अध्याय पहिला

मंगलाचरण

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

श्रीपाद श्रीवल्लभ श्रीनसि

ृ हं सरस्वती दत्तात्रेय सद्गुरुभ्यो नम: ।।

हे ॐ कारस्वरूप गणेशा, विघ्नहर्त्या, पार्वतीसत

ु ा, गजानना मी तल
ु ा माझा नमस्कार असो तू लंबोदर, एकदं त,
शूर्पकर्ण इत्यादी नावाने प्रसिद्ध् आहे स. तुझ्याा हालणाऱ्या कांनापासून जो वारा निर्माण होतो त्या वाऱ्याने तुझ्याा
साऱ्या भक्तांची सर्व संकटे दरू होतात, म्हणून तुला विघ्नांतक, विघ्नहर्ता असे म्हणतात. तप्त सुवर्णाप्रमाणे असलेले
तझ
ु े मख
ु शोभन
ू दिसते उगवत्या सर्या
ू प्रमाणे असलेले त्याचे तेज सर्वत्र पसरते . संकटरुपी अरण्ये तोडून
टाकण्यासाठी तू हातात परशू धारण केला आहे स. तू नागबंद म्हणजे सर्पाचा कमरपट्टा आणि सर्पाचे यज्ञोपवीत धारण
केले आहे स. हे चतुर्भुज, विशाल नेत्र विनायका, तू या विश्वाची सर्व संकटे नाहीशी करून त्यांचा सांभाळ करतोस. जे
लोक तझ
ु े चिंतन नामस्मरण करतात त्यांना कोणत्याही संकटाची बाधा होत नाही त्यांचे सर्व मनोरथ तत्काळ
सिद्धीला जातात. कोणत्याही मंगल कार्याच्या आरं भी सर्वप्रथम तुलाच वंदन केले जाते. हे लंबोदर गणेशा, तूच चौदा
विद्यांचा, म्हणजे चार वेद, सहा वेदांगे, परु ाणे, मीमांसा, न्यायशास्त्र व धर्मशास्त्र यांचा स्वामी आहे स. तूच वेद शास्त्रे
पुराणे यांचे लेखन केले आहे स, म्हणून तर ब्रह्मदे वादी सर्व दे व तुझे स्तवन करतात.

हे गणेशा, अजिंक्य, अवध्य अशा त्रिपरु ासरु ाचा वध करण्यापर्वी

ू भगवान शंकरांने तझ
ु ेच स्तवन केले होते. हरीब्र्म्हादी
दे व कार्यारं भी तुलाच वंदन करतात. तुझ्या कृपेने त्यांना इच्छित गोष्टी प्राप्त होतात. हे कृपानिधी, गणनायका, हे
मूषकवाहना, ॐकारस्वरूप, द:ु खहर्त्या, विनायका मला बद्ध
ु ी दे . जे लोक तुला वंदन करतात त्यांची कार्ये सिद्धीला
जातात. हे गणेशा, तू कृपासागर आहे स. तू सर्वांचा आधार आहे स. हे गजानना माझे मनोरथ सिद्धीला जावेत म्हणन
ू
मी तुला साष्टांग नमस्कार घालतो. मला ज्ञान दे , बद्ध
ु ी दे , हे गणेशा, तू शरण आलेल्यांना वर दे णारा आहे स. मी
अज्ञानी आहे म्हणून तुझ्याा शरणी आलो आहे . गुरुचरित्र लिहावे अशी इच्छा आहे . तझ
ु ी माझ्यावर पूर्ण कृपादष्ु टी
असावी व मी हाती घेतलेला ग्रंथ सिद्धीला जावा अशी माझी तुला प्रार्थना आहे .

आता मी विद्यादे वता सरस्वतीला वंदन करतो. तिच्या हाती वीणा आणि पस्
ु तक असन
ू ती हं सावर आरूढ झाली आहे .
तिला वंदन केले असता ज्ञानप्राप्ती होते. हे सरस्वतीमाते, मी तुला वंदन करतो. वेद शास्त्रेपरु ाणे तुझ्यााच वाणीने
प्रकट झाली आहे त. माते, मला चांगली बद्ध
ु ी दे .श्रीनसि
ृ हं सरस्वती हे माझे गुरु आहे त. त्यांच्या नावात तझ
ु े नाव
असल्याने तू मला आदरणीय, वंदनीय आहे स. हे जग कळसत्र
ु ी बाहुलीप्रमाणे तझ्
ु याच प्रेरणेने असते, म्हणन
ू तू मला
या ग्रंथलेखानासाठी प्रेरणा दे . मला स्फूर्ती दे . मला विद्यादान दे .

आता मी ब्रम्हा, विष्णु आणि महे श या त्रिदे वांना वंदन करतो आणि विद्यादान मागतो. भगवान विष्णू हा विश्वाचा
नायक आहे . तो लक्ष्मीसह क्षीरसागरात वास्तव्य करतो. शंख-चक्र-गदा-पद्मधारी त्या नरहरि विष्णूने गळ्यात
वैजन्तीमाला धारण केली आहे . पितांबरधारी तो विष्णू शरणागतांना इच्छित वस्तू दे तो.तो मोठा कृपाळू, दयाळू आहे .
आता मी पंचमुख, गंगाधर अशा शंकराला वंदन करतो. साक्षात जग्नमाता पार्वती त्यांची पत्नी आहे . तोच या जगाचा
संहार करतो, म्हणून त्याला स्मशानवासी म्हणतात. व्याघ्रचर्म परिधान केलेल्या सर्वांगावर सर्प धारण केलेल्या त्या
शंकराला मी वंदन करतो। ज्याच्या मख
ु ातन
ू वेद निर्माण झाले, त्या सष्ृ टीकर्त्या ब्रम्हदे वाला मी वंदन कर्तो. सर्व दे व,
यक्ष, गंधर्व, किन्नर, सिद्ध्साध्य, सर्व ऋषीमुनी, पराशर, व्यास, वाल्मिकी इत्यादी सर्वांना मी नमस्कार करतो.
माझ्या जवळ कवित्व नाही. ग्रंथरचना कशी करतात ते माहित नाहीं. मला मराठी भाषा नीट येत नाही. मला
शास्त्रज्ञान नाही, म्हणन
ू आपण सर्वांनी माझ्यावर कृपा करावी. माझ्या या ग्रंथलेखनास सर्वतोपरी मदत करावी.
अशाप्रकारे सर्वांना विनंती करून मी माझ्या आई-वडिलांना-पूर्वजांना नमस्कार करतो.

आपस्तंभ शाखेचे, कौंडीण्य गोत्रात जन्मास आलेले सायंदेव हे आमचे मूळपुरुष. साखरे त्यांचे आडनाव. त्यांचे पुत्र
नागनाथ. त्यांचा पुत्र दे व्रो. दे व्रवांचे पुत्र गंगाधर हे च माझे वडील. आश्वलायन शाखेचे, कश्यप गोत्रात जन्मास
आलेल्या चौंडेश्वरी यांची कन्या 'चंपा' हि माझी आई. माझा पिता गंगाधर. ते सदै व श्रीगरु
ु ं चे ध्यान करीत असत,
म्हणून मी माझ्या नावात माझ्या पित्याचे नाव गोवून 'सरस्वती-गंगाधर' असे स्वतःचे नाव धारण केले.

श्रीगुंचे सदै व ध्यान करणाऱ्या सर्व साधूसंतांना संन्यासी, यती, तपस्वी या सर्वांना माझा नमस्कार, मी या सर्वांना
प्रार्थना करतो कि, मी अल्पमती आहे . माझे बोबडे बोल गोड मानून घ्या. पर्वी
ू पासून आमच्या कुलावर श्रीगुरूंची कृपा
आहे . त्यांनीच मला गुरुचरित्र लिहिण्याची आज्ञा केल. ते म्हणाले, "तू आमचे चरित्र कथन कर. त्यामुळे तुझ्या
वंशाला धर्मार्थ, काम व मोक्ष हे चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतील" . गुरुंची आज्ञा मला प्रमाण आहे . ती आज्ञा म्हणजे प्रसन्न
झालेली कामधेनूच. श्रीगुरुंच्या आशीर्वादाने माझा ग्रंथ सिद्धीला जाईल अशी माझी पूर्ण श्रद्धा आहे . श्रीनसि
ृ हं सरस्वती
हे त्रयमुर्ती श्रीदत्तात्रेयांचा अवतार आहे त. त्यांचे चरित्र अगाध आहे अपार आहे . त्यांचे वर्णन कोण करू शकेल? परं तु
प्रत्यक्ष श्री गुरुंनी मला आज्ञा केल्यामुळे मी ते सांगत आहे . ज्याला पुत्रापौत्राची इच्छा असेल त्याने या चरित्राचे नित्य
श्रवण-पठण करावे. जो या चरित्राचे श्रवण-पठण करील त्याच्या घरी लक्ष्मी नित्य वास्तव्य करिल. त्याला
सर्वप्रकारची ऐश्वर्ये प्राप्त होतील. श्रीगुरुकृपेने त्याला रोगाची बाधा होणार नाही. पूर्ण श्रद्धेने या चरित्राचे सात दिवस
पारायण केले असता सर्वप्रकारची बंधने नष्ट होतील. अशी हि परमपुण्यदायक कथा मी सांगत आहे , श्रोते हो ! मी
सांगतो यावर पर्ण
ू श्रद्धा ठे व. आम्ही स्वतः या गोष्टीचा अनभ
ु व घेतला आहे . आपणही एकाग्रचित्ताने हे चरित्र श्रवण
करून अनुभव घ्या. मी एक सामान्य मनष्ु य म्हणून माझ्यामाझ्या बोलण्याकडे दर्ल
ु क्ष करू नक. भोजन केल्यानंतर
पोट भरल्याचा तप्ृ तीचा ढे कर येतो. त्याप्रमाणे हे मी स्वानुभवातून बोलत आहे . उस दिसावयास काळा व वाकडा
असेल तरी त्यातन
ू अमत
ृ ासारखा गोड रस मिळतो. कावळ्याच्या विष्ठे तन
ू बीजाचा प्रसार होतो व त्यातन
ू पिंपळ
उगवतो, हे लक्षात घ्या. श्रीगुरुचरित्र प्रत्यक्ष कामधेनूच आहे . त्याचे श्रवण केले असता मनुष्याला परमज्ञानाची प्राप्ती
होते, म्हणून श्रोते हो ! आपण लक्षपूर्वक ऐका.

श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती गाणगापुरक्षेत्री असतना त्या क्षेत्राची कीर्ती सर्वदरू पसरली. त्या क्षेत्री श्रीगुरुंचे कायमचे
वास्तव्य असल्याने असंख्य लोक गंगापरू तीर्थयात्रेला सतत जात असतात,तेथे जाऊन श्री गरु
ु ं ची आराधना केली
असता मनष्ु याच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतात . चारी पुरुषार्थाची प्राप्ती होते. अनेकांनी हा अनुभव घेतला आहे .
नामधारक एक भक्त सदै व श्री गुरूंचे चिंतन करीत असे. एकदा त्याला श्रीगुरुदर्शनाची तीव्र ओढ लागली, म्हणून तो
तहान-भक
ू विसरून गाणगापरु ाकडे निघाला. 'आता एकतर श्रीगरु
ु ं चे दर्शन तरी घेईन नाहीतर या नश्वर दे हाचा त्याग
करिन' असा निर्धार करून तो श्रीगुरुंचे स्मरण करीत जात होत. तो मनात श्रीगुरुंना आळवीत होता, "अहो गुरुदे व,
लोखंडाला परीस्पर्श होताच त्याचे सुवर्ण होते असे म्हणतात आपले नाम परिस आहे . ते माझ्या हृदयात सदै व आहे
असे असता, मला इते द:ु ख का बरे भोगावे लागते? परिस्पर्शाने जर लोखंडाचे सोने झाले नाही तर दोष कोणाचा? हे
लक्षात घेऊन माझ्यावर कृपा कर. अहो गुरुदे व, आपण कृपावंत आहात. परमदयाळू आहात. सर्वांच्यावर आपण कृपा
करता, मग माझ्या-बद्दल आपणास दया का बरे येत नाही? आपण मला दर्शन दिले नाहीत तर मी कोठे कुणाकडे
जाऊ?" अशाप्रकारे अत्यंत व्याकुळ झालेला तो नामधारक पन
ु ः पन्
ु हा श्रीगरू
ु ं ची आळवणी करीत होता.

"अहो गरु
ु दे व, कलियग
ु ात श्रीगरू
ु हे च आहे त. ते कृपासिंधू आहे त. भक्तांचे कृपासिंधू, भक्तांचे रक्षणकरते आहे त. ते
नसि
ृ हं सरस्वती या नावाने विख्यात होतील. ते आपल्या भक्तांचे रक्षण करतील." असे वेदवचन आहे . आपण ती
वेदवाणी खरी करून दाखवा. हे दयासागरा, मला भावभक्ती माहित नाही. माझे मन स्थिर नाही. तुम्ही कृपासागर
आहात. माझ्यावर कृपा करा. आई आपल्या बाळाला कधी दरू ठे वते का? तुम्ही तर माझे मत, पिता, सखा,बंधू आहात.
परं परे ने तुम्हीच आमची कुलदे वता आहात. माझ्या वंशात परं परे ने आपली भक्ती चालली आहे , म्हणून मी सुध्दा
तुमचेच भजनपूजन करीत आहे . हे नरहरी, माझे दै न्य, दारिद्र्य दरू करा. तुम्हीच अखिल विश्वाचे पालनपोषण कर्ते.
सर्व दे वांचे तुम्हीच दाट आहात. मग तुमच्याशिवाय दस
ु ऱ्या कुणाकडे काय मागणार? तुम्ही सर्वज्ञ आहात असे परु ाणे
सांगतात. मग माझ्या मनातील दख
ु तम्
ु हाला समजत नाही का? बाळाला काय हवे आहे हे त्याच्या आईला लगेच
समजते. मग मला काय हवे हे तुम्हाला समजत नसेल का? घ्यावे तेव्हा द्यावे असे जर तुमचे मत असेल तर मला
सांगा, दै त्यबळीने संपूर्ण पथ्
ृ वी तुम्हाला दिली, त्याला तुम्ही पाताळलोकात पाठविले. तुम्ही श्री रामावतारात
विभीषणाला लंकेचे राज्य दिले, त्याने तम्
ु हाला काय दिले? ध्रव
ु ाला तम्
ु ही अढळपद दिलेत, त्याने तम्
ु हाला काय दिले?
परशुरामाने तुम्ही सर्व पथ्
ृ वी नि:क्षस्त्र करून ब्राम्हणांना दिलीत,त्यांनी तुम्हाला काय दिले? केवळ तुम्हीच या जगाचे
पालनपोषण करणारे आहात. मी एक सामान्य मशक तुम्हाला काय दे णार? अहो आहात. साक्षात महालक्ष्मी तुमच्या
घरी रात्रंदिन पाणी भरीत आहे . असे असताना तम्
ु ही माझ्याकडे काय मागता? आणि मी तरी काय दे णार? लहान
बाळाला दध
ु पाजणारी आई त्याच्याकडे काय? मागते काहीच नाही. आधी घेऊन मग दे णाऱ्याला 'दाता' असे कसे
म्हणता येईल? सामान्य मनष्ु य अगोदर काहीतरी सेवा घेतो व मग त्याचा मोबदला दे तो. याला दातत्ृ व म्हणत
नाहीत. मेघ जलवष्ृ टी करून तळी, विहीर पाण्याने भरतो, पण तो त्याबद्दल काहीच मागत नाही कुणाचीही सेवा घेत
नाही. आता सेवेबद्दल बोलायचे, तर आमच्या पूर्वजांनी आणेल वर्षे तुमची मनोभावे सेवा केली आहे . म्हणजे आमचे
वडीलोपार्जित सेवारूपी धन तुमच्याकडे आहे . त्या बदल्यात तुम्ही माझा सांभाळ करा. तुम्ही असे केले नाही, तर
मीही हे सर्व संतांना सांगून तुमच्याकडून इष्ट ते जिंकून घेइन. खरे तर तुम्हाला काहीच कठीण नाही, मग
माझ्याविषयी असे कठोर का वागता ? मी तुमचा दासानुदास आहे .

प्रल्हादासारख्या दै त्याचे तुम्ही कैवारी झालात, मग तुम्हाला माझी दया का येत नाही? मी असा कोणता अपराध केला
म्हणून तुम्ही माझ्याशी बोलत नाही? आई रागावली तर बालक पित्याकडे जातो, पण पिता रागावला तर तो आईच्या
कुशीत शिरतो. अहो गरु
ु दे व,तम्
ु हीच माझे आई-वडील आहात, मग मी कोणाकडे जाऊ? तम्
ु ही अनाथरक्षक आहात
म्हणून तुम्हीच माझे रक्षण करा. माझ्या बोलण्याने पाशालाही पाझर फुटे ल, मग माझ्याविषयी तुम्हाला करुन का
येत नाही?

त्या नामधारक शिष्याने अशी परोपरीने विनवणी केली असता कृपाळू गुरुनाथ त्याच्याकडे धावत आले. श्रीगुरु येताच
त्या नामधारकाने त्यांच्या चरणांवर मस्तक ठे वले. त्याचे मन शांत झाले. त्याने आपल्या मोकळ्या केसांनी त्यांच्या
चरणांवरील धूळ झाडली. डोळ्यातील आनंदाश्रुने त्यांच्या चरणांना स्नान घतले. त्यांची आपल्या हृदयमंदिरात
स्थापना करून यथाविधी पूजा केलि. त्याच्या हृदयात श्रीगुरू स्थिर झाले. अशाप्रकारे श्रीगरू
ु आपल्या भक्तांच्या
हृदयात वास्तव्य करतात, त्यामुळे सरस्वती गंगाधरला अतीव संतोष होतो.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'मंगलाचरण'नावाचा अध्याय पहिला समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय दस
ु रा

कलियुग वर्णन - गुरुमाहात्म्य संदीपक आख्यान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

"हे त्रैमुर्ती दत्तात्रेया, तूच माझा गुरु आहे स. तू कृष्णानदीच्या तीरावर वास्तव्य करतोस. तेथे तझ
ु े भक्त नांदत
असतात. ते पाहून स्वर्गातील दे वांनाही मोठे कौतुक वाटते. " असे श्रीगुरुंचे ध्यान करीत नामधारक मार्गाने जात
असता थकवा आल्याने तो एका वक्ष
ृ ाखाली विश्रांतीसाठी थांबला. तेथेच त्याला झोप लागली. झोपेत असताना त्याला
स्वप्न पडले. त्या स्वप्नात जटाधारी, सर्वांगाला भस्म लावलेले, व्याघ्रचर्म परिधान केलेले, पितांबर नेसलेले श्रीगरू
ु
दिसले. त्यांने नामधारकाच्या कपाळी भस्म लावून त्याला अभय दिले. हे स्वप्नात पाहून नामधारक एकदम जागा
झाला व इकडेतिकडे पाहू लागला, पण त्याला कोणीच दिसले नाही. स्वप्नात त्याने जी मर्ती
ू पहिली तिचे ध्यान करीत
तो पुढे चालत निघाला. काही अंतर जातो तोच त्याला स्वप्नात पाहिलेल्या योग्याचे दर्शन झाले. त्याने धावत जाऊन
त्या योग्याला दं डवत घातला. तो त्या योग्याला म्हणाला, " हे कृपासागर, तझ
ु ा जयजयकार असो ! आज तुझ्या
दर्शनाने माझी सर्व पातके नाहीशी झाली. तू तर अज्ञानरूपी अंधार नाहीसा करणारा साक्षात सूर्यच आहे स. माझा
उद्धार करण्यासाठीच तू आला आहे स. या दीन भक्तावर कृपा करण्यासाठी आपण आला आहात अशी माझी श्रद्धा
आहे . आपण कोठून आला आहात ? आपले नाव काय ? आपण कोठे राहता ? "

नामधारकाने असे विचारले असता, ते सिद्धयोगी म्हणाले, "मी स्वर्ग आणि पथ्
ृ वीवर तीर्थयात्रा करीत फिरतो आहे .
माझे गरु
ु श्रीनसि
ृ हं सरस्वती भीमा-अमरजा नद्यांच्या संगमावरील श्रीक्षेत्र गाणगापरु येथे असतात. ते त्रिमर्ती
ु
श्रीदत्तात्रेयांचे अवतार आहे त. आपल्या भक्तांच्या उद्धारासाठीच ते पथ्
ृ वीवर अवतीर्ण झाले आहे त. त्यांच्या भक्तांना
दःु ख, दारिद्र्य कधीही येत नाही. त्यांच्या घरी लक्ष्मीचा सदै व निवास असतो, त्यांचे घर धन,धान्यांनी, गोधनादी
अष्टै श्वर्याने भरलेले असते". सिद्ध्योग्यांनी असे सांगितले असता नामधारक म्हणाला, "मी सुद्धा त्या श्रीगुरुंचे सदै व
ध्यान करीत असतो. आमच्या वंशात त्यांचीच भक्ती-उपसना परं परे ने चालत आली आहे . असे असताना माझ्याच
नशिबी हि कष्टदशा का बरे ? माझे नशीब थोर म्हणूनच आज तुम्ही मला भेटलात. तुम्हीच माझे तारक आहत. आता
कृपा करून माझ्या संशयाचे निराकरण करा. " नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धयोगी म्हणाले, "अरे , श्रीगरू
ु
भक्तवत्सल आहे त. त्यांची कृपा लहान-मोठ्यांवर सारखीच असते. ज्यावर गरु
ु कृपा आहे त्याला कसलेही द:ु ख असू
शकत नाही. गुरुकृपा झालेला मनुष्य काळालाही जिंकतो. सर्व दे वदे वता त्याला वश होतत. अशा श्रीगुरुची तू भक्ती
करतोस आणि तरीही आपण दिनद:ु खी आहोत असे सांगतोस. याचा अर्थ हाच कि, तझ
ु ी त्यांच्यावर दृढभक्ती नाही,
श्रद्धा नाही, म्हणन
ू च तल
ु ा नानाप्रकारची द:ु खे भोगावी लागत आहे त. श्रीगरु
ु दत्तात्रेय ब्रम्ह-विष्ण-ू महे श स्वरूप आहे त.
त्यांची एकभावे उपासना केली असता ते सर्व काही दे तात, म्हणून तू त्यांच्यावर द्रढ
ु श्रद्धा ठे व. आणखी के लक्षात ठे व,
जर हरीहारांचा कोप झाला तर श्रीगुरू आपल्या भक्तांचे रक्षण करतात, पण श्रीगुरूच जर कोपले तर हरीहरसुद्धा रक्षण
करू शकत नाही."

सिद्धांनी असे सांगितले असता नामधारकाने मोठ्या भक्तिभावाने त्यांच्या चरणांना वंदन केले. मग तो हात जोडून
म्हणाला," स्वामी, आपण सांगता त्या विषयी माझ्या मनात एक शंका आहे . श्री गुरुदत्तात्रेय हे ब्रम्ह-विष्णू-महे श
स्वरूप आहे त. ते त्रिमुर्ती आहे त. ते त्रिमुर्ती अवतार आहे त हे कसे काय ? आपण असेही सांगितले की , हरिहर कोपले
तर गरु
ु रक्षण करतात पण गरू
ु च कोपले तर कोणीही रक्षण करू शकत नाही. हे कसे काय ? हे वाचन कोणत्या
शास्त्रपुराणातले आहे ? कृपा करून माझी हि शंका दरू करा." सिद्ध म्हणाले, "नामधारका, तझ
ु ी शंका रास्त आहे .
तुझ्या शंकेचे उत्तर मी वेद-रचनेच्या साक्षीने दे तो, ते लक्षपूर्वक ऐक. ब्रम्हदे वाच्या मुखातून चार वेद व अठरा पुराणे
निर्माण शलॆ. त्या अठरा परु ाणांत 'ब्रह्मवैवर्त' नावाचे परु ाण अतिशय प्रसिद्ध आहे . द्वापारयग
ु ाच्या अंती प्रत्यक्ष
नारायण विष्णू व्यासरूपाने अवतीर्ण झाले. त्यांनी लोककल्याणार्थ वेदांची नित व्यवस्था केली. त्या व्यासांनी
ऋषीमुनींना जी कातः सांगितली तीच कथा मी तुला सांगतो. ती तू एकाग्रचित्ताने श्रवण कर. ब्र्म्हदे वाने कलियुगाला
गरु
ु माहात्म्य सविस्तर सांगितले सिद्धाने असे सांगितले असता नामधारक हात जोडून म्हणाला ,"गरु
ु दे व, तम्
ु ही मला
भेटलात . ब्रम्हदे वाने कलियुगाला गुरुमाहात्म्य कोणत्या कारणास्तव सांगितले ? ते केव्हा सांगितले ते ऐकण्याची
माझी इच्छा आहे . कृपा करून ते सविस्तर सांगा. "

नामधारकाने अशी विनंती केली असता सिद्ध्योग्यांनी ती कथा सांगण्यास सुरुवात केली. ते म्हणाले," ऐक तर.
जेव्हा प्रलयझाला तेव्हा आदिमर्ती
ु नारायण भगवान विष्णू अव्यक्त स्वरुपात वात्पात्रावर पहुडले होते. त्यांना
सष्ृ टीची रचना करण्याची इच्छा झाली.
जागत
ृ झालेल्या त्यांने आपल्या नाभीतन
ू कमळ उत्पन्न केले. त्या कमळातन
ू ब्रम्हदे व प्रकट झाले. त्यांनी चारी
दिशांना पहिले ते चतुर्मुख शले. ते स्वत:शीच म्हणले," मीच सर्वश्रेष्ठ आहे . माझ्यापेक्षा मोठा दस
ु रा कोणीही नाही."
त्यावेळी भगवान विष्णूंना हसू आले. ते गंभीर स्वरात म्हणाले. "मी महाविष्णू आहे . तू माझी भक्ती कर."

हे ऐकताच ब्रम्हदे वांनी भगवान विष्णूंना नमस्कार करून त्यांची परोपरीने स्तुती केली. त्यामुळे प्रसन्न झालेल्या
विष्णंन
ु ी ब्रम्हदे वांना सष्ृ टी निर्माण करण्याची आज्ञा केली. त्यावर ब्रम्हदे व म्हणाले, "हे महाप्रभू, मला सष्ृ टीची रचना
करण्याचे ज्ञान नाही. मग मी काय करू ?" विष्णुंनी त्यांना चार वेद दिले व त्यानुसार जगाची निर्मिती करण्यास
सांगितले.

भगवान विष्णुंनी अशी आज्ञा केली असता, ब्रम्ह्दे वांनी विविधतेने नटलेले स्थावर जंगम्विश्व निर्माण केले. त्यांत
स्वेदज (घामातन
ू उत्पन्न होणारे ),अंडज (अंड्यातून उत्पन्न होणारे ), जारज (वार्यातून उत्पन्न होणारे ) व उद्भिज
(उगवणारे वक्ष
ृ ) अशी चार प्रकारची सष्ृ टी निर्माण केली. भवन विष्णूंच्या आदे शानुसार ब्रम्हदे वाने त्रैलोक्याची रचना
केली. मग त्यांने सनकादिक मानसपुत्र, मरीची इत्यदी सप्तर्षी, दे व आणि दै त्य उत्पन्न केले.

मग ब्रम्ह्दे वांनी कृतयग

ु , त्रेतायग
ु , द्वापरयग
ु व कलियग
ु अशी चार यग
ु े निर्माण केली. हि चार यग
ु े ब्रम्हदे वांच्या
आज्ञेने क्रमाक्रमाने पथ्
ृ वीवर अवतीर्ण होतत. ब्रम्ह्दे वांनी सर्वप्रथम कृतायग
ु ाला पथ्
ृ वीवर पाठविले. कृतयुग म्हणजे
सत्ययुग. त्याची वैशिष्ट्ये सांगतो ती ऐक. ते सत्ययग
ु सत्यवचनी, वैराग्यसंपन्न, ज्ञानी व सत्वगुणांची वद्ध
ृ ी करणारे
होते. त्याने शुभ्रवस्त्र परिधान केले होते. त्याच्या खांद्यावर यज्ञोपवीत, गळ्यात रुद्राक्षमाळा व हातात कंकणे होती
त्याने पथ्
ृ वीवर येउन लोकांना सत्वगुणी, सत्प्रवत्ृ त केले. त्याने लोकांना तपश्चर्येचा मार्ग दाखविला व लोकांचा उद्धार
केला.

सत्ययुगाचा कालावधी पूर्ण होताच ब्रम्ह्दे वांनी त्याला परत बोलविले. मग त्यांने त्रेतायग
ु ाला पथ्
ृ वीवर पाठविले.
त्याची लक्षणे सांगतो ती ऐक, त्या त्रेतायग
ु ाचा दे ह स्थल
ू होत. त्याच्या हाती यज्ञ सामग्री होती. त्यामळ
ु े त्रेतायग
ु ात
सगळे लोक यज्ञयाग करीत असत. त्याने कर्ममार्गाची स्थापना केलॆ. वष
ृ भ हे धर्माचे प्रतीक त्याच्या हाती होते. त्याने
पथ्
ृ वीवर धर्मशास्त्राचा प्रचार केला आपला कार्यकाल पूर्ण झाल्यावर ते आनंदाने परत गेले.
मग ब्रम्ह्दे वांनी द्वापारयुगाला पथ्
ृ वीवर पाठविले. त्याच्या हातात खट्वांग व धनुष्यबाण हि शस्त्रे होतॆ. ते उग्र, शांत,
निष्ठुर व दयावान होते. त्या युगात पाप-पुण्यासमान होते, असे ते द्वापारयग
ु पथ्
ृ वीवरील आपला कार्यकाल पूर्ण
होताच ब्रम्हदे वांकडे परत गेले. द्वापारयुग परत आल्यावर ब्रम्ह्दे वांनी कलियुगाला बोलावन
ू घेतले व त्याला
पथ्
ृ वीवर जाण्याची आज्ञा केली. ते कलियुग अविचारी होते. पिशाचाप्रमाणे मुख असलेले ते नग्न्स्वरुपात
ब्रम्हदे वांसमोर प्रकट शले. कलह आणि द्वेष यांना बरोबर घेऊन आलेल्या त्याने उजव्या हातात जीभ व डाव्या हातात
शिश्न म्हणजे लिंग धरले होते. ते रडत, हसत, शिव्या दे त, नाचत-नाचता ब्राम्हदे वापढ
ु े तोंड खाली घालन
ू उभे रहिले.
त्याला पाहताच ब्रम्हदे वांना हसू आले, "त्यास लिंग आणि जीभ का धरली आहे स ?" असे विचारले असता कलियुग
म्हणाले, " मी सर्वांना जिंकू शकतो पण वाणी, रसना व कामवासना यांच्यावर जे ताबा ठे वतात त्यांचे मी काहीही
वाईट करू शकत नाही." ब्रम्ह्दे वांनी त्याला पथ्
ृ वीवर जाण्यास सांगितले तेव्हा ते म्हणाले, मला पथ्
ृ वीवर पाठवत
आहात, पण माझा स्वभाव कसा आहे हे आपणांस माहित आहे का ? मी पथ्
ृ वीवर धर्माचा उच्छे द करीन. मी स्वच्छं दी
आहे . मी लोकांच्यात निद्र आणि कलह माजवीन. परद्रव्याचा अपहार करणारे व परस्त्रीशी रममाण होणारे हे दोघेही
माझे प्राणसखे आहे त. ढोंगी संन्यासी कपटकारस्थान करून आपले पोट भरणारे , माझे प्राणसखे आहे त. परं तु जे
पुण्यशील असतील ते माझे शत्रू, वैरी होत." कलियुगाने स्वतःबद्दल असे सांगितले असता ब्रम्हदे व म्हणाले, "पूर्वीच्या
युगात मनुष्यांना दीर्घायुष्य होते, त्यामुळे ते खप
ू दिवस तपानष्ु ठान करीत असत. त्यांना मत्ृ यू नव्हता, त्यामुळे
त्यानं पथ्
ृ वीवर प्रदीर्घकाळ कष्ट सोसावे लागत असत. पण आता तसे नाही. तझ्
ु या कार्यकाळात लोकांना अल्पायष्ु य,
फार तर शंभर वर्षे आयष्ु य असेल. त्याच्या ठिकाणी शक्तीही कमी असेल. त्यामुळे लोक तपानष्ु ठान करून
अल्पावधीत परमार्थप्राप्ती करून घेतील. जे लोक ब्रम्हज्ञानी व पुण्यशील असतील त्यांना तू सहाय्य करावेस."
ब्रम्ह्दे वांनी असे सांगितले असता कलियुग म्हणाले, "आपण ज्या लोकांविषयी सांगता ते माझे वैरी होत . असे लोक
जेथे असतील तेथे मी कसा जाऊ? मला त्यांची भीती वाटते. त्यांच्याकडे मी पाहू शकत नाही. भरतखंडात पुण्या खूप
आहे . अशा ठिकाणी मी गेलो तर लोक मला मर्तॆल. मग मी तिकडे कसा जाऊ? " ब्रम्हदे व म्हणाले तू कसलीही चिंता
करू नकोस. तू भूलोकावर गेलास कि सगळे लोक तुझ्या इच्छे नुसार वागतील. एखादाच मनष्ु य पुण्यशील असेल,
त्याच्यावर तझ
ु ा प्रभाव पडणार नाही, त्याला तू साहाय्य कर. बाकी सगळे च तल
ु ा वश होतील. " कलियग
ु म्हणाले,
"मी दृष्ट स्वभावाचा आहे . मग मी धर्मशील, पुण्यशील मनष्ु यांना साहाय्य कसे करणार ?"

ब्रम्हदे व म्हणाले," जे लोक दे हाने व मानाने पवित्र असतील, जे निर्लोभी असतील, जे हरिहरांची सेवा करणारे
असतील, जे सदै व आपल्या गरु
ु ं ची सेवा करतील त्यांना तू पीडा दे ऊ नकोस. आई-वडिलांची सेवा करणाऱ्या, ब्राम्हण,
गायत्री व कपिलाधेनु यांची सेवा करणाऱ्या, सदै व तुळशीला वंदन करणाऱ्या अशा लोकांना तू पीडा दे ऊ नकोस.
आपल्या गुरुंची सेवा करणारे , अभेद भक्ती करणारे , नित्य पुराण श्रवण करणारे जे लोक असतील त्यांना तू कधीही
त्रास दे ऊ नकोस. हि माझी आज्ञा आहे ."
कलियग
ु ाने ब्रम्हदे वांना विचारले "गरु
ु , या शब्दाचा अर्थ कात ? त्याचे स्वरूप कसे असते ? गरु
ु चे महात्म्य कोणते ?"
ब्रम्हदे व म्हणाले " 'ग ् +उ व र् + उ मिळून 'गुरु' शब्द होतो. यातील गकार म्हणजे 'ग ् ' हे अक्षर गणेशवाचक आहे , 'उ'
हा विष्णूवाचक व 'र' हे अग्निवाचक आहे . दोन वर्णांचा गुरु शब्द धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष या चारी पुरुषार्थांची प्राप्ती
करून दे णारा आहे . शिव शंकर कोपला तर गुरु रक्षण करील, पण गुरु कोपला तर शिव सुद्धा रक्षण करू शकणार नाही.
गुरु हाच ब्रम्ह-विष्णू-महे श आहे . गुरु हाच साक्षात परब्रम्ह आहे . म्हणून सदै व गुरूची-सद्गुरूची सेवा करावी.
वैष्णवजन 'गुरुभक्ती अखंड राहो !' अशी प्रार्थना करतात. गुरु प्रसन्न झाला तर परमेश्वर आपल्या अधीन होतो.
गुरुची भक्ती केल्याने तीर्थे, तपे, योग, ताप इत्यादी धर्म कळतात. त्याचप्रमाणे गुरुची सेवा केल्यामुळे आचारधर्म,
वर्णाश्रमधर्म, ज्ञान, भक्ती व वैराग्य यांची प्राप्ती होते म्हणन
ू गरू
ु चीच सेवा करवॆ. त्याचेच भजन-पज
ू न करवे. गरू
ु च
सर्व दे वांपेक्षा श्रेष्ठ आहे ."

अशाप्रकारे ब्रह्मदे वांनी गुरुमाहात्म्य सांगितले असता कलीने विचारले, "गुरु हा सर्व दे वांपेक्षा श्रेष्ठ आहे असे म्हणता
हे कसे काय ? याचे काही उदाहरण असेल तर मला सांगावे."

ब्रम्हदे व कलीला म्हणाले, "तल

ु ा सगळे काही सविस्तर सांगतो. तू एकाग्र चित्ताने श्रवण कर.गरु
ु शिवाय तरणोपाय
नाही . शास्त्रश्रवण केल्याशिवाय ज्ञानप्राप्ती होत नाही. गुरुमुखातून बाहे र पडलेले ज्ञान श्रावण केले तरच ज्ञानप्राप्ती
होते. गुरु हाच प्रकाश दे णारा ज्योतिस्वरुप आहे . याविषयी मी तुला एक प्राचीन कथा सांगतो ती ऐक. " असे बोलून
ब्रह्मदे वांनी संदीपक आख्यान सांगण्यास प्रारं भ केला.

खूप वर्षापुर्वीची कथा. गोदावरी नदीच्या तीरावर अंगिरस नावाच्या ऋषींचा आश्रम होत. त्या आश्रमात पैलऋषींचे
शिष्य असलेले वेदधर्म नावाचे ऋषी होते. त्यांचे अनेक शिष्य त्यांच्याजवळ वेदशास्त्रादींचा अभ्यास करीत असत.
त्यांत संदीपक नावाचा एक शिष्य होता. तो मोठा विद्वान होता. त्याची आपल्या गुरूंवर फार भक्ती होती. तो
आपल्या गुरुंची अगदी मनापासून सेवा करीत असे.

एकदा वेदधर्म आपल्या सर्व शिष्यांची परीक्षा घ्यायचे ठरवितात. त्यांनी सर्व शिष्यांना बोलाविले ते शिष्यांना
म्हणाले, "तुमचे माझ्यावर प्रेम असेल तर मी काय सांगतो ते लक्षपूर्वक ऐका." शिष्य म्हणाले, "गुरुदे व तुमचे वचन
आम्हाला वेद्प्रमाण. आपण काय ते सांगा."
वेदधर्म म्हणाले, "पातकाचा नाश व्हावा म्हणन
ू मी आजपर्यंत खप
ू तप केले. त्यातील पष्ु कळसे पाप संपले आहे .
अद्याप थोडे शिल्लक आहे . ते भोगल्याशिवाय संपणार नाही. त्यासाठी कशीक्षेत्री जाऊन राहावयाचे असे मी ठरविले
आहे . ते पापभोग माझ्या दे हानेच भोगणे प्राप्त आहे . त्यावेळी तुमाच्यापैकी कोण माझ्याबरोबर येउन माझी सेवा
करील ते सांगा. तुमच्यापैकी एकजण जरी माझ्याबरोबर येउन माझी सेवा करील तर मी नक्कीच पापमुक्त होइन."

वेदधर्माचे हे शब्द ऐकताच सर्व एकमेकांकडे पाहू लगले. त्यावेळी संदीपक नावाचा शिष्य म्हणाला, "गरु
ु दे व. जो
दःु खभोग आहे तो तुम्हाला भोगूनच संपवावं लागणार. आपला दे ह सुदृढ आहे तोवर तो भोग संपवावा म्हणजे दे हाचा
नाश होणार नाही. भोग संपल्याशिवाय मुक्ती मिळणार नाही हे मला मान्य आहे . "

मी आपली सेवा करण्यास तयार आहे . मी आपणास काशीला घेऊन जतो." संदीपकाचे हे बोलणे ऐकून वेद्धार्मांना खूप
बरे वाटले. ते म्हणाले, " अरे बाळ संदीपका, जरा नीटविचार कर. अरे , भोग भोगताना मी कुष्ठरोगी होईन. अंगहीन
होइन. मी पांगळा होइन. अंध होइन. तुला माझा एकवीस वर्षे सांभाळ करावा लागेल. तझ
ु ी तयारी आहे का ? "

संदीपक म्हणाला, "गुरुदे व, मी तयार आहे . तुम्ही माझे काशीविश्वनाथच आहात." मग संदीपक आपल्या गुरूंना
घेऊन काशीला गेला. तेथे मनकर्णिकेच्या उत्तरे स कामबालेश्वराजवळ ते रहिले. तेथे मनकर्णिकेत स्नान व
विश्वनाथाची पूजा असा त्यांचा नित्यनेम होता. असेच काही दिवस गेले आणि वेदधर्माच्या शरीरात बदल होऊ
लागला होता. त्यांचे शरीर कुष्ठरोगाने भरले. त्यांची दृष्टी गेली. सगळे अवयव विद्रप
ू दिसू लागले. त्यांना धड
चालताही येईना. पण संदीपक त्यांच्या सेवेत काहीही कमी करीत नसे. तो त्यांचे कपडे धूत असे. त्यांना स्नान घालीत
असे. त्यांचा बिछाना घालीत असे. पण महाव्याधीने त्रस्त झालेले गुरु संदीपकाला उलटसुलट आज्ञा करून अत्यंत
त्रास दे त होते.

संदीपकाने कितीही सेवा केली तरी गुरु वेदधर्म त्याच्यावर सारखे रागवत, चिडत, सारखी कसली तरी तक्रार करीत
असत; पण संदीपकाने गरु
ु सेवेत कधीही खंड पडू दिला नाही. गरु
ु सेवा हे च त्यचे जीव झाले होते. संदीपक भिक्षा मागन
ू
आणीत असे; पण कधी कमीच आणलीस म्हणून गुरु रागवत; पण कधी कधी गोड पदार्थ आणले नाहीस म्हणून
सगळे अन्न फेकून दे त असत; पण संदीपक कधीही कष्टी होत नसे. गुरुंची रात्रंदिवस सेवा करण्यात त्याला आनंद
होत असे.
संदीपकच्या या गरु
ु सेवेची कीर्ती दे वांना समजली. हा गरु
ु भक्त आहे तरी कसा हे पाहावे म्हणन
ू भगवान शंकर तेथे
प्रकट झाले. संदीपकाची गुरुभक्ती पाहून ते प्रसन्न झाले. ते संदिपकाला म्हणाले, मी तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहे .
तुला हवा असेल तो वर माग." परं तु संदीपकाला स्वतःसाठी काहीच नको होते. तो आपल्या गुरूंकडे गेला आणि हात
जोडून म्हणाला, "गुरुदे व, भगवान शंकर प्रसन्न होऊन वर दे त आहे त, तेव्हा आपण रोगमुक्त व्हावे असा वर मागू का
?"

वेदधर्म रागावन
ू म्हणाले "मुळीच नको. माझ्यासाठी दे वाकडे कसलीही भीक मागू नकोस." संदीपक परत गेला व
शंकराला म्हणाला ,"मला माझ्यासाठी कोणतेही वरदान नको. माझ्या गरु
ु ं नाही नको."

आश्चर्यचकित झालेले शंकर कैलासावर परत गेले. त्यांने सर्व दे वांना हा वत्ृ तांत सांगितला. काही दिवसांनी भगवान
विष्णू त्या गुरुशिष्यांचे दर्शन घेण्यासाठी आले. संदीपकाची ती गुरुभक्ती पाहून ते संतुष्ट झाले. संदीपकापुढे प्रकट
होऊन त्याला म्हणाले, "बाळा, या पथ्
ृ वीवर तुझ्याइतका श्रेष्ठ गुरुभक्त मी आजपर्यंत पहिला नाही. मी तुझ्यावर
प्रसन्न झालो आहे , तेव्हा तू काहीतरी वर मागच." तेव्हा संदीपक म्हणाला, "परमेश्वर, मला काहीही नको. तू जे
दे शील ते सर्व दे ण्यास माझे गुरुदे व समर्थ आहे त. माझे गुरु म्हणजे सर्व ज्ञान, ऐश्वर्ये आहे त. प्रसन्न झालेले गुरु दे त
नाहीत असे काहीही नाही. म्हणून मला काहीही नको. आता तुम्ही जर काही दे णारच असाल तर मला उत्तम
गरु
ु भक्ती द्या. कारण गरु
ु भक्तीच मी सर्वश्रेष्ठ मानतो " प्रसन्न झालेले भगवान विष्णू म्हणाले, "खरे आहे . जो
कोणी माता-पिता व गुरु यांची सेवा करतो तो एकार्थाने आमचीच भक्ती करतो. आम्ही दिलेल्या वरदानापेक्षा
गुरुभक्तीच श्रेष्ठ आहे . तीच तुझ्या ठिकाणी दृढ होईल असा मी तुला वर दे तो." असे बोलून भगवान विष्णू गुप्त
झाले.

मग वेदधर्मांनी संदिपकाला विचारले, "काय रे , विष्णुंनी काय दिले ?" तेव्हा संदीपक म्हणाला, "मी विष्णूकडे उत्तम
गुरुभक्तीचा वर मागून घेतला !" संदीपकाच्या या बोलण्याने वेदधर्मांना अतिशय आनंद झाला ते म्हणाले,
"संदीपका, धन्य आहे तझ
ु ी ! तू काशीत चिरकाल निवास करशील. जे तझ
ु े स्मरण करतील त्यांचे दै न्य जाऊन ते
सर्वप्रकारच्या वैभवाने संपन्न होतील. तल
ु ा माझे आशीर्वाद आहे त." असे ते म्हणाले, तोच त्यांच्या शरीरातील सर्व
व्याधी नाहीशा झाल्या. त्यांचे शरीर एकदम तेजस्वी झाले. त्यांना दृष्टी आली. त्यांनी संदीपकला प्रेमाने पोटाशी
धरले आणि त्याच्या डोक्यावर हात ठे वून म्हणाले, "बाळा, मी तझ
ु ी परीक्षा पाहिली. अरे , जो तपाचरण करतो त्याला
कसलाही रोग होत नाही. एकवीस वर्षे तू माझी सेवा केलीस, तल
ु ा सर्व विद्या प्राप्त होतील." सत
ू म्हणाले,
"ब्रम्हदे वाने कलियुगाला गुरुमाहात्म्य सांगताना ही कथा सांगितली. संदीपकाची कथा सांगितल्यावर सिद्धयोगी
नामधारकाला म्हणाले, "गुरुभक्तीचे महात्म्य लक्षात घेऊन त्यांची पुर्नश्रद्धेने, भक्तीभावाने सेवा केली तर भगवान
शंकर त्या गुरुभक्तावर प्रसन्न असतात.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'कलियुग वर्णन - गुरुमाहात्म्य संदीपक आख्यान' नावाचा अध्याय दस
ु रा
समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय तिसरा

अंबरीष आख्यान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्ध्योग्यांनी सांगितलेले गुरुमाहात्म्य ऐकून नामधारकाला अतिशय आनंद झाला. तो सिद्धमुनींचा जयजयकार
करीत म्हणाला,"अहो सिद्ध्मुनिवर्य, आपण माझ्या मनातील संदेह दरू केलात. आज तुमच्यामुळेच मला परमार्थाचे
मर्म समजले. तुम्ही जे गुरुमाहात्म्य सांगितले त्यामुळे माझ्या मनाला पूर्ण समाधान लाभले आहे . आता मला कृपा
करून सांगा, आपण कोठे राहता ? भोजन कोठे करता ? मी आपला दासानुदास होऊ इच्छितो." नामधारकाने असे
विचारले असता सिद्धांना अतिशय आनंद झाला. त्यांनी नामधारकाला प्रेमाने आलिंगन दिले. ते म्हणाले,"ज्या ज्या
ठिकाणी श्रीगुरू राहत होते तेथे तेथे मी राहतो. गुरुस्मरण हे च माझे भोजन. श्रीगुरुचरित्रामत
ृ ाचेच मी सदै व सेवन
करतो." असे सांगून त्यांनी नामधारकाला श्रीगुरुचरित्र ग्रंथ दाखविला. ते म्हणाले, या श्रीगुरुचरीत्राचे नित्य श्रवण-
पठण केले असता भक्ती आणि मुक्ती, सुखभोग आणि मोक्ष यांची प्राप्ती होते. मनातील सर्व इच्छा पूर्ण होतात. हि
कथा श्रवण केली असता धन, धन्य, संपत्ती, पुत्रपौत्र इत्यादींची प्राप्ती होते. ज्ञानप्राप्ती होते. या ग्रंथाचे सप्ताह
पारायण केले असता सर्व मनोरथ सिद्धीला जातात. जे निपत्रि
ु क असतील त्यांना पत्र
ु संतान प्राप्त होते. ग्रहरोगादी
पीडा नाहीशा होतत. बंधनातून सुटका होते. या ग्रंथांचे श्रवण-पठण करणारा ज्ञानसंपन्न, शतायुषी होतो."
सिद्ध्योग्यांनी असे सांगितले असता अतिशय आनंदित झालेला नामधारक त्यांना नमस्कार करून म्हणाला,"आज
तम
ु च्या रूपाने मला साक्षात्कारी गरू
ु च भेटले आहे त. श्रीगरु
ु चरित्र श्रवण करण्याची मला तीव्र इच्छा झाली आहे .
तहानेने व्याकूळ झालेल्याला अमत
ृ आणून द्यावे त्याप्रमाणे तुम्ही मला आज भेटला आहत. मला श्रीगुरुचरित्र
सविस्तर सांगा."

सिद्ध्योगी त्याला आश्वासन दे ऊन म्हणाले,"आता तू कसलीही चिंता करू नकोस. मी तुझे संकट दरू करीन. ज्यांच्या
ठिकाणी गरु
ु भक्ती नाही, ते श्रीगरु
ु ला बोल लावतात. श्रीगरू
ु काय दे णार? असा विचार करतात, त्यामळ
ु े त्यांना अनेक
दःु खे भोगावी लागतात, म्हणून तू सुद्धा संशयवत्ृ ती सोडून दे . श्रीगुरूंवर दृढ श्रद्धा ठे व. श्रीगरू
ु कृपेचा सागर आहे त.
त्यांच्या दे ण्याला मर्यादाच नाही. ते तझ
ु ी उपेक्षा कधीही करणार नाहीत. श्रीगुरु मेघदत
ु ासारखे उदार आहे त. मेघ
जलवष्ृ टी करतो पण ते पाणी उथळ जागी साचत नाही. ते सखोल जागीच साचते. दृढभक्ती हि सखोल जागेप्रमाणे
असते. प्रसन्न झालेल्या श्रीगुरुंनी मस्तकी वरद हस्त ठे वताच प्रपंच हा परमार्थ होतो. कल्पवक्ष
ृ किं वा कामधेनू
कल्पिले तेवढे च दे ते; पण श्रीगरू
ु कल्पनेच्या पलीकडचेही दे तात. म्हणून तू निःसंदेह होऊन एकाग्रचित्ताने,
परमश्रद्धेने गुरुभक्ती कर." नामधारक म्हणाला,"हे योगेश्वरा, आपण कामधेनू आहात. कृपासागर आहत. माझे मन
आता स्वछ झाले आहे . आता श्रीगरु
ु चरित्र ऐकण्याची मला ओढ लागली आहे . त्रैमर्ती
ू श्रीगरू
ु मनष्ु ययोनीत अवतीर्ण
झाले असे मी ऐकले आहे . ते कशासाठी अवतीर्ण झाले व ते मला सविस्तर सांगावे."

नामधारकाचे हे बोलणे ऐकून सिद्धमुनींना अतिशय आनंद झाला. ते म्हणाले, "वत्सा, आजपर्यंत तू जी काही गुरुसेवा
केलीस ती आज फळास आली. मी पथ्
ृ वीवर सर्वत्र संचार केला, परं तु श्रीगरु
ु चरित्राविषयी कोणीही म्हणाले नाही.
"आम्हाला गुरुचरित्र सांगा" असे कोणीही म्हटले नाही. तूच पहिला मला भेटलास. तूच खरा भाग्यवान आहे स. ज्याला
इहपर कल्याणाची इच्छा आहे त्यालाच ही चरित्रकथा गोड लागेल. तू श्रीगुरूंचा भक्त आहे स म्हणून तुला हि सद्बुद्धी
झाली. आता तू काय-वाचा-मन एकाग्र करून श्रीगुरुचरित्र श्रवण कर. यामुळे तुला चारी मन एकाग्र करून श्रीगुरुचरित्र
श्रवण कर, यामुळे तुला चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतील. या चरित्रश्रवणाने धनधान्यादी, संपत्ती, पुत्रपौत्र, दीर्घायुष्य
इत्यादी प्राप्त होते. कलियुगात ब्रम्हा-विष्णू-महे श मनष्ु य्रुरूपाने पथ्
ृ वीवर अवतीर्ण झाले. तेच श्रीगुरुदत्तात्रेय. भूभार
हलका करून भक्तांचा उद्धार करण्यासाठीच ते सर्वत्र संचार करीत असतात. आता पुढे ऐक.

प्रथम आदिवस्तु एकाच ब्रम्ह असन

ू प्रपंचात तीन गण
ु ांना (सत्व-रज-तम) अनस
ु रून तीन मर्ती
ू झाल्या. त्यात ब्रम्हा
हा रजोगुणी. विष्णू सत्वगुणी व महे श तमोगुणी. त्रिगुणात्मक एकच मूर्ती ती म्हणजे दत्तात्रेय. पहिला सष्ृ टी निर्माण
करतो, दस
ु रा त्याचे पालन-पोषण करतो आणि तिसरा तिचा संहार करतो. हे तीन गुण अभिन्न आहे त. हि सष्ृ टी
चालविणे हे त्या तिघांचे कार्य. या अवतारांचे कार्य व अवतार घेण्याचे कार्य याविषयी परु ाणकथा आहे तीच मी तल
ु ा
सांगतो. अंब ऋषींनी (त्यांना अंबरीष असेही म्हणतात.)" द्वादशीच्या निमित्ताने विष्णूला अवतार घ्यावयास
लावला. ती कथा ऐक, अंबरीष ऋषींनी द्वादशी व्रत सुरु केले होते. ते नित्य अतिथी-अभ्यान्गाताची पूजा करून
सर्वकालं हरीचिंतन करीत असत. त्यावेळी पारणे फेडण्याआधी कोणी अतिथी आला तर त्याला अगोदर भोजन
द्यायचे व मग आपण द्वादशीचे भोजन करायचे अशी शास्त्राज्ञा आहे . अंबरीषांच्या व्रताची कीर्ती सर्वांना माहित
होती. त्यांचा व्रतभंग करावयाचा असा हे तू मनात धरून शीघ्रकोपी दर्वा
ु स ऋषी अतिथी म्हणून मुद्दाम अंबरीषाकडे
गेले. त्या दिवशी द्वादशी अगदी घटकाभरच होती. पारणे करायचे तर तेवढ्या वेळेतच अन्नग्रहण करावयास हवे;
पण त्याच वेळी दर्वा
ु स अतिथी म्हणन
ू आले. दर्वा
ु सांना पाहताच अंबरीषांना मोठी भीती वाटली. वेळ तर थोडाच होता.
आता आपला व्रतभंग होणार या विचाराने ते अगदी अस्वस्थ झाले. तशाही परीस्थितीत अंबरीषांनी दर्वा
ु साचे स्वागत
करून त्यांची पूजा केली. भोजनापर्वी
ू दर्वा
ु स स्नानसंध्यादि करण्यासाठी नदीवर गेले. "लवकर परत या" असे
अंबरीषांनी त्यानं सांगितले. इकडे द्वादशी तिथी संपण्याची वेळ आलॆ. दर्वा
ु सांचा पत्ताच नाही. शेवटी व्रतभंग होऊ
नये म्हणून अंबरीषांनी केवळ एक आचमन करून पारणे केले. अतिथीच्या जागेवर भोजनाचे पण वाढून ठे वले.
थोड्याच वेळाने दर्वा
ु स आले. त्यांना सगळा प्रकार समाजला. अंबरीषांकडे रागाने पाहून म्हणाले, "अरे दरु ात्म्या,
अतिथीने भोजन करण्या अगोदरच तू भोजन केलेस ? थांब मी तुला शाप दे तो." हे शब्द ऐकताच अंबरीष घाबरले.
त्यांनी अत्यंत कळवळून भाग्वाब विष्णंच
ू ा धावा केला. शीघ्रकोपी दर्वा
ु सांच्या मख
ु ातन
ू शापवाणी बाहे र पडली, "अरे
दरु ात्म्या, माझ्या आधी तू भोजन केलेस. माझा तू अक्षम्य अपराध केला आहे स. या अपराधाबद्दल तुला सर्व योनींत
जन्म घ्यावा लागेल." ही शापवाणी ऐकताच अंबरीष दःु खाने रडू लागले. त्याचक्षणी भक्तवत्सल भगवान विष्णू प्रकट
झाले. ते दर्वा
ु सांना म्हणाले, "मनि
ु वर्य, तम्
ु ही माझ्या भक्ताला शाप दिलात, पण मी त्याचे रक्षण करणार आहे . तो
शाप मी स्वतः भोगीन."

दर्वा
ु स हे परमज्ञानी होते, ते ईश्वराचा अवतार होते, क्रोधी होते तरी ते उपकारी होते. त्यांनी विचार केला. या भूलोकी
युगानय
ु ुगे तपश्चर्या केली तरीसुद्धा श्रीहरीचरणांचे दर्शन होत नाही. आता या शापाच्या निमित्ताने तो भक्तजनांचे
रक्षण करण्यासाठी लक्ष्मीसह अवतार घेइल. दृष्ट्दर्ज
ु नांचा नाश करून संतसज्जनांचे रक्षण करील. मग ते भगवान
विष्णूंना म्हणाले, "हे श्रीहरी, तू पूर्णब्रम्ह, विश्वात्मा आहे स. तू परोपकारासाठी शाल भोगताना विविध स्स्थानी,
विविध वेळी, विविध योनींत असे दहा अवतार घे." भगवान विष्णुंनी ते मान्य केले.

त्यानस
ु ार भगवान विष्णन
ू े मत्स्य, कूर्म, वरहादि दहा अवतार घेतले. हे अवतार कार्यकारणापरत्वे होत असतात. ते
कधी प्रकट तर कधी गुप्तपणे होतात. फक्त ज्ञानी लोकांना हे समजते. हि कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला
म्हणाले, "आता मी तुला एक गंमतीची कथा म्हणजे श्रीदत्तजन्माची कथा सांगतो. अनुसूया ही अत्रीऋषींची पत्नी.
ती पतिव्रता शिरोमणी होती. तिच्या घरी ब्रम्हा-विष्ण-ू महे श हे त्रिदे व कपटवेष धारण करून आले, परं तु अनस
ु य
ू ेच्या
तप सामर्थ्यामुळे तिच्या घरी तिची बाळे म्हणून जन्मास आले." हे ऐकून आश्चर्यचकित झालेला नामधारक
म्हणाला, "ते त्रिदे व कपटवेष धारण करून अनुसुयेच्या घरी कशासाठी आले होते ? त्यांची बाळे कशी झाली? आणि
अत्रीऋषी पूर्वी कोण होते ? त्यांचा मूळ पुरुष कोण ? हे सगळे मला सविस्तर सांगा."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'अंबरीष आख्यान'नावाचा अध्याय तिसरा समाप्त.
॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय चौथा

त्रैमुर्ति (श्रीदत्तात्रेय) अवतार कथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

"त्रैमुर्ति श्रीदत्तात्रेयांचा अवतार कसा झाला ते मला सविस्तर सांगा." असे नामधारकाने विचारले असता सिद्धयोगी
म्हणाले, "नामधारका, तू फार चांगला प्रश्न विचारला आहे स. तू प्रश्न विचारल्यामुळे मला ती कथा पूर्ण आठवत आहे .
प्रथम, मी तुला अत्रिऋषी कोण होते ते सांगतो."

सष्ृ टी निर्माण होण्यापर्वी

ू सर्व जलमय होते. त्यात हिरण्यगर्भ झाले. तेच रजोगुणापासून निर्माण झालेला ब्रम्हा.
त्यालाच ब्रम्हांड म्हणतात. मग त्याचे दोन तुकडे झाले व तेथे वरती आकाश खाली भूमी असे दोन भाग झाले. ब्रम्हाने
तेथे चौदा भव
ु ने निर्माण केली. दहा दिशा, मन, बद्ध
ु ी, वाणी आणि कामक्रोधादी षड्विकार उत्पन्न केले. मग सष्ृ टीची
विस्तत
ृ रचना करण्यासाठी मरीची, अत्री, अंगिरस, पुलस्त्य, पुलह, क्रतू आणि वसिष्ठ असे सात मानसपुत्र निर्माण
केले. त्या सप्तर्षीपैकी अत्रींची पत्नी अनुसूया. हे श्रेष्ठ पतिव्रता होती. साक्षात जगदं बाच होती. तिच्या लावण्यरूपाचे
वर्णन करता येणार नाही. थोर पतिव्रता असलेल्या तिची पतिसेवा पाहून ही स्वर्गाचे ऐश्वर्य घेईल कि काय अशी सर्व
दे वांना भिती वाटू लागली. मग इंद्रादी सर्व दे व ब्रम्हा-विष्णू-महे श या त्रिदे वांना भेटले. त्यांनी अत्री-अनुसूया यांची
सगळी हकीकत सांगितली. इंद्र म्हणाला, "महातपस्वी अत्रींची पत्नी अनुसूया असामान्य पतिव्रता आहे . ती काया-
वाचा-मनाने अतिथींची पूजा करते. ती कुणालाही विन्मुख करीत नाही. तिचे अलौकिक आचरण पाहून सूर्यसुद्धा तिला
घाबरतो. तिला उन्हाचा त्रास होऊ नये म्हणून तो मंदमंद तापतो. तिच्यासाठी अग्नी थंड, शीतल होतो. वारासुद्धा
भीतीने मंदमंद वाहतो. तिच्या पायांना त्रास होऊ नये म्हणून भूमी मद
ृ ू होते. ती शाप दे ईल अशी आम्हा सर्वांना भीती
वाटते. ती कोणत्याही दे वाचे स्थान हिरावून घेईल असा तिच्या पुण्याचा प्रभाव आहे . यावर काहीतरी उपाययोजना
करा नाहीतर स्वर्ग तर जाईलच, शिवाय आम्हाला तिच्या दारात सेवाचाकरी करत राहावे लागेल." दे वांचे गाऱ्हाणे
ऐकताच ब्रम्हा-विष्णू-महे श भयंकर रागावले आणि म्हणाले, "चला, आत्ताच आपण तिच्याकडे जाऊ. तिच्या
पतिव्रत्याचा भंग करून तिला पथ्
ृ वीवर ठे वू. नाहीतर यमलोकाला पाठवू." असे बोलून त्यांनी सर्व दे वांना निश्चिंत
राहण्यास सांगितले. मग सती अनस
ु य
ू ेचे सत्व पाहण्यासाठी ब्रम्हा-विष्ण-ू महे श यांनी भिक्षुकाचा वेष धारण केला.
मग ते तिघेजण अत्रिऋषींच्या आश्रमात आले. त्यावेळी अत्रिऋषी अनुष्ठानासाठी बाहे र गेले होते. अनुसूया आश्रमात
एकटीच होती. ते अनुसुयेला हाक मारून म्हणाले, "माई, आम्ही ब्राम्हण अतिथी म्हणून आलो आहोत. आम्हाला
अतिशय भक
ू लागली आहे . आम्हाला भिक्षा वाढ. तम
ु च्या आश्रमात सतत आंदन चालू असते. अतिथी-अभ्यांगतांना
येथे इच्छाभोजन दिले जाते असे आम्ही ऐकले आहे , म्हणून आम्ही मोठ्या आशेने आलो आहोत. आम्हाला लौकर
भोजन दे , नाहीतर आम्ही परत जातो."
तीन भिक्षेकरी आपल्या दारात आलेले पाहून अनस
ु य
ु ेला आनंद झाला. तिने त्यांचे स्वागत करून त्यांचे पाय धत
ु ले.
बसावयास दिले. त्यांना अर्घ्य पाद्य दे ऊन गंधाक्षतपुष्पांनी त्यांची पूजा केली. मग हात जोडून म्हणाली, "आपण
स्नान करून या. तोपर्यंत पाने वाढते." तेव्हा ते भिक्षुक म्हणाले, "आम्ही स्नान करूनच आलो आहोत. आम्हाला
लवकर भोजन दे ." "ठीक आहे ." असे म्हणून अनुसूयेने त्यांना बसावयास पाट दिले, पाने मांडली व अन्न वाढावयास
सुरुवात केली. तेव्हा ते भिक्षुक म्हणाले, "माई, आम्हाला असे भोजन नको. आम्हाला इच्छाभोजन हवे आहे . तुझ्या
सौंदर्याची कीर्ती आम्ही ऐकली आहे . तझ
ु े विवस्त्र सौंदर्य पाहावे अशी आमची इच्छा आहे , म्हणून अंगावर वस्त्र न
ठे वत आम्हाला भोजन वाढ. नाहीतर आम्ही परत जातो.

त्या भिक्षुकांचे हे शब्द ऐकून अनस

ु य
ू ा आश्चर्यचकित झाली. ती परमज्ञानी सती साध्वी होती. तिनी ओळखले, हे
कोणी साधे भिक्षुक नाहीत. आपली परीक्षा पाहण्यासाठी हे दे वच आले आहे त. नाहीतर अशी विचित्र मागणी कोण
कशाला करील ?

आता हे परत गेले तर पतीच्या आज्ञेचा भंग होइल. विवस्त्र होऊन भोजन वाढले तर पतिव्रतेचा धर्म मोडेल. माझे मन
निर्मळ आहे . पतीचे तपोबळच मला या संकटातन
ू तारुण नेइल." असा विचार करून अनस
ु य
ू ा त्या भिक्षुंना 'तथास्तु'
असे म्हणून आत गेली. तिने आपल्या पतीचे स्मरण केले. पतीची मनात पूजा केली. मग तीर्थाचे भांडे बाहे र घेऊन
आली. तिने आपल्या पतीचे एकदा स्मरण केले आणि ते तीर्थ तिघा भिक्षुंच्या अंगावर शिंपडले. आणि काय आश्चर्य !
त्याचक्षणी त्या तीन भिक्षुकांची तीन तेजस्वी संद
ु र बाळे बनली.मग स्वतःला सावरून ती त्या बाळांना मांडीवर घेऊन
थोपटू लागली, अंगाई गीते गाऊ लागली. ती बालेने भुकेने व्याकूळ होउन रडत होती. त्यांना आता अन्नाची नव्हती.
त्यांना हवे होते ते आईचे दध
ू . त्याचवेळी अनुसुयेला वात्सल्याने पान्हा फुटला. तिने एकेका बाळाला स्तनपान दे ऊन
शांत केले. मग तिने त्या बाळांना पाळण्यात ठे वन
ू झोपविले. अवघ्या विश्वाची उत्पत्ती, स्थिती व लय करणारे ब्रम्हा-
विष्णू-महे श हे त्रिदे व अनुसूयेच्या तपोबलाने तिची बाळे झाली. तिच्या स्तनपानाने त्यांची भूक शमली. दप
ु ारी
अत्रिऋषी अनुष्ठान संपवून आश्रमात परत आले. पाळण्यातील तीन बालकांना पाहून त्यांना आश्चर्य झाले. अनुसूयेने
त्यानं सगळी हकीकत सांगितली. हि तीन बाळे म्हणजे ब्रम्हा-विष्णू-महे श हे त्रिमुर्ती आहे त हे अत्रिऋषींनी
अंतर्ज्ञानाने ओळखले. तेव्हा ब्रम्हा-विष्णू-महे श अत्रॆन्पुधे प्रकट झाले 'वर माग' असे ते अत्रींना म्हणाले. तेव्हा ते
अनुसुयेला म्हणाले, "त्रिमुर्ती आपल्यावर प्रसन्न झाले आहे त. इच्छा असेल तो वर मागून घे." तेव्हा अनुसूया हात
जोडून म्हणाली, "नाथ, हे तिन्ही दे व तुमच्या तपश्चर्येने प्रसन्न होऊन येथे आले आहे त. तुम्ही त्यांच्याकडून पुत्र
मागून घ्या." अत्री म्हणाले, "हे दे वश्रेष्ठांनो, तुम्ही बालरूपाने माझ्या आश्रमात आलात, तर पुत्ररूपाने येथेच राहा."
तेव्हा 'तथास्तु' म्हणून तिन्ही दे व स्वस्थानी गेले.
मग ब्रम्हदे व 'चंद्र' झाला. श्रीविष्णू 'दत्त' झाला आणि महे श 'दर्वा
ु स' झाला. काही दिवसांनी चंद्र व दर्वा
ु स मातेला
म्हणाले, "आम्ही दोघे तपाला जातो. तिसरा 'दत्त' येथेच राहील. तोच त्रिमुर्ती आहे असे समज." अनुसूयेने अनुज्ञा
दिली असता चंद्र व दर्वा
ु स तप करण्यासाठी निघून गेले. त्रिमुर्ती दत्त मात्र आई-वडिलांची दे व करीत तेथेच राहिले.
ब्रम्हदे व आणि शंकर यांनी आपापले दिव्य अंश दत्ताच्या ठिकाणी स्थापन केले. तेव्हापासून दत्त अत्रि-अनुसूयेचा
पुत्र, श्रीविष्णूचा अवतार असूनही त्रिमुर्ती दत्तात्रेय म्हणून एकत्वाने राहिला. अत्रि म्हणून आत्रेय व अत्रिअनुसुयेला
दे वांनी तो दिला म्हणून 'दत्त'. तो दत्तात्रेय महाप्रभू हाच गुरुपरम्परे चे मुळं पीठ आहे . अशाप्रकारे सिद्धयोग्यांनी
नामधारकाला दत्त्जान्माच्या अवताराची अद्भत
ु कथा सांगितली. ती श्रवण करून नामधारकाला अतिशय आनंद
झाला. मग तो सिद्धयोग्यांना म्हणाला, "श्रीगरु
ु दत्तात्रेयांचे पढ
ु े कोणकोणते अवतार झाले ते मला सविस्तर सांगा"
सिद्धयोग्यांनी तथास्तु म्हटले.

(दत्तात्रेयांचा अवतार मार्गशीष पौर्णिमेला झाला. या दिवशी दत्तजयंती असते.)

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'त्रैमुर्ति (श्रीदत्तात्रेय) अवतार कथा' नावाचा अध्याय चौथा समाप्त.

॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु
अध्याय पाचवा

श्रीदत्तात्रेयांचा श्रीपादश्रीवल्लभ अवतार कथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला श्रीदत्तात्रेयांची अवतार कथा सांगू लागले. आपल्या भक्तजनांचे रक्षण करण्यासाठी
परमेश्वराने या मनष्ु यलोकात अनेक अवतार धारण केले. सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "अरे नामधारका,
लक्षपूर्वक ऐक. भगवान विष्णूंनी अंबरीषासाठी अवतार घेतला, त्याप्रमाणे लोकांचा उद्धार करण्यासाठी श्रीदत्तप्रभूंनी
अनेक अवतार घेतले. मत्स्य, कूर्म, वराह, नसि
ृ हं , वामन, परशुराम, श्रीराम, श्रीकृष्ण, बौद्ध, कल्की असे श्रीविष्णूचे
दहा अवतार आहे त. संतसज्जनांचे रक्षण व दृष्ट्दर्ज
ु नांचे निर्दोलन याच हे तूंनी परमेश्वर नानारूपांनी अवतार घेतो.
द्वापरयुग संपल्यावर कलियुग सुरु झाले. जगात अधर्म आणि अनाचार वाढला. ब्राम्हण आचारभ्रष्ट, विचारभ्रष्ट
झाले. भगीरथाने आपल्या पूर्वजांच्या उद्धारासाठी गंगा पथ्
ृ वीवर आणली. त्याप्रमाणे लोकांच्या उद्धारासाठी परमेश्वर
मनुष्यरुपात अवतार घेतो.

पीठापूर नावाच्या गावात आपळराज नावाचा एक आपस्तंभ शाखेचा ब्राम्हण होता. त्याच्या धर्मपत्नीचे नाव सुमती.
ती मोठी सदाचरणी व पतिव्रता होती. अतिथी-अभ्यान्गताची ती मनोभावे सेवा करीत असे. दोघेही सत्वगुणी होते. ती
श्रीविष्णच
ू ी आराधना-उपासना करीत असे. एके दिवशी मध्यान्हकाळी श्रीदत्तात्रेय अतिथीवेषात तिच्या घरी
भिक्षेसाठी आले. त्या दिवशी अमावस्या होती. त्या दिवशी तिच्या घरी श्राद्ध होते. श्राद्धासाठी बोलाविलेले ब्राम्हण
अद्याप यावयाचे होते. दारी आलेला अतिथी आलेला आहे हे पाहून सुमतीने त्या अतिथीचे स्वागत करुं त्याला
श्राद्धासाठी जो स्वयंपाक तयार केला होता त्याची भिक्षा वाढली. त्यामळ
ु े प्रसन्न झालेल्या अतिथीवेषातील
श्रीदत्तात्रेयांनी तीन शिरे , सहा हात अशा स्वरुपात दर्शन दिले. आज आपल्या घरी प्रत्यक्ष श्रीदत्तप्रभू जेवले हे पाहून
सुमतीला अतिशय आनंद झाला. तिने श्रीदत्तात्रेयांना साष्टांग नमस्कार घातला. प्रसन्न झालेले श्रीदत्तात्रेय तिला
म्हणाले, 

"माग माते जे इच्छिसी । जे जे वासना तझ

ु े मन पावसी । पावसी त्वरित म्हणतसे ।।

"माते, मी तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहे . तुला जे हवे असेल ते माग." श्रीदत्तात्रेयांनी असे आश्वासन दिले असता
सुमती अत्यंत विनम्रपणे भगवान दत्त्प्रभूंना म्हणाली, "भगवंता, आपण मला 'जननी' म्हणालात तेव्हा ते नाव सार्थ
करावे. माझ्या पोटी आपण जन्म घ्यावा.मला पष्ु कळ पुत्र झाले, परं तु ते जगले नाहीत. त्यातून दोन पुत्र वाचले
आहे त, पण त्यातील एक आंधळा आहे व दस
ु रा पांगळा आहे . ते असून नसल्यासारखे आहे त, म्हणून मला
आपल्यासारखा विश्ववंद्य, परमज्ञानी, दे वस्वरूप असा पुत्र व्हवा."

सुमतीने अशी प्रार्थना केली असता प्रसन्न झालेले श्रीदत्त्प्रभू पुढील धर्मकार्याचे स्मरण होऊन तिला म्हणाले, "माते,
तल
ु ा मोठा तपस्वी पत्र
ु होईल. तझ्
ु या वंशाचा उद्धार करील. कलियग
ु ात त्याची फार मोठी कीर्ती होईल. परं तु मी जे
सांगेल तसे करा. नाहीतर, तो तुमच्याजवळ राहणार नाही. तुमचे सगळे दै न्य-दःु ख दरू नाहीसे करे ल." असा सूचक
आशीर्वाद दे ऊन अतिथीरुपी श्रीदत्तात्रेय अदष्ु य झाले. हे वरदान ऐकून सुमतीला अतिशय आनंद झाला.
काही कामासाठी बाहे र गेलेला आपळराजा घरी परतला. सुमतीने त्याला सगळी हकीगत सांगितली. मध्यानकाळी
कोणी अतिथी आल्यास त्यला भिक्षा घालण्यास चुकू नको असेही श्रीदत्तात्रेयांनी सांगितले होते. त्याचप्रमाणे माहूर,
करवीर, पांचाळे श्वर या ठिकाणी श्रीदत्तात्रेयांचा निवास असतो आणि जे कोणी भिक्षा मागावयास येईल त्याला
श्रीदत्तप्रभू मानन
ू भिक्षा घालावी असेही त्यांनी सांगितले होते. सुमतीने सांगितलेली हकीगत ऐकून आपळराजा
अतिशय आनंदित झाला. तो सुमतीला म्हणाला, "तू अगदी योग्य तेच केलेस. आज श्राद्ध खऱ्या अर्थाने सफल झाले.
माझे पितर आज एकाच भिक्षेने तप्ृ त झाले. कारण आज आपल्याकडे श्रीदत्तरुपी प्रत्यक्ष विष्णच
ू आले होते. हे
सुमती, तुझे मातापिता खरोखर धन्य आहे त. तुला जो वर मिळाला तसाच पुत्र तुला होईल.

पुढे यथाकाली सुमती गर्भवती झाली. नवमास पूर्ण झाल्यावर एका शुभदिवशी (भाद्रपद शुक्ल चतुर्थी) सुमती प्रसूत
झाली. तिअल एक पत्र
ु झाला. त्याचे जातकर्म करण्यात आले. आपळराजाने खप
ु दानधर्म केला. विद्वान ब्राम्हणांनी
त्याची जन्मपत्रिका तयार करून त्याचे भविष्य वर्तवले. 'हा मुलगा दीक्षाकर्ता जगद्गुरु होईल.' असे त्याचे भविष्य
सांगितले. भगवान दत्तात्रेयांनी वर दिल्याप्रमाणे हा मुलगा झाला हे ध्यानात घेऊन त्या नवजात बालकाचे नाव
'श्रीपाद' असे ठे वले. हे भगवान दत्तात्रेय असून लोकोद्धारासाठी अवतीर्ण झाले आहे त हे आपळराजा व सुमती यांने
समजले. अत्यंत आनंदाने ते श्रीपादाचे संगोपन करीत होते.

यथावकाश श्रीपाद सात वर्षांचा झाला. मग आपाळराजाने त्याचे यथाशास्त्र मौजीबंधन केले. मुंज होताच श्रीपाद
चारही वेद म्हणू लागला. तो न्याय, मीमांसा, तर्क इत्यादी दर्शनशास्त्रांत पारं गत झाला. त्यावर भाष्य करू लागला.
आचारधर्म, व्यवहारधर्म, प्रायश्चित्ते, वेदांत इत्यादींचे ज्ञान तो लोकांना समजावन
ू दे ऊ लागला. श्रीपादाची
असामान्य बुद्धिमत्ता पाहून लोक आश्चर्याने थक्क झाले. त्याच्या मुखातन
ू ज्ञान श्रवण करण्यासाठी आणेल लोक
पीठापुरास येऊ लागले.

श्रीपाद सोळा वर्षांचे झाले. माता-पित्यांनी श्रीपादांच्या विवाहाबद्दल चर्चा सुरु केली. त्यांनी श्रीपादांना विवाहाविषयी
विचारले, त्यावेळी ते म्हणाले, "मी विवाह करणार नाही. मी वैराग्य स्त्रीशी विवाह केला आहे . मी तापसी ब्रम्हचारी,
योगश्री हीच आमची पत्नी होय. माझे नावच श्रीवल्लभ आहे . मी आता तप करण्यासाठी हिमालयात जाणार आहे ." हे
ऐकून आई-वडिलांना खप
ू वाईट वाटले. परं तु 'तुला ज्ञानी पुत्र होईल.तो सांगेल तसे वागा.' हे श्रीदत्तप्रभूंचे शब्द
सम
ु तीला आठवले. या मल
ु ाचा शब्द आपण मोडला तर काहीतरी विपरीत होईल तेव्हा याला अडवन
ू चालणार नाही.
असा विचार करून आई-वडील त्यांना म्हणाले, "बाळा, तू आमच्या म्हातारपणी आमचा सांभाळ करशील अशी
आम्हाला आशा होती. पण आम्ही तुला अडवीत नाही." आपल्याला पुत्रवियोग होणार या विचाराने सुमती दःु ख करू
लागली. तेव्हा श्रीपाद तिला समजावीत म्हणाले, "तुम्ही कसलीही चिंता करू नका. तुम्हाला हवे असेल ते मिळे ल."
मग त्यांनी आपल्या आंधळ्या व पांगळ्या बंधूंकडे अमत
ृ दृष्टीने पहिले . आणि त्याचक्षणी परिस्पर्शाने लोखंडाचे सोने
होते त्याप्रमाणे त्या दोघा भावांना दिव्य दे ह प्राप्ती झाली. आंधळ्याला दृष्टी आली व पांगळ्याला पाय आले. त्या
दोघांनी श्रीपादांच्या चरणकमलांवर डोके ठे वले. 'आम्ही आज कृतार्थ झालो, धन्य झालो.' असे ते म्हणाले. श्रीपादांनी
त्यांच्या मस्तकावर वरदहस्त ठे वन
ू आशीर्वाद दिला.

"तम्
ु हाला पत्र
ु पौत्रांसह सर्वप्रकारची सख
ु समद्ध
ृ ी प्राप्त होईल. तम्
ु हाला दीर्घायष्ु य प्राप्त होईल. तम्
ु ही चिरकाल सख
ु ाने
नांदाल. तुम्ही आई-वडिलांची सेवा करा. तुम्ही परमज्ञानी व्हाल. शेवटी तुम्हाला मोक्ष प्राप्त होईल." मग ते आई-
वडिलांना म्हणाले, "या दोन्ही मुलांच्या सहवासात राहून तुम्ही शतायुषी व्हाल. आता मला परवानगी द्या. मी
उत्तरदिशेला जात आहे . अनेक साधज
ु नांना मी दीक्षा दे णार आहे ."

सर्वजण श्रीपादांच्या पाया पडले. श्रीपाद श्रीवल्लभ घरातन

ू बाहे र पडले एकेकी गप्ु त झाले. ते एका गप्ु तपणे काशीक्षेत्री
गेले. तेथून बदरिकाश्रमात गेले. तेथे श्रीनारायणाचे दर्शन घेऊन आपण लोकोद्धार करण्यासठी भूलोकी अवतार घेतला
आहे . " असे सांगून गोकर्णक्षेत्रात आले.

श्रोते हो ! सिद्ध्योग्यांनी सांगितलेली कथा ऐकून आनंदित झालेल्या नामधारकाने सिद्ध्योग्यांना काय विचारले व
सिद्ध्योग्यांनी काय सांगितले ती कथा पुढील अध्यायात ऐका.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'श्रीदत्तात्रेयांचा श्रीपादश्रीवल्लभ अवतार कथा' नावाचा अध्याय पाचवा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय सहावा

गोकर्ण महिमा - महाबळे श्वरलिंग स्थापना

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्ध्योग्यांना म्हणाला, "स्वामी, अज्ञानरुपी अंधारात अडकलेल्या मला तुम्ही ज्ञानदीप दाखविलात.
तुम्ही मला गुरुपीठही साद्यंत सांगितलेत. आता मला सांगा, श्रीदत्तप्रभूंनी श्रीपादश्रीवल्लभ म्हणून अवतार घेतला.
ते तीर्थयात्रेला का गेले ? आणेल तीर्थक्षेत्रे असताना ते गोकर्णाला का गेले ?" नामधारकाने असे विचारले असता
सिद्धयोगी म्हणाले, "तुझ्या प्रश्नाने मला खूप आनंद झाला आहे . मी तुला श्रीगुरुचरित्र सविस्तर सांगतो.
श्रीदत्तप्रभूंनी श्रीपादश्रीवल्लभ म्हणून अवतार घेतला. त्यांनी भक्तजनांचा उद्धार करण्यासाठी व त्यांना परमार्थाची -
आत्मज्ञानाची दीक्षा दे ण्यासाठीच वेळोवेळी तीर्थयात्रा केली. या भम
ू ीवर अनेक तीर्थक्षेत्रे आहे त, पण या सर्व
तीर्थक्षेत्रांत गोकर्ण क्षेत्राचे माहात्म्य फारच मोठे आहे . तेथे 'महाबळे श्वर' नावाचे स्वयंभू शिवलिंग आहे . त्या लिंगाची
स्थापना गणेशाने केली. ती कथा मोठी अद्भत
ु आहे . " सिद्ध्योग्यांनी असे सांगितले असता, "ती महाबळे श्वर लिंगाची
कथा मला सविस्तर सांगा." अशी नामधारकाने विनंती केली असता सिद्ध्योग्यांनी कथा सांगण्यास सरु
ु वात केली.

पल
ु स्त्य नावाचे एक ब्राम्हण ऋषी होते. त्यांच्या पत्नीचे नाव, कैससी. ती भगवान शंकराची एकनिष्ठ उपासक होती.
ती नित्य शिवलिंगाची पूजा केल्याशिवाय अन्न घेत नसे. एके दिवशी तिला पूजेसाठी शिवलिंग मिळाले नाही. व्रतभंग
होऊ नये म्हणून मत्ति
ृ काशिवलिंग करून त्याची भक्तीभावाने पूजा सुरु केली. याचवेळी तिचा पुत्र दशानन रावण
तिला वंदन करण्यासाठी तेथे आला होता. तो अत्यंत क्रूर होता, तरी मोठा शिवभक्त होता. आपली आई
मत्ति
ृ काशिवलिंगाची पूजा करीत आहे हे पाहून त्याला मोठे आश्चर्य वाटले. तो म्हणाला, "माते, मी तझ
ु ा पुत्र
असताना तू मत्ति
ृ का-शिवलिंगाची पूजा करीत आहे स हे माझे मोठे दर्भा
ु ग्यच म्हणावे लागेल आणि या असल्या
शिवलिंगाची पूजा करून काय फळ मिळणार आहे ?" कैससी म्हणाली, "या पूजनाने कैलासपदाची प्राप्ती होते." हे
ऐकताच रावण म्हणाला, "मी तल
ु ा प्रत्यक्ष कैलासच आणन
ू दे तो. मग तल
ु ा हे कष्टच करावे लागणार नाहीत. तल
ु ा
प्रत्यक्ष शिवपार्वतीची पूजा करता येईल." असे वाचन दे ऊन तो शिवपार्वतीसह कैलास आणण्यासाठी मनोवेगाने
निघाला. काहीही करून शिवपार्वतीसह कैलास लंकेत आणून आईला द्यायचाच असा निश्चय त्याने केला.

शभ्र
ु आणि रमणीय अशा त्या कैलास पर्वताला रावण आपल्या वीस हातांनी गदागदा हलवू लागला. कैलास भव
ु न
डळमळू लागले . रावण आपली दहा मस्तके पर्वताला लावून व वीस हात मांड्यांवर ठे वन
ू अत्यंत जोराने पर्वत
उचलण्याचा प्रयत्न करू लागला. सप्तपाताळे डळमळू लागली. सप्तस्वर्गात हल्लाकल्लोळ मजला शेषनाग फडा
चुकवू लागला. कूर्म भीतीने थरथरू लागला.स्वर्गासः सर्व दे व भयभीत झाले. सत्यलोक, वैकंु ठलोक डळमळू लागले.
आता प्रलय होणार असे सर्वांना वाटू लागले. घाबरलेली पार्वती शंकराचे पाय धरून म्हणाली." स्वामी, आपल्या
कैलासाचे काय होणार? काहीतरी उपाय करा. शिवलोकात मोठा गोंधळ निर्माण झाला आहे . सगळे शिवगण घाबरले
आहे त.आता स्वस्थ बसू नका.काहीतरी इलाज करा." पार्वतीने अशी विनंती केली असता शंकर म्हणाले, "तू कसलीही
चिंता करू नकोस. माझा भक्त रावण भक्तीने खेळतो आहे ." शंकरांनी असे सांगितले तरी पार्वतीचे समाधान झाले
नाही. मग शंकरांनी आपल्या डाव्या हाताने शिखरावर दाब दिला. त्यामुळे रावण पर्वताच्या व जमिनीच्या सांध्यात
दडपला गेला.त्यामुळे त्याचे प्राण कासावीस झाले. आता जगतो कि मारतो असे त्याला झाले. त्याने शिवनामाचा घोष
सरु
ु केला. शिवस्तवन करीत, "हे पिनाकपाणि महादे वा, मला वाचवा ! वाचवा ! मी आपणास शरण आलो आहे ! "
रावणाने अशी प्रार्थना केली असता शंकरांना त्याची दया आली. त्यांनी डाव्या हाताचा भर काढून घेतला. रावणाची
सुटका झाली. त्याने शंकरांचे स्तवन सुरु केले. त्यासाठी त्याने आपले एक मस्तक छाटले. आपली आतडी तोडून
तारे प्रमाणे मस्तकाला जोडून तंतव
ु ाद्य तयार केले व त्याच्या साथीने विविध रागात शिवस्तत
ु ीपर गायन केले.त्याने
सर्व-प्रथम सामवेदगायन केले. आपल्या गायनातून नवरसांचे भाव प्रकट केले."

इतकी कथा सांगून झाल्यावर सिद्धयोग्याने नामधारकाला संपूर्ण संगीतशास्त्र समजावून सांगितले. संगीतातील
सप्तस्वर, त्यांची स्थाने, कुल, वंश, त्यांचे स्वरूप आणि स्वभाव इत्यान्दींची माहिती दिली. त्याचप्रमाणे संगीतातील
आठ गण कोणते तेही सांगितले. त्याचप्रमाणे रावणाने रागदारीत जे गायन केले त्या छत्तीस रागरागिण्यांची नावेही
सांगितली. रावणाने छत्तीस रागांत गायन करून भगवान शंकराची अत्यंत भक्तीने आराधना केली असता भोलेनाथ
शंकर त्याच्या भक्तीने प्रसन्न झाले. ते पंचवादन व दशभुज अशा स्वरुपात त्याच्यापुढे प्रकट झाले.व म्हणाले ."मी
तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहे . तुला हवा असेल तो वर मागून घे."

रावण म्हणाला, "महादे व, मला काहीही कमी माही. प्रत्यक्ष लक्ष्मी माझ्या घरी पाणी भरते.ब्रम्हदे व माझा ज्योतिषी
आहे . तेहतीस कोटी दे व सूर्य, चंद्र, वरूण, वायू माझी अहोरात्र सेवा करीत असतात. अग्नी माझे कपडे धुतो. यम
माझ्या आज्ञेशिवाय कुणालाही मारीत नाही. इंद्रजीत माझा पुत्र आहे .अत्यंत बलाढ्य असा कंु भकर्ण माझा भाऊ आहे .
माझी लंका नगरी समद्र
ु ात सरु क्षित आहे . माझ्या घरी कामधेनू आहे . मला सहा कोटी वर्षे आयष्ु य आहे . त्यामळ
ु े मला
माझ्यासाठी काहीही नको आहे .पण माझी आई तझ
ु ी भक्त आहे . ती नित्यनेमाने लिंगपूजा करते. तिला तझ
ु ी
नित्यपूजा करता यावी म्हणून तुझ्यासकट कैलासपर्वतच लंकेला न्यावा या हे तूने मी आलो आहे . परमेश्वरा, माझी
एवढी इच्छा पर्ण
ू कर."

शंकर म्हणाले," तल
ु ा कैलास नेण्याची काय गरज? मी माझे प्राणलिंग तल
ु ा दे तो.हे लिंग माझा प्राण आहे . सर्व मनोरथ
पूर्ण करणारे आहे ." असे सांगून शंकरांनी रावणाला आत्मलिंग दिले. ते म्हणाले, "या लिंगाची तू तीन वर्षे पूजा लेइस
तर तू माझ्यासामान होशील. हे लिंग ज्याच्याजवळ असेल त्याला मत्ृ यू येणार नाही. याच्या केवळ दर्शनानेच सर्व
दोष नाहीसे होतील. मात्र तझ्
ु या कान्कानागरीत जाईपर्यंत हे लिंग जमिनीवर ठे वू नकोस. या लिंगाची तीन वर्षे पज
ू ा
कर म्हणजे तू स्वतः ईश्वर होशील." अशाप्रकारे रावणाला आत्मलिंगाचे माहात्म्य संगन ते रावणाच्या हाती दिले.
भगवान शंकरांचे आत्मलिंग मिळाल्याने रावणाला अतिशय आनंद झाला. तो ते लिंग घेऊन लंकेकडे निघाला.
त्रिकालज्ञानी त्रैलोक्य-संचारी नारदमन
ु ींना हे समजताच ते धावतच अमरावतीत इंद्राकडे गेले व म्हणाले, "दे वराज,
घात झाला. सगळे संपले.

आता ! असे अस्वस्थ काय बसले आहात ? अहो, भोलेनाथ शंकरांनी रावणाला आत्मलिंग दिले आहे . "या
आत्मलिंगाची तीन वर्षे पूजा केलीस तर तूच ईश्वर होशील. तुझी लंका कैलास होईल. तुला कधीही मत्ृ यू येणार नाही."
असा वरही त्या रावणाल दिला आहे . आता तो रावण अमर होईल. आता त्याच्या तावडीतन
ू कोणीही सट
ु णार नाही.
आता तुमचे वैभव गेले म्हणून समजा. रं भा, उर्वशी, मेनका इत्यांदी अप्सरांसह तुम्हालापण लंकेला जावे लागेल. त्या
रावणाची सेवा-चाकरी करावी लागेल.तवर करा त्वरा करा. काहीतरी उपाय करा.तुम्ही आता ब्रम्हदे वाकडे जा. तोच
काहीतरी उपाय करील." नारदमन
ु ींनी असे सांगताच भयभीत झालेला इंद्र नारदांना घेऊन ब्रम्हदे वाकडे गेला. सगळी
हकीगत समजताच ब्रम्हदे व म्हणाले, "या संकटसमयी विष्णूच काहीतरी उपाय करतील." मग ते वैकंु ठलोकात
विष्णूकडे गेले.त्यानं सगळी हकीगत सांगून ब्रम्हदे व म्हणाले, "श्रीहरी, रावणाने सर्व दे वांना कारागह
ृ ात डांबले आहे .
आता शंकराचे आत्मलिंग मिळाल्याने तर तो अत्यंत उन्मत्त होईल. त्याचा प्रतिकार करण्यासाठी पुढे तुम्हाला
रामावतार घ्यावा लागेलच. परं तु तोपर्यंत, आत्मलिंग मिळाल्याने तो रावण सर्व राक्षसांसह अमर होईल.मग सगळे च
कठीण होऊन बसेल.तेव्हा आत्ताच काहीतरी करावयास हवे."

ब्रम्ह्दे वानी असे सांगताच भगवान विष्णूंनी कैलासपती शंकराच्याकडे जाऊन त्यांना विचारले, "महादे वा, तुम्ही हे
काय करून बसलात? तुम्ही त्या रावणाला आत्मलिंग कशासाठी दिले ? अहो तो क्रूर, दृष्ट रावण आता अमर होईल.
त्याने सर्व दे वांना तरु
ु ं गात डांबले आहे . तयंची आता सट
ु का कशी होणार? आता दे वत्व त्याच्याकडे जाईल. तो अवघ्या
त्रैलोक्याला नकोसे करून टाकेल. शंकर म्हणाले, "श्रीहरी, मी तरी काय करू ? मी आहे साधा-भोळा.त्या रावणाची
भक्ती पाहून तय्च्या दोघांचा मला विसरच पडला. त्या रावणाची भक्ती पाहून त्याच्या दोषांचा मला विसरच पडला.
त्याने स्वतःचे मस्तक तोडून तयार केलेल्या वीणेवर सस्
ु वर गायन करून माझे अपर स्तवन केले. तयची ती अपर
भक्ती पाहून मी संतुष्ट झालो व त्याला माझे आत्मलिंग दिले. त्याने पार्वती मागितली असती तरीही मी त्याला दिली
असती." विष्णू म्हणाले, "महादे वा, तुम्ही असले वर दे ता, त्यामुळे दै त्य उन्मत्त होतात. ते सर्वांचा छळ करतात.मग
तयंचा नाश करण्यासाठी, संतसज्जनांचे रक्षण करण्यासाठी आम्हाला अवतार घ्यावे लागतात. आता झाले ते झाले,
आता सांगा, तो रावण आत्मलिंग घेऊन त्याला किती वेळ झाला?" शंकर म्हणाले, "फार तर पाच घटका झाल्या
असतील. अद्याप तो लंकेत गेला नसेल. तो मधेच कोठे तरी असेल. त्याला मी आत्मलिंग जमिनीवर ठे वू नकोस असे
बजाविले आहे ." शंकरांनी असे सांगताच विष्णूंनी आपले सुदर्शन चक्र सूर्याला झाकण्यासाठी पाठविले. मग ते
नारदमन
ु ींना म्हणाले, "मनि
ु वर्य, रावण लंकेकडे निघाला आहे . तम्
ु ही त्वरा करा, त्याच्याकडे जा व काहीही करून
त्याला रोखन
ू धरा.माझे सुदर्शन चक्र सूर्याला झाकून सर्या
ू स्त झाल्याचा आबाह्स निर्माण होईल. रावण नित्यनेमाने
संध्यावंदन करतो, हे तुम्हाला माहित आहे . त्याला गाठून त्याला विलंब होईल असा काहीतरी प्रयत्न करा." विष्णूंनी
असे सांगितले असता नारदमन
ु ी मनोवेगे निघाले.

नारदमुनी गेल्यावर विष्णू गणेशाला म्हणाले,"गणेशा, तू विघ्नहर्ता, दःु खहर्ता आहे स, म्हणून तर सर्व दे वसुद्धा तुला
वंदन करतात. तुला जे वंदन करतात तयंचे मनोरथ सिद्धीला जातात; परं तु जे लोक तुला वंदन करीत नाही, तझ
ु ी
उपेक्षा करतात, त्यांच्यावर अनेक संकटे येतात; पण रावण तुला मुळीच जुमानत नाही.तो तुझ्या नकळत शंकराचे
आत्मलिंग घेऊन गेला आहे . आता त्या आत्मलिंगामुळे तो अमर होईल व सर्व जगाचा छळ करील. तो लंकेत
जाण्यापर्वी
ू च त्याला रोखून धरले पाहिजे. ते आत्मलिंग कधीही जमिनीवर ठे वू नकोस असे शंकरांनी त्यांला बजाविले
आहे .त्याचाच फायदा करून घ्यावयास हवा. जेणेकरून रावण लवकर लंकेस जाणार नाही अशी व्यवस्था करण्यासाठी
नारदांना पढ
ु े पाठविले आहे . आता तू बाल-ब्रम्हचाऱ्याचे रूप धारण करून रावणाकडे जा व त्याचा विश्वास संपादन
करून ते आत्मलिंग मिळव व ते जमिनीवर ठे व. असे केल्यास ते लिंग तेथेच कायम राहील." अशाप्रकारे विष्णूंनी
गणेशाला पढवन
ू तयार केले. गणेशाने ते मान्य केले. त्याने बालब्रम्हचाऱ्याचे रूप धारण केले.भगवान विष्णूंनी
त्याला शिदोरी म्हणून गूळ, खोबरे , साखर, लाडू, डाळींबे इत्यादी पदार्थ दिले. मग गणेश ते पदार्थ खात खात
रावणाकडे निघाला. नारदमुनी अगोदरच रावणाकडे गेले होते. त्यांनी रावणाला गाठून विचारले."रावणा, कोठून
आलास ?" रावण म्हणाला, "मी कैलासावर गेलो होतो.तेथे मी कठोर तप केले.त्यामुळे प्रसन्न झालेल्या शंकरांनी
मला आत्मलिंग दिले. या आत्मलिंगाचे माहात्म्य फार मोठे आहे असे त्यांनी सांगितले." नारदमुनी म्हणाले,"रावणा,
तू खरोखरच मोठा भाग्यवान आहे स म्हणन
ू च तल
ु ा आत्मलिंग दिले.मला त्या लिंगाची बरीच माहिती आहे .

मला ते दाखव.म्हणजे ते शंकराचेच आत्मलिंग आहे अशी माझी खात्री पटे ल." नारदांच्या बोलण्यावर रावणाचा
विश्वास नव्हता. त्याने ते आत्मलिंग दरू
ु नच दाखविले. ते लिंग पाहून नारदमुनी म्हणाले, "लंकेशा, हे च ते
आत्मलिंग.मला त्याचे माहात्म्य चांगले माहित आहे . मी तल
ु ा ते सविस्तर सांगतो. तू अगदी शांत बसन
ू मी सांगतो
ते लक्षपूर्वक ऐक. मी तुला या लिंगाची उत्पत्ती कशी झाली ते सांगतो. कालाग्नीसारखा एक महाकाय पशु होता. त्या
पशुला तीन शिंगे होती. एकदा ब्रम्हा-विष्णू-महे श शिकारीसाठी गेले होते.त्यांनी त्या पशूची शिकार केली. त्यांनी त्या
पशूची तिन्ही शिंगे काढली. त्या प्रत्येक शिंगाखाली एकेक प्राणलिंग होते. ती तिन्ही लिंगे त्या तिघांनी घेतली. तू जे
आत्मलिंग दाखविलेस तेच शंकरांना मिळाले होते. जो या लिंगाची तीन वर्षे पूजा करील तो स्वतः ईश्वर होईल. तो
वरदाता होईल.हे लिंग ज्या स्थानी असेल ते स्थान कैलास होईल. या लिंगाचे आणखीही मोठे माहात्म्य आहे .
"नारदांनी वेळ काढण्यासाठी आणखी काही सांगावयास सुरुवात केली, तेवह रावण म्हणाला, "पुरे परु े . मला लवकर
लंकेत गेले पाहिजे." असे बोलन
ू तो जाऊ लागला तेव्हा नारद म्हणाले, " सर्या
ू स्त होण्याची वेळ आली आहे . तू चार
वेदांचे अध्ययन केले आहे स. ब्राम्हणाने सायंसंध्यावंदन केलेच पाहिजे. तू जर असाच गेलास तर संध्याकाळ होईल.
संध्येची वेळ चुकवत कामा नये. कितीही असले तरी संध्यावंदनाचा नियम मोडता कामा नये.आता माझीही संध्येची
वेळ झाली आहे . मी जातो" असे बोलन
ू नारदमन
ु ी निघन
ू गेले. इकडे सद
ु र्शन चक्र सर्या
ु आड झाल्यामळ
ु े संध्याकाळ
झाल्याचा आभास निर्माण झाला. रावण मोठ्या काळजीत पडला. आता काय करायचे? संध्याकाळ तर झाली. आता
संध्या न करताच पुढे गेलो तर व्रतभंग होणार. संध्या करावयास बसलो तर या आत्मलिंगाचे काय करायचे ? काही
झाले तरी आत्मलिंग जमिनीवर ठे वू नकोस असे शंकरांनी बजावन
ू सांगितले आहे . आता काय करावे? अशा काळजीत
तो पडला होता. त्यावेळी त्याला एक बालब्रम्हचारी दिसला. तो फुले, समिधा गोल करीत होता.रावणाने विचार केला,
"बालब्रम्हचारी अगदी साधा-भोळा दिसतो आहे . हा काही झाले तरी आपला विश्वासघात करणार नाही. आपले
संध्यावंदन होईपर्यंत हे आत्मलिंग त्याच्या हाती द्यावे." असा विचार करून रावणाने त्या बाल्ब्राम्हचाऱ्याला हाक
मारली.
रावणाने त्या बाल्ब्राम्हचाऱ्याला हाक मारली, पण रावणाला पाहताच तो पळू लागला. रावणाने त्याला थांबवन
ू प्रेमाने
अरे विचारले," अरे बटू, घाबरू नकोस.तू कोण रे बाळा ? तुझे आई वाडील कोण? तू कोठे राहतोस ? तू कोणत्या
कुळातला ? मला सगळे काही सांग."

रावणाने अशी विचारपूस सुरु केली असता बाल्ब्राम्हचाऱ्याच्या रुपात असलेला गणेश म्हणाला, "अहो, माझी एवढी
चौकशी कशासाठी करीत आहात? माझ्या पित्याने तुमच्याकडून काही कर्ज वगैरे घेतले आहे काय ? माझा पिता
जटाधारी आहे . तो सर्वांगाला भस्म लावतो. त्याच्या गळ्यात रुद्राक्षमाळा असतात. तो वष
ृ भावर बसन
ू भिक्षा मागत
फिरतो.टायचे नाव शंकर. माझी मत प्रत्यक्ष जगन्माता आहे . आता मला जाऊ दे , मला तझ
ु ी फार भीती वाटते." रावण
म्हणाला, "अरे बाळा, तुझे वडील तर अगदी गरीब दिसतात,घरोघरी भिक्षा मागतात, मग ते तुला कुठले सुख दे णार ?
माझे लंका नगर रत्नखचित आहे . तू माझ्याबरोबर चल. माझ्या घरी दे वपज
ू ा कर. तल
ु ा हवे असेल ते मी दे ईन,
"बालब्रम्हचारी म्हणाला, "नको, नको. तुझ्या लंकेत राक्षस आहे त. मला ते मारून टाकतील. मला सोड मी आपला
माझ्या घरी जातो. मला खप
ू भूक लागली आहे ."रावण म्हणाला, "ठीक आहे . तू खुशाल आपल्या घरी जा, पण थोडा वे
थांब. मी समुद्रतीरावर संध्या करून येतो, तोपर्यंत हे लिंग हातात धरून ठे व; पण काही झाले तरी जमिनीवर ठे वू
नकोस." त्यावर बालब्रम्हचारी म्हणाला," अहो, मला हा त्रास का दे त आहात ? मी लहान आहे , तुमचे लिंग जड असेल.
मला कसे धरता येईल ?" रावणाने त्याला परोपरीने समजाविले व लिंग हातात धरून ठे वण्यास तयार केले. रावण
त्याच्या हाती लिंग दे ऊन समुद्राच्या काठावर संध्येला बसला. तेव्हा तो बालब्रम्हचारी म्हाणाला,"ठीक आहे . मी
तम्
ु हाला तीन हाका मारीन. तेवढ्यात तम्
ु ही आला नाहीत तर मी हे लिंग जमिनीवर ठे वीन." रावणाने ते मान्य केले.
तो बालब्रम्हचारी म्हणजे गणेश हातात आत्मलिंग घेऊन उभा राहीला. रावण संध्येला बसला. सर्व दे व विमानात
बसून गणेशाकडे कौतुकाने पाहत होते. रावण अर्ध्य दे ऊ लागला, तेव्हा गणेश रावणाला हाका मारीत म्हणाला,
"लवकर या. माझ्या हाताला हे लिंग पेलवत नव्हती. माझा हात दख
ु ावला आहे ."

रावणाने हाताने खून करून थोडा वेळ थांबण्यास सांगितले. काही वेळानंतर गणेशाने पुन्हा दोन हाक मारल्या; पण
रावण संध्या अर्धवट सोडून उठला नाही. आता अट पूर्ण झाली होती. मग गणेशाने भगवान विष्णूंचे स्मरण करून व
सर्व दे वांना साक्षी ठे वून ते आत्मलिंग जमिनीवर ठे वले. सर्व दे वांना अतिशय आनंद झाला. त्यांनी आकाशातून
गणेशावर पष्ृ पवष्ृ टी केली. अर्ध्य दे ऊन रावण वेगाने परत आला. गणेशाने आत्मलिंग जमिनीवर ठे वलेले पाहून तो
अतिशय क्रुद्ध झाला. त्याने रागाच्या भारत ठोसे मारले. गणेश रडत रडत पण मनातल्या मनात हसत हसत
म्हणाला," मला विनाकारण का मारता ? मी आता माझ्या वडिलांना तुमचे नाव सांगतो." असे बोलून तो रडत रडत
निघन
ू गेला.
मग रावणाने सारी शक्ती एकटवून ते लिंग वर काढण्याचा प्रयत्न केला; पण टायचा काहीही उपयोग झाला नाही.
रावणाने ते आत्मलिंग वर काढण्यासाठी जोर लावल्याने त्या आत्मलिंगाला पीळ बसला.ते गो-कर्ण म्हणजे गाईच्या
कानाच्या आकारासारखे झाले; पण ते जमिनीच्या बाहे र आले नाही. तेव्हापासून ते शिवलिंग गोकर्ण महाबळे श्वर या
नावाने प्रसिद्ध झाले. हताश, निराश झालेला रावण स्वतःचे कपाळ बडवीत लंकेला निघन
ू गेला. भगवान सदाशिवने
वास्तव्य केले म्हणून सर्व दे वही तेथे येउन राहू लागले. ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "या गोकर्ण
महाबळे श्वराचे माहात्म्य स्कांद्परु णात अधिक विस्ताराने सांगितले आहे . ही कथा ऐकून नामधारकाला अतिशय
आनंद झाला. त्याने सिद्धांचे पाय धरले. असे सरस्वती गंगाधर सांगतात.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'गोकर्ण महिमा - महाबळे श्वरलिंग स्थापना' नावाचा अध्याय सहावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय सातवा
गोकर्ण महिमा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धांना म्हणाला, "मला गोकर्णमाहात्म्य सविस्तर सांगा. पूर्वी तेथे कुणाला वर मिळाला ? अनेक तीर्थे
असताना श्रीपाद श्रीवल्लभ गोकर्णक्षेत्री का गेले ? या गोकर्णमहाबळे श्वराची पर्वी
ू कोणी आराधना केली ? त्याविषयी
एखादी पुराणकथा असेल तर ते मला सांगा. ज्यावर गुरुचे प्रेम असते त्यालाच तीर्थमाहात्म्य ऐकण्याची इच्छा होते."
नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धयोगी म्हणाले," या विषयी मी तुला एक प्राचीन कथाच सांगतो.
एकाग्रचित्ताने ऐक."

पूर्वी इक्ष्वाकुवन्शात मित्रसह नावाचा एक राजा होता. तो राजा सकलशास्त्रपारं गत, अत्यंत बलाढ्य, महाज्ञानी होता.
एकदा तो शिकारीसाठी अरण्यात गेला होता. त्या अरण्यात वाघ-सिंहादी अनेक प्राणी होते. राजा तेथे शिकार करीत
असता त्याला एक भयानक दै त्य दिसला. त्याला पाहताच राजाने त्याच्यावर बाणाचा वर्षाव केला. त्या बाणांच्या
आघातांनी तो दै त्य जमिनीवर कोसळला. त्याचा भाऊ जवळच होता. आपल्या भावाची अवस्था बघन
ू तो रडू लागला.
त्यावेळी तो दै त्य मरता मरता आपल्या रडत असलेल्या भावाला म्हणाला, "तू जर माझा सख्खा भाऊ असशील तर
मला मारणाऱ्या या राजाचा सूड घे." असे बोलून त्या दै त्याने प्राण सोडले. त्या मरण पावलेल्या दै त्याचा धाकटा भाऊ
आपल्या भावाच्या मत्ृ यम
ू ळ
ु े शोकाकुल झाला. त्याने राज्यावर सड
ू घेण्याचा निश्चय केला. त्याने मनष्ु यरूप धारण
करून मित्रसह राज्याचा राजवाड्यात प्रवेश केला. तेथील अधिकाऱ्यांशी गोड गोड बोलून व त्यांना आपले
पाककौशल्य दाखवून राजवाड्यात आचार्याचे काम मिळवले व सूड घेण्यासाठी योग्य संधीची वाट पाहू लागला.त्याला
लौकरच तशी संधी मिळाली.

एके दिवशी राजाकडे पितश्र

ृ ाद्ध होते. श्राद्धासाठी वसिष्ठ मुनींसह अनेक ऋषीमुनींना भोजनासाठी निमंत्रण होते.
श्राद्धाच्या स्वयंपाकाचे काम नवीनच आलेल्या त्या आचाऱ्याचे रूप घातलेल्या दै त्याकडे होते. त्याला हि मोठीच
सुवर्णसंधी होती. त्याने श्राद्धाच्या अन्नात गुप्तपणे नरमांस मिसळले. वसिष्ठादी सर्व ऋषीमुनी भोजनाला बसले.
पत्री वाढण्यात आली. तय मायावी दै त्याने वसिष्ठांच्या पानात नरमांस मिसळलेले आन वाढले. वासिष्ठ हे अंतर्ज्ञानी
होते. वाढलेल्या अन्नात नरमांस आहे हे त्यांनी ओळखले; ते ताडकन पानावरून उठले व राजाला म्हणाले, "राजा,
तुझा धिक्कार असो ! कपटी, दृष्ट अशा तू श्राद्धाच्या दिवशी ब्राम्हणांना नरमांस खाऊ घालतोस ? या तुझ्या
पापकर्माबद्दल 'तू बारा वर्षे ब्रम्हराक्षस होशील' असा मी तुला शाप दे तो."

ही शापवाणी ऐकताच मित्रसह राजा भयंकर संतापला. कारण त्याला यातले काहीच माहित नव्हते. आपली काहीही
चूक नसताना आपल्याला विनाकारण शाप दिला आहे या विचाराने त्यालाही राग आला. मग तोही प्रतिशाप
दे ण्यासाठी हातात पाणी घेऊन वसिष्ठांना म्हणाला, "ऋषीवर्य, तुमच्या पानात नरमांस वाढले गेले याची मला
माहिती नव्हती. हे कपटकारस्थान दस
ु ऱ्या कोणाचे तरी असणार. नीट चौकशी न करता मला शाप दिलात, या
अन्यायाबद्दल मी आपणास प्रतिशाप दे तो."

असे म्हणून त्याने तळहातावर पाणी घेतले, तेव्हा त्याच्या पत्नीने-मदयंतीने त्याला रोखले. ती म्हणाली, "नाथ,
तुम्ही हे काय करीत आहात ? स्वतःला आवरा. गुरूंना शाप दे ण्याचा तुम्हाला अधिकार नाही. हे पाप करून नका.
आता जे घडेल ते घडेल.आता तयंचे पाय धरून उ:शाप मागा. यातच तम
ु चे भले आहे ." मदयंतीने असे सांगितले
असता राजा भानावर आला. पण हातातील शापोदक कुठे टाकायचे ? ते जमिनीवर टाकले तर नापीक झाली असती,
म्हणून त्याने ते शापोदक आपल्या पायांवर टाकले. त्यामुळे राजाचे नाव 'कल्माषपाद' असे झाले. मदयंती
वसिष्ठांच्या पाया पडून म्हणाली, "ऋषीवर्य, माझ्या पतीवर दया करा. तयाल उ:शाप द्या." यामळ
ु े शांत झालेले
वसिष्ठ राजाला म्हणाले, "राजा, हा शाप तू बारा वर्षे भोगशील. त्यानंतर तू पर्वी
ू सारखा होशील." असा उ:शाप दे ऊन
वसिष्ठ निघून गेले.

वसिष्ठांच्या शापाने मित्रसह राजा ब्रम्हराक्षस होऊन वनात फिरू लागला. तो पशुपक्ष्यांची, मनुष्यांची हत्या करून
त्यांचे मांस खाऊ लागला.त्याची भूक कधीच संपत नसे.एके दिवशी भुकेने कासावीस झालेला तो वनात भटकत
असता त्याला एक ब्राम्हण जोडपे दिसले. त्याने त्या दोघांपैकी ब्राम्हणाला पकडले. त्याला आता राक्षस ठार मारून
खाणार हे पाहूनत्याची पत्नी शोक करीत त्या ब्रम्हराक्षसाला विनवणी करीत म्हणाली, "कृपा करून माझ्या पतीला
सोड. त्याला मारून मला विधवा करू नकोस. अरे , तू राक्षस नाहीस. शापित आहे स. अरे , तू अयोध्येचा राजा आहे स.
माझ्या पतीला जीवदान दे ." असे तिने अनेकवार विनविले.पण त्या राक्षसाने त्या ब्राम्हणाला तर मारून खाऊन
टाकले. राक्षसाचे ते कृत्य बघून ती ब्राम्हण स्त्री भयंकर संतापली. ती सती गेली. जाताना तिने ब्रम्हराक्षसाला शाप
दिला, "दरु ात्म्या, तू माझ्या पतीला ठार मारून अनाथ केलेस. या अपराधाबद्दल मी तल
ु ा शाप दे ते. तू शापमक्
ु त होऊन
जेव्हा घरी जाशील तेव्हा पत्नीशी समागम करताच तुला मत्ृ यू येईल."
होता होता बारा वर्षे संपली. वसिष्ठांच्या शापातून मुक्त झालेल्या राजाला आपले मुल स्वरूप प्राप्त झाले. तो
आपल्या घरी गेला. सर्वांना आनंद झाला. परं तु त्या ब्राम्हणपत्नीने दिलेला शाप आठवून राजा अगदी बैचेन झाला. तो
मोठ्या काळजीत पडला. त्याला अन्नपाणी गोड लागेना. मदयंतीने त्याला अस्वस्थ होण्याचे कारण विचारले, तेव्हा
राजाने सगळी हकीगत तिला सांगितली. ती ऐकून राणीला मोठाच धक्का बसला. आता आपल्याला पतिसुख
मिळणार नाही, आपला वंश वाढणार नाही, अशा विचारांनी ती अतिशय दःु खी झाली.

राजाने व राणीने आपल्या अनभ

ु वी परु ोहितांना सगळा वत्ृ तांत सांगन
ू या शापातन
ू मक्
ु त होण्याचा उपाय विचारला.
पुरोहितांनी त्यानं तीर्थयात्रा, दानधर्म इत्यादी करण्याचा सल्ला दिला. त्यानुसार राजाने अनेक तीर्थयात्रा केल्या,
यज्ञयाग केले, दानधर्म केला, अन्नदान केले, पण पापक्षालन होईना, ब्रम्हहत्या राजाची पाठ सोडीना. त्यामुळे राजा
अधिकाधिक बैचेन व अस्वस्थ होऊ लागला. राजा तीर्थयात्रा करीत करीत मिथिला नगरीत गेला. तेथे त्याला
गौतमऋषी भेटले. राजाने त्यांच्या पाया पडून स्वतःचा परीचय सांगितला व ब्रम्हहत्येच्या पातकाची सगळी माहिती
सांगितली. मग तो गौतमांना म्हणाला, "मुनिवर्य, हे सगळे असे आहे . आता मला मनः शांती मिळवून द्या. आज
माझ्या भाग्याने आपले दर्शन घडले. तुमच्या कृपेने मी शापमुक्त होऊन सुखी होईन असा मला विश्वास वाटतो.
माझ्यावर कृपा करा. या ब्रम्हहत्येच्या शापातून मुक्त होण्याचा मार्ग मला दाखवा. राजाने अशी विनंती केली असती
गौतमऋषी त्याला समजावीत म्हणाले, "राजा, घाबरू नकोस. कसलीही चिंता करू नकोस. भगवान शंकर सर्वांचे
रक्षण करतात. मत्ृ युंजय शंकर तुलाही तारतील. गोकर्ण नावाचे प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे . ते महापातकांचा नाश करते.
तेथे कसलेही पाप शिल्लक राहत नाही. गोकर्णक्षेत्रात असलेले भगवान शंकर त्यांचे केवळ स्मरण करताच सर्व
पातकांचा नाश करतात. तेथे भगवान महादे व महाबळ नावाने राहतात. सूर्याशिवाय अंधाराचा नाश होत त्याप्रमाणे
गोकर्णक्षेत्री गेल्याशिवाय संपूर्ण पापनिष्कृती होत नाही. हजारो ब्रम्हहत्या केलेला मनुष्यही गोकर्णक्षेत्री जाताच
पापमक्
ु त होतो. या क्षेत्रात जपतपादी केल्याने लक्षपतित फळ मिळते. या क्षेत्राचे माहात्म्य इतके थोर आहे की,
कार्यसिद्धीसाठी ब्रम्हदे वाने आणि विष्णूने येथे तप केले आहे . रावणाने घोर तपश्चर्या करून जे शिवाचे आत्मलिंग
मिळविले त्याची गणेशाने या क्षेत्री स्थापना केली आहे . सनकादी महात्मे व साध्यादी मुनिगण तेथे बसून भगवान
शिवाची आराधना करतात. समस्त पातकांचा नाश करणारे महात्मेसद्ध
ु ा येथे सदाशिवाची उपासना करतात.

या ब्रम्हांडात गोकर्णापासन
ू दस
ु रे क्षेत्र नाही. राजा, या तीर्थात सर्व दे शांचे स्थान आहे . भगवान विष्णू, ब्रम्हदे व,
कार्तिकेय व गणेश यांचे वास्तव्य आहे . या गोकर्णक्षेत्रात कोटी कोटी शिवलिंगे आहे त. आता तेथील पाषाणलिंगाची
खूण सांगतो. सत्ययुगात शिवलिंग श्वेत पाषाणाचे असते. त्रेतायुगात ते तांबूस, द्वापारयग
ु ात ते पीतवर्ण आणि
कलियग
ु ात ते कृष्णवर्णाचे असते, गोकर्ण महाबळे श्वराचा अधोभाग खप
ू गोल आहे . तो सप्तपाताळापर्यंत गेलेला
आहे .
परमपवित्र असे हे गोकर्णक्षेत्र पश्चिम समद्र
ु ाच्या काठावर आहे . ते ब्रम्हइत्यादी सर्व पापांचे भस्म करते. तेथे शभ
ु
दिवशी अर्चना करणारे वरती रुद्ररूप होतात. जो कोणी गोकर्णक्षेत्री जाऊन भगवान शिवाची पूजा करतो ब्रम्हपदाला
जातो. रविवारी, सोमवारी व बुधवारी जेव्हा अमवास्या येते तेव्हा तेथे केलेले समुद्रस्नान, शिवपूजन, पितत
ृ र्पण,
अन्नदान, होमहवन अनंत फळ दे णारे होते. शिवरात्रीला शिवलिंग व बिल्वपत्र यांचा सुयोग दर्ल
ु भ आहे . अशारितीने
गोकर्णक्षेत्र हे श्रेष्ठ माहात्म्य असलेले अत्यंत दर्ल
ु भ असे शिवतीर्थ आहे .अशा या क्षेत्री शिवरात्री उपवास, जागरण,
भगवान सदशिवाजवळ निवास या सर्वांचा सुयोग म्हणजे शिवलोकाला जाण्याचा सोपानच होय.

अशाप्रकारे गौतऋषींनी मित्रसह राजाला गोकर्णतीर्थक्षेत्राचे माहात्म्य सांगितले असता त्याने विचारले, "ऋषीवर्य,
आपण हे जे गोकर्णमाहात्म्य मला सांगितले त्याचा अनभ
ु व पर्वी
ू कोणाला आला होता का? आपणास जर किं वा
आपण प्रत्यक्ष काही पहिले असेल तर, त्याविषयी एखादी कथा असेल तर कृपा करून मला सांगा."

राजाने असे विचारले असता गौतमऋषी म्हणाले, "राजा, ऐक. या गोकर्णक्षेत्री शिवरात्रीला महोत्सव असतो.चारी
वर्णातील अनेक लोक येथे येतात व भगवान महाबळे श्वर शिवदर्शनाने कृतकृत्य होतात. एकदा शिवरात्रीच्या दिवशी
मीसद्ध
ु ा गोकर्णक्षेत्री गेलो होतो. दप
ु ारची वेळ होती. आम्ही एका वक्ष
ृ ाखाली बसलो होतो. त्यावेळी पर्व
ू जन्मी अनेक पापे
केलेली आणि म्हणून अनेक व्याधींनी जर्जर झालेली एक मरणासन्न अशी चांडाळ स्त्री आम्ही पहिली. ती वद्ध
ृ , अंध व
महारोगाने ग्रासलेली होती.तिच्या सर्वांगाला क्षते पडली होती. त्यांत कृमी पडलेले होते. जखमांतून रक्त व पू वाहत
होता. सर्व शरीर दर्गं
ु धीने भरलेले होते. त्यातच तिला क्षय झाला होता. शरीरावर धड वस्त्र नव्हते.ती विधवा होती.
तिने केशवपन केले होते. तिच्या पोटात अन्नाचा कणही नव्हता. तहानभुकेने ती कासावीस झालेली होती. तिला धड
चालताही येत नव्हते.क्षणाक्षणाला जमिनीवर पडत होती. अशा अवस्थेत ती एका वक्ष
ृ ाच्या सावलीत येउन पडली.
थोड्याच वेळाने तिने प्राणत्याग केला.

त्याचवेळी आम्हाला एक प्रसंग दिसला. अचानक शिवलोकातून एक दिव्य विमान खाली आले. त्यातून चार शिवदत
ू
उतरले. ते अत्यंत तेजस्वी, बलवान होते. त्यांच्या हातात शस्त्रे होती. सर्वांगाला भस्म लावलेले होते. तयंची
शरीरकांती चंद्रासारखी होती. अशा त्या शिवदत
ू ांना आम्ही विचारले," आपण येथे कशासाठी आला आहात?" ते
म्हणाले, "आम्ही या चांडाळणीस नेण्यासाठी आलो आहोत." ते ऐकून आम्हाला मोठे आश्चर्य वाटले.आम्ही त्यानं
विचारले, "अहो, या महापापी चांडाळणीला शिवलोकाला कसे काय नेता ? कुत्र्याला कोणी सिंहासनावर बसवतात का
?" या चांडाळणीने जन्मापासून अनेक पापकर्मे केली आहे त. हिने कधी कोणाला दया-माया दाखविली नाही. हिने
आयुष्यात कधीही जपताप केलेले नाही. कधीही शिवस्मरण-पूजन केले नाही. अशा हिला शिवलोकाला कसे काय नेता
?" आम्ही असे विचारले असता शिवदत
ू म्हणाले, " गौतमा, या चांडाळणीची पूर्वकथा सांगतो ऐक. शिवदत
ू म्हणाले,
"हि चांडाळीन पूर्वजन्मी ब्राम्हनकन्या होती. तिचे नाव सौदामिनी होते. ती दिसावयास अत्यंत सुंदर होती, तिचे
लग्नाचे वय झाले पण तिला योग्य असा पतीच मिळे ना.त्यामुळे तिच्या आई-वडिलांना मोठी काळजी वाटू
लागली.शेवटी ब्राम्हणाशी तिचा विवाह झाला. काही दिवस ठीक चालले; पण तिचा पती एकाएकी आजारी पडला
आणि त्यातच त्याला मरण आले.

अकाली विधवा झालेल्या सौदामिनीला तिच्या आई-वडिलांनी घरी परत आणले.ती दिसावयास सुंदर होती. तिने
आता तारुण्यात प्रवेश केला होता.तिला वैधव्य आले होते, त्यामुळे तिची कामवासना कशी पूर्ण होणार ? ती तिला
स्वस्थ बसू दे ईना. परपरु
ु षाला पाहून तिचे मन चलबिचल होऊ लागले.ती लपन
ू छापन
ू जारकर्म करू लागली.मग
व्हायचे तेच झाले.तिचा व्यभिचार लोकांना समजला. लोक तिच्याबद्दल उघड बोलू लागले. गावातील लोकांनी तिला
वाळीत टाकले. मग आई-वडिलांनीही तिचा त्याग केला.तिला घराबाहे र काढले. आता तिला सगळे रान मोकळे झाले.
ती सगळी लाजलज्जा सडून उघडपणे गावात व्यभिचार करू लागली.त्याच गावात एक तरुण श्रीमंत शुद्र होता.
त्याच्याशी तिने विवाह केला. ती त्यच्या घरी राहू लागली. अशा रीतीने तिने आपल्या कुळाला काळिम
फासला.कामवासनेने स्त्रीचा अधःपात होतो. हीन माणसाची सेवा केल्याने ब्राम्हणाचा नाश होतो. ब्राम्हणाच्या
शापाने राजाचा नाश होतो व विषयवासनेने संन्यासी अधोगतीला जातो असे म्हणतात ते अगदी खरे आहे .
सौदामिनीला त्या शद्र
ू ापासन
ू पत्र
ु झाला. आता ती बेधडक मद्यमांस सेवन करू लागली.

एकदा मद्यपान करून धून झालेल्या तिने बकरा समजून वासरूच कापले. त्या वासराचे मुंडके दस
ु र्या दिवसासाठी
म्हणून शिंक्यात ठे वले. मग त्या वासराचे मांस काढून ते शिजवून खाऊ घातले. स्वतः ही खाल्ले. संध्याकाळी गायीची
धार काढण्यासाठी गोठ्यात गेली तिथे वासरू नव्हते. त्या ऐवजी में ढा होता. तिने घरात जाऊन पहिले तो शिंकाळ्यात
वासराचे मुंडके दिसले. सगळा प्रकार तिच्या लक्षात आला. ती कपाळ बडवन
ू रडू लागली. मग तिने एक खड्डा खणून
त्यात वासराचे मुंडके व हाडे, कातडी परू
ु न टाकली व 'वाघाने वासरू पळवन
ू नेले' असे सगळ्यांना असंगत रडण्याचे
नाटक करू लागली. तिने आपल्या पतीलाही हीच थाप मारली.

काही दिवसांनी सौदामिनी मरण पावली. यमदत

ू ांनी तिला नरकात टाकले व तिचे अतोनात हाल केले. नंतर ती
चांडाळ जातीस जन्मास आली. ती जन्मापासून अंध होती. दःु खी झालेल्या तिच्या आई-वडिलांनी काही दिवस कसा-
बसा सांभाळ केला. तिला शिळे उष्टे अन्न खाऊ घालीत.काही दिवसांनी तिला महारोग झाला. आई-वडिलांचा आधार
तुटला. नातेवाईकांनी तिला पार झिडकारले. आता ती भिक मागत फिरू लागली. अन्न नाही, वस्त्र नाही अशा
स्थितीत तिचे आयुष्य गेले. ती म्हातारी झाली.

तिला अनेक रोग जडले. अनेक दःु खे भोगत असलेल्या तिला आता मरण हवे होते, पण ते येत नव्हते. पढ
ु े माघ महिना
आला. माघ महिन्यात शिवरात्रीला गोकर्णक्षेत्री मोठी यात्रा असते. त्या पर्वकाळी गोकर्ण महाबळे श्वराचे दर्शन
घेण्यासाठी गावोगावचे असंख्य स्त्री-पुरुष शिवनामाचा घोष करीत त्या गावाच्या गर्जना करीत जात होते. लोक
नाचत होते. गात होते. शिवनामाची गर्जना करीत जात होते. ती चांडाळीणही इतर बिकार्यांबरोबर रडत, ओरडत जात
होती. भेटेल त्याला भीक मागत होती. तिच्या पोटात अन्नाचा एक कणही नव्हता.अंगावर वस्त्र नव्हते. सर्वांगाला
महारोग झाला होता.

सगळे शरीर दर्गं

ु धीने भरलेले होते. सर्वांच्या पुढे हात करून 'धर्म करा, धर्म करा' असे दीनपणे म्हणत होती; पण
कुणालाही तिची दया येत नव्हती. जन्मजन्मांतरी तिने एकही पण्
ु यकृत्य केले नव्हते. त्यामळ
ु े जिवंतपणी अनंत
यमयातना भोगाव्या लागत होत्या. ती चांडाळीण गोकर्णक्षेत्री गेली. तो महाशिवरात्रीचा दिवस होता. त्या चांडाळीणला
कोणीही काहीही दे त नव्हते, त्यामुळे तिला कडकडीत उपवास झाला. एका भाविकाने थट्टे ने तिच्या हातात भिक्षा
म्हणन
ू एक बिल्वपत्र टाकले. ती खाण्याची वस्तू नव्हे हे लक्षात येताच तिने ते बिल्वपत्र रागाने भिरकावन
ू दिले. ते
वाऱ्याने उडाले व नेमके महाबळे श्वर शिवलिंगावर पडले.

कडकडीत उपवास, रात्रभर जागरण, शिवनाम-घोषाचे श्रवण व अजाणतेपणे एका बिल्वपत्राने झालेले शिवपूजन
एवढ्याने त्या चांडाळीणीची शतजन्मांची पातके जाळून भस्म झाली. भगवान शंकर तिच्यावर प्रसन्न झाले. त्यांनी
शिवलोकी आणण्यासाठी आम्हाला विमानाने पाठविले आहे ." असे शिवदत
ू ांनी त्या चांडाळीणीची वर अमत
ृ सिंचन
केले. त्यामुळे तिला दिव्यदे ह प्राप्त झाला. मग शिवदत
ू तिला सन्मानपूर्वक शिवलोकाला घेऊन गेले. त्या
चांडाळीणीची कथा सांगून गौतमऋषी मित्रसह राजाला म्हणाले, "राजा, तू सुद्धा गोकर्णक्षेत्री जाऊन व भगवान
महाबळे श्वर शिवाचे दर्शन घेऊन कृतकृत्य हो. तेथे सर्वकाळी स्नान करून शिवाची पज
ू ा कर. शिवरात्रीला उपवास
करून बिल्वपत्रांनी भगवान शिवाची पूजा कर. असे केले असता तू सर्व पापांतून मुक्त होशील व शिवलोकी जाशील."
गौतमांनी असे सांगितले असता राजाला अतिशय आनंद झाला. तो गोकर्णक्षेत्री गेला. तेथे भक्तिभावाने शिवपूजन
करून ब्रम्हहत्या व सतीचा शाप यातन
ू मक्
ु त झाला. इतके सांगन
ू सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, असे हे
गोकर्णक्षेत्र पुण्यवान स्थान आहे , म्हणूनच श्रीपाद तेथे राहिले.
अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'गोकर्ण महिमा'नावाचा अध्याय सातवा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय आठवा

ब्राम्हण स्त्रीला वरदान - शनिप्रदोषव्रतमाहात्म्य

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धांना म्हणाला, "आपण मला गोकर्णमाहात्म्य सांगितले. श्रीगुरू श्रीपाद तेथे किती दिवस राहिले ?
त्यानंतर काय झाले ते ऐकण्याची मला फार इच्छा आहे . त्याविषयी मला सविस्तर सांगा. श्रीगुरुचरित्र ऐकताना मला
अतिशय आनंद होत आहे ." नामधारकाने अशी विनंती केली असता आनंदित झालेले सिद्ध म्हणाले, आता तू
लक्षपूर्वक ऐक. श्रीगरू
ु श्रीपादयती गोकर्णक्षेत्री तीन वर्षे गुप्तपणे राहिले. त्यांनंतर ते श्रीशैल पर्वतावर गेले.
लोकांच्यावर अनुग्रह करण्यासाठी तेथे ते चार महिने राहिले. त्यानंतर ते कृष्णा-गोदा नद्यांच्या संगमावर असलेल्या
कुरवपरु ास गेले. कुरवपुर हे महाक्षेत्र आहे . त्याचे माहात्म्य फारच मोठे आहे .जे लोक तेथे राहून उपासना करतात
त्यांना सर्वप्रकारची सुखे प्राप्त होतात. त्यांचे मनोरथ सिद्धीला जातात. श्रीपादयती तेथे राहत असताना असंख्य लोक
त्यांच्या दर्शनासाठी येऊ लागले. तेथे श्रीपादांनी अनेक लीला करून असंख्य लोकांची संकटे दरू केली. त्या सर्वच लीला
सांगू लागलो तर कथाविस्तार फार होईल. पण त्यातील काही महत्वाच्या लीला सांगतो. एकाग्रचित्ताने ऐक.

त्या कुरवपूर क्षेत्रात वेदशास्त्रसंपन्न असा एक ब्राम्हण राहत होता. त्याच्या पत्नीचे नाव 'अंबिका'. ही स्त्री अत्यंत
सात्विक, धर्मपरायण होती; परं तु तिच्या संसारात एक मोठे दःु ख होते. तिला पत्र
ु होत असत पण ते जगात नसत.
तिने अनेक तीर्थयात्रा केल्या, व्रतवैकल्ये केली; पण त्याचा काही उपयोग झाला नाही. पुढे अनेक वर्षाच्या उपासनेने
तिला एक पुत्र झाला, परं तु दर्दैु वाने तो मंदबुद्धीचा झाला. त्याला कशातही गती नव्हती. त्याची मुंज करण्यात आली,
पण त्याचा काहीही उपयोग झाला नाही. त्या ब्राम्हणाने त्या मुलाला अनेकप्रकारे शिकविण्याचा प्रयत्न केला, त्याला
शिक्षा केली पण त्याला काहीच विद्या जमत नव्हती.वडिलांना मोठी चिंता वाटू लागली. त्याने अनेक नवसायास केले
पण त्याचा काहीही फायदा झाला नाही.

वडील त्याला शिक्षा करू लागले की आईला फार वाटत असे. ती त्यांना म्हणे, "तुम्ही त्याला विनाकारण मारू नका, तो
मंदबद्ध
ु ीचा आहे , त्याला तो काय करणार ? आपले हे पर्व
ू कर्म आहे , दस
ु रे काय ? निदान आपला पत्र
ु जिवंत आहे , यातच
समाधान माना."

काही दिवसांनी तो ब्राम्हण मरण पावला.त्या कुटुंबावर दःु खाची कुऱ्हाडच कोसळली. पोट भरण्याची भ्रांती निर्माण
झाली. भीक मागून जगण्याची वेळ झाली. मुलगा मोठा झाला, लग्नाचे वय झाले; पण त्याला मुलगी कोण दे णार ?
लोक त्याची. निंदा करीत म्हणू लागले, "तझ
ु ा पिता मोठा विद्वान, वेदांती आणि त्याच्या पोटी जन्मास आलेला तू
परशुराम तझ
ु ा जन्म फुकट गेला. भीक मागताना लाज कशी वाटत नाही ? त्यापेक्षा गंगेत जीव का दे त नाहीस ? ही
जननिंदा ऐकून त्या मातापुत्रांना अत्यंत दःु ख होत असते. तो मुलगा आईला म्हणाला, "मला ही जननिंदा सहन होत
नाही. त्यापेक्षा जीव दिलेला बरा." त्याच्या आईलाही जीवन नकोसे झाले. मग ती आपल्या मल
ु ाला बरोबर घेऊन
खरोखरच जीव दे ण्यासाठी गंगेच्या काठावर गेली. त्या दोघांनी गंगेच्या पाण्यात प्रवेश केला. त्यावेळी श्रीपादयती तेथे
स्नान करीत होते.त्यांना पाहून त्या दोघांनी पाण्यातच त्यांना वंदन केले. त्या मुलाची आई म्हणाली, "या गंगेत
प्राणत्याग करावा, अशी आमची इच्छा आहे . आत्महत्या करणे महापाप असल्याने आम्हाला सद्गती मिळावी असा
आपण आशीर्वाद द्यावा." "तुम्ही आत्महत्या का करीत आहात?" असे श्रीपादांनी विचारले असता तिने सर्व हकीगत
सांगितली. शेवटी म्हणाली, "यतिवरा, आता पुढच्या जन्मी तरी तुमच्यासारखा त्रैलोक्यपूजनीय पुत्र मला प्राप्त
व्हावा." तेव्हा श्रीपाद यतींनी शिवाची आराधना करण्याचा उपदे श केला. ते म्हणाले, "पूर्वी एकदा एका गौळणीने
शिवव्रताचे आचरण केले, त्यामुळे त्यांच्या कुळात श्रीकृष्णाचा अवतार झाला." असे सांगून त्यांनी तिला शनिप्रदोषाचे
व्रत करण्यास सांगितले. मग त्यांनी उज्जयिनी नगरातील एक प्राचीन कथा सांगितली.

श्रीपाद यती म्हणाले, "ही कथा आहे उज्जयिनी नगरातील, एकदा त्या नगरात एक मोठी अद्भत
ु कथा घडली. त्या
नगरात चंद्रसेन नावाचा एक धर्मशील राजा होता. मणिभद्र नावाचा त्याचा मित्र होता. तो भगवान शंकराची उपासना
करीत असे.त्याच्या भक्तीने प्रसन्न झालेल्या शंकरांनी त्याला एक अद्भत
ु , तेजस्वी मणी दिला. त्या मण्याच्या
स्पर्शाने लोखंडाचे सोने होत असे. इतकेच नव्हे , तर पाषाणाचेही सोने होत असे. तो मणी म्हणजे चिंतामणीच होता. जे
चिंतावे ते त्या मण्याच्या प्रभावाने प्राप्त होत असे. असा तो मणी मणिभद्र गळ्यात धारण करीत असे. इंद्रसेन आणि
मणिभद्र मित्र असल्यामुळे इंद्रसेनही तो मणी गळ्यात धारण करीत असे. तो अद्भत
ु मणी आपल्याला मिळावा असे
अनेकांना वाटत असे. अनेक राजांनी तो मणी विकत मागितला; पण इंद्रसेनाने त्याला साफ नकार दिला. त्याने तो
मणी अगदी गुप्त ठिकाणी सुरक्षित ठे वला होता. इंद्रसेन तो मणी बऱ्याबोलाने दे त नाही हे पाहून इतर राजेलोकांनी
यद्ध
ु करून तो मणी हिरावन
ू घेण्याची धमकी दिली; पण इंद्रसेनाने त्या धमकीला जुमानले नाही. मग इतर राजांनी
सैन्यासह उज्जायिनीवर स्वारी केली व नगरला वेढा घातला. त्या दिवशी शनिवार त्रयोदशी होती.संध्याकाळी तो
निश्चिंत मानाने भगवान शंकराची पूजा करण्यास बसला. मोठ्या थाटात त्याची पूजा चालू होती.

राजा इंद्रसेन महाबळे श्वर शिवलिंगाची अगदी शांत चित्ताने पूजा करीत होता. त्याचवेळी काही गवळणी आपल्या
मल
ु ांना घेऊन मंदिरात चाललेली ती पज
ू ा पाहून आपणही अशीच पज
ू ा करू या. असे म्हणन
ू गवळ्यांच्या मल
ु ांनी बाहे र
मोकळ्या जागेत दगड मांडून शिवलिंग, मंदिर, खांब, पाने, फुले, बिल्वपत्रे इत्यादी सगळे काही दगडांचेच कल्पून
लुटूपुटुची शिवपूजा सुरु केली.काही वेळाने गवळणी परत गेल्या.थोड्यावेळाने त्या परत आल्या व आपापल्या मुलांना
भोजनासाठी म्हणून घरी घेऊन गेल्या.परं तु एक मुलगा मात्र पूजा टाकून गेला नाही. तो पूजा करण्यात गढून गेला
होता.डोळे मिटून शिवध्यान करीत होता. त्याची आई परत आली. ती आपल्या मुलाला रागारागाने घराकडे ओढत नेउ
लागली; पण तो मुलगा पूजा टाकून जाण्यास तयार होईना. तेव्हा त्या मुलाच्या आईने रागाने ती पूजा मोडून
टाकली.त्यामुळे तो मुलगा रडू लागला. गडबड लोळू लागला. तेथील दगडावर डोके आपटून प्राण दे ण्याचा त्याने
निश्चय केला. अत्यंत शोकाकुल होऊन बेशद्ध
ु पडला.त्या मल
ु ाची भोळीभाबडी भक्ती पाहून प्रसन्न झालेले शंकर तेथे
प्रकट झाले. त्यांनी रत्नखचित शिवलिंग निर्माण केले. मग त्या मुलाला प्रेमाने जागे करून वर मागण्यास सांगितले.
मल
ु ाने डोळे उघडून समोर पहिले तो प्रत्यक्ष भगवान शंकर स्मितहास्य करीत उभे होते. भोवती भव्य रत्नखचित
शिवमंदिर सूर्यतेजाप्रमाणे चमकत होते. ते पाहून आश्चर्यचकित झालेला तो मुलगा शिवचरणांवर मस्तक ठे वन
ू हात
जोडून म्हणाला, "भगवंत, माझ्या आईवर रागावू नका. तिने आपली प्रदोषपूजा मोडून टाकली. तिला क्षमा करा." त्या
मुलाने अशी प्रार्थना केली असता भगवान शंकर अधिकच प्रसन्न झाले आणि म्हणाले, "बाळा, तू चिंता करू नकोस.
मी तुझ्या आईवर मुळीच रागावणार नाही. तिच्या पोटी भगवान विष्णू अवतार घेईल व तुझ्या आईला लालनपालन
करण्याचे भाग्य लाभेल. तुमच्या वंशाची भरभराट होईल. तुझ्या मनात जी जी इच्छा असेल ती पूर्ण होईल." असे
सांगून भगवान शंकर त्या लिंगात गुप्त झाले. मात्र ते रत्नखचित मंदिर जसेच्या तसे राहिले.

त्या मंदिराचा कोटीसर्या

ू सम दिव्य प्रकाश नगराबाहे र पसरला होता. ज्या राजांनी नगरला वेढा घातला होता ते
दिव्य्प्रकाश पाहून चकित झाले. त्यांच्या मनातील राग, द्वेषभावना नाहीशा झाल्या. ते शिवदर्शनासाठी नगरात
आले. इंद्रसेन राजा मोठा पुण्यवंत आहे . त्याला विरोध करणे योग्य नाही असा विचार करून ते इंद्रसेनाला भेटावयास
गेले. इंद्रसेनाने तय सर्वांचे मोठ्या प्रेमाने स्वागत केले.मग राजा इंद्रसेनाने सर्वांना बरोबर घेऊन मोठ्या प्रेमाने
स्वागत केले. मग राजा इंद्रसेन सर्वांना बरोबर घेऊन ते रत्नखचित शिवमंदिर पाहण्यासाठी गेला. त्याचेवेळी त्या
गवळ्याचे घरही रत्नखचित झाले होते. ते पाहून सर्वांना आश्चर्य झाले. राजाने त्या गवळ्याच्या मुलाची चौकशी केली
असता त्याने सगळी हकीगत सांगितली.ती ऐकून आनंदित झालेल्या सर्वांनी त्या मुलाला अनेक भेटवस्तू दिल्या.
मग सर्व राजे स्वस्थळी निघून गेले. प्रदोषकाळी केलेल्या शिवपुजनेचे हे फळ आहे हे राजाला समजले. त्याला
अतिशय आनंद झाला. तो मुलगा आपल्या घरी गेला. तो आईला म्हणाला, "आई, तुझ्या पोटी नारायणाचा अवतार
होणार आहे असे भगवान शंकरांनी वरदान दिले आहे . प्रदोषकाळी तू शिवपूजा पाहिलीस त्यामुळे शंकरांनी तुला क्षमा
करून हा वर दिला आहे ."

ही कथा सांगून श्रीपाद त्या ब्राम्हण स्त्रीला म्हणाले, "तू सुद्धा प्रदोषपूजा कर. तुला माझ्यासारखा पुत्र होईल. तू
कसलीही चिंता करू नकोस. मनात शंकाही बाळगू नकोस." असे बोलून श्रीपादांनी त्या स्त्रीला अनेक आशीर्वाद दिले.
मग त्यांनी त्या स्त्रीच्या मतीमंद मुलाला जवळ बोलावन
ू त्याच्या मस्तकावर वरदहस्त ठे वला.त्याचक्षणी त्याच्या
ठिकाणी सर्व ज्ञान प्रकट झाले. तो मुलगा आता अत्यंत तेजस्वी दिसू लागला. त्या स्त्रीला अतिशय आनंद झाला. ती
श्रीपादांना म्हणाली, "आज मला रूपाने प्रत्यक्ष परमेश्वरच भेटला. पुढील जन्मी मला तुमच्यासारखा पुत्र होईल असा
वर मला दिला आहात त्याबद्दल माझ्या मनात तीळमात्र शंका नाही." त्या स्त्रीने श्रीपादांना प्रत्यक्ष शंकर मानून नित्य
प्रदोषकाळी त्याची पूजा करण्याचे व्रत घेतले. तिच्या प्रदोषकाळी त्यांची पूजा करण्याचे व्रत घेतले.तिच्या पुत्राचाही
पुढे विवाह झाला. त्यालाही पुत्रपौत्रादी सर्व काही प्राप्त झाले. नामधारकाला ही कथा सांगून सिद्धयोगी म्हणाले,
"श्रीगुरू असे कृपावंत, दयावंत आहे त.ते आपल्या भक्तांचे सर्वतोपरी रक्षण करतात."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'ब्राम्हण स्त्रीला वरदान - शनिप्रदोषव्रतमाहात्म्य' नावाचा अध्याय आठवा
समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय नववा

रजक वरप्रदान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी श्रीगुरुचरित्रमाहात्म्य सांगत होते. ते ऐकून नामधारकाने त्यांना वंदन करून विचारले, "महाराज,
श्रीपादयती कुरवपुरात असताना पुढे झाले ? ती कथा मला सविस्तर सांगा." नामधारकाचा भक्तिभाव पाहून सिद्धांनी
पाहून सिद्धांनी श्रीगुरुचरित्र सांगा." नामधारकाचा भक्तिभाव पाहून सिद्धांनी श्रीगुरुचरित्र सांगावयास सुरुवात केली.
ते म्हणाले, श्रीपादयती कुरवपुरात असताना एक धोबी त्यांची मनोभावे सेवा करीत असे. श्रीपादती नित्यनेमाने
गंगेवर येउन, स्नान करून संध्यावंदन करीत असत, त्यावेळी हा धोबी कपडे धुण्यासाठी येत असे. कपडे धुवून झाले
कि तो श्रीपादयतींना नमस्कार करीत असे. श्रीपादयतींच्या त्रिकाळ स्नान संध्येच्या वेळी घडत असे.

एक दिवस नित्याप्रमाणे स्नानसंध्येसाठी नदीवर आले असता त्यांनी विचारले, "अरे रजका, तू एवढे कष्ट का घेतोस?
मी तुझ्या भक्तीने संतुष्ट झालो आहे . आता तू सुखाने राज्य कर." श्रीगुरू श्रीपादवल्लभ असे म्हणाले असता त्या
धोब्याने आपल्या धोतराच्या पदराला शकुनगाठ मारली. तो म्हणाला, "श्रीगरू
ु हे च साक्षात संकल्पाची मर्ती
ू आहे त."
त्यानंतर त्याची मानसिक स्थिती पूर्णपणे बदलली. त्याने सोडून दिली. त्याने श्रीपादयतींची अनन्यभावाने सेवा सुरु
केली. तो नित्यनेमाने श्रीपादांच्या मठात येत असे. त्यांना लांबन
ू च वंदन करीत असे. ही सगळी कामे तो अगदी
मनापासन
ू श्रीगरू
ु ं ची सेवा म्हणन
ू भक्तीभावाने करीत असे. असे कित्येक दिवस .एक्द वसंतऋत-ू वैशाख महिन्यात
त्याने अभिनव दृश्य पहिले. एक मलेच्छ राजा आपल्या स्त्रियांसमवेत नावेत बसून जलविहार करीत होता. त्या
राजस्त्रिया नटूनथटून राजैश्वरात जलविहार करीत होत्या. त्याची नौका शंग
ृ ारलेली होती. नदीच्या तीरावर राजाचे
सैनिक होते.शंग
ृ ारलेले हत्ती, घोडे होते. दासदासी होत्या. ते सगळे ऐश्वर्य पाहून तो धोबी अगदी भारावून
गेला.त्याच्या मनात आले, आपण जन्मात एकदाही असले भोगले नाही. माझे जिणे पशुसमान आहे . या राजाचे
जीवन खरोखर धन्य आहे . केवढे याचे हे ऐश्वर्य ! हा किती सुखात आहे ! याची पुण्याई केवढी असेल कोणास ठाऊक.
याने कोणत्या दे वाची आराधना केली असेल ? त्या दे वाच्या कृपेनेच हे सगळे वैभव याला मिळाले असणार. "मला मात्र
जन्मभर काडीमात्र सख
ु नाही. माझ जीवन एखाद्या पशस
ु ारख."

त्या धोब्याच्या मनात असे अनेक प्रश्न होते. श्रीगुरुंनी त्याच्या मनातील वासना ओळखली. त्यांनी त्याला विचारले,
"अरे , तू कशाचे चिंतन करीत आहे स?" तो म्हणाला, "हा राजा हे ऐश्वर्य भोगतो आहे ते त्याने केलेल्या गुरुभक्तीचे
फळ असेल ना? मी मात्र अशा वैभवाचा अनभ
ु व घेतलेला नाही. पण आता मला या सख
ु भोगाची इच्छा नाही. तम
ु ची
चरणसेवा मला बरी वाटते.पण आपण एकदा तरी असले ऐश्वर्य भोगावे असा विचार मनात येउन गेला." त्यावर
श्रीपाद यती म्हणाले, "तुझ्या ठिकाणी असलेल्या तमोवत्ृ तीमुळे तुला राजवैभव भोगावेसे वाटत आहे . आता प्रथम
इंद्रिये शमन करावीत. नाहीतर मन निर्मळ राहू शकत नाही. या वासना जन्मोजन्मी बाधक ठरत असतात. तेव्हा
इंद्रियादि वासना शमविण्यासाठी तू मलेच्छ कुळात जन्म घे व राज्याचा उपभोग घे."

श्रीगुरू श्रीपादांनी असे सांगितले असता तो रजक म्हणाला, "कृपासागरा, माझी उपेक्षा करू नका. तुमचे चरण मला
अंतरले तरी मला पुनर्दर्शन द्यावे आणि तुमच्या कृपेने मला सर्वज्ञान प्राप्त व्हावे." श्रीगुरू श्रीपाद म्हणाले, "तू
वैदरु नगरात जन्म घेशील. त्यावेळी मी तेथे येईन. तुझा अंतःकाळ येईल तेव्हा तुझी-माझी भेट होईल. तू चिंता करू
नकोस. माझ्यावर विश्वास ठे व. काही कार्यासाठी मी त्यावेळी नसि
ृ हं सरस्वती म्हणून अवतार घेईन." श्रीगुरुंनी असे
आश्वासन दिले असता त्या राजकाने त्यांच्या चरणांवर मस्तक ठे वले. श्रीगुरुंनी त्याला विचारले, "तुला या जन्मी
राज्यभोग घ्यावयाचा आहे कि पुढील जन्मात ? " श्रीगुरू श्रीपादांनी असे विचारले असता तो रजक म्हणाला,"आता
माझे उतार वय झाले आहे . लहानपणी किं वा तरुणपणी राज्यभोग घेणे ठरते." "ठीक आहे " असे म्हणून श्रीपादांनी
त्या रजकाला निरोप दिला. नंतर लवकरच रजकाला मत्ृ यू आला." रजकाची इतकी कथा सांगन
ू सिद्धयोगी
नामधारकाला म्हणाला, " त्या कथा मी नंतर सांगेन."

सिद्ध म्हणाले, "नामधारका, श्रीपाद श्रीवल्लभ कुरवपरु ात राहिल्यापासून त्या स्थानाचे माहात्म्य अधिकच वाढले. ते
कुरवपरु भक्तांच्या सर्व इच्छा पर्ण
ू करणारे आहे . श्रीपाद श्रीवल्लभ काही दिवस त्या स्थानी राहिले व पढ
ु ील
कार्यासाठी अवतार घ्यावयाचा असल्याने अश्विन वद्य द्वादशी, मघा नक्षत्र, सिंह राशीत चंद्र असताना निजानंदी
बसून गंगेत गुप्त झाले. ते लौकिक दृष्टीने अदृश्य झाले असले तरी ते सूक्ष्म दे हाने त्याच ठिकाणी राहिले. ते स्थान
सोडून गेले नाहीत. ते निर्गुणरुपात असल्याने कुणाला दिसत नाहीत; परं तु ते निर्मळ मनाचे भक्त असतात त्यांना ते
दर्शन दे तात, हे सत्य आहे . याभूमंडळात कुरवपुर हे अत्यंत अद्भत
ु प्रभावशाली तीर्थक्षेत्र आहे . तेथे त्रैमूर्ती
श्रीदत्तात्रेयांचे वास्तव्य आहे असे सरस्वती गंगाधर भक्तजनांना सांगतात.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'रजक वरप्रदान'नावाचा अध्याय नववा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय दहावा

कुरवपरु क्षेत्र महिमा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्ध्योग्यांचे बोलणे ऐकून नामधारकाने त्यांना विचारले, "कुरवपुराचे माहात्म्य कशाप्रकारे झाले ? आपण म्हणता,
श्रीपाद श्रीवल्लभ कोठे ही गेले नाहीत. ते कुरवपरु ात सक्ष्
ू मरूपाने कायमचे राहिलेले आहे त. पान पढ
ु े असेही सांगता की,
श्रीदत्तात्रेयांचे अनेक अवतार झाले हे कसे काय ? "नामधारकाने असे विचारले असता सिद्ध म्हणाले, "अरे , श्रीगुरुंचे
माहात्म्य काय विचारतोस ? ते सांगण्याच्या पलीकडे आहे . अरे , श्रीगुरुदत्तात्रेय हे विश्वव्यापक परमात्मा आहे त. ते
कुरवपरु क्षेत्रात राहत असले तरी ते जगदोद्धारासाठी अनंत अवतार घेतात. भार्गव राम म्हणजे परशुराम आजही
गुप्तरूपाने आहे तच. त्यांचेच पुढे श्रीरामादी अवतार झाले.भगवान विष्णू क्षीरसागरात आहे त. तरीही त्यांनी
कल्याणासाठी भूतलावर अनेक अवतार घेतले हे तुला माहित आहे ना ? सष्टि
ृ क्रम अव्याहत परब्रम्हस्वरूप
श्रीदत्तात्रेय एका स्थानी कायम राहूनही कोठे ही अवतार घेतात. श्रीपाद श्रीवल्लभ कुरवपुरात गुप्तपणे राहत असे तरी
त्यांनी आपल्या योगबळाने विविधकाळी अवतार घेतले हे लक्षात घे. गरु
ु भक्ती व्यर्थ जात नाही. गरु
ु आपल्या
भक्तांची परीक्षा पाहतात. जे खरे भक्त असतात,त्यांची ते कधीही उपेक्षा करत नाही. भक्ताने हाक मारताच
त्याच्यासाठी धावन
ू जातात. श्रीगरू
ु कसे भक्तवत्सल असतात, ते भक्तासाठी कसे प्रकट होतात याविषयी मी तुला
एक कथा सांगतो.

पूर्वी कश्यप गोत्राचा वल्लभेश नावाचा एक ब्राम्हण होता. तो अत्यंत सदाचारसंपन्न, सुशील असा होता. तो दरवर्षी
नित्यनेमाने कुरवपरु ास श्रीगुरुंच्या दर्शनासाठी येत असे. त्यांची श्रीगुरुंवर नितांत श्रद्धा, भक्ती होती. एकदा त्याने
व्यापारासाठी जात असताना नवस केला, "जात व्यापारात चांगला फायदा झाला तर मी कुरवपुर यात्रेक जैन व एक
सहस्त्र ब्राम्हणांना इच्छाभोजन दे ईन." असा निश्चय करून मनोमन श्रीगुरुंचे स्मरण करीत व्यापारास गेला. त्याने
ज्या ज्या ठिकाणी व्यापार केला त्या त्या ठिकाणी त्याला शतपट फायदा झाला. त्याला अतिशय आनंद झाला. तो
व्यापारात मिळालेले धन घेऊन श्रीगुरुंचे नामस्मरण करीत कुरवपुरास निघाला. काही चोरांना हे समजताच त्यांनी
त्याला लुटण्याचे ठरविले. अत्यंत सभ्य माणसाचे कपडे घातलेले ते चोर 'आम्हीही श्रीपादयतींच्या दर्शनासाठी
निघालो आहोत.' अशी थाप मारून त्याच्या बरोबर जाऊ लागले. कुरवपुराजवळ येण्यापर्वी
ु च रात्रीच्यावेळी त्या
चोरांनी त्या वल्लभेश ब्राम्हणाचा शिरच्छे द करून त्याच्याजवळचे द्रव्य लुबाडले.

त्याचक्षणी भक्तांचे कैवारी, कुरवपुरवासी श्रीगुरू श्रीपाद धिप्पाड दे ह धारण करून एका हातात त्रिशूल व दस
ु ऱ्या
हातात खड्ग घेऊन चोरांच्या पढ
ु े प्रकट झाले. त्यांनी त्रिशळ
ू ाने त्या चोरांना ठार मारले. परं तु श्रीगरू
ु श्रीपादांना
पाहताचक्षणी त्यातील एक चोर पळाला होता.तो नंतर त्यांच्यापुढे आला आणि हात जोडून म्हणाला, "हे कृपावंत,
जगन्नाथा, मी निरपराधी आहे . हे माझ्याबरोबर असेलेल या ब्राम्हणाला मारतील याची मला कल्पना नव्हती, मी
केवळ यांच्याबरोबर प्रवास करीत होतो इतकेच. आपण सर्वज्ञ आहात. माझे अंत:करण आपणास समजते."

हे ऐकून श्रीपादयतींनी त्याला जवळ बोलाविले. त्याच्या हातात विभत

ू ी दे ऊन ते म्हणाले, "हि विभत
ू ी दे ऊन म्हणाले,
"हि विभूती या मत
ृ झालेल्या ब्राम्हणावर टाक." मग त्या ब्राम्हणाचे मस्तक त्याच्या धडावर चिकटवले व मंत्र म्हणून
सर्व अंगावर विभूती लावली. त्याचक्षणी तो ब्राम्हण जिवंत होऊन इकडे-तिकडे पाहू लागला. इतक्यात सूर्योदय झाला.
श्रीपादयती एकाएकी अदृश्य झाले. तो एकटा सहप्रवासी तेथे होता. इतरांचे दे ह तेथे पडले होते. ती प्रेते पाहून
वाल्लाभेश ब्राम्हणाने विचारले, "या माणसांना कोणी मारले ?" त्यावर तो सहप्रवासी म्हणाला, "हे सगळे चोर होते.
त्यांनी तुला ठार मारून तुझ्याजवळचे धन लुबाडले होते. पण त्याचवेळी येथे एक धिप्पाड तस्वी झाले. ते जटाधारी
होते. त्यांनी सर्वांगाला भस्म लावले होते. त्यांच्या हातात त्रिशळ
ू व खड्ग होते. त्यांनी या चोरांचा वध केला.

मी त्यांना शरण गेलो. त्यांनी तुझ्या शरीरावर विभूती लावून, मंत्र म्हणून तुला जिवंत केले. ते लगेच अदृश्य झाले.
त्यांनीच तझ
ु े रक्षण केले. ते भगवान शंकर असावेत असे माल वाटते." वल्लभेश ब्राम्हणाने हे ऐकले. त्याच्याबरोबर
जे धन होते ते त्या चोरांच्या जवळ होते. हे पाहून त्याची खात्रीच पटली. मग तो ते सगळे धन घेऊन कुरवपरु ास गेला.
त्याने श्रीगरू
ु ं ची मनोभावे पज
ू ा केली. मग त्याने एक हजार ब्राम्हणांना भोजन घातले. त्याने आपला नवस पर्ण
ू केला.

असे अनेक भक्त कुरवपरु ास येतात व श्रीपाद श्रीवल्लभांच्या चरणपादक

ु ांची मनोभावे पूजा करतात. श्रीगुरू
कुरवपरु ात अव्यक्तरुपात राहून आपल्या भक्तजनांचे रक्षण करीत असतात. सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले.
कुरवपरु ाचे व तेथे अदृश्य रुपात असलेल्या श्रीपाद श्रीवल्ल्भांचे माहाताम्य असे आहे . यानंतर ते श्रीनसि
ृ हं सरस्वती
म्हणून अवतार घेतील व आपले विलक्षण चरित्र दाखवतील." सरस्वती गंगाधर सांगतात." श्रोते हो ! आता श्रीगुरूंची
पुढील चरित्रकथा लक्षपूर्वक ऐका. त्यामुळे सर्व मनोरथ सिद्धीला जातील."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'कुरवपरु क्षेत्र महिमा' नावाचा अध्याय दहावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय अकरावा

श्रीगुरू नरहरीच - बालचरित्र लीलावर्णन

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

"श्रीगरू
ु ं चा पढ
ु चा अवतार कसा झाला ते मला सविस्तर सांगा." असे नामधारक म्हणाला असता सिद्ध
म्हणाले,"श्रीपाद अवतारात मतीमंद ब्राम्हण गुरुकृपेने विद्वान झाला ही कथा मी तुला पूर्वी (आठव्या अध्यायात)
सांगितली. श्रीपादांनी त्या मुलाच्या आईला शानिप्रदोषाच्या दिवशी शिवपूजन करण्यास सांगितले. त्यानुसार तिने ते
व्रत आयुष्यभर केले. काही दिवसांनी तिला मत्ृ यू आला. त्यानंतर ती कारं जा गावात (लाड कारं जा) वाजसनीय
शाखेच्या एका ब्राम्हणाची कन्या म्हणून जन्मास आली. तिच्या आई-वडिलांनी तिचे चांगल्याप्रकारे पालनपोषण
केले. तिचे नाव अंबाभवानी असे ठे वण्यात आले. ती उपवर झाली असता त्या गावातील शिवभक्त 'माधव' नावाच्या
ब्राम्हणाशी तिचा विवाह झाला. आंबा आणि माधव दोघेही भगवान शंकराची मोठी भक्ती करीत असत. ते दोघेही
नित्यनेमाने प्रदोषसमयी शिवपज
ू न करीत असत. शनिवारी आणि त्रयोदशीला विशेषप्रकारे यथासांग शिवपज
ू ा करीत
असत. आपल्याला श्रीदत्तात्रेयांसारखा पुत्र व्हावा अशी त्यांची इच्छा होती.

काही दिवसांनी अंबाभवानीला पुत्र झाला. सर्वांना अतिशय आनंद झाला. अत्यंत तेजस्वी होता.तो जन्माला येताच ॐ
काराचा उच्चार करू लागला. ते पाहून लोकांना आश्चर्य वाटले. विद्वान ज्योतिषांनी त्याचे नाव जातक वर्तविले.
ज्योतिषी म्हणाले," हा अवतारी पुरुष आहे . सर्वांचा गुरु होईल. याच्या शब्दांना मोठी प्रतिष्ठा प्राप्त होईल. हा
लोकांच्या इच्छा पुरविणारा चिंतामणी होईल. अष्टसिद्धी नवनिधींचा हा स्वामी त्रैलोक्यात वंदनीय, पूजनीय होईल.
याच्या क वळ दर्शनाने महापातकी लोक पावन होतील.याचे केवळ स्मरण केले असता दःु ख दारिद्र्य नाहीसे होईल. हा
इच्छा पूर्ण करील. मात्र हा विवाह करणार नाही. हा संन्यासी होईल. तुम्ही दोघे मोठे भाग्यवान, पुण्यवान आहात,
म्हणूनच तुम्हाला हा पुत्र लाभला. याचा नीट सांभाळ करा. याच्या इच्छे विरुद्ध जाऊ नका."

ब्राम्हण ज्योतिषाने त्या मुलाला मोठ्या भक्तिभावाने नमस्कार केला. ज्योतिषाने वर्तविलेले ऐकून आंबा आणि
माधव यांना अतिशय आनंद झाला. त्यांनी ज्योतिषाला सन्मानपर्व
ू क वस्त्रालंकार दिले. माधव ब्राम्हणाचा नवजात
पुत्र ॐ कार जपतो ही बातमी वाऱ्यासारखी गावभर पसरली. गावातील असंख्य स्त्री-पुरुष हे माधवाच्या घरी गर्दी करू
लागले. आपल्या या पुत्राला आल्यागेलेल्यांची दृष्ट लागू नये म्हणून अंबा त्या पुत्राची खूप काळजी घेत होती. दृष्ट
काढीत असे. त्याच्या गळ्यात गंडादोरा बांधत असे. अहो, केवळ लोकोद्धारासाठी ज्या परत्म्याने अवतार धारण केला,
त्याला दृष्ट लागणार ? पण आईची .ती काळजी घेणारच. मुलगा दहा दिवसांचा झाल्यावर त्याचे मोठ्या थाटात बारसे
करण्यात आले.

"शालग्रामदे व' असे त्याचे जन्मनाव व 'नरहरी' असे पाळण्यातले नाव ठे वण्यात आले. नरहरी दिसामाजी वाढू
लागला. पण तो ॐ काराशिवाय काहीच बोलत नसे.आई -वडिलांनी त्याला बोलावयास शिकविण्याचे खप
ू प्रयत्न केले
पण त्याचा काहीही उपयोग झाला नाही. आपला हा सोन्यासारखा मुलगा मुका आहे कि काय अशी त्यांना भीती वाटू
लागली. नरहरी सात वर्षांचा झाला. आठव्या वर्षी यांची मुंज करावयास हवी. पण मुक्या मुलाची मुंज कशी करायची ?
याला गायत्रीमंत्र कसा शिकवावयाचा ? भगवान शंकरांनी आपल्याला पुत्र दिला पण तो मुका दिला. या विचाराने दःु खी
झालेली अंबाभवानी रडू लागली. आपल्या लागली. नरहरीने आपल्या आईचे दःु ख ओळखले. मग त्याने केली. त्याने
घरातली एक लोखंडी पहार हाती घेतली. त्याचक्षणी ती पहार सोन्याची झाली. मग नरहरीने लोखंडी वस्तूंना हात
लावला. त्या सगळ्या वस्तू सोन्याच्या झाल्या.

तो चमत्कार पाहून नरहरीच्या आई-वडिलांना मोठे आश्चर्य वाटले. ते त्याला जवळ घेऊन म्हणाले, "बाळा, महात्मा
आहे स. तू प्रत्यक्ष परमेश्वर आहे स; पण तू बोलत का नाहीस ? तझ
ु े बोबडे बोल ऐकण्याची आमची फार इच्छा आहे . तू
आमची इच्छा पूर्ण कर." नरहरी हसला. त्याने शेंडी, जानवे, मेखला यांच्या खुणा करून 'तुम्ही माझी मुंज करा म्हणजे
मी बोलेन' असे खुणेने सुचविले. त्यामुळे त्याच्या आई-वडिलांना अतिशय आनंद झाला. त्यांनी नरहरीची मुंज
करायचे ठरविले. मग एका शभ
ु मह
ु ू र्ताला नरहरीची मंज
ु केली. माधवाने त्या निमित्ताने खप
ू दानधर्म केला. भोजन,
दक्षिणा, मानपान यासाठी भरपूर खर्च केला. ते पाहून काही टवाळखोर लोक म्हणाले,"माधवाने इतका खर्च कशासाठी
केला ? मुलाची मोठ्या थाटात मुंज केली; पण तो गायत्रीमंत्र कसा शिकणार ? या मुक्याला संध्या कोण शिकविणार ?
आणि नंतर हा वेदाभ्यास तरी कसा करणार ? दस
ु रे टवाळखोर म्हणाले, " काही का असेना , या निमित्ताने
आपल्याला भोजन मिळाले. दक्षिणा मिळाली हा मुलगा शिको नाहीतर न शिको ." नरहरीची मुंज यथासांग पार
पडली. माधवाने नरहरीला गायत्री-मंत्राचा उपदे श केला आणि काय आश्चर्य ! नरहरीने गायत्री-मंत्राचा स्पष्ट उच्चार
केला. गायत्री मानतच दीक्षाविधी पूर्ण झाल्यावर नरहरीची माता भिक्षा घेऊन आली. मातेने पहिले भिक्षा घालताच
नरहरी खणखणीत स्वरात ऋग्वेद म्हणन
ू लागला. दस
ु री भिक्षा घालताच यजर्वे
ु द आणि तिसरी भिक्षा घालताच
सामवेद म्हणून लागला. सात वर्षांचा मुलगा सगळे वेद अस्खलित म्हणतो आहे हे ऐकून सर्व लोक आश्चर्याने थक्क
झाले. ते म्हणून लागले. "अहो, हा मुलगा प्रत्यक्ष श्रीगुरू दत्तात्रेयांचाच अवतार दिसतो ! " सगळे लोक नरहरीचा
जयजयकार करू लागले. त्याच्या चरणांना वंदन करू लागले. हा मल
ु गा मनष्ु यरूपातील परमेश्वराचा अवतार आहे
याची सर्वांना खात्री पटली.

आपल्या मुलाचे कौतुक पाहून माधव आणि अंबा आनंदाच्या डोही डुबू लागले. मग नरहरी आपल्या आई-वडिलांच्या
पाया पडून म्हणाला, "मी आता तीर्थयात्रेला जातो. मी सन्यास घेणार आहे . मला परवानगी द्या." मग तो आईला
म्हणाला, " माते, तू मला भिक्षा मागण्याची आज्ञा केली आहे स. मी आता घरोघरी भिक्षा मागत तीर्थयात्रा करे न."
नरहरीचे शब्द ऐकून अंबा रडू लागली. ती म्हणाली, "माझी शिवपूजा फळास आली म्हणून तर तुझ्यासारखा तेजस्वी
पुत्र मिळाला. तू आमचा सांभाळ करशील अशी आम्हाला आशा होती. आता तू गेलास तर आम्हाला कोण आधार
दे णार ? " असे दःु खाने बोलत असतानाच ती बेशद्ध
ु पडली. नरहरीने तिला सावध केले. तो तिला समजावीत म्हणाला,
" माते, मला जे कार्य नेमून दिले आहे त्यासाठी मला गह
ृ त्याग करावाच लागेल. पण तुम्ही शोक करू नका. तुम्हाला
चार पुत्र होतील. ते तुमची उत्तम सेवा करतील.माझे बोलणे खोटे ठरणार नाही." असे बोलून त्याने वरदहस्त तिच्या
मस्तकी ठे वला. त्याचक्षणी तिला पूर्वजन्माचे स्मरण झाले. तिला हे ही कळले कि, आपला नरहरी म्हणजेच
श्रीपादश्रीवल्लभ. नरहरी तिला म्हणाला, " माते, मी तुला हे गतजन्मीचे ज्ञान जाणीवपूर्वक दिले आहे . हे गुप्त ठे व. मी
संन्यासी आहे . संसारापासून अलिप्त आहे . आता मी तीर्थयात्रा करीत फिरणार आहे . मला निरोप दे ." नरहरीने इतके
सांगितले तरीसुद्धा अंबा त्याला म्हणाली." नरहरी, आत तू गेलास कि मला कधीही दिसणार नाहीस. तुझ्याशिवाय मी
जिवंत कशी राहू ? इतक्या लहानपणी सन्यास घेण्याची काय आवश्यकता ? धर्म- शास्त्रानस
ु ार मनष्ु याने चारी
आश्रम क्रमाक्रमाने आचरावे. ब्राम्हचर्याश्रम वेदपठण करावे, मग गह
ृ स्थाश्रम स्वीकारावा. सर्व इंदिये तप्ृ त करावीत.
यज्ञादी कर्मे करावीत. मग तपाचरणास जाऊन शेवटी सन्यास घ्यावा."

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नरहरीने मातेला जे तत्वज्ञान सांगितले तेच मी तल

ु ा सांगणार आहे . ते ऐक."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'श्रीगरू
ु नरहरीच - बालचरित्र लीलावर्णन' नावाचा अध्याय अकरावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय बारावा

काशीक्षेत्री संन्यास-गुरुशिष्यपरं परा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नरहरीला त्याच्या अंबामातेने सन्यास न घेण्याविषयी अनेकवार विनविले. पण
त्याचा काहीही उपयोग झाला नाही. नरहरी तिला समजावीत म्हणाला, "माते, तू मला थांबण्याचा आग्रह करीत
आहे स. पण शरीर हे क्षणभंगुर आहे . संपत्ती अशाश्वत आहे . मनष्ु याला मत्ृ यू कधी येईल हे सांगता येणार नाही.
म्हणून हा दे ह आहे तोपर्यंत धर्मसंग्रह करावा. माणसाचे केव्हा काय होईल हे सांगता येणार नाही. मनुष्याचे आयष्ु य
क्षणाक्षणाला कमी होत असते. वक्ष
ृ ाच्या पानावरील पाण्याच्या थेंबाप्रमाणे हे आयुष्य आहे . कधी गळून पडेल सांगता
येणार नाही. समद्र
ु ाकडे धावणारी नदी मागे फिरत नाही त्याप्रमाणे आयष्ु य परत मिळत नाही, म्हणन
ू मनष्ु याने
प्रत्येक क्षण पुण्यकर्मांनी सार्थकी लावावा. मूर्ख लोकांना हे समजत नाही. ते आयष्ु यभर बायकामुले, घरदार, संपत्ती
यातच गुंतून पडतात. ज्याला यम प्रिय आहे त्याने खुशाल संसारात, नाहीतर आळसात आयष्ु य घालवावे ; पण
ज्याला आत्मज्ञान हवे असेल. मोक्ष, मक्
ु ती मिळवायची असेल त्याने विलंब न लावता धर्मसाधना करावी. मी तेच
करणार आहे , म्हणून तू मला अडवू नकोस." नरहरीने केलेला हा उपदे श ऐकून त्याच्या आई-वडिलांना व तेथे
असलेल्या लोकांना मोठे आश्चर्य वाटले. आपला मुलगा इतक्या लहान वयात जीवनाचे केवढे तत्वज्ञान सांगतो आहे
हे पाहून आई-वडिलांना धन्यता वाटली.

अंबा नरहरीला म्हणाली, "बाळा, तू आमचे कुलदै वत आहे स. मला चार पुत्र होतील असे तू वाचन दिले होतेस. पण
म्हणालास यावर माझा नाही, त्याला मी काय करू ? माझी तुला विनंती आहे . मला एक पुत्र होईपर्यंत तू
आमच्याजवळ रहावेस. मग मी तल
ु ा जाण्यास परवानगी दे ईन. माझा शब्द मोडशील तर मी प्राणत्याग करीन."
त्यावर नरहरी हसून म्हणाला," माते माझे बोलणे सत्य मान. तुला एकच काय दोन पुत्र होईपर्यंत मी तुमच्याजवळ
राहीन. तुला दोन पुत्र झाले कि मी थांबणार नाही. मी एक वर्षभर तुमच्याजवळ राहीन."

मग नरहरी एक वर्ष आई-वडिलांच्या जवळ राहिला. सात वर्षांचा नरहरी सर्वांना वेद शिकवू लागला.सात वर्षांचा हा
मल
ु गा चार वेद शिकवितो हे पाहून लोक थक्क झाले. मोठमोठे विद्वान लोक नरहरीचे शिष्य बनन
ू वेद शिकू
लागले.स्वतःला षटशास्त्री म्हणविणारे लोकही नरहरीकडे येऊ लागले. त्यामुळे नरहरीची कीर्ती सर्वदरू पसरली.ते
पाहून आई-वडिलांना मोठी धन्यता वाटू लागली. काही दिवसांनी अंबा गरोदर राहिली. नवमास पूर्ण होताच तिला जुळे
पत्र
ु झाले. नरहरीचा आशीर्वाद खरा ठरला.

सद्गुरूचे वचन खोटे कसे ठरे ल ? पुत्रप्राप्तीने आई-वडिलांना अतिशय आनंद झाला. एक वर्षाची मुदत पूर्ण होताच
नरहरी मातेला म्हणाला, "माते, तझ
ु ी इच्छा पूर्ण झाली आहे . तझ
ु े हे दोन्ही पुत्र शतायुषी होतील. दोन पुत्र व एक कन्या
होईल. तुम्हाला कधीही काहीही कमी पडणार नाही. तुम्ही सर्वजन सुखात राहाल. तुमचे पुत्र तुमची आयुष्यभर उत्तम
सेवा करतील. तुम्ही माझे स्मरण करताच मी तुम्हाला भेटेन. तुम्ही जन्मोजन्मी शिवाची आराधना केली आहे .
त्याची भावभक्तीने प्रदोषपूजा केली आहे . सुखसमद्ध
ृ ी, यश, कीर्ती, इहलोकी सौख्य व परलोकी मोक्षमुक्ती, कुळात
सत्पुरुषाचा जन्म हे शिवभक्तीचेच फळ आहे . हे सर्वकाही तुम्हाला प्राप्त होईल. आता मी तीस वर्षांनी येउन भेटेन.
आता मला जाण्याची परवानगी द्या."

सर्वजण नरहरीच्या पाया पडले. सर्वांच्या मनात त्याचाबद्दल अपार श्रद्धा होती. प्रेम होते. कौतुक होते. आदर होता.
सर्वजण त्याला वंदन करून आपापल्या घरी गेले. नरहरी काशीला निघाला. माधव व अंबा त्याला निरोप दे ण्यासाठी
गावाच्या वेशीपर्यंत गेले. तेथे नरहरीने त्या दोघांना श्रीपादश्रीवल्लभ व श्रीदत्तात्रेयरुपात दर्शन दिले. त्या दोघांना
धन्य धन्य वाटले. त्यांनी त्याला साष्टांग नमस्कार केला. नरहरी बदरीकाश्रमाकडे निघाला, पण त्या अगोदर तो
काशीला गेला. तेथे त्याने कशीविश्वेश्वराने दर्शन घेतले. तेथे त्याने अत्यंत खडतर तपश्चर्या केली. नरहरीची
तपश्चर्या, योगसाधना, त्यांची सन्यासवत्ृ ती इत्यादी पाहून त्या काशीक्षेत्रातील मोठमोठ्या तपस्व्यांना मोठे नवल
वाटले. अनेक लोक त्याचे दर्शन घेण्यासाठी येऊ लागले. तेथे कृष्णसरस्वती नावाचे एक वयोवद्ध
ृ -ज्ञानवद्ध
ृ तपस्वी
होते. ते नरहरीची लक्षणे पाहून इतर तपस्व्यांना म्हणाले, "हा नरहरी बाल असला तरी हा महातपस्वी आहे . हा
परमज्ञानी असन
ू जगद्वंद्य, सत्परु
ु ष आहे . हा गरु
ु पदाचा अधिकारी आहे . याने सन्यास घेतला तर या कलियग
ु ात
लोप पावलेल्या संन्यासधर्माचे पन
ु रुज्जीवन होईल. हा लोककल्याण करणारा आहे . याच्या दर्शनाने पतित लोक पवन
होतील. याने इतरांना संन्यासदीक्षा दिली तर परमार्थ साधनेत आवश्यक असे बद्ध
ु ीचे स्थैर्य प्राप्त होईल. यासाठी याने
अगोदर स्वतः संन्यास घ्यावयास हवा." असे कृष्णसरस्वतींनी सांगितले असता सर्व संन्यासी, तपस्वी नरहरीला
भेटून म्हणाले, "या कलियुगात संन्यास घेणे निषिद्ध मानले जाते. हे अत्यंत अयोग्य आहे . पूर्वी शंकराचार्यांनी
संन्यासधर्माला प्रतिष्ठा मिळवून दिली होती. तेच कार्य आता तुम्हाला करावे लागणार आहे . यासाठी तुम्ही ही
संन्यासदीक्षा घेऊन या प्राचीन परं परे चा उद्धार करा." नरहरीने ही विनंती मान्य करून कृष्णसरस्वतींच्या विधिवत
संन्यासदीक्षा घेतली. ते नसि
ृ हं सरस्वती झाले."

सिद्धयोग्यांनी असे सांगितले असता नामधारकाने त्यांना विचारले, "नरहरी म्हणजे साक्षात त्रैमूर्तीदत्तात्रेयांचे
अवतार. ते गुरुंचेही गुरु जगद्गुरु असताना त्यांनी दस
ु रा गुरु का केला ?" त्यावर सिद्धयोगी म्हणाले, "पर्वी
ू , भगवान
विष्णच
ू ा अवतार असलेल्या श्रीरामांनी वसिष्ठांना गरु
ु केले. त्याचप्रमाणे भगवान योगेश्वर श्रीकृष्णांनी सांदीपनींना
गुरु केले. यामुळे गुरुपदाची प्रतिष्ठा वाढली. गुरु-शिष्य परं परा अबाधित ठे वली. हे च कार्य नरहरीने केले."
नामधारकाने विचारले, "हे कृष्णसरस्वती कोण ? त्यांची गुरुपरं परा मला सांगा."

नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धयोगी म्हणाले, "त्यांचा मळ

ू गरु
ु भगवान शंकर. त्याने विष्णल
ू ा उपदे श केला.
विष्णूंचा शिष्य ब्रम्हदे व. त्यांचा शिष्य वासिष्ठ या क्रमाने शक्ती-पराशर-व्यास-शुक्राचार्य-गौडपादाचार्य-आचार्य
गोविंद-शंकराचार्य-विश्वरुपाचार्य-ज्ञानबोधगिरी-सिंहगिरी-ईश्वरतीर्थ-नसि
ृ हं तीर्थ-विद्यातीर्थ-शिवतीर्थ-भारतीतीर्थ-
विद्यारण्य-विद्यातीर्थ-मलियानंद-दे वतार्थ सरस्वती-सरस्वती यादवेंद्र अशी ही श्रेष्ठ गुरुपरम्परा आहे .
कृष्णसरस्वती हे यादवेंद्राचे शिष्य. नरहरीने कृष्णसरस्वतींपासून संन्यासदीक्षा घेतली. त्यांना नसि
ृ हं सरस्वती असे
नाव दे ण्यात आले.
नसि
ृ हं सरस्वतींनी काशीक्षेत्री काही दिवस राहून अनेकांना संन्यासदीक्षा दिली व ज्ञानदानाचे मोठे कार्य केले. मग ते
बदरीकाश्रमाकडे गेले. त्यांना अनेक शिष्य मिळाले. मार्गात त्यांनी अनेक तीर्थक्षेत्रांचे दर्शन घेतले. संगमाचे दर्शन
घेऊन ते प्रयागक्षेत्री गेले. प्रयागक्षेत्री असताना त्यांना 'माधव' नावाचा ब्राम्हण भेटला. त्याला ब्रम्ह्ज्ञानाचा उपदे श
करून संन्यासदीक्षा दिली व त्याला 'माधव सरस्वती' असे नाव दिले. सरस्वती गंगाधर श्रीगुरुचरित्र सांगत आहे त.
याचे श्रवण केले असता चारी पुरुषार्थाची प्राप्ती होते.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'काशीक्षेत्री संन्यास-गरु
ु शिष्यपरं परा' नावाचा अध्याय बारावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय चौदावा

क्रूरयवन शासन - सायंदेव वरप्रदान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्ध्योग्यांना नमस्कार करून जयजयकार करून म्हणाला, "अहो योगीश्वर, तुम्ही प्रत्यक्ष ज्ञानसागर
आहात. आता मला गरु
ु चरित्रातील पढ
ु चा कथाभाग सांगा. त्यामळ
ु े मला ज्ञानप्राप्ती होईल. पोटदख
ु ी असलेल्या
ब्राम्हणावर श्रीगरू
ु प्रसन्न झाले मग पुढे काय झाले ते मला सविस्तर सांगावे. "नामधारकाने अशी विनंती केली
असता, सिद्धयोगी म्हणाले, "बा शिष्य ऐक. श्रीगुरुचरित्र म्हणजे भक्तांसाठी कामधेनूच आहे . श्रीगुरुंनी ज्याच्या घरी
भिक्षा मागितली त्या सायंदेव ब्राम्हणावर ते प्रसन्न झाले. ते सायंदेवाला म्हणाले, "तू माझी सेवा केलीस त्यामळ
ु े मी
प्रसन्न झालो आहे . तुज्या वंशात उत्तरोत्तर गुरुभक्त जन्मास येतील." श्रीगुरुंनी असा आशीर्वाद दिला असता
सायंदेवाला अतिशय आनंद झाला. श्रीगुरुंच्या चरणांना पुनःपुन्हा वंदन केले. श्रीगरू
ु ं चा जयजयकार करीत तो
म्हणाला, "गुरुदे व, आपण त्रयमूर्तीचा अवतार आहात. केवळ अज्ञानामुळे तुम्ही लोकांना मनुष्य वाटता. तुमचे
माहात्म्य वेदांनाही समजत नाही.तुम्ही प्रत्यक्ष ब्रम्हा-विष्णू-महे श आहात. आपल्या भक्तांचा उद्धार करण्यासाठी,
त्यांना सन्मार्गाला लावण्यासाठीच तुम्ही मनुष्याचा वेष धारण केला आहे . मी तुमचे माहात्म्य वर्णन करू शकत
नाही. तथापि माझी आपणास एक प्रार्थना आहे . माझ्या कुळात भक्तीची परं परा कायम राहो. माझ्या कुळातील
सर्वांना पुत्रपौत्रादी सर्व सुखे प्राप्त होवोत. शेवटी परलोकी त्यांना सद्गती लाभो." अशी प्रार्थना करून सायंदेव
म्हणाला, "गुरुदे व, मी सध्या एका मोठ्या संकटात आहे . मी ज्या यवनाकडे सेवाचाकरी करतो. तो अत्यंत क्रूर, दृष्ट
बुद्धीचा आहे . तो दरवर्षी ब्राम्हणांना ठार मारतो. आज त्याने मला ठार मारण्याचे ठरविले आहे . त्यासाठीच त्याने मला
बोलाविले आहे . आज मी त्याच्याकडे गेलो की तो नक्कीच माझे प्राण घेईल. गरु
ु दे व, आज मला तम
ु चे चरणदर्शन
झाले असतानाही मला त्या यवनाकडून मरण कसे येणार ? सायंदेव असे म्हणाला असता श्रीगरू
ु त्याच्या मस्तकावर
वरदहस्त ठे वन
ू म्हणाले, "तू कसलीही काळजी करू नकोस. तू मनात भीती न बाळगता त्या यवनाकडे जा. तो तझ
ु े
काहीही वाईट करणार नाही. तो तुला अगदी प्रेमाने परत पाठवील. तू परत येईपर्यंत मी येथेच थांबणार आहे . तू परत
आलास की मी येथून जाईन. तू माझा भक्त आहे स. तुला वंशपरं परागत सर्व सुखे प्राप्त होतील. तुझ्या वंशवेलीचा
विस्तार होईल. तुझ्या घरी लक्ष्मी कायम राहील. तुझ्या कुळातील सर्वजन शतायुषी होतील." श्रीगुरुंनी असा वर दिला
असता आनंदित झालेला सायंदेव त्या यवनाकडे गेला.

सायंदेवाने त्या यवनाकडे पहिले तो काय ? तो क्रूर यवन त्याला यमासारखा वाटला. सायंदेवाला पाहताच तो यवन
क्रोधाने लालेलाल झाला. त्याला तो अग्नीसारखा भयंकर तेजस्वी दिसू लागला. हा काय चमत्कार आहे हे त्याला
समजेना. अत्यंत संतापलेला तो यवन घरात गेला. त्याला चक्कर येऊ लागली. तशा स्थितीत तो आडवा झाला. त्यला
झोप आली. तशा स्थितीत त्याला एक स्वप्न पडले. कोणीतरी एक तेजस्वी ब्राम्हण त्याच्या शरीरावर शस्त्राचे घाव
घालन
ू त्याचे शरीर अवयव तोडीत आहे ." अत्यंत घाबरलेल्या त्या यवनाला जाग आली. तो धावतच घराबाहे र आला.
तेथे भयभीत होऊन म्हणाला, "आपल्याला इकडे कोणी बोलाविले ? आपण कृपा करून परत जा." अशी विनंती करून
त्या यवनाने सायंदेवाला वस्त्रालंकार दे ऊन निरोप दिला. सायंदेवाला आनंद झाला. त्याने सुटकेचा श्वास सोडला.
त्याच्या जीवावर बेतलेले संकट नाहीसे झाले होते. तो मनात श्रीगुरुंचे चिंतन करीत होता. ज्याच्या हृदयात गुरुस्मरण
चालू असते त्याला कसलीही भीती असत नाही. त्याला मत्ृ यूचीही भीती नसते. ज्याच्यावर श्रीगरू
ु ं ची कृपा असते
त्याला यमाची भीती असत नाही.

त्या यवनाने सायंदेवाला परत जाण्याची विनंती केली असता आनंदित झालेला सायंदेव धावतच श्रीगुरुंना - म्हणजे
श्रीनसि
ृ हं -सरस्वतींना भेटण्यासाठी गेला. नदीतीरावर सद्गुरु श्रीनसि
ृ हं -सरस्वती आपल्या शिष्यांच्या समवेत बसले
होते.सायंदेवाने श्रीगरु
ु ं च्या चरणांवर मस्तक ठे वले. त्याने श्रीगरु
ु ं चे स्तवन करून त्यानं सगळा वत्ृ तांत सांगितला.
त्यावेळी "आम्ही आता दक्षिणेकडे तीर्थयात्रेसाठी जात आहोत." असे श्रीगुरुंनी सांगितले. हे ऐकताच सायंदेव हात
जोडून म्हणाला, "गुरुदे व, मलाही तुमच्याबरोबर न्या. तुमच्याशिवाय मी एक क्षणही राहू शकत नाही. आपणच
रक्षणकर्ते आहात. आपल्यामुळेच मला जीवदान मिळाले आहे . भगीरथाने आपल्या पूर्वजांच्या उद्धारासाठी गंगा
आणली, त्याप्रमाणे तुम्ही मला भेटला आहात. आपण भक्तवत्सल आहात. मग माझा त्याग का करता ? आता काही
झाले तरी मी आपल्याबरोबर येणारच." असे म्हणून सायंदेवाने श्रीगुरुंच्या चरणांना मिठी मारली." सायंदेवाने अशी
विनवणी केली असता प्रसन्न झालेले श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती त्याला समजावीत म्हणाले, "सायंदेवा, आम्ही
दक्षिणेकडे तीर्थयात्रेसाठी जात असलो तरी पंधरा वर्षांनी पन्
ु हा तल
ु ा दर्शन दे ऊ. आम्ही तझ्
ु या गावाजवळच राहू. मग
तू आपल्या पुत्रकलत्रासह मला भेटावयास ये. आता तू कसलीही चिंता करू नकोस. तझ
ु ी सर्व संकटे नाहीशी झाली
आहे त." असे आश्वासन दे ऊन श्रीगुरुंनी सायंदेवाच्या मस्तकावर वरदहस्त ठे वला. मग ते आपली शिष्यांसह
तीर्थयात्रा करीत वैजनाथक्षेत्री आले. तेथे ते गुप्तपणे राहिले.

ही कथा ऐकल्यावर नामधारकाने सिद्धांना विचारले, "श्रीगरू

ु -नसि
ृ हं सरस्वती वैजनाथक्षेत्री गप्ु तपणे का राहिले ?
त्यांचे जे शिष्य होते त्यांना कोठे ठे वले ? सर्व इच्छा पूर्ण करणारे श्रीगुरुचरित्र म्हणजे साक्षात कामधेनूच आहे .
सिद्धयोगी ते नामधारकाला सविस्तर सांगत आहे त. श्रीगुरुनसि
ृ हं सरस्वती दक्षिणेकडे तीर्थयात्रेला गेले. ती सुरस कथा
पढ
ु ील अध्यायात आहे . ती ऐकण्यासाठी मन एकाग्र करा.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'क्रूरयवन शासन - सायंदेव वरप्रदान' नावाचा अध्याय चौदावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय तेरावा

श्रीगुरूंचे कारं जानगराभिगमन व विप्रोदरव्यथा निवारण

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धांच्या चरणांना वंदन करून म्हणाला, "गुरुदे व, तुम्ही तर माझ्यासाठी संसारसागर तारक आहात.
तम्
ु ही दाखविलेल्या ज्ञानप्रकाशाप्रमाने शांत, स्थिर झाले आहे . तम्
ु ही आत्तापर्यंत सांगितलेले श्रीगरु
ु चरीत्रामत
ृ सेवन
करूनही माझी श्रवणतष्ृ णा अधिकच वाढली आहे . ती शमविण्यासाठी तुम्हीच समर्थ आहात. ज्याने कधी स्वप्नातही
ताकसुद्धा पहिले नाही पहिले नाही, त्याला जर दध
ु ाने भरलेले भांडे मिळाले तर त्याची जशी अवस्थ होईल तशी माझी
अवस्था झाली आहे . महाराज, आपले माझ्यावर अनंत उपकार आहे त. त्यांची परतफेड मी जन्मोजन्मी करू शकणार
नाही. आपण मला ऐकण्याची माझी इच्छा आहे . श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींविषयी मला आणखी विस्तार सांगा. गुरुदे व
नसि
ृ हं सरस्वती प्रयागक्षेत्री असताना त्यांनी माधवसरस्वतीस दीक्षा दिली असे आपण सांगितले.पण पुढे ते
सांगण्याची कृपा करा."

नामधारकाची ही जिज्ञासा पाहून सिद्धांना अतिशय आनंद झाला.त्यांनी नसि

ृ हं सरस्वतींचे सांगण्यास सरु
ु वात केली.
ते म्हणाले,"श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींनी प्रयागक्षेत्री माधव-सरस्वतीस दीक्षा दिली. त्यानंतर ते काही काळ ते तेथेच राहिले.
त्यांची ख्याती सगळीकडे पसरली. अनेकजण त्यांचे शिष्य झाले. त्यांनी माधव-सरस्वतींसह सात जणांना
संन्यासदीक्षा दे ऊन त्यांच्यावर अनग्र
ु ह केला.हे सर्व शिष्य मोठे प्रज्ञावान व स्वामीनिष्ठ होते. बाळसरस्वती,
कृष्णसरस्वती, उपें द्रसरस्वती, सदानंदसरस्वती, ज्ञानज्योतीसरस्वती आणि सिद्ध असे सात शिष्य होते. तय
शिष्यांना बरोबर घेऊन श्रीनसि
ृ हं सरस्वती दक्षिणयात्रेला निघाले. अनेक तीर्थक्षेत्रांचे दर्शन घेत घेत ते आपल्या
जन्मगावी महणजे कारं जास आले. ते आपल्या आई-वडिलांना व भावंडांना भेटले. त्यांच्या आगमनाने सगळ्या
गावाला अतिशय आनंद झाला. श्रीनसि
ृ हं सरस्वती म्हणजे साक्षात श्रीदत्तात्रेयच अशीच सर्वांची दृढ श्रद्धा होती.
लोकांनी आपापल्या घरी त्यांची मोठ्या भक्तिभावाने पूजा केली. त्यांच्या आई-वडिलांनाही मोठ्या भक्तिभावाने
पज
ू ा केली. आईला गतजन्माची आठवण झाली. आपण केलेली प्रदोषपज
ू ा फळास आली असे तिला वाटले. ती
आपल्या पतीला म्हणाली, "मी गतजन्मी 'परमज्ञानी व विश्ववंद्य असा पुत्र मला व्हावा' अशी मी
श्रीपाद्श्रीवल्लभांना प्रार्थना केली होती. त्यांनी मला भगवान शंकराची आराधना व प्रदोषव्रत करण्यास सांगितले व
'तझ
ु ी इच्छा पूर्ण होईल' असा आशीर्वाद दिला होता. तो त्यांचा आशीर्वाद या जन्मी सफल ठरला. श्रीपादश्रीवल्लभांचा
माझ्याच पोटी अवतार झाला होता."

माधव व अंबा यांनी श्रीनसि

ृ हं सरस्वतींच्या चरणी मस्तक ठे वन
ू प्रार्थना केली. "तू आमचा उद्धार कर." त्यांनी अशी
प्रार्थना केली असता श्रीनसि
ृ हं सरस्वती म्हणाले, "पुत्राने संन्यास घेतला की त्याच्या बेचाळीस कुळांचा उद्धार होतो.
त्यांना शाश्वत अशा ब्रम्ह्लोकाची प्राप्ती होते. त्यांच्या कुळात आणखी जे जन्म घेतात त्यांनाही ब्रम्ह्लोकाची प्राप्ती
होते. पर्वी
ू कोणी नरकात गेले असतील त्यांनाही ब्रम्ह्लोकाची प्राप्ती होते. म्हणूनच मी संन्यास घेतला. तुम्हालासुद्धा
ब्रम्ह्पदाची प्राप्ती होईल. तुमचे पुत्र शतायुषी होतील. तुम्हाला पुत्रपौत्र पहावयास मिळतील. शेवटी तुम्ही काशीक्षेत्री
दे ह ठे वाल. काशीक्षेत्र मुक्तिस्थान आहे . तुम्ही कसलीही चिंता करू नका." माधव आणि अंबा यांना 'रत्नाई' नावाची
कन्या होती. ती श्रीस्वामी नसि
ृ हं सरस्वतींच्या पाया पडून म्हणाली, "स्वामी, माझा उद्धार करा. मी या संसारसागरात
बड
ु ाले आहे . संसारातील त्रिविध तापांची मला भीती वाटते. संन्यास घेऊन तपश्चर्या करावी असे मला वाटू लागले
आहे . तिने अशी विनंती केली असता श्रीगरू
ु नसि
ृ हं -सरस्वती म्हणाले, "स्त्रियांनी आपल्या पतीला शिवस्वरूप मानन
ू
त्याची सेवा करावी. त्यासाठी संसारत्याग करून संन्यास घेण्याची काही गरज नाही. वेदशास्त्रपुराणांनी हे च सांगितले
आहे . म्हणन
ू तू संसारच कर."

श्रीगुरुंनी असे सांगितले असता रत्नाई म्हणाली, "गुरुदे व, आपण त्रिकालज्ञानी आहात. भविष्यभूत सर्व काही
जाणता, म्हणून माझे प्रारब्ध काय आहे ते मला सविस्तर सांगण्याची कृपा करावी." रत्नाईने अशी विनवणी केली
असता श्रीगरू
ु म्हणाले, "तुला तपश्चर्या करायची असली तरी तझ
ु े संचित पाप खूप मोठे आहे व ते तुला भोगावेच
लागणार आहे . तू पूर्वजन्मी एका गाईला लाथ मारली होतीस. तू शेजारच्या पतीपत्नींमध्ये भांडण लावून दिलेस. या
पापकर्मामुळे तुझ्या सर्वांगाला कुष्ठरोग होईल. तुझा पती त्याग करून तपश्चर्येला जाईल. तुझे सर्वांग कुष्ठरोगाने
नासेल. मग तुला माझे दर्शन पुन्हा घडेल. मग तू दक्षिणेकडे भीमा-अमरजा संगमावरील गाणगापूर क्षेत्री जा त्या
संगमाला पापविनाशी तीर्थ असे म्हणतात. त्या तीर्थात स्नान केलेस कि तझ
ु े सर्व पाप नष्ट होईल. तू पापमक्
ु त
होशील." रत्नाईला असा उपदे श करून श्रीगुरू आपल्या शिष्यांसह दक्षिणेकडील त्र्यंबकेश्वर क्षेत्री गेले. येथेच गोदावरी
नदीचा उगम आहे . त्या तीर्थक्षेत्राचे माहात्म्य फार मोठे आहे . पुराणांत ते विस्ताराने सांगितले आहे . ते मी तुला
थोडक्यात सांगतो, ते लक्षपर्व
ू क ऐक." असे सांगन
ू सिद्धयोगी नामधारकाला गोदामाहात्म्य सांगू लागले.

"भगवान शंकरांनी गंगेला आपल्या जटामुकुटात धारण केली होती. त्याकाळी गौतमऋषीसह अनेक ऋषीमुनी
तपस्वी त्र्यंबकेश्वर क्षेत्रात तपश्चर्या करीत होते. ते सर्वजण उदरनिर्वाहासाठी भातशेती करीत असत. एकदा त्या
सर्वांनी विचार केला. भगवान शंकराच्या मस्तकावरील गंगा जर क्षेत्री आणली तर शेतीला भरपूर पाणी मिळे ल.
त्यामुळे सर्व लोकांचे कल्याण होईल; पण ती गंगा कोण आणू शकेल ? हे कार्य मोठे कठीण आहे . गौतमऋषी भगवान
शंकरांचे परमभक्त आहे त. महातपस्वी आहे त. त्यांनाच हे कार्य करणे शक्य आहे . पण त्यांच्यावर काही संकट
आल्याशिवाय ते हे काम करणार नाहीत." असा विचार करून त्या ऋषींनी आपल्या योगबळाने दर्वे
ु पासून एक मायावी
सवत्स गाय निर्माण केली व ती गौतम ऋषींच्या भातशेतीत सोडली. तिला घालवन
ू दे ण्यासाठी गौतमांनी दर्भाची एक
काडी तिच्या दिशेने फेकली. अन्य ऋषींच्या योगबलाने त्या काडीचे शस्त्र झाले. त्या शस्त्राच्या आघाताने ती गाय
तडफडून मेली. गोहत्या म्हणजे महापाप, ते गौतामांच्या हातून घडले. त्यांनी अन्य ऋषींना त्याविषयी विचारले
असता ते म्हणाले, "तुम्ही गंगानदीला पथ्
ृ वीवर आणा.तिच्या पाण्यात स्नान केल्याशिवाय तुम्ही पापमुक्त होणा
नाही." गौतमऋषींनी ते मान्य केले. मग त्यांनी कठोर तपश्चर्या करून शंकरांना प्रसन्न केले. प्रसन्न झालेले शंकर
'हवा असेल तो वर माग' असे म्हणाले. तेव्हा गौतम ऋषी म्हणाले, "भगवंता, तुझ्या मस्तकावरील गंगा मनष्ु याच्या
पाप क्षालनासाठी या त्र्यंबकक्षेत्री प्रकट कर." शंकरांनी 'तथास्तु' असे म्हणून आपल्या मस्तकावरील गंगा अंशरूपाने
त्र्यंबकक्षेत्री अवतीर्ण केली. गौतामांच्या तपश्चर्येने ती अवतीर्ण झाली म्हणन
ू तिला गौतमी असे म्हणतात. गौतमी
म्हणजेच गोदा. तिला दक्षिणगंगा असेही म्हणतात. या नदीत स्नान केले असता मनुष्य पापमुक्त होतो असे या
नदीचे थोर माहात्म्य आहे .

माधवारण्य स्तवन करीत म्हणाले. "अहो जगद्गरु

ु , आपण साक्षात त्रैमर्तीं
ू चा अवतार आहात. आपण लोकांना
सामान्य मनुष्य वाटता.पण आपण खरोखर परमपुरुष जगत्ज्योती आहात. आपण लोकोद्धारासाठी या भूमीवर
अवतरला आहात. आज मला आपले चरणदर्शन झाले.मी खरोखरच कृतार्थ, धन्य झालो. माधवारण्यांनी केलेल्या
स्तवनाने श्रीगुरू प्रसन्न झाले आहे त. ते म्हणाले, "तझ
ु ी तपश्चर्या सफल झाली आहे . तुला ब्रम्ह्लोकाची प्राप्ती होईल.
तू जी मानसपूजा सेवा करीत आहे स, तशीच करीत राहा. तुला प्रत्यक्ष श्रीदत्तात्रेयांचे दर्शन घडेल याबद्दल जराही शंका
धरू नकोस."

माधवारण्यांना असे आश्वासन दे ऊन श्रीगरू

ु गंगातीरावरील वासरब्रम्हे श्वर क्षेत्री आले. त्यांनी सर्व शिष्यांसह
गंगास्नान केले. त्यावेळी पोटदख
ु ीने अगदी त्रस्त झालेला एक ब्राम्हण नदीवर येउन गडबडा लोळू लागला. पोटदख
ु ीने
तो अगदी कासावीस झाला होता. त्याला अन्न पचत नसे. अन्न त्याचा शत्रू झाला होता. त्यामुळे तो नेहमीच उपाशी
असे. भोजन केले रे केले की त्याच्या पोटात प्राणांतिक वेदना होत असत. आत्महत्या करावी असे त्याला वाटत असे.
तो कधीतरी महिना-पंधरा दिवसांनी भोजन करीत असे. आदल्या दिवशी महानवमीला त्याने मिष्टान्न भोजन केले
होते.वेदना असह्य होत होत्या. त्यावेळी तो स्वतःशीच म्हणाला, "आता जगण्यात काही अर्थ नाही. या वेदना
सोसण्यापेक्षा गंगेत जीव द्यावा. अन्न हा प्राण, अन्न हे च जीवन, असे म्हणतात.पण अन्नच माझा वैरी झाले आहे .
आता जगणे नकोच, आता मेलेले बरे ." असा विचार करून त्याने पोटाशी दगड बांधून जीव दे ण्यासाठी गंगेत प्रवेश
केला. भगवान शंकराचे स्मरण करून तो म्हणाला, "मी भूमीला भार झालो.

मी आयुष्यात कसलाही परोपकार केला नाही. कुणालाही अन्नदान केले नाही. या पर्वी
ू च्या जन्मात मी जे कर्म केले
त्याचेच हे मी फळ भोगतो आहे . मी ब्राम्हणाच्या तोंडचा घास हिरावन
ू घेतला. गोहत्या केली. कुणाचा तरी
विश्वासघात केला.पुंज अर्धवट केली. गुरुंची निंदा केली. आई-वडिलांची अवज्ञा केली, म्हणून मला हे दःु ख भोगावे
लागत आहे . किं वा मी ब्राम्हणांचा अपमान केला असेल. दारी आलेल्या अतिथीला अन्न दिले नसेल. कुणाच्या तरी
शेताला आग लावली असेल. आई-वडिलांचा त्याग केला असेल. या पापांमुळेच मला या जन्मी हे दःु ख भोगावे लागत
आहे ." अशी त्याने खूप आत्मनिंदा केली. आता आत्म्हत्येशिवाय तरणोपाय नाही असा विचार करून तो नदीच्या
पाण्यात शिरला.

श्रीगरु
ु ं नी त्या ब्राम्हणाला पाहिले. त्यांनी आपल्या शिष्यांना पाठवन
ू त्या ब्राम्हणाला बोलावन
ू घेतले. मग श्रीगरू
ु
त्याला म्हणाले, "अरे , आत्महत्या हे महापाप आहे . तू कशासाठी आत्महत्या करीत आहे स ? मला सगळे काही सांग ."
त्या ब्राम्हणाने आपल्या पोटदख
ु ीबद्दल सर्व काही सांगितले. ते ऐकताच श्रीगुरू म्हणाले, "तू कसलीही चिंता करून
नकोस. तझ
ु े दख
ु णे गेलेच समज. मझ्याजवळ तय्च्यावर औषध आहे . आता तू पोटभर जेवू शकशील. तझ
ु े पोट
दख
ु णार नाही. कसलीही शंका धरू नकोस. घाबरू नकोस." हे ऐकताच त्या ब्राम्हणाला अगदी हायसे वाटले. याचवेळी
तेथे एक ब्राम्हण आला. तो ग्रामाधिकारी होता. ती श्रीगुरुला वंदन करून म्हणाला, "आज आपले दर्शन झाल्याने मी
पावन झालो." श्रीगुरुंनी त्याची विचारपूस केली, तेव्हा तो म्हणाला, "मी कौंडिण्यगोत्री, आपस्तंभ शाखेचा ब्राम्हण
असून माझे नाव 'सायंदेव' आहे . मी कडगंची गावाचा रहिवासी असून पोटासाठी सेवाचाकरी करतो. मी एका यवनाकडे
चाकरी करीत असून एक वर्षापासून गावाचा अधिकारी म्हणून काम करतो. आज आपले दर्शन झाले. मी धन्य झालो.
आपणच या विश्वाचे तारक आहात. आज आपल्या दर्शनाने माझे जन्मांजन्मतरीचे पाप नाहीसे झाले. ज्याच्यावर
आपला अनग्र
ु ह होतो तो हा संसारसागर तरुन जातो. गंगा मनष्ु याचे पाप नाहीसे करते, चंद्र ताप नाहीसा करतो व
कल्पवक्ष
ृ दारिद्र्य नाहीसे करतो; परं तु एका सद्गुरूंच्या दर्शनाने या तिन्ही गोष्टी नाहीशा होतात." सायंदेवाचे असे
स्तवन केले असता श्रीगुरू प्रसन्न झाले. ते म्हणाले, "सायंदेवा, 'हा ब्राम्हण पोटदख
ु ीने अगदी बेजार झाला आहे . तो
आत्महत्या करण्यास निघाला होता,पण मी त्याला थांबविले आहे .त्यल खप
ू भक
ू लागली आहे . त्याला तझ्
ु या घरी ने
व त्याला उत्तम भोजन दे ' त्यावर सायंदेव म्हणाला, "महाराज, मी याला भोजन दिले आणि त्याचे प्राण गेले तर
ब्रम्हहत्येचे पाप मला लागेल." श्रीगरू
ु म्हणाले, "तसे काही होणार नाही. तू चिंता करू नकोस. मी सांगितले तसे कर.
ते अन्न खाल्ल्यानेच हा व्याधीमक्
ु त होईल."

सायंदेव म्हणाले, "स्वामी महाराज, आज तुम्ही माझ्या घरी भोजन करावे अशी माझी फार इच्छा आहे ." श्रीगुरुंनी ते
आनंदाने मान्य केले. मग सायंदेव आपल्या घरी गेला. पोटदख
ु ी असलेला तो ब्राम्हणही त्याच्याबरोबर गेला.
सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, त्याचवेळी आम्हीही तेथेच होतो. श्रीगुरू भिक्षेसाठी म्हणून निघाले.
ते कबल
ू केल्याप्रमाणे आपल्या शिष्यांसह सायंदेवाच्या घरी गेले. सायं दे वाला व त्याच्या पत्नीला अतिशय आनंद
झाला. त्यांनी श्रीगुरुंचे स्वागत करून त्यांची यथासांग षोडोपचारे पूजा केली.त्यांच्याबरोबर आलेल्या सर्व शिष्यांनाही
वंदन केले. त्यांच्या भक्तिभावाने प्रसन्न झालेल्या श्रीगुरुंनी सायंदेवांना आशीर्वाद दिला. "तुम्हाला उत्तम दीर्घायुषी
संतती प्राप्त होईल. तुमच्या वंशाची वद्ध
ृ ी होईल. तुमच्या वंशात गुरुभक्तीची परं परा कायम राहील." या वरदानाने
सायंदेवास व त्याची पत्नी जावई यांना अतिशय आनंद झाला. त्यांनी श्रीगुरुंना, त्यांच्या सर्व शिष्यांना व त्या
पोटदख
ु ी असलेल्या ब्राम्हणाला सुग्रास भोजन दिले.

श्रीगुरुंच्या आज्ञेने तो व्याधीग्रस्त ब्राम्हणही पोटभर जेवला आणि श्रीगुरुंच्या कृपाशीर्वादाने त्याचक्षणी व्याधीमुक्त
झाला. ते पाहून सर्वांना मोठे आश्चर्य वाटले. सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, सर्यो
ू दय झाला असता
अंधार शिल्लक राहील का ? श्रीगुरुदत्तात्रेयांची कृपा झाली असता मनष्ु याचे पाप, ताप, दै न्य, दःु ख राहिलच कसे ?
श्रीगुरूकृपा झाली असता मनष्ु याचे जन्मजन्मांतरीचे सर्व दोष नाहीसे होतात."

ग्रंथकार सरस्वतीगंगाधर श्रीगुरुचरित्र विस्ताराने सांगत आहे . ज्याला आपले कल्याण असे वाटते त्याने ते श्रद्धापूर्वक
एकाग्रचित्ताने श्रवण करावे. जे कोणी हे श्रीगरु
ु चरित्र भक्तिभावाने श्रवण करतील त्यांना कोणतेही दःु ख भोगावे
लागणार नाही. त्यांना सर्व सुखांची प्राप्ती होईल हे त्रिवार सत्य.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'श्रीगुरूंचे कारं जानगराभिगमन व विप्रोदरव्यथा निवारण' नावाचा अध्याय तेरावा
समाप्त.

॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु
अध्याय पंधरावा

श्रीगुरुंचे वैजनाथक्षेत्री निरुपण

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "बा रे शिष्या, नामधारका, तझ

ु ी गुरुचरणी असलेली भक्ती पाहून मला अतिशय
आनंद होत आहे . खरोखर, तू धन्य आहे स. तू मला विचारलेस - श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती वैजनाथक्षेत्री गप्ु तपणे का
राहिले ? त्याचे कारण ऐक.

श्रीगुरू वैजनाथक्षत्री आले असता त्यांची ख्याती सर्वत्र पसरली. अनेक लोक त्यांच्या दर्शनासाठी येऊ लागले. अनेक
लबाड, स्वार्थी लोक आपल्या इच्छा, वासना पूर्ण करण्यासाठी येऊ लागले. या कलियुगात अनेक लोक केवळ आपल्या
वासनापूर्तीसाठी शिष्यत्व स्वीकारतात. त्यांना आपल्या गुरुपासून ज्ञान नको असते. त्यांना आपल्या वासना पूर्ण
करावयाच्या असतात. पूर्वी परशुरामाने पथ्
ृ वी निःक्षत्रिय करून ब्राम्हणांना दिली. पण त्या ब्राम्हणांच्या कामना काही
कमी झाल्या नाहीत. अनेक गोष्टी मागण्यासाठी ते येत. त्याच्या मागण्याला काही अंतच नव्हता, म्हणून तर ते गुप्त
झाले.

विश्वव्यापक परमेश्वर काहीही दे ऊ शकतो; पण वरदानांतही पात्रापात्रतेचा विचार करावाच लागतो. स्वार्थी, लबाड
लोकांचा उपसर्ग होऊ नये म्हणून श्रीगुरु गुप्तपणे राहू लागले. नामधारका, त्यावेळी श्रीगुरू आपल्या सर्व शिष्यांना
जवळ बोलावन
ू म्हणाले, "तुम्ही आता भारतभर तीर्थयात्रा करीत फिरा. सर्व तीर्थयात्रा पूर्ण झाल्यावर "श्री शैल'
पर्वतावर या."

श्रीगरु
ु ं नी अशी आज्ञा केली असता सर्व शिष्यांना अतिशय दःु ख झाले. ते श्रीगरु
ु ं च्या चरणांना वंदन करून म्हणाले,
"स्वामी, आम्हाला सर्व तीर्थाची प्राप्ती होते. तुमचे चरण सोडून आम्ही कुठे जाणार ? 'श्रीगरू
ु चरणांपाशी सर्व तीर्थे
असतात' असे सर्व वेदशास्त्रे सांगतात. जवळ असलेल्या कल्पवक्ष
ृ ाचा त्याग करून रानावनात कशासाठी जावे ? "
त्यावर श्रीगरू
ु म्हणाले, " तम्
ु ही सर्व संन्यासी आहात. जो संन्यासी आहे त्याने एकाच जागी पाच दिवसांपेक्षा
अधिककाळ राहू नये. म्हणून तुम्ही सर्वत्र भ्रमण करा. तुमचे मन स्थिर होईल. मग एकाच जागी राहावे. या
तीर्थाटनात तुम्हाला अधिक ज्ञान मिळावे अशी आमची इच्छा आहे . बहुधान्य संवत्सरात आम्ही श्रीशैल्यक्षेत्री असू.
तेथेच आपली भेट होईल." श्रीगरु
ु ं नी असे सांगितले असता सर्व शिष्य त्यांच्या पाया पडून म्हणाले, "तम
ु चे वाक्य
आम्हाला परीसासमान आहे . जो आपल्या गुरुची आज्ञा मानीत नाही तो भयंकर अशा रौरव नरकात जातो. गुरुंची
आज्ञा पाळणे हे शिष्याचे कर्तव्यच आहे . म्हणून आम्ही आता तीर्थयात्रा करू. आम्ही कोणकोणत्या तीर्थक्षेत्री जावे ते
कृपा करून सांगा. तुम्ही सांगाल त्या ठिकाणी आम्ही जाऊ." शिष्यांनी असे विचारले असता श्रीगुरू प्रसन्न झाले.

ते म्हणाले, "तम्
ु ही सर्वप्रथम काशीक्षेत्री जा. काशी हे या भम
ू ंडलातील तीर्थराज आहे ." असे सांगन
ू त्यांनी गंगा, यमन
ु ा,
सरस्वती, वरुणा, कुशावर्ती, कृष्णा, वेणी, वितस्ता, शरावती, मरुद्व्रुद्धा असिवनी, मधुमती, सुरनदी, चंद्रभागा, रे वती,
शरयू, गौतमी, वेदिका, कौशिका, मंदाकिनी, सहस्त्रवक्त्रा, पूर्णा, बहुधा, वरुणा, वैरोचनी, सन्निहिता, नर्मदा,
गोदावरी, तंग
ु भद्रा, भीमा, अमरजा, पाताळगंगा, कावेरी, ताम्रपर्णी, कृतमाला, पंचगंगा, मलप्रभा, श्वेतशंग
ृ ी या
नद्यांच्या तटाकयात्रा कराव्यात म्हणजे सर्व तीर्थाचे दर्शन घेतल्याचे पुण्य प्राप्त होईल. या नद्यांमध्ये स्नान करून
जवळपासची सर्व गांवे व परिसर पाहावेत. प्रत्येक ठिकाणी क्रुच्छव्रत करावे.

श्रीगुरुंनी आपल्या शिष्यांना गयातीर्थ, रामेश्वर, श्रीरं ग, पुष्कर, बदरी, कुरुक्षेत्र, महालय, सेतुबंध, गोकर्ण, कोटीतीर्थ,
जगन्नाथपरु ी, भीमेश्वर, अयोध्या, मथरु ा, द्वारका, कुशातर्पण, कंु भकोण, हरे श्वर, गाणगापंरु , नसि
ृ हं तीर्थ, कोल्हापरू ,
भिल्लवडी, अमरापूर, युगालय, शूर्पालय, पीठापूर, शेषाद्री, वष
ृ भाद्री, श्रीशैल इत्यादी अनेक तीर्थक्षेत्रांचे माहात्म्य
सांगून त्यांचे दर्शन घेण्याची आज्ञा केली.
श्रीगुरुंनी अशी आज्ञा केली असता सर्व शिष्य ती आज्ञा मान्य करून तीर्थयात्रेला गेले. श्रीगरू
ु वैजनाथक्षेत्री गुप्तपणे
राहिले. सरस्वती गंगाधर सांगतात. आता पुढील कथा श्रवण करा म्हणजे सर्व इच्छा पूर्ण होतील. श्रीगुरुचरित्र म्हणजे
कामधेनू आहे . त्याचे श्रवण-पठण केले असता चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतात.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'श्रीगुरुंचे वैजनाथक्षेत्री निरुपण ' नावाचा अध्याय पंधरावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय सोळावा

गुरुभक्तीचे माहात्म्य - धौम्य शिष्याची कथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धांना म्हणाला, "स्वामी, तल
ु ा श्रीगरु
ु चरित्र आणखी सविस्तर सांगा. सगळे शिष्य तीर्थयात्रेला
गेल्यानंतर श्रीगुरुंच्याजवळ कोण राहिले ? पुढे काय घडले ते मला सविस्तर सांगा." नामधारकाने असे विचारले
असता सिद्धांना अतिशय आनंद झाला.

ते म्हणाले, "नामधारका, तू खरोखरच धन्य आहे स. तू खरोखरच श्रेष्ठ गुरुभक्त आहे स. आज तूच माझ्यावर उपकार
केले आहे स. माझे मन अविद्यारूप गाढ निद्रे त झोपले होते. तझ्
ु यामळ
ु े ते जागत
ृ झाले आहे . तू माझा प्राणसखा
आहे स. तुझ्यामुळे मला सुखलाभ झाला आहे . मला श्रीगुरुचरित्र आठवले. आज तूच मला सुधामत
ृ सागरात लोटले
आहे स. तू माझ्यावर अनंत उपकार केले आहे स. त्यामुळे मी अत्यंत संतुष्ट झालो आहे . तुला पुत्रपौत्रांची प्राप्ती होईल.
तझ्
ु या घरी कधीही दःु ख-दारिद्र्य येणार नाही. तल
ु ा सर्वत्र मानसन्मान प्राप्त होतील. तझ्
ु या घरी अष्टै श्वर्ये नांदतील.
श्रीगुरुचरित्र साक्षात कामधेनू आहे . ते चरित्र मी तुला विस्ताराने सांगतो. श्रीगुरुच्या आज्ञेने सर्व शिष्य तीर्थयात्रेला
गेल्यानंतर श्रीगरू
ु वैजनाथक्षेत्री गुप्तपणे राहिले. त्यावेळी त्यांच्याबरोबर मी होतो. एक वर्षभर श्रीगुरुंचे तेथे वास्तव्य
होते. एके दिवशी एक तपस्वी ब्राम्हण श्रीगरू
ु ं च्याकडे आला व त्यांच्या चरणांवर डोके ठे वन
ू म्हणाला, "स्वामी, मी
अज्ञानासागरात बुडलो आहे . माझा उद्धार करा. माझे रक्षण करा. मी खूप दिवस तप केले; पण मला अद्याप
आत्मज्ञान झालेले नाही. माझे मन एकाग्र होत नाही. ज्ञान झाले नाही तर तपश्चर्या व्यर्थ आहे . आज तुमचे दर्शन
झाल्याने मला अतिशय आनंद झाला आहे . आज तुमचे दर्शन झाल्याने मला अतिशय आनंद झाला आहे . तुम्हीच या
विश्वाचे तारक आहात. तुम्ही सद्गुरु आहात. म्हणून मला उपदे श करा म्हणजे मला त्वरित ज्ञानप्राप्ती होईल." तो
ब्राम्हण असे म्हणाला असता, श्रीगुरु हसून म्हणाले.

"तू स्वतःला तपस्वी म्हणवितोस, तेव्हा तुला कोणीतरी गुरु असलाच पाहिजे." श्रीगुरू असे म्हणाले असता तो
तपस्वी ब्राम्हण रडत रडत म्हणाला, "मला गरु
ु आहे त, पण ते अत्यंत निष्ठुर आहे त. मला फार त्रास दे तात. मला
वाटे ल ते टाकून बोलतात. जी कामे करू नयेत अशी कामे मला सांगतात. मला वेदशास्त्र, तर्क , भाष्य, व्याकरण
यातील काहीच शिकवीत नाहीत. 'तझ
ु े अंतःकारण अद्याप स्थिर, शांत नाही.' असे म्हणून मला दस
ु रीच कामे
सांगतात; पण मी त्यांची कोणतीही आज्ञा मानीत नसे.

त्यामळ
ु े ते माझ्यावर खप
ू रागावत असत. या सर्व त्रासांतन
ू सट
ु का घेण्यासाठी मी त्यांचा त्याग केला." त्या ब्राम्हणाचे
हे बोलणे ऐकून श्रीगुरुंना हसू आले. ते त्याला म्हणाले, "तू मोठा आत्मघातकी आहे स. हे तझ
ु े वर्तन म्हणजे स्वतःचे
नाक कापून, दस
ु ऱ्याला अपशकून करण्यासारखे आहे . तू स्वतःचे गुणदोष पाहत नाहीस आणि आपल्या गुरुचे दोष
ओरडून सांगतोस. तझ
ु ी बुद्धी भ्रष्ट झाली आहे . तू गुरुद्रोही आहे स. मग तुला ज्ञानप्राप्ती कशी होणार ? घरात द्रव्याचा
ठे वा असताना तो मिळविण्यासाठी रानोरान कशासाठी भटकायचे ? घरी कामधेनू असताना ताकासाठी दारोदार
फिरण्यात कोणता शहाणपणा? जो गुरुद्रोही असतो त्याचे इह-पर कल्याण कधीच होत नाही. त्या दिवांधकाला ज्ञान
प्राप्त कसे होणार ? जो आपल्या गुरुची मनोभावे सेवा करतो त्याला सर्वप्रकारचे ज्ञान होते.अष्टसिद्धी वश होतात.
यासाठी गुरूला शरण जावे."

श्रीगरु
ु ं नी असे सांगितले असता तो ब्राम्हण त्यांच्या चरणांना वंदन करून हात जोडून म्हणाला, "स्वामी, आपण
जगद्गुरु आहात. मी केवळ अज्ञानी आहे . माझा उद्धार करा. मला गुरुची ओळख नाही. त्यामुळेच माझ्या हातातन
ू
प्रमाद घडला. मला आता त्याविषयी सविस्तर सांगा." त्या ब्राम्हणाने अशी विनंती केली असता श्रीगुरुंना त्याची दया
आली. ते त्याला म्हणाले, "गरु
ु हे मात्यापित्यासमान असतात. गरु
ु हा ब्रम्हा-विष्ण-ू महे शस्वरूप असतो. त्याचे
आपल्या शिष्यावर निरपेक्ष प्रेम असते, म्हणून आपल्या गुरुची अगदी मनोभावे सेवा करावी. याविषयी मी तुला एक
प्राचीन कथा सांगतो. ही कथा महाभारताच्या आदिपर्वात आलेली आहे . द्वापारयुगाच्या अखेरच्या काळातील ही कथा
आहे .

त्या काळी धौम्य नावाचे एक थोर ऋषी होते. त्यांना एक आश्रम होता. त्या आश्रमात अनेक शिष्य होते. ते आपल्या
गुरुंची मनोभावे सेवा करून वेदविद्या शिकत होते. त्याच आश्रमात अरुणी, बैद (वेद) व उपमन्यू असे तीन शिष्य
आपल्या गुरुंची सेवा करीत वेदाध्ययन करीत होते. पूर्वी आपल्या शिष्यांना अनेक प्रकारची कामे करावयास लावत.
ती कामे शिष्य किती चिकाटीने, कष्टाने व आपल्या गरु
ु वरील परमश्रद्धेने करतात याची ते परीक्षा घेत असत. मग
सर्व कसोट्यांवर उतरलेल्या शिष्यावर तत्काळ कृपा करून त्याच्या मनोकामना पूर्ण करीत. धौम्यऋषी याच
परं परे तील होते. एकदा काय झाले, पावसाळ्याचे दिवस होते. आकाशात काळे काळे मेघ जमले होते. धौम्यऋषी
आपल्या आश्रमात विद्यार्थ्यांना शिकवीत होते. त्याचवेळी मोठा वारा सरु
ु झाला, विजा चमकू लागल्या आणि
एकदम मुसळधार पाऊस सुरु झाला. पाण्याचे लोट वाहू लागले. धौम्यऋषी मोठ्या काळजीत पडले. ते आपल्या
शिष्यांना म्हणाले, "इतका मोठा पाऊस पूर्वी कधी पडला नव्हता. आपल्या भाताच्या शेताचा बांध घट्ट केला नाही तर
शेतातील पाणी वाहून जाईल व सगळ पीक वाया जाईल."

हे शब्द ऐकताच सगळे शिष्य एकमेकांकडे पाहू लागले. आता आपल्यापैकी कुणाला तरी गरु
ु दे व आज्ञा करणार
म्हणजे आता पावसात भिजावे लागणार ! काय ही कटकट ! " असा विचार करून, काहीतरी कारण काढून एकेक
शिष्य उठला व आपल्या झोपडीकडे निघाला. त्या शिष्यांत आरुणी नावाचा जो शिष्य होता, तो अत्यंत नम्र, कष्टाळू
होता. गुरुंनी सांगितलेले कोणतेही काम करण्यास तो एका पायावर उभा असे. आपल्या गुरूंवर त्याची नितांत भक्ती
होती. कोणत्याही कामाची त्याला लाज वाटत नसे. आरुणी हात जोडून आपल्या गुरूंना म्हणाला, "गुरुदे व, मला
आज्ञा करा. मी जातो व बांध पक्का करून येतो." धौम्य म्हणाले, "जा बाळ, बांध घट्ट करून ये, कितीही त्रास पडला
तरी आळस करू नकोस."

आरुणी धावत शेतात गेला. पाऊस पडताच होता. शेताचा बांध फुटला होता व त्यातून पाणी जोरात वाहून जात होते.
आरुणीने मोठे मोठे दगड आणन
ू टाकले, माती घातली पण पाण्याला इतका ओघ होता, की आडवे सगळे दगड वाहून
जात होते. त्याच्या सगळ्या प्रयत्नांवर पाणी पडले. त्याला अतिशय वाईट वाटले. आता काय करायचे ? आरुणीपुढे
मोठा प्रश्नच उभा राहिला. बांध घट्ट कसा करायचा ? पाणी कस अडवायचं ? आपणास काही जमत नाही म्हणून तसंच
परत नाही जायचं. छे छे ! हे होणे नाही, प्राण गेला तरी चालेल. पण तसाच परत नाही जायचं. आरुणीने निश्चयपर्व
ू क
ठरविले. विचार करता करता त्याला एक चांगली युक्ती सुचली. शेताचा बांध जेथे फुटला होता तेथे तो आडवा पडला.
त्यामुळे वाहून जाणारी माती, दगड त्याच्या शरीराला चिकटून बसली.त्यामुळे चांगला बांध तयार झाला. जिवंत
बांधापुढे पाण्याला हार खावी लागली. आता शेतातून पाण्याचा एक थेंबसुद्धा वाहून जात नव्हता. आरुणी मोठ्या
आनंदाने आपल्या गुरूंचे स्मरण करीत होता.

संध्याकाळ झाली तरी आरुणी तसाच पडून होता. रात्र झाली तरी आरुणी परत आश्रमात आला नाही. धौम्यऋषी
मोठ्या काळजीत पडले.ते उठले, मशाल पेटविली व तिच्या प्रकाशात ते शेतात गेले; पण आरुणी कुठे दिसत नव्हता,
"अरे आरुणी बाळा , कुठे आहे स रे ?" अशा हाक मारू लागले; पण स्थिर उत्तर मिळे ना. धौम्यऋषी व्याकूळ झाले.
शेतात शोधू लागले. आणि त्यांना आश्चर्याचा धक्काच बसला. जेथे बांध फुटला होता तेथे सारे पाणी अडविण्यासाठी
आरुणी आडवा पडला होता. त्याचे सगळे शरीर चिखलाने माखले होते. त्याची शुद्ध गेली होती. शरीर पार गारठले होते.
सारा प्रकार धौम्यऋषींच्या लक्षात आला. त्यांच्या डोळ्यांतन
ू अश्रू वाहू लागले. त्यांनी आरुणीला उचलन
ू आश्रमात
आणले. त्याचे शरीर पुसले. गरम पाण्याने शेकले. थोड्या वेळाने आरुणी सावध झाला. त्याने झालेला सगळा प्रकार
सांगितला. तयची कर्तव्यनिष्ठा व गुरुभक्ती पाहून त्यांचे अंतःकरण भरून आले. त्यांनी मोठ्या वात्सल्याने त्याला
जवळ घेतले. त्याच्या मस्तकावर वरदहस्त ठे वून म्हणाले, "बाळ आरुणी ! तुझ्या भक्तीने मी प्रसन्न झालो आहे .
तुला सर्व विद्या प्राप्त होतील.तुझे जीवन सुखी होईल." त्यांच्या आशीर्वादाने आरुणी तत्काळ महाज्ञानी झाला.
दस
ु ऱ्या दिवशी धौम्यऋषी त्याला म्हणाले, "आरुणी, तुझे अध्ययन पूर्ण झाले आहे . सेवेच्या कृपेने तू मला
गुरुदक्षिणाही दिली आहे स. आता तू आपल्या घरी परत जा. विवाह करून सुखाने संसार कर." आपल्या गुरूंचा निरोप
घेऊन आरुणी आपल्या घरी परत गेला. पढ
ु े हा आरुणी एक थोर ऋषी म्हणन
ू प्रसिद्ध पावला. गरू
ु ं चा आशीर्वाद खरा
झाला.
आरुणी निघन
ू गेल्यावर धौम्यऋषींनी आपला दस
ु रा शिष्य बैद (वेद) याची परीक्षा पाहण्याचे ठरविले. बैद हा
आरुणीप्रमाणेच आपल्या गुरुंची अगदी मानुभावे सेवा करीत होता. एके दिवशी धौम्यऋषी त्याला म्हणाले, "तुला मी
आता एक सागतो ते ऐक. तू आता आपल्या शेताकडे जा व तेथेच राहून आपल्या भातशेतीची नित दे खभाल कर. पीक
तयार झाले की धन्य घरी आण." धौम्यऋषींनी अशी आज्ञा करताच बैद मोठ्या आनंदाने शेताकडे गेला व शेतीची
अगदी चांगल्याप्रकारे दे खभाल करू लागला. तो दिवस-रात्र शेतात काम करीत होता. भातेशेती तयार झाल्यवर त्याने
कापणी केली, झोडपणी केली व खळ्यात धान्याची रास केली, मग त्याने आश्रमात जाऊन सांगितले, "धान्य तयार
झाले आहे . आता काय करू ?"

धौम्य ऋषी म्हणाले, "तू खप

ू कष्ट केले आहे स. आता तयार झालेले धान्य घेऊन ये." असे सांगन
ू त्यांनी त्याला एक
रे डा जुंपलेला गाडा दिला. बैद गाडा घेऊन शेतात गेला. त्याने दोन खंडी भात गाड्यात भरले व तो धान्याचा गाडा
घेऊन आश्रमाकडे निघाला ; पण दो खंडी भात रे ड्याला ओढवेना. आता काय करायचे असा बैदापुढे प्रश्न निर्माण
झाला. शेवटी त्याने जोखडात स्वतःची मान अडकविली व तो रे द्यासह गाडा ओढू लागला. वाटे त चिखलात रे डा
रुतला. खूप प्रयत्न केले तरी काही केल्या रे डा चिखलातून बाहे र येईना. आता काय करायचे ? असा त्याच्यापुढे प्रश्न
उभा राहिला. मग त्याने रे ड्याला मोकळे केले व रे ड्याच्या गळ्यामधील फास स्वतःच्या गळ्याभोवती बांधला व
खांद्याच्या आधाराने तो गाडा ओढू लागला.

गाडा खप
ू जड होता त्यामळ
ु े तो ओढताना त्याच्या गळ्याला फास लागला. त्याचा जीव कासावीस झाला; पण तो
डगमगला नाही. थांबला नाही. त्याने मोठा नेट लावन
ू गाडा ओढत ओढत आश्रमात आणला. बैदाची ती अवस्था पाहून
धौम्यांच्या मनात त्याच्याविषयी अपार करुणा निर्माण झाली. त्यांनी बैदाला सोडवून मोठ्या प्रेमाने त्याला गाढ
आलिंगन दिले. बैदाची भक्ती, श्रद्धा, कर्तव्यनिष्ठा पाहून धौम्यऋषी प्रसन्न झाले. त्यांनी त्याच्या मस्तकावर
वरदहस्त ठे वन
ू त्याला आशीर्वाद दिला. "तू सर्वशास्त्रसंपन्न होशील." त्याचक्षणी त्याला सर्व विद्या प्राप्त झाल्या.
मग तो आपल्या गुरूंना वंदन करून स्वगह
ृ ी परत गेला. धौम्य ऋषींचा तिसरा शिष्य उपमन्यू. तोही आपल्या गुरुंची
मनोभावे सेवा करीत असे. धौम्य ऋषी आपल्या शिष्याची अगदी कसून परीक्षा घेत असत व मगच त्यांच्यावर कृपा
करीत असत. उपमन्यूची भूक मोठी होती. त्यामुळे तो खप
ू खात असे. अशा आहारामुळे त्याची बुद्धी जड होती.
त्यामुळे विद्याभ्यासात त्याची प्रगती होत नसे. यावर गुरुंनी एक उपाय शोधून काढला. त्यांनी त्याला गाई-गुरे
चारण्याचे काम दिले. गुरूंच्या आज्ञेने तो दररोज गुरे- वासरे रानात घेऊन जात असे. उपन्यू दिवसभर गाई-गुरे रानात
चरत असे व त्या संध्याकाळी परत आणीत असे. आता याची परीक्षा घ्यायची असे गुरुंनी ठरविले. नेहमीप्रमाणे
उपमन्यू संध्याकाळी गाई घेऊन परत आला तेव्हा गुरुंनी त्याला विचारले, "बाळ उपमन्यू, मी तर तुला खायला
काहीही दे त नाही तरीसुद्धा तुझे शरीर इतके पुष्ट कसे ?"

उपमन्यू म्हणाला, "गरु

ु दे व, गरु े -वासरे रानात चरत असताना मी दप
ु ारच्यावेळी जवळपासच्या चार घरी अन्नाची
भिक्षा मागतो व जेवतो." गुरु धौम्य म्हणाले, "अरे , मिळालेली भिक्षा मला अर्पण केल्याशिवाय खाणे योग्य नाही. ते
पाप आहे . तेव्हा जी भिक्षा मिळे ल ती प्रथम मला दे त जा." गुरूंच्या आज्ञेप्रमाणे उपमन्यू वागू लागला, पण गुरु त्या
भिक्षेतील एक कानही उपमन्यल
ू ा दे त नसत. काही दिवसांनी गरु
ु ं नी पन्
ु हा विचारले, "बाळ, आता तू काय खातोस ?"
उपमन्यू म्हणाला, "गुरुदे व, पहिली भिक्षा तुम्हाला दे तो व दस
ु री भिक्षा मी खातो." तेव्हा गुरु म्हणाले, "अरे ! दोन
वेळा भिक्षा मागणे पाप आहे ." उपमन्यूने गुरूंच्या आज्ञेचे पूर्ण पालन केले. तरीसुद्धा त्याचे शरीर पूर्वीसारखेच पष्ु ट !
गरु
ु ं नी विचारले, "आता काय खातोस ?" उपमन्यू म्हणाला, "गरु
ु दे व, आता मी गाईचे दध
ु पितो." गरु
ु म्हणाले, "अरे ,
हे तर सर्वात वाईट !" उपमन्यूने गुरंची आज्ञा मान्य केली.काही दिवसांनी पुन्हा उपमन्यू पूर्वीसारखा पष्ु ट पाहून
गुरुंनी, "बाळ, आता काय खातोस ?" उपमन्यू म्हणाला, "गुरुदे व, रानात गाईंना वासरे पिऊ लागली कि त्यांच्या
तोंडातून दध
ु बाहे र गळते. गळणारे ते दध
ु मी द्रोणात धरून पितो." तेव्हा गुरु म्हणाले, "अरे रे, ही तर सर्वात वाईट
गोष्ट. उष्टे काही खाल्ले असता माणसाची बुद्धी मंद होते." उपमन्यूने तेही सोडून दिले. आता त्याला उपवास घडू
लागला. काय खावे त्याला समजेना. तो भुकेने अगदी कासावीस होत असे. संध्याकाळी परत येताना त्याच्या अंगात
अगदी त्राण नसे. एके दिवशी रानात रुईच्या पानातून पांढरा शुभ्र चीक गळत असल्याचे उपन्यन
ू े पाहिले. त्याला
वाटले, ते दध
ु आहे 'हे उष्टे दध
ु नाही' असा विचार करून त्याने पानांच्या द्रोणात तो चीक धरला. दध
ू समजन
ू तो
प्याला पण पितापिता त्याच्या डोळ्यात चीक गेला. त्यामुळे त्याची दृष्टीच गेली. तो आंधळा झाला.त्याला समोरचे
काहीही दिसेनासे झाले. आता गुरांना घरी कसे न्यायचे ? त्याच्यापुढे मोठाच प्रश्न पडला. आता आपणास गुरुदे व
रागावणार ? त्यांना काय सांगायचे ? त्याला विहिरीतन
ू बाहे र पडता येईना.

संध्याकाळ झाली. गुरे आश्रमात परत गेली. अजून उपन्यू कसा आला नाही ? याबद्दल ऋषींना काळजी वाटू लागली.
ते त्याला शोधण्यासाठी रानात गेले. ते त्याला मोठ्याने हाका मारू लागले.गुरूंचे शब्द कानी पडताच विहिरीत पडलेला
उपन्यू मोठ्यांदा म्हणाला , "गुरुदे व, मी येथे विहिरीत पडलो आहे ." तू विहिरीत कसा पडलास ? " असे त्यांनी विचारले
असता उपमन्यूने जे घडले ते सर्व सांगितले. ते ऐकताच धौम्य ऋषींना अतिशय वाईट वाटले. त्यांच्या मनात अपार
कृपा आली. त्यांनी उपन्यूला अश्विनीकुमारांचे स्मरण करण्यास सांगितले. त्याने अश्विनीकुमारांचा धावा करताच
प्रसन्न झालेल्या अश्विनीकुमारांच्या कृपेने उपमन्यूला पुन्हा दृष्टी आली. तो विहिरीतून बाहे र आला. त्याने आपल्या
कृपासागर गरु
ु दे वांच्या चरणांना भक्तिभावाने वंदन केले. उपन्यच
ू ा भक्तिभाव, त्याची गरु
ु वरील अनन्यनिष्ठा पाहून
धौम्यऋषींनी त्याला पोटाशी धरले, प्रसन्न झालेल्या धौम्यऋषींनी आशीर्वादपूर्वक आपला वरदहस्त उपमन्यूच्या
मस्तकावर ठे वला. त्याचक्षणी उपन्यूला सर्व विद्या प्राप्त झाल्या. त्याने त्याला घरी जाण्यास परवानगी दिली.
धौम्यऋषी त्याला म्हणाले, "तुला सर्व विद्या प्राप्त झाल्या आहे त. आता तू घरी जाऊन सुखाने संसार कर. तुला खप
ू
मोठी कीर्ती प्राप्त होईल. तुला अनेक शिष्य मिळतील. तुझा शिष्य उत्तंक मोठा ज्ञानी व पराक्रमी होईल. गुरुदक्षिणा
म्हणून तो शेषाला जिंकून कंु डले आणून दे ईल. जनमेजय राजाल सर्पसत्रात मदत करील. इंद्राला तक्षकासह शरण
आणील." धौम्यऋषींनी असा आशीर्वाद दिला स्त उपमन्यू आनंदाने स्वगह
ृ ी गेला.

सिध्द म्हणाले, "नामधारका, गरु

ु सेवेची आदर्श उदाहरणे व गरु
ु सेवेचे माहात्म्य या विषयी श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वतींनी
त्या तापसी ब्राम्हणाला धौम्यऋषींच्या कथा सांगितल्या. त्या कथा सांगून श्रीनसि
ृ हं सरस्वती ब्राम्हणाला म्हणाले,
"तू गुरु कडक बोलतात, वाटे ल ती कामे सांगतात म्हणून त्यांचा त्याग करून येथे आलास. तू मोठा गुरुद्रोही आहे स. तू
आपल्या गरु
ु ं ची निंदा केलीस हे महापाप आहे ." श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती असे बोलले असता तो तापसी ब्रम्हान
पश्चातापाने पोळून निघाला. मोठ्यांदा रडू लागला. स्वतःची निंदा करू लागला. गुरुद्रोहाचे प्रायश्चित्त म्हणून मी
आता प्राणत्याग करतो असे बोलू लागला, 'पश्चातापेन शुध्यति' या वचनानुसार त्या ब्राम्हणाचे गुरुद्रोहाचे पाप
नाहीसे झाले. श्रीगुरुंनसि
ृ हं सरस्वतींच्या कृपेने त्या ब्राम्हणाला सर्व विद्या प्राप्त झाल्या. मग श्रीगुरु त्याला म्हणाले,
"आता तू तुझ्या गुरुच्याकडे परत जा. ते तझ
ु ा स्वीकार करतील. तू त्यांची सेवा कर यातच तझ
ु े कल्याण आहे ." त्या
तपस्वी ब्राम्हणाने ते मान्य केले व तो आपल्या गुरूंकडे गेला." सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "तो ब्राम्हण निघून
गेल्यावर श्रीनसि
ृ हं सरस्वती कृष्णानदीच्या तीरावर भिल्लवडी येथे गेले. तेथील वास्तव्यात त्यांचा महिमा सर्वत्र
पसरला. त्या विषयीची कथा नंतर सांगतो."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'गुरुभक्तीचे माहात्म्य - धौम्य शिष्याची कथा' नावाचा अध्याय सोळावा
समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय सतरावा

मंदबद्ध
ु ीच्या मल
ु ास ज्ञानप्राप्ती

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, तू खरोखर श्रेष्ठ गुरुभक्त आहे स हे पाहून माझ्या मनाला विशेष
आंनंद होत आहे . पाऊस सुरु होण्या-अगोदर त्याची पूर्वसूचना दे णारा वारा वाहू लागतो. त्याप्रमाणे श्रीगुरुचरित्र श्रवण
करण्याची तझ
ु ी तीव्र इच्छा ही तुझ्या दै न्यनाशाचे पूर्वचिन्ह आहे . हे श्रीगुरुचरित्र म्हणजे साक्षात कामधेनूच आहे . ते
मी तुला सविस्तर सांगतो. ते तू एकाग्रचित्ताने श्रवण कर. कृष्णावेणी नद्यांच्या तीरावरील भिल्लवडी क्षेत्राच्या
पश्चिमतीरावर औदं ब
ु र हे तीर्थक्षेत्र आहे . तेथील औदं ब
ु र वक्ष
ृ ाखाली श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती एक चातुर्मास (चार महिने)
गुप्तपणे राहत होते. भुवनेश्वरीच्या जवळ श्रीगुरुंचे होते, त्यामुळे ते स्थान (औदं ब
ु र) सिद्धस्थान म्हणून प्रसिद्ध पावले.
त्या औदं ब
ु रक्षेत्री श्रीगुरू गुप्तपणे का राहिले ? ते तर साक्षात परमात्मा परमेश्वर, मग त्यांना भिक्षा मागण्याची व
जप-तप करण्याची आवश्यकता का होती ?" नामधारकाने विचारले असता सिद्धयोगी म्हणाले, "नामधारका, साक्षात
सदाशिव शंकर व श्रीदत्तात्रेयसुद्धा भिक्षा मागत असत. भिक्षा मागणे हे केवळ निमित्त. भिक्षेच्या निमित्ताने ते
अनेक तीर्थक्षेत्रांना भेट दे त असत. जे रं जले गांजलेले भक्त असता त्यांच्यावर ते अनुग्रह करीत असत. श्रीगुरुंच्या
वास्तव्याने अनेक गुप्ततीर्थक्षेत्रे प्रकट झाली. भक्तजनांवर अनुग्रह करण्यासाठीच श्रीगरू
ु भिक्षेच्या निमित्ताने ते
फिरत असत. पण अनेक लोक नानाप्रकारच्या लौकिक गोष्टी मागण्यासाठी त्यांच्याकडे वारं वार येऊ लागले,
म्हणूनच ते गुप्तपणे राहू लागले. पण कस्तुरी कितीही झाकून ठे वली तरी तिचा सुगंध लपून राहत नाही. तो
दरवळतोच. त्याप्रमाणे श्रीगुरू भिल्लवडीक्षेत्री गुप्तपणे राहत असले तरी त्यांची ख्याती सर्वत्र पसरली. सूर्य लपविला
तरी त्याचे तेज लपन
ू राहत नाही हे खरे . श्रीगरु
ु ं चे माहात्म्य कसे प्रकट झाले त्याविषयी मी तल
ु ा एक कथा सांगतो. ती
ऐक.

करवीरक्षेत्रात वेदशास्त्रपारं गत असा एक ऋग्वेदी ब्राम्हण राहत होता. विद्वान लोकांच्यात त्याला मोठा मन होता.
त्याला एक मुलगा झाला पण दर्दैु वाने तो उपजत अगदी मतीमंद होता. कितीही शिकविले तरी त्याला काहीच येत
नसे. काही समजत नसे. तो लहान असतानाच त्याचे आई-वडील दे वाघरी गेले. त्याच्या नात्यातील लोकांनी त्याचे
पालन पोषण केले. बघता बघता तो सात वर्षांचा झाला. कुळाचारानुसार सातव्या वर्षी त्याची मुंज झाली.
मौन्जिबंधानंतर त्याला अध्ययनासाठी गुरूकडे पाठविले, पण तो मतिमंद असल्यामुळे गुरुंनी शिकविलेले त्याला
काहीच समजत नव्हते. त्याला संध्या येत नव्हती.

गायत्री मंत्र येत नव्हता. मग वेदाध्ययन कुठले ? ब्राम्हणाला विद्या नाही तर पोट कसे भरणार ? विद्वान ब्राम्हणाचा
मठ्ठ मुलगा अशी त्याची सर्व लोक थट्टा करीत असत. लोक त्याला म्हणत, "अरे मूर्खा ! तुझे वडील केवढे विद्वान होते
! तू मात्र अगदी दगडधोंडा आहे स. तू तझ्
ु या वडिलांच्या कीर्तीला बट्टा लावलास. अरे , ज्याला विद्या नाही तो मनष्ु य
अगदी पशू होय. विद्वानांची सर्वत्र पूजा होते. तुझ्यासारख्या दगडाची नाही. तझ
ु ा जन्म अगदी फुकट आहे . तू आणि
सूकर यात काही फरकच नाही. आचारहीन अशा तुला या जन्मात कदापि सुख मिळणार नाही. मत्ृ यूनंतर तुला
नरकातच जावे लागेल. असले लाजिरवाणे जिणे जगण्यापेक्षा तू मरत का नाहीस ?" लोकांनी केलेली निंदा ऐकून तो
मुलगा अतिशय दःु खी झाला. तो लोकांना म्हणाला, "मी गतजन्मी विद्यादान केले नाही म्हणून मला या जन्मात
विद्याभ्यास जमत नाही. त्याला मी तरी काय करणार ? आता तुम्हीच काहीतरी उपाय करा." त्यावर लोक हसून
म्हणाले, "आता तुला पुढच्या जन्मीच विद्या येईल.या जन्मी तू भीक मागून जग."
लोकांनी केलेली हि निंदा ऐकून तो मुलगा अतिशय दःु खी झाला, त्याने गाव सोडले. तो रानावनातून फिरत चालला.
'मूर्ख म्हणून जिवंत राहण्यापेक्षा आपण प्राण द्यावा. मरून जावे.' असे त्याने ठरविले. आत्महत्येचा विचार करीत
फिरत फिरत कृष्णानदीच्या काठावरील भिलवडी गावी आला. तेथे नदीच्या पलीकडे भुवनेश्वरी दे वीचे सुंदर मंदिर
होते. तेथे त्याने दे वीचे दर्शन घेतले. त्याने अन्नपाण्याचा त्याग केला व दे वीच्या समोर धरणे धरून बसला. दे वीची
आपल्यावर कृपा व्हावी यासाठी तो आक्रोश करीत दे वीला आपले दःु ख सांगू लागला, "हे जगन्माते, सर्व जगाने माझी
हे टाळणी केली, माझी उपेक्षा केली; पण तू तरी माझ्यावर कृपा कर. मला दरू लोटू नकोस." तीन दिवस लोटले तरी पण
दे वीची आपल्यावर कृपा होत नाही, ती प्रसन्न होत नाही, हे पाहून त्याला अतिशय दःु ख झाले. तो दे वीला म्हणाला,
"माते, आता मी काय करू ? कोठे जाऊ ? माझी हाक तुला का ऐकू येत नाही ? माझ्यावर तुझी कृपा होत नाही, म्हणून
मी माझी जीभ कापन
ू तझ्
ु या पायांवर वाहतो." असे म्हणन
ू त्याने खरोखरच आपली जीभ कापली व दे वीला अर्पण
केली. तरीसुद्धा दे वी प्रसन्न झाली नाही. तेव्हा तो दे वीला कळवळून म्हणाला, "आंत माझ्यावर कृपा नाही केलीस तर
उद्या मी सकाळी माझी मस्तक कापून माझे मस्तक तुला करीन."

त्यावर भुवनेश्वरी दे वी प्रसन्न झाली. त्याच रात्री ती त्याच्या स्वप्नात आली. ती त्याला म्हणाली, "बाळा, तू इतके
दःु ख कशाला करतोस ? माझ्यावर रागावू नकोस. नदीच्या पलीकडे औदं ब
ु र वक्ष
ृ ाखाली एक महातपस्वी अवतारी पुरुष
आहे त. ते साक्षात श्रीदत्तात्रेयांचे अवतार श्रीनसि
ृ हं सरस्वती आहे त . तू त्यांच्याकडे जा. तुझे काम होईल ."

सकाळी मुलगा जागा झाला. त्याला रात्री पडलेले स्वप्न आठवले. तो नदीच्या पलीकडे गेला. तेथे औदं ब
ु र वक्ष
ृ ाखाली
श्रीनसि
ृ हं सरस्वती तपस्वी रुपात बसले होते. त्यानं पाहताच त्या मल
ु ाला आनंद झाला. त्याने धावतच जाऊन त्यांचे
पाय धरले. त्याला जीभ नसल्याने बोलता येत नव्हते, पण तो मनातल्या मनात श्रीगुरुंचे स्तवन करीत होता.
श्रीगुरुंनी त्याचा मनोभाव ओळखला. ते प्रसन्न झाले. त्यांनी त्याच्या मस्तकावर वरदहस्त ठे ऊन आशीर्वाद दिला
आणि काय आश्चर्य ! श्रीगरू
ु ं चा स्पर्श होताच त्या मल
ु ाला जीभ परत मिळाली. त्याचक्षणी त्याला वेदशास्त्रपरु ाणादी
सर्व विद्या प्राप्त झाल्या. श्रीगुरु म्हणाले, माझी अगदी मनापासून जो भक्ती करील त्याला सर्व विद्या, सर्व सुखे
प्राप्त होतील."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'मंदबुद्धीच्या मुलास ज्ञानप्राप्ती' नावाचा अध्याय सतरावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय अठरावा

अमरपूर माहात्म्य - ब्राम्हणाचे दारिद्र्य गेले

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धमुनींचा जयजयकार करीत म्हणाला, "अहो गुरु, तुम्ही खरोखर संसारसागर तारक आहात.
श्रीगरु
ु चरित्रामत
ृ ाने तम्
ु ही माझे कान तप्ृ त केले आहे त. परं तु तम
ु च्या मख
ु ातन
ू श्रीगरु
ु चरित्र कथामत
ृ कितीही श्रवण
केले तरी ते अधिकाधिक ऐकण्याची मला इच्छा आहे , म्हणून मला आणखी सांगा." नामधारकाने अशी विनवणी
केली असता सिद्धमुनींना आनंद झाला. ते म्हणाले, "नामधारका, तझ
ु ी श्रीगुरूचरणी असलेली भक्ती पाहून मला
आनंद होत आहे . आज तझ्
ु यामळ
ु े मला संपर्ण
ू श्रीगरु
ु चरित्र आठवते आहे . मी तल
ु ा भिलवडी स्थान माहात्म्य सांगितले
आहे . आता पुढचे चरित्र एकाग्रचित्ताने ऐक. भिल्लवडीक्षेत्री काहीकाळ वास्तव्य केल्यानंतर श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती
कृष्णानदीच्या काठाकाठाने परिभ्रमण करीत कृष्णा-वरूणा संगमावर आले. त्या स्थानाला दक्षिण-काशी असे
म्हणतात. तेथून पुढे ते कृष्णापंचगंगा संगमावर आले. तेथे भक्तजनांवर अनुग्रह करण्यासाठी बारा वर्षे वास्तव्य
केले. ते स्थान अत्यंत पवित्र असून त्याचे माहात्म्य काशी-प्रयागसमान आहे .

शिवा, भद्रा, भोगावती, कंु भी व सरस्वती या प्रख्यात पाच नद्या व कृष्णा या नद्यांचा संगम तेथे आहे . या संगमात
स्नान केले असता महातापातकांचा नाश होतो. या क्षेत्राचे माहात्म्य कुरूक्षेत्रापेक्षा अधिक आहे . तेथे स्नान केल्याने
सहप्रकाराच्या महापातकांचा नाश होतो. प्रयागात माघस्नान केल्याने जे पण्
ु य प्राप्त होते त्याच्या शतपट पण्
ु य या
संगमात एकदा स्नान केल्याने प्राप्त होते. येथे अमरे श्वराचे प्रसिद्ध मंदिर असून त्याच्या दर्शनाने अमरत्व प्राप्त होते.
येथे पवित्र औदं ब
ु र वक्ष
ृ असून तेथे चौसष्ट योगिनी नित्य स्नान करतात. येथील संगमात अगणित तीर्थे आहे त.
त्यात शुक्लतीर्थ, काम्यतीर्थ, वरदतीर्थ, प्रयागतीर्थ, शक्तितीर्थ, अमरतीर्थ, कोटीतीर्थ ही विशेष प्रसिद्ध आहे त. या
तीर्थात स्नान केले असता ब्रम्हइत्यादी सर्व पातकांचा नाश होतो. अगणित पुण्याची प्राप्ती होते. याच कृष्ण-पंचगंगा
संगमावर श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती काही काळ गुप्त रूपाने राहिले. त्यानंतर त्यांचे माहात्म्य सगळीकडे प्रकट झाले.
त्याविषयी मी तुला एक कथा सांगतो, ती ऐक. याच कृष्णा-पंचगंगा संगमावर अमरपूर नावाचे एक गाव आहे .
श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती दररोज दप
ु ारी जात असत. अमरपरु ात एक विद्याभ्यासी दरीद्री ब्राम्हण राहत होता. त्याची
पत्नी अत्यंत सुशील, धर्मपरायण, श्रेष्ठ पतिव्रता होती. हा ब्राम्हण गावात कोरडी भिक्षा मागून आपला उदरनिर्वाह
करीत असे. जे काही मिळे ल तय्त तो आनंदाने राहत असे. आहे त्या परिस्थितीत तो दारी आलेल्या अतिथीची पूजा
करीत असे. त्याची पत्नीसद्ध
ु ा दारी आलेल्या अतिथीला मोकळ्या हाती परत पाठवीत नसे. कोरडे भिक्षान्न,
अतिथीसेवा व ईश्वराचे भजन-पूजन यांत तो ब्राम्हण आपल्या पत्नीसह सुखात होता.

एकदा काय झाले, श्रीगुरुनसि

ृ हं सरस्वती त्या ब्राम्हणाच्या घरी भिक्षेसाठी गेले. त्या ब्राम्हणाने श्रीगुरुंना घरात नेले.
त्यांची भक्तिभावाने पूजा केली व त्यांना घेवड्याच्या शेंगाच्या भाजीचे भोजन दिले. परमेश्वर भावभक्तीचा भुकेलेला
असतो. त्याला भावभक्तीने पत्रं, पष्ु पं, फलं, तोयं यातले काहीही अर्पण केले असत ते तो आनंदाने स्वीकारतो. त्या
ब्राम्हणाने दिलेल्या घेवड्याच्या शेंगाच्या भाजीने श्रीगुरू प्रसन्न झाले व 'तझ
ु े दारिद्र्य गेले' असा त्यांनी त्या
ब्राम्हणाला आशीर्वाद दिला. संगमाकडे परत जाताना त्यांनी त्या ब्राम्हणाच्या दारातील घेवड्याचा उपटून टाकला.

श्रीगरु
ु ं नी घेवड्याचा वेल उपटून टाकलेला पाहून त्या ब्राम्हणाच्या पत्नीला अतिशय वाईट वाटले. ती शोक करीत
आपल्या नशिबाला दोष दे ऊ लागली. ती म्हणाली, "अहो काय, आमचे दर्दैु व ! त्या यातील आम्ही काय त्रास दिला
म्हणून त्याने आमचे अन्न तोडले ?" असे म्हणून ती श्रीगुरुंना दोष दे ऊ लागली. त्या ज्ञानी ब्राम्हणाला आपल्या
पत्नीचे बोलणे मळ
ु ीच आवडले नाही. तो तिला रागावन
ू म्हणाला, "तू श्रीगरु
ु ं ना वाईट बोलू नकोस. सर्व विश्व त्या
परमेश्वराच्या अधीन आहे . सर्व काही आपल्या प्रारब्धानुसारच घडत असते. त्या परमेश्वराने अगोदर अन्नपाण्याचे
व्यवस्था केली व मग चौऱ्याऐंशीलक्ष सष्ृ टी निर्माण केली. आपण पूर्वजन्मी काही पाप-पुण्य केले असेल त्याचे फळ या
जन्मी भोगावेच लागते. जे पेरावे तेच उगवते. त्यासाठी इतरांना दोष दे णे योग्य नाही. त्या यतीश्वरांनी जाताना
आशीर्वाद दिला आहे , त्यावर विश्वास ठे व." श्रीगुरुंनी घेवड्याचा वेल उपटून टाकला होता. आता सगळाच उपटून
टाकावा म्हणून त्या ब्राम्हणाने कुदळ घेतली व घेवड्याचे मूळ उकरून काढण्यास सुरुवात केली आणि काय आश्चर्य !
त्या वेलाचे मूळ उकरताना त्या ब्राम्हणाला जमिनीत धनाचा हं डा सापडला. ही तर त्या श्रीगरू
ु ं ची कृपा ! श्रीगुरू
आमच्यावर प्रसन्न झाले. त्यांनी दिलेला आशीर्वाद खरा ठरला. ते सामान्य मनष्ु य नाहीत. यतिवेष धारण केलेले
ईश्वरी अवतार आहे त. त्यांनी आमचे दै न्य-दारिद्र्य नाहीसे केले." असे म्हणून त्यांनी श्रीगुरूंचा जयजयकर केला.
मग तो ब्राम्हण आपल्या पत्नीसह संगमावर गेला. दोघांनी श्रीगरु
ु ं च्या चरणी मस्तक ठे वन
ू त्यांची मोठय
भक्तिभावाने पूजा केली. त्यांनी घडलेला सर्व प्रकार श्रीगुरुंना सांगितला. श्रीगुरू त्यांना म्हणाले, "जे घडले ते
कुणालाही सांगू नका. जर कुठे बोलला तर आलेली लक्ष्मी निघन
ू जाईल. तुम्हाला सर्व सुखे लाभतील. तुमच्या वंशात
लक्ष्मी कायम राहील. तुमचे इहपर कल्याण होईल." श्रीगरू
ु ं चा हा आशीर्वाद ऐकून त्या ब्राम्हण पती- पत्नीला अतिशय
आनंद झाला.

ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "श्रीगरू

ु नसि
ृ हं -सरस्वतींचे माहात्म्य असे आहे म्हणून त्यांना शरण
जावे. त्यांची भक्तिभावाने पूजा करावी. त्यामुळे आपले इहपरलोकी कल्याण होईल."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'अमरपूर माहात्म्य - ब्राम्हणाचे दारिद्र्य गेले' नावाचा अध्याय अठरावा समाप्त.

॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु

अध्याय एकोणिसावा

औदं ब
ु र माहात्म्य - नावाड्याची त्रिस्थळी यात्रा-योगिनी कथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिध्दमुनींच्या चरणांना वंदन करून म्हणाला, "अहो गुरु, तुमचा जयजयकार असो. तुम्ही
संसारसागरतारक आहात. मी आजपर्यंत अज्ञानरुपी अंधारात झोपलो होतो; परं तु तम्
ु ही श्रीगरु
ु चरित्रकथामत
ृ पाजन
ू
जागे केलेत. आत मला पुढील कथा सांगा." नामधारकाने अशी विनंती केली असता सिद्ध्मुनींना आनंद झाला. ते
म्हणाले, "कृष्णा-पंचगंगा संगमावरील अमरे श्वराच्या जवळ असलेल्या औदं ब
ु र वक्ष
ृ ाखाली श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती
वास्तव्य करीत होते." त्यावर नामधारकाने विचारले, "स्वामी, अनेक पवित्र वक्ष
ृ असताना श्रीगरु
ु नसि
ृ हं सरस्वती
औदं ब
ु र वक्ष
ृ ाखालीच वास्तव्य का करीत होते ? औदं ब
ु र वक्ष
ृ ावर त्यांचे इतके प्रेम का होते ?" नामधारकाने असे
विचारले असता सिद्धयोगी म्हणाले, "पूर्वी भगवान विष्णूंनी भक्त प्रल्हादाचे रक्षण करण्यासाठी नरसिंह अवतार
धारण केला व प्रल्हादाचा छळ करणाऱ्या हिरण्यकश्य्पच
ू े पोट आपल्या नखाग्रांनी फाडून त्याला ठार मारले त्यावेळी
त्या दै त्याच्या पोटातील भयंकर असे कालकूट विष त्यांच्या नखांना, बोटांना लागले, त्यामुळे त्यांच्या नखांची आग
होऊ लागली. त्यावेळी नसि
ृ हं ाच्या नखांची आग शांत करण्यासाठी लक्ष्मीदे वी औदं ब
ु राची फळे घेऊन आली. नसि
ृ हं ानी
त्या फळात आपली नखे रोवली असता त्यांच्या नखांची आग नाहीशी झाली. त्यावेळी प्रसन्न झालेल्या लक्ष्मी आणि
नसि
ृ हं यांनी औदं ब
ु राला वर दिला, "हे औदं ब
ु र, तुला सदै व खप
ू फळे येतील.

तू कल्पवक्ष
ृ या नावाने ओळखला जाशील. जे लोक तझ
ु ी सेवा करतील त्यांच्या सर्व कामना पूर्ण होतील. तुझ्या केवळ
दर्शनाने विषबाधा नाहीशी होईल. मनष्ु य पापमुक्त होईल. तुझी सेवा करणाऱ्या निपुत्रिक स्त्रीला त्वरित पुत्रप्राप्ती
होईल. जे दरिद्री असतील ते श्रीमंत होतील. जे लोक तझ्
ु या छायेत बसन
ू जप-तप-अनष्ु ठान करतील त्यांना अनंत
पुण्याची प्राप्ती होईल. ते ज्ञानी होतील. त्यांचे सर्व मनोरथ सिद्धीला जातील. तुझ्या छायेतील पाण्यात जे स्नान
करतील त्यांना गंगास्नानाचे पुण्य प्राप्त होईल. तझ
ु ी सेवा करणाऱ्याला कोणताही शारीरिक, मानसिक व्याधी होणार
नाही. ब्रम्हइत्यादी महापातके नष्ट होतील. कलियग
ु ात तू 'कल्पवक्ष
ृ ' म्हणन
ू ओळखला जाशील. आम्ही लक्ष्मीसह
तुझ्याजवळ कायमचे वास्तव्य करू." असा हा औदं ब
ु र वक्ष
ृ कलियुगात कल्पवक्ष
ृ म्हणून ओळखला जातो. अत्यंत
क्रुद्ध झालेले भगवान नसि
ृ हं औदं ब
ु रापाशी शांत झाले. औदं ब
ु राचे हे माहात्म्य श्रीदत्तात्रेयस्वरूप श्रीनसि
ृ हं सरस्वती
यांना माहित होते, म्हणून त्यांना औदं ब
ु र वक्ष
ृ प्रिय होता.

अमरे श्वराच्या जवळ चौसष्ट योगिनी वास्तव्य करीत होत्या. त्या योगिनी दररोज मध्यान्हकाळी श्रीगरु
ु ं च्याकडे येत
असत. तेथे त्यांची पूजा-अर्चा करून त्यांना आपल्या स्थानी नेत असत. तेथे त्यांची पूजा करून त्यांना उत्तम भोजन
दे त असत. त्यानंतर श्रीगरू
ु पुन्हा औदं ब
ु रापाशी परत येत असत. एकदा एका ब्राम्हणाला शंका आली. "हे यती येथे
अरण्यात राहतात. यांना भूक लागत नसेल का ? हे भिक्षेसाठी गावात फिरताना दिसत नाहीत. मग हे खातात काय ?
यांना भोजन कोण दे त असेल ? "त्याने नसि
ृ हं सरस्वतींच्या हालचालींवर लक्ष ठे वले. त्यावेळी त्याला
श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींचे रूप इतके भयंकर दिसले की तो भयभीत होऊन पळून गेला. जे श्रीगुरुंचा अंत पाहतात ते नरकात
जातात, म्हणून श्रीगरू
ु ं ची कधीही परीक्षा पाहू नये; परं तु नदीवर नौका चालविणाऱ्या एका साध्या-भोळ्या नावाड्याचे
भाग्य थोर ! त्याला असे दिसले की, मध्यान्हकाळी नदीतन
ू चौसष्ट योगिनी आल्या. त्यांनी श्रीगुरुंची पूजा केली. मग
त्या श्रीगरु
ु ं ना घेऊन नदीच्या प्रवाहात शिरल्या. त्याचक्षणी नदी दभ
ु ंगली. सर्वजणी श्रीगरु
ु ं सह आत गेल्या व काही
वेळाने श्रीगुरुंना घेऊन बाहे र आल्या. मग श्रीगुरू एकटे च स्वस्थानी गेले. ते दृश्य पाहून त्या नावाड्याला मोठे नवल
वाटले. दस
ु ऱ्या दिवशी पूर्वीप्रमाणेच योगिनी आल्या व श्रीगुरुंना बरोबर घेऊन नदीच्या प्रवाहात शिरल्या. त्याचक्षणी
नदीप्रवाह दभ
ु ंगला. वाट निर्माण झाली. योगिनी श्रीगरु
ु ं च्यासह आत शिरल्या. त्याचक्षणी तो नावाडीही त्यांच्या
मागोमाग आत शिरला. दभ
ु ंगलेला नदीप्रवाह पूर्ववत झाला. आत गेलेल्या त्या नावाड्याला मोठे आश्चर्य वाटले. तेथे
त्याला इंद्राच्या अमरावतीसमान वैभव संपन्न नगर दिसले. त्या नगरात रत्नखचित गोपरु े होती.

श्रीगुरू तेथे जाताच त्या नगरातील लोक आरती घेऊन त्यांच्या पूजेसाठी आले. त्यांनी श्रीगुरुंना एका मंदिरात नेउन
उच्चासनावर बसविले व त्यांची यथासांग पूजा केली. पूजा झाल्यानंतर त्यांना उत्तमोत्तम भोजन दिले. भोजन
झाल्यावर श्रीगुरू बाहे र आले.

त्याचवेळी श्रीगुरुंचे त्या नावाड्याकडे लक्ष गेले. त्यांनी त्या नावाड्याला विचारले, "तू येथे कशासाठी आलास ? " तेव्हा
तो नावाडी हात जोडून म्हणाला, "स्वामी, मी तम
ु चे दर्शन घेण्यासाठी आलो आहे . तम्
ु ही साक्षात त्रैमर्ती
ू अवतार
आहात. संसारमायेत अडकले त्यांना तुमचे स्वरूप समजत नाही. या संसारसागरात बुडणाऱ्या लोकांचा उद्धार करणारे
तुम्ही साक्षात त्रिमुर्ती श्रीदत्तात्रेय आहात. ज्यांना तुमचे दर्शन घडते त्यांच्या इच्छा पूर्ण होतात. त्यांचे इह-पर
कल्याण होते." त्या नावाड्याचे असे स्तवन केले असता श्रीगरू
ु प्रसन्न झाले. ते म्हणाले, "तझ
ु े दै न्यदारिद्र्य गेले.
तुझ्या मनात जी जी इच्छा असेल ती ती पूर्ण होईल; परं तु येथे जे काही पाहिलेस ते कुणालाही सांगू नकोस. जर
वाच्यता केलीस तर तुझे मोठे नुकसान होईल." असे सांगून ते नावाड्यासह औदं ब
ु रापाशी आले. श्रीगुरूंचा निरोप
घेऊन तो नावाडी आपल्या शेतात गेला. तेथे त्याला गुप्तधन सापडले. त्या धनामुळे त्याचे दःु खदारिद्र्य नाहीसे झाले.
त्याची बायकामुले सुखी झाली. त्याला श्रीगुरुंच्या आशीर्वादाने ज्ञानप्राप्तीही झाली. त्या दिवसापासून तो आपल्या
कुटुंबासह श्रीगरू
ु ं ची मनोभावे सेवा करू लागला.
असेच काही दिवस गेले. माघ महिन्यातील पौर्णिमा आली. त्या दिवशी तो नेहमीप्रमाणे श्रीगरू
ु ं ची सेवा करीत होता.
तो श्रीगुरूंना सहज म्हणाला, "स्वामी, माघ महिन्यात प्रयागस्नान अत्यंत पुण्यकारक समजले जाते. काशीचेही
माहात्म्य फार मोठे आहे . असे मी ऐकतो, पण मी हलक्या जातीचा. मी तिकडे कसा जाणार ? मला कोण नेणार ?"
त्याचे हे बोलणे ऐकून श्रीगुरुंना त्याची दया आली. ते म्हणाले, "चिंता करू नकोस. अरे , कृष्णा-पंचगंगा संगमस्थान
काशीप्रयागासमान आहे . अमरे श्वराचे वास्तव्य असलेले हे स्थानाच प्रत्यक्ष काशीक्षेत्रच आहे . कोल्हापूरला दक्षिण
गया असे म्हणतात. ज्यांना उत्तरे तील काशी, प्रयाग, गया ही त्रिस्थळी यात्रा करता येत नाही, त्यांनी या त्रिस्थळे ची
यात्रा करावी म्हणजे तेच पुण्य प्राप्त होते, पण तुला उत्तरे तील ती क्षेत्रे पहावयाची असतील, तर चल माझ्याबरोबर,
मी तुला ती दाखवितो."

श्रीगरु
ु नसि
ृ हं सरस्वती व्याघ्रचर्मावर बसले होते त्यांनी त्या नावाड्याला आपल्या मागे बसण्यास सांगितले व म्हणाले,
'मला नीट धरून ठे व' तो नावाडी व्यवस्थित बसला असता श्रीगुरुंनी आपल्या दिव्य योगशक्तीने त्याला एका क्षणात
प्रयागक्षेत्री नेले. तेथे विश्वनाथाचे दर्शन घेऊन पुढच्याच क्षणी गयेला स्नान व दर्शन करून क्षणार्धात मुळ मुक्कामी
परत आले. त्या नावाड्याचे केवढे भाग्य ! श्रीगुरुंच्या कृपेने एका दिवसात त्याला त्रिस्थळी यात्रेचे पुण्य प्राप्त झाले.

या घटनेने श्रीगरू
ु ं ची कीर्ती सर्वत्र पसरली. मग त्यांनी औदं ब
ु रक्षेत्र सोडून अन्यत्र जाण्याचे ठरविले. योगीनींना हे
समजताच त्यांना अतिशय वाईट वाटले. त्यांनी श्रीगुरुंना इथेच राहण्याचा आग्रह केला, तेव्हा दयाघन श्रीगरू
ु त्यांना
समजावीत म्हणाले, "मी या औदं ब
ु रक्षेत्रात सूक्ष्म रूपाने राहीन. स्थूल रूपाने मी अन्यत्र जाणार आहे . मी औदं ब
ु रात
अन्नपर्णे
ू ला ठे वन
ू जातो. तम्
ु ही येथेच राहा. हे स्थान गरु
ु स्थळ म्हणन
ू प्रख्यात होईल. जे लोक येथे येउन औदं ब
ु राची,
आमच्या पादक
ु ांची व तुमची पूजा करतील. त्यांच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतील.येथे अन्नपूर्णा आहे , तिची नित्य पूजा
केली असत चारी पुरुषार्थ पूर्ण होतील. येथे पापविनाशी तीर्थ, काम्यतीर्थ व सिद्ध वरदतीर्थ आहे , त्या तीर्थात सात वेळा
स्नान केले असता ब्रम्हहत्यादी महापातके नष्ट होतील. साठ वर्षाच्या वांझ स्त्रीलासद्ध
ु ा शतायष
ु ी पत्र
ु प्राप्ती होईल.
चंद्र-सूर्य ग्रहणाच्या दिवशी, मकर संक्रातीला, व्यातीपादादी पर्वणी असताना येथे स्नान केले असता गंगेच्या तीरावर
ब्राम्हणाला एक हजार गाई दान केल्याचे पुण्य लाभेल. येथे भक्तिभावाने एक सत्पात्री ब्राम्हणाला भोजन दिल्यास
कोटी ब्राम्हणांना भोजन दिल्याचे पुण्य प्राप्त होईल. येथील औदं ब
ु र वक्ष
ृ ाखाली पवित्र मनाने जप केल्यास त्याचे
कोटीपट पुण्य लाभेल. येथे एकादश रुद्रजप केला असता अतिरुद्र केल्याचे फळ प्राप्त होईल. एक लक्ष प्रदक्षिणा
घातल्यास कुष्ठरोग नाहीसा होऊन दे वासमान शरीरकांती प्राप्त होईल." अशारीतीने चौसष्ट योगीनींना
औदं ब
ु रक्षेत्राचे माहात्म्य सांगून श्रीगरू
ु भीमातीरी वसलेल्या गंगापूरस गेले. सिद्धमुनी नामधारकास म्हणाले,
"गरु
ु माहात्म्य हे असे आहे ." सरस्वती गंगाधर म्हणतात, कामधेनस
ू मान असलेले हे श्रीगरु
ु चरित्र भक्तिभावाने श्रवण
करील त्याला चारी पुरुषार्थाची प्राप्ती होईल. त्याच्या घरी लक्ष्मीचे अखंड वास्तव्य राहील. त्याच्या सर्व इच्छा पूर्ण
होतील.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'औदं ब
ु र माहात्म्य - नावाड्याची त्रिस्थळी यात्रा-योगिनी कथा ' नावाचा अध्याय
एकोणिसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय विसावा

ब्राम्हण स्त्रीची पिशाच बाधा दरू केली

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारकाने सिद्धमुनींना विचारले, "महाराज, श्रीगरू

ु नसि
ृ हं -सरस्वती योगीनींना आशीर्वाद दे ऊन गाणगापुरास गेले
तरी ते गुप्तरूपाने औदं ब
ु रक्षेत्री राहिले. असे तुम्ही सांगितले. त्याचा प्रत्यक्ष अनुभव कधी कोणाला आला का ? श्रीगुरू
गाणगापुरास गेल्यानंतर पुढे काय झाले ? ते सविस्तर सांगा. मला ते ऐकण्याची फार इच्छा आहे ." नामधारकाने असे
विचारले असता सिद्धमुनींना फार आनंद झाला ते म्हणाले, "नामधारका, औदं ब
ु राचे माहात्म्य किती सांगावे !
आजपर्यंत अनेक चमत्कार झाले आहे त. ते सगळे सांगणे शक्य नाही; पण त्यातील एक मोठा अद्भत
ु चमत्कार
सांगतो, तो लक्षपर्व
ू क ऐक.

शिरोळ नावाच्या गावात गंगाधर नावाचा एक ब्राम्हण होता. त्याची पत्नी शांत, सरळ स्वभावाची होती. कशास काही
त्यांना कमी नव्हते. परं तु त्यांना एक मोठे दःु ख होते. त्यांना झालेला मुलगा जगात नसे. एक पिशाच त्यांना झालेल्या
मल
ु ाला मारून टाकत असे. त्यांना पाच पत्र
ु झाले पण त्यातील कोणीही जगला नाही. त्यामळ
ु े ती ब्राम्हण स्त्री
अतिशय दःु खी होती. मुले जगावीत म्हणून त्या दोघांनी अनेक नावासायास, व्रते, उपवास केले, अनेक दे वदे वतांची
आराधना उपासना केली; पण कशाचा काही म्हणून उपयोग झाला नाही. त्यामुळे ती पत्नी अतिशय निराश, उदास,
दःु खी असत. आता यावर काय उपाय करावा ? प्रत्येक वेळी मुलगा जन्मास आला असता मारतो याचे कारण काय ?
आणि यावर उपाय काय ? असे गंगाधराच्या पत्नीने त्याचा गावातील एका ब्राम्हणाला विचारले असता त्या
ब्राम्हणाने त्यावर बराच विचार केला. त्याने अंतर्ज्ञानाने सर्व काही ओळखले. मग तो तिला म्हणाला, "तझ
ु े
पूर्वजन्मातील कर्माच या दर्भा
ु ग्याला कारणीभूत आहे . पूर्वजन्मी तू शौनक गोत्रातील एका ब्राम्हणाकडून ऋण घेतले
होतेस, त्याचे कर्ज तू फेडले नाहीस. त्याने तझ्
ु याकडे अनेक वेळा मागणी केली पण तू त्याच्या धनाचा अपहर केलास.
त्याला फसविलेस. तो द्रव्यलोभी होता. शेवटी त्याने पैशासाठी प्राण सोडले. त्याच्या मत्ृ यूला तूच कारणीभूत झालीस.
त्यामुळे तुला दह
ु े री पातक लागले. त्या ब्राम्हणाच्या मत्ृ युनंतर त्याची उत्तरक्रियाही केलेली नाही. त्यामुळे तो पिशाच
झाला आहे . तो तझ
ु ा गर्भपात करतो आणि मल
ु ाचा जन्म झाला तर तो त्याला मारून टाकतो." यातन
ू सट
ु ण्याचा
एकाच मार्ग आहे . त्या ब्राम्हणाची तू उत्तरक्रिया कर म्हणजे त्याला सद्गती प्राप्त होईल. श्राद्धकर्माच्या निमित्ताने
त्याच्या शौनक गोत्रातील ब्राम्हणास शंभर रुपये दान कर . म्हणजे त्या ब्राम्हणाच्या द्रव्याचा अपहार केल्याचा दोष
जाईल. अगोदर तू कृष्णातीरी जाऊन एक महिना उपवास व्रत कर . तेथे कृष्णा-पंचगंगा संगमावर अनेक तीर्थे आहे त.
तेथे औदं ब
ु र वक्ष
ृ आहे . तेथे तू औदं ब
ु राची आराधना कर. तेथील पापविनाशी तीर्थात स्नान करून औदं ब
ु राला सात
वेळा पाणी घाल. श्रीगुरुंच्या चरणांवर अभिषेक करून यथासांग पूजा कर. असे एक महिनाभर कर. तेथे श्रीगरू
ु -
नसि
ृ हं सरस्वतींचे वास्तव्य आहे . मी सांगितले तसे केलेस की श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींच्या कृपेने तू पापमुक्त होशील. तुला
शतायुषी पुत्र होतील. ब्राम्हणाला शंभर रुपये द्यावयाचे ते नंतर. ही सर्व कर्मे त्या ब्राम्हणाच्या प्रीत्यर्थ करावयाची
आहे त. यामुळेच तझ
ु े सर्व दोष जातील. तुझ्याजवळ धन नसेल तर तू चिंता करू नकोस. तू मनोभावे श्रीगरू
ु ं ची सेवा
कर. ते कनवाळू आहे त. ते मात्र पापमुक्त करतील."

हे ऐकून त्या ब्राम्हण स्त्रीचे समाधान झाले. मग ती औदं ब

ु रक्षेत्री आली. तेथे तिने संगमात स्नान करून
श्रीगरु
ु चरणांची पज
ू ा केली. औदं ब
ु र वक्ष
ृ ाला प्रदक्षिणा घातल्या. याप्रमाणे तीन दिवस सर्वकाही यथासांग केले. तिसऱ्या
दिवशी ती झोपेत असताना तो आत्महत्या केलेला ब्राम्हण आला व तिला दरडावन
ू म्हणाला, "तू माझे शंभर रुपये दे
नाहीतर तुला ठार मरीन. इतकेच काय मी तुंच वंश वाढून दे णार नाही. तुझे सगळे प्रयत्न व्यर्थ आहे त. तुला पुत्र होणार
नाही. झालाच तर तो जगणार नाही." असे म्हणन
ू तो पिशाच ब्राम्हण तिला मारण्यासाठी धावला. भयभीत झालेली
ती स्त्री औदं ब
ु राआड लपली. तेथे तिला श्रीगरू
ु दिसले. ती त्यांच्यामागे लपून बसली. श्रीगुरुंनी तिला अभय दिले. मग
त्यांनी त्या पिशाच ब्राम्हणाला दरडावन
ू विचारले, "काय रे , तू या स्त्रीला कशासाठी मारतो आहे स ?" त्यावर पिशाच
ब्राम्हण म्हणाला, "स्वामी, या गतजन्मी माझ्या धनाचा अपहार केला. त्या दःु खाने मी प्राणत्याग केले. स्वामी,
आपण कनवाळू आहात, कृपाळू आहात. तुमचे सर्वांवर प्रेम आहे . तुम्ही या स्त्रीची बाजू घेऊन पक्षपात करू नये."
त्यावर श्रीगुरू संतापन
ू म्हणाले, "तू माझ्या भक्ताला त्रास दिलास तर मी तुला शिक्षा करीन. मी सांगतो तसे वाग.
यातच तुझे कल्याण आहे . ती जे काही दे ईल ते मुकाट्याने स्वीकार. तुला ताबडतोब चालू लाग.माझ्या भक्ताचे रक्षण
कसे करायचे ते मी पाहीन. मी माझ्या भक्ताची वंशवद्ध
ृ ी करीन.आता जर पन्
ु हा परत आलास तर मी तल
ु ा कडक
शिक्षा करे न."

श्रीगुरुंनी असे ठणकावून सांगितले असता वरमलेला तो पिशाच ब्राम्हण श्रीगुरुंना वंदन करून म्हणाला, "स्वामी,
माझे भाग्य थोर म्हणन
ू तम
ु चे दर्शन घडले. आता माझा उद्धार करा. तम्ही आज्ञा करे ल तसे मी वागेन." त्यावर श्रीगरु
ु
म्हणाले, "या ब्राम्हण स्त्रीने तुझे उत्तरकार्य केल्यावर दहाव्या दिवशी तुला सद्गती प्राप्त होईल." त्या ब्राम्हण
पिशाचाने ते मान्य केले. मग श्रीगुरु त्या ब्राम्हण स्त्रीला म्हणाले, "तुझ्याजवळ जे काही थोडे फार धन असेल ते त्या
ब्राम्हणाच्या नावाने खर्च कर. अष्टतीर्थांत स्नान करून औदं ब
ु राला जलाभिषेक कर. असे केलेस की तझ
ु े ब्रम्हहत्या
पाप नाहीसे होईल. तुला दीर्घायुषी कन्या-पुत्र होतील."

हे सगळे त्या स्त्रीने स्वप्नात पहिले. ऐकले. तिला एकाएकी जाग आली. तिने डोळे उघडून इकडे तिकडे पहिले, पण
कोणीच दिसत नव्हते. स्वप्नात पाहिलेली गुरुमूर्ती तिच्या मनात ठसली होती. स्वप्नात श्रीगुरुंनी सांगितलेले
सर्वकाही तिने केले. ती ब्रम्ह-हत्या-पातकातून मुक्त झाली व त्या पिशाचालाही मुक्ती मिळाली. एके दिवशी श्रीगुरुंनी
तिला स्वप्नात दर्शन दिले. दोन नारळ तिच्या ओटीत घालून तिला म्हणाले, "आता तू व्रताचे उद्यापन कर. तुला
शतायुषी आणि ज्ञानी पुत्र होतील. तुमची वंशवद्ध
ृ ी होईल. आता कसलीही चिंता करू नको."

श्रीगुरुंनी असे सांगितले असता त्या ब्राम्हण दाम्पत्याला अतिशय आनंद झाला. त्यांनी श्रीगुरुंच्या आज्ञेनुसार व्रताचे
उद्यापन केले. ती ब्राम्हण स्त्री शापमुक्त झाली. काही दिवसांनी त्या स्त्रीला श्रीगुरुंच्या आशीर्वादाने दोन पुत्र झाले.
मोठ्या पत्र
ु ाचे मौन्जिबंधन केले व धाकट्या पत्र
ु ाचे तिसऱ्या वर्षी चड
ू ाकर्म विधी करण्याचे निश्चित केले; परं तु
चूडाकर्मविधीच्या आदल्या दिवशी मध्यरात्री तो मुलगा अचानक आजारी पडला आणि मरण पावला. आई-वडिलांना
अतिशय दःु ख झाले. मुलाचे प्रेत मांडीवर घेऊन ब्राम्हण स्त्री मोठ्यामोठ्यांदा रडू लागली. नात्यागोत्यातील लोक
जमले. सर्वांनी परोपरीने समजत
ू घालण्याचा प्रयत्न केला; पण त्याचा काहीही उपयोग झाला नाही. लोक म्हणाले,
"जे विधिलिखित असते ते टळत नाही. दे वांनाही मरण टळत नाही तेथे आपल्यासारख्या माणसांची काय कथा ? काळ
हा मोठा बलवान आहे ! " लोकांनी तिला खप
ू समजविण्याचा खूप प्रयत्न केला पण तिला ते पटत नव्हते. ती
म्हणाली, "असे कसे होईल ? औदं ब
ु रक्षेत्री वास्तव्य करणारे श्रीनसि
ृ हं सरस्वती श्रीदत्तात्रेयाचे अवतार आहे त. 'तुला
दीर्घायुषी पुत्र होतील' असा त्यांनी आशीर्वाद दिला आहे . तरीही असे कसे घडले ? श्रीगुरुंच्या वचनाला कमीपणा येत
असेल तर विश्वास तरी कोणावर ठे वायचा ? आता मी काय मला मरण आले तर बरे होईल 'आंत मी प्राणत्याग करीन'
असे म्हणून ती श्रीगुरुंना दोष दे ऊ लागली ती म्हणाली - "स्वामी महाराज, तुमचे वचन खोटे कसे ठरले ? तुमचे वचन
म्हणजे ब्रम्हवाक्य ! त्याला आज तडा गेला. तम्
ु ही ध्रव
ु ाला, बिभीषणाला वर दिलात हे तरी कसे मानायचे ? तम्
ु ही
माझी उपेक्षा केलीत. वाघाला घाबरलेली गाय एखाद्याच्या आश्रयाला जावी आणि घात करावा तसेच हे घडले आहे .

रं जले गांजलेले अनेक मोठ्या आशेने औदं ब

ु रक्षेत्री येतात. तुमची सेवा करतात. आता त्यांनी विश्वास कसा ठे वायचा ?
आता तम
ु ची उपासना कोण आणि कशासाठी करील ?" असे बोलन
ू ती अतिशय शोक करू लागली . प्रेताला कवटाळून
ती रात्रभर रडत होती. अंत्यविधीसाठी पुत्राचे प्रेत दे त नव्हती. 'आता मलाही जाळा' असे म्हणू लागली. लोक
नाईलाजाने घरी परत गेले. याचवेळी तेथे एक बाल्ब्राम्हचारी आला. त्याने त्या स्त्रीला शांत करण्याचा प्रयत्न केला.

इतकी कथा सांगून सिद्धमुनी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, तो बालब्रह्मचारी म्हणजे मनष्ु यवेष धरण केलेले
श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती होते. त्यांनी त्या स्त्रीला शांत करण्यासाठी जो उपदे श केल मी तो तल
ु ा आता सांगतो." ग्रंथकार
सरस्वती गंगाधर सांगतात, "हे श्रीगुरुचरित्र भक्तिभावाने श्रवण-पठण करणारा मनष्ु य शतायुषी होईल. या ग्रंथाचे
परमश्रद्धेने श्रवण करणाऱ्याला कोणतीही शारीरिक व्याधी होणार नाही. झाली असल्यास ती तत्काळ नाहीशी होईल हे
माझे शब्द माना."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'ब्राम्हण स्त्रीची पिशाच बाधा दरू केली' नावाचा अध्याय विसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय एकविसावा

मत
ृ बालक सजीव केला
।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, त्या ब्रम्हचाऱ्याने त्या मेलेल्या मल

ु ाच्या आईची विचारपस
ू केली व
तिचे सांत्वन करीत म्हणाले, "हे बाई, तू विनाकारण शोक का करीत आहे स ? मला सांग, या जगात कोणी चिरं जीव
झाला का ? जो जन्मास आला त्याला मत्ृ यू अटल आहे . हा संसार म्हणजे पाण्यावरील बुडबुडा आहे . हा दे ह पथ्
ृ वी-
आप-तेज-वायू व आकाश या पंचमहाभूतांपासून बनलेला आहे . ही पंचमहाभूते विलग झाली की या दे हाचा नाश होतो.
त्या पंचमहाभूतांचे गुण मायापाशांनी माणसाच्या ठिकाणी भ्रम निर्माण करतात. त्यामुळे पुत्र-मित्र, पत्नी
इत्यादीविषयी आसक्ती निर्माण करतात. ते गुण तीन आहे त. ते म्हणजे सत्व, रज व तमोगुण, सत्वगुणाने दे व,
रजोगुणामुळे मनुष्य व तमोगुणामुळे दै त्य निर्माण होतात. या गुणांनुसार कर्मे घडत असतात.कर्म चांगले, वाईट जसे
असेल त्यानस
ु ार त्याचे फळ मिळते. गण
ु ांनस
ु ार इंद्रियांच्या भोगाची वासना प्रबळ ठरते व सख
ु -दःु ख भोग उधे येतात.
पूर्वकर्मानुसार प्राणी जन्मास येतात व दे हप्रारब्ध भोगतात. कल्पवर्षे आयुष्य असणाऱ्या दे वऋषींनाही अंत असतो.
मग मनुष्याची काय कथा ? दे हावस्था सतत बदलत असते. जन्म, बालपण, तारुण्य, वार्धक्य व शेवटी मत्ृ यू गे सर्व
अटळ असते. मत्ृ यन
ू ंतर जीवात्मा पन्
ु हा नवीन दे ह धारण करतो. हे जन्म-मरणाचे चक्र सतत चालू असते. जे ज्ञानी
असतात ते जन्म-मत्ृ यूचे दःु ख मानीत नाहीत. जन्मास येणाऱ्या प्रत्येकाची ललाटरे षा ब्रम्हदे वाने लिहून ठे वलेली
असते. प्रत्येकाचे जे पूर्वार्जित असते त्यानुसार प्रत्येकाला तशी गत प्राप्त होते, म्हणून कोणी बालपणी मरतो तर
कोणी म्हातारपणी. स्वप्नात दिसलेले धन जसे खरे मानता येत नाही, त्याप्रमाणे दे हादिकांची खात्री करता येत नाही.
आजपर्यंत तू कोणकोणत्या योनीत जन्म घेतला हे तुला सांगता येईल का ? तू मनुष्ययोनीत जन्म घेतला होतास
असे मानले तर त्या प्रत्येक जन्मात तू कोणाची आई होतीस ? कोणाची पत्नी होतीस ? तझ
ु े आई-वडील कोण होते ? हे
तल
ु ा सांगता येईल का ? नाही ना ? मग आता या पत्र
ु ाचा वियोग झाला म्हणन
ू विनाकारण शोक का करतेस ? हा दे ह
पंचभौतिक आहे . हा दे ह चर्म-मांस-हाडे-मुत्र यांचा नश्वर गठ्ठा आहे . कसला पुत्र आणि कसला मत्ृ यू ? तू विनाकारण
शोक करीत आहे स. आता हे मुलाचे प्रेत अग्निसंस्कारासाठी दे ऊन मोकळी हो."

ब्रम्हचाऱ्याने असे परोपरीने समजाविले असता ती ब्राम्हण स्त्री म्हणाली, "स्वामी, तुम्ही जो मला उपदे श केलात तो
मला पटतो; पण तरीही माझ्या मनाचे पर्ण
ू समाधान होत नाही. प्रारब्ध हे च जर अटळ असेल, तर परमेश्वराची भक्ती
कशासाठी करावयाची ? परिसाच्या स्पर्शाने लोखंडाचे सोने नाही झाले असे कधी घडते का ? मी भाग्यहीन, दर्दैु वी
म्हणून श्रीगुरुंना शरण गेले. त्यांनी मला अभय दिले. मी त्यावर विश्वास ठे वला. ताप आला तर मनष्ु य वैद्याकडे
जाऊन औषध घेतो. श्रीनसि
ृ हं -सरस्वती त्रैमूर्तीचा अवतार आहे त. त्यांने मला वर दिला तो असत्य कसा ठरे ल ? मी
त्यांच्या वचनांवर पूर्ण विश्वास ठे वला. असे असतानाही मला पुत्रवियोगाचे दःु ख का भोगावे लागत आहे ? श्रीगुरुंचे
वचन खोटे ठरले ! आता मी कोणावर विश्वास ठे वू ? त्यापेक्षा मारणे बरे ! आता मी प्राणत्याग करते ." त्या ब्राम्हण
स्त्रीचा प्राणत्यागाचा अटळ निश्चय पाहून ब्रम्हचारी तिला म्हणाला, "आता तझ
ु ा निश्चय ठाम असेल तर मी तुला
सांगतो तसे कर." तू श्रीगुरुंच्या वचनावर विश्वास ठे वलास, तुला पूर्णायष
ु ी पुत्र झाला; पण त्याला मत्ृ यू आला. म्हणून
तू श्रीगरु
ु ं च्याकडे जा आणि तेथे तल
ु ा वर मिळाला त्या कृष्णा-पंचगंगा तीरावरील औदं ब
ु राखाली मल
ु ाचे प्रेत ठे व व तेथे
प्राणत्याग कर."

ब्रम्हचाऱ्याने असे सांगितले असता ते त्या ब्राम्हण स्त्रीला पटले. मग ती मुलाचे प्रेत पोटाशी बांधून औदं ब
ु रा जवळ
गेली. तिने पत्र
ु ाचे प्रेत गरु
ु पादक
ु ांजवळ ठे वले. इच पतीही तिच्याबरोबर होता. ती स्त्री गरु
ु पादक
ु ांवर डोके आपटून
आक्रोश करू लागली. लोकांनी पुत्राचे प्रेत अंत्य संस्कारासाठी मागितले पण रात्र झाली तरी ती प्रेत दे ण्यास तयार
होईना, "आता या निर्जन जागी रात्री थांबणे योग्य नाही. प्रेताला दर्गं
ु धी सुटली की ही बाई प्रेत आपल्याकडे दे ण्यास
तयार होईल. आता आपण घरी जाऊ व उद्या सकाळी येऊ." असे म्हणून सर्व लोक आपापल्या घरी गेले. इकडे
आक्रोश करणाऱ्या त्या स्त्रीला तिसऱ्या प्रहरी ग्लानी आली व त्याच स्थितीत तिला झोप लागली. झोपेत असताना
तिला स्वप्न पडले. स्वप्नात तिला एक जटाधारी योगी दिसले.त्यांनी सर्वांगाला भस्म लावले होते. व्याघ्रचर्म परिधान
केले होते. त्यांच्या गळ्यात रुद्राक्षमाळा होत्या. हातात त्रिशूळ होते. असे ते योगी औदं ब
ु राजवळ आले व त्या शोकाकुल
स्त्रीला म्हणाले, "तू आम्हाला दोष दे ऊन विनाकारण शोक का बरे करीत आहे स ? तझ्
ु या मल
ु ाला काय झाले आहे ? मी
आताच त्याच्यावर उपाय करतो. " असे बोलून त्यांनी त्या मुलाच्या सर्वांगाला भस्म लावले. मुलाचे तोंड उघडून त्यात
प्राणवायूचा संचार केला. 'आता तुझा पुत्र जिवंत होईल' असे आश्वासन दिले. हे स्वप्न पाहून तिला अचानक जाग
आली. ध्यानी, मनी ते स्वप्नी असे मनाशी म्हणत ती आश्चर्यचकित झाली. मल
ु ाच्या प्रेताकडे पाहून ती पन्
ु हा रडू
लागली. आपले दै वच खोटे , तेथे दे वाला दोष दे ण्यात काय अर्थ आहे ? श्रीगुरुंना तरी दोष का बरे द्यायचा ? असा विचार
करीत तिने मुलाच्या प्रेताकडे पहिले. ते मूल हालचाल करीत आहे असे तिला दिसले. तिने प्रेताला हात लावला. तो ते
गरम लागले. त्या प्रेतात जीव आला आणि तो मल
ु गा उठून आपल्या आईला बिलगला. त्या बाईला ही भत
ु ाटकी तर
नाही ना? असे क्षणभर वाटले; पण यासे काही नव्हते.

तो मुलगा खरोखरच जिवंत झाला होता. त्या बाईने अत्यानंदाने त्या मुलाला छातीशी घटत धरले. तिला एकाएकीप्रेम
प्रेमपान्हा फुटला. ती मुलाला स्तनपान दे ऊ लागली. तिने आल्या पतीला जागे केले. आपला मुलगा जिवंत झालेला
पाहून त्याला अतिशय आनंद झाला. ही सर्व श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींची अगाध लीला याची त्याला खात्री पटली. मग त्या
पतीपत्नींनी स्नान करून औदं ब
ु रास प्रदक्षिणा घातल्या. श्रीगुरुंचे अनेकपरींनी स्तवन करून क्षमायाचना केली.
श्रीगुरुंच्या पादक
ु ांची यथासांग पूजा करून भक्तिभावाने श्रीगुरुंचे स्तवन केले. त्याचवेळी गावातील ब्राम्हण मुलाच्या
प्रेतावर अंत्यसंस्कार करण्यासाठी तेथे आला. मुलगा जिवंत झालेला पाहून सर्वांना आश्चर्य वाटले. सर्वांनी श्रीगुरूंचा
जयजयकार केला. मग त्या ब्राम्हण पतीपत्नींनी तेथे ब्राम्हणभोजन घालून मोठा आनंदोत्सव केला.

ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकास म्हणाले, "नामधारका, औदं ब

ु रक्षेत्र महिमा कसा आहे , याची एक कथा मी
तुला सांगितली. अशा अनेक कथा आहे त. औदं ब
ु रतळी श्रीगुरुंचे कायमचे वास्तव्य असते. तेथे जाऊन श्रीगरू
ु ं ची सेवा
केली असता सर्व इच्छा पर्ण
ू होतात. याचा अनभ
ु व अनेकांनी घेतला आहे . श्रीगरू
ु ं ची चरणपज
ू ा केली असता वन्ध्य
स्त्रीला पुत्रसंतान लाभते. दरिद्री माणसाला लक्ष्मीप्राप्ती होते. रोगी माणसाला आरोग्य लाभते. कधीही अपमत्ृ यू येत
नाही. श्रीगरू
ु ं ची भावभक्तीने पूजा केली असता सर्व मनोकामना पूर्ण होतात. जो कुष्ठरोगी असेल त्याने
श्रीगरू
ु चरणांची पज
ू ा केली असता शरीर सव
ु र्ण होते याविषयी संदेह बाळगू नये.

श्रीगरू
ु चरणपादक
ु ांची पज
ू ा केली असता हृदयविकार, गंडमाळा, अपस्मार इत्यादी दोष नाहीसे होतात. मंदमती,
बहिरा, मुका, पंगू, रक्तपितीग्रस्त यांनी औदं ब
ु राची सेवा केली असता सर्व दोष जातात. चतुर्विधपुरुषार्थाची प्राप्ती
होते. श्रीगुरुंचे वास्तव्य असलेला औदं ब
ु र म्हणजे या कलियुगातील कल्पवक्ष
ृ च होय. नामधारका, श्रीगुरुनसि
ृ हं
सरस्वतींचा महिमा किती सांगावा ? सरस्वती गंगाधर म्हणतात, श्रीगरु
ु चरित्र म्हणजे प्रत्यक्ष कामधेनच
ू आहे . त्याचे
भक्तिपूर्वक श्रवण-पठण केले असता सव इच्छा पूर्ण होतात."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'मत
ृ बालक सजीव केला' नावाचा अध्याय एकविसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय बाविसावा

वांझ म्है स दभ
ु ती झाली

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक शिष्य सिद्ध्योग्यांच्या चरणांना वंदन करून म्हणाला, "अहो, योगेश्वर मनि
ु वर्य तम
ु चा जयजयकार
असो. तुम्ही खरोखर भवसागरतारक आहात. अज्ञानरुपी अंधार दरू करणारे तुम्ही दिव्य ज्योती आहात. तुमचे
चरणस्पर्श होताच मला ज्ञानप्राप्ती झाली. माझे मन परमार्थाकडे वळले आहे . कामधेनूसमान श्रीगुरुचरित्र तुमच्या
मख
ु ातन
ू मला ऐकावयास मिळत आहे . हे माझे केवढे भाग्य ! तम्
ु ही मला श्रीगरु
ु चरित्र सविस्तर सांगत आहात, पण
माझे मन तप्ृ त होत नाही. आणखी ऐकण्याची मला तीव्र इच्छा आहे . श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती गाणगापुरास आले असे
तुम्ही सांगितले. मग पुढे काय झाले ते मला सविस्तर सांगण्याची कृपा करा." नामधारकाची ही इच्छा ऐकून
सिद्धयोग्यांना अतिशय आनंद झाला. ते नामधारकाचे कौतुक करीत म्हणाले, "नामधारका, तू खरोखर धन्य आहे . या
जगात तू पूज्य होशील. तू मला जो प्रश्न विचारलास त्यामुळे माझ्या मनाला परमसंतोष झाला आहे . तुला
श्रीगुरुचरित्र सांगताना मला अतिशय आनंद होत आहे . श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती गाणगापुरास आल्यानंतर भीमा-
अमरजा संगमावर गप्ु तपणे राहू लागले. त्या संगमावर अश्वत्थवक्ष
ृ आहे . ते स्थान वरदभम
ू ी म्हणन
ू प्रसिद्ध आहे . तो
संगम प्रयागसमान असून तेथे अष्टतीर्थे आहे त. त्या तीर्थाचे माहात्म्य अपार आहे . त्याविषयी मी तुला नंतर सांगेन.
तीर्थमहिमा प्रकट व्हावा व भक्तजनांचा उद्धार व्हावा यासाठी श्रीगुरुंनी तेथे वास्तव्य केले. सर्या
ू ची किरणे झाकून
राहत नाहीत त्याप्रमाणे श्रीगरू
ु तेथे गप्ु तपणे राहत होते, तरी यांची ख्याती सर्वत्र झालीच.

श्रीगुरू मध्यान्हकाळी भिक्षेच्या निमित्ताने गाणगापुरात जात असत. ते गाव अग्रहार होते. त्या गावात वेदज्ञ
ब्राम्हणांची शंभर घरे होती. राजाकडून त्यांना जमिनी मिळालेल्या होत्या. त्यामुळे सगळे ब्राम्हण तसे
सुखासमाधानात होते. त्या गाणगापुरात एक दरिद्री ब्राम्हण होता. त्याच्या पत्नीचे नाव पतिव्रता असे होते. ती
नावाप्रमाणेच मोठी पतिपारायण, साध्वी होती. तो ब्राम्हण चार घरी भिक्षा मागन आपले व आपल्या पत्नीचे पोट
भरत असे. त्या ब्राम्हणाच्या घरी एक म्है स होती, पण ती भाकड होती. ती दध
ु दे त नसत. त्यामुळे तिला वेसन घातली
होती. गावातील लोक दगडमाती आणण्यासाठी तिला भाड्याने नेत असत. त्यापासून त्या ब्राम्हणाला चार पैसे मिळत
असत. श्रीगरू
ु भिक्षा मागण्यासाठी गाणगापरु ात जात असत. एकेदिवशी मध्यान्हकाळी श्रीगरू
ु त्या दरिद्री
ब्राम्हणाच्या घरी भिक्षा मागण्यासाठी गेले. तो ब्राम्हण भिक्षेसाठी गावात गेला होता. तो ब्राम्हण दरिद्री आहे ,
पोटासाठी भिक्षा मागतो हे श्रीगुरुंना माहित नसेल काय ?

तो ब्राम्हण दरिद्री असला तरी सात्विकवत्ृ तीचा होता. सज्जन होता. आहे त्यात समाधान मानणारा होता. सज्जन
होता. परमेश्वराला असलेच भक्त आवडतात. कृष्णशिष्टाईसाठी कौरवांकडे गेलेला श्रीकृष्ण दर्यो
ु धनाकडे राहावयास
गेला नाही, तो गेला होता विदरु ाकडे. परमेश्वर भक्तीचा भुकेलेला असतो. श्रीमंतीचा नाही. म्हणूनच श्रीगरू
ु त्या दरिद्री
ब्राम्हणाच्या घरी गेले. 'माते, भिक्षा वाढ' असे म्हणाले. श्रीगुरू दारात आलेले पाहून त्या ब्राम्हणाची स्त्री गडबडून
गेली. अतिशय दःु खी झाली. कारण श्रीगुरुंना भिक्षा घालण्यासाठी तिच्या घरी काहीच नव्हते. ती श्रीगुरुंना वंदन करून
म्हणाली, "माझे पती भिक्षा आणावयास गावात गेले आहे . आपणास दे ण्यासाठी घरात काहीच नाही. आपण थोडावेळ
थांबावे."
त्या स्त्रीची अगतिकता पाहून श्रीगरू
ु तिला म्हणाले, "तुझ्या घरात काही नाही असे कसे म्हणतेस ? तुझ्या घरी म्है स
आहे . ती भरपूर दध
ु दे णारी आहे , तेव्हा मला भिक्षा म्हणून दध
ु दिलेस तरी चालेल. 'काही नाही' असे म्हणू नकोस."
तेव्हा ती म्हणाली, "महाराज, म्है स असून नसल्यासारखीच. ती भाकड आहे . ती दध
ु दे त नाही म्हणून आम्ही तिला
रे डा म्हणून ठे वली आहे . ती कधी व्यालेलीच नाही म्हणून तर तिला वेसन घालन
ू माती वाहून नेण्यासाठी उपयोगात
आणतो. मग आपल्याला दध
ू कुठले दे ऊ ?" तेव्हा श्रीगुरू जर रागानेच म्हणाले, "तू खोटे बोलतेस. तुझी म्है स दध
ू दे ते.
जा, जा, तिचे दध
ू काढून आण." श्रीगरु
ु ं च्या शब्दावर विश्वास ठे वन
ू ती भांडी घेऊन दध
ू काढण्यासाठी गोठ्यात गेली.
तिचे आचळ पाण्याने स्वच्छ करून ती दध
ू काढू लागली, तो काय आश्चर्य आश्चर्य ! त्या म्हशीने भांडी भरभरून दध
ू
दिले. श्रीगरू
ु सामान्य संन्यासी नाहीत, ते अवतारी महात्मा आहे त याची तिला खात्री पटली. तिने दध
ू गरम करून
श्रीगरु
ु ं ना दिले. श्रीगरु
ु ते प्राशन करून संतष्ु ट झाले. त्यांनी तिला आशीर्वाद दिला, "तझ्
ु या घरी अखंड लक्ष्मी राहील.
तुझी मुले-नातवंडे सुखात सुखात, आनंदात राहतील. तुम्हाला कधीही काहीही कमी पडणार नाही." असा आशीर्वाद
दे ऊन श्रीगुरू संगमाकडे परत गेले.

आज त्या ब्राम्हण स्त्रीच्या घरात आनंद ओसंडून वाहत होता. काही वेळाने तो ब्राम्हण भिक्षा मागून घरी परत आला.
त्याला सगळी हकीगत समजली. तो म्हणाला, "आपले दारीद्र्य गेले. श्रीदत्तगुरुंनीच आपल्यावर कृपा केली आहे .
आपण त्यांच्या दर्शनाला जाऊया." ती दोघे संगमावर गेली. त्यांनी श्रीगुरूनसि
ृ हं सरस्वतींचे दर्शन घेऊन त्यांची
यथासांग षोडशोपचारे पूजा केली. त्या दोघांचे हृदय कृतज्ञतेने भरून आले. श्रीगुरुंच्या कृपाआशीर्वादाने ते कुटुंब
ऐश्वर्यसंपन्न झाले. त्यांना धन, धान्य, पत्र
ु पौत्र सर्वकाही भरभरून मिळाले.

ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "श्रीगरू

ु दत्तात्रेयांची ज्याच्यावर कृपा होते त्याला दःु ख, दै न्य,
दारिद्र्य कधीही भोगावे लागत नाही. त्याला आठप्रकारची ऐश्वर्ये प्राप्त होतात." यासाठीच सरस्वती गंगाधर
श्रीगरु
ु चरित्र विस्ताराने सांगतात. ते श्रवण करणाऱ्यास कधीही दै न्य, दारिद्र्य भोगावे लागणार नाही.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'वांझ म्है स दभ
ु ती झाली' नावाचा अध्याय बाविसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय तेविसावा

श्रीगुरूंचे गाणगापुरात आगमन -ब्रम्हराक्षसाचा उद्धार

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "श्रीगुरुंच्या कृपाशीर्वादाने त्या ब्राम्हणाच्या घरातील वांझ म्है स दभ
ु ती झाली
आणि त्या दरिद्री ब्राम्हणाचे दारिद्र्य कायमचे गेले ही वाट सगळीकडे वाऱ्यासारखी पसरली. दस
ु ऱ्या दिवशी त्या
गावातील काही लोक त्या ब्राम्हणाकडे आले व नेहमीप्रमाणे माती वाहून नेण्यासाठी त्याची वांझ म्है स भाड्याने मागू
लागले, तेव्हा तो ब्राम्हण म्हणाला, "माझी म्है स दभ
ु ती आहे . दोन दोन घागरी दध
ू दे ते. ती म्है स मी माती
वाहण्यासाठी मी दे णार नाही." ब्राम्हणाने असे सांगितले असता ते लोक आश्चर्याने अवाक झाले. ब्राम्हणाच्या
बोलण्यावर त्यांचा विश्वास बसेना, ते म्हणाले, "कालपर्यंत वांझ असलेली म्है स आज अचानक दभ
ु ती कशी झाली ?
तेव्हा त्या ब्राम्हणाने तय लोकांना गोठ्यात नेउन त्यांच्या दे खत त्या म्हशीने दोन घागरी दध
ू काढून सर्वांना
दाखविले. त्यामुळे लोकांची खात्री पटली. ते आले तसे परत गेले. ही बातमी गावभर झाली, ही बातमी गावाच्या
राजाला समजताच तो त्या ब्राम्हणाच्या घरी गेला. त्या ब्राम्हणाने सगळी हकीगत सांगताच त्या राजालाही
श्रीगुरूनसि
ृ हं -सरस्वतींच्या भेटीची ओढ लागली.

मग तो आपल्या परिवारासह समारं भपूर्वक संगमावर श्रीगरू

ु ं च्या दर्शनाला गेला. श्रीगुरुंच्या चरणांना मोठ्या
भक्तिभावाने वंदन करून तो म्हणाला, "स्वामी, आज आपल्या दर्शनाने मी खरोखर धन्य झालो. आपण साक्षात
त्रैमर्ती
ू अवतर आहात. आमच्यासारख्या सामान्य बद्ध
ु ीच्या माणसांना आपले माहात्म्य कसे कळणार ? आपणच या
जगाचे उद्धारकर्ते आहात. भक्तजनांचा उद्धार करण्यासाठीच आपण या पथ्
ृ वीवर अवतार घेतला आहे . आपण
मनुष्यवेषधारी परमेश्वर आहात. मी अज्ञानी नरजीव आहे . आपण माझा उद्धार करा.

त्या राजाने अशी प्रार्थना केली असता श्रीगरू

ु प्रसन्न झाले. ते त्याला म्हणाले, "आम्ही अरण्यवासी संन्यासी.
आमच्याकडे तझ
ु े काय काम आहे ? तू आपल्या परिवारासह येथे कशासाठी आला आहे स ? तुला काय हवे आहे ? "
त्यावर तो राजा हात जोडून म्हणाला, "आपण भक्तजनांचा उधार करणारे प्रत्यक्ष नारायण आहात. भक्तांच्या
उद्धारासाठीच आपला अवतार आहे . आपण असे वनवासात का राहता ? आपण येउन राहिलात तर सर्व लोकांवर मोठे
उपकार होतील. गाणगापुर हे महास्थान आहे . आपण ते पावन करावे. आपल्यासाठी तेथे मठ बांधून दे तो. तेथे राहून
आम्हा सर्वांचा उद्धार करावा." राजाने अशी विनंती केली असता, 'भक्तजनांच्या उद्धारासाठी आंता प्रकट होण्याची वेळ
आली आहे ' असा विचार करून श्रीगरु
ु ं नी गाणगापरु ात येण्याचे मान्य केले. श्रीगरु
ु ं नी मान्यता दे ताच राजाला आनंद
झाला. त्याने श्रीगुरुंच्यासाठी पालखी सजविली. मग त्या वाद्यांच्या गजरात व जयघोषात श्रीगुरुंना गाणगापुरास
नेले. गावाच्या वेशीवर लोकांनी त्यांचे मोठे स्वागत केले व त्यांना गावात नेले.

त्या गावाच्या पश्चिमेला एक भला मोठा उं च पिंपळवक्ष

ृ होता. त्या वक्ष
ृ ाजवळ एक घर होते. पण ते पूर्ण ओसाड होते.
त्या पिंपळावर एक अत्यंत क्रूर ब्रम्हराक्षस होता. तो माणसांना ठार मारून खात असे. सर्व लोकांना त्याची भीती वाटत
असे, त्यामुळे त्या घरात कोणीही राहत नसे. श्रीगुरूंची पालखी त्या घराजवळ येताच तो ब्रम्हराक्षस पिंपळावरून
खाली आला व श्रीगुरुंच्या पाया पडून हात जोडून म्हणाला, "स्वामी, माझा उद्धार करा ! मी घोर अंधारात बुडालो आहे .
आज आपले दर्शन होताच माझी पर्व
ू जन्मातील सर्व पापे जळून भस्म झाली आहे त. आपण प्राणिमात्रांवर दया
करणारे आहात, म्हणून माझा उद्धार करा. मी आपणास शरण आलो आहे ." श्रीगुरुंनी त्याची आर्तता ओळखली. त्यांनी
मस्तकावर वरदहस्त ठे वला. त्याचक्षणी त्याला मनुष्यरूप प्राप्त झाले. त्याने श्रीगुरुंच्या चरणांवर लोळण घेतली.
श्रीगरु
ु त्याला म्हणाले, "तू ताबडतोब संगमावर जा व तेथे स्नान कर. तू मक्
ु त होशील. तल
ु ा पन
ु र्जन्म मिळणार
नाही." श्रीगुरुंनी असे सांगताच तो ब्रम्हराक्षस भीमा-अमरजा संगमावर गेला. तेथे स्नान करताच तो मुक्त झाला. हा
चमत्कार पाहून आश्चर्यचकित झालेले लोक म्हणाले, "अहो, आपल्या गाणगापुरात आलेले स्वामी साक्षात त्रैमूर्ती
ब्रम्हा-विष्णू-महे श आहे त. आपले भाग्य थोर म्हणूनच त्यांचे चरणदर्शन लाभले.

राजाने गाणगापरु ात श्रीगरु

ु ं साठी संद
ु र मठ बांधन
ू दिला. श्रीगरू
ु त्या मठात राहू लागले. राजा दररोज मोठ्या
भक्तिभावाने यथासांग पुजाअर्चा करीत असे. श्रीगुरु नित्यनेमाने रोज अनुष्ठानासाठी संगमावर जात असत व
मध्यान्हकाळी मठात परत येत असत. कधी कधी तो राजा श्रीगुरुंना पालखीत बसवून राजेशाही थाटात संगमावर नेत
असे व परत आणत असे. वास्तविक श्रीगुरुंना असल्या थाटामाटाची, ऐश्वर्याची काहीच आवश्यकता नव्हतील पण तो
राजा मोठा श्रद्धाळू, भाविक होता. श्रीगुरूंचा भक्त होता. परमेश्वर भक्ताधीन असतो, म्हणूनच श्रीगरू
ु राजाला
समाधान वाटावे त्याच्या इच्छे ला मन दे त असत. श्रीगरू
ु मठात आल्यापासून त्यांची कीर्ती सर्वत्र होऊ लागली.
त्यावेळी 'कुमसी' नावाच्या गावात त्रिविक्रमभारती नावाचा एक वैदिक तपस्वी ब्राम्हण राहात होता. तो तीन वेद
जाणणारा होता. तो श्रीगरू
ु नसि
ृ हं ाचा परमभक्त होता व तो नित्य नसि
ृ हं ाची मानसपूजा करीत असे. श्रीगुरू
नसि
ृ हं सरस्वतींची कीर्ती त्याच्या कानावर आली. तो स्वतःशीच म्हणाला, "हा गाणगापरु ात आलेला संन्यासी मोठा
दांभिक वाटतो. हा स्वतःला संन्यासी म्हणवितो आणि राजाच्या पालाखीतून मिरवितो. याला काय म्हणावे ? खऱ्या
संन्याशाला या डामडौलाची, पालखीची काय गरज ?" हा त्रिविक्रमभारती आपली निंदा करतो हे श्रीगुरुंनी अंतर्ज्ञानाने
ओळखले. मग त्यांनी त्याला भेटण्याचे ठरविले.

ही हकीगत सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, यानंतर एक अपूर्व कथा घडली ती मी तुला
सविस्तर सांगतो. ती तू एकाग्रचित्ताने ऐक."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'श्रीगुरूंचे गाणगापुरात आगमन -ब्रम्हराक्षसाचा उद्धार' नावाचा अध्याय तेविसावा
समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय चोविसावा

त्रिविक्रमभारतीचा उद्धार
।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्ध्मुनींना म्हणाला, "त्रिविक्रमभारती श्रीगरू

ु नसि
ृ हं सरस्वतींची 'दांभिक संन्यासी' अशी निंदा करीत
होता. हे अंतर्ज्ञानानी श्रीगुरुंना समजले .त्यानंतर काय झाले ते मला विस्तारपूर्वक सांगा." सिद्धमुनी म्हणाले,
"नामधारका, ती मोठी अद्भत
ु कथा आहे . ती ऐक. कुमसी गावचा त्रिविक्रमभारती श्रीगुरुंची दांभिक, ढोंगी संन्यासी
अशा शब्दांत सतत निंदा करीत असे. सर्व जगाचे मन ओळखणाऱ्या श्रीगुरुंना हे समजले. तेव्हा त्याला प्रत्यक्ष भेटून
त्याच्या मनातील गैरसमज दरू करावा असे श्रीगुरुंना ठरविले. ही गोष्ट त्यांनी राजाला सांगितली, तेव्हा राजाने
त्यांच्या प्रवासाची तयारी केली. पालखी सजविली. हत्ती, घोडे, पायदळ शंग
ृ ारिले. श्रीगरू
ु पालखीत बसले. मग
वाद्यांच्या गजरात श्रीगरू
ु ं ची स्वारी त्रिविक्रमभारतीला भेटण्यासाठी कुमसी गावाकडे निघाली.

त्याचवेळी कुमसी गावात त्रिविक्रमभारती त्याचे उपास्य दै वत नसि

ृ हं ाची मानसपूजा करीत होता. परं त्य त्या दिवशी
नसि
ृ हं ाची मर्ती
ू त्याच्या डोळ्यापढ
ु े येईना. त्याने डोळे मिटून खप
ू प्रयत्न केला; पण नसि
ृ हं ाची मर्ती
ू काही प्रकट होईना.
आज असे का होत आहे . हे त्याला समजेना. तो निराश झाला. 'माझी आजपर्यंतची सगळी साधना व्यर्थ गेली' अशा
विचाराने तो अगदी निराश, उदास झाला. त्याने डोळे उघडून समोर पाहिले, तो नदीवरून श्रीगुरूंची पालखी येत
असलेली दिसली. त्या पालखीत त्याला त्याचे उपास्य दै वत जे नसि
ृ हं त्यांचीच मूर्ती दिसली. त्या पालाखीबरोबर जे
सैनिक होते ते सर्व श्रीगुरुंसारखेच दं डधारी संन्यासी दिसत होते. ते सगळे दृश्य पाहून त्रिविक्रमभारतीला मोठे आश्चर्य
वाटले. त्याचा सगळा अहं कार गळून पडला. आपण पाहतो आहोत ते सत्य की भास ? त्याला काहीच समजेना. तो
धावतच त्या पालखीजवळ गेला. पालखीत विराजमान असलेल्या नसि
ृ हं ाला, आपल्या उपास्य दै वतेला साष्टांग
नमस्कार घालन
ू तो म्हणाला "महाराज, आपण मला नसि
ृ हं रुपात दर्शन दिलेत. मी खरोखर धन्य झालो.' आपण
ब्रम्हा-विष्णू-महे शरूप आहात. अविद्यमायेने मी आपणास ओळखू शकलो नाही. आपले स्वरूप केवळ अचिंत्य आहे .
चर्मचक्षुंनी ते ओळखता येणार नाही. आपणच खरोखर नसि
ृ हं आहात. आता मला निजरुपात दर्शन दे ण्याची कृपा
करा." त्रिविक्रमभारतीने अशी प्रार्थना केली असता श्रीगरू
ु प्रसन्न झाले. त्यांनी आपली योगमाया आवरून निजरूप
दाखविले. त्यावेळी श्रीगरू
ु त्याला म्हणाले, "तू आमची निंदा करतोस, म्हणूनच आम्ही तुला भेटावयाला आलो. तू
मानसपूजेत नसि
ृ हं मूर्तीची पूजा करतोस. त्या नसि
ृ हं ाचे तुला दर्शन झाले ना ? जे नसि
ृ हं तेच आम्ही आहोत. आता
आम्ही दांभिक आहोत का हे तच
ू ठरव."
श्रीगुरू असे म्हणाले असता त्रिविक्रमभारतीच्या मनातील संशय नाहीसा झाला. श्रीनसि
ृ हं सरस्वती व आपले
उपास्यदै वत नसि
ृ हं एकच आहे त. श्रीगुरू हे चराचर व्यापक परमात्मा-परमेश्वर आहे त याची त्याला खात्री पटली. मग
तो श्रीगुरुंना शरण गेला व त्यांचे स्तवन करू लागला. तो म्हणाला, "स्वामी, मला क्षमा करा. अविद्येमुळे मी आपले
स्वरूप ओळखले नाही. आपण परमात्मा-परमेश्व आहात. आपण ज्याच्यावर कृपा कराल तो कळिकाळालाही जिंकेल.
आपण भवसागरतारक त्रैमूर्ती अवतार आहात. आज आपले चरणदर्शन झाल्याने मी धन्य झालो. आपण भक्तवत्सल
, कृपामर्ती
ू आहात. आता माझा उद्धार करा. मी आपणास शरण आलो आहे . माझा स्वीकार करा. त्रिविक्रमभारतीने
अशी प्रार्थना केली असता श्रीगुरु त्यावर प्रसन्न झाले. त्याच्या मस्तकावर वरदहस्त ठे वन
ू म्हणाले, "मी तुझ्यावर
प्रसन्न झालो आहे . तुला सद्गती प्राप्त होईल. तुला आता पन
ु र्जन्म मिळणार नाही." असा वर दे ऊन श्रीगुरू
गाणगापरु ास परत गेले.

ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, श्रीगुरूमाहात्म्य हे असे आहे . त्रैमूर्ती अवतार असलेले
श्रीगुरू आपल्या भक्तांचा उद्धार करण्यासाठीच मनुष्यरूपाने राहिले होते. त्यांना जे मनुष्य म्हणतील ते
सप्तजन्मपर्यंत नरकवास भोगतील. गुरु हाच ब्रम्हा, गुरु हाच विष्णू, व गुरु हाच महे श्वर आहे . तो परब्रम्हस्वरूप
आहे . असे वेद्परु ाणेही सांगतात, म्हणून श्रीगुरू त्रैमूर्ती आहे त अशी दृढ श्रद्धा ठे वावी व त्यांना शरण जावे. श्रीगुरुचरित्र
कामधेनू आहे . या कलियुगातील ती अमत
ृ ाची पाणपोई आहे . ज्ञानी जन ज्याचे सेवन करतात. सरस्वती गंगाधर
निश्चयाने सांगतात, "हे श्रीगुरुचरित्र जे भक्तिभावाने श्रवण-पठण करतील त्यांना चारी पुरुषार्थाची प्राप्ती होईल."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'त्रिविक्रमभारतीचा उद्धार' नावाचा अध्याय चोविसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय पंचविसावा

गर्विष्ठ ब्राम्हणांचा जयपत्राविषयी हट्ट

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्ध्योग्यांचा जयजयकार करीत नामधारक म्हणाला, "योगीराज, तुम्ही खरोखर संसारसागर तारक आहात. मला
याची खात्री पटली आहे . तुम्ही मला परमार्थ सांगून माझ्यावर अनंत उपकार केले आहे त. श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती हे
त्रैमर्ती
ू अवतार आहे त. जे लोक अज्ञानी असतात, त्यांना ते सामान्य मनष्ु य वाटतात. पण ज्ञानी लोकांना 'प्रत्यक्ष'
म्हणजे साक्षात परमेश्वर वाटतात. श्रीगुरूंनी त्रिविक्रमभारतीला आपले खरे परमेश्वरी रूप दाखविले व त्याचे अज्ञान
दरू केले. मग पुढे काय झाले ते मला सविस्तर सांगण्याची कृपा करा."

नामधारकाने अशी विनवणी केली असता सिद्धयोगी म्हणाले, "वत्सा, नामधारका, त्या श्रीगुरुंची लीला खरोखर
अगम्य आहे . त्यांच्या सर्व लीला मी सांगू लागलो तर पुष्कळ वेळ लागेल. कथाही खप
ू मोठी होईल; पण थोडेफार तुला
सांगतो, ऐक. 'विदरु ा' नगरात एक यवन राजा होता. तो अत्यंत क्रूर व कमालीचा ब्राम्हणद्वेष्टा होता. तो नित्य
पशुहत्या करीत असे व आपल्या सभेत ब्राम्हणांना बोलावून त्यांना वेद म्हणावयास सांगत असे. तो मोठ्यामोठ्या
विद्वान, ज्ञानी ब्राम्हणांना आपल्याकडे बोलावन
ू सांगत असे. 'तम्
ु ही माझ्या येथे सर्व वेद म्हणा, मी तम्
ु हाला भरपरू
पैसे दे ईन. जो कोणी मला वेदार्थ सांगेल त्याची मी विशेष पूजा करीन." त्यांत जे मोठे ज्ञानी असत ते सांगत, "आम्ही
मतिहीन म्हणजे अज्ञानी आहोत. आम्हाला वेदातले काहीही समजत नाही." असे सांगून ते तेथून काढता पाय
घ्यायचे. परं तु जे मूर्ख, अज्ञानी असत ते पैशाच्या लोभाने त्या यवनाकडे जाऊन वेद्पठण करीत असत. त्यावेळी
यज्ञकांडाचा अर्थ ऐकताना तो द्रष्ु ट यवन राजा कुत्सितपणे हसून म्हणायचा, "तुम्ही ब्राम्हण यज्ञ करता तेव्हा
पशुहत्या करता, ती तुम्हाला चालते, मग आम्ही पशुहत्या केल इतर काय बिघडते ?" असे बोलून तो ब्राम्हणांची
यथेच्छ निंदा-नालस्ती करायचा व जो विद्वान असेल त्याला भरपरू धन दे त असे. ही बातमी ऐकून ठिकठिकाणचे
अनेक ब्राम्हण केवळ धनाच्या लोभाने त्या यवनाकडे येउन त्याला वेद म्हणन
ू दाखवीत असत. या कलियग
ु ात असे
जे मतिहीन, मदोन्मत्त, द्रव्य्लोभी असतील ते यमलोकाला जाण्याच्या योग्यतेचे असतील यात तीळमात्र शंका नाही.

एकदा काय झाले, द्रव्य्लोभी असे दोन ब्राम्हण त्या विदरु ानगरात आले. ते त्या यवन राजाला भेटले व आपली कीर्ती
आपणच सांगू लागले. ते म्हणाले, "आम्ही तीव वेदांचे सांगोपांग अध्ययन केले आहे . सगळे वेद आम्हाला तोंडपाठ
आहे त. वेदांविषयी आमच्याबरोबर वादविवाद कण्यास चारी राष्ट्रांत कोणीही नाही. तुमच्या नगरात असे कोणी
असतील तर त्यांना आमच्याशी वेद्चर्चा करण्यासाठी बोलवावे." राजाने ते आव्हान स्वीकारले. त्याने आपल्या
नगरातील विद्वान ब्राम्हणांना बोलावन
ू घेतले. राजा त्यांना म्हणाला, "तुम्ही या दोन ब्राम्हणांशी वेद्विषयक चर्चा
करा. तुमच्यापैकी जो जिंकेल त्याला मी भरपूर धन दे ईन." त्यावर ते विद्वान ब्राम्हण म्हणाले, "हे दोन्ही ब्राम्हण
प्रकांडपंडित आहे त. या दोघांना जिंकू शकेल असा आमच्यात कोणीही नाही. हे आमच्यापेक्षा थोर आहे त." राजाने ते
मान्य करून त्या दोन ब्राम्हणांना वस्त्रालंकार दे ऊन मोठा सन्मान केला. त्यांची हत्तीवरून मिरवणूक काढली.
राजाने केलेल्या सन्मानाने त्या दोघांना अधिकच गर्व झाला. ते राजाला म्हणाले, "आमच्याशी वादविवाद करण्यास
कोणीही मिळत नाही, मग आमचे मोठे पण सिद्ध कसे होणार ? आता आम्ही अन्यत्र जातो. आमच्याशी वादविवाद
करण्यास कोणी भेटला तर तर त्याच्याशी चर्चा करू. कोणी मिळाला नाही तर जायपत्र घेऊन पुढे जाऊ."

राजाने ते मान्य केले. मग राजाचे संमतिपत्र घेऊन ते दोघे ब्राम्हण गावोगाव फिरू लागले. त्यांच्याबरोबर वाद
घालण्यास कोणीच तयार नसल्याने प्रत्येकाकडून जयपत्र घेऊन ते फिरत फिरत दक्षिणेकडे भीमातीरी असलेल्या
कुमसी गावी आले. त्याच गावात महाज्ञानी त्रिविक्रमभारती पंडित राहत होता. त्याला तीन वेद येत होते व तो अनेक
शास्त्रांत पारं गत होता. त्या गर्विष्ठ ब्राम्हणांना गावातील लोकांकडून त्रिविक्रभरतीची माहिती समजली. मग ते
त्रिविक्रमभारतीकडे गेले आणि त्याला म्हणाले, "तू स्वतःला मोठा 'त्रिवेदी' समजतोस, तर मग आमच्याशी चर्चा
करण्यास तयार हो. नाहीतर जयपत्र लिहून दे ." त्या ब्राम्हणांचे हे उन्मत्त बोलणे ऐकून त्रिविक्रमभारती म्हणाला,
"अहो, तीन कसले, एकसुद्धा वेद येत नाही. मला वेदातले काहीही काळात नाही. जर मला वेदशास्त्र येत असते तर मी
येथे अरण्यात कशाला राहिलो असतो ? मला जर वेद येत असते तर सर्व राजांनी मला वंदन केले असते.
तुमच्याप्रमाणे सुखापभोग मला मिळाले असते. मला काहीच येत नाही म्हणून तर संन्यासवेष धारण करून मी वनात
राहतो. मी एक सामान्य भिक्षुक आहे . तुमच्याशी बरोबरी मी कशी करणार ? "त्रिविक्रमभारतीचे हे बोलणे ऐकताच ते
दोन ब्राम्हण भयंकर संतापले. ते म्हणाले, "आमच्याशी वादविवाद करण्यास या जगात कोणीही नाही. आम्ही सगळी
राज्ये फिरत आलो पण आमच्याशी बरोबरी करू शकेल असा कोणीही नाही. आता आम्हाला जयपत्र लिहून दे ,
नाहीतर आमच्याशी वादविवाद कर." त्रिविक्रमभारतीने त्यांना अनेक प्रकारे समजाविले; पण ते काही ऐकण्यास
तयारच होईनात.

त्रिविक्रमभारतीने विचार केला, या ब्राम्हणांना भलताच गर्व झाला आहे . हे नेकांचा अपमान करीत आहे त. आता यांना
चांगलीच शिक्षा होईल." त्रिविक्रमभारती त्या ब्राम्हणांना म्हणाला, "आपण गाणगापुरास जाऊया. तेथे आमचे गुरु
आहे त. त्यांच्या समक्ष तुम्हाला जयपत्र दिले जाईल." त्या दोघांनी मान्य केले. ते मेण्यात बसून गाणगापुराकडे
निघाले. त्रिविक्रमभारतीसारख्या परमज्ञानी परु
ु षाला पायी चालत येण्यास लावले. यामळ
ु े ते अल्पायष
ु ी झाले.
गाणगापुरास आल्यावर त्रिविक्रमभारतीने श्रीगुरुंच्या पाया पडून त्यांना सर्व हकीगत सांगितली. श्रीगुरुंच्या सर्व काही
लक्षात आले. मग ते मंदस्मित करीत त्या दोघा ब्राम्हणांना म्हणाले, "तुम्ही दोघे कशासाठी आला आहात ? आम्ही
संन्यासी, आमच्याशी वाद घालून तुम्हाला काय मिळणार ? समजा, तुम्ही आमचा पराभव केला तर तुम्हाला
कसलाही रस नाही. आम्ही बोलूनचालून संन्यासी. आम्हाला हार-जीत सारखीच. तुम्ही आम्हाला जिंकलेत तरी
तुमचा काय फायदा ?" असे बोलून श्रीगुरुंनी त्यांना परावत्ृ त करण्याचा केला; पण पालथ्या घड्यावर पाणी !
विनाशकाले विपरीत बद्ध
ु ी हे च खरे !"

ते ब्राम्हण म्हणाले, "जयपत्रे मिळविणे ही आमची प्रतिष्ठा आहे , तेव्हा आमच्याशी चर्चा करा नाहीतर दोघेही जयपत्रे
लिहून द्या." मग श्रीगरू
ु त्यांना म्हणाले, "ब्राह्मणांनो ! इतका गर्व योग्य नाही.गर्व सर्व विनाशाचे मूळ आहे . या
गर्वामुळेच बाणासुर, रावण, कौरव लयाला गेले. वेद अनंत आहे त. ब्रम्हादिकांनाही थांगपत्ता लागला नाही. वेद
अनादिअनंत आहे त. त्याविषयी आपण कसली चर्चा करणार ? तेव्हा गर्व सोडा. तम्
ु ही स्वतःला चतर्वे
ु दी म्हणवता,
मग वेदांताविषयी तुम्हाला काय माहित आहे ?" श्रीगुरुंनी त्यांना परोपरीने समजविण्याचा प्रयत्न केला. पण त्याचा
काहीही उपयोग झाला नाही. ते ब्राम्हण अत्यंत अत्यंत गर्वाने म्हणाले, "आम्ही तीन वेदांचे सांगोपांग अध्ययन केले
आहे ."

ही कथा सांगन
ू सिद्धयोगी नामधारकास म्हणाले, "नामधारका, त्या गर्विष्ठ ब्राम्हणांना श्रीगरु
ु ं नी काय उत्तर दिले, ती
मोठी अपूर्व कथा तुला सांगतो, ती एकाग्रचित्ताने ऐक."
अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'गर्विष्ठ ब्राम्हणांचा जयपत्राविषयी हट्ट' नावाचा अध्याय पंचविसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय सव्विसावा
वेदविस्तार

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

"वेद अनादी अनंत आहे त ब्रम्हदे वालाही त्यांचे पर्ण

ू ज्ञान नाही. म्हणन
ू तम्
ु ही वथ
ृ ा अभिमान बाळगू नका. गर्व करू
नका." असे श्रीगुरुंनी त्या गर्विष्ठ ब्राम्हणांना समजविण्याचा खप
ू प्रयत्न केला, पण त्याचा काही उपयोग झाला नाही.
'आम्ही तीन वेद जाणतो' असे ते गर्वाने पन
ु ःपुनः बोलत होते. तेव्हा त्यांचा गर्वपरिहार करण्यासाठी श्रीगरू
ु त्या
ब्राम्हणांना म्हणाले, "नसत्या भ्रमात राहू नका. वेद अनंत आहे त. प्रत्यक्ष नारायणाचा अवतार असलेल्या व्यासांनी
वेदांचे विभाजन केले ;पण त्यांनाही वेदांचे पूर्ण ज्ञान नव्हते. त्या व्यासांचे पैल, वैशंपायन, जैमिनी व सुमंतु असे चार
मुख्य शिष्य होते आम्ही सर्व वेदांचा अभ्यास करणार आहोत." असे ते म्हणाले असता 'हे केवळ अशक्य आहे '
कल्पपर्यंत आयष्ु य लाभले तरी एका वेदाचेही अध्ययन पर्ण
ू होऊ शकणार नाही.

एकदा भारद्वाज ऋषी ब्रम्हदे वाकडे गेले आणि म्हणाले, "मला ब्रह्मचर्याश्रमात सर्व वेद शिकण्याची इच्छा आहे . मला
तसा वर द्या." तेव्हा ब्रम्हदे व म्हणाले, "वेद अनंत आहे त. संपूर्ण वेद कसे शिकता येईल ? मलाही वेदांचा थांगपत्ता
लागलेला नाही. वेद किती आहे त याची तुला कल्पना नाही, म्हणून तू असे बोलतो आहे स. आता मी तुला वेद किती
आहे त तेच दाखवितो." असे सांगन
ू त्यांनी भारद्वाजांना अतिउं च असे तीन पर्वत दाखविले व हे तीन पर्वत म्हणजेच
तीन वेद आहे त." असे सांगितले. त्या पर्वतप्राय तीन वेदराशी पाहून घाबरलेले भारद्वाज म्हणाले, "मी इतके वेद कसे
काय शिकणार ? केवळ अशक्य आहे ?" असे बोलून ते ब्रम्हदे वांना शरण गेले. मग ब्रम्हदे वांनी त्यांना अध्ययनासाठी
तीन मठ
ु ी भरून वेद दिले. भारद्वाजांनी त्या तीन वेदातील काही मंत्र वेगळे काढून चौथा वेद तयार केला." असे सांगन
ू
व्यास आपल्या चौघा शिष्यांना म्हणाले, "मी आता तुम्हाला एकेक वेद दे णार आहे . एकेका वेदाचाही अभ्यास
करण्यास खप
ू प्रयास पडतात. तुम्हाला अभ्यास करण्यासाठी त्यातील थोडेफार सांगेन." त्यावर ते शिष्य व्यासांना
म्हणाले, "आम्हाला एकेक वेद त्याच्या आदि-अंतासह सांगा. त्यातील जे शक्य आहे ते आम्ही शिकू." असे बोलन
ू त्या
चार शिष्यांनी व्यासांच्या चरणांना वंदन केले. मग संतुष्ट झालेल्या व्यासांनी आपल्या चार शिष्यांना वेदसंहिता
दिल्या. त्यांनी प्रथम 'पैल' नावाच्या शिष्याला जवळ बोलावन
ू त्याला ऋग्वेद दिला. वैंशपायनाला 'यजुर्वेद' सांगितला.
जैमिनीला 'सामवेद' दिला व सुमंतूला 'अथर्व' वेद संहिता दिली.
अशाप्रकारे वेदव्यासांनी त्यांच्या पैलादी चार वेदसंहिता दिल्या. त्याचप्रमाणे प्रत्येक वेदाचे ध्यान, स्वरूप, वर्ण, गोत्र,
दे वता, छं द, उपवेद व शाखा या सर्व गोष्टी सविस्तर समजावून सांगितल्या. व्यासांनी चार वेदांची केलेली ही सविस्तर
चर्चा श्रीगुरुंच्या मुखातून ऐकून ते गर्विष्ठ ब्राम्हण अवाक झाले. मग श्रीगरू
ु म्हणाले, "पूर्वी या भरतखंडात पुण्यवान
लोक खुपजण होते. सर्वजण वर्णाश्रम-धर्माचे निष्ठापूर्वक पालन करीत असत; पण आता या कलियुगात ब्राम्हणांनी
अगदी ताळतंत्र सोडला आहे . ते कर्मभ्रष्ट झाले आहे त. स्वधर्म, सदाचार यापासून दरू गेले आहे त. वेदबाह्य आचरण
करू लागले आहे त. वेदाध्ययन मागे पडले आहे , त्यामुळे वेदांचे सामर्थ्य लोप पावले आहे . आजकाल ब्राम्हण
मलेच्छांपुढे वेदपठण करतात. यामुळे ब्राम्हणवर्गाचे सत्व नाहीसे झाले आहे . ते मंदबुद्धीचे झाले आहे त. पूर्वी
ब्राम्हणवर्गाला फार महत्व होते. वेदसामर्थ्याने त्यांना दे वत्व प्राप्त झाले होते, म्हणन
ू च त्यांना 'भद
ू े व' म्हटले जा
असे. राजेमहाराजे ब्राम्हणांच्या चरणांची पूजा करीत असत. त्यानं कोणी सर्वस्वाची दक्षिणा दे केली तरी ते तिचा
स्वीकार करीत नसत. वेद्विद्याच्या सामर्थ्यामुळे ब्राम्हणांना ब्रम्हा-विष्णू-महे श वश होत असत. इंद्रादी दे वांनाही
ब्राम्हणांची भीती वाटत असे. विद्वान ब्राम्हणांचे वचन कामधेनस
ु मान होते. ते ब्राम्हण कल्पवक्ष
ृ होते. त्यांच्या
ठिकाणी एवढे सामर्थ्य होते की, मनात आले तर ते पर्वतांना तण
ृ ाकार करू शकत असत व तण
ृ ाला पर्वताकार करू
शकत. स्वतः भगवान विष्णू ब्राम्हणांना आपले दै वत मानून त्यांची पूजा करीत असे. म्हणूनच भागवत परु ाणात
भगवान म्हणतात,

"सर्व जग दे वाच्या अधीन आहे , दे व मंत्राच्या अधीन, मंत्र ब्राम्हणांच्या अधीन म्हणून ब्राम्हण हे माझे दै वत आहे ."
पूर्वी ब्राम्हणवर्गाला असे महत्व होते; पण आता ब्राम्हण वेदमार्ग सोडून भलत्याच मार्गाने जात आहे त. त्यामुळे त्यांचे
सत्व नष्ट झाले. ते हीन जातीची सेवा करू लागले आहे त. पैसे घेऊन वेद शिकवितात. वेद्विद्येची त्यांनी विक्री सुरु
केली आहे . जे हीनजातीपढ
ु े वेद म्हणतात त्या मर्खा
ू चे तोंडसद्ध
ु ा पाहू नये. ते मत्ृ यन
ु ंतर ब्रम्हराक्षसच होणार. हे
ब्राह्मणांनो, अशा आहे त चार वेदांच्या शाखा. असे आहे त त्यांचे भेद. असा आहे वेदविस्तार ! वेद अनंत आहे त आणि
तुम्ही म्हणता, आम्ही सर्व जाणतो ! हे सर्व तुम्हाला माहित होते का ? नाही न ? मग स्वतःला चतुर्वेदी म्हणण्याचा
मर्ख
ू पणा कशासाठी करता ? ब्राम्हणांचा क्षोभ ओढवन
ू का घेता ? तम्
ु ही स्वतःच स्वतःची स्तत
ु ी का करता. जयपत्रे
कशाला दाखविता ? त्रिविक्रमभारतीला जयपत्र कशाला मागता ? आला आहात तसे निघन
ू जा. व्यर्थ गर्व करू नका
नाहीतर प्राणाला मुकाल." श्रीगुरुंनी त्या अहं कारी ब्राम्हणांना इतके सांगितले तरी पालथ्या घड्यावर पाणी ! ते काही
ऐकावयास तयार नव्हते. त्यांचे एकाच पालप
ु द, "आम्हाला वेदाविषयी वादविवाद करावयाचा आहे . चर्चा करायची
आहे आम्ही जर वादविवाद केला नाही, तर आम्ही हरलो असे लोक राजाला सांगतील. मग आमची प्रतिष्ठा काय
राहणार ?"
सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "त्या उन्मत्त ब्राम्हणांना आपले हिताहित समजत नव्हते, त्यामुळे त्यांनी
आपल्या सर्वनाशाला निमंत्रण दिले असे मला वाटते.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'वेदविस्तार'नावाचा अध्याय सव्विसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय सत्ताविसावा

उन्मत्त ब्राह्मणांना शाप - मातंगास पूर्वजन्म स्मरण

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारकाने सिद्धमन
ु ींच्या चरणांना वंदन करून त्यांचे स्तवन केले आणि विचारले, "श्रीगरु
ु ं नी त्या ब्राम्हणांना
चारही वेदांचा विस्तार समजावून सांगितला ,मग झाले ते मला सविस्तर सांगा." नामधारकाने असे विचारले असता
सिद्धमुनी म्हणाले "नामधारका, श्रीगुरूंची महती किती सांगावी ? त्यांनी त्या मूर्ख ब्राम्हणांना समजविण्याचा खूप
प्रयत्न केला, त्यांचे हिताहित कशात आहे हे ही सांगितले, पण काहीही उपयोग झाला नाही. 'वादविवाद करा नाहीतर
जयपत्र द्या' हाच ठे का त्यांनी धरला. त्या ब्राम्हणांचा हा दरु ाग्रह पाहून श्रीगुरू संतापले. ते म्हणाले, "ठीक आहे . जशी
तुमची इच्छा ! दिव्यावर झडप घालणाऱ्या पतंगाप्रमाणे त्यांनी स्वतःचे घेण्याचे ठरविले, त्याला कोण काय करणार ?
याचवेळी श्रीगुरुंना दरू अंतरावर एक वाटसरू दिसला. श्रीगुरू आपल्या शिष्याला म्हणाले, "त्या वाटसरूला बोलावन
ू
आमच्याकडे आण." त्या शिष्याने त्या वाटसरूला बोलावन
ू आणले. श्रीगुरुंनी त्याची नीट चौकशी केली तेव्हा तो
म्हणाला, "महाराज, मी हीन जातीचा मातंग आहे , म्हणून गावाच्या बाहे र राहतो. माझे पूर्वपुण्य मोठे आहे म्हणूनच
मला आज तम
ु चे दर्शन घडले." असे म्हणन
ू त्याने श्रीगरु
ु ं ना साष्टांग नमस्कार घातला.

श्रीगुरुंनी एक शिष्याला आपला दं ड दिला व जमिनीवर समांतर रे षा काढण्यास सांगितले. त्या शिष्याने जमिनीवर
सात रे षा काढल्यावर श्रीगुरू त्या मातंगाला म्हणाले, "आता तू एकेक रे षा ओलांडून पुढे ये. मी विचारलेल्या प्रश्नाचे
उत्तर दिल्यानंतरच पढ
ु ची रे षा ओलांडायची आहे ." श्रीगरु
ु ं नी सांगताक्षणीच तो मनष्ु य पहिली रे षा ओलांडून पढ
ु े
आला. त्याचक्षणी त्याला ज्ञानप्राप्ती झाली. श्रीगुरुंनी त्याला विचारले, "तू कोण आहे स ? तझ
ु ी जात कोणती ?" तो
म्हणाला, "मी भिल्ल जातीचा आहे . माझे नाव 'वनराखा'. दस
ु री रे षा ओलांडताच त्याला पूर्वजन्माचे ज्ञान झाले. तो
त्या जन्मातील अनेक गोष्टी सांगू लागला. ते पाहून सर्व लोकांना मोठे आश्चर्य वाटले. तिसरी रे षा ओलांडताच त्या
मनुष्याला तत्पूर्वीच्या जन्माचे स्मरण झाले. तो म्हणाला, "माझे नाव 'गंगासुत'. मी गंगेच्या काठी राहत होतो."
चौथी रे षा ओलांडताच तो म्हणाला, "माझे नाव 'सोमदत्त' मी वैश्य आहे ." सहावी रे षा ओलांडताच तो म्हणाला, "मी
क्षत्रिय असून माझे नाव 'गोवर्धन'." सातवी रे षा ओलांडताच तो म्हणाला, "माझे नाव अध्यापक. मी ब्राम्हण असून
मी वेद्शास्त्र व्याकरणात पारं गत आहे ."

त्या मातंगाने असे सांगताच श्रीगुरुंना अतिशय आनंद झाला. ते त्या मातंगाला म्हणाले, "तू स्वतःला वेद्शात्रपारं गत
ब्राम्हण म्हणवितोस, तर आता एक काम कर. येथे हे दोन ब्राम्हण आले आहे त, त्यांच्याशी वेदांवर वादविवाद कर."
असे बोलन
ू श्रीगरु
ु ं नी अभिमंत्रित केलेली विभत
ू ी त्या मातंगाच्या सर्व शरीराला लावली. विभत
ू ीचा स्पर्श होताच त्या
मातंगाच्या ठिकाणी पूर्णज्ञानाचा उदय झाला. मानस सरोवरात बुडी मारताच कावळ्याचा राजहं स होतो, त्याप्रमाणे
श्रीगुरुंच्या हृदयस्पर्शाने तो मातंग परमज्ञानी झाला. तो खड्या आवाजात सुस्वरात वेदमंत्र म्हणू लागला. हा सगळा
चमत्कार त्रैमूर्ती श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींच्या दै वी सामर्थ्याचा ! अज्ञानी लोक त्यांना सामान्य मनष्ु य समजताच त्यांचा
अधःपात होतो. त्या मातंगाचे ते सुस्वर वेदपठण ऐकताच वादविवादासाठी आलेले ते दोन गर्विष्ठ ब्राम्हण भयचकित
झाले. त्यांना एक शब्दही बोलता येईना. त्यांच्या छातीत वेदना होऊ लागल्या. त्यांच्या शरीराचा थरकाप उडाला.
सर्वांगाला घाम फुटला. त्यांनी स्वतःची निंदा करीत श्रीगुरुंच्या चरणांवर लोळण घेतली. ते श्रीगुरुंना म्हणाले, "आम्ही
अज्ञानी, मर्ख
ू आहोत. आम्हाला वाचवा. आम्ही गरु
ु द्रोही, ब्राम्हणद्रोही आहोत. तम
ु चे स्वरूप आम्ही ओळखले नाही.
तुम्ही साक्षात शिवशंकर आहात. तुम्ही कृपाळू आहात. आमच्यावर दया करा. आमच्या अपराधांची क्षमा करा.
आमचा उद्धार करा."

त्या ब्राम्हणांनी अशी विनवणी केल असता श्रीगरू

ु म्हणाले, "तम
ु च्या अपराधांना क्षमा नाही. तम्
ु ही मदांध होऊन
त्रिविक्रमभारतीला त्रास दिलात. त्यांचा अपमान केलात. अनेक ब्राम्हणांचा तुम्ही धिःकार केलात. विद्येच्या गर्वाने
उन्मत्त होऊन तुम्ही करू नयेत अशा अनेक वाईट गोष्टी केल्यात. आता भोगा आपल्या पापांची फळे . तुम्ही
ब्रम्हराक्षस व्हाल." ही शापवाणी ऐकताच ते ब्राम्हण शोकाकुल झाले. ते उःशाप मागू लागले. त्यावर कृपामर्ती
ु श्रीगरू
ु
म्हणाले, "तुम्ही बारा वर्षे ब्रम्हराक्षस व्हाल. तुम्हाला कृतकर्माचा पश्चाताप झाल्यामुळे तुम्ही शांत राहाल. पुढे
तुम्हाला एक ब्राम्हण भेटेल. तेव्हा तुम्ही 'शुक्ल-नारायण' असा शब्द उच्चाराल. त्याच्या पुढील वाक्य तो तुम्हाला
सांगेल, तेव्हाच तम
ु चा उद्धार होईल. आता तम्
ु ही नदीवर जा.

श्रीगरु
ु ं नी असे सांगताच ते ब्राम्हण गावाबाहे र गेले.नदीच्या तीरावर जाताच त्यांची हृदयक्रिया बंद पडली व त्यांना
मत्ृ यू आला. कृतकर्माचे फळ ज्याने त्यानेच भोगावे लागते. त्या आत्मघातकी ब्राम्हणांना गुरुशापाने मत्ृ यू आला व ते
ब्रम्हराक्षस झाले.

'ते ब्राम्हण निघून गेल्यावर त्या मातंगाचे काय झाले ?' असे नामधारकाने विचारले असता सिद्धमुनी म्हणाले,
"श्रीगुरुंनी ज्या मातंगाला सात रे षा ओलांडावयास लावल्या व त्याला त्याच्या मागील अनेक जन्मांचा अनुभव दिला
तो श्रीगुरुंच्या पाया पडून म्हणाला, "पूर्वजन्मी मी ब्राम्हण होतो. मग माझी अशी अधोगती का झाली ? मी कोणते
पाप केले होते ते मला सांगा." त्या मातंगाने अशी विनंती केली असता श्रीगुरु त्याला त्याचा पूर्ववत्ृ तांत सांगू लागले."

ग्रंथकार सरस्वती गंगाधर सांगतात, श्रीगरु

ु चारित्रातील पढ
ु ील कथा जे श्रवण करतील जे महापातकी असले तरी
ब्रम्हज्ञानी होतील. ही श्रीगुरुचरित्रकथा अत्यंत पुण्यदायक असून ती श्रवण केली असता चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतात.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'उन्मत्त ब्राह्मणांना शाप - मातंगास पूर्वजन्म स्मरण' नावाचा अध्याय
सत्ताविसावा समाप्त.
॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय अठ्ठाविसावा

कर्मविपाक - मातंग कथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्ध्योग्यांना म्हणाला, "मला आता पुढची कथा ऐकण्याची तीव्र इच्छा झाली आहे . ती कथा मला सांगा."
त्यावर सिद्धयोगी म्हणाले,"मला कोणत्या पूर्वकर्मामुळे हीन दशा प्राप्त झाली ?" असे मातंगाने विचारले असता
श्रीगुरू त्याला म्हणाले. "पूर्वजन्मी केलेल्या पापकर्मामुळे इहजन्मी त्याचे भोग भोगावे लागतात. दोष किं वा पापकर्मे
अनेक प्रकारची असतात व प्रत्येक पापकर्माचे फळ भोगावे लागते. त्याविषयी मी तुला सविस्तर सांगतो ऐक. ब्राम्हण
किं वा अन्य कोणीही अनाचाराने वागला तर त्याला हीनजातीत किं वा कृमिकीट, पशुपक्षी इत्यादी योनींत जन्म
घ्यावा लागतो. आपल्या आईवडिलांचा किं वा कुलस्त्रीचा त्याग केल्यास त्या पापकर्माबद्दल मनष्ु याला हीन कुळात
जन्म घ्यावा लागतो. जो आपल्या कुलदे वतेऐवजी अन्य दे वतेची पूजा करतो, सदै व असत्य बोलतो, जीवहिंसा करतो,
आपल्या कन्येची विक्री करतो, खोटी साक्ष दे तो, त्याला चांडाळ योनी प्राप्त होते. घोड्यांची विक्री करणारा, परस्त्रीशी
संग करणारा, रानाला आग लावणारा, तीर्थक्षेत्री जाऊन श्राद्धादी कर्मे न करणारा, आपल्या घरातील कपिला धेनच
ू े दध
ू
दे वब्राम्हणांना ने दे ता स्वतःच सेवन करणारा नीच गतीला जातो. आपल्या आई-वडिलांची सेवा न करणारा, त्यांचा
सांभाळ न करणारा, आपली एक पत्नी असताना तिचा त्याग करून दस
ु री स्त्री करणारा सात जन्म कृमिकीटक होतो.
सत्पात्री ब्राम्हणाची निंदा करणारा, त्याच्या उपजीविकेचा अपहार करणारा, तळी-विहिरी नष्ट करणारा,
शिवमंदिरातील पूजा नष्ट करणारा, ब्राम्हणांची घरे दारे मोडणारा, हीन कुळात जन्मास येतो. आपला स्वामी, गुरु,
शत्रू, मित्र यांच्या स्त्रीशी जो व्यभिचार करतो तो पतितगह
ृ ी जन्म घेतो. दारी आलेल्या अतिथीला जो अन्न दे त नाही,
राजाने दस
ु ऱ्याला दिलेले भूदान जो हिरावून घेतो, वैश्र्वदे वाच्या वेळी दारी आलेल्या अतिथीचे स्वागत न करता त्याला
कठोर शब्दांनी बोलून अपमानित करतो, त्याला कोंबड्याचा जन्म मिळतो. जो गंगातीर्थाची निंदा करतो,
रणांगणातून पळून जातो, पर्वकाळी किं वा एकादशीला जो स्त्रीसंग करतो, जो अपात्र व्यक्तीला वेदविद्या शिकवितो,
तो चांडाळयोनीत जन्म घेतो, उन्हाळ्यात एखाद्या पुण्यवंत माणसाने पाणपोई घातली असता त्यात जो विघ्न
निर्माण करतो त्याला हीनयोनी प्राप्त होते. रोग्याची नाडीपरीक्षा न करता जो औषधोपचार करतो, दस
ु ऱ्याचे अहित
करण्यासाठी जो जारणमारणादींचा मंत्रजप करतो, तो महापापी होय. जो आपल्या गुरुंची व हरीहारांची निंदा करतो व
अन्यदे वतांची पूजा करतो तो महापातकी होय. त्याला हीन कुळात जन्म मिळतो. जो वर्णधर्माचे पालन करीत नाही,
अपात्र माणसाला मंत्र शिकवितो तो पापवंशात जन्म घेतो.

जो आपल्या गुरुंची निंदा करण्यात आनंद मानतो, जो विद्वान ब्राम्हणाचा द्वेष करतो, तो पुढच्या जन्मी ब्रम्हराक्षस
होतो. जो आपल्या गुरुंची पूजा करतो व त्याचवेळी दस
ु ऱ्या दे वाची व दस
ु ऱ्या गुरुंची निंदा करतो त्याला अपस्मार रोग
होतो व त्याला दारिद्र्यदःु ख भोगावे लागते. जो आपल्या आई-वडिलांचा त्याग करून वेगळा राहतो, तो महारोगी होतो.
जो दस
ु ऱ्याचे उणेदण
ु े चारचौघात बोलून दाखवितो तो हृदयरोगी होतो. जो आपल्या स्त्रीचा गर्भपात करतो तो
निपुत्रिक होतो. त्याला पुत्र झालाच तर तो जगात नाही. जो वेदशास्त्र-पुराणांचे श्रवण-पठण करीत नाही, तो बहिरा,
अंध होऊन जन्मास येतो. जो पापी माणसाशी मैत्री करतो त्याला गाढवाचा जन्म मिळतो. पापी माणसाकडून औषध
घेतो तो हरीण होतो. ब्रम्हहत्या करणारा क्षयरोगी होतो. मद्यपान करणाऱ्याचे दात काळे होतात. सव
ु र्णचोरी
करणाऱ्याला नखे कुजण्याचा रोग होतो. गुरुस्त्रॆकदे जो वाईट नजरे ने पाहतो, तो कुष्ठरोगी होऊन जन्मास येतो.
दस
ु ऱ्याच्या सेवकाला फूस लावून पळवितो त्याला सदै व तुरुंगवास भोगावा लागतो. जो परस्त्रीची चोरी करतो तो
जन्मतःच मंदबद्ध
ु ीचा होतो. शेवटी तो नरकात जातो. सापांना ठार मारणारा सर्प योनीत जन्मास येतो. अशी अनेक
पापकर्मे आहे त व त्यांची फळे भोगावी लागतात.

आता चौर्यकर्माबद्दल सांगतो. सुवर्णचोरी करणाऱ्यास परमा रोग होतो. पुस्तकाची चोरी करणारा अंध होतो. वस्त्रचोरी
करणारा दमेकरी होतो. सार्वजनिक संपत्तीचा अपहार करणाऱ्याला गंडमाळ रोग होतो. दमेकऱ्याची चोरी करणाऱ्यास
तुरुंगवास भोगावा लागतो असे ब्रम्हांड-पुराणात सांगितले आहे . परद्रव्याची किं वा दस
ु ऱ्याला मिळालेल्या वस्तूची
चोरी करणारा निपुत्रिक होतो. अन्नचोरी करणाऱ्यास पानथरी रोग होतो. धान्यादींची चोरी करणाऱ्याच्या शरीराला
जन्मतःच दर्गं
ु ध येतो. परस्त्री, परवस्तू किं वा ब्राम्हणांचे द्रव्य चोरणाऱ्याला ब्रम्हराक्षसाचा जन्म मिळतो. पाने, फुले,
फळे चोरणाऱ्यास खरुज रोग होतो. कास्य, ताम्र, लोह, कापस
ू , मीठ यांची करणाऱ्याला श्वेतकुष्ठ रोग होतो.
दे वद्रव्याचा अपहार करणारा, दे वकार्याचा नाश करणारा, अभक्ष्यभक्षण करणारा पंडुरोगी होतो. दस
ु ऱ्याचे भूमिगत
धन चोरणाऱ्याला सदै व शोक करावा लागतो. धेनु-धनाची चोरी करणाऱ्याला उं टाचा जन्म मिळतो. दस
ु ऱ्याच्या
घरातील भांडी कंु डी चोरणारा मनष्ु य कावळा होतो. मधाची चोरी करणारा घर होतो.

श्रीगरू
ु त्या पतिताला म्हणाले, "या सर्व चौर्यकर्माबद्दल ते ते जन्म घ्यावे लागतात. आता व्यभिचारासंबंधी
महाभारताच्या शांतीपर्वात श्रीव्यासांनी काय सांगितले आहे ते सांगतो, ऐक. परस्त्रीला आलिंगन दिल्यास शंभर
जन्म श्वान योनीत जन्म घ्यावा लागतो. त्यानंतर सर्पयोनीत जन्म घ्यावा लागतो. परस्त्रीची योनी पाहणारा
जन्मांध होतो. भावाच्या पत्नीशी संग करणाऱ्याला गाढवाचा जन्म मिळतो. त्यानंतर त्याला सर्पयोनीत जन्म घ्यावा
लागतो व शेवटी तो नरकात जातो. मित्राची पत्नी मामीसमान असते. तिच्याशी संग करणारा श्वानयोनीत जन्मास
येतो. परस्त्रीचे मुखावलोकन करू नये. ते वाईट बुद्धीने करणारा नेत्ररोगी होतो. हीनजातीच्या स्त्रीशी व्यभिचार
करणारा श्वानयोनीत जन्म घेतो."

श्रीगरु
ु ं चे हे निरुपण शांतचित्ताने ऐकत असलेल्या त्रिविक्रमभारतींनी विचारले, "स्वामी, आपण सांगितलेले पापकर्म
एखाद्याच्या हातन
ू एकदाच घडले तर ते पाप कशाने नष्ट होते ? " त्यावर श्रीगुरू म्हणाले, "केलेल्या पापकर्माचा
पश्चाताप झाला तर त्या कर्माचे पाप लागत नाही. मोठ्या पापकर्माची मनाला बोचणी लागल्यास त्याला प्रायश्चित्त
आहे . त्यासाठी ब्रम्हदं ड द्यावा. सालंकृत गोदान करावे. ते शक्य नसेल तर यथाशक्ती द्रव्यदान करावे. केवळ
अजाणतेपणे पाप घडल्यास प्रायश्चित्ताने शुद्धी होते. अशावेळी गुरुसेवा केल्यास गुरु निवारण करील.

दोनशे प्राणायाम व पुण्यतीर्थात दहावेळा स्नान केल्यास पापाचा नाश होतो. त्याचप्रमाणे तीन गुंजा सुवर्णदान करावे.
दोन योजनेपर्यंत नदीतीराने तीर्थयात्रा करावी. पती आणि पत्नी यांपैकी कोणी एकाने पाप केले असेल, तर दोघांनी
प्रायश्चित्त घ्यावे. त्याचप्रमाणे गायत्रीचा दहा हजार जप करावा. बारा सत्पात्री ब्राम्हणांना भोजन द्यावे. एक हजार
तिलाहुती द्याव्यात. याला गायत्रीकृच्छ असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे प्राजापत्यकृच्छ्र, अतिकृच्छ्र, पर्णकृच्छ्र करावे,
त्यामुळे केवळ अज्ञानाने झालेली पापे नष्ट होतात. समुद्रसेतुबंधी स्नान केल्यास भण
ृ हत्या व कृताघ्नी पातकांचा
नाश होतो. विधीपर्व
ू क एक कोटी गायत्रीमंत्राचा जप केल्याने ब्रम्हहत्या पातकाचा नाश होता. एक लक्ष गायत्री जप
केल्याने गुरुपत्नीशी केलेल्या पातकाचा नाश होतो. अशाप्रकारे श्रीगुरुंनी त्रिविक्रमभारतीला पापमुक्तीसाठी
करावयाची स्नान, दान, जप-तप, उपोषण, तीर्थयात्रा, पण त्या मातंगाला पुन्हा आपल्या जातीत जावे असे वाटे ना.
श्रीगरु
ु ं नी त्याला स्वतःच्या घरी जाण्यास सांगितले. तो जाण्यास तयार नव्हता. इतक्यात त्या मातंगाची बायकामल
ु े
तेथे आली. त्याची पत्नी म्हणाली, "माझ्या पतीला अपस्माराची व्याधी झाली आहे . बराच वेळ झाला नाही तरी हे घरी
परत आले नाहीत, म्हणून ह्यांना शोधीत आम्ही येथे आलो आहोत." ती त्याच्याजवळ जाऊ लागली तेव्हा तो मातंग
म्हणाला, "मला स्पर्श करू नकोस. मी ब्राम्हण आहे ." लोकांनी तिला घडलेली हकीगत सांगितली तेव्हा ती शोक करीत
श्रीगुरुंना म्हणाली, "स्वामी, हे काय हो झाले ? आता मी काय करू ? मी आपणास शरण आले आहे . कृपा करा, माझ्या
पत्नीची व माझी ताटातूट करू नका." मग श्रीगरू
ु त्या मातंगाला म्हणाले, "आता तू आपल्या घरी जा. तुझ्यामुळे
दःु ख झाले तर तुला सद्गती प्राप्त होणार नाही. ज्याला संसारात रस नाही त्याने बायकामुलांच्या भानगडीत पडू नये.
पण एकदा संसारात पडल्यावर बायकामुलांचा त्याग केला तर मोठा दोष निर्माण होतो. तू सूर्य-चंद्राला साक्षी ठे वन
ू
स्त्रीचा स्वीकार केला आहे स. आता तिचा त्याग केलास तर तू महापापी ठरशील. तल
ु ा सद्गती मिळणार नाही,"
श्रीगुरुंनी असे सांगितले असता तो मातंग म्हणाला, "स्वामी, मला आता ज्ञानप्राप्ती झाली आहे . मग मी पुन्हा
ज्ञातिहीन कशाला होऊ ?" तो असे म्हणाला असता श्रीगुरुंनी विचार केला, याच्या शरीरावर विभूती आहे . त्याचाच हा
परिणाम आहे . ती धत
ु ली गेली म्हणजे याच्या ठिकाणी अज्ञान निर्माण होईल." श्रीगरु
ु ं नी एका लोभी, संसारासक्त
ब्राम्हणाला बोलावन
ू सांगितले. "तू या मातंगावर स्वहस्ते पाणी ओत म्हणजे याच्या ठिकाणी संसाराची आसक्ती
निर्माण होईल."

त्या ब्राम्हणाने नदीवरून घागर भरून आणली व त्या मातंगाच्या अंगावर ओतली. त्यामुळे श्रीगुरुंनी त्या मातंगावर
प्रक्षेपण केलेले अभिमंत्रित भस्म धुऊन गेले. त्याचक्षणी त्या मातंगाचे जातिस्मरण नाहीसे झाले. तो धावतच
आपल्या बायाकामुलांजवळ गेला आणि विचारू लागला, "मी येथे कसा आलो ? तुम्ही येथे कशासाठी आला आहात ?
मला काही समजत नाही." मग तो आपल्या बायकामुलांसह घरी परत गेला. हा सगळा प्रत्यक्ष घडलेला प्रसंग पाहून
लोकांना मोठे आश्चर्य वाटले. श्रीगरू
ु ं ची लीला अगाध आहे त्यांना पन्
ु हा एकदा कळले. त्यावेल इतेथे असलेले
त्रिविक्रमभारती श्रीगुरुंना म्हणाले, "स्वामी, भस्माच्या प्रभावाने त्या मातंगाला पूर्वजन्माचे स्मरण झाले व ते भस्म
धुतले गेले असता त्याची स्मत
ृ ी नाहीशी झाली. हा भस्माचा प्रभाव मोठा अद्भत
ु आहे . मला त्याविषयी सविस्तर
सांगा." त्रिविक्रमभारतींनी अशी विनंती केली असता श्रीगरु
ु ं नी भस्ममाहात्म्य सांगण्याचे मान्य केले.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'कर्मविपाक - मातंग कथा' नावाचा अध्याय अठ्ठाविसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय एकोणतिसावा

भस्म माहात्म्य - ब्रम्हरराक्षसाचा उद्धार

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारकाने सिद्ध्योग्यांना विनंती केली, "पर्वी

ू त्रिविक्रम भारतींनी श्रीगरु
ु ं ना भस्म माहात्म्य विचारले होते. मग पढ
ु े
काय झाले, ते मला सविस्तर सांगण्याची कृपा करावी." नामधारकाने अशी विनंती केली असता श्रीगुरुंनी
त्रिविक्रमभरतीला काय सांगितले ते सिद्धयोगी नामधारकाला सांगू लागले. श्रीगुरू त्रिविक्रमभरतीला म्हणाले, मी
तल
ु ा आता भस्म माहात्म्य सांगतो, ते लक्षपर्व
ू क ऐक.

पूर्वी कृतयग
ु ात वामदे व नावाचे एक प्रसिद्ध महातपस्वी शिवयोगी होते. ते सुखदःु खरहित, शांत, समदर्शी, आत्माराम,
गह
ृ व गहि
ृ णी - विरहित होते. ते भस्मधारी, जटाधारी, वल्कले धारण करणारे होते. एकदा ते फिरत फिरत भयंकर
अशा क्रौंचवनात गेले. निर्जन अशा त्या वनात तहानभुकेने व्याकुळ झालेला एक भयानक ब्रम्हराक्षस होता.

वामदे वांना पाहताच त्यांना खाण्यासाठी तो राक्षस धावत आला, परं तु वामदे व थोडेसद्ध
ु ा घाबरले नाही. वामदे वांच्या
शरीराचा स्पर्श होताच त्या राक्षसाची सर्व पापे तत्क्षणी नष्ट झाली. वामदे वांच्या अंगाचे भस्म त्या ब्रम्हराक्षसाच्या
अंगाला लागले त्यामुळे त्याचा राक्षसभाव नाहीसा झाला. त्याला पूर्वजन्माचे स्मरण झाले. परिसाच्या स्पर्शाने
लोखंडाचे सोने व्हावे त्याप्रमाणे त्या राक्षसाचे सगळे जीवनच बदलून गेले. त्याची तहान-भूक नाहीशी झाली. शांत
झालेला तो वामदे वांच्या पाया पडून विनवणी करू लागला, "स्वामी, तुम्ही तर प्रत्यक्ष परमेश्वर आहात. मी तुम्हाला
शरण आलो आहे . माझा उद्धार करा." वामदे वांनी त्याला विचारले, "तू कोण आहे स ? या अरण्यात का हिंडतोस ? "
राक्षस म्हणाला, "स्वामी, तुमच्या शरीराचा स्पर्श होताच मला माझे पूर्वजन्मीचे पंचवीस जन्म आठवत आहे त. मी
केलेली सर्व पापपुण्यकर्मे मला चांगली आठवत आहे त."

वामदे व म्हणाले, "तल

ु ा पंचवीस जन्मापर्वी
ू चे स्मरत असेल तर सांग पाहू, तू कोणकोणती पापे केलीस ?"

राक्षसाने आपले पूर्वजन्म सांगण्यास सुरुवात केली. राक्षस म्हणाला, "पंचविसाव्या जन्मापूर्वी मी यवन राजा होतो.
मी अत्यंत पापी व स्वैराचारी होतो. मी रोज नवीन स्त्रियांचा उपभोग घेत असे. रोज एकेका स्त्रीचा उपभोग घेऊन
तिला सोडून दे त होतो व नवीन स्त्रीचा अपहार करीत होतो. मी सधवा, विधवा, कुमारी, रजस्वला अशा सर्व स्त्रियांचा
अपहार केला व त्यांच्याशी कुकर्म केले. अशारीतीने विषयभोगत आसक्त झालेल्या, मद्यपान करणाऱ्या मला
तरुणपणी क्षयादी अनेक रोग झाले. मंत्र्यांनी व सेवकांनी माझा त्याग केला. शत्रंन
ू ी माझे राज्य हिरावन
ू घेतले. शेवटी,
माझ्या कुक्रमाणे मला मत्ृ यू आला. जो मनष्ु य धर्मभ्रष्ट होतो त्याचे आयुष्य नष्ट होते, त्याला अपयश येते. भाग्य
क्षीण होते. तो अत्यंत दर्गा
ु तीला जातो. त्याचे पितरसद्ध
ु ा स्वर्गभ्रष्ट होतात. मत्ृ यन
ू ंतर मला यमलोकात नेले. तेथे मला
भयंकर अशा नरककंु डात टाकले. हजारो वर्षे मी तेथे पडून होतो. त्यानंतर जे पाप शिल्लक होते त्याचे फळ म्हणून
मला यमाने पिशाच योनीत जन्म दिला. हजारो वर्षे अनेक यातना भोगल्यानंतर मी यमाकडे गेलो.

यमाने मला पथ्

ृ वीवर ढकलून दिले. मग मला वाघाचा जन्म मिळाला. दस
ु ऱ्या जन्मी मी अजगर झालो.तिसऱ्या
जन्मी लांडगा, चौथ्या जन्मी डुक्कर, पाचव्यात सरडा झालो. सहाव्या जन्मी कुत्रा, सातव्या जन्मी कोल्हा, आठव्यात
गवा, नवव्यात मी वानर झालो. तेराव्या जन्मी बगळा झालो, चौदाव्या जन्मी रानकोंबडा. त्यानंतर गिधाड. मग
मांजर, त्यानंतर मी बेडूक झालो. अठराव्या जन्मी मी कासव झालो. त्यानंतर मासा, पुढे उं दीर व घुबड झालो.
बाविसाव्या जन्मी मी रानहत्ती झालो. त्यानंतर मला उं टाचा जन्म मिळाला. त्यानंतर निषाद व आता राक्षस झालो.
तुम्हाला पाहताच मी तुम्हाला ठार मारून खाण्यासाठी धावून आलो. मी तुम्हाला पकडले, पण तुमच्या शरीरावरील
भस्माचा स्पर्श झाला आणि मला हे सर्व जन्म आठवले. तुम्ही खरोखरच परमेश्वर आहात. आज तुमच्या दर्शनाने व
भस्माच्या स्पर्शाने मला पर्व
ू जन्माचे ज्ञान झाले. मी आज पावन झालो. या भस्माचे केवढे हे माहात्म्य !" त्यावर
वामदे व म्हणाले, "माझ्या भस्माचा स्पर्श होताच हा चमत्कार घडला हे खरे आहे . भगवान शिवशंकर या भस्माचा लेप
स्वतःच्या शरीरावर लावतात, एवढा या भस्माचा मान आहे . याचे माहात्म्य विशेष ते काय सांगणार ? पण याविषयी
मी तुला एक कथा सांगतो. त्यावरून या भस्माच्या ठिकाणी केवढे सामर्थ्य आहे याची तुला कल्पना येईल."

वामदे व कथा सांगू लागले, पर्वी

ू द्रविड दे शात एक आचारभ्रष्ट ब्राम्हण राहत होता. त्याचे वाईट आचरण पाहून
त्याच्या नातलगांनी व मित्रांनी त्याला वाळीत टाकले होते. तो एका हीन जातीतील एका स्त्रीच्या नादी लागला. त्याने
त्याच्याशी विवाह केला. तो इतर स्त्रियांशीसुद्धा व्यभिचार करीत असे. तो चोऱ्या करून पोट भरीत असे. तो एकदा
चोरी करावयास गेला असता त्याला एका माणसाने ठार मारले व त्याचे प्रेत गावाबाहे र घाणेरड्या उकिरड्यावर टाकून
दिले. त्याच्यावर कोणतेही संस्कार केले नाहीत.

यमदत
ू ांनी त्याला पकडून मारझोड करीत यमलोकात नेले. तेथे त्याला अनेक यमयातना भोगाव्या लागल्या. इकडे
काय झाले ? एक शिवमंदिरापुढे पुष्कळ भस्म पडले होते. त्या दिवशी महाशिवरात्र होती. मंदिरात लोक शंकराची
पज
ू ाअर्चा करीत होते. त्यावेळी तेथे एक कुत्रा आला. तो शिवलिंगाकडे पाहत त्या भस्मात लोळला. तेथन
ू उठला व
जिथे त्या ब्राम्हणाचे प्रेत पडले होते तेथे गेला. त्यावेळी त्या कुत्र्याच्या अंगाला जे शिवभस्म लागले होते ते चुकून
ब्राम्हणाच्या प्रेताला लागले. त्याचक्षणी तो ब्राम्हण पापमुक्त झाला. शिवदत
ू ांनी ते भस्म पहिले आणि त्यांनी त्या
ब्राम्हणाला यमदत
ू ांजवळून हिसकावन
ू घेतले व ते यमदत
ू ांना मारू लागले. यमाला कळताच तो धावत आला व
शिवदत
ू ांना रागारागाने विचारू लागला. शिवदत
ू म्हणाले, "त्या ब्राम्हणाच्या कपाळी भस्म लागले होते. त्यामुळे तो
पावन झाला आहे . भगवान सदाशिवाची आज्ञा आहे की, जे भस्म लावतात त्यांचे स्थान कैलासात आहे . यमलोकांत
नाही. यापढ
ु े तम
ु च्या दत
ू ांना सच
ू ना द्या की, "ज्यांनी जाणते-अजाणतेपणे भस्म लावले आहे ते कितीही मोठे पापी
असले तरी त्यांना शिवलोकातच पुढील गती मिळते." रुद्राक्षधारी भक्तांनाही शिवलोकीच गती मिळते." वामदे वांचे हे
भाषण ऐकून राक्षस म्हणाला, "माझी पूर्वपुण्याई थोर म्हणूनच मला आज आपले दर्शन लाभले व भस्माचा स्पर्श
झाला. मी पर्वी
ू जेव्हा राजा होतो तेव्हा मी एक तळे बांधले होते व ब्राम्हणांच्या उपजीविकेची व्यवस्था केली
होती.माझ्या पुण्यकर्माची नोंद चित्रगुप्तने यमाकडे केली होती व 'पंचविसाव्या जन्मी मला या पुण्याचे फळ मिळे ल'
असे भविष्य वर्तविले होते. ते पुण्य आज फळाला आले. आता या भस्माचा विधी कसा करायचा, हे भस्म कसे
लावावयाचे हे सर्व मला सांगा." राक्षसाने अशी विनंती केल असता वामदे व म्हणाले, ऐक.

पर्वी
ू एकदा अत्यंत पवित्र अशा मंदर पर्वतावर भगवान शंकर सर्व दे व, ऋषी, यक्ष, किन्नर, विद्याधर यांच्यासमवेत
बसले होते. त्यावेळी सनत्कुमारांनी शंकरांना भस्मविधी विचारला. त्यावर भगवान शंकर म्हणाले, "पवित्र अशा
गोमायाच्या चांगल्या गोवऱ्या करून त्या वाळवाव्यात. त्यात मातीचा एक कणही असू नये. नंतर त्या गोवऱ्या जाळून
त्यांची राख करावी. तेच भस्म, नंतर ते शिवगायत्रीने (ॐ तत्पुरुषाय विद्महे महादे वाय धीमहि तन्नो रुद्रः प्रचोदयात ्)
अभिमंत्रित करावे. त्यावेळी अग्निरीति भस्म. इत्यादी मंत्र म्हांवे. संद्योजात० या मंत्राने भस्म तळहातावर घ्यावे.
मग ते अंगठ्याने मळावे. त्र्यंबक० या मंत्राने भस्म भाळी लावावे. त्र्यायुषे० या मंत्राने कपाळास व सर्वांगाला लावावे.
भस्म लावताना तर्जनी व करं गळी वापरू नये.

कपाळावर दोन बोटांनी भस्म लावावे. अंगठ्याने मध्यरे षा काढावी. नंतर त्रिबोटीने सर्वांगास भस्म लावावे. या
भस्मभष
ू णाने आपल्या हातन
ू झालेली सर्व पापे जाळून भस्म होतात. त्याचप्रमाणे मद्यपान, ब्रम्हहत्या,
अभक्ष्यभक्षण इयादी महापातकेसुद्धा या पवित्र भस्माने नष्ट होतात. भस्मधारक पुण्यात्मा होतो. त्याला पथ्
ृ वीवरील
सर्व पवित्र तीर्थात स्नान केल्याचे पुण्य मिळते. त्याला आयुष्य, आरोग्य, यश, कीर्ती, ज्ञान व सर्व सुखे यांचा लाभ
होतो. त्याच्या बेचाळीस पिढ्यांचा उद्धार होतो. सर्व दे व, यक्ष, गंधर्व त्याला मान दे तात. शेवटी तो दिव्य विमानातन
ू
स्वर्गास जातो. तेथून ब्रम्ह्लोक व वैकंु ठलोक येतेह अनंतकाळ वास्तव्य करून तो कैलासलोकी जातो. त्याला
सायुज्यमुक्ती प्राप्त होते." भगवान शंकरांनी केलेले हे भस्मनिरुपण ऐकून सर्व दे वांना अतिशय आनंद झाला.

हे भस्ममाहात्म्य ऐकून राक्षसाला अतिशय आनंद झाला. त्याने वामदे वांना विनंती केली, "स्वामी, माझा उद्धार करा."
मग दयाघन वामदे वांनी त्या ब्रम्हराक्षसाला अभिमंत्रित केलेले भस्म दिले. त्याने ते भस्म आपल्या कपाळी लावले.
त्याचक्षणी त्याला दिव्यदे ह प्राप्त झाला. मग तो वामदे वांना प्रदक्षिणा घालून आकाशमार्गाने आलेल्या दिव्य
विमानात बसून दिव्य लोकास गेला.

हे भस्ममाहात्म्य सांगून श्रीगुरूनसि

ृ हं सरस्वती त्रिविक्रमभारतीला म्हणाले, "वामदे व हे साक्षात शिवस्वरूप होते.
जगाच्या उद्ध्रासाठीच ते सर्वत्र संचार करीत होते. त्रैमूर्ती दत्तप्रभूंशी सार्धम्य असलेल्या त्यांच्या हस्ते प्राप्त झालेले
भस्म धारण केल्यामुळे ब्रम्हराक्षसाचा उद्धार झाला. म्हणूनच गुरुकृपा सर्वश्रेष्ठ आहे ." हे ऐकून अतिशय आनंदित
झालेले त्रिविक्रमभारती स्वस्थळी निघन
ू गेले.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'भस्म माहात्म्य - ब्रम्हरराक्षसाचा उद्धार' नावाचा अध्याय एकोणतिसावा
समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय एकतिसावा

पतिव्रतेचा आचारधर्म

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, पतीच्या अकाली निधनामुळे शोकाकुल झालेल्या त्या स्त्रीचे सांत्वन
करताना त्या ब्रम्हचारी तपस्व्याने स्त्रियांचा जो आचारधर्म सांगितला तो मी तल
ु ा सांगतो. लक्षपर्व
ू क ऐक. तो
ब्रम्हचारी त्या स्त्रीला म्हणाला, पती जिवंत असताना किं वा त्याचे निधन झाले असता स्त्रीने काय करावे व काय करू
नये ते मी सविस्तर सांगतो. तुला जे पसंत असेल ते तू कर. याविषयी स्कंदपुराणातील काशी खंडात एक कथा आहे ती
मी तल
ु ा सांगतो.

"एकदा नारदमुनी फिरत फिरत विंध्यपर्वताकडे गेले. नारदांना पाहताच विंध्याने त्यांचे उत्तम स्वागत केले.
नारदांच्या तेजाने त्याचा आंतरिक अंधार दरू झाला. विंध्याने नारदांचे यथोचित पूजन केले. तो म्हणाला, "मुनिवर्य,
आज आपल्या आगमनाने मी धन्य झालो आहे . माझे पूर्वपुण्य आज फळाला आले." विंध्याचे हे बोलणे ऐकून
नारदमन
ु ी जरा संचित झाले. त्यांनी मोठ्यांदा सस्
ु कारा सोडला. विंध्याने विचारले, "दे वर्षी, आपण कसली चिंता
करता आहात ?" नारदांनी विचार केला. 'आता याला जर डिवचलेच पाहिजे.' नारदमुनी म्हणाले, "अरे विंध्या, तू खूप
उं च आहे स हे खरे ; पण सर्व पर्वतात मेरुपर्वत आधी उं च आहे . तू त्याच्याइतका उं च नाहीस त्यामुळे मेरुपर्वत तुझा
अपमान करतो आहे . त्यामळ
ु े मी सचिंत झालो आहे . तल
ु ा हे सांगण्यासाठीच मी आज आलो होतो." असे सांगन
ू
नारदमुनी आकाश-मार्गाने निघून गेले. नारदमुनी निघून गेले आणि विंध्यपर्वत अत्यंत उद्विग्न झाला. क्रुद्ध झाला.
अहं काराने तो ग्रासला. मेरुपर्वताचा तो द्वेष करू लागला.' सूर्य मेरूपर्वताला सर्वश्रेष्ठ समजून रोज त्याला प्रदक्षिणा
घालतो काय ? पाहतोच आता.' असा विचार करून तो उं च उं च वाढू लागला, की जणू आपल्या शिखरांनी आकाशाचा
अंत करावयास निघाला. सर्या
ू चा मार्ग थांबला. त्यामुळे पूर्वेला व उत्तरे ला राहणारे लोक सूर्याच्या किरणांनी भाजून
निघाले. दक्षिण व पश्चिम दिशेला सगळा अंधार. लोकांना सूर्य दिसेना, त्यामुळे सर्व यज्ञयाग बंद पडले.
पंचयज्ञकर्मांचा लोप झाला, त्यामुळे त्रैलोक्याचा थरकाप उडाला. सर्व दे व भयभीत झाले. आता काय करावे ? हे संकट
कोण दरू करणार ? असा प्रश्न त्यांच्यापढ
ु े उभा राहिला. मग इंद्रादी सर्व दे व ब्रम्हदे वाकडे गेले.

ब्रम्हदे व त्यांना म्हणाले, "दे वांनो, मी तुमच्यावर प्रसन्न आहे . तुम्ही माझ्याकडे का आला आहात हे मला माहित
आहे . विंध्यपर्वत मेरुपर्वताशी स्पर्धा करीत आहे , त्यामुळे त्याने सर्या
ू चा मार्ग रोखला आहे . पथ्
ृ वीवरील यज्ञयाग बंद
पडले आहे त. हे संकट दरू करण्यासाठी मी तम्
ु हाल एक उपाय सांगतो. अगस्त्य हे थोर तपस्वी आहे त. ते सध्या
काशीक्षेत्री तपश्चर्या करीत आहे त. तुम्ही सर्वजण त्यांच्याकडे जा. ते तुमचे संकट निवारण करतील." ब्रम्हदे वांनी असे
सांगितले असता सर्व दे वांना आनंद झाला. मग ते दे वगुरु बह
ृ स्पती यांना बरोबर घेऊन काशीक्षेत्री अगस्त्य
ऋषींच्याकडे गेले. अगस्त्यांचा तो शांत पवित्र आश्रम पाहून सर्व दे वांना मोठे आश्चर्य वाटले. अगस्त्यांनी सर्व दे वांचे
उत्तम स्वागत केले. त्यावेळी सर्व दे वांनी अगस्त्यांची व खास करून त्यांची पत्नी लोपामुद्रा हिची खप
ू प्रशंसा केली.
दे व म्हणाले, "मुनिवर्य, आपण सर्व ऋषीमुनींमध्ये श्रेष्ठ आहात. आपण त्रैलोक्यज्ञानी आहात. आपली प्रिय पत्नी
लोपामुद्रा ही सुद्धा आपल्याप्रमाणेच पुज्य आहे . आपण साक्षात 'प्रणव' आहात व लोपामुद्रा श्रुती आहे . आपण मूर्तिमंत
ताप आहात व ती क्षमा आहे ." बह
ृ स्पती म्हणाले, "पर्वी
ू च्या काळी अनेक पतिव्रता होऊन गेल्या; पण त्यातील कोणीही
लोपामुद्रेसारखी झाली नाही.

अरुं धती, सावित्री, अनुसूया, शांडिल्यपत्नी, लक्ष्मी, पार्वती, स्वयंभुव मनूची पत्नी शतरूपा, मेनका, ध्रुवमाता सुनीता,
सर्य
ू पत्नी संज्ञा अशा अनेक पतिव्रता होत्या; पण त्या सर्वांपेक्षा आपली पत्नी लोपामद्र
ु ा अधिक श्रेष्ठ आहे ." असे
सांगून बह
ृ स्पतींनी सर्व दे वांना पतिव्रतेचा आचारधर्म सांगितला. बह
ृ स्पती म्हणाले, "पतिव्रतेने पतीच्या अगोदर
भोजन करू नये. पती उभा असेल तर आपण उभे राहावे. पतीची कधीही अवज्ञा करू नये. पतीची अखंड सेवा करावी.
पतिव्रतेने घरी आलेल्या अतिथीची सेवा करावी. मात्र दानधर्म करू नये. आपल्या पतीला मनोमन परमेश्वर मानावे.
पती निजल्यानंतरच आपण निजावे. आपली वस्त्रे दरू ठे वावीत. पतीचा स्पर्श होईल अशा ठिकाणी ठे वू नयेत. पतीला
नावाने हाक मारू नये. पती जागा होण्या-अगोदर आपण उठावे. आपल्या पतीची नित्य पूजा करावी. पती घरी
असताना साजशंग
ृ ार करावा; पण पती परगावी असताना साजशंग
ृ ार करू नये. पती रागावला तरी आपण कठोर बोलू
नये. उलट उत्तर दे ऊ नये. पती बाहे रून घरी परत आला असता पतिव्रतेने हातातील काम बाजल
ू ा ठे वन
ू त्याला सामोरे
जावे. त्याला काय हवे, नको ते विचारावे. पतीला विचारल्याशिवाय घराबाहे र जाऊ नये. जावे लागले तर परपुरुषाचे
मुखावलोकन करू नये. तसे केल्यास त्या स्त्रीला घुबडाच्या योनीत जन्म घ्यावा लागतो. पतिव्रतेने पतीचे उच्छिष्ट
प्रसाद म्हणून सेवन करावे. पती घरी नसेल तर अतिथीधेनुप्रसाद घ्यावा. अतिथीला अन्न दे ऊन व गोपूजन करून
मग आपण भोजन करावे. व्रते, उपवास इत्यादी गोष्टी पतीला विचारून कराव्यात. लग्न, यात्रा, उपवास
इत्यादींविषयी हट्ट नये. पती संतुष्ट असतना आपण खिन्न बसू नये. पती खिन्न असेल तर आपण संतुष्ट राहू नये.

पतिव्रतेने रजस्वला अवस्थेत असताना मौन पाळावे. बोलू नये. वेदमंत्र ऐकू नये. असे चार दिवस आचरण केल्यानंतर
सस्
ु नान करून पतीचे मख
ु ावलोकन करावे. अशावेळी पती घरी नसेल तर त्याचे ध्यान करावे व सर्य
ू दर्शन घेऊन घरात
जावे. पतीला दीर्घायुष्य लाभावे म्हणून पतिव्रतेने कपाळी हळदकंु कू लावावे.

केसात सिंदरू घालावा. डोळ्यांत काजळ घालावे. वेणी घालवी. सौभाग्यलंकार धारण करावेत. पतिव्रतेने दरु ाचारी
स्त्रियांशी संभाषण टाळावे. आपल्या पतीची व घरातील इतर लोकांची कधीही निंदा करू नये. सासूसासरे , दीन, नणंदा
इत्यादींशी प्रेमाने वागावे. त्यांचा त्याग करून वेगळा संसार थाटू नये. तसे केल्यास श्र्वानयोनीत जन्म घ्यावा लागेल.
नग्नपणे स्नान करू नये. उखळमुसळावर बसू नये. उं बरठ्यावर बसू नये. घरात वडीलधाऱ्या माणसांच्या समोर बसू
नये. पतीला आवडणार नाही असे कोणतेही कार्य करू नये. पतीशी वादविवाद घालू नये. पतीला परमेश्वर मानावे.
पतीच्या आवडीनस
ु ार वस्त्रालंकार घ्यावेत. दस
ु ऱ्या गह्राची श्रीमंती पाहून आपल्या घराची निंदा करू नये. दस
ु ऱ्याच्या
वैभवाची अभिलाषा बाळगून नये. परपुरुषाची स्वप्नातसुद्धा वासना धरू नये. आपल्या पतींची सर्वतोपरी सेवा करावी.
कारण पतिव्रतेसाठी पती हाच दे व, गुरु, धर्म, तीर्थ असतो. तोच तिचे सर्वस्व असतो. अशी पतिव्रता ज्या घरी असते ते
घर शिवमंदिरासमान असते. पतिव्रतेच्या अशा आदर्श आचरणामळ
ु े तिच्या माहे रच्या बेचाळीस पिढ्या उद्धरून
जातात. अशी पतिव्रता पुरुषाला शतजन्मातील पुण्याईनेच लाभते. अशा पतीव्रतेमुळे चारही पुरुषार्थांची प्राप्ती होते.
अशी पतिव्रता ज्या घरी नाही तेथे पुण्यकर्मे घडत नाहीत. यज्ञयागादी कर्मे होत नाहीत. पतिव्रता नसलेले घर साक्षात
अरण्य होय. अशी पतिव्रता ज्याला लाभते त्याच्या हातन
ू सर्वपरकारची पण्
ु यकर्मे घडतात. पतिव्रता स्त्री नसलेला
पुरुष दे व-पित-ृ कर्मे करण्यास पात्र ठरत नाही. पतिव्रतेचे दर्शन म्हणजे गंगास्नान. ते ज्याला लाभते त्याची
सप्तजन्मातील पापे नष्ट होतात. तो पावन होतो. बह
ृ स्पतींनी सांगितलेला हा आचारधर्म जे श्रवण करतात त्यांना
उत्तमगती प्राप्त होते असे स्वतः सरस्वती गंगाधर सांगतात.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'पतिव्रतेचा आचारधर्म' नावाचा अध्याय एकतिसावा समाप्त.
॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय तिसावा
विधवेचा शोक - ब्रम्हचाऱ्याचा उपदे श

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्ध्योग्यांच्या चरणांना भक्तिभावाने वंदन करून म्हणाला, "स्वामी, सिद्धमन

ु ी, तम
ु चा जयजयकार
असो. तुम्हीच संसारसागर तारक आहात. तुम्हीच अज्ञानरुपी अंधार नाहीसा करून ज्ञानाचा प्रकाश दाखविणारे
आहात. तुमच्या कृपारुपी नौकेने मला तारूण नेले आहे . तुम्ही मला खरा मार्ग दाखविलात, त्यामुळे मला परमार्थाची
प्राप्ती झाली. तम्
ु ही मला श्रीगरू
ु चरित्ररुपी अमत
ृ रस भरपरू पाजलात. तरीसद्ध
ु ा माझी पर्ण
ू तप्ृ ती झालेली नाही. तम्
ु ही
माझ्यावर जे अनंत उपकार केले आहे त त्याबद्दल मी जन्मोजन्मी उतराई होऊ शकणार नाही. अहो सिद्धमुनी, तुम्ही
मला निजस्वरूप दाखविले आहे . श्रीगुरूनसि
ृ हं सरस्वतींनी एका पतिताकडून चारी वेद वदविलेत. त्रिविक्रमभारतीला
ज्ञानोपदे श केला हे सर्व तम्
ु ही मला सविस्तर सांगितले आहे . मग पढ
ु े काय झाले ते मला सविस्तर सांगण्याची कृपा
करावी." नामधारकाचे हे बोलणे ऐकून सिद्ध्योग्यांना अतिशय आनंद झाला. नामधारकाला प्रेमाने छातीशी धरून
म्हणाले, "बा शिष्या, खरोखर तू धन्य आहे स. तुझ्य्वर गुरुची पूर्ण कृपा आहे . तू संसारसागर तारूण गेला आहे स.
श्रीगुरुंच्या कृपेने तुझ्या सर्व इच्छा पूर्ण होतील. खरोखर श्रीगुरुमहिमा अत्यंत गहन आहे . मी एकेक महिमा सांगत
बसलो तर कथा खप
ू मोठी होईल. तरीसुद्धा तुला सारांशरूपाने सांगतो."

श्रीगुरूनसि
ृ हं सरस्वती गाणगापुरात असताना त्यांची कीर्ती खप
ू दरू पर्यंत पसरली. अनेक लोक आपल्या अडचणी
घेऊन श्रीगुरुंना भेटावयास येत असत. श्रीगुरुंच्या दर्शनाने त्यांच्या अडचणी दरू होत असत. दरिद्री लोक श्रीमंत होत.
वंध्य स्त्रीला पत्र
ु लाभ होत असे. श्रीगरु
ु ं च्या दर्शनाने कुष्ठरोगाने ग्रासलेल्याचा दे ह संद
ु र होत असे. अंधाला दृष्टी
लाभत असे. बहिऱ्याला चांगले ऐकू येत असे. असाध्य रोगाने ग्रासलेल्या उत्तम आरोग्य लाभत असे. अनेक आर्त
दःु खी-कष्टी, पीडित लोकांच्या कामना श्रीगुरुंच्या केवळ दर्शनाने पूर्ण होत असत. त्या काळी माहूरगडावर गोपीनाथ
नावाचा एक श्रीमंत ब्राम्हण राहत होता. तो आणि त्याची पत्नी दोघेही श्रीदत्तात्रेयाची उपासना करीत असत. त्या
दोघांचे दर्दैु व असे की, त्यांना झालेला मुलगा जगात नसे. काही दिवसांनी त्यांना श्रीदत्तात्रेयांच्या कृपेने एक पुत्र
झाला. त्यांनी त्याचे नाव 'दत्त' असे ठे वले. एकुलता एक पुत्र म्हणून त्याचे खप
ू लाड व कौतुक होत असे. पाचव्या वर्षी
त्यांनी दत्ताची मुंज केली. बाराव्या वर्षी त्याचा विवाह केला. त्याची पत्नी दिसावयास अतिशय सुंदर होती. ती
आपल्या सासूसासऱ्यांची मोठ्या प्रेमाने सेवा करीत असे. ती मोठी पतिव्रता होती. सुस्वभावी होती. दोघेही एकमेकांवर
जिवापाड प्रेम करीत असत. विवाहानंतर तीन वर्षांनीच दत्ताला असाध्य असा क्षयरो झाला. अनेक औषोधोपचार
केले, नवससायास केले; पण कशाचा काही उपयोग होत नव्हता. रोग बळावत चालला होता. त्याच्या पत्नीने व आई-
वडिलांनी श्रीदत्तात्रेयाचा धावा केला. श्रीदत्तगुरूंच्या कृपेने हा पुत्र झाला होता. असे असतानाही हा अल्पायुषी ठरावा
याचे त्यांना अतिशय वाईट वाटत होते. शेवटी वैद्य म्हणाले, "आता याला केवळ परमेश्वरच वाचवू शकेल. आपल्या
हातात काही नाही." वैद्याचे हे निर्वाणीचे बोलणे ऐकून आई-वडील शोक करीत श्रीदत्तगरू
ु ं चा धावा करू लागले, "हे
जगन्नाथा. दत्तात्रेया, आम्ही आराधना केली त्यामुळे प्रसन्न होऊन तू आम्हाला हा पुत्र दिलास. आमच्या वंशातला
हा एकुलता एक पुत्र ! हा जगला-वाचला नाही तर आम्ही प्राणत्याग करू." आई-वडिलांची ही अवस्था पाहून दत्तला
अतिशय वाईट वाटले. तो त्यांना म्हणाला, "खरे तर मी तम
ु ची सेवा करावयास हवी; पण आज दर्दैु वाने तम्
ु ह्लाच
माझी सेवा करावी लागत आहे . पण आपण काय करणार ? आले दे वाजीच्या मना तेथे कोणाचे काही चालेनाहे च खरे !"
तो आपल्या पत्नीला म्हणाला,"आता माझे काही खरे नाही ! तू माझ्यासाठी खूप कष्ट सोसलेस गतजन्मी तू माझी
ऋणी असावीस.तू ऋण या जन्मी माझी सेवा अक्रुन तू फेडते आहे स. तझ
ु ी इच्छा नसेल तर तू येथे राहू नको. तू तझ्
ु या
आई-वडिलांकडे जा. तेथे तरी तुला सुख लागेल. माझ्याशी विवाह करून ती दै वहीन झालीस. आता तुझे सौभाग्याही
राहणार नाही, म्हणून तू माहे री जा." हे त्याचे शब्द ऐकताच ती शोक करू लागली. ती म्हणाली, "तुम्ही असे का
म्हणता ? तम
ु च्याशिवाय जिवंत राहण्याची मी कल्पनाही करू शकत नाही. तम्
ु ही जिकडे जाल, तिकडे मी येईन."
मग ती शोक करीत असलेल्या सासू-सासऱ्यांचे संतवाण करीत म्हणाली, "तुम्ही कसलीही काळजी करू नका. धीर
सोडू नका. माझे पती नक्की वाचतील. गाणगापुरास स्वामी नसि
ृ हं सरस्वती आहे त. ते त्रैमूर्तीचा अवतार आहे त. त्यांचं
केवळ दर्शनाने माझे पती बरे होतील. अशी माझी श्रद्धा आहे . मी यानान घेऊन तिकडे जाते." सासू-सासऱ्यांनी होय-
नाही करीत शेवटी नाईलाजाने परवानगी दिली. मग ती पतिव्रता सासू-सासऱ्यांच्या पाया पडून आपल्या आजारी
पतीला एका डोलीत बसवून मोठ्या प्रयासाने गाणगापुरास आली. ती एका धर्मशाळे त उतरली. तिने श्रीगुरूंची चौकशी
केली तेव्हा श्रीगुरू संगमावर गेले आहे त असे लोकांनी सांगितले.

तिने श्रीगरु
ु ं ना भेटण्यासाठी संगमावर जाण्याचे ठरविले. तिने डोलीत पहिले तो काय ? तिचा पती गतीप्रण झालेला
होता. ते पाहताच तिला ब्रम्हांड आठवले. तिच्या डोळ्यांपुढे अंधार पसरला. पतीचा गतप्राण झालेला दे ह पाहून तिने
हं बरडा फोडला. ती आक्रोश करू लागली. जमिनीवर गडबडा लोळू लागली. जीव दे ण्याचा प्रयत्न करू लागली. तेव्हा
जवळपासच्या लोकांनी तिला कसेबसे सावरून धरले. लोक तिचे सांत्वन करू लागले पण तिचा शोक काही थांबेना,
"अरे दे वा, हे काय झाले ? मी मोठ्या आशेने येथे आले, पण माझी पूर्ण निराशा झाली.
एखाद्या वाटसरू सावलीसाठी वक्ष
ृ ाखाली यावा आणि तो वक्ष
ृ च त्याच्यावर कोसळावा. वाघाच्या भीतीने गाय पळत
सुटावी पण वाटे त एखाद्या यवनाने तिला ठार मारावे, त्याप्रमाणे माझी अवस्था झाली आहे . मी खरोखर मोठी पापी
आहे , अपराधी आहे . मीच माझ्या पतीचा घात केला. माझे सासूसासरे नको नको म्हणत असतानासुद्धा मी माझ्या
पतीला येथे घेऊन आले ! आता त्यांना मी काय सांगू ? " असे बोलून ती शोक करीत असता काही स्त्रिया तिचे सांत्वन
करीत म्हणाल्या, "तू विनाकारण का बरे शोक करतेस ? जे होणार ते कधीही चुकत नाही. ललाटी जे नशीब लिहिले
आहे ते पस
ु न
ू टाकता येत नाही." तरीही तिचा शोक थांबेना. मी लहानपणी हरितालिकेची पज
ू ा केली होती.
विवाहानंतर सौभाग्यासाठी मंगलागौरीचीही पूजा केली. सौभाग्याच्या आशेने दे वीभवानीला मी साकडे घातले. अनेक
व्रते, उपवास केले पतीला बरे वाटावे म्हणून ज्यांनी जे जे सांगितले ते सगळे केले. मग माझे सगळे पुण्य कोठे गेले ?
मी शिवगौरीचीही पज
ू ा केली ती व्यर्थच गेली ! आता मी माझ्या पतीशिवाय जिवंत कशी राहणार ? पतीच्या प्रेताला
आलिंगन दे ऊन ती म्हणाली, "तुम्ही माझे प्राणेश्वर होता. आता तुमच्याशिवाय मी कशाला जगू ? तुमच्या विरहाने
तुमचे आई-वडील प्राणत्याग करतील. या तीन हत्यांना मलाच जबाबदार धरून लोक माझी निंदा करतील." असा ती
शोक करीत होती. तिची अवस्था पाहून लोकांनाही रडू आले.

त्याचवेळी तेथे एक तेजस्वी, तपस्वी ब्रम्हचारी आला. त्याने सर्वांगाला भस्म लावले होते. तो जटाधारी होता. त्याच्या
गळ्यात रुद्राक्षमाळा होत्या. हातात त्रिशूल होते. तो त्या शोकाकुल स्त्रीची विचारपूस करीत म्हणाला, "तू विनाकारण
का बरे शोक करीत आहे स ? कपाळी जे लिहिले गेले असेल तसेच घडते. जे प्रारब्धात असते ते भोगावेच लागते. तू
अशी आठ दिवस शोक करीत बसलीस तरी तझ्
ु या पतीच्या प्रेतात प्राण येणार नाहीत. या जगात मत्ृ यू कोणाला
चुकला आहे ? तू ज्याला पती म्हणतेस तो पूर्वी कोठे होता ? तुझा जन्म कोठे झाला ? पूर्वी तझ
ु े आई-वडील कोण होते
? समुद्रात योगायोगाने दोन लाकडे एकत्र येतात, पण पाण्याच्या एकाच लाटे ने ती एकमेकांपासून दरू जातात. ती
पन्
ु हा कधीही एकत्र येत नाहीत. तशीच सर्व नातीगोती असतात. एखाद्या वक्ष
ृ ावर काही पक्षी विश्रांतीसाठी येउन
बसतात व पुन्हा चारी दिशांना उडून जातात. हा संसार असाच आहे . येथे कोणीही कायमचा टिकत नाही. हा संसार
क्षणभंगूर आहे . मत्ृ यूपुढे कोणाचे काहीही चालत नाही. नातीगोती, आप्तस्वकीय सर्व काही क्षणिक आहे . मत्ृ यू
कोणालाही टळत नाही. कुणाला तो बालपणी, तरुणपणी येतो तर कुणाला तो वद्ध
ृ ापकाळी येतो; पण तो येतोच येतो.
दस
ु रे असे की हा दे ह पंचभौतिक आहे . या दे हातून प्राण गेले की त्या दे हाला दर्गं
ु धी सुटते. केवळ रक्तमांस, अस्थी
इत्यादींनी बनलेल्या या दे हाचा मोह कशासाठी धरायचा ?" त्या ब्रम्हचाऱ्याने असा परोपरीने उपदे श केला असता त्या
स्त्रीचे समाधान झाले. तिला सत्यज्ञान झाले. ते त्या ब्रम्हचाऱ्यांच्या चरणांना वंदन करून म्हणाली, "स्वामी, माझा
उद्धार करा. तुम्हीच माझे मायबाप आहात. आता मी काय करावे ? मी काय केले असता हा संसारसागर तारूण जाईन
? तुम्ही सांगाल ते मी करीन." त्या स्त्रीने अशी विनंती केल असता त्या ब्रम्ह्चाऱ्यास आनंद झाला, मग त्याने
पतीच्या निधनानंतर विधवा स्त्रीने काय करावे, काय करू नये. परमार्थचिंतन व्रतस्थ कसे राहावे हे सर्व सविस्तर
सांगण्यास सुरुवात केली.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'विधवेचा शोक - ब्रम्हचाऱ्याचा उपदे श' नावाचा अध्याय तिसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय बत्तिसावा
वैधव्य आचारधर्म - मत
ृ ब्राह्मण जिवंत झाला

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

अगस्त्य ऋषींच्या आश्रमात आलेल्या दे वांना बह

ृ स्पतींनी पतिव्रतेचा आचारधर्म कसा असावा हे सविस्तर सांगितले.
पतिनिधनानंतर वैधव्य प्राप्त झालेल्या स्त्रीने कसे वागावे ? काय करावे, काय करू नये. म्हणजेच विधवेचा
आचारधर्म सविस्तर समजावून दिला. बह
ृ स्पती म्हणाले, पतिनिधनानंतर पतिव्रता स्त्रीने सती जावे हे खरे ; परं तु स्त्री
गर्भवती असेल किं वा तान्हे मूल असेल तर तिने सहगमन करून नये. त्या स्त्रीला स्तनपान करणारे लहान मूल
असताना जर तिने सहगमन केले तर ते महापाप ठरते. पती घरापासन
ू दरू , बाहे रगावी निधन पावला असेल, तर
सहगमन करण्याची गरज नाही. वैधव्य आलेल्या स्त्रीने विधवेच्या आचारधर्माचे यथाविधी पालन केले तर तिला
सहगमन केल्याचेच पुण्य मिळते.

वैधव्य आलेल्या स्त्रीने केशवपन करावे. नित्य स्नान करावे. एकभुक्त असावे. एक धान्याचे अन्न खावे. तिने तीन
दिवसांनी, पाच दिवसांनी पंधरा दिवसांनी किं वा महिन्यात तरी एक उपोषण करावे. किं वा चांद्रायण व्रत करावे.
वद्ध
ृ ापकाळी एकभुक्त असावे किं वा फलाहार, शाकाहार घ्यावा किं वा केवळ जीव तगविण्यासाठी दध
ू प्यावे. विधवेने
पलंगावर झोपू नये. मंगलस्नान करू नये. अंगाला तेल लावू नये. सुगंधीद्रव्ये, फुले, विडा या गोष्टी वर्ज्य कराव्यात.
पत्र
ु नसेल तर विधवेने पितरांच्यासाठी विधीपर्व
ू क तर्पण करावे. भगवान विष्णच
ू ी नित्यपज
ू ा करावी. गरु
ु असतील तर
त्यांचं संमतीने तीर्थयात्रा, उपवास, व्रते करावीत. आपण सुवासिनी असताना ज्या ज्या गोष्टी आवडत होत्या तय त्या
वस्तूंचे सत्पात्री ब्राम्हणाला दान द्यावे. विष्णूचे स्मरण करीत माघस्नान करावे. वैशाखात जलकंु भदान करावे.
कार्तिकात दीपदान, माघ महिन्यात तीळ व तप
ू यांचे दान करावे. वैशाखात पाणपोई घालावी. शंकराची पज
ू ा करावी.
त्यामुळे अनंत पुण्य लाभते. ब्राम्हणांच्या घरी पाणीपुरवठा करावा. अतिथीला अन्न द्यावे.अतिथीला पाय
धुण्यासाठी पाणी द्यावे. त्याला छत्र, पादत्राणे द्यावीत. कार्तिकात सातूचे अन्न खावे. कास्यपात्रात भोजन करू नये.
पत्रावळीवर जेवावे. कार्तिक महिन्यात वांगी, उडीद, मसूर, मीठ, तेल, मध व द्विदलधान्ये वर्ज्य करावीत. कार्तिकात
घेतलेल्या व्रताचे उद्यापन करावे व ज्या गोष्टी वर्ज्य केल्या असतील त्यांचे ब्राम्हणाला दान द्यावे. कास्यपात्रातून
तुपाचे दान द्यावे. भूमिशयन केले असल्यास पलंगाचे दान द्यावे.माघ महिन्यात ब्राम्हणाला तिळाचे लाडू द्यावेत.
थंडीपासून निवारण होण्यासाठी सर्पण, वस्त्रे, घोंगडे यांचे दान करावे. भगवान शंकराची व विष्णूची यथाविधी पूजा
करावी. शंकराला रुद्राभिषेक करावा. पुत्र असेल तर त्याचं आज्ञेत रहावे. 'आत्मा वै पुत्र नाम' म्हणजे पतीच पुत्ररूपाने
जन्मास येतो हे श्रुतिवचन लक्षात ठे वावे. विधवेने कधीही चोळी घालू नये. पांढरे वस्त्र परिधान करावे. ही पुण्यकृते
दिवंगत पतीला नरकापासून वाचवितात.

बह
ृ स्पतीने अगस्त्यांच्या आश्रमात सर्व दे वांना जो आचारधर्म सांगितला तो त्या ब्रम्हचारी तपस्व्याने त्या
ब्राम्हणस्त्रीला सांगितला. मग तो तिला म्हणाला, "मी तुला दोन मार्ग सांगितले आहे त. सहगमन करणे किं वा
विधवेच्या आचारधर्माचे पालन करणे. तुला जो पसंत असेल त्या मार्गाने जा. दोन्ही मार्ग परलोकाची प्राप्ती करून
दे णारे आहे त. तझ्
ु याठिकाणी धैर्य असेल तर सहगमन कर किं वा विधवेच्या आचारधर्माचे पालन करीत राहा. दोन्हींचे
पुण्य सारखेच आहे .

ब्रम्ह्चाऱ्याने असे सांगितले असता ती ब्राम्हण स्त्री हात जोडून म्हणाली, "यतिमहाराज, मी खप
ू लांबून येथे आले
आहे . माझ्याबरोबर माझ्या नात्यागोत्यातील कोणीही नाही. असे असताना तुम्ही माझे सांत्वन केलेत. मला सदप
ु दे श
केलात. तम्
ु ही खरोखर माझे बंध,ू वडील आहात. तम्
ु हीं मला दोन मार्ग दाखविलेत; पण विधवा म्हणन
ू जगणे मला
झेपणार नाही. मी तरुण आहे . कारण नसताना लोक माझी वाटे ल तशी निंदा करतील. मला नको ती दष
ू णे दे तील.
मला वैधव्याने जगणे नकोसे होईल. त्यापेक्षा पतीबरोबर जाणेच योग्य ठरे ल. मी सती जाण्यास तयार आहे ."

त्यावर तो ब्रम्हचारी म्हणाला, "तुझी इच्छा असेल तसे कर. तू मोठ्या आशेने श्रीगुरुंचे दर्शन घेण्यासाठी खप
ू लांबून
आली आहे स. तुझी इच्छा पूर्ण झाली नाही याचे वाईट वाटते; पण प्रारब्ध कुणाल चुकले आहे ? जे विधिलिखित आहे
ते टळत नाही. तुला सहगमन करण्याची इच्छा आहे . ते ठीक आहे . पण तत्पूर्वी एक कर. दे वादिकांनाही आपले
विधिलिखित टाळता येत नाही, पण गुरुकृपेने ते विधिलिखित बदलू शकते, म्हणून तू सहगमन करण्यापूर्वी
संगमावर जाऊन श्रीगुरुंचे दर्शन घे." त्या स्त्रीने मान्य केले.

त्या ब्रम्ह्चाऱ्याने तिच्या कपाळी भस्म लावले, तिला चार रुद्राक्ष दिले व सांगितले, "दोन रुद्राक्ष पतीच्या गळ्यात
बांध. एकेक रुद्राक्ष त्याच्या दोन्ही कानांना बांध. श्रीगुरुंचे पाय धुताना ब्राम्हण रूद्सूक्त म्हणतात. ते चरणतीर्थ घेऊन
स्वतःच्या व पतीच्या दे हावर शिंपड. सव
ु ासिनींना सौभाग्यवान दे . ब्राम्हणांना दक्षिणा दे . मग श्रीगरू
ु ं ची आज्ञा घेऊन
सहगमन कर." असे सांगून ब्राम्हण अचानक दिसेनासा झाला. मग त्या ब्राम्हण स्त्रीने काही ब्राम्हणांना बोलावन
ू
आपल्या पतीच्या प्रेतावर योग्य ते संस्कार करविले. तिने स्नान करून सौभाग्यलंकार व वस्त्रे परिधान केली. कपाळी
हळदकंु कू लावले. मग लोकांनी प्रेत नदीच्या काठावर नेले. मग ती स्त्री हातात अग्नी घेऊन प्रेताजवळ गेली. त्यावेळी
ती केवळ सोळा वर्षांची होती. तिचं दर्शनासाठी गावातील अनेक स्त्रिया तेथे आल्या. त्या स्त्रीचा सती जाण्याचा
दृढनिश्चय पाहून सर्व स्त्रिया तिची प्रशंसा करू लागल्या.

या पतिव्रतेने आपल्या बेचाळीस पिढ्यांचा उद्धार केला. सर्व स्त्रियांना अशीच सद्बद्धि
ु होवो." असे त्या म्हणत होत्या.
मग त्या स्त्रीने तिथे असलेल्या स्त्रियांना सौभाग्यवायने दिली. सर्वांच्या पाया पडून म्हणाली, "मी आता माहे री जात
आहे . मला प्रेमाने निरोप द्या. माझ्या सासू-सासऱ्यांनी काही विचारले तर हा येथील प्रकार सांगू नका. त्यांना हे
समजले तर ते दःु खाने प्राणत्याग करतील. आम्ही भीमातीरावर श्रीगरु
ु ं च्याजवळ आनंदात आहोत असेच त्यांना
सांगा. येथे श्रीगुरुंचाय दर्शनाने माझ्या पतीची प्रकृती खूप सुधारली आहे असे माझ्या सासू-सासऱ्यांना व आई-
वडिलांना सांगा." मग तिने आपल्या पतीच्या कानावर व गळ्यात दोन रुद्राक्ष बांधले. श्रीगुरुंचे अखेरचे दर्शन
घेण्यासाठी ती संगमावर गेली. तेथे अश्वत्थवक्ष
ृ ाखाली श्रीगरू
ु बसले होते. तिने त्यांच्याजवळ जाऊन नमस्कार केला.
तेव्हा श्रीगुरुंनी तिला आशीर्वाद दिला 'अखंड सौभाग्यवती भव, अष्टपुत्र सौभाग्यवती भव'. श्रीगुरुंनी दिलेला
आशीर्वाद लोकांना मोठा चमत्कारिक वाटला. ते हसून म्हणाले, "स्वामी, तुम्ही हा कसला आशीर्वाद दिलात ? अहो !
ह्या स्त्रीचा पती मरण पावला आहे व आता ती सती जाण्यास निघाली आहे . सती जाण्यापूर्वी तुमचे दर्शन घ्यावे
म्हणून ही आपल्या चरणांशी आली आहे ."

त्या लोकांनी असे सांगितले असता श्रीगुरू म्हणाले, "हे कसे शक्य आहे ? मी दिलेला आशीर्वाद कदापि खोटा ठरणार
नाही. यात कसलीही शंका बाळगू नका. ते प्रेत येथे आणा." आश्चर्यचकित झालेल्या लोकांनी धावत जाऊन प्रेत
आणले व श्रीगरु
ु ं च्या समोर ठे वले. श्रीगरू
ु म्हणाले, "ते प्रेत सोडा. त्याचे कपडेही काढून टाका." लोकांनी तसे केले
असता श्रीगुरुंनी अभिमंत्रित केलेले तीर्थ शिंपडले. श्रीगुरुंनी त्या प्रेताकडे अमत
ृ दृष्टीने पाहताच तो मत
ृ ब्राम्हण
झोपेतून जागे झाल्याप्रमाणे उठून बसला. त्याने इकडे-तिकडे पहिले. आपण नग्न आहोत. आपल्याभोवती अनेक
लोक जमले आहे त व आपली पत्नी आपल्याकडे अवाक् होऊन पाहत आहे . हे सगळे पाहून आपण हे काय पाहतो
आहोत हे च त्याला समजेना. त्याने झटकन अंगावर वस्त्र घेतले व पत्नीला विचारले, "हा सगळा प्रकार काय आहे ?
मी कोठे आहे ? हे सगळे लोक कशासाठी जमले आहे त ?" तो ब्राम्हण असे विचारू लागला तेव्हा त्याच्या पत्नीने
पहिल्या - पासूनची सगळी हकीगत त्याला सांगितली. मग ती दोघे श्रीगुरुंच्या चरणांवर मस्तक ठे वून त्यांची अनेक
प्रकारे स्तुती करू लागली. "अहो, श्रीगुरू तुमचा जयजयकार असो. आम्ही केवळ पापी म्हणूनच आपणास विसरलो.
तुम्ही ब्रम्हा-विष्णू-महे शस्वरूप आहात. कृपासागरा, आमचे रक्षण करा. तुम्ही जगाचा उद्धार करण्यासाठीच
मनुष्यवेषात पथ्
ृ वीवर अवतीर्ण झाला आहात. सर्व भूतमात्री चराचरांत तुम्हीच आहात. आता आमचे रक्षण करा.
आमच्या अपराधांची क्षमा करा. आता आम्हाला जन्म-मरण नको. तम्
ु हीं ज्याच्यावर कृपा होते त्याचे चारी परु
ु षार्थ
सिद्धीला जातात." त्या ब्राम्हण पतिपत्नींनी असे स्तवन केले असता प्रसन्न झालेले श्रीगुरू त्यांना म्हणाले, "आता
कसलीही चिंता करू नका. तुमचे सर्व दोष नाहीसे झाले आहे त. तुम्ही अष्टपुत्र पर्ना
ु यष ु ी व्हाल. तुम्हाला चारी पुरुषार्थ
प्राप्त होतील. शेवटी तुम्ही जीवनमुक्त व्हाल.

तम्
ु हाला मोक्ष प्राप्त होईल." याच वेळी तेथे असंख्य स्त्री-परु
ु ष जमले.ते आनंदाने श्रीगरू
ु ं चा जयजयकार करू लागले.
त्यांना वंदन करू लागले. त्यावेळी तेथे असलेला, हीनबुद्धीचा ब्राम्हण श्रीगुरुंना म्हणाला, "सर्व वेदशास्त्रे, परु ाणे
सांगतात की, विधिलिखित कधीही टाळता येत नाही. मनुष्याला त्याच्या प्रारब्धानुसार मत्ृ यू येतो. मग हा ब्राम्हण
त्याच्या प्रारब्धानस
ु ार मरण पावला असता पन्
ु हा जिवंत कसा झाला ?" त्यावर श्रीगरू
ु म्हणाले, "मी सांगतो, ते नीट
ऐक. या ब्राम्हणाला पुढचा जन्म जो येणार आहे त्यातील काही वर्षे आयुष्य या ब्राम्हणाला या जन्मी मिळावीत अशी
विनंती मी ब्रम्हदे वाला केली व या ब्राम्हणासाठी तीस वर्षे मागून घेतली." श्रीगुरुंचे हे शब्द ऐकताच सर्व लोक अक्षरशः
अवाक् झाले. प्रत्यक्ष विधिलिखित बदलण्याचे सामर्थ्य केवळ श्रीगरु
ु ं च्या ठायी आहे , हे पाहून सर्व लोक श्रीगरू
ु ं ना
वारं वार वंदन करू लागले. त्यांचा जयजयकार करू लागले. मग सर्वजण श्रीगुरुंना वंदन करून आपापल्या घरी गेले.
या प्रसंगाने श्रीगरू
ु ं ची कीर्ती दाही दिशांना पसरली. मग त्या ब्राम्हण पतिपत्नींनी संगमात स्नान करून श्रीगरू
ु ं ची
यथासंग पूजा केली. मोठा दानधर्म केला. श्रीगरू
ु ं ची मनोभावे आरती केली.

ही कथा सांगन
ू सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, यानंतर एक मोठी अद्बत
ू कथा घडली, ती मी तल
ु ा
सांगतो. लक्षपूर्वक ऐक."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'वैधव्य आचारधर्म - मत
ृ ब्राह्मण जिवंत झाला' नावाचा अध्याय बत्तिसावा
समाप्त.

॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु

अध्याय तेहतिसावा
रुद्राक्ष माहात्म्य - सध
ु र्म- तारक आख्यान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धयोग्यांच्या चरणांना वंदन करून म्हणाला, "तम्

ु ही यापर्वी
ू जी कथा सांगितली त्यातील ती ब्राम्हण
सुवासिनी श्रीगुरुंच्याबरोबर गाणगापुरातील मठात आली मग पुढे काय झाले ते मला सविस्तर सांगा." नामधारकाने
अशी विनंती केली असता सिद्धयोगी म्हणाले, "ऐक. श्रीगुरु मठात आल्यावर दस
ु ऱ्या दिवशी प्रातःकाळी ती सुवासिनी
श्रीगरु
ु ं च्या दर्शनाला आली. श्रीगरु
ु ं च्या चरणांना वंदन करून ती म्हणाली, "माझ्या पतीला मत्ृ यू आला त्यावेळी एका
ब्रम्हचाऱ्याने येउन मला परोपरीने उपदे श केला. मग मला चार रुद्राक्ष दिले व ते प्रेताला बांधून प्रेतदहन करावे असे
सांगितले. त्याचप्रमाणे रूद्रसूक्ताने केलेल्या अभिषेकाचे तीर्थ आणून ते प्रेतावर शिंपडावे असेही सांगितले. अंतकाळी
श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींचे दर्शन घ्यावे असे सांगन
ू तो ब्रम्हचारी एकाकी निघन
ू गेला." त्या सव
ु ासिनीने असे सांगितले
असता श्रीगरू
ु हसून म्हणाले, "तुझा भक्तिभाव पाहून मीच ते रुद्राक्ष दिले होते. रुद्राक्षाचे माहात्म्य फार मोठे आहे . ते
मी तुला सविस्तर सांगतो, ते लक्षपूर्वक ऐक. श्रद्धेने किं वा श्रद्धा नसतानाही जो कोणी रुद्राक्ष धारण करतो. त्याला
कोणतेही पाप लागत नाही. रुद्राक्ष धारण केल्याने मिळणारे पुण्य केवळ असीम आहे . त्या पुण्याला दस
ु री उपमाच
नाही. जो मनष्ु य एक हजार रुद्राक्षांची माळ धारण करतो तो साक्षात रुद्र होतो. अशा माणसाला सर्व दे व वंदन करतात.
एक हजार रुद्राक्ष मिळू शकले नाहीत, तर एकशेआठ रुद्राक्षांची माळ गळ्यात धारण करावी. त्या माळे त नवरत्ने
गुंफावीत.

रुद्राक्ष हे सर्वपापनाशक आहे त. ते हातांवर, दं डावर, मस्तकावर धारण करावेत. रुद्राक्षावर केलेला अभिषेक पज
ू ेसमान
फळ दे णारा आहे . एकमुखी, पंचमुखी, एकादश-मुखी, चतुर्द शी असे विविध प्रकारचे रुद्राक्ष असतात. रुद्राक्ष खरे ,
अस्सल मिळाले तर उत्तमच. तसे मिळाले नाही तर कोणतेही रुद्राक्ष भक्तिभावाने धारण करावेत. त्यामुळे चतुर्विध
परु
ु षार्थाची प्राप्ती होते. या रुद्राक्षांचे माहात्म्य किती मोठे आहे याविषयी एक प्राचीन कथा आहे . ती सांगतो, ऐक. पर्वी
ू
काश्मीर दे शात भद्रसेन नावाचा एक थोर राजा होता. तो अत्यंत न्यायमार्गाने राज्य करीत असे. त्यामुळे त्याची प्रजा
सदै व संतुष्ट असे. त्या राजाचा प्रधानसुद्धा अत्यंत चतुर, पंडित व विवेकी होता. भद्रसेन राजाला एक मुलगा होता.
त्याचे नाव सुधर्म. प्रधानाच्या मुलाचे नाव होते, तारक. हे दोघेही मुलगे जन्मतःच मोठे शिवभक्त होते. अगदी
लहानपणापासून ते वैराग्यशील होते. पांच वर्षांचे असतानाच त्यांना वैराग्य आले. त्यांना सुवर्णादींचे अलंकार किं वा
भरजरी वस्त्रे आवडत नसत. ते शरीरावर रुद्राक्ष धारण करीत. सर्वांगाला भस्म लावीत. ते सदै व एकांतात बसून
शिवध्यान करीत असत. त्यांना सर्वप्रकारचे शिक्षण मिळाले होते. तरीसुद्धा त्यांनी आपले वैराग्य सोडले नव्हते.
यामुळे राजाला व प्रधानाला मोठी काळजी होती.

एके दिवशी पराशरऋषी भद्रसेन राजाकडे आले. राजाने व प्रधानाने तयंचे उत्तमप्रकारे स्वागत करून त्यांची यथासांग
पज
ू ा केली. त्यांना दिव्य वस्त्रालंकार अर्पण केले मग राजाने त्या दोन मल
ु ांच्या पत्रिका पराशरांना दिल्या. राजा हात
जोडून म्हणाला, 'मुनिवर्य, आमच्या या दोन्ही मुलांना राजविलास आवडत नाहीत. हे अगदी विरक्त झाले आहे त.
रुद्रक्षांवर व भस्मावर यांचे फार मोठे प्रेम आहे , हे दोघे सतत शिवध्यानात रं गलेले असतात. अशा परिस्थितीत हे पुढे
राज्यकारभार कसा काय करणार याची आम्हाला मोठी चिंता वाटते." पराशरांनी त्या दोन मल
ु ांच्याकडे निरखन
ू
पाहिले. ते सुर्यचंद्रासारखे तेजस्वी दिसत होते. पराशरांनी क्षणभर विचार केला व राजाला म्हणाले, "राजा, या दोघांचा
पूर्वजन्म मला दिव्यदृष्टीने दिसत आहे . हे दोघे असे विरक्त का झाले आहे त, हे शिवभक्त का झाले व यांना रुद्राक्ष व
भस्म का आवडते ते मी सांगतो. लक्षपूर्वक ऐक.

पर्वी
ू नंदीग्रामात एक गणिका राहत होती. तिचे रूपलावण्य अप्सरे सारखे होते. तिचे वैभव एखाद्या राजा -महाराजाला
लाजवेल असे होते. असंख्य दासदासी तिची तत्परतेने मनोभावे सेवा करीत असत. ती वेश्या असली तरी थोर पतिव्रता
होती. तिच्याकडे येणाऱ्या पुरुषाचा दिवस पूर्ण झाल्याशिवाय ती कोणालाही वश होत नसे. तिच्याकडे येणाऱ्या
परु
ु षाला साक्षात शिवशंकर मानन
ू त्याची एकनिष्ठे ने सेवा करीत असे. तिने आपल्या घरी मनोरं जनासाठी कुक्कुट,
मर्क ट (कोंबडा व माकड) पाळले होते. तिने त्यांच्या गळ्यांत रुद्राक्ष बांधले होते. ती त्यांना आपल्या नत्ृ यशाळे त नत्ृ य
शिकवीत असे. त्या नत्ृ यशाळे त तिने शिवलिंगाची स्थापना केली होती. ती शिवपुराण श्रवण करू लागली की ते
कुक्कुट व मर्क टही लक्षपर्व
ू क ऐकत असत. ती आपल्या हातांनी त्या दोघांना भस्म लावीत असे.

एकदा काय झाले, एक शिववरती असा मोठा श्रीमंत, मदनासारखा संद

ु र व्यापारी त्या गणिकेकडे आला. त्या
व्यापाऱ्याच्या हातात पथ्
ृ वीमोलाचे एक रत्नखचित शिवलिंग होते. त्याचे तेज सूर्यतेजाहून अधिक होते. ते शिवलिंग
पाहताच ती गणिका शिवभजन करू लागली. तिने त्या शिवलिंगाला भक्तिभावाने नमस्कार केला. मग त्या शिवव्रती
व्यापाऱ्याने ते शिवलिंग काढून गणिकेच्या हाती दिले. तो तिला म्हणाला, "तीन दिवस- तीन रात्री तू माझी धर्मपत्नी
म्हणून राहावे. त्या काळात दस
ु ऱ्या कोणाचीही सेवा करायची नाही. हे लिंग जपन
ू ठे व. हे लिंग म्हणजे माझे प्रत्यक्ष
प्राण आहे त. हे लिंग भंग पावले किं वा जळाले तर मी अग्निप्रवेश करीन. माझे हे अत्यंत कठोर व्रत आहे ." त्या
गणिकेने सर्व काही मान्य केले. तिने ते लिंग नाट्यशाळे च्या मध्यवर्ती स्तंभाला बांधून ठे वले. मग त्या दोघांनी
मोठ्या आनंदात काळ घालविण्यास प्रारं भ केला. तो शिवव्रती व्यापारी म्हणजे प्रत्यक्ष शंकर होते. त्या गणिकेची
सत्वपरीक्षा पाहण्यासाठी त्यांनी मोठी लीला केली. त्यांच्याच आज्ञेने नाट्यशाळे ला एकाएकी मोठी आग लागली. वर
वाहू लागला. बघता बघता आग सर्वत्र पसरली. 'ऊठ, ऊठ लौकर. नाट्यशाळे ला आग लागली आहे !' असे महणून त्या
शिवव्रती व्यापाऱ्याने त्या गणिकेला जागे केले. ती गणिका घाबरून उठली. अग्नीच्या ज्वाळा सगळीकडे पसरत
होत्या. तशाही स्थितीत तिने धावत जाऊन कुक्कुट-मर्क टांना सोडविण्याचा प्रयत्न केला; पण तेही त्या आगीत जळून
गेले. मंडपाचा मधला खांबही जळला. त्याला बांधलेले शिवलिंगही फुटून नष्ट झाले. थोड्यावेळाने अग्नी शांत झाला.
त्या शिवव्रती व्यापाऱ्याने गणिकेला विचारले, "माझे दिव्य लिंग कुठे आहे ?" त्याने असे विचारताच ती गणिका
भयंकर घाबरली. ती छाती बडवन
ू रडू लागली. ते लिंग जळून गेले होते.

तो व्यापारी शोक करीत म्हणाला, "माझे शिवलिंग नष्ट झाले. आता मी शिवलिंगासाठी माझे प्राण दे तो." असे म्हणून
त्याने अग्नी पेटविला आणि ' ॐ नमः शिवाय' असे म्हणून त्याने त्या अग्नीत उडी टाकली. त्या गणिकेने त्या
व्यापाऱ्याला तीन दिवसांसाठी आपला पती मानले होते. दस
ु ऱ्या दिवशीच त्या व्यापाऱ्याने प्राणत्याग केला होता
म्हणून पतिव्रता असलेल्या त्या गणिकेने सती जाण्याचा निश्चय केला. तिने आपली सगळी संपत्ती ब्राम्हणांना दान
केली. आपली अश्वशाळा, गजशाळा, प्रासाद या सर्वांचे दान केले. मग तिने स्नान करून भस्म लावले. शरीरावर
रुद्राक्ष धारण केले. अंतःकरणात शिवध्यान केले व ॐ नमः शिवाय असे म्हणून त्याच अग्नीत उडी टाकली.
त्याचक्षणी अग्नीतन
ू भगवान शंकर प्रकट झाले. कर्पूरगौर, त्रिशल
ू धारी, नीलकंठ, गजचर्मधारी, पंचमख
ु असे भगवान
शंकर त्या अग्नीतन
ू प्रकट झाले. त्यांनी त्या गणिकेला वरचेवर झेलले. ते स्मितहास्य करीत तिला म्हणाले, "मीच
व्यापाऱ्याचे रूप धारण करून माझ्यावरील निश्चल भक्ती पाहून मी तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहे . तुला हवा असेल तो
वर माग." त्यावेळी ती गणिका अत्यंत नम्रतेने भगवान सदशिवांना साष्टांग प्रणिपात करून म्हणाली, "प्रभो, तम्
ु ही
जर माझ्यावर प्रसन्न असाल तर माझ्या संपूर्ण नगराचा उद्धार करा. या सर्वांना कैलासपद प्राप्त व्हावे. मला नित्य
आपल्या सन्निध वास्तव्य करावयास मिळावे. मला माझ्या सर्व दासदासींसह यापुढे पुनर्जन्म नसावा." भगवान
शंकर तथास्तु म्हणाले. त्याचक्षणी तेथे आलेल्या दिव्य विमानातन
ू सर्वजण आकाशमार्गे कैलास लोकास गेले.

ही कथा सांगून पराशरमुनी भद्र्सेनाला म्हणाले, "राजा, आता तुमच्या दोन मुलांविषयी सांगतो. हे दोघे इतके विरक्त
कशामुळे झाले आहे त ? हे सतत शिवभजनात दं ग का असतात ? हे सर्वांगाला भस्म का लावतात ब रुद्राक्ष का धारण
करतात ? असा तझ
ु ा प्रश्न आहे . त्याचे उत्तर ऐक.हे दोन्ही कुमार पूर्वजन्मी त्या गणिकेचे कुक्कुट- मर्क ट होते.
त्यांच्या गळ्यात रुद्राक्ष बांधलेले होते. त्यांच्या शरीराला भस्म लावले जात असे व त्या दोघांना नित्य शिवलीला
ऐकावयास मिळत असे. त्या पूर्वपुण्याईने ते कुक्कुट-मर्क ट आता सुधर्म व तारक म्हणून जन्मास आले आहे त. हे पुढे
उत्तमप्रकारे राज्य करतील व शिवभक्तीमुळे तुमचा उद्धार करतील. सगळ्या प्रजेला शिवभजनाला लावतील. हे दोघे
कुक्कुट-मर्क ट असताना विरक्त स्वभावाचे झाले होते, ती विरक्ती अंशात्मकरूपाने या जन्मात त्यांना प्राप्त झाली
आहे , म्हणूनच ऐश्वर्यात असूनही यांना रुद्राक्ष आवडतात. या दोघांचे पूर्वपुण्य अगाध आहे . पराशरांच्या या उत्तराने
भद्र्सेनाला व प्रधानाला अतिशय आनंद झाला.

त्यांनी पराशरांच्या पायावर लोटांगण घातले. मग भद्र्सेनाने पराशारांना एक गहन प्रश्न विचारला, त्याचे पराशरांनी
जे उत्तर दिले ते सिद्धमन
ु ी नामधारकास पढ
ु ील कथेत सांगणार आहे त.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'रुद्राक्ष माहात्म्य - सुधर्म- तारक आख्यान' नावाचा अध्याय तेहतिसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय चौतिसावा

रुद्राध्याय माहात्म्य
।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

श्रीगरु
ु नसि
ृ हं सरस्वती त्या ब्राम्हण पतिपत्नीला म्हणाले, "पराशर ऋषींनी भद्रसेन राजाला रुद्राक्षमहिमा सांगन
ू
त्याच्या पुत्राचे व प्रधानपुत्राचे पूर्वजन्माचे चरित्र सविस्तर सांगितले. ते ऐकून राजाला अतिशय आनंद झाला.
पराशारांच्या चरणांवर लोटांगण घालन
ू तो म्हणाला, "मुनिवर्य, माझ्या पुत्राचा पूर्वजन्मवत्ृ तांत तुम्ही सांगितलात.
गतजन्मी माझा पुत्र सुधर्म व प्रधानपुत्र तारक हे दोघे कुक्कुट-मर्क ट होते. त्या गणिकेने त्या दोघांच्या गळ्यात रुद्राक्ष
बांधले होते. त्या केवळ अजाणतेपणे घडलेल्या पुण्याईने या जन्मी ते आमचे पुत्र झाले आहे त. मुनिवर्य, आपण
त्रिकालज्ञानी आहात, सर्वत्र आहात, तेव्हा माझ्या एकुलत्या एका पुत्राचे भविष्य सांगा. माझ्या पुत्राला किती आयष्ु य
आहे ते सांगण्याची कृपा करावी.

राजाने असे विचारले असता पराशरांनी क्षणभर मौन धारण केले, थोडा विचार केला. मग ते राजाला म्हणाले, "राजा,
मी आता जे सांगतो ते अत्यंत कटू असले तरी सत्य आहे आणि ते ऐकून तुम्ही सर्व दःु खसागरात बुडून जाल, याची
कल्पना आहे ; परं तु सत्य काय आहे ते सांगितले पाहिजे. नाहीतर माझ्या ज्ञानाला कमीपणा येईल, माझ्या साधनेला
दोष लागेल. तझ
ु ी ऐकण्याची तयारी आहे ना ?" राजा म्हणाला, "भावी घटनांची कल्पना आली तर काहीतरी उपाय
करून अनिष्ट असेल ते टाळता येईल अशा आशेने मी विचारीत आहे . जे असेल ते सांगा." पराशर म्हणाले, "मग ऐक
तर ! तझ
ु ा हा मुलगा अल्पायुषी आहे . तुझ्या पुत्राला बारा वर्षे झाली आहे त. आजपासून सातव्या दिवशी तुझ्या पुत्राला
मत्ृ यू येईल." पराशारांचे हे शब्द भद्र्सेनाला वज्रघातासारखे वाटले. तो एका-एकी बेशुद्ध पडला. थोड्या वेळाने शुद्धीवर
आल्यावर तो गडबडा लोळत शोक करू लागला. तो पराशारांचे पाय पाय धरून विनवण्या करू लागला, "मुनिवर्य,
मला या दःु खापासून वाचवा. काहीही करून माझ्या मुलाचा अकाली मत्ृ यू टाळा."

राजाचा तो शोक पाहून पराशारांना त्याची दया आली. ते भद्र्सेनाला समजावीत म्हणाले, "राजा, असा धीर सोडू
नकोस. या संकटावर मात करायची असेल, तर त्या शल
ू पाणि शिवशंकराला शरण जा. त्याची आराधना कर. त्या
शिवाच्याच इच्छे ने ही सष्ृ टी निर्माण झाली. ब्रम्हदे वांनी विश्व निर्माण करावे यासाठी स्वतःच शंकरांनी ब्रम्हदे वाला
चारी वेदांचा उपदे श केला. या चारी वेदांचे सार म्हणजे रुद्राध्याय, हा रुद्राध्याय म्हणजे प्रत्यक्ष मीच आहे .असे स्वतःच
शंकरांनीच सांगितले आहे . त्या शंकराच्या आराधनेचा उत्तम उपाय म्हणजे रुद्रध्यायी प्रार्थनेचा सतत पाठ करणे. या
रुद्रध्यायाचे जे कोणी भक्तिभावाने, परमश्रद्धेने श्रवण-पठण करतील त्यांच्या दर्शनाने इतर लोक उद्धरून जातील. हा
रुद्राध्याय शंकरांनी ब्रम्हदे वांना सांगितला. ब्रम्हदे वांनी इतर ऋषींच्या मुखाने पथ्
ृ वीवर आणला. त्या शतरुद्रियापेक्षा
श्रेष्ठ मंत्र दस
ु रा नाही. सर्व पापे, अपमत्ृ यू आणि दरि
ु ते नष्ट करणारा व चारी पुरुषार्थ प्राप्त करून दे णारा हा रुद्राध्याय
मंत्र आहे . कामक्रोधादी विकारांपासून घडणारी सर्वप्रकारची पापे रुद्राध्यायाच्या प्रभावाने नष्ट होतात. रुद्राचा पाठ
करणाऱ्याच्या समोर येण्याससुद्धा यमदत
ू घाबरतात.

मात्र हा रुद्राचा जप, गर्वाने, उभे राहून, निजन

ू , अपवित्रपणे श्रद्धेशिवाय करू नये. रुद्राभिषेकाचे जल जे तीर्थ म्हणन
ू
प्राशन करतात त्यांना पापे शिवत नाहीत. रुद्र म्हणून शिवपूजन करणारा शतायुषी होतो. मी तुला एक उपाय सांगतो,
तो केल्यास तुझ्या पुत्राचे आयुष्य वाढे ल. गंडांतर टळे ल. यासाठी भगवान शंकरांवर दहा हजार रुद्रावर्तनांनी अभिषेक
कर, शंभर घटांची स्थापना कर. त्यात दिव्यवक्ष
ृ ांची पाने ठे व व ते जल अभिमंत्रित करून त्याने मल
ु ावर सिंचन कर.
नित्य दहा हजार रुद्रावर्तने कर. त्याला तीर्थ प्राशन करू दे म्हणजे तुझा मुलगा दहा हजार वर्षे जगेल."

पराशरांनी असे सांगितले असता भद्रसेन राजाने विद्वान ब्राम्हणांना बोलावन

ू रुद्रानुष्ठान सुरु केले. शंकरावर
अभिषेक सुरु केला. त्या अभिषेक जलाने राजपुत्राला स्नान घातले. हे रुद्रानुष्ठान अखंड सात दिवस चालू होते.
सातव्या दिवशी राजपत्र
ु अचानक बेशध्
ु द पडला. ते पाहताच पराशरांनी त्याच्यावर अभिषेकाचे जल शिंपडले.
ब्राम्हणांनी दिलेल्या मंत्राक्षता त्याच्यावर टाकल्या. त्यावेळी सूक्ष्मरूपाने तेथे आलेले यमदत
ू राजपुत्राच्या जवळ येऊ
शकले नाहीत. त्यांनी यमपाश टाकून प्राण खेचण्याचा खप
ू प्रयत्न केला, पण त्याचा काहीही उपयोग झाला नाही.
त्यावेळी दं डधारी शिवदत
ू तेथे आले. त्यांनी यमदत
ू ांना झोडपन
ू काढून पळवन
ू लावले. त्यामळ
ु े राजपत्र
ु शद्ध
ु ीवर आला.
ते पाहून भद्रसेनच्या डोळ्यांतन
ू आनादाश्रू वाहू लागले. पराशारांना आनंद झाला. ते राजाला म्हणाले, "राजा, आपण
जिंकलो. तुझ्या पुत्रावरील मत्ृ यूचे गंडांतर गेले. " मग त्यांनी सुधार्माला विचारले, "बाळा, जे काही झाले त्यातले तुला
काही आठवते का ? " सध
ु र्म म्हणाला, "एक महाभयंकर काळपरु
ु ष मला पकडून नेण्याच्या बेतात होता. त्याचवेळी
चार दिव्य पुरुष धावत आले. ते दोघेही शिवशंकरासारखे दिसत होते. त्यांनी त्या काळपुरुषापासून माझी सुटका
केली." हे ऐकताच राजा भद्रसेन भगवान शंकरांचा जयजयकार करू लागला.

नगरात सगळीकडे आनंदोत्सव सुरु झाला. राजाने भरपरू दानधर्म केला. सर्व ब्राम्हणांना भोजन व दक्षिणा दे ऊन
त्यांचे आशीर्वाद घेतले. पराशारांना महासनावर बसवन
ू त्यांचा मोठा सन्मान केला. त्याचवेळी नारदमन
ु ी तेथे आले.
राजाने त्यांचा सन्मान करून विचारले. "मुनिवर्य, आपण अवघ्या त्रैलोक्यात संचार करता, तेव्हा आपणास काही
अपूर्व असे आढळले का ?"
नारदमन
ु ी म्हणाले, "मी कैलासलोकी गेलो होतो. त्यावेळी यम वीरभद्राला जाब विचारण्यासाठी आला होता. "माझ्या
दत
ू ांना शिवदत
ू ांनी पिटाळून का लावले ?" असे यमाने विचारले असता वीरभद्र त्याला म्हणाला, "तू भद्रसेनच्या
मुलाला कोणाच्या आज्ञेने नेत होतास ? त्याला दहा हजार वर्षांचे आयष्ु य आहे . तो सार्वभौम राजा होणार आहे . हे तुला
माहित नाही का ? तू आपल्या मर्यादा का सोडल्यास ? चित्रगुप्ताकडे काय नोंद आहे ती पहा. " मग यमाने
चित्रगुप्ताला खुलासा विचारला , तेव्हा चित्रगुप्त सुधर्माची पत्रिका पाहून म्हणाला, 'येथे या राजपुत्राला बारा वर्षे
आयुष्य आहे असे लिहिले आहे हे खरे . मोठे च गंडांतर आहे , पण नंतर तेथेच 'मोठ्या पुण्याईने व रुद्रानुष्ठानाने ते
गंडांतर चुकवून हा दहा हजार वर्षे राज्य करील असे लिहिले आहे ." हे ऐकताच यम वीरभद्राला नमस्कार करून निघन
ू
गेला. या पराशरांच्या सामर्थ्याने व रुद्रानष्ु ठानाने तझ्
ु या पत्र
ु ाने मत्ृ यल
ू ाही किं कले आहे ." असे सांगन
ू नारदमन
ु ी
'नारायण नारायण' म्हणत आकाशमार्गाने निघून गेले. पराशरांनीही राजाचा निरोप घेतला.

त्या ब्राम्हण पतिपत्नीला हि कथा सांगून श्रीगरू

ु नसि
ृ हं सरस्वती म्हणाले, "रुद्रानुष्ठानाचे व रुद्राक्ष धारण केल्याचे
माहात्म्य असे मोठे अद्भत
ु आहे . सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, म्हणन
ू तर श्रीगरु
ु ं चे रुद्रावर फार प्रेम आहे . श्रीगरू
ु
रुद्रस्वरूप आहे त म्हणून रुद्रध्यायाने त्यांची पूजा करावी."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'रुद्राध्याय माहात्म्य' नावाचा अध्याय चौतिसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय पस्तिसावा

कचदे वयानी कथा - सोमवारव्रत - सीमंतिनी आख्यान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्ध्योग्यांच्या पाया पडून म्हणाला, "स्वामी, श्रीगुरुंनी त्या ब्राम्हण पतिपत्नीला रुद्रध्यायाचे माहात्म्य
सविस्तर सांगितले. मग पुढे काय झाले ते मला सविस्तर सांगा. श्रीगुरुचरित्र ऐकण्यास माझे मन आतुर झाले आहे ."
नामधारकाने अशी विनंती केली असता सिद्धयोगी म्हणाले, "नामधारका, त्यानंतर एक अपूर्व घटना घडली. ज्या
स्त्रीचा मत
ृ पती श्रीगुरुंच्या कृपेने जिवंत झाला ती पतिव्रता हात जोडून श्रीगुरुंना म्हणाली, "स्वामी, आता आमची
गती काय ? आमचा उद्धार कसा काय होईल ? आम्हाला काहीतरी उपदे श करा. मला एखादा मंत्र द्या, त्यामुळे
तम
ु च्या चरणांचे स्मरण निरं तर राहील." त्यावर श्रीगरू
ु म्हणाले, "स्त्रियांना मंत्र दे ण्याची गरज नाही. त्यांनी आपल्या
पतीची मनोभावे सेवा करावी हे च त्यांचे कर्तव्य आणि हीच त्यांची परमेश्वर उपासना. स्त्रियांना कधीही मंत्र दे ऊ नये.
त्यांना मंत्रोपदे श दिला तर मोठी संकटे येतात. पूर्वी दै त्यगुरु शुक्राचार्यांना याचा अनुभव आला होता. त्यावर ती स्त्री
हात जोडून म्हणाली, "स्त्रियांना मंत्राचा अधिकार नाही असे का म्हणता, ते का ? शक्र
ु ाचार्यांना कोणता अनभ
ु व आला
ते मला सविस्तर सांगा." त्या स्त्रीने अशी विनंती केली असता श्रीगरू
ु म्हणाले, "त्या विषयीची एक कथाच मी सांगतो,
ती ऐक." पर्वी
ू दे वदै त्यांची सतत युद्धे होत असत. दै त्य सैन्य यद्ध
ु ात पडले की दै त्यांचे गुरु शुक्राचार्य संजीवनी मंत्राने
त्यांना पन्
ु हा जिवंत करीत असत, मग पन्
ु हा यद्ध
ु सरु
ु होत असे. दे वांचा सेनापती इंद्र आपल्या वज्रप्रहाराने दै त्यसेनेला
ठार मारत असे. शुक्राचार्य लगेच संजीवनी मंत्राने दै त्यांना जिवंत करीत असे. मग दै त्य दे वसेनेवर हल्ला करीत
असत. असे सतत घडत होते. दै त्यांचा पराभव करणे दे वांना कठीण होऊन बसले होते. मग इंद्राने कैलासलोकास
जाऊन शक्र
ु चार्याविषयी तक्रार केली,"तू ताबडतोब जा व त्या शक्र
ु ाचार्याला पकडून येथे आण." शंकरांनी अशी आज्ञा
करताच नंदी धावतच शुक्राचार्यांकडे गेला. त्यावेळी शुक्राचार्य ध्यान करीत बसले होते. नंदीने त्यांना आपल्या तोंडात
धरले व शंकराच्याकडे आणले. शंकरांनी तत्काळ शुक्राचार्यांना उचलून व आपल्या तोंडात टाकून गिळले. हे
समजताच भयभीत झालेले दै त्य आकांत करू लागले. कित्येक दिवस शुक्राचार्य मूत्रातून बाहे र पडले व निघन
ू गेले.
शंकराच्या ते लक्षातच आले नाही. पर्वी
ू त्यांचे नाव 'शुक्र' होते. शंकराच्या पोटात त्यांचा उद्भव झाला म्हणून त्यांना
'भार्गव' असे नाव पडले. शुक्राचार्य दै त्यांकडे गेला व मंत्राचा प्रयोग करू लागला. इंद्रापुढे मोठाच प्रश्न उभा राहिला.
आता यावर काय उपाय करायचा ? असा विचार करीत तो दे वगुरु बह
ृ स्पती यांना भेटला.

तो बह्
ृ स्पतींना म्हणाला, "गरु
ु वर्य, शक्र
ु ाचार्य संजीवनी मंत्राने दै त्यांना पन
ु ःपन्
ु हा जिवंत करतो. त्यामळ
ु े आम्हाला
दै त्यांचा नाश करता येत नाही. त्या शुक्रचार्यासारखे मंत्रसामर्थ्य आपल्याकडे नाही. दे वांची शक्ती गेली तर ती पुन्हा
प्राप्त होत नाही. असेच सतत चालू राहिले, तर दे वांचा संपूर्ण नाश होईल व अवघ्या त्रैलोक्यावर दै त्यांचे राज्य येईल.
तम्
ु ही सर्व दे वांना पज्
ू य, वंदनीय आहात. तम्
ु ही जर आमच्यावर कृपा केली तर शक्र
ु ाचे तम
ु च्यापढ
ु े काहीही चालणार
नाही. तो तुमची बरोबरी करू शकणार नाही." इंद्राने अशी प्रार्थना केली असता दे वगुरु बह
ृ स्पती इंद्राला म्हणाले,
"दे वेंद्रा, यावर एकाच उपाय आहे . शुक्राचा तो संजीवनी मंत्र षट्कर्णी केला असता शुक्राचे काहीएक सामर्थ्य राहणार
नाही. आता आपल्यापैकी एखाद्याला विद्यार्थी असा ब्राम्हण करून शुक्राकडे पाठवावे. तो आत्मसंरक्षणासाठी
संजीवनी मंत्र शिकेल." त्यावर इंद्र म्हणाला, "तुमचा पुत्र कच आहे . त्यालाच विद्याभ्यासाच्या निमित्ताने शुक्राकडे
पाठवावे. तो शुक्राची मनोभावे सेवा करील व मोठ्या युक्तीने त्याच्याकडून संजीवनी मंत्र मिळवील. असे झाले तर
फारच छान होईल."

इंद्राची ही योजना बह्

ृ स्पतींना एकदम पसंत पडली. त्यांनी कचाला बोलावून सांगितले, "तू विद्यार्थी म्हणून शुक्राकडे
जा. त्याच्यापुढे दे वांची खप
ू निंदा कर. मी दे वांना कंटाळून आपणास शरण आलो आहे . माझा विद्यार्थी म्हणून
स्वीकार करा." असे बोलन
ू त्यांची मनोभावे सेवा कर, त्यांना प्रसन्न करून घे व त्यांच्याकडून संजीवनी मंत्र मिळवन
ू
लगेच परत ये." कचाने ते मान्य केले. मग तो बह्
ृ स्पतींना व इंद्रादी दे वांना वंदन करून शुक्राचार्याकडे गेला व हात
जोडून नम्रपणे त्यांच्यापुढे उभा राहिला. शुक्राचार्यांनी त्याची नीट विचारपूस केली तेव्हा तो म्हणाला, "मी ब्राम्हणपुत्र
आहे . मी आपली कीर्ती ऐकून विद्याध्ययनासाठी आपणास शरण आलो आहे , माझा कृपया स्वीकार करावा. आपली
मनोभावे सेवा करीन. माझा विद्यार्थी म्हणून स्वीकार करावा." त्यावेळी शुक्राचार्यांची एकुलती एक लाडकी कन्या
दे वयानी तेथेच होती. ती आपल्या वडिलांना म्हणाली, "बाबा, हा ब्राम्हणकुमार चांगला विद्यार्थी दिसतो आहे . याचा
तुम्ही विद्यार्थी म्हणून स्वीकार करावा व त्याला विद्या शिकवावी." दे वयानी कचाकडे निरखून पाहत होती. तरुण,
अत्यंत रूपवान असलेला कच, दस
ु राच मदन आहे असे दे वयानीला वाटले. 'हाच आपला पती व्हावा' असे तिला
मनोमन वाटत होते.

शुक्राचार्यांनी कचाला विद्यार्थी म्हणून स्वीकारले. कच शुक्राचार्याच्या आश्रमात राहून विद्याध्ययन करू लागला.
दै त्यांना मात्र 'हा कच दे वांच्याकडून संजीवनी विद्या मिळवण्यासाठीच आला आहे . आता याला जर संजीवनी विद्या
मिळाली तर आपल्यावर मोठे संकट येईल.' या विचाराने सगळे दै त्य मोठ्या काळजीत पडले. काहीही करून संधी
मिळताच याला ठार मारावयाचे असे त्यांनी ठरविले. तशी संधी चालून आली. एके दिवशी कच काही दै त्यांच्या बरोबर
समिधा आणण्यासाठी वनात गेला. तेथे दै त्यांनी त्याला ठार मारले व स्वतःच समिधा घेऊन परत आले.

कच कुठे दिसेना म्हणन

ू दे वयानी अस्वस्थ, बैचेन झाली. कच परत आल्याशिवाय मी अन्नपाणी घेणार नाही असे ती
शुक्राचार्यांना म्हणाली, "कचाला दै त्यांनी ठार मारले आहे हे शुक्राचार्यांनी अंतर्ज्ञानाने ओळखले. त्यांनी दे वयानीच्या
हट्टास्तव संजीवनी मंत्राचा जप करून त्याला जिवंत केले. मग कच आश्रमात परत आला. असेच काही दिवस गेले.
एके दिवशी कच वनात गेला. टपन
ू बसलेल्या दै त्यांनी त्याला ठार मारले. त्याच्या शरीराचे तक
ु डे तक
ु डे केले व ते दही
दिशांना फेकून दिले. संध्याकाळ झाली. सर्या
ू स्त झाला. कच कुठे दिसत नव्हता. त्यामुळे शोकाकुल झालेली दे वयानी
पित्याला म्हणाली, "कच माझा प्राणसखा आहे . काहीही करून त्याला परत आणा. नाहीतर मी विष प्राशन करून
प्राणटायग करीन." आपल्या कन्येच्या हट्टास्तव शुक्राचार्यांनी पुन्हा संजीवनी मंत्राचा जप करून कचाला जिवंत केले.
कच घरी परत आला. त्याला पाहताच दे वयानीला आनंद झाला. असेच आणखी काही दिवस गेले. दै त्य मोठ्या
काळजीत पडले. 'काही केल्या हा कच मारत नाही. याला ठार मारले असता गुरु कन्येवरील प्रेमामुळे याला पुनःपुन्हा
जिवंत करतात.' मग दै त्यांनी एक भयंकर कृत्य केले. त्यांनी कचाला बाहे र नेउन ठार मारले. शुक्राचार्यांना
मद्यपानाची सवय होती म्हणून दै त्यांनी कचाच्या हाडांचेही चूर्ण करून, ते जाळून त्याचे भस्म तयार केले व ते
मद्यात चांगले मिसळून ते शक्र
ु ाचार्यांना प्यायला दिले. आता काही झाले तरी कच जिवंत होणार नाही. या विचाराने
सगळे दै त्य आनंदित झाले. कच दिसेना म्हणून दे वयानी रडू लागली. त्याला परत आणा असा पित्याला आग्रह करू
लागली. शुक्राचार्यांनी अंतर्ज्ञानाने ओळखले. दै त्यांच्याच कारस्थानामुळे कच आता आपल्या पोटात आहे . आता
त्याला जिवंत करणे शक्य नाही. कारण संजीवनी मंत्राने त्याला जिवंत करणे शक्य नाही. कारण संजीवनी मंत्राने
त्याला जिवंत केले तर तो आपले पोट फाडून येणार , म्हणजे आपणास मरण येणार ! "

त्यांनी दे वयानीला परिस्थितीची जाणीव करून दिली व कच आता जिवंत होणार नाही से सांगितले. त्यावर दे वयानी
म्हणाली, "तुम्ही मरण पावलेल्या सर्वांना पुन्हा जिवंत करता, मग तुम्हाला स्वतःच्या मत्ृ यूची भीती का वाटते ? "
शुक्राचार्य म्हणाले, "संजीवनी मंत्र फक्त मलाच येतो. तो मी इतरांना सांगितला तर त्याचा प्रभाव नाहीसा होईल.
अशा परिस्थितीत मी काय करणार ? "दे वयानी म्हणाली, "तो मंत्र मला द्या. कचाला जिवंत करताना जर तुम्हाला
मत्ृ यू आला तर मी त्या मंत्राने तुम्हाला जिवंत करीन."

शक्र
ु ाचार्य म्हणाले. "स्त्रियांना मंत्र दे ऊ नये अशी शास्त्राची आज्ञा आहे . पतिसेवा हाच स्त्रियांसाठी मंत्र आहे . त्यांनी
मंत्रजप करू नये. त्यांनी मंत्रजप केला तर मोठा अनर्थ घडतो, त्या मंत्राचे सामर्थ्य कमी होते, म्हणून मी तुला
संजीवनी मंत्र दे ऊ शकत नाही." हे ऐकताच दे वयानीला राग आला. ती म्हणाली, "असे असेल तर तुमचा मंत्र
तम
ु च्याशी घेऊन बसा ! मी कचाशिवाय एक क्षणभरही जिवंत राहू शकणार नाही. आता मी प्राणत्याग करते." क्रोधाने
बोलून ते एकेकी बेशुद्ध पडली. शुक्राचार्यांची दे वयानीवर अतिमाया. ते द्रवले. त्यांनी तिला सावध केले, समजाविले व
तिला संजीवनी मंत्र सांगितला. शुक्राचार्य दे वयानीला मंत्र सांगत असता त्यांच्या पोटात असलेल्या कचाने तो
लक्षपूर्वक ऐकला. पूर्ण लक्षात ठे वला. तो शुक्राचार्यांचे पोट फाडून बाहे र आला. दे वयानीने मंत्र जपन
ू शुक्राचार्यांना
जिवंत केले. कचाने तो मंत्र तीनवेळा म्हणून लक्षात ठे वला. ज्या कार्यासाठी तो आला होता ते त्याचे कार्य झाले होते.
मग तो शुक्राचार्याच्या पाया पडून म्हणाला, "गुरुदे व, तुमच्या कृपेने मला सर्व विद्या प्राप्त झाल्या; पण येथील दै त्य
माझा द्वेष करतात व मला ठार मारतात म्हणून मी येथे राहणे योग्य नाही. मी आता परत जातो." शुक्राचार्यांनीही
मोठ्या आनंदाने त्याला निरोप दिला. कच जाऊ लागला तेव्हा दे वयानी त्याचा हात पकडून म्हणाली," माझे तझ्
ु यावर
प्रेम आहे . माझा पत्नी म्हणून स्वीकार कर." कच म्हणाला, "दे वयानी, तू गुरुकन्या आहे स म्हणजे तू माझी बहीण
ठरतेस. शिवाय तू संजीवनी मंत्र पित्याकडून घेऊन मला पन
ु र्जन्म दिला आहे स, म्हणजे एकार्थाने तू माझी माता
ठरतेस म्हणून तू हा अयोग्य विचार मनात काढून टाक. मी तुझ्याशी विवाह करू शकणार नाही. माझा हात सोड. मला
जाऊ दे ." कचाचे हे शब्द ऐकताच दे वयानी अतोशय संतापली. तुच मोठाच अपेक्षाभंग झाला होता. त्या रागाच्या
भारत तिने कचाला शाप दिला, "तुला मिळालेली संजीवनी विद्या ती तत्काळ विसरशील. तू माझी घोर निराशा
केलीस. तुला मिळालेली विद्या व्यर्थ जाईल."

त्यावर कच म्हणाला, "तू मला व्यर्थ शाप दिलास. मीही तल

ु ा सांगतो, कोणीही ब्राम्हण तल
ु ा वरणार नाही. तझ
ु ा
विवाह ब्राम्हणेतर पुरुषाशी होईल. तुझ्या पित्याने तुला संजीवनी मंत्र दिला खरा; पण तो षट्कर्णी झाल्यामुळे यापुढे
तो निष्फळ ठरे ल" असा दे वयानीला प्रतिशाप दे ऊन कच स्वर्गलोकाला गेला. इंद्रासह सर्व दे वांना मोठा आनंद झाला.
ही कथा सांगन
ू श्रीगरू
ु त्या स्त्रीला म्हणाले, "पतिसेवा हाच स्त्रियांच्यासाठी महामंत्र आहे . स्त्रियांना मंत्र दे ऊ नये.
त्यांनी व्रतोपवास करावा. त्यांनी पतिसेवा करावी." त्यावर ती स्त्री म्हणाली, "स्वामी, तुमचे वचन प्रमाण ! तुम्ही
सांगाल तसे आम्ही करू. जो गुरूच्या आज्ञेनुसार वागत नाही तो नरकात जातो. आता मी कोणते व्रत करू ते मला
सांगा." अशी तिने विनंती केली असता भक्तवत्सल श्रीगुरुंनी तिला एक व्रत सांगितले. श्रीगरू
ु म्हणाले," तुला जे व्रत
मी सांगणार आहे ते व्रत पर्वी
ू सूतांनी ऋषींना सांगितले होते. ते व्रत म्हणजे सोमवार व्रत. हे शिवउपासनेचे व्रत स्त्री-
पुरुष, तरुण-तरुणी, सर्वांनी करावे. भगवान शंकराच्या आराधनेने हे सोमवार व्रत केले असता आपल्या सर्व इच्छा
पूर्ण होतात. वेदोक्त किं वा परु ाणोक्त मंत्रांनी भगवान शंकराची यथासांग पूजा करावी. नक्तभोजन उपवास करावा.
विधवा स्त्रीनेही हे व्रत करावे. या विषयी स्कंदपरु ाणातील एक कथा सांगतो. ही कथा श्रवण केली असता असाध्य ते
साध्य होते."

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले,"नामधारका, श्रीगुरुंनी त्या ब्राम्हण पतिपत्नीला एक प्राचीन कथा सांगितली. तीच
सीमंतिनीची कथा मी तल
ु ा सांगतो. ती लक्षपर्व
ू क ऐक." एकदा नैमिषारण्यात सर्व ऋषींनी परु ाणकार सत
ू ांना विचारले,
"सर्व व्रतांमध्ये उत्तम व्रत कोणते ? " तेव्हा सूत म्हणाले, "भगवान सदाशिवाचे सोमवार व्रत हे श्रेष्ठ व्रत आहे .
भगवान शिवाची भक्ती स्वर्ग व मोक्ष दे णारी आहे . जर प्रदोषादी गुणांनी युक्त अशा सोमवारी शिवपूजन केले तर
त्याचे माहात्म्य अधिक आहे . जे केवळ सोमवारी शिवपूजा करतात तय्णन इहपरलोकी दर्ल
ु भ असे काहीच नाही.
सोमवारी उपवासपूर्वक पवित्र अंतःकरणाने भगवान सदाशिवाची पूजा करावी. ब्रम्हचारी, गह
ृ स्थ, कन्या अथवा
विधवा अशा कोणीही भगवान शिवाची पूजा केल्यास त्यांच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतात या विषयी एक कथा सांगतो. ती
श्रवण केली असता मोक्षप्राप्ती होते. त्याच्या मनात शिवभक्तीची इच्छा निर्माण होते. ही कथा स्कंदपुराणात आली
आहे , ती अशी -
पूर्वी आर्यावर्तात चित्रवर्मा नावाचा एक थोर, गुणवान, धर्मशील राजा होता. तो महापराक्रमी व न्यायप्रिय होता. तो
भगवान विष्णूंचा व शिवाचा परमभक्त होता. त्याला एक अत्यंत सुंदर मुलगी झाली. ती मुलगी जन्मास येताच एका
विद्वान ज्योतिषाने तिचे भविष्य वर्तविले. तो ज्योतिषी म्हणाला, "राजा, आपली कन्या 'सीमंतिनी' नावाने प्रसिद्ध
होईल. ही पार्वतीप्रमाणे मंगल, दमयंतीप्रमाणे सुंदर,सरस्वतीप्रमाणे सर्वकालानिपुण व लक्ष्मीप्रमाणे अत्यंत सद्गुणी
होईल. ही आपल्या पतीसह दहाहजार वर्षे सुख भोगेल. हिला आठ पुत्र होतील." पण याचवेळी दस
ु ऱ्या एका ज्योतिषाने
भविष्य सांगितले, "हिला चौदाव्या वर्षी वैधव्य येईल." हे अशभ
ु भविष्य ऐकून राजाला अतयंत दःु ख झाले. सीमंतिनी
हळूहळू मोठी होऊ लागली. तिला आपल्या मैत्रिणींकडून आपल्या भावी वैधव्याची वार्ता समजली. तेव्हा दःु खी
झालेल्या तिने याज्ञवल्क्याची पत्नी मैत्रय
े ी हिला विचारले, "सौभाग्य टिकण्यासाठी कोणते बरे व्रत करावे ?" तेव्हा
मैत्रय
े ी म्हणाली, "तू शिवपार्वतीला शरण जा. त्यामळ
ु े कितीही संकट आले तरी त्यातन
ू तू मक्
ु त होशील. महाभयंकर
संकट आले तरी शिवपूजा सोडू नकोस. तय्च्या प्रभावाने तू संकटमुक्त होशील. तू सोमवारव्रत सुरु कर. त्या दिवशी
उपवासपूर्वक शिवपूजन करावे. गौरीहराची शांतचित्ताने पूजा करावी. अभिषेक करावा. असे केल्याने सौभाग्य अखंड
राहते. सदाशिवाला नमस्कार केला तर चारी परु
ु षार्थ सिद्धीला जातात. त्याच्या नामाचा जप केला तर सर्व ऐश्वर्याची
प्राप्ती होते. तू हे व्रत कर. तुझे कल्याण होईल." सीमंतिनीने मैत्रय
े ीच्या आदे शानुसार सोमवारचे व्रत सुरु केले.

काही दिवसांनी निषध दे शाचा राजा इंद्रसेन याच्या चंद्रागद नावाच्या पुत्राशी सीमंतिनीचा मोठ्या थाटात विवाह
झाला. विवाहानंतर काही दिवस चंद्रागद सीमंतिनीच्या माहे रीच राहिला. एके दिवशी जलक्रीडा करण्यासाठी तो
यमन
ु ेवर गेला, परं तु अकस्मात नाव उलटून चंद्रागद नदीत बड
ु ाला. या दर्घ
ु टनेमळ
ु े सर्व लोक दःु खसागरात बड
ु ाले.
चित्रवर्मा तर दःु खाने वेडाच झाला. सीमंतिनीवर तर तो वज्रघातच होता. पतिनिधनामुळे दःु खाकुल झालेल्या
सीमंतिनीने अग्निप्रवेश करून पत्तेकडे जाण्याचे ठरविलेल परं तु वडिलांनी तिची समजूत घालन
ू अग्निप्रवेश
करण्यापासन
ू परावत्ृ त केले. सीमंतिनी आता वैधव्य जीवन जगू लागली. मैत्रय
े ीने सांगितलेले सोमवारव्रत तिने
अत्यंत श्रद्धेने, निष्ठे ने वैधव्यातही चालू ठे वले. अशाप्रकारे केवळ चौदाव्या वर्षी दारूण दःु ख प्राप्त झालेली सीमंतिनी
भगवान सदाशिवाचे सतत स्मरण करू लागली. इकडे पुत्रशोकाने वेड्या झालेल्या इंद्रसेनाचे राज्य त्याच्या शत्रन
ू े
बळकाविले व इंद्रसेनाला पत्नीसह कारागह
ृ ात कोंडले.

चंद्रगद यमन
ु ेच्या डोहात बुडाला, तो खाली खाली गेला. तेथे त्याला नागकन्या जलक्रीडा करीत असलेल्या दिसल्या.
चंद्रागदाला पाहून आश्चर्यचकित झालेल्या नागकन्यांनी त्याला पातळलोकात तक्षक नागाकडे नेले. तक्षकाने त्याची
मोठ्या प्रेमाने विचारपूस केली, तेव्हा चित्रांगद म्हणाला, "पथ्
ृ वीवर निषध नावाचा प्रसिद्ध दे श आहे त्या दे शात
पण्
ु यश्लोक नलराजा होऊन गेला. त्याचा पत्र
ु इंद्रसेन. त्या इंद्रसेनाचा मी पत्र
ु आहे . माझे नाव चंद्रागद. मी माझ्या
विवाहानंतर पत्नीच्या माहे री काही दिवस राहिलो होतो. एके दिवशी यमुनेत मी जलक्रीडा करीत असता पाण्यात
बुडालो. नागस्त्रियांनी मला येथे आणले आहे . आपण अतयंत प्रेमाने माझी विचारपूस केल्यामुळे मी धन्य झालो
आहे ."

तक्षक म्हणाला, "राजपत्र

ु ां, तू घाबरू नकोस. धैर्य कर. मला सांग, तू कोणत्या दे वाची आराधना करतोस ? "चंद्रागद
म्हणाला, "विश्वात्मा उमापती भगवान शिवाची मी सदै व पूजा करतो." चंद्रागदाचे हे शब्द ऐकताच तक्षक आनंदित
झाला. तो म्हणाला, "राजपुत्रा, तझ
ु े कल्याण असो ! मी तुझ्यावर प्रसन्न आहे . तू इतक्या लहानपणी शिवतत्व
जाणतोस याबद्दल मला फार आनंद झाला आहे . आता तू येथेच राहा. येथे मत्ृ यच
ू ी भीती नाही. रोग नाही. कसलीही
पीडा नाही. येथे तू सुखाने राहा व सर्व सुखांचा उपभोग घे." चंद्रागद हात जोडून म्हणाला, "नागराज, माझा विवाह
झालेला आहे . माझ्या आई-वडिलांना मी एकटाच आहे . माझ्या मत्ृ यूमुळे ते शोकाकुल झाले असतील, त्यामुळे मी येथे
सख
ु ोपभोगात राहणे योग्य नाही. मनष्ु यलोकांत पोहोचवा."

नागराज म्हणाला, "राजपत्र

ु ा, तू जेव्हा माझे स्मरण करशील तेव्हा मी तझ्
ु यापढ
ु े प्रकट होईन." असे सांगन
ू त्याने
चंद्रागदाला एक दिव्य घोडा दिला. त्याशिवाय अनेक रत्नालंकार व दिव्य वस्त्रे भेट म्हणून दिली. चंद्रागद त्या
घोड्यावर स्वार होऊन यमुनेच्या बाहे र आला. त्याच्याबरोबर दोन नागकुमारही होते. चंद्रागद यमुनेच्या काठावर
आला, त्यावेळी सीमंतिनी आपल्या मैत्रिणीसह तेथे आली होती. चंद्रागदाला पाहून ती गोंधळलीच. ती विचार करू
लागली, "हा कोण बरे असावा ? इच्छारुपी राक्षस तर नसेल ? तिला तो आपल्या पातीसारखा वाटला, पण छे ! पती तर
पाण्यात बुडून पष्ु कळ दिवस झाले ! तो कसा बरे येईल ? पण राहून त्याला पाहताना तिला संकोच न वाटता
एकप्रकारची खात्री वाटू लागली. याचवेळी सीमंतिनीला पाहून चंद्रागद विचारू लागला, "तिला मी पर्वी
ू कधीतरी पहिले
असावे." मग घोड्यावरून उतरून तो तिच्याजवळ जाऊन विचारपूस करू लागला. तेव्हा सीमंतिनीची सखी म्हणाली,
"हिचे नाव सीमंतिनी. ही निषधाधिपती इंद्रसेनाची सून, चंद्रागदाची पत्नी व महाराज चित्रवर्म्याची मुलगी आहे .
दर्दैु वाने हिचा पती या नदीत बड
ु ाला. वैधव्यदःु खाने ही फार खचली आहे . याला तीन वर्षे झाली. आज सोमवार आहे
म्हणून ही येथे स्नान करण्यासाठी आली आहे . हिचे सासरे आपल्या पत्नीसह शत्रच्
ू या तुरुंगात पडले आहे त. असे
असतानासुद्धा ही राजकन्या प्रत्येक सोमवारी भक्तिभावाने शिवपार्वतीची पूजा करते."

मग सीमंतिनीने चंद्रागदाला विचारले, "आपण माझी माहिती विचारलीत, पण आपण कोण ते कळले नाही. आपण
कोणी गंधर्व किं वा दे व आहात, की कोणी मायावी सिद्ध, साधू, किन्नर आहात ? आपण मला आप्तजनासारखे वाटता.
आपण कोण आहात ? " असे तिने विचारले व पतीच्या आठवणीने ती शोकाकुल झाली. चंद्रागदालाही अतिशय द:ु ख
झाले. आपल्या दःु खावर आवर घालन
ू तो म्हणाला, "मी तुझ्या पतीला पहिले आहे . माझे नाव 'सिद्ध' असे आहे . तुझ्या
व्रताच्या प्रभावाने तझ
ु ा पती नक्की परत येईल. तो माझा मित्र आहे . तीन दिवसांनी तो तुला भेटेल. तू चिंता व दःु ख
करू नकोस." चंद्रागदाच्या या बोलण्याने सीमंतिनी अधिकच शोक करू लागली. तिला मनोमन वाटत होते, हाच
आपला पती असावा. पण तिने पुन्हा विचार केला. छे हे शक्य नाही. पाण्यात बुडालेला आपला पती परत कसा येणार ?
खोटी आशा बाळगण्यात काहीच अर्थ नाही; पण मैत्रय
े ीने सांगितल्याप्रमाणे मी सोमवार व्रत तर करीतच आहे .
भगवान शंकर प्रसन्न झाले तर काहीही अद्भत
ु होऊ शकते." असा ती विचार करीत होती. त्याचवेळी चंद्रागद घोड्यावर
बसन
ू आपल्या राज्यात गेला. नदीत बड
ु ालेला चंद्रागद घोड्यावर बसन
ू परत आला आहे व त्याला तक्षकाचे सामर्थ्य
लाभले आहे हे समजताच भयभीत झालेल्या शत्रन
ू े चंद्रागदाला त्याचे राज्य सन्मानपूर्वक परत दिले. त्याच्या
मातापित्यांची सुटका केली. आपला पुत्र परत आला आहे हे समजताच इंद्रसेनाच्या डोळ्यांवाटे आनंदाश्रू वाहू लागले.
सर्व नागरिक, मंत्री, परु ोहित चंद्रागदाला सामोरे गेले. इंद्रसेनाने चंद्रागदाला पोटाशी धरले. चंद्रागदाने मातापित्यांना व
इतर सर्वांना वंदन केले. मग त्याने राजसभेत बसून आपली पाहिल्यापासन
ू ची सर्व हकीगत सविस्तर सांगितली.ती
ऐकून इंद्रसेनाला अतिशय आनंद झाला. आपल्या सुनेने सौभाग्यप्राप्तीसाठी सोमवारव्रत करून भगवान शंकराची
आराधना केली त्याचेच हे फळ आहे , याबद्दल इंद्रसेनाची खात्री पटली. त्याने लगेच ही शभ
ु वार्ता आपल्या दत
ू ाकरवी
चित्रवर्म्याला कळविली.ही अमत
ृ वार्ता ऐकून राजा चित्रवर्मा आनंदाने अगदी वेडां झाला. त्याने सीमंतिनीला
वैधव्यचिन्हे टाकावयास लावली. मग त्याने आपल्या राज्यात मोठा आनंदोत्सव केला. प्रत्येकजण सीमंतिनीच्या
सदाचाराची प्रशंसा करू लागला. मग चित्रवर्म्याने इंद्रसेनाकडे आपला दत
ू पाठवन
ू , त्याला पत्र
ु ासह वऱ्हाड घेऊन
आपल्या नगरास येण्याची विनंती केली. इंद्रसेन आपल्या वऱ्हाडासह चित्रवर्म्याकडे आला. मग सीमंतिनी व चंद्रागद
यांचा पुन्हा विवाह झाला.

चंद्रागदाने तक्षकाकडून आणलेले मानवदर्ल

ु भ अलंकार सीमंतिनीला दिले. कल्पवक्ष
ृ ांच्या पष्ु पमालांनी सीमंतिनी
अधिकच संद
ु र दिसू लागली. त्यावेळी तिच्या आनंदाला काही सीमाच राहिली नाही. मग शभ
ु मह
ु ू र्तावर इंद्रसेन,
चंद्रागद व सीमंतिनी आपली नगरात परत आले. त्याने चंद्रागदाला राजसिंहासनावर बसविले व राज्याभिषेक केला.
त्याने सीमंतिनीसह दहा हजार वर्षे सर्व सुखांचा उपभोग घेत राज्य केले. त्याला आठ पुत्र व एक कन्या झाली.
सीमंतिनी भगवान महे श्वराची आराधना करीत आपल्या पतीसह सख
ु ाने राहू लागली. तिने सोमवारच्या प्रभावाने
आपले गेलेले सौभाग्य परत मिळविले.

श्रीगुरू ही कथा सांगून त्या पतिपत्नीला म्हणाले, "सोमवार व्रताचा प्रभाव हा असा अद्भत
ु आहे . तुम्ही हे च व्रत करा."
श्रीगुरूंची आज्ञा प्रमाण मानून त्या पतिपत्नींनी सोमवारव्रत केले. पुढे त्यांना पाच पुत्र झाले. ती दोघे दरवर्षी
संगमस्थानी श्रीगरु
ु ं च्या दर्शनासाठी येऊ लागली.
सरस्वती गंगाधर म्हणतात, "त्रैमूर्ती नसि
ृ हं सरस्वती माझे वंशपरं परागत स्वामी आहे त. म्हणून लोक हो ! तुम्हीसुद्धा
निःसंदेह श्रीगुरूचरणांची सेवा करा. श्रीगुरु आपल्या भक्तांवर त्वरित प्रसन्न होतात, हे त्रिवार सत्य. साखरे च्या
गोडीला दस
ु री कोणती उपमा द्यावयाची ? हातावरील कंकण पहावयास आरसा कशाला ? लोक हो ! तुम्ही शीगुरुंची
सेवा करा. तुमच्या सर्व कामना त्वरित पूर्ण होतील. श्रीगुरूचरित्र प्रत्यक्ष कामधेनू आहे . त्याचे श्रवण-पठण केले
असता सर्व काही साध्य होते. अंती मोक्षही प्राप्त होतो.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'कचदे वयानी कथा - सोमवारव्रत - सीमंतिनी आख्यान' नावाचा अध्याय
पस्तिसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय छत्तिसावा

परान्नदोष - धर्माचरण

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्ध्योग्यांच्या पाया पडून भक्तिभावाने हात जोडून म्हणाला, "स्वामी, तुमचा जयजयकार असो. या
संसारसागरातन
ू सर्वांना सख
ु रूप तारूण नेण्यास तम्
ु हीच समर्थ आहात. तम्
ु ही अविद्यारूप अंधार नाहीसा करणारे
प्रत्यक्ष सूर्य आहात. मी आजपर्यंत अज्ञानरुपी अंधारात झोपलो होतो; पण कृपासागर अशा तुम्ही मला जागे केलेत.
अज्ञानरुपी अंधार नाहीसा करणारे तुम्ही भास्कर आहात. तुम्ही मला गुरु म्हणून लाभल्याने मी हा भवसागर तारून
गेलो आहे . पढ
ु े काय झाले, ते श्रीगरु
ु चरित्र सांगण्याची कृपा करावी. श्रीगरु
ु चरित्रामत
ृ कितीही ऐकले तरी माझे मन
तप्ृ त होत नाही. अधिक ऐकण्यास मी आतुर झालो आहे ." नामधारकाने अशी विनवणी केली असता सिद्धयोगी
म्हणाले, "आता पुढची कथा लक्षपूर्वक ऐक. श्रीगुरु नसि
ृ हं सरस्वती गाणगापुरात असताना त्यांचे माहात्म्य
सर्वतोमख
ु ी झाले. ते सगळे मी सांगू लागलो तर ते कधीच संपणार नाही. श्रीगरू
ु ं च्या सर्व लीला सांगणे कुणालाही
शक्य होणार नाही. मी तुला सारांशरूपाने सांगतो, ते ऐक.

त्या गाणगापुरात एक बहुश्रुत, वेदज्ञ ब्राम्हण होता. तो कर्ममार्गी होता. परमज्ञानी होता. तो कुणाकडून दान घेत नसे.
कुणाच्याही घरी भोजनासाठी जात नसे. तो कोणाशीही वादविवाद घालीत नसे. तो चुकूनसुद्धा कधी खोटे , असत्य
बोलत नसे. तो नेहमी पाच घरी कोरडी भिक्षा मागन
ू पोट भरीत असे. त्याची पत्नी याच्या अगदी उलट होती. ती सदै व
उद्विग्न असे. पतीशी नेहमी भांडण करीत असे. अन्नाची मोठी लोभी होती. त्याकाळी गाणगापुरात अनेक श्रीमंत
लोक येत असत व सहस्त्रभोजन घालीत असत. गावातले असंख्य ब्राम्हण तेथे भोजनासाठी जात असत व त्या
ब्राम्हणाच्या घरी जाऊन सहस्त्रभोजनाचे रसभरीत वर्णन करीत. ते ऐकून ती स्त्री मनातल्या मनात म्हणे, "माझे
नशिबाच खोटे ! मला स्वप्नातही असले गोडधोड खायला मिळत नाही. या दरिद्री ब्राम्ह्णाशी लग्न करून मी मोठीच
चूक केली. केवळ याच्यामुळे मला भोजनाला जाता येत नाही. माझे पूर्वजन्मीचे पाप म्हणूनच मला से दारिद्र्यात
दिवस काढावे लागत आहे त. गावातल्या इतर बायका किती भाग्यवान ! त्यांना त्यांच्या पतीबरोबर भोजनाला जाता
येते. माझा पती कधीही परान्न घेत नाही. त्यामुळे मलाही भोजनाला जात येत नाही. माझे नशीबच फुटके, दस
ु रे काय
? परमेश्वरा, मी काय करू ? " असे ती नेहमी दःु ख करीत असे.

असेच एकदा एका श्रीमंत माणसाने आपल्या पितरांच्या श्राद्धानिमित्त गाणगापुरात ब्राम्हणभोजनाचा बेत आखला
होता. त्याने गावातील अनेक दाम्पत्यांना भोजनाचे निमंत्रण दिले होते. ते पाहून ती ब्राम्हण ती स्त्री आपल्या पतीला
म्हणाली, "आज आपल्या गावात एका श्रीमंत ब्राम्हणाने पितश्र
ृ ाद्धानिमित्त सुग्रास भोजन दे ण्याचे ठरविले आहे .
आपणही त्या भोजनाला जाऊ या. निदान एक दिवस तरी चांगले गोडधोड खायला मिळे ल. तिथे वस्त्रे, दक्षिणाही
मिळणार आहे . मला तिथे जाण्याची फार इच्छा आहे . तुम्हाला यायचे नसेल तर मला तरी जाण्याची परवानगी द्या."
त्यावर तो ब्राम्हण म्हणाला, "परान्न न घेण्याचे माझे व्रत आहे . त्यामुळे मी मुळीच येणार नाही. तुला जायचे असेल
तर खुशाल जा." त्याने अशी परवानगी दे ताच ती भोजनासाठी म्हणून त्या श्रीमंत गह
ृ स्थाकडे गेली. तिला पाहून तो
गह
ृ स्थ म्हणाला, "तुम्ही एकट्या कशा आलात ? मी दांपत्यभोजन घालीत आहे . तुमचा पती कोठे आहे ? भोजनासाठी
तुमच्या पतीलाही घेऊन या." हे ऐकताच तिच्यापुढे मोठाच प्रश्न उभा राहिला. येथे भोजनाचे निमंत्रण आहे हे
दांपत्याला. पती तर परान्न घेत नाही. तो येणार नाही. तो आला नाही तर मला एकटीला भोजन मिळणार नाही. आता
काय करावे ? मग ती श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वतींकडे गेली. त्यांच्या पाया पडून ती म्हणाली, "स्वामी, गावात
दांपत्यभोजनाचा कार्यक्रम आहे . माझा पती परान्न घेत नाही, म्हणून तो येत नाही. आपणच त्याला समजाविले तर
तो माझ्याबरोबर भोजनासाठी येण्यास तयार होईल." तिचे हे बोलणे ऐकून श्रीगरु
ु ं ना हसू आले. मग ते तिच्या पतीला
म्हणाले, "अरे , तुझ्या पत्नीला मिष्टान्न खाण्याची तीव्र इच्छा आहे , म्हणून तू तिच्याबरोबर भोजनाला जा. तू तिची
इच्छा पूर्ण कर. कारण कुलस्त्रीचे मन कधीही खिन्न असू नये." श्रीगुरुंनी असे सांगितले असता तो ब्राम्हण हात
जोडून म्हणाला, "स्वामी, परान्न न घेण्याचा माझा नेम आहे , परं तु तम
ु ची आज्ञा मला शिरसावन्द्य आहे . जो
आपल्या गुरूची आज्ञा मानीत नाही त्याला भयंकर अशा रौरव नरकात जावे लागते, म्हणून मी पत्नीबरोबर
भोजनाला जाईन."

मग श्रीगुरूंचा निरोप घेऊन ते दांपत्य भोजनासाठी गेले. आज आपणास सुग्रास भोजन मिळणार या विचाराने त्या
ब्राम्हण स्त्रीला मोठा आनंद झाला. ती दोघे पानांवर बसली. वाढण सरु
ु झाले. भोजनाला सरु
ु वात झाली. त्यावेळी त्या
ब्राम्हण स्त्रीला एक विलक्षण अशुभ दृश्य दिसले. आपल्या पानातील अन्न डुकरे आणि कुत्रे खात आहे . ते दष्ु य पाहून
घाबरलेली ती स्त्री एकदम पानावरून उठली. भोजन करीत असलेल्या इतर ब्राम्हणांना व आपल्या पतीला आपण
काय पहिले ते सांगितले. मग ती आपल्या पतीसह घरी परत आली. ती पतीला म्हणाली, "तम्
ु ही कुत्र्याने व डुकराने
उष्टे केलेले अन्न खाल्लेत असे मला दिसले. मला याबद्दल क्षमा करा. तुम्ही नको नको म्हणत असतानाही मी
तुम्हाला भोजनाचा आग्रह केला, माझेच चुकले." हे ऐकून त्या ब्राम्हणाला अतिशय राग आला. तो दःु खाने म्हणाला,
"माझे दर्दैु व म्हणन
ू तझ्
ु याबरोबर भोजनाला आलो. माझा नेम तर मोडलाच. शिवाय कुत्र्याने व डुकराने तोंड लावलेले
अन्न खावे लागले."

त्यानंतर तो ब्राम्हण पत्नीसह श्रीगुरुंच्याकडे आला. दोघांनी श्रीगुरुंना भक्तिभावाने नमस्कार केला. तेव्हा श्रीगरू
ु
हसत हसत त्या ब्राम्हणपत्नीला म्हणाले, "काय ? परान्नाचे सुख कसे वाटले ? परान्न घेत नाही म्हणून तू सदै व
आपल्या पतीला नवे ठे वीत होतीस. आता तझ
ु ी इच्छा पर्ण
ू झाली ना ? " श्रीगरू
ु असे म्हणाले असता ती स्त्री श्रीगरु
ु ं च्या
पाया पडून म्हणाली, "स्वामी, मला क्षमा करा. मी खरोखर अज्ञानी आहे . माझ्या हव्यासापायी माझ्या पतीचा व्रतभंग
झाला. मी त्यांना हट्टाने परान्नासाठी नेले. मी मोठाच अपराध केला आहे . मला क्षमा करा."

मग तो ब्राम्हण श्रीगरु
ु ं च्या पाया पडून म्हणाला, " या माझ्या पत्नीमळ
ु े माझा नेम मोडला. ही माझी पत्नी नाही.
वैरिणी आहे . हिच्यामुळे माझ्या हातून नेम मोडण्याचे पाप घडले आहे . आता मी काय करू ? " त्यावर श्रीगुरू हसून
म्हणाले, "चिंता करू नकोस. तू तुझ्या पत्नीची परान्नाची वासना पुरविली आहे स. आता तिचे मन तप्ृ त झाले आहे .
आता तिचे मन तप्ृ त झाले आहे . आता ती पन्
ु हा कधीही परान्नाची इच्छा करणार नाही. शिवाय तू तिकडे
भोजनासाठी गेलास तो आमच्या आज्ञेने. त्यामुळे तुला कसलाही दोष लागणार नाही. आता मी तुला आणखी एक
सांगतो. जर एखाद्या ब्राम्हणाला श्राद्धकर्माच्यावेळी योग्य ब्राम्हण मिळाला नाही, त्याचे ब्राम्हणाअभावी कार्य अडून
राहिले, तर तू त्याच्याकडे भोजनाला जावेस. त्यामळ
ु े तझ्
ु या हातातन
ू धर्मकार्य घडेल; पण अशा वेळी तू गेला नाहीस
तर त्याचा शाप तुला लागेल." श्रीगुरुंनी असे सांगितले असता त्या ब्राम्हणाने श्रीगुरुंना साष्टांग नमस्कार घातला व
कोणाकडे अन्न घ्यावे, कोणाकडे भोजनास जाऊ नये असे विचारले असता श्रीगुरू म्हणाले, "कोणाकडे भोजनाला
जावे ते प्रथम सांगतो, ते लक्षपूर्वक ऐक. आपले गुरु, शिष्य, वैदिक ब्राम्हण, आपले मामा, सासरे , सख्खे भाऊ,
सज्जन मनुष्य यांच्याकडे भोजन केल्यास कोणताही दोष लागत नाही. एखादा ब्राम्हण ब्राम्हणविना अडला तर
त्याच्या घरी भोजन घ्यावे. त्यावेळी गायत्रीमंत्र जप करावा म्हणजे कोणताही दोष लागत नाही. आता अन्न वर्ज्य
करण्याची घरे सांगतो. त्याचे सविस्तर विवेचन स्मत
ृ ीचंद्रिकेत केले आहे . ते खप
ू मोठे आहे . ते मी तुला सारांशरूपाने
सांगतो, ऐक. आपल्या आई-वडिलांकडून आपली सेवा करून घेणारा, धनलोभी, आपल्या बायकामल
ु ांचे हाल करणारा,
गर्विष्ठ, चित्रकार, मल्ल असलेला ब्राम्हण, वीणावादक, समाजाने बहिष्कृत केलेला, याचकवत्ृ तीचा, स्वतः स्वतःची
स्तुती करणारा, परनिंदा करणारा, क्रोधी, पत्नीने टाकलेला, तामसी वत्ृ तीचा, कंजुष, दरु ाचारी, ढोंगी, व्यभिचारी,
निपत्रि
ु क, विधवा स्त्री, स्त्रीच्या अधीन असलेला परु
ु ष, ब्राम्हण असन
ू सोनारकाम करणारा, अति यज्ञ करणारा,
लोहार, शिंपी, धोबी, दारू तयार करणारा, आपल्या जाराबरोबर राहणारी बाहे रख्याली स्त्री, चोर, कपटी, पतिताकडून
धन घेणारा, सौदागर, दे वभक्ती न करणारा, जुगारी, स्नान न करता भोजन करणारा, संध्यावंदन न करणारा, कधीही
दान-धर्म न करणारा, आपल्या पितरांचे श्राद्धकर्म न करणारा, दांभिकपणे जप करणारा, पैसे घेऊन जप करणारा,
दस
ु ऱ्यावर केलेले उपकार बोलून दाखविणारा, व्याजाने पैसे दे णारा, विश्वासघातकी, कुलपरं परा मोडणारा, हिंसक-
खुनी, आशाळभूत, परान्न घेणारा, पंचमहायज्ञ न करणारा, घरच्या अन्नाची निंदा करणारा व परान्नाची प्रशंसा
अन्नाची निंदा करणारा, परगह
ृ ी राहणारा अशा लोकांच्याकडे कधीही भोजनास जाऊ नये. अशा ठिकाणी भोजनास
जाऊ नये. अशा ठिकाणी भोजनास गेल्यास त्या त्या यजमानाचे दोष आपल्याला लागतात, म्हणून अशा
यजमानाच्या घरी भोजन घेऊ नये. त्या ऐवजी भूमिदान, सुवर्णदान, गज-अश्व-रत्न दान केल्यास दोष लागत नाही.
परान्न घेतल्यामुळे जसे दोष लागतात त्याप्रमाणे परस्त्रीगमन केल्यास नरकवास भोगावा लागतो. अमवास्येला
परान्न घेतल्यास मासपुण्य जाते. आपल्या कन्येला पुत्र झाल्याशिवाय तिच्या घरी भोजनास जाऊ नये. त्याचप्रमाणे
सूर्य-चंद्रग्रहणाच्या दिवशी अन्न घेऊ नये. सुवेर किं वा सुतक असलेल्याच्या घरी भोजन करू नये. ब्राम्हणांनी जर
आपला आचारधर्म पाळला, तर त्याला कधीही दै न्य - दारिद्र्य भोगावे लागत नाही. सर्व दे व-दे वता त्याच्या अंकित
होतात. त्याला महासिद्धी प्राप्त होतात. आजकाल ब्राम्हण उन्मत्त झाले आहे त, म्हणून त्यांना दै न्य, दारिद्र्य भोगावे
लागत आहे ."

श्रीगरु
ु ं नी असे सांगितले असता त्या ब्राम्हणाने 'मला आचारधर्म सांगा' अशी विनंती केली असता श्रीगरू
ु म्हणाले,
"पूर्वी नैमिषारण्यात सर्व ऋषीमुनी यांनी पराशरांना हाच प्रश्न विचारला होता. त्यावेळी पराशरांनी सर्वांना आचारधर्म
विस्तारपूर्वक सागितला होता. तोच मी तुला थोडक्यात सांगतो. प्रत्येकाने पहाटे लवकर उठावे. गुरुस्मरण करावे.
ब्रम्हा-विष्ण-ू महे श यांचे ध्यान करावे. सर्या
ू दी नवग्रहांचे स्मरण करावे. सनकादिकांचे स्मरण करावे. 'प्रातःस्मरामि'
ने प्रारं भ होणारे प्रातःस्मरणीय श्लोक म्हणावेत. हे सर्व अगोदर शौचमुखमार्जन करून, हातपाय धुवून, स्वस्थ बसून
करावे. स्नानापर्वी
ू व नंतर आचमन करावे. त्याचप्रमाणे झोपण्यापर्वी
ू , उठल्यावर, भोजनापर्वी
ू , भोजानंतर, जांभई
किं वा शिंक आल्यावर, लघुशंका व शौच केल्यावर, वात सरला असता, वाईट दृश्य दिसले असता आचमन करावे.
आचमनासाठी पाणी मिळाले नाही तर डोळे व कान यांना स्पर्श करावा. ब्राम्हणाच्या उजव्या कानाजवळ सूक्ष्मरुपात
अग्नी-वायू-अपोदे वता, चंद्र, सूर्य, वेद व वरूण या सात दे वता असतात.

डोक्यावर उपरणे बांधून व जानवे उजव्या कानात अडकवून नैऋत्य दिशेस शौचास बसावे. खाली मान घालन
ू बसावे.
दिवसा उत्तरे कडे व रात्री दक्षिणेकडे तोंड करून बसावे. मौन पाळावे. इकडे-तिकडे पाहू नये. उभ्याने लघश
ु ंका करू नये.
शौचास पाणी नाही मिळाले तर मातीने स्वच्छता करावी; पण हे केवळ अपवाद म्हणून. नुसत्या मातीवर किं वा
हिरव्या गवतावर बसू नये. मातीने हात स्वछ करावेत. यानंतर स्नानविधी सांगितला आहे . स्नान केव्हा करावे,
स्नानासाठी कोणते पाणी योग्य, कोणते अयोग्य तेही सांगितले आहे . स्नानानंतर कोणती वस्त्रे परिधान करावीत,
भस्म व चंदन कसे लावावे ते सांगून संध्यावंदन, गायत्रीमंत्र, त्यातील चोवीस अक्षरे , त्यांच्या दे वता, गायत्री ध्यान,
गायत्री जप, जपासाठी योग्य वेळ, आसन, जप करताना कसे बसावे, ॐकाराचा दै वी अर्थ इत्यादी सर्व तपशीलाने
सांगितले. पंचमहायज्ञ, वैश्वदे व का करावेत, कसे करावेत, तर्पणाचे प्रकार कोणते इत्यादी दै नंदिन कर्मकांड सविस्तर
सांगितले.

अन्नदानाचे महत्व, अतिथीचे स्वागत कसे करावे, अतिथीसेवेने कोणते पुण्य मिळते, अतिथीची उपेक्षा केल्याने
कोणता दोष लागतो, हे सांगून भोजनपत्रे कशी असावीत, कोणत्या दिशेने तोंड करून भोजनास बसावे, भोजनापर्वी
ू
आचमन, चित्राहुती, प्राणाहुती कशा द्याव्यातम भोजन कसेम किती वेळात करावे, कोणाबरोबर भोजन करावे,
भोजन कोठे करावे, कोठे करू नये, अन्न उष्टे केव्हा होते, रात्री भोजनाच्या वेळी दिवा प्रज्वलित का ठे वावा,
भोजानंतर पाणी कसे प्यावे, कसे पिऊ नये, कोणते पाणी घ्यावे, भोजन संपल्यावर हात कसे धुवावेत, चुल किती
भराव्यात, कोणत्यावेळी, कोणत्या तिथीला काय खावे, काय खाऊ नये, भोजनानंतर तांबूल का खावा ? कोणी खावा
इत्यादी बारीकसारीक गोष्टींविषयी सूचना केल्या असून झोपण्याचा विधीही सविस्तर सांगितला. स्त्रीसंग केव्हा
करावा, केव्हा करू नये इत्यादी संपर्ण
ू कर्मकांड शास्त्राच्या आधारे सांगितले. एकूणच आदर्श जीवन कसे जगावे याचे
मार्गदर्शन केले. नैमिषारण्यात पराशरांनी सर्व ऋषीमुनींना जो आचारधर्म सांगितला तो श्रीगुरुंनी त्या ब्राम्हणाला
नीट समजावून सांगितला. मग श्रीगरू
ु त्याला म्हणाले, "या आचारधर्माचे निष्ठापूर्वक पालन केले असता मनष्ु याच्या
सर्व इच्छा पर्ण
ू होतात. तो पर्ण
ू सखु ी होतो."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'परान्नदोष - धर्माचरण' नावाचा अध्याय छत्तिसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय सदतिसावा

गह
ृ स्थाश्रमाचा आचारधर्म

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारकाने सिद्ध्योग्यांना विचारले, "मग पुढे काय झाले ? त्या ब्राम्हणाला श्रीगुरुंनी काय सांगितले ? त्याला
त्यांनी कोणता उपदे श केला ?" नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धयोगी म्हणाले, "श्रीगरू
ु म्हणजे प्रत्यक्ष
नारायणाचा सगुण अवतार. त्यांनी एका पतिताला ज्ञानी करून त्यास वेद म्हणावयास लावले होते. त्यांना अगम्य
असे काहीच नाही. त्रैमूर्तीचा अवतार, भक्तजनांचा कल्पवक्ष
ृ अशा श्रीगुरुंनी गह
ृ स्थाश्रमात ब्राम्हणाने आपले आचरण
कसे ठे वावे, कोणता आचारधर्म पाळावा, काय करावे, काय करू नये ते सविस्तर सांगितले. श्रीगरु
ु ं नी सांगितलेला
आचारधर्म मी तुला सांगतो, तो लक्षपूर्वक ऐक. श्रीगरू
ु म्हणाले ,"गह
ृ स्थाने अग्निहोत्रासाठी लाकडे, तीळ, कृष्णाजिन
इत्यादींचा सदै व संग्रह करावा. घरी पोपट, सारसपक्षी पाळावेत. सर्व पातकांचा नाश करणारी गाय पाळावी. आता
दे वपूजेचे विधान सांगतो. घर सदै व झाडून स्वच्छ ठे वावे. दे वापुढे सुंदर रांगोळ्या काढाव्यात. यथाशास्त्र पूजेचे सर्व
साहित्य ठे वावे. त्रिकाल दे वपूजा करावी. त्रिकाल शक्य झाले नाही तर निदान प्रातःकाळी पूजा करावी. प्रातःकाळी न
जमल्यास मध्यान्हकाळी पूजा करवी. संध्याकाळी समंत्रक दे वाला फुले वाहावीत. ब्राम्हणकुळात जन्मास येऊनही
जो दे वपूजा करीत नाही, वैश्वदे व करीत नाही त्याला यमयातना भोगाव्या लागतात. उदक, अग्नी, मानस, सूर्य,
स्थंडिलस्थ प्रतिमा, यज्ञ, धेनू, ब्राम्हण, गुरु यांची पूजा करावी. आपल्या गुरूची मानसपूजा केली असता त्रैमूर्ती
भगवान प्रसन्न होतात. पूजकाला चारी पुरुषार्थाची प्राप्ती होते. षोडशोपचार पूजा करावी. पूजा करताना वैदिक,
पौराणिक मंत्र म्हणावेत. दे वापुढे दीप प्रज्वलित करावा. दे वांवरील निर्माल्य काढून तो नैऋत्य दिशेला ठे वावा. प्रथम
शंख, घंटा यांची पज
ू ा करावी. नंतर दे वाची पज
ू ा करावी.
पज
ू ेला प्रारं भ करण्यापर्वी
ू प्राणायाम करावा. न्यास करावेत.गायत्रीमंत्र म्हणावा. मग ज्या दे वतेची पज
ू ा करावयाची
आहे त्या दे वतेचे ध्यान पुरुषसूक्तातील सोळा ऋचांचा उच्चार करून दे वाला पाद्य अर्घ्य इत्यादी सोळा उपचार अर्पण
करावेत. यालाच षोडशोपचार पूजा असे म्हणतात. पूजेसाठी दे वाला वहावयाची फुले ताजी, सुगंधी असावीत. ती
किडकी-सडकी, गळून पडलेली, पायदळी तुडविलेली नसावीत. जाईजुई, मोगरा, शेवंती, चाफा, कमळ इत्यादी फुले
दे वांना आवडतात. गणपतीला तुळस वाहू नये, दे वीला दर्वा
ु वाहू नयेत. दे वाला धूप, तूप, नैवेद्य अर्पण करावा. दे वाला
मंत्रपूर्वक साष्टांग नमस्कार घालावा. आपले गुरु, माता, पिता व सत्पात्री ब्राम्हण दे वस्वरूप असतात, त्यांनाही
नमस्कार करावा. नमस्कार एकहस्ते करू नये.

यानंतर श्रीगरु
ु ं नी उत्तरपज
ू ा कशी करावी, वैश्वदे वाचा विधी, अन्नदानाचे महत्व, अतिथी सेवा, भोजनाचे नियम,
भोजनपात्रे कोणती असावीत, आपोशन, चित्राहुती, प्राणाहुती कशा-किती घालाव्यात हे सांगून भोजन कसे करावे,
किती वेळात करावे, घास केवढे व किती घ्यावेत, भोजनाला कोणाबरोबर बसावे, कसे बसावे, कोणत्या स्थानी बसावे,
कोठे बसू नये, यज्ञोपवीत कसे ठे वावे, अन्न उष्टे केव्हा होते, भोजनाच्यावेळी दिवा का असावा, पाणी कसे, केव्हा
प्यावे, भोजनाच्या वेळी वस्त्र कोणते असावे, भोजन संपल्यावर हात-तोंड कसे धुवावे, किती चुळा भराव्यात हे सर्व
समजावून सांगितले. कोणते अन्न शिळे समजावे, कोणाच्या स्पर्शाने अन्न अग्राह्य होते, कोणते पदार्थ खावेत,
कोणते खाऊ नयेत, भोजनानंतर तांबूल कसा खावा, कोणी खावा, कोणी खाऊ नये, हे सविस्तर सांगितल्यावर
झोपण्याचा विधी सांगितला. कोणत्या लाकडाची खाट असावी, कोठे झोपावे, कोठे झोपू नये, झोपताना कोणत्या
दिशेला पाय करावेत, रात्री झोपण्यापर्वी
ू कोणती स्तोत्रे म्हणावीत हे सांगून, स्त्रीसंग केव्हा करावा, केव्हा करू नये,
स्त्रीसंगाच्या वेळी पतीपत्नीच्या मनःस्थितीचा गर्भावर काय परिणाम होतो इत्यादी सूक्ष्म विचारही श्रीगुरुंनी
सांगितले.

इतके सर्व सांगितल्यावर श्रीगुरू त्या ब्राम्हणाला म्हणाले, अशारीतीने विचारपूर्वक शास्त्रविहित आचरण केले असता
मनुष्याची सर्व क्षेत्रांत भरभराट होते. त्याला उत्तम यश प्राप्त होते. तो दीर्घायुषी होतो. तो दे वांना वंद्य होतो. त्याच्या
घरी कामधेनू येते. त्याच्या घरी लक्ष्मी अखंड राहते. त्याला पुत्रपौत्रादिंची प्राप्ती होते. त्याला कधीही अपमत्ृ यू,
अकाली मत्ृ यू येत नाही. त्याच्या हातून कोणतेही पाप होत नाही. त्याला कळिकाळाची भीती राहत नाही. तो
ब्रम्हज्ञानी होतो, म्हणून प्रत्येक गह
ृ स्थाने या प्रकारे आचरण ठे वावे."
श्रीगुरुंनी असे सांगितले असता तो ब्राम्हण त्यांच्या पाया पडून म्हणाला, "स्वामी, आज आपण केलेल्या उपदे शाने
माझा उद्धार झाला. आपण कृपासागर आहात. भक्तांचा उद्धार करण्यासाठीच आपला अवतार झाला आहे . आज माझा
अज्ञानरुपी अंधार नाहीसा झाला आहे . आपण माझ्या अंतःकरणात ज्ञानज्योत प्रज्वलित केली आहे ."

असे बोलून त्या ब्राम्हणाने श्रीगुरुंच्या चरणांवर लोटांगण घातले. त्यावेळी संतुष्ट झालेले श्रीगुरू त्याला म्हणाले,
"आता तुला भिक्षेला जाण्याची गरज नाही. आचारधर्माचे पालन करून तू सुखाने राहा. तुझ्या सर्व इच्छा पूर्ण होतील.
तल
ु ा कन्या-पत्र
ु होतील याबद्दल जराही शंका बाळगू नकोस." श्रीगरु
ु ं नी असा आशीर्वाद दिला असता, त्या ब्राम्हणाला
अतिशय आनंद झाला. त्याने श्रीगुरुंनी सांगितलेल्या आचारधर्माचे पालन केले, त्यामुळे त्याच्या सर्व इच्छा पूर्ण
झाल्या."

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "श्रीगुरूचरित्र असे आहे . याचे जो श्रवण करील तो मूर्ख असला तरी ब्रम्हज्ञानी
होईल."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'गह
ृ स्थाश्रमाचा आचारधर्म' नावाचा अध्याय सदतिसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय अडतिसावा

भक्ताची लाज राखली

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारकाने सिध्दमुनींना विनंती केली, "हे योगिराज, श्रीगुरुचरित्र ऐकण्यासाठी मी अतिशय आतुर झालो आहे . पुढे
काय झाले ते मला सांगा." सिद्धयोगी म्हणाले, "नामधारका, तुझी जिज्ञासा पाहून मला अतिशय आनंद होत आहे .
तुझ्यामुळेच मला परमलाभ झाला आहे . मला एक कथा आठवली आहे , ती मी तुला सांगतो. नामधारका, श्रीगरू
ु
नसि
ृ हं सरस्वतींना त्यांचे अनेक भक्त द्रव्य आणून दे त असत; परं तु श्रीगरू
ु ते स्वतःसाठी स्वीकारीत नसत. ते त्या
भक्तांना त्या द्रव्यातून अन्नदान करण्यास सांगत असत. त्यामुळे गाणगापुरात रोजच्या रोज समाराधना होत असे.
त्यात कधीही खंड पडत नसे.

एके दिवशी काश्यप गोत्रातील भास्कर नावाचा एक गरीब ब्राम्हण श्रीगुरुंच्या दर्शनासाठी मठात आला. आपल्या हस्ते
स्वयंपाक करून श्रीगुरुंना भोजन दे ण्याचा त्याचा संकल्प होता. तीन लोकांना परु े ल एवढा शिधा त्याने आणला होता;
परतू नित्य चालू असलेल्या समाराधनेमळ
ु े त्याला श्रीगरु
ु ं ना भोजन दे ण्याची संधीच मिळत नव्हती. तीन महिनेपर्यंत
तो ब्राम्हण इतर भक्तांनी केलेल्या समाराधनेत भोजन करीत असे. तीन लोकांना पुरेल एवढ्या शिध्याने हा
समाराधना घालणारा आहे हे इतर भक्तांना समजले, तेव्हा ते त्या भास्कर ब्राम्हणाची थट्टा करू लागले. प्रत्येकाच्या
वाट्याला एक एक शीत तरी येईल का ? असे त्या ब्राम्हणाला विचारात. त्यामुळे तो ब्राम्हण दःु खी होत असे; पण तो
कोणाला काय बोलणार ? लोकांनी केलेली थट्टा मुकाट्याने सहन करीत असे.

श्रीगुरुंना हे समजताच ते त्या भास्कर ब्राम्हणाला म्हणाले, "तू आज समाराधना कर. आज मी तुझ्याकडेच भोजन
करणार आहे ." श्रीगुरुंनी असे सांगताच त्या भास्कर ब्राम्हणाला अतिशय आनंद झाला. त्याने डाळ, तांदळ
ू , कणीक
इत्यादी जो काही शिधा आणला होता त्यातन
ू सोवळ्याने स्वयंपाक केला. ही गोष्ट इतरांना समजली तेव्हा ते
आपापसात म्हणाले, "आज श्रीगुरुंनी भास्कराला समाराधना करण्यास सांगितले आहे म्हणजे आज आपणास मठात
भोजन मिळणार नाही. गोडधोड काही मिळणार नाही. तेव्हा आज आपल्या घरीच भोजन करावे लागणार." श्रीगुरुंना
हे अंतर्ज्ञानाने समजले. त्यांनी सर्वांना बोलावन
ू सांगितले, "आज भास्कर समाराधना घालणार आहे , तेव्हा सर्वांनी
येथेच भोजनाला यावे. घरी कोणीही भोजन करू नये. सर्वांनी स्नान करून यावे." श्रीगुरुंनी असे सांगताच त्या
ब्राम्हणांनी विचार केला, 'मठात असलेल्या सामग्रीनेच श्रीगुरू भास्करांकडून स्वयंपाक करवून घेणार असतील' असा
विचार करून सर्वजन स्नानासाठी नदीवर गेले.
इकडे भास्कराने तीन लोकांना परु े ल इतका स्वयंपाक केला. मग श्रीगरू
ु भास्कराला म्हणाले, "तू सर्व ब्राम्हणांना
बोलावणे पाठव. चार हजार पत्रावळ्या मांडा." भास्करने विचार केला, मी तर स्वयंपाक केला आहे , तीन माणसांना
पुरेल एवढा ! आणि श्रीगुरुंनी सर्वांना भोजनास सांगितले आहे ! चार हजार पत्रावळी मांडल्या आहे त ! या सर्वांना अन्न
कसे काय पुरणार ? पण मग श्रीगुरू महात्मा आहे त. त्यांच्या बोलण्यावर विश्वास ठे वलाच पाहिजे. श्रीगरू
ु समर्थ
आहे त. त्यांची लीला आपल्याला कशी कळणार ? " श्रीगुरुंच्या आज्ञेनुसार भास्कर त्या ब्राम्हणांना बोलाविण्यासाठी
नदीवर गेला; पण ते सगळे टं गळमंगळ करू लागले. श्रीगुरुंना हे समजताच त्यांनी दस
ु ऱ्या शिष्यांना नदीवर पाठविले
व सर्वांना भोजनास येण्यास सांगितले. मग सर्वजण भोजनासाठी आले.

स्वयंपाक तयार होता. सर्वांनी श्रीगरू

ु ं ची पज
ू ा केली. चार हजार पत्रावळी मांडून झाल्या होत्या. मग श्रीगरु
ु ं नी आपले
वस्त्र त्या अन्नावर झाकले. त्यावर कमंडलूतील तीर्थ शिंपडले. मग श्रीगरू
ु त्या भास्कर ब्राम्हणाला म्हणाले,
"अन्नावरील वस्त्र न काढता अन्न दस
ु ऱ्या पात्रांत काढून घ्यावे व वाढावे." श्रीगुरुंच्यासह सर्वजण भोजनास बसले.
वाढणे सरु
ु झाले; पण आश्चर्य असे की, अन्न कितीही वाढले तरी ते पहिले होते तेवढे शिल्लक ! हजारो ब्राम्हण
पोटभर जेवले, पण अन्न काही संपेना. मग गाणगापुरातील सर्व स्त्री-पुरुष, मुले यांना भोजनासाठी बोलाविले. सगळे
पोटभर जेवले. मग गाणगापुराच्या शेजारच्या गावातील लोकांना भोजनासाठी बोलाविले. तेही पोटभर जेवले. त्या
दिवशी गाणगापुरातील व परिसरातील एकही मनुष्य उपाशी राहिला नाही. मग श्रीगुरुंनी भास्कराला भोजन करण्यास
सांगितले. भास्कर जेवला तरी सुरुवातीला तयार केले होते तेवढे अन्न शिल्लक ! शेवटी ते अन्न जलचरांना अर्पण
केले. त्या दिवशी भास्कराने केवळ तीन लोकांना परु े ल एवढा शिधा आणला होता. तेवढ्या शिध्याच्या तयार अन्नात
चार हजार लोक जेवले. केवढा हा चमत्कार ! ही सगळी श्रीगुरूंची कृपा ! या प्रसंगाने श्रीगुरूंची कीर्ती सर्वत्र झाली.
गाणगापरु ातील हे संन्यासी साधे संन्यासी नाहीत, ते साक्षात त्रैमर्ती
ू दत्तात्रेयांचे अवतार आहे त याची लोकांना खात्री
पटली. सर्वांनी श्रीगरू
ु ं चा जयजयकार केला. नंतरच्या काळात दे शोदे शीच्या अनेक लोकांनी श्रीगुरुंचे शिष्यत्व
पत्करले. आपल्या भक्तांच्या रक्षणासाठी श्रीगुरुंनी असे कितीही चमत्कार केले. एका प्रेताला सजीव केले.
शष्ु ककाष्ठास पालवी फुटली. त्रिविक्रम-भारतीला विश्वरूप दाखविले. वांझ म्है स दभ
ु ती केली. कुष्ठरोग झालेल्या
ब्राम्हणाचा रोग नाहीसा केला. पतितामुखी वेद वदविले, एका विणकरी भक्ताला श्रीशैलपर्वत दाखवन
ू त्याला
काशीयात्रा घडविली. श्रीगुरुंच्या लीला अपार आहे त. अनेक दे वदे वतांची आराधना केली असता उशिराने कामना पूर्ण
होतात, परं तु श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वतींच्या केवळ दर्शनाने सर्व इच्छा तात्काळ पर्ण
ू होतात. म्हणन
ू सरस्वती गंगाधर
सांगतात, "लोक हो ! तुम्ही श्रीगुरूंची सेवा करा."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'भक्ताची लाज राखली' नावाचा अध्याय अडतिसावा समाप्त.
॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु

अध्याय एकोणचाळीसावा

अश्वत्थ माहात्म्य - साठ वर्षाच्या वंध्येस संतानप्राप्ती

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, " श्रीगरु

ु ं च्या कृपेने एका साठ वर्षांच्या वांझ स्त्रीला पत्र
ु झाला, ती अद्भत
ु कथा ऐक.
ती कथा अशी, सोमनाथ नावाचा एक शौनकगोत्री ब्राम्हण होता. त्याच्या पत्नीचे नाव गंगा. पतिपरायण असलेली ती
स्त्री वेद्शास्त्रानुसार आचरण करीत असे. ती साठ वर्षांची झाली तरी तिला मुलबाळ नव्हते. गाणगापुरात तिला
सर्वजण 'वांझोटी' म्हणन
ू हिणवत. ती नित्यनेमाने श्रीगरु
ु ं च्या दर्शनाला येत असे व नीरांजनाने त्यांची आरती करीत
असे. तिचा हा नेम कितीही दिवस चालू होता. तिच्या भक्तीने प्रसन्न झालेल्या श्रीगुरुंनी तिला विचारले, "तू
नित्यनेमाने माझी नीरांजनाने आरती करतेस. तुझी काय इच्छा आहे ? तुझी जी काही कामना असेल ती सांग.
नारायणाच्या, शंकराच्या मनात आले तर ते तझ
ु ी इच्छा नक्की करतील."
श्रीगुरू असे म्हणाले असता गंगा त्यांच्या पाया पडून म्हणाली, "स्वामी, 'अपुत्रस्य गतिर्नास्ति'. निपुत्रिकाला स्वर्ग
प्राप्त नाही. निपुत्रिक स्त्रीचे तोंड पाहू नये असे लोक म्हणतात. जिच्या पोटी मूल नाही त्या स्त्रीचे आयष्ु य व्यर्थ आहे .
पुत्रजन्माचे मागच्या बेचाळीस पिढ्या उद्धरून जातात. पुत्राविना घर अरण्यासमान. मी जेव्हा गंगेवर स्नानासाठी
जाते त्यावेळी लेकुरवाळ्या स्त्रिया आपल्या मुलांना कडेवर घेऊन येतात; पण माझ्या नशिबात ते नाही. ज्यांना
पुत्रपौत्र असतात, त्यांना परलोक प्राप्ती होते; पण निपुत्रिकाला पिंडदान कोणी करत नसल्याने त्याला मुक्ती मिळत
नाही. आता हा जन्म परु े झाला. तो फुकट गेला. आता माझा पढ
ु चा जन्म तरी सफल होईल, पत्र
ु प्राप्तीची माझी
कामना पूर्ण होईल असा वर मला द्या." त्यावर श्रीगुरू हसून म्हणाले, "पुढचा जन्म कोणी पाहिला आहे ? पुढच्या
जन्मी तुला या जन्मातले काही आठवेल का ? तेव्हा पुढच्या जन्माचे सोडून दे . तुला याच जन्मी सुलक्षणी कन्या-पुत्र
होतील यावर पर्ण
ू विश्वास ठे व."

त्यावर ती स्त्री म्हणाली, "स्वामी, हे काय सांगता ? मला आता साठ वर्षे झाली. आजपर्यंत पुत्रप्राप्तीसाठी मी अनेक
व्रतवैकल्ये केली, नवससायास केले, पिंपळाला प्रदक्षिणा घातल्या, सगळे काही मी विश्वासाने केले; पण कशाचा काही
उपयोग झाला नाही. आजही मी अश्वत्थाला (पिंपळाला) मूर्खपणाने प्रदक्षिणा घालीत आहे . या नाही तर पुढच्या
जन्मी तरी अश्वत्थसेवा फळाला यावी. आता मी साठ वर्षाची झाले, माझा विटाळही गेला, असे असतानाही याच
जन्मी मला पुत्रप्राप्तीचा आशीर्वाद दिलात. तुमच्या शब्दांवर मी अविश्वास कसा दाखवू ?"

श्रीगुरू म्हणाले, "अश्वत्थसेवा महापुण्यकारक आहे . ती कधीही व्यर्थ जात नाही. तू अश्वत्थाची निंदा करू नकोस.
आमच्यासह अश्वत्थाचीही तू सेवा कर. तल
ु ा नक्की पत्र
ु प्राप्ती होईल. आता आम्ही सांगतो तसे कर. तू नित्यनेमाने
भीमा-अमरजा संगमावर जा. तेथे अश्वत्थवक्ष
ृ आहे . आम्ही दररोज अनुष्ठानासाठी तेथे जात असतो. तेथे तू
आमच्यासह अश्वत्थाची सेवा कर. तेथे अश्वत्थरूपाने प्रत्यक्ष नारायणाचे वास्तव्य आहे ." 'मला अश्वत्थाचे
माहात्म्य सांगा' अशी त्या स्त्रीने विनंती केली असता श्रीगरू
ु म्हणाले, अश्वत्थाची निंदा कधीही करू नये. त्याचे
माहात्म्य फार मोठे आहे . अश्वत्थाच्या ठिकाणी सर्व दे वांचे वास्तव्य असते. एका अश्वत्थाच्या सेवेने सर्व दे वांची सेवा
केल्याचे फळ मिळते. ब्रम्हांड पुराणात प्रत्यक्ष ब्रम्ह्दे वांनी नारदमुनींना अश्वत्थाचे माहात्म्य सांगितले आहे . एकदा
त्रैलोक्यसंचारी नारदमुनी फिरत फिरत पथ्
ृ वीवरील ऋषींच्या आश्रमात आले. नारदमुनींना पाहून सर्व ऋषींना
अतिशय आनंद झाला. त्यांनी त्यांना अर्घ्यपाद्य दे ऊन त्याचे उत्तम स्वागत केले. "मुनिवर्य, आम्हाला अश्वत्थाचे
माहात्म्य सांगा' अशी सर्व ऋषींना विनंती केली असता नारदमुनी म्हणाले 'प्रत्यक्ष ब्रम्हदे वांनी मला अश्वत्थ
माहात्म्य सांगितले आहे , तेच मी तुम्हाला सांगतो. अश्वत्थ म्हणजे प्रत्यक्ष नारायण होय. तो विष्णुस्वरूप आहे .
त्याच्या मळ
ु ाशी ब्रम्हदे व, बंध्
ु यामध्ये विष्णू व शेंड्यावर रुद्राचे वास्तव्य असते. त्याच्या फांद्यांमध्ये दक्षिणेला
शंकर, पश्चिमेला विष्णू, उत्तरे ला ब्रम्हदे व व पूर्वेला इंद्रादी सर्व दे वदे वता वास्तव्य करतात. त्याच्या सर्व शाखा-
फांद्यांवर आदित्य नित्य निवास करतो. त्याच्या मुळ्यांत गो, ब्राम्हण, सर्व ऋषी, वेद आणि यज्ञ यांचे वास्तव्य आहे .
पूर्वेकडील शाखांवर सर्व नद्या व सप्तसागरांचे वास्तव्य आहे . ॐकारस्वरूप अश्वत्थाचे 'अ' हे मूळ, 'उ' म्हणजे बुंधा
आणि 'म' म्हणजे फळे -फुले होत. त्रेमुर्तींचे वास्तव्य असलेल्या या पवित्र वक्ष
ृ ावर एकादशरुद्र व अष्टवसू असे सर्व दे व
आहे त, म्हणूनच अश्वत्थाला 'कल्पवक्ष
ृ ' म्हणतात. एका अश्वत्थाची सेवा केली असता या सर्व दे वदे वांची सेवा घडते
व त्यांच्या कृपेने श्रद्धाळू लोकांचे सर्व मनोरथ सिद्धीला जातात. मनातील सर्व इच्छा पूर्ण होतात. अश्वत्थाचे माहात्म्य
अगाध शब्दातीत आहे ."

मग नारदमुनींनी अश्वत्थाची सेवा कशी करायची ते समजावून सांगितले. नारदमुनी म्हणाले, "अश्वत्थसेवा व्रताला
गुरु, शुक्र व चंद्रबळ असणाऱ्या चैत्र, आषाढ व पौष महिन्यात या व्रताला प्रारं भ करावा. गुरु-शुक्राचा अस्त असताना व
चंद्रबळ नसताना या व्रताला प्रारं भ करू नये. याशिवाय इतर महिन्यात दिनशद्ध
ु ी पाहून उपासपर्व
ू क, शचि
ु र्भूतपणे या
व्रताला सुरुवात करावी. रविवारी, सोमवारी, शुक्रवारी, संक्रातीच्या दिवशी, संध्याकाळी, रिक्त तिथीस, तिसऱ्या प्रहरी,
पर्वणीकाळी, व्यतिपात योग असताना वैधुति इत्यादी अशुभ दिवशी अश्वत्थाला स्पर्श करू नये. करणाऱ्याने सदै व
शुचिर्भूत असावे. द्यूतकर्म असत्यभाषण करू नये. परनिंदा, वितंडवाद टाळावा, प्रातःकाळी सचैल स्नान करावे.
श्वेतवस्त्र परिधान करावे. अश्वत्थाखालची जमीन गोमयाने सारवावी. त्यावर सुंदर रांगोळ्या काढाव्यात. त्या
रांगोळ्यात कमळादी शुभाकृती काढाव्यात. शुद्ध जाळणे जलाने भरलेले दोन कलश त्या रांगोळ्यावर स्थापन करावेत.
त्या दोन्ही कलशांत गंगा व यमुना या नद्या आहे त असा संकल्प करावा. त्या कलशांची गंधाक्षतपुष्पांनी करावी.
पन्
ु याहवाचन करून आपल्या इष्ट कामनेचा उच्चार करावा. मगकलशाने कलशाने पाणी आणन
ू अश्वत्थाला सात
वेळा स्नान घालावे. मग पुन्हा स्नान करून अश्वत्थाची पुरुषसूक्त मंत्रांनी षोडशोपचारे यथासांग पूजा करावी.
त्यावेळी लक्ष्मीसहित अष्टभुजा नारायणाचे ध्यान करावे. सर्व दे वदे वांना आवाहन करावे. मग अश्वत्थ नारायणाला
वस्त्राने किं वा सट
ु णे वेढे घालावेत. मग परु
ु षसक्
ू त म्हणत मंदगतीने अश्वत्थाला प्रदक्षिणा घालाव्यात. यामळ
ु े सर्व
संकटे नाहीशी होऊन इष्टकामना पूर्ण होतात. प्रदक्षिणा पूर्ण झाल्यानंतर साष्टांग नमस्कार घालावा. या प्रदक्षिणांचे
फळ काय सांगावे ? प्रदक्षिणा घालताना पदोपदी अश्वमेध यज्ञ केल्याचे फळ मिळते. ब्रम्हहत्यदि महापातकांचा नाश
होतो. सर्व प्रकारच्या व्याधी नाहीशा होतात. जन्म, मत्ृ यू, जरा, व्याधी नाहीशा होतात. संसारभव राहत नाही. ग्रहपीडा
होत नाही. ज्याला पुत्राची इच्छा असेल त्याला उत्तम पुत्रसंतान प्राप्त होते. शनिवारी अश्वत्थवक्ष
ृ ाखाली मत्ृ युंजय
जप केला असता अपमत्ृ यू टळतो. पूर्ण आयष्ु य प्राप्त होते. अश्वत्थवक्ष
ृ ाखाली बसून शनिअष्टकस्तोत्र म्हटल्यास
शनीची पीडा होत नाही. साडेसातीचा त्रास होत नाही. अश्वत्थवक्ष
ृ ाखाली मंत्रपाठ केल्यास वेदपठणाचे पण्
ु य मिळते.
जो अश्वत्थाची स्थापना करतो त्याची बेचाळीस कुळे उद्धारून स्वर्गाला जातात. अश्वत्थवक्ष
ृ तोडणे महापाप आहे .
असे कृत्य करणारा मनुष्य आपल्या पितारांसह नरकात जातो.
अश्वत्थवक्ष
ृ ाखाली होमहवन केले असता महायज्ञाचे पुण्य प्राप्त होते. अश्वत्थाला जेवढ्या प्रदक्षिणा घातल्या
असतील त्याच्या दशांश हवन करावे. हवनाच्या दशांश ब्राम्हणभोजन घालावे. हे सर्व केल्यानंतर व्रताचे उद्यापन
करावे. सोन्याचा अश्वत्थवक्ष
ृ विधीपूर्वक ब्राम्हणाला द्यावा. सवत्सश्वेतधेनूचे ब्राम्हणाला दान द्यावे. अश्वत्थाखाली
तिळाची रास करून वस्त्राने ती झाकावी व ती ब्राम्हणाला दान द्यावी." असे हे अश्वत्थाचे माहात्म्य नारदांनी ऋषींना
सांगितले. तेच श्रीगुरुंनी गंगाबाईला सांगितले, मग श्रीगरू
ु तिला म्हणाले, "अश्वत्थाचे माहात्म्य असे आहे .
ज्याच्याजवळ भावभक्ती आहे त्याला शास्त्रोक्त फलप्राप्ती होईल."

अशाप्रकारे श्रीगुरुंनी गंगाबाईला अश्वत्थम्म्हात्म्य सांगितले. मग तिला ते म्हणाले, "आता तू संगमावर जा व

अश्वत्थसेवा कर. तुला कन्या-पुत्र प्राप्त होतील." त्यावर गंगाबाई म्हणाली, "स्वामी, मी साठ वर्षांची वंध्या आहे .
मला मल
ू होणार नाही; परं तु तम
ु च्या वचनावर माझी पर्ण
ू श्रद्धा आहे . तम
ु च्या सांगण्यानस
ु ार मी अश्वत्थसेवा करीन,
ती केवळ तुमच्यावर माझी श्रद्धा आहे म्हणून !" मग गंगाबाई श्रीगुरुंना वंदन करून भीमा-अमरजा संगमावर गेली.
तेथे षट्कुल तीर्थात स्नान करून ती यथाविधी अश्वत्थसेवा करू लागली. तिने अश्वत्थसेवा सुरु केली. त्याच्या
तिसऱ्या दिवशी रात्री तिच्या स्वप्नात एक ब्राम्हण आला. तो तिला म्हणाला, "तझ
ु ी इच्छा पूर्ण झाली आहे असे
समज. आता तू एक कर. तू गाणगापुरास जा. तेथे श्रीगुरू आहे त, त्यांना तू सात प्रदक्षिणा घालन
ू नमस्कार कर. मग
ते तुला जे दे तील ते भक्षण कर. आता उशीर करू नकोस. लवकर जा." गंगाबाई स्वप्नातून जागी झाली. तिला सगळे
स्वप्न आठवले. चौथ्या दिवशी अश्वत्थाची सेवा करून ती गाणगापुरात श्रीगुरुंच्याकडे आली. तिने श्रीगुरुंना प्रदक्षिणा
घालन
ू नमस्कार केला, श्रीगरु
ु ं नी प्रसन्न हास्य करून तिच्या ओटी दोन फळे घातली व तिला ते म्हणाले, "ही फळे तू
आनंदाने खा. तझ
ु े काम झाले असे समज. आता तू भोजन करून जा. तुला मी कन्या आणि पुत्र दिले आहे त. तुझी
इच्छा लवकरच पूर्ण होईल.प्रथम व्रताचे यथासांग उद्यापन कर व मग ती फळे खा."

श्रीगरु
ु ं नी सांगितल्याप्रमाणे गंगाबाईने व्रताचे उद्यापन केले, दानधर्म केला आणि काय आश्चर्य ! त्याच साठ वर्षांची
ती वंध्या गंगाबाई ऋतूमाती झाली. पुढे तीन दिवस श्वेतवस्त्र परिधान करून, मौनव्रत स्वीकारून एकांतात राहिली.
चौथ्या दिवशी सुस्नान करून ती आपल्या पतीसह श्रीगुरुंच्या दर्शनाला गेली. तिने श्रीगुरूंची यथासांग पूजा केली,
तेव्हा श्रीगुरुंनी तिला 'पुत्रवती भव' असा आशीर्वाद दिला. पाचव्या दिवशी पतीसंग करून गर्भवती झाली. हि बातमी
गावात सर्वांना समजताच त्यांना मोठे आश्चर्य वाटले. केस पिकलेली, साठ वर्षांची वंध्या गर्भवती झाली ही केवळ
भक्तवरद त्रैमूर्ती नसि
ृ हं सरस्वतींची कृपा ! त्यांची मनोभावे सेवा केली असता अशक्य काय ? याची सर्वांना खात्री
पटली. सोमनाथालाही खूप आनंद झाला. त्याने तिच्या गर्भारपणातील सर्व विधी यथासांग पूर्ण केले. यथाकाली ती
प्रसत
ू झाली. तिला कन्यारत्न झाले. सोमनाथाने खप
ू दानधर्म केला. दहा दिवसांनी गंगा आणि सोमनाथ आपल्या
कन्येला घेऊन श्रीगुरुंच्या दर्शनाला आली. त्यांनी आपल्या कन्येला श्रीगुरुंच्या पायावर घातले, तेव्हा प्रसन्न
झालेल्या श्रीगुरुंनी आशीर्वाद दिला. "ही तुमची कन्या शतायुषी होईल. हिला परमज्ञानी पती मिळे ल. हिला
सर्वप्रकारची ऐश्वर्ये प्राप्त होतील. दक्षिणेचा राजा हिच्या दर्शनाला येईल. हिला पुत्रपौत्र प्राप्त होतील" श्रीगुरुंनी असा
आशीर्वाद दिला असता गंगाबाई हात जोडून म्हणाली, "स्वामी, तुमच्या कृपाशीर्वादाने मला कन्या झाली. आता मला
पुत्र व्हावा अशी इच्छा आहे ." श्रीगुरू म्हणाले, "तुला कसला पुत्र हवा आहे ? परमज्ञानी असा हवा असेल तर तो
अल्पायुषी -तीस वर्षे जगेल. तुला दीर्घायुषी पुत्र हवा असले तर तो मूर्ख असेल." गंगाबाई म्हणाली, "स्वामी, मला
मोठ्या योग्यतेचा,ज्ञानी पत्र
ु हवा आहे . त्याला पाच पत्र
ु व्हावेत." श्रीगरु
ु ं नी 'तथास्त'ु म्हणन
ू तिला तसा वर दिला. गंगा
आणि सोमनाथ यांना अतिशय आनंद झाला. ती मोठ्या समाधानाने गहरी परत गेली. पुढे यथावकाश सर्वकाही तसेच
घडले. गंगाबाईला ज्ञानी पुत्र झाला. कन्येचेही भविष्य खरे ठरले, तिच्या पतीने मोठमोठे यज्ञ केले म्हणून त्याचे
'दीक्षित' असे नाव सर्वत्र झाले. श्रीगरू
ु कृपा अशी आहे . जेथे श्रद्धा आहे तेथे फळ आहे , म्हणन
ू सरस्वती गंगाधर
सांगतात, "लोक हो ! श्रीगरू
ु ं ची मनोभावे सेवा करा म्हणजे सर्व इच्छा पूर्ण होतील."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'अश्वत्थ माहात्म्य - साठ वर्षाच्या वंध्येस संतानप्राप्ती ' नावाचा अध्याय
एकोणचाळीसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय चाळीसावा

नरहरीचा कुष्ठरोग गेला - शिवभक्त शबरकथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, श्रीगरू

ु गाणगापुरात असताना एक मोठी अद्भत
ु घटना घडली.
वाळलेल्या लाकडाचा वक्ष
ृ झाला. ती कथा मी तुला सांगतो. लक्षपूर्वक ऐक." एकदा नरहरी नावाचा एक ब्राम्हण
गाणगापुरास श्रीगुरुंकडे आला. त्याच्या सगळ्या शरीराला कुष्ठरोग झाला होता. तो श्रीगुरुंच्या पाया पडून म्हणाला,
"स्वामी, तम्
ु ही भक्तवत्सल परमपरु
ु ष आहात. तम
ु ची कीर्ती ऐकून मी तम्
ु हाला शरण आलो आहे . माझा उद्धार करा.
स्वामी, मी मनष्ु य म्हणून जन्मास आलो पण दगडासारखे जीवन जगतो आहे . मला भयंकर असा कुष्ठरोग झाला
आहे . सगळ्या लोकांनी मला वाळीत टाकले आहे . मी यजुर्वेदाचे अध्य्ययन केले आहे ; परं तु भोजनासाठी मला ब्राम्हण
म्हणून कोणीही बोलावीत नाहीत. सगळ्या नातलगांनी मला हाकलून लावले आहे . सकाळच्या वेळी कोणीही माझे
तोंडसुद्धा पाहत नाही. त्यामुळे मला आता जगण्याचा कंटाळा आला आहे . गतजन्मी मी अनेक पातके केली असणार
त्यामुळेच मला हा कर्मभोग भोगावा लागतो आहे . मी आजपर्यंत अनेक व्रते, तीर्थे केली, सर्व दे वदे वतांची पूजा केली;
पण माझा रोग काही बरा झाला नाही.आता आपल्या चरणांशी आलो आहे . तम्
ु ही जर माझ्यावर कृपा केली नाहीत तर
मी प्राणत्याग करीन." असे बोलून त्याने श्रीगुरुंचे स्तवन केले. त्याचे ते दःु खपूर्ण बोलणे ऐकून श्रीगुरुंना त्याची दया
आली. श्रीगुरू त्याला म्हणाले, "तुझ्या पूर्वजन्मातील पापांमुळे तुला हा रोग झाला आहे . मी तुला आता एक उपाय
सांगतो. विश्वासाने त्याचे आचरण कर म्हणजे तझ
ु े पाप नाहीसे होईल व तू रोगमक्
ु त होशील." मग श्रीगरु
ु ं नी त्याला
औदं ब
ु राचे एक वाळलेले लाकूड दिले व सांगितले, "हे लाकूड घेऊन तू भीमा-अमरजा संगमावर रोज जा. भीमा
नदीच्या पूर्वतीरावर हे लाव. संगमात रोज स्नान कर व या लाकडाला रोज तीन वेळा पाणी घाल. अश्वत्थाची पूजा
करीत जा. ज्या दिवशी या लाकडाला पालवी फुटे ल. तय दिवशी तझ
ु ा कुष्ठरोग नाहीसा होईल. तझ
ु े शरीर शद्ध
ु होईल."
असे सांगून श्रीगुरुंनी नरहरीला निरोप दिला.

श्रीगुरुंच्या या बोलण्याने नरहरीला आनंद झाला. त्यांच्या वचनावर पूर्ण श्रद्धा ठे वन

ू तो ते औदं ब
ु राचे लाकुस घेऊन
संगमावर गेला. त्याने ते लाकूड संगमेश्वराच्या समोर रोवले. मग त्याने श्रीगुरुंनी सांगितल्याप्रमाणे संगमात स्नान
केले, अश्वत्थाची पज
ू ा केली ब कलशांनी पाणी आणन
ू त्या लाकडाला स्नान घातले. हे सगळे तो पर्ण
ू श्रद्धेने त्रिकाल
करीत होता. तो काहीही खात-पीत नव्हता. रोजच्या रोज तो त्या लाकडाला पाणी घालत असे. तेथून जाणाऱ्या
येणाऱ्या लोकांना हे समजले तेव्हा ते नरहरीची थट्टा करू लागले, "अरे , तू वेडा आहे स की काय ? अरे वेड्या, वाळक्या
लाकडाला कधीतरी पालवी फुटे ल का ? असे कधी झाले नाही, कोणी पहिले नाही. तझ
ु े पाप नाहीसे होत नाही म्हणन
ू
श्रीगुरुंनी तुला हा व्यर्थ उद्योग सांगितला आहे . श्रीगुरुंनी तझ
ु ी गंमत केली हे तुला कसे समजले नाही ?" त्यावर
नरहरी म्हणाला, "श्रीगुरुंच्या वचनावर माझी दृढश्रद्धा आहे . ते बोलतात तसेच घडते. त्यामुळे या लाकडाला पालवी
फुटे पर्यंत मी ही सेवा करीत राहणार आहे ."

असे सात दिवस लोटले. श्रीगुरुंच्या शिष्यांनी त्यांना नरहरीची सगळी हकीगत सांगितली. लोक नरहरीला काय
म्हणाले, नरहरीने त्यांना काय उत्तर दिले हे सर्व त्यांनी श्रीगुरुंना सांगितले. तेव्हा श्रीगुरू म्हणाले, "अरे , जसा भाव
तसे फळ. भक्तीने, श्रद्धेने निर्धारपूर्वक केलेले कार्य कधीच फुकट जात नाही. श्रद्धेत प्रचंड सामर्थ्य असते. श्रद्धेच्या
बळावर अलौकिक कार्य घडू शकते. या विषयी मी तम्
ु हाला एक प्राचीन कथा सांगतो, ही कथा स्कंदमहापरु ाणात आली
आहे . नैमिषारण्यात यज्ञसत्र सुरु होते. त्यावेळी सूत सर्व ऋषींना अनेक कथा सांगून ज्ञानदानाचे कार्य करीत असत.
एके दिवशी 'गुरुभक्ती' या विषयावर सूत बोलत होते, सूत म्हणाले, "दर्ध
ु र असा संसारसागर तरुण जाण्यास
गुरुभक्ती हाच एक सुलभ उपाय आहे . आपली गुरुवचनावर दृढ श्रद्धा हवी. दृढ श्रद्धेने गुरुभक्ती केली असता अप्राप्य,
असाध्य असे काहीच नसते. गुरूला सामान्य मनष्ु य समजू नये. गुरु साक्षात परब्रम्ह परमेश्वर असतात, म्हणून
त्यांच्या उपदे शाप्रमाणे वागावे. जे आपल्या गुरूची सेवा करतात त्यांच्यावर शंकर प्रसन्न होतात. कारण गुरु हे
शिवस्वरूप असतात. मंत्र, तीर्थ, द्विज, दे व, ज्योतिषी, औषध व गुरु यांच्यावर ज्याची जशी श्रद्धा असते तसे फळ
त्याला मिळते. याची साक्ष पटविण्यासाठी मी तम्
ु हाला एक प्राचीन कथा सांगतो. ती श्रवण करा म्हणजे अश्रद्धा दरू
होईल.

पूर्वी पांचाल दे शात सिंहकेतू नावाचा एक राजा होता. त्याच्या पुत्राचे नाव धनंजय आपल्या एका शबर (भिल्ल)
सेवकाला बरोबर घेऊन वनात शिकारीला गेला. श्वापदांच्या मागे धावताना तो खप
ू दमला, म्हणन
ू तो विश्रांतीसाठी
थांबला. त्याला खूप तहान लागली होती. त्याने त्या शबर सेवकाला पाणी आणण्यासाठी पाठविले. तो शबर पाणी
शोधण्यासाठी वनात फिरत असता त्याला एक जीर्ण मोडके-तोडके मंदिर दिसले. तो त्या मंदिराजवळ गेला. त्या
मंदिराच्या चबुतऱ्यावर त्याला एक शिवलिंग दिसले. ते शिवलिंग अत्यंत साधे व सूक्ष्म होते. ते शिवलिंग म्हणजे
परमभाग्य असे त्या शबराला वाटले. पूर्वकर्माने प्रेरित झालेल्या त्या शबराने तो शिवलिंग उचलले व राजपुत्राला
दाखविले 'युवराज' हे पाहा शिवलिंग. किती सुंदर आहे ! मला येथेच मिळाले." असे तो शबर म्हणाला असता राजपुत्र
हसून म्हणाला, "अरे , हे भग्न झालेले शिवलिंग घेऊन तू काय करणार आहे स ? " त्यावर शबर म्हणाला, "मी याची
आदरपर्व
ू क पज
ू ा करीन. आपण मला पज
ू ाविधी सांगा. मला मंत्र- तंत्र काही येत नाही, तरीसद्ध
ु ा मी याची भक्तिभावाने
पूजा केली तर भगवान शंकर प्रसन्न होतील."

शबराचा तो भोळा भाव पाहून राजपुत्राला हसू आले. मग तो म्हणाला, "ठीक आहे . शुद्ध आसनावर या शिवलिंगाची
स्थापना कर व संकल्पपर्व
ू क शद्ध
ु जलाने अभिषेक कर. गंध, अक्षता, वनपत्रे, फुले, धप
ू -दीप इत्यादींनी पज
ू ा कर. रोज
स्मशानातून चिताभस्म आणून या शिवलिंगाला लेपन कर. घरात शिजवलेल्या अन्नाचा नैवेद्य दाखवन
ू तोच
दे वाचा प्रसाद म्हणून पत्नीसह भक्षण कर. त्या शबराने घरी परत आल्यावर ते शिवलिंग आपल्या पत्नीला दाखविले.
तो तिला म्हणाला,

"भगवान शंकर आपल्यावर प्रसन्न आहे त म्हणन

ू च हे शिवलिंग मला सापडले. आता गरु
ु उपदे शानस
ु ार याची आपण
पूजा करूया." त्याच्या पत्नीने मोठ्या आनंदाने ते मान्य केले. मग एका शुभमुहूर्तावर त्या शबराने शिवलिंगाची
स्थापना केली व राजपुत्राने सांगितल्याप्रमाणे दररोज त्या शिवलिंगाची पूजा सुरु केली. तो दररोज स्मशानात जाऊन
चिताभस्म आणीत असे. पण एके दिवशी त्याला स्मशानात चिताभस्म मिळाले नाही. त्याने आजूबाजूच्या गावात
शोधाशोध केलील पण चिताभस्म मिळाले नाही. शेवटी तो निराशेने पत्नीला म्हणाला, "प्रिये, चिताभस्म मिळत
नाही. आता काय करू ? आज माझ्या शिवपूजनात विघ्न निर्माण झाले. पूजेशिवाय मी क्षणभरसुद्धा जिवंत राहू
शकणार नाही." चिताभस्म नाही तर पूजा कशी करणार ? गुरूंनी सांगितल्याप्रमाणेच पूजन झाले पाहिजे. नाहीतर ते
व्यर्थच ठरणार." आपल्या पतीची ही व्याकुळता पाहून शबरपत्नी म्हणाली, "घाबरू नका, चिंता करू नका. मी उपाय
सांगते. आपले हे घर जन
ु ाट झाले आहे .मी स्वतःला या घरात कोंडून घेते. मग तम्
ु ही घराला आग लावा. मग
आपल्याला चिताभस्म मिळे ल."

शबर म्हणाला, "तू हे काय बोलतेस ? मानवी शरीर धर्मार्थकाममोक्षसाठी श्रेष्ठ साधन आहे . मग तुझ्या या सुखोचित
शरीराचा त्याग का बरे करतेस ? मी तझ
ु ा घात कसा करू ? मला स्त्रीहत्येचे पाप लागेल. शंकरही प्रसन्न होणार
नाहीत." शबरपत्नी म्हणाली, "दस
ु ऱ्याच्या हितासाठी आपल्या प्राणांचा त्याग करणे यातच जीवनाची सफलता आहे .
मग भगवान सदशिवासाठी प्राणत्याग करावा लागला तर त्यात वाईट ते काय ? शिवाय या दे हाचा कधीतरी नाश
होणारच. तो सत्कार्यासाठी उपयोगी पडला तर त्यात मला आनंदच आहे , माझे प्राण गेले तरी चालतील, पण
शिवपूजनात खंड पडू दे ऊ नका."

आपल्या पत्नीचे हे विचार ऐकून शबराने शेवटी तिला संमती दिली. मग शबरपत्नी स्नानादी करून शिवस्मरण
करीत बसली. शबराने घराला आग लावली. त्याला चिताभस्म मिळाले. त्याने चिताभस्माने शिवपूजा पूर्ण केली. पूजा
संपल्यानंतर प्रसाद घेण्यासाठी त्याने नित्याप्रमाणे आपल्या पत्नीला हाक मारली. हाक मारताच त्याची पत्नी पढ
ु े
आली व जळलेले घर होते तसे झाले. हे पाहून शबर आश्चर्यचकित झाला. आपली जळून गेलेली पत्नी परत कशी
आली ? आपण स्वप्न तर पाहत नाही ना ? असे त्याला वाटले. त्याने आपल्या पत्नीला विचारले,"तू तर जळून भस्म
झाली होतीस, मग येथे कशी आलीस ? आणि घर होते तसे कसे झाले ?" शबरपत्नी म्हणाली, "घराला आग
लागल्यानंतर मला काहीच आठवत नाही, मी झोपेत होते. तुम्ही हाक मारलीत तेव्हा प्रसादासाठी येथे आले. आपले
घर तर मुळीच जळालेले नाही ."

अशाप्रकारे दोघांचा संवाद चालू असताना भगवान शंकर त्यांच्यासमोर प्रकट झाले, शबराने पत्नीसह त्यांना
भक्तिभावाने नमस्कार केला, तेव्हा भगवान शंकर म्हणाले, "धन्य आहे तम
ु ची भक्ती ! तम
ु च्या भक्तीने मी प्रसन्न
झालो आहे . तुम्हाला राजपद मिळे ल इहलोकातील सर्व सुखे, ऐश्वर्ये तुम्हाला प्राप्त होतील. शेवटी तुम्हाला
स्वर्गप्राप्ती होईल."
ही कथा सांगन
ू श्रीगरू
ु म्हणाले, "सर्व पण्
ु यकर्मात श्रद्धा पाहिजे. शबराला केवळ श्रद्धेमळ
ु े च उत्तम गती प्राप्त झाली
म्हणून श्रद्धा महत्वाची. श्रद्धा नसेल तर बक्की सर्व खटाटोप व्यर्थ आहे , जसा भाव तसे फळ. भक्तीने, श्रद्धेने केलेले
कार्य कधीच फुकट जात नाही."

मग एके दिवशी श्रीगरू

ु नरहरीला पाहण्यासाठी संगमावर गेले. नरहरीचे औदं ब
ु राच्या लाकडाला पाणी घालणे चालूच
होते. नरहरीची भक्ती पाहून श्रीगरु
ु प्रसन्न झाले. त्यांनी आपल्या कमंडलत
ू ील तीर्थ त्या लाकडावर शिंपडले.
त्याचक्षणी त्या लाकडाला पालवी फुटली आणि नरहरीचा रोग नाहीसा झाला. त्याचे शरीर तेजस्वी झाले. त्याला
अतिशय आनंद झाला. त्याने श्रीगुरुंना साष्टांग नमस्कार घातला. तो त्यांची 'इंदक
ु ोटीतेज०' इत्यादी श्लोकांनी स्तुती
करू लागला.

श्रीगुरुंनी नरहरीला आपल्या मठात नेले. त्याचा कुष्ठरोग नाहीसा झाला म्हणून मोठे अन्नदान केले. नरहरीला
श्रीगुरुंनी आशीर्वाद दिला, "तुला कन्या, पुत्र, धन-गोधन सर्व काही लाभेल. तझ
ु ी वंशवद्ध
ृ ी होईल. आजपासून तू
'योगेश्वर' म्हणून ओळखला जाशील. आमच्या सर्व शिष्यांत तू थोर ठरशील. आता तू कसलीही चिंता करू नकोस.
आता तू तझ्
ु या बायकामल
ु ांना घेऊन ये. सर्वजन आमच्या येथेच राहा. तल
ु ा तीन पत्र
ु होतील. त्यातील एक योगी
नावाने प्रसिद्ध होईल. तोही आमची सेवा करील." असा आशीर्वाद दे ऊन श्रीगुरुंनी नरहरीला (योगेश्वराला) 'विद्या
सरस्वती' मंत्र दिला. श्रीगुरुंच्या आदे शानुसार नरहरी आपल्या बायकामुलांसह गाणगापुरात श्रीगुरुंच्या सेवेत
आनंदाने राहू लागला.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'नरहरीचा कुष्ठरोग गेला - शिवभक्त शबरकथा' नावाचा अध्याय चाळीसावा
समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय एकेचाळीसावा

सायंदेवाची गरु
ु सेवा - काशीयात्रा - त्वष्टाख्यान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धमुनींना साष्टांग नमस्कार करून हात जोडून म्हणाला, "महाराज, तुम्ही खरोखर संसारसागरतारक
आहात. आतापर्यंत श्रीगरु
ु चरित्र सविस्तर सांगितले आहे . त्यामळ
ु े मी धन्य झालो. माझ्या ठिकाणी सत्यज्ञानाचा
उदय झाला. मला तुम्ही गुरुस्मरणी अमत
ृ पाजलेत. माझी तुमच्या चरणी एक विनंती आहे . तुम्ही श्रीगुरुंच्या
सान्निध्यात होता, त्यावेळी तेथे आणखी कोण कोण शिष्य होते ? आमच्या पूर्वजांपैकी कोणी तेथे श्रीगुरुंच्या सेवेत
होते का ?" नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धमन
ु ी म्हणाले, "सांगतो. सविस्तर सांगतो, ऐक. तम
ु चे पर्व
ू ज
सायंदेव म्हणून जे होते ते वासरगावात राहत होते. ते श्रीगुरुंचे माहात्म्य ऐकून गाणगापुरास आले. गाणगापूर
पाहताच त्यांना अतिशय आनंद झाला. ते लोटांगण घालीत मठात आले. त्यांनी श्रीगुरुंच्या चरणांना वंदन करून
त्यांचे उत्तमोत्तम शब्दांत स्तवन केले. त्यांच्या डोळ्यांतन
ू अश्रू वाहत होते. ते श्रीगरु
ु ं ना म्हणाले, "स्वामी, तम्
ु ही
साक्षात ब्रम्हा-विष्णू-महे शस्वरूप त्रैमूर्ती अवतार आहात. तुम्ही परमात्मा आहात. भक्तवत्सल आहात. तुम्ही
शरणागताचे रक्षक आहात. सर्व तीर्थे तुमच्या चरणांशी आहे त. तुमचे माहात्म्य मी काय वर्णन करणार ? तुम्ही वंध्या
स्त्रीला कन्या पुत्र दिलेत. वाळलेले लाकूड पल्लवित केलेत. वांझ म्है स दभ
ु ती केलीत. तुम्ही विष्णूस्वरूप आहात.
त्रिविक्रमभारतीला तुम्ही विश्वरूप दाखविले. पतिताकरवी वेद म्हणाविलेत असा तुमचा महिमा आहे . तुम्ही भक्तांचा
उद्धार करण्यासाठी त्रैमूर्ती अवतार घेतला आहे . तुमचा महिमा अगाध आहे ."

सायंदेवानी असे स्तवन केले असता प्रसन्न झालेले श्रीगुरू त्यांच्या मस्तकावर हात ठे वन
ू म्हणाले," आता तू
संगमावर जा. तेथे स्नान कर व अश्वथाची पज
ू ा करून मठात परत ये. आज तू आमच्याबरोबर भोजन करावयाचे
आहे ." श्रीगुरुंनी अशी आज्ञा करताच सायंदेव संगमावर जाऊन, स्नान करून व अश्वत्थाची पूजा करून मठात परत
आला. त्याने श्रीगुरूंची यथासांग पूजा केली. श्रीगुरुंच्यासमवेत बसले असता त्यांनी सायंदेवाला विचारले, "तझ
ु े नाव,
गाव कोणते ? तझ
ु ी बायकामल
ु े कोठे असतात ? तझ्
ु या घरी सर्व ठीक आहे न ?"

त्यावर तो म्हणाला, "माझे नाव सायंदेव. उत्तरकांची नावाच्या गावात मी माझ्या बायकामल
ु ांसह राहतो. माझे सगळे
लोक संसारी आहे त. मला मात्र आपल्या येथे राहून आपली सेवा करण्याची इच्छा आहे ." श्रीगरू
ु म्हणाले, "अरे , तू येथे
कशाला राहतोस ? आमची सेवा करणे वाटते इतके सोपे नाही. आम्ही कधी गावात तर कधी अरण्यात राहतो. तुला
कष्ट सोसणार नाहीत." त्यावर सायंदेव म्हणाला, "स्वामी, कितीही कष्ट पडोत, मला त्याची पर्वा नाही. गरू
ु ची सेवा
करण्यात कष्ट कसले ? मी सर्व काही सहन करीन."
सायंदेवाचा निर्धार पाहून श्रीगुरु म्हणाले, "ठीक आहे . तुला जमेल तशी सेवा कर." सायंदेवाचा आनंद झाला. तो
श्रीगुरूंची सेवा करीत मठात राहू लागला. असेच तीन महिने लोटले. एके दिवशी श्रीगुरुंनी त्याच्या धैर्याची परीक्षा
पाहण्याचे ठरविले. एके दिवशी श्रीगुरू संगमाकडे निघाले. जाताना त्यांनी फक्त सायंदेवाला बरोबर घेतले. संध्याकाळ
झाली. श्रीगरू
ु अश्वत्थ वक्ष
ृ ाजवळ सायंदेवाला बोलत बसले. रात्र झाली. श्रीगुरुंनी अघटीत लीला केली. अचानक
सोसाट्याच्या वाऱ्यासह पाऊस कोसळू लागला. झाडे उन्मळून पडली. सगळीकडे पाण्याचे पाट वाहू लागले. हवेत
एकदम गारवा आला. सायंदेवाने श्रीगरु
ु ं च्या अंगावर पांघरूण घातले, तरी थंडी कमी होईना, म्हणन
ू श्रीगरू
ु
सायंदेवाला म्हणाले, "तू लवकर मठात जा व शेकण्यासाठी विस्तव घेऊन ये, मात्र येताना उजवीकडे किं वा डावीकडे
जराही पाहू नकोस."

श्रीगरु
ु ं नी सांगितल्याप्रमाणे सायंदेव विस्तव आणण्यासाठी गावाकडे निघाला. मस
ु ळधार पाऊस कोसळत होता.
सगळीकडे अंधार होता. रस्ता नित दिसत नव्हता. मधूनमधून विजा चमकत होत्या. त्या प्रकाशात सायंदेव गावाकडे
जात होता. तो गाणगापुराच्या वेशीपाशी गेला व द्वापाराला हाक मारून म्हणाला, "श्रीगुरुंसाठी विस्तव हवा आहे , तो
दे ." द्वारपालाने पेटते निखारे एका पात्रात घालून दिले. ते निखारे घेऊन सायंदेव परत निघाला. त्याने मनात विचार
केला. श्रीगुरुंनी मला सांगितले होते, डावी-उजवीकडे पाहू नको." पण असे का सांगितले. त्याला समजेना. तो विजांच्या
प्रकाशात परत निघाला. त्याने केवळ जिज्ञासा म्हणून डावी-उजवीकडे पाहतो तर काय ? त्याच्याबरोबर दोन प्रचंड
नाग अर्धे उभे राहून, फणा वर करून चालले होते. नागांना पाहताच तो अतिशय घाबरला व संगमाकडे धावत सुटला.
त्याच्याबरोबर ते नागही येत होते. श्रीगरु
ु ं चे स्मरण करीत तो संगमाजवळ आला. सहस्त्र दिव्यांच्या प्रकाशात श्रीगरू
ु
अश्वत्थवक्ष
ृ ाखाली बसले असून, त्यांच्या भोवती अनेक ब्राम्हण वेदपठण करीत बसले आहे त असे त्याला लांबन
ू
दिसले. तो जवळ गेला तो श्रीगरू
ु एकटे च बसले आहे त असे त्याला दिसले. हा काय चमत्कार आहे ? त्याला काहीच
समजेना. ते दोन नाग श्रीगरु
ु ं ना वंदन करून एकाएकी नाहीसे झाले.

अत्यंत घाबरलेल्या सायंदेवाला पाहून श्रीगुरुंनी त्याला विचारले, "अरे सायंदेवा, तू इतका घाबरलेला का दिसतोस ?
तुझ्या रक्षणासाठी तर मी ते दोन नाग पाठविले होते. आमची सेवा करणे किती कठीण आहे हे आता तुला समजले ना
? अरे , सेवाधर्म मोठा गहन आहे . दृढभक्तीने सेवा करशील तर कळिकाळाचेही भय तुला वाटणार नाही."

सायंदेव श्रीगरु
ु ं च्या पाया पडून म्हणाला, "मला दृढभक्ती कशी करावी, ती कशी असते ते सांगा, म्हणजे माझेही मन
तुमच्या चरणी स्थिर राहील." श्रीगरू
ु म्हणाले, "दृढभक्ती कशी असते याविषयी मी तुला उद्या प्रातःकाली एक कथा
सांगेन. आता रात्र झाली आहे . आपण मठात परत जाऊया." मग श्रीगरू
ु सायंदेवासह मठात परत आले. सायंदेवाची
परीक्षा झाली होतीच. दस
ु ऱ्या दिवशी प्रातःकाली श्रीगुरुंनी गुरुभक्तीविषयी कथा सांगण्यास सुरुवात केली. मठातील
इतर शिष्यही ती कथा ऐकण्यासाठी श्रीगुरुंच्या समोर आले.

श्रीगरू
ु म्हणाले," एकदा काय झाले, कैलास पर्वतावर शिवपार्वती एकांतात बोलत बसले होते. त्यावेळी पार्वतीने
शंकरांना विचारले, "नाथ, गुरुभक्ती कशी असते ते मला सविस्तर सांगा." पार्वतीने असे विचारले असता, शिवशंकर
म्हणाले, "एका गुरुभक्तीने सर्वकाही साध्य होते ,शिव तोच गुरु समजावा. अनेक व्रते, अनुष्ठाने करून सुद्धा जी गोष्ट
साध्य होत नाही ती गरु
ु भक्तीने त्वरित साध्य होते. तपानष्ु ठान, यज्ञयाग, दानधर्म यात अनेक संकटे येतात.
गुरुभक्तीचे तसे नाही. गुरुभक्तीने सर्वकाही लवकर साध्य होते. मात्र गुरुभक्ती निष्ठापूर्वक, दृढतेने करावयास हवी.
हे पार्वती, याविषयी मी तुला एक कथा सांगतो.

त्वष्टा हा ब्रम्हदे वाचाच अवतार. त्याला एक अत्यंत सुंदर, बुद्धिमान, कार्यकुशल असा पुत्र झाला. त्वष्ट्याने
यथासमय त्याचे मौजिबंधन करून त्याला विद्याध्ययनासाठी गरू
ु गह
ृ ी पाठविले. ती गरू
ु गह
ृ ी राहून आपल्या गरू
ु ं ची
अगदी मनोभावे सेवा करीत असे. एके दिबाशी मोठा पाऊस सुरु झाला. गुरूंची पर्णशाला गळू लागली. त्यावेळी गुरु
त्या शिष्याला म्हणाले, "ही आमची जीर्ण झालेली पर्णशाला दरवर्षी पावसाळ्यात गळते, म्हणून तू आमच्यासाठी
एक भक्कम कधीही न गळणारे घर तयार कर." त्याचवेळी गरु
ु पत्नी त्या शिष्याला म्हणाली, "माझ्यासाठी एक
चांगली कंचुकी आण. ती विणलेली नसावी किं वा शिवलेली नसावी." गुरुपुत्र म्हणाला, "माझ्यासाठी पादक
ु ा आण.
त्या घालून पाण्यावरून चालता यावे. त्या पादक
ु ा मला वाटे ल तिथे घेऊन जातील. त्या पादक
ु ांना चिखल लागू नये.
अशा पादक
ु ा माझ्यासाठी लवकर आण." गरु
ु कन्या म्हणाली, "माझ्यासाठीसद्ध
ु ा काहीतर आण ना ! मला दोन
कर्णभूषणे आण. त्याचप्रमाणे मला खेळण्यासाठी हस्तिदं ती घरकूल आण. ते कधीही तुटणार नाही, जीर्ण होणार नाही
असे असावे. ते एका खांबावर उभे असावे. मी जेथे असेन तेथे ते आपोआप यावे. त्या घरात पाट वगैरे सर्व काही असावे.
त्यात ठे वण्यासाठी भांडीकंु डी असावीत. ते सदै व नवे दिसावे. याशिवाय मला स्वयंपाक करण्यास शिकव.
स्वयंपाकाची भांडी कधी काळी होऊ नयेत."

त्या शिष्याने त्या सर्व वस्तू आणण्याचे कबूल केले. मग सर्वांचा निरोप घेऊन तो निघाला व एका मोठ्या अरण्यात
शिरला, आता तो मोठ्या काळजीत पडला. तो विचार करू लागला, "मी एक साधा ब्रम्हचारी ! मला साधी पत्रावळ
लावता येत नाही. मग मी या सर्व गोष्टी कशा काय करणार ? आता मला कोण मदत करे ल ? ही सांगितलेली सर्व
कामे मी लवकर केली नाहीत तर गुरु माझ्यावर रागावतील. मला शाप दे तील. मी हे न जमणारे काम का बरे
स्वीकारले ? आता प्राणत्याग करणे हाच एक उपाय." असा विचार करीत असताना तो वनातून जात असताना एक
अचानक अवधूत त्याला भेटला. तो बालब्रम्हचाऱ्याला म्हणाला, "अरे , तू कोठे चालला आहे स ? तू कसल्यातरी
काळजीत दिसतो आहे स. तझ
ु ी काय चिंता आहे , मला सांग. दःु ख करू नकोस." तो अवधून असे बोलला असता तो
बालब्रम्हचारी त्यांच्या पाया पडून म्हणाला, "स्वामी, मला वाचवा ! वाचवा ! मी चिंतासागरात बुडालो आहे . माझे
पूर्वपुण्य थोर म्हणूनच आज तुम्ही मला भेटलात. तुम्ही साक्षात परमेश्वरच आहात. माझ्यावर गुरुकृपा आहे
म्हणूनच या निर्मनुष्य अरण्यात तुम्ही भेटलात. तुमच्या दर्शनाने माझे मन शांत झाले आहे . तुम्ही भक्तवत्सल
आहात." असे बोलन
ू त्या बालब्रम्हचाऱ्याने अवधत
ू ाच्या चरणांना मिठी मारली. अवधत
ू ाने त्याला आलिंगन दे ऊन
त्याची सगळी विचारपूस केली व "तुला कसली चिंता आहे ?" असे विचारले. त्या बालब्रम्हचाऱ्याने आपली सगळी
हकीगत सांगितली. आपल्या गुरूंनी, गुरूपत्नीने व त्यांच्या मुलांनी कोणकोणती कामे सांगितली आहे त ते सांगितले.
आपण सध्या बालब्रम्हचारी असन
ू न जमणारे कठीण काम स्वीकारले. ते मी कसे करणार ? केले नाही तर गरु
ु
रागावतील, मला शापसुद्धा दे तील. यामुळे मला मोठी चिंता लागून राहिली आहे . आता मी काय करू ? मला मार्ग
सुचवा." अशी त्याने विनंती केली असता अवधूत म्हणाले, "तू आता काशीक्षेत्री जा. त्यामुळे तुझे काम होईल. काशी
महाक्षेत्र असन
ू तेथे सर्व कार्ये सिद्धीला जातात. तेथे जाऊन तू काशीविश्वनाथाची आराधना कर. तेथेच ब्रम्हदे वाला
सष्ृ टीचे व विष्णूला विश्वपालनाचे ज्ञान प्राप्त झाले. तेथेच सर्व साधकांची साधना सफल होते. तू तेथे जा म्हणजे
तुझ्या सर्व इच्छा पूर्ण होतील. तुला चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतील. त्या क्षेत्राला 'आनंदकानन' असे म्हणतात. तेथील
पण्
ु याची गणनाच करता येत नाही. त्या काशीक्षेत्रात फिरताना प्रत्येक पावलागणिक अश्वमेध यज्ञ केल्याचे पण्
ु य
होते, यावर विश्वास ठे व. कसलीही चिंता करू नकोस.

अवधूताने असे विचारले असता तो ब्रम्हचारी म्हणाला, "मी येथे अरण्यात आहे . मला काशी कोठे आहे वगैरे काहीच
माहित नाही. ते आनंदकानन पथ्
ृ वीवर आहे की स्वर्गात आहे ? ते पाताळलोकात आहे की आणखी कोठे मला माहीत
नाही. मला तेथे कोण नेणार ? तम्
ु ही मला न्याल का ? पण तम्
ु हाला खप
ू कामे असणार, त्यामळ
ु े मला तेथे न्या मी
कसे म्हणू ? " अवधूत म्हणाला, "चिंता करू नकोस. मी तुला घेऊन जातो. तुझ्या निमित्ताने मलाही
काशीविश्वनाथाचे दर्शन घडेल. काशीयात्रा नाही तर जीवन व्यर्थ ठरते." असे बोलून त्या अवधूताने योगबलाने एका
क्षणात त्या ब्रम्हचाऱ्यास काशीक्षेत्री नेले. तेथे गेल्यावर अवधत
ू ाने ब्रम्हचाऱ्यास काशीक्षेत्री नेले. तेथे गेल्यावर
अवधूताने ब्रम्हचाऱ्याला तेथे असलेल्या शिवलिंगाचे कोणत्या क्रमाने दर्शन घ्यावे ते सगळे नीट समजावून
सांगितले. सर्वप्रथम मणिकर्णिकेत स्नान करून, विनायकाचे दर्शन घेऊन कंबळे श्वराची पूजा करावी. मग
विश्वनाथाचे दर्शन घेऊन जाऊन मणिकर्णिकेत स्नान करावे. मणिकर्णिकेश्वराची पज
ू ा करावी. त्यानंतर कंबळे श्वर,
वासुकीश्वर, पर्वतेश्वर, गंगाकेशव, ललितादे वी, जरासंधेश्वर, सोमनाथ, शूळटं केश्वर, वाराहे श्वर, ब्रम्हे श्वर,
अगस्त्येश्वर, कश्यपेश्वर, हरिकेशवनेश्वर, वैद्यनाथ, ध्रुवेश्वर, गोकर्णेश्वर, हाटकेश्वर, अस्थिक्षेप, तटाकतीर,
कीकसेश्वर, भारतभूतेश्वर, चित्रगुप्तेश्वर, पाशुपतेश्वर, पितामहे श्वर, कल्लेश्वर, चंद्रेश्वर, विश्वेश्वर, अग्नीश्वर,
नागेश्वर, हरिश्चचंद्रेश्वर, चिंतामणीविनायक, सोमनाथ-विनायक, वसिष्ठ, वामदे व, त्रिसंध्येश्वर, विशालाक्ष,
धर्मेश्वर, विश्वबाहू, आशाविनायक, वद्ध
ृ ादित्य, चतुवक्त्रेश्वर, ब्रम्हे श्वर, मनःप्रकामेश्वर, ईशानेश्वर, चंडीश्वर,
भवानीशंकर, धुंडिराज, राजराजेश्वर, लागूलेश्वर, नकुलेश्वर, परान्नेश्वर, परद्रव्येश्वर, पाणिग्रहणेश्वर, गंगेश्वर,
मोरे श्वर, ज्ञानेश्वर, नंदिकेश्वर, निष्कलंकेश्वर, मार्कं डेयेश्वर, असुरेश्वर, तारकेश्वर, महाकालेश्वर, महे श्वर,
मोक्षेश्वर, वीरभद्रे श्वर, अविमुक्तेश्वर, पंचविनायक, आनंदभैरव अशी अंतर्गृहाची यात्रा करून मुक्तीमंडपात यावे व
तेथे पढ
ु ील मंत्र म्हणावा -

अंतर्गृहस्य यात्रेयं यथावद्या मया कृता !

न्यत
ु ातिरिक्तया शंभःु प्रीयतामनया विभःु !!

असा मंत्र जपन

ू विश्वनाथाला नमस्कार करावा. मग तेथून दक्षिणमानस यात्रेला सुरुवात करावी. मणिकर्णिकेत
स्नान करून विश्वनाथाची पूजा करावी व यात्रेचा संकल्प सोडावा. मग मोदादी पंचविनायकाची भक्तिंभावाने पूजा
करावी व मग पढ
ु ील लिंगाचे दर्शन घ्यावे -धंडि
ु राज, भवानीशंकर, दं डपाणि, विशालाक्ष यांची पज
ू ा करावी. त्यानंतर
धर्मकूपात स्नान करून श्राद्धादी कार्ये करावीत. त्यानंतर धर्मेश्वर, गंगाकेशव, ललितादे वी, जरासंधेश्वर, सोमनाथ,
वाराहे श्वर, दशाश्वमेतीर्थ, प्रयागतीर्थ येथे स्नान करून श्राद्धविधी करावा. त्यानंतर दशाश्वमेधेश्वर, प्रयागेश्वर,
शीतलेश्वर, बंदीदे वी, सर्वेश्वर, धुंडिराज, तिळभांडश्े वर, रे वाकंु ड, मानसकंु ड, मानसेश्वर, केदारकंु ड, केदारे श्वर,
गौरीकंु ड, वद्ध
ृ केदारे श्वर, हनुमंतेश्वर, रामेश्वर, सिद्धेश्वर, स्वप्नेश्वर, संगमेश्वर, लोलार्क कूप, गतिप्रदिपेश्वर,
अर्क विनायक, पाराशरे श्वर, सन्निहत्यकंु ड, कुरुक्षेत्रकंु ड, विशाखेश्वरकंु ड, अमत
ृ कंु ड, दर्गा
ु विनायक, दर्गा
ु दे वी पूजन,
चौसष्टयोगिनी, कुक्कुटद्विज, गोबाई, रे णुका, शंखोद्वार, कामाक्षीकंु ड, कामाक्षीदे वी, अयोध्याकंु ड, सीतारामदर्शन,
लवांकुश, लक्ष्मी, सर्य
ू , सांबादित्य, वैद्यनाथ, गोदावरी, अगस्त्य, शक्र
ु , ज्ञानवापी अशा कंु डात स्नान करून दे वांची
पूजा करावी. ज्ञानेश्वर, दं डपाणि, आनंदभैरव, विश्वनाथ यांची पूजा करावी.

अवधूताने त्या बालब्रम्हचाऱ्याला काशीमाहात्म्य सांगून, उत्तरमानस यात्रा कशी करावी हे सांगून काशीतील अनेक
तीर्थांचा क्रमही सांगितला. संपूर्ण यात्रा त्याच्याकडून करवन
ू घेतली. काशीतील अनेक कंु डांची, लिंगांची, दे वदे वतांची
नवे व त्यांचे माहात्म्य सांगितले. ही सर्व यात्रा तू यथाविधी कर म्हणजे तुझ्या सर्व इच्छा पूर्ण होतील." असा
आशीर्वाद दे ऊन तो अवधूत गुप्त झाला. अतिशय आनंदित झालेल्या ब्रम्हचाऱ्याने यथाविधी संपूर्ण यात्रा पूर्ण केली.
त्यावेळी प्रसन्न झालेले भगवान शंकर प्रकट झाले व 'तुला हवा असेल तो वर माग' असे म्हणाले. आपल्या गुरूंनी,
गुरूपत्नीने व गुरुकन्या-पुत्राने जे जे मागितले होते ते सर्व ब्रम्हचाऱ्याने शंकरांना सांगितले. संतुष्ट झालेले शंकर
त्याला म्हणाले, "तझ
ु े गुरुभक्ती पाहून मी तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहे . तुला सर्व विद्या प्राप्त होतील. तू विश्वकर्मा
होशील. तुला चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतील. तुला सष्ृ टीरचनेचे सामर्थ्य प्राप्त होईल." असा वर दे ऊन भगवान शंकर
गुप्त झाले.

या वरप्राप्तीने आनंदित झालेल्या त्या ब्रम्हचाऱ्याने आपल्या नावाचे विश्वकर्मेश्वर लिंग स्थापन केले. मग त्याने
भगवान शंकरांनी दिलेल्या सामर्थ्याने आपले गुरु, गुरुपत्नी, गुरुकन्यापुत्र यांनी जे जे मागितले होते ते ते सर्व
निर्माण करून सर्व वस्तंस
ू ह तो गरू
ु गह
ृ ी परत आला. त्याने आपल्या गरू
ु ं ना साष्टांग नमस्कार घातला. गरु
ु , गरु
ु पत्नी
व गुरुकन्यापुत्र यांनी ज्या ज्या वस्तू मागितल्या होत्या त्या त्या वस्तू त्यांना दिल्या. त्याची गुरुभक्ती पाहून गुरूंनी
त्याला अनेक आशीर्वाद दिले. गुरु त्याला म्हणाले, "तुझ्या भक्तीने मी संतुष्ट झालो आहे . तुला सर्व विद्या प्राप्त
होतील. तझ्
ु या घरी अष्टे श्वर्स अष्टै श्वर्ये नांदतील. त्रैमर्ती
ू तल ु ा वश होतील. आचंद्रसर्य
ू तझु े नाव चिरं जीव राहील. तू
चौदा विद्या, चौसष्ट कला यांचा ज्ञात होशील. अष्टसिद्धी, नवनिधी तुझ्या अधीन होतील. तुला सष्ृ टीची रचना
करताना कोणतीही अडचण येणार नाही." असा गुरूंनी त्याला वर दिला. ही कथा सांगून भगवान शंकर पार्वतीला
म्हणाले, "पार्वती, गुरुभक्ती ही अशी असते. एका गुरुभक्तीनेच मनष्ु य भवसागर तरुण जाऊ शकतो. ज्याच्या
ठिकाणी दृढभक्ती असते त्याच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतात, म्हणूनच गुरूच त्रैमूर्ती आहे असे मानावे.

श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती सायंदेवाला व इतर शिष्यांना विश्वकर्माख्यान व गुरुभक्तीमहिमा सांगत होते तोपर्यंत सकाळ
झाली. सायंदेव श्रीगुरुंच्या चरणांना वंदन करून म्हणाला, "स्वामी, तुम्ही मला काशीयात्रेविषयी सांगत होतात
त्याचवेळी मी तम
ु च्याबरोबर काशीक्षेत्रातच फिरत होतो, असे मला जाणवत होते. त्यावेळी मी ते स्वप्न पाहत होतो
की सत्य ? मला माहित नाही." असे बोलून त्याने तिथल्या तिथे 'आदौ ब्रम्ह त्वमेव जगतां०.. ' हे तयंत प्रासादिक
संस्कृत स्तोत्र रचून श्रीगुरुंना ऐकविले आणि म्हणाला, "स्वामी, आपणच त्रैमूर्तीचा अवतार आहात. केवळ
भक्तजनांच्या उद्धारासाठी आपण पथ्
ृ वीवर अवतीर्ण झाला आहात. मला तम्
ु ही चारी परु
ु षार्थ प्राप्त करून दिलेत.
आपणच विश्वनाथ असून आपल्या चरणांशी काशी आहे . त्यावर प्रसन्न झालेले श्रीगुरू म्हणाले, "तूच आमचा श्रेष्ठ
भक्त आहे स, म्हणूनच तुला मी काशी दाखविली. तुझ्या एकवीस पिढ्यांना या यात्रेचे फळ मिळे ल. आता तू तुझ्या
बायकामुलांसह येथे राहून आमची सेवा कर, पण काही झाले तरी यवनाची सेवा करू नकोस. जर केलीस तर तझ
ु ा नाश
होईल." सायंदेवाला अतिशय समाधान वाटले. इतर शिष्यांनीसुद्धा 'कंडेनिद
ं ु भक्तजन०.. ' इत्यादी कन्नड स्तोत्रे
तयार करून म्हटली. ती ऐकून श्रीगुरू अतिशय प्रसन्न झाले.
मग सायंदेव आपल्या गावी गेला व आपल्या बायकामुलांना घेऊन मठात आला. सर्वांनी श्रीगुरुंच्या चरणांना वंदन
केले, मग सर्व शिष्यांना आपल्याभोवती बसवून श्रीगुरुंनी त्यांना उपदे श केला. श्रीगुरू सायंदेवाला म्हणाले, "तुझ्या या
ज्येष्ठपुत्र नागनाथाला पर्णा
ू युष्य प्राप्त होईल. त्याची वंशवद्ध
ृ ी होईल. तो माझा परमभक्त होईल. तुला आणखी एक
पत्नी असेल. तिला चार पुत्र होतील. त्यांना सर्वप्रकारची सुखे प्राप्त होतील. तुझ्या ज्येष्ठ पुत्राची सर्वत्र मोठी कीर्ती
होईल.

आता तंम्
ु ही सर्वांनी संगमावर जाऊन स्नान करून यावे." मग सार्वजन संगमावर जाऊन विधिवत स्नान करून व
अश्वत्थाची पूजा करून मठात आले. मग श्रीगुरू म्हणाले, "आज अनंत चतुर्द शी आहे . सर्वजण आज श्रीदे वअनंताची
पूजा करतात." त्यावर सायंदेव म्हणाला, "स्वामी, तुमची चरणसेवा हे च आमच्यासाठी अनंतव्रत आहे . तथापि, या
व्रताचे माहात्म्य काय आहे ? या व्रताचा विधी कसा असतो ? या व्रताचे फळ काय ? आणि पर्वी
ू हे व्रत कोणी केले ? हे
सगळे आम्हाला सविस्तर सांगा." सायंदेवाने असे विचारले असता श्रीगुरुंनी 'अनंतव्रत' सांगण्याचे मान्य केले.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'सायंदेवाची गुरुसेवा - काशीयात्रा - त्वष्टाख्यान' नावाचा अध्याय एकेचाळीसावा
समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय बेचाळीसावा

अनंतव्रत कथा - कौडिण्य आख्यान

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

श्रीगुरू सायंदेवाला म्हणाले, "तू मला अनंतव्रताविषयी विचारले होतेस. या अनंतपूजेचे माहात्म्य काय आहे व ही
अनंतव्रतपज
ू ा पर्वी
ू कोणी केली होती ? या व्रतपज
ू ेचे फळ काय याविषयी मी तल
ु ा सांगतो, ते ऐक. हे अनंतव्रत पर्वी
ू
पंडुपुत्र युधिष्ठिराने केले होते. त्या व्रतप्रभावाने त्याला त्याचे गेलेले राज्य परत मिळाले. त्याचे असे झाले, कौरव
आणि पांडव पण लावून द्यूत खेळत होते. त्या द्यूतक्रीडेत पांडवांचे सर्वस्व हरण केले व त्यांना बारा वर्षे वनवास व
एक वर्ष अज्ञातवास भोगावा लागला. यधि
ु ष्ठीर अर्ध्या राज्याचा स्वामी, पण तो आपले भाऊ व द्रौपदी यांच्यासह घोर
अरण्यात अनंत दःु खे भोगीत होता. पांडव वनसात असतानाही कौरव अनेक कपटकारस्थाने करून त्यांना त्रास दे त
होते. पांडवांचे सत्व हरण करून त्यांना त्रास दे त होते. पांडवांचे सत्व हरण करण्यास कौरवांनाही पांडवांकडे पाठविले;
परं तु प्रत्येक वेळी श्रीकृष्ण त्यांचे रक्षण केले. पांडवांचे फार हाल होत आहे त हे पाहून एकदा श्रीकृष्ण त्यांना भेटावयास
गेला. श्रीकृष्णाला पाहताच युधिष्ठिराने त्याला लोटांगण घातले. त्याची यथासांग पूजा केली. मग त्याने हात जोडून
श्रीकृष्णाला प्रार्थना केली -

"हे भक्तवत्सला, कृष्णनाथा, तुझा जयजयकार असो. हे कृष्णा, तूच या विश्वाचे उत्पत्ती-स्थिती-लय यास कारण
आहे स. तच
ू ब्रम्हा-विष्ण-ू महे श आहे स. दृष्ट-दर्ज
ु नांचा नाश व संतसज्जनांचे रक्षण यासाठीच तू अवतार घेतोस. पांडव
माझे प्राण आहे त असे तू सर्वांना सांगतोस, मग आमची उपेक्षा का करतोस ? तुझ्याशिवाय आम्हाला कुणाचा आधार
आहे सांग. तझ
ु े आमच्यावर कृपाछत्र असताना आम्हाला ही दःु खे का बरे भोगावी लागत आहे त ? आम्ही काय केले
असता आम्हाला आमचे गेलेले राज्य परत मिळे ल ?"

सर्व पांडवांनी व द्रौपदीने हात जोडून श्रीकृष्णाला हे च विचारले. त्यावेळी श्रीकृष्ण पांडवांना म्हणाला, "तुमचे गेलेले
वैभव परत मिळविण्यासाठी मी तुम्हाला एक व्रत सांगतो. ते व्रत केले असता तुमचे गतवैभव तुम्हाला लवकर प्राप्त
होईल. सर्व व्रतांमध्ये अनंतव्रत अत्यंत श्रेष्ठ व प्रभावी आहे . ते व्रत तुम्ही करा म्हणजे तुमचे राज्य तुम्हाला लवकर
प्राप्त होईल. तो अनंत म्हणजे शेषशायी विष्णू तेच माझे मळ
ू रुप आहे .मीच तो नारायण. दृष्टांचे निर्दालन करून
भूभार हलका करण्यासाठीच मी वसुदेवकुळात श्रीकृष्ण म्हणून अवतार घेतला.

मीच जळी, स्थळी, काष्ठी, पाषाणी त्रैलोक्याला व्यापन

ू राहिलो आहे . मीच सर्वकाही आहे . मीच तो अनंत नारायण
चराचर विश्वाला व्यापून राहिलो आहे . त्या अनंताची, म्हणजे माझीच तुम्ही यथासांग पूजा करा. या व्रताने तुमचे
सर्वतोपरी लाक्यान होईल." "हे व्रत कोणत्या दिवशी करावे ? कसे करावे ? हे आम्हाला सविस्तर सांग" अशी विनंती
युधिष्ठिराने केली असता श्रीकृष्ण म्हणाला, "भाद्रपद महिन्याच्या शुक्लपक्षातील चतुर्द शीला ही व्रतपूजा करावी.
याविषयी मी तुला एक प्राचीन कथा सांगतो. ही कथा कृतयग
ु ातील आहे .

वसिष्ठगोत्री सुमंतु नावाचा एक ब्राम्हण होता. भग

ृ कन्या दीक्षा ही त्याची पत्नी होती. त्यांना एक कन्या झाली. तिचे
नाव सुशीला. दर्दैु वाने सुशीला अगदी लहान असतानाच सुमंतूची पत्नी दीक्षा मरण पावली. सुशीला अगदी
नावासारखीच होती. ती लहानपणी पित्याच्या घरी असताना घरातील सर्व कामे ती अगदी व्यवस्थित करीत असे.
घरातील केरवारा, सडासारवण करणे, अंगणात सुंदर रांगोळ्या काढणे, दे वपूजेची तयारी करणे, घरातील सर्व वस्तू
स्वच्छ व नीटनेटक्या ठे वणे इत्यादी सर्व कामे ती मनःपूर्वक करीत असे. सुमंतूची पत्नी गेल्यामुळे त्याची
अग्निहोत्रादी श्रौतकर्मे थांबली होती, म्हणन
ू त्याने द्वितीय विवाह करून दस
ु री पत्नी घरी आणली. तिचे नाव कर्क शा.
ती अगदी नावासारखी होती. ती अत्यंत दृष्ट बुद्धीची होती. ती घरी कोणत्याही कारणावरून सतत भांडण करीत असे.
सुशीला तिची सावत्र मुलगी. ती सुशीलेचा छळ करीत असे.

सुशीला आता उपवर झाली. सुमंतूला तिच्या विवाहाची काळजी वाटू लागली. सावत्रआई तिचा छळ करीत होती व
सम
ु ंतच्
ू या साधनेतही विघ्न येत होते. यामळ
ु े त्याला अतिशय वाईट वाटत असे. आपल्या कन्येचा विवाह लवकर
झाला तर बरे होईल असे त्याला वाटत होते. आणि तसा योग जुळून आला.

एके दिवशी कौंडीण्य नावाचा एक तरुण ऋषी सुमंतूच्या घरी आला. त्याने सुशीलेला पहिले व तिला मागणी घातली.
सुमंतूला कौंडीण्य जावई म्हणून पसंत पडला.एका शुभमुहूर्तावर सुशीला आणि कौंडीण्य जावई यांचा विवाह झाला.
सुमंतूने कन्येच्या प्रेमापोटी सुशीला व कौंडीण्य यांना आपल्या घरीच ठे वून घेतले.

आषाढ आणि श्रावण असे दोन महिने गेले. कौंडीण्याला सासुरवाडीस राहणे पसंत नव्हते. आपण आता दस
ु रीकडे
राहावयास जावे असे त्याने ठरविले. मग सुमंतूने फार आग्रह न करता त्यांना जाण्यास परवानगी दिली. जाण्याचा
दिवस आला तेव्हा सम
ु ंतू आपल्या पत्नीला म्हणाला, "कन्या आणि जावई जात आहे त. त्याच्यासाठी आज काहीतरी
गोडधोड भोजन तयार कर." हे ऐकताच ती कर्क शा संतापली. काही एक न बोलता ती. घरात गेली व दार बंद करून
स्वतःला कोंडून घेतले. तिघांना मोठे आश्चर्य वाटले. सुमंतूला तर फार वाईट वाटले. त्याने स्वयंपाक घरात शोधाशोध
केली. एका मडक्यात त्याला गव्हाचे थोडे पीठ दिसले. तेवढे च आपल्या मुलीला त्याने कन्या-जावयाला निरोप दिला.
सश
ु ीला आणि कौंडीण्य एका रथात बसन
ू निघाले. दप
ु ारच्या वेळी कौंडीण्याच्या अनष्ु ठानाची वेळ झाली म्हणन
ू एका
नदीच्या तीरावर त्यांनी रथ थांबविला. कौंडीण्य अनुष्ठानासाठी गेला. सुशीला रथातच बसून राहिली. तिने सहज
नदीच्या तीराकडे पहिले. तेथे काही स्त्रिया एकत्र जमून कसलीही पूजा करीत होत्या. त्यांनी तांबड्या पैठणी परिधान
केल्या होत्या. निरनिराळ्या कलशांची पूजा करीत होत्या. सुशिलेने त्यांच्या जवळ जाऊन त्यांना विचारले, "तुम्ही ही
कसली पूजा करीत आहात ? या पूजेचा विधी कसा असतो ? ही पूजा केली असता काय फळ मिळते, हे सर्व मला
सांगाल का ?" त्या स्त्रिया म्हणाल्या, "बस. आम्ही तुला सर्व काही सांगतो. आम्ही ही भगवान चतुर्द शीला अनंताची
पूजा करावयाची असते. याला अनंतचतुर्द शी व्रत असे म्हणतात. ही अनंतपूजा दरवर्षी केली असता सर्वप्रकारच्या
सख
ु समद्ध
ृ ीची प्राप्ती होते. अनंतस्वरूप भगवान विष्णच
ू ी आपल्यावर कृपा होते. ही पज
ू ा कशी करावयाची याचा
थोडक्यात विधी असा : भाद्रपद शुद्ध चतुर्द शीला अनंतरुपी श्रीविष्णूची पूजा करावयाची असते.

हे एक कौटुंबिक व्रत आहे . कुटुंबातील एखाद्या व्यक्तीने घेतलेले हे व्रत परं परे ने पुढे चालू ठे वावयाचे असते. या अनंत
दे वतेचे प्रतीक म्हणन
ू चौदा गाठी असेलेला एक रे शमाचा दोरा असतो. पर्वी
ू ज्याने हे व्रत चालविलेले असेल
त्याच्याकडून व्रतकर्त्याने हा दोरा विधीपूर्वक घेऊन ठे वावयाचा असतो. दरवर्षी अनंत चतुर्द शीला त्याची यथाविधी
पूजा करावयाची असते. चौरं गावर दर्भाच्या बनविलेल्या सात फण्यांच्या शेषरुपी अनंत नागाची प्राणप्रतिष्ठा करून
त्याच्यापुढे अनंत दोरक ठे वावयाचा. त्याची पूजा करावी. चौरं गावर गंगेचा एक व यमुनेचा एक असे दोन जलपूर्ण
कलश ठे वावेत. त्यांची पूजा करावी. चतुर्भुज विष्णूचे ध्यान करून ' ॐ नमो भगवते वासुदेवाय' हा मंत्र म्हणत
दर्भाच्या गाठीयुक्त नागाची 'अनंत' म्हणून मनात धारणा करावी. नवीन ग्रंथीयक्
ु त दोरे दोन्ही कलशांवर ठे वून
पुरुषसूक्त मंत्रांनी त्यांची पूजा करावी. या अनंतपूजेत १४ या संख्येला फार महत्व आहे . अनंत दोरकाला चौदा गाठी
असतात. नैवेद्याला १४ लाडू, करं ज्या, अपप
ू इत्यादी पदार्थ असावेत. हे व्रत किमान चौदा वर्षे करावयाचे असते. चौदा
वर्षे झाल्यावर या व्रताचे उद्यापन करावे. या व्रतामुळे सर्वप्रकारच्या मनोकामना पूर्ण होतात. सर्व सुखसमद्ध
ृ ींची
प्राप्ती होते. अनंतस्वरुपात भगवान विष्णूची आपल्यावर पूर्ण कृपा होते.

अनंतव्रताची अशी माहिती सांगून त्या सुशीलेला म्हणाल्या, "आजच अनंत चतुर्द शी आहे . तू आजच आमच्या बरोबर
ही व्रतपूजा कर, त्यामुळे अनंत स्वरूप भगवान नारायणाची तुझ्यावर कृपा होईल व तझ
ु े मनोकामना पूर्ण होईल."
सुशिलेने आनंदाने ते मान्य केले व त्या स्त्रियांच्यासमवेत भक्तिभावाने अनंताची यथासांग पूजा केली.
सुशीला आणि कौंडीण्य रथात बसून पुढे निघाले. काही अंतर गेल्यावर अचानक त्यांना अमरावतीसमान नगर
लागले. हे कोणते नगर ? हे कोणाचे नगर आहे ? त्यांना काहीच समजेना. इतक्यात अनेक लोक हात जोडून त्यांच्या
स्वागतासाठी पुढे आले. "स्वामी, तुम्ही तपोनिधी आहात ! या नगराचे राज्य तुमचेच आहे ." असे म्हणत त्या लोकांनी
त्या दोघांना सन्मानपूर्वक एका वैभवसंपन्न राजप्रसादात नेले. अनंतपूजेच्या प्रभावानेच त्यांना हे वैभव प्राप्त झाले
होते. एके दिवशी कौंडीण्याने सुशिलेच्या हातावरील अनंत दोरक पाहिला व तिला विचारले, "हे हातावर तू काय बांधले
आहे स ? " सश
ु ीला म्हणाली, "हा अनंत आहे . मी अनंत चतर्द
ु शीचे व्रत केले. त्यामळ
ु े आपल्याला ही सख
ु समद्ध
ृ ी प्राप्त
झाली आहे ." हे ऐकताच कौंडीण्याला राग आला. तो म्हणाला, "आपल्याला सुखसमद्ध
ृ ी मिळाली आहे ती माझ्या
कष्टाने, माझ्या ज्ञानामुळे. मी केलेल्या खडतर तश्चर्येने. त्यात त्या अनंताचा काहीही संबंध नाही." असे म्हणून
त्याने तो अनंतदोरक हिसकावन
ू घेतला व अग्नीत टाकला.

अनंताचा कोप झाला. अनंतव्रताचा अपमान झाला. कौंडीण्याची सगळी संपत्त्ती नष्ट झाली. चोरांनी सगळी संपत्ती
चोरून गेली. त्याच्या घराला आग लागून सगळे घर जळून भस्म झाले. सुशिलेला अतिशय दःु ख झाले. ती शोक करू
लागली. प्रत्यक्ष अनंत नारायण भेटल्याशिवाय मी अन्नपाणी घेणार नाही असा तिने निश्चय केला. सुशीला आणि
कौंडीण्य एकवस्त्रानिशी वनात भटकू लागली. कौंडीण्याचे डोळे उघडले. त्याचा गर्व नाहीसा झाला. पश्चातापदग्ध
झालेला तो शोक करीत, अनंताला शोधण्यासाठी त्याचा धावा करीत फिरू लागला. जो कोणी भेटेल त्याला तो विचारू
लागला,"तुम्हाला अनंत कोठे दिसला का ?" प्रत्येकजण 'नाही' असे उत्तर दे त असे. त्या वनात कौंडीण्याला एक
आम्रवक्ष
ृ दिसला. त्या वक्ष
ृ ावर खप
ू फळे होती, पण एकही पक्षी त्या वक्ष
ृ ाकडे फिरकत नव्हता. कौंडीण्याने त्या वक्ष
ृ ाला
विचारले, "तू भगवान अनंताला पाहिलेस का ?" वक्ष
ृ म्हणाला, "नाही. मी पाहिला नाही. तुम्हाला त्याचे दर्शन झाले
तर त्याची माझ्यासाठी क्षमा मागा." पुढे त्याला एक बैल दिसला. त्याच्यापुढे भरपरू चारा होता, पण त्याला तो
खाताच येत नव्हता. "तू अनंताला पाहिलेस का ?" असे कौंडीण्याने त्याला विचारले. त्याने 'नाही' असे सांगितले.
कौंडीण्य पुढे गेला. त्याला दोन सरोवरे दिसली, पण त्यातले पाणी कुणीच पीत नव्हते. त्यांनीही "आम्ही अनंत
पाहिला नाही. तुम्हाला भेटल्यास आमच्याकडे पक्षी येत नाहीत ही परिस्थिती दे वाला सांगा." असेच सांगितले. पुढे
गेल्यावर त्याला एक गाढव व हत्ती दिसला. ते दोघे नस
ु तेच उभे होते. कोणी काही बोलत नव्हते. काही सांगत नव्हते.
तेव्हा कौंडीण्य दःु खी, कष्टी झाला. जमिनीवर पडून शोक करू लागला. 'अनंत, अनंत' अशा हाका मारू लागला. त्याला
पश्चाताप झालेला पाहून भगवान अनंताला त्याची दया आली. तो वद्ध
ृ ब्राम्हणरूपाने तेथे प्रकट झाला. कौंडीण्याने
त्याच्या पायांवर डोके ठे वन
ू विचारले, "तम्
ु ही तरी अनंत कोठे पाहिलात का ?" त्यावेळी 'मीच तो अनंत' असे तो
ब्राम्हण म्हणाला आणि त्याच क्षणी चतुर्भुज भगवान अनंत तेथे प्रकट झाले. त्यांनी कौंडीण्याचे सांत्वन करून त्याचे
गेलेले सगळे वैभव परत दिले. भगवान अनंत विष्णूने कौंडीण्याला वर दिला. तू धर्मशील होशील. तुला कधीही
दारिद्र्य येणार नाही. तू शाश्वत वैकंु ठलोकात राहशील." श्रीकृष्ण म्हणाला, "भगवान अनंत विष्णूने कौंडीण्याला
असा वर दिला तेव्हा आपण वाटे त पाहिलेला आम्रवक्ष
ृ , बैल, दोन सरोवरे , गाढव, हत्ती यांची दयनीय अवस्था
कशामुळे झाली होती आणि त्यांनी क्षमा मागितली ती का ?" असे विचारले असता तेव्हा विष्णूंनी त्याला त्या
प्रत्येकाचे स्वरूप समजावून सांगितले.

भगवान विष्णू म्हणाले, "तुला जो आम्रवक्ष

ृ भेटला तो गतजन्मी विद्वान ब्राम्हण होता; परं तु त्याला तुझ्याप्रमाणेच
आपल्या ज्ञानाचा गर्व होता. त्याने कुणालाही विद्यादान केले नाही म्हणून त्याची ज्ञानफळे कडू झाली. त्यामुळे
कोणीही प्राणी त्याच्या आश्रयास येईनासे झाले. तल
ु ा जो बैल दिसला तो गतजन्मी मोठा श्रीमंत माणस
ू होता. त्याने
बरे च दान केले होते; पण त्याला त्या दानाचा गर्व होता, त्यामुळे आता त्याच्यापुढे गवत असतानाही त्याला ते खाता
येत नव्हते. तुला ती दोन सरोवरे दिसली त्या गतजन्मी दोन बहिणी होत्या. दानधर्माचा पैसा दस
ु ऱ्याकडे जाऊ नये
म्हणन
ू त्या दोघी बहिणी एकमेकीनांच दान दे त असत. त्यांच्या संपत्तीचा इतरांना काही उपयोग नाही झाला, म्हणन
ू
त्या सरोवराचे पाणी कुणीही पीत नाही. तुला जो गदर्भ दिसला तो तझ
ु ा क्रोध होय. तो तुझ्या जाणीवेतन
ू बाहे र पडला
व त्याला गदर्भाचा जन्म मिळाला. तुला जो हत्ती दिसला तो म्हणजे तुला आपल्या तपश्चर्येचा झालेला गर्व. तो
तुझ्या शरीरातून बाहे र पडला व त्याला हत्तीचा जन्म मिळाला. तू सुद्धा स्वतःच्या ज्ञानाचा गर्व केलास. सुशिलेच्या
श्रद्धेला तुच्छ मानलेस, गर्व, अहं कार, दे वाधर्माबद्दल तुच्छता यामुळेच तुला हे सगळे दःु ख भोगावे लागले. आता तुला
पश्चाताप झाला आहे म्हणून मी तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहे . आता तू घरी जा व अनंतव्रत कर, म्हणजे तुला सर्व
सुखांचा लाभ होईल. मरणोत्तर तू नक्षत्रात पुनर्वसु नावाचे जे नक्षत्र आहे त्यात चिरकाल निवास करशील."
कौंडीण्याला सगळे पटले. त्याचा गर्व नाहीसा झाला. त्याने घरी जाऊन पन्
ु हा सश
ु ीलेसह अनंतचतर्द
ु शीचे व्रत केले.
त्याला अनंत वैभव प्राप्त झाले.

ही कथा सांगून श्रीकृष्ण युधिष्ठिराला म्हणाला, "अनंत व्रताचा महिमा हा असा आहे . या व्रतामुळे कौंडीण्याला त्याचे
गेलेले वैभव पुन्हा प्राप्त झाले. त्याप्रमाणे तुम्हीसुद्धा हे व्रत केलेत तर तुमचे गेलेले राज्य तुम्हाला पुन्हा प्राप्त होईल."

श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती शिष्यांना म्हणाले, "श्रीकृष्णाच्या सांगण्या-नुसार पांडवांनी वनवासात असताना
अनंतचतुर्द शीचे व्रत केले त्यामुळे त्यांना गेलेले राज्य पुन्हा प्राप्त झाले. हे व्रत सर्व स्त्री-पुरुषांनी करावे. त्यामुळे चारी
परु
ु षार्थाची प्राप्ती होते." श्रीगरू
ु सायंदेवाला म्हणाले, "तझ
ु े गोत्र कौंडीण्य आहे . तू जर हे व्रत करशील तर तल
ु ा मोठे
पुण्य प्राप्त होईल." श्रीगुरुंच्या आज्ञेनुसार सायंदेवाने ते व्रत केले. त्याने श्रीगरू
ु ं ची मोठ्या थाटात यथासंग पूजा केली.
ब्राम्हणांना भोजन दे ऊन त्यानं संतुष्ट केले. मग तो आपल्या परिवारासह गाणगापुरात राहून श्रीगुरूंची सेवा करू
लागला. सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "नामधारका, तझ
ु ा पर्व
ू ज सायंदेव याने श्रीगरू
ु ं ची सेवा करून त्यांना
प्रसन्न करून घेतले."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'अनंतव्रत कथा - कौडिण्य आख्यान' नावाचा अध्याय बेचाळीसावा समाप्त.
॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु

अध्याय त्रेचाळीसावा

विमर्षण राजाची कथा - विणकरास मल्लिकार्जुन दर्शन

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

"मला आता पुढे काय झाले ते कृपा करून सांगा. पुढचे श्रीगुरुचरित्र ऐकण्यास मी आतुर झालो आहे ." असे नामधारक
म्हणाला असता सिद्धयोगी पढ
ु ची कथा सांगू लागले. श्रीगरु
ु ं चे अनेक शिष्यभक्त होते. त्यांना एक विणकर (कोष्टी)
श्रीगुरूंचा परमभक्त होता. तो आपले नेहमीचे काम संपले की संध्याकाळी श्रीगुरुंच्या मठात येत असे व श्रीगुरूंची सेवा
म्हणून मठाच्या आवारातील केर काढून श्रीगुरुंना लांबूनच नमस्कार करीत असे. हा त्याचा क्रम कित्येक दिवस चालू
होता. एकदा शिवरात्री पर्व जवळ आले असता त्या विणकराचे आई-वडील व इतर लोकांनी श्रीशैल्य यात्रेला जाण्याचे
ठरविले. "तू पण आमच्याबरोबर यात्रेला चल. शिवरात्रीला श्रीमल्लिकार्जुनाचे दर्शन घेतले असता मोठे पुण्य मिळते."
असे सांगून सर्वांनी त्या विणकराला खप
ू आग्रह केला. त्यावर तो म्हणाला, "मी येणार नाही. तुम्ही सर्व मूर्ख, अज्ञानी
आहात. माझा श्रीशैल्यपर्वत येथेच आहे . श्रीगरू
ु ं चा मठ हाच श्रीशैल्य पर्वत व श्रीगरू
ु हे च मल्लिकार्जुन. श्रीगरु
ु ं चे चरण
सोडून मी कोठे ही येणार नाही." सगळे लोक त्याला हसले व यात्रेला निघन
ू गेले. तो एकटाच श्रीगुरूंची सेवा
करण्यासाठी मागे राहिला नेहमीप्रमाणे तो मठाची झाडलोट करण्यासाठी आला. श्रीगुरुंनी त्याला विचारले, "अरे , तझ
ु े
सगळे लोक श्रीशैल्य यात्रेला निघाले. मग तू का नाही गेलास ?" तो विणकर म्हणाला, "स्वामी, तम
ु च्या चरणांशी
माझी तीर्थयात्रा आहे . सर्व तीर्थे तुमच्या चरणाशी असताना लोक मुर्खासारखे तीर्थयात्रेला जातात व पाषाणाचे दर्शन
घेतात, याला काय म्हणावे ?"
पुढे माघ वद्य चतुर्द शीला शिवरात्र आली. दोन प्रहरी श्रीगरू
ु संगमावर होते. त्या विणकराने शिवरात्रीचा उपवास केला
होता. त्याने संगमात स्नान करून श्रीगुरुंच्या चरणांचे दर्शन घेतले. श्रीगुरू त्याला म्हणाले, "अरे , तू एकटाच कसा
मागे राहिलास ? तू श्रीशैल्य पाहिला आहे स का ? ती यात्रा कधी पाहिली आहे स का ?" त्यावर तो विणकर म्हणाला,
"स्वामी, तुमचे चरणदर्शन हीच माझी यात्रा ! तुमच्या चरणदर्शनाने सर्व यात्रा केल्याचे पुण्य मला मिळते." त्याचा
भक्तिभाव पाहून श्रीगुरू म्हणाले, "चल, मी तुला यात्रा दाखवितो. आंत माझ्या पादक
ु ांना घट्ट धरून ठे व व डोळे
झाकून घे." त्या विणकराने तसे केले असता श्रीगरु
ु ं नी एका क्षणात श्रीशैल्य पर्वतावर नेले व डोळे उघडण्यास
सांगितले. त्या विणकराने डोळे उघडून सभोवती पाहिले, तो खरोखरच आपण श्रीशैल्यपर्वतावर आलो आहोत असे
त्याला दिसले. श्रीगरू
ु म्हणाले, "अरे , असे काय बघत बसला आहे स ? लवकर जा व दर्शन घे . क्षौरही कर." मग तो
विणकर दे वदर्शन करून स्नान करण्यासाठी गेला. तो तेथे त्याला आई-वडील व त्याच्या गावातले लोक यात्रेला आलेले
दिसले. त्यांनी त्याला विचारले, "आमच्याबरोबर चाल म्हटले तर आला नाहीस, मग असा लपत-छुपत का आलास ?
" त्यावर तो विणकर म्हणाला, "छे , मी तुमच्या मागोमाग नाही आलो. श्रीगुरू आणि मी आजच दप
ु ारी निघालो.
श्रीगरु
ु ं नी मला एका क्षणात येथे आणले. मी आत्ताच आलो आहे ." पण त्याच्या बोलण्यावर कोणीही विश्वास ठे वला
नाही. हा खोटे बोलतो आहे असेच सर्वांना वाटले. मग तो विणकर स्नान करून व पूजासाहित्य घेऊन मंदिरात गेला.
त्यावेळी त्याला शिवलिंगावर साक्षात श्रीगुरू बसलेले दिसले. लोक शिवलिंगाची म्हणून पूजा करीत होते, ती पूजा
श्रीगरु
ु ं चीच होत होती. तो विणकर त्यांना म्हणाला, "स्वामी, तम्
ु ही साक्षात शंकर आहात. मल्लिकार्जुन आहात. तम्
ु ही
जवळ असताना हे लोक इतक्या दरू कशासाठी येतात ? मी तुम्हाला शिवलिंगाच्या स्थानी पाहिले. मग येण्याची गरज
काय ?" त्यावर श्रीगरू
ु म्हणाले, "परमेश्वर सर्वत्र आहे ही गोष्ट खरीच. तथापि स्थानमाहात्म्यही असतेच. यासंबंधी
एक कथा तुला सांगतो. ही कथा स्कंद परु ाणात आलेली आहे . माघ वद्य चतुर्द शीला म्हणजे शिवरात्रीला श्रीपर्वताचे
माहात्म्य फार मोठे आहे . ती कथा ऐक. श्रीगुरुंनी सांगितलेली कथा सिद्धयोगी नामधारकाला सांगू लागले,

विमर्षण राजाची कथा-खूप वर्षापूर्वी किरात दे शात विमर्षण नावाचा एक राजा होता. तों अत्यंत पराक्रमी, शूर होता. तो
सदै व शिकार, हिंसा, मद्यमांस सेवन करीत असे. तो अत्यंत निर्दयी होता. अधर्माचरण करण्यात त्याला काहीही
वावगे वाटत नसे. चारही वर्णातील स्त्रियांचा उपभोग घेत असे. असे असले तरी तो मोठा शिवभक्त होता. तो भगवान
सदाशिवाची नित्यनेमाने पूजाअर्चा करीत असे. त्याच्या पत्नीचे नाव होते कुमुव्द्ती. ती मोठी चतुर व गुणवती होती.
एकदा तिने आपल्या पतीला एकांतात विचारले, "नाथ, तुम्ही भगवान सदाशिवाची नित्य पूजा-अर्चा करता,
सदाशिवापढ
ु े भक्तिभावाने नत्ृ य-गायन करता, शिवकथा ऐकता, मग असे असतानाही तम
ु च्या हातातन
ू रोज
पापकर्मे होतात, अनेकांची हत्या होते हे कसे काय ? असे का बरे होते ?"
राजा विमर्षण म्हणाला, "तू विचारलेस म्हणून सांगतो. मला पूर्वजन्मातील बरे च काही आठवते, ते ऐक. मागील
जन्मी मी पंपानगरीत कुत्रा म्हणून जन्मास आलो. एकदा माघ महिन्यातील शिवरात्रीच्या दिवशी एका
शिवमंदिरासमोर येउन उभा राहिलो. मंदिरात शिवशंकराची पूजा-अर्चा चालू होती. मी ती लक्षपूर्वक पाहत होतो.
त्यावेळी एका सेवकाने मला काठीने मारले. तेव्हा मी उजव्या बाजूने पळून शिवमंदिराला प्रदक्षिणा घातली व पुन्हा
होतो तेथे येउन उभा राहिलो. त्यावेळी त्या सेवकाने अत्यंत रागाने मला काठी मारली. वर्मी घाव लागल्याने मी तेथेच
प्राण सोडले.तेवढ्या पण्
ु यकर्माने मला या जन्मी राजदे ह प्राप्त झाला. आता मी दरु ाचारी का आहे ? कारण कुत्र्याचे
काही गुणदोष माझ्यात शिल्लक आहे त. मी सध्या जे वागतो ते चांगले नाही हे मला कळते, तरीही पूर्वसंस्कारामुळे
माझ्या हातून वाईट कर्म घडते." राणी कुमुद्वतीने विचारले, "तुम्हाला पूर्वजन्माचे ज्ञान आहे , तर आता मला सांगा,
गतजन्मी मी कोण होते ?" राजा म्हणाला, "तू गतजन्मी कबत
ु री होतीस. तू मांसाचा तक
ु डा तोंडात धरून जात
असता एका ससाण्याने तझ
ु ा पाठलाग केला. तू शिवमंदिराला तीन प्रदक्षिणा घालन
ू शिखरावर बसलीस.तू खप
ू
दमलीस. तेवढ्यात ससाण्याने तुझ्यावर हल्ला केला. तू शिवमंदिरासमोर मारून पडलीस. त्या पुण्याने तू या जन्मी
राहिलीस." राणी म्हणाली, "तम्
ु ही त्रिकालज्ञानी आहात. मोठे पण्
ु यपरु
ु ष आहात. आता यानंतर आपल्या दोघांना
कोणकोणते जन्म मिळतील ते सांगा."

राजा म्हणाला, "हे चंद्रमुखी, मी पुढील जन्मी सिंधुदेशाचा राजा होईन. तू जया नावाची राजकन्या होशील. त्या
जन्मीही तझ
ु ा माझ्याशी विवाह होईल. तिसऱ्या जन्मी मी सौराष्ट्र दे शाचा राजा होईन. तू कलिंग दे शात जन्म घेशील
व माझ्याशी विवाह करशील.चौथ्या जन्मी मी गांधार दे शाचा राजा होईन व तू मगध दे शात जन्म घेशील त्याही वेळी
तुझा माझ्याशीच विवाह होईल. पाचव्या जन्मी मी अवंतीचा राजा होईन. तू दाशार्ह राजाची कन्या होशील व मला
वरशील.

सहाव्या जन्मी मी आनार्त दे शाचा राजा होईन व तू ययातीराजाची कन्या होशील व तझ

ु ा माझ्याशी विवाह होईल.
सातव्या जन्मी मी पांड्यराजा होईन व तू पद्मराज कन्या वसुमती म्हणून जन्म घेशील व माझीच पत्नी होशील. त्या
जन्मात मी मोठी कीर्ती मिळवीन. शिवप्रसादाने मी शत्रंन
ू ा शिक्षा करीन. धर्माची वाढ करीन. सतत शिवभजनात
गढून जाईन. मग त्या जन्मी मी पुत्राला राज्य दे ऊन तपश्चर्येला वनात जाईन. अगस्तीऋषींना शरण जाईन व
शिवदीक्षा घेईन. मग तुझ्या समवेत कैलासपदाला जाईन."

ही कथा सांगून श्रीगरू

ु विणकराला म्हणाले, "आता तुला स्थान-माहात्म्य कसे असते हे लक्षात आले असेल. त्या
कुत्र्याला शिवरात्रीच्या दिवशी अजाणतेपणे उपवास घडला. त्याने शिवमंदिराला प्रदक्षिणा घातली व त्याला शिवदर्शन
घडले. त्यामुळेच त्याची पशु इत्यादी योनींतून मुक्तता झाली, सात जन्म राजवैभव प्राप्त झाले व शेवटी मोक्षप्राप्ती
झाली. त्या कबुतरीने कळसाला प्रदक्षिणा घातली व तेवढ्या पुण्याने तिलाही सात जन्म राजवैभव प्राप्त झाले व
शेवटी मुक्तीही मिळाली. यावरून विशिष्ट तिथी, दिनविशेष, तीर्थक्षेत्र, दे वस्थान यांचे माहात्म्य किती अलौकिक
असते हे तुझ्या लक्षात आले असेल. म्हणूनच केवळ सामान्य लोकच नव्हे , तर मोठे ऋषीमुनी, तपस्वी तीर्थयात्रा
करतात. दे वदर्शन घेतात. गाणगापुरातील लोक इतक्या दरू अंतरावर तीर्थयात्रेसाठी आले हे अगदी योग्यच.
गाणगापरु ात संगमात कल्लेश्वराचे मंदिर आहे . तो कल्लेश्वर म्हणजे श्रीशैल्य पर्वतावरील मल्लिकार्जुनच आहे . या
भावनेने त्याची नित्य पूजा-अर्चा कर."

श्रीगुरू विणकराला घेऊन क्षणार्धात गाणगापुरात संगमावर आले. ते संगमावर थांबले व विणकरास मठात पाठविले.
गावातले लोक श्रीगरु
ु ं ना शोधत होते. त्यावेळी विणकर मठात आला. लोकांनी त्याला विचारले, "तू होतास कुठे ?
आणि हे क्षौर का केलेस ?" तेव्हा विणकराने सर्व काही प्रांजळपणे सांगितले व श्रीगरू
ु संगमावर आहे त असे सांगितले.
काही लोकांचा विणकराच्या बोलण्यावर विश्वासच बसत नव्हता, पण काही लोकांना श्रीगुरुंच्या अलौकिक
सामर्थ्याची कल्पना असल्याने त्यांनी विणकराचे बोलणे खरे मानून त्यांच्या श्रीगुरुंवरील श्रद्धेबद्दल कौतुक केले. मग
सर्वांनी संगमावर जाऊन, श्रीगुरुंचे दर्शन घेऊन त्यांची पूजा केली. काही दिवसांनी श्रीशैल्याबद्दल गेलेले लोक परत
आले. त्यांनी श्रीगुरू व विणकर श्रीशैल्ययात्रेला आले होते असे सांगताच सर्वांना पुन्हा एकदा श्रीगुरुंच्या अलौकिक
सामर्थ्याची खात्री पटली.

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'विमर्षण राजाची कथा - विणकरास मल्लिकार्जुन दर्शन ' नावाचा अध्याय
त्रेचाळीसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय चव्वेचाळीसावा

नंदी ब्राम्हणाचा कुष्ठरोग घालविला

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धांच्या चरणांना वंदन करून म्हणाला, "तम

ु चे भाग्य अतिथोर. कारण तम्
ु ही श्रीगरु
ु चरित्र प्रत्यक्ष
पाहिले आहे . तुम्हाला परब्रम्हाचे दर्शन घडले आहे . आज, तुमच्या कृपेने श्रीगुरुचरित्रामत
ृ प्राशन करावयास मिळाले
आहे . माझे दै न्य, दःु ख नाहीसे झाले. सर्व काही लाधले. मागे तुम्ही सांगितले होते, की श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती संगमावर
राहिले. मग पढ
ु े काय झाले ते मला सांगा," सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "ऐक. सर्वकाही सविस्तर सांगतो.एकदा
एक मोठी विचित्र घटना घडली. नंदी नावाचा एक ब्राम्हण होता. त्याच्या सर्वांगाला श्वेतकुष्ठ झाले होते. ते नाहीसे
व्हावे म्हणून तो तुळजापरु ला गेला. तेथे त्याने तीन वर्षे तुळजाभवानीची आराधना केली. अनेक व्रतोपवास केले. तेथे
त्याला असा आदे श मिळाला ,की त्याने चंदला परमेश्वरी दे वीच्या मंदिरात जाऊन तिची आराधना करावी. तेही त्याने
केले. सात महिने परु श्चरणादी व्रते केली. एके दिवशी रात्री दे वीने त्याला स्वप्नात दृष्टांत दिला, 'तू गाणगापुरात जा.
तेथे मनष्ु यवेषधारी त्रैमूर्तींचे अवतार श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती आहे त. तेथे तुझा रोग नाहीसा होईल." त्यावर नंदी
म्हणाला, "हे आधीच सांगितले असते तर इतका त्रास तरी सोसावा लागला नसता. प्रथम मी तुळजाभवानीची
आराधना केली. नंतर तझ्
ु याकडे येण्याचा आदे श मिळाला. मग आता मला मनष्ु याकडे का पाठ्वितेस? तू स्वतःला
जगदं बा म्हणवितेस, मग तुला रोग का बरे करता येत नाही ?

तुझे दै वातपण कळले मला ! आता मी कोठे ही जाणार नाही. माझा रोग बरा होईपर्यंत मी येथेच परु श्चरण करीत
बसणार ! दर्दैु व माझे ! दस
ु रे काय ? 'तू मनष्ु याकडे जा !' असे तू कसे म्हणू शकतेस ? मी सात महिने विनाकारण कष्ट
सोसले. आता मी मरो किं वा जगो. मी कोठे ही जाणार नाही." असे बोलून तो अगदी हट्टालाच पेटला. पुन्हा एके दिवशी
दे वीने त्याला तसाच दृष्टांत दिला. दे वीच्या पुजाऱ्यांनाही दे वीने दृष्टांत दे ऊन सांगितले. "तुम्ही त्या नंदी ब्राम्हणाला
मंदिरात राहू दे ऊ नका. त्याला घालवन
ू द्या." दे वीच्या आदे शानुसार त्या पुजाऱ्यांनी नंदी ब्राम्हणाला दे वीचा आदे श
सांगितला व मंदिरात राहण्यास मनाई केली. मग तो नंदी ब्राम्हण नाईलाजाने मंदिरातून बाहे र पडत चालत-चालत
गाणगापुरास आला.

तो मठात आला व श्रीगुरुंविषयी चौकशी करू लागला. मठातील शिष्य म्हणाले, "श्रीगुरू आता संगमावर आहे त. काल
शिवरात्रीचा उपवास होता. आता पारण्यासाठी येथे येतील. तू येथे उभा राहू नकोस. जरा बाजल
ू ा उभा राहा." थोड्या
वेळाने श्रीगरू
ु मठात आले, तेव्हा शिष्यांनी त्यांना सांगितले, "सर्वांगाला कुष्ट झालेला एक ब्राम्हण आला आहे .
त्याला आपले दर्शन घ्यावयाचे आहे ." श्रीगुरू म्हणाले, "आम्हाला माहित आहे . मनात संशय धरून तो आला आहे .
त्याला मठात आणा." शिष्यांनी धावत जाऊन त्या नंदी ब्राम्हणाला मठात आणले. श्रीगरु
ु ं ना पाहताच त्याने
जमिनीवर लोटांगण घातले व हात जोडून उभा राहिला. श्रीगुरू त्याला म्हणाले, "तू मनात संशय धरून आला आहे स !
जे कार्य दे वी करू शकत नाही ते कार्य मनष्ु य काय करणार ! असा संशय धरून तू आला आहे स." हे शब्द ऐकताच तो
ब्राम्हण आश्चर्यचकित झाला. श्रीगरू
ु अंतर्ज्ञानी आहे त. त्यांनी आपल्या मनातले ओळखले हे लक्षात येताच त्या
नंदीब्राम्हणाला पश्चाताप झाला. त्याने श्रीगुरुपुढे लोटांगण घातले व शोक करीत म्हणाला, "स्वामी, मला क्षमा करा.
मी अज्ञानी आहे . मी आपले स्वरूप नाही. मी आपणास शरण आलो आहे . मला या पापकर्माच्या भोगातन
ू सोडवा.
मला आज भाग्याने आपले दर्शन घडले आहे . आपल्या दर्शनाने मी पावन झालो आहे . आपण भक्तांचे आधार आहात.
आपण शरणागतवत्सल आहात. आज आपल्या रूपाने परब्रम्हाचे चरणदर्शन झाले आहे . आपण कृपासागर आहात.
भक्तजनांची कामधेनू आहात. भक्तजनांचा उद्धार करण्यासाठीच आपण मनष्ु यवेषाने अवतीर्ण झाला आहात. प्रभू
रामचंद्राच्या केवळ चरणस्पर्शाने अहिल्येला दिव्य दे ह प्राप्त झाला. त्याप्रमाणे आज मी आपल्या दर्शनाने पावन
झालो आहे .

स्वामी, विवाहानंतर माझ्या सर्वांगाला कुष्ठरोग झाला. माझ्या पत्नीने माझा स्पर्शही टाळला. ती मला सोडून माहे री
गेली. माझ्या आई-वडिलांनी मला घराबाहे र काढले. मी तुळजाभवानीला शरण गेलो, अनेक उपवास केले, खूप कष्ट
सोसले; पण काहीही उपयोग झाला नाही. दे वीने मला चंदला परमेश्वरीकडे जाण्याची आज्ञा केली; पण तिच्याकडे
जाऊनही माझे काम झाले नाही. दे वीने मला आपल्याकडे जाण्याचा आदे श दिला, मला त्या मंदिरातून घालवून
दे ण्यात आले. मी आपणास शरण आलो आहे . आता मला तारा किं वा मारा. असे रोगग्रस्त शरीर घेऊन जगण्याचा
मला कंटाळा आला आहे .
त्या नंदी ब्राम्हणाच्या या बोलण्याने श्रीगुरुंना त्याची दया आली. त्यांनी सोमनाथ नावाच्या ब्राम्हणाला बोलावून
सांगितले, "याला संगमावर ने.याच्याकडून संकल्प म्हणवून घे. याला षटकुल तीर्थात स्नान घाल. अश्वत्थवक्ष
ृ ाला
प्रदक्षिणा घालावयास लाव. याची पहिली वस्त्रे काढून टाक व दस
ु री वस्त्रे दे . मग याला भोजनासाठी इकडे घेऊन ये."

श्रीगुरूंनी अशी आज्ञा करताच सोमनाथ त्या नंदीला घेऊन गेला. तो नंदी ब्राम्हण संगमात स्नान करून बाहे र येताच
त्याच्या शरीराचा वर्ण पार बदलून गेला. त्याने अश्वत्थाला प्रदक्षिणा घालताच त्याचे कोड नाहीसे झाले. त्याचे शरीर
अत्यंत संद
ु र. तेजस्वी दिसू लागले. त्याची जन
ु े वस्त्रे दरू टाकली व त्याला नवीन वस्त्रे दे ण्यात आली. त्याची जन
ु ी
वस्त्रे जेथे टाकली गेली ती जमीन क्षारयक्
ु त झाली. मग सोमनाथ नंदीला घेऊन मठात आला. नंदीने श्रीगुरुंच्या चरणी
लोटांगण घातले. त्यावेळी त्याचा सुवर्णदे ह पाहून सर्वांना मोठे आश्चर्य वाटले. त्यावेळी त्या नंदी ब्राम्हणाच्या असे
लक्षात आले की, सर्वांगाचे कोड नाहीसे झाले असले तरी मांडीच्या आतील भागात एक लहानसा पांढरा डाग राहिला
आहे . तो डाग पाहून घाबरला. त्याने तो डाग श्रीगुरुंना दाखविला. तेव्हा श्रीगरू
ु म्हणाले, "तू प्रथम मनात संशय
बाळगला होतास त्यामुळे थोडे कोड शिल्लक राहिले आहे . आता तू आमच्यावर कवित्व कर म्हणजे तो डागही नाहीसा
होईल." श्रीगुरुंनी असे सांगताच नंदी म्हणाला, "पण मला लिहिता-वाचता काहीच येत नाही. मग मी आपल्याविषयी
कवित्व कसे करणार ?"

श्रीगुरू म्हणाले, "तोंड उघडून जीभ बाहे र काढ." त्याने तसे करताच श्रीगुरुंनी अभिमंत्रित केलेली विभूती त्याच्या
जिभेवर ठे वली. त्याच ठिकाणी ज्ञान प्रकट झाले. तो श्रीगुरुंचे स्तवन करू लागला. तो म्हणाला, "स्वामी, मी केवळ
अज्ञानी. आपली सेवा करण्यास कधी सवडच झाली नाही. मायापाशांनी वेढलेला मी संसारसागरात बड
ु ालो. आपले
स्मरण कधी झाले नाही. मी अनेक योनींत जन्म घेत घेत मनष्ु ययोनीत जन्मास आलो; पण आयष्ु यभर मी केवळ
वाईट कर्मेच केली. नाना व्यसने केली. व्यभिचार केला.

पुढे वार्धक्य आले. नाना रोग जडले; पण माझ्या कडून सेवा घडली नाही. स्वामी, आपण साक्षात त्रैमूर्ती अवतार
आहात. आपणच या विश्वाचे तारक आहात, मनष्ु य-वेषधारी आपण प्रत्यक्ष नारायण आहात. आता माझे रक्षण करा.
माझा उद्धार करा." अशा शब्दांत त्या नंदीने ब्राम्हणाने श्रीगुरूंची स्तुती केली. त्याचे ते स्तवन ऐकून लोक आनंदाने
माना डोलवू लागले. त्याने केलेल्या श्रीगुरुंच्या स्तवनाने त्याच्या शरीरावर राहिलेला कुष्ठरोगाचा डागही नाहीसा
झाला. त्यामळ
ु े त्याला अपार आनंद झाला. तो श्रीगरु
ु ं च्या सेवेत रं गन
ू गेला. त्याच्या स्तवनाने प्रसन्न झालेल्या
श्रीगुरुंनी त्याला कवीश्वर ही पदवी दिली. मग तो नंदी ब्राम्हण श्रीगरू
ु ं ची सेवा करत मठातच राहिला. ही कथा
ऐकल्यानंतर नामधारकाने सिद्धांना विचारले, 'नरहरी' नावाचा दस
ु रा एक कवी होता. तो स्वामीचा शिष्य कसा झाला
ती कथा मला सांगा."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'नंदी ब्राम्हणाचा कुष्ठरोग घालविला ' नावाचा अध्याय चव्वेचाळीसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय पंचेचाळीसावा
कल्लेश्वर नरहरीची कथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धयोग्यांना म्हणाला, "स्वामी, नंदी नावाच्या एका कवीची कथा पर्वी
ू तम्ु ही सांगितली होती. त्यानंतर
दस
ु रा नंदी नावाचा कवी श्रीगुरुंकडे आला, तो गुरूंचा शिष्य कसा झाला ही संपूर्ण कथा मला सांगा."

सिद्धयोगी म्हणाले, "श्रीगुरूनसि

ृ हं सरस्वती गाणगापुरात असताना त्यांची कीर्ती सगळीकडे झाली.त्यामुळे अनेक
लोक त्यांच्या दर्शनासाठी येऊ लागले. त्यात नंदी नावाचा एक कवी होता. त्याने पुष्कळ काव्य केले होते. एकदा एका
भक्ताने, त्याच्या घरी काही मंगलकार्य होते म्हणून श्रीगुरुंना आपल्या हिप्परगी नावाच्या गावी नेले व त्यांची
भक्तिभावाने पूजा केली. त्या हिप्परगी गावात 'कल्लेश्वर' नावाचे एक जागत
ृ शिवमंदिर होते. त्याच गावात नरहरी
नावाचा एक ब्राम्हण होता.तो कल्लेश्वर शिवाची सेवा करीत असे. तो स्वतः कवी होता. तो रोज शिवस्तुतीपर पाच
श्लोक तयार करून ते काल्लेश्वराच्या पूजेच्यावेळी म्हणत असे. तो कल्लेश्वराशिवाय अन्य कोणालाही मानत नसे.
लोक त्याला म्हणाले, "अरे नरहरी, कवी आहे स हे सर्वांना माहित आहे . साक्षात त्रैमूर्ती अवतार श्रीगुरूनसि
ृ हं सरस्वती
येथे आले आहे त. मग तू त्यांच्याविषयी कवित्व का बरे करीत नाहीस ?" त्यावर नरहरी म्हणाला, "माझी भक्ती,
माझी श्रद्धा फक्त शिवशंकर कल्लेश्वरावरच आहे . अन्य दे व पष्ु कळ आहे त. त्यांची व मनष्ु याची स्तत
ु ी मी करणार
नाही." असे बोलून तो पूजेसाठी गेला. त्याने कवित्व करून पूजा करण्यास सुरुवात केली. पूजा करताना त्याला झोप
लागली. झोपेत असताना त्याला स्वप्न पडले. त्याने स्वप्नात पाहिले, तो कल्लेश्वराची पूजा करीत आहे .
कल्लेश्वराच्या पिंडीवर पज
ू ाद्रव्ये अर्पण करीत आहे , पण त्या पिंडीवर श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती आहे त व सर्व उपचार
कल्लेश्वराऐवजी त्यांनाच मिळत आहे . त्याचवेळी तो जागा झाला. त्याला सगळे स्वप्न आठवले. त्याला मोठे
आश्चर्य वाटले. तो स्वतःशीच म्हणाला, "माझ्या हातून फार मोठी चूक झाली. श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वतींना सामान्य
मनष्ु य समजलो. आज माझी खात्री पटली. श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती साक्षात शिवशंकरच आहे त. ते त्रैमर्ती
ू अवतार
आहे त. जगाच्या उद्धारासाठीच ते अवतीर्ण झाले आहे त. मी मात्र त्यांची निंदा केली." असा विचार करून तो धावतच
श्रीगुरुंच्याकडे आला व त्यांच्या पाया पडून म्हणाला, "स्वामी, मला क्षमा करा. मी केवळ अज्ञानी, आपले स्वरूप
ओळखू शकलो नाही. आपण साक्षात शिवशंकर आहात. आपणच कल्लेश्वर आहात, याची मला खात्री पटली आहे .
माझे मन आता स्थिर झाले आहे . आपणच या विश्वाचे आधार आहात. शरणागतांचे आधार आहात. घरी कामधेनू
असताना ताकासाठी दस
ु ऱ्याच्या दरी जावे तशी माझी अवस्था झाली होती. माझ्या अपराधाची क्षमा करा."

प्रसन्न झालेले श्रीगरू

ु नरहरीला म्हणाले, "काय रे , तू तर आमची नेहमी निंदा करीत होतास. मग, आजच तझ्
ु या
ठिकाणी आमच्याविषयी भक्तिभाव कसा काय निर्माण झाला ?" त्यावर नरहरी म्हणाला, "स्वामी, मी आजपर्यंत
अज्ञानरुपी अंधारात होतो. ज्ञान झाल्याशिवाय आपली भेट कशी होणार ? मी कल्लेश्वराची पूजा केली. त्या
पण्
ु यामळ
ु े च आज आपण मला भेटलात. आपण आणि कल्लेश्वर एकाच आहे हे ज्ञान मला झाले आहे . आता
माझ्यावर कृपा करा. मला आपला शिष्य करून घ्या." नरहरीने अशी प्रार्थना केली असता प्रसन्न झालेले श्रीगुरू
त्याला म्हणाले, "ही वस्त्रे घे. मी आणि कल्लेश्वर एकाच आहोत. आता तू गावातच राहून कल्लेश्वराची सेवा कर.
आम्ही सदै व तेथेच असू." त्यावर नरहरी म्हणाला, "स्वामी, प्रत्यक्षात असलेल्या तम
ु च्या चरणांना सोडून मी
कल्लेश्वराची पूजा कशाला करू ? मी तुम्हाला काल्लेश्वाराच्या ठिकाणी पाहिले होते. तुम्हीच त्रैमूर्तीचा अवतार
आहात. तुम्हीच कल्लेश्वर आहात. आता मी तुमचे शरण सोडून कोठे ही जाणार नाही." नरहरीचा मनोभाव पाहून
श्रीगुरुंनी त्याला आपला शिष्य म्हणून स्वीकारले. मग त्याला बरोबर घेऊन गाणगापुरास परत आले. तेथे नरहरीने
पुष्कळ कवित्व करून श्रीगुरूंची सेवा केली." ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "अशाप्रकारे दोघेही
कवी-नंदी आणि नरहरी श्रीगुरुंच्या जवळ राहून त्यांची सेवा करू लागले." सरस्वती गंगाधर सांगतात, "श्रीगरू
ु
ज्याच्यावर प्रसन्न होतात त्याच्या घरी कल्पवक्ष
ृ च असतो. जे मागावे ते मिळते."

अशारीतीने श्रीगरु
ु चारित्रामत
ृ ातील 'कल्लेश्वर नरहरीची कथा' नावाचा अध्याय पंचेचाळीसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय सेहेचाळीसावा

भक्तांसाठी आठ रूपे

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक सिद्धमुनींना म्हणाला, "पुढे काय झाले ती कथा मला सविस्तर सांगा." सिद्धमुनी म्हणाले, "नामधारका, तू
खरोखर मोठा भाग्यवान आहे स. तुझी ही श्रीगरू
ु चरित्र ऐकण्याची तीव्र इच्छा पाहून मला संतोष आहे . या श्रीगुरूचरित्र
श्रवणाने तुला पुत्रपौत्र होतील. तुला सर्वप्रकारचे ऐश्वर्य लाभेल. आता तुला पुढची कथा सांगतो. ती श्रवण केली असता
महापापीसुद्धा पावन होईल." श्रीगुरू गाणगापुरात असताना एक गमतीदार गोष्ट झाली. एकदा दिवाळीचा सण आला.
श्रीगुरुंचे सात शिष्य श्रीगुरुंच्याकडे आले. या मंगल दिनी श्रीगुरुंचे चरण आपल्या घराला लागावेत असे प्रत्येकाला
वाटत होते. या दिवाळीच्या दिवशी श्रीगरु
ु ं नी आपल्या घरी यावे असे प्रत्येकाला वाटत होते. तशी त्यांनी श्रीगरु
ु ं ना
विनंती केली. श्रीगुरुंना त्यांचे मन मोडवेना. तेव्हा ते शिष्यांना म्हणाले, "तुम्ही सगळे च माझे प्रिय शिष्य आहात.
तेव्हा मी एकाच दिवशी तुम्हा सर्वांच्या घरी कसा येणार ? तेव्हा मी कुणाच्या घरी येऊ ते आपापसात ठरवा व मला
सांगा." श्रीगरु
ु ं नी आपल्याच घरी यावे असे त्या सातही शिष्यांना वाटत होते. त्यावरून त्यांचे भांडण सरु
ु झाले. त्यांचे
काही केल्या एकमत होईना. मग श्रीगुरुंनी युक्ती केली. त्यांनी एकेका शिष्याला बाजूला बोलाविले व त्याला
सांगितले, "मी तुझ्याकडेच येईन; पण हे कोणाला सांगू नकोस. आता तू शांतपणे आपल्या घरी जा." अशारीतीने
प्रत्येकाची समजूत काढून सर्वांना वाटे ला लावले. त्यामुळे श्रीगुरू फक्त आपल्याच घरी येणार नाही म्हणून सर्वांना
आनंद झाला. ते सार्वजन आपापल्या गावी गेले.

दिवाळीला श्रीगुरू बाहे रगावी आपल्या शिष्यांकडे जाणार ही बातमी मठातील भक्तांना समजली, तेव्हा ते श्रीगुरुंना
म्हणाले, "स्वामी, दिवाळीसारख्या पवित्र दिवशी तम्
ु ही बाहे रगावी शिष्याकडे जाणार ? मग आम्ही कोणाचे दर्शन
घ्यायचे ? तुम्ही दिवाळीत आम्हाला सोडून कोठे ही जाऊ नये." त्यांचे मनोगत लक्षात घेऊन श्रीगरू
ु त्यांना म्हणाले,
"तुम्ही चिंता करू नका. आम्ही येथेच राहू." ते ऐकून सर्वांना समाधान वाटले. दिवाळीच्या दिवशी श्रीगुरुंनी
मंगलस्नान केले. आपल्या योग-सामर्थ्याने सात रूपे घेतली व एकेका रूपाने ते विविध गावांत राहणाऱ्या आपल्या
सातही शिष्यांच्या घरी गेले. त्या सर्वांकडून त्यांनी पूजासेवा घेतली व मठातही राहिले. कार्तिकी पौर्णिमेला
दीपाराधना करण्यासाठी श्रीगुरुंचे ते सातही शिष्य गाणगापुरला मठात आले. त्यावेळी प्रत्येकजण सांगू
लागला,"दिवाळीला श्रीगुरू फक्त आपल्याच घरी आले होते." आणि आपण दिलेली वस्त्रे श्रीगुरुंच्याकडे असल्याचे
दाखवू लागला. ते ऐकून सर्व शिष्य मोठ्या संभ्रमात पडले. पण गाणगापुरातील लोक म्हणाले, "श्रीगरू
ु तुमच्यापैकी
कोणाकडेच आले नव्हते, ते मठातच होते. त्यांनी आमच्याबरोबर दिवाळी साजरी केली."

हे सगळे ऐकून सर्वांनाच आश्चर्य वाटले. श्रीगुरू साक्षात परमेश्वर आहे त. त्रैमूर्तींचा अवतार आहे त. भक्तांसाठी त्यांनी
आठ रूपे घेतली हे रहस्य उघड होताच सर्वांनी श्रीगरू
ु ं चा जयजयकार केला. ते म्हणाले, "परमेश्वरा, अनंत रूपे धारण
करणारा तू त्रैमूर्ती भगवान आहे स. तझ
ु े सामर्थ्य आम्हाला कसे बरे कळणार ?" त्यावेळी सर्वांनी श्रीगरू
ु ं ची स्तुती केली.
दीपाराधना करून समाराधना केली.

ही कथा सांगून सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "श्रीगुरुंचे माहात्म्य हे असे आहे ." या प्रसंगाने
श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वतींची ख्याती सर्वत्र झाली. ग्रंथकर सरस्वती गंगाधर सांगतात, "सज्जन हो ! तम्
ु ही श्रीगरू
ु ं ची
आराधना करा. तुमच्या मनातील सर्व इच्छा पूर्ण होतील. आम्ही त्याचा अनुभव घेतला आहे . जे मूर्ख असतात त्यांना
श्रीगुरुसेवा करण्याची लाज वाटते. जे ज्ञानी असतात ते श्रीगुरुंचे नामामत
ृ प्राशन करतात. श्रीगरू
ु हे च त्रैमूर्ती आहे त.
हा संसारसागर तरुन जाण्यास श्रीगरू
ु हाच एक आधार आहे .
अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'भक्तांसाठी आठ रूपे' नावाचा अध्याय सेहेचाळीसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥

अध्याय सत्तेचाळीसावा

जसा भाव तसे फळ

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला श्रीगुरुचरित्र सांगत होते. त्यांनी त्याला एक अपूर्व कथा सांगावयास सुरुवात केली. ही कथा
श्रवण केली असता सर्व इच्छा पूर्ण होतात. सिद्धयोगी ती कथा सांगू लागले. श्रीगरू
ु गाणगापुरात असताना त्यांची
ख्याती सर्वत्र झाली. त्याच गाणगापुरात पर्वतेश्वर नावाचा एक गरीब शेतकरी होता. तो श्रीगुरूंचा परमभक्त होता. तों
काया, वाचा, मनाने श्रीगरू
ु ं ची मनोभावे सेवा करीत असे. त्याचा एक नेम होता. श्रीगुरू नित्य सकाळी स्नानसंध्यादी
करण्यासाठी भीमा-अमरजा संगमावर जाण्यास निघाले, की वाटे त असलेल्या आपल्या शेतात उभा राहावयाचा व
श्रीगरू
ु दिसले की धावत येउन त्यांच्या पाया पडायचा. हा त्याचा नेम कित्येक दिवस चालू होता. श्रीगरू
ु त्याच्याशी
काहीही बोलत नसत.

एके दिवशी श्रीगुरुंनी त्याला विचारले, "तू नित्यनेमाने मला भेटून नमस्कार करतोस. हे कष्ट का घेतोस ? तुझी
इच्छा काय आहे ?" पर्वतेश्वर म्हणाला, "श्रीगरु
ु ं नी माझ्या शेताकडे कृपादृष्टीने पाहावे. माझे शेत चांगले पिकले
आहे ." "तू शेतात काय पेरले आहे स?" असे श्रीगुरुंनी विचारले असता तो म्हणाला, "ज्वारी पेरली आहे . पीक चांगले
आले आहे . आपल्या कृपेने माझ्या शेतात भरपूर धान्य यावे. " प्रसन्न झालेले श्रीगुरू म्हणाले, "तझ
ु ा माझ्यावर
विश्वास असेल तर एक काम कर. मी संगमावर जाऊन स्नान-संध्या करून परत येतो, तोपर्यंत तुझे हे सर्व पीक चार
बोटे खाली ठे वन
ू कापून टाक." पर्वतेश्वर म्हणाला, "श्रीगुरुंचे शब्द मला प्रमाण आहे त. मी आपला शब्द मोडणार
नाही." मग श्रीगरू
ु अनुष्ठानासाठी संगमाकडे निघन
ू गेले. पर्वतेश्वराने पीक कापण्याचा निश्चय केला. तो गावात
गेला व तेथील अधिकाऱ्याला भेटन म्हणाला, "मला माझे शेतातील ज्वारीचे पीक कापण्याची परवानगी असावी. मी
शेतसारा म्हणन
ू गतवर्षीपेक्षा दप्ु पट धान्य खंड म्हणन
ू दे ईन. जर पीक आले नाही तर साठवणीतले दे ईन. तेही अपरु े
पडले तर माझी गुरे जप्त करावीत." असे वचन दे ऊन त्याने शेत कापण्याची परवानगी घेतली.

मग त्याने गडी-माणसे लावन

ू शेत कापण्यास सुरुवात केली. ही बातमी समजताच पर्वतेश्वराची बायकामुले शेताकडे
धावत आली व रडू लागली; पण त्याने त्याकडे लक्षच दिले नाही. 'एका संन्याशाच्या सांगण्यावरून हा आपले भरले
पीक कापून टाकण्याचा मूर्खपणा करत आहे ' असे लोक बोलू लागले; पण पर्वतेश्वराने त्यांच्या बोलण्याला भीक
घातली नाही. त्याने सगळे पीक कापून टाकले. मग तो संगमावर गेला. श्रीगरू
ु ं ना शेतावर घेऊन आला व म्हणाला,
"गुरुदे व, आपल्या आज्ञेप्रमाणे मी सगळे पीक कापले." ते पाहून श्रीगुरू म्हणाले, "अरे , तू हे काय करून बसलास ? तू
उगाच पीक कापलेस . मी तुला तसे केवळ गंमतीने म्हणालो होतो." तो म्हणाला, "स्वामी, माझा आपल्यावर पूर्ण
विश्वास आहे . आपली आज्ञा मला प्रमाण. मी ती पाळली. बाकी काही मला माहित नाही." तेव्हा प्रसन्न झालेले श्रीगरू
ु
म्हणाले, "जसा तुझा भाव तसे तुला फळ मिळे ल. धन्य आहे तझ
ु ा निर्धार ! तुझ्या श्रद्धेचे मोठे फळ मिळे ल. आता तू
कसलीही चिंता करू नकोस." असे आश्वासन दे ऊन श्रीगुरू मठाकडे गेले.

काही दिवसांनी प्रचंड वादळ झाले. मुसळधार पाउस सुरु झाला. गावातील शेतकऱ्यांची पिके पार बुडाली. अतोनात
नुकसान झाले. ओला दष्ु काळ पडला. पर्वतेश्वराच्या शेतातील ज्वारीच्या बुडख्यांना मात्र असंख्य अंकुर फुटले. पीक
जोरात वाढले. शतपटीने धान्य आले. बाकी सगळ्या गावात धान्याचा दष्ु काळ पडला. सर्व लोक दःु खी झाले होते व ते
पर्वतेश्वराचे पीक पाहून आश्चर्य करीत होते. पर्वतेश्वराच्या शेतात गावाला पुरून उरे ल इतके धान्य आले.
पर्वतेश्वराच्या बायकामुलांना अतिशय आनंद झाला. त्याच्या पत्नीने शेतात येउन धान्यराशीची पूजा केली. मग ती
आपल्या पतीच्या पाया पडून म्हणाली, "मी तम
ु ची व श्रीगरू
ु ं ची निंदा केली त्याबद्दल मला क्षमा करा. आता आपण
श्रीगुरुंच्या दर्शनाला जाऊ." पर्वतेश्वराने ते मान्य केले. मग ते सर्वजण मठात गेले. त्यांनी श्रीगुरूंची पूजा केली.
बायकामुलांनी श्रीगरू
ु ं ची क्षमा मागितली. मग पर्वतेश्वराने काय काय घडले ते सर्व श्रीगुरुंना सांगितले. श्रीगुरुंनी
सर्वांना आशीर्वाद दिले, "तुमच्या घरी लक्ष्मी अखंड राहील."

पर्वतेश्वराने धान्याची रस मोजली. शतपट धान्य आले होते. त्याने काबल

ु केल्याप्रमाणे अधिकाऱ्याला सारा म्हणन
ू
नेहमीपेक्षा दप्ु पट धान्य दिले. गावात धान्याचा तुटवडा आहे हे पाहून त्याने आपल्या धान्यातील निम्मे धान्य
गावातील लोकांना दिले. आपल्याला पुरेल एवढे धान्य ठे वून बाकी धान्य गोरगरिबांना वाटले. श्रीगुरुंच्या आशीर्वादाने
पर्वतेश्वराचे कुटुंब पर्ण
ू सखु ी झाले. ही कथा सांगन
ू सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "श्रीगरु
ु चरित्राचे माहात्म्य असे
आहे . श्रीगुरुंच्यावर ज्याची दृढ श्रद्धा आहे त्याच्या घरी दै न्य, दारिद्र्य, दःु ख कधीच राहत नाही. जे भावभक्तीने
श्रीगुरूंची सेवा करतात त्यांच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतात. लक्ष्मी त्याच्या घरी अखंड पाणी भरीत असते."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'जसा भाव तसे फळ' नावाचा अध्याय सत्तेचाळीसावा समाप्त.

॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु
अध्याय अठ्ठे चाळीसावा

अमरजा संगम - अष्टतीर्थ माहात्म्य

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गरू
ु ्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारकाने सिद्धयोग्यांना वंदन करून विचारले, "मनुष्यवेषधारी श्रीगरू

ु नसि
ृ हं सरस्वती हे त्रैमूर्तीचा अवतार आहे त.
या भूमीवर अनेक पवित्र तीर्थक्षेत्रे असताना ते गाणगापुरास येउन का राहिले ? या गाणगापुर क्षेत्राचे काय माहात्म्य
आहे ? ते ऐकण्याची माझी फार इच्छा आहे . ते मला सविस्तर सांगा."

नामधारकाने असे विचारले असता सिद्धांना आनंद झाला. ते म्हणाले, "नामधारका, तू फार चांगला प्रश्न विचारलास.
मी त्याचे उत्तर दे तो. लक्षपूर्वक ऐक. एकदा अश्विन वद्य चतुर्द शीच्या दिवशी दिवाळीचा पर्वकाल होता. त्यावेळी
श्रीगुरु शिष्यांना म्हणाले, "गया-प्रयाग-वाराणसी या त्रिस्थळी स्नान करणे पुण्यकारक असते, तेव्हा आपण सर्वजण
यात्रेला जाऊ या. तुम्ही तुमच्या बायकामुलांनाही बरोबर घ्या. सर्वांनाच मोठा पुण्यलाभ होईल." शिष्य म्हणाले, "ठीक
आहे . आम्ही घरी जातो व सगळी तयारी करतो." त्यावर श्रीगरू
ु म्हणाले, "अरे , तयारी कसली करता ? सगळी तीर्थे तर
आपल्या गावाजवळच आहे त. त्यासाठी तयारी करण्याची काहीच गरज नाही. चला माझ्याबरोबर. मी तुम्हाला सर्व
तीर्थे दाखवितो." असे सांगून श्रीगुरू सर्व शिष्यांना बरोबर घेऊन भीमा-अमरजा संगमावर गेले. तेथे सर्वांनी स्नान
केले. त्यावेळी श्रीगरू
ु सर्व शिष्यांना म्हणाले, "या संगमाचे माहात्म्य फार मोठे आहे . येथे स्नान केले असता
प्रयागस्नानाचे पुण्य लाभते. येथे भीमा नदी उत्तरवाहिनी असल्याने ती गंगेपेक्षा अधिक पवित्र आहे . येथे अष्टतीर्थे
आहे त. त्यामुळे येथे आले असता काशीक्षेत्रापेक्षा शतपट पुण्यलाभ होतो."

श्रीगरु
ु ं नी सांगितलेले हे रहस्य ऐकून सर्व शिष्यांना मोठा आनंद झाला. ते म्हणाले, "स्वामी, 'अमरजा' नदीविषयी
आम्हाला सविस्तर सांगा. तिला 'अमरजा' असे नाव का मिळाले हे जाणून घेण्याची आम्हाला इच्छा आहे ." श्रीगुरू
म्हणाले, "जालंधर पुराणात या नदीच्या उत्पंत्तीची कथा आली आहे . ती कथा अशी पर्वी
ू जालंधर नावाच्या अत्यंत
बलाढ्य दै त्याने दे वांशी यद्ध
ु करून त्यांना दे शोधडीला लावले. त्याने त्रैलोक्य पादाक्रांत केले. त्याने इंद्राशी यद्ध
ु करून
स्वर्गलोकही जिंकला. त्या जालंधराच्या सैन्येतील जे दै त्य जखमी होत असत त्या दै त्यांच्या रक्ताच्या थेंबातून
अनेक दै त्य निर्माण होत असत. त्यामुळे यद्ध
ु ात त्याला जिंकणे अशक्य झाले. त्यामुळे काळजीत पडलेला इंद्र
शंकरांना शरण गेला. त्यांना त्याने सर्व परिस्थिती सांगितली व आता तुम्हीच काहीतरी करा व दै त्यांपासून दे वांना
वाचवा." अशी विनंती केली. इंद्राने असे सांगताच अत्यंत क्रुद्ध झालेल्या शंकरांनी रौद्ररूप धारण करून ते दै त्यांचा वध
करण्यास उद्यक्
ु त झाले. त्यांनी अमत
ृ मंत्राने अभिमंत्रित केलेला एक जलकंु भ इंद्राला दिला. शंकरांनी जालंधराचा
पराभव केला. इंद्राने घटातील मंत्रोक्त जल दे वगणांवर शिंपडून त्यांना पुन्हा जिवंत केले. त्या जलकंु भातील थोडेसे
जल पथ्
ृ वीवर पडले. ते ज्या ठिकाणी पडले तेथे नदी उत्पन्न झाली. ती संजीवनी दे णारी नदी म्हणन
ू प्रसिद्ध झाली.
तिलाच 'अमरजा' असे म्हणतात. या नदीत जे स्नान करतात. त्यांना कोणत्याही रोगाची बाधा होत नाही.
ब्रम्हहत्यादी महापातके नाहीशी होतात. या अमत
ृ नदीचा भीमानदीशी संगम झाला आहे . तो संगम प्रयागातील
त्रिवेणीसंगमासमान आहे . कार्तिक-माघ महिन्यात या संगमात स्नान केले असता इहलोकांत सर्व सख
ु ांचा लाभ होतो
व अंती मोक्षप्राप्ती होते. सोमवारी, सूर्यग्रहणाच्या दिवशी, संक्रातीला, सोमवती अमावास्येला तसेच एकादशीच्या
दिवशी स्नान केले असता अनंत पुण्याचा लाभ होतो. या पर्वदिवशी जमले नाही तर अन्य कोणत्याही दिवशी येथे
स्नान केले असता सर्व दोष नाहीसे होतात. ऐश्वर्ययक्
ु त दीर्घायष्ु य लाभते. या संगमाजवळच अश्वत्थवक्ष
ृ ासमोर
नदीच्या तीरावर 'मनोरथ' नावाचे तीर्थ आहे . त्या तीर्थात स्नान केले असता सर्व मनोरथ सिद्धीला जातात. ती
अश्वत्थवक्ष
ृ ासमान आहे तेथेच माझे नित्य वास्तव्य असते. तेथे 'गरुडपक्षी' दिसतात ही त्याची खूण आहे . जे लोक
त्या अश्वत्थाची सेवा करतात त्यांचे सर्व मनोरथ सिद्धीला जातात.

याविषयी संदेह बाळगू नये. प्रथम अश्वत्थाची पज

ू ा करावी व नंतर शिवमंदिरात जावे. तेथे संगमेश्वर आहे . त्याची
भक्तिभावाने पूजा करावी. श्रीशैल्य पर्वतावरील मल्लिकार्जुनाप्रमाणेच हा संगमावरील रुद्र आहे . त्याला भक्तिपूर्वक
प्रदक्षिणा घालावी. तेथील नंदीला वंदन करून चंडीला वंदन करावे. पुन्हा नंदीला सव्य प्रदक्षिणा घालून सोममूत्रास
जावे. अशा तीन प्रदक्षिणा घालाव्यात. मग नंदीमागे उभे राहून शिवदर्शन घ्यावे. असे केल्याने सर्वप्रकारचे वैभव व
पुत्रपौत्रांदीचा लाभ होतो. त्यानंतर नागेशी गावी जावे. तेथे 'वाराणसी' नावाचे तीर्थ आहे . तेथे प्रत्यक्ष घडलेला इतिहास
आहे . काल्पनिक कथा नव्हे .

त्या नागेशी गावात भारद्वाज गोत्रातील एक ब्राम्हण होता. त्याने सर्वसंगपरित्याग केलेला होता. तो सदै व शिवध्यान
करीत असे. त्याच्या भक्तीने भगवान शंकर त्याच्यावर प्रसन्न झाले होते. त्याला सतत समोर साक्षात शंकर दिसत
असत. त्यामुळे तो दे हभान विसरून गावात वेड्यासारखा फिरत असे. गावातले लोक त्याची 'वेडा' म्हणून
टिंगलटवाळी करीत असत. त्याला 'ईश्वर' आणि 'पांडुरं गेश्वर' नावाचे दोन भाऊ होते. एकदा ते सर्व तयारी करून
काशीयात्रेला निघाले. त्यांनी त्या वेड्यालाही 'आमच्याबरोबर काशीयात्रेला चल' असे म्हटले. तेव्हा तो शिवभक्त
ब्राम्हण त्यांना म्हणाला, "तुम्ही काशीला कशाला जाता ? तो काशीविश्वनाथ माझ्याजवळ आहे . मी तुम्हाला तो
दाखवीन." हे ऐकताच सर्व लोक आश्चर्यचकित झाले. "आम्हाला तो काशीविश्वनाथ दाखव. तो येथेच दिसणार असेल
तर त्याच्या दर्शनासाठी इतक्या दरू जाण्याचा त्रास तरी वाचेल." असे त्याचे भाऊ म्हणाले. त्याचवेळी तो ब्राम्हण
नदीत स्नान करून शिवध्यान करीत बसला. त्याचक्षणी प्रत्यक्ष शंकर त्याच्यापुढे प्रकट झाले. तेव्हा तो ब्राम्हण
शंकरांना म्हणाला, "भगवंता, आम्हाला येथेच आपले नित्यदर्शन व्हावे अशी माझी तुला प्रार्थना आहे ." भोळा चक्रवर्ती
सदाशिव त्याच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन 'तथास्तु' असे म्हणाला. त्याचक्षणी तेथे मणिकर्णिका तीर्थ उत्पन्न झाले.
काशीविश्वनाथाची मर्ती
ू ही प्रकट झाली. ती नदीच्या उत्तरदिशेला आहे . भीमा-अमरजा संगमावर काशीप्रमाणेच
मंदिर व कंु ड प्रकट झाले. त्या कंु डातून विश्वेश्वराची मूर्ती प्रकट झाली. भीमा-अमरजा काशीप्रमाणेच मंदिराची व
कंु डाची रचना झाली.

काशीतील सर्व खाणाखण

ु ा लोकांना दिसू लागल्या. ते पाहून दोघे बंधू आपल्या या भावाला खप
ू माणू लागले. मग तो
ब्राम्हण आपल्या दोघा भावांना म्हणाला, "आता यापुढे आपल्या वंशातील कोणीही काशीला जाण्याची गरज नाही.
यानंतर माझे नाव 'भ्रांत गोसावी' असे राहील. तुमचे नाव 'आराध्ये' असेल. आता येथेच पांडुरं गाची सेवा करावी. यापुढे
तुम्ही काशीयात्रेला म्हणून येथे गाणगापुरास यावे." श्रीगुरुंनी भीमा-अमरजा संगामचे माहात्म्य सांगितले असता
शिष्यांची व भक्तांची श्रद्धा वाढली. तेव्हापासून सर्वजण येथेच स्नानदानादी करू लागले.

सिद्धयोगी म्हणाले, "त्यानंतर श्रीगुरू 'पापविनाशी' तीर्थांकडे गेले. त्या तीर्थात केवळ स्नान केल्याने मनष्ु याची सर्व
पातके नाहीशी होतात. तेथे श्रीगुरूंची पर्वा
ू श्रमीची रत्नाबाई नावाची बहिण होती. ती श्रीगुरुंचे दर्शन घेण्यासाठी आली.
श्रीगुरुंनी तिला विचारले, "तू पर्वी
ू अनेक पातके केली होतीस. ती तुला आठवतात का ?" त्या पापकर्माची फळे तुला
भोगावी लागत आहे त. तुला कुष्ठरोगही झाला आहे ." श्रीगुरुंनी असे विचारले असता ती श्रीगुरुंच्या पाया पडली व शो
करीत म्हणाली, "मी केवळ अज्ञानी आहे . मूर्ख आहे . मला काहीच आठवत नाही. तुम्ही जगदात्मा, जगदीश्वर आहात.
तुम्हाल सर्वकाही माहित आहे . माझ्या हातन
ू कोणते पापकर्म घडले ते मला सविस्तर सांगण्याची कृपा करावी." ती
असे म्हणाली असता श्रीगुरुंना तिची दया आली. ते तिला म्हणाले, "तू पूर्वजन्मी चुकून केवळ अनवधानाने नुकत्याच
प्रसत
ू झालेल्या मांजरीच्या पाच पिल्लांना ठार मारलेस. आणखीही काही पापकर्मे केलीस. त्या पापकर्माचे फळ
म्हणून तुला या जन्मी अनेक दःु खे भोगावी लागत आहे . तुला श्वेतकुष्ठ झाले आहे हे ही त्या पातकांचे फळ आहे .
तुझ्या हातून अनेक पातके झाली आहे त. ती पुढील जन्मी भोगावी लागतील." श्रीगुरुंनी असे सांगितले असता
रत्नाबाई श्रीगरु
ु ं च्या पाया पडून म्हणाली, "मला आता पन
ु र्जन्म नको. हे सर्व भोग भोगण्याची माझ्यात शक्तीच
नाही, म्हणून मी तुम्हाला शरण आले आहे . माझा उद्धार करा." त्यावर श्रीगरू
ु म्हणाले, "तू पापविनाशी तीर्थात स्नान
कर. तेथे स्नान करताच तझ
ु ा कुष्ठरोग जाईल. तेथे तू नित्यनेमाने स्नान कर म्हणजे, सप्तजन्मातील सर्व पातके
नाहीशी होतील. याविषयी संदेह बाळगू नकोस." श्रीगरु
ु ं नी असे सांगितले असता तिने पापविनाशी तीर्थाजवळ राहून
त्रिरात्र स्नान केले. त्यामुळे तिचा कुष्ठरोह नाहीसा झाला." सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "ही नुसती ऐकलेली
बातमी नाही. आम्ही त्यावेळी तेथेच होतो. आम्ही ते प्रत्यक्ष पाहिलेले आहे ."

श्रीगुरुंनी आपल्या शिष्यांना अमरजा नदीच्या तीरावरील कोटीतीर्थ, रुद्रपादतीर्थ, गयातीर्थ, चक्रतीर्थ, कल्लेश्वर
दे वस्थान अशा आठ तीर्थाचे व पवित्र स्थानांचे माहात्म्य सांगन
ू तेथे स्नान, दान, पज
ू ा केली असता अनंत पण्
ु याचा
लाभ होतो, सर्व पातके नष्ट होतात व सर्व सुखांचा लाभ होतो हे विस्तारपूर्वक सांगितले. ते ऐकून सर्व शिष्यांची खात्री
पटली की, काशी, प्रयाग, गया सर्वकाही येथेच आपल्याजवळ आहे . आपण आजपर्यंत केवळ अज्ञानाने त्रिस्थळी
यात्रेला जाण्याचा त्रास होतो. सर्व तीर्थे अगदी आपल्या अनाग्नातच आहे त. हे आपल्याला श्रीगरु
ु ं च्याकडून समजले.
मग अष्टतीर्थे माहात्म्य सांगून मठात परत आले. त्यावेळी मोठी समाराधना करण्यात आली.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'अमरजा संगम - अष्टतीर्थ माहात्म्य' नावाचा अध्याय अठ्ठे चाळीसावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय एकोणपन्नासावा

गुरुमाहात्म्य - श्रीगुरुगीता

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारकाने सिद्ध्योग्यांच्या चरणांना वंदन करून त्यांचा जयजयकार केला. तो हात जोडून म्हणाला, "स्वामी,
आपण माझ्यासाठी कृपासागर आहात. आपण मला प्रत्यक्ष श्रीगुरुचरित्र दाखवून कृतार्थ केलेत. या निमित्ताने तुम्ही
मला अनेक धर्म सांगितलेत. त्यामळ
ु े मी धन्य ,धन्य झालो. हा संसारसागर अनादीअनंत आहे . तो महाभयंकर आहे .
तो जडजीवांना तरुन जाता येत नाही. आरोग्य बिघडले तर वैद्याचे औषध घ्यावे लागते, त्याप्रमाणे हा संसारसागर
तरुण जाण्यासाठी सद्गुरूलाच शरण जावे लागते. त्याच्या कृपेने हा संसारसागर पार करता येतो. यासाठी गुरुभक्ती
करावयास हवी. गरु
ु भक्ती म्हणजे प्रत्यक्ष कामधेनच
ू . गरु
ु भक्ती हा मक्
ु तीचा महामार्ग आहे . या संबंधी स्कंदपरु ाणात
ईश्वरपार्वती संवाद असून तो 'गुरुगीता' या नावाने प्रसिद्ध आहे . त्यात पार्वतीने शंकरांना प्रश्न विचारला होता व
त्याला शंकरांनी पार्वतीला गुरुमाहात्म्य सांगितले. गुरुभक्ती कशी करावी हे सविस्तर सांगितले आहे . तो बहुमोल
उपदे श मला तम
ु च्याकडून ऐकवायचा आहे . तो कृपा करून मला सांगा."

नामधारकाने अशी विनंती केली असता सिद्धयोग्यांना अतिशय आनंद झाला. ते म्हणाले, "बा शिष्या, खरोखर तू
धन्य आहे स. तू लोकोपकारक ठरे ल असा प्रश्न विचारला आहे स.त्याचे उत्तर मी दे तो. तू ते एकाग्रचित्ताने श्रवण कर.
रम्य अशा कैलास शिखरावर पार्वतीने भगवान शंकरांना भक्तिभावाने नमस्कार करून विचारले, "गुरुभक्ती कशी
करावी ? गुरूचा महिमा काय आहे ते मला सांगा. येथे पार्वती ही साधक असून भगवान शंकर हे परात्पर गुरु आहे त.
'मला गुरुमाहात्म्य सांगा' असे पार्वती म्हणाली असता भगवान शंकर म्हणाले, "दे वी तू फार उत्तम प्रश्न विचारला
आहे स. सर्व लोकांना उपकारक ठरे ल अशा तुझ्या प्रश्नाचे उत्तर मी दे तो. लक्षपूर्वक श्रवण कर.भगवान शंकर म्हणाले,
तिन्ही लोकांत दर्ल
ु भ असे गुरुतत्व तुला सांगतो. श्रीगुरूच सदै व ब्रम्ह होय, गुरुशिवाय दस
ु रे ब्रम्ह नाही, हे त्रिवार सत्य.
वेदशास्त्र-परु ाणे कितीही वाचली, व्रत-तप तीर्थयात्रा कितीही केल्या तरी संसारबंधनातन
ू मक्
ु त होता येत नाही.
शैवशाक्तादी विविध पंथ जीवांना, चुकीचा समज, गैरसमज करून दे ण्यास कारणीभूत होतात. साधकांच्या मनात
भ्रम निर्माण करतात. यज्ञ, व्रत, तप, दानधर्म, तीर्थयात्रा करणारे लोक जोपर्यंत गुरुतत्व जानीत नाहीत तोपर्यंत
मर्खां
ू सारखे भटकत राहतात ज्ञानस्वरूप आत्म्याहून श्रीगरू
ु भिन्न नाही. आपल्या गरू
ु विषयी पज्
ू यबद्ध
ु ी श्रद्धा असली
की मग गुरुभाक्ताला दस
ु रे काहीही कर्तव्य असत नाही. म्हणून गुरुभक्ती प्राप्त व्हावी यासाठी साधकांनी प्रयत्न
करावा. या दे हांत अज्ञानाने उत्पन्न झालेली जगन्माया गुप्त विद्येच्या रुपात राहते. आत्मप्रकाश किं वा
आत्मविकासाने ज्ञानाचा उदय होतो. गरु
ु शब्दाने तो उदय दर्शविला जातो.. श्रीगरु
ु चरणांच्या सेवेने अंतःकरण सर्व
पापांतून मुक्त होते. त्यामुळे दे हधारी जीव ब्रम्हरूप होतो. श्रीगुरुचरणकमलांचे स्मरण करून चरणतीर्थ मस्तकी
धारण केले असता सर्व तीर्थांमध्ये स्नान केल्याचे पुण्यफल साधकाला प्राप्त होते. विविध तपांतून मुक्ती मिळते.
सद्गरु
ु चरणतीर्थ सर्व तीर्थाचे माहे र होय. श्रीगरू
ु चरणतीर्थ पापहरक आहे . ज्ञानरुपी तेजाला अधिक प्रकाशित करणारे
आहे . संसारसागरातून पार करणारे आहे . ते समूळ अज्ञान दरू करते. जन्मकर्मांचे निवारण करते.

ज्ञान-वैराग्यासाठी ते प्राशन करावे. गुरुचरणतीर्थ प्राशन करून श्रीगुरू आज्ञापालन हे च उच्छिष्ट भोजन मानन
ू
श्रीगुरुमूर्तींचे ध्यान करीत गुरुमंत्राचा सदै व जप करावा. श्रीगुरुचे निवासस्थान हे च काशीक्षेत्र, चरणतीर्थ हीच गंगा व
श्रीगरु
ु हे च प्रत्यक्ष श्रीविश्वेश्वर समजावेत. श्रीगरु
ु चे चरणतीर्थ हे च साक्षात गयातीर्थ. गरु
ु हे च गयेचा नित्य स्मरण
करावे. गुरुनामाचा जप करावा. गुरुआज्ञा मनःपूर्वक पाळावी. गुरुशिवाय दस
ु री कोणतीही भावना मनात ठे वू नये. गुरु
ब्रम्हरूप होय. ते गुरुकृपेनेच प्राप्त होते, म्हणून सदै व गुरुचे ध्यान करावे. चिंतन करावे. आपले घरदार, संपत्ती,
विद्या, वैभव इत्यादींची आसक्ती सोडून द्यावी. गरु
ु शिवाय अन्य कशातही भावना ठे वू नये. जे अनन्य भावाने,
निष्ठे ने गुरुचे चिंतन करतात त्यांना परमपद सुलभ असते, म्हणून प्रयत्नपूर्वक श्रीगुरुची आराधना करावी. गुरुमुखी
असलेली विद्या, गुरुभक्तीशिवाय प्राप्त होत नाही.

'गुरु' शब्दातील 'गु' अक्षराचा अर्थ अज्ञानरुपी अंधकार. 'रु' चा अर्थ ज्ञानप्रकाश. अज्ञानाचा नाश करणारे सगुण ब्रम्ह
गरु
ु होय यात शंकाच नाही. 'गरु
ु ' शब्दातील 'ग'ु कार मायादी गण
ु प्रकट करणारा असन
ू 'रु' कार ब्रम्हाचे द्योतक आहे .
गुरु हा मायानिर्मित भ्रमनिरसन करणारा आहे . गुरुचरण श्रेष्ठ होत. ते दे वांनाही दर्ल
ु भ आहे त गुरुहून श्रेष्ठ दस
ु रे तत्व
नाही, म्हणून गुरु संतुष्ट होण्यासाठी सर्व काही गुरूला अर्पण करावे. श्रीगुरुची आराधना करावी. आपले सर्वस्व गुरूला
समर्पण करावे. गुरुकृपा परमेश्वरप्राप्तीचे साधन आहे . काया-वाचा-मनाने सदै व गुरूची आराधना करावी. आपल्या
गुरूला सर्वभावे शरण जावे. श्रीगरू
ु ला साष्टांग नमस्कार घालावा. संसारवक्ष
ृ आरूढ होऊन नरकार्णवात पतन
झालेल्या सर्वांचा ज्याने उद्धार केला त्या श्रीगुरुला नमस्कार करावा.

गुरु हाच ब्रम्हा, विष्णू, महे श्स्वरूप आहे . गुरूच परब्रम्ह आहे म्हणून अशा गुरूला नमस्कार करावा. गुरु हा जगाच्या
उत्पत्तीचा हे तू आहे . तो संसारसागर पार पाडणारा सेतू असन
ू सर्व विद्यांना प्रभावित करणारा उदयस्थान आहे . अशा
शिवस्वरूप गुरूला नमस्कार करावा. अज्ञानरुपी अंधाराने अंध झालेल्या जीवाच्या नेत्रांत ज्ञानांजन घालून ज्याने
दिव्यचक्षू उघडले व त्याला आत्मस्वरूपाचा निधी दाखविला त्या श्रीगुरुला सदै व नमस्कार करावा. गुरु हाच माता-
पिता बंधू आहे . या गरू
ु च्या अस्तित्वाने जगाला अस्तित्व येते. त्याच्याच प्रकाशाने जग प्रकाशते व त्याच्याच
आनंदमयी स्वरूपाने सर्वजण आनंदित व सुखी होतात. जगाला अर्थ येतो तो गुरूमुळे. जीवन सार्थ होते ते गुरूमुळे.
जग अशाश्वत असुअनहि नित्याचे वाटते ते गुरूमुळे. गुरु म्हणजे दै दिप्य्मान आत्मसूर्य. ज्याच्यामुळे हे जग चेतन
स्वरूपाने अनुभवास येते, ज्याच्यामुळे ह्या विश्वाला सजीवता प्राप्त होते. जागत
ृ ी, स्वप्न, सुषुप्ती इत्यादी अवस्था
ज्याच्यामुळे प्रकाशित होतात त्या गुरूला नमस्कार. श्रीगुरुमुळेच विश्व शिवाहून भिन्न दिसत नाही. तो पूर्ण
अभेदयोगी असतो. जगाचे मूळ कारण सद्गुरु. गुरुचे कार्य जगतरूपाने भासते. गुरु म्हणजे कोणी व्यक्ती नव्हे . गुरु
म्हणजे सर्व सामर्थ्यशाली शक्ती होय. गुरु हा अव्यक्त परमेश्वराचे व्यक्तरुप होय. श्रीगुरुचे चरण सुख-दःु खादी
द्वंद्वापासन
ू होणारा त्रास नाहीसा करतात. सर्व आपत्तीतन
ू तारून नेतात. शिव क्रुद्ध झाला तर गरु
ु शरण करतो; पण
गुरूच रुष्ट झाला तर आपला त्राता कोणीही असत नाही. गुरुचरण शिवशक्तीरूप असतात. शिव आणि शक्ती
ह्यांच्या मिलापाने व्यक्त झालेले रूप म्हणजे श्रीगुरु. जो गुणरूपांच्या पलीकडे-म्हणजेच निर्गुण, निराकार स्वरूपाचा
साक्षात्कार करून दे तो त्यालाच गरु
ु ही संज्ञा प्राप्त होते. गरु
ु हा त्रिनेत्र नसन
ू ही शिवरूप आहे . चतर्भु
ु ज नसन
ू ही विष्णू
आहे व चतुर्मुख नसूनही ब्रम्हदे व आहे . श्रीगुरुच्या कृपेमुळेच जीवाला भेदात्मक संसारातून मुक्त होता येते. तो
दयासागर आहे . त्याच्या कृपेला भारती यावी म्हणून त्याला हात जोडून प्रणाम करावा. श्रीगुरुचे परमरूप विवेकरुपी
चक्षूंसाठी अमत
ृ ासमान असते; पण मंदभाग्य असलेले जिब ह्या गरु
ु स्वरूपाला बघू शकत नाही. ज्या दिशेला
चरणयुगल असतात त्या दिशेला दररोज भक्तिपूर्वक नमस्कार करावा. एक गुरुभक्ती जमली की इतर साधना
आपोआप होतात. श्रीगरू
ु गीता गुरुभक्तीयोगाचे शास्त्रच आहे . श्रीगुरुचा अनुग्रह झाला की अज्ञानाचा नाश होतो.
संसारवणवा नष्ट होतो. सच्चिदानंदस्वरूप त्याचा अवतार असतो. गरु
ु हा केवळ ब्रम्हविद्या दे त नाही, तर तो
आत्मसाक्षात्काराचा अनुभव प्राप्त करून दे तो. गुरुचे केवळ स्मरण केले असता आपोआप ज्ञान उत्पन्न होते. गुरु हा
चैतन्यस्वरूप, शाश्वत, शांत आकाशदिशापेक्षा सूक्ष्म, निरं जन नादातीत असतो. सर्व चराचर सजीव-निर्जीव जग
श्रीगुरुचे व्यापले आहे . गुरु हा साधकाला भक्ती-मुक्ती, भोग व मोक्ष दे तो. तो आपल्या आत्मज्ञानाच्या प्रभावाने
अनेक जन्मांतील संचित कर्माचे भस्म करतो. गुरुहून श्रेष्ठ काहीही नाही.

गरु
ु सेवा व गरु
ु भक्ती याहून श्रेष्ठ दस
ु रे तप नाही. गरु
ु हा सर्व जगाचा स्वामी असन
ू तो सर्वव्यापी आहे . गरु
ु तत्व
स्वयंभू आहे . गुरु हे च परमदै वत आहे . म्हणून गुरूला सदै व नमस्कार करावा. गुरूच्या चरणतीर्थात सप्तसमुद्रात
स्नान केल्याचे फळ मिळते. श्रीहरी कोपला तर गुरु भक्ताचे रक्षण करतो; पण गुरूच रुष्ट झाला तर भक्ताला त्राता
कोणीही नाही. म्हणन
ू गरू
ु ची मनःपर्व
ू क पज
ू ा करावी. गरु
ु भक्ती केल्याने आत्मज्ञान प्राप्त होते. गरु
ु हून श्रेष्ठ कोणीही
नाही असे श्रुतिवचन आहे , म्हणून काया-वाचा-मनाने गुरूची नित्य सेवा करावी.

केवळ गुरुकृपेमुळेच ब्रम्हा-विष्णू-महे श जगाची उत्पत्ती, स्थिती व लय करू शकतात, अखंड गुरुस्मरण घडणे हीच
गुरुसेवा. दे व-गन्धर्वादीसुद्धा जर गुरुसेवा करणार नसतील तर ते मुक्त होऊ शकत नाहीत. गुरुध्यान हे सर्वप्रकारचा
आनंद, सख
ु , भक्तीमक्
ु ती व मोक्ष दे णारे आहे . म्हणन
ू च परब्रम्हस्वरूप गरु
ु चे स्मरण करावे. त्याचे स्तवन करावे.
त्याला नमस्कार करावा, गुरु हा ब्रम्हानंदस्वरूप, ज्ञानस्वरूप, द्वंद्वरहित, निर्लेप, सर्वसाक्षी भावावीत, त्रिगुणरहित
असतो. तो नित्य बद्ध, निराकार, परब्रम्हस्वरूप आहे . तो आनंदस्वरूप,आनंददाता, ज्ञानस्वरूप, योगीश्वर,
संसाररोगावर औषध दे णारा वैद्य आहे . गरु
ु हून श्रेष्ठ काहीही नाही. हे शिवशासन आहे म्हणन
ू च तो परमकल्याणकारी
आहे . अशाप्रकारे गुरुध्यान केल्यास शिष्याच्या ठायी आत्मज्ञान आपोआप येते. गुरूने दाखविलेल्या मार्गानेच
साधना करून चित्तशुद्धी करून घ्यावी.

भगवान सदाशिव पार्वतीला म्हणतात, "हे गुरुमाहात्म्य ऐकूनही जो गुरुनिंदा करील तो घोर नरकात पडेल. बुद्धिमान
शिष्याने गुरूशी कधीही खोटे बोलू नये. गुरु फसत नाही-फसतो तो शिष्य. गुरुकृपा-प्राप्त साधकाने निःशंकपणे
साधना करावी. जेथे गुरुप्राप्ती आहे तेथे भीती असूच शकत नाही.

गुरुगीता गुरुभक्ती शिकविते. गुरुमहती पटविते. श्रीगरू

ु गीता श्रुतिस्मत
ृ ींचे सार होय. श्रीगुरुगीता म्हणजेच गुरुजप.
गरु
ु सेवकाला केवळ गरु
ु सेवेने चारी आश्रम परु े करता येतात. गरु
ु सेवा म्हणजे गरु
ु उपदे शानस
ु ार साधना करणे.
गुरुसेवेने गुरुप्रसाद लाभला की आत्मसाक्षात्कार होतो. गुरुभक्ताला गुरुउपसानेनुसार शाश्वती लाभते. गुरुध्यान हा
साक्षात्काराचा सोपा व खात्रीचा उपाय आहे .
यानंतर पार्वतीने महादे वांना पिंड, पद, रूप व रूपातित म्हणजे काय असे विचारले असता भगवान शंकर म्हणाले,
"कंु डलिनीशक्तीला पिंड म्हणतात. हं स म्हणजे पद. बिंदल
ू ा रूप व निरं जन निराकार परमात्म्याला रूपातीत
म्हणतात. ज्याची कंु डलिनी शक्ती जागत
ृ झाली, ज्याचा 'हं स:' मंत्राक्षरात प्राण स्थिर झाला व ज्याला आत्मज्योतीचे
नील बिंदत
ू दर्शन झाले आहे व जो निर्विकल्प स्थितीत आहे , तोच मुक्त. साधकाला साक्षात्कार झाला की तो
अनासक्त होतो. गुरुकृपा - प्रसादाने त्याचे मन शांत होते. मग तो प्रारब्धाने जे सहज मिळे ल ते अलिप्तपणे भोगतो.
त्याला बसल्याजागी आनंद, शांती लाभते.

यानंतर भगवान शंकरांनी श्रीगरू

ु गीतेचे भक्तिपूर्वक पठणश्रवण केल्याने कोणते विशेष फळ मिळते ते सांगितले.
श्रीगुरूगीतेच्या पठणश्रवणाने साधकाला नैष्कर्म्यसिद्धी प्राप्त होते. तो भव्यव्याधीतून मुक्त होतो. सर्वप्रकारचे पाप,
ताप, दै न्य, दःु ख नाहीसे होते. सर्व प्रकारच्या शारीरिक, मानसिक व्याधी नाहीशा होतात. सर्व सिद्धींची प्राप्त होते.
प्रारब्धाने जरी असाध्य रोग निर्माण झाला, तरी साधक श्रीगरू
ु गीता जपाने रोगमुक्त होतो. म्हणून ज्याला आपले
कल्याण व्हावे असे वाटते त्याने योग्यस्थळी, योग्य आसनावर बसून परमश्रद्धेने स्वतःच श्रीगुरुगीता पाठ करावा.
त्यामुळे जीवन सार्थ, कृतकृत्य, यशस्वी व मंगलदायी होते. इच्छापूर्ती होते. गुरुप्रसाद लाभतो. श्रीगुरूगीतेच्या जपाने
साधकाला दीर्घायुष्य, आरोग्य, ऐश्वर्य, पुत्र-पौत्र इत्यादींचा लाभ होतो. श्रीगुरुगीता सर्व इच्छा पूर्ण करणारी कामधेनू
आहे . कल्पवक्ष
ृ आहे . साक्षात चिंतामणी आहे . एका श्रीगरू
ु गीतेच्या उपासनेने सर्व दे वदे वतांची उपासना होते.
श्रीगुरूगीतेच्या पठणाने जीवाशिवाचे ऐक्य होते. त्याच्यावर सरस्वतीची पूर्ण कृपा होते. असे सांगून भगवान सदाशिव
म्हणतात, मी सांगितलेले ते त्रिवार सत्य आहे . श्रीगरू
ु गीतेचे पठणश्रवण करणाऱ्याला अनंत फलप्राप्ती होते.

अशाप्रकारे भगवान शंकरांनी श्रीगरू

ु भक्तीचे व श्रीगुरुगीतेचे माहात्म्य पार्वतीला सांगितले. सिद्धयोग्यांनी त्याचा
आश्रय नामधारकाला सांगितला. सारांश, शहाण्याने गुरु नित्य भजावा. गुरुसेवेचे फळ अनंत आहे . श्रीगुरुला शरण
जावे. श्रीगरू
ु संतष्ु ट झाले असता त्रैमर्ती
ू संतष्ु ट होतात. याला वेदशास्त्री संमती आहे . या कलियग
ु ात वेदमार्ग लोप
पावला. लोक मूर्ख झाले. पशुसमान वागू लागले. डोळे -कान असूनही अंध-बहिरे झाले आहे त, म्हणून शहाण्या
माणसाने मनात गुरुभाव धारण करावा. त्यामुळे मनात गुरुभाव धारण करावा. त्यामुळे भवबंधनातन
ू सुटका होईल.
कैवल्यपदाची प्राप्ती होईल. या कलियुगात संत-सज्जनांचा उद्धार करण्यासाठी, भूभार हलका करण्यासाठी
श्रीदत्तात्रेयांनी श्रीपाद श्रीवल्लभ व श्रीनसि
ृ हं सरस्वतींनी नावांनी घेतला. गुरुभक्ती ही कामधेनू आहे . याविषयी शंका
न धरता श्रीगुरुंना शरण जावे. त्यामुळे यमपाश तुटेल. सर्व पातकांचा क्षय होईल.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'गुरुमाहात्म्य - श्रीगुरुगीता' नावाचा अध्याय एकोणपन्नासावा समाप्त.
॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु

अध्याय पन्नासावा

पूर्वजन्मातील रजकाची कथा

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "यानंतर एक मोठी अपूर्व घटना घडली. पर्वी

ू तुला मी एका रजकाची कथा
सांगितली होती. श्रीगरु
ु ं नी त्यांच्या श्रीपाद श्रीवल्लभ अवतारात कुरवपरू येथे एका रजकाला 'तू पढ
ु च्या जन्मी
बैदरु नगरात यवन राजा म्हणून जन्म घेशील आणि मी यतिरूपाने तुला भेटेन' असा वर दिला होता. ही कथा तुला
चांगली आठवत असेल. त्यानुसार तो रजक यवनधर्मात जन्मास आला व बेदरचा राजा झाला. तो सर्वप्रकारच्या
ऐश्वर्याचा व लौकिक सुखाचा उपभोग घेत बेदरला राज्य करीत होता. तो हीन जातीत जन्मास आला तरी
पूर्वजन्मातील पुण्याईने व संस्कारामुळे तो मोठा पुण्यशील, सुसंस्कृत, उदार अंतःकरणाचा होता. तो सर्व धर्म समान
मानीत असे. सर्वांना उदार हस्ते दानधर्म करीत असे. तथापि पूर्वसंस्कारामुळे त्याचे ब्राम्हणांवर विशेष प्रेम होते.
त्याच्या राज्यात अनेक मठ-मंदिरे होती; पण तो यवन असन
ू ही कुणाला कसलाही त्रास दे त नसे. उलट, मठ-मंदिरांना
उदार हस्ते दानधर्म करीत असे. त्यामुळे त्याचे परु ोहित त्याला समजावीत. 'आपण यवन आहोत. आपला धर्म वेगळा,
हिंदं च
ू ा वेगळा. आपण त्यांच्या दे व-ब्राम्हणांची निंदाच केली पाहिजे. तुम्ही मात्र त्यांची सेवा करीत आहात. यामुळे
मोठा दोष निर्माण होतो.आपण आपल्या जातीधार्माप्रमाणेच वागले पाहिजे. त्यामळ
ु े च पण्
ु यप्राप्ती होते. ते ब्राम्हण
महामूर्ख आहे त. ते दगडधोंड्यांची दे व म्हणून पूजा करतात. ते वक्ष
ृ , पाषाण, लाकडांनाही दे व समजतात. ते लोक
गाय, अग्नी, सूर्य, तीर्थ, नदी इत्यादींना दे वदे वता समजतात व त्यांची पूजा करतात. ते मंद बद्ध
ु ीचे ब्राम्हण निराकार
परमेश्वराला साकार मानतात. अशांची जर यवनांनी सेवा केली तर त्यांचा अधःपात होतो." यवन परु ोहित असे बोलू
लागला असता त्या यवन राजाला अतिशय राग आला. तो त्या यवन परु ोहिताला म्हणाला, "अहो, तुम्हीच उपदे श
करता, की परमेश्वर अणुरेणुतण
ृ काष्ठात आहे . परमेश्वर सर्वेश्वर असून तो सर्वत्र आहे . मी सुद्धा तेच मानतो; सर्व
सष्ृ टी त्या परमेश्वरानेच निर्माण केली आहे .

सर्व प्राणी, पथ्

ृ वी, आप, तेज, वायू व आकाश या पंचमहाभत
ू ातन
ू निर्माण झाले आहे . सर्वांची पथ्
ृ वी एकाच आहे . कंु भार
मातीपासून वेगवेगळी गाडगी-मडकी तयार करतो, पण त्यात माती एकच असते. गाई वेगवेगळ्या रं गाच्या असल्या
तरी त्या सर्वांच्या दध
ु ाचा रं ग एकच, पांढराच असतो. त्याप्रमाणे दे ह वेगवेगळे असले तरी सर्वांच्या ठायी परमात्मा
एकच असतो. पथ्
ृ वीवर मानवजाती वेगवेगळ्या असल्या तरी सर्वांचा परमेश्वर एकाच आहे . 'नाना दे ही दे व एक
विराजे' हे सर्व सामान्य तत्व आहे . आपलेच मत खरे आहे असे मानन
ू इतरांची निंदा कशासाठी करावयाची ? म्हणून
शहाण्याने कोणत्याही धर्मपंथाची निंदा -स्तुती करू नये. प्रत्येकजण आपापल्या चालीरीतीप्रमाणे वागत असतो,
म्हणन
ू "आम्ही म्हणतो तेच खरे , इतरांचे चक
ू असे माणू नये." असे बोलन
ू राजानें यवनपरु ोहितांचा यक्ति
ु वाद खोडून
काढला.

पुढे काही दिवसांनी त्या यवनराजाच्या मांडीवर गळूसारखा एक फोड आला. त्यावर त्याने वैद्यांच्या सल्ल्याने अनेक
औषधोपचार केले; पण काही केल्या गुण येईना. त्याला असह्य वेदना होत होत्या. तो दिवस रात्र तळमळत असे.
त्यावेळी श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती गाणगापरु ात होते. आपली कीर्ती ऐकून तो यवनराजा आपल्याला भेटावयास येईल
त्यांना असे वाटले. तसे झाले तर येथील ब्राम्हणांना ते आवडणार नाही. त्यांना विनाकारण त्रास होईल म्हणून आपण
आता गुप्त राहावे हे च योग्य. असा विचार करून श्रीगरू
ु शिष्यांना म्हणाले, "यावर्षी गुरु सिंह राशीत आहे . या
पर्वानिमित्त आपण गोदावरी तीरावरील तीर्थक्षेत्रांची यात्रा करावी असे मला वाटते. तुम्ही यात्रेची तयारी करा."
श्रीगुरुंनी असे सांगताच सर्व शिष्य तयारीला लागले.

इकडे तो यवन राजा मांडीवरील फोडाच्या व्याधीने फारच त्रस्त झाला. नाना प्रकारची औषधे झाली, हकीम झाले, मात्र
काडीमात्र दख
ु णे बरे होईना. काय करावे, त्याला काही समजेना. मग त्याने काही विद्वान ब्राम्हणांना पाचारण केले.
तो त्या विद्वान ब्राम्हणांना म्हणाला, "माझ्या व्याधीपढ
ु े सर्व वैद्य-हकीमांनी हात टे कले आहे त. कोणत्याही
औषधाचा उपयोग होत नाही. जीव अगदी नकोस झाला आहे . आता यावर काय इलाज करायचा ?" त्यावर ते ब्राम्हण
म्हणाले, "राजा, पूर्वजन्मीचे पाप असे व्याधीच्या रूपाने पीडा दे ते. ज्यावेळी मानवी उपाय थांबतात, त्यावेळी काही
दै वी उपाय करावे लागतात. यासाठी आपण तीर्थक्षेत्री जाऊन दानधर्म करावा. त्यामळ
ु े ही व्याधी नाहीशी होईल किं वा
एखाद्या थोर सत्पुरुषाची सेवा करावी. त्याच्या कृपादृष्टीने आजार नाहीसा होईल. सत्पुरुषाच्या दृष्टीने
कोटीजन्माची पापे नाहीशी होतात, तेथे आपल्या या व्याधीचे काय चालणार ?" त्यावर तो यवनराजा म्हणाला, मला
यवन असे मानू नका. मी ब्राम्हणांचा दासानुदास आहे . मी पूर्वजन्मी श्रीगुरूचरणांची सेवा केली होती; पण काही
पापांमुळे मला यवन कुळात जन्म घ्यावा लागला आहे . त्याला माझा इलाज नाही. मी आपणास शरण आलो आहे .
मला एखादा निश्चित उपाय सांगा. " राजाने अशी विनवणी केली असता ते ब्राम्हण म्हणाले, "महाराज, तुम्ही
गुप्तपणे पापविनाशी तीर्थास जा व त्या तीर्थात स्नान करा. त्यामुळे पापक्षालन होऊन तुमचा रोग बरा होईल."

ब्राम्हणांनी असे सांगितले असता राजाला आनंद झाला. मग तो कुणालाही बरोबर न घेता, एकटाच गप्ु तपणे
पापविनाशी तीर्थावर गेला. तेथे त्याने मोठ्या भक्तिभावने स्नान केले. त्याचवेळी तेथे एक संन्यासी आला. राजाने
त्याला साष्टांग नमस्कार केला. मग आपल्या मांडीवरील फोड दाखवन
ू त्याने विचारले, "यतिमहाराज, माझी ही
व्याधी कशामळ
ु े बरे होईल ?" त्यावर तो संन्यासी म्हणाला, "एखाद्या थोर अवतारी परु
ु षाचे दर्शन घेतले असता तझ
ु ा
हा आजार पूर्ण बरा होईल. थोर अवतारी पुरुषाच्या कृपादृष्टीचा प्रभाव किती मोठा असतो याविषयी मी तुला एक
प्राचीन कथा सांगतो. ती ऐकलीस की तुझी खात्री पटे ल." असे बोलून त्या सन्याशाने कथा सांगण्यास सुरुवात केली.

पूर्वी अवंतीनगरीत एक ब्राम्हण राहत होता. तो नुसता नावाचाच ब्राम्हण. अत्यंत दरु ाचारी होता. मदोन्मत्त होता.
ब्राम्हणकुळाला कलंक असलेला तो अनेक स्त्रियांशी ब्याभिचार करीत असे. तो स्नानसंध्या-पज
ू ापाठ इत्यादी जो
ब्राम्हणाचा आचारधर्म त्याचा पूर्ण त्याग करून पिंगला नावाच्या एका वेश्येच्या घरी राहत असे. तिच्याकडे भोजन
करीत असे.
एकदा तो त्या वेश्येच्या घरी असताना ऋषभनावाचा एक महायोगी तेथे आला. त्याला पाहताच त्या ब्राम्हणाने व
पिंगलेने त्या महायोग्याला साष्टांग नमस्कार घालन
ू त्याला सन्मानपूर्वक घरात आणले व त्याची मोठ्या
भक्तिभावाने यथासंग पूजा केली. त्याचे चरणतीर्थ घेतले. त्याला उत्तम भोजन दिले व पलंगावर झोपविले. त्याचे
पाय चेपले. त्याला गाढ झोप लागली. ती दोघे रात्रभर त्या योगेश्वाराची सेवा करीत राहिले. त्यांच्या सेवेने प्रसन्न
झालेला तो ऋषभ योगेश्वर सकाळी जागा झाला. त्या दोघांना आशीर्वाद दे ऊन निघन
ू गेला. कालांतराने त्या दरु ाचारी
ब्राम्हणाला व पिंगला वेश्येला वार्धक्याने मत्ृ यू आला.

त्या वष
ृ भ योग्याची मनोभावे सेवा केल्यामुळे तो ब्राम्हण दशार्ण राजा वज्रबाहू व त्याची सुमती नावाची पत्नी यांच्या
पोटी जन्मास आला. सम
ु ती गर्भवती असताना तिच्या सवतीने मत्सरापोटी तिला विष घातले. त्या विषाने ती मेली
नाही. पण तिच्या सर्वांगाला फोड झाले. तशाच स्थितीत ती प्रसूत झाली. विषामुळे नवजात बाळाच्या अंगावरही फोड
उठले. त्या मायलेकरांचे अतिशय हाल होत होते. त्यांना वेदना होत होत्या. त्यांचे हाल पाहून राजाला मोठी काळजी
वाटू लागली. त्याने पत्र
ु जन्माचा उत्सव केला नाही. त्याने मोठमोठ्या वैद्यांना पाचारण करून राणीवर व राजपत्र
ु ावर
औषधोपचार केले; पण कशाचाही उपयोग झाला नाही. ती मायलेकरे असह्य वेदनांनी ओरडत होती. राजाला त्या
दोघांचे हाल पाहवेनात. त्या फोडांनी तय दोघांची शरीरे नासन
ू किळसवाणी झाली. शेवटी राजाने मन कठोर करून
त्या दोघांचा त्याग करण्याचा निर्णय घेतला. त्याने काही कोळ्यांना बोलाबन
ू सांगितले, "या दोघा मायलेकरांना
निर्मनुष्य अशा अरण्यात नेउन सोडून या." राजाचा हा निर्णय ऐकून राजवाड्यातील सर्व स्त्री-पुरुषांना अतिशय दःु ख
झाले. ते राजाला शिव्याशाप दे ऊ लागले. त्याला पापी दरु ाचारी म्हणून लागले. राजाच्या आज्ञेनुसार कोळ्यांनी
राणीला व राजपुत्राला रथात बसवून निर्मनुष्य अशा अरण्यात नेउन सोडले. बिचारी सुमती आधीच शरीरावरील
फोडांनी त्रस्त झालेली, त्यातच पतीने त्याग केलेला, यामळ
ु े ती आक्रोश करत होती. आपल्या व्याधीग्रस्त मल
ु ाला
कडेवर घेऊन रानावनात भटकू लागली. अन्नपाण्याविना तिचे फार हाल होत होते. त्या घोर अरण्यात भटकत असता
तिला काही गुराखी दिसले. ती त्यांच्याजवळ पाणी मागू लागली, तेव्हा ते गुराखी तिला म्हणाले, "तू अशीच पुढे जा.
तेथे तल
ु ा एक मंदिर दिसेल. तेथे तझ
ु ी खाण्यापिण्याची, राहण्याची सोय होईल." असे त्या गरु ाख्यांनी सांगितले
असता सुमती मुलाला घेऊन पुढे जाऊ लागली. वाटे त तिला एक गाव लागले. त्या गावातील लोक तिला सुखी
समाधानी वाटले. ते पाहून तिला खूप बरे वाटले. तिने त्या गावातील स्त्रियांकडे जाऊन 'या गावाचा राजा कोण आहे ?'
असे विचारले असता त्या स्त्रिया म्हणाल्या, 'पद्माकर नावाचा वैश्य या गावाचा मख्
ु य आहे . तो मोठा पण्
ु यवान,
परोपकारी, धर्मशील श्रीमंत आहे . तू त्याला भेट. त्याला आपली परिस्थिती सांग. तो तुला नक्की आश्रय दे ईल." त्या
स्त्रिया असे सांगत होत्या, त्याचवेळी पद्माकाराची दासी योगायोगाने तेथे आली. त्या मायलेकरांची दयनीय अवस्था
पाहून त्या दासीला त्यांची दया आली. ती त्या दोघांना घेऊन पद्माकाराच्या घरी गेली. त्या पद्माकर वैश्याने त्या दोघांना
आपल्या घरी आश्रय दिला. त्यांच्या अन्नवस्त्राची, राहण्याची अवस्था केली.

त्या पद्माकर वैश्याकडे राहत असताना एके दिवशी त्या राजपत्र

ु ाला- म्हणजे सम
ु तीच्या मल
ु ाला मत्ृ यू आला. आपला
एकुलता एक पुत्र मरण पावला म्हणून सुमती दःु खाने जमिनीवर गडबडा लोळत आक्रोश करू लागली. राजवाड्यातील
स्त्रियांनी तिचे परोपरीने सांत्वन करण्याचा प्रयत्न केला; पण सुमतीचा शोक काही केल्या थांबेना. त्याचवेळी दोघांचे
पर्व
ू जन्मातील पण्
ु यकर्म लक्षात घेऊन महायोगी ऋषभ तेथे प्रकट झाला. त्याला पाहताच पद्माकर वैश्याने त्या
योगीशाला साष्टांग नमस्कार करून त्याची यथासंग पूजा केली.

त्यावेळी त्या योगीशाने विचारले, "घरात कोण बरे रडत आहे ? काय झाले आहे ? " पद्माकाराने त्या मायलेकरांची
हकीगत सांगितली. ती ऐकताच त्या महायोगी ऋषभाला त्या मायलेकरांची दया आली. मग तो सुमतीजवळ जाऊन
तिला समजावीत म्हणाला, "तू विनाकारण का बरे शोक करतेस ? या जगात कोण जन्मास आला ? आणि कोण मेला
? सांग बरे . या जगात चिरं जीव कोण आहे ? जो जन्मास येतो त्याला एक न एक दिवस मत्ृ यू येतोच. हे जग क्षणभंगुर
आहे . दे ह हा नाशिवंत आहे . गंगेच्या पाण्यावरील फेस किं वा पाण्यातील बुडबुडा, त्याप्रमाणे दे जग क्षणिक आहे ,
म्हणन
ू शहाण्या मनष्ु याने जन्म-मत्ृ यब
ू द्दल आनंद किं वा दःु ख करू नये. मातेच्या उदरात जेव्हा गर्भ निर्माण होतो
तेव्हा त्याचा मत्ृ यूही ठरलेला असतो. कोणी तरुणपणी मरतो तर कोणी वद्ध
ृ पणी मरतो. प्रारब्धानुसार सर्व काही घडत
असते. आई-वडील, पुत्र इत्यादी नाती मायेपोटी निर्माण झालेली असतात. ब्रम्हदे वाने लिहिलेली ललाटरे षा कधीही
बदलत नाही. मला सांग, गतजन्मी तू कोणाची पत्नी होतीस ? कोणाची तू माता होतीस ? कोण तझ
ु ा पत्र
ु होता ?
सांगता येत नाही ना ? मग तू विनाकारण शोक का बरे करतेस ? तेव्हा शोक आवर व भगवान सदाशिवला शरण जा."
त्या महायोगी ऋषभाने असे परोपरीने समजाविले तरी, सुमतीचे दःु ख कमी झाले नाही. ती म्हणाली, "योगीराज, मी
या व्याधीने मरणयातना भोगत आहे . मी राज्यभ्रष्ट झाले आहे . माझ्या पतीने माझा प्राणत्याग केला आहे आणि
माझा जीव की प्राण असा माझा पुत्र मरण पावला आहे . अशा परीस्थितीत मी जिवंत तरी कशी राहू ? मला आता मरण
आले तर बरे होईल ."

सुमतीचे दःु ख पाहून ऋषभ योग्याला तिची दया आली. त्याने थोडे भस्म घेऊन त्या मत
ृ बालकाला लावले व त्याच्या
मख
ु ातही घातले. त्याच क्षणी तो मल
ु गा जिवंत झाला. ऋषभाने आणखी भस्म अभिमंत्रित करून त्या मायलेकरांच्या
शरीराला लावले. आणि काय आश्चर्य ! दोघेही रोगमुक्त झाली. शरीराला सुवर्णकांती प्राप्त झाली.
दोघांच्याही शरीरावरील फोड पूर्ण नाहीसे झाले. प्रसन्न झालेल्या त्या ऋषभ योग्याने दोघांना वर दिला, "तुम्हाला
कधीही वार्धक्य येणार नाही. तुम्ही सदै व तरुण राहाल." त्या योग्याने सुमतीला वर दिला, 'तझ
ु ा पुत्र दीर्घायुषी होईल.
त्याला फार मोठी कीर्ती लाभेल. तो आपल्या पित्यापेक्षा अधिककाळ राज्य करील." असा वर दे ऊन तो ऋषभ योगी
एकाएकी निघून गेला.

ही कथा सांगून तो संन्यासी यवन राजाला म्हणाला, "हे राजा, चिंता करू नकोस. सत्पुरुषाच्या कृपाप्रसादाने तुझ्याही
मांडीवरील हा फोड नाहीसा होईल, यावर तू पर्ण
ू विश्वास ठे व." त्या संन्याशाने असे सांगितले असता यवनराजाने
नमस्कार करून विचारले, "ते सत्पुरुष कोठे आहे त ? मला सांगा, म्हणजे मी लगेच त्यांच्याकडे जातो व त्यांच्या
चरणांचे दर्शन घेतो." त्यावर तो संन्यासी म्हणाला, "गाणगापुरात भीमेच्या तीरावर ते महात्मा आहे त. तू त्यांच्याकडे
जा व त्यांचे दर्शन घेताच तझ
ु ी व्याधी नाहीशी होईल." हे ऐकताच तो यवनराजा श्रीगरु
ु ं च्या दर्शनाला निघाला. मजल-
दरमजल करीत गाणगापुरात आला. त्याने गावातील लोकांना विचारले, "येथे एक थोर संन्यासी आहे त असे ऐकतो.
आता ते कोठे आहे त ?" असे त्याने विचारताच गावातले लोक घाबरले. ते आपापसात म्हणाले, "अहो, आता काही खरे
नाही. हा यवन श्रीगरू
ु ं ची चौकशी करतो आहे . आता हा काय करील सांगता येत नाही." अतिशय घाबरलेले ते लोक
काहीही बोलेनात. तेव्हा तो राजा रागावून म्हणाला, "अरे , बोला ना ! मी त्यांचे दर्शन घेण्यासाठी आलो आहे . ते आता
कोठे आहे त ते सांगा." मग लोक म्हणाले, "श्रीगरू
ु नित्य मध्यान्हकाळी भीमा-अमरजा संगमावर अनुष्ठानासाठी
जातात. अनुष्ठान पूर्ण झाले की मठात परत येतात. आता ते संगमावर आहे त." हे ऐकताच यवन राजा आपला
लवाजमा मागे ठे वन
ू एकटाच मेण्यात बसन
ू श्रीगरु
ु ं ना भेटण्यासाठी संगमावर गेला. दरू
ु नच श्रीगरु
ु ं ना पाहताच तो
मेण्यातून खाली उतरला, पायी चालत चालत श्रीगुरुंच्या समोर गेला व भक्तिभावाने हात जोडून उभा राहिला.
श्रीगुरुंनी त्याला विचारले, "काय रे रजका ! तुमची माझी भेट पर्वी
ू झाली होती. आता खप
ू वर्षांनी परत आला आहे स !"
श्रीगरू
ु असे बोलताच त्या राजाला पर्व
ू जन्माची आठवण झाली. त्याने श्रीगरु
ु ं ना साष्टांग नमस्कार घातला. त्यांच्या
चरणपादक
ु ांवर लोळण घेतली. त्याचे शरीर रोमांचित झाले. त्याच्या डोळ्यांवाटे आनंदाश्रू वाहू लागले. तो हात जोडून
म्हणाला, "स्वामी, आपण माझी उपेक्षा का बरे केलीत ? मी अनाथ झालो. मी आपल्या चरणांपासून वेगळा झालो. मी
मदोन्मत्त होऊन आपले चरण विसरलो. आपण जवळ होतात तेव्हा मी आपणास ओळखले नाही. आपण
भक्तजनांची कधीही उपेक्षा करत नाही, अशी माझी पूर्ण खात्री होती मग आपण मला अज्ञानसागरात का बरे लोटून
दिलेत ? आता माझा उद्धार करा. यासाठी मी आपणास शरण आलो आहे . आता मला हा जन्म परु े !

श्रीगुरू त्याला म्हणाले, "मी तुझ्यावर प्रसन्न आहे . तुझ्या सर्व इच्छा, वासना पूर्ण होतील. " तेव्हा राजा म्हणाला,
"स्वामी, माझ्या मांडीवर मोठा फोड आला आहे . त्याच्या असह्य वेदना होत आहे त. आपण एकदा कृपादृष्टीने
पाहावे." राजाचे ते बोलणे ऐकून श्रीगुरू हसून म्हणाले, "अरे , तो फोड कोठे आहे दाखव बरे !" राजा पाहतो तो काय ?
तो असह्य वेदना दे णारा फोड नाहीसा झाला होता. ते पाहून राजाला मोठे आश्चर्य वाटले. तो श्रीगुरुंच्या चरणांवर
मस्तक ठे वून म्हणाला, "स्वामी, मला आपण रोगमुक्त केलेत. मला राजपद व सर्व ऐश्वर्ये दे ऊन माझी
गत्जान्मातील इच्छा पूर्ण केलीत, ही सगळी केवळ आपली कृपा ! आता आपण एकदा तरी माझ्या राजधानीत यावे
अशी प्रार्थना आहे ." त्यावर श्रीगरू
ु म्हणाले, "अरे , आम्ही आहोत तापसी संन्यासी ! आम्ही तुझ्या नगरात कसे येणार
? तेथे तर हिंसादी पापकर्मे चालू असतात. तेथे गोहत्या होत असते. जीवहिंसा हे महापाप अशा ठिकाणी आम्ही येणे
योग्य ठरणार नाही." राजा म्हणाला, "हे सर्व घडते. माझा पर्वी
ू चा जन्म रजकाचा, पण आपल्या आशीर्वादाने मला
राज्य मिळाले, अनेक प्रकारची सुखे मला मिळाली; पण एकदा मला पुत्रपौत्र समजून आलात तर सर्व गोष्टींचा त्याग
करून आपली सेवा करीत राहीन." राजाने अशी परोपरीने विनंती केली असता श्रीगुरुंनी विचार केला, "आता यापुढे
यवनांची सत्ता वाढणार तेव्हा आता या कलियग
ु ात जास्त काऴ प्रकट राहणे योग्य नाही. आज हा यवन राजा येथे
आला, उद्या त्याचे प्रजाजन येऊ लागतील. तेव्हा आता गुप्त होणेच योग्य. तेव्हा सिंहस्थाच्या निमित्ताने
गौतमीयात्रा करू व या राजाचीही इच्छा पूर्ण करू." असा विचार करून ते मठाकडे निघाले. राजाने त्यांना मेण्यात
बसविले. त्यांच्या पादक
ु ा हातात घेऊन तो पायी चालू लागला, तेव्हा श्रीगरू
ु त्याला म्हणाले, "राजा, तू ब्राम्हणाची सेवा
करतो आहे स असे तुझ्या लोकांनी पहिले तर ते तुझी निंदा करतील, म्हणून तू मेण्यात बस." पण राजाने ते मानले
नाही. 'मी आपला दासानुदास आहे .' असे म्हणून तो चालतच निघाला. राजाने आपल्याबरोबर आणलेले सर्व ऐश्वर्य
दाखविले. श्रीगरू
ु त्याला म्हणाले, "राजा, तझ्
ु या या लवाजम्याबरोबर जायचे तर उशीर होईल माझ्या नित्य
अनुष्ठानात खंड पडेल. तू पुढे जा. मी तुझ्या नगरीत येईन." असे सांगताच राजा निघन
ू गेला. मग श्रीगुरू शिष्यांसह
अदृश्य झाले व मनोवेगे पापविनाशी तीर्थावर आले.

श्रीगुरू आल्याचे समजताच सायंदेव साखरे चा पुत्र नागनाथ तेथे आला. श्रीगरू
ु अनुष्ठानास बसले होते. नागनाथाने
श्रीगरु
ु ं ना आपल्या घरी नेउन त्यांची यथासंग पज
ू ा केली व मोठी समाराधना केली. मग श्रीगरू
ु त्याला म्हणाले, "आता
आम्हाला निरोप दे . बिदरचा यवन राजा मला पापविनाशी तीर्थावर भेटावयास येणार आहे . मी तेथे दिसलो नाही तर
तो येथे येईल. तुम्हा ब्राम्हणांना त्याचा उपद्रव होईल." असे सांगून व त्याला अनेक आशीर्वाद दे ऊन श्रीगुरू
पापविनाशी तीर्थावर गेले. पर्वी
ू ठरल्याप्रमाणे यवनराजा तेथे आला. त्याने श्रीगरु
ु ं ना पालखीत बसवन
ू वाजतगाजत
आपल्या राजधानीला नेले. ब्राम्हणादी हिंदं न
ू ा आनंद झाला; पण यवनांची राजाची निंदा केली. राजाने श्रीगुरुंना
उच्चासनावर बसवून त्यांची पाद्यपूजा केली. त्यांच्याबरोबर आलेल्या शिष्यांचा सन्मान केला. मोठा दानधर्म केला.
ब्राम्हणांना व याचकांना संतष्ु ट केले. या निमित्ताने प्रजाजनांनाही श्रीगरु
ु ं च्या दर्शनाचा लाभ झाला. संतष्ु ट झालेल्या
श्रीगुरुंनी एकांतात राजाला आशीर्वाद दे ऊन विचारले, "आता तू संतुष्ट झाला आहे स न ? तझ
ु ी आणखी काही इच्छा
आहे काय ? असेल तर सविस्तर सांग." राजा म्हणाला, "स्वामी, आता तुमची चरणसेवा घडावी एवढीच माझी इच्छा
आहे . मला मुक्ती हवी आहे . ते ज्ञान मला द्या." श्रीगरू
ु म्हणाले, "तुझी इच्छा पूर्ण होईल. तू आपल्या पुत्रावर
राज्याची जबाबदारी सोपवून श्रीशैल्य पर्वतावर ये. तेथे आपली भेट होईल." असे सांगून श्रीगुरू गौतमी यात्रा करून
गाणगापुरात परत आले. श्रीगुरुंना पाहताच सर्वांना अतिशय आनंद झाला. सर्वांनी त्यांची मंगल आरती केली. मग
सर्व शिष्यांना जवळ बोलावून श्रीगरू
ु त्यांना म्हणाले, "माझी सर्वत्र ख्याती झाली आहे . बिदरचा यवन राजा माझा
भक्त झाला आहे . हे पाहून त्याचे प्रजाजानही आपल्या वासनापूर्तीसाठी येथे येऊ लागतील. त्यांचा येथील लोकांना व
ब्राम्हणांना त्रास होईल, म्हणून मी प्रकटरूपाने श्रीशैल्य यात्रेला जाणार आहे . मात्र गुप्त, सूक्ष्म दे हाने मी येथेच
गाणगापरु ात वास्तव्य करणार आहे , हे तम्
ु ही लक्षात ठे वा." असे सांगन
ू लौकिकार्थाने ते श्रीशैल्य यात्रेला निघाले. असे
सिद्ध्योग्यांनी नामधारकाला सांगितले.

ग्रंथकार सरस्वती गंगाधर म्हणतात, "श्रीगरू

ु नसि
ृ हं सरस्वती गाणगापुरात असलेले मी प्रत्यक्ष पहिले आहे . जे लोक
त्यांची भक्तिभावाने उपासना, आराधना करतात, त्यांच्या सर्व इच्छाकामना त्वरित पर्ण
ू होतात. याविषयी जराही
संदेह बाळगू नये. ज्यांना विनाकष्ट कामनापर्ती
ु हवी असेल त्यांनी गाणगापुरास जावे. तेथे प्रत्यक्ष कल्पवक्ष
ृ आहे .
तेथे गेले असता मनातल्या सर्व इच्छाकामना पूर्ण होतात. धन, धान्य, पुत्र-पौत्र इत्यादी जे हवे असेल ते प्राप्त होते."

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, जे कोणी श्रीगरू

ु चरित्राचे भक्तिभावाने, निष्ठे ने श्रवण-पठण करतील त्यांच्या सर्व
इच्छा पर्ण
ू होतील."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'पूर्वजन्मातील रजकाची कथा' नावाचा अध्याय पन्नासावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय एकावन्नावा

श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वतींचे निजानंदगमन

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

नामधारक शिष्य सिद्ध्योग्य चरणांना वंदन करून म्हणाला, "यवनराजाने श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वतींना त्याच्या बिदर
नगराला गेले होते. तेथून श्रीगुरू गाणगापुरात परत आले असे तुम्ही यापूर्वी सांगितलेत. मग पुढे काय झाले ते मला
सविस्तर सांगा." त्यावर सिद्धयोगी म्हणाले, "बाळा, आता पुढे काय झाले ते मी तुला सांगतो. ती विशेष घटना तू
लक्षपूर्वक ऐक. ही कथा श्रवण करणाऱ्याच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतात." श्रीगुरू यवनराजाला त्याच्या नगरात भेटून
गाणगापुरात परत आले. परत आल्यावर त्यांनी एक विचार पक्का केला, की आता हा पसारा खप
ू वाढला आहे .
लोकांना खरा परमेश्वर समजावा. नस
ु ती व्यक्तीची पज
ू ा असू नये. आता आपण गप्ु त होऊन अवतारसमाप्ती करावी.
मग त्यांनी आपल्या शिष्यांना व भक्तांना आपण श्रीशैल्यपर्वतावर जाऊन तेथेच गुप्तपणे राहणार असे सांगितले.
प्रस्थानाची सर्व तयारी झाली. श्रीगुरू शिष्यांसमवेत श्रीशैलयात्रेला म्हणून निघाले. त्यावेळी भक्तजनांना अतिशय
वाईट वाटले. ते श्रीगरु
ु ं च्या चरणी पडून म्हणाले, "स्वामी, आम्हाला सोडून आपण का बरे जाता ? स्वामी, तम्
ु ही
आम्हा भक्तांसाठी कामधेनू आहात. तुमच्या केवळ दर्शनाने सर्व पातके दाही दिशांना पळून जातात. तुमच्या कृपेने
आमच्या सर्व कामना पूर्ण होतात. आई आपल्या बालकाचा कधी त्याग करते का ? तुम्हीच आमचे माता-पिता सर्व
काही आहात. आमच्यावर कृपा करा. आम्हाला सोडून जाऊ नका."

सर्व भक्तांनी अशी परोपरीने विनवणी केली असता श्रीगुरू त्या सर्वांना अत्यंत प्रेमाने म्हणाले, "भक्तजन हो, तुम्ही
कसलीही चिंता करू नका. मी तुम्हाला सोडून कोठे ही जाणार नाही. मी याच गाणगापुरात, नित्य अमरजा संगमात
स्नान करून मठातच गुप्तपणे राहीन, याविषयी तुम्ही निश्चिंत राहा. जे लोक माझी नित्य भक्ती करतील त्यांना मी
प्रत्यक्ष दर्शन दे ईन. मात्र जे अज्ञानी लोक आहे त त्यांच्या दृष्टीने मी शैल्य्यात्रेला जात आहे . मी प्रातःकाली
कृष्णानदीत स्नान करीन. कृष्णा-पंचगंगा संगमावर औदं ब
ु रक्षेत्री अनुष्ठान करीन. संगमावर पुन्हा स्नान करीन.
मध्यान्हकाळी मठात येईन. तेथे मी भक्तांच्या पूजेचा स्वीकार करीन. तुम्ही कसलही चिंता करू नका. आम्ही
गाणगापरु ात निरं तर वास्तव्य करणार आहोत. जे लोक आमची भक्ती करतात, आमच्यावर पर्ण
ू श्रद्धा ठे वतात ते
आम्हाला विशेष प्रिय आहे त. त्यांच्या सर्व कामना, इच्छा त्वरित पूर्ण होतील. हे आमचे वचन त्रिवार सत्य आहे .
अमरजा संगमावर जो अश्वथवक्ष
ृ आहे तो कल्पवक्ष
ृ आहे . त्याची नित्य पूजा करा म्हणजे तुमच्या मनात ज्या इच्छा
असतील त्या खात्रीने पर्ण
ू होतील. मी मठात माझ्या निर्गुण पादक
ु ा ठे वीत आहे . अश्वत्थाची पज
ू ा करून मठात येत
चला व तेथे माझ्या निर्गुण पादक
ु ांची मनोभावे पूजा करीत जा. विघ्नहर्त्या चिंतामणी श्रीगणेशाची पूजा करा. त्यामुळे
तुमच्या सर्व चिंता नाहीशा होऊन इच्छित फळ मिळे ल. आमची दररोज त्रिकाल आरती करावी म्हणजे सर्व कार्ये
सिद्धीला जातील." अशा रीतीने सर्व भक्तजनांची समजत
ू घालन
ू , त्यांना आशीर्वाद दे ऊन श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वती
श्रीशैल्ययात्रेसाठी निघाले. सर्व भक्त त्यांना प्रेमाचा निरोप दे ऊन मठात परत आले. त्यावेळी त्यांना श्रीगुरू मठातच
आहे असे दिसले.
श्रीगुरू आपल्या चार शिष्यांसह पाताळगंगेच्या तीरावर आले. त्यांनी शिष्यांना सांगितले, " माझ्यासाठी फुलांचे
आसन तयार करा, मी या नदीतन
ू श्रीशैल्यपर्वतापर्यंत जाईन व मल्लिकार्जुनाशी ऐक्य साधून राहीन." श्रीगुरुंनी असे
सांगताच शिष्यांनी शेवंती, कमळ, मालती, कल्हार अशी फुले केळीच्या पानात गुंडाळून आणली. त्या फुलांचे त्यांनी
सुंदर आसन तयार करून ते गंगेच्या पवित्र पाण्यावर ठे वले. मग श्रीगरू
ु त्यांना म्हणाले, "आता तुम्ही गावात परत
जा."

हे ऐकताच सर्व शिष्य दःु खी झाले. श्रीगरू

ु त्यांना समजावीत म्हणाले, "आम्ही गाणगापरु ातच मठात असू. तम्
ु हाला
दर्शन दे ऊ. कसलीही चिंता करू नका. लौकिकदृष्ट्या आम्ही जात आहोत असे दिसले तरी आम्ही नित्य भक्तांच्या
घरीच असू, याची खात्री बाळगा." असे सांगून श्रीगरू
ु उठले व नदीतील आसनावर जाऊन बसले. आता मी निजस्थानी
जातो. तेथे गेल्यावर प्रवाहातन
ू फुले प्रसाद म्हणन
ू पाठवितो." असे ते शिष्यांना म्हणाले. त्यावेळी कन्या राशीत गरु
ु
होता. बहुधान्य नाम संवत्सर होते. त्या दिवशी माघ वद्य प्रतिपदा होती. वार शुक्रवार होता. शिशिरऋतू होता.

श्रीगुरू निजानंदी बसले, त्यावेळी ते शिष्यांना म्हणाले, "आम्ही निजधामाला जात आहोत. तेथे पोचल्याची खूण
म्हणून शेवंतीची चार प्रसादपुष्पे प्रवाहात वाहत येतील. ती तुम्ही घ्या. आमची नित्य पूजा करीत जा. त्यामुळे
तम
ु च्या घरी अखंड लक्ष्मी राहील. आम्हाला गायन खप
ू आवडते. ज्या घरी आमचे स्तोत्रगान चालू असेल त्या घरी
आम्ही अखंड वास्तव्य करतो. आमचे जो नेहमी स्तोत्रगान करतो त्याला कसलीही व्याधी येणार नाही. त्याचे दारिद्र्य
नाहीसे होईल. त्याला पुत्रपौत्र प्राप्त होतील. तो निरामय शतायुषी होईल. जे कोणी आमचे चरित्र श्रवण-पठण करतील
त्यांच्या घरी लक्ष्मी नांदेल. याविषयी संदेह नसावा." असे आपल्या शिष्यभक्तांना आश्वासन दे ऊन श्रीगरू
ु एकाएकी
गुप्त झाले.

सगळे भक्त तेथेच चिंता करीत बसले त्यावेळी एका नावेतून काही नावाडी आले. ते त्या शिष्यांना नमस्कार करून
म्हणाले, "आम्ही पैलतीरी होतो. तेथे आम्ही श्रीगुरुंना पाहिले. संन्यासी वेषात असलेल्या त्यांनी हातात दं ड धारण
केला होता. त्यांनी स्वतःचे नाव श्रीनसि
ृ हं सरस्वती असे सांगितले. त्यांनी तम्
ु हाला एक निरोप सांगितला आहे .
"आम्ही कर्दळीवनी जात असलो तरी नित्य गाणगापुरातच असू." त्यांनी जाताना असेही सांगितले की, तुम्ही आता
तुमच्या घरी जावे. वंशोवंशी माझी भक्ती करीत सुखाने राहावे. प्रसादपुष्पे आल्यानंतर ती शिष्यांनी घ्यावीत असे
आम्हाला सांगन
ू श्रीगरू
ु एकाएकी अदृश्य झाले. ते नावाडी असे सांगत होते तोच प्रसादपष्ु पे वाहत आली. तू चार
शिष्यांनी घेतली.
सिद्धयोगी असे सांगत होते त्यावेळी नामधारकाने विचारले, "ते चार प्रमुख शिष्य कोण ?" त्यावर सिद्धयोगी म्हणाले,
"श्रीगुरुंचे अनेक शिष्य होते. श्रीगुरुंनी त्यांना संन्यासदीक्षा दे ऊन वेगवेगळ्या तीर्थक्षेत्री पाठविले. त्यातील
कृष्णसरस्वती, बालसरस्वती व उपें द्रसरस्वती व माधवसरस्वती या चौघांनाही तीर्थयात्रेला पाठविले. श्रीगरू
ु
निजधामाला गेले त्यावेळी सायंदेव साखरे , कवीश्वर नाव दिलेला नंदीब्राम्हण, नरहरी कवी आणि मी स्वतः असे
चौघेजण त्यांच्याबरोबर होतो. आम्ही ती पुष्पे काढून घेतली. ते पष्ु प आजही माझ्याकडे आहे . त्याची मी नित्य पूजा
करतो." असे सांगन
ू सिद्धयोग्यांनी नामधारकाला ते शेवंतीचे पष्ु प दाखविले. सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले,
"नामधारका, श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वतींचा महिमा हा असा मोठा फार अद्भत
ु , अपूर्व आहे . तो अपार आहे . त्यातील फार
मोठा भाग मी तुला सांगितला. नामधारका, साक्षात कामधेनू असेलेले श्रीगुरुचरित्र मी तुला सविस्तर सांगितले. आता
तझ
ु े दै न्य, दारिद्र्य पळून गेले असेच समज. हे श्रीगरू
ु चरित्र लिहून काढतील किं वा याचे जे श्रवण-पठण करतील ते
लक्ष्मीवंत होतील. त्यांना चारी पुरुषार्थाची प्राप्ती होईल. त्यांच्या मात-ृ पित ृ उभयपक्षी महानंद होईल. त्यांना
पुत्रपौत्रांची प्राप्ती होईल."

असे हे श्रीगुरुचरित्र सिद्धांनी नामधारकाला सांगितले. ते ऐकून नामधारकाला परमानंद प्राप्त झाला. त्याच्या सर्व
इच्छा तत्काळ पूर्ण झाल्या.

ग्रंथकार सरस्वती म्हणतात, "नामधारकाने या श्रीगुरुचरित्राचे जे मोठ्या भक्तिभावाने श्रवण-पठण करतील. त्यांना
धर्मार्थकाममोक्ष हे चारी पुरुषार्थ प्राप्त होतील. श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वती त्यांचे वंशोवंशी रक्षण करतील, म्हणून
सरस्वती गंगाधर श्रोत्यांना वंदन करून सांगतात, "श्रोते हो ! सर्व इच्छा, कामना पर्ण
ू करणाऱ्या या श्रीगरू
ु चरित्राचे
तुम्ही नित्य भक्तिभावाने, श्रद्धेने श्रवण-पठण करा. तुमचे सदै व कल्याण होईल."

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'श्रीगुरू नसि
ृ हं सरस्वतींचे निजानंदगमन' नावाचा अध्याय एकावन्नावा समाप्त.

॥श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु॥
अध्याय बावन्नावा

श्रीगुरूचरित्र अवतरणिका

।। ॐ श्री गणेशाय नम: । श्री सरस्वत्यै नम: ।। 

श्री गुरू्भ्यो नम: । श्री कुलदे वतायै नम: ।। 

गुरुर्ब्रम्हा गुरुर्विष्णु: गुरुर्देवो महे श्वरः ।

गुरुरे व परब्रम्ह तस्मै श्रीगुरवे नमः ।। ॐ।।

श्रोते हो ! सावधानचित्ताने ऐका ! श्रीगुरूचरित्राचे एकावन्न अध्याय श्रवण केले असता नामधारकाची भावसमाधी
लागली . तो निजानंदात मग्न झाला. श्रीगरू
ु चरित्रामत
ृ सेवन करून तो तटस्थ झाला. त्याच्या ठिकाणी अष्टसात्विक
भाव मिर्माण झाले. सर्वांगावर घामाचे बिंद ू उत्पन्न होऊन रोमांच उभे राहिले. कंठ दाटून आला. सर्वांगाला कंप सुटला.
त्याच्या डोळ्यांवाटे प्रेमाश्रू वाहू लागले. शरीराची हालचाल बंद झाली. तो समाधिसुखात आनंदाने डोलत होता. ते
पाहून सिद्धयोग्यांना परमानंद झाला.

त्यांनी त्याला प्रेमाने कुरवाळून सावध केले. त्याला गाढ प्रेमालिंगन दे ऊन ते म्हणाले, "बाळ, नामधारका, तू खरोखर
भवसागर तरुन गेला आहे स; पण तू असा समाधी अवस्थेत राहिलास तर तुला मिळालेले ज्ञान तुझ्याच ठिकाणी
राहील. मग लोकांचा उद्धार कसा होईल ? तू वारं वार विचारलेस म्हणूनच मला श्रीगरू
ु ं ची अमत
ृ वाणी आठवली. ती
त्रिविधतापांचा, सर्व दःु खाचा नाश करणारी आहे . तझ्
ु यामळ
ु े च मला श्रीगरु
ु चरित्र आठवले. तह
ु ी ते एकाग्रचित्ताने
श्रवण केलेस." सिद्धयोगी असे बोलले असता नामधारकाने डोळे उघडले. तो हात जोडून उभा राहिला व सिद्धयोग्यांना
म्हणाला, "स्वामी, तुम्ही खरोखर कृपातरू आहात. या विश्वाचे तुम्ही आधार आहात. तुमच्या कृपेनेच संसारसागर
पार करता येतो. माझ्यावर तम
ु चे अनंत उपकार आहे त.

आता माझी एक विनवणी आहे अमत

ृ ापेक्षा श्रेष्ठ अशा श्रीगरू
ु चरित्रामत
ृ ाची अवतरणिका मला सांगा. आपण
सांगितलेल्या श्रीगुरूचरित्रामत
ृ ात भक्तजनांच्या चितवत्ृ ती बुडून गेल्या असल्या, तरी मी अद्यापही अतप्ृ त आहे .
मला श्रीगरू
ु चरित्रामत
ृ पाजून आनंदसागरात ठे वा. अनेक औषधी वनस्पतींचे सार काढून ते दिव्य औषध काढतात,
त्याप्रमाणे श्रीगरू
ु चरित्रामत
ृ ाचे सार मला सांगा."

नामधारकाने अशी विनवणी केली असता सिद्धयोग्यांना अतिशय आनंद झाला. ते म्हणाले, "बाळा, तुझी
श्रीगुरुचरित्रावर अखंड श्रद्धा राहो. त्यासाठी मी तुला श्रीगरू
ु चरित्राची अवतरणिका सांगतो, ती ऐक.

पहिल्या अध्यायात मंगलाचरण असून सर्व दे वदे वतांचे स्मरण केले आहे . भक्तजनांना श्रीगरू
ु मूर्तीचे दर्शन घडले
आहे .

दस
ु ऱ्या अध्यायात ब्रम्होत्पत्ती सांगितली असून चारी युगांची वैशिष्ट्ये कथन केली आहे त. त्याच अध्यायात
गुरुमाहात्म्य व संदीप आख्यान आले आहे .

तिसऱ्या अध्यायात अंबरीष आख्यान सांगितले आहे .

चौथ्या अध्यायात सती अनस
ु य
ू ेची सत्वपरीक्षा पाहण्यासठी आलेले त्रैमर्ती
ू तिची बालके होतात, ती त्रैमर्ती
ू श्रीदत्तात्रेय
अवतार कथा सांगितली आहे .

पाचव्या अध्यायात श्रीदत्तात्रेयांच्या श्रीपादश्रीवल्लभ अवताराची कथा आली असून, सहाव्या अध्यायात
गोकर्णमहिमा व महाबळे श्वरलिंग स्थापनेची कथा सांगितली आहे .

आठव्या अध्यायात शनिप्रदोषव्रत माहात्म्य वर्णिले असून, नवव्या अध्यायात श्रीगुरुंनी एका रजकाला
राज्यप्राप्तीचा वर दिल्याची कथा आली आहे .

दहाव्या अध्यायात कुरवपरू क्षेत्र महिमा सांगितला असून. वल्लभेश आख्यान सविस्तर वर्णिले आहे .

अकराव्या अध्यायात करं जपुरी माधव व अंबा यांच्या पोटी श्रीनसि

ृ हं सरस्वतींचा अवतार झाल्याचे व श्रीगुरू नरहरी
बालचरित्रलीला वर्णन केले आहे .

बाराव्या अध्यायात नरहरीचा गह

ृ त्याग, काशीक्षेत्री संन्यास ग्रहण व गरु
ु -शिष्य परं परा हे विषय आले आहे त.

तेराव्या अध्यायात श्रीगरू

ु नसि
ृ हं सरस्वतींचे करं जागावी आगमन व पोटदख
ु ी असलेल्या एका ब्राम्हणावर श्रीगुरुंनी
कृपा केली या कथा सांगितल्या आहे त.

चौदाव्या अध्यायात क्रूरयवन शासन व सायंदेव वरप्रदान कथा आल्या आहे त.

पंधराव्या अध्यायात श्रीगुरुंचे वैजनाथक्षेत्री गुप्त वास्तव्य व तीर्थयात्रा निरुपण आले असून, सोळाव्या अध्यायात
गुरुभाक्तीचे माहात्म्य, धौम्य शिष्यांच्या कथा सांगितल्या आहे त.
सतराव्या अध्यायात भव
ु नेश्वरीला जीभ कापन
ू दे णाऱ्या एका मंदबद्ध
ु ीच्या मल
ु ास श्रीगरू
ु ज्ञानप्राप्ती करून दे तात ही
कथा सांगितली असून,

अठराव्या अध्यायात अमरापरू माहात्म्य सांगून श्रीगरू

ु कुपेने एका ब्राम्हणाचे दारिद्र्य कसे गेले ही कथा सांगितली
आहे .

एकोणिसावा अध्यायात औदं ब

ु रमाहात्म्य, नावाड्याची त्रिस्थळी यात्रा व योगिनी कथा हे विषय आले आहे त.

विसाव्या अध्यायात ब्राम्हण स्त्रीची पिशाचबाधा कशी दरू केली हे सांगितले आहे .एकविसाव्या अध्यायात औदं ब
ु र
येथे आलेल्या श्रीगुरुंनी एका मत
ृ बालकाला सजीव केल्याची कथा असून,

बाविसाव्या अध्यायात श्रीगुरुंनी एक वांझ म्है स दभ

ु ती केल्याचा चमत्कार सांगितला आहे .

तेविसाव्या अध्यायात श्रीगरू

ु गाणगापुरात येतात व एका ब्रम्हराक्षसाचा उद्धार करतात या कथा दिल्या असून,
चोविसाव्या अध्यायात त्रिविक्रमभारतीचा उद्धार केल्याची कथा आहे .

पंचविसाव्या अध्यायात गर्विष्ठ ब्राम्हणांचा 'जयपत्राविषयी हट्ट' हा प्रसंग सांगितला असून, सव्विसाव्या अध्यायात
वेदविस्तार वर्णिला आहे .

सत्ताविसाव्या अध्यायात उन्मत्त ब्राम्हणांना श्रीगुरुंनी दिलेला शाप व एका मातंगाला पूर्वजन्म स्मरण करून
दिल्याच्या कथा आहे त.

अठ्ठाविसाव्या अध्यायात कर्मविपाक व मातंग कथा आली आहे , एकोणतिसाव्या अध्यायात भस्ममाहात्म्य सांगितले
आहे .
तिसाव्या अध्यायात एका विधवेचा शोक व ब्रम्हचाऱ्याने तिला केलेला उपदे श हे विषय आले असन
ू ,

एकतिसाव्या अध्यायात पतिव्रतेचा आचारधर्म सांगितला आहे .

बत्तिसाव्या अध्यायात विधवेचा आचारधर्म सांगितला असून, मत

ृ ब्राम्हण जिवंत झाल्याची कथा सांगितली आहे .

तेहतिसाव्या अध्यायात रुद्राक्षमाहात्म्य व सुधर्मतारक आख्यान आले आहे .

चौतिसाव्या अध्यायात रुद्रध्यायात सांगितले आहे . पस्तिसाव्या अध्यायात कच-दे वयानी कथा व सोमवार व्रत व
सीमंतिनी आख्यान आले आहे .

छत्तिसाव्या अध्यायात परान्न्दोष, धर्माचरण हे विषय आले असन

ू , सदतिसाव्या अध्यायात गह
ृ स्थाश्रमाचा
आचारधर्म सांगितला आहे .

अडतिसाव्या अध्यायात श्रीगुरुंनी भास्कर ब्राम्हणाची लाज कशी राखली हे सांगून, एकोणिसाव्या अध्यायात
अश्वत्थमाहात्म्य व साठ वर्षांच्या वंध्येस संतानप्राप्ती झाल्याची कथा आहे .

चाळीसाव्या अध्यायात नरहरीचा कुष्ठरोग कसा नाहीसा झाला हे सांगन

ू , शिवभक्त शबरकथा सांगितली आहे .

एकेचाळीसाव्या अध्यायात सायंदेवाची गुरुसेवा, काशीयात्रा व त्वष्टाख्यान हे विषय आले आहे त.

बेचाळीसाव्या अध्यायात अनंतव्रत कथा आली असून,

त्रेचाळिसाव्या अध्यायात विमर्षण राजाची कथा व एका विणकरास मल्लिकार्जुन हे विषय आले आहे त.

चव्वेचाळीसाव्या अध्यायात श्रीगुरूंनी नंदीब्राम्हणाचा कुष्ठरोग घालविल्याची कथा सांगितली आहे .

पंचेचाळीसाव्या अध्यायात भक्तवत्सल श्रीगरु

ु ं नी आपल्या भक्तांसाठी आठ रूपे धारण केल्याची कथा सांगितली
आहे .

सत्तेचाळीसाव्या अध्यायात श्रीगुरुंनी एका शुद्र शेतकऱ्यावर कृपा केल्याची कथा सांगितली आहे . अठ्ठे चाळीसाव्या
अध्यायात अमरजासंगम व अष्टतीर्थमाहात्म्य सांगितले आहे .

एकोणपन्नासाव्या अध्यायात गुरुमाहात्म्य व शिवपार्वती संवादात्मक संपूर्ण गुरुगीता आली आहे .

पर्व
ू जन्मातील एक श्रीगरु
ु भक्त यवन वंशात जन्मास येतो व श्रीगरु
ु ं नी त्याला दिलेल्या पर्वी
ू च्या वरदानाने तो बिदरचा
राजा होतो ती सविस्तर कथा पन्नासाव्या अध्यायात आली आहे .

एकावन्नाव्या अध्यायात श्रीगुरूनसि

ृ हं सरस्वतींचे निजानंदगमन, अवतार-समाप्ती झाल्याची कथा दिली आहे .

सिद्धयोगी नामधारकाला म्हणाले, "श्रीगुरूचरित्र अनंतअपार आहे . त्यातून मी तुला केवळ एकावन्न अध्याय
सांगितले आहे . त्यांची अवतरणिका तल
ु ा सांगितली. नामधारका, श्रीगरू
ु अवतार-समाप्ती करून गेले असे लोकांना
वाटत असेल; पण ते आजही गाणगापुरात आहे त हे लक्षात ठे व. या कलियुगात अधर्मवत्ृ ती फार वाढली आहे हे पाहून
श्रीगुरू गुप्त झाले आहे त. खऱ्या भक्तांना ते आजही दर्शन दे तात. नामधारका, मी सांगितलेल्या श्रीगरू
ु चरित्राच्या
अवतरणिकेचे जे नित्य श्रवण-पठण करतील त्यांना श्रीगरू
ु नक्कीच भेटतील. आपला जसा भाव असेल तसे फळ
श्रीगुरू दे तात. नामधारका, तू अवतरणिका सांगण्याची विनंती केलीस, त्यानुसार सगळा इतिहास मी तुला पुन्हा
सांगितला. ज्यांनी पर्वी
ू च श्रीगुरुचरित्राचे श्रवण-पठण केले असेल त्यांना या अवतरणिकेमुळे सगळे काही आठवेल.
इतरांना ही अवतरणिका वाचन
ू संपर्ण
ू श्रीगरु
ु चरित्र पठण-श्रवणाची इच्छा होईल." सिद्धयोग्यांनी असे सांगितले
असता नामधारकाला अतिशय आनंद झाला. मग तो हात जोडून म्हणाला, "स्वामी, आता या श्रीगरू
ु चरीत्राचा
पारायण विधी मला सांगा. पारायण करताना दररोज किती अध्याय वाचावेत ते मला सांगा." त्यावर सिद्धयोगी
म्हणाले, "नामधारका, तू फार चांगला प्रश्न विचारलास. यामुळे लोकांच्यावर फार मोठा उपकार होणार आहे . आता
तुला पारायणाविषयी सांगतो. आपले अंतःकरण पवित्र असताना दररोज शुचिर्भूतपणे जमेल तेवढे श्रीगुरुचरित्र
वाचावे. दस
ु रा प्रकार पारायणविधी केले असता फार मोठे पुण्य प्राप्त होते. दिनशुद्धी पाहून - म्हणजे शुभ दिवशी
पारायणाला प्रारं भ करावा. प्रथम स्नानसंध्या करावी. जेथे पारायण करावयाचे ती जागा पवित्र करावी. रांगोळ्या
काढाव्यात. दे शकालादी संकल्प करून ग्रंथरुपी श्रीगुरुंचे यथाविधी पूजन करावे. ब्राम्हणाचीही पूजा करावी.
प्रथमदिवसापासून पारायण संपेपर्यंत एकाच स्थानी बसावे.

वाचन चालू असताना अनावश्यक अथवा भाषण करू नये. ब्रम्हचर्यादी नियम कसोशीने पाळावेत. पारायण चालू
असताना दिवा (समई इ.) प्रज्वलित असावा. दे व, ब्राम्हण व घरातील वडीलधाऱ्या व्यक्तींना नमस्कार करून
पूर्वोत्तर मुख करून बसावे व वाचनास प्रारं भ करावा.

प्रतिदिवशी वाचावयाची अध्यायसंख्या -

पहिल्या दिवशी एक ते सात अध्याय वाचावेत.

दस
ु ऱ्या दिवशी आठ ते अठरा अध्याय वाचावेत.

तिसऱ्या दिवशी एकोणीस ते अठ्ठावीस अध्याय वाचावेत.

चौथ्या दिवशी एकोणीस ते चौतीस अध्याय वाचावेत.

पाचव्या दिवशी पस्तीस ते सदतीस अध्याय वाचावेत.

सहाव्या दिवशी अडतीस ते त्रेचाळीस अध्याय वाचावेत.

सातव्या दिवशी चव्वेचाळीस ते एकावन्न अध्याय वाचावेत.

शेवटी अवतरणिका ( बावन्नावा अध्याय ) वाचावी.

रोजचे ठराविक वाचन पर्ण

ू झाले की ग्रंथाचे उत्तरांगपज
ू न करावे. श्रीगरू
ु नसि
ृ हं सरस्वतींना नमस्कार करून आसन
सोडावे. मग फलाहार करावा. सात दिवस रात्री जमिनीवर झोपावे. सदै व शास्त्राधारे पवित्र, व्रतस्थ असावे. पारायण
पूर्ण झाल्यावर ब्राम्हण-सुवासिनीस भोजन द्यावे. यथाशक्ती दक्षिणा द्यावी. सर्वांना संतुष्ट करावे.

अशारीतीने सर्व नियमांचे पालन करून सप्ताह पारायण पूर्ण केले असता श्रीगुरुंचे दर्शन होते. भूतप्रेतादी बाधा नाश
पावन
ू सर्व सुखांची प्राप्ती होते.

सिद्ध्योग्यांनी असे सांगितले असता नामधारकाला अतिशय आनंद झाला. 'आपण धन्य झालो. कृतकृत्य झालो.'
असे म्हणून त्याने सिद्ध्योग्यांच्या चरणांवर मस्तक टे कले. सिद्ध्योग्यांचे शब्द हीच रत्नांची खाण. नामधारकाने
त्यातील रत्ने घेऊन एकावन्न रांजण भरले व याचकभक्तांना संतष्ु ट केले. सिद्धयोगी हाच कल्पवक्ष
ृ . नामधारकाने
भक्तजनांवर परोपकार करण्यासठी हात पसरून याचना केली. सिद्धमुनी हाच मेघ, नामधारक हा चातक. त्याने मुख
पसरून त्या मेघाकडे एक बिंद ू मागितला असता त्या मेघाने अपार वर्षाव करून भक्तांना अमत
ृ ाचा लाभ करून दिला.

अशारीतीने श्रीगुरुचारित्रामत
ृ ातील 'श्रीगुरूचरित्र अवतरणिका' नावाचा अध्याय बावन्नावा समाप्त.

॥श्रीगरु
ु दत्तात्रेयार्पणमस्त॥
ु