनी वारशात मळालेले वशाल
सा ा य धुळ त मळ वले आहे. वडीलांची अलोट संप ी न केलेली आहे. मानव वभावतः
वतः या संतवीवर ेम करतो पण याचबरोबर याने वा त वकते वषयी डोळे झाक केली तर
काय होऊ शकते? आचायानी येथे याच वृती वषयी सावध केले आहे.

या पासून नेहमी सावध रहा:-

कु ामवास: कुलहीन सेवा
कुभोजन ोधमुखी च भाया।
पु य मुख वधवा च क या
वना नमेते दह त कायम्।।8 ।।
आचाय चाण य येथ े या गो चा उ लेख करीत आहेत यापासून ला नेहमी नुकसान
होते. यांचे हणणे आहे क ां या गावात राहणे, कुळहीनाची सेवा करणे, कुभोजन, ककशा
प नी, मुख पु आ ण वधवा पु ी हे सगळे ला आगी वनाच जाळू न टाकतात.
 अथ असा आहे क या गो ी ला खूप ःख दे तात-जर ासह राहावे लागले तर, नीच
खानदानातील लोकांची सेवा, घरात ककशा प नी, मुलगा मुख असणे, क या वधवा होणे हे
सगळे ःख अ नी वना ला आत या आत जाळू न टाकतात.

यांचा उपयोग नाही याचे काय होणार:-

क तया यते धे वा या न दो ो न ग भण ।
येऽथ: पु ेण जातेन यो न व ा भ मान।।9।।
येथे आचाय चाण य या ोकात व तू या उपयो गतेची चचा करताना हणतात क या
गायीचे काय करावे जी ध दे त नाही व गाभणही राहात नाही. याच कारे या मुलाचा ज म
घेऊन काय लाभ जो व ान नाही व ई राचा भ ही नाही.
अथ असा आहे क जी गाय ध दे त नाही व गाभणही राहात नाही, अशा गायीचे असणे व
नसणे सारखेच आहे. अशी गाय पाळणेसु ा बेकार आहे. याच कारे मुलगा जो व ानही नाही
व भ ही नाही, याचे असणे व नसणे सारखेच आहे.

यापासून सुख मळते:-

संसारातपद धानां यो व ा तहेतव:।
अप यं च कल ं च सतां संग तरेव च ।। 10 ।।
येथे आचाय चाण य या खात तीन शांतीदायक गो ची चचा करताना हणतात क
संसा रक तापाने जळणा या लोकांना तीनच गो ी आराम दे ऊ शकतात. संतती, प नी आ ण
स संगत.
अथ असा आहे आपली मुले, प नी आ ण चांग या लोकांची संगत या तीन गो ी मो ा
कामा या आहेत. जे हा कामाने थकून बेहाल होतो ते हा या त ही गो ी आराम दे तात.
कारण ब तांश वेळा असे दसते क मनु य बाहेर या संघषाचा सामना क न दवसभर या
मांनी थकून-भागून जे हा सं याकाळ घरी परत येतो ते हा आप या संततीला पा नच थकवा,
ास आ ण मान सक था सव वस न व थ, शांत व संतु लत होतो. याच कारे पती घरी
आ यावर जे हा हसत हसत येणारी प नी वागत करते, मधुरवाणीने याची वचारपूस करते,
चहापाणी क न याल तृ त व संतु करते ते हा पु ष आपले सारे क वस न जातो. याच
कारे जे हा एखादा महापु ष एखा ा अस ःखाने सं त ला ानोपदे श ते हा दे तो
या या भावाने तो सु ा शांत आ ण संयत होतो. या कारे आ ाधारक संतती, पती ता ी
आ ण साधूसंग मनु याला सुख दे णारी साधन आहेत. या जीवनात यांच े मोठे मह व आहे.

या गो ी एकदाच होतातः-
सकृ ज प त राजान: सकृ ज प त प डता:।
सकृ क या: द य ते ी येता न सकृ सकृत्।। 11 ।।
 आचाय चाण य येथ े संयत आ ण एकदाच काय कर या या संदभात हणतात क राजे
लोक एकदाच बोलतात, प डतसु ा एकदाच बोलतात आ ण क यादानसु ा एकदाच होते. ही
त ही काय एक-एकदाच होतात.
अथ असा आहे क राजा चा आदे श एकच वेळा होतो.
व ान लोकंसु ा एक गो एकच वेळा बोलतात.
क यादानसु ा जीवनात एकदाच करता येते.
या कारे राजा असो वा व ान वा क ये या ववाहसंबंधासाठ आई-वडीलांच े वचन अटळ
असते. त ही राजा, पं डत आ ण आई-वडील यां या ारा वचन परत घेता येत नाही तर ते पूण
केले जातात. ते पूण कर यातच यांचा मोठे पणा असतो. अथात याला जे चांगले काम करायचे
असते, तो करतो. याला वारंवार सांग याची गरज नसते. हेच महान चे आदश प आहे.

के हा एकटे , के हा सोबत रहावे:-

एका कना तपो ा यां पठनं गायनं भ:।
चतु भगमन े ं प च मब भ रणम् ।। 12 ।।
आचाय चाण य येथे एका तात मना या एका च हो याला तपा दत करताना हणतात
क तप एकांतात करणे उ चत व यो य असते. शकताना दोन, गाताना तीन, जाताना चार, शेतात
पाच व यु ात अनेक लोक असावेत.
अथ असा आहे क तप करताना मनु याने एक ाने राहावे. शकतेवेळ दोन लोकांचे
बरोबर शकणे यो य आहे. गाणे गाताना तीन ची साथ चांगली असते. कोठे जाताना जर
पायी जात असाल तर चार लोक चांगले असतात. शेतात काम करताना पाच लोक चांगले काम
करतात. परंतु यु ात मा जेवढे जा त लोक असतील तेवढे चांगले.

पती ताच प नी आहे:-

सा भाया या शु चद ा सा भाया या प त ता।
सा भाया या प त ीता सा भाया स यवा दनी।। 13 ।।
येथे आचाय चाण य प नी या पाची चचा करताना हणतात क तीच प नी आहे जी
प व व कुशल आहे. तीच प नी आहे जी पती ता आहे. तीच प नी आहे जीला आप या
पती वषयी ेम आहे. तीच प नी आहे जी पतीला स य सांगते.
अथ हा आहे क जीचे आचरण प व आहे, कुशल गृ हणी आहे, जी पती ता आहे, जी
पतीला खरे ेम करते आ ण या याशी कधी खोटे बोलत नाही. तीच ी प नी हण यास
लायक आहे. या ीम ये हे गुण नसतात ती प नी हण या जाऊ शकत नाही.
अथात आदश प नी तीच आहे जी मन वचन आ ण कमाने प व आहे. ती या गुणांचे
सखोल ववेचन करताना सां गतले आहे क शरीर व अंतःकरणाने शु , आचार वचार शु ,
गृहकाय, भोजन, दळण-कांडण, धुणे, शवणे-ओवणे आ ण साज-शृंगार इ याद म ये नपुण,
मन-वचन व शरीराने पतीवर अनुस आ ण पतीला आनंद करणे हेच आपले कत व कम
मानणारी, सदा स य बोलणारी कधी चे ेत सु ा अशी गो करणार नाही यामुळे संशय नमाण
होऊ शकतो. तेच घर वग होईल अ यथा समजावे क या गुणाअभावी ते घर नाही नक आहे.

नधनता अ भशाप आहे-

अपु य गृह ं शू यं दश: शू या वअबा धचस:।
मुख य दयं शू य सवशू यं द र ता।। 14 ।।
नधनतेला अ भशाप मानताना आचाय चाण य येथे या ोका या मा यमातून सांगतात क
पु हीनासाठ घर सूने होते, रकामे होते. या यात भाऊ नाही या यासाठ सव दशा सु या
रका या होऊन जातात; मुखाचे दय रकामे असते परंतु नधानाचे सवच रकामे असते. अथात
या ला एकही मुलगा नाही, याला आपले घर एकदम उदास वाटते. याला कोणी भाऊ
नाही याला सा या दशा रका या वाटतात. मुख ला चांग या वाईटाचे कांही ान नसते व
या या जवळ दय नावाची गो नसते. परंतु गरीबासाठ घर, दशा, दय, सव संसार उदास
होउन जातो गरीबी एक अ भशाप आहे.

ानाचा अ यास करा:-

अन यासे वषं शा मजीण भोजन वषम्।
द र य वषं गो ी वृ य त णी वषम।। 15 ।।
आचाय चाण य ानाला चर थायी व उपयोगी ठे व यासाठ अ यासावर भर दे ताना
हणतात क या कारे उ मातील उ म भोजन अपचनामुळे आनंदाऐवजी नुकसान करते
आ ण वषसमान काम करते, तसच नरंतर अ यास नाही केला तर शा ान सु ा मनु यासाठ
वषासाखे घातक असते. असे हणायला तो पं डत असतो परंतु अ यास नस यामुळे तो शा चे
चांग या कारे व ेषण क शकत नाही आ ण चे ा व उपहासाचे कारण बनतो अशा
प र थतीम ये स मा नत ला आप या अपमानाचे ःख मृ यूपे ा जा त वाटते. जी
नधन व द र आहे. ती यासाठ कोण याही कार या सभा, उ सव वषासमान असतात. अशा
गो ीम ये उ लासा या आयोजनात तर फ ीमंत लोकच जाऊ शकतात. जर एखादा द र
चुकून अथवा मुखपणाने अशा कार या आयोजनाम ये जा याचे साहस करील तर याला नेथून
अपमा नत होऊन बाहेर पडावे लागेल. हणून नधन साठ सभा, मनोरंजन, डा व
संमेलनात जाणे हणजे त े या भावनेन े अपमा नत करणारेच स होते. याने तेथे जाऊ
नये.

यांचा याग करणेच चांगले:-

यजे म दयाहीनं व ाहीनं गु ं यजेत।्
यजे ोधमुखी भाया नः नेहा बा धवां यजेत।् । 16 ।।
आचाय चाण य येथे यागाला यो य धमाचा उ लेख करताना हणतात क धमाम ये जर
दया नाही तर याचा याग केला पा हजे. व े वना गु ला, ोधी प नीला तसेच ेमहीन
भावांचा सु ा याग केला पा हजे. अथात या धमाम ये दया नाही या धमाचा याग केला
पा हजे. रागीट प नीचा सु ा याग करावा. जे भाऊ-बहीण, नातलग, सगे-सोयरे जर ेम करीत
नाहीत यां यांशी संबंध ठे ऊ नयेत. अथात दया नसणा या धमाला, व ाहीन गु ला, रागीट
प नीला आ ण ेमहीन भावा- बंदांचा याग करणेच चांगले आहे.

हातारपणाची ल णं:-
अधवाजरं मनु याणां वा जनां ब धनं जरा।
अमैथुंन जरा ीणां व ाणामातपं जरा।। 17 ।।
जेथे या ओळ म ये आचाय चाण य वृ ाव थेवर ट का करताना हणतात क मनु याचा
र ता, घो ाचे बांधले जाणे, ीचे मैथून न करणे आ ण व ाचे उ हात वाळणे हणजे
हातारपण आहे. अथात र याने चालता चालता थकून मनु य वतःला हातारा अनुभवू लागतो.
घोडा बांधून ठे व यामुळे हातारा होतो. संभोगा या अभावाने ी वतःला हातारी समजू
लागते. उ हात वाळ व यामुळे कपडे लवकर फाटतात व यांचा रंग फका पडतो.

कामापूव च वचार करा:-

कः कालः का न म ा ण को दे शः को यागमो:।
क याहं का च मे श र त च यं मु मु :।। 18 ।।
आचाय चाण य जीवनात वहाय व तुंना पूणपणे ओळखून घेऊनच यांना वापर याची
गो तपा दत करताना हणतात क कोणती वेळ आहे? कोण म आहे? कोणते थान
आहे? उ प -खच काय आहे? मी कोणाची व माझी काय श आहे? याचा वारंवार वचार
केला पा हजे.
अथात मनु याने कोणतेही कायास सु वात कर यापूव या बाब वर चांग या त हेने वचार
केला पा हजे. ही वेळ ते काम कर यासाठ यो य आहे का? माझे खरे म कोण आहेत? जे
माझी मदत करतील. या थानी ते काम केले पर लाभ होईल का? या कामासाठ कती खच
होईल आ ण यापासून उ प कती येईल? मी कोणाची मदत केली आहे? आ ण माझी श
कती आहे?
या ांवर वचार करताना मनु याने आपले जीवन तीत केले पा हजे आ ण
आ मक याणासाठ नेहमी य नशील राहणे आव यक आहे. जी या गो वर वचार
करीत नाही ती दगडासारखी नज व असते आ ण नेहमी लोकां या पायात पडू न, सापडू न लाथा
खात राहते. मनु याने समजुतदारीने काम क न जीवन तीत करावे.

आई-वडीलांचे वेगळे प (वडील)

ज नता चोपनेता च य तू व ां य छ त।
अ दाता भय ाता प चैता पतर: मृता:।। 19 ।।
 येथे या ोकात आचाय चाण य सं कारा या ीने पाच कार या वडीलांचे वणन
करताना हणतात-ज म दे णारा, उपनयन-सं कार करणारा, व ा दे णारा, अ दाता आ ण
भीतीपासून र ण करणारा, हे वडीलांच े पाच कार आहेत.
अथात वत: आपले वडील जे ज म दे तात, उपनयन (य ोपवीत) सं कार करणारा-गु ,
अ -जेवण दे णारा आ ण कोण याही कठ ण संगी ाणांची, जीवाचे र ण करणारा हे अशा
पाच ना वडील मानले गेले आहे. परंतु वहारात वडील हणजे ज म दे णारा हेच ा
मानतात.

आई:-
राजप नी गुरो: प नी म प नी तथेव च।
प नी माता वमाता च प चैता: मातर: मृता:।। 20 ।।
येथे या ोकात आचाय चाण य आई वषयी चचा करताना हणतात क राजाची प नी,
गु ची प नी, प नीची आई आ ण आपली आई व म ाची प नी या पाच कार या माता
आहेत.
अथात आप या दे शा या राजाची प नी, गु प नी, म ाची प नी, आप या प नीची आई
हणजेच सासू आ ण ज म दे णारी आपली आई या पाचजण ना आई मानतात.
तसे पा हले तर माता-आई माया क णेची सा ात तमूत असते. जेथून मुलासाठ माया
आ ण क णेचा वाह नघतो, तीला आई मानले गेल े आहे. हणून या पाच ठकाणा न
भावनामय, क णामय, दयातून भावमय वाह वा हत होतो. यासाठ या पाचांना आई मानले
जाते. यामुळे यांचे या जीवनात आई सारखेच मह व आहे.
 पाचवा अ याय

अ यागत े असतो:-
गु र न जातीनां वणानां ा णो गु :।
प तरेव गु ः ीणां सव या यागतो गु ।। 1 ।।
आचाय चाण य येथ े गु ची ा या- ववेचना मक आ ण व पाची ा या करताना
सांगत आहेत क ा ण, य आ ण वै य या तीन वणाचा गु अ नी आहे. ा ण वतः
त र सव वणाचा गु आहे. ीचा गु पती आहे. घरी आलेला पा णा सवाचा गु असतो.
यांचे सांगणे आहे क अ नीला ा ण, य आ ण वै यांचा गु मानले जाते. ा णाला
य, वै य आ ण शु ांचा गु समजावे लागेल. यांचा गु यांचा पती असतो. घरी आलेला
अ तथी सव घराचा गु मानला गेला आहे. हणजेच अ यागत तो असतो जो अ तथी या पात
गृह थाचे घरी अचानक येतो. याचा कोणताही वाथ नसतो तो फ आप या आ त य
करणा याचे-यजमानाचे भले च ततो. यामुळे आचाय चाण याने अ यागताला े
मानले आहे.

पु षाची पारख गुणांनी होतेः-

यथा चतू भः कनकं परी यते
नघषण छे दन तापताडनैः।
तथा चतु भः पु षः परह यते
यागेन शीलेन गुणने कमणा।। 2 ।।
आचाय चाण य येथ े गुण कमानी पु षा या परी ेची चचा करताना हणतात क घासणे,
कापणे, ताप वणे आ ण मारणे या चार कारांनी जशी सोयाची परी ा होते. याच कारे याग,
शील, गुण आ ण कमानी पु षाची परी ा होते.
अथात सोने खरे आहे क खोटे , हे जाणून घे यासाठ अगोदर याला कसोट वर घासले
जाते, नंतर कापले जाते व मग आगीत जाळले जाते आ ण शेवट याला ठोकले जाते. या
प तीने कुलीन ची परी ासु ा या या यागाने, वभावाने, गुणांनी आ ण कायानी घेतली
जाते. कुलीन याग करणारा सुशील, व ा इ याद गुणांनी यु आ ण नेहमी चांगले काय
करणारा असतो.

संकटाचा सामना कराः-

तावद् भयेष ु भेत ं या यमनागतम्।
 आगतं तु भयं ् वा हत मशकडया।। 3 ।।
येथे आचाच चाण य डो यावर आले या संकटातून नभाव यासाठ या संदभात हणतात
क आप ी आ ण संकटाना फ ते हाच यावे जोपयत ते र आहेत, पण ते संकट जर
डो यावर आले तर कोणतीही शंका न ठे वता यावर वार केला पा हजे, ते र कर याचा उपाय
केला पा हजे.
अथात जोपयत भीती र आहे तोपयतच ने याला यायले पा हजे हणजे अशा
कारचे कोणतेही काय क नये यामुळे भय होईल, पर जर भीती वाटलीच तर भऊन,
घाब न सु ा काय होणार नाही. या वेळेस याचे नदान शोधले पा हजे, याचा खंबीरपणे
मुकाबला केला पा हजे. नसता संसारात घाब न, पळ यासाठ , पलायन कर यासाठ अशा
कारची जागा मळणार नाही क जथे भीती नाही आ ण अशी भयभीत कोणतेही काय
कोठे ही क शकणार नाही. भयाने आयु यसु ा गुजरणार नाही. यामुळे भीतीपासून मु
हो यासाठ यावरचा तोडगा शोधणे हाच एक ेय कर माग आहे. शूर आ ण धाडसी पु षांचा
हाच धम आहे.

दोन चा वभाव सारखा नसतो:-

एकोदरसमु त
ू ा एक न जातका।
न भव त समा शीले यथा बद रक टकाः।। 4 ।।
येथे आचाय चाण य हणतात क एकाच पोटातून (गभातून) एकाच न ावर ज म
घेत यावर सु ा दोन लोकांचा वभाव वेगळा-वेगळा असतो. याच कारे एकाच आईचे एकाच
न ाम ये ज मलेल े दोन जु ठया मुलांचा वभाव व आचरण सारखे नसते.

प वाद हाः-
न पृहो ना धकारी या कामी भ डन या।
नो वद धः यं ूयात् प व ा न वंचकः।। 5 ।।
आचाय चाण य प व या या गुणांची चचा करताना सांगतात क वर मुन य
कोण याही वषयाचा अ धकारी नसतो. जी कामी (कामभोगी) नसते तीला ृंगाराची
आव यकता नसते. व ान मनु य आवडेल ते बोलत नाही आ ण प बोलणारा चोर नसतो.
अथात जो मनु य या नयादारीला वीटला आहे, याला वैरा य आले आहे, या यावर
कोणतेही काय सोपवू नये. नटू न छटणारा मनु य कामी (भोगी) असतो. कारण स यांचे यान
आकषूण घे यासाठ च साज- ृंगार करावा लागतो. हणून जी कामी (भोगी) नसते तीला
ृंगारा वषयी ेम नसते. कांड पं डत, व ान नेहमीच खरे बोलतात. ते आवडणारे
बोलत नाहीत. प बोलणारा मनु य कपट नसतो.

यां यात े षभावना असतेः-

 मूखाणां प डता े या अधनानां महाधना।
वारांगना कुलीनानां सुभगानां च भगा।। 6 ।।
आचाय चाण य येथ े े ष करणा यांची चचा करताना हणतात क मुख प डताचा, नधन
ीमंतांचा, वे या कुलवधूंचा आ ण वधवा सौभा यवत चा े ष करतात.
अथात मुख व ानाला पा न जळफळतो व व ान लोकांचा े ष करतो. याच कारे
नधन सेठ सावकारांचा तर कार करतात. यांची संप ी यां या डो यात सलते. वे या
चांग या घरा यातील मुली-सुनां वषयी जळतात कारण वे यांना कुलीन मुलीसारखा भावना मक
नेह, ेम मळत नाही. फ यां या शरीराचे शोषण होते आ ण वधवा या सौभा यवत ना
पा न मनात या मनात आप या नशीबाला रडतात क यांचे सौभा य सुख दै वाने हरावून घेतले
आहे. पती वहीन असणे यां यासाठ अ भशाप आहे.

यां यामुळे या व तु न होतातः-

आल योपहता व ा परह तं गतं धनम्।
अ पबीजहतं े हतं सै यमनायकम्।। 7 ।।
येथे आचाय चाण य कोण कोणामुळे न होते. याची चचा करताना हणतात क
आळसामुळे व ा न होते. स यां या हातात गे यावर धन न होते. कमी बयाणाने शेत
आ ण वनासेनापती सै य न होते.
येथे अ भ ाय असा आहे क आळशी व ेच े र ण क शकत नाही, कारण तो
वा याय आ ण मननापासून र असतो. स यां या हाती गेलेल ं धन जे हा आव यकता आहे
ते हा मळत नाही कारण सरी वेळेवर ते परत क शकत नाही. शेतात थोडे बयाणे
टाक याने (पेर याने) भरपूर पीक येत नाही कारण जेवढे बी पेराल या याच माणात पीक
येईल. आ ण सेनापती नस यामुळे सेना रणनी त न त ठरवू शकत नाही. हे प आहे क
व ा मळ व यासाठ क अपे त असतात. खरे धन तेच जे आप या ता यात आहे,
आप याजवळ आहे. पीक ते हाच चांगले येईल जे हा उ म बयाणे माणात पेरले जाईल
आ ण सेनेचा वजय होईल जीचे संचलन कुशल सेनापती या हातात आहे. या सव गो ी ल ात
ठे व याजो या आहेत.

यां यामुळे गुणांची ओळख होतेः-

अ यासा ायते व ा कुलं शीलेन धायते।
गुणेन ायते याय कोपो ने ेण ग यते।। 8 ।।
आचाय चाण य येथे व ा, कुळ- े ता आ ण ोध रागाची ओळख क न दे णा या
त वांची चचा करताना हणतात क अ यासाने व ेचे, शील- वभावाने कुळाचा, गुणामुळे
थोरपणाचा आ ण डो यामुळे रागाचा प ा लागतो.
अथात मनु या या सोबत रा ह यानंतर याचे क , बोल याची ढब, इ याद पासून याची
व ा व या या आचरणामुळे या या कुळाचा, खानदाना प ा लागतो. चे चांगले गुण
दाखवून दे तात क तो एक थोर मनु य आहे. वाट यास ती त डाने नाही बोलली तरी
याची नाराजी याचे डोळे सांगतात.

कोण कोणाचे र ण करतो-

व ेन र यते धमा व ा योगेन र यते।
मृ ना र यते भूपः स या र यते गृहम्।। 9 ।।
आचाय चाण य धम, व ा, राजा आ ण घराचे र ण करणा या त वांचा प रचय क न
दे ताना सांगतात क धनाने धमाचे, योगाने व ेच,े मृ तेन े राजाचे आ ण चांग या ीमुळे घराचे
र ण होते.
अथात संप ीमुळे मनु य आप या धम-कत ाचे यो य रीतीने पालन क शकतो. सदाचार,
संयम यांनी व ेच े र ण होते. राजाचा मधुर वभाव याचे र ण करतो आ ण चांग या
आचरणा या ीमुळे घराचे र ण होते.
प आहे क धम पालन कर यासाठ संप ीची, व े या गौरवाचे र ण कर यासाठ
काय-कुशलेची, राजाची लोक यता कायम ठे व यासाठ कोमल वहाराची आ ण प रवाराचा
स मान ठे व यासाठ ी या सतचारी याची आव यकता असते.

मुखाचा याग कराः-

अ यथा वेदपा ड यं शा माचारम यथा।
अ यथा वदतः शा तं लोकाः ल य त चा यथा।। 10 ।।
आचाय चाण य मह वपूण थापले या थत ना नरथक आ ण बेकार हणणा या वषयी
वचार करताना हणतात क जे लोक वेदांना, पां ड याला, शा ंना, सदाचाराला आ ण
शांत मनु याला बदनाम करतात, ते थच क करीत असतात.
अथात जर कोणी वेद, शा , बु मंत, सदाचारी आ ण शांत अशा माणसांना वाईट ठर वत
असेल तर तो मुख आहे, असे के यामुळे यांच े मह व कमी होत नाही. कारण अनेक ऋषी
मुन नी क येक वषा या साधनेनंतर ते त व ान ा त केले आहे आ ण याचा उजेड वहा रक
वेद-शा ं या पात टाकला आ ण जनसामा यां या क याणासाठ या नयमांचे वधान केले,
या त व ान आ ण आचार-परंपरेला वरोध करणे व या महान तपोधम , परोपकारी धमा मा
महा यां वषयी अव ेची भावना जोपासणे जेथे या मुखपणाची पराका ा आहे, तेथे
परंपरागत आ ण लोका ध ीत धम आचरणाची उपे ा क न समाजाला अधमा या खोल खाईत
ढकल यासारखे आहे. याला कधी लोक हता या भावनेने े रत काय असे हणता येणार नाही.
हणून वेद-शा आ ण महा मा वरोधी या य व नदनीय आहे. समाजा या ापक
हता या ीने अशी माणसे येक कारांनी ःखदायी असतात. हणून यांचा याग कर यातच
समाजाचे हत आहे.
दा र य
् नाशनं दानं शीलं ग तनाशनम्।
 अ ानताना शनी ा भावना भयना शनी।। 11 ।।
आचाय चाण य या आचरणासंदभात वचार करीत आहेत या या योगाने मनु य
मोठ उपल धी ा त करतो. यांच े हणणे आहे क दान दा र याला न करते. शांत, शील
वभावाने ःखांचा नाश होतो. बु अ ानाला न करते आ ण भावनेन े भीतीचा नाश होतो.
अथात साम यानुसार दान केले पा हजे. यामुळे आपलेच दा र य र होते. सदाचारामुळे
चे ःख न होते. चांग या-वाईट ओळखणारी बु या अ ानाला र सारते आ ण
धाडस क न ढ भावना के यामुळे सव कारचे भय र होते.

आ याला ओळखाः-
ना त कामसमो ा धना त मोहसमो रपुः।
ना त कोप समो व ना त ाना परं सुखम्।। 12 ।।
येथे आचाय परम सुखा या मह वाचे तपादन करताना सुखाचे वणन करताना हणतात
क “कामा”सारखी ाधी नाही, मोह-अ ानासारखा श ु नाही, ोधासारखी आग नाही आ ण
ानासारखे सुख नाही.
अथात काम-वासना मनु याचा सवात मोठा रोग आहे, मोहमाया वा अ ान सवात मोठा श ु
आहे, ोधासारखी आग नाही आ ण ानासारखे सुख नाही.
येथे ान आ ण मोह हे वेदांतदशनाचे प रभा षक श द आहेत. माये या मात जीव
आ याला वस न जातो, यालाच मोह, अ ान व माया हणतात, आ याला जाणणे यालाच
ान हणतात.

मनु य एकटाच असतो:-

ज ममृ यु नय येको भुन येकः शुभाशुभम्।
नरकेषु पत येकः एको या त परां ग तम्।। 13 ।।
येथे आचाय चाण य एकाक पणा या भावनेला प करताना हणतात क जगात
एकटाच ज म पावतो, एकटाच मृ यू वीकारतो, शुभ-अशुभ कायाची फळे एकटाच भोगतो,
नरकात एकटाच पडतो आ ण एकटाच परमगतीही ा त करतो.
याचा आशय असा आहे क मनु य जरी एक समाजात राहणारा ाणी आहे. समाजा य
अनेक काय तो इतर लोकां या बरोबर मळू न- मसळू न करतो, पण या कामांना याने एक ानेच
पार पाडावे लागते कारण-
मनु य एकटाच ज म घेतो.
एकटाच भा याचे शुभ-अशुभ कम भोगतो.
एकटाच नरकात पडतो व एकटाच परमपद (मो ) ा त करतो.
या सव कायात याची कोणाशीही भागीदारी नसते.

संसाराला काडीसारखे समजा:-

 तृण ं वद् वग तृण ं शूर य जीवनम्।
जमा य तृण ं नारी नः पृह य तृण ं जग् त ।। 14 ।।
येथे आचाय चाण य सांसा रकतेला काडीसमान आहे हे सांगन ू हणतात क ा याला
वग, वीराला आपले जीवन, संयमीला ी आ ण न पृहाला सव संसार काडीसमान असतो.
याचा आशय असा आहे क जी जाणते, तीला वगाची कांहीच ई छा नसते,
कारण वगातील सुख े भोग यानंतर पु हा ज म यावा लागतो. ानी त वलीन होऊन
जातो, हणून या यासाठ वगाचे कांहीच मह व राहात नाही. यु भूमीत शौय दाख वणारा
यो ा आप या जीवनाची पवा करीत नाही. जो मनु य आप या इं यांना जकून घेतो,
या यासाठ ी काडी सारखी मामूली ु लक व तु होते, या यो या या सव ई छा समा त
झाले या असतात तो सा या व ाला काडीसमान मानतो.

म ाचे वेगळे पः-

व ा म ं वासेषु भाया म ं गृहेषु च।
ा ध यौषधं म ं मृत य च।। 15 ।।
येथे आचाय चाण य म ाची चचा करताना हणतात क घरा या बाहेर वदे शात
रा ह यानंतर व ा म होते, घरात प नी म असते, रो यासाठ औषध म असते आ ण
मृ यूनंतर चा धम याचा म होतो. या कारे येक काराने म ाची पवा केली पा हजे
आ ण वेळेनस ु ार म - वचार करणेच ेय कर असते.

कोण के हा बेकार आहे:-

वृथा वृ ः समु े षु वृथा तृ तेषु भोजनम्।
वृथा दानं धना ष े ु वृथा द पो दवा प च।। 16 ।।
आचाय चाण य वृथा यावर वचार करताना हणतात क समु ात पाऊस थ आहे. तृ त
ला भोजन दे णे थ आहे. ीमंताला दान दे णे थ आहे आ ण दवसा दवा थ आहे.
अथ असा आहे क समु ात पावसाचा काय फायदा. याचे पोट भरलेल े आहे याला जेवण
दे णे, ीमंत ला दान दे ण े वा दवसा दवा जाळणे थ आहे. कोणतेही काम थान, मनु य
आ ण वेळ पा न करणेच यो य असते.

आवड या व तूः-
ना त मेघसमं तोयं ना त चा मसमं बदल्।
ना त च सु मं तेजो ना त चा समं यम्।। 17 ।।
आचाय सवात आवड या व तुची चचा करताना सांगतात क मेघसारखे पाणी कोणतेच
नाही. आप या बळासारखे कोणतेही बळ नाही. ने सारखी कोणती योती नाही आ ण
अ सारखी कोणतीच व तु आवडती नसते.
अथात मेघांच े पाणी सवात जा त उपयोगी असते. वतःचे बळ सवात मोठे बळ असते,
याबरोबर अ य कोण याही बळाचा व ास करता येत नाही. ने ांची योतीच सवात चांगली
योती आ ण जेवण येक ा याची सवात जा त आवडती व तु आहे.

जे समोर नाही या याशी काय ममताः-

अधना धन म छ त वाचं चैव चतु पदाः।
मानवाः वग म छ त मो म छ त दे वताः।। 18 ।।
आचाय चाण य अ ा य व तू वषयी या आस ची वृ ी वर ट का करताना
सांगतात क नधन माणसं संप ीची इ छा करतात आ ण चौपाद हणजेच पशु बोल या या
श ची मागणी करतात. मनु य वगाची इ छा करतो आ ण वगात राहणारे दे वता मो -
ा तीची इ छा करतात. आ ण याच प ती माणे जे ा त आहे सवजण या या पुढ ल व तूची
कामना करतात.
व तुतः पा हले तर या व ात एक साधे व सरळ स य आहे क या जवळ या
व तूचा अभाव असतो, तो तीच व तु ा त कर याचा य न करतो. याच व तूची लालसा
असते. तीलाच तो जा त मह व दे तो. जसे क नधन सवात जा त मह व संप ीला दे तो.
संप ी या ा तीसाठ तो नेहमी ाकूल असतो. पशुसाठ सवात मोठ उणीव हणजे वाणी
होय. ते ती मळ व याची इ छा ठे वतात मनु य वग मळ याची कामना करतो. आ ण वगात
राहणारे दे वता मो ा तीची इ छा करतात.
आचाय चाण यांनी या ोकात कवा या ोकाचा मूळ अथ, भावना हीच आहे क या
व ातील सव ाणीमा कोण या ना कशा या तरी अभावाने त आहेत. जे काही यांना ा त
आहे, यां याजवळ आहे, याला मह व न दे ता ते नेहमी अ ा य व तूची कामना करीत असतात.
स येन धायते पृ वी स येन तपते र वः।
स येन वा त वायु सव स य त तम।। 19 ।।
आचाय चाण य स याची त ा करताना असे हणतात क पृ वी स यावरच अवलंबून
आहे. सूय स यामुळेच तापतो स यानेच वारा वाहतो. सव काही स यामुळेच त ीत आहे.
अथात परमा मालाच स य हटले जाते. स यामुळेच पृ वी अजून टकून आहे. सूय आ ण
वायु स यामुळेच आपले काय करतात आ ण हे सारे व स यकारणानेच काय करते, याचा
आधार स य आहे.

धमच अटळ आहे:-

चला ल मी लाः ाणा ले जी वतम दरे।
चलाचले च संसारे धम एको ह न लः।। 20 ।।
आचाय चाण य येथे धम-चचा करताना हणतात क ल मी चंचल आहे. ाण, जीवन शरीर
सगळं कांही चंचल आहे, नाशवंत आहे. व ात फ धम न ल आहे. अथ असा आहे क
ल मी-धन-संप ी सव चंचल आहे. ही कधी एकाजवळ राहाते तर कधी स याकडे नघून जाते.
हचा कधीच व ास क नये आ ण ह यावर गवही क नये. ाण, जीवन, शरीर आ ण हे
सारे व सु ा नेहमी राहणार नाही. एक न एक दवस हे सव न होणार आहे. संसारात फ
धमही एकच व तु अशी आहे जी कधी न होत नाही. धमच मनु याचा खरा सोबती आहे, सवात
मोठ संप ी आहे, जी जीवनात कामी येतेच पण जीवनानंतर सु ा. हणून संप ीचा नेहमी
संचय करावा. धन-संप ी, ाण, शरीर इ याद चा मोह कधीही जा त करता कामा नये.

यांना धूत मानाः-

नाराणां ना पतो धूतः प णां चैव वायसः।
चतु पदां ृगाल तु ीणां धूता च मा लनी।। 21 ।।
येथे आचाय चाण य धूताची चचा करताना सांगतात क पु षाम ये हावी, प यांम ये
कावळा, चतु पादात को हा आ ण यांम ये माळण ही धूत असते.
आशय असा आहे क पु षाम ये हावी धूत असतो. प यांम ये कावळा धूत मानला जातो.
चतु पाद पशुम ये को ाला आ ण यांम ये माळण हला धूत समजलं जातं.
 सहावा अ याय

ऐकले पण पा हजेः-
ु वा धम वजाना त ु वा यज त म तम्।
ु वा ानमवा ो त ु वा मो मवा ुयात्।। 1 ।।
येथे आचाय चाण य ऐकून घेऊन ान ा ती करणारी या प करताना हणतात क
ऐकूनच मनु याळा आप या धमाचे ान होते, ऐकूनच तो आप या वाईट बु चा याग करतो.
ऐकूनच याला ान ा त होते आ ण ऐकूनच याला मो मळते.
आशय असा आहे क आप या पूजनीय लोकांच े कवा महापु षां या त डू न ऐकूनच
मनु याला आप या धमाचे हणजेच कत ाचे ान होते, यामुळे तो याला पतनाकडे,
अधोगती कडे नेणा या कायाचा याग करतो. ऐकूनच ान आ ण मो मळतात. हणून हे प
आहे क गो ी वाचून समजून घे या या तुलनेत एखा ा ानी गु या त डू न ऐकणे अ धक ा
मानले जाते. असे अनेक महापु ष झाले आहेत. यांनी फ ऐकूनच बरेच कांही जाणून घेतले.
यामुळेच मनु याचे कत आहे क तो वतः जरी शा वाचू शकला नाही तरी कोण
धम पदे शका कडू न ऐकून हण केले तरी या या पूण लाभ याला मळे ल.

(चा डाल) कृतीः-

प णं काक ा डाल पशूनां चैव कु कुरः।
मुनीनां पाप ा डालः सवषु न दकः।। 2 ।।
आचाय चाण य चांडाळा वषयी सांगतात क प याम ये कावळा, पशुम ये कु ा,
मुनीजनाम ये पापी आ ण नदक सग या ा यात चांडाळ असतो.
अथ असा आहे क प ांम ये काव याला चांडाळ समजले पा हजे. पशुम ये कु ा आ ण
मुनीजनांम ये पापी यांना चांडाळ समजले पा हजे. स यांच े वाईटपण सांगणारी प ी,
पशु आ ण मानवातसु ा सवात मोठा चांडाळ मानला जातो. अथात नदक चांडाळापे ा
चांडाळ असतो कारण या या अपरो याची नदा केली जाते या या अनुप थतीत
नदकालाच याचे पाप भोगावे लागते. हणून सवात हे चांगळे क नदे या वृतीपासून र रहा.
मनु याचा हा सवात मोठा कमकुवतपणा आहे क तो नदे म ये जा त रस घेतो. याम ये वेळे या
अप या शवाय हाती कांही लागत नाही,

यां यामुळे शु होतेः-

भ मना शु यते कां य ता म लेन शु य त।
 राजसा शु यते नारी नद वेगेन शु य त। 3 ।।
शु ची चचा करताना आचाय हणतात क तांब े आ लाने शु होते, कासे भ माने, नारी
रजः वला झा यानंतर आ ण नद वाह या वेगाने शु होते.
अथ हा आहे क राखेन े व छ घास यांतर कासे उजळू न नघते. तांबे तेजाब वाप न व छ
करता येते. येक म ह यात होणा या मा सक धमाने या आपोआप शु होतात आ ण
वाहत रा ह याने नद शु होते.
असे हणता येईल क जी नद हळू हळू वाहते तीचे पाणी घाण आ ण नेहमी अशु असते.
तेच वेगाने वाहणा या नद चे पाणी शु व व छ असते. या कारे ीची शु ती या रज वला
होऊन गे यानंतरच होते. यानंतरच ती गभधारणेस यो य होते. रजोधम नसलेली ी बं या
(वांझ) असते.

वास आव यक आहे:-
म सपू यते राजा म स पू यते जः।
म स पू यते योगी ी मती वन य त।। 4 ।।
आचाय चाण य येथे वासा या ह वाचे तपादन करताना सांगतात क सतत हडणारा-
फरणारा राजा पूजनीय असतो, वास करणा या ा णाची पुजा होते. पयटन करणा या
यो याची पुजा होते आ ण मण करणारी ी न होते.
अथ असा आहे क एका ठकाणा न स या ठकाणाकडे नेहमी वास करणारा राजा,
व ान आ ण यो यांची तर पुजा होते परंत ु असे करणारी ी न होते. वास करणे राजा,
व ान आ ण योगी या तघांनाच शोभते, ीला नाही.

संप ीचा भावः-

य याया त य म ा ण य याथा तरच बा धवाः।
य याथः स पुमां लोक य याथाः स च च डतः।। 5 ।।
आचाय चाण य धनवंत झा यामुळे आले या गुणव ेची चचा करताना सांगतात क या
जवळ पैसा आहे, लोक वतः न याचे म होतात. भाऊबंद पण येऊन याला
बलगतात. जो ीमंत आहे यालाच आज या युगात व ान आ ण स मा नत मानली
जाते. ीमंत लाच व ान आ ण बु मंत समजले जाते.
व तु थतीच अशी आहे क शेकडो वषापूव आचाय चाण याने सांगीतलेल े त य आज या
युगात पूण त हेने स य पात अ त वात आहे. हे तर नेहमीच पा हले जाते क या या जवळ
संप ी नाही, म भाऊबंद या यापासून र जातात, भाऊबंद आ ण कुटुं बीय याचा याग
करतात. येथपयत मजल जाते क नधन ला माणूस समजणे सु ा अवघड होते. अशा
ला कोणीही मानव समजतच नाहीत. अनेक गुणांनी यु पण नधन आज या
काळात उपे तच राहतो. हाच संप ी या मोठे पणाचा लौ कक भाव आहे.
बु भा याची दे णगी असतेः-
ता शी जायते बु वसायोऽ प ता शः।
सहाया ता शा एव या शी भ वत ता।। 6 ।।
आचाय चाण य येथे भा याला मह व दे ताना बु ही भा याची दे णगी अस याचे तपादन
करताना सांगतात क मनु य जसे भा य घेऊन येतो, याची बु याच सारखी होऊन जाते.
काम-धंदा ही यानुसारच मळतो. याचे सहकारी, सगे-सोबती सु ा भा यानु पच असतात.
सव याक प भा यानुसारच होत असतात.
सांग याचा अथ असा आहे क मनु याचे ार ध अटळ आहे. जे होणार आहे ते होणारच.
यामुळे क येक वेळा मनु याने क पीले या गो ी, याचे कौश य व याचे य न असफल
होतात. शा ंम ये हे ल हलेले सु ा आहे क वप ी आ यावर मनु याची चांगली बु सु ा
बेकार होते. हणजेच ‘ वनाशकाळे वपरीत बु ’ अशी होते. इ तहासात अशी अनेक उदाहरण
पाहायला भेट तल क अनेक महापु षांनी या च ात सापडू न भयंकर चुका केले या आहेत.
ीरामाचेच उदाहरण या. मयादा पु षो म असून सु ा मायावी सुवणमृगा या मागे धाावले
आ ण सीताहरणासारखी महान घटना घडली. हे सवानाच मा हत आहे. याचा हाही अ भ ाय
नाही क मनु याने एखा ा उ जल भ वत ा या भरवशाने आप या उ ोगाचा याग करावा.
याने फळाची इ छा न करता कम करीत राहावे. कमच भा याला सु ा बदल याची मता
बाळगून आहे.

काळ बळ असतो:-
कालः पच त भूता न कालः संहरते जा:।
कालः सु तेषु जाग त कालो ह र त म:।। 7 ।।
आचाय चाण य काळा या भावाची चचा करताना सांगतात क काळच ा यांना समा त
करतो, काळच सृ ीचा वनाश करतो. ाणी न त झा यानंतर ही तो यां यातच असतो. यावर
याचे कोणीही अ त मण क शकत नाही. अथ असा आहे क काळ कवा वेळ सवात जा त
बलवान आहे. काल हळू हळू सव ाणी आ ण व ालासु ा गळं कृत करतो. ाणी न त
झाले तरी हा चालतच असतो. येक णाला याचे वय कमी कमी होत असते. याला कोणीही
टाळू शकत नाही कारण काळा या भावापासून वतःला वाच वणे हे साठ असंभव आहे.
योग-साधना केली तरीही आ ण वै ा नक उपायांचा आधार घेतला तरी काळाचा भाव हट वता
येणार नाही. काळाचा भाव येक व तुवर पडतो. शरीर नबळ होते, व तु जीण व त त
होतात. सवजण पाहतात आ ण जाणून असतात क या माणे ता यात या कारची
धाडसी कामे क शकत होती तेच वृ ाव थेत असे कांहीही क शकत नाही. वृ पणाची
च हे या शरीरावर काळाचीच पाऊले आहेत. काळाला वळवून मागे फर वता येत नाही
हणजेच गेलेली वेळ परतून येत नाही. हे अगद पूण स य आहे क काळाची गती रोकणे दे वांना
सु ा श य नाही. अनेक क वजनांनी काळा या म ह याचे वणन केले आहे. भतृहरीने सु ा
हटले आहे क काळ समा त होत नाही तर मनु याचे शरीरच काळाचा घास बनतो. हाच सृ ीचा
नयम आहे. हणून वेळेच े मह व जाणून आचरण करीत राहावे.

जे हा कांहीच ीला पडत नाहीः-

नैव प य त ज मा धः कामा धो नैव प य त।
मदो म ा न प य त अथी दोषं न प य त।। 8 ।।
आयाच चाण य येथे मनु या या ी- मते या बाबतीत वचार कट करतात क ज मांध
कांहीच पा शकत नाही. तसेच कामांध आ ण नशेत तर झालेला मनु य कांही पा शकत नाही.
वाथ वाथ मनु यसु ा कोणातही कसलाही दोष पाहात नाही.
अथ हा आहे क ज मानेच अंध असणारा मनु य जगातील कोणती ही व तु पा शकत
नाही. काम वासनेचे भूत वार झा यावर काम व हळ मनु यसु ा लोक-लाज, समाज- वहार
यांची फक र करीत नाही. या कारे प आहे क कामपी डत, म व मादक पदाथानी
भा वत आ ण आपली आव यकता पूण कर यासाठ मोहात मनु य अंध आ ण ववेकहीन व
वचारशू य होतो.

कमाचा भावः-
वयं कम को या मा वयं त फलम ुते।
वयं म त संसारे वयं त म मु यते।। 9 ।।
आचाय चाण य कमफळाचा भाव प करताना हणतात क ाणी वतः कम करतो
आ ण वतःच याचे फळ भोगतो. वतः संसाराम ये भटकतो आ ण वतःच यापासून मु
होतो.
अथ असा आहे क मनु य वतः कम करतो. कमा या आधारावर याला चांगले वाईट फळे
मळतात. या फळां या आधारावरच संसारात यांचा वारंवार ज म होतो, आ ण वारंवार मृ यू
होतो. चांगले कम के याने पुनज मात सुख आ ण वाईट कम के यावर ःख ा त होतात.
वारंवार ज ममृ यूचे हे च हणनेच या संसारात भटकणे आहे. या सग याना वतःच त ड ावे
लागते. ते हा कोठे याला ान होते आ ण ते हाच तो वतःच या च ातून मु होऊन मो
ा त करतो.
राजा रा कृतं पापं रा ः पापं पुरो हतः।
भता च ीकृतं पापं श य पाप गु तथा।। 10 ।।
आचाय चाण य कमाचे रल ी भावांची चचा करताना सांगतात क रा ाने केलेले पाप
राजा भोगतो. राजाचे पाप याचे पुरो हत, प नीचे पाप पती आ ण श याचे पाप गु भोगतो.
अथ असा आहे क जेच े पाप राजाला, राजाचे पाप या या पुरो हताला, ीचे पाप ती या
पतीला आ ण श याचे पाप या या गु ला भोगावे लागते. कारण तसे पा हले तर याचा य
संबंध राजाने आपले कत पालन न कर याशी आहे. राजा जर आप या रा यात कत पालन
करीत नाही, या बाबतीत जर उदासीन राहतो त तेथे पाप-वृ ी वाढते, अराजकता माजते याचा
दोष राजालाच असतो. पुरो हताचे कत आहे क राजाला चांगला, नेक स ला घावा, याला
स मागाकडे वृत करावे, याला स य गो ी सांगन
ू अपकृ य अनु चत कम कर यास मना
करावे. जर पुरो हत आप या कत ाचे पालन करीत नसेल तर या यामुळे राजा पापकम
कर यास वृत होत असेल तर याचे फळ पुरो हताला अथवा मं याला भोगावे लागेल, कारण
राजाला नयं त ठे वणेही यांची जवाबदारी आहे. याच प तीने पतीचे कत आहे क प नीला
पापकम कर यास े रत होऊ दे ऊ नये, तीला आप या नयं णात ठे वावे. जर प नीने कांही
वाईट काम केले तर याचे फळ पतीला भोगावे लागेल. तसेच गु चे कत आहे क श याला
अचूक, यो य मागदशन करावे, याला स कमासाठ उ ेजन दे णे, जर गु आप या कत ाशी
सजग नाही रा हला व श य पापकमाला वृत झाला तर ते पाप गु या माथी लागते. राजा,
पुरो हत आ ण पतीचे कत आहे क यांनी जा, राजा, प नी व श याला स मागाकडे े रत
करावे.

श ु कोणः-
ऋणकता पता श ुमाता व भचा रणी।
भाया पवती श ुः पु श ु न पं डतः।। 11 ।।
आचाय चाण य श ु या व पाची चचा करताना सांगतात क ऋण घेणारा पता श ु
असतो. भचा रणी आईसु ा श ु असते. पवती प नी श ु असते आ ण मुख पु श ु
असतो.
अथ हा आहे क पु ामागे कज सोडू न जाणारे वडील श ुसमान असतात. वाईट वतणूक ची
आईसु ा संततीसाठ श ुसमान असते. अ त सुंदर प नीला सु ा श ु समान मानले पा हजे
आ ण मुख पु सु ा आई-वडीलांसाठ श ु सारखाचा असतो.
व तुतः कज काढू न घर खच चाल वणारे वडील श ुच असतात कारण क यां या मृ यूनंतर
ते कज संततीला फेडावे लागते. ा भचा रणी आई सु ा श ु पात नदनीय व या य आहे.
कारण ती धमबा वतन क न वडील व पती दो ही कुळांना कलंक त करते. अशा आई या
मुलांना सामा जक अपमान सहन करावा लागतो. याप तीने जी ी आप या स दया या
अ भमानाने आप या पतीची उपे ा करते, तीला सु ा श ु मानले पा हजे. कारण ती कत ात
कसूर करते. मुख पु सु ा कुळाला कलंक असतो. तो सु ा या य आहे. यामुळे आप या
उ ोगाने कुटुं बाचा नवाह करणारे वडील, पती ता आई आ ण आप या प व स दयाचा गव न
करणारी ी आ ण व ान पु च हतकारी असतात.

यांना वश कराः-
लु धकथन गृ या त धमंज लकमणा।
मुख छ दानुरोधेन े यथाथवादे न प डतम्।। 12 ।।
येथे आचाय चाण य वशीकरणासंबंधी सांगतात क लोभीला संप ी दे ऊन, अहंका याला
हाथ जोडू न, मुखाला उपदे श क न आ ण व ानाला खरे सांगन ू वश करावे.
 अथ असा आहे क लालची, लोभी मनु याला धन दे ऊन कोणतेही काम करवून घेता येते.
घमडी कडू न जर कांही काम करवून यायचे असेल तर या यासमोर हात जोडू न, न तेने
वाकून चालले पा हजे. मुख ला तर फ समजावून सांगन ू क नच वश करता येते. व ान
ला स य सांगावे. प बोलून यांना वश कर यात येते.

ापासून सावध रहाः-

कुराजरा येन कुतः जासुखं
कु म म ेण कुतोऽ भ नवृ त ः।
कुदारदारै कुतो गृहे र तः
कृ श यम यापयतः कुतो यशः।। 13 ।।
आचाय चाण य येथे ांचा भाव व णताना हणतात क राजा या रा यात जा
सुखाने कशी काय रा शकेल? म पासून आनंद कसा काय मळू शकेल? प नीकडू न
घरात सुख कसे येईल? आ ण -मुख श याला श ण दे यात यश कसे मळे ल?
अथ असा आहे क - नक मा- न य राजा या रा यात जा नेहमी ःखी असते.
म सतत ःखीच करतो. प नी घरची शुख-शांती नाहीशी क न टाकते आ ण
श याला शक व यात कधीच यश मळणार नाही. हणून राजा, म , प नी आ ण
श य हे नसणेच अ धक चांगले. यामुळे सुखी राहा यासाठ चांग या राजा या रा यात
राहावे, संकटातून बचाव यासाठ चांग या चे म हावे आ ण चांग याच ला म
करावे. र तभोगा या सुखासाठ कुलीन क येबरोबर ववाह करावा आ ण यश व क त
मळ यासाठ यो य ला श य करावे.

कोणाकडू नही शकून यावेः-

सहांदेकं बकादे कं श े च वा र कु कुटात्।
वायसा पंच श े च षट् शुन ी ण गदभात्।। 14 ।।
येथे आचाय चाण य शक याची बाब कोणाही लायक माणूस, पशु, प याकडू न शकावे.
अशी बाजू मांडून हणतात क सहाकडू न एक, बग याकडू न एक, क ब ाकडू न चार,
काव याकडू न पाच, कु याकडू न सहा आ ण गाढवापासून सात गो ी शक या पा हजेत.
चाण याने सां गतले आहे क शकायचेच तर मनु य कोणापासूनही कांहीही शकू शकतो.
पण यातसु ा मनु य यां यापासून कांही गुण शकू शकतो यात याला सह आ ण
बग यापासून एक एक, गाढवापासून तीन, क ब ापासून चार, काव यापासून पाच आ ण
कु यापासून सहा गुण शकावेत.
याचा मूळ अथ असा आहे क मनु याला जेथून कोठू न एखाद चांगली गो दसेल ती
शकून घे यास संकोच क नये. जर एखा ा नीच माणसाजवळ एखादा गुण असेल तर तो
सु ा शकून घे याचा य न करावा. पुढ ल चार ोकात या गुणांचे वणन व ताराने केले आहे.
सहापासून:-
भूत ं कायम प वा त परः कतु म छ त।
सवार भेण त काय सहादे कं च ते।। 15 ।।
येथे आचाय चाण य सहापासून घेत या जाणा या बाब वषयी सांगत आहेत क लहान वा
मोठे जे कांही काय करायचे आहेत ते पूण श लावून करावे. हा गुण आपण सहापासून
शकला पा हजे.
अथ असा आहे क सह जे कांही काम करतो यात तो आपली सगळ श लावतो.
हणून जे कांही काम करायचे आहे पूण जीव ओतून मनोभावे करावे.

बग यापासून:-
इ या ण च संय च बकव प डतो नरः।
दे शकाल बलं ा व सवकाया ण साधयेत्।। 16 ।।
येथे आचाय चाण य बग यापासून याय या श णा वषयी सांगत आहेत. बग यासारखा
इं यांना वश क न दे श, काळ आ ण बळ जाणून घेऊन व ानांनी आपले काय सफल करावे.
अथ असा आहे क बगळा सगळे काही वस न एकटक मासोळ ला पाहात राहतो आ ण
संधी मळताच याला पकडतो. मनु याने सु ा काम करतेवेळ अ य सव गो ना वस न फ
दे श, काळ आ ण बळाचा वचार केला पा हजे. दे श - या थानी हे काम क न काय लाभ
होणार? येथे या व तुला कती मागणी आहे? इ याद वर वचार करणे दे शा या जागेवर वचार
करणे आहे. काळ-वेळ-कोणती वेळ कोण या कामासाठ अनुकूल असेल? आ ण बळ-माझी
श कती आहे? मा याजवळ कती पैसा वा कती अ य साधनं आहेत? या सव गो ीवर काम
सु कर यापूव वचार करावा.

गाढवापासून:-
सु ा तोऽ पद वेहद् भारं शीतो णं न प य त।
स तु रतो न यं ी ण श े च गदभात्।। 17 ।।
येथे आचाय चाण य गाढवापासून शक या जाणा या गुणांची चचा करताना हणतात क
े आ ण व ान नी गाढवापासून तीन गुण शकावेत. जसा गाढव अ या ध क
थकावट नंतरसु ा ओझे वहात असतो याच कारे बु मान ने आळस न करता आप या
येय ा ती आ ण स साठ सदै व य नशील राहावे. कत ाचा माग सोडला नाही पा हजे.
काय स म ये हवामान, ऋतु गरम आहे क थंड याची चता क नये. आ ण या कारे गाढव
संतु होऊन इथे- तथे चरते याच कारे बु मान ने सदा संतोषी रा न, फळाची चता न
करता कायात म न रा हले पा हजे.

कब ापासून:-
 यु थानं च यु ं सं वभागा ब धुष।ु
वममा य भो ं च श े च वा र कु कुटात्।। 18 ।।
येथे आचाय चाण य क ब ापासून शक यायो य चार मह वपूण गो ची चचा करताना
हणतात क वेळेवर जागणे (उठणे), यु -लढाई, भाऊबंदांना पळवून लावणे व यांचा ह सा
वतःच गळं कृत करणे या चार गो ी क ब ापासून शका ात.
यांच े सांगणे आहे क क ब ाची चार वै श े आहेत, पहाटे उठणे, अ य क ब ांशी
लढणे, यांना भांडून पळवून लावणे आ ण यांचा ह सा वतः खाणे. क ब ापासून या चार
गो ी शक यासारखा आहेत. आ ण या जीवनात यांच े मह व मानवीय ीने अमू य
आहे.

कावळयापासून:-
गूढ मैथूनका र वं काले काले च सं हम्।
अ म वचनम व ासं पंच श े च वायसात्।। 19 ।।
काव यापासून शक यायो य गो ची चचा करताना आचाय हणतात क लपून संभोग
करणे, वेळोवेळ सं ह करणे, सावध राहाणे, कुणावरही व ास न ठे वणे, हाका मा न बोलावून
इतरांना जमा करणे हे पाच गुण कावळयापासून शकावेत.
अथ असा आहे क मनु याने कांही कामे काव यासारखीच करावीत. जसे क कावळा
लपून संभोग करतो कारण क ही या नःसंशय, नतांत गत असते. लहान-मो ा व तु
आप या घर ात एक त क न ठे वणे हणजे वेळेवर स या या त डाकडे पाहा याची वेळ
येऊ नये. सदा-सवदा सावध राहातो. काव-काव क न आप या अ य साथीदारांना गरज
भास यावर बोलावून घेतो. कधीच कोणावर व ास ठे वीत नाही कारण क पारखून व ास
ठे वला तर ःखाची श यता राहात नाही. हे गुण काव यापासून शकले पा हजेत.

कु यापासून:-
व शी व पस तु ः सु न ो लघुचेतन:।
वा मभ शूर षडेत े ानतो गुणाः।। 20 ।।
आचाय चाण य येथे संतोष, सतकता आ ण वामीभ ची चचा करताना कु या या
संदभात या गुणांचे वणन करताना यां या आव यकते या ीने सांगतात क जा त भूकेला
असला तरी थो ाम ये समाधानी असतो, गाढ झोपेत असताना सु ा सतक राहातो,
वामीभ असणे व वीरता हे सहा गुण क यापासून शकता येतात.
अथ हा आहे क कु ा कतीही भूकेला असला तरी याला जेवढे मळे ल यातच तो
समाधान क न घेतो. याचबरोबर याला जेवढे खायला घालाल तेवढे तो सगळे खातो.
थो ाच वेळात याला गाढ झोप लागले. पंरतु गाढ झोपेतून सु ा थो ाशा चा लीने वा
आवाजाने जागा होतो. मालकाशी ईमानदारी आ ण हमत व बहा रीने एखा ावर तुटून पडणे
सु ा कु याची सवय आहे. कु यापासून हे सहा गुण शकले पा हजे.

श ण सबळ बन वतेः-
ए एतान् वश तगुणानाच र य त मानवः।
कायाऽ व थासु सवासु अजेयः भ व य त।। 21 ।।
येथे आचाय चाण य पुव साधनांनी ा त गुणयु या यश वी काय हो याची
चचा करताना हणतात क जो मनु य या वीस गुणांना आप या जीवनात धारण करेल तो सव
कायात कोण याही थतीत वजयी होईल.
अथ असा आहे क हे वीस गुण या या पशूपासून शकून घे याचा हेत ू मनु याला साहसी,
अ भमानर हत आ ण ढ न यी बन वतो. याचबरोबर जीवनात चांग या गुणांची आयात करतो
आ ण गुणांचा याग क न एक चांगला संक प व चांगला समाज नमाण कर यास योगदान
दे तो. हणून यात पशु-प ी सु ा आप यासाठ एक ांत आहे. यासाठ पं. व णुशमाने
पंचतं त सव पशु-प ांना कथानकातील पा बनवून मानवा या येय- स त सहा यक कथांचे
नमाण केले. याचा उ े य राजाचे चार मुख पु ांनी सहा म ह यांच े आत राजनीतीम ये पारंगत
आ ण व ान हावे हाच होता.
या कारे जो वर व णले या गुणांचा अंगीकार कर याचा य न करील यांना आपले
क न घेतो, जो जीवनात कोठे ही, के हाही कोण याही प र थतीम ये पराजीत, अयश वी होत
नाही. याला जीवनात सव यशच मळते. अशा म ये वा भमान जागृत होऊन तो
आप या येक कायाला न ा आ ण त मयतेन,े समरसतेन े पूण क न उ ती, गती ा त
करतो. तोच मनु य सफल व यश वी समजला जातो.
 सातवा अ याय

मनातील गो मनातच ठे वाः-

अथनाश मन तापं गृ ह या रता न च।
नीचं वा यं चापमानं म तमा काशयेत।।1 ।।
आचाय चाण य कांही वहाराम ये गु तता ठे वणा या संदभात चचा करताना सांगतात क
संप ी न झा यावर, मनात ःख झा यावर, प नीचे चाल-चलन कळ यानंतर, नीच
कडू न अपमाना पद बोलणे ऐक यानंतर आ ण वतः कोठे तरी अपमा नत झा यांतर
आप या मनातील वचारांचा कोणलाही थांगप ा लागू दे ऊ नये. हीच समजुतदारी आहे.
अथ असा आहे क व -हानी, गृ हणीचे चा र य, नीच, चे श द आ ण वतःचा
अनादर या वषय मधील कोणालाही कांही सां गतले तर आपलेच हसे होत असते. हणून या
सव गो ीबाबत मौन ठे वणेच चांगले असते. कारण हे वाभा वक आहे क संप ीचा नााश
झा यावर मनु याला मान सक वेदना, ास होतो. तो वप तेचा अनुभव घेतो. जर प नी वाईट
चा र याची असेल तर अशा अव थेतसु ा याला ःख सहन करावे लागते. जर एखा ा ाने
याला फस वले अथवा एखा ा ने याचा अपमान केला तरीही याला ःख होते. पण खरी
शारी यात आहे क या सव गो ी स या कोणालाही न सांगता चुपचाप सहन करणे. कारण
जो या गो ी स यांना सांगतो ते हा अपमानाबरोबरच लोकं याची टर- ख ली उड वतात.
यासाठ या कारचे आपमान वष समजून चुपचाप पऊन टाकणेच यो य आहे.

लाज-संकोच पा न करावाः-
धनधा य योगेषु व ा सं हेषु च।
आहारे वहारे च य ल जा सुखी भवते्।। 2 ।।
येथे आचाय चाण य मनु या या लाज, संकोच कर या या संदभात सांगतात क संप ी
आ ण धा या या (धन-धा या या) दे वाण-घेवाणीत, व ा ा त करते वेळ , भोजन आ ण
आपसातील वहारात न लाजणाराचं सुखी असतो.
अथ हा आहे क पुढ ल गो ीत लाज ठे वणेच लाभदायक आहे, कोणाला पैसा उसणे-उधार
दे ताना, कोणाकडू न घेताना कवा कोणापासून तरी आपले पैसे परत घेताना व धा य वगैरे
दे ताना-घेताना कोण याही कारची लाज वा संकोच करता कामा नये. याच माणे श ण
घेताना जर एखाद बाब ल ात नाही आली कवा कोण या कारी शंका वा संशय असेल कवा
जेवण करते वेळ कवा कोण याही कार या वहारात.
व तुतः मनु यासाठ हे यो य आहे क याने दे या-घे याचे वहार लेखी करावेत. व ा
संपादन वा खाणे-पीणे या बाबतीत जर तो संकोच करील तर संबंध चांगले राहाणारा नाहीत.
संबंधीतांशी वहारात सु ा मृ , स य आ ण प वाद राहावे. हणून मनु याने संकोच यागून
नेहमी स यच बोलावे आ ण वहा रक मागाचा अवलंब करणे आव यक आहे. पैशां या दे वाण-
घेवाण वहारात हशोब असणे ज रीचे आहे.

समाधान मोठ बाब आहे:-

स तोषामृततृ तानां य युखं शा तरेव च।
न च त नलु धाना मत ेत धावताम्।। 3 ।।
आचाय चाण य येथे समाधानाचे मह व सांगताना हणतात क समाधानाचे अमृताने तृ त
मनु याला जे सुख आ ण शांती मळते, ते सुख व शांती संप ी या मागे चौफेर इकडे- तकडे
पळणा यांना मळत नाही.
अथ असा आहे क समाधान हे सवात मोठे सुख आहे जो मनु य समाधानी असतो याला
परम सुख आ ण शांती ा त होते. पैशा या मागे इकडे- तकडे धावपळ करणा यांना अशी सुख-
शांती मळत नाही.
व तुतः चाण याचे मत आहे क मनु याची हाव अमयाद आहे. या या भूकेला अंत नाही.
या या इ छा व कामना नरंतर वाढतच आहेत. अशा कारे इ छा वाढत रा ह याने मनु या या
जीवनात एक कारची नराशा येते व तो नरथक भटकतो. जो मनु य जेवढे मळाले यातच
समाधान मानतो यालाच सुखाची ा ती होते, कारण समाधानालाच मह व आहे.
स तोष र षु कत ः वदारे भोजने धन।
षु चैव न कत ाऽ ययन जपदानयोः।। 4 ।।
येथे आचाय सामाधानाचे मह व सांगतात क मनु याने वप नीतच संतोष मानावा मग ती
सुंदर असो वा साधारण, सु श त असो क अ श त याची प नी आहे हेच मोठे आहे. या
कारे मनु याने जे जेवण मळते यातच समाधान मानावे, कारण आपली कोरडी भाकरीच
चांगली. वसायातून ा त होणा या धनासंबंधी चाण य हणतात माणसाने असंतोषात ःख
क नये. यामुळे याची मान सक शांती न होत नाही. जर असे नाही केले तर तो वःतला
कायमचे ःखी क न घेईल. या उलट चाण याचे सांगणे आहे क शा ाम ये अ ययन, ई राचे
नाम मरण आ ण दान-ध मात कधी समाधान मानू नये. या त ही गो ी जा तीत जा त
कर याची इ छा करावी. यामुळे मान सक शांती आ ण आ मक सुख मळते.
व तुतः नेहमी असे गृहीत धर यात येत े क मनु य जे कांही आप या भा यात घेऊन आला
आहे, ते य न क न सु ा बदलता येत नाही. यामुळे तो जर अशा गो या संबंधात
समाधानपूवक जीवन जगेल तर याचे नुकसान होणार नाही. कारण मनु याचे जीवन
पा यावर या बुडबु ासारखे आहे. जे आहे, असू शकते ते उ ा राहणार नाही. हणून चाण य
हणतात क मनु याने सतत शुभ कायाम ये म त रहावे.

यापासून सावध रहाः-

व यो व व द प योः वा मभृ ययोः।
 अ तरेण न ग त ं हल य वृषभ म च ।। 5 ।।
आचाय चाण य येथे मागाने जाताना तबं धत बाब वषयी चचा करताना हणतात दोन
ा णां या मधून, ा ण आ ण आग या मधून, मालक आ ण नोकर यां यामधून, पती आ ण
प नी यां यामधून आ ण नांगर व बैल यां यामधून जाऊ नये.
कारण असे मानतात क जेथे दोन उ या आहेत कवा बसले या असताना, बातचीत
करीत असताना, यां या मधून न जाता यां या एका बाजूने नघून जावे. जर दोन ा ण उभे
असतील तर दोघां या मधून न जाणे याचा अथ असा आहे क ते एखाद शा चचा करीत
असतील. याचमुळे आगीमधून जाऊ नये. पती-प नी, मालक व नोकर जे हा कांही बोलत
असतील तर यां या जवळ जाऊ नये आ ण दोघां या मधून जाऊ नये. याच माणे नांगर आ ण
बैल यां यामधून जाऊ नये कारण यात मार लाग याची, जखमी हो याची श यता असते. आ ण
तसे पा हले तर मनु याने नेहमीच जाताना आसपासचे वातावरण पा नच माग मण करावे.
पादा यां न पृशेद नं गु ं णमेव च।
नैव गांव कुमार च वृ ं न शशुं तथा।। 6 ।।
आचाय चाण य हणतात क आग, गु , ा ण, गाय, कुमारी क या, हातारे लोक आ ण
बालकांला पावलांनी पश होऊ दे ऊ नये. हे अस यतेचे ल ण आहे. असे कर यात यांचा
अपमान, अनादर तर आहेच पण यातून उपे ेची भावना कट होते. तसे कर यात आप या
मुखपणाचे दशन कर यासारखे आहे कारण हे सवजण आदरणीय पू य व य असतात.
शकटं प चह तेन दशह जतेन वा जनम्।
ह तनं शतह तेन दे शा यागेन जनम्।। 7 ।।
आचाय हणतात क बैलगाडीपासून पाच हात, घो ापासून दहा हात, आ ण ह ीपासून
शंभर हात र राहावे, पंरतु पासून बचाव यासाठ मा थोडे-ब त अंतर पुरेस े नाही.
या या पासून वतःला वाच व यासाठ तर आव यकता भासली तर दे श सु ा सोडावा लागेल.
या गो पासून र राहा याचे ता पय हे आहे क गाडीला जुंपले या बैलामुळे खापत होऊ
शकते. घो ा या लाथ मार याचे भय असते. याच कारे ह ीपासून ही र राहाणेच यो य
आहे. परंतु पासून अशा कारे वतःला वाच वले पा हजे क याचा चेहरासु ा
पाहा यास मळू नये. यामुळे चाण या या मतानुसार या यामापासून वाच यासाठ तो जेथे
राहतो या जागेचा सु ा याग केला पा हजे.
ह ती वंकुशमा ेण बाजो ह तेन तापते।
ृंगीलकुटह तेन खड् गह तेन जन:।। 8 ।।
येथे आचाय चाण य बरोबर ता हे सू शक वतानासु ा सावध गरीचे मह व
सांगताना हणतात क ह ीला अंकुशाने, घो ाला हाताने, शगधारी पशुंना हात कवा काठ ने
आ ण ाला श हाती घेऊन मारावे लागते.
अथ असा आहे क ह ीला अंकुशाने टोचून, मा न वश करता येते. घो ाला हाताने मारता
येते. गाय, हैस इ याद शगधारी ा यांना हात कवा काठ ने मारता येते. पंरतु ाला मारताना
हातात तलवार अथवा अ य कोणतेही श हातात असणे आव यक असते. ाला हातात श
घेऊनच सरळ करावे लागते. स यतेची भाषा याला कळत नाही. कवा “लात के भूत बात से
मानते नह ,” कवा “लकडी शवाय मकडी वळत नाही”
तु य त भोजने व ा मयूरा धनग जते।
साधवः परस प ौ खलाः वप षु।। 9 ।।
आचाय चाण य ां या स यां या ःखात सुख मान या या वृ ीचे वणन करताना
हणतात क ा ण तर भोजनामुळे आनंद त होतात. मोर नभां या गजनेनंतर आनंद त होतात.
स जन, साधु स यां या संप तेत सुख मानतात, पण लोक स यां या संकटांना पा न
आनंद होतात. कती व च आहे.
अथ असा आहे क ा ण भोजन मळाले तर, मोर ढगांचा गडगडाट ऐकून आ ण स जन
स यां या सुखात, आनंदात, धन-संपदा पा न आनंद होतात. परंतु ाला स यांच े सुख
पा न ःख होते. ते स यांना ःखी पा न मा आनंद होतात.
अनुलोमेन ब लनं तलोमेन जनम्।
आ मतु बलं श ुं वनयेन बलेन व।। 10 ।।
आचाय चाण य धम वहार समजून सांगताना हणतात क बळवंत श ूला या या माणे
वागून, ाला या या व जाऊन आ ण समान श या श ूला वनयाने वा श ने वश
करावे.
अथ असा आहे क जर श ु आप यापे ा ताकदवान असेल तर या या इ छे माणे वागले
पा हजे. जर तो आप या एवढाच बळवान असेल तर या या बरोबर न तेन े वागावे कवा याचा
सामना श नेच करावा परंतु ाबरोबर बु नेच वागावे.

ता यच यांची श आहे:-
बा वीय बलं राजा ा णो वद् बली
पयौवनमाधुय ीणां बलमु मम्।। 11 ।।
आचाय चाण य यां या गुणांची चचा करताना सांगतात क हातात ताकद असणारे राजे
बलवान, श मान असतात. जाणणारा ा णच श मान मानला जातो. स दय, ता य
आ ण गोडवा ीयांच े मोठे बळ आहे.
याचा आशय असा आहे क या राजा या बा म ये श (बा बळ) असते तोच श मान
मानला जातो. जाणणारा ा णच बळवंत आहे. जाणून घेणे हेच ा णाचे बळ आहे.
स दय, ता य आ ण वाणीची मधुरता हेच यांच े सवात मोठे बळ आहे.
ना य तं सरलेन भा ं ग वा प य वन थलीम्।
छ ते सरला त कु जा त ा त पादपाः।। 12 ।।
 जीवनाचा स ांत आहे क अ त हे टाळावे, व य करावे “अ त सव वजयेत” मग ते
जीवन या संदभात साधेपणा वा सरळपणा या पातळ वर का असेना. हणून आचाय चाण य
हणतात क अ त हणजे जा त सरळ सु ा रा नये. जंगळात जाऊन पा हले तर असे दसून
येईल क सरळ वाढलेल े वृ कापले जातात तर वेडेवाकडे वाढलेल े वृ तसेच ठे वले जातात.
अथात मनु याने सु ा जा त सरळ अथवा भोळे पणाने रा नये. जा त सरळ माणसाला
सवजण मुख बन व याचे य न करतात. याचे जीवन कठ ण अवघड होते. या उलट स या
रागीट व खडू स कार या लोकांना कोणीही कांहीही बोलत नाही. हा नसग नयमच आहे.
जंगलात सु ा जे झाड सरळ असते तेच तोडले जाते आ ण वेडेवाकडे झाड तसेच उभे
राहातात.

हंसा सारखे वागू नकाः-

य ो दकं त वस त हंसाः, तथैव शु कं प रवजय त।
न हंसतु येन नरेणभा म, पुन यज ते पुनरा य ते।। 13 ।।
आचाय चाण य येथे हंसा या वहाराला आदश हणून उपदे श करतात क या तलावात
पाणी जा त असते तेथेच हंस राहातात. जर तेथील पाणी आटले वा कमी झाले तर हंस तो
तलाव यागून स या थानी नघून जातात. जे हा के हा पावसामुळे कवा नद चे पाणी यात
येऊन तो पा याने भरला तर ते पु हा तेथे वापस येतात. या कारे हंस आप या
आव यकतेनस ु ार कोण याही जलाशयाला सोडू न जातात कवा याचा आ य घेतात.
आचाय चाण याचा येथे आशय असा आहे क मनु याने हंसासारखा वहार क नये.
एकदा याचा आ य घेतला आहे याला कधी सोडू नये. जर कांही कारणा तव सोडावाच
लागला तर मग परत वापस तेथे येऊ नये. आप या आ यदा याला वारंवार सोडणे आ ण परत
तेथेच येणे हे माणूसक चे ल ण नाही. यासाठ च नीतीसु ा हेच सांगते क मै ी अथवा संबंध
था पत के यानंतर ते वनाकारण तोडणे यो य नाही.

कम वले या धनाचा याग करीत राहावेः-

उपा जतानां व ानां याग एव ही र णम्।
तडागोदरसं थानां प दाह इदा मससाम्।। 14 ।।
येथे आचाय चाण य कम वले या पैशांचा स पयोगासाठ खच कर या वषयी सांगतात क
तलावातील पाणी व छ राहा यासाठ याचे वाहते राहाणे जसे आव यक आहे याच माणे
अशा पैशांचा याग करीत राहाणे हणजेच याचे र ण करणे आहे.
अथ असा आहे क एखा ा तलावाचे पाणी व छ ठे व यासाठ याचे वाहात राहाणे चांगले
असते. ते थांबून रा हले, अडकून रा हले तर ते घाण होते. याच प तीने संप ीचा याग करीत
राहावे. असे नाही केले तर मनु याम ये अनके वाईट गुण येतात. संप ी चांग या कायसाठ खच
करीत राहावे. हेच संप ीचे सवात मोठे र ण आहे.
स कायातच महानता आहे:-
वग रथताना मह जीवलोके।
च वा र च ा न वस त दे ह।
दान संगो मधुरा व वाणी
दे वाचनं ा णतपणं च।। 15 ।।
स कायाचे आचरण करणा या ला महा मा असे संबोधताना आचाय सांगतात क दान
दे याची आवड, गोडवाणी, दे वांची पुजा आ ण ा णांना समाधानी ठे वणे, हे चार ल ण
असणारी या जगात एखाद वगातील आ मा असू शकते.
अथ असा आहे क दान कर याची सवय असलेला, सवात जा त गोड बोलणारा दे वांची
पुजा करणारा आ ण व ान- ा णांचा स मान करणारा माणूस द आ मा असतो. या
म ये हे सव गुण असतात तो महान पु ष असतो. अशा ला वगातील आ याचा
अवतार समजला पा हजे.

कृ य करणारे नरक भोगतातः-

अ य तलेपः कटु ता वाणी
द र ता च वजनेष ु वैरम्।
नीच संगः कुलहीनसेवा
च ा न दे हे नरक थतानाम्।। 16 ।।
आचाय चाण य काय करणा या ला तो नकाचा अ धकारी हो या या संदभात
हणतात क अ यंत संताप, कटू वाणी, द र ता, वक यांबरोबर वैर, नीच लोकांची संगत,
कुळहीनांची सेवा ही सव नरक भोगणा यांची ल णे आहेत.
अथ असा आहे क अ यंत रागीट वभावाचा असतो. याचे बोळणे कडवट
असते. तो गोड, मधुर बोलूच शकत नाही. तो नेहमी गरीबच राहातो. इतरांशी संबंध तर सोडा
पण याचे या याच कुटुं बीयांशी श ु व असते. नीच लोकांची संगत आ ण अशाच लोकांची
नेहमी सेवा करणे हे याचे काम असते. या म ये हे अवगुण दसून येतात याला
नरकातील आ याचाच अवतार समजले पा हजे.
ग यते य द मुगे म वरे
ल यते क रकपोलमौ कम्।
ज बुका यगतं च ा यते
व सपु छखरचमख डम्।। 17 ।।
संगतीचा भाव सांगताना आचाय चाण य हणतात क जर कोणी सहा या गुहेत गेला तर
तेथे याला ह ी या म तकावरील मोती मळे ल. जर तीच गधाडा या घर ात
(खोबडीत) गेली तर तेथ े याला प लाचे शेपूट आ ण गाढवा या कातडीचा तुकडाच मळे ल.
 अथ हा आहे क सहा या गुहेत गे यावर ला ह ी या म तकावरील मोती मळतो.
पण तीच गधाडा या घर यात जाते तेथे याला फ वासराचे शेपूट वा गाढवा या
कातडीचा तुकडा मळतो. सांग याया अथ असा आहे क जर महान लोकां या संगतीत
रा हला तर तो फ पणाच शकतो. हणून संगत नेहमी स जनांचीच करावी.

व े शवाय जीवन बेकार आहे:-

शुन: पु छ मव थ जी वतं व या वना।
न गु गोपने श ं न च दं श नवारणे।। 18 ।।
आचाय चाण य हणतात क जसे कु या या शेपट मुळे ना तर यांचे गु तांग झाकले जाते,
ना तर ती डास, क ां या चाव यापासून वाचवू शकते. याच कारे व ा वना जीवन थ
आहे. कारण व ा नसणारा मनु य मुख अस यामुळे ना तर वतःचे र ण क शकतो न
आपले भरण-पोषण. तो आप या कुटुं बाचे दा र य र क शकत नाही आ ण ना नतर श ुचे
आ मण थांब व यासाठ समथ असतो. हणून व ेच े ह व या जीवनात खूप मोठे
आहे.

सवात मोठ शु ता आहेः-

वाचा च मनसः शौचं शौच म य न हः।
सवभूतदया शौचमेत छौचं परमा थनाम्।। 19 ।।
आचाय चाण य सांगतात क मन, वाणी प व ठे वणे, इं यांचा न ह, सव ा यांवर दया
करणे व स यावर उपकार करणे सवात मोठ शु ता आहे.
अथ असा आहे क मनात वाईट वचार न येऊ दे णे, त डाने कांही अ य बोलणे टाळणे,
आप या सव इं यांना ता यात ठे वणे, सव ा यावर दया करणे आ ण सवाचे चांगले करणे हेच
मनु याये सवात मोठे पा व य आहे.

दे हातच आ मा पहाः-
पु पे ग धं तले तैल ं का े व ः पयोघृतम्।
इ ौ गुडु तथा दे हे प या मानं ववेकतः।। 20 ।।
आचाय चाण य आ या या संदभात असे सांगतात क फुलात वास, तीळात तेल, लाकडात
अ नी, धात तूप आ ण उसात गूळ या माणेच ववेकाने दे हात आ मा पहा.
अथ असा आहे क जसा फुलात सुगंध एकाच जागी नसतो तर पूण फुलात पसरेलला
असतो, तीळाम ये तेल असते, लाकडाम ये आग असते, धाम ये लोणी आ ण उसाम ये
गोडवा, हे सगळे गुण पूण व तुम ये असतात, कोण याही एकाच जागी नसतात. याच कारे
परमा मासु ा मनु या या सगळया दे हात राहातो. फ याला ओळख याची गरज असते.
याला येक जण ओलखू शकत नाही. फ ानी पु षच ओळखू शकतात.
 आठवा अ याय

स मानच महापु षांची संप ी आहेः-

अधमा धन म छ त धनं मानं च म यमाः।
उ मा मान म छ त मानो ह महतां धनम्।। 1 ।।
महापु षां या संप ीची चचा करताना आचाय चाण य असे सांगतात क अध म लोक
संप ीची इ छा करतात, म यम लोक पैसा व मान मागतात परंतु उ म लोक फ मानाची
इ छा करतात. महापु षाची संप ी हणजे मानच असतो.
नीच, लोकासांठ संप ी सव व असते. ती मळ व यासाठ ते चांग या तसेच गैर
मागाचाही अवलंब करतात. तसे तर सरासरी सवच लोकांना पैसा हवा असतो. पंरतु
अपमानाऐवजी नको असते तर ते स मानाने हवे असते. हणजेच याला मान व संप ी दो ही
हवे असतात. पंरतु महापु ष संप ीची मुळ च इ छा करीत नाहीत. ते मळणा य मान-
स मालाच मह व दे तात. यां यासाठ मान-स मान हीच संप ी असते.

दान कर यास कोणतीही वेळ नसतेः-

इ रापः पयोमूलं ता बूलं फलमौषधम्।
भ य वा प कत ा नानदान दकाः या ।। 2 ।।
येथे आचाय चाण य नान, दानासाठ कोणताही वेळ-काळाला व य कवा वेळेची अडचण
मानीत नसताना हणतात क उस, पाणी, ध, कंद, पान, फळ आ ण औषध घेत यानंतर सु ा
नान, दान इ याद काय क शकता.
अथ असा आहे क उस (रस)चोख यानंतर, पाणी व ध याय यानंतर, पान खा यानंतर,
एखादा कंद कवा फळ कवा औषध खा यानंतर सु ा नान, पुजा व दान इ याद काय करता
येतात. तर इतर व तु, पदाथ खा या- याय यानंतर ही काय करता येत नाहीत.

जसे अ तशी संततीः-

द पो भ यते वा तं क जलं च सूयते।
यद ं भ यते न य जायते ता शी जा।। 3 ।।
जसे अ तसे मन ( वचार) या वषणी चचा करताना आचाय सांगतात क दवा अंधाराला
गळं कृत क न काजळ नमाण करतो. तसेच जो नेहमी जसे अ खातो, तो तशाच संततीला
ज म दे तो.
चे भोजन जसे असते, तशीच याची संतती ज म घेते. सा वक भोजन कर यामुळे
संतान सु ा यो य व बु मान होईल, आ ण तामसी भोजन के याने मुख संतान ज माला येईल
दवा अंधाराला गळतो तर तो का ळमाच उ प करतो.

सवात मोठा नीचः-

चा डालानां सह ै सू र भ त वद श भः।
एका ह यवनः ो ो न नीचो चवना परः।। 4 ।।
यवनाला नीचातला नीच कोट चा मानताना आचाय चाण य सांगतात क त वदश
व ानांच े सांगणे आहे क हजार चा डाला या बरोबर एक यवन असतो. यवनापे ा नीच
कोणीच नसतो.
आशय हा आहे क व ान महापु षां या कथनानुसार एक हजार चा डाळा या बरोबरीत
वाईटपण, नीचपणा एका यवनात असतो. यामुळे यवन सवात नीच मानला जातो. यवनापे ा
नीच कोणीही नाही.

संप ीचा स पयोगः-

व ं दे ह गुणा वतेषु म तमान् न य दे ह व चत,
ा तं वा र नधेजलं धनयुचां माधुययुक् तं सदा।
जीवाः थावर जंगमा सकला संजी भूम डलं
भूयं प तदै व को टगु णतं ग छ य भो न धम्।। 5 ।।
संप ीची पा ता सांगताना आचाय चाण य सांगतात क -हे बु मंत, गुणी लोकांनाच
संप ी ावी, अवगुणी लोकांना कधीच दे ऊ नका. नभ (ढग) समु ातून पाणी घेऊन मधुर
जलवषा करतो, यामुळे पृ वीवरील चराचर ाणी जीवन जगतात, मग हेच पाणी कोट पट
अ धक होऊन पु हा परत समु ातच जाते.
आशय हा आहे क ढग समु ातून पाणी घेतात आ ण पृ वीवर पाऊस पाडतात. याच
पावसामुळे पृ वीवरील मनु य पशु-प ी वृ वगैर े जगतात. नंतर हेच पाणी अनेक पट ने वाढू न
न ातून वाहात वाहात परत समु ातच जाते. ीमंत लोकांनी सु ा यो य ला एखादा
वसाय कर या करीता पैशांची मदत करावी. यामुळे ती क येक लोकांचे क याण करते
आ ण मदत करणा या चा सु ा लाभ होतो.

नानामुळे शु ताः-
तैला यंगे चताधूमे मैथुन े ौर कम ण।
ताव व त चा डलो याव सनानं न समाचारेत्।। 6 ।।
नान के यानंतरच मनु य प व होतो अ यथा तो शु आहे. हेच जा त प क न
सांगताना आचाय चाण य हणतात क तेल लाव यानंतर, च ेचा धूर अंगाला लाग यानंतर,
संभोग के यानंतर आ ण केस काप यानंतर जोपयत मनु य नान करीत नाही तोपयत तो शु
असतो.
अथ असा आहे क शरीराला तेलाने मा लश के यानंतर, चतेचा धूर लाग यानंतर, संभोग
के यानंतर आ ण दाढ नखे व केस काप यानंतर नान करणे आव यक आहे. या कामानंतर
मनु य जोपयत नान करीत नाही तोपयत तो शु मानला जातो.

पाणी एक औषध आहेः-

अजीण भेषत वा र जीण तद् बल दम्।
भोजने चामृतं वा र भोजना त वष दम्।। 7 ।।
पा याची गुणव ा सांगताना आचाय हणतात क भोजन पचन नाही झाले तर पाणी हे
औषधासमान असते. जेवण करते वेळ पाणी अमृत आहे आ ण जेवणानंतर ते वषा सारखे
काय करते.
याचा अथ हा आहे क अ ाचे अपचन झा यावर पोट भ न जेवढे पीता येईल तेवढे पाणी
यावे. पाणी औषधाचे काम करते. जेवणाचे पचन झा यानंतर पाणी याय यानंतर शरीरा या
श त वाढ होते. भोजन करताना अधे-मधे पाणी पीत रा हले तर ते अमृताचे काय करते पण
हेच पाणी जेवणानंतर ताबडतोब यायले तर ते वषाचे काय करते. जेवतानाच मधून मधून पाणी
यावे, जेवण झा यावर ताबडतोब नाही.

ान वहारात आणाः-
हतं ानं याहीनं हत ा ानता नरः।
हतं नणायकं सै यं यो न ा भतृका।। 8 ।।
आचाय चाण य चांगतात क या ाना माणे आचरण नाही केले, तर ते ान न होते.
अ ानामुळे मनु याचा नाश होतो. वना सेनापती सेना आ ण वना पती ी न होतात.
अथ असा आहे ान हे वहारात आणले पा हजे. असे नाही केले तर ते ान न होते.
अ ानी मनु य, वना सेनावती सै य व प त वना प नी न होतात.

याला वडंबनाच समजाः-

वृ काले मृता भाया ब धुह तगतं धनम्।
भोजन च पराधीनं त पुंसां वड बना।। 9 ।।
आचाय चाण य हणतात क वृ पणी प नीचा मृ यु, संप ी भाईबंदा या ता यात जाणे,
भोजनासाठ परावलंबी असणे याला पु षाची वडंबना समजावी.
अथ हा आहे क या हातारपणी प नीचे नधन होणे ही मोठ च दवी बाब आहे.
कारण वृ पणी फ प नीच जोडीदार असते. संप ी भाई-बंदां या ता यात गेली तर मनु य
फ तडफडत राहतो. या कारची अवहेलना सहन क शकते पण भोजनासाठ ववश
होणे, स यां या तोडांकडे पाहणे या ववशतेला काय हणावे? या तीन ःखामुळे चे
जीवन धर होते.

शुभ काय कराः-

ना नंहो वना वेदा न च दानं वना या।
न भावेन वना स त माद् भावो ह कारणम्।। 10 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क अ नीहो , य , या क यां या शवाय वेदांचा अ यास
नरथक आहे आ ण दानधमा शवाय य ासारखे शुभ काय संप होत नाही. या शवाय य ाची
सांगता होऊच शकत नाही. परंतु जर दाना शवाय केवळ े चा दे खावा क न य केला तर
यामुळे कधीही अ भ काय पूण होत नाही. अथात मह व मनु या या भावनेला असते. प व
भावनेने केले या य ामुळे मनु याला न तपणे शुभ लाभ होतो. हणून ा ठे वूनच शुभ काय
करावीत.
आचाय चाण य येथे े माणसा या मोठे पणाचे मह व सांगताता हणतात क दे व
लाकडात ही राहात नाही आ ण दगडात ही नाही. दे वाचा वास मनु या या भावनेत असतो.
या या दयात असतो. जर भावना असेल तर मूत त दे व आहे नसता ते साधारण लाकूड-पाषण
यापे ा वेगळे नाही. अशा कारे न त आहे क मूत म ये दे वतेची त ेचा आधार भावना
आहे. भावनाच तमेत दे वबु नमाण करते तेच भावनेचे मूळत व आहे.

भावनेतच परमे र असतोः-

का पाषाण धातूनां कृ वा भावेन सेवनम्।
या च तथा स त य व णोः सादत।। 11 ।।
येथे सु ा आचाय चाण य भावनेला ईश- ा तीचे मह वाचे साधन असे वणन करताना
सांगतात क लाकूड, पाषाण कवा धातुं या मूत ची सु ा भावना व े न े उपासना केली तर
ई रा या आ शवादाने स मळते.
आशय असा आहे क जरी मूत परमे र नाही, तरी जर कोणी ख या भावनेने व े ने
लाकूड, पाषण वा एखा या धातु या मूत ची ई रा या पात पुजा करीत असेल तर ई र
या यावर न क च स होतो. याला अगद न तपणे यश मळते.
न दे वो व ते का न पाषणे न मृ यमे।
भावे ही व ते दे व त माद् ही भावो क करणाम्।। 12 ।।
आचाय चाण य हणतात क परमे र ना लाकडात आहे ना मातीत, ना तर मूत त. तो
केवळ भावनेत आहे. हणूनच भावनाच े आहे.
अथात ई र य ात लाकूड, माती वगैरे या मूत त नसतो. तो मनु या या भावनेत असतो.
ची जशी भावना आहे तो ई राला याच पात बघतो. हणून ही भावनाच सग या
व ाचा आधार आहे.
शांतीच तप आहेः-
शा ततु यं तपो ना त न स तोषा परं सुखम्।
न नृ णया परो ा धन च धम दयापरः।। 13 ।।
मह वा या साधनांची चचा करताना आचाय हणतात क शांतीसारखी कोणतीच तप या
नाही. समाधानापे ा मोठे सुख नाही, तहानपे ा मोठ ाधी नाही आ ण दयेपे ा मोठा धम
नाही.
अथात आपला मनाला व इं यांना शांत, समाधानी ठे वणे हीच मोठ तप या आहे. समाधान
सवात मोठे सुख आहे, मनु या या इ छा सवात मोठा रोग आहे. याचा कांहीच ईलाज होऊ
शकत नाही. सवावर दया करणे हाच सवात मोठा धम आहे.

समाधान मोठ गो आहेः-

ोधो वैव वतो राजा तृ ण वैतरणी नद ।
व ा काम धा धेनुः संतोश न दनं वनम्।। 14 ।।
आचाय चाण य येथे ोध, तहान याची सापे व ा व समाधानाची तका मक मह ा
सांगताना हणतात क ोध यमराजासारखा असतो, तृ णा-तहान वैतरणी नद आहे, व ा
कामधेन ु आहे आ ण समाधान नंदनवन आहे.
अथ असा आहे क राग मनु याचा सवात मोठा श ू आहे, याला यमराजासारखेच भयंकर
समजले पा हजे. तहान अथवा इ छा वैतरणी नद सार या असतात. यां यापासून सुटका क न
घेणे कठ ण काम आहे. व ा कामधेनस ु ारखी सव इ छा पूण करणारी आहे. समाधान
परमसुखदायक नंदनवनासारखे आहे.

यां यामुळे शोभा वाढतेः-

गुणो भूषयते पं शील भूषयते कुलम्।
स भूषयते व ां भोगो भूषयते धमन्।। 15 ।।
येथे आचाय शोभा वाढ वणा या त वांची चचा करताना हणतात क गुण पांची शोभा
वाढ वतात, शील- वभाव कुळाची शोभा वाढ वतो, स व ेची शोभा वाढ वते आ ण भोग
घेणे संप ीची शोभा वाढ वते.
अथात गुणवान चे गुण हेच याचे स दय असते. चांगले आचरण कुळाचे नाव उ वल
क न याची शोभा वाढ वते. कोण याही व ेत नपूणता ा त क नच व ेच े साथक होते.
हीच व ेची शोभा आहे. धनाचा भोग घेण े हीच धनाची शोभा आहे.

गुण सद् गण
ु ांना गळं कृत करतातः-
नगुण य हतं पं ःशील य हतं कुलम।
 अस य हता व ा अभोग य हत धनम्।। 16 ।।
आचाय चाण य गुणामुळे होणा या सद् गण ु ां या नाशाची चचा करताना सांगतात क
गुणहीनाचे प, राचा याचे कुळ आ ण अयो य चे श ण न होते. धनाचा उपभोग
नाही घेतला तर धन न होते.
आशय असा आहे क कतीही स दयवान असो जर तो गुणवान नसेल तर याला
सुंदर हणता येणार नाही. वाईट चाल वतणूक ची आप या कुळाला बदनाम करते.
अयो य व ेचा स पयोग क शकत नाही. जी आप या धनाचा उपभोग घेत
नाही याची संप ी न झालीच असे समजा. यामुळेच असे हणतात क राचा याचे कुळ,
मुखाचे प, नालायकाची व ा आ ण भोग नसणा या संप ीचा नाश होतो.

यांना शु मानाः-
शु ं भू मगतं तोयं शु ा नारी प त ता।
शु चः ेमकरो राजा स तोषी ण शु चः।। 17 ।।
येथे शु तेची चचा करताना आचाय चाण य हणतात क भू मगत पाणी शु असते,
पती ता ी शु असते, जेच े क याण करणारा राजा शु असतो आ ण समाधानी ा ण
शु असतो. अथ असा आहे क भूमी या पोटात असलेल े पाणी, पती ता ी, जेच े सुख-
ःखाकडे ल दे णारा राजा आ ण समाधानी असणारा ा ण वतः शु मानले जातात.

गुणांचा भावः-
अस तु ा जा न ाः स तु ा महीभूतः।
सल जा ग णका न ा नल जा कुलांगनाः।। 18 ।।
आचाय चाण य येथ े या गुणांची चचा करतात यांचा भाव असतो. हे पा हले
असंतु ा ण व संतु राजाचा वनाश होतो. लाज बाळगणारी वे या आ ण नल ज चांग या
कुळातील क या नाश पावतात.
आशय हा आहे क ा णाने समाधानी असले पा हजे, जो ा ण समाधानी नसतो याचा
नाश होतो. राजाला संप ी व रा याचा संतोष वाटला नाही पा हजे. यामुळे संतु राहाणा या
राजाचा नाश होतो. वे येचा वसायच नल जपणाचा आहे, हणून लाज बाळगणारी वे या न
होते. गृ हणी-कुळवधू वा कोण याही घरातील लेक -सूना ल जा बाळगणा या असणेच
आव यक आहे. ल जा हाच यांचा सवात मोठा अलंकार आहे नल ज गृ हण चा नाश होतो.

व ानाची सव जागी पूजा होते :-

क कुलेन वशालेन व ाहीने चे दे हनाम्।
कुलं चा प व षी दे वैर प ह पू यते।। 19 ।।
व ानाचा मोठे पणा, मह व सांगताना आचाय सांगतात क व ाच नसेल तर मो ा वशाल
कुळाचे काय करावे? व ान नीच कुळातील असला तरी दे वासारखा पूजनीय असतो, याची
पुजा होते.
अथ असा आहे क व ानाचा स मान होतो खानदानाचा नाही होत. नीच खानदानात ज म
घेतलेली व ान असेल तर सगळे च स मान करतात.
व ान श यते लोक व ान सव गौरवम्।
व या लभते सव व ा सव पू यते।। 20 ।।
आचाय चाण य व ानाची शंसा करताना हणतात क व ानाची जनात शंसा होते.
व ानाचा सव गौरव होतो, व ेमुळे सव कांही ा त होते आ ण व ेची सव पुजा होते.
अथ असा आहे क व ेमुळेच मनु याला समाजात आदर शंसा मान-स मान आ ण तो
या कशाची इ छा करील ते सव याला मळते, कारण सवजण व ेचा स मान, आदर करतात.
मांस भ यैः सुरापानैमूखै छा व जतैः।
पशु भः पु षाकारै ांताऽ त च मो दनी।। 21 ।।
गणांनी ल त झाले या मनु या या थतीचे वणन करताना आचाय हणतात क
मांसाहारी, दा डा आ ण मुख पु ष या या पात पशु असतो. यां या भाराने पृ वी खचत आहे.
याचा आशय असा आहे क मांस खाणारे, दा पणारे आ ण मुख या तघांना पशु समजले
पा हजे. जरी यांच े शरीर मनु याचे असले तरीही. मनु या या पातील हे पशु पृ वीसाठ भार
आहेत.

यां यामुळे नुकसान होतेः-

अन् नहीनो दहे ं म हीन ऋ वजः।
यजमानं दानहीनो ना त य समो रपुः।। 22 ।।
आचाय चाण य नुकसानदायक कारणांची चचा करताना सांगतात क अ हीन राजा रा ला
न करतो. मं हीन ऋषी आ ण दान न दे णारा यजमान हे सु ा रा ाचा नाश करतात. या
कार या ऋषीकडू न य क न घेण े आ ण अशा यजमानाचे असणे आ ण यांच े य करणे
हणजेच दे शाशी श ु व के यासारखे आहे.
अथात या राजा या रा यात धा याची टं चाई आहे, या ऋषीला मं मा हत नसून यांचे
पूण ान नाही. य ानंतर यजमान दान दे त नाही. असा राजा, असा ऋषी आ ण यजमान हे
तघेही रा नाश करतात. यांचे य करणे हणजे रा शी श ु व करणे आहे.
धा य नस यावर य केले जाते. य ाचे ा ण व ान असले पा हजेत. यांना य ातील
मं ंच े पूण ान पा हजे. य ानंतर यजमान ा णांना दान करतो. जर मं हीन ा ण आ ण
द णा न दे णारा यजमान य करतील तर यांना दे शाचे सवात मोठे श ु हटले गेले आहे.
 नववा अ याय

मो ः-
मु म छ स चेतात वषयान् वषवत् यज।
माऽऽजवदयाशौ चं स य पीयूषवत् वब।। 1 ।।
आचाय चाण य येथे मो ासाठ अपे त थतीची चचा करताना असे सांगतात क हे य,
जर तु हाला मु हवी असेल तर वषयांना (भोगांना) वष मानून यांचा याग केला पा हजे.
मा, आजव, दया, स य आ ण प व ता इ याद गुणांचे अमृतासारखे सेवन करा.
अथ हा आहे क जर एखा ा मनु याला मो ा तीची इ छा असेल तर सवात अगोदर
याला आप या इं य भोगांचा याग केला पा हजे, यांना वषासमान मानले पा हजे. याने
आप या इ छा-वाईट गुण यांचा याग केला पा हजे. मगच दया, मा इ याद गुणांचा वीकार
केला पा हजे. स या या मागावर चालताना आप या वतः या आ याला प व केले पा हजे.
ते हाच मो ा त होऊ शकतो.
पर पर य ममा ण ये भाष ते नराधमाः।
ते एव वजयं या त व मीकोदरसपवत्।। 2 ।।
आचाय सांगताच क जो मनु य आपसातील संभाषण पर पर अ य लोकांना सांगतो तो
वा ळातील सापासारखे न होतात.
अथात जे एकमेकातील गो ी सांगतात, गु पते सांगतात आ ण नंतर मग ती गु पते इतर
लोकांना सांगतात असे लोक या सापा माणे न होतात जे आप या बळातच मारले जातात,
यांना वतःला वाच व याची संधी मळत नाही.

वडंबनाः-
ग धं सुवण फल म ुद डे
नाका रपु पं खुल च दन य।
व ान घनी भूप तद घजीवी
धातूः पूरा कोऽ प न बु दोऽ भूत।। 3 ।।
मो ा मह वा या व तुम ये दशन कर याचा गुण नसतो, याची चचा करताना आचाय
हणतात क सो यात सुगंध, उसात फळ, चंदनाला फुल नसते. व ान ीमंत नसतो आ ण राजा
द घायुषी नसतो. ला हे ान अगोदर कोणीच दले नाही का?
याचा आशय असा आहे क सोने हा मौ यवान धातु आहे, परंतु यात सुगंध नसतो.
उसाम ये गोडवा असतो पण याला फळ लागत नाही. चंदनाला सुगंध असतो पण फुल येत
नाही. व ान नधन असते आ ण राजा अ पायुषी असतो. सृ ी नमाण करणा या
ला या सव गो वषयी स ला अगोदर कोणी दला नसेल का?

सवात मोठे सुखः-

सव षधीनामममृत ं धानं
सवषु सौ ये वशनं धानम्।
सव याणां नययं धानं
सवषु गा ेषु शरः धानम्।।4 ।।
आचाय चाण य येथे व तु या मोठे पणाचे मह व सांगताना हणतात क सव औषधांम ये
अमृत मुख आहे. सव सुखांम ये भोजन मुख आहे. सव इं यांम ये डोळे मुख आहेत. सव
अंगाम ये म तक (डोके) मह वपूण आहे.
येथे आशय असा आहे क औषधांम ये गुलवेल मह वपूण आहे. भोजन करणे व तो
पच वणे ही श कायम राहावी हेच सवात मोठे सुख आहे. हात, कान, वगैर े सव इं यांम ये
डोळे सवात आव यक आहेत. डोकं शरीराचा सवात जा त मह वाचा अवयव आहे.

व ेचा स मानः-
तो न स च रत च चले च वाता
पूव न ज पत मदं न च संगमोऽ त।
ो न मं र वश श हणं श तं
जाना त यो जवरः स कथं न व ान।। 5 ।।
आचायाचे कथन आहे क आकाशात कोणीही त जाऊ शकत नाही आ ण या याशी
बोलणे होऊ शकत नाही, ना यापूव कोणी सां गतले आहे, ना तेथे कोणाला भेटू शकतात.
तरीसु ा व ान चं -सूय हणा वषयी अगोदरच सांगतात. अशा लोकांना कोण व ान
हणणार नाही.
आशय असा आहे क व ान लोकं अगोदरच ग णती व ेचा वापर क न सूय-चं ा या
हणा वषयी मा हती दे तात. आकाशात तर माणसाला पाठ वता येत नाही, तेथे कोणाशी
बोलताही येत नाही, सूय व चं ाला कोणीच भेटू शकत नाही आ ण ना तर पूव कोणी हे
सां गतले आहे क ते हण के हा होणार आहे? अशा ानी व ानांचा कोण स मान करणार
नाही.

यांना झोपू दे ऊ नकाः-

व ाथ सेवकः पा थः ुधात भयकातरः।
भा डारी च तहारी स तसु तान् बोधयेत।। 6 ।।
आयाच चाण य न े तून जागृत होणा या पा ंची चचा करताना सांगतात क व ाथ ,
नोकर, वाटस , भूकेने ाकूळ, भीती त, कोठ वान, पहारेकरी या सात लोकांना झोपेतून
जागे करावे.
अथ हा आहे क व ा याना, नोकरांना, वाटे वर झोपले या वाटस ला, भूके या ला,
कशाला तरी खूप यायले या एखा ा गोदामा या र काला आ ण पहारेक याला झोपू नाही
दले पा हजे. जर ते न त असतीत तर यांना जागे करावे.

यांना जागे क नयेः-

अ ह नृप ं च शा लं वराटं बालकं तथा।
पर ानंच मुख च स तसु ता बोधयेत।। 7 ।।
येथे आचायाचे कथन आहे क साप, राजा, सह, गांधीलमाशी, बालक, स याचा कु ा
आ ण मुखाना झोपलेल े असताना जागे क नये.
अथ असा आहे क जर साप, राजा, सह, गांधीलमाशी, बालक, लोकांचा कु ा आ ण मुख
हे सातजण जर झोपलेले असतील तर यांना झोपूच ावे. यांना उठ वणे चांगले नाही.

यां यापासून कांही नुकसान नाहीः-

अथाधीता यैवदा तथा शु ा भो जनः।
ते जाः क क र य त न वषा इव प गाः।। 8 ।।
येथे आचायाचे कथन आहे क संप ीसाठ वेदांच े अ ययन करणारा, शू ांच े अ खाणारा
ा ण, वषहीन सापासारखे आहेत, अशा ा णाचे काय करावे.
आशय असा आहे क वेदांचा अ यास फ ान ा तीसाठ केला जातो परंतु संप ी
कम व यासाठ जो ा ण वेदांच े अ ययन करतो, आ ण शू ांचे अ खातो तो ा ण
वन वषारी सापासारखा असतो. असा ा ण आप या आयु यात कोणतेही चांगेले काम क
शकत नाही.

यांना भऊ नयेः-
य मन े भयं ना त तु े नैव धनागमः।
न होऽ नु हो ना त स ः क क र या त।। 9 ।।
येथे आचाय सांगतात क या या नाराज हो याची कांही भीती नसते आ ण स नाही
झाला तर पैसाच मळतो, जो कोणाला श ा क शकत नाही आ ण कोणावर कृपाही क
शकत नाही. असा मनु य झाला तरी तो काही करणार नाही?
याचा अथ असा आहे क जी कोण याही उ च पदावर नाही आ ण ीमंतसु ा नाही,
अशी नाराज झाली तरी कोणाचेच कांही नुकसान क शकत नाही आ ण स झाली
तरी कोणाला काय दे ऊ शकते? अशा चे होणे वा स होणे याला कांहीच अथ
नसतो.
अवडंबरसु ा आव यक आहेः-
न वषेणा प सपण कत महती फणा।
वषम तु न वा य तु घटटोपो भयंकरः।। 10 ।।
आचाय येथे गाजावाजा कर या वषयी चचा करताना सांगतात क वषर हत सापाला सु ा
आपला फणा काढावा लागतो. वष असो वा नसो, हे कोणाला मा हत नसते, पण फणा
काढले या सापाला पा न लोक भीतात. बन वषारी सापाला सु ा आपले र ण कर यासाठ
फणा काढावाच लागतो. समाजात जीवंत राह यासाठ ला के हातरी दे खावा व राग
करावाच लागतो.

महापु षांच े जीवनः-

ा त ूतपसंगेने म या े ी संगतः।
रा ै चौर संगेन कालो ग छ त धीमतात्।। 11 ।।
महाप षां या जीवनाची चचा सांगत असताना आचाय हणतात क व ानांचा
ातःकाळचा वेळ जुगारा या संगात (महाभारत कथा)जातो, पारचा वेळ ी संग (रामायण
कथा) सांगताना जातो आ ण रा ीचा वेळ चोर- संग (कृ ण कथा) सांगताना जातो. हीच
महापु षांची जीवनचया असते.
आशय हा आहे क व ान महापु ष ातःकाळ जुगाराची कथा (महाभारत) अ ययन
करतात. या कथेम ये जुगार-छळ-कपट-इ याद वाईट गुणांचे ान होते. पारी ते ी कथा
हणजेच रामायणाचा अ यास करतात. रामायणम ये रावणा या ी-आस चे वणन आहे.
हीच आस रावणा या वनाशाचे कारण होते. या कथेतून शकायला मळते क मनु याने
इं यांचा गुलाम होता कामा नये. इं यांचा गुलाम होऊन पर या ीकडे वाईट ीने
पा ह यामुळेच रावणाचा नाश झाला होता. रा ी या वेळ महापु ष भगवान कृ णा या कथेचे
अ ययन करतात.
ता पय असे आहे क महापु षांची जीवनचचा एक नय मत वेळ प कानुसार चालत असते.
ते नेहमी ान ा त क न घे यात म न असतात.

स दयाचा हासः-
वह त थता माला वह तघृच दम्।
वह त ल खत तो ं या या प यं हरते।् । 12 ।।
आचाय चाण याचे सांगणे आहे क आप या हाताने गुंफलेला हार, वतः या हाताने
उगाळलेल े चंदन आ ण वह ते ल हलेल े ेत इं ाची शोभा सु ा हरावून घेतात.
याचा आशय असा आहे क आप या हाताने वणलेली माळ घालू नये, आ ण वतः
उगाळलेल े चंदन आप या शरीराला लावू नये. असे केलं तर कोणाही या स दयात घट
होते. आप या हाताने ल हले या मं वा पु तकाने पुजा क नये. असं केलंतर पुजेचे फळ
मळत नाही, आ ण उलट नुकसानच होते.

दाबणे:-
इ द
ु डा तलाः शु ा का ताका च नमे दनी।
च दनं द ध ता बूलं मदनं गुणवधनम्।। 13 ।।
येथे आचाय चाण य दाब या जा या या गुणव े वषयी सांगताना हणतात क उस, तीळ,
शु , प नी, सोने, पृ वी, चंदन, दही आ ण पान ( वडा) यां या दाब यामुळेच यांच े गुण वाढतात.
अथ असा आहे क उसाला आ ण तीळाला कुट या -ठे च यामुळे, शु ाची सेवा घेत यामुळे,
ीसोबत संभोग के यामुळे सो याला ठोक यामुळे, पृ वीम ये क के यामुळे, चंदन घासले
गे यामुळे, दही घुसळ यामुळे आ ण पान चाव यामुळेच यांचे गुण वाढतात.

उपचार गुणः-
द र ाता धीरतया वराजते।
कुव ता व छतया वराजते।
कद ता चो णातया वराजते
कु पता शीलतया वराजते।। 14 ।।
आचाय चाण य येथे सापे गुणां या भावाची चचा करताना हणतात क धीराने
नधनतासु ा सुंदर वाटते, व छ रा ह यामुळे साधारण कपडे सु ा चांगले वाटतात, गरम केले
तर शळे भोजनसु ा च व होते आ ण शांत-सुशील वभावामुळे कु पतासु ा सुंदर वाटते.
अथ असा आहे क धीर गंभीर रा हले तर आप या गरीबीत सु ा सुखाने रा शकतो.
व छ कपडे वापरले तर साधारण कपडे सु ा चांगले वाटू लागतात. शळे भोजन गरम केले तर
वा द लागते. जर कु प चांग या आचरणाची आ ण वभावाची असेल तर सवजण
या यावर ेम करतात गुणांमुळे वैगु यांम ये सु ा सुंदरता येते.
 दहावा अ याय

व ा संप ीपे ा मोठे धन आहेः-

धनहीनो न च हीन ध नक स सु न यः।
व ा र नेन हीनो याः स हीनः सवव तुष।ु । 1 ।।
आचाय चाण य येथे व ेला संप ीपे ा मोठे धन आहे असे सांगताना हणतात क धनहीन
मनु याला हीन हणतात येत नाही. याला ीमंतच समजले पा हजे. जो व ार न वं चत आहे,
व तुतः जो सव व तुम ये हीन आहे.
याचा अथ असा आहे क व ान जर नधन आहे तर याला हीन मानू नये तर तो
े च मानला जातो. व ा नसणारा मनु य सवगुणहीन समजला जातो. मग तो ीमंत असला
तरीही, कारण व ेमुळे गुण कवा कलेमुळे अथ ा ती क शकतो. यासाठ मनु याने
व ेची उपासना करावी वा एखाद कला शकावी यामुळे तो पैसा ा त क न घेऊ शकेल
आ ण आपले जीवन यानुसार तीत करेल.

वचार क न कम कराः-
पूत ं यसेत् पादं व पूतं जलं पवेत्।
शा ा पू ं वदे द ् वा यं मनःपूत ं समाचारेत्।। 2 ।।
येथे आचाय कमाचे तपादन करताना, याची चचा करताना सांगतात क डो यानी
चांग या रीतीने पा नच मग पाऊल टाकावे, पाणी व ाने गाळू न यावे. शा ानुसार गो करावी
आ ण जे काम कर यास मन होकार दे ईल तेच करावे.
आशय असा आहे क कोठे ही पाय ठे वताना चांग या कारे पा न यावे, कप ाने गाळू न
घेतलेले पाणीच यावे, त डाने कोणतीही अ य, चूक गो बोलू नये आ ण प व मन या
कामाला स मती दे ईल तेच काम करावे. ल ात ठे व यासारखी बाब ही आहे क यानपूवक
(काय कर यापूव वचार क न) आचरण केले तर सावधानपूवक कमाची या पूण होते.
यात संशयाला मुळ च जागा नाही.
सुखा थ चेत् यजे ां यजे ां व ाथ चेत ् यजे सुखम।
सूखा थन कुतो व ा कुतो व ा थनः सुखम्।। 3 ।।
आचाय हणतात क जर सुखाची इ छा आहे तर व ेचा याग करा आ ण जर व ेची
इ छा आहे तर सुखांचा याग करा. सुखाची इ छा करणा यांना व ा नसते आ ण व ेची इ छा
करणा याला सुख नसते.
अथ असा आहे क व ा खूप क ाने ा त होते. व ा ा त करणे आ ण सुख ा त करणे
दो ही गो ी बरोबर, एकाच वेळ होणे श य नसते. याला सुख व आराम हवा आहे याला व ा
सोडावी लागते आ ण याला व ा ा त करायची इ छा आहे याला सुख-आरामांचा याग
केला पा हजे.
कवयः क न प य त क न कुव त यो षतः।
म पा क न ज प त क व खाद त वायसाः।। 4 ।।
आचाय चाण य या मयादे बाहेरील जा त क पना व कमाची चचा करताना हणतात
क क व काय काय नाही पाहात? या काय एक करीत नाहीत? दा डा, म पी काय नाही
बरळत? आ ण कावळे काय खात नाहीत?
आशय हा आहे क आप या क पनेने क वजन सूया या पुढे नघून जातात. ते काय व
कशाचा वचार क शकत नाही तेच कमी आहे. या कोणतेही चांगल-वाईट काम क
शकतात. म पी नशे या अंमलात जे जे बोलतो ते कमी नसते, तो कांहीही बरळू शकतो.
कावळा कोणतीही चांगली-घाण व तु खातो.

भा यः-
रंकं करो त राजानं रकमेव च।
ध ननं नधनं चैव नधनं ध ननं व धः।। 5 ।।
येथे भा याची चचा करताना आचाय चाण य सांगतात क भा य रंकाला राजा आ ण
राजाला रंक बन वतो. ीमंताला गरीब व गरीबाला ीमंत करतो.
आशय असा आहे क भा य मोठे बळवान असते. ते एका भका याला णातच राजा
बनवीते व एकाच णात राजाला रंक करते. भा य व असेल तर एखा ा संप ला
नधन हो यास कांहीच वेळ लागत नाही आ ण भा य चांगले असते तर मामूली मनु यसु ा
णात पु हा सावकार होऊ शकतो आ ण हा सगळा भा याचा खेळ आहे. कमानंतर फळ बरेच
कांही भा यावर अवलंबून असते.

लोभी ला कांही मागू नयेः-

लु धानां याचकः श म
ु ूखाणां बोधकः रपुः।
जार ीणां प तः श ु ौराणां च मा रपुः।। 6 ।।
आचाय चाण य सांगतात क लोभी माणसासाठ भीक, वगणी व मदत, दान मागणारे
श ुसमान असतात कारण ा मागणा या लोकांना दे यासाठ यांना वतःजवळचा पैसा
बाहेर काढावा लागतो. याच कारे मुखाना समजाऊन-उमजाऊन सांगणारी वतःची वैरी
वाटते. कारण तो मनु य यां या मुखपणाचे समथन करीत नाही. राचा रणी ीसाठ तीचा पती
तीचा श ु असतो कारण तो ती या वतं व व छं द वाग यात मोठा अडथळा असतो. चोर
चं ाला आपला श ु मानतात कारण यांना अंधारात लपणे सोपे असते. चं ा या काशात ते
जमत नाही. माकड आ ण सुताराची गो सु ा मुखाना उपदे श कर याचा प रणाम सांगते, क
मुखापासून फ नुकसानच होते, लाभ नाही. यामुळे मुखाना शक व याची आ ण लोभी
ला कांही मागणी कर याची चूक क नये. नसते पदरी फ ःख आ ण नराशाच पडते.

गुण वना नर पशु समानः-

येषां न व ा न तपो न दानं
न चा प शीलं च गुणो न धमः।
ते म यलोके भु व भारभूता
मनु य पेण मृगा र त।। 7 ।।
आचाय चाण य येथ े व ा, दान, शील इ याद गुण नसले या ची नरथकता सांगताना
हणतात क यांना व ा, तप या, दान दे णे, शील, गुण आ ण धमात कांही दे ण-े घेणे नाही. ती
माणसे पृ वीला भार आहेत. ते मानवा या पात पशु आहेत जे माणसांम ये वावरत असतात.
याचा अथ असा आहे क जो मनु य व ा यास करीत नाही आ ण जो मुख आहे, जो
तप या करीत नाही, जो कोणाला कधीच कांही दे त नाही, याचा वभाव आ ण आचरण चांगले
नाही, या याम ये एक सु ा सदगुण नाही आ ण जो पु य काय, धम काय करीत नाही, यातली
एकही चांगली गो यां या वभावात नाही. असे लोक वनाकारण पृ वीचा भार होऊन राहतात.
अशा लोकांना मनु या या पात वावरणारे पशु समजले पा हजे.

उपदे श स पा ीला करावाः-

अ तःसार वहीनानामुपदे शो न जायते।
मलयाचलसंसगात् न वेणु दनायते।। 8 ।।
येथे आचाय चचा करताना हणतात क जी आतून रकामी वा पोकळ आहे आ ण
यां यात समजून घे याची बु नाही, अशा लोकांना उपदे श क न कांही लाभ नसतो. कारण
यां यात समज याची श च नसते. जसे क मलयाचलावर उगवले तरी आ ण चंदनासोबत
रा नसु ा बांब ू सुगं धत होत नाही, तसेच ववेकहीन वर सु ा स जनां या संगतीचा
कांहीच भाव पडत नाही.
व तुतः भाव या लोकांवर पडतो यां यात वचार कर याची, समजून घे याची व हण
कर याची यो यता असते. या याजवळ वतः समज याची, वचार कर याची बु नाही तो
स यांच े गुण हण क शकत नाही.
य य ना त वयं ा शा ं त य करो त कम्।
लोचना यां वहीन य दपणः क क र य त।। 9 ।।
आचाय चाण य हणतात क जे लोक शा ला समजून घे याची बु ठे वीत नाहीत, शा
यांच े काय व कसे क याण क शकतो? जस एखा ा या दो ही डो यात योती नाही, जो
ज मांध आहे तो आरशात वतःचा चेहरा कसा काय पा शकेल? तसेच आरसा जसा अंध
या उपयोगाचा नाही तर याम ये आरशाचा कांही दोष नाही.
 याच प तीने बु वहीन लोकांसाठ शा आहे. शा मुख मुन याचा कोण याही
काराने उ ार क शकत नाही. शा अथवा श णसु ा यांनाच लाभदायक आहे जे
वतः या बु चा वापर क न यांना समजू शकतो.
जनं स जनं कुतमुपायो न ह भूतले।
आपानं शतधा धौतं न े म यं भवते।् । 10 ।।
आचाय चाण य हणतात क मळाचा (घाणीचा) याग करणा या इं यांना कतीही वेळा
व छ केले, साबण पा याने शेकडो वेळा धुतले तरी ते पश कर यायो य होत नाही. याच
प तीने जनाला समजाऊन सु ा तो स जन होत नाही.
आशय असा आहे क या व ात जनांना सुधार याचे य न नरथक आहेत. कारण क
असे कोणतेही साधन नाही या या मदतीने याला सुधारता येईल. ही गो कु या या गो ीशी
सा य दाख वते. कु याची शेपूट कतीही दवस काचे या नळ त ठे वली तरी बाहेर काढ यानंतर
ती वाकडीच राहते. मुखाला कतीही समजाऊन सां गतले तरी तो मुखच राहतो.
आ त े षाद् भवे मृ युः पर े षा ु धन यः।
राज े षाद् भवे ाशो े षा कुल यः।। 11 ।।
आचाय चाण य सांगतात क साधु-महा मा यां याशी श ु व केले तर मृ यू होतो. श ुचा े ष
केला तर संप ीचा नाश होतो. राजाचा े ष-श ु व केले तर सवनाश होतो. आ ण ा णाचा े ष
केला तर कुळाचा नाश होतो.
आशय असा आहे क साधु महा मा, ऋषी-मुनी, पू य लोकांशी े ष भावना-श ु व ठे वले
तर मनु याचा मृ यू होतो. श ुचा े ष केला तर लढाई भांडण वाढते आ ण यामुळे संप ी न
होते. राजाशी श ु व केले तर चे सव कांही न होते आ ण ानी मनु याचा े ष केला
तर आप या कुळाला कलंक लाव यासारखे आहे.

नधनता अ भशाप आहेः-

वर वनं ा गजे से वतं,
मालयः प फला बु सेवनम्।
तृणेष ु श या शतजीणव कलं,
न ब धुम ये धनहीनजीवनम्।। 12 ।।
आचाय हणतात क मनु य ह य, ू र ाणी-वाघ, ह ी, सह अशा भयंकर ाणी
असले या जंगलात जरी रा हला, झाडावर घर क न, फळे -पान खाऊन आ ण पाणी पऊन
नवाह करीत असला तरी, ज मनीवर गवताचा बछाना क न झोपला आ ण जु या, तुट या
वृ ाची तुकडे तुकडे झाले या सालीचा अंगावर व सारखा उपयोग केला, पण पैशा वना
अव थेत आप या नातलगां या बरोबर कधीही रा नये, कारण यामुळे याला उपे ा व
अपमानाचे कडू वष यावे लागते. तो सव ीने असहाय असतो.
अथ असा आहे क नधन होणे मोठे पाप आहे. अशा थतीत नधन ने आप या
संबंधी लोकात जे अपमान सहन करावे लागतात. ते मोठे अस य असतात.

ा ण धमः-
व ो वृ त य मूल ं स या
वेदाः शा ा धमकमा ण प म्।
त मा मूल ं य नतो र णीचं
छ े मूल े नैव शाखा न प म।। 13 ।।
आचाय चाण य हणतात क ा ण हा वृ आहे, सं या याचे मूळ आहे, वेद यां या
फां ा आहेत आ ण धम-कम हणजे याची पाने आहेत. यामुळे मूळाची हर कारे र ा केली
पा हजे. मूळापासून तोडला तर या या फां ाही राहाणार नाहीत आ ण पाने ही.
येथे अथ असा आहे क पुजा-सं या हे ा णाचे मु य कम आहे. हे न करणारा ा ण,
ा ण समजला जात नाही. पुजा-सं या क नच याला वेदांचे खरे ान होते. ते हा तो धम-कम
क शकतो.

घरातच ैलो य-सुखः-

माता च कमला दे वी पता दे वो जनादनः।
बा धवा व णुभ ा वदे शो भुवन यम्।। 14 ।।
येथे आचाय त ही लोकां या सुखाची चचा करताना सांगतात क या मनु याची आई
ल मीसारखी आहे, पता व णुसारखा आहे, भाऊबंद व णुच े भ आहेत, या यासाठ वतःचे
घरच लोकासारखे असते.
अथ असा आहे क या मनु याची आई गुणांनी ल मी आहे, आ ण वडील भगवान व णु
सारखे सवाचा क याण करणारे आहेत आ ण नातेवाईक, भाऊबंद ई राचे भ आहेत या
मुन याला ैलो याचे सुख याच सांसारात ा त होते.

भावनेपासून वतःला वाचवाः-

एक वृ े समा ढा नानावण वहंगमाः।
भाते द ु ग छ त त का प रवेदना।। 15 ।।
आचाय चाण य येथे आरामासाठ घर ात येऊन सवाना भेटून, सकाळ आप-आप या
भोजना या शोधात वेगळे -वेगळे नघून जा या या वृ ीचे वणन करताना सांगतात क एकाच
वृ ावर असलेल े अनेक कारचे रंगाचे प ी पहाटे वेगवेग या दशांनी नघून जातात. यात
न वन असे कांही नाही. याच कारे कुटुं बातील सव सद य प रवार पी वृ ावर येऊन बसतात
आ ण वेळ झा यावर नघून जातात. या याम ये नराशा कवा ःख कशाचे? येणे-जाणे व
मलन- वरह तर सृ ीचा नयम आहे. जो आला तो एक दवस जाणारच आहे. या साठ च या
भावना धानते पासून वाचले पा हजे.
बु च बळ आहेः-
बु य य बलं त य नबु े तु कुतो बलम्।
वने सहो मदो म ः शशकेन नपा ततः।। 16 ।।
आचाय चाण य हणतात क या जवळ बु असते, श सु ा या या जवळ
असते. बु हीनाचे बल सु ा नरथक आहे, कारण बु या जोरावरच तो याचा उपयोग क
शकतो अ यथा नाही. बु या बळावरच एक ससा बु मान ग व सहा या जंगलातील
वहीरीत झाले या मृ यूला कारणीभूत होतो.
ही कथा अशी आहे क एकदा सव पशुंनी सहासोबत करारानुसार दरराजे आळ -पाळ ने
जंगलातील एक पशु सहा या भोजनासाठ जात असे. एक दवस एका सशाची पाळ होती तर
तो मु ाम खूप उ शरा गेला आ ण उशीराचे कारण सांगताना सहाला हणाला क स या एका
सहाने याला खा याची इ छा केली. ते हा तो याला सूचना दे ऊन परत येतो अशी शपथ
घेऊन आला आहे. सहाने याला तो सरा सह दाखवायला सां गतले ते हा सशाने याला
वहीरीत याचेच त बब दाख वले. मुख सहाने श ुला मार यासाठ वहीरीत उडी मारली
आ ण तेथेच याचा मृ यू झाला.
या कथेचे सार हे आहे क बु मानच श चा यो य उपयोग क शकतो. बु हीनाची
श याचा उपयोगी पडत नाही. एका छो ा बु वंत सशाने वतःपे ा अ धक श शाली
असणा या सहाला मारले. अ कल मोठ क हैस ही हण येथे सवाथाने लागू पडते.

सगळ माया ई राची आहेः-

का च ता मम जीवने य द ह र व भरो गीयते,
नो चेदभकजीवनाय जनजी त यं कथं नमयेत्।
इ यालो य मु मु य पते ल मीपते केवलं,
व पाद बुजसेवनेन सततं कालो माया नीयये।। 17 ।।
आचाय चाण य सांगतात क मला जीवनात काय चता, जर हरीला व ंभर हटले तर. जर
असं नसतं तर मुला या जीवनासाठ आई या तनात ध कसे येते. हेच समजून हे य पती,
ल मीपती, मी आप या चरणांचे यान, जप करीत वेळ-काळ तीत करतो.
आशय हा आहे क मला आप या जीवनाची कांही चता नाही कारण ई राला व ाचे
पालन-पोषण करणारा समजतात. ते स यच आहे कारण बालका या ज मापूव च आई या
तनात ध येते. ही ई राचीच माया आहे. या सव गो चा वचार क न हे भगवान व णु, मी
रा ं- दवस आपलेच यान करतो आ ण काळ तीत करतो.
गीवाणवाणीषु श श बु
तथाऽ प भाषा तर लोलुपोऽ हम्।
यथा सुरगणे वमृते व से वते
वगागनानामधरासवे चः।। 18 ।।
 आचाय चाण याने कथन आहे क सं कृत भाषेच े वशेष ान झा यावर सु ा मी अ य
भाषाम ये शकू इ छतो. वगात दे वाजवळ प यासाठ अमृत असते, तरी सु ा ते अ सरां या
ओठातील रस प याची इ छा करतात.

तूप सवात मोठ श ः-

अ ाद् दशगुणं प ं प ाद् दशगुणं पयः।
पयसोऽ गुणं मासं मांसाद् दशगुणं घृतम्।। 19 ।।
येथे आचाय चाण य श ची चचा करताना सांगतात क साधारण अ ा या पीठात दहा पट
श आहे. पीठापे ा दहापट श धात आहे. धापे ा दहापट अ धक श मांसात आ ण
मांसापे ा दहापट अ धक श तूपाम ये आहे.
याचा आशय असा आहे क साधारण जेवणापे ा पीठात दहापट जा त श असते, पीठा
पे ा धात दहापट अ धक श असते, धापे ा दहापट अ धक श मांसम ये आहे आ ण
मांसपे ा दहापट जा त श तूपाम ये असते. या अशा कारे आरो यासाठ तूप सवात जा त
लाभदायक आहे.

चता च ेसमानः-
शोकेन रोगाः वध ते पयसा वधते तुनः।
घृतेन वधते वीय मांसा मांस ं वधते।। 20 ।।
आचाय चाण य येथे काय-कारणाची चचा करनताना सांगतात क ःखाने रोग वाढतात.
धाने शरीर वाढते. तूपामुळे वीय वाढते. मांसामुळे मांस माढते.
आशय असा आहे क चताम न रा ह याने वा ःखी रा ह याने मनु याला अनेक रोग
होतात. ध याय यामुळे मनु याचे शरीर वाढते. तूप खा याने बळ वीय वाढते. मांस
खा यामुळे फ मांसच वाढते.
 अकरावा अ याय

सं काराचा भावः-
दातृ वं यव ृ वं धीर वमु चत ता।
अ यासने न ल य ते च वारः सहजा गुणानाः।। 1 ।।
आचाय चाण य मनु या या ज मजात गुणांची चचा करताना सांगतात क दान कर याची
सवय, य बोलणे, धीर आ ण उ चत ान हे चार मनु याचे सहज गुण आहेत, जे अ यासाने,
शकून येत नाहीत.
आशय हा आहे क दान कर याचा वभाव, सवाबरोबर मधुर संभाषण करणे, धीर आ ण
ख या व तुची पारख करणे हे चे नैस गक गुण आहेत. अथात हे गुण बरोबरच उ प
होतात. हे गुण कोणाला शक वता येत नाहीत. मनु याने वतः यांचा कतीही अ यास केला तरी
यांना ा त करता येत नाही.

नाशः-
आ मवग प र य य परवग समा येत्।
वयमेव लयं या त यथा रा यमधमतः।। 2 ।।
आचाय चाण य जाती आ ण वंशा या बाहेरची मदत घे या या वृ ीचा नषेध करताना
हणतात क आप या तराला सोडू न स या वगाचा आधार घेणारा मनु य याच काराने न
होतो, जसे क अधमामुळे एक रा य न होते.
आशय असा आहे क दे शात धम हणजेच याय-कायदा याची व था चौपट होते तो दे श
हळू हळू न होतो. याच कारे आपला समाज वा दे शाशी ोह क न स या समाज वा दे शात
सामील होणारा मनु य सु ा न होतो.

सूखापे ा कत मोठ ः-
ह ती थूलतनूः स चांकुश वशः क ह सतमा ऽ कुशः
द पो व लते श य त तमः क द ममा ं तमः।
व ेण भहताः पत त गरयः क व मा ं नगाः
तेजोय य वराजते व बलवान् थूलेष ु कः ययः।।3 ।।
आचाय चाण य येथ े व तु वा या आकारा या तुलनेत गुणव ेवर भर दे ताना हणतात
क थूळ (महाकाय) शरीराचा असून सु ा ह ीला अंकुश वाप न वश करता येते. हणजे काय
अंकुश ह ी या बरोबरीचा थोडाच असतो? द पक लावला तर अंधाराला र करतो तर काय
अंधार द ा या बरोबरीचा थोडाच असतो? व ा या आघाताने पहाड तोडता येतो हणून काय
पहाड व ासारखा असतो? नाही- या याम ये तेज असते तोच श मान असतो. ल , मोठा
अस यामुळे काही लाभ होत नाही.
अथ असा आहे क लहानसा अंकुश मो ा अज ह ीला वश करतो. छोटासा दवा दाट
पसरले या अंधाराला र करतो. छोटे असले तरी व मो ा-मो ा पहाडांना पाडू शकतो.
नुसतेच मोठे , महाकाय अस याचा कांही लाभ होत नाही. यां याम ये हमंत आहे, तेज आहे
तोच श मान असतो. कारण तो मोठमो ा श मान असणा यांना धूळ चारतो.
कलौ दशसह ा ण ह र यज त मे दनीम्।
तद जा वी तोयं तद े ामदे वता।। 4 ।।
आचाय चाण य हणतात क क लयुगाची दहावष संप यावर ई र पृ वी सोडू न जातात.
या या अ या काळात गंगा आपले पाणी सोडू न दे ते. या याही अ या काळात ामदै वत पृ वीचा
याग करतात.
याचा अथ असा आहे क क लयुगाची दहा हजार वष पूण झा यावर भगवान व णु पृ वीचा
याग क न वग लोकात नघून जातात. पाच हजार वषाचा काळ पूण झा यावर गंगा नद चे
पाणी आटू न जाते. अडीच हजार वष पूण होताच ामदै वत या पृ वीचा याग करतात.

जसे गुण तशी वृतीः-

गृहास य नो व ा न दया मांसभो जनः।
लु ध य नो स य न ैण य प व ता ।। 5 ।।
आचाय चाण य असंभवावर चचा करताना सांगतात क घर आकषण असणा या ला
व ा ा त होत नाही. मांसाहार करणा यांम ये दया नसते. धन लोभी म ये खरेपणा
नसतो व वैर त प व ता असंभव असते.
याचा अथ हा आहे क याला घरा वषयी अ यंत ेम आहे तो व ा ा त क शकत नाही.
मांसाहारी कडू न दयेची अपे ा करणे थ आहे. अथलोभापासून स य र असते.
यां या मागे-मागे करणा या कामुक म ये पा व य नसते.

सवय बदलत नाहीः-

न जन साधुदशामुपै त
ब कारैर प श यमाणः।
आमल स ं पयसा घृतेन
न न बवृ ोः मधुर वमे त।। 6 ।।
आचाय चाण य येथ े वभावाची चचा करतात सांगतात क ाला स जन करता येत
नाही. ध आ ण तूपाने शपले तरी लबाचा वृ गोड होत नाही.
आशय असा आहे क ाला कतीही शक वले, समजावले तरी याला स जन बन वता
येत नाही. लबा या वृ ाला हवे तर मूळापासून ते श ापयत ध आ ण तूपाने हाऊ जरी
घातले तरी याम ये गोडवा येत नाही. हणजेच “नीम न होय मीठो, चाहे कतना स चो गुड़-घी
से.”
अ तगतमलो थीथ नानशतैर प।
न शु तयथाभा डं सुरया दा हतं च तत्।। 7 ।।
आचाय चाण य येथे पापी माणसाला दा या भां ाची ा या दे ऊन सांगतात क जसे
ते भांडे अ नीम ये जाळ यानंतर सु ा शु होत नाही. तसेच या या मनात पाप आहे तो
शेकडो तीथ- नान केले तरी तो प व होत नाही.
आशय असा आहे क दा चे भांडे अ नीत जाळू न घेतले तरी याला शु समजता येत
नाही. याच अथाने या या मनान पाप आहे. याला तीथ- थानाचे फळ मळत नाही.
तीथ- नानाने फार तर शरीर व छ करता येईल, मन नाही. पापी ने शेकडो तीथ- नान
केले, तरी तो पापीच राहतो.
न वे यो य य गुण कष
स तु सदा न द त ना च म्।
यथा कराती क रकु भल धां
मु ां प र य य वभ त गु ा म्।। 8 ।।
आचाय चाण य व तु या गुण ाहकते वषयी सांगतात क जो या या गुणांना ओळखत
नाही, याची जरी नदा केली तर यात आ य कशाचे? जसे क भ ल ी ह ी या
म तकातील मोती टाकून गुंजाचा हार घालते.
आशय असा आहे क भ ल ी ह ी या म तकापासून मळणा या मो यांची कमत समजू
शकत नाही. हा मोती मळाला तरी ती गुंजांचा हारच घालते. याच कारे एक मुख मनु य जर
एखा ा व ानाचे गुण समजून घेत नाही आ ण याची नदा करतो तर यात आ य वाट याचे
कांही कारण नाही.

मौनः-
य तु संव सरं पूण न यं मौनेन भु ते।
युगको टसह तु वगलोक महीयते।। 9 ।।
येथे आचाय चाण य मौनाचे मह व सांगताना हणतात क मौन ठे वणे एक कारची
तप या आहे. जो मनु य फ एका वषाचे मौन ठे वतो आ ण भोजन करतो याला कोट -कोट
युगापयत वग लोकांचे सुख ा त होतात.

व ाश यानी क नयेत अशा गो ीः-

कामं ोधं तथा लोभं वाद ृंगारकौतुकम्।
 अ त न ाऽ तसेवा च व ाथ ा वजयेत।् । 10 ।।
आचाय चाण य येथे व ा यानी व य कराय या वृ ची चचा करताना सांगतात क
काम, ोध, लोभ, वाद, णय, कौतुक, जा त न ा, जा त सेवा करणे या आठ कामांचा
व ा यानी याग करावा.
याचा अथ असा आहे क ी-संग, ोध करणे, लोभ करणे, जीभेच े छछोरपण, साज-
शृंगार, ज ा-नाटक-तमाशा पाहणे, अ त न ा आ ण कोणाचाही अ त सेवा करणे ही आठ काम
व ा ा त कर यासाठ सोडू न ावेत.

ऋषीः-
अकृ फळमला न वनवासरतः सुदा।
कु तेऽ हरहः ा मृ ष व ः स उ यते।। 11 ।।
आचाय चाण य ऋषी या व पाची चचा करताना सांगतात क जो ा ण
वनामशागती या शेतातून फळ, मूळ वगैरे जेवणात खातो, नेहमी वनात राहातो आ ण न य
ा करतो याला ऋषी हणतात.
याचा अथ असा आहे क याच ा णाला ऋषी हणतात जो घराचा याग क न वनात
राहातो, बना नांगरले या शेतातून उ प झालेल े फळ आ ण कंदमूल खातो. नेहमी पतरांचे
ा करतो.

ा णः-
एकाहारेण स तुटः षड् कम नरतः सदा।
ऋतुकालेऽ भगामी व स व ो ज उ यते।। 12 ।।
येथे आचाय ा णां या गुणांची चचा करताना सांगतात क दवसातून फ एकदाच
भोजन करणारा, अ ययन, तप इ याद सहा काय करणारा आ ण फ ऋतुकाळातच प नीशी
संभोग करणारा ा णाच व ान समजला जातो.
आशय असा आहे क जो ा ण दवसातून फ एकदाच अ सेवन करतो, व यातच
समाधानी राहातो, जो शकणे - शक व यात, तप या वगैर े कायात म न असतो आ ण जो फ
मा सक धमानंतर ऋतुकाळातच आप या प नीसोबत संभोग करतो तोच ा ण व ान मानला
जातो.

वै यः-
लौ कके कमा ण रतः पशूनां प रपालकः।
वा ण यकृ षकमा यः स व ो वै य उ यते।। 13 ।।
येथे आचाय चाण य ा णांनी केले या अशा कमाची चचा करीत आहेत क यां या
भावाने तो वै य वगात मोडला जातो. आचायाचे सांगणे आहे क जो ा ण संसार-कमात
म न असतो, पशु-पालन करतो, ापार व शेती करतो याला वै य हणतात.
आशय असा आहे क नयादारीचे, वहाराचे काम करणारा, पशुपालन करणारा, ापार
करणारा, शेती करणारा ा णसु ा वै यात गणला जाईल. ही काम कर या या ला, मग
ती कुणीही असो, वै य हटले जाते.

माजार (मांजर)
परकाय वह ता च दा भकः वाथसाधकः।
छली े षी म ू रो माजार उ यते।। 14 ।।
आचाय चाण य सांगतात क स यां या कामात व न आणणारे, दं भी, वाथ , छळ-
कपट , े षी, मुखात गोडवा असून दयातून ू र असणारा ा ण मांजर हणून संबोधला
जातो.
आशय हा आहे क या ा णा या वभावात पुढ ल गुण आहेत याला मांजर हणतात.
स यांच े कामात बघाड घड वणारा ग व वभावाचा, फ वतःचा वाथ साधणारा,
स यांचा े ष-म सर करणारा, छळ-कपट, खोटे बोलणारा, फसवणूक करणारा, त डावर गोड -
गोड बोलणारा पंरतु मनात पाप असणारा.

यवनः-
वापीकूपड़ागानामारामसुख नाम्।
उ छे दने नराशंक स व ो ले छ उ यते।। 15 ।।
आचाय चाण य हणतात क वहीर, तलाव, दे वालय यांना बेडर होऊन न करणारा
ा ण यवन मानला जातो.
अथ हा आहे क जो ा ण वहीर, कुंड, तलाव, बाग-बागीचा, मं दर वगैरे न करतो,
याला समाज अथवा लोकलाजेच े भय नसते, याला यवन मानावे.

चांडाळः-
दे व ं गु ं परदारा भमषणम्।
नवाहः सवभूतेषु व ाडाल उ यते।। 16 ।।
आचाय चाण य सांगतात क जो ा ण दे वांचे वा गु या व तु चोरतो, पर ीसोबत
संभोग करतो आ ण सव ा यांम ये नवाह करतो याला चांडाळ हणतात.
अथ असा आहे क दे वालयातून दे वा या व तु चोरणारा, पर ी सोबत काम डा करणारा
आ ण सव कार या चांग या वाईट लोकांम ये रा न खाणे- पणे, आचार- वहारांच े पालन न
करणारा ा ण चांडाळ मानला जातो. ही कम करणारी ा ण समजला जात नाही.

दानाचा म हमाः-
 दे यं भो यधनं सुकृ त भन संचय त य वै,
ीकण य बले व मपतेर ा प क त रथता।
अ माकं मधुदानयोगर हतं न चरा सं चत
नवाणा द त न पादयुगलं घष यमी म काः।। 17 ।।
दानाची चचा करताना आचाय चाण य हणतात क महापु षांनी खा याचे पदाथ आ ण
संप ीचे दान करावे. यांचा सं ह करणे उ चत नाही. कण, बळ राजा यांची क त अजूनही
कायम आहे. आपले द घकाळ साठवलेल े धन, मध याचे आपण दान नाही केले वा याचा
उपभोग घेतला नाही, न होते, हाच वचार क न ःखाने या मधमा या आपले दो ही पाय
घासतात.
आशय हा आहे क महान पु षांनी अ , संप ी यांचे दान करीत राहावे. महारथी कण
आ ण बळ राजा यांचे नाव फ दान-धमामुळे अमर आहे. मधमाशा आपला मध वतःही खात
नाही आ ण कोणाला दे त ही नाही. ते हा एखादा मनु य या जमा केले या मधाला काढू न घेतो
आ ण या ःखी होऊन वतःचे पाय ज मनीवर घासून, आपटू न घेतात.
 बारावा अ याय

गृह थ धमः-
सान दं सदनं सुता सुधयः का ता याला पनी,
इ छापू तधनं वयो ष त र तः वा ापारः सेवकाः।
अ त यं शवपूजनं त दनं म ा ापानं हे,
साधोः संगमुपासते च सततं ध यो गृह था मः।। 1 ।।
येथे आचाय चाण य गृह थाची चचा करताना हणतात क या गृह थाचे घरी नरंतर
उ सव, य , पुजा, क तन वगैर े काय होतात, संतती सु श त असते, प नी मधुरभा षणी, गोड
बोलणारी असते, गरज पूण कर यासाठ पुरेसा पैसा असतो, पती-प नी एकमेकावर अनुर
असतात, नोकर वामीभ असतात आ ाधारक असतात, पा यांना भोजन दे ऊन आदर
करतात आ ण शवपूजन होते, म ांचे वागत घरात जेवण वगैरे दे ऊन करतात. आ ण संत-
महा मा पु षांच े येणे-जाणे असते अशा पु षाचा गृह था म खरोखरीच शंसनीय असतो.
असा मनु य अ यंत सौभा यशाली आ ण कृताथ असतो.
आतषु व ेष ु दया वत े े न यः व पमुपै त दानम्।
अन तपारं समुपै त दानं य यते त लभेद ् जे यः ।। 2 ।।
आचाय चाण य हणतात क ःखी लोकांना व व ानांना थोडेसे जरी दान केले तर या या
अनंतपट ने याला मळते.
आशय असा आहे क जो मनु य ःखी, गरीब, व ान महापु षांना थोडे जरी दान करतो,
याला यां याकडू न य ात जरी कांही मळाले नाही तरी यामुळे याला खूप मोठे पु य
मळते. या पु याईमुळेच याला याने केले या दाना या हजारो-लाखोपट ने जा त कांही ा त
होते.
दा यं वजने दया परजने शा ं सदा जने
पी तः साधुजने समय खलजने व जने चाजवम्।
शौय श ूजने मा गु जने नारीजने धूतताः
इ यं ये पु षा कलासु कुशला ते वेव लोक थ तः।। 3
।।
आचाय या ोकात या कांही चांग या लोकांची चचा करताना सांगतात क जे आप या
लोकांवर ेम, पर या लोकांवर दया, ासोबत कठोर, स जनासोबत सरळ, मुखापासून र,
व ानांचा आदर, श ुशी शौयाने आ ण गु जनांचा आदर करतात, यांना यांचे आकषण
नसते अशा लोकांना महापु ष हणतात. अशाच लोकांमुळे जग टकून आहे.
याचा अथ असा आहे क जे वहारकुशल लोक आप या भाऊबंदावर ेम करतात, इतर
लोकांवर दया करतात, ासोबत तेनेच कठोर वागतात, साधु, व ान, आई-वडील आ ण
गु जनांचा आदर करतात, मुख लोकांपासून र राहातात. श ुचा शौयाने सामना करतात आ ण
यांना र ठे वतात, अशा लोकांना समाजाचा वहार समजतो, यां यामुळेच समाज जवंत
राहातो.
ह तौ दानव जतौ ु तपुटौ सार वत ो हणी
ने े साधु वलोकर हते पादौ न नीथ गतौ।
अ याया जत व पूणमदरं जावच तुंग ं शरौ
रे रे ज बुक मु च मु च सहसा नीचं सु न ं वपुः।। 4
।।
आचाय चाण य सांगतात क हांतानी दान नाही केले, कानांनी कांही ान नाही वण केले,
डो यांनी एखा ा साधूच े दशन नाही घेतले, वतः या पायांनी कधी तीथ े ी नाही गेले,
अ यायाने कम वले या कमाईतून उदर नवाह केला आ ण गवाने म तक उंचावले, तर हे गघाडा
शरीराचा ता काळ याग कर.
आशय असा आहे क मनु यात या कारचे गुण आहेत याला को हा समजले पा हजे.
जसे क याने कधी कोण या व तुच े दान केले नाही, या या कानी कधी ाना या गो ी पड या
नाहीत, याने डो यांनी कधी स जनांच-महा यांच े दशन घेतले नाही, जो कधी कोणा तीथ े ी
गेला नाही, जो अवैध मागानी संप ी कम वतो आ ण ग व असतो. अशा मनु य पी गधाडाचा
लवकर मृ यू होणेच चांगले असते.
येषा ीम शोदासुत पद-कमले ना त भ नराणाम्
येषामाभीरक य यगुणकथने नानूर ा रस ा।
तेषां ीकृ णलीला ल लतरसकथा सादरौ नैव कण ,
ध ान् ध ान् धगेतान् कथय त सततं क तन था मृदंग।। 5 ।।
येथे ई र गुणगाणाचे मह व सांगताना आचाय चाण य हणतात क मृदंग वा ापे ा फार
चांगला असतो. मृदंगातून ‘ ध तान’ असा आवाज नघतो याचा अथ असा आहे क यांचा
ध कार आहे. यापुढे जाऊन कवी क पना करतो क या लोकांना ीकृ णा या चरणांम ये
अनुराग नाही, यां या वाणीला कधी ीराधा आ ण गो पकांचे गुणगान कर यात आनंद नाही,
यांचे कान ीकृ णा या कथा वण करायला नेहमी उ सुक नसतात, मृदंग सु ा यांचा
‘ ध कार आहे, ध कार आहे’ असे हणतो, व तुतः जो मनु य जीवनात परमे राचे गुणगान
करीत नाही याचा ध कार असो, याचे जीवन थ आहे.
प ं नैव यदा करीर वटपे दोषो वस त य क
नोलूेकोऽ यवलोकयते य द दवा सूया त क षणम्?
 वषा नैव पत त चातकमुख े मेघ य क षणम्
य पूव व धना ललाट ल खतं त मा जतु ं कः मः।। 6 ।।
आचाय चाण य हणतात क जर कारवीला पान नाही लागले तर वसंत ऋतुचा काय दोष?
जर घुबड दवसा पा शकत नाही तर सूयाचा काय दोष? पावसाचे पाणी चातका या मुखात
नाही पडले तर नभांचा काय दोष? भा याने जे ललाट ल हले आहे याला कोण मटवू शकते?
अथ असा आहे क कारवीला पाने येत नाहीत, घुबड दवसा पा शकत नाही आ ण
चातका या मुखी पावसाचे पाणी पडत नाही. या सव गो साठ वसंत, सूय आ ण ढगांना दोषी
मानता येत नाही. हा तर यां या भा याचा दोष आहे. तो कोणीही मटवू शकत नाही.

स संगतीचा म हमाः-
स संगतेभव त ह साधुता खलानां
साधूनां न ह खलसंगतेः उल वम्।
आमोदं कुसुमभवं मृदेव ध े
मृदग धं न ह कुसुमा न धारय त।। 7 ।।
आचाय चाण य स संगाचे मह व वषद करताना हणतात क स संगतीमुळे ाम येही
साधु व येत े पण ां या संगतीने साधुजनांम ये ता येत नाही. मातीला तर फुलांचा सुगंध
लागतो परंतु फुलाला मातीचा वास येत नाही.
अथ हा आहे क फुला या सुवासाने माती सुगंधी होते पण माती या गंधाचा फुलावर कांही
भाव पडत नाही. तसेच साधु-स जनां या संपकात आ यावर ातसु ा चांगले गुण येतात.
पण ां या तेचा स जनांवर कांहीच भाव पडत नाही आ ण हे चारी या या ढतेमुळेच
श य असते. जसे हणतात क -
च दन वष ापत नाही लपटे रहत भूजंग।
हणजेच भुजंगा या वळ यात रा नसु ा चंदनाम ये वषाचा संचार होत नाही. तो वतःची
शीतलता कायम ठे वतो.

साधु दशनाचे पु यः-

साधूनां दशनं पु यं तीथभूताः ह साधवः।
कालेन फलते तीथः स ः साधु समागमः।। 8 ।।
आचाय चाण य हणतात क साधुजनां या दशनाने पु य लाभते. साधु तीथासारखे
असतात. तीथाचे फळ कांही काळानंतर मळते पण साधु समागम वरीत फळ दे तो.
आशय असा आहे क साधुजनांचे दशन के यामुळे मनु य पापमु होतो आ ण याला पु य
मळते. साधु तीथासमान असतात, यांची कृपा झाली तर मनु या या सव इ छा पूण होतात.
तीथाना गे याचे पु य उ शरा मळते पण साधु संगतीचे फळ ताबडतोब मळते (तीथ-मनु या या
इ छा जेथे पूण होतात याला तीथ हणतात.)
तु छतेम ये मोठे पणा नाहीः-
व ा म गरे महान् कथन क ताल माणां गाणः
को दाता रजको ददा त वसनं ातगृही वा न श।
को द ः प र व दारहरणं सवऽ प द ाः जनाः
क मा जीव त हे सखे वषकृ म यायेन जीवा यहम्।। 9 ।।
आचाय चाण य हणतात क हे म ा! या नगरात मोठा कोण आहे? ताडवृ मोठे आहेत.
दानी कोण आहे? धोबीच येथे दानी आहे जो सकाळ कपडे घेऊन जातो आ ण सं याकाळ
परत करतो. चतुर कोण आहे? पर यांचे धन आ ण ी ह तगत कर यात सगळे चतुर
आहेत. तर तु ही या नगरात जवंत कसे राहता? घाणीतील क ासारखे जगत आहात.
अथ हा आहे क या शहरात व ान बु मान पु ष राहात नाहीत तेथील लोकांना दान
करणे जमत नाही, तेथे चांगली काम कर यात कोणी चतुर नाही, परंतु लूटमार, वाईट चाल-
वागणूक त सारेच एकापे ा एक सरस आहेत. अशा थानाला घाणीचा उ करडा समजावे आ ण
तेथील लोकांना पा यातील कडे. आ ण ःखाची गो ही आहे क आज व याच गो ीवर
चालू आहे.
न व पादोदक पं कला न
न वेदाशा व नग जता न।
वाहा वधाकार व नवजता न
यशानतु या न गृहा णता न ।। 10 ।।
आचाय चाण य घरा या व पाची चचा करताना हणतात क या घरी व ां या पायाची
धूळ पडत नाही, जेथे वेद-शा ांच े उ चारण ऐकू येत नाही आ ण य ातील ‘ वाहा’ ‘ वधा’
इ याद मं उ चारांचा अभाव असतो असे घर मशानासारखे असते.
आशय हा आहे क या घरात व ान ा णांचा आदर होत नाही, वेद, शा वगैरेचे
अ ययन, पठण होत नाही आ ण जेथे य होत नाही अशा घरांना मशान समजले पा हजे.

नातलगांच े सहा गुणः-

स यं माता पता ानं धम ाता दया सखा।
शा तः प ती मा पु ः षडेते मम बा धवाः।। 11 ।।
आचाय चाण य मनु या या गुणांना याचा जीवलग हत चतक आहे हे सांगताना हणतात
क स य माझी जननी आहे, ान जनक आहे, धम भाऊ आहे, दया म आहे, शांती प नी आहे
आ ण मा पु आहे, हे सहाही माझे सगे-सोयरे आहेत.
अथ असा आहे क स य हे या आईसारखे असते, ान वडीलासारखे असते धम
भावासमान असतो, दया करणे म ासमान, शांती प नीसमान आ ण माकरणे पु समान आहे.
हे सहा गुणच याचे खरे नातलग आहेत.
 च असतोः-
वयसः प रणामे ह यः खला खल एव सः।
सुप वम प माधुय नोपायती वा णम्।। 12 ।।
आचाय चाण यांचे हणणे आहे क चौ या अव थेतसु ा जो असतो तो च राहातो.
चांगले पक यानंतरही इ वा णाचे फळ मधुर होत नाही.
अथ हा आहे क वयाचा सु ा वृ ी वर कांही भाव पडत नाही. जरी वृ झाला
तरी तो नेहमी च असतो. इं वा णाचे फळ क चे असो वा पकलेले असो याम ये गोडवा
येत नाही, नेहमी ते कडू च लागते. तसेच वृ झा यानंतरही ाचा व ास क नये.

ेमच जीवन आहेः-

नम णो सवा व ा गावो नवतृणो सवः।
प यु साहयुता नायाः अहं कृ ण-रणो सवः।। 13 ।।
आचाय चाण य सांगतात क या कारे यजमानाचे नमं णच ा णासाठ आनंदाचे
कारण असते अथात नमं ण मळा यामुळे ा णाला वा द भोजन आ ण दान-द ण
मळणे सुलभ असते. तसेच हरवे गवत, चारा मळणे गाईसाठ आनंददायक असते. याच कारे
पतीचा आनंद प नीसाठ उ सवासारखा असतो. पण मा यासाठ तर भयानक यु ात ेमच
जीवनाची साथकता हणजेच उ सव आहे.
मातृवत् परदारेषु पर ा ण लो वत्।
आ मवत् सवभूता न यः प य त सः प डतः।। 14 ।।
आचाय चाण य सांगतात क मनु याने इतर या प नीला आईसमान समजावे,
स यां या संप ीवर डोळा ठे वू नये ते परकेच समजावे आ ण सव लोकांना वतः सारखेच
समजावे. आचाय चाण य मानतात क स यां या प नीला आईसमान, परकया धनाला
माती या ढे कूळासमान आ ण सव ाणीमा ांना वतःसारखे पाहाणारेच ख या अथाने ऋषी
आ ण ववेक पं डत मानला जातो.

रामाचा म हमाः-
धमऽ त परता मुखे मधुरता दाने समु साहता
म ऽ व च कता गुरौ वनयता च ेऽ प ग भीरता।
आचारे शु चता गुणे र सकता शा ेषु व ातृता
पे सु दरता शवे भजनता व य त भो राघव।। 15 ।।
आचाय चाण य सांगतात क धम-त परता, मुखी मधुरता, दानात उ साह, म ांसोबत
न कपटता, गु ती वन ता, च ात गंभीरता, आचरणात प व ता, गुणां ती आदर, शा ांचे
वशेष ान, पात सुंदरता आ ण शवाम ये भ -हे सव गुण राघवा, आपणातच आहेत.
आशय असा आहे क हे राम, आपण धमाचे त परतेने पालन करता आहात, आप या मुखी
एक अनोखा गोडवा आहे. आप याला दान-धमात अ यंत आवड आहे. आपण म ासाठ
न कपट आहात. गु जनासाठ आपण वन आहात. आपण अ यंत गंभीर दयाचे आहात.
आपले आचरण प व आहे. आपण गुणांचा आदर करतात आ ण सव शा व ांम ये
आप याला वशेष ान आहे आप या स दयाचे वणन करणे अश य आहे. आपण शवभ
आहात. हे सव गुण एकाच वेळ फ आपणातच मळू शकतात.
का ं क पत ः सुमे रचल ताम णः प तरः
सूय ती करः श श यकरः ारो हत नरवा र धः।
कामो न तनुबल द तसुतो न य पशुः कामगोः
नैता ते तुलया म भो रघुपते क योपमा द यते।। 16 ।।
आचाय चाण य सांगतात क क पवृ लाकूड आहे. सुमे पहाड आहे. पारस फ एक
दगड आहे. सूय करणे ती असतात. चं झीजत असतो. समु खारट आहे. कामदे वाला शरीर
नाही. बळ दै य आहे. कामधेन ू पशु आहे. हे राम! मी आपली तुलना कोणाशीही क शकत
नही. आपली उपमा कोणाला ावी.
अथ हा क हे भगवान राम लोक आप याला क पवृ आ ण कामदे वासारखे सवा या इ छा
पूण करणारा मानतात. आपण सवा या इ छा पूण करतात हे स य आहे. परंतु क पवृ हे
लाकूड आहे आ ण कामधेन ू पशु आहे. आप याला सो याचा पवता सारखे हटले जाते. हे स य
आहे क आप या संप ीला अंत नाही. परंतु सुमे तर एक पवत आहे. आप याला चतामणी
(पारस)समान मानले जाते. पारस लोखंडाचे सो यात पांतर करतो. आप याजवळ येणारा
येक चांगला-वाईट मनु य गुणवान होतो. पण पारस सु ा एक दगड आहे. आप याला
सूयासारखा तेज वी हणतात. पण सूयाची ती करण खीसु ा करतात पण आप या
दशनानेच सव सुखी होतात. आप याला चं ासारखे सुखदायक हणतात. परंत ु चं करण कमी
जा त होतात, आपण नेहमी समतोल ठे वता. आपणास सागरा माणे गंभीर मानले जाते परंतु
कोठे सागर आ ण कोठे आपण? समु ाचे पाणी खारट असते. आप याला कामदे वासारखे सुंदर
हणणे सु ा यो य नाही. कामदे वाचा तर दे हच नाही तर तो सुंदर कसा झाला? आप याला
बळ सारखे दानशूर हणतात. आपण सवात मोठे दानी आहात हे स य आहे, बळ सु ा महान
दानी होता पण तो रा स होता. आपण सा ात ई र आहात. यामुळे आपली तुलना यां याशी
करता येत नाही. आपली उपमा कोणाला ावी?

श ण कोठू नही याः-

वनयं राजपु े यः प डते यः सुभा षतम्।
अनृत ं ूतकोर यः ी यः श ेत ् कैतवम्।। 17 ।।
आचाय चाण यांचे कथन आहे क सवाकडू न कांही शकू शकतो. याने
राजपु पासून वनयशीलता आ ण न ता, पं डतापासून उ म रीतीने बोल याची, जुगा यापासून
खो ा बोल या या प भेदांच,े आ ण यांपासून छळ-कपटाचे श ण घेतले पा हजे.
अ भ ाय हा आहे क राजपु वन पं डत मधुरभाषी, जुगारी खोटारडा आ ण या छळ-
कपटम ये नपूण असतात. मनु याला कांही शक याची इ छा असेल तर तो लहानात लहान
पासून सु ा कांही शकू शकतो.
वनयं राजपु े यः प डते यः सुभा षतम्।
अनृत ं ूतकोर यः ी यः श ेत ् कैतवम्।। 18 ।।
आचाय चाण यांचे कथन आहे क राजापु पासून वन ता शकली पा हजे. पं डतापासून
सुंदर भाषण शकले पा हजे. जुगा यापासून खोटे बोलणे आ ण यांपासून छळ शकला
पा हजे.
आशय असा आहे क राजकुमार अ यंत वन व शालीन असतात. हणून यां यापासून
वन ता व शालीनता शकून यावी. व ान लोकां या बोल याची प त स य आ ण सुंदर
असते. हणून यां यापासून मधुर बोल याची कला शकली पा हजे. जर कधी एकदम खोटे
बोल याची आव यकता भासली तर हा गुण जुगारी पासून शकला पा हजे. छळ- पंच व
कपट ीपासून शकून घेतले पा हजे.

वचार क न काम कराः-

अनालो य यं कता चानाथः कलह यः।
आतः ीसहव े ेषु नरः शीघ वन य त।। 19 ।।
आचाय चाण य वचार क न समजून कम कर याचा उपदे श दे ताना सांगतात क
वना वचार खच करणारा अनाथ, भांडखोर आ ण सव कार या यांसाठ ाकूळ राहाणारा
ताबडतोब न होतो.
आशय असा आहे क संप ीचा अभाव व वनाकारण खच करणारा, याचे कोणी आपले
नाही, जो भांडखोर वभावाचा आहे आ ण जो यां या मागे धावतो असा मनु य शी गतीने
बरबाद होतो.
जल ब नपातेन मशः पूयत घटः।
स हेतु सव व ानां धम य च धन य च।। 20 ।।
आचाय चाण य येथे अ प बचतीचे मह व सांगताना हणतात क एक-एक थब टाकला तरी
थो ा काळाने हंडा भरतो. याच प तीने व ा, धम आ ण संप ीचा सु ा संचय केला पा हजे.
आशय हा आहे क एक-एक थब टाक त रा हलं तरी हळू हळू कळशी भरते. याच कारे
हळू हळू ान, धम आ ण संप ीचा संचय करीत रा हले तर यांची वृ होते. लहान-लहान
बचतच वाढू न एक मोठ र कम बनते.
 तेरावा अ याय

कमाचे ाधा यः-

मु तम प जीवे च नरः शु लेन कमणा।
न क पम प क ेन लोक य वरो धता।। 1 ।।
येथे आचाय चाण य कमाचे ाधा य आ ण उपयो गता यांची चचा करताना सांगतात क
उ वल कम करणारा मनु य णभर जरी जगला तरी चांगलेच आहे, परंतु दो ही लोका व
काम करणा या मनु याचे एका युगापयत जगणेसु ा थ आहे.
आशय असा आहे क चांगले काय करणारा मनु य जर थोडेही आयु य जगला तर चांगले
आहे. तो आप या अ प जीवनात सु ा समाज आ ण वतःचे सु ा क याण क न घेतो. परंतु
जो मनु य वतः ही सुखी राहात नाही आ ण इतरांनाही सुख दे त नाही असा मनु य आपला
परलोक सु ा सुधा शकत नाही. हणून या लोकात कवा परलोकात दोघांनाही न करणारा
मनु य पृ वीवर भार आहे. याचे मरणेच चांगले आहे.

गेलेली गो वस न जाः-
गतं शोको कत ं भ व यं नैव च तयेत।्
वतमानेन कालेन वत ते वच णाः।। 2 ।।
आचाय चाण य येथ े झालेली गो वस न पुढचा वचार कर यावार जोर दे ताना हणतात
क झा या-गे या गो ीवर वचार क नये. भ व या वषयी सु ा वचार क नये. बु मान
लोक वतमान काळा माणेच वागतात.
झाले या गो चे ःख के याने कांहीच लाभ होत नाही. भ व यासाठ ही ःखी होऊ नये.
वतमानच सुंदर केला पा हजे. यामुळे भ व यसु ा सुंदर होतो. यातच बु मानी आहे. आ ण
हटलेले सु ा आहे क झाले-गेले वस न जा व पुढचा वचार करा.

मधुर बोलः-
वभावेन ह तु य त दे वा स यपु षाः पताः।
ातयः नानापाना यां वा यादानेन प डतताः।। 3 ।।
आचाय चाण य येथ े स ते संबंधी चचा करताना सांगतात क दे वता, स जन आ ण
वडील वभावाने, भाऊ थान-पानाने आ ण व ान मधुर वाणीने स होतात.
आशय असा आहे क दे वता, स जन लोक आ ण वडील वभावाने स होतात, व ान
लोक गोड बोल याने स होतात आ ण भाऊबंद व नातेवाईक खाऊ- पऊ घात याने हणजेच
 वागत स काराने स होतात. या कारे स तेचे अनुभव येक चे वेगवेगळे मापदं ड
असतात.
अहो वत् व च ण च रता न महा नाम्।
ल म तृणाय म य ते तदभरेण नम त च।। 4 ।।
महापु षां या वन तेची चचा करताना आचाय चाण य सांगतात क महापु षांचे
च र सु ा व च असते. ते ल मीला (संप ीला) कसपटासमान मानतात परंतु ती या भाराने
दबून जातात.
अथ असा आहे क महापु षां या लेखी संप ीला कांहीच मह व नाही. तीला काडीसमान
एखाद मामूली व तु समजतात. जसे जशी यांची संप ी वाढे ल तसे ते अ धकच वन होतात.
संपती ऐ य आ यामुळे ते ग व , घमडी होत नाहीत.

अ त ेमच ःखाचे मूळ आहेः-

य य नेहो भयं त य नहो ःख य भाजनम्।
नेहमूला न ःखा न ता न य वा वसे सुखम्।। 5 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क याला कोणाला कोणा वषयी ेम असते याला
या यापासूनच भीती वाटते- ेमच ःखाचे मूळ आहे. हणून ेमाचे पाश तोडू न सुखाने राहावे.
अथ असा आहे क व ात वतन ेमाचे कारण असते. ब तेक संसारी लोक यातच
फसतात. ीम ागवताम ये सु ा जड़ भरताची कथा याचाच ांत आहे. कारण याला
राजपद, घर-दार, आई-वडीलांचा याग के यानंतर सु ा अ त ेमामुळे ह रण योनीत ज म यावा
लागला. यामुळेच हणतात क संसारात अनेक कारचे पाश आहेत. पण ेमपाश अपूव आहे.
लाकूड पोखरणारा भूंगा ेमपाशामुळेच कमळ फुलात न य होतो.

भ व या वषयी जाग क राहाः-

अनागत वधाता च यु प म त तथा।
ावेतौ सुखामेवेत े य व यो वन या त।। 6 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क जो मनु य भ व यात येणा या संकटा वषयी जागृत
राहतो आ ण याची बु तेज असते तोच मनु य सुखी असतो. या या वपरीत भा या या
भरवशावर राहणारा मनु य नाश पावतो.
आशय असा आहे क मनु य येणा या कोण याही संकटाचा धैयाने, ठामपणे सामना करतो
आ ण याची बु अशा संकटकाळ वेगाने काम क लागते, असा मनु य संकटाना सु ा
पराभव करतो, आ ण सुखी असतो. पण जो मनु य न शबात ल हले आहे ते होणारच असा
वचार क न हातावर हात ठे वून बसून राहतो तो बरबाद होतो. हणून ःखाचा धैयाने सामना
केला पा हजे.
जसा राजा तशी जाः-
रा ेधम ण ध म ाः पापे पापाः समे समाः।
राजानमनुवत ते यथा राजा तथा जाः।। 7 ।।
आचाय चाण य येथे ‘जसा राजा तशी जा’ या हणीला प क न सांगताना हणतात
क राजा पापी असेल तर जासु ा पापी, धा मक असला तर जा धा मक आ ण सम असेल
तर जासु ा सम असते. जा राजासमान असते.
आशय हा आहे क जसा राजा असतो जाही तशीच असते. राजा धा मक असेल तर
जासु ा धा मक असते, राजा पापी असेल तर जासु ा पापी असते. कारण जा राजाचेच
अनुकरण करते.

धमहीन मृतसमान असतोः-

जीव तं मृतव म ये दे हनं धमव जतम्।
मृतो धमण संयु ो द घजीवी न संशयः।। 8 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क धमहीन ा याला मी जवंत असताना ही मृत समजतो.
धमपरायण मे यावर सु ा द घजीवी असतो. यात शंका नाही.
आशय असा आहे क मनु य दोन कारचा असतो. एक जवंत असताना सु ा मृतः ाय
असतो व सरा मृ यूनंतर सु ा द घकाळ जवंत असतो. जो मनु य आप या जीवनात कोणतेही
चांगले काय करीत नाही, या या धमाची पोतडी रकामीच असते असा धमहीन मनु य जवंत
असताना सु ा मृतसमान असतो. जो मनु य आप या जीवनात लोाकांचे भले करतो आ ण धम
संचय क न मृ यू पावतो, याला लोक या या मृ यूनंतरही याची आठवण ठे वतात. असा
मनु य मृ यूनंतर सु ा यशामुळे द घकाल जी वत असतो.
धमाथकाममो ाणां य यैकोऽ प न व ते।
अजागल तन येव त य ज म नरथकम्।। 9 ।।
आचाय चाण य येथे या साथकतेची चचा करताना हणतात क धम, अथ, काम
आ ण मो यापैक या मनु याला एकही भेटत नाही, याचे जीवन शेळ या ग यात असले या
तनासारखे थ आहे.
येथे आशय हा आहे क जो मनु य आप या जीवनात ना तर कोणते धमाचे काम करतो
नाही ीमंत होतो, ना भोग करतो ना मो ा तीचा य न करतो, या चे जीवन शेळ या
ग यात उ प झाले या तनासारखे असते, जे कोण याही उपयोगाचे नसते.
द मानां सुती ेण नीचा परयशोऽ नना।
अश ा त पदं गु तु ततो न दां कुवते।। 10 ।।
आचाय चाण य स यां या गती वषयी संकु चत वचार ठे वणा या ांची चचा करताना
सांगतात क मनु य स याची उ ती पा न म सर करतो तो वतः गती क शकत नाही.
यामुळे तो नदा करतो.
अथ असा आहे क स या लोकांची गती पा न अ तशय ःखी होतो, तो ते
पा न म सराने जळतो. वतः उ ती क शकत नाही. हणून तो गती करणा या मनु याची
नदा करतो. अथात ‘को हयाला ा े आंबट’.

मो मागः-
ब धध य वषयासंगः मु यै न वषयं मनः।
मन एव मनु याणां कारणं ब धमो य :।। 11 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क वाईटपणात मन लावणे गुंत वणे हणजेच बंधन आहे
आ ण यामधून ल काढू न घेणे हेच मो ाचा माग दाख वते. अशा कारे मनच बंधन वा मो
दे णारे आहे.
आशय असा आहे क मनच मनु यासाठ एक बंधन आहे आ ण तेच मो ाचे कारण आहे.
कारण याचे व पच संक प- वक प पात आहे. हे कधी थर राहात नाही, नरंतर ऊहापोह,
तक- वतक आ ण गुण-दोषां या ववेचनात म न असते. यामुळे यापासून स ांत तर नमाण
होत नाही, नेहमी म राहतो. पण मनालासु ा वैरा य आ ण अ यासा ारा वश क न मो
ा त करता येतो. या दोघा त र मन बंधनाचे कारण तर होऊ शकते.
दे हा भमानगा लते ानेन परमा मनः।
य -य मनो या त त -त समाधयः।। 12 ।।
आचाय चाण य समाधी अव थेची चचा करताना सांगतात क परमा याचे ान झा यावर
दे हाचा अ भमान न होतो. ते हा मन जेथे जाईल, याची तेथेच समाधी लागते.
अथ हा आहे क साधकाला जे हा परमा याचे ान होते ते हा याला संसारातील यके
व तु हणजे माया वाटते हणून तो वतः या दे हावर सु ा ह क दाख वत नाही. असे ान ा त
झा यानंतर चे ल कोठे ही असले तरी याला यानाव था ा त होते.

सुख- ःखः-
ई सतं मनसः सव क य स प ते सुखम्।
दै वाय ं यतः सव त मात् स तोषमा येत।् । 13 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क मनात इ छलेले सव सुख कोणाला ा त झाले आहेत?
कारण सगळं काही दै वाधीन आहे हणून समाधान केले पा हजे.
अथ हा आहे क जगात असा कोणताही मनु य नाही क या या सव इ छा-आकां ा पूण
झाले या आहेत, याला याने मनात क पना केलेले सुख मळाले आहे. सुख अथवा ःख ा त
होणे हे भा या या अधीन आहे. मनु या या हातात नाही. हणून जी व तु आप या वाधीन नाही,
हातात नाही ती यासाठ ःखी होऊ नये, तर समाधान मानावे.
 यथा धेनु सह ेष ु व सो ग छ त मातरम्।
तथा य च कृतं कम कतारमनुग छ त।। 14 ।।
आचाय चाण य हणतात क जसे हजारो गायी असताना सु ा वास वतः याच
मातेजवळ जाते, या माणे केलेल े कम क या या मागे लागते.
अथ असा आहे क हजारो गायी चरत असतात आ ण वासराला जर सोडले तर तो मूक पशु
सु ा वतः याच आईकडे धावते. अ य कोणाही गाईकडे जात नाही. याच माणे मनु याचे
चांगले-वाईट कमाचे फळ या या मागे-मागे धावते. ते फळ मनु याला भोगावेच लागते. यासाठ
मनु याने नेहमी चांगलेच कम करीत राहावे.
अनव थतकाय य न जाने न वने सुखम्।
जानो दह त संसगाद् वनं सग ववजनात।। 15 ।।
आचाय चाण य चंचलते या ःखाची चचा करताना सांगतात क याचे चत थर नसते
या मनु याला ना धड लोकांपासून सुख मळते ना जंगलात. लोकांम ये रा ह यास यांची संगत
याला जाळते तर जंगलात एकाक पणा.
अथ असा आहे क कोणतेही काम करताना च थर ठे वले पा हजे. चंचल मनामुळे
मनु य कोणतेही काम एका च ाने क शकत नाही आ ण याला कोठे ही सुख मळत नाही.
असा मनु य समाजात रा हला तर वतः या नाकतपणा आ ण इतर लोकांचे हा य, आनंद पा न
याला ते सहन होत नाही. जरी तो वनात नघून गेला तर तेथे याला एकटे पणा त करतो.
अशा कारे तो कोठे ही सुखाने रा शकत नाही. मनाची चंचलता फ ःखी करते.

सेवा भाव:-
यथा ख न वा ख न ेण भूतले वा र व द त।
तथा गु गतां व ां शु ूषुर धग छ त।। 16 ।।
आचाय चाण याचे सांगणे आहे क या माणे फाव ाने खो न जमीनीतून पाणी काढले
जाते या माणे सेवा करणारा व ाथ गु पासून व ा ा त करतो.
आशय असा आहे क जमीनीतून पाणी काढ यासाठ धरती खोदली जाते, यासाठ
मनु याला प र म, क करावे लागतात. याच माणे गु पासून व ा ा त कर यासाठ
प र म आ ण सेवा करावी लागते.

पूवज म :-
कमाय ं फलं पुंसा ब ः कमानुसा रणी।
तथा प सू धयाचाय: सु वचायव कुवते।। 17 ।।
आचाय चाण य वचारांना मह वाचे तपादन करताना सांगतात क जरी मनु याला फळ
कमानुसार मळते आ ण बु सु ा कमाधीन असते. तरी बु मान मनु य वचारपूवक काम
करतो.
अथ हा आहे क सुख- ःख, बु हे सव पूवज मा या कमानुसारच मळतात. तरीसु ा
बु मानी यातच आहे क सव काय चांग या त हेन े वचारपूवक व समजून घेऊनच करावीत.

गु माहा य :-
एका रं दातारं यो गु ं ना भव दते।
ानयो न शतं भु वा चा डाले व भजायते।। 18 ।।
येथे आचाय चाण य कृत न श याची चचा करताना सांगतात क जो एका राने ान
दे णा या गु चे वंदन करीत नाही, तो शंभर वेळा ान(कु ा) योनीत ज म घेऊन पु हा चांडाळ
होतो.
अथ असा आहे क परमा याचे नाव ‘ॐ’ आहे याला एका री हणतात - जो
परमा याचे दशन क न दे णा या गु चा आदर करीत नाही, या श याला शंभर वेळा ज म
घेऊन ान हावे लागते आ ण पु हा याला चांडाळा या घरी ज म यावा लागतो.
युगा ते चले मे ः क पा ते स त सागराः।
सावधः तप था चल त कदाचन।। 19 ।।
आचाय चाण य महापु षां या वभावाची चचा करताना हणतात क युगाचा अंत
झा यानंतर जरी मे पवत आप या थानाव न सरकला आ ण क पांत झा यावर जरी स त
सागर वच लत झाले - तरीही स जन आप या मागाव न कधीही वच लत होत नाहीत.
अथ असा आहे क महापु ष वतः या आचार- वचारात नेहमी ढ न यी असतात, जरी
युगांतावेळ मे पवत जरी जागेव न हलला, क पांत झा यावर समु सु ा आपली सीमा
ओलांडतात आ ण पृ वीला जलसमाधी दे तात. परंत ु स जन लोक वतःचा खरेपणा आ ण
परोपकारा या मागाचा याग करत नाही.
 चौदावा अ याय

पृ वी र न
पृ थ ां ी ण र ना न अ मापः सुभा षतम्।
मूढैः पाषाणख डेषु र नसं ा वधीयते।। 1 ।।
आचाय चाण य पृ वी या तीन मुख र नांची चचा करताना हणतात क अ , पाणी आ ण
सुंदर श द हे पृ वीचे तीन र न आहेत. मुखानी पाषाणा या या तुक ांना र न असे नाव दले
आहे.
अथ असा आहे क अ , पाणी सवाबरोबर मधुर संभाषण-या तीन व तु पृ वीचे खरे र न
आहेत. हीरे-जवाहीर हे सव दगडाचे तुकडे आहेत यांना र न हणणे हणजे केवळ मुखपणा
आहे. रहीम हणतो क -
र हमन पानी रा खये, बन पानी सब सून।
पानी गए न उबर, मोती, मानुष चून।।
(रहीम, पा याचे र ण कर, वनापाणी सव सुन े आहे, पा या शवाय मोती, मनु य व चूणा
काही कामाचा नाही.)
याच माणे अ आ ण संत-वचनाचे मह व आहे. बाक सव व तु यां या तुलनेत अथहीन
भासतात. यासाठ यांची कदर करावी.

जसे पेरले तसे उगवतेः-

आ मापराधवृ य फला येता न दे हनाम्।
दा र य
् रोग ःखा न ब धन सना न च।। 2 ।।
आचाय चाण य हणतात क ा र य, रोग, ःख, बंधन आ ण सन हे सगळे मनु याचे
अपराध पी वृ ाची फळे आहेत.
आशय असा आहे क गरीबी, रोग, ःख, बंधन आ ण वाईट सनं मनु या या कमाचीच
फळं आहेत. जो जसे पेरतो, लावतो तशीच फळे याला मळतात, तयामुळे नेहमी चांगली कामे
करावीत.

शरीराचे मह वः-
पुन व ं पुन म ं पुनभाया पुनमही।
एत सव पुनल यं न शरीरं पुनः पुनः।। 3 ।।
 आचाय चाण य मानवी शरीराचे वणन-मह वाला वशद क न सांगताना हणतात क
मनु या या जीवनात संप ी, म , प नी, पृ वी ही सव पु हा-पु हा मळू शकतात पण एकदा
गे यावर जीवन वा शरीर पु हा मळत नाही.
अथ असा आहे क संप ी जरी न झाली तर परत कमवता येते, म नाराज झाले तर
यांना वनवून स करता येते, एखादा म सोबत सोडू न गेला तर सरा करता येतो. हीच गो
प नी या बाबतीतही लागू पडते. जर एखाद जमीन-शेती हातातून नघून गेली तर ती पु हा ा त
करता येते. परंतु शरीर एकदा साथ सोडू न गेले तर ते परत पु हा मळत नाही.

एकताः-
ब नां चैव स वानां रपु यः ।
वषा धाराधरो मेध तृणैर प नवायते।। 4 ।।
आचाय चाण य येथे एक चे बळ सांगताना हणतात क बरेचसे लहान ाणीसु ा एक
होऊन श ुवर वजय मळ वतात. मुसलधार पाऊसाला सु ा गवताचे मळू न केलेल े छ पर
अड वते.

थोडेही जा त आहेः-
जले तैल ं खले गु ं पा े दानं मनाग प।
ा े शा ं वयं या त व तारे व तुश तः।। 5 ।।
आचाय चाण य येथे थो ात जा त व तार पावणा या व तुं वषयी सांगतात क पा यात
तेल, ाला सां गतले या कांही गु त गो ी, यो य ला केलेले दान, बु वंताला दलेले ान
थोडे असताना सु ा आपोआप व तार पावते.
आशय असा आहे क पा यात थोडेही तेल टाकले तर ते ताबडतोब पूण पा यात पसरते.
चहाडखोराला एखाद गु त गो सां गतली तर तो ती गो पसरवून टाकतो. यो य ला
पैशांची थोडी जरी मदत केली तर तो ते धन शतपट ने वाढ वतो व ानाला जर थोडीही व ा
दली तर तो या व ेचा व तार वतः करतो.

वैरा य म हमाः-
धमाऽऽ याने मशाने च रो गणं या म तभवत्।
सा सवदै व त े चेत् को न मु येत ब धनात्।। 6 ।।
आचाय चाण य येथ े वैरा याचा म हमा सांगताना हणतात क धा मक कथा ऐक यावर
मनाशात आ ण ाधी तांना पा ह यावर मनु या या बु ला जे वैरा य येत े जर असे वैरा य
नेहमी कायम रा हले तर बंधनातूत कोण मु होणार नाही?
अथ हा आहे क एखाद व तु वा पदाथ पा न नमाण होणारे ान हे कांही णाचे असते
यात चर था य व नसते. धमा यान, मशान आ ण रोगयु दे हात सु ा वभाव-प रवतन,
वर आ ण ईशभ ची भावनासु ा या प तीची णक असते. या भावनेत जर थायीभाव
आला तर ाणीजीवाचे क याण होते.

के यानंतरा वचार कशाचा?

उ प प ा ाप य बु भव त या शी।
ता शी य द पूवा या क य या महोदयः।। 7 ।।
या ोकात आचाय चाण य कमानंतर प ातापाचे नरथकते वषयी चचा करताना
सांगतात क चूक झा यानंतर जो प ाताप होतो, जर तशी बु चूक कर यापूव आली तर
कोण उ ती करणार नाही. आ ण प ाताप कोणाला होईल.?
याचा अथ असा आहे क वाईट कम के यानंतर प ाताप होतो आ ण बु जागेवर येते.
जर अशी बु यापूव च आली तर प ातापाची वेळच येणार नाही. हणून कोणतेही काम
वचारपूवक करावे.

अहंकारः-
दाने तप स शौय च व ाने वनय नये।
व मयो न ह कत ो ब र ना वसु धरा।। 8 ।।
आचाय चाण य हणतात क मानवात कधीही अहंकाराची भावना येता कामा नये. या
ऐवजी मानवाला दान, तप, शौय, व ता, सुशीलता आ ण नीतीनैपु यता यांचा कधीही अहंकार
बाळगता कामा नये. कारण या धरतीवर एका न एक मोठे दानशूर, तप वी, शूरवीर आ ण
नीती नपूण व व ान आहेत. असे हणतात क शेराला स वाशेर अनेक मळतात. यासाठ
कोण याही काय े ात वतःहा व श , अ त शहाणा मानणे हा मुखपणा आहे. हा अहंकारच
मानवजाती या खाःला कारण ठरतो आ ण यालाच घेऊन नाश पावतो.

मनाचा रपणा (अंतर) :-

र थोऽ प न र थो या य य मन स थतः।
या य य दय ना त समीप थोऽ प सतः।। 9 ।।
आचाय चाण य येथे नकटचे थानाची तुलना दयाशी करताना सांगतात क जी
दयात राहते ती र अंतरावर गेली तरी र नसते. जो दयात, मनात राहात नाही तो नकट
रा नही र वाटतो.
अथ असा आहे क या साठ दयात जागा असते, ती कतीही र असली तरीही
तीला र हणता येत नाही. कारण ती नेहमी दय ापून राहते. या ला दयात
थान नाही, जागा नाही ती कतीही नकट असली तरी ती नकट आहे असे हणता येत नही.

मधुर वाणीः-
 य मा च य म छे त् त य ूया सदा यम्।
ा ो मृगवधं ग तु ं गीतं गाय त सु वरम्।। 10 ।।
आचाय चाण य येथे वाणीची मधुरता वणन करताना हणतात क या याकडू न आपले
क याण क न यायचे आहे याला नेहमी मधुर, गोड वाणीने बोलले पा हजे कारण पारधी
ह रणाची शकार करतो यावेळेस याला भूल व यासाठ सुंदर वरात गीत गातो.
अथ असा आहे क या याकडू न आपला कांही वाथ साधला जाणार आहे या
समोर खूप मधुर, गोड-गोड बोलावे. कोणाला चीत करायचे असेल, याला वश करायचे
असेल तर लोणी लावणे हा सवात चांगला उपाय आहे. गोड, मधुर बोल याने, वाणीने मारलेला
मनु य पाणीही मागत नाही. एखा ा पार याला पाहा, ह रणाला बोल व यासाठ कती सुरेल
आवाजात गातो. भोळे ह रण या मधुर वरामुळे आक षत होऊन जवळ येतो. जवळ
आ यानंतर पारधी याला मारतो. हणतात क “वचन क द र ता” हणजे वाणीत संकोच
कशाला? ती यामधून गोडवाच कट झाला पा हजे.

यां याजवळ रा नकाः-

अ यास वनाशाय र था न फल दा।
से तां म यभागेन राजव गु यः।। 11 ।।
आचाय चाण य कांही व श लोकांपासून र राहा याचे कारणाची चचा करताना सांगतात
क राजा, अ नी, गु आ ण ी यां या अ त नकट रा ह यामुळे वनाश होतो आ ण र रा हले
तर कोणतेच फळ मळत नाही. यामुळे म यम (म य) अंतराव न यांच े सेवन केले पा हजे.
याचा अथ हा आहे क , राजा, गु , अ नी आ ण ी-या चार गो पासून जा त अंतर ठे ऊ
नये पण येक वेळ यां या एकदम जवळ सु ा रा नये. यां या जा त जवळ रा हले तरी
नुकसान होते आ ण अ त र रा हले तरी काम भागत नाही. यासाठ ना तर यांना जा त र
ठे वावे आ ण ना जा त जवळ क असावी.

ई र सव ापी आहेः-
अ नदवो जातीनां मनी षणां द दै वतम्।
तमा व पबु नां सव समद शनः।। 12 ।।
आचाय चाण य हणतात क जात ची दे वता अ नी आहे, ब वंत परमे राला वतः या
दयात पाहतो. अ पबु असणारे लोक तमेला ई र समजतात. समान वचाराचे लोक
ई राला सव पाहतात.
आशय हा आहे क य वगैरे म ये ा ण अ नीला इश प मानतात. बु मान लोक
ई राचे दशन आप या दयात घेतात. अ प बु चे लोक मुत ला ई र मानतात. सम ानी,
सम वचारी लोक संसारामधील येक ाणीमा त, व तु या अशा थानी परमा याला पाहतात.
यां या मतानुसार परमे र कणा-कणात बसलेला आहे. मातीचा कण-कण याने ापलेला
आहे.

गुणशहीनाचे जीवनच कायः-

स जी व त गुणा य य धम स जीव त।
गुण धम वहीन य जी वतं न योजनम्।। 13 ।।
आचाय चाण य हणतात क या म ये गुण आहेत, तोच मनु य जवंत आहे. तो
माणूसच जवंत आहे या याम ये धम आहे, गुणहीन आ ण धमहीन मनु याचे जीवन थ आहे.
अथ हा आहे क जो मनु य गुणवंत आहे आ ण जो धम-पु याचे काय करतो तोच मनु य
ख या अथाने जवंत आहे. जो गुणहीन आहे आ ण जो धम-पु याचे काम करीत नाही याचे
जवंत राहणे कांहीच उपयोगाचे नाही. असा माणूस मृतच समजला पा हजे.
यद छ स वशीकतु जगदे केन कमणा।
परापवादशा े यो गां चर त नवारय।। 14 ।।
आचाय चाण य हणतात क जर एकच कम क न सवजग वश क पाहात असाल तर
स यांची नदा करणे सोडू न ा. वाणीला लगाम घाला.
अथ असा आहे क सा या, अ खल जगाला वश कर याचा एकच माग आहे, तो हणजे
आप या वाणीने कोणाचीही नदा क नका. जे हा जीभ, वाणी असे करेल तर तीला लगाम
घाला. वशीकरणाचा यापे ा सरा उ म उपाय नाही.
तावस शं वा यं भावस शं यम्।
आ मश समं कोपं यो जाना त स प डतः।। 15 ।।
आचाय चाण य येथे पं डत, व ान लोकां या वषयी सांगताना हणतात क जे
संगानुसार भाषण, संवाद करतात, भाव टाकणारे ेम करता आ ण आप या श नुसारच
राग करतात, याला व ान हणतात.
आशय हा आहे क एखा ा सभेत के हा व काय बोलावे, कोणाबरोबर ेम करावे आ ण
कोठे कती राग, संताप करावा जो या सव गो ी जाणतो याला ानी मनु य हणतात.

व तु एक गो ी अनेकः-
एक एव पदाथ तू धा भव त वी त।
कुपणं का मनी मांस ं यो ग भः का म भः मः।। 16 ।।
आचाय चाण य आपआप या ीकोनाची चचा करताना हणतात क एकच व तु- ी या
शरीराला कामास लोकं का मनी या पात, योगी घाणेरडे गधी ेता या पात, आ ण कु े
मासा या पात पाहतात.
अथ असा आहे क व तु एकच असते परंतु आपआपली ी असते. याच ीने एकाच
ी या शरीराला योगी, र सक, कु ा कती वेगळ ा-वेगळ ा पात पाहतात. तप वी तीला एक
 गधीयु ेत समजतो आ ण तीची घृणा करतो, र सक कामातुर तीला लालसायु नजरेने
पाहतो व तीला उपभोगाची व तु समजतो. पण एक कु ा तीला फ एक मासाचा गोळा
समजतो आ ण तो खा याची इ छा ठे वतो.

गु तः-
सु स मौषधं धम गृह छद च मैथूनम्।
कुभ ं कु ुत ं चैव म तमा काशयेत।् । 17 ।।
गु ततेवर जोर दे ताना आचाय चाण य हणतात क बु मान स औषध, धम,
घरातील कमतरता, मैथुन, केलेल े नकृ जेवण आ ण ऐकले या वाईट गो ी वगैरे गोपनीय
ठे वतात.
अथ असा आहे क या बाबी वषयी कुणाला कांही बोलू नये. स औषध, धम, घरातील
कमतरता, संभोग, नकृ भोजन आ ण ऐकलेली वाईट गो . कांही औषध कुणाला वश होतात
यामुळे लोकांचे क याण होते पण ते या वषयी कांही बोलत नाहीत. कारण अशा औषधा वषयी
स यांना सां गतले तर यांचा भाव न होतो. तसेच आपला धम व कत या वषयी कांहीही
सांग ू नये. फ यांचे पालन करावे. आप या घरातील उणीवा बाहेर सां गत या तर आपलीच
बदनामी होते. उणीवा तर सवच घराम ये असतात. हणून उणीवा सांगणे हणजे मुखपणा आहे.
संभोगा वषयी कांही बोलणे हणजे अस यता आ ण अ ीलता आहे. हे काम गु त रीतीने
करायचे असते. जर एखादा असा पदाथ खा यात आला जो धमात न ष मानला आहे. तर ते
कुणाला सांग ू नका. जर एखादा मनु य आप याला वाईट कांही बोलला असेल तर ती बाब
गळू न टाका, कोणाला कांही सांग ू नका.

हे गुण वाचेने कट होतातः-

ताव मौनेन नीय ते को कलयचैव वासराः।
याव सव जनान ददा यनी वाड् न वतते।। 18 ।।
आचाय चाण य हणतात क को कळा तोपयत त ड बंद ठे वून बसते, जोपयत तीला मधुर
आवाज ा त होत नाही. हा गोड गळा सवाना आनंद दे तो.
अथ असा आहे क को कळा वसंत ऋतु येईपयत मौन ठे वते. वसंत आ यावर तीला गळा
फूटतो. हा गोड, मधुर वर सवच ा यांना आनंद दे तो. हणून बोलाल ते हा मधुर श द बोला.
कटु बोल यापे ा मौन ठे वणे चांगले आहे.

यांची साठवण कराः-

धम धनं च धा यं च गुरोवचनमौषधम्।
संगह
ृ ीतं च कत म यथा न तु जीव त।। 19 ।।
आचाय चाण य हणतात क धम, धन, धा य, गु शकवण, आ ण औषध यांचा सं ह
करावा नाही तर मनु य जगू शकणार नाही.
अथ हा आहे क मनु याने आप या जीवनात जा तीत जा त धम काय करावे. संप ी
कमवावी, गु जनांपासून चांगली शकवण यावी आ ण औषधांचा सं ह करावा, तरच तो
सुखाने जगू शकतो. ःखद आयु याचे लोक जगणे-मरणे एकच.

मानव धमः-
यज जनसंसग भज साधुसमागमम्।
कु पु यमहोरा ं मर न यम नत यतः।। 20 ।।
आचाच चाण य हणतात क ां या संगतीचा याग करा, स जनांची संगत धरा,
रा ं दवस चांगले काम करा आ ण ई राचे नाव मरा हाच मानव धम आहे.
अथ असा आहे क नेहमी स जनांची संगत-सोबत करावी आ ण ांची संगत सोडू न दली
पा हजे. स जनांचा संताप वकार सु ा लाभदायक असतो, आ ण ापासून होणारा लाभ
सु ा ःखदायक असतो. कारण “ कराताजुनीयम्” ंथात भारवीने हटले आहे क
‘समु यन भू तमनाय सं डंमात् वरं वरोधी ष ◌ामं महा मा भः’!
हणजेच ासोबत रा न उ ती ा त होणे चांगले नाही, परंतु स जना सोबत वरोध सु ा
चांगला असतो.
असा वचार करावा क धम नेहमी सुखदायक व सतत कृती कर याजोगा आहे. धममागावर
चालून अनेकांनी त ा क त ा त क न घेतली आहे. ऋषीजन, स जन आ ण नेता लोक
याचे उदाहरण आहे.
भीतीने सव काय होतात. भीतीमुळे मनु य आप या मागावर चालून ेय आ ण येय दो ही
ा त करतात. शरीर नाशवंत असते, एक दवस याचा नाश होणारच आहे. या या भीतीमुळे
लोभ-मायामोहात सापडलेला मनु य सु ा एकवेळ वचार करतो क मला वाईट कृ य करणे
यो य नाही वाईट मागापासून वःतला वाच व याचा हा एक सव े उपाय आहे. सत् संगती
म येच जीवनाचे वा त वक सुख आहे.
 पंधरावा अ याय

दयावान हाः-
य य च ं वीभूतं कृपया सवज तुषु।
त य ानेन मो ेण क जटा भसमलेपनैः।। 1 ।।
आचाय चाण य हणतात क या मनु याचे दय सव ाणीमा ाकरीता दयेन े भ न जाते,
याला ान, मो , जटा, भ म-लेपन इ याद शी काय दे णे-घेण? े
अथ असा आहे क या मनु या या दयात सव मनु य, पशु-प ी, जीव-जंतु वगैरेसाठ
खूप दया आहे तोच मनु य खरा असतो. याला आ याचे ान, मो ाची, जटा-जूट हो याची
कवा भ म, टळा, चंदनलेप वगैरे लाव याची कांहीच गरज नाही.

गु आहेः-
एकमवा रं य तु गु श यं बोधयेत्।
पृ थ ां ना त तद् ं यद् द वा चाऽ नृणी भवते।् । 2 ।।
आचाय चाण य येथे गु चा म हमा आ ण मह वाचे तपादन करताना हणतात क जो
गु एखा ा श दाचेही ान क न दे तो या या ऋणातून मु हो यासाठ याला दे यायो य या
पृ वीम ये एकही पदाथ नाही.
अथ असा आहे क गु श दाचा अथ हा आहे क अ ानाचा अंधार र क न तेथ े ानाचा
काश पसर वणारा असा गु ा, व णु आ ण सा ात पर समान आहेत. एका री ‘ॐ’
ला पर मानतात. जर या एका री ॐकाराचे ान या गु ने क न दले तर मग या या
शवाय उरतेच काय? वेदांम ये तर असे सां गतले आहे क एका श दा या योग आ ण ानाने
वगलोक आ ण या लोकात सा या इ छांची पूतता होते.

ांचा उपचारः-
खलानां क टकानां च वधैव त या।
उपानामुखभंगो वा दरतैव वसजनम्।। 3 ।।
आयाय चाण य ां या उपचाराबाबतीत चचा करताना सांगतात क ाचा आ ण
का ाचा दोनच कारचा उपचार आहे. पाद ाणाने ठे चून टाकणे कवा र अंतराव न टाळणे.
अथ हा आहे क आ ण काटे सारखेच असतात. यां या पासून बचाव कर याचे दोनच
माग आहेत. एक तर यांना चपलांनी ठे चून काढणे कवा यां या समो न बाजूला नघून जाणे.
एक तर ासोबत कोण याही कारचा वहार क नये, या यापासून नेहमी रच राहावे.
नाहीतर याला असा धडा शकवावा क तो परत आपले नुकसान कर या या भानगडीत
पडणार नाही. प र थतीनुसार जो कोणता उपाय चांगला वाटे ल याचाच अंगीकार करावा.

ल मी कोठे च थांबत नाहीः-

कुचै लनं द समलोपधा रणं
ब ा शनं न ु रभा षतं च।
सूय दये चा त मते शयानं
वमु च ते ीय द च ा णः।। 4 ।।
येथे आचाय चाण य ल मी या चंचल वभावा वषयी सांगतात क घाण व धारण
करणारे, घाणेर ा दातांचे, अ त अ ाचे सेवन करणारे, कटु श द बोलणारे, सुय दयापासून
सूया तापयत झोपून राहणारे अशा मनु यांचा ल मी याग करते. मग ती सा ात
च पाणी ई र व णु वयं असला तरी.
अथ असा आहे क जया म ये खालील गुण आहेत ल मी तीचा याग करते. जसे-
जी घाणेरडे, मलीन कपडे वापरते.
याचे दात कडके, घाण असतात व यां यात घाणच असते.
जो अ त भोजन करतो. हणजेच वखवखलेला मनु य.
जो पूण दवस सूयादयापासून सायंकाळपयत झोपलेला असतो.
असा मनु य मग तो कतीही मोठा असला तरी ल मीला या याकडे जाणे आवडत नाही.
घाणेरडेपणा व आळस हे दो ही ल मीचे वैरी आहेत. हणून गरीबी हट व यासाठ आ ण
जीवनात गती कर यासाठ साफ व छ राहणे आ ण आळसाचा याग करणे आव यक आहे.

संप ीच खरे भाऊबंदः-

यज त म ा ण धनौ वहीनं, दारा भृ या सु जना ।
तचाथव तं पुनरा य ते, थ क लोक पु ष य ब धुः।। 5 ।।
आचाय चाण य हणतात क जगाची एक रीत आहे क येथे सव ापार, कारभार पैशांनी
हणजे संप ीनेच चालतो.
मनु य जे हा कधी संप ीहीन होतो ते हा याचे म , नोकर आ ण नातलग एवढं च काय
पण याची प नी सु ा याचा याग करतात. जर कधी योगायोगाने तोच मनु य ीमंत, धनवान
झाला तर याचा याग करणारे तेच नातलग, नोकर वगैर े परत फरत या याजवळ येतात.
यामुळे हेच स होते क संप ीच माणसाची खरी सहोदर आहे. ती असेल तर जगातील सव
ाणीमा ेम करतील आ ण नस यावर पाठ फरवतील.
अ या योपा जजं व ं दशवषा ण त त।
ा त चैकादशे वष समूल ं तद् वन य त।। 6 ।।
आचाय चाण य हणतात क ल मी चंचल असते, परंतु चोरी, जुगार, अ याय आ ण
फसवणूक क न कमावलेली संप ी थर राहात नाही. ती अ त त शी गतीने न होते.
यामुळे आचायानी या सीमा आखून दले या आहेत. ते हणतात क अ याय धूतपणा कवा
बेईमानीने कम वलेले धन जा तीत जा त दहा वष टकते. अकरा ा वष हे वृ झालेल े धन
मूळास हत न होते.
हणून मनु याने कधी ही अ यायाने धन कम व यासाठ उ ु होऊ नये.

स संगतीः-
अयु वा मनो यु ं नीच य षणम्।
अमृतं राहवे मृ यु वषं शंकरभूषणम्।। 7 ।।
आचाय चाण य हणतात क यो य जवळ आ यावर अयो य व तुसु ा स दय
वाढ वणारी ठरते. पण अयो याजवळ गे यामुळे कामाची उपयोगी व तुसु ा हा नकारक होते.
शंकर या हाती आ यावर वष सु ा गळ ाचा अलंकार झाले परंतु रा ला अमृत मळू न सु ा
मृ यूचा वीकार करावा लागला.
अथ असा आहे क कोणी थ बनाउपयोगी व हा नकारक व तु एखा ा महापु षा या
हाती पडली तर ती उपयोगी स होते आ ण एखाद मौ यवान व तुसु ा ा या हातात
पडली तर तो तीचा कांहीही फायदा क न घेऊ शकत नाही परंतु आपले वतःचे नुकसानच
क न घेतो. भगवान शंकराला वष दले गेले व याने ते ाशन केले. यामुळे यां या गळ ाचे
स दय वाढले तो नळकंठ झाला. रा ला अमृत मळाले तरी सु ा याला आपला गळा कापून
यावा लागला. खरेच महापु षांचा भाव कांही वेगळाच असतो.

आचरण:-
तद् भोजनं यद् ज भु शेषं
त सौ दं स यते पर मन्।
सा ा ता या न करो त पापं
द भं वना यः यते स धम। 8 ।।
आचाय चाण य सांगतात क ा णांना खाऊ घात यावर जे अ उरते तेच खरे भोजन.
स यावर केलेलेच ेम खरे असते. जी पाप करीत नाही तीच बु . धम तोच आहे जो कर यात
घमड नाही.
अथ हा आहे क व ानांना जेव यास घालूनच जेवण करावे. वजनावर सवच लोक ेम
करतात पण खरे ेम तेच आहे जे तु ही स यावर करता. जी पापाचा, पाप कर याचा साधा
वचारही करीत नाही तीच बु महान आहे. स यांचे चांगले करताना गव, ताठा कधीही क
नये. अशा पु यकमालाच धम हणतात.
म णलु ठ त पादा े काँचः शर स शयते।
य व यवेलायां कायः काँचो म णण ण।। 9 ।।
 आचाय चाण य हणतात क जरी मणी पायायमोर टाकले व काच डो यावर ठे वला परंतु
व या वेळ काच काचच असतो व मणी हा मणीच असतो.
अथ असा आहे क प र थतीमुळे जरी मोती जमीनीवर पाया समोर पडलेला असेल आ ण
काच डो यावर बसलेली असेल तर यामुळे काय फरक पडतो. शेवट मोती हा मोतीच असतो.
के हातरी एखादा पारखी येईल व या मो याचे मू य करीलच तो काचेच े मू य करणार नाही.
सांग याचे ता पय हे आहे क प र थती या दबावामुळे कधी कधी यो य व ान ला सु ा
आदर मळत नाही. तर एखा ा मुख व नाक या ला उ च थान मळते. परंतु जे हा यो य
ची आव यकता भासते ते हा या यो यतेच े खरे मू य कळते.

त व हणः-
अन तशा ं ब ला व ा
अ पं च कालो ब व नता च।
आसारभूतं त पासनीयं
हंसो यथा ीर मवा बुम यात्।। 10 ।।
आचाय चाण य हणतात क शा अनंत आहेत, व ा अनेक आहेत. पण मनु याचे
जीवन लहान असून यात अनेक व न, संकट आहेत. यासाठ हंस जसा ध आ ण पाणी
मसळू न ठे वले तर फ ध पीतो आ ण पाणी टाकून दे तो तसे चांग या गो ी हण करा व
बाक या सोडू न ा.
अथ असा आहे क शा आ ण व ा अनेक आहेत. मनु याचे जीवन एवढे लहान आहे क
तो या सवाचा अ यास क शकत नाही. या छो ा आयु यात याला अनेक काय करायची
असतात. याचबरोबर जीवनातील अनेक सम यांचा सामना करावा लागतो. यामुळे या शा -
व ापे ा मह वा या गो ी शकणे आहेत.

वाईट कृ यः-
रादागतं प थ ा तं वृथा च गृहमागतं।
अनच य वा यो भुं े स वै चा डाल उ यते।। 11 ।।
आचाय चाण य चंडाळाची चचा सांगतात क जो न थकून घरी आले या ला तो
कोण याही उ े शाने आलेला नसला तरी याचे यो यच वागत करावे, ते न करता जो वतः
जेवण करतो याला चांडाळ हणतात.
अथ हा आहे क घरात जर कोणी पायी-पायी र अंतरा न चालून थकून आली तर,
मग तो न े श आला असला तरी याचे वागत करावे. जो मनु य याला जेवायला
घात या शवाय वतः जेवण करतो, याला नीच माणूस हणतात.

मुख कोण?:-
पठ त चतूरो वेदान् धमशा यनेकशः।
 आ मानं नैव जान त दव पाकर सं सथा।। 12 ।।
आचाय चाण य हणतात क मुख चार वेद आ ण अनेक धमशा वाचतात. तरी
जेवणाचा वाद कढई जाणत नाही तसेस मुख आपला आ मा जाणत नाही.
अथ असा आहे क सव भाजी जरी कढईत असली तरी ती वाद घेऊ शकत नाही. तसेच
मुखसु ा जरी याने सव वेद आ ण धमशा ांच े वाचन केले असले तरी तो शेवटपयत मुखच
राहतो.

ा णाला मान ाः-

ध या जमय नौका वपरीता भवाणवे।
तर यधोगता सव उप थता पत येव ह।। 13 ।।
आचाय चाण य हणतात क भवसागरात सु ा वाह व चालणारी ा ण पी
नौका ध य आहे. या या आधाराखाली राहणारे त न जातात परंतु वर बसलेल े खाली पडतात.
अथ असा आहे क ा ण नौकेसारखा असतो तो लोकांना संसार पी सागर पार
पाड यास मदत करतो. पण या नावेत वर बसावे लागत नाही तर या या खाली राहावे लागते. ही
एक उलट नाव आहे. ह या खाली रा ह यामुळे हणजेच ा णाला दबून राहणा या हा
सागर पार करतात. याला वग मळतो. पण वर बसला तर हणजेच याचा अपमान केला तर
बुडतो. याचे क याण होत नाही.

पराधीनतेम ये सुख कोठे ?:-

अयममृतण नधानं नायका औषधीनां
अमृतमयशरीरः का तयु ोऽ प च ः।
भव त वगत मम डले ा य भानोः
परसदन न व ः को न लघु वं या त।। 14 ।।
आचाय चाण य हणतात क ही अमृतकोश, औषधीपती, अमृताने बनलेले शरीर असलेला
चं सुंदर कांतीचा असून सु ा सूयमंडळात आ यावर तेजहीन होतो. पर या घरी आ यावर
मनु य थटा होतो.
अथ हा आहे क चं ाचे शरीर अमृताने तयार झाले आहे, तो अमृताचे भांडार आहे आ ण
याला औषधांचा वामी हणतात. याचे स दय अलौ कक आहे. हे सगळे असताना सु ा सूय
उगव यावर तो फका पडतो. याचे अमृत सु ा याचे र ण क शकत नाही. दवस सूयाचा
नवास असतो. स यां या घरात गे यावर कोणालाही मान मळत नाही. पर या घरी सगळे च
लहान होतात. पर या घरी राहणे ःखदायक असते.
अ ल यं न ल नदलम यमः
कम लनीमकर दमदालसः।
 व धवशा दे शमुपागतः
कुरजपु परसं ब म यते।। 15 ।।
आचाय चाण य हणतात क भूंगा कमळदलाम ये राहतो आ ण यांचाच रस ाशन क न
आळशी राहतो. कुणा कारणामुळे परदे शी यावे लागले आ ण आता कारवी या फुलांचा रसच
खूप झाला.
अथ हा आहे क कमळां या तलावात राहणारा भूंगा या या रसाला ु लक समजतो.
जे हा कमळं सुकतात ते हा तो स या जागी नघून जातो, ते हा तथे एखा ा साधारण फुलाचा
रस मळाला तरी तो यालाच मोठ गो समजतो. एका सधन, संप प रवारातील ,
याला घरात येक सु वधा मळालेली असते. कधी जे हा बाहेर जाती ते हा याला या सु वधा
मळत नाहीत. याला तेथ े जे कांही मळते, नाईलाजाने यातच याला समाधान मानावे लागते.

ा ण आ ण क याः-
पीत कु े न तात रणतलहतो व लभोऽ येन रोषा
अबा या वयैः ववदन ववरे धायते वै रणी मे।
गेह ं म छे दय त त दवसममाका त पूजा न म ात्
त मात् ख ा सदाऽ हं ज कुल नलयं नाथ यु ं यजा म।। 16 ।।
आचाय चाण य ा ण आ ण ल मी यां या वैराची चचा करताना सांगतात क याने
को प होऊन मा या वडीलांचे ाशन केले, याने रागाने मा या पतीला लाथ मारली, जो
लहानपणापासूनच माझी वैरीण सर वतीला मुखी धारण करतो आ ण जो शवा या पूजेसाठ
माझे कमळ पु प तोडतो, अशा ा णांनीच माझा सवनाश केला आहे हणून मी या घरांना
सोडू न राहते.
अथ असा आहे क ल मी हणते अग ती ा ण होते, यांनी माझे वडील जे समु याचे
ाशन केले होते. भृग ु ऋषीने मा या पती या छातीत लाथ मारली होती. भृग ु सु ा ा ण होते.
सर वतीशी माझे वैर ज मजात आहे. या ा णांची मुल े लहानपणापासूनच सर वतीचे पूजन
करतात. शवाची पूजा कर यासाठ नेहमी कमळ तोडतात. कमळ मा या घरासारखे आहे.
यांनी माझे अनेक कारांनी नुकसान केलेल े आहे. यामुळे मी यां या घरी कधीही जाणार नाही.

ेम बंधनः-
ब धना न खुल स त ब न
ेमर जुकृतबनधनम यत्।
दा भेद नपुणोऽ प षडं
न यो भव त पंकजकोशे।। 17 ।।
आचाय चाण य ेम-पाशाची चचा करताना हणतात क बंधन तर अनेक आहेत. परंतु
ेमाचा पाश वेगळाच आहे. कठ ण लाकूड पोखरणारा मर सु ा कमलपाशात न भ होतो.
 अथ असा आहे क जगात अनेक कारचे पाश आहेत पण ेमाचे बंधन नराळे च असते. ते
अ यंत नाजुक असून सु ा मो ा मो ांच े चातुय सु ा नकामी करते. भूं याकडे पा हले
असता, तो लाकूड को न यात छ बनवू शकतो, तोच मर सुया त झा यावर कमळ
पाक यांंम ये कैद होतो. परंतु याचे कमळावर आ यं तक ेम असते यामुळे तो याला पोखरत
नाही. बचारा मर सवरा कमलपाक याम ये ेमाची कैद भोगतो यालाच ेमाची कमाल
हणतात.

ढता-:
छ ोऽ प च दनत न जहा त ग धं
वृ ोऽ प वारणप तन जहा त लीलानम्।
य पतो मधुरतां न जहा त चे
णोऽ प न यज त शीलगुणा कुलीनः।। 18 ।।
आचाय चाण य सांगतात क तोड यानंतर सु ा चंदनवृ ाचा सुगंध बंद होत नाही. वृ
झाला तरी हती आप या लीला बंद करीत नाही. चर यात पळ यानंतर सु ा ऊस आपला
गोडवा सोडीत नाही. तसच गरीब झाला तरी कुलीन वतःचे शील, गुण सोडीत नाही.
याचा आशय असा आहे क चंदन वृ जरी कापला तरी तो वतःचा सुगंध सोडीत नाही.
ह ीदळाचा राजा वृ झाला तरी आप या सवयी सोडीत नाही. उसाला चर यात घालून पळले
तरी तो आपला गोडवा सोडीत नाही. कुलीन ला कतीही ःख होऊ ा तो आपले गुण
सोडीत नाही.

पु यामुळे यशः-
उ या कोऽ प महीधरो लघुतरो दौ या धृतौ लीलया
तेन वं द व भूतले च सततं गोवधनो गीयसे।
वां ैलो यधरं वहा य कुचयोर ेण नो ग यते
क व केशव भाषणेन ब ना पु यं यशसा ल यते।। 19 ।।
आचाय चाण य यशाची ा ती सु ा पु यामुळे होत अस याचे सांगन ू हणतात क एक
लहान पवत सहजपणे आप या हातांनी उचलला. यामुळेच आप याला वग आ ण पृ वीवर
गोवधन हणतात. आपण त ही लोक धारण करतात आ ण आप याला मा या तनां या
पुढ या भागात धारण करते परंतु याचे कांही मोजमाप नाही. जा त सांगन ू काय फायदा? तर मग
हे कृ णा, यशसु ा पु यानेच मळते.
अथ असा आहे क भगवान कृ णाने आप या दोन हातांनी एक छोटासा गोवधन पवत
उचलला होता. यामुळे याची एवढ स झाली क लोक याला गोवधन गरधारी हणू
लागले. तीन लोकांचा वामी या कृ णाला गोपी आप या तनाचा पुढ या भागात ठे वतात. परंतु
यां या या कायाचे कोठे च मोजमाप नाही. कोणाला यांच े नाव सु ा मा हत नाही. हे स यच
आहे क ला यशसु ा या या पु यामुळे वा स कमानीच मळत असते.
 सोळावा अ याय

संततीः-
न यातं पदमी य व धव संसार व छ ये
वग ारकपाटपाटनपटु ः धम ऽ प नोपा जतः।
नारीपीनपयोधरयुगलं व ऽ प ना ल गतं
मातुः केवलमेव यौवन छे दकुठारो वयम्।। 1 ।।
आचाय चाण याचे कथन आहे क संसारातून मु मळ व यासाठ ना तर आ ही ई राचे
चरणांच े यान केले ना ही वग- ार ा तीसाठ धमाचा संचय केला आ ण ना ही व ात सु ा
ी या कठोर तनाला आ लगन दले. या कारे आ ही ज म घेऊन आईचे यौवन न
कर यासाठ कु हाडीचे काम केले.
अथ असा आहे क ना तर मो ा तीसाठ परमा याचे यान करतो, ना वग ा तीसाठ
धमकाय करतो, नाही ी या तनाशी आ लगन संभोग करतो. अशा मनु याचे जीवन थ
आहे. संततीला ज म द यावर आईचे ता य तर न होतेच पण गुणवान संततीला ज म दे ऊन
माता वतःला ध य मानते. या अशा कारची संतती जी मो ा तीसाठ काही य न करीत
नाही, ना धम करते आ ण ना तर काम भोग भोगते, ते आईचे ता य न करणारी कु हाडच
असते. अशा संततीला ज म दे ऊन आई सुखी होत नाही.

ी च र ः-
जलप त साधम येन प य य यं स व माः।
दये च तय य यं न ीणामेकतो र तः।। 2 ।।
आचाय चाण य येथ े यां या वभावाची चचा करताना हणतात क या बोलतात
एकाशी, नजरेच े तीर स यावर टाकतात आ ण मनातून को या तस याचीच अ भलाषा
ठे वतात.
याचा अथ असा आहे वारांगना पात ी अनेक पी असते. ती पैशां या बळावर न ा
बदलते. तीला कोणाचेच ेम नसते. तीचा वभाव धनलोभी असतो. हणून उ म पु ष
वे याबरोबर संबंध न ठे वता स मागाने आपले आयु य काढतात.
यो मोहय म यते मूढो स ेयं म य का मनी।
स त य वशगो भू वा तृ येत् डा शकु तवत्।। 3 ।।
आचाय चाण य येथ े ी पाने वश झाले या मुख मनु या या आस वर ट का करताना
हणतात क जो मनु य मुखपणाने ी या मोहपाशात गुंतून असे समजतो क ही सुंदरी
मा यावर अनु झाली आहे तोच तीला वश होऊन खेळ यात या चम यासारखे नाचू
लागतो.
अथ असा आहे क जर एखा ा ी वषयी पु ष असा वचार करतो क ती या यावर
लु ध आहे तर तो महामुख आहे, याला कांहीच अ कल नसते. याच मात तो ीला वश होतो
व या ी या ईशा यावर खेळ या माणे नाचतो-गातो. ीकडू न ेमाची अपे ा करणे
मुखपणा आहे.
कोऽ था ा य न ग वतो वष यणः क यापदोऽ तंगताः।
ी भः क य न ख डतं भु व मनः को नाम रा यः।।
काः काल य न गोचर वमगमत् कोऽ थ गतो गौरवय्।
को वा जन गणेष ु प ततः ेमेण यातः प थ।। 4 ।।
आचाय चाण य येथे वाईट संगती वा संप ी, ी कवा राजा या संबंधातून न वाच याची
थती प करताना हणतात क असा कोण मनु य आहे याला संप ी मळा यावर गव
झाला नाही? कोण या वषयास मनु याची ःख नाहीशी झालीत? यांनी कोणाचे मन
मोडले नाही? कोण राजाची आवडती होऊ शकली आहे? काळाची नजर कोणावर नाही
पडली? को या भका याला स मान मळाला आहे? असा कोण मनु य आहे जो ां या
जा यात सापडू न परत वापस आला आहे.
अथ हा आहे क संप ी मळा यावर सवानाच गव, माज येतो. वासना, वाईट कमात
सापडू न कोणा या ःखाचा अंत होत नाही. या सव पु षमनाला मोहात टाकतात. कोणताही
मनु य राजाचा आवडता होऊ शकत नाही. मृ यू या नजरेतून कोणीही सुटका क न घेऊ शकत
नाही. भक मागणा याला मान मळत नाही. ांसोबत रा न कोणी चांगले रा शकत नाही.

वनाश काले वपरीत बु ः-

न न मता केन न पूवा न यते हेमयमी कुरंगी।
तथाऽ प तृ ण रघुन दन य वनाशकाले वपरीतबु ।। 5 ।।
येथे आचाय चाण य नाशाची वेळ आ यावर बु साथ सोडू न जाते या हणीला प
करताना सांगतात क सो याची ह रणी ना तर कोणी तयार केली आहे ना कोणी ती पा हली आहे
आ ण ना ती ऐक यात आली आहे, क सो याची ह रणी सु ा असते. तरीही रघुन दनाची
लालसा पाहा. वा त वक वनाशाचा काळ आ यावर बु सु ा वपरीत होते.
याचा आशय असा आहे क वधा याने ही सो याचे ह रण तयार केले नाही, कोणीही असे
ह रण पा हले नाही आ ण ऐकलेही नाही. तरीही भू रामाला काय सुचले? सो याचे ह रण पा न
यांना लालसा सुटली आ ण ते याची शकार करायला नघाले. एका नसणा या अ त वावर
यांनी व ास ठे वला. खरेच सो याचे ह रण असते का, यावरही यांनी वचार केला नाही. यांचा
तरी काय दोष? संकटात जे सापडायचे होते. संकटाच काळ आ यावर मनु याची अ कल
मारली जाते.
मोठे पणा-:
गुणै मतां या त नो चैरासनसं थतैः।
साद शखर थोऽ प क काको ग डायते।। 6 ।।
आचाय चाण य गुणांचा मोठे पणा सांगताना हणतात क गुणामुळेच मनु य मोठा होतो,
केवळ उंच थानी बसला हणून नाही. राजवा ा या शखरावर बस यामुळे कावळा ग ड होत
नाही.
अथ असा आहे क मनु य गुणांनीच मोठा होतो. गुणहीनता याला ता पूरती लाभदायक
असते. ती कायमच लाभ दे ऊ शकत नाही.
गुणाः सव पुजय ते न मह योऽ प स पदः।
पूण क तथा व ो न कलंको यथा कुशः।। 7 ।।
आचाय चाण य गुणा वषयी पुजेचा भाव ठे वून हणतात क गुणांचीच सव पुजा होते.
संप ी कतीही असली तरी सवच जागी याची पुजा होत नाही. पूणचं ाची ाथना काय ीण
चं ाएवढ च होते.
आशय असा आहे क मनु यजवळ कतीही धन-संप ी असली तरी याचा सवच ठकाणी
स मान होत नाही. गुणवान चा आदर सव होतो. पौ णमेचा चं कतीही मोठा असला
तरी या याम ये डाग अस यामुळे मनु य याची पुजा करीत नाही. या उलट जे या चं ासमोर
सारेच म तक न करतात कारण या यात डाग नसतात, गुण असतात.
परमो गुणो य तु नगुणोऽ प गुणी भवेत्
इ ोऽ प लघुतां या त वयं या पतैगणै
ु ः।। 8 ।।
वतःची शंसा वतःच कर या या वृ ीवर ट का करताना आचाय चाण य हणतात क
स या लोकांनी जर गुणहीन मनु याची शंसा केली तर तो मोठा होतो. वतःची तुती वतःच
केली तर इं सु ा लहान होऊन जातो.
अथ असा आहे क मनु य वतःची शंसा करीत नाही. आप याच त डाने आपणच पोपटा
सारखी बडबड केली तर इं ाची इ जत सु ा कमी होते. मग इतरांचे काय सांगावे. खरा गुणी
मनु य तोच आहे याची तुती इतर लोक करतात.
ववे कनमनु ा तो गुणो या त मनो ताम्।
सुतरां र नमाभा त चामीकर नयो जतम्।। 9 ।।
आचाय चाण य गुण आ ण थाना या संदभात चचा करताना सांगतात क गुण सु ा यो य
वनयशील जवळ असणेच सुंदर दसते कारण र न सो यात जड व यानंतर सुंदर दसते.
याचा आशय असा आहे क एखादा गुण एखा ा समजदार म ये असला तरच
लाभदायक असतो. तेच गुण एखा ा ा या अंगी असतील तर ते बदनाम होतात. र न सो यात
जड व यानंतर याचे स दय अजून वाढते. जर हेच र न लोखंडात जड वले तर याचे स दय
नाहीसे होईल.
गुण ं सव तु योऽ प सीद येको नरा यः।
अन यम प मा ण यं हे मा यमपे ते।। 10 ।।
आचाय चाण य हणतात क गुणी सु ा उ चत यो य, आ य नाही मळाला तर
ःखी होतात कारण क नद ष मो याला सु ा आ याची गरज असते.
याचा अथ असा आहे क जर गुणी असेल तर याला यो य थानाची आव यकता
असते. जर यो य थान नाही मळाले तर तो थत होतो. कारण क मौ यवान आ ण नद ष
मो याला सु ा सो या या आधाराची आव यकता असते, या यात याला जड वले जाते.

अयो य धनः-
अ त लेशने ये चाथाः धमसया त मेण तू।
श ूणां णपातेन ते थाः न भव तु मे।। 11 ।।
आचाय चाण य येथे अनु चत संप ीचा तर कार करताना सांगतात क स यांना खी
क न अधमाने आ ण श ू या शरणागतीने मळत असलेले धन मला नको.
अथ हा आहे क जी संप ी एखा ाला ःखी क न मळत असेळ जी चोरी, काळाबाजार,
त करी वगैर े अवैध धं ांपासून मळत असेल कवा दे शा या श ुपासून हणजे दे श ोह क न
मळत असेल तर अशी संप ी घे याची इ छा क नये.
क तया यते ल मया या वधू रव केवला।
या तु वे यैव सामा यप थकैर प भु यते।। 12 ।।
आचाय चाण य हणतात क वधुसमान असणा या घरात बंद राहणारी ल मी काय
कामाला येते. आ ण या ल मीचा भोग सवजन एखा ा वे ये माणे घेतात, अशी ल मी सु ा
काय कामाची?
आशय असा आहे क कंजूष मनु याची संप ी तजोरीम ये बंद असते. अशी संप ी समाज
उपयोगी नसते. मुख मनु य सु ा संप ीचा यो य उपयोग करणे जाणीत नाही. याची संप ी
वे येसारखी असते. तीचा उपयोग , चोर लोकच करतात. ही संप ी सु ा कोण याही
चांग या कायाला येत नाही. संप ीचा समाज क याण, परोपकार आ ण गरजू लोकांना मदत
कर यासाठ च उपयोग करावा.
धनेषु जी वत ेषु ीषु चाहारकमषु।
अतृ ता ा णनः सव याता या य त या त च।। 13 ।।
आचाय चाण य हणतात क सव ाणी धन, जीवन, ी आ ण भोजन या गो ीत नेहमीच
अतृ त रा न व ातून नघून गेले, जात आहेत व जातील.
अथ असा आहे क संप ी, आयु य, ी आ ण जेवण यांची इ छा कधीच पूण होत नाही.
यांची आस नेहमीच कायम असते. हीच इ छा घेऊन लोक या व ात मरण पावले आहेत,
मरत आहेत आ ण भ व यात सु ा असेच होत राहणार.

साथक दानः-
ीय ते सवदाना न य होमब ल याः।
न ीयते पा दानम भयं सवदे हनाम्।। 14 ।।
आचाय चाण य सांगतात क सव य , दान, बळ वगैर े न होतात परंतु पा , यो य
ला दलेले दान आ ण आ म यांचे फळ न होत नाही.
अथ असा आहे क यो य आ ण गरजवंतालाच दान करावे इतर दान, य वगैर े न होतात.
पण यो य गरजवंताला दलेले दान आ ण एखा ा या जीवाचे र ण कर यासाठ अभयदान
यांचे फळ कधीच न होत नाही.

याचकताः-
तृण ं लघु तृणा ूलं तुलाद प च याचकः।
वायुना क जीतोऽ सौ मामयं याच य य त।। 15 ।।
आचाय चाण य मागणे या गो ीला मृ यूसमान मानून सांगतात क गवताची काडी हलक
असते, यापे ा ह क ई (कापूस) असते, आ ण याचक ईपे ा हलका असतो. मग याला
वारा उडवून का लावीत नाही? यामुळे क वारा वचार करतो क हाच मला कांहीतरी मागेल.
अथ असा आहे क सवात हलक गवताची काडी असते. ई काडीपे ाही हलक असते
परंतु भकारी ईपे ाही हलका असतो. ते हा असा पडतो क याला हवा उडवून का
टाक त नाही? याचे उ र आहे वा याला पण ही भीती असते क जर क याला उडवून घेऊन
जाऊ लागलो तर तो मा यापाशीही एखाद मागणी करील. हणून वारा याला उड वत नाही.
भीक मांगणे सवात ह के काम आहे. भका याला इ जत नसते.

गरीबीः-
वरं वनं ा गजे से वतं
मालयं प वफलाबुसेवनं।
तृणेष ु श या शतजीणव कलं
न ब धुम ये धनहीन जीवनम्।। 16 ।।
आचाय चाण य गरीबीला जीवनातील अ भशाप मानून हणतात क बाघ-ह ी असणा या
जंगलाम ये राहणे, वृ ा खाली घर, जंगताल फळ खाणे आ ण पाणी पणे, गवताचा बछाना
आ ण शेकडो वृ ां या सालीचे तुकडे यांच े कपडे वापरणेच चांगले.
याचा अथ असा आहे क समाजात भाऊबंदाम ये गरीबीत जगणे चांगले नाही. यापे ा
मनु याने भयंकर वाघ, सह, ह ी असणा या जंगलात गेला आ ण तेथे एखा ा वृ ाखाली
गवतावर न ा घेणे, जंगलातील फळे खाणे, तेथीलच पाणी पणे आ ण झाडा या सालीची व े
वापरणे चांगले आहे. गरीब होऊन समाजात जग यापे ा वनवास चांगला.

मधुर बोलः-
यवा या दानेन सव तु य त मानवाः।
त मात् तदे व व ं वचने का द र ता।। 17 ।।
आचाय चाण य हणतात क य, गोडवाणी बोल यामुळे सव माणसं संतु होतात.
हणून मधुर बोलले पा हजे. बोल याने गरीब कोणी होत नाही.
असा अथ आहे क मधुर भाषण करणे हे दान कर यासारखे आहे. याम ये या सव मनु यांना
आनंद मळतो. हणून गोडच बोलावे. बोल यात कशाची गरीबी.
संसार कटु वृ ा य े फले मृतोपमे।
सुभा षतं च सु वा ः संग त स जने जने।। 18 ।।
आचाय चाण य हणतात क या संसार पी वृ ाला अमृतासारखी दोन फळ आहेत. सुंदर
बोलणे आ ण स जनाबरोबर संगत करणे.
याचा आशय हा आहे क सवाशी मधुर बोलणे आ ण महापु षांचा स संग करणे या व ात
मनु या या हातात या दोन गो ी असतात. हणून सवाशी मधुर, गोड बोलले पा हजे आ ण
स जनाबरोबर स संग केला पा हजे.
ज मज म न चा य तं दानम ययनं तपः।
तेनैवा यासयोगेन े दे ही वाऽ य यते।। 19 ।।
आचाय चाण य हणतात ज म-ज मापयत अ यास केला तरच मनु याला दान, अ ययन
आ ण तप ा त होते. या अ यासामुळेच ाणी मा हे वारंवार करतात.
याचा अथ असा आहे क खूप ज म दान, अ ययन आ ण तप या के यानंतरच मनु य
दानशूर होतो, अ ययन करतो आ ण तप वी बनतो. हे गुण कोणा एका ज मात येत नाहीत,
कतीतरी ज मां या अ यासामुळेच हे गुण ा त होतात.

व ा आ ण संप ीच उपयोगः-
पु तकेषु च या व ा परह तेषु च य नम्।
उ प ेषु च कायषु न सा व ा न त नम्।। 20 ।।
आचाय चाण य वेळेवर कामाला न येणा या वषयी बोलताना हणतात क जी व ा
पु तकात आहे आ ण जी संप ी स यां या हातात गेली आहे, या दोन ही व तु वेळेवर कामाला
येत नाहीत.
अथ असा आहे क आप याला ात व ा आ ण आप या हातातील संप ी हेच वेळेला
उपयोगी पडतात. कज हणून दलेली संप ी आ ण पु तकात ल हलेली व ा एकाएक काम
पडले तर साथ दे त नाहीत.
 सतरावा अ याय

ान ही गु कृपा आहेः-
पु तकं याधीतं नाधीतं गु स धौ।
सभाम ये न शोभ ते जारगभा इव यः।। 1 ।।
आचाय चाण य व ा ययनासाठ गु चे मह व सांगताना हणतात क जी फ
ंथवाचून व ा ा त करते, कोणा गु पासून नाही, या चा कुठ या सभेत अवैध
संबंधामुळे गभवती झालेली ी या समान कांही आदर नसतो.
याचा आशय असा आहे क कोणतीही व ा एखा ा यो य गु पासूनच शकली जाऊ
शकते. जर एखाद फ पु तके वाचूनच वतःला व ान समजते, तर तो याचा म
आहे असे ान “अधवट वै जीवाची गाठ” असते. जसे एखा ा पर या पासून गभवती
झालेली ी तीचा कोणताही मान नसतो. याच कारे वतःच पु तकामधून व ा ा त
करणा या ला व ान सभेत कांहीच इ जत मळत नाही.

श ं त शा ंमः-
कृते तकृ त कुयात हसेन त हसनम्।
त दोषो न पत त े दौ ं समाचरते।् । 2 ।।
आचाय चाण य जशास तसे या वहाराची बाजू उचलून सांगतात क उपकारक याबरोबर
उपकार, हसेशी त हसा केली पा हजे. ाबरोबर तेनेच वागले पा हजे. यात कांहीच चूक
नाही.
याचा अथ हा आहे क जी आप यावर उपकार करते या याबरोबर आपण सु ा
उपकार क नच करावे. जो भांडणासाठ वृत होईल या याशी मारहाणच केली पा हजे.
या याशी जर असे वागले नाही तर भ ेपणा जरी नसला तरी मुखपणा मा आहे.
ाबरोबर तेचाच वहार केला पा हजे. या याबरोबर स यतेन े वागणे हणजे
महामुखपणा आहे. उपकारक याशी उपकार, हसांचारी सोबत हसा आ ण पणा करणेच
बु मानी आहे. असे कर याम ये कोणताही वाईटपणा नाही.

तपाचा म हमाः-
यद् रं यद् रारा यं य च रे व थतम्।
त सव तपसा सा यं तपो ह र त मम्।। 3 ।।
येथे तपाची चचा करताना आचाय चाण य सांगतात क जी व तु र आहे, रारा य आहे,
 र थत आहे या सव तपाने सा य आहेत. तप सवात जाा त बळ व तु आहे.
याचा अथ असा आहे क कोणतीही व तु, कतीही र असली तरी, ती मळ वणे कतीही
कठ ण असले तरी कवा ती आवा या बाहेर असली तरी कठोर तप या हणजेच प र माने ती
ा त करता येते तप मोठे श शाली आहे.
लोभ ेदगुण े न क पशुनता य त क पातकैः
स यं य पसा च क शु चमनो य त तीथन कम्।
सौज यं य द क गुणैः सुम हमा य ह त क म डनैः
स ा य द क धनैरपयशो य तइ मृ युना।। 4 ।।
आचाय चाण य येथे या संबं तेची चचा करताना सांगतात क लोभी ला
स यां या अवगुणांशी काय दे णे-घेण? े चहाडखोराला पापाचे काय? ख या ला तप यचे
काय. मन शु असेल तर तीथाचा काय संबंध? क त झा यावर स ग कशाला करायचे?
सद् व ा आहे तर संप ीचा काय संबंध? बदनामी झा यावर मृ यूचे काय?
याचा अथ आहे क लोभी गुणी वा अवगुणी ला पाहात नाही. याचा वाथ जर
पासून सा य होत असेल तर तो याचे तळवे सु ा चाटतो. तो फ आपला वाथ
पाहतो, अवगुणी ला नाही. चहाडखोर मनु य पापाला भीत नाही. तो चहाडी क न
कोणतेही पाप क शकतो. ख या मनु याला तप यची गरज नसते. स य हे सवात मोठे तप
आहे. मन शु असेल तर मनु याला तीथया कर याशी कांही संबंध नाही. हणजेच मन शु
तर परातीत गंगा. जी वतः स जन आहे तीला उपदे श कर यात काय अथ? जर एक
समाजात आप या स कमामुळे स झाला असेल तर याला दखावा कर याची
कांहीच आव यकता नाही. जवळ व ा असेल तर संप ीशी काय संबंध? कारण सवात
मोठे धन व ा आहे. बदनाम ला मृ यूशी काय दे णे-घेणे. बदनामी वतःच मृ यूपे ा
भयंकर आहे.

वटं बनाः-
पता र नाकरो य य ल मीय त सहोदरी।
शंखो भ ाटनं कुया द मुप त त।। 5 ।।
आचाय चाण य हणतात क याचे वडील र नांची खाण आहे, सागर आहे आ ण स खी
बहीण ल मी आहे, असा शंख भ ा मागतो. यापे ा मोठ वटं बना काय असू शकते?
याचा अथ असा आहे क शंख समु ातून उ प होतो. समु ाम ये अग णत र ने आहेत. ही
र नाची खाण हा समु याचा जनक आहे. धनाची, संप ीची दे वी ल मी याची स खी बहीण
आहे. एवढे सगळे असून सु ा जर शंख भीक मागतो तर याला काय हणावे? ती फ
आप या भा याची वटं बना आहे.

लाचारीः-
 अशवत तुभवे साधु चारी च नधनः।
ा ध ो दे वभ वृ ा नारी प त ता।। 6 ।।
आचाण चाण य मजबूरी या प र थतीम ये चा प घेऊन सांगतात क श हीन
मनु य साधु बनतो, नधन चारी बनतो, रोगी भ बनतो आ ण वृ ी पती ता होते. ही
सव लाचारीची कामे आहेत.

आईपे ा मोठे कोण?

ना ोदकसमं दानं न त थ ादशी समा।
न गाय याः परो म ो न मातुदवतं परम्।। 7 ।।
आचाय चाण य आईचे थानाला सवात मोठे मानून हणतात क अ आ ण पाणी यां या
दानासारखे दान नाही. ादशी सारखी कोणती तथी नाही. गाय ीपे ा कोणताही मं मोठा
नाही. आईपे ा मोठा दे व नाही.
अथ असा आहे क अ आ ण पाणी सवात मोठे दान आहे ादशी सवात प व तथी
आहे. गाय ी सवात मोठा मं आहे. आई सवात मोठ दे वता आहे.

ताः-
त क य व य द ते म काया मुखे वषम्।
वृ क य वषं पु छे सव गे जन वषम्।। 8 ।।
आचाय चाण य तेला सवात मोठ कमकुवत बाजू सांगताना हणतात क सापा या
दाताम ये वष असते, माशी या डो याम ये, वचवा या शेपट म ये आ ण ा या संपूण
शरीरात वष असते.
याचा आशय आहे क सापा या फ दातात वष असते, माशी या डो यातच वष असते,
वचवाचे वष या या शेपट या नांगीत असते. पण यां यापे ा जा त वषारी असतो.
या या संपूण शरीरात वष असते. हणून नेहमी ापासून सावध रा हले पा हजे.

कुप नीः-
प युरा ां वना नारी उपो य तचा रणी।
आयु य हरते भतुः सा नारी नरकं जेत्।। 9 ।।
येथे आचाय वाईट प नीची चचा करताना हणतात क आप या पतीची परवानगी न घेता
उपवास क न त करणारी प नी पतीचे आयु य हरावून घेते. अशी ी शेवट नरकात जाते.
याचा अथ असा आहे क पतीची आ ा नसताना प नीने उपवास- त क नयेत. पती या
आ े शवाय त उपवास करणारी ी आप या पतीचे आयु य कमी करते. अथात असे के याने
जे पाप लागते यामुळे ती या पतीचा मृ यू सु ा होऊ शकतो. अशी ी मृ यूनंतर वःत सु ा
नरकात जाते.

पती परमे रः-

न दानै शु यते नारी नोपवासशतैर प।
न नीथसेवया त द् भतूः पादोदकैयथा।। 10 ।।
आचाय चाण य हणतात क ी ना दानाने ना शेकडो तांनी आ ण ना ही तीथया ा
के याने या कारे प व होते, या कारे आप या पती या चरणांना धुवून मळाले या पाणी
ाशनाने शु व प व होते.
अथ असा आहे क प नीसाठ पतीच सव कांही असतो. हणून या या आ ेच े सवाथाने
पालन केले पा हजे. या या इ छे व कोण याही कारचे त, तप आ ण अनु ान क नये.
ा णांचे गु अ नी, वणाचे गु ा ण व ीचा एकमा गु पती असतो. पण अ तथी
सवाचे गु असतात. हणून ‘अ तथी दे वोभव’ चा उपदे श ुतीने केला आहे.
भारतीय सं कृतीचा हा आदश आहे क ीला सवतोपरी मह व दलेल े आहे जसे क ‘य
नाय तु पुजय ते रम ते त दे वताः’
‘जेथे नारीची पुजा होते तेथे दे वता वास करतात’.
परंतु ीसाठ तीचा पतीच तीचा दे व असतो. यामुळे पतीपरायण भारतीय नारीसाठ
पतीदे वपे ा सरा मोठा दे व नाही. हणून सा व ीने आप या पती-सेवे या बळावर यमापासून
आपला पती स यवानाला वाच वले. भा यवती सीता आप या पती सोबत राजमहालाचे भोग-
ऐ य सोडू न चौदा वषापयत जंगलात घर क न रा हली आ ण अनेक कार या अडचणी,
अपहरणासार या पीडा भोगा या. ा सग यामागे यांचा उ े श फ पती-सेवा होता.

सुंदरताः-
दानेन पा णन तु कंकणेन
नानेन शु न तु च दनेन।
मानेन तृ तन तु भोजनेन
ानेन मु न तु म डनेन।। 11 ।।
आचाय चाण य येथे ख या सुंदरतेची चचा करताना हणतात क दान के यामुळे हाताची
सुंदरता आहे. कंकण घात यामुळे नाही. शरीर नानाने शु होते. चंदन लाव यामुळे नाही. तृ ती
मान मळा याने होते, भोजनामुळे नाही. मो ानामुळे मळतो ृंगारामुळे नाही.
याचा अथ असा आहे क हातांच े खरे स दय दानामुळे आहे सो या-चांद चे कडे-कंगण
वापर यामुळे हाताला सुंदर हणत नाहीत. शरीर नान के याने साफ- व छ होते चंदन तेल
लाव यामुळे नाही. स जन स मानाने संतु होतात, खा या- प यामुळे नाही. आ याचे ान
मळा यानंतरच मो मळतो, सजणे-नटणे व साज ृंगाराने मळत नाही.

शो भाः-
 ना पत य गृह े ौरं पाषाणे ग धलेपनम्।
आ म पं जले प यन् श या प यं हरेत्।। 12 ।।
आचाय चाण य हणतात क हा ाचे घरी ौर कमाने, दगडाने चंदन घास याने, ते
लाव याने आ ण पा याम ये आपले प पा ह याने इं ाची सु ा शोभा न होते.
आशय असा आहे क हा ा या घरी जाऊन दाढ , केस वगैर े कापू नयेत. दगडावर
घासलेल े चंदन व कोणतीही सुगं धत व तु शरीराला लावू नये. आपले त ड पा यात पा नये.
असे के याने सवाची सुंदरता न होते.
ना पत य गृह े ौरं पाषाणे ग धलेपनम्।
आ म पं जले प यन् श या प यं हरेत्।। 13 ।।
आचाय चाण य येथ े कांही नषेध बाब ची चचा करताना हणतात क हा ा या घरी
जाऊन केस कापणे, दगडात सुगंधीत ग ध लावणे आ ण पा याम ये आप या पाचे त बब
पाहणे हे सव करणा यांची ल मी न होते.
याचा आशय असा आहे क नीतीकार त ांनी या ोकाचे चांगले मनोवै ा नक
व ेषणा या आधारावर उ लेख केला आहे. केस कापणे वेळे माणे आव यक आहे. हणून
या या घरी जा यामुळे उशीर होऊ शकतो. हावी सु ा कामात गुंतलेला असू शकतो. थच
वाया घाल व यापे ा न त वेळ व थानावर ौर कम केले पा हजे.
मूत पुजेम ये मूत म ये ाण त ा के यावर दे वबु व भावनायु गंधा ता टाक या
जातात. फ दगडावर गंधा ता वाह यात कोणतेही औ च य नाही. पा याम ये पा हलेल े प
प दसत नाही हणून म होऊ शकतो. यामुळे पा यात पा हलेल े प खरे नसते. हणून ही
त ही काय करणारे अ ामा णकतेमुळे न होतात.
स ः ाहरा तु डी स ः ाकरी वचा।
स ः श हरा नारी स ः श करं पयः।। 14 ।।
आचाय चाण य सांगतात क तु डी या सेवनामुळे बु ता काळ न होते, वच सेवनामुळे
बु चा शी गतीने वकास होतो. ीबरोबर संभोग के यामुळे श ता काळ न होते. आ ण
धा या वापरामुळे गेलेली श परत मळते. हणून हे प आहे. तु डी बु नाशक आहे तर
वच बु वधक आहे. ी बळनाशक आहे तर ध बळवधक आहे. हणून ी व तु डीमुळे
होणारी त पूण कर यासाठ वच आ ण धाचे सेवन करावे.

सुगृ हणीचा म हमाः-

य द रामा य द च रमा य द तनयो वनयगुणोपेतः।
तनयो तनयो प ः सुरवरनगरे कमा ध यम्।। 15 ।।
आचाय चाण य हणतात क या घरात शुभ ल ण असलेली ी असते, धन-संप ी आहे,
वन गुणवान पु आहे आ ण पु चाही पु आहे तर असा घरातच वगलोका या सुखापे ा
मोठे सुख असते.
याचा अथ असा आहे क या घरात सुशील, सुंदर आ ण शुभ ल ण असणारी ी आहे,
संप ीची कमतरता नाही, पु आई-वडीलांचा आ ाधारक आहे आ ण मुलाचाही मुलगा
हणजेच नातूसु ा झालेला असेल, असे घर पृ वीम येही वगासमान आहे. वगसुखसु ा
यापे ा जा त नसते.

गुणहीन पशुः-
आहार न ा भय मैथुरा न
समा न चैता न नृणां पशूनाम्।
ाने नराणाम धको वशेषो
ानेन हीना पशु भः समाना।। 16 ।।
आचाय चाण य हणतात क भोजन, झोप, न ा, भीती आ ण मैथुन करणे या सव गो ी
मनु य आ ण पशुम ये समान पात पाहायला मळतात. परंतु ान फ मनु यातच असते.
हणून ाना शवाय मनु य पशु सारखा समजला पा हजे.
याचा अथ असा आहे क भोजन करणे, न ा करणे, एखा ा भयंकर व तुला घाबरणे आ ण
मैथुन क न संततीला ज म दे णे या सव गो ी मनु यात पाहायला मळतात, आ ण या पशुम ये
सु ा असतात. परंतु चांग या-वाईटाचे ान, व ेच े ान इ याद फ मनु यच ा त क
शकतो, पशु नाही. यामुळे या मनु याला ान नाही याला पशुच समजले पा हजे.
दाना थनो मधुकरा य द कणतालै
रीकृत क रवरेण मदा धबु ा ।
त यैव गु डयुगम डनहा नरेव
भृंगाः पुन नवकचपद् म वने वस त।। 17 ।।
आचाय चाण य हणतात क मदाने अंध झाले या मुख ह ीने आप या कानाजवळ
उडणा या भूं यांना कानाने उडवून लावले याम ये मरांचे काय नुकसान झाले? ह ी याच
गंड थळाची शोभा कमी झाली. मर तर फ न कमळ त यात परत जातात.
याचा अथ असा आहे क त ण ह ी या कानातून गोड मद वाहायला लागतो. यावर मर
घुमायला लागतात. हे भुंगे ह ीची सुंदरता वाढ वतात. मुख ह ी कान फडफडवून यांना उडवून
लावतो. यामुळे ह ीचेच स दय कमी होते. भुं यांचे कांही बघडत नाही. ते पु हा कमळ
असणा या तलावाकडे नघून जातात. जर मुख गुणी लोकांचा आदर करीत नाही तर
याम ये गुणीजनांच े कांहीच नुकसान होत नाही. यांचा आदर करणारे इतर लोक असतात. परंतु
मुखाला गुणी लोक भेटत नाहीत.

पर ःख कातरताः-
राजा वे या यम ा नः चौराः बालक याचकाः।
 पर ःखं न जान त अ मो ामक टकः।। 18 ।।
आचाय चाण य हणतात क राजा, वे या, यमराज, आग, चोर, बालक, याचक आ ण
ामकंटक हे आठजण चे ःख समजून घेत नाही.
आशय हा आहे क राजा, वे या, यमराज, आग, चोर, बालक, भकारी आ ण लोकांची
भांडण लावून तमाशा पाहणारे लोक हे आठजण स यांचे ःख समजू शकत नाहीत. राजा
याला तर ःख काय असते हेच मा हत नसते. कारण क या या अनुभवात ःख हा कारच
नाही तो स यांचे ःख काय समजू शकणार? या शवाय रा यकारभार चाल व यासाठ
राजाला कठोर हावेच लागते. एका वे येला स यां या सुख- ःखाशी काय दे णे-घेणे? कोणी
मेले काय आ ण जगले काय, कोणाचे घर जळाले काय कवा बरबाद झाले काय, तीला केवळ
पैसा हवा असतो. यमराज सु ा स यांचे ःख पाहात नाही. कोणाचे कुटुं ब रहो वा आ ोश
करो याला आपले काम करावेच लागते. चोराचा धंदा चोरी करणे हाच आहे. महापु ष नसतो
जो क स यांच े ःख समजून घेईल. बालक आपले आई-वडील कवा इतरांचे ःख समजू
शकत नाही.हट् ट व खो ा करणे हे याचे कामच आहे. भकारी सग यापुढे हात पसरतो.
याला काय मा हत क समोर या मनु याजवळ कांही आहे क नाही? आ ण कांही लोकांना
स यांच े आपसात भांडण लावून दे यातच आनंद असतो. अशा लोकांचा आ मा व माणूसक
मेलेली असते. स यांना ःखी कर याम ये हे आनंद असतात.
अधः प य स क बाले प ततं तव क भु व!
रे रे मुख न जाना स गतं ता यमौ कम्।। 19 ।।
आचाय चाण य हणतात क बा लके! खाली धरतीम ये काय बघत आहेस? मुख, तुला
मा हत नाही का मा या यौवनाचा मोती हरवला आहे?
याचा अथ असा आहे क कोणा एका युवतीने एका पु षाला पा न लाजेने मुखकमळ
खाली केले. पण तो घीट हणाला तू खाली ज मनीत काय पाहात आहेस? “तुझे कांही हरवले
आहे का?” ते हा ती युवती हणाली “मूखा येथे मा या ता याचा मोती हरवला आहे. तुला
मा हत नाही का?”

पतीपरायणताः-
न दानात् शु ते नारी नोपवोसैः शतैर प।
न तीथसेवया त द् भूतः पादोदकैयथा।। 20 ।।
आचाय चाण य हणतात क दान के यामुळे, शेकडो उपवास क न जे मळते वा तीथया
क न ी जेवढ शु होत नाही तेवढ ती पती या पाया या पा यापासून होते.
याचा अथ असा आहे क पतीचे पाय धु याचे पाणीच ीला सवात जा त प व करते. या
पा याने तीला जी शु ता मळते, तशी शु ता दान, तीथया आ ण शेकडो उपवास क न
सु ा मळत नाही.

गुण मोठे दोष छोटे ः-

 ाला या प वफला प सक टका प
व ा प पंकस हता प रासदा प।
ग धेव ब धुर स केत क सवज तो-
रेको गुणः खलु नह त सम तदोषान्।। 21 ।।
आचाय चाण य हणतात क हे केतक ! जरी तू सापांची आ य थान आहेस, फळहीन
आहेस, काटे री आहेस, वाकडी- तकडी आहेस, चखलातून उगवलेली आ ण मो ा
अडचणीतून तु यापयत पोहोचता येत,े तरीही तु या सुगंधामुळे तू सवाची आवडती आहेस.
अगद खा ीने हा एकच गुण सव दोषांना न क न टाकतो.
आशय हा आहे क केव ा या वृ ावर साप राहतो, याला फळ लागत नाही, तो वाकडा-
तकडा असतो, याला काटे सु ा असतात आ ण तो चखलात उगवतो आ ण या यापयत
पोहोचणे सु ा अवघड असते. एव ा उणीवा असताना दे खील आप या एकाच गुणाने
सुवा सक सुगंधामुळे केवडा सवाना य असतो. एकच गुण सा या दोषांना झाकून टाकतो हे
हणणे यो यच आहे.
यौवनं धनस प ः भु वम ववेकता।
एकैकम यनथाय कमु य चतु यम्।। 22 ।।
आचाय चाण य हणतात क ता य धन-संप ीची अ धकता, अ धकार आ ण
ववेकहीनता या चार मधील येक एकएकट गो सु ा मनु याला न कर यासाठ पुरेशी
आहे. पण जर हे चार एक झाले तर आ ण मनु य त ण सु ा आहे, या याजवळ पैसाही आहे
आ ण तो वतः या इ छे नसु ार काम करणारा असेल अथात या या कामात अडथळे आणणारा
कोणी नसेल आ ण भा याने याला वचार बु ही नसेल तर मनु याचा वनाश हायला एक
णही लागत नाही.
हणून संप झा यावर मनु याला ववेकशील होणे आव यक आहे. हणजे कोण याही
कारा या वनाशाचा सामना कर याची वेळ येऊ नये. जीवन गतत (ख ड्यात) जाते.
परोपकरणं येषां जाग त दये सताम्।
न य त वपद तेषां स पदः यु पदे -पदे ।। 23 ।।
आचाय चाण य हणतात क या या दयात परोपकाराची भावना असते, याची संकट
न होतात आ ण पावला-पावलांवर संप ी ा त होते.

-रेणुकादास गं. दे शपांडे,

18 ,‘अ योदय’
व ुत कॉलोनी,
बेगमपूरा, औरंगाबाद.