ĠSLAM ÖNCESĠ ORTA ASYA TÜRK TARĠHĠ öğrenmemize neden olmaktadır.

Orta Asya’da Türk

adıyla kurulan ilk Türk devleti ise Göktürklerdir.

A.TÜRKLER’ĠN TARĠH SAHNESĠNE ÇIKIġI
Türklerin anayurdu Orta Asya’dır. Orta Asya’nın
sınırları doğuda Kingan dağları, batıda Hazar denizi,
güneyde Hindikuş ve Karanlık dağları ile kuzeyde
Sibirya ile çevrili geniş bozkırlardan oluşan bir bölgedir.
Türkler çeşitli nedenlerden ötürü zaman içinde Orta
Asya’dan başka bölgelere göç etmişlerdir.
UYARI: Türklerin atlı bir kavim olmaları bir yerden
bir yere daha rahat ve kolay bir Ģekilde göç
etmelerine neden olmuĢtur.

Sibirya Göçlerin Nedenleri;

Kuzeyinde
1- İklim değişiklikleri
Kingan Dağları
Hazar Denizi

Doğuda

2- Otlakların azalması
Batıda

ORTA ASYA
3- Nüfus artışı
4- Hayvan hastalıkları
Güneyde 5- Türk boyları arasındaki mücadeleler
Hindikuş ve Karanlık Dağları ile çevrili bölgedir.
6- Dış baskılar
7- Çin baskısı ve bağımsız yaşama duygusu
Türkler bu bölgede hayvancılıkla uğraşıp göçebe bir
yaşam sürmüşlerdir. Türklerin hayvancılıkla uğraşması
UYARI: Türklerin çeĢitli nedenlerle Orta Asya’dan
yaşam şekillerini etkilemiş, özellikle hayvanlarına otlak
ayrılarak değiĢik bölgelere göç etmesi, Türk
bulmak için göçebeciliği benimsemişlerdir.
tarihinin bir bütün olarak bir coğrafyada
incelenmesini zorlaĢtırmaktadır.
Türk adı; Türeyen, çoğalan anlamına gelmekle beraber
bazı kaynaklarda güçlü, kuvvetli anlamına da Sibirya
gelmektedir. Türk adının anlamıyla ilgili bilim adamları Mançurya
birçok araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmalara dayalı Avrupa ORTA
olarak bazıları şöyledir; ASYA
Anadolu
 Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügat’it Türk” adlı
Çin
eserinde “olgunluk çağı” anlamına geldiğini, Mısır
Hint
 A. Wambery, “türemek” fiilinden geldiğini,
 Ziya Gökalp “türeli (töreli) kanun nizam sahibi”
anlamına geldiğini söyler.

Orta Asya Kültür Merkezleri Göç Sonuçları

1- Nüfus olarak az gittikleri bölgelerde eridiler, çok

Anav Kültürü: Bilinen en eski Orta Asya Kültür
gittikleri bölgelerde büyük Türk Devletleri
merkezidir. kurdular.
Afanesyova Kültürü: Orta Asya uygarlığının temelini 2- Farklı bölgelerde farklı Türk Devletleri kurdular.
oluşturur. 3- Kavimler göçüne sebep oldular.
Keltüminar Kültürü: Aral gölü çevresinde 4- Türkler fethici karakter kazandılar.
Andronova Kültürü: Bugünkü Türklerin ataları olarak 5- Kültürel alanda etkilendiler ve etkilediler.
kabul edilir.
Karasuk Kültürü: Dört tekerlekli arabalar bulunmuştur. B) ORTA ASYA TÜRK TARĠHĠNDE KÜLTÜR VE
Tağar Kültürü: En geç kültürdür. Metal silahlar MEDENĠYET
bulunmuştur.
1) DEVLET YÖNETĠMĠ
Türkler göçebe hayatı benimsediğinden yazıyı diğer Türk devletlerinin başında Han, Hakan, Kağan,
uygarlıklara nazaran geç kullanmışlardır. Bu durum ġanyü, Tan - hu, Ġlteber ve idikut gibi isimlerle anılan
Türk tarihiyle ilgili bilgileri Çin kaynaklarından kişi bulunurdu.
Türk Hükümdarlarının BaĢlıca Görevleri: Tigin: Hakanın oğlu
 Halkını düşmanlardan korumak, huzur ve ġad: Doğuda görev yapan, Hakanın
refahı sağlamak büyük oğlu
 Halkına eşit davranmak adaletli olmak
 Orduyu komuta etmek Yabgu: Batıda görev alan genellikle
 Açları doyurmak, çıplakları giydirmek Hakanın kardeşi

Aygucı: Vezir (Başbakan)

Hükümdarlık Sembolleri:
 Otağı (hükümdar çadırı) Buyruk: Bakan
 Örgün (taht)
 Tuğ (sancak) Tamgacı (Bitikçi): Dış işleri ve yazışmadan
 Davul (Növbet) sorumlu
 Yay
Tarkan: Askeri yönetici
Türk devlet yapısının temelinde kut inancı
bulunmaktadır. Apa: Sivil yönetici

Tudun (Vali): Vergi toplayan

KUT: Tanrının kiĢiye devleti ve milleti yönetme
yetkisini vermesine denir. Ağılı: Hazine görevlisi
Kut babadan oğla geçer yani kana bağlıdır. Kut’a sahip
olan herkes devleti ve milleti yönetme hakkına da sahip SubaĢı: Ordu komutanı
olur. Bu durum bütün bir sülalenin erkek çocuklarını
kapsamaktadır. Veraset:
UYARI: Kuta sahip olan herkesin devleti yönetme Türklerde belirlenmiş bir veraset sistemi yoktur.
hakkına sahip olması Türk devletlerinde taht Kut inancı gereği devlet hükümdar ve ailesinin ortak
kavgalarının yaĢanmasına, devletin kısa süre içinde malı sayılmıştır.
ikiye parçalanmasına ve kısa zamanda yıkılmasına
neden olmuĢtur. Merkezi otorite bu sebepten TÖRE: Ġslam öncesi orta Asya Türklerinde toplum
zayıftır. içinde uygulanan sözlü hukuk kurallarına denir.
Türk hükümdarlarının eşlerine Hatun (Katun) denilirdi. Türk devletlerinde ikili ve üçlü devlet yönetim şekli
Hatun Kurultay toplantılarına ve elçi kabullerinde görülmektedir. İkili devlet yönetim şeklinde devlet iki
bulunurdu. Türk devletleri siyasi olarak boylar idare merkezine ayrılır. Doğu topraklarını hükümdar,
federasyonu özelliği taşımaktadır. Güçlü olan boy diğer batı topraklarını ise hükümdarın kardeşi veya kuta
boyları hâkimiyetine alarak devleti kurar, diğer boy sahip bir kişi idare ederdi. Üçlü idare şeklinde ise; doğu
beyleri ise devlet yönetiminde hükümdara yardımcı ve batı topraklarını şehzadeler idare ederken, ortada
olurdu. hükümdar görev yapardı. Ancak hem ikili hem de üçlü
Devlet içinde hükümdardan sonra en yetkili kurum yönetim şeklinde şehzadeler iç işlerde serbest dış
Kurultay, KengeĢ veya Toy adı verilen meclistir. işlerde merkeze bağlı hareket ederlerdi.
Kurultay boy beylerinden oluşmakla beraber, danışma NOT: Ġkili veya üçlü devlet yönetim Ģeklini ilk defa
meclisi özelliğine sahiptir. Hükümdarın yetkilerini uygulayan Asya Hun Devleti hükümdarı Mete’dir.
kısıtlayamazdı. Bu sistemin uygulanmasındaki temel neden devlet
UYARI: Türk hükümdarlarının yetkisi sınırsız yönetimini kolaylaĢtırmaktır.
değildir. Hükümdarda dâhil herkes Türk töresine
uymak zorundadır.
2) ORDU VE ASKERĠ TEġKĠLAT
 Meclis sadece hükümdar seçimi, savaş ve barış gibi
Türklerde ordu millet anlayışı hâkimdir. Yani eli kılıç
önemli kararları vermek için toplanırdı.
tutan her erkek asker sayılırdı. Erkekler kadar
 Kurultay üyelerine Toygun denirdi. kadınlarda savaşçı bir yapıya sahiptirler.
 Kurultay üyeleri şunlardır: UYARI: Türklerin savaĢçı bir yapıya sahip
Hakan (Hükümdar), Aygucı (Vezir), Hatun (Hakanın olmasının temel sebebi; göçebe olduklarından açık
eşi), Hanedan üyeleri, Boy beyleri ve Ordu arazide ve saldırıya maruz bir Ģekilde
komutanları yaĢamalarında yatar. Erkekler kadar kadınlarda
savaĢçı bir Ģekilde yetiĢirlerdi.
 Ülke yönetiminde bulunan diğer görevliler şunlardır:
 yaparlardı. Türkler kurgan adı verdikleri mezarların
başına, hayatta iken öldürdüğü düşman adedince
balbal adı verilen taşlar dikerlerdi.
NOT: Türkler balbalların ahirette kiĢiye hizmet
edeceğine inanırlardı.
Ongun: Türklerin kutsal gördükleri havanlara denilirdi.
Türker zaman içinde değişik dinleride kabul etmişlerdir.
Maniheizim, Budizm, Hıristiyanlık, Yahudilik ve
Ġslamiyet Türkler arasında kabul gören bazı dinlerdir.
UYARI: Türklerin zaman içinde değiĢik dinleri kabul
etmesi Türklerde dinsel hoĢgörünün olduğunu
gösterir.
Türk askeri yapısının temelini Mete Han atmıştır.
M.Ö.209’da Mete Han askeri alanda onluk sistemi
4) SOSYAL VE ĠKTĠSADĠ HAYAT
uygulamış, Türk ordusunu düzenli ve disiplinli bir
şekilde hareket etmesini sağlamıştır. Mete Hanın Türklerin sosyal hayatı bir hiyerarşi içindedir ve aile,
kurduğu onluk sistem daha sonraları bütün dünya oba, boy ve budun Türk milletinin sosyal yapısını
milletleri tarafından alınıp kullanılmıştır. Türk oluştururdu.
ordusunun başkomutanı hakandır. Ordunun genel Türklerde aile toplumun en küçük yapı taşıdır. Türk aile
komutanına ise Subaşı denilirdi. yapısı çok güçlü olmakla beraber aileye çok önem
Türk ordusunun tamamı süvari birliklerinden verilirdi. Baba erkil aile yapısı mevcuttur ve tek eşlilik
oluşmaktadır. Süvari birliklerinden oluşması hızlı görülmektedir.
hareket etmelerini sağlamıştır. Türkler savaşta hıza Sosyal hayatta en önemli görülen ve bütün herkes
önem verdiğinden kullanmış oldukları savaş araç ve tarafından uyulması gereken Töre denilen sözlü
gereçleri de hafif silahlardan oluşmakladır. Çoğunlukla hukuk kuralları mevcuttur. Ceza hukukunda savaştan
kılıç, kalkan, ok ve yay kullanmışlardır. Türkler ağırlık kaçmak, suçsuz yere adam öldürmek, ırza tecavüz,
teşkil etmesi sebebi ile zırh kullanmamışlardır. casusluk yapmak vb. gibi suçların cezası idamdır.
Türkler savaşlarda Turan (Hilal, Kurt kapanı) ve Vur- Türklerde hapis cezası on gün ile sınırlıdır.
kaç adı ile bilinen iki tip savaş tekniğini kullanmışlardır. Göçebe yaĢam Türklerde;
Turan tekniğini çoğunlukla meydan savaşlarında  Sosyal sınıfların olmamasında,
kullanmışlarken, Vur-kaç tekniğini kendilerinden daha  Mimari alanda eserler vermemelerinde
kalabalık ordulara karşı uygulamışlardır.  Askeri ve teşkilatlanma alanlarında başarılı
olmalarında etkili olmuştur.

3) DĠN VE ĠNANIġ
İslam öncesi Türklerde görülen inanç sistemi temelde
üç gruba ayrıla bilir;
a) Göktanrı inancı: Tek tanrılı bir inanç sistemine
dayalıdır.
b) Tabiat güçleri (Şamanizm):Dağın, ağacın, güneşin,
suyun gizli güçlerine inanma olarak tanımlana bilir.
c) Atalar kültü: Atalarının ruhlarına saygı duymadır.
Türkler atalarının kendilerini koruyup kolladığına
inanırlardı.
Göktanrı dininde ahiret inancı bulunmaktadır. Türklerde
NOT: Türklerde hapis cezasının sınırlı olmasının
cennet (Uçmağ) ve cehennem (Tamu) kavramları
sebebi göçebe hayat sürmelerinden kaynaklanır.
görülmekle beraber, Kişi öldüğünde kullanmış olduğu
eşyalarıyla birlikte kurgan adı verilen mezarlara Toplumsal alanda tabakalaşma görülmez ve kölecilik
gömülürdü. Yuğ adı verilen cenaze merasimleri anlayışı yoktur.
düzenlerlerdi. Bu törenler ġaman veya Kam ( Baksı) UYARI: Türklerde kölecilik anlayıĢının
adı verilen din adamları tarafından idare edilirdi. görülmemesinin nedeni insanlar arasında
Şamanlar aynı zamanda doktor ve büyücü olarak görev
ekonomik gelir düzeyinin aynı olması ve herkesin
kendine ait hayvan sürülerinin olmasında yatar.

Türklerin iktisadi hayatlarının temelinde hayvancılık

yatmaktadır. Her ailenin kendine ait sürüsü
bulunmaktadır.
Türklerin ipek yolu ve Kürk Yolu güzergâhı üzerinde
yaşamış olmaları, ticaretle ilgilenmelerine neden
olmuştur. Çoğunlukla ihraç ettikleri ürünler hayvansal
olurken, dışarıdan çoğunlukla tarımsal ürünler satın
almışlardır.
Türklerin iktisadi hayatlarında ki en önemli uğraş
alanlarından biride, madencilik ve maden
işlemeciliğidir.
El sanatları içinde çoğunlukla at koşum takımları, TüreyiĢ ve Göç Destanları
üzengi, savaş araç ve gereçleri ile keçe yapımı ve çadır Uygurlara aittir.
sanatı gelişmiştir. Alp Er Tunga ve ġu Destanları
Uygurlar döneminde Türklerin din değiştirmeleri yaşam Saka (İskit)lara aittir.
şekillerini ve ekonomik uğraşlarını değiştirmiş, Alp Er Tunga Destanı en eski Türk destanıdır.
hayvancılıktan ziyade tarım ekonomisine Manas Destanı
yönelmişlerdir. Kırgızlara aittir.
En uzun Türk destanıdır.
Türk Devletlerinin baĢlıca gelir kaynakları Ģunlardır; Halen yazılmaya devam etmektedir.
 Ticaret yollarından alınan vergiler Yazılı Edebiyat
 Bağlı beylik ve devletlerden alınan vergiler
Yenisey Yazıtları VI. yy’da Kırgızlara aittir. Göktürk
 Halktan alınan vergiler
 Savaş ganimetleridir. Alfabesiyle yazılmıştır. Mezar taşlarına yazılan edebi
değeri olmayan yazıtlardır.

5) DĠL, EDEBĠYAT VE SANAT Karabalasagun Yazıtları - Uygurlara aittir.

Türkçe Ural – Altay dil grubundan olmakla birlikte Sine - Uşi Yazıtları (Bengü taş) - Uygurlara aittir.
sondan eklemeli dil yapısına sahiptir. Türklerin Orhun Yazıtları Göktürk Kitabeleri
hayvancılıktan dolayı göçebe hayat tarzını benimsemiş
olmaları yazıyı geç kullanmalarına neden olmuş, ancak
bu durum Türklerde sözlü edebiyatın gelişmesini
sağlamıştır.

Sözlü Edebiyat
Sav: Atasözleri
Sagu: Ağıtlar
KoĢuk: Müzik eşliğinde söylenen şiirler

Destanlar
Türk tarihinde ilkyazı II. Göktürkler döneminde
Oğuz Kağan Destanı
kullanılmıştır. Bu alfabe 38 harften oluşmakla birlikte,
Asya Hunlarına aittir. Mete’nin hayatını konu etmiştir.
yazılmış olan ilk eserde Göktürk yazıtları (Orhun
Bozkurt ve Ergenekon Destanları
abideleri )dir. Orhun Abideleri üç tane olmakla beraber
Göktürklere aittir.
bunlar; II. Göktürk hükümdarı Bilge kağan, kardeĢi
Kültigin ve vezir Tonyukuk adına dikilmiştir.
Abidelerin bir yüzü Göktürkçe diğer yüzü ise Çince
yazılmıştır. Bu kişilerin sözlerini taşa yazan kişi ise
Yulluğ Tigindir.
 zırhın yanındaki silah ve kamçıda altın işlemelerle
süslüdür.

Orhun Abideleri Danimarkalı Wilhem Thomsen

tarafından çözülmüştür. (1833)
NOT: Türklerin ilk yazılı eseri olan Orhun Kitabeleri
Türklerin siyasi hayatları ilgili önemli bilgiler
vermektedir. Örneğin Bilge kağan adına dikilmiĢ
olan abidede Bilge Kağan; “Ey Türk budunu aç
idiniz doyurdum, çıplak idiniz giydirdim.”diye ifade  Türklerde hayvan üslubu, kıvrık dal ve bitki üslubu
kullanmıĢtır. Bu ifadeden Türklerde sosyal devlet çok kullanılmıştır.
anlayıĢının olduğunu anlıyoruz.
 Türklerde maden işlemeciliği, dokumacılık, deri
Türklerin diğer kullandığı alfabe ise Uygurcadır. Bu işlemeciliği, halıcılık, terzilik, oymacılık ve kürkçülük
alfabe ise 18 harften oluşmaktadır. Uygurların yerleşik gelişmiştir.
hayata geçmeleri kâğıt, mürekkep ve matbaayı
kullanmaları bu alfabe ile yazılmış eserlerin daha
fazlaca günümüze ulaşmasını sağlamıştır.
Türklerde özellikle Bozkır sanatı ön plandadır. Göçebe
hayatın etkisi görülmektedir. Av sahneleri ve hayvan
figürleri her noktada etkisini göstermektedir. Sekizgen
köşeli Otağ adı verilen Türk çadır sanatı ve Türk halı ve
kilimleri meşhurdur. Uygurlar döneminde ise minyatür
sanatı gelişme göstermiştir. Türklerde sanat eserleri
çoğunlukla taşınabilir eserlerden oluşmuştur.
YORUM: Türklerin sanat eserlerini taĢınabilir
malzemeden yapmalarındaki temel sebep göçebe
olmalarından kaynaklanmaktadır. Küçük
heykelcikler, halı, kilim ve çadır vs. gibi.

6) SANATLARI  Kopuz ve çöğür Türklerde müzik aletleridir.

 Türk sanatı Türklerin yaşadıkları konar - göçer  Türklerin devlet bandosu tarzında müzik ekipleri de
hayat şartlarına uygun olarak gelişti. vardır.
 Orta Asya Türklerinde, sanatlarına ait eserlere  Türk heykel sanatı ile ilgili ilk örnekler Orhun
kurganlarda yapılan kazılarda rastlanmıştır. vadisinde yapılan araştırmalarda bulunmuştur.
 Pazırlık ve Esik kurganlarında insan ve hayvan Kültigin’in iki parça halindeki başı, eşine ait heykel
ölüleri, ahşap ve madenden birçok eşya, el dokuma parçaları ile koç, kaplumbağa heykelleri ve balballar
ürünler bulunmuştur. bulunmuştur.

 Pazırlık kurganında Hun sanatının en önemli  Yerleşik hayata geçen Uygurlarda ilk mimari eserler
eserleri çıkartılmıştır. Kılıç, yay, mızrak, eyer görülmektedir.
takımları, kadınlara ait süs eşyaları ve dünyanın en  Uygurlar heykel yapımında alçı, toprak ahşap ve
eski düğümlü halısı bulunmuştur. taş kullanmışlardır.
 Uygurlar duvar üzerine fresko denilen resimler
 Esik kurganında seramik kaplar, tahta kaşıklar, yapmışlardır. Resim konusu olarak rahipler,
gümüşü kupalar altın elbiseli Adam adı verilen
 vakıfçılar, müzisyenler yapılmıştır. Minyatürde dini
ya da günlük hayattan alınmış konular seçilmiştir.
C) ORTAASYA’DA KURULAN ĠLK TÜRK
DEVLETLERĠ
1) ASYA HUN DEVLETĠ (BÜYÜK HUN DEVLETİ)
Orta Asya da kurulduğu bilinen ilk Türk devletidir.
Ancak kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber,
bu devletle ilgili ilk bilgileri Çin kaynaklarından
öğrenmekteyiz. Çin kaynaklarında Hunlarla ilgili ilk bilgi
M.Ö.318’de Çince yazılmış olan bir antlaşmadır. Bilinen
ilk hükümdarı Teoman’dır. Devletin başkenti Ötüken’dir.
Teoman döneminde Çin sayısız seferler düzenlenmiş,
toprak kazanılmıştır. Çin, Türklerin seferlerinden
korunmak için Çin Seddi’ni bu dönemde tamamlamıştır.
Asya Hun Devletinin, en parlak ve güçlü dönemi ise
Mete Han dönemidir. İlk devlet teşkilatlanmasını
gerçekleştiren ve orduda Onluk sistemi uygulayan,
orduyu disiplin altına alan Mete Handır. Mete Han, Orta
Asya’daki bütün Türk boylarını hâkimiyeti altında
toplamış, siyasi gücünü arttırmıştır.
NOT: Orta Asya’da Türkleri ilk defa tek bayrak
altında toplayan ve siyasi birliği sağlayan kiĢi Mete
Han, devlet ise Asya Hun Devleti’dir.
Mete Han, Çin’e birçok sefer yaparak Pekine kadar
ilerlemiş, Çini yıllık vergiye bağlamıştır. Ancak Mete
Han, Türklerin Çin’e giderek yaşamalarını
yasaklamıştır.
YORUM: Mete’nin, Türklerin Çin’e gidip
yaĢamalarını yasaklamasının sebebi; Çin’in
dönemde kalabalık nüfusa sahip olması ve yerleĢik
hayat sürmeleridir. Eğer Türkler, Çin’e gidip
yerleĢecek olsalardı, kalabalı Çin nüfusu içinde
asimile olabilirlerdi.
Mete döneminde, devlet en geniş sınırlara ulaşmışsa
da onun ölümünden sonra, devlet eski gücünü devam
ettirememiştir. Özellikle hükümdarlar Çin prensesleriyle
evlenmişler, bu prensesler casusluk faaliyetleriyle Türk
devletinin, Çin’e karşı zayıflamasını sağlamışlardır.
Devletin zayıflamasıyla Çin ödediği vergiyi kesmiş, kısa
süre sonra İpek Yolu, Çin hâkimiyetine girmiştir.
Ekonomik olarak zayıflayan Asya Hun Devletinde iç
karışıklıklar çıkmış ve devlet önce doğu ve batı, daha
sonra ise Kuzey ve Güney olarak ayrılmıştır.
Asya Hun Devletinin bu şekilde parçalanması Çin
saldırıları karşısında tutunamayarak yıkılmalarına ve
Orta Asya’nın, Çin hâkimiyetine girmesine neden
olmuştur.
Kuzey Hunları, Çin hâkimiyetine girmektense bağımsız
yaşamak için batıya doğru göç etmişlerdir.
NOT: Kavimler göçünü baĢlatanlar Kuzey
Hunlarıdır.
2) KAVĠMLER GÖÇÜ (375)
Orta Asya’nın batısındaki Kuzey Hunları, Asya Hun
Devleti’nin yıkılması ile Hazar ile Aral gölü arasında
yaşayan Alanların topraklarını ele geçirdiler. İşte bu
olay Hunların, Avrupa içlerine kadar ilerlemelerinin
başlangıcı oldu. Önlerine çıkan barbar kavimlerin
(Ostrogot, Vizigot, Gepit, Vandal) göçe zorlanmaları ile
kavimler göçü meydana geldi. Hunlar ise günümüz
Macaristan’a gelerek yerleştiler.
KAVĠMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI;
a) Barbar kavimlerin ve Türklerin Avrupa’ya gelmesiyle,
Avrupa’da yüzyıl sürecek kadar iç karışıklıklar başladı.
b) Avrupa’da, Avrupa Hun Devleti kuruldu.
c) Orta Asya Türk kültürü, Avrupa’da yayılmaya
başladı.
d) Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı olarak ikiye
ayrıldı.
e)Batı Roma yıkıldı. Avrupa’da siyasi bir otorite
olmadığından feodalite (Derebeylik) adı verilen rejim
ortaya çıktı.
f) Avrupa’nın siyasi haritası değişti.
g)Barbar kavimler arasında Hıristiyanlık hızla yayıldı.
h) Kuzey Afrika ve Britanya adası istilaya uğradı.
I) Günümüz Avrupa’nın etnik yapısı oluştu.
o j) İlk Çağ kapandı, Orta Çağ başladı.
k) Almanların ünlü Nebelungen destanı ortaya çıktı.
3) AVRUPA HUN DEVLETĠ
Kuzey Hunları, Balamir Han önderliğinde 375’te Hazar
ve Karadeniz’in kuzeyinden, Avrupa’ya doğru göç etmiş
ve günümüz Macaristan’a gelerek yerleşmişlerdir.
Avrupa Hun Devletinin ilk Hükümdarı Balamir’dir.
Balamir handan sonra devletin başına Uldız geçti. Uldız
döneminde Hunlar, Macaristan’a hâkim olmuşlardır.
Avrupa Hun Devletinin en parlak ve güçlü dönemi
Attilla dönemidir. Attilla Avrupa’nın hâkimiyetini ele
geçirmek için, ilk olarak Bizans üzerine iki sefer
düzenledi. İlk seferinde Bizans İmparatorluğu, Atilla’nın
karşısında tutunamayacağını anlayınca barış teklif
etmek zorunda kaldı ve iki taraf arasında Margos Barış
antlaşması yapıldı. Bu antlaşmayla, Bizans yıllık
vergiye bağladı. Bizans yıllık vergisini bir yıl ödedi
ancak ertesi sene vergiyi kesince, Atilla Bizans üzerine
ikinci seferine çıktı. Ordusuyla Çatalca’ya kadar
ilerleyen Atilla’ya karşı, Bizans barış teklifinde
bulunmak zorunda kaldı. Yapılan Anatollios barışına
göre; Bizans’ın vergisi iki katına çıkarıldı ve iki taraf Bumin Kağan devleti kurduktan sonra Orta Asya’da
arasında serbest ticaret bölgesi kurulmasına karar dağınık bir şekilde yaşayan bütün Türk boylarını
verildi. Bu Antlaşma ile Bizans, Avrupa Hun Devletinin hâkimiyet altına almış ve siyasi gücünü arttırmıştır.
siyasi üstünlüğünü kabul etmiş oldu. UYARI: Orta Asya’da yaĢayan Türk boylarını Asya
Attilla, bu gelişmeden sonra bütün hazırlıklarını Hun Devletinden sonra, ikinci kez tek çatı altında
tamamladıktan sonra, Batı Roma üzerine Galya toplayan Türk devletidir.
seferine çıktı. Batı Roma İmparatorluğu, Avrupa Hun
Çin üzerine sayısız sefer düzenleyerek Çin’i yıllık
Devletine karşı koyacak gücü olmadığından, arabulucu
vergiye bağlamış, İpek yolunu hâkimiyet altına almıştır.
olarak Papa II. Leon’u elçi olarak Attilla’ya gönderdi.
Bumin Han, Türklerdeki Kut anlayışına bağlı olarak
Attilla ile Papa Leon arasında yapılan görüşme
devletin batı topraklarının idaresini kardeşi İstemi
neticesinde Attilla Galya seferinden vazgeçerek geri
Yabguya vermiştir. İstemi yabgu, iç işlerde serbest, dış
döndü.
işlerde Bumin han’a bağlı hareket etmiştir.
NOT: Attilla, Avrupa’nın hâkimiyetini ele geçirmek
UYARI: Bumin Hanın devlet yönetiminde kardeĢi
amacıyla yaptığı bu seferden geri dönmesinin
Ġstemi Yabguyla birlikte hareket etmesi,
sebebi; Batı Roma Ġmparatorluğunun Attilla’nın
Göktürklerde ikili devlet yönetim Ģeklinin
siyasi üstünlüğünü kabul etmesinde geçer. Çünkü
uygulanmıĢ olduğunu göstermektedir.
Batı Roma’nın elçi olarak Papa gibi geniĢ yetkiye
sahip birini göndermiĢ olması ve papanın bu İstemi Yabgu, İpek yolunun batı kanadının
seferden vazgeçmesi için Attilla’ya, ricada hâkimiyetini ele geçirmek için Akhun devletine karşı
bulunması Attilla’nın bu amaca ulaĢtığını gösterir. Sasaniler’le ittifak yapmış, bu devleti yıkarak
topraklarını Sasaniler’le paylaşmıştır. Ancak Sasaniler
Bizanslı bir prensesle evlenen Attilla, Kısa bir süre
kısa bir süre sonra, ipek yolunu ele geçirmek için
sonra da zehirlenmek suretiyle öldürüldü.
Göktürklere karşı saldırıya geçince İstemi yabgu,
Attilla’nın ölümünden sonra tahta çıkan hun
Sasaniler’e karşı Bizans’la ittifak yapmış, Sasaniler’i
hükümdarları devleti iyi idare edememişlerdir. Bizans
yenilgiye uğratılmıştır. Bumin han ve İstemi yabgu
saldırıları devletin güçten düşmesine neden olmuş ve
döneminde uygulanan politikalar neticesinde Göktürk
kısa süre sonrada yıkılmıştır.
Devletinin sınırları, doğuda Çin, batıda ise Hazar
Orta Asya’dan, Avrupa’ya göç eden hunların bir kısmı Denizine kadar ulaşmış oldu.
devletin yıkılmasından sonra, Orta Asya’ya geri
Bumin Han ve İstemi Yabgunun ölümünden sonra,
dönmüştür. Ancak Avrupa’ya yerleşerek kalan Hunlar
Bumin ve İstemi’nin çocukları arasında taht kavgaları
ise kısa bir sure sonra Hıristiyanlığı kabul etmiş,
baş göstermiş, devlet kısa süre sonra doğu ve batı
Avrupa’nın yerli insanlarıyla karışıp kaynaşmış Türklük
olarak ikiye ayrılmıştır.
özelliklerini kaybetmişlerdir. Günümüzdeki Macarlar
Devletin siyasi olarak ikiye ayrılması, Çin
Avrupa’da kalan Hunların devamıdır.
saldırılarının artmasına neden olmuş, 582’de Doğu
Göktürkler, 630’da ise Batı Göktürkler yıkılarak Çin
4) GÖKTÜRK DEVLETĠ hâkimiyetine girmişlerdir.
Asya Hun Devletinin yıkılmasından sonra Orta Asya’da
Avar Hakanlığı kurulmuştur.552’de Avarlara karşı baş
5) KUTLUK (ll. GÖKTÜRK) DEVLETĠ
kaldıran Aşina boy beyi Bumin han, Avar Türk
Göktürk devleti yıkıldıktan sonra Orta Asya, Çin
hakanlığına son vermiş, başkent Ötüken olmak üzere
hâkimiyetine girdi. Çin esaret dönemi 50 yıl sürmüşse
Göktürk Devletini kurmuştur.
de Türkler, bağımsızlıklarını kazanmak için birçok defa
isyan etmiş fakat başarılı olamamışlardır. Bu isyanlar
içinde en önemlisi Kürşat İhtilalidir.
UYARI: KürĢat ihtilal’i milli duygularının artmasına,
bağımsızlık Ģuurunun geliĢmesine neden olmuĢtur.
Bu nedenle KürĢat ihtilali, Türk tarihi için büyük bir
önem arz eder.
Türkler, Kutluk bilge han önderliğinde birleşerek Çin’e
karşı bağımsızlık mücadelesine başladı. Bu
NOT: Asya Hun Devletinden sonra Orta Asya’da mücadelede başarılı olan Kutluk Bilge Han, başkent
kurulan ikinci Türk devletidir. Aynı zamanda Türk Ötüken olmak üzere, Kutluk (II. Göktürk )Devleti’ni
adıyla kurulan ilk Türk devletidir. kurdu.
NOT: Türkleri bağımsızlığa kavuĢturması ve devlet Bilge kağanın ölümünden sonra tahta çıkan Türk
kurması gibi sebeplerden dolayı Kutluk Bilge Han’a hükümdarları devleti iyi idare edememiş, Çin oyunları
ĠlteriĢ unvanı verilmiĢtir. neticesinde Türk boyları arasında iç çekişmeler
artmıştır. Uygur, Basmil, Karluk gibi Türk boylarının
Orta Asya’da yaşayan bütün Türk boylarını kendi
saldırıları neticesinde devlet 745’de yıkılmıştır.
etrafında toplayan Kutluk bilge han kısa zamanda
sınırlarını genişleterek siyasi ve askeri açıdan güç
kazandı. Çine sefer düzenleyen Kutluk han Çin’i yıllık 6) UYGUR DEVLETĠ
vergiye bağlamış, İpek Yolunu kontrol altına almıştır. 745’de Göktürk devletinin yıkılmasından sonra
Uygur, Basmil, Karluk, Yağma ve Çiğil gibi Türk
boylarının birleşmesiyle kurulmuştur.
UYARI: Uygur devleti kuruluĢ itibariyle boylar
federasyonu özelliği arz eder
Uygur devletinin kurucusu Kutluk bilge kül han’dır. İlk
başkenti Ötüken’dir. Ancak daha sonradan
başkentlerini Karabalasagun (Karabalgasun)’a
taşımışlardır. Beşbalık, Ordubalık ve Turfan en önemli
şehirleridir.
Mayençur han döneminde yapılan askeri seferler
neticesinde Kırgızlar ve Türgişler hâkimiyet altına
Devletin en parlak dönemi Bilge Han, kardeşi alınmış sınırlarını genişletmişlerdir.
Kültigin ve vezir Tonyukuk dönemidir. Vezir Tonyukuk
Bögü kağan döneminde Çin ile iyi ilişkiler kurulmuş
aslen Çin asıllı olsa da uzun yıllar Türkler arasında
hatta Çin’de ortaya çıkan isyanı bastırmak için Çine
yaşamış, devlete sadık ve Çin siyasetini iyi bilen bir
yardım edilmiştir. Bögü han Çin’den geri dönerken
kişidir. Çeşitli dönemlerde Bilge Hanı ve Kültigin’i, Çin
yanında dört tane mani din rahibi getirmiş, bu durum
oyunlarına karşı uyarmıştır.
Uygurlar arasında mani dininin yayılmasını sağlamıştır.
UYARI: Kutluk devletinde de, I.Göktürklerde olduğu Uygurların Mani dinine geçmeleri Türklerin hayatlarında
gibi ikili devlet yönetim Ģekli uygulanmıĢtır. büyük değişikliğe neden olmuştur. Mani dininin
Bu dönemde Çin ile savaşlardan ziyade dostluk ilişkisi hayvansal ürünlerin kullanımını yasaklaması Türklerin
kurulmuş, ticari ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. hayvancılığı bırakarak tarım ekonomisine geçmesine
Bilge kağan dönemi Türk kültür tarihi açısından da çok neden olmuştur. Bu durum Türkler’in yaşamında köklü
önemlidir. Bu dönemde Türk tarihinin ilk yazılı eseri değişikliklere sebep olmuştur. Özellikle Türkler bu
olan Orhun abideleri dikilmiştir. (bkz. Kültür ve olaydan sonra ilk defa yerleşik hayata geçiş
medeniyet) yapmışlardır. Türk tarihinde ilk defa yerleşik hayata
geçenler ve ilk mimari eserleri bırakanlar Uygurlardır.
NOT: Türkler arasında ilk defa yerleĢik hayata
geçen ve mimari eserler bırakanlar Uygurlar
olmasına rağmen, Uygur mimarisi Çin ve Tibet
mimarisinin birer taklididir. Bundan önce tamamen
çadır hayatı süren Türklerde mimari alanında bilgi
birikimi olmadığında, kendilerine ait bir mimari
anlayıĢı geliĢmemiĢtir.

UYARI: Uygurların hayvancılığı bırakıp tarım

ekonomisine geçmesi ve yerleĢik hayatı
benimsemesi, Türklerin savaĢçılık özelliğinin
zaman içinde zayıflamasına neden olmuĢtur.
Uygurlar dönemde Çin’den kâğıt, Matbaa ve mürekkep
alınarak kullanılmıştır. Matbaanın kullanılmasından
dolayı günümüze Uygurlardan kalma birçok eser
ulaşmıştır.
 840 yılında devlet güçten düşmüş, diğer Türk Slavlaşmışlardır. Tarihi süreç içinde Bizans, Sırp ve
Boyları devlete karşı isyan etmeye başlamıştır. Devlet son olarak Osmanlıların hâkimiyeti altına girerek
Kırgız saldırıları neticesinde yıkılmıştır. Devletin yaşamışlardır. Fransız İhtilalinin etkisiyle ortaya çıkan,
yıkılmasından sonra Uygur kabileleri tarafından Kansu milliyetçilik hareketleri neticesinde 1908’de
ve Turfan Uygur devletleri kurulmuştur. Osmanlılardan ayrılarak bağımsızlıklarını
kazanmışlardır.
Uygurların Medeniyet alanındaki Faaliyetleri
Uygurlar, Hunların ve Göktürkler’in kültür mirasına V. PEÇENEKLER
sahip çıkmışlarsa da medeni yönden diğerlerinden lX. yy’da Karadeniz’in kuzeyine X. yy’da Balkanlar’a
daha önemli gelişmeler göstermişlerdir. yerleşmiş olan Peçenekler teşkilatlı bir devlet
a.Bunlardan farklı olarak tam bir yerleşik hayat kuramamışlardır. Peçenekler, Karadeniz’in kuzeyine ve
yaşamışlardır. Balkanlara göç ederken Macarlara baskı uygulayarak,
b.Kâğıt, matbaa, pusula ve ipek imalatını Çinlilerden Macarlar’ın bugünkü yurtlarına göç etmelerine sebep

öğrenerek uygulamışlardır. olmuşlardır. Macarlar’a katılan bazı Peçenek boyları bu

bölgelere Türk kültürünü taşımışlardır. Peçenekler,
c.Kâğıt üzerine yazılı belgeler bırakmışlardır.
ayrıca Slavlar’ın Karadeniz’e inmesini engellemişlerdir.
d.Mimari de ilerlemişlerdir.
Xl. yy’da Ruslar’ın ve Oğuzlar’ın saldırıları ile Bizans’ın
e.12 Hayvanlı Türk Takvimi’ni icad etmişlerdir. topraklarına girmişlerse de Bizans imparatorluğu,
f.Uygur alfabesini kullanmışlardır. Kıpçaklar ile Peçenekleri birbirine kışkırtarak
savaşmalarını sağlamıştır. Bu mücadelede başarısız
7) DĠĞER TÜRK DEVLETLERĠ olan Peçenekler dağılıp yok olmuşlardır. Peçenekler’in
bir kısmı daha sonradan Bizans ordusunda paralı
askerlik yapmışlardır.
I. AVARLAR
Asya Hun devletinden sonra IV. yüzyılda Orta
Vll. HAZARLAR
Asya’da devlet kurmuşlardır. 552’de Göktürkler
tarafından yıkıldıktan sonra Avrupa’ya göç etmek Kafkasya’nın kuzeyinde yaşamış olan bir Türk
zorunda kalmışlardır. İkinci devletlerini Orta Avrupa’da Boyudur. Emevilerin Arap ırkçılığını yapmalarından
kuran Avarlar, Sasaniler’le birlikte hareket ederek dolayı hanedan ailesi Museviliği benimsemişse de halkı
Bizans’ı iki defa kuşatmışlarsa da başarılı çeşitli dinlere mensuptur, yani hazarlarda dini hoşgörü
olamamışlardır. Zaman içinde giderek zayıflayan mevcuttur. Hatta mahkemelerinde Hristiyan, Musevi ve
Avarlar, Frank saldırıları neticesinde yıkılmışlardır. Müslüman din adamları birlikte görev yapardı. Emeviler
döneminde İslam ordularıyla çok kanlı savaşlar yapmış,
Avrupa’ya göç eden Avarlar zaman içinde
İslamiyet’in o dönem içinde, Kafkasya’ya girişini
Avrupa’nın yerli kavimleriyle karışıp kaynaşmış ve
önlemişlerdir.956’da Rus Kinezlikleri’nin saldırılarıyla
Hristiyanlığı kabul etmiş, kültürel özelliklerini
tarih sahnesinden silinmiştir.
kaybetmişlerdir.
Özellikle devlet idaresi ve askerlik alanında Slavlar
üzerinde etkili olmuşlardır. Slav asıllı Ruslar’ın basit VIII. TÜRGĠġLER
kabile hayatından devlet kuran bir topluluk haline Batı Göktürklerin yıkılmasından sonra bu devletin
gelmelerini sağlamışlardır. toprakları üzerinde kurulmuşlardır. Bu devletin en
parlak ve en güçlü hükümdarı Baga Tarkan dönemidir.
Baga Tarkan döneminde ilk defa parayı basarak
ll. BULGARLAR
kullanmışlardır. Maveraünnehir dolaylarına ilerleyen
Bulgarlar, Oğuz Boyunun Ogur koluna mensup olmakla
Emeviler’e karşı başarılı savaşlar yaparak Emevilerin
birlikte, İdil ve Tuna Bulgarları olmak üzere iki kola
bu bölgeye girişini engellemişlerdir.
ayrılmışlardır. İdil Bulgarları V. Yüzyılda İslamiyeti
benimsemişler, 1237’de Altınoda Devleti’nin hâkimiyeti
altına girmişlerdir. Tuna Bulgarları, Tuna nehri X.KIRGIZLAR
kenarlarına yerleşip yaşadıklarından bu isimle VI. ve IX. yüzyıllarda Yenisey Nehri kıyılarında yaşayan
anılmışlardır. Zaman içinde o bölgede yaşayan Kırgızlar, Mukan Kağan döneminde Göktürklere
topluluklardan etkilenmiş ve Hristiyanlığı kabul bağlanmışlardır. 758’de Uygur devletine bağlanmışlar,
etmişlerdir. Hıristiyanlığın ve birlikte yaşadıkları 840 yılında ise Uygurlara son verip kendi devletlerini
Slavlar’ın etkisiyle kültürel özelliklerini kaybedip kurmuşlardır.
1207 tarihinde Cengiz Han’a bağlanmışlardır. Moğol
devlet teşkilatlarında önemli görevler üstlenmişlerdir.
Türk tarihinin önemli yazılı eserlerinde olan Yenisey
kitabeleri ve Manas destanı Kırgızlara aittir.