भवानि त्ाां वांदे भवमनिषी सत्चितसुख वपू : पराकाराां दे वीममृतलिरीमैं दवकलाम |

मिाकालानतताां कनलतसरणी कत्िततिुां सुधानसांधोरन्तववसनतमनिशां वासरमयीम् ||

 ग्रांथािे प्रयोजि

ग्रंथा चे लेखन करित असताना लेखकाचे काही विविष्ठ ध्येय असते आवि त्या ध्येयाच्या पुतततेसाठी
ग्रंथातील विषय , उपाय ह्याबद्दल विििि विले असते . मायािािाचे जनक भगिान श्री िङ्किाचायाां चे
पिमगुरु आवि अजातिािाचे प्रिततक पिमकरुिामयी अनुग्रह- वनग्रहकतात आचायत श्री गौडपािाचायत
ह्यां चे ग्रंथ वलखाि करित असताना केिळ एकच प्रयोजन असु िकते ते म्हिजे अ्वैत त िािाचे प्रवतपािन
होय. अ्वैत त जािून घेण्यासाठी त्याचे ज्ञान आिश्यक असते आवि ज्ञानप्राप्ति साठी श्रिि मनन आवि
वचंतनावच आिश्यकता असते . सितप्रथम िेिां तमूलक ग्रंथां चे वििेचन गुरुमुखातून ऐकायला वमळाले
पावहजे मग त्यािि स्वबुप्तिने विचाि ि वचंतन व्ह्ह्ययला हिे तेव्हा कुठे साधकाला आत्मा आवि ब्रह्म
ह्यामधील साम्य लक्षात ये ते अथात त हा बोध अथिा ज्ञान पिोक्ष नसून अपिोक्ष असािे कािि केिळ
िाप्तिक ज्ञानाचा उपयोग िून्य होय.ते ति पिोक्ष ज्ञान होय , नुसते अहं ब्रह्माप्ति म्हटल्याने कोिी ब्रह्म
होत नसतो उिा. ऐकून साखिे ची गोडी कळत नाही ति त्याचा अनुभि असािा लागतो.
साधकाला स्वानुभुवत िि आधारित अपिोक्ष ज्ञान जेव्हा होते तेव्हा महािाक्ां चा अथत समजु लागतो.
अपिोक्ष ज्ञानप्राप्ति साठी वनविध्यासन म्हिजे वचंतनाची आिश्यकता असते आवि जेव्हा अपिोक्ष
ज्ञानाचा उिय होतो तेव्हा साधकाला अहं ब्रह्माप्ति चा अनुभि येतो आवि वहच िास्तविक अ्वैत तप्राप्ति
होय.
अश्याप्रकािे साधने्ािा जीि आवि ब्रह्म यातील भेि वमटू न अ्वैत तवसप्ति होते . साधने वििाय ज्ञानाची
अवभव्यप्ति झाली नसेल ति ते ज्ञान भाि भूत होय आवि अश्या व्यप्तिला ग्रंथानी लाि् लेल्या गाढिाची
उपमा विली जाते .
आतापयांत आपि पावहले की अपिोक्ष ज्ञानासाठी श्रिि , मनन आवि वचंतनाची अत्यंत आिश्यकता
आहे ि ह्यासाठी साधक साधन चतुष्ठय सं पन्न असायला हिा. ब्रह्म हे सत्य आहे आवि त्याव्यवतरिि
सकल ब्रह्माण्ड अवनत्य वकंिा असत्य असा वििेक जागृत होिे वह पवहली पायिी आहे . वििेकाची प्राप्ति
श्रिन आवि मननाने होते ि असा वििेक जागृत झाला की िवैतिाग्याचा उिय होतो आवि कमतफ़ळाची
आसप्ति क्षीि होउ लागते आवि
िम ,िम या्ािा उपिवत होते ि त्यानंति वतवतक्षेचा उिय होतो ि साधक साधन चतुष्ठय संपन्न होतो
आवि वचत्तावच एकाग्रता िाढु लागते ि त्या्ािे श्रिा आवि मुमुक्षत्वाची प्रािी होते अश्या प्रकािे संपन्न
झालेला साधक िेिां त श्रििाचा ि अभ्यासाचा अवधकािी होतो आवि मग मोक्षाची इच्छा घेउन पिम
करुिामयी अहे तुक ियासागि अनुग्रह- वनग्रहकतात अश्या गुरुला ििि जातो आवि गुरु अश्या
गुिसंपन्न साधकाला अध्यािोप आवि अपिाि पितीने ब्रह्म ज्ञान किितात.सिि अध्यािोप आवि
अपिाि विधीचा उपवनषिां मधे उल्लेख आहे .गुरुआपल्या विष्याला सां गतात की हे सित जग म्हिजेच
ब्रह्म होय आवि अश्यािीतीने वनष्प्रपंच ब्रह्मािि जगताचे आिोपि करून मग हळु हळु नेती नेती
म्हिजेच अपिाि िीतीने आिोवपत िस्तुंचे वनिाकिि किीत सितेिेिवट “ब्रह्म सत्यं जगन वमथ्या” ह्या
उप्तिचा अनुभि करून िे तात.
येथपयांत आपि असे पावहले की अ्वैत ताच्या िास्तविक स्वरुपाचे ज्ञान होण्यासाठी एकाग्र अश्या वचत्ताची
आिश्यकता असते म्हिजे एकाप्रकािे आपि असे म्हिु िकतो की एकाग्र वचत्त ही अिी जमीन आहे
वजच्यािि अ्वैत ताच्या ज्ञानाचा महाल उभा किाियाचा आहे .एकाग्र वचत्त होण्यासाठी योगाची गिज असते .
“योग” काय आहे ?

योगवित्तिृवत्तवनिोधः

भगिवत कुंडवलनी ििीच्या जागििानंति िास्तविक योगाची सुरुिात होते . म्हिजे च भगिती कुंडवलनी
िप्ति जागिि ही अ्वैत त जािन्यावच पवहली पायिी होय आवि यासाठीच पिम करुिामय भगिान श्री
गौडपािाचायत यां नी संसािी मानिाला मोक्ष प्राप्ति व्हािी या उद्दे िाने सिि ग्रंथाची िचना केली आवि
त्याचबिोबि बाह्य कमतकां डाचे खंडन करून मनातून सद्भािना ठे िून केलेल्या अं तयात गाचा पुिकाि
केला आहे .
ह्याच ध्येयाला अनुसरून श्री गौडपािाचायत यां नी “ श्री विद्या ित्न सूत्र “ ि “ िु गात सििती भाष्य “ या
ग्रंथां ची िचना केली याव्यवतरिि निवसंह पूिततापनीय उपवनषि भाष्य, उत्ति गीता िृत्ती, सां ख्य कारिका
आवि मां डुक् कारिका अश्या अनेक िचनावह त्यां नी केल्या आहे त. यापवैत की मां डुक् कारिका सोडता
इति ग्रंथ आज िु वमतळ आहे त. निवसंह पूिततापनीय उपवनषि भाष्य हे मद्रास सिकािच्या ओरिएं टल
मॅन्युप्तिप्ट लायब्रिीत ५८१ क्रमां काचा ग्रंथ आहे आवि तो तेलगु वलवपमध्ये संकृत भाषेत असून उत्ति
गीता िृत्ती हा ग्रंथ िािी विलास ने पापला आहे .
भगिान श्री गौडपािाचायत यां च्या संिभात त एक पुस्तक इं ग्रजीत “ गौडपाि: अ स्टडी इन अ्वैत त “ नािाने
श्री वट पी एम महािे िन यां नी वलवहले आहे ि ते मद्रास विश्वविद्यालय ्ािा प्रकावित केले या पु स्तकाची
व्वतय आिृत्ती १९५४ मधे प्रकावित झाली.वजज्ञासू अभ्यसकां साठी सिि पु स्तक अिलोकवनय आहे .

१९ व्या श्लोकावररल नवशेष भाष्य ----

सिि श्लोकात श्रीविद्येच्या पंचििी मंत्राच्या तीन भागां बद्दल आचायत वलवहतात की
“इवत च पंचाक्षि मनुः“ या वठकािी “ इवत ” हा ििाचा संबंध मंत्राच्या चाि पां च सहा अक्षिे असलेल्या
तीनही कुटां िी आहे ज्ां च्या अंती भुिनेश्विी बीज आहे .यानंति “ च पंचाक्षि मनु : “ असे म्हटले आहे
याचे बिे च अथत असु िकतात.
यावठकािी “च” ििाचा प्रयोगिोन प्रकािे असु िकतो १) सवहत अथिा अवधक २) केिळ पिपूवतत
साठी ि इति अथत नसलेला.
पवहला अथत घेतला असता पं चििी मंत्राच्या तीनही कुटां ना पंचाक्षि मनु जोडायला हिे , पंचाक्षि मनु
ह्याचा अथत पां च अक्षिे असलेले मंत्र १) नम: वििाय २) नम: वििायवैत 3) पंच प्रिि. ह्यापवैतकी नम: वििाय
आवि नम: वििायवैत हे सुप्रवसि मंत्र आहे त पंच प्रिि हे पां च बीज मंत्र आहे त ज्ां चा िापि / प्रयोग
महाषोडिी मंत्रासोबत केला जातो पिं तु या बाबतीत सं प्रिाय पुिकृत गौप्य बाळगले असल्याने इथे
उदृत किता येिाि नाही. तथावप या श्लोका्ािे पंचििी च्या तीन प्रकािां चा ऊहापोह किता येतो. प्रथम
प्रकािे पंचििीच्या िेिटी नम: वििाय जोडला ति हा मंत्र विि-िक्त्यात्मक होइल, व्वतय प्रकािात
नम: वििायवैत जोडला ति केिळ ििीमंत्र होतो आवि तृतीय प्रकािे पंचििी च्या िेिटी पं च प्रिि
जोडून किता येइल पिं तु आचायाां चा संकेत व्वतय प्रकािच्या जोडिी कडे असािा असे िाटते .
आता इथे प्रश्न असा येतो की येथे पंचाक्षि मनु चा उल्ले ख कसा येतो ति यासंबंधी असे म्हिता येइल की
ह्याचा संबंध पां च अक्षिी कुटािी आहे .पिं तु प्रत्येक कुट पां च अक्षिाचे कसे ? माझे पिमपूज् गुरुिे िां नी
सौंियतलहिी ििील वहं िी वटकेमधे श्लोक क्र. ३२ आवि ३३ िि भाष्य किताना षोडिी विज्ञाना च्या
अंतगतत याचे स्पविकिि केले आहे वजज्ञासु िाचकां नी ते मुद्दाम बघािे . अथिा जि आपि हावि विद्येचा
मंत्र पवहला ति त्यात प्रथम कुटामध्ये येत असलेल्या पां च अक्षिां ना कमी जास्त केले ति इति िोन कुटे
तयाि होतात आवि याप्रकािे संपुित मंत्र प्रथम कुटात मोडतात आवि पंचाक्षि मनु तयाि होतो.

डॉ. तािाचंि गगत

 मांगलािरण

कि प्रिाम गिेिको धि सिस्वतीका ध्यान |

व्याख्या सुभगोिय पि करुं , होउ सहायक आन ||

ॐ नमो ब्रह्माविभ्यो ब्रह्मविद्या संप्रिाय कतुतभ्यो िंि

ऋवषभ्यो महद्भ्यो नमो गुरुभ्य: सिोपल्लििवहत:
प्रज्ञानधन: प्रत्यगथो ब्रह्मवैतिाहमप्ति|

नािायिं पद्मभिं िवसष्ठं िप्तिंच तत्पुत्र पिाििं च ।

व्यासं िुकं गौडपिं महान्तं गोविन्दयोगीन्द्रमथास्य विष्यम् ॥

श्री िंकिाचायतमथास्य पद्मपािं च हस्तामलकं च विष्यम् ।

तं त्रोटकं िावत्ततककािम् अन्यान् अिि् गुरून् सन्ततम् आनतोऽप्ति ॥
श्रुवतिृवत पुिािानाम् आलयं करुिालयं । नमावम भगित्पािं िंकिं लोकिंकिम्॥
िंकिं िंकिाचायां केििं बाििायिम्। सू त्रभाष्य कृतौ िन्दे भगिन्तौ पुनः पुनः॥
ईश्विो गुरुिात्मेवत मूवततभेिविभावगने। व्योमिि् व्याििे हाय िवक्षिामूततये नमः॥
सुषुम्नायवैत कुंडवलन्यवैत सु धायवैत चं द्रमंडलात |मनोन्मन्यवैत नमस्तु भ्यं महािक्त्यवैत वचिात्मने ||
ॐ नमस्ते पिमं ब्रह्म कुंडवलनी स्वरुवपिी |वनगुतिाय नमस्तुभं सद्रुपाय नमो नाम: ||
िप्तिपात सुप्रिीिं आचायां करुिालयं |योगींद्र सेिकवप्रयं भिगिवैतसुतसेवितं ||
यस्य प्रसािात् िप्ति: वििेन सह मोिते |िंिे गुरुं गंगाधिं वििं ज्ञानमयं सिा ||
िंिे तीथां नािायिं योगकला प्रिातािं |सकल क्लेिहििं सिां सौभाग्यिातािं ||
नमावम पुरुषोत्तम िं किं िं किाचायां |िािािसी सुिोवभतं भि कल्याि संलग्नं ||
िंिेहं श्री योगनंिं गंगातीि वनिवसनं |िप्तिपात सुप्रिीिं आचायत विज्ञानघनं ||
िे िास: यस्य वनिासः नतोहं श्री विष्णुतीथां |सि् गुरुं वििस्वरुपं विष्यिप्ति प्रबोधकं ||
प्रिम्यां महं आचायत सेिकिृं ि सेवितं |श्री वपतां बिा पीठस्थ स्वावम: िंकि रूपीिं ||
कामेश्वरि कामेश्विं श्वेत िोवित चििं |पुजयावम पुन: पु न: चंद्रमौलीश्विं हिं ||
भजावम िायुपुत्राय श्री सीतािाम सेिकं |िाक्षसावि सं हािकं भिानां अभयकिं ||
श्रीिामाय ििाम्यहम श्री जानकी सवहताय |भित ित्रुसूिन लक्ष्मि सुपूवजतं ||
 श्री गुरुवे िमः

सुभगोदय स्तुती:

भवानि त्ाां वांदे भवमनिषी सत्चितसुख वपू : पराकाराां दे वीममृतलिरीमैं दवकलाम |

मिाकालानतताां कनलतसरणी कत्िततिुां सुधानसांधोरन्तववसनतमनिशां वासरमयीम् ||१||

सरळ अथव :- हे भिावन , भगिान िंकि वप्रयिल्लभा , सप्तििानंि रूपा , पिाकािा िे िी , अमृतलहिी ,
चंद्रकला ि महाकालालाही पािाक्रां त कििािी, कवलतसििी कप्तिततनुं म्हिजेच विव्य प्रकाि
वकििां नी सजलेली अिी, सतत अमृतसिोििात (अंधाििवहत) िास असलेली म्हिजेच ि् युवतमान अश्या
भगिती कुंडवलनीस मी प्रिाम कितो.

व्याख्या:- सुभगोिय स्तुतीचा पवहला श्लोक हा मंगलाचििाचा असून त्यां त भगिती कुंडवलनीची स्तुवत
केली आहे . भिावन ही कुंडवलनी िप्तिच असून( लवलतासहस्त्र नामातील ११० िे नाि ) श्री भगिती
िाजिाजेश्विी, श्री महावत्रपुिसुंििी ह्या पिानेही भिावन ओळखली जाते अथात त हे सित एकच आहे .
भव = अनेकाथत िाचक िि असुन अि् = जीिन वकंिा स्पं वित कििािी , चलनिलनाची आद्य िप्ति
होय.
भि = भगिान िंकि

नशवः शक्त्या युक्तो यनद भवनत शक्तः प्रभनवतुां

ि िेदेवां दे वो ि खलु कुशलः स्पांनदतुमपी। --- सौंियतलहिी

िप्ति वििाय विि हा िि म्हिजेच स्पंििवहत आहे . विि ििातून “ ई “ काि (ई काि रूपी िप्ति)
िजा केला असता िि हा िि उितो अथात त िप्ति हीच भगिान िंकिाची जीिनिात्री आहे .ह्या
ििीच्या योगानेच भगिान िंकि हे विश्विचनािी कायत करू िकतात. वनप्तिय ब्रह्म हे स्पंििवहत आहे
अथात त स्पंिकािक अश्या ििीच्या योगानेच सगळी काये संपन्न होतात.
भगिती ला लवलतासहस्त्र नामातील ३७३ िे नाि – कामेश्विप्रािनाडी ह्या नािाने संबोवधले जाते . भगिती
ही भगिान िंकिाला प्राि िात्री आहे , भगिती अमृतरूपा असल्याने हलाहला सािखे महाविष प्रािन
करूनही िंकि भगिान मृत्यूपासून िाचले आहे त.

भगित्पाि िंकिाचायत सौंियतलहिीत वििि कितात की

नकरन्ती-मङ्गेभ्यः नकरण-निकुरुम्बमृतरसां हृनद त्ा माधत्ते निमकरनशला-मूनतवनमव यः ।

स सपावणाां दपं शमयनत शकुन्तनधप इव ज्वरप्लुष्टाि् दृष्ट्या सुखयनत सुधाधारनसरया ॥ 20 ॥
सुधामप्यास्वाद्य प्रनत-भय-जरमृत्यु-िररणी ां नवपद्यन्ते नवश्वे नवनध-शतमखाद्या नदनवषदः ।
करालां यत् क्ष्वेलां कबनलतवतः कालकलिा ि शम्भोस्तन्मूलां तव जिनि ताटङ्क मनिमा ॥ 28 ॥

अथात त भगिती ही भगिान िंकिाला जीिन िे िािी म्हिून भिानी ह्या संज्ञेनी संबोवधली जाते .

भि = संसाि (विश्व) -- ही पिािप्ति विश्वाला जीिन िे ते , स्पंिीत किते म्हिून भिानी ह्या संज्ञेनी
संबोवधली जाते , भगिती ही प्राििप्ति आहे आवि विश्वावतल सित काये त्यामुळेच सु रू होतात / चालू
िहातात.ही पिाििी जगताच्या उियाला काििीभूत आहे , संपूित जगताला धािि किते . ब्रह्मा विष्णु
आवि महे ि आपल्या िप्तिपासून विलग झाले ति विश्वाची सगळी कामे थां बतील.
ही पिाििी विश्वजननी होय , कोटी कोटी ब्रह्मां डाची जन्मिात्री आहे , जसे बाळाला आपल्या
मातेपासून जीिनधािा प्राि होते त्याप्रमािेच संपूित ब्रह्मां डाला भगिती पासून जीिन वमळत असते .

श्री गोस्वामी तुलसीदास म्हणतात

भव भव नवभव पराभव काररिी --- जगत जििी दानमिी दू नत गाता

तसेच श्रुतींच्या प्रमािे

अनदि॑ नति॒द्यौरनदि॑ नतरि॒ न्तररि॑ क्षि॒मनदि॑ नतमावत

ि॒ ा स नपि॒ ता स पु त्रः
ि॒ ॥
नवश्वे ि॑ देि॒ वा अनदि॑ नतःि॒ पञ्चि॒ जिाि॒ अनदि॑ नतजावत ि॒ मनदि॑ नति॒जवनिि॑त्म् ॥ १० ॥ ऋग्वेि १/१/८६

िीङ् (क्षये ) + प्तिन् (कततरि) = अ+विवत = आविवत = अक्षयभूता , अखंवडता = पिाििी

एष सवेश्वर एष सववज्ञ एषो अांतयावम्येष

योनि: सववस्य प्रभवाप्यौ नि भूतािाम | ---- मां डूक्ोपवनषत

निरण्यगभवः समवतवताग्रे भूतस्य जातः पनतरे कासीत ।

स दाधार पृथ्ी ां ध्यामुतेमाां कस्मै दे वायिनवषा नवधेम ॥1॥
यः प्राणतो निनमषतो मनित्ैक इद्राजा जगतो बभूव ।
य ईशे अस्य निपदश्चतुष्पदः कस्मै दे वाय िनवषानवधेम ॥3॥ - प्रजापती सूि – ऋग्वेि ०८/१०/१२१

भव = कामदे व - हि नेत्रावग्न संिग्ध काम संजीिनौषवध: (लवलतासहस्त्र नामातील ८४ िे नाि )

कामिे िाला आपल्या तृतीय नेत्राने वििाने भि केले असता माता भगितीच्या कृपे ने पित जीिन प्राि
झाले याचाच अथत अमृतरूपा असल्याने भगितीला मृत प्राण्यां ना सुिा जीिनिान िे ण्याचे सामथ्यत आहे .
वतला अमृतलहिी असेही नामावभधान प्राि आहे . आवि म्हिूनच वतचे भिानी नाि साथत आहे .
तसेच - बाला मंत्राच्या कामबीजावतल िप्ति ( ई ) वह कामबीजाला जीिन िे िािी आहे .
तसेच - कामिे ि श्री विद्येच्या उपासने ्ािा आपल्या विश्वमोहक स्वरुपात विद्यमान आहे .
तसेच – भिानी हे भगितीच्या स्वरूपाचे नाि असून ती स्थानेश्विाची अवधष्ठात्री िे िी आहे .

स्थािेश्वरी भवािी तु नबल्वके नबल्व पनत्रका --- (दे वी भागवत पुराण ७/३०/६१)

भवमनिषी – िंकिाची पट्टिािी अथिा भि = संसाि – संसािाची सम्राज्ञी (लवलतासहस्त्र नामातील २ िे

नाि) श्री महािाज्ञी , चिाचि जगन्नाथा (लवलतासहस्त्र नामातील २४४ िे नाि)
श्री माता पिाििी भगिती ही जगन्नावयका आहे , सकल ब्रह्मां डाला धािि कििािी म्हिजेच धात्री आहे
ब्रह्मा विष्णु आवि महे ि ह्यां च्या रूपाने सकल ब्रह्मां डाचे सृजन , पालनपोषि ि संहाि कििािी आहे .
श्री गोस्वामी तुलसीिासां नी आपल्या िामचरित मानसात म्हटले आहे की

उद्भवत्स्थनतसांिारकाररणी ां क्लेशिाररणीम् ।
अजा अिानद सत्क्त अनबिानसनि। सदा सांभु अरधांग निवानसनि॥
जग सांभव पालि लय काररनि। निज इच्छा लीला बपु धाररनि॥
जगदां नबका जानि भव भामा। सुरन्ह मिनिां मि कीन्ह प्रिामा॥ - बाल काांड

भगिती पिििी ही सकल ब्रह्मां डाची संचावलका आवि वनयंत्रि कििािी असल्याने विश्वाची
महासम्राज्ञी आहे .आधी सां वगतल्याप्रमािे मां डूक्ोपवनषत तसेच ऋग्वे िावतल िचनां नीही तसे स्पि होते .
भगितगीतेत भगिान कृष्ण म्हितात की

नपतािमस्य जगतो माता धाता नपतामिः ।

वेद्यां पनवत्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव ि ॥ ९-१७ ॥
गनतभवताव प्रभुः साक्षी निवासः शरणां सुहृत् ।
प्रभवः प्रलयः स्थािां निधािां बीजमव्ययम् ॥ ९-१८ ॥
ईश्वरः सववभूतािाां हृद्दे शेऽजुवि नतष्ठनत ।
भ्रामयन्सववभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ १८-६१ ॥

तंत्र िास्त्रावतल िात्रीसुिात सुिा माता भगितीला विश्वे श्विी असे म्हटले गेले आहे .

सतनित्सुखवपु – भगिती ही सप्तििानंि स्वरुप असलेली अिी आहे . श्रुती िृती पुिािे
आगमवनगमावि िास्त्रे एका स्विात ह्या पिाििीला सप्तििानंि स्वरूवपिी म्हितात. हा सप्तििानंि
िि सत , वचत आवि आनं ि अिा तीन ििां नी वमळू न बनलेला आहे म्हिजेच सत वचत आवि सुख
तसेच िपु म्हिजे ििीि वकंिा रूप.

िे िी भागितात कंि ४ अध्याय १५ असे विषि केले आहे की

मिाकांु डनलिी रुपे सत्िदािांद रुनपणी प्राणाग्नी िोत्र नवद्ये ते िमो दीपनशखात्मिे ||

भगिती पिाििी ही अपरििततनिील आहे , िे ि काळ आवि परिप्तस्थवत ह्यां च्यामुळे कुठलाही प्रभाि
वतच्यािि पडत नाही.
कुठलेही परििततन हे केिळ मायेच्या प्रभािामुळे भासत असते , ब्रह्म सत्यं जगप्तन्मथ्या ह्या महािाक्ािि
ति संपूित िां कि अ्वैत त वसिान्त अिलंबून आहे . ही पिाििी सिवैत ि एकमात्र सत्यस्वरुपात विद्यमान
असते, केिळ हीच पिात्पि िप्ति तुलने वििाय म्हिजे च सापेक्षता िवहत आहे ,प्रवसि विज्ञानिेत्ते श्री
आल्बटत आईनस्टाईन ह्यां च्या सापेक्षता वसिां तानेही ह्या पिाििीच्या एकमेिा व्तीय स्वरूपाला जोड
विली आहे . ब्रह्मां डात जे काही आहे ते सित सापेक्ष आहे पिमसत्य हे केिळ एकच असू िकते आवि ते
म्हिजे पिब्रह्म वकंिा पिमतत्व वकंिा पिाििी आवि म्हिूनच भगिती पिाििी ही सत्यस्वरूपा
आहे .श्रुवत सुिा हे च सां गतात की

एकां सद् नवप्रा बहुधा वदां ती सत्यां ब्रह्म | -- ितपथ ब्राह्मि १४/८/५/१

सत्यां ज्ञािमिांतम ब्रह्म | यो वेद निनितां गुिायाां परमे व्योमि |

सोश्नुते सवावि कामाि सि ब्रह्मणः नवपनश्चतेनत | -- तवैतवत्तिीय उप. ब्रह्मानंि िल्ली २
पिब्रह्म पिमात्मा हा सत्यस्वरूप आहे . हया वठकािी सत्य हे वििेषि वनत्य सत्तेचा बोध िितवििािे
असून पिब्रह्म हे वनत्य सत्य आहे म्हिजेच कोित्याही काळात ते असतेच, वनत्य सत्य वकंिा पिब्रह्म नाही
असा काळ असू िकत नाही कािि काळ हा सापेक्ष असतो आवि पिब्रह्म हे केिळ एकमेि आहे
आवि त्याचे स्वरूप हे ज्ञान स्वरूप आहे , त्यात अज्ञानाचा लेिमात्रवह नाही, िे ि काळ ह्यां च्या
सीमेपलीकडे तसेच अवलकडे ही म्हिजेच सीमा नसलेले असे आहे , पिब्रह्म आकािात असतां नावह
सगळ्या प्रािीमात्राच्या िहिाकािात हृियगुंफेत सतत िास किीत असते , जो साधक पिब्रह्म
पिमात्म्याला जाितो , तो सिांकष अश्या पिब्रह्म पिमात्म्या सोबत सगळ्या प्रकािच्या भोगां चा
अलौवकक अनुभि घेतो.
भगितगीतेत भगिान कृष्ण सां गतात की

ॐ तत्सनदनत निदे शो ब्रह्मणत्िनवधः स्मृतः ।

ब्राह्मणास्तेि वेदाश्च यज्ञाश्च नवनिताः पुरा ॥ १७-२३ ॥

पिब्रह्म िप्ति हीच पिब्रह्म आहे

ॐ िमस्ते परमां ब्रह्म परब्रह्म स्वरूनपणे |

निगुवणाय िमस्तुभ्यां सदृपाय िमो िमः || महावनिात ि तंत्र

अमिकोिात (२३ – ८३) सत् चे अनेक अथत विले आहे त –

सत् = विद्यमान – पिाििी सितत्र आवि सितकाळ असते , महाप्रलयानंति वनगुति ब्रह्म स्वरुपात
असल्याने सत् स्वरूपच आहे .

सत् = अत्युत्तम – भगिती सिोत्तम असल्याने सत् स्वरूपच आहे .

सत् = योग्य – पिाििी जािण्या योग्य ि पूजनीय आहे .
वचत् = बुप्ति , वध , प्रज्ञा , चेतना , संवित् िगवैतिे (अमिकोष ५ – १)
भगिती पिाििी, सितव्याि अिी चेतना , चेतनिप्ति , वचती िप्ति आहे
लवलता सहस्त्रनामात भगितीला वचती (३६२), वचिवैत किसरुवपिी (३६४), प्रत्यप्तिवतरूपा (३६७),
वचन्मयी (२५१) वचत्ििीिेतना रूप (४१६ - ४१७) इत्यावि नािां नी स्तुती केली जाते .
तंत्रोि िात्रीसुिात असे म्हटले आहे की

त्ां बुत्िबोध लक्षणा

िु गात सििती असे सां गते की

या दे वी सवव भुतेषु िेतिे त्यनभधीयते । िमस्तस्यै िमस्तस्यै िमस्तस्यै िमो िमः ॥७॥
या दे वी सवव भुतेषु बु त्िरूपे ण सांत्स्थता । िमस्तस्यै िमस्तस्यै िमस्तस्यै िमो िमः ॥८॥
निनतरूपे णया कृत्स्नमेतद्व्याप्य त्स्थता जगत् । िमस्तस्यै िमस्तस्यै िमस्तस्यै िमो िमः ॥२८॥

योगविखोपवनषिात ह्या महाििीला वचिात्मन आवि वचत्ििी असे संबोवधले आहे .

सुषुम्नायै कुण्डलीन्यै सुधायै िन्द्रमण्डलात् । मिोन्मन्यै िमस्तुभ्यां मिाशक्त्यै निदात्मिे ॥ ३॥

ब्रह्मरन्ध्रे मिास्थािे वतवते सततां नशवा । निच्छत्क्तः परमादे वी मध्यमे सुप्रनतनष्ठता ॥ ४७॥
िे िीभागितात सां वगतले आहे की

नित् शत्क्त परमेश्वरस्य नवमला िैतन्यमेवोच्यते ||

माझे पूज् गुरुिे ि श्री स्वामी विष्णु जी तीथत वििवचत िप्तिपात सूत्रात भगितीला वचतीिात असे
नामावभधान आहे . ति यामलात ििीला नित्कला म्हटले आहे .

ध्यायेतकांु डनलिी ां दे वी ां स्वयांभूनलांगवेनष्टताां |

नित्कलाां याां कांु डनलिी ां तेजोरुपाां जगन्मयी ां ||

आिांद = सुख – भगिती पिािे िी आनंिस्वरूप असते , सगळया आनंिाचा स्त्रोत कुंडवलनी िप्ति
आहे .
भगितीचे रूप हे अत्यंत आनंििायी आहे . श्रुवतत असे म्हटले आहे की

नवज्ञािां आिांदां ब्रह्म:

तवैतवत्तिीयोपवनषतात भृगुिल्ली मधील ६ व्या अनुिाकात संवगतले आहे की

आिन्दो ब्रह्मेनत व्यजािात् । आिन्दाध्येव खत्ल्वमानि भूतानि जायन्ते ।

आिन्दे ि जातानि जीवत्न्त । आिन्दां प्रयन्त्यनभसांनवशन्तीनत ।

तात्पयत – आनंि हे च ब्रह्म आहे असे वनियपूितक जािािे , कािि खिोखि आनंिापासूनच जीिसृिीची
उत्पवत्त होते आवि उत्पवत्तनं ति प्राविमात्र आनंिात आयष्य घालिुन मृत्युलोकातून प्रयाि केल्यािि
आनंि लोकातच प्रिेि कितात. ( अश्याप्रकािे जो समजून िागतो त्याला ब्रह्मज्ञान होते )
तवैतवत्तिीयोपवनषतावतल ब्रहमानंि िल्ली च्या सहाव्या अनु िाकात ब्रह्म्याच्या आनंिस्वरूपाचे विििि आहे .
लवलतासहस्त्रानामा मध्ये ति भगिती च्या स्वरूपाला पिम आनंिमय “ पिमानंिमया – (२५२)

स्वात्मािन्दलवीभूत-ब्रह्माद्यािन्दसन्तत्यै (३६५)

भगिान श्री िंकिाचायाां नी सौंियतलहिी मध्ये भगितीला पिमाल्हाि लहिीं असे म्हटले आहे

तनटल्लेखा-तन्ी ां तपि शनश वैि॒श्वािर मयी ां

निष्ट््ाां ष्ामप्युपरर कमलािाां तव कलाम् ।
मिापद्माटव्याां मृनदत-मलमायेि मिसा
मिान्तः पश्यन्तो दधनत परमाह्लाद-लिरीम् ॥ 21 ॥

सत् वचत् आवि आनंि हे समाधी अिस्थेच्या िेगिेगळ्या स्तिां चेवह द्योतक आहे त.

समाधी अिस्थेमध्ये साधकाला आनंिाचा अनुभि सितप्रथम येतो. ह्या स्तिािि साधकाची वत्रपुवट (ध्याता,
ध्येय आवि ध्यान ) तिीच िाहाते आवि ज्ञाता ज्ञान ि ज्ञे य विद्यमान असतात. साधकाचा अहं भाि अथात त
कतेपिा म्हिजे ज्ञाता , पिब्रह्म पिमात्मा म्हिजे ज्ञेय आवि आनंिाची अनुभूती हे ज्ञान होय.या अिस्थेत
जीि हा पिमात्म्यापासून स्वता: िेगळे आहोत असा अनु भि घेतो (्वैत तानुभि). जसे वप्रयकि - प्रेयसीला
भेटल्याचा आनंि तसेच भि आपल्या इि िे ितेिी ध्यानात एकरूप झाल्याचा आनंि प्राि कितो. या
वठकािी आनंिाची अनुभूती येते म्हिजे नक्की काय घडते हा खिा मुद्दा आहे , ही अनुभूती हा मनाचा
विषय आहे ,साधकाचे मन सु ख िु :खाचा अनुभि घेते आनंिाचा अनुभि घेते याचाच अथत ह्या स्तिािि
मन हे तत्व कायतित असते आवि म्हिूनच समाधीच्या ह्या स्तिाला समनि ( मनासवहत ) स्ति म्हिता
येईल.

साधक जेव्हा यापुढील स्तिािि पोहोचतो तेव्हा भान (काय घडत आहे त्याची जािीि ) ति असते पिं तु
घडत असलेल्या वक्रया / कृती ह्या अिितनीय (कायतकािि भाि उमजत नाही अश्या ) असतात,
साधकाला फि चेतनेचा ( चेतनाििीचा ) अनुभि येत असतो. या स्तिािि अहं आवि इिं विद्यमान
असतात पिं तु इिं चे स्पि स्वरूप लक्षात ये त नाही कािि ज्ञाता ि ज्ञेय उितात पिं तु ज्ञानाचा स्पिपिा
नसतो, हळू हळू मनाचा लय होत असल्याने म्हिजेच मिस्तत्ां नजत्ा अिी अिस्था म्हिजेच उन्मिी
(न मन) अिस्था होय.
यानंतिच्या अिस्थेत साधक – साध्य , ज्ञाता – ज्ञेय , अहं – इिं हा भेि नि होतो (्वैत त संपते ) आवि पिम
अ्वैत ताचा उिय होतो. अिी अिस्था प्राि कििे हे साधनेचे अंवतम लक्ष्य होय. हे च िास्तविक िेिां ताचे
ज्ञान होिे आहे , इथे साधक आवि पिब्रह्म एकरूप होतात आवि साधकाला “अहं ब्रह्माप्ति “ ह्या
प्तस्थतीचा अनुभि होतो. चािही महािाक्ां चा ( चाि महािाक्े - प्रज्ञािां ब्रह्म: , अयमात्मा ब्रह्म: ,
तत्मसी , अिां ब्रह्मात्स्म ) अथत समजू लागतो. ह्या अिस्थेचे साधक िितन करू िकत नाही कािि द्रिा
ि दृश्य हे िेगळे नसतात. म्हिून असे म्हितात जसे मुका मािू स गुळाच्या गोडीचे िितन करू िकत
नाही तिी अिस्था साधकाची होते .
पिमहं स भगिान श्री िामकृष्ण िे ि उिाहिि िे तात की समजा वमठाची प्रवतमा समुद्रात सोडली ति
काय होईल ?
ती पित ये ऊन काही सां गू िकेल काय ? ती ति त्यातच विलीन झाली !
या अिस्थेच्या आधीच्या स्तिािि साधक आनंिाचा अनु भि घेतो म्हिूनच असे आहे की वनगुति अिस्था
नीिस (िसहीन) आवि सगुि अिस्था ही िससवहत / सिस असते .
िि िितन केलेली अिस्था ही वनवितकि समाधी अिस्था होय या अिस्थेत ( स्तिािि काय घडते ) काय
होते ते काहीही कळत नाही.
क्रमानुसाि या तीनही स्तिां ना मंत्रात्मक असे सं बोवधले जाते की
१ – सप्तत्चिानंि ब्रह्म
२ – सप्तत्चतएकं ब्रह्म
३ – सत्यं ब्रह्म
हे मंत्र प्रत्यक्षात संप्रिायानुसाि बिलू िकतात.
भगिान श्रीकृष्ण भगितगीते त सां गतात की

ॐ तत्सनदनत निदे शो ब्रह्मणत्िनवधः स्मृतः । ब्राह्मणास्तेि वे दाश्च यज्ञाश्च नवनिताः पु रा ॥ १७-२३ ॥

तस्मादोनमत्युदाहृत्य यज्ञदाितपःनियाः । प्रवतवन्ते नवधािोक्ताः सततां ब्रह्मवानदिाम् ॥ १७-२४ ॥
तनदत्यिनभसन्धाय फलां यज्ञतपःनियाः । दािनियाश्च नवनवधाः नियन्ते मोक्षकानिनभः ॥ १७-२५ ॥
सद्भावे साधुभावे ि सनदत्येतत्प्रयुज्यते । प्रशस्ते कमवनण तथा सच्छब्दः पाथव युज्यते ॥ १७-२६ ॥
यज्ञे तपनस दािे ि त्स्थनतः सनदनत िोच्यते । कमव िैव तदथीयां सनदत्येवानभधीयते ॥ १७-२७ ॥

सत् वचत् आवि सुख – या तीन गुिां िि उपासनेचे विविध प्रकाि अिलंबून आहे त.
आनंिरूप ब्रह्मा ची उपासना हा कौल मागात चा मुख्य आधाि होय. कौल मागात त आनं िाला महत्व
असल्याने पंचमकाि पित महत्वाची ठिते . वमश्र मागात मध्ये ििीच्या वचत् स्वरूपाला महत्त्व आहे ति
समयाचािी ििीच्या सत् स्वरूपाला प्राधान्य िे तात.भगिती कुंडवलनी जेव्हा आपल्या ऊर्ध्त प्रिास पूित
करून सहस्त्रािात पोहोचते तेव्हा साधकाला वनवितकि समाधीचा अनुभि येतो यावठकािी ििीचे
केिळ सत् स्वरूप कायतित असते आवि ही अिस्था प्राि कििे हे समयाचाि उपासनेचे ध्येय होय.
पराकारा – महाििीचा आकाि पिा असा आहे म्हिजे ती पिाििी आहे . िे िी भागिताच्या निव्या
कंिात भगितीच्या स्वरूपाचे िितन कितां ना वलवहले आहे की - तेज:स्वरूपा पामा तदनधष्ठातृ दे वता |
तंत्रोि िात्रीसुिात असे म्हटले आहे की - पराऽपराणाां परमा त्मेव परमेश्वरी ॥१०॥
काम कला विलास ह्या ग्रंथां नुसाि -

स्फुट शत्क्त समागम नबजाांकुर-रुनपणी पराशक्ती अिुत्तररूपािु त्तरनवमशवनलनपलक्ष्यनवग्रिा भानत ||३||

यासाांतरोिरूपा परा मिे शी नत्रभानवताकारा स्पष्टा पश्यां तानद-नत्रमानत्रकात्मा ि ििताां याता ||२०||
सेयां परामिेशी ििाकारे ण पररणमेत यदा तद्दे िावयवािाां पररणतीरावरणदे वता: सवाव: ||३६||

माझे पिमपूज् गुरुिे ि आपल्या िप्तिपात सूत्रात वलवहतात की

उनिनद्रता नवशुिे नतष्ठती मुत्क्त रूपा पराशक्ती || - पाि ४,3

श्र्िेताश्र्िेति उपवनषि सां गते की

तमोश्वराणाां परमां मिे श्वरां तां दे वतािाां परमां ि दै वतां
पनतां पतीिाां परमां परस्तानिदाम दे वां भुविे शनमड्यां ||६-७||
ि तस्य कायव करणां ि नवद्यते ि तस्यमाश्चाभ्यनधकश्च दृश्यते |
परास्य शत्क्त् रनवनवधैव श्रूयते स्वाभानवकी ज्ञाि बल निया ि ||६-८||

ब्रह्मसूत्र – “ परात्तू तच्छूते --- २-३-४१

नगतेमध्ये भगवाि स्वतः साांगतात की
“ मत्तः परतरां िान्यत “ --- अ.७ – ७

भगितीच्या पिा स्वरूपाबद्दल अवधक मवहतीसाठी – श्री पंवडत श्रीकृष्णित्त भािव्ह्िाज एम.ए. आचायत ,
सावहत्यित्न ह्यां नी वलवहलेला कल्याि मावसकाच्या ऑगस्ट १९४६ च्या पान नं १२६६ ते १२७५ “ पि तत्व
मीमां सा “ हा लेख जरुि िाचािा.
भगिती कुंडवलनी िप्ति िािीरूपा आहे , ििब्रह्मरूपा आहे . िािीचे चाि प्रकाि आहे त

१) पिा २) पश्यंती ३) मध्यमा आवि ४) िवैतखिी

ह्यातील पिािािी ही इति तीनही प्रकािां ची जननी आहे आवि म्हिूनच भगिती कुंडवलनी िप्ति ही
पिािािी रूपा होय. कामकला स्ति ह्या ग्रंथात असे म्हटले आहे की
परया पश्यां तापी ि मध्यमया स्थूल वणव रूपीण्या |
एतानभरे क- पां िाशडक्षरात्त्मका वै खरी ज्ञात: ||३२||

आचायत श्री भाकि िाय लवलतासहस्त्रानामाची व्याख्या कितां ना पिा ह्याचा ( ल.नाम ३६६ - पिायवैत ) अथत
पिाििीच्या िािी रूपा बद्दल ििीलप्रमािेच सां गतात.
वत्रपुिा वसिां तानुसाि पिमानंि नाथ ह्यां चािि प्रसन्न झाल्यामुळेही भगिती पिा ह्या नामावभिानामुळे
प्रवसि आहे वकंिा पिमानंि नाथां िि कृपेचे कािि असल्यानेही वतला पिा म्हटले जाते .
वत्रगुितीत आवि कालातीत आहे म्हिूनही वतला पिा म्हटले जाते .
पि ह्या ििाचा अथत उत्तम असाही होतो ( अमि कोष २३/१९१ )
भगिती श्री विद्या ही सिोत्तम आहे , साधनेचा सिोत्तम मागत आहे , सिोत्तम अिी फलिावयनी आहे .
श्री विद्या मोक्षिावयनी आहे म्हिूनच पिा विद्या आहे .
लवलतासहस्त्रनामात भगितीला पिा-िप्ति (५७२) म्हटले आहे .
अमृत-लहरिं - भगिती कुंडवलनी िप्ति अमृताचा स्त्रोत आहे , अमृत रूपा आहे ,ब्रह्म अमृत स्वरूपा
आहे .
श्रुवत सां गते की –
मृत्योमाव अमृतगमय , उतामृतत्स्येशािो , यचज्योनतरन्तरमृतां , यस्यचछायामृतां |

संपूित ऋचा येिेप्रमािे आहे त –

पु रुष एवेद््ँ सवव यद् भुत यि भाव्यम् |

उतामृतत्स्येशािो यदन्न्येिानतरोिनतां ||२|| िु . य. पुरुषसूि ३१-२
यत्प्रज्ञािमुत िेतो धृनतश्च यज्ज्योनतरन्तर मृतां प्रजासु |
यस्माि ऋते नकञ्चि कमव नियते तन्मे मिः नशव सांकिमस्तु ||३|| िु . य.अ. ३४-१९
य आत्मदा बलदा यस्य नवश्व उपासते प्रनशषां यस्य दे वा: |
यास्यचछायामृतां यस्य मृत्यु: कस्मै दे वाय िनवषा नवधेम || ऋग्वेि – प्रजापती सू ि ८/१०/१२१

लवलतासहस्त्रनामात भगितीला - सुधाधारा-नभवनषवणी (१०९) , मृत्युमथिी (१८१) , सववव्याधी

प्रशमिी (५५१)
सववमृत्यु निवाररणी (५५२) आवि सुधा सृती: (७८९) इत्यावि नािां नी संबोवधत केले आहे .
श्वेताश्वतिोपवनषिाच्या सहाव्या अध्यायात असे उि् रुत केले आहे की

स तन्मयो ह्यमृत ईशसांस्थो ज्ञः सववगो भुविस्यास्य गोप्ता ।

य ईशेऽस्य जगतो नित्यमेव िान्यो िेतुनववद्यत ईशिाय ॥ १७॥
निष्कलां नित्ियां शान्तां निरवद्यां निरञ्जिम् ।
अमृतस्य परां सेतुां दग्धेन्दिनमवािलम् ॥ १९॥

2) सगळ्या प्राविमात्रां चे जीिन हे ििीमुळेच असते याचाच अथत िप्ति ही प्राि आहे अथिा चवैततन्य
िप्ति असल्याने अमृतस्वरूपा आहे .
3) भगिती कुंडवलनी िप्ति जागृत झाल्यानंति जेव्हा सू यत ऊर्ध्तमुख होतो तेव्हा सोममंडलातुन
अमृतिषात सुरु होते आवि साधकाचे संपूित ििीि त्यात न्हाऊन जाते . जसे म्हटले आहे की

“ सुधाधारासारै स्नापयनस तिु ”

आवि साधक जिा ( िृध्धत्व – म्हातािपि ) , मृत्यु ह्यािि विजय वमळवितो.

ज्ञानेश्वि माउली ज्ञानेश्विीच्या सहाव्या अध्यायात ह्या अिस्थेचे फाि सुंिि असे िितन केले आहे .
४) श्री विद्येच्या उपासनेने ( कुंडवलनी साधना) साधक अमित्व प्राि कितो आवि म्हिून भगिती
कुंडवलनी िप्ति ही अमृतलहिी आहे .
५) चंद्रमंडलातून अमृत स्त्राि होतो आवि श्री विद्या ही चंद्रविद्या होय आवि म्हिून अमृतलहिी होय.

ऐंिि कला – ऐंिि = इं िु = चंद्र - तत्संबधी ऐंिि कला = कला तू षोडिी भागो (अमिकोष ३-१३)
चंद्रमंडळाच्या सोळाव्या भागाला कला म्हितात आवि चंद्राची सोळािी कला ही ऐंिि कला होय.
हयाविषयी माझे पिमपूज् गुरुिे ि सौंियत लहिी ििील आपल्या टीकेत षोडिी विज्ञानािि भाष्य किीत
असतां ना पान नं १८६ – १८८ सां गतात की
चतुथत पाि हे लक्ष्मीचे एकाक्षिी बीज आहे जे गुरुमुखातून फि प्राि होऊ िकते , आवि त्यालाच
चंद्रकला म्हटले जाते . प्रत्यक्षात िेिटचे एकाक्षिी लक्ष्मी बीज हे वनत्या (सतत / अविित / साितकावलक)
आहे कािि
ती पिा कला आहे त्यामुळेही वतला श्री विद्या म्हटले जाते . सोळाव्या कलेत बाकीच्या कलां चा उिय
आवि अस्त होतो त्या सोळाव्या कलेच्या अधीन असतात. िुक्ल ि कृष्ण पक्षाच्या १४ वतथी, पोवितमा ि
अमािास्या ह्या चंद्राच्या सोळा कला होत. सोळािी कला ही िुि वचती िप्ति (चवैततन्य िप्ति), वचन्मात्र,
वनवितकि समाधीत वििाजमान असिािी प्रत्यक्ष महावत्रपुिसुंििी होय कािि इति सित कला उियास्त
होतात पिं तु चंद्राचे वबंब बिलत नाही,तसेच िाहते म्हिजे सगळ्या कला ह्या सोळाव्या कलेचा अंिमात्र
आहे त.

श्री आचायत लक्ष्मीधि सौंियत लहिी ििील ३२ व्या श्लोकाच्या टीकेत वलवहतात की ---

षोडशी कला िाम शकार – रे फ – ईकार – नबन्ितो मांत्र; |

एतस्येव बीजस्य िाम श्री नवद्येनत |
श्री बीजात्मका नवद्या श्री नवद्येती रिस्यां |

चंद्रकलेतून १७ िी कला घे ता येते जी अमृतकला होय.

भगिती कुंडवलनी िप्ति िि सां वगतल्याप्रमािे चंद्राची १७ िी कला होय. काम-कला-विलास ह्या ग्रंथाच्या
मिाठी टीकेमध्ये चंद्रकला ह्याचा अथत १७ िी कला असा घेतला आहे .

आसीिाां नबांदुमये ििे सा नत्रपुरसुांदरी दे वी |

कामेश्वराङ्कनिलया कलया िांद्रस्य कत्ितोत्तां सा ||३७||

भगिती कुंडवलनी िप्ति चं द्राच्या १७ व्या कलेचा मुकुट धािि करून अवधकच िोभायमान आहे .
लवलतासहस्त्रनामात भगितीला चंद्र-विद्या (२३९), चंद्र-वनभा (५९२) असे संबोवधले आहे .
महाकालातीता – भगिती महाकालाच्याही पलीकडे असते
काल = िंकि , समय , मृत्यू
म्हिजे भगिती भगिान िं किाच्याही पलीकडे ( भगिान िंकिाच्या सत्तेच्याही िि असते ) असल्याने
महाकालातीता होय.

ब्रह्मा नवष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च्च्य सदानशवा: |

एते पञ्च मिाप्रेता: भुतादीपतयो मता: ||१||
ित्ारो मांि िरणा पांिम प्रच्छद: पट: |
सांनवतप्रकाश रूपेण नशवेिानभि: नवग्रिा ||२||
तत्रासिे समासीिाां निभवरािांद रुनपणी | --- यामले

कुंडवलनी िप्ति सहस्त्रािात जातां ना आज्ञाचक्रात महाकालाला ओलां डून पुढे जाते म्हिून ती
महाकालातीता होय.

आज्ञा पद्मम भृवोमवध्ये िक्षोपेत निपत्रकम |

शुक्लाभां तन्मिाकालः नसिो दे व्यात्र िानकिी || - विि संवहता ५ िे पटल

वकंिा

नशवतत्ोधवता: शत्क्त: परा सा समिाव्हया |

सवेषाां कारणािाां सा कतुवभूता व्यवत्स्थत: || - तंत्रालोक अिम आप्तन्हक ४००

िादरूपां भ्रुवोमवध्ये मिसो मण्डलां नवदु ः ||१५||

शाांभवस्थािमेतत्ते वनणवतां पद्मसांभव ||१६|| -- योगविखोपवनषि अ. – ५

नशवपरा – लवलतासहस्त्रनाम (४१०)

हयाप्रमािे विितत्वाच्याही िि असल्याने हे िप्तितत्व महाकालातीता आहे ,वकंिा रुद्रग्रंथीचे भेिन

केल्यानंति भगिती कुंडवलनी िप्ति साधकाच्या समोि प्रगट होते म्हिूनही ती महाकालातीता होय.
काल = मृत्यू = मिामृत्यु = प्रलय

यस्य ब्रह्म ि क्षत्रां ि उभे भवत ओदि |

मृत्युयवस्योपसेििां क इत्था वेद यत्र स: || - कठोपवनषि १-२-२५

सृिीच्या महाप्रलयाच्या प्रसं गी पिब्रह्मरुवपिी िप्ति फि उिते .

लवलतासहस्त्रनाम (२३२) असे िितन किते की
“ मिेश्वर मिाकि मिाताण्डवसानक्षणी “
कनलत सरणी – सििी – मागत – िे खा – वकिि
कवलत – सुंिि – सुसप्तित वकंिा विकवसत
श्रीविद्येची उपासना साधकाला भोग आवि मोक्ष िे ते यामुळे उपसानेचा हा मागत अत्यंत सुंिि आवि
सितश्रेष्ठ असा आहे या काििाने िप्ति ही कवलत सििी आहे .
श्री भगिती चे ििीि हे वकििां नी युि असे आहे , मातृ का ह्या वकिि आहे त आवि मातृ कावन्नच ििीचे
ििीि बनले आहे अथिा मंत्राक्षि रूपी वकििां नी ििीचे ििीि बनले आहे .सध्याचे भौवतकिास्त्र असे
वसि किते की िप्ति (एनवजत ) ही वकिि रूपात विद्यमान असते आवि अश्याप्रकािे भगिती कवलत
सििी आहे .

कत्ित तिु – भगितीच्या ििीिाचे िितन कोि किण्यास धजािेल ? हा फि किनेचा विषय आहे
आवि या काििाने की िप्ति च्या पलीकडे (पाि) काहीही नाही. संपूित साक्षात्काि हा वनवितकि
समाधीचा विषय असून वतथे साधक आवि साध्य हे एकरूप असतात अश्या परिप्तस्थतीत िितन कोि
करू िकतो ?
कुठल्याही िस्तूचे / व्यिीचे स्वरूप पूिततः तेव्हाच किता येिे िक् आहे जेव्हा आपिच िस्तूरूप
असू आवि आपिच जि िस्तूरूप असू ति िितन कोि कििाि ?
प्रत्यक्ष श्रुवत सुिा ििीचे िितन करू िकल्या नाहीत ति िप्ति ही केिळ अिितवनय आहे म्हिजेच
िप्ति ही कप्तित तनु आहे .
श्री गोस्वामी तुलसीिास िामचरितमानसात अत्यंत सुिेख असे वलवहतात की
“नगरा अियि ियि नबिू बािी”
असेही म्हिता येईल की भगिती आपल्या भिां च्या किनेनुसाि ििीि धािि किते म्हिून ती कप्तित
तनु आहे . जसे श्री गोस्वामी तुलसीिास म्हितात की
नजिके रिी भाविा जैसी , प्रभू मुरनत दे खी नति तैसी | बाल कां ड
भगिती दृिी आवि िाचेचा विषय नसल्याने त्यासंबंधी केिळ किनाच किािी लागते .
श्रुवत म्हितात की
ि िक्षुषा गृह्यते िानव वािा -- तृतीय मुण्डक प्रथम खण्ड – ८
ि तत्र िक्षुगवच्छनत ि वाग्गच्छनत -- केन उपवनषत प्रथम खण्ड

सुधानसांधोरन्तववसनतमनिशां – सुधा = अमृत , वसन्धो = समुद्र , अंति = मे / मधे िसवत = असते /

िहाते
अवनिं = सिा , वनत्य , नेहेमी िगवैतिे
अवनिं ह्याची फोड अ + वनि् , अ = नाही आवि वनि = अंधाि अिीही किता येते.
म्हिजे श्री भगिती सतत अमृताच्या समुद्रात िास किते .
श्री भगित् पाि श्री िंकिाचायत सौंियत लहिीच्या ८ व्या श्लोकात म्हितात की

सुधानसन्धोमवध्ये सुरनवट-नपवाटी-पररवृते
मनणिीपे िीपो-पविवनत निन्तामनण गृिे ।
नशवकारे मञ्चे परमनशव-पयवङ्क निलयाम्
भजत्न्त त्ाां धन्याः कनतिि निदािन्द-लिरीम् ॥ ८ ॥

ह्याच अथात ने भगिान श्री िंकिाचायत मंत्र – मातृका – पु ष्प – माला ह्या काव्यात म्हितात की

कल्लोलोल्लनसततामृतात्िलिरीमध्ये नवराजन्मनणिीपे

लवलतासहस्त्रनामातही सु धा सागर मध्यस्था असे भगितीचे िितन केले आहे .

सौंियतलहिीच्या ८ व्या श्लोकािि टीका किीत असतां ना माझे पिमपूज् गुरुिे ि सां गतात की

निस्पांद परम नशव आिांद ब्रह्म परम पद सुधा नसांधु िे |

श्र्िेताश्वति उपवनषिाच्या ६ व्या अध्यायात वलवहले आहे की

निष्कलां नित्ियां शाांतां निरवद्यां निरञ्जिम् |

अमृतस्य पर््ँ सेतुां दग्धेन्धिनमवािालां ||१९||

िप्ति ही धािि कििार्यात म्हिजे िप्तिमानात िास किते म्हिजेच ब्रह्माची पिाििी भगिती सुधा-
सागिात िास किते याचाच अथत ती पिमवििाच्या मध्ये पिमवििाच्या हृियात वििाजमान असते .
सुधा-सागि या संिभात त आचायत श्री भाकि िाय लवलतासहस्त्रनामाच्या टीकेत असे सां गतात की हा
लोक अनेक (ििच्या) स्वगत लोकां पवैतकी एक असून तवैतवतिीय ब्राह्मि १-६-२ नुसाि हे स्थान अमृताने
व्यापलेला आहे .
चंद्राचे मध्य स्थान (बैंिि स्थान) हे अमृताने भिलेले असू न हे स्थान सहस्त्राि चक्रात असते आवि
ह्यावठकािी कुंडवलनी िप्तिचे वनिास स्थान होय.िामकेश्वि तंत्र सां गते ...

नबांदुस्थािां सु धा नसांधु पांि योन्या: सुरद्रुमा: | तत्रैव निप श्रेणी ि तन्मध्ये मनण मण्डपां ||
तत्र निन्तामनणकृतां दे व्या: मत्न्दर मुत्तमम | नशवात्मके मिामन्चे मिेशिोप बिवणे ||
अनतरम्ये तत्र कनशपुश्च सदानशवः | मृतकाश्च ितुष्पादा मिेन्द्रश्च एतद्ग्रि: ||
तत्रास्ते परमेशानि मिानत्रपुरसुन्दरी | नशवाकव मण्डलां द्रावयत्न्तन्दु मण्डलां ||
तदद् भूतमृतस्यन्दी परमािन्दित्न्दता | कुल योनषत्कुलां त्यक्त्वा परां वषवणमेत्यसा: || भवैतिियामले –
िामकेश्वि तंत्रे

सुधाब्दौ िांदिौद्यािे रत्नमांडप मध्यगाम |

बालाकव मांडल भासाां ितुबाविा नत्रलोििाम् ||
पाशाङ् कुश शराश्चापां धारयन्ती नशवाांनश्रयम् |
ध्यात्ा ि हृचगतां ििां व्रतस्थ परमेश्वररम् ||

श्री चक्राच्या मधल्या वबंिुस्थानाचे नाि सुधा वसंधु आहे , आवि यावठकािी श्री भगितीचा वनिास असतो.
श्री भगितीची पूजा ह्याच स्थानी (वबंिुस्थानात) केली जाते .

सौंियतलहिीच्या ८ व्या श्लोकाच्या अरुि मोविनी वटकेत पिा ह्या संज्ञेची व्याख्या कितां ना असे म्हटले
आहे की
सुधा – सागि म्हिजे वहमालयापासून समुद्रापयांत अथात त वििापासून ( आपाितलमस्तक ) पायापयांत
संपूित मानिी ििीि हे च भगितीचे वनिासस्थान आहे .
वासरमयी ां – वििसा असलेल्या प्रकािाप्रमािे
भगिती पिा िप्ति पिम प्रकािमान आहे वतच्या प्रकािाने सित ब्रह्मां ड प्रकावित होते ( भगिती पिा
ििीच्या प्रकािाने ब्रह्मां ड दृविगोचि होते ) जसे

ि तत्र सुयो भानत ि िन्द्र तारकां िेमो नवद् दु तो भान्ती कुतोयम अनग्न: |
तमेव भान्तमिुभानत सवं तस्य भासा सववनमदां नवभानत || - श्र्िेताश्वतिोपवनषत अ.६-१४

वेदािमेतां पुरुषां मिान्तमानदत्य वणव तमस: परस्तात् |

तमेव नवनदत्ानत मृत्युमेनत िान्य: पन्था नवद्यतेयिाय ||८|| िु . यजुिेि , उत्ति नािायि सूि

मूलाधारे मूलनवद्याां नवदयुतकोनट सम प्रभाम् |

सूयवकोनट प्रनतकाशाां िन्द्रकोनट द्रवाां नप्रये |
नबसतन्तु स्वरुपाम् ताां नवन्दु नत्रवलयाां नप्रये || ज्ञानािति तन्त्र

तामनग्न वणां तपसा ज्वलत्न्तां |

वै रोिनिां कमव फ़लेषु जुष्टाां || िे व्युपवनषि ९

िमस्ते अस्तु नवद्यते िमस्ते स्तिनयत्े |

िमस्ते अस्त्वश्मिे ये िो दु डाशे अस्यनस || अथित कां ड १ सूि १३

शत्क्त: कुण्डनलनिनत यानि गनदता आइम् सांज्ञा जगनिमावणे |

सततोद्यता प्रनवलसत सौदानमिी सनिभा |
शङ् खावतव निभाां प्रसुप्त भुजगाकाराां ...|| - वत्रपुिा साि समुिय

तनटल्लेखा-तन्ी ां तपि शनश वैि॒श्वािर मयी ां | सौंियतलहिी – २१

भगितीच्या ििीिाचे तेज ( िीप्ति ) कोवट सू याां च्या तेजाप्रमािे आहे आवि ती अंधािाचा नाि कििािी
आहे .
असेही म्हिता येइल की भगिवत कुंडवलनी िप्ति च्या जागृत होण्याने अज्ञानरूपी अंधािाचा लोप
होऊन ज्ञानरूपी प्रकाि उद्भितो. जागृत झाल्यानंति भगिवत कुंडवलनी िप्ति ऊर्ध्तगावमनी होते आवि
साधकाला विव्य ज्ोतींचे िितन होते , ह्या सगळ्या ज्ोवत कुंडवलनी िप्तिची रुपे होत.तवैतवत्तिीय
आिण्यकात भगिती विि् यु त सदृश्य मानले गेले आहे .

भगितगीते मध्ये सां वगतले आहे की

नदनव सूयवसिस्रस्य भवे द्युगपदु त्स्थता ।

यनद भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य मिात्मिः ॥ ११-१२ ॥

मांत्र - भवानि त्ाां वांदे भवमनिषी सत्चितसुख वपू : पराकाराां दे वीममृतलिरीमैं दवकलाम |
मिाकालानतताां कनलतसरणी कत्िततिुां सुधानसांधोरन्तववसनतमनिशां वासरमयीम् ||१||
मांत्राथव - सुभगोिय स्तुती: ग्रंथाचा पवहला श्लोक हा मंगलाचििाचा आहे .या श्लोकात आचायाां नी बाला
वत्रपुिसुंििी आवि श्री विद्या ह्यां च्या मंत्रां चा उल्लेख ( संकेत ) केला आहे .

भिानी = विश्वजननी = महायोनी = िाग्भि बीज

सुख िपु : = आनंि = काम बीज
पिा = िप्ति बीज
बाला = िाग्भि , काम , पिा
याचप्रकािे श्री विद्येचे कावि , हावि आवि सावि ह्या रूपां चे संकेत प्रस्तु त श्लोकात आहे त.सिि मंत्र हे
प्रत्यक्ष गुरुमुखातून वमळाले पावहजेत वकंिा गुरुनेच समजािून सां वगतले पावहजे हयास्ति ििील मंत्रां चा
विस्ताि येथे केलेला नाही. िेगिेगळे संप्रिाय अथिा पिं पिा ह्यां चे िेगिेगळे भेि अथिा गौप्य (िहस्य)
आहे त. ििील श्लोकातून विि – मंत्राचा बोध होतो जसे –
िंिे = नमः
भिमवहषी = विि
सप्तत्चतसुख िपू : = य चा बोध होतो
मंत्रविधान ह्या ग्रंथात विल्याप्रमािे “ य ” चे अथत येिेप्रमािे होतात वकंिा मंत्रविधानातील खालील
ििां मधून अश्याप्रकािे “ य ” िापिला जाऊ िकतो...

यो वाणी वसुधा वायुनववकृनत: पुरुषोत्तमः |

युगान्त श्वसि: शीघ्रां धूम्ा्रनि प्रानणसेवक ||१३९||
शङ् खभ्रमो जनट लोला वायुवेगी यशस्कर: |
सांकषवण: क्षपा वालो हृदयम कनपला प्रभा ||१४०||
आग्नेयी व्यापकस्त्यागो िोमो यािां प्रमा सुखां |
िण्ड सवेश्वरर धुमस्िामुन्डा सुमुखेश्वरर ||१४१||
त्गात्मा मलयो माता िांनसिी भृन्गिायक: |
िेतिा शोषको मीिो धनिष्ठािन्ग वेनदनि ||१४२||

अश्याप्रकािे िंिे भिमवहषी ह्या ििसमूहाने पंचाक्षिी मंत्राचा “नम: वििायवैत “चा बोध होतो (अथत
समजतो).
िंिे = नम: , भिमवहषी = वििा , सप्तत्चतसुख िपू : = य अश्याप्रकािे नम: वििाय हा वििाचा पंचाक्षिी
मंत्र तयाि होतो.
कावि आवि हावि विद्येचा िचनाक्रम अथिा उकल

िानद प्रथम कूट कानद प्रथम कूट

भि --- ह (विि) भि --- क
मवहषी --- स (िप्ति) िंिे ---- ऐ
सुख --- क पिा --- ई
लहिीम् --- ल + हिीम् = ह्ीं अथिा सुख = कामकला = ई लहिीम् = ल + ह्ीं

दु सरे कूट
भि = ह
मवहषी = स
सुख = क
पिाकािा च्या पिं पिाने = ह वकंिा अमृत = चंद्र = ह
लहिीम् = ल + ह्ीं
नतसरे कूट
भिमवहषी = स
सुख =क
लहिीम् = ल + ह्ीं
पवहल्या श्लोकाचा सािां ि असा की आचायतश्री असे प्रवतपािन कितात की श्रीविद्येची (भगिवत श्री
कुंडवलनी िप्ति) उपासना ही सितश्रेष्ठ अिी आहे आवि ती भोग आवि मोक्ष िे िािी उपासना
आहे ,संपूित ब्रह्मां डाच्या उत्पवत्त चे काििही तीच आहे आवि साक्षात पिब्रह्म ही तीच आहे . त्याचबिोबि
असेही संवगतले की भगितीचे वनिासस्थान वकंिा वतचा िास हा ििीिातच असतो त्यामुळे अंतियोगानेच
ििीला जािून घेता येते.
सुधानसांधोरन्तववसनत ह्या पिाने आचायतश्री असे प्रवतपािन कितात की समयाचािानुसाि भगितीचे
मंविि म्हिजे सहस्त्राि आहे वतथे वतचा वनत्य िास असतो ि येथेच वतची पूजा व्हािी. यावठकािी
सहस्त्राि चक्राच्या खालील म्हिजे वनम्नस्तिाििील चक्रां ची पूजा वनवषि आहे . म्हिजेच साधकाने
कुंडवलनी ििीला मुलाधािपासून उत्थान करून सहस्त्रािात नेऊन त्या वठकािी वतचे ध्यान किािे
आवि ध्यानाच्या या प्रकािाला आचायत “ िासिमयीम ” असे म्हितात.

मिसतत्ां नजत्ा ियिमथ िासग्रघटीतां | पुिव्याववृत्ताक्ष: स्वयमनप यदा पश्यनत पराम् |

तदानिमेवास्य स्फ़ुरनत बनिरन्तभव गवनत | परािन्दाकारा परनशवपरा कानिदपुरा ||२||

सरळ अथव :- जो योगी मनस तत्वाला वजंकून (लयकरून) मनाला एकाग्र करून नासाग्रािि दृिी प्तस्थि
करून मग ती दृिी अंतमुतख करून पिािे िीला पहातो तेव्हा अंतबात ह्य असे भगितीचे स्फुिि होते . ही
भगिती पिवििाच्याही पलीकडील वकंिा पिविि-पिायि आवि थोडीिी अपिा म्हिजे ऐवहक आहे .
व्याख्या:- यानंति आचायत श्लोक २ ते ६ पयतन्त कुंडवलनी ििीचे जागिि तसेच आिोहि ( िप्ति िि
उचलण्याची प्रवक्रया ) ह्याचे विििि कितात. आचायत श्री या ग्रंथात समयाचाि मागात चे प्रवतपािन
कितात.
समयाचाि हा भािनाप्रधान असून ह्यात ध्यान हे मुख्य अंग आहे . आचायाां नी ध्यानाचे महत्त्व सां वगतले
असून ध्याना्ािा कुंडवलनी ििीचे जागिि म्हिजे काय हे वििि कितात. कुंडवलनी ििीच्या
जागििासाठी
तीन महत्वाच्या बाबी सां वगतल्या आहे त.
(१) मनस्तत्वं वजत्वा
(२) नासाग्र घवटतं
(३) पुनव्यात िृत्ताक्ष स्वयमवप यिा पश्यवत पिाम्
वकंिा पुनव्यात िृत्तावक्षिियमवप यिा पश्यवत पिाम्

मिस्तत्ां नजत्ा – मन तत्व वजंकुन म्हिजे मनाला िि करून वकंिा वचत्ताच्या िृवत्तंचा वनिोध करून.
सगळी इप्तन्द्रये मनाच्या आधीन असतात त्यामुळे मन िि केल्याने इप्तन्द्रये आपोआप ताब्यात येतात.
पतञ्जवल योगाचा पावहला चिि “ योग:वचत्तिृवत्तवनिोध: “ इप्तन्द्रयलोलुप मनुष्य योगसाधना करु िकेल
काय ?
इप्तन्द्रये िि किायची असतील ति प्रथम मनाला िि किािे लागेल , मनोवनग्रहानेच ध्यान उत्तम प्रकािे
होइल.
म्हिून उपासनेची अथिा योगाची सुरुिात इप्तन्द्रय-वनग्रहाने होइल आवि ह्या साठी मनाला िि कििे
आिश्यक आहे .
मनािि ताबा वमळविण्या आधी ििीिािि विजय वमळवििे गिजेचे आहे कािि ते सुिा िोन प्रकािचे
आहे
अपक्व आवि परिपक्व.
योग साधनेवच सिय नसलेले ििीि हे अपक्व म्हिजे साधनेसाठी तयािी नसलेले असे असते , योगसाधनेने
ििीि हे साधनेसाठी तयाि (परिपक्व) होते . परिपक्व ििीिामध्येच भगिती कुण्डवलवन िप्ति जागृत होउ
िकते कािि योगावग्न (योगसाधने ) ्ािा ति झालेले ििीि जड् पिा आवि िोकिवहत म्हिजे अवलि
असे असते .
अपक्व ििीि हे सगळ्या िु ःखाचे कािि आहे अश्या ििीिाने ध्यान धाििा केली ति आसन प्तस्थि होिाि
नाही,हात पाय िु खायला लागतील, वचत्त इतित्र भटकेल आवि मग ब्रह्म्याच्या या ध्यानाचा विफ़ल् असा
िेिट होइल. जिी ज्ञाना्ािे आवि विचािा्ािे िु :खाच्या अनुभिां पासून मनाला तसे च इं वद्रयां ना पिािृत्त
केले तिीही इति बाधा जसे गाि – गिम , सुख - िु :ख आिी मानवसक बाधे मुले अप्तस्थिता
येईल.योगिीखोपवनषिात पवहल्या अध्यायात सां वगतल्याप्रमािे

नविा दे िेि योगेि ि मोक्षां लभते नवधे ।

अपक्ाः पररपक्ाश्च दे नििो निनवधाः स्मृताः ॥ २५॥
अपक्ा योगिीिास्तु पक्ा योगेि दे नििः ।
सवो योगानग्निा दे िो ह्यजडः शोकवनजवतः ॥ २६॥
जडस्तु पानथववो ज्ञेयो ह्यपक्ो दु ःखदो भवेत् ।
ध्यािस्थोऽसौ तथाप्येवनमत्न्द्रयैनवववशो भवेत् ॥ २७॥
तानि गाढां नियम्यानप तथाप्यन्यैः प्रबाध्यते ।
शीतोष्णसुखदु ःखाद्यैव्यावनधनभमाव िसै स्तथा ॥ २८॥

ह्यामुळे सित प्रथम योगसाधनेििािा ििीिाला परिपक्व कििे आिश्यक आहे मगच मनािि ताबा वमळे ल
/ ते िि होईल आवि हयानंति पुढे सां वगतल्याप्रमािे ध्यान कििे िक् होईल. भगिान स्वता: या विषयी
गीतेच्या सहाव्या अध्यायात सां गतात की

असांशयां मिाबािो मिो दु निवग्रिां िलम् ।

अभ्यासेि तु कौन्तेय वैराग्येण ि गृह्यते ॥ ६-३५ ॥
असांयतात्मिा योगो दु ष्प्राप इनत मे मनतः ।
वश्यात्मिा तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ६-३६ ॥
याप्रमािे आचायत “मनस्तत्वं वजत्वा “ या ्ािा कुंडवलनी ििीचे जागििाच्या पूिी किाियाच्या तयािी
संबंधी सुचना कितात. जेव्हा योगसाधनेििािा आवि उपासने्ािा िोष वनघून जातील तेव्हाच कुंडवलनी
ििी जागृती होऊ िकते आवि या प्तस्थतीतच ईश्विी कृपेने िप्तिपात होइल. “ िप्तिपात “ या विषयी
अवधक मवहतीसाठी माझे गुरुिे ि श्री स्वामी विष्णुतीथत जी महािाज ह्यां नी िचलेल्या ग्रंथां चे अिलोकन /
िाचन किािे .
तंत्रात ही याविषयी विस्तािपू ितक मावहती आहे . आचायत अवभनि गुि िवचत “ तंत्रालोक ” ह्या ग्रंथात
विस्तृत असे िितन केले आहे
योगाच्या आिश्यकते विषयी योगी श्री पूिात नंि पिमहं स (पूिात नंिनाथ ) ह्यांच्या षटचक्र वनरूपि ( श्री
तत्व वचंतामवि च्या सहाव्या प्रकििात ) सां वगतले आहे की

हुङ्कारे िैव दे वी ां यमनियमसमाभासशील: सुशीलो

ज्ञात्ा श्री िाथ वक्त्रात िमनमनत ि मिामोक्ष वत्मवप्रकाशम |
ब्रह्मिारस्य मध्ये नवरियनत सताां शुिबुत्ि स्वभावो
नभत्ा तत्ल्लङ्गरूपां पविदिि योरोिमेणैव गुप्तां ||५१||

िासाग्रघनटतां – इथे आचायत प्रथम बाह्य ध्यानाने सुरुिात किािी असा आिे ि िे तात. िि
सां गीतल्याप्रमािे योग साधन झाल्यानंति योग्याने आपली दृिी नासाग्रािि म्हिजे नाकाच्या िेंड्यािि
(पुढील टोकािि) प्तस्थि किािी (नासाग्र या विषयी वि्ान आवि महात्मे ह्यां च्यात मतभेि आहे त ,
काहींचे असे मत आहे की अग्र हे डोक्ाकडून घ्यािे आवि काही असे सां गतात की नाकाचे पुढील टोक
हे नासाग्र होय यामधून िोन प्रकािचे ध्यान होते एक म्हिजे भ्रूमध्य ज्ाला िां भिी मुद्रा असे म्हितात
आवि िु सिे नाकाच्या िें ड्यािि दृिी प्तस्थि कििे )
भगिान गीतेत हाच क्रम सां गतात,

योगी युञ्जीत सततमात्मािां रिनस त्स्थतः ।

एकाकी यतनित्तात्मा निराशीरपररग्रिः ॥ ६-१० ॥
शुिौ दे शे प्रनतष्ठाप्य त्स्थरमासिमात्मिः ।
िात्युत्च्छितां िानतिीिां िैलानजिकुशोत्तरम् ॥ ६-११ ॥
तत्रैकाग्रां मिः कृत्ा यतनित्तेत्न्द्रयनियः ।
उपनवश्यासिे युञ्ज्ज्याद्योगमात्मनवशुिये ॥ ६-१२ ॥
समां कायनशरोग्रीवां धारयििलां त्स्थरः ।
सम्प्रेक्ष्य िानसकाग्रां स्वां नदशश्चािवलोकयि् ॥ ६-१३ ॥
ध्यान हे िोन प्रकािचे आहे – बाह्य आवि अंति
इथे प्रथम बाह्य ध्यान किाियाचे आहे . बाह्य ध्यानाचे संिभात त अ्यतािकोपवनषि सां गते की

अथ बनिलवक्ष्यलक्षणां । िानसकाग्रे ितुनभवः षड् नभरष्टनभः

दशनभः िादशनभः िमात् अङ् गुलालन्ते िील द् यु नत श्यामत् सदृग्रक्त भङ्गीस्फुरत्पीत
शुक्लवणवियोपेतां
व्योम यनद पश्यनत स तु योगी भवनत ।

मंडल ब्राह्मिोपवनषिात ह्या विषयी सां वगतले आहे की

बनिलवक्ष्यां तु िासाग्रे ितुः षडष्टदशिादशाङ् गु लीनभः िमािीलद् यु नतश्यामत्-

सदृग्रक्तभङ्गीस्फुरत्पीतवणवियोपेतां व्योमत्ां पश्यनत स तु योगी िलिदृष्ट्या व्योमभागवीनक्षतुः
पुरुषस्य दृष्ट्यग्रे ज्योनतमवयूखा वतवन्ते ।

वत्रविखब्राह्मिोपवनषि बाह्य ध्यानाच्या विषयी असे सां गते की

िासाग्रन्यस्तियिो नजह्ाां कृत्ा ि तालुनि ।

दन्तैदवन्तािसांस्पृश्य ऊर्ध्वकायः समानितः ॥ १४५॥

सांयमेिेत्न्द्रयग्राममात्मबुद्ध्या नवशुिया ।
निन्तिां वासुदेवस्य परस्य परमात्मिः ॥ १४६॥

स्वरूपव्याप्तरूपस्य ध्यािां कैवल्यनसत्िदम् ।

याममात्रां वासुदेवां निन्तयेत्कुम्भकेि यः ॥ १४७॥

सप्तजन्मानजवतां पापां तस्य िश्यनत योनगिः ।

िानभकन्दात्समारभ्य यावद् धृदयगोिरम् ॥ १४८॥

बृहद्योगी याज्ञिल्क्य िृवत च्या ९ व्या अ० श्लोक नं १८७ ते १९० मध्ये याविषयी वनतां त सुंिि िितन आहे .
श्रीमिभागिताच्या एकािि कंिात भगिान सां गतात की

सम आसि आनसि: समकायो यथा सुखां |

िस्तावूतसांग आधाय स्विासाग्र कृतेक्षण: ||२२||

पुनव्यात िृत्तावक्षिद्यमवप यिा पश्यवत पिाम्

पुन: व्यािृत अक्ष स्वयमपी (अक्षी ्यमवप) यिा पश्यती पिाम्
पुन: = पित , व्यािृत = उलटे वफििून , अक्ष = डोळा / दृिी , स्वयमपी = स्वता: ,
या द्व्ययम अपी = िोन्ही , यिी / यिा पश्यती = पहातात , पिाम = भगिती कुंडवलनी िप्ति.

प्रथम बाह्य नासाग्रािि ध्यान झाल्यानंति आता आचायत बाह्य ध्यानानंति च्या अिस्थेचे िितन किीत
आहे त अंतिध्यानाबद्दल सां गत आहे त की नासाग्रािि ध्यान वसि झाल्यािि योग्याने आपली दृिी
आं तमध्ये िळिून अथात त िां भिी मुद्रा लािून (डोळ्यां ना आं तमध्ये िळिून याचाच अथत िां भिी मुद्रा
लािून) पिाििीला पहािे / पिाििीचे ध्यान किािे . यावठकािी आचायत ध्यानाचे महत्त्व सां गत आहे त
की याप्रकािे ध्यान केल्यािि कुंडवलनी िप्ति जागृत होते .

श्र्िेताश्वतिोपवनषत अध्याय १ मध्ये सां गतात की पूिी ऋषी मुनींनी महाििीला ध्याना्ािे च पवहले

ते ध्याियोगािुगता अपश्यि् दे वात्मशत्क्तां स्वगुणैनिवगूढाम् ।

यः कारणानि नित्खलानि तानि कालात्मयुक्तान्यनधनतष्ठत्येकः ॥ ३॥

ध्यानाविषयी बृहद्योगी याज्ञिल्क्य िृवत च्या ९ व्याअध्यायात सां गतात की

ध्यािेि सदृशां िात्स्त शोधिां पाप कमवणाम |

श्वपाकेश्वपी भुञ्जािो ध्यायी िव तु नलप्यते || १७८ ||
ध्यािमेव परां ब्रह्म ध्यािमेव परां तप: || १७९ ||
सववपाप प्रसक्तोऽनप ध्ययेनिनमषमचितम || १८० ||

श्रुवत सुिा सां गतात की

नित्स्वरुपोिनमनत सदा भावयन्त्सम्यङ्गी नमनलताक्ष: नकत्न्चदु त्न्मनलताक्षो

वान्तदृवष्ट्या भ्रुदिरादु परर सत्िदािांद तेज: कुट रूपां परां ब्रह्मावलोकयस्तद्रू पो भवनत ||२||

दे िमध्ये ब्रह्मिाडी सुषुम्ना सूयवरूनपणी पूणविन्द्राभा वतवते ।

सा तु मूलाधारादारभ्य ब्रह्मरन्ध्रगानमिी भवनत ।
तन्मध्ये तनटत्कोनटसमािकान्त्या मृणालसूत्रवत् सुक्ष्माङ्गी कांु डनलिीनत प्रनसिाऽत्स्त ।
ताां दृष्ट्वा मिसैव िरः सववपापनविाशिारा मुक्तो भवनत । --- अ्यतािकोपवनषि

भ्रूमध्ये सत्िदािन्दतेजःकूटरूपां तारकां ब्रह्म ।

तदु पायां लक्ष्यत्रयावलोकिम् ।
मूलाधारादारभ्य ब्रह्मरन्ध्रपयवन्तां सुषुम्ना सूयावभा ।
मृणालतन्तुसूक्ष्मा कुण्डनलिी । ततो तमोनिवृनत्तः । -- मण्डलब्राह्मिोपवनषि

घेिंडसंवहतेत ध्यान या विषयाचे सुंिि िितन केले आहे .

स्थू लां ज्योनतस्तथा सू क्ष्मां ध्यािस्य नत्रनवधां नवदु ः।

स्थूलां मूनतवमयां प्रोक्तां ज्योनतस्तेजोमयां तथा।
सूक्ष्मां नबांदुमयां ब्रह्म कुण्डलीपरदे वता ॥१॥

कनथतां स्थूलध्यािां तु तेजोघ्यािां शृणुष्व मे । यद् ध्यािेि योगनसत्िरात्मप्रत्यक्षमेव ि ॥१५॥

मूलाधारे कुण्डनलिी भुजगाकाररूनपणी ।
जीवात्मा नतष्ठनत तत्र प्रदीपकनलकाकृनत: ।
घ्यायेत्तेजोमयां ब्रम्हा तेजोघ्यािां परापरम् ॥१६॥
िानभमूले त्स्थतां सूयवमण्डलां वनििसांयुतम् । घ्यायेत्तेजो मिियाप्तां तेजोध्यािां तदे व नि ॥१७॥
|प्रकािन्तिम् |

भ्रूमध्ये मिऊर्ध्ें ि यत्तेज: प्रणवात्मकम् । ध्यायेज्ज्वालावलीयुक्तां तेजोध्यािां तदे व नि ॥१८॥

। अथ सूक्ष्मध्यानम् ।

तेजोध्यािां श्रुतां िण्ड सूक्ष्मध्यािां शृणुष्व मे । बहुभाग्यवशाद यस्य कुण्डली जाग्रती भवेत् ॥१९॥
आत्मिा सियोगेि िेत्ररन्ध्रानिनिगवता । नविरे द राजमागे ि िांिलत्ाि द्दश्यते ॥२०॥
शाम्भवीमुद्रया योगी ध्याियोगेि नसध्यनत । सू क्ष्मध्यािनमदां गोप्यां दे वािामनप दु लवभम् ॥२१॥
स्थूलध्यािाच्छतगुणां तेजोध्यािां प्रिक्षते । तेजोध्यािाल्लक्षगुणां सूक्ष्मध्यािां परात्परम् ॥२२॥

या श्लोकाच्या पवहल्या िोन ओळींमध्ये आचायाां नी कुंडवलनी जागििाचा विधी सां वगतला आहे . या
वठकािी आपि असेही म्हिू िकतो की जेव्हा योगी अिां ग योगाच्या सातव्या पायिीिि पोहोचतो तेव्हा
कुंडवलनी िप्ति जागृत होते . आवि कुंडवलनी िप्ति जागृवतचे फळ समाधी होय.
अिां ग योगाच्या १ ते ५ पायर्या / स्ति – यम – वनयम – आसन – प्रािायाम – प्रत्याहाि
= मनोवनग्रह – नाडी आवि ििीििुिी
अिां ग योगाची पायिी ६ = नासाग्र घवटतं
अिां ग योगाची पायिी ७ = कुंडवलनी िप्ति जागिि - पुनव्यात िृत्ताक्ष स्वयमवप यिा पश्यवत पिाम्
अिां ग योगाची पायिी ८ = समाधी - कुंडवलनी िप्ति जागििाचे फळ
वतसर्या ओळीत आचायत कुंडवलनी िप्तिच्या स्फुििाचे िोन प्रकाि बाह्य आवि आं ति भेि सां गतात.
अंति स्फुिि म्हिजे साधकाला आनंिाचा अनुभि आवि इति विव्य अनुभि हे कुंडवलनी िप्ति
जागििानंति होतात.साधक आत्मानंिात मग्न होतो आवि विव्य भािां चा उिय होऊ लागतो. हा
अनुभिाचा विषय असल्याने साधक स्वत: ह्याचा अनुभि घेतो , साधकाचे ििीि कां वतमय होऊ लागते ,
त्याचे बोलिे ऋजु आवि मधुि होते नाना प्रकािची काव्ये स्फुरू लागतात. श्री िामकृष्ण पिमहं स ,
वििेकानंि , स्वामी िामतीथत , श्री िमि महषी ह्यां ना असे विव्य अनुभि आले होते . िु सर्यां ना विसु
िकिािे हे जे अनुभि आहे त त्याला भगिवतचे बाह्य स्फुिि म्हितात.िु सर्या व्यप्तिला िप्तिपात
घडवििे हे सुिा ििीच्या बाह्य स्फुििाचे लक्षि असू िकते .
जि एखाद्या वठकािी एखाद्या महािािीने महाल बां धला ति त्या महालाची आं तुन आवि बाहे रून
सजािट केली जाते , बाहे रून पहािार्या व्यप्तिला बाह्य सजािटी िरुन असे लक्षात येते की हा एखाद्या
महािािीचा महाल असािा, आतली सजािट ति महालात िाहािािे वकंिा सेिेकिी / नोकि चाकि पाहू
िकतात. साधकाचे ििीि हे
िाजिाजेश्विी , महािािी श्री जगन्नावयका , पिाििी कुंडवलनीचा महाल आहे . एखाद्या महािािीच्या
महालाची सुंिि सजािट केलेली असते ति कोटी-कोटी ब्रह्मां डनावयका लवलतां वबका वजथे स्वत: वनिास
किते त्या वठकािाची सजािट / सुंििता ही अिितवनय असेलच आवि त्या विव्य महालाची आं तरिक
िोभा तेथील सेिािाि म्हिजेच साधक मनातच पाहू िकतो आवि अनुभि घे ऊ िकतो . असेही म्हिता
येईल की कुंडवलनी िप्ति जागृत झाल्यानंति साधकाला बाहयाभ्यंति ( आं ति + बाह्य ) अश्या िोन्ही
प्रकािचे आनंि वमळतात याचाच अथत साधकाला भोग आवि मोक्ष िोन्ही प्राि होतात.िास्त्रात असे
सां वगतले आहे की श्री विद्येची उपासनेने भुप्ति आवि मुप्ति िोन्ही प्राि होतात.
यत्रात्स्त भोगो ि ि तत्र मोक्षो , यत्रात्स्त मोक्षो ि ि तत्र भोग: |
श्री सुांदरी सेवि तत्पराणाां भोगश्च मोक्षश्च करस्थ एव ||

िु गात सििवतत असे सां वगतले आहे की

आरानधता सैव िृणाां भोग स्वगावपवगवदा | १३ – ५

भगिती कुण्डवलवन िप्तिच्या जागििाचे विधान आवि त्याविषयी माझे पिम पू ज् पिम गु रुिे ि श्री
योगेन्द्र विज्ञानी ह्यां नी त्यां च्या “ महायोग विज्ञान “ ह्या ग्रंथात अवधक प्रकाि टाकला आहे . माझे पिम
पूज् गुरुिे ि श्री विष्णुजी तीथत महािाज ह्यां नी आपल्या ग्रंथात वििेषत्वेकरून “ िे िात्म िप्ति “
(डीव्हाईन पािि) आवि
“ िप्तिपात ” वििेष प्रकाि टाकला आहे , सुबोध पितीने विििि केले आहे . महािािरातील प्रमुख सं त
श्री ज्ञानेश्वि ह्यां नी ज्ञानेश्विी नामक गीतेििील भाष्यात केलेले िितन असे आहे की ये थे त्याचा वििेष
उल्लेख किण्याचा मोह आििता येत नाही, श्री ज्ञानेश्वि ह्यां नी कुंडवलनी िप्तिच्या जागििाचा विधी
आवि त्यानंति येिार्या विविध अनुभिां चे मनोहािी असे िितन केले आहे . श्री ज्ञानेश्वि म्हितात

आता मी तु मच्यासमोि सित बाबींचा सां गोपां ग उलगडा किीत आहे , पिं तु या गोिींचा िास्तविक उपयोग
स्वत: अनुभि घेतल्यानंति होईल.योगाच्या अभ्यासासाठी सितप्रथम उपयुि असे स्थान / जागा
वनिडाियाला हिी.(स्थान कसे असािे ह्याचे िितन येथे विलेले नाही पि ते िितन वनतां तसुंिि आवि
उपयुि असे आहे )
हे अजुतना , योगाभ्यासासाठी विविि स्थान वनिडतां ना काळजी घ्यािी , आसपास वजथे एखािा मठ
अथिा वििालय असािे हयातून आपल्याला जे सोयीचे िाटे ल ते घ्यािे , वतथे पूित एकां तात बसािे .
उपयुि स्थान वनिडतां ना असे पहािे की आपले मन येथे िां त आवि वनिल िाहील, अश्या जागेिि
आपले आसन लािािे .
सगळ्यात िि स्वच्छ मृग चमत असािे त्याखाली स्वच्छ धूत िस्त्र असािे , सिात त खाली मऊ गित /
िभाां कुि सपाट अश्या जवमनीिि असािे , आसन जास्त उं च झाले ति ििीि ढळू िकेल फाि खाली
असेल ति जवमनीला स्पित होईल, थोडक्ात आसन चां गले आवि सुखकि असािे जेिेकरून
साधनेमध्ये व्यत्यय येिाि नाही.
मग अश्या आसनािि बसून वचत्त प्तस्थि किािे , सि् गुरू
ं चे ििि किािे , नंति अंतबात ह्य साप्तत्वक भाि
जागृत करून अवतिय आििपूितक सि् गुरू
ं चे ििि किीत िाहािे जोपयांत मनाची अहं कािी कठोि
िृत्ती बिलू लागते , तसेच िासनेचे विििि होत नाही , इं वद्रयां ची चंचलता थां बली पावहजे . मन एकाग्र
होऊन हृिय चक्राचे प्रवतवबंब विसू लागते , मग त्या आत्मबोधाच्या अिस्थेत आसनािि बसून िाहािे ,
आता असे समजू लागेल की ििीि आपोआप प्तस्थि झाले आहे , ििीिातील िायु एकत्र होऊ लागले
आहे त.
या अिस्थेत प्रिृत्ती पिाङ्मु ख म्हिजे आपली नेहेमीची चंचलता सोडून प्तस्थि होउ लागते , मग समजािे
की वचत्त समाधी अिस्थेकडे जाण्याची सम प्तस्थती (कमतसाम्य ििा) आलेली आहे आवि योगाचा
अभ्यास साधू लागतो.
आता कंबिे पासून ििच्या ििीिाची प्तस्थती म्हिजे बसण्याची मुद्रा वकंिा प्तस्थती किी असािी ते
समजािून सां वगतले आहे ,
आपल्या मां ड्या पोटिीपािी घट्ट धिाव्या मग एका पायाच्या तळव्यािि िु सर्या पायाचा तळिा िाकडा
करून गुिस्थानाचे वठकािी घट्ट ठे िािा , उजिी टाच गुिा ि विश्न ह्यां चे मधोमध जी चािबोटे जागा आहे
त्यापवैतकी िीड िीड बोटे जागा सोडून मध्ये िाबािी ि टाचेच्या मागील बाजूने ििीिाचा तोल सां भाळू न
िि िे टािी आता असे आसन धिल्याने ििीि िि उचलले गेले ते कळिाि नाही अश्या तर्हे ने पायाचे
िोन्ही घोटे िि धिािे हे अजुतना असे केल्याने ििीिाचा पू ित भाि / तोल घोट्यािि िाहील. हे पाथत हे
मुलबंध नामक आसनाचे िितन आहे त्याला िज्रासन असेही म्हितात. याप्रमािे गुिाचे वठकािी
असलेल्या मूलाधाि चक्राचे वठकािी मुलबंधाची प्तस्थती जमली की अपानिायु चा खाली जाण्याचा िस्ता /
मागत बंि होतो आवितो आतल्या बाजूला जाऊ लागतो.
मग िोन्ही हाताची ओंजळ डाव्या पायािि आपोआप टे कविली जाते आवि खां िे िि गेल्याचे जाििते ,
मेरूिं ड सिळ / ताठ होतो आवि मस्तक आत झुकू लागते , पापण्या बंि होऊ पहातात . दृिी
अधोप्तन्मलीत होते आवि नासाग्रािि प्तस्थि होते , आता दृिी आतल्या आत िहाते बाहे ि जात नाही म्हिून
ती अधत विकवसत दृिी नासाग्राििच प्तस्थि होऊ लागते मग िु सिीकडे पहािे वकंिा कोण्या रूपाकडे
लक्ष द्यािे ही इच्छा आपोआप मािळते , मस्तक खाली झुकून हनु िटी माने च्या खालील खळग्या मधे
रुतते आवि मस्तक पातीला घट्ट वचकटू न बसते , ह्याला जालंधि बंध म्हितात. बेंबी िि उठते , पोट आत
जाते ि सपाट होऊन हृिय कमल विकवसत होते , हा विस्नाचे िि आवि बेंबीच्या खाली जो बंध होतो
त्याला उड्डीयान बंध म्हितात. अश्या तर्हे ने बंध – मुद्रा झाल्याने ििीिाच्या बाहे िच्या भागात
योगाभ्यासाची खूि उमटते आवि ििीिाच्या अंतभात गात सित मनोिृत्तींचे अप्तस्तत्व मािळते आवि
मनाच्या सगळ्या किना नाहीश्या होतात आवि प्रिृत्ती म्हिजे कमत किण्याची इच्छा बंि होते ि ििीि
आवि मन याचा विसि पडतो. मग भूक आवि वनद्रा ह्यां ची िुिवह हिपते .
हे अजुतना हे जे मुलबंध आवि िज्रासन सां वगतले त्या ्ािे बंवधत झालेला / कोंडला गेलेला अपानिायु
ििीिात मागे वफरून त्याचा आकाि िाढतो / फुगू लागतो असा क्षुब्ध झालेला अपान िायु बेंबीच्या
स्थानी असलेल्या मिीपुि चक्राला मधोमध धक्के िे तो. यानंति अपानिायूचा जोि ओसिल्यानंति तो
संपूित ििीि रूपी घि िोधून बालपिापासून जो मळ ििीिात जमा झालेला असतो त्याला ििीिाबाहे ि
टाकतो. अपान िायुची ही लाट एके वठकािी न थां बता आपल्या ििीिातील कोठयामधे विितो आवि
मूलाधािातील कफ िात काढून टाकतो,मग तो रुवधिािी सि धातूंचे ( िस िि मां स मिा मेि अप्तस्थ
आवि िुक्र ) समुद्र उलथून टाकतो , मेिाचे डोंगि फोडून टाकतो , हाडाच्या आतमध्ये असलेली मिा
ही नाहीिी कितो , िायु मागात मधील अडथळे िू ि कितो.सगळे अियि विवथल कितो ( त्यातील ताि
काढून टाकतो ). अश्या लक्षिां नी निीन साधक घाबरून जातो पिं तु योगसाधना कििार्यां नी धीि
धिािा कािि जिी अपानिायु व्याधी उत्पन्न किीत असला तिी त्या
व्याधींचा नाि ही किीत असतो. ििीिातील कफ आवि वपत्त हे जलाचे अंि आवि मां स ि मिा आिी
पृथ्वी तत्वाचे अंिां चे एकीकिि ( वमसळतो ) कितो. हे अजुतना , अपानिायुचे असे कायत चालू असतां ना
आसनाच्या उष्णतेने कुंडवलनी नामक िप्ति जागृत होते . जसे केििाने न्हालेले नावगिीचे वपल्लू िेटोळे
घालूनबसले आहे त्याचप्रकािे तिी ती साडे तीन िेढे घालून असलेली अधोमुख अिी वनजलेली
असते.विजेची जसे गोल कंकि असािे वकंिा अवग्निे खे प्रमािे वकंिा लखलखीत सोन्याचे िेढे तिी
कुंडवलनी संकोचून ( बंविस्त अिी ) असते .
िज्रासनाचा िाब पडल्यािि ती जागृत होते आवि मग जसा तािा तुटतो वकंिा तेजोमय असा सूयत
जागेिरून ढळलेला विसािा वकंिा तेजालाच जिू अंकुि फुटािा तिी कुंडवलनी आपले साडे तीन िेढे
सोडून आळोखे वपळोखे िे ऊन नाभीकंिािि उभी होते . बिे च वििसाची झोपलेली असल्याने भुकेनी
व्याकूळ आवि जािून बुजून वतला जागे केले असल्याने मोठया आिेिाने खाण्यासाठी आपले मुख िि
पसिते मग हृियकमळाखाली असलेला अपानिायु ती आपलासा करून घे ते ( व्यापून टाकते )
आपल्या मुखातील ज्वाळां नी आजुबाजु चौफेि व्यापते आवि मां साचे घास खाऊ लागते जे जे
मां सासवहत आहे त्याचे भक्षि करून हृियाचेही काही मां स खाते मग पायाचे तळिे तळहात ह्याचे
िोधन करून ििचे भाग जे आहे त ते खाऊन टाकते ,प्रत्येक अियि आवि सां धे यां ची तलािी घे ते,
खालच्या भागालाही सोडत नाही , नखाचे साि (सातिा) िोषून घेते, त्वचाचे सत्व काढून अप्तस्थच्या
आतील भागही चोखून काढते , वििां चे जाळे स्वच्छ करून टाकते आवि या सगळ्याचा परििाम म्हिजे
बाहे ि जािािे िोम िं रेही बंि होतात.तहानेनी कासािीस झालेली कुंडवलनी मग ििािी सि धातूंना
एका घोटात वपऊन सं पिून टाकते आवि संपूित ििीि िसहीन ( नीिस ) करून टाकते . मग नाकािाटे
बािा बोटां इतका जो िायु िाहात असतो
(सितसाधाििपिे श्वास हा १२ बोटे िाहतो) त्याला पकडून पित आतमध्ये ओढते ते व्हा िि जािािा
प्राििायू आवि खाली जािािा अपानिायु हे एकरूप होतात इथे चक्रां चे पडिे फि आड असतात
अन्यथा िोन्ही िायूंचे एकीकिि आधीच झाले असते पिं तु तेव्हा कुंडवलनी क्षिभि व्यग्र होती आता ती
म्हिते तुम्ही िोघेच फि उिलात ! हे अजुतना याचा अथत असा की कुंडवलनी पृथ्वीतत्व खाऊन संपविते
आवि जळाचा जो अंि आहे तोही फस्त करून टाकते . याप्रमािे पृथ्वी आवि आप (पंचतत्वां पवैतकी)
यां ना खाल्ल्यािि कुंडवलनी ची भूक िां त होते आवि ती सुषुम्ना नाडीजिळ िहाते , इथे तृि झाल्यािि
ती गिळ (विष) ओकते त्या गिळरूपी अमृताने प्रािाचे िक्षि ि पोषि होते , जिी ते गिळ म्हिजे अग्नी
असला तिीही तो अग्नी अंतबात ह्य िीतलता िे तो आवि सित अियिां मध्ये गेलेले सामथ्यत पुन्हा प्राि होते .
नाड्यां चे मागत बंि झाल्याने त्यातील प्रिाह थां बतात ििीिातील अपान , व्यान , समान , उिान , नाग ,
िे िित्त , कूमत , कृकल आवि धनंजय आिी नऊ प्राि नि होतात आवि केिळ प्राि नािाचा िायु उितो
म्हिून ििीिाचे पूिीचे धमत िहात नाहीत. मग नाकाच्या डाव्या आवि उजव्या नाकपु डीतून िाहािार्या
इडा ि वपंगला नाड्या एक होतात त्याच्या गाठी ( मागात तील अििोध वनघून जातो ) आवि षटचक्रां चे (
मूलाधाि , स्वाधीष्ठान , मिीपुि, अनाहत , वििुि , आज्ञा आिी ) भेिन होते
( म्हिजे त्याििील आििि नि होते ) . त्यानंति नाकपुडीतून िाहािार्या िायुला / नाडीला ज्ां ना
आपि चंद्र आवि सूयात ची उपमा िे तो त्यां चे िाहािे िून्यित होते , बािीक अिी ज्ोवत सुिा त्या
िायूंच्या सूक्ष्मत्वामुळे हलत नाही. बुिीची चंचलता नाहीिी होते , घ्रािेंवद्रयाचा जो विषय (कायत - िास
घेिे) परिमळ तो सुिा कुंडवलनीच्या सोबत मध्य नाडी अथात त सुषुम्ने मध्ये एकरूप होतो. या ििम्यान
चंद्राच्या सत्राव्या कलेचे अमृत सिोिि कलून त्यातून पडिािे अमृत हे कुंडलीनीच्या मुखात ते चंद्रामृत
पडते आवि सुषुम्नेतून ते अमृत प्रािां च्या योगे सगळ्या ििीिाच्या अंगां मध्ये मुिते . जसे मुिीमध्ये ति
धातूचा िस भिला असता मेि वििघळू न वनघून जाते आवि मूस धातूने भरून जाते तसे चंद्राची
अमृतमय सत्रािी कला ििीिात वभनते आवि िि फि त्वचेचे आिििमात्र उिते . ढगाने झाकलेला सूयत
ढग वििल्यानंति पित प्रकािमान होतो त्त ििीि कां वतमय होते जिू मािळत्या संध्येचे िं ग घेऊन
ििीि बनले आहे की काय असे भासते , असे िाटते की ििीि पवित्र अश्या कुंकिाने भिले आहे अथिा
चवैततन्यिसाने बनले आहे , मला ति असे िाटते की हे ििीि नसून मूतीमंत िां ती आहे . आनंिाच्या वचत्रात
भिलेले िं ग होय वकंिा आत्मसुखाचे स्वरूप आहे वकंिा संतोषिृक्षाचे लािलेले िोप आहे .
सोनचाफ्याची कळी अथिा अमृताचा पुतळा वकंिा कोमलतेचे असे उपिन वजथे िसंत बहिला आहे .
योग्याचे ििीि म्हिजे ििि ऋतुतील आद्रत थंडाव्याने पल्लवित झालेले चंद्रवबंब नव्हे स्वत: चंद्रवबंबच
जिू आसनािि बसले आहे .
ज्ािेळी कुंडवलनी सत्राव्या कलेच्या अमृताचे पान किते तेव्हा ििीिाची अिीच अिस्था होत असते
आवि अश्या िे हाला प्रत्यक्ष काळ सुिा वभतो. आता जिा वकंिा िाधतक्ाची कला ( िाधतक् मागे सिते ) ,
बालपि पित ये ते ( याचा अथत बालपिात जिी ििीिाची कोमल ििा असते त्याप्रमािे ) ििीि जिी
बाल्यािस्थेप्रमािे भासत असले तिी सामथ्यत मात्र बाल पेक्षा बल प्रमािे असते . सुिितिृक्षाला जिू
ित्नकवलका यािी त्त निीन नखेही येतात, निीन िात येतात ते सुिा जिू वहर्यां च्या पंप्ति होत,
ििीिािि निीन िोम / केि येतात ते म्हिजे जिू काही अिूसमान मािकां च्या कळ्या, हातापायां चे
तळिे ति गुलाबी कमळाप्रमािे होतात, डोळे अत्यंत ते जस्वी होतात जिू पूित िाढ झालेला मोती जसा
विंपल्यात माित नाही आवि विंपले उघडले जाते आवि मोत्याची आभा विसते तिी योग्याची दृिी िोन
पापण्यां च्या वमठीत मािेनािी होते आवि आिेिाने बाहे ि वनघू पहाते आवि आकािाला गिसिी घालू
पहाते. हे अजुतना , हे लक्षात असू िे की सुिितकां तीसम िे ह जिी झाला तिी पृथ्वीतत्वाचा आवि
जलतत्वाचा जडां ि त्यात नसतो, मग तो योगी सातासमुद्रपवलकडील पाहु िकतो , स्वगात वतल िि ऐकु
िकतो, पोट्याश्या मुंगीचे सुिा मनोगत जािून घे ऊ िकतो, िायूच्या घोड्यािि स्वाि होतो, पाण्यात
चालत असता पाण्याचा स्पितही पायाला होत नाही , अश्या प्रकािच्या अनेक वसप्ति त्याला प्राि होतात
हे अजुतना , हे लक्षात घे की प्रािाचा हात धरून हृियाकािाची काठी हाती धरून सुषम्ना नामक मध्य
नाडी चा वजना करून कुंडवलनी हृियात पोहोचते ती कुंडवलनी ति प्रत्यक्ष जगन्माता होय.वतच
वजिात्म्याची िोभा आहे आवि ओंकािाच्या अंकुिाििील सािली होय , ती िून्याचा आधाि आहे ,
पिमात्मारूपी वििाची संपुट होय आवि ओंकािाची स्पि जन्मभूमी होय. असो , जेव्हा अश्याप्रकािे
सुकुमाि कुंडवलनी जेव्हा हृियात (अनाहत चक्रात , िहिाकािात ) प्रिेि किते ते व्हा आपोआप
होिािा अनाहत नाि सुरू होतो , बुिी कुंडवलनी ििीच्या संगे चवैततन्यस्वरूप होते त्यामुळे वतला नाि
ऐकु येऊ लागतो.
या अनाहत नािाचे १० प्रकाि असतात त्यातला पवहला प्रकाि आहे त्याला घोष असे म्हितात जो
सितप्रथम ऐकु ये तो आवि त्या घोषाच्या कुंडात ( अंतिात ) ओंकािाच्या रुपाप्रमािे नािाची आकृती
तयाि होऊ लागते . पि याची जािीि किना करूनच जािता येते पिं तु किना कििार्याला तिी ते
कसे काय कळिाि की ह्या स्थानी किाचा घोष होतो आहे . हे अजुतना हे सां गाियाचे िावहले की जोपयांत
प्राििायुचा ( प्रािां चा ) लय होत नाही तोपयांत हृियाकािात र्ध्वन उमटत िाहतो म्हिून नाि िाहतो.
या अनाहत नािातील मेघ नािाने ( ढगां च्या गडगडाटा सािखा र्ध्वन/नाि ) हृियाकाि िु मिु मून जाते
आवि ब्रह्मि्ं राचा मागत मोकळा होतो. हे अजुतना हृियाकािाच्यािि जे महाकाि अथिा ब्रह्मिं र आहे तेथे
चवैततन्य आधाि नसलेल्या प्तस्थतीत असते ( उत्कंठीत अिस्थेत असते ) मग त्या महिाकािाचे घिी
कुंडवलनी िे िी चवैततन्याला आपले तेज अपति किते . बुिीच्या भाजी सोबत िुि नवैतिेद्य अपति झाल्यािि
्वैत ताचा मागमूस उित नाही आवि कुंडवलनीिप्ति ही प्रािस्वरूप होऊन जाते . तेव्हा ती किी विसते
असे विचािल्यास, असे भासते की एखाद्या िायूने बनविलेल्या बाहुलीला सोन्याचा पीतां बि घालािा. आवि
वतने तो काढून टाकून नग्न व्हािे वकंिा असे िाटते की िायूची झुळूक लागून ज्ोत विझली असािी, वकंिा
ज्ाप्रमािे आकािात िीज चमकून जािी आवि आकािातच नाहीिी व्हािी , त्याप्रमािे
हृियकमलाििती सोन्याच्या सिीप्रमािे विसते वकंिा प्रकािरूप जळाचा झिा िाहात असािा आवि मग
ती कुंडवलनी िप्ति हृिय प्रां तात ििीचे रूप ििीत सामािून जाते . अश्या अिस्थेत आपि वतला
िप्ति असे म्हित असलो तिी प्रत्यक्षात ती प्राििायु आहे . फिक फि येिढाच आहे की वतचा नाि
कां ती आवि तेज विसून पडत नाही आवि मग या अिस्थेत मनाला िि कििे िा िायूंना थां बवििे अथिा
ध्यानाची गिज उित नाही. मनात संकि - विकि उमटत नाहीत या प्तस्थवतला पं चमहाभूतां ना लय
कििािी अिी समजली जाते . अश्याप्रकािे वपंडाने म्हिजे चवैततन्यमय िे हाकृतीने वपं डाचा म्हिजे
पंचमहाभूतां चा ग्रास कििे हा नाथसंप्रिायाचा मागत , िहस्य अथिा मूळ उपाय आहे .
वहन्दी सावहत्य कुटीि , बनािस ्ािा प्रकावित आवि बाबू िामचंद्र िमात ह्यां नी अनुिावित केलेल्या
ज्ञानेश्विी च्या वहन्दी टीकेतील श्लोक ११ ते १४ पयांत चे भाष्य आहे १५ िा श्लोकही िाचायला हिा आवि
खिति पूित अध्याय िाचिे गिजेचे आहे .
येिेप्रमािे कुंडवलनी जागृत कििे आवि त्याचे स्फुिि याबद्दल सां वगतल्यािि िेिटच्या ओळीत
आचायतश्री ह्यां नी भगितीच्या स्वरूपाचे कितां ना पिानंिाकािा , पिविि पिा , आवि किाचीतपिा आिी
िि िापिले आहे त.
परािांद कारा – भगितीचे स्वरूप हे पिानंि स्वरूप अथिा तसा आकाि असलेले आहे . आनंि हा िोन
प्रकािचा असतो , पि आवि अपि , संसािात जे अनुभि येत असतात त्यां ना अपि म्हितात
काििसंसािातील सगळी सु खे ही क्षिवैतक आहे त नावििन्त आहे त नश्वि् आहे त त्यात काहीवह तथ्य नाही
त्यातील आनन्द हा िवैतषेवयक आहे . विषयां चा आनंि हा केिळ भ्रम असतो. िवैत नंविन जीिनात आपि
पहातो की मािुस विचाि कितो की अमुक अमुक विषयात आपल्याला आनंि वमळे ल पि थोड्या
िेळातच त्यात काही कमी वकंिा उिीि आढळू न येते मग ते सोडून िु सर्या विषयात आनंि घेऊ
लागतो, अश्या िीतीने िाळिंटात जसे मृगजळालाच खिे समजून त्यामागे वफिल्याने हाती काही लागत
नाही तसे च संसािातवतल सु खां ना खिे सुख समजून त्यामागे धाितो.संसाि सुख हे सापेक्ष आहे खिा
आनंि ति ब्रहमानंि आहे , पिानंि आहे ज्ाचा अनुभि समाधी अिस्थेत साधकाला येतो.
पवहल्या श्लोकात म्हटल्याप्रमािे हे च भगितीचे स्वरूप आहे स्वरूपाने व्यिीचा बोध होतो आवि
आनंिाच्या योगे ब्रह्माचा अनुभि होण्याने त्याला ब्रह्माचे स्वरूप अथिा आकाि म्हटले आहे . भगितीचे हे
स्वरूप जािल्यानंति साधक स्वत: आनंिमय होऊन जातो.
परनशवपरा – ह्या ििाचे िोन अथत होऊ िकतात
१ - पिवििाच्या पाि ( पलीकडे ) भगिवत पिमवििाच्या पलीकडे आहे , पवहल्या श्लोकाचा संिभत पहा.
२ – पिवििपिायि – ती पिमसवत आहे वकंिा कुंडवलनी िप्ति जागृत होऊन पिम वििात विलीन होते
म्हिून
पि – विि – पिायि.
कावचिपिा – कावचि , अपिा - इथे भगितीची िोन रुपे िाखविली आहे त पिा आवि अपिा , पिा
स्वरुपात ती पिमब्रह्म आहे आवि कोटी कोटी ब्रह्मां ड रूपाने वतचे अपिा स्वरूप विसते . समस्त जग हे
भगितीचेच अपिा रूप अथिा ऐवहक स्वरूप आहे . सगळ्या ब्रह्मां डां चे सृजन अथिा उत्पवत्त वतच्याच
अंिाने आवि वत अनंतिप्ति सगळ्या ब्रह्मां डां चे सृजन करूनही अनंत आहे जसे ,

ॐ पूणवमदः पूणवनमदां पूणावत्पूणवमुदच्यते । पूणवस्य पूणवमादाय पूणवमेवावनशष्यते ॥

हे सित ति वतचा एक अंिमात्र आहे

पुरुष एवे दां सवं यद् भू तां यि भव्यम् ।

उतामृतत्स्येशािो यदिेिानतरोिनत ॥२॥
एतावािस्य मनिमातो ज्याया्ँश्च पूरुषः ।
पादोऽस्य नवश्वा भूतानि नत्रपादस्यामृतां नदनव ॥३॥
नत्रपादू र्ध्व उदै त्पूरुषः पादोऽस्ये िाभवत्पु िः ।
ततो नवष्वङ् : व्यिामत्साशिािशिे अनभ ॥४॥

म्हिून समस्त जगात जे जे विसते ते सित भगितीचे अपिा रूप आहे .

ईशावास्यनमद् ्ँ सवं यत्त्कां ि जगत्याां जगत् ।

भगितीचे पिा स्वरूप ति पिम पि आहे , पिमब्रह्म आहे

इथे असेही म्हिता येईल की भगिवत आपल्या उपासकां ना भोग आवि मोक्ष िोन्ही िे ते म्हिून ती पिा
आवि अपिा अिी उभयरुपी आहे .

[३]

मिो मागव नजत्ा मरुत इि िाडी गण जुषो निरुध्याकं से न्दु दििमनप सां ज्वाल्य नशखया |
सुषुमणाां सांयोज्य श्लथयनत ि षडग्रत्न्थ शनशिां तवाज्ञा ििस्थां नवलयनत (नवलसनत) मिायोगी
समयी ||

सरळ अथव :- मनोमागत वजंकून म्हिजेच मनाचा वनिोध करून , नाडी समुहामध्ये िायुचा वनिोध करून
वकंिा नाडी समूहाला िायूने परिपूित करून सूयत आवि चंद्राचा वनिोध करून अग्नी तत्व प्रज्ववलत
करून त्याच्या विखे्ािे सुषुम्नेला सोबत घेऊन सहा ग्रंथी असलेल्या चंद्राला अथिा सहा ग्रंथी सवैत ल
कितात वकंिा मोकळ्या कितात असा समयाचािी योगी तुझ्या आज्ञाचक्रात वमसळू न जातो ( अथिा
विलास कितो ) िा तुझ्या आज्ञाचक्रात असलेल्या चंद्रात योग्याच्या मनाचा लय होतो.
व्याख्या :- महाििी कुंडवलनीचे स्फुिि कसे होते वतचा आकाि कसा असतो हे वििि केल्यािि
आचायत या नंति कुंडलीनीच्या ऊर्ध्त चालनाचे िितन कितात. कुंडवलनी िप्तिला मूलाधािापासून िि
नेण्याच्या प्रवक्रयेला योग िास्त्रात िप्ति – चालन असे म्हितात आवि यासाठी आचायाां नी खालील
उपाय विले आहे त.
१) मिोमागव नजत्ा :- योगाच्या सहाय्याने – िि सां वगतल्याप्रमािे .
२) मरुत इि िाडी गण जुषो :- कुंभकाने नाड्यां ना िायूने सम्पृि करून
३) निरुध्याकं सेन्दु :- इडा आवि वपंगला नाड्यां मधील िायुचा प्रिाह थां बिून म्हिजे चंद्र आवि
सूयत स्वि थां बिून म्हिजे कुंभक करून.
४) दििमनप सांज्वाल्य : - योगावग्न प्रकट करून.
५) नशखया सुषुमणाां सांयोज्य :- त्या अवग्नविखेला सुषुम्नेत वमळिून वकंिा अवग्नविखेिी सुषुम्ना
जोडून.
६) श्लथयवत षडग्रंथी :- षटचक्रां चे भेिन करून.
७) िविनं ति आज्ञा चक्रस्थं विलयवत :- आज्ञाचक्रात असलेल्या चंद्रा मधे विलीन करून.

भुजांगाकारे ण मूलाधारे समानश्रता | शत्क्त: कांु डनलिी िाम नबसतांतुनिभा शुभा ||

मूल कांन्दां फणाग्रेण द्रष्ट्वा कमल कन्दवत् | मुखेि पुच्छां सांग्रह्य ब्रह्मरन्ध्र समात्न्त ||
पद्मासि गता: स्वस्थो गुदमाकुञ्चय साधक: | वायुमुर्ध्वगनतां कुववि कुम्भकानवष्ठ मिस: ||
वायव्याघात क्षदानग्न स्वानधष्ठािगतो ज्वलि | ज्वलिाघातपविाघातोरूनिनद्रतोऽनिराट् ||
रुद्रग्रत्न्थांि ततो नभत्ा नवष्णुग्रत्न्थां नभित्यथ | ब्रह्मग्रत्न्थांि नभत्येव कमलानि नभिनत्त षट् ||
सििकमले शत्क्तः नशवेि सि मोदते | सािवस्था परा ज्ञेयः सैव निवृनत्त कारणां ||

ध्यानवबंिु उपवनषत् आवि योगचुडामिी उपवनषत् सु िा हे च सां गतात.

मुखेिाच्छाद्य तद्द्वारां प्रसुप्ता परमे श्वरी ।

प्रबुिा वनियोगेि मिसा मरुता सि ॥ ३८॥

सूनिवद्गात्रमादाय व्रजत्यूर्ध्ं सुषुम्नया ।

उद् घाटये त्कवाटां तु यथाकुनञ्चकया गृ िम् ।
कुण्डनलन्याां तथा योगी मोक्षिारां प्रभेदयेत् ॥ ३९॥

कृत्ा सम्पुनटतौ करौ दृढतरां बर्ध्ा तु पद्मासिां

गाढां वक्षनस सांनिधाय िुबुकां ध्यािां ि तिेनष्टतम् ।
वारां वारमपािमूर्ध्वमनिलां प्रोच्छारयेत्पूररतां
मुञ्चन्प्राणमुपैनत बोधमतुलां शत्क्तप्रभावािरः ॥ ४०॥ - योगचुडामिी ३८ ते ४०, ध्यानवबंिुउपवनषत्
६६ ते ६९

मिोमागव नजत्ा – िु सर्या श्लोकात आचायाां नी हे च प्रवतपािन केले आहे याचा अथत असा की मनाचा
वनिोध हा अत्यंत आिश्यक आहे . मनाचा वनिोध झाल्यािि अथिा मन ििीभूत झाल्याििच धाििा
किता येते. धाििेनेच प्राििायुचा सुषुम्नेमध्ये प्रिेि होईल. यासाठी आचायतश्री कथन कितात की ििील
प्रकािे मन िि केल्यािि मग नाड्यां ना िायूने भिािे . क्षुरिकोपवनषि सां गते की योगी आपल्या ध्यानाने
आवि धाििेने नाड्यां मधील प्रािाचा संचाि थां बिून प्रािाला सुषुम्नेत िळिािा मग पिब्रहमाची प्रािी
होईल.
मरुत इि िाडी गण जुषो – आता या वठकािी आचायत नाड्यां ना िायूने सम्प्रुि वकंिा युि किाियाची
आज्ञा िे तात म्हिजे नाड्यां मधील प्रािाचा वनिोध किण्यास सां गतात आवि हे प्रािायमाने किता येईल,
यासाठी योगिास्त्र वििेषेकरून भप्तस्त्रका आवि कुंभक किािे असे सां गतात. प्रािायामाने िायुचा
वनिोध होऊ िकतो.
भगिान गीतेत सां गतात की

स्पशावन्कृत्ा बनिबावह्याांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः ।

प्राणापािौ समौ कृत्ा िासाभ्यन्तरिाररणौ ॥ ५-२७ ॥
यतेत्न्द्रयमिोबुत्िमुवनिमोक्षपरायणः ।
नवगतेच्छाभयिोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ ५-२८ ॥

प्रािायामाचे महत्त्व उपवनषिात सां वगतले आहे ते असे

यथा पववत धातूिाां दह्यन्ते धमिान्मलाः ।

तथेत्न्द्रयकृता दोषा दह्यन्ते प्राणनिग्रिात् ॥ ७॥

प्राणायामैदविेद्दोषान्धारणानभश्च नकत्िषम् ।
प्रत्यािारे ण सांसगावद्ध्यािेिािीश्वरान्गुणाि् ॥ ८॥

नकत्िषां नि क्षयां िीत्ा रुनिरां िैव निन्तयेत् ॥ ९॥ - अमृतनािोपवनषत

पद्मासि त्स्थतो योगी िाडीिारे षू पुरयि |

मारूतां कुम्भयन्यस्तू स मुक्तो िात्र सांशय ||

प्राणायामो भवेदेवां पातकेन्धिपावकः ।

भवोदनधमिासेतुः प्रोच्यते योनगनभः सदा ॥ १०८॥

नाड्यां ना िायूने भिल्याने नाडीिुिी होईल आवि नाडीिुिी झाल्याििच िप्ति चालन संभिेल.
नाडी िुिी बद्दल चे विििि घेिण्ड संवहतेच्या ५ व्या अध्यायात विले आहे . नाडी िुिी बद्दल फािच
पान मावहती विलेली आहे . त्यात नाडीिुिीचे िोन प्रकाि 1) समनु 2) वनमतनु
समनु – प्रािायामासह धाििा.
आचायत वह सिि श्लोकात हाच संकेत िे तात.
या प्रकािे प्रािायामाने नाडी िुिी झाल्यािि योग्याने इडा ि वपंगला ह्यां च्या प्रिाहाला थां बिािे
(वनरुध्यकां सेन्िु ) आवि कुंभकाने योगावग्न चेतेल (िहनमवप संज्वाल्य)
या विषयी योगचूडामिी उपवनषि असे सां गते की

एवां िारां समानश्रत्य नतष्ठन्ते िाडयः िमात् ।

इडानपङ्गलासौषुम्नाः प्राणमागे ि सांत्स्थताः ॥ २१॥
सततां प्राणवानिन्यः सोमसूयावनग्नदे वताः ।
प्राणापािसमािाख्या व्यािोदािौ ि वायवः ॥ २२॥
यथेष्टधारणां वायोरिलस्य प्रदीपिम् ।
िादानभव्यत्क्तरारोग्यां जायते िानडशोधिात् ॥ ९९॥
बिपद्मासिो योगी िमस्कृत्य गुरुां नशवम् ।
िासाग्रदृनष्टरे काकी प्राणायामां समभ्यसेत् ॥ १०६॥
िाराणाां िव सांनिरुध्य मरुतां बर्ध्ा दृढाां धारणाां
िीत्ा कालमपािवनिसनितां शक्त्या समां िानलतम् ।
आत्मध्याियुतस्त्विेि नवनधिा नघ्रन्यस्य मूननव त्स्थरां
यावनत्तष्ठनत तावदे व मिताां सङ्गो ि सांस्तूयते ॥ १०७॥

योगविखोपवनषिातील पवहल्या अध्यायात

वायुिा ज्वनलतो वनिः कुण्डलीमनिशां दिेत् ।

सन्तप्ता सानग्निा जीवशत्क्तिैलोक्यमोनििी ॥ ८५॥

प्रनवशेिन्द्रतुण्डे तु सुषुम्नावदिान्तरे ।
वायुिा वनििा साधं ब्रह्मग्रत्न्थां नभिनत्त सा ॥ ८६॥

नवष्णुग्रत्न्थां ततो नभत्त्वा रुद्रग्रन्थौ ि नतष्ठनत ।

ततस्तु कुम्भकैगावढां पूरनयत्ा पुिःपुिः ॥ ८७॥

यथैव निनश्चतः कालश्चन्द्रसूयवनिबन्धिात् ।

आपूयव कुत्म्भतो वायुबवनििो यानत साधके ॥ १२०॥

आवि सहाव्या अध्यायात सां गतात

वामदक्षे निरुन्धत्न्त प्रनवशत्न्त सुषुम्नया ।

ब्रह्मरन्ध्रां प्रनवश्यान्तस्ते यात्न्त परमाां गनतम् ॥ ३४॥

िां वडल्योपवनषत इडा आवि वपंगले बद्दल सां गते की

इडायाां िन्द्रश्चरनत । नपङ्गलायाां रनवः । तमोरूपश्चन्द्रः ।

रजोरूपो रनवः । नवषभागो रनवः । अमृतभागश्चन्द्रमाः ।

याप्रमािे ििी आवि चंद्र ह्यां च्या वनिोध , तमोगुि ि िजोगुि यां ना िि करून अथिा वजंकून किता
येतो. िामायिाच्या उत्तिकां डात गोस्वामी तु लसीिास म्हितात.

जोग अनगनि प्रकट करी तब कमव सुभासुभ लाई |

बुत्ि नसरावे ग्याि घृत ममता मल जरी जाई || ११७ ||

िि सां वगतल्याप्रमािे जेव्हा योगी इडा आवि वपं गलेचा िोध कितो (अडिून) ( इथे अकत = इं िु = चंद्र
आवि वपंगलेचा िोध म्हिजे कुंभक असा अथत अथिा इडा आवि वपंगला यामध्ये प्राििायू चा प्रिाह
िोखून त्याला सुषुम्ने मध्ये घे ऊन जािे असा अथत होऊ िकतो ) तेव्हा त्यात योगावग्न प्रकट होतो आवि
त्या योगाग्नीच्या विखेला ( अवग्नविखेचा ििील भाग ) सुषुम्नेिी एकत्र कितो (विखया सुषुमिां संयोज् ) ,
म्हिजे प्रािायामा्ािा जो योगावग्न उत्पन्न होतो त्या ्ािा सुषुम्नेत असलेला मल जळू न जातो आवि
सुषुम्नेचे ्ाि उघडले जाऊन वतच्यात प्रािाचा संचाि होऊ िकेल. वकंिा सूयत आवि चंद्र नाडींमधील
प्रािाचा संचाि बंि होतो ते व्हा कुंडवलनी िप्ति अवग्नमुळे ति होऊन आपले िेढे सोडून सिळ होते ि
सुषुम्ना मागात िि चालू लागते आवि पुढे ती सहाही चक्रे उघडली जातील / त्यां चा िेध होईल. इथे आचायत
सुषुम्नां तगतत सहा चक्रां कडे आपले लक्ष िेवधत आहे त.
कुंडवलनीचे स्वरूप िीपविखे ( विव्याच्या ज्ोतीसािखे ) सािखे आहे आवि ती अवग्नसदृि आहे . िवैतविक
िाङ्मयात कुंडवलनी ििीला अग्नी असेच समजले गेले आहे , म्हिून दििमनप सांज्वाल्य चा अथत
कुंडवलनी जागृत करून असा घेता ये तो म्हिजेच प्रािायामा ्ािा कुंडवलनी िप्ति जागिून वतच्या
ििच्या टोकािी ( विखेिी ) सुषुम्नेला जोडून म्हिजे कुंडवलनी ििीचा सुषुम्ने मध्ये प्रिेि किािा.

शनशिां तवाज्ञा ििस्थां नवलयनत :- अश्या िीतीने जेव्हा महामाया पािमी िप्ति कुंडवलनी सुषुम्ना
मागात िि चवलत होते तेव्हा सहाही चक्रां चा िेध घेत आज्ञा चक्रात पोहोचेल , आज्ञाचक्र हे चंद्राचे स्थान
आहे .
चंद्र याचा अथत मन असाही घेता येतो कािि चंद्र हा मनाचा द्योतक आहे ( चंद्रमा मनसो जाता: ),
त्यामुळे असेही म्हिता येईल की आज्ञा चक्रात पािमी िप्ति कुंडवलनी ििीच्या रूपात व्यि होते .
“ िविनं ति आज्ञा “ चा अथत सोम कुंडवलनी असा घेता येईल म्हिजेच कुंडवलनी आपल्या अग्नी आवि
सूयत भागाचे िेध करून चंद्र खंडात विलीन होते . आज्ञा चक्र हे चंद्राचे पीठ (स्थान) आहे त्यामुळे “ति
आज्ञा चक्र िविन:” असे म्हिता येते , आज्ञा चक्र हे चंद्राचे स्थान मानले आहे त्यामुळे आज्ञा चक्रात
कुंडवलनीला आिाियाचा आिे ि विला आहे .
आचायाां नी या वठकािी “ ति “ ििाचा प्रयोग केला आहे त्यामधून असे िितविले आहे की सगळी चक्रे
सुषुम्नेच्या अधीन असल्याने भगितीचीच आहे त कािि सुषुम्ना भगितीचे ििीि आहे , ती पािमी िप्ति
स्वत: सगळ्या वठकािी आपले रूप बिलून असते वकंिा संपूित ब्रह्मां ड भगितीचे ििीि आहे मग त्यातून
इति काही िेगळे कसे असू िकेल ? अथिा साधकाचा “ अहं ” गळाल्यानंति सगळे िप्तिरूपच विसते
.
माझे पिम पूज् गुरुिे ि श्री स्वामी विष्णुतीथत जी महािाज यां नी सौंियतलहिी या टीकेमध्ये श्लोक ३६ पान
नं २०४ िि “ ति ” ििािि सुंिि प्रकाि टाकला आहे .
मियोगी समयी :- अश्या िीतीने ज्ाने षटचक्र भेिन करून कुंडवलनी िप्तिचा आज्ञाचक्रात लय
केला आहे तो समयाचाि जाििािा महयोगीच होय. महा ििाचा िापि करून आचायत ह्या वठकािी
समयाचािाचा अिलंब कििार्या योग्याची श्रेष्ठता मां डतात , अथिा योगी म्हिजे असा व्यप्ति जो योग
साधना कितो आवि जो साधकाने कुंडवलनी िप्ति जागृत करून चक्रभेिन केले आहे तो महयोगारूढ
असल्याने महायोगी आहे .
कुंडवलनी जागृती नंति महायोग सुरू होतो ( पहा माझ्या पिम पूज् गुरुिे ि श्री स्वामी विष्णुतीथत जी
महािाज यां चे “ महायोग विज्ञान “)
[४]

यदा तौ िन्द्राकौ निजसदिसांरोधिवशादशक्तौ (दशक्ता ) पीयूषस्रवणिरणे सा ि भुजगी ।

प्रबुिा क्षुत्क्रुिा दशनत शनशिां बैंदवगतां सुधाधारासारै ः स्नपयनस तिुां बैंदवकले ॥ ४॥

सिळ अथत :- जेव्हा सूयत आवि चंद्र आपआपल्या वठकािी उत्तम प्रकािे िोखून ठे िलेले असल्याने
अमृतधािा वमळविण्यास सक्षम नसल्याने भुजगी म्हिजे कुंडवलनी जागृत होऊन भुकेने व्याकूळ
असल्याने बैंिि स्थानी जाऊन चंद्राचा िेध घेते , हे बैंिि कले तू अमृतधािे त ििीिाला स्नान घालतेस.
स्पष्टीकरण:- श्री ज्ञानेश्वि महािाजां नी ज्ञानेश्विीत सहाव्या अध्यायात या विषयी अत्यंत सुिस िितन केले
आहे . सुभगोिय स्तुवतच्या िु सर्या श्लोकाच्या स्पिीकििात सिि िितन आलेले आहे . ििाह
उपवनषिाच्या पाचव्या अध्यायात याविषयी िितन केले आहे . माझ्या पिमपूज् गुरुिे िां नी त्यां च्या इं ग्रजी
पुस्तक वडव्हाइन पॉिि
( िे िात्म िप्ति ) मध्ये याविषया संिभात त विस्तृत विििि विले आहे .
ििीिात सुषुम्नेच्या डाव्या आवि उजव्या बाजूस इडा आवि वपंगला नाड्या असतात, डाव्या नाडीत चंद्र
आवि उजव्या नाडीत सूयात चे स्थान असते . चंद्र डाव्या नाडीने संचाि किीत ििीिातील इति सित
नाड्यां मध्ये अमृत स्त्रिि किीत जातो ति सू यत उजव्या नाडीच्या माध्यमाने ते अमृत िोषून घेतो. सूयत हा
विष आवि चंद्र अमृत स्वरूप आहे त. जेव्हा चंद्र आवि सूयत मूलाधाि चक्रात येतात तेव्हा अमािास्या
झाली असे म्हटले जाते . ज्ोवतष िास्त्रानुसाि जेव्हा सूयत आवि चंद्र एका िािीत एका अंिात येतात
तेव्हा अमािास्या होते याचाच अथत मूलाधाि चक्रात सूयत आवि चंद्र एका िािीत येतात. याविषयी
िितनोपवनषिा वतल ४० ते ४७ ऋचा पहाव्या.
अमािास्येतूनच इति वतवथंचा उिय होतो. अश्या प्रकािे मूलाधािात सूयत आवि चंद्र एकत्र आल्यािि
सूयात च्या वकििां नी चंद्र्मंडल द्रवित होऊन अमृत स्त्रिू लागते आवि ते अमृत मूलाधाि कुंडात जमा होते
आवि कुंडवलनी ते अमृत िोषून घेते (वपऊ लागते ) ,जेव्हा चंद्र आवि सू यात ची गती मंि होते म्हिजेच
योगी जेव्हा प्राियामा्ािा सूयत , चंद्राला आपआपल्या जागेिि िोखून ठे ितो तेव्हा अमृत झििे थां बते
आविकुंडवलनी ििीला अमृत न वमळाल्याने ती अिि होते आवि जोडीला योग्ािा उत्पन्न झालेला
अग्नीमुळे ( िायुमुळे प्रे रित झालेला स्वावधष्ठानावतल अग्नी ) मूलाधािातील अमृत उडून ( सुकून ) जाते
आवि अश्या िीतीने कुंडवलनीला अमृत न वमळाल्याने ती क्रुि होऊन भुकेमुळे त्रासून गेलेली अिी ती
नागाप्रमािे फूत्काि किीत आपले िेटोळे सोडून सिळ होते आवि सुषुम्ना नाडी मागात तील सहा चक्रे
आवि तीन ग्रंवथंचा िेध किीत सहस्त्र पाकळ्या असलेल्या कमळामधील चंद्रमंडळाचा िेध किते
त्यामुळे चंद्रमंडळात वपद्र पडते ि त्यातून अमृत धािा खाली पडू लागते आवि त्या धािे ने आज्ञा
चक्रातील चंद्रमंडळ अमृताने भरून जाते वकंिा चंद्रमंडळ अमृताने न्हाऊन जाते आवि या वठकािाहून
अमृत नाड्यामधून पूित ििीिात िाहू लागते .
िि िितन केल्याप्रमािे कुंडवलनी आपल्या मुखाने सुषुम्नेला आच्छावित करून मूलाधािात सुि होऊन
िहातेआवि सुषुम्ना कुहिात असलेले अमृत ग्रहि किीत िहाते पि सूयत आवि चंद्र ह्यां ना िोखून
धिल्यािि कुंडवलनीला होिािा अमृत स्त्राि बंि होतो आवि ती भुकेने व्याकुळ होऊनजागी होते . ह्या
वठकािी आचायत कुंडवलनी जागििाचे िितन किीत आहे त.

अथवा:- सूयत वकििां मध्ये प्रकाि उष्णता आवि प्रािििी असते . उष्णता विषाप्रमािे कायत किते .
औषध विज्ञानाचा वसिान्त असे सां गतो की अि मात्रेत घेतल्यास विष हे अमृताप्रमािे कायत किते
म्हिजेच सूयातची उष्णता एका विविि मात्रेत आपल्या ििीिाला आिश्यक आहे , सूयातपासून वमळिार्या
उष्णतेमुळे ििीिातील पचनवक्रया योग्य तर्हे ने होते पिं तु अवधक मात्रेत हीच उष्णता घातक ठरू
िकते .
चंद्र हा अप्रकावित आहे आवि सूयतप्रकािामुळे चंद्रवबंब आपल्याला विसते . सूयात ची वकििे चंद्रािि
जेव्हा पिाितीत होऊन येतात तेव्हा त्यातील उष्णता वनघून जाते ( चंद्रप्रकाि िीतल असतो ) आवि
जिू अमृत स्त्राि होतो. मिीपुिप्तस्थत सूयत आवि सहस्त्रािातील चंद्र हे कायत सतत किीत असतात (
साधाििपिे सूयत अधोमुख असल्याने त्याची वकििे िि जात नाहीत म्हिून अमृतापे क्षा विषाचा स्त्राि
जास्त होतो )आवि मूलाधािात प्रसुि कुंडवलनी अमृतपान किीत िहाते . जेव्हा सूयत आवि चंद्राचे कायत
थां बविले जाते तेव्हा अमृत प्रािनास न वमळाल्याने अिि झालेली कुंडवलनी भुकेच्या त्रासाने संत्रस्त
होऊन क्रोधाने ती आपले िे ढे सोडून सिळ होते आवि सुषुम्नामागात ने सहस्त्रािात चंद्रमंडळाचा िेध घेते
आवि संपूित ििीि अमृताने न्हाऊन जाते . ( कुंडवलनी जागृत झाल्यानंति मिीपुि चक्रातील सू यत
ऊर्ध्तमुख होऊन त्याच्या प्रकािात चंद्रमंडळ विसू लागते ि िीतल प्रकािरूपी अमृत झरू लागते .)
अथवा:- “ पीयूष स्रवण िरण ” म्हिजे “ जीिन िप्तिचा ह्ास ” – श्वासाने जीिन िप्तिचा ह्ास होतो.
कुंभक करून श्वास उच्छिास वक्रया िोखून धिली असता सूयत , चंद्र म्हिजेच इडा आवि वपंगला ( डािी
आवि उजिी नाकपुडी ) िोखून ठे िल्याने जीिन िप्तिचा ह्ास होत नाही याचाच अथत कुंडवलनी िप्ति
अमृत ऊफत जीिन िप्तिचा ह्ास किण्यास असमथत झाल्याने जीिन िप्ति िृप्तिंगत होते , अमृतस्वरूप
होते. आधुवनक ििीि िास्त्रानुसाि िप्ति ( एनजी ) ची िोन प्रमुख कायत आहे त एक चय (एनाबोवलक)
आवि उपचय वक्रया (केटाबोवलक), चय वक्रया ही निीन पेिींना जन्म िे ते ति उपचय वक्रया जुन्या
पेिीचा त्यां चे कायत /आयुष्य संपल्यािि त्यां चा नाि किते . आपि येथे चय वक्रया म्हिजे सृजनात्मक
कायत म्हिजे अमृत ऊफत चं द्र आवि उपचय वक्रया म्हिजे सूयत असे म्हिू िकतो. प्रािायामाच्या ्ािे
योगी चय आवि उपचय वक्रया थां बवितो आवि त्यािेळी िप्ति आपले रूप (कायत ) बिलते आवि सूक्ष्म
स्तिािि कायत करू लागते , चयापचय िोन्ही वक्रया थां बल्याने आयुष्य क्षीि होिे थां बून आयुष्य िधतन
होते. षट् चक्र वनरूपि या विषयी वििसंवहता पाचव्या पटलां त याचे विस्तृत िितन विले आहे .

[५]

पृनथव्यापस्तेजः पविगगिे तत्प्रकृतयः त्स्थतास्तन्मात्रास्ता नवषयदशकां मािसनमनत ।

ततो (तथा) माया नवद्या तदिु ि मिेशः नशव इतः|परां तत्त्वातीतां नमनलतवपुररन्दोः परकला ॥ ५॥

सरळ अथव :- पृथ्वी ,जल ,तेज ,िायु , आकाि आवि त्यां चे प्रकृती, रूप, तन्मात्रा िहा इं वद्रये मन आवि
माया , विद्या , महे ि आवि विि या सगळ्यां च्या पलीकडे तत्वातीतात विलीन (तद्रूप) हे चंद्राची पिकला
तू उितेस.

व्याख्या:- कुंडवलनी िप्तिच्या ्ािा चंद्रमंडळाचा िेध म्हिजे काय हे सां वगतल्यािि आचायत कुंडवलनी
िप्तिचा वतच्या पिा स्वरुपात लय कसा होतो याचे िित न किीत आहे त. विषयात प्रिेि किण्या पूिी तत्व
म्हिजे काय याचे ज्ञान होिे आिश्यक आहे . िवैति मतानु साि तत्व एकूि ३६ आहे त. प्रत्यवभज्ञा प्रमािे ३६
तत्वे येिेप्रमािे आहे त
माया - १) विि २) िप्ति ३) सिाविि – (मंत्र िा सिाख्य अथिा अधतनािीश्वि) ४) ईश्वि (महे श्वि) ५)
िुि विद्या (मंत्र) ६) माया ७) कला ८) विद्या ९) िाम १०) काळ ११) वनयती १२) पुरुष १३) प्रकृवत
मािस:- १४) बुप्ति १५) अहंकाि १६) मन १७ ते २६ – िहा इं वद्रये { ५ ज्ञानेंवद्रये - [श्रोत्र, त्वचा,चक्षु िसना,
नावसका] + ५ कमेंवद्रये – [िाक, पावि, पाि, पायु , उपस्थ] } , २७ ते ३१ पां च तन्मात्रा (िि ,स्पित , रूप,
िस, गंध ) आवि ३२ ते ३६ पंच महाभूते (पृथ्वी ,जल ,तेज ,िायु , आकाि)
मन बुप्ति अहं काि आवि वचत्त ह्यां ना अंत:किि चतु िय म्हितात.

पिा संवित
| |
विि िप्ति
(प्रकाि) (विमित = वििेचन)
| |
सिाविि
|
महे श्वि
|
विद्या
कुंडवलनी िप्ति ऊर्ध्तगावमनी होऊन सहस्त्राि चक्रात पिमवििात विलीन होिे या प्रवक्रये ला लय-क्रम (
प्रवतप्रसि क्रम) आवि िप्ति पित मूलाधािात येण्याला सृवि-क्रम (प्रसिक्रम) म्हितात. आचायतश्री या
वठकािी की जेव्हा िप्ति जागी होऊन ऊर्ध्तगावमनी होते तेव्हा क्रमाक्रमाने तत्वां चा लय होऊन िेिटी
पिािप्ति भगिती आपल्या पिम संवित रूपात विलीन होऊन पिम वििामध्ये समिस होते , हे च
िप्तिचे आद्य स्वरूप (वकंिा ििीि) आहे , हे च चंद्राचे कला रूप आहे ( चंद्रकला म्हिजे सोळा कला
आवि सत्रािी कला म्हिजे अमृत तत्व असा अथत या वठकािी [पवहल्या श्लोकाप्रमािे ] घेता येईल )
लय-क्रम समजािून सां गतां ना आचायत तत्वां चा लय ये िेप्रमािे िे तात.
पृथ्वी ,जल ,तेज ,पिन , आकाि - ५ तन्मात्रा - १० इं वद्रये – मानस (अंत:किि चतु िय ), माया , विद्या ,
महे ि , विि . पिा संवित ( पिम तत्व , पिम विि )

कुंडवलनी िप्ति जेव्हा चक्रां चा िेध किते तेव्हा क्रमिा: तत्वां चा लय होतो. मूलाधािाच्या िेधाने पृथ्वी
तत्वाचा लय होतो, स्वाधीष्ठान चक्राच्या िेधाने जल तत्व , मिीपुि चक्राच्या िेधाने ते ज अथिा अवग्न तत्व ,
हृिय अथिा अनाहत चक्राच्या िेधाने िायु तत्व ति वििुि चक्राच्या िेधाने आकाि तत्वाचा लय होतो.

५ तन्मात्रा,१० इं वद्रये , बुप्ति आवि अहं काि या सगळ्यां चा संबंध मनािी आहे त्यामुळे आज्ञा चक्राचा िेध
झाल्यािि या सगळ्यां चा अहं कािात लय होतो कािि आज्ञाचक्रात मन असते ( “मनोवप भ्रु मध्ये “ ).
आज्ञाचक्रा च्या िि कुंडवलनी िप्ति जेव्हा िेगिे गळ्या स्तिािि पोहोचते तेव्हा बाकी तत्वां चा लय होतो.
आज्ञाचक्राच्या िि योगाच्या विवभन्न ग्रंथात ९ स्ति संवगतले आहे त.
आचायतश्री या वठकािी मानस म्हिजे अंत:किि चतु िय – मन बुप्ति अहं काि आवि वचत्त या कडे संकेत
कितात आवि मानस नंति माया (म्हिजे िि प्रकृती पुरुष वनयती काळ िाम विद्या कला (माया) ही
आठ तत्वे माया तत्वाच्या आधीन आहे त.
मायेनंति क्रम विद्येचा येतो , विद्या म्हिजे िुि विद्या असे आचायत सां गतात , म्हिजे मायेचा लोप िुि
विद्येमध्ये होतो,िुि विद्येचा लय महे श्वि म्हिजे ईश्वि तत्वात होतो, ईश्वि तत्वाचा लोप विि अथात त
सिाविि तत्वात होतो आवि मग सिाविि तत्व पिमतत्वात विलीन होते . असेही आपल्याला म्हिता
येईल की आचायाां च्या मतानु साि विद्या तत्व म्हिजे सिाविि , ईश्वि आवि िुि विद्या ही तीन तत्वे होत
कािि ही तीनही तत्वे विद्या तत्वाच्या अंतगतत मोडतात. महे ि या ििाचा आचायाां चा संकेत विि आवि
िप्ति तत्वाकडे आहे कािि हे िोन्ही विि तत्वात अंतभूतत आहे त तसेच विि ििाचा अथत पिमविि
असाही होऊ िकतो .या सगळ्या तत्वां च्या पलीकडे पिा िप्ति आपल्या पिा संवित रूपात समिस होते
( चंद्राच्या पि-कला म्हिजे सतिािी कला जे ििीचे िास्तविक रूप/ििीि आहे ). िािाहोपवनषि
पाचव्या अध्यायात म्हटले आहे की

प्रणवेि समुत्थाप्य श्रीबीजेि निवतवयेत् ।

स्वात्मािां ि नश्रयां ध्यायेदमृतप्लाविां तथा ॥ ३४॥

ॐकािापासुन श्री बीजापयां त श्रीविद्येची सतिा अक्षिे होतात ही सत्रािी कलाच पि-कला होय.
चिथ्या श्लोकात सां वगतल्याप्रमािे सहस्त्राि चक्र हे पिमवििाचे स्थान आहे आवि या संिभात त
िािाहोपवनषि पाचव्या अध्यायात म्हटले आहे की

मूलाधारानदषट् ििां शत्क्तस्थािमुदीररतम् ।

कण्ठादु परर मूधाव न्तां शाम्भवां स्थािमु च्यते ॥ ५३॥

चंद्राची पि-कला म्हिजे सतिािी कला असा ििप्रयोग कििे आता उवचत ठिे ल , यावठकािी
आचायाां नी पिम तत्वासवहत २६ तत्वां चे िितन केले आहे . या संिभात त सौभाग्यलक्ष्मु पवनषिा चा िेिटचा
अध्याय िाचनीय आहे .
 [६]

कुमारी यन्मन्द्रां र्ध्िनत ि ततो योनषदपरा कुलां त्यक्त्वा रौनत स्फुटनत ि मिाकालभुजगी ।
ततः पानतव्रत्यां भजनत दिराकाशकमले सुखासीिा योषा भवनस भवसीत्काररनसका ॥ ६॥

सरळ अथव :- कुमािीरूपात जी कोमल अश्या स्विाने आिाज किते आवि मग पित एखाद्या सामान्य
स्त्री प्रमािे कुळाच्या रितीवििोधी िागून आिडाओिड किते , िडत असते . आवि मग ती महाकाल
सवपतिी जागृत होऊन अनाहत चक्रात ( हृियाकािात ) पवतव्रता धमात चे गुिगान किते आवि भगिान
िंकिाच्या सीत्कािाची िवसक होऊन जाते .

व्याख्या:- यत्कुमारी मांद्रयते यद्योनषतपनतव्रता | अरीष्टां यत्त्कांि नियते अनग्नस्तद् िुवेधनत ||

तवैतवत्तरिय आिण्यकाच्या पवहल्या प्रपाठकावतल सत्ताविसाव्या अनुिाकामधील ही ऋचा घेतली आहे , या
ऋचेच्या आधािािि सहािा श्लोक आचायाां नी केला आहे . श्री लक्ष्मीधि त्यां च्या सौंियलहिी ििील टीकेत
अरुिोपवनषिातून ही ऋचा घेतली आहे . व्याख्या कितां ना आचायत म्हितात,
कुंडवलनी िप्तिच्या तीन अिस्था आहे त – पवहल्या अिस्थेत ती कुमारिकेप्रमािे मूलाधािात वनवद्रस्त
आहे . मंि स्विाने ती गुिगुित असते . कुंडवलनी ही सापासािखी आहे आवि ती सापाप्रमािे हळु िाि
असा फूत्काि किते .
िु सर्या अिस्थेत ती युिती सदृि असते . कुंडवलनी िप्ति जागी होऊन मूलाधाितू न विष्णुग्रंथी पयतन्त
म्हिजे हृियाकािात जाईपयांत ती युिािस्थेत असते . या अिस्थेत आपल्या कुल मयात िा सोडून ती
सासिी जािार्या िधू प्रमािे आकां त किते . आवि वतसर्या अिस्थेत सहस्त्राि कमळात वििाला
भेटल्यािि ती एखाद्या पवतव्रतेप्रमािे िागते .
“अरीष्टां यत्त्कांि नियते “ याचा अथत श्री लक्ष्मीधि ह्यां नी “अमृत चाखते ” असा घेतला आहे . अरिि चा अथत
सूवतकागृह असाही होतो म्हिून सिि ऋचेचा अथत , मग ती सुवतकागृह किते म्हिजे पवतव्रता झाल्यािि
ती गभतिती होते आवि मातृ पि प्राि किते ( माता होते ) वकंिा असे म्हिता येईल की कुंडवलनी
आपल्या अंवतम ध्येयाप्रत पोहोचते . या अिस्थेत साधकाला ब्रह्मज्ञान होते .
“ अनग्नस्तद् िुवेधनत ” – स्वावधष्ठानचक्रातील अग्नीचा िेध.

स्वावधष्ठानचक्राचा िेध झाल्यािि कुंडवलनी ऊर्ध्तगावमनी होते आवि ती सहस्त्राि चक्रात अमृत पान
किते . इथे असे म्हिता येईल की जश्या स्त्री च्या तीन अिस्था असतात , कुमािी यु िती आवि पतीव्रता
त्याचप्रमािे कुंडलींनीच्याही तीन अिस्था असतात. कुमािी अिस्थेतील स्त्रीला जिी जिी समज येऊ
लागते ि ती भविष्यातील लग्न कििे ि तव्षयी इति विचाि करू लागते ,स्वप्निं जन करू लागते पिं तु
आपले विचाि/इच्छा ती व्यि किीत नाही. (यालाच आपि मंि र्ध्वन/ वकंिा मनािीच गुिगुििे
म्हिू ).
युिती अथिा तरुिी अिस्थे त स्त्री वििाह झाल्यािि माहे ि सोडून जात असता ती िोकाकुल होऊन
िडते ि मागात त अने कानेक विचाि किीत जाते आवि सासिी ( पवतगृहात ) गेल्यािि गृहस्वावमनी बनून
पवतिी एकरूप होऊन पावतव्रता होते .
कुंडवलनी िप्ति सुिा अिाच तीन अिस्थां नी आपल्यासमोि प्रकट होते . कुमािी स्वरुपात ती आपल्या
कुलगृही (माहे िी) म्हिजे मूलाधाि चक्रात मनािीच गुिगुित असते (मंि र्ध्वन) मंि म्हिजेच ऐकु न
येिािा वकंिा
पिा िािी याचाच अथत कुंडवलनी मूलाधािात पिा िाक रूपी असते .
युिती अथिा तरुिी अिस्थे त कुंडवलनी मूलाधाि चक्र सोडून सहस्त्राि चक्राकडे जात असता, आपले
कुल सोडून जात असता िडते , आिडाओिड किते .
हृियकमळात आल्यानंति पतीव्रता धमात चे आचिि करून भगिान िंकिािी एकरूप होऊन त्या
आनंिात ती िममाि होते . मग सहस्त्राि अथात त पवतगृही आल्यािि ती पूितता: पवतव्रता होऊन पिम
वििात विलीन होते.
हे विि आवि िप्तिचे सामिस्य होय. हृियाकाि हा वतचा मधला आिामाचा टप्पाच जिू असतो.
इथे असे म्हिता येईल की कुंडवलनी िप्ति मूलाधािात असते तेव्हा पिािाक रूपी असते या वठकािी
नाि सूक्ष्म असतो (अत्यंत मंि असा की कानाला ऐकू येिाि नाही) . मूलाधािापासू न अनाहत / हृिय
चक्रापयांत पश्यप्तन्त अथिा िवैतखिी िािीची अिस्था असते , िवैतखिी रूपात नािाचा विस्फोट होतो आवि
सहस्त्राि चक्रात जाऊन महाकािि वबंिु मध्ये विलीन होते . नािाचा स्त्रोत सहस्त्राि चक्र आहे . तवैतवत्तरिय
आिण्यकाच्या पवहल्या प्रपाठकावतल अकिाव्या अनुिाकात म्हटले आहे की.

िनसतां रुनदतां गीतां वीण पणव लनसतम् मृतां जीवां ि यत्त्कत्न्चत् अङ्गानि स्नेव नवत्ि तत् |

िप्तिपात झाल्यानंति कुंडवलनी जागृत होईपयांत साधकाला िेगिेगळ्या प्रकािच्या वक्रया होतात, िडिे ,
ओिडिे , गािे आिी वक्रयाही होतात , हे च कुंडवलनी िप्तिचे िडिे ओिडिे होय.
हृिय चक्रात जेव्हा साधकाचे ध्यान लागते तेव्हा आत्म िितन घडते आवि साधक आनंिात मग्न होतो
म्हिजेच भगिती कुंडवलनीचे ( आत्मा = िंकि ) सुखाने आत्म्याच्या आनंि र्ध्वन ( वसत्काि ) चा
िवसकतेने आस्वाि घेिे होय. अथिा अनाहत चक्राचा िेध झाल्यािि साधकाच्या साधनात दृढता ये ते
आवि साधकाचे मन ब्रह्मानं िात वनमग्न होते . साधकाचे मन अनाहाताचा / हृिय चक्राचा िेध झाल्यािि
जेव्हा ब्रह्मानंिाचा आनंि वमळतो तो आनंि पित पित वमळािा असे त्याला िाटत िाहाते . जसे पतीिी
िममाि झाल्यािि त्या सुखाची स्त्री आतुितेने तोच आनं ि पित पित वमळािा याची उत्कटतेने िाट
पहाते. तश्याच प्रकािे भगिती महािप्ति कुंडवलनी ब्रह्मा मध्ये लीन होण्याचा जो आनंि आहे त्यासाठी
आतूि होते .
जेव्हा अनाहत चक्राचा िेध होऊन सूयत ऊर्ध्तमुख होतो आवि त्याचा प्रकाि चंद्रमंडलािि पडतो आवि
(पिाितीत प्रकाि = िीतल प्रकाि ) अमृताचा प्रिाह सुरू होतो आवि कुंडवलनी िप्ति ह्या अमृताची
िवसक होते. ( ह्या िीतल अमृताची आतुितेने िाट पहात िहाते )
जसे

नशवाकवमण्डलां नभत्ा द्रायवन्तीन्दु मण्डलम् |

तदु द्भुतामृतस्यत्न्द परमािन्द ित्न्दता |
कुलयोनषत कुलां त्यक्त्वा परां वषवण मेत्य सा ||
(भैरवयामले वामकेश्वर् मिातन्त्रे बहुरुपाष्टक नवद्यायाां कनथतम)

सहस्त्राि चक्रात पोहोचल्यािि महािप्ति जिी एखािी पवतव्रता आपल्या पतीच्या घिी सुखाने िहाते
त्याप्रमािे वकंिा कुंडवलनी सहस्त्राि चक्रात पोहोचल्यानंति सगळ्या वक्रया बंि होतात आवि मनाचा
वनवितकि समाधी मध्ये लय होतो.
िप्तिपाताचे तीन प्रकाि आहे त – मंि , तीव्र आवि तीव्रति - हीच कुंडवलनीची कुमािी युिती आवि प्रौढा
तीन रुपे आहे त असे म्हिता येते.
मंि िप्तिपात झाल्यास साधक िनवैतः िनवैतः म्हिजे हळू हळू प्रगती कितो आवि क्रमाक्रमाने चक्रां चे
भेिन होते .
तीव्र िप्तिपात झाल्यािि िप्ति जागृत होउन अनाहत / हृिय चक्राचा भेि होउन साधक साधन
पिायि होतो. साधकाचे सगळे संिय नि होतातआवि ब्रह्मप्राप्ति साठी आतुितेने साधन करु लागतो.
तीव्रति िप्तिपातात साधकाला तत्क्षिीच ब्रह्मज्ञान होते , ही िां भिी िीक्षा होय या वठकािी िप्ति
एकिम सहस्त्राि चक्रात जाऊन पिम वििा मध्ये लीन होते / लय पािते .

[७]

नत्रकोणां ते कौलाः कुलगृिनमनत प्राहुरपरे ितुष्कोणां प्राहुः समनयि इमे बैंदवनमनत ।

सुधानसन्धौ तत्स्मन्सुरमनणगृिे सूयवशनशिो-रगम्ये रश्मीिाां समयसनिते त्ां *नविरसे ॥ ७॥
पाठभेि – विहिवस

सरळ अथव:- हे भगिती , िु सिे ( कौलमतिािी ) वत्रकोिालाच तुझे िास्तव्य मानतात आवि आम्ही
समयाचाि मागात चा अिलंब कििािे चौकोन म्हिजे बैंिि स्थान हे तुझे कुलगृह मानतो जे अमृताच्या
सागिात आहे आवि विव्य ित्नां नी बनलेले तुझे गृह सू यत आवि चंद्रालाही गूढ असे आहे आवि ह्या
वठकािी तू वििासह विहाि कितेस.

कौलमागतनुयायी वत्रकोिां तगतत जो वबंिु आहे त्याला भगितीचे स्थान मानतात आवि समयाचाि मागात चा
अिलंब कििािे चौकोनाच्या मध्ये असलेल्या वबंिुला तु झे कुलगृह मानतो.या वठकािी श्री चक्राचे ज्ञान
आिश्यक आहे यासाठी श्रीचक्राचे वचत्र विलेले आहे
.

श्रीचक्र

सृवियोगेन चक्रवमिम
कौल मतानुसाि श्री चक्रामध्ये ९ वत्रकोि असतात ज्ां ना ९ योवन असे म्हितात. या ९ वत्रकोिातील ५
िप्ति वत्रकोि खाली मुख करून असतात ति ४ ऊर्ध्तमुख वत्रकोि विि वत्रकोि मानले जातात, सिि
िितन हे सृिी क्रमानुसाि आहे त ति संहाि क्रमामध्ये िप्ति वत्रकोि हे ऊर्ध्तमुखी ति िप्ति वत्रकोि
अधोमुखी असतात. समय मतानुसाि श्रीचक्राच्या ९ योवन येिेप्रमािे आहे त.

मध्य नत्रकोण २) अष्टार ३) अांतदव शार ४) बनिदव शार ५) ितुदवशार ६) अष्टदल पद्म ७) षोडशदल
पद्म ८) तीि वृत्त ९) भू पुर

यातील १ ते ५ िप्ति-चक्र आवि ६ ते ९ विि चक्र समजले जातात यानुसाि भू पुि (चौकोनात) जे िृत्त
(ितुतळ) आहे (तीन िृत्त , षोडििल पद्म आवि अििल पद्म) तेच वबंिु स्थान आहे आवि त्याच्या
मधोमध िप्तिचे स्थान आहे , म्हिजे िप्ति ही चक्रात असते .
षोडििल पद्म चंद्राचे प्रातींवनवधक आहे .चंद्राचे स्थान सहस्त्राि म्हिजे चतुष्कोि सहस्त्राि होईल आवि
त्यामध्ये षोडििल पद्म हे चं द्रमंडल आहे जे अमृताचा सागि आहे , या सु धासागिात महामाया कुंडवलनी
िास किते / िहाते .
कौल मतानुसाि मूलाधािचक्रात जे योवनस्थान आहे म्हिजे वत्रकोि आहे तेच भगिती कुंडवलनी िप्तिचे
स्थान आहे . म्हिून कौल मागी मूलाधािातच िप्तिची पू जा कितात.
या श्लोकातून आचायत समय मागात चा प्रसाि कितात आवि कौल मागात चे खंडि कितात.कौल संप्रिायात
मूलाधाि चक्रात िप्तिची पू जा तसेच ध्यान केले जाते जे त्याज् आहे .समय मागात च्या साधकां नी िप्तिचे
ध्यान सहस्त्राि चक्रात केले पावहजे , या बद्दल पु ढे केले जाईल. या श्लोकात आचायत भगितीच्या वनिास
स्थानाबद्दल िितन कितां ना सां गतात की हे भगिती समय मागात च्या अनुसाि सहस्त्राि चक्रात
(चतुष्कोि) मध्यभागी चंद्रमंडलातील अमृताच्या सागिात आहे आवि विव्य अश्या ित्नां नी घडविले
आहे .
आद्य िंकिाचायत वलवहतात की

कल्लोलोल्लनसततामृतात्िलिरीमध्ये नवराजन्मनणिीपे
किकवानटकापररवृते कादम्बवायुज्ज्वले।
रत्नस्तांभसिस्रनिनमवतसभामध्ये नवमािोतमे
निन्तारत्ननवनिनमवतां जिनि ते नसांिासिां भावये॥ श्री मन्त्र मातृका पुष्प माला

िामकेश्वि महातं त्रातही म्हटले आहे की

नबांदु स्थािां सुधा नसन्धुः पञ्चयोन्या: सुर द्रुमः |

तत्रैव िीप श्रेणी ि तन्मध्ये मनणमण्डपम ||
तत्र निन्तामनणकृतां दे व्या मत्न्दरमुत्तमम |
नशवात्मके मिामन्चे मिेशािोपबिवणे ||
सुधा नसन्धुमध्ये मणीनिपे रम्ये सु किद्रू माकिकाडदां बसांत्रे |
स्फुरतस्वणव नसांिासिे रत्नपीठे भवाङ्के निष्ाां भजाम्यन्तपूणां ||

भगितीचे हे स्थान सूयत आवि चंद्र िोघां च्या प्रकािालाही अगम्य आहे कािि हे स्थान सूयत आवि चंद्र या
िोन्ही भागां च्या िि आहे .कुंडवलनी ही चाि भागात विभागली गेली आहे – अग्नी , सूयत , सोम (चंद्र), आवि
पिा कुंडवलनी , त्याचप्रकािे श्रीविद्या ( षोडिी ) चे ही चाि भाग आहे त, अग्नी , सूयत , सोम (चंद्र), आवि
पिाखंड. आिया िप्ति श्री भगिती चे वनिासस्थान अवग्न, सूयत , सोम ह्यां च्या पलीकडे पिा हा चौथा खंड
आहे जो बैंिि स्थानाचा मध्य भाग म्हिजे महावबंिु स्थान आहे ,असेही म्हिता येइल वक षोडिी विद्येचा
मुख्य भाग हे वतचे अप्तन्तम कुट आहे . खाली विलेल्या साििीने अवधक स्पि होते .
अध: कुण्डली -------- अवग्न खण्ड -------- िाग्भि कुट
मध्य कुण्डली -------- सू यत खण्ड -------- कामिाज कुट
उर्ध्त कुण्डली -------- सोम खण्ड -------- िप्ति कुट

पिा कुण्डली --- पिा खण्ड --- तुयत कुट --- भगितीचे वनिासस्थान.
या िेिटच्या स्थानािि पोहोचून िप्ति वििा बिोबि लीन होते आवि विहाि करु लागते .
इथे असे म्हिता ये ते वक सहस्त्राि स्थानापयांत फि सु षुम्ना मागात नेच जाता ये ते म्हिून हे स्थान सूयत , चंद्र
( इडा आवि वपंगला ) यां च्या वकििां ना ही अगम्य आहे .

[८]

नत्रखण्डां ते ििां शुनिरनवशशाङ्कात्मकतया मयूखैः *षट् नत्रांशद्दशयुततया खण्डकनलतैः ।

(पाठभेद) षट् नत्रांशत्चिशतयुतमाखण्ड , षट् नत्रांशच्छतयुततया
पृनथव्यादौ तत्त्वे पृथगुनदतवत्द्भः पररवृतां *भवेन्मूलाधारात्प्रभृनत तव षट् ििसदिम् ॥ ८॥
(पाठभेद) भवेन्मूलाधारप्रभृनत
[९]

ितं चािौ िह्े ः ितमवप कलाः षोडि ििेः

ितं *षट् च वत्रंिप्तत्सतमयमयूखािििजाः । (पाठभेि) षट् वत्रंिद्द्िे , षट् वत्रंिद्द्िवैत वसतमवय
य एते षविि वत्रितमभिंस्त्विििजा* (पाठभेि) चििगा
*महाकौलेस्तिान्न वह ति वििे कालकलना ॥ ९॥ (पाठभेि) महाकालस्तिात्

सरल अथव:- (८) - हे भगिती तुझे चक्र ( श्री चक्र , वनिासस्थान अथिा नगि ) हे अग्नी , सूयत आवि चंद्र
अश्या तीन भागां नी बनलेले ३६० वकििां नी युि असे आहे , ही ३६० वकििे िे गिेगळी पृथ्वी आिी
तत्वां नी बनलेली आहे त आवि ती वकििे तुला आिृत्त कितात ( अवधक प्रकािमान कितात ),
अश्याप्रकािे मूलाधािािी सहा चक्रां नी तुझे घि बनले आहे .

सरल अथव:- (९) – अवग्नची १०८ , सूयात ची ११६ आवि चंद्राची १३६ वकििरूपी कला तुझ्या चििां पासून
उत्पन्न झालेली ३६० वकििे आहे त ( तुझे चिि िज आहे त ) म्हिून हे महावििे , कौल मागात नुयायी
आचायत
(महा कौल) तुझ्या काळाची किना सुिा करू िकत नाहीत. ( पाठभेिां नुसाि – महाकाल स्वत:
तुझ्या काळाची किना करू िकत नाही अिी तू महाकालातीता आहे स.

व्याख्या :- सिि िोन श्लोकात आचायत वििि कितात की मुलाधािािी सहा चक्रां चा मागत हा सुषुम्ना
मागतच आहे .
हे भगिती तुझे चक्र हे श्रीचक्र आहे , आवि अश्याप्रकािे ििीि हे च श्रीचक्र आहे असे सां गत आहे त
आवि समयाचाि मागीयां ना बाह्य पूजा गौि अथिा वनवषि आहे असे सां गतात कािि समयाचािींसाठी
सुषुम्ना मागत हे च श्रीचक्र आहे .
श्रीचक्राचे तीन भाग आहे त – अग्नी , सूयत आवि चंद्रखंड
जसे

अनग्नषोमात्मकम ििमनग्नषोम मयां जगत

अग्नावन्तबवभौ भािुरनग्नषोम मयां स्मृत
नत्रखण्डां मातृका ििां सोम सुयाविलात्मकां ||

सुषुम्ने अंतगतत कुण्डवलनीचे तीन भाग खाली िितविल्याप्रमािे आहे त

अवग्न खण्ड --- मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान .
सूयत खण्ड --- मविपुि आवि (अनाहत) हृिय .
सोम खण्ड --- वििुि् आवि आज्ञा .

या तीन भागां चे वमळू न ३६० वकििे होतात आवि या वकििां नी संपूित चक्र आच्छावित आहे .
अनग्न खांडातील १०८ नकरणे येणेप्रमाणे
मूलाधािात पृथ्वीची ५६ वकिि ---- ५ महाभूत , ५ तन्मात्रा , ५ ज्ञानेंवद्रये , ४ अंत:किि चतुिय , १ कला
, १ प्रकृती , १ महत , १ पुरुष एकूि २८ आवि विि आवि िप्ति या भेिाने िु प्पट म्हिजे ५६ .
स्वावधष्ठानात जल तत्वाची ५२ वकिि ----- ५ महाभूत , ५ कमेंवद्रये , ५ ज्ञानेंवद्रये , १० इं वद्रयां ची काये , १
मन , एकूि २६ , आवि विि आवि िप्ति या भेिाने िु प्पट म्हिजे ५२.

सूयव खांडािे ११६ नकरण येणेप्रमाणे

मिीपुिात अवग्नची ६२ वकििे ---- ५ महाभूत , ५ तन्मात्रा ५ कमेंवद्रये , ५ ज्ञानेंवद्रये , १० इं वद्रयां ची काये
१ मन , एकूि ३१ आवि विि आवि िप्ति या भेिाने िु प्पट म्हिजे ६२.
हृिय चक्रात िायूची ५४ वकििे ---- ५ महाभूत , ५ तन्मात्रा , ५ ज्ञानेंवद्रये , , ५ कमेंवद्रये , ४ अंत:किि
चतुिय , १ कला , १ प्रकृती , १ पुरुष आवि विि आवि िप्ति या भेिाने िु प्पट म्हिजे ५४.

िांद्र खांडािे १३६ नकरण येणेप्रमाणे

वििुि चक्रात आकाि तत्वाचे ७२ वकिि (३६ तत्व विि आवि िप्ति या भेिाने िु प्पट म्हिजे ७२)
तसेच आज्ञा चक्राचे ६४ , विि िप्ति सिाख्य आवि महे श्वि सोडून (म्हिजे ७२ - ८ = ६४) विि आवि
िप्ति या भेिाने िु प्पट म्हिजे ६४.
ही सित वकििे भगितीच्या चिि िज पासून उत्पन्न झाली आहे त . भगिती महािप्ति या सगळ्यां च्या िि
बैंिि स्थानी म्हिजे सहस्त्राि चक्रात वििावजत असते म्हिून त्या खाली असलेली सगळी स्थाने जिू
काही भगितीचे चिि िज आहे त.
या ३६० वकििां ची नािे सौंियतलहिीच्या सौभाग्यिवधतनी टीकेच्या १४ व्या श्लोकाच्या वििििात विलेली
आहे त. माझे पिमपूज् श्रीगुरूिे ि स्वामी श्री विष्णुतीथत जी महािाजां नी सौंियतलहिीच्या टीकेत वकििां ची
नािे विली आहे त.
भगितीच्या या चक्राला संित्सिात्मक चक्र सुिा म्हिता येइल.
एका संित्सिात ३६० वििसरुवप वकिि असतात आवि संित्सि हे सहा ऋतुमध्ये विभागले आहे , या
विषयािि माझे पिमपूज् श्रीगुरूिे ि स्वामी श्री विष्णुतीथत जी महािाजां नी सौंियत लहिीच्या टीकेत पान नं .
१२९ िि वलवहले आहे की सहा चक्र आवि सहा ऋतु ह्यां च्यात समानता आहे . िसंत ऋतुची तुलना
मूलाधािािी किता येते कािि या ऋतु त पृथ्वी तत्व विकवसत होऊन फुले आवि सुगंध वमळतो. ग्रीष्म
ऋतूची तुलना स्वावधष्ठान चक्रािी होते आवि या ऋतुत जल तत्वाचा िेध होऊन ते सुकू लागते . िषात
ऋतुची समानता मिीपुि चक्रािी होते या ऋतुत अग्नी चा िेध होऊन िीज आवि पाऊस पडतो. ििि
ऋतुचे साम्य अनाहत चक्रािी आहे या ऋतुत िायुचा िेध होऊन िाताििि िां त आवि वनमतळ होते ,
हे मंत ऋतुचे साम्य वििुि चक्रािी आहे या ऋतुत आकाि तत्वाचा िेध होऊन थं डी पडते आवि
विविि ऋतूचे साम्य आज्ञा चक्रािी आहे या वठकािी वचत्ताची प्रसन्नता िाढीस लागते . अश्याप्रकािे ३६०
वकिि आवि िषात च्या ३६० वििसां ची समानता हे िितविते की वपंडाचे संित्सि हे आधाि आहे .
कृष्ण आवि िु क्ल पक्ष हे िप्ति आवि वििात्मक समजािे , कृष्ण पक्षात चंद्राला अन्वय आवि िुक्ल
पक्षात उन्नेय भूवमकेत तसेच उत्तिायि आवि िवक्षिायन यात सूयात ची अन्वय आवि उन्नेय भूवमका
समजािी.
कौल मागात चे अनुयायी मूलाधाि चक्रात भगितीची पूजा कितात म्हिून हे भगिती तुझ्या या चक्राची
त्यां ना किनाही नाही आवि तुझ्या कालाचीही (संित्सिात्मक ) ते किना करू िकत नाही. संित्सि
हे अवग्न , सूयत आवि सोमात्मक असते , वििस सू यात प्रमािे ति िात्र सोम / चंद्राप्रमािे आवि संध्यासमय (
संध्याकाळ ) ही अवग्नप्रमािे आहे . या वठकािी असे म्हिता येईल की ब्रह्मां ड हे श्रीचक्र आहे म्हिजेच
श्रीचक्र ब्रह्मां डाचे प्रतीक आहे आवि आपले ििीि हे श्रीचक्र आहे कािि “ वपंडी ते ब्रह्मां डी “

मिात्म्यमत्र रश्मीिाां यामले भैरवानभदे रिस्यमिुप्रच्छ ु न्तै पाववत्यै शम्भुिोनदतम् ||

साधु – साधु मिाभागे पृष्टां त्रैलोक्यसुन्दरर गुह्याचगुह्यतमां ज्ञािां ि कुत्रानप प्रकानशतम ||
कला नवद्या पराशत्क्त: श्रीििाकाररूनपणी तन्मन्ध्ये बैंदव स्थािम् तत्रास्ते परमेश्वरी॥
सदानशवे ि सांयुक्ता सववतत्त्वानिगानमिी ििम् नत्रपुरसुन्दयावम् ब्रह्माण्डाकारमोश्वरर॥
पन्चभूतात्मकम् िेव तन्मात्रात्मकमेव ि इत्न्द्रयात्मकमेव ि मिस्तत्त्वात्मकम् तथा॥
मयानदतत्त्वरूपम् ि तत्त्वातीतम् तु बैंदवम् बै न्दवे जगदु त्पनत्तत्स्थनतसम्हारकाररणी॥
सदानशवेि सांपृक्ता तत्त्वानतता मिेश्वरी ज्योतीरूपा निराकारा यस्या दे िोद्भवा: नशवे ॥
नकरणाश्च सििां ि निसििम ि लक्षकम कोनटरबुवदमे वैषाां परा सांख्या ि नवद्यते ||
तामेवािुप्रनवश्यैव भानत नवश्वम् िरािरां यस्या भाषा मिेशानि सवं नवश्वम् नवभासते ||
तद्भासा रनितां नकनञ्चि ि यि प्रकाशते तस्याश्च नशवशक्तेश्च निदरुपायानश्वतां नविा ||
आन्धमापद्यते िूिां जगदे तििरािरम तेषामिन्तकोटीिाां मयुखािाां मिेश्वरर ||
मध्ये षयुत्तरां दे नव नत्रशतां नकरणा नशवे ब्रह्माण्डां व्यश्नुवािास्ते सोमसुयावनिलात्मिा ||
अग्नेरष्टोत्तरशतां षोडशोत्तरकां रवे षट् नत्रांशदु त्तरशतां िन्द्रस्य नकरणा नशवे ||
ब्रह्माण्डां भासयन्तस्ते नपण्डाां डमनप शाङ्करी नदवा सुयवस्तथा रात्रौ सोमो वत्न्हश्च सांध्ययो ||
प्रकाशयन्त: कालाांस्ते तस्मात्कालात्मात्रिय: षष्ट्टुत्तरां ि नत्रशतां नदन्यािेव तु िायिे ||

--- भवैतिियामले चन्द्रज्ञान विद्यायां

पृश्नयो िाम मुियः सवे ििमुपानश्रताः | सेवमािाश्चिनवद्या दे वगन्धवव पूनजताां ||
अनग्नषोमात्मकां ििमनग्नषोममयां जगत् | अग्नाबन्तबवभौ भािुरनग्नषोममयां स्मृतां ||
नत्रखण्डां मातृकाििां सोमसुयाविलात्मकां | मिालक्ष्मम्याः पुरां ििां तत्रैवास्ते सदानशवः ||

----- रुद्रयामले
ितुनभवः नशवश्चिैश्च शत्क्तििैश्च पञ्चभी: िव ििैश्च सांनसिां नशवयोववपु
(पाठभेि वििरुपेि – िप्तिरुपवैति)
नत्रकोणां अष्टकोणां ि दशकोणियां तथा ितुदवशारां िैतानि शत्क्त ििानण पञ्च ि ||
नबांदुश्चाष्ट्दलां पद्मां पद्मां षोडश पत्रकां ितुरश्रां ि ित्ारर नशव ििाण्यिुिमात् ||
नत्रकोणे बैन्दवां त्श्लष्टमष्टारे अष्टदलाांबुजां दशारयो: षोडशारां भुगृिां भुविाश्रके ||
शैवािामनप शाक्तािाां ििाणाां ि परस्परां अनविाभावसांबन्धां यो जािानत स ििनवत ||
नत्रकोणमष्टकोणां ि दशकोणां ियम् तथा मिुकोणां ि ितुष्कोणां कोणििानण षट् िमात||
मूलाधारां तथा स्वानधष्ठािां ि मनणपुरकां अिाितां नवशु िाख्यमाज्ञाििां नवदु बुवधा: ||
िवाधार स्वरुपाणी कोणििानण पाववनत नत्रकोणरुनपणी शत्क्तनबव न्दु रुप: नशव: स्वयम् |
अनविाभावसांबन्धस्तस्मानिन्दु नत्रकोणयो: ||
वकंिा असेही म्हिता येइल वक हे श्रीचक्र सुयात त्मक , सोमात्मक आवि अनलात्मक आहे .
श्रीचक्रात ४३ वत्रकोि , सूयात च्या १२ कला , १२ वनत्या , १२ िािी , ३ िेि आवि ४ स्वि यां ची बेिीजही ४३
असल्याने श्रीचक्र सुयात त्मक आहे .चंद्राच्या १६ कला आवि२७ नक्षत्र यां ची बेिीज ४३ होते म्हिून श्रीचक्र
सोमात्मक आहे . वत्रकोि हे अवग्नचे स्थान आहे आवि त्याच्या मध्यभागी वििावजत वबंिु हा अग्नी आहे .
अिाि अिमूवतत आठ प्रकािच्या अग्नीचे द्योतक आहे आवि चतुितिाि १४ भुिने िितवितो या प्रकािे
वत्रकोि अनालात्मक आहे .

[१०]

नत्रकोणां िाधारां *नत्रपुरतिु तेऽष्टारमिघे । --- *पाठभेि(वत्रभुिननुते, वत्रभुिननुतेिाि)

*भवेत्स्वानधष्ठािां पुिरनप दशारां मनणपुरम् । *पाठभेि (ति स्वावधष्ठानं भगिवत)
दशारां ते सांनवत्कमलमथ मन्श्रकमुमे नवशुिां स्यादाज्ञा नशव इनत ततो बैंदवगृिम् ॥ १०॥

सरळ अथव : - (श्रीचक्राच्या मध्यातील) वत्रकोि हा मूलाधाि होय आवि हे वनष्पाप सुंििी ! महावत्रपुिा (
वत्रपुि , वत्रखंडात्मक , तीन पु िे असलेले वजचे ििीि आहे ) श्रीचक्राचा अिाि म्हिजे स्वाधीष्ठान चक्र आहे
आवि अंतित िाि मिीपुि चक्र आहे ति बाहयििाि अनाहत (हृिय) चक्र आहे , हे उमे चतुितिाि हे
वििुि चक्र आहे आवि आज्ञा चक्र हे वििाचे स्थान , विि चक्र अथिा बैंिि स्थान आहे .

व्याख्या :- सूयत अग्नी आवि सोम ह्यां चे षटचक्रा बिोबि िा प्रकृती आवि संित्सिािी ऐक् / समानता
िाखिून आचायत श्रीचक्रां तगतत विवभन्न चक्रा सोबत ऐक् िाखिीत आहे त.
सातव्या श्लोकात सां वगतल्यानुसाि श्रीचक्र हे नियोन्यात्मक आहे त्या नऊ योवन अथिा चक्र खाली
विल्याप्रमािे आहे त.
१ – वत्रकोि २ – अिाि ३ – अंतित िाि ४ – बवहित िाि ५ – चतुितिाि ६ – अििल पद्म ७ – षोडििल
पद्म ८ – तीन िृत्त (ितुतळ) ९ – भू – पुि
िि िितन केलेल्या चक्रां पवैतकी प्रथम पां च ही िप्ति चक्रे आहे त आवि बाहे िच्या भागातील उिलेली चाि
चक्रे ही विि चक्रे होत आवि यातील चौकोन (चतुष्कोि) भुपुिे सहस्त्राि चक्र आहे त आवि तीन िृत्त
(ितुतळ) बैंिि स्थाने आहे त.
या श्लोकात आचायत श्रीचक्राची ििीिातील भािात्मक समानता िाखिीत आहे त. पवहली पां च िप्तिची
चक्रे क्रमि:
मूलाधाि , स्वावधिान , मिीपुि , अनाहत आवि वििुि चक्र होय आवि आज्ञा ि त्याही ििचे स्थान विि
चक्र आहे . विि चक्रां पवैतकी पवहली िोन चक्र म्हिजे अििल आवि षोडििल चंद्राचे द्योतक आहे त
आवि आज्ञा चक्र हे चंद्राचे स्थान आहे . षोडििल पद्माच्या सोळा पाकळ्या या चंद्राच्या सोळा कला
िितवितात. आज्ञाचक्र ि त्याििील स्थाने चंद्राची मानली जातात. भुपूि हे सहस्त्राि होय आवि तीन िृत्त
बैंिि म्हिजे सहस्त्रािस्थ चं द्राचे स्थान आहे जे चंद्राची अमृत कला अथिा सत्रािी कला होय.
याप्रकािे आचायतश्री सां गतात की समय मागी साधकां साठी सुषुम्नामागत हे च श्रीचक्र आवि या श्रीचक्राची
अंतभात िना पूितक पूजा केली पावहजे म्हिजे मानसपूजा केली पावहजे .ज्ा साधकाने िे हातील श्रीचक्राला
जािले त्याला बाह्य पूजेची आिश्यकता नाही आवि हाच समय मागात चा मूलमंत्र आहे . जसे म्हटले आहे
की,

“ सुषुम्ना नतसृषू श्रेष्ठा वैष्णवी मुत्क्तमागवदा ”

 [११]

नत्रकोणे ते वृत्तनत्रतयनमभकोणे वसुदलां ।

कलाश्रां नमश्रारे भवनत भुविाश्रे *ि भुविम् । (*पाठभेद – नत्रभुविम् )
ितुश्चिां शैवां निवसनत *भगे शात्क्तकमुमे । (*पाठभेद – दशे )
प्रधािैक्यां षोढा भवनत ि तयोः शत्क्तनशवयोः ॥ ११॥

सरळ अथव:- वत्रकोि हा तीन िृत्त आहे आवि इभ कोन अिाि होय जो अििल पद्म आहे , षोडििल
पद्म जोड पद्म आहे आवि भुपूि चतुितिाि आहे . याप्रकािे या चाि वििचक्रात हे उमा पां च िप्ति योवन
अथात त चक्र िास कितात िप्ति आवि वििाचे प्रमुख ऐक्ाने त्याचे सहा प्रकाि होतात.
कठीण शब्दाथव –
इभ कोणे -- इभ याचा अथत हत्ती होतो आचायत या वठकािी स्पि संकेत िे तात की हत्ती याचा मावतताथत
विग्गज म्हिजेच आठ संख्या अिा अथात ने इथे प्रयोग होतो आवि इभ कोि याचा अथत अिाि होतो.
वसुदलां -- िसु हे आठ असतात आवि या वठकािी हा िि संख्या सूचक म्हिजे िसुिल याचा अथत
अििल पद्म असा होतो.
कलाश्रां – कला सोळा असतात म्हिजेच या वठकािी हा िि संख्या सूचक म्हिजे कलाश्रं याचा अथत
षोडि िल पद्म असा होतो.
भुविाश्रे – भुिन चौिा असतात म्हिजेच या वठकािी हा िि संख्या सूचक म्हिजे भुिनाश्रे याचा अथत
चतुितिाि होतो.
भुविां – या ििाचा अथत पृ थ्वी असा आहे म्हिजे भुपुि असा संकेत होतो.

व्याख्या :- ििीि हे श्रीचक्र होय म्हिजे सुषुम्ना मागत हे श्रीचक्र आहे हे कथन केल्यानंति आचायत विि
आवि िप्ति यां चे ऐक्ाबद्दल सां गतात विि हे च िप्ति आहे आवि िप्ति हीच विि होय म्हिजे पिमा
िप्ति ही ब्रह्म होय आवि हे सां गत असता श्रीचक्रां तगतत विि चक्र आवि िप्ति चक्र यां च्यातील सुसंिाि
िाखिीत आहे त.
आधी िितन केल्याप्रमािे िप्तिचक्राच्या पां च योवन येिेप्रमािे ,
१ – वत्रकोि २ – अिाि ३ –अंतित िाि ४ – बवहित िाि ५ – चतुितिाि.
आवि वििाची चाि चक्रे ये िेप्रमािे
१ – अििल पद्म २ - षोडि िल पद्म ३ – तीन िृत्त ४ – भुपुि
िप्ति आवि वििाची एकता आचायत खालील प्रमािे िाखिीत आहे त.

नत्रकोण ---- तीि वृत्त

अष्टार ---- अष्टदल पद्म
अांतर आनण बनिदव शार ---- षोडशदल पद्म
ितुदवशार ----- भुपुर

आचायत म्हितात की विि आवि िप्तिचे ऐक् प्रामुख्याने सहा प्रकािे होते ते कसे हे पुढील श्लोकात
संवगतले आहे .
 [१२]

कलायाां नबन्िै क्यां तदिु ि तयोिावदनवभवे

तयोिावदेिैक्यां तदिु ि कलायामनप तयोः ।
तयोनबवन्दावैक्यां नत्रतयनवभवैक्यां परनशवे
*तदे वां षोढै क्यां भवनत नि सपयाव समनयिाम् ॥ १२॥ * पाठभेि (तथवैतिं)

सरळ अथव :- कलेचे वबंिुमधे ऐक् त्यानंति या िोघां चे नािाच्या िप्तित ऐक् मग पित िोघां चे
नािामध्ये ऐक् नंति िोघां चे कलेमध्ये ऐक् मग िोघां चे वबंिुमध्ये ऐक् मग वतघां च्या ििीचे पिावििात
ऐक् अश्या प्रकािे ऐक्ाचे सहा प्रकाि होतात आवि ही समयाचािी मागीयां ची पूजा आहे .
व्याख्या :- अकिाव्या श्लोकात आचायाां नी सहा प्रकािचे ऐक् सां वगतले त्याबद्दल आचायत सां गतात की
१ - कलेचे वबंिुमधे ऐक् त्यानंति या िोघां चे नािाच्या िप्तित ऐक्
२ – नािाचे कला आवि वबंिुिी ऐक्
३ – कलेचे नाि आवि वबंिुिी ऐक्
४ – कला , वबंिु आवि नािाचे पिवििािी ऐक्
५ – नाि , कला आवि वबंिूचे पिविििी ऐक्
६ – कला , नाि आवि वबंिूचे पिविििी ऐक्

सिि श्लोकाचा अथत कळण्यासाठी यापुढील म्हिजे तेिाव्या श्लोकाचा अथत आिश्यक आहे कािि
त्यात आचायत नाि कला आिी संज्ञां चे अथत स्पि केले आहे त म्हिून या श्लोकाचे स्पिीकिि तेिाव्या
श्लोकाबिोबि केले आहे .

[१३]

कला िादो नबन्दु ः िमश इि व्रणाश्च िरणां |

षडब्जां िाधारप्रभृनतकममीषाां ि नमलिम् ।
*तदे वां षोढै क्यां भवनत खलु येषाां समनयिाां | * पाठभेद (तथैवां)
ितुधैक्यां तेषाां भवनत नि सपयाव समनयिाम् ॥ १३॥

सरळ अथव :- कला नाि आवि वबंिु क्रमि: िित चिि म्हिजे मूलाधाि इत्यावि षटचक्र आवि ह्यां चे
वमलन हे समयाचाि मागीयां चे सहा प्रकािचे ऐक् आहे ,त्यां चे चाि प्रकािचे ऐक् सु िा समयाचाि
मागीयां साठी पूजेची पित आहे .
व्याख्या :- आचायत म्हितात , कला म्हिजे िित , िित या संज्ञेचा अथत िोन प्रकािे होतो ----
१ – िित म्हिजे ज्ापासून श्रीविद्या होते ते नऊ आहे त
क , ए , ई , ल , ह , ि . स , नाि , वबंिु
२ – िितमालेची अक्षिे
नािाचा अथत चिि , चिि या ििाचा आचायाां चा अथत वकंिा संकेत िाक् आवि त्याचे चाि चिि – पिा,
पश्यप्तन्त , मध्यमा आवि िवैत खिी. िाक् चा अथत नाि आहे . चिि याचा अथत पाय असा घेतला ति हा नाि
ब्रम्हाचे द्योतक होते , किि श्रुवतं मध्ये ब्रह्माचे चाि पाि सां गीतले आहे त. चिि याचा अथत आपि श्रीविद्या
अथिा गायत्री चे चाि चिि असावह घेउ िकतो. श्रीविद्याचे चाि चिि म्हिजे चाि कुट आधी सां वगतले
आहे त पिं तु सोयीसाठी पित िे त आहे --- १ – िाग्भि , २ – कामिाज , - ३ िप्ति , ४ - तुयत.
गायत्रीची चाि पिे ति सितश्रूत आहे तच. श्रीविद्येचे तुयत कूट हे एकाक्षिी बीज आहे , याची अंवतम अिस्था
तुयात तीत आहे वजथे उिाि कििे िक् नाही म्हिजे मंत्र महानािात विलीन होतो.
वबंिुचा अथत मुलाधािािी सहा चक्रे होतो या सगळ्यां चे सहा आवि चाि प्रकािे ऐक् होते .

सिा प्रकारिे ऐक्य ----

१ – विि आवि िप्तिचे मूलाधािािी सहाही चक्रात साम्य होते या तर्हे ने ऐक्ाचे सहा प्रकाि होतात. या
संिभात त ३८ व्या श्लोकात अवधक मावहती विलेली आहे . सौन्दयत लहिीत िंकिाचायाां नी श्लोक ३४ ते ४१
पयतन्त या विषयाचे स्पिीकिि केले आहे आवि त्याचे लक्ष्मीधिाच्या सौन्दयतलहिीििील टीकेत तसेच
माझ्या गुरुिे िां नी केलेल्या भाष्यात / टीकेत चां गल्या िीतीने वनरूपि केले आहे .
२ – श्लोक १२ मधे िितन केलेले सहा प्रकािचे ऐक् वकंिा
३ – मंत्र , यंत्र , िे िता , साधक , गुरु आवि पिमावििाचे एक िु सर्यािी ऐक् वकंिा
४ – श्रीविद्येचे षटचक्रां िी ऐक्, सहा चक्रां चे िप्तििी ऐक् , सहा चक्रां चे श्रीयंत्रािी ऐक्, श्रीविद्या
आवि श्रीचक्राचे िप्तििी ऐक् , श्रीविद्या आवि श्रीचक्राचे षटचक्रां िी ऐक् , िप्तिचे पिमवििािी
ऐक् इत्यावि सहा प्रकािची ऐक् वकंिा
५ – मंत्र आवि मातृकां चे ऐक् , मातृका आवि श्रीचक्राचे ऐक् , मंत्र आवि वनत्या चे ऐक्, मंत्र आवि
सहा चक्राचे ऐक् , आवि वनत्या आवि सहा चक्राचे ऐक्. ( श्लोक २१ पहािा)

िार प्रकारिे ऐक्य ---

१ - आधािावि सहा चक्रां चे श्रीचक्रािी ऐक्
२ – वबंिु स्थानाचे बैंिि स्थान अथिा सहस्त्रािािी ऐक्. वबंिु वििात्मक आहे जसे
नबांदु नशवात्मको बीजां शत्क्तिावदस्तयोनमवता: |
समवाया: समाख्यात: सवावगम नवशारदै : ||
म्हिजे िप्ति आवि वििाचे ऐक् , कािि श्रीचक्राचे वबंिुस्थान हे भगितीचे स्थान आहे .

३ – मल आवि आििििवहत जीिाचे वििािी ऐक् वकंिा साधक आवि विि िा िप्तििी ऐक्.
४ – श्रीयंत्र आवि मंत्राचे ऐक् वकंिा

१ – मातृका आवि मंत्राचे ऐक्

२ – मंत्र आवि चक्राचे ऐक्
३ – चक्र आवि वनत्या चे ऐक्
४ – वनत्या आवि वतवथंचे ऐक् ( श्लोक २१ पहािा)

कलेिे नबांदुशी ऐक्य नकांवा वणाविे ििाां शी ऐक्य ---

या वठकािी केिळ श्रीविद्येच्या ििाां चे सहा चक्रां िी ऐक् िाखिीत आहे कािि िितमालेच्या सगळ्या
ििाां चा सहा चक्रािी संबंध िाखविण्यासाठी स्वतंत्र िेगळे पुस्तक वलहािे लागेल. वजज्ञासु िाचकां ना
अवधक मावहती हिी असल्यास षटचक्र वनरूपि आवि माझ्या गुरुिे िां नी केलेली सौंियतलहिीििील
टीका अभ्यासािी. या संिभात त एक इं ग्रजी ग्रंथ माझ्या पहाण्यात आहे ज्ाचे नाि “ Anatomy of
Alphabet and Comparative Study of Literature “ स्वामी िंकिानंि जी ह्यां नी वलवहले असून
त्यां नीच ४०८, िवनिाि पेठ , पुिे – २. प्तव्ह.आि विंगिे ्ािा , सिोिय मुद्रिालय – ४५० , बुधिाि पेठ पुिे
– २ येथून पापले आहे .
स्वामी िंकिानंि यां नी सािि पुस्तकामध्ये अक्षिां चा चक्रािी संबंध यािि मावमतक वलखाि केले आहे .
प्रत्येक अक्षिाचा तत्वां िी असलेला सं बंध आवि त्यां च्या वकती आवि कोित्या कला आवि वकिि प्रत्येक
अक्षिात आहे त ते िितन केले आहे . या पु स्तकातील एक साििी पुढे घेतलेली आहे .
श्रीनवद्येच्या वणांिे िि आनण श्रीििाशी ऐक्य ---
ल कार – विि िाच्य आहे आवि भूमी िाच्य आहे . भूमी िाच्य आहे म्हिून ती श्रीचक्रां तगतत भुपूि
िितविते आवि विि िाच्य आहे म्हिून सहस्त्राि िितविला आहे याचा अथत ल-काि सहस्त्रािाचा
द्योतक / खुि आहे .
स कार – िप्ति आवि चंद्राचा द्योतक आहे . चंद्र िाच्य होण्याने षोडि िल पद्म िितवितो आवि िप्ति
िाचक असल्याने आज्ञा चक्राकडे बोट िाखवितो कािि आज्ञाचक्र हे सिाख्य तत्व िा अधतनािीश्विाचे
स्थान आहे जे िप्तिमय वििाचे स्थान आहे .
ि कार – हा आकाि आवि िंकिाचे द्योतक आहे . “ परमेव्योमि “ या श्रुवतच्या िचनानुसाि व्योम
(आकाि ) हे ब्रह्माचे स्थान आहे . िंकि (रुद्र) अिमूती आहे यामुळे ह हे अक्षि श्रीचक्रामध्ये अििल
पद्म आवि ििीिात आज्ञा चक्र िितविते .
ई कार – हे अक्षि माया िाचक आहे . माया ही चौिा भु िनां ची स्वामीनी आहे म्हिू न हे अक्षि श्रीचक्रात
चतुितिाि आवि ििीिात वििुि चक्र िितविते .
ऐ कार – हे अक्षि विष्णु योनीचे असल्याने विष्णु स्वरूपा आहे म्हिजे विष्णुच्या िहा अितािां चा द्योतक
आहे . हे अक्षि श्रीचक्रात बवहित िाि ति ििीिात अनाहत चक्र जे विष्णूचे स्थान आहे ते िितविते .
र कार – हे अक्षि अवग्नचे द्योतक आहे आवि अवग्नच्या िहा वजव्हा अथिा कोि असतात म्हिजे हे अक्षि
श्रीचक्रामधे अंतित िाि आवि ििीिात मिीपुि चक्र िितविते .
क कार – हे अक्षि काम आवि वििाचे द्योतक आहे ,विि अिमूती असल्याने हे अक्षि श्रीचक्रात अिाि
ति ििीिात स्वावधष्ठान चक्र िितविते , स्वावधष्ठान हे कामिे िाचे स्थान आहे .
ॅ - अधवमात्रा – हे अक्षि वत्रकोि अथिा योवन चे द्योतक आहे . हे अक्षि श्रीचक्रातील वत्रकोि ति
ििीिातील मूलाधाि चक्र िितविते . मूलाधाि हे नािरूपा असल्याने अधतमात्रा नािरूपा आहे .
. नबांदु – हे वचन्ह िवि, सोम, कला वनवध, चेतना, विि , पूित, अमृताकवषतिी, िून्य, व्योम आिींसाठी
िापिले जाते . हे अक्षि श्रीचक्रात बैंिि स्थान म्हिजे वत्र िृत्त आवि ििीिात सहस्त्राि चक्र िाखविते .
भगिान िु िात स ऋषी प्रिीत वत्रपुिामवहम्न च्या २८ व्या श्लोकािि टीका कितां ना खाली विल्याप्रमािे
िितन आहे .
ल कार – लकाि: पृवथिीं बीजं तेजो भु वबम्बमुच्यते |
स कार – सकाििंद्रमा भद्रे कला षोडिात्मका: | तिात षोडि पत्रं च |
ि कार – हकाि; विि उच्यते, अिमूवतत सिाभद्रे | तिात्वसुिलं भिेत् |
ई कार – इकािास्तू सिा माया भुिनानवन चतुिति, पालयंती पिात्साच्छक्र कोिं भिेत् वप्रये |
ऐ कार – िप्तििे काििस्थाने प्तस्थत्वा सुते जगत्रयम विष्णोयोवनरिवत ख्याता |सा विष्णोित िरुपकं
एकािात्
पिमेिानी चक्र व्याप्यव्यिप्तस्थता |
र कार – ििकोि किं तिात प्रकािो ज्ोतीिाख्या: | कला ििाप्तन्वतो बवहित िकोि प्रिततका: |
क कार – ककािान्मिनो िे वि वििं चाि स्वरुपकं | योवनिश्यं तिा चक्रे िसुयोन्यप्तितं भिेत् ||
ॅ – अधवमात्रा – अधतमात्रा गुिान् सुते नाि रूपा यत् िृ त: वत्रकोि रूपा योवनस्तु |
. नबांदु – वबंिुना – बैंिि भिे त् | कामेश्वि स्वरुपं तव्श्वाधाि स्वरुपकं श्रीचक्रन्तुवितय संभिवमवत |

िि विलेले ऐक् िा समानता खाली विल्याप्रमािे पि िाखविता येतात.

कला िित चक्रािी ऐक् वबंिु अथिा चक्र
ल पृथ्वी तत्वाचे अक्षि मूलाधाि पृथ्वी तत्व
क जल तत्वाचे अक्षि स्वावधष्ठान जल तत्व
ि अवग्न तत्वाचे अक्षि मविपुि अवग्न तत्व
ई चौथा स्वि अनाहत अथिा हृिय चौथे चक्र
ऐ िािी चे द्योतक वििुि् िािीचे स्थान (िवैतखिी िाक्)
अधतमात्रा अधेन्िु वकंिा चन्द्र आज्ञा चन्द्राचे स्थान
स िप्ति वकंिा सोमाचे सहस्त्राि िप्ति ि चन्द्राचे स्थान अथिा
द्योतक
स अमृत सहस्त्राि अमृताचे स्थान
ह् गगनमण्डलाचे द्योतक सहस्त्राि गगनमण्डल अथिा वििाचे
सूचक आवि पिमवििाचे
स्थान
अथवा
ल पृथ्वी सगळ्यां ची जन्मिात्री , योवन वत्रकोि = मूलाधाि
क प्रथम अक्षि, प्रथम अिस्था वत्रकोिाचा पवहला प्रसाि अिाि = स्वावधष्ठान
ि अवग्न अवग्नच्या १० वजभा असतात अंतित िाि = मविपुि
ई विष्णुची माया िि रूपा ,१० अितािाचे बवहित िाि = अनाहत
कािि
ऐ विश्व योवन, भुिन योवन १४ भुिने असतात चतुितिाि = वििुि , िािी
रूपाने वििुिाचे िितन
अधतमात्रा अधत चंद्र अि िल पद्म आज्ञा
स सोम – चंद्र मंडल षोडि िल पद्म
वबंिु बैंिि स्थान िृत्त = वत्रिृत्त सहस्त्रािस्थ चंद्रमंडळ
ह् विि , वििाचे स्थान चतुष्कोि = भुपूि सहस्त्राि

कलेिे (वणाविे) िादाबरोबर (िरण) ऐक्य – ह काि म्हिजे विि आवि स काि िप्ति िितवितो. विि
आवि िप्ति ह्यां चे एकरूप होिे अथिा संयोग होिे हे नािाच्या उत्पवत्त चे कािि होय. वबंिु ही नािाच्या
उत्पवत्त ची आधीची अिस्था होय आवि अधतचंद्र हा वबंिूचा पवहला प्रसाि अथिा काम कला होय. या
अिस्थेत नाि प्रकट होऊ पाहतो. ल काि हा पृथ्वी िाचक आहे आवि पृथ्वी पासून सित भूतां ची (पंच
महाभूत) उत्पवत्त होते म्हिू न पृथ्वी ही काििस्वरूपा होय आवि नािाची पिा अिस्था आहे . क हा ििात त
प्रथम असल्याने प्रथम विस्फोटाचे द्योतक आहे आवि ि हा अवग्नचा द्योतक आहे अग्नी िप्तिचे कािि
आहे आवि हीच स्फोटाची िप्ति आहे म्हिून क आवि ि पश्यंती िािी िितवितात. ई मुळे इच्छा
िितविली जाते वजचा िािीिी संयोग होऊन मध्यमा िािी चा उिय होतो तसेच ए हा िािी सूचक आहे
आवि तो िवैतखिी िािी िितवितो.
नबांदु (िि) िे िादाशी ऐक्य – आचायत लक्ष्मीधि ह्यां नी सौंियतलहिी च्या ४१ व्या श्लोकाच्या टीकेमध्ये
यािि प्रकाि टाकला आहे .

वबंिु (चक्र) नाि श्रीचक्राचा भाग

मूलाधाि पिा वत्रकोि
स्वावधष्ठान पश्यप्तन्त अिाि
मिीपुि – मध्यमा ििाि ्य
हृिय
वििुि िवैतखिी चतुितिाि
आज्ञा नाि आवि नािान्त = विि चतुष्कोि
सहस्त्राि नािवबंिुकलावततं = वत्रपुिसुंििी , पिा
भगिती संवित

या वठकािी ऐक् म्हिजेच समानता अथिा एकत्व कोिकरूपात िाखविले आहे या संबंधी अवधक
मावहतीसाठी
िाचकां नी आचायत लक्ष्मीधि यां ची सौंियतलहिीििील टीका अभ्यासािी.

[१४]

तनडल्लेखामध्ये स्फुरनत मनणपूरे भगवती

ितुधैक्यां तेषाां भवनत ि ितुबावहुरुनदता ।
धिुबावणानिक्षूद्भवकुसुमजािङ् कुशवरां
तथा पाशां नबभ्रत्युनदतरनवनबम्बाकृनतरुनिः ॥ १४॥

सरळ अथव – मिीपुि चक्रात िे िी भगिती विि् युतिे खेच्या मध्ये अितिीत होते . वतचे ४ प्रकािाचे रूप
अथिा साधम्यत असते , या वठकािी भगितीचे चतुभुतज स्वरूप उियास आलेले आहे . वतच्या चाि हातात
इक्षु म्हिजे उसाचे धनुष्य , पाच पुष्प बाि आहे त, अत्तुत्तम असा पाि तसेच अं कुि आहे ,उगित्या
सूयात प्रमािे म्हिजे अरुि िं गाची वतची कां ती आहे .

व्याख्या – साधकाला जेव्हा चाि प्रकािचे ऐक् समजते म्हिजेच गुरुकृपे मुळे िप्ति च्या चाि
अविभात िां चे ज्ञान होते तेव्हा विजेसमान प्रकािपुंजाची चकाकी असलेली भगिती विसते त्यािेळी
भगिती ही चतुभुतज स्वरुपात असते ि ती आपल्या चाि हातात धनुष्य बाि पाि ि अंकुि घेतलेली
विसते . गुरुकृपेवििाय हे घडिे िक् नसते . गुरुिे ि जे व्हा महािेध िीक्षा िे तात ते व्हा भगिती मिीपुि
चक्रात प्रत्यक्ष प्रगट होते . या संिभात त आचायत श्री लक्ष्मीधि वलवहतात की

गुरु कटाक्षसांजात मिावेध मनिम्ना ि भगवती भवनत मूलाधार स्वाधीष्ठािात्मक ििियम नभत्ा
मानिपुरे प्रत्यक्षम प्रनतभानत |

या वठकािी भगिती मिीपु िात प्रगट होते याचा मवतताथत असा आहे की समयाचाि मागत अिलंबन
कििार्या साधकां साठी सगळ्यात खालच्या िोन चक्रां मध्ये (मूलाधाि ि स्ववधष्ठान) पूजा कििे अयोग्य
आहे वनवषि आहे कािि ही िोन चक्रे अं धािमय आहे त. मूलाधाि अंधतावमस्त्र आहे म्हिजे ज्ञानाच्या
प्रगवटकििास सक्षम नसलेला असा आहे आवि स्ववधष्ठान चक्र हे सूयतिप्ति च्या सं पकात त असल्याने
वमश्र असे आहे . मिीपुिात अवग्नचे िास्तव्य आहे इथे मेघां च्या स्वरुपात असलेले पािी (जल)
सूयतवकििां नी प्रवतवबंबीत आहे म्हिून मिीपुि चक्र वमश्र स्वरूप आहे पिं तु मिीपुिाच्या खालील िोन
चक्रां पेक्षा मिीपुिात अवधक प्रकाि आहे . अनाहत चक्र ज्ोतीलोक आहे कािि या वठकािी सूयात चे
स्थान आहे अश्याप्रकािे अनाहत चक्रापयांत अंधतावमस्त्र, वमश्र , ज्ोतीलोक आहे त तसेच वििुि चक्र
चंद्रलोक आहे , आज्ञाचक्र चंद्राचे स्थान असल्याने अमृत लोक आहे . वििुि चक्राच्या खालील लोकां मध्ये
चंद्राची लखलखीत चमक (ज्ोत्स्ना) नसते. सहस्त्रिल कमळ हे ज्ोत्स्नेचे वनिासस्थान आहे अथिा
ज्ोत्स्ना लोक आहे . सहस्त्रिलात असलेला चंद्र वनत्य कलेने युि असा आहे .
िहाव्या श्लोकात सां वगतल्याप्रमािे सुषुम्ना नाडीत असलेले सहा चक्र आवि सहस्त्राि चक्र म्हिजे
श्रीचक्र होय.
आज्ञाचक्रातील चंद्राच्या पं धिा कला आहे त आवि सोळािी कला प्रवतफलीत (परििाम स्वरूप) आहे .
सोळािी कला सहस्त्रािावतल चंद्रात आहे आवि वतचा प्रकाि आज्ञाचक्रातील चंद्रािि पडतो तसेच
आज्ञाचक्रातील चंद्राचा प्रकािाने वििुि चक्र प्रकािमान होते .
या वठकािी असे म्हिता ये ईल की मूलाधाि आवि स्ववधष्ठान चक्रातील िप्ति प्रिृत्ती कडे जाण्यार्या
आहे त म्हिून इथे या चक्रां ची उपासना अथिा कुंडवलनीचे ध्यान िज्त आहे . कुंडवलनी िप्तिचे चाि स्ति
आहे त अध:, मध्य, ऊर्ध्त आवि पिा. अध: िप्ति जीिाला संसािात मग्न ठे िते . मूलाधाि आवि स्ववधष्ठान
चक्र प्रजनन आवि िे हावधवष्ठत कायात िी संबवधत आहे . साधाििपिे मनुष्य यातच बि वकंिा वनमग्न
असतो. या स्तिापेक्षा ििील स्ति हा मध्य िप्ति चा स्ति जो बौप्तिक स्ति आहे वजथे मनुष्याची
वििेकिप्ति कायाां चे वनयंत्रि किते . बुप्तिजीिी मनु श्यां चा हा स्ति आहे . वतसिा स्ति म्हिजे ऊर्ध्त स्ति
हा आध्याप्तत्मक िप्ति स्ति आहे आवि इथे मनुष्य आध्याप्तत्मकतेकडे अग्रसि होतो. िेिटचा स्ति म्हिजे
पिा स्ति हा विि भाि आहे आवि इथेच पिा िप्ति आहे ., मूलाधाि आवि स्ववधष्ठान चक्र मनुष्याला
प्रिृत्ती कडे घेऊन जात असल्याने आवि आचायाां चे ध्येय मोक्षाकडे घेऊन जािे असल्याने मूलाधाि
आवि स्ववधष्ठान चक्रां चे पूजन त्यां नी त्याज् ठिविले आहे त.
भगितीच्या चाि भुजा जिू चाि प्रकािचे ऐक् (चाि अविभात िां चे ज्ञान ) िाखवितात. भगिती महामायेच्या
रूपाने जीिाच्या बंधनाचे कािि कािि आहे . वतने आपल्या आयुधा ्ािे आत्म तत्वाला बि केलेले
आहे .
लवलता सहस्त्रनामात सां वगतले आहे की

उद्यद्भािु-सिस्राभा ितुबावहु-समत्न्ता । रागस्वरूप-पाशाढ्या िोधाकाराङ् कुशोज्ज्वला ॥ २॥

मिोरूपे क्ष-ु कोदण्डा पञ्चतन्मात्र-सायका । निजारुण-प्रभापूर-मज्जद्ब्रह्माण्ड-मण्डला ॥ ३॥

म्हिजे िागरूपी पाि , क्रोधरूपी अंकुि , मनरूपी धनुष्य , आवि पंच तन्मात्रा रूपी बािाने भगिती
महामाया ही मनुष्याची विकाि किते म्हिजे जीिाला बंधनात गुंतिते .
भगिान श्री िंकिाचायाां नी या श्लोकाच्या संिभात त सौंियतलहिी च्या ७ व्या श्लोकात भगितीचे ध्यानाचे
विििि केले आहे ,त्यािि टीका कितां ना माझे पूज् गुरुिे ि श्री श्री १००८ विष्णुजी तीथत यां नी मावमतक
वििेचन केलेले आहे , वजज्ञासु िाचकां नी वहं िी टीकेचे पृ ि क्र. ९३ ते ९७ पहािे .
तंत्रिाजाच्या िासना पटलात सां वगतले आहे की

मिोभवे नदक्षुधिु: पाशोराग उदीरीत: | िे ष स्यादङ् कुश: पांि तन्मात्रा पुष्प सायका: ||

भािनोपवनषिात सां वगतले आहे की

शब्द स्पशव रूप रस गांधा: पांि तन्मात्रा पांि पुष्पबाणाः मि इक्षु धिुः वश्यो बाणो रागः पाशः
िे षोऽङ् कुशः||
उत्ति चतु :िती मध्ये या विषयी वलवहले आहे की

इच्छा शत्क्तमयां पाशां मांगलां ज्ञाि रूनपणां | नियाां शत्क्त मये बाण धिुषी दधदु ज्ज्वलम ||

वत्रपुिामवहम्न ििील टीकेमध्ये पृि ८७ िि याचा सुंिि ऊहापोह केलेला आहे . महामुनी श्री िु िात स कृत
वत्रपुिा मवहम्न ििील श्री िाजगुरू कुलमातांड पंवडत योगेन्द्रकृष्ण िोगात ित्ती िास्त्री कृत श्री वपतां बिा पीठ
संकृत परिषि ्ािा प्रकावित वहं िी टीका पहािी.
भगितीच्या आयु धां बद्दल महामुनी श्री िु िात स वत्रपुिामवहम्न स्ति स्तोत्रात म्हितात की

अथ तव धिुः पु ण्डिेक्षुत्ात् प्रनसदध्मनतद् यु नत नत्रभु विवधू मु द्यज्ज्योत्स्नाकलानिनध-मण्डलम् ।

सकल जिनि स्मारां स्मारां गतः स्मरताां िरः नत्रभुविवधू-मोिाम्बोधेः प्रपूणवनवधु-भववेत् ॥ ४६॥

प्रसूि शर पञ्चक प्रकट जृम्भणागुत्म्भतां नत्रलोकमवलोकय त्यमलिेतसाऽिञ्चलम् ।

अशेष तरुणीजि स्मरनवजृम्भणे यः सदा पटु भववनत ते नशवे नत्रजगदङ्गिाक्षोभणे ॥ ४७॥

पाशां प्रपूररत-मिा-सुमनत-प्रकाशो यो वा तव नत्रपुरसुन्दरर सुन्दरीणाम् ।

आकषवणेऽत्खलवशीकरणे प्रवीणां नित्ते दधानत स जगचिय-वश्यकृत् स्यात् ॥ ४८॥

यः स्वान्ते कलयनत कोनवद-त्िलोकी- स्तम्भारम्भणिण-मत्युदारवीयवम् ।

मातस्ते नवजय-निजाङ् कुशां स योषाः दे वान्स्तम्भयनत ि भूभुजोऽन्यसैन्यम् ॥ ४९॥

िाप च्याि वशाद्भवोद्भव मिामोिां मिाजृम्भणां प्रख्यातां प्रसवेषुनिन्ति-वशात् तत्तच्छरव्यां सुधीः ।

पाशध्यािवसात् समस्तजगताां मृत्योववशत्ां मिा- दु गवस्तम्भ-मिाङ् कुशस्य मििान्माया-ममेयाां
तरे त् ॥ ५०॥

[१५]

भवत्यैक्यां षोढा भवनत भगवत्याः समनयिाां

मरुत्त्कोदण्डद् युनतनियु तभासा समरुनिः ।
भवत्पानणव्रातो दशनवध इतीदां मनणपुरे
भवानि प्रत्यक्षां तव वपुरुपास्ते ि नि परम् ॥ १५॥ इत्यवैतक्वनरूपिम्

सरळ अथव :- साधम्यत झाल्यानंति भगिती समयाचािी साधकां साठी सहा प्रकािची होते आवि मिीपुि
चक्रात इं द्रधनुष्याच्या ि् युतीने युि अिा प्रभेप्रमािे आवि िहा प्रकािच्या हातां च्या प्रमािे होते . हे
भिानी तुझ्या अिा प्रकािच्या ििीिाची उपासना िु सिी कुठलीही नाही.

व्याख्या :- समयाचाि मागात चे अिलंबन कििार्या साधकाला जेव्हा सहा प्रकािचे ऐक् म्हिजे काय
याचे ज्ञान होते तेव्हा चक्र म्हिजेच भगिती हे कळू लागते आवि त्यानंतिच इं द्रधनु ष्याची आभा
असलेली ििभुजा भगिती मिीपुि चक्रात प्रगट होते . मिीपुि चक्राच्या िहा पाकळ्या भगितीच्या िहा
भुजा आहे त आवि चक्र हे भगितीचे ििीि होय. मिीपु ि चक्रात जल (पािी) हे मेघस्वरूपात असते
कािि स्ववधष्ठान चक्रातील जल मिीपुि चक्रातील अवग्नमुळे िाफेत रूपां तरित होऊन मेघरूप होते .
ह्यामुळेही मिीपुि चक्राला जल तत्वाचे स्थान मानले गेले आहे . या मेघां िि अनाहत चक्रातील सूयात ची
वकििे पडल्याने ते इं द्रधनुष्याप्रमािे चमकू लागतात.
िहा हातां बद्दल असेही म्हिता येईल की सहा प्रकािचे आवि चाि प्रकािचे ऐक् वमळू न भगितीचे िहा
हात आहे त.

येथे ऐक्य निरूपण पूणव झाले .

[१६]

भवानि श्रीिस्तैवविनस फनणपाशां सृनणमथो

धिुः पौण्डि ्ँ पौष्पां शरमथ जपस्रक्षुकवरौ ।
अथ िाभ्याां मुद्रामभयवरदािैकरनसकाां *| *पाठभेि पाठभेदरनसके
क्णिीणाां िाभ्याां * त्मुरनस कराभ्याां ि नबभृषे ॥ १६॥ *पाठभेि उरनस ि

सरळ अथव :- हे भिानी , तु आपल्या हातात नागपाि, अंकुि, पौण्डराचे धनुष्य , फुलां चे बाि , जपमाला
, आवि श्रेष्ठ िु क (पोपट) आहे त आवि तुझे िोन हात अभय आवि िि मुद्रेत आहे त , िोन हातां नी तू
पातीिी क्वि क्वि असा नाि कििािी िीिा धािि केलेली आहे स.
व्याख्या :- पंधिाव्या श्लोकात भगितीला ििभुजा म्हटलेले आहे . आता आचायत या श्लोकात िहा
हातातील आयुधाविषयी सां गत आहे त. भगितीने आपल्या सहा हातात पाि,अंकुि,धनुष्य,बाि,जपमाळा
तसेच िुक धािि केले असू न िेष चाि हातां पवैतकी िोन हाताने िीिा िािन किीत आहे ति िोन हाताने
िि आवि अभय मुद्रा केलेली आहे .
पाश,अांकुश,धिुष्य,बाण :- या विषयी मागील श्लोकात विििि झालेले आहे . भगितीच्या हातातील
जपमाळ ही जपाचे महत्त्व वििि किीत आहे . योगसूत्रात म्हटले आहे की जपात नसत्ि: || तसेच
भगिान स्वत: गीतेच्या १० व्या अध्यायावतल २५ व्या श्लोकात सां गतात की -- यज्ञािाां जप यज्ञोत्स्म ||
शुक :- (पोपट= िािा) हे जीिभािाचे सूचक आहे .
अभय मुद्रा:- भगिती आपल्या भिां ना अभय िान िे ते, जो साधक एक िाि पिम करुिामयी मातेला
ििि जातो तो सित प्रकािच्या भया पासून मुि होतो. भगिान आपल्या भिां चे सिवैत ि िक्षि कितात.

आवत दे त्ख सत्क्त अनत घोरा। प्रितारनत भांजि पि मोरा।।

तुरत नबभीषि पाछें मेला। सन्मुख राम सिेउ सोइ सेला।। तुलसीकृत िामायि - लंका काण्ड.

वर मुद्रा: – या्ािे भगिती आपल्या भिां ना सित प्रकािचे िििान िे ते.

वीणा :- िीिा हे िाक (िािी) चे द्योतक आहे , िीिा असे िितिते की भगिती कुंडवलनी िप्ति जागृत
झाल्यानंति नािाचा उद्भि होतो आवि साधकाला नाि ऐकू येऊ लागतो. िीिा संगीताचीही सुचक आहे ,
कुंडवलनी जागृत झाल्यािि गायनािी वक्रया होतात , साधक अनेक प्रकािचे िाग िावगिी आपोआप गाऊ
लागतो. भगितीच्या उपासने ने साधक सं गीतातही प्रिीि होतो.
या वठकािी असे ही म्हिता येईल की महामाया रूपामिे एकीकडे पाि,अंकुि,धनुष्य,बाि यां नी
िुकरूवप जीिाला संसािात बि केले आहे ,मोवहत केले आहे ति िु सिीकडे भगिती जीिाला अभय िे ते
की संसािात घाबरू नकोस, हे विक्षि भगिती िे ते कािि या मागात िि चालण्यानेच जीि मोक्ष प्राि
करू िकेल. या कायात साठीच आपि मा भगितीच्या चििी आलेलो आहे आवि म्हिून भगिती
साधकाला भयिवहत करून िििान िे ते. साधक जपसाधनेमध्ये िममाि झाल्यानंति नाि श्रििाचा
अवधकािी होतो. जपमाळा आवि िीिा हे मनाला िि वकंिा एकाग्र किण्याची िोन प्रमुख साधने आहे त
१) जप (नामििि) २) संगीत साधन ( भगित स्तुवत, भजन , कीततन आिी)
असेही म्हिता येईल की पाि इं वद्रय संयम िितवितो ति अंकुि मनरूपी हत्तीला वनयंवत्रत कििे होय,
धनुष्य हा प्रिि (ॐकाि) ति बाि म्हिजे आत्मा आवि जपमाळ प्रििाचा जप ति िीिा नाि िितविते .
म्हिजे जो साधक मनाला िि करून संयमपूितक प्रििाच्या जपरूपी धनुष्यािि आत्मरूपी बाि
चढवितो तो नाि मागात चे अनुसिि करून मुि होतो.

श्रुवत मध्ये संवगतले आहे की

धिुर् गृिीत्ौपनिषदां मिािां शरां ि्युपासा निनशतां सन्धयीत ।

आयम्य तद्भावगतेि िेतसा लक्ष्यां तदे वाक्षरां सोम्य नवत्ि ॥ ३॥

प्रणवो धिुः शारो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते ।

अप्रमत्तेि वेिव्यां शरवत् तन्मयो भवेत् ॥ ४॥ -- मुंडकोपवनषि - व्तीय मुंडक - व्तीय खंड.

[१७]

नत्रकोणैरष्टारां नत्रनभरनप दशारां समुदभू-

द्दशारां भूगेिादनप ि भुविाश्रां समभवत् ।
ततोऽभूिागारां िृपनतदलमस्मात्चिवलयां
*ितुिावःप्राकारनत्रतयनमदमेवाम्ब *शरणम् ॥ १७॥ पाठभेि ितुधाव ; िरणम्

सरळ अथव :- वत्रकोि , वत्रकोिां चा बनलेला अिाि , वत्रकोिाने बनलेला ििाि मग खालील ििािानंति
चा ििाि तथा चतुितिाि होतो मग अििल पद्म , षोडििल पद्म आवि तीन िृत्त अथिा ितुतळे त्यानंति
तीन िे षां चा प्राकाि आहे . हे माते असे हे तुझे वनिासस्थान आहे .

कठीण शब्दाथव – भून्नागािं = भू : नागाि = नाग = विग्गज = आठ या संख्या िाचक

नृपवतिल = नृपती ििाचा प्रयोग १६ या सं ख्येचा म्हिजे षोडि िल॰
व्याख्या:- या आधीच्या श्लोकां मधून भगिती महावत्रपुिसुंििी च्या स्वरूपाचे िितन तसेच विवभन्न
प्रकािचे ऐक् िाखिले आहे आता आचायत श्रीचक्राचे िितन किीत आहे त. श्री यंत्र कसे तयाि किािे
याचा विधी माझ्या गुरुिे िां नी त्यां च्या सौन्दयतलहिी ििील टीकेत विले आहे संकृत भाषेतील बर्याच
िचनां मध्ये श्रीचक्राचा तयाि किण्याचा विधी विलेला आहे , ग्रंथ विस्ताि भयामुळे सं पूित विधी येथे िे ता
येत नाही. प्रस्ताि आवि पृष्ठभेिाने
श्रीयंत्र तीन प्रकािचे आहे .
प्रस्तार भेद :- १) मेरू प्रस्ताि २) कवैतलास प्रस्ताि ३) भू प्रस्ताि
सौंियत लहिी च्या ३१ व्या श्लोकाििील टीकेत श्री लक्ष्मीधि यां नी विस्तािपूितक िितन केले आहे वजज्ञासू
िाचकां नी जरूि पहािे .
पृष्ठ भेद :- १) भु पृष्ठ - हे यं त्र समतल म्हिजे सपाट असते .
२)कूमत पृ ष्ठ – हे यंत्र कासिा प्रमािे असते .
3)मेरू पृष्ठ – हे यंत्र पितताकाि उठाििाि असते जसे वपिॅ मीड अथिा िंक्वाकृती.
 [१८]

ितुःषनष्टस्तन्त्राण्यनप कुलमतां नित्न्दतमभू - पाठभेि कुलनुतंवनप्तन्दतवमिं तिे तप्तन्मश्राख्यं

द्यदे तत्न्मश्राख्यां मतमनप भवेनित्न्दतनमि ।
शुभाख्याः पञ्चैताः श्रुनतसरनणनसिाः प्रकृतयो
मिानवद्यास्तासाां भवनत *परमाथो भगवती ॥ १८॥ पाठभेि पिमाथात

सरळ अथव :- हे माते भगिती ! ६४ तंत्रां मिे ही कुल मताची (कौल मत) वनंिा केली आहे आवि त्यातून
वनघलेला वमश्र मागत हा सुिा त्याज् ठितो. िुभा नामक जे पां च आहे त ते श्रुवत्ािा वसि आहे त.त्यां ची
प्रकृतीरूपी ही महाविद्या पिमाथत िे िािी आहे .
व्याख्या:- सिि श्लोकामध्ये आचायत कौल मागत आवि वमश्र मागात ला त्याज् ठिवितात. िुभागम पंचक ,
म्हिजे समयाचाि मागात चे प्रवतपािन कििािे पां च ग्रंथ आहे त आवि ते श्रुवतसम्मत आहे त म्हिजे
समयाचाि मागत श्रुवतसम्मत आहे . या वठकािी आचायत श्रीविद्येचे श्रुवत संमत असिे सां गत आहे त. हे
समजािून सां गिे गिजेचे आहे कािि काही जि श्रीविद्येची उपासना ही तां वत्रक उपासना समजतात.
िेिप्रवतपावित अिी श्रीविद्या उपासना मोक्ष िे िािी आहे आवि श्रुवत संमत असल्याने समयाचाि मागत हा
उपास्य आहे .
िुभागम पंचक – िावसष्ठ , सनक , िुक , सनंिन आवि सनत्कुमाि यां नी सां वगतलेले िवैतविक मागात नुसाि
असिािे अनुष्ठान , पूजा. इ.
चौसष्ठ तंत्रां ची नािे अनेक ग्रंथां मधून विलेली आहे त. माझे पूज् गुरुिे ि यां नी सौन्दयतलहिी ििील टीकेत
चौसष्ठ तंत्रां ची नािे विली आहे त.

[१९]

स्मरो मारो मारः स्मर इनत *परो मारमदि - पाठभेि ििो

स्मरािङ्गाश्चेनत* स्मरमदिमाराः स्मर इनत । पाठभेि िवैतते
नत्रखण्डः खण्डान्ते *कनलतभुविेश्यक्षरयुत- पाठभेि कवलतभुिने ते क इवत यः
श्चतुःपञ्चाणावस्ते त्रय इनत ि पञ्चाक्षरमिुः* ॥ १९॥ पाठभेि मनोः

सरळ अथव :- ििो मािो, माि: आवि िि पित पि (िि) माि, मिन, िि आवि अनंग त्यानंति िि,
मिन म्हिजे माि लक्षात ठे िा. याप्रमािे तीन भाग झाले , पित या तीन भागां च्या िेिटी (पां च िित
असलेला) सुंिि , भुिनेश्विी बीज अश्या प्रकािे हे ४ ,५ आवि ३ अक्षिे असलेले पां च पां च अक्षिां चे मंत्र
होतात.
व्याख्या:- आता आचायत श्रीयंत्र समजािून सां वगतल्यािि आता श्रीविद्या सां गत आहे त . या मंत्राचे तीन
भाग आहे त पवहल्या भागात ४ अक्षिे आहे त, िु सर्या भागात ५ ति वतसर्या भागात ३ अक्षिे आहे त.
प्रत्येक भागाच्या िेिटी भुिनेश्विी बीज आहे ज्ात ५ िित आहे त आवि िेिटी ५ ििाां चा मंत्र आहे .
मंत्राच्या अक्षिां ना आचायाां नी सां केवतक भाषेत संवगतले आहे . भुिनेश्विी बीजात येिािे ५ िित – ह ि ई
अधतचंद्र आवि वबंिु आहे . याचप्रकािे िेिटचा मंत्र सुिा ५ अक्षिां चा बनलेला आहे .
षोडिी म्हिजे श्रीविद्येचा उपिे ि गुरुमुखाने घ्यािा म्हिून हा मंत्र येथे प्रगट किता ये त नाही.
मंत्राच्या प्रत्येक भागात ५ – ५ अक्षिे असल्याने प्रत्येक भाग पंचाक्षि मनू होतो पिं तु िु सर्या भागात ६
अक्षिे आहे त पिं तु त्याचे िेिटचे भुिनेश्विी बीज वतसर्या कुटाबिोबि जोडले जाते अश्याप्रकािे प्रत्येक
कूट ५ – ५ अक्षिां चे होऊन जाते .

[२०]

नत्रखण्डे त्न्मन्त्रे शनशसनवतृवि्न्यात्मकतया

स्वराश्चन्द्रे लीिाः सनवतरर कलाः कादय इि ।
यकाराद्या विावथ कषयुगां बैंदवगृिे
निलीिां सादाख्ये नशवयुवनत नित्यैन्दवकले ॥ २०॥

सरळ अथव :- हे माते तुझा मंत्र चंद्र , सूयत , अनलात्म असा तीन भागां नी बनला आहे . त्यातील उपयोगात
आिले जािािे स्वि चंद्रात्मक आहे त ति क आिी िित सूयात त्मक आहे त. य िगत अग्नी आत्मक आहे
म्हिजे य िगात चे िित अग्नी आत्मक आहे त. क आवि ष वमळू न “ क्ष “ हे बैंिि – गृह आहे . हे विि युिती
सिाख्य तत्वात वमसळू न जाऊन अथिा विलीन होऊन वतथे चंद्राच्या वनत्य कला स्वरुपात तू वििाजमान
होतेस.

व्याख्या:- आचायत या वठकािी श्रीविद्येच्या तीन भागां बद्दल सां गत आहे त. ८ व्या श्लोकात श्रीचक्राचे चंद्र
सूयत आवि अनल असे तीन भाग संवगतले होते . आता आचायत यंत्र आवि मंत्र यां चे ऐक् िाखवितां ना इथे
मंत्राचेही तीन भाग सां गत आहे त जे चंद्र सूयत आवि अनलात्म आहे त. मंत्रात योजलेल्या अक्षिां मध्ये स्वि
हे चंद्र रूप, क आिी िित सू यतरूप ति य िगात ची अक्षिे अग्नी आत्मक आहे त आवि मंत्राचा िेिटचा भाग
(कूट) हे बैंिि स्थान आहे . क्ष काि अक्षिां च्या िेिटच्या िगात चे आिी अक्षि असल्याने िेिटच्या
कूटाकडे संकेत कितो. क्ष काि याचा अथत आकाि असा घेता ये तो आवि आकािाचा गुि िि
असल्याने नािाचेही सूचक होते म्हिजे मंत्रामध्ये असलेला नाि (वबंिु ि अधेन्िू ) बैंिि स्थान आहे .

मांत्र आनण यांत्र आनण सुषुम्नातगवत ििाांिे ऐक्य

भाग श्रीयंत्राचे भाग सुषुम्नातगतत चक्र मंत्राचे कूट मंत्राचे अक्षि

सोम ( चंद्र ) चतुितिाि , अििल , आवि वििुि आवि आज्ञा िप्ति स्वि
षोडििल पद्म
सूयत ििाि ्य मिीपुि आवि कामिाज क आवि िित
अनाहत
अग्नी वत्रकोि आवि अिाि मूलाधाि ि स्ववधष्ठान िाग्भि य िगात चे िित
बैंिि स्थान तीन िृत्त (ितुतळ) आवि सहस्त्राि चक्र अंवतम तुयत नाि
भुपूि

श्रीयंत्रात जिी चंद्र , सूयत , अग्नी आवि बैंिि स्थाने आहे त तसेच मंत्रां मध्ये ही आहे त. श्रीयंत्र आवि ििीि
यां चे ऐक् या आधी िाखविले आहे . बैंिि स्थान म्हिजे सहस्त्राि चक्र आहे आवि महानािाचे स्थानही
तेच आहे . असे सां वगतले जाते की मंत्राचे िेिटचे कुटाचे स्थान सहस्त्राि आहे .

मंत्राचे तीन भाग असेही िाखविता येतात - १) स्वि २) िित ३) नाि आवि मंत्राचे अं वतम िा तुयत कूट
नािान्त अथिा कािि वबंिु होईल. येथे मंत्र आवि कला (अक्षि समूह) यां चे ऐक् िाखविले आहे .
मंत्राचा चंद्र भाग (खण्ड) – चंद्रात्मक असल्याने सगळे स्वि सूवचत केले जातात.
मंत्राचा सूयत भाग (खण्ड) – सूयात त्मक असल्याने क ते म पयतन्त चे िित सूवचत केले जातात.
मंत्राचा अग्नी भाग (खण्ड) – अनलात्मक असल्याने य ि ल ि ि ष स इत्यावि िित सू वचत केले जातात.
मंत्राचा बैंिि भाग - क्ष ने सूवचत केले जाते
ह विसगत आवि
अश्या प्रकािे सित मातृका पं चििी मंत्राचे रूप आहे .

[२१]

ककाराभ्याां स्वरगणमवष्टभ्य नित्खलां

कलाप्रत्यािारात्सकलमभवद्व्यञ्जिगणः ।
नत्रखण्डे स्यात्प्रत्यािरणनमदमन्क्कषयुगां* पाठभे ि - मञ्चत्कषयुगं
क्षकारश्चाकारोऽक्षरतिुतया िाक्षरनमनत ॥ २१॥

सरळ अथव :- क कािाचा जो अ काि आहे त्याचा सगळ्या स्विां िि अवधकाि आहे . कलेचा लोप होण्याने
व्यंजनां चाही लोप होतो. तीनही भागां चा लोप क आवि ष यां च्या मध्ये म्हिजे क्ष मध्ये होतो. क्ष काि
आवि अ काि हे अक्षिां चे ििीि (धड) आहे आवि म्हिू न हे “ अक्षि “ आहे .
कठीि िि – अििंभ = अवधकाि करून.
व्याख्या :- क कािात जो अ काि आहे तो सगळ्या स्विां िि अवधकािी आहे अथात त क कािा बिोबि अ
काि सगळ्या स्विां चे प्रवतवनवधत्व कितो म्हिजे अ काि हा सगळ्या स्विां चे द्योतक आहे . व्याकििात
स्वि समूहाला “अच” असे संबोधले जाते . साधािि भाषा िापितां ना ही आपि स्विां ना “अ आिी”
म्हितो , म्हिजे “अ आिी” चा अथत स्वि समूह असा होतो.
या वठकािी कलेचा अथत स्वि असा आहे कािि कलां ची संख्या सोळा सां वगतली जाते . स्वि सुिा सोळा
आहे त. व्यंजन समुहामधून स्वि बाजूला केले असता व्यं जन अपूित ठितात म्हिजे स्विावििाय
व्यंजनां चा प्रयोग किता येत नाही म्हिजे स्विावििाय व्यंजनां चा उिाि ही िक् नाही. भगिान
िंकिाचायत सौन्दयतलहिी मध्ये सां गतात की

नशवः शक्त्या युक्तो यनद भवनत शक्तः प्रभनवतुां |

िाििावतलक तंत्रात सां वगतले आहे की

नविा स्वरै स्तु िान्येषाां जायते व्यत्क्तरञ्जसा |

नशवशत्क्तमयाि प्राहुस्तस्मादवणावि मिीनषणः ||

मातृकाहृियात सां वगतले आहे की

ककारादी क्षकारान्ता वणावस्ते नशवरुनपण: |

समस्तव्यस्तरूपेण षटनत्रांशतत् नवग्रिः ||
अकारानदनवसगावन्ता: स्वरा: षोडश शक्तय: |
नित्याषोडशकात्माि: परस्परममी युता: ||
नशवशत्क्तमया वणाव: शब्दाथव प्रनतपादका: |
नशव: स्वरपराधीिो ि स्वतांत्र: कदाप्यसौ ||
स्वरा: स्वतांत्रा: जायन्ते ि नशवस्तु कदािि |
मंत्राच्या तीन भागां चा क ष च्या जोडीत अथिा क्ष कािात लोप होतो. क्ष कािाचा अथत आधी
सां वगतल्याप्रमािे आकाि असा होतो आवि आकाि हे नािाचे द्योतक आहे यामुळे असे म्हिता येते की
मंत्राच्या तीन भागां चा नािामध्ये लय होतो आवि क्ष काि हे बैंिि गृह होय.
िि सां वगतलेले आहे की स्विावििाय व्यंजन िाहू िकत नाही , स्विावििाय ििाां चा उिाि ही िक्
नाही. स्वि नािामुळे उत्पन्न होतात म्हिून नाि प्रमुख आहे .
याआधी सां वगतल्याप्रमािे मंत्रां चे तीन भाग आहे त – िित , स्वि आवि नाि. िित स्विां िि अिलंबून आहे त
ति स्वि नािािि आवि हे तीनही नािान्त म्हिजे नािाच्या कािि अिस्थेिि अिलंबून आहे त.
क्ष काि अक्षिां चे ििीि आहे आवि अव्यि नािच ििां चा उगम आहे म्हिून याला “अक्षि “ म्हितात.
या वठकािी असे म्हिता ये ईल की अ अक्षिाने सगळ्या स्विां चा बोध होतो. क्ष कािात क आवि ष
असल्याने िित समूहाचा ( क च ट त प य ह ष म्हिजे क िगत ते ष िगात पयां त ) द्योतक आहे . अश्या
तर्हे ने अक्षि ििाने संपूित िितमालेचा बोध होतो,
मंत्राथत :- अ काि िित आवि स्वि िितवितो कािि िित स्विां वििाय असू िकत नाही आवि क्ष काि
म्हिजेच आकाि पासून ह अथिा विसगत (:) घेतला जाऊ िकतो. जसे

नबांदु-प्राण-नवसगव-जीवसनितां नबांदु-नत्रनबजात्मकां
षट् कूटानि नवपयवयेण निगदे त् तारनत्रबालाक्षरै ः ।
एनभः सम्पुनटतां प्रजप्य नविरे त्प्रासाद-मन्त्रां परां
गुह्यद् गुह्यतमां सयोगजनितां सद्भोगमोक्षप्रदम् ॥ ३२॥ ----वत्रपुिामवहम्न

अश्याप्रकािे अ आवि ह चा उिाि होतो (अथात चा बोध होतो) आवि यामुळे पिा विद्येचा बोध होतो हे
ििील वत्रपुिामवहम्न स्तोत्रा िरुन कळते .
वकंिा

मंत्राचे पवहले अक्षि क हे क आवि अ च्या योगाने बनले आहे . क हे सगळ्या ििात चे ति अ हे सगळ्या
स्विां चे प्रवतवनवधत्व कितात. अ सगळ्या स्विां िि अवधग्रहीत आहे . व्याकििात सगळ्या स्वि समूहाला
“अच” म्हितात.
कला १६ आहे त आवि स्वि ही १६ आहे त म्हिून कलेचा अथत स्वि असा घेता ये तो आवि कलां ना िजा
केले ति सगळ्या व्यंजनां ना अथत उित नाही कािि स्विां वििाय त्यां चा उिाि होऊ िकत नाही. वकंिा
प्रथम क काि आवि िेिटचा ल काि सगळ्या ििाां ना मागे टाकतो (बाजूला ठे ितात) [संकृत भाषेत
“ल” ला िेिटचा िित मानला जातो.] म्हिजे प्रथम क काि आवि िेिटचा ल काि यात सगळे िित
येतात. क काि आवि ल काि यां च्या संयोगाने कला िि तयाि होतो. कला ५० आहे त – चंद्राच्या १६ +
सूयात च्या २४ + अवग्नच्या १०
एकूि ५०. अक्षिे सुिा ५० आहे त . जसे िित ििीि आहे त ति स्वि त्याची कला आहे तसे िप्तिमान
आवि िप्ति आहे त. म्हिजे िित विि ति कला िप्ति आहे म्हिून मंत्राचे प्रत्येक अक्षि विि-
िक्त्यामक आहे .
कला-प्रधान असल्याने सगळे िित कलात्मक आहे त.
श्रीविद्येच्या मंत्रात ४ वठकािी अनुस्वाि आहे जो चंद्र आवि वबंिु असा वलवहला जातो. अनुस्वाि वबंिु
आवि चंद्र नाि आहे . नाि वबंिुच्या िि आहे . प्राचीन काळी चंद्राच्या खाली वबंिु िाखिीत असत
जी योग्य पित आहे .
१ – नाि – नािापासुन नािान्ता पयांत , ( अधत चंद्र , िोधनी , नाि , नािान्त , िप्ति , व्यावपका , समवन ,
उन्मनी )
२ – वबंिु – अनुस्वाि
३ – कला – मंत्राचे िित आवि स्वि.
मंत्राचा चौथा भाग सािाख्य आहे जो नाि वबंिु आवि कलातीत आहे .
श्रीचक्राचेही तीन भाग आहे त
१ – नाि – (आज्ञा चक्रापासून ते सहस्त्राि चक्रापयतन्त) – भुपूि
२ – वबंिु – विि चक्र – तीन िृत्ते आवि षोडि ि अि िल पद्म
३ – कला – िप्ति चक्र – वत्रकोि , अिाि , २ ििाि आवि चतुितिाि
सगळे िित १६-१६ च्या गटात विभागता येतात जसे
१) स्वि = १६ २) क ते स पयतन्त = १६ ३) थ ते स पयतन्त = १६
क आवि ष ही जोडी – ष ला स मानता येईल आवि मग क आवि स जोडीचा अथत िोनिा घेता येईल.
अश्याप्रकािे सगळ्या अक्षिां ना तीन भागात लोप होतो. या अनुषंगाने अकथ हा वत्रकोि होतो त्यात ज्ेष्ठा
, िामा आवि िौद्री िप्ति िाखविल्या जातात तसेच त्यातून इच्छा वक्रया आवि ज्ञान यां चा बोध होतो. “ल”
िेिटी असल्याने क कािाच्या अधीन समजला जातो. ( ह , क्ष , ल हे तीनही वत्रकोिाच्या आत
येतात).आवि यातूनच गुरुमंडळा कडे वनिे ि होतो.
असेही म्हिता येईल की सगळी अक्षिे ही १६ वनत्यां चे रूप आहे आवि म्हिून प्रत्येक वनत्येचे सत्व , िज
, तम तीन रुपे असल्याने ४८ अक्षिे होतात.
अ आवि क्ष वमळू न अक्ष िि तयाि होतो ज्ाचा अथत अक्षमाला होतो या ििात सगळे स्वि आवि िित
येतात हे च अक्षि स्वरूवपिी श्रीविद्या (कुंडवलनी िप्ति) होय.
श्रीचक्र हे भगितीचे ििीि आवि भगिती अक्षिस्वरूवपिी असल्याने श्रीचक्र आवि अक्षि समूह एकच
आहे त याचे साम्य / ऐक् खाली िाखविल्या प्रमािे आहे .
क्ष = बैंिि गृह ( चंद्राचे स्थान आकाि आहे , क्ष हे आकािाचे द्योतक आहे ) = चाि विि चक्रे म्हिजे भू
पुि , िृत्त त्रय , षोडििल , आवि अििल पद्म
१४ स्वि = चतुितिाि
कखगघ
चपजझ
टठडढ ििाि युम = २० िित
तथिध
पफबभ
यिलि
अिाि ८ िित
िषसह
ङञिनम: वत्रकोि आवि वबंिु - हे पाचही िित अनुस्वाि रूप आहे त म्हिून हे वबंिुरूप आहे त,
अनुस्वाि ि विसगत तीन वबंिु वत्रकोिाचे द्योतक आहे त

१३ व्या श्लोकात सां वगतलेले सहा आवि चाि प्रकािचे ऐक् (समानता)
सहा प्रकािचे ऐक् –
१) मंत्र आवि मातृ कां चे ऐक्
२) मातृका आवि श्रीयंत्राचे ऐक्
३) मंत्र आवि वनत्या यां चे ऐक्
४) मातृका आवि वनत्या यां चे ऐक्
५) मंत्र आवि चक्र यां चे ऐक्
६) वनत्या आवि चक्राचे ऐक्

चाि प्रकािचे ऐक्

 १) मातृका आवि मंत्राचे ऐक्
२) मंत्र आवि चक्राचे ऐक्
३) चक्र आवि वनत्या यां चे ऐक्
४) वनत्या आवि वतथींचे ऐक्

मंत्र आवि मातृ कां चे , मातृ का आवि श्रीचक्र , मातृका आवि वनत्या यां चे ऐक् िि सां गून झालेले आहे .
मंत्र आवि चक्र यां चे ऐक्ही आधी सां गून झालेले आहे . उिलेले खाली िाखविले आहे .

मंत्र वतवथ िवैतविक नाि वनत्या तत्व भाग यंत्राचा भाग

क १ ििात कामेश्विी विि वत्रकोि
ए २ दृिा भगमावलवन िप्ति अिाि
अनग्न
ई ३ िितता वनत्यप्तक्लन्ना माया अंतित िाि
ल ४ विश्वरूपा भेरुंडा िुिविद्या
ह्ी ं ५ सुिितना िवह्िावसनी जल बवहित िाि
ह ६ आप्यायमाना महािज्रेश्विी / विद्येश्विी तेज चतुितिाि
स ७ आप्यायमाना विििू ती/िौद्री िायु
क ८ आप्याया त्विीता मन सूयव
ह ९ सूनृता कुलसुंििी पृथ्वी
ल १० इिा वनत्या आकाि
ह्ी ं ११ आपुयतमाना नीलपताका विद्या
स १२ आपुयतमाना विजया महे श्वि वििाची चाि
क १३ पुियंती सितमंगला पितत्व चक्रे
िांद्र
ल १४ पूिात ज्वालामावलनी आत्म
ह्ी ं १५ पौवितमा वचत्रा / वचद्रूपा सिाविि
श्री ं १६ वचद्रूपा महावत्रपुिसुंििी सिाख्य िांद्रकला वनत्याकला

नोट:- १ ते ५ अग्नीचा भाग , ६ ते १० सूयात चा भाग ११ ते १५ चंद्र भाग आहे पिं तु ५ आवि ११ सूयतभाग
मानला जातो, अश्याच प्रकािे अंतित िािाची १० अग्नी कला सूयात च्या अंतगतत मानली जातात.

वतवथंचे पाच भाग – नंिा – १, ६, ११

भद्रा – २ ,७, १२
जया - ३, ८, १३
रििा – ४, ९, १४ = त्याज् भाग
पूिात - ५, १०, १५
 [२२]

*नवदे िेन्द्रापत्यां श्रुत इि ऋनषयवस्य ि मिो- पाठभेि - नवदे िो िैऋत्याः सुत इि ऋनषयवः स ि
रयां िाथवः सम्यक्ष्रुनतनशरनस तैनत्तयव कऋउनि ।
ऋनषां नित्ा िास्या हृदयकमले िैतमृनषनम-
त्यृिाभ्युक्तः पूजानवनधररि भवत्याः समनयिाम् ॥ २२॥

सरळ अथव:- िे ह िवहत इं द्रपुत्र ( वकंिा लक्ष्मीच्या ििीिा वििवहत पुत्र) कामिे ि याचे ऋषी आहे त.
या संबंधी मतां ति आहे त. पिं तु हा अथत तवैतवत्तिीय ऋचां मधून उत्तम प्रकािे कथन केला आहे . न एतं ऋषी
या ऋचेनुसाि हृिय कमळात ऋषींचा त्याग किाियास सां वगतले आहे . अश्या तर्हे ने हा पूजा-विधी आहे
आवि ही पूजा समयाचाि िाल्यां ना मान्य आहे .
व्याख्या:- श्रुतींमध्ये असे म्हटले आहे की

जिको ि वैदेि: | अिो रात्रै समाजगाम |

पुत्रो निऋत्या वैदेिा | अिेता यश्चिेतिा: |
स तां मनणमनवांदीत | सोिन्गुलीरावयत् |
सोग्रीव: प्रत्यमुञ्चत् | सोनजव्हो असांश्र्ित |
िैतमृनषां नवनदत्ा िगरां प्रनवशेत | यनद प्रनवशेत् |
नमथौ िररत्ा प्रनवशेत् | तत्सांभवस्य व्रतां | कृष्ण यजुिेवियं तवैतवत्तिीय् आिण्यक १ – ११ िा अनुिाक

आचायत लक्ष्मीधि सौन्दयतलहिी ििील टीकेत ३२ व्या श्लोकात सां गतात की

(जनको ह िवैतिेह: ..... ही ऋचा तवैतवत्तिीय् आिण्यक प्रथम प्रपाठक िु सर्या अनुिाकात तसेच काठक श्रुवत
तवैत . ब्राह्मि ३ – १० मध्येही आलेली आहे )
या ऋचां िि भाष्य कितां ना आचायत लक्ष्मीधि वलवहतात की
जनको ह िवैतिेह: | अहो िात्रवैत समाजगाम |
जिक – उत्पन्न कििािा म्हिजे श्रीविद्येचा ऋषी
वैदेि - वििे ही – कामिे ि
अिोरात्रै – अहोिात्रात्मक पं चििी विद्येचे िित = श्रीविद्येचे ऋषी कामिे ि आहे त.
पुत्रो वनऋत्या िवैतिेहा |
निऋत्या – लक्ष्मी – म्हिजे लक्ष्मीपुत्र कामिे ि
सायि भाष्यानुसाि वनऋवत = माया आवि वििे ह = वचिात्मक ब्रह्माची मीमां सा
अिेता यश्चिेतिा: | वििे ही म्हिजे अंगिवहत असल्याने मन ि इं वद्रय िवहत अचेतन पि सित प्राविमात्रात
व्यापून असतो

स तां मनणमनवांदीत | स = कामिे ि, तं = प्रवसि , मवि = विद्यात्मक ित्न , अविं िीत = जािले िा
पावहले
म्हिजे सितप्रथम कामिे िाने या विद्या ित्नाला पावहले / जािले म्हिून कामिे ि श्रीविद्येचे ऋषी होत.
आचायत सिि श्लोकात िेिां च्या आधािाने श्रीविद्येचे ऋषी आवि श्रीविद्येचा पूजा विधी या विषयी सां गत
आहे त.
ििील ऋचां मधून स्पि होते की कामिे ि श्रीविद्येचे ऋषी होत आवि पूजा विधी बद्दल आचायत “नवैततमृवषं
विवित्वा नगिं प्रवििेत “ कडे आपले लक्ष िेधून घेत आहे त. या ऋचेिि भाष्य कितां ना आचायत लक्ष्मीधि
वलवहतात की
ऋषींना जािून श्रीचक्रात्मक नगिात प्रिेि करू नका तसेच जािून घेऊन पुजाही करू नये , म्हिजे
मंत्राच्या बाह्य अंगाला जािून श्रीचक्राची पुजा करू नये आवि अश्याप्रकािे आचायत बहीयात गाचा वनषेध
कितात.
आचायत वलवहतात की

आां तर पुजायाां तादात्म्यािुसांधािात्त्मकायाम ऋष्यानदज्ञािम िास्त्येव |

उपयोगस्तु दू रत एव | अतो वस्तुनसिऋष्यानदपयुवदासमुखेि श्रीििस्य बाह्य पूजिां त्रैवणीकै: ि
कतवव्यनमती नियम्यते तदु क्त सितकुमार सांनितायाम –

बाह्यपुजा ि कतवव्या कतवव्या बाियजानतनभ: |

सा क्षुद्रफलदा िृणाम ऐनिकाथेकसाधिात ||
बाह्यपुजारत: कौला: क्षपणाश्च कापानलका: |
नदगांबराष्ट्िेनतिासा वामकास्तांत्रवानदि: |
जीवन्मुक्ताश्चरन्त्येते नत्रषू लोकेषू सववदा ||

प्रत्येक मंत्राचे अंतिं ग आवि बवहिं ग जाििे आिश्यक आहे . ऋषी , पं ि , विवनयोग आिी बवहिं ग
आहे त.
मंत्राचा उिाि , काळ , ििाां चे स्थान आिी अंतिं ग होय. श्री भाकि िाय आपल्या ििीिस्या िहस्यात या
विषयी िितन केले आहे . मंत्रजप कितां ना बवहिं गापेक्षा अंतिं गाचे ज्ञान आिश्यक आहे . म्हिून आचायत
बवहिं ग हे टाकून िे ण्या योग्य आहे त असे सां गतात.

[२३]

नत्रखण्डस्त्वन्मन्त्रस्तव ि सरघायाां निनवशते

नश्रयो दे व्याः शेषो यत इि समस्ताः शनशकलाः ।
नत्रखण्डे त्रैखण्ड्ड्यां निवसनत समन्त्रे ि सुभगे
षडब्जारण्यािी नत्रतययुतखण्डे निवसनत ॥ २३॥

सरळ अथव:- हे माते , तीन भागां नी बनलेला तुझा मंत्र सिघा मध्ये लय पाितो आवि हे िे िी तुझा जो
उिलेला (िेष) भाग आहे त्यानेच सगळ्या चंद्रकला प्रगट होतात अथिा हे िे िी इथे चंद्रकला संपतात
आवि तू अमा स्वरूवपिी होतेस. या तीन भागात्मक मंत्रासवहत हे भगिती तू वत्रखंडात वनिास कितेस
आवि सहा कमळां च्या समूहातही ( कमळाच्या िनात) तीन भागां सवहत तू वनिास कितेस.
व्याख्या:- सिघा = अमृताचे स्थान = सहस्त्राि. नािाचा लय सहस्त्रािात होतो म्हिजे मंत्राचे लयस्थान
सहस्त्राि आहे . ििाां चा लय नािात आवि नािाचा लय त्याच्या काििात म्हिजे सहस्त्रािात
होतो.िविकला ऊफत चंद्रकला ही चंद्राची सोळािी कला वकंिा अमािास्या आहे . सोळािी कला वनत्या
आहे कािि चंद्राचे िास्तविक स्वरूप हे च आहे जे सू यात च्या प्रकािाने कमी जास्त कलां च्या रूपाने
प्रकावित असते .पंधिा कला क्रमि: पंचििीच्या पं धिा अक्षिां िी संबवधत आहे त आवि सोळािी कला
िुि वचतीिप्ति , वचन्मात्र , वनवितकि समाधी मध्ये वििावजत असलेली स्वत: महावत्रपुिसुंििी आहे
कािि बाकीच्या कला कमी जास्त होत असतात पिं तु चंद्रवबंब सतत एकसािखे असते म्हिून प्रत्येक
कलेला सोळाव्या कलेचा अं ि / अंग / भाग समजािे लागेल. प्रत्येक कलेची पूजा आवि ध्यान त्या त्या
वतथीप्रमािे सोळाव्या कलेसोबत केले जाते . सहस्त्राि चक्राच्या मध्ये असलेल्या चंद्रमंडळाला बैंिि स्थान
म्हटले जाते , हे स्थान िुि वचती िप्ति च्या आनंिमयी कलेचे स्थान आहे ज्ाला श्री अथिा महावत्रपुि
सुंििी म्हितात.
भगवतीिे नत्रखांडात्मक स्वरूप

खंड मंत्राचा भाग यंत्राचा भाग सहा कमळां चे कुंडवलनीचा

भाग भाग
सोम िप्ति कूट वििाची चाि चक्रे आज्ञा आवि सोमकुंडवलनी
वििुि
सूयत काम कूट चतुितिाि , बवहित िाि हृिय , मिीपुि सूयत कुंडवलनी
अवग्न िाग्भि कूट अंतित िाि अिाि आवि वबंिुसवहत स्ववधष्ठान अग्नी कुंडवलनी
वत्रकोि मूलाधाि

अंतित िािाच्या १० अवग्नकला सूयात च्या अंतगतत मानली जातात.

षडब्जािण्य = सुषुम्नां तगतत सहा चक्रे
िेष म्हिजे सोळािे अक्षि – हे च भगितीचे स्वरूप आहे आवि वनत्य कलां मधून बाकीच्या कलां चा उिय
होतो.
प्रथम िाग्भि कूट (आग्नेय) – भगितीचे मुख
िु सिे कामकला कूट (सौि – सूयत) भगितीचा कंठ ते कटी पयांतचे रूप.
वतसिे िप्ति कूट – (चंद्र खंड) भगितीच्या कटीच्या खालचा भाग , सृजन िप्तिचे रूप

[२४]

त्रयां िैतत्स्वान्ते परमनशवपयवङ्कनिलये

परे *सादाख्येऽत्स्मनिवसनत ितुधैक्यकलिात् । *पाठभेि - सादाख्यात्स्मि्
स्वरास्ते लीिास्ते भगवनत कलाश्रे ि सकलाः
ककाराद्या वृत्ते तदिु ितुरश्रे ि यमुखाः ॥ २४॥

सरळ अथव :- हे पिािप्ति , हे सित जे तीन प्रकािचे आहे सगळे तुझ्या अंतिात पिम विि रूपी
पयांकािि वनवद्रस्त असलेल्या सािाख्य कलेच्या रूपात चाि प्रकािचे ऐक् रूपाने वनिास कितात. हे
भगिती सगळे स्वि षोडििल पद्मामध्ये लीन होतात , क कािावि सगळी व्यंजने िृ त्तां मिे आवि य
आिी सगळे चतु ष्कोिा मध्ये लीन होतात.
व्याख्या :- भगिती वत्रपुिासां गते की वतचा मंत्र यं त्र आिी सगळे तीन भाग असलेले आहे त. वत्रपुिा मवहम्न
चे टीकाकाि वत्रपुिा या ििाची फोड कितां ना सां गतात की वत्र = तीन , पु िा = प्रथम – ब्रह्मा , विष्णु
आवि महे ि ऊया वत्रमूतीच्या आधी जी वििाजमान असते ती.

तृसुभ्यो मूतीभ्य: पुरातित्ात नत्रपुरा इनत | तथा च

नत्रमूनतव सगावि पुराभवत्ात त्रयीमत्ाि तथैव दे व्या: |
लये नत्रलोक्या अनप पुरकत्ात प्रायोत्म्बका या नत्रपुरेनत िाम ||

याच विषयािि श्री गौडपािाचायत यां चे िप्तिसूत्र - तत्त्रयेण नभदा आहे म्हिजे एकमात्र ब्रह्माचे तीन
तत्वां मुळे तीन प्रकाि झाले आहे त . सािि भाष्यात वलवहले आहे की तत्व ििाचे बिे च अथत आहे त उिा.
मूवतत , बीज , जगत , पीठ आवि खंड ------
वत्रपुिािति ग्रंथात वत्रपुिा या ििाचा अथत सुषुम्ना . इडा , वपंगला आहे ति पुि या ििाचा अथत मन , बुिी
, आवि वचत्त असा आहे यात िहािािी म्हिून वत्रपुिा झाली तसेच –
िाडी त्रयम तू नत्रपुरा सुषुम्ना नपांगलात्त्डा |
मिो बुत्िस्तथानित्तां पुरत्र्यमुदा हृतम |
तत्र तत्र वसत्येषा तस्मात् नत्रपुरा मता इनत |

म्हिजे या महािप्ति चे मण्डल , भुपुि , मन्त्र , रूप ,कुण्डवलनी िप्ति (अवग्न , सू यत , चन्द्र रूपाने ) ब्रह्मा
, विष्णु , महे श्वि यां च्या सृवि साठी . या सगळ्या गोिी तीन तीन आहे त म्हिून वत्रपुिा म्हटली जाते . मंडल
वत्रकोि ि भुपूि हे तीन िे घां नी , मंत्र सुिा तीन अक्षिां नी असलेले रूप , ब्राह्मी , िौद्री ,आवि िवैतष्णिी –
पश्यप्तन्त , पिा आवि िवैतखिी हे सगळे तीन तीन आहे त. वसिे श्विी मताने वत्रपुिा याचा अथत खालील प्रमािे

ब्रह्मानवष्णुमिेशाद्यै त्िदे वैरनिवतापुरा |

नत्रपुरेनत तदा िाम कनथतां दे वतै पुरा ||

सुंििी-स्ति जिा िेगळ्या प्रकािाने सां गते की

ब्राह्मी रौद्री वैष्णवीनत शक्तयत्स्ति एवनि |

पुरां शरीरां यस्या सा नत्रपुरेनत प्रकीनतवता ||

म्हिजे ब्राह्मी (ब्रह्मा ची िप्ति ) ,िौद्री (रुद्राची िप्ति ) , िवैतष्णिी (विष्णुची िप्ति ) – या तीन िप्ति ज्ा
महािप्ति चा भाग आहे ती वत्रपुिा होय , इथे पुि चा अथत ििीि आहे .
काम कला विलास या ग्रंथात वत्रपुिा चा अथत अजून जास्त स्पि होतो –

माता मािां मेयां नबांदुत्रयां नभिबीजरूपानण |

धामत्रय पीठत्रय शत्क्तत्रय भेदवानवतान्यनपि || १३ ||
तेषूिमेण नलांगत्रय तिि मातृका नत्रतयम |
इत्थां नत्रतयपुररया तुररयपीठा ि भेदनि नवद्या || १४ ||

म्हिजे माता मान आवि मेय ( ईश्वि , विद्या आवि महावत्रपुिसुंििी ), धामत्रय = िाग्भि , कामिाज आवि
िप्तिकूट. वबंिुत्रय = िि , िुक्ल आवि वमश्र वबंिु. पीठत्रय = पूितवगिी , कामरूप आवि जालंधि.
िप्तित्रय = इच्छािप्ति , ज्ञानिप्ति आवि वक्रयािप्ति. वलङ्गत्रय = स्वयंभू वलङ्ग , बाि वलङ्ग आवि
िवैतल (इति) वलङ्ग
मातृका वत्रतयं = तीन मातृ का
अश्या प्रकािे या सगळ्या गोिी समवि रूपाने वत्रपुिा नामक पिािप्ति महा वत्रपुिसुं ििी आहे त.

वत्रतय पुरिया – वत्रतयावन अियिावन पुिावि ििीिािी यस्या: सा अतएि तुिीयस्य पीठा वत्रविधात्मक सित
प्रपंचाविभात ि वतिोभाि भुिीत्यथत : |
म्हिजे वत्रविधात्मक ( वत्रतय मात्र ) विश्वातील सगळ्या िस्तु उत्पवत्त आवि विनाि चे मूळ वत्रपुिा (महा
वत्रपुिसुंििी) आहे . ----वत्रपुिामवहम्न (वहं िी टीका) पृ ि ४ ते ६ पयांत.
२) चाि प्रकािचे ऐक् – मंत्र = िे िता
यंत्र = िे िता
षट कमळ = िे िता
कुंडवलनी िप्ति = िे िता
३ सािाख्य तत्व – मंत्राचे िे िटचे कूट अथात त १६ िी कला म्हिजेच चंद्रकला.
सिि श्लोकाच्या िेिटच्या िोन ओळींमध्ये आचायत मातृकां चे (अक्षिां चे) विि चक्रािी ऐक् िाखिीत
आहे त.आधी सां वगतल्याप्रमािे मातृका या भगितीचे स्वरूप आहे त अथिा भगिती मातृकास्वरूप आहे
. जसे संवगतले आहे की “ सव्यां वपु: शब्द मयां पुरारे | --श्री नीलकंठ िीवक्षत यां चे विि लीलािति.

सा प्रसुते कांु डनलिी शब्दब्रह्ममयी नवभु: |

शक्ती ां ततो र्ध्निस्मरमािाद स्मरमनिरोनधका || १०८ ||
ततोधेंदु स्मृतो नबांदु: स्मर मा दा सीत परा तत: |
पश्यत्न्त मध्यकावािी वैखरी शब्द जन्म भु : |
इच्छा ज्ञाि नियात्मासौ तेजोरूपा गुणाांनबका || १०९ ||
िमेणािेि सृजती कांु डनलिी वणव मानलकाां |
अकारादी सकारान्ताां निित्ाररां शदत्त्मकाां || ११० ||
पन्चाशिार गु नणताां पञ्चशद्रुवणव मानलकाम् |
सुतेिणवतानभिा कला रुद्रानदकाम िमात् || १११ || -- िाििावतलक तंत्र , प्रथम पटल.

िामकेश्वि तंत्रावतल षोडविकािति मध्ये श्री भगिती ला िितमाला स्वरूवपिी (मातृ का स्वरूवपिी )
मानले आहे . जसे

अकिानदटतोिि पयशाक्षरवनगवनणां ज्येष्टाङबाहु पादाग्रमध्य स्वान्त निवानसनिम् |

अ पासून अकािावि सोळा स्वि तसेच क = क िगत , च = च िगत , ट = ट िगत , त = त िगत पासून
ऊनि प्रािं भ करून प = प िगत . य = य िगत आवि ि = ि िगत इत्यावि ििात वन्न मस्तकापासून ते
पायापयतन्त (आपाितलमस्तकं) चे सित अियि आवि हृिय बनलेले आहे त्या भगितीला मी प्रिाम
कितो.
मातृका या भगितीचे रूप आहे त म्हिून मातृकां चे वििचक्रािी ऐक् िाखविताना आचायाां ना असे
म्हिायचे आहे की िप्ति आवि विि हे एकच आहे त ---
१ – षोडििल कमळात १६ स्वि येतात
२ – सगळी व्यंजने िृत्तामध्ये येतात
३ – य िगात ची अक्षिे चतुष्कोनात येतात

[२५]

िलो नबांदुववगावष्टकनमभदलां शाम्भववपु-

श्चतुश्चिां *शित्स्थतमिुभयां शत्क्तनशवयोः । पाठभेि - ििाप्तस्थत, ििौ प्तस्थत
निशाद्या दशावद्याः श्रुनतनिगनदताः *पञ्चदशधा पाठभेि - पञ्चिि ता
*भवेयुनिवत्यास्तास्तव जिनि मन्त्राक्षरगणाः ॥ २५ ॥ पाठभेि – वनत्यािास्ति

सरळ अथव :- ह ल हे वबंिुस्थान आहे (वत्रिृत्त) आवि िित अिक अििल पद्म आहे . चाि चक्र हे तुझे
िां भि ििीि आहे . ( वििाची चाि चक्रे भगितीच्या वििस्वरूपाची चाि चक्रे होत)
विि आवि िप्ति पेक्षा िे गळे असे तुझी श्रेष्ठ प्तस्थती आहे आवि तुझे पिम स्वरूप विि आवि िप्तिच्या
पलीकडचे आहे . पिब्रह्म हे पुप्तल्लंगी अथिा स्त्रीवलंगी असे िोन्ही नाही.
श्रुवतच्या अनुसाि १५ प्रकािच्या िात्री आवि १५ वतथी तु झी वनत्या म्हिजे तुझ्या मंत्राचे अक्षि गि आहे त.
कठीि ििाथत – इभ = गज = हत्ती = आठ ,
िक्र = ऐश्वयतिान , मोठा (श्रेष्ठ)
िक्रप्तस्थतमनुभयं = िक्र प्तस्थतं अन उभय = श्रेष्ठ प्तस्थती = िोन्हीपेक्षा िेगळी अथिा िोन्हीच्या वििवहत.

व्याख्या :- विि आवि िप्ति िेगळे नाहीत. भगिान िंकिाचे ििीि हे िप्तिचेही ििीि आहे , कािि
िप्ति िप्तिमान च्या मध्ये आहे म्हिून िप्तिचे ििीि िप्तिमानचे ििीि होय.
िंकिाचायत सौन्दयतलहिीत म्हितात की “ शरीरां त्म शांभो: “
आधीच्या श्लोकात सां वगतल्या प्रमािे भगिती मातृकास्वरूप (अक्षि) आहे म्हिून सगळी अक्षिे
भगिान िंकिाचे ििीि होतात.
ह ल हे वबंिुस्थान आहे आवि अ क च ट त प य ि आवि क्ष यां चे अििल पद्म होते . या वठकािी २४
आवि २५ व्या श्लोकात आचायत मातृकां चे चाि विि चक्रां िी ऐक् खाली विल्याप्रमािे िाखवितात.
१) भु पुि = य – मुख = य ि ल ि आवि ह
२) तीन िृत्त = क आिी सगळी व्यंजने आवि ल
३) षोडििल पद्म = सोळा स्वि
४) अििल पद्म = अि िगत
ह = आकाि म्हिून िृत्त ( ितुतळ ) म्हिजे िून्यिाचक आहे
ल = पृथ्वी म्हिून भु पुि िाचक आहे
या िोहोंचे वमळू न बैंिि स्थान होते .
अथिा

ह आज्ञा चक्र आवि ल सहस्त्राि आवि िोन्ही वमळू न वबंिुस्थान बनते . सगळ्या अक्षि रूपी कलां चे या
िंभूस्थानात लय होतो म्हिजे अक्षिरुवपिी िप्तिचे िां भि ििीि ज्ा वठकािी महानािाचे स्थान आहे
त्या सहस्त्रािात लय होते .
ह आवि ल मुळे येथे अकथ वत्रकोि म्हिजे गुरु – वत्रकोि ज्ात सगळ्याचा लय होतो तो घे ता येईल.
श्रुवत मध्ये १५ िात्री म्हिजेच १५ वतथी िाखिल्या आहे त या वतथी तुझ्या वनत्या आहे त वकंिा कलारूप
आहे त आवि या १५ वनत्या तुझ्या मंत्रां ची १५ अक्षिे आहे त पिं तु वनत्या या १६ आहे त म्हिून सोळािी
वनत्या स्वत: भगिती आहे त्यामुळे येथे १५ वनत्या आहे त.

सांज्ञािां नवज्ञािां प्रज्ञािां जािदनभजाित | सांकिमािां प्रकिमािां मुपकल्प्मािां मुपक्लुप्तां क्लुप्तां |

श्रेयो वसीय आयत्सांभुतां भूतां इनत | नित्र: केतु: प्रभािाभान्सांभाि |
ज्योनतष्मास्तेजस्वािा तप्स्स्तपिनभतपि रोििो रोिमाि: शोभिा शोभमाि: कल्याण इनत | दशाव
दृष्टा दशवता नवश्वरुपा सुदशविा | आप्यायमािा प्यायमािा प्याया सुिृतेरा | आपुयवमाणा पूयवमाणा
पूरयत्न्त पूणाव पौणवमानस इनत | दाता प्रदातािन्दो मोद: प्रमोद: (१)
आवेशयनिवेशयन्तसांवेशि स शान्त: शान्त: | आभवन्प्रभवन्त्सांभवन्सांभुतो भूत: इनत |
प्रस्तुतां नवष्ट्टुत्सस्तूतां कल्याणां नवश्वरुपम् शुिममृतां तेजत्स्व तेज: सनमिां | अरुणां
िुमन्मरीनिमदनभतपत्तपस्वत् इनत | सनवता प्रसनवता दीप्तो दीपयिदीप्यमाि: | ज्वलञ्ज्ज्वनलता
तपत्न्तपन्त्सांतपि | रोििो रोिमाि: शुम्भु: शुम्भमािो वाम इनत | सुता सुन्नत प्रसूता
सुयमािानभषुयमाणा | पीती प्रपासांपा तृत्प्तस्तपवयत्न्त (२) कान्ता काम्या कामजातयुष्मती
कामदु धा इनत | - कृष्ण य.तवैत. ब्रा. तृतीय काण्डे ििम प्रपाठके प्रथम अनुिाक
यो ि् वा अिोरात्राणाां िाम धेयानि वेद | िािोरात्रेश्वानतवमाछव ती | सांज्ञािां नवज्ञािां दशाव दृष्टेनत |
एतािुवाकौ पूववपक्षस्यािोरत्राणाां िाम धेयानि | प्रस्तुत नवष्ट्टुतसुता सुन्तीनत |
एताविुवाकावपरपक्षस्यािोरत्राणाां िामधेयानि |
िािोरात्रैष्वातीमाच्छव नत | य एवां वेद (२) - कृष्णयजुिेिीय तवैत .ब्रा. ३ – १० - १०

िि विलेल्या श्रुवतंमधे वतवथंची नािे आवि फ़लश्रुवत विली आहे .

स यो ि् वा एता मधुकृतश्च मधुवृषाां श्च वे द कुवव त्न्त िास्यै ता अग्नो मधु | िास्येष्ठापूतव धयत्न्त अथ यो
ि वेद ि िास्यैता अग्नो मधुकुववत्न्त धयन्त्यस्येष्ठापुतवम || तवैत.ब्रा. ३ – १० – १

दशावद्या श्रुनतनिगनदता पञ्चदशधा या उप्तिनुसाि आचायत िि विलेल्या श्रुवतं कडे सं केत कितात की
यात ििात द्या: वतथींची नािे आहे त याचाच अथत ििात द्या चा अथत वतथी होय.
प्रत्येक वनत्या वतथीचे रूप आहे आवि यां ची पूजा वतथी क्रमाने होते उिा. प्रथम वनत्येची पूजा प्रवतपिे ला
इ.

वतथी श्रुवतनुसाि वतथीची नािे संबंवधत वनत्या मंत्राचे अक्षि खण्ड

१ ििात कामेश्विी क
२ दृिा भगमावलवन ए
३ िितता वनत्यप्तक्लन्ना ई अग्नी खण्ड
४ विश्वरूपा भेरुंडा ल
५ सुिितना िवह्िावसनी ह्ीं
६ आप्यायमाना महािज्रेश्विी / विद्येश्विी ह
७ आप्यायमाना , (प्यायमाना) विििू ती/िौद्री स
८ आप्याया , प्याया त्विीता क
सूयत खण्ड
९ सुनृता कुलसुंििी ह
१० इिा वनत्या ल
११ आपुयतमािा नीलपताका ह्ीं
१२ पूयतमािा विजया स
१३ पुियंती सितमंगला क
चंद्र खण्ड
१४ पूिात ज्वालामावलनी ल
१५ पौितमासी वचत्रा/ वचद्रूपा ह्ीं
१६ अमा महावत्रपुिसुंििी श्रीं

पंधिा वनत्या या पं धिा कला आहे त आवि त्या मंत्रां ची पं धिा अक्षिे आहे त. इथे आचायत वनत्या , वतथी
आवि मंत्राक्षिे यां चे ऐक् िाखविले आहे .

[२६]

इमास्ताः षोडश्यास्तव ि सरघायाां शनशकला

स्वरूपायाां लीिा निवसनत तव श्रीशनशकला ।
अयां प्रत्यािारः श्रुत इि कलाव्यञ्जिगणः
ककारे णाकारः स्वरगणमशेषां कथयनत ॥ २६॥

सिळ अथत :- हे श्री चंद्रकले ! या सगळ्या चंद्रकला सोळाव्या कलेत सिघा मध्ये (सहस्त्राि ) लीन होऊन
िास कितात . ही क किािी सित व्यंजने आवि स्वि एकवत्रतपिे कला अिी संबोवधली जातात आवि
यां चा तुझ्या सोळाव्या कलेत लय होतो.
व्याख्या:- सोळा स्वि सोळा कला आहे त आवि सगळी व्यंजने स्विां च्या आधािाने आहे त , या व्यंजनां चा
सोळा कलां मध्ये लय होतो. २५ व्या श्लोकात १५ वतथी , १५ वनत्या आवि मंत्रां ची १५ अक्षिे िाखविली
आहे त ते सगळे भगितीच्या १६ व्या कलेत लीन होऊन जातात कािि तेच भगितीचे िास्तविक स्वरूप
आहे . सित वनत्या १६ व्या वनत्येत लय पाितात जी स्वत: भगिती महावत्रपुिसुंििी आहे . वतथी अमािस्येत
विलीन होतात , अमािास्या ही भगिती महावत्रपुिसुंििी आहे . मंत्राची १५ अक्षिे १६ व्या अक्षिात विलीन
होतात. जप कितां ना एका एका अक्षिाचे िु सर्या अक्षिामध्ये लय केला जातो. अश्या िीतीने सगळ्या
अक्षिां चा १६ व्या अक्षिात , सहस्त्रािात लय होतो. हे सोळािे अक्षि श्री बीज आहे आवि ते महा
वत्रपुिसुंििीचे स्वरूप आहे . या श्लोकात आचायत असे सं गत आहे त की अक्षि , वतथी आवि वनत्या या
सगळ्यां चं लय भगिती मध्ये होतो अथात त १६ िी कला भगितीचे पिम स्वरूप आहे ज्ामधे या
सगळ्याचा लय होतो. इथे असे म्हिता येईल की योग्याने सहस्त्राि चक्रा मध्ये भगितीचे ध्यान केले
पावहजे. भगितीच्या पिा रुपाचे ध्यान हे श्रेय ( गंतव्य ) आहे . यातून आचायत असे िाखवितात की
समयाचािी साधकां नी खालच्या चक्रां िि ध्यान करू नये .आचायत या वठकािी असे सं गत आहे त की
भगिती मातृका (अक्षि) स्वरूप आहे , िितमालेची सगळी अक्षिे वतचीच अंगे आहे त आवि ती स्वत:
वबंिु स्वरूवपिी आहे ह ल वबंिूचे स्वरूप आहे ह हे विसगत असल्याने वबंिु स्वरूप आहे ति ल भूमी
बीज असून पृथ्वी गोल असल्याने ल सुिा वबंिुरूप आहे . या सगळ्याचा लय महावबंिू मध्ये होतो वजथून
नािाची उत्पवत्त होते आवि नािाचे उिय स्थान सहस्त्राि आहे .
सिघा हा िवैतविक िि आहे -- इय िाि सिघा -- तवैत.ब्रा. ३ – १० – १०

[२७]

क्षकारः पञ्चाशत्कल इनत *िलो बैंदवगृिां - पाठभेि - िरो

*ककारादू र्ध्ं स्याज्जिनि तव िामाक्षरनमनत । - पाठभेि - क्षकारा
भवेत्पूजाकाले मनणखनितभूषानभरनभतः
प्रभानभव्यावलीढां भवनत मनणपूरां सरनसजम् ॥ २७॥

सिळ अथत :- क्ष काि ५० िी कला आहे म्हिून ते ह ल (िंकि) रूपी बैंिि गृह आहे . हे जननी ! क
काि हा सगळ्या व्यंजनां च्या िि (क्ष काि च्या िि) तुझ्या नािाचे अक्षि आहे (श्री बीज) वकंिा क
कािाच्या िि तुझ्या नािाचे अक्षि म्हिजे क्ष काि हे तुझे स्वरूप आहे . पूजेच्या समयी मिीपुि कमळात
मण्याने युि विव्य प्रभेने यु ि असे तुझे स्वरूप आहे .

व्याख्या :-ॐ क्षङ्कार परापरतत्त्वज्ञापक परञ्ज्ज्योतीरूप नशखामणौ प्रनतनतष्ठ । अक्षमावलकोपवनषि

अक्षमावलकोपवनषिात क्ष कािाला पिात्पि तत्वाचे ज्ञान करून िे िािा म्हिजे पिात्पि तत्व आवि पिम
ज्ोतीस्वरूप म्हटले आहे म्हिून क्ष काि हा भगितीचे स्वरूप आहे . ज्ाप्रमािे चं द्राच्या सगळ्या कला
१६ व्या कलेत लय पाितात त्याप्रमािे अक्षि स्वरूवपिी महामाया क्ष कािात लय पािते . गुरु – वत्रकोि
हे बैंिि स्थान आहे कािि बैंिि स्थान सहस्त्रािात आहे . ह ल आवि क्ष या वत्रकोिात आहे त म्हिजे हे ह
ल क्ष रूपी बैंिि गृह आहे . याआधी कथन केल्याप्रमािे योग्यां ना खालची िोन चक्रे ( मूलाधाि आवि
स्ववधष्ठान ) त्याज् आहे त आवि समयाचाि मतानुसाि भगितीचे ध्यान मिीपुि चक्रापासून आिं भ होते
(श्लोक १६ पहा). योगी जे व्हा मिीपुि चक्रात भगितीचे ध्यान कितो तेव्हा भगिती पिम प्रकािमयी
स्वरुपात प्रगट होते , असेही म्हिता येईल की योग्याने मिीपुि चक्रात पिम प्रकािमय स्वरूपाचे ध्यान
किािे मंत्राची अक्षिे हे च मिी आहे त आवि मंत्र भगितीचे ििीि आहे म्हिून मण्यां नी खवचत असे
म्हटले आहे , वकंिा जलवबन्िू हे मविरूप आहे त म्हिू न भगिती मिीमय रूपात प्रगट होते .
 [२८]

वदन्त्येके वृिा मनणररनत जलां *तेि निनबडां - पाठभेि - लीनवनवबडं

परे तु त्द्रू पां मनणधिुररतीदां समनयिः ।
अिाित्या *िादः प्रभवनत सुषुमणार्ध्जनितां - - पाठभेि - सािः
स्तदा वायोस्तत्र प्रभव इदमाहुः समनयिः ॥ २८॥

सरळ अथव :- जुन्या लोकां च्या एका मतानुसाि मिीपुि चक्रात जळाला मिी असे म्हटले आहे आवि
मिीपुि चक्र मण्यां नी ओतप्रोत आहे . पिं तु समयाचाि मागीय तुझ्या रूपाला इं द्रधनुष्यरूपी मानतात.
त्यां चे असेही म्हििे आहे की अनाहत चक्रात जो नाि आहे तो सुषुम्नेत उत्पन्न झालेल्या िायुमुळे उत्पन्न
होतो.
व्याख्या :- स्ववधष्ठान चक्रामधील जळ जे व्हा अनाहत चक्रामधील सूयात च्या उष्णतेने िाफ बनते आवि
िि जाते आवि मिीपुि चक्रात मेघरूपाने िहाते . मेघ हे विजेचे स्थान आहे आवि िीज अवग्नचे स्वरूप
आहे . श्रुवतमध्ये सां वगतल्याप्रमािे --- अांतरीक्षगतो वन्हीवै द्यु त - योगविखोपवनषि ५ – ३२
म्हिून मिीपुि चक्र अग्नी आवि जळ िोन्हीचे स्थान आहे . जेव्हा या मेघां िि सू यात ची वकििे पडतात ते व्हा
इं द्रधनुष्य विसते अश्याप्रकािे मिीपुि चक्रात भगिती इं द्रधनुष्य रूपात प्रगट होते . िायु हे नािाच्या
उत्पवत्त चे कािि आहे आवि अनाहत चक्र हे नािाचे स्थान आहे कािि िवैतखिी िािी अनाहताच्या िि
प्रगट होते.

[२९]

तदे तत्ते सांनवत्कमलनमनत सञ्ज्ज्ञान्तरमुमे

भवेत्सांनवत्पूजा भवनत कमलेऽत्स्मन्समनयिाम् ।
नवशुद्ध्याख्ये ििे नवयदु नदतमाहुः समनयिः
सदापूवो दे वः नशव इनत निमािीसमतिुः ॥ २९॥

सरळ अथव :- हे उमे ! तुझ्या संवित (हृिय) कमळा मध्ये समयाचाि मागीय संवित पूजा कितात.वििुि
आकािाचा उिय होतो असे समयाचािी लोकां चे म्हििे आहे या वठकािी प्रथम असलेले िे ि म्हिजे
विि च्या नािा पुिी सिा लागते म्हिून त्यां ना सिाविि असे म्हितात आवि त्यां चे ििीि वहमित म्हिजे
श्वेत ििात चे आहे .
व्याख्या :- २८ व्या श्लोकात आचायाां नी मिीपुि चक्राचे िितन केल्यािि िेिटच्या िोन ओळींमिे
अनाहत चक्राबद्दल िितन केले आहे या श्लोकात पुढे ते असे सां गतात की या चक्राचे िु सिे नाि संवित
कमळ असेही आहे सिि नािाविषयी आचायत सां गतात की समयाचाि मागीय संवित पुजा कितात
म्हिून याला संिीत कमळ म्हितात. मानवसक पूजा आवि ध्यान हृिय कमळात होते .
संवित याचा अथत चवैततन्य असा होतो हृिय कमळ हा चवैत तन्याची पावहली पायिी आहे या वठकािी
भगितीची उपासना वचती रूपात केली जाते . या वठकािी पोहोचल्यानंति साधकाचे भाि जागृत होतात
आवि महािािी भगितीचे िितन त्याला होते .
संवित याचा अथत ज्ञान असा होतो . आधीच्या श्लोकात आचायाां नी मेघां ची उत्पवत्त किी होते ते सां वगतले.
मेघां मध्ये अग्नी विजेच्या रूपात असतो , मेघां मध्ये नाि उत्पन्न होतो कािि मेघां मध्ये विजेच्या
चमकण्याने गजतन होऊन तो र्ध्वन नािात रूपां तरित होतो. या नािाचे प्रथम ज्ञान अनाहत चक्रात होते
आवि येथे भािाची अवभव्यिी होते आवि हा भाि वििुि चक्रात नाि अथिा िवैत खिी िािी च्या रूपात
प्रगट होतो.
अनाहत चक्रानंति आचायत आता वििुि चक्राचे िितन किीत आहे त. समयाचाि मागीयां च्यानुसाि
वििुि चक्र आकाि तत्वाचे स्थान आहे म्हिजे या वठकािी आकाि तत्व उियास येते आवि हे
सगळ्या िे िां च्या आधी असिार्या भगिान सिावििाचे स्थान आहे .

नवशुिे राजते तत्र सदानशवा: शक्त्यासि: |

आज्ञायांतू नशवज्योती सििारे ह्यिामय: ||

[३०]

त्दीयैरुद्द्योतैभववनत ि नवशुद्ध्याख्यसदिां
भवेत्पूजा दे व्या निमकरकलानभः समनयिाम् ।
सिस्रारे ििे निवसनत कलापञ्चदशकां
तदे तनित्याख्यां भ्रमनत नसतपक्षे समनयिाम् ॥ ३०॥

सरळ अथव :- तुझ्यातून उियास आलेल्या ज्ोवतमुळे या चक्राला वििुि नािाने ओळखले जाते . हे
भगिती ! समयाचाि मागीय या वठकािी चंद्रकलां च्या रूपात तुझी पूजा कितात. समयाचाि
मागीयां च्यानुसाि सहस्त्राि चक्रामध्ये चंद्राच्या पंधिा कला या पंधिा वनत्यास्वरूप आहे त आवि या वतथी
िुक्ल पक्षात भ्रमि कितात म्हिजेच पंधिा वनत्या या िु क्ल पक्षातील पंधिा वतथी आहे त.
व्याख्या :- २९ व्या श्लोकात िेिटच्या िोन ओळींमधे आचायाां नी वििुि चक्राचे िितन किण्यास प्रािं भ
केला आहे आवि त्यासंबंधी ते म्हितात की , हे माते तु झ्या प्रभेने प्रकािमान झालेले वकंिा तुझ्यातून
प्रगट झालेल्या ज्ोतीच्या प्रकािाने प्रकािमान झाल्याने हे वििुि चक्र आहे यातील सोळा पाकळ्या
चंद्राच्या सोळा कलां चे प्रवतवनवधत्व कितात आवि यामुळे या चक्रात भगिती िाजिाजेश्विीची पूजा
चंद्रकलां च्या रूपात केली जाते .
वििुि चक्राचे िितन कितां ना आचायत िंकि भगितपाि आपल्या सौंियत लहिी मधे वलवहतात की...

नवशुिौ ते शुिस्फनतक नवशदां व्योम-जिकां

नशवां सेवे दे वीमनप नशवसमाि-व्यवनसताम् ।
ययोः कान्त्या यान्त्याः शनशनकरण्-सारूप्यसरणे
नवधूतान्त-र्ध्ावन्ता नवलसनत िकोरीव जगती ॥ ३७ ॥

२९ व्या श्लोकात सां वगतले आहे की ज्ाचा आपि अनुभि घेऊ िकतो अश्या नािाची अवभव्यिी
अनाहत चक्रात भािाच्या रूपात होते आवि या भािां ना आपि िवैतखिी िािीच्या रूपात प्रगट कितो
म्हिजेच वििुि चक्रात भाि हे िािीचे रूप धिि कितात.
भगिती महामाया कुंडवलनी मूलाधािातून िि ये त असतां ना िेगिेगळ्या रूपात प्रगट होते . वििुि
चक्रात ती िवैतखिी िािीच्या रूपात असते . मंत्र हे िे ितेचे ििीि असल्याने वििुि चक्रात भगिती
मंत्रस्वरूपात प्रगट होते .मंत्राची सोळा अक्षिे हे वििुि चक्राचे सोळा आिे आहे त आवि मंत्राचे प्रत्येक
अक्षि चंद्रवकिि सदृि आहे त कािि भगिती स्वत: चंद्रकला आहे . या विषयी माझे पिमपूज् गुरुिे ि
वलवहतात की...
वििुि चक्राच्या सोळा पाकळ्यां िि पूिेकडून अग्नी , िवक्षि , नवैतऋत्य , पविम , िायव्य , उत्ति आवि
ईिान्य या क्रमानुसाि सोळा अक्षिां ची भािना केली जाते . सहस्त्रािातील पूित कलेच्या वबंबाने
आज्ञाचक्रातून वििुि चक्रािि चंद्राच्या कलेनुसाि त्या चमकतात. अश्याच प्रकािे वचती िप्तिचा संबंध
१६ वनत्या – कलां िी असतो आवि त्यां चा संबंध मंत्रािी , मंत्राचा संबंध सुषुम्नािी , सुषुम्नेचा संबंध
मातृकां िी , मातृकां चा संबंध
इडा – वपंगलेिी , आवि तत्संबंधी सू यात वग्न चंद्रािी आवि या सगळ्याचा संबंध श्रीचक्रािी आहे जे श्रीचक्र
िे ह (वपंड) आवि वििाट िे ह (ब्रह्मां ड) यां चेिी आहे . या सगळ्याचा पािस्पारिक संबध समजून घ्यायला
हिा.
िेिटच्या िोन ओळींमधे आचायत िुक्ल पक्षातील वतथी आवि वनत्या यां च्यातील समानता िाखितात.
वनत्यां चा संबंध मंत्राच्या अक्षिां िी आहे ( अथात त मंत्राची अक्षिे हे वनत्यां चे रूप आहे ) या विषयी २५ व्या
श्लोकाच्या व्याख्येत वलवहलेले आहे .

[३१]

अतः शुक्ले पक्षे *प्रनतनदिनमि त्ाां भगवती ां पाठभेि - प्रनतनदिमिस्त्वाां

निशायाां सेवन्ते निनश िरमभागे समनयिः ।
शुनिः स्वानधष्ठािे रनवरुपरर सांनवत्सरनसजे
शशी िाज्ञाििे िररिरनवनधग्रन्थय इमे ॥ ३१॥

सरळ अथव:- अश्या िीतीने समयाचाि मागीय िुक्ल पक्षातील मध्यिात्री तुझी पूजा कितात. स्वावधष्ठानात
अग्नी , अनाहतात सूयत आवि आज्ञाचक्रात चंद्राची पूजा कितात, या हि , हिी आवि विधी ग्रंथी आहे त.
व्याख्या:- वतसाव्या श्लोकात सां वगतल्यानुसाि िुक्ल पक्षाच्या पंधिा वतथी या वनत्या स्वरूप आहे त
म्हिून भगितीची पूजा िु क्ल पक्षातच होते . कुंडवलनी ििीचे जागिि िु क्ल पक्षातच केले जाते कािि
िुक्ल पक्षात अमृत हे जास्त असते . िुक्ल पक्षात चंद्रकडून अमृत स्त्रिू लागते . सूयतवकििां चा िाह हिि
करून ( कमी करून ) चंद्र िुक्ल पक्षात ज्ोत्स्ना (प्रकाि) प्रिान कितो. चंद्र िात्री असतो म्हिून
चंद्रकलेची उपासना िात्रीच कितात. म्हिून योग्याने िात्रीच्या िेिटच्या प्रहिात कुंडवलनी साधना किािी
जसे तवैत.ब्रा. ३ – १० – १० मध्ये संवगतले आहे की
ता मधुकृत: ह्याची व्याख्या कितां ना श्री आचायत लक्ष्मीधि वलवहतात –
ता: रात्रय: मधु कुरवत्न्तनत मधुकृत: | रानत्रष्वेव मधूि: सांग्रि इनत लोक प्रनसत्ि | रात्रावेव
िन्द्रकलारुपाया: श्री नवद्याया: अिुष्ठािम्, ि ि नदवसे इनत उपदे शः |

िेिटच्या िोन ओळीत आचायाां नी तीन ग्रंथीच

ं े स्थान सां वगतले आहे .

स्वानधष्ठाि िि -- नवष्णु ग्रांथी

अिाित िि -- रुद्र ग्रांथी
आज्ञा िि -- ब्रह्म ग्रांथी

आचायाां नी सां वगतलेला हा क्रम िेगळा असून इति कुठे याचा संिभत सापडत नाही. लवलता
सहस्त्रनामात याचे िितन खाली विल्याप्रमािे आहे .

मूलाधारै कनिलयाय ब्रह्मग्रत्न्थनवभेनदिी |

मनणपूरान्तरुनदता नवष्णुग्रत्न्थनवभेनदिी |
आज्ञाििान्तरालस्था रुद्रग्रत्न्थनवभेनदिी |

आचायाां नी या वठकािी जो क्रम सां वगतला आहे की प्रथम विष्णु ग्रंथी , त्यानंति रुद्र आवि िेिटी ब्रह्म
ग्रंथी.
हा क्रम िेिाच्या आधािे असािा असे िाटते . स्वावधष्ठान चक्राची िे िता विष्णु आहे . रुद्र सूयतरूप मानले
आहे त कािि सूयत विष सृजन कििािे असल्याने संहािक मानले जातील. आज्ञाचक्र चंद्राचे स्थान आहे
आवि चंद्रापासून चंद्र वकिि आवि वनत्यां ची उत्पवत्त होते . आज्ञा चक्र हे च मन आवि आत्मतत्वाचे स्थान
आहे यातूनच सगळ्या तत्वां ची उत्पवत्त होते म्हिून बहुते क आज्ञाचक्राला ब्रह्म ग्रंथी म्हटले आहे .
योग िास्त्राच्या बर्याच ग्रंथां मधून विलेला ग्रंथीचं ा क्रम या प्रमािे आहे
१ – रुद्र ग्रंथी
२ – विष्णु ग्रंथी
३ – ब्रह्म ग्रंथी
आचायाां च्या अनुसाि मंत्राचे प्रथम आवि िु सिे कूट अग्नी आवि सू यत खं डाच्या मध्ये असलेली ह्ू लेखा ही
विष्णू ग्रंथी आहे ( यज्ञौ िवैत विष्णु या अनुसाि विष्णु अग्नी खंडाची िे िता झाले ) , सूयत आवि चंद्र खंड
यामधे म्हिजे िु सिे कूट आवि वतसिे कूट यामध्ये असलेली ह्ू लेखा रुद्र ग्रंथी आहे ति वतसर्या कुटाच्या
िेिटी असलेली ह्ू लेखा ही ब्रह्म ग्रंथी होय. २३ व्या श्लोकाप्रमािे मंत्राचा वतसिा भाग (चंद्र खण्ड )
भगितीच्या कटीप्रिे िाखालील भाग आहे आवि सृजन िप्तिचे चे रूप असल्याने ही वतसिी ह्ू लेखा
ब्रह्म ग्रंथी आहे .
ग्रंथीत्रय या विषयी माझे पिमपूज् गुरुिे ि श्री १००८ श्री स्वामी विष्णुजी तीथत वलवहतात की
ग्रंथी म्हिजे गाठ. िोन वभन्न िस्तूंना जोडण्यासाठी गाठीचे काम असते आवि काहीिेळा एकट्या
िस्तूतसुिा गुिफटल्यामुळे गाठ पडू िकते जसे केस आवि धाग्यामिे गाठ पडते . अध्यात्म विषयातील
ग्रंथी ंच्या स्वरूपाबद्दल गोस्वामी तुलसीिास या ििात म्हितात की

जड िेतिनि ग्रांथी परर गई , जदनप मृषा छु टत कनठिई |

म्हिजे जड प्रकृती आवि चे तन पिमात्मा यां ची गाठ पडली आहे ती खोटी खोटी असली तिी मोठ्या
मुप्तिलीने सोडविली जाते .
आत्मा हा िुि चेतना स्वरूप वनवितकािी आहे ति िे ह , इं वद्रय , तसेच मन – बुिी यां चे आििि हा
प्रकृतीचा विकाि आहे . या िोहोंची गाठ पडिे अिक् आहे पि पिं तु िोघाचे िे गिेगळ्या स्तिािि अश्या
प्रकािचे तािात्म्य विसून येते की िेगळे असल्याचे ज्ञान वििळा विसून येते. िे हाच्या अवभमानाने म्हिजे
िे हभािामुळे आत्मा स्व स्वरूप विसरून िे हावधष्ठीत बनून िहातो. िाितवनक दृिीने याला वमथ्या प्रतीवत
(अध्यास)ला वमथ्या ज्ञान अथिा (विपयतय) नेमके विरुि ज्ञान असे म्हितात.
श्री मििङ्कि भगित्पाि यां नी अध्यास याचा अथत सां वगतलं आहे की --- आत्मा अहं अथिा अित् पि
आहे आवि प्रकृवत युष्मत् पि आहे . पवहले पि हे विषयी आहे आवि िु सिे पि विषय आहे . िोन्ही
प्रकाि आवि अंधाि असे विरुि् स्वभािाचे आहे त. पिं तु िोन्ही एकमेकां च्या भािात वमसळू न जातात
तसेच विषयी असा आत्म्यात युष्मत् प्रत्ययाची प्रचीती तसेच समकालीन विषय आवि त्यां च्या बद्दलची
आसिी , आवि याच्या विरुि , विषय म्हिजे अित् पिामध्ये (प्रकृती) आत्म्याचे धमत आवि धमात चा
आभास विसू लागतो. या इतिे ति म्हिजे एकमेकां च्या पिस्पिवििोधी वमश्रिाच्या खोट्या ज्ञानाला
अध्यास म्हितात. हे िृवत रूप आहे आवि या आधी पावहलेल्या पिाथात चे अन्य वठकािी भासात्मक
उत्पन्न होिे आहे . पूित मीमां सा मध्ये अध्यासाला अख्यावत , िवैतिेवषक आवि नवैतयावयक याला अन्यथा
ख्यावत , िून्यिािी - असत ख्यावत, बौि - आत्मख्याती, सां ख्यिािी – सिअसत ख्यावत आवि
िेिान्तिािी याला अवनितचनीय ख्यावत म्हितात. पिं तु या वसिां तात सगळ्यां चे एकमत असे आहे की
एका िस्तुचे िु सर्या वठकािी असिािा वमथ्या अिभास अथिा असल्याचा भास फि आहे .
िि विलेल्या वमथ्या भासापासून मुप्ति आवि आत्मतत्वाच्या िु ि चेतन ब्रहमस्वरूपाच्या ज्ञानाला " ज्ञान
" असे म्हितात. आत्म्यामधे िे हभाि आवि िे हामध्ये आत्माध्यास या पासून मुि होिे म्हिजे जड-चेतन
ग्रंथीची गाठ सोडवििे होय,याचे सुंिि उिाहिि श्री गोस्वामींनी ज्ञानविपक या ग्रंथात केले आहे .
आध्यात्मध्यास प्रकृतीच्या तीन गुिां च्या योगाने तीन स्तिां िि विसून येतो. सत्व गुिाच्या अध्यासाने
विष्णुग्रंथी , िजोगुिच्या अध्यासाने ब्रह्मग्रंथी आवि तमोगुिाच्या अध्यासाने रुद्रग्रंथी म्हितात.स्थूल
िे हध्यासाला रुद्रग्रंथी , इं वद्रयजवनत अध्यासाला ब्रह्मग्रंथी ति अंत:कििाच्या च्या योगे उत्पन्न झालेल्या
अध्यासाला विष्णुग्रंथी म्हितात. रुद्रग्रंथी चे स्थान मूलाधािात ,विष्णुग्रंथी चे स्थान हृियात आवि
ब्रह्मग्रंथीचे स्थान आज्ञाचक्रात सां गीतले जाते पिं तु लवलता सहस्त्रनामात या तीन ग्रंथीचे िितन या प्रकािे
आहे ----

मूलाधारै कनिलया ब्रह्मग्रत्न्थ नवभॆनदिी | मनणपूरान्तरुनदता नवष्णुग्रत्न्थ नवभॆनदिी ||८९

आज्ञाििान्तरालस्था रुद्रग्रत्न्थ नवभेनदिी | सिस्राराांबुजारूढा सुधासारानभवनषवणी || ९० ||

भूत जय झाल्यािि रुद्रग्रंथी , इं वद्रय जय झाल्यािि ब्रह्मग्रंथी आवि मनोजय झाल्यािि विष्णुग्रंथी चा िेध
होतो. भूतजय झाल्यािि मधुमती , इं वद्रय आवि मनोजय झाल्यािि मधुप्रीवतका भूवमकेचा उिय होतो.
याच्या आधी कुंडवलनी जागृत झाल्यािि िज आवि तमो गुि वमवश्रत सत्व गुि भूवमकेचे नाि प्रािं भ
कप्तिका आवि ऋतंभिा प्रज्ञेचा उिय झाल्यािि िुि सत्वगुि प्रधान भूवमकेचे नाि मधुमती भूवमका
आहे .
(पहा – योगिितन – विभूवत पाि – सूत्र ५१ ििील व्यास भाष्य ) --- सौंियत लहिी वहं िी अनुिाि िु सिी
आिृत्ती पृि २१९ ते २२२.

[३२]

कलायाः षोडश्याः प्रनतफनलतनबम्बेि सनितां

तदीयैः पीयूषैः पुिरनधकमाप्लानवततिुः ।
नसते पक्षे सवावत्स्थथय इि कृष्णेऽनप ि समा
यदा िामावास्या भवनत ि नि पूजा समनयिाम् ॥ ३२॥

[३३]

इडायाां नपङ्गल्याां िरत इि तौ सूयवशनशिौ

तमस्याधारे तौ यनद तु *नमनलतौ सा नतनथरमा । पाठभेि - तुनलती
तदाज्ञाििस्थां नशनशरकरनबम्बे रनवनिभां
दृढव्यालीढां सनिगनलतसुधासारनवसरम् ॥ ३३॥

सरळ अथव :- हे भगिती तुझ्या सोळाव्या (सहस्त्रािस्थ) कलेपासुन आवि वतच्यामु ळे विसिार्या
वबंबातून (आज्ञाचक्रस्थ) अमृत स्त्राि होतो आवि पित पित होत िहातो ज्ामुळे सं पूित ििीि न्हाऊन
जाते . ही वक्रया िुक्ल आवि कृष्ण पक्षात समान होते पिं तु अमािास्येला होत नाही म्हिून समयाचािी
साधक अमािास्ये ला पूजा कित नाही.
इडा ि वपंगला नाड्यां मध्ये सूयत आवि चंद्र वफित असतात आवि वफिता वफिता तमोरूप असलेल्या
मूलाधािात त्यां ची भेट होते यालाच अमािास्या वतथी म्हितात. आज्ञा चक्रावतल चंद्रामुळे पिाितीत
झालेल्या सूयत प्रकािाची िीतल वकििे अत्यंत दृढतेने अमृत धािां चा िषात ि कितात.
व्याख्या:- षोडिी कला म्हिजे मंत्राचे सोलािे अक्षि हीच स्वत: भगिती िाजिाजे श्विी महावत्रपुिसुं ििी
आहे . वहचे स्थान सहस्त्राि आहे आवि वहच्याच प्रकािने सगळ्या कला प्रकावित होतात ,या संिभात त
माझ्या पिम पूज् गुरुिे िां नी वलवहले आहे की ---

१६ अक्षिां चा हा मंत्र षोडिी विद्या या नािाने प्रवसि आहे . १६ अक्षिां ना १६ वनत्या म्हटले पावहजे .
िास्तविक िेिटचे लक्ष्मी बीज हे च वनत्या आहे कािि ती पिा कला आहे आवि त्यामुळेच सगळी विद्या
श्रीविद्या समजली जाते . ही िुि वचती िप्तिस्वरूपा सहस्त्रािाप्तस्थत चंद्राची १६ िी कला आहे , ही कला
वििुि चक्राच्या १६ पाकळ्यां िि प्रवतवबंबीत झालेली असते . पवहल्या कलेचा प्रकाि पूित वििेने अश्या
क्रमाने आिं भ होऊन १६ व्या कलेच्या ईिान्य कोिाच्या पाकळीपयतन्त असतो. १६ व्या कलेच्या आधीन
बाकीच्या सित कला िाढतात आवि क्षय होतात त्या पितंत्र आहे त अश्या प्रकािे या विद्येचे नाि श्रीविद्या
पडले आहे .
िुक्ल आवि कृष्ण पक्षातील १४ वतथी आवि पौवितमा आवि अमािास्या वमळू न १६ चंद्रकला आहे त, या
सगळ्या कला िुक्लपक्षात सूयात मुळे होतात आवि कृष्णपक्क्क्षा मधे सूयात त विलीन होतात. जसे पवहली
कला िु क्लपक्षातील उिय होऊन कृष्णपक्षातील प्रवतपिे त अस्त होते या प्रकािे इति कलां चा उियास्त
होतो आवि पौवितमेची पूित कलेचा अमािास्येत अस्त होतो. अमािास्येला पौवितमेच्या कलेचा अस्त
झाल्यािि जी चंद्रकला उिते ती १६ िी वनत्या कला होय. कािि चंद्राचे हे िास्तविक वबंब प्रत्येक
कलेमध्ये सू यत प्रकािामुळे कमी जास्त होऊन कलेच्या रूपाने चमकत असतात.
िुि वचती िप्तिच्या १५ कला पंचििीच्या १५ कलां िी वनगडीत आहे त , बि आहे त. १६ िी कला िुि
वचती िप्ति वचन्मात्र वनवितकि समावधत वििाजमान असलेली स्वत: महावत्रपुि सुं ििी होय कािि बाकी
सगळ्या कलात घट अथिा िृिी होत असते चंद्र वबंब मात्र सिवैत ि एकसािखे असते . म्हिून प्रत्येक
कलेला १६ व्या कलेचे अं ग / भाग समजला पावहजे आवि प्रत्येक कलेची पूजा आवि ध्यान संबंवधत
वतथीला १६ व्या कलेसवहत केले जाते .
कुंडवलनीचे सहस्त्राि चक्राकडे उत्थान होत असताना मानस चक्रात असलेल्या चंद्रमंडळाला ती वपद्र
पाडते आवि त्या चंद्रामंडलातून अमृत हे आज्ञा चक्रािि टपकू लागते त्यामुळे वतथे चंद्राच्या सगळ्या
कला वनत्य (सतत ) चमकू लागतात आवि त्या कलां ना वनत्या असे म्हितात. या कला मग वििुि
चक्रात उतितात आवि त्याच्या १६ पाकळ्या प्रकािमान होतात. सहस्त्रािाच्या मध्ये असलेल्या चंद्र
मंडळाला बैंिि स्थान म्हितात ते िुि वचती िप्तिची आनंिमयी कलेचे स्थान आहे आवि ह्यालाच श्री
अथिा महावत्रपुि सुं ििी म्हितात.
(पहा सौंियत लहिी वहं िी अनुिाि िु सिी आिृत्ती पृि १८६ ते १८८.)
सूयात चा प्रकाि चंद्रािरून पिाितीत होऊन त्याला प्रकािमान कितो म्हिजे चंद्राचा प्रकाि
(ज्ोत्स्ना = चमकिािपिा) हा सूयात चाच पिाितीत प्रकाि आहे अमािास्येला सूयत आवि चंद्र एका
िािीत आल्याने सूयात चा चंद्रामुळे पिाितीत होिािा प्रकाि पृथ्वीिि येत नाही म्हिजे सूयात च्या
प्रकािातील उष्णता चंद्र हिि कितो. उष्णता ही अवधक मात्रेत विषाप्रमािे असते . विषरूपी उष्णता
हिि करून चंद्रातून अमृत स्त्रिू लागते पिं तु ही वक्रया अमािस्येला होत नसल्याने समयाचाि मागीय
अमािास्येला पूजा किीत नाहीत. सूयत आवि चंद्र मूलाधािात एकत्र आल्यािि अमािस्या होते आवि
चिथ्या श्लोकात सां वगतल्यानुसाि, अमािस्येला पूजा वनषेध म्हिजेच समयाचाि मागीय साधकां ना
मूलाधािात पूजा त्याज् आहे हे मूलाधाि अमािास्येमुळे अंध:कािमय आहे .
 [३४]
मिाव्योमस्थेन्दोरमृतलिरीप्लानवततिुः
*प्रशुषिै िाडीप्रकरमनिशां प्लावयनत तत् । पाठभेि - प्रिुष्य्े िन्त
यदाज्ञायाां नवद् यु नियुतनियुताभाक्षरमयी
*त्स्थता नवद् यु ल्लेखा भगवनत नवनधग्रत्न्थमनभित् ॥ ३४॥ पाठभे ि - वसता

सरळ अथव :- महाकािात असलेल्या चंद्र आपल्या अमृताने ििीिाला वभजिून टाकत असतो आवि
ििीिातील नाडीसमूहामुळे हे अमृत सुकून जाते आवि हा क्रम सतत चालू असतो. जि योग्याने
आज्ञाचक्रामध्ये िीजेने युि अिी जी आभा आहे वतला प्तस्थि करून आवि अक्षिां नी युि केली ( अक्षि
म्हिजे ब्रह्म युि ) असता म्हिजे नि होऊ न विली असता ती भगिती विि् युतलेखा रूप होते आवि
तेव्हा विधी (ब्रह्म) ग्रंथीचा िे ध होतो.
व्याख्या:- चौथ्या श्लोकात कथन केल्याप्रमािे ििीिामध्ये अमृत चंद्रनाडी ्ािा वितरित होते आवि
भ्रमि कििािा सूयत त्याचे हिि कितो आवि हा क्रम चालू िहातो.िोजच्या धकाधकीत मािसाच्या
ििीचा ह्ास होतो आवि िात्री विश्रां वत झाल्यानंति मािूस जीिनििी पित वमळवितो. वििसा सू यत
विषाचे आवि िात्री चंद्र अमृताचे कायत कितात. मानिाने आपली िप्ति व्यथत ह्ास होऊ विली नाही ति
वकंिा हा ििीचा ह्ास तो िोखू िकला ति विषाचे स्त्रिि कमी झाल्याने आवि चं द्राच्या अमृताचे
स्त्रिि चालू िावहल्याने अमृत जास्त होऊन जीिन िप्तित िृिी होते . योगी जेव्हा इडा आवि वपंगला
नाड्यां मध्ये प्रािाचा प्रिाह िोखतो तेव्हा हा क्रम बंि होतो आवि प्राि सुषुम्ना नाडीत प्रिेि कितो
यािेळी कुंडवलनी िप्ति विजेप्रमािे लखलखते आवि मिीपुि चक्रात विि् युत लेखेप्रमािे प्रगट होते (
१४ व्या श्लोकाची व्याख्या पहा ) , जेव्हा ती आज्ञाचक्रात येऊन अक्षि ब्रहमात लीन होते तेव्हा ब्रह्म
ग्रंथीचा िेध होतो, वकंिा मंत्राची सित अक्षिे अंवतम अक्षिात म्हिजेच १६ व्या वनत्या मध्ये लय होतो, आता
नाि वकंिा क्षिि होिे थां बते आवि विष्णु ग्रंथीचा िेध होतो. मंत्राच्या पवहल्या अक्षिाला अध:सहस्त्रािातून
उचलून त्याचा विषुस्थाना लय केला जातो, िु सर्या अक्षिाला विषुस्थानातून उचलून त्याचा मूलाधािात ,
वतसर्या अक्षिाला मूलाधािातून उचलून स्वावधष्ठानात , चौथ्या अक्षिाला स्वावधष्ठानातून उचलून
मिीपुिात , पाचव्या अक्षिाला मिीपुिातुन उचलून अनाहतात , सहाव्या अक्षिाला अनाहतातून उचलून
वििुिात , सातव्या अक्षिाला वििुिातून उचलून लंबीकात, आठव्या अक्षिाला लंबीकातून आज्ञाचक्रात
, निव्याला आज्ञाचक्रातून वबंिुमधे , िहाव्याला वबंिुमधून अधतचंवद्रकेत , अकिाव्याला अधांचंवद्रकेतून
वनिोवधकामधे , बािाव्याला वनिोधीकेतून नािात , तेिाव्याला नािातून नािां तामधे , चौिाव्या अक्षिाला
नािां तामधून उचलून िप्तिमधे , पंधिाव्या अक्षिाला िप्तिमधून उचलून व्यापीकेमध्ये . अश्या िीतीने
प्रत्येक अक्षि त्याच्या पुढच्या अक्षिात लीन करून संपूित मंत्र पिाकला स्वरूपा श्रीकला उन्मनीमध्ये
लीन केली जाते तेव्हा सगळ्या ग्रंवथंचा िेध होतो.

[३५]

ततो गत्ा ज्योत्स्नामयसमयलोकां *समनयिाां पाठभेि - ससमया

पराख्या सादाख्या जयनत नशवतत्त्वेि नमनलता ।
सिस्रारे पद्मे नशनशरमिसाां नबम्बमपरां
तदे व श्रीििां सरघनमनत तिै न्दवनमनत ॥ ३५॥

सरळ अथव :- समयाचाि मागीयां च्या मतानुसाि कुंडवलनी अत्यंत प्रकािमान अश्या समय लोक वकंिा
सहस्त्रािात जाऊन पिा नामक विि तत्वािी एक होऊन सािाख्या तत्वाला वजं कून घेते.सहस्त्राि पद्मात
चंद्राचे िु सिे वबंब आहे तेच सिघा आवि ते च बैंिि स्थान आहे .
व्याख्या:- कुंडवलनी िप्ति िि जात असतां ना क्रमि: सगळ्या तत्वां चा एकमेकात लय होतो हा लय
क्रम आहे . या क्रमात सहस्त्राि चक्रात जात असतां ना भगिती महािप्ति सािाख्य म्हिजे सिाविि ,
अधतनािीश्वि तत्व वजंकून विि तत्वात लीन होते आवि मग पिा संवित रूप धािि किते , ही वनवितकि
समाधीची अिस्था होय. समयाचाि मतानुसाि सहस्त्राि हे भगितीच्या पिाििीचे स्थान आहे मूलाधाि
नाही आवि कौल मागीय मूलाधािालाच पिािप्तिचे स्थान मानतात. म्हिून आचायत सां गत आहे त की
सहस्त्राि हे च श्रीचक्र आहे अमृताचे स्थान (सिघा) आहे आवि तेच बैंिि स्थान आहे येथेच भगिती
पिासंवित रूपाने सहस्त्राि चक्रात िास किते आवि म्हिून येथेच वतची पूजा होते .

[३६]

वदन्त्येके सन्तः परनशवपदे तत्त्वनमनलते

ततस्त्वां *षनवां शी भवनस नशवयोमेलिवपुः । पाठभेि - षट् वत्रंिा
नत्रखण्डे ऽत्स्मन्स्वान्ते परमपदपयवङ्कसदिे
परे सादाख्येऽत्स्मनिवसनत *ितुधैक्यकलिात् ॥ ३६॥ पाठभेि - चतुथैक्

सरळ अथव :- एका विविि मताचे संत म्हितात की पिमवििपि तत्वात लय होऊन तू २६ (३६)
प्रकािची विि िप्तिमय ििीिाची होऊन जातेस आवि आपल्या तीन खंडाच्या आत पिमपिरूपी
पलंगािि सािाख्यतत्वाच्या पलीकडे चाि प्रकािच्या ऐक्ात िहातेस.
व्याख्या:- पिम तत्वच अनेक रूप धािि करून सृिीचे सृजन किते . श्रुवत सां गते की
“ एकोिां बहूस्याम: “ म्हिजे हे पिमतत्व सगळ्या तत्वां चे कािि आहे . महा िाजिाजेश्विी भगिती
वत्रपुिसुंििी विवभन्न रूपाने सगळ्या तत्वां चे सृजन किते . दृश्य अथिा ब्रह्मां डात जे काही आहे ते सगळे
िाजिाजेश्विी भगिती वत्रपुिसुंििी चे स्वरूप आहे म्हिू न आचायतश्री म्हितात की भगितीचे पिासंवित
रूप हे च सगळ्या तत्वां चे जनक आहे . हे च िाि वकंिा िवैतिां चे ३६ आवि सां ख्यां च्या २६ तत्वां चे रूप
धिि किते. त्याच पिासंवितात सगळ्या तत्वां चा उिय आवि लय होतो. ५ व्या श्लोकात हे स्पि केलेले
आहे .
आधी स्पि केल्यानुसाि भगिती वत्रखंडात्मक आहे . श्रीयंत्र , मंत्र , आवि ििीिस्थ चक्र सगळे
वत्रखंडात्मक आहे .या सगळ्याच्या िेिटी जे पिासंवित , जे चंद्रकला अथिा १६ िे अक्षि आहे ते
भगितीचे िास्तविक स्वरूप आहे आवि या पिासंवित रूपात श्री िाजिाजेश्विी आपल्या सहस्त्राि रूपी
गृहात पिमपि रुपी पलंगािि सािाख्य तत्वात चाि प्रकािच्या ऐक्ात िहाते , म्हिजे या वठकािी िप्ति
आवि पिम वििाचे नाम , रूप . अिस्था आवि अनुष्ठान असे साम्य असते . अथात तच िोन्ही तत्वां चे एकच
नाम , रूप , अिस्था आवि कायत असते .
जिी हे साम्य पां च प्रकािचे आहे उिा. नाम , रूप . अिस्था अनुष्ठान आवि अनुष्ठान साम्य तिी आचायतश्री
इथे केिळ चाि प्रकािचे साम्य सां गत आहे त. अनुष्ठान साम्याचा उल्लेख किण्याची गिज नाही कािि
विि आवि िप्ति िोघां चे ऐक् झाल्यािि ते एकच स्थानी वनिास कितात (पिमपिपयांक सिने ) म्हिून
आचायतश्री फि चाि प्रकािचे साम्य िाखितात. १३ व्या श्लोकाची व्याख्या पहािी.
 [३७]

*नक्षतौ वनिवविौ वसुदलजले नदङ्मरुनत नद- पाठभे ि - महािवह्

*क्कलाश्रे मन्श्रां दृनश *वसुरथो राजकमले । पाठभे ि - क्कलािे , िसुिधो
*प्रनतिै तग्रत्न्थस्तदु परर ितुिाव रसनितां | पाठभेि - प्रवत्वैत तद्ग्रप्ति
*मिीििां िैकां भवनत भगकोणैक्यकलिात् ॥ ३७॥ पाठभे ि - महाचक्रं

इनत मन्त्रििैक्यम्॥

सरळ अथव :- पृथ्वी अवग्नमिे , अग्नी िसुिलात , जल वििां मिे , िायु वििेत , कलाश्र मनिश्रात , दृिी
िसुिथात आवि िाजकमलात , या सगळ्याच्या िि प्रवत्वैत त ग्रंथी चतुि्ाि सवहत महीचक्रात , हे भगिती
हे भग-कोिां चे ऐक् झाले.
व्याख्या:- १ – पृथ्ी अनग्नमध्ये – पृथ्वी म्हिजे पृथ्वी तत्व आवि पृथ्वी तत्व मूलाधािात आहे . म्हिजे या
वठकािी पृथ्वी म्हिजे मूलाधाि आहे . अग्नी चा या वठकािी वत्रकोि असा अथत आहे कािि अवग्नचे स्थान
वत्रकोि आहे अथिा अवग्न वत्रकोि स्वरूप आहे . वत्रकोि याचा अथत या वठकािी श्रीचक्रां तगतत वत्रकोि
आहे . आचायत येथे मूलाधाि आवि वत्रकोि यां चे ऐक् िाखिीत आहे त वकंिा आपि असे म्हिू िकतो
की मूलाधाि म्हिजे वत्रकोि होय.
२ – अनग्न वसुदलात ---अवग्न ििाने येथे अवग्न तत्वाचा संकेत आहे आवि अवग्न तत्वाचे स्थान स्वावधष्ठान
आहे . आधी सां वगतल्याप्रमािे पूज् भगितपाि िंकिाचायत यां नी सौंियलहिी मध्ये स्वावधष्ठानाला अवग्नचे
स्थान मानले आहे .

मिी ां मूलाधारे कमनप मनणपूरे हुतविां

त्स्थतां स्वनधष्टािे हृनद मरुत-माकाश-मुपरर ।
मिोनप भ्रूमध्ये सकलमनप नभत्ा कुलपथां
सिस्रारे पद्मे सिरिनस पत्या नविरसे ॥ ९ ॥

तव स्वानधष्ठािे हुतवि-मनधष्ठाय निरतां

तमीडे सांवतं जिनि मिती ां ताां ि समयाम् ।
यदालोके लोकाि् दिनत मिनस िोध-कनलते
दयाद्राव या दृनष्टः नशनशर-मुपिारां रियनत ॥ ३९ ॥

स्वावधष्ठान चक्र अवग्न तत्वाचे स्थान असल्याने या वठकािी अवग्न याचा अथत स्वावधष्ठान चक्र आहे . योगाच्या
िु सर्या ग्रंथां मधून स्वावधष्ठानाला जल तत्वाचे स्थान मानले आहे . या ग्रंथां मधून चक्र आवि त्यां ची तत्वे
खाली विल्याप्रमािे आहे त.

१ – मूलाधाि - पृथ्वी
२ – स्वावधष्ठान – जल
३ – मिीपुि - अवग्न
४ – अनाहत/ हृिय – िायु
५ – वििुि - आकाि
६ – आज्ञा - मन
पिं तु आचायाां च्या मतानुसाि स्वावधष्ठान चक्र अवग्न तत्वाचे स्थान आवि मिीपुि चक्र जलाचे स्थान आहे
यामुळे पूज् भगितपाि िं किाचायत यां नी सौंियलहिी मधे असेच मानले आहे . पू ज् भगितपाि
िंकिाचायत सौंियलहिी मध्ये श्लोक ३६ ते ४१ पयांत चक्राचे िितन कितां ना िरुन खाली असा क्रम
येिेप्रमािे विला आहे .
१ – आज्ञा २ – वििुि ३ – अनाहत / हृिय ४ – स्वावधष्ठान ५ - मिीपुि ६ – मूलाधाि.
अवग्नचे स्थान असल्याने इथे स्वावधष्ठान हे मिीपुिाच्या आधी घेतले आहे .
स्वावधष्ठानाला अवग्नचे स्थान यासाठी म्हटले आहे की कुंडवलनी िप्ति जागृत झाल्यानंति या चक्रात
िहाते . आचायाां चे हे मत संवहता आवि प्राचीन योग ग्रंथां िि आधािीत आहे . िामकेश्वि तंत्रात
स्वाधीष्ठानाला अवग्नचे स्थान मानले आहे .

पद्मासि गत: स्वस्थो गुदमाकांु िय साधका: |

वायु मुर्ध्वगनतम् कुववि् कुम्भकानवष्टमािस: ||
वाय्वाघातवशादनग्न: स्वानधष्ठािगतो ज्वलि् |
ज्वलिाघातपविाघातैरुनिनद्रतोनिराट् ||

बहुतेक, स्वावधष्ठानात असलेल्या जलामध्ये अवग्न असल्याने त्याला अवग्नचे स्थान मानले असािे पाण्यात
अवग्न आहे हे आजच्या भौवतक िास्त्रानुसाि योग्य आहे . पाण्याला जेव्हा बफत बनिले जाते तेव्हा त्यातील
उष्णता गुि उष्मा अथिा लॅटेन्ट हीट म्हटली जाते (समुद्राखाली असलेल्या अवग्नला “ िडिानल “ म्हटले
जाते .) हाच जल प्तस्थत अवग्न मिीपुिात विि् यु त रूपाने असतो. स्वावधष्ठान प्तस्थत जल मिीपुिात मेघां च्या
स्वरुपात िहाते. मिीपुि मेघां चे स्थान असल्याने जलाचे स्थानही मानले जाते कािि मेघां च्या ्ािे जल ,
िषात रूपाने उत्पन्न होते .
२) वसुदल – िसू हा िि आठ या संख्येचा सूचक आहे (अििसू ) म्हिून याचा अथत श्रीचक्रां तगतत
अिाि आहे . या वठकािी आचायत िन्ही िसुिल म्हिजे स्ववधष्ठान चक्र हे अिाि आहे असे सां गत आहे त.
३) जल नदशाांमध्ये – जलाचे स्थान मिीपुिात आहे म्हिून आचायत श्री यां चा अथत मिीपुि चक्र असा
आहे . वििा या िहा असल्याने िहा ही संख्या आहे आवि या संख्येचा आचायतश्री यां चा अथत चक्रां तगतत
अंतित िाि म्हिजे मिीपुि हे अंतित िाि आहे .
४) वायु नदशेत – िायुचा अथत िायूचे स्थान म्हिजे अनाहत / हृिय चक्र आहे , आवि वििा या िहा
असल्याने इथे श्री चक्रां तगतत बवहित िाि म्हिून िायु वििे त याचा अथत हृिय चक्र हे बवहित िाि आहे .
५) कलाश्रे मन्श्रां = कलाश्र मन्वश्रात – कला १६ आहे त म्हिजे १६ ही संख्या धिली पावहजे , कलाश्र
याचा अथत १६ पाकळ्यां चे वििुि चक्र होते आवि मन्वश्र याचा अथत श्रीचक्रां तगतत चतु ितिाि होतो कािि
मनुंची संख्या ही १४ आहे म्हजे या वठकािी आचायतश्री सां गत आहे त की वििुि चक्र हे चतुितिाि आहे .
६) दृनशां वसुरथो राजकमले – दृवि - िसुिथ आवि िाजकमले – दृवि च अथत नेत्र असा आहे आवि नेत्र
२ असतात म्हिजे आचायतश्री यां चा अवभप्राय व्िल पद्म अथात त आज्ञा चक्र असा आहे . आज्ञाचक्राचे
स्थान भृमिे असल्याने दृवि चा अथत आज्ञा चक्र असा होतो. िसू आठ आहे त (अि िसू ) अश्याप्रकािे
आचायतश्री येथे श्रीचक्रां तगतत अििल पद्माकडे सं केत कितात. िाजकमल याचा अथत १६ असा आहे
कािि नृपती वकंिा िाजा १६ संख्येचे द्योतक आहे . िरििस्या िहस्य या ग्रंथात श्री भाकि िाय यां नी
नृपती या ििाचा १६ या अथात नी प्रयोग केला आहे . अश्या प्रकािे आचायतश्री यां चा अथत आज्ञा चक्रच
श्रीचक्रां तगतत अििल आवि षोडििल पद्म आहे .
७) प्रनतिै त ग्रत्न्थस्तदु परर ितुिावर सनितां मिी ििां िैकां भवनत भगकोणैक्य कलिात - या
सगळ्याच्या िि प्रवत्वैत त ग्रंथी चतुि्ाि सवहत मही चक्रात हे भगिती हे भग-कोिां चे ऐक् झाले .
प्रवत्वैत त ग्रंथी अ्वैत ताचे स्थान म्हिजेच सहस्त्राि आवि चतु्ाि सवहत मवह चक्र याचा अथत श्रीचक्रां तगतत
भु-पुि होतो. भग या ििाचा अथत सहा ही संख्या होते म्हिून भग कोि म्हिजे षटचक्र होतो. म्हिजे
आचायतश्री इथे असे सां गत आहे त की सहस्त्राि हे भुपूि आहे . अश्या प्रकािे षटचक्र आवि श्रीचक्र याचे
ऐक् पूित झाले. या आधी सां वगतले आहे की मंत्र हे यंत्र आहे म्हिून मंत्र = यं त्र = षटचक्र. या श्लोकात
आचायतश्री यां नी सां केवतक ििात षटचक्र आवि श्रीचक्र यां चे ऐक् िाखविले आहे आवि व्यंजना –
ििीचा प्रयोग केला आहे .

या वठकािी मंत्र आवि चक्र यां चे ऐक् हा भाग समाि झाला.

[३८]

*षडब्जािण्ये त्वां समवयन इमे पञ्चकसमां | पाठभे ि - षडब्जािण्यवैतस्त्वां

यिा संविद्रूपां वििधवत च षोढवैत क्कवलताम्* । पाठभेि - कवलतम्
मनो वजत्वा *चाज्ञासिवसज इह पािु िभि- | पाठभेि - सिवसजवमह
त्तवडल्लेखा वनत्या भगिवत तिाधािसिनात् ॥ ३८॥

सरळ अथव :- हे भगिती , समयाचाि मागीय , मनाला आज्ञाचक्रात वजंकून तुला षटकमल रूपी
अिण्यात पां च प्रकािच्या साम्याने आवि सहा प्रकािच्या ऐक्ाने चेतन रूपात वकंिा वचती िप्तिच्या
रूपात अथिा ज्ञानमयी, वििु ल्लेखा प्रमािे प्रकाि असलेली मूलाधािात उत्पन्न झालेली वनत्या स्वरूप
मानतात.

व्याख्या:- समयाचाि मागात नुसाि कुंडवलनी िप्ति ही िाजिाजेश्विी भगिती आहे . योगी जेव्हा मनाला
वजंकून
(मन तत्वाला) भगिती कुंडवलनी िप्ति जागृत करून घेतात तेव्हा ती विि् यु ल्लेखेप्रमािे प्रकािमान
होऊन मूलाधािातून िि जाता जाता सगळ्या चक्रां चा िे ध किते . २ र्या आवि ३ र्या श्लोकात कुंडवलनी
ििीच्या जागििाविषयी सां वगतले गेले आहे .
पां च प्रकािचे साम्य – कुंडवलनी िप्तिच्या जागृवतनंति प्रत्येक चक्रात भगिती आवि भगिान िंकि
यां चे पां च प्रकािचे साम्य होते . हे विि आवि िप्ति यां चे साम्य खाली विल्याप्रमािे आहे .
१) अवधष्ठान साम्य = िोघां चा एका स्थानात वनिास
२) अंनुष्ठान साम्य = िोघां चे एकाच प्रकािचे कायत (मूलाधािात िोघेही नृत्य कितात) सौ. ल. श्लोक
४१
३) अिस्थान साम्य = िोघां ची एकच अिस्था असिे .
४) रूप साम्य = िोघां चे एकसमान रूप असिे
५) नाम साम्य = एकसािखे नाि असिे (जसे व्योमेश्वि आवि व्योमेश्विी)

[३९]

भवत्साम्यां केनित्चितयनमनत *कौलप्रभृतयः | पाठभेि - कौम्भप्र

परां तत्त्वाख्यां *िेत्यपरनमदमाहुः समनयिः । पाठभेि - चेत्स पि इि, पिवमि
नियावस्थारूपां प्रकृनतरनभधापञ्चकसमां ~
तदे षाां साम्यां *स्यादवनिषु ि यो वेनत्त स मुनिः ॥ ३९॥ पाठभेि - त्वामिवनषु

सरळ अथव :- काही कौल मतानुयायी तीन प्रकािचे साम्य मानतात अथात त कौल मतािलंबी तीन
प्रकािचे साम्य मानतात (आचायाां च्या अनुसाि हे त्याज् आहे ) पिं तु समयाचाि मागीयां च्या अनुसाि एक
तुझे पिम तत्व नािाचे आहे आवि तुझे पिम तत्व रूप या सगळ्यां च्या पेक्षा िेगळे आहे आवि जो पिम
तत्वाने वक्रया , अिस्था , रूप , प्रकृती आवि नाम असे पां च प्रकािचे साम्य जाितो तो या पृ थ्वीिि मुनीच
होय.
कठीि ििां चा अथत — िेत्यपरनमदमाहुः -- ि+इनत+अपर+इदां +आहु: |
प्रकृनतरनभधा – प्रकृती: + इनभधा ( इनभदा = िाम )

व्याख्या:- कौल मागात ला मानिार्याच्यानुसाि मूलाधािात उपासना होते . त्यां च्या मतानुसाि मूलाधािाचा
वत्रकोि हा श्रीचक्रां तगतत वत्रकोि आहे आवि या वत्रकोिामध्ये वबंिुस्थान आहे जे भगितीचे स्थान आहे .
वत्रकोि हे योवनस्थान आहे म्हिून प्रत्यक्ष योनीलाच भगितीचे स्थान मानून वतची पू जा होते , पिं तु
समयाचाि मतानुसाि भगिती कुंडवलनीचे स्थान सहस्त्राि आहे आवि जागृत झाल्यानंति पिासंवित
रूपात पिम वििासोबत पां च प्रकािच्या साम्य म्हिजे वक्रया,अिस्था,रूप,[िकरूती आवि नाम या सह
िहाते . जो या साम्याला जाितो म्हिजे ज्ाने कुंडवलनी िप्ति जागिून पिम वििमध्ये लीन केली आहे
वकंिा अश्या प्रकािे वनवितकि समाधी अिस्था प्राि केली आहे तो या पृथ्वीिि मुवन समाजाला जातो.
या वठकािी आचायत श्री कौल मागत आवि समयाचािी मागत यां च्यातील फिक सां वगतला आहे . कौल
उपासक भगिती कुंडवलनी िप्ति ची मूलाधािात उपासन कितात पि समय मागी साधक कुंडवलनी
जागिून वतची सहस्त्रािात पू जा कितात.
अश्या प्रकािे भगिती कुंडवलनी िप्ति चा पिम वििािी होिािे ऐक् सां गून झाले .
आता पुढील िोन ४० आवि ४१ व्या श्लोकात आचायतश्री ििीिातील श्रीचक्राच्या तीन प्रकािच्या
प्रस्तािचा भेि वनरूपि किीत आहे त. श्रीचक्र प्रस्ताि भेि तीन प्रकािचे आहे त.
१) मेरू प्रस्ताि २) कवैतलास प्रस्ताि ३) भु प्रस्ताि अवधक मवहतीसाठी सौन्दयत लहिीच्या ३१ व्या
श्लोकाची श्री लक्ष्मीधि यां ची टीका पहािी.

[४०]
वनशन्याद्या अष्टावकिटतपाद्याः प्रकृतयः ,
स्ववगवस्थाः स्वस्वायुधकनलतिस्ताः स्वनवषयाः ।
*यथावगं वणवप्रिुरतिवो यानभरभवां - पाठभेि - यिा िगात िितप्रचुितििो
स्तव प्रस्तारास्ते त्रय इनत जगुस्ते समनयिः ॥ ४०॥

सरळ अथव :- अ क च ट त प (य,ि) आिी आठ प्रकृती , िविनी आिी आठ िे िता आपआपल्या िगात त
प्तस्थत असतात आपआपल्या हातातील आयुधां नी िोभायमान आवि आपआपल्या विषय असलीलया
जसे िगत, सािी िितमालेत ज्ा प्रकािे प्रगट होतात तो तुझा तीन प्रकािचा प्रस्ताि आहे असे समयाचाि
मागीय म्हितात.
व्याख्या:- िविनी आिी आठ िािीच्या िे िी आहे त , त्यां ची नािे १) िविनी २) कामेश्विी ३) मोिनी ४)
विमला ५) अरुिा ६ ) जयनी ७) सिेश्विी अथिा सििेिी आवि ८) कौवलनी.
िितमालेचे ८ िगत आहे त १) अ िगत २) क िगत ३) च िगत ४) ट िगत ५) त िगत ६) प िगत ७) य िगत ८) ि
िगत
िविनी आिी आठ िे विंचा िितमालेच्या प्रत्येक िगात िी संबध असा आहे
िविनी – अ िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .
कामेश्विी - क िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .
मोिनी – च िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .
विमला – ट िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .
अरुिा – त िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .
जयनी – प िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .
सिेिी – य िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .
कौवलनी – ि िगात ची अवधिात्री िे िी आहे .

[४१]

इमा नित्या वणावस्तव िरणसांमेलिवशा-

न्मिामेरुस्थाः *स्युमविुनमलिकैलासवपुषः । पाठभेि - स्थास्यन्मिु
वनशन्याद्या एता अनप *तव सनबन्िात्मकतया पाठभेि - ि सिनब
मिीप्रस्तारोऽयां िम इनत रिस्यां समनयिाम् ॥ ४१॥

सरळ अथव :- वनत्या िित आवि तुझे चिि म्हिजे नाि यां च्या घोळक्ात तू महामेरू मध्ये असतेस
आवि मंत्रां बिोबि तू कवैतलासरूपी ििीिाची असतेस. या िाविनी आिी तुझ्या वबंिु त्मक रूपाने (सहा
चक्र रूपी तुझ्या ििीिात वमसळू न) मवहपिसति आवि भू प्रस्ताि क्रम बनितात. हे समयाचाि
मागीयां चे िहस्य आहे .

व्याख्या:- 1) वनत्या , िितमाला , आवि नाि यां चे ऐक् हा मेरू प्रस्ताि आहे .
२) वनत्या , िितमाला आवि मंत्र यां चे ऐक् हा कवैतलास प्रसत्र आहे .
३) िविनी आिी िािीच्या िे िता आवि षटचक्र यां चे ऐक् हा भू –प्रस्ताि आहे .
अश्या तर्हे ने श्रीचक्राच्या तीन प्रस्तािाचे वनरूपि आहे . या विषयी अवधक मवहतीसाठी सौंियतलहिी च्या
३१ व्या श्लोकाििील श्री लक्ष्मीधि यां ची टीका पहािी.
आता पुढील िोन श्लोकां मध्ये आचायतश्री कौल मताचे खंडि करून समयाचाि मागात ची श्रेष्ठता
प्रवतपािन किीत आहे त.
[४२]

भवेन्मूलाधारां तदु पररतिां ििमनप त-

द्द्वयां तानमस्राख्यां नशत्खनकरणसां मेलिवशात् ।
तदे तत्कौलािाां प्रनतनदिमिुष्ठेयमुनदतां
भवत्या वामाख्यां मतमनप पररत्याज्यमुभयम् ॥ ४२॥

सरळ अथव :- मूलाधाि आवि त्याच्याििचे चक्र ही िोन्ही अवग्नच्या वकििां िी जोडलेले असल्याने
तावमस्त्र संज्ञक आहे त आवि अंधकािमय आहे त.कौलामतानुयायी िििोज यातच अनुष्ठान करून
समाधान मानतात. िामाचाि मागीयां चेही हे च मत आहे . हे िोन्ही त्याग किण्यासािखे आहे त.
व्याख्या:- आचायतश्री या श्लोकात खालची िोन चक्र मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान यां ना अंधकािमय आहे त
असे िाखवितात यां च्या ििची चाि चक्रे सूयत आवि चंद्र ्ािा प्रकावित आहे त, पिं तु खालच्या िोन
चक्रात प्रकाि पोहोचत नाही. वििुि आवि आज्ञा चक्र चंद्राच्या वकििां नी प्रकावित झाले आहे त.
अनाहत सूयतचे स्थान आहे आवि सूयतवकििे मिीपुि चक्राला प्रकािमान किते पि मिीपुितील
मेघां मुळे सू यतवकििे खाली पोहोचत नाहीत.
आकािातील ढगां मुळे सूयत झाकोळू न जातो आवि पृथ्वीिि अंधाि होतो तसाच अंधाि मिीपुिातील
मेघां मुळे खालील िोन चक्रां मिे असतो. म्हिून समयाचाि मागीय योगी या िोन चक्रात उपासना अथात त
कुंडवलनी िप्तिचे ध्यान किीत नाही. या विपिीत कौल आवि िाममागी या िोन चक्रात पूजा कितात.
समयाचाि मागीयां साठी ही िोन चक्रे त्याज् आहे त.
 [४३]

अमीषाां कौलािाां भगवनत भवेत्पूजिनवनध-

स्तव स्वानधष्ठािे तदिु ि भवेन्मूलसदिे ।
अतो बाह्या पूजा भवनत भगरूपेण ि ततो
निनषिािारोऽयां निगमनवरिोऽनिन्द्यिररते ॥ ४३॥

सरळ अथव :- हे भगिती , कौल मागी तुझी पूजा स्वावधष्ठान आवि मूलाधािात कितात म्हिून त्यां ची
बाह्य पूजा भगावि रूपात होते आवि हा वनवषि असा आचाि आहे . हे अवनंद्य (पिम पवित्र चरित्र
असलेली हे िास्त्राच्या विरुि आहे .

व्याख्या:- कौल आवि िाम मागी लोकां च्या पूजा विधी मधे पंचमकािाचा प्रयोग / िापि होत असतो
आवि हे लोक स्त्रीच्या योनीची पूजा कितात. समयाचाि मतानुसाि हा विधी वनवषि आहे आवि वनगम
िास्त्रानुसाि विरुि असल्याने त्याज् आहे . तंतिही म-पंचकाचा प्रत्यक्ष वनषेध आहे आवि यातील गूढ
अथत स्पि केला आहे

श्री दे व्युवाि –

मुद्रा िाम की ां जातां तत् नकिामकां भवेत |

मकारा: नकांस्वरुपाश्च (स्वरुप: स्यु) सवव कथय शङ्कर ||१६||

श्री नशव उवाि

रिस्यां कथ्यते दे नव श्रुणु यत्नेि साम्प्रतां |

मिादे व्या (मिादे वो) यथा प्रोक्तां तद्रू पां ब्रुयते (नियते) यथा ||१७||
तद्रुपधारणान्मु द्रा तद्रू पानिकृनतभववेत |
नविा मागव मिेशानि गनतश्चैव कथां भवेत ||१८||
मागव प्रदशविाद्दे नव गनत: सववत्र दृश्यते |
तन्मागव दशविाथव नि िािाथ मकारा पञ्च कीनतवता ||१९||
ज्ञात्ा फ़लमवा(मथा) प्नोनत िात्र कायावनविरणा |
बृनियां मण्डलाकारां िन्द्रनबम्बनिभां शुभां |
िारु पक् मिोिारर शकवराद्द्यै प्रपुररतां |
पूजा काले ि दे वीिाां मुद्रैषा पररकीनतवता |
ब्रह्मा नवष्णुश्च रुद्रश्च इश्वरश्च सदानशवः ||२०||
एते पञ्च म (प्र) काराश्च पञ्चिाम प्रका(िा)र का: |
आत्म नवद्या नशवा सवाव पूणेनत पञ्चम नवदु : ||२१||
पञ्च तत्ानि दे वेनश केरले कीनतवतानि ि |
पञ्च (एव) मुद्रािामधरा (धुिा) स्त्यान्दो वत्ि सांश्रुणु ||२२||
ब्राह्मी ि वैष्णवी रौद्री ईश्वरर श्री: सदानशवा |
पञ्ज्िुद्र समाख्यातास्तत्िा (स्तत्तिा)म धर नशवे ||२३||
सांतप्यव कुन्डनलां शत्क्त: पञ्च मुद्रनवधाित: |
अनलिाां नपनशतां नमिां मुद्रा मैथुिमुत्तमम ||२४||
मकार पञ्चकां यत्र तत्र दे वी(वो) ि सांशयः |
ि मद्यां माधवी मद्यां मद्यां शत्क्त रसोद्भवम ||२५||
सुषुम्ना शांत्खिी मुद्रा उन्मन्यिुत्तमां रस: (पुि) |
साम रस्यामृतोल्लासां मैथुिां ि सदानशवां ||२६||
मिाकुण्डनलिी शत्क्तस्तद्दयोगाथं मिेश्वरर |
शत्क्तः प्रोक्ता मिेशानि ि भोगाथव मयेररता ||२७||
कुण्डली सामरस्याथं स्वयम्भुनलङ्गम् नमररतम |
एतदभ्यासयोगेि कुण्डली रसवाि भवेत ||२८||

श्री दे व्युवाि –
कुण्डली की दृशी दे व तद्रस: कीदृशो भवेत् |
श्री नशव उवाि –
अवाव च्यां(त्य) (अगम्यां) यद्भवेदवत्ि(दु ब्रह्म) तद्रसस्तु यथा भवेत ||२९||
तथा समरसािन्द् रस; सांनकनतवतो मया |
अज्ञािादनप दे वेनश भोग वासिायानप ि ||३०||

फ़ल सांसारजां दे नव गभव रूपेण जाग्रनत(यते) |

ज्ञात्ा (िात्) फ़लमवाप्नोनत त्रैलोक्य नवजयी भवेत् ||३१||
तस्मात्तु पञ्चमी मुद्रा कीनतवता तु मया तव |
सांयोगामृतयोगेि कुन्द् ल्युत्थाि कारणात् (कारयेत्) ||३२||
िा(ि)न्द्र पात्रे (पत्रे) यदा यानत तन्मदयां पररनकनतवतम् |
मनणपूरे दशदले सुषुम्नायाां यदा गनतः(गच्छनत) ||३३||
तत्करामृतयोगानि (सांयोग:) निनतया प्रकीनतवता |
ह्रुत्पद्मिादशारे तु शत्न्खिी कुमव सां त्स्थता ||३४||
सुधासागर िीडायाां मत्स्यस्तत्र प्रकीनतवता |
मुद्रा तृतीया गनदता ितुथी षोडशच्छदे (शे-दले) ||३५||
िन्द्र सूयावनग्न सांनभिा वतुवला नबांदुगनभवता |
भग(मग) र्ध्ाज्याख्यिणकै (वणांकै) घवनटता तु ितुनथवका ||३६||
पञ्च(एव) मुद्रा मया प्रोक्ता मोक्ष(मुख्य) भब् फ़लात्पये |
मकार पञ्चकेिैव ज्ञािमेतस्य जायते ||३७||
मकार(कारण) रूप मागोनि कीनतवतस्ते मया तव |
इनत सांक्षेपत: प्रोक्तां नकमन्यच्छरोतूनमच्छनस ||३८||

------इवत श्री िप्तिसंगम महातंत्रिाजे उत्ति भागे व्तीय खंडे (तािा खंडे ) श्रीमिक्षोभ्य महोग्रतािा
संिािे मुद्रा सं केतनाम ्ावत्रं िवत (पंचं वत्रितं ) पटल: |

मद्य – व्योम पांकजां निस्यांद सुधापाि रतो िर: |

मधुपायी सम: प्रोक्तत्स्वतरे मद्यपानयि: || ---- कुलाणवव तांत्र
नजव्हया गल सांयोगात नपबेत तदमृतां तदा |
योनगभी: पीयते तत्तू ि मद्यम गौडपैष्टीकम || ---- गांधवव तांत्र
माांस – पुण्यापुण्ये पशु ित्ा ज्ञाि-खड् गेि योगनवत |
परे लयां ियेत्ित्तां माांसाशी स निगद्द्यते || ---- कुलाणवव तांत्र
मत्स्य – गांगायमु ियोमविे द् वौ मत्स्यौ िरत: सदा |
तौ मत्सौ भक्षयेत यस्तु स भवेन्मत्स्य साधकः ||
मुद्रा – सत्सांगेि भवेन्मुत्क्तरसत्सङ्गेषु बन्धिां |
असत्सांगमुद्रणम यत्तु तन्मुद्रा पररकीनतवता ||
मैथुि – इडा नपङ्गलयो: प्राणाि सुषुम्नायाां प्रवतवयेत |
सुषुम्ना शत्क्त रुनद्दष्टा नजवोयां तु पर: नशव: |
तयोस्तु सांगमे दे वै: सुरतां िाम कीनतवतां ||

[४४]

िवव्यूिां कौलप्रभृनतकमतां* तेि स नवभु- पाठभे ि - प्रभृवतकवमिं

िववात्मा दे वोऽयां जगदु दकृद्भै रववपु ः* । पाठभेि - कृच्छवैत िंििपुः
िवात्मा वामानदप्रभृनतनभररदां *भैरववपु- पाठभेि - बैंिििपुः
मविादे वी ताभ्याां जिकजििीमज्जगनददम् ॥ ४४॥

सरळ अथव :- कौल आिी मतानुसाि नऊ व्यूह आहे त त्या ्ािा तो विभू निात्मा िे ह (निात्मा भगिान
िंकिाचे नाि आहे ) भवैतिि रूपाने जगाचा उिय अथात त संसािाची िचना कितो. तो भवैतिि ििीिाचा
निात्मा िामावि िे िीच्य
ं ा बिोबि त्यां च्यासाठी आहे , हे महािे िी ! जनक जननी प्रमािे आहे .
व्याख्या:- निात्मा म्हिजे भगिान िंकि आहे आवि त्याचे नऊ व्यूह याप्रमािे आहे त—
काल , कुल , नाम , ज्ञान , वचत्त , नाि , वबंिु , कला , आवि जीि. ( सूयत आवि चंद्र काळाच्या अंतगतत
आहे त.)
िामािी नऊ िप्ति --- िामा , ज्ेष्ठा , िौद्री , अंवबका , इच्छा , ज्ञान , वक्रया , िां ती आवि पिा .
या श्लोकात आचायतश्री कौल मत सां गत आहे त त्यानुसाि पिमेश्वि (पिम ब्रह्म) नऊ व्यूहात्मक आहे
आवि तो िामािी िे िीब ं िोबिनऊ प्रकािच्या ऐक्ाने भवैतिि – भवैतििी रूपाने जगाचा कतात आवि भतात
होतो. जसे

िव व्यूिात्मको दे व: परािांद परात्मक: |

िवात्मा भैरवी दे वो भुत्क्त मुत्क्त प्रदायक: ||
परािांद परा शक्तीनश्चद्रू पािांद भैरवी |
तयोयवदा सामरस्यां जगदू त्पद्यते तदा ||

[४५]

भवेदेतििनितयमनतदू रां समनयिाां

नवसृज्यैतद् यु ग्मां तदिु मनणपू राख्यसदिे ।
त्या *सृष्टैवावररप्रनतफनलतसू येन्दु नकरणै- पाठभेि - सृिे िारि
*निव धा लोके पूजाां नवदधनत भवत्याः समनयिः ॥ ४५॥ पाठभेि - वितभालोके

सरळ अथव:- समयाचाि मागीयां साठी हे िु सिे चक्र (स्वावधष्ठान) अवत िू ि आहे कािि या िोघां चे
(मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान ) विसजतन करून यां च्या मागे मिीपुि नामक सिनात तुझ्यामुळे उत्पन्न
होिार्या जळामुळे प्रवतफलीत झालेले सू यत आवि चंद्राच्या वकििां च्या ्ािे िोन प्रकािां नी तुझी पूजा
समयाचाि मागीयां नी किाियाची असते .
व्याख्या:- या श्लोकात आचायत स्वावधष्ठान आवि मूलाधाि या मध्ये ध्यान किण्याचा वनषेध किीत आहे त
आवि मिीपुि चक्रात भगिती कुंडवलनीचे ध्यान कििे समयाचाि मागीयां साठी श्रेयकि आहे .
मिीपुित मेघां च्या रूपात असलेल्या जलािि सूयत आवि चंद्राची वकििे प्रवतवबंबीत होतात यािि िोन
प्रकािे ध्यान केले जाऊ िकते . सूयात च्या वकििां मुळे भगितीचे स्वरूप इं द्रधनुष्याची आभायुि आवि
चंद्राच्या वकििां च्या वबंबाने चमकिाि होते .
वकंिा पाठभेिानुसाि मिीपु िात मेघरूपी जलािि प्रवतवबंबीत सूयत आवि चं द्र वकििां च्या ्ािा भगितीचे
ध्यान प्रकािाच्या माध्यमातू न केले जाऊ िकते .

[४६]

अनधष्ठािाधार नितयनमदमेवां* दशदलां पाठभेि - मेतद्दि

सिस्राराज्जातां *मनणपुरमतोऽभूद्दशदलम् । पाठभेि - मविपुिवमतो
हृदम्भोजान्मूलािृपदलमभूत्स्वान्तकमलां
तदे वैको नबांदुभववनत जगदु त्पनत्तकृदयम् ॥ ४६॥

सरळ अथव:- सहस्त्रािातून उत्पन्न झालेल्या मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान यां चे वमळू न िहा पाकळ्या (िल)
मूलाधािाचे िहा िल होतात हृिय आवि मूलाधािाच्या वमळू न सोळा पाकळ्या (िल) होतात आवि इथे
एक वबंिु (सहस्त्रािात) होतो ज्ामुळे सगळी उत्पवत्त होत असते वकंिा हे जगाच्या उत्पत्तीचे कािि
आहे .
व्याख्या:- या श्लोकात आचायत एका पिम तत्वापासून जगाची उत्पवत्त सां गत आहे त. हे पिमतत्व म्हिजे
सहस्त्रािात असलेला वबंिु जो ििधा (िहा प्रकािचा) होऊन मूलाधाि आवि स्ववधष्ठान यां ची िहा िले
बनितो. मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान यां ची िहा िले त्याच एका वबंिु च्या प्रसििाने होतात जो लय क्रमाने
पित सहस्त्रािात एक होऊन जातात. जसे ___

दशधा नभद्यते नबांदु: एक एव परात्मक: |

ितुधावधार कमले षोढानधष्ठाि पांकजे |
उभयाकार रुपत्ात इतरे षाम तदात्मता ||

मूलाधािात वबंिु चाि प्रकािचा असतो – मन , बुिी , अहं काि आवि वचत्त तसेच स्वाधीष्ठानात सहा
प्रकािचा
काम , क्रोध , लोभ , मोह , मि आवि मात्सयतरूप असतो. अिा िीतीने एक पिमतत्व ििधा होऊन
जगाचे सृजन किते. मिीपुि चक्राच्या िहा िलां मध्ये हा िहा रूपात आहे , म्हिजे मिीपुि चक्रात
मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान यां चे युम रूप आहे . अिाच प्रकािे मविपूिाचे िहा िल आवि आवि
स्वावधष्ठान वमळू न अनाहताचे बािा िल होतात. अनाहताचे बािा आवि मूलाधािाचे चाि वमळू न वििुि
चक्राचे सोळा िल होतात . आज्ञा चक्राची िोन िले म्हिजे मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान आहे त आवि हे च
सहस्त्रािात एक होऊन वबंिुरूप होतात. अिा िीतीने मिीपुि ते आज्ञा पयतन्त सगळी चक्रे मूलाधाि
आवि स्वावधष्ठान रूप आहे त. म्हिून ही चक्रे सोडून, सहस्त्रािात एक वबंिु रूपात भगितीच्या पिासंवित
रुपाचे ध्यान केले पावहजे वकंिा हे सगळे त्या पिा संविताचेच रूप आहे असे ध्यान केले पावहजे आवि
अिा प्रकािे वपंड , ब्रह्मां ड आवि पिमात्मा यां च्या ऐक्ाचे ध्यान केले पावहजे .
उत्पवत्त लय
पिमवबंिू सहस्त्रािस्त
आज्ञा मूलाधाि + स्वावधष्ठान
वििुि अनाहताचे १२ + मूलाधािाचे ४ = १६ िल
अनाहत मिीपुिाचे १० + मूलाधाि + स्वावधष्ठान = १२
ििधा
िल
मिीपुि मूलाधािाचे ४ + स्वावधष्ठानाचे ६ = १०
मूलाधाि = ४ स्वावधष्ठान = ६

[४७]

सिस्रारां नबांदुभववनत ि ततो बैंदवगृिां

तदे तस्माज्जातां जगनददमशेषां *सकरणम् । पाठभेि - न कििम्
ततो मूलाधाराद्द्नवतयमभवत्तद्दशदलां
सिस्राराज्जातां तनदनत दशधा नबांदुरभवत् ॥ ४७॥

सरळ अथव:- सहस्त्राि वबंिु आहे त्यामुळेच ते बैंिि गृह आहे . या वबंिूमुळे मूलाधाि आवि
स्वावधष्ठानाच्या िहा िलां ची उत्पवत्त होते सहस्त्रािात उत्पन्न होऊन हा िहा प्रकािचा वबंिु होतो.

व्याख्या:- िप्तिचे वनगुति स्वरूप वबंिुरूप आहे . कुंडवलनी िप्ति सहस्त्रािात पिम वििािी वमसळू न
वबंिुरूपा होऊन जाते म्हिजे उन्मनी अिस्थेत ही वबंिुरुपा आहे वकंिा कुंडवलनी िप्ति सहस्त्रािात
वबंिुरुपाने िास किते म्हिू न सहस्त्रािाला बैंिि गृह म्हितात. िप्तिचे हे रूप पिम वबंिु अथिा कािि
वबंिु समजले जाते . हा वबंिु सकाळ जगाच्या उत्पत्तीचे कािि अहे म्हिून याला कािि वबंिु असे
म्हितात. या अिस्थेत िप्ति आवि विि एकरूप होऊन िहातातआवि ही अवभन्न अिस्था यां चे पां च
प्रकािचे साम्य आहे .
ही अिस्था िणकवत म्हिजे चण्या प्रमािे म्हिता येईल चण्यामधील िोन िले विि िप्ति सदृि आहे त
आवि चिा कािि वबंिु आहे . जेव्हा या बीजापासून िृक्षाची उत्पवत्त होते ते व्हा प्रथम बीज फुटते आवि
त्याची िोन िले वभन्न होतात आवि अंकुिाचा जन्म होतो. या प्रकािे च जेव्हा वनप्तिय ब्रह्म सृिीच्या सामोिं
होते तेव्हा प्रथम अहं चे स्फुिि होते हे त्याचे फुटिे होय आवि हाच कािि वबंिु आहे . मग यातून अहं
आवि इिं च उिय होतो जो विि आवि िप्ति स्वरूप आहे या िोघां च्या वमथुनाच्या नािाने वबंिूची
उत्पवत्त होते . विि-िप्ति ही श्वेत आवि िि वबंिु अथिा कायत वबंिु म्हिजे बीज आहे . सहस्त्रािातून
उत्पन्न होऊन हा वबंिु ििधा होऊन (श्लोक ४६ प्रमािे ) मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान कमळां ची िहा िले
बनवितो.

[४८]

तदे तनिन्दोयवद्दशकमभवत्तत्प्रकृनतकां
दशारां सूयावरां िृपदलमभूत्स्वान्तकमलम् * । पाठभेि - न्नेत्रकमलम्
रिस्यां कौलािाां नितयमभवन्मूलसदिां
*तथानधष्ठािां ि प्रकृनतनमि *सेवन्त इि ते ॥ ४८॥ पाठभेि - तिा, मथ सेिप्तन्त्वह च ते
सरळ अथव:- या ििधा वबंिुपासून मिीपुि , हृिय , वििुि आवि आज्ञाचक्राची िहा , बािा, सोळा
आवि िोन िले होतात. कौल मागीयां च्या अनुसाि मूलाधाि आवि स्वावधष्ठान की कािि स्थाने होत
आवि म्हिून ते या िोन चक्रात प्रकृतीरूपा भगितीची सेिा (उपासना) कितात

व्याख्या:- संपूित जगाचा कािि असलेला वबंिु सहस्त्रािातआहे आवि ििधा होऊन सगळ्या चक्रां च्या
िलाच्या (पाकळ्यां च्या) रूपात प्रगट होतो.(४६ व्या श्लोकात स्पि केले आहे )
कौल मागात चा अिलंबन कििािे असे म्हितात की मूलाधाि हे वबंिु स्थान आहे आवि स्वावधष्ठानात
प्रगट होऊन जगाचे कािि होतो म्हिू हे लोक खालच्या िोन चक्रां मधे भगितीची उपासना कितात
आवि मूलाधािालाच बैंिि गृह मानतात आवि पंचमकाि पितीने बाह्य उपासनेत मग्न िहातात.

[४९]

अतस्ते कौलास्ते भगवनत दृढप्राकृतजिा

इनत प्राहुः प्राज्ञाः कुलसमयमागवियनवदः ।
मिान्तः सेवन्ते सकलजििी ां बैंदवगृिे
नशवाकाराां नित्याममृतझररकामैन्दवकलाम् ॥ ४९॥

सरळ अथव:- म्हिून हे भगिती ! हे कौल मागीय पक्के सामान्य मािसे आहे त असे कुल मागत आवि
समयाचाि मागत िोन्ही जाििािे वि्ान म्हितात. महापु रुष , सगळ्या कलां ची जननी , वििाकािा , वनत्या
, अमृत क्षिि होिार्या चंद्रकलेच्या बैंिि गृहात (सहस्त्रािात) त्याचे सेिन कितात म्हिजेच त्या
पिासंविताची सहस्त्रािात उपासना कितात.

व्याख्या:- कौल मागात ची उपासना ही बाह्य उपासना आहे . म पंचकाचा प्रत्यक्ष प्रयोग आवि मूलाधाि
आवि स्वावधष्ठान पयांतच सीवमत आहे म्हिूनही त्याज् आहे आवि कुलाचाि आवि समयाचाि मागात च्या
आचायाां च्या अनुसाि या प्रकािचे लोक पक्के सामान्यजन आहे त. ही उपासना खालच्या स्तिाििील
उपासकां साठी आहे . उि श्रेिीचे साधक ि महापुरुष ति सहस्त्रािात चंद्रकलेच्या रूपात भगिती
कुंडवलनी ििीची उपासना कितात आवि कुंडवलनीला जागिून सहस्त्रािात घेऊन जातात आवि वतला
पिमवििात लीन करून त्या सािाख्य तत्वाची उपासना कितात.

[५०]

इदां *कालोत्पनत्तत्स्थनतलयकरां पद्मनिकरां पाठभेि - कौलोत्पवत्त

नत्रखण्डां श्रीििां मिुरनप *ि तेषाां ि नमलिम् । पाठभेि - तु
तदै क्यां षोढा वा भवनत ि ितुधेनत ि तथा
तयोः साम्यां पञ्चप्रकृनतकनमदां शािमुनदतम् ॥ ५०॥

सरळ अथव:- काल , उत्पवत्त , प्तस्थती , लय या सगळ्यां चं किता, कमळ समूह , वत्रखंडात्मक श्रीचक्र
आवि मंत्र ि त्यां चे वमलन , सहा अथिा चाि प्रकािचे ऐक् आवि त्यां चे पां च प्रकािचे साम्य हे सित
िास्त्र सम्मत आहे अथिा हे च िास्त्रां चे मत आहे .
व्याख्या:- १) काल उत्पवत्त प्तस्थती लय यां चा कतात – पिािप्ति
२) कमळ समूह – षटचक्र
 ३) तीन खंडात्मक श्रीचक्र – सोम , सूयत , अनलात्मक तीन खंडात्मक श्री चक्र
४) मंत्र – श्री विद्येचा मंत्र.
या सहा आवि चाि प्रकािचे ऐक् आवि पां च प्रकािचे साम्य याबद्दल आधी सां वगतले गेले आहे .
या पुढील िोन श्लोक फलश्रुवतचे आहे त.

[५१]

उपास्तेरेतस्याः फलमनप ि सवावनधकमभू -

त्तदे तत्कौलािाां फलनमि नि िैतत्समनयिाम् ।
सिस्रारे पद्मे सुभगसुभगोदे नत* सुभगे पाठभेि - िेवत सुभगं
परां सौभाग्यां यत्तनदि तव सायुज्यपदवी ॥ ५१॥

सरळ अथव:- अश्या प्रकािे समय मागात च्या उपासनेचे फळ सिात वधक आहे . कौल मागात ची उपासनेचे जे
फळ आहे तेसुिा समयाचाि मागीयां ना वमळत असते . हे सुभगे सहस्त्राि पद्मात तु झा पिम ऐश्वयत रूपी
उिय होतो आवि तो पिम सौभाग्य िावयनी, सायुज् पििी िे िािा आहे . समय मागात ची साधना म्हिजेच
सहस्त्रािात भगितीच्या पिम तत्व रूपाच्या उपासने चे फळ सायुज् मुप्ति आहे .

[५२]

*अतोऽस्याः सांनसिौ सुभगसुभगाख्या गुरुकृपा- पाठभेि - अतस्ते संवसिा

कटाक्षव्यासङ्गाचस्रवदमृतनिष्यन्दसुलभा ।
तया नविो योगी नविरनत निशायामनप नदवा
*नदवा भािू रात्रौ नवधुररव *कृताथीकृतमनतः ॥ ५२॥ पाठभेि - वििा िा िात्रौ िा, कृताथीकृत इवत

अथव:- या समय मागात ची वसप्ति झाल्यािि आवि गुरुच्या कृपा कटाक्षाने पिम सौभाग्यप्रि सुभगा नामक
कुंडवलनी िप्तिचे जागिि झाल्यािि आवि गुरू ं च्या सावन्नध्यात िाहून साधक जेव्हा गुरूला प्रसन्न
करून त्यां च्याकडून समय मागात चे िहस्य जाितो आवि महािेध िीक्षा प्राि कितो तेव्हा त्याला अमृत
स्त्रािाचे पान आवि िसास्वािन किता ये ते आवि अश्या प्रकािे विि योगी कृताथततेने िात्रीत
वििसाप्रमािे , वििसा सूयात प्रमािे आवि िात्री चंद्राप्रमािे विहाि कितो आवि अश्या तर्हे ने वसप्ति-प्राि
समयाचािी योग्याला िे ि , काल , आवि परिप्तस्थवत विचवलत करू िकत नाही. तो सतत गीतेत
सां वगतल्याप्रमािे “ समधी “ होऊन िहातो. सूयत आवि चंद्राप्रमािे अबाध गतीने पृथ्वीतलािि स्वच्छं ि
होऊन वफितो आवि सगळ्यां ना कृताथत कितो.

|| अलम –शुभम ||

अश्या िीतीने श्री गुरुकृपेने ही सौभाग्योिय नामक टीका संपूित झाली.