Matematik Dünyas›, 2005 Güz

Geometri Köflesi
Mustafa Ya¤c›
yagcimustafa@yahoo.com
www.mustafayagci.com
Alt›n Oran
erhangi bir AB do¤ru parças›n›n üzerin-

H deki bir C noktas› için AB:AC oran›na

afl›t oran1, AC:CB oran›na da ortalama
oran2 denir.
“Geometrinin iki büyük hazinesi vard›r:
Bunlardan biri Pisagor Teoremi, öteki de
bir do¤ru parças›n›n afl›t ve ortalama orana
bölünmesidir. Birincisi bir ölçek alt›n, ikin-
A C B
cisi de de¤erli bir mücevherdir diyebiliriz.’’
Johannes Kepler, 1571-1630
E¤er AB do¤ru parças›n›n üzerindeki bir C
noktas› için afl›t oran ile ortalama oran eflit oluyor- O
sa, yani
AB:AC = AC:CB
ise C’ye AB’nin alt›n bölümü denir. Ben C’ye
AB’nin alt›n noktas› diyece¤im. Bu oran› oluflturan
Ac Cc Bc
AB:AC veya AC:CB oran›na da alt›n oran denir.
Kavram› ilk duydu¤umda “alt›n’’ s›fat›n› ol-
dukça iddial› bulmufltum ama sonradan ikna ol-
A C B
dum. Bu s›fat›n neden hakedildi¤ini derginin bana
kildeki gibiyse, Tales Teoremi’nden dolay›,
bahfletti¤i sayfa say›s› kadar anlatabilirim ancak.
AB:AC = AcBc:AcCc, AC:CB = AcCc:CcBc.
Gerçekten de alt›n oran›n uygulamalar› ve karfl›-
Dolay›s›yla e¤er C, AB do¤ru parças›n›n alt›n nok-
m›za ç›kt›¤› yerler o kadar çoktur ki ne bu derginin
tas›ysa, o zaman C c de AcBc do¤ru parças›n›n alt›n
ne de bir baflka derginin sayfa say›s› buna yetmez.
noktas›d›r ve her ikisinin de alt›n oran› ayn›d›r.
Bu yapt›¤›m›z›n önemini kavramak için biraz
Alt›n Nokta Vard›r! Böyle bir C noktas› mut-
filozof olmak gerekir: Alt›n oran A ve B noktalar›n-
laka vard›r, çünkü AB do¤ru parças› üzerindeki bir
dan ba¤›ms›z, yeter ki A z B olsun, hep ayn› de¤er
P noktas› A’dan B’ye do¤ru seyahat etti¤inde,
bulunuyor! Yani alt›n oran mutlak bir say›, S gibi,
AB:AP oran› sonsuzdan 0’a kadar azalarak,
e gibi do¤an›n bir sabiti. Durum böyle olunca alt›n
AP:PB oran› ise 0’dan sonsuza kadar artarak de¤i-
oran›n önemli bir say› oldu¤u hemen anlafl›l›yor.
flir; dolay›s›yla bir zaman sonra bir P noktas› için
Demek ki bir tane alt›n oran var, baflka yok.
bu iki oran birbirine eflit olur; iflte bu nokta AB’nin
fiimdi biricik olan bu say›y› bulal›m.
alt›n noktas›d›r. Bunun daha cebirsel ve çok daha
ikna edici kan›t›n› birazdan görece¤iz.
Alt›n Oran›n De¤eri. Yukarda çizdi¤imiz AB
Ama dikkat! AB do¤ru parças›n›n alt›n nokta-
do¤ru parças›nda AC = x ve CB = y olsun. fiimdi
s› BA do¤ru parças›n›n alt›n noktas› de¤ildir.
AB:AC ve AC:CB oranlar›n› x ve y cinsinden he-
Alt›n Oran Mutlakt›r! Tales Teoemi’nden do-
saplay›p bu oranlar› eflitleyelim, bakal›m ne zaman
lay› alt›n oran AB do¤ru parças›n›n uzunlu¤undan
ba¤›ms›zd›r: AcBc bir baflka do¤ru parças› olsun. x y

AcBc do¤ru parças›n› döndürüp AB’ye paralel ko- A C B

numa getirelim (yollar yürünmekle, uzunluklar

eflit ç›kacaklar. fiekilden hemen
döndürmekle afl›nmaz!) E¤er C ve C c noktalar› fle-
AB:AC = (x + y)/x,
AC:CB = x/y
1 ‹ngilizcesi extreme ratio.
2 ‹ngilizcesi mean ratio. eflitlikleri ç›kar. Demek ki, bu iki oran›n eflit olma-

52
 Matematik Dünyas›, 2005 Güz

lar› için x ve y uzunluklar› kiflidir” demifllerdir. Bu nedenle alt›n oran kimile-

(x + y)/x = x/y
denklemini sa¤lamal›. Paydalar› eflitleyelim:
xy + y2 = x2
buluruz. fiimdi denklemi y2’ye bölelim:
x/y + 1 = (x/y)2.
Bu aflamada M = x/y tan›m›n› yapal›m. Yukardan
M2 – M – 1 = 0
buluruz. Buradan M’yi nerdeyse buluruz:
1r 5
M .
2
x ve y > 0 oldu¤undan, z = x/y > 0. Dolay›s›yla z
için  olan de¤il + olan ifadeyi almal›y›z:
1 5
M .
 2
AC:CB = x/y = M oldu¤undan alt›n oran› bulduk.
Ayr›ca bir kez daha bu oran›n A ve B noktalar›n-
dan ba¤›ms›z oldu¤unu kan›tlad›k.
Bu arada M için buldu¤umuz M2 – M – 1 = 0 eflit-
li¤ini unutmayal›m, çok yararl› olacakt›r.
Yukardaki hesaplarda y’yi 1 al›rsak, ki AB do¤-
ru parças›n› belli bir oranda büyütüp ya da küçülte-
rek bunu yapabiliriz, o zaman M = x/y = x bulunur.
Bu da kimileyin oran hesaplar›n› kolaylaflt›r›r.
M 1
A C B çok kolayd›r ve okura b›rak›lm›flt›r.
yin, ender de olsa, Phidias say›s› olarak an›l›r.
Ünlü Frans›z ressam› Ingres’in (“engr” oku-
nur) tasarlad›¤› Phydias portresini yandaki sütun-
da bulacaks›n›z.
Alt›n Noktan›n ‹nflas›. AB do¤ru parças› veril-
miflse, sadece pergel ve cetvelle C alt›n noktas›n›
bulabiliriz. fiöyle yapar›z: B’den AB uzunlu¤unun
yar›s› kadar bir dik ç›kal›m (bunu cetvel ve pergel-
le yapabiliriz.) Böylece flekildeki gibi bir ABX dik
üçgeni elde ederiz. X merkezli XB yar›çapl› çember
X
Y
a/2
C
A B
a
AX hipotenüsünü Y’de kessin. fiimdi A merkezli
AY yar›çapl› çemberin AB do¤ru parças›n› kesti¤i
C noktas› AB’nin alt›n noktas›d›r. Bunun kan›t›

Alt›n Oran›n Simgesi. 20’nci yüzy›l›n bafl›ndan Cebirsel Özellikler. Yukardaki M2 – M – 1 = 0

itibaren alt›n oran için M (phi, Türkçe okunufluyla eflitli¤inden yola ç›karak afla¤›daki eflitliklerin ka-
‘fi’) simgesi kullan›lmaya bafllanm›flt›r. M Yunan al- n›tlanmas› kolayd›r.
fabesinin 21’inci harfidir. MÖ 5’inci yüzy›lda yafla- M2 = M + 1,
m›fl ünlü Atinal› heykelt›rafl Phidias (ya da Pheidias) M3 = 2M + 1,
an›s›na bu harf seçilmifltir. Phidias’›n alt›n orana sa- M4 = 3M + 2,
d›k yap›lan heykelleri o denli hofla gitmifl ki, eski M5 = 5M + 3,
Atinal›lar Phidias için “tanr›lar›n imgesini gören tek M6 = 8M + 5,
M7 = 13M + 8,
…
Sa¤daki terimlerin katsay›lar›na dikkat ettiniz mi?
1, 2, 3, 5, 8, 13, ...
Her biri iki öncesinin toplam›... Örne¤in 13 = 5 +
8. Bunlar Fibonacci say›lar›... Fibonacci say›lar›n›
an›msayal›m:
ƒ0 = ƒ1 = 1
ve
ƒn = ƒn1 + ƒn1
formülleriyle tan›mlanm›fl diziye Fibonacci dizisi,
bu say›lara da Fibonacci say›lar› denir. ‹lk Fibo-
nacci say›lar› flöyle
1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, ...

53
Matematik Dünyas›, 2005 Güz

Dikkatinizi çekmifltir, A
Mn = ƒn1M + ƒn2
eflitli¤i sanki do¤ru gibi. Nitekim do¤rudur ve tü-
mevar›mla kolayl›kla kan›tlanabilir. ‹ki sat›rl›k ka- F
n›t› okura b›rak›yoruz. Q
Yukardaki eflitliklerden yola ç›karak afla¤›daki
P
eflitlikler kolayl›kla kan›tlanabilir:
1/M = M – 1,
1/M2 = 2 – M,
1/M3 = 2M – 3, 1 E D 1
B C
M
1/M4 = 5 – M. M

kesenini alal›m (di¤erini de¤il, bunu!) Önce FBC

Üçgende Alt›n Kesen. Bir üçgende bir köfleyle üçgeninde QD kesenine Menelaus Teoremi’ni
karfl›s›ndaki kenar üzerindeki bir noktay› birleflti- (bkz. afla¤›daki gri kare) uygularsak,
ren do¤ru parças›na kesen ad› verilir. E¤er nokta
rastgele de¤il de karfl› kenar›n alt›n noktas›ysa ar- BD CF AQ M M AQ
1 u u u u
t›k onun ad› alt›n kesen olacak. Bir köfleye ait iki BC FA QD M  1 1 QD
farkl› alt›n kesen vard›r. Çünkü bir do¤ru parças› buluruz. M2 = M + 1 oldu¤undan AQ = QD eflitli¤i
üzerinde iki de¤iflik alt›n nokta vard›r. Biri kenar› kan›tlanm›fl olur. fiimdi de QBD üçgeninde PE ke-
M:1, di¤eri de 1:M oran›nda böler.
BE DQ AP 1 AP
A 1 u u u1u
 BD QA PE M PE
senine Menelaus Teoremi’ni uygulayal›m:
yani AP:PE = M:1. ■

Menelaus Teoremi
Menelaus Teoremi. Herhangi bir ABC üçge-
ni bir do¤ru taraf›ndan afla¤›daki gibi kesilsin, o
B
1 E D 1
C zaman
M BC c·CAc·ABc = CBc·BAc·AC c
M
ve
fiimdi M’nin ne kadar sihirli bir say› oldu¤unu BcC ·CcAc·AB = CcB·BcAc·AC .
gösterelim. Yukardaki gibi BC kenar›n›n uzunlu¤u
C
M + 1 olan bir ABC üçgeni ve bu üçgenin A’ya ait
AD ve AE alt›n kesenlerini çizelim. Demek ki BE = Bc
DC = 1. Öte yandan ED = EC – DC = M – 1 = 1/M.
Ac
Dolay›s›yla BE : ED = M = BD : BE ve AE, ABD
üçgeninin bir alt›n keseni. Ayn› flekilde AD de
AEC üçgeninin bir alt›n kesenidir. Oldukça flafl›rt›-
c›. Ama daha bitmedi. Cc
A B
Teorem. Bir üçgende herhangi bir köfleye ait Kan›t: Birinci k›s›m MD-2003-II, sayfa 58-
alt›n kesenlerden biri (ikisi birden de¤il, sadece bi- 59’da kan›tlanm›flt›. ABC üçgeni yerine ABcCc
ri) bir baflka köfleye ait iki alt›n kesenin birini orta- üçgenini, BcAcC c keseni yerine BAcC kesenini
lar, di¤erini alt›n böler. al›rsak, yan, fleklin bir anlamda AAc do¤rusuna
Kan›t: ABC üçgeninde A köflesine ait alt›n ke- göre simetri¤ini al›rsak, BcC ·CcAc·AB =
senler yukardaki flekildeki gibi AD ve AE olsun. CcB·BcAc·AC eflitli¤ini elde ederiz. ■
B’ye ait ve CF:FA = M eflitli¤ini sa¤layan BF alt›n

54

Not: E¤er BF yerine B’ye ait di¤er alt›n kesen
çizilseydi AE bu keseni ortalar, AD ise M2:1 oran›n-
da bölerdi. Bunlar›n kan›t›n› okura b›rak›yoruz.
Al›flt›rma. Afla¤›daki ABC üçgeninde AD, BE,
CF kesenleri için AP = PD, BQ = QE ve CR = RF
veriliyor. fiu eflitlikleri gösteriniz:
A ¤ini do¤urmas›na benzetiyorum. Kendisine benzer
E
P
F
Q
R 1
B C
D
a) AF:FB = BD:DC = CE:EA = M,
b) PR:RD = QP:PE = RQ:QF = M,
c) AP:PR = BQ:QP = CR:RQ = M,
d) Alan(PQR) = Alan(APE) = Alan(BQF) =
Alan(CRD),
e) Alan(APQF) = Alan(BQRD) = Alan(CRPE).
Karede Alt›n Kesen. Karede herhangi bir köfle-
den kendisine komflu olmayan kenarlara inen ke-
senler kenar› M:1 veya 1:M oran›nda kesiyorsa, bu-
na karenin alt›n keseni denir. Karede bir köfleye ait
4 farkl› alt›n kesen vard›r.
Teorem. ABCD karesinde BE:EC = M:1 olacak
flekilde çizilen AE alt›n keseni BD köflegenini de al-
t›n böler.
M+1 Kan›t: BE = M ve
A D
EC = 1 eflitliklerini
varsayabiliriz. O za-
man AD = M + 1 olur.
AE ile BD köflegeni-
P nin arakesiti P olsun.
APD ile EPB üçgen
benzerli¤inden
B M E 1 C PD/PB = AD/EB = (M
+ 1)/M = 1 + (1/M) = M
olur ki bu da teoremi kan›tlar. ■ ninin C köflesinde keser. C’den BC’ye ç›k›lan dik-
Alt›n Dikdörtgen. Öklid, Ö¤eler’inde alt›n
oranla ilgili güzel bir probleme de¤inmiflti: Öyle bir
dikdörtgen (ABCD) bulmal› ki bu dikdörtgenden
55
Matematik Dünyas›, 2005 Güz
bir kare (ABEF) ç›kar›ld›¤›nda kalan dikdörtgenin
(CDEF) kenarlar›n›n oran›yla ilk dikdörtgenin
(ABCD) kenarlar›n›n oran› ayn› olsun. Dikdört-
genler benzer olmal› yani.
Bu dikdörtgeni, kendisine benzer bir dikdört-
gen ç›kar›ld›¤›nda, geride kare b›rakan dikdörtgen
diye de alg›layabiliriz. Ben bunu bir annenin bebe-
bir yavru meydana getirip, eski düzgün haline dö-
nen bir anne... Hani kare düzgün bir dörtgen ya.
Teflbihte hata olmaz...
A E D
1 x 1
B F C
Uzun kenar› x ve k›sa kenar› 1 olan bir dik-
dörtgen çizelim. Bundan bir kenar› 1 olan bir kare
ç›kartal›m. Geriye kalan dikdörtgenin k›sa kenar›
x – 1, uzun kenar› 1 olur. Dikdörtgenlerin benzer
olmas›n› istedi¤imizden,
x:1 = 1:(x – 1)
olmal›d›r. Bu da bizi yine x2 – x – 1 = 0 eflitli¤ine
götürür ki bu denklemin tek pozitif çözümü de x =
M oldu¤undan bu dikdörtgene neden alt›n dikdört-
gen dendi¤ini anlam›fl oluruz.
Ma
Alt›n dikdörtgen! a
Alt›n Dikdörtgen Çizimi. Çizmek istedi¤imiz
alt›n dikdörtgeninin k›sa kenar›n›n kaç olmas›n› is-
tiyorsak, bir kenar› o kadar olan bir ABFE karesi
çizelim. (Bkz. Yan sayfadaki alttaki flekil.) Köfle-
genler yard›m›yla buldu¤umuz karenin a¤›rl›k
merkezinden BF’ye inilen dikme aya¤›na G diye-
lim. G merkezli GE yar›çapl› çemberi çizelim. Bu
çember BF do¤rusunu tam ABCD alt›n dikdörtge-
me AE’yi de arad›¤›m›z D noktas›nda keser. Böy-
lelikle ABCD çizilmifl olur.
fiimdi de bu çizimin do¤rulu¤unu kan›tlayal›m:
BG = GF = 1 dersek; EF = DC = 2 ve GE = GC =
Matematik Dünyas›, 2005 Güz
√5 olur. fiimdi hesaplayal›m:
BC:DC = (BG + GC):DC = (1 + √5)/2 = M.
A E D
B F C
G
Putlar› Çat›r Çat›r K›r›yoruz!
Bir inan›fla göre alt›n dikdörtgen göze hofl
gelir, dengeli bir dikdörtgendir... Öyleymifl...
Ne demekse! MD bu tür basmakal›p estetik
kurallar›na pek kulak asmaz ve anlams›z güzel-
lik formüllerine kuflkuyla yaklafl›r.
Tarihte birçok bilim adam› ve sanatç› “ide-
al” insan vücudunu alt›n oranla tan›mlamaya
kalk›flm›flt›r. Geçmiflte anlafl›l›r ve hofl görülebi-
lirdi belki ama bugün “ideal insan vücudu” gibi
bir kavram insan› kafatasç›l›¤a sürükleyebilecek
kertede tehlikeli bir düflüncedir. Örne¤in (rast-
gele bir örnek vermek gerekirse!) biz Türklerin
vücut ölçüleri - Tar›k Akan gibi bir iki istisna d›-
fl›nda - genelde alt›n orana pek uymaz (bacakla-
r›m›z biraz k›sad›r.)
56
Soru. Peki, uzun kenar›na göre bir phi dikdört-
geni nas›l çizilir? Bunun çizimini de okura b›rak›-
yoruz. (‹pucu: Dikkenar uzunluklar›n›n oran› 1/2
olan bir dikdörtgen çiziniz.)
“Alt›n kural”a göre yap›ld›¤›na inan›lan Parthenon tap›na¤›
MÖ 447-432). Mimarlar› Iktinos ve Kallikrates, heykeltrafl›
ise daha önce ad› geçen meflhur Phidias.
Alt›n Üçgen. Öyle bir ikizkenar üçgen bulaca-
¤›z ki kendisinden kendine benzer bir üçgen ç›ka-
r›ld›¤›nda geriye gene bir ikizkenar üçgen kalacak.
(Afla¤›daki iki flekle bakabilirsiniz.) Neden eflkenar
üçgen ile bafllayamaca¤›m›z› anlamak zor de¤il.
Bu arada, birazdan kan›tlayaca¤›m›z üzere,
dikdörtgenden farkl› olarak, bu koflullar› sa¤layan
iki farkl› üçgen oldu¤unu da hemen belirtelim.
Teorem. Alt›n üçgen tan›m›na uyan daraç›l› bir
tek üçgen vard›r ve bu üçgenin tepe aç›s› 36°’dir.
Kan›t: Eldeki ilk ikizkenar üçgen ABC olsun.
Tepe aç›s› da A’da olsun ve bu aç›n›n ölçüsü D ol-
sun. Bu üçgenden tepe aç›s› B’de olan ve ABC üçge-
nine benzer bir BCD üçgeni ç›karal›m. Üçgenler
benzer oldu¤undan BCD üçgeni de ikizkenard›r ve
tepe aç›s› D’d›r. Geriye ADB üçgeni kal›r. AB > AD
ve AB ≠ BC = BD oldu¤un- A
dan ADB ikizkenar ise AD D
= DB eflitli¤i sa¤lan›r. O
halde m(ABD) = D. Bura-
dan m(CDB) = m(DCB) =
D
2D bulunur ki BDC üçgeni-
2D
nin iç aç› ölçüleri toplam›n-
dan 5J = 180° ve J = 36° D
D 2D
bulunur. ■ B C
Teorem. Alt›n üçgen tan›m›na uyan geniflaç›l›
bir tek üçgen vard›r ve bu üçgenin tepe aç›s›
108°’dir.
Kan›t: Taban aç›lar› J olan genifl aç›l› bir BAC
 Matematik Dünyas›, 2005 Güz

ikizkenar üçgeni çizelim. Sonra da bu üçgenden fle- DC’yi çizerek bas›k alt›n üçgeni oluflturursak
kildeki gibi yine taban aç›lar› J olan CDA ikizkenar AD = DC = BC = M olur. Dolay›s›yla DF = M – 1
A ve ABC üçgeninde CD bir alt›n kesendir.
2J J Öte yandan, flekildeki A
CF hem ABC üçgeninde
hem de ADC üçgeninde al- 1 36°
J 2J J
B D C t›n kesendir. fiimdi de
F
D’den FC’ye bir paralel çi- M 1 M2
üçgenini ç›karal›m. Artakalan üçgende m(ADB) = zelim. BE = 1 ve EC = M – 1

2
D

M
2J ve BA = BD oldu¤undan m(BAD) = 2J dir. ‹ça- oldu¤undan DE de alt›n ke- M 18°
1
ç› ölçüleri toplam›ndan 3J= 108° bulunur. ■ sen ç›kt›. ADC üçgeninde 18°

3
M
içaç›ortay teoreminden 72° 54° 36°
B C
Biz tepe aç›s› 36° olan alt›n üçgene dikey, di¤e- 1 E M 1
rine ise bas›k alt›n üçgen diyece¤iz. Üstteki flekiller- FC 2M

A den ve bir yandakinden di- ve böylelikle FC // DE oldu¤undan Tales Teoremi

key alt›n üçgenin artakala- gere¤i
36° n›n bas›k alt›n üçgen, bas›k
alt›n üçgenin artakalan›n›n DE 3M

da dikey alt›n üçgen oldu- bulunur. fiimdi baz› trigonometrik de¤erleri bulabi-
D ¤unu görebilirsiniz. liriz. DEB üçgenine kosinüs teoremini uygularsak
36°
72° Bu üçgenlerin “alt›n” DE2 = BD2 + BE2 – 2uBDuBEucos72°
ad›n› almalar›n›n bir nede- buluruz. Bilinenleri yerlerine yazarsak
36°
36° 72° ni olmal› elbet: 3 – M = 1 + 1 – 2usin 18
B C
ç›kar ki düzenlenirse
Teorem. Alt›n üçgenlerin her ikisinde de uzun sin 18° = (M  1)/2
kenar›n k›sa kenara oran› M’dir. elde edilir.
Kan›t: Afla¤›daki ABC dikey alt›n üçgeninin Bir ABC alt›n üçgeni çizelim. BC = 1 ise AB =
artakalan› olan ADB üçge- AC = M olaca¤›n› kan›tlam›flt›k. Üçgen ikizkenar
A
ni bas›k alt›n üçgen oldu- oldu¤undan tepeye ait A
36° ¤undan sadece dikey alt›n yükseklik taban› ikiye bö-
1 üçgen flekli üzerinde her ler. ADC dik üçgeninden 18 18

ikisini de kan›tlam›fl olaca- ve

x
D ¤›z. AB = AC = x ve BC = 1 1/ 2
sin 18 q
72°
olsun. BC = BD = DA = 1 M
1
x1 oldu¤undan DC = x – 1 bulunur. fiimdi bu eflitlikte
36°
72° olur. BAC ile CBD üçgen-
36° 1
B
1
C lerinde benzerlikten do¤an M 1/2
 2 sin 18 q B C
eflleme yap›l›rsa, D

x/1 = 1/(x – 1) yine hay›rlara vesile olacak baz› oynamalar yapa-

olur ki paydalar eflitlenirse x2 – x – 1 = 0 ç›kar. De- ca¤›z. Biz bunu hep yap›yoruz.
mek ki AB:BD = x = M = AB:BC . ■
1 cos 18 sin 72
M
2 sin 18 2 sin 18 cos 18 sin 36
Baz› Trigonometrik Eflitler. Taban uzunlu¤u M
sin 108 2 sin 54 cos 54
olan bir BAC dikey alt›n üçgeni çizelim. Taban 2 sin 54.
 sin 36 cos 54
uzunlu¤unu 1 de alabilirdik fakat taban›n M olmas›
trigonometrik iliflkileri daha rahat görmemizi sa¤la- Benzer flekilde di¤er üçgenlerde de kosinüs teorem-
yacak. leri uygulad›kça fleklimizde görünen tüm aç›lar›n
Alt›n üçgenin ikizkenarlar›, taban›n M kat› ol- trigonometrik de¤erlerini M cinsinden bulmufl olu-
du¤undan AB = AC = M2 olur. ruz. ‹flte baz›lar›n›n sin ve cos de¤erleri:

57
Matematik Dünyas›, 2005 Güz

D 2sin D 2cos D bir düzgün beflgenin köflegeninin kenar›na olan

18° M 1 (2 + M)1/2 oran›n tam M oldu¤u anlafl›l›r.
36° (3  M)1/2 M
54° M (3  M)1/2 Teorem. Düzgün beflgende köflegenlerin hepsi
72° (2 + M)1/2 M1 birbirini alt›n böler.
A

Sanat m› Matematik mi? M2 M2

Bir alt›n dikdörtgenden bir kenar› dikdört- M M
M 1 M
genin enine eflit kare ç›kart›ld›¤›nda geriye gene B E
Dc Cc
bir alt›n dikdörtgen kal›r, bunu metinde gör- 1 1
M M
müfltük. Demek ki geriye kalan alt›n dikdört- Ec Bc
M2 1 Ac 1 M2
genle ifllemi tekrarlayabiliriz ve bunu sonsuza M M
kadar götürebiliriz. Sonuç afla¤›da: M M
C M2 D

Kan›t: Oranlar› kolay görelim diye beflgenin

kenarlar›na M2 diyelim. Koyu renkle taranm›fl üç-
genlerin bas›k alt›n üçgen oldu¤undan ikiz kenar-
lar› M olur. Taranmam›fl üçgenler de alt›n üçgen ol-
du¤undan k›sa kenarlar› 1 olur. BE köflegeninde
Karelerin içine çeyrek daire yerlefltirince da- Dc ve C c birer alt›n nokta oldu¤undan ADc ve AC c
ha etkileyici oluyor nedense: de birer alt›n kesen olur. ■
1 1/M
Alt›n Ongen. Euclid on kenarl› bir düzgün
çokgenin kenar uzunlu¤u ile bu ongeni çevreleyen
çemberin yar›çap› aras›ndaki M iliflkisini Ögeler’de
1
ortaya ç›karm›flt› bile. ‹flin garibi bir köflegenin de
1/M4
1/M2
bu yar›çapa oran› M. Bu durumu bir de fleklimizde
görelim:
1/M3
A J
1
Alt›n Beflgen. Alt›n beflgen bildi¤iniz düzgün B
M M
I
beflgendir asl›nda. Niye mi alt›n diyoruz? E¤er di- M2
36
108
key bir ACD alt›n üçgeninin d›fl›na do¤ru ikizke- C H
M
A
D G
36 36
1 36 1 E F

B 108 108 E ABCDEFGHIJ düzgün ongeninin bir kenar› 1

M M ve çevrel çember merkezi de O olsun. AON aç›s›
360°/10 = 36° olur. O halde AON bir alt›n üçgen-
1 1
dir. AO = ON = M oldu¤unu kan›tlam›flt›k. Di¤er
36 36
yandan AOD üçgeni de bas›k alt›n üçgen olur. AD
72 72
C D köflegeni de bu yüzden M2 dir.
1

narlar› taban kabul eden AED ve ABC bas›k alt›n

üçgenlerini çizersek, flekilden de hemen anlafl›laca-
¤› gibi, ABCDE bir düzgün beflgen olur. Böylece

58
 Matematik Dünyas›, 2005 Güz

Hüseyin Demir Hocam›zdan Al›flt›rmalar 1

3M
1. Kenar uzunluklar› M, M + 1, M + 1 olan üçge- alan›n›n ise
nin dikey bir alt›n üçgen, M + 1, M + 1, M olan üçge-
14M  13
nin de bas›k bir bas›k üçgen oldu¤unu gösteriniz.
2
oldu¤unu gösteriniz.
2. 1, a, a2 say›lar›n›n bir üçgenin kenar uzun-
luklar› olabilmesi için M – 1 < a < M olmas› gerekti- 6. Bir düzgün beflgenin alan›, köflegenlerinin
¤ini kan›tlay›n›z. oluflturdu¤u düzgün beflgenin alan›n›n M4 kat› ol-
du¤unu kan›tlay›n›z.
A D 3. Yandaki flekilde
J ABCD bir alt›n dikdörtgen, Bir soru da TÜB‹TAK’tan: Bir düzgün onge-
E AEB ise bir alt›n üçgen ise nin bir kenar uzunlu¤uyla çevrel çember yar›çap›-
B C
CDE aç›s› kaç derecedir? n›n uzunlu¤unun toplam›n›n en k›sa ikinci köflege-
nin uzunlu¤una eflit oldu¤unu gösteriniz.
4. Tabanlar› 1 olan bir dikey alt›n üçgenle bir Çözüm: Metindeki A J
bas›k alt›n üçgenin alanlar›n›n s›ras›yla ongen fleklinden izleyin. 1
B I
Bir kenar uzunlu¤u a, en M M
4M  3 7  4M 2
36
ve k›sa ikinci köflegen uzun- M
108
4 2 C H
lu¤u b, çevrel çember yar›-
M
oldu¤unu gösteriniz. çap› R olsun. a = 1 ise b = D G
M2 ve R = M’dir. Öte yan-
E F
5. Bir kenar› 1 olan bir düzgün beflgenin çevrel dan M2 = M + 1 oldu¤un-
çember yar›çap›n›n dan b = a + R. ♦

Alt›n Oran ve Birkaç Trigonometrik Formül

1 5 1 5
M ve \ olmak üzere
2 2
0°
2 2M
sin 9 q 1
18°
2
2 2\ 2M M
sin 18 q 30°
2 2
1
2 2\ 36°
sin 27 q
2 M
2 + 2M
2 2M 2\ M 45°
sin 36 q
2 2 2 M

2 2M 2\ 54°

sin 54 q 1
2 2 60°
2 2\ M
sin 63 q
2
1 72°
2 2\ 2M \
sin 72 q
2 2 2
2 2M
sin 81 q
 2

59
Matematik Dünyas›, 2005 Güz

Deniz’e Benden de Bir Mektup Var!

Sevgili Deniz, Bizi buna sürükleyen
Soruna [MD-200x-xx, sayfa xx] k⤛t kalem sin E
M
oynatmadan flekle bakar bakmaz yan›tlayabilece- sin(E  D)
¤in bir yöntem buldum. Yaln›z anlaman için bir eflitli¤i oldu. O halde sinüslerinin oran› M’ye eflit
sonraki teoremi belki de bu yaz›n›n tamam›n› oku- olan her iki aç› için böyle bir soru sorulabilir.
man laz›m. Önce sorunu an›msayal›m: Aynen sayfa xx’in sonunda yapt›¤›m›z gibi,
sin 30 sin 150 sin 72 sin 108
M
Soru. Afla¤›daki flekilde AB = DC, m(ABC) = sin 18 sin 18 sin 36 sin 36
24o ve m(BAD) = 30o ise m(ACB) kaçt›r? sin 54 sin 126
A  sin 30 sin 30
30 eflitliklerini kolayl›kla buluruz. Bu eflitliklerin pay-
J
dalar›ndaki aç›lar› E, paylar›ndaki aç›lar› da ED
24
B C gibi düflünürsek,
D
A
Sadece bu soruyu de¤il, buna benzer birsürü 18
12 J
soruyu daha yan›tlayan bir yöntem gösterece¤im. B C
D A
Önce bir teorem kan›tlayal›m:
36

Yedi Soruluk Teorem. ABC üçgeninin BC ke-

J
nar› üzerinde AB = DC olacak flekilde bir D nok- B
36
C
D
tas› al›ns›n. m(ABC) = D ve m(BAD) = E iken A
M = sin E / sin(ED) 30

ise m(ACB) = J = E. 24 J
B C
A A D
m
18

D E J
B n D m C 132 J
B C
D
Kan›t: AB = DC = m ve BD = n olsun. ABD A
üçgeninde sinüs teoremi gere¤ince, 36

m/n = sin E / sin(ED)

olur ki verilene göre m/n = M oldu¤unu anlar›z.
fiimdi M2 – M – 1 = 0 eflitli¤inden,
(m/n)2  m/n  1 = 0 B
72 J
C
denklemine ulafl›r›z. Düzenlersek, m2 – mn – n2 = D
A
0, yani m2 = mn + n2 = n(m + n) olur. Bu eflitli¤i 30
m/n = (m+n)/m orant›s›na dönüfltürelim, yani
AB/BD = BC/AB.
Bu ve m(ABD) = m(CBA) eflitli¤inden, ABD ve
CBA üçgenlerinin K-A-K gere¤ince benzer oldu¤u- 96 J
B C
nu anlar›z. O halde m(BAD) = m(BCA) olmal›, ya- D
ni J = E. ■ sorular›n›n tümü bu yöntemle çözülebilir. Hepsin-
de J = m(BAD) olur. Anlayaca¤›n teoremimiz alt›
Sorunun Yan›t›: soruluk. Çünkü ben bu eflitlikleri sa¤layan ve her
sin ADC/sin BAD = sin 54o/sin 30o = M oldu- ikisi de tamsay› olan ancak 6 çift bulabildim. Belki
¤undan m(ACB) = m(BAD) = 30o. Sorun daha vard›r, kimbilir?
yan›tlanm›flt›r! Teoremin akla getirdi¤i yedinci soru da bu!
Mustafa Ya¤c›
60