qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmηq

ςwωψerβνtyuσiopasdρfghjklzxcvbn
mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλι
qπσπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghσj
ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
klzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjkl
Ερωτήςεισ & Απαντήςεισ
25/6/2019
zxcvbnmςγqwφertyuioςδφpγρaηsόρ
Lina Mylona_2019

ωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwertλ
κοθξyuiύαςφdfghjklzxcvbnmqwerty
uiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdf
ghjklzxcηvbnαςφδmqwertαςδyuiopa
sdfαςδφγθμκxcvυξςφbnmςφγqwθeξ
τςδφrtyuφγσοιopaαςδφsdfghjklzxcv
αςδφbnγμ,mqwertyuiopasdfgαςργκο
ΰτbnmqwertyςδφγuiopasςδφγdfghjkl
zxςδδγςφγcvbnmqwertyuioβκςλπpa
sdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdγαεο
ρlzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkαεργα
εργαγρqwertyuiopasdfghjklzxαςδφm
οιηξηωχψφςuioψαςεφγvbnmqwerty
 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Περιεχόμενα
1. Άμεζερ και έμμεζερ πηγέρ ηος απσαίος ελληνικού δικαίος. .................................. 3
2. Οι ηπειρ ηάξειρ ζηην Απσαία Σπάπηη. ...................................................................... 4
3. Η Γεποςζία ζηην απσαία Σπάπηη. ........................................................................... 5
4. Είδη Επιηποπείαρ ζηην απσαία Αθήνα..................................................................... 5
5. Ο γάμορ καηά ηοςρ κλαζικούρ σπόνοςρ. .................................................................. 6
6. Λόγοι λύζεωρ ηος γάμος ζηην Απσαία Αθήνα........................................................ 6
7. Ιδιωηική διαιηηζία & η αζπίδα ηος Ασιλλέα. .......................................................... 7
8. Άλλα πολιηειακά όπγανα με δικαζηικέρ απμοδιόηηηερ ζηην Απσαία Αθήνα. ......... 8
9. Αποδεικηικά μέζα ηος Αθηναίος διάδικος. ............................................................ 9
10. Νόθοι – μέηοικοι – ξένοι ζηην Απσαία Αθήνα. ....................................................... 9
11. Δούλοι και απελεύθεποι. ....................................................................................... 10
12. Σσέζειρ γονέων και ηέκνων ζηο Αθηναϊκό δίκαιο. ................................................ 11
13. Γπαθή και δίκη. ..................................................................................................... 11
14. Οζηπακιζμόρ και δοκιμαζία ηων απσόνηων. ......................................................... 12
15. Ηλιαία. ................................................................................................................... 13
16. Αξιώμαηα με κλήπωζη ζηην απσαία Αθήνα.......................................................... 13
17. Νομοθεζία ηος Δπάκονηα. .................................................................................... 14
18. Η εκκληζία ηος Δήμος. ......................................................................................... 15
19. Διαδικαζία ηποποποίηζηρ ηων νόμων/Γπαθή παπανόμων. .................................. 17
20. Η βοςλή ηων Πενηακοζίων. .................................................................................. 18
21. Απόκηηζη ιδιόηηηαρ ηος πολίηη ζηην Απσαία Αθήνα. .......................................... 19

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 2

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

1. Άμεςεσ και έμμεςεσ πηγέσ του αρχαίου ελληνικού

δικαίου.

Λζγοντασ άμεςεσ (ή κφριεσ) πηγζσ υπονοοφμε τα κείμενα από τα οποία προκφπτει

κατά άμεςο τρόπο θ φπαρξθ κάποιασ διάταξθσ ι ενόσ νομικοφ κεςμοφ. ΢τισ άμεςεσ
πθγζσ κατατάςςονται οι επιγραφζσ (από λίκο, μζταλλο, ξφλο πάνω ςτα οποία
χαράηονταν τα δικανικά κείμενα), οι πάπυροι (καταςκευάηονται από κάμνο και
είχαν ςχιμα κυλίνδρου) και οι περγαμθνζσ (καταςκευάηονται από δζρμα και
παραγκϊνιςαν τθ χριςθ παπφρου μετά τον 4ο αιϊνα μ.Χ.). Ειδικότερα:
(α) Αττικά νομοθετικά κείμενα: ΢ϊηονται ςε επιγραφζσ (όπωσ οι ποινικοί νόμοι του
Δράκοντα) και χειρόγραφα (όπωσ τα δικαιικά κείμενα των ρθτόρων, των οποίων
κείμενα διακόπτονται από κάποια χωρία νόμων για τα οποία γεννάται ηιτθμα
αυκεντικότθτάσ τουσ).
(β) Μη αττικοί νόμοι: όπωσ θ περγαμθνι πόλεωσ Δοφρα-Ευρϊπου και θ νομοκεςία
τθσ κρθτικισ Γόρτυνασ που μασ μεταφζρει ζνα διαφορετικό δίκαιο από το αττικό.
(γ) Επιγραφικζσ, μη νομικοφ χαρακτήρα πηγζσ: όπωσ τα αττικά ψθφίςματα
(δθμόςιεσ πράξεισ). Σα αττικά ψθφίςματα ιταν εκδιδόμενεσ από οριςμζνα
ςυλλογικά, όπωσ θ βουλι, αποφάςεισ οι οποίεσ μασ παρζχουν μαρτυρίεσ και
αξιόλογα ςτοιχεία χριςιμα για τθ μελζτθ του δθμοςίου δικαίου.

Λζγοντασ ζμμεςεσ (ή βοηθητικζσ) πηγζσ εννοοφμε τα ςυμπλθρωματικά των

άμεςων πθγϊν (ιςτοριογράφοι, φιλόςοφοι, ποιθτζσ, ριτορεσ κ.λπ.). Δεν υπάρχει
δυνατότθτα άμεςθσ πρόςβαςθσ ςε αυτζσ και εμφανίηονται προβλιματα ελλιποφσ
αναφοράσ ιδίωσ όταν υπειςζρχεται προςωπικι αξιολόγθςθ. Ειδικότερα:
(α) Αττικοί δικανικοί λόγοι: οι οποίοι βοικθςαν ςτθ διαμόρφωςθ του ελλθνικοφ
δικαίου να γίνει μια αυτόνομθ επιςτιμθ. Όμωσ ελλοχεφουν κίνδυνοι από τθν
απερίςκεπτθ χριςθ αυτισ τθσ πθγισ (ο Κουκυδίδθσ παρατιρθςε ότι δεν πρζπει
κανείσ να εμπιςτεφεται τουσ ποιθτζσ γιατί ζγραψαν τα γεγονότα του παρελκόντοσ
μεγαλοποιϊντασ τθ ςθμαςία τουσ, οφτε τουσ ιςτορικοφσ γιατί αποςκοποφν ςτο να
εγείρουν το ενδιαφζρον των αναγνωςτϊν τουσ, παρά να αναηθτιςουν τθν
αλικεια). Παράλλθλα, υπιρχε θ δυνατότθτα ςτουσ ριτορεσ να παραποιιςουν και
να παρερμθνεφςουν τον εφαρμοςτζο νόμο ενϊ οι Ακθναίοι Δικαςτζσ ιταν λαϊκοί
δικαςτζσ, πρόςωπα μικρισ ι ανφπαρκτθσ νομικισ παιδείασ.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 3

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

(β) Λατινικζσ κωμωδίεσ και ρήτορεσ: οι Λατίνοι κωμωδιογράφοι χρθςιμοποιικθκαν

ωσ βακφτερθ πθγι πλθροφοριϊν για μια βακφτερθ γνωριμία με το ρωμαϊκό δίκαιο.
Με παρόμοιο τρόπο τα κείμενα των Λατίνων ρθτόρων αντανακλοφν κεςμοφσ και
αρχζσ του Α.Ε.Δ.

2. Οι τρεισ τάξεισ ςτην Αρχαία Σπάρτη.

Ο πλθκυςμόσ τθσ ΢πάρτθσ χωρίηονταν ςε τρεισ κατθγορίεσ: τουσ ΢παρτιάτεσ, τουσ

είλωτεσ και τουσ περίοικουσ. Ειδικότερα:
(α) Σπαρτιάτεσ: ιταν οι μόνοι κάτοικοι τθσ πόλεωσ που είχαν πλιρθ δικαιϊματα.
Αςχολοφνταν με τα όπλα από τθν τρυφερι τουσ θλικία μζςα ςτα πλαίςια ενόσ
οργανωμζνου κράτουσ. Από εφτά χρονϊν τα ζπαιρναν από τθν οικογζνειά τουσ και
τα ανζτρεφαν μζςα ςε ομάδεσ που ονομάηονταν «αγζλαι» ενϊ τα αςκενικά και
ςωματικϊσ ανάπθρα τα απομάκρυναν από τθ πόλθ μετά τθ γζννθςι τουσ. ΢τα 20
τουσ κατατάςςονταν ςτον ςτρατό ενϊ μετά το 30ο ζτοσ μποροφςαν να ςχθματίςουν
οικογζνεια και μζχρι τα 60 τουσ ιταν υποχρεωμζνοι να μετζχουν ςε ζνα είδοσ
κοινισ ηωισ. Κάκε ΢παρτιάτθσ ηοφςε από τα ειςοδιματα ενόσ κλιρου που του είχε
παραχωριςει θ πόλθ (δθλ. ζνα τεμάχιο γθσ το οποίο δεν μποροφςε να πουλιςει
αλλά μόνο να το μεταβιβάςει ςτον πρωτότοκο γιο του).
(β) Είλωτεσ: ιταν μια μεγάλθ κατθγορία προςϊπων ςτα οποία δεν αναγνωρίηονταν
κανζνα αςτικό ι πολιτικό δικαίωμα. Διαχειρίηονταν και καλλιεργοφςαν τουσ
παραχωρθμζνουσ ςτουσ ΢παρτιάτεσ κλιρουσ. Σο κράτοσ ιταν ο αποκλειςτικόσ
κφριόσ τουσ και ο μόνοσ που μποροφςε να τουσ απαλλάξει από τα κακικοντά τουσ.
(γ) Περίοικοι: ιταν οι κάτοικοι των ντόπιων χωρίων που ιταν χτιςμζνα κατά το
μεγαλφτερο μζροσ τουσ ςτα παράλια τθσ Λακωνίασ και τθσ Μεςςθνίασ, αλλά και
ςτο εςωτερικό εκείνθσ τθσ περιοχισ. Ηοφςαν καλφτερα από τουσ είλωτεσ. Ιταν
υποχρεωμζνοι να προςφζρουν άνδρεσ ςε περίπτωςθ πολζμου αλλά ιταν
ελεφκεροι και ανεξάρτθτοι πολίτεσ φορείσ αςτικϊν δικαιωμάτων που τουσ
παραχωροφςε θ πόλθ.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 4

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

3. Η Γερουςία ςτην αρχαία Σπάρτη.

Θ Γερουςία (ςφμφωνα με τον Πλοφταρχο) ιταν ζνα κυβερνθτικό όργανο ςτο οποίο
μετείχαν οι δφο βαςιλιάδεσ τθσ ΢πάρτθσ (΢παρτιατικι Διαρχία από δφο διαφορετικά
γζνθ) και 28 μζλθ εκλεγμζνα από όςουσ είχαν υπερβεί το 60ο ζτοσ τθσ θλικίασ τουσ
και υποδεικνφονταν από τθν ςυνζλευςθ του λαοφ (δθλ. τθν Απζλλα).
Οι αρμοδιότητεσ τησ Γερουςίασ ιταν:
(α) αςκοφςε ιδιαίτερθ επιρροι ςε όποια περίπτωςθ επρόκειτο να παρκεί οριςτικι
απόφαςθ
(β) ζκρινε άμεςα και αυτόνομα για οριςμζνα ηθτιματα που είχαν υπαχκεί ςτθν
αποκλειςτικι τθσ αρμοδιότθτα
(γ) ιταν περιβεβλθμζνθ με κακικοντα προβουλευτικά ςε ςφγκριςθ με τισ
αποφάςεισ που επρόκειτο να πάρει θ Απζλλα
(δ) θ Γερουςία είχε και αποκλειςτικι δικαιοδοςία ςε περιπτϊςεισ εγκλθμάτων
αίματοσ.

4. Είδη Επιτροπείασ ςτην αρχαία Αθήνα.

΢το Αττικό Δίκαιο ζκεταν υπό επιτροπεία τουσ ανιλικουσ ανεξαρτιτωσ φφλου,
επίςθσ τουσ αςϊτουσ και τουσ παράφρονεσ, δεδομζνου ότι οφτε αυτοί ιταν ικανοί
να δικαιοπρακτοφν.
Από τα τρία παραπάνω είδθ επιτροπείασ, εκείνθ για τθν οποία οι πθγζσ αναφζρουν
περιςςότερα είναι θ επιτροπεία ανθλίκων. Οι διατάξεισ που τθν ρφκμιηαν
αναδφονται ςαφζςτατα κυρίωσ ςτουσ λόγουσ αττικϊν ρθτόρων όπωσ ο
Δθμοςκζνθσ.
Κατά κανόνα ο διοριςμόσ των επιτρόπων των ανθλίκων γινόταν μζςω διακικθσ, ςε
περίπτωςθ μθ υπάρξεωσ διακικθσ, τα κακικοντα του επιτρόπου τα ανζκεταν ςε
ζναν εξ αγχιςτείασ ςυγγενι, ςε περίπτωςθ που δεν υπιρχε οφτε αυτόσ, επενζβαινε
ο Επϊνυμοσ άρχοντασ ςτον οποίο ο νόμοσ είχε ανακζςει τθν εποπτεία των
δικαιωμάτων των ανθλίκων.
Ο επίτροποσ διαχειριηόταν τθ περιουςία του προςτατευόμενου ορφανοφ είτε ο
ίδιοσ άμεςα είτε τθν παραχωροφςε τθ χριςθ του ορφανικοφ οίκου ςε κάποιον τρίτο

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 5

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ζναντι μιςκϊματοσ. ΢ε περίπτωςθ άμεςθσ διαχείριςθσ ο επίτροποσ όφειλε μόλισ ο

ορφανόσ ενθλικιωνόταν να κατακζςει απολογιςμό τθσ διαχείριςισ του (λόγοσ) και
ςε περίπτωςθ κακισ διαχείριςθσ μποροφςε να ςτραφεί ο ανιλικοσ εναντίον του ςε
δίκθ που άνθκε ςτθν αρμοδιότθτα του Επϊνυμου άρχοντα. ΢ε περίπτωςθ
εκμίςκωςθσ τθσ περιουςίασ, ο επίτροποσ τθν εκμίςκωνε με δθμόςια πράξθ ενϊπιον
του Επϊνυμου άρχοντα και ζτςι απαλλαςςόταν από κάκε παραπζρα διαχειριςτικι
ευκφνθ τθν οποία αναλάμβανε ο μιςκοφμενοσ. Θ εκμίςκωςθ ιταν υποχρεωτικι αν
αναφερόταν ςτθ διακικθ ι ο επίτροποσ δεν μποροφςε να αςκιςει τα κακικοντά
του.

5. Ο γάμοσ κατά τουσ κλαςικούσ χρόνουσ.

Θ πιο παλιά μορφι του γάμου ιταν ο γάμοσ δι’ αρπαγήσ, κατά τθν ομθρικι εποχι
ιταν ο γάμοσ δι’ αγοράσ και ςτθ ςυνζχεια κατά τθν κλαςικι περίοδο ο γάμοσ δι’
εγγφησ.
Μετά τθν ειςαγωγι του νόμου του Περικλι περί επιγαμίασ το 451/450 π.Χ. ,
νόμιμοσ γάμοσ κεωροφνταν εκείνοσ που είχε τελεςτεί ανάμεςα ςε Ακθναίο πολίτθ
και γυναίκα που καταγόταν από τθν Αττικι. Πριν το γάμο, ςυναπτόταν μια
ςφμβαςθ, θ εγγφθ, κατά τθν οποία ο κφριοσ τθσ νφφθσ μεταβίβαηε τα δικαιϊματα
που είχε ςτθ νφφθ, ςτον γαμπρό. Θ εγγφθ αποτελοφςε ζνα είδοσ μνθςτείασ. Ζπειτα
ακολουκοφςε θ παράδοςθ τθσ νφφθσ ςτον γαμπρό, θ ζκδοςισ, που ολοκλιρωνε τον
γάμο. Θ απλι ςυμβίωςθ δεν αρκοφςε για τθ ςφναψθ ζγκυρου γάμου. Ο κφριοσ τθσ
νφφθσ ςυνιςτοφςε επίςθσ προίκα, θ κατοχι και χριςθ τθσ οποίασ περιερχόταν ςτθ
νφφθ μζχρι το κάνατο του προικοδότθ, οπότε και αποκτοφςε πλιρθ κυριότθτα επ’
αυτισ.

6. Λόγοι λύςεωσ του γάμου ςτην Αρχαία Αθήνα.

Ο γάμοσ λφνονταν είτε με τον κάνατο του ενόσ από τουσ δφο ςυηφγουσ είτε με τθ
κζλθςθ του ενόσ των ςυηφγων (διαηφγιο) και ςε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ με τθ
κζλθςθ κάποιου τρίτου.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 6

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Σα είδθ του διαηυγίου διακρίνονται ανάλογα με το ποιοσ κινοφςε τθ διαδικαςία: αν

ο άνδρασ αποπζμπει τθν γυναίκα (απόπεμψισ) ι αν θ γυναίκα εγκαταλείψει τθ
ςυηυγικι ςτζγθ (απόλειψισ). ΢ε περίπτωςθ μοιχείασ, ο ςφηυγοσ ιταν υποχρεωμζνοσ
να διαηευχκεί τθν γυναίκα, ςε αντίκετθ περίπτωςθ υπιρχε κίνδυνοσ να του
επιβλθκεί θ ποινι τθσ ατιμίασ.
Σζλοσ, ςτθν περίπτωςθ τθσ αφαιρζςεωσ, ο κφριοσ (πατζρασ) τθσ νφφθσ μποροφςε
να διακόψει τθ ςυμβίωςθ (θ ςυνοίκθςθ αποτελοφςε κεμζλιο του γάμου) του
ηεφγουσ, αν δεν είχαν γεννθκεί προθγουμζνωσ νόμιμα τζκνα.
Σζλοσ, τθν αφαίρεςθ μποροφςε να αςκιςει και οποιοςδιποτε και από τουσ εξ
αγχιςτείασ ςυγγενείσ τθσ «επικλιρου» (αν είχε μείνει μόνθ εκπρόςωποσ οριςμζνου
οίκου). Σθ κεωροφςαν ωσ είδοσ γζφυρασ μζςω τθσ οποίασ θ οικογενειακι
περιουςία (κλιροσ) μεταβιβαηόταν ςτουσ άρρενεσ κλθρονόμουσ του οίκου δθλαδι
ςτουσ γιουσ τθσ. Ο Ακθναίοσ νομοκζτθσ υποχρζωνε τθν επίκλθρο να παντρευτεί τον
πλθςιζςτερο εξ αγχιςτεία ςυγγενι τθσ ακόμα και αν ιταν ιδθ παντρεμζνθ και είχε
αποκτιςει γιουσ.
Σο ζγκλθμα μοιχείασ ςτθ ΢πάρτθ δεν υπιρχε κακϊσ ιταν διαφορετικά οργανωμζνεσ
οι οικογζνειεσ.

7. Ιδιωτική διαιτηςία & η αςπίδα του Αχιλλέα.

΢τισ κοινωνίεσ των ομθρικϊν επϊν (Λλιάδα και Οδφςςεια), θ επίλυςθ των διαφορϊν
γίνεται με αυτοδικία είτε με τθν επζμβαςθ κάποιου τρίτου, ςυνικωσ του «άνακτα».
΢τθ «δικαςτικι» ςκθνι που ςκάλιςε ο Ιφαιςτοσ ςτθν αςπίδα του Αχιλλζα, θ
διαφορά για το αν κα πρζπει να καταβλθκεί αποηθμίωςθ για ανκρωποκτονία, αφοφ
δεν επιλφκθκε από τον Μςτορα (φίλοσ των αντιτικζμενων πλευρϊν) οδθγείται προσ
κρίςθ ςτο ςυμβοφλιο των γερόντων που ςυνεδριάηει δθμόςια.
Σθν εποχι εκείνθ ζνα μεγάλο μζροσ των διαφορϊν, που ανζκυπταν μεταξφ ιδιωτϊν
(πολιτϊν, μετοίκων ι ξζνοι) δεν οδθγοφνταν αναγκαςτικά για επίλυςθ ςτα
δικαςτιρια τθσ πόλθσ, φίλοι ι ςυγγενείσ μεςολαβοφςαν μεταξφ των αντιτικζμενων
πλευρϊν και ςυχνά πετφχαιναν τθ ςυμφιλίωςι τουσ. ΢ε άλλεσ περιπτϊςεισ, κάποιοσ
τρίτοσ κα μποροφςε να διαπραγματευτεί και να επιτφχει ζναν αποδεκτό
ςυμβιβαςμό.
Βαςικά ςτοιχεία τθσ ιδιωτικισ διαιτθςίασ ςτθν κλαςικι Ακινα ιταν ο από κοινοφ
διοριςμόσ ενόσ ι περιςςοτζρων ατόμων ωσ διαιτθτϊν από κάκε πλευρά και θ εκ

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 7

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

των προτζρων ςυμφωνία των μερϊν να αποδεχκοφν τθν απόφαςθ των διαιτθτϊν.
Αν όμωσ αποτφχαινε, τότε άκουγαν τουσ ιςχυριςμοφσ και των δφο πλευρϊν και
εξζδιδαν τθν απόφαςι τουσ θ οποία ιταν δεςμευτικι και δεν ιταν δυνατόν να
προςβλθκεί ενϊπιον άλλου δικαςτικοφ οργάνου τθσ πόλθσ.

8. Άλλα πολιτειακά όργανα με δικαςτικέσ

αρμοδιότητεσ ςτην Αρχαία Αθήνα.

Εκτόσ από τον Άρειο Πάγο, την Ηλιαία και τα φονικά δικαςτήρια, οι Ακθναίοι
αξιωματοφχοι (δθλ. οι 9 άρχοντεσ, οι ςτρατθγοί, οι ζνδεκα, οι αγορανόμοι, οι
αςτυνόμοι κ.λπ.) αςκοφςαν δικαιοδοτικζσ αρμοδιότθτεσ ςτο πλαίςιο των γενικϊν
τουσ αρμοδιοτιτων.
Ειδικότερα:
Οι αξιωματοφχοι ςτα αρχαϊκά χρόνια είχαν απόλυτη δικαςτική εξουςία. Αυτι
περιορίςτθκε με τθν κεςμοκζτθςθ τθσ Θλιαίασ αρχζσ του 6ου αιϊνα π.Χ. κι ζτςι οι
αρμοδιότθτεσ τουσ περιορίςτθκαν ςτθ διεξαγωγι προδικαςτικϊν ενεργειϊν ςε
υποκζςεισ οικογενειακοφ και κλθρονομικοφ δικαίου πολιτϊν (Επώνυμοσ άρχων),
ςε υποκζςεισ διατάραξθσ τθσ κρθςκευτικισ ηωισ τθσ πόλθσ (άρχων βαςιλεφσ), ςε
υποκζςεισ κλθρονομικοφ και οικογενειακοφ δικαίου μετοίκων και απελεφκερων
(πολζμαρχοσ), ςε καταγγελίεσ για πράξεισ που ςτρζφονταν εναντίον τθσ πολιτείασ,
λογοδοςία ςτρατθγϊν, ζλεγχοσ των αξιωματοφχων πριν αναλάβουν κακικοντα
(δοκιμαςία), κάκε είδουσ δθμόςιεσ και ιδιωτικζσ διαφορζσ (ζξι θεςμοθζται) και ςτα
αυτόφωρα αδικιματα, τθν επιμζλεια του δεςμωτθρίου και των κρατουμζνων (οι
ζνδεκα). Επίςθσ υπιρχαν και οι «δικαςτζσ των φυλϊν» (ή τεςςαράκοντα) οι οποίοι
κλθρϊνονταν τζςςερισ ςε κακεμιά από τισ δζκα φυλζσ για ζνα χρόνο και εκδίκαηαν
τισ υποκζςεισ, που δεν υπάγονταν ςτθν αρμοδιότθτα των παραπάνω
αξιωματοφχων, εφόςον το φψοσ τθσ αξίωςθσ δεν ξεπερνοφςε τισ δζκα δραχμζσ.
Θ βουλή των Πεντακοςίων, το ςϊμα που αποτελοφνταν από 50 Ακθναίουσ από
κάκε μία από τισ 10 φυλζσ είχε αρμοδιότθτα να εκδικάηει καταγγελίεσ Ακθναίων
εναντίων των αξιωματοφχων κατά τθ διάρκεια τθσ κθτείασ τουσ, κακϊσ και
καταγγελίεσ που είχαν υποβλθκεί με τθν διαδικαςία τθσ ειςαγγελίασ.
Θ Εκκληςία του Δήμου, θ ςυνζλευςθ των Ακθναίων πολιτϊν, είχε αρμοδιότθτα να
εκδικάηει υποκζςεισ που είχαν ειςαχκεί με τθν διαδικαςία τθσ ειςαγγελίασ.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 8

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

9. Αποδεικτικά μέςα του Αθηναίου διάδικου.

(α) Ωσ μάρτυρεσ μποροφςαν να κατακζτουν οι Ακθναίοι άνδρεσ που είχαν πλιρθ

πολιτικά δικαιϊματα, οι μζτοικοι και οι ξζνοι ενϊ υπάρχουν αμφιβολίεσ για το εάν
μποροφςαν και οι γυναίκεσ να δίνουν μαρτυρικι κατάκεςθ. Οι μάρτυρεσ κατζκεταν
ότι γνϊριηαν ωσ αυτόπτεσ αλλά όχι ότι είχαν ακοφςει. Θ μαρτυρία ιταν προφορικι
μζχρι αρχζσ 4ου αι. π.Χ. ενϊ μετά θ κατάκεςθ τουσ διαβιβαηόταν ςτο δικαςτιριο και
τθν επιβεβαίωναν. Οι μάρτυρεσ μποροφςαν να κατθγορθκοφν για ψευδι μαρτυρία
και επίςθσ για τθν αδυναμία τουσ να παραςτοφν ςτο δικαςτιριο και να κατακζςουν
ι να επιβεβαιϊςουν τθν κατάκεςι τουσ (γραφι λιπομαρτυρίου).
(β) Ο Ακθναίοσ διάδικοσ μποροφςε να ηθτιςει τθ μαρτυρία δοφλων τθν οποία τθν
αποςποφςαν με βαςανιςμό.
(γ) Οι διάδικοι μποροφςαν να προςάγουν ςτο δικαςτιριο ζγγραφα (νόμουσ,
ψθφίςματα και ςυμβάςεισ) τα οποία διάβαηε ο γραμματζασ του δικαςτθρίου.
(δ) ΢ε περίπτωςθ όπου ο διάδικοσ επικαλοφνταν ιςχφοντα νόμο μετά τθν ανάγνωςι
τουσ τον παράφραηε και τον ερμινευε όπωσ ικελε εκείνοσ.
(ε) Άλλο αποδεικτικό μζςο ιταν θ επιβολι όρκου του αντίδικου για να αποδείξει
τουσ ιςχυριςμοφσ του ο Ακθναίοσ διάδικοσ.

10. Νόθοι – μέτοικοι – ξένοι ςτην Αρχαία Αθήνα.

Οι νόθοι αποτελοφν κατθγορία πολιτϊν με μειωμζνα πολιτικά δικαιϊματα κακϊσ

προζρχονταν από ζνα γονζα Ακθναίο πολίτθ και όχι από γάμο που είχε τελεςτεί με
εγγφθ. Μετά το 451/450 π.Χ. νόκοι κεωροφνταν όςοι δεν είχαν και τουσ δφο γονείσ
Ακθναίουσ (πατζρα πολίτθ, μθτζρα αςτι) ι δεν προζρχονταν από γάμο με τον τφπο
τθσ εγγφθσ ι τθσ επιδικαςίασ. Αποκλείονταν από τθν εξ αδιακζτου διαδοχι ακόμα
και όταν δεν υπιρχαν νόμιμοι κατιόντεσ.
Οι μζτοικοι δθλαδι οι ξζνοι ελεφκεροι πολίτεσ, διζμεναν μόνιμα ςτθν Ακινα, υπό
τθν προςταςία ενόσ πολίτθ και κατζβαλλαν το μετοίκιον, φόρο με κυρίωσ
ςυμβολικό χαρακτιρα. Μετά τθν εγγραφι τουσ ςτουσ ειδικοφσ καταλόγουσ του

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 9

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

διμου, ο μζτοικοσ μποροφςε να ςυνάπτει ελεφκερα ςυμβάςεισ, δεν απολάμβανε

όμωσ πολιτικά δικαιϊματα οφτε είχαν δυνατότθτα ζγερςθσ δθμόςιασ αγωγισ.
Οι ξζνοι κατοικοφςαν ςτθν Ακινα και δεν ιταν οφτε πολίτεσ οφτε μζτοικοι οφτε
δοφλοι δθλ. ιταν κυρίωσ απεςταλμζνοι πόλεων, οι πρεςβευτζσ, οι διάδικοι ςτα
ακθναϊκά δικαςτιρια κ.λπ. απολάμβαναν οριςμζνα δικαιϊματα ςτο πλαίςιο των
διεκνϊν ςυνκθκϊν όςο και ςτθν οικονομικι ηωι τθσ πόλθσ, όπωσ το δικαίωμα τθσ
φιλοξενίασ, το δικαίωμα τθσ άςκθςθσ εμπορίου κ.α. αλλά και το δικαίωμα τθσ
χοριγθςθσ αςυλίασ δθλ. τθν εξαίρεςι τουσ από τον κανόνα των αντεκδικιςεων.

11. Δούλοι και απελεύθεροι.

Ο κεςμόσ τθσ δουλείασ ςτθριηόταν είτε ςτθ γζννθςθ από γονείσ δοφλουσ είτε ςτθν
αιχμαλωςία ελεφκερου πολίτθ κατά τθ διάρκεια πολζμου.
Επιπλζον, δοφλοσ γινόταν ο μζτοικοσ που είχε καταδικαςτεί ωσ ζνοχοσ αποςταςίασ
(δεν είχε προςτάτθ) ι δεν είχε καταβάλει το μετοίκιο.
Ο δοφλοσ δεν ιταν υποκείμενο δικαίου αλλά πράγμα, απόκτθμα, κτιμα ζμψυχο το
οποίο ωσ κινθτό αγακό αγοράηεται και πωλείται, κλθροδοτείται ι δωρίηεται.
Εντοφτοισ, οι δοφλοι απολάμβαναν οριςμζνα κεμελιϊδθ δικαιϊματα, όπωσ το
δικαίωμα ςτθ ηωι (δίκθ φόνου και δίκθ βλάβθσ) ι μια οριςμζνθ ελευκερία να
προβαίνουν ςε ςυναλλαγζσ ι εμπορικζσ πράξεισ. ΢τθν Ακινα ο αρικμόσ των
δοφλων υπερζβαινε ςθμαντικά εκείνον των Ακθναίων πολιτϊν.
Οι δοφλοι ιταν δυνατό να απελευκερωκοφν είτε μζςω μιασ οριςμζνθσ
κρθςκευτικισ πρακτικισ (με τθν αφιζρωςι τουσ ςε μια κεότθτα ι μζςω τθσ
εικονικισ πϊλθςισ τουσ ςτον κεό) είτε ςτο πλαίςιο τθσ πόλεωσ (με διλωςθ του
κυρίου του δοφλου ςτθν εκκλθςία του διμου τθν οποία επικφρωνε ι ςτο
δικαςτιριο). Θ νομικι κζςθ του απελευκερωμζνου δοφλοι προςομοίαηε προσ
αυτιν του μετοίκου και ςυνοδευόταν από οριςμζνεσ υποχρεϊςεισ του ζναντι του
πρϊθν κυρίου του. Θ παράβαςθ των υποχρεϊςεϊν του μποροφςε να επιφζρει τθν
επαναφορά του ςε κακεςτϊσ δουλείασ (δίκθ αποςταςίου).

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 10

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

12. Σχέςεισ γονέων και τέκνων ςτο Αθηναΰκό

δίκαιο.

Μετά τθ γζννθςθ ενόσ τζκνου, ο πατζρασ είχε τθ δυνατότθτα να το εκθζςει, αν

επρόκειτο για άρρωςτο ι ανάπθρο παιδί το οποίο μποροφςε να το περιςυλλζξει
άλλθ οικογζνεια και να το ανακρζψει. Αν ο πατζρασ επζλεγε να το ανακρζψει θ
επίςημη αναγνώριςή του γινόταν τθν 5θ ι 10θ μζρα μετά τθ γζννθςθ, ςτο πλαίςιο
μιασ εορτισ (Αμφιδρομία), οπότε και απαγορευόταν πλζον θ ζκκεςι του.
Ο πατζρασ, ωσ αρχθγόσ του οίκου, αςκοφςε τθν εξουςία επί των νόμιμων τζκνων,
των υιοκετθμζνων και όςων αναγνωρίςτθκαν, αν και είχαν γεννθκεί εκτόσ γάμου.
΢ε περίπτωςθ ςοβαροφ παραπτϊματοσ, ο πατζρασ είχε δικαίωμα να αποκηρφξει το
τζκνο και να το αποπζμψει από τον οίκο και να του ςτεριςει τα κλθρονομικά του
δικαιϊματα. Οι εξουςίεσ του πατζρα ςτο Ακθναϊκό δίκαιο ιταν περιοριςμζνεσ ςε
ςχζςθ με τισ εξουςίεσ του πάτερ φαμίλια του Ρωμαϊκοφ Δικαίου, ενϊ δεν του
αναγνωρίηεται δικαίωμα ηωισ και κανάτου ςτα τζκνα του. Επιπλζον, οι
υποχρεϊςεισ του περιλάμβαναν τθν υποχρζωςθ ανατροφισ και εκπαίδευςθσ των
τζκνων και τθν υποχρζωςθ ςεβαςμοφ των περιουςιακϊν τουσ δικαιωμάτων ςε
περίπτωςθ διακικθσ.

13. Γραφή και δίκη.

Δίκαι: Λδιωτικζσ ποινικζσ αγωγζσ που προβλζπονταν για τθ δίωξθ εγκλθμάτων που
ζβλαπταν ιδιωτικά ςυμφζροντα και θ άςκθςι τουσ κατζλθγε ςτθν επιβολι
χρθματικϊν ποινϊν, των οποίων τα ποςά ειςζπρατταν εκείνοι που τισ είχαν κινιςει
επιτυχϊσ.
Γραφαί: Δθμόςιεσ ποινικζσ αγωγζσ που προβλζπονταν για τον κολαςμό πράξεων
ςτρεφόμενων κατά δθμοςίων ςυμφερόντων και οι επιβαλλόμενεσ χρθματικζσ
ποινζσ κατζλθγαν ςτα ταμεία τθσ πόλθσ.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 11

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

14. Οςτρακιςμόσ και δοκιμαςία των αρχόντων.

Θ ιδζα τθσ «πλιρουσ δθμοκρατίασ» που χαρακτθρίηει το ακθναϊκό πολίτευμα

εμφανίηεται περιςςότερο ζντονα μζςα από δφο κεςμοφσ, τον οςτρακιςμό και τθ
δοκιμαςία των αρχόντων.
Ο οςτρακιςμόσ ςυνίςτατο ςτθ δυνατότθτα που είχαν οι πολίτεσ να εξορίςουν
κάποιον που το κεωροφςαν επικίνδυνο για τθν αςφάλεια τθσ πόλεωσ. Πρόκειται για
ζνα κεςμό που ειςιχκθ από τον Κλειςκζνθ και δθμιουργικθκε ωσ μζςο ςωτθρίασ
τθσ ακθναϊκισ δθμοκρατίασ από οποιονδιποτε μποροφςε να τθν προςβάλλει μζςω
του οςτρακιςμοφ. Κατά τον Αριςτοτζλθ, ο οςτρακιςμόσ επινοικθκε ωσ μζςο
κατάλλθλο να παρεμποδίςει οριςμζνουσ πολφ ιςχυροφσ πολίτεσ από το να πάρουν
τθν εξουςία ςτα χζρια τουσ και να καταςτοφν τφραννοι.
΢τθν κφρια ςυνζλευςθ τθσ ζκτθσ πρυτανείασ, ο λαόσ ψιφιηε για το αν κεωροφςε
ςκόπιμθ τθ διαδικαςία του οςτρακιςμοφ. ΢ε περίπτωςθ καταφατικι, κατά τθν
όγδοθ πρυτανεία, κάκε πολίτεσ υποδείκνυε, γράφοντασ πάνω ςε όςτρακα, δθλ.
μικρά ςπαςμζνα κεραμίδια, το όνομα εκείνου που κεωροφςε ςκόπιμο να
απομακρυνκεί από τθν πόλθ. Θ μυςτικι ψθφοφορία ιταν ζγκυρθ μόνο αν
ςυμμετείχαν 6.000 πολίτεσ, ενϊ εκείνοσ που κρινόταν επικίνδυνο για τθ
δθμοκρατία ιταν υποχρεωμζνοσ να εγκαταλείψει τθν πόλθ για δζκα χρόνια.
Δυςτυχϊσ, πολφ γριγορα ο οςτρακιςμόσ παραμορφϊκθκε, ζπαψε να εξυπθρετεί
τον ιδιαίτερο ςκοπό για τον οποίο τον ειςιγαγαν και μετατράπθκε ςε ζνα από τα
πιο επίφοβα όπλα που χρθςιμοποίθςαν οι πολιτικζσ φατρίεσ.
Όςον αφορά ςτθν ςημαςία τησ δοκιμαςίασ επρόκειτο για ζνα πολυποίκιλο και με
πλικοσ διατάξεων δομθμζνο ςφςτθμα ελζγχου των αρχόντων, αλλά και για ζνα
αυςτθρότατο μζςο προλθπτικοφ ελζγχου που δεν ζλειπε ςε καμία περίπτωςθ.
΢υγκεκριμζνα, θ Βουλι ι θ Εκκλθςία του Διμου ερευνοφςαν τθ προϊςτορία των
πολιτϊν που επρόκειτο εκλεγόμενοι ι επιλεγόμενοι να αςκιςουν κάποιο δθμόςιο
λειτοφργθμα.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 12

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

15. Ηλιαία.

Ιταν ανϊτατο δικαςτιριο και το κυριότερο δικαςτιριο του αρχαίου ελλθνικοφ

κράτουσ. Επρόκειτο για δικαςτιριο ενόρκων. Κατά τα χρόνια τθσ πρϊτθσ ακθναϊκισ
θγεμονίασ οι θλιαςτζσ (δικαςτζσ) ιταν 6.000 (εξακόςιοι από κάκε φυλι),
εκλζγονταν με κλιρο κάκε χρόνο και ζπρεπε να είναι πάνω από 30 ετϊν, να μθν
οφείλουν ςτο δθμόςιο, να μθν ζχουν ςτερθκεί τα πολιτικά τουσ δικαιϊματα και να
μθν ζχουν διανοθτικά ι ςωματικά ελαττϊματα. Δικαίωμα εκλογισ είχε κάκε
Ακθναίοσ πολίτθσ που εκπλθροφςε αυτοφσ τουσ όρουσ και ζκανε αίτθςθ εφόςον το
ικελε. Μετά τθν ορκωμοςία, κακζνασ από τουσ θλιαςτζσ ζπαιρνε ζνα είδοσ
ταυτότθτασ, το δικαςτικό πινάκιο, πάνω ςτο οποίο ιταν γραμμζνο το όνομα και ο
διμοσ του, το όνομα του πατζρασ του και ζνα από τα δζκα πρϊτα γράμματα του
αλφαβιτου, ενδεικτικοφ του τμιματοσ που άνθκε. Από τουσ 6.000 οι 1.000 ιταν
αναπλθρωματικοί και οι υπόλοιποι 5.000 δίκαηαν μοιραςμζνοι ςε δζκα τμιματα
δικαςτιρια που το κακζνα περιλάμβανε 500. Για ςθμαντικζσ δίκεσ ενϊνονταν δφο ι
περιςςότερα τμιματα και δίκαηαν μαηί, προςζκεταν μάλιςτα ζναν δικαςτι
παραπάνω για τυχόν περίπτωςθ ιςοψθφίασ. Από τθν εποχι του Περικλι ζπαιρναν
μιςκό ο οποίοσ περιορίςτθκε ςτο μιςό κατά τον 4ο αι. π.Χ. λόγω ζλλειψθσ
χρθμάτων. Οι δίκεσ διεξάγονταν όλεσ γενικά τισ θμζρεσ, εκτόσ από τισ γιορτζσ και τισ
τρεισ τελευταίεσ θμζρεσ του μινα, γνωςτζσ ωσ αποφράδεσ.

16. Αξιώματα με κλήρωςη ςτην αρχαία Αθήνα.

(α) Οι Εννζα Άρχοντεσ εκλζγονταν με κλιρο, με μόνθ εξαίρεςθ τουσ ςτρατθγοφσ

που υποδεικνφονταν πάντα με χειροτονία και κάποιουσ άλλουσ μικρότερουσ
άρχοντεσ με τεχνικισ φφςεωσ κακικοντα.
(β) Σα πενιντα μζλθ από κάκε φυλι τθσ Βουλήσ των Πεντακοςίων εκλζγονταν
αρχικά με ζνα μικτό ςφςτθμα, ςτθ ςυνζχεια μόνο δια κλιρου.
(γ) Οι ηλιαςτζσ ιταν 6.000, εξακόςιοι από κάκε φυλι και εκλζγονταν με κλιρο κάκε
χρόνο και ζπρεπε να είναι πάνω από 30 ετϊν.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 13

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

17. Νομοθεςία του Δράκοντα.

Κατά τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ του 7ου αι. π.Χ. δθμιουργικθκε ζνα κείμενο μεγάλθσ
ςθμαςίασ που περιελάμβανε μία νζα ρφκμιςθ των ςχετικϊν με τθν ανκρωποκτονία
κεμάτων διαφζροντασ ςθμαντικά από τθν προθγοφμενθ. Κατ’ ουςία επρόκειτο για
μία ρφκμιςθ κεμελιϊδθ για τθν ιςτορία τθσ εξζλιξθσ του δικαίου ςτθν αρχαϊκι
Ελλάδα.
Σο κείμενο περιλαμβάνει ζνα νομοκζτθμα του Δράκοντα που αποδεικνφει ότι το
κράτοσ τον 7ο αι. π.Χ. είχε αναλάβει οριςτικά τθν τιμωρία, το ίδιο αποκλειςτικά, των
φονζων, δθλ. θ ανκρωποκτονία πιρε τθ μορφι εγκλιματοσ και επομζνωσ πράξθσ
απαγορευμζνθσ και υποκείμενθσ ςε οριςμζνθ ποινι που επιβάλλεται από τα
αρμόδια κρατικά όργανα.
Δεν υπάρχουν πλθροφορίεσ ςχετικά με το αν υπιρξαν ρυκμίςεισ προγενζςτερεσ
του νόμου του Δράκοντα που να ρυκμίηουν τον κολαςμό τθσ ανκρωποκτονίασ.
Πάντωσ, ο νόμοσ του Δράκοντα εντάςςεται ςτο πλαίςιο μίασ γενικότερθσ τάςθσ του
7ου αι. π.Χ. προκειμζνου να αποκτιςουν οι ελλθνικζσ πόλεισ γραπτι νομοκεςία.
Ο δρακόντειοσ νόμοσ προζβλεπε τρεισ τφπουσ ανκρωποκτονίασ με το ίδιο κριτιριο:
το «φόνο εκ προνοίασ» (εκ προκζςεωσ ανκρωποκτονία), το «φόνο μη εκ
προνοίασ» και τον «ακοφςιο φόνο». ΢ε περίπτωςθ που δεν υπιρχαν οι
απαιτοφμενοι ςυγγενείσ του κφματοσ, ο φονζασ που είχε διαπράξει ακοφςιο φόνο
και είχε εξοριςτεί δε δικαιοφνταν να επιςτρζψει ςτα πάτρια εδάφθ παρά μόνο
αφοφ ζπαιρνε ςυγνϊμθ από δζκα φράτορεσ του κφματοσ. Ο φόνοσ μθ εκ προνοίασ
και ο ακοφςιοσ φόνοσ αποτελοφςαν δφο διαφορετικά είδθ ανκρωποκτονίασ εκ των
οποίων ο πρϊτοσ ταυτιηόταν με τθ μθ προμελετθμζνθ ανκρωποκτονία και ο
δεφτεροσ με τον υπαίτιο φόνο. Μόνο ο εκ προνοίασ φόνοσ κεωροφνταν εκοφςιοσ
φόνοσ. Θ διαφορά ακοφςιου και μθ εκ προνοίασ ζγκειται ςτο ότι για τον ακοφςιο
φόνο, παρόλο που υπιρχε ευρφτερθ δυνατότθτα εξαςφάλιςθσ ςυγνϊμθσ,
απαιτοφνταν και δικαςτικι αναγνϊριςθ ότι ο φονζασ προχϊρθςε άκων ςτο φόνο,
προκειμζνου να επιβεβαιωκεί θ μικρότερθ βαρφτθτα του διαπραχκζντοσ
εγκλιματοσ και να παραχωρθκεί θ μεγαλφτερθ δυνατι ςυγγνϊμθ.
΢υνοψίηοντασ, ο Δράκων όριςε ότι θ αντεκδίκθςθ ζπρεπε να αντικαταςτακεί από τθ
κανατικι ποινι μόνο ςτθν περίπτωςθ του εκοφςιου φόνου, ενϊ ενζταξε ςτθν
ζννοια του θκελθμζνου όχι μόνο τθν θκελθμζνθ με τθ λογικι ανκρωποκτονία αλλά
και τθν προμελετθμζνθ. Θ θκελθμζνθ με τθ λογικι όχι όμωσ προμελετθμζνθ

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 14

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ανκρωποκτονία χαρακτθριηόταν ωσ ακζλθτοσ φόνοσ, όπωσ και θ διαπραχκείςα ςε

παρορμθτικι ανκρωποκτονία. Σόςο ο μθ εκ προνοίασ φόνοσ όςο και ο ακοφςιοσ
τιμωροφνταν με εξορία, ωςτόςο ςτον ακοφςιο φόνο διζκριναν μία ιςςονα
εγκλθματικι βοφλθςθ για τθν οποία υπιρχαν αυξθμζνεσ δυνατότθτεσ χοριγθςθσ
ςυγγνϊμθσ.

18. Η εκκληςία του Δήμου.

Θ Εκκληςία του Δήμου (ι λαϊκι ςυνζλευςθ) ιταν το πιο ιςχυρό ςτθν Ακινα του 5ου
αιϊνα π.Χ. πολιτειακό όργανο, ςτο οποίο ςυγκεντρϊνονταν όλοι οι ενιλικοι
πολίτεσ.
Μαηί με τθν Θλιαία, θ Εκκλθςία του Διμου, υπιρξε το δθμοκρατικότερο όργανο τθσ
ακθναϊκισ πολιτείασ. Όμωσ, οι απαιτοφμενεσ για τθν ςυμμετοχι ς’ αυτιν
προχποκζςεισ παρόλο που ζδιναν τθν εντφπωςθ ότι επιτρζπουν μία ευρφτερθ
λαϊκι ςυμμετοχι, ςτθν ουςία απζκλειαν ζνα ςθμαντικό τμιμα του απ’ αυτιν, ιδίωσ
μετά το νόμο του Περικλι με τον οποίο ορίςτθκε ότι πολίτεσ μποροφςαν να είναι
μόνο όποιοι γεννικθκαν από μθτζρα και πατζρα Ακθναίουσ, ενϊ προθγουμζνωσ
αρκοφςε για να κεωρθκεί κάποιοσ πολίτεσ να ιταν ζςτω μόνο ο πατζρασ του
Ακθναίοσ. Ζτςι, επιλκε ςθμαντικι μείωςθ του αρικμοφ όςων είχαν πολιτικά
δικαιϊματα και μποροφςαν να ςυμμετζχουν ςτθν Εκκλθςία του Διμου δεδομζνου
ότι οι μζτοικοι παρά τθν υποχρζωςι τουσ να υπθρετιςουν ςτον ςτόλο, δεν
δικαιοφνταν να ςυμμετζχουν ςτθν Εκκλθςία του Διμου και αν ζκαναν κάτι τζτοιο
μποροφςε να κινθκεί εναντίον τουσ «γραφή ξενίασ» που ενδεχομζνωσ τουσ
κακιςτοφςε δοφλουσ.
Αρχικά, τθν Εκκλθςία του Διμου τθν ςυγκαλοφςαν μία φορά κάκε πρυτανεία δθλ.
φορζσ το χρόνο. Αργότερα, όμωσ, όςο επεκτείνονταν οι εξουςίεσ τθσ, τθν
ςυγκαλοφςαν όλο και πιο ςυχνά φτάνοντασ τελικά ςτισ 40 ςυνόδουσ ετθςίωσ. Θ
θμερομθνία των ςυνελεφςεων κακοριηόταν κάκε φορά με ιδιαίτερθ απόφαςθ, με
εξαίρεςθ μόνο δφο ςυνελεφςεισ που ιταν πάντα ςτακερζσ: θ πρϊτθ τθν 11θ του
μινα Εκατομβαιϊνα και θ δεφτερθ τθν 21θ του Ελαφθβολιϊνα, αμζςωσ μετά τισ
μεγάλεσ γιορτζσ του Διονφςου. Οι ςυνακροίςεισ αρχικά γίνονταν αρχικά ςτθν
Αγορά και ςτθν ςυνζχεια ςτο λόφο τθσ Πνφκασ, ςε ζνα αμφικζατρο που χωροφςε
25.000 άτομα.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 15

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Από τον 6ο αι. π.Χ. όςοι ζπαιρναν μζροσ ςτισ ςυνελεφςεισ αμείβονταν με τον
«εκκλθςιαςτικό μιςκό» που ανζρχονταν ςε 9 οβολοφσ για τθν κφρια Εκκλθςία κάκε
πρυτανείασ, και ςε 6 οβολοφσ για τισ ςυνικεισ ςυνεδριάςεισ.
Θ ψθφοφορία γινόταν ςυνικωσ με ανφψωςθ του χεριοφ («χειροτονία»). ΢ε
ψθφοφορίεσ περί οςτρακιςμοφ ι για να ηθτθκεί θ παραχϊρθςθ ατιμωρθςίασ
(άδεια) ςε κάποιον που επρόκειτο να υποβάλει πρόταςθ αντιτικζμενθ ςε οριςμζνο
νόμο ι ςε δίκθ άρχοντα για εςχάτθ προδοςία, θ ψθφοφορία ιταν μυςτικι. Κατά
κανόνα αρκοφςε θ ςυνικθσ πλειοψθφία, ενϊ ςε άλλεσ απαιτοφνταν θ
ςυγκζντρωςθ τουλάχιςτον 6.000 ψιφων, όπωσ ςε περιπτϊςεισ οςτρακιςμοφ,
παραχϊρθςθσ άδειασ και παραχϊρθςθσ του δικαιϊματοσ να είναι κάποιοσ
ακθναίοσ πολίτθσ.
Οι εν γζνει εξουςίεσ τησ λαϊκήσ ςυνζλευςησ αφοροφςαν τα εξισ:
(α) Εξωτερική πολιτική: Θ Εκκλθςία του Διμου αποφάςιηε για κζματα ειρινθσ ι
πολζμου, διόριηε πρεςβευτζσ, δεχόταν πρεςβευτζσ άλλων πολιτειϊν, επικφρωνε τισ
μεταξφ τθσ Ακινασ και άλλων πολιτειϊν υπογραφόμενεσ ςυμβάςεισ και ςε
περιπτϊςεισ πολζμου κακόριηε ποιοι πολίτεσ κα κλθκοφν ςτα όπλα.
(β) Ζλεγχοσ εκτελεςτικήσ εξουςίασ: Θ λαϊκι ςυνζλευςθ είχε το δικαίωμα να διορίηει
οριςμζνουσ άρχοντεσ, μεταξφ των οποίων και τουσ ςτρατθγοφσ, κακϊσ και το
δικαίωμα να ελζγχει εννιά φορζσ το ζτοσ τα ζργα των εν ενεργεία αρχόντων.
(γ) Δικαςτική εξουςία: Βαςικόσ φορζασ τθσ δικαςτικισ εξουςίασ ςτθν Ακινα ιταν ο
λαόσ που ανζκετε τθν άςκθςι τθσ ςε διάφορα επιμζρουσ δικαςτιρια –
υποδιαιρζςεισ τθσ Θλιαίασ. ΢τθν αρχαία Ακινα ίςχυε το κατθγορικό ςφςτθμα.
Πολλζσ φορζσ εκείνοσ που αςκοφςε μία δθμόςια καταγγελία κατά ενόσ ςυμπολίτθ
του ηθτοφςε τθ γνϊμθ του ςυνεδριάηοντοσ λαοφ μζςω μίασ ειδικισ κατθγορίασ που
ονομαηόταν «προβολι» ι «προκαταρκτικι κατθγορία». Θ Εκκλθςία ςυηθτοφςε για
το όλο κζμα και ψιφιηε υπζρ («καταχειροτονία»). ΢ε άλλεσ περιπτϊςεισ θ Εκλθςία
εξζδιδε θ ίδια δικζσ τθσ αποφάςεισ όπου ιδίωσ ωσ προσ τθν ποινι είχε απεριόριςτθ
εξουςία.
(δ) Νομοθετική εξουςία: ΢τθν Εκκλθςία άνθκε και το δικαίωμα να εκδίδει κανόνεσ
δεςμευτικοφσ τθσ ςυμπεριφοράσ των πολιτϊν υπό τφπων νόμων ι ψθφιςμάτων.
΢υγκριτικά με το ψιφιςμα, ο νόμοσ αποτελοφςε γενικισ ιςχφοσ κανόνα δικαίου ενϊ
το ψιφιςμα προχπζκετε τθν φπαρξθ κάποιου προθγοφμενου νόμου και δεν
αποτελοφςε τίποτα άλλου παρά ζνα είδοσ εργαλείου για τθν εφαρμογι του. Επίςθσ
ο νόμοσ είναι πάνω από κάκε άλλθ απόφαςθ είτε τθσ Βουλισ είτε τθσ Εκκλθςίασ.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 16

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

19. Διαδικαςία τροποποίηςησ των νόμων/Γραφή

παρανόμων.

Δεδομζνθσ τθσ κεϊκισ φφςθσ και προζλευςθσ των νόμων κεωροφταν αδφνατθ θ
μεταβολι τουσ. Νζοι νόμοι μποροφςαν να γίνουν δεκτοί μόνο για να καλφψουν τα
κενά τθσ νομοκεςίασ όςα είχαν αφεκεί από τουσ παλαιότερουσ νόμουσ. Θ πρόταςθ
νζων νομοκετικϊν διατάξεων μόνο κατ’ εξαίρεςθ ςυνζβαινε, ενϊ προκειμζνου για
τθν εξαςφάλιςθ αυτισ τθσ οπωςδιποτε ςπάνιασ δυνατότθτασ μεταρρφκμιςθσ τθσ
νομοκεςίασ είχε προβλεφκεί οριςμζνθ αυςτθρι διαδικαςία, που αποδίδεται ςτον
΢όλωνα.
Εν πρϊτοισ, κατά τθν ενδζκατθ θμζρα τθσ πρϊτθσ πρυτανείασ, διακθρυςςόταν
επίςθμα ο ςεβαςμόσ τθσ ςυνζλευςθσ προσ τουσ κείμενουσ νόμουσ και ετίκετο ςε
ψθφοφορία το αν ιταν ςκόπιμο κατά το ζτοσ που είχε αρχίςει να ειςαχκοφν
τροποποιιςεισ ςτο ιςχφον δικαιικό ςφςτθμα («επιχειροτονία των νόμων»).
Παράλλθλα, ορίηονταν και τα ςθμεία όπου απαιτοφνταν οριςμζνεσ τροποποιιςεισ.
Εάν θ πλειοψθφία των ςυμμετεχόντων ςτθν ςυνζλευςθ ταςςόταν υπζρ τθσ
αποδοχισ των νζων προτάςεων, επιτρεπόταν ςε κάκε πολίτθ να προτείνει νζεσ
διατάξεισ ςχετικζσ προσ αυτζσ που κρίκθκαν μεταρρυκμιςτζεσ. Θ ςχετικι πρόταςθ
ακολουκοφςε τθν εξισ διαδικαςία:
(α) Σο κείμενο τθσ πρόταςθσ πρζπει να τοιχοκολλθκεί, με τθ φροντίδα του
προτείνοντοσ, μπροςτά από το οίκθμα του Επϊνυμου Άρχοντα.
(β) Αν το κείμενο ιταν αντίκετο προσ άλλεσ ιςχφουςεσ διατάξεισ πρζπει να
ςυνοδεφεται και με αντίγραφο των παλαιϊν διατάξεων που πρζπει να
καταργθκοφν πριν τθν ψθφοφορία για τθν καινοφρια πρόταςθ.
(γ) Σζλοσ, για τθν κατάργθςθ εκλζγεται μία πενταμελισ επιτροπι για να
υπεραςπιςτεί τουσ παλαιοφσ νόμουσ εμπρόσ ςε ζνα νζο πολυαρικμότερο
ςυμβοφλιο («ςυμβοφλιο των νομοθετών») που κι αυτό ςχθματιηόταν φςτερα από
εκλογι.
΢υμπεραςματικά, θ ειςαγωγι νζων νόμων ςτθν Ακινα περιβαλλόταν από πλικοσ
προφυλάξεισ και εγγυιςεισ, κυρίωσ γιατί κάκε πολίτθσ είχε το δικαίωμα να αςκεί
ζνα είδοσ δθμόςιασ αγωγισ, τθν «γραφή παρανόμων», εναντίον οποιουδιποτε
οδιγθςε ςτθν ψιφιςθ κάποιου νζου νόμου μθ τθρϊντασ επακριβϊσ τισ

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 17

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

προβλεπόμενεσ διατυπϊςεισ. Κατά τθν εξζταςθσ τθσ ςχετικισ «γραφισ

παρανόμων» λαμβανόταν υπόψθ τόςο θ νομιμότθτα τθσ διαδικαςίασ που είχε
ακολουκεί όςο και θ χρθςιμότθτα του καινοφριου νόμου.

20. Η βουλή των Πεντακοςίων.

΢τισ καινοτομίεσ του Κλειςκζνθ εντάςςεται και θ δθμιουργία ενόσ νζου πολιτειακοφ
οργάνου, τθσ Βουλήσ των Πεντακοςίων, ςτθν οποία μετείχαν πενιντα μζλθ από
κάκε φυλι που εκλζγονταν αρχικά με ζνα μικτό ςφςτθμα, ςτθν ςυνζχεια μόνο δια
κλιρου. Σα τμιματά τθσ, κακζνα από τα οποία αποτελοφνταν από 50 μζλθ από
κάκε φυλι, εναλλάςςονταν ςτθ διακυβζρνθςθ τθσ πόλθσ –ζνα τμιμα για κάκε ζνα
δζκατο του ζτουσ δθλ. για 36 θμζρεσ («πρυτανεία»). Θ ςειρά τθσ εναλλαγισ
κακοριηόταν όχι με τθν ςειρά τθσ κάκε φυλισ, αλλά με κλιρο, κακϊσ οριςμζνεσ
πρυτανείεσ ιταν ιδιαίτερα ενδιαφζρουςεσ (π.χ. ςτθν 6θ κρινόταν θ ςκοπιμότθτα τθσ
διαδικαςίασ του οςτρακιςμοφ, ςτθν 8θ γινόταν υπόδειξθ του προςϊπου που ζπρεπε
να απομακρυνκεί από τθν πόλθ μζςω των οςτράκων κ.λπ.).
Οι κυριότερεσ αρμοδιότητεσ τησ βουλήσ ιταν:
(α) Η ζκδοςη των προβουλευμάτων ( ζνα είδοσ προκαταβολικισ αποφάςεωσ
πάνω ςε αυτά που προτείνονταν ςτθ λαϊκι ςυνζλευςθ. Οι πρυτάνεισ τθν ζγραφαν
ςτθν θμεριςια διάταξθ τθσ επόμενθσ ςυνεδρίαςθσ και φρόντιηαν να φτάςει ςτθ
Βουλι για να τθν εξετάςει λεπτομερζςτερα).
(β) Η άςκηςη οριςμζνων δικαςτικών αρμοδιοτήτων (π.χ. περιπτϊςεισ δικϊν
τραυμάτων με πρόκεςθ κανατϊςεωσ του κφματοσ).
(γ) Ο ζλεγχοσ του ζργου των αρχόντων.
(δ) Η διεκπεραίωςη όλων γενικώσ ζργων που δεν είχαν ανατεθεί ςτην Εκκληςία
του Δήμου.
(ε) Δθμιουργικθκε ςτθν Ακινα για να τεκεί ςτο πλευρό του παλαιοφ
αριςτοκρατικοφ ςυμβουλίου του Αρείου Πάγου. Ο δθμοκρατικόσ τθσ χαρακτιρασ
προκφπτει από τον αξιόλογο αρικμό των μελϊν τθσ, αλλά και από το γεγονόσ ότι
αυτά όφειλαν να λογοδοτοφν για τα πεπραγμζνα τουσ και να υφίςτανται τθ
διαδικαςία τθσ «δοκιμαςίασ».

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 18

 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

21. Απόκτηςη ιδιότητασ του πολίτη ςτην Αρχαία

Αθήνα.
΢τθν Ακινα θ ικαγζνεια προςδιοριηόταν jure sanguinis και όχι jure soli. Πριν από
τον Περικλι αρκοφςε για να αποκτιςει κανείσ τθν ακθναϊκι ικαγζνεια να είχε ο
πατζρασ του τθν ιδιότθτα του πολίτθ. ΟΜΩ΢ μετά τον Περικλι, ςυγκεκριμζνα με
ψιφιςμα που πρότεινε ο ίδιοσ και ενζκρινε θ Εκκλθςία του Διμου το 451-450 π.Χ.,
κεωροφςαν αναγκαίο το να είναι και οι δφο γονείσ αςτοί. Δεν αρκοφςε να είναι ο
πατζρασ μόνο πολίτθσ, αλλά χρειαηόταν και θ μθτζρα να είναι αςτι. Δθλ. ακθναίο
πολίτθ κεωροφςαν και εκείνον που είχε πατζρα ζςτω και μόνο αςτό, όμωσ θ
μθτζρα του δεν ιταν ξζνθ. Επίςθσ, για τθν ιδιότθτα του Ακθναίου πολίτθ δε
χρειαηόταν θ γζννθςθ μζςα ςτα πλαίςια ενόσ νόμιμου γάμου, κακϊσ πολίτεσ
κεωροφςαν τόςο τουσ προερχόμενουσ από νόμιμο γάμο δφο αςτϊν γιουσ όςο και
τουσ φυςικοφσ γιουσ τουσ.

Πηγή: Biscardi A. (2010). Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο. Εκδόςεισ: Παπαδήμα ΢ελίδα 19