ज्ञानेश्वरीमुळे स्फुरलेले विचार

श्रेणी: ज्ञानेश्वराांचे अभांग

माउली ांची विराणी – १२: प्रेमाचे मूळ
॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‍गुरु माधिनाथाय नमः ॥

पंढरपुरींचा वनळा लािण्याचा पुतळा । विठो दे च्चियेला डोळां बाईयेिो ॥ १ ॥

िेधलें िो मन तयावचयां गुणीं । क्षणभर विठ्ठलरुच्चिणी न विसंबे ॥ २ ॥

पौवणिमेचे चां दणे क्षणक्षणा होय उणे । तैसे माझे विणें एक विठ्ठलेंविण ॥ ३ ॥

बापरिुमादे वििरु विठ्ठलुवच पुरे । वचत्त चैतन्य मुरे बाईये िो ॥ ४ ॥

या िगामध्ये वकतीही प्रयत्‍न केला तरी प्रेमावििाय दु सरे काही वदसूनच ये त नाही! आपल्या
सिाां चे अच्चित्व प्रेममयच आहे असे म्हटल्यास िािगे ठरणार नाही. इथे काही सज्जन असे
म्हणतील की हे िरे असेल तर आम्हास याची प्रचीती का येत नाही? या िगात सासू सुनेला,
निरा बायकोला तर छोटा मुलगा आपल्यापेक्षा लहानग्याला त्रास दे त आहे ही िच्चिच्चथथती प्रत्यक्ष
वदसत असताना तुमचे म्हणणे आम्ही कसे योग्य मानू ? या िंकेिर उत्तर म्हणिे प्रेम या
िब्दाचा आपण फार संकुवचत आवण सोज्वळ अथि मनात घेतो हा आहे . िरी गोष्ट अिी आहे
की मनातील वममिळ, वनगुिण प्रेमाला आपण व्यिहारामध्ये िेव्हा िापरास आणतो तेव्हा आपल्या
िैयक्‍वतक इच्छा-आकां क्षां च्या प्रदू षणां मुळे ती अवतपवित्र भािना कडूिहर हो उन येते आवण
विपरीत वदसते. अहो, श्रीरामासारख्या भगिंतािरील प्रेमामुळे िर एिादा दे ि होरपळू न वनघत
असेल तर स्वतःच्या सुंकुवचत व्यक्‍वतमत्वािरील प्रेमाने आपले कुटुं वबय भरडून वनघतील यात
निल ते काय? ज्याप्रमाणे विवहरीतील पाणी िरुन कचरा पडल्याने घाण झाले तरी मूळ
पाण्याचा झऱ्यातील पाणी िुध्दच राहते त्याचप्रमाणे बाह्य संसारामध्ये विवचत्र अितारात प्रगट
होण्यामुळे स्वतःमधील प्रे माचे अच्चित्व अिुध्द होत नाही! कुठल्याही व्यक्‍तीच्या विवचत्र
िागण्यामागे वतच्या मनातील दु सऱ्या एिाद्या गोष्टीिरील प्रेमच वदसून येते. उदाहरणाथि , सासूने
सुनेला त्रास दे ण्यामागील महत्वाचे कारण आपले या घरािर असलेले िचिस्व वटकून ठे िण्यािरील
प्रेम आहे , पतीने पत्‍नीला स्वआज्ञेत ठे िण्यामागील स्वतःच्या िारररीक सुिाला िपून ठे िण्याचे
प्रेम आहे आवण आपल्यापेक्षा लहान मुलािर दादावगरी करण्यात आपली मनमानी करण्याबद्दलची
आथथा आहे . िर आपल्याला िरोिर काही नको असेल तर आपण हातािर हात ठे िून
स्वथथपणे पडलो असतो. या िगातील आपली सिि धडपड कुठल्या ना कुठल्यातरी
हव्यासासाठीच आहे आवण मनाचा कुठलाही ध्यास आपल्यामधील वनगुिण प्रेमाचेच एक दृष्य रुप
असतो. अगदी मद्यपानादी व्यसनेसुधा व्यक्‍ती आपल्या मनातील प्रेमाला व्यक्‍त करण्याच्या
इच्छे पोटीच करतात. श्री रामकृष्ण परमहं स िेव्हा अपरात्री कलकत्याहून दवक्षणेश्वरी घोडागाडीने
िात असत तेव्हा त्यां ना वकत्येकदा रस्त्यात मद्यपानाच्या धुंदीत वझंगून चालणारी माणसे वदसायची
आवण ते दृष्य बघून ते भािािथथेत िायचे ि गाडीतून िाली उतरुन त्यांच्याबरोबर नाचायला
लागायचे! लक्षात घ्या की आपण सिििण वनव्वळ प्रेमाचे भां डार आहोत आवण स्वतःमध्ये
दडलेले हे भां डार फोडून आतील अतीि सौख्यदायक भािनेचा उपभोग घेण्याच्या आपल्या
उत्सुकते मुळे आपल्या हातून या िगात अनंत प्रमाद घडत आहे त. आपलीच गोष्ट आपण दु सऱ्या
व्यक्‍वतंच्या िा ििूंच्या माफित विकत घ्यायचा प्रयत्‍न करीत आहोत आवण या विसंगतीमध्ये सिि
दु ःिाचे मूळ आहे .

कुणाच्या ‘प्रेमात पडलो’ हे िब्द आपण िेव्हा िापरतो तेव्हा आपण ि आपल्यातील प्रेम
यां च्यामध्ये असलेला स्वव्यक्‍वतमत्वाचा पडदा त्या व्यक्‍तीच्या द्वारे आपण फाडलेला असतो.
म्हणूनच तुम्ही बघा की प्रेम म्हणिे काय असे कुणी विचारले तर आपण ‘स्ववहताकडे दु लिक्ष
करुन दु सऱ्याचा विचार करणे ’ अिा पध्दतीचीच कुठलीतरी व्याख्या सां गतो. एिाद्या व्यक्‍तीकडे
पाहून आपण आपले व्यक्‍वतमत्व िपायचे स्वतःिर घातलेले बंधन झुगारतो आवण प्रेमानंदात बुडून
िातो. आपल्याकरीता ती व्यक्‍ती म्हणिे एक वनमिळ दपिण बनलेली असते की ज्यात आपण
स्वतःचे प्रेममयी रुप बघू िकतो. आवण आपण इतके मूढ आहोत की त्या आरिालाच आपण
महत्व द्यायला लागतो! परं तु काही साधक असे असतात की मी प्रे मात पडलो आहे असे न
म्हणता माझ्यातील प्रेम मला वदसून आले असे म्हणतात. आवण मग ते प्रे म वनव्वळ एका
ठराविक व्यच्चि िा ििू िा तत्वामाफितच बघण्यात त्यां ना रस िाटत नाही तर सदा त्या मधुर
रसाचा आस्वाद घेण्याकडे त्यां चा कल राहतो. आपल्या सिाां च्या या प्रेममय अच्चित्वामुळेच सिि
संत असे उिारतात की सिि सृष्टी भगिंताचेच रुप आहे (कारण अमूति प्रेम म्हणिेच भगिंत
होय).

भक्‍वतयोगाने आपल्यातील भगिंतािी भेट झालेल्या एका गोवपकेच्या द्वारे श्री ज्ञानेश्वर महाराि
िरील अभंगात हीच ििुच्चथथती आपणास सां गत आहे त असे िाटते . माउली म्हणत आहे :
‘वनळ्या कृष्णाच्या पंढरपुरमधील विठोबारुपात सिि लािण्य दडलेले आहे आवण सख्यां नो ते
सुिमय रुप मी प्रत्यक्ष या डोळ्यां नी पावहलेले आहे (१). त्याच्या (वनव्वळ प्रेममय असण्याच्या)
गुणाने माझे मन संपूणिपणे व्यापून गेले आहे आवण विठोबा-रिुमाईवििाय आता मला एक
क्षणभरही विरं गुळा लाभत नाही (२) श्रीविठ्ठलाच्या साविध्यावििाय िगणे म्हणिे आपले िीिन
त्यां च्या बरोबर असण्याच्या पूणितेमधून सां साररक अपूणितेमध्ये येण्यासारिे आहे (३) सख्यां नो,
माझे वचत्तच नव्हे तर चैतन्यसुध्दा या विठोबाच्या ध्यासात मुरुन गेले आहे . श्री ज्ञानदे िां नासुध्दा
(त्या गोपीप्रमाणेच) केिळ श्रीविठ्ठलाचा सहिासातच स्वारस्य आहे (४).’

आपल्यामध्ये प्रेम आहे ही एक बाब आहे आवण ते या दु वनयेत आणून दाििायचे आहे ही एक
दु सरीच गोष्ट आहे . िो साधक स्वतःच्या प्रेममयी रुपाला वनमिळपणे पाहू िकला त्याने
‘सििसुिाच्या आगराला’ िाणून घेतल्यासारिे आहे . नंतर, ‘मी अमुक-अमुक व्यक्‍ती आहे
आवण त्या व्यक्‍तीला या सुिाचा लाभ झाला पावहिे’ ही भािना मनात आली की ज्याप्रमाणे
पौवणिमेचे चां दणे कालाििात क्षीण व्हायला लागते तसे आपण मूळ आनंदापासून दू र व्हायला
लागतो असे माउली म्हणत आहे . प्रेमामध्ये आपल्या सारख्यां ची भूक कधीच का भागत नाही
याचे माउलींनी वदलेले हे उत्तर आहे ! परं तु िृंदािनातील गोपींना, श्रीसंत मीराबाईला आवण
माउलींना प्रेमाच्या अच्चित्वानेच सुि लाभते . मग त्यां च्या दे ह-मन रुपी अच्चित्वाला त्यातून काय
फायदा होणार आहे याचा व्यािहाररक वहिोब मां डायचा ते प्रयत्‍नसुध्दा करीत नाहीत. िोपयांत
आपणास इतक्या िुध्द प्रे माचे अच्चित्व िाणित नाही तोपयांत आपण ‘लािण्याच्या पुतळ्या’ला
पावहलेसुध्दा नाही. सद्‍गुरुगृही राहून स्विररराला क्लेि दे ऊन िेव्हा अचानक मानवसक
िब्धध्दता प्राप्त होते तेव्हा आपल्यातील वनगुिण प्रेमाचे अच्चित्व आपणास िाणविते . त्यातून सतत
वतथेच राहून आपणस सेिा करायची असा हट्ट िाढविणे म्हणिे मनातील चां दण्याचा नाि करणे
होय. वतथे लाभलेली िां तता वनरं तर आपणाििळच आहे हे कळल्यानंतर िेव्हा मनाला तीचा
विरह टोचायला लागतो ते व्हा आपणास माउलींच्या विराणीतील भाि कळतो! आवण हा भाि
िाणून घेतल्यावििाय िगण्यात काय अथि आहे ?

॥ हरर ॐ ॥

Advertisements
Report this ad
Report this ad

Posted on वडसें बर 7, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंग1 वटप्पणी माउलींची विराणी – १२:

प्रेमाचे मूळ िर

माउली ांची विराणी -११: सिव सुखाचे मूळ

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‍गुरु माधिनाथाय नमः ॥

िीिावचया िीिा प्रेमभािावचया भािा । तुि िां चूवन केििा अनु नािडे ॥ १ ॥

िीिें अनुसरवलये अझून का नये । िेगी आणा तो सये प्राण माझा ॥ २ ॥

सौभाग्यसुंदरु लािण्यसागरु । बापरिुमादे वििरु श्रीविठ्ठलु ॥ ३ ॥

उन्हाळ्याचे वदिस आले की घरातील बायकां ना िषिभराचे लोणचे भरुन ठे िायचे िेध लागतात.
कच्च्च्या, करकरीत कैऱ्या वनिडून त्यां चे लोणचे वचनी मातीच्या सटां मध्ये दादरा लािून भरले की
त्यां ची िषिभराची तोंडीलािण्याची सोय होते . गॅसिर तापिून वनिांतुक केलेल्या चमच्याने भरलेल्या
बरण्यां तून मोिकेच लोणचे बाहे र काढून त्या िषिभर लोणचे वटकेल याची िात्री करतात. प्रत्येक
लोणच्याच्या बरण्यासुध्दा ठरलेल्याच असतात. आं ब्याच्या लोणच्याच्या बरणीत पुढल्या िषी वलंबाचे
लोणचे भरुन ठे िले िात नाही. आपल्या मनाची अगदी अिीच अिथथा असते . नेहमीच्या
िीिनातून आनंद वमळविण्यासाठी िरुरी असलेल्या विषयरुपी लोणच्याच्या भरणीस आपल्यास
िणू संपूणि िषिभर आपणासाठी उन्हाळाच असतो! त्यामुळे िेव्हा इं वियां च्या दृष्टीस विषय पडतो
तेव्हा दरिेळी तो आपलासा करुन ििळ ठे िण्यासाठी मनाची धािाधाि सुरु होते . िरा विचार
केला की असे लक्षात ये ते की संपूणि आयुष्य आपण एका मागे एक अिा विषयभरणीतच
घालविले आहे . भविष्यात सुिाची चि हिी असली की आपण भूतकाळात िमा केलेल्या
विषयां पैकी एिादा बाहे र काढून त्याच्या चिीत आनंद वमळविण्याचा प्रयत्‍न करतो. आता काही
भाग्यिान साधक असे असतात की त्यां ना स्वतःच्या सुि वमळविण्याच्या या प्रक्रीयेमागील पाया
िाणून घ्यायची उत्सुकता लागते. कधी रवििारची पुरिणी िाचून, तर कधी सवचन ितक
ठोकताना पाहून, कधी चमचमीत वमसळ िाऊन तर कधी वििलगाबरोबर िेळ घालिून िी
सुिे वमळतात ती कुठल्या आधारािर उभी आहे त? हा प्रश्न त्यां च्या मनात डोकािू लागतो.
अिा आवणबाणीच्या क्षणी सत्संगती लाभून त्यायोगे गुरुकृपेचा अनुभि वमळाला तर साधकाच्या
लक्षात येते की भगिंताचे अच्चित्व नसते तर या िगात कुणालाच कधीही सुि लाभलेच नसते .
त्या ज्ञानाच्या बळािर तो आपणास सुि कसे लाभेल याबद्दल विचार न करीता ‘आपणास सुि
लाभू िकते’ हे आपण कुठल्या समिुतीिर ठरविले इकडे लक्ष द्यायला लागतो! त्याच्या लक्षात
येते की या िगात कुठलाही प्राणी िा ििू अिी नाही की िीला सुि लाभणे अिक्यच आहे
असे िाटत आहे . प्रत्येकाला िात्री आहे की अमुक-अमुक प्रयत्‍न केले तर सुि वमळण्याची
िक्यता आहे . (ते सुि प्रत्यक्षात त्यां ना वमळे ल का नाही ही बाब िेगळी आहे !) प्रत्येक िीि
आपले अच्चित्व या समिु तीच्या पायािरच उभे करीत आहे . या दृष्टीने पावहल्यास असे म्हणता
येईल की प्रत्येकिण आपणास भगिंत लाभू िकेल या विश्वासािरच िगत आहे .

या पररच्चथथतीत अिा काही वसध्द व्यक्‍ती िन्माला येतात की इतरां च्या या िगातील धडपडींकडे
बघून लगेचच त्यां ना िरील सत्याची िाणीि होते. या िगात सुि आहे असे आपणास िाटते या
घटनेमधूनच ते भगिंताच्या अच्चित्वाची चाहूल घेतात ि त्याच्या प्राप्तीकरीता त्यां चा िीि
कासाविस व्हायला लागतो. िरील अभंगातून माउली एका गोवपकेच्या रुपकातफे अिा साधकां ची
भािािथथा प्रगट करीत आहे असे िाटते. श्री ज्ञानेश्वर महाराि म्हणत आहे त की: ‘आपण
िीिंत आहोत या भािनेला आवण या िगात प्रे म नािाचा भाि अच्चित्वात असण्याला िे अवधष्ठान
आहे त्या भगिं तािाचून मला दु सरे काहीही अणु मात्र आिडे नासे झाले आहे (१). माझ्या
िीिाला त्याच्याबद्दल इतका कासाविसपणा आलेला असूनही अिून मला भगिंताचे प्रत्यक्ष दििन
का होत नाही? सख्यां नो तुम्ही तुमच्या योगबळानेतरी त्या भगिंताला मिपािी लिकरात लिकर
आणा, त्याच्यािाचून माझे प्राण िायची िेळ आलेली आहे (२) श्री ज्ञानदे िां ना केिळ श्रीविठ्ठलच
सिि सोभाग्याचे आवण सिि सौंदयाि चे मूळरुप आहे त असे स्पष्टपणे उमिून आलेले आहे (३).’

भगिंताच्या प्राप्तीची िा संतां च्या सहिासाची ओढ आपणास इतक्या वनमिळ कारणासाठी िेव्हा
लागते तेव्हा परमाथाि चे ध्येय दू र नसते . ज्याप्रमाणे एिादा िास्त्रज्ञ समोरील घटनेमागील तत्व
वनव्वळ ज्ञानप्राप्तीसाठी िाणून घ्यायचा प्रयत्‍न करतो त्याचप्रमाणे आपण सिि सुिाचे मूळ काय
आहे याचा िोध घ्यायला सुरुिात केली पाहीिे . भगिंताकडे मागण्यां ची यादी घेऊन िा
सद्‍गुरुंकडे व्यािहाररक अडचणी घेऊन िाण्यामध्ये आपण सुिाच्या मूळापासून दू र हो उन
त्याच्या एक ठराविक दृष्य रुपामध्ये अडकत आहोत हे ध्यानात घ्या. श्री रामकृष्ण परमहं सां कडे
अनेक श्रीमंत मारिाडी लोक प्रसाद घेऊन िायचे पण त्याचे भक्षण ते ना स्वतः करायचे ना
आपल्या िास विष्यां ना करुन द्यायचे ! ते म्हणायचे की ‘त्यां नी वदलेल्या प्रत्येक गोष्टीला त्यां नी
आपल्या मागण्यां नी आच्छावदले आहे . एकही ििू प्रेमापोटी वदलेली नाही!’ भगिंताकडे िेव्हा
आपण मागणी करतो (मग ती वकतीही उि पातळीची असो) तेव्हा आपणही श्री रामकृष्ण
परमहं सां च्या त्या मारिाडी भक्‍तां प्रमाणे भगिंतप्रेमापासून दू र होतो. िरील अभंगातून माउली
आपणास असे सां गत आहे की एक भगिंत ििळ आला की सिि प्रेमभािच हातात आला,
सौभाग्याचे भां डार आवण सौंदयाि मधील सुंदरता प्राप्त झाली. आता अिून काही हिे असे उरलेच
नाही. इतक्या पवित्र आवण वनमिळ भािनेपोटी माउलींच्या ह्रुदयात विरहिेदना रुतलेली आहे हे
आपण िाणून घेणे फार महत्वाचे आहे . िरे म्हणिे माउलींप्रमाणेच आपणा सिाां नाही भगिंत
ििळ हिा असे प्रामावणकपणे िाटते . पण आपल्यातील विरहिेदनेचे मूळ त्याच्याद्वारे भौवतक िा
मानवसक सुि वमळविण्यात आहे . आवण हा मूलभूत फरक आपणास भगिंतदििनापासून िंवचत
करतो. पंवडत िसरािां च्या सुरेल स्वरां तून ‘मै तो कर आयी वपयासंग रं गरवलया’ असे आपण
िेव्हा ऐकतो तेव्हा आपणास आपल्या वप्रयकराची आठिण होते , माउलींप्रमाणे भगिंताची िा
सद्‍गुरुंची आठिण होत नाही. आवण यातच आपल्या विरहातील आवण माउलींच्या विराणीमधील
फरक दडलेला आहे .

॥ हरर ॐ ॥

Posted on नोव्हें बर 15, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी -

११: सिि सुिाचे मूळ

माउली ांची विराणी -१०: सद्‍गुरांची चरणसेिा हाच

विठ्ठलाचा ध्यास

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‍गुरु माधिनाथाय नमः ॥

भेवटसी गेवलये तंि तीच िावलये । भुलली ठे वलये मि न कळे काही ।

िंि मागुता न्याहाळी । तंि काळी ना सािळी, मूवति चोििेना ॥ १ ॥

काय सां गो माये न कळे तयाची सोये । येणे मनाचे मोडु वन पाये , िेवधयेले ॥ २ ॥

आं तु बाहे री कैसी भरलेवन अंगे । क्षेम दे ऊ गेले अंगे, तंि तो िडूवन ठे ला ।

िाररता नािरे काय सां गो माय गोटी । करुवन ठे ला साठी, िीवित्वेसी ॥ ३ ॥

 आिेवचये हािे तंि तो परतीचा धािे । वनरािेसी पािे , िेळु न लागता ।

बापरिुमादे वििरु विठ्ठली उपािो । ज्ञानदे िा भािो, वनिृत्तीपायीं ॥ ४ ॥

श्री रामकृष्ण परमहं स म्हणायचे की ‘अद्वै तप्रणाली सिि तत्वज्ञानां चे अंवतम रुप आहे . द्वै त,
विविष्टाद्वै त िगैरे प्रणाली चुकीच्या नसून साधकाच्या प्रगतीचे ते टप्पे आहे त. परं तु त्या अंवतम
अिथथा नसून साधकाने कुठल्याही मागाि ने साधना केली तरी त्या सिाांची पराकोटी अद्वै तातच
होते.’ श्री रामकृष्ण परमहं सां नी केिळ भारतीय सनातन धमाां तील विवभि मागाां नुसारच साधना
केली होती असे नसून त्यां नी मुस्लीम ि विश्चन धमाां च्या वनयमां चे पालन करुन त्यांचे अंवतम
ध्येयही गाठले होते (मुच्चस्लम धमाि च्या मागाि चे पालन करताना त्यां ना अत्यंत वप्रय असलेल्या श्री
कालीमातेच्या दििनातला रसच त्यां च्यातून वनघून गेला होता!). त्यामुळे त्यां च्या या उिारां मागील
स्वानुभियुक्‍त सत्यतेचे पाठबळ अवधकच मिबूत आहे यात िंका नाही. ‘ज्याप्रमाणे एकाच
नदीला अनेक घाट असतात आवण ते सिि एकाच पाण्याचे प्रािन करण्यास मदत करतात,
त्याचप्रमाणे एकाच भगिंताच्या वनरं तर साविध्यासाठी विवभि धमाां चे वनरवनराळे मागि आहे त’ असे
ते नेहमी म्हणायचे . साधकाच्या मनात गुरुपोवनवदि ष्ट साधनेचा अवभमान िरुर असािा, परं तु त्या
भािनेचे रुपां तर एकां गीपणात होत नाही याबद्दल त्याने सािध राहणे आिश्यक असते . याकरीता
आपण स्वतःच्या मागाि मध्ये अडकून न राहता तो मागि आपणास कुठे नेत आहे इकडे लक्ष
ठे िणे उपयुक्‍त होते. संस्कृतमधील ‘ध्यानमूलम गुरुमूिती, पूिामूलम गुरोपदम। मंत्रमूलम
गुरोिाक्यम, मोक्षमूलम गुरोकृपा ॥’ या श्लोकामध्ये असे स्पष्टपणे सां वगतले आहे की
गुरुकृपेवििाय मोक्ष वमळणे अिक्य आहे . िोपयांत आपल्यािर सदगुरुंची कृपा होत नाही
तोपयांत आपल्यािरील मायेचे िचिस्व दू र होणार नाही. आवण या सििव्यापी गुरुकृपेमध्येच अनंत
साधनामागि लोप पाऊन एकवत्रत होतात हे आपण वनरं तर ध्यानात ठे िलेले बरे .

िरील अभंगामध्ये माउलींनी अिाच एका साधनेचे अंवतम रुप दिि विले आहे . द्वै तातील
भक्‍तीमधून अद्वै तात कसे िाता येते याचे फार सुंदर िणिन या विरवहणीमध्ये केले आहे .
िृंदािनातील एका गोपीचा आधार घेऊन वतच्या अिथथेचे िणिन करीत माउली म्हणत आहे :
‘िेव्हा भगिंताच्या भेटीला मी गेले, तेव्हा मीच तो झाले, या अनाकलनीय करणीने माझी मवत
भुलून आता मला काही कळे नासे झाले आहे . त्यामुळे आता भगिंताकडे बवघतल्यािर तो काळा
आहे का सािळा आहे हे सुध्दा नीट उमगत नाही (१). सख्यां नो, त्याची लीला काय आहे हे
कळणे अिक्य आहे . (ज्या मनाचा आधार घेऊन मी त्याचा ध्यास धरला होता त्या) मनाचा
विध्वंस करुन याने मला त्याचे िेड कसे आवण कुठे लािले आहे हे च कळत नाही (२).
त्याच्याच रुपाने आता मी आतून-बाहे रुन भरुन गेली आहे . त्याला वमठी मारािी म्हटले तर
त्यासाठी िरुरी असलेले त्याच्यात आवण माझ्यातील अंतर नाहीसे होऊन तो माझ्यातच आला
आहे (म्हणून ते िक्य नाही) आवण आता त्याला दू र ठे िािे असे म्हटले तरी ते िक्य होत
नाही (कारण ते स्वतःलाच आपणापासून दू र करण्यासारिे आहे !). सख्यां नो काय तुम्हाला
सां गू, त्याने माझे िेगळे अच्चित्वच िणू स्वतःत िमा करुन नष्ट केले आहे (३). त्याच्या
पुनभेटीची आिा धरली की त्याचक्षणी तो आपल्या घरी परत िातो आवण वनरािा संपूणिरीत्या
मनात भरली की तो लगेच ििळ येतो (हे माझ्या ध्यानात आले आहे !). (या विरवहणीचा हा
अनुभि पाहून) श्री ज्ञानदे िां ना विठ्ठलप्राप्तीचा उपाय सापडला! तो म्हणिे श्रीवनिृत्तीनाथां ची सेिा
होय (४).’

िरील अभंगामधून माउली आपणास सां गत आहे त की भक्‍तीमागाि ने होणारी भगिंताची प्राप्ती
घरात एिादी निीन ििू आणून ठे िल्यासारिी न होता त्याच्यामध्ये आपल्या अच्चित्वाचे विलीन
होण्यातच होते. श्री रामकृष्ण परमहं स आपल्या कालीमातेची पूिा करीत असताना भािािथथेत
िाउन स्वतःलाच गंध लािायचे ि दे िीचा प्रसाद स्वमुिात ठे िायचे . त्यांच्या ‘िेडेपणाची’ तक्रार
दवक्षणेश्वर मंवदराच्या मालकाकडे सुध्दा गेली होती! आता स्वतःच्या अच्चित्वाचा नाि होण्यात
आपल्या सिि आिा-आकां क्षां चे नष्ट होणार हे िेगळे सां गायची िरुरी नाही. त्यामुळे िोपयांत
मनात आिा आहे तोपयां त भगिंत आपल्यापासून दू रच राहणार हे स्पष्ट आहे . म्हणिे िोपयांत
आपल्या मनात कुठल्यातरी गोष्टीचा हव्यास आहे तोपयांत भगिंत आपल्यापासून दू रच राहतो.
आपल्या मनाचा कुठल्यातरी गोष्टीचा ध्यास धरणे हाच स्वभाि असल्याने भगिंताची प्राप्ती
आपणास होणे अिक्य आहे असे आपणास िाटणे साहविकच आहे . परमदयाळू माउलींनी
म्हणूनच आपणास या न्यूनगंडातू न बाहे र काढण्यासाठी मनाला कुठला ध्यास ठे िण्याची परिानगी
आहे हे सां वगतले आहे . आपल्या सदगुरुंच्या चरणां िर िेव्हा आपली निर च्चथथर होऊन बाकी
सिि इच्छा-आकां क्षां चा नाि होईल तेव्हा आपोआप विठ्ठलप्राप्ती होईल असे माउली अभंगाच्या
िेिटच्या चरणात म्हणत आहे . श्री रामकृष्ण परमहं स म्हणायचे की िर स्वतःचे अच्चित्व िेगळे
ठे िायचेच असेल तर ते भक्‍त या रुपात ठे िािे. याने साधकाला बाधा उत्पि होत नाही. या
अभंगाद्वारे माउलींनी भक्‍त म्हणिे काय याची फार सोपी व्याख्या आपणास वदली आहे : ती
म्हणिे सद्‍गुरुंच्या आज्ञेचे तंतोतंत पालन वनरपेक्षपणे िो करतो तोच भगिंतभक्‍त होय.
अभंगातील िेिटच्या चरणात त्यां नी ‘ज्ञानदे ि’ या नािाने स्वतःचे विष्यत्व दाििून सििविष्यां ना
मागि दििविला आहे असे िाटते (यावििाय स्वतःला दोन नािां नी संबोधायचे उवद्दष्ट काय
असणार?). या दृष्टीने पाहील्यास, या रचनेत आलेला ‘वनरािा’ हा िब्द नकारात्मक नसून
सद्‍गुरुंिरील विश्वास दििविणारा या अथाि ने पूणिपणे अवतिय सकारात्मक आहे . ज्या साधकाचे
ध्येय गुरुिचनाचा अथि िाणून घेऊन त्याप्रमाणे ितिन करण्यात च्चथथर झाली आहे तो अिुिनाप्रमाणे
आपले लक्ष्य साधणार (मग ते दू रिरील पक्ष्याच्या डोळ्यासारिे सूक्ष्म असले तरी हरकत
नाही!) हे माउलींचे आश्वासनच या अभंगातून आपणास वमळाले आहे !

॥ हरर ॐ ॥

Posted on नोव्हें बर 1, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी -

१०: सद्‍गुरुंची चरणसेिा हाच विठ्ठलाचा ध्यास

माउली ांची विराणी – ९: करणापर आळिणी

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‍गुरु माधिनाथाय नमः ॥

रं गा येईिो ये रं गा येईिो ये । विठाई वकठाई माझे कृष्णाई कान्हाई ॥ १ ॥

 िैकुंठवनिावसनी िो िगत्रयिननी । तुझा िेधु ये मनी िो ॥ २ ॥

कटीं कर विरावित मुगुटरत्‍निवडत । पीतां बरु कावसया तैसा येई कां धाित ॥ ३ ॥

विश्वरुप विश्वंभरे कमळनयने कमळाकरे िो । तु झे ध्यान लागो बापरिुमादे वििरे िो ॥ ४ ॥

आपण िे बीि पेरु त्याचप्रमाणे पीक येते आवण हाच वनयम आपल्या सिि कमाां नासुध्दा लागू
होतो. आपल्या कमिफलाचे रुप वनव्वळ दृष्य कमाां िर ठरत नसून केलेल्या कृतींमागे आपला हे तू
कुठला होता यािर िाि अिलंबून असतो. उदाहरणाथि , एिाद्या कसायाने मरणास टे कलेल्या
बोकडाचा िीि िाचिून त्याला पुष्ट केले असे सकृतदििनी साच्चत्वक कमि केले तरी त्यामागील
हे तू नंतर त्याचे मां स विकून उदरभरण करण्याचाच असल्याने या िरकरणी साच्चत्वक िाटणाऱ्या
कमाां चे फल तामवसकच होते , त्याला मोक्षपदास नेण्यास उपयुक्‍त होत नाही. या उदाहरणामध्ये
एक सूक्ष्म गोष्ट दडलेली आहे ती आपण ध्यानात घेतली पावहिे . ती म्हणिे िरील उदाहरणात
कसायाला स्वहे तूची पूणि िाणीि असल्याने ‘मी वकती पुण्य केले आहे ’ असे तो स्वतःसुध्दा
म्हणत नाही. परं तु समिा त्याचा ‘मी बोकडाच्या भल्यासाठीच हे सिि करत आहे ’ असा
गैरसमि झाला असता तरीसुध्दा त्याचे कमिफल बदलणार नाही! कारण त्याने काहीही म्हटले
तरी सत्य पररच्चथथती बदलत नाही. अगदी त्याचप्रमाणे आपणास स्वतःच्या साधनेबद्दल वकतीही
चां गली समिूत असली तरी सत्यपररच्चथथती वभि असली (आवण ती वभि असतेच!) तर
आपणास भगिंतचरणकमलप्राप्तीचे फल वमळत नाही. सििसाधारणपणे ििुच्चथथती अिी असते
की आपणही त्या कसायाप्रमाणेच कुठल्यातरी फलां कडे निर ठे िून िरकरणी साच्चत्वक वदसणारी
पारमावथिक साधना करीत असतो. याचे एक उदाहरण म्हणिे आपण सदगुरुंना मान दे तो हे
िरे पण त्यांनी कसे ितिन करािे याबद्दलच्या आपल्या मनातील अपेक्षां ची िाणीि वकतीिणां ना
असते? ज्यािेळी आपल्या गुरुंनी अमुक एक िति न कसे केले अिी िंका आपल्या मनात येते
त्या प्रत्येकिेळी आपल्याच मनातील अपेक्षां चे दििन होत असते . आवण त्यां च्यामुळे आपणास
साधनेचे फल न वमळता आपण भक्‍तीप्रेमाच्या अमृतिषाि िापासून कोरडे च राहतो.

तेव्हा लक्षात घ्या की आपण वकती िडतर साधना केली यापेक्षा आपला साधनेचा हे तू वकती
पवित्र आहे यािर आपली प्रगती िाि अिलंबून आहे . आपण साधनेला सुरुिात का केली
याला फारसे महत्व नाही. परं तु सद्‍गुरुंबाबत ‘व्यािहाररक अडचणींिर मात करण्यासाठी एक
समथि िक्‍वत’ हाच दृष्टीकोन आयुष्यभर ठे िला तर आपली साधनेतील प्रगती एका ठराविक
पातळीच्या पुढे िाणार नाही यात िंका नाही.

काही साधक गुरुंच्या मदतीने आपल्या सुरुिातीच्या अडचणींिर मात करुन आता परत
संसाराकडे बघायचे नाही असा सुवनश्चय करतात. परं तु अिा भाग्यिान साधकां मध्येही
बहुतेकिण आपल्या गुरुंकडे ‘भूतकाळात अडचणींिर मात करण्यास मदत करणारे ि भविष्यात
भगिंतदििनाचा मागि दािविणारे ’ या कृतज्ञतायुकत ्‍ भािनेने बघत असतात. सकृतदििनी काहीच
िािगे न वदसणाऱ्या या भािनेतूनसुध्दा िािविक आपण अिून संसारातून बाहे र आलेलो नाही
हे च वसध्द होते हे लक्षात घ्या. त्यामुळे असे साधकही भगिंतभक्‍वतप्राप्तीपासून िंवचत राहतात.
आता फारच विरळा साधक असे असतात की सद्‍गुरुंिी आपला संबंध कुठल्या वनवमत्ताने आला
हे पूणि विसरुन त्यां च्याविषयीच्या वनव्वळ प्रेमापोटी त्यां च्या साविध्यात राहतात. ज्याप्रमाणे न
चुकता आवण विनाहे तू आपण वमत्रां िी गप्पा मारायला दर संध्याकाळी नाक्यािर िातो त्याप्रमाणे
ते आपली साधना वनत्यपणे करतात. साधनेतून काय वमळाले, काय वमळणार आहे आहे िगैरे
विचार त्यां च्या मनातसुध्दा येत नाहीत. हे साधक सद्‍गुरुंबद्दलच्या प्रेमात सतत न्हाऊन
आपल्यातील सिि मनोमळां ना दू र सारतात आवण ध्येयाला सहिपणे गाठतात! श्रीसंत गोंदिलेकर
महाराि म्हणायचे की ‘इथे इतके िण येतात, पण रामनामाची गोडी मनाला लािून घेऊन
स्वतःचे साथिक करुन घेणारे श्री ब्रह्मानंदां सारिे विरळाच आहे त!’ थोडक्यात सां गायचे म्हणिे
ज्या साधकां चा साधनेमागील हे तू प्रेमावििाय दु सरा नसतो त्यां ना आवण त्यां नाच भगिंतभक्‍तीची
प्राप्ती होते . कारण वनहे तुक प्रेमामध्येच भगिंत आहे .

आपल्या मनात भगिंताबद्दलचे वनमिळ प्रेम उद्भिणे हीच िरी गुरुकृपा आहे . एकदा ही कृपा
झाली की भक्‍त भगिंताची किी आळिवण करतो याचे मूवतिमंत उदाहरण म्हणिे माउलींची
िरील विरवहणी आहे . या च्चथथतीसाठी भगिंताच्या येण्यातच आपले सििस्व आहे ही भािना
िागृत हिी! िरील अभं गातून माउली म्हणत आहे की: ‘हे पां डुरं गा ये रे , पां डुरं गा ये . माझी
विठाई, कृष्णाई (ये ये तू आता ये) (१). ज्यापासून या वत्रभुिनांची वनवमिती झालेली आहे
आवण िो िैकुंठात रहात आहे , त्या तुझ्या रुपाचाच ध्यास या मनात भरलेला आहे (२).
भरिरी पीतां बर नेसून, रत्‍निवडत मुकुट घालून कंबरे िर हात ठे िलेल्या रुपात िसा आहे स
तसा धाित ये (३) ज्याने आपल्या रुपाने हे विश्व पूणि भरलेले आहे आवण म्हणून विश्वरुप
झाला आहे त्याच्या कमळधारी रुपाच्या सुंदर नयनां च्या ध्यानात श्री ज्ञानदे िां ना िीिनाचे सििस्व
िाटू दे (हीच प्राथिना आहे ) (४).’

अहो, भगिंताबद्दल असे वनमिळ प्रेम असलेल्या साधकामध्ये आवण भगिंतात काय फरक
असतो? ज्याक्षणी हे पवित्र प्रेम उद्भिते त्याचक्षणी तो आपल्यामध्ये आलेलाच आहे ! म्हणूनच
स्वामी वििेकानंद िेव्हा पवहल्यां दा श्री रामकृष्ण परमहं सां कडे गेले तेव्हा त्यां ना आपला वििलग
भेटल्यासारिा आनंद झाला आवण ‘अरे , इतके वदिस तू कुठे होतास?’ असे म्हणून स्वामींच्या
गळ्यात हात घालून त्यां नी अश्रू ढाळले! तसे बघायला गेल्यास श्री रामकृष्ण परमहं सां कडे अनेक
साधक सदा यायचे . परं तु त्यां ची सत्‍संगाची भूक त्यां च्या सहिासात भरुन वनघायची नाही. ते
म्हणायचे ‘मी इथे रत्‍न, माणके द्यायला बसलो आहे आवण माझ्याकडे वहग-िीरे विकत घेण्यात
रस असणारे च येत आहे त!’ त्यातच श्रीकालीमाते ने दृष्टां त दे िून तुझे िरे विष्य येणार आहे त हे
दािविलेले असल्याने त्यां ची िाट बघण्यात ते अगदी कासािीस व्हायचे. संध्याकाळ झाली की
दवक्षणेश्वर मंवदराच्या छतािर िाऊन आक्रोि करायचे की ‘अिून एक वदिस गेला पण अिून
तुम्ही आला का नाहीत?’ श्री रामकृष्णां ची त्यांच्या ‘आतल्या गोटातील’ भक्‍तां ची अिी िाट
म्हणिे बघणे भगिंताची िाट बघण्यासारिेच आहे यात िं का नाही. या पाश्विभूमीिर िेव्हा
स्वामी ठाकुरां ना प्रथम भेटले तेव्हा त्यां ना असा पराकोटीचा आनंद होणे साहविकच आहे .
अथाि त, स्वामींना या पाश्विभूमीची काहीच कल्पना नसल्याने कुठल्या िेड्या माणसाकडे मी आलो
आहे असेच िाटले! परं तु आपण बवघतलेले आहे च की स्वामींना आपल्यामधील पवित्रतेची िाणीि
नसली तरी ते सत्य बदलले नव्हते ! त्या सत्याच्या प्रभािानेच श्री रामकृष्णां ना हषाि चा अत्यािेग
झाला. सद्‍गुरु वदसताक्षणी असा आिेग ज्यां च्या मनात येतो त्यां ची साधना फळास आली असे
समिािे.

॥ हरर ॐ ॥

Posted on ऑक्टोबर 22, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी

– ९: करुणापर आळिणी

माउली ांची विराणी – ८: सिव सुखाचे मूळ

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‍गुरु माधिनाथाय नमः ॥

वत्रभुिनींचे सुि पाहािया नयनीं । वदनरात्रीं धणी न पुरे माझी ॥ १ ॥

विटे िरी सां िळा पाहतां पैं डोळां । मन िेळोिेळां आठवितु ॥ २ ॥

सागरीं भरीतें दाटे तैसे मन नटे । िाट पाहों कोठें तुझी रया ॥ ३ ॥

बापरिुमादे वििरु पूणि प्रकािला । कुमुवदनी विकासला तैसे िालें ॥ ४ ॥

या िगात िैविध्य ठासून भरलेले आहे . इथे कुणी श्रीमंत आहे तर त्याच्या एका बंधूला दोन
िेळच्या िाण्याची ददात आहे . कोण आपल्या कुटुं वबयां बरोबर रहात आहे तर आणिी कुणी
नोकरीवनवमत्त स्ववकयां पासू न दू र परदे िी िाऊन एकटा रहात आहे . येथील एक रािा आहे तर
अनेक रं क आहे त आवण नैवतकतेचा पुतळा असलेल्यां चे िेिारी गुन्हेगार आहे त. परं तु या सिि
विवभितेमध्ये एक समानता आहे . ती म्हणिे सिाां ची आपापल्या परीने िीिनात सुि िोधण्याची
चाललेली धडपड. प्रत्येकिण आपली बुध्दी चालिू न स्वतःला िे पटे ल त्याप्रमाणे सुिी राहण्याचा
प्रयत्‍न करीत आहे . भरपू र चािी वदलेल्या िेळण्याला िवमनीिर ठे िले की त्याच क्षणी विकडे
तोंड असेल वतकडे िोराने पळू लागते. त्याचप्रमाणे िन्मापूिीच आपल्या मनात स्वसुिाच्या
आथथेचा इतका ताण भरलेला आहे की िन्माला आलेल्या क्षणापासून आपण सुिाचा उपभोग
घेण्यास सतत पळत आहे . पाठीिर िीिघेणे ओझे लादलेल्या गाढिासमोर एका काठीला गािर
टां गून ठे ितात आवण त्याच्या प्राप्तीच्या आिेत तो भरभर चालायला लागतो असे म्हणतात.
त्याचप्रमाणे भूतकाळात वमळलेल्या सुिाला स्वाहा करुन आपले मन भविष्यातील आनंदाची
तरतूद करण्यास ितिमानकाळात आपणास नाना प्रकारे नाचविते . या सिि गडबडीमध्ये आपण
मूलभूत प्रश्न विचारायचे विसरतो. ते म्हणिे, या िगात इतक्या विविध प्रकारची सुिे भरुन
ठे िलेली आहे त त्या सिाां मध्ये काही समानता आहे का? की प्रत्येक सुि आपल्या स्वतंत्र
पायािर उभे आहे ? हे प्रश्न मूलभूत आहे असे म्हणण्याचे कारण असे की समिा सिि सुिां चे
मूळ एकच असले तर सू ज्ञ मनुष्य त्या पायाला प्राप्त करण्याचा प्रयत्‍न करील. तलािािरील
तरं गािर हे लकािे िाण्यापेक्षा िोल डु बकी मारुन िां त पाण्यात मासा राहतो तसे आपण एका
मागे एक सुिां च्या िोधापेक्षा सिि सुिां च्या मूळालाच किटाळू न बसू .
आपल्या मनात हे प्रश्न उद्भितसुध्दा नाहीत याचे कारण दृष्य िगतातील उपरोवनवदि ष्ट िैविधता
होय. ज्याप्रमाणे पत्यां ची िादू करणारा मनुष्य आपले व्यिधान बोलण्यात गुंतिून हळू च
दु सरीकडे हातचलािी करतो त्याचप्रमाणे आपल्या निरे समोरील विविधता त्यां च्यामध्ये काही साम्य
असेल या भािनेला उद्भिूदेिील दे त नाही. कल्पना करा की कचेरीमधून दमून आल्यािर
हसतमुि पत्‍नीच्या हातून वमळालेल्या गरम-गरम चहाच्या प्यालातील आनंद आवण ती माहे री
गेल्यािर िेिारणीिी िेळकरपणे मनसोक्‍त गप्पा मारण्यातील सुि आवण त्या दोघींना पूणि
विसरुन भगिंताच्या उपासनेत संपूणिपणे मग्न होण्यामधील वमळालेले समाधान यामध्ये काही
समानता असू िकेल याची आपण कल्पनातरी करु िकतो का?! परं तु आपल्या िीिनातील
सिि सुिां मध्ये एक समान धागा आहे . तो म्हणिे प्रत्येक सुिी क्षण आपल्या मनाची अिून
काही िोधण्याची धडपड थां बलेली असते ते व्हाच येतो.

िरा विचार केल्यािर आपल्या लक्षात येईल की िेव्हा केव्हा आपणास आनंद होतो तेव्हा त्या
आधी ‘आता अिून काही हिे आहे ’ ही भािना आपल्या मनातून गेलेली असते आवण आपले
मन त्या िब्धतेमध्ये विलीन हो उन गेलेले असते . काय गंमत आहे बघा. िे मन सुि
वमळविण्यासाठी आपणास नाना संकटातून नाचविते ते स्वतः कधीही सुिाचा उपभोग घेऊ िकत
नाही (कारण त्या प्रत्येकिेळी तो ‘मनोरुपी पटु ’ फाटलेला असतो). वमठाची बाहुली अथां ग
सागराचा तळ िोधण्यास गेली असता स्वतःच्या अच्चित्वाच्या लोपामध्येच सत्य प्राप्त करते तिी
ही गोष्ट आहे . मग परत स्वतंत्र अच्चित्व आल्यािर त्या वबचाऱ्या मनाचा सुिाचा िोध सुरु
होणारच. कारण त्याने फक्‍त भूतकाळात वमळालेल्या सुिाची गोष्ट ऐकलेली असते , प्रत्यक्ष
काहीच अनुभिलेले नसते ! आता असे बघा की ज्यािेळी आपले मन नष्ट होते त्या प्रत्येकिेळी
आपण भगिंतानिीक असतो. ही भगिंतप्राप्तीची व्याख्याच आहे असे समिा. म्हणूनच माउली
आपल्या िरील अभंगामध्ये भगिंताच्या वनगुिण रुपाला ‘वत्रभुिनींचे सुि’ या नािाने पुकारत
आहे . भगिंत म्हणिे केिळ साच्चत्वक लोकां चे सुि नसून या सिि िगातील यियाित सुिां चा
पाया तोच आहे हे ध्यानात घ्या. म्हणूनच संत असे म्हणतात की सिि विश्व एकाच भगिंताच्या
ध्यासात आहे .

िरील विरवहणीमध्ये माउली म्हणत आहे : ‘या वत्रभुिनातील सिि सुिां चा पाया असलेल्या वनगुिण
भगिंताला नयनां नी प्रत्यक्ष पाहण्यासाठी वदिसरात्र माझी आथथा फोफाित आहे (१).
(पंढरपुरी) विटे िर उभा असलेल्या सां िळ्याला डोळा भरुन बवघतल्याची आठिण मनात िारं िार
येत आहे (२) पूणि भरलेल्या सागरालाही िलौघां नी पाणी आणािे असे िाटते त्याप्रमाणे तुझ्या
आठिणी ंने पूणि झालेल्या मनाने मी िाट बघत आहे की तुझी मूती कुठे वदसेल (३) (तुझ्या
दििनाने ) श्री ज्ञानदे िां ना सुिाची पूणि प्राप्ती झाली आहे , आवण ज्याप्रमाणे रविउदयाबरोबर
कमळ संपूणिरीत्या विकवसत होते त्याप्रमाणे मतीची च्चथथती झाली आहे (४).’

आपल्या मनाची दोलायमान च्चथथती िेव्हा वनगुिण भगिंताच्या साविध्याने नष्ट हो उन च्चथथरता प्राप्त
होते तेव्हा सुि वमळते. आवण त्यात सगुण रुपाची आथथा असणे म्हणिे पूणि भरलेल्या
सागरामध्ये िषाि ऋतूतील ओसंडून िहात असलेल्या गंगेने आणलेले पाणी वमसळल्यासारिे होते .
अिािेळी आपली मयाि दा न सोडता तो सागर अवधकच उचंबळू न येतो आवण त्याचे रुप
अवधकच भव्य होते. अगदी त्याचप्रमाणे विठ्ठलाच्या दििनाने संतां च्या हृदयाला भर येतो असे
माउली म्हणत आहे ! िसा सागर आधीच पूणि होता त्याचप्रमाणे संतही अनुसंधानात संपूणिच
असतात. आवण अिा स्वरुपानु संधानात मग्न असलेल्या च्चथथतीत संतां च्या वचत्ताचे अधििट उमलेले
कमळ सुंदर असते यात िंकाच नाही. पण सगुण रुपाच्या ध्यासात ते िेव्हा संपूणि उमलते
तेव्हा त्याचे सौंदयि अवधकच बहरुन येते. श्री रामकृष्ण परमहं स म्हणायचे की ‘स्वतः सािर
होण्यात मला आनंद िाटतोच पण ती सािर चािण्यातसुध्दा कधी कधी रस िाटतो!’.
अलंकापुरीत आत्मानंदात डु ं बत असणाऱ्या माउलीला पंढरपुरला िाण्याची आस लागते ती
कुठल्या कारणाने हे इथे स्पष्ट होत आहे असे िाटते .

॥ हरर ॐ ॥

Posted on ऑक्टोबर 14, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी

– ८: सिि सुिाचे मूळ

माउली ांची विराणी -७: कृष्णा सारखा कृष्ण आहे !

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‍गुरु माधिनाथाय नमः ॥

सां िवळये बुंथी सां िवळया रुपें । सां िवळया स्वरुपें िेवधयेलें ॥ १ ॥

काय करुंगे माये सां िळे न सोडी । इं वियां इं वियां िोडी एकतत्वें ॥ २ ॥

कैसे याचे तेि सां िळे अरुिार । कृष्णीं कृष्ण नीर सतेिपणे ॥ ३ ॥

ज्ञानदे ि म्हणे वनिृत्तीचे िुणे । सां िळे ची होणे यासी ध्यातां ॥ ४ ॥

भगिंताचे िणिन कसे करािे ? िब्द विथे पोहोचू िकत नाहीत त्या गोष्टीचे िणिन करणे
अिक्यप्राय आहे यात िं का नाही. परं तु िरा विचार केला तर आपण आपल्या आयुष्यात
एकातरी गोष्टीचे पूणि िणि न करु िकलो आहोत का? ‘चहा कसा झाला आहे ?’ या प्रश्नाचे
उत्तरसुध्दा आपण ‘छान’ या एका िब्दात दे तो िा ‘नेहमीसारिा झाला आहे , का
विचारतेस?!’ असा प्रवतप्रश्न करुन दे त नाही! यातील गंमतीचा भाग िरी सोडला तरी मूळ
मुद्दा यातून स्पष्ट होतो की अगदी साध्या िाटणाऱ्या गोष्टीचेसुध्दा आपण पू णि िणिन करु िकत
नाही. याचे कारण असे की ज्या आपल्या इं वियां द्वारे आपणास िगाचे ज्ञान होते त्यां ची
ग्रहणिक्‍ती फार मयाि दीत असल्याने आवण एकािेळी एकाच इं वियाद्वारे ज्ञान होत असल्याने आधी
आपणास संपूणि िाणीि कधी होतच नाही. आवण त्यात स्वतःची िब्दसंपत्ती तोकडी असल्याने
झालेल्या अपुऱ्या मावहतीलासुध्दा िब्दां वकत करणे आपल्या आिाक्याबाहे र असते . आवण त्यातून
महत्वाची गोष्ट म्हणिे या िगात कुणाला एिढी सिड आहे की एिाद्या गोष्टीला संपूणिरीत्या
िाणािे आवण सां गािे ? कामचलािू ज्ञान झाले की आपले पूणि समाधान होते . उदाहरणाथि ,
सायकल किी चालिािी हे कळले की आपले सायकलबद्दलची विज्ञासा िमते . पडू न िकता
वतच्यािर बसू िकण्यामागील िास्त्रीय वसध्दां त काय आहे आवण बसण्यासाठी नक्की कुठल्या
अियिां चा कसा उपयोग आपण करीत आहोत हे िाणून घ्यायला कोण उत्सुक आहे ?! पण
गंमत बघा की आयुष्यभर अधििट ज्ञानात सुि मानणारे असे आपण परमाथाि त मात्र संपूणि
ज्ञानाची अपेक्षा ठे ितो! भगिंत कसा आहे हे तु म्ही मला सां गा असा गुरुंििळ हट्‍ट धरुन
बसतो. कल्पना करा की िर आपण दररोि घडणाऱ्या सामान्य गोष्टींना स्वतःच्या िाणीिेने
संपूणि समिू िकत नाही, तर भगिंत कसा आहे याचे ज्ञान दु सऱ्यां च्या अनुभिातून कसे वमळिू
िकू? म्हणूनच भगिंताचे िणिन िृक्षाची िािा दाििून त्याच्या पवलकडील आकािातील अं धुकिी
वदसणारी चंिाची बारीकिी कोर वनदििनास दािविण्यासारिे सिि संत करतात.

श्री रामकृष्ण परमहं सां ना त्यां च्या वप्रय विष्यां नी अनेकदा त्याच्या अत्युि भािािथथेचे िणिन
करण्याचा आग्रह केला होता. भक्‍तां िरील प्रेमाने ‘आि मी त्या अिथथेत गेलो की िरुर
सां गीन’ असे त्यां नी बरे चिेळा सां वगतलेसुध्दा. परं तु त्या अिथथेत पोहोचल्यािर ते संपूणिरीत्या
िब्ध व्हायचे . नंतर ते म्हणायचे की ‘मुलां नो, मी िरोिर मनापासून स्वतःला थोडे िेगळे
ठे िून िे वदसत आहे त्याचे िणिन करण्याचा प्रयत्‍न केला. परं तु िेव्हा समाधी लागते तेव्हा
मुिातून िब्द उिारायला हिेत याची िाणीि व्हायला िरुरी असणारे दे हभानच हरपते . मग
कोण कुणाला काय सां गणार?’ नंतर ते म्हणायचे की ‘या िगात ज्या गोष्टींबद्दल बोलले गेले
आहे त्या सिि ििू आपल्या िाचेमुळे िणू ‘उष्ट्या’ झालेल्या आहे त. त्यां चा सोिळे पणा नष्ट
झालेला आहे . या विश्वात संपूणिरीत्या पवित्र गोष्ट एकच आहे . ती म्हणिे भगिंतािी एकरुप
झाल्यािरची समाधीिथथा!’ या उिारां मधून ब्राह्मणाने ‘सोिळ्यात’ रहािे या नेहमी िापरण्यात
येणाऱ्या िब्दां चा एक िे गळाच अथि लागतो! असो.

परं तु या ििुच्चथथतीतही आपल्या उपित परमदयाळू स्वभािामुळे सिि संतां नी आपापल्या परीने
त्यां च्या इष्टदे ितेचे िणिन करण्याचा प्रयत्‍न केलेला आहे असे वदसून येते. याचे कारण असे की
ज्या भगिंतािी एकरुप झाल्याने त्यां ना वििापवलकडील आनंद प्राप्त झालेला असतो त्या
आनंदाला सिि िगाला िाटण्याचा त्यां चा प्रयत्‍न होय. िरील विरवहणीमध्येसुध्दा माउली आपल्या
आराध्याचे िणिन करीत आहे त असे वदसून येते. अभंगामध्ये श्री ज्ञानदे ि महाराि असे म्हणत
आहे त की ‘सां िळ्या रं गात बां धलेल्या सािळ्या रुपाच्या सां िळ्या आकृतीने माझे मन पूणि िेधून
घेतले आहे (१). मैवत्रणींनो, आता मी काही केले तरी या सां िळ्या रुपाचा ध्यास काही सुटत
नाही. माझी सिि इं विये या एकाच रुपाच्या वचंतन करण्याच्या प्रयत्‍नां त एकरुप झालेली आहे त
(२). या सां िळ्या रुपाचे तेि सां िळे पणाने झळकत आहे ! िणू काळ्या रं गाच्या डोहात माझा
कृष्ण सािळ्या तेिाने चमकत आहे (३) ज्ञानदे िाला श्री वनिृत्तींच्या कृपाप्रसादाने सां िळ्यात
सामािून िाण्याचा ध्यास लागला आहे (४).’

ज्या माउलींनी श्री ज्ञानेश्वरीत अनेक निीन िब्द वनमाि ण करुन आपल्या भािनां ना स्पष्टरीत्या
मां डले त्यां नासुध्दा आपल्या भािािथथेतील सां िळ्याचे िणिन करीत असताना ‘सां िळा’ यावििाय
दु सरा कुठलाही िब्द िापरािासा िाटला नाही यातच भगिंताचा अवनिाि च्यपणा स्पष्ट होतो.
बािि भाषां िर पूणि प्रभुत्व असलेल्या माउलींनाही ‘सािळा’ या िब्दावििाय दु सरा एकही िब्द
त्यां च्या िब्दसंपत्तीमधून िापरािासा िाटला नाही हे लक्षात घेण्यासारिी गोष्ट आहे . भगिान
कृष्ण कृष्णरुप आहे यावििाय माउली सां गू इच्चच्छत नाही तर दु सरे कोण काय बोलणार? हीच
गोष्ट अनंत काल चालू आहे . आपले िेदसुध्दा ‘हे नाही, ते नाही’ यापवलकडे भगिंताचे िणिन
करु िकले नाहीत. विश्चन धमाि तही अिी कथा आहे की साडे -तीन हिार िषाां पूिी िेव्हा
आपल्या योग्य अनुयायां ना मागिदििन वमळािे म्हणू न मोझेसने वसनाई पिितािर िाऊन भगिंताची
आराधना केली आवण दे िाने त्याला एका झुडुपातील अग्नीरुपात दििन वदले ि लोकां ना उपदे ि
म्हणून ‘दहा आज्ञा (Ten Commandments)’ वदल्या. तेव्हा मोझेसने दे िाला विचारले की ‘तूच
मला भेटलास यािर लोकां चा विश्वास बसािा म्हणून मला तुझे िणिन करािे लागेल. तर तू कसा
आहे स म्हणून मी त्यां ना सां गू?’ तेव्हा त्याला उत्तर वमळाले ‘मी माझ्यासारिा आहे हे त्यां ना
सां ग! (I am that I am)’. अहो अनादीकाळापासू न भगिंताचे िणिन असेच होत आहे .
परमाथाि मध्ये दु सऱ्याच्या िणिनाचा आधार घेऊन भगिंतािी भेट होत नाही तर सद्‍गुरुकृपेमुळे
स्वतःला ध्यास लागल्यािर होते असे माउली आपणास अभंगाच्या िेिटच्या चरणातून सां गत
आहे . माउली अभंगातून आपणास असे सां गत आहे की भगिंताचा ध्यास लागणे म्हणिेच
गुरुकृपा झाली असे समिणे होय. या ध्यासानंतर स्वतःच्या पायािर उभे राहूनच भगिंतदििन
घ्यायचे आहे . याकरीता िे पाठबळ लागते ते द्यायला आपले सदगुरु समथि आहे तच!

॥ हरर ॐ ॥

Posted on ऑक्टोबर 4, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंग2 वटप्पण्या माउलींची विराणी -७: कृष्णा
सारिा कृष्ण आहे ! िर

माउली ांची विराणी -६: कृष्णाविण जीिनाचे शून्यत्व

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥

कृष्णें िेधली विरवहणी बोले ।

चंिमा करीतो उबारा गे माये ।

न लािा चंदनु न घाला विंिणिारा ।

हररविणे िून्य िेिारुगे माये ॥ १ ॥

माझे िीिीच
ं े तुम्हीं का िो नेणा ।

माझा बवळया तो पंढरीराणा िो माये ॥ २ ॥

नंदनंदनु घडीघडी आणा ।

तयाविण न िचवत प्राण िो माये ।

 बापरिुमादे वििरु विठ्ठलु गोविंदु ।

अमृतपानगे माये ॥ ३ ॥

परमाथाि मध्ये आपण सिि िण फक्‍त एका िब्दाचा पूणि अथि समिण्याचा प्रयत्‍न करीत आहोत.
प्रत्येकाचे मागि वभि असतील, पण सिाां ची मूळ िन्मिात विज्ञासा एकच आहे . त्या िब्दां त न
सां गता येणाऱ्या िा वकतीतरी िेळा स्वतःलाच न िाणविलेल्या ओढीपोटीच आपल्यापैकी कुणी
रामनाम घेत असेल, तर कुणी सोहम साधनेत मग्न असेल तर आवण कुणी योगसाधनेमध्ये व्यग्र
असेल. कुणी वहं दु असे ल तर कोण मुसलमान. कोणीतरी श्रीज्ञानेश्वरीचे पठण करीत असेल तर
कोण दासबोधाचे तर अिून कुणी कुराणाचे . परं तु साधकां मधील सिि फरक त्या एका िब्दाचा
अथि िोधण्यातील मागाां मधील फरक आहे . मूळ िब्द एकच आहे . तो म्हणिे ‘गुरुकृपा’. या
कृपारुपी मधाचे बोट विभेला लािूनच आपणास िन्म येतो आवण मग आयुष्यभर त्या चिीला
िोधण्यात आपला िन्म िातो! ज्याला गुरुकृपा म्हणिे काय हे पूणिपणे कळले तो साधक वसध्द
झालेला आहे . या िब्दाचा अथि इतका गूढ आवण गहन आहे की तो पू णि कळण्यास आपली
िब्दसंपत्ती संपूणिरीत्या विकवसत व्हािी लागते . श्रीज्ञानेश्वरी िा इतर संतसावहत्य वनत्यिाचनात
ठे िल्याचा फायदा असा की त्यातील िब्दां द्वारे आपण स्वच्चथथतीला िाणू िकतो. तेव्हढे
िब्दभां डार ििळ नसले तर साधक नुसता ‘वकती सुंदर’ या पवलकडे काही म्हणू िकत नाही
वकंिा एव्हढे िब्दसुध्दा त्याच्या तोंडातून न फुटता तो केिळ िब्ध राहून भािािथथेत मग्न
होतो. साधनेमधील ही एक अवतउि अिथथा आहे . अिािेळी भगिंतकृपे ने आपले सदगुरु
मानिी रुपात अच्चित्वात असले तर त्यां च्या सहिासाची ओढ अवनिार होऊन साधकाला त्यां च्या
दििनाची तळमळ लागते . आता ही तळमळ अध्याच्चत्मक पातळीिरील असली तरी ती मूतिरुपात
अितरताना साधकाच्या साधनाप्रकारानुसार येते. त्यामुळे यिोदामाते ला बाळकृष्णाची ओढ लागते
तर सुदामाला आपल्या वमत्राची. ज्याप्रमाणे िवमनीत िोल असलेला एकच झरा वठकवठकाणी
िेगळ्या कूपां तून बाहे र ये तो आवण मग त्यां च्या आकारानुसार त्या िलाचे रुप होते त्याचप्रमाणे
सिि साधकां च्या मनातील एकाच अद्वै तानंदाचे दृष्य रुप विवभि होते .

िरील अभंगामध्ये माउलींनी भगिान श्रीकृष्णां ची पूणि कृपा झालेल्या एका गोपीची अिथथा कथन
केलेली आहे . भगिान श्रीकृष्णां ना आपला सिा मानलेल्या गोपीच्या अिथथेबद्दल माउली म्हणत
आहे : ‘कृष्णाच्या ध्यानात मग्न झालेली एक विरवहणी बोलत आहे की िीतल चां दणेही आता
मला प्रिर सूयिप्रकािाप्रमाणे दाह दे त आहे . या विरहाग्नीला िमविण्यासाठी तुम्ही मला चंदनाचा
लेप लािू नका िा पंख्याने गार िारा घालू नका. माझ्या हररविण हे सिि वनरुपयोगी आहे त
(१). माझ्या या दु ःिाचे मूळ तुम्हाला कसे कळत नाही? सख्यां नो, आता माझे सिि िीिन
कृष्णमय झालेले आहे (२). त्यामुळे नंदकुमाराला सतत माझ्यासमोर आणल्यावििाय आता माझे
प्राण िाचणार नाहीत. श्री ज्ञानदे िां नाही विठ्ठल, गोविंद या नािां चा िप अमृत प्रािन
केल्यासमान आहे त (३).’

सदर गोपीच्या मधुरभािात पूणि अध्यात्म भरलेले आहे असे म्हणण्याचे कारण म्हणिे भगिंतां िी
भेट झाल्यािर ती आपल्या पंचेंवियां चे समाधान होईल असे म्हणत नाही तर माझे िाणारे प्राण
परत येतील असे म्हणत आहे . हे प्रेम दे हभािने िर आधारीत नाही तर चैतन्याच्या पातळीिर
आहे . श्रीमद्भगिद्गीतेमध्ये विश्वरुपाचे दििन झाल्यािर परम भक्‍त अिुिनसुध्दा असे उद्गारतो की
भगिंता तुझे चतुभुिि रुप परत माझ्यासमोर पुढे येऊदे , नाहीतर िीि काय आता चैतन्यसुध्दा
िायची िेळ आलेली आहे ! समिा गोवपकेच्या मागणीला मान दे ऊन अचानक श्रीकृष्ण समोर
आले तर ती काय करे ल? वतची अिथथा काय करु आवण काय नको असे होऊन ती संपूणिपणे
भां बािून िाईल. श्री रामकृष्ण परमहं स एकदा कलकत्याला राहणाऱ्या दोन बवहणींच्या विनंतीला
मान दे ऊन त्यां च्या घरी गेले तर त्यातील एक बहीण आतल्या िोलीतच ‘आि माझ्या घरी
प्रत्यक्ष ठाकुर आले आहे त’ असे म्हणून त्या अत्यानंदात नुसती बसून राहीली. त्या अत्युकट
आनंदािेगाने पूणि बहरुन गेल्याने वतला िोलीबाहे र येऊन त्यां चे दििनसुध्दा घेता आले नाही,
मग त्यां ची सरबराई करणे दू रच राहीले! दु सरी बहीण श्री रामकृष्णां कडे तक्रार करु लागली की
‘बघा, सगळ्यां ची सेिा करण्याची सिि कामे मला एकटीलाच करािी लागत आहे त. बहीण
असूनसुध्दा काही उपयोग नाही!’ अहो, सद्‍गुरु समोर आल्यािर आपले संसाररक दे हभान
हरपणे यापेक्षा अवधक उि अध्याच्चत्मक अिथथा असू िकेल काय? आवण अिी अिथथा व्हािी
म्हणूनच सद्‍गुरुंचे स्मरण सतत केले पावहिे . अभंगाच्या िेिटी माउली म्हणूनच असे म्हणत
आहे की ‘विठ्ठल, गोविं द’ या नामां चा िप करणे म्हणिे आपले गमाविलेले अध्याच्चत्मक िीिन
परत वमळण्याचे अमृत प्रािन करण्यासारिे आहे . हा अमृताचा सागर अिंड समोर असताना
व्यािहाररक विश्वात मग्न राहण्याने आपणच आपल्या ओठां ची िज्रवमठी घालून बसलो आहोत
याला कोण काय करणार?

॥ हरर ॐ ॥

Posted on सप्टेंबर 23, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी -

६: कृष्णाविण िीिनाचे िून्यत्व

माउली ांची विराणी – ५: सगुणरपाचा ध्यास

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥

ज्यावचये आिडी संसार त्यविला ।

तेणे का अबोला धररलागे माये ॥

पायां वदधली वमठी घातलीं िीिें गां ठी ।

साउमा न ये िगिेठी उभा ठे ला गे माये ॥ १ ॥

भेटिा िो त्यासी चरण झाडीन केिीं ।

सगुणरुपावस मी िो भाळवलये ॥ ध्रु. ॥

 क्षेमालागीं िीऊ उतािेळ माझा ।

उचलोवन चारी भुिा दे ईन क्षेम ॥

कोण्या गुणें का िो रुसला गोिळु ।

सुिाचा चाबळु मिसी न करीगे माये ॥ २ ॥

ऐसें अिथथेचे वपसें लाविलेसे कैसें ।

वचत्त नेलें आपवणयां साररसेंगे माये ॥

बापरिुमादे वििरें लावियेले वपसें ।

करुवन ठे विले आपवणया ऐसेंगे माये ॥ ३ ॥

भगिंताच्या भेटीसाठी िीि उतािीळ झालेला असला आवण साच्चत्वक िृत्तींची पूणि िृध्दी झालेली
असली तरीसुध्दा ईष्टदे िते चे दििन लगेच होते असे नाही. श्रीसंत नामदे िां ना बालपणीच केिळ
एका हट्‍टामध्येच श्रीविठोबां चे दििन झाले हा एक सन्माननीय अपिाद आहे असे वदसून येते.
श्रीस्वामी स्वरुपानंदां नी असे म्हटले आहे की तब्बल दोन िषे त्यां ना विष्णूंच्या चतुभुिि अिताराची
अनन्य आस सहन करािी लागली ते व्हा त्यां ना सगुण रुपाचे दििन झाले. श्री रामकृष्ण
परमहं सां च्या िीिनाकडे बवघतले तरीसुध्दा असे वदसून येते की लहानपणीच त्यां ना पूणिपणे
कळू न चुकले होते की नामां वकत पंवडतसुध्दा आपल्या विद्येचा उपयोग िेिटी िव्य ि सन्मान
वमळविण्यासाठीच करीतात. या िाणीिेतून त्यां च्या मनात पुिकी ज्ञानाबद्दल पूणि उबग वनमाि ण
झाला आवण भगिंताचे प्रत्यक्ष दििन घेण्यातच मानिी िीिनाचे साथिक आहे याबद्दल िात्री
पटली. नंतर दै ियोगाने त्यां च्याकडे श्रीकालीमातेची पूिा करण्याचे काम चालून आले आवण
त्यां च्या िैराग्यिृत्तीला अिूनच बळ आले. काही काळाने त्यां ची अिथथा अिी झाली की ते
दे िीच्या दििनासाठी िेडेवपसे होऊन वदिसरात्र ‘तू कुठे आहे स?’ असे म्हणत वफरायचे .
कपड्याची िुध्द नाही, वदिस आहे का रात्र आहे याचे भान नाही अिा अिथथेत ते िवमनीिर
गडबडा लोळू न अिून तू मला का भेटत नाहीस? असे आतिपणे विलाप करायचे . त्या िेड्या
पुरोवहताचे ितिन बघण्याऱ्यां ची लोकां ची मोठी गदी िमायची! ‘त्याकाळात मला एका भगिंताच्या
ध्यासावििाय काहीही कळत नव्हते . भोिताली िमा झालेली माणसेसुध्दा अंधुक-अंधुकच
वदसायची’ असे स्वच्चथथतीचे िणिन त्यां नी नं तर केले होते . िेिटी एक वदििी अिून मातेचे
दििन झाले नसल्याने आता या िीिनाचा अंत करणेच योग्य आहे असे पक्के ठरिून त्यां नी
श्रीकालीमातेच्या हातातील तलिार काढली ि स्वतःचा विरच्छे द करण्याचा प्रयत्‍न केला तेव्हा
प्रत्यक्ष कालीमातेने पुढे ये ऊन त्यां चा हात पकडला ि वदव्य दििनाचा आनंद वदला. या ि इतर
वकत्येक उदाहरणां िरुन असे वदसते की संतां च्या िीिनातही भगिंत लगेच येतो असे नाही.
आपल्या वप्रय भक्‍तालाही दििनासाठी इतकी िाट बघायला लािण्यास भगिंताचा काय उद्दे श्य
असेल?!
माउलींच्या िरील विराणीमध्येही त्यां च्या भगिंतदििनाची आस वदसून येत आहे . काहीतरी प्रमाद
घडल्यािर विक्षा म्हणून वप्रयकराने प्रेयसीिी अबोला धरल्यािर वतची िी अिथथा होते तो भाि
मनात ठे ऊन करुण स्वरात माउली म्हणत आहे : ‘ज्या भगिंताच्या गोडीने मी व्यािहाररक
िगाचा त्याग केला त्याने का म्हणून माझ्यािी अबोला धरला आहे ? स्वतःच्या व्यक्‍वतमत्वाला
वतलां िली दे ऊन (िीिाला गाठ मारुन!)त्याच्या पायाला मी घट्‍ट वमठी घातली तरी तो
आपल्याच वठकाणी स्वथथ उभा राहून माझ्यासमोर येण्याचे का टाळत आहे ? (१) कुणीतरी
त्याला मला भेटिा हो! त्याच्या चरणां ची धूळ मी माझ्या केसां नी झाडायला तयार आहे , त्याच्या
सगुणरुपाच्या ध्यासात मी विरुन गेले आहे (ध्रु.) त्याच्या भेटीसाठी माझा िीि अत्यंत उतािीळ
झाला आहे . त्याच्या चारी भुिां नी मला आवलंगन वदले तरच मला सुि लाभणार आहे . मी
काय केले म्हणून तो माझ्यािर रुसला आहे आवण त्यामुळे माझ्या सुिाला त्याने रोिून ठे िले
आहे ? (२) मी त्याच्या ध्यासात िेडी होऊन माझे सिि वचत्त त्याने व्यापून टाकले आहे .
(भ्रमर-कीटक न्यायाने ) त्याच्या सतत विचाराने मी आवण तो यातील फरकच आता मला
कळे नासा झाला आहे आवण त्यातच सगुण दििनाची ओढ असल्याने (म्हणिे द्वै तामधील आनंद
उपभोगायची इच्छा अिून असल्याने ) मला िेड लागल्यासारीिे झाले आहे (३).’

संतां चा िन्म वनव्वळ लोककल्याणासाठी झालेला असल्याने त्यां नी स्वतःसाठी काहीही मागणे
करणे कदावचत भगिंताला पसंत नसािे . मग भले ती मागणी त्याच्या दिि नाची का असेना! श्री
रामकृष्ण परमहं सां च्या धमिपत्‍नी म्हणिे श्री िारदामाता. त्यां नी त्यां च्या दवक्षणेश्वरामधील
रवहिासाबद्दल असे सां वगतले की ‘मी ठाकुरां च्या िोलीिेिारी असलेल्या इमारतीतील विन्याच्या
िाली िी छोटीिी िागा होती त्यात रहायचे आवण वतथेच वदिसभर त्यां ना भेटायला येणाऱ्या
लोकां करीता भोिन इत्यादी तयार करायचे. परं तु त्यां च्या इतक्या ििळ राहूनसुध्दा मला त्यां चे
दििन वकत्येक मवहने व्हायचे नाही! दििनाची अगदीच उत्कट इच्छा झाली तर मी माझ्या
िोलीच्या दाराला चटईचा पडदा होता त्याच्या एका बारीक वछिातून त्यां च्या पाठीकडे िा ििळ
बसलेल्या एिाद्या विष्याकडे बघून िा त्यां चा भिन गातानाचा आिाि ऐकून समाधान
मानायचे.’ बघा म्हणिे ज्या रामकृष्णां ना दे िीच्या दििनाचा ध्यास लागला होता ते स्वतः
भगिंतस्वरुप झाल्यािर त्यां चे दििनही दु वमिळ झाले! ठाकुरां नी ि श्री िारदामातां नी िे िीिन
व्यतीत केले त्याच्या वदव्यपणाला तोड नाही. माउलींच्या विराणीतील सिि भािां चे प्रत्यक्ष दििन
या दै िी दं पतीच्या िीिनपटात िेळोिेळी वदसून येते! विराणीतील भाि वनव्वळ कविकल्पना नसून
त्यां ची उत्कटता संतां नी प्रत्यक्षतेने भोगलेली आहे हे लक्षात घ्या.

॥ हरर ॐ ॥

Posted on सप्टेंबर 15, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी –

५: सगुणरुपाचा ध्यास

माउली ांची विराणी – ४: विरहाग्नीचा दाह

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥
 घनु िािे घुणघुणा । िारा िािे रुणझुणा ।

भितारकु हा कान्हा । िे गी भेटिा कां ॥ १ ॥

चां दिो िो चां दणे । चापेिो चंदनु ।

दे िकी नंदनु । विण नािडे िो ॥ २ ॥

चंदनाची चोळी । माझे सिि अंग पोळी ।

कान्हो िनमाळी । िेगीं भेटिा गा ॥ ३ ॥

सुमनाची सेि । सीतळ िो वनकी ।

पोळी आगीसाररिी । िेगीं विझिा गा ॥ ४ ॥

तुम्ही गातसां सुस्वरे । ऐकोवन द्यािी उत्तरे ।

कोवकळें ििाि िें । तुम्ही बाइयां नो ॥ ५ ॥

दपि णी पाहातां । रुप न वदसे िो आपुलें ।

बापरिुमादे वििर विठ्ठलें । मि ऐसे केलें ॥ ६ ॥

कलकत्ता िहरानिीक असलेल्या दवक्षणेश्वर येथील श्री कालीमातेच्या दे िळात साधना करीत
असताना श्री रामकृष्ण परमहं सां ना एक विवचत्र आिार झाला. त्यां नी स्वतः त्यां च्या वप्रय विष्यां ना
या आिाराचे िणिन करीताना असे सां वगतले की ‘त्यािेळी सिि िरीर आगीने पोळल्यासारिे
उष्ण होऊन अवतिय िे दना िाणिायच्या. त्या िेदना दररोि सूयि उगिायच्या सुमारास दाह
सुरू होऊन माध्यान्हीपयां त पेलिण्यास अिक्यप्राय होतील इतक्या िाढायच्या. अिािेळी गंगेच्या
पाण्यात िरीर बुडविल्यावििाय काहीच गत्यंतर नसायचे . परं तु फारकाळ पाण्यात राहील्याने
दु सरे आिार बळाितील या वभतीने त्यां ना बाहे र यािे लागाियाचे . मग एका संगमरिरी फरश्या
असलेल्या िोलीत सिि दारे च्चिडक्या बंद करुन ि ती िवमन फडक्याने ओली करुन ते त्यािर
गडबडा लोळायचे . तरीसुध्दा अंगाचा दाह कमी व्हायचा नाही!’ त्यां चे त्याकाळचे परमभक्‍त
म्हणिे श्री माथुरबाबू. दवक्षणेश्वर मंवदराची मालकीण श्री राणी रासमणी यां चे ते िािई. त्यांनी
ठाकुरां चा ‘रोग’ बरा व्हािा म्हणून बरे च प्रयत्‍न केले. त्याकाळचे प्रख्यात िैद्य बोलािून नाना
तऱ्हे ची दु वमिळ औषधे आणली तरी हा रोग बरा होईना. नेमक्या याच सुमारास दवक्षणेश्वरामध्ये
एक संन्यावसनी आली. भैरिी ब्राह्मणी नाि असलेल्या या संन्यावसनीने पुढे श्री रामकृष्णां ना
तां वत्रक विद्या पूणि विकविली. श्री रामकृष्णां ना बवघतल्यािर वतने सां वगतले की ‘ही अिथथा
कुठल्याही रोगाने झालेली नसून भगिंताच्या विरहाने झालेली आहे . साधकाच्या भगिंताबद्दलच्या
प्रेमाची पराकोटी झाली की अिी च्चथथती होते आवण श्री राधा ि भगिान श्री चैतन्यप्रभू यां च्या
िीिनात ही िारं िार आल्याचे उल्लेि आहे त. हा ‘रोग’ बरा करण्याचा उपाय म्हणिे
साधकाला गोड सुिावसक फुलां च्या माळा घालाव्या आवण िरीराला चंदनाच्या लेप लािािा.’
भैरिीच्या या बोलण्यािर अथाि त कुणाचाच विश्वास बसला नाही. इतके नामां वकत िैद्य िे वनदान
करु िकले नाहीत त्याबद्दल ही संन्यावसनी किी बोलू िकते असेच त्यां ना िाटले. परं तु इतक्या
उपायां मध्ये हा उपायसुध्दा करुन बघण्यात काय हरकत आहे असा विचार करुन त्यां नी सूचनेची
अंमलबिािणी केली. गंमत म्हणिे फक्‍त तीन वदिसात श्री रामकृष्ण परमहं सां च्या दे हाचा दाह
संपूणि नाहीसा झाला! तरीसुध्दा लोकां नी आधी केलेल्या उपचारां चाच हा िेळाने झालेला परीणाम
असणार, ‘कािळा बसायला आवण फां दी तुटायला एकच गां ठ पडली’ असे म्हणून भैरिीिर
विश्वास ठे िला नाहीच! अिूनही आपण बघतोच की आपल्या नेहमीच्या मावहतीत असलेल्या
आवण सहितेने ििळ असलेल्या व्यक्‍तीमध्ये साधनेची इतकी पराकोटी झालेली आहे हे कोण
मान्य करतो?!! असो.

िरील अभंगातही माउली विरहाग्नीच्या दाहाचे िणिन करीत म्हणत आहे : ‘ढगां चा गडगडाट
आवण त्याच्या बरोबर थंडगार िाऱ्याची झुळूक िाणविली, (आवण ज्याप्रमाणे अिा िातािरणात
मयूराला मयूरीची तीव्र ओढ िाटते त्याचप्रमाणे मला िाटू न) आता मला या िगाचे सििदुःि
हरण करणारा कान्हा लिकर भेटिा (१). या दे िकीनं दन गोपाळाविण मला ना रात्रीचे चां दणे
िीतल िाटत आहे ना चं दनाचा लेप (२). चंदनाची चोळी करुन मला घातली तरी माझे सिि
अंग िळल्यासारिे होत आहे . तो दाह आता सहिेनासा होऊन यािर िो एकच उपाय आहे
तो म्हणिे भगिान श्रीकृष्णां चे दििन ते मला घडिा (३). अगदी गोड सु िावसक फुलां च्या
िय्येिर िरी मी झोपले तरी मला विििािर पडल्यासारिे होत आहे . आता हा विरहाग्नी
त्वरीत विझिा (४). मैवत्रणींनो, तुम्ही आपल्याच िीिनगाण्यात मग्न आहात परं तु माझे
करुणास्वर ऐकून माझ्यासाठी काहीतरी करा. सख्यां नो, आता माझ्यासाठी तरी तुम्ही ऐहीक
सुिाला त्यागा (म्हणिे भगिान तुम्हां कडे येईल आवण मग त्याला तुम्ही माझ्याकडे आणू
िकाल!) (५). श्री विठ्ठलकृपेने मी कोण आहे , कुठे आहे , किी आहे याचे सिि भान
सुटलेले आहे . स्वतःचे रुप पहायचा प्रयत्‍न केला तरी त्यात मला यि वमळत नाही (तेव्हा आता
माझ्याकडून भगिंतप्राप्तीचे प्रयत्‍न होतील ही आिाच नाही. म्हणून सख्यां नो आता मला फक्‍त
तुमचाच आधार आहे .) (६).

सां गायची गोष्ट अिी की माउलींनी आपल्या या विरहीणीमध्ये श्री रामकृष्ण परमहं सां च्या
अिथथेपेक्षाही दारुण अिथथा िणिन केली आहे . भैरिी ब्राह्मणीने ठाकुरां च्या विरहज्वरािर िे
यिस्वी उपाय केले होते , त्यां चाच उल्लेि करुन आता त्यां चासुध्दा काही उपयोग होत नाही
असे माउली म्हणत आहे हे लक्षात घ्या. याचे कारण असे आहे की माउलींची विरहािथथा
इतरां च्या भौवतक पातळीिरील अच्चित्वातच सुि िोधण्याच्या प्रयत्‍नां नी अवधकच िृध्दींगत झालेली
आहे . परमदयाळू माउलींच्या कृपामय स्वभािामुळे आता आपल्या िीिनातील दु ःिही त्यां चे झाले
आहे . त्यामुळे वनव्वळ त्यां च्या दे हािर उपचार करुन त्यां ची मनःिां वत होत नाही तर िेव्हा
आपण आपल्या िीिनात िरा आनंद वनमाि ण करु तेव्हाच त्यां चे िरे समाधान होणार आहे .
सख्यां च्या रुपकाद्वारे माउली आपणा सिाां ना स्वतःचे िीिनगाणे बदलायला सां गत आहे . चला,
आपण स्वतःच्या भगिंताििळ िाण्याच्या साधनेला िोमाने सुरु करुन ‘भवििो आवदपुरुिी
अिंवडत ॥’ अिा अिथथेत राहण्याचा प्रयत्‍न करु. माउलींच्या विरहाचे वनरसन करण्याचा
आपल्यापरीने प्रयत्‍न करु!!

॥ हरर ॐ ॥

Posted on सप्टेंबर 7, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी – ४:

विरहाग्नीचा दाह

माउली ांची विराणी – ३: पूिवभेटीची आठिण

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥

अिवचता पररमळु झुळकला अळु माळू । मी म्हणे गोपाळु आलागे माये ।

चां चरती चां चरती बाहे री वनघालें । ठकवच मी ठे लें काय करु ॥ १ ॥

मि करा का उपचारु अवधक ताप भारु । सच्चिये सारं गधरु भेटिा का ॥ ध्रु. ॥

तों सािळा सुंदरु कासे पीतां बरु । लािण्य मनोहरु दे च्चियेला ।

भरवलया दृष्टी िंि डोळा न्याहाळी । ति कोठे िनमाळी गेलागे माये ॥ २ ॥

बोधोवन ठे ले मन तंि िालें अने आन । सोकोवन घेतले प्राण माझेगे माये ।

बापरिुमादे वििरु विठ्ठल सुिाचा । तेणें कायामनेंिाचा िेवधयेलें ॥ ३ ॥

एिाद्या व्यक्‍तीपासून दू र गेल्यािरच तीच्याबद्दल आपणास वकती प्रेम आहे याची िरी िाणीि
होते. आपणास आिडणारे व्यक्‍वतमत्व बरोबर असले की वििनात प्रसिता असते आवण
सहिासाच्या आनंदाने आपले मन भरुन िाते हे िरी िरे असले तरी आपल्या मनाला सध्यापेक्षा
अवधक पररपूणि आनंद िोधायचा एक चाळा असतोच. म्हणूनच आपण बघतो की आपल्या
सदगुरुंना सोडून वकत्येक साधक गुरुआज्ञेविना आपणहुन तीथिक्षेत्री िाऊन साधना करायचा प्रयत्‍न
करीतात. भले भलेसुध्दा यातून सुटलेले नाहीत. िेव्हा श्री रामकृष्ण परमहं सां ना घिाचा
ककिरोग झाला होता ते व्हा स्वामी वििेकानंद काही काळ बुध्दगये ला साधना करण्यास गेले होते.
कल्पना करा की िी िक्‍वत राम आवण कृष्ण या रुपाने भूतलािर अितरली होती तीला सोडून
स्वामी दु सरीकडे गेले होते !! श्री स्वामी समथाां च्या विष्यां तही हीच गोष्ट आपणास िारं िार
बघायला वमळते . मायेचा पगडा असा अगम्य आहे . त्यामुळे आपणासारिे साधक सदगुरुंचा
उत्सि चालू असताना मध्येच एक वदिस काढून ििळील दे िथथानां ना भेट द्यायला िातात यात
काय निल?!! परं तु ज्याप्रमाणे झोपी गेलेल्या माणसाच्या तोंडािर गार पाण्याचा हबका बसला
की तो िडबडून िागा होतो त्याचप्रमाणे विरहिेदना िाणविली की साधक इतर गोष्टींच्या
मायापािातून सुटून परत आपल्या सदगुरुंच्या चरणापािी येतो. अिा रीतीने विरहामध्येही
सकारात्मक भािना आहे च!

या सृष्टीतील प्रत्येक ििू त सत्व, रि आवण तम या वतन्ही गोष्टी अच्चित्वात असतात. त्यामुळे
विरहासारख्या अवधकां ि तामवसक गोष्टीतही सदगुरुंच्या तीव्र आठिणीची साच्चत्वकता आहे च. त्या
सतस्मरणामध्ये एकाग्रतेने मग्न असताना आपले मन अवतिय ताणलेल्या तं तुिाद्यासारिे तरल होते
आवण त्यामुळे अत्यंत क्षुल्लक गोष्टीही आपणास अवनिार आनंद िा दारुण दु ःि दे ऊन िातात.
याचे एक उदाहरण म्हणिे ज्या ग्रामातील मातीपासून भगिंताच्या भिनासाठी िापरणारा घट
बनतो त्या गां िाचे नाि काढल्यािरच श्री रामकृष्ण परमहं स अवतउि भािािथथेमध्ये विरुन
िायचे . कारण त्यां च्या मनात त्या नामोिरणाने तो घट आवण त्याच्या अनुषंगाने भिन-कीतिन
यायचे आवण ते त्या स्मरणात समावधथथ व्हायचे . त्यां ची मनःच्चथथती कायमच अिी अत्यंत नािूक
असल्याने भोिनसमयी चुकूनसुध्दा कुणी दु रान्वयाने भगिंताची आठिण होईल असे िब्द काढले
तरी ते भािािथथेत विलीन व्हायचे आवण त्यां चे भोिन तसेच रहायचे . केिळ श्री िारदामाताच
त्यां ना पूणि भोिन करण्यास भाग पाडू िकायच्या. अिी अवतउि भािािथथा विरहाचाच एक
भाग आहे . िरील अभंगामध्ये माउलींची अिथथा अिीच असल्याचे आपणास स्पष्टपणे वदसून
येते.

माउली म्हणत आहे : ‘कुठून तरी अचानक चंदनाचा सुगंध आल्याचा मला भास झाला आहे .
नक्कीच दे िकीनंदन गोपाळ मला भेटायला आला असणार. त्या भेटीच्या कल्पनेनेच माझे
दे हभान हरपल्यासारिे झाले पण मी स्वतःला किीबिी सां भाळत त्याला भेटायला बाहे र आले
तर माझे बघणेच िुंटल्यासारिे झाले आहे . आता मी काय करु हे सुचेनासे झाले आहे (१).
सख्यां नो, माझा विरहज्वर अवधक प्रज्ववलत होण्याआधी यािरचा एकच उपाय िो आहे तो
म्हणिे मुरलीधराची भेट ती मला लिकरात लिकर घडिा (ध्रु.) मला त्याचे पीतां बर नेसलेले
लािण्यमयी मनोहर सािळे रुप वदसले आवण मला दृष्टी आहे याचे साथि क झाले. परं तु वचत्त
समाधान झाल्यािर त्याला परत एकदा नीट पहािे म्हणून बघायला गेले तर तो कुठे अदृष्य
झाला हे कळलेच नाही (२). त्या दििनाने माझे मन उन्मन झाले आहे आवण माझ्या संकुवचत
व्यच्चिमत्वाचा पूणि नाि झाला आहे . आता मला वनव्वळ विठ्ठलाच्या स्मरणातच सुि लाभायला
लागले आहे . त्यातच मी आता कायािाचामनाने पूणितः गुंतलो आहे (३).’

बघा, कुठून तरी सुगंधाचा भास होण्याचे वनवमत्त काय झाले आवण माउली भािािथथेत विलीन
झाल्या! परं तु या दे हातीत अिथथेतही अवतिय सुं दर िब्दां त माउलींनी फार गहन तत्व मां डले
आहे . भगिंतािी भेट झाल्यािर िी अिथथा होते तीचे िणिन करायला गेल्यास ती कुठे नाहीिी
होते हे कळतच नाही असे माऊली अभंगाच्या दु सऱ्या चरणात म्हणत आहे . ‘दृष्टी भरल्यािर
डोळ्यां नी बघायला गेले तर तो नाहीसा झाला’ या अवतनािूक आवण समपिक िब्दां तून
भगिंताला बुध्दीने िाणणे अिक्य आहे हे माउलींवििाय कोण मां डू िकेल काय?! िरोिर,
माउलींच्या रुपाने इतकी अफाट ज्ञानी आवण त्याबरोबर अकल्पानप्य िाककौिल्यता ि अमयाि द
सौंदयिदृष्टी असलेली व्यक्‍ती या भूतलािर कधीतरी िािरली आहे या िाणीिेनेच मन भरुन येते.
अिािेळी अभंग ऐकणाऱ्यां च्या नयनां तून अश्रुधारा न िाहतील तरच निल. भगिंताबद्दल
अभंगातील भािनेच्या एक लक्षां ि भािना तरी आपल्या वििनात येऊदे अिी माउलींच्या चरणी
प्राथिना!

॥ हरर ॐ ॥

Posted on ऑगस्ट 30, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी –

३: पूििभेटीची आठिण

माउली ांची विराणी – २: पुनभेटीची उत्कांठा

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥

पैल तो गे काऊ कोकताहे ।

िकूनगे माये सां गताहे ॥ १ ॥

उडरे उडरे काऊ, तुझे सोन्याने मढविन पाहु ।

पाहुणे पंढरीराऊ घरा कैं येती ॥ २ ॥

दवहभाताची उं डी लाविन तुझ्या तोंडी ।

िीिा पवढये त्याची गोडी सां ग िेगी ॥ ३ ॥

दु धे भरुनी िाटी लािीन तुझे िोंठी ।

सत्य सां गे गोठी विठो येईल कायी ॥ ४ ॥

आं बयां डाहाळी फळे चुंबी रसाळी ।

आविचेरे काळीं िकुन सां गे ॥ ५ ॥

ज्ञानदे ि म्हणे िावणिे ये िुणे ।

भेटती पंढरीराणे िकुन सां गे ॥ ६ ॥

संतां चे भगिंतािी तादात्म्य झालेले असते . तरीसुध्दा िगाच्या उध्दारासाठी ते स्वतःला भौवतक
पातळीिर ठे ितात. भगिंताने त्यां ना तिी आज्ञाच केलेली असते . उदाहरणाथि , श्री रामकृष्ण
परमहं स िेव्हा वनवििकल्प समावधचा आनंद लुटत होते तेव्हा काही काळ गेल्यािर त्यां ना काली
मातेने आज्ञा केली की ‘तू आता भािमुिी अिथथेत रहा. तुझे विष्य होणार आहे त त्यां ना
विकविण्यासाठी तुला वनवििकल्प समाधीचा त्याग करायला हिा.’ नंतर श्री स्वामी वििेकानंदां नाही
श्री रामकृष्ण परमहं सां नी असेच सां वगतले की ‘समाधी लािून स्वतःच्या आनंदात मग्न रहाणे
म्हणिे संकुवचत िृत्ती आहे . तुला िगभर वहं डयचे आहे हे विसरु नकोस.’ संतां च्या वििनाकडे
बघताना आपण ही गोष्ट सतत लक्षात ठे िली पाहीिे . या दृवष्टकोनातून बवघतल्यास िेव्हा संत
समािात िािरत असतात तेव्हा ते मानवसकरीत्या विरहािथथेमध्येच असतात असे म्हटल्यास िािगे
ठरणार नाही. याचेच एक उदाहरण बघा: वहमालयामध्ये श्री स्वामी रामा म्हणून एक थोर योगी
नुकतेच होऊन गेले त्यां ची प्रवसध्दी िगभर पसरलेली आहे . त्यां चे गुरु म्हणिे श्री बंगाली बाबा
एकदा वहमालयात एका गुहेत ध्यान करीत असताना त्यां ना भेटायला एक रािा आला आवण
त्याने विचारले इथे बसून तुम्हाला एकटे पणाची भािना येत नाही का? तेव्हा ते लगेच म्हणाले की
‘तू नव्हतास तेव्हा मी एकटा नव्हतो आवण तू बोलायला लागल्यािर एकटे पणा िाटू लागला
आहे .’ त्यातून त्यां ना असे सां गायचे होते की ज्या भगिंताबरोबर माझे साविध्य होते तो आता
तुझ्यािी बोलत असल्याने वनघून गेला आहे . अथाि त, इथे काही सुिाण िाचक असा संदेह
वनमाि ण करतील की सिि भूतां मध्ये त्यां ना भगिान वदसत असल्यास ते असे कसे म्हणू िकतात?
त्यां च्यात विरहािथथा किी वनमाि ण होणार? यािर उत्तर असे आहे की सिि भूतां मध्ये भगिान
आहे च पण त्यां च्या उपित स्वभािां मुळे त्यां च्यामधील भगिंताचे रुप झाकले गेलेले आहे .
उदाहरणाथि, पंढरपूरच्या विठोबाच्या मूतीमधील भगिान अगदी उघडपणे डोळ्यासमोर वदसतो
वततका िेिारच्या कुटुं बातील पाळलेल्या श्वानातील वदसत नाही. त्यामुळे संतां ना भगिंताचे
वनमिल, आिरणाहीन रुप बघण्याची उत्सुकता कायम असतेच. तीच त्यां ची विरहािथथा होय.

एकदा अिाच अिथथेत श्री ज्ञानेश्वर माउली असताना त्यां ना पवलकडून एका कािळ्याचे ओरडणे
ऐकू आले. त्याच्या िरकरणी ककिश्य िाटणाऱ्या कािकािीतून त्यां ना काय िाटले याचे िणिन
त्यां नी िरील अभंगात केले आहे . ते म्हणत आहे त की: ‘(माझ्या मनाची व्याकुळता बघून)
पलीकडील कािळा मला ओरडून सां गत आहे की मी तुला िुभ िाताि सां गायलाच इथे आलो
आहे (१). अरे कािळ्या, आता तुझा िकुन पूणि करण्यासाठी िरुरी असलेले उडून िाणे
लिकर कर. तू असे केलेस तर ज्याप्रमाणे एिादा रािा िुभिाताि आणणाऱ्याला गळ्यातील
मोल्यिान हार काढून दे त असे , त्याचप्रमाणे मी तुला संपूणि सोन्याने मढिून टाकीन कारण तू
पंढरीराणे विठोबा घरात केव्हा येणार आहे त याची िाताि सां वगतली आहे स! (२) पण उडून
िायच्या आधी िरा थां ब, तू ‘त्यां च्याकडून’ आलेला असल्याने उडायच्या आधी मला
विठोबारायां बद्दल िरा सां ग बघू. ते कसे आहे त, केव्हा येणार आहे त िगैरे गोष्टी मला
सां वगतल्यास तर तुला आिडणारा दवह-भात मी तुला प्रेमाने भरिीन (३) आवण ही घे दू धाने
भरलेली िाटी पण मला िरं सां ग रे ! माझा विठोबा येणार ना रे ?!! (४) आि तू दारच्या
आं ब्याच्या झाडािर असल्यापैकी सिाि त रसाळ फळां ना िाल्लेस तरी मी तुला काहीही बोलणार
नाही पण िकुन पूणि करण्यात आता वदरं गाई करु नकोस आवण आत्ताच तो पूणि कर. (५)
ओ हो! मला आत्ता कळले की कािळ्याचा िकुन पूणि झाला आहे आवण त्याने माझा
पंढरीराया मला आिच भेटणार आहे याबद्दल माझी पूणि िात्री झालेली आहे !! (६)’
विठोबािी तादात्म्य साधण्यासाठी माउली इतकी उत्सुक आहे की त्यामुळे कािळ्यासारख्या
अवतसामान्य िीिालासुध्दा अत्यंत आदराने संवबवधले िात आहे . कारण से िक वकतीही छोटा
असला तरी तो ज्या मालकाची सेिा करीत आहे त्यानुसार श्रेष्ठ होतो!! आवण आलेला कािळा
प्रत्यक्ष विठोबां च्या आज्ञेने आलेला असल्यामुळे ते अत्यंत प्रेमाने त्याला ‘काउ’ असे संबोधून
त्याचा मानसन्मान करीत आहे त! यािरुन आपण असा बोध घ्यायला हिा की िर आपणास
माउलींचे प्रेम पूणिरुपाने हिे असेल तर आपल्या मनात विठोबाबद्दलची भक्‍ती िागृत असायला
हिी. विथे िैष्णिां च्या मेळा असतो वतथे माउली येणारच येणार. िारीतील प्रत्येक िारकऱ्याला
या सत्याची प्रचीवत आलेली आहे !!!

॥ हरर ॐ ॥

Posted on ऑगस्ट 19, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी –

२: पुनभेटीची उत्कंठा

माउली ांची विराणी – १ : विरह िेदना

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥

पडलें दू र दे िी मि आठिे मानसीं ।

नको नको हा वियोग, कष्ट होतावत वििासी ॥ १ ॥

वदनु तैसी रिनी िावलगे माये ।

अिथथा लािूनी गेला, अझुनी का न ये ॥ २ ॥

गरुडिाहना गुणगंवभरा, येईगा दातारा ।

बापरिुमादे वििरा, श्रीविठ्ठला ॥ ३ ॥

आपण बघतो की काही माणसे िरकरणी क्षुल्लक वदसणाऱ्या घटनां मुळे अस्वथथ होतात तर
काही महाभयानक आपत्तींमुळेसुध्दा विचवलत होत नाहीत. एिाद्या अनुभिाने आपणास सुि
झाले आहे िा दु ःि होत आहे याचे ज्ञान होण्यास दोन गोष्टी आिश्यक आहे त. एक म्हणिे
मनाच्या पटािर घडलेल्या घटनेची प्रवतमा उमटण्यास मोकळी िागा असणे िरुरी आहे .
स्वतःच्या नादात रमलेल्या माणसाच्या समोरुन लग्नाची सुंदर िरात गेली तरी त्याला त्याची िाणीि
होत नाही! परं तु नुसते प्रवतवबंब उमटू न चालत नाही. दु सरी आिश्यक गोष्ट म्हणिे त्या
मोकळ्या िागेत िे काही उमटलेले आहे त्या वचत्राची िाणीि व्हायला हिी. एिादे बालक
प्रत्येक पक्ष्याला ‘काऊ’ िा ‘वचऊ’ असे संबोवधते आवण अचानक एिाद्या सुंदर पक्ष्याच्या
दििनाचा आनंद झाला तरी त्या आनंदाचे िणिन करु िकत नाही. तेव्हा आपल्या ििळ
पूिाि नुभिां चा मुबलक साठा असणेसुध्दा भािनां ना नीट ओळिण्यास िरुरी आहे .
आता या पाश्विभूमीिर बघा की संतां च्या मनात आधीच्या सिि िन्मां तील अनुभिां चे ज्ञान असते .
उदाहरणाथि, माउलींनी श्रीज्ञानेश्वरीत असे स्पष्टपणे म्हटले आहे की ‘मावझया सत्यिादाचे तप ।
िाचा केले बहुत कल्प । तया फळाचे हे महाद्वीप । पातलो प्रभु ॥ ३२:१६॥’ आवण
त्याचबरोबर ते सतत ितिमानकाळात िगत असल्याने त्यां चे मनःपटल संपूणि मोकळे आहे .
त्यामुळे त्यां च्या मनात समोरील घटनां चे िे पडसाद उमटत असतील त्याची कल्पना
आपणासारख्यां ना होणे कसे िक्य आहे ?!! आपल्यासारिे त्यांचे मन भौवतक पातळीिर नसते
म्हणूनच ठीक आहे , नाहीतर भोितालच्या प्रत्येक घटनेने ते हत्तीच्या चालण्याने ििळील मुंगी
ििी हादरते तसे भािनां च्या िादळात सापडले असते . परं तु त्यां चे मन ज्या ठीकाणी असते
तेथील सूक्ष्मातल्या सूक्ष्म हालचालीनेसुध्दा त्यां च्या िीिनात प्रचंड हे लकािे येतातच. आपले वचत्त
सतत भगिंताच्या चरणकमलां पािी ठे िल्यामुळे भगिंताचा क्षवणक वियोगसुध्दा त्यां ना वििापाड
िेदना दे ऊन िातो, वििन उलटे -पालटे करुन िातो.

िरील अभंगामध्ये माउलींनी आपल्या आयुष्यातील अिाच एका नािूक क्षणाचे िणिन केले आहे .
ते म्हणत आहे त: ‘तुझ्यापासून दू र गेल्याने तुझी आठिण मनात प्रकषाि ने येत आहे . हा वियोग
अवतिय कष्टदायक असू न मनापासून नकोसा िाटत आहे (१). हे करुणासागर माते , मला
आता वदिस रात्रीसारिा िाटत आहे (माझे सिि वििन उध्वि झाले आहे ), ही अिथथा
झालेली असतानासुध्दा तू अिून का येत नाहीस? (भक्‍ताच्या आति हाकेला तात्काळ धािून
येण्याच्या ब्रीदाची आठिण ठे िून माउली भगिंतां ना अिी हाक दे त आहे !) (२). अरे
सििगुणसंपि असलेल्या गरुडा, तू भगिंतां चे िाहन आहे स तर आता तू तरी उदार हो आवण
माझ्यापािी श्रीविठ्ठलां ना घेऊन ये (३).’

बघा, माउलींचे मन विरहिेदनेने वकती िेडेवपसे झालेले आहे ! िो गरुड भगिंतां च्या आज्ञेवििाय
आपले पाय पुढे ठे वित नाही अिा सेिकाला िबरदिीने भगिंताला आपणाििळ आण अिी
विनिणी करण्यास ते तयार झाले आहे त. िेव्हा मनाची अिथथा केविलिाणी झालेली असते
तेव्हा ‘बुडत्याला काडीचा आधार’ या न्यायाने आपण वकतीही अिक्य असलेल्या गोष्टींचा आधार
घेतो तिीच अिथथा प्रत्यक्ष माउलींची झालेली आहे . श्रीसंत तुकाराम महारािसुध्दा आपल्या
‘गरुडाचे पायी, ठे िी िेळोिेळां डोई’ या अभंगामध्ये गरुडाला, लक्ष्मीला आवण िेषाला
विनिणी करतात की तु म्ही तरी भगिंताला माझ्याििळ आणा. संतां च्या या सकृतदििनी
विरोधाभासी ितिनािरुन ते वकती व्याकुळ झाले असतील याची थोडीफार कल्पना करण्याचा
प्रयत्‍न आपण करु िकतो. आपल्या हातात एिढे च आहे कारण त्यां च्या मनःच्चथथतीची आपणास
िाणीि होणे वनव्वळ अिक्य आहे !

िेिटी या अभंगाकडे बघताना एक गोष्ट लक्षात घ्या की माउलींना झालेली विरहिेदना आपल्या
दृष्टीने एक क्षणभरही वटकलेली नसणार. परं तु त्यां च्या मनाच्या पराकोटीच्या संिेदनिीलतेमुळे तो
अत्यल्पकाळसुध्दा त्यां ना नकोसा िाटतो. दु ःिाचे मोिमाप ते वकतीकाळ वटकले यािर करायचे
नसते , तर त्याने मनात वकती िोल ििम झाली आहे यािर करायचे असते हे आपण
निरे आड करु नये .

॥ हरर ॐ ॥
Posted on ऑगस्ट 11, 2010Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंगLeave a comment on माउलींची विराणी – १
: विरह िेदना

Mogara Fulala: Sweet fragrance of sadhana

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगु रु माधिनाथाय नमः ॥

इिलेंसें रोप लाविलें द्वारी । त्याचा िेल गेला गगनािरीं ॥ १ ॥

मोगरा फुलला मोगरा फुलला ।

फुलें िेवचता अवत भारू कवळयासी आला ॥ २ ॥

मनावचये गुंतीं गुंवफये ला िेला ।

बापरिुमादे िीिरा विठ्ठलीं अवपिला ॥ ३ ॥

श्री ज्ञानदे िां च्या िरील अभं गात साधनेचे रुप आपल्या िीिनात कसे बदलत िाते याचे अत्यंत सु रेि िणि न करण्यात
आलेले आहे . माऊली म्हणत आहे : `मोगऱ्याचे छोटे से दाराबाहे र लािलेले रोप (म्हणिेच साधनेची सु रुिात)
बघता बघता िाढत गगनािरी पोहोचले आहे (सिि िीिन साधनामय झाले आहे ). त्या िे लाला अगवणत फुले आली
आहे त, ती फुले िे चताना (म्हणिेच साधनेत आलेल्या अनुभिां द्वारे भगिं ताचे दििन घेत असताना) असं ख्य कळ्या
बहराला आल्या आहे त (म्हणिे परमेश्वराचे रुप अिून पूणि कळले आहे असे त्यां ना अिू न िाटत नाही). (आवण
साधना म्हणिे काय? तर) श्री ज्ञानेश्वरां नी आपल्या मनातील गुं ता सोडिू न त्याचा िे ला विणू न विठ्ठलचरणीं अपिण
केला.

साधना किी िाढते ?

आपण काही िन्मल्यापासू न ईश्वराचा िोध घ्यायला सु रुिात करत नाही. आपले सु रुिातीचे आयु ष्य इतर
लोकां प्रमाणे च व्यािहाररक िगात पुढे कसे िािे याचे वचंतन करण्यात व्यतीत होत असते . काही भाग्यिं तां िर
लहानपणापासू नच सं सारात यि वमळविण्याबरोबर अध्यात्मातही प्रगती करणे िरुरी आहे असे सं स्कार घडत
असतात परं तु सिि सामान्यपणे आपण िीिनाची इवतकति व्यता स्वतःला एका ठराविक नैवतक चौकटीत बसिू न िगात
नाि आवण पैसा कमािण्यात मानत असतो, त्याच्या मागे आपण लागलेलो असतो. अिािे ळी अचानक काही
पूििसुकृतां मुळे आपल्या िीिनात परमाथाि ची पहाट उगविते . आपल्या िीिनात अनपेवक्षतपणे आलेला कठीण प्रसं ग
िा अचानक दै िी िक्‍तीची िाणीि घडिू न दे णारे प्रसं ग आपणां स अंतमुिि बनवितात ि आयु ष्याचा अथि केिळ चार
िणां मध्ये लौकीक कमािण्यापे क्षा अिून गहन आहे असे िाटायला लागते . िीिनातील ह्या नािूक क्षणी िर
दै ियोगाने योग्य सं गत लाभली तर आपल्या हातात एिाद्या सं ताचे सावहत्य ये ते ि आपली साधनेला सु रुिात होते .
सु रुिातीला आपण आपला सिि व्यिहार सां भाळू न उरलेल्या िे ळात, िमेल तिी भगिं ताची आराधना करीत
असतो. आपल्याला पूणि िाणीि असते की सं सारात यि वमळविणे िरुरी आहे पण तरीसु ध्दा कुठल्यातरी
अनाकलनीय आकषिणामुळे आपला काही िे ळ आपण सं तसावहत्याच्या अभ्यासात घालवित असतो. आपल्या
िीिनातल्या दू रिरच्या कोपऱ्यात आपण साधनेचे रोप लािले ले असते . ही आपली `इिले से रोप लाविले द्वारी’
अिथथा होय.
यानंतर िाचनात आलेले एिादे सं तिाक्य आपल्या ह्रुदयात घुसते . ते इतके मनापासू न पटते की त्या िाक्याचा नाद
आपल्या व्यािहाररक िीिनात घुमायला लागतो. व्यिहारातील एिाद्या प्रसं गािर तोड िोधताना अचानक ते िाक्य
आठविते ि आपले िति न िक्य ते िढे त्या िाक्यािी सु संगत ठे िण्याचा आपण प्रयत्‍न करायला लागतो. पूिी लािलेले
ते `इिलेसे रोप’ आता िाढायला लागले आहे याची ही िू ण आहे . एक-दोन िे ळा परमाथाि चा आपल्या व्यिहारात
उपयोग केल्यािर आपल्या लक्षात ये ते की आपले सामाविक िति न िेिढे परमाथाि िी सु संगत असते ते िढे आपणां स
िाि समाधान वमळते . केिळ आपणां सच नव्हे तर आिू बािूच्या सिि व्यक्‍तीच ं े िीिनही आपल्या अिा िति नाने
प्रसि झाले आहे हे आपणां स िाणविते . ह्या स्वानुभूतीमध्ये तु म्ही दाराबाहे र लािलेल्या साधनारुपी िे लाच्या पवहल्या
फुलाचा सु गंध तु म्हाला आलेला आहे असे समिण्यात काहीच हरकत नाही! स्वानुभूतीद्वारे फुले िे चताना आपल्याला
अिी सं पूणि िाणीि असते की ही तर एक सु रुिात आहे . साधनेचा िरा अथि अिू न आपल्याला कळायचा आहे .
अिून वदव्य अनुभि आपल्या पुढे आहे त याची एकप्रकारची िाणीि आपणां स होत असते. ते गू ढ अनुभि घेण्यास
आपले मन आसु सले ले असते आवण त्यातच आपल्या साधनेची िृ ध्दी होत असते . ही अिथथा म्हणिे `फुले िे वचता
अवत भारु कवळयासी आला’ होय.
एकदा हा सु गंध दरिळला की आपणां स परमाथाि चा सं सारात उपयोग करण्याची ओढ लागते . आधी िाचलेल्या
पुिकां मध्ये सिि प्रश्नां ची उत्तरे न आढळण्यामुळे आपण दु सऱ्या सं तां ची पुिके िाचण्यास सु रुिात करतो. मग
सत्संगतीची ओढ आपल्याला सज्जनां च्या सं गतीत िेचू लागते . त्यां च्याबरोबर काही काळ घालविला की आपली अिी
िात्री व्हायला लागते की सध्या आपण सं साराला महत्व दे ऊन उरलेला िे ळ भगिं ताच्या वचंतनात िो घालवित
आहोत त्यापेक्षा भगिं ताच्या वचंतनात बहुतां िी िे ळ व्यतीत करुन िेिढा िरुरी आहे ते िढाच सं सार केलेला उत्तम
आहे . आपल्या िीिनात कुठली गोष्ट महत्वाची आहे याचे आपले वनष्कषि बदलायला लागतात. साधनेचा,
भगिं तप्राप्तीच्या प्रयत्‍नां चा िे ल आता मोठा होऊन आपल्या सिि िीिनािर छाया धरायला लागला आहे याचीच ही
िूण असते . अिािे ळी परमदयाळू सदगु रु भे टतात आवण आपल्या साधनेला परं परे चे सामर्थ्ि लाभते . साधना अिू न
िोमाने िाढायला लागते आवण तु म्हां ला आपल्या िन्माचे एकमेि कारण म्हणिे ईश्वरप्राप्ती करुन घेणे होय याची
वनःसं देह िात्री पटते . तु म्ही नकळत आपल्या आयु ष्याच्या एका कोपऱ्यात लािलेले इिलेसे रोप आता गगनािर
पोहोचले आहे यात काहीच िंका नाही!

िृध्दींगत होणारी तटथथता ही साधना होय

श्री ज्ञानेश्वर महारािां नी कुठली साधना केली हे त्यां नी िेिटच्या चरणात स्पष्ट केले आहे . ते म्हणतात की मनात
ये णाऱ्या िासनां चा गुं ता नीट उलगडून त्या धाग्यां नी मी एक सुं दर िेला विणला आवण माझ्या त्या कृतीमध्येसुध्दा न
गुं तता मी तो विठ्ठलचरणी ं अपिण केला.
आपल्या सिि इच्छा पूिििीिनातील अनुभिां िर अिलंबून असतात. श्री वनसगि दत्त महाराि म्हणायचे की `स्वतं त्र
इच्छा (free will)’ ही कल्पनाच अच्चित्वात असू िकत नाही. सिि इच्छा आपल्या भू तकाळािर अिलंबून
असल्याने त्या स्वतं त्र किा असतील? िरी स्वतं त्र गोष्ट किािरही अिलंबून नसते . ती कल्पनेच्या बाहे र असते .
म्हणू नच सदगु रुंच्या कृपेचे िणि न करताना माऊली `अकल्पनाप्य कल्पतरो’ असे उदगार काढतात. म्हणू न असे
म्हणण्यास हरकत नाही की कुठल्याही प्रसं गािर पारमावथिक उत्तर िोधण्यात आपण स्वतःच्या सं कुवचत
अच्चित्वापासू न दू र होत असतो. याचा अथि असा की ज्याक्षणी आपण श्रिणात आलेल्या परमाथाि िर वचंतन ि मनन
करुन िीिनात िागण्यास योग्य असा वनष्कषि काढीत असतो, त्याचक्षणी आपण स्वतःच्या आकां क्षां ना कमी महत्व
दे त असतो. आपल्याच िीिनाकडे त्रयथथासारिे पाहणे म्हणिे हे च होय. िेव्हा आपण असे िति न करतो ते व्हा
(आवण ते व्हाच) आपल्याला स्वतःच्या मनातील विचारां च्या गुं तागुं तीचे ज्ञान होऊ लागते . तटथथपणाने िे उत्तर
आपणां स सापडलेले असते ते प्रत्यक्षात आचरणात आणण्याची क्षमता आपल्यात नाही हे िाणिायला लागते आवण
आपले डोळे उघडायला लागतात. आपली ही कमकुितता मान्य करण्याचे सामर्थ्ि आपल्यात असते च असे नाही.
इथे आपण आपली साधना मध्येच सोडून दे ऊन आपल्या पू िििीिनात परत घुसण्याचा प्रचं ड धोका असतो.
अिािे ळी सदगु रुकृपेने िर आपणां स स्वतःबद्दल न्यूनगं ड न िाटता आहे त्या मागाि िर चालत राहण्याचे धै यि लाभले
तर आपल्या मनातील िासनां कडे आपण तटथथपणे पाहू िकतो.
ज्याप्रमाणे िरकरणी कुठलेही वनयम न पाळणाऱ्या बं गलोरच्या िाहनचालकां च्या िागण्यातही काही ठराविक सियी
आपणां स कालां तराने वदसू लागतात त्याचप्रमाणे आपल्या मनातील प्रथमदिि नी अगम्य िाटणाऱ्या िासना का उत्पि
होत आहे त याचे उत्तर आपणां स वदसू लागते . आपली अिी िात्री पटते की आपल्या िासनां चे मूळ आपल्या मूळ
ध्येयामध्ये आहे . लहानपणापासू न पुरुषाथि म्हणिे काय याची एक कल्पना आपल्या मनात विकवसत होत असते .
िीिनात सध्याच्या क्षणी त्या कल्पनेने कुठले रुप धारण केले आहे त्यािर आपल्या िासना अिलंबून आहे त हे
साधकाला पूणिपणे कळते . िासनां च्या िाळ्यात न अडकता त्या कुठल्या पायािर उभ्या आहे त हे कळणे म्हणिे च
मनाचा गुं ता सोडविणे होय. हा गुं ता सु टला की साधकाला स्पष्ट िाणीि होते की एिादी ठराविक िासना दाबू न
ठे िणे म्हणिे वनव्वळ िे ळेचा अपव्यय होय. आपण िसे आहोत तसे स्वीकारुन पुढील आयु ष्यात आपले ध्येय उि
ठे िणे िाि श्रेयस्कर आहे याची िात्री त्याला मनोमन होते . आत्मरुपी भगिं तप्राप्तीचे ध्ये य ठे िू न िीिन िगणे ही
पुरुषाथाि ची परमसीमा आहे असे िेव्हा त्याला िाटते ते व्हा त्याने आपल्या मनाचा गुं त्यापासू न पूणि सु टका प्राप्त करुन
घेतले ली असते . स्वतःच्या िासनां च्या िंिाळातू न दू र होऊन तटथथपणे त्या कुठल्या पायािर उभ्या आहे त हे मी
स्वतः पावहले असे माऊली म्हणत आहे . अिा पाहण्याने िी िक्‍ती आपल्यात वनमाि ण होते त्याचाही त्याग करुन
(गुं फले ला िेला विठ्ठलचरणी ं अपिण करुन) श्री ज्ञानेश्वर महाराि स्वतः अत्यंत स्वतं त्र होतात. साधनेच्या िे लाला
वनत्यनूतन ये णाऱ्या अनुभिरुपी कळ्यां चा आस्वाद घेण्यास ते मोकळे होतात!

॥ हरर ॐ ॥
(बं गलोरमध्ये वदनां क ६ िानेिारी २००८ रोिी वदलेल्या प्रिचनािर आधाररत.)
Posted on िानेिारी 8, 2008Categories ज्ञानेश्वरां चे अभंग1 वटप्पणी Mogara Fulala: Sweet fragrance
of sadhana िर
ज्ञानेश्वरीमुळे स्फुरलेले विचार

श्रेणी: सांजीिनी गाथा

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥

सांजीिनी गाथा, अभांग ५

सदगुरु गणनाथ उदार समथि । घाली नयनां त ज्ञानां िन ॥ १ ॥

सहि-समावध सापडले धन । लां चाविले मन तया ठायी ॥ २ ॥

चालता बोलता न ढळे आसन । न भंगे ते मौन, कदा काळी ॥ ३ ॥

स्वामी म्हणे लाभे अिीट आनंद । लागलासे छं द स्वरुपाचा ॥ ४ ॥

स्वामी स्वरुपानंदकृत सं िीिनीगाथेमध्ये सदगुरुििनपर अनेक अभंग आहे त. आि वनरुपणाला

घेतलेला अभंग त्यापैकीलच एक आहे . सदगुरुंचा मवहमा िऱ्या अथाि ने कळायला स्वतः गुरुत्व
गाठणे िरुरी आहे असे मला फार िाटते . व्यािहाररक िगातील सं कटां ना तोंड दे ण्यास एक
मिबूत आधार ह्या रुपात आपल्या गुरुंना बघणे म्हणिे लािमोलाच्या गोष्टीतून किडीची प्राप्ती
होते म्हणून आनंदून िाण्यासारिे आहे . अरे , हाती आलेल्या अलभ्य गोष्टीतून लािो रुपये
कमिा आवण मग त्या ििूचा मवहमा लोकां ना सां गा! परं तु स्वतःच्या िीिनात श्रीगुरुंना उि
थथान दे ऊन त्यां च्याभोिती कोंडाळे करुन वफरणाऱ्यां मध्ये फारच थोड्या लोकां चा गुरुिक्‍तीचा
वनकष संकट आले तरी मन िां त रहािे ही िक्‍ती वमळािी असा असतो. आलेले संकट वनघून
कसे गेले यामध्येच ते गुरुंचा मवहमा मानतात. आपले सध्याचे अच्चित्व आहे त्यापेक्षा अवधक
पररपूणि गुरुंमुळे कसे झाले या कृतज्ञते मध्ये त्यां च्याकडून गुरुंच्या िऱ्या सामर्थ्ाि ची उपेक्षा होत
आहे हे त्यां च्या लक्षात येत नाही. गुरुंचा तो (एकमेि!) पुरुषाथि म्हणिे आपली सध्याची
प्रवतमा पूणिपणे वितळिून त्याच सामग्रीतून एक निीन मूती घडविण्याची िक्‍ती त्यां च्यामध्ये आहे
हा होय. िाल्या कोळ्याच्या अच्चित्वाचे दहन करुन वतथे िाच्चिकी ऋषींच्या परमसुिदायी
मूतीची प्रवतष्ठापना करुन दािविणे या नारदमुनींच्या िक्‍तीपेक्षा अवधक दै वदप्यमान कतृित्व कुठे
वदसून आले आहे असे मला िाटत नाही. िरील अभंगामध्ये आपल्या गुरुंचे हे कतृित्व
स्वानुभिाने िाणून घेऊन स्वामी म्हणत आहे त: ‘ माझे सदगुरु गणनाथ (श्रीसंत गणेि ‘बाबा’
िैद्य) ह्यां नी माझ्या नयनां मध्ये ज्ञानरुपी अंिन घालून आपला समथिपणा आवण उदारपणा
दािविला आहे . (त्या अंिनाद्वारे ) मला सहि-समावध हे (स्वतःमध्ये च िोल पुरलेले) धन
सापडले आहे आवण माझे मन त्याचा उपभोग घेण्यासाठी ललचािले आहे . (संसारामध्ये )
चालताना आवण बोलताना माझी योगािथथा अचळ आहे आवण स्वरुपामध्ये मग्न राहण्याच्या
च्चथथतीच्या छं दात मी कधीही कमी न होणारा आनं द उपभोगीत आहे .’

ज्ञानां िन पडता नयना । होती असह्य िेदना ।

 म्हणून सोडाल स्वसाधना । गमिाल सहिसमावध धना ॥

सदगुरु उदार आवण समथि का आहे त? स्वामींनी गुरुंबद्दलची कृतज्ञता व्यक्‍त करण्याकरीता
ठे िलेला वनकष व्यािहाररक आपत्तींपासून सुटका झाली हा ठे िलेला आढळू न येत नाही. स्वामी
गणनाथां ना उदार आवण समथि म्हणत आहे त कारण त्यां नी डोळ्यां त ज्ञानरुपी अंिन घातले
म्हणून. हे वदव्य अप्राप्य अंिन त्यां च्याकडे मुबलक उपलब्ध आहे म्हणून ते समथि आहे त आवण
त्यां नी माझ्याकडून कुठलीही अपेक्षा न ठे िता मला त्याचे दान केले म्हणून उदार आहे त. पािस
या आडगािातील एका अंधाऱ्या दहा बाय दहा आकाराच्या िोलीत आयुष्याची चाळीस िषे
व्यतीत करुनदे िील त्यांच्या मनातील गुरुंबद्दलची कृतज्ञता कमी न होता िृध्दींगत होत गेली!
याचे कारण काय तर वतथेच बसल्यािागी त्यां ना अिीट आनंदाचा ठे िा सां पडला होता. लौकीक
दृष्टीने स्वामींचे आयुष्य वदव्य न होता उलटे सं कूवचतच झाले होते . अिािेळी मी गुरुकरुनही
माझ्यािर अनाकलनीय व्याधीची आपत्ती किी कोसळली हा दु वििचार त्यां च्या मनात न येता त्या
व्याधीचा आधार घेऊन त्यां नी व्यािहारीक िगातून आपले मन संपूणिपणे काढून घेतले ि
भगिंताच्या स्मरणात, सोऽहम साधनेच्या छं दात, ते मग्न झाले. अंगािर आलेली व्याधीसुध्दा
गुरुकृपाच आहे अिी त्यां ची िात्री होती. त्यांच्या या अविचलीत श्रध्दे मुळे आपल्यािर आलेल्या
संकटामागचा भगिंताचा उद्दे श्य त्यां ना ज्ञात झाला ि आपल्या सदगुरुंच्याबद्दलची त्यां ची कृतज्ञता
िृध्दींगत झाली. म्हणिे ज्या घटनेने आपल्यासारिे सििसामान्य िन गुरुंच्या कृपेबद्दल सािंक
होतात त्याच घटनेद्वारे त्यां ना िरी गुरुकृपा म्हणिे काय याचे दििन घडले. श्रीगोंदिलेकर
महारािां कडे एक भक्‍त आले आवण तक्रार करु लागले की ‘अहो, तु म्ही रामनाम घ्या म्हणून
सां वगतलेत आवण त्याप्रमाणे िागू लागलो तर संसारातील आसक्‍ती वनघून िायला लागली. म्हणून
मी रामनाम घेणेच आता थां बविले आहे !’ गुरुंकडे संसारात उिती व्हािी म्हणून गेले असल्याने
त्यां ना गुरुमंत्राचा हा पररणाम योग्य िाटला नाही. गुरु आपल्या पाठीमागे असूनही संसारात सुि
वमळाले नाही की बहुतां िी साधकां ची श्रध्दा विचलीत होते कारण त्यां नी संसारातील सुि
सध्यापेक्षा व्यापकपणे भोगायला वमळण्याचे एक साधन म्हणून गुरु केलेला असतो. संसारात पुढे
िाण्याकरीता ज्याप्रमाणे आपण िाळा-कॉलेिात िाऊन पदिी प्राप्त करतो त्याचप्रमाणे बहुतां िी
लोक गुरु करतात. गुरुंिर विश्वास बसायला हे प्राथवमक कारण असेल तर काहीही चूक नाही.
परं तु मग आयुष्यभर आपल्या संसारातील प्रत्येक आपत्तीचे वनिारण सदगुरुंनी करािे ही भािना
मनात राहीली तर धोका उत्पि होतो. सुरुिातीला कुठल्याही कारणाने गुरुंिर विश्वास बसला की
नंतर आपण त्यां ना आपल्या िीिनाची नौका किीही चालिायची मुभा वदली पाहीिे .
भिसागराच्या पैलतीरािर आपणास नेण्याची िबाबदारी त्यां च्यािर सोपिायची आवण त्याचिेळी
संसारात दु ःि येऊ नये ही प्राथिना करायची हे संयुक्‍तीक नाही.
िरकरणी आपण भगिंताच्या ििळ िाण्याची इच्छा मनात धरुन आपल्या गुरुंकडे िातो असे
वदसले तरी भगिंतप्राप्तीकरीता काय मोल द्यायची आपली तयारी आहे ? समिा गुरुंच्या कृपेने
तुमचा व्यिसायच बंद पडला तर तुम्हाला िरे म्हणिे आता साधना करायला िाि िेळ
वमळणार याबद्दल आनंद व्हायला हिा पण तसे होते का? श्रीसंत तुकाराम महारािां चा िाणी
व्यिसाय मंदीत आल्यािर ते अिून दु सरा व्यिसाय काढण्याच्या फंदात न पडता भगिंतस्मरणात
मग्न झाले तसे आपले होत नाही याचे कारण अिून आपल्या मनातील संसाराची आसक्‍ती समूळ
नष्ट झाली नाही हे आहे . कुठे तरी सूक्ष्मपणे का होईना आपणास असे िाटत आहे की सं सार
एिढा िाईट नाही. काळकूट िहर वमसळलेल्या अिािरुन आपले मन उडते तसे संसारािरून
उडलेले नाही ही ििुच्चथथती आपणास भगिंताििळ िाऊ दे त नाही. भगिंताकडे िाण्याकरीता
अंगात संसाराबद्दल िैराग्य बाणणे अत्यािश्यक आहे . ज्याप्रमाणे लहान मुलाला आपले दात
सां भाळण्याकरीता गोड ििूंचा अवतरे की नाद सोडणे िरूरी आहे त्याचप्रमाणे आपले स्ववहत
गाठण्याकरीता पर गोष्टींचा त्याग करणे िरुरी आहे . सदगुरुंना याची िाणीि आहे . ज्याप्रमाणे
आई आपल्या मुलाला धाक दाििून ( ते पुरेसे नसेल तर दोन फटके दे ऊन!) गोड
ििूंपासून दू र करते त्याचप्रमाणे आपले सदगुरुही आपणास संसाराचे सत्य स्वरुप दाििायला
सुरुिात करतात. आपण आपल्या अज्ञानात सुिी असतो पण ते सुि सदगुरुंना आिडत नाही
ते आपणास सत्य परीच्चथथतीचे ज्ञान दे तातच. म्हणून स्वामी म्हणत आहे ‘घाली नयनात
ज्ञानां िन’. आपले डोळे भोितालची परीच्चथथती आहे तिी बघण्यास समथि बनविण्याचे कौिल्य
आपल्या गुरुंच्या हातात आहे . सत्य परीच्चथथती भयािह असल्याने सत्य कळले की आपल्याला
सुि न होता िेदना िाणवितात. म्हणून या ज्ञानाला ‘अंिन’ असे म्हटले आहे . सत्याचे ज्ञान
हे गुलाबपाण्यासारिे िीतल, सुिािह नसून एिाद्या औषधाप्रमाणे झणझणणारे आहे . आवण
फक्‍त बाह्य िगातील दोष आपणास वदसायला लागतात असे नव्हे तर आपले स्वतःचे दोषदे िील
स्पष्टपणे कळायला लागतात. गोंदिलेकर महारािां कडे दु सरा एक भक्‍त अिी तक्रार घे ऊन
आला की रामनाम घ्यायला लागल्यापासून त्याचा क्रोध िाढला आहे . त्याला गोंदिलेकर महाराि
म्हणाले की क्रोध िाढला आहे असे नसून तुझ्यातला क्रोध आता तु ला वदसू लागला आहे !
िरोिर, फर थोड्या भाविकां ना अध्यात्माच्या मागाि िर पाऊल ठे िण्याआधी स्वतःबद्दलचे िरे
ज्ञान असते. बहुतां िी लोक स्वतःला एिाद्या प्रवतमेत घालून तीच्यािी सुसंगत असणारे आपले
व्यक्‍वतमत्वच बघत असतात. उदाहरणाथि, स्वतःला आई या रुपात बवघतले की आठिड्यातील
चार वदिस मुलां करीता स्वयंपाक करायचा कंटाळा येतो या सत्याकडे दु लिक्ष करुन एका वदििी
केलेल्या िास िेिणाची आठिणच आपण ठे ितो िा कचेरीत काम करीत असताना अनेकिेळा
केलेल्या चालढकलीच्या स्मृती दू र सारून स्वतःला कतिबगार कमिचारीच मानतो. िेव्हा या
पळिाटा बंद होतात आवण स्वतःचे आयुष्य आहे तसे डोळ्यासमोर वदसायला लागते तेव्हा
आपली िी मानवसक कुचंबणा होते ती सहन करण्याचे धैयि सगळ्यां त असतेच असे नाही. मग
डोळ्यात घातलेले हे ज्ञानां िन आपण काढून टाकतो आवण एव्हढी साधना करुनही मनाची िां वत
वमळत नाही तर काय उपयोग असा विचार करुन दु सऱ्या गुरुंच्या मागे लागतो. संतां त आवण
आपणात महत्वाचा फरक काय असे ल तर हे झणझणीत ज्ञानां िन सहन करण्याची त्यां ची ताकद
आपल्यात नसते हा होय.
ज्ञानाला अंिन म्हणण्याचे अिून एक कारण म्हणिे डोळ्यात एिादे विविष्ट अंिन घातले की
िवमनीत पुरुन ठे िलेले गुप्तधन वदसायला लागते हा अंिनाचा गुण ज्ञानालासुध्दा लागू होतो.
डोळ्यातील ते िास अंिन नसलेले धन तयार करुन आणू िकत नाही, तर सतत ििळ
असलेले परं तु िवमनीत दडून बसलेले धन दािविते . त्याचप्रमाणे ज्ञानप्राप्ती काही निीन वनमाि ण
करीत नाही तर आपल्याििळ सतत असलेल्या परमसुिाचा ठे िा उघड करते . स्वामी म्हणत
आहे त की ‘सहिसमाधी’ या रुपातील धन मला ज्ञानां िनाद्वारे सापडले. ज्याप्रमाणे
िवडलोपाविित पुरुन ठे िलेल्या धनाच्या रक्षणाकरीता त्या हं ड्यािर सपि िा संमंध ठाण दे ऊन
बसलेला असतो त्याचप्रमाणे स्वतःचे दोष वदसणे हे भूत आवण सध्याच्या आयुष्याबद्दल िैराग्याची
धग आपल्यात आवण सहिसमाधीमध्ये उभे आहे . दोष वदसणे हे भूत आहे कारण त्याला िरे
अच्चित्व नाही आहे . आधी भूताचा सामना करा आवण मग स्वतःला िसे आहे तसे स्वीकारा.
कुठल्याही प्रवतमेत स्वतःला न गाडता, त्या कुबडीचा आश्रय न घेता िेव्हा तुम्ही स्वतःकडे
बघाल आवण क्षणोक्षणी बघतच रहाल तर सहिसमाधी आपोआप पािाल. ही बघण्याची वक्रया
सतत चालू रावहली पावहिे कारण कालचे आपण आि नसतो आवण आिचे उद्या नसणार.
ितिमानकाळात सतत िगत राहण्याची चटक लागणे म्हणिे ‘लागलासे छं द स्वरुपाचा’.
ज्याप्रमाणे एिादा सुंदर सूयोदय सतत बघािा लागतो कारण काही क्षणां पूिीचे त्याचे रुप आवण
आत्ताचे रुप यात फरक असतो त्याचप्रमाणे स्वतःचे स्वरुप हे वनत्यनूतन आहे , अिीट आहे .
कारण िीट येण्याकरीता िरुरी असणारे सातत्य आपल्या स्वरुपात नाही आहे . सहलीला गेलो
की एिाद्या सनसेट पॉईंट िर िाऊन बसतो आवण सूयाि ि बघत बसतो, दु सरे काही करीत
नाही तसेच स्वतःला एका अवनिाि च्य िागी ठे िून आपल्या दे ह आवण मनाचे िेळ तटथथपणे
बघत रहायची चटक ज्याला लागली त्याने बािी मारली. मग त्याचे ते आसन ‘चालता-बोलता’
ढळणार नाही, त्याचे मौन सुटणार नाही. ही सहिसमाधीची अिथथा ज्यां नी सतत चाळीस िषे
उपभोवगली ते श्रीसं त सदगुरु स्वामी स्वरुपानंद म्हणत आहे त ‘लाभे अिीट आनंद/ लागलासे
छं द स्वरुपाचा.’
स्वतःच्या सदगुरुंबद्दलची िरी कृतज्ञता अंगी बाळगाियाची असेल तर चला आपणही सहन करू
ज्ञानां िनाचा चटका आवण होऊ याच िन्मात कृताथि .

॥ हरर ॐ ॥
(कोल्हापूर, वदनां क २७ िानेिारी २००९)
Advertisements
Report this ad
Report this ad
Posted on फेब्रुिारी 26, 2009Categories संिीिनी गाथाLeave a comment on SG5: Bravely face
the truth

SG6: Redefine the goal

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगुरु माधिनाथाय नमः ॥

सांजीिनी गाथा, अभांग ६

िरण िाता रमािरा । सिि सुिें आली घरा ॥ १ ॥

ऋध्दी वसध्दी उभ्या दासी । सदा सादर सेिेसी ॥ २ ॥

धन्य िाहलो संसारी । हरर-रुप नर-नारी ॥ ३ ॥

स्वामी म्हणे सौख्यकंद । िसे अंतरी गोविंद ॥ ४ ॥

कोकणातील रत्‍नावगरीििळ असलेल्या पािस या छोया गािामध्ये संिीिन समाधीत च्चथथत

असलेल्या श्रीसंत स्वामी स्वरुपानंदां च्या अभंगािर आि आपण विचार करु. अत्यंत भािपूणि
असलेल्या या अभंगामध्ये स्वामी आपणास साधने चा एक मागि, त्या मागाि िर पदक्रमण करण्याचे
उवद्दष्ट्य, आवण ते ध्येय प्राप्त झाले की काय होते हे सिि स्पष्ट करुन सां गत आहे त. िरील
अभंगामध्ये स्वामी स्वरुपानंद म्हणत आहे त: ‘लक्ष्मीपती विष्णूला िरण गेल्यािर सिि सुिे
माझ्या घरी आली. ऋध्दी आवण वसध्दी सतत माझ्यापािी सेिेला सादर आहे त. संसारात राहून
मी धन्य झालो आहे कारण सिि भूतमात्रां मधील दे ि मला गोचर झाला आहे . स्वामी म्हणतात
की सिि सुिाचा उगम ज्यातून होतो तो गोविंद माझ्या अंतरात आहे याची वनःसंिय िाणीि
मला झाली आहे .’

डोळे संपूणि उघडा । कल्पनािक्‍तीला मोकळे सोडा ।

आयुष्याचे ध्येय उलगडा । भगिंताचा लळा लािा ॥

अभंगात स्वामींनी फार सुंदररीत्या सां वगतले आहे की त्यां च्या आयुष्याचे ध्येय काय होते . ते
म्हणत आहे त ‘धन्य िाहलो संसारी/ हरररुप नरनारी’. संसारात धन्य होणे म्हणिे काय हा
प्रश्न आपणास विचारला तर काय डोक्यात येईल? भरपूर पैसे आहे त, चां गले वमत्र आहे त आवण
मनासारिे नातेिाईक आहे त. आवण ह्यासिाां त आपले आरोग्य चां गले आहे आवण सिि सुिाचा
उपभोग घेत आयुष्य मिेत िात आहे हे च आपल्या डोक्यात येते ना. लहानपणापासून आपण
ज्यां चा आदर करीत आलो आहोत त्या सिि व्यक्‍ती अिाच ध्येयामागे िात असलेल्या आपण
बघत आलो आहोत. त्यामुळे आपल्या मनातसुध्दा हाच विचार यािा यात निल ते काय? परं तु
ह्या सिि गोष्टी ज्यां च्याकडे आहे त ते सुिी आहे त असे आपण म्हणू िकतो का? सुिाची
कल्पना िरीलप्रमाणे ठे िण्यातील चूक ते ज्या पायािर उभे आहे तो डळमळीत आहे या
ििुच्चथथतीमध्ये आहे . हे कसे ते बघा. आत्ता आपल्याििळ असलेली ही सुिाची साधने
केव्हाही हातातून वनसटू न िातील याची िाणीि आपणास सतत असते . उदाहरणाथि , आि
असलेला पैसा अचानक आलेल्या आपत्तीचा सामना करण्यात नष्ट होऊ िकतो िा आिच्या
वििलग वमत्राबरोबर कुठल्यातरी क्षुल्लक कारणामुळे उद्या कलह होऊन विसंिाद वनमाि ण होऊ
िकतो वकंिा आिच्या आरोग्याचे उद्या रोगात रुपां तर होऊ िकते . आपल्या अंतमिनात ह्या
गोष्टींची िाणीि असल्याने आिच्या सुिाच्या क्षणीदे िील आपले मन सूक्ष्मरीत्या अस्वथथच असते .
म्हणिे एका अथाि ने ही सुिेच आपल्या अिाश्वतेमुळे दु ःिाला कारणीभूत झाली आहे त असे
आपण म्हणू िकतो. म्हणूनच सिि संतिन संसारी सुिाला मासा पकडण्यासाठी गळाला आमीष
म्हणून लािलेल्या अिाची उपमा दे तात. ते अि चिदार असले तरी ते िाण्यातच मािाचा अंत
आहे त्याचप्रमाणे या सु िां चे सेिन करण्यातच पुढील दु ःिाचे आगमन होणार आहे हे त्यां ना
सुचिायचे असते. त्यामुळेच आपण बघतो की ‘आता माझे िीिन कृताथि झाले आहे , मी
कुठल्याही क्षणी आपल्या िीिनाचा अंत करायला आनंदाने तयार आहे ’ ही िृत्ती असलेला
एकही मनुष्य आपल्या मावहतीत नाही. तुम्ही अगदी अत्यंत यिस्वी माणसां ची चरीत्रे िर
बवघतली तर एक गोष्ट प्रकषाि ने तुम्हाला िाणिेल. ती म्हणिे िगात इतका मान-सन्मान असून,
ििळ प्रचंड संपत्ती असूनही कुणीही िासगी िीिनात फक्‍त सुिीच होता असे वदसत नाही.
ज्याप्रमाणे आपल्यासारख्या सििसामान्य िीिां च्या िीिनात सुि आवण दु ःिाचे किडसे अिंड
उमटत असतात त्याचप्रमाणे ह्या िगन्मान्य व्यक्‍तीसुध्दा एका दु ःिातून दु सऱ्या दु ःिाकडे
पराधीनतेने िेचल्या िात आहे त ही ििुच्चथथती डोळ्यात भरते . िरोिर, आत्तापयांत एकाही
थोर समिल्या गेलेल्या माणसाचे चरीत्र िाचून हा गृहथथ वनविििादपणे सुिीच होता असे मी म्हणू
िकलो नाही. याउलट िेव्हढी माणसे मोठी होतात तेव्हढी त्यां ची दु ःिेसुध्दा मोठी होतात असे
वदसून येते. मग का म्हणून आपण त्यां च्या ििळ असलेल्या मान-सन्मानाची, संपत्तीची
अवभलाषा धरािी? ह्या गोष्टींमुळे वनव्वळ सुि वमळणे अिक्य आहे हे आपण बुध्दीने िाणून
घेतले आवण डोळ्यां नी िगात तसेच घडते हे बवघतले. मग तरीसुध्दा का आपण ह्यां मध्ये
अडकतो? िरी गोष्ट अिी आहे की केिळ सियीने आपण आपले ध्ये य समािात पुढे यायचे
आहे असे ठरविले आहे .
आपण स्वतःला फार धोरणी समितो. प्रत्येक गोष्ट आपण व्यिच्चथथत समिून-उमिून करतो
याचा आपणास अवभमान आहे पण िरे पहायला गेले तर िीिनातील सिाि त महत्वाची िी गोष्ट
आहे (ती म्हणिे आपल्या िगण्याचे ध्येय) वतथेच आपण आपला स्वतःचा विचार लाित नाही,
बुध्दीचा उपयोग करीत नाही. आि मी माझ्या ऑफीसमध्ये िरीष्ठाला कसे ठणकािून उत्तर
वदले याच्या अवभमानात आपण त्याला आपला िरीष्ठ का मानला आहे याचाच विचार करीत
नाही! मूळ मुद्दा बािू ला सारून आपली सिि बुध्दी छोया-छोया, वनरथिक गोष्टींिर िचि
करुन आपण स्वतःला हुिार मानतो यापे क्षा आश्चयििनक गोष्ट या िगात दु सरी कुठली नाही
असे िाटते. सारां ि असा की आपल्या िीिनाचा पाया म्हणिे िीिन िगायचे ध्येय, िन्म
घेतल्याचे साथिक झाले हे म्हणण्याचा आपला वनकष हाच मुळी दु सऱ्याकडून उधार घेतलेला
आहे . वतथे आपली बुध्दी लािली आहे असे िे आपणास भासते ते केिळ िरिरचे िरे आहे .
पूणिपणे िरे नाही.
तुम्हाला काय िाटते? संत िन्मापासूनच वनराळे असतात की आपली बुध्दी िापरुन ते संत
बनतात? श्री विनोबा भािे म्हणायचे, ‘सििसामान्य लोक म्हणतात की गीता िाचणे
आपल्याकरीता नाही. ते फक्‍त संत महात्म्यां साठी आहे . म्हणिे काय िाघ, वसंह इत्यादी
प्राण्यां प्रमाणे ‘संत’ ही काय एका िेगळ्या प्राण्याचे नाि आहे का?’ मी संत प्राणी नाही हा
विक्का तुमच्यािर कुणी मारला? संत बनण्यासाठी आिश्यकता किाची आहे तर आपले
िीिनाचे ध्येय बदलण्याची. उघडा आपले डोळे आवण पहा या संसाराची अिथथा. इथला सूयि
मािळण्यासाठीच िन्माला येतो, इथली पुराणे वकती माणसे कुणी मारली याचा वहिेब सां गतात
आवण िेव्हढे आयुष्य कमी होईल, तुमची प्रज्ञा विरुन िाईल तेव्हढे िाि लोक तुमच्या पायी
लागतात (िय िाढल्यािर नमस्कार वमळतो ना!). हे मी म्हणत नाही. ही सिि िाक्ये
ज्ञानेश्वरीतील आहे त. (पहा निव्या अध्यायातील अिुिनाला केलेला उपदे ि, ओिी क्रमां क ५०१
ते ५१५) केिळ आपल्या मयाि दीत कल्पनािक्‍तीने आपण या िगात अडकलो आहोत. अवतंविय
सुि म्हणिे काय याची कल्पनासुध्दा आपणास नाही. हिी असलेली गोष्ट ताब्यात आल्यािर
वमळालेले समाधान माहीत आहे पण हिी असलेली गोष्ट आपणहून दु सऱ्याला दे ण्यात असलेले
सुि कुणाला माहीत आहे ?
संतां चे आपल्यािर थोर उपकार आहे त कारण ते आपल्या कल्पनािक्‍तीला भरारी मारायला एक
निीन विश्व दे तात. कुठल्याही इं वियां च्या मदतीवििाय आनंद उपभोगू िकतो याची िाणीि ते
आपणास दे तात. त्यां च्या स्वतःच्या आयुष्यात त्यांनी िो िाश्वत आनंद उपभोगला त्याकडे िायचा
मागि ते आपणास दािवितात. त्यां चे अच्चित्व नसते तर असेही आपण िीिन िगू िकतो याची
िाणीिसुध्दा आपल्याला झाली नसती. मग त्याप्रमाणे िीिन िगणे िूप दू रच राहीले.
तेव्हा एक क्षण िरा आपल्या नेहमीच्या आयुष्यातून काढा आवण विचार करा की सुि सतत
आपल्याबरोबर आहे असे होऊ िकते ! विश्वास ठे िा ह्या अफाट कल्पनेिर आवण बघा की
स्वतःचे प्रयत्‍न त्या ध्ये याची प्राप्ती करण्याच्या वदिेने चालले आहे त का नाही. सध्याच्या
िीिनिैलीचा परीणाम काय होणार आहे हे िरा निर विस्फारुन बघा. तुम्हाला िाणिेल की
तुमच्या पालकां प्रमाणेच तुमची अिथथा आयुष्याच्या संध्याकाळी होणार आहे . ज्याप्रमाणे तुम्ही
आपल्या ियस्कर पालकां िी संबंध ‘कतिव्य’ म्हणून ठे ित आहात त्याचप्रमाणे तुमच्यािी लोक
िागणार आहे त. प्रेम, आनंद, सुि यां च्यात िृ ध्दी होण्याऐििी घटच होण्याची िक्यता िाि
आहे . हे िाणविल्यािर मग आत्ताच वमळे ल ते व्हढे सुि ओरबाडून काढण्याच्या मोहात तुम्ही
पडलात तर सगळे संपलेच! थां बा. िरा अिून विचार करा. िेळ हातची गेलेली नाही.
अिूनही तुम्हाला आपली िीिनिैली प्रगल्भ करता येईल. इतकी व्यापक दृष्टी ठे िता येईल की
िसिसा काळाचा ओघ िहात िाईल तसतसे सुि अिून िोल, सुंदर आवण विश्वव्यापक
होईल. का म्हणून तुम्ही-आम्ही हा विचार करु नये ? आपल्यात काय कमी आहे की हे ध्येय
आपल्या आिाक्याबाहे र आहे ? एकदा हा विचार तुमच्या मनात घुसला की तुमचे वनम्मे काम
झाले असे समिा! िीिनाचे ध्येय बाह्य िगािर वनयंत्रण वमळविणे असे न ठे िता स्वतःमध्ये
दडलेला आनंद िोधून काढणे हे ठे िले की सिि िग तुमची मदत करायला धािून येते हे
तुमच्या लक्षात यायला लागेल. संसारी धन्य होणे म्हणिे या िगातील प्रत्येक भूतमात्रामध्ये ईश्वर
पाहणे होय. आवण हीच गोष्ट आपल्याला स्वामी िरील अभंगातून विकवित आहे त.
एकदा अध्यात्माच्या मागाि िर तुम्ही िरील ध्येय ठिून आलात की भोितालच्या िगातील प्रचंड
गदारोळ, अव्यिथथा कधी वनघून गेली हे तुमच्या लक्षातसुध्दा येणार नाही. आतबाहे र एक
प्रकारचे िेगळे च समाधान भरुन राहीलेले आहे , िे काही होत आहे ते सिि योग्यच होत आहे
याची वनःसंदेह िाणीि सतत तुमच्या मनात िागृत राहील. या अिीट आनंदाचा कंद, म्हणिे
ज्या मूळातून हे अनुभि प्रसितात ते मूळ तुमच्याििळच होते आवण आहे याची स्वानुभियुक्‍त
प्रचीती तुम्हाला येईल आवण तुम्हीसुध्दा स्वामींसारिे ‘अंतरी िसे सौख्यकंद गोविं द’ असे म्हणत
वचरं तन आनंदात मग्न व्हाल. तेव्हा सोडा तु मच्या दृष्टीला बां धलेली समािमान्यतेची झापडे आवण
करा स्वयंभू विचार. बाकी सिि आहे अनुकरणाचा दु वििचार.
एकदा आपले निीन ध्येय कळले की ते प्राप्त करण्याचा मागि काय आहे हे सुध्दा आपणास
स्वामींनी सां वगतले आहे . ‘िरण िाता रमािरा/सििसुिे आली घरा’. मला काय करािे हे
कळत नाही. काय पाहीिे हे कळत आहे . ते कसे प्राप्त करािे याचा मागि तूच मला दािि
ही प्राथिना करणे यात िरणागतीची सुरुिात असते आवण या प्राथिनेिी सु संगत िीिन िगणे हा
िेिट असतो. सुसंगत िीिन िगणे म्हणिे काय हा प्रश्न विचारला तर त्याचे उत्तर म्हणिे िे
काही आपल्या िीिनात घडत आहे त्यातच आपले सारसििस्व न मानणे हे होय. याचे कारण
असे की एकदा आपण मान्य केले की मला काही कळत नाही, तूच मला मागि दािि की
स्वतःबद्दलचा अनाठायी, दु राग्रही, आत्मविश्वास वनघून िायला हिा. कुठल्याही क्षणी मी चुकीचा
असू िकेन ही िक्यता आपल्या मनात प्रज्वलीत असायला हिी. ह्या िक्यतेमुळे अं गात नम्रता
येते, संपूणि िगाकडून धडे विकायची िक्‍ती येते. ‘तू कोण मला सां गणारा’ हे िाक्य आपल्या
िीिनातून वनघून िाते . ही समदृष्टी प्राप्त करणे म्हणिे िाणणे की ‘हरर-रुप नर-नारी’. काय
कठीण आहे यात? चला आपण सिििण िऱ्या अथाि ने भगिंताला िरण िाऊ आवण सिि सुिे
सदासििकाळ प्राप्त करु!

॥ हरर ॐ ॥
(बंगलोर, वदनां क १७ िानेिारी २००९)
Posted on फेब्रुिारी 10, 2009Categories संिीिनी गाथाLeave a comment on SG6: Redefine
the goal
SG36: To err is human!

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगु रु माधिनाथाय नमः ॥

स्वामी स्वरपानांदकृत सांजीिनी गाथा – अभांग ३६

राम-नाम धरा कंठी । पाप िाय उठाउठीं ॥ १ ॥

नामें पाषाण ताररले । नामे पापी उध्दररले ॥ २ ॥

नाम िपे िाल्या कोळी । धन्य झाला भू -मंडळीं ॥ ३ ॥

नामें ताररली वपंगळा । अिामीळ मुक्‍त केला ॥ ४ ॥

राम-नाम बीि-मंत्र । स्वामी िपे अहोरात्र ॥ ५ ॥

आि वनरुपणाला स्वामी स्वरुपानंदां चा एक अभं ग घेतला आहे . श्री स्वामी स्वरुपानंदां चा िन्म कोकणातील पािस
या गािी इसिी सन १९०३ मध्ये झाला. श्री रमण महषींना लहानपणी आपण मृत्यु पािलो आहोत असा अनुभि
आला ि त्यामुळे त्यां ना व्यािहारीक िगाचा िीट ये ऊन त्यां नी सं न्यास घेतला. त्याचप्रमाणे स्वामीन ं ा सन १९३४-३५
मध्ये मृ त्युच्या भयाचा प्रचंड आघात बसला ि त्यां चे िरीर त्या आघाताने क्षीण होऊन गे ले. आघातानंतरच्या
काळात त्यां ना सं पूणिपणे िाणविले की गु रुपोवदष्ट `सोऽहं ’ मंत्राचे ध्यानच त्यां चा एकमेि आधार आहे . `साधना
करीत राहणे ’ हे च केिळ मानिाचे परमोि ध्येय आहे या दृढ भािनेने त्यां नी यापुढील आपले सिि िीिन त्या
ध्यानात तन्मय होऊन व्यतीत केले. त्यां नी १५ ऑगस्ट १९७४ रोिी आपला दे ह ठे िला ि त्यां च्या सू चने प्रमाणे
पािसला नाथ-सं प्रदायानुसार बां धल्या गे लेल्या समावधमंवदरात त्यां चा दे ह ठे िण्यात आला आहे . ते वथल
समावधसाविध्यात असलेल्या ध्यानगुं फेत ध्यान करण्याचा आनं द काय आहे हे िब्दात सां गणे अिक्य आहे .
श्री रामकृष्ण परमहं स म्हणायचे की ज्याप्रमाणे फुल उमलले की आपोआप भुं गे त्यापािी ये तात त्याचप्रमाणे
साधकाला दृष्टां त होऊन परमे श्वराचे वनत्य साविध्य लाभले की साधनेत रस असणाऱ्या व्यक्‍ती आपणहुन ििळ
ये तात. स्वामी स्वरुपानंदां च्या िीिनात ही गोष्ट प्रकषाि ने वदसू न ये ते. स्वतःची प्रकृती अत्यंत तोळामासा असल्याने
त्यां नी १९३५ ते १९७४ रत्‍नावगरी विल्ह्ह्यातील पािस हे िेडेगाि सोडले नाही. एकाच वठकाणी अिगरिृ त्तीने राहून
अथक साधना केली. परं तु तरीसु ध्दा त्यां ची प्रवसध्दी सं पूणि भारतिषाि त पसरली (इतकी की त्यां च्या नािाचा
स्टँ पसु ध्दा भारत सरकारने प्रवसध्द केला). स्वामीच ं े िीिन म्हणिे स्वतःच्या साधनेत रमून आयु ष्य कसे घालिािे
याचे एक मूवति मंत उदाहरण आहे .
िरील अभं गात ते म्हणत आहे त: `राम-नामाचा िप केल्यािर पाप आपोआप नष्ट होते . या नामाचा आधार घेऊन
राम-से तूमध्ये पाषाणसु ध्दा तरले, या नामाच्या िपाने िाल्या कोळ्याचा िािीकी ऋषी झाला. वपंगलाला ि
अिामीळा नामक पाप्याला नामानेच मुक्‍ती वमळाली. अिा राम-नामाचा िप स्वामी (स्वरुपानंद) अहोरात्र करीत
आहे त.’

पूििकमाां बद्दल फार विचार न करीता साधना चालू ठे िा

स्वामी स्वरुपानंदां चा सं प्रदाय नाथ-सं प्रदाय होय. त्यां चे गु रु म्हणिे श्री बाबा महाराि िैद्य, पुणे हे होत ि त्यां ची
परं परा आवदनाथ श्री िंकरां पासू न चालत आलेली आहे . अद्वै त प्रणालीला उचलू न धरणाऱ्या नाथ-परं परे त
स्वप्रचीतीयु क्‍त ज्ञानाला महत्व दे ण्यात ये ते (बौध्दीक ज्ञानाला नाही) ि ते प्राप्त करण्याचे मुख्य साधन म्हणिे गु रुंनी
वदलेल्या बीि-मंत्रािर वनत्यनैवमवत्तक ध्यान करणे असे मानले िाते . ह्या पाश्वि भूमीिर स्वामी ंनी मी राम-नामाचा िप
करीतो असे म्हणणे थोडे से आश्चयि िनक िाटण्याचा सं भि आहे . परं तु िरील अभं गातील चिर्थ्ा पदातील
अिामीळाने राम-नाम कधीही िपले नव्हते . आयु ष्यभर पापे करुन िीिनाच्या अंवतम क्षणी प्राण पणाला लािू न
त्याने (आपल्या मुलाचे) `नारायण’ असे नाम म्हटले आवण त्याच्यासमोर प्रत्यक्ष भगिान विष्णू उभे रावहले अिी
कथा आहे . ते व्हा राम-नाम ह्या िब्दाने स्वामीन ं ा केिळ रामाचा त्रयोदिाक्षरी बीि-मंत्र अवभप्रेत आहे असे आपण
म्हणू िकत नाही. याउलट पाचव्या पदात `मी स्वतः राम-नामच म्हटले आहे ’ असे सां गून स्वामीन ं ा त्या िब्दां नी
`परमाथाि तील आपली सिि साधना’ सू वचत करायची आहे असे िाटते . एकदा असा विचार केला की िरील
अभं गाचा भािाथि पुढीलप्रमाणे होतो: `तु मची परमाथाि ची साधना सु रु झाली की आधीची सिि पापे नाहीिी होतात.
िगातील सिाां त पापी माणसाला दे िाििळ ने ण्याचे सामर्थ्ि प्रामावणक साधनेत आहे . मी (स्वामी स्वरुपानंद) केिळ
अथक साधनेमुळेच दे िाििळ पोहोचलो आहे .’
िरील भािाथाि चा आपल्या िीिनात एक मोठा आधार कसा वमळू िकतो ते आता आपण पाहूया. भगिं ताच्या
प्राप्तीवििाय स्वतःला लाभलेल्या मानिीिन्माचे साथिक होणार नाही याची मनाला पूणि िात्री पटू न आपण िरी
परमाथाि च्या मागाि िर चालायचा प्रामावणक प्रयत्‍न केला तरी आपल्या हातू न सतत साधना होते च असे नाही.
कधीकधी आपल्या हातू न (आपल्या मते ) अक्षम्य अपराधही घडायचा सं भि असतो. समिा आपल्या हातू न
िावणिपूििक पाप घडले तर आपल्या मनाची अिथथा किी होते ? आपल्या गु रुंना तोंड दाििायच्या लायकीचे
आपण राहीलो नाही, िा इतकी साधना केली तरी आपल्या हातू न असे कमि घडत असे ल तर साधनेचा काय
उपयोग? असे च विचार सिि साधारणपणे साधकाला भे डसाियाला लागतात. िरील अभं गात आपणा सिाां ना धीर ये ईल
असे सां गणे आहे . स्वामी म्हणत आहे त की `राम-नाम धरा कंठी, पाप िाय उठाउठी’. आपल्या हातू न
झालेल्या अपराधाबद्दल, पापाबद्दल िंत िाटणे साहविकच आहे पण त्याने िचू न न िाता आपण अिून िोरात
साधना करायला विकले पावहिे. प्रामावणकपणे गु रुपोवदष्ट साधना करताना मनात ठाम विश्वास ठे िा की ह्या
क्षणापूिी केलेली सिि पापे आता नष्ट झालेली आहे त आवण माझ्या साधनेने मला भगिं ताचे साविध्य प्राप्त होणार
आहे . श्री रामकृष्ण परमहं सां पुढे कुणी `मी पापी आहे , माझे कसे होणार?’ असे म्हटले की ते म्हणायचे की `तू
दे िाचे नाि घेतोस आवण परत मी पापी आहे असे ही म्हणतोस. हे कसे िक्य आहे ?’ उगाच पूििकमाां बद्दल बाऊ
करुन हताि होऊ नका असे ह्या अभं गाचे सां गणे आहे असे िाटते . आपले िीिन प्रत्ये क क्षणी निीन असते .
काल केलेल्या कमाां पासू न आपण केिळ आपल्या सियीने मु क्‍त होत नाही. ती कमे करणारी व्यक्‍ती आि साधना
करणाऱ्या व्यक्‍तीपेक्षा वभि होती. िोपयां त तु म्ही साधनेत मग्न आहात तोपयां त पापी व्यक्‍तीचे आवण तु मचे काहीही
नाते नाही हे ध्यानात घ्या. एिादा अपराधी ज्या दे िात अपराध केला आहे तो दे ि सोडून दु सऱ्या दे िात घुसला
की आधीच्या दे िातील पोलीस त्याला नव्या दे िाच्या चालकाच्या परिानगीवििाय पकडू िकत नाहीत. त्याचप्रमाणे
तु मची पापे ज्या व्यािहाररक िगात तु म्ही केली आहे त ते िग सोडून साधने च्या विश्वात तु म्ही घुसला की
कमिफळाचे कुठलेही वनयम तु म्हां ला लागू होत नाहीत हे ध्यानात घ्या. मग तु मची साधना तु म्ही थां बविली की परत
तु म्ही तु मच्या दु ःिदायक व्यक्‍वतमत्वात घुसता, अपराध केलेल्या दे िात परत ये ता. ते थील पोलीस तु मची िाटच
बघत असतात!!
ते व्हा सतत साधना करीत राहणे हा एकच उपाय आपल्यासारख्यां च्या िीिनात आहे हे मनािर पूणिपणे ठसिा.
हातू न दु ष्कमे घडल्यािर हताि होण्यापेक्षा आपण अिून िोरात साधना केली पावहिे. गु रुंच्या अिू न ििळ
िाण्याचा प्रयत्‍न केला पावहिे. असे न कररता, आपण पापी आहोत, गु रुंच्या ििळ िाण्याच्या लायकीचे नाही
असे म्हणणे सं पूणि चुकीचे आहे . गु रुंकडे िायला `त्यां च्याकडे िायला हिे ’ ह्या भािनेवििाय दु सऱ्या किाची गरि
नसते . ठराविक पातळीिर आल्यािरच गु रुंकडे िायचे असले तर गु रु ह्या िब्दाला अथि च रहात नाही. इथे अथाि त
हे लक्षात घ्या की `आपण गु रुंच्या ििळ िायचा सतत प्रयत्‍न केला पावहिे’ ह्या िाक्यामध्ये गु रु आपल्याला
(बाह्यदृष्टीने) ििळ करतीलच याची िात्री वदलेली नाही! त्यां नी काय करायचे हे केिळ ते च ठरिू िकतात.
त्यां च्यािर आपले वनयं त्रण नाही. आपल्या हातात िे काही आहे ते च आपण करु िकतो. आवण ते म्हणिे आपण
त्यां च्याििळ िाण्याचा प्रयत्‍न सतत करीत राहणे . म्हणिे काय तर आपली साधना (स्वतःच्या चुकां सकट)
प्रामावणकपणे करीत राहणे . िेिटी गु रु हे कृपावसं धू आहे त. कधीनाकधी ते आपणहून आपल्या ििळ ये तीलच!

॥ हरर ॐ ॥
(बं गलोरमध्ये वदनां क २१ नोव्हें बर रोिी वदलेल्या प्रिचनािर आधाररत.)
Posted on वडसेंबर 5, 2007Categories संिीिनी गाथाLeave a comment on SG36: To err is human!
श्रेणी: हररपाठ
Haripath 1: Advice to Householders

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगु रु माधिनाथाय नमः ॥

ज्ञानदे ि हररपाठ — अभांग १

दे िावचये द्वारी उभा क्षणभरी । तेणे मुक्‍वत चारी सावधयेल्या ॥ १ ॥

हररमुिे म्हणा हररमुिे म्हणा । पुण्याची गणना कोण करी? ॥ २ ॥

असुवन संसारी विव्हे िेगु करीं । िेदिास्त्रे उभारी बाह्या सदा ॥ ३ ॥

ज्ञानदे ि म्हणे व्यासावचया िुणा । द्वारकेचा राणा पां डिां घरी ॥ ४ ॥

श्री ज्ञानदे ि महारािां च्या हररपाठाची सु रुिात आि वनरुपणाला घेतलेल्या अवतिय सुं दर अभं गाने होते . ह्या अभं गात
माउली म्हणत आहे : एिाद्या व्यक्‍तीने अगदी क्षणमात्र िरी भगिं ताचे दििन घेतले तरी त्याच्या िीिनातील चारी
अिथथां पासू न (बालपण, तारुण्य, गृ हथथाश्रम आवण िानप्रथथाश्रम) त्याची सु टका होते . (म्हणू न) तोंडाने
हररनामाचा गिर, त्यापासू न काही पुण्य होत आहे याची िाणीि विसरुन, वनरं तर करा. ज्याने सं सारात राहून
सतत हररनाम घेतले (`विव्हे िे गु केला’) आवण िास्त्रानुसार आचरण केले (`िे दिास्त्रे उभारी बाह्या सदा’)
त्याच्या घरी (ज्याप्रमाणे भगिंत पां डिां घरी होते , त्याचप्रमाणे ) प्रत्यक्ष भगिान श्रीकृष्ण सदा वनिास करतील असे
श्री ज्ञानदे ि व्यासकवथत महाभारताचा आधार घेऊन सां गत आहे त (िे प्रवतपादन माउली आवण िगदगु रु व्यासमुनी
या दोघां नी वमळू न केले आहे ते वनःसं देह, वनविि िाद आवण िाश्वत सत्य आहे हे िे गळे सां गायची गरि नाही!!).’
िरील अभं गातील पद्य क्रमां क तीन आवण चार एक उपदे ि, पवहल्या ओिीतील आश्वासनातू न प्रगती ओळिायची
िूण आवण या सिाां चा पाया किािर उभारायला हिा हे स्पष्ट करायला दु सरे चरण अिा तीन िे गिे गळ्या गोष्टी
सां गायचा प्रयत्‍न ज्ञानेश्वर महाराि करीत आहे त असे आि िाटत आहे . बघू या की मनातील विचार स्पष्टपणे
मां डणे िमते की नाही. प्रवतपादन िमले आहे की नाही हे कळण्यास आपल्या मनातील आनंद ही एकच िूण
आहे . (माझ्यासकट) आपणा सिाां ना हा कारणविरहीत आनंद प्राप्त होिो अिी प्राथिना सदगु रुचरणी करतो.

वकंबहुना सििसुिी, पूणि होऊवन वतहीं लोकी

काही साधक गु रुंकडे प्रापंवचक आपत्तीच्य ं ा वनिारणाकरीता िातात. तरुण ियात परीक्षेत िाि यि वमळािे ह्या
इच्छे ने आपण मारुतीरायां च्या िा गणपवतच्या दे िळात िायचो तिीच ही अिथथा आहे . िूप कष्ट घेऊनसु ध्दा िेव्हा
अपेक्षेप्रमाणे फळ प्राप्त होत नाही ते व्हा स्वतःच्या प्रयत्‍नां िर िो स्वानुभिाने विश्वास बसलेला असतो त्याला धक्का
बसतो. कुठलीतरी उि िक्‍ती आपल्या प्रगतीला बाधा वनमाि ण करीत आहे याची िाणीि अिािे ळी होते . त्यािे ळी
कुठल्या गु रुंचे मागि दििन लाभू न इच्चच्छत फळ पदरात पडले की आपली िात्री होते की त्या अवतं विय िक्‍तीला
सामोरे िाण्याकरीता गु रुंचे पाठबळ िरुरी आहे . त्यां नी सां वगतलेल्या साधना िक्य वततक्या प्रामावणकपणे करुन
आपण त्या िक्‍वतिर प्रभु त्व वमळिायचा प्रयत्‍न करु लागतो. साधना करुन काय वमळिायचे आहे याची पूणि
कल्पना आपल्याला असते . असा काही काळ गे ल्यािर िेव्हा गु रुंना आपण ििळू न बघतो ते व्हा गु रुंच्या मनातील
कधीही न ढळणाऱ्या िां वतबद्दल आत्मीयता वनमाि ण होते ि आपण विचार करु लागतो की ही अचळ अिथथा प्राप्त
केलेली बरी. मग आपल्या साधनेच्या ध्येयामध्ये बदल व्हायला लागतो. सां सारीक लाभाबद्दलची ओढ कमी होऊन
(कारण प्रापंवचक प्रगती बऱ्यापैकी झालेली असते च!!) पारमावथिक तत्वाची ििळीक करािीिी िाटते . िीिनातील
ह्या अिथथेत आपण सध्याच्या अच्चित्वातू न दु सऱ्या, अवधक भव्य, व्यापक अिा अिथथेत सं क्रमण करीत असतो.
अिािे ळी साधकां नी कसे िागािे याचा सल्ला दे णारा आिचा अभं ग आहे . माऊली म्हणत आहे की `असु वन
सं सारी विव्हे िे गु करी … द्वारकेचा राणा तयाघरी’. पारमावथिक प्रगती करण्याचा एक िलद मागि म्हणिे
सं सारातील िबाबदारीच ं ा त्याग करणे अिी आपली समिूत व्हायची िी िक्यता आहे तीचे वनराकरण करण्यास ही
चरणे अत्यंत उपयु क्‍त आहे त.
एक गोष्ट अत्यंत िरी आहे की सं सारापासू न मुक्‍त झाल्यावििाय भगिं ताचे दििन होणे िक्य नाही. परं तु ही मुक्‍त
अिथथा िारीरीक नसते तर आं तरीक असते , सू क्ष्म असते . सं साराचा त्याग करणे म्हणिे सिि सोडून गु रुंच्या
मठात राहणे असते तर िी माणसे सतत गु रुंबरोबरच आहे त त्यां ना भगिं तदििन झाले असते ि त्यां चे िीिन
सदोदीत आनंदमय राहीले असते . परं तु सं तां च्या ििळ िािव्य करणाऱ्या लोकां मध्ये मानवसक िां वत वदसते च असे
नाही. असे असते तर परमेश्वराची प्राप्ती होण्याकरीता आपले सिि बँ कां मधील िाती दु सऱ्याच्या नािािर करुन
चंबळच्या िोऱ्यातील िंगलात िाणे ही एक सोपी साधना सां गण्यात आली असती. याउलट दे िीमाहात्म्यात समाधी
नािाच्या िै श्य घरातील लोकां नी बाहे र काढल्यामुळे वनष्कां चन अिथथेत मेधा मुनींच्या आश्रमात रहात होता तरी
त्याला ज्ञानप्राप्ती झाली नव्हती. मनाने तो अिू नही प्रपं चातच अडकलेला होता. त्या माये पासू न त्याची मुक्‍ती दे िीची
उपासना केल्यािरच झाली हे आपण िाचले असे लच. ते व्हा सं सारातील आकषिणां च्या पवलकडे आपणास िायचे
आहे हे िरी िरे असले तरी वतकडे िाण्याचा मागि िे ििळ आहे त्याचा भौवतक दृष्टीने त्याग करणे हा होत
नाही. आपणास सं सारापासू न दू र व्हायचे आहे ते मानवसक पातळीिर, िारीरीक नाही हे लक्षात घ्या. फारच
थोड्या भाग्यिान माणसां च्या प्रारब्धात भौवतक दृष्टीनेसुध्दा प्रपंचापासू न मुक्‍ती वलवहलेली असते . अिी माणसे दे िाने
स्वतः वनिडले ली असतात. स्वामी वििे कानंदादी सं न्यासी विष्य फार थोडे असतात. िूप ितकां मध्ये एिादे
िासु देिानंद सरस्वती `टें बे’ महाराि िन्म घेतात! आपला त्याग ते िढा असता तर आत्तापयां त आपण केव्हाच त्या
मागाि िर चालायला सु रुिात केली असती! असो. ते व्हा सां गायची गोष्ट अिी की सं सारात राहून मनाने वनिृ त्त
व्हायचे असे ल तर मागि कुठला तर सतत हररनामाचा गिर चालू ठे िणे होय. परमपूज्य श्री गोंदिलेकर महाराि
म्हणायचे की `आपले दु ःि मानवसक आहे . त्यािर लागणारे औषधही विथे ििम आहे वतथे म्हणिे मनाला लािले
पावहिे. म्हणू न रामनाम घ्या.’ सं सारातील सिि गोष्टी करताना िो हरीचे स्मरण ठे ितो आवण िास्त्रानुसार िति न
ठे ितो (हरीचे स्मरण ठे िल्यािर िे काही िति न होईल ते िास्त्रानुसारच होणार यात सं देह कुठला? परं तु
सु रुिातीला दे िाचे स्मरण सतत रहात नाही. त्यामुळे आपल्या मनाला िास्त्रानुसार िागायचे िळण लािलेले बरे
असा याचा अथि आहे .) त्याला सिाि त उितम पारमावथिक लक्ष्याची प्राप्ती होईल असे माउली का सां गत आहे हे
स्पष्ट होईल.
यामधू नच असे ही स्पष्ट होते की पुण्याची गणना करीत दे िाचे नाम घेण्यामध्ये आपली पारमावथिक प्रगती होणे कठीण
आहे . पुण्याची आिश्यकता का भासते ? तर इह िा परलोकातील सु िाच्या प्राप्तीकरीता. हे दोन्ही लोक सं सारातच
सामाविष्ट आहे त. म्हणू न हरीनामाचा गिर आपले िीिन पु ण्यमय होईल या भािनेने केला तर मनातील अिां तीरुपी
ििमे ला औषध न लागता कुपर्थ् केले ल्या रोग्याप्रमाणे आपल्या व्यथा िाढायला लागतील. त्या व्यथा कधी कधी
पुण्य िाढले ले आहे या गिाि च्या रुपात आपल्यासमोर ये तील िा इतके करुनही आपली प्रगती मनासारिी का होत
नाही या िंकेच्या रुपात भे डसाितील. िर अचुंवबत िां वत हिी असे ल तर कुठल्याही कारणावििाय भगिं ताचे
स्मरण करणे हाच एक उपाय आहे . असे आपले वनहे तुक नाम घेण्यास व्यािहाररक इच्छा मनात ठे िणे घातक
आहे हे लक्षात घ्या. ज्ञानेश्वरीत कदावचत म्हणू नच पसायदान मागताना `भवििो आवदपुरुषी, अिंवडत’ असे
म्हणायच्या आधी माऊली `वकंबहुना सिि सुिी, पूणि होऊवन वतही ं लोकी’ असे म्हणते असे िाटते .

सदबुध्दी हे थेंकुटी, म्हणो नये

आता आपण पवहल्या पदाबद्दल विचार करु. माउली म्हणत आहे की िो गृ हथथ केिळ एक क्षणभर दे िाच्या
दारात उभा राहतो त्याच्या िीिनाचे कल्याण होते . आपण आधी बवघतलेच आहे की पारमावथिक प्रगतीमध्येच
आपल्या िीिनाचे सार आहे . मनातील वचरकाळ ते िणाऱ्या िां तीच्या ज्योतीत आपले आयु ष्य बघत राहणे हे
आपल्या साधनेचे ध्येय आहे असे आपण मानण्यास हरकत नाही. केिळ एका क्षणाच्या दे िाच्या साविध्याने हे ध्येय
कसे प्राप्त होईल हा सं देह आपल्या मनात उदभिला नाही तरच निल. श्री रामकृष्ण परमहं स म्हणायचे की
मनातील िंका ह्या िळले ल्या धाग्यातू न बाहे र आलेल्या सु ताप्रमाणे असतात. एक िरी सु त बाहे र असले तर सु ईतू न
धागा ओिता ये त नाही. मनातील सं देहाबद्दल ज्ञानेश्वरीत महाराि म्हणतात: `मग सं ियी िरी पवडला । तरी
वनभ्रां त िाणें नासला । तो ऐवहकपरत्रा मुकला । सु िावस गा ॥१९९:४॥. ते व्हा आपल्या मनातील िंकेला दाबू न न
ठे िता, तीचे वनराकरण करुनच आपल्याला साधनेत प्रगती करता ये ते हे सिाां नी ध्यानात ठे िले पावहिे.
िािविक पाहता, आपण व्यिहारातही असे अनुभि घेतो की मोक्याच्या क्षणी केलेले अल्प कमि फार मोठे फळ
दे ऊन िाते . उदाहरणाथि, िेव्हा सबं ध िरीराला निवििां त ज्वर व्यापून असतो ते व्हा औषध म्हणू न एक छोटीिी
मात्रा आपण घेतो ि त्यामुळे सं पूणि आिाराचे वनरसन होते . होमीओपाथीमध्ये तर असे मानतात की औषधाची मात्रा
िेव्हढी कमी ते व्हढे ते िाि परीणामकारक असते . अगदी अध्यात्माची गोष्ट घेतली तरी आपण सिि िण
वतरुपतीच्या दििनाला िातो ते व्हा वकतीकाळ दििन होते ? दे िाच्या द्वारािी पोचेपोचेपयां त ते थील पुिारी आपणां स
हात धरुन पुढे िेचतात. त्या अत्यंत क्षवणक दििनाकरीता आपण वकती कष्ट घेतलेले असतात याची गणना नसते .
आपल्या धकाधकीच्या आयु ष्यातू न ठराविक वदिस बािूला काढण्यापासू न रां गेत उभे राहून धक्के िाण्यापयां तचे त्रास
सहन करुन िेिटी वनवमषमात्र दििन होते त्यात आपण समाधान मानतोच ना? कधी आपल्यासमोर कोणाची डोकी
ये तात ि त्यािरुन अधि िटच दििन होते तरी आपण दु ःि करीत नाही. मग कधी आपल्यासमोर कोणी नसते ते व्हा
हाताने िेचून बाहे र फेकले िाण्याआधी सं पूणि मूती वदसते ते व्हा तर अवतिय सुं दर दििन आि झाले असे म्हणतच
आपण दररोिच्या िीिनात व्यि होतो. ते व्हा क्षवणक कमाि चे अनंत फल वमळू िकते हे तत्वतः मान्य करण्यास
काहीच हरकत नाही.
आता साधनेतील क्षवणक दििन म्हणिे काय? असे बघा आपल्या ह्रुदयात सतत सदगु रु िास करीत आहे त.
माउली म्हणते `मि ह्रुदयी सदगु रु । िेणे तारीलो सं सारपुरु ..’. परं तु असे असू नसु ध्दा दरिे ळी त्याच्या
अच्चित्वाची िाणीि आपणां स होते च असे नाही. सिि िगाला प्रकाि दे णाऱ्या सू याि ला दृष्टीआड करण्यास
डोळ्याििळची एक करां गुली पुरेिी असते . त्याचप्रमाणे आपल्या दृष्टीसमोर व्यिहाराची साधने आल्यामुळे वनरं तर
प्रकावित, सच्चिदानंदरुपी ज्ञानसू यि आपल्या ििळ असू नही निरे स गोचर होत नाही. परं तु ज्याप्रमाणे डोळ्यासमोर
बोट धरल्याने सू यि वदसला नाही तरी त्याचा प्रकाि आपणास िाणवितो त्याचप्रमाणे ह्रुदयी च्चथथत असले ला सदगु रुचे
अच्चित्व आपणास िाणविते ते आपल्या सद्‍सद्‍वििे क बु ध्दीने. अचानक अंतस्फुिरण होते की िीिनात कसे
िागायला हिे . एकदा पंढरपुरच्या आषाढी िारीत सकाळवच कमे घाईघाईत उरकत असताना माझा वमत्र म्हणाला
की `िरोिर या िगात आपण फक्‍त िातो आवण विसििन करतो. दु सरे काय करतो?’ त्याच्या मनातील हे
क्षवणक िै राग्य म्हणिेच ह्रुदयातील सदगु रुंच्या अच्चित्वाची त्याला झालेली िाणीि होय. दे िाच्या द्वारी क्षणभरी उभे
राहणे म्हणिे असे अध्यात्मपर विचार मनात आले आहे त याचे ज्ञान होणे . आपल्याच मनातील सिि िळबळ
आपणास कळते च असे नाही ते व्हा नुसते च साच्चत्वक विचार मनात ये णे पुरेसे नसते , त्यां चे यथाथि ज्ञान होणे िरुरी
असते . ते विचार ज्या मूळ अमूति, अगम अिा स्त्रोतातू न उदभिले आहे त त्या उगमथथानाचे मूतिरुप म्हणू न आपण
त्यां च्याकडे पहायला हिे . असे बघणे म्हणिेच `दे िावचये द्वारी उभा क्षणभरी’ ही अिथथा होय असे समिा. मग
नंतर झालेल्या बोधानुसार िति न करायचे की नाही हे स्वातं त्र्य सदगु रु आपणां स दे तात. िर त्यां च्या आज्ञेप्रमाणे
िति णुक झाली तर प्रसि होऊन िारं िार दििन दे तात ि या प्रवक्रये ची अंवतम अिथथा म्हणिे ह्रुदयातील सदगु रुंिी
असलेले वनत्य साविध्य. ते व्हा आपणां स `मुक्‍ती चारी’ साधतात. हा आपला मागि िेव्हा सु रु होतो तो केिळ
क्षवणक साच्चत्वक िृ त्तीच्या प्रभािाने होतो असे च कदावचत माउलींना सां गायचे असे ल. म्हणू न आपणां स झालेल्या
क्षवणक ज्ञानाला महत्व द्यायला आपण या अभं गातू न विकले पावहिे. त्यातच आपल्या पु ढील प्रगतीची गु रुवकल्ली
आहे .

॥ हरर ॐ ॥
(बं गलोरमध्ये वदनां क २६ िाने िारीस झालेल्या प्रिचनािर आधाररत.)
Advertisements
Report this ad
Report this ad
Posted on फेब्रुिारी 13, 2008Categories हररपाठ1 वटप्पणी Haripath 1: Advice to Householders िर

haripath14: Unity in Diversity

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगु रु माधिनाथाय नमः ॥

 ज्ञानदे ि हररपाठ — अभांग १४

वनत्य सत्यावमत हररपाठ ज्यासी । कवळकाळ त्यासी नहे पा दृष्टी ॥१॥

रामकृष्णी उिार अनंतरािी तप । पापाचे कळप पळती पुढें ॥२॥
हरर हरर हरर मंत्र हा वििाचा । म्हणती िे िाचा तया मोक्ष ॥३॥
ज्ञानदे ि पाठ नारायण नाम । पावििे उत्तम वनिथथान ॥४॥

हरीपाठाच्या चौदाव्या अभं गात माऊली असे म्हणत आहे की: `िो वनत्यवनयवमतपणे , मनात भाि धरुन हररपाठ
म्हणतो त्याच्या निरे ला काळ वदसत नाही (म्हणिे तो मृत्यूच्या भयापासू न सु टका वमळवितो). (अत्यंत दृढपणे )
रामकृष्ण नामां च्या उिारणातच अमयाि द तप होते ज्याच्या बळाने (पूिी केलेल्या) पापां च्या फलां पासू न सं पूणि मुक्‍ती
वमळते . `हरर’ `हरर’ `हरर’ असा िप वनरं तर करण्यामुळे आपणां स वििरुपाची प्राप्ती होऊन मोक्ष वमळतो
(म्हणिे िीि िन्ममरणाच्या फेऱ्यां तून सु टतो). ज्ञानदे िां ना केिळ नारायण नामच पाठ होते आवण त्यायोगे त्यां नी
स्वतःचे `वनिथथान’ (म्हणिे आत्मरुप) िाणू न घेतले.’
भक्‍वतमागाि िर चालणाऱ्या साधकां ना उद्दे िून असले ल्या हररपाठात `भगिं ताचे नाम घ्या’ हा एकच सं देि िरी
िारं िार सां वगतलेला असला तरी ज्ञानेश्वर महाराि (त्यां ना अत्यंत वप्रय असले ल्या) आत्मरुपी दे िाची प्राप्ती होईपयां त
नाम घ्यािे अिी सू चना दे ण्यास कधीही विसरीत नाहीत हे िाणविते . या हे तूनेच त्यां नी हरीचे नाम घेऊन
आत्मरुपी दे ि प्रसि झाला असे (चौर्थ्ा चरणात) सां वगतले आहे असे िाटते . िरील अभं गातील अिून एक
उल्ले िनीय गोष्ट म्हणिे त्यातील वतसऱ्या चरणात त्यां नी विष्णूचे नाम घेतल्यािर वििाची प्राप्ती होईल असे प्रवतपादन
केले आहे . यातू न त्यां च्या दृष्टीकोनातील वििालपणा तात्काळ लक्षात ये तोच पण त्यावििाय भक्‍वतमागाि ने िाऊनसु ध्दा
योगमागाि तील सिाां त उि अनु भिां चे ज्ञान होऊ िकते हे आश्वासन आपणां स वमळते . योग्यां च्या समाधीप्राप्तीबद्दल
एक नैसवगि क आकषिण आपल्या मनात असे ल आवण त्याचबरोबर भक्‍वतमागि सोपा असे िाटत असे ल तर साधक
गोंधळू न िाण्याची िक्यता असते . स्वतःच्या मागाि बद्दल साथि अवभमान असला तर मागि क्रमण करण्यात एक सहि
उत्साह ये तो. दु सऱ्यां च्या मागाि तून िे वमळते ते सुध्दा आपल्या साधनेतून प्राप्त होणार आहे हे कळले तर साधकाची
भक्‍वत आपोआप िृ ध्दीग ं त होते. त्यामुळे ज्ञानेश्वर महारािां चे सां गणे आपणा सिाां ना अत्यंत उपयु क्‍त आहे . ते कसे
हे पाहायचा आि आपण प्रयत्‍न करु.

आत्यंवतक िैराग्यता म्हणिेच िीि आवण विि यांचे वमलन

एिाद्या गोष्टीचे िणि न आपणां स करायचे असे ल तर साहविकच आपण स्वतःला मावहत असलेल्या िब्दां चा िापर
करतो. त्यातू न िर गोष्टीला अनेक पै लू असले तर साहविकच आपण स्वतःला भािलेल्या पैलूंचे िणि न करण्यात
आपल्या िक्‍तीचा उपयोग करतो. ही गोष्ट व्यिहारातील घटनां मध्येही पाहता ये ते. कुणाला सवचन तें डुलकरचा
विनम्रपणा आिडतो तर कुणाला त्याची िगन्मान्यता तर कुणाला त्याची फलंदािीतील परीपूणिता. मग आपापल्या
परीने आपण त्याचे कौतु क करीत असतो. आता एिाद्या िेळाडूच्या आयु ष्याबद्दल इतकी मते असू िकतील तर
परमाथाि चे अंवतम ध्येय काय आहे याबद्दल प्रत्येकाचे विश्ले षण आवण िणि न वभि आहे यात काही िािगे वदसत
नाही.
उदाहरणाथि योगी म्हणतो की `वनविकल्प समाधी’, भि प्रवतपादन करतो की `चराचरात भगिं त वदसणे ’ ि
सं न्यासी म्हणतो की `सिि िग वमर्थ्ा आहे हे कळू न माये पासू न मुक्‍त होणे ’ यातच साधकाला मोक्ष वमळतो.
िरकरणी वभि िाटणारी ही सिि िणि ने एकाच गोष्टीबद्दल सां गत आहे त, फक्‍त प्रत्येकाची भाषा वभि आहे आवण
प्रत्येकाला स्वसं िेदनां नी आकलन झालेला पै लू िे गळा आहे असे सं तमंडळी सां गतात हे आपण ध्यानात ठे िले
पावहिे. सं तां ना सिि अनुभिां चे ज्ञान झाले ले असल्याने त्यां ना िरील िणि नां तील एकत्व स्पष्टपणे वदसू न ये ते.
रामकृष्ण परमहं सां च्या िीिनात ही गोष्ट फार प्रकषाि ने िाणिू न ये ते. त्यां च्याकडे , अद्वै त विचारप्रणालीचे , िै ष्णि
प्रणालीचे, िाक्‍त पध्दतीने उपासना करणारे ि इतरही अनेक प्रकारचे साधक आपल्या िंकां चे वनरसन करण्यास
यायचे ि समाधानी होऊन आपली साधना उत्कषाि स न्यायचे . िरोिर, सिि प्रकारच्या साधनेबद्दलची सवहष्णुता
स्वतःच्या आचरणात आणू न दािविण्यामध्ये सं तां चे आपल्यािर थोर उपकार आहे त यात संदेह नाही. एिाद्या
कूपमंडूकाप्रमाणे `आपलीच साधना चां गली’ अिी िृ त्ती होऊ नये यासाठी सं तचरीत्र वनयवमत िाचणे हा एक
रामबाण उपाय आहे . असो.
िरील अभं गातील वतसऱ्या चरणात माऊलीन ं ा हीच गोष्ट सां गायची आहे असे िाटते . िरकरणी पाहता िै ष्णि ि िैि
भक्‍तां मध्ये िै मनस्य वदसते . थोर सं न्यासी श्री िासु देिानंद सरस्वती टें बे महाराि यां ना वकत्येकिे ळा अनेक वदिस
सलग उपािी राहण्याची पाळी िै ष्णि ब्राह्मणां च्या कठोर आचरणामुळे आली होती. दारात आलेला वभक्षु क िै ष्णि
नाही या केिळ एका कारणामुळे त्यां ना वभक्षा नाकारण्यात आली होती! विसाव्या ितकातील ही सं कुवचत िृ त्ती
पहा आवण कल्पना करा की सातिे िषाां पूिी काय अिथथा असे ल. अिा परीच्चथथतीत माऊलींनी काय सां वगतले
आहे ते बघा. `हररनाम उिारणे हा वििाचा मंत्र आहे !’ असे प्रवतपादन महारािां नी केलेले आहे . समािाला
निी दृष्टी दे णे हे याहून वभि असे ल असे िाटत नाही.
भारतीय विचारप्रणालीत ब्रह्मा, विष्णू आवण विि हे वत्रकुट िगाच्या उत्पत्तीला, सं गोपनाला ि विनािाला कारणीभू त
आहे असे मानले िाते . भगिान िंकरां चे कायि विनािाचे आहे . त्याला अनुसरुन त्यां ची िीिनिैली आहे .
उदाहरणाथि, त्यां च्या िािव्याचे वठकाण विराण वहमालयातील एका उत्तुंग पिि ताच्या वििरािर आहे , त्यां ना
स्मिानातील रािेने अंग चवचित करायला आिडते ि त्यां चे गणही विक्राळ रुप धारण करुन मद्य-मां स याचे से िन
करण्यात गुं ग असतात हे सिि श्रुत आहे . आता कुठल्याही व्यक्‍वतचे िणि न करताना आपण त्या व्यक्‍तीचे िै विष्ट्य
काय आहे हे सां गतो. उदाहरणाथि , सवचन तें डुलकरचे िणि न एक फलंदाि म्हणू न आपण करतो, वपकासोचे िणि न
एक वचत्रकार म्हणू न करतो ि पु.लं.चे िणि न एक ख्यातनाम लेिक म्हणू न करतो. तसे पाहता सवचनने
वितक्यािे ळा बॅ टीग ं केली अहे त्यापेक्षा िाि िे ळा दात घासले असतील, वपकासोने अिू न अवधकिे ळा भोिन केले
असे ल पण त्यां च्या िीिनातील ह्या घटनां ना फार महत्व न दे ता ते कुठल्या तत्वां करीता आपले आयु ष्य िगले याचा
विचार करुन आपण त्यां च्याबद्दल बोलतो. हाच विचार भगिान िंकरां बद्दल केला तर हे सहि स्पष्ट होते की
िंकर म्हणिे `िगाचा विनाि’. याचा अथि असा की िर आपल्या मनात व्यिहारी िगाबद्दल अत्यंत िै राग्य उत्पि
होऊन आपण िगाची फार पिाि करणे बं द केले तर आपणां त वििाचे अच्चित्व िागृ त झाले आहे असे मानण्यात
काहीच हरकत नाही. (िेव्हा आपण ििळच्या माणसां ची काळिी घेत असतो ते व्हा आपण विष्णूरुपी असतो ि
कुठलीही निीन वक्रया करताना ब्रह्मरुपी असतो हे सुध्दा िरे आहे .) ते व्हा हररनाम घेण्याने आपल्या मनात
िगाबद्दल िै राग्य उत्पि होऊन भगिं ताबद्दल प्रेम िागृ त झाले तर हररनाम घेण्याने आपण वििरुप होतो असे मान्य
करािे च लागते ! म्हणू नच माऊली म्हणत आहे की `हरर हरर हरर मंत्र हा वििाचा’. इथे असा सं दभि द्यािासा
िाटतो की वििलीलामृतामध्येही वििभक्‍तां ची अंवतम च्चथथती म्हणिे `वििरुप होऊन’ वििपदी च्चथथर राहणे अिी
िवणि लेली आहे (पहा: ओिी १४५:९, १४४:१०, १६२:११, १००:१२ इत्यावद). ते व्हा आपण वििरुप होतो हे
मान्य करण्यास िास्त्राधारही आहे ! िरोिर योगी लोकां चे `िीि आवण विि याचे वमलन होणे ’ हे िणि न
साधकाच्या मनात व्यािहाररक िगाबद्दल आत्यंवतक िै राग्यता च्चथथर होणे सां गत आहे आवण हीच अिथथा सिि िगात
ईश्वर भरुन रावहलेला आहे ह्या िब्दात भक्‍वतयोगी सां गत आहे असे िाटते .
आता मोक्ष वमळणे म्हणिे काय तर मनातील सं कल्प-विकल्पां च्या फेऱ्यापासू न आपणां स मुक्‍ती वमळणे . कुठल्याही
गोष्टीपासू न मुक्‍त होण्यास ती गोष्ट िा घटना आपल्या िीिनातू न वनघू न िाणे आिश्यक नसते . आपले मन त्या
गोष्टीपासू न दू र होणे महत्वाचे असते . असे नसते तर अरण्यात गे ल्याक्षणी आपण वििरुप झालो असतो. वतथेही
मनात कुटुं बाच्या कल्याणाचे विचार असतील तर िगातू न आपण मुक्‍त झालो असे म्हणता ये ईल का? ते व्हा िै राग्य
अंगात बाणणे आवण मोक्ष वमळणे यात काय़ फरक आहे ? म्हणू नच माउली पु ढे म्हणते की `म्हणती िे िाचा तया
मोक्ष.’
सिाां त िेिटी हररनामाने परमाथाि चे ध्येय प्राप्त होणे हे वनव्वळ तत्वज्ञान नसू न मी स्वतः माझ्या िीिनात याच मागाि ने
मोक्ष वमळविला आहे असे ज्ञानदे ि महाराि सां गत आहे त. आपण सिाां नी हररनाम उिारण्यातील सिि सं देह
मूळापासू न काढू न टाकून माउलीच्य ं ा मागाि चा मागोिा घेत साधना सु रु ठे िली पावहिे. परमकृपाळू ज्ञानेश्वर महाराि
आपली सिि वचंता हरण करतील यात कुठला सं देह आहे ?

॥ हरर ॐ ॥
(बं गलोरमध्ये वदनां क १३ िाने िारी २००८ रोिी झालेल्या प्रिचनािर आधाररत.)
Posted on िानेिारी 31, 2008Categories हररपाठLeave a comment on haripath14: Unity
in Diversity
Haripath5: Who or what is Sadhu?

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सदगु रु माधिनाथाय नमः ॥

श्रीज्ञानदे ि हररपाठ – अभांग ५.

योगयागविवध ये णें नोहे वसध्दी । िायां वच उपावध दं भ धमि ॥ १ ॥

भािेंविण दे ि न कळे वनःसंदेह । गुरुविण अनुभि कैसा कळे ॥ २ ॥

तपेंिीण दै ित वदधल्याविण प्राप्त । गुिेंविण वहत कोण सां गे ॥ ३ ॥

ज्ञानदे ि सां गे दृष्टां ताची मात । साधूचे संगती तरणोपाय ॥ ४ ॥

श्री ज्ञानदे िां च्या सावहत्यातील भािाथि दीवपका (म्हणिे ज्ञानेश्वरी) ही श्रीमदभगिदगीते िरील टीका ज्याप्रमाणे
िगप्रवसध्द आहे त्याचप्रमाणे त्यां चे हररपाठातील अभं गही सिि श्रुत आहे त. श्रीज्ञानदे िां नी २९ अभं गां ची रचना करुन
आपला हररपाठ सिविला आहे , आि त्यामधील पाचव्या अभं गािर आपण विचार करु. या अभं गात श्रीज्ञानेश्वर
महाराि असे म्हणत आहे त: `वनव्वळ योग साधनेने िा यज्ञादी वक्रये ने दे ि प्राप्त होत तर नाहीच याउलट साधक
उगाचच बाह्य कमाां मध्ये अडकून स्वतःचा अवभमान िाढवितो. िर दे िाच्या िऱ्या दििनाची इच्छा असे ल तर सं त
सज्जनां च्या सं गतीवििाय पयाि य नाही. हे कसे ? तर ज्याप्रमाणे मनात पूणि साच्चत्वक भाि असल्यािेरीि दे ि वदसत
नाही िा साधनेत आलेल्या अनुभिां चे महत्व गु रुंवििाय कळत नाही, वकंिा ज्याप्रमाणे तप केल्यावििाय इष्टदे िता
प्रसि होत नाही िा काहीतरी वदल्यावििाय गोष्ट वमळत नाही आवण स्वतःच्या मनातली गोष्ट पूणि सां वगतल्यावििाय
योग्य सल्ला वमळणे िक्य नाही त्याचप्रमाणे साधूं च्या सं गतीवििाय आत्मानंद प्राप्त होणे िक्य नाही.’

सत्संगाची आिश्यकता

आत्मरुपी दे ि िन्मापासू न सतत आपल्याििळ आहे च. परं तु `अवतपररचयात अिज्ञा’ ह्या वनयमाप्रमाणे आपणां स
परमेश्वराच्या ह्या रुपाबद्दल आत्मीयता नाही. आपल्यापासू न दू र असलेल्या िंि, चक्र, गदा आवद आयु धे धारण
करुन भक्‍तां ना िरदान दे ण्यास उत्सुक असलेल्या विष्णू च्या रुपाबद्दल आपल्या मनात एक नैसवगि क ओढ आहे .
ते िढीच आतु रता अमूति रुपात सतत आपल्याििळ राहून आपणां स सद्यिीिन आहे तसे िगायचे सामर्थ्ि दे णाऱ्या
(ते बदलायचा अविबात प्रयत्‍न न करीता) दे िाला बघायची आपल्यापैकी कोणात आहे ? परं तु ज्ञानेश्वर महारािां नी
ज्ञानेश्वरीच्या पवहल्या ओिीतच आत्मरुपी दे िाला नमस्कार केला आहे .
ॐ नमोिी आद्या । िे दप्रवतपाद्या । ियियस्वसं िेद्या । आत्मरुपा ॥१:१॥
त्यां च्या दृष्टीकोनातू न अमूति दे िाला भिणे हे च परमाथाि चे अंवतम ध्येय आहे . म्हणिे परमाथाि च्या दृष्टीकोनातू न
बवघतले तर आपले ध्येयच चु कीचे आहे असे वदसू न ये ते. बहुतां िी साधक आपले ऐहीक िीिन सु िात िािू न पुढे
परलोकात स्वगि लोकात िाण्याची मनोकामना धरुनच आपल्या गु रुंना भिताना आपण पाहतो. त्यां च्या लक्षात हे ये त
नाही की ज्ञानेश्वरीत असे सां वगतले आहे की:
`मि ये ता पै सु भटा । या वद्वविधा गा अव्हाटा । स्वगुि नरकु या िाटा । चोरां वचया ॥ ३१५:९ ॥
आपल्या मनाची ऐहीक आवण परलोकातील सु िातच साधने ची फलश्रुती पहायची ही अिथथा वनमाि ण होण्यास एकमेि
कारण म्हणिे केिळ व्यािहारीक िगात सु ि बघणाऱ्या लोकां ची सं गत होय. समिा एिाद्या लहान मु लाला आपण
विज्ञानातील िोधां बद्दल मावहती वदली तर त्याच्या मनात एकच प्रश्न उदभितो की त्यामुळे मला िाि चां गली
चॉकलेट वमळतील का?!! चॉकलेटवििाय त्याच्या दु वनये त अिून महत्वाची आवण वप्रय गोष्टच नसते . त्यामुळे
प्रत्येक गोष्टीची तु लना तो केिळ चॉकलेटबरोबर करु िकतो. अगदी त्याचप्रमाणे आपण सिि साधना करुन िेिटी
त्या साधनेमुळे भौवतक आयु ष्यात सु ि वमळणार आहे का? असा विचार करतो. आता िरील उदाहरणातील लहान
मुलगा मोठा झाल्यािर आयु ष्यात चॉकलेटपेक्षा अिून चां गल्या गोष्टी आहे त हे िाणू न आपला तो प्रश्न विचारणे बं द
करतो, निीन प्रश्न विचारतो. त्याचप्रमाणे आपण स्वतःची `सिि कमाां चे फवलत इह आवण परलोकातील स्वतःचे
स्वास्थ्य’ ही भािना बदलण्यास त्याहून अवधक चां गल्या अिथथेचे ज्ञान प्राप्त करुन घेतले पावहिे. कुठलेही ज्ञान
प्राप्त करण्यासाठी ते ज्ञान ज्या गृ हथथाकडे आहे वतकडे िायला पावहिे ि त्याच्या पायािी बसू न विकायला पवहिे
हे स्पष्टच आहे . म्हणू न साधूं च्या सं गतीवििाय आपणां स तरणोपाय नाही हे स्पष्ट होते . एिढे च नव्हे तर साधूं कडे
आपण का िािे हे सुध्दा यातू न स्पष्ट होते . त्यां च्याकडे िाऊन आपणां स िीिन िगण्याचे निीन ध्येय विकायचे
आहे . त्यां नी आपल्या िीिनात ज्या गोष्टीला प्राधान्य दे ऊन स्वतःचे िीिन समृध्द केले आहे त्या गोष्टीची मावहती
वमळविण्यास आपण गु रुंकडे गे ले पावहिे. साधूं ना त्यां च्या िन्मिात स्वभािाने इतर काही आिडी असू िकतात.
उदाहरणाथि, िे. कृष्णमूतींना आपले कपडे व्यिच्चथथत असािे त याबद्दल आत्मीयता होती. लंडनमधील सिाि त महाग
विंप्याकडे ते आपले िटि वििायचे . स्वामी स्वरुपानंदां ना स्वच्छते ची, िे ळ सां भाळण्याची आिड होती, आपल्या
पूज्य दादासाहे बां ना सु गंधाचे िे ड होते . साधूं कडे िाऊन आपण त्याच्या ह्या दु य्यम सियी न उचलता त्यां नी आपले
िीिन कुठल्या एका तत्वाकरीता िे चले आहे ते तत्व आपल्या िीिनात आणण्याचा प्रयत्‍न करणे म्हणिे िरी साधूं ची
सं गत होय. आपल्या दररोिच्या आयु ष्यात निीन विचाराचा सु गंध दरिळण्याची इच्छा ज्यां च्या मनात आहे त्यां नी
अिा माणसां ची सं गत धरणे आिश्यक आहे की ज्यां च्या कडे त्या सु गंधाची कधी न सं पणारी कुपी आहे .
िरोिर, व्यािहारीक िीिनातून िर उठण्यासाठी िऱ्या साधू च्या सच्च्च्या सं गतीवििाय तरणोपाय नाही.

आपल्या िीिनातील साधू

आता तु म्ही कदावचत असे म्हणाल की सत्संग हिा हे आम्हां ला मान्य आहे पण ह्या कवलयु गात िरा साधू
अच्चित्वात आहे का? आवण तो असला तरी आमचे नेहमीचे िीिन िगताना आयु ष्य इतके चाकोरीबध्द होते की
त्याच्यात साधू िी भे ट होणे आमच्या नविबात वदसत नाही. बरोबर आहे . नेहमीच्या रहाटगाडग्यात आपण इतके
गु रफटु न गे लो आहोत की तीच तीच माणसे आपल्याला भे टतात. यात नाविन्याला प्रिे ि करायला िागाच वदसत
नाही. परं तु असा विचार करुन वनराि होऊ नका. िरा अिून सू क्ष्म विचार करा. मगािी आपण बवघतले की
नुसत्या साधू िी भे ट होऊन आपले काम भागत नाही, त्याच्याकडून काय विकायचे आहे याची िाणीि आपणां स
असणे आवण त्यानुसार नव्या ध्येयाची विकिणु क प्राप्त करुन घेणे आिश्यक आहे . ही गोष्ट इतकी महत्वाची आहे
की यावििाय तु म्हाला साधू चा सहिास लाभला आहे असे तु म्ही म्हणू च िकत नाही. स्वामी स्वरुपानंदां कडून तु म्ही
फक्‍त स्वच्छते चे धडे वगरविले तर तु म्हाला िरे स्वामी भे टले च नाही असे होते . कृष्ट्मूतींकडून फक्‍त छानछोकीच्या
कपड्यां ची आिड तु म्ही घेतलीत तर काय उपयोग? िा दादासाहे ब म्हटल्यािर त्यां च्या साधनेची आठिण न होता
त्यां च्या अत्तराची आठिण झाली तर तु म्हाला त्यां च्या मनातील िां वत किी लाभणार? ते व्हा साधू ची सं गती म्हणिे
काय तर आपला िगण्याचा िुना साचा मोडून अवधक भव्य, दे िाच्या अवधक ििळ िाण्यास योग्य, असा निा
साचा वनमाि ण होणे होय. एकदा ही गोष्ट मनात पक्की ठसली की ज्या कुठल्या घटनां नी आपल्या िीिनात
आमुलाग्र फरक पडून आपण भगिं ताच्या अवधक ििळ िातो त्या सिि घटना म्हणिे आपल्या िीिनातील सं त
मानायला काहीच हरकत वदसत नाही. थोडक्यात म्हणिे:
ठराविक माणसाां ना सांत ही उपाधी दे ऊन त्ाां च्या सहिासाची अपेक्षा ठे िण्यापे क्षा आपल्याला ज्या गोष्ी ांनी,
ज्या घटनाां नी दे िाजिळ ढकलले आहे त्ाां ना सांत माना!
आपण आपल्या िीिनाबद्दल गं भीरपणे विचार केव्हा करतो? आपली आधीची लक्ष्ये बरोबर आहे त की नाही याबद्दल
सं देह केव्हा उत्पि होतो? तर िेव्हा िेव्हा तु म्हां ला आत्यंवतक दु ःि होते ते व्हा. िोपयां त तु मच्या िीिनात दु ःि
नाही तोपयां त आहे ते आयु ष्य बदलािे असे कसे तु म्हां ला िाटे ल? ह्या निरे ने आयु ष्यात आलेल्या आपत्तींकडे िर
तु म्ही बवघतलेत तर तु म्हां ला कळे ल की आत्तापयां त अचानक, अनपेवक्षत आले ली सिि सं कटे तु म्हाला एका िे गळ्या
पातळीिर घेऊन गे लेली आहे त. मग तु म्ही तु मच्यािर अचानक आले ल्या सं कटां ना का साधू म्हणू नये ?! असे
बघा, आपल्या आत्मरुपी च्चथथत असलेल्या दे िाकडे बघण्याकरीता आपले िरे रुप (म्हणिे आत्मरुप) आपणां स
कळले पावहिे. सं कटाच्या क्षणीच आपल्याला कुठल्या ििूं बद्दल आत्मीयता होती हे िाणविते . श्रीमदभगिदगीते च्या
सु रुिातीला अिुिनाला प्रचंड विषाद झाला होता आवण त्या `सत्संगती’मुळेच त्याला परमाथाि चा बोध झाला! नाहीतर
त्याच्याििळ भगिान श्रीकृष्ण सततच होते . पण त्यां च्याकडून परमाथाि चा बोध करुन घ्यािा ही इच्छा त्याच्या
चाकोरीबध्द िीिनात उत्पि व्हायलाच िाि नव्हता! काय गं मत आहे बघा. लहानपणापासू न आपण आपले िीिन
सं कटे ये ऊ नये त असे व्यतीत करायचा आपण प्रयत्‍न करीत आहोत आवण आपल्या अिा िटाटोपानेच आपण
परमेश्वरापासू न दू र होत आहोत!! आत्तापयां त हिार िे ळा आपण `िे होते ते चां गल्याकरीताच होते ’ हे िब्द
ऐकले आहे त पण तरीसु ध्दा स्वतःला दु ि दे णाऱ्या घटना घडल्या की या िब्दां िरचा आपला विश्वास डळमळीत
व्हायला लागतो. िरे म्हणिे दु ःिाच्या प्रत्येक क्षणात आपले िीिन आमुलाग्र बदलू न अिू न वदव्य, भव्य करण्याची
िक्‍ती असते . त्याकडे दु लिक्ष करून दु ःिां ना चुकिायचा आपला प्रयत्‍नच आपणां त बदल घडिू न आणत नाही. िो
गृ हथथ सतत भगिं ताचा विचार करुन िीिनात आलेल्या प्रत्ये क घटने ला उत्सुकते ने सामोरा िातो त्याने साधूं चा
सहिास सतत प्राप्त करुन घे तला आहे असे समिा. दु ःि दे णाऱ्या घटना का घडल्या असे म्हणू न परमेश्वराला
गाऱ्हाणे घालण्याऐििी आले ल्या दु ःिाकडे , त्यात तु म्हाला निीन िीिन प्रदान करण्याची िक्‍ती आहे असा विश्वास
ठे िू न, नीट बघा. श्री गोंदिले कर महाराि म्हणायचे `दे िािर विश्वास ठे िू न दे ह प्रारब्धािर सोडून वदले ला मला िूप
आिडतो.’
ते व्हा सध्याच्या काळात िरे सं त कुठे आढळतात असे म्हणू न िंत करण्यापेक्षा स्वतःच्या िीिनातील दु ःिाच्या
प्रत्येक क्षणाला आतु रते ने सामोरे िा. त्यातू न िो बोध होईल त्याप्रमाणे आचरण करण्याचा प्रामावणक प्रयत्‍न करा.
असे केलेत तर तु म्हां ला दे िाचा दृष्टां त झाल्यावििाय राहणार नाही. हे भगिान श्री ज्ञानदे िां चे सां गणे आहे , माझे
नाही!

॥ हरर ॐ ॥
(बं गलोरमध्ये वदनां क ३ नोव्हें बर २००७ रोिी वदलेल्या प्रिचनािर आधाररत.)
Posted on नोव्हें बर 29, 2007Categories हररपाठLeave a comment on Haripath5: Who or what
is Sadhu?