ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ

ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ

(1806-1861)
 ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

Σ Π Υ Ρ Ο ς I. Α ς Δ Ρ Α Χ Α ς , ΓΙΑΝΝΗς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς,
ΦΙΛΙΠΠΟς ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε . ΣΚΛΑΒΕΝΊΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

Αχαρνών 417, τηλ. 25 30 872 και 25 30 873
ISBN 960-7138-08-2
 ΑΛΟΗ ΣΙΔΕΡΗ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ
ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ
(1806-1861)

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
21
ΑΘΗΝΑ 1989
Στην Τατιάνα
 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

A.S.P.: Archivio di Stato di Pisa

A.S.F.: Archivio di Stato di Firenze
A.S.L.: Archivio di Stato di Livorno
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σκοπός της έρευνας

Σκοπός της ερευνάς είναι να φωτίσει με κάθε δυνατή ακρί-

βεια μια πολύ μικρή γωνία ενός μεγάλου θέματος : της φοιτη-
τικής μετανάστευσης. Επιλέγοντας το Πανεπιστήμιο της Πί-
ζας, έναν χώρο από τους περισσότερο αδιερεύνητους, η έρευνα
προσπαθεί να εντοπίσει τους Έλληνες που φοίτησαν εκεί σε
μια κρίσιμη φάση της ελληνικής και της Ιταλικής Ιστορίας.
Αφετηρία της είναι η υπόθεση ότι οι Έλληνες φοιτητές, τηρου-
μένων των αναλογιών, αποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες της
πανεπιστημιακής και γενικότερα της πολιτικής ζωής. Και αντι-
στρόφως: ότι η φοίτησή τους στο Πανεπιστήμιο της Πίζας εκείνην
ειδικά την περίοδο συνέβαλε στη διαμόρφωση κάποιων δικών τους
συμπεριφορών, σε συνδυασμό με τις καταβολές που έφεραναπό
τις ιδιαίτερες πατρίδες τους και το οικογενειακό τους περιβάλλον.
Για τους Έλληνες του Πανεπιστημίου της Πίζας δεν υπάρ-
χουν σε προηγούμενες μελέτες παρά μόνο αποσπασματικές πλη-
ροφορίες και γενικόλογοι από λίγο ώς πολύ ισχυρισμοί. Φιλο-
δοξία του βιβλίου είναι να θεμελιώσει τους ισχυρισμούς αυτούς
με σχολαστική αρχειακή ερευνά και με τη διασταύρωση των
πληροφοριών Ελλήνων και Ιταλών μελετητών.
Καταβάλλεται επίσης προσπάθεια να ενταχθούν τα πρόσωπα
των νέων που αποτελούν το αντικείμενο της μελέτης στη γενικότερ
κότερη ιστορική συγκυρία και να καταδειχθεί η συνεργεία των
διαφόρων ιστορικών παραγόντων στη διαμόρφωση των συμπε-
ριφορών, των στάσεων και της δράσης τους. Αν με τον τρόπο
αυτόν αναδειχθούν οι ιδιοτυπίες αυτής ειδικά της φοιτητικής
ομάδας εν σχέσει με τα γενικά γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν
τον σπουδαστικό κόσμο στο σύνολο του, θα έχει, μέσω του βι-
βλίου αυτού, ερευνηθεί η ιστορική υπόσταση και δ Ιστορικός
ρόλος ενός τμήματος της ελληνικής νεολαίας.

Οροθέτηση

Η χρονική περίοδος που καλύπτει η ερευνά εκτείνεται από

το 1806 ως το 1861. Τα όριά της προέκυψαν από λόγους κατ'
αρχήν πρακτικούς: η βασική αρχειακή πηγή που χρησιμο-
ποιήθηκε είναι τα κατάστιχα των πτυχιούχων του Πανεπιστη-
μίου της Πίζας που βρίσκονται κατατεθειμένα στα Κρατικά Αρ-
χεία της Πίζας. Το τελευταίο από αυτά φτάνει ώς το 1861·
το προτελευταίο αρχίζει το 1806. Η οροθέτηση επομένως θα
μπορούσε να χαρακτηριστεί τυχαία, αν το έσχατο όριό της δεν
συνέπιπτε (ασφαλώς όχι κατά τύχην) με την ανακήρυξη του
βασιλείου της Ιταλίας και το πρώτο (ίσως όχι κατά τύχην)
με τις παραμονές της ενσωμάτωσης της Τοσκάνης στη Ναπο-
λεόντεια αυτοκρατορία.
Λόγοι πρακτικοί, αλλά και ουσιαστικοί, επέβαλαν και τον
περιορισμό της έρευνας σε μια περίπου πεντηκονταετία. Αφ'
ενός η κάλυψη ευρύτερης περιόδου θα απέβαινε εις βάρος της
εμβάθυνσης εξαιτίας των συμβατικών χρονικών περιορισμών
της μελέτης - αφ' ετέρου μια ερευνά που είναι και ποσοτική
οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα αν καλύψει περιόδους με
διάφορα συγκυριακά χαρακτηριστικά. Η συγκυρία, στην οποία
εντάσσεται η ερευνά, είναι το ιταλικό Risorgimento. Αρχίζει
από την περίοδο της προετοιμασίας και κλείνει με την Ένωση.
T ο γεγονός ότι, στην ίδια ακριβώς περίοδο, διαδραματίζονται
στην Ελλάδα ανάλογα γεγονότα (η προετοιμασία, η μεγάλη
εξέγερση, η απελευθέρωση, οι αγώνες των αλυτρώτων) επιβοηθεί
τους συσχετισμούς και τις αντίστοιχες ερμηνείες.
Από την άποψη του χώρου, όπου δρουν οι ήρωές της, η μελέ-
τη εντοπίζεται στην Τοσκάνη. Παρακολουθώντας τη δράση των
Ελλήνων φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πίζας, η έρευνα δια-
τρέχει την ιστορία της σε τρεις διαδοχικές φάσεις : Γαλλοκρατία,
Παλινόρθωση, περίοδο της Αντεπανάστασης. Με κέντρο πάντα
την Πίζα, όπου εδρεύει το ιστορικό πανεπιστήμιο, η μελέτη
θα ρίξει το φως της ακτινωτά στο πολιτικό και πολιτισμικό
περιβάλλον του ώς τα σύνορα του Μεγάλου Δουκάτου και πέρα
από αυτά, οσάκις χρειαστεί.

Η δομή του βιβλίου

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου περιγράφεται ακροθιγώς

το γενικό ιστορικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο διαδραματιζόταν και
από το οποίο κατά μέγιστο μέρος οριζόταν η ζωή της πανεπι-
στημιακής κοινότητας. Η αναφορά στη συγκυρία της πεντηκον-
ταετίας έχει ως αφετηρία τα κυριότερα συμβάντα της γενικό-
τερης ιταλικής ιστορίας και συνεχίζεται με λεπτομερέστερη ανά-
λυση των πολιτικών και πνευματικών εξελίξεων στην Τοσκάνη.
Στο σημείο αυτό περιγράφονται οι διοικητικοί θεσμοί, τα πνευ-
ματικά και πολιτικά ρεύματα και οι συλλογικές νοοτροπίες.
Στενεύοντας ακόμα περισσότερο τον κύκλο, η μελέτη θα κατα-
λήξει στην Πίζα για να παρουσιάσει την εξέλιξη και τη δυνα-
μική του κοινωνικού, πολιτικού και πνευματικού κλίματος, μέσα
στο οποίο έζησαν οι Έλληνες φοιτητές.

Πίζας. Μετά από μια σύντομη διαγραφή της ιστορίας του, κατα-
βάλλεται προσπάθεια να παρουσιαστεί η συμμετοχή της πανε-
πανεπιστημιακής κοινότητας στις εξελίξεις του Risorgimento : δια
φωτιστική κίνηση, αντιστασιακή δράση, ένοπλος αγώνας. Στο διά-
στημα όλης της περιγραφής, αλλά κυρίως σε ειδικά κεφάλαια
στο τέλος της ενότητας, παρουσιάζεται, με στοιχεία από αρχεια-
κές και έντυπες πηγές καθώς και από ιταλικά κυρίως βοηθήματα,
η συμβολή των Ελλήνων στις παραπάνω δραστηριότητες, ο βα-
θμός ενσωμάτωσης τους στην κοινωνική ομάδα, οι σχέσεις με-
ταξύ τους και με τους Ιταλούς συμφοιτητές και δασκάλους τους
καθώς και η συμμετοχή τους στον ελληνικό αγώνα της ανεξαρ-
τησίας.
Ακολουθεί μια ενότητα, στην οποία παρουσιάζονται τρεις
αστυνομικές υποθέσεις από τα κρατικά αρχεία της Πίζας και της
Φλωρεντίας. Καθεμιά από αυτές αναφέρεται σε μια αλυσίδα
συμβάντων, με τα οποία καταδεικνύεται η έντονη δραστηριό-
τητα που ανέπτυξαν οι Έλληνες της Πίζας στα πολιτικά και
πνευματικά πράγματα, αλλά και φωτίζονται πλήθος άλλα σημεία
που μας επιτρέπουν να ιδούμε τους νέους που αποτελούν το
αντικείμενο της μελέτης όχι πια ως αριθμούς, αλλά ως δρώντα
πρόσωπα. Σε ειδικό κεφάλαιο παρουσιάζεται η φυσιογνωμία και
η δράση ενός εξέχοντος προσώπου : του Διονυσίου Λεονταράκη.
Στο επόμενο κεφάλαιο εκτίθεται —πάντα με βάση αρχειακές
πηγές— ο τρόπος με τον οποίο διέτρεχαν το διάστημα των σπου-
δών τους οι Έλληνες φοιτητές από τη στιγμή της εισδοχής τους
ώς το δίπλωμα. στην αρχή κάθε υποκεφαλαίον αναφέρονται οι
νομικές προδιαγραφές προκειμένου για κάθε περίπτωση (προϋ-
ποθέσεις εισδοχής, εξετάσεις, παρουσίες, επιδόσεις, σχολική κα-
θημερινότητα, δίδακτρα) και εν συνεχεία περιγράφεται, με συγκε-
κριμένα ντοκουμέντα, ο τρόπος υπαγωγής των Ελλήνων στο
πανεπιστημιακό σύστημα (εξαιρέσεις, παραβάσεις, προνόμια).

φέρεται στην καθημερινότητα της ζωής των Ελλήνων (περί-

πατοι, εκδρομές, ειδύλλια, κατοικίες, ψυχαγωγία κτλ.) Ειδικός
λόγος γίνεται για τις σχέσεις τους με την ελληνική παροικία του
Λιβόρνου και της Πίζας.
πίνακες. Υπάρχει ένας κατάλογος, που αποτελεί κατά γράμμα
αντιγραφή από τα κατάστιχα των πτυχιούχων και περιέχει 603
ονόματα Ελλήνων, και ένας άλλος με τα ονόματα εκείνων που
φοίτησαν στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, άλλα δεν πήραν εκεί
πτυχίο (237 ονόματα). Ακολουθεί αλφαβητικός κατάλογος με
μεταγραφή των ονομάτων στα ελληνικά ως ένα είδος ευρετηρίου.
Στους πίνακες εμφανίζεται η διακύμανση του ρεύματος των
Ελλήνων προς το Πανεπιστήμιο της Πίζας σε συσχετισμό με
τις ιδιαίτερες πατρίδες τους και με τις χρονικές περιόδους, οι
σχολές της προτιμήσεως τους κατά περιόδους, η αριθμητική σχέ-
ση των πτυχιούχων προς αυτούς που εγκαταλείπουν τις σπουδές
στην Πίζα, η διακύμανση του ποσοστού των Ελλήνων στο σύ-
νολο των φοιτητών κτλ. Σε ειδικούς πίνακες παρουσιάζεται ο
συνολικός αριθμός των φοιτητών που έστειλε στο Πανεπιστήμιο
της Πίζας κάθε ελληνική πόλη και περιφέρεια σ' όλο το διά-
στημα της πεντηκονταετίας.
Στον επίλογο τίθενται τα ερωτήματα, στα οποία η έρευνα
δεν μπόρεσε να δώσει απάντηση. Στο παράρτημα παρουσιάζονται
τα πιο χαρακτηριστικά ντοκουμέντα : πιστοποιητικά για την εισ-
δοχή, διπλώματα, σελίδες καταστίχων η λυτά φύλλα, έγγραφα
της αστυνομίας...
Υπάρχει τέλος μια περίληψη του βιβλίου στα ιταλικά.

Το πρόβλημα της μεθόδου

έλεγα,χωρίς μεγάλη χρονοτριβή, να απαντήσει στα πρώτα ερω-

τήματα που η ίδια είχε θέσει. Όπως αρκετές άλλες ποσοτικές
έρευνες, κατόρθωσε «να ανακαλύψει το προφανές» 1 και μάλιστα

1. F. Diaz, Metodo qualitativo e storia delle idee, 1966, σ. 932-947.

χωρίς μεγάλο κόπο : ενας μεγάλος αριθμός Ελλήνων —ίσως
μεγαλύτερος από εκείνον που υποθέταμε πριν από τη μελέτη
αυτή— σπούδασε στην Πίζα στο διάστημα της πεντηκονταετίας
που καλύπτει η έρευνα' οι περισσότεροι από αυτούς ήταν Επτα-
νήσιοι' οι περισσότεροι από τους Επτανησίους ήταν Κεφαλο-
νίτες. Αν έχει —και έχει— κάποια σημασία ότι το συμπέρασμα
αυτό βασίζεται τώρα σε μια καταμέτρηση, το βιβλίο αυτό, με μό-
νη την παρουσίαση των καταλόγων, θα είχε λόγο υπάρξεως.

πρόθεση της έρευνας δεν περιορίζεται σ' αυτό. Ποιοι ακριβώς ήταν
αυτοί οι 840 νέοι; πως μπορεί κανείς να αναπλάσει την καθημε-
ρινότητα της φοιτητικής ζωής τους, αυτήν ακριβώς που αντα-
νακλά το ποιοι είναι, τι φέρνουν μαζί τους στην Πίζα μαζί με
τα«θαυματουργά φυλακτήρια» 1 που παίρνουν φεύγοντας απ
την οικογένεια; Τι αποκομίζουν και τί κομίζουν επιστρέφον
στην πατρίδα;
Απ' όλα τα προβλήματα το πιο δισεπίλυτο είναι το μεθοδο-
λογικό : από το φόβο αυτού που ο Thomson ονομάζει «χονδρο-
ειδή επαναληπτικό ιμπρεσιονισμό του κομπιούτερ που επανα-
λαμβάνει εμετικά ενα μοναδικό περιοδικό στοιχείο, συσκοτί-
ζοντας όλα τα αποδεικτικά δεδομένα, για τα οποία δεν είναι προ-
προγραμματισμένος» 2, είναι ενδεχόμενο να πέσει κανείς στο ψευδο-
δίλημμα «ποιοτική η ποσοτική ανάλυση των στοιχείων». μια
σαφής επιλογή ανάμεσα στις δύο αυτές τάσεις θα συνεπαγόταν
είτε επιστροφή στον κακόφημο ιμπρεσιονισμό της ποιοτικής
ανάλυσης είτε ολοκληρωτική παράδοση στην αυτοκρατορία των
αριθμών.μιαπροσπάθεια συνδυασμού των δύο μεθόδων —και
αυτή είναι η επιλογή του βιβλίου— απειλεί, αν μη τι άλλο,την

1. Ειρ. Ασώπιος, «Το ταξίδιον των Επτά», Παλαιά και νέα, Βιβλ.
Μαρασλή, 1903, σ. 15.
2. Ε . P. Thomson , « A n t h r o p o l o g y and the Discipline of Historical
Context» in Midland History I, n. 3, 1972, σ. 50.
ενότητα της δομής μιας μελέτης και συνεπώς επιβάλλει την επι-
νόηση λύσεων για την αποτροπή του κινδύνου αυτού.

«ποιός έχτισε την Επτάπυλη Θήβα;» δεν βρίσκει την απάντη-

ση του με τον αριθμό αυτών που την έχτισαν. Η προσπάθεια
εξάλλου να πλησιάσει κανείς το φακό για να φωτίσει το πρόσωπο
ενός η μερικών από τους ανώνυμους οικοδόμους είναι και επι-
κίνδυνη και δύσκολη' επικίνδυνη, επειδή τείνει να αποκατα-
στήσει εκ του αντιθέτου την παλιά ιστορία των προσωπικοτήτων,
και δύσκολη, επειδή μόνο με πολλή καλή τύχη και ανεξάντλητη
υπομονή και επιμονή μπορεί να βρει κάνεις στοιχεία που να
νομιμοποιούν από άποψη ιστορικού κύρους την περιγραφή του
προσώπου. και επιτέλους : τί αποδεικνύει ότι το πρόσωπο η
τα πρόσωπα αυτά δεν είναι ειδικές περιπτώσεις; Πόσο εύκολα
η πόσο δύσκολα μπορεί να αποτραπεί ο κίνδυνος να δημιουργη-
θούν εντυπώσεις από μια τάση γενικευτική του αναγνώστη, αν
όχι και του ιστορικού;

να μεταγραφεί από την Πίζα στη Σιένα για να συνεχίσει τις

σπουδές του και, φυσικά, δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα επειδή
αγάπησε μια κοπέλα. Πόση σημασία μπορεί να έχει το γεγονός
αυτό και σε ποια σελίδα της γενικής Ιστορίας μπορεί να εγγρα-
φεί; για τη συγκεκριμένη μελέτη η αξία του ντοκουμέντου που
αφοράστην ερωτική περιπέτεια του νεαρού φοιτητή έγκειται κυρίως
στην επιβεβαίωση μιας αβεβαιότητας : Ό τ ι πολλοί Έλληνες
σπουδαστές μετακινούνται από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο,
είναι μία από τις διαπιστώσεις της ερευνάς. Σε οποιαδήποτε
γενική ερμηνεία του δεδομένου αυτού, η περίπτωση του Κλαυ-
διανού μας υποχρεώνει να θέσουμε ένα ερωτηματικό που μειώ-
νει το απόλυτο, και γι αυτό γενικευτικό, κύρος των αριθμών.
μια σύμπτωση έχει αποκαλύψει στο εν λόγω σημείο τον παρά-
γοντα ατομική περιπέτεια, που ο βαθμός επιρροής της δεν είναι
δυνατό να μετρηθεί εξαιτίας της σιωπής του υλικού.
περιπέτεια επηρεάζει την πορεία των σπουδών ενός νέου, εξαρτάται
και από συνθήκες κοινωνικές και πολιτικές: ο Κλαυδιανός μετα-
φέρθηκε από την Πίζα στη Σιένα με διαταγή της αστυνομίας
και κατά παραγγελίαν των γονέων του. Η περιπέτειά του, όσο
κι αν εκπηγάζει από την «αρχαϊκή κληρονομικότητα του αν-
θρώπου»1, ρυθμίζεται, στην εξέλιξή της, από συστήματα θε-
σμικά, από τις καταναγκαστικές σχέσεις του νέου με την εξου-
σία (οικογένεια-κράτος), δηλαδή από παραμέτρους ιστορικές.
Τέλος, μ όλους τους κινδύνους ρομαντικού αισθητισμού και ανεκ-
δοτολογικής στάσης απέναντι στην ιστορία που συνεπάγεται η
προσέγγιση αυτή, ο νεαρός φοιτητής, εξαιτίας ακριβώς της περι-
πέτειάς του, παύει να είναι αριθμός, δηλαδή σκιά, και προβαίνει
στο φως ως ανθρώπινη οντότητα.
Συμβάντα παρόμοια με την περιπέτεια του Κλαυδιανού απο-
κάλυψαν όχι λίγα οι αρχειακές και άλλες πηγές, στις οποίες στη-
ρίζεται το ανά χείρας βιβλίο. Ένα πρώτο πρόβλημα υπήρξε ο τρό-
πος παρουσίασης των στοιχείων. μια παλιά και δοκιμασμένη μέ-
θοδος είναι η απλή μεταγραφή των ντοκουμένων και ο νοών νοεί-
τω. Πρόκειται για επιλογή του εύκολου δρόμου, που δικαιο-
λογείται όμως —κι ας είναι μια μορφή λιποταξίας— επειδή
μ' αυτήν αποφεύγει κανείς έναν αγώνα, στον οποίο η ήττα είναι
εκ των προτέρων βέβαιη : όσο κι αν προσπαθήσει κανείς να μην
εκβιάσει ένα ντοκουμέντο να υπακούσει σε μια λογική ξένη από
τη δική του, δεν είναι βέβαιο ότι θα το κατορθώσει. ο ιστορικός
που επιχειρεί μια ανάγνωση των στοιχείων από το ένα μέρος
καθίσταται «επί διεγνωσμένην κρίσιν» 2 και από το άλλο κατα-
ξιώνει την έννοια της ιστορίας ως "διαλόγου του παρελθόντος
με το παρόν». σε κάποια άλλη χρονική στιγμή ένας άλλος ιστο-
ρικός θα ψάξει να βρει τη λογική του, αφού, κατά τα λεγόμενα

1. S. Freud, Moisé et le monotheisme, ed. Paris 1967, σ. 134.

2. Θουκυδίδης, 3, 53.
του Collinwood, πρέπει να μελετήσουμε τον ιστορικό προτού
αρχίσουμε να μελετάμε τα γεγονότα 1 .

μέντου έχει τη μοίρα αυτών που δεν αποσύρονται όταν η συντρο-

φιά παίζει το παιχνίδι της αλήθειας: στο τέλος της βραδιάς και
εκτεθειμένος είναι και την αλήθεια δεν την είπε. Επιπλέον είναι
και βέβηλος επειδή, προσπαθώντας —έστω και μάταια— να πει
την αλήθεια,κατέστρεψε κάποιο μύθο και ίσως " το μη μυθώ-
δες αυτών [των εργων] ατερπέστερον φανείται" 2.
Στις αρχές του 1831 μια υπόθεση επαναστατικών εκδηλώσεων
Κορσικανών και Ελλήνων συγκλόνισε τις αρχές της Πίζας 3 . τα
ντοκουμέντα —ένας παχύς φάκελος υπηρεσιακών εγγράφων— παρι-
στάνουν το γεγονός ως απειλή ανατροπής των πάντων. Αν οι
σχετικές αναφορές αναγνωσθούν ως επίδειξη υπερβάλλοντος ζή-
λου των αστυνομικών οργάνων, έχει ήδη συντελεσθεί η κατα-
στροφή ενός μύθου. για πόσους θα έχει αξία το γεγονός ότι στα
ερείπιά του θα στηθεί η εικόνα ενός τύπου αστυνομικού κρά-
τους και ένας γνώριμος τύπος νεανικού ενθουσιασμού; Ποιος
είναι διατεθειμένος να συγχωρήσει τον βέβηλο που ψάχνει μέσα
στο δάσος να βρει το λύκο που έφαγε την Κοκκινοσκουφίτσα;*
Όσο κι αν είναι κάπως υπερβολική στη δραματικότητά της, η
άποψη του Carr διατηρεί το βάρος της :«Κανένα έγγραφοδεν
μπορεί να μας πει τίποτε περισσότερο από εκείνο που σκέφτηκε
ο συντάκτης του, δηλαδή τί σκέφτηκε πως συνέβη, τί σκέφτηκε
πως έπρεπε νασυμβεί η πως θα συνέβαινε, η ίσως μόνο τί ήθελε
οιάλλοινασκεφτούν πως σκέφτηκε η ακόμα τι ο ίδιος σκέφτηκε

1. R. Collinwood, The Idea of History, 1946, α. XII.

2. Θουκυδίδης, Α. 22.
3. Βλ. εδώ, κεφ. «Στα όπλα!».
4. Paulette Couturier, «T ο παιδί και ο λύκος: Από την πραγματι-
κότητα στο μύθο», Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας,
Τομ. Α', εκδ. Ιστ. Αρχ. Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα 1986, σ. 201-215.
 πως σκέφτηκε» 1. με τη σειρά της η ερμηνεία του ερευνητή δεί-
χνει αυτό που ο ίδιος σκέφτηκε πως σκέφτηκε δ συντάκτης του
ντοκουμέντου. Και πάει λέγοντας...
Προκειμένου για το αρχειακά υλικό, στο οποίο βασίζεται η
παρούσα μελέτη, προκύπτει ένα επιπλέον πρόβλημα : τα παρα-
θέματα από τα ντοκουμέντα δεν μπορεί παρά να δοθούν μετα-
φρασμένα κι αυτό δεν απειλεί λίγο τη μετάδοση της πληροφορίας'
ακόμα και μια μεγάλη προσπάθεια να αποδοθεί το λεκτικό
ιδίωμα του γράφοντος δεν μπορεί να αποτρέψει τις απώλειες
στη σημαντική του κώδικα. εva κείμενο κομίζει πληροφορίες
όχι μόνο με το περιεχόμενο, αλλά και με το ύφος, που είναι το
ήθος του. το να παρατεθούν τα κείμενα μόνο στο πρωτότυπο
είναι μια λύση ακίνδυνη και άκοπη' το να μεταφραστούν, έστω
και εν μέρει —κι αυτή είναι η επιλογή του βιβλίου αυτού—, είναι
επικίνδυνο για τους παραπάνω λόγους, αλλά και επιβεβλημένο,
επειδή το εγχείρημα της μετάφρασης καθαυτό διέπεται από μια
άποψη (γλωσσική κι όχι μόνο) που δεν είναι λιγότερο ιστορική
από οποιαδήποτε άλλη, αφού είναι ο πρώτος και ο τελευταίος
σχολιασμός του κειμένου : το μεταφραστικό διάβημα προϋπο-
θέτει την ερμηνεία.

τητα και στην πρόσληψή της λειτουργούν και οι βιβλιογραφικές

πηγές. Ιδιαίτερα όταν οι πηγές αυτές είναι χρονογραφικες —και
η μελέτη βασίστηκε εν πολλοίς σε απομνημονευματογράφονς
Ιταλούς και Έλληνες—, το ενδεχόμενο να αποδίδονται τα πρό-
σωπα και τα πράγματα «κατ' εύνοιαν» Ισχύει σε μέγιστο βα-
θμό. Αν μάλιστα λάβει κανείς υπ' όψη ότι η πρώτη πεντη-
κονταετία του 19ου αιώνα, στην οποία κινείται η έρευνα, είναι
η κατ' εξοχήν εποχή του ιταλικού και του ελληνικού ρομαντισμού,
το ενδεχόμενο της παραμόρφωσης ισχύει ακόμα περισσότερο.
Παρόλα αυτά, «το γεγονός ότι μια πηγή δεν είναι Αντικειμενική"

1. Ε.Χ. Καρρ, Τι είναι η ιστορία, μετ. Φρ. Λιάππα, εκδ. Πλανήτης,

Αθήνα 1984, σ. 18.
δεν σημαίνει πως δεν είναι χρησιμοποιήσιμη». Όσο κι αv Συνει-
δητοποιούμε τον ιδεολογικό βιασμό που κρύβεται πίσω από κάθε
γνωστικό εγχείρημα, ακόμα και το πιο απλό και το πιο αθώο,
δεν πρέπει «να πετάμε τ' απόνερα μαζί με το μωρό»1. η μεγαλο-
στομία, οι λυρικές εξάρσεις, ο στόμφος της γραφής, ο επιλεκτικός
τρόπος με τον οποίο προσεγγίζεται η πραγματικότητα είναι δ
ίδιος μια μαρτυρία. η εύνοια η η δυσμένεια, στο μέτρο που δεν
μας παρασύρουν σε ανεπίτρεπτο ψυχολογισμό, κομίζουν ιστο-
ρικά μηνύματα.
Πρόβλημα αποτελούν και οι χειρισμοί που απαιτούνται για
ναενταχθούν τα πρόσωπα, που είναι οι πρωταγωνιστές του έρ-
γου, μέσα στο περιβάλλον όπου έδρασαν. Σε ποιο βαθμό η
ιστορία της Τοσκάνης η του Risorgimento ενδιαφέρει τον
ερευνητή που γράφει ελληνική ιστορία; που ακριβώς βρίσκεται
το όριοεκείνο, του οποίου η υπέρβαση θα τον έκαμε μελετητή της
ιταλικής ιστορίας; Αν ο ιστορικός υπερβεί το όριο αυτό, τον
απειλεί, συν τοις άλλοις, και η προδικασμένη αδυναμία μιας
ερευνάς, που είναι χρεωμένη με άλλο σκοπό, να δώσει έστωκαι
νύξεις για μια από τις πιο εξερευνημένες περιοχές της ιταλικής
ιστορίας. Αν δεν το προσεγγίσει, κινδυνεύει ν' αφήσει τους ήρωές
του αιωρούμενους στο κενό. Το γεγονός πάντως ότι τα πρόσωπα,
τη στιγμή που τα συλλαμβάνει ο φακός της ιστορίας, βρίσκονται
στο εξωτερικόδεναπαλλάσσει τη μελέτη από την υποχρέωση
να ανιχνεύσει τις συνθήκες, μέσα στις οποίες έζησαν, όσους κιν-
δύνους κι αν αυτό συνεπάγεται.
Όσο για τα γεγονότα που παρουσιάζονται εδώ, μολονότι,
εκ πρώτης όψεως πολλά από αυτά εμφανίζονται ως ασχολία-
στα, ας μην επιτραπούν στη συγγραφή αυταπάτες : το μόνο που
μπορεί να διατείνεται το ανά χείρας βιβλίο είναι ότι τίποτε δεν
παρέλειψε ούτε παράλλαξε εκ προθέσεως από ό,τι αναγράφουνοι

1. «Gettar via l'acqua con il bambino dentro»: Carlo Ginzburg,

II formaggio e i vermi - Il cosmo di un mugnaio del' 500, G. Einaudi,
Torino 1976, σ. XV-XVI.
πηγές· έστησε όμως τα γεγονότα στα πόδια τους και «ένα Ιστο-
ρικό συμβάν είναι σαν ένας άδειος σάκος' δεν στέκεται όρθιος
παρά μόνο αν του βάλεις κάτι μέσα». ο λόγος, για τον οποίο
είναι εδώ περιορισμένα τα σημεία που έχουν χαρακτήρα ανα-
λύσεως, είναι μόνο ζήτημα ύφους. ο ιστορικός που επιλέγει τον
αφηγηματικό τρόπο μιλάει μέσω της αφηγήσεως και το να ξανα-
μιλάει εν υστερογράφω θα τον έριχνε σε ταυτολογίες του τύπου
«έτσι είναι, άραείναι έτσι». Κι αυτό, αν μη τι άλλο, είναι ανιαρό.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Ευχαριστώ τον Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, τον Γιάννη Γιαν-

νουλόπουλο και τον Φίλιππο Ήλιου για την ουσιαστική και
πολύτιμη βοήθειά τους.
Ευχαριστώ τη Διεύθυνση και τους υπαλλήλους των Κρατι-
κών Αρχείων της Πίζας για την ευγένεια και την προθυ-
μία τους.
Ευχαριστώ τον Διευθυντή της Βιβλιοθήκης Ιακωβάτων κ. Βα-
σίλη Λουκέρη και την κ. Ελένη Γρεκούση για την πρόθυμη
συνδρομή τους στην ερευνά μου.
Ευχαριστώ τον καλό μου φίλο Francesco Drosera για το
εικονογραφικό υλικό.
Ευχαριστώ τους υπαλλήλους της Βιβλιοθήκης του Πανεπι-
στημίου της Πίζας, και ιδιαιτέρως τον κύριο Mauro Bernar-
dini, για την ευγένεια και την προθυμία τους.
Ευχαριστώ την αγαπητή μου φίλη Alessandra Lava για
 ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ (1797-1861)

1797 Συνθήκη του Campoformio : Αναγνωρίζεται η αυτο-

νομία της Λομβαρδίας. Δίδονται στην Αυστρία οι

1799 Πρώτη εισβολή των Γάλλων στην Ιταλία. Εξέγερση

στη Νάπολη. Ανακήρυξη της Repubblica Cisalpina

1800 Νίκη Γάλλων κατά Αυστριακών στο Marengo.

1801 Συνθήκη Luneville : Αναγνωρίζεται η αυτονομία της
Λομβαρδίας και της Λιγουρίας. Ιδρύεται στην Το-
σκάνη το βασίλειο της Ετρουρίας.
1802 Ανακήρυξη της Repubblica Italiana από τον Βονα-
πάρτη. το Piemonte, η Λιγουρία και το δουκάτο της
Πάρμας προσαρτώνται στη Γαλλία.
1806 Κατάληψη Νεαπόλεως από τους Γάλλους. Ο Ιωσήφ
Βοναπάρτης αναγορεύεται βασιλιάς των Δύο Σικελιών.
1807 Κατάληψη Ρώμης από τους Γάλλους. Η Τοσκάνη
προσαρτάται στην Ναπολεόντεια αυτοκρατορία.
1809 Σύγκρουση Ναπολέοντος και πάπα. Ο πάπας στις φυ-
λακές της Grenoble.
1811 Ο νεογέννητος γιος του Ναπολέοντα ανακηρύσσεται
βασιλιάς της Ρώμης.
1815 Συνθήκη της Βιέννης : Καταλύεται η Repubblica Ita-
liana και η Ιταλία διαμελίζεται ως εξής :
Βασίλειο της Σαρδηνίας,
Βασίλειο του Lombardo-Veneto,
Μεγάλο Δουκάτο της Τοσκάνης,
Δουκάτα της Πάρμας, της Μοδένας, της Λούκας,
Παπικό κράτος,
Βασίλειο των δύο Σικελιών.
1820 Επαναστατικό κίνημα στη Νάπολη.
1821 Επαναστατικό κίνημα στο Piemonte.
1830-31 Εξεγέρσεις στο παπικό κράτος.
1840-46 Κινήματα στο παπικό κράτος.
1847 Ένωση του δουκάτου της Λούκας με το Μ. Δουκάτο

Γρηγόριο I ς ' .
1848 Επανάσταση στη Σικελία. Κίνημα των πέντε ημερών

Κινήματα στο Veneto και στα δουκάτα της Πάρμας

πολη, στη Λομβαρδία, στο παπικό κράτος και στην

Τοσκάνη. Πρώτος Πόλεμος της Ανεξαρτησίας.
1849 Ήττα των ιταλικών στρατευμάτων από τους Αυστρια-
κούς στη Novara. Συνθηκολόγηση των πριγκήπων

Λομβαρδία και στην Τοσκάνη. Κατάσβεση των επα-

ναστατικών εστιών. Η Αυστρία κυρίαρχη σ' όλη την
Ιταλία εκτός από το Piemonte. ο Βίκτωρ Ε μ μ α -
νουήλ της Σαβοΐας βασιλιάς και ο Καβούρ πρωθυ-
πουργός στο Piemonte.
1855 Στρατεύματα του Piemonte στον Κριμαϊκό πόλεμο στο
πλευρό της Γαλλίας και της Αγγλίας.
1856 Αναγνωρίζεται στο Συνέδριο του Παρισιού το Ιτα-
λικό ζήτημα.
1858 Συμφωνία Καβούρ-Ναπολέοντος Γ' στις Pombières

λέμου με την Αυστρία.

1859 Δεύτερος Πόλεμος της Ανεξαρτησίας. Ανακωχή της
Villafranca. το Piemonte παίρνει τη Λομβαρδία.
ΈνωσητηςΤοσκάνης, της Πάρμας και της Μοδένας

1860 Εκστρατεία των χιλίων με τον Garibaldi. ενωση

Ένωση των Marche και της Umbria ύστερα από δη-

μοψηφίσματα.
1861 (17 Μαρτίου): Η πρώτη εθνική βουλή ανακηρύσσει στο Το-
ρίνο τον Βίκτωρα Εμμανουήλ Β' βασιλέα της Ιταλίας 1 .

1. η πρωτεύουσα του κράτους μεταφέρθηκε το 1865 από το Τορίνο

στη Φλωρεντία. η απελευθέρωση της Ιταλίας ολοκληρώθηκε με τον Τρίτο
Πόλεμο της Ανεξαρτησίας (1866, ενσωμάτωση του Veneto) και με την
κατάληψη της Ρώμης (1870) που ανακηρύχτηκε πρωτεύουσα του κράτους
το 1871. Παρόλ' αυτά στην Ιταλία έτος της ενώσεως θεωρείται το 1861.
I. Αποψη της Πίζας από την πύλη της Λούκας
 ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΔΟΥΚΑΤΟ ΤΗΣ ΤΟΣΚΑΝΗΣ

Σύνοψη ιστορίας

μετηνπαλινόρθωση των Μεδίκων που ακολούθησε την κατά-

ληψη της Φλωρεντίας από τον Κάρολο Ε'. η δυναστεία των
Μεδίκων παρέμεινε στο θρόνο επί δύο περίπου αιώνες,γιανα
σβήσει το 1737 ελλείψει κληρονόμου.

λούθησε τον πόλεμο για τη διαδοχή στην Πολωνία (ειρήνη της

Βιέννης 1737), το Μεγάλο Δουκάτο δόθηκε στον Φραγκίσκο
Στέφανο της Λορένης, σύζυγο της Μαρίας Θηρεσίας, που όμως
έμεινε πάντα στη Βιέννη και κυβερνούσε την Τοσκάνη μέσω ενός
συμβουλίου (1737-1765).
Πρώτος μεγάλος κυβερνήτης της Τοσκάνης από τον οίκο
της Λορένης θεωρείται ο διάδοχος του Πέτρος Λεοπόλδος Α'
πουάσκησεπροσωπικά την εξουσία από το 1765 ως το 1790,
οπότεκληρονόμησε το θρόνο της Αυστρίας. Πιστόςστιςαρχές
της φωτισμένης δεσποτείας, εισήγαγε μεταρρυθμίσεις στην οικο-
νομία, στην πολιτική, στις κοινωνικές δομές κτλ. ο διάδοχός
του Φερδινάνδος Γ', με αφορμή κοινωνικές συγκρούσεις στην
Πιστόια, στο Λιβόρνο και στη Φλωρεντία, ανέστειλε τις μεταρ-
ρυθμίσεις. η βασιλεία του Φερδινάνδου διακόπηκε για μερικές
εβδομάδεςεξαιτίαςτηςγαλλικής κατοχής στην Τοσκάνη την
άνοιξη του 1799. Οι Αυστριακοί τον επανέφεραν στην εξουσία,
τηνοποίαάσκησεεπί δύο ακόμα χρόνια.

σκάνη το Βασίλειο της Ετρουρίας υπό τον Λουδοβίκο της Πάρ-

μας από τον οίκο των Βουρβόνων. Μετά το θάνατο του Λου-
δοβίκου (1803), την εξουσία αναλαμβάνει η Μαρία Λουίζα ως
αντιβασίλισσα εν ονόματι του γιου της Λουδοβίκου Β'. το 1807,
 μετησυνθήκη του Fontenebleau, η Τοσκάνη ενσωματώθηκε
στη Ναπολεόντεια αυτοκρατορία και, το επόμενο έτος, χωρίστηκε
σε τρία διαμερίσματα : του Άρνου με πρωτεύουσα τη Φλωρεντία,
το Μεσογειακό (Mediterraneo) με πρωτεύουσα το Λιβόρνο και
του Ombrone με πρωτεύουσα τη Σιένα 1 .

ρισιού (1814), που αποκατέστησε τον οίκο της Λορένης στην

εξουσίατηςΤοσκάνης. Ο Φερδινάνδος Γ' επανήλθε και παρέ-
μεινε στην εξουσία ώς το θάνατο του το 1824. Βρισκόμαστε ήδη
στην «περίοδο της Παλινόθρωσης» (1814-1848).
Μιμητής του μεγάλου πάππου του, ο Λεοπόλδος ο Β' (1824-
1859) φιλοδόξησε να λαμπρύνει το όνομά του με ανάλογες μεταρ-
ρυθμίσεις. στο διάστημα της διετίας 1847-48 ανέθεσε την κυ-
βέρνηση στους μετριοπαθείς φιλελευθέρους και, τον Φεβρουάριο
του 1848, παραχώρησε σύνταγμα. Η ηγεμονία των φιλελευθέρων
έληξε άδοξα μετά τον Πρώτο ΠόλεμοτηςΑνεξαρτησίαςκαιτα
λαϊκά κινήματα, ιδιαίτερα έντονα στο Λιβόρνο. ο Αρχιδούκας
εγκατέλειψε πικραμένος την Τοσκάνη (Φεβρουάριος 1849) και
την κυβέρνηση ανέλαβε η Τριανδρία Montanelli - Guerrazzi -
Mazzoni. Η Τριανδρία διαλύθηκε μετά από μερικές εβδομάδες
εξαιτίαςτωνεσωτερικών της αντιθέσεων, που συνδέονταν με
τηνεντασητωνκοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων,καιτη
διαδέχτηκε η δικτατορία του Guerrazzi που δεν έζησε παρα-
πάνω από δύο μήνες.
Ακολουθεί η «περίοδος της Αντεπανάστασης». ο Αρχι-
δούκας, με την υποστήριξη των αυστριακών στρατευμάτων, επι-
στρέφει από την Gaeta, όπου είχε καταφύγει, και, μολονότι
είχε ανακληθεί στο θρόνο από τους οπαδούς της συνταγματικής
μοναρχίας, αποφασίζει να κυβερνήσει ως απόλυτος μονάρχης
αναστέλλονταςτοσύνταγμα (28 Ιουλίου 1849).
Η συντριβή των δημοκρατικών κινημάτων και η ρήξη μεταξύ

1. A.S.F., Miscellanea Piante, 225 F/4, Carta della Toscana sud-

divisa nelle Prefetture e Sottoprefetture, 1808.
 των μετριοπαθών φιλελευθέρων και του Αρχιδούκα σφραγίζουν
την ιστορία της επόμενης δεκαετίας. Ό λ ο και περισσότεροι
Τοσκάνοι υιοθετούν, στη δεκαετία αυτή, το πρόγραμμα του
Καβούρ και στρατολογούνται στην Società Nazionale Italiana 1 .
Η περίοδος κλείνει με την ειρηνική επανάσταση της Φλωρεντίας,
τη φυγή του Αρχιδούκα (27 Απριλίου 1859) και το δημοψή-
φισμα, με το οποίο αποφασίστηκε η ένωση της Τοσκάνης με
το Piemonte.

Διοίκηση

Ακόμα και η στεγνή απαρίθμηση συμβάντων στο προηγού-

μενο κεφάλαιο σκιαγραφεί το περιβάλλον, μέσα στο οποίο έζη-
σαν οι Έλληνες φοιτητές της περιόδου 1806-1861. για την περί-
οδο της Γαλλοκρατίας, θα μπορούσε κανείς να παραπέμψει σε
ανάλογες,ανκαιόχι πανομοιότυπες, συνθήκες της ίδιας εποχής
στα Επτάνησα. Πρόκειται για μια περίοδο ρήξης, πλούσια σε
Ιδεολογικές ζυμώσεις και εντάσεις κοινωνικές και πολιτικές.

φακό της στην Τοσκάνη, τελειώνει η περίοδος της «συνετής»

αντιβασιλείας τηςΜαρίας Λουίζας 2 και ανοίγει η Ναπολεόντεια.
Προκειμένου για τη διοίκηση, αυτό σημαίνει «τυπική νομιμό-
τητα —απαραίτητη εγγύηση για να διαφυλαχθούν και να πραγμα-

1. Ιταλική Εθνική Εταιρεία: πατριωτική οργάνωση. Ιδρύθηκε το

1857 με σκοπό την ενοποίηση της Ιταλίας υπό την ηγεμονία του Piemonte.
Βλ. σχετικά Αντ. Λιάκου, Η ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα,
εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1985, σ. 23.
2. Μολονότι το Βασίλειο της Ετρουρίας είχε ιδρυθεί από τον Βονα-
πάρτη, η Μαρία Λουίζα είχε ακολουθήσει στη διακυβέρνηση του τα πρό-
τυπα του Λεοπόλδου Α' της Λορένης και είχε γίνει συμπαθής στους Το-
σκάνους. Βλ. P. Marmottan, Le Royaume d'Etrurie (1801-1807), Paris
1906.
πραγματωθούνοιμεγάλες κατακτήσεις της επανάστασης (αλλά σ' ένα
περιβάλλον αυταρχισμού και συγκεντρωτισμού στη λήψη απο-
φάσεων)—, αποτελεσματικότητα και ορθολογισμό των οργάνων
διακυβέρνησης, κεντρικών και περιφερικών, με μία γραφειο-
κρατία αριθμητικά ευρεία και με υψηλό επίπεδο λειτουργικότη-
τας» 1 . για τους Ιταλούς μελετητές, ο τύπος αυτός της διοίκησης
αποτελούσε ρήξη με το πρόσφατο παρελθόν —που διατηρούσε
έντονες τις αναμνήσεις των τοπικών κοινοτήτων (comuni)— και
παράγοντα προετοιμασίας για τη μελλοντική συγκρότηση της
ενωμένης Ιταλίας. Είχε επίσης «μεγάλη αξία παιδαγωγική για
τα πολιτικά ρεύματα επειδή παρείχε υποσχέσεις για ευρύτερη
συμμετοχή προσώπων και κοινωνικών στρωμάτων στη διαχεί-
ριση της εξουσίας...» 2
Στον κοινωνικό τομέα το Ναπολεόντειο σύστημα εξασθένισε
τις διακρίσεις μεταξύ των τάξεων, περιόρισεσεαπλότύποτην
κατοχή των κληρονομικών τίτλων και συνέβαλε στην ανάδειξη
μιας νέας κυρίαρχης τάξης με κριτήριο την Ιδιοκτησίακαιτη
θέση στην Ιεραρχία της γραφειοκρατίας. στην Τοσκάνη, όπου
ήδη πριν από τη γαλλική κατοχή είχαν ωριμάσει οι συνθήκες
για την κατάργηση των προνομίων του κλήρου και των ευγενών,
έγιναν πρόθυμα δεκτές οι ναπολεόντειες μεταρρυθμίσεις, όπως
αργότερακαιοιφιλοδοξίες του Risorgimento, αλλά πάντα με
μια μετριοπάθεια που αντικατόπτριζε τις τάσεις μιας αριστο-
κρατίας, κυρίως από γαιοκτήμονες, που δεν ήταν σε αντίθεση
προς τους νεωτερισμούς, και μιας αστικής τάξης που ήταν ξένη
προς τους φανατισμούς, αλλά διαθέσιμη για. ανανεωτικές προσπά-
θειες 3 .

1. Vittorio Biotti, «Momenti dell'evoluzione istituzionale a Pisa

e nel Granducato di Toscana dal 1814 al 1847» στο Una città tra pro-
vincia e mutamento, εκδ. A.S.P. 1985.
2. C. Chisalberti, Dall'antico regime al 1848, Bari 1974, σελ. 115.
3. Βλ. G. Galasso, «La nuova borgesia, la "monarchia amministra-
tiva" e i governi restaurati» στο Dagli stati preunitari dell'antico regime
all'unificazione, Bologna 1981.
 Τι απέμεινε μετά την Παλινόρθωση από τις τομές που πρα-
γματοποιήθηκαν την εποχή της γαλλικής ηγεμονίας; Φαινομε-
νικά επανήλθε το παλαιότερο καθεστώς. « Η αντίδραση όμως
αρκέστηκεστοεθιμοτυπικό μέρος»1. Μετά από μια σύντομη περί-
οδο αμφιταλαντεύσεων, στο διάστημα της οποίας συγκρούονται
οι ακραιφνώς παλινορθωτικές τάσεις με τις τρέχουσες πραγμα-
τικότητες, υιοθετούνται αρκετοί από τους ναπολεόντειους θε-
σμούς με διάφορες αλλαγές, ονομαστικές και άλλες, για συμβο-
λικούς λόγους μάλλον. οι καιροί είχαν αλλάξει. οιαρχές του
Μ. Δουκάτου προτίμησαν να ενδώσουν στις απαιτήσεις τους
παρά να υποτιμήσουν το ιστορικό βάρος των κοινωνικών ανα-
κατατάξεων, των διοικητικών εμπειριών και των ιδεολογικών
εγχαράξεων της προηγούμενης περιόδου.

κριτες δύο φάσεις, από τις οποίες η πρώτη καλύπτει το διάστημα

από τη λήξη της Γαλλοκρατίας ως τα τέλη της δεκαετίας του
'30 και η δεύτερη λήγει με τον Πρώτο Πόλεμο της Ανεξαρτησίας.
στα πολιτικά πράγματα της πρώτης φάσης, που ονομάζεται
συχνά Fossombroniana από το όνομα του εμπνευστή των διοι-
κητικών ρυθμίσεων, κυριαρχεί στον τρόπο διακυβερνήσεως μια
τάση μετριοπαθούς συντηρητισμού που έχει σκοπόνααποτρέψει
τη συμμετοχή της Τοσκάνης στους μεγάλους αγώνες, που είχαν
ήδη δρομολογηθεί στην Ιταλία από το 1820, με το να προσδώσει
στη διακυβέρνηση έναν χαρακτήρα πατρικό, φωτισμένο και μεγα-
λόκαρδο. με μια σειρά νόμων, από τους οποίους ο πρώτος και
βασικός θεσπίστηκε το 1814 2 , εγκαθιδρύεται ένα καθεστώς με
κυριότερο χαρακτηριστικό τον διοικητικό συγκεντρωτισμό κατά
τα ναπολεόντεια πρότυπα 3 . στην Presidenza di Buon Governo

1. στο ίδιο, σ. 219.

2. A.S.F. Bandi Toscana, 21. LVII, Motuproprio con quale sono
abolite le prefetture ecc., Firenze, 27 Ιουνίου 1814.
3. οι κυριότεροι από τους νόμους της τριακονταετίας 1808-1838 εκτέ-
θηκαν στη «Mostra documentaria, 16 Novembre-21 Dicembre 1985»
 ανατέθηκαν εξουσίες ανάλογες μ' εκείνες της Prefettura. Ό λ ε ς
οιαρχές της Τοσκάνης, οποιαδήποτε εξουσία κι αν ασκούσαν,
ήταν υπόλογες απέναντι σ' αυτήν για θέματα στρατιωτικά, αστυ-
νομικά, οικονομικά, εκπαιδευτικά. Ορισμένεςαπότιςεξουσίες
αυτές, κυρίως αστυνομικές, ασκούνταν από τους Auditori di
Governo. σε κάθε περιφέρεια εγκαθιδρύθηκαν τοπικές αρχές
βασιλικών κομισάριων (commissarii regii). στις μεγαλύτερες
πόλεις —Λιβόρνο, Πίζα, Σιένα— οι τοπικοί άρχοντες πήραν
σε λίγο τον τίτλο του Κυβερνήτη (Governatore) και «αντιπρο-
προσώπευαν από πρώτο χέρι τον πατέρα Αρχιδούκα» 1 . το σκο-
τεινό σημείο του όλου συστήματος, αν λάβει κανείς υπόψη ότι
ο συγκεντρωτισμός, με τα κριτήρια της εποχής, δεναποτελεί
οπισθοδρόμηση, είναι η σύμπτωση της εκτελεστικής και της
δικαστικής εξουσίας στις ίδιες παραπάνω αρχές. Αποκορύφωμα
του συντηρητισμού στην απονομή της δικαιοσύνης ήταν η λεγό-
μενη «Podestà economica», δηλαδή η εξουσία να κινούνται από
τον Πρόεδρο της Χρηστής Κυβερνήσεως,αλλάκαιαπότους
Κυβερνήτες και από τους Auditori, συνοπτικές διαδικασίες για
την εκδίκαση ορισμένων υποθέσεων. με τον τρόπο αυτόν εκ-
δικάζονταν, όπως θα δούμε, λεπτές υποθέσεις, πολιτικού κυρίως
περιεχομένου, με τόση «διακριτικότητα», ώστε «επρόκειτο μάλ-
λον για οικονομία δικαιοσύνης και ευσπλαχνίας, παρά για οικο-
νομία χρόνου» 2.

τηθεί η τομή μεταξύ των δύο φάσεων στην πολιτική ιστορία

της Παλινόθρωσης στο 1838, οπότε εκδόθηκε ο νόμοςγιατην
δικαστική μεταρρύθμιση 3. το κυριότερο χαρακτηριστικό του νό-

που οργάνωσαν τα Κρατικά Αρχεία της Πίζας και αναλύονται στο βιβλίο
της εκθέσεως Una città ..., ό.π., σ. 13-48.
1. Giuseppe Giusti, Cronoca dei fatti di Toscana, Le Monnier, Fi-
renze 1948.
2. στο ίδιο, σ. 109.
3. A.S.F. Bandi Toscana, 45. XLIII, Motuproprio di Riforma
organica dei tribunali del Granducato, Firenze, 2 Αύγουστου 1838..
νόμουαυτούείναι ότι μειώνει την επιρροή τηςεκτελεστικής στη
δικαστική εξουσία 1, χωρίς βέβαια να θέτει και απολύτως σαφή
όρια. η «Podestà economica» αφαιρείται από τους Governa-
tori, αλλά παραμένει στην Προεδρία της Χρηστής Κυβερνή-
σεως. Η μεταρρύθμιση έχει προκύψει από τη σύγκρουση ανά-
μεσα στις νεωτεριστικές και συντηρητικές τάσεις και «φέρει τη
σφραγίδα της διελκυστίνδας αυτής[...] Ωστόσο, αυτές οι προσμεί-
ξεις και αυτές οι αντιφάσεις ήταν αρκετά καλύτερες από την δύ-
σπιστη λογική της Φοσσομπρονιανής ακινησίας» 2 .
Η δικαστική μεταρρύθμιση, μαζί με τη διοργάνωση δύο
θρυλικών επιστημονικών συνεδρίων3, που μετατράπηκανσεεστίες
επαναστατικής σκέψης, και με τη μεταρρύθμιση στα Πανεπι-
στήμια (1839-41 ) 4 , άνοιξε το δρόμο για τις εξελίξεις στην Το-
σκάνη στο διάστημα της δεκαετίας που ακολούθησε. Η «πατρι-
κότητα» της Χρηστής Κυβερνήσεως άγγιξε, στα χρόνια αυτά, τα
όριά της : περιστοιχιζόμενος και κατάλληλα χειραγωγούμενος
από φιλελεύθερους πολιτικούς και λογίους, ο Λεοπόλδος ο Β'
φιλοδόξησε να λάβει το χρίσμα του φιλελεύθερου μονάρχη. Άδικα
ο Μέτερνιχ του κάνει παρατηρήσεις" στον Schnitzer, τον πρέσβη
τηςΑυστρίας,πουτουδιαβιβάζει τις ανησυχίες του Καγγελαρίου,
οΑρχιδούκας απαντάει ειρωνικά λέγοντας ότι δεν πρέπει να
τα βλέπουμε όλα μαύρα5. Εισακούει τα αιτήματα των «πιστών
υπηκόων του», όπως του τα διερμηνεύει ο σύμβουλος του Cosimo
Ridolfi 6 και προσπαθεί να κρατήσει σε Ισορροπία τις σχέσεις

1. Βλ. «L'amministrazione del Granducato di Toscana dal 1815 al

1859» στον οδηγό της Mostra storica dell'unificazione amministrativa ita-
liana, Firenze, 1965.
2. Giuseppe Montanelli, Memorie sull'Italia e specialmente sulla
Toscana, Torino 1855, σ. 36.
3. Βλ. εδώ, κεφ. «Πνευματική Κίνηση».
4. Βλ. εδώ, κεφ. «Ιστορία του Πανεπιστημίου».
5. Paolo Tronci e Giovanni Sforza, Annali Pisani, Pisa 1868,
σ. 358-359.
6. Πρόκειται για έναν από τους διαπρεπέστερους μεταρρυθμιστές δια-
του μ' αυτούς, αλλά και με τους σκληρούς ηγεμόνες τωνάλλων
κρατών της Ιταλίας, που συχνά του ζητούν την έκδοση των πολι-
τικών προσφύγων που καταφθάνουν κατά κύματα στην Το-
σκάνη 1.
Ο θάνατος του Πάπα Γρηγορίου I ς 'καιηανάρρησητου
Πίου Θ' στον παπικό θρόνο το 1846 παρέχει στην Κυβέρνηση
της Τοσκάνης κίνητρο για μεταρρυθμίσεις, αλλά και κάλυψη.
Ο περίφημος Pio Nono χορηγεί γενική αμνηστία στο παπικό
κράτος και, μέσα στους πανηγυρισμούς για την πρώτη επέτειο
της αμνηστίας, θεσπίζεται στην Τοσκάνη, ο νόμος για την ελευ-
θεροτυπία. «το μόνο που μας έλειπε στα γηρατιά μας, που δοκι-
μάστηκαν από τόσες εναλλαγές της τύχης, ήταν ο μπελάς ενός
πάπα που ελευθεριάζει», έγραφε ο Μέτερνιχ στον Radetzky 2 .
καιομεν πάπας δεν επέμεινε για πολύ να ελευθεριάζει 3, ενώ
αντίθεταοΑρχιδούκας προχωρεί τον ίδιο χρόνο στη συγκρό-
τηση πολιτοφυλακής (Guardia Civica) για την προστασία της
«εθνικής ανεξαρτησίας». Στις 16 Φεβρουαρίου 1848 παραχωρεί
σύνταγμα και, συγχρόνως σχεδόν, κηρύσσει τον πόλεμο κατά
της Αυστρίας στο πλευρό του Piemonte 4 . Ή τ α ν η στιγμή που
ο Δούκας της Λορένης χρειαζόταν όχι μόνο την εύνοια,αλλάκαι
τη συνεργασία των υπηκόων του. Δεν αρκέστηκε λοιπόν στην
παραχώρηση της ελευθεροτυπίας, που χρησιμοποιήθηκε στην
Τοσκάνη κατά την Ιταλική παροιμία «δώσε μου ένα δάχτυλο
καιθασου αρπάξω το χέρι» 5 , αλλά έδωσε στους Τοσκάνους και

διανοούμενουςτηςΤοσκάνης, εξέχοντα Γεωργόφιλο και εκδότη του προοδευ-

τικού περιοδικού Giornale Agrario.
1. G. Giusti, ό.π., σ. 63.
2. στο ίδιο, σ. 95.
3. «Il lupo muta il pelo ma il vizio mai», στο ίδ ιο, σ. 89.
4. το διάγγελμα του Carlo Alberto προς το λαό του Lombardo-
Veneto στην L'Italia, Supplemento al No 47, 11 Φεβρουαρίου 1848. το
κάλεσμα του Λεοπόλδου προς το λαό της Τοσκάνης στο No 65, Μάρτιος
1848. Βλ. επίσης V. Gioberti, Del rinnovamento civile d'Italia, κεφ. XXV.
5. «Dammi una ditta e ti piglio la mano». (G. Giusti, ό.π., σ. 115).
για τις εφημερίδες κτλ., βλ. εδώ, κεφ. «Πνευματική κίνηση».
όπλα. Ό π ω ς ήταν φυσικό, εκείνοι —και ιδιαίτερα οι εθελοντές
του Λιβόρνου— δεν ήταν τόσο πρόθυμοι να τα επιστρέψουν όταν
ο Λεοπόλδος αποφάσισε να συνθηκολογήσει.

(1849-59), ενώ θα μπορούσε να λέγεται Παλινόθρωση No 2,

αφού ακολουθεί την επιστροφή του Λεοπόλδου από την Gaeta
«για να σώσει τον φτωχό αυτό τόπο από την αναρχία» 1, ονομά-
ζεται συνήθως από τους Ιστορικούς «Περίοδος της αντεπανά-
στασης». το σύνταγμα καταργήθηκε το Πανεπιστήμιο ακρωτη-
ριάστηκε. Η Τοσκάνη, για πρώτη φορά στην Ιστορία της, πα-
ρουσιάζει τα χαρακτηριστικά αστυνομικού κράτους. στο τέλος
της περιόδου ο Μέγας Δούκας θα φύγει για δεύτερη φορά, τώρα
όμως όχι «πικραμένος», αλλά κατησχυμένος 2.

Πνευματική κίνηση

Η πνευματική κίνηση και οι ιδεολογίες που διαμορφώθηκαν

την πρώτη πεντηκονταετία του περασμένου αιώνα στην Τοσκάνη
σφραγίστηκαν από το πέρασμα των Γάλλων. «η παρουσία των
επαναστατικών στρατευμάτων η, εστω και εφήμερη, ανθηση το-
πικών κυβερνήσεων [...] κι ακόμα ύστερα, η ναπολεόντεια κυρι-
αρχία εδωσαν μια μεγάλη ώθηση στον παλιό κόσμο,εθεσανσε
κυκλοφορία νέες Ιδέες και νέες πρωτοβουλίες, συνετέλεσαν στην
κινητοποίηση μεγάλων πολιτισμικών και κοινωνικών δυνάμεων» .

1. G. Giusti, ό.π., σ. 184.

2. στο ίδιο, σ. 240 : «ο Αρχιδούκας, που είχε ως τότε την αγάπη
καιτηνεκτίμησητωνπολιτών ως άνθρωπος καλών προθέσ
κι αν κάμει θαύματα, δεν θα ξεπλύνει αυτό το στίγμα ούτε από το όνομά
του ούτε από το όνομα της οικογενείας του...»
3. Roberto Pertici, «Uomini e cose dell'editoria pisana» στο Una
città ...,ό.π.
2. Giov. Aless. Franc. Carmignani
ροές των νεωτεριστικών ιδεολογιών στο χρονικό διάστημα της
γαλλικής ηγεμονίας. Η ονομασία «Napoleonidi», που δόθηκε
στουςοπαδούςτωνΙδεών της γαλλικής επανάστασης,αφορά
μάλλον το παρελθόν της πολιτικής τους δράσης παρά τις κατα-
βολές της Ιδεολογίας τους. Αφορά επίσης μία εμπειρία που
εμπλούτισε και εν μέρει χρωμάτισε την ιδεολογία αυτή. οι Ε π τ α -
νήσιοι εξάλλου που φοιτούσαν εκείνη την εποχή στο Πανεπιστή-
μιο της Πίζας είχαν ήδη, σε τρυφερή ηλικία, μια ανάλογη εμπει-
ρία. το γεγονός ότι τότε διδασκόταν στο Πανεπιστήμιο της
Πίζας ο Ναπολεόντειος κώδικας ίσως έδωσε ένα ειδικό εφόδιο
σ' εκείνους που προορίζονταν για το πολιτικό στάδιο. Περισ-
σότερο όμως επηρεάστηκαν, κι αυτοίκαιοιάλλοι Έλληνες,από
το γενικότερο πνευματικό κλίμα που επικρατούσε τότε στην
Τοσκάνη και όχι μόνο εισέδυε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας,
αλλάκαιεκπορευόταναπόαυτό 1 .

μήσεις, συμφωνούν στη γενική διαπίστωση ότι οι πολιτικοί όροι

της εποχής επέτρεψαν να σημειωθεί στο Μ. Δουκάτο μια άνθη-
ση της πολιτικής φιλοσοφίας που είχε θεμελιακή σημασία για
τις εξελίξεις του Risorgimento. στη Φλωρεντία της Παλινόρ-
θωσης σχηματιζόταν σιγά-σιγά «μια διευθυντική τάξηπουδεν
περιοριζόταν πια στα στενώματα των τοπικιστικών αντιλήψεων,
αλλάάρχιζε νααντιλαμβάνεταιταπροβλήματα της διακυβερνή-
σεως με όρους, έστω και κατά προσέγγισιν, ενωτικούς και εθνι-
κούς» 2 . στο Πανεπιστήμιο της Πίζας ο Carmignani δίδασκε
τη διαφορά ανάμεσα στις αιώνιες αρχές του Δικαίου της Λογικής
καισταπεριστασιακά δόγματα του Δικαίου της πολιτικής· αντι-
μαχόταν τη θανατική ποινή και την ποινικοποίηση της πολιτικής
δράσης" εισηγούνταν νεωτεριστικές ιδέες για το ποινικό δίκαιο.
μεανάλογοπνεύμα και από ισάξιους καθηγητές υποστηρίζονταν,

1. Βλ. εδώ, «Πανεπιστήμιο της Πίζας-Πνευματικό κλίμα».

2. Α. Aquarone, «Le istituzioni» στο Bibliografia dell'età del Riso-
rgimento in onore di A.M. Ghisalberti, Firenze 1971-74 I, σ. 17-18.
με συγγράμματα που έμειναν ιστορικά, επαναστατικές θεωρίες
για το Αστικό Δίκαιο 1 .

εποχή στην Ιδέα της ελευθερίας: ο Giovanni Battista Nicco-

lini, ο Francesco Guerrazzi, ο Giuseppe Giusti... Ο Guerrazzi
ανέλαβε το 1828 την έκδοση του Indicatore Livornese που,
κάτω από τη μορφή ενός λογοτεχνικού περιοδικού, έκρυβε πολι-
τικές προθέσεις. το περιοδικό έκλεισε με διαταγή της Χρηστής
Κυβερνήσεως εξαιτίας ενός άρθρου του Mazzini. Λίγα χρόνια
αργότεραοGuerrazzi τελείωνε, μέσα στις φυλακές του Porto
Ferraio, το βιβλίο του L'assedio di Firenze που σήμερα θεω-
ρείται ίσης σημασίας για τον διαφωτισμό με το I promessi
sposi του Manzoni. Ο Niccolini εγραφε τραγωδίες με πολι-
τικούς υπαινιγμούς τόσο σαφείς, ώστε ο πρεσβευτήςτηςΑυστρίας
σχολιάζοντας ένα έργο του μετά την πρεμιέρα, είπε«αυτότο
γράμμα απευθύνεται σε μένα» 2 . Ο Giusti, φοιτητής στην Πίζα
το 1831, εγραφε πολιτική σάτιρα. «δεν θα είμαστεάδικοιπρος
τις άλλες περιοχές της Ιταλίας», γράφει ο G. Montanelli, «αν
αποδώσουμε στη λογοτεχνία αυτή μεγάλο μέρος της εθνικής
και δημοκρατικής διαπαιδαγώγησης που κατέληξε στην τελευ-
ταία επανάσταση [... ] Μερικά από τα έργα ήταν δυσκολότατο να
τα προμηθευτεί κανείς, επειδή τα περισσότερα τυπώνονταν κρυφά
και καταδιώκονταν από την αστυνομία. Μα όποιος τα είχε, τα
δάνειζε στους αλλους...» 3 Ο Giusti ο ίδιος μας παραδίδει ότι
υπήρχαν πολλοί τρόποι να κυκλοφορούν τα βιβλία,ακόμακαι
πριν από την αρση της λογοκρισίας : «Όποιος έγραφε λιγάκι
ελεύθερα, η δεν μπορούσε να τυπώσει ούτε γραμμήηαφηνόταν
να τον ψαλιδίσουν από δω κι από κει. αν όμως τύπωνε έξω,
η δεν τον ενοχλούσαν καθόλου η η ενόχληση περιοριζόταν στην
κατάσχεση των βιβλίων και δεν ήταν δύσκολο να ξεγελάσει κα-

1. Βλ. Giuseppe Montanelli, ό.π., σ. 28.

2. στο ίδιο, σ. 23.
3. στο ίδιο, σ. 25-26.
κανείςτατελωνεία και το μισούπνι της αστυνομίας. Αντίθετα,
συνέβη αρκετές φορές να γίνεται κατάσχεση βιβλίωναπότην
αστυνομία κι υστέρα οι επικεφαλής της, κάνοντας τάχα πωςτα
είχαν κάψει στη στιγμή, να τα μεταπωλούν κρυφά η να τα μοι-
ράζονται μεταξύ τους» 1 . στους δρόμους της Φλωρεντίαςκαιτης
Πίζας έβλεπε κανείς συχνά να εκτίθενται στους πάγκους απα-
γορευμένα βιβλία και φυλλάδια.
Μέσα στο κλίμα αυτό γεννήθηκε και άνθισε στη Φλωρεντία
ο κυριότερος φορέας νεωτεριστικών Ιδεών του Ιταλικού Risorgi-
mento : το Gabinetto Letteraio του Pietro Vieusseux. Ιδρύ-
θηκε με την άδεια της κυβέρνησης το 1820 και, μαζίμετην
Ανθολογία, το περιοδικό που εξέδιδε, έγινε το κέντρο του πνευ-
ματικού κινήματος που, από την Τοσκάνη, εξαπλώθηκε σ' όλη
την Ιταλία. «Εκεί συναντιόντουσαν ο Montani που είχε συν-
τάξει, μαζί με τους μάρτυρες του Spilberg Pellico και Gon-
falonieri, τον Conciliatore Milanese, ο Gabriele Pepe που
είχε πολεμήσει στον εθελοντικό στρατό για το σύνταγμα στη
Νάπολη, ευφραδής ρήτορας της ναπολιτάνικης βουλής, ο Gior-
dani, κομψός και ρωμαλέος πεζογράφος» 2 . στο Gabinetto let-
teraio μπορούσε κανείς να διαβάσει κάθε εφημερίδα και κάθε
βιβλίο που έβγαινε στην Ευρώπη και εκεί σύχναζαν λόγιοι που
έφταναν στη Φλωρεντία από όλα τα μέρη της Ευρώπης. «η
Χρηστή κυβέρνηση περιοριζόταν να μουρμουρίζει λιγάκι, χωρίς

1. Cronaca..., ό.π., σ. 119.

2. G. Montanelli, ό.π., σ. 49-50. Ο ίδιος ο Montanelli, φοιτητής τότε
στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, συνεργαζόταν στην Ανθολογία και είχε συ-
χνή αλληλογραφία με τον Vieusseux (Firenze, Biblioteca Nazionale, Car-
teggio Vieusseux). για το Gabinetto letteraio βλ. αναλυτικότερα Ν. Tom-
maseo, Di Giampietro Vieusseux e dell'andamento della civiltà italiana
in un quarto di secolo, Firenze 1864. Επίσης, Carteggio inedito fra N .
Tommaseo e G.P. Vieusseux a cura di V. Missori, Firenze 1981. για
τις πολιτικές δυνάμεις που εκφράζονταν μέσω της Ανθολογίας, βλ. An-
tonio Gramsi, Sul Risorgimento, ελληνική μετάφραση Γ. Μαχαίρα, εκδ.
Στοχαστής Αθήνα, 1987, σ. 251-252.
ποτέ να επιβάλλει κυρώσεις. Φούσκωναν οι φάκελοι του Μυστι-
κού Αρχείου, προς αγαλλίασιν των Ιστορικών του μέλλοντος,
αλλά οι συναντήσεις εξακολουθούσαν ανενόχλητες, θρεμμένες από
την άνθηση της Ανθολογίας και τρέφοντας με τη σειρά τους το
φημισμένο εκείνο περιοδικό...» 1 Κι όμως: η Ανθολογία έκλεισε
το 1833 με διαταγή της Χρηστής Κυβέρνησης μετά από τη δη-
μοσίευση ενός αρθρου που ενόχλησε τη ρωσική διπλωματία κι
έτσι «χάθηκε η ψευδαίσθηση για τη δυνατότητα ενός συμβιβα-
σμού μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων» 2. Άδικα ο Tom-
maseo δήλωνε ότι το ανώνυμο άρθρο ήταν δικό του και ζητούσε
να υποστεί αυτός την τιμωρία. Η Ανθολογία δεν σώθηκε και
ο ακούραστος Vieusseux αναγκάστηκε να υπηρετήσει τους ίδιους
σκοπούς με άλλες εκδόσεις : του Giornale agrario , που δη-
μοσίευε άρθρα και συζητήσεις οικονομικού περιεχομένου, του
Guida dell' Educatore,, που ήταν αφιερωμένος σε θέματα παι-
δαγωγικά και φιλοσοφικά, και του Archivio Storico, που προο-
ριζόταν να φωτίσει την Ιστορία της Ιταλίας, με ανέκδοτα ντο-
κουμέντα από τα α ρ χ ε ί α 3 .

τύπων, δεν μπορούσε και να αποτρέπει εκδόσεις επιστημονικές

και λογοτεχνικές, που δεν προσέφεραν όμως λιγότερα στο ζήτημα
της αφύπνισης του Ιταλικού πατριωτισμού. Η Φλωρεντία, αλλά
και η Πίζα εξαιτίας του πανεπιστημίου της, ευτύχησαν να έχουν

1. Rosselli Nello, «Frammento della incompiuta "Vita di Giusep-

pe Montanelli"» στο Saggi sul Risorgimento ed altri scritti, G. Einaudi,
σ. 107.
2. G. Montanelli, Memorie, Maradi I, 6. 25.
3. η 2κδοση του Guida dell'Educatore συνδέεται με την έντονη πολι-
τική κίνηση που απέβλεπε στην αναμόρφωση της εκπαίδευσης. Πρωτεργά-
τες του κινήματος ήταν ο Enrico Mayer, ο Luigi Frassi η Matilde Ca-
landrini κ.ά.. Το Archivio storico εμπνέεται από τον πόθο της 2νωσης
και συνεργάζονται σ' αυτό κορυφαίοι ερευνητές της εποχής με πρωτ
νιστή τον Pietro Capei που δίδασκε το μάθημα Πανδέκται στο Πανεπι-
στήμιο της Πίζας.
εκδοτικούς οίκους, που η ακτινοβολία τους απλωνόταν σ' όλη
την Ιταλία και, στα χρόνια της Γαλλοκρατίας, σ' όλη την αυτο-
κρατορία. Ή δ η από την πρώτη δεκαετία του αιώνα, οι εκδότες
που τυπώνουν βιβλία δικής τους επιλογής διαδέχτηκαν τους πα-
λιούς tipografi-stampatori. Μερικοί από τους οίκους αυτούς
είχαν δικά τους βιβλιοπωλεία-αναγνωστήρια. το Gabinetto di
lettura του Giuseppe Nistri και το βιβλιοπωλείο του Niccolò
Capurro στην Πίζα έγιναν πνευματικά κέντρα, μικρογραφίες του
Gabinetto Letteraio της Φλωρεντίας. Κάποτε οι εκδότες δια-
κινδύνευαν να αψηφήσουν τις απαγορεύσεις της λογοκρισίας : ο
οίκος Fratelli Nistri πλήρωσε ακριβά την έκδοση του Le Mie
prigioni του Pellico το 1833 και ο Ζακυθινός εκδότης Διονύ-
σιος Λεονταράκης 1 βρισκόταν σε αδιάκοπο πόλεμο με τους λογο-
κριτές.
Ανάμεσα στους εκδότες των αρχών του αιώνα, που ήταν οι
περισσότεροι χωρίς καμιά παιδεία, δρούσε στην Πίζα ο καθη-
γητής-εκδότης-βιβλιοπώλης Giovanni Rosini, λαμπρός δάσκα-
λος της Ιταλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, που
είχε κληρονομήσει τα πιεστήρια και τα τυπογραφικά στοιχεία
του Provveditore και ιστορικού του Πανεπιστημίου Angelo
Fabbroni. Κλασικιστής, λογιότατος και συγγραφέας ο ίδιος,
πραγματοποίησε εκδόσεις που σήμερα είναι περιζήτητεςαπότους
συλλέκτες. Επιβίωσε ως εκδότης δημιουργώντας διάφορες εται-
ρείες με τυπογράφους, βιβλιοπώλες και εκδότες η επιχορηγού-
μενος από το κράτος και από πλούσιους μαικήνες.τοεργοτου
Rosini συνέχισε, στις αρχές της δεκαετίας του '30, ο Διονύσιος
Λεονταράκης.

η έκδοση περιοδικών με κορυφαίο την Ανθολογία. το 1822 εκ-

δίδεται στην Πίζα από καθηγητές του Πανεπιστημίου το περιο-
δικό Nuovo giornale de'letterati, που έφερε επάξια τον τίτλο

1. Για τον Λεονταράκη βλ. αναλυτικά στο κεφ. «Διονύσιος Λεονταράκης».

 της παλαιότερης έκδοσης του Angelo Fabbroni (1771-1796) και
συναγωνιζόταν την Ανθολογία σε σοβαρότητα και ακτινοβολία,
αλλά όχι και σε φιλελευθερισμό 1. Φιλελεύθερα περιοδικά δια-
φόρων αποχρώσεων, από τα οποία αναφέρθηκε ήδη ο Indicatore,
εκδίδονταν και στο Λιβόρνο με διάφορες, φαινομενικά αθώες, ονο-
μασίες. στα περιοδικά της Πίζας ας προστεθεί τέλος η βραχύ-
βια έκδοση του Educatore del Povero από τον Διονύσιο Λεον-
ταράκη και του Indicatore Pisano, στου οποίου τη σύνταξη με-
τείχε ο Λεονταράκης 2.

πληροφορίες δεν είναι τόσο συγκεκριμένες. ο Montanelli ανα-

φέρει ότι ο ίδιος μαζί με μια ομάδα Πιζάνων τύπωνε φυλλάδια
και βιβλιαράκια σ' ένα μικρό πιεστήριο στη Λούκα κιέτσιοι
αρχές τηςΤοσκάνης, αν έπιαναν κανένα, δεν μπορούσαν να απο-
δώσουν ευθύνες στους τυπογράφους του κράτους. για τον ίδιο
σκοπό οι Λουκέζοι τύπωναν τον παράνομο Τύπο τους στην Το-
σκάνη 3 . Ένα μικρό περιοδικό, με τον τίτλο Notizie italiane
κυκλοφορούσε παράνομα στην Πίζα λίγο πριναπότηνάρσητης
λογοκρισίας και διαβαζόταν «με απερίγραπτη απληστία» 4 . Επα-

1. Στο A.S.P. σώζεται μια διαμαρτυρία για τις καθυστερήσεις που

προξενεί στην έκδοση του φύλλου η λογοκρισία με τις υπογραφές έξι καθη-
γητών του Πανεπιστημίου, μεταξύ των οποίων του Carmignaniκαιτου
Rosini (Governatore 76, 1829).
2. Σπάνιες εκδόσεις των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα, μεταξύ
των οποίων το πρώτο τεύχος του Educatore del povero, εκτέθηκαν στην
«Mostra Documentaria 16 nov./21 dicembre 1985», που οργάνωσαν
τα Κρατικά Αρχεία της Πίζας. το τεύχος βρίσκεται στο Μιλάνο» Musei
del Risorgimento e di Storia Contemporanea. για τη συμμετοχή του
Λεονταράκη στη σύνταξη του Indicatore Pisano, βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Διο-
νύσιος Λεονταράκης», Ποιητικός Ανθών, Ζάκυνθος, έτος Α', Φεβρουά-
ριος 1887.
3. G. Montanelli, Memorie sull'Italia..., ό.π.,σ. 199-200. για τον τρόπο,
με τον οποίο εντοπίζονταν από την αστυνομία τα τυπογραφεία που τύπωναν
παράνομα, βλ. εδώ, κεφ. «η επέτειος».
4. στο ίδιο, σ. 208.
Επαναστατικά μανιφέστα, φυλλάδια και βιβλιαράκια εκδίδονταν στη
Φλωρεντία και άλλα τυπώνονταν στη Σιένα. τα περισσότερα κυ-
κλοφορούσαν από πόλη σε πόλη και μοιράζονταν σ' όλη την Το-
σκάνη. Α π ό τη Μασσαλία έφτανε η εφημερίδα του Mazzini
Giovane Italia και άλλα έντυπα, είτε γαλλικά είτε Ιταλικά γραμ-
μένα από Ιταλούς φυγάδες, έφταναν από το Παρίσι 1 .
Η Χρηστή Κυβέρνηση, αφού προσπάθησε μάταια να αντι-
μετωπίσει το πρόβλημα με διώξεις, θέσπισε, το 1847, τον νόμο
γιατηνελευθεροτυπία, που έζησε τόσο λίγο όσο διήρκεσαν οι
ελευθερίες εκείνες. αν όμως το διάστημα ήταν πολύ μικρό, οι
καιροί ήταν πολύ ώριμοι. Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα
έκαμαν την εμφάνισή τους στην Τοσκάνη αρκετές πολιτικές εφη-
μερίδες όλων των αποχρώσεων : L'Alba, μεαρχισυντάκτη τον
Σικελό πρόσφυγα La Farina - La Patria, με διευθυντές τον
Bettino Ricasoli, τον Raffaello Lambruschini και τον Vin-
cenzo Salvagnolr ο Vieusseux αναγγέλλει την έκδοση της La
Fenice , που όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ 2 , στο Λιβόρνο
εκδίδεταιοCorriere Livornese· στην Πίζα κάνει την εμφάνι-
σή της η L'Italia με διευθυντή τον Biscardi και συνεργάτες τον
Montanelli, τον Centofanti, τον Matteucci και άλλους, πανε-
πιστημιακούς και μη, καθώς και τον Giusti 3 . Η L'Italia παρα-

1. Για τη δράση των φοιτητών στον τομέα του παράνομου τύπου, βλ.
εδώ «Πανεπιστήμιο της Πίζας-Πολιτική δράση».
2. η αναγγελία, με τον τίτλο «La Fenice, Rassegna Italiana, edita
e diretta da Gio: Pietro Vieusseux» και με τον κατάλογο των μελλοντικών
συνεργατών — όλα ονόματα κορυφαίων διανοουμένων του Risorgimento —,
δημοσιεύεται στην εφ. L'Italia, Anno I, No 2, 26 Ιουνίου 1947.
3. Moto της εφημερίδας ήταν οι λέξεις Riforme και Nazionalità και
η βινιέτα της εικόνιζε την ιταλική χερσόνησο με το στίχο του Πετρ
«Salve cara Deo tellus sanctissime, salve!». Διεξοδική αναφορά στις
πολιτικές εφημερίδες της εποχής δημοσιεύεται στην εφ. L'Alba της Φλω-
ρεντίας, α. I, 12 Ιουλίου 1847, No 15, σε άρθρο με τον τίτλο «La stam-
pa politica in Toscana» : «Αρχίζει μια νέα ζωή για μας, ο πολιτικός
Τύπος γεννήθηκε και δεν υπερεκτιμάμε τη σημασία του αν διαβεβαιώσουμε
ότιταμάτια της Ιταλίας και μεγάλου μέρουςτηςΕυρώπηςείναι στραμμ
παρακολούθησε όλη την προετοιμασία και τη μεγάλη έξοδο της Πολι-
τοφυλακής και της Φοιτητικής Φάλαγγας· παρακολούθησε και
την ήττα και έκλεισε δύο χρόνια μετά την έκδοσή της.
Δέκα χρόνια ακριβώς πριν από την ήττα, την εποχή των με-
γάλων μεταρρυθμίσεων του Λεοπόλδου Β',οργανώνεταιστην
Πίζα, με πρωτοβουλία του ίδιου του Αρχιδούκα, το πρώτο με-
γάλο συνέδριο Φυσικών Επιστημών. Είναι ένα γεγονός που θεω-
ρείται σταθμός στα πνευματικά και πολιτικά πράγματα όχι μό-
νο της Τοσκάνης, αλλά και ολόκληρης της Ιταλίας. Ο Λεο-
πόλδος, με τη διοργάνωση του συνεδρίου, Ικανοποίησε «την επι-
θυμία να φιγουράρει ακόμα μια φορά ως προστάτης και υπο-
στηρικτής των επιστημονικών σπουδών»1 και οι φιλελεύθεροι
λόγιοι βρήκαν μια χρυσή ευκαιρία να προπαγανδίσουν,αλλάκαι
να ζήσουν για δέκα πέντε μέρες, την ένωση της Ιταλίας.
Πρόσκληση πήραν όλοι οι λόγιοι τηςΙταλίαςπουασχολούνταν
μεταθέματα του συνεδρίου και οι πιο σημαντικές επιστημονικές
ενώσεις χωρίς εξαίρεση, αλλά τελικά πήραν μέρος μόνο αντι-
καθεστωτικοί διανοούμενοι. ο πάπας απαγόρευσε στους υπη-
κόους του όχι μόνο τη συμμετοχή, αλλάκαιτηναλληλογραφία
μετοσυνέδριο2. Πρόκληση εναντίον του Βατικανού θεωρήθηκε
η συμμετοχή στο συνέδριο του Francesco Orioli, εξόριστου από

προς εμάς για να δουν ποια χρήση θα κάμουμε [...] Πέντε πολιτικές εφη-
μερίδεςεκδίδονταιήδη στην Τοσκάνη [...] η Gazzetta di Finenze περιο-
ρίζεται στη δημοσίευση των κυβερνητικών διαταγών,οιάλλες όλεςανή-
κουν στο μεγάλο κόμμαπουθααποκαλέσουμε"liberale nazionale..."»
1. Alessandro Marucelli, «Scienziati Italiani a congresso-Pisa 1-15
ottobre 1839» στο Una città..., ό.π., σ. 115. η πρώτη τέτοια δόξα του
Λεοπόλδου ήταν η συμμετοχή του Μ. Δουκάτουστηνεπιστημονικήαποστολή
στην Αίγυπτο που πραγματοποίησαν οι Γάλλοι με τον Champollion. Την
Τοσκάνη εκπροσώπησε σ' αυτήν επάξια ο καθηγητής ανατολικών γλωσσών
του Πανεπιστημίου της Πίζας Ippolito Rosellini.
2. A.S.P. Comune F, 159, αντίγραφο της εγκυκλίου του Card. Lam-
bruschini προς όλους τους γραμματείς των πανεπιστημίων του παπικού
κράτους, Ρώμη, Σεπτέμβριος 1839.
3. Francesco Orioli
 το παπικό κράτος που έφτασε στην Πίζα ως εκπρόσωπος
Ιονίου Ακαδημίας 1 . Ο δούκας της Μοδένας απαγόρευσε επί-
σης στους υπηκόους του να πάρουν μέρος στο συνέδριο και το
ίδιο έκαμε ο Φερδινάνδος Β' στη Νάπολη. Όσοι υπήκοοι των
κρατών αυτών πήγαν στην Πίζα είτε ήταν εξόριστοι είτε δί-
δασκαν σε πανεπιστήμια άλλων κρατών. Α π ό τους Τοσκάνους
αναφέρονται ο G. Giorgini, Provveditore τότε του Πανεπιστη-
μίου, ο Rosini, ο Montanelli, ο Pietro Vieusseux, ο Enrico
Mayer, εξόριστος επίσης, ο Lambruschini, ο Cino Capponi, ο
Gio: Batta Niccolini... Είναι αυτοί και άλλοι που συνυπέγραψαν
την αίτηση να γίνουν τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος
Γαλιλαίου στην τελετή ενάρξεως του συνεδρίου και τελικά εισα-
κούστηκαν, μολονότι αυτό ήταν μια συμβολική ενέργεια που
στρεφόταν εναντίον του Βατικανού.

επιστημονικό περιεχόμενο του συνεδρίου. Ό σ ο για την πολιτική

του σημασία, οι Ιταλοί Ιστορικοί συμφωνούν ότι το συνέδριο
της Πίζας, ως πρόδρομος και άλλων συνεδρίων που ακολούθη
σεάλλεςπόλεις της Ιταλίας, συνετέλεσε στην καταπολέμησ
του τοπικισμού και ένοιξε το δρόμο σε προσπάθειες που α
ρούσαν στην ενιαιοποίηση των μέτρων και των σταθμών, του
νομισματικού συστήματος, των τελωνειακών δασμών κτλ. και
προετοίμαζαν το δρόμο για την ενωση 2 . Με την έννοια αυτή ήταν
δικαιολογημένοι οι φόβοι του Αυστριακού πρεσβευτή που έγραφε
ότι το συνέδριο ήταν προορισμένο να «εξασθενήσει κρυφά τις
ψυχές για να θεμελιώσει το κολασμένο έργο της ιταλικής ανα-
γέννησης» 3 .

1. Ο Francesco Orioli από τη Μπολόνια (1785-1856) ήταν πολιτικός

φυγάδας στην Κέρκυρα και δίδασκε φιλοσοφία στην Ιόνιο Ακαδημία.
Επέστρεψε στην Ιταλία μετά την αμνηστία που δόθηκε το 1848απότον
πάπα Πίο Θ'.
2. Alessandro Marucelli, ό.π., σ. 137.
3. Ρ. Tronci e G. Sforza, ό.π., σ. 352 (παράθεμα).
Πολιτικά ρεύματα

των Ιταλών ιστοριογράφων και στη μελέτη αυτή, είναι γενι-

κευτικός. Καλύπτει ένα ευρύ φάσμα ιδεολογιών που συγκρούονται
μεταξύ τους σε πολλά σημεία : στο θέμα της τακτικής υπάρχουν
διαφωνίες ανάμεσα στους οπαδούς της ένοπλης εξέγερσης 1 και
τους μετριοπαθείς οπαδούς των μεταρρυθμίσεων, που αποστέρ-
γουν την ανοιχτή σύγκρουση με τον Αρχιδούκα και προσπαθούν
να αποτρέπουν τις εντάσεις 2 . ως προς τις δυνάμεις, στις οποίες
πρέπει να στηριχθεί το κίνημα, άλλοι στρέφονται προς την ανερ-
χόμενη αστική τάξη, τους διανοούμενους και τη νεολαία, ενώ
οι λεγόμενοι οπαδοί του Idealismo Cattolico προσπαθούν να
προσεταιριστούν τον κλήρο 3. Οι μοναρχικοί φιλελεύθεροι πιστεύουν
στη δυνατότητα να δημιουργηθεί κράτος ελευθερίας χωρίς να
πέσουν οι πριγκηπικοί θρόνοι, ενώ οι δημοκρατικοί οραματίζο-
νται την πολιτεία των ίσων. στο μεγάλο θέμα της ενώσεως σο-
βεί μια σύγκρουση ανάμεσα στους αυτονομιστές και τους ενω-
τικούς που εκδηλώνεται εντονότερη στις παραμονές του δημο-
ψηφίσματος για την ενσωμάτωση της Τοσκάνης στο Piemonte.
στο γλωσσικό ζήτημα, που συνδέεται άμεσα με τις πολιτικές
ζυμώσεις της εποχής, η Τοσκάνη γίνεται το επίκεντρο της δια-
μάχης ανάμεσα στους καθαρολόγους (puristi), που κηρύσσουν

1. Η τάση αυτή εκπροσωπήθηκε στη Λομβαρδία, θεωρητικά και πρα-

κτικά, από τον Carlo Cattaneo. στην Τοσκάνη είχε μικρή απήχηση, αν
εξαιρέσουμετηνπερίοδο 1848-49 και 1858-59. ο G. Montanelli φαίν
νατηνεκπροσωπεί στην Πίζα σε μια μόνο φάση της πολυκύμαντης π
τικής σταδιοδρομίας του.
2. Τη σχετική Θεωρία εισηγήθηκε ο V. Cuoco, που υποστήριζε ότι
ηελευθερίακατακτάται με την αρετή.
3. Θεωρητικός της τάσης αυτής ήταν ο Vincenzo Gioberti, φιλόσοφος
και πολιτικός, που οραματιζόταν την ενοποίηση της Ιταλίας υπό το
τρο του πάπα.
την επιστροφή στη γλώσσα της Φλωρεντίας του 14ου αι. και την
απαλλαγή της από τους βαρβαρισμούς που της άφησε η Γαλλο-
κρατία, και στους ανανεωτές, που πρεσβεύουν τον σεβασμό στη
γλωσσική πραγματικότητα της εποχής 1 .

όλο το διάστημα της πρώτης πεντηκοναετίας του αιώναγιανα

δώσει τη θέση της στη νέα κατάσταση των πολιτικών πραγμάτων,
που διαμορφώθηκε εξαιτίας των νέων μεθόδων διακυβερνή-
σεως στην Τοσκάνη, αλλά και της γενικότερης Ιταλικής συγκυ-
ρίας, στη δεκαετία 1849-1859.
Oι ιδιότυπες πολιτικές συνθήκες στην Τοσκάνη,ιδίωςστο
διάστημα της πατρικής και φωτισμένης κυβερνήσεως του Λεο-
πόλδου Β', από το ένα μέρος επέτρεψαν την κυκλοφορία των
ιδεών και την άνθηση της διαφωτιστικής κίνησης κιαπότο

στα άλλα ιταλικά κράτη οποιαδήποτε αντίσταση πληρωνόταν με

αίμα, στην Τοσκάνη γίνονταν, συχνά με την άδεια της κυβερ-
νήσεως, μνημόσυνα προς τιμήν των θυμάτωντηςαυστριακής
η της παπικής θηριωδίας. Εξαίρεση αποτελεί μόνο το Λιβόρνο
που, σε αντίθεση με την ειρηνική και φιλήσυχη Πίζα, γνώρισε
κατά καιρούς άλλου τύπου εντάσεις του απελευθερωτικού αγώνα.
Ό τ α ν όμως οι ένοπλοι Λιβορνέζοι φτάνουν στην Φλωρεντία το
1849, αντιμετωπίζονται, ακόμα και από τους φιλελεύθερους κα-
τοίκους, με δυσπιστία και δυσαρέσκεια 2.

τική της Χρηστής Κυβερνήσεως προκαλεί ρευστότητα και ιδεο-

λογικές μετατοπίσεις που κάνουν δύσκολη τη διαγραφή των πο-
λιτικών ρευμάτων. Υπάρχει ωστόσο μια κοινότηταιδανικώνπου

1. Στο «δημοτικιστικό» κίνημα των αρχών του αιώνα ηγείται ο Vin-

cenzo Monti, ενώ καθαρεύοντες ήταν ο Antonio Cesari, ο Basilio Puoti
και ο Luigi Fornaciari. Στην Τοσκάνη τοσκανίστας, δηλαδή καθαρολόγος,
ήταν ο G. Rosini.
2. G. Giusti, ό.π. σ. 191-192.
διατρέχει όλες τις τάσεις και γίνεται ορατή στις κρίσιμες στιγ-
μές, όπως στον πόλεμο του 1848. Πάνω και πέρααπότους
άμεσους η και τους απώτερους στόχους, κυριαρχεί σε όλους τους
φιλελεύθερους ο ρομαντικός εθνικισμός, η πίστη στα δικαιώματα
του ανθρώπου και το ενδιαφέρον για την κοινή πανανθρώπινη
μοίρα. Ό σ ο προχωρεί ο αιώνας, νικούν οι ενωτικές τάσεις στη
μάχη εναντίον του τοπικισμού που έχει βαθιά τις ρίζες, ιδιαίτερα
στην Τοσκάνη, εξαιτίας του ένδοξου, πολιτισμικού κυρίως, πα-
ρελθόντος της. Ακόμα και οι εντάσεις του γλωσσικού ζητήματος,
που είχαν φέρει συχνά αντιμέτωπους τους Τοσκάνους με τους
Λομβαρδούς διανοούμενους, υποχωρούν από την πίεση των ανα-
γκών του διαφωτισμού. Οι αναμνήσεις της εποχής των comuni
εξασθενούν χρόνο με το χρόνο και δίνουν τη θέση τους στο κοινό
σημείο αναφοράς, που είναι η δόξα της αρχαίας Ρώμης. Ο Ιτα-
λικός ρομαντισμός σ' αυτό ακριβώς διαφέρει από τον ρομαντισμό
των άλλων ευρωπαϊκών λαών και προσεγγίζει τον ελληνικό : δεν
εξουδετέρωσε ποτές τις κλασικιστικές τάσεις.
Ό σ ο για τα χριστιανικά ιδανικά, ούτε αυτά ήταν δυνατόν να
μην επενεργούν στην διαμόρφωση των ιδεολογιών και στη στή-
ριξη των αγώνων μιας κοινωνίας τόσο προσηλωμένης σ' αυτά.
Μόνο που χρειάστηκε να αναχθούν σε άλλες σφαίρες για να μην
προσομοιάζουν με ό,τι εκπροσωπούσε τότε το Βατικανό. Πολι-
τικές κινήσεις μείζονος σημασίας, όπως η Giovane Italia, εξέ-
λιξαν και βάθυναν το θρησκευτικό αίσθημα, με νέο όμως χρώμα,
και στήριξαν σ' αυτό την αφυπνιστική τους προσπάθεια.

μυστικών εταιρειών, μόνο που σπάνια οδήγησε εκεί σε επανα-

στατικά κινήματα : ο καρμποναρισμός, που κίνησε στη Νάπολη
και στο Piemonte τα κινήματα του 1820 και 1821, εξαπλώθηκε
και στην Τοσκάνη, αλλά αντιμετωπίστηκε από τον Fossom-
broni «σαν μια παιδική αταξία» 1 και δεν προξένησε τίποτε αξιο-

ι. «Come una ragazzata» (Montanelli, ό.π., σ. 38). Επίσης G. Sal-

vemini, Scritti sul Risorgimento, Milano 1961, σ. 402: «η Τοσκάνη
αξιομνημόνευτο εκτός από την αυτοκτονία ενός νέου που απογοητεύ-
τηκε επειδή ένας φίλος, στο σπίτι του οποίου είχε ζητήσει κατα-
φύγιο μετά από «συστάσεις» που του έκαμε η αστυνομία, του
αρνήθηκετηφιλοξενία.
Αλλά οι καιροί ωριμάζουν. στις αρχές της 10ετίας του '30

Giovane Italia. Η οργάνωση, που έμελλε να πρωτοστατήσει

στονενωτικό-απελευθερωτικό αγώναωςτο τέλος της 10ετίας
του '40, πλαισιώθηκε εκεί αρχικά από τους κύκλους του Indica-
tore Livornese μετά το κλείσιμο του περιοδικού : τον Guerrazzi,
τον Pietro Bastogi, πλούσιο καταστηματάρχη του Λιβόρνου, τον
Enrico Mayer, διαπρεπή παιδαγωγό και, φυσικά, τον Mazzini
που ήλθε στην Τοσκάνη το 1830. οι καθηγητές και οι φοιτητές
του Πανεπιστημίου της Πίζας, όπως θα δούμε,δενέλειψαναπό
το προσκλητήριο.

στη Μασσαλία. Α π ό εκεί, αλλά κι από το Παρίσι,έφτανανοι

οδηγίες, τα φυλλάδια και τα θεωρητικά κείμενα 1. Σύμφωνα με
τα φυλλάδια, επικεφαλής του επαναστατικού στρατού βρίσκονταν
κόμητες, μαρκήσιοι, πλούσιοι ιδιοκτήτες, δικηγόροι, δόκτορες της
νομικής και της Ιατρικής, οι περισσότεροι με στρατιωτικές σπου-
δές στο εξωτερικό" στη βάση υπήρχαν χιλιάδες οπλισμένων απο-
στόλων (apostoli armati). «Πάντα η ίδια ιστορία», όπως παρα-
τηρεί ο Montanelli, «για τις χιλιάδες των φανταστικών μαχη-
τών [...] Κι όμως οι θεωρίες του Mazzini αξιοποίησαν ως επανα-
στατικό κίνητρο τον καθολικισμό, που ώς τότε ηχούσε στ' αυτιά
της πανεπιστημιακής νεολαίας ως Ιερά εξέταση» 2 .

κυβερνήθηκε με ήπιους τρόπους, πατριαρχικούς, αποχαυνωτικούς: η ανα-

ταραχή εκδηλώθηκε εκεί λιγότερο παρά στις άλλες περιοχές της Ιταλίας"
οι μυστικές εταιρείες είχαν εκεί ελάχιστη επιρροή».
1. Η πολιτική φιλοσοφία του αρχηγού της Giovine Italia στο G.
Mazzini, Scritti editi ed inediti, Τόμοι 100, Imola 1906-1943.
2. ό.π., σ. 42.
χριστιανικά ρεύματα που προέρχονταν από τη Γαλλία: αρκετοί
οργανώθηκαν στις μυστικές «εκκλησίες» των Σενσιμονιστών 1 και
μια μικρή τέτοια εκκλησία συγκροτήθηκε από φοιτητές του Πα-
νεπιστημίου της Πίζας το 1832. Σύντομη ζωή και μικρό αριθμό
οπαδών είχαν οι Carbonari riformati, που είχαν έδρα την Πίζα,
οι Veri Italiani και η Legione Italiana. Αρκετά μέλη των
οργανώσεων αυτών δικάζονταν κατά καιρούς και καταδικάζονταν,
αλλά ο Αρχιδούκας τους έδινε χάρη. άλλοι πατριώτες, κορυ-
φαίοι διανοούμενοι οι περισσότεροι, οδηγούνταν στις φυλακές,
όπου έμεναν για μικρό διάστημα ασχολούμενοι με το συγγρα-
φικό τους έργο. Πολύ λίγοι Τοσκάνοι εξορίστηκαν, αλλά κι αυτοί
για λίγο διάστημα, ενώ στους ξένους επιβαλλόταν, και μάλιστα
υπό τύπον «συμβουλής», η απομάκρυνση από το Μ. Δουκάτο.
«Κι ενώ η κυβέρνηση της Τοσκάνης κατασκεύαζε αυτά τα "ζα-
χαρωμένα θύματα", όπως πνευματωδέστατα τα χαρακτήρισε ο
Salvagnoli, οι δίκες των μελών της Giovane Italia εσταζαν
αίμα στο Piemonte» 2 .
Ό σ ο φτωχός είναι ο κατάλογος των μαρτύρων της αντίστα-
σης στην Τοσκάνη, τόσο μεγάλος είναι ο αριθμός των πολιτών
που, χωρίς να είναι μέλη καμιάς οργάνωσης, πήραν μέρος σε
νόμιμες η και παράνομες πολιτικές εκδηλώσεις, επιδιώκοντας,
καθώς λέει ειρωνικά ο Giusti, «να σώσουν συγχρόνως την πα-
τρίδα και το τομάρι τους» 3 . οι πόλεις της Τοσκάνηςέζησανστο
διάστημα μιας εικοσαετίας περίπου (1830-1849) μια κλιμάκωση
πολιτικού αναβρασμού, που εκφραζόταν είτε με πανηγυρισμούς
είτε με διαμαρτυρίες και που έφτασε σε κορυφώσεις απίστευτες
τις παραμονές του Πρώτου Πολέμου της Ανεξαρτησίας. Η αντί-
στοιχη κλίμακα των παραχωρήσεων του Λεοπόλδου δεν οφείλεται

1. στο ίδιο, σ. 45.

2. στο ίδιο, σ. 42. ο Vincenzo Salvagnoli (1802-1861) ήταν στέλεχος
της Accademia dei Georgofili, συγγραφέας και ποιητής.
3. ό.π. σ. 49.
μόνο στη μακροθυμία του. Και επιτέλους : όταν το επέβαλαν
οι καιροί, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι διακινδύνευσαν και «το τομάρι
τους» στις μάχες της Λομβαρδίας και μερικοί το έχασαν...

ξαρτησίας (1849-1859) οι πολιτικές τάσεις στην Τοσκάνη δια-

μορφώνονται διαφορετικά. Καθώς η κυβέρνηση της Φλωρεντίας
δεν διαφέρει πια πολύ από τις κυβερνήσεις των άλλων Ιταλικών
κρατών, τα χαρακτηριστικά των πολιτικών ρευμάτων στην Το-
σκάνη είναι εκείνα που αποδίδονται στις αντίστοιχες κινήσεις
όλης της Ιταλίας. Η συνθηκολόγηση των πριγκήπων με την
Αυστρίακαιηκατάπνιξη των επαναστατικών κινημάτων που
εξακολουθούσαν μετά την ήττα απέδειξε πόσο ουτοπιστική ήταν
η ιδέα της απελευθέρωσης με τη βοήθεια των θρόνων. Ουτοπι-
στική είχε αποδειχθεί, εξαιτίας της μεταστροφής του Πίου Θ',
και η ελπίδα για ένα παπάτο εθνικό και μεταρρυθμιστικό κι
έτσι άδοξα «έδυσε ο νεογκουελφισμός» 1. Οι ηγέτες του Risorgi-
mento αντιλήφθηκαν ότι ο εχθρός ήταν ένας : η Αυστρία. Η
δύναμη αυτή μπορούσε να αντιμετωπιστεί σε ευρωπαϊκό επί-
πεδο κι όχι στις πλατείες των Ιταλικών πόλεων κι η μόνη Ιτα-
λική δύναμη που μπορούσε να διεξαγάγει τον αγώνα αυτόν ήταν
το Βασίλειο του Piemonte. Οι αντιμοναρχικοί υπέστειλαν τις
σημαίες τους. οι κήρυκες των οικονομικών, κοινωνικών και πολι-
τικών αναδιαρθρώσεων δεν εύρισκαν οπαδούς μέσα σε κοινωνίες,
όπου είχε επικρατήσει η ιδέα του «primum vivere» : πρώτα να
υπάρξει η ενωμένη Ιταλία κι ύστερα να ασχοληθούμε με το πώς
θα υπάρξει. «στην τάξη των εύπορων αστών, που ήταν προοδευ-
τική στην πολιτική και συντηρητική στα κοινωνικά ζητήματα
καιπουείχε πτοηθεί από μερικά λαϊκά και αγροτικά κινή-
ματα [...] λειτουργούσαν, μετά το '49, ενδοιασμοί και φόβοι
μήπως η οικονομική -κοινωνική τάξη απειληθεί από την πρόοδο

1. «Tramontò il neoguelfismo» (G. Volpe, Italia moderna, Firenze

1943, σ. 19).
 του σοσιαλισμού» 1. Ακόμα και η πτέρυγα του Mazzini
νόταν να προσβλέπει με ελπίδα στο Βασίλειο του Piemonte και
να επικροτεί, έστω και εκ των υστέρων, τους χειρισμούς
Καβούρ.

ρακτηρίζονται από «τη συμφωνία και την αλληλεγγύη, με την

οποία δρούσαν, τουλάχιστον στην πράξη, διαφορετικές επί σκη-
νής δυνάμεις, που γίνονταν όλο και πιο συγγενείς και ικανές για
συνεργασία: η μοναρχία και ο "λαός", ο βασιλικός στρατός και
οι εθελοντές, ο Καβούρ με τους μετριοπαθείς οπαδούς τουκα
Garibaldi με τις Camicie rosse. ανθρωποι ή ομάδες δράσης
διαφορετικές μεταξύ τους. Δεν έλειπε —απών αλλά παρών—
ούτε ο Mazzini...» 2

όχι λίγο : κύματα εθελοντών, ανάμεσα στους οποίους και φοι-

τητές, έφευγαν από τη Φλωρεντία, τη Σιένα, το Λιβόρνο, τη
Λούκα, την Πίζα για να καταταγούν στο στρατό του Piemonte
στον Δεύτερο Πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Τέλος, το 1861,
δεύτερη φάλαγγα φοιτητών πολεμιστών έφευγε από το Πανε-
πιστήμιο της Πίζας για ν' ακολουθήσει τον Garibaldi στην Εκ-
στρατεία των χιλίων.

1. G. Volpe, ό.π., σ. 20. ο Volpe, ως μελετητής της γενικότερης

πολιτικής ιστορίας, δεν επιμένει, φυσικά, σε μικρότερης σημασίας ίδιο-
τυπίες, όπως, για παράδειγμα, την επιβίωση ως το 1859 της τάσης των
αυτονομιστώνστηνΤοσκάνη που επιβεβαιώνεται και από τα αποτελέσματα
του δημοψηφίσματος: σε 386.445 ψηφοφόρους οι 366.571 ψήφισαν υπέρ
τηςενώσεωςμετησυνταγματική μοναρχία της Σαβοΐας, 14.925 υπέρ του
χωριστού βασιλείου και 4.949 ψήφοι ακυρώθηκαν (Paolo Tronci e G.
Sforza , ό.π. σ. 475).
2. στο ίδιο, σ. 33-34. ο Mazzini, εξόριστος τότε στην Αγγλία,
ήταν παρών με τα γραπτά του και την προπαγάνδα του. Πρβ. επίσης
Αντώνης Λιάκος, ό.π., σ. 23 κ.ε. για ερμηνεία των εξελίξεων μετά το '48
και κριτική της σχετικής πολιτικής φιλολογίας, βλ. Α. Granisi, ό.π.,
σ. 83 κ. ε.
4. Gian Pietro Vieusseux
 Έλληνες και Φιλέλληνες

Έ χ ε ι διαγραφεί ήδη, σε γενικές γραμμές, το πνευματικό και

πολιτικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο έζησαν οι Έλληνες φοιτη-
τές της Πίζας. στην εικόνα που δόθηκε αξίζει να προστεθεί η ιδιαί-
τερη σχέση της Ιταλικής διανόησης —που το άνθος της εκφραζό-
ταν στην Τοσκάνη μέσω της Ανθολογίας— με τον ελληνικό αγώνα
καιτονΕλληνισμό γενικότερα. Απαύγασμα της γενικότερης αυ-
τής σχέσης είναι όσα θα εκτεθούν παρακάτω για τη συμπεριφορά
των Τοσκάνων προς τους Έλληνες που σπούδαζανεκεί,αλλάκαι
γιατηστάση των ίδιων των Ελλήνων φοιτητώναπέναντιστην
Ιταλική υπόθεση.
«Ειλικρινά φιλελεύθεροι, ο Vieusseux και οι φίλοι του είχαν
συνεχώς το βλέμμα προσηλωμένο σε οποιοδήποτε σημείο της Γης
διεξαγόταν αγώνας για την ελευθερία [...]. Υπέρ του ελληνικού
λαού πήραν μέρος ανοιχτά γιατί βρισκόταν πιο κοντά τους και
μπορούσαν γι' αυτό να του συμπαρασταθούν έμπρακτα. Τα αισθή-
ματά τους γι' αυτόν ήταν πραγματικά αδελφικά" στη μοίρα του
έβλεπαν να απεικονίζεται η μοίρα της Ιταλίας. Τους φαινόταν ότι
ο ελληνικός λαός θυσιαζόταν για χάρη όλων των καταπιεζόμενων
λαών [...] το παράδειγμα του ελληνικού λαού το αισθάνθηκαν
ως υψηλή προτροπή προς την Ιταλία» 1 .

1. Raffaele Ciampini, Gian Pietro Vieusseux, I suoi Viaggi, i suoi

giornali, i suoi amici, G. Einaudi Editore, 1953, σ. 162-163. Χαρακτηρι-
στικοί είναι οι στίχοι του Tommaseo που παρατίθενται στις ίδιες σελίδες:

«Sorge un popol d'eroi, testé cattivo

Di pochi schiavi, ed or di re terrore
Nell'ira amante nel partir giulivo,
Che modesto trionfa e altero muore
Che per ogni fedel, per ogni oppresso
Pugna, e per la mia patria, e per me stesso».

«Vedi, Italia a te guarda, e con desio

ζήτημα της ελληνικής επανάστασης που τους απασχόλησε συνε-
χώς στο διάστημα από το 1822 ως το 1827. «Ήτανένααπότα
ιστορικά συμβάντα που κρατούσαν τους φιλελεύθερους Ιταλούςκαι
κυρίως τους Φλωρεντινούς σε αδιάκοπη αγωνία. Η είδηση μιας
ελληνικής ήττας θεωρούνταν εθνική συμφορά»1.

ετία του '20, ο Mario Pieri, υποστηρικτής της ελληνικής υπόθε-

σης και φανατικός φιλελεύθερος. Μετέχει στις συναντήσεις στο
σπίτι του Vieusseux και περιγράφει στο ημερολόγιό του τις συζη-
τήσεις για την Ελλάδα σε πολλές σελίδες γεμάτες με επιφωνή-
ματα, στεναγμούς, επικλήσεις στον γενναίο ελληνικό λαόκαιστην
Ιστορία, τον μόνο αμερόληπτο κριτή μέσα σ' έναν κόσμο γονατι-
σμένο μπροστά στους τυράννους και αντίπαλο προς την ελευθερία 2.
Επιφανείς Έλληνες, ελληνιστές και Φιλέλληνες συχνάζουν στο
Gabinetto: Ο Μουστοξύδης, ο Guilford, ο Fauriel, ο Dela-
vigne, «κάποιος Έλληνας Νικολαΐδης», ο Felice Bellotti, ο Ro-

Alleata te chiama, et te sorella:

Non men grave di colpe in faccia a Dio,
Non men di te piagata e non men bella».

1. στο ίδιο, σ. 110. μια εξήγηση του φαινομένου αυτού

ήταν βέβαια μόνο ιταλικό— δίνει ο Αλέξης Πολίτης στο η ανακάλυψη των
δημοτικών τραγουδιών. Προϋποθέσεις, προσπάθειες και η δημιουργία μιας
πρώτης συλλογής, Αθήνα, Θεμέλιο 1984, σ. 164-165: «η έκρηξη μιας
επανάστασηςμεδύο, διαδοχικά, εστίες στα Βαλκάν
αναπάντεχογιατιςφιλελεύθερες δυνάμεις [...]. Καθώς [το ελληνικό πρόβλημα]
αντιστοιχούσεμεταεπιτόπιαπροβλήματα, παρείχε ε
τα. Οι ειδήσεις οι σχετικές, που κυριολεκτικά γέμιζαν τα καθημερινά
τα περιοδικά φύλλα, αποτελούσαν εσωτερικέ
ειδήσεις. Δεν είναι γραμμένες για να πληροφορήσουν, παρά για να κάμουν
αντιπολίτευση,ναδημιουργήσουν συσπειρώσεις· να προπαγανδίσουν τ
ληνικό ζήτημα, καλά, αλλά κυρίως τις ιδέες που θεωρούν ότι εκπροσωπεί».
2. Φλωρεντία, Biblioteca Riccardiana, Carte Pieri, Le Memorie
inedite.
Rosini,οRosellini... 1 Α π ό τον Γκίλφορντ, κάθε φορά που εκείνος ε-
πισκέπτεται την Τοσκάνη, ο Pieri μαθαίνει τις τελευταίες ειδήσεις
γιατηνελληνική επανάσταση και τις μεταφέρει στο Gabinetto,
απ' όπου διαδίδονται σε πλήθος άλλα μέρη. Άλλοτε μαθαίνει τα
γεγονότα μέσω του Έλληνα τραπεζίτη του Γεωργίου Μπέτσου:
«... εξαιρετικά ευχάριστα νέα για την υπόθεση των Ελλήνων: συ-
νεχείς νίκες στη στεριά και στη θάλασσα θ' ακούσουμε σε λίγο.
Ας γινόταν το ίδιο και στην Ισπανία ! αν χαθούν αυτές οι δύο
υποθέσεις, αλλοίμονο στην ανθρωπότητα !» 2 .
Μεταξύ Λιβόρνου και Φλωρεντίας κινείται την ίδια περίοδο
ηΑγγελικήΠάλλη, Λιβορνέζα λογία από πατέραΗπειρώτη,που
παντρεύτηκε αργότερα τον Ferdinando Bartolomei. Tο σπίτι της
στο Λιβόρνο στάθηκε, μεταξύ 1824 και 1826, το κέντρο συναντή-
σεως των Φιλελλήνων και γενικότερα μια εστία φιλελεύθερης προ-
παγάνδας. Ο Pieri την παρουσιάζει να απαγγέλλει σκηνές από
τραγωδίες σε μια συγκέντρωση στο σπίτι του Vieusseux. Θαυ-
μάζει την ελληνική κατατομή της, τη ζωντάνια της φυσιογνωμίας
της και ανακράζει: «Oh miei Greci !» 3 .

1. Della vita di Mario Pieri Corcirese scritta da lui medesimo, Fi-

renze, Le Monnier 1850, βιβλ. V, σ. 31-33, 38, 47. Πρβ. Arturo Linaker,
La vita e i tempi di Enrico Mayer, G. Barbèra Editore, Firenze 1898,
σ. 26: «Εκεί [στο Gabinetto] συναντιόταν ο Niccolini, ο Manzoni, δ
Giacomo Leopardi [...] ο Μουστοξύδης, ο Orioli, ο Mamiani, ο Cino
Capponi, ο G. Β. Zannoti, δ στρατηγός Colletta, δ συνταγματάρχης Ga-
briele Pepe, δ Φιλέλληνας συνταγματάρχης Fabier [...]. Πίσω από αυτούς
συνωστιζόταν ένα πλήθος από νεαρούς λογίους...» για τις σχέσεις του Fauriel
μετουςΈλληνες καιΦιλέλληνες της Ιτα
τον Μουστοξύδη, βλ. Αλέ
και σημ.
2. CartePieri,ό.π.
3. Carte Pieri, ό.π., 23 Μαΐου 1824. Ή Angelica Palli Bartolomei,
που
τρια και συγγραφέας. Ως συμβολή στον ελληνικό αγώνα, εξέδωσε η δημο-
σίευσε στα πιο έγκριτα περιοδικά πλήθος πεζογραφήματα και ποιήματα:
ιστορικό μυθιστόρημα Alessio ossia gli ultimi giorni di Psara, Italia 1827'
seo. Ως Δαλματός, ήταν περισσότερο διαθέσιμος να ταυτιστεί με
τουςαγώνεςτωνΕ λ λ ή ν ω ν που ξυπνούσαν στην ψυχή του «κάτι
απότηνπαλιά "ενετική" ευαισθησία του» 1 . Τίποτε δεν εκφρά
ζει πιο αποκαλυπτικά τη στάση των Ι τ α λ ώ ν (κι όχι μόνο) Φιλελ-
λήνων απέναντι στην ελληνική επανάσταση από τα λόγια του T o m -
m a s e o : «στο συναίσθημα που μας συνέχει για την τύχη των Ε λ -
λήνων [...] συγχέεται ο θαυμασμός για το παρόν και η ευγνωμο-
σύνη για το παρελθόν» 2 . Τρία χρόνια αργότερα, όταν πλησιάζει
η στιγμή να κριθεί η τύχη της Ε λ λ ά δ α ς , ο T o m m a s e o θα γ
ψει ότι «η νέα κίνηση που δόθηκε από τα κινήματα της Ε λ λ ά δ α ς
στα πράγματα της Ευρώπης πρέπει να ορίζει, από τώρα και
εξής,μιανέα εποχή στα ευρωπαϊκά χρονικά» 3 .

«Alla Grecia», L'alleanza, 13, Milano" Calliroe, Racconto greco, Milano'

Il maggiore D'Argincourt, aneddoto della sollevazione ellenica del 1854,
Milano, κ.ά. με την Ελληνοϊταλίδα ποιήτρια συνδεόταν στενά και ο Enrico
Mayer. Tο 1820, νεότατος ακόμα, είχε γράψει το «Ragionamento sopra
il "Tieste", tragedia di Angelica Palli», που στάθηκε αφορμή να δημιουρ-
γηθεί μεταξύ τους μια σταθερή και ειλικρινής φιλία (Arturo Linaker, ό.π.,
σ. 12-13 και 16).
1. Giovanni Spadolini, «Niccolò Tommaseo e l'Indipendenza greca»
στο Risorgimento greco e filellenismo italiano,
Sole, 1986, σ. 90-91.
2. Ν. Tommaseo, «Storia della Regenetazione della Grecia, dal 1740
al 1824, di F.C.H.L. Pouqueville trad. ill. da Stefano Ticozzi, Italia
1825 (finora tomi 5 in 16o). Compendio della storia del Risorgimento
della Grecia dal 1740 al 1824, Italia 1825, tomi 2 in 16o» [Recensione],
Antologia, No 21, Μάρτιος 1826, σ. 94-95.
3. του ίδιου, «Viaggio letteraio nella Grecia, ο lettere sui Greci
antichi e moderni, con un parallelo de'loro costumi. Del sig. Guys
dell' Accad. di Marsiglia, Vers, dal francese, Roma 1828, vol. IV, Tip.
Ajani, K.X.Y.» [Recensione], Antologia, IV e 35, Αύγουστος 1829, σ.
128-131. για τα άλλα δημοσιεύματα του Tommaseo στην Ανθολογία, βλ.
«Elenco degli articoli di soggetto greco apparsi nella "Antologia" di
G. P. Vieusseux (1821-1832)», επιμέλεια Evi Valma Pawloff, στο Risorgi-
mento greco..., ό.π., σ. 438 κ.ε. τα άρθρα του Tommaseo υπογράφονται
με το ψευδώνυμο
 Ό σ ο για τον Enrico Mayer, στους κύκλους της Ανθολογίας
τον θεωρούσαν ελληνα 1. Φίλος και μαθητήςενόςΈλληνα,του
Δρόσου, γνώστης όχι μόνο της αρχαίας αλλά και της νέας ελλη-
νικής γλώσσας, σύχναζε στα σπίτια των Ελλήνων του Λιβόρνου,
πουτονδέχονταν με αγάπη, και ήταν ενθουσιασμένος από τα λαμ-
πρά δείγματα της ιδιοφυΐας της Πάλλη. «στο σπίτι της», γράφει
ο ίδιος στον Chivizzani, «έφταναν αδιάκοπα νέα από την Ε λ -
λάδα Ικανά να εμπνεύσουν θαυμασμό και συγχρόνως τρόμο» 2 . μέ-
σα σ' αυτό το κλίμα εμπνεύστηκε ο Mayer τον «Ditirambo sulla
Grecia» και τον έστειλε στην Ανθολογία, όπου όμως δεν δημο-
σιεύτηκε ποτέ. ο Vieusseux, στις 18 Οκτωβρίου 1821, ζήτησε
τηνάδειανατονδημοσιέψει, αλλά η λογοκρισία του την αρνήθηκε.
Ο λογοκριτής πατήρ Mauro Bernardini, σε γράμμα του προς τον
πρόεδρο Puccini, εντοπίζει τα σημεία όπου ο ανώνυμος ποιητής
συνδέει την επανάσταση των Ελλήνων με την επανάσταση στη
Νάπολη και υπογραμμίζει τους στίχους «Feroci tiranni ! trema-
te! tremate!/Per voi l'ora di morte in Ciel suonò». Ο Puccini
όχι μόνο δεν επέτρεψε τη συγκεκριμένη δημοσίευση, αλλά και διέ-
ταξε να απαγορεύεται στο εξής «κάθε παρόμοιο ποίημα η σύν-
θεση σχετική με την παρούσα κατάσταση της Ελλάδας» 3 .

Vieusseux, ο Mayer ζήτησε την άδεια για τη δημοσίευση του

απότιςαρχές τηςΛούκας 4. «αν ήταν στο χέρι μου», γράφει ο
Vieusseux στον Mayer, «η Ανθολογία θα γινόταν θ πιο εύγλωτ-
τος υποστηρικτής των Ελλήνων μα έχουμε να κάμουμεμεμια
λογοκρισία η οποία εξαρτάται από τη Βιέννηκαιέτσιεξηγείταιη
τύχη του "Διθυράμβου" σου και η δική μου σιωπή. δεν πρέπει
όμως να αποθαρρύνεσαι και μην αμελείς να μου στέλνεις κείμενά

1. Arturo Linaker, ό.π., σ. 27.

2. στο ίδιο σ. 16.
3. A.S.F. Buon Governo Segreto, 1821, f. 97, n. int. 4963.
4. A. Linaker, ό.π., σελ. 19, όπου και παραπομπή στο Arch. Mayer.
σου. Γράφε λοιπόν, κύριε Φιλέλληνα 1 και, όσο περνάει από το χέρι
μου, θα δω με μεγάλη χαρά το όνομά σου να φιγουράρει στο περιο-
δικό μου» 2 .

στην Ανθολογία το άρθρο «Cenni sulla lingua romaica»,πουο

πατήρ Bernardini επέτρεψε να δημοσιευτεί με μια μόνο τροπο-
ποίηση:στηφράση «Τώρα που όλα τείνουνναοδηγήσουνκαι
πάλι την Ελλάδα στην παλιά της δόξα» επέβαλε να αντικατα-
στάθει η λέξη «Ελλάδα» με τη λέξη «ελληνική λογοτεχνία» 3 .
Μετά τρία χρόνια (Αύγουστος 1824) ένα ακόμα μεγάλο ποίη-
μα κόβεται από την λογοκρισία. Είναι το «In morte di Lord
Bayron, ode alla Grecia» του Mayer 4 . O Mayer είχε γνωρίσει
τον Byron στο Λιβόρνο, στο σπίτι του Άγγλου λογίου John
Webb που τον είχε προσλάβει ως παιδαγωγό της κόρης του και
ως γραμματέα για τις εμπορικές του υποθέσεις.ΤονΙούλιοτου

1. Στο πρωτότυπο «Ellenofilo», το ψευδώνυμο που χρησιμοποιούσε

Enrico Mayer. ένα μεγάλο μέρος του «Διθυράμβου» παραθέτει ο Α.
Linaker, ό.π., σ. 20 κ.ε. Πρβ. και De Rubertis, L'antologia di Gian
Pietro Vieusseux, F. Campiteli Editore, Foligno X.X., σ. 11
2. στο ίδιο, σ. 26.
3. A.S.F. Buon Governo Segreto, 1821, f. 97, n. int. 4963. το άρ-
θρο του Mayer δημοσιεύτηκε τελικά στο No 12 της Ανθολογίας, Δεκέμβριος
1821. για τα άλλα δημοσιεύματα του Ellenofilo, που περιέργως ο Ciampini
τονονομάζει«Filelleno», βλ. Evi Valma Paw
4 «Αυτή η σύνθεση δεν έχει μεγάλη αξία, αλλά αναφέρεται σε ένα θέμα
ύποπτο», γράφει ο πατήρ Bernardini (A.S.F., Buon Governo Segreto,
1824, f. 10, n. 100, int. 177). Πράγματι :
«Figli di Grecia! il cantico
Animator delle armi
Ceda un istante al flebile
suon de' funerei carmi;
Talor gl'inni che intuonansi
De' morti sulla tomba
Possono accender gli animi
Come guerriera tromba...»
1823, λίγο πριν σαλπάρει το «Ηρακλής»πουθατονέφερνεστην
Ελλάδα, ο Byron παρέδωσε στον Webb πολλά από τα χαρτιά
του με την παράκληση να καούν παρουσία του Mayer 1 .

νατο του Αλέξανδρου Υψηλάντη:

«... mute intorno al suo funereo letto
Stavano l'ombre degli eroi, che primi
Da lui raccolti in sacre schiere, primi
Versar quel sangue onde la greca terra
F u fecondata a Libertade...» 2
Κι όταν, μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, φτάνει στο
Λιβόρνο το πρώτο ελληνικό καράβι, ο Mayer το χαιρετίζει:
«Salve ! Salve ο premiero
Di libertà foriero.
Salve sul tosco m a r ! . . . » 3

Θερμός πρεσβευτής της ελληνικής υπόθεσης στην Ιταλία, παρό-

λον τον πολιτικό συντηρητισμό που χαρακτήριζε τη γενικότερη
στάση του, είναι και ο Μουστοξύδης. Ούτε λίγο ούτε πολύ, 34
γράμματά του προς τον Vieusseux μαρτυρούν τη στενή σχέση του
μετουςκύκλους της Ιταλικής διανόησης και το αδιάπτωτο ενδια-
φέρον του για την Ελλάδα 4 . «Μερικές οικογενειακές μου υποθέσεις

1. Α. Linaker, ό.π., σ. 12, 17-18.

2. στο ίδιο, σ. 25.
3. στο ίδιο, σ. 24, με την υποσημείωση «Ανέκδοτο, Αρχείο Mayer».
Πρβ. και Ν. Tommaseo, Di Giampetro Vieusseux e dell'andamento della
civiltà italiana in un quarto di secolo - Memorie, Firenze, Stamperia
delle Logge del Grano, 1863, σ. 43-44.
4. Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, Carteggio Vieusseux
73, 75-108. τα γράμματα, που καλύπτουν την περίοδο 30.1.1825-23.9.1839,
αναφέρονταιαπότηνΑγάθηΝικοκάβουρα στο «Έρευνα εργων και χειρο-
γράφων του Ανδρέα Μουστοξύδη», Θησαυρίσματα 1 (1962), σ. 95.
σχέση του Μουστοξύδη με τους επιφανέστερους εκπροσώπους της ιταλικής
σεις», γράφει στον Vieusseux τον Ιούνιο του 1824, «οι ειδήσεις
από την Ελλάδα πότε λυπηρές και πότε ευχάριστες, η πλατεία
του Αγίου Μάρκου, οι συμπολίτες μου, η πίπα και κάποια άλλη
πιο σοβαρή σκέψη με κλέβουν από τις μελέτες μου...». και υπο-
γράφεται «Διευθυντής του Ελληνικού Κολλεγίου της Βενετίας
και της σειράς του Sonzogno, καθαριστής πολλών κακών γραπτών,
ανταποκριτής της ελληνικής κυβερνήσεως, μεταφραστής του Η ρ ο -
δότου, κατατρυχόμενος συνεχώς από ρευματισμούς». Ό τ α ν όμως
φτάνει στην Ιταλία η είδηση ότι έπεσε το Μεσολόγγι, ο κομψός
σαρκαστής δεν μπορεί πια να κρύψει τη συγκίνηση του: «οι Έλ-
ληνες δεν έχουν πτοηθεί [...]. Ό σ ο ακόμα υπάρχει στην Ελλά-
δα έστω κι ένα κάστρο που δεν έχει κυριευθεί από τους Τούρ-
κους, εγώ βλέπω πάνω σ' αυτό να κυματίζει το λάβαρο και η ελ-
πίδα μας» 1 .

λογιοσύνης διαγράφεται και στην αλληλογραφία του με τον Pieri, συνολικά

17 γράμματα της περιόδου 26 Ιανουαρίου 1803-15 Ιουλίου 1818 (Lettere
di illustri italiani a Mario Pieri per cura di David Montuori, Firenze,
Felice le Monnier 1863, a. 167-195. Πρβ. Della vita di Mario Pieri... ,
ό.π., βιβλ. III, σ. 199, 216). για τα ταξίδια του Μουστοξύδη στην Τοσκάνη
καιτησυμμετοχή του στις συναντήσεις του Gabine
V, σ. 32, και Memorie, ό.π., 21 Δεκεμβρίου 1824.
1. Carteggio Vieusseux, ό.π., Μάιος 1826.
2. «Alcune considerazioni sulla presente lingua dei greci», No 17
Μάρτιος 1825 (μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Π. Χιώτη, Φιλολο-
γικά Μουστοξύδου, Παρατηρήσεις τινές επί της παρούσης ελληνικής γλώσ-
σης. Ζάκυνθος 1851)· «Notizie intorno ad un volgarizzamento inedito
delle istorie di Giovanni Ducas», No 19, Σεπτέμβριος 1825· «Sopra,
i due Leoni posti in sull' entrata dell'Arsenal di Venezia e sopra
altri monumenti di questo genere», No 47, Σεπτέμβριος 1832. Σχε-
τικά με το εργο του Μουστοξύδη εχουν γραφτεί στην Ανθολογία τα εξής
άρθρα: «Le nove Muse di Erodoto alicarnasseo, tradotte ed illustrate
da Andrea Mustoxidi, 1820/22, in 8o, fig. M.», No 18, Απρίλιος 1825,
«Alle storie d'Eraclea di Memnone appendice d'Andrea Mustoxidi, Mi-
lano Sonzogno, 1825, in 8o», No 22, Ιούνιος 1826. «Notizie intorno
ad Esopo, dettate dal cav. Andrea Mustoxidi, Corcirese, Venezia, Pi-
δημοσιεύτηκαν στην Ανθολογία με το όνομά του και χωρίς αντίρ-
ρηση εκ μέρους της λογοκρισίας. Μολονότι ο ίδιος, αυτοσαρκαζό-
μενος όπως συνήθως, χαρακτηρίζει τον εαυτό του «ταπεινό τεχνίτη
μωσαϊκών» και τα άρθρα του «σχολαστικά αγκαθάκια προορισμένα
να προστεθούν σε άλλων μελέτες» 1 , τα κείμενά του αναμένονταν
πάντα με εξαιρετικό ενδιαφέρον από τους κύκλους των Ιταλών
λογίων.

στηνΙταλίακινείται ο Antonio Papadopoli. Ό π ω ς και ο Μου-

στοξύδης, ζει στη Βενετία, αλλά βρίσκεται σε στενή επαφή με
την Τοσκάνη, όπως αποδεικνύεται από την πυκνή αλληλογραφία
του με τον Vieusseux που καλύπτει την περίοδο 1824-1831 2 .
Φαίνεται ότι ο Vieusseux, όπως κάνει με όλους τους Έλληνες,
ζητάει και από αυτόν νέα από την Ελλάδα. «για την Ελλάδα»,
τουαπαντάειοΠαπαδόπουλος «δεν ξέρω να σας πω τίποτε. Βρί-
σκομαι στο σκοτάδι... έχουν ανάγκη από χρήματα και είναι α-
δύνατο να τα βρουν χωρίς έναν Βασιλιά"άραέχουμε ανάγκηαπό
το κακό [...]. δεν έχω γράμμα από τον Ανδρέα...» 3 σε επό-
μενο γράμμα ο Παπαδόπουλος έχει νέα: όλα πάνε καλά. «Οι

Picotti, 1828, K.X.Y.», No 32, Δεκέμβριος 1828. Πρβ. και Ν. Tommaseo,

Di Gian Pietro Vieusseux..., ό.π., σ. 49.
1. Carteggio Vieusseux, ό.π., γράμμα της 28 Νοεμβρίου 1825, Πρβ.
και Paolo Prunas, L'Anthologia di G
rivista italiana, Roma-Milano, Società edittrice Dante Aligheri 1906,
σ. 99.
2. Carteggio Vieusseux, ό.π., 78. 71-110. Το επιστολάριο
είναι, όσο ξέρω, γνωστό στην ελληνική βιβλιογραφία. για την προσωπικό-
τητα, το έργο και τις σχέσεις του Papadopoli με κορυφαίους Έλληνες,
Ελληνοϊταλούς και Ιταλούς λογίους, βλ. Αλέξη Πολίτη, «μια κρίση
Α. Μουστοξύδη (1825) για τον "Ύμνο" του Σολωμού» στο Αφιέρωμα στον
καθηγητή Λίνο Πολίτη, Θεσσαλονίκη 1978, σ. 90-93.
3. Carteggio Vieusseux, ό.π., γράμμα από τη Βενετία της 26 Ιουνίου
1830. ο Ανδρέας είναι ο Μουστοξύδης που βρίσκεται τότε στην Ελλάδα.
ησυχία διαρκέσει θα γίνουν θαύματα...» 1 Αλλά η ησυχία δεν διήρ-
κεσε: «Είμαι εκτός εαυτού. Η δολοφονία του Καποδίστρια με
έχει κάμει ράκος...» 2 . σε άλλα γράμματα παραγγελίες βιβλ
συστάσεις προς χάριν φίλων, χαιρετισμοί στον Niccolini, στον
Ridolfi, στον Giordani, στον Leopardi 3 και, συχνότατα, ανα-
φορές στον Μουστοξύδη4.
Αλλά το κέντρο της φιλελληνικής κίνησης στην Τοσκάνη ήταν
ο Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης. σε 24 μακροσκελή γράμματά
προςτονVieusseux 5 φαίνεται ο στενός σύνδεσμός του με τον μ
γάλο Ελβετό Φιλέλληνα και ο ρόλος του ως «κύριου εκπροσώπου
των συμφερόντων της επαναστατημένης Ελλάδας» 6 . τα γράμμ
(γραμμένα στα γαλλικά) αρχίζουν σχεδόν όλα με τη φράση «έλα-
βα το γράμμα σας» και είναι γεμάτα ειδήσειςγιατηνελληνική
επανάσταση. για να μην κινούνται υποψίες, διαβιβάζονται μέσω
του τραπεζίτη Γεωργίου Μπέτσου 7 , που ζει στη Φλωρεντία
1. στο ίδιο, γράμμα από τη Βενετία της 20 Μαΐου 1821.
2. στο ίδιο, γράμμα από τη Βενετία της 2 Νοεμβρίου 1831. στον Papa-
dopoli ήταν γνωστός ο κίνδυνος που διέτρεχε ο Καποδίστριας: «Πιστέψτε
με, ο Καποδίστριας υποβάλλεται σε αφάνταστους κόπους για
στηναληθινήελευθερία έναν λαό που α
γνωρίζετε αρκετά την Ελλάδα. Αυτός εκτίθεται σε μεγάλο κίνδυνο...» (γράμ-
μα της 21 Αυγούστου 1831 από Βενετία, όπου φαίνεται καθαρά ότι ο Vieus-
seux έχει διατυπώσει τιςαντιρρήσειςτου για τη διοίκηση του Καποδίστρια).
3. με τον Leopardi φαίνεται ότι ô Papadopoli διατηρούσε αλληλογρα-
φία (γράμμα της 26 Ιουλίου 1830, όπου ζητάει ειδήσεις του, και της 14
Αυγούστου:«θααπαντήσωστονLeopardi...»)
4. Carteggio Vieusseux, ό.π., γράμμα της 12 Αυγούστου 1829, χωρίς
αναγραφή προέλευσης, όπου πληροφορεί τον Vieusseux ότι ο Μουστοξύδης
έφυγε άρρωστος για την Ελλάδα' γράμμα της 6 Μαρτίου 1830 από Βενετία,
όπου του αναγγέλλει την αναχώρηση της οικογένειας του Μουστοξύδη
την Αϊγινα· γράμ
πρόταση του Μουστοξύδη: να του στέλνει την εφημερίδα που τυπώνεται
γαλλικά στην Ελλάδα κι εκείνος να του στέλνει την Ανθολογία.
5. Carteggio Vieusseux, ό.π., 83, 114-137.
6. R. Ciampini ό.π., σ. 167-168.
7. Carteggio Vieusseux, ό.π., γράμμα από το Λιβόρνο της 27 Μαΐου
1824.
γράμματα του V i e u s s e u x διαβιβάζονται μέσω του Αλεξάνδρου
Πατρινού η μέσω του Δημητρίου Μόστρα 1 . Oι πληροφορίες που
παρέχει στον V i e u s s e u x ο Πολυχρονιάδης είναι λεπτομερείς σαν
ένα είδος δημοσιογραφικό ρεπορτάζ. Ό τ α ν δεν είναι σε θέση να
στείλει νέα, σημειώνει «βρισκόμαστε χωρίς ειδήσεις από την Ε λ -
λ ά δ α » 2 . Ο πληθυντικός υποδηλώνει ασφαλώς τον υπογράφοντα και
τον κόμητα Δολγορούκη, στο σπίτι του οποίου υπηρετούσε ως
π α ι δ α γ ω γ ό ς ο Πολυχρονιάδης. τα γράμματα στέλνονται από την
Πίζα, εκτός από τα τελευταία. ο Πολυχρονιάδης βρίσκεται στο
Λιβόρνο τον Μάιο του 1824, στη Ζάκυνθο τον Οκτώβριο του ίδιου
χρόνου και στο Μεσολόγγι τον Ιούνιο του 1825 3 . στα γράμματα
απότηνΕ λ λ ά δ α απαντάει ο V i e u s s e u x εκφράζοντας την αγωνία
του για τις στρατιωτικές και πολιτικές εξελίξεις και την ελπίδα

1. στο ίδιο, γράμματα από Πίζα της 20 Μαΐου 1823 και 5 Οκτωβρίου
1823. Μέσω του Πατρινού θα εξακολουθήσει να επικοινωνεί ο Πολυχρονιά-
δης με τους κύκλους της Τοσκάνης και μετά την αναχώρησή του για την Ελ-
λάδα. ως «μέσον των συναποκρίσεών του» με τον αδελφό του Ιωάν
βρισκόταν τότε στην Οδησσό, προτίθεται να χρησιμοποιήσει τον Δημ.
Ποστολάκα (βλ. Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου, «Ειδήσεις και κρίσεις περί
τουαγώνος1821-1824 εκ του Αρχείου Δ. Πο
ρικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. IB' 1957, σ. 61,
επιστολή Κ. Πολυχρονιάδη πρ
1824).
2. Carteggio Vieusseux, ό.π., γράμμα από Πίζα της 3 Ιουλίου 1823
και αλλού.
3. στο ίδιο, γράμμα της 27 Μαΐου 1824 από Λιβόρνο, όπου ο Πολυχρο-
νιάδης εκφράζει τη θλίψη του για το θάνατο του Byron και τον παρακαλεί
ναεπικοινωνείμαζί του μέσω του Γεωργίου
Οκτωβρίου 1824 από Ζάκυνθο με περιγραφή της κατάστασης στην Ελλάδα"
γράμμα της 12 Ιουνίου 1825 από το Μεσολόγγι που αρχίζει με
φράση «Πολυχρονιάδης τω φιλέλληνι Βιεσσή χαίρειν» και όπου ο Πολυχρο-
νιάδης αναγγέλλει ότι φεύγει μαζί με τον Μαυροκορδάτο για την «έδρα
ελληνικής κυβερνήσεως». Πρβ. Φ. Μπουμ
αφίνω τέλος πάντων την Τοσκαναν, και μεταβαίνω πλησιέστερον εις
πατρίδα μας...»
ότι το λάβαρο της ελληνικής επανάστασης «θα υψωθεί στα τείχη
της Κωνσταντινουπολης» 1 .

«Φιλαλήθης» με ελληνικούς χαρακτήρες (κατά τον R. C i a m p i n i

και C.Z., όπως στον Λόγιο Ε ρ μ ή ) και έχουν όλα θέματα σχετικά
μετηνΕ λ λ ά δ α 2 . στις επιστολές που απόκεινται στο Carteggio
V i e u s s e u x αναφέρεται η συγγραφή και άλλων κειμένων που είναι
άγνωστο αν δημοσιεύτηκαν 3 .
Ε κ τ ό ς από τα άρθρα για την Ε λ λ ά δ α που δημοσιεύτηκαν στην
Ανθολογία 4 , υπάρχουν και άλλα που είχαν συμπεριληφθεί στους

1. R. Ciampini, ό.π. σ. 170.

2. Με την υπογραφή «Φιλαλήθης» έχουν δημοσιευτεί στην Ανθολογία
τα εξής τέσσερα άρθρα: «Lettera al
di Scio e sulla vita letteraria del Sig. Coray», No 11, Ιούλιος 1823.
"I greci e i turchi. Art. I», No 12, Νοέμβριος 1823. «I greci e i turchi.
Art. II», No 13, Μάρτιος 1824. «I greci e i turchi. Art. III», No 14,
Ιούνιος1824. για το άρθρο του σχετικά με τη Χίο γράφει ο Πολυχρονιάδης
στον Vieusseux σε επιστολή του από
Vieusseux, ό.π.). Σ' ένα από τα άρθρα με τίτλο «I greci e i turchi» η λογο-
κρισία έχει περικόψει τη φράση «οι Έλληνες άξιζαν καλύτερη τύχη» (De
Rubertis, ό.π., σ. 36). Σχετικό θέμα με τα τρία δημοσιεύματα στην Αν-
θολογία έχει ένα παλαιότερο φυλλάδιο που αποδόθηκε από τη Λουκία Δρού-
λια στον Πολυχρονιάδη. (Βλ. «η ανώνυμη "Notice sur l'état actuel de
la Turquie" (1821) εργο του Κων. Πολυχρονιάδη», ο Ερανιστής, έτος Η',
τεύχ. 48, σ. 324-328, όπου και αναλύεται ο σκοπός και η σημασία των
δημοσιευμάτων του είδους αυτού). για περισσότερα σχετικά με τον Κ. Πο-
λυχρονιάδη καθώς και σχετική βιβλιογραφία βλ. Αλέξη Πολίτη, Η ανα-
κάλυψη των δημοτικών τραγουδιών..., ό.π., σ. 253 και σημ. 56, 260-263
και σημ.
3. Carteggio Vieusseux, ό.π., γράμματα της 9 Ιουνίου 1823
12 Ιανουαρίου 1824, και τα δύο από Πίζα, όπου ο Πολυχρονιάδης
φέρει ότι ετοιμάζει μελέτες για το Ταξίδι και την Ιστορία του Pouque-
ville. Πρβ. και Paolo Prunas, L'Antologia, ό.π., όπου
«Constantino Polycroniades» ως μεταφραστής και σχολιαστής του Bec-
caria.
4. Για πλήρη κατάλογο των σχετικών με την Ελλάδα δημοσιευμάτων
της Ανθολογίας, βλ. Evi
φακέλους που υπέβαλε ο Vieusseux για έγκριση, αλλά κόπηκαν
απότηλογοκρισία. στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα κείμενα του
Mayer που αναφέρθηκαν και το «Il discorso funebre in lode di
Lord Byron», που είχε ετοιμαστεί στο Μεσολόγγι από τον Σπυ-
ρίδωνα Τρικούπη. «δεν περιλαμβάνει», έγραφε ο λογοκριτής Ber-
nardini, «πολιτικά αισθήματα που μπορούν να αποτελέσουν πραγ-
ματικό λόγο απαγόρευσης. Σκέπτομαι ωστόσο ότι η δημοσίευση
τέτοιων άρθρων στην Ανθολογία μπορεί να δυσαρεστήσει πολ-
λούς γιατί αναγνωρίζεται σ' αυτήν η κλίση του εν λόγω περιοδικού
στον λεγόμενο φιλελευθερισμό» 1.
Οι εκδόσεις οι σχετικές με την Ελλάδα 2 χαιρετίζονται πάντα
με ενθουσιασμό στο Gabinetto και σχολιάζονται στην Ανθολο-
γία. Ο Vieusseux και οι φίλοι του συζητούν με πάθοςγιατην
Ιστορία τουPouqueville 3 . στις 7 Οκτωβρίου, στη διάρκεια ενός
φιλελληνικού γεύματος στο σπίτι του Vieusseux, με συνδαιτημόνες
τον Pieri, τον Giordani, τον Cioni, τον Lazzaro Papi, συζητιέ-
ται η συγγραφή μιας Ιστορίας της ελληνικής επανάστασης4. ο

1. De Rubertis, ό.π., σελ. 45, επιστολή της 17 Αυγούστου 1824.

2. Για τις σχετικές με την Ελλάδα ιταλικές εκδόσεις, βλ. C. Spe-
tsieri Beschi και F. Guida, «Elenco bibliografico delle principali opere
letterarie e storiche italiane di significato filellenico nell'Ottocento
(1816-1899)» στο Risorgimento greco..., ό.π., a. 447 κ.έ.
3. Histoire de la régénération de la Grèce, Paris 1824. για περισσότερα
σχετικά με τον Pouqueville και τη σχέση του με την Ελλάδα, βλ. Αλέξη
Πολίτη, η ανακάλυψη των δημοτικών τραγουδιών... ό.π., σ. 72-74, 76,
78, 124-127.
4. «Πριν από το πρόγευμα», διηγείται ο Μ. Pieri, «ο Vieusseux μας
διάβασε από τον Pouqueville το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη και δακρύ-
σαμε όλοι από συμπάθεια και θαυμασμό...» το ίδιο συμβαίνει όταν φτάνει
στο Gabin
την
η διαμαρτ
χνά η κραυγή «Oh Austria infame!» (Carte Pieri, ό.π.) ο Delavigne
υπόσχεται πως θα γράψει για το Μεσολόγγι. ο Pieriστιχουργείγιατην
έξοδο «με την καρδιά τρυπημένη από αιχμηρό βέλος» (Della vita di
Mario Pieri, ό.π., βιβλ. V, σ. 47-48).
Pieri απορεί με τη σιωπή του Μουστοξύδη που θα είχε ασφαλώς
στη διάθεση του τόσο υλικό και τόσες ειδήσεις. Ο ίδιος γρ
μια επιτομή της Ιστορίας του Pouqueville 1 . στην Ανθολογία
ρουσιάζεται και σχολιάζεται η Ιστορία του Ιακωβάκη Ρίζου Νε-
ρουλού2 καθώς και η Ιστορία της ελληνικής επανάστασης του
Αλεξ. Σούτσου 3 . Μετά το θάνατο του Καποδίστρια ο Pieri, κατά
παράκληση του αδελφού του κυβερνήτη Βιάρου, αποφασίζει να
γράψει την Ιστορία της διακυβέρνησης του, και πάλι όμως κρίνει
καταλληλότερο τον Μουστοξύδη, και πάλι παραπονιέται ότι εκεί-
νος «κατά τη συνήθειά του δεν έκαμε τίποτε» 4 .
Αλλά η συνδρομή των Φιλελλήνων της Τοσκάνης εκφραζόταν
καιμεάλλους πρακτικότερους τρόπους. Ο Vieusseux, σε συν
γασία με τον Eynard 5 , φρόντιζε για τη διαβίβαση πληροφοριών και
οδηγιών προς τα φιλελληνικά κομιτάτα της Μασσαλίας, του Παρι-
σιού, του Πόρτσμουθ και των πόλεων της Πρωσσίας. Μέσω πρα-

1. Compendio della storia del Risorgimento della Grecia dal 1740-1824

compilato da M.P.C., Italia MDCCCXXV. η έκδοση σχολιάζεται
Ανθολογία, No 21, Μάρτιος 1826, σ. 94-95, μαζί με τη μετάφραση
ΙστορίαςτουPouqueville του Stefano Ticozzi το 1825.
2. το άρθρο έχει τίτλο «Storia moderna della Grecia, di Iakovaky
Riso. Histoire de la Grèce depuis la chute de l'Empire d'Orient par
Iacovaky Rizo Neroulos, Ancient premier ministre des Hospodars grecs
de Valachie et de Moldavie, Genève 1828» και δημοσιεύτηκε στο No. 32,
Οκτώβριος 1828. τον Ιακωβάκη Ρίζο γνώρισε στον Vieusseux 6 Πολυ-
χρονιάδης. ο Vieusseux τον έστειλε, με θερμό συστατικό γράμμα, στο Λι-
βόρνο για να γνωρίσει τον Tommaseo, στον οποίο και ανήκει το παραπάνω
άρθρο.
3. Storia della Rivoluzione greca, di Ales. Sutzo, Histoire de la
Révolution Grecque, par Alex. Soutzo, Paris, 1929, in 8o, Ανθολογία,
No 38, Μάιος 1830.
4. Della vita di Mario Pieri..., ό.π., βιβλ. III, σ. 198-199.
5. ο Jean Gabriel Eynard είχε στενούς δεσμούς με την Τοσκάνη
ζούσε τότε μεταξύ Φλωρεντίας, Πίζας και Γενέβης. Παλιότερα ήταν «per-
sona grata» της βασίλισσας της Ετρουρίας και, μετά την παλινόρθωση,
ήταν ευνοούμενος του αρχιδούκα Φερδινάνδου, στον οποίο είχε προσφέρει
κάποια υπηρεσία υπό την ιδιότητά του ως τραπεζίτη.
πρακτόρωντουΛιβόρνου (του Πολυχρονιάδη, του T o m m a s o P e t t i -
ni, του Σπυρίδωνος Βάλβη και «ενός κάποιου G i u s e p p e C e r o t t i » ) ,
στέλνονται στην Ε λ λ ά δ α όπλα, είδη π ρ ώ τ η ς ανάγκης, χρήματα
για την εξαγορά αιχμαλώτων και για τη βοήθεια στις οικογένειες
των προσφύγων 1 . στην αλληλογραφία E y n a r d - V i e u s s e u x ανταλ-
λάσσονται σκέψεις για τον τρόπο στρατολογήσεως εθελοντών και
υπάρχει αλληλοενημέρωση για τις αποστολές στην Ε λ λ ά δ α 2 . Ο
E y n a r d πληροφορεί —μέσω κάποιου τρίτου— τον V i e u s s e u x για
χρήματα που συγκεντρώθηκαν προς χάριν της Ε λ λ ά δ α ς . « D i t e s -
lui», γράφει στον άγνωστο αποδέκτη της επιστολής, « q u ' i l p o u r r a
r a c h e t e r p o u r les 13.000 p i a s t r e s d ' e s c l a v e s . Il y a 3 0 mille
m a l h e u r e u x réfugiés q u i p e r i s s e n t d e faim e de misère à

1. Βλ. Cosimo Ceccuti, «Il Filellenismo dell'Antologia (1821-1832)»,

στο Risorgimento greco..., ό.π., σ. 92-93
σ. 174, όπου δίδονται πληροφορίες για την προσωπικότητα του Petrini:
Καταγόταν από το Λιβόρνο, ήταν τραπεζιτικός πράκτοραςήεφοπλιστήςκαι
έπαιξε σημαντικό ρόλο στα φιλελληνικά κομιτάτα το 1826-27. Πρόκειται
πάντως για αμφιλεγόμενη προσωπικότητα . στο Carteggio Vieusseux υπάρ-
χει καταγγελία εναντίον του με την υπογραφή «les vrais philéllenes et
les Grecs de Livourne», όπου 6 Petrini αποκαλείται «εχθρός των Ελλήνων
και τηςελευθερίας»,
ennemis e leurs alliés, e travailler en sens contraire au but et aux inten-
tions philantropiques de ses illustres commetants»· κατηγορείται
συνεννοείται μυστικά «avec les Messieurs Rosseti et Fernandez, agents
du vice-roi d'Egypte, et qui font construire dans les chantiers des
bâtiments de guerre pour son compte». ο Vieusseux, μόλις
γράμμα, ζήτησε πληροφορίες από τον Σπυρίδωνα Βάλβη. Στην απάντηση
του Βάλβη δίνονται οι καλύ
τοεξήςαξιοπερίεργο:«... εξάλλου οι Έλληνες
φέρονται για τη δυστυχή πατρίδα τους και περί αυτού έχετε αρκετές απο-
δείξεις». Πλήθος αποδείξεις περί του εναντίου παρέχονται από
και ιταλική βιβλιογραφία. Π
Italia e Grecia come premesa al filellenismo» στο Risorgimento greco...,
ό.π., σ. 47, όπου συνοψίζεται η προσφορά της παροικίας και της αδελφό-
τητας του Λιβόρνου στον αγώνα της ανεξαρτησίας.
2. Carteggio Vieusseux, ό.π., 34, 136-146.
 Calamo...» Ο Βάλβης ναυλώνει τα πλοία και τα φορτώνει με
εφόδια για τον αγώνα. ο Petrini φεύγει με μυστική αποστολή
απότοΛιβόρνο το καλοκαίρι του 1826. Σ' ένα γράμμα του E
nard προς τον Vieusseux φαίνεται ότι έφτασε στο Ναύπλιο «με
όλα του τα πλοία» κι από κει πέρασε στη Ζάκυνθο με σκοπό να
πάει στη Γενεύη, όπου τον περίμενε ο Eynard 1 . τη διοργάνωση
της αποστολής είχε αναλάβει ο Vieusseux και ο άλλος σύνδεσμος
του Eynard στο Λιβόρνο, ο Giuseppe Cerutti. Ο ίδιος ο
rotti, τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, βρίσκεται στην Κέρκυρα,
απ'όπουστέλνει στον Vieusseux τις τελευταίες ειδήσεις για τ
ελληνικό αγώνα.Άλλες ειδήσεις σχετικές με την παραλαβή εφ
δίων και με την πορεία της επανάστασης λαβαίνει ο Vieusseux μέ-
σω κάποιου Γεωργίου Παπαμανόλη, πράκτορα του Eynard στην
Ancona. τις ειδήσεις —που διανθίζονται με επιφωνήματα ενθου-
σιασμού και όρκους για νίκη η θάνατο— μετέδιδε ο Vieusseux σε
όλαταφιλελληνικά κομιτάτα της Εύρώπης 2 .

λάδα διαγράφονται ανάγλυφα στην πιο προσωπική τους αλληλο-

γραφία. «Adieu cher ami», γράφει ο Vieusseux στον Cino Cap-
poni. «Je voudrais vous distraire [...] mais je ne puis
m'empêcher de songer aus pauvres grecs, e la plume tombe
des mains...» 3

1. στο ίδιο, γράμμα της 10 Σεπτεμβρίου 1826. Επίσης Cosimo Cec-

cuti, 8.π·, σ. 92.
2. R. Ciampini, ό.π., σ. 177 κ.ε.
3. στο ίδιο, σελ. 180-181, γράμμα της 28 Ιουνίου 1826, όταν έφτασε
στην Τοσκάνη η είδηση για την άλ
Mario Pieri..., ό.π. βιβλ. Υ, σ. 79. ο Vieusseux συνέχισεναεκδηλώνει
έμπρακτατοενδιαφέροντου για την Ελλάδα και μετά την απελευθέρωση.
στο Carteggio Vieusseux (ό.π., III
[Κοζάκη] Τυπάλδου από την Αθήνα της 16/28 Ιανουαρίου 1851, στην οποία
δ τότε διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης άπαντα σε επιστολή του Vieus-
seux της 4 Δεκεμβρίου 1850 με κατάλογο βιβλίων που έχουν ήδη σταλεί
μέσω Λιβόρνου και του εκφράζει τις ευχαριστίες της Βιβλιοθήκης των Αθη-
νώνκαιόλουτουελληνικούέθνουςγιατηνπροσφορά του.
κορυφαίων διανοουμένων της Τοσκάνης απέναντι στους Έλληνες.
Ό σ ο για τις σχέσεις των κύκλων της Ανθολογίας με το Πανεπι-
στήμιο της Πίζας είναι, φυσικά, πολύ στενές. στις συναντήσεις
του Gabinetto συζητιούνταν οι θορυβώδεις εκδηλώσεις των φοι-
τητών, η δράση των φιλελεύθερων καθηγητών Pirria και Pilla
(που σκοτώθηκε αργότερα στο Curtatone) καθώς και το ενδε-
χόμενο να καταλάβει ο Tommaseo την έδρα της Filosofia morale 1 .
ο Ridolfi και ο Capei είναι διακεκριμένα μέλη του Cabinetto,

fanti και, αργότερα, ο Montanelli συνεργάζονται στην Ανθο-

λογία και μετέχουν στις κινήσεις του Gabinetto. Ο Tommaseo
κυκλοφορεί μεταξύ Λιβόρνου, Φλωρεντίας και Πίζας, όπου επι-
σκέπτεται —συχνά μαζί με τον Mayer— το Πανεπιστήμιο και
επικοινωνεί με τους φοιτητές. Ο Eynard βρίσκεται συχνά στην
Πίζα, όπου επίσης δρα ο Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης. Ό σ ο
κι αν είναι μετρημένα τα ονόματα των Φιλελλήνων της Τοσκάνης
που αναφέρθηκαν εδώ, ανήκουν σε προσωπικότητες με τέτοια
ακτινοβολία, ώστε ασφαλώς ορίζουν σε μεγάλο βα
τερη ατμόσφαιρα. Ακόμα κι αν η στάση του Vieusseux, που
αποκαλείτουςΈλληνες«l'élite de nation» 2 είναιμιαακραία
περίπτωση, δεν παύει να αντικατοπτρίζει αλλά και να διαμορφώνει
το κλίμα, μέσα στο οποίο έζησαν οι Έλληνες φοιτητές της Πίζας.

1. R. Ciampini, ό.π., σ. 108, απόσπασμα από γράμμα του Vieusseux

στον Tommaseo της 2 Μαΐου 1842, όπ
και του Cino Capponi, να τον δ
2. στο ίδιο, σ. 180, γράμμα του Vieusseux στον Cino Capponi
28 Ιουνίου 1826.
5. Χάρτης της Π ί ζ α ς (19ος αιώνας)
Πίζα: μια επαρχιακή πόλη;

Σ' ένα φύλλο του 1887 της εφημερίδας Secolo αφιερωμένο

στην Πίζα υπάρχει ένα αρθράκι με υπογραφή G. Nesti, όπου
περιγράφεται η πόλη : «αν αγαπάς την ηρεμία και τη γαλήνη,
αν προτιμάς έναν τόπο όπου σχεδόν δεν γνωρίζει χειμώνα, αν
σου αρέσει ένας όμορφος ανοιχτογάλανος ουρανός που πλαισιώνει
λαμπρά μνημεία από άσπρο μάρμαρο, αν φοβάσαι τα χιόνια και
τις παγωνιές, αν σε γοητεύει να βλέπεις όλο το χρόνο ανθισμένες
τις πορτοκαλιές, αν δεν περιφρονείς τη ζωή της επαρχίας, αν
σου αρέσουν oι ήσυχες νύχτες οι αρωματισμένες από μανόλιες
και γιασεμιά και ζωντανεμένες συχνά από τον εύθυμο ήχο του
μαντολίνου και της κιθάρας, ω, τότε έλα στην Πίζα κιεκείθα
μείνεις σίγουρα για πολύ...» 1

αρθρογράφοςτουSecolo. Αναφέρει τα Luminaria, νυχτερι-

νές φωταψίες που γίνονταν κάθε χρόνο εκεί την ημέρα της γιορ-
τήςτουSan Ranieri και που τα θυμάται από τη νεότητά του
—ίσως ήταν φοιτητής εκεί— «σαν παραμύθι, από τις Χίλιες και
μία νύχτες». Μιλάει γι' αυτούς που περιδιάβαζαν στο δρόμο της
όχθης «παίρνοντας το χειμώνα εκείνα τα χλιαρά λουτρά του
ήλιου που έχουν τη δύναμη να ξαναδώσουν ζωή και ευθυμία ακόμα
και στους άρρωστους και στους λυπημένους» 2. Περιγράφει το

1. Είναι το 12ο φύλλο μιας σειράς που επιγράφεται «Le cento città
d'Italia-Supplemento mensile illustrato del Secolo», Milano 1887,
Anno XXII, Sabato 24 dicembre, Supplemento al N. 7801. Είναι
οκτασέλιδο (σ. 89-96). Τιμή Centesimi 10. Πρβ. και Α. Feroci, Le condi-
zioni igieniche di Pisa e del suo circondario, Pisa 1983, M. Curreli (a
cura di), «Grandi soggiorni. Paradise of exiles : Shelley e Byron a Pisa»,
Cat. della mostra, Pisa 1985, και A. Da Morrona, I pregi di Pisa,
Pisa 1816.
2. Πρβ. Ν. Τωμαδάκη, «οι μεταξύ των ετών 1789-1809 και 1818-1841
Κεφαλλήνες διδάκτορες...», Κεφ. Χρονικά Β', 1977, σ. 164 «...η προ-
6. Αποψη του Lungarno
L u n g a r n o « Ω ρ α ί ο το καταμεσήμερο, όταν ένας καλοκαιρινός
ήλιος το τυλίγει ολόκληρο μέσα σ' ένα σύννεφο από φως και χρώ-
ματα [...] ωραίο τη νύχτα, όταν το μυστηριακό και χλωμό φως
του φεγγαριού διαγράφει παράξενα, κάτω από έναν σαπφείρινο
ουρανό, τα περιγράμματα των σπιτιών και ασημώνει το ήσυχο
κύμα που κυλάει κάτω από τα μαρμάρινα γεφύρια..;» 1

ρομαντικά : «Κατά τους χρόνους εκείνους ακριβώς η εγχώριος

τίμησις της Pisa εγένετο [...] διά το εύκρατον (αθηναϊκόν αυτόχρημα)

κλίμα...» Επίσης L'Ateneo di Pisa, Pisa 1929, σ. 2-3: «Tò κλίμα της
Πίζας ίγει μια παροιμιώδη ηπιότητα και γι' αυτό, τον περασμένο αιώνα,
ήταν τόπος θεραπείας για τους αρρώστους [...] αλλά παραμένει για πάντα
η πόλη όπου προτιμά να διαχειμάζει μια πλούσια παροικία ξένων και τόπος
ηρεμίας και αναπαύσεως». Βλ. και Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Αυτοβιο-
γραφία συντεθείσα παρ' αυτού του ιδίου, επιμ. Χρ. Σωτ. Θεοδωράτου, Α-
θήναι 1974, σ. 21: «Εφτάσαμεν εις την παυσίλυπον Τοσκάνην αυτήν την
ρέουσαν μέλι και γάλα χώραν της επαγγελίας, την οποίαν και γη και ου-
ρανός και πολιτισμός κατέστησαν τερπνότατον ενδιαίτημα των Μουσών και
των Χαρίτων...» με συγκίνιση μιλάει για την Πίζα ο Mario Pieri στο Della
vita di Mario Pierri Corcirese, Firenze, Le Monnier 1850, βιβλ. III,
σ. 213-214: «δεν ξέρω καμιά πόλη στην Ιταλία πιο κατάλληλη για σπουδές
η για να προσφέρει γλυκό καταφύγιο στους ηλικιωμένους...» σε άλλη του
επίσκεψη στην Πίζα, το 1826, θα τον αφήσουν έκθαμβο τα Luminaria
«με κείνον τον Άρνο που φαινόταν να φλέγεται όλος και να σκορπάει τρι-
γύρω έναν ωκεανό από φως...» (στο ίδιο, βιβλ. V, σ. 50).
1. Lungarni η Lungarno είναι οι δρόμοι της όχθης, λιθόστρωτοι τον
περασμένο αιώνα, με τα θαυμάσια μέγαρα. Σ' ένα από τα μέγαρα του Lun-
garno Mediceo (Palazzo Toscanelli) εμενε ο Byron πριν ξεκινήσειγιατην
Ελλάδα κι εκεί στεγάζονται τώρα τα Κρατικά Αρχεία της Πίζας. στην
ίδιαόχθη,στοLungarno Pacinotti, βρίσκεται η Sapienza. το Lungarno
είναι ως σήμερα τόπος νυκτερινών περιπάτων, ρεμβασμού και συναντήσεων
στα πεζούλια της όχθης και στον Ponte di Mezzo. Βλ. αναλυτικά L. Nuti
(η), I Lungani di Pisa, Pisa 1981. Επίσης Διονυσίου Πύρρου, Περιή-
γησις Ιστορική και βιογραφία, εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Α. Γκαρ-
πολά 1848, σ. 47 (εντυπώσεις του 1806): «η πόλις είναιωραίακαι
καλώς κατοικημένη με 30.000 κατοίκους· άξιον θεωρίας είναι η γέφυρα
αυτής της πόλεως, επάνω εις τον ποταμόν Άρνον...»
αρχή είχε καταργήσει ως όλως περιττήν την υπό των αστυνο-
μικών οργάνων από μεσημβρίας άχρις εσπέρας φρούρησιν του
προς την Piazza della Fontina μέρους του Λουγγάρνου διότι
δύο ελληνες της Ιατρικής σπουδασταί είχον αναλάβει αυτήν δω-
ρεάν και αυτοπροαιρέτως. Η σ α ν δε οι αυτοσχέδιοι εκείνοι φρου-
ροί [...] δράκοντες, φρουρούντες έκαστος δι' ίδιον λογαριασμόν
τας δύο περικαλλείς θυγατέρας του επί της πλατείας εκείνης
οικούντος Q... διευθυντού του από Πίσης εις Λιβόρνον σιδηρο-
δρόμου»1.

τα μέρη, όπου κατοικούσαν οι Έλληνες : την Via San Frediano,

την Via Santa Maria, την Piazza S. Caterina. H Sapienza
είναι πάνω στο Lungarno, αν και η είσοδος της μεγάλης αυλής
βρίσκεται στην οδό 29ης Μαΐου, που τώρα έχει μετονομαστεί
σε Via Curtatone e Montanara. Μόλις δύο βήματααπότη
Sapienza ζει ακόμα, αλλά όχι με την παλιά του λάμψη, το Ιστο-
ρικό Caffè dell'Ussero. στους τοίχους του κρέμονται κάδρα με
προσωπογραφίες και αυτόγραφα των μεγάλων δασκάλων και
μαθητών του Πανεπιστημίου: του Montanelli, του Centofanti,
του Carducci... Η Via San Frediano —προέκταση της 29ης
Μαΐου— σε βγάζει σε δύο λεπτά στην Πλατεία των Ιπποτών,
όπου ακόμα ζει και ευδοκιμεί η Scuola Normale στο Palazzo
della Carovana. για να πάς από εκεί στην Πλατεία των Θαυ-
μάτων, δεν εχεις παρά να κάμεις έναν περίπατο πέντε λεπτών
ακολουθώντας τη Via Santa Maria.

νία, ο Ειρηναίος Ασώπιος : «Κατατρίβοντες τον βίον, από γε-

νεάς εις γενεάν, ανερχόμενοι και κατερχόμενοι το Λουγγάρνο,
εθεώρουν τον μεν Άρνον ως Ωκεανόν, την δε Φλωρεντίαν ως
τα πείρατα γαίης [...] Εγίγνωσκον βεβαίως ότι υπάρχει υπό
τον Ήλιον κλασική τις χώρα, Grecia, Ελλάς καλουμένη [...]

1. Ειρηναίος Ασώπιος, «Αναμνήσεις Ιταλίας, Πίσα (1845-1849).

ΟιΈλληνες σπουδασταί», Παρνασσός, 15, Σεπτέμβριος 1892, σ. 13-14.
αλλά δεν ήξευρον ακριβώς που του κόσμου η χώρα αύτη κείται» 1 .
Αταξίδευτοι, κατά τον Ασώπιο, οι κάτοικοι της Πίζας, έβλε-
παν με δέος τους Έλληνες που έφταναν εκεί από τόσο μακριά.
Διαφορετικά εικονίζει τους Πιζάνους ο Rosselli Nello : για
τον Montanelli, που βιογραφείται στο βιβλίο του, είναι γοητευ-
τικά όσα «προσφέρει η Πίζα, με τους αργόσχολους, τους ανέ-
μελους, τους ριψοκίνδυνους, τους πολύξερους, τους κυρίαρχους
του κόσμου γενικά, και ειδικά της πόλης με τις καλλονές της
κι όχι μόνο τις μαρμάρινες...» Κι ανάμεσα σ' αυτά «η μαγεία του
ρομαντικού μύθου, που ακόμα πλανιέται στην πόλη,γιαέναν
Shelley και έναν Byron που έμειναν για καιρό να συνθέτουν
την ποίηση τους πάνω σ' αυτά τα Lungarni και να γεμίζουν
με θαυμασμό και θόρυβο και σκάνδαλα τους ήσυχους δρόμους της
πόλης» 2 .
Η Πίζα δεν είχε αλλάξει ως τις πρώτες δεκαετίες του αιώ-
να μας : « Ό λ η η νέα βιομηχανική πόλη με την πυρετική και πολυ-
θόρυβη ζωή της είναι έξω από την περίμετρο του παλιού Ιστο-
ρικού κέντρου, που διατηρεί έτσι την αιωνόβια γαλήνη που προ-
σιδιάζει σ' ένα άσυλο σπουδών»3. το Centro Storicoδενέχει
αλλάξει ούτε σήμερα. η μόνη διαφορά είναι ότι, τον περασμέν
αιώνα, έξω απ' τα τείχη υπήρχαν αγροκτήματα και επαύλεις
και το νερό του ποταμού ήταν τότε τόσο καθαρό, ώστε οι Πιζά-
νοι σκέφτηκαν να χτίσουν δημόσια λουτρά για να μην κάνουν
εκεί το μπάνιο τους οι πολίτες, πράγμα που «έδινεαφορμήνα
επιδεικνύονται οι πιο αηδιαστικές και σκανδαλώδεις γυμνότητες
κατά παραβίασιν κάθε έννοιας ευπρεπείας» 4.

1. στο ίδιο, σ. 10.

2. «Frammento...» ό.π., σ. 92.
3. L'Ateneo di Pisa , ό . π . , σ. 6.
4. Stefano Renzoni, «Appunti per una storia dell'Architettura a
Pisa nella prima metà dell'Ottocento» στο Una città..., ό.π., σ., 268.
Επίσης, P. Pecchai, «Pisa all'alba del Regno d'Italia nelle impres-
sioni e nei giudizi d'uno scrittore tedesco», Bollettino Storico Pisano 1937,
σ. 70-87, όπου ο περιηγητής Grün το 1861 παρουσιάζει [την Πίζα ως
7. Η Πλατεία των Ιπποτών
 Επαρχία; Ό χ ι ακριβώς. «μια πόλη μεταξύ επαρχίας και
αλλαγής», όπως τη χαρακτήρισαν οι Ιταλοί μελετητές: «
δενέχει σταχρόνια της Παλινόρθωσης την έντονη πολιτισμική
ζωή της Φλωρεντίας του Vieusseux και τηςΑνθολογίας ητον
αντίστοιχο οικονομικό καιπολιτικό πυρετό του Λιβόρνουμετον
Guerrazzi, τον Bastogi, τον Mayer. Αναπνέει κανείς σ' αυτήν

τισμικό (αν και το πανεπιστήμιο της δεν έγινε ποτέεκείνοςο

νεκρός βάλτος, στον οποίο μετατράπηκαν κατά την περίοδο αυτή
πολλά ιταλικά πανεπιστήμια), μα ακόμη και σε επίπεδο οικο-
νομικό και κοινωνικό. Κι όμως, ακόμα και στη μικρή αυτή πόλη
της "σιωπής" διαπιστώνει κανείς νέες ζυμώσεις» 1 .
Ακριβώς επειδή η Πίζα ήταν η μικρή πόληπουεικονίστηκε
παραπάνω, οι εντάσεις των ιδεολογικών ζυμώσεων και οι δο-
νήσεις των πολιτικών συμβάντων ήταν σ' αυτήν ιδιαίτερα αισθη-
τές. Ακριβώς επειδή —και όχι «αν και»— το πανεπιστήμιο της
δεν βάλτωσε όπως άλλα, η Πίζα δεν έγινε τότε μια τυπική επαρ-
χιακή πόλη. Αντίθετα: στάθηκε διαφωτιστικό κέντρο,πουη
ακτινοβολία του δεν περιοριζόταν μέσα στα τείχη της, πόλος
έλξεως κορυφαίων διανοουμένων του πατριωτικού κινήματος και
εστία έντονης πολιτικής κίνησης που δεν έσβησε καθόλου σ' όλο
το διάστημα του Risorgimento. Ο χαρακτήρας των εκδηλώ-
σεων ήταν αυτός που διαγράφτηκε για όλη την Τοσκάνη : πανη-
γυρισμοί κυρίως, έκφραση συμπαράστασης στους αιματηρούς α-
γώνεςπουδιεξάγονταν σε άλλα ιταλικά κράτη, διαμαρτυρίες κά-
ποτε και, όταν έφτασε η ώρα, αυθόρμητη και ενθουσιώδης συμ-
μετοχή στον πόλεμο. η Πίζα παρακολούθησε όλα τα συμβάντα
του Risorgimento από το '21 ως το '61 και από το Palermo
ωςτοΤορίνο με διαδηλώσεις και, τους πολέμους της ανεξαρτη-
σίας, με εθελοντικά σώματα.

«ωραίο και μεγάλο αναπαυτήριο, στο οποίο η ζωή [...] είχε παραμείνει
ακριβώς όπως ήταν εκατό χρόνια πριν, στα χρόνια του Γκαίτε».
1. Una città..., ό.π., Εισαγωγή, σ. 11.
 Ήδηαπότη δεκαετία του '20, η Πίζα είναι μια από τις πό-
λεις που ανησυχούν περισσότερο την άστυνομία1. Ό σ ο περνούν
τα χρόνια, τόσο περισσότερο οι Πιζάνοι δίνουν την εικόνα ενός
κόσμου εξαιρετικά ευαίσθητου στα πολιτικά μηνύματα. Ό τ α ν
πια φτάνει η δεκαετία του '40, οι εκδηλώσεις γίνονται τόσο συ-
χνές, ώστε ο κόσμος βρίσκεται συνεχώς στους δρόμους. Πολύ
συχνά, οι πανηγυρισμοί αρχίζουν με δοξολογία στο Duomo, αλλά
«δεν περιορίζονται στους τοίχους του ναού». τον Ιούνιο του 1847
ο Πάπας Πίος Θ' έδωσε γενική αμνηστία στο παπικό κράτος.
στην Πίζα βγήκαν στους δρόμους οι αρχές της Κοινότητας, το
τάγμα των ιπποτών του Αγίου Στεφάνου, οι καθηγητέςκαιοι
σπουδαστές του Πανεπιστημίου, ένα τεράστιο πλήθος πολιτών.
Η γιορτή κράτησε ως αργά τη νύχτα : «το βράδυ τα μπαλκόνια
που έβλεπαν στον Άρνο φωτοβολούσαν. Αναρίθμητες οι σημαίες
και οι κονκάρδες με τα χρώματα του Πάπα' αδιάκοπα τα συν-
θήματα και οι ζητωκραυγές για τον Πιο Θ', την Ιταλία, τον
Gioberti, τους μεταρρυθμιστές πρίγκηπες, την ένωση, την ανε-
ξαρτησία της Ιταλίας. Δύο βάρκες, γεμάτες από μουσικούς και
τραγουδιστές, ξεκίνησαν από τον Ponte al Mare και διέσχισαν
το ποτάμι [...] χειροκροτούσαν από τους δρόμους, από τις βάρ-
κες, από τα παράθυρα...» 2
Άλλοτε οι πανηγυρισμοί ξεκινούν από το θέατρο. στις 29
Ιανουαρίου 1848 ο Φερδινάνδος Β' παραχώρησε σύνταγμα στη
Νάπολη. το βράδυ της επομένης «στη μέση της πλατείας του
θεάτρου υψώθηκε μια τρίχρωμη σημαία με την επιγραφή "Ζήτω
ο λαός των Δύο Σικελιών" και χαιρετίστηκε με απερίγραπτη χαρά.
το θέατρο γέμισε αμέσως με σημαίες : άνδρες και γυναίκες ανέ-
μιζαν μαζί τα μαντίλια και τις εσάρπες" με τραγούδια και
ζητωκραυγές διαδήλωναν τη χαρά τους για το μεγάλο νέο. Ο
κόσμος βγήκε από το θέατρο, πλημμύρισε τους δρόμουςμετη

1. Ersilio Michel, Maestri e scolari dell'Università di Pisa nel Ri-

sorgimento Nazionale, Firenze 1949, σ. 27 κ.ε.
2. Paolo Tronci e Giovanni Sforza, ό.π., σ. 384-385.
συνοδεία της μουσικής μπάντας, φωταγωγήθηκαν τα παράθυρα...» 1

Λούκα, που άνηκε τότε σε διαφορετικό κράτος, ήταν ένας τρό-

πος για να εκδηλώνουν οι Πιζάνοι την πίστη τους στην ένωση.
Ό τ α ν ανακοινώθηκε στην Πίζα η συγκρότηση της πολιτοφυ-
λακής, οι κάτοικοι έσπευσαν να καλέσουν τους Λουκέζους να
πάρουν μέρος στους πανηγυρισμούς. οι Λουκέζοι γύρισαν τη
νύχτα στην πόλη τους κατασυγκινημένοι «από τη θερμότατη
υποδοχή που τους επιφύλαξαν οι πολυαγαπημένοι Πιζάνοι, και
κατέθεσαν στο σταθμό της Λούκας ένα προσφιλές δώρο, την
ασφαλέστερη εγγύηση φιλίας και ενότητας μεταξύ Πίζας και
Λούκας, μια σημαία που τους πρόσφερε η κοινότητα (comune)
της Πίζας...» 2
Έβρεχε στην Πίζα την ήμερα των εορτασμών για την πολιτο-
φυλακή. τη νύχτα ξέσπασε καταιγίδα με βροντές και κεραυνούς,
φούσκωνε το ποτάμι. «Αλλά αυτή η εναντιότατα του καιρού
επαύξησε τον ενθουσιασμό του κόσμου αντί να τον μειώσει.
ο λαός πορευόταν με λάβαρα' υπήρχαν τα λάβαρα των γυναι-
κών, των ιερέων, οι στρατιωτικοί ήτανανακατεμένοιμετους
πολίτες, έντεκα μπάντες διέτρεχαν την πόλη [...] οι γυναίκες
έδειχναν θάρρος αληθινά ανδρικό [...] οι Έλληνες έφεραν τη
σημαία τους πλαισιωμένη με τα χρώματα της Ιταλίας...» 3 Μετά
δύο μέρες ο ίδιος κόσμος (Λουκέζοι, Λιβορνέζοι, Πιζάνοι) πανη-
γυρίζει για τον ίδιο λόγο στο Λιβόρνο. Μα εκεί δεν τραγουδού-
σαν μόνο : «Μιλούσαν στο λαό διάφοροι ρήτορες στις πλατείες,

1. στο ίδιο, σ. 420-421. Περιγραφή της ίδιας γιορτής δίδεται στην

εφ. L'Italia, Anno I, No 44, 1 Φεβρ. 1848. η φωταγώγηση των παρα-
θύρων γινόταν τότε με λάμπες, λαμπάδες και καντηλέρια που τοποθετούνταν
στα περβάζια η τα κινούσαν γιορταστικά οι γυναίκες.
2. Giornale privilegiato di Lucca, 10 Σεπτεμβρίου 1847. Είχε μό-
λις προηγηθεί το κίνημα στη Λούκα (Αύγουστος 1847) και, τον Οκτώ-
βριο του ίδιου χρόνου, το δουκάτο της Λούκας ενσωματώθηκε στο Μ.
Δουκάτο της Τοσκάνης.
3. Εφ. L'Italia, Anno I, No 14, 11 Σεπτεμβρίου 1847.
στους δρόμους, στις ταβέρνες, στα καφενεία [...]ανέμιζανοι
γυναίκες τα λάβαρα[...] και ο Λαός τις μεταχειριζόταν μ' εκεί-
νους τους ευγενικούς τρόπους που άλλοτε θεωρούνταν προνόμιο
της τάξης των εύγενών»1.

κογράφους και στις εφημερίδες και που αναφέρονται σε εορτα-

σμούς επετείων, μνημόσυνα, θεατρικές παραστάσεις, κονσέρτα,
εκδηλώσεις αποδοκιμασίας ή επευφημίες με την ευκαιρία επι-
σκέψεων πολιτικών προσώπων στην Πίζα κτλ. κτλ., εικονίζεται
μια πόλη που έχει συνέχεια Luminaria, όχι πια για τη γιορτή
του San Ranieri. Αλλά αυτά τα πανηγύρια είναιακριβώςη
προετοιμασία της μεγάλης πολεμικής εξόδου, που συνοδεύτηκε
κι αυτή με τραγούδια και ποιήματα και ανθοδέσμες και αρωμα-
τισμένα μαντιλάκια και φιλιά και χειροκροτήματα και καμπανο-
κρουσίες και φωταψίες.

Civica οργανώνονται παραστάσεις : «η εταιρεία φίλων του θεά-

τρου, που σε κάθε περίσταση έδωσε συνεχή δείγματα πατριω-
τικής αρετής, θα παρουσιάσει αύριο Κυριακή, 24 Οκτωβρίου,
την κωμωδία του Scribe με τον τίτλο "Una catena". τα κέρδη
θα διατεθούν για την πολιτοφυλακή» 2. την επόμενη Κυριακή
πάλι oι Soci Filodramatici, πάλι για τον ίδιο σκοπό «θα παί-
ξουν την πολυχειροκροτημένη κωμωδία του Συμπολίτη μας
Δικηγόρου Tommaso Gherardi "Un momento di Errore"» 3 .
το ίδιο την άλλη Κυριακή, το ίδιο και την παράλλη.
Α π ό πρωτοπόρους πατριώτες ανοίγει κατάστιχο συνεισφο-
ρών για την αγορά όπλων και κατάλογος εθελοντών για κατά-
ταξη στην πολιτοφυλακή. Απίστευτη είναι η προθυμία του κό-
σμου 4 . Μεγάλη Festa di Balloγιατονοπλισμότηςπολιτοφυλακής
1. στο ίδιο.
2. L'Italia, Anno I, No 20, 23 Οκτωβρίου 1847.
3. L'Italia, Anno I, No 21, 30 Οκτωβρίου 1847.
4. L'Italia, Anno I, No 30, 31 Δεκεμβρίου 1847, «Sottoscrizione
per la difesa nazionale».
λακής οργανώνεται στο Casino dei Nobili 1 . Γίνονται παραστά-
σεις στον Αρχιδούκα για παροχή όπλων 2 . Οργανώνονται συναυ-
λίες με συμμετοχή χορωδίας, «εισιτήριο λίρα 1» 3 . το εναρκτή-
ριο μάθημα του Silvestro Centofanti στο Πανεπιστήμιο —ασφυ-
κτικά γεμάτη η αίθουσα όχι μόνο από φοιτητές,αλλάκαιαπό
πολίτες—· δίνει αφορμή για απερίγραπτες εκδηλώσεις πατριω-
τικού ενθουσιασμού4. Αλλά, μόνο μία ανθολόγηση των συμβάντων
μας φέρνει ήδη στον Μάρτιο του 1848. η συνέχεια της Ιστορίας
γράφεται στα πεδία των μαχών της Λομβαρδίας 5.

επιστρέφει στην Τοσκάνη, τη στιγμή που οι ίδιοιοιΑυστριακοί

μπαίνουν στην Πίζα, οι Πιζάνοι τον υποδέχονται με πανηγυρι-
σμούς6. Ασυνέχεια ίσως, όχι όμως ανεξήγητη, αν λάβει κανείς
υπόψη τα χαρακτηριστικά του πολιτικού κινήματος στην Πίζα,
αλλάκαιτογεγονός ότι το «οχλοκρατούμενο» Λιβόρνο είχε
πλημμυρίσει την Πίζα με πλήθος «κουρελήδεςαποστόλουςτης
αναρχίας».
Οι πανηγυρισμοί του 1849 στάθηκαν οι τελευταίοιπριναπό
την μακρότατη περίοδο της σιωπής (1849-1859) : « Η εξέλιξη
της επανάστασης, ελπίδες πρώτα και ενθουσιασμοί κι ύστερα η
οδυνηρή διάψευση, η ψυχική κατάθλιψη, η αδράνεια της λύπης

1. L'Italia , Anno I, No 48, 26 Φεβρουαρίου 1848.

2. L'Italia, Anno I, No 58, 2 Μαρτίου 1848, άρθρο με τον τίτλο
«Armi Armi!».
3. L'Italia, Anno I, No 59, 9 Μαρτίου 1848.
4. L'Italia, Anno I, No 62, 16 Μαρτίου 1848.
5. Βλ. εδώ, κεφ. «στη φωτιά!» για λόγους κατατάξεως του υλικού
περιγράφονται σε άλλα κεφάλαια («Πανεπιστήμιο-Πολιτική δράση», - «Viva
Italia !» και «Τρεις αστυνομικές υποθέσεις») οι πολιτικές εκδηλώσεις των
φοιτητών και καθηγητών του Πανεπιστημίου, μολονότι είναι δύσκολο ως
αυθαίρετοναδιαχωριστούν από τη δράση του υπόλοιπου κόσμου
Πίζα.
6. Ρ. Tronci e G. Sforza, ό.π., σ. 465 κ.ε.
8. Tο Camposanto

9. Ο καθεδρικός ναός της Πίζας

μετά τον μάταιο πυρετό της δράσης, διέτρεχαν όλες τις εκδη-
λώσεις της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής» 1 .
Oι Πιζάνοι θα ξαναθυμηθούν τους τρόπους, με τους οποίους
συνήθιζαν να γιορτάζουν, όταν φτάνει η είδηση της παραιτήσεως
του Αρχιδούκα (Απρίλιος 1859), που με τόση χαρά είχαν υπο-
δεχτεί πριν δέκα χρόνια. Πάλι ο κόσμος στους δρόμους, πάλι
φωταψίες, πάλι τα μαντιλάκια και τα δάκρυα, όπως παλιά' μόνο
που τώρα η τρίχρωμη σημαία κυματίζει στο Duomo.

ζουν τα γαλλικά στρατεύματα που περνούν από την πόλη τους

πηγαίνοντας να πολεμήσουν εναντίον των Αυστριακών στο πλευρό
του Piemonte. Τώρα, όπως και πριν από δέκα χρόνια, μαζί με
τις ζητωκραυγές, και κατάταξη εθελοντών και συγκέντρωση
χρημάτων για τον οπλισμό τους με συναυλίες, συνεισφορές και
τόμπολες 2 .
Αλλά απ' όλες τις γιορτές η πιο επίσημη και η πιο λαμπρή
έγινε όταν, μέσα στην ίδια άνοιξη, ξανάνοιξε (άρτιο πάλι) το
Πανεπιστήμιο. σε ανάμνηση της αξιομνημόνευτης εκείνης μέρας
μια ενεπίγραφη πλάκα με χαραγμένη τη μορφή του Γαλιλαίου
στολίζει ακόμα την Aula Magna 3 .

1. Luigi Previti, «Educazione popolare», στο Una città..., ό.π., σ.185.

2. Irea Paolicchi, ό.π., σελ. 60-63. Η τόμπολα είναι τυχερό παιχνίδι
που παίζεται στα σπίτια, αλλά και σε δημόσιους χώρους. Κάποτε τα κέρ-
δη διατίθενται για κοινωφελείς σκοπούς.
3. για ό,τι άφορα στο Πανεπιστήμιο, βλ. αναλυτικότερα στη σχετική
ενότητα. Ειδικά για την περίφημη «Riapertura» του Πανεπιστημίου, βλ.
αναλυτικά L'inaugurazione della Università di Pisa nel di 3 dicembre
1859 - Documenti pubblicati a cura e a spese del Municipio di Pisa, Pisa
Nistri, 1859.
 ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ

ΣΥΝΟΨΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Πηγές και βοηθήματα

φέρονται ο Stefano Fabbrucci και ο Flaminio dal Borgo, κα-

θηγητής από το 1731 ως το 1768. Βασική πηγή παραμένει ως
σήμερα η τρίτομη ιστορία του Angelo Fabbroni, Provveditore
στο Πανεπιστήμιο από το 1769 ως το 1803 1 . Η εξιστόρηση του
καλύπτει την περίοδο 1472-1737. μια σύντομη αναδρομή σε πα-
λαιότερες εποχές γίνεται στον τόμ. I, κεφ. V, σ. 34 κ.ε. Πολλές
σελίδες καλύπτουν οι Κατάλογοι Καθηγητών (Rotuli Professo-
rum). Ονόματα διδακτόρων (δηλαδή πτυχιούχων) δεν υπάρχουν
πουθενά2. την ιστορία του Fabbroni συνεχίζει ο Evelardo Michel

1. Fabronio Angelo, Historia Academiae Pisanae, Pisis MDGGXGI,

excudebat Cajetanus Mugnainius.
2. Βλ. Ν. Τωμαδάκη, «Τριάκοντα επτά ελληνες Ιατροφιλόσοφοι
σπουδάσαντες εν Π ίση (Pisa) της Ιταλίας 1790-1821», Παρνασσός,
Kς', 1984, σ. 213: «Αμφότερα τα βιβλία (του Fabbroni και του Scolopio)
περιέχουν ονόματα διδακτόρων». «Διδάκτορες» ονομάζει ο Ν. Τωμαδάκης
τους πτυχιούχους μεταφράζοντας το Ιταλικό «dottorati».
Scolopio 1 . Tο εργο του επρόκειτο να καλύψει την περίοδο 1737-
1859, αλλά, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο συγγραφέας του
(σ. 1, «Avvertenza»), σταμάτησε μετά τη συγγραφή του Α' τόμου
(1737-1799) εξαιτίας της μεταθέσεώς του στην Padova. Ούτε
εδώ υπάρχουν κατάλογοι πτυχιούχων. Μετά τους μεγάλους αυτούς
ιστορικούς του Πανεπιστημίου, ο μόνος που ανέλαβε ένα ανάλογα
επίμοχθο έργοείναι ο Ersilio Michel, αλλά το πολύτιμο βιβλίο
του 2 , βασισμένο σε σχολαστική αρχειακή έρευνα, εστιάζεται κυ-
ρίως στα πολιτικά συμβάντα.

Πανεπιστημίου τον 19ο αιώνα, χρειάζεται να ανατρέξει σε πλή-

θος μονογραφίες, σύντομες η και μακροσκελείς αναφορές επ' ευ-
καιρία άλλων μελετών, σε εφημερίδες της εποχής και κυρίως σε
αρχειακές πηγές 3 . Πλούσια πηγή πληροφοριών είναι τα δημοσι-
εύματα στο Bollettino Storico Pisano (ιδίως στο Volume dedi-
cato al sesto centenario dell'Università di Pisa 1842-44), αλλά
και πλήθος άλλα βιβλία που αφορούν κυρίως στον Πρώτο Πόλεμο
της Ανεξαρτησίας η και γενικότερα στους αγώνες του Risorgi-
mento. Πλήθος είναι επίσης τα Απομνημονεύματα (όπως του
G. Giusti, του Montanelli, του G. Nerucci κ.ά. ) και τα Χρονικά,
μεταξύ των οποίων πολυτιμότατο το βιβλίο των P. Tronci και
G. Sforza 4 . Σημαντική πηγή, αλλά μόνο για τον 19ο αιώνα, είναι
το βιβλίο του Carlo Fedeli 5 . Υπάρχει επίσης και ένα μικρό βι-
1. Storia dell'Università di Pisa dal MDCCXXXVII al M D C -
CL1X in continuazione dell'altra pubblicata da Angiolo Fabbroni, Pisa,
Tipografia T. Nistri, 1877.
2. Maestri e scolari dell'Università di Pisa nel Risorgimento Na-
zionale, Firenze 1949.
3. ιδιαίτερα χρήσιμος στη μελέτη αυτή, προκειμένουγιατηνιστορία
του Πανεπιστημίου, στάθηκε ο κώδικας του A.S.P., Università, A II 7,
Regolarmenti Notificazioni e Circolari dal 1814-1859.
4. Annali Pisani, Pisa 1868.
5. Documenti Pontificii Riguardanti L'Università di Pisa editi
ed illustrati da Carlo Fedeli, in Pisa. Presso Francesco Mariotti Stampa-
tore, 1908.
βιβλίο, γραμμένο από ομάδα διευθυντών και καθηγητών του Πανε-
πιστημίου και των Ινστιτούτων της Πίζαςκαιαφιερωμένοστον
Benitto Mussolini, που όμως παρασιωπά η διαστρεβλώνει ση-
μαντικές εξελίξεις της περιόδου της Γαλλοκρατίας 1. Άκρως δια-
φωτιστική είναι τέλος η σύνοψη ιστορίας του Πανεπιστημίου κα-
θώς και όλα τα ντοκουμέντα που περιέχονται στον κατάλογο της
εκθέσεωςπουοργάνωσαντο1946 τα Κρατικά Αρχεία της Πίζας 2 .

Από τη γέννηση ώς τα τέλη του 18ου αιώνα.

Oι ιστορικοί του Πανεπιστημίου ανάγουν την αυγή των νομι-

κών σπουδών στην Πίζα στον 12ο αιώνα, εποχή που άνθιζαν στην
Τοσκάνη τα αυτόνομα κοινοτικά κράτη (comuni). Παράλληλα με
τις συντεχνίες των τεχνών και των επαγγελμάτων, αναγνωρισμέ-
νες ήδη και προστατευόμενες από τον επίσκοπο της πόληςηκαι
απότονπάπα, δημιουργήθηκαν τότε εκεί εταιρείες μαθητών και
δασκάλων, οι λεγόμενες Universitates, με σκοπό να εμβαθύνουν
κυρίως στη μελέτη του Ρωμαϊκού Δικαίου και των νόμων του
Ιουστινιανού. Αναφέρονται περίφημοι Πιζάνοι νομομαθείς του
12ου αιώνα, που ίσως αναδείχτηκαν από τους κόλπους των εται-
ρειών αυτών και προσάγεται ως μαρτυρία για τη δράση τους η
πώληση ενός Νέου Κανόνος (Digesti nuovi) μέσω του Viviano,
«αντιπροσώπου των Πιζάνων Μαθητών» (nuncii Pisanorum Sco-
larium). Μεταξύ των δασκάλων πιθανολογείται ότι συγκαταλε-
γόταν, στο τέλος του 12ου αι., ο Βουργούνδιος, ο «doctor docto-
rum», που μετέφρασε στα λατινικά τα ελληνικά εδάφια των Παν-
δεκτών. Μια εταιρεία γιατρών (dottorum in arte medicinae et

1. L'Ateneo di Pisa, Tipografia P. Mariotti, 1929.

2. Catalogo della Mostra dell'Università di Pisa (29 marzo/31 ot-
tobre 1946), εκδ. A.8.P.
in arte chirurgiae) ερχόταν να προστεθεί στις αρχές του 13ου
αιώνα, στις εταιρείες των νομικών 1 .
Επίσημα αναγνωρίστηκαν οι πανεπιστημιακές σπουδές στην
Πίζα με το σιγίλιο του Πάπα Κλήμη του ζ ' της 3 Σεπτεμβρίου
1343, στο οποίο και απαριθμούνται τα πλεονεκτήματα που πρό-
σφερε η πόλη σ' εκείνους που θα τη διάλεγαν ως έδρα των σπουδών
τους 2 . Α π ό τη στιγμή αυτή το Studio Generale της Πίζας μπο-
ρούσε να χορηγεί τον τίτλο του Δόκτορος η του Διδασκάλου
(Dottore ο Maestro) και αναγνωρίζονταν στους δασκάλους και
στους σπουδαστές του τα ίδια προνόμια που είχαν χορηγηθεί στα
Studi Generali της Μπολόνια και του Παρισιού. στην πραγμα-
τικότητα επρόκειτο για αναγνώριση και συνένωση των Εταιρειών
πουπροϋπήρχαν, γι' αυτό και στο Studio εκείνο υπήρχαν τότε
μόνο σχολές Θεολογίας, Δικαίου και Ιατρικής, στις οποίες συνερ-
γάζονταν, ήδη από τον 13ο αιώνα, πολυάριθμοι δάσκαλοι και
μαθητές.
Μετά από μια σύντομη περίοδο παρακμής τον 14ο αι., εξαιτίας
των πολέμων της Πίζας με τη Φλωρεντία που είχαν συνέπεια
να χάσει η Πίζα την αυτονομία της, το Πανεπιστήμιοανθείκαι
πάλι τους επόμενους αιώνες (15ο - 17ο)μετηνυποστήριξητων

1. η ονομασία Universitas χρησιμοποιούνταν τότε για οποιαδήποτε

συνεργατική εταιρεία. Ήταν ένα συνώνυμο του Collegium, που σημαίνει
συγκέντρωση πολλών ατόμων στον ίδιο τόπο, με τη διαφορά ότι Universitas
σήμαινε συνεταιρισμό ανθρώπων που ασκούσαν το ίδιο λειτούργημα (βλ.
σχετικά Carlo Fedeli, ό.π., σ. 11-12). η θεμελιακή διαφορά ενός πρώι-
μου πανεπιστημίου από τον τύπο αυτό της μεσαιωνικής Universitas εγκει-
ται στο ότι συνενώνει μελετητές διαφόρων κλάδων. Γι' αυτό και τα πρώτα
αναγνωρισμένα πανεπιστήμια ονομάστηκαν στην Ιταλία Studi generali η
Ακαδημίεςκαιχρειάστηκε να περάσει ένας αιώνας από την ίδρυσή τους
γιαναγενικευθεί η ονομασία Università, χωρίς να καταργηθεί όμως, ως
το τέλος του περασμένου αιώνα, η χρήση του όρου Studio, Accademia και,
συχνότατα, Ateneo.
2. Το σιγίλιο αυτό (Bolla in supreme dignitatis) βρίσκεται στα
Κρατικά Αρχεία της Πίζας (Pergamene riguardanti atti pubblici,
No 36) και έχει δημοσιευθεί από τον Carlo Fedeli, ό.π., σ. 86, πίνακας 1.
10. Sapienza : Η Καμπάνα

11. Η μεγάλη αυλή

Μεδίκων. Είναι η εποχή που σπουδάζουν στην Πίζα ο Ιωάννης
Μέδικος, ο Καίσαρ Βοργίας και ο μετέπειτα πάπας Λέων ο 10ος.
Μολονότι η εποχή αυτή απέχει δύο αιώνες περίπου από την περί-
οδο στην οποία εντοπίζεται η παρούσα έρευνα, αξίζει να διαγρα-
φεί κάπως η φυσιογνωμία του πρώιμου εκείνου Πανεπιστημίου,
επειδή τότε ακριβώς διαμορφώθηκε ο χαρακτήρας που εμελλε
να σφραγίσει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τη λειτουργία του
στους επόμενους αιώνες.
Αρχιγραμματέας (Arcicancelliere Pontificio) του Πανεπι-
στημίου ήταν ο Αρχιεπίσκοπος της Πίζας και Πρύτανης (Ret-
tore) ένας σπουδαστής μη Τοσκάνος (nè Fiorentino nè dal do-
minio) που εκλεγόταν κάθε χρόνο από όλους τους σπουδαστές
και ασκούσε τη δικαστική εξουσία σε όλα τα ζητήματα,εκτόςαπό
περιπτώσεις κλοπής η φόνου. Οι φοιτητές ήταν χωρισμένοι σε
«nationes» με βάση τον τόπο καταγωγής τους και είχαν όλοι τα
ίδια δικαιώματα.

αββαείο του S. Michele in Borgo, στα μοναστήρια της S. Cate-

rina, του S. Pierrino και του San Niccola. Μετά τα μαθήματα
οργανώνονταν συζητήσεις, στις οποίες μετείχαν οι σπουδαστές
με δικαίωμα παρέμβασης. Οι συζητήσεις των Νομικών (Legisti)
γίνονταν κάτω από τις στοές του Borgo, κοντά στην τωρινή είσο-
δο του Mercato, και τα διπλώματα απονέμονταν στον Ά γ ι ο Μι-
χαήλ ή στη μεγάλη σάλα του μεγάρου της Αρχιεπισκοπής.
Γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα οι πανεπιστημιακές σπουδές
απόχτησαν στέγη στην Πίζα: με χορηγίες των κοινοτήτων του
κράτους της Φλωρεντίας και με συνεισφορές ιδιωτών, χτίστηκε
το μέγαρο της Sapienza (1544) και ιδρύθηκαν τα Κολλέγια
Ricci, Ferdinando, Vittoriano, Puteano, όπου στεγάζονταν φοι-
τητές και καθηγητές. Ήδη η πανεπιστημιακή ζωή οργανώνεται
και ο διάσημος ουμανιστής Lelio Torelli αναλαμβάνει να συντά-
ξει τους κανονισμούς της.

μους, προάγεται η σπουδή του ανθρώπινου σώματος και η ίδια

 η κυβέρνηση των Μεδίκων ενθαρρύνει τις σπουδές της ανατομίας
καιτιςχειρουργικές πρακτικές, που δοκιμάζονται πρώτα πάνω
στα πτώματα των εκτελεσμένων. Δειλά στην αρχή εμφανίζονται
οι πρώτοι δάσκαλοι της γλώσσας της Τοσκάνης, ξυπνάει το ενδια-
φέρον για τις θετικές επιστήμες και ιδρύεται Μουσείο Φυσικής
Ιστορίας και Ορυκτολογίας. ιδρύεται ο Βοτανικός Κήπος, όπου,
για πρώτη φορά στην Ευρώπη, ανθίζουν η αλόη και ο καφές. Τέ-
λος, από το 1589 ως το 1592 και από το 1610 ώς το θάνατο του,
διδάσκει στην έδρα των Μαθηματικών ο Galileo Galilei.
Α π ό τα τέλη του 17ου ως τα μέσα περίπου του 18ου αιώνα,
παρακμάζει το Μεγάλο Δουκάτο των Μεδίκων και, μαζί του,
το Πανεπιστήμιο της Πίζας. Νέα εποχή ακμής θα γνωρίσει από
το 1765 ως την τελευταία 10ετία του αιώνα, εποχή της βασι-
λείας του Λεοπόλδου Α' της Λορένης, αλλά με νέους πια θεσμούς
πουαντικατοπτρίζουντηνπολιτική φιλοσοφία της φωτισμένης
δεσποτείας. Ο 18ος αιώνας είναι για το Πανεπιστήμιοηαρχή
μιας μεταβατικής περιόδου, στο διάστημα της οποίας θα χάνει
όλο και περισσότερο τον χαρακτήρα της «Universitas»καιθα
μετατρέπεται, παρόλη την αντίστασή του, σ' ένα ίδρυμα που
λειτουργεί με τυπικές άνωθεν προδιαγραφές. στο τέλος της περι-
όδου αυτής, γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, οι άγραφοι θεσμοί
του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης θα είναι μια νοσταλ-
γική ανάμνηση.
Βασικός σταθμός στην πορεία προς τον «εκσυγχρονισμό» είναι
ηανάθεσητηςπρυτανείας σε καθηγητή του Πανεπιστημίου: ο
Provveditore αναλαμβάνει την ευθύνη για την τήρηση των κανο-
νισμών και πλήθος άλλες εξουσίες, που είχε πριν ο αιρετός αντι-
πρόσωπος των φοιτητών. Αναφέρεται ότι την εξουσία αυτή άσκη-
σε με εξαιρετική σύνεση, από το 1769 ως το 1803, ο φωτισμένος
καθηγητής και ιστορικός του Πανεπιστημίου Angelo Fabroni.

ζας οι σπουδές της Φυσικής από τους οπαδούς των θεωριών του
Γαλιλαίου, ανοίγει η βιβλιοθήκη της Sapienza (1742), ξαναρ-
χίζουν οι σπουδές της Χειρουργικής με εμπνευστή τον «Τοσκάνο
12. Ο καθηγητής Gaetano Savi
Ιπποκράτη» Francesco Vacca Bertinghieri και προάγονται οι
σπουδές της Νομικής με τον Andrea Guadagni και τον Gian-
maria Lampredi. Γύρω στα μέσα του αιώνα ιδρύονται έδρες
Φυσικής πειραματικής, Χημείας και Δημοσίου δικαίου. Η έδρα
του Φεουδαρχικού Δικαίου καταργείται ως ασύμφωνη με το πνεύ-
μα των νέων καιρών.

Από την εποχή της Γαλλοκρατίας ώς την Ένωση

Καθώς δύει ο I H ' αι., οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης,

που είχαν ήδη από πριν περάσει τις πύλες του Πανεπιστημίου
της Πίζας, έρχονται να εκπροσωπηθούν στην Τοσκάνηαπότους
ίδιους τους Γάλλους και τους Ιταλούς «Napoleonidi». στην πολυ-
τάραχη περίοδο της γαλλικής εισβολής και των κοινωνικών συγ-
κρούσεων Ιακωβίνοι καθηγητές καταλαμβάνουν εδρες στο Πανε-
πιστήμιο. το 1799, αμέσως μετά την αποκατάστασή του, ο Αρ-
χιδούκας Φερδινάνδος ο Γ' διατάζει από τη Βιέννη την αναστολή
της λειτουργίας του Πανεπιστημίου. Το επόμενο έτος οι Γάλλοι
θα δώσουν διαταγή να ξανανοίξει.
Η περίοδος που ακολουθεί (1801-1810) είναι σημαντική για
την Ιστορία του Πανεπιστημίου της Πίζας, επειδή σ' αυτό πνέει
τότε ο άνεμος της Γαλλικής Επανάστασης: οι Γάλλοι επιβάλ-
λουν τη διδασκαλία στην Ιταλική γλώσσα και ιδρύουν έδρες Ιστο-
ρίας και Ναυτικού Δικαίου. Ο φιλελεύθερος Andrea Vacca δια-
δέχεται τον πατέρα του στη θέση του Provveditore. Ο διάσημος
βοτανολόγος Gaetano Savi καταλαμβάνει έδρα στο Πανεπι-
στήμιο, οι νομικές σπουδές οδηγούνται σε κορυφαία σημεία από
τον διάσημο μελετητή των πηγών του δικαίου Giovanni Carmi-
gnani, ενώ ο «βιβλιοπώλης-καθηγητής» Giovanni Rosini ανα-
λαμβάνει την έδρα της Ιταλικής φιλολογίας.

περίοδος» (1810-1814), τα τρία διαμερίσματα, στα οποία χωρί-

χωρίστηκε ηΤοσκάνη, αποτέλεσαν μία εκπαιδευτική περιφέρεια και
σ' αυτήν αποφασίστηκε να ηγείται το Πανεπιστήμιο της Πίζας.
τη διοίκηση του Πανεπιστημίου ανέλαβε ένα Διευθυντικό σώμα,
αποτελούμενοαπότονπρύτανη, έναν επιθεωρητή (Ispettore)
στην Πίζα, έναν στη Φλωρεντία και μερικούς ψιλώ ονόματι (Ispet-
tori onorari), και ένα Συμβούλιο, αποτελούμενο από τον πρύτανη
και όλους τους καθηγητές. Οι σχολές έγιναν πέντε: Θεολογική,
Νομική, Ιατρική, Θετικών Επιστημών, Φιλολογίας. Υπήρχαν
επίσης σπουδαστήρια Ανατομίας και Φυσικής, εργαστήριο Χη-
μείας, Βοτανικός κήπος, Αστεροσκοπείο και Βιβλιοθήκη. Στο
ακαδημαϊκό σώμα προστέθηκαν έκτακτοι λέκτορες (lettori straor-
dinari), που εκλέγονταν από το σώμα των φοιτητών.
Προκειμένου για την περίοδο αυτή η έρευνα απέδωσε, μεταξύ
άλλων, ένα κατάστιχο που επιγράφεται «Registro dei Graduati
nella Imperiale Accademia di Pisa 1811-1813» 1 .στηναρχή
του καταστίχου υπάρχουν υποδείγματα διπλωμάτων, χωρίς ονό-
ματα, γραμμένα στα γαλλικά: Certificat de Capacité, Diplome
de Bachelier, de Licencié, de docteur. Ό λ ααρχίζουν μετην
καθιερωμένη τότε φράση «Au nom de Napoleon, Empereur
des Français, Roi d'Italie, e Protecteur de la Confédération
de Rhin» και υπογράφονται «par Son Excellence le Grand
Maître, le Conseilleur-Secrétaire-Général». Χαρακτηριστικό
του πνεύματος της εποχής είναι το εξής υπόδειγμα διπλώματος:
«Université Impériale-Académie de Diplome de Sage-Femme.

1. A.S.P., Università, D. I. No 200. Μεταξύ των 345 ονομάτων που

αναγράφονταιστοκατάστιχο, δεν υπάρχει κανείς Έλληνας. δεν αληθεύει
λοιπόν ότι, για την περίοδο αυτή, «αρχεία δεν υφίστανται» (Ν. Τωμαδά-
κης, ό.π., σ. 213). για τους Έλληνες που φοιτούσαν τότε στο Πανεπι-
στήμιο της Πίζας, βλ. κεφ. «η διαδρομή των σπουδών» καθώς και κατά-
λογο Β'. επίσης A.S.P., Università, D.I. 20, όπου διά χειρός του ίδιου
του φοιτητή, αναγράφεται: «Io Anastasio Padovani nativo di Gorfù, Di-
partimento : delle Isole Ionie di anni 18, m' iscrivo per scolare leggista
anno secondo. A di 4 9bre 1813». ο ίδιος σημειώνει για δεύτερη φορά
τηνεγγραφήτου στις 15 Μαΐου 1814.
Nous sulignés Doyen, e Professeurs de la faculté de Méde-
cine de l'Académie de ... en exécution de la Loi du 19 Ven-
tose An. 11 certifions que la Dame... âgée de ... native de...
Commune de ... Département de ... après nous avons exhibé
conforment à l'article 3 de la Loi precitée, les Certificats des
cours qu'elle a finis, a été par nous interrogée sur les diffe-
rente parties de la théorie, e de la pratique des accouche-
ments qu'il est indispensable à une Sage-Femme de connaî-
tre, dans lequel éxamen la Dite... ayant fait preuve de capa-
cité, nous lui délivrons le present Diplome de Sage-Femme» 1 .
H περίοδος της Παλινόρθωσης ανοίγει για το Πανεπιστήμιο
της Πίζας με τη διαταγή του 1814 για την «ανασύστασή» του 2 .
μετοδιάταγμα αυτό «καταργείται η Ακαδημία της Πίζας [...]
καιανακαλούνταιενισχύι οιΝόμοι και αι Διατάξεις αι διέπουσαι
το Πανεπιστήμιον υπό την διακυβέρνησιν της A.A. και Β.Υ.».
στη διοίκηση του Πανεπιστημίου επαναφέρονται ο Gran Can-
celliere στο πρόσωπο του Αρχιεπισκόπου της Πίζας, ο Auditore
καιοΓενικός Προβλεπτής (Provveditore Generale). στον τε-
λευταίο ανατίθεται η διεύθυνση και η αστυνόμευση (direzione e
polizia) του Πανεπιστημίου. το αξίωμα του Κοσμήτορος ανα-
λαμβάνει ο εκάστοτε αρχαιότερος σε κάθε σχολή. στις Γενικές
Διατάξεις του Κανονισμού ορίζεται ως βάση της διδασκαλίας η
Καθολική θρησκεία και ηθική, η υπακοή στον Ηγεμόνα, ο σεβα-
σμός στις Δημόσιες Αρχές, η αφοσίωση στην Πατρίδα(εδώο
ως πατρίδα νοείται το κράτος της Τοσκάνης) και η διαφύλαξη
της δόξας των γραμμάτων στην Τοσκάνη.

1. Αυτά σε μια εποχή, στην οποία ελάχιστα κορίτσια φοιτούσαν ακόμα

και σε δημοτικά σχολεία (Βλ. Luigi F. Previti, «Educazione popolare»
στο Una città..., ό.π.)
2. A.S.P. Università, A II 7, Regolarmenti, notificazioni e circo-
lari dal 1814-1859, Regolamento per la I. e R. Università di Pisa ap-
provato da S.A.Ι. e R. con Benigno rescritto de'IX novembre 1814,
con un appendice al medesimo, Pisa, Nistri, 1826.
13. Ο Βοτανικός Κήπος
 Oι σχολές περιορίζονται σε τρεις: Θεολογική, Νομική και Ια-
τροφυσική. Η τελευταία χωρίζεται σε δύο τομείς: Ιατροχειρουρ-
γικής και Φυσικομαθηματικής. Οι όροι εισδοχής, τα μαθήματα,
οι εξετάσεις κτλ. ορίζονται με υπέρμετρη σχολαστικότητα 1. Προ-
βλέπονται 30 καθηγητές για όλες μαζί τις σχολές, όλοι τακτικοί,
και καταργείται ο θεσμός των εκτάκτων λεκτόρων που αναδει-
κνύονταν από το σώμα των φοιτητών.
Μία νέα αρχή ιδρύεται στο Μ. Δουκάτο το 1816: η Soprin-
tendenza agli Studi, ένα είδος Υπουργείου Παιδείας,πουεπο-
πτεύει όλη τη Δημόσια Εκπαίδευση της Τοσκάνης.στηναρχή
αύτη όφειλαν να υποβάλλουν οι Provveditori των Πανεπιστη-
μίων της Σιένας και της Πίζας όλες τις υποθέσεις που υπέβαλλαν
παλαιότερα απ' ευθείας στον Αρχιδούκα. Ο Soprintendente όφει-
λε να ενημερώνει τον Αρχιδούκα, με αναφορά του, κάθε μήνα 2 .
το 1830 η Soprintendenza agli Studi συγχωνεύτηκε με τη Γραμ-
ματεία του Κράτους (Segreteria di Stato) και το 1840 ξανά-
γινε αυτόνομη.

διόρισε την πανεπιστημιακή ζωή για δυόμισι περίπου δεκαετίες,

πρέπει να σημειωθεί ότι διατηρούνται μ' αυτόν όλες οι προδιαγρα-
φές που επέτρεπαν την απρόσκοπτη πρόσβαση των ξένων στο
Πανεπιστήμιο. Επιπλέον δεν έγιναν οστρακισμοί καθηγητών: οι
ίδιοι άνθρωποι που είχαν ήδη ενστερνιστεί —και για ένα διάστημα
πραγματώσει— τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, καλούνταν
τώρα να εφαρμόσουν συντηρητικούς θεσμούς 8 .

1. «Επεκράτησε η ιδέα ότι η νεολαία πρέπει να υπόκειται σε πολυ-

άριθμους αυστηρούς κανονισμούς, υπερβολικά κουραστικούς για πνεύματα
φλογερά και ελεύθερα...» (Α. Zobi, Storia civile della Toscana dal 1737-
1846, Firenze 1850-52, σ. 159).
2. A.S.P., Università, A II 7, ό.π., Istruzioni per il Regio Consul-
tore e Soprintendente agli Studi del Gran-Ducato, approvato da Sua
Altezza Imperiale e Reale. Sotto di 29 novembre 1816.
3. Βλ. Τα αποτελέσματα της αντινομίας αυτής στα κεφ. «η διαδρομή
των σπουδών», «Πολιτική δράση» κ.ά.
μίου είναι η μεταρρύθμιση του 1839-41, που έχει τη σφραγίδα
του G. Giorgini, Υπουργού της Παιδείας και πρώην καθηγητή
των Μαθηματικών και Provveditore στο Πανεπιστήμιο της Πί-
ζας. με διαταγή του 1840 οι σχολές αυξάνονται σε έξι (Θεολογική,
Νομική, Φιλοσοφική, Ιατρική-Χειρουργική, Μαθηματικών επι-
στημών, Φυσικών επιστημών) και ιδρύονται νέες έδρες που εκ-
φράζουν το πνεύμα των καιρών 1 . τον ίδιο χρόνο αυξάνεταισε
πέντε χρόνια το διάστημα σπουδών της Ιατρικής, με την εξαίρεση
όμως εκείνων που φτάνουν στην Πίζα μετά από σπουδές σε άλλα
Πανεπιστήμια. Σ' αυτούς χορηγείται πτυχίο μόνο Ιατρικής η μό-
νο Χειρουργικής μετά από τεσσάρων χρόνων αναγνωρισμένες
σπουδές2. το 1841 επεκτείνεται σε όλες τις σχολές το μέτρο της
πενταετούς φοίτησης και ορίζεται το σύστηματωνεξετάσεωνκαι
των άριστείων 3 . μια διαταγή του ίδιου χρόνου ορίζει τα εξετα-
ζόμενα μαθήματα στις εξετάσεις όλων των επιπέδων και θεσπίζει
μεταβατικές διατάξεις 4.

ρύθμιση. Εκείνες που εκδίδονται από το 1842 ως το 1849 έχουν

σκοπό να αντιμετωπίσουν την έκρηξη του πανεπιστημιακού κινή-
ματος και έχουν τη θέση τους στο κεφάλαιο «Πολιτική δράση».
Ό σ ο για τη μεταρρύθμιση την ίδια, επικρίθηκε όχι λίγοαπότους
Ιταλούς παιδαγωγούς: «μια μεταρρύθμιση τόσο εκτεταμένη που
κάλυπτε τόσα αντικείμενα, έθιγε τόσα συμφέροντα, τροποποιούσε
τόσες συνήθειες, δεν θα μπορούσε να διαφύγει την κριτική γιατο
1. A.S.P. Università, ό.π., Notificazione [...] Dalla Soprintendenza
agli Studi del Gran-Ducato li 5 Ottobre 1840. Βλ. και εδώ Παράρτημα,
έγγραφο άρ. 6.
2. στο ίδιο. Notificazione [...] dalla Soprintendenza agli studi... li 5
novembre 1840.
3. στο ίδιο, Notificazione [...] dalla Soprintendenza aqli Studi[...]
li 6 Febraio 1841. για λεπτομέρειες (εξετάσεις, βραβεία, μαθήματα κτλ.)
βλ. ειδικά κεφάλαια στην ενότητα «Διαδρομή των Σπουδών».
4. A.S.P. A II 7, ό.π., Notificazione [...] dalla Soprintendenza
agli Studi, li 2 Giugno 1841.
14. Ο Καθηγητής Francesco Puccinolti
επιστημονικό κριτήριο, από το οποίο διαπνεόταν, και για την ίδια
την εφαρμογή της σε συσχετισμό με τις πραγματικότητες του τό-
που...» 1 Από τις πραγματικότητες αυτές ίσως η πιο αντίνομη
σ' Ινα τόσο φιλόδοξο σχέδιο πανεπιστημιακής μεταρρύθμισης
ήταν η άθλια κατάσταση, στην οποία βρισκόταν τότε στην Το-
σκάνη η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση: « Η μεταρ-
ρύθμιση υπήρξε πρόωρη και επίσης πολύ εκτεταμένη κι αυτό συ-
νέβη επειδή άρχισε από το σημείο, στο οποίο όφειλε να κατα-
λήξει» 2 .
Παρόλα αυτά, στη δεκαετία του 1840, ανθούν οι σπουδές στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας και είναι άγνωστο πόσο συνέβαλε σ' αυ-
τόημεταρρύθμιση και πόσο η γενικότερη ακμή, στην οποία βρι-
σκόταν τότε το ιταλικό πνευματικό κίνημα. σε μεγάλο βαθμό
συντείνει πάντως ο κοσμοπολιτικός χαρακτήρας του Πανεπιστη-
μίου που, ειδικά την εποχή της έντασης των Ιταλικών αγώνων,
το είχε καταστήσει άσυλο καθηγητών-πολιτικών προσφύγων. Διά-
σημοι δάσκαλοι από κάθε μέρος της Ιταλίας διαδέχονταν ο ένας
τον άλλον στις έδρες του Πανεπιστημίου: ο Federico Del Rosso,
ο Giuseppe Montanelli, ο Silvestro Centofanti και πάντα ο
Carmignani στα Νομικά, οι εφευρέτες Luigi Pacinotti και Carlo
Matteucci και ο κορυφαίος συγγραφέας και δάσκαλος Ottaviano
Fabrizio Mossoti στη Φυσική, ο Raffaele Piria στη Χημεία και,
στην έδρα της Αστρονομίας, ο σοφός Giuseppe Piazzini. Στο
νοσοκομείο της S. Chiara, όπου κάνουν την εξάσκησή τους οι
χειρούργοι, εξελίσσονται οι παλαιότερες πρακτικές και διερευνώ-
νται νέες περιοχές, όπως το ζήτημα των όγκων.

1. G. Baldasseroni, Leopoldo ΙΙ Granduca di Toscana e i suoi tempi,

Firenze 1871, σ. 137.
2. A. Zobi, ό.π., σ. 506, 508. δεν έλειψαν πάντως και τα εγκώμια:
«η γενική μεταρρύθμιση [...] επαινέθηκε πολύ όχι μόνο στην Τοσκάνη
καισταάλλα κράτη της χερσονήσου, αλλ' ακόμα και στη Γερμανία και
στη Γαλλία, όπου δεν άργησε να φτάσει η φήμη της» (Paolo Tronci e
Giovanni Sforza, ό.π., σ. 353).
 15. Ο κανονισμός του Πανεπιστημίου μετά την Παλινόθρωση

16. Ο αριθμός των φοιτητών πριν και μετά τον ακρωτηριασμό του
 «Οι καιροί εν τω μεταξύ ωρίμαζαν - τα τολμηρά κινήματα του
1848 είχαν βαθιά απήχηση όχι μόνο στη σπουδάζουσα νεολαία
της Πίζας, αλλά και στο ίδιο το ακαδημαϊκό σώμα' το μαρτυ-
ρούν τα δοξασμένα πεδία των μαχών του Curtatone και της
Montanara' συνεπώς και η αντεκδίκηση μετάτηνπαλινόρθωση
υπήρξε σκληρή: με μια απόφαση, που ίσως δημοσιεύτηκε στην
Αυστρία,τοΠανεπιστήμιο κόπηκε στα δύο" το ένα μέρος του
προοριζόταν για την Πίζα (Ιατρική, Φυσικές επιστήμες, Μαθη-
θηματικά, Φιλοσοφία και Φιλολογία)" το άλλο κατευθύνθηκε στη
Σιένα (Θεολογία, Νομική). Τότε, μέσα στην οδύνη της πόλης
ολόκληρης, υψώθηκε η φωνή ενός ετοιμοθάνατου: ο Αρχιεπί-
σκοπος Parretti, από το κρεβάτι του πόνου, έτοιμος να παρου-
σιαστεί μπροστά στο Θεό, διαμαρτυρόταν σθεναρά, με όλη τη δύ-
ναμη της ψυχής του και με το νομικό δικαίωμά του ως Αρχι-
γραμματέως του Πανεπιστημίου, εναντίον του ασύνετου σχίσμα-
τος...» 1
Η περίοδος 1850-59 είναι εποχή μαρασμού των σπουδών στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας, που στερήθηκε μια από τις πιο ζωντα-
νές και δημιουργικές σχολές του, και σκληρών περιορισμών, κατα-
πιέσεων και διωγμών για τους φοιτητές και τους καθηγητές του.
Στις 30 Απριλίου του 1859, με διάταγμα της Προσωρινής
Κυβέρνησης, αποκαθίσταται το Πανεπιστήμιο της Πίζας και συ-
γκροτείται επιτροπή από 6 καθηγητές για να προτείνει τους τρό-
πους και τις αναγκαίες αναδιατάξεις 2 . Μετά ένα χρόνο, τον Μάρ-
τιο του 1860, με βάση τις προτάσεις της επιτροπής, θεσπίζεται,
σε όλες της τις λεπτομέρειες, η πολυπόθητη αποκατάσταση. Η

1. Carlo Fedeli, ό.π., σ. 221. το διάταγμα της 28 Οκτωβρίου 1851

για τον ακρωτηριασμό του Πανεπιστημίου ίσως βρίσκεται στη Βιέννη, όπου
ασφαλώς θα υπάρχουν και άλλα ντοκουμέντα, πολύτιμα για την έρευνα
αυτή. Τα σχετικά με τη συμμετοχή της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας στον
Πρώτο Πόλεμο της Ανεξαρτησίας βλ. αναλυτικά στο κεφ. «στη φωτιά !»
2. A.S.P., Università A II 7, ό.π., R. Università di Pisa, Decreti
ed Ordini dai 27 Aprile 1850, Pisa Stamperia della Università, 1860.
 17. Ο Κανονισμός της Πανε-
πιστημιακής Φρουράς

18. Το εξώφυλλο της διαταγής

για
Πανεπιστημίου
σχετική διαταγή υπογράφεται από τον Πρωθυπουργό και Υπουρ-
γό Εσωτερικών καθώς και τον Υπουργό Δημοσίας Εκπαιδεύ-
σεως της Κυβερνήσεως της Τοσκάνης «βασιλεύοντος του Vitto-
rio Emanuele» 1 .

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ

Ένα τεράστιο Gabinetto Vieusseux

διαγραφούν στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου αυτού, προσδιόρισαν

καιτοείδος του πατριωτισμού και του πολιτικού πάθους που δια-
μορφώθηκε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας στο διάστημα του Risor-
gimento. Καθένας μπορεί να φανταστεί τις ιδεολογικές εγχαρά-
ξεις που συντελέστηκαν στο διάστημα της γαλλικής κατοχής, οπό-
τε «οι πολιτειακές διενέξεις εισέδυαν ακόμα και στο ήσυχο περι-
βάλλον των καθηγητών της θεολογίας [...] διαδίδονταν ανάμεσα
στους Καθηγητές και στους φοιτητές οι θεωρίες της επανάστασης
[...] καθηγητές Ιακωβίνοι και αντιδραστικοί διαδέχονταν ο ένας
τον άλλον στις πανεπιστημιακές έδρες, ανατρέπονταν, ξαναδιο-
ρίζονταν...» 2 Άδικα η Μαρία Λουίζα θα προσπαθήσει να επανα-
φέρει την παλιά τάξη πραγμάτων καταργώντας τις νέες έδρες που
είχαν ιδρυθεί στην πρώτη περίοδο της Γαλλοκρατίας: «Oι φοιτη-
τές αντιδρούν με σάτιρες παριστάνοντας το δίπλωμα να απονέ-
μεται σε μουλάρια» 3.

1. στο ίδιο, «II Governo di Toscana, considerando che le mutate

condizioni politiche...»
2. L'Ateneo di Pisa, ό.π., σ. 23.
3. στο ίδιο σ. 24. «δεν ήταν καιροί ευνοϊκοί για σπουδές», σχολιάζει
ματική φυσιογνωμία του Πανεπιστημίου. Αντίθετα: στο διά-
στημα από το 1815 ώς το 1848 το πανεπιστημιακό κίνημα θα
ακμάζει όλο και περισσότερο για να φτάσει, στο τέλος της δεκαε-
τίας του '40, σε θαυμαστές κορυφώσεις. το φαινόμενο αυτό οφεί-
λεται, σε μέγιστο βαθμό, στην ανεκτικότητα των κυβερνητικών
αρχών πουεπέτρεψεστοΠανεπιστήμιο να διατηρήσει,ακόμακαι
στην πολυτάραχη περίοδο της ακμής του Risorgimento, τον κο-
σμοπολίτικο χαρακτήρα του.
«Ένα τεράστιο Gabinetto Vieusseux», χαρακτήρισε το Πα-
νεπιστήμιο της Πίζας ο Rosselli Nello: «Οι Τοσκάνοι φοιτητές»,
γράφει, «αποτελούσαν κάτι λιγότερο από το μισό του φοιτητικού
πληθυσμού —οι άλλοι ήταν Λομβαρδοί και Πιεμοντέζοι και Εμι-
λιάνοι και Ρομάνοι" υπήρχαν επίσης μερικοί Γάλλοι και Γερμανοί,
αλλά κυρίως δρούσαν εκεί δύο μεγάλοι και διακεκριμένοι πυρήνες,
ο ένας ξένος εθνικά και γλωσσικά, ο άλλος μόνο πολιτικά: ο πυ-
ρήνας των Ελλήνων και ο πυρήνας των Κορσικανών. Ότιοι
Κορσικανοί, συνδεδεμένοι με την Τοσκάνη με παλαιότατους δε-
σμούς και διαρκή εμπορικά συμφέροντα, έστελναν τους γιούς τους
να σπουδάσουν στην Πίζα, καθόλου παράξενο [...] Πιο μοναδική
αντίθετα ήταν η συρροή των Ελλήνων, που έγινε ιδιαίτερα έντονη
μετηνόξυνση των σχέσεων ανάμεσα στην κυβέρνησηκαιτους
κυβερνωμένους στις χριστιανικές επαρχίες της τουρκικής αυτο-
κρατορίας κι αργότερα με την έκρηξη και τη συνέχιση της ακα-
τάβλητης επανάστασης. Ονομάζονταν Έλληνες όλοι, αλλά έρχο-
νταν τόσο από την Κέρκυρα όσο και από την Αλβανία, από τα
Δωδεκάνησα αλλά κι από τις ηγεμονίες της Μολδαβίαςκαιτης

ζει ο συγγραφέας του βιβλίου «γιατί προείχαν τα πολιτικά ενδιαφέροντα...»

και όμως είναι η εποχή στην οποία γίνεται επανάσταση στην Κλινική
ρουργική, κυρίως από τον Andrea Vacca, στη Βοτανική διατυπώνονται πρω-
τοποριακές θεωρίες από τον G. Savi και γίνονται στην Πίζα εφαρμογές
πρωτοφανείς στην Ευρώπη, διδάσκεται για πρώτη φορά Ιταλική Φιλολογία
απότονδιάσημο Rosini και αρχίζει την καριέρα του στη Νομική σχ
ο Carmignani. αλλά το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον Benitto Mus
Βλαχίας η από την Αρμενία. Έφερναν στην Πίζα τη νοσταλγία
της υπόδουλης πατρίδας τους, τη γοητεία ενός πανάρχαιου πολι-
τισμού που ασφυκτιούσε, τη γλυκύτητα της γλώσσας τους, τη
ροπή προς τις σπουδές, προς τις μυστικές εταιρείες, προς τις
πολιτικές ραδιουργίες...» 1
Α π ό το λυρικό ύφος του κειμένου, με δεδομένον μάλιστα τον
άκρατο φιλελληνισμό των Ιταλών διανοουμένων, θα μπορούσε κα-
νείς να υποθέσει ότι ο Nello υπερβάλλει. η πληροφορία όμως
επαληθεύεται από τα στοιχεία που παρέχουν τα αρχεία (εκτός από
την αριθμητική αναλογία) και διασταυρώνεται με αντίστοιχες πλη-
ροφορίες άλλων Ιταλών Ιστοριογράφων: «Ανάμεσα στους φοι-
τητές», γράφει ο Gherardo Nerucci, «αφθονούσαν οι Ελβετοί, οι
Ρομάνοι, οι Κορσικανοί. ΟΙ Έλληνες έξαλλουαριθμούσανμια
παροικία" αυτοί, εξιστορώντας τα κατορθώματα της επανάστα-
σής τους κατά των Τούρκων, παρακινούσαν τους Ιταλούςνατους
μιμηθούν». Ο ίδιος ιστοριογράφος αναφέρει ένα εκ πρώτης όψεως
ασήμαντο επεισόδιο, που είναι όμως χαρακτηριστικό της ιδεο-
λογίας όχι μόνο των φοιτητών, αλλά και των καθηγητών στη
διάρκεια της δεκαετίας του '40: τον Ιανουάριο του 1844,μετην
ευκαιρία της ευεργετικής της τραγουδίστριας Teresa Brambilla
σε θέατρο της Πίζας, ο φοιτητής Ανδρέας Ρηγόπουλος δημο-
σίευσε ένα ποίημα (Λιβόρνο, Τυπογρ. Pozzolini), που μοιρά-
στηκε στους θεατές μεταφρασμένο σε πεζό από τον καθηγητή S.
Centofanti, στο οποίο ο ποιητής καλεί την Teresa Brambilla
να πάει στην Ελλάδα, να δει πως πεθαίνουν οι γενναίοι, πως ξανα-
βρίσκουν με αίμα την αρχαία δόξα, πως νικούν, πως εξυψώνονται,
πως κατακτούν το στεφάνι της δόξας, πως ανοίγουν ελεύθερα τα
φτερά τους, φτάνει μόνο να ένωθούν2.

1. Rosselli Nello, «Frammento....», ό.π., σ. 107-108.

2. Ersilio Michel, ό.π., σ. 172: «Πρέπει λογικά να υποθέσουμε ότι οι
στίχοι αυτοί δεν πέρασαν κανονικά από τον έλεγχο της λογοκρισίας και ότι
μοιράστηκαν σε περιορισμένο κύκλο και με μεγάλη προφύλαξη και περί-
σκεψη». Την ιταλική απόδοση του ποιήματος παραθέτει ο G. Nerucci,
 Είναι φανερό ότι κολυμπάμε στο πέλαγος του ρομαντικού πα-
τριωτισμού που κυριαρχούσε στους ποιητές, στους φοιτητές, στους
καθηγητές, στις πριμαντόνες, την εποχή της ακμής του Ιταλικού
Risorgimento. για να προσγειωθούμε, αλλά πάντα στο ίδιο έδα-
φος, ας ακούσουμε τον Ersilio Michel, έναν από τους πιο ακούρα-
στους ερευνητές των Ιταλικών αρχείων: «Oι φοιτητές», γράφει ανα-
φερόμενος στη θεσμική συγκρότηση του Πανεπιστημίου μετά την
Παλινόρθωση, «εξακολούθησαν να γίνονται δεκτοί απρόσκοπτα
[... ]είτε ήταν Statisti (όπως τους έλεγαν τότε), δηλαδή Τοσκάνοι,
είτε ήταν ξένοι, κι έτσι το πανεπιστήμιο μπόρεσε να διατηρήσει
τον κοσμοπολίτικο εκείνον χαρακτήρα που το διέκρινε για μεγάλο
διάστημα από τα άλλα αδελφά πανεπιστήμια...» 1
Έ ν α πανεπιστήμιο που δεχόταν ανεξέλεγκτα κάθε υποψήφιο
ήταν φυσικό να γίνει, την ταραγμένη εκείνη εποχή, καταφύγιο πο-
λιτικών προσφύγων. την επαύριον των εξεγέρσεων που σημειώ-
νονταν σε άλλα ιταλικά κράτη το Πανεπιστήμιο της Πίζας υπο-
δεχόταν εν επιγνώσει τους φοιτητές που είχαν πάρει μέρος σ' αυ-
τές. Εκείνοι συνέχιζαν τις επαφές τους με τους συντρόφους τους
στη Νάπολη, στο παπικό κράτος, στο Lombardo-Veneto και με-

Ricordi storici del Battaglione Universitario, Prato 1891, σ. V I - VII:

«Vedrai il vecchio guerriero che ci liberò dall'oppressione e potrai

gridare colà - Ah! risorgi, patria mia! risorgi, Italia! Fino a quan-
do il servaggio oscurerà il tuo ciglio? - E tornando, ti sarà dato nar-
rare come moiono i valorosi, come con sangue ritrovano la gloria
antica, come vincono, si sublimano, movono libere le ali, come acqui-
stano la corona della gloria, purché tutti si uniscanoli.
1. Ersilio Michel, «Maestri e Scolari dell'Università di Pisa negli
avvenimenti del 1848», Bollettino Storico Pisano, XVII, 1948, σ. 2-3. Βλ.
επίσης Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, «Οι Έλληνες φοιτητέςσταευρωπαϊκά
πανεπιστήμια και η παρουσία τους στην πνευματική ζωή της νεώτερης Ελ-
λάδας (1800-1850)», Παρνασσός 21 (1979), σ. 328-330.
μετέδιδανεπαναστατικέςιδεολογίεςστους συναδέλφους τους της Πί-
ζας 1 .
Ήδη κατά την πρώιμη περίοδο του Risorgimento, μετά τις
επαναστάσεις στη Νάπολη και στο Piemonte (1820, 1821), το
Πανεπιστήμιο της Πίζας υποδέχτηκε «τα λείψανα, όχι σπάνια
λαμπρά, του δραματικού εκείνου ναυαγίου των έλπίδων» 2 . Έ ν α
δεύτερο κύμα φοιτητών-προσφύγων,ανάμεσαστουςοποίουςκαι
πολλοί Έλληνες 3 , έφτασε στην Πίζα μετά τις εξεγέρσεις στο πα-
πικό κράτος το 1830-31. Α π ό τους πρόσφυγες αυτούς όχι μόνο
προσανατολίστηκαν πολιτικά οι φοιτητές της Πίζας, αλλά και δι-
δάχτηκαν τις συνωμοτικές μεθόδους και τους τρόπους προπαγάν-
δας, με τους οποίους αντιμετώπισαν το Ιταλικό πρόβληματιςεπό-
μενες δεκαετίες.
Πόσο μεγάλη ήταν η προθυμία των πανεπιστημιακών αρχών
να υποδέχονται τους φυγάδες πατριώτες, φαίνεται από μια επι-
στολή αγανακτισμένου πολίτη προς τον Provveditore Boninsegni :
«στα καφενεία και στις ταβέρνες της Πίζας και της Φλωρεντίας,
σας κακολογούν όχι για την ανοχή σας, αλλά για τον γελοίο τρόπο,
όπως λένε, με τον οποίο παίρνουν πτυχίο οι νεαροί πρόσφυγες.
Καθένας τους, χωρίς να υποβάλει οποιοδήποτε πιστοποιητικό
σπουδών, χωρίς καν να ξέρει ανάγνωση, με μόνο μια δήλωση μερι-
κών συμφοιτητών του, γίνεται δεκτός στις πτυχιακές εξετάσεις[... ]
κι έτσι το Πανεπιστήμιο θα χάσει τη λάμψη του και θα συρ-
ρεύσουν σ' αυτό, με μύριες προφάσεις, φοιτητές απ' όλα τα μέρη
γιαναπάρουν πτυχίο χωρίς να ξέρουν τίποτε...» 4

1. E.Michel, Maestri e scolari dell'Università di Pisa nel Risor-

gimento Nazionale, ό.π., σ. 165. Επίσης G. Nerucci, ό.π., σ. VI, υπο-
σημείωση.
2. R. Nello, ό.π., σ. 106.
3. Βλ. εδώ, κεφ. «Από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο».
4. Michele Lupo Gentile «Studenti greci e lauree conferite dallo
Studio di Pisa nel decennio 1840-1849», Bollettino Storico Pisano, No 3,
1933, Estratto, Tip. Giardini 1933 (δημοσίευση ανέκδοτων έγγραφων
απότοCarteggio Boninsegni, Biblioteca Nazionale di Firenze). για
θηκε και το φιλελεύθερο πολιτικό κλίμα που επικράτησε την περί-
οδο αύτη στους κύκλους των καθηγητών. «Όσον αφορά στα πρό-
σωπα που αποτέλεσαν το ακαδημαϊκό σώμα», γράφει ο E. Michel
μιλώντας πάντα για την αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου το
1815, «δεν έγιναν οστρακισμοί ούτε εφαρμόστηκαν μέτρα πολιτι-
κών άντεκδικήσεων» 1, πράγμα που σημαίνει ότι παρέμειναν οι
καθηγητές που είχαν συνεργαστεί με τους Γάλλους, οι λεγόμενοι
«Napoleonidi», δηλωμένοι οπαδοί των ιδεών της γαλλικής επα-
νάστασης. Σ' αυτούς ήλθαν να προστεθούν καθηγητές εξόριστοι
η φυγάδες για πολιτικούς λόγους από άλλες περιοχές της Ι τ α -
λίας. Οι καθηγητές αυτοί «στάθηκαν το καύχημα και ο πλούτος
του πανεπιστημίου» 2, αλλά και έδωσαν τον τόνο στο πολιτικό
κλίμα που διαμορφώθηκε εκεί, ιδίως μετάτιςεξεγέρσειςτου
1830-31.

Να τεθή κάποια τάξις...

για την ανεκτικότητά τους. Ο capitano bargello di Pisa,σεανα-

φορά του σχετική με τις επαναστατικές εκδηλώσεις στην Πίζα
το 1831, αποδίδει τις ταραχές στους ξένους, «με εκτελεστάς εκεί-
νους των οποίων ανεχόμεθα την παρουσίαν με το πρόσχημα ότι
είναι φοιτηταί εις το πανεπιστήμιον», και μιλάειμεαγανάκτηση
για τη μαεστρία με την οποία συνέθεταν τις επαναστατικές προ-
κηρύξεις, «πράγμα το οποίον καταδεικνύει μοχθηρίαν και δεδη-
λωμένην πρόθεσιν να προκαλέσουν διατάραξιν της τάξεως εις ένα

επιστολή των Ελλήνων που περιέχεται στο ίδιο δημοσίευμα, βλ. εδώ, κεφ.
«Μετ' επαίνων».
1. Ersilio Michel, «Maestri e scolari dell'Universiità di Pisa negli av-
venimenti del 1848», σ. 3.
2. R. Nello, ό.π., σ. 106. Πρβ. επίσης Irea Paolicchi, ό.π., σ. 54-56.
19. Ο Καθηγητής Paolo Savi
τόπον φιλόξενον, ειρηνικόν και ανεξίθρησκον»1. Σύμφωνα με άλ-
λη αναφορά του ίδιου αρχηγού της τοπικής αστυνομίας, τον Νοέμ-
βριο του 1830 φοιτούσαν στο Πανεπιστήμιο της Πίζας 40 Έ λ -
ληνες, 54 Κορσικανοί και 45 ξένοι άλλων εθνοτήτων, δηλαδή συνο-
λικά 139 μη Τοσκάνοι και 605 Τοσκάνοι σπουδαστές. Όσο κι
αν οι αριθμοί αυτοί δεν επαληθεύουν τα στοιχεία του R. Nello,
κατά τα οποία οι Τοσκάνοι φοιτητές δεν έφταναν ούτε το μισό
του συνόλου, τα δεδομένα του φακέλου αυτού, αλλά και στοιχεία
από άλλα ντοκουμέντα, δείχνουν τον πρωτεύοντα ρόλο των ξένων
στις επαναστατικές εκδηλώσεις των φοιτητών της Πίζας: «τα
πνεύματα της νεολαίας του εξωτερικού, αλλά και της εθνικής νεο-
λαίας 2 είναι αρκετά ηλεκτρισμένα και είναι οι πρώτοι έτοιμοι
να δράσουν και οι δεύτεροι να τους ενισχύσουν χειροκροτούντες
από συμπάθειαν προς το συνταγματικόν πολίτευμα» 3 .
Χρειάστηκε πάντως να περάσουν αρκετά χρόνια για να πεισθεί
η Χρηστή Κυβέρνηση, κυρίως από την κλιμάκωση των φοιτητικών
αγώνων, ότι έπρεπε να λάβει κάποια μέτρα. Μόλις μετά τα μέσα
της δεκαετίας του '40 γίνεται μια προσπάθεια να τεθούν κάποιοι
όροι για την εισδοχή των ξένων στο πανεπιστήμιο: «Υπάρχει σκέ-
ψις να τεθή κάποια τάξις εις το πανεπιστήμιόν μας», αναφέρεται
σε εμπιστευτικό έγγραφο της 22 Φεβρουαρίου 1846 4 . και σε άλλο
έγγραφο του ίδιου φακέλου: «Όσον αφορά εις την υπερβολικήν

1. A.S.P., Auditore di Governo-Serie lettere, b. 28, fascicolo inti-

tolato «Affari politici».
2. με τη λέξη «Εθνικοί» (Nazionali) η αστυνομία εννοεί τους υπη-
κόους του Μεγάλου Δουκάτου. Ο όρος αυτός είναι απαράδεκτος για τους
οπαδούςτηςενωτικήςιδέας,πουπροτιμούν τον όρο Toscani η S
οι ξένοι υπήκοοι ονομάζονται γενικά Forestieri η Stranieri
Ιταλούς χρησιμοποιείται συχνά η λέξη Esteri. Ol λέξεις πάντως εναλλάσ-
σονται και μάλλον δεν επιδέχονται λεξιλογική μετάφραση γιατί τότε ήταν
όροιπολιτικοί.
3. A.S.P., Auditore di Governo, ό.π., επιστολή της 8 Φεβρουαρίου
1831.
4. A.S.F., Buon Governo Segreto, a. 1846, f. 187.
ευκολίαν, με την οποίαν γίνονται δεκτοί οι ξένοι σπουδασταί, χρειά-
ζεται να έχωμεν περισσοτέρας εγγυήσεις και θα μου εφαίνετο σκό-
πιμον να υποδειχθή εις τας Πανεπιστημιακάς αρχάς να συμβου-
λεύωνται τας πολιτικάς και να ζητούν την γνώμην του Διαμερί-
σματος μας. Έ χ ω πράγματι παρατηρήσει ότι δεν λέγουν όχι
σε κανέναν» 1.
Η «σκέψις να τεθή κάποια τάξις εις το πανεπιστήμιον» σή-
μαινε, όπως φαίνεται, να εντοπισθούν και να απελαθούν οι μη
Τοσκάνοι φοιτητές που ήταν «πρόσωπα επικίνδυνα διά την ευτα-
ξίαν του πανεπιστημίου» 2. Πράγματι έγιναν κάποιες απελάσεις
φοιτητών, κάποιες συστάσεις στους πιο τολμηρούς καθηγητές 3 , η
αστυνομία έσπειρε ακόμα περισσότερους σπιούνους στο παν
στήμιο και στους άλλους χώρους όπου σύχναζαν φοιτητές, στα
θέατρα, στα καφενεία... Τότε μάλιστα αλλάζουν περιεχόμενο καιτα
πιστοποιητικά των Ελλήνων: δεν βεβαιώνεται μόνο ότι ο υπο-
ψήφιος είναι χρηστοήθης, τίμιος και «αφοσιωμένος εις τα της
πίστεως», αλλά και ότι «πώποτε δεν ανεμείχθη εις τε τα πολι-
τικά και κυβερνητικά πράγματα ων υπήρξε αείποτε αμέτοχος
[...] αλλά διετέλεσε [...] πολίτης χρηστός και ανεπιλήψιμος» 4.
τα μέτρα πάντως δεν ετελεσφόρησαν.

1. στο ίδιο, επιστολή του Auditore Mori προς τον Presidente del
Buon Governo της 4 Οκτωβρίου 1846.
2. A.S.F., Buon Governo Segreto, a. 1846, f. 187.
3. D. Biondi, ό.π., σ. 56.
4. A.S.P., Università, D 11-16, ακ. έτος 1857-58, No 11, 12 και αλ-
λού. Πάντως εξακολουθούν να γίνονται δεκτοί Έλληνες και χωρίς το είδος
αυτό της βεβαιώσεως, πράγμα που δείχνει ότι τίποτε σοβαρό δεν έγινε
ώςτηστιγμή της εξόδου των φοιτητών στον Πόλεμο της Ανεξαρτησ
το 1848.
20. Η παράνομη εφημερίδα των φοιτητών
Πολιτικολογεί από καθέδρας

Μεγαλύτερο πρόβλημα αποτελούσε για τις αρχές η αντιμετώ-

πιση των φιλελεύθερων καθηγητών. η απέλαση διάσημων δασκά-
λων δεν ήταν μέσα στην πολιτική της Χρηστής Κυβερνήσεως. Η
αστυνομία περιοριζόταν να παρακολουθεί τα μαθήματά τους, τις
μυστικές συναντήσεις και τα γλέντια τους μαζί με φοιτητές και
με γνωστά στελέχη του επαναστατικού κινήματος και να δίνει
αναφορά1. Μέτρα σκληρά δεν πήρε ποτέ το Buon Governo.

αναφορέςτωνAuditori με περιλήψεις μαθημάτων που σήμερα

αποτελούν θησαυρό της Ιταλικής γραμματείας του Risorgimento.
«ως Ιταλοί που είμαστε όλοι, ας στεφανώσουμε το έργο των
πατέρων μας, το έργο του αιώνα μας, και έμπρακτα ας επιβά-
λουμε αιώνια σιωπή στην κακόβουλη φωνή που κατηγορεί την
Ιταλία ότι επαναπαύεται στις δάφνες των προγόνων», κηρύσσει
ο καθηγητής Bonaini από την έδρα της Ιστορίας του Δικαίου
στιςαρχές του1841 2 . Χρειάζεται να μεταφερθεί κανείς στην επο-
χή για να καταλάβει το νόημα της φράσης «ως Ιταλοί που είμα-
στε όλοι» και να εξηγήσει τις ζητωκραυγέςκαιταασταμάτητα
χειροκροτήματα που ξέσπασαν στην αίθουσα στο άκουσμά της 3 .

τα μαθήματά του με τον Ιστορικό εναρκτήριο που, κατά τον ispet-

tore Botti, «δεν είχε άλλο σκοπό παρά να εξάψει τη νεολαία» και
που τελείωνε με την εξής αποστροφή: «Ούτε να φανταστούμε δεν
μπορούμε με πόσες νέες δάφνες [η Ιατρική και οι άλλες επιστήμες]
θα στολιστούν μια μέρα, αφού σε τόσο ευρείς χώρους έχει απλω-
θεί το πεδίο της εκπαιδεύσεως και το πνεύμα, που έρχεται εδώ

1. A.S.P., Governatore a. 1841, n. 214.

2. F. Bonaini, «Prolusione alle lezioni di storia del diritto nell'I,
e R. Università di Pisa, il 23 Gennaio 1841», Giornale Toscano I, 27.
3. Ersilio Michel, Maestri e scolari dell'Università di Pisa nel Risorgi-
mento Nazionale, ό.π., σ. 135.
 γιανατραφεί με τους χρυσούς καρπούς της, το δικό σας πνεύμα,
προικισμένοι νέοι, όσοι ανάμεσά σας είσθε Κορσικανοί και όσοι
Έλληνες, και το πνεύμα της Ιταλίας ένα και το αυτό κοινό πνεύμα'
γιατί όπως σεις, ω Κορσικανοί, είσθε φυσικά Ιταλοί, έτσι- και
σείς,ωΈλληνες, είσθε αδελφοί μας εξαιτίας της μεγάλης ομοιό-
τητας της γης, του ουρανού, της δόξας, των πόθων και των ελπί-
δων» 1 . Οι φοιτητές ξέσπασαν σε θυελλώδη χειροκροτήματα και
συνόδεψαν όλοι μαζί εν θριάμβω τον καθηγητή ως το σπίτι του.
Ένας νέος καθηγητής είχε έλθει να προστεθεί στο ακαδημαϊ-
κό σώμα από το 1840: ο Giuseppe Montanelli, μόλις λίγα χρό-
νια πριν φοιτητής της Νομικής στο ίδιο Πανεπιστήμιο και ήδη
από τότε στέλεχος παράνομων οργανώσεων. το εναρκτήριο μά-
θημά του ήταν υπόδειγμα ρομαντικής ρητορείας, αντάξιο της κατα-
πληκτικής ακαδημαϊκής και πολιτικής σταδιοδρομίας του 2 . την
ίδια εποχή εξάλλου ο καθηγητής Rosellini κατηγορείται ότι «πολι-
τικολογεί από καθέδρας» 3 .

μετωπίσει την κατάσταση αυτή αφορούσαν μόνο τους φοιτητές. η

διαταγή του segretario Lirri της 20 Οκτωβρίου 1842 είναι απο-
καλυπτική για τον πολιτικό αναβρασμό που επικρατούσε στο Πανε-
πιστήμιο στην αρχή της δεκαετίας: «τα παντός είδους χειροκροτήματα

1. C. Pigli, Prolusione letta il 4 Marzo 1841 nell'Università di Pisa,

Arezzo, Borghini 1841. ο λόγος του Pigli πουλιόταν τότε στο Τυπογραφείο
Peverata στο Lungarno (πρβ. Ersilio Michel, ό.π., σ. 136). Επίσης
Paolo Tronci, κεφ. «Le parti nella scolaresca» στο Annali Pisani, ό.π.,
a. 361, όπου αναφέρεται ότι ο G. Pi gli ήταν στέλεχος της οργάνωσης «Gar-
boneria riformata», στην οποία ήταν οργανωμένο «το μεγαλύτερο μέρος
της φοιτητικής νεολαίας της Πίζας».
2. «Il Marzocco», a. XV, n. 44, Firenze, 30 ottobre 1910, όπου κά-
ποιος φοιτητής περιγράφει το μάθημα. Πρβ. Αντ. Λιάκου, «η διάθλαση
τωνεπαναστατικώνιδεώνστονελληνικό χώρο 1830-1850», Τα Ιστορικά,
τ. 1 (1983), σ. 136, όπου αναφέρεται ο Montanelli (έκ παραδρομής Τζόρτζιο
αντί Giuseppe) ως πρωτεργάτης της κίνησης των Σενσιμονιστών στην Πίζα
καιωςδάσκαλος πολλών Ιταλών, Εβραίων και Ελλήνων.
3. A.S.F., Buon Governo Segreto, a. 1841, n. 17.
τήματα, τόσον προ της ενάρξεως του μαθήματος όσον και μετά το
τέλος του, καθώς και κατά την διάρκειαν αυτού, απαγορεύονται
καιθατιμωρούνται από τους Provveditori. Απαγορεύεται επί-
σης να συνοδεύουν εν σώματι οι φοιτηταί τους καθηγητάς εις τας
οικίας των [...] η αυτή κοσμία και εύτακτος συμπεριφορά επι-
βάλλεται εις τους φοιτητάς και έξω από τας αιθούσας διδασκαλίας
ειςτουςάλλους χώρους του πανεπιστημίου [...] Αλλά και εκτός
των πανεπιστημιακών χώρων [...], εις τα θέατρα και εις τα κα-
φενεία, οι Provveditori θα παρακολουθούν την συμπεριφοράν των
φοιτητών και θα τιμωρούν οιανδήποτε παρεκτροπήν». Ό τ ι η συμ-
μετοχή των σπουδαστών στο μάθημα δεν εκφραζόταν μόνο με
ζητωκραυγές, αλλά κάποτε και με αποδοκιμασίες, φαίνεται από
το άρθρο 9 της διαταγής: «Εάν κατά την διάρκειαν μαθήματος οι
φοιτηταί αρχίσουν να θορυβούν [...], η δημιουργήσουν τόσην ατα-
ξίαν ώστε να αναγκασθή ο καθηγητής να εγκαταλείψη την έδραν
του ή και να παραιτηθή από το μάθημα, όλοι οι παρόντες φοιτη-
ταί θα χάνουν το έτος». Αλλά και η αποχή από τα μαθήματα δεν
ήταν άγνωστη την εποχή εκείνη: «θα χάνουν το έτος όλοι οι φοι-
τηταί, οι οποίοι είναι υποχρεωμένοι εις την παρακολούθησιν ενός
μαθήματος, εάν το μάθημα αυτό ματαιωθή λόγω απουσίας όλων
των φοιτητών» 1 .

μα θα αναδιπλωνόταν. Ήταν όμως αργά πια για τη Χρηστή Κυ-

βέρνηση της Τοσκάνης που τα μέσα της —«να παρακολουθεί, να
καταγράφει και να γκρινιάζει κάπου-κάπου»2— δεν επαρκούσαν για
να σταματήσουν το ρεύμα. στο Πανεπιστήμιο της Πίζας ετοι-
μαζόταν, ανεπίγνωστα ακόμα, η μεγάλη εξόρμηση της Φοιτη-
τικής Φάλαγγας προς τα πεδία των μαχών της Λομβαρδίας.

1. A.S.P., Università, A II 7, Regolamenti, Notificazioni e Circolari

dal 1814-1859, «Notificazione dei 20 ottobre 1842 sulle discipline che
debbano essere osservate da tutti gli Studenti nell'I, e R. Università
di Pisa», άρθρα XVIII-XXIV.
2. Rosselli Nello, ό.π., σ. 107.
 21. Silvestro Centofanti

22. Giuseppe Montanelli

 Α π ό τα άπειρα περιστατικά που αποδεικνύουν πόσο λίγο απο-
τελεσματική στάθηκε η διαταγή του segretario Lirri θα αναφέρω
μόνο ένα: τον Ιανουάριο του 1844 ο καθηγητής Silvestro Cento-
fanti, αγωνιστής της ιταλικής ενότητας και λόγιος επιφανής, άνοι-
ξε τη σειρά των μαθημάτων του με ένα λόγο που ήταν, ούτε λίγο
ούτε πολύ, ένα επαναστατικό μανιφέστο. Ο επιθεωρητής της
αστυνομίας Fabbrini συντάσσει αυθημερόν την πρώτη αναφορά
του προς τον Presidente del Buon Governo, όπου αναφέρει μόνο
ότι ο καθηγητής, «για να καλοπιάσει τους Έλληνες, είπε μερικές
φράσεις στα νέα ελληνικά ή σε διάλεκτο, πράγμα που δεν είναι
στην αρμοδιότητα της έδρας του». Τι είπε δεν μας εξηγεί ο
ispettore, γιατί, φυσικά, δεν κατάλαβε. την επομένη στέλνει μα-
κρότατη αναφορά με γλαφυρή περιγραφή των εκδηλώσεων που
ακολούθησαν το μάθημα: oι φοιτητές συνόδεψαν με ζητωκραυγές
τον καθηγητή τους, κι αυτός από τη συγκίνηση λίγο έλειψε να
σκοτωθεί πέφτοντας κάτω από τις ρόδες μιας άμαξας που περ-
νούσε έξω από τη Sapienza. τον ακολούθησαν ώς το Lungarno
και στάθηκαν εκεί χειροκροτώντας ώσπου πέρασε με τη βάρκα
στηναπέναντιόχθη, ενώ εκείνος, άσκεπης, τους χαιρετούσε με
το μαντίλι του 1 .
Λίγα χρόνια μετά το θρυλικό μάθημα του Centofanti μια νέα
διαταγή (Οκτώβριος 1849) ερχόταν να υπενθυμίσει και να επαυ-
ξήσει τις απαγορεύσεις του 1842: «Εφιστάται η προσοχή εις
την αυστηροτάτην τήρησιν των άρθρων 17-22 του Κανονισμού της
20ής Οκτωβρίου 1842. Εις την περίπτωσιν των χειροκροτημάτων
των αναφερομένων εις το προειρημένον άρθρον 22, οι Καθηγηταί
θαανακαλούντουςφοιτητάς εις την Τάξιν, εις την σιωπήν, εις την
κοσμιότητα, υπενθυμίζοντες εις αυτούς την απαγόρευσιν" εάν αυτό
δεν αρκέση, οφείλουν να εγκαταλείψουν την έδραν, πράγμα το

1. A.S.P., Governatore, f. 200, a. 1844, fascicolo 52. Αποδίδω μόνο

το γενικό νόημα γιατί τα έγγραφα του φακέλου είναι εξαιρετικά δυσανά-
γνωστα. η «accompagnatura» ήταν φοιτητικό έθιμο της εποχής, γνωστό
στο Παρίσι από το 1830.
 οποίονθασυνεπάγεται την απώλειαν του Ακαδημαϊκού έτους
συμφώνως προς το άρθρον 19 του αυτού Κανονισμού. Απαγορεύο-
νται επίσης αι εν πομπή συνοδεύσεις των καθηγητών, αι προ-
σφοραί σονέτων, ανθέων, στεφάνων κ.τ.ό, τηρουμένου του άρθρου
22 του προμνησθέντος Κανονισμού. Αι πολυάριθμοι συγκεντρώ-
σεις της φοιτητιώσης νεολαίας, αι συναντήσεις και αι εταιρείαι
οιουδήποτε είδους, ιδιαιτέρως εάν προξενούν διατάραξιν της κοι-
νής ησυχίας, διά νόμου απαγορεύονται. Εις τους μετέχοντας εις
αυτάς θα επιβάλλονται αι αυστηρόταται ποιναί της απομακρύν-
σεως και από το Πανεπιστήμιον και από την πόλιν. Ρητώς απα-
γορεύονται εις τους σπουδαστάς αι αναφοραί, τα Μνημόνια, αι
Εκκλήσεις, αι Διαμαρτυρίαι και αι ομαδικαί Εκδηλώσεις» 1 .
Σκιαμαχούσαν οι συντάκτες της διαταγής και ο γραμματέας
του Πανεπιστημίου που «έσπευσε να την κοινοποιήσει»: η πρώτη
μεγάλη μάχη της ανεξαρτησίας είχε δοθεί και είχε χαθεί και μαζί
της χάθηκε η διάθεση για άνθη και σονέτα. σε δύο ακριβώς χρό-
νια μετά την έκδοση του διατάγματος, δεν θα υπήρχαν πιαστην
Πίζα οι φοιτητές της Νομικής και (ας μη φανεί παράξενο) της
Θεολογίας, που πρωτοστατούσαν στο φοιτητικό κίνημα.δενθα
υπήρχαν ούτε επαναστατικά μαθήματα: οι πιο ριψοκίνδυνοι καθη-
γητές απομακρύνθηκαν από την Πίζα κι αυτοί που έμειναν απέ-
φυγαν να «πολιτικολογούν από καθέδρας». τα πρώτα χρόνια μετά
τηναναστολήτουσυντάγματος, ακόμα κι αν ήθελαν, οι φοιτητές
πουαπόμεινανστηνΠίζα δεν είχαν ποιόν και τί να χειροκροτή-
σουν.

Αναγνώσματα και συζητήσεις

Είναι τάχα αλήθεια ότι τα χειροκροτήματα και οι θριαμβευτι-

κές πομπές ήταν τότε μια μόδα, εκδηλώσεις νεανικής ζωηρότητας,

1. A.S.P., Università, Α 11,7, Notificazione della Cancelleria dell'I, e

R. Università il 26 ottobre 1849. Βλ. και εδώ, Παράρτημα, έγγραφο αρ. 7.
όπως υποστήριζε ο Monsignor Boninsegni; αν ήταν, χαλάλι.
Γιατί μόδα θα ήταν τότε και το πάθος, με το οποίο μετείχε η νεο-
λαία εκείνη στη διχογνωμία ανάμεσα στον μεγάλο Carmignani
καιτοννέο καθηγητή Montanelli για την καταγωγή του Δικαίου.
Μόδα θα ήταν η φοίτησή τους όχι μόνο στις αίθουσες διδασκαλίας,
αλλάκαιστασπίτια των καθηγητών, όπου συνεχίζονταν τα μα-
θήματα 1 . Μόδα το πάθος με το οποίο διάβαζαν τον παράνομο
τύπο, τους κλασικούς της Ελλάδας και της Ρώμης, τις τραγω-
δίες του Alfieri, τους φιλοσόφους και λογοτέχνες του Ιταλικού,
του γαλλικού, του αγγλικού διαφωτισμού.
«Κάθε νέος», γράφει στις αναμνήσεις του ο Montanelli, «έ-
φτιαχνε στα γρήγορα ένα χειρόγραφο απάνθισμα πεζού λόγου και
στίχων που μιλούσαν για την Ιταλία και την ελευθερία [...] στα
αναγνώσματαπουμαςδίδασκαν τη θρησκεία της πατρίδας η
καρδιά χτυπούσε με ασυνήθιστη στοργή" και η Ιταλία γινόταν
γιαμαςμιαμητέρα προσφιλής, μια μητέρα αλυσοδεμένη, και την
αγαπούσαμε όπως αγαπάει κανείς τη μητέρα και φθονούσαμε αυ-
τούςπουυπέφερανγιακείνην και προσβλέπαμε συνεχώς με πόθο
στηνημέραπουθαμαςδινόταν το προνόμιο να δώσουμε τη μάχη
γιατηνεθνική λύτρωση, σαν να ήταν αυτή η πιο όμορφη μέρα της
ζωής μας» 2 .
Η ίδια αυτή νεολαία ενέπνεε, πλαισίωνε, ενίσχυε και κινούσε
τουςεκδοτικούςοίκους της Πίζας που είχαν στρατευθεί στη μάχη
του πατριωτικού πνευματικού κινήματος εναντίον της λογοκρι-
σίας: την Tipografia Carlo Nistri και την περίφημη Capurriana,
του νεαρού Διονυσίου Λεονταράκη από τη Ζάκυνθο 3.

pienza, οι στοές του Borgo και το Lungarno ήταν οι τόποι όπου

γίνονταν θυελλώδεις συζητήσεις ανάμεσα στους φοιτητές για τον
Bentham, τον Franklin, τον Holbach, τον Volney, για το τε-

1. Rosselli Nello, ό.π., σ. 104-105.

2. Memorie sull'Italia..., ό.π., σ. 26.
3. Roberto Pertici, ό.π., σ. 82-90.
23. Tο Caffè dell'Ussero
τελευταίο άρθρο του Tommaseo στην Antologia , για τα γεγονότα
στην Πολωνία, στη Γαλλία, στην Ελλάδα... στις συζητήσεις αυ-
τές, γράφει ο R. Nello, οι φοιτητές «μάθαιναν από τους συναδέλ-
φους τους Κορσικανούς τί σήμαινε περηφάνειακαιαλληλεγγύη μιας
Ιταλικής περιφέρειας και τους μεταδιδόταντοενδιαφέρονγιατη
γαλλική εσωτερική πολιτική». και συνεχίζει: «Oι Έλληνες τους
έδιναν τη ζωντανή αίσθηση ότι το εθνικό ζήτημα δεν πίεζε μόνο
τηνΙταλία,ματημισή Ευρώπη, και ότι γι' αυτό και μόνο επι-
βαλλόταν το καθήκον μιας αδιάσπαστης ενότηταςανάμεσασε
όσους αγωνίζονταν για εθνική απελευθέρωση, σ' οποιαδήποτε χώ-
ρα κι αν άνηκαν, εναντίον του ενωμένου μετώπου της Ιεράς Συμ-
μαχίας [...] το πανεπιστήμιο τους, με λίγα λόγια, ήταν σαν ένας
καθρέφτης της Ιταλίας και της Ευρώπης: σε κανένα άλλο μέρος
δεν ήταν τόσο φυσικό να συζητούν οι μορφωμένοι νέοι για τη μεγάλη
πολιτική, να αποφεύγουν τον επαρχιωτισμό, να συλλαμβάνουν την
παγκοσμιότητα ορισμένων προβλημάτων που αλλού τοποθετού-
νταν σε αποκλειστική σχέση με τα γεγονότακαιτιςανάγκεςτης
Ιταλίας» 1 .

πνεύμα των φοιτητών, αλλά και η οικειότητα με τους πανεπιστη-

μιακούς δασκάλους, που συνέχιζαν την παμπάλαιη παράδοση των
συζητήσεων με τους μαθητές τους κάτω από τις στοές του Borgo,
κι όχι μόνο: «Τόσο γερασμένος, πάντα με την τήβενο, τόσο επι-

1. Rosselli Nello, ό.π., σ. 107-108.η ιδέα της συναδέλφωσης των κατα-

πιεζόμενων λαών ήταν μια από τις βασικές αρχές της Giovane Italia.
ο Mazzini είχε κυκλοφορήσει την άνοιξη του 1840 μια προκήρυξη, με
οποία καλούσε «όσους έτρεφαν στην καρδιά αγάπη για την πατρίδα», Ιτα-
λούς και ξένους, να στρατευθούν μαζί στον κοινό αγώνα. το κάλεσμα βρήκε
μεγάλη ανταπόκριση στους φοιτητές της Πίζας (Πρβ. Ersilio Michel, ό.π.,
σ. 151, G. Giusti, ό.π., σ. 49, και G. Montanelli, ό.π., κεφ. «Fratellanze
segrete», σ. 38-42. Επίσης A.S.P., Governatore, Affari Generali, No 162,
a. 1840, fasc. 286, επιστολή του Presidente di B.G. προς τον Governa-
tore di Pisa της 1ης Αυγούστου 1840, όπου αναφέρεται ότι Έλληνες ήταν
μέλη της Giovane Italia).
επιβλητικός ώστε τον αποκαλούσαν " P o m p a " , ο Rosini [...] δεν
απαξιούσε να ανταλλάσσει στίχους με μερικούς φοιτητές του και
να ακούει τις εντυπώσεις και τις συμβουλές τους» 1 . Άλλων καθη-
γητών η «δημοκρατικότητα» σκανδάλιζε τους συντηρητικότερους
συναδέλφους τους: «... Οι καθηγηταί του Πανεπιστημίου κατα-
κρίνουν τους συναδέλφους των Pigli και Montanelli διά την εκ-
δρομήν, την οποίαν, ομού μετά τίνων φοιτητών της Ιατρικής,
επραγματοποίησανπρο ολίγων ημερών εις Combo, όπου λέγεται
ότι η δημοκρατικότης των έλαβε χαρακτήρα τόσον ελευθέριον,
ώστε κατέληξεν εις θυρυβώδη διασκέδασιν...» 2
Ηγετικές φυσιογνωμίες του φιλελεύθερου πνευματικού κινή-
ματος που δρούσαν στο Λιβόρνο και στη Φλωρεντία ασχολούνταν
σοβαρά με τους φοιτητές της Πίζας. Ο Tommaseo είχε στενή
σχέση με τον Montanelli, φοιτητή της Νομικής γύρω στο 1830,
και με άλλους σπουδαστές. Επισκεπτόταν το Πανεπιστήμιο, συ-
ζητούσε με τους φοιτητές. Είναι βεβαιωμένο ότι, το 1832, παρα-
κολούθησε εκεί ένα μάθημα για τη φυσική πηγή του Δικαίου και
φαίνεται ότι η παρουσία του έκαμε αίσθηση: « Ε δ ώ μιλάνε ακόμη
για την επίσκεψή του και πολλοί από τους καθηγητές μου ζήτησαν
να τον ρωτήσω πως έκρινε τα μαθήματά τους», γράφει ο Monta-
nelli στον Vieusseux 3 . Ό σ ο κι αν αναφέρονται ίσως σ' έναν περιο-
ρισμένο (τότε ακόμα) αριθμό φοιτητών, είναι χαρακτηριστικά
αυτά που γράφει ο Montanelli στον ίδιο τον Tommaseo: «Ασχο-
λούμαστε με τη λύση των μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων.
Υπάρχει μεταξύ μας ενότητα αληθινά αδελφική και ο νους μας

1. Rosselli Nello, ό.π., σ. 104.

2. Ersilio Michel, ό.π., σ. 136, παράθεμα από το A.S.P., Governatore,
a. 1841, il. 214, επιστολή του Gov. Humbourg προς τον Pres. Bologna.
3. Ν. Tommaseo, «Gita a Pisa», Antologia, Νοέμβριος 1832,καιτου
ίδιου, Diario Intimo, 2η έκδοση, Einaudi, Torino 1939, σ. 117 («φεύγω
απόψε για Πίζα...») και 118 («ήλθε στο σπίτι μου ο Μηλιαρέσης [...] Μιλά-
με για την Ελλάδα και για την Πίζα»).
διακατέχεται από μια μόνο ιδέα, όπως η καρδιά μας δεν πάλλεται
παρά από μια μόνο στοργή..,» 1
Στελέχη της Giovane Italia από το Λιβόρνο, όπως ο Enrico
Mayer και ο Pietro Bastogi, σχετίζονταν στενά με φοιτητικούς
κύκλους. ο Bastogi πήγαινε στην Πίζα σχεδόν κάθε Κυριακή,
καλεσμένος σε πατριωτικά γεύματα, και συνήθιζε να «μεθάει τους
φίλους του φοιτητές με το πνεύμα, τις σκέψεις, τις θεωρίες, του
Mazzini...» 2

Διαδηλώσεις, δοξολογίες, και άλλα (1806-1848)

σχετικών μελετών, αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο διο-
γκώνονται, όσο περνούν τα χρόνια, οι αστυνομικοί φάκελοι στα
κρατικά αρχεία είναι ότι το Πανεπιστήμιο της Πίζας είναι ένας
χώρος όπου καταγράφονται, ωσάν σε παλμογράφο, οι εντάσεις,
οι κάμψεις και οι κορυφώσεις του ενωτικού - απελευθερωτικού κι-
νήματος της Ιταλίας, αλλά και οι ειδικότερες πολιτικές εξελίξεις
στην Τοσκάνη. Ακόμα και η απλή απαρίθμηση των συμβάντων
πουανέδειξαντοΠανεπιστήμιο σε κινητήριο μοχλό της ιστορίας
του Risorgimento θα κάλυπτε ολόκληρους τόμους 3 . Πολλές από
τις μαρτυρίες προέρχονται από αυτόπτες μάρτυρες και αυτουργούς
—κάποτε πρωτεργάτες— των εξελίξεων, αγωνιστές τότε της ιτα-
λικής ανεξαρτησίας, λογίους επιφανείς. Βέβαια, το γεγονός ότι οι
απομνημονευματογράφοι αφηγούνται περιστατικά της δικής τους
εμπειρίας δεν είναι πάντοτε τεκμήριο αξιοπιστίας: η σιωπηλή μά-
ζα που κάθεται συνήθως στα πανεπιστημιακά θρανία, έξωαπότην

1. Memorie I , σ. 65.
2. στο ίδιο, σ. 40.
3. στο βιβλίο αυτό δεν δίδεται παρά ένα απάνθισμα των γεγονότων
με σκοπό να σκιαγραφηθεί η πολιτική ατμόσφαιρα, μέσα στην οποία έζη-
σαν οι Έλληνες.
κοίτη όπου κυλούν τα πολιτικά ρεύματα, δεν αναδεικνύει συγγρα-
φείς και οι ρομαντικοί συγγραφείς σπάνια αναφέρονται σ' αυτήν.
Παρόλ' αυτά μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα ότι η μάζα
αυτή στο Πανεπιστήμιο της Πίζας δεν αποτελούσε πλειοψηφία
και μάλιστα, στις στιγμές των μεγάλων εξάρσεων, συμπαρασυρό-
ταν από τις εντάσεις του κινήματος.
Η συμμετοχή του Πανεπιστημίου στα μεγάλα ιστορικά γεγο-
νότα αρχίζει ήδη από την εποχή της πρώιμης Παλινόρθωσης: «τον
Φεβρουάριο του 1815 ο Ναπολέων ξεκινούσεγιατηνεφήμερη
δόξα των Εκατό Ημερών. Τον Μάρτιο είχε απευθύνει στους
Ιταλούς τη διακήρυξη του Rimini, στην οποία διαβεβαίωνε ότι η
Ιταλία θα ελευθερωνόταν [...] Πολλοί σπουδαστές, κυρίως Κορ-
σικανοί, άφησαν τις σπουδές τους για χάρη του απελευθερωτικού
αγώνα» 1 .ηπεριπέτεια όμως εκείνη ήταν πρόσκαιρηκαι,γιατους
Ιταλούς, έληξε άδοξα στις 3 Μαΐου με τη μάχη του Tolentino.
Tο πολιτικό κίνημα που συγκλόνισε το Πανεπιστήμιο επί τέσ-
σερις και πλέον δεκαετίες δρομολογείται ουσιαστικά, μαζί με
το Risorgimento, το 1820. Η είδηση για τις εξεγέρσεις στη
Νάπολη και στο Piemonte προξένησε αίσθηση στους φοιτητές της
Πίζας. Ακόμα και μετά τη διάψευση των ελπίδων που ενέπνευ-
σαν τους πρώτους εκείνους αγώνες, δεν σταμάτησε ο αναβρασμός
στο Πανεπιστήμιο. Οι φοιτητές διαδήλωναν στους δρόμους με
συνθήματα και τραγούδια εναντίον των Αυστριακών, σκόρπιζαν
επαναστατικά φυλλάδια στις σάλες του μπιλιάρδου, διάβαζαν πο-
λιτικά κείμενα ανεβασμένοι πάνω στα τραπέζια των καφενείων.

1. Ersilio Michel, ό.π., σ. 3-6. δεν προκύπτει, από ιταλικές τουλάχιστον

πηγές, καμιά μνεία για πολιτική δράση Ελλήνων φοιτητών στις αρχές του
αιώνα.ΟιΈλληνες εξάλλου, όπωςφαίνεται από τους καταλόγους, είναι τότε
ολιγάριθμοι. το μεγάλο κύμα των Επτανησίων δεν έχει εισρεύσειακόμαστην
Πίζα, ενώ στην υπόλοιπη Ελλάδα μόλις έχουν αρχίσει να καρποφορούν οι
προσπάθειες του Διαφωτισμού. Δείγμα της πρώιμης αυτής καρποφορίας είναι
το μεγάλο σχετικά ποσοστό των Ελλήνων που προσανατολίζονται την περί-
οδο αυτή προς τις θετικές επιστήμες (βλ. πίνακα).
 Πίζας μαρτυρούνται συγκεντρώσεις στην Piazza dei Cavalieri
καιστηνPiazza San Sisto που, μετά την επέμβαση των αστυνο-
μικών οργάνων, εξελίχθηκαν σε θορυβώδη συλλαλητήρια στο Borgo
καιστοLungarno. Η Πίζα ήταν ανάστατη και η αστυνομία ζή-
τησε τη βοήθεια της στρατιωτικής φρουράς. Οι ταραχές εξελίχθη-
καν σε συγκρούσεις μεταξύ φοιτητών και Πιζάνων και ακολούθη-
σαν καταγγελίες για προσβολές και κακοποιήσεις και από τα δύο
μέρη. Αναφέρεται συγκέντρωση των φοιτητών στην Porta Nuova
καιαπόφασήτους να ζητήσουν, με έγγραφο τους προς τις αρχές,
μεταφορά του Πανεπιστημίου τους σε άλλη πόλη. Ορισμένοι φοι-
τητές, ανάμεσα στους οποίους αρκετοί Λιβορνέζοι, καταδικάστη-
καν τότε από την Podestà Economica σε αποβολή από όλα τα
πανεπιστήμια η σε απομάκρυνση ενός έτους η σε κατ' οίκον περι-
ορισμό1. ι

τητική οργάνωση με το όνομα Interpreti di Dante, με διακριτικά,

κανόνες και όρκο αλληλεγγύης μεταξύ των μελών 2 . Παρεμφερείς
αρχές έχει μια άλλη παράνομη οργάνωση που συγκροτείται, πάλ
από φοιτητές, στις αρχές της δεκαετίας του '30καιεξαρτάταιαπό

1. A.S.P., Auditore di Governo, a. 1823, (busta 109, No 148 και 152).

έγγραφα περιλαμβάνεται αναφορά του Δημητρίου Βαρτσέληαπότην
Πρέβεζα [πτυχίο Ιατρικής το 1824] και του Ιωσήφ Αλεξανδρίδη [άγνωστος
πανεπιστημιακά αρχεία] ότι κακοποιήθηκαν από κατοίκους της Πίζας
κατευθύνονταν, μαζί με άλλους συμφοιτητές τους, στο σπίτι του Βαρ-
τσέλη στην οδό S. Eufrasia (Rapporto del Tenente di Pisa, 24 Μαρτίου
1823, και Rapporto del Capitano Bargello di Pisa, 4 Απριλίου 1823).
Ανάλογη καταγγελία έχουν κάνει ο Αιμίλιος Φοντάνας από την Κέρκυρα
[φοιτητής της Ιατρικής] μαζί με κάποιον G. Battista Drione και ζητούν να
διασφαλιστεί από τις αρχές η προσωπική τους ασφάλεια (Rapporto del
Tenente di Pisa, 26 Μαρτίου 1823). για τις τιμωρίεςπουεπιβλήθηκαν στους
φοιτητές από το Λιβόρνο τα στοιχεία βρέθηκαν στο Archivio di Stato di
Livorno, Governo Civile e Militare di Livorno, 1051, a. 1823, fasc. 129.
2. Ersilio Michel, ό.π., σ. 54. Είναι βέβαιο ότι μια επισταμένη έρευνα
στα κρατικά αρχεία της Πίζας και του Λιβόρνου θα έφερνε στο φως πολλά
στοιχεία για τη συμμετοχή των Ελλήνων στα γεγονότα αυτά.
 την Εκκλησία των Σενσιμονιστών, που δρούσε τότε στο Παρίσι 1 .
Α π ό την έδρα της οργάνωσης έφτανε τότε στην Πίζα η εφημερίδα
Globe και άλλα δημοσιεύματα και βιβλία που μετέφεραν στους
φοιτητές «όλη τη ρομαντική πνοή της αρχής του αιώνα» 2 .
Αλλά έχουμε ήδη φτάσει στον δεύτερο μεγάλο σταθμό του
Ιταλικού Risorgimento. Οι φοιτητές της Πίζας που, το 1821,
πήραν μέρος στους Ιταλικούς αγώνες με διαδηλώσεις και λογύδρια,
παρουσιάζονται το 1831 έτοιμοι να οργανώσουν επαναστατικό κί-
νημα. και ναι μεν το κίνημα, με την πλήρη σημασία της λέξης, δεν
έγινε ποτέ, αλλά η δράση των φοιτητών —κυρίως των Κορσικανών
καιτωνΕλλήνων— καταθορύβησε την αστυνομία της Πίζας και
απασχόλησε σοβαρά τον Κυβερνήτη της Πίζας και την κυβέρ-
νηση της Φλωρεντίας 3 .

που προκλήθηκαν στο διάστημα εκείνων των μηνών. στην πολι-

τική δραστηριότητα που αναπτύσσεται στο Πανεπιστήμιο λει-
τουργούν τώρα οι επιρροές των θεωριών του Mazzini και πρωτο-
στατούν οι πρόσφυγες από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια 4. εν-

1. Για τους Σενσιμονιστές βλ. και Αντ. Λιάκου, ό.π., σ. 131, όπου ανα-
φέρεταικαιότιμιαομάδαΣενσιμονιστών κατέφυγε στην Ελλάδα το 1833,
και, κυρίως, Francesco Pittocco, Utopia e riforma religiosa nel Risorgi-
mento. Il Sansimonismo nella cultura Toscana, Bari, Laterza 1972.
2. Rosselli Nello, ό.π., σ. 114. οι αρχές του κινήματος S. Simon ήταν
ηεναρμόνισητηςθρησκευτικής πίστης με την επιστημονική λογική, της
ελεύθερης σκέψης με τον σεβασμό προς την αυθεντία, της πολιτικής ισότητας
μετηνκοινωνική τάξη και αρμονία.
3. Για το κίνημα αυτό βλ. αναλυτικά κεφ. «στα όπλα !».
4. Η εισροή Ελλήνων προσφύγων από τη Bologna στο Πανεπιστήμιο
της Πίζας γύρω στο 1830 φαίνεται εδώ στο κεφ. «Από πανεπιστήμ
πανεπιστήμιο». Πόσο ενοχλητική είναι για το παπάτο η παρουσία των Ελ-
λήνων στο «Παπικό Πανεπιστήμιο» φαίνεται από το έγγραφο που απηύθυνε,
η παπική κυβέρνηση στον "Υπατο Αρμοστή των Ιονίων νήσων το
μετοοποίοτουζητάει να στείλει στη Bologna «χρηστόν και έμπιστο
πρόσωπον, καταγόμενον έκ των Ιονίων Νήσων [...] το οποίον [...] να [...]
ασκήεξουσίανσχεδόν πατρικήν επί των νεαρών Επτανησίων [...] Αποστολή
εντονότερηαπόπρινπαρουσιάζεται, όσο προχωρεί η δεκαετία αύτη,
η συμμαχία φοιτητών και φιλελεύθερων καθηγητών που μας υπο-
χρεώνει πια να μιλάμε για πανεπιστημιακό και όχι για φοιτητικό
κίνημα. Γύρω στο 1839, στο ήδη εμβολιασμένο με νεωτεριστικές
ιδέεςακαδημαϊκόσώμα, έχουν έλθει να προστεθούν ο Ottaviano
Fabrizio Mossoti από τη Novara, εξόριστος ώς τότε στην Κέρ-
κυρα, ο Francesco Puccinotti και ο Carlo Matteucciαπότο
παπικό κράτος, οι Ναπολιτάνοι Leopoldo Pilla και Raffaello
Piria. Συγχρόνως αρχίζουν οι προσπάθειεςγιατηνανάκλησηαπό
τις Βρυξέλλες, όπου ζούσε εξόριστος, του Vincenzo Gioberti.
Έχουν ωριμάσει πια οι συνθήκες για την κορύφωση του κινήματος
που σημειώθηκε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας τη δεκαετία του '40.
Η εικόνα που δίνει το Πανεπιστήμιο, αλλά, όπως είδαμε, και
ολόκληρη η πόλη της Πίζας, στο διάστημα που μεσολαβεί ανά-
μεσα στις μεταρρυθμίσεις του Λεοπόλδου Β' και στον Πρώτο Πό-
λεμο της Ανεξαρτησίας, έχει τα χαρακτηριστικά μιας αδιάπτω-
της επαναστατικής έξαρσης. «αν θέλαμε να τιμωρήσουμε τους
σπουδαστές για τις πολιτικές εκδηλώσεις που πραγματοποίησαν
στην Πίζα», θα γράψει ο Provveditore Boninsegni, «θα χρεια-
ζόταν να τους αποβάλουμε όλους και η δικαιοσύνηθααπαιτούσε
να τιμωρηθούν μαζί τους και αρκετές χιλιάδες Πιζάνοιπουδεν
έδειξαν μικρότερο ζήλο από τους σπουδαστές" αντίθετα, σε μερι-
κές περιπτώσεις, τους ξεπέρασαν»1.
Πράγματι οι φοιτητές δεν άφηνανευκαιρίαναεκδηλώσουν τα
φιλελεύθερα φρονήματά τους: με χειροκροτήματαήμεαποδοκιμασίες

τούτου θα ήτο [...] όπως έμπνευση εις τους νεαρούς συμπατριώτας του [...]
σεβασμόν προς την δημοσίαν τάξιν...» (Γ. Ζώρα, «Πρόνοια περίτωνεν
Ιταλία Ελλήνων σπουδαστών», Επτανησιακαί μελέται 1.2, Αθήνα 1973).
για τη συμμετοχή των Ελλήνων στα κινήματα του 1830-31, βλ. κυρίως Αντ.
Λιάκου, ό.π.
1. F. Orlando, «Le proposte di Monsignore e del Commissario di
Polizia (documenti segreti inediti)», Il Marzocco, a. XII, n. 45, Firenze,
6 Νοεμβρίου 1910.
μασίες στο θέατρο 1 , με αφίσες στους τοίχους του Caffè dell'Us-
sero, μαζεύοντας υπογραφές για να προστατέψουν τον Cento-
f a n t i 2 , διαδηλώνοντας για το φόνο ενός φοιτητή στη Σ ι έ ν α 3 , για
την απέλαση ενός συμφοιτητή τους από την Τοσκάνη 4 , με την ευ-
καιρία της γιορτής για την πρώτη επέτειο από το σεισμόητης
λιτανείας για την Incoronazione della M a d o n n a 5 , επικοινωνών-
τας μυστικά με εξέχοντα μέλη της G i o v a n e I t a l i a . . . 6

1. Βλ. Ersilio Michel, ό.π., σ. 131 και 139 (επεισόδια που προκάλεσαν
το 1840 φοιτητές από την Πίζα στη Lucca, όπου πήγαν να επευφημίσουν
τοναντιστασιακόηθοποιό Gustavo Modenna), και σ. 137 (επεισόδια στο
θέατρο, συλλήψεις, συγκεντρώσεις φοιτητών στα καφενεία Ussero και Ami-
cizia, πορεία προς το Κυβερνητικό μέγαρο κτλ.)
2. η είδηση στον Corriere Livornese, a. I, nn. 3 και 4, Livorno, 2
και 6 Ιουλίου 1847. η θέση του καθηγητή Centofanti απειλούντανσοβαρά
εξαιτίας των επαναστατικών μαθημάτων του. Ήδη τον Ιούνιο είχε παρα-
κληθεί να διακόψει τις παραδόσεις του, αλλά οι φοιτητές διακήρυξαν ότι θα
πήγαιναν εκείνοι να τον φέρουν από το σπίτι του και ανάγκασαν τον Provve-
ditore να πάει ο ίδιος να τον προσκαλέσει.
3. Ersilio Michel, ό.π., σ. 247. ο φοιτητής που σκοτώθηκε στη Σιένα
σε σύγκρουση με την αστυνομία είχε αποβληθεί από το Πανεπιστήμιο της
Πίζας για επαναστατική δράση.
4. Antonio Zobi, ό.π., V, σ. 72. οι εκδηλώσεις των φοιτητών κατέ-
ληξαν σε κακοποίηση του καθηγητή που, κατά την άποψή τους, ήταν υπεύ-
θυνος για την απέλαση του σπουδαστή. Βλ. επίσης Ersilio Michel, ό.π.,
σ. 146-160.
5. Ersilio Michel, ό.π., σ. 247: «τη δεύτερη μέρα της λιτανείας ρίχτηκε
από φοιτητές και καθηγητές η ιδέα να συγκροτηθεί στην Πίζα πολιτοφυ-
λακή»·
6. A.S.F., Buon Governe Segreto, a. 1841, n. 55. η υπόθεση απα-
σχόλησε για καιρό την αστυνομία, όπως φαίνεται από το πλήθος των εγ-
γράφων του φακέλου. Σ' αυτήν είναι αναμεμειγμένος κάποιος Gio: Batta
Laffont, Κορσικανός, γραμματέας της γαλλικής πρεσβείας στο Λιβόρνο,
κάποιος Παπαδόπουλος, λοχίας του ιππικού στη φρουρά του Λιβόρνου,
και τρεις φοιτητές από το Πανεπιστήμιο της Πίζας, ανάμεσα στους ο
ο Achille Menotti, γιός του Cino, αρχηγού του κινήματος του 183
παπικό κράτος. η αστυνομία παρακολουθεί τον Laffont, τον Menotti
καιτονΠαπαδόπουλο μέσω σπιούνων που παριστάνουν τους φίλους τ
υπόπτων και συζητούν η και αλληλογραφούν μαζί τους. Επίσης A.S.L.,
 Ό σ α δεν μπορούσαν να εκφραστούν ελεύθερα, οι φοιτητές και
οιπιοριψοκίνδυνοι καθηγητές του Πανεπιστημίου τα έγραφαν σ
παράνομο τύπο και τα κυκλοφορούσαν με τους πιο μυστικούς και
αποτελεσματικούς τρόπους. Προκηρύξεις και φυλλάδια, «σανν
τα άγγιζε μαγικό ραβδάκι, ξετρύπωναν από κάθε μέρος· ταξίδ
μετιςδιαταγές του Presidente - έπεφταν βροχή από τα θεωρεία
θεάτρου" πετούσαν μέσα στις άμαξες' τρύπωναν στα σπίτια από
τα κιγκλιδώματα των ισογείων» 1. Όταν πια αίρεται η λογοκ
οι καθηγητές του Πανεπιστημίου απευθύνουν ευχαριστήριο
μενο προς τον Αρχιδούκα και ο ενθουσιασμός των φοιτητών φτά-
νει σε σημείο παροξυσμού. Ξεχύνονται στους δρόμους τραγου-
δώντας τον ύμνο της Μπολόνια 2 και καταλήγουν στην Piazza
S. Caterina, όπου στεφανώνουν τα μνημεία των Αρχιδουκών.

ολόκληρη, πρωτοστατούσαν πάντα οι καθηγητές και οι φοιτητές

του Πανεπιστημίου. στη γιορτή για τον πάπα Πίο Θ' οι ύ
που τραγουδούσαν όλη τη νύχτα οι Πιζάνοι είχαν γραφτεί
φοιτητές 3 . Στους πανηγυρισμούς για τη συγκρότηση της πολι-

Governo Civile e Militare, Affari riservati, 904, fasc. 91, a. 1840, dicem-
bre, όπου απόκεινται πρωιμότερα έγγραφα της σχετικής αλληλογραφίας.
Σύμφωνα με τα έγγραφα αυτά, 6 Laffont αλληλογραφεί με τον Παπαδό-
πουλο και με τον Menotti αναθέτοντάς τους μυστικές αποστολές. ο Menotti
πηγαινοέρχεται στη Λούκα για συνωμοτικές επαφές και κάθε βράδυ οργα-
νώνει συγκεντρώσεις στην πίσω αίθουσα του Caffè dell'Ussero. Επισκέ-
πτεται επίσης τον Παπαδόπουλο στη φρουρά του Λιβόρνου.Ηαστυνομία
της Πίζας παρακολουθεί στενά όλους τους φοιτητές που, λόγω των φρονη-
μάτων τους, θα ήταν πιο ευάλωτοι στην «κακοποιό προπαγάνδα».
1. G. Montanelli, Memorie..., ό.π. σ. 215.
2. «Alle madre diam l'ultimo addio,/ Sia la lacrima αι ciglio straniera/
È la patria la madre premiera/ Che salvare dobbiamo ο perir...» (Er-
silio Michel, ό.π., σ. 242-244).
3. L'Italia, Anno I, No 50, giugno 1847: οι νεαροί ποιητές ήταν ο
Sansoni και ο Fabbrucci, που έγραφαν τότε τους πρώτους τους στίχους.
στη δοξολογία που έγινε στη μητρόπολη πήγε ολόσωμη εν πομπή η «Πανε-
πιστημιακή οικογένεια' οι γραμμές των Νέων με τα χρώματατουΠοντίφηκα
πολιτοφυλακής τονΙούνιοτου1847 μίλησε στα πλήθη των διαδηλω-
τώναπότοπαράθυρο του σπιτιού του ο καθηγητής Montanelli
ηανακοίνωσητουΛεοπόλδου για την παραχώρηση του συντά-
γματος διαβάστηκε στους πολίτες της Πίζας στη μεγάλη αυλή
του Πανεπιστημίου. Oι καθηγητές, οι φοιτητές και το πλήθος
είχε συγκεντρωθεί στο Πανεπιστήμιο κατευθύνθηκαν ύστερα στο
Camposanto, όπου μίλησε ο καθηγητής Montanelli και ο φοι-
τητής Bonfanti 2 .
Ί σ ω ς ώς εδώ να έχει δοθεί η εντύπωση, ιδίως σ' αυτούς που
έζησαν την αντίσταση αλλού κι αλλιώς, ότι ο απελευθερωτικός
αγώναςστηνΠίζα είχε τη μορφή μιας φιέστας. Κι έτσι ήταν ως
τη στιγμή που κηρύχτηκε ο πόλεμος.

Στη φωτιά! (Ανοιξη 1848)

Ήδη από την αρχή του Ακαδημαϊκού έτους 1847-48, στο

Πανεπιστήμιο της Πίζας είχε γίνει αισθητό ότι ο Λεοπόλδος Β'
ετοίμαζε πόλεμο εναντίον των Αυστριακών. Στο φως της ιστ
κής ανάλυσης φαίνεται καθαρά ότι επρόκειτο για πολύνεκρη σύγ-
κρουση μεταξύ ξένων ηγεμόνων που δεν απέβλεπε βέβαια στην
απελευθέρωσητωνΙταλών. Εκείνο όμως που ενδιαφέρει τη μ
λέτη αύτη είναι η στάση των φοιτητών —Ιταλών και Ελλήνων—

φηκα ακολουθούσαν το Σώμα των Καθηγητών [...] δεν έλειψαν οι στίχοι

καιοιεπιγραφές,στιςοποίεςωραιότατηεκείνητουκαθηγητή
Ferrucci, που αναρτήθηκε στη μεγάλη πύλη του Duomo».
1. Ρ. Tronci e G. Sforza, ό.π., σ. 398: «Ρώτησε [ο Montanelli] τους
πατέρες και τις μητέρες αν θα έστελναν τα παιδιά τους να πολεμήσουν για
τη σωτηρία της πατρίδας και όλοι απάντησαν Ναι. Ρώ
χτυπούσαν τις καμπάνες για να καλέσουν τους πατριώτες κι αυτοί απάντησαν
Ναι με μια φωνή...»
2. L'Italia, Anno I, No 50, 17 Φεβρουαρίου 1848. Επίσης Ersilio
Michel, «Maestri e scolari dell'Università di Pisa negli avvenimenti del
1848», σ. 14-18.
 απέναντιστονπόλεμο, που είναι αποκαλυπτική των ρομαντικών
ιδεολογιών της εποχής.
Η απόφαση για τη συγκρότηση της Πανεπιστημιακής Φρου-
ράς (Guardia Universitaria) είχε κοινοποιηθεί από τον Νοέμ-
βριο 1. Απ' όλες τις διηγήσεις για τον ενθουσιασμό που επικρά-
τησε στο Πανεπιστήμιο με την είδηση της απόφασης, πιο εύ-
γλωττο είναι ένα δημοσίευμα - ευχαριστήριο προς την κυβέρνηση
μετηνυπογραφή «La scolaresca»: «... Ελπίζουμε να δοθού
το γρηγορότερο τα όπλα και να ληφθεί πρόνοια για την κάθ
δους στρατιωτική εκπαίδευση της Guardia Universitaria" έτσι
θα μπορέσει αυτή να δώσει τους πολύτιμους καρπούς της
Δώστε μας τα όπλα και θα ιδείτε ότι, στο πρώτο πολεμικό σάλ-
πισμα, η Ιταλική Νεολαία δεν θα τ' αφήσει να χρησιμοποιούνται
μόνο για φρουρά...» στο ίδιο γράμμα εκφράζεται η ελπίδα ότι
«θα εκπληρωθεί ο διακαής πόθος που εκφράζουν οι ξένοι σπου-
δαστές του Πανεπιστημίου να καταταχτούν κι αυτοί στη Φρουρά
καιναμοιραστούν με τους Τοσκάνους την τύχη και την τιμή

1. Υποκινητής του όλου θέματος ήταν ο μαρκήσιος Ridolfi, τότε υπουρ-

γός εσωτερικών και πρώην καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πίζας.
2. L'Italia, Anno I, No 25, 27 Νοεμβρίου 1847. ο κανονισμός της
G.U., του οποίου τις προδιαγραφές ζητάει εμμέσως να προκαθορίσει η
επιστολήτωνφοιτητών, δημοσιεύτηκε στις 22 Δεκεμβρίου. Σύμφωνα μ'
αυτόν, πρώτος σκοπός της είναι «να προστατεύει τον νόμιμο Ηγεμόνα, την
ανεξαρτησίακαιτηνακεραιότητατουκράτους». Σ' αυτήν μετέχουν όλοι
οι καθηγητές, τα άλλα άτομα που συνθέτουν το Ακαδημαϊκό σώμα και όλοι
οι σπουδαστές εκτός από τους θεολόγους. σε περίπτωση πολέμου συγκρο-
τείται στο Πανεπιστήμιο της Πίζας μια Φάλαγγα (Battaglione) με έξι
λόχους (compagnie) και στη Σιένα και Φλωρεντία δύο λόχοι. Ορίζεται
στολή σύμφωνα με ορισμένο φιγουρίνι με τα διακριτικά G.U. στα κουμπιά
καιστονμπερέ. το καθήκον του εξοπλισμού ανήκει στην κυβέρνηση, αλλά
«κάθε Πανεπιστημιακή Φρουρά μπορεί να προμηθεύεται όπλα και με έξοδά
της» (A.S.P., A II, 7, Regolarmenti, Notificacioni e Circolari, «Rego-
lamento per la Guardia Universitaria», 22 dicembre 1847). με άλλα
διατάγματα ορίστηκαν τα στρατιωτικά αξιώματα που ανατέθηκαν στους
24. Στρατιώτης φοιτητής
Μολονότι, στους Έλληνες τουλάχιστον, επικράτησαν αργότερα
ωριμότερες σκέψεις1, είναι βέβαιο ότι, τις ώρες εκείνες, αρκετοί
από αυτούς συμπεριλαμβάνονταν στον αριθμό των ξένων που «εκ-
φράζουν τον διακαή πόθο» κτλ.

διάγγελμα του Αρχιδούκα: «Τοσκάνοι! η στιγμή της ολοκλη-

ρωτικής εξέγερσης της Ιταλίας, έχει φτάσει [...] οποίος πραγμα-
τικά αγαπά αυτή την κοινή Πατρίδα δεν μπορεί να της αρνηθεί
τη συνδρομή που του ζητάει...» κτλ. κτλ. δεν έχει σημασία τί
σκέφτεται κανείς εκ των υστέρων για τον Αρχιδούκα και ποια ήταν
η πατρίδα του 2 . Εκείνο που ενδιαφέρει εδώ είναι τί έγινε στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας μόλις έφτασε η είδηση για την κήρυξη
του πολέμου: « Ο Carlo Matteucci βρισκόταν στο τέλος ενός
μαθήματος Φυσικής, όταν ξαφνικά άνοιξε η πόρτα και μπήκαν
διάφοροι φοιτητές, με πρόσωπα αλλοιωμένα από τη συγκίνηση
και μάτια που έλαμπαν, για να του πουν ότι, είτε το ήθελε η
κυβέρνηση είτε όχι, καθηγητές και φοιτητές ετοιμάζονταν να φύ-
γουν για τη Λομβαρδία [...] Λίγες ώρες μετά ο Matteucci ήταν
έτοιμος για την πορεία μαζί με τους συναδέλφους του [...] Πρώ-
τος απ' όλους ο καθηγητής O.F. Mossoti που είχε ήδη περάσει
την ώριμη ηλικία και πλησίαζε τα γηρατιά...» 3
Δόθηκε η διαταγή της εκκίνησης και αμέσως άρχισαν ναβγαίνουν

διάφορους καθηγητές (L'Italia , Anno I, No 36, 15 Ιανουαρίου 1848, και

No 44, 3 Φεβρουαρίου 1848).
1. Βλ. ιδώ, κεφ. «Viva Italia!».
2. Ο Nerucci, που παραθέτει τη διαταγή, θέτει εν αμφιβόλω ακόμα
καιτηνεξαρχήςκαλή πίστη του Αρχιδούκα και αναφέρει τη φήμ
επιστολήπουαπηύθυνεοΛεοπόλδος στον Radetzky τις ίδιες εκε
ρες (Ricordi Storici, ό.π., σ. 80). Αυτά το 1891: αλλά στις 22 Μαρτίου
του 1848 ο ίδιος ο Nerucci γράφει στον πατέρα του: «τα δ
Πανεπιστημιακής Φάλαγγας φεύγουν για την Pietrasanta [...] πολλοί Έλ-
ληνες πάνε εθελοντές [...] Φεύγω κι εγώ μαζί με τον Neruccio [τον αδελφό
του]».
3. Ersilio Michel, ό.π., σ. 292.
νουν από την αυλή της Sapienza οι πολεμιστές της Φάλαγγας.
«Ανάμεσα σ' αυτούς πολύ λίγοι είχαν συμπληρώσει τα είκοσι
χρόνια τους και αρκετοί δεν είχαν συμπληρώσει τα δεκαπέντε [...]
Πέρασαν το Lungarno, μπήκαν στο Borgo Stretto και συνέ-
χισαν προς το Borgo Largo και την Via Sant'Anna κατευθυ-
νόμενοι προς το σταθμό...» 1 η πόλη πανηγύριζε: « Ο κόσμος
βγήκε στους δρόμους για να δει τους φοιτητές να φεύγουν, να
τουςαγκαλιάσει, νατουςχαιρετήσει" από τα μπαλκόνια οι γυ-
ναίκες κουνούσαν τα μαντίλια τους" οι μητέρες, οι αρραβωνια-
στικές, οι γυναίκες των πολεμιστών, με δάκρυα στα μάτια, απο-
χαιρετούσαν τους αγαπημένους τους...» 2 Χαρακτηριστικά είναι όσα
διηγούνται οι ίδιοι οι τότε φοιτητές μετά πενήντα χρόνια: «μας
φαινόταν πως πηγαίναμε σε γιορτή" ήμαστε σίγουροι πως είχαμε
γίνει σπουδαίοι, επειδή μας δόθηκε η τιμή να υπερασπίσουμε με
τα όπλα την πατρίδα που ελπίζαμε να λαμπρύνουμε ύστεραμετις
σπουδές...» 3
Η ίδια υποδοχή στις πόλεις απ' όπου πέρασαν: οι γυναίκες
να χορεύουν στους δρόμους, να τους προσφέρουν λουλούδια, να
τους χαρίζουν σημαίες φτιαγμένες με τα χέρια τους.Αυτοίνα
καμαρώνουν στη γραμμή με το όπλο παρά πόδα, να γράφουν ποιή-
ματα, να τραγουδούν πατριωτικά τραγούδια, να γλεντάνε μαζί
μετουςκαθηγητές τα βράδια στα καταλύματα. Ύστερα οι ατέ-
λειωτες μέρες της πορείας στα παγωμένα βουνά, η κούρασηκαιοι
αρρώστιες,αλλάκαιηελπίδαπωςπλησιάζουν στο μέτωπο. και
ξαφνικά, η διαταγή της κυβέρνησης να διαλυθεί η Φάλαγγα, οι
καθηγητές να γυρίσουν στο Πανεπιστήμιο για τις εξετάσεις και,
όσοι φοιτητές το επιθυμούν, να καταταγούν σε άλλα εθελοντικά
σώματα, αφού προηγουμένως πάρουν την άδεια από τους γονείς

1. στο ίδιο.
2. Ρ. Tronci e G. Sforzaό.π. , σ. 425.
3. Memorie del Battaglione Universitario Pisano, raccolte e pubblicate
per cura e a spese del Comune di Pisa nel 50o anniversario della battaglia,
Pisa, Mariotti, 1898.
 και κηδεμόνες τους. να η απάντηση των φοιτητών: « Η Πανεπι-
στημιακή Φάλαγγα διαμαρτύρεται έντονα εναντίον των επανει-
λημμένων διαταγών μιας Ιταλικής Κυβέρνησης που προστάζει να
υποχωρήσει ένα στρατιωτικό σώμα το οποίο συγκροτήθηκε για
την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και θέτει το καθήκον του πο-
λίτη πιο ψηλά από κάθε άλλο και το οποίο έχει αποδείξεικαι
θααποδείξειακόμακαλύτερα σε περιστάσεις πιο δυσχερείς ότι
ηανάκλησήτου στην ηρεμία της φοιτητικής ζωής, σε στιγμές
κατά τις οποίες διεξάγεται ο Ιερός Πόλεμος που το έθνος περί-
μενε με λαχτάρα επί τρεις αιώνες, είναι πράξη υβριστική. Δια-
κηρύσσει λοιπόν ότι, παρόλες τις διαταγές που δόθηκαν στο πα-
ρελθόν η θα δοθούν στο μέλλον, είναι αποφασισμένη να προχω-
ρήσει με κάθε τρόπο και να μην πατήσει το πόδι της στην Το-
σκάνη ενόσω και ένας Αυστριακός θα αναπνέει τον αέρα της Λομ-
βαρδίας» 1. να και η απάντηση των καθηγητών: «οι Αξιωματι-
κοί που ανήκουν στην Πανεπιστημιακή Φάλαγγα παρακαλούν
τηνΑυτοκρατορικήκαιΒασιλική Κυβέρνηση να λάβει υπ' όψιν
την δύσκολη θέση, στην οποία βρίσκονται. Πρόκειται να επιλέ-
ξουν ανάμεσα σε δύο καθήκοντα εξίσου πρωταρχικά και Ιερά γι'
αυτούς. το πρώτο αφορά στην υπακοή στις διαταγές της κυβερ-
νήσεως που τους καλεί επισήμως να επιστρέψουν στο λειτούργημά
τους, το δεύτερο στην τιμή και στην αξιοπρέπεια. αν τηρήσουν
το πρώτο, αποσυρόμενοι και αφήνοντας τους μαθητές τους στον
μεγαλύτερο κίνδυνο, αισθάνονται ότι θα έχουν οδηγήσει τους νεο-
σύλλεκτους στο πεδίο της μάχης και θα τους έχουν εγκαταλείψει,
δίνοντας αυτοί οι ίδιοι το παράδειγμα της υπαναχώρησης και σχε-
δόν της φυγής από τα πεδία των εθνικών μαχών της Λομβαρδίας.
Πολλοί από τους αξιωματικούς του σώματος αυτού είναι σταθερά
αποφασισμένοιναμησυμμορφωθούν, αλλά να προχωρήσουν και

1. εφ. L'Alba, a. I, No 209, Firenze, 29 aprile 1848.ηεπιστολή

είναι από το Reggio, 22 Απριλίου 1848, και υπογράφεται από τρεις «εντε-
ταλμένους» των φοιτητών: Dionisio Passerini, Lorenzo Fabrucci και
Cesare Barl i.
25. Leopoldo Pilla
να λάβουν θέση στις γραμμές της μάχης, πάση θυσία...» 1

tone, κοντά στη Mantova. Είχαν φτάσει στο μέτωπο: ο στρα-

τηγός De Laugier, που είχε διαταγές να κρατήσει όσο μπορούσε
τους φοιτητές μακριά από τη μάχη, άδικα προσπαθεί να τους συγ-
κρατήσει. «Εμπρός ! κι εμείς στη φωτιά !», φωνάζουν. σε λίγο
σπάνε τις γραμμές και εκτοξεύονται στη μάχη όρθιοι και τελείως
ακάλυπτοι. «Οκαθηγητής Pilla έπεσε και ξεψύχησε σε λίγο
με την κραυγή Ζήτω η Ιταλία! στα χείλη [...] Εκδίκηση! φώ-
ναξαν οι φοιτητές και όρμησαν προς την όχθη [...] Ο καθηγητής
Mossoti, που από την αρχή της μάχης είχε παραχωρήσει τη διοί-
κηση στον συνταγματάρχη Giampaolo Bartolomei από το Λι-
βόρνο, στεκόταν στην πεδιάδα, ήρεμος, απαθής, σχεδιάζοντας στο
έδαφος, με την αιχμή του σπαθιού, γεωμετρικά σχήματα» 2 .

κροί 16, τραυματίες 24, αιχμάλωτοι 19. Επειδή στους αιχμα-

λώτους συγκαταλέγονται 1 νεκρός και 4 τραυματίες, η απώλεια
υπήρξε 54 πανεπιστημιακοί, ποσοστό 17 1/2 %» 3 .
1. L'Italia, Α. I. η. 77, 20 Απριλίου 1848, επιστολή από το Reggio
της 20 Απριλίου 1848 με τις υπογραφές των καθηγητών-αξιωματικών.
Βλ. επίσης Annali Pisani, ό.π., σ. 434. για την ερμηνεία της στάσης των
αρχώναπέναντιστουςεθελοντές, βλ. Antonio Gramsi, ό.π., σ. 152 κ.ε.
2. Ersilio Michel, ό.π., σ. 334. Βλ. επίσης Laugier, Racconto storico
della giornata campale pugnata il di 29 maggio 1848 a Curtatone e
Montanara, Firenze 1854, σ. 42.
3. Appendice ai Ricordi Storici, ό.π., κεφ. «Epilogo delle perdite
del Battaglione». Από τους καθηγητές σκοτώθηκαν ο Pilla και ο Sforzi
και αιχμαλωτίστηκε τραυματισμένος ο Montanelli. η βιβλιογραφία για
την Πανεπιστημιακή Φάλαγγα είναι ογκώδης. Από το πλήθος των κειμένων,
ιστορικών και λογοτεχνικών, παραθέτω μόνο ένα ποίημα. ο Ιερός Λόχος
τωνΙταλώνευτύχησε να έχει κι αυτός τον Κάλβο του :

I morti
Prima divelte, in mar precipitando,
Spente nell'imo strideran le stelle,
Che la memoria e il vostro
Προς την Ένωση (1848-1860)

κές εκδηλώσεις. Μνημόσυνα εξακολουθούν να γίνονται —τώρα ό-

μως για εκείνους που έχασε η ίδια η πόλη— κι αυτά εξακολου-
θούν να έχουν έντονο πολιτικό χαρακτήρα. Καθηγητές μιλάνε
γιατουςνεκρούς συναδέλφους και τους μαθητές τους στη Μητρό-
πολη και στο ναό των Ιπποτών του Αγίου Στεφάνου. Πάνω από
εκατό παρακλήσεις γίνονται για τα θύματα της Λομβαρδίας και
οιιερείςμοιράζουν την πληρωμή τους στις φτωχές οικογένειες
που είχαν συγγενείς στον πόλεμο 1 . Ο Mazzini εμψυχώνει τους φοι-
τητές για νέους αγώνες: «... σε μας απομένει η ζωή και το χρέος
πουμαςεπιβάλλει η ζωή και το παράδειγμα. Πίστη και σταθερό-
τητα, ω νέοι!» 2 .

λειώσει το 1848, οι φοιτητές παρουσιάζονται οργανωμένοι σε πο-

λιτικό σύλλογο: «Πολίτη Διευθυντή της εφημερίδας "L'Alba»"
[όχι πια "Illustrissimo Signor Direttore"], σας παρακαλούμε
να δημοσιεύσετε στην έγκριτη εφημερίδα σαςτηνακόλουθηαπό-
φαση που πήρε την Κυριακή, 3 Δεκεμβρίου, η Πολιτική οργάνωση
των σπουδαστών της Πίζας: "Οι σπουδαστές του Πανεπιστημίου

Amor trascorra ο scemi:

La vostra tomba è un ara, e qua mostrando
Verran le madri ai parvoli le belle
Orme del vostro sangue. Ecco io mi prostro,
Ο Benedetti, αι suolo,
E bacio questi sassi e queste zolle,
Che fien lodate e chiaramente eterne
Dall'uno all'altro polo.
G. Leopardi
1. P. Tronci e G. Sforza, ό.π., σ. 443-444.
2. G. Mazzini, «Giuseppe Montanelli», στην εφ. L'Italia, Anno I,
n. 97, 5 Ιουνίου 1848. Αυτά γράφονταν όταν ακόμα όλοι νόμιζαν πως
Montanelli ήταν νεκρός.
 της Πίζας θα κάμουν έκκληση στους σπουδαστές των παπικών
Πανεπιστημίων να αγωνιστούν για την ιδέα του διαχωρισμού της
κοσμικής από την πνευματική εξουσία του πάπα". Ενότητα -
Αδελφότητα. Πίζα, 3 Δεκεμβρίου 1848. - Προσωρινός πρό-
εδρος: Cesare Bartolini, Προσωρινός Γραμματέας: Massimilia-
no Giarre» 1 .

Curtatone, τα αυστριακά στρατεύματα, καλεσμένα από τον Αρ-

χιδούκα, περνούν από την Πίζα και στρατοπεδεύουν στους Ιερούς
χώρους της Sapienza. Oι Πανεπιστημιακοί μόλις προλαβαίνουν
να υποστείλουν και να κρύψουν τη σημαία της Πανεπιστημιακής
Φάλαγγας. στην Πίζα οι Αυστριακοί δεν συνάντησαν αντίσταση.
Η μάχη δόθηκε, στο Λιβόρνο. «Πήραν μέρος σ' αυτήν φοιτη-
τές του Πανεπιστημίου; Ασφαλής πληροφορία υπάρχει μόνο για
έναν...» 2 Πλήθος άλλοι συγγραφείς συζητούν αν είναι η όχι ακρι-
βής η πληροφορία ότι ο ποιητής-στρατιώτης της Εκστρατείας
των χιλίων Ippolito Nievo «έδωσε στη μάχη εκείνη τα πρώτα
δείγματα της άξιας του».

το πανεπιστημιακό κίνημα αναφέρθηκαν εδώ στην Ιστορία του

Πανεπιστημίου: «κάθαρση» (spurgo) του Πανεπιστημίου από
τους φιλελεύθερους καθηγητές (κυρίως με την κατάργηση των
αντίστοιχων εδρών),στενή παρακολούθηση και, με μικρές αφορ-
μές, αποβολές φοιτητών. Το Πανεπιστήμιο σωπαίνει. Μόνο στην
επέτειοτηςμάχης του Curtatone, το 1851, οι σπουδαστές βγήκαν
όλοι μαζί από την εκκλησία κι είχε ο καθένας ένα μικρό κλαδάκι
κυπαρίσσι στο πέτο. Ακολούθησαν ατελείωτες ανακρίσεις και

1. L'Alba, Giornale politico-letteraio, No 392, Firenze, 7 Δεκεμ-

βρίου 1848. η L'Italia δενεκδιδόταν πια. «Επειδή οι περισσότεροι συνεργά-
τες της βρίσκονταν μακριά από την Πίζα», από τον Αύγουστο του 1848
είχε συγχωνευθεί με την Rivista Independente τηςΦλωρεντίας.
2. Ersilio Michel, ό.π., σ. 404. ο ένας φοιτητής είναι ο Φραγκίσκος
Γραμματικός από τους Παξούς (βλ. εδώ, κεφ. «Viva Italia»).
 αποβολέςκαιμειώσεις των ποινών και πατρικές συστάσεις της
κυβέρνησης προς τους φοιτητές να λάβουν υπ' όψη ότι «δεν πη-
γαίνουν στο Πανεπιστήμιο για να αναμειγνύονται στα πολιτικά
ούτε με πράξεις ούτε με λόγια, αλλά για να σπουδάσουν [...] ας
σκεφθούν τις οικογένειές τους που ξοδεύονταιγιανατουςανα-
θρέψουν και να τους μορφώσουν [διαφορετικά]θααποβληθούνκαι
απόταδύο Πανεπιστήμια του Μεγάλου Δουκάτου» 1.

ριστικά της παρανομίας. Ανάλογη και η αντίδραση: κατηγορίες

για παράνομο τύπο, έρευνες στα σπίτια, συλλήψεις, δίκες, απε-
λάσεις και, αύτη τη φορά, πραγματικές φυλακίσεις στα κάστρα
τηςVolteraκαιτουPiombino. Κάποιες ξαφνικές «αταξίες» των
φοιτητών σε δημόσιους χώρους και διαταγή να μην ξαναπλησιά-
σουν οι πρωταίτιοι ούτε σε θέατρο ούτε σε καφενείο. Ξαφνικά
τρίχρωμες σημαίες να σηκώνονται στους σταθμούς του τραίνου,
μπροστά στα μάτια των επιβατών οι φοιτητές,αψηφώνταςτους
νόμους, να κάνουν διάφορες «ασχημίες», όπως να φωνάζουν «ζήτω
η δημοκρατία !» και να εξαφανίζονται.
Ήτανπιαφανερό ότι τα μέτρα των αποβολών κτλ. δεν επαρ-
κούσαν. Ό π ω ς είχε πει λίγα χρόνια πριν ο καλός Monsignor Βο-
ninsegni —που τώρα βέβαια τον έχουν αντικαταστήσει— «αν ήταν
να διώξουμε τους φοιτητές για την πολιτική τους δράση, θα έπρε-
πε να τους διώξουμε όλους». Αυτό ακριβώς έκαμε ο Αρχιδούκας
το 1851: έδιωξε, μεταφέροντάς την στην Σιένα, όλη τη σχολή
της Νομικής «που είχε συμβάλει στις πολιτικές εκδηλώσεις αρ-
κετά περισσότερο από όλες μαζί τις άλλες σχολές» και, μαζί της,
τη σχολή της θεολογίας, που οι φοιτητές της ήταν πάντα ολιγά-
ριθμοι και, «στο μεγαλύτερο μέρος τους, ξένοι προς τους διαπλη-
κτισμούς και τις πολιτικές ταραχές» 2 .

1. στο ίδιο, σ. 436, όπου και παραπομπή στο A.S.P. Prefettura,

a. 1851, docc. vari.
2. στα ίδιο, σ. 446. Πάντως, ίσως βέβαια όχι «στο μεγαλύτερο μέρος
τους», οι φοιτητές της θεολογίας είχαν συμβάλει όχι λίγο σε ορισμένες πολι-
σκάνη. Oι καθηγητές που είχαν κάποτε ελπίσει στην αποκατά-
σταση της ελευθερίας με τη βοήθεια του Λεοπόλδου, είναι τώρα
απογοητευμένοι. Ο Centofanti (ήδη μακρι
νει πίσω ένα παράσημο που του απονέμει ο Αρχιδούκας σημειώ-
νοντας, μεταξύ άλλων, ότι κινείται στην πράξη αυτή από μόνο
το αίσθημα την αξιοπρέπειας του ανθρώπου και του πολίτη.

πλήγμα. θα χρειαστεί μερικά χρόνια για να αναλάβει. Όπως συμ-

βαίνει πάντα, κι ενώ τα αυστηρά μέτρα εξακολουθούν να ισχύουν,
το κίνημα, που είχε αναδιπλωθεί, σιγά-σιγά ανασυντάσσεται. Α λ -
λάζουν και οι καιροί. Α π ό το Piemonte φτάνουν νέες ελπίδες. Οι
φοιτητές τις διαδίδουν με παράνομα φυλλάδια και παράλληλα πρω-
τοστατούν στον έρανο για να δωρηθούν εκατό κανόνια στο κάστρο
της Alessandria. Ξαναρχίζουν, δειλά στην αρχή, τα χειροκρο-
τήματα στην aula, οι συγκεντρώσεις στο Caffè dell'Usero, οι
εκδηλώσεις στο θέατρο, τα πατριωτικά ποιήματα.

τικών δυνάμεων και «όχι λίγοι νέοι είχαν, ήδη από το 1856, στρα-
τευτεί σ' αυτό που αργότερα ονομάστηκε Partito d'Azione» 1 .

πολιτικές εκδηλώσεις (βλ. εδώ, κεφ. «στα όπλα» και Memorie del Battaglione...
ό.π., σ. 17, όπου ένας φοιτητής (τότε) της θεολογίας περιγράφει τη μεγάλη
συγκέντρωση —και τη δική του συμμετοχή— λίγο πριν από την εξόρμηση της
B . U . ) . Κατά την Irea Paolicchi (ό.π., σ. 55), δ κυριότερος λόγος τουακρω-
τηριασμού (smembramento) ήταν η επιθυμία του Αρχιδούκα να απομα-
κρύνει «τις ενθουσιώδεις, επικίνδυνες, ηλεκτρισμένες και έτοιμες να εκρα-
γούν νεανικές δυνάμεις» από το «πολυτάραχο» Λιβόρνο.
1. στο ίδιο, σ. 467. Είναι γνωστές οι προσπάθειες του Mazzini να προσε-
ταιριστεί τους Έλληνες πατριώτες στ' όνομα των ιδεών «Εθνικότητα» και
«Ελευθερία». ο Κ. Καιροφύλλας (La Grecia e l'Italia nel Risorgimento
italiano, Libreria della Voce, Firenze 1919, σ. 64-69) έχει δημοσιέψει
δύο έγγραφα από την Biblioteca Comunale του Fermo (Manoscritti,
Cartella LXXV, n. 53) με ημερομηνία 20 Αυγούστου 1858,όπουαναπτύσ-
σονται διά μακρών οι αρχές, στις οποίες έπρεπε να βασιστεί η συνεργασία
Ιταλών και Ελλήνων για την κοινή υπόθεση, χωρίς να παραλείπονται κεν-
 Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου, ο Mazzini απευθύνει μακροσκελή
και εμπνευσμένη έκκληση στους φοιτητές των Ιταλικών πανεπι-
στημίων αποκαλώντας τους κληρονόμους των σπουδαστών της Πα-
βίας, του Τορίνο και της Γένοβας, που πρώτοι άναψαν την πυρκα-
γιατου1821, και αδελφούς εκείνων που τόσο ευγενικά εκπροσώ-
πησαν τα πανεπιστήμια της Τοσκάνης στις πεδιάδες του Curta-
tone, και καλώντας τους να είναι έτοιμοι για την επίσημη ώρα
που πλησιάζει. μια ιδιαίτερη έκκληση θα απευθύνει σε λίγο και
στη νεολαία της Τοσκάνης. οι φοιτητές που ήταν ήδη ενταγμένοι
στο δημοκρατικό επαναστατικό κίνημα την κυκλοφόρησαν μυστι-
κά ανάμεσα στους συναδέλφους τους.
Τώρα πια ο διχασμός του σώματος των φοιτητών δεν ωφελεί.
οι φοιτητές της Σιένας στέλνουν θερμό πατριωτικό γράμμα στους
φοιτητές της Πίζας και τους καλούν σε κοινούς αγώνες. Α π ό την
Πίζα τους απαντούν: «Αδελφοί μας: η δειλία, ο φόβος μας κρα-
τούσαν ώς τώρα χωρισμένους, αλλά μας ένωνε πάντα μια σκέψη
καιμιαελπίδα[...] ότι μια μέρα θα αγωνιζόμασταν μαζί για
τηνανεξαρτησίατηςΙταλίας. Τώρα αυτή η μέρα πλησιάζει[...]
Βέβαιοι για τον εαυτό μας και για τη Θεία Πρόνοια, ετοιμαζόμα-
στε για τη μεγάλη μέρα, κατά την οποία θα σταυρώσουμε τα
σπαθιά μας πάνω στους κάμπους που έχουν ποτίσει με το αίμα
τους οι μάρτυρες του Curtatone και της Montanara και θα
ορκιστούμενανικήσουμε η να πεθάνουμε όπως αυτοί...» 1
Αλλά βρισκόμαστε ήδη στο 1859, το έτος που θα κριθεί ορι-
στικά η τύχη του Risorgimento. Γύρω στα μέσα Απριλίου, πε-
νήντα φοιτητές θα φύγουν από τη Σιένα για να καταταγούν σε διά-
φορα στρατιωτικά σώματα του Piemonte. Ανάμεσα σ' αυτούς ο

κεντρίσματα βασισμένα στην ελληνική Μεγάλη ιδέα. ο Καιροφύλλας παρατη-

ρεί ότι η προσπάθεια αυτή του Mazzini δεν είχε αποτελέσματα στην Ελλάδα.
Υποθέτω ότι ανάλογες προσπάθειες δεν είναι δυνατόν να μην έγιναν προς
τους Έλληνες φοιτητές της Ιταλίας κι αυτές μάλλον θα είχαν αμεσότερα
αποτελέσματα.
1. στο ίδιο, σ. 484. τα δύο μηνύματα, τυπωμένα μυστικά, κυκλοφο-
ρούσαν από χέρι σε χέρι στο Caffè dell'Ussero.
Αντώνιος Παλατιανός από την Κέρκυρα 1. ο Tito Zucconi, φοιτη-
τήςτηςΝομικής από το Campi, φεύγει πρώτος για το σώμα των
«Cacciatori delle Alpi» του Garibaldi, παρακινώντας τους άλλους
νατονακολουθήσουνμετοποίημά του «Partenza del volontario
per la guerra». οι φοιτητές της Πίζας κατεβαίνουν στο Λιβόρνο
γιαναχειροκροτήσουν τα εθελοντικά σώματα των πολιτών που
φεύγουν από το λιμάνι προς τη Γένοβα. Πλησιάζει ήδη το Πάσχα
καιοProvveditore δεν έχει να προτείνει άλλο από την παράταση
των πασχαλινών διακοπών για να μείνουν οι φοιτητές στα σπίτια
τους και να μην εξάπτουν ο ένας τον άλλον 2.

αναφοράτουProvveditore έγινε η ειρηνική επανάσταση στη Φλω-

ρεντία που υποχρέωσε τον Αρχιδούκα να εγκαταλείψει την Το-
σκάνη (27 Απριλίου 1859). Πάλι στην πόλη φωταψίες, πάλι οι
τρίχρωμες σημαίες στα μπαλκόνια. ο Enrico Mayer βρισκόταν
εκείνοτοβράδυ στην Πίζα. «Είδα», γράφει στον Vieusseux, «να
υψώνεται στο Πανεπιστήμιο η σημαία που κυμάτισε το 1848 στο
Curtatone, κάτω από την οποία έπεσε ο καημένος ο Pilla!...» 3
Τρεις μέρες αργότερα ανακοινώνεται η ένωση των Πανεπιστη-
μίων 4 .

1. Βλ. σχετικά Αντώνη Λιάκου, η Ιταλική ενοποίηση..., ό.π., σ. 138,

όπου αναφέρεται ότι ο Παλατιανός «σπούδαζε ιατρική στην Πίζα». Σύμφω-
να με τα κατάστιχο πτυχιούχων ο Αντώνιος Παλατιανός του μ. Κων-
σταντίνου είχε πάρει πτυχίο ιατροχειρουργίας στις 30 Ιουνίου του 1857.
2. Ersilio Michel, ό.π., σ. 486-487 και I. Paolicchi, ό.π., σ. 54. η
I. Paolicchi σημειώνει πάντως ότι η συμβολή των φοιτητών στο κίνημα
της Πίζας το 1859 ήταν μικρότερη από εκείνη του 1848.
3. Ersilio Michel, ό.π., σ. 488.
4. οι εορτασμοί που ακολούθησαν (βλ. εδώ, κεφ. «Πίζα») δείχνουν, τη
σημασία που είχε για την πόλη το Πανεπιστήμιο. Γενική ήτανηαγανάκτηση
όταν μεταφέρθηκαν στη Σιένα οι δυο σχολές και, την ώρατηςαποκατάστασης,
δεν είχαν σβήσει ακόμα από τους τοίχους των σπιτιών οι επιγραφές «Θ
με το Πανεπιστήμιο».
 ανασύστασητηςΠανεπιστημιακής Φάλαγγας.μιαεπιτροπή,με
τη σημαία του Curtatone επικεφαλής, πήγε στη Φλωρεντία για
να ζητήσει την επίσημη έγκριση. Η απάντηση από τον Υπουργό
του πολέμου ήταν απροσδόκητη: «Πάει καλά" θα ενδώσω στις
παρακλήσεις σας. θα συγκροτηθεί η Πανεπιστημιακή Φάλαγγα.
Αλλά σας προειδοποιώ ότι θα κρατηθεί για πάντα στα μετόπι-
σθεν και ποτέ δεν θα δει τη φωτιά της μάχης, επειδή εγώ δεν
μπορώ και δεν θέλω να αναλάβω την ευθύνη του έσχατου κινδύ-
νου για τόσες νεανικές υπάρξειςπουαποτελούντοεκλεκτότερο
δυναμικό του τόπου. δεν θα το συγχωρούσα ποτέ στον εαυτό
μου» 1 .
Oι φοιτητές προτίμησαν να εγκαταλείψουν την ιδέα και οι μι-
σοί περίπου απ' αυτούς κατατάχτηκαν, μεμονωμένα ή σε ομάδες,
σε διάφορα σώματα του Piemonte. οι περισσότεροι πήγαν στους
Cacciatori delle Alpi κι αυτοί πήραν μαζί τους την Ιστορική ση-
μαία. Μερικοί κατατάχτηκαν στον τακτικό στρατό της Τοσκάνης.
Ο Montanelli γύρισε από την εξορία και κατατάχτηκε ως απλός
στρατιώτης στους Cacciatori degli Appennini 2 .
Εκατόν πενήντα περίπου φοιτητές έμειναν στο Πανεπιστή-
μιο, αλλά, όπως φαίνεται, οι ταραγμένες μέρες εκείνου του Μαΐου,
δεν ήταν πολύ κατάλληλες για μαθήματα: « Η Κυβέρνηση είναι

1. Αρθρο «Il Battaglione Universitario di 1859» στην εφ. R Tele-

grafo, Λιβόρνο, n. 147, 29 Μαΐου 1909. Αξιοπρόσεκτη είναι η διαφορά
στη στάση του υπουργού της επανάστασης από εκείνη του Αρχιδούκα που,
το 1848, είχε στείλει τα παιδιά στη σφαγή, με όπλα που σπανίως εκπυρσο-
κροτούσαν (οποίος είχε κανένα καλό, του το 'κλεβαν οι άλλοι) και χρειάστηκε
να επέμβουν οι οικογένειες για να προσπαθήσει να τους ανακαλέσει όταν
πια ήταν πολύ αργά. Οι οικογένειες των νέων του 1859 έκαναν και τώρα
εντονότατα διαβήματα για να εμποδιστεί η εθελοντική κατάταξητωνπαι-
διών τους (I. Paolicchi, ό.π., σ. 57).
2. Τον ίδιο χρόνο (1859) στην Αθήνα 200-500 νεαροί δήλωναν πρόθυμοι
να καταταγούν στους Cacciatori delle Alpi και ιδρυόταν η «Ελληνική Λε-
γεώνα» που επρόκειτο να συγκροτηθεί σε σώμα στο Λιβόρνο.Ηαποστολή
δεν πραγματοποιήθηκε επειδή η κυβέρνηση αρνήθηκε να την χρηματοδο-
τήσει (βλ. σχετικά Αντώνης Λιάκος, ό.π., σ. 137).
έτοιμη να αποδώσει την οφειλόμενη τιμή [...] σ' εκείνους τους
νέους που προσέτρεξαν στον εθνικό πόλεμο" αλλ' αυτό δεν μπορεί
με κανένα τρόπο να είναι πρόφαση και δικαιολογία για την αμέ-
λεια, αν όχι και για την απειθαρχία, εκείνων οι οποίοι, εξαιτίας
της ηλικίας τους η για άλλους λόγους, παρέμειναν για να συνε-
χίσουν τις σπουδές τους. Ε ν ώ οι συμφοιτητές τους πολεμούν, ο
μόνος τρόπος να τους συναγωνιστούν στην εξυπηρέτηση της πα-
τρίδας είναι να προοδεύουν με ζήλο στις σπουδές και να σέβονται
την τάξη, μιμούμενοι εκείνους τους γενναίους,οιοποίοι,απότην
ένθερμη αγάπη της πατρίδας, υποβάλλονται στηναυστηρότερη
απ' όλες τις πειθαρχίες...» 1
Η συνθήκη της Villafranca, που άφηνε έξω από το νεοσύστατο
κράτος το Veneto και τη Ρώμη, σήμαινε μόνο διακοπή κι όχι το
τέλος του αγώνα. τις ελπίδες για τη συνέχιση τουενσαρκώνειο
Garibaldi. «Σας αγαπάμε», του γράφουν οι φοιτητές της Πίζας
τον Ιανουάριο του 1860, «επειδή κατορθώσατε να ταυτιστείτε με
την έννοια της πατρίδας και περιμένουμε με λαχτάρα τη στιγμή
που θα μπορέσουμε να σας το αποδείξουμε έμπρακτα, προστρέχο-
ντας για να πυκνώσουμε τις γραμμές του στρατού, όταν η ελεύ-
θερη φωνή σας θα μας καλέσει και πάλι στη μάχη...» 2
Η απάντηση του Garibaldi φυλάγεται στη Βιβλιοθήκη του
A.S.P.: «Ωραία, φουντωμένη από ζωντάνια εθνική και μεγαλό-
ψυχους σκοπούς, εμφανίζεται η ιταλική νεολαία σε κάθε γωνιά
της Χερσονήσου, στη Βενετία, στη Σικελία, στο Τιρόλο, στην
Ίστρια, στη Νάπολη, στη Ρώμη, στο πείσμα των μπράβων της
τυραννίας. Υψώνει ατρόμητη τη φωνή της κατάραςεναντίοντων
προδοτών της πατρίδας και χειροκροτεί μεενθουσιασμότους
υπέρμαχους της πιο Ιερής υπόθεσης ! και τί δεν θα κάμει αυτή
με το ευγενικό παράδειγμα των νέων της Παβίας και της Πίζας,

1. A.S.P., Università, Λ II, 7, Regolarmenti, Notificazioni e circo-

lari, διαταγή του υπουργού Δημοσίας Εκπαιδεύσεως C. Ridolfi, της 25
Μαΐου 1859.
2. Ersilio Michel, ό.π., σ. 533.
 που ζητούν όπλα για να αγωνισθούν εναντίον των έχθρων της
Ιταλίας και συγκεντρώνουν με κάθε θυσία τα μέσα για να οπλι-
στούν!
«Ναι, στρατιώτες γενναιόψυχοι της διανόησης, τα πλήθη θα
ακολουθήσουντοπαράδειγμά σας κι εγώ ελπίζω να βρεθώ ακόμα
μια φορά εκεί που διεξάγεται η μάχη υπέρ πατρίδος· και θα είμαι
πολύ υπερήφανος αν βρεθώ κοντά σε σας, που είσθε το σύμβολο
όλων των ελπίδων μου και που σας αγαπώ επειδή εκπροσωπείτε
μετονπιοσαφή τρόπο την υπέρτατη ιδέα της εθνικής αναγέν-
νησης».
Κάτω από το κείμενο υπάρχει μια σημείωση του Ersilio
Michel: «Λίγους μήνες ύστερα, έφευγε από το Quarto η πρώτη
αποστολήτωνΓαριβαλδινών για τη Σικελία [...] στη δεύτερη απο-
στολή [...] μετείχαν πολλοί φοιτητές από το Πανεπιστήμιο της
Πίζας [...] στις μάχες [...] οι νεαροί σπουδαστές πολέμησαν γεν-
ναία [...] και αναδείχτηκαν άξιοι της εμπιστοσύνης που τους είχε
εκφράσει με ωραία λόγια, στις αρχές του Μαρτίου, ο μεγάλος
Αρχηγός του λαού» 1.

1. A.S.P., Biblioteca, Μ. 166 (35), «Una lettera di Garibaldi agli

Studenti universitari di Pisa». Προλογίζεται από τον Ersilio Michel με
τη σημείωση ότι οι φοιτητές της Πίζας ήταν τότε οργανωμένοι στην «L
associazione». Πρβ. επίσης Ersilio Michel, ό.π., σ. 688, όπου αναφέρεται
η συμμετοχή στο εκστρατευτικό σώμα του Αντωνίου Ξανθάκη, ενός
ληνα «που είχε το διάβολο μέσα του...»
 Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Μέσα στο πολιτικό αυτό κλίμα, στη δημιουργία του

οποίου,όπωςείδαμε, συνέβαλαν και οι ίδιοι, έζησαν για λίγο

χοντας το διάστημα από την εποχή των πρώτων μεγάλων

Ιταλικών —και των σύγχρονών τους ελληνικών— εξεγέρ-
σεων ώς το τέλος της δεκαετίας του '40, το πρώτο που δια-
πιστώνει κανείς είναι ότι οι Έλληνες στρατεύτηκαν με έν-
θερμο ζήλο στους αγώνες των Ιταλών συμφοιτητών τους

νότατους εκείνους δεσμούς που δημιουργεί μόνο η ψυχο-

λογία του χαρακώματος. Παράλληλα, διατήρησανόλατα
χαρακτηριστικά της μειονότητας — τα ιδιαίτερα μεταξύ
τους κοινά και το αδιάπτωτο ενδιαφέρον για την τύχη του
ελληνισμού.

Για τη μητέρα πατρίδα

μπεριφορά και τη δραστηριότητα των Ελλήνων σπουδαστών, πολυ-

άριθμων τότε στη σχολή της Ιατρικής, που αφορούσε την πολι-
πολιτική ανεξαρτησίατης πατρικής τους γης από τον οθωμανικό ζυγό.
η ένοπλη εξέγερση είχε ξεσπάσει εκεί, όπως είναι γνωστό, τον
Μάρτιο του 1821 και ήδη, λίγο μετά τα μέσα Ιουνίου, 24 άτο-
μα, Έλληνες φοιτητές και Γάλλοι στρατιωτικοί τέλεια εξοπλι-
σμένοι, επιβιβάζονταν σε μια μπρατσέρα με ρωσική σημαία κι
έφευγαν από το Λιβόρνο κατευθυνόμενοι προς τη Μασσαλία για να
φορτώσουν στο λιμάνι της άλλα πολεμοφόδια και να συνεχίσουν
το ταξίδι τους προς την Ανατολή. Επρόκειτο για ζήτημα ευαί-
σθητο και λεπτό που μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την ουδετερό-
τητα της Τοσκάνης και χρειαζόταν στο μέλλον να αποφεύγεται
τουλάχιστον η μεγάλη επιδεικτικότατα και εμφάνεια των στρα-
τιωτικών αποστολών» 1 .

βαρόνου Spigfeld προς τον Υπουργό της αυστριακής αστυνομίας

Sedlintzky της 24 Ιουνίου: «το ότι οι Έλληνες στο Λιβόρνο
έχουν εκδηλωθεί ενθουσιωδώς για την υπόθεση των συμπατριω-
τών τους μου το ανέφερε συχνά ο εκεί καισαροβασιλικός (Αυστρια-
κός) Πρόξενος και εσχάτως επρόσθεσε ότι πολλοί αναχώρησαν
από εκεί για το Μοριά και την Ύδρα, τους οποίους ηκολούθησαν
όλοι οι σπουδαστές από την Πίζα και ότι οι Έλληνες σπουδαστές
παρήγγειλαν και τους έφκιασαν σέλλες, πιστόλια, περικεφαλαίες
σαντουςΔραγόνους, αλλά η περικεφαλαία αυτωνών είναι στολι-
σμένη με πράσινο η βιολετί βελούδο και με ασημένια κρόσσια και
έχει μπροστά μια κεντημένη νεκροκεφαλή. ο Πρόξενος στο Λι-
βόρνο ανέφερε επίσης ότι στις 18 τρέχοντος μηνός κατέπλευσε
εκεί ένεκα εναντίου ανέμου μια σαρδηνική πολάκκα (τρικάταρτο
ιστιοφόρο), που ήταν φορτωμένη με πολεμοφόδια και προωρίζετο

1. Ersilio Michel, ό.π., σ. 20-21. τα σχετικά ντοκουμέντα, σύμφωνα

με την παραπομπή του Michel, βρίσκονται στη Ρώμη και στη Βιέννη:
Archivio segreto Vaticano, Segreteria di Stato, 292, Console pontificio
a Livorno, n. 87944, rapp. del console Marchiò αι cardinale Gonsalvi,
Livorno, 19 giugno 1821. επίσης Vienna, Polizei, Hostelle a. 1821,
n. 3518.
 γιατοΜοριά...» 1 . Υποψιάζομαι ότι για τα ίδια πρόσωπα πρό-
κειται όταν ο διευθυντής της αστυνομίας Gattanei αναφέρει ότι
στις 16 Ιουνίου Έλληνες σπουδαστές από την Πίζα κατεβαίνουν
προςτοΛιβόρνο και «είναι όλοι τους στον ύψιστο βαθμό ενθου-
σιασμένοι για την υπόθεσή τους και κάθε μέρα γίνονται όλο και
πιο θερμόαιμοι». Εσφαλμένα ο Απ. Βακαλόπουλος μιλάει τώρα
για «άλλη παράλληλη άποστολή» 2.
Ο ίδιος ο Sedlintzky εξάλλου είχε γράψει στον Μέτερνιχ
ένα χρόνο πριν (27.5.1820), ότι, κατά πληροφορίες του, νέοι από
τη Βλαχία πηγαίνουν στην Πίζα για να μορφωθούνεκείμετην
καθοδήγηση του Μητροπολίτη Ιγνατίου και ότιοαρχηγός των
Φιλομούσων Καποδίστριας διέταξε τους Έλληνες φοιτητές της
Γερμανίας να πάνε αμέσως στην Πίζα και να περιμένουν εκεί νέες
οδηγίες. για το λόγο αυτό ο Sedlintzky συνιστά να παρακολου-
θείται άγρυπνα κάθε κίνηση των Ελλήνων της Πίζας 3 .

1. Α. Βακαλόπουλος, οι Έλληνες σπουδαστές στα 1821,Εταιρεία Μακεδ.

Σπουδών No 39, Θεσσαλονίκη, σ. 36-37. (παράθεμα από Γ. Λαΐου, Ανέκ-
δοτες επιστολές σ. 135).
2. στο ίδιο, σ. 38 (παράθεμα από Ανέκδοτες επιστολές, ό.π., σ. 146).
3. Γ. Λαίου, η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Ακαδημία Αθη-
νών 1965, σ. 202, και σημ. 1 με παραπομπή στο Hans-Hofund Staats-
archiv (Βιέννη), Staatkanzlei, Konvolut (1820), fol. 133.ηίδιαεπιστολή
στον Κ. Καιροφύλλα, «η αυστριακή κατασκοπεία κατά την ελλην. επανά-
στασιν» από το βιβλίο Documenti Segreti e Atti Ufficiali della Polizia
Italiana dal 1814 fino αι 1848, Capolago 1851»,περ. Ελληνικά, 4,1930-
31, σ. 164-165. Γενικά για τις κινήσεις του Ιγνατίου και άλλων Ελλήνων
στην Πίζα, βλ. Εμ. Πρωτοψάλτη, Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, Ακαδημία
Αθηνών, 1961, κεφ. I'. Επίσης Σπ. Παπαγεωργίου, «Ιγνατίου αλληλο-
γραφία», Επετ. Φιλ. Συλ. Παρνασσού, ΙΓ' (1917), όπου (σ. 215) λέγεται
ότι «και αυτή η Πίζα η φιλοξενούσα τον Ιγνάτιον, δεχομένη την ευεργετικήν
αντανάκλασιν της αρετής και της λαμπράς προσωπικότητός του, κατέστη
εν εκ των ονομαστοτέρων και περιζητήτων κέντρων της Ευρώπης» (!). Χαρα-
κτηριστικά του ενδιαφέροντος των Ελλήνων της Ιταλίας για την τύχη της
Ελλάδας, σε πρώιμη μάλιστα εποχή, είναι τα γραφόμενα στην «Αυτοβιο-
γραφία Ιω. Ζαμπελίου» (Αρμονία, τόμ. Γ' 1902): «Ότεεσπούδαζενεις
Ιταλίαν έμαθεν από τας εφημερίδας ότι κάποιος παπά Θύμιος (φαίνεται ότι
 Για την ιταλική υπόθεση (1822, 1830)

Χαρακτηριστικό της αναταραχής που επικρατούσε στο Πανε-

πιστήμιο στις αρχές της δεκαετίας του '20, αλλά και της συνεργα-
σίας μεταξύ Ιταλών και Ελλήνων, είναι και το εξής: «τον Φεβρου-
άριο του 1822 έφτασε στην Πίζα ο Alessandro Bottone, 23 ετών,
προερχόμενος από τη Μασσαλία και τη Φλωρεντία [...] Οργανω-
μένος ασφαλώς στους Καρμπονάρους και ίσως και σε άλλες μυστι-
κές οργανώσεις, έφτασε με ένα διαβατήριο στο όνομα κάποιου υπο-
θετικού Alessandro Bouquette, Αμερικανού. Συνδέθηκε φιλικά
με πολλά πρόσωπα στην Πίζα και στο Λιβόρνο" μεταξύ των
λων και με τον φοιτητή Vincenzo Giera, που ήταν τότε ασκού-
μενος δικηγόρος στη Φλωρεντία, και με τον Διονύσιο Περτούντζη,
δραστήριο πράκτορα του ελληνικού επαναστατικού κινήματος...»
Γύρω στον Μάιο του ίδιου έτους ο ίδιος Bottone η Bouquette
κατάστρωσε, μαζί με άλλους που τα ονόματά τους δεν έγιναν γνω-
στά, ένα σχέδιο δολοφονίας του Carlo Alberto, του πρίγκηπα του
Piemonte, που ήταν τότε λαομίσητος εξαιτίας της στάσης του
στην πρόσφατη επανάσταση. το σχέδιο απέτυχε επειδή ένας
τους συνωμότες, ο τυχοδιώκτης Giuseppe Malatesta, ειδοπο
τον πρίγκηπα. «ο Bottone ξαναγύρισε αργότερα στην Π
αλλά καταδικάστηκε σε κατ' οίκον περιορισμό και σε απαγόρ

είναι ο Βλαχάβας) [...] ηγέρθη [...] ίνα ελευθερώση την Ελλάδα [...] και
λοιπόν αυτός και οι άλλοι (Έλληνες μαθηταί)ενθουσιασθέντεςαπεφάσισαννα
καταβώσιν εις την Ελλάδα και να ενωθώσι με τον παπά Θύμιονκαιπολε-
μήσωσιν υπέρ πίστεως και πατρίδος...» ο Ζαμπέλιος ήταν τότεακόμαστη
Φλωρεντία. από εκεί πήγε στην Πίζα, όπου και πήρε πτυχίο Δημοσίου
Δικαίου το 1808. για αναχώρηση Ελλήνων από το Λιβόρνο με σκοπό να
μετάσχουν στην Ελληνική Επανάσταση, «όταν επέστη η στιγμή», μιλάει
καιοΝ. Τωμαδάκης, αλλά δεν αναφέρει ημερομηνία ούτε έχει παραπομπή.
(«Ναοί και θεσμοί της Ελληνικής Κοινότητος του Λιβόρνου», Επετηρίς
Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, έτος ΣΤ', Αθ. 1940).
 να ξαναπλησιάσει στις αίθουσες διδασκαλίας, επειδή φέρθηκε με
αυθάδειασεέναν καθηγητή» 1 .

γιατηνΙταλική υπόθεση εκδηλώνεται ακόμα εντονότερο: πάλι

«στον ύψιστο βαθμό ενθουσιασμένοι», σαν να πρόκειται και τώρα
«για την υπόθεσή τους», μετέχουν οι Έλληνες φοιτητές στους α-
γώνεςτωνΙταλών: κολλώντας αφίσες στους τοίχους των κτιρίων
της Πίζας —«Freno αι despotismo», «Viva la scolaresca e la
sua indipendenza» - με ταξίδια στη Μπολόνια και στο Λιβόρνο
γιαναδημιουργήσουν διασυνδέσεις με άλλους επαναστατικούς πυ-
ρήνες2' οργανωμένοι στην Giovane Italia 3 · ο Λεονταράκης τρία
χρόνια σε πόλεμο με τους λογοκριτές της Τοσκάνης κι ύστερα να
στέλνει στη Βενετία «αποστόλους και κήρυκας του συγχρόνου
φιλελευθερισμού» 4- μετέχοντας, σαν να ήταν δική τους υπόθεση,

1. Ersilio Michel, ό.π., σ. 24-25. Επίσης Ν. Rodolico, Carlo Alberto,

principe di Carignano, Firenze, Le Monnier, 1930, σ. 257. στους κατα-
λόγους μου βρίσκω έναν Διονύσιο Περτούντζη του μ. Κωνσταντίνουαπότη
Ζάκυνθο (No 17 στο κατάστιχο πτυχιούχων), που όμως πήρε πτυχίο ιατρο-
φιλοσόφου το 1835.
2. Βλ. εδώ, κεφ. «στα όπλα!». σε ελληνικές μονογραφίες αναφέρεται
συχνά συμμετοχή των Ελλήνων στο Risorgimento. για τον Ηλία Ζερβό
αναφέρονται «αγώνες στα πεζοδρόμια της Ιταλίας με τους Ιταλούς συμφοι-
τητές του» (Μ. Μαρκοπούλου, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, η ζωή καιη
δράση τον). επίσης Στ. Μυλωνά, Ηλίας Ζερβός, Επτανησιακός ριζοσπα-
στισμός Αθήνα 1969. Διεξοδικότερα αναφέρεται στο ίδιο θέμα ο Κώστας
Καιροφύλλας, (La Grecia e l'Italia nel Risorgimento Italiano), ό.π.,αλλά οι
πληροφορίες του δεν είναι πάντα διακριβωμένες.
3. Βλ. εδώ, κεφ. «η επέτειος».
4. Βλ. εδώ, κεφ. «Διονύσιος Λεονταράκης». επίσης, Αντ. Λιάκου,
«η διάθλαση των επαναστατικών ιδεών...», ό.π., όπου εκτίθεται διά μακρών
η δράση του Ιερώνυμου Τυπάλδου Πρετεντέρη στη Μπολόνια. Ο Πρετεντέ-
ρης κατέφυγε στην Πίζα μετά τα κινήματα στο παπικό κράτος,όπουκαι
πήρε πτυχίο το 1833. Κατά τον Αντ. Λιάκο, εξορίστηκε και από την Το-
σκάνη και κατέφυγε στην Κορσική, από όπου ύστερα ξαναπήγε στη Μπο-
λόνια για να αναλάβει επαναστατική δράση. Με την επανείσοδο των αυστρια-
κών στρατευμάτων στην πόλη γύρισε στην Κορσική, από όπου επίσης απε-
 σεό,τισυνέπαιρνε και συγκλόνιζε την πόλη 1 και πρωτοστατώντας
στις εκδηλώσεις μέσα στις αίθουσες διδασκαλίας 2 .

χαν όχι ως άτομα, αλλά ως σώμα. στις μαρτυρίες των ιστοριογρά-

φων, των εφημερίδων και των αρχειακών πηγών αναφέρονται γ ε -
νικά ως «i Greci», λεκτικό κατάλοιπο ίσως του παλαιού διαχω-
ρισμού των φοιτητών σε «nationes», που ενισχύεται όμως από
τον τρόπο που λειτουργούσαν τότε οι Έλληνες: κατοικώντας πολ-
λοί μαζί στα ίδια σπίτια και σε αδιάκοπη μεταξύ τους συνανα-
στροφή στους περιπάτους, στις εκδρομές (στο Λιβόρνοκαιστη
Λούκα) και στα καφενεία 3 . Κατεβαίνοντας με τη δική τους ση-
μαία στις διαδηλώσεις 4 . Συνυπογράφοντας διαμαρτυρίες, όταν θί-

απελάθηκε καιαναγκάστηκεναγυρίσει, με βρετανική επιτήρηση, στην Κεφα-

λονιά, τέλη 1833-αρχές 1834. οι χρονολογίες δεν ταιριάζουν: είναι βέβαιο
ότι ο Girolamo Domenico di Gio: Batta Typaldo de Pretenderi di Cefa-
lonia έδωσε εξετάσεις και πήρε πτυχίο ποινικού και δημοσίου δικαίου στην
Πίζα στις 11 Δεκεμβρίου του 1833 (αρ. καταστίχου 2084).
1. L'Italia, Anno I, No 12: «το βράδυ της 24 Αυγούστου (1847), γύρω
στις 11, έξι ή επτά πρόσωπα διέτρεξαν το δρόμο του Lungarno φωνάζοντας
ύβρειςεναντίοντουΠίου Θ' και της Πολιτοφυλακής. Μερικοί που βρίσκονταν
στο Caffè dell'Unione άκουσαν τις κραυγές και πρώτοι οι νεαροί Έλληνες
έτρεξαν έξω για να δουν ποιοί ήταν οι δράστες. Κατόρθωσαν να πιάσουν τον
έναν που δεν μπορούσε να σωθεί διά της φυγής επειδή ήταν κουτσός και [...]
τον συνόδεψαν στο σώμα της Πολιτοφυλακής...» σε «Caffè dell'Unione»
έχει μετονομαστεί τώρα το Caffè dell'Ussero.
2. Ότι οι Έλληνες πρωτοστατούσαν στο ζήτημα των χειροκροτημάτων
και στις ομάδες των φοιτητών που συνόδευαν εν πομπή τους καθηγητές ως
τα σπίτια τους, προκύπτει από τις συχνές αποστροφές προς τους Έλληνες
και τις αναφορές στην Ελλάδα που περιέχονται στα μαθήματα των καθηγη-
τών.ΟCentofanti έφτασε μάλιστα στο σημείο να πει και μερικές φράσεις
στα Νέα έλληνικά, «μόνο και μόνο για να θερμάνει τους Έλληνες», όπως
ισχυρίζεται ο Ispettore της αστυνομίας.
3. Βλ. εδώ, κεφ. «Μερικές πτυχές ιδιωτικού βίου».
4. Στη μεγάλη γιορτή για τη συγκρότηση της Πολιτοφυλακής στην Πί-
ζα «οι Έλληνες που βρίσκονταν στην Πίζα για σπουδές έφεραν τη ση-
μαία τους πλαισιωμένη με τα χρώματα της Ιταλίας (Annali Pisani, ό.π.,
θίγοντανταδικαιώματά τους 1 , και απευθυνόμενοι στις αρχές με επι-
τροπές 2 . μια μειονότητα Ισχυρή εξαιτίας της αλληλεγγύης μεταξύ
των μελών της και παράλληλα σεβαστή και ευπρόσδεκτη εξαι-
τίας της συμμετοχής της στις Ιστορικές περιπέτειες και των αρι-
στείων της 3 .

σ. 397-398, και L'Italia, Anno I, No 14, 11 Σεπτεμβρίου 1847, «Festa

nazionale a Pisa e Livorno».
1. Βλ. εδώ, κεφ. «Η τελετή της απονομής».
2. Βλ. εδώ, κεφ. «Η εκφορά».
3. Χαρακτηριστικά, μεταξύ άλλων πολλών, της αλληλεγγύης στις σχέ-
σεις των Ελλήνων είναι τα έγγραφα, όπου φοιτητές από διάφορες πόλεις
της Ελλάδας πιστοποιούν την παρουσία κάποιου συμπατριώτη τους στα μα-
θήματα για να μη χάσει το έτος (βλ. εδώ, κεφ. «Παρουσίες»). για τα αισθήμα-
τα των Ιταλών απέναντι στους Έλληνες, βλ. «Διατριβή C.Z. [Κωνσταντίνος
Πολυχρονιάδης] σταλείσα εκ Παρισιού τη α' Μαρτίου 1820», Λόγιος Έρ-
μης, 1820, σ. 476: «οι φιλάνθρωποι Τοσκανοι έχουν πολλήν υπόληψιν
εις το γένος μας, και έως τώρα οι εκεί διατρίβοντες Έλληνες εφάνησαν άξιοι
της εύνοιας των». Επίσης Ειρηναίος Ασώπιος, «Αναμνήσεις Ιταλίας»,

βλ. Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου, Βιογραφία..., ό.π., σ. 23, συμβουλή του δα-
σκάλου του Ζερβού Σακελλαρόπουλου στον μαθητή του, όταν τον επισκέ-
φθηκε πριν φύγει για την Πίζα: «Κάποτε συμβαίνουν [...] μεταξύ φοιτητών
διαφόρων εθνικοτήτων σφοδραί [...] ρήξεις, τας οποίας οι μετριοπαθέστεροι
προσπαθούν [...] ν' αποφεύγωσιν, αλλ' αν προσκαλώνται υπό των ομοεθνών
συμφοιτητών των, οφείλουν ή να λαμβάνουν μέρος ή, αν αποποιώνται, ν'
αποδημούναπότηνπόλιν εκείνην, διότι οι άλλοι τουςαποστρέφονταικαιτους
αποπτύουν μετά ταύτα ως ανάνδρους και προδότας». Αυτά όμως απηχούν τις
εμπειρίες παλιότερης εποχής και ο ίδιος ο Ζερβός δεν θυμάται από την Πίζα
του τέλους της 10ετίας του '30 παρά «μικράν τινα έριδα», στο τέλος της
οποίας«ταερεθισμέναπάθη [...] μετετράπησαν εις φιλίαν και αδελφοποίη-
σιν» (σ 22). για τα αριστεία, βλ. εδώ, κεφ. «Μετ' επαίνων».
 Στη μεγάλη ιδεολογική διαμάχη των Ελλήνων

δοτήσει το κύρος που είχε αποκτήσει η Πίζα στους κύκλους της

ελληνικής λογιοσύνης. Επιγράφεται «Απολογία των εν Πίζη
Ελλήνων υπέρ Κοδρικά. προς τους οικείους» και υπογράφεται
«οι Έλληνες εις Πίζαν 18 Απριλίου 1817» 1 .
Η εντύπωση που αποκομίζει κανείς από το φυλλάδιο σε πρώ-
τη ανάγνωση είναι ότι πρόκειται απλώς για λίβελο κατά των έκ-
δοτων του Λογίου Ερμή Θ. Φαρμακίδη και Κ. Κοκκινάκη και
κατά του Κοραή. οι έκδοτες του περιοδικού χαρακτηρίζονται
σ' αυτό «μισθωτοί κράκται διωρισμένοι εις το να υβρίζουν»,
«άθλιοι τω ήθει και τω τρόπω», «σκώληκες εις τον βόρβορον
τηςοχλαγωγικής βωμολοχίας κυλιόμενοι», που ο συντάκτης «προ-
σωπικώς μήτε τους γνωρίζει, μήτε, χυδαϊκώτερον ειπείν, ξεύρει
απότιμαλλί κρατάει η σκούφια των». Ο Κοραής χαρακτηρίζεται
ξόανο άφωνο που χρησμοδοτεί κρυφά με αποτέλεσμα «να σπείρη
ζιζάνια, έριδας και διχοστασίας, και να εμπνεύση μανίαν, διά να
συστήση, με γλωσσονομικήν καινοτομίαν, μίαν νέαν Αίρεσιν...»
στους Κοραϊστές γενικά αποδίδονται «βαρβαρικώς εξελληνισμέ-
ναι χυδαιολογίαι», «μαγειρικαί λέξεις, δυσώδης βωμολοχία και
βωμολοχική κακολογία», «εκτρωματικαί νεολογίαι», «ιδιωμα-
τισμοί μελίρρυτοι», «λογοδιάρροια»...

1. το «προς τους οικείους», στην πρώτη του έκδοση, είναι φυλλάδιο

29 σελίδων μικρού σχήματος και εκδόθηκε στο Παρίσι. τα χειρόγραφα βρί-
σκονται στο Παρίσι, Αρχείο Κοδρικά, III, 68, 69. Βλ. Αικατερίνης Κουμα-
ριανού-Δ. Αγγελάτου, «Αρχείο Π. Κοδρικά», Τετράδια εργασίας, Κέν-
τρον Νεοελληνικών Ερευνών, αρ. 11, Αθήνα 1987, σ. 60. επίσης Απ.
Δασκαλάκη, Κοραής και Κοδρικάς. η μεγάλη φιλολογική διαμάχη των Ελ-
λήνων 1815-1821, Αθήνα 1966, σ. 61 κ. ε. ολόκληρο το κείμενο περιλαμ-
βάνεται και στη Βασική Βιβλιοθήκη, τομ. 9, Αδαμάντιος Κοραής και η
εποχή του, επιμέλεια Κ. Θ. Δημαράς, έκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1958.
σμένων λέξεων, διαβάζονται ευκρινέστερα οι απόψεις της πιο αντι-
δραστικής μερίδας της ελληνικής λογιοσύνης στην τρίτη και τε-
λευταία περίοδο του ελληνικού διαφωτισμού. Ο Κοδρικάς επαι-
νείται στο φυλλάδιο ως «σύμφωνος με την υγιή μοίραν του Γέ-
νους», ενώ οι εκδότες του Λογίου Ερμή ονομάζονται «κοκκινω-
ποί 1 φιλόσοφοι». Ο Κοδρικάς τους έχει συμβουλέψει «να υπό-
κεινται εις την κοινήν του έθνους συνήθειαν» κι εκείνοι βάλθηκαν
νατονεξουθενώσουν «ως σεμνοπρεπώς προτρέποντα εις ευτα-
ξίαν». Ο Κοδρικάς έχει μιλήσει για «Ιεραρχίαν του Γένους, πο-
λιτικήν ευταξίαν, νόμους κοινούς, ευγενών συνήθειαν»καιοιαντί-
παλοί του μιλάνε για διόρθωση των νόμων, υιοθετούν δηλαδή
τιςαπόψειςπου«είχαν όλοι οι ξεβράκοτοι μεταρρυθμισταί του
ιη' αιώνος». ο Κοδρικάς Ισχυρίστηκε ότι ο «χύδην λαός διακρί-
νεται από την υγιή μοίραν των εκλεκτών ενός έθνους»,ενώοι
έκδοτες του περιοδικού πιστεύουν «ότιειςτηνολοκληρίαν του
Γένους συμπεριλαμβάνεται και ο Κτίστης και ο Ράπτης». Τέ-
τοιες «οχλοκρατικές απόψεις» διασείουν, κατά το φυλλάδιο, «τους
καθεστώτας νόμους και συνήθειας του έθνους»καιοποίοςτις
υποστηρίζει είναι «Αντάρτης» και «άνθρωπος του Σχοινιού και
του Παλουκιού». στην τελευταία παράγραφο του φυλλαδίου διευ-
κρινίζεται επιτέλους ποιούς εννοεί ο συντάκτης του ως «εκλε-
κτούς του Γένους»: «όλους τους μέχρι τούδε εις το Ιερατικόν,
ή Πολιτικόν σύστημα ευκλεώς διαπρέψαντας Πατριάρχας, Αρ-
χιερείς, Ηγεμόνας, και Άρχοντας, Διδασκάλους και Γραμμα-
τείς».
Λίγα κείμενα είναι τόσο εύγλωττα όσο το «προς τους οι-
κείους». Ακροθιγώς αλλά με σαφήνεια εικονίζεται σ'αυτόη
ουσίατηςμεγάλης ιδεολογικής διαμάχης που συγκλόνισε τον ελ-
ληνισμό στο διάστημα του 18ου αιώνα και κορυφώθηκε τις πα-
ραμονές του '21. Η «Απολογία υπέρ Κοδρικά» είναι στην ουσία

1. Η υπογράμμιση δική μου.

 απολογία υπέρ της Εκκλησίας 1 και του Φαναριού και εκφράζει
τηνανησυχία τουΙερατείου απέναντι σε κινήματα που δεν μπο-
ρεί πια να ελέγξει, και τη μεταστροφή της τάξης των Φαναριω-
τώνπου—πρωτοπόροι άλλοτε του ελληνικού διαφωτισμού— συν-
τάσσονται τώρα μαζί της καθώς βλέπουν ότι χάνουν το προβά-
δισμα στο χώρο του ελληνικού εθνικού συνόλου. Ο ίδιος ο Κο-
δρικάς, μαθητής άλλοτε του Κανταρτζή τον καιρό της θητείας
του στον «διαφωτισμένο δεσποτισμό», εκπροσωπεί, στη δεκα-
ετία του 1810, τη στροφή της τάξης του τις παραμονές της πα-
λιγγενεσίας. στην αντίθετη όχθη ο Κοραής, ηγέτης ενός κινήματος
«νεανικού και αισιόδοξου», υψώνει το λάβαρο του «δράξασθε παι-
δείας». Το σκοπό του αγώνα του θα τον κάμει αργότερα επικεφα-
λίδα ενός από τους διάλογους του: «Τί συμφέρει εις την ελευθε-
ρωμένην από τους Τούρκους Ελλάδα να πράξη εις τας παρούσας
περιστάσεις διά να μη δουλωθή εις χριστιανούς τουρκίζοντας» 2.

«μάχη των φυλλαδίων», με την οποία εκφραζόταν τότε η σύγ-

κρουση μεταξύ των διαφόρων τάσεων και στην οποία μετείχαν
ενεργά τα εκδιδόμενα στη Βιέννη περιοδικά 3 . τα περιστατικά
πουοδήγησανστηνεμπλοκή των Ελλήνων φοιτητών της Πίζας
στη μεγάλη διαμάχη είναι συνοπτικά τα εξής: τον Ιανουάριο
του 1816, με την προοπτική της επανέκδοσης του Λογίου Ερμή,

1. στη διένεξη μεταξύ Κοδρικα-Κοραή έλαβε μέρος ο οικουμενικός Πα-

τριάρχης Γρηγόριος ο Ε' υποστηρίζοντας τον Κοδρικά (βλ. «Συγχαρητική
επιστολή» του Πατριάρχη προς τον Κοδρικά, περ. Καλλιόπη, 1820, 186).
2. Βλ. σχετικά Κ.Θ. Δημαρά, Νεοελληνικός διαφωτισμός, Ερμής, Αθή-
να 1985, κεφ. «το σχήμα του διαφωτισμού», και Βασική Βιβλιοθήκη, τόμ.
9, Εισαγωγή Κ. Θ. Δημαρά. Πρβ. και Φ. Ηλιού, «ιδεολογικές χρήσεις
τουκοραϊσμούστονεικοστό αιώνα», Διήμερο Κοραή. Προσεγγίσεις στη
γλωσσική θεωρία, τη σκέψη και το εργο του Κοραή, Αθήνα 1984, σ. 147·
3. Βλ. Εμμ. Ν. Φραγκίσκου, τα Ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά-
Ευρετήρια, Β', «Ερμής ο Λόγιος», 1811-1821, Κ.Ν.Ε., Αθήνα 1976, και
Γ. Λαίου, ο Ελληνικός Τύπος της Βιέννης, Αθήνα 1961. επίσης Κ.Θ.
Δημαρά, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ό.π., σ. 20-22 και 66-68.
 οι έκδοτες του Θεόκλητος Φαρμακίδης και Κωνσταντίνος Κοκ-
κινάκης κυκλοφόρησαν, με τον τίτλο «Ανακήρυξις», την αναγγε-
λία της νέας εκδοτικής τους προσπάθειας 1. την 1ηΑπριλίουτου
1816 ο Παναγιώτης Κοδρικάς δημοσίευσε στο Παρίσι ένα είδος
«διατριβής επιστολιμαίας» με τον τίτλο «Επιστολήπροςτους
ελλογιμωτάτους νέους εκδότας του Λογίου Ερμού» 2 , όπου ανέ-
πτυσσε τις γλωσσικές του απόψεις σε σχέση με τη γενικότερη
ιδεολογική του τοποθέτηση και εξέφραζε, με τον γνωστό υβρι-
στικό τρόπο του, την αντίθεσή του προς την κοραϊκή παράταξη
και προς τους έκδοτες του περιοδικού.ωςαπάντησηπροςτην
«Επιστολή» οι έκδοτες δημοσίευσαν το φυλλάδιο «Λόγος προς
τους Έλληνας» (χωρίς χρονολογία, αλλά μάλλον προς τα μέσα
του 1816), ένα πραγματικό μανιφέστο των ιδεολογικών προσανα-
τολισμών του Κοραϊσμού και εξίσου βίαιο και οξύ στην πολεμική
του. Ο Κοδρικάς δεν φαίνεται να αντιδρά, τουλάχιστον επώ-
νυμα" αντί γι' αυτόν παρουσιάζονται να απαντούν με το «προς
τους οικείους» οι «εν Πίζη Έλληνες» 3 .
Χρειάστηκε να περάσουν οκτώ μήνες για να αποκαλυφθεί δη-

1. Το κείμενο στη Βασική Βιβλιοθήκη, τόμ. 9, σ. 335-339. Βλ. επίσης

στοίδιο,Εισαγωγή Κ. Θ. Δημαρά, σ. 56-58. Επίσης Δ. Σ. Μπαλάνου,
Θεόκλητος Φαρμακίδης, Αθήνα 1933, Κ.Ι. Άμαντου, τα γράμματα εις
την Χίον κατά την Τουρκοκρατίαν, Πειραιάς 1946, σ. 176 κ.ε., και Νεοελ-
ληνικός διαφωτισμός, ό.π., σ. 102-103.
2. Το κείμενο δημοσιεύτηκε από τον Φαρμακίδη και τον Κοκκινάκη σε
φυλλάδιο, μαζί με την απάντησή τους.
3. Ας σημειωθεί ότι τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου ο Κοραής μπαί-
νει αυτοπροσώπως στη μάχη των φυλλαδίων με την «[Επιστολή] προς τους
εκδόταςτουΛ.Ε.», που κυκλοφόρησε όμως αρκετά αργότερα (Βιέννη, Μάρ-
τιος 1818). το κείμενο υπογράφεται «Νικόλαος Γεωργίου Κύπριος». για
την τάση του Κοραή προς την ανωνυμία ή την ψευδωνυμία, βλ. Κ. Άμαντου
«Ποιήματα και άλλα δημοσιεύματα του Αδ. Κοραή», περ. Ελληνικά 6
(1933), σ. 161-188, και Δημ. Σ. Γκίνη, Τα ανώνυμα έργα του Κοραή, Αθήνα
1948, σ. 3-12. την «Επιστολή» του Κοδρικά, τον «Λόγο προς τους Έλ-
ληνας» και την «Επιστολή» του Κοραή αναδημοσιεύει ο Απ. Δασκαλά-
κης, ό.π., σ. 195 κ.ε.
δημόσια ότι η υπογραφή των Ελλήνων της Πίζας είχε πλαστο-
γραφηθεί. το Ιανουάριο του 1818 δημοσιεύεται στον Λόγιο Έρ-
μη σχόλιο της σύνταξης, με το οποίο καταγγέλλεται ότι«καιη
επιγραφήκαιηυπογραφή του "προς τους οικείους" είναι διόλου
ψευδείς και πλασταί». Στον συγγραφέα του φυλλαδίου αποδίδε-
ται η πρόθεση «να υβρίση αδίκως και εις την τιμήν της εν Πεί-
σαις σπουδαζούσης Ελληνικής νεολαίας [...] επιγράφων και υπο-
γράφων όνομα νέων, οι οποίοι έχουσι φρονήματα πάντη διάφορα
από τα οποία ηθέλησε να τους δώση ο υβριστής των...» εν
συνεχείς δημοσιεύεται ένα είδος διακηρύξεως των φοιτητών της
Πίζας: «οι εν Πείσαις φιλογενείς μαθηταί, και μαθηματικοί,
καιιατροί,ενασχολούμενοι έκαστος εις τα ίδια μαθήματα, και
ειςταςοποίαςσυντείνουσινεπιστήμαςπροςεπανόρθωσινκαι
ανύψωσιν της παιδείας του Γένους μας [...] ομολογούμεν διά
του Λ. Ερμού έμπροσθεν όλης της Ελλάδος, ότι όχι μόνον ουδέ
ψιλήν ιδέαν έχομεν αυτού [του βιβλιαρίου], όχι μόνον δεν επε-
χειρίσθημεν ποτέ ν' απολογηθώμεν υπέρ Κοδρικά, όχι μόνον δεν
εφαντάσθημεν ποτέ τας εν εκείνω τω βιβλιάριω φλυαρίας ενα-
ντίον του Κυρίου Κοραή, αλλ' ότι μάλιστα γνωρίζομεν τον σοφόν
τούτον άνδρα (Κοραήν) υπερασπιστήν της αναγεννήσεως του έ-
θνους μας, ήρωα Έλληνα του αιώνος μας, και το όνομά του με-
γάλως σεβόμεθα και τιμώμεν...» Ακολουθεί κατάκριση εναντίον
των συκοφαντών και κατηγόρων του Κοραή και το έγγραφο υπο-
γράφεται «Οι εν Πείσαις φιλογενείς μαθηταί». 22 φοιτητές του
Πανεπιστημίου της Πίζας από διάφορα μέρη της Ελλάδας υπο-
γράφουν τη δήλωση 1.

1. Λόγιος Έρμης 1818, αρ. φ. 1, σ. 23-25. Παρατίθενται εδώ τα ονό-

ματα των φοιτητών που υπογράφουν τη δήλωση μαζί με τα στοιχεία που
βρέθηκαν γι' αυτούς στα αρχεία της Πίζας. Ιωάννης Δελαγραμμάτικας Άν-
δριος (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1819). Στέφανος Καραθεοδωρής Αδριανου-
πολίτης (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1819). Γεώργιος Ιδομενεύς Κρης (φοιτη-
της ιατρικής το 1815. Δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα). Αγαμέμνων Αυγερινός
Πελοποννήσιος (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1820). Διονύσιος Καμπάνης Αν-
 Ακολουθεί, στην αμέσως επόμενη σελίδα, το εξής σημείωμα:

«Φίλοι ομογενείς, μαθηταί κατά το εν Πείσαις Πανε-

πιστήμιον ! Τα φρονήματα, τα οποία δείχνετε εις την πα-
ρούσαν επιστολήν, αποδεικνύουσι προφανώς, ότι ούτε σεις
αναλίσκετεειςμάτην τους κόπους σας προς παίδευσίν σας,
ούτε η Ε λ λ ά ς εις μάτην ελπίζει εις τα φώτα σας. Τ ί κα-
λόν δεν ημπορεί να προϊδή τις μετά λόγου και να ελπίση
περί της μελλούσης γενεάς, όταν οι διάδοχοι της ενεστώ-
σης τρέφουν ήδη τοιαύτα αισθήματα και φρονήματα ! Είθε
μόνον αυτά να γένουν τα κοινά φρονήματα όλης της Ε λ -
ληνικής νεολαίας !
Οι Εκδ. του Λ. Ε.»

Άνδριος (φοιτητής φυσικομαθηματικών το 1812. δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα).

Σωτήριος 6 Φιλιππίδης Αθηναίος (φοιτητής φυσικομαθηματικών και ύστερα
ιατρικής 1817-1820. δεν πήρε πτυχίο στηνΠίζα). Σπυρίδων Καυρίκας Γα-
λαξυδιώτης (δεν βρέθηκε πουθενά). Παναγιώτης Πάρπογλους Πελοποννή-
σιος (φοιτητής φυσικομαθηματικών και ύστερα ιατρικής 1817-1820. στα
κατάστιχα Βάρβογλου. Δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα). Μιχαήλ Τροχάνης Λά-
κων (φοιτητής φυσικομαθηματικών και ύστερα Ιατρικής 1818-1821. δεν
πήρε πτυχίο στην Πίζα). Κωσταντίνος Δενδρηνός εκ Ζαγοράς (φοιτητής ια-
τρικής το 1816. Στα κατάστιχα εκ Κωνσταντινουπόλεως. δεν πήρε πτυχίο
Πίζα). Νικόλαος Φωτεινός από Κωνσταντινουπολη (φοιτητής ιατρικής
1819-1823. Δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα). Γεράσιμος Βαλσαμάκης εκ Κεφαλ-
ληνίας (πτυχίο ίατροφιλοσοφίας 1818. στα κατάστιχα Girolamo). Θεοδό-
σιος Τζηληγιάννης Ιθακήσιος (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1818. στα κατάστιχα
Ciliani). Νικόλαος Καλλέργης από την Σμύρνην (δεν βρέθηκε πουθενά).
Ζαχαρίας Παππαδόπουλος εκ Κωνσταντινουπόλεως (δεν βρέθηκε πουθενά).
Κωνσταντίνος Γ. Σχινας εκ Κωνσταντινουπόλεως (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας
1819). Παύλος Παπαγεωργόπουλος Ζακύνθιος (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1820).
Κωνσταντίνος Πολίτης ο εξ Ακαρνανίας (δεν βρέθηκε πουθενά). Παύλος
Σιδέρης Μεσολογγίτης (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1818). Δημήτριος Οικο-
νόμος Υδραίος (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1819). Κωνσταντίνος Μακρύς εξ
Ιωαννίνων (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1821). Ιάκωβος Θεοφιλάς ο εκ Τρίκ-
κης (πτυχίο ιατροφιλοσοφίας 1820).
 Η αντίδραση του Κοδρικά εκδηλώθηκε με δύο τρόπους: πρώ-
τα έσπευσε να ανατυπώσει το φυλλάδιο με μόνο τον τίτλο «Προς
τους οικείους» και υπογραφή «Οι Έλληνες» και, μετά την ημερο-
μηνία («εις Πίζαν 18 Απριλίου 1817»), «ο Κοδρικάς» 1. Ύστε-
ρα έστειλε στον Φιλολογικό Τηλέγραφο ανυπόγραφη επιστολή με
τίτλο «Είδησις Φιλολογική» και ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου
1818, στην οποία διατείνεται ότι η «ψευδώνυμος και κακοσύν-
θετος επιγραφή» προήλθε «εξ αμαθείας, ή αστοχασίας του αντι-
γραφέως και εξ απροσεξίας ακολούθως του πρώτου έκδοτου» και
ότι, αμέσως μόλις την είδε, την αποδοκίμασε και έσπευσε, πριν
ακόμα δημοσιευθεί η δήλωση των φοιτητών, να την επανεκδώσει
μετοόνομά του. τη δήλωση των φοιτητών τη χαρακτηρίζει
«αθώα ομολογία αθώων μαθητών» και τους ειρωνεύεται που φα-
ντάστηκαν ότι μπορούσε να βρεθεί άνθρωπος να τους αποδώσει
τη συγγραφή του φυλλαδίου. Ό σ ο για το λεκτικό της δήλωσης
τους, τους συγχωρεί επειδή «έπεται, ως Ιατροφιλόσοφοι, να γνω-
ρίζουν μάλλον την δύναμιν των ανθρωπίνων παθών, παρά την
δύναμιν των Ελληνικών λέξεων...» 2

στο φυλλάδιο του «Διατριβή αύτοσχέδιος» 3: «Οι σπουδασταί της

1. Το δεύτερο αυτό φυλλάδιο έχει χρονολογία εκδόσεως «εις Παρίσι

κατά το αυτό έτος [1817]. εν Μηνί Οκτωβρίω». το χειρόγραφο βρίσκεται
στο Αρχείο Κοδρικά, III, Ε, 70, και έχει πολλές προσθήκες και διορθώσεις
και υπογραφή μόνο «οι Έλληνες». Βλ. Αικ. Κουμαριανού - Δ. Αγγελάτος,
ό.π., σ. 60-61, και Γκίνη-Μέξα, Βιβλιογραφία, αρ. 1002.
2. Φιλολογικός Τηλέγραφος, «Είδησις φιλολογική», αρ. 18, 1 Μαΐου,
1818, σ. 72-73. το χειρόγραφο βρίσκεται στο Αρχείο Κοδρικά, III, Ε,
71.
3. Ο πλήρης τίτλος «Διατριβή αυτοσχέδιος περί του περιβοήτου δόγμα-
τος των σκεπτικών φιλοσόφων Νόμ<ι> καλόν νόμω κακόν. Εν Λειψία
αωιθ'». στο τέλος του κειμένου «5 Φεβρουαρίου 1818. Στέφανος Πανταζής».
το κείμενο της διατριβής αναδημοσιεύει ο Απ. Δασκαλάκης, ό.π., σ. 355-
441. για την απόδοση της «Διατριβής» στον Κοραή, βλ. Δ.Σ. Γκίνη, ό.π.,
σ. 23, σημ. 3. Το ύφος του Κοραή δεν υστερεί σε οξύτητα, ο ίδιος άλλωστε
ομολογεί ότι έγραφε εν εξάψει (Δαμαλά, Επιστολαί Αδ. Κοραή Β' 178,
Πίσης, ως γνήσιοι των Ελλήνων απόγονοι, έδειξαν με την πρό-
θυμον και δημόσιον αυτών απολογίαν, τι δύναται το "Σωφρόνως
τραφήναι". Δεν επρόβλεπαν, ουδ' επρόσμεναν όμως να υβρισθώσι
και αυτοί, διότι δεν ηθέλησαν να σφετερισθώσι την διατριβήν του,
αλλ'απέδωκανωςήτο δίκαιον, "τα του Κοδρικά τω Κοδρικά".
τουςονομάζει"αθώους", και τους υποθέτει, ότι δεν "γνωρίζουν
την δύναμιν των Ελληνικών λέξεων", ως την γνωρίζει δηλ. αυ-
τός,οςτις διαστρέφει συχνά και την γραφήν και την δύναμιν
των λέξεων...»

πλοκή των φοιτητών της Πίζας στη μάχη των φυλλαδίων και
στον προσωπικό πόλεμο μεταξύ Κοραή-Κοδρικά. για τα παρα-
σκήνια της ιστορίας, μόνο υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν.
Κατ' αρχήν, η «αθωότητα», την οποία καταλογίζει ο Κοδρικάς
στους σπουδαστές, είναι ασυμβίβαστη με όσα προέκυψαν από
την παρούσα ερευνά σχετικά με το ενδιαφέρον τουςγιαό,τι
αφορούσεστημητέρα πατρίδα. Ούτε αδιάφοροι ούτε απληροφό-
ρητοι ήταν οι φοιτητές της Πίζας. Οι ίδιοι ανήκαν στο ζωντανό-
τερο —από άποψη κοινωνικών προσανατολισμών— τμήμα της
ελληνικής νεολαίας που τότε δεν ήταν άλλο από τους σπουδαστές
του εξωτερικού 1. Ζούσαν επιπλέον σε μια πόλη που, εκείνη την

πολύ (βλ. Δαμαλα Γ, 74, γράμμα στον Ιακ. Ρώτα το 1818: «μου εφαρμά-
κωσαν τας τελευταίας ημέρας της ζωής μου». επίσης Δαμαλα Γ', 102,
πάλι το 1818: «ο αδελφοκτόνος Κάιν Κοδρικάς φαίνεται ότι ζητείναμε
εξολοθρεύσει»).
1. Ανάλογη περίπτωση εμπλοκής Ελλήνων φοιτητών στις ιδεολογικές
διαμάχες σημειώθηκε λίγο αργότερα στη Γερμανία, με επίθεση κατά του
Κοδρικά σε δημοσίευμα εφημερίδας της Βαϊμάρης. σε γράμμα του προς τον
Ποστολάκα της 28 Μαρτίου 1820 ο Κοδρικάς, σχολιάζοντας το δημοσίευμα,
αναφέρει,ότι«μεταξύ των εκεί σπουδαστών ευρίσκονται πολλοί Γραικοί
ανταποκριταίτουμεγίστου δημογέροντος, και κορυβαντιώντες κορακοφόροι.
Τι παράξενον λοιπόν το να δείξουν και αυτοί την μούρην των...» (Φ. Μπου-
μπουλίδου, «Ανέκδοτοι επιστολαί του Παν. Κοδρικά προς τον Δημ. Πο-
εποχή, αποτελούσε σημαντική εστία του ελληνικού πολιτικού και
πνευματικού κινήματος. Βρίσκονταν σε στενότατη σχέση μετην
παροικία του Λιβόρνου, που ο ρόλος της στο πατριωτικό κίνημα
αναγνωρίζεταιωςπρωταρχικός: εκτός από την άλλη προσφορά
της, εξασφάλιζε και ένα μεγάλο μέρος των πόρων για τις εκδό-
σεις των μεγάλων δασκάλων και ιδιαίτερα του Κοραή.
Οι σπουδαστές της Πίζας αδύνατο να είναιολωσδιόλου αθώοι
γιατηνέκδοση του «προς τους οικείους». δεν το έγραψαν βέ-
βαια αυτοί —το ύφος και το ήθος του Κοδρικά διαγιγνώσκεται
σε κάθε του φράση και εξάλλου υπάρχει το χειρόγραφο— αλλά
ορισμένοι τουλάχιστον από αυτούς και γνώριζαν και επιδοκίμα-
ζαν τα γραφόμενα. Ο ίδιος ο Κοδρικάς βεβαιώνει ότι το έγραψε
στην Πίζα 1 και είναι απίθανο, έστω και «παροδικώς διαβιών»
εκεί,ναμηνήλθε σε επαφή με τους Έλληνες φοιτητές. Ούτε είναι
δυνατό να αποδοθεί στον Κοδρικά τόση απρονοησία, ώστε να προ-
βεί στην πλαστογραφία διακινδυνεύονταςτηνεκμετάλλευση μιας
διάψευσης από τους αντιπάλους του.

μη ότι «ουδέ ψιλήν ιδέαν» είχαν για την έκδοσητου«προςτους

οικείους»; Πρώτα-πρώτα η αρχειακή έρευνα απέδειξε ότι το 1818
δεν σπούδαζαν στην Πίζα 22, αλλά 44 Έλληνες 2 . Δεν μπορεί

Ποστολάκαν», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπι-

στημίου Αθηνών, τόμ. ΚΑ', Άθ. 1970-71, σ. 56-57.
1. Φιλολογικός Τηλέγραφος, ό.π., σ. 73. Βλ. επίσης Ηλ. Τανταλίδη,
Βίος Στεφάνου Καραθεοδωρή, Κωνσταντινούπολη 1868, σ. 58,όπουαναφέ-
ρεται ότι το 1816 ο Κοδρικάς πήρε άδεια από την υπηρεσία του για να ερ-
γαστεί στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας σε θέματα σχετικά με
τη Μελέτη του. Σε επαφές που είχε εκεί με νεαρούς Έλληνες υποστήριξε
ότι «έσεται ήμαρ ότε αποδειχθήσεται η από του Κοραή εις το γένος ημών
βλάβη μείζων της εξ αυτού ωφελείας». Είναι γνωστό ότι οι Έλληνες φοι-
τητές της Πίζας έκαναν στη Φλωρεντία την πρακτική τους άσκηση στην
Ιατρική.
2. Ο αριθμός προκύπτει από συνδυασμό των ονομάτων που αναγρά-
φονται στο Κατάστιχο Πτυχιούχων σε συνδυασμό με τον κώδικα Università,
DI 69, όπου περιγράφεται όλη η διαδρομή των σπουδών.
 να είναι τυχαίο ότι μόνο οι μισοί υπογράφουν τη δήλωση. το
πιθανότερο είναι ότι η μεγάλη ιδεολογική διαμάχη είχε παρεισ-
φρύσει και μεταξύ των φοιτητών ο δε Κοδρικάς είχε προσεταιρι-
σθεί μόνο μερικούς, ί σ ω ς και μέσω των φίλων του στο Λιβόρνο 1
κι αυτό τον ενθάρρυνε να χρησιμοποιήσει την υπογραφή όλων.
μετονίδιο τρόπο στο δημοσίευμα του Λογίου Ερμή οι 22 υπο-
γράφουν εξ ονόματος του συνόλου. Δεν αποκλείεται εξάλλου να
ασκήθηκε πίεση στους φοιτητές μετά την έκδοση του «προς τους
οικείους». στο ύφος της διακήρυξής τους —ύφος μάλλον γεροντι-
κό— αλλά και στο περιεχόμενο της, διαφαίνονται πατρικές συμ-
βουλές του γνωστού τύπου «εσείς να κοιτάτε τις σπουδές σας
καιναμηνκομματίζεστε». Ά ς σημειωθεί ότι τότε δρούσε στην
Π ί ζ α ο Ι γ ν ά τ ι ο ς Ουγγροβλαχίας που συνδεόταν στενά με τον
Κοραή και τους κύκλους του Λογίου Ερμή2.

1. Ο Κοδρικάς συνδεόταν στενά με τον Αλέξανδρο Πατρινό που, μαζί

με τον γαμπρό του Ποστολάκα, είχαν αναλάβει τη δαπάνη για την έκδοση
της Μελέτης του. (Βλ. Φ. Μπουμπουλίδη, ό.π., ιδίως σ. 90-91). Επίσης
στο ίδιο, σ. 58 κ.ε., όπου φαίνεται ότι το 1820 ο Κοδρικάς σχεδίαζε, με την
παραίνεση και του Πατρινού, να εγκατασταθεί μόνιμα στην Τοσκάνη.
2. οι κύκλοι των Ελλήνων της Πίζας ήταν εχθρικοί προς τον Κοδρικά.
ο ίδιος ο Κοδρικάς αναφέρει «συνέλευσιν των από Πίζανελθόντων[στο
Παρίσι] εκλάμπρων περιηγητών» της Κοραϊκής παράταξης (ό.π., σ. 62).
τους Έλληνες της Πίζας χαρακτηρίζει «ανάρμοστον μείγμα μιας ακαταλ-
λήλου συντροφίας» που την απαρτίζουν «αρχιερείς, αυθένται, άρχοντες και
φιλόσοφοι...» (στο ίδιο σ. 73) και άλλου εκφράζει την υποψία ότι η «Πά-
ροικος αξιωματική Αυλή» της Πίζας μπορεί να αποτελεί εστία κάποιας
«Ιντριζιτζιόνας» (στο ίδιο, σ. 77). ο ίδιος ο Ιγνάτιος είχειδρύσειστο
Βουκουρέστι την «Φιλολογική Εταιρεία» που στάθηκε ο κυριότερος χορη-
γός του Λογίου Ερμή (βλ. Γ. Λαίου, ό.π.). για τον Ιωάννη Καρατζά γρά-
φει ο Κοδρικάς [ό.π., σ. 78) ότι «η υψηλότης του δεν κατεδέχθη να αποκριθή»
σε γράμμα που του έστειλε μαζί με κάποιο βιβλίο. η γνωστή αυτή εχθρό-
τητα φαίνεται ότι εμπόδισε τον Κοδρικά να χρησιμοποιήσει εναντίον των
φοιτητών της Πίζας το, εκ πρώτης όψεως, πρόσφοροεπιχείρημαότιη
υπογραφή«οιΈλληνες εις Πίζαν» δεν ήταν απαραίτητο να σημαίνει τους
νέους που σπούδαζαν εκεί. Ότι το περιβάλλον της Πίζαςευνοούσε,στην
πλειονότητά του, τον Κοραϊσμό φαίνεται εξάλλου και από την παραίνεση του
 Η εικόνα του παρασκηνίου της μικρής αυτής ιστορίας είναι
δύσκολο να γίνει πιο συγκεκριμένη και οπωσδήποτε είναι ανα-
πόφευκτο να έχει τον χαρακτήρα υποθέσεως. για την παρούσα
μελέτη εκείνο που έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι η χρησιμο-
ποίηση της υπογραφής των φοιτητών της Πίζας σε μια αντιπα-
ράθεση τέτοιας σημασίας. Είναι γνωστό ότι δεν πρόκειται «περί
δύο η τριών γραικοβαρβαρικών λεξειδίων» 1, αλλά για μια σύγ-
κρουση που αφορά στον τύπο της μέλλουσας να δημιουργηθεί
ελληνικής πολιτείας. «Μέσα από τη μάχη των φυλλαδίων προ-
βάλλουν καθαρά οι κραδασμοί μιας πνευματικής κοινωνίας η
οποία προσπαθεί να συγκροτήσει τον κόσμο της» 2 . Αν αποδί-
δεται τόση βαρύτητα στο γλωσσικό ζήτημα, είναι επειδή «το
πρόβλημα του Διαφωτισμού ήταν κυρίως πρόβλημα άγωγής» 3
και η γλώσσα ήταν τότε το μόνο όργανο αγωγής. Είναι γνωστό
επίσης ότι η μάχη διεξαγόταν κυρίως μέσα στους κόλπους του
απόδημου ελληνισμού. στον κόσμο αυτόν μερικές πόλεις, για λό-
γους που δεν είναι του παρόντος να αναφερθούν, απέκτησαν ένα
κύρος σχεδόν συμβολικό. Μ' ένα τέτοιο κύρος, την ύστατη δεκαε-
τία πριν από τον μεγάλο αγώνα, είχε περιβληθεί η Πίζα 4 .

Κοραή προς τους δημογέροντες της Ύδρας να στέλνουν τους νέους να σπου-
δάζουν εκεί (Επιστολαί τ. Γ', Άθ. 1885, σ. 819. Πρβ. επίσης στο ίδιο,
σ. 721, γράμμα στον Κοκκινάκη του 1820). για την εχθρότητα του Κοδρικά
προς τον Ιγνάτιο, βλ. επίσης Απ. Βακαλόπουλου, ό.π., σ. 38.
1. Π. Κοδρικά, Μελέτη της Κοινής ελληνικής Διαλέκτου, Α', Παρίσι
1818, νβ'.
2. Κ. Θ. Δημαρά, Νεοελληνικός διαφωτισμός, ό.π., σ. 103.
3. ατά ίδιο, σελ. 16.
4. για τη «σημασία» της Πίζας στις παραμονές της επανάστασης βλ.
διεξοδικότερα Βασίλη Παναγιωτόπουλου, «Κάτι έγινε στην Πίζα το 1821»,
Τα ιστορικά, τόμ. 3ος, τεύχ. 5, Ιούνιος 1986, σ. 177-182.
Η «Ελληνική Φιλολογική Εταιρεία»

ροής Ε λ λ ή ν ω ν φοιτητών στην Πίζα— οι δεσμοί μεταξύ των Ε λ -

λήνων επισημοποιούνται με την ίδρυση της «Ελληνικής φιλο-
λογικής εταιρείας των εν Πείσαις διατριβόντων Ελλήνων Σ π ο υ -
δαστών» 1 . Κατά το ιδρυτικό έγγραφο της Ε τ α ι ρ ε ί α ς ,οιεκλογές
γιατηνανάδειξηδιοικητικού συμβουλίου έγιναν «εις τόπον επί
τούτου διωρισμένον», που δεν κατονομάζεται για ευνοήτους λό-
γους. Πρόεδρος αναδείχθηκε ο Αλέξανδρος Πασπάτηςαπότη
Χίο, Γραμματέας ο Χαράλαμπος Τυπάλδος από την Κεφαλονιά
καιαντιπρόεδροςοΣτέλιος Κοντογούρης από την Π ά τ ρ α 2 . Τα

1. Τα σχετικά με την Εταιρεία έγγραφα βρέθηκαν στο Ληξούρι, Αρχ.

Ιακωβάτων (αταξινόμητα), και δημοσιεύτηκαν από τον πρωτ. Γεώργιο Με-
ταλληνό: «η "Ελληνική Φιλολογική Εταιρεία" της Πίζας», Επετηρίς
Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, τόμος πέμπτος, 1987-1988, Τιμητικός
τόμος Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου, σ. 111-124.
2. Τον Δεκέμβριο του 1836 ο Χαράλαμπος Τυπάλδος Ιακωβάτος έχει
ήδη πάρει το πτυχίο της Ιατρικής και διατρέχει το επιπλέον έτος για να πάρει
το πτυχίο της Χειρουργίας. για τη συμμετοχή του στα κοινά τίποτ
γράφει στην οικογένειά του. Αντίθετα, ο αδελφός του Κωνσταντίνος του
συνιστά να απέχει: «Κάμετε καλά τη δουλειά σας. Κοιτάζετε την υγεία σας.
Πασχίζετε να γνωρίζεσθε με τους μεγάλους πεπαιδευμένους άνδρας του και-
ρού σας, όταν ημπορείτε. Ιδέτε να λάβετε φήμην και εις γράμματα και εις
επιστήμας, φήμην, ως λέγομεν, ευρωπαϊκήν. Μακράν από πολιτικά ανακα-
τώματα. Ολίγα λόγια, ή μάλλον αδιαφορείτε διόλου περί των εδώ κυβερνη-
τικών υποθέσεων και προσώπων, διότι έχουν η ημπορούν να έχουνκαιαυτού
τους φίλους των, και των φρονίμων, έλεγε πάντοτε και λέγει η μάνα μα
των φρονίμων ολίγα...» (Αρχείο Ιακωβάτων, ΚΙ 275, επιστολή με
γραφή «ο αδελφός σας ο Παπάς» προς Χαράλαμπο Τυπάλδο, από Κέρκυρα
προς Πίζα, 24 Μαΐου 1837). ο Στέλιος Κοντογούρης το 1836 δια
το τελευταίο έτος της Νομικής. ο Γεώργιος Αλέξανδρος Πασπάτη
Γεωργίου παίρνει πτυχίο Ιατροφιλοσοφίας το 1839. στο δημοσίευμα του
πρωτ. Γ. Μεταλληνού (ό.π., σελ. 115) αναφέρεται ότι ο Αλέξανδρος Πα-
σπάτης δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα. Το λάθος οφείλεται σε δική μου παρα-
νάγνωση στα Κατάστιχα των Πτυχιούχων του A.S.P. (Raspati αντί Pas-
 ιδρυτικά μέλη, όπως φαίνεται από τον αριθμό των ψήφων, δεν
είναι παραπάνω από εννιά, αλλ' αυτό δεν σημαίνει και πολλά
πράγματα για την μετέπειτα αριθμητική δύναμη της Εταιρείας,
και επειδή τέτοιες προσπάθειες ξεκινούν πάντα με λίγουςκαιεπει-
δή ο αριθμός των μελών μιας εταιρείας σαν αυτήν υπόκειται πάντα
σε αυξομειώσεις, αφού κάθε χρόνο μερικοί φεύγουν από την Πί-
ζα και άλλοι φτάνουν εκεί.
Σύμφωνα με το ίδιο ιδρυτικό, η Εταιρεία έχει σκοπό «την
τε νοητικήν και λεκτικήν εξάσκησιν των εταίρων της Κοινωνίας
δια διατριβών και αντιλεκτικού». Αναδεικνύεται μάλιστα με κλή-
ρωση (εδώ οι διαδικασίες υπερβαίνουνακόμακαιτηναρχή της
πλειοψηφίας) επιτροπή για να υποβάλει σχέδιο λειτουργίας στην
επόμενη συνέλευση. Η επιτροπή πάντως «επιτροπεύεται» από
τον πρόεδρο της Εταιρείας. Στο ίδιο έγγραφο του αρχείου Ι α -
κωβάτων επισυνάπτεται, σε άλλο φύλλο,το«Σύνταγμα»που
φαίνεται (μολονότι δεν έχει ημερομηνία) ότι είναι το έργο της
επιτροπής που αναδείχτηκε στην πρώτη «συνάθροιση». ο τίτλος
εδώ είναι «Φιλομαθής ελληνική εταιρεία» η « Η εταιρεία Κοραής
εις Πείσαις». Μάλλον συζητούσαν ακόμα για την ονομασία και
ίσως τους απασχολούσε το ζήτημα αν έπρεπε να συμπεριλάβουν
σ' αυτήν και μη σπουδαστές η και πτυχιούχους, που, όπως θα
δούμε1, συχνά παρέμεναν, για λίγο η και για πάντα, στην Πίζα
ηστοΛιβόρνο μετά την αποφοίτησή τους. Στο πρώτο άρθρο του
«Συντάγματος» υπάρχουν αποσιωπητικά στη θέση της ονομασίας:
« Η ομόψυχος συνδρομή των εν Πείσαις Ελλήνων μαθητών συ-
σταίνει φιλολογικήν εταιρείαν ονομαζομένην...» και, μετά τα απο-
σιωπητικά, «σκοπόν έχουσαν την αμοιβαίαν αυτών εκπαίδευσιν
εις την απλοελληνικήν γλώσσαν και φιλολογίαν».

οποίουςθαεκπληρωνότανοσκοπός της: «Εις πάσαν συνεδρίασιν

Paspati)καιόχιστονσυγγραφέα του άρθρου, στον οποίο έδωσα τις πληροφορίες

πριν ολοκληρώσω την έρευνα.
1. Βλ. εδώ, κεφ. «Σχέσεις με την παροικία».
θέλει αναγινώσκεσθαι μία διατριβή, η υπόθεσις της οποίας θέλει
αναγγέλλεσθαι προ μιας εβδομάδος. Μετά την διατριβήν θέλει
γίγνεσθαι και αντιλεκτικόν. Το αντιλεκτικόν θέλει περιστρέφε-
σθαι εις υπόθεσιν εκλεχθείσαν προ μιας εβδομάδος. Τα διαλε-
γόμενα μέλη θέλουν είσθαι τέσσαρα. Μετά την διαλεκτικήν των
ειρημένων τεσσάρων μελών, έχουν την άδειαν και τα λοιπά μέλη
να λαμβάνωσι μέρος εις το αυτό άντιλεκτικόν» 1.
Ακόμα κι αν οι αναγραφόμενοι σκοποί δεν υποκρύπτουν άλ-
λους, η Εταιρεία έχει ασφαλώς πολιτικό χαρακτήρα: οι ονομα-
σίες «Φιλολογική», «Φιλομαθής», είναι γνωστό τί κάλυπταν σ'
εκείνηνκαισεπρωϊμότερες εποχές και τί σήμαιναν ειδικότερα
γιατουςφοιτητές μιας πόλης που ήταν κάποτε σημαντικό κέντρο
της Φιλομούσου, όπως ολοφάνερη είναι και η συμβολική σημασία
τηςονομασίας«Κοραής» 2 . Οι ίδιες οι διαδικασίες που ισχύουν
στην Εταιρεία (μυστική ψηφοφορία, εκλογή με πλειοψηφία, κλή-
ρωση, συγκρότηση επιτροπών, «αντιλεκτικά», συνελεύσεις) δεν
είναι παρά έμπρακτη εκδήλωση πολιτικών αρχών και μάλιστα
πρωτοποριακών, αφού φτάνουν στο σημείο να προβλέπουν ψηφο-
φορία για κάθε απόφαση της εταιρείας (άρθρο 6 του Συντάγματος).
η «εκπαίδευσις εις την απλοελληνικήν γλώσσαν και φιλολογίαν»,
μεταγλωσσικά δεδομένα της εποχής και εν σχέσει με το περιε-
χόμενο της νεοελληνικής γραμματείας των πρώτων δεκαετιών
του αιώνα, είναι έργο πολιτικής διαφώτισης. Η πρόβλεψη του
άρθρου 3 του καταστατικού «όλαι αι πολιτικαί και επιστημονικαί
διατριβαί και διαλέξεις εκβαίνουν από την σφαίραν της Ε τ α ι -
ρείας» δεν αναιρεί την άποψη ότι η Εταιρεία είχε —έμμεσο έστω—

1. Άρθρα 14, 15.

2. «Φιλολογική Εταιρεία» είχε ιδρυθεί στα 1810 και στο Βουκουρέστι
με σκοπό τη διάδοση του Λόγιου Ερμή (βλ. Απ. Δασκαλάκη, ό.π., σ. 62).
για τη συμβολική σημασία της λέξεως «φιλομαθής», βλ. Άννα Ταμπάκη,
ο Μολιέρος στη φαναριώτικη παιδεία. Τρεις χειρόγραφες μεταφράσεις,
Τετράδια εργασίας, 14, Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 1988,
σ. 13-14.
πολιτικό προσανατολισμό, αν μάλιστα ληφθεί υπόψη η εποχή.
Είναι ακριβώς η περίοδος, κατά την οποία οποιαδήποτε δραστη-
ριότητα είναι διαποτισμένη —ακόμα και παρά τις εκφρασμένες
προθέσεις των υποκινητών της— από τις φιλελεύθερες ιδεολογίες
που κυριαρχούν στην πανεπιστημιακή κοινότητα. Μόλις λίγα χρό-
νια έχουν περάσει από τα μεγάλα κινήματα στο παπικό κράτος
πουοδήγησανστηνΠίζα πλήθος πολιτικούς πρόσφυγες, μεταξύ
τωνοποίωνκαιαρκετούςΈλληνες. Η Εταιρείαιδρύεταιτο
1836 και, απ' όσα γνωρίζουμε, ως το 1835 τουλάχιστον, δρούσαν
στην Πίζα οι κύκλοι Ιταλών και Ελλήνων που είχαν συγκεντρω-
θεί γύρω από τον Διονύσιο Λεονταράκη και την Capurriana 1 .
Tο άρθρο 3 του «Συντάγματος» είχε προφανώς σκοπό να απο-
κλείσει την εξ αρχής εμπλοκή της Εταιρείας στις πολιτικές δια-
μάχες (και οι επιστημονικές, ιδίως οι σχετικές με το δίκαιο,
δεν ήταν λιγότερο πολιτικές) και να υποβοηθήσει τη στρατολό-
γηση μελών διαφορετικών αντιλήψεων. Οι ιδρυτές της Εταιρείας
γνώριζαν επίσης πως λειτουργούσε η αστυνομική παρακολούθηση
στην Τοσκάνη και δεν ήθελαν να εκθέσουν σε κίνδυνο την ίδια
την ύπαρξή της.

κλείει, αλλά και συνεπάγεται την ύπαρξη αντιθέσεων μέσα στους

κόλπους Της. Χαρακτηριστική είναι η σύγκρουση μεταξύ Α ν -
δρέα Λασκαράτου και Αντωνίου Τυπάλδου Χαριτάτου με αφορ-
μήτιςκακολογίες του Χαριτάτου για τη «Βιογραφία» του Λασκα-
ράτου 2 . Κατά τον Α λ . Παπαγεωργίου, η σύγκρουση οφειλόταν

1. Βλ. εδώ, κεφ. «Διονύσιος Λεονταράκης».

2. η «Βιογραφία» είναι η πρώτη μορφή του ποιήματος «η γέννηση
μου» (Στιχουργήματα διάφορα 1872) και πρωτοδημοσιεύτηκε στη Φλωρεντία
το 1837 (Ανδρέα Λασκαράτου Άπαντα, τόμ. Β', σ. 471-477, και τόμ. Γ',
σ. 550 και 564). οι κακολογίες του Χαριτάτου, που για καιρό κυκλοφορού-
σαν σε φυλλάδια, κίνησαν τον Λασκαράτο να γράψει τους τέσσερις λιβέλους
κατά Αντωνίου Χαριτάτου (ό.π., τόμ. Γ', σ. 445-449) καθώς και το σατι-
ρικό ποίημα «Η φούντες τση περούκας του Κυρίου Χαριτάτου» (ό.π., τόμ,
Γ', σ. 9-13, και 550, όπου αναφέρεται ότι το χειρόγραφο φέρει την ένδειξη
 επίσηςστογεγονός ότι ο Χαριτάτος «αρνιόταν να δεχθεί τη συμ-
μετοχή στο Σύλλογο Ελλήνων Σπουδαστών της Πίζας ενός μη
"χρυσοβιβλικού" συναδέλφου του. Αντίθετα ο Λασκ., με πολλή
ελευθεροφροσύνη, υποστήριζε το αντίθετο» 1 . Άγνωστοαπόπου
προέρχεται η πληροφορία. το περιστατικό δεν αναφέρεται σε κα-
νένα από τα σχετικά κείμενα του Λασκαράτου, εκτός αν θεωρη-
θεί ως νύξη γι' αυτό η κατηγορία για «φεουδαλικά φρονήματα»2
που εκφέρεται κατά του Χαριτάτου.Ελευθεροφροσύνημετον
τρόπο που εννοείται εδώ δεν υπάρχει ούτε σ' αυτά τα κείμενα
ούτε πουθενά αλλού στον Λασκαράτο. Εξάλλου δεν προκύπτει
από πουθενά ότι ήταν δυνατό έστω και να προταθεί στην Ε τ α ι -
ρεία ένας τέτοιος αποκλεισμός: τα μέλη της δεν ήταν μόνο Ε π τ α -
νήσιοι και κανένας τέτοιου είδους περιορισμός δεν προβλέπεται
από το καταστατικό της.
Όσο για τις κακολογίες του Χαριτάτου εναντίον του Λασκα-
ράτου, δεν αναφέρεται από τον Α λ . Παπαγεωργίου που πρωτο-
διατυπώθηκαν. Υπάρχει ωστόσο η μαρτυρία του ίδιου του Λα-
σκαράτου στο σατιρικό λιβελογράφημα «Manifesto d'associa-
zione di un edizione di opere classiche» του 1839, όπου ανα-
φέρεται έργο του Χαριτάτου με τίτλο «Libello famoso contro
il sig. Lascarato. Bell'opera, con cui l'autore si è presentato

«εις Πίζα 1837-38»). Λίβελοι κατά του Χαριτάτου είναι και τα μεταγενέ-
στερα ποιήματα των σ. 3-5.
1. Ανδρέα Λασκαράτου Απαντα, τόμ. Γ', σ. 564. την ίδια πληροφορία
επαναλαμβάνει ο Εμμ. Μοσχονάς (Ανδρέας Λασκαράτος - Τα ποιήματα,
Οδυσσέας, Αθήνα 1981, σ. ια'), αλλ' αυτός τουλάχιστον αρνείταιότιη
απέχθειατουΛασκαράτου για τον Χαριτάτο οφειλόταν σε φιλελευθερισμό.
Ο Γ. Μεταλληνός εξάλλου (ό.π., σ. 120) γράφει ότι ο Λασκαράτος «φαί-
νεται ότι δεν ανήκε στην Εταιρεία και ήταν ακριβώς σε αντίθεση μαζί της,
διότι μέλη της, όπως ο Χαριτάτος, ήταν ιδιαίτερα "χρυσοβιβλικοί"». Ας
σημειωθεί ότι η γενική άποψη του Γ. Μεταλληνού είναι ότι η Εταιρεία
δεν είχε πολιτικό χαρακτήρα.
2. «Φίλοι μου Έλληνες», Άπαντα, τόμ. Γ', σ. 445.
per la prima volta nella Società» 1 . Επίσης στο ποίημα «Η
φούντες τση περούκας του Κυρίου Χαριτάτου», στρ. 8, αναφέρεται
κάποια «χτεσινή συνομιλία/ήτις έλαβε τόπον μεταξύ μας». δεν
αποκλείεται η«συνομιλία» αυτή να έγινε μέσα στα πλαίσια τω
συζητήσεων της Εταιρείας 2 .
Η σύγκρουση Χαριτάτου-Λασκαράτου, η οποία υποθέτω ότι
εκδηλώθηκε και μέσα στους κόλπους της Εταιρείας,αλλάκαι
ακολούθησετοδρόμο της λιβελογραφίας που ήταν τότε του σ
μού,αποτελείστοιχείο για τον πολιτικό-δημοκρατικό χαρακτήρα
της «Φιλολογικής Εταιρείας» μόνοωςεκδήλωσηαντιθέσεων
—που κατά κανόνα εκδηλώνονται σε τέτοιου είδους σώματα— και
όχι εξαιτίας του περιεχομένου της. Σημαντικότερο στοιχείο, αν
μπορούσε να γίνει η ταύτιση, θα αποτελούσε η μαρτυρία του
Gherardo Nerucci ότι, στη δεκαετία του '40, μια «φιλολογική,
αλλάστηνουσίαπολιτική εταιρεία» οργάνωνε συγκεντρώσεις στ
σπίτι του 3 .

1. Απαντα, τόμ. Γ' σ. 449. ο Παπαγεωργίου και οι μετ' αυτόν, μη

ταυτίζοντας το «Società», που στα Απαντα μεταφράζεται «Κοινωνία», με
το «Società Letterata», αντιπαρέρχονται την πληροφορία.
2. Σαφέστερα ο Χαριτάτος παρουσιάζεται να «δημηγορεί ενώπιον της
Φιλολογικής Εταιρείας της Πίζας με μόνο σκοπό να αμαυρώσει την υπό-
ληψη ορισμένων νέων» στο «Manifesto d'associazione...», ό.π. Βλ. και
Γ. Μεταλληνού, ό.π., σ. 120-121. Οποιαδήποτε πάντως πληροφορία του
είδους αυτού πρέπει να γίνεται δεκτή με επιφύλαξη επειδή τα κείμενα του
Λασκαράτου, ως σατιρικά-υβριστικά, δεν αποτελούν παρά μόνο ενδείξεις.
γιατοπλήρες ιστορικό της συγκρούσεως Λασκαράτου-Χαριτάτου, βλ. εδώ
«Μερικές πτυχές ιδιωτικού βίου».
3. Ricordi storici, ό.π., σ. VII. για τις στενότατες σχέσεις του Ne-
rucci με τους Έλληνες συμφοιτητές του, βλ. εδώ, κεφ. «Πάλι για την ιτα-
λική υπόθεση».
Πάλι για την Ιταλική υπόθεση (1848)

Η συμπαράταξη Ιταλών και Ελλήνων σε κρίσιμεςκαιμη

φάσεις του ιταλικού ενωτικού απελευθερωτικού αγώνα είναι έκ-
δηλη σε κάποια δημοσιεύματα: «Εκλαμπρότατε κύριε Διευθυντά
της εφημερίδας L'Italia. Σας παρακαλώ θερμά να δημοσιεύσετε
στην έγκριτη εφημερίδα σας την είδηση ότι η σημαία της Τοσκά-
νης, που έχει προσφερθεί στους Έλληνες στην αξιομνημόνευτη
και ενδοξότατη ημέρα της 12 Σεπτεμβρίου του περασμένου έτους
απότοσεβαστό κομιτάτο της Πολιτοφυλακής Φλωρεντίας, ως
αντίδωρογιατηνπροσφορά δύο σημαιών —της Τοσκάνης και
της Ελλάδος— από τους Έλληνες στην Πολιτοφυλακή Φλωρε-
ντίας, έχει σταλεί από την Ελληνική Νεολαία που διαμένει στην
Πίζα, συνοδευόμενη από ανάλογη επιστολή, στην Α.Ε. τον πρό-
εδρο της Ελληνικής Κυβερνήσεως, κύριο Στρατηγό Τζαβέλα, ο
οποίος όχι μόνο την δέχτηκε με υπέρτατηευχαρίστηση, αλλάκαι
διέταξε να εναποτεθεί σε χώρο διακεκριμένο και άξιο να κατα-
ληφθεί από μια Ιταλική Σημαία, επαινώντας τη συμπεριφορά
τηςΕλληνικής νεολαίας και μετέχοντας στα ζωηρά αισθήματα,
ταοποίααυτήδιεκήρυξε δημοσία την ημέρα εκείνη.
»Στο γεγονός αναφέρθηκαν τότε όλα τα ελληνικά φύλλα και
χειροκρότησαν τον Ιταλικό θρίαμβο εκφράζοντας τα θερμότερα
αισθήματααγάπηςειδικά για τους Τοσκάνουςκαιευχόμενα την
μεγαλύτερη ευτυχία σε όλη την ωραία Χερσόνησο.
» Α ς ευδοκήσει ο Θεός να είναι εκείνη πάντοτε ευτυχής, ελεύ-
θερη, μεγάλη και Ισχυρή και να συσφίγγονται και να στερεώ-
νονται όλο και περισσότερο οι ισχυροί δεσμοί, οι οποίοι, από πολ-
λά χρόνια, την συνδέουν με την αδελφή της Ελλάδα και ποτέ τα
βήματά τους να μην απομακρυνθούν από τον ευθύ εκείνον δρόμο,
στονοποίοηελευθερίατης σκέψεως οδηγεί τα Έθνη.
» Ε ν τω μεταξύ θεωρώ τον εαυτό μου ευτυχέστατο πουμου
δόθηκε η ευκαιρία αυτή για να εκφράσω τα θερμότατα αισθή-
ματα ευγνωμοσύνης μου προς την Ιταλία και έχω την τιμή να
υπογράφομαι —της Εκλαμπρότητός σας, Κύριε Διευθυντά,—
Αφοσιωμένος Φίλος και Δούλος. —Πίζα, τη 17η Ιανουαρίου
1848. Π . Τ.— Έλληνας φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Π ί -
ζας» 1 .

οι ευχές του ευγενικού φοιτητή Π . Τ . για αδιατάρακτη και αδιά-

κοπη πορεία στον ίσιο δρόμο της ελευθερίας. Δεν παύει ωστόσο
εκείνη η ανταλλαγή σημαιών να αποτελεί έναν δείκτη του ανέ-
μου που φυσούσε στην Ευρώπη το 1848. και τέτοιοι άνεμοι δεν
κινούν τη νεολαία μόνο σε εκδηλώσεις αβροφροσύνης.
Τ ί συνέβη όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος και η Πανεπιστημιακή
Φρουρά, που τώρα πια ονομάζεται Πανεπιστημιακή Φάλαγγα,
ετοιμάστηκε να ξεκινήσει για τη μεγάλη εξόρμηση, το μαρτυρούν
τρεις επιστολές:

Προς την ημερησία εφημερίδα La Patria της 15 Απριλίου 1848.

εφημερίδες που κυκλοφορούν στην Τοσκάνη καμιά μνεία για τη γεν-

ναιοψυχία που επέδειξαν οι Έλληνες σπουδαστές της Πίζας,καιστις
παρούσες περιστάσεις,υπέρτηςαδελφήςτους Ιταλίας. Σας παρακαλώ
λοιπόν, αξιότιμε κύριε Διευθυντή της εφημερίδας «La Patria», να
δημοσιεύσετε σε ένα από τα προσεχή φύλλα της έγκριτης εφημερίδας
σας, για να το πληροφορηθούν όλοι οι αναγνώστες της, ότι, το ίδιο

Πανεπιστημιακή Φρουρά, οι Έλληνες, που είναι περίπου 50 2 , συγ-

κεντρώθηκαν μέσα σε λίγα λεπτά και, γεμάτοι θάρρος,αψηφώνταςκαι
μέλλον και πατρίδα και γονείς, εμπνευσμένοι από το ευγενές αίσθημα

λεξαν μια επιτροπή και την έστειλαν στον Ταγματάρχη της Πανεπι-
στημιακής Φρουράς κύριο Savi για να ζητήσει όπλα με σκοπό να
ακολουθήσουν τους Ιταλούς συμφοιτητές τους και να μοιραστούν μα-
ζί τους τους κινδύνους για την υπεράσπιση μιας κοινής υπόθεσης.

1. L'Italia, Anno I, No 39, 22 Ιανουαρίου 1848.

2. Για τα ονόματα των 50 περίπου Ελλήνων, βλ. εδώ Παράρτημα, αρ. 35.
 Ήταν ήδη εντελώς έτοιμοι και δεν περίμεναν παρά μόνο τα όπλα,

κρατούσαν σε εκκρεμότητα από το προηγούμενο βράδυ ώς την επο-

μένη σε ώρα ήδη προχωρημένη, τελικά δεν τους δόθηκαν και εκείνοι,
απογοητευμένοι,δενμπόρεσαν να κάμουν τίποτε άλλο παρά ν
δέψουν τη γενναιόψυχη ιταλική νεολαία και να την ενισχύσουνμετην
κραυγή «Ζήτω η ελεύθερη και ενωμένη Ιταλία, ζήτωηαδελφήτης
Ελλάδας!! Έξω οι άπιστοι, οι βάρβαροιΑυστριακοί! !»

Ένας Έλληνας κάτοικος Φλωρεντίας

L'Italia, έτος 1°, No 77, 20 Απριλίου 1848

Αξιότιμε κύριε Διευθυντά.

τομο άρθρο που αναφέρεται στην προσφορά μας να συμπορευθούμε με

νεπιστημιακή Φρουρά για ένα σκοπό που είναι κοινόςσεόλουςτους

πολιτισμένους λαούς.

αλήθεια. Επειδή όμως μερικοί κακόπιστοι παρερμήνευσαν σ

άρθρο και έφτασαν στο σημείο να πουν ότι ο κύριος Savi, ως ταγμα-
τάρχης της παραπάνω φρουράς, εκ προθέσεως δεν θέλησε να μας
παραχωρήσει τα όπλα που του ζητούσαμε, οφείλουμε να δηλώσουμε

σ' αυτό και ότι ο καθηγητής Savi όχι μόνο δεν ήταναπρόθυμοςνα
μας δώσει τα όπλα, αλλά έκαμε παν το δυνατόν για να τα βρει και

υπήρχαν. Τελικά μας είπε ότι έκαμε προσπάθεια, αλλά δεν

θωσε να τα βρει και δεν του απέμεναν παρά μόνο μερικές καραμπί-
νες που βρίσκονταν στην αποθήκη του Πανεπιστημίου και που αρνη-
θήκαμε να τις πάρουμε επειδή δεν ήταν σε καλή κατάσταση. Και
επιπλέον τόσο είναι αληθινό ότι δεν του βρίσκονταν όπλα, ώστε αυτός
αναγκάστηκεναπάει το ίδιο βράδυ στο σταθμό της Πολιτοφυλακής

όλοιοιάλλοι φοιτητές είχαν φύγει για την Πιετρασάντα.

Εκφράζουμε απέραντες ευχαριστίες στον συγγραφέα του άρ-
 άρθρουτης«La Patria» επειδή αυτός, με το άρθρο εκείνο, διόρθωσε

Κανείς δεν έφταιξε, ούτε εμείς, ούτε ο Ταγματάρχης κύριος Savi,

μα η μεγάλη και αναπάντεχη η μάλλον η εσπευσμένη διαδοχή των
γεγονότων.

Πίζα, 14 Απριλίου 1848

Ν.Ν.
Έλληνας φοιτητής

L'Italia έτος lo, No 82, 2 Μαΐου 1848

Κύριε Διευθυντά

Αφ'ενόςείμαι υποχρεωμένος να ευχαριστήσω τους Έλληνες

φοιτητές για την ευγενική φροντίδα που έλαβαν να διαλύσουν, με την
ειλικρινή εκείνη δήλωσή τους που δημοσιεύτηκε στο No 77 της έγ-
κριτης εφημερίδας σας «L'Italia», οποιαδήποτε υποψία συσκότισης

τηκε στην εφημερίδα «La Patria» No 210, και αφ' ετέρου επιβάλ-
λεται σε μένα, ως χρέος ευγνωμοσύνης, να δηλώσω ότι όχι μόνο
υπήρξεεντονότατηηεπιθυμίατους να μπορέσουν να ενωθούν με την
Πανεπιστημιακή Φάλαγγα σε έναν αριθμό όχι μικρότερο από πενήντα

αυτή συμμετοχή εξαιτίας της απόλυτης έλλειψης όπλων, αυτοί προ-

σφέρθηκαν να μοιραστούν την υπηρεσία της Πανεπιστημιακής Φρου-
ράς που έμεινε στην Πίζα, υπηρεσία που πράγματι πρόσφεραν, αμιλ-
λώμενοι με τους άλλους σε επιμέλεια και πειθαρχία στο διάστημα
όλων εκείνων των ήμερων που το Πανεπιστήμιο παρέμεινε ανοιχτό.
Δεχθείτε, σας παρακαλώ, κύριε Διευθυντά, να συμπεριλάβετε στην

σιμεύουν για την εκπλήρωση ενός ιερού καθήκοντος ευγνωμοσύνης,

 φιλίαςκαισυμπάθειας που τρέφουν οι γιοί της Ελλάδας προςεμάς

και, θεωρώντας το μεγάλη μου τιμή, περνώ στην

Πίζα, 30 Απριλίου 1848

ο πιο αφοσιωμένος δούλος σας
Paolo Savi 1

στην Πίζα, δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες από εκείνες που

1. στο γεγονός αναφέρονται και πολλοί από τους ιστοριογράφους του

Risorgimento: Βλ. Ersilio Michel, ό.π., σ. 293 και Gherardo Nerucci,
ό.π., σ. 13. και οι δύο φαίνεται ότι αντλούν την πληροφορία από την
L'Italia. ο G. Nerucci προσθέτει: «κάποιος μου είπε προ ολίγου [γράφει
το 1891] ότι οι Σπουδαστές που παρέμειναν στην Πίζα είχαν μείνει
εφεδρεία για να χρησιμοποιηθούν στον κατάλληλο τόπο και χρόνο. Αλλ'
αυτό το γεγονός δεν το θυμάμαι ούτε το έχω βρει σε κανένα χειρόγραφο ή
έντυπη εφημερίδα εκείνων των ημερών. Χωρίς αμφιβολία, κανείς φοιτητής
του Πανεπιστημίου, απ' όσους έμειναν στην Πίζα η στη Σιένα, δεν ακολού-
θησε μόνος του η με ομάδα αυτούς που έφυγαν στις 22 και 24 Μαΐου».
δεναληθεύειλοιπόν η πληροφορία του Κ. Καιροφύλλα ότι «μόλις ξέσπασε
ηεπανάστασητου'48, το μεγαλύτερο μέρος αυτών των Ελλήνων [φοιτητών
γενικώς] άφησαν τις σπουδές τους για να πάρουνταόπλαεναντίοντωνΑυ-
στριακών», όπως επίσης δεν αληθεύει, τουλάχιστον για τους φοιτητές της
Πίζας (βλ. εδώ κατάλογο φοιτητών του 1848-49), ότι, «όταναπέτυχεη
επανάσταση αυτή, οι Έλληνες νέοι, καταδιωκόμενοι από την αυστριακή
κυβέρνηση, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ιταλία για να σωθούν στην
πατρίδα» (La Grecia e l'Italia, ό.π., σ. 21). Όσο για τον Διονύσιο
Λεονταράκη, ο οποίος, κατά τον Καιροφύλλα, «πολέμησε ηρωικά» το 1848,
είχε πεθάνει στη Ζάκυνθο το 1840 (βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Διονύσιος Λεονταρά-
κης», περ. Ποιητικός Ανθών, έτος Α', αρ. 21, 1 Φεβρουαρίου 1887, σ. 319).
γιατονεθελοντισμόωςπαράδοση και ως στάση της νεολαίας του περασμένου
αιώνα, βλ. Αντώνη Λιάκου, Η ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα
ό.π., σ. 135 κ.ε. για τον εθελοντισμό ως αντιστάθμισμα της παθητικότητας
των λαϊκών μαζών, βλ. Α. Gramsi, ό.π., σ. 264-265.
δίνει ο καθηγητής Savi. Η προσοχή του Τύπου της Τοσκάνης
στην περίοδο από τον Μάρτιο ως τον Ιούνιο του 1848 είναι στραμ-
μένη αποκλειστικά στον πόλεμο και οι στήλες του δεν έχουν περι-
θώρια για μικρότερα συμβάντα. Λίγο φως στο σκοτεινό αυτό
σημείο ρίχνει η αλληλογραφία του G. Nerucci, φοιτητή τότε στην
Πίζα. τα παρακάτω αποσπάσματα είναι από γράμματα που
έστειλεστηνοικογένειά του και από άλλα που έλαβε στο διάστημα
της πορείας της Battaglione Universitario προς το μέτωπο.
α) Επιστολή στη μητέρα του στην Πίζα από Pontremoli,
31 Μαρτίου 1848:
«... θα ήθελα επίσης να πείτε στον Πυλαρινό να ψάξει να
βρει τα τετράδια των Πανδεκτών που έχει ο Νικολαΐδης καινα
τα φέρει ο ίδιος στο σπίτι καθώς και τα θέματα του 3ου έτους
καιτου2ου που έχουν ο Μαρίνος Τυπάλδος και ο Πέτρος Ξυ-
διάς" αυτά τα πράγματα τα θέλω στο σπίτι για να μη χαθούν...» 1
β) Επιστολή του Τ. Πυλαρινού προς τον Gherardo Nerucci,
Battaglione Universitario, από Πίζα, 4 Απριλίου 1848:
«Αγαπημένε μου φίλε. Ώς τώρα έχω λάβει δύο γράμματά
σου και δεν βρίσκω λόγια να σου πω πόσο χάρηκα που έμαθα ότι
κι εσύ κι ο αδελφός σου είστε πολύ καλά... Ό σ ο γι'αυτόπουμου
γράφεις, να περνώ κάπου-κάπου να βλέπω τη μητέρα σου, αυτό
το θεωρώ καθήκον μου, ώστε να είσαι πλέον η βέβχιος ότι δεν
θα λείψω και θα την παρηγορώ με όλους τους τρόπους που δια-
θέτω - για να πω την αλήθεια, είναι πολύ λυπημένη εξαιτίας της
απουσίας σας... σε παρακαλώ, γράψε μου αμέσως για να μάθω νέα
σου. Χαιρέτα μου τον αδελφό σου, τον καθηγητή Tigri, τον Γραμ-
ματικό και τους άλλους φίλους μας" δεν βλέπω την ώρανασε
σφίξω στην αγκαλιά μου, ο αφοσιωμένος φίλος σου» 2 .
γ ) Επιστολή της Elisabetta Nerucci προς τον γιο της Ghe-
rardo της 2 Απριλίου 1848:

1. Gherardo Nerucci, Ricordi storici, ό.π., σ. 108.

2. στο ίδιο, σ. 115-116.
 «...Ο Πυλαρινός ήρθε χθες να με δει...» 1
Ί σ ω ς δεν αποτελούν μαρτυρίες για πολιτική δράση των Ε λ -
λήνων τα γράμματα αυτά, αλλά για τις σχέσεις Ελλήνων-Ιτα-
λών λένε πάρα πολλά.

Viva Italia! (Ανοιξη 1848)

Ας διακοπεί εδώ η συνολική εξιστόρηση για να φωτιστεί

ένα πρόσωπο:

«Παξοί, τη 17 οκτομβρ. 1824. Α.Ε.

Πιστοποιώ ο υπογεγραμμένος Ευλαβής Παπά Δημήτριος φανα-
ριώτης ποτέ Μηχαήλ Εφημέριος της Εκκλησίας της Χριστού
αναλίψεος (δυσανάγνωστο) ότι εβάπτισα ένα πεδήαρσενικόντου
Ευγενού Κυρ.ου Βηκεντίου Α ; ο υ γραμματικού, γεγενιμένο μετά
της νομίμου αυτού γυννής Κυρίας αντζολέτας, ήτονανάδοχοι οι
Κύριοι Σταμάτης Αλεξάνδρου μπογδάνου, και γεράσιμος Σ. Κά-
γκας και ονόμασαν το αυτό πεδίον, φραντζέσκο και θεμιστοκλε
τοοποίονεβαπτίσθηειςτηνάνωημέραν,17 οκτοβρ. ο υ 1824. —τας
14/26 Μαρτίου 1840. απαφίθει το παρόν εις τας αιτήσεις του
άνω: Κυρ. ο υ φραντζεσκου και Θεμίστοκλε, διά να το χρισημευθή
όπουκαιδη.— Δημήτριος, ιερεύς, φαναριώτης, εφημέριος...» 2 .

σημευθή» το παραπάνω πιστοποιητικό μετά πέντε χρόνια: το

υπέβαλε, μαζί με μια βεβαίωση «αμέμπτου διαγωγής»απότον
Prestantissimo Reggente dell'Isola di Paxò Νικόλαο Μακρή 3 ,

1. στο ίδιο, σ. 111. Πρόκειται για τον Θεόδωρο Ευσταθίου Πυλαρινό

από την Κεφαλονιά που πήρε πτυχίο Νομικής στις 22Μαΐου 1848.
2. A.S.P., Università, D I, No 4, Documenti per l'Ammissione agli
studi, Anno Scolastico 1845- 46, αρ. 82.
3. στο ίδιο.
 στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. το ταξίδι του από την Κέρκυρα
ωςτηνΤοσκάνη περιγράφεται από τον συνταξιδιώτη του Ειρη-
ναίο Ασώπιο σ' ένα από τα λίγα ντοκουμένταπουέχουμε για
τις ταλαιπωρίες και τη γοητεία των ταξιδιών αυτών.
«Περί τας αρχάς Οκτωβρίου 1845 επτά Έλληνες απεβιβά-
ζοντο εις Αγκώνα της Ιταλίας, όπως εκείθεν μεταβώσιν εις
Τοσκάνην, οι μεν εξ χάριν του εν Πίση Πανεπιστημίου ο δε τε-
λευταίος ίνα επισκεφθή συγγενείς αυτού, από ετών εν Λιβόρνω
εγκατεστημένους. Ήρχοντο δε ούτοι δύο μεν εξ Ελλάδος,οιδε
λοιποί πέντε εξ Επτανήσου, πάντες όμως εκόμιζον μεθ' εαυτών
βαρύ πατρικών η συγγενικών ευχών και συμβουλών φορτίον, προς
αντιστάθμισιν του βαλλαντίου, όπερ ήτο ελαφρόν. Αλλ' εν τω
λιμένι προ του Αγκώνος νέος ορίζων ηνοίγετο εις την εύφλεκτον
των Ε π τ ά εκείνων ελληνοπαίδων φαντασίαν —διότι οι πλείστοι
ήσαν εν τω έαρι του βίου— και τα περί μελέτης, οικονομίας, φει-
δούς χρόνου και σωφροσύνης παραγγέλματα των γονέων η συγ-
γενών υπεχώρουν μικρόν κατά μικρόν ενώπιον των μαγευτικών
ελπίδων και των χρυσών ονείρων...» 1
Οι επτά συνταξιδιώτες ήταν ο Δημήτριος Τσερκεστιάνος από
τηνΉπειροπουπήγαινε να συνεχίσει, μετάτοΟθώνειο,τις
ιατρικές σπουδές του στην Πίζα και ήξερειταλικά «ωςεκτης
μακροχρονίου διαμονής του εν Πάτραις, ένθα κοινή τυγχάνει η
ιταλική» 2 ·οΚωνσταντίνος Μελάς, επιχειρηματίας από την Ήπει-
ρο που πήγαινε στο Λιβόρνο" ο Φίλιππος Σ..., «απόφοιτος του
ημετέρου Πανεπιστημίου, υιός λογίου εξ Ιωαννίνων» 3 " ο Ιωάν-
νης Βελλιανίτης, «τελειόφοιτος της Νομικής του εν Αθήναις
Πανεπιστημίου Πάξιος [...] πολλάκις την νήσον αυτού εν τω

1. Ειρηναίος Ασώπιος, «Το ταξίδιον των επτά», Παλαιά και Νέα,

Βιβλιοθήκη Μαρασλή, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα 1903, σ. 1 κ.ε.
2. στο ίδιο, σ. 13. δεν υπάρχει πουθενά ούτε ως πτυχιούχος ούτε ως
φοιτητής.
3. στο ίδιο. Μέχρι στιγμής δεν έχει ταυτιστεί.
 ελληνικώ Κοινοβουλίω εντίμως και αξιοπρεπώς εκπροσωπήσας» 1 ·
ο «περιώνυμος Σπυρίδων Μ..., ο αΐδιον μνήμην εν τοις μαθητι-
κοίς χρονικοίς της Πίσης, ως "Σπυριδιών", καταλιπών» 2 , και
τέλος ο ξάδελφος του Φραγκίσκος Γ... τα δύο ξαδέλφια,σεαντί-
θεση με τους σοφολογιότατους συνταξιδιώτες τους, «έφερον επί
του στήθους πληθύν θαυματουργών φυλακτηρίων, αλλ' εν τω νω
σμικροτάτην γνώσεων αποσκευήν...»
Καμμιά αμφιβολία ότι ο Φραγκίσκος Γ. είναι ο Γραμματικός.
δενυπάρχει άλλοςΦραγκίσκος Γ. που, «εις το πρώτον, κατά
το 1848, της Ιταλικής ανεξαρτησίας πολεμιστήριον σάλπισμα
παρήτησε το Corpus Juris [...] και έδραμεν εις τα πεδία των
μαχών της Λομβαρδίας ίνα τον καλόν αγώνα αγωνισθή». Αλλά
ακόμακαιχωρίς όνομα, ο Γραμματικός θα μπορούσε να ταυτιστεί
μόνο από τα σωματικά του χαρακτηριστικά: «Νεανίας ευειδής,
ρωμαλέος, σφριγών» κατά τον Ασώπιο' «με ψηλό και ρωμαλέο
ανάστημα» κατά τον Ersilio Michel 3 , «αξιοπρόσεχτος για το γι-
γαντιαίο του ανάστημα» κατά τον G. Nerucci 4 .

Πίζας δεν είχαν γραφτεί στην Πανεπιστημιακή Φρουρά. Οι ίδιοι

«είχαν κάμει αίτηση να απαλλαγούν εξαιτίας των νόμων της πα-
τρίδας τους που απαγόρευαν τη στρατιωτική υπηρεσία σε ξένη
χώρα. εξαιτίας της αίτησης αυτής η Segreteria di Stato, με
διαταγή της της 3 Ιανουαρίου 1848, όρισε ότι όλοι οι ξένοι (δη-
λαδή μη Τοσκάνοι) ήταν ελεύθεροι να μετάσχουν η όχι στις Πα-
νεπιστημιακές Φρουρές (της Πίζας και της Σιένας)» 5 .Τηναίτηση

1. στο ίδιο, σ. 15. στα κατάστιχα πτυχιούχων, Βελλιανίτης Ιωάννης

του μ. Δημητρίου, Κέρκυρα, πτυχίο 1846.
2. στο ίδιο, σ. 16. Υποθέτω 8τι είναι ο Σπ. Μακρής του Δημητρίου.
τα πιστοποιητικά του υποβλήθηκαν τον ίδιο χρόνο (A.S.P. DI 4,
No 79). δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα.
3. ό.π., σ. 404.
4. «Ricordi storici...», ό.π., σ. 31.
5. στο ίδιο.
 ση είχαν υπογράψει 47 ελληνες φοιτητές. Ο Γραμματικός υπέ-
γραψε όπως όλοι «για να μη δυσαρεστήσει τους ομοεθνείς του
[...] αλλά ύστερα έσβησε την υπογραφή του» 1 , κατατάχτηκε από
τους πρώτους και πήρε τα όπλα του 2 .

1. στο ίδιο, σ. 13. η διατύπωση του Nerucci στο απόσπασμα αυτό δη-
μιουργεί την υπόνοια ότι ο Γραμματικός δεν ήταν ο μόνοςΈλληνας που
υπέγραψε«γιαναμηδυσαρεστήσει τους ομοεθνείς του»: «Fu tra quelli,
che, per non scontentare i suoi connazionali, si era firmato...» Ας
σημειωθεί ότι οι Έλληνες της ελεύθερης Ελλάδας αποτελούσαν τότε μειο-
ψηφία στο σύνολο των Ελλήνων της Πίζας. για τί άλλο παράαπόαλληλεγ-
γύη υπέγραψαν οι Επτανήσιοι και οι άλλοι; Ας σημειωθεί επίσης ότι δ
Nerucci ήταν φίλος στενός μερικών Ελλήνων και ήξερε τα πράγματα εκ
των ένδον. δεν μπορεί πάντως να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να επικράτησαν
σε κάποια συγκέντρωση των Ελλήνων συντηρητικότερες απόψεις. ο κα-
νονισμός της Guardia Universitaria προέβλεπε (άρθρο 3) ότι μετέχουν
σ' αυτήν «όλοι οι σπουδασταί που είναι γραμμένοι στους καταλόγους του
Πανεπιστημίου» και ένας από τους σκοπούς της ήταν «να βοηθεί τις στρα-
τιωτικές δυνάμεις του κράτους» (άρθρο 1). Δίστασαν μήπως οι Έλληνες
όταν είδαν ότι τα πράγματα σοβαρεύουν; και τί μεσολάβησεανάμεσαστον
Ιανουάριο και τον Απρίλιο του ίδιου ακαδημαϊκού έτους; οι ελληνικοί
νόμοι απαγόρευαν την υπηρεσία στη φρουρά και δεν απαγόρευαν την υπηρε-
σία στον πόλεμο; Μάλλον οι Έλληνες, μέσα στο πατριωτικό παραλήρημα
που κυριάρχησε στο Πανεπιστήμιο και σ' ολόκληρη την πόλη τις στιγμές
εκείνες, ξέχασαν και νόμους και δισταγμούς.
2. A.S.P., Carte riguardanti il Battaglione Universitario toscano,
Appendice No II, fascicolo intitolato «Armi». Μέσα στον fascicolo
υπάρχειέναςμικρότερος φάκελος που επιγράφεται Guardia Universitaria
organizzata 30 Novembre 1847, ore 3 1/2. Είναι κατάλογος ονομάτων
με ημερομηνία από 30 Νοεμβρίου και ύστερα (ασφαλώς δηλώσεις κατατά-
ξεως και παραλαβής όπλων). Το όνομα του Γραμματικούαναγράφεταιτην
πρώτη μέρα. στο ίδιο κιβώτιο, που περιέχει πλήθος χαρτιά ανακατεμένα
και προχειρογραμμένα, υπάρχει και δ fasc. VII, Cappoti presi dalla Civica
Livornese, 9 Aprile 1848. η πρώτη στη σειρά υπογραφή (πρόκειται για
υπογραφή παραλαβής) είναι του Γραμματικού. Σ' έναν άλλο κατάλογο στρα-
τιωτών, προχειρογραμμένο και χωρίς ημερομηνία (πάλι fasc. VII), αναγρά-
φεται Grammatico Francesco Greco.
λογο εκείνων που απάντησαν στο πρωινό προσκλητήριο της 29ης
Μαΐου: «Grammatico Francesco di Paxò (Isole Ionie). Δεκα-
νέας» 1 . Αναγράφεται στην 1η compagnia. Α π ό τους 83 στρα-
τιώτες και υπαξιωματικούς της έλειπαν, μετά τη μάχη,11: 5
νεκροί, 5 τραυματίες και 1 αιχμάλωτος. Είναι η compagnia που
πλήρωσε ακριβότερα απ' όλες 2 . στον κατάλογο των επιζησάντων
διαβάζουμε ακόμα μια φορά «Grammatico Francesco, Paxò,
Isole Ionie. Grecia» 3 .
Αλλά η δράση του Γραμματικού δεν σταματάειεδώ:το
1849, «όταν οι Αυστριακοί μπήκαν στο Λιβόρνο να κάμουν τον
μπόγια για χάρη του Αρχιδούκα της Τοσκάνης [...] ο Γραμμα-
τικός βρέθηκε ανάμεσα στους υπερασπιστές της πόλης». στην
ίδια υπεράσπιση μάχονταν ο Tito Lucherrini, ο Gherardo Ghe-
rardi από το Λιβόρνο και ο Γάλλος Michel Leopoldo,πουτον
έπιασαν οι Αυστριακοί και τον τουφέκισαν επί τόπου 4 . Ο Γραμ-
ματικός «πολέμησε γενναία για την άμυνα του Λιβόρνου και μόνο
προςτοτέλος της αντίστασης, καταδιωκόμενος από τους Αυ-
στριακούς, μόλις πρόλαβε να επιβιβασθεί σ' ένα πλοίο που έφευγε

1. Gherardo Nerucci, Appendice ai Ricordi Storici del B. U. Tosca-

no edita a Prato nel 1891, Pisa, 1818. στο βιβλίο αυτό ο Nerucci δίνει
ακριβέστερους αριθμούς από τους αναφερόμενους στο Ricordi storici...
και καταγράφει σχολαστικά αυτούς που ήταν στη μάχη τονίζοντας ότ
τους 465 φοιτητές που ξεκίνησαν για τη Λομβαρδία από τα Πανεπισ
της Πίζας και της Σιένας, 158 είχαν εγκαταλείψει την Battaglione Univer-
sitario πριν από τις 29 Μαΐου. στο προηγούμενο βιβλίο του ο Nerucci
είχε αναφέρει τον Γραμματικό ως λοχία (Sergente, σ. 21). στο ίδιο (σ. 50)
παραθέτει διαταγή της Γραμματείας του Κράτους από 16 Νοεμβρίου 1847
πουορίζειοιυπαξιωματικοί«ναεκλέγονται μεταξύ των πλέον άξιων σπου
δαστών». επίσης (στο ίδιο, σ. 56) γράφεται ότι οι δεκανείς (caporali) εκλέ-
γονται με ψηφοφορία από τους φοιτητές της κομπανίας.
2. Σ' αυτήν ανήκε ο G. Nerucci και ο καθηγητής L. Pilla, που σκοτώ-
θηκε.
3. Appendice..., ό.π., σ. 63.
4. Ricordi storici..., ό.π., σ. 32.
για την Κωνσταντινουπολη» 1. με τόσα «θαυματουργά φυλακτή-
ρια» δεν χάνεται κανείς...

ο ακούραστος G. Nerucci: «Μέσω του Δημάρχου Κερκύρας έλαβα

από τους Παξούς την εξής πληροφορία, που την μεταφράζω από
την καθομιλουμένη ελληνική: στο ορεινό χωριό Γραμματικέικα
της νήσου Παξοί ζει ακόμα (Ιούλιος 1890), σε ηλικία 70 χρό-
νων, ο γενναίος Γραμματικός Φραγκίσκος του μακαρίτη Βικέ-
ντιου, που ξεχωρίζει για το γιγάντιο ανάστημά του και τη μακριά,
πυκνή και κατάλευκη γενειάδα του, θαυμαζόμενος από τους συγ-
χωριανούς του για το ανδρείο του φρόνημα, την άφοβη καρδιά
και το Ιστορικό παρελθόν του. Κατάγεται από αριστοκρατική,
πλούσια και παλιά οικογένεια των Παξών, η οποία κατείχε πάντα
υψηλά αξιώματα στη διοίκηση. Ο Φραγκίσκος είχε σταλεί από
τον πατέρα του στην Ιταλία για να γραφτεί ως φοιτητής στο Πα-
νεπιστήμιο της Πίζας. Το ρωμαλέο και ψηλό ανάστημά του, μαζί
με το ιδιαίτερο χάρισμα μιας φιλελεύθερη ψυχής, τον έκαμε αγα-
πητό στους συμφοιτητές του, που τον ονόμαζαν il forte Greco.
Ό τ α ν η Ιταλία, το 1848, εξεγέρθηκε εναντίον των Αυστριακών,
ο Γραμματικός, που είχε μέσα στη φύση του την αγάπηγιατην
ελευθερία των λαών, γράφτηκε εθελοντής στη Φάλαγγα των Φοι-
τητών, και διακρίθηκε στο πεδίον της μάχης μεταξύ των άλλων
συστρατιωτών του για την ορμή και την τόλμη του. Ώς τώρα
φέρει την ουλή του τραύματος του, σημάδι της αξίας του...»
Ακολουθεί ηδιήγηση των γεγονότων του Λιβόρνου κι ύστερα ο
δήμαρχος μας μεταφέρει στους Παξούς, όπου γύρισε (μέσω Κων-
σταντινουπόλεως) ο Γραμματικός: «Κι εκεί επίσης διακρίθηκε
και οι συμπολίτες του πολλές φορές του εμπιστεύτηκαν το αξίω-
μα του Κοινοτικού συμβούλου [...] Δυστυχώς η οικογένεια του
Γραμματικού ξέπεσε από διάφορες κακοτυχίες και ο Φραγκίσκος
αναγκάστηκεναζήσει, αυτός και τα παιδιά του, μέσα στη στενο-

1. Ersilio Michel, ό.π., σ. 404.

στενοχώρια καιστηνανέχεια μετονισχνό μισθό του Κοινοτικού Συμ-
βούλου" τώρα πια δεν έχει ούτε αυτό το εισόδημα και ο γενναίος
πολεμιστής της Τοσκάνης ζει χωρίς παράπονο μέσα στην αθλιό-
τητα και την ξεχνάει μάλιστα όταν αναλογίζεται ότι η Ιταλία,
για την οποία τόσο αγωνίστηκε, είναι σήμερα μεγάλη κι ευτυ-
χισμένη» 1 .
Υπάρχει ένας ακόμα Έλληνας πολεμιστής στη Λομβαρδία,
μόνο που αυτός είναι από το Πανεπιστήμιο της Σιένας. Ανήκει
στην Battaglione Pisanosenese, που πήρε διαταγή να ορμήσει
στη μάχη όταν όλα σχεδόν είχαν χαθεί και ηχούσαν οι τυμπανο-
κρουσίες των Αυστριακών για την τελική έφοδο, στο στρατόπεδο
πια.τακανόνια είχαν σωπάσει και οι νέοι της Πανεπιστημιακής
Φάλαγγας όρμησαν στη μάχη τραγουδώντας. «και θυμάμαι», διη-
γείται ένας από αυτούς στον Nerucci, «ότι ο λοχίας μας Biagiotti
Giovacchino, μαζί με τον Μιχαήλ Μαλσινιώτη, Έλληνα, φω-
νάζοντας μ' όλη τους τη δύναμη Viva Italia!, ανέβαιναν με εφ'
όπλου λόγχη προς το λόφο [...] Θυμάμαι ακόμα ότι ο Biagiotti
έχασε τη ζωή του από μια σφαίρα, που του μπήκε στο στόμα» 2 .
Ο Μαλσινιώτης όμως έζησε και πρόκοψε: ο Nerucci τον ξανα-
βρίσκει το 1891 και μας δίνει το στίγμα του: «Μαλσινιώτης Μι-
χαήλ, γιατρός και εμπορευόμενος, Σίντνεϋ Αυστραλίας» 3 .

1. Ricordi storici..., ό.π., σ. 31-32. σε υποσημείωση ο Nerucci παρα-

τηρεί ότι ο Γραμματικός δεν τραυματίστηκε: «Έφτασε γρήγοραωςτο
ανάχωματουστρατοπέδου, το ανέβηκε όρθιος κι ύστερα πήδηξεαπότην
άλλη μεριά για να σπεύσει εναντίον του εχθρού που εισέβαλλε».
2. στο ίδιο, σ. 484.
3. στο ίδιο, σ. 509.
 ΤΡΕΙΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ

θούν δεν είναι από αυτά που θα περιλαμβάνονταν σε μια Γενική

Ιστορία" το πολύ-πολύ να αναφέρονταν σε κάποια υποσημείωση.
Ανήκουν στην κατηγορία των συμβάντων που συνθέτουν έναν
απότουςαπειράριθμουςπίνακες της μικροϊστορίας: κάποιες αφί-
σες που κόλλησαν οι φοιτητές στους τοίχους, κουβέντες μεταξύ
των Ελλήνων της Πίζας όπως τις μεταδίδουν οι πληροφοριο-
δότες της αστυνομίας, η κηδεία ενός φοιτητή που κατέληξε σε
δίωξη εκείνων που την οργάνωσαν, ένα γεύμα των Ελλήνων της
Πίζας για τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου. το κοινό μεταξύ τους
χαρακτηριστικό, που συνιστά και το Ιστορικό τους ενδιαφέρον,
είναι ότι τα συμβάντα περιγράφονται διά στόματος των αστυνο-
μικών οργάνων. Το ύφος και το περιεχόμενο των εγγράφων απο-
καλύπτει τη στάση της εξουσίας απέναντι στους φοιτητές καθώς
καιτηνοοτροπία των εκπροσώπων της στα διάφορα επίπεδα.
Διαγράφει επομένως —και μάλιστα σε στιγμές συγκρούσεως των
Ελλήνων με την εξουσία— μια πλευρά του περιβάλλοντος, μέσα
στοοποίοεκείνοιέζησανστοδιάστημα των σπουδών τους. Εξίσου
σου ανάγλυφα αναδεικνύεται από τα έγγραφα η στάση και η συμ-
περιφορά των Ελλήνων φοιτητών απέναντι στην εξουσία καθώς
επίσης και οι ιδεολογίες που την εμπνέουν. Επειδή εξάλλου τα
δρώντα πρόσωπα είναι όχι μόνο Έλληνες, αλλά και Ιταλοί φοι-
τητές, αποκαλύπτεται, μέσω των αστυνομικών αυτών υποθέσεων,
ο βαθμός ενσωματώσεως των Ελλήνων στην πανεπιστημιακή
κοινότητα και η μορφή των σχέσεών τους με τους συμφοιτητές
τους. Τέλος ο σχολαστικισμός, με τον οποίο τα αστυνομικά όργανα
περιγράφουν τα πρόσωπα και τα γεγονότα συντελείστηνανά-
δειξη κάποιων λεπτομερειών, όπως ακριβώς μια φωτογραφία
σε μεγέθυνση.

ΣΤΑ ΟΠΛΑ

Βρισκόμαστε στις αρχές της δεκαετίας του '30, δέκα χρόνια

περίπου μετά την έκρηξη των πρώτων ιταλικών επαναστατικών
κινημάτων, τη στιγμή ακριβώς κατά την οποία διαδραματίζονται
στο παπικό κράτος τα γεγονότα που χαρακτηρίστηκαν ως ο δεύ-
τερος μεγάλος σταθμός στην Ιστορία του Risorgimento: οι εξε-
γέρσεις στο παπικό κράτος που κορυφώθηκαν στη Modena και
στη Bologna τον Φεβρουάριο του 1831.
« Η γενιά που το '48 παρουσιάστηκε ώριμη να αντιμετωπίσει,
ανόχι καιναλύσει, το Ιταλικό πρόβλημα ήταν εκείνη ακριβώς
που, γύρω στο '30, καθόταν ακόμα στα πανεπιστημιακά θρανία
(του Ateneo Pisano) και —οι λίγες εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν
τον κανόνα— παραστάθηκε χωρίς να μετάσχει στο μεγάλο άτυχο
πείραμα του '30-31» 1 . στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται μία
απότις«εξαιρέσεις» αυτές, στην οποία πρωταγωνίστησαν Κορσικανο

1. Rosselli Nello, ό.π., σ. 105.

κανοί και Έλληνες φοιτητές. Oι διαστάσεις της πάντως δεν ήταν
τόσο μεγάλες, ώστε να αναιρούν τον κανόνα.
Η υπόθεση 1 αρχίζει με μια αναφορά του αρχηγού της Τοπι-
κής Αστυνομίας προς τον Auditore di Governoμεημερομηνία
29 Δεκεμβρίου 1830: «Κατά ώραν εξ σήμερον το πρωί από εμπί-
στους της αστυνομίας ευρέθησαν τοιχοκολλημένα και εν συνεχεία
υπό τον ιδίων απεκολλήθησαν, ώστε να μην εκτεθούν εις κοινήν
θέαν, δύο έντυπα φύλλα, εν εκ των οποίων υπήρχε ν εις την κο-
λόνα της θύρας εισόδου του Collegio Ferdinando και το άλλο
εις μίαν από εκείνας της Εκκλησίας των Ιπποτών. Αι ταινίαι
που τα συνεκράτουν προσκολλημένα ήσαν ακόμα νωπαίκαιη
υγρασία της επικολλήσεως δεν είχεν ακόμη στεγνώσει, πράγμα
το οποίον αποδεικνύει ότι έπρεπε να έχουν τοποθετηθεί προ ολί-
γων λεπτών.
»Εις εκ των εμπίστων και, διά την ακρίβειαν, εκείνος όστις
εύρε το έντυπον φύλλον και το οποίον εκτίθεται εις την παρούσαν
αναφοράν εις το Collegio Ferdinando, είδεν, εις απόστασιν με-
ρικών βημάτων από αυτόν, έναν άνδρα μεγαλόσωμον, με σκληρό
καπέλο στο κεφάλι και τυλιγμένον εις έναν σκουρόχρωμον μαν-
δύαν που δεν διέκρινε καθαρά εάν ήτο μπλε ή ίσως μαύρος, επει-

μάλλον μακριά μουστάκια του, αδιάσειστον τεκμήριον ότι ούτος

έπρεπε να είναι ξένος, και εκείνος ακριβώς όστις ετοιχοκολλούσε
τα έντυπα, επειδή προσεπάθησε να κρυφθή τυλίγων το πρόσωπον
του με τον μανδύαν και εν συνεχείς επέσπευσε το βήμα διά να
διαφύγη από τον προειρημένον εμπιστον» 2 .

1. A.S.P., Auditore di Governo-Serie lettere, b. 28, fascicolo inti-

tolato «Affari politici». στον φάκελο αυτόν παραπέμπουν όλες οι υποση-
μειώσεις του κεφαλαίου.
2. Rapporto del Capitano Bargello di Pisa Giuseppe Sorianti il
Dicembre 1830. στη μετάφραση γίνεται προσπάθεια
γλωσσικό ιδίωμα των κειμένων. στην αναφορά δεν σημειώνεται το περιε-
αλλά μάλλον αυτά επισυνάπτονταν, όπως ίσως
φράση «που εκτίθενται εις την παρούσαν αναφοράν». Μέσα
26. Έγγραφο της αστυνομίας
 Είναι φανερό ότι η αναφορά χυτή διαβιβάστηκε αρμοδίως
προς την Προεδρία της Χρηστής Κυβερνήσεως μαζί με προτάσεις
για την αντιμετώπιση της καταστάσεως. η απάντηση γράφεται
—και ίσως φτάνει— την επομένη. Ό σ ο κι αν η Φλωρεντία δεν
απέχει πολύ από την Πίζα, η σπουδή των αρχών είναι προφανής,
αν λάβει κανείς υπ' όψη και τα μέσα συγκοινωνίας της ε π ο χ ή ς 1 .
Η επιστολή την Προεδρίας δεν μπορεί παρά να απογοήτευσε
τον A u d i t o r e της Πίζας. Παρόλες τις τυπικές και στομφώδεις
φιλοφρονήσεις της («αξίζει [...] μέγας έπαινος εις την αστυ-
νομίαν σας διά την ετοιμότητα, με την οποίαν τα φύλλα απεκολλήθησ

φάκελο βρήκα άλλες προκηρύξεις, γραμμένες με το χέρι: VIVA (W) LA

SCOLARESCA e LA SUA INDIPENDENZA, FRENO AL DESPO-
TISMO-VIVA LA LIBERTÀ και πλάι S.P. (ίσως «Scolaresca Pisana»),
VIVA LA LIBERTÀ e LA COSTITUZIONE. στο πίσω μέρος του χαρ-
τιού σημειώνεται η ημερομηνία και το μέρος όπου βρέθηκε η καθεμιά:
«Copia di foglio trovato nella Scuola del Prof. Studiati nella notte Li
17 Nov. 1830. Fu trovata affissa dietro di Teatro. Staccato la scorsa
notte alle ore 12 1/2, Li 17 9bre 1830. —Copia di foglio trovato nella
scuola del Prof. Studiati nella matina del 17 Nov. 1830». Όπως φαί-
νεται από την ημερομηνία των αντιγράφων, η ιστορία έχει αρχίσει πάνω από
ένα μήνα νωρίτερα. η σχετική αναφορά είναι σχεδόν βέβαιο ότι βρίσκεται
στο A.S.F. απάντηση στην αναφορά αυτή φαίνεται ότι είναι εν α «απόρ-
ρητο» έγγραφο η μάλλον σχέδιο εγγράφου, χωρίς ημερομηνία ούτε υπο-
γραφή: «Αν και η συμπεριφορά της φοιτητικής νεολαίας, η γνωστοποιη-
θείσα δια της αναφοράς της εξοχότητός σας της 18ης τρέχοντος [Νοεμβρίου;]
δεναποτελείπροςτοπαρόν λόγον ανησυχίας [...] είναι μολαταύτα επιβεβλημέ-
νη η άκρα επαγρύπνησις της Αστυνομίας [...] θα ήτο χρησιμότατονειςτο
ζήτημα αυτό να εγγραφή με την ιδιότητα του σπουδαστού εις εκάστην των
δύο Σχολών (Νομικής και Ιατρικής) ένα πρόσωπον της απολύτου εμπιστο-
σύνης της Αστυνομίας, το οποίον να συνδυάζη την ικανότητα και επιδε-
ξιότητα εις το να συμμετέχη και να ενημερώνεται περί όλων των κινήσεων
και των προθέσεων της σπουδαζούσης νεολαίας με δεδοκιμασμένην πίστιν
ειςτηνΕξοχότητάσας, ώστε να σας καθιστά κοινωνόν εις οτιδήποτε ήθε-
λεν ανακαλύψει». Είναι προφανές ότι το έγγραφο προέρχεται από την Προε-
δρία της Χρηστής Κυβερνήσεως.
1. Το πρώτο σιδηροδρομικό δίκτυο στην Τοσκάνη εγκαινιάσθηκε στις
13 Μαρτίου 1844.
27. Αφίσες με συνθήματα
λήθησαν [...] ως επίσης και διά τας σώφρονας διαταγάς τας δο-
θείσας υπό της Υμετέρας εξοχότητος διά μίαν σύντονον επα-
γρύπνησιν...» ), η απάντηση δείχνει καθαρά ότι η ανακάλυψη του
αστυνόμου της Πίζας δεν εξέπληξε καθόλου τις αρχές στη Φλω-
ρεντία: « Η έντονος δραστηριότης η σχετική με τας επαναστα-
τικάς προκηρύξεις, αίτινες ετοιχοκολλήθησαν εις την πόλιν σας
την 29ην τρέχοντος, ήτο ήδη γνωστή εις το Διαμέρισμα,ειςτο
οποίον είχον [δυσανάγνωστο] εκ Λιβόρνου μερικά δείγματα πρό
τινων ημερών».
Ό σ ο για τις προτάσεις του Auditore, όχι μόνο ευγενώς απορ-
ρίπτονται, αλλά η απόρριψη συνοδεύεται από συστάσεις που μάλ-
λον αποτελούν εκ του πλαγίου επίπληξη προς τον Auditore για
αμέλεια." «Όσον αφορά στο σύστημα των εκτάκτων τελωνοφυ-
λάκων, τας οποίας θα ηδυνάμεθα να τοποθετήσουμεν εις τα σύ-
νορα της Pietrasanta, δυσκόλως θα συνέβαινε ώστε το αποτέ-
λεσμα να ανταποκριθή εις τας προσδοκίας μας και να αντιστάθ-
μιση την εχθρότητα και τας ενοχλήσεις, αι οποίαι θα προέκυ-
πτον από αυτό διά τους ξένους τους εισερχομένους μέσω εκείνου
του σημείου των συνόρων...»
Είναι φανερό ότι ο πρόεδρος Humbourg δεν είναι διατεθει-
μένος να θυσιάσει τα οικονομικά οφέλη που αποκομίζει το κράτος
της Τοσκάνης από το καθεστώς των ανοιχτών συνόρων. Γνωρίζει
επίσης ότι, ακόμα κι αν μερικά παράνομα έντυπα προέρχονται
απότο«εξωτερικό», τα «κακόβουλα στοιχεία» που τα κυκλο-
φορούν μεταξύ Λιβόρνου, Πίζας, Pistoia και Φλωρεντίας βρί-
σκονται στην Τοσκάνη: « Ε π ί του θέματος αυτού οφείλω να υπεν-
θυμίσω εις την Υ.Ε. ένα λεύκωμα (figurino) της Guardia Na-
zionale Italiana, τυπωμένον εν Ρώμη, το οποίον, πρό τινων ημε-
ρών, εστάλη από την Πίζαν εις Φλωρεντίαν και Pistoia εντός
απλών φακέλων. Το γεγονός ότι το λεύκωμα αυτό προέρχεται
απότηνπόλιν σας και το ότι αι περιέχουσαι αυτό επιστολαί μετε-
φέρθησαν μέσω των συνήθων οδών, ως επίσης και το γεγονός ότι
εστάλησαν εις άτομα, τα οποία κατά το παρελθόν έτος ήσαν σπου-
δασταί του Πανεπιστημίου, είναι περιστάσειςαιοποίαιθαωδήγουν
γουν εις το συμπέρασμα ότι από τους ιδίους τους νυν σπουδαστάς
εστάλη το ως άνω λεύκωμα προς τους παλαιούς των Συμφοιτη-
τας...» Συνιστά λοιπόν ο Πρόεδρος, αντί για τα μεγαλεπήβολα
σχέδια που προτείνει ο Auditore, «να ασκήται μεγαλυτέρα επα-
γρύπνισις εις τας διαβιβάσεις», πράγμα που σημαίνει να ανοί-
γονται όλα τα γράμματα 1 .
Ο Auditore δεν περιορίστηκε στον έλεγχο των «διαβιβά-
σεων»: έδωσε εντολή στην αστυνομία να επισημάνει τους υπό-
πτους που, κατά την άποψή του, θα έπρεπε να αναζητηθούν μεταξύ
των ξένων. Το αποτέλεσμα της έρευνας δίδεταισεαναφοράτου
αρχηγού της αστυνομίας. Είναι ένας μακροσκελής κατάλογος των
ξένων (forestieri) που «εμφανίζονται εις την αστυνομίαν εις κατά-
στασιν αδιευκρίνιστον και είναι άξιοι σχολαστικής προσοχής».
Συνολικά αναφέρονται 13 ονόματα: Πέντε Ιταλοί από άλλα κρά-
τη της Χερσονήσου, ανάμεσα στους οποίους ένας Κορσικανός και
ένας Εβραίος, δύο Γάλλοι, ένας Ελβετός, ένας Γερμανόςκαιοι
εξής τέσσερις Έλληνες:
«Κωνσταντίνος Ευσταθιάδης (ή Ευστρατιάδης;) Κόμης Μετα-
ξάς (Costantino Eustachide conte Metaxà), Έλλην, ο οποίος
αναχωρεί καιεπιστρέφει ενταύθα χωρίς να συμμορφώνεται προς
τους κανονισμούς της Χρηστής Κυβερνήσεως, χωρίς δηλαδή να
καταθέτη το διαβατήριόν του εις το Γραφείον των Ξένων (Ufficio
dei Forestieri) και να λαμβάνη από αυτό την άδειαν διαμονής.
Ούτος έχει προσφάτως επιστρέψει εις την πόλιν μας και εγκατε-
στάθη από πρώτης τρέχοντος εις την οικίαν της Margerita Ber-
tocchi, επί της οδού San Francesco. Είναι γνωστόν ότι ούτος
συνδέεται στενώς με τον Spada και ότι τα φρονήματά του δεν
εναρμονίζονται με το σύστημα της τάξεως και της ησυχίας, το
οποίονέχουν τηνευτυχίαν να απολαμβάνουν οι κάτοικοι της Το-
σκάνης.

1. Επιστολή προς τον Auditore di Governo di Pisa dalla Presidenza

dei B. Governo, Li 30 Xbre 1830.
 »Αλέξανδρος Δαμασκηνός (Alessandro D a m a s c h i n ò ) 1 εκ
Κερκύρας, προερχόμενος εκ Παρισίων, όπου ενετοπίσθη κατά το
διάστημα της τελευταίας επαναστάσεως, διαπνεόμενος από φρο-
νήματα, τα οποία καταδεικνύουν ότι πρόσκειται εις το φιλελεύ-
θερον σύστημα.
»Κωνσταντίνος Σαπουντζάκης ( C o s t a n t i n o S a p u n z a c h i ) 2

μηνών της 24ης παρελθόντος Δεκεμβρίου.

»Πέτρος Φλεμοτόμος ( P i e t r o F l e m o t o m o ) εκ Ζακύνθου 3 ,
πτυχιούχος ήδη από του παρελθόντος έτους, με άδειαν διαμονής

1. Στον κώδικα Università, DI 71, No 276, ο Δαμασκηνός παρουσιά-

ζεται να φοιτά στο Πανεπιστήμιο τρία χρόνια (1827-1830). στο κατάστιχο
πτυχιούχων αναγράφεται με αριθμό 1666. Το όνομα πατρός λείπει. Παίρνει
πτυχίο Δημοσίου Δικαίου στις 10 Δεκεμβρίου 1830.
2. Πτυχιούχος Ιατρικής και Φιλοσοφίας, Ιούνιος 1828. στα κατάστιχα
του A.S.P. (DI, 70 No 806) εμφανίζεται το ακ. έτος 1824-25
της Φαρμακευτικής, αλλά χωρίς τακτική φοίτηση. Μεταπηδάε
26 στην Ιατρική και δίνει την 1η προπαρασκευαστική εξέταση τον Νοέμ-
βριο του 1826. από τότε ως τη στιγμή που πήρε δίπλωμα, χάνονται
ίχνη του από την Πίζα.
3. Πτυχιούχος Ιατρικής-Φιλοσοφίας το 1829. Κατά τον Λ. Ζώη (Λε|ι-
κόν Ζακύνθου) οΦλεμοτόμος Πέτρος του Νικολάου κατάγεται από παλαιό-
τατη αριστοκρατική οικογένεια που αντικαταστάθηκε στη Χρυσή Βίβλο
ως «εκλιπούσα» το 1724 και ξαναγράφτηκε το 1804 στ
Ευγενείας. οι Φλεμοτόμοι ήταν φιλελεύθεροι φιλογάλλοι που πλούτισαν
τοεμπόριοπέπλων. Κατά το Λ.Ζ. πάντα, στον Πέτρο Φλε
θηκε το 1827 επαινος στο Πανεπιστήμιο της Bologna και το 1829 όχι μόνο
δίπλωμα,αλλά καιαριστείοστηνΠίζα. στα ντοκουμέντατουA.S.P. (Univer-
sità DI 70, No 776) ο Φλεμοτόμος εμφανίζεται να φοιτά ανελλειπώς
Πανεπιστήμιο της Πίζας τα ακ. έτη 1824-25 και 1825-26. αρα είναι ένας
απότουςΈλληνες πουπηγαινοέρχονται μεταξύ Μπολόνιας
Μετά την Πίζα, κατά τον Λ.Ζ., τελειοποίησε τις σπουδές του στο Παρίσι
και,επιστρέφονταςστηΖάκυνθο, παντρεύτηκε την κόμισσα Στέλλα του Αντ.
Κουερίνου και της Μαριέττας, κομίσσης Χρυσοπλεύρη. Άσκησε «φιλανθρώ-
πως» το ιατρικό επάγγελμα (διακρίθηκε για την αυτοθυσία τουστηνεπι-
δημίατηςχολέρας το 1855) και είναι συγγραφέας ιατρικής διατριβής (Le-
grand Ε., Bibliographie Ionienne du 15e siecle à 1800, Paris 1810).
 ενός μηνός, διαμένων εν τη οικία Fabbrini επί της οδού Santa
Eufrasia».

«αιτείται ευσεβάστως όπως [τα άτομα αυτά] κληθούν να δώσουν

λόγον περί των αιτίων της παραμονής των και, εν η περιπτώσει
ταύτα δεν κριθούν Ικανοποιητικά, όπως ληφθή πρόνοια διά την
απέλασίν των» 1 .

ροφορία δίδεται από κάποιον «έμπιστο μη Τοσκάνο» στην αστυνο-

μία της Πίζας. Ο capitano bargello σπεύδει να την ανακοινώσει
στον Auditore με «απόρρητη» αναφορά: «... υπό την αρχηγίαν
του Felice Banciocchi, καταγομένου εκ Κορσικής, συζύγου της
ευγενούς κυρίας Marietta Ρ... εκ Borgo και, ως εκ της τοιαύτης
συγγενείας, γυναικαδέλφου του ευγενούς κυρίου Saladino εκ Bor-
go, επανακάμψαντος εις την πόλιν μας κατά τας τελευταίας ημέ-
ρας του μηνός Δεκεμβρίου και ήδη κατοικούντος εις μίαν μικράν
έπαυλιν του ως άνω γυναικαδέλφου του έξωθεν της πύλης alle
Piaggie 2 , επιχειρείται η συγκρότησις μιας μυστικής εταιρείας και
προςτοπαρόν λέγεται ότι έχουν οργανωθεί εις αυτήν Κορσικανοί,
Έλληνες και Ιταλοί με σκοπόν να πραγματοποιήσουν το σχέ-
διον της απελευθερώσεως της Κορσικής ανακηρύσσοντες ως βα-
σιλέα αυτής τον Ναπολέοντα Β' και επεκτείνοντες εν συνεχείς τα
κυριαρχικά δικαιώματά του εφ' όλης της Ιταλίας...» Στη συνέ-
χεια της αναφοράς καταγράφονται τα ονόματα των πρώτων οπα-
δών του κόμματος στην Πίζα: ένας ευγενής ιππότης, ο γιος
τουαποθηκαρίουχαρτοσήμων, ένας φοιτητής της χειρουργικής,
ο γιος του κουρέα, ένας Λιβορνέζος φοιτητής 3 και ένας πτυχιούχος
που ήδη εργάζεται ως δικηγόρος. «Οι Κορσικανοί», προσθέτει ο

1. Rapporto del Capitano Bargello di Pisa li 4 Gennaio 1831.

2. Πύλη στο ανατολικό μέρος των παλαιών τειχών της Πίζας.
3. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο φοιτητής Lorenzo Bassano από το Λι-
βόρνο μένει στην οικία Gotti, όπου, όπως είδαμε, μένουν και πολυάριθμοι
Έλληνες φοιτητές.
 αστυνομικός, «είναι πλήρεις πατριωτικού ενθουσια
λαμβανομένων και εκείνων οι οποίοι διαμένουν εν Πίζη διά σπου-
δάς εκκλησιαστικάς...» Α π ό τους Έλληνες, ως « ο πλέον αφοσι-
ωμένος εις το Κόμμα», αναφέρεται πάλι ο Κωνσταντίνος Ευστα-
θιάδης, κόμης Μεταξάς (εδώ Costantino Eustacitide), «δια-
μένων από τριών ημερών εν Λιβόρνω, από όπου ήλθεν εις επα-
φήν με τον Grezia από το Piemonte, φυγάδα εκ της πατρίδος
του λόγω της καταδίκης του εις θάνατον, καταφυγόντα εν Λούκα
καιεκείθενμεταβάντα εις Γαλλίαν μετά την τελευταίαν επανά-
στασιν» 1 .

πληροφοριοδότη που έχει εγγραφεί στο Πανεπιστήμιογιανα

ακούει τις συζητήσεις των φοιτητών) προστίθεται ότι οι Κορσι-
κανοί σκοπεύουν να εφοδιαστούν όλοι με στιλέτα και εγχειρίδια
καιότιαπόορισμένουςΈλληνεςέχει καταστρωθεί σχέδιο να πά-
νε στη Μπολόνια και να διερευνήσουν στο χώρο της νεολαίας αν
υπάρχει δυνατότητα να συγκροτηθεί εκεί «ανανεωτικό κόμμα» κι
έτσι να επεκτείνουν τις επαφές. Αναφέρεται τέλος ένα επικεί-
μενο ταξίδι του αρχηγού της εταιρείας στη Φλωρεντία, όπου πρό-
κειται να συναντήσει έναν φίλο του στη γαλλική πρεσβεία και
άλλουςοπαδούςτου 2 .

Πίζα κλιμακώνεται και αντίστοιχα εντείνεται η δραστηριότητα

τωναστυνομικώνοργάνων και των σπιούνων τους: «το δημόσιον
αίσθημα την στιγμήν αυτήν διακατέχεται από μεγάλην αγωνίαν.
Καθείς θέλει να μάθη όσα λέγονται περί των γεγονότων της Mo-
dena, της Emilia 3 εις την περιφέρειαν της Μπολόνια, τα οποία
παρουσιάζονται [...] με μίαν συγκεχυμένην μορφήν: μερικοί λέ-

1. Πρόκειται ασφαλώς για την Ίουλιανή επανάσταση στη Γαλλία· στη

Λούκα δεν εγινε επανάσταση γύρω στο 1830.
2. Rapporto del Capitano Bargello di Pisa il 14 Gennaio 1831.
2. Emilia Romana, περιοχή που γειτονεύει με τα ανατολικά σύνορα
της Τοσκάνης.
λέγουν ότι εν Μοδένη η εξέγερσις έχει κατασταλεί, αλλά ότι το
εκεί κίνημα έχει μεταδοθεί εις την περιοχήν της Μπολόνια εις
Cesenatico 1 κλπ.
»Λέγεται ότι μερικαί συγκεχυμέναι ειδήσεις προέρχονται από
τον καθηγητήν Rossini, τον κόμητα Agostini και τον ιππότην
Grassi - ότι διαδίδονται τεχνηέντως από τον Baciocchi μέσω των
ομοεθνώνοπαδώντου.
»Τα πνεύματα της νεολαίας του εξωτερικού και της εθνικής
[διάβαζε Τοσκανικής] νεολαίας είναιαρκετάηλεκτρισμένακαι
είναι oι πρώτοι έτοιμοι να δράσουν και οι δεύτεροι να τους ενισχύ-
σουν χειροκροτούντες από συμπάθειαν προς το συνταγματικόν
πολίτευμα. εν γένειεπικροτούνταςεξαιρετικάςικανότηταςτου
φιλανθρώπου ηγεμόνος μας, αλλά όλοι συμφωνούν ότι μία αντι-
προσωπευτική και εθνική κυβέρνησις θα ικανοποιούσε περισσό-
τερον τας ευχάς της κοινωνίας.
»Εν όψει τοιαύτης διεγέρσεως των πνευμάτων ουδέν νεότερον

δών του συνταγματικού πολιτεύματος και της επαναστάσεως. Α -

πό τον Λεπενιώτην (Leppegnotti) 2 , Έλληνα σπουδαστήν, ελέ-
χθη χθες, επτά τρέχοντος, ότι oι φίλοι που πήγαν στη Μπολόνια
έφεραν ευχάριστα νέα.
»Ο Bosi εκ Φλωρεντίας ο οποίος φοράει γυαλιά (διά να μην

1. Παραθαλάσσια πόλη στην περιοχή της Emilia, στην Αδριατική.

2. για τον Λεπενιώτη Νικόλαο του Ιωάννου σημειώνονται τα εξής
στον κώδικα του A.S.P., Università, DI 71, No 670: 1o έτος στο Πανεπι-
στήμιο της Μπολόνια, 2ο και 3ο έτος (1829-30 και 1830-31) στην Πίζα. με
απόφασητης1ης Ιουνίου του 1831 του δίδεται το ευεργέτημα να δώσει
πτυχιακές εξετάσεις στο τέλος του Γ' έτους. Δίνει την 1η προπαρασκευα-
στική εξέταση τον Νοέμβριο του 1830 και, τον Ιούνιο του 1831, δίνει τη
2η και την τελευταία και παίρνει πτυχίο. στη στήλη των παρατηρήσεων
σημειώνεται: «Ανάκτηση του δικαιώματος να συνεχίσει τις σπουδές του
στο Πανεπιστήμιο [της Πίζας] από το οποίο είχε αποβληθεί. Απόφαση
της 5 Νοεμβρίου 1830». στο κατάστιχο πτυχιούχων αναγράφεται ο Λεπε-
νιώτης με αριθμό 1782.
 τον συγχέω μεν με τον άλλον) είπε ότι τον Απρίλιον δεν θα υπάρ-
χη πλέον εν Τοσκάνη πολιτική αδικία...» 1 .
Λίγες μέρες ύστερα η αγωνία των φιλήσυχων πολιτώνκαιο
ζήλος των αστυνομικών οργάνων, αν κρίνει κανείς από το ύφος
τωναναφορώντους, αγγίζει τα όρια του πανικού: «τη 14η Φε-
βρουαρίου, το βράδυ του 1831 [έτσι ακριβώς].— Αι ανησυχητικαί
φήμαι επαυξάνονται. Οι Αγαθοί και Πιστοί Βασιλικοί υπήκοοι
φοβούνται— καθείς Ισχυρίζεται ότι γνωρίζει ότι οι ξένοι σπουδα-
δασταί προωθούν την διατάραξιν της τάξεως και την διάλυσιν
των πάντων. εξάλλου εις το Palazzo Reale, από το μέρος της
εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, απεκολλήθη από την αστυνομικήν
περίπολον μία επιγραφή τεχνηέντως κατασκευασμένη, όπου ανα-
γιγνώσκεται "Πιζάνοι, στα όπλα, στα όπλα, κάθε αναβολή είναι
μοιραία". πιο κάτω φαίνεται εις τέσσαρας γραμμάς σημειωμέ-
νον προσφάτως "Signore n.n." και εις το βάθος " d a Bologna".
Τοιαύται πινακίδες ανευρέθησαν και απεκολλήθησαν κατά ώραν
ένδεκα υπ' αριθμόν εξ. Υπάρχουν επίσης, πλην σβησμέναι,ειςτα
τοιχώματα του [δυσανάγνωστο] αι ακόλουθοι επιγραφαί γραμ-
μέναι με καμένο δαδί η με κάρβουνο: "Κάτω οι υπουργοί" ζήτω
το σύνταγμα" θάνατος στους υπουργούς των τυράννων ζήτω η
συνταγματική ελευθερία".
»Εις την εκδήλωσιν αυτήν των κακοποιών στοιχείων προστί-
θενται τα φυλλάδια, τα οποία καταφθάνουν από το Εξωτερικόν
και υποκινούν την εξέγερσιν ήτοι το τραγούδι των Ιταλών, [δυ-
σανάγνωστο] των πρώτων Ιταλικών κινημάτων, ένα αντίγραφον
επιστολής ενός Ιταλού προς τους Ιταλούς. οι νέοι επιζητούν με
θερμότατον ζήλον να ανεύρουν τοιούτου είδους φυλλάδια. Αι ιδιαί-
τεραι μεταξύ των επαφαί παράδοξοι, εκάστη των οποίων εξυπη-
ρετεί την κυβέρνησιν και την αστυνομίαν, είναι ομοιόμορφοι εις
τονατροφοδοτούν την υποψίαν μιας επαπειλουμένης ανατροπής
του πολιτεύματος και εν τέλει ορίσθη η χρονική στιγμή κατά την
τελευταίαν ημέραν των Απόκρεω, η μάλλον την πρώτην Πέμ-

1. Αναφορά ανυπόγραφη της 8 Φεβρουαρίου 1831.

Πέμπτηντηςπροσεχούς Σαρακοστής, ημέραν κατά την οποίαν επι-
στρέφουν εις Πίζαν oι Τοσκάνοι σπουδασταί, οι απουσιάζοντες
διά να επανίδουν τας ιδιαιτέρας πατρίδας και τους οικείους των.
ορισμένοι εξ αυτών των νεαρών σπουδαστών, μεταβάντες διά
τονωςάνωλόγον εις Λιβόρνον, είπον εις τους γονείς τωνότιεν
Πίζη θα επισυμβή μία ανατροπή με πρωτεργάτας τους ξένους
σπουδαστάς και άλλους, oι οποίοι είναι μετ' αυτών συνδεδεμένοι.
Διαδίδεται εις την πόλιν ότι αι μοναχαί του Παρθεναγωγείου,
της Αγίας Άννης ευρίσκονται εις κατάστασιν μεγίστης ταραχής
επειδή ελέχθη υπό του πνευματικού των ο κίνδυνος τον οποίον
διατρέχουν να ανατραπή η κοινωνική τάξις. Λέγεται τελικώς ότι
οι συνησπισμένοι ταραξίαι σκέπτονται να προμηθευθούν εκ Λι-
βόρνου δύο κανόνια διά να τα χρησιμοποιήσουν εις την επανά-
στασιν» 1 .
Φαίνεται ότι πλήθος τέτοιες αναφορές έφταναν στα γραφεία
της αστυνομίας από διάφορους «έμπιστους», αν και στο μεταξύ
μερικοί έμπιστοι παρασύρθηκαν κι αυτοί στο κίνημα η λίγο έλειψε
να παρασυρθούν. Όλες οι πληροφορίες συνοψίζονται σε ένα έγ-
γραφο χωρίς υπογραφή ούτε ημερομηνία, στο οποίο όμως ανα-
γνωρίζεται το ύφος του Capitano Bargello di Pisa: «Υπολο-
γίζων την γοργήν κλιμάκωσιν των ενεργειών των επαναστατών,
οιοποίοι,αφούεπίμακρόν έχουν δράσει εις το σκότος και εν άκρα
μυστικότητι, έχουν διακλαδωθεί προς στατολόγησινοπαδών,μου
φαίνεται ότι διακρίνω σήμερον μία δευτέραν εξέλιξιν' η εξέλιξις
αυτή προκύπτει από τας προκηρύξεις τας καλούσας τον πληθυ-
σμόν εις επανάστασιν εναντίον του Κυριάρχου άρχοντος, τας
σχηματισθείσας με μεγίστην μαεστρίαν από έντυπα και αι οποίαι
εχρησίμευον εις την απόδοσιν άλλου νοήματος, πράγμα το οποίον
καταδεικνύει μοχθηρίαν και δεδηλωμένην πρόθεσιν να προκαλέ-
σουν, όπως και αλλαχού, διατάραξιν της τάξεως εις ένα τόπον

1. Αναφορά ανυπόγραφη της 14 Φεβρουαρίου 1831. Βρίσκεται στα Κρα-

τικά Αρχεία της Πίζας και όχι σε κάποιο διήγημα του Τσέχωφ.
φιλόξενον, ειρηνικόν και ανεξίθρησκον...» Παρακάτω ο αστυνο-
μικός αναφέρεται με λεπτομέρειες στις προσπάθειες της «Υπηρε-
σίας επαγρυπνήσεως», που έτρεχε όλη νύχτα να σβήνει επιγραφές
και να ξεκολλάει αφίσες, και προσθέτει: «δεν υπάρχει αμφιβολία
ότι μία τοιαύτη δολία ενέργεια προέρχεται από τους ξένους με
εκτελεστάς εκείνους, των οποίων ανεχόμεθα την παρουσίανμετο
πρόσχημα ότι είναι σπουδασταί εις το Πανεπιστήμιον. Υποκι-
νητής και αρχηγός των προειρημένων ειδεχθών εγκλημάτων είναι
ο γνωστός νέος Felice Baciocchi, Κορσικανός της εθνοφρουράς,
αναδειχθείς εις το αξίωμα αυτό μετά την επανάστασιν, η οποία
συνέβη εν Παρισίοις και διά την οποίαν ο Κάρολος δέκατος ηνα-
γκάσθη να εξορισθή εκ Γαλλίας...»
Αυτός ο φοβερός Baciocchi εφτασε στο σημείο να πλησιάσει
ορισμένους συμπατριώτες του που ήταν πληροφοριοδότες της αστυ-
νομίας (άγνωστο αν το ήξερε η όχι) και να τους παρασύρει στο
κίνημα «αφήνων να εννοηθεί ότι θα μετέβαινε εις Φλωρεντίαν διά
να οργανώση μυστικά έναν επαναστατικόν τομέα ομού μετά φί-
λων του υπηρετούντων εις μίαν διπλωματικήν υπηρεσίαν του εξω-
τερικού και ότι εν συνεχεία: καθείς θα ελάμβανε ανταμοιβήν αντα-
ξίαν της προσφερθείσης υπηρεσίας...»
Όσο για τους φοιτητές όλων των σχολών, ακόμα κι εκείνους,
«οι οποίοι, διά να κινούνται ευχερέστερον, έχουν ενδυθεί το μαύρο
ράσο των κληρικών, όλοι επρομηθεύθησαν όπλα, όπως εγχειρί-
δια, πιστόλας, και κάποιο τουφέκι». Κουβαλούσαν τα όπλα κάτω
από τα παλτά τους και τα έδειχναν ο ένας στον άλλο. Ο Capi-
tano Bargello γνωρίζει «εκ πληροφοριών» ότι είχαν αποθη-
κέψει πλήθος όπλα σε διάφορα καταστήματα και είχαν σκοπό να
πάνε τη νύχτα να τα πάρουν σπάζοντας τα παράθυρα. Ευτυχώς
«η βιαιοπραγία αύτη ημποδίσθη από την Τοπικήν Κυβέρνησιν
με την κινητοποίησιν εις το διάστημα της νυκτός των δυνάμεων
της πολιτοφυλακής και εθελοντών της εμπιστοσύνης της Αστυ-
νομίας...» εκτός από αυτά, ο Αρχηγός της Αστυνομίας εγνώ-
ριζε επίσης («εκ πληροφοριών» ασφαλώς) ότι «μετάτωνΚορσικάνων
κανών είναι αναμεμειγμένοι οι ελληνες, και αυτοί επίσης οπα-
δοί της επαναστάσεως...» 1
Περίπου δέκα μέρες μετά την παραπάνω αναφορά του, ο Ca-
pitano Bargello έχει ολωσδιόλου αποσυντονιστεί. Το λεκτικό της
αναφοράς του της 25 Φεβρουαρίου είναι όσο ποτέ διανθισμένο
μετιςσυνηθισμένες του κολακείες προς τη Χρηστή Κυβέρνηση
και πλήθος άλλες φιοριτούρες, αλλά και εντελώς ασυνάρτητο2:
«Κληθείς από το καθήκον να επιτελέσω το ειδικόν καθημερινόν
έργονμου το αφορών εις τα πολιτικά ζητήματα, τα οποία έλαβον
χώραν εις το εσωτερικόν της πόλεώς μας, οφείλω να εκθέσω ειλι-
κρινώς και κατά συνείδησιν ότι μεταξύ των νεαρών ξένων οι
οποίοιεξεδηλώθησανσαφώς ως συμπαθούντες την τωρινήν πρό-
τασιν της κοινωνικής αποδιοργανώσεως ευρίσκονται και πρέπει
να συγκαταλέγονται μεταξύ των πλέον τολμηρών και επικινδύ-
νων...η Τοπική Αστυνομία... από τον υπερβολικόν ζήλον των,
οτιδήποτε αποσυνθέτει το γλυκύ αυτό και φιλόξενον σύστημα το
οποίονέωςτώρα απελαμβάνομεν μετ' ασφαλείας εις την πόλιν
αυτήν, ποθητόν τόσον από τους ξένους, όσονκαιαπότουςαγαθούς

1. Αναφορά ανυπόγραφη και αχρονολόγητη. Ίσως σ' αυτήν είχε επι-

συναφθεί ένας αριθμητικός πίνακας που δείχνει το ποσοστό των ξένων στο
σύνολο των φοιτητών. Οι ημερομηνίες του πίνακα είναι παλαιότερες, αλλά
ίσως αυτά τα στοιχεία μπόρεσε να πάρει η αστυνομία. το φύλλο επιγρά-
φεται «Ricapitolazione di Scuolari».

Έλληνες 37 Έλληνες 40
Κορσικανοί 52 Κορσικανοί 54
Ξένοι άλλων εθνοτήτων 42 Ξένοι άλλων εθνοτήτων 45
Σύνολο ξένων 131 Σύνολο ξένων 139
Τοσκάνοι σπουδαστές 582 Τοσκάνοι σπουδαστές 605
Γενικό σύνολο 713 Γενικό σύνολο 744

τη 22α Νοεμβρίου 1830 τη

2. Δεν αποκλείεται ωστόσο να είναι προσχέδιο εγγράφου, επειδή ενδια-
μέσως παραλείπονται φράσεις και σημειώνονται αποσιωπητικά.
θούς υπηκόους Τοσκάνους. Οι ενοχλητικοί ξένοι, οι οποίοι προξε-
νούν μεγίστην ανησυχίαν εις την πόλιν και εις όσους την κατοι-
κούν, είναι οι νέοι από την Κορσικήν, οι οποίοι, γενόμενοι δεκτοί
εις το Πανεπιστήμιόν μας λόγω των φιλοξένων αισθημάτων, επι-
τρέπουν εις τον εαυτόν των να προκαλούν διεισδυτικά αταξίαν...»
Τελεία δεν υπάρχει εδώ κοντά. Υπάρχουν στιλέτα, πιστόλες,
φυλλάδια ανησυχητικά, πολίτες που τρομοκρατούνται μέσα στη
νύχτα, προτροπές των επαναστατών προς τους τεχνίτες, τους
σπουδαστές, ακόμα και προς τους ίδιους τους πολιτοφύλακες, ανα-
κήρυξη του Ναπολέοντος ως βασιλέως της Ιταλίας, η μοίρα των
Βασιλευόντων, ο αγαθός λαός της Τοσκάνης που είναι αφοσιω-
μένος εις τον νόμιμον άρχοντά του και, τέλος, ένας κατάλογος
των προσώπων «που έχουν εκδηλωθεί πιο ανοιχτά υπέρ του ανα-
τρεπτικού συστήματος, ημπορούν και πρέπει να θεωρούνται της
τάξεως των πλέον τολμηρών». Α π ό αυτούς οι Κορσικανοί ιδίως
«ανακράζουν γαλλιστί Ζήτω το Σύνταγμα, Ζήτω η Γαλλία και
διά να χλευάσουν ύστερα τους πολιτοφύλακας οιοποίοιτουςανα-
καλούν εις την τάξιν, και από τους οποίους και από τους συνεργούς
των επαναλαμβάνονται απολύτως αι επιγραφαί» κτλ. κτλ. και
τοέγγραφοκαταλήγει με τη διαβεβαίωση ότι ο λαός της Πίζας
«είναι εις τον ύψιστον βαθμόν αφοσιωμένος εις τον Μεγαλοπρεπή
άρχοντά μας» 1 .

μαρτυρία του Montanelli, που το 1830 ήταν φοιτητής στην Πίζα:

«Μετά τη γαλλική επανάσταση του '30 σημειώθηκε ανάλογη δράση
των φιλελευθέρων σε διάφορες πόλεις της Κεντρικής Ιταλίας.Mια
επανάσταση, σαν εκείνην που έγινε στη Modena και στη Μπολό-
νια τον Φεβρουάριο του '31, ετοιμαζόταν να ξεσπάσει το βράδυ
της Τσικνοπέμπτης του ίδιου έτους στο θέατρο della Pergola στη
Φλωρεντία με το αίτημα της παραχωρήσεως Συντάγματος από

1. Rapporto del Capitano Bargello di Pisa, Li 25 febbraio 1831.

Πιθανότατα η συνέχεια της ιστορίας βρίσκεται στη Φλωρεντία.
 τοναρχιδούκα. στησυνωμοσία ήταν αναμεμειγμένοι μερικοί υπο-
στηρικτές του Ναπολέοντος" αρχηγός θεωρείται ο Guglielmo Libri
που είχε επιστρέψει από το Παρίσι μετά το κίνημα των τριών ημε-
ρών και που είχε εκφράσει δημοσία θετικά σχόλια για τις φιλε-
λεύθερες προθέσεις του Λουδοβίκου-Φιλίππου. Το προετοιμαζόμενο
κίνημα ματαιώθηκε και ακολούθησαν οι συνηθισμένες αλυσσιδω-
τές κατηγορίες των αρχηγών εναντίον των οπαδών και των κατώ-
τερων οπαδών εναντίον των αρχηγών. Μετά ένα χρόνο ένα μέρος
των φιλελεύθερων Τοσκάνων στρατευόταν στη νέα αδελφότητα
πουονομάστηκε" L a Giovane Italia"» 1 .

Η ΕΚΦΟΡΑ

Η παλιότερη αναφορά στο όνομα του Αναστασίου Σάλτα βρί-

σκεται στο Κατάστιχο των Εισαγωγικών εξετάσεων: Saltas Ana-
stasio di Sira. —Lingua Latina e Retorica 25 Gennaio 1839,
Logica 25 Gennaio 1839, Geometria Aritmetica 6 Giugno
1839 2 . Σ ' ένα άλλο κατάστιχο, όπου περιγράφεται όλη η πορεία
των σπουδών καθενός φοιτητή, αναγράφεται πάλιτοόνοματου
Σάλτα: Saltas Anastasio di (λείπει) di Costantinopoli (;)—
Medicina— Anno primo 1838-39— Secondo 1839-40. στη στή-
λη των παρατηρήσεων σημειώνεται ότι έγινε δεκτός στο πρώτο
έτος «με παραγραφήν των απουσιών του (con abbuonamento
delle perdute rassegne) δι' Επιστολής της Γεν. Γραμματείας
του Κράτους της 1ης Φεβρουαρίου 1839». Έτσι ο Σάλτας κέρδισ

1. Memorie sul Italia..., ό.π., σ. 38. επίσης Niccolò Tommaseo, Diario

Intimo, ό.π., σ. 80: «στην Πίζα μια μικρή εξέγερση».
2. A.S.P., Università DI 195, Registro per gli esami d'ammissione
(1836-1845), No 521.
δισε το πρώτο έτος και παρακολούθησε κανονικά τα μαθήματα
απότονΦεβρουάριο ως το τέλος του ακαδημαϊκού έτους, όπως
φαίνεται στη στήλη δηλώσεων παρουσίας (rassegne). στη στήλη
παρουσιών του δευτέρου έτους δεν σημειώνεται τίποτε 1 .
Σ ' έναν φάκελο της σειράς Governatore, που περιέχει πάνω
από είκοσι έγγραφα, βρέθηκε η εξήγηση των απουσιών του Σάλτα:
«Πίζα 16 Φεβρουαρίου 1840.— Ο κάτωθι υπογεγραμμένος Ια-
τρός Alessandro Bianchi πιστοποιώ ότι ο Κύριος Αναστάσιος
Σάλτας, Έλλην υπήκοος, ήδη από πολλών μηνών πάσχων εν Πί-
ζη εκ στηθικού νοσήματος, την εσπέραν της 15ης του ως άνω
μηνός Φεβρουαρίου και ώραν 8, απήλθεν εις την αιώνιον ζωήν
και ήδη το πτώμα του αρχίζει να εμφανίζει δείγματα προϊούσης
σήψεως...» 2 Ε δ ώ τελειώνει η ιστορία του νεαρού φοιτητή από
τη Σύρα, που πέθανε στην Πίζα, και αρχίζει η περιπέτεια του
πτώματός του.
Οι συμφοιτητές και συμπατριώτες του, μερικοί ίσως και συγ-
κάτοικοι του, είχαν καλέσει εκείνο το πρωί τον γιατρό Bianchi.
Έπρεπεναφροντίσουν για την κηδεία και δεν υπήρχε ορθόδοξη
εκκλησία στην Πίζα. Οι Έλληνες της Τοσκάνης ενταφιάζονταν
τότε όλοι σχεδόν στο Λιβόρνο, στο «Κοινόν κοιμητηριον του Γέ-
νους». Οι συμφοιτητές του Σάλτα χρειάστηκε να κάμουν όλες τις
ετοιμασίες το ίδιο εκείνο πρωί: έπρεπε να συγκεντρωθούν, να συνεν-
νοηθούν, να βρουν χρήματα ίσως. Γιατί ήθελαν να γίνουν όλα
όπως πρέπει...
«Εξοχότατε.— Απελθόντος εις την αιώνιον ζωήν [...] του
Σχισματικού Έλληνος Σπουδαστού Αναστασίου Σάλτα, μοι υπε-
βλήθη, επικυρωμένη με ιατρικήν βεβαίωσιν, με την οποίαν επι-
στοποιείτο η σήψις του, μία επείγουσα αίτησις όπως δοθή άδεια
μεταφοράς του πτώματος την πρωίαν της 16ης εις Λιβόρνον.

1. A.S.P., Università, DI 73, Ruolo degli studenti col]'indicazione

dei loro studi, No 100.
2. A.S.P., Governatore, Affari Generali, Busta 161, a 1840, fascicolo
174. στον φάκελο αυτόν παραπέμπουν όλες οι υποσημειώσεις του κεφαλαίου.
Απήντησα αρνητικώς διακηρύσσων ότι μόνον μετά παρέλευσιν
24 ωρών από της ειρημένης ημέρας θα επετρέπετο μία τοιαύτη
μεταφορά...» και το πτώμα μένει ακόμα μια νύχτα άταφοκαι
ξημερώνει η 17η Φεβρουαρίου: «... Σήμερον την πρωίαν οι ομο-
εθνείς σπουδασταί του αποβιώσαντος παρουσιάσθηκαν εις εμέ κατ'
επανάληψιν με την παράκλησιν όπως τους επιτραπή να συνοδεύ-
σουν το φέρετρον με λαμπάδας έως έξω από την Porta αι Mare.
Τουςεδήλωσαότι δεν ήτο δυνατόν να τους το επιτρέψω κωλυό-
μενος εις τούτο από τας εν ισχύι διαταγάς, εις την πιστήν τήρησιν
τωνοποίωνηκυβέρνησις μας έχει προσφάτως επιστήσει την προ-
σοχήν, δεν παρέλειψα να τους επισημάνω την ευθύνην, την οποίαν
επρόκειτονααναλάβουναν τυχόν παρέβαινον αυτάς, και ενημέρωσα
περί της όλης υποθέσεως τον προϊστάμενον του Δικαστηρίου και
την υπ' αυτόν Αστυνομίαν...»
Φαίνεται ότι η επιτροπή παζάρεψε με τον αξιωματούχο (μάλ-
λον ήταν δ Κυβερνήτης) και κατέληξαν σε κάποιο συμβιβασμό:
να συνοδέψουν την άμαξα, μέσα στην οποία θα βρισκόταν το κλει-
στό φέρετρο με το πτώμα, χωρίς καμιά επισημότητα, σιωπηλοί,
χωρίς λαμπάδες. Κι όμως «ουδέν ετήρησαν εξ όσων είχον υπο-
σχεθεί». Αυτά που έκαμαν περιέχονται σε μια αναφορά του Αρ-
χηγού της Αστυνομίας, που ο Governatore την επισυνάπτει
στη δική του αναφορά προς τον Presidente del Buon Governo
μετοσχόλιο ότι «μία τοιαύτη συμπεριφορά είναι αξία παραδειγ-
ματικής τιμωρίας» και αναφέροντας ότι έχουν ήδη γίνει οι συνεν-
νοήσεις με τον Audirore και τον Προϊστάμενο του Δικαστηρίου
γιατονεντοπισμότωνπρωταιτίων 1 .
Ό σ ο κι αν προσπάθησε ο Governatoreνααπαλλαγεί απότις
ευθύνες, δεν κατόρθωσε να αποφύγει την επίπληξη: «...επίτου

1. Αναφορά ανυπόγραφη της 17ης Φεβρουαρίου 1840 προς τον Presi-

dente del Buon Governo. η αναφορά του αρχηγού της αστυνομίας δεν
βρέθηκε στον φάκελο. ο Governatore την έστειλε στη Φλωρεντία χωρίς
να κρατήσει αντίγραφο η, ίσως, είναι ένα από τα εντ
έγγραφατουφακέλου.
θέματος της μνημονευθείσης αξιοσεβάστου Υπηρεσιακής Επι-
στολής σας», θα του απαντήσει ο Πρόεδρος, «τολμώ να παρατη-
ρήσω ότι εν Φλωρεντία [...] δεν χορηγούνται άδειαι διά παρομοίας
αφροσύνας, ακόμα και όταν παρέχεται η διαβεβαίωσις ότι θα
διεξαχθούν χωρίς λαμπάδας...» στην ίδια απάντηση ο Πρόεδρος
χαρακτηρίζει την πράξη των Ελλήνων σπουδαστών «αυθαίρετον
καιαπαραδειγμάτιστοναφροσύνην»καισυνιστά να ξεκινήσουν
αμέσωςοισυνοπτικές διαδικασίες (processo economico)γιατην
ανακάλυψηκαιτηφυλάκιση «εκείνου η εκείνων,οιοποίοιθα
απεδεικνύετο κατά την πορείαν της ανακρίσεως ότι βαρύνονται
με κατηγορίαν σοβαροτέραν της απλής συνεργείας εις την υπόθε-
σιν...» 1 . και βέβαια ο Governatore «δεν θα βραδύνη ούτε λεπτόν»
να διαβιβάσει την εντολή του προέδρου προςτιςαστυνομικέςκαι
δικαστικές αρχές «με θερμήν εκκλησιν να επιληφθούν επειγόν-
τως...» 2 Η αστυνομία εξαπολύει τους πληροφοριοδότες της και,
απότηνεπομένη κιόλας, είναι σε θέση να ξέρει τί λέγεταιγιατην
υπόθεσηαπότουςφοιτητές —και όχι μόνοαπότουςΈλληνες— στο
καφενείο: «...ο σπουδαστής Palagi εδήλωσε μεγαλοφώνως εντός
του Caffè dell'Ussero ότι ήτο έτοιμος να αναλάβει την αρχηγίαν
της συγκεντρώσεως διά την εκφοράν του πτώματος του Σάλτα
ειςηνπερίπτωσιν ο Rigoli και οι άλλοι ήθελον εμμείνει εις την
απόφασίν των να αποσυρθούν εν όψει της κυβερνητικής απαγο-
ρεύσεως...» 3

το ζήτημα σοβαρό4. «Δεν πρόκειται περί απλής παραβάσεως των

1. Έγγραφο από την Presidenza del Buon Governo-Segreteria di Stato

προςτονGovernatore di Pisa της 18 Φεβρουαρίου 1840.
2. Έγγραφο από τον Governatore di Pisa προς τον Presidente del
Buon Governo της 20 Φεβρουαρίου 1840.
3. Έγγραφο ανυπόγραφο προς την Presidenza del Buon Governo της
21 Φεβρουαρίου 1840.
4. η σοβαρότητα που αποδίδεται στο γεγονός δεν οφείλεται σε δογμα-
τικούς λόγους. η ανοχή στο ζήτημα του δόγματος είναι κυρίαρχο χαρακτη-
ριστικό της πολιτικής στο κράτος της Τοσκάνης. Πρόκειται για παράβαση
κειμένων διατάξεων», γράφει στον Auditore της Πίζας, «αλλά
πρόκειται μάλλον περί μιας επισήμου, θρασυτάτης και κραυγα-
λέας περιφρονήσεως της ειδικής εκπεφρασμένης απαγορεύσεως,
της διατυπωθείσης ακριβώς διά την περίπτωσιν αυτήναπότην
ανωτέραν Τοπικήν Κυβερνητικήν Αρχήν. το θράσος των παρα-
βατών και η καταφανής πρόθεσίς των να μη στέργουνειςτηνανα-
γνώρισιν των νόμων και της εξουσίας εις το ζήτημα της παραβά-
σεως απαιτούν σθένος και ετοιμότητα εις την διαπραγμάτευσιν
και την απόφασιν περί της υποθέσεως...» Μετά από τέτοια εισα-
γωγή, θα περίμενε κανείς ότι ο πρόεδρος θα ζητούσε την κεφαλήν
τωνενόχων επίπινάκι. Το μόνο όμως που συνιστά είναιναμην
υιοθετηθεί στην ανακριτική διαδικασία ένα σύστημα, στο οποίο
θα μπορούσε να αποδοθεί ο χαρακτήρας της αντιδικίας μεταξύ των
κατηγορουμένων και της κυβερνήσεως και, αν είναι δυνατό, να
πειστούν οι πρωταίτιοι «να ενεργήσουν με μίανεκδήλωσινυπο-
ταγής, η οποία θα είναι δυνατόν να θεωρηθή ως στοιχείον ελα-
φρυντικόν μετά το διαπραχθέν έγκλημα». Ως προς τα πρόσωπα
των υποκινητών, ο πρόεδρος συμβουλεύει («δεν είναι όμως αύ-
ται ειμή απλαί υποδείξεις...») να κατευθυνθούν οι προσπάθειες
προςτονPalagi, τον Φωκά 1 , τον Rigoli (ανακαλώντας τον από
το Λιβόρνο) και «οποιονδήποτε άλλον ευρίσκετο εις την επισυμ-
βάσαν κατάστασιν...» 2
Αλλά οι αρχές της Πίζας είχαν προλάβει τον Πρόεδρο. Ήδη
την παραμονή της ημέρας, στην οποία εκείνος γράφει τις συστά-
σεις του, είχαν κάμει την προσπάθεια για «ενέργεια υποταγής».
Η σχετική αναφορά του Auditore διασταυρώθηκε, μάλλον, κά-
που στο δρόμο μεταξύ Πίζας και Φλωρεντίας, με τις «υποδείξεις»

νόμου, αλλά και συγκεκριμένης απαγορεύσεως. ο νόμος έχει σκοπό να

αποτρέψειτημετατροπή των εκφορών σε πολιτικές εκδηλώσεις.
1. Είναι ο Γεράσιμος Φωκάς του Νικολάου από την Κεφαλονιά. Βλ.
γι' αυτόν και στο κεφ. «η επέτειος».
2. Copia di Ministeriale dal Dipartimento del Buon Coverno all'
Auditore del Governo di Pisa της 22 Φεβρουαρίου 1840.
 του προέδρου: «Είμαι εις θέσιν να γνωρίζω ότι μία χειρονομία
καλής θελήσεως προς τους Έλληνας Σπουδαστάς επεχειρήθη
χθες με την εμπιστευτικήν προς αυτούς πρότασιν να μεριμνήσουν
όπως τερματισθή η γνωστή εκκρεμότης υποβάλλοντες εις την Κυ-
βέρνησιν μίαν δήλωσιν μετανοίας. Οι ρηθέντες σπουδασταί απή-
ντησαν ότι δεν θα εδέχοντο ποτέ να αμαυρώσουν το όνομά των
με μίαν πράξιν αθλιότητος. Αναφέρων εις την εξοχότητά σας
το νέον αυτό στοιχείον, δεν παύω να υποπτεύομαι ότι, κατά τα
αναμενόμενα,οιΈλληνεςσπουδασταί απεφάσισαν να στηριχθούν
ειςτοωςάνωειρημένον κόμμα...» 1

ετοιμάζονται να φύγουν για τις διακοπές: «Εντιμότατε κύριε

Πρόεδρε. Ο νεαρός Palagi παρουσιάσθη εις εμέ διάναμουανα-
κοινώση ότι είχε προσκληθεί για να περάση το διάστημα των
τωρινών διακοπών εις Φλωρεντίαν. Η πρόσκλησις αυτή είναι πι-
θανώς μία συνέχεια της άφρονος συμπεριφοράς,τηνοποίανεπέ-
δειξε προσφάτως ο ως άνω νέος εις το Caffè dell'Ussero προς

έδωσε πληροφορίας η αναφορά της υφ' Η μ ά ς αστυνομίας, η διαβι-

βασθείσα υπ' εμού εις την Υμετέραν Εξοχότητα την 22αν τρέ-
χοντος. Ενημέρωσα αμέσως περί της επικειμένης αναχωρήσεως
του Palagi τον Signor Auditore del Governo, ο οποίος απήντησε
ότι την εύρισκεν ενδεδειγμένην...» 2

1. Αναφορά ανυπόγραφη προς τον Presidente del Buon Governo της

21 Φεβρουαρίου 1840. το «ως άνω ειρημένον κόμμα» δεν έχει πουθενά «άνω»
αναφερθείκαιηδιατύπωση είναι συνθηματική, όπως και πολλές άλλες εκφρά-
σεις στη γλώσσα των εγγράφων τέτοιου είδους. Πρόκειται, όπως υποθέτω,
γιατηνGiovane Italia. στον ίδιο συνθηματικό τόνο είναι γραμμένη
σύντομη επιστολή του Προέδρου προς τον Governatore της 22 Φεβρουα-
ρίου, με την οποία τον ενημερώνει ότι απηύθυνε στον Auditore το υπό-
δειγμα της επιστολής που έπρεπε να στείλει «εις το Διακεκριμένον αυτό
πρόσωπον». Μάλλον το «πρόσωπον» είναι ο Έλληνας πρόξενος. Κανένα
υπόδειγμα επιστολής δεν υπάρχει στον φάκελο.
2. Εμπιστευτική ανυπόγραφη αναφορά προς την Presidenza del Buon
Governo της 24 Φεβρουαρίου 1840.
 Ο λόγος, για τον οποίο ο Auditore «την εύρισκεν ενδεδειγμέ-
νην», φαίνεται στο γράμμα του προς τον Πρόεδρο της 28 Φεβρουα-
ρίου, με το οποίο συνιστά να γίνει (στη Φλωρεντία) μια συμπλη-
ρωματική ανάκριση στον Palagi, «ο οποίος, μακράν των κρατου-
μένων συντρόφων του, θα είπη προφανέστατα άνευ δισταγμού
την αλήθειαν...» 1
Σιγά-σιγά, η αστυνομία συγκεντρώνει τα στοιχεία. δεν φαί-
νεται πουθενά αν «είπε την αλήθειαν» ο Palagi, αλλά στην Πίζα
οργιάζουν οι «έμπιστοι», ενώ οι ύποπτοι ως πρωταίτιοι φαίνεται
ότι έχουν διαταχθεί να μη βγουν από τα σπίτια τους και να μην
δέχονται κανέναν. Οι πληροφοριοδότες δίνουν στην αστυνομία
σημειώματα γεμάτα υπονοούμενα και αποσιωπητικά: «Εξοχότατε
Εντεταλμένε διά την υπόθεσιν Σάλτα. Ο Fallinucci, υπό περιορι-
σμόν κατ' οίκον, δεν είναι, ως θα όφειλε, μόνος. Ένας κάποιος
Γιάμαρις που είπε προ ολίγου "αν το σκάσει ο Fallinucci θα
μπλέξουμε χειρότερα" είχε μια συνομιλία με τον Fallinucci τον
ίδιο, αλλά δεν... ότι έχει κληθεί στο... έχω την τιμήν...» 2
Επιτέλους, στις 12 Μαρτίου, ολοκληρώνονται οι «συνοπτικές
διαδικασίες» και εκδίδεται η απόφαση: «επειδή εκ της ανακρί-
σεως κτλ κτλ. προέκυψε το συμπέρασμα ότι οι κατηγορούμενοι
Luciano Rigoli, Gaetano Fallinucci και Δημήτριος Μπαχώμης 3
ήσαν μεταξύ αυτών οι οποίοι, την 17ην Φεβρουαρίου, διεδραμάτισαν

1. Γράμμα ανυπόγραφο προς τον Presidente Bologna της 28 Φεβρουα-

ρίου 1840.
2. Σημείωμα προς τον Sign. Cav. Auditore, Pres. del Buon Governo
της 4 Μαρτίου 1840. Γιάμαρις δεν υπάρχει στους καταλόγους των φοιτητών
το 1840. η οικογένεια είναι ελληνική της παροικίας του Λιβόρνου (βλ.
Κ. Τριανταφύλλου, Κώδικες γάμων και βαπτίσεων της ελληνικής κοινότητας
του Λιβόρνου, Πάτρα 1986, σ. 30, 31). από την οικογένεια αυτή ο Πέτρος
Παύλος είναι φοιτητής στην Πίζα το 1848 και ο Αλέξανδρος το 1850-51.
3. Είναι ο Δημήτριος Μπαχώμης του Κωνσταντίνου από τη Ζάκυνθο.
Πήρε πτυχίο στις 7 Ιουλίου 1842. Βλ. και Ν. Τωμαδάκη, «Ναοίκαιθεσμοί...»,
ό.π., σ. 109: ο Κωνσταντίνος Ιω. Μπαχώμης πήρε υποτροφία από την
Ελλ. Κοινότητα του Λιβόρνου «να σπουδάζη επιστήμας εις Πίζαν» στις
14/26 Απριλίου 1800. Πρόκειται για τον πατέρα;
τισαν πρωτεύοντα ρόλον εις την εκτέλεσιν της μεγαλοπρεπούς
και τελετουργικής εκφοράς του Πτώματος του εκπνεύσαντος Νεα-
ρού Έλληνος σπουδαστού Αναστασίου Σάλτα. Και λαμβανομένου
υπ' όψιν ότι η πράξις των ως άνω κατηγορουμένων συνιστά παρά-
βασιν των διατάξεων του νόμου της 13ης Αυγούστου 1789 κτλ.
κτλ. αι οποίαι ορίζουν να τελούνται αι εν λόγω μεταφοραί ιδιω-
τικώς με μόνην την παρουσίαν του ιερέως και των μοναχών του
τάγματος και απαγορεύει εις τα άλλα πρόσωπα [...] να συγκεν-
τρώνονται [...] και να τελούν οιανδήποτε τελετήν [...] Διά τους
λόγους αυτούς το Διαμέρισμα [...] λαβόν υπ' όψιν την μείζονα ή
ελάσσονα συμμετοχήν εκάστου των ως άνω τριών κατηγορουμέ-
νων [..] θεωρεί ότι οι πρώτοι δύο, ονόματι Luciano Rigoli και
Gaetano Fallinucci είναι δυνατόν να αυτοτιμωρηθούνμετον
περιορισμόν, εις τον οποίον έχουν ήδη υποβληθεί εντός των αντι-
στοίχων κατοικιών των επί δεκαπέντε επιπλέον ημέρας [...] και
ο Δημήτριος Μπαχώμης, ως συνεργός, με τον αυτόν περιορισμόν
επί ημέρας δώδεκα. και εφόσον οι άλλοι, Ιωάννης Γεράσιμος
Φωκάς, Alessandro Barbi 1 και Ιωάννης Καλλίας 2 , οι οποίοι επί-
σης εκλήθησαν εις το Δικαστήριον, παρεδέχθησαν την συμμετο-
χήν των εις την εν λόγω μεταφοράν, θεωρεί το Διαμέρισμα ότι
οφείλουν να υποβληθούν εις ανάλογον αυστηρόν περιορισμόνμετην
απειλήν αυστηροτέρων ποινών, την οποίαν απειλήν το Διαμέρι-
σμα προτίθεται να εκφράση και εις τους άλλους κατηγορουμέ-
νους...» 3

σως να κοινοποιήση την ληφθείσαν απόφασιν προς όλους τους

1. Πρόκειται, υποθέτω, για τον Αλέξανδρο Βάλβη (Alessandro Barbi)

τουΙωάννουαπότηνΚωνσταντινούπολη. Σπούδασε στην Πίζα Ιατρική
απότο1838-42. Έγινε δεκτός στο πρώτο έτος με παραγραφή των απου-
σιών του (DI 73, No 99). δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα.
2. Είναι ο Ιωάννης Καλλίας του Μιχαήλ από την Αδριανούπολη. Πήρε
πτυχίο στις 11 Ιουλίου 1842.
3. Copia della Ministeriale del Buon Governo all'Auditore del
Governo di Pisa, 12 Μαρτίου 1840.
Βασιλικούς Αντιπροσώπους και αξιωματούχους του Διαμερίσμα-
τος διά να ενεργήσουν τα κατ' αυτούς και κατά τους Υφισταμέ-
νους των...» 1 Μέσα στις επόμενες ημέρες ένας-ένας οι αξιωμα-
τούχοι αναφέρουν ότι έλαβαν «την αξιότιμον Υμετέραν»: Α π ό
το Regio Tribunale της Pietrasanta, της Pontedera, του Lari,
του Vico Pisano, της Barga 2 .

«Κύριον Πρόεδρον της Χρηστής Κυβερνήσεως, Φλωρεντίαν, τη

16η Μαρτίου 1840. Επειδή ο Πρόξενος της Ελλάδος, ο οποίος
διαμένει εν Λιβόρνω, έχει ενεργήσει όπως του αποσταλή η Ανα-
φορά, η αφορώσα εις τον νεαρόν Έλληνα Αναστάσιον Σάλταν,
απελθόντα εις την άλλην ζωήν εν Πίζη τη 15η παρελθόντος
Φεβρουαρίου, ζητώ τας υποδείξεις της Υμετέρας Εξοχότητος
διά το προς αυτόν κείμενον, το οποίον Υμείς θα εθεωρείτε κατάλ-
ληλον όπως του δοθή...» 3 . Είναι το ενδιαφέρον του προξένου και
της ελληνικής κοινότητας; Ή μήπως έχουν φτάσει τα νέα στη
Σύρα;

1. Επιστολή ανυπόγραφη προς τον Presidente del Buon Governo της

13 Μαρτίου 1840.
2. Σύμφωνα με το διοικητικό καθεστώς που ισχύει το 1840, ο Gover-
natore της Πίζας ασκεί την εκτελεστική εξουσία ως ανώτατος εκπρόσωπος
τουΑρχιδούκαστηνεπαρχία.ηδικαιοδοσία του εκτείνεται στις γειτονι-
κές περιφέρειες του Vico Pisano, του Lari, της Pontedera, της Barga
καιτηςPietrasanta. τα όργανα που ασκούν τη δικαστικήεξουσίαστο
διαμέρισμα της Πίζας ήταν ο Auditore del Governo της Πίζας, ο Audi-
tore του Λιβόρνου και πλήθος άλλοι αξιωματούχοι σε μικρότερες πόλεις. Η
εξουσία των οργάνων αυτών ήταν περιορισμένη και ο ρόλος τους ήταν συμ-
βουλευτικός (αναλυτικότερα στο A.S.P., Estratto dal Vol. III della Guida
Generale degli Archivi di Stato Italiani, Roma 1981, σ. 662-663, 676-677,
680-681).
3. Έγγραφο ανυπόγραφο.
Αντί επιλόγου

Βιβλίον Ληξιαρχικών πράξεων και αποβιώσεων της εν Λι-

βόρνο) Ανατολικής Εκκλησίας της Αγίας Τριάδος, πράξις 417,
1840 6/18 Φεβρουαρίου, ο εκ της νήσου Τήνου Αναστάσιος υιός
τουεκΚυδωνιών της Ασίας Αντονίου Σάλτα μαθητεύων εν πίζα,
ων κατά την ηλικίαν χρόνων 19, απέθανεν κατά την 3/15 του
αυτού και μετακομισθείς εις Λιβόρνον ετάφη εν τω κοινώ νεοοικο-
δομουμένω κοιμητηρίω του Γένους παρ' εμού Ευγενίου Καΐρη 1 .

Η ΕΠΕΤΕΙΟΣ

Η αστυνομία της Πίζας έλπιζε ίσως ότι, μετά την υπόθεση

της κηδείας του Σάλτα, τις ανακρίσεις, τον εγκλεισμό, τις απει-
λές, θα ησύχαζαν κάπως οι Έλληνες. Ήταν όμως κιόλας μέσα
Μαρτίου και πλησίαζε η ημέρα της εθνικής εορτής. Οι φοιτητές
της Πίζας τη γιόρταζαν πάντα με λαμπρότητα 2 κι η αστυνομία
έπαιρνε κάθε φορά διαταγή να παρακολουθεί τις εκδηλώσεις. Αλ-
λά το 1840 τα πράγματα ήταν για την αστυνομία χειρότερα παρά
ποτέ: ο εορτασμός της επετείου είχε τόση διάρκεια και πήρε τέτοιες

1. Το βιβλίο περιλαμβάνει τους θανάτους από το 1761-1900. Ένα μέ-

ρος του υπάρχει και σε γαλλική μετάφραση. το συμβουλεύτηκα στο Ελλη-
νικό Ινστιτούτο της Βενετίας.
2. Βλ. Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Αυτοβιογραφία συντεθείσα..., ό.π.,
σ. 23-24: «Κατά την 25 Μαρτίου επανηγυρίζομεν όλοι οι φοιτηταί Έλληνες
μετά πολλής λαμπρότητος και μετά μεγάλου ενθουσιασμού την ένδοξον μνή-
μην της εθνικής μας παλιγγενεσίας. Εν τω μέσω δε της εθνικής χαράς[...]
τινές εξ ημών των Επτανησίων, αναμετρώντες την πολιτικήν μας κατά-
στασιν [...] υπεσχόμεθα συναλλήλοις ν' αγωνισθώμεν μετά την επάνοδόν
μας προς την μετ' εκείνης ένωσίν μας». Κι αλήθεια, «τινές εξ αυτών» (κι
όχι λίγοι; τήρησαν την υπόσχεσή τους.
τοιες μορφές, ώστε απασχόλησε τις αρχές του Μ. Δουκάτου από
τον Μάρτιο ώς τον Οκτώβριο.

σει χωρίς επεισόδια. Ο Governatore Humbourg θυμίζει στον

Pr. del Buon Governo ότι έγινε μόνο ένα συμπόσιο «εις το οποίον
προσέδωσε έτι μεγαλυτέραν ευθυμίαν η ορχήστρα». δεν σημειώ-
θηκε «καμιά απρέπεια». Τραγούδια μόνο πατριωτικά κι ένα μι-
κρό κλαδάκι δάφνης στη μπουτονιέρα από το πρωί. Αυτό το χρό-
νο όμως έχει κάθε λόγο να ανησυχεί. Μαθαίνει ότι οι Έλληνες
ετοιμάζουν τη γιορτή τους για τις 3 Απριλίου. Ίσως μαντεύει
ότιηημερομηνίααυτήσυμπίπτει με την εκπνοή του κατ' οίκον
περιορισμού των πρωταιτίων της εκφοράς και προνοεί: «θα επρό-
τεινα» γράφει στον Πρόεδρο, «όπως μεριμνήσωμεν μέσω των αρ-
μοδίων διαύλων ώστε να ειδοποιηθή ο Φωκάς, ο Καμπίσης 1 και
άλλοι δύο τρεις Νεαροί Έλληνες, οι οποίοι διαθέτουν επιρροήν
και κύρος μεταξύ των συντρόφων των, ότι η Τοπική Κυβέρνησις
εμπιστεύεται εις την σύννομον και εύτακτον συμπεριφοράν των
και ότι, εις περίπτωσιν καταχρήσεως της εμπιστοσύνης αυτής,
δενθαηδύναντοειμή να καταλογίσουν εις εαυτούς τας ευθύνας
διά τα παραδειγματικά μέτρα, τα οποία ανυπερθέτως θα ελαμ-
βάνοντο εις βάρος των...» Πρέπει επίσης να απαγορευτεί ρητά η
συμμετοχή Ιταλών στο γεύμα των Ελλήνων, και ιδίως του Rigoli
καιτουFallinucci, και για όλα αυτά χρειάζεται ναεπαγρυπνείο
Auditore, ο Προϊστάμενος του Δικαστηρίου και η αστυνομία 2.
Δύο μέρες μετά την αποστολή της αναφοράς του,οGovernatore

1. Είναι ο Γεράσιμος Καμπίσης του Ιωάννου από την Κεφαλονιά. Έδω-

σε εισαγωγικές εξετάσεις τον Ιούνιο του 1838 (D I 195, Registro per gli
esami d'ammissione 1836-1845, No 317). Παρακολούθησε μαθήματα Δη-
μοσίου Δικαίου τα ακ. έτη 1837-38 και 1838-39 (D I 72, Ruolo degli
scolari..., No 965). δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα.
2. A.S.P., Governatore, Affari Generali, No 162, a. 1840, fascicolo
286. Επιστολή του Governatore Humbourg στον Presidente Bologna,
24 Μαρτίου 1840.
tore έχει λάβει την έγκριση των προτάσεών του και τις διαβιβάζει
στον Auditore για τα περαιτέρω 1 .

τικές εκδοχές—πραγματικό μάθημα για την αξιοπιστία των ντο-

κουμέντων. Η πρώτη σχετική μαρτυρία προέρχεται από τον αστυ-
νομικό που είχε αναλάβει να παρακολουθεί έξω από την πόρτα
ηκαιμέσα στην αίθουσα: «το γεύμα των Ελλήνων, το προορι-
σμένον διά τον επίσημον εορτασμόν της επετείου της απελευθε-
ρώσεώς των, ετερματίσθη κατά ώρα 8 1/4 χωρίς να επισυμβή,
ωςμουανέφερεμόλις ο εντεταλμένος της Αστυνομίας, ουδέν επει-
σόδιον, το οποίον θα εκίνει επί τούτω την προσοχήν της Κυβερ-
νήσεως. Μόνον δύο από τους ομοτραπέζους μετεφέρθησανειςτας
αντιστοίχους κατοικίας των επειδή τους εζάλισε το κρασί» 2 .
Η δεύτερη μαρτυρία φαίνεται ότι επίσης είναι γραμμένη αμέ-
σως μετά το γεύμα, αλλά διαβιβάζεται στον Πρόεδρο της Χρη-
στής Κυβερνήσεως τον Αύγουστο. Ο λόγος είναι ότιεκείνητη
στιγμή, όπως θα δούμε, οι αρχές έχουν λόγους ν' ανησυχούν σο-
βαρότερα για τη δράση των Ελλήνων. Η αναφορά είναι χαρα-
κτηριστική του τρόπου, με τον οποίο «βλέπει»τηνεκδήλωσηο
Ispettore της Αστυνομίας: «επί τη επετείω της αναγεννήσεως
της Ελλάδος έλαβε χώραν κατά την ημέραν της 6ης Απριλίου
ειςτοεστιατόριονBuon Gusto ένα λαμπρότατον γεύμα, εις
τοοποίονπαρευρέθησαν οι ειρημένοι Έλληνες Σπουδασταί, ένθα
εξετελέσθησαν ποικίλα μουσικά κομμάτια κατά το διάστημα του
ωςάνωγεύματος. Κατά την διάρκειαν του γεύματος αυτού εγέ-
νοντο υπό των Ελλήνων προπόσεις εις υγείαν του βασιλέως Ό θ ω -
νος και της βασιλίσσης και εις υγείαν του Αρχιδουκός της Το-
σκάνης, αλλά δεν υπήρξαν [δυσανάγνωστο] και επανειλημμέναι
κραυγαί " Α μ ή ν Αμήν", διά των οποίων ημπορεί να εικάση κα-

1. στο ίδιο. Επιστολή του Governatore προς τον Auditore της 26

Μαρτίου 1840.
2. στο ίδιο. Αναφορά ανυπόγραφη προς τον Auditore del Governo di
Pisa της 6 Απριλίου 1840.
κανείς ότι κατεφέροντο υβριστικώς εναντίον του Duglas 1 , του Λού-
ζη 2 και άλλων προσωπικοτήτων χωρίς να προκαλούν ούτε [δυσα-
νάγνωστο] αλλά μερικοί Έλληνες πολίται ανήρχοντο επί των
καθισμάτων με τας χείρας υψωμένας προς τον ουρανόν ως εάν
εξέφεροναράςεναντίοντωνπροειρημένων προσωπικοτήτων. Τερ-
ματισθέντος του γεύματος όλοι ανήλθον επί των καθισμάτων και
επί της τραπέζης αμιλλώμενοι μεταξύ των ποίος θα παραλ
τηνελληνικήν σημαίαν, η οποία ήτο ανηρτημένη εις υψηλόν ση
μείον υπεράνω της τραπέζης [δυσανάγνωστο] και, κατά την εκτέ-
λεσιν τούτου, έθραυσαν κατά την διαμάχην ένα κομμάτι του κρυ-
στάλλινου πολυελαίου, ο οποίος υπήρχε εις την αίθουσαν». Στο
έγγραφο επισυνάπτεται ένας κατάλογος των Ελλήνων «που φοι-
τούν στην Πίζα τώρα», δηλαδή τη στιγμή που διαβιβάζεται η
αναφοράστονΠρόεδρο: «Μάρκος Τσιμάρας, Γεώργιος Καβαδίας,
Ιωάννης Φρυδάς, Αντώνιος Νομικός, Λουκάς Σακελαρίδης, Αν-
δρέας Αντωνόπουλος, Νικολάκης Κλαδάς, Ραφαήλ Στέλιος, Δη-
μήτριος Κοντολέος, Σωτήριος Χρυσανθόπουλος, Ιωάννης Ίγ-
γλέσης, Ricardo Stivens, Γεράσιμος Λιβαδάς και Γεράσιμος
Φωκάς που είναι τώρα στα Bagni di S. Giuliano» 3 .

1. H. Douglas. Ύπατος Αρμοστής των Ιονίων νήσων από το 1833

ωςτο1841.
2. Νικόλαος Λούζης, πολιτευτής από την Κεφαλονιά (1812 -1882).
3. A.S.P., ό.π., ανυπόγραφη απόρρητη αναφορά προς τον Pr. del Β.
Governo της 4 Αυγούστου 1840. Όλοι οι σπουδαστές της λίστας αυτής
βρίσκονται στους καταλόγους είτε ως πτυχιούχοι είτεόχι,εκτόςαπότον
Ricardo Stivens. στο βιβλίο αποβιώσεων της Αγίας Τριάδας του Λιβόρ-
νου υπάρχουν πολλοί Stivens, αρα η οικογένεια ήταν της παροικίας. τα
Bagni di S. Giuliano είναι οικισμός σε ειδυλλιακό τοπίο πολύ κοντά στην
Πίζα, στο δρόμο προς τη Λούκα, όπου βρίσκονταν στην αρχαιότητα περί-
φημες ρωμαϊκές θέρμες. Αντίγραφο της αναφοράς αυτής υπάρχει στο A.S.F.,
Buon Governo Segreto, a. 1840, filza 20, No 141. Επιγράφεται «Pisa,
Rapporto dell'Ispettore di Polizia. Per il Governatore...» την ανα-
φορά του αστυνομικού έχει διαβιβάσει ο Governatore προς τον Πρόεδρο με
τη διαβεβαίωση ότι θα επιτηρούνται αυστηρά και οι 14 ελληνες σπουδαστές
και όλοι οι άλλοι που θα έφθαναν στην πόλη για το επόμενο ακαδημαϊκό έτος.
 Η τρίτη περιγραφή του γεύματος είναι γραμμένη ελληνικά,
τυπώθηκε παράνομα, και κυκλοφόρησε με τη μορφή προκήρυξης.
Είναι αυτή ακριβώς που προξένησε την αναζωπύρωση του κυβερ-
νητικού ενδιαφέροντος και κίνησε μια ατελεύτητη σειρά από έρευ-
νες για την ανακάλυψη των συντακτών της και του τυπογραφείου,
όπου είχε τυπωθεί.

ΠροςτουςΦιλέλληνας !

Λαμπρά τωόντι και πάντη χαρμόσυνος πρέπει να νομίζεται και

ημέρας εκείνης εις την οποίαν οι Έλληνες κατετύναξαν τον τυραν-

νικόν ζυγόν και επομένως ήρχησαν να αναπνέουν τον αέρα της ανεξαρ-
τησίας, και ελευθερίας των. Η Ελλάς βέβαια, πλήρης ενθουσια-
σμού λαμπρώς εορτάζει την πολυθρήλλυτον εκείνην ημέραν του Ευαγ-
γελισμού. Αν όμως τις έστρεφε την προσοχήντου και εις ξένην γην,
ήθελε θαυμάσει, ότι και οι σπουδασταί Έλληνες του Πανεπιστημίου

ανάμνησινεκείνηςτηςτόσον επιθυμητής ημέρας, και τέλος πάντων

νέους Έλληνας), εστάθη λαμπρότατον και πολυτελέστατον, άκρα ευτα-

ξία και αγαλλίασις υπήρχε μεταξύ των συμποτών: μόλις ήρχισε το
συμπόσιον όλοι ομοφώνως έπιαν εις την υγιείαν και ευδαιμονίαν του
ΏθονοςκαιτηςΒασιλίσσης κατ' εξακολούθησιν δε με μέγα ενθουσια-
σμόν εις εκείνην των ζώντων Αρχιστρατήγων και Στρατηγών Ελ-
λήνων, και προς ανάμνησιν των αποθανόντων διά την Ελευθερίαν

ληνος,
Το »παντελής εξολόθρευσις του μεγάλου Αρμοστού της Επτα-
νήσου Τυράννου Δούγλας «όλοι οι συμπώται σηκοθέντες από τας θέ-
σεις των με τας χείρας προς τον ουρανόνυψωμέναςεφώναξαν«το
Παντελής εξολόθρευσις του Τυράννου, εξολόθρευσις, Είθε! Είθε!
Άλλος τις υψωθείς επροσκάλεσε τους νέους Έλλινας να επιθυμή-
σουν την εξολόθρευσιν της Βουλής, κατ' εξοχήν δε του Βουλευτού
 Κυρίου Γερασίμου Λούζη, και όλοι με παρόμοιονενθουσιασμόνεφώ-
ναξαν το »εξολόθρευσις, εξολόθρευσις.
Είθε! Είθε! Αδελφοί εφώναξεν άλλοςτις, να εισακουσθούν αι φω-
ναί μας και διά την εξολόθρευσιν του Τυραννίσκου Κώμητος Δημη-
τρίου Δελα Δέτζημα. και όλοι επανάλαβαν ομοφόνως το Είθε ! Είθε !

ΑννίνουόλοιτουςεφώναξαντοΖήτω ! Ζήτω !
Είθε! Λοιπόν φωνάζω και εγώ να εισακουσθούν αι κατάραι τας
οποίαςοιφίλοιμου επρόσφεραν εις τους Τυράννους και αναξίους
πολίτας, κατάραι αίτινες δεν επήγαζον παρά από μόνον αίσθημα φιλο-
πατριωτισμού νέων Ελλήνων, οι οποίοι ηξεύρουν καλώς ναανταμοί-
βουν τας πράξεις των Τυράννων και των αναξίων πολιτών, και εξ
άλλου μέρους, να προσφέρουν τας δάφνας των αξίων και ελευθέρων
ανδρών.

τω ! Ζήτω ! (Brindisi) ετελείωσε με το να ασπασθούν όλοι την ελ-

ληνικήν Σημαίαν, φωνάζοντες ομοφόνως, Ζήτω ελλάς, Ζήτω Ώθων,
Ζήτω ελευθερία ! η μουσική δε ψάλλουσα το »Καρτερείτε φίλοι

Λιβούρνον τη 27 Μαρτίου 18401

1. Archivio Stato Firenze, Buon Governo Segreto, a. 1840, filza

20, No 141. στον ίδιο φάκελλο υπάρχει μετάφραση της προκήρυξης στα
ιταλικά (copia della lettera tradotta dal Greco). για τον στίχο του τέλους
υπάρχει στη μετάφραση υποσημείωση στα αγγλικά: «a celebrated old patrio-
tic song». τα ιταλικά της μετάφρασης είναι πολύ καλύτερα από τα ελληνικά
πρωτοτύπου, που είναι τόσο περίεργα, ώστε αδύνατο να έχουν γραφτεί
Κανείς Έλληνας, εγγράμματος η αγράμματος, δεν θα έλεγε
«Ζήτω Ελλάς» ούτε είναι δυνατό οι φοιτητές στο γεύμα να φώναζαν «Εξο-
λόθρευσις!» Φράσεις όπως «έφερον τας δάφνας», «να προσφέρουν τας δά-
φνας», «άλλος τις υψωθείς», «αίσθημα Φιλοπατριωτισμού», «εξ άλλου μέ-
ρους» κ.ά.π. δεν είναι ελληνικές, αλλά κακομεταφρασμένες ιταλικές. Δύο
εκδοχές υπάρχουν: η ότι το θεωρούμενο ως πρωτότυπο κείμενο πρωτογρά-
φτηκε στα ιταλικά και μεταφράστηκε από κάποιον Ιταλό που ήξερε λίγα
ελληνικά (βλ. και το «brindisi» σε παρένθεση, με το οποίο κακομεταφράζει
«Ζήτω») ή ότι γράφτηκε από Έλληνα της παροικίας, και μάλιστα νεα-
ρόν, που οι γονείς του τον έχουν στείλει να ξανακερδίσει τα χαμένα ελληνι-
κά του στο σχολείο της κοινότητας. Από όλο το κείμενο εξάλλου φαίνεται
καθαρά ότι ο συντάκτης του δεν είναι ένας από τους ομοτράπεζους, αλλά
 Αγνωστο πως έπεσε το κείμενο αυτό στα χέρια της αστυνο-
μίας. στον Presidente del Buon Governo το στέλνει το Υπουρ-
γείο Εξωτερικών κι αυτός το διαβιβάζει αμέσως, μαζίμετις
σχετικές οδηγίες προς τους Governatori της Πίζας και του Λι-
βόρνου: «Διαβιβάζων εις τας αξιοσεβάστους χείρας της Υ.Ε. μίαν
διακοίνωσιν (Nota) αφορώσαν πολιτικάς ραδιουργίας, εις τας
οποίαςεπιδίδονταιειδικώς οι Έλληνες υπήκοοι, παρακαλώ την
Ευγενίαν σας να διατάξη αρμοδίως όπως διεξαχθώσιν εις την πό-
λιν σας μετά πάσης προσοχής ανακρίσεις εν σχέσει μετηνως

γελία προέρχεται από τα Επτάνησα: «Πληροφορίαι προερχόμεναι

εκτουΕξωτερικού, από διαφόρους πηγάς, παρέχουν βάσιμα στοι-
χεία όπως υποπτευθώμεν ότι, μεταξύ των σπουδαστών (ειδικό-
τερα των ξένων), οι οποίοι φοιτούν εις το Πανεπιστήμιον της
Πίζας, υπάρχουν ουκ ολίγοι οργανωμένοι εις μυστικάς εταιρείας
και ότι μεθοδεύουν επαναστατικάς δημοσιεύσεις και άλλας ρα-
διουργίας. Ειδικότερον οι Έλληνες υπήκοοι φέρονται ως οργα-
νωμένοι εις την μυστικήν εταιρείαν Giovine Italia και ως προτι-
θέμενοι να τυπώσουν λιβέλους και άρθρα εναντίον του Ισχύοντος
εις τας Ιονίους νήσους Κυβερνητικού συστήματος με σκοπόν να
διεγείρουν την δυσαρέσκειαν εις τας ως άνω νήσους. Η συνημ-
μένη επιστολή εις ελληνικήν γλώσσαν (της οποίας σας εσωκλείω

κάποιος φίλος που τώρα, τη στιγμή που γράφει, ανακράζει κι αυτός «είθε!».
Πρόβλημα τέλος είναι και η ημερομηνία της προκηρύξεως. «Λιβούρνον, τη
27 Μαρτίου...» η αστυνομία κατέληξε αργότερα στο συμπέρασμαότιη
λέξη Λιβούρνον γράφτηκε για να παραπλανήσει τις αρχές. Όσο για τη δια-
φορά της ημερομηνίας (κατά τα έγγραφα της αστυνομίας το γεύμαέγινεστις
6 Απριλίου), οφείλεται στη διαφορά του παλαιού από το νέο ημερολόγιο.
1. A.S.F., Buon Governo Segreto, a 1840, filza 20, No 141. «Άκρως
απόρρητος»επιστολήτουPresidente del Buon Governo προς τους Go-
vernatori di Livorno e Pisa της 1 Αυγούστου 1840. Tο ίδιο ακριβώς έγ-
γραφο βρίσκεται στο A.S.P., Governatore, Affari Generali, No 167, a.
1840, n. 789, αλλά με ημερομηνία 3 Αυγούστου.
 καιτηνιταλικήν μετάφρασιν) διαβεβαιώνει ότι έχει τυπωθεί εν
Λιβόρνω [...] το γεγονός αυτό [...] φαίνεται ότι είναι εύκολον
ναεπαληθευθή,επειδήδενείναι δυνατόν να υπάρχουν εν Λιβόρνω
πολλά τυπογραφεία ικανά να τυπώσουν εις αυτό το ξένον ιδίωμα.
θα είναι συνεπώς σκόπιμον να διεξαχθούν εν προκειμένη λεπτο-
μερείς έρευναι [...] και να καθιερωθή ειδική παρακολούθησις των
Νέων (ειδικά των ξένων), των διαμενόντων εν Πίζη διά λόγους
σπουδών»1.

ρούν τί απέδωσαν οι ανακρίσεις στην Πίζα. Υπάρχουν όμως δύο

μακροσκελέστατες αναφορές από το Λιβόρνο,μετιςοποίεςοι
κομισάριοι των δύο περιφερειών της πόλης προσπαθούν —και μάλ-
λον κατορθώνουν— να πείσουν την Κυβέρνηση ότι η προκήρυξη
δεν τυπώθηκε στην πόλη τους. ο κομισάριος του San Marco
δηλώνει ότι έκαμε όλες τις αναγκαίες ανακρίσεις και κινητοποίησε
τους «έμπιστους του» για να συγκεντρώσουν πληροφορίες. «Κατά
τας πληροφορίας του» λοιπόν μόνο δύο τυπογράφοι τυπώνουν ελ-
ληνικά στο Λιβόρνο: ο Giuglio Sardi και κάποιος νεαρός Pro-
schiniti (Προσκυνήτης;) από τα Επτάνησα, που έχει το παρα-
τσούκλι Giabaltone η Barbalta. Tον Sardi τον θεωρεί εκτός πά-
σης υποψίας 2 . Όσο για τον Προσκυνήτη, «θα ηδύνατο να κινηθή
ηυποψίαότι ούτος προέβη εις την εκτύπωσιν εκείνου του κειμέ-
νου η επειδή δεν εγνώριζε την σημασίαντηςενεργείαςήεπειδή
εγοητεύθη από χιμαιρικάς υποσχέσεις εκ μέρους των ομοεθνών
του σπουδαστών του Πανεπιστημίου της Πίζης, εις το οποίον
καιοίδιος εφοίτησε...» Αλλά ο Προσκυνήτηςέλειπεαπότον
ΑπρίλιοστηνAncona. για να γίνουν ανακρίσεις προς την κατεύ-
θυνση αυτή, έπρεπε να τον περιμένουν να γυρίσει και, εξάλλου,

1. A.S.F., ό.π., Έγγραφο Dal Dip/to degli Affari Esteri Li 30 Luglio

1840 και (το ίδιο έγγραφο) στο A.S.P., ό.π. Ασφαλώς ένα όμοιο θα βρί-
σκεται στα Κρατικά Αρχεία του Λιβόρνου.
2. με υποτροφία Sardi στέλνεται για να σπουδάσει στην Πίζα ο Έκτωρ
Γιαννέλης (βλ. εδώ κεφ. «Πιστοποιητικά για την εισδοχή»).
αρμόδιος δεν ήταν αυτός, αλλά ο άλλος κομισάριος, γιατί ο Προ-
σκυνήτης δεν κατοικούσε στην περιφέρειά του... 1

της δεν είναι στη δικαιοδοσία του γιατί μετακόμισε τον Σεπτέμ-
βριο του 1839 στην οδό Cappotai και ύστερα στην οδό Del
Giardino και επομένως αρμόδιος για την έρευνα είναι ο κομισά-
ριος του San Marco. Παρόλ' αυτά ο κομισάριος του S. Leopoldo
έδειξε μεγάλη προθυμία και έκαμε εξονυχιστικές έρευνες,μετους
«έμπιστους» του κι αυτός, και στο τέλος πείστηκε απολύτως ότι ο
Προσκυνήτης δεν ήταν ένοχος: «Ούτος είναι άνθρωπος μη νοή-
μων και ελαφρόμυαλος, πάμπτωχος και χωρίς κανένα εισόδημα.
Τα πρώτα έτη, κατά τα οποία ούτος ενεφανίσθη εις την πόλιν μας,
επρομηθεύθη, με την συνδρομήν μερικών ομοεθνών του, ένα πιε-
στήριον με στοιχεία ελληνικά και με αυτό ετύπωσε φυλλάδιον με
τίτλον calendario perpetuo και εσχεδίαζε να τυπώση ένα άλλο
έργον με τίτλον metodo d'imparare tutte le lingue [...] και

σθαι χωρίς κίνδυνον ζημίας, χωρίς κεφάλαια και με βέβαιον κέρ-

δος...» Αλλά το μόνο που μπόρεσε να εκδώσει ο Προσκυνήτης
ήταν κάποια διαφημιστικά φυλλάδια για τα έργα αυτά. Δεν είχε
χρήματα ούτε για να ζήσει και αναγκάστηκε να δανειστεί 400
λίρες από κάποιον Carlo Pontonier που πουλούσε τυπογραφικά
στοιχεία. δεν μπόρεσε να εξοφλήσει το χρέος του κι ο Pontonier
του κράτησε το πιεστήριο. «Εκτός από το αναμφισβήτητον γεγο-
νός ότι ο Προσκυνήτης, κατά την εποχήν κατά την οποίαν ετυ-
πώθη η ρηθείσα επιστολή, δεν κατείχε ούτε το ιδικόν του ούτε
άλλο πιεστήριον, υπάρχει και ένας άλλος λόγος που τον αποκλείει,
ότι τα τυπογραφικά στοιχεία, τα οποία αυτός διέθετε δεν ήσαν

1. A.S.F., ό.π., αναφορά του Commissario di San Marco προς Sor

Consiglier di Stato General Maggiore Governatore Civile e Militare di
Livorno, Livorno 26 Αυγούστου 1840. η αναφορά του κομισάριου αυτού,
καθώς και εκείνου της περιφέρειας του S. Leopoldo, διαβιβάστηκαν στον
Pr. di Buon Governo από τον Governatore του Λιβόρνου με απόρρητο
έγγραφοτης4 Οκτωβρίου 1840, στο οποίο συνοψίζεται το περιεχόμενό τους.
όμοια προς εκείνα διά των οποίων ετυπώθη η επιστολή, σύμφωνα
με όσα ηδυνήθην να διαπιστώσω με την κατάλληλον παραβολήν».
Αλλά και οι άλλοι τυπογράφοι που τύπωναν ελληνικά στο Λι-
βόρνο, ο Pozzolini, ο Sardi και ο Ottolengi, είχαν όλοι τα ίδια
τυπογραφικά στοιχεία, αγορασμένα από τον Portonier«καιως
εκ τούτου απεκλείσθη ότι η εν λόγωεκτύπωσιςεξήλθεναπότα
πιεστήριά των».
Κατά καλή τύχη του κομισάριου βρέθηκε ένας Έλληνας «κα-
λής πίστεως» που του έδωσε τη λύση του μυστηρίου: αυτή η επι-
στολή είναι πολύ καθαρά τυπωμένη και, αφού δεν βγήκεαπότο
πιεστήριο του Rossini από την Πίζα (μήπως Rosini;), είναι βέ-
βαιο ότι έχει τυπωθεί στην Αθήνα, «όπου υπάρχει ελευθεροτυ-
πία και όπου εμφανίζονται ακόμα και πολιτικά φυλλάδια, επι-
δείξαςεις εμέ εν προκειμένη εκείνο το οποίον εγώ θεωρώ σκό-
πιμον να εναποθέσω εις τας αξιοτίμους χείρας της Υ.Ε.καιτο
οποίον τιτλοφορείται II regno del Progresso» 1 .
Ο Έλληνας δεν αναφέρεται ως fiducciario (=έμπιστος,

1. Πράγματι το «εναπέθεσε» και ως τώρα βρίσκεταιστοA.S.F.,ό.π.

Είναι ένα αντίτυπο του βιβλίου-φυλλαδίου Η βασιλεία της Προόδου (έκ-
δοσις δευτέρα), αρ. 1, έτος δ' της Προόδου (1839) τη 12 αριστείδους (Ια-
νουαρ:) εν Αθήναις. για το βιβλίο αυτό βλ. Κ. Λάππα, «Η "Πρόοδος"
του Σοφιανόπουλου», Ερανιστής 16 (1980). τα στοιχεία με τα οποία έχει τυ-
πωθεί η σ. 82 του φυλλαδίου μοιάζουν με αυτά της επιστολής «προς τους Φι-
λέλληνας», ενώ το κυρίως κείμενο είναι τυπωμένο με διαφορετικούς χαρακτή-
ρες. Περιέργως όμως, ακριβώς στη σ. 82, είναι σημειωμένες με το χέρι οι
λέξεις «Stamperia di Eugenio Pozzolini». Ίσως ο αστυνομικός, που προ-
φανώς δεν διάβασε το βιβλίο αφού δεν καταλάβαινε τη γλώσσα,δενπρόσεξε
τη σημείωση. Είναι εξάλλου πιθανό η σημείωση να μην δηλώνει το τυπο-
γραφείο, όπου στοιχειοθετήθηκε η σελίδα, αλλά το κατάστημα, στο οποίο
πουλιόταν το βιβλιαράκι, αφού εκείνη την εποχή τα τυπογραφεία —τουλά-
χιστον της Πίζας— διέθεταν και βιβλιοπωλεία. Πρέπει πάντως να σημειωθεί
ότιοPozzolini ακριβώς είναι ο τυπογράφος που τύπωσε μυστικά το πατριω-
τικό ποίημα του Ανδρέα Ρηγόπουλου (βλ. εδώ, σ. 106) το τυπογραφείο
του Rosini στην Πίζα, που αναφέρεται στην αναφορά, ήταν το καλύτερο
της Τοσκάνης: ο Rosini (βλ. εδώ, σ. 39) είχε προμηθευτεί από το Παρίσι
χαρακτήρες του Firmin Didot και έκανε κομψές εκδόσεις σε στερεοτυπία.
σπιούνος). Ενδεχομένως δεν ήταν παρά ένας πατριώτης που προ-
σπάθησε να καλύψει τους σπουδαστές της Πίζας, ίσως και άλλους
Λιβορνέζους πατριώτες. και το κατόρθωσε, επειδή η πρόθεσή του
συνέπιπτε με την πρόθεση των δύο κομισάριων και του Κυβερνή-
τη του Λιβόρνου, που επίσης ήθελαννααπομακρύνουναπότην
πόλη τους τις υποψίες για να απαλλαγούν και οι ίδιοιαπότις
ευθύνες: « Η υπόθεση αυτή [του Λιβορνέζου Έλληνα] μου φαί-
νεται εύλογη, εφόσον μάλιστα δεν υπάρχουν εν Λιβόρνω ελληνικαί
οικογένειαι έχουσαι νεαρούς σπουδαστάς εν Πίζη και ο μόνος ο
οποίος παρηκολούθησε Νομικάς σπουδάς εις το Πανεπιστήμιον
εκείνοέωςτοπαρελθόν έτος, ο Δόκτωρ Ευστάθιος Σούρμπης,
ουδέποτε παρευρέθη εις το γεύμα, το οποίον πραγματοποιούν
κατ' έτος οι συμπατριώται του την 25ην Μαρτίου. Ο αρχηγός
καιοδιευθύνων νους του εφετινού γεύματος εις το εστιατό-
ριον Del Buon Gusto εν Borgo υπήρξε κάποιος Φωκάς, σπου-
δαστής, ο οποίος ενδεχομένως έδωσε προς τύπωσιν την προμνημο-
νευθείσαν επιστολήν. Ο νέος αυτός δεν έχει σχέσεις και γνωριμίας
εν Λιβόρνο) και μάλλον είναι δυνατόν να έχει παραγγείλειτουπο-
δειχθέν έντυπον εις άλλην Χώραν...» και ο κομισάριος τελειώνει
τηναναφοράτου με μια προσπάθεια να αποσείσει και την τελευ-
ταία υποψία ότι η προκήρυξη τυπώθηκε στο Λιβόρνο κάτω από
τη μύτη των αρχών: « Η ύπαρξις της ημερομηνίας εν Λιβόρνω
δεναποτελείαπόδειξινουδεμίαν [...] απεναντίας [...] χρησιμο-
ποιούν ενδείξεις ικανάς να αποσπάσουν την προσοχήν απότην
πραγματικήν πηγήν προελεύσεώς της...» 1

1. A.S.F., ό.π., Αναφορά Dal commissariato di S. Leopoldo di

Livorno al Sig. Cons, di Stato General Maggiore Governatore della
Città e Porto di Livorno της 3 Οκτωβρίου 1840. ο Φωκάς που αναφέ-
ρεται σε πολλά έγγραφα της υποθέσεως αυτής είναι ο Γεράσιμος του Νικο-
λάου από την Κεφαλονιά. Έδωσε εισαγωγικές εξετάσεις τον Ιούνιο του
1838 δυνάμει επιστολής της Γεν. Γραμματείας του Κράτους της 8 Ιουνίου
1838. ελαβε το προνόμιο να υποβληθεί στην τελευταία εξέταση στο τέλος
του τρίτου έτους των σπουδών του (A.S.P., Università, DI 195, Re
per gli esami d'ammissione 1836-1845, No 301, και DI 72, Ruolo degli
 πιθανότατα, τελειώνει και η υπόθεση. Ο Πρόεδρος της Χρηστής
Κυβερνήσεως θα έστειλε μάλλον κι αυτός την αναφορά του στο
Υπουργείο Ε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν και το ζήτημα εθεωρήθη λήξαν.

ΣΧΟΛΙΟ

εδώ είναι μια κινηματογράφηση του αστυνομικού μηχανισμού της

Τοσκάνης εν πλήρει δράσει. Πρόκειται σαφώς για έναν μηχανισμό

Scolari ammessi agli studi..., No 977). Εισαγωγικές εξετάσεις έδωσε «in

lingua greca», αρα δεν ήταν τόσο ανελλήνιστος ώστε να έχει γράψει το κεί-
μενο της επιστολής. Πήρε πτυχίο Δημοσίου Δικαίου στις 6 Ιουνίου 1840
(Università, D II, 10, No 766). Είναι το ίδιο πρόσωπο που πρωτοστατεί
στην υπόθεση της εκφοράς (εκεί Ιωάννης Γεράσιμος Φωκάς) και τελικά
καταδικάζεται σε κατ' οίκον περιορισμό. Όσο για τις σχέσεις τουμετην
παροικία, υπήρχαν και μάλιστα ήταν πολύ στενές: το 1845 βαφτίζεται στο
Λιβόρνο ο γιός του Γεράσιμου Φωκά από την Κεφαλονιά «και της νομίμου
Συζύγου αυτού κυρίας Άννης Καστάλη, καθολικής εκ Πείσης και ωνομάσθη
Νικολάκης, Αλέξανδρος και Ιωάννης...» (Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη
261). Άραγε ο Γεράσιμος γνώρισε την Άννα (Castalli ασφαλώς) μετά την
αποφοίτησή του η ήταν μαζί της στα Bagni di S. Giuglano ; Πατέρας του
Γεράσιμου είναι ο Νικόλαος Φωκάς Ρεπούμπλικας που «αναστάτωσε τη
Χώρα» στην επανάσταση του 1849 στην Κεφαλονιά (Σπ. Μυλωνά, Ηλίας
Ζερβός, Επτανησιακός ριζοσπαστισμός, Αθήνα 1969, σ. 19) και υπήρξε
ιδρυτικό μέλος του Δημοτικού Καταστήματος το 1847 (Ντ. Κονόμου,
Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και η Ένωση της Επτανήσου, Αθήνα 1964,
σ. 29). Ο άλλος Έλληνας που αναφέρεται στο έγγραφο είναι ο Ευστάθιος
Σούρμπης του Μάρκου από τη Λευκάδα. Έδωσε εισαγωγικέςεξετάσειςτον
Ιούνιοτου1837 (A.S.P. Università, DI 195, ό.π., No 157), ελαβε το προ-
νόμιο να δώσει την τελευταία εξέταση στο τέλος του Γ' έτους των σπουδών
του (Università DI 72, No 797) και πήρε πτυχίο Δημοσίου Δικαίου στις
6 Ιουνίου 1839 (Università D II, 10, No 586).
φλύαρο, προσηλωμένο στους τύπους, πομπώδη στις εκφράσεις
του, αλλά όχι αναποτελεσματικό. Τα όργανά του καταναλίσκουν
πολύν χρόνο στο γράψιμο, αλλ' αυτό συνεπάγεται τη λεπτομερή
διαβίβαση των πληροφοριών από τα κατώτερα προς τα ανώτερα
κλιμάκια —απαραίτητο γνώρισμα ενός συγκεντρωτικού κράτους—
καθώς και την άμεση και πιστή εκτέλεση των διαταγών. Α π ό το
ύφος των εγγράφων συνάγεται ότι οι αξιωματούχοι οποιασδήποτε
βαθμίδας δεν επιζητούν άλλο παράνααποδείξουνμεέργακαιμε
λόγια, κάποτε στο έπακρο στομφώδη, την αφοσίωσή τους προς
τον Αρχιδούκα και το ζήλο τους για το καθήκον. Οσάκις ο ζή-
λος αυτός τείνει να γίνει υπερβάλλων, η Προεδρία τους ανακαλεί
στην τάξη.
Έ ν α δίκτυο εμπίστων πληροφοριοδοτώνεξασφαλίζειστην
αστυνομία, και μέσω αυτής, στον Πρόεδρο, την πλήρη ενημέρωση
γιαοτιδήποτεσυμβαίνει, ακόμα και στους πιο ιδιωτικούς χώρους.
Εκτός από τους μόνιμους πληροφοριοδότες, μερικοί φιλήσυχοι
πολίτες της Πίζας —σε στιγμές που αισθάνονται ότι απειλείται
ηησυχία τους— δεν φαίνονται απρόθυμοι να βοηθήσουν το έργο
τωναρχών. Τηνπαρακολούθηση, που ώρες-ώρες φαίνεται να κατα-
ντάει αυτοσκοπός, διευκολύνει το στενό, σχεδόν οικογενειακό, περι-
βάλλον της Πίζας. Πράγματι «αναπνέει κανείς έναν αέρα ιταλι-
κής επαρχίας»: γεγονότα ασήμαντα με τα σημερινά κριτήρια, συγ-
κλονίζουν την πόλη και κινητοποιούν πλήθος υπαλλήλους. Οι ση-
μασίες είναι άλλες και ο χρόνος μοιάζει ανεξάντλητος. το λεκτικό
τωνεγγράφωναναδεικνύειτηδουλοπρέπεια ως κύριο χαρακτη-
ριστικό της στάσης των διαφόρων υπαλλήλων, χωρίς να εξαιρού-
νται οι δικαστές που δέχονται κι αυτοί με προθυμία τις «υποδεί-
ξεις» του Προέδρου. Ό σ ο για τα έγγραφα της Προεδρίας, ακόμα
κι αν δεν υπήρχαν άλλες μαρτυρίες, θα αρκούσαν για να κατα-
δείξουν το είδος της πατρικότητας της Χρηστής Κυβερνήσεως.

είναι η ευαισθησία του φοιτητικού κόσμου της Πίζας στα πολιτι-

κά μηνύματα. Αρκεί ένα έναυσμα να τροφοδοτήσει τις φιλελεύ-
θερες ιδεολογίες για να κινητοποιηθεί ο ενθουσιασμός και να εκ-
εκδηλωθούν ριψοκίνδυνες συμπεριφορές που δημιουργούν μικρά μέ-
τωπα εναντίον της εξουσίας. Καθώς οι πληροφοριοδότες μας εισά-
γουν στις ιδιαίτερες συνομιλίες τους, διακρίνουμε στη στάση
των φοιτητών τη γνωστή «ελευθερία» που επιτρέπει στη φοιτη-
τική νεολαία ο χαρακτήρας της ως «μεταβατικήςομάδας».στη
συγκεκριμένη πάντως περίπτωση και υπό την επίδραση της ειδι-
κής συγκυρίας, η γενική αύτη συνθήκη οδηγεί σε συμπεριφορές
«ηρωικές» υπαγορευόμενες από φιλελεύθερες ρομαντικές ιδεολο-
γίες.
Ειδικότερα για τους Έλληνες που πρωταγωνιστούνκαιστις
τρεις υποθέσεις η συγκυρία λειτουργεί διπλά: ανήκουν σ' ένα
έθνος που μόλις έχει βγει από τον πολυαίμακτο αγώνα του 1821-
27 και συμπίπτει να βρίσκονται σε μια χώρα που πορεύεται, την
ίδια ακριβώς εποχή, σε παράλληλους δρόμους. Η συνταύτιση
της στάσης τους με των Ιταλών συναδέλφων τους είναι φυσικό
επακόλουθο.

αφορά στον ιταλικό αγώνα καταδεικνύει η υπόθεση της μικρής

εξέγερσηςτου1830. Η υπόθεση της εκφοράς του Αναστασίου
Σάλτα είναι ακόμα πιο χαρακτηριστική του είδους της αλληλεγ-
γύης που μπορεί να αναπτυχθεί μεταξύ ετεροεθνών και ετεροδό-
ξων σε ορισμένες Ιστορικές περιστάσεις. Πρόκειται για μια προ-
σπάθεια να τηρηθούν εκείνα ακριβώς τα έθιμα που προσιδιάζουν
στους Έλληνες και στους Ορθοδόξους. Σ' αυτήν ακριβώς την προ-
σπάθεια οι Ιταλοί Καθολικοί πρωτοστατούν μαζί με τους Έλλη-
νες συμμεριζόμενοι τους κινδύνους του εγχειρήματος.
Αλλά και το είδος της σχέσης μεταξύ των Ελλήνων αναδει-
κνύεται από την υπόθεση αυτή. Η προθυμία των συμφοιτητών
του Σάλτα να φροντίσουν ώστε να του αποδοθούν οι μεταθανάτιες
τιμές και ο τρόπος, με τον οποίο ενέργησαν προς τις αρχές, απο-
καλύπτουν τους στενούς μεταξύ τους δεσμούς. Ακόμα κι αν η
συμπεριφορά τους σ' όλο το διάστημα της περιπέτειας είχε χαρα-
κτήρα συμβολικό, δεν παύει να εκφράζει μια νοοτροπία διαποτι-
σμένη από το ηρωικό πνεύμα και τον ρομαντισμό της εποχής.
Ί σ ω ς δεν ήταν εξ αντικειμένου μεγάλος ο κίνδυνος στον οποίο
εκτέθηκαν αρνούμενοι να δηλώσουν μετάνοια «διά να μην αμαυ-
ρώσουν το όνομά των» —όπως εξάλλου απέδειξαν τα πράγματα—,
αλλά το βάρος των πραγμάτων δεν μετριέται πάντα με τα ίδια
σταθμά. στην ίδια τέλος υπόθεση γίνονται νύξεις για τη συμμε-
τοχή των Ελλήνων στη Giovane Italia, ένα θέμα πολύ σημαντι-
κό, που μένει ακόμα αδιερεύνητο.

σότερο ο εορτασμός της επετείου. Υπάρχουν κάποιοι που «διαθέ-

τουν κύρος και επιρροήν μεταξύ των ομοεθνών των». δεν φαί-
νεται από πουθενά ότι έχουν αναδειχθεί με οποιονδήποτε τυπικό
τρόπο. Είναι τα πρόσωπα εκείνα που η δυναμικήτωνομάδωνανα-
δεικνύει για να αποδέχονται τις ευθύνες. Ό π ω ςαποδεικνύειη
υπόθεσητηςεκφοράς,αυτοίκαιπληρώνουν. Αναδεικνύονται εξάλ-
λου μόνο και μόνο γιατί εκφράζουν τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά
της ομάδας. Κάποια στιγμή, με την ίδρυση του «Φιλολογικού συλ-
λόγου», μερικά τέτοια πρόσωπα παίρνουν το χρίσμα και με εκλο-
γές.
Η προκήρυξη που κυκλοφόρησε μετά το γεύμα της επετείου
δεν είναι μια πράξη συμβολική. Ο εορτασμός δεν ήταν τότε προ-
σπάθεια συντηρήσεως της ιστορικής μνήμης, αλλά εξ αποστάσεως
συμμετοχή στον αγώνα της Επτανήσου και, όπως φαίνεται στον
κατάλογο, δεν πήραν μέρος σ' αυτόν μόνο Επτανήσιοι. Αλλά και
το ίδιο το γεύμα, που τα έγγραφα μας επέτρεψαν να παρακολου-
θήσουμε σαν να ήμαστε καλεσμένοι, είναι ενδεικτικό του τρόπου
με τον οποίο συνδυάζονται, σε ανάλογες στιγμές, ο αγωνιστικός
παλμός και το κρασί.
 ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΕΟΝΤΑΡΑΚΗΣ1

Διά την αποκατάστασιν της υγείας της συζύγου του

Γύρω στα 1830 το σώμα των Ελλήνων, που κυκλοφορούν με-

ταξύ Λιβόρνου και Πίζας προξενώντας αδιάκοπο πονοκέφαλο στον
Κυβερνήτη και στους υφισταμένους του, πλουτίζεται με νέο αίμα:
διάφοροι φοιτητές, που έχουν συμπληρώσει τον κύκλο της φοιτή-
σεως και τις προπαρασκευαστικές εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο
της Μπολόνια, έρχονται στην Πίζα για να πάρουν πτυχίο 2 και
άλλοι, σε διάφορα στάδια των σπουδών τους, φεύγουν από τη
Μπολόνια για την Πίζα εξαιτίας των ταραχών στο παπικό κρά-
τος. Ανάμεσα σ' αυτούς ο Διονύσιος Λεονταράκης από τη Ζά-
κυνθο που, σε συντομότατο χρονικό διάστημα, επρόκειτο να ανα-
δειχθεί ως «ο πιο σημαντικός εκπρόσωπος του εκδοτικού κόσμου
της Πίζας στη δεκαετία του '30» 3 .

1. Το κεφάλαιο αυτό είναι μια ημιτελής βιογραφία. Μολονότι εν πολ-

λοίς βασίζεται στα αρχεία της αστυνομίας, δεν κατατάχτηκε στην προηγού-
μενη ενότητα και εξαιτίας του περιεχομένου του και επειδή πολλά στοιχεία
του προέρχονται από βοηθήματα η δημοσιευμένες πηγές. και είναι ημιτελής
η βιογραφία επειδή το θέμα «Διονύσιος Λεονταράκης» είναι ένα puzzle,
με το οποίο μπορεί να παίζει κανείς για χρόνια.
2. Στα πανεπιστήμια του παπικού κράτους χρειαζόταν ομολογία Καθο-
λικής πίστεως για την απονομή πτυχίου, ενώ κάτι τέτοιο δεν ίσχυε στην
Τοσκάνη. Βλ. εδώ, κεφ. «η τελετή της απονομής».
3. Roberto Pertici, ό.π., σ. 83.
 Φαίνεται ότι ο Λεονταράκης έφτασε στην Πίζαστιςαρχές του
1831. Μάλλον δεν υπέβαλε ποτέ γραπτή αίτηση διαμονής. Η
άδειατουδίδεται με ένα έγγραφο της Προεδρίας προς τον Κυβερ-
νήτη της Πίζας (ημερομηνία 21 Απριλίου 1831), με το οποίο
παρέχεται «άδεια διαμονής εις την πόλιν αυτήν κατά το διάστημα
των σπουδών των εις τους νεαρούς Μαρίνον Λοβέρδον, Χριστό-
δουλον Λουκίσσαν και Ανδρέαν Θεοδωράκην»1. στο τέλος του
εγγράφου υπάρχει ένα είδος συμπλήρωσης: «επειδή ο Διονύσιος
Λεονταράκης, επίσης Έλλην, δηλώνει ότι έχει ανάγκην να παρα-
μείνει επί τι διάστημα εν Πίζη διά να εξασφαλίσει την αποκατά-
στασιν της υγείας της συζύγου του, παρακαλώ την εξοχότητά
σας να παράσχει και εις αυτόν τον ξένον άδειαν παραμονής διά
το χρονικόν διάστημα, το οποίον η Σωφροσύνη σας θα κρίνει
ενδεδειγμένον»2.
Α π ό το αιτιολογικό της άδειας φαίνεται ότι ο Λεονταράκης,
μολονότι προέρχεται από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, δεν
έρχεται τότε στην Πίζα ως φοιτητής 3 . Πολύ αργότερα (το 1838),
θα αποταθεί, πάλι προφορικά, στο Πανεπιστήμιο της Πίζας «εκ-
θέτοντας και αποδεικνύοντας ότι έχει λάβει το δίπλωμα Baccel-
liere, αφού έδωσε τις προβλεπόμενες από το Πανεπιστήμιο αυτό
εξετάσεις», για να ζητήσει να δώσει εκεί τη δεύτερη προπαρασκευα-
στική και την τελευταία εξέταση 4 .

1. Στους καταλόγους αναγράφονται: Λοβέρδος Μαρίνος του Ιωάννου -

1831 (χωρίς πτυχίο), Λοβέρδος Μαρίνος του Σπυρίδωνος (πτυχίο 9Ιουλίου
1831) και Λουκίσσας Χριστόδουλος του Φραγκίσκου (πτυχίο 9 Ιουλίου
1831), και οι τρεις από την Κεφαλονιά. Θεοδωράκης δεν υπάρχει πουθενά.
2. A.S.P., Governatore 88, affare 161.
3. Το πιθανότερο είναι ότι ο Λεονταράκης θέλει να αποκρύψει το παρελ-
θόν του στη Μπολόνια. Αν δήλωνε φοιτητής, θα έπρεπε να προσκομίσει
πιστοποιητικό καλής διαγωγής από το πανεπιστήμιο, όπου είχε φοιτήσει
(βλ. εδώ, κεφ. «Πιστοποιητικά για την εισδοχή).
4. A.S.P., Università, Β II12, a. 1838, ρ. 60: εγγραφο της 30 Απρι-
λίου 1838 από τον Provveditore του Πανεπιστημίου προς την Segreteria
di Stato. η αίτηση του Λεονταράκη υποστηρίζεται από τον Provveditore
ως «σύμφωνη με τις διατάξεις του κανονισμού».
κυρίας Λεονταράκη. δεν είναι καν βέβαιο αν είναι υπαρκτό πρό-
σωπο γιατί δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού ούτε σε ελληνικές ούτε
σε Ιταλικές πηγές και εξάλλου ο Λεονταράκης ήταν 21 χρόνων
όταν έφτασε στην Πίζα. Πάντως «η κυβέρνηση του Μεγάλου
Δουκάτου, που αργότερα θα αναθυμόταν με πίκρα την απόφασή
της εκείνη, επέτρεψε στον Έλληνα να εγκατασταθεί στην Πίζα,
όπου πολύ σύντομα έγινε το κέντρο μιας Ομάδας νέων, στην οποία
συνδυάζονταν ιδέες εθνικής απελευθέρωσης και ελπίδες για κοινω-
νική αναμόρφωση: του Mayer, του Oreste Raggi, του Rosellini
μα ακόμα και του Montanelli...» 1
Η άδεια διαμονής που δόθηκε στον Λεονταράκη είναι σύμφω-
νη με την πάγια πολιτική της Χρηστής Κυβερνήσεως, που πρό-
βλεπε ανοιχτά σύνορα και στενή παρακολούθηση των ξένων. Ί σ ω ς
όμως οι αρχές να ενισχύθηκαν στην απόφασή τους από παρέμβαση
τουΆγγλουπρεσβευτή στη Φλωρεντία που προστάτευε τον Λεο-
νταράκη 2 . Είναι εξάλλου πιθανό να μην γνώριζαν στη Φλωρεντία
την πολιτική δράση του Λεονταράκη στη Μπολόνια. Ο Roberto
Pertici, που φαίνεται να έχει κάμει σχολαστική έρευναγιατην
προσωπικότητα και τη δράση του Λεονταράκη (όχι όμωςκαιστα
αρχεία τουΒατικανού), αναφέρει ότι αναγκάστηκε να μεταβεί
στην Πίζα «ακολουθώντας και στο ζήτημα αυτό το δρόμο πολ-
λών συμπατριωτών του που, μετά τη συμπλήρωση των σπουδών
τους στη Μπολόνια, ζητούσαν από την κυβέρνηση της Τοσκάνης
τηνάδειαναλάβουν το δίπλωμα στην Πίζα...» 3

1. Roberto Pertici, ό.π., σ. 86.

2. Π. Χιώτη, Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσου, τόμ. 7ος,
Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 1981, σ. 89.
3. Roberto Pertici, ό.π., σ. 86. σε υποσημείωση της ίδιας σελίδας ο Per-
tici αναφέρει ότι στην Πίζα πήρε πτυχίο το 1830 αλλος ένας Λεονταράκης,
ο Σπυρίδων του Ιωάννου, «συγγενής, ίσως και αδελφός, του Διονυσίου,
οποίος, προερχόμενος από τη Μπολόνια, πήρε δίπλωμα μόνο στο Δημόσιο
Δίκαιο και όχι στο Ποινικό, ως μη Καθολικός». Στο Λεξικόν Ζακύνθου δεν
φαίνεται αν πρόκειται για την ίδια οικογένεια. Ο Ζώης αναφέρεται διά
 Η πληροφορία για επαναστατική δράση του Λεονταράκη στη
Μπολόνια προκύπτει από ελληνικές πηγές: «Μετέσχε του επανα-
στατικού της Βολωνίας κινήματος κατά του πάπα, το 1830, και
καταδιωχθείς κατέφυγεν εις Τοσκάνην και εκείθεν επέστρεψεν
εις την Ζάκυνθον» 1 . Διεξοδικότερα αναφέρεται στο ζήτημα αυτό

Ε λ λ ή ν ω ν σπουδαστών, πολλά εμόχθησαν καθ' όλον το διάστημα

του αγώνος [...] Ο Λεονταράκης υπέρ των Φιλελευθέρων πολλά
μοχθήσας εγένετο και διοικητής του Φάνου...» Μετά την κατά-
πνιξη του κινήματος, «ο Λεονταράκης μετέβη εις Πίζαν ένθα
εφοίτησεν εις το Πανεπιστήμιον εκ νέου...» 2

μακρών στον Διονύσιο Λεονταράκη και ύστερα, επίσης διά μακρών, στον
Ιωάννη Λεονταράκη του Εμμανουήλ, τον αδελφό του Σολωμού, και ση-
μειώνει ότι σπούδασε «εν Παδούη», ενώ είναι πτυχιούχος της Πίζας (βλ.
εδώ Καταλόγους) προερχόμενος από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια (βλ. Ν.
Τωμαδάκη, Βασική Βιβλιοθήκη 15, σ. νγ'). στην Πίζα ο Ιωάννης πρωτο-
εμφανίζεται το ακ. έτος 1825-26 και παρακολουθεί κανονικά. η στήλη
του έτους 1824-25, όπου θα έπρεπε να αναγράφεται η προέλευσή του, είναι
κενή. Κενές είναι και οι στήλες μετά το 1825-26, αρα έπαψε να παρακο-
λουθεί στην Πίζα. Πτυχίο παίρνει μετά 7 χρόνια, το 1833 (A.S.P. Univer-
sità, Dl 10, No 1110). Μετά τον Διονύσιο και τον Ιωάννη του Εμμανουήλ,
ο Ζώης συνεχίζει: «Ιωάννης Δημητρίου, ου τέσσερα τέκνα, εξ ων Διονύ-
σιος και Σπυρίδων. ο αυτός Ιωάνης απέθανεν 15 απρ. 1831. —Σπυρίδων
του Ιωάννου θανόντος το 1831, σπουδάσας νομικά εν Ιταλία, διωρίσθη
δικαστής εν Ναυπλίου το 1834». να λοιπόν ο Σπυρίδων του Ιωάννου. Αλλά
το ερώτημα παραμένει: ο αδελφός του ο Διονύσιος είναι ο Λεονταράκης
της Πίζας; και υπάρχει συγγένεια με τη διακλάδωση Εμμανουήλ με Αγ-
γέλικα Νίκλη; Όσο για το ότι πήρε ο Σπυρίδων δίπλωμα μόνο Δημοσίου
Δικαίου, το εμπόδιο δεν ήταν το δόγμα: ήταν προνόμιοτωνΕλλήνων να
απαλλάσσονται από το Ποινικό Δίκαιο (βλ. κεφ. «η διαδρομή των σπου-
δών»).
1. Λ. Ζώη. Λεξικόν Ζακύνθου, ό.π., σ. 349. επίσης Π. Χιώτη, ό.π.,
σ. 88. για τη μαρτυρία του Καιροφύλλα, βλ. εδώ, κεφ. «Viva Italia».
2. Σπ. δε Βιάζη, «Διονύσιος Λεονταράκης», περ. Ποιητικός Ανθών,
Ζάκυνθος, έτος Α', Φεβρουάριος 1887, αρ. 21, σ. 318. Κατά το ίδιο άρ-
θρο, το 1820 ο Λεονταράκης «εφοίτησεν εις το Πανεπιστήμιον της Παβίας
και υστέρα εις εκείνο της Βονωνίας». Αν αληθεύει η πληροφορία του Ζώη
 τη δράση του Λεονταράκη πριν από το 1830 στους κύκλους των
γραμμάτων. «Ανήκει», γράφει ο R. Pertici, «σε κείνη την Ομάδα
των Επτανησίων διανοουμένων (θυμίζω τους πιο γνωστούς: Μά-
ριος Πιέρης, Ανδρέας Μουστοξύδης, Αντώνιος Παπαδόπουλος,
Αιμίλιος Τυπάλδος), όλοι —ποιος λίγο ποιος πολύ— με δράση
στηνΙταλίατηνπρώτη πεντηκονταετία του '800, είτε ως μετα-
φραστές, κυρίως από τα αρχαία ελληνικά, είτεωςεκδότεςκαι
λόγιοι. στα χρόνια της Παλινόρθωσης, ένα κέντρο, στο οποίο πολ-
λοί από τους νεότερους συγκεντρώνονταν, ήταν η Μπολόνια, όπου
συνδύαζαν τη φοίτηση στην ιδιωτική σχολή του φιλοσόφου Paolo
Costa με τις σπουδές της Νομικής η της Ιατρικής» 1 .

Pier Lisandro Polidoros, «τον πλούσιοΈλληνα,στονοποίοο

Leopardi παρέδιδε μαθήματα Λατινικών στη Μπολόνια τον χει-
μώνα 1825-26, και τον κόμητα Ερμάνο Λούντζη» 2 .

ότι γεννήθηκε το 1809, ο Δ. Λεονταράκης ήταν φοιτητής στην Παβία στα

11 χρόνια του! Όσο για τη χρονολογία θανάτου του, είναι 1848 στον Ζώη
(«η ασθένεια τον έσυρεν εις τον τάφον εις το 39ον έτος της ηλικίας του») και
1849 στον δε Βιάζη. Ο Δε Βιάζης ωστόσο, με την χαρακτηριστική του
υπευθυνότητα, δεν αναφέρει χρονολογία γεννήσεως: «Εγεννήθη κατά τας
αρχάς του παρόντος αιώνος...» Βλ. επίσης Αντ. Λιάκου, «Η διάθλαση
τωνεπαναστατικώνιδεών...»,ό.π.,σ. 122, σημ. 4.
1. R. Pertici, ό.π., σ. 83. η φοίτηση στη σχολή του Costa, παράλ-
ληλα με τη σχολή της Νομικής στο Πανεπιστήμιο, κίνησε ίσως τον Ζώη
να γράψει ότι ο Λεονταράκης «εσπούδασεν εν Βονωνία φιλοσοφίαν». Πρβ.
και Lettere inedite di Paolo Costa, Firenze, per Ricordi e Compagno
1838, σ. 37, γράμμα του Costa προς τον Μαρκήσιο Luigi Biondi από Μπο-
λόνια προς Ρώμη της 22 Αυγούστου 1833: «Ίδρυσα [ιδιωτική σχολή], αλλά
μόνο για τους Έλληνες. η πόρτα του σπιτιού μου ήταν πάντα κλειστή για
τους νέους του παπικού κράτους». με τον Λεονταράκη ο Costa συνδέθηκε
με στενή φιλία που διατηρήθηκε και μετά την αναχώρηση του νεαρού σπου-
δαστή για την Πίζα (βλ. εδώ, Παράρτημα, έγγραφα αρ. 36, 37 και 38).
2. Ο Ερμάνος Λούντζης πήρε πτυχίο Νομικής στην Πίζα το 1827.
η στενή σχέση του με τον Διονύσιο Λεονταράκη φαίνεται, μεταξύ άλ
απότην«Necrologia» του Ερμάνου Λούντζη για τον Λεονταράκη και
 Ο Διονύσιος Λεονταράκης ήταν ακόμα στη Μπολόνια όταν
τελείωσε τη γνωστή μετάφραση των Χαρακτήρων του Θεοφρά-
στου. Ο πρόλογος του έργου και τα δύο πρώτα κεφάλαια δημο-
σιεύτηκαν σ' ένα περιοδικό της Μπολόνια το 1826 1 . το 1827 εκ-
δόθηκε ένα μέρος του έργου, πάλι στη Μπολόνια, από την T i p o -
grafia T u r c h i , Veroli e C o m p a g n i 2 . Ένα άλλο μέρος του έργου
δημοσιεύτηκε στο τεύχος που εκδόθηκε από τον οίκο Nobili e
C o m p , το 1829 με την ευκαιρία των γάμων της M a r i a P a l l a v i -
cini και του A l e s s a n d r o R u s c o n i 3 . Α λ λ ά και η πρώτη σχολιασμένη

το άρθρο του Λεονταράκη «Sulle poesie di Carlo Pepoli... Epistola αι

conte Ermano Lungi Zacinthio» (βλ. παρακάτω). για τον κύκλο των
Ελλήνων στηΜπολόνια και τη σχολή του Costa μιλάει ο ίδιος ο Ερμ.
Λούντζης: «...Υπήρχε τότε εν Βονωνία εκλεκτός όμιλος γλαφυρών ποιητών
και πεζογράφων τιμώντων εαυτούς και την πατρίδα [...] μεταξύ των αν-
δρών εκείνων ως αετός περιίπτατο ο διδάσκαλός μου...» (Ανέκδοτα κείμε-
να-Αυτοβιογραφία-Αλληλογραφία, εκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων
βιβλίων, Αθήνα 1962, σ. 53).
1. Οι σελίδες με το κείμενο του Λεονταράκη βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη
του Πανεπιστημίου της Πίζας (Mise. Ferrucci 51.4). Υπάρχει η ημερομη-
νία 28 Φεβρουαρίου 1826 No 8, αλλά λείπει η ένδειξη για τον τίτλο του
περιοδικού. ένα ακόμα αντίτυπο, επίσης κολοβό, στα Mise. Ferrucci 97,
op. 6. στην πρώτη σελίδα υπάρχει η υποσημείωση: «ο κύριος Λεονταράκης,
Έλληνας, είναι φίλος μου. η ψυχή του είναι ευγενής, το πνεύμα του οξύ:
και τον θεωρώ ακαταπόνητο στην αναζήτηση του αληθούς. (Σημείωση του
Ballanti)».
2. Ένα αντίτυπο της σπανιότατης αυτής έκδοσης βρίσκεται στην Εθνική
Βιβλιοθήκη της Αθήνας. (Ε.Φ. 12520). Επιγράφεται Caratteri di Teo-
frasto, volgarizzati da Dionigi Leondarakys dal Zante και έχει αφιέρωση
A. Demetrio Travassaris del Zante [...] coronatosi meritamente in
Medicina nel Pisano Archigimnasio, l'amico suo Dionigi Leondarakys.
Περιλαμβάνει, μεταφρασμένα σε γλαφυρότατα Ιταλικά και ασχολίαστα, τον
πρόλογο και τα κεφάλαια I-XVII. Αλλο αντίτυπο στη Βιβλιοθήκη του Πανε-
πιστημίου της Πίζας, Mise. Ferrucci 97, op. 7.
3. Πρβ. Ζώη, ό.π., σ. 349: «Ο κόμις Παλαβιτσίνι προσέλαβε τον Λ.
ως παιδαγωγόν των τέκνων του και διευθυντήν της βιβλιοθήκης του». ένα
αντίτυπο βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας, Misc.
Ferrucci 97, op. 8, και επιγράφεται «Per le Faustissime Nozze dei Nobili
 σμένη έκδοση ολόκληρου του έργου έγινε επίσης στη Μπολόνια
απότονίδιο οίκο (Nobili e Comp. ) το 1830,μεαφιέρωσηστον
Paolo Costa, «ποιητή, ρήτορα φιλόσοφο, που επάξια κατατάσ-
σεται ανάμεσα στις μεγάλες δόξες της Ιταλίας του δέκατου ένα-
του αιώνα». Είναι ακριβώς η έκδοση που απέσπασε τους επαί-
νους του Tommaseo στην Ανθολογία 1.
Η έκδοση είναι γνωστή στην ελληνική βιβλιογραφία 2. Ε κ ε ί -
νο που ήταν άγνωστο είναι μια σύμπτωσηπουαναδεικνύειτην
κοινότητα των ενδιαφερόντων της ελληνικής και της Ιταλικής νεο-
λαίας την εποχή του πρώιμου Risorgimento. Ηεπισήμανσηανή-
κει στον R. Pertici: «... με τη μετάφραση των Χαρακτήρων ερωτο-
τροπούσε για καιρό ο Leopardi και μιλάει για το ζήτημα αυτό
τον Δεκέμβριο του 1824 (επιστολή προς G. Melchiori, Roma,
Recanati 22 dicembre 1824, in G. Leopardi, Lettere, a cura
di F. Flora, Milano 1949, p. 504) [...] στις 21 Οκτωβρίου
(1825) ο Λεοπάρντι πρότεινε στον Stella την έκδοση "μιας συλ-
λογής μικρών ηθικολογικών έργων διαφόρων Ελλήνων συγγρα-
φέων, μεταφρασμένων στα καλύτερα ιταλικά που μπορώεγώνα
γράψω". στη σειρά αυτή, που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, θα
περιλαμβάνονταν οι Χαρακτήρες, από τους οποίους ο Leopardi
είχε μεταφράσει τον πρόλογο και το πρώτο Κεφάλαιο [...] Είναι

Signori La Contessa Maria Pallavicini ed il Marchese Alessandro Ru-

sconi-Patrizi Bolognesi».
1. No 142, Οκτώβριος 1832, σ. 117. Αντίτυπο βρίσκεται στη Βι-
βλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας, Mise. Ferrucci 21, op. 3. στη
σελίδα του τίτλου υπάρχει χειρόγραφη αφιέρωση, οπού διαβάζεται με δυ-
σκολία «All'Egregia Signora, Cateri.a Frances: Ferrucci in segno di
stima- L'autore».
2. Βλ. Λ. Ζώη, ό.π., Π. Χιώτη, ό.π. η έκδοση των Χαρακτήρων
από τους Turchi, Veroli e comp, το 1827, καθώς και η έκδοσή τους στην
Πίζα το 1834, αναφέρονται από τον Emile Legrand, ό.π., τόμ. I, αρ. 1097
και 1209 αντίστοιχα. η έκδοση από τους Nobili e comp, του 18 αναφέ-
ρεται στο Nakis Pierris, Bibliographie Ionienne, suppléments à la
prescription raisonnée des ouvrages publiés par les Grecs de Sept-Iles
par Emile Legrand, Athènes 1966.
μ ή π ω ς μια σύμπτωση ότι ο L e o p a r d i και δ Λεονταράκης είχαν
δουλέψει στο ίδιο κείμενο, τους ίδιους μήνες, στην ίδια πόλη, στην
οποία —μεταξύ άλλων— σύχναζαν στο ίδιο περιβάλλον; Είναι
γνωστή η οικειότητα του L e o p a r d i με τη σχολή του Costa [...]
η φιλία του με τον Παπαδόπουλο κτλ. δεν προκύπτει παρόλ' αυτά
ότι ο L e o p a r d i θυμάται ποτέ την μετάφραση των Χαρακτήρων
πουέγινεαπότοννεαρό Έλληνα: " Σ ' όλη τη Μπολόνια, μια
πόλη με 70.000 ψυχές, μετριώνται τρία πρόσωπα που ξέρουν ελ-
ληνικά [εννοείται αρχαία] κι ο θεός ξέρει πως", έγραφε ο L e o -
p a r d i [...] Είναι μήπως ο Λεονταράκης ένας από τους τρεις;» 1 .

γεγονός ότι ο Λεονταράκης, σχεδόν αμέσως μόλιςέφτασεστην

Τοσκάνη, έγινε το σημαντικότερο μέλος της εταιρείαςπουανέ-
λαβε να συνεχίσει το έργο του πιο διάσημου εκδότη της Πίζας:
του G i o v a n n i R o s i n i 2 . Τα μέλη της εταιρείας, στην οποία ουσια-

1. Roberto Pertici, ό.π., schieda 29, σ. 100. αν πιστέψουμε τη χρο-

νολογία γεννήσεως που μας δίνει ο Ζώης, δ Λεονταράκης μεταφράζει Θεό-
φραστο στα 17 του. ο Leopardi στα 16 του είχε μεταφράσει τον Ησύχιο
και στα 19 του άρχιζε τη μετάφραση της Οδύσσειας. η φιλία του Antonio
Papadopoli με τον Leopardi φαίνεται καθαρά στα γράμματα του Παπα-
δόπουλου προς τον Gian Pietro Vieusseux από Βενετία προς Φλωρεντία
της περιόδου 1824-1831 (Carteggio Vieusseux 78, 79-110, Firenze, Bi-
blioteca Nazionale). στα ίδια γράμματα είναι συχνότατες οι αναφορές
στον Μουστοξύδη και στον Pieri.
2. ο Rosini είχε αρχίσει την εκδοτική σταδιοδρομία τουσταχρόνια της
Γαλλοκρατίας και αναδείχθηκε σε μεγάλο εκδότη με μια λαμπρή έκδοση
του Ναπολεόντειου Κώδικα. Σύντομα έγινε ο μοναδικός Πιζάνος εκδότης
που απόχτησε φήμη σ' όλη την Ιταλία. Συγγραφέας ο ίδιος, καθηγητής στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας από το 1804, τεχνοκρίτης και κριτικός της λογο-
τεχνίας, ποιητής και συγχρόνως τυπογράφος και βιβλιοπώλης, είναιμιααπό
τις θρυλικές φυσιογνωμίες της εποχής. στην περιπετειώδη και μακρότατη
εκδοτικήσταδιοδρομία του (ο οίκος ιδρύθηκε το 1798 και παραδόθηκε στα
χέρια του Λεονταράκη το 1832) ο Rosini κατέφυγε συχνά στην ίδρυση
εταιρειών, κυρίως για να αντιμετωπίσει οικονομικές δυσχέρειες. Η πρώτη
εκδοτική εταιρεία, σε συνεργασία με τον Antonio Peverata από το Λιβόρνο,
ιδρύθηκε το 1798 με την επωνυμία «Nuova Tipografia» και από τα πρώτα
 ουσιαστικά παραχώρησε τον εκδοτικό οίκο του ο Rosini, ήταν, εκ
απότονίδιο, ο Ippolito Rosellini, ο Carlo du Tremoulκαιο
Διονύσιος Λεονταράκης. οι όροι της παραχώρησης δεν είναι γνω-
στοί, είναι όμως πιθανό ότι ο Rosini κράτησε το εμπόριο των βι-
βλίων που είχαν εκδοθεί πριν και παρέδωσε το τυπογραφείο στη
νέα εταιρεία, που πήρε το όνομα «Capurriana» η «Niccolò Ca-
purro e compagni» στη μνήμη του πιστού συνεργάτη του Ro-
sini που κράτησε για χρόνια πολλά το ιστορικό βιβλιοπωλείο στο
Lungarno.
Α π ό τους τρεις νεαρούς εταίρους ο Du Tremoul, που ήταν
εισοδηματίας, φαίνεται ότι μπήκε στην εταιρεία για το κέρδος, ο
Rosellini, πολύ γνωστός αιγυπτιολόγος 1 , ενδιαφερόταν μόνο για
τηνέκδοσητουδικούτου έργου κι έτσι «όλο το βάρος της "Capur-
riana" επεσε στους νεανικούς ώμους του Διονυσίου Λεονταράκη» 2.

έργα που εξέδωσε ήταν τα Άπαντα του Cesarotti, που έφτασαν το 1813
τους 40 τόμους. Υποκινητής του εγχειρήματος ήταν ο Σπυρίδων Νεράντζης,
φίλος του Cesarotti, που είχε υποσχεθεί μια συμβολή από 400 τσεκίνια
και δεν τήρησε την υπόσχεσή του. από την ίδια εταιρεία εκδόθηκε η μελέτη
της Ισαβέλλας Θεοτόκη Albrizzi για το έργο του Canova. Φαίνεται ότι
η Ισαβέλλα Θεοτόκη συνδεόταν στενά με τον Rosini και τον ενίσχυε οικο-
νομικά (βλ. Lettere d'Illustri Italiani a Mario Pierri , Firenze 1863). το
1810 ο Rosini ίδρυσε τον οίκο «Società Letteraia» μαζί με τον Niccolò
Capurro, που στάθηκε μόνιμος συνεργάτης του οίκου ώς το θάνατό του.
Από τους διάφορους κατά καιρούς συνεταίρους του καθηγητή-εκδότη εκείνος
που έδωσε στον οίκο του τον ριζοσπαστικό χαρακτήρα, τον οποίο κληρονό-
μησε και εξέλιξε ο Δ. Λεονταράκης, ήταν ο Alessandro Torri από τη Βε-
ρόνα. Αντιπροσωπευτικός τύπος αντιστασιακού διανοούμενου, περίφημος με-
λετητής του Dante, πολιτικός πρόσφυγας στην Τοσκάνη από το 1822, συ-
νεργάζεται με τον Rosini από το 1826 ως το 1830.
1. Πρβ. Evaristo Breccia, «Ippolito Rosellini e la cattedra di Storia
nell' Università di Pisan, Bollettino Storico Pisano 1942-44, Pisa, Giar-
dini 1945.
2. Roberto Pertici, ό.π., σ. 83.
L'Educatore del Povero

H C a p u r r i a n a ιδρύθηκε στις αρχές του 1832. δεν πέρασαν

παρά μερικοί μήνες και η αστυνομία της Π ί ζ α ς είχε κιόλας αρ-
χίσει ν' ανησυχεί: ο νέος οίκος είχε εκδώσει τα δύο πρώτα τεύχη
ενός,εκπ ρ ώ τ η ς όψεως, αθώου έργου: του « E d u c a t o r e del P o -
v e r o » 1 . Η άδεια για την έκδοση δόθηκε από τη λογοκρισία χωρίς
πολλές διατυπώσεις επειδή οι εκδότες την παρουσίασανόχι ως

ως βιβλίο , το οποίο, «για λόγους που αφορούσαν στο βιβλιεμπό-

ριο, το χώρισαν για να το διανέμουν σε εβδομαδιαία τεύχη». ο
πλήρης τίτλος του φύλλου ήταν « L ' E d u c a t o r e del p o v e r o - V o -
l u m i 2 l ' a n n o , D i s p e n s e S e t t i m a n a l i - A r t i c o l i di Scienze L e t -
t e r e A r t i Mestieri I n d u s t r i a » . Η συνδρομή ήταν τέσσαρες λίρες
το χρόνο, η κυκλοφορία κάθε Σ ά β β α τ ο 2 . «Τα άρθρα ήταν όλα

1. Ο Roselli Nello (ό.π., σ. 123-125) γράφει ότι κυκλοφόρησε μόνο

ένα. Μάλλον το δεύτερο δεν πρόλαβε να κυκλοφορήσει, πάντως τυπώθηκε:
«... ο καθηγητής Rossi [λογοκριτής] επέτρεψε την εκτύπωσιν των δύο
πρώτων τευχών...» (A.S.P., Governatore , affare 46).
2. Roberto Pertici, ό.π., schieda 30, σ. 104. το πρώτο τεύχος του Edu-
catore φυλάγεται στα Musei del Risorgimento e di Storia Contemporanea
στο Μιλάνο και εκτέθηκε στην Πίζα στην «Mostra Documentaria», 16
Novembre/21 Dicembre 1985, που οργάνωσε το Α.S.Ρ. Πολύ σημαντικά
στοιχεία για την ιστορική αυτήέκδοσηπεριέχονται στο βιβλίο του Francesco
Pitocco, Utopia e riforma religiosa..., a. 120 κ.ε. ο Pitocco θεωρεί τον
Educatore όργανο της Εταιρείας των Σενσιμονιστών της Πίζας που
είχε διασυνδέσεις στη Φλωρεντία, όπου δρούσε τότε ο Centofanti, καιστο
Λιβόρνο. Όπως αποδείχτηκε αργότερα, η Εταιρεία είχε σκοπούς πολιτι-
κούς και πολλά από τα μέλη της, μεταξύ των οποίων ο Montanelli, κατη-
γορήθηκαν για συμμετοχή σε μυστικές οργανώσεις (Giovine Italia; Car-
boneria, Congrega Settaria di Siena). Πάτρονας της έκδοσης ήταν, κατά
τον Pitocco, ο Mayer, αλλά και ο Vieusseux που, ήδη από το 1830, είχε
εξαγγείλει «μια λαϊκή εφημεριδούλα για τους καταστηματάρχες, τους βιο-
τέχνες, τους χωρικούς, τους εργάτες...» και είχε επίσης ετοιμάσει. μια επαι-
νετική ανακοίνωση για την έκδοση του Educatore που θα δημοσιευόταν
στην Ανθολογία του Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1832, αλλά κόπηκεαπότη
 ανώνυμα,αλλάέχουν αποδοθείαπότονErsilio Michel στους εξής:
«"Conosci te stesso" στον Λεονταράκη, "Il povero" στον En-
rico Mayer, "Federico III e Pier Delle Vigne" στον Oreste
Raggi, "Geografia" στον Ippolito Rosellini και "Dialogo" στην
Matilde Calandrini. Ο Carpi αντίθετα αποδίδει το "Conosci
te stesso" στον Mayer, αλλά φαίνεται καθαρά από το περιεχό-
μενο του ότι το άρθρο πρέπει να αποδοθεί στον εκδότη του φύλλου
δηλαδή στον Λεονταράκη» 1.
Οι περισσότερες πηγές συμφωνούν ότι ο λογοκριτής Rossi
μετάνιωσε για την άδεια που έδωσε και τελικά απαγόρεψε τη συ-
νέχιση της έκδοσης επειδή εκ των υστέρων κατάλαβε πως επρό-
κειτο για εφημερίδα και όχι για βιβλίο σε φυλλάδια 2. Α π ό τα
παραπάνω περιεχόμενα δεν θα ήταν και δύσκολο να το καταλάβει.
Ασφαλώς όμως υπήρχαν και άλλοι λόγοι, σοβαρότεροιαπότο
γεγονός ότι δεν είχαν τηρηθεί οι προδιαγραφές του νόμουγιατην

γμένος σ' έναν τομέα εντονότατης πολιτικής δραστηριότητας που

αφορούσε στη λαϊκή μόρφωση. Η φαινομενικήαθωότητατων
προδιαγραφών του δεν ήταν εύκολο να συγκαλύψει τις προθέσεις
του. Ο μεγάλος Λιβορνέζος παιδαγωγός, θεωρητικός της τάσης
αυτής, συνεργάζεται στον Educatore. Ο Rosellini, ο Raggi, ο
Λεονταράκης είναι γνωστοί για τα φιλελεύθερα φρονήματά τους.

λογοκρισία (A.S.F., Segreteria di Stato 1833, prot. 36, n. 16). Πρβ.

επίσης De Rubertis, L* «Antologia» di Gian Pietro Vieusseux, Foligno,
1922, σ. 109.
1. στο ίδιο , σ. 101.
2. A.S.P., Governatore 96, a. 46 (αίτηση των Niccolò Capurro e
comp., για την ανάκληση της απαγόρευσης) και «Uomini e cose»,
σ.101. Μόνο ο R. Nello (ό.π.), που δεν έχει δει τα αρχεία, δεν είναι βέβαιος
γιατουςλόγους που προκάλεσαν τη διακοπή της έκδοσης: «Υπήρξαν δια-
φωνίες ανάμεσα στους συντάκτες η ανάμεσα στους συντάκτες και τον εκδό-
τη, υπήρξε η απροσδόκητη αναχώρηση του Mayer, ο οποίος ενδεχομένως
την χρηματοδοτούσε, η υπήρξε μια απαγόρευση λιγότερο η περισσότερο
επίσημηεκμέρους της λογοκρισίας;»
Ό σ ο για την Matilde Calandrini, είναι η διάσημη Ελβετίδα
παιδαγωγός που πρωτοστάτησε στην κίνηση για τη λαϊκή μόρ-
φωση στο διάστημα της «τριακονταετίας της προετοιμασίας». Η
κίνηση αυτή, που εκφραζόταν με παιδαγωγικές συζητήσεις στα
περιοδικά της εποχής (Antologia, Giornale Agrario , Guida dell
Educatore ), με ίδρυση σχολείων και βιβλιοθηκώνκαιμεέκ-
δοση εκλαϊκευτικών βιβλίων και φυλλαδίων, αποτελούσε τότε ου-
σιώδες στοιχείο του πολιτικού αγώνα 1 . Η Matilde Calandrini,
εκτός από την άλλη διαφωτιστική δράση της, είχε ιδρύσειστο
Pugnano ένα σχολείο αλληλοδιδακτικής. το σχολείο έκλεισεμε
κυβερνητική διαταγή το 1832 και η ίδια η Calandrini παρακολου-
θούνταν στενά από την αστυνομία, ώσπου τελικάαπελάθηκεαπό
την Τοσκάνη το 1846 2 .

εφημερίδας δεν είναι παρά ένα μέρος του κόσμου που είχε κινητο-
ποιηθεί για την έκδοση και η αστυνομία δεν μπορεί παρά να
είχε ενημερωθεί. Εκτός από τον Mayer και τον Rosellini, ο Ros-
selli Nello αναφέρει τον Tonti, τον Monzani, τον Corinaldi και
κυρίως τον Montanelli, στον οποίο μάλιστα, ίσως κάπως διο-
γκώνοντας το ρόλο του, αποδίδει και την πρωτοβουλίατηςέκ-
δοσης:«Ηεφημερίδαίσως δεν ήταν άλλο από την πραγμάτωση
ενός παλιού σχεδίου, που ήδη από μήνες υποστήριζε ο Monta-
nelli και είναι αφιερωμένο στις "κατώτερες τάξεις", στις οποίες
χρειάζεται να ενσταλάξουμε την πίστη στο καθήκον, στην πατρίδα,

1. Πρβ. U. Carpi, Letteratura e Società nella Toscana del Risor-

gimento. Gli intellettuali dell' Antologia, Bari 1974.
2. Γενικά για το ζήτημα της λαϊκής μόρφωσης, βλ. Luigi F. Previti,
«Educazione popolare, scuole di mutuo insegnamento e asili infantili
di carità a Pisa» στο Una città..., ό.π., σ. 153-197.Επίσης Enrico Mayer,
«Degli asili considerati come istituzione sociale», Guida dell' Educatore
IV, 1839, σ. 23, και A.S.P., Governatore 96, α. 46 (Nota του Auditore
C. N. Lami για τους συντάκτες του Educatore del Povero).
 στην ηθική έξω από κάθε εκκλησιαστική επιρροή" κυρίως χρειά-
ζεται να τις μάθουμε να σκέπτονται» 1 .
Δύο άρθρα του Tommaseo είχαν ήδηετοιμαστείγιατον
Educatore: «αν έχεις κάτι έτοιμο, στείλε το και θα το δημο-
σιεύσουμε στα πρώτα τεύχη», είχε γράψει ο Montanelli στον
T o m m a s e o . και μερικές μέρες ύστερα: «Διάβασα και συλλογί-
στηκα το γράμμα σου. Εγώ δεν είμαι ούτε ο αρχηγός ούτε 0
διευθυντής του εγχειρήματος, αλλά μπορώ παρόλ' αυτά να υπο-
βάλλω πολλές καλές Ιδέες στον νεαρό Λεονταράκη που είναι το
κέντρο των πάντων [ . . . ] το αρθράκι σου θα δημοσιευτεί στο τρίτο
τεύχος. Ε γ ώ γράφω έναν μικρό διάλογο για να βγάλωαπότο
μυαλό του λαού την κοινή προκατάληψη ότι πρέπει να σεβόμαστε
όλα όσα μας κληροδότησαν οι πρόγονοι μ α ς » 2 .

1. R. Nello, ό.π., σ. 123-125. ο Montanelli ήταν τότε φοιτητής

Πανεπιστήμιο και βασικό στέλεχος μιας μικρής φοιτητικής «Εκκλησίας
Σενσιμονιστών», πράγμα που εξηγεί και τις ιδέες του περί ηθικής, περί
αποκηρύξεωςτουκλήρου κτλ. με μεγαλύτερη ακρίβεια μιλάει για τη γέν-
νηση του Educatore ο Enrico Mayer στο ημερολόγιό του: «Δεκέμβριος
1832. στις αρχές του μηνός βρισκόμουν στη Πίζα και οι κύριοι Raggi
(από την Carrara), Corinaldi (από την Πίζα) και Pompili (από το Foligno)
μουέδωσαντηνιδέαναεκδώσουμεμιαλαϊκή εφημερίδα [...] μου φάν
η Πίζα θα ήταν πράγματι ο τόπος όπου αυτό θα ωφελούσε
την ίδια μέρα ήμουν καλεσμένος σε γεύμα στο σπίτι του καθη
καιέκαμαλόγο για το σχέδιό μου. Αυτός και ο συνέταιρός του Λ
μου είπαν ότι ασχολούνταν ήδη με ένα τέτοιο έργο, ότι είχαν
0λη και ότι θα το εξέδιδαν στο τυπογραφείο τους που έχει την ονομασία
Ν. Capurro e Co. Συμφώνησα με την πρότασή τους και συμφώνησαν επί-
σης οι άλλοι νέοι, στους οποίους προστέθηκαν οι κύριοι Montanelli (από
το Fucecchio), Tonti και Tolomei (από την Pistoia)». (Artu
ό.π., σ. 184-187, όπου αναδημοσιεύεται και ένα μέρος από το ά
Mayer στο πρώτο τεύχος του Educatore del Povero).
2. R. Nello, ό.π. «ο Λεονταράκης», εξηγεί ο R. Nello, «ήταν ένας
νεαρός Έλληνας, φίλος του Montanelli, που τότε διηύθυνε το Τυπογραφείο
Capurro. Πολύ σύντομα θα τον δούμε να παρακολουθείται από την αστυνο-
μία ως ύποπτος εκδότης παράνομου πατριωτικού τύπου».
(που, σημειωτέον, άνοιγαν σχεδόν όλα τα γράμματα) ότι «εμφα-
νής παρουσιάζεται η πρόθεσις του εκδότου της Capurriana να
εισαγάγει εις την Τοσκάνην ένα νέον περιοδικόν...» 1 Η διαταγή
να σταματήσει η έκδοση και να διακοπεί η διανομή των δύο πρώ-
των τευχών ήταν φυσικό επακόλουθο.

Σκοπός το κέρδος

ημερομηνία,αλλάδιαβιβάζεται στον Governatore της Πίζας

την Presidenza del Β. Governo στις 2 Φεβρουαρίου), ο Λεοντα-
ράκης αποφασίζει να κάμει μια προσπάθεια διασώσεως του περιο-
δικού: «οι Niccolò Capurro e Compagni, τυπογράφοι εν Πίζη,
ταπεινότατοι δούλοι και υπήκοοι της Υμετέρας Υψηλοτάτης Αύ-
τοκρατορικής και Βασιλικής εξοχότητος, προσπίπτοντες μετά
βαθυτάτου σεβασμού προ του βασιλικού θρόνου αναφέρουν: —Ότι,
με σκοπόν να βοηθήσουν την επιχείρησίν των, ανέλαβον την έκ-
δοσιν ενός έργου μεγάλης ηθικής χρησιμότητος [...]— Ό τ ι ,
επειδήέχουν ήδη εξασφαλίσει σημαντικόν αριθμόν συνδρομητών,
οφείλουν να ανταποκριθούν πλήρως εις τας υποχρεώσεις ταςανα-
ληφθείσας με την αναγγελίαν της εκδόσεως [...] διά ταύτα καθι-
κετεύουν την έμφυτον αγαθότητα και μεγαλοψυχίαν της Υμετέ-
ρας Υψηλοτάτης Αυτοκρατορικής και Βασιλικής εξοχότητος
όπως αξιώση να παραχωρήση εις αυτούς την άδειαν να συνεχί-
σουν την ανειλημμένην εκδοτικήν δραστηριότητα,απότηνανα-
στολήν της οποίας θα προέκυπτε σοβαροτάτη ζημίαειςτουςαι-
τούντας» 2 .
Η Προεδρία της Χρηστής Κυβερνήσεως διαβιβάζει το έγγραφο

1. R. Pertici, ό.π., σ. 101, παράθεμα.

2. Governatore 96, affare 46, αίτηση της εταιρείας Ν. Capurro e
comp, προς την Presidenza del Buon Governo.
 στον Κυβερνήτη της Πίζας με την εντολή «όπως μεριμνήση
ιδιαιτέραν προσοχήν διά την άκρως σχολαστικήν διερεύνησιν του
σκοπού, εις τον οποίον δυνατόν να αποβλέπη η νέα αυτή εφημερίς
[τα περί «Έργου» διανεμόμενου σε τεύχη καθόλου δεν έπεισαν
τον Πρόεδρο] [...] ως επίσης και περί των συντακτών του
λου αυτού». Η «άκρως απόρρητος» απάντηση του κυβερνήτη εί-
ναι χαρακτηριστική για τις διαθέσεις της Χρηστής Κυβερνήσεως
απέναντιστονΙταλικό διαφωτισμό: « . . . Α π ό την στιγμήν κατά
τηνοποίανηΑυτούεξοχότης οκαθηγητής Rossiεπέτρεψετην
εκτύπωσιν των δύο πρώτων τευχών [...] ήμην πεπεισμένος περί
του σκοπού, ο οποίος ίσως είχε προκαθορίσει το εγχείρημα α
καιοοποίοςπαρουσίαζε όχι μικρόν κίνδυνον υπό τας παρούσα
περιστάσεις, επιπλέον του ότι επρόκειτο να καθιέρωση μίαν μό-
νιμον σύγκρουσιν μεταξύ των εκδοτών, γνωστών διά τον τρόπον
του σκέπτεσθαι, και της λογοκρισίας. Περί της αφθονίας των π
δικών φρονώ ότι δεν θα ήτο πολύ μεγάλη απώλεια από απόψεως
φιλολογικής και επιστημονικής εάν επρόκειτο να στερηθώμεν το
περί ου ο λόγος, απεναντίας θα προέκυπτε κέρδος ηθικόν και πολι-
τικόν...»

Auditore di Governo, στον οποίον είχε αναθέσει τη σχετική

έρευνα: «ο Εκδοτικός Οίκος Niccolò Capurro e Compagni
[...] εκπροσωπείται από τον Διονύσιον Λεονταράκην εκ Ζακύν-
θου». ως προς τους συντάκτες, ο Auditore υποθέτει ότι είναι ο
ίδιος ο Λεονταράκης και οι συνεταίροι του καθώς και άλλα φιλικά
τους πρόσωπα. Γνωρίζει όμως «μετά βεβαιότητος ότι το μικρόν
άρθρον, το οποίον δημοσιεύεται εις την πρώτην σελίδα του δευτέ-
ρου τεύχους έχει γραφεί από εκείνην την κυρίαν Calandrini, ελβε-
τίδα, η οποία [δυσανάγνωστο] εις το αλληλοδιδακτικόν σχολείον,
τουοποίουανεστάληηλειτουργία με κυβερνητικήν απαγόρευσιν»
Φαίνεται ότι ο Auditore Lami ερεύνησε για το σκοπότηςέκ-
δοσης ρωτώντας τους ίδιους τους εκδότες. Πήρε την απάντηση
ότι σκοπός είναι το κέρδος αλλά και η επιθυμία να προσφέρουν στα
λαϊκά στρώματα χρήσιμες γνώσεις σε θέματα μηχανικής, ιστορίας,
 ηθικής κτλ. « Ε κ των δύο αυτών σκοπών», σχολιάζει ο Audit
«ο πρώτος είναι αρκετά εύλογος· ο δεύτερος θα ήτο πολύ αξιέ-
παινος και ωραίος υπό την προϋπόθεσιν ότι δεν θα υπέκρυπτε άλ-
λους δευτερεύοντας σκοπούς- οφείλω όμως να παραδεχθώ ότι εγώ
"φοβούμαι τους Δαναούς και δώρα φέροντας"» 1 . η τελική πρό-
ταση του Auditore Lami, με την οποία θα συμφωνήσεικαιο
Governatore, είναι «να εξαντληθή όλη η περίσκεψις και η σχο-
λαστικότης των Βασιλικών-Λογοκριτών [...] και προς τον σκο-
πόν αυτόν [...] να ελεγχθή (το φύλλο) από αμφοτέρους τους λο-
γοκριτάς». Φαίνεται ότι οι «βασιλικοί λογοκριτές» εξάντλησαν
πράγματι όλη τη σχολαστικότητά τους —φοβούμενοιαυτήτη
φορά και ο ένας τον αλλο—· γιατί το τρίτο τεύχος δεν κυκλοφόρησε
ποτέ.
Μόλις ένα μήνα μετά την αποτυχία της πρώτης προσπάθειας
ο Λεονταράκης δοκιμάζει άλλον τρόπο να σώσει το περιοδ
με αίτησή του προς την Προεδρία της Χρηστής Κυβερνήσε
παρακαλεί να του επιτραπεί η έκδοση με αλλαγή του τίτλου: αντί
γιατον«υπεροπτικό» τίτλο Educatore del Povero προτείνετ
ο«αβλαβής» τίτλος Manuale di Lettere. η προεδρία διαβιβά
την αίτηση προς τον κυβερνήτη της Πίζας θυμίζοντάς του π
δυσπιστία ενέπνευσε στις αρχές η έκδοση του Educatore del
Povero και αναθέτοντάς του να ανιχνεύσει το σκοπό της νέας
αυτήςέκδοσης 2 .« Ο νέος τίτλος του φύλλου αυτού», αποφαίνεται
και πάλι ο Auditore Lami, «είναι υπεράνω υποψίας [...]
εκδότης διαβεβαιώνει ότι ο κύριος σκοπός της εκδόσεως είναι το
κέρδος και ότι, διά να αποκτήση το φύλλον περισσοτέρους ανα-
γνώστας, θέλουν να περιλάβουν εις αυτό άρθρα ποικίλης ύλης
[...]. Επιμένει ότι, αν δεν του δοθή η άδεια, θα βρεθή εκτεθει-
μένος έναντι πολλών συνδρομητών, από τους οποίους έχει προ-
εισπράξει την συνδρομήν [...] επαναλαμβάνω όμωςότιοαυστηρός

1. «ma non posso negare che io non tema Danaos et dona ferentes».
2. A.S.P. Governatore 97, a. 215, εγγραφο από την Προεδρία της
Χρ. Κυβερνήσεως προς Governatore της Πίζας, 21 Μαρτίου 1833.
 ρός έλεγχος και η προσοχή της λογοκρισίας δεν απέφερε ποτέ ούτε
κίνδυνον ούτε ζημίαν...» 1 Αποτέλεσμα: για άλλη μια φορά δί-
δεται διαταγή να εξεταστεί η ύλη του περιοδικούκαιαπότους
δύο λογοκριτές 2 .
Η απάντηση των λογοκριτών δεν περιέχεται στον φάκελο,
αλλάμιαάλληυπόθεσημαςεξηγείγιατί το Manuale di Lettere
δεν κυκλοφόρησε ποτέ. ο σχετικός φάκελος περιέχει μόνο μία
σύντομη επιστολή από την Προεδρία της Χρηστής Κυβερνήσεως
προςτονGovernatore της Πίζας με ημερομηνία 13 Ιουνίου
1833: «Υποθέτω ότι το Διαμέρισμά σας έχει πληροφορηθεί ότι
ο γνωστός Έλλην Λεονταράκης, τυπογράφος, είχε στείλειειςτο
παπικόν κράτος και εις την Βενετίαν Έλληνας πράκτορας και
αποστόλους του συγχρόνου φιλελευθερισμού" επί της συμπεριφο-
ράς συνεπώς του ατόμου αυτού εγώ δεν ημπορώ παρά να αποταθώ
ειςτηνΕυγενίαν σας και εις την δεδοκιμασμένην αφοσίωσίν σας
προςτηνυπηρεσίανμετηνπαράκλησιν όπως ευαρεστηθήτε να
εξετάσετε εις βάθος τας ως άνω πληροφορίας με όλα τα πρόσφορα
μέσα διά να μου δώσετε εν συνεχεία σχετικήν αναφοράν» 3 .
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η υπόθεση δεν τελειώνει εδώ. Έρευ-
να στα αρχεία της Φλωρεντίας, ίσως και της Βενετίας, πιθανό-
τατα θα έδειχνε ότι, μέσα σε μια τόσο πολυτάραχη δεκαετία, όπως
είναι η δεκαετία του '30 για την Ιταλία, ο προικισμένος νέος από
την Ζάκυνθο δεν έχει μείνει ήσυχος...

1. A.S.P., Governatore 101, α. 118, έγγραφο από τον Professore Lami

προς την Προεδρία της Χρ. Κυβερνήσεως της 7 Ιουνίου 1833. Βλ. και εδώ,
Παράρτημα, έγγραφο αρ. 8.
2. στο ίδιο, έγγραφο με υπογραφή δυσανάγνωστη και τον χαρακτηρισμό
«απόρρητο» της 8 Ιουνίου 1833.
3. Governatore 97, affare 258..
Και πάλι η μόρφωση των φτωχών

Ο Educatore del Povero δεν ήταν η μόνη προσπάθεια του

Λεονταράκη να συμβάλει στη λαϊκή διαφώτιση. τον ίδιο χρόνο
που ναυάγησε ο Educatore (1833), από την « C a p u r r i a n a » κυ
φόρησαν τρία ακόμη έργα ταγμένα στον ίδιο σκοπό. το ένα,
Ammaestramenti a tutta la gioventù che usa nelle scuole
elementarie e primarie con desiderio di apprendere, είναι ένα
απάνθισμα διδακτικών αποφθεγμάτων, στο οποίο όμως ξεπρο-
βάλλουν τα ονόματα του F r a n k l i n και του B e n t h a m » 1 . Tο εργο
αποδίδεται στον Λεονταράκη με βάση μια νύξη του T o m m a s e o
στοημερολόγιότου: «1η Αυγούστου (1833): ο Vieusseux μο
δίνει τη συλλογή αποφθεγμάτων του C o n d u r a k i s ' τη διαβάζω...» 2
ταάλλαδύο είναι το Che cosa sono le Scuole di reciproc

1. Ο θαυμασμός του Λεονταράκη για τον Bentham προέρχεται από

την επιρροή του Costa που τον συνιστούσε θερμά στους μαθητές του (Μ.
Mingetti, Miei ricordi I (1818-1848), L. R. e C. editori, Roma-Torino-
Napoli, τόμ. I, σ. 57. Όσο για τον Franklin, αποτελούσε τότε το ευαγ-
γέλιο των φιλελεύθερων διανοουμένων, ιδίως των νέων. Ήδη το 1830 ο
Torri είχε εκδώσει στην Πίζα τα Saggi di Morale e d'Economia di B.
Franklin. η έκδοση, που πραγματοποιήθηκε τον καιρό της συνεργασίας
του Torri με τον οίκο C. Nistri, σημειώνει ακριβώς τη στιγμή που ο ιστο-
ρικός αυτός οίκος κάνει τα πρώτα του ανοίγματα προς το πατριωτικό πνευ-
ματικό κίνημα. για τη σχέση της ελληνικής πολιτικής σκέψης, και ιδιαίτερα
του Κοραή, με τις απόψεις του J. Bentham, βλ. Π. Κιτρομηλίδη, «ο Κο-
ραής μελετητής του Bentham», Μνήμων 10 (1985), σ. 307-318, και του
ίδιου, «Utilitarianism, Classicism and the Challenge of Political Action:
Jeremy Bentham and Adamantios Korais», The Bentham Studies
Newsletter, αρ. 9 (1985).
2. Ν. Tommaseo, Diario intimo, ό.π., σ. 127. ο R. Pertici (ό.π.,
σ. 86-87) αποδίδει το Condurakis αντί Leondarakis σε λάθος αναγνώ-
σεως του Ciampini. Υπάρχει επίσης ένα γράμμα του Vieusseux προς τον
Tommaseo (Carteggio inedito fra Ν. Tommaseo e G. P. Vieusseux a.c.
di V. Missori, vol. I, Firenze 1981, σ. 397), από το οποίο αποδεικνύεται
ότι τόσο ο Vieusseux όσο και ο Tommaseo γνώριζαν τον Λεονταράκη.
insegnamento του Benedetto Frettoni 1 και το Rapporti sulla
scuola, di mutuo insegnamento των G. Pagliani και F. Rosei -
lini.
Ε κ τ ό ς από τον Educatore , και άλλες προσπάθειες του Λεο-
νταράκη ναυάγησαν εξαιτίας της λογοκρισίας. ο διακαής πόθος
του να επανεκδώσει τα Trattati di Legislazione penale e Civile
του Bentham 2 (στη μετάφραση από τα γαλλικά του Michele
Azzariti που είχε κυκλοφορήσει σε τρεις τόμους στη Νάπολη το
1818) δεν εκπληρώθηκε ποτέ. Άδικα ο νεαρός εκδότης επέμενε
ότι επρόκειτο για καθαρά εμπορική έκδοση προορισμένη να δια-
τεθεί σε πολλά αντίτυπα στους σπουδαστές του Πανεπιστημίου 3 '
άδικα διαβεβαίωνε ότι, οπουδήποτε υπήρχαν «λάθη» στο έργο,
θα παρέθετε σε υποσημειώσεις τα σχετικά εδάφια του Carmignani,
του Paoletti και άλλων νομομαθών άδικα πρότεινε ότι, αν δεν
συμφωνούσε η κυβέρνηση να κυκλοφορήσει το βιβλίο με τόπο εκ-
δόσεως την Πίζα, θα μπορούσε να παρουσιαστεί ως τυπωμένο
στο Λονδίνο η «στην Ιταλία» αν το προτιμούσαν οι αρχές 4 .
Η απάντηση είναι αρνητική σε όλα τα σημεία:«Αιατέλειαιτου
βιβλίου βρίσκονται ακριβώς εις τας θεμελιώδειςαρχάς, απότας
οποίας διαπνέεται το σύνολον του έργου και δεν θα ήτο δυνατόν

1. Η άδεια για την έκδοση αυτή δόθηκε με μεγάλη δυσκολία. ο λογο-

κριτής Cantini παρέπεμψε το ζήτημα στον Governatore «όχι μόνο εξαι-
τίας κάποιων εκφράσεων, αλλά και λόγω του λεπτοτάτου θέματός του». Η
τελική απόφαση ήταν να επιτραπεί η έκδοση υπό τον όρο ότι ο Δωρ Fret-
toni θα δεχόταν να παραλειφθούν από το κείμενό του όλα τα εδάφια που η Βα-
σιλική λογοκρισία «υπεδείκνυε με μολύβι και όσα τυχόν θα υπεδείκνυε ο τοπι-
κός λογοκριτής» (A.S.Ρ. Governatore 101, α. 118, εγγραφα της 9Απριλίου
και της 25 Ιουλίου 1833). Σημειωτέον ότι ο Frettoni ήταν γνωστός Καρ-
μπονάρος (R. Pertici, ό.π., σ. 87).
2. «del suo Bentham», λέει χαρακτηριστικά ο R. Pertici (ό.π. σ. 87).
3. Πολύ συχνά ο καθηγητής Carmignani αναφερόταν επικριτικά στις
θεωρίες του Bentham.
4. A.S.P., Governatore 101, doc. 118, επιστολή του λογοκριτή Can-
tini προς τον Governatore της 16 Σεπτεμβρίου 1833, όπου εκτίθενται όσα
υποστήριξε προφορικά ο εκδότης.
να αποκατασταθούν με επιμέρους διορθώσεις"οπωσδήποτεδεν
είναι φρόνιμον να παρουσιασθή το έργον ως έκδοσις του Λονδίνου
η της Ιταλίας διότι μία τοιαύτη έγκρισις [...] θα ήτο επικίνδυνον
παράδειγμα διά τους άλλους εκδότας...» Η έκδοση εξάλλου είχε
ήδη απαγορευθεί το 1831, όταν ο τυπογράφος Masi του Λιβόρνου
ζήτησε να τυπώσει το ίδιο έργο, και γενικά, με μια τέτοια άδεια,
«η αρμοδία διεύθυνσις θα παρέβαινε τον σκοπόν τηςναμηνυπο-
βοηθή, όσον της είναι δυνατόν, την διάδοσιν έργων τοιούτου εί-
δους» 1 .

του Λεονταράκη (1834) να εκδώσει μέρος του έργου του Ρ.

Costa. Το αιτιολογικό είναι ότι, μόλις λίγους μήνες πριν, η λογο-
κρισία της Φλωρεντίας είχε απορρίψει την αίτηση του Φλωρεντι-
νού εκδότη Magheri να ανατυπώσει στην Τοσκάνη το μεγάλο

gnarle con vocabili precisi, per potere scomporle regolarmente

a fine di ben ragionare; e delle forze e dei limiti dell'umano
intelletto 2.
Αντίθετα, η λογοκρισία δενέφερεαντίρρησηστηνέκδοσητων
Δοκιμίων του Montaigne. ετσι το 1833 είδε το φως ο πρώτος

1. στο ίδιο, affare 142, έγγραφο από την Segreteria di Stato προς
τον Governatore di Pisa της 19 Σεπτεμβρίου 1833. για την επίδραση του
Bentham στην ιταλική και γενικότερα στην ευρωπαϊκή οικονομική και πολι-
τική σκέψη, πρβ. Gli Italiani e Bentham, a.c. di R. Faucci, τόμος 2,
Μιλάνο 1982, και R. Vivarelli, «Salvemini e Mazzini» στη Rivista sto-
rica italiana, 1985, σ. 42-68.
2. R. Pertici, ό.π., σ. 84, όπου και παραπομπή στο A.S.P., Governa-
tore 101, α. 142, και Governatore 104, α. 122. το σχέδιο να ανατυπώσει
τα μικρά έργα του Costa ο Λεονταράκης το είχε ανακοινώσει στον μεγάλο
του δάσκαλο. Βλ. γράμμα του Costa προς τον Λεονταράκη της 22 Αυγούστου
1834 (Lettere inedite di Paolo Costa..., ό.π., και εδώ, Παράρτημα,

είχαν αρχίσει μια έκδοση των έργων του Costa, από την οποία είδαν το
φως μόνο οι δύο πρώτοι τόμοι).
τόμος του μεγάλου φιλολογικού έργου του Λέοντα ράκη: Saggi di
Michèle di Montaigne con note di tutti i commentatori-Tra-
duzione di D. L., P i s a , presso Niccolò C a p u r r o e c o m p . οι
λογοκριτές φαίνεται ότι προσπέρασαντιςυποσημειώσεις,στις
οποίες ο Λεονταράκης εκθέτει τις αντιστοιχίες ανάμεσα στις θεω-
ρίες του B e n t h a m και σ' εκείνες του M o n t a i g n e . . . 1 Η μετάφραση
του Λεονταράκη σταμάτησε μετά την έκδοση του πέμπτου τόμου,
στο δοκίμιο « A p o l o g i a di R a i m o n d o di S e b o n d e » 2 .

1. Χαρακτηριστική για τη σχέση του Λεονταράκη με τον ωφελιμι-

σμό και τον Bentham είναι η υποσημείωση της σ. 100 του πρώτου τόμου:
«Πόση ομοιότητα ανάμεσα στις θεωρίες του Montaigne και στις θεωρίες
του Bentham που αναφέρονται στη χρησιμότητα και στην ηδονή !» και
στον 4ο τόμο, σ. 180, αλλη υποσημείωση σχετική με την αρχή του ωφελι-
σμού: «ο Άγγλος συγγραφέας [...] την ανέδειξε πρώτος εφαρμόσιμη σε
όλαταεπιμέρουςσημεία, άξια σεβασμού και επαίνων [...] και, ως τη στιγμή
πουοιθεωρίες αυτές θα αποτελέσουν τη βάση της ηθικής και της νομοθεσίας,
τα σημαντικά αυτά θέματα θα εξακολουθήσουν να είναι νεφελώδη και πλήρη
κινδύνων». Πρβ. Π. Κιτρομηλίδη, ό.π., σελ. 309: «το ενδιαφέρον του Χιώτη
νομικού [Κωνσταντίνου Πιτσιπιού] για το έργο του Bentham απηχεί κατά
κάποιον τρόπο ιδεολογικούς προσανατολισμούς οικείους στον πνευματικό κό-
σμο των νεότερων οπαδών του Κοραή...» Μολονότι για τον Λεονταράκη
ο κύριος πομπός είναι ο P. Costa, ας σημειωθεί εδώ μια «διάθλαση επανα-
στατικών ιδεών» που εξακτινώνεται σε πολλά κέντρα: Μπολόνια, Πίζα, Πα-
ρίσι, Χίο και Κέρκυρα, όπου ο P. Costa εγραψε και δημοσίευσε το Del
modo di comporre le idee... ας σημειωθεί επίσης ότι ο Λεονταράκης,
στη μετάφραση των Χαρακτήρων, είχε υπόψη του την έκδοση του Κοραή
πράγμα που αποτελεί μια επιπλέον ένδειξη της σχέσης τουμετοέργοτου
Έλληνα στοχαστή.
2. Επαινετικότατα μιλάει για τη μετάφραση του Λεονταράκη ο Paolo
Costa: «Έξοχη η μάλλον κλασική εργασία, άξια να επιδειχθεί σε όλη την
Ιταλία για να ντραπεί επιτέλους για τις τόσες μεταφράσεις από τα γαλλικά,
πουαποτελούνόνειδοςγιατηγλώσσα μας...» (Lettere inedite di Paolo
Costa, ό.π., σ. 122, γράμμα του Costa προς τον Λεονταράκη από Alii
προς Πίζα, της 24 Σεπτεμβρίου 1833). με το ίδιο πνεύμα γράφει ο
στον Καθηγητή Salvatore Betti από τη Μπολόνια στη Ρώμη στ
Σεπτεμβρίου 1833: «Εκδόθηκε στην Πίζα μια μετάφραση των Δοκιμίων
του Montaigne. Είναι έργο ωραίας τέχνης και δεν φαίνεται σαν αντί
 Tο 1834, και ενώ συνεχιζόταν η έκδοση του M o n t a i g n e , εφτα-
σε η στιγμή να επανεκδοθεί, εμπλουτισμένο με νέες σημειώσεις,
το πρώτο μεγάλο έργο του Λεονταράκη: Caratteri di Teo-
frasto volgarizzati da Dionigi Leondarakys dal Zante, Pisa
d a l l a C a p u r r i a n a , 1834. ένα αντίτυπο του βιβλίου βρίσκεται
στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Π ί ζ α ς . Πρόκειται για

στημονικής υπευθυνότητας που χαρακτήριζε ορισμένους εκλε-

κτούς εκπροσώπους της νεολαίας στη χρυσή εκείνηεποχή της
επτανησιακής ιστορίας 1 .

Δημοσιεύματα

Πόσο πολύπλευρη ήταν η παιδεία του Λεονταράκη και ποιες

ήταν οι φιλοσοφικές και αισθητικές απόψεις του, φαίνεται και
απόταδημοσιεύματα του. Στο άρθρο του για τον R o m a g n o s i 2

του γαλλικού, πράγμα σπανιότατο στην Ιταλία, όπου τόσοι μεταφρ

βαρβαριστί...» (στο ίδιο, σ. 95). Βλ. και εδώ, Παράρτημα, έγγραφο αρ. 39.
Πρβ. επίσης Ferdinando Neri, «Sulla fortuna degli "Essais"», Rivista
d'Italia XIX (1916), τόμ. I, σ. 289, όπου αναφέρονται όλες οι εκδόσεις
των Δοκιμίων με επαινετικό σχόλιο για την έκδοση της Capurriana.
1. Το ελληνικό κείμενο που ακολούθησε ως επί το πλείστον ο Λ. είναι
τηςέκδοσηςτουΚοραή Les Carattères de Teofraste, Paris 1799,

σεις του Isaac Casaubon. Στο αντίτυπο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστη-
μίου της Πίζας (Misc. 1012, op. 4) ο Λεονταράκης αφιερώνει το έργο του
«Alla Nobil Donna la Signora Contessa Elena Mastiani, nàta Amati,
Dama dell'insigne ordine della Crociera e di Malta, e Dama dell'I,
e R. Corte di Toscana», στην οποία και απευθύνει τιμητική επιστολή.
Φαίνεται ωστόσο ότι το δίφυλλο με την αφιέρωση και την επιστολή προστέ-
θηκε εκ των υστέρων γιατί η επιστολή έχει ημερομηνία Pisa, il Febbraio
del 1835, ενώ η έκδοση είναι του 1834.
2. «Gian Domenico Romagnosi» στο Nuovo Giornale de'letterati,
No 83 (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1835), σ. 154-156 (Νεκρολογία). Για το
γίνεται φανερό ότι παρακολουθεί τις εντονότατες φιλοσοφικές
συζητήσεις για την ιστορία του Δικαίου που γέμιζαν εκείνον τον
καιρό τις στήλες των περιοδικών και χώριζαν σε αντιμαχόμενες
παρατάξεις τους καθηγητές και τους φοιτητές της Νομικής στην
Πίζα κι έγιναν λίγο αργότερα αφορμή να ψυχρανθούν οι σχέσεις
του Carmignani με τον άλλοτε ευνοούμενο μαθητή του Monta-
nelli. Α π ό το κείμενο του για τον Romagnosi, αλλά και από άλλα
σχόλιά του, φαίνεται ότι ο Λεονταράκης υιοθετεί τις απόψεις
των αισθησιοκρατών. «Γι' αυτόν ήταν μια ευθεία που ξεκινούσε
απότονΑριστοτέλητωνΦυσικών, προχωρούσε στον Γαλιλαίο,
στον Locke, στον Beccaria, στον Bentham και —στην Ιταλία—
στον Costa και στον Romagnosi» 1 .
Εξαιρετικά ενδιαφέρον για τις κλασικιστικές τάσεις τους Λεο-
νταράκη είναι το άρθρο του για την ποίηση του Carlo Pepoli 2 .
το κείμενο, όπου μνημονεύονται με σεβασμό μεγάλοι φιλόλογοι
ελληνιστές και λατινιστές, είναι διαποτισμένο από έναν ιδιό-

φύλλο αυτό, βλ. εδώ, κεφ. «Πνευματική κίνηση». ο Romagnosi, διαπρεπής

φιλόλογος και μελετητής του Δικαίου, πέθανε στο Μιλάνο τον Ιούνιο του
1835. στις δικές του αρχές βασίστηκε η οργάνωση της δικαστικής και διοι-
κητικής εξουσίας στο Βασίλειο της Ιταλίας. το κείμενο του Λεονταράκη
είναι υπόδειγμα ύφους, αλλά και καρπός πολλής μελέτης.
1. Ρ. Pertici, ό.π., σ. 85.
2. «Sulle poesie di Carlo Pepoli (Ginevra 1833) -Epistola αι conte
Ermano Lungi Zacinthio», Nuovo Giornale de' Letterati , No 82 (Ιού-
λιος-Αύγουστος 1835), σ. 14-32. το μελέτημα έχει τον τύπο επιστολής,
πράγμα που συνηθιζόταν τότε από τους Ιταλούς λογίους. ο Λεονταράκης
διακόπτει κατά διαστήματα την παρουσίαση της ποίησης του Pepoli για
να απευθυνθεί στον Ερμάνο Λούντζη και να του θυμίσει τις ωραίες μέρες
που μελετούσαν μαζί στη Μπολόνια και άκουγαν τον Costa και τους άλ-
λους μεγάλους δασκάλους. στο τέλος του δοκιμίου απευθύνει θερμή έκκληση
στον Λούντζη να αναλάβει τη συγγραφή ενός μεγάλου έργου με θέμα την
Ιστορία της Επτανήσου και την προσφορά των Επτανησίων στα γράμματα.
«Μακάριος εγώ», καταλήγει, «αν τα λόγια μου αποδώσουν ως καρπό δόξα
για τους νέους μας, χαρά και σιγουριά για τις οικογένειές τους, υπερηφάνεια
και δικαιολογημένη τόλμη για την πατρίδα μας».
ιδιότυπο κλασικισμό, ένα είδος νεοανθρωπισμού, που όμως,γιατους
Ιταλούς και για τους Έλληνες του διαφωτισμού, συνδέεται με
τον πατριωτισμό, την ενίσχυση της Ιστορικής μνήμης,τηνανα-
ζήτηση της εθνικής φυσιογνωμίας, την τόνωση της εθνικής υπε-
ρηφάνειας, τη διεκδίκηση της εθνικής χειραφέτησης.
Έ ν α ς εκδότης στρατευμένος στην λαϊκή διαφώτιση δεν μπο-
ρούσε παρά να ενδιαφέρεται για το εύρος της περιοχής, στην οποία
διακινούνται τα βιβλία,γιατοναριθμότωναναγνωστών,γιατη
δραστηριότητα άλλων εκδοτών. Ακριβώς το ενδιαφέρον αυτό διέ-
κρινε τον Λεονταράκη από τον Rosini, που στηριζόταν περισσό-
τερο στη γενναιοδωρία των πριγκήπων ή των μαικήνωνκαιπου
απευθυνόταν μόνο σ' έναν στενό κύκλο διανοουμένων1. Α π ό την
τάση αυτή κινούμενος ο Λεονταράκης ξεκίνησε μια έρευνα στέλ-
νοντας ερωτηματολόγια σε διάφορεςεπαρχίες, σεεκδότεςκαι
βιβλιοπώλες. Η έρευνα δεν τελείωσε ποτέ. Σύντομα ο Λεοντα-
ράκης πείστηκε ότι ήταν μάταιο να περιμένειαπαντήσειςαπό
τους εκδότες άλλων κρατών και περιόρισε το εύρος της μελέτης
του. Αλλά ούτε και από τους εκδότες της Πίζαςδενέλαβετις
απαντήσεις που του χρειάζονταν. Είχε όμως την τύχη να βρει
σ' ένα βιβλίο πολλά από αυτά που είχε ελπίσει να ανακαλύψει
μετηνερευνάτου. Το βιβλιαράκι ήταν του Carlo Mele και είχε
θέμα την ελεύθερη διακίνηση των βιβλίων σ' όλη την Ιταλία 2 ,
ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας κτλ. Ο Λεονταράκης ενθου-
σιάστηκε. Η παρουσίαση που έγραψε για το βιβλίο του Mele

1. η διαφορά αυτή πάντως δεν έχει να κάνει μόνο με την ιδιοσυγκρα-

σία και τον πολιτικό προσανατολισμό των προσώπων. Βρισκόμαστε σε επο-
χή γενικότερης ρήξης με το παρελθόν που συμπεριλαμβάνει και την αλλαγή
στους τρόπους παραγωγής και κατανάλωσης των πολιτισμικών αγ
Αν η αλλαγή αυτή άργησε κάπως, αυτό οφείλεται στην ανθεκτικότητα μιας
παράδοσης βαθιά ριζωμένης στην Ιταλία από την εποχή της Αναγέννησης.
Ίσωςδενείναι τυχαίο ότι η μετάβαση αυτή, στην Τοσκάνη τουλάχιστον,
συνδέεται με το όνομα ενός μη Ιταλού.
2. την εποχή εκείνη υπήρχαν φραγμοί που εγκαθιδρύθηκαν κυρίως στην
Ν. Ιταλία μετά το '22.
39. Πίζα : γενική άποψη
είναι μάλλον ένα δοκίμιο,στοοποίοεκτίθεταιηιδεολογίατου
Λεονταράκη ως εκδότη: Σ' έναν κόσμο, στον οποίο η γνώση απλώ-
νεται σε νέα κοινωνικά στρώματα, στις γυναίκες κτλ., ο βιβλιο-
πώλης και ο τυπογράφος έχουν διαφορετική αποστολή από εκεί-
νην που είχαν πριν από μερικές δεκαετίες. Η κυκλοφορία των
βιβλίων από το ένα κράτος στο άλλο διευκολύνει τη διακίνηση της
γνώσης και βελτιώνει με τον ανταγωνισμό το επίπεδο των εκ-
δόσεων. Η πνευματική εργασία δεν είναι μη παραγωγική, δεν
προσφέρει μόνο απόλαυση συνοδευόμενη κάποτε από μια Ισχνή
καιανάλαφρηηθικήχρησιμότητα" στον σύγχρονο κόσμο το βιβλίο
μπορεί να γίνει ζωντανή πηγή κέρδους και πλούτου για τους βι-
βλιοπώλες, τους τυπογράφους, τους συγγραφείς,αλλ'ακόμακαι
γιατονίδιο τον τόπο, εφόσον ο εκπολιτισμός τον καθιστά Ικανό
να δέχεται τα πολιτισμικά προϊόντα, ακόμα και τα πιο ύψηλά,
σε όλη τη σημασία τους 1 . «Ήταν», σχολιάζει ο R. Pertici, «μόνο
πρόχειρες ιδέες, αλλά πολύ ενδιαφέρουσες και αρκετά πρωτοπορια-
κές για το περιβάλλον της Πίζας [...] με λίγα λόγια, ο Λεοντα-

1. Leondarakys, «Recensione a Degli odierni ufficii della Tipogra-

fia e de'Libri. Discorso pratico ed economico di Carlo Melle, Napoli,
dalla Stamperia del Fibreno 1834» στο Nuovo giornale de'letterati,
n.n. 81 και 82, Μάιος-Ιούνιος και Ιούλιος-Αύγουστος 1835, σ. 187-198
και 33-47 αντίστοιχα. Το κείμενο του Λεονταράκη φαίνεται ότι ξέφυγε
από τη λογοκρισία επειδή είναι πολύ προσεκτικά γραμμένο. δεν συνέβη
το ίδιο με την αίτηση του ίδιου περιοδικού να δημοσιεύσειαπόσπασμααπό
το βιβλίο του Mele. η λογοκρισία απαίτησε να απαλειφθεί το κομμάτι που
αναφερότανστουςτεράστιους δασμούς που είχαν άλλοτε επιβληθεί στο εμπό-
ριο των βιβλίων από την Κυβέρνηση της Νάπολης καθώς και το finale
«...έτσι ώστε οι κόποι μου να συντελέσουν εν μέρει στην ωφέλειακαιστη
δόξα της ωραίας και ευγενούς πατρίδας μου» (A.S.P. Governatore 113,
doc. 176 και 229, εγγραφα από την Segreteria di Stato προς Governa-
tore di Pisa της 1ης Σεπτεμβρίου 1835 και της 7 Νοεμβρίου 1835). Είναι
ακριβώςταλόγια του Mele, με τα οποία κλείνει το δοκίμιό του ο Λεοντα-
ράκης. στο ίδιο τεύχος (No 82) του Nuovo Giornale de'Letterati δημο-
σιεύεται, με την υπογραφή Leondarakys, η παρουσίαση μιαςέκδοσηςτης
Capurriana με τίτλο «Nuove rime d'un vecchio poeta».
 Λεονταράκης προσπάθησε να εισαγάγει στον μικρό κόσμο της εκδο
δραστηριότητας στην Πίζα έναν εφήμερο άνεμο ανανέωσης...» 1

Επίλογος

άλλο από τον εκδοτικό οίκο του Διονυσίου Λεονταράκη από τη

1. « Uomini e cose...», ό.π., σ. 89. Από τους Έλληνες βιογράφους

του εκτενέστερα αναφέρεται στο συγγραφικό έργο του Λεονταράκη ο Σπ.
Δε Βιάζης («Διονύσιος Λεονταράκης», Ποιητικός Ανθών, ό.π., σελ. 319-320).
για τη μετάφραση των Χαρακτήρων λέει ότι «ανετυπώθη πεντάκις». για
την μετάφραση του Montaigne λέει ότι «η τύπωσις ήρξατο εν Π ίση το
1837». Αναφέρει επίσης 8τι «ήτο εις των συντακτών του Indicatore
Pisano ». Πρόκειται για φύλλο εβδομαδιαίο χωρίς μεγάλο κύρος όπου, κατά
τον Vieusseux, «ασκούνταν οι νέοι συγγραφείς» (Carteggio inedito, ό.π.,
σελ. 288). Ενδιαφέρουσα είναι η πληροφορία ότι «εφιλοπόνησε το «Lamen-
tazione sul soggiorno cittadinesco» κατά μίμησιν του Young,αλλά δεν
δίνει άλλη ένδειξη. για τα ανέκδοτα έργα του Λεονταράκη παραθέτω, όσα
γράφει ο Δε Βιάζης: «Σειρά μαθημάτων καλολογίας, Ρητορική, Σχόλια
και παρατηρήσεις εις την Θείαν Κωμωδίαν τουΔάντου και εις τους Τάφους
του Φωσκόλου, Παιδική Χρηστομάθεια, Ιταλική Παιδαγωγία, Σημειώσεις
περί της νηπιότητος του Φωσκόλου (3) και το ΜυθιστόρημαΟύγος ή
η καρδία μου. Το μυθιστόρημα τούτο αποθνήσκων διέταξε να συνταφή μετά
του σώματός του. Ο Ερμάνος Λούντζης, ανήρ πολυμαθής, φοβούμενος μή-
πως είπωσιν οι μεταγενέστεροι ότι απωλέσθη εν αριστούργημα, ενήργησε
να μη συνταφή το μυθιστόρημα. ο Νικόλαος Βολτέρας, ανήρ λόγιος, ενερ-
γήσας επίσης και λαβών την άδειαν, εμπόδισε την εξαφάνισιν. Τεμάχια τού-
του εδημοσιεύθησαν τω 1846, εν τω Fiorileggio Ionio, περιοδικώ Κερκύ-
ρας. Μη ευτυχήσαντες ν' αναγνώσωμεν ολόκληρον το μυθιστόρημα δεν δυνά-
μεθα να επιφέρωμεν τας κρίσεις μας. Υπάρχουν ανέκδοτοι και τίνες μετα-
φράσεις, εξ ων διακρίνονται η μετάφρασις νομικών τινων έργων του Dupin
και η της Ιστορίας της νεοελληνικής γραμματολογίας του Ιακώβου Ρίζου
Νερουλού, μετά σημειώσεων και βιογραφίας του συγγραφέως». η «Παιδική
Χρηστομάθεια» είναι ίσως τα Ammaestramenti που αναφέρθηκαν παρα-
πάνω. Στα έργα αυτά δ Ζώης προσθέτει τη δημοσίευση το 1838 στην Πίζα
Ζάκυνθο, διαλύθηκε μάλλον στο τέλος του 1835. Είναι άγνωστο
τ ί Ικανέ ο Λεονταράκης στο διάστημα που μεσολάβησεαπότη
διάλυση της εταιρείας ως τη στιγμή που υπέβαλε αίτησηγιανα
δώσει πτυχιακές εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο της Π ί ζ α ς 1 . το
μόνο που μπορεί να προστεθεί στο σημείο αυτό είναι μια αναγρα-
φή στο L i b r o di D o t t o r a t i : «No 428, 3 m a g g i o 1838. Il Nobile
Sig. Dionisio del [λείπει] L e o n d a r a k y s del Z a n t e si d o t t o r ò
in D i r i t t o Civile» 2 .
Ύ σ τ ε ρ α «επέστρεψεν εις Ζάκυνθον και εδίδασκε φιλολογίαν
καίτοι είχε προσβληθεί υπό βαρείας ασθενείας. Ε π ρ ό κ ε ι τ ο να τ ε -
λειώσει νέον έργον υπό τίτλον: Ούγος ή Η καρδία μου,αλλ'η
ασθένεια τον έσυρεν εις τον τάφον εις το 39ον έτος τ η ς ηλικίας
του. Ενεκρολόγησεν ο Ερμάνος Λούντζης» 3 .

μιας οκτασέλιδης επιστολής με τίτλο «Sulle cose archeologiche della

rigenerata ellenica epistola» (;), ediz. II.
1. Οι ελληνικές πηγές συμφωνούν ότι ζούσε παραδίδοντας μαθήματα
στουςΈλληνες τηςΠίζας, επειδή αγνοούν τελείως την εκδοτική του δρα-
στηριότητα.
2. A.S.P., Università, D II 10. Πρβ. επίσης γράμμα του Vieusseux
προςτονTommaseo με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου 1838, όπου αναφέρεται
αποστολήενόςπακέτου με διάφορα κείμενα' ανάμεσα σ' αυτά και «prosa
del Leondarakis» (Carteggio inedito..., ό.π., σ. 397).
3. Λ. Ζώης, ό.π., σ. 349. Υπάρχουν και γράμματα προς τον Francesco
Bonaini, όπου φαίνεται ότι δ Λεονταράκης παρέδιδε το 1839 στη Ζάκυνθο
μαθήματα αισθητικής (A.S.F. Bonaini 4, lettere a F. Bonaini-Pisa da
Zante). Πολύ αργότερα ο Oreste Raggi αναφέρεται με συγκίνηση στον
Λεονταράκη: «στην Πίζα γνώρισε τον Enrico Mayer, τον Rosellini και,
στο σπίτι του Rosellini, τον Διονύσιο Λεονταράκη, από τη Ζάκυνθο, έναν
συγγραφέα που έχει γράψει ιταλικά κομψότερα από πολλούς Ιταλούς [...]
ο Λεονταράκης πέθανε πρόωρα και μας άφησε μια έξοχη μετάφραση των
Χαρακτήρων του Θεοφράστου και ενός μέρους των Δοκιμίων του Montaigne.
ο Raggi θυμάται με στοργή τον φίλο του αυτόνπουτονενθάρρυνεκαιτον
συμβούλεψε στα πρώτα του φιλολογικά βήματα» («Autobiografia», στο La
Scuola Romana, a III, No 4, Φεβρουάριος 1885, σ. 84).
 Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΣΔΟΧΗ

Οι νομικές προδιαγραφές

με μικρές παραλλαγές, ως τις αρχές της δεκαετίας του '40, Ορί-

ζεται ότι «κανείς δεν μπορεί να εγγραφεί στον κατάλογο των σπου-
δαστών αν δεν προσκομίσει πιστοποιητικό αμέμπτου διαγωγής» 1.
Άλλα πιστοποιητικά (σπουδών κτλ. ) δεν αναφέρονται παρά μόνο
γι' αυτούς που προέρχονται από άλλα Πανεπιστήμια. Ό σ ο κι αν
φαίνεται σήμερα απίστευτο —αλλά όχι και παράλογο—, δεν υπήρ-
χε καν περιορισμός ηλικίας. Μόλις το 1844 εκδίδεται διαταγή,
μετηνοποίαορίζεταιότι οι υποψήφιοι πρέπει να έχουν συμπληρώ-
σει τα δεκαπέντε χρόνια τους 2 .

1. A.S.P., Università, A II 7, Regolarmenti, Notificazioni e Circo-

lari dal 1814-1859, Regolamento per la I. e R. Università di Pisa,
άρθρο IX, Studenti. ο κανονισμός αυτός επαναφέρει, σε γενικές γραμμές,
καθεστώς που ίσχυε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας πριν από τη γαλλική
κατοχή.
2. στο ίδιο, Notificazione [...] dalla Sopritendenza agli Studi del
Granducato της 3ης Δεκεμβρίου 1844. Ότι δεν πρόκειται για υπομνηστική
 Αναλυτικότερα ορίζει το είδος και τον τύπο των απαιτούμε-
νων πιστοποιητικών η εγκύκλιος του 1842. «Οιοσδήποτε επιθυμεί,
να γίνει δεκτός ως σπουδαστής στα Πανεπιστήμια της Τοσκάνης,
θα πρέπει να εφοδιαστεί με δύο Πιστοποιητικά, ένα από τον εφη-
μέριο της ενορίας του, επικυρωμένο από την Ανώτερη Εκκλησια-
στική Αρχή του αντίστοιχου Διαμερίσματος, με το οποίο να πιστο-
ποιείται η εκπλήρωση των Θρησκευτικών καθηκόντων εκ μέρους
του υποψηφίου, και ένα από τις δικαστικές αρχές του τόπου δια-
μονής του, θεωρημένο από τις ανώτερες κυβερνητικέςαρχές της
επαρχίας του, με το οποίο να βεβαιώνεται ότι δεν έχει απασχολήσει
μεαδίκημαούτε τη Δικαιοσύνη ούτε την Αστυνομία. —Εάν ο
υποψήφιοςέχει κάμει προηγούμενες σπουδές σε άλλο Πανεπι-
στήμιο ή ινστιτούτο οποιοδήποτε, είτε στην Τοσκάνη είτε στο
εξωτερικό, θα πρέπει να προσκομίσει πιστοποιητικό καλής δια-
γωγής από το Ίδρυμα στο οποίο εφοίτησε, θεωρημένοαπότις
Τοπικές Αρχές. —Όσον αφορά στους ξένους υποψηφίους, τα πι-
στοποιητικά αυτά πρέπει να είναι επικυρωμένα από την Ανώτατη
Κυβερνητική Αρχή κατά τον καθιερωμένο τύπο. —Εφόσον απο-
καλυφθεί, ακόμα και μετά την εισδοχή, ότι ένας σπουδαστής έχει
αποκρύψειτηνπροηγούμενη φοίτησή του σε άλλα Πανεπιστήμια η
μορφωτικά ινστιτούτα για να αποφύγει την προσκόμιση των σχε-
τικών πιστοποιητικών, αυτόςθααποκλείεται αμετάκλητααπότο
Πανεπιστήμιο.— Οι ετερόδοξοι υποχρεούνται να προσκομίζουν πι-
στοποιητικά μόνο από τις Πολιτικές αρχές και από τις αρχές
των Πανεπιστημίων και των άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων,
σταοποίατυχόν έχουν φοιτήσει» 1 .

εγκύκλιο αποδεικνύεται από το γεγονός ότι δεν συμπεριλαμβάνονται πιστο-

ποιητικά γεννήσεως-βαπτίσεως στους φακέλους τωνυποψηφίωνπριναπό
1844. εξάλλου ο G. Montanelli μπήκε στο Πανεπιστήμιο στα 13 του
χρόνια. Βλ. σχετικά Rosselli Nello, ό.π., σ. 91.
1. στο ίδιο, Notificazione dalla Sua Altezza Imperiale e Reale [...]
dei 20 ottobre 1842, αρθρα I-Y.
 ακόμαέναμεδιαταγή του 1849: «Κανείς δεν γίνεται δεκτός σε
εισαγωγικές εξετάσεις εάν δεν προσκομίσει, επιπλέον των ήδη
προβλεπομένων, και βεβαίωση της τοπικής δικαστικής αρχής, με
τηνοποίααυτήναπιστοποιεί, με δική της ευθύνη, την καλή δια-
γωγή του νεαρού Υποψηφίου στα πολιτικά ζητήματα» 1 .

Ηθών χρηστότατων...

γονται τα πιστοποιητικά που υπέβαλαν οι υποψήφιοι για το Πανε-

πιστήμιο από το έτος εκδόσεως της διαταγής ως τη χρονιά της
Ενώσεως (1842-1860 ) 2 . ο συνολικός αριθμός των υποψηφίων
στο διάστημα αυτό είναι 2049. Α π ό αυτούς 80 είναι Έλληνες
από διάφορα μέρη του ελληνικού κράτους, από τις αλύτρωτες πε-
ριοχές, αλλά και από τα πιο απομακρυσμένα κέντρα εγκαταστά-
σεως του Ελληνισμού της διασποράς" 23 από τους Έλληνες αυ-
τούςδενέχουν πάρει πτυχίο, τουλάχιστον στην Πίζα. Α π ό τους
μη πτυχιούχους 3 είναι από το Λιβόρνο, 1 από την Τεργέστη και
1 από την Πίζα. Συνολικά κανείς της παροικίας δεν παίρνει
πτυχίο την περίοδο αυτή.
Ακόμακαιαν δεν υπήρχε άλλη ένδειξη για τον κοσμοπολιτικό
χαρακτήρα του Πανεπιστημίου της Πίζας, θα αρκούσε να δια-

1. στο ίδιο, Notificazione di Cancellier Generale dell' I. e R. Univer-

sità, 26 ottobre 1849.
2. Università, DI, No 1-16, Documenti per l'ammissione agli Studi
1842/43-1859/60. Στις 16 δέσμες της σειράς αυτής παραπέμπουνόλεςοι
υποσημειώσεις που φέρουν την αρχική ένδειξη D 11 ως και D I 18. Βλ. και
έγγραφααρ.11-30. Από το πλήθος των πιστοποιητικών αναφέρω εδώ μόνο
όπως λίγα κατ' επιλογήν. την περίοδο 1815-1838 καλύπτει, αλλά όχι πλή-
ρως, νομίζω, η Sez. D I 84, No 3, Filza di attestati ed altro riguar-
dante studenti. Μερικά από τα πιστοποιητικά της δέσμης αυτής αναφέ-
ρονται και σε έτη πρωιμότερα από το 1815. για την περίοδο 1838-42
βρέθηκαν πιστοποιητικά.
40. Βαπτιστικό από τη νήσο Αντιγόνη
41. Πιστοποιητικό σπουδών από τη Σχολή της Χάλκης
διατρέξει κανείς τους φακέλους με τα πιστοποιητικά για να πεισθεί
ότι πράγματι οι πανεπιστημιακές αρχές «δεν έλεγαν όχι σε κα-
νένα», τουλάχιστον για μη συμμόρφωση προς τις τυπικές προδια-
γραφές. Καθένας έφερνε μαζί του στην Πίζα ό,τι μπορούσε: άλ-
λος μόνο ένα λιγόλογο πιστοποιητικό καλής διαγωγής από κά-
ποιον πάρεδρο («απόντος του Δημάρχου») χωρίς καμιά θεώρηση"
άλλος μόνο ένα βαπτιστικό" άλλος τρία, άλλος τέσσερα, άλλος πλή-
θος πιστοποιητικά" άλλος κανένα ! Είναι η περίπτωση του Ελευ-
θερίου Θεοφιλά που, το 1848, προσκομίζει μόνο μια βεβαίωση
απότονπρόξενο της Ελλάδας στην Τοσκάνη και στη Λούκα
Στέλιο Ευθυμιάδη ότι έχασε όλα του τα πράγματα και τα χαρτιά
του στο ναυάγιο του γαλλικού ατμοπλοίου «Περικλής», με το
οποίο ταξίδευε για την Ιταλία 1 .
Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του Ιωάννη Θεοδωρί-
δη από τις Σέρρες που απευθύνεται «αυτοπροσώπως» στον «Εκ-
λαμπρότατο και Σεβαστότατο Κύριο Προβλεπτή του Αυτοκρα-
τορικού και Βασιλικού Πανεπιστημίου της Πίζας» για να δηλώσει
ότιδενέχει ούτε πιστοποιητικό γεννήσεως ούτε καλής διαγωγής:
« Η έλλειψις όμως των προειρημένων βεβαιωτικών εγγράφων»,
προσθέτει, «δεν προέρχεται ειμή εκ της μη χρήσεως τοιούτων πρα-
γμάτων εις την πατρίδα μου, η οποία ευρίσκεται υπό την κυριαρ-
χίαν των Τούρκων. Διότι είναι γνωστόν ότι τοιαύτα πράγματα,
τόσον κοινά εν Ευρώπη, είναι ολωσδιόλου άγνωστα εις τους Τούρ-
κους. Πιστεύω ότι ο εκλαμπρότατος Κύριος Προβλεπτής, γνωρί-
ζων την κατάστασιν της τουρκικής κυβερνήσεως, θα είναι συγκα-
ταβατικός προς ξένους προερχομένους από το μέρος εκείνο διά
να δεχθούν και αυτοί, με βαθυτάτην ευγνωμοσύνην, τα ευλογη-
μένα διδάγματα, τα οποία το ένδοξον Πανεπιστήμιον της Πίζας
σκορπά εις όλους αδιακρίτως...» 2 Ο Θεοδωρίδης όχι μόνο έγινε

1. D. I. 7, n. 91. Ότι ο Θεοφιλάς έγινε δεκτός στο Πανεπιστήμιο

φαίνεται από το κατάστιχο των διδάκτρων (DI No 75, Elenco alfabetico
di Studenti...), όπου φέρεται να πληρώνει δίδακτρα ώς το 1854.
2. DI 5, n. 67.
δεκτός, αλλά του αναγνωρίστηκαν και οι προηγούμενες σπουδές του
στο Οθώνειο, όπως φαίνεται από το ότι παίρνει πτυχίο Ιατρικής
το 1850.

κούς από τις αρχές που εκδίδουν πιστοποιητικά αγνοείται συστη-

ματικά από τους Έλληνες, αλλά και από τις πανεπιστημιακές
αρχές στηνΠίζα. Πλήθος είναι τα πιστοποιητικά των Ελλήνων,
σταοποίαβεβαιώνεται από ορθόδοξους ιερωμένους ότι ο υποψή-
φιος «έζησε με λίαν θρησκευτικήν διαγωγήν, διά της οποίας διε-
φύλαξε πιστώς τα χρέη της Ιεράς ημών θρησκείας», ότι «διήγεν
προσκολλημένος εις τα της πίστεως» η ότι «ανετράφη επιμελώς
[...] παιδευόμενος προς την Ηθικήν και την Κατήχησιν των Ορ-
θοδόξων Χριστιανών...» 1 Ακόμα και ο εφημέριος του Αγίου
Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία, που θα έπρεπε να είναι πιο
ενημερωμένος, βεβαιώνει ότι ο Χαράλαμπος Μαζαράκηςαπότο
Ληξούρι, μαθητής στο Φλαγγινιανό, «εκκλησιάζεται τακτικά και
τηρεί τα Άγια Μυστήρια» 2 .

τους (της καλής διαγωγής) σπανίως υπογράφονται από κληρικούς

και γενικά ανταποκρίνονται στις προδιαγραφές, κάποτε μάλιστα
καιτιςυπερβαίνουν: όχι μόνο οι αρχές εξαντλούνται σε επαίνους
γιατοήθος του υποψηφίου, αλλά και προσθέτουν ως ιδιαίτερο
συστατικό την κοινωνική του προέλευση" συχνότατα πριναπότο
όνομα σημειώνεται η φράση Nobile Signor και δηλώνεταιότιουπο-
ψήφιος κατάγεται «εξ ευγενούς οικογενείας» 3 ή «από οικογένειαν
μετέχουσα ν εις το σώμα των εκλεκτόρων της νήσου ταύτης» 4 .
Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του Έκτορος Γιαννέλη από

1. DI 2, No 129 και αλλού.

2. DI 4, No 72.
3. DI 9, No 105 και αλλού. Οι πανεπιστημιακές αρχές, πριναπότη
10ετίατου'40, λάβαιναν υπ' όψη τη δήλωση αυτή και σημείωναν τη λέξη
«Nobile» πριν από το όνομα του πτυχιούχου στα σχετικά κατάστιχα.
4. DI 12, No 1.
 το Λιβόρνο. τα χαρτιά του συνοδεύονταιαπόμιαεπιστολήτου
Ιωάννη Καρρά από το Λιβόρνο προς τον Αρχιγραμματέα του
Πανεπιστημίου της 27 Οκτωβρίου 1854: «Εκλαμπρότατε Κύ-
ριε, παίρνω το θάρρος να σας διαβιβάσω τα πιστοποιητικά του
νεαρού Έκτορος Γιαννέλη από το Λιβόρνο, που είναι προστατευό-
μενος μου, ορφανός από πατέρα και μητέρα και χωρίς καμιά περι-
ουσία, και που, χάρη στην καλοσύνη της κοινότητάς μας, έλαβε,
μετηναπόφασητης23ης τρέχοντος, μια υποτροφία για το Πανε-
πιστήμιο από το ευεργέτημα Sardi για να σπουδάσει εκεί Ιατρική
και Χειρουργική. Τολμώ να τον συστήσω θερμότατα εις την αγα-
θότητα και την ευγένειά σας ως άριστον νέον, ο οποίος γνωρίζει
ότι θα είναι τιμή του να ανταποκριθεί επαξίως εις το ενδιαφέρον,
τοοποίοντοναξίωσεναλάβει την υποτροφίαν τουμετηνως
άνω απόφασιν...» 1
Ο όρος που θέτει η διαταγή σχετικά μετηνέκδοσηκαιτην
επικύρωση των πιστοποιητικών ερμηνεύεται με διάφορους τρό-
πους από τις οικογένειες των υποψηφίων. Εξάλλου,ηαρχή ηοι
αρχές που εκδίδουν η επικυρώνουν τις βεβαιώσεις αντικατοπτρί-
ζουν όλη την ποικιλία και τη ρευστότητα των νομικών καθεστώ-
των, στα οποία υπάγονταν τότε τα διάφορα τμήματα του κατατε-
μαχισμένου και του διάσπαρτου ελληνισμού: το ένα και μοναδικό
πιστοποιητικό που υποβάλλει ο Παύλος Γιαγτζόγλου υπογράφεται
απότουςδημογέροντες της Σμύρνης και χρησιμεύει συγχρόνως ως
πιστοποιητικό καλής διαγωγής, γεννήσεως και σπουδών: «Πιστο-
ποιούμεν οι υπογεγγραμμένοι δημογέροντες των εν τη πόλει ταύ-
τη κατοίκων Γραικών του ανατολικού των Χριστιανών δόγματος
[...] ότι ο ομογενής Κύριος Παύλος γνήσιος υιός του ευγενεστά-
του Κυρίου Ιωάννου Γιαγτζόγλου γεννηθείς κατά το έτος 1822
εντηΚαισαρεία Πόλει της Καππαδοκίας, και ανατραφείς εκείσε
άχρι του ενάτου έτους της ηλικίας του μετώκησενενταύθαεις

1. DI 15, No 17. Πρβ. και Ν. Τωμαδάκη, «Ναοί και θεσμοί...», ό.π.,

σ. 107 κ.ε.
Σμύρνην, όπου διδαχθείς τα ελληνικά μαθήματα και μέρος Μαθη-
ματικών, και Γαλλικών, έζησε καθ' όλον το ρηθέν διάστημα εν
άκρα τιμιότητι, ενδιαπρέψας μάλιστα και εις υπουργήματα πολι-
τικά του Οθωμανικού κράτους εν πλήρει εμπιστοσύνη, τιμιότητι
και παρά πάσιν υπολήψει...» 1 Ο Αθανάσιος Γεραλήςαπότις
Κυδωνιές προσκομίζει μόνο ένα πιστοποιητικό (καλής διαγωγής)
από τον Ν. Πετροκόκκινο, Αρχηγό της Αστυνομίας της Αθή-
νας, όπου ζούσε τα τελευταία τέσσερα χρόνια 2 . Ο Ευστράτιος
Νικολαΐδης υποβάλλει επίσης ένα και μόνο πιστοποιητικό: « Ε κ
μέρους του εν Τοσκάνη Γενικού Αυτοκρατορικού Προξενείου της
Υψηλής Οθωμανικής Πύλης του εδρεύοντος εν Λιβόρνω δηλώ-
νεται και πιστοποιείται ότι ο νεαρός Κύριος Ευστράτιος Νικο-
λαΐδης, εις Η μ ά ς καλώς γνωστός, καταγόμενος εκ Κωνσταντι-
νουπόλεως, Υπήκοος της Αυτού Μεγαλειότητας του Σουλτάνου,
ανήκει εις καλήν και ευκατάστατον οικογένειαν και, ως προκύπτει
εις το ως άνω Γενικόν Προξενείον, είναι ούτος αμέμπτου δια-
γωγής και ηθών χρηστοτάτων» 3 . Ιδιότυπη είναι και η περίπτωση
του Αιμίλιου Αντίκη από την Κωνσταντινουπολη που, ενώ χαρα-
κτηρίζεται ως Έλληνας σε άλλα πιστοποιητικά, παίρνει πιστο-
ποιητικό καλής διαγωγής γραμμένο στα γαλλικά από τον Επι-
τετραμμένο της Σερβίας παρά τη Υψηλή Πύλη, στοοποίοκαι
χαρακτηρίζεται ως Σέρβος υπήκοος 4.
Τα
τητά τους, από τον Έπαρχο (Reggente) του νησιού και προσυ-
πογράφονται από τους επαρχιακούς Συμβούλους (Municipali).
Είναι τα περισσότερα γραμμένα απ' ευθείας στα ιταλικά, ενώτων
άλλων Ελλήνων γράφονται σχεδόν πάντοτε στα ελληνικά και επι-
συνάπτεται σ' αυτά η ιταλική μετάφραση. Οι υπογράφοντες είναι
συχνότατα γνωστοί επιφανείς Επτανήσιοι. Καθώς διατρέχει κα-

1. DI 3, No 97, ακ. έτος 1844-45.

2. DI 3, No 99, ακ. έτος 1844-45.
3. DI 3, No 95, ακ. έτος 1844-45.
4. DI 12, No 3, ακ. έτος 1851-52.
κανείςταπιστοποιητικά που καλύπτουν δύο δεκαετίες σχεδόν, δεν
είναι σπάνιο να συναντήσει δυο φορές το ίδιο όνομα:τημια
ως όνομα υποψηφίου για το Πανεπιστήμιο της Πίζαςκαιτην
άλλη ως υπογραφή Επάρχου η Συμβούλου στο πιστοποιητικό ενός
νεότερου υποψηφίου. Συχνά οι βεβαιώσεις είναι μακροσκελείς συμ-
βολαιογραφικές πράξεις με πολλές υπογραφές και πλήθος μαρ-
τύρων που βεβαιώνουν το έγκυρο των υπογραφών αυτών. Ακο-
λουθεί θεώρηση από τον Έπαρχο και δεύτερη θεώρησηαπότο
Αυστριακό Προξενείο 1 . Προκειμένου για τους χρυσοβιβλικούς της
Επτανήσου, ένα μεγάλο ποσοστό από τους υπογράφοντες είναι
διακεκριμένα πρόσωπα της οικογένειας του υποψηφίου.

«Πολίτης χρηστός και ανεπιλήψιμος»

Ο τύπος των πιστοποιητικών καλής διαγωγής αλλάζει μετά

τη διαταγή που εξέδωσε η κυβέρνηση της Τοσκάνης το 1849, δη-
λαδή στο τέλος μιας δεκαετίας, στο διάστημα της οποίας πείστη-
κε για το ρόλο που μπορεί να παίξει στην πολιτική ζωή ένα Πανε-
πιστήμιο με ανοιχτές πύλες. Ήδη οι υποψήφιοι είναι υποχρεω-
μένοι να πιστοποιούν όχι μόνο τα χρηστά τους ήθη, αλλά και ότι
απέχουν απότηνπολιτική. τα περισσότερα πιστοποιητικά εκδί-
δονται τώρα από τις δικαστικές αρχές η την αστυνομία: «ο παρά
τοις εν Σύρ<ι> πρωτοδίκαις εισαγγελεύς πιστοποιεί ότι ο Δημή-
τριος Γ. Ιουστινιάνης, Δημότης και κάτοικος Σύρου [...] ουδέποτε
εμηνύθη εις ημάς δι' εγκληματικήν τινα πράξιν, ούτε εδικάσθη
ενώπιοντουανωτέρωΔικαστηρίου και κατά συνέπειαν ούτε κατε-
δικάσθη δι' εγκληματικήν ή πολιτικήν υπόθεσιν, και προσέτι ότι
δενανεμείχθη ούτε έλαβε μέρος εις πολιτικάς έριδας ή φατρίας ως
εκ των ειρημένων δε ότι η διαγωγή του υπήρξεν άμεμπτος...»
Το πιστοποιητικό είναι θεωρημένο από τον Πρόεδρο των εν Σύρω

1. DI 4, No 76, ακ. έτος 1845-46 και αλλού.

 Πρωτοδικών, από τον Νομάρχη Κυκλάδων και από το Αυστρια-
κό Προξενείο στις Κυκλάδες 1. στον φάκελο του Ιωσήφ Ζανίνη
υπάρχουν δύο πιστοποιητικά καλής διαγωγής, από την Διεύθυνση
της Τοπικής Αστυνομίας Ζακύνθου και τα δύο" με το δεύτερο
προστίθεται η πιστοποίηση ότι «δεν έδωσε ποτέ την παραμικράν
αφορμήν εις την Διεύθυνσιν της Αστυνομίας να τον θεωρήση
ύποπτον διά πολιτικήν δράσιν, αντιθέτως, το ήθος και ο χαρα-
κτήρας του υπήρξαν από πάσηςαπόψεωςυποδειγματικά» 2 .Πιο
λιγόλογος ο Διευθυντής της Τοπικής Αστυνομίας Ιθάκης: «Πι-
στοποιείται ότι εκ των εγγράφων του Αρχείου τούτουδενεξά-
γεται ότι ο Κύριος Διονύσιος Ευστρατιάδης του Ευστρατίου, Ι θ α -
κήσιος, έλαβε ποτέ μέρος εις τα πολιτικά ούτε η διαγωγή του
υπήρξε ταραχοποιός...» 3 Ένα πλήθος πιστοποιητικά Ζακυνθι-
νών υποψηφίων υπογράφονται από τον Διευθυντή της Εκτελεστι-
κής Αστυνομίας Ν. Πισκοπόπουλο και είναι όλα πανομοιότυπα:
«...πώποτε δεν ανεμείχθη εις τε Πολιτικά ή Κυβερνητικά πράγμα-
τα ων υπήρξε αείποτε αμέτοχος [...] αλλά διετέλεσε μέχρι τούδε
Πολίτης χρηστός, ειρηνικός και πάντα ανεπιλήψιμος» 4.
Δεν
10ετίαςτου'50 και πιστοποιητικά καλής διαγωγής παλαιού τύ-
που,πουφαίνεται ότι εξακολουθούσαν να γίνονται δεκτά 5 . Όσο
για τους Έλληνες των παροικιών της Ιταλίας, προσκομίζουν
το καθιερωμένο για τους Ιταλούς Fede di Specchietto σε έν-
τυπη φόρμα 6 .

1. DI 10, No 77, ακ. έτος 1850-51 bis.

2. DI 10, No 60, ακ. έτος 1850-51.
3. DI 15, No 74, ακ. έτος 1854-55.
4. DI 17, No 62, πιστ. του Παν. Κοκκίνη, ακ. έτος 1857-58καιαλλού.
5. DI 13, No 39 (Αντώνιος Παλατιανός, 1852-53), DI 14, No 1, (Φί-
λιππος Ντ' Άστον, 1853-54), DI 18, No 145, (Ιωάννης Χαλικιάς, 1859-
60) και αλλού.
6. Πιστοποιητικό ποινικού μητρώου από την Giudicatura Criminale
του τόπου διαμονής: DI 14, No 46 (Οδυσσέας Σέτερης, ακ. έτος 1853-54),
και αλλού. Εκτενέστερα γι' αυτούς στο κεφ. «Σχέσεις με την παροικία».
"Εβάπτισα πεδίον αρσενικόν"

Ενδιαφέροντα από πολλές απόψεις είναι και τα βαπτιστικά

των Ελλήνων. Παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την ποικι-
λία της κοινωνικής προελεύσεως των φοιτητών της Πίζας, για
τηνηλικία (τρυφερότατη κάποτε), στην οποία άρχιζαν την περι-
πέτεια των σπουδών σε μια ξένη χώρα, κτλ. τα βαπτιστικά είναι
συνήθως αποσπάσματα από τα βιβλία Βαπτίσεων των εκκλησιών
αν όμως δεν σώζονται —και συχνά δεν σώζονται— βιβλίαηκαι
γιαάλλουςλόγους, δίδεται πιστοποιητικό διά χειρός του ίδιου
τουεφημερίου,ανζει, η με την υπογραφή άλλων αξιόπιστων
προσώπων: «Πίστιν βεβαίαν και ασφαλή ποιώ, εγώ ο υπογεγραμ-
μένος Ιερεύς, και εφημέριος της υπεραξίας Θεοτόκου, της Κωμο-
πόλεως Πλωμαρίου, ότι εις τα χίλια οκτακόσια είκοσι και τρία
έτη 1823, Απριλίου 23 εβάπτισα πεδίον αρσενικόν, γεννημένον
από νόμιμον συνοικέσιον εκ του Ευγενούς Κυρίου Κωνσταντίνου
Μεταξά ποτέ Μαρίνου, εγεννήθη το πεδίον εις τα χίλια οκτακόσια
είκοσι τρία Απριλίου 5, ήτον ανάδοχος η Κυρία Μαρία Τζανέτο-
γλου ποτέ Νικόλα, το δε όνομα του βαπτιζομένου Βασίλειος...»
Η υπογραφή του ιερέα επικυρώνεται από τους επιτρόπους του
Πλωμαρίου «διά το βέβαιον και γνώρισιν [...] με τον χαρακτήρα
του και με την υπογραφήν του...» 1 Οι Επτανήσιοι, ιδίως οι κατα-
γόμενοι από τα αστικά κέντρα, προσκομίζουν αποσπάσματα πρά-
ξεων υπογραμμένα από τον αρχειοφύλακα του νησιού που έχουν,
μετιςαντίστοιχες παραλλαγές, τον ακόλουθο τύπο: «Κορυφές, 11
Απριλίου 1845 πέντε Ε.Ν. —Ίσον ευγαλμένον από την εκκλη-
σίαν του Ταξιάρχου Μιχαήλ της Χόρας. —Βιβλίον της Εκκλη-
σίας του Ταξιάρχου Μιχαήλ. —-Χίλιους Οκτακοσίους 28 Φεβρου-
αρίου 7 Κορυφές Ε.Ν. —Εβάπτισα εν Βρέφος Αρσενικόν του
Ευγενούς Κυρ.°υ Ανδρέου Θεοτόκου του Κόμιτος από την Χόραν
Γεννημένον μετά της Ευγενούς Κυρίας Αναστασίας Μαρίας Καρο-

1. DI 3, No 104, ακ. έτος 1844-45.

 Καρολίνας Νομίμου αυτού Γυναικός θυγατρός του Κυρ. ο υ Νικάτ
ήτον το βρέφος μηνών έντεκα, και ονομάσθη Γαβριήλ Κοσταντή-
νος και Πολύευκτος, του οποίου ήτον Ανάδοχος ο Κυρ. ο ς Στέ-
φανος Στρούμσος του ποτέ Κοσταντίνου από το Ζαγόρη τον Ιω-
αννίνων, Κάτοικος εις την παργέαν Χόραν. —Εφημέριος Νικό-
λαος Δωριογιάννης,. —Αριθμός των Βαπτιζομένων Βρεφών 59.
—Νικόλαος Βάρθης. —Αρχ. Κορυφών» 1. Ακολουθεί η καθιερω-
μένη θεώρηση από τον Έπαρχο Κερκύρας. Όσοι έχουν βαφτι-
στεί σε κωμοπόλεις η σε χωριά ζητούν το βαπτιστικό τους από
τονεφημέριοτουχωριού κι αυτός ανταποκρίνεται όπως-όπως: «Πα-
ξοί 1843 Οκτωβρίου 4 Ε.Ν. —αντίγραφον ευγαλμένο από το βι-
βλίον βαπτίσματος όπου επικρατή η μονή του αγίου δημητρίου
των φαναριωτάτων μακράτων και βελλιανιτάτων κείμενος ο αυτός
θήος Ναός εις το χωρίον φαναριωτάτικα. Περιοχή [δυσανάγνω-
στο]. —Ακολουθά το αυτό αντίγραφον ως ευρισκεται καταγραμ-
μένο εις το αυτό βιβλίον. —1822: απριλίου 25 Ε.Π. Παξοί,
-εβαπτίζην εν παιδίον άρσεν του ευγενή Κυρίου δημητρίου μακρί
του πο: βασιλείου γεγενιμένο αυτό μετά της νομίμου αυτού γυνής
κυρίας μαργαρίτας θηγάτηρ του ευγενή κυρίου καπιτάν ανδρέα
γραμματικού, αναδέχθη αυτό υπό της αγίας κολυμβήθρας του
αγίου βαπτίσματος παρά τον κύριον φοντζόνη του Πο: σπυρίδω-
νος καρούσου και ονόμασε αυτό σπυρίδων, ήτον το αυτό βρέ-
φος ημερών είκοσι. 20. — αύτη είναι η καταγραφήτουαυτού
βαπτιστικού το οποίον την σήμερον εσηκώθη από το αυτό βιβλίον
ειςαναζήτησιντουαυτούσπυρίδωνος μακρή πο: δημητρίου. —Ο
τωρινός εφημέριος της αυτής μονής. Νικόλαος: Ιερεύς φαναριώ-
τις εφιμέριος» 2 .

1. DI 4, No 75, ακ. έτος 1845-46. σε άλλο ανάλογο πιστοποιητικό,

με υπογραφή του αρχειοφύλακα Κερκύρας, αναφέρεται ότι το Βιβλίον της
Εκκλησίας βρισκόταν «εις το Γραμματοφυλάκιον της Γενικής Κυβερνήσεως
των Εκκλησιαστικών και Ιερών Εισοδημάτων» (DI 5, No 99, φάκελος
του Γεωργίου Παλατιανού).
2. DI 4, No 79, ακ. έτος 1845-46. Παρόμοιο πιστοποιητικόμεημερομηνία
42. Πιστοποιητικό βαπτίσεως από τη Λευκάδα
 Έ ν α πλήθος υποψήφιοι από την Κεφαλονιά έχουν πάρει το
βαπτιστικό τους από τον λόγιο αρχειοφύλακα Σπυρίδωνα Φωκά 1 .
δεν επιγράφεται «ίσον ευγαλμένον», αλλά «copia fatta dal Libro
Registri dei Battesimi...» και ακολουθεί η πράξη στα ελληνικά,
μόνο που, πιθανότατα, τα λάθη των εφημερίων έχουν διορθωθεί
κατά την αντιγραφή από τον «Archivista» 2 . στον φάκελο του
Σπυρ. Μαρκορά δεν υπάρχει πιστοποιητικό από εκκλησία ούτε
απόαρχειοφυλάκιο αλλάαπότονNobile Signor Angelo Conte
Gomeni, Ufficiale Municipale αι Commercio e Navigazione
ed incaricato dello stato civile dell'Isola di Corfu, ο οποίος
δηλώνει ότι ο υποψήφιος, υιός του εξοχωτάτου δρος Γεωργίου
Μαρκορά, υιού του Διακεκριμένου ιππότου του Αγίου Μιχαήλ
καιτουΑγίου Γεωργίου, και υπουργού του εξοχωτάτου Συμ-
βούλου της Δικαιοσύνης, γεννήθηκε στην Κεφαλονιά στις 7 Νοεμ-
βρίου του έτους 1829 και βαφτίστηκε κατά τα δόγματα της Ανα-
τολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας 3 .

λαξ (Archivista Pubblico) εκδίδει πιστοποιητικά σε χαρακωμένο

χαρτί με ειδικές στήλες: «Ημερομηνία, Αρσεν.-θύλεα, Βαπτι-
ζόμενον, Όνομα του πατρός του παιδός, Μαχαλάς και στράτα,
κτλ.» Αντί για το «γεννημένον μετά της νομίμου αυτού γυνής»,
σημειώνεται σε ειδική στήλη «Νόμιμον» ή «Νόθον»4.
Άλλων Ελλήνων τα πιστοποιητικά εκδίδονταιήεπικυρώνονται

μηνία 30 Μαρτίου 1825 δίδεται στον Χαράλαμπο Ιακωβάτο (Αρχ. Ιακω-

βάτων, XI, ημερομηνία βαπτίσεως 13 Νοεμβρίου 1810).
1. Πρόκειται για τον γνωστό με το παρωνύμιο «ο Αρχιβίστας» αρχειο-
φύλακα και αρχειογνώστη που δούλεψε πάνω από 40 χρόνια για την ταξινό-
μηση και ανακάθαρση του αρχειακού υλικού. Βλ. Ν. Μοσχονά, «Τοπικόν
Ιστορικόν Αρχείον Κεφαλληνίας», Σύμμεικτα, τόμ. Β', Εθνικό Ίδρυμα
Ερευνών,Αθήνα1970. Επίσης Ηλ. Τσιτσέλη, Κεφ. Σύμ. Α', σ. 796-797.
2. DI 4, No 74 και αλλού.
3. DI 10, No 72.
4. DI 9, No 105, πιστ. του Αριστείδη Βλάχου, ακ. έτος 1849-50 και
No 1, πιστ. Φίλιππου Ντ' Άστον, ακ. έτος 1853-54.
νται από ανώτερες εκκλησιαστικές αρχές: ο Αιμίλιος Αντίκης
από την Κωνσταντινούπολη προσκομίζει «Πατριαρχικόν Πιστο-
ποιητικόν Γράμμα» 1 . Ο Γεώργιος Αποστολάκης από τις Κυδω-
νιές υποβάλλει βεβαίωση με υπογραφή «ανδρέας Σακελλάριος ευη-
μέρηος του αγίου γεωργίου» (στο Αιβαλί) επικυρωμένη από
τον Αγιο Εφέσου 2 . το πιστοποιητικό του Λεωνίδα Νιώτη από
τη νήσο Αντιγόνη υπογράφεται από τον «Ιερέα Προϊστάμενον
της Ιεράς Εκκλησίας Αντιγόνου» και όλους τους Επιτρόπους
«της αυτής εκκλησίας» και επικυρώνεται από τον Μητροπολίτη
Χαλκηδόνος 3 . Ανάλογη βεβαίωση-πιστοποιητικό προσκομίζει ο
Ιπποκράτης Τζουρίδης: «...εγενέθη ενταύθα εις Αλεξάνδρειαν
της αιγύπτου εις το έτος χιλιοστόν οκτακοσιοστόν τριακοστόν τέ-
ταρτον [...] και εβαπτίσθη [...] εντός του θείου ναού του Αγίου
Σάββα [...] επί της ηγουμενίας Μελετίου του Καλυμνίου και εφη-
μερεύοντος του παπά Θεωνά ηπειρώτου...» Το έγγραφο επικυρώ-
νεται από τον Ευλαβέστατο Νικηφόρο, Προκαθήμενο της ελλη-
νικής εκκλησίας και αντιπρόσωπο του Πατριάρχη της Αιγύπτου
στην Αλεξάνδρεια 4. Τέλος ο Σαμουήλ Ντε Κάστρο εφοδιάζεται
με πιστοποιητικό γεννήσεως από τον Γραμματέα της Συναγωγής
Κερκύρας θεωρημένο από τον Μ. Ραβίνο 5 και μερικοί —λίγοι—
υποψήφιοι από τα Επτάνησα, την Κωνσταντινούπολη, τη Σύρο η
την Τήνο έχουν υποβάλει βαπτιστικά από Καθολικές εκκλησίες
γραμμένα στα Λατινικά με τον καθιερωμένο τύπο «In Nomen
Domini» κτλ. 6 Ιδιαίτερη εξάλλου κατηγορία αποτελούν τα βα-
πτιστικά από την Αγία Τριάδα του Λιβόρνου η και από Καθολι-
κές εκκλησίες του Λιβόρνου και της Πίζας 7 .

1. DI 11, No 3, ακ. έτος 1851-52.

2. DI 6, No 100, ακ. έτος 1847-48.
3. DI 15, No 73, ακ. έτος 1854-55.
4. DI 10, No 94, ακ. έτος 1850-51.
5. DI 17, No 27, ακ. έτος 1857-58.
6. DI 5, No 117 (1846-47), DI 10, No 77 (1850-51), DI 12, No 2
(1851-52), DI 17, No 34 (1857-58) και αλλού.
7. Βλ. εδώ, κεφ. «Σχέσεις με την παροικία».
«Νέος φιλομαθής»

νουν στην Πίζα οι Έλληνες, είναι έκδηλη στον αριθμό και το είδος
των πιστοποιητικών που βεβαιώνουν τις προηγούμενες σπουδές
τους" μερικοί δεν υποβάλλουν κανένα (από τους κανονισμούς δεν
ορίζεται ως απαραίτητη προϋπόθεση εισδοχής και ίσως οι ίδιοι
θεωρούν ότι η ταπεινή προπαιδεία τους δεν αποτελεί αξιόλογο
συστατικό)' άλλοι υποβάλλουν λίγα και άλλοι πολλά πιστοποιητι-
κά, είτε από σχολές όλων των επιπέδων ως και πανεπιστημίων 1
είτε από ιδιωτικούς δασκάλους.
Η ανάγνωση των πιστοποιητικών αυτών, όπως και των βαπτι-
στικών από μια άλλη άποψη, μοιάζει με περιήγηση στα εκπαιδευ-
τικά ιδρύματα —από τα πιο κοινά ως τα πιο περίλαμπρα —του
ελληνισμού της εποχής και συγχρόνως είναι ενθύμιο από άσημους
η επιφανείς δασκάλους: « Ο υποφαινόμενος βεβαιώ ότι ο Ευγενής
Κύριος Στυλιανός Βεντούρας του Ευγενούς Κυρίου Θεοδώρου εκ
της πόλεως ταύτης Κέρκυρας, νέος φιλομαθής και με χρηστά ήθη
κεκοσμημένος, εμαθήτευσε παρ' εμοί ιδιαιτέρως, διδαχθείς την Ελ-
ληνικήν και Λατινικήν γλώσσαν, τα Μαθηματικά και την Φιλο-
σοφίαν [...] εν Κερκύρα 12/24 Σεπτεμβρίου 1842. —Ιερομό-
ναχος Αθανάσιος Πολίτης Αρχιμανδρίτης» 2 .
Α π ό πλήθος ανάλογες περιπτώσεις επιβεβαιώνεται ότι τα ιδι-
αίτερα μαθήματα, σε συνδυασμό συχνά με τη φοίτηση σε δημό-
σια η Ιδιωτικά σχολεία, ήταν ο συνηθέστερος τρόπος για να μορ-
φώνονται τα παιδιά των ευγενών στα Επτάνησα. Εκτόςαπόαυτό

1. Τα πιστοποιητικά των ελληνικών πανεπιστημίων (Ιόνιος Ακαδημία

και Οθώνειο μετά το 1837) περιέχονται στις δέσμες Università, DI 1-16,
ενώ των Ιταλικών στο DI 84, No 3, «Filza di attestati ed altro...»
2. DI 1, No 93. Επίσης Αρχ. Ιακωβάτων, XI, πιστοποιητικό με
υπογραφή Δ. Αθανάσιος ο Ψαλίδας, 1828, Δεκεμβρίου 30 Κερκύρα, «ο
υπογεγραμμένος πιστοποιώ ότι ο Κύριος Χαραλάμπης Αλοϋσίου Τυπάλδου
Κεφαλλήν ήκουσε παρ' εμοί την λογικήν και μεταφυσικήν και την μαθημα-
τικήν γεωγραφίαν με πρόοδον αρίστην και με ήθη κάλλιστα».
43. 44.
—γνωστό αλλωστε—η έρευνα σε άλλα πανεπιστημιακά κατάστιχα
αποδεικνύει πόσο σοβαρά υπολόγιζαν τα πιστοποιητικά αυτάοι
πανεπιστημιακές αρχές. το προνόμιο της απαλλαγής από τις εισα-
γωγικές εξετάσεις 1 παρέχεται στην Πίζα αδιακρίτως σ' αυτούς
που είχαν διδαχθεί τα απαιτούμενα γι' αυτές μαθήματα είτε
σε σχολεία είτε από ιδιωτικούς δασκάλους. στα σχετικά πιστο-
ποιητικά δεν παραλείπεται και η αναφορά —κάποτε υπερβολικά
διεξοδική —στα μαθήματα που διδάχτηκαν οι υποψήφιοι: «...της
μεν Ελληνικής Γλώσσης και το Συντακτικόν, της δε Μαθηματι-
κής όλην την αριθμητικήν και μέρος της Στοιχειώδους Άλγε-
βρας, έως και το πρόβλημα των Φώτων...» 2 Ό π ο υ είναι δυνατόν,
ο υποψήφιος συνιστάται ως «ικανός ανωτέρας εν τω Πανεπιστη-
μίω παιδεύσεως ευδοκιμήσας με μέγα έπαινον [...] και λαβών
τααριστεία»κ.ά.π. 3 . σε μερικούς φακέλους υπάρχουν και βρα-
βεία: «Τω καλώ καγαθώ μειρακίω ΓερασίμωΡωσσολύμωτου
Νικολάου Κεφαλλήνι την πατρίδα, πάσι τοις εν τω Ιονίω Γυμνα-
σίω νόμω τεταγμένοις παιδεύμασι φιλομαθώς και πάνυ δραστη-
ρίως εφ' όλην την τετραετίαν σχολάσαντι, ουμηναλλάκαιτας
δημοσίας καθ' εξαμηνίαν και ετησίας δοκιμασίαςΆρισταυπο-
στάντι, κοινή δε των διδασκάλων ψήφω δις των αριστείων αξιω-
θέντι, τουτί το Πιστωτήριον γράμμα, αρετής ένεκα και παιδείας,
δίδοται...» 4
Ό π ω ς είναι γνωστό, δεν είναι λίγοι οι Επτανήσιοι που εκπαι-
δεύονται από Ιταλούς δασκάλους κι έτσι φτάνουν στην Πίζα
με ειδικά εφόδια. ο Παναγιώτης Κόκκινης διδάσκεται για τέσσε-
ρα χρόνια Λατινικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Αισθητική και Φιλοσοφία
στο ιδιωτικό σχολείο του Μπολονέζου L. J. Dor Marzocchi στη

1. Βλ. εδώ, κεφ. «Κατά το προνόμιον των Ελλήνων».

2. DI 2, No 134, φάκελος Ιωάννη Κασσιανού, ακ. έτος 1843-44, πιστο-
ποιητικό από το Δευτερεύον Σχολείον Ιθάκης.
3. στο ίδιο, πιστοποιητικό από το Δευτερεύον Σχολείον Ληξουρίου, και
αλλού.
4. DI 4, No 76, ακ. έτος 1845-46.
Ζάκυνθο. το σχετικό πιστοποιητικό είναι επικυρωμένο με συμβο-
λαιογραφική πράξη, στην οποία οι μάρτυρες δηλώνουν ότι «δ
δόκτωρ Μαρτζόκις υπογράφεται Ιταλιστί καθό αγνοί την Ελ-
ληνικήν γραφήν». Ο Κόκκινης συμπληρώνει τη μόρφωσή του με
ιδιαίτερα μαθήματα Ελληνικής γλώσσας, Αριθμητικής, πρακτι-
κής Γεωμετρίας και Γεωγραφίας από τον Ανδρέα Κουντούρη,
«πρώην μεν δημόσιον νυν δε ιδιωτικόν Διδάσκαλον εν τη νήσω
ταύτη» 1 .
Ενθύμιο της πάλαι ποτέ λαμπρής Πετριτσείου Σχολής στο
Ληξούρι είναι το πιστοποιητικό του Γεράσιμου Βασ. Μαζαράκη,
οοποίος«καταγραφθείς εν τω τετάρτω σχολαστικώ έτει της ρ
θείσης Σχολής [...] διήκουσε τα εν τω έτει τούτω παραδιδόμενα
μαθήματα, μεθ' όσης πλείστης επιμελείας και επιδόσεως" έτι δε
ιεράν Κατήχησιν και ιστορίαν, Φιλοσοφίαν, Άλγεβραν και Ιτα-
λικήν γλώσσαν' ευδοκιμών δε κατά τον της εαυτού μαθητείας
χρόνον, και κοσμίως διάγων επί τα κρείττω προήγετο...» Το
πιστοποιητικό έχει την υπογραφή του Σχολάρχη: «Άνθιμος Μα-
ζαράκης, Αρχιμανδρίτης του Οικουμενικού Θρόνου, 5 Ιουλίου
1856» 2 .

ζουν, πιστοποιητικά από σχολεία: Βασιλικόν Γυμνάσιον Αθηνών

1. DI 17, No 62, ακ. έτος 1857-58. ο Ανδρέας Κουντούρης έχει δι-

δάξει και πλήθος άλλα παιδιά, όπως φαίνεται από τα πιστοποιητικά τους
που έχουν την ίδια στερεότυπη υπογραφή. σε ιδιωτικό σχολείο της Λευκά-
δας, που διευθύνεται από τον Professore Antonio [...] Missionario Apo-
stolico, Par. Latino e Capellano della [...] φοιτά και ο Φίλιππος Ντ'
Άστον, Λευκαδίτης Αγγλικής καταγωγής, και διδάσκεται, «τιμητικά,
διακρινόμενος», Ιταλικά, Λατινικά, Μαθηματικά και Φιλοσοφία (DI 14.
No 1, ακ. έτος 1853-54).
2. στο ίδιο (DI 17) No 170. Απόφοιτος της Πετριτσείου είναικαιο
Ευάγγελος Αρδαβάνης από το Ληξούρι (DI 18, No 117, ακ. έτος 1859-
60). για την Πετρίτσειο Σχολή, βλ. Γεωργίου Μοσχόπουλου, Ιστορία της
Κεφαλονιάς, Τόμ. Β', εκδ. Κέφαλος, Αθήνα 1988, σ. 116-117.
νών 1 , Βασ. Γυμνάσιον Σύρου 2 , Ελληνικόν Σχολείον και Γυμνά-
σιον Σύρου 3 κ.ά. Δύο πιστοποιητικά προέρχονται από τη Σχολή
της Χάλκης" και τα δύο υπογράφονται από τον Διευθυντή Άνθιμο
Μαζαράκη και άλλους καθηγητές Έλληνες και ξένους και επι-
κυρώνονται από τους εφόρους (Ιωάννης Ψυχάρης κ.ά. ) 4 . Ο Άν-
θιμος Μαζαράκης, ως Maestro e Rettore del Collegio Greco
Flangini, έχει υπογράψει το 1845 και το πιστοποιητικό του Χα-
ραλάμπους Μαζαράκη από την Κεφαλονιά 5. Ο καθολικός Μάρκος
Βιτάλης από την Κωνσταντινούπολη έχει υποβάλει πιστοποιητικό
από το Etablissement des frères des 'Ecoles Chrétiennes S.
Benoit στο Γαλατά ότι σπούδασε εκεί Ανάγνωση, Γραφή, Αρι-
θμητική, Γαλλικά, Ιταλικά και Ελληνικά 6 .
Ιδιαίτερη πάντα κατηγορία αποτελούν τα πιστοποιητικά σπου-
δών των παιδιών της παροικίας. Υπάρχουν βεβαιώσειςαπότην
Τεργέστη, το Λιβόρνο και την Πίζα που δείχνουν, μεταξύ άλλων,
και τη διαδικασία εθνικής ενσωμάτωσης των απόδημων Ελλήνων
της Ιταλίας 7 .
Πολλοί είναι και οι Έλληνες που συνεχίζουν στην Πίζα σπου-
δές που άρχισαν σε πανεπιστήμια της Ελλάδας: στον κώδικα αυ-
τόν υπάρχουν 3 πιστοποιητικά από το Οθώνειο8, και 3απότην
Ιόνιο Ακαδημία 9 .

1. DI 4, No 99 (Μενέλαος Ρουβίνης από τη Σμύρνη, ακ. έτος 1845-46).

2. DI 1, No 132 (Γεώργιος Σαλάχας απότηνΕρμούπολη,ακ.έτος
1842-43).
3. DI 1, No 59 (Ιωάννης Βουρβουχάκης από τη Σύρο, ακ. έτος 1851-52).
4. DI 12, No 3 (Antich Emilio Greco di Costantinopoli,ακ.έτος
1851-52), και DI 15, No 73 (Λεωνίδας Νιώτης από τη νήσο Αντιγόνη, ακ.

5. DI 4, No 72.
6. DI 12, No 2, ακ. έτος 1851-52.
7. Βλ. εδώ ,κεφ. «Σχέσεις με την παροικία».
8. DI 4, No 99 (Μενέλαος Ρουβίνης, ακ. έτος 1845-46), DI 5, No 67
(Ιωάννης Θεοδωρίδης, ακ. έτος 1846-47) και DI 12, No 1 (Παύλος Φωκάς,
ακ.έτος1851-52).
9. DI 6, No 71 (Γεράσιμος Φωκάς Αλεξανδράτος, ακ. έτος 1847-48),
 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ

Οι νομικές προδιαγραφές

Ο
Πίζας περιγράφεται ως εξής στον Κανονισμό του 1814: «Ουδείς
δύναται να εγγραφή εις τον κατάλογον των σπουδαστών εάν [...]
δεναποδείξηότι εννοεί την Λατινικήν Γλώσσαν και ότι έχει επαρ-
κώς διδαχθεί την Ρητορικήν 1 . —προς τον σκοπόν αυτόν οιοσδή-
ποτε επιθυμεί να εγγραφή εις τον ως άνω κατάλογον οφείλει να
ευρίσκεται εν Πίσση την 7ην Νοεμβρίου, να παρουσιασθή εις
την Γραμματείαν του Πανεπιστημίου και να υποστή μίαν ατομι-
κήν ημίωρον εξέτασιν εις την Λατινικήν γλώσσαν και την Ρητο-
ρικήν, η οποία θα διεξαχθή εκ περιτροπής υπό των τριών εκ των
τεσσάρων Καθηγητών: των Ανατολικών Γλωσσών, της Λογι-
κής και Μεταφυσικής, της ελληνολατινικής φιλολογίας και της
Ιταλικής φιλολογίας[...] Α π ό τας εξετάσεις απαλλάσσονται οι
μαθηταί, οι οποίοι αναδεικνύονται φοιτηταί υπό της Αυτού Αυτο-
κρατορικής και Βασιλικής Μεγαλειότητος η από τας Κοινότητας
του Κράτους, υπό τον όρον ότι έχει προηγηθεί της αναδείξεώς των
άλλη αυστηρά εξέτασις. Εάν ο νέος θελήση να γίνη δεκτός εις
τηνεξέτασιντηςΛογικής η και της Μεταφυσικής, δύναται να
την υποστή και, εις την περίπτωσιν αυτήν, η όλη εξέτασις θα
είναι ωριαία και, εφόσον λάβη ο εξετασθείς την έγκρισιν, θα απαλ-
λάσσεται από την παρακολούθησιν των μαθημάτων αυτών εις το

DI 10, No 72 (Σπυρίδων Μαρκοράς, ακ. έτος 1850-51) και DI 16, No 23

(Αυγουστίνος Κογεβίνας, ακ. έτος 1856-57).
1. Ο όρος αυτός τροποποιείται με Motuproprio της 26 Οκτωβρίου
1824 (A.S.P., Università, A II 7, «Regolarmento...», σ. 51, με το οποίο
ορίζεται ότι όσοι προορίζονται για σπουδές Ιατρικής ή Φυσικών επιστημών
εξετάζονται επίσης στη Λογική, την Αριθμητική και τη Γεωμετρία.
Πανεπιστήμιον» 1 . για τους ξένους σπουδαστές προβλέπει το άρ-
θρο XVIII (Forestieri) του ίδιου κανονισμού: «Ξένοι επιθυμού-
ντες να ακολουθήσουν σπουδάς εις το Πανεπιστήμιον, εάν πρό-
κειται να διατρέξουν εν αυτώ όλον τον κύκλον των σπουδών των,
έχουν ταςαυτάς υποχρεώσεις με τους Υπηκόους της Αυτού Αυτ
κρατορικής και Βασιλικής Μεγαλειότητος».

στική κίνηση, αυξάνονται και τα εξεταζόμενα στις εισαγωγικές

θέματα. η εξέταση στη στοιχειώδη Γεωμετρία και στην Αρι-
θμητική γίνεται υποχρεωτική για τους υποψηφίους όλων των σχο-
λών. Η εξέταση στη Λατινική φιλολογία προσδιορίζεται ως
γραπτή μετάφραση κειμένου του Βιργιλίου ή του Κικέρωνα από
τα λατινικά «στα Ιταλικά» (όχι «τοσκανικά» πια) και προφο
μετάφραση και ανάλυση μιας ωδής του Ορατίου 2 .
Άλλη σχετική διαταγή —με πνεύμα όμως κατασταλτικό του
φοιτητικού κινήματος και όχι μεταρρυθμιστικό— εκδίδεταιτο
1849: «τα δοκίμια των υφισταμένων τας εισαγωγικάς διά το
Πανεπιστήμιον εξετάσεις δέον όπως κρίνονται με την δέουσαν
αυστηρότητα [...] Ξένοι δεν γίνονται δεκτοί καθ' οιονδήποτε τρό-
πον εις τα Πανεπιστήμια εάν δεν έχουν λάβει την απαιτουμένην
άδειαν από την Βασιλικήν Κυβέρνησιν» 3 .

1. A.S.P., Università, A II 7, Regolarmenti..., άρθρο IX, Studenti.

με το άρθρο XII του ίδιου κανονισμού ορίζεται ότι το μάθημα της Λογικής
είναι υποχρεωτικό για τους πρωτοετείς σπουδαστές όλων των σχολών, αν
δεν το έχουν περάσει στις εισαγωγικές. η ανάγκη να «εννοούν»οιυποψή-
φιοι τη Λατινική γλώσσα προκύπτει από το γεγονός ότι ναι μεν τα μαθή-
ματα γίνονται στα ιταλικά (in lingua Toscana, ορίζει ο κανονισμός) —κι
αυτό επιβλήθηκε από τους Γάλλους στην περίοδο της Κατοχής—, αλλά στην
αρχή κάθε παραδόσεώς του ο καθηγητής «κάνει μια εισαγωγή διαρκείας ενός
τετάρτου στα Λατινικά, συνοψίζοντας τα βασικά στοιχεία του νέου μαθή-
ματος» (στον ίδιο κανονισμό, άρθρο IV, Regolarmento per i professori).
2. στο ίδιο, No 17, Notificazione del Sig. Cav. Gaetano Giorgini,
Soprintendente agli Studi del Granducato, 12 Ιανουαρίου 1841.
3. στο ίδιο, Notificazione dalla Cancelleria dell'I, e R. Università
47. Gaetano Giorgini: ο υπουργός της μεταρρύθμισης
 Τα
νείς δεκτός στο Πανεπιστήμιο δεν θεσμοθετούνται για πρώτη φορά
το 1849, αλλά μάλλον υπενθυμίζονται και διασαφηνίζονται, επειδή
ο θεσμός έχει ατονήσει στο διάστημα της πολυτάραχης δεκαετίας
του '40. Ή δ η από το 1816 υπάρχει διαταγήνααπευθύνουνοι
πανεπιστημιακές αρχές στον Υπουργό της Παιδείας όλες τις υπο-
θέσεις που πρέπει να υποβληθούν στην κρίση της κυβερνήσεως1.
μια εικόνα του τρόπου, με τον οποίο εφαρμοζόταν η διαταγή δί-
δεται σε μια επιστολή από την Προεδρία της Χρηστής Κυβερνή-
σεως προς τον Κυβερνήτη της Πίζας σχετική με την εγγραφή 10
ξένων υποψηφίων στο Πανεπιστήμιο. ο πρόεδρος, αφού πήρε
τις πληροφορίες του από την αστυνομία, πληροφορεί τον Κυβερ-
νήτη ότι ο Προβλεπτής του Πανεπιστημίου εξουσιοδοτείται να δε-
χθεί τους οκτώ από τους δέκα ξένους (μεταξύτωνοποίωνκαιτον
Μάρκο Γουργουράκη από τη Ζάκυνθο) υπό τον όρο ότι θα επιβλέ-
πονται αυστηρά από την τοπική αστυνομία. Ό σ ο για τους άλλους,
«αμφοτέρους καταγομένους εκ του παπικού κράτους», ο πρόεδρος
ορίζει να αποκλειστούν από το Πανεπιστήμιοκαιναμηντους
δοθεί άδεια διαμονής (soggiorno) στο Μ. Δουκάτο 2 . Α π ό πλή-
θος άλλες μικρές υποθέσεις φαίνεται ότι ο Provveditore του Πα-
νεπιστημίου διαβίβαζε τις αιτήσεις των υποψηφίων για να πάρει
απότηνκυβέρνηση την οποιαδήποτε εξουσιοδότηση3. Είναι φα-
νερό ωστόσο ότι τέτοιοι θεσμοί εφαρμόζονται σχολαστικότερα σε
περιόδους εντάσεων, όπως είναι η επαύριον των κινημάτων του
'30, '31 και του πολέμου του 1848.

li 26 ottobre 1849 (πρόκειται για κοινοποίηση της κυβερνητικής διαταγής

εκ μέρους της Γραμματείας του Πανεπιστημίου). Σκοπός του μέτρου είναι

ρίως από τα άλλα κράτη της Ιταλίας.

1. στο ίδιο, Istruzioni per il Regio Consultore e Soprintendente
agli Studi del Gran Ducato [...] 29 Νοεμβρίου 1816.
2. A.S.P., Governatore 96, affare 9, επιστολή της 8 Δεκεμβρίου 1833.
3. A.S.P., Università, Β II 12, anno 1838.
τάσεις μαρτυρούν στοιχεία από άλλα κατάστιχα: η πρώτη σχε-
τική μνεία της περιόδου που ερευνώ είναι του 1815. οι εξετάσεις
διεξάγονται από τότε κανονικά κάθε χρόνο (με πλήθος όμως απαλ-
λαγές), σταματούν η τουλάχιστον δεν αναγράφονται στην περί-
οδο 1823-25 και εμφανίζονται πάλι το ακ. έτος 1825-26, με πε-
ρισσότερες ακόμα εξαιρέσεις 1. Μετά το 1826 (χρονολογία έκδοσης
του Κανονισμού του 1814 από τον οίκο Ranieri-Prosperi, Stam-
patori della I. et R. Università), αναγράφονται κανονικά είτε
οι εξετάσεις είτε οι λόγοι απαλλαγής, αλλά προοδευτικά οι εξαι-
ρέσεις αυξάνονται, ώσπου, τις παραμονές της διαταγής του 1840,
φτάνουν, να απαλλάσσονται πάνω από τους μισούς υποψηφίους,
αρκετοί μάλιστα χωρίς αναγραφή αιτιολόγησης.

"Κατά το προνόμιον των Ελλήνων"

Α π ό πολλά στοιχεία προκύπτει ότι υπήρχε κατά καιρούς στο

Πανεπιστήμιο της Πίζας ένα καθεστώς προνομίων για τους Έλ-
ληνες υποψηφίους που φαίνεται ότι είχε καθιερωθείεθιμικά.μια
άλλη εύλογη υπόθεση, που δυνατόν να ερμηνεύει το τεράστιο πο-
σοστό των Ελλήνων που γίνονται δεκτοί χωρίς εισαγωγικές εξε-
τάσεις, είναι ότι αρκετοί Έλληνες, κυρίως Επτανήσιοι, έφταναν
στην Πίζα με μεγαλύτερη προπαιδείααπότουςΙταλούς,βεβαιωμένη

1. A.S.P., Università, DI 69-74, Ruolo degli Scolari dell'I, e R.

Università di Pisa coll'indicazione dei loro studi. στον κώδικα αυτόν
παραπέμπουν όλες οι υποσημειώσεις που αρχίζουν με την ένδειξη DI 69

στώσεις σχετικά με τις απαλλαγές δεν αναφέρονται βέβαια στους προερχό-

μενους από άλλα πανεπιστήμια, που είναι πάμπολλοι και, φυσικώ τω λόγω,
κατατάσσονται σε προχωρημένο στάδιο σπουδών (βλ. γι' αυτούς κεφ. «Από
πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο»).
μένη με τα πιστοποιητικά που προσκόμιζαν 1. Επιπλέον, όπως θα
φανεί και παρακάτω, οι περισσότεροι Έλληνες έκαναν το πάν
γιανασυντομεύουν την πολυδάπανη περιπέτεια των σπουδών στα
ξένα.
Οπωσδήποτε, ήδη από το 1815, πλήθος Έλληνες απαλλάσ-
σονται από την εισαγωγική εξέταση στο μάθημα της Φιλοσοφίας
μεεπιστολήτηςΓεν. Γραμματείας του Κράτους της Τοσκάνης
(R. Segreteria di Stato) ή και γίνονται δεκτοί χωρίς καμιά απο-
λύτως εξέταση 2 . Υποθέτω μάλιστα ότι και αρκετοί από αυτούς
πουέδινανεισαγωγικέςεξετάσειςδεν εξετάζονταν στα ίδια μα-
θήματα με τους Ιταλούς υποψηφίους: για μια δεκαετία περίπου
μετά το 1815, αναγραφόταν για τους Έλληνες η γενικόλογη φράση
«Esame di ammissione», ενώ για τους Ιταλούς «Ammesso αι
Ruolo per l'esame subito in Lingua Latina». Α π ό το 1826
και ύστερα αναγράφεται κάτω από το όνομα των περισσότερων
Ελλήνων «Esame in Lingua Greca» και κάποτε «anche in
Filosofia», πράγμα που σήμαινε ότι απαλλάσσονταν από το μά-
θημα της Λογικής του Α' ετους 3 . δεν λείπουν όμως και οι Έλ-
ληνες που προτιμούν να εξεταστούν στα Λατινικά, ιδίως οι Καθο-
λικοί και τα παιδιά της παροικίας 4.
ΠλήθοςΈλληνεςεξάλλουαπαλλάσσονται απότιςεισαγωγικές
εξετάσεις «επειδή έχουν υποστεί αυτάς εις την πατρίδα των»: ο
Ιωάννης Αγγελίδης από τη Σύμη «γίνεται δεκτός εις την πρώ-
την (προκαταρκτική για το πτυχίο) εξέτασιν χωρίς να έχει υπο-
βληθεί εις εισαγωγικάς εξετάσεις, επειδή έχει υποστεί ταύτας εις
την πατρίδα του» (Απόφαση της 11 Αυγούστου 1831 ) 5 . Ο Γεώρ-
γιος Σακελλαρίδης από τα Ιωάννινα απαλλάσσεται το 1830 «επει-

1. Βλ. εδώ, κεφ. «Νέος φιλομαθής».

2. DI 69, No 253, 256, 349 και αλλού.
3. DI 71, No 131, 191, 346, 358, 403καιαλλού.
4. DI 71, No 347, 814καιαλλού.
5. DI 71, No 640.
νάριον της Θεσσαλονίκης» 1. Ο Γεώργιος Καλούτσης (ή Καλού-
τζης) από το Τσιρίγο απαλλάσσεται «δυνάμειτωνεξετάσεωντας
οποίαςέχει υποστεί εις τα δημόσια Λύκεια της πατρίδος του»
(απόφαση της 27 Νοεμβρίου 1830 ) 2 . ο Τηλέμαχος Μαράτος
εξαιρείται από τις εξετάσεις του 1838 «επειδή έδωσεν αυτάς εις
το Λύκειον Παξών» 3 . Γενικά φαίνεται ότι τα πιστοποιητικά των
ελληνικών σχολείων αποτελούσαν για τις πανεπιστημιακές αρχές
λόγο επαρκή για να εισηγηθούν στην κυβέρνησητηναπαλλαγή
απότιςεξετάσεις-βεβαιώσεις από Δευτερεύοντα Σχολεία της Ε -
πτανήσου, τη Σχολή της Σμύρνης, της Χάλκης κτλ. αναγνωρί-
ζονταν έμπρακτα στην Πίζα. Αποκορύφωμα είναι οι περιπτώσεις
τουΑγγέλουΦωκά που κερδίζει ένα χρόνο «επειδή έχει σπου-
δάσει εις τα Δευτερεύοντα Σχολεία της Κεφαλληνίας» 4, του Λουκά
Σακελλαρίδη που «του έχει χαρισθεί το πρώτο έτος των σπουδών
της Ιατρικής, το οποίον έχει διανύσει εις το Βασιλικόν Ινστι-
τούτον της ερμουπόλεως» 5, και του ΓεράσιμουΙνκιόστρηπου
«έγινε δεκτός εις το τρίτον έτος της Νομικής Σχολής δυνάμει των
σπουδών, τας οποίας έχει κάμει εις την πατρίδα του: πρώτον και
δεύτερον έτος εις τα Δευτερεύοντα Σχολεία [scuole secondarie]
της Κεφαλληνίας» 6.
Περισσότερες είναι οι απαλλαγές των Ελλήνων, για τις οποί-
ες δεν αναγράφεται συγκεκριμένη αιτιολογία στη στήλη των παρα-
τηρήσεων, αλλά σημειώνεται μόνο η φράση«απαλλαγμένοςαπό
τιςεισαγωγικέςεξετάσειςδυνάμει της Αποφάσεως..., Επιστο-
λής..., Διαταγής...» κτλ. 7 σε άλλους πάλι δεν αναγράφονται εισα-
γωγικές εξετάσεις, αλλά ούτε υπάρχει οποιαδήποτε σχετική ση-
μείωση στη στήλη των παρατηρήσεων. Ί σ ω ς , στις δύο αυτές κατηγορίες

1. DI 71, No 838.
2. DI 71, No 863.
3. DI 72, No 978.
4. DI 73, No 265.
5. DI 73, No 267.
6. DI 73, No 366.
7. DI 72, No 207, No 323καιαλλού.
γορίες, πρέπει να κατατάξουμε και εκείνους που προσκόμισαν
μόνο πιστοποιητικά από ιδιωτικούς δασκάλους.
πως
διαγράφεται ανάγλυφα σε μια επιστολή ανυπόγραφη (υποθέτω του
Provveditore του Πανεπιστημίου προς τη Γραμματεία του Κρά-
τους) με ημερομηνία 31 Αυγούστου 1838: «αν και ο κανονισμός
του Πανεπιστημίου μας αντιτίθεται προς την αίτησιν που υπέβαλε
ο Διονύσιος Βερέττας εκ Ζακύνθου δι' απαλλαγήν τουαπότας
εισαγωγικάς εξετάσεις δυνάμει των σπουδών, τας οποίας πιστο-
ποιεί ότι έχει ήδη κάμει εις την πατρίδα του, είναι δυνατόν να
προσαχθούν πολλά παραδείγματα απαλλαγών, τα οποία θα ηυνό-
ουν την αποδοχήν της αιτήσεως. Ευρίσκω πράγματι, εις τα κατά-
στιχα της Γραμματείας 1 ότι ο Μελισσηνός Αντώνιος εκ Κεφαλ-
ληνίας, με την Διαταγήν της 9ης Ιαναουαρίου 1834, απηλλάγη
απόταςεισαγωγικάς εξετάσεις, τας οποίας είχε υποστείειςτην
πατρίδα του. Ο Τυπάλδος Φορέστης Μαρίνος εκ Κεφαλληνίας
έτυχε της αυτής απαλλαγής με Διαταγήν της R. Segreteria di
Stato της 15ης Μαρτίου 1834. Ο Σακελλαρίδης Γεώργιος εκ
Λαρίσσης εν Θεσσαλία, με απόφασιν της 3ης Φεβρουαρίου 1834,
απηλλάγη ως ανωτέρω, επειδή είχε κάμει φιλολογικάς και φιλο-
σοφικάς σπουδάς εις το σεμινάριον της Θεσσαλονίκης. ο Τυπάλ-
δος Δημήτριος εκ Κεφαλληνίας, με Διαταγήν της Β. Γραμματείας
του Κράτους της 27ης Ιουνίου 1835, απηλλάγη των εισαγωγικών
εξετάσεων τας οποίας είχεν υποστεί εν Κεφαλληνία. Ο Βαλιέρ
Νικόλαος και ο Τζουγανάτος Δημήτριος Λοβέρδος απηλλάγησαν
τωνεξετάσεωνμεΔιαταγήν της Β. Γραμματείας του Κράτους
της 8ης Ιανουαρίου 1838, επειδή είχον υποστεί αυτάς εις τα Δευ-
τερεύοντα Σχολεία του Αργοστολίου. —Εναπόκειται συνεπώς
εις την εξοχότητά σας η Απόφασις εάν η συνημμένη αίτησις
είναι δυνατόν να γίνη αποδεκτή η εάν πρέπηναεμμείνωμενεις
ταςενισχύι Διαταγάς, υπό των οποίων, προκειμένου διά την εισ-

1. Ασφαλώς είδε τα κατάστιχα που τώρα έχουν τον αριθμό DI 69-74.

εισδοχήν ειςτοΠανεπιστήμιον, οι ξένοι έχουν πλήρως εξισωθεί με
τους Υπηκόους της Υμετέρας Αυτοκρατορικής και Βασιλικής Με-
γαλειότητος» 1.

άλλες αιτήσεις Ελλήνων: ζητάει να εγκριθείηαπαλλαγήτου

Ιάσωνος Τηλέμαχου Μαράτου, επειδή οι εξετάσεις που έδωσε
στο Λύκειο των Παξών «ανεγνωρίζοντο ανέκαθεν εις τους ομο-
εθνείς του» 2 . για τον ίδιο λόγο ζητάει να αναγνωριστούν οι εξε-
τάσεις που έδωσε ο Σπυρίδων Σταθάτος στο Δευτερεύον Σχολείον
Ιθάκης 3 . στην αίτηση του Αγγέλου Φωκάναεξεταστείστην
Ελληνική γλώσσα και Φιλοσοφία (αντί στα Λατινικά και τη Λο-
γική) δηλώνει ότι δεν έχει καμιά αντίρρηση4. Υποστηρίζει επί-
σης την αίτηση του Αγγέλου Μπένετον από τη Ζάκυνθο να δώσει
τις εισαγωγικές εξετάσεις στη Φιλοσοφία στο τέλος του πρώτου

γράφονται αποκλειστικά οι εισαγωγικές εξετάσεις, ελάχιστες είναι

οι περιπτώσεις Ελλήνων που εξετάζονται τον Νοέμβριο σε όλα
τα μαθήματα: η εξέταση της Λογικής και Μεταφυσικής γίνεται
σχεδόν πάντα Μάιο η Ιούνιο. Τέλος είναι χαρακτηριστικό ότι,
από 30 Έλληνες που αναγράφονται στον κατάλογο των υποψη-
φίων της περιόδου 1836-1841, μόνο τρεις απορρίπτονται 6 .

1. A.S.P., Università, Β II 12, anno 1838, σ. 102. Πρόκειται

τεράστιο τόμο που θυμίζει Βιβλίο Εξερχομένων Εγγράφων.
2. στο ίδιο, σ. 48, επιστολή της 6 Απριλίου 1838.
3. στο ίδιο, σ. 80, επιστολή της 29 Ιουνίου 1838.
4. στο ίδιο, σ. 79, επιστολή της 28 Ιουνίου 1838.
5. στο ίδιο, σ. 43, επιστολή της 30 Μαρτίου 1838.
6. A.S.P., Università, DI 195, Registro per gli esami d' ammissione
1836-1845, και DI 197, Esami di Ammissione 1845-1855. το κατάστιχο
DI 195 χωρίζεται σε τρία μέρη: στο πρώτο, που φτάνει ως τις 3 Ιουλίου
1841, καταγράφονται 740 εξεταζόμενοι, Ιταλοί και ξένοι, από τους οποίους
30 είναι ασφαλώς Έλληνες. το δεύτερο μέρος επιγράφεται «Esami di am-
missione secondo il Metodo prescritto dalla Notificazione del 6 febbraio
 ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ

Οι νομικές προδιαγραφές

Η διάρκεια των σπουδών ορίζεται από τον κανονισμό του

1814 σε τέσσερα ακαδημαϊκά ετη 1 . στη διαδρομή αυτή οι φοι-
τητές της Νομικής, της Ιατρικής και των Φυσικών Επιστημών 2
υποβάλλονται τρεις φορές σε εξετάσεις: στο τέλος του δεύτερου

τέλος του τρίτου («Δεύτερη προπαρασκευαστικήεξέταση»)και

στο τέλος του τέταρτου («Τελευταία εξέταση»). Οι προπαρασκευα-
στικές εξετάσεις διεξάγονται δημοσία από τρεις καθηγητές πα-
ρουσία του κοσμήτορα της αντίστοιχης σχολής και διαρκούν μισή
ώρα ώς τρία τέταρτα. Όσοι αποτυγχάνουν ή απουσιάζουν δικαιο-
λογημένα από την εξέταση του Ιουνίου μπορούν να προσέλθουν
στην περίοδο του Νοεμβρίου. Η Τελευταία εξέταση διεξάγεται
από τέσσερις καθηγητές παρουσία όλων των καθηγητώντηςσχολής

1840» και φτάνει ώς τις 2 Ιουλίου 1845. στο μέρος αυτό δεν υπάρχουν παρά
μόνο 3 Έλληνες (και αυτοί της παροικίας του Λιβόρνου), αλλά ούτε
άλλοι μη Τοσκάνοι. στο τρίτο μέρος καταγράφονται οι εξεταζόμενοι

ανάμεσαστουςοποίουςκαι23 Έλληνες. αλλά και στο δεύτερο κατάστιχο

(DI 197) δεν υπάρχουν Έλληνες (παρά μόνο της παροικίας) ούτε και άλλοι
ξένοι. Υποθέτω ότι υπάρχει γι' αυτούς χωριστό βιβλίο. Αξιοπρόσεκτο είναι
ότι, σε αντίθεση με τους εξ Ελλάδος, οι Έλληνες της παροικίας απορρί-
πτονται σε εντυπωσιακό ποσοστό, κάποτε μάλιστα κατ' επανάληψιν. Βλ.

1. A.S.P., Università, A II 7, Regolarmenti, Notificazioni..., άρθρο

Χ, Corso degli Studi. με συμπληρωματική διάταξη της 26 Οκτωβρίου
1824 ορίζεται ότι όσοι , μετά το πτυχίο της Ιατρικής, θέλουν να πάρουν

2. η σχολή της Θεολογίας δεν ανήκει στο θέμα της μελέτης αυτής
λής και του P r o v v e d i t o r e , αντικείμενό της είναι τα μαθήματα
όλων των ετών και η διάρκειά της ωριαία. Όποιος αποτυγχάνει
είναι υποχρεωμένος να επαναλάβει όλα τα μαθήματα του τέταρ-
του έτους και να επανέλθει μετά ένα χρόνο 1 .
Η μέθοδος των εξετάσεων ορίζεται ως εξής: Ό τ α ν μπαίνει
ο σπουδαστής, του εγχειρίζονται τόσοι φάκελοι όσα είναι τα εξε-
ταστέα μαθήματα κι εκείνος κληρώνει τρία θέματα από κάθε φά-
κελο" σ' αυτά και εξετάζεται. Ό σ ο ι σπουδάζουν Ι α τ ρ ι κ ή δίνουν
την Πρώτη προπαρασκευαστική εξέταση στο Αμφιθέατρο Α ν α -
τομίας" τραβάνε οι ίδιοι έναν κλήρο,στονοποίοαναγράφεταιένα
όργανο του σώματος και ύστερα τους ζητείται να βρουν το όργανο
αυτό σε ένα π τ ώ μ α και να απαντήσουν σε σχετικές ερωτήσεις 2 .
η Δεύτερη προπαρασκευαστική εξέτασή τους διεξάγεται στη S a -

1. A.S.P., Università, Α II 7, άρθρα XIII και XIV, Esami Prepara-

torii και Ultimo Esame. για τις εξετάσεις των προερχόμενων από άλλα
πανεπιστήμια προβλέπει το άρθρο XIII (Forestieri): για να γίνουν δεκτοί

διανύσει τον κύκλο των προηγούμενων από αυτήν σπουδώνκαιότιδενέχουν

λουθήσει πλήρως μια σειρά μαθημάτων. Όσοι από αυτούς επιθυμούν να πά-
ρουν πτυχίο της Νομικής η της Φυσικομαθηματικής Σχολής, πρέπει
δώσουν την Τελευταία εξέταση. για το πτυχίο της Ιατρικής ή της Χειρουρ-
γικής χρειάζονται δύο εξετάσεις: μία στην ύλη που περιλαμβάνουν οι προπα-
ρασκευαστικές εξετάσεις και μία σε όλα τα μαθήματα που προβλέπονται

λήν της Α. και Β. Γραμματείας του κράτους της 5 Ιουνίου 1820, παρεσχέθη

σιον Δίκαιον, με την διευκρίνισιν όμως ότι αποκλείονται από το προνόμιον

αυτό οι Έλληνες που είναι Τοσκάνοι υπήκοοι η διαμένουν μονίμως εν Το-
σκάνη». Ασφαλώς το ποινικό δίκαιο της Τοσκάνης δεν χρειάζεται στους Έλ-
ληνες νομικούς, που δεν προορίζονται για να εργασθούν εκεί.
2. Η διάταξη αυτή θα τροποποιηθεί με το Motuproprio της 26 Οκτω-
βρίου 1824: σύμφωνα μ' αυτό, οι εξεταζόμενοι οφείλουν να κάμουν στο πτώμα
48. Εξετάσεις στο τέλος του ακ. έτους 1859-60
Sapienza" κληρώνουν οι ίδιοι τα θέματα από τρεις φακέλους, έναν
γιατηΧημεία, έναν για τη Φυσική και έναν για τη Βοτανική.
στην Τελευταία εξέταση ο εξεταζόμενος τραβάει 4 κλήρους με
ονόματα ασθενειών και καλείται να τις ορίσει και να αναπτύξει
τηναιτίατους, τον τρόπο διαγνώσεώς τους και τη θεραπεία τους.
Ακολουθεί μυστική ψηφοφορία των εξεταστών και αμέσως κα-
τόπιν ο κοσμήτωρ αναγγέλλει το αποτέλεσμα της εξέτασης που
εξάγεταιμεσχετική πλειοψηφία 1.

σπουδών γίνεται υποχρεωτικά πενταετής. Εξαίρεση γίνεται μόνο

γιατουςφοιτητές της Ιατρικής που προέρχονται από άλλα πανε-
πιστήμια και εγγράφονται στο Γ' η Δ' έτος του Πανεπιστημίου
της Πίζας. Αυτοί μπορούν να πάρουν μετά το τέταρτο έτος πτυχίο
μόνο Ιατρικής η μόνο Χειρουργικής - αν όμως θέλουν να πάρουν
πτυχίο και των δύο Ιατρικών σχολών, πρέπει να διανύσουν ένα
ακόμαέτος.Γι' αυτούς που σπουδάζουν στην Πίζα, προστίθεται
μία ακόμη προπαρασκευαστική εξέταση τον Οκτώμβριο του Α'
έτους.Οιξένοι που πιστοποιούν ότι έχουν συμπληρώσει τετραε-
τείς σπουδές Ιατρικής σε άλλα πανεπιστήμια μπορούν να πάρουν
στην Πίζα πτυχίο Ιατρικής ή Χειρουργικής αφού δώσουν την
τελευταία εξέταση.
Η μεταρρύθμιση ολοκληρώνεται το 1841. Το σύστημα των
εξετάσεων αλλάζει εκ βάθρων για να εναρμονιστεί με το νέο μέ-
τρο, κατά το οποίο η διάρκεια των σπουδών γίνεται πενταετής για
όλες τις σχολές και το πρώτο έτος των σπουδών θεωρείται προ-
παρασκευαστικό. Μετά τις θερινές διακοπές του πρώτου έτους,
όλοι οι φοιτητές δίνουν εξετάσεις για να πάρουν το δίπλωμα του
Baccelliere. στο τέλος των θερινών διακοπών του δεύτερου έτους
δίνουν πάλι εξετάσεις για να πάρουν το δίπλωμα του Licenziato,
στοοποίοαναφέρονταιταμαθήματαπουέχουν αποτελέσειτο
αντικείμενο της εξέτασης. Ακολουθεί η εξέταση για την προαγωγή

1. A.S.P., Università, A II 7, άρθρο IV, Metodo degli esami.

γ ω γ ή στο Ε ' έτος και η Τελευταία εξέταση στο τέλος του πέμ-
πτου έτους. για την επιτυχία στις εξετάσεις απαιτείται να συμφω-
νήσουν τα δύο τρίτα των εξεταστών. οι επιτυγχάνοντες διακρί-
νονται σε κατηγορίες: επιτυχόντες με ομοφωνία, με πλειοψηφία
των 2 / 3 , μετ' επαίνων, με ομοφωνία και μετ' επαίνων κτλ. Οι
επιτυγχάνοντες μετ' επαίνων στις εξετάσεις του Baccelliere δια-
γωνίζονται μεταξύ τους και ο νικητής του διαγωνισμού απαλ-
λάσσεται από την καταβολή των διδάκτρων του επόμενου έτους.1

Πάλι «κατά το προνόμιον των Ελλήνων»

Α π ό τους 600 περίπου Έλληνες που πήραν πτυχίο στο Πανε-

πιστήμιο της Π ί ζ α ς ένα ελάχιστο ποσοστό παρακολούθησε στο

1. στο ίδιο, No 16, Notificazione del Sig. Cav. Gaetano Giorgini,

Soprindendente agli Studi, 5 Νοεμβρίου 1840. Προσαρτημένοι σ' ένα άσχε-
το κατάστιχο υπάρχουν έντυποι πίνακες με τα στοιχεία όλων των εξετά-
σεων ορισμένων εξεταστικών περιόδων: του Ιουνίου 1856 (της Ιατροχει-
ρουργικής και της Φυσικομαθηματικής Σχολής), του Ιουνίου του 1857 (της
Φιλοσοφικής-Φιλολογικής, της Ιατροχειρουργικής και της Φυσικομαθημα-
τικής Σχολής) και του Ιουνίου του 1860 (της Νομικής, της Ιατροχειρουρ-
γικής και της Φυσικομαθηματικής Σχολής). Στους πίνακες αναγράφεται το
είδος της εξέτασης (di Baccelliere, di passaggio αι Terzo Anno, di Licenza,
di passaggio αι Quinto Anno, Ultimi), τα μαθήματα, η ημερομηνία και
οι εξεταζόμενοι. Ανάμεσα στους τελευταίους, αλλά μόνο στους πίνακες εξε-
τάσεων της Ιατροχειρουργικής Σχολής, υπάρχουν αρκετοί Έλληνες. Τα ονό-
ματά τους στις τμηματικές εξετάσεις αναγράφονται μαζί με τα ονόματα
των Ιταλών και άλλων Καθολικών, ενώ στις πτυχιακές αναγράφονται χω-
ριστά, κάτω από τον τίτλο Eterodossi μαζί με κάποια ονόματα Εβραίων
η Μουσουλμάνων (Università, DI No 75, Elenco alfabetico di Studenti
dell'Anno Accademico 1850/51-1859/60). για τις εξετάσεις μιας άλλης
εξεταστικής περιόδου, του Οκτωβρίου 1841, υπάρχουν πλήρη στοιχεία στις
τελευταίες σελίδες του Βιβλίου που επιγράφεται Registro per gli esami
d'amissione 1836-1845 (DI, No 195) και είναι γραμμένες με το χέρι και
πολύ βιαστικά. στους καταλόγους των εξεταζομένων την περίοδο αυτή ανα-
γράφονται και 23 Έλληνες που δίνουν εξετάσεις διαφόρων επιπέδων.
ακέραιο όλη τη διαδικασία που περιγράφεται παραπάνω. Πάμ-
πολλοι είναι εκείνοι που πηγαίνουν στην Πίζα για να ολοκληρώ-
σουν τις ανώτατες σπουδές τους η και μόνο για το πτυχίο και
άλλοι τόσοι—που σπουδάζουν μόνο εκεί—επωφελούνται από κάθε
ευεργετική διάταξη και από την ελαστικότητα των πανεπιστημια-
κών κανονισμών για να συντομεύουν το χρονικό διάστημα των
σπουδών τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι Έλληνες που έκαμαν
πέντε χρόνια σπουδών στην Πίζα —αν δεν υπολογίσουμε εκείνους
που παρέτειναν τις σπουδές τους για να πάρουν και δεύτερο πτυ-
χίο— μετριούνται στα δάχτυλα.

DI 69-74 1 , θα δει, Ιδίως μετά το 1830, στη μερίδα του κάθε Έλ-
ληνα, από ένα «ευεργέτημα» (grazia). Tο συνηθέστερο είναι η
άδεια να προσέλθει στις πτυχιακές εξετάσεις στο τέλος του τρίτου
έτους 2 . Αυτό προϋποθέτει ότι θα δώσει τη Δεύτερη προκαταρ-
κτική και την Τελευταία εξέταση την ίδια εξεταστική περίοδο
(συνήθως τις δίνουν σε δύο διαδοχικές μέρες) και, αμέσως κατό-
πιν, θα πάρει το πτυχίο. σαν να μην έφτανε αυτό, δεν είναι λίγοι
εκείνοιπουζητούν να πάρουν πτυχίο σε δύο χρόνια. στους περισ-
σότερους δίδεται αρνητική απάντηση 3 . Υπάρχουν όμως και περι-
πτώσεις στις οποίες ακόμα και αυτό το ευεργέτημα παρέχεται:
Ο Δημήτριος Βάλβης από το Μεσολόγγι παίρνει την άδεια να

1. Ruolo degli studenti dell' I. e R. Università di Pisa coll'indica-

zione dei loro Studi.
2. «Grazia di laurearsi αι termine del terzo anno dei suoi Studi».
δεν παραπέμπω γιατί οι αναφορές θα ήταν άπειρες.
3. «Grazia negata di dottorarsi dopo due anni di studio»: DI 72
No 83 (Γεράσιμος Λοβέρδος, σπουδές 1832-35), στο ίδιο No 324 (Νικόλαος
Τυπάλδος, σπουδές 1833-36), στο ίδιο No 854 (Τυπάλδος Ανδρέας Λασκα-
ράτος, σπουδές στην Πίζα 1837-39 και το πρώτο έτος στο Παρίσι). Βλ.
σχετικά και Ανδρέας Λασκαράτος, Αυτοβιογραφία, εκδ. Γνώση 1983, σ.
45, όπου ομολογείται από τον ίδιο ότι στο Παρίσι παρακολουθούσε ως απλός
ακροατής, καθώς και Βιογραφία Ηλ. Ζερβού..., ό.π., όπου ο Ζ
μαρτύρεται για την άρνηση.
παρουσιαστεί σε όλες τις εξετάσεις στο τέλος του 2ουέτουςτων
σπουδών του' δίνει μέσα σε μια εβδομάδα την Πρώτη και Δεύ-
τερη προπαρασκευαστική καθώς και την Τελευταίαεξέτασηκαι
παίρνει πτυχίο 1 .

νιος Ασσάνης από την Κεφαλονιά: κατορθώνει να εγγραφεί απευ-

θείας στο Γ' έτος με την παρατήρηση ότι έκαμε το Α' και το Β'
στο Λύκειο της Κεφαλονιάς 2. Φτάνει στην Πίζα τον Νοέμβριο
του 1832 και, στις 30 του ίδιου μηνός, δίνει την Πρώτη προπαρα-
σκευαστική εξέταση. στις 17 Απριλίου του 1833 δίνει τη Δεύτερη
και στις 18 την Τελευταία. την ίδια μέρατουαπονέμεταικαι
το πτυχίο. Συνολικά, πεντέμισι μήνες και δύο μέρες !
Ένας άλλος τρόπος να εξοικονομείται χρόνος σπουδών στην
Πίζα είναι να φεύγουν οι Έλληνες και να επιστρέφουν: ο Νικό-
λαος Καίσαρης από την Κέρκυρα χρειάζεται τρία ευεργετήματα
για να μειώσει στα δύο χρόνια τις σπουδές του στην Πίζα:μετο
πρώτο παίρνει την άδεια να δώσει την Πρώτη προπαρασκευαστική
εξέτασηστοτέλος του πρώτου έτους (1834-35) «χωρίς αυτόνα
συνεπάγεται μείωση του συνολικού χρόνου των σπουδών του»"
με το δεύτερο του επιτρέπουν να δώσει τη Δεύτερη προπαρασκευα-
στική στο τέλος του δεύτερου έτους (1835-36)· με το τρίτο παίρ-
νει την άδεια να παρουσιαστεί στις πτυχιακές εξετάσεις τον Ιού-
νιο του 1838. αν λάβει κανείς υπ' όψη του ότι,στοακαδημαϊκό
έτος 1836-37 και 1837-38 δεν παρακολούθησε κανένα μάθημα 3 , ο
Καίσαρης διέθεσε για τις σπουδές του στην Πίζα δύο χρόνια και

1. DI 71, No 726, σπουδές 1830-32.

2. στις στήλες του Α' και Β' έτους αναγράφεται για τον Ασσάνη «Sco-
lare del Liceo di Cefalonia», όπως ακριβώς, για τους προερχόμενους από
άλλα πανεπιστήμια, αναγράφεται «Scolare della Pontificia Università di
Bologna» κ.τ.ό. (DI 72, No 107).
3. Βλ. εδώ κεφ. «η παρακολούθηση των μαθημάτων».
4. DI 72, No 442.
Μεταξάς από την Κεφαλονιά. Δίνει την Πρώτη εξέταση στο τέ-
λος του πρώτου έτους, λείπει όλο το δεύτερο έτος, φοιτά στο τρίτο
και δίνει τη Δεύτερη προπαρασκευαστική, φοιτά και στο Δ' και
δίνει την Τελευταία. Συνολικά 3 χρόνια στην Πίζα, κι ας του
δόθηκε η πρώτη «grazia» «υπό τον όρον ότι δεν θα μειωθή ο κα-
τάταθέσμια χρόνος σπουδών»1.
Κι όμως: στον Μιχαήλ Βίκτωρα από τη Σμύρνη αρνήθηκαν
την άδεια να δώσει την Πρώτη εξέταση στο τέλος του πρώτου

χώρησή του για το Montpelier, όπου έκαμε το Β' έτος. Μετά από
αυτό ο Μιχαήλ επιστρέφει στην Πίζα, διανύει εκεί το 3ο και 4ο
έτος, δίνει την τελευταία εξέταση και άπορρίπτεται 2 .

μόνο για τα χρόνια, αλλά και για τους μήνες: ο Αντώνιος Φλα-
μπουριάρης από τη Ζάκυνθο, κατορθώνει να δώσει πτυχιακές εξε-
τάσεις «στις διακοπές του καρναβαλιού» 3' δ Σπύρος Φωκάς από
την Κεφαλονιά παίρνει πτυχίο τον Φεβρουάριο του 1837, «προ-
τού τελειώσει το ακαδημαϊκό έτος» 4 - ο Ραφαήλ Λεβή από την
Κέρκυρα απορρίπτεται στις πτυχιακές του Ιουνίου και του επι-
τρέπεται να ξαναδώσει εξετάσεις τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους
(1840) 5 ' ο Γεώργιος Σακελλαρίδης από τη Λάρισα παίρνει την
άδεια να εξεταστεί για το πτυχίο του τον Μάρτιο του 1836 6 .
Είναι φανερό ότι έχουμε κι εδώ ένα καθεστώς προνομίων που
καθιερώνεται εθιμικά: κάποιοι Έλληνες κατορθώνουν πρώτοι να
πάρουν το άλφα η βήτα ευεργέτημα κι αυτό αποτελεί δεδικασμένο
μεισχύ νόμου για τους επόμενους' η αίτηση του Αναστασίου

1. DI 72, No 441 (φαινομενικός χρόνος σπουδών 1834-38).

2. DI 72, No 450 (πραγματικός χρόνος σπουδών 1834-38).
3. DI 72, No 443.
4. DI 72, No 479.
5. DI 72, No 606.
6. DI 72, No 319.
49. Εξετάσεις του ακ. έτους 1856-57
Καραμαλίκη να δώσει την Πρώτη προπαρασκευαστική εξέταση στο
τέλος του πρώτου έτους των σπουδών του «διά να δυνηθή να
αφιερωθή αποκλειστικώς κατά τα επόμενα έτη εις υψηλοτέρου
επιπέδου τομείς της Νομικής επιστήμης», υποστηρίζεται από τις
πανεπιστημιακές αρχές με το επιχείρημα ότι «το προνόμιον αυτό
έχει δοθεί εις πολλούς συμπατριώτας του» 1 . Σημειωτέον ότι ο
Καραμαλίκης έχει γίνει δεκτός στο Πανεπιστήμιο στις 8 Ιανουα-
ρίου. Μία από τις όμοιες προηγούμενες περιπτώσεις, στις οποίες
αναφέρεταιοεισηγητής, είναι ίσως του Μαρίνου Μποσσόνη από
την Κεφαλονιά: η αίτησή του έχει υποστηριχτεί μερικές μέρες πριν
καιασφαλώςτουδόθηκε η άδεια «υπό τον όρον ότι αυτό δεν θα
συνεπιφέρη μείωσιν του κατά νόμον συνολικού χρόνου σπουδών» 2 .
Μετά από αυτά νομιμοποιείται απολύτως ο εισηγούμενος την πα-
ροχή του ίδιου ευεργετήματος στον Γεράσιμο Τυπάλδο Μαράτο
να συνηγορεί λέγοντας ότι το ίδιο προνόμιο έχει δοθεί «εις πλή-
θος ομοεθνείς του» 3 . Ακραία, αλλά όχι και μοναδική, περίπτωση
αποτελείηαίτηση του Στέλιου Κασιμάτη να απαλλαγεί από τις
δύο προπαρασκευαστικές εξετάσεις και να γίνει απ' ευθείας δε-
κτός στην Τελευταία. Ο εισηγητής την υποστηρίζει «επειδή η
αυτή άδεια έχει παρασχεθεί εις τον Αλέξανδρον Δελβινιώτην και
επειδήηΤελευταία εξέτασις περιλαμβάνει όλην την ύλην των δύο
προπαρασκευαστικών» 4. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ακολουθούν
πλήθος ανάλογες περιπτώσεις: δύο grazie αρκούν για να καθιε-
ρωθεί το έθιμο.

1. Β II 12, α. 1838, σ. 58, έγγραφο της 23 Απριλίου 1838.

2. στο ίδιο, σ. 49, έγγραφο της 6 Απριλίου 1838.
3. στο ίδιο, σ. 72, έγγραφο της 18 Ιουνίου 1838.
4. στο ίδιο, σ. 93, έγγραφο της 17 Αυγούστου 1838.
Μετ' επαίνων

το ποσοστό των Ελλήνων που απετύγχαναν στις εξετάσεις. Κι

όμως: σε 47 Έλληνες που έδωσαν την Τελευταίαεξέτασηστο
διάστημα της 10ετίας 1814-1825 μόνο ένας παρουσιάζεται ώς
επιτυχών με πλειοψηφία των δύο τρίτων. Όλοι οι άλλοι εγκρί-
θηκαν ομόφωνα1.
Για άλλες περιόδους δεν προέκυψαν ανάλογα στοιχεία καιδεν
μένει παρά να παραπέμψει κανείς σε βιογράφους Επτανησίων,
που όμως οι μαρτυρίες τους δεν είναι πάντα άξιόπιστες 2. Ειδικά
όμως για το έτος 1847 υπάρχουν δημοσιεύματα σε τοπική εφημε-
ρίδα της Πίζας με καταλόγους αριστούχων: «Πίζα: την πρώτη
Ιουλίου άρχισαν οι εξετάσεις και, ώς την ημέρα αυτή, έχουν επι-
τύχει μετ' επαίνων οι εξής νέοι». Ακολουθούν τα ονόματα 50
φοιτητών, ανάμεσα στους οποίους και των εξής 6 Ελλήνων:
Φωκάς Σταύρος από την Κεφαλονιά
Χρυσόφυλλος Μιχαήλ από τη Μυτιλήνη
Νεράντζης Γεώργιος από τη Ζάκυνθο
Μαρίνογλου Δημήτριος από τα Ιωάννινα
Πίστης Αλέξανδρος από την Άνδρο

1. A.S.P., Università, DI No 167, Processi verbali degli esami e

delle lauree nelle diverse facoltà. Από ενδεικτικά στοιχεία προκύπτει
ότι ανάμεσα στους Ιταλούς υπάρχουν αρκετοί που αποτυγχάνουν ή δεν εγ-
κρίνονται ομόφωνα. το φαινόμενο μπορεί να ερμηνευθεί, μεταξύ άλλων, και
μετηχαμηλή στάθμη, στην οποία βρισκόταν τότεστηνΤοσκάνη η πρωτοβά-
θμιακαιδευτεροβάθμια εκπαίδευση (βλ. Luigi F. Previti, ό.π, σ. 153-163).
2. για τον Χαράλαμπο Τυπάλδο Ιακωβάτο σώζεται ασφαλής μαρτυρία
ότι πήρε το δίπλωμά του στη Χειρουργική «penitus penitus nemine dis-
crepante» (Αρχ. Ιακωβάτων, ΓΙ, ίσον επιστολής προς Fratello carissimo,
Φλωρεντία, 5 Ιουνίου 1837 S.N.). Βλ. και στο Παράρτημα τα εγκώμια κατά
την τελετή της απονομής (έγγραφα αρ. 2. και 4).
 Μαϊντενόβης (Naidenovi) Ιωάννης από την Αδριανού-
πολη 1 .
Στο επόμενο φύλλο της ίδιας εφημερίδας υπάρχει κατάλογος 37
φοιτητών που πέτυχαν μετ' επαίνων. Μεταξύ αυτών υπάρχουν
και 10 Έλληνες:
Αλβάνας (Albano) Φρειδερίκος από την Κέρκυρα
Βαλαωρίτης Αριστοτέλης από τη Λευκάδα
Καλλιγάρης Νικόλαος από την Κωνσταντινούπολη
Μαζαράκης Χαράλαμπος από την Κεφαλονιά
Καρατζάς Ιωάννης από την Κωνσταντινούπολη
Καλκάνης Μάρκος από τη Λευκάδα
Δροσίνης Αθανάσιος από το Μεσολόγγι
Βλασόπουλος Ιωάννης από τη Σπάρτη 2
Τον Δεκέμβριο του 1847 έγινε ο διαγωνισμός μεταξύ των επιτυ-
χόντων μετ' επαίνων στις διάφορες εξετάσεις 3 του έτους και βρα-
βεύτηκαν 3 φοιτητές μεταξύ των οποίων ο Μιχαήλ Χρυσόφυλλος
(Crisotylos) από τη Μυτιλήνη 4.

1. L'Italia , έτος πρώτο, No 3, 3 Ιουλίου 1847.

2. L'Italia, έτος πρώτο, No 4, 10 Ιουλίου 1847.
3. Βλ. εδώ «Νομικές προδιαγραφές».
4. L'Italia, έτος πρώτο, No 26, 4 Δεκεμβρίου 1847. Βλ. και Ειρ.
Ασωπίου, ό.π., σελ. 11: «Επρώτευον [οι Έλληνες] κατά πάσας τας εξετά-
σεις ενιαυσίας τε και διδακτορικάς, δι' ο και τα πλείστα των πτυχίων αυτών
ανέγραφονύπατοντηςεπιτυχίαςβαθμόν cum plausu preclarissimo, όπερ
αντιστοιχείπροςτοτωνημετέρωνάριστα». Εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοι-
χεία για τις επιδόσεις των Ελλήνων στην Τελευταία εξέταση και γενικότερα
γιατοντρόπο διεξαγωγής των εξετάσεων βρίσκονται στο A.S.P., DI No
167, Processi verbali degli esami e delle lauree nelle diverse facoltà
1815-1825. Πρόκειται για έντυπα, όπου συμπληρώνεται με το χέρι η σχολή
(Collegio Medico-Fisico, Collegio Legale...), ο χώρος όπου διεξάγονται
οιεξετάσεις,ημέρα, η ώρα και το είδος της εξέτασης (Πρώτη προπαρασκευα-
στική, Δεύτερη, Τελευταία), τα ονόματα των εξεταζόμενων (που είναι από
1 ως και 12 σε ένα φύλλο) και τα ονόματα των εξεταστών.
50. Δεύτερη εξέταση στην Ιατρική 51. Πρώτη εξέταση στην Ανατομία
 ΑΠΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΕ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Ότι το Πανεπιστήμιο της Πίζας αποτελούσε πόλο έλξεως

γιατουςΈλληνεςαναπτύχθηκε καιερμηνεύθηκε σε προηγούμενο
κεφάλαιο. στη διαπίστωση αυτή —που εξάλλου δεν είναι νέα—
ας προστεθεί η παρατήρηση ότι πλήθος Έλληνες φτάνουν στην
Πίζα όχι για να διανύσουν εκεί όλον τον κύκλο των σπουδών
τους, αλλά για να ολοκληρώσουν σπουδές που άρχισαν σε άλλα
πανεπιστήμια. Α π ό τους 509 Έλληνες που φοίτησαν στο εκεί
πανεπιστήμιο στο διάστημα 1815-1844 (για την περίοδο αυτή
υπάρχουν κάπως πληρέστερα στοιχεία) οι 79 προέρχονται από
άλλα πανεπιστήμια. το φαινόμενο εντείνεται στη δεκαετία 1850-
60 (σε σύνολο 141 Ελλήνων, οι 81 έχουν προηγούμενες πανεπι-
στημιακές σπουδές) 1 .

δές στο εξωτερικό» αλλά και το όνομα του Πανεπιστημίου,

παρουσιάζονται ώς εξής τα πανεπιστήμια προελεύσεως των Ε λ -
λήνων της Πίζας:

Ιόνιος Ακαδημία 38
Σιένας 15
Μπολόνιας 12
Παρισιού 2
Οδησσού-Γενεύης 1
Μονπελιέ 2
Μάλτας 1
Αθήνας 22

1. Α.8.Ρ., Università DI 69-74, Ruolo degli Scolari dell'I, e R.

Università di Pisa coll'indicazione dei loro studi, DI 84 No 3, Filza
di attestati ed altro (riguardante studenti) 1814-1838, DI 75, Elenco
alfabetico di Studenti dell'Anno Accademico 1850/51-1859/60.
2. Οι αριθμοί αυτοί δεν καλύπτουν το σύνολο των περιπτώσεων. Στο
 52. Πιστοποιητικό σπουδών από το Archigymnasium
Ticinense

53. Πιστοποιητικό σπουδών από το Πανεπιστήμιο της Σιένας

καθενός φοιτητή, σε δύο μόνο περιπτώσεις αναγράφεται ο λόγος,
γιατονοποίοαυτός εγκατέλειψε το άλλο πανεπιστήμιο. στον Μα-
ρίνο Κατσαΐτη παραχωρείται το ευεργέτημα να προσέλθει στις
πτυχιακές εξετάσεις του Πανεπιστημίου της Πίζας, μολονότι δεν
έχει περάσει τις εξετάσεις του Γ' έτους στη Μπολόνια, «εξαιτίας
των γεγονότων τα οποία συνέβησαν εις την πόλιν αυτήν» (από-
φαση της 26 Δεκεμβρίου 1831J 1 . αν και η παρατήρηση αυτή γρά-
φεται μόνο μια φορά, ίσως εξηγεί το γεγονός ότι έξι από τους έν-
τεκα Έλληνες που άφησαν τη Μπολόνια για την Πίζα στο διά-
στημα μιας πεντηκονταετίας είναι συγκεντρωμένοι στην περίοδο
1830-31. Δύο μάλιστα από αυτούς, ο Χρίστος Μηλιαρέσης 2 και
ο Μάρκος Ρώσσης 3 , δεν πήγαν κατευθείαν από την Μπολόνια
στην Πίζα, αλλά συνέχισαν στο Liceo di Venezia τις σπουδές που
είχαν διακόψει στη μέση του πρώτου έτους και εν συνεχεία —ήραν
τοευεργέτημαναεγγραφούνστοδεύτερο έτος του Πανεπιστη-
μίου της Πίζας (ο πρώτος το 1831 και ο δεύτερος το 1830).
Η δεύτερη περίπτωση είναι του Ανδρέα Ιγγλέση που φτάνει
στην Πίζα προς την άνοιξη του 1835 προερχόμενος από το Πανε-
πιστήμιο της Σιένας και γίνεται δεκτός ώς φοιτητής του Β' έτους,
παρά τις απουσίες τόσων μηνών, «για λόγους υγείας». στη Filza
di attestati βρέθηκε το πιστοποιητικό που προσκόμισε: « ... Ο
κύριος Ανδρέας του κυρίου Μιχαήλ Ιγγλέση εκ Κεφαλληνίας
[...] έχει συμπληρώσει εις το Πανεπιστήμιόν μας το πρώτον έτος
των σπουδών του και διήνυε ήδη το δεύτερον [...] ότε, πιεζόμενος

DI 84 (Filza di attestati...) υπάρχουν περιπτώσεις Ελλήνων που προέρ-

χονται από άλλα Πανεπιστήμια, για τους οποίους τίποτε δεν αναγράφεται
στον DI 69-74 (Ruolo degli scolari...). υπάρχουν επίσης όχι λίγες περι-
πτώσεις όπου, στις στήλες των δύο πρώτων ετών ή, κάποτε,τουενός,δεν
αναγράφεται τίποτε κι όμως δεν υπάρχει εξήγηση στη στήλη των παρατη-
ρήσεων.
1. DI 71, No 1010.
2. στο ίδιο, No 1019.
3. στο ίδιο, No 1021.
 από προβλήματα υγείας, πιστοποιημένα με ιατρικήν βεβαίωσιν, η
οποίατουόριζε να αναπνεύση αέρα καθαρότερον [...], μετεφέρθη
εις Πίζαν...» 1

Filza δεν αναφέρεται ο λόγος της μεταγραφής. Ο Δωρ Bandiera

εξαντλείται μόνο σε επαίνους για τις επιδόσεις των μεταγραφο-
μένων: «Εφοίτησεν ανελλιπέστατα [...] παρηκολούθησε τα μα-
θήματα με τάξιν και επιμέλειαν [...] Ομοθύμωςοιεξετασταίτον
ενέκριναν...» 2,«μετέσχε των εξετάσεων με έξοχον επιτυχίαν...» 3 ,
«υπήρξε πειθαρχικός εις όσα προβλέπουν οι ισχύοντες κανονισμοί» 4
κ.ά.π.
Άλλα πιστοποιητικά, επίσης από τη Σιένα, είναι τυποποιη-
μένα: υπογράφονται πάντα από τον Dor Bandiera, αλλά είναι
έντυπα, όπου συμπληρώνεται με το χέρι το στάδιο των σπουδών
στοοποίοβρίσκεται ο μεταγραφόμενος. Έντυπο είναικαιτο
«παρηκολούθησε κανονικά» και το «με έπιμέλειαν» 5.

τικοί λόγοι: η Σιένα ανήκει στο Μ. Δουκάτο της Τοσκάνης και

υπόκειται στις ίδιες διαταγές. Μάλλον η φήμη του Πανεπιστημίου
της Πίζας, μεγαλύτερου και λαμπρότερου από της Σιένας την
εποχή αυτή, θα προσήλκυε τους Έλληνες. Ίσως και κάποιο πνεύ-
μα παρέας να λειτουργούσε, αν κρίνει κανείς από το γεγονός ότι

1. A.S.P., Università, DI 84, No 3, έγγραφο με αριθμό 739απότον

Δρα Antonio Bandiera, Γραμματέα του Πανεπιστημίου της Σιένας, της
23 Μαρτίου 1836.
2. στο ίδιο, πιστοποιητικό με αριθμό 818 του Δημ. Μαυρογιάννη, Σιένα,
2 Ιουνίου 1837.
3. στο ίδιο, πιστοποιητικό με αριθμό 819 του Κωνσταντίνου Κεφαλά,
Σιένα, 2 Ιουνίου 1837. Ο Κεφαλάς κυριολεκτικά περιέρχεται τα πανεπιστή-
μια: Ιο έτος στην Ιόνιο Ακαδημία, 2ο στην Πίζα, 3ο στη Σιένα, τέταρτο
(και πτυχίο) στην Πίζα.
4. στο ίδιο, πιστοποιητικό με αριθμό 610 του Ιωάννη Τυπάλδου Φο-
ρέστη, Σιένα, 10 Σεπτ. 1835.
5. στο ίδιο, No 832, 833, 896, 830, 985 των έτών 1837 και 1838.
 54. Πιστοποιητικό σπουδών από το Οθώνειο

55. Πιστοποιητικό σπουδών από το Πανεπιστήμιο της Παβίας

 οι Έλληνες φτάνουν στην Πίζα κάποτε με πιστοποιητικά της
ίδιας ημερομηνίας. Εξάλλου, ώς σήμερα ακόμα διατηρείται ο συν-
τηρητισμός του κοινωνικού περιβάλλοντος στη Σιένα 1 .

Παβίας. Έχει προσκομίσει 3 πιστοποιητικά γεμάταεγκώμιααπό

καθηγητές της εκεί ιατρικής σχολής, πιστοποιητικό από το ΑΓ-
chigymnasium Ticinense και το δίπλωμα του Baccelliere από
το Βασιλικό Καισαρικό (Regia Cesarea) Πανεπιστήμιο της Πα-
βίας 2 .
Αξιομνημόνευτα είναι τα πιστοποιητικά του Αντώνιου Φλα-
μπουριάρη από τη Ζάκυνθο που βρέθηκαν σ' αυτή τη δέσμη: το
πρώτο υπογράφεται από τον Δρα Διονύσιο Ροίδη, καθηγητή Ζα-
κύνθιο, και είναι ένα θερμότατο εγκώμιο: «...Ευρύ και οξύ πνεύ-
μα [...] ασυνήθεις ικανότητες [...] γνώσεις πολύτιμες [...] φωτι-
σμένος μαθητής...» το δεύτερο υπογράφεται από τον Εξοχό-
τατο Καθηγητή Racchetti 3 και βεβαιώνει ότι ο Αντώνιος Φλα-
μπουριάρης «υιός του Ευγενούς Κυρίου Κόμητος Μάρκου Φλα-
μπουριάρη, εδιδάχθη υφ' ημών Δημόσιον Δίκαιον, Ρωμαϊκόν και
ποινικόν» κτλ. κτλ. 4
Παλαιότερο από όλα τα πιστοποιητικά της δέσμης είναι αυτό
που έχει προσκομίσει ο Στέφανος Καραθεοδωρής: έχει ημερο-
μηνία [...] Νοεμβρίου 1813, είναι ένα είδος διπλώματος εγγραφής
(Matricolazione) και επιγράφεται Regno d'Italia, Università
di Pavia 5 .

1. Οι ερμηνείες αυτές θα έχουν τον χαρακτήρα υποθέσεων ώσπου να

γίνει αντίστοιχη έρευνα στο Πανεπιστήμιο της Σιένας.
2. A.S.P., Università, DI 84, 3, No 220, 221, 222 (και τα δύο διπλώ-
ματα χωρίς αριθμό).
3. στο ίδιο, No 350, πιστοποιητικό από Ζάκυνθο της 30 Αυγούστου
1834.
4. «Certifichiamo noi sottoscritti Eccellentissimo Professore Sal-
vator Maria Guerra Racchetti...» (στο ίδιο, No 351, 4 Σεπτεμβρίου
1834). Επίσης DI 72, No 443.
5. στο ίδιο, χωρίς αριθμό.
 Τριανταοχτώ τέλος από τους φοιτητέςπουαναγράφονταιστη
δέσμη αυτή, όλοι Επτανήσιοι, πάνε στην Πίζα μετά από σπουδές
στην Ιόνιο Ακαδημία. οι περισσότεροι διανύουν στην Κέρκυρα
το πρώτο έτος, μερικοί και το δεύτερο" τέσσερις από αυτούς κά-
νουν μαζί τα δύο πρώτα χρόνια στην Ιόνιο Ακαδημία (1831-33),
διανύουν, με ελλιπή φοίτηση, το τρίτο έτος στην Πίζακαι,τον
Μάιο του ίδιου έτους, δίνουν την Τελευταία εξέταση και παίρνουν
το πτυχίο 1 ' δύο άλλοι διακόπτουν τις σπουδές τους στην Πίζα,
κάνουν το δεύτερο έτος στην Ιόνιο Ακαδημίακαιεπιστρέφουν
στην Πίζα μόνο για το πτυχίο 2 .
Α π ό μια στατιστική στο περιεχόμενο της Filza di attestati
προκύπτει ότι, από αυτούς που μεταγράφονται από πανεπιστή-
μιο σε πανεπιστήμιο την περίοδο αυτή, 25 είναι Επτανήσιοι και
6 από άλλα μέρη της Ελλάδος. οι 6 μη Επτανήσιοι πήραν
όλοι πτυχίο στην Πίζα. Α π ό τους 25 Επτανησίους οι 10 δεν
πήραν εκεί πτυχίο: μάλλον συνέχισαν την περιήγηση 3 .
Αξιοσημείωτη είναι και η μεταβολή στις παραπάνω σχέσεις
που παρουσιάζεται την δεκαετία 1851-60: από τους μεταγραφό-
μενους, 33 είναι Επτανήσιοι και 48 από άλλα μέρη της Ελλάδας 4 .

1. DI 72, No 302, 303, 304, 305: Αιμίλιος Τυπάλδος, Αλέξανδρος

Τυπάλδος, Ιωάννης Τυπάλδος Χαριτάτος και Γεράσιμος Άννινος Καβα-
λιεράτος.
2. στο ίδιο, No 116, Ιωάννης Μενάγιας, και No 443,Αντώνιος Φλα-
μπουριάρης. Του Γεωργίου Τυπάλδου σώζεται ίσον αιτήσεως για μετεγγραφή
στην Πίζα από την Ιόνιο Ακαδημία (Αρχείο Ιακωβάτων, ΓΙ). ο Γεώρ-
γιος ζητάει να δώσει μόνο πτυχιακές εξετάσεις στην Πίζα εκθέτοντας ότι
ϊχει συμπληρώσει τον κύκλο των σπουδών του στην Ιόνιο.
3. Οι αριθμοί δίδοντας με επιφύλαξη επειδή ενδεχομένως δεν έχουν
διασωθεί όλα τα πιστοποιητικά των μεταγραφέντων στην περίοδο αυτή.
4. D.I. No 75, Elenco alfabetico di Studenti dell'Anno Accademico
1850/51-1859/60. για τη δεκαετία αυτή δεν διακρίνονται πτυχιούχοι και
μη γιατί ο κατάλογος των πτυχιούχων τελειώνει το 1861. Οι αριθμοί προ-
έρχονται από ένα κατάστιχο, όπου καταγράφονται οι πληρωμές των διδάκ-
τρων. με βάση τη σχετική διαταγή (βλ. παρακάτω, «Δίδακτρα») προκύπτει
 ΓιατουςΈλληνες που, μετά από την Πίζα, πήγαν σε άλλα πανε-
πιστήμια, θα προκύψουν στοιχεία αν γίνουν και σ' αυτά αντίστοιχες
έρευνες1. Ήδη, πάντως, είναι διαπιστωμένο ότι, όσοι τουλάχιστον
είχαν τα μέσα, συνήθιζαν την εποχή εκείνη να αναζητούν τα
φώτα σε διάφορες σχολές. μια τυχαία επιλογή περιπτώσεων το
βεβαιώνει:
Σπυρίδων Ζαμπέλιος (πτυχίο στην Πίζα 1808): Βενετία Πα-
βία- Μπολόνια-Πίζα-Μιλάνο.
Ερμάνος Λούντζης (πτυχίο στην Πίζα 1827): Σιένα-Μπολό-
νια-Ρώμη-Πίζα-Βερολίνο.
Γεώργιος Ρώμας (πτυχίο στην Πίζα 1828): Σιένα-Πάντοβα-
Μπολόνια-Πίζα.
Σπυρίδων Αρβανιτάκης (πτυχίο στην Πίζα 1832): Μπολόνια-
Παβία-Παρίσι.
Ιωάννης Μενάγιας (πτυχίο στην Πίζα 1833): Ιόνιος Ακα-
δημία-Πίζα-Λειψία.
Χρήστος Μηλιαρέσης (πτυχίο στην Πίζα 1833): Μπολόνια-
Βενετία-Πίζα.
Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος (πτυχίο στην Πίζα 1837): Ιό-
νιος Ακαδημία-Πίζα- Παρίσι.

ότιόσοιπληρώνουν tasse medie έχουν σπουδάσει και αλλού. Συχνά εξά

στο κατάστιχο αναφέρεται «tasse medie per gli Studi fatti all'Est
και, κάποτε, και το όνομα του πανεπιστημίου. οι μετρήσεις πάντως αλλάζουν
σημασία αν συσχετισθούν με τη μεταβολή στα ποσοστά Επτανησίων και
μηστηνπερίοδο αυτή (βλ. και πίνακα).
1. Μια έρευνα σε οικογενειακά αρχεία θα βοηθούσε πολύ. για τη συνέ-
χιση των σπουδών των Ιακωβάτων στο Παρίσι μαρτυρούν πλήθος επιστολές.
Χαρακτηριστικό είναι το γράμμα του Κωνσταντίνου Τυπάλδου προς Χαρά-
λαμπο (Αρχ. Ιακωβάτων ΚΙ 274, από Κέρκυρα προς Πίζα, 30 Μαρτίου
1837): «Ερχομένου του Γιώργου αυτόθι, αν ημπορέσης να τον καταπείσης
διά να υπάγετε μαζί εις το Παρίσι, θέλετε τότε με το γράψει αμέσως, και
εγώαντί25 διορίζω 50 τον κάθε μήνα, η και ό,τι περισσότερονηθέλετεστο-
χασθεί. Ο εκεί ανταποκριτής προς την δόσιν των χρημάτων θέλει είσθαι ο
αυτός εκείνος, τον οποίον έχει ο φίλος Κύριος Λαβράνος και διά τον υιόν του».
Σε άλλη επιστολή φαίνεται ότι ο «ανταποκριτής» είναι ο οίκος Ρότσιλντ.
 Κεφαλάς Κωνσταντίνος (πτυχίο στην Πίζα 1838): Ιόνιος Α-
καδημία-Σιένα-Πίζα.
Ανδρέας Λασκαράτος (πτυχίο στην Πίζα 1839): Ιόνιος Ακα-
δημία-Παρίσι-Πίζα.
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (πτυχίο στην Πίζα 1848): Ιόνιος
Ακαδημία-Γενεύη-Παρίσι-Πίζα 1 .

Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Οι νομικές προδιαγραφές

Ο κανονισμός του 1814 δεν κάνει λόγο για καθημερινό έλεγ-

χο των παρουσιών στο Πανεπιστήμιο. το μόνο που απαιτείται
απότουςφοιτητές είναι να παρουσιάζονται οχτώ φορές το χρόνο
καιναδηλώνουν την παρουσία τους υπογράφοντας με το ίδιο τους
το χέρι σ' ένα βιβλίο προορισμένο ειδικά γι' αυτό. Αυτού του εί-
δους η διαδικασία, αλλά και το σχετικό κατάστιχο, λέγεται Ras-
segna. Ορίζονται σχολαστικά οι μέρες των δηλώσεων παρουσίας,
μερικές μάλιστα προσδιορίζονται με εορτές: την παραμονή των
Χριστουγέννων, την πρώτη Πέμπτη της Σαρακοστής, τη Μεγάλη

1. Σαρκαστικά εικονίζει τον περίπατο από πανεπιστήμιο σε πανεπιστή-

μιο ο Ανδρέας Λασκαράτος στο ποίημα «Η φούντες τση περούκας του Κυρίου
Χαριτάτου», Άπαντα, Γ', σ. 9:

Εγώ είμ' εκειός που αδιάκοπα γυρίζω

Απάνου-κάτου σ' όλην την Ευρώπη,

Γιατί είμαι πάντα στα σκολιά κατόπι.

Εξόδιασεοπατέρας μου πολλά,
Μα έντυσε τσου παράδες του καλά.
56. Η πορεία των σπουδών: δυό σελίδες από το κατάστιχο του Πανεπιστημίου
Τρίτη κτλ. οποίος λείψει αδικαιολόγητα έστω και από μια ras-
segna χάνει το έτος 1 .
Η καθημερινή παρακολούθηση των μαθημάτων φαίνεται ότι
ελέγχεται —όσο ελέγχεται— από τους καθηγητές, οι οποίοι είναι
υποχρεωμένοι να καταθέτουν κάθε χρόνο αναφορά (nota annua)
για τη συνέπεια και την επίδοση των μαθητών τους. οποίος φοι-
τητής χαρακτηρίζεται στις αναφορές αυτές αμελής (negligente),
που σημαίνει γενικά ότι δεν παρακολουθεί και δεν προοδεύει,
χάνει το έτος 2 .
Σημαντικό είναι το άρθρο IX των Μεταβατικών Διατάξεων
του Κανονισμού που ορίζει ότι «η έλλειψη κάποιας από τις λεγό-
μενες "Εγγραφές" στον Κατάλογο των σπουδαστών της καταργη-
μένης Ακαδημίας δεν είναι δυνατό να παραβλεφθεί σε οποιονδήποτε
φοιτητή παρά μόνο εάν οι ετήσιες αναφορές των Καθηγητών πιστο-
ποιούν την ανελλιπή παρακολούθηση και την επιμέλειά του σ'
εκείναταμαθήματα, τα οποία αυτός όφειλε να έχει παρακολου-
θήσει κατά τα προηγούμενα έτη». Είναι φανερό ότι,μετηνανα-
σύσταση του Πανεπιστημίου, παρουσιάστηκε πρόβλημα εντάξεως
των φοιτητών της Ακαδημίας στο κατάλληλο έτος σπουδών επει-
δή,στηνπερίοδο της Γαλλοκρατίας, δεν τηρούνταν με τον ίδιο
τρόπο τα βιβλία και μερικά μάλιστα θα έλειπαν —όπως λείπουν
και ώς σήμερα—, ώστε ο κάθε φοιτητής θα μπορούσε να ισχυρι-
σθεί ό,τι ήθελε. το μόνο στοιχείο συνέχειας στο Πανεπιστήμιο
ήταν το Ακαδημαϊκό σώμα που, όπως αναφέρθηκε, δεν άλλαξε
με την Παλινόρθωση. Ό τ ι οι Γάλλοι είχαν αλλάξει όχι μόνο το
ουσιαστικό μέρος της λειτουργίας του Πανεπιστημίου,αλλάκαι
το τυπικό, φαίνεται από τον όρο «Εγγραφή» («la cosi detta
"Iscrizione"») που Ισοδυναμεί με τη Δήλωση Παρουσίας (Ras-
segna) των περιόδων πριν και μετά την Γαλλοκρατία.

1. A.S.P., Università, A II 7, Regolarmenti, Notificazioni e Circolari

dal 1814-1859, άρθρο XI, Rassegne.
2. στο ίδιο, Lettera dell'I, e R. Segreteria di Stato del di 3 settem-
bre 1819.
σε κάθε rassegna ο φοιτητής σημειώνει, πλάι στην υπογραφή του,
την οδό και τον αριθμό της κατοικίας του. Οι παρουσίες των φοι-
τητών στα μαθήματα ελέγχονται με ονομαστικούς καταλόγους που
εκφωνούν απροειδοποίητα οι καθηγητές. Αλλά και ο Γενικός Προ-
βλεπτής διατάζει κατά την κρίση του να γίνει απρόβλεπτος έλεγ-
χος παρουσιών. «Οι Νέοι οι οποίοι αμέσως η εμμέσως θα έτει-
νον να εμποδίσουν η να διαταράξουν την εκφώνησιν των καταλό-
γων αυτών θα τιμωρούνται αυστηρώς». Τα δικαιολογητικά από
γιατρούς πρέπει να είναι επικυρωμένα από τις δικαστικές αρχές 1 .

προσοχή στην αυστηρότερη τήρηση των διατάξεων XI, XII, XIII,

XIV, XV, XVI, XVII του Κανονισμού του 1842,πουαφορούν
στις απουσίες 2 .

Δεκτός «in buon giorno»

Δηλώσεις παρουσίας (rassegne) γραμμένες με το χέρι των

φοιτητών δεν βρέθηκαν στα Κρατικά αρχεία της Πίζας. Υπάρχει
όμως ένας μακρότατος κατάλογος ονομάτων, που είχε υποβληθεί
από τις πανεπιστημιακές αρχές στον Κυβερνήτη της Πίζας και
που φαίνεται ότι είναι αντίγραφο από το ειδικό κατάστιχο των
δηλώσεων 3. Συνολικά αναγράφονται σ' αυτόν 451 ονόματα φοι-
τητών του έτους 1843-44. Εννέα από τους φοιτητές αυτούς είναι
Έλληνες με τα εξής στοιχεία:

1.στο ίδιο, Notificazione del S.A. Imperiale e Reale [...] di 20 ot-

tobre1842, άρθρα XI-XVII και XXII-XXX.
2.στο ίδιο, Notificazione del Cancellier Generale [...] li 26 ottobre
1849,άρθρο 6.
3. A.S.P., Governatore di Pisa, Affari Generali, anno 1844, No 200,
fasc. 18, Nota degli scolari rassegnati alla Cancelleria dell'Imperiale
e Reale Università di Pisa nell'Anno Accademico 1843-44.
 No 16: Socoli Spiridione - Gorfù - Medicina - Chirurgia - Anno 4° -
Piazza S. Caterina, casa Cagnani.
No 59 : Trombeta Gio : Batta - Corfù - Legge - Anno 3° - Via San
Frediano, Casa Baldisseri.
No 255 : Fernandes Alessandro - Livorno - Medicina - Anno 4° - Casa
Santini, Piazza San Niccola.
No 307 : Piniatoro Demetrio - Cefalonia - Legge - Anno 4° - Casa
Ricomini, Via Santa Maria.
No 319 : Foca Paolato Gio : Batta - Cefalonia - Medicina - [λείπει]
Rigali, via Santa Maria.
No 423 : Naidenoves Giovanni - Adrianopoli - Medicina - Anno 1° -
Casa del Re, Piazza dello Stellino.
No 427 : Caggi Giovanni Cristodulo - Mitilene - Medicina - Anno 1° -
Casa Cantoni, Via S. Eufrasia.
No 430 : Cassianno Giovanni - Itaca - Medicina - Anno 1° - Casa Got-
ti, Via S. Frediano.
No 443 : Nicolaidi Eustachio - Costantinopoli - Medicina - Anno 1° -
Casa Despotti, Piazza dello Stellino.

Κι όμως: σύμφωνα με το κατάστιχο των πτυχιούχων, τα

έτη 1844-47 παίρνουν πτυχίο στην Πίζα 45 Έλληνεςκαιαπό
άλλους κώδικες προκύπτει ότι το 1843 και '44 φοιτούσαν εκεί άλλοι
5 που δεν πήραν πτυχίο στην Πίζα. Α π ό την Rassegna λοιπόν
απουσίαζαν, ούτε λίγο ούτε πολύ, 41 Έλληνες φο
και αν λάβει κανείς υπ' όψη όσα περιγράφτηκαν στο κεφάλαιο
«Από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο» για τους Έλληνες που πή-
γαιναν στην Πίζα μόνο για το πτυχίο, η απουσία τόσων υπογρα-
φών δεν παύει να παραμένει ανερμήνευτη, έκτος κι αν οι κανονι-
σμοί στο Πανεπιστήμιο της Πίζας υπήρχαν μόνο για να κατα-
στρατηγούνται.

λέγεται grazia 1 - όταν δεν προέρχεται από την κυβέρνηση, αλλά

απότονΓενικό Προβλεπτή του Πανεπιστημίου, λέγεται «Ammis-
sione in buon giorno». Τέτοιο ευεργέτημα παρασχέθηκε το 1818

1. Ευεργέτημα και, εν προκειμένω, «grazia delle rassegne mancanti»

(DI 69, No 354, 355 και αλλού).
στον Γεώργιο Σπαθάρη, στον Ιάκωβο Θεοφιλά κ.ά. Ο Δημή-
τριος Δεσύλας και ο Νικόλαος Φωτεινός γίνονταιμεευεργέτημα
δεκτοί στην Πρώτη προπαρασκευαστική εξέταση, χωρίς, επί δυο
χρόνια, να δηλώσουν παρουσία έστω και μια φορά1. στον Δημή-
τριο Λεπενιώτη, που υποτίθεται ότι φοίτησε το 1829-31 στο Πα-
νεπιστήμιο της Πίζας, δίδεται άδεια να προσέλθει στις πτυχιακές
εξετάσεις χωρίς να έχει υπογράψει σε καμιά Rassegna 2 . Σε πλή-
θος άλλους δε φαίνεται ούτε μια φορά σημειωμένη δήλωση παρου-
σίας 3 , αλλά δεν υπάρχει ούτε grazia στη στήλη των παρατηρή-
σεων. Ο Σάββας-Ιωάννης Βαπτιστής Άννινος γίνεται δεκτός
«in buon giorno» χωρίς να ληφθούν υπ' όψη οι απουσίες του και
του επιτρέπεται «παρ' όλην την ώς άνω έλλειψιν, ναυποστήτην
Πρώτην εξέτασιν» 4 . Το ίδιο έτος παρέχεται ανάλογο προνόμιο στον
Ιωάννη Άννινο «διά να έχη ίσην μεταχείρισιν με το άλλο πρό-
σωπον» 5 . Πολλοί Έλληνες δεν κατορθώνουν να φτάσουν στην Πί-
ζα παρά στη μέση η στο τέλος του ακαδημαϊκού έτους. Γίνονται
ωστόσο δεκτοί στο πρώτο έτος «con abbuonamento delle per-
dute Rassegne» 6 . Άλλοι, όπως ο Αναστάσιος Κυπριώτηςκαιο
Ανδρέας Ιγγλέσης, εμποδίζονται να παρουσιαστούν για λόγους
υγείας,οδεύτερος μάλιστα προσκομίζει και πιστοποιητικό από
τον Γραμματέα του Πανεπιστημίου της Σιένας 7 . Απόλυτα δικαιο-
λογημένοι θεωρούνται και δύο Έλληνες που άργησαν να φτάσουν

1. στο ίδιο, No 650, και DI 70, No 120 (1819).

2. DI 70, No 670. ο Λεπενιώτης είχε άλλη δουλειά: πηγαινοερχόταν
στη Μπολόνια για να δημιουργεί διασυνδέσεις με τους εκεί επαναστατικούς
πυρήνες (βλ. εδώ, κεφ. «στα όπλα!»)
3. για τις δηλώσεις αυτές υπάρχει ειδική στήλη στο κατάστιχομετον
τίτλο Rassegne, όπου, για τους τακτικούς φοιτητές, γράφεται «Pr. a 2,3,
4,5,6,7,8» σε κάθε ακ. έτος.
4. DI 72, No 478, ακ. έτος 1834-35.
5. στο ίδιο, No 649.
6. DI 73, No 99, Βάλβης Αλέξανδρος, ακ. έτος 1838-39, και αλλού.
7. DI 72, No 655 και 653. το περίεργο είναι ότι και οι δύο έρχονται
απότηΣιένα το ίδιο έτος (1835) εξίσου καθυστερημένοι λόγω υγείας.
 στην Πίζα επειδή τους κράτησαν οι υγειονομικέςαρχές εξαιτίας
της χολέρας 1. Χωρίς δικαιολογία χαρίζονται οι απουσίες του Ανα-
στασίου Καραμαλίκη υπό τον όρο ότι θα πληρώσειαμέσωςτα
ετήσια δίδακτρα 2 . Μόνο στον Ιωάννη Κλαδάαρνήθηκανναανα-
γνωρίσουν το έτος 1836-37 επειδή του έλειπαν οι πέντεαπότις
οκτώ δηλώσεις παρουσίας (απόφαση της 20ής Μαΐου 1837 ) 3 .
Ό σ ο για τον Αναστάσιο Σάλτα εύλογα του χαρίστηκαν οι απου-
σίες: ήταν φυματικός και πέθανε προτού τελειώσει το δεύτερο
έτος 4 .

«Με προσοχήν και επιμέλειαν»

Ο θεσμός να καταθέτουν οι καθηγητές κάθε χρόνο αναφορές

(note annue) για τη συνέπεια και τις επιδόσεις των μαθητών
τους φαίνεται ότι είναι παλαιότερος από το 1814, οπότε θεσπί-
ζεται δ πρώτος κανονισμός μετά τη Γαλλοκρατία. στο A.S.P., υ-
πάρχουν τέτοια έγγραφα, εξαιρετικά ενδιαφέροντα για τη μελέτη αύ-
τη,επειδήφωτίζουν την ώς τώρα ανεξερεύνητη περίοδο 1810-1815 5 .
Είναι γραμμένα βιαστικά και πρόχειρα, απευθύνονται στον Κο-
σμήτορα της Σχολής και υπογράφονται από τον καθηγητή που
δίδασκε το μάθημα. σε μερικά υπάρχουν χαρακτηρισμοί προόδου

1. DI 72, No 811 και 823, Δημήτριος Βερναρδάκης και Νικόλαος Στα-

θάτος, ακ. έτος 1836-37.
2. DI 72, No 970. Τα ετήσια δίδακτρα (tasse annue) πληρώνονταν στην
πρώτη Rassegna. Βλ. παρακάτω, κεφ. «Δίδακτρα».
3. DI 72, No 451, ακ. έτος 1836-37.
4. DI 73, No 100.Τοευεργέτημαδόθηκε με επιστολή της Γενικής Γραμ-
ματείας του Κράτους της 1ης Φεβρουαρίου 1839.
5. A.S.P., Università, DI 114, Nota di scolari intervenuti alle
lezioni dei professori (1810/11 1813/14). από τα έγγραφα του κώδικα
άλλα προϋπήρχαν («note annue» με πολλά ονόματα) και άλλα γράφτηκαν
βιαστικά για να εκπληρωθεί ο όρος του άρθρου IX του Κανονισμού του 1814.
δου («diligente con molto profitto», «con mediocre profitto»,
«negligente»), που δεν είναι όμως εντελώς τυποποιημένοι ούτε
αναγράφονταισεόλες τις αναφορές. σε μερικά από τα έγγραφα
του φακέλου υπάρχει η επικεφαλίδα «Università Imperia
Accademia di Pisa». τα περισσότερα είναι τόσο δυσανάγνωστα,
ώστε δεν διαβάζονται τα ονόματα των φοιτητών και η αναγνώριση
των Ελλήνων γίνεται ακόμα δυσκολότερη, γιατίσεελάχιστα ανα
φέρονται πατρίδες. Διαβάζεται με δυσκολία «Καμιλλέρης Σωτή-
ριος από την Κέρκυρα, 1810-11, επιμελής, προοδεύει» στην ανα-
φορά του καθηγητή Torrigiani της Κλινικής Ιατρικής 1 . σε πολ-
λές αναφορές υπάρχει το όνομα Ιατρόπουλος Κωνσταντίνος που
σπούδαζε Φυσικές Επιστήμες και φαίνεται ότι είχε εξαιρετική
επίδοσηστομάθημα της Αστρονομίας του καθηγητή Giuseppe
Piazzini, το οποίο παρακολουθούσαν όλοι κι όλοι τέσσαρες σπου-
δαστές: ο Κωνσταντίνος Ιατρόπουλος, Έλληνας, και ο Enrico
Reveley, Άγγλος («αμφότεροι παρηκολούθησιν όλην την σειράν
των μαθημάτων παρέχοντες συνεχώς σαφέστατα δείγματα ά
νήθους ταλάντου και ακαταπονήτου αφοσιώσεως»)· ο Baltasare
Vetri («... μία ασθένεια τον ημπόδισε να συνεχίσει») και 0 Μι-
χαήλ Νάστης, Έλληνας («παρηκολούθησε όλην την σειράν των
μαθημάτων, αλλά είναι άμοιρος των αναγκαίων βασικών γνώ-
σεων των μαθηματικών») 2 . το επόμενο έτος (1812-13) ο καθη-
γητής Piazzini έχει μόνο δύο μαθητές,τονΙατρόπουλοκαιτον
Reveley, που εξακολουθούν να «επιδεικνύουν έξοχον επιμέλειαν
και εργατικότητα» 3 .

1. στο ίδιο, fasc. 140.

2. στο ίδιο, fasc. 227, αναφορά της 30ής Ιουνίου 1812.
3. στο ίδιο, fasc. 237, αναφορά της 30ής Ιουνίου 1813. ο Ιατρό-
πουλος αναγράφεται και σε αναφορά του καθηγητή της Αλγεβρας Pietro
Paoli το 1812 (fasc. 225) και του καθηγητή της Βοτανικής Gaetano Savi
το 1814 (χαρακτηρισμός: «Επιμελής, προοδεύει πολύ», fasc. 258). Ο Νά-
στης, στο μάθημα της Παθολογίας και Νοσολογίας του καθηγητή Luigi
Moreli το ακ. έτος 1812-13, κατεβαίνει ανά τρίμηνο από το «καλός» στο
«μέτριος» και στο «αμελής» (fasc. 182).
όνομα του Αναστασίου Παδοβάνη από την Κέρκυρα: το 1811-12
(μάθημα: Ναπολεόντειος Κώδιξ του καθηγητή Quartiere) «δεν
παρηκολούθησε αφού εξέθεσε το επείγον ορισμένων υποθέσεων
του» 1 , το 1812-13 παρακολουθεί τα μαθήματα του Carmignani
(η παρατήρηση δεν διαβάζεται) 2 και το 1813-14 ο ίδιος Lorenzo
Quartiere τον χαρακτηρίζει σε τρία τρίμηνα «επιμελέστατο» 3 .
Ιατρική σπουδάζουν το ακαδ. έτος 1812-13 ο Πέτρος Στεφανό-
πουλος και ο Αθανάσιος Galiti (;) από την Κέρκυρα 4. Το ίδιο
έτος άλλοι τρεις Έλληνες σπουδάζουν Φυσικές Επιστήμες: ο
Κωνσταντίνος Σατόπουλος από την Προύσα, ο Διονύσιος (δυσανά-
γνωστο), Έλληνας από την Άνδρο 5 και ο Ιάκωβος Σκάβος από
τη Σμύρνη, ο οποίος, σε μια κατάσταση του 1813-14, φέρεται ότι
φοιτά στη Σχολή Φυσικών Επιστημών με καλήεπίδοσηκαι,σε
άλλη του ίδιου έτους, φαίνεται ότι σπουδάζει Ιατρική με άριστη
επίδοση6.
Μέσα στον ίδιο φάκελο υπάρχουν και δικαιολογητικά από για-
τρούς και πιστοποιητικά για έναν ώς τρεις φοιτητές ότι παρακο-
λούθησαν το τάδε η δείνα μάθημα, εξαιρετικά δυσανάγνωστα και
χωρίς καμιά τάξη. Ασφαλώς βρισκόμαστε μπροστά σε ό,τι απο-
μένει στην Πίζα από την ταραγμένη περίοδο της γαλλικής κατο-
χής. η πλημμύρα φαίνεται ότι έχει συμβάλει στην καταστροφή
τωνεγγράφωνκαιίσως ακριβώς γι' αυτό τα παραπάνω έγγραφα
απόμεινανστηνΠίζα 7 .
1. στο ίδιο, fasc. 53.
2. στο ίδιο, fasc. 61.
3. στο ίδιο, fasc. 111.
4. στο ίδιο, fasc. 180 (καθ. Studiati, μάθημα Materia Medica και καθ.
Catellaci, μάθημα ανατομία-Φυσιολογία).
5. στο ίδιο, fasc. 235 (καθ. Pietro Paoli, μάθημα Αλγεβρα).
6. στο ίδιο, fasc. 262 (καθ. Giuseppe Branchi, μάθημα Χημεία), fasc.
268 (χωρίς όνομα καθηγητή, ανατομία-Φυσιολογία).
7. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι μια έρευνα στα γαλλικά πανεπιστημιακά
αρχείατηςεποχήςθαφώτιζε πολύ περισσότερο το θέμα της μελέτης αυ-
τής, τουλάχιστον ώς προς την περίοδο της Γαλλοκρατίας.
 «Ημείς οι υπογεγραμμένοι πιστοποιούμεν...»

Η συνέχεια της προηγούμενης ιστορίας διαβάζεται, καθαρό-

τερα κάπως, σε έναν άλλο κώδικα που περιέχει πιστοποιητικά
τηςαμέσωςμεταγενέστερης έποχής 1 . τα αμέσως μετά την Παλι-
νόρθωση χρόνια, με την ανασύσταση του Πανεπιστημίου, χρειά-
ζονταν στοιχεία, με βάση τα οποία να καταταγούν οι φοιτητές στο
κατάλληλο στάδιο σπουδών 2 . Καθένας έσπευσε να ζητήσει πιστο-
ποιητικό παρακολουθήσεως μαθημάτων από τον καθηγητή της
έδρας. Οι καθηγητές φαίνονται πρόθυμοι να δίνουν τέτοια πιστο-
ποιητικά, ακόμα και αν δεν θυμούνται τίποτε, μερικοί μάλιστα
ομολογούνότι ο φοιτητής δεν αναγράφεται μεν στην ετήσια ανα-
φορά τους, αλλά παρακολούθησε το μάθημα, πράγμα που μάλλον
είναι αλήθεια, αν λάβει κανείς υπ' όψη την προχειρότητα, μετην
οποία συντάσσονταν τότε οι καταστάσεις. Τέσσερις καθηγητές
δίνουν πιστοποιητικά με τέτοια διατύπωση στον Νικόλαο Μονα-
στηριώτη από τη Λευκάδα, υπογραμμίζοντας μάλιστα την επιμέ-
λειά του. Ο ένας από αυτούς, ο G. Savi, δεν τον θυμάται, αλλά
τουτοβεβαιώνουν τέσσερις επιμελείς μαθητές του: οι κύριοι
Ranieri Coli, Niccola Pierozzi, Moisé Salmoni και Francesco
Fracasin. Ο καθηγητής Sacchetti επισυνάπτει τη γραπτή βε-
βαίωση των συμφοιτητών του Μοναστηριώτη: «οι υπογεγραμ-
μένοι πιστοποιούμεν ότι ο Κύριος Νικόλαος Μοναστηριώτης εξ
Αγίας Μαύρας παρηκολούθησε τα μαθήματα της Λογικής και
της Μεταφυσικής του Καθηγητού Κυρίου Sacchetti το Ακαδ.
έτος 1814 με πάσαν δυνατήν έπιμέλειαν». Ο καθηγητής, «επί

1. A.S.P., Università, DI 84 No 3 (το No 1 και No 2 είναι στο Πα-

ρίσι;), Filza di attestati ed altro (riguardante studenti) 1814-1838.
2. στον κανονισμό του 1814 (A II, 7, Disposizione transitoria, άρθρο
IX), ορίζεται ότι η έλλειψη της λεγομένης «εγγραφής» δεν είναι δυνατόν
νααντισταθμιστείαπόκανέναν φοιτητή παρά μόνο με σημειώματατωνκα-
θηγητών που να πιστοποιούν την τακτική παρακολούθηση και την επιμέ-
λειά του στα μαθήματα των προηγουμένων ετών.
 τη βάσει των ώς άνω υπογραφών», πιστοποιεί τη φοίτηση του
Μοναστηριώτη 1. με βεβαιώσεις συμφοιτητών τους παίρνουν πι-
στοποιητικά φοιτήσεως, επίσης για το 1814, ο Θεοδόσιος Τσι-
λιάνης και ο Ιερώνυμος Βαλσαμάκης 2 .

στον φάκελο είναι της 10ετίας του '30. Η μόνηεξήγησηπου

μπορεί να δοθεί, αν δεν έχουν χαθεί τα ντοκουμέντα, είναι ότι οι
διαταγές που αφορούν το τυπικό μέρος της εκπαιδευτικής διαδι-
κασίας ατονούν λίγο μετά την έκδοσή τους και πάλι επανέρχονται
γιαναταλαιπωρήσουν σπουδαστές και καθηγητές. Πάντως και
στην περίοδο αυτήν οι καθηγητές εξακολουθούν να παραλείπουν
«εκ παραδρομής» τα ονόματα ορισμένων σπουδαστών στις ετή-
σιες αναφορές τους, αλλά τώρα οι Έλληνες σπουδαστές είναι αρ-
κετά οργανωμένοι ώστε να αναπληρώνουν οι ίδιοι την έλλειψη:
«Ημείς, οι υπογεγραμμένοι σπουδασταί της Ιατροχειρουργικής
του ένθάδε Αυτοκρατορικού και Βασιλικού Πανεπιστημίου, πι-
στοποιούμεν ότι έχομεν ίδει τον Νικόλαον Π. Σταθάτον εξ Ιθά-
κης να παρακολουθή τα μαθήματα της Ανατομίας, τα οποία
παρέδιδεν ο Εκλαμπρότατος Κύριος Filippo Cirinini. —Ηλίας
Μωραΐτης Παπούλης, Κωνσταντίνος Κεφαλάς, Γαληνός Κλάδος,
Ιωσήφ Ρίκης, Αντώνιος Μαρκάκης». Στο ίδιο φύλλο σημειώνει
ο καθηγητής ότι δεν έχει αντίρρηση στη βεβαίωση«επειδήκαι
ο ίδιος συχνά τον έχει δει να παρακολουθεί» 3 .
Προφανής είναι ο λόγος, για τον οποίο ζητάει πιστοποιητικό
ο Μαρίνος Μεταξάς: «...προτίθεται να υποβάλλει αίτησηγιανα
γίνει δεκτός στη Δεύτερη εξέταση» (είναι η περίπτωση της συντό-
μευσης του χρόνου σπουδών) και θέλει να επισυνάψει στην αίτησή
του μια βεβαίωση ότι παρακολούθησε το μάθημα «Πανδέκται»
το έτος 1834-35. Ο καθηγητής, που δεν τον έχει γράψει στην

1. στο ίδιο, No 101-105. με τα πιστοποιητικά βεβαιώνεται η φοίτηση

κατά το ακ. έτος 1814-15.
2. στο ίδιο, No 89, 91, 93, 96.
3. στο ίδιο, No 876, βεβαίωση της 18 Ιουνίου 1838.
κατασταση γιατί το παρακολουθούσε εθελοντικά πρόωρα, βεβαιώ-
νει ότι ο Μεταξάς «παρείχε πάντοτε τα λαμπρότερα δείγματα μιας
εκτάκτου ικανότητος και συνεπείας [...] βοηθώνωσαύτωςκαι
τους συμφοιτητάς του [...] και είναι άξιος θερμής συστάσεως λόγω
των διανοητικών ικανοτήτων του, αι οποίαι συνδυάζονται με ασυ-
νήθη σεμνότητα και εντιμότητα...Μ1.
Πιθανότατα για τον ίδιο σκοπό παίρνουν πιστοποιητικά ότι
παρακολούθησαν το μάθημα Πανδέκται και οι φοιτητές Νικό-
λαος Φωκάς, Αντώνιος Φλαμπουριάρης, Αναστάσιος Κυπριώτης
και Μαρίνος Ταβουλάρης 2 . Χαρακτηριστική της επιμέλειας ορι-
σμένων Ελλήνων είναι η βεβαίωση του καθηγητή L. Moretti
ότι ο Γεώργιος Σακελλάριος, ο Σπυρίδων Στέφανος Ναράντζης,
ο Χριστόδουλος Λαβράνος και ο Χαράλαμπος Τυπάλδος όχι μόνο
παρακολούθησαν τον Κλινικό κύκλο (giro clinico) των μαθημά-
των στο τρίτο και τέταρτο έτος των σπουδών τους, αλλά «το έκα-
ναν επίσης και τους θερινούς μήνας, εις τους οποίους, ώς φοιτη-
ταί, δεν ήσαν διόλου υποχρεωμένοι» 3 .
Άλλες βεβαιώσεις χορηγούνται από τη Γραμματεία του Πανε-
πιστημίου, μάλλον επί τη βάσειτωνετήσιωναναφορών4.στην
κατηγορία αυτή πρέπει ίσως να καταταγεί και η βεβαίωση του
Ιωάννη Αγγελίδη από τη Σύμη, με την οποία πιστοποιείται, με
την ίδια υπογραφή και σφραγίδα, η παρακολούθηση διαφόρων μα-
θημάτων στο διάστημα 1829-32 5 . Ο Αγγελίδης πήρε το πτυχίο

1. στο ίδιο, No 784. υπογραφή Federigo del Rosso, Pr. di Pandette,

22 Μαΐου 1837.
2. στο ίδιο, No 760 και 782, πιστοποιητικά του καθηγητή Fed. del
Rosso, Ιανουάριος και Φεβρουάριος 1837.
3. στο ίδιο, No 706, πιστοποιητικό της 24 Μαρτίου 1936.
4. στο ίδιο, No 293, Μιχαήλ Αναστασίου, για το ακ. έτος 1830-31, και
474, Δημήτριος Βαλαμόντης, για το ακ. έτος 1834-35. οι βεβαιώσεις υπο-
γράφονται από τον Dor Raffaello Tortolini, Γραμματέα.
5. η βεβαίωση βρέθηκε από τον Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη στο Μου-
σείο Λαογραφικής Συλλογής Μυκόνου, Αρχείο Χειρογράφων, Έγγραφα
Μονής Αγίου Παντελεήμονος. Έχει εκδοθεί από τη Γραμματεία του Πανε-
πιστημίου και υπογράφεται από τον Dor Raffaello Tortolini.
του στις 3 Ιουνίου 1833 και το πιστοποιητικό έχει εκδοθείστις
13 του ίδιου μηνός. Η διαφορά της ημερομηνίας οφείλεται μάλ-
λον στη διαφορά του ημερολογίου. Μήπως ο Αγγελίδης δεν φοί-
τησε το 1832-33 και χρειάστηκε το πιστοποιητικό για να δώσει
τις πτυχιακές εξετάσεις;

ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ

Η καθημερινότητα της πανεπιστημιακής ζωής ορίζεται με κά-

θε λεπτομέρεια στους κανονισμούς. Η καμπάνα του Πανεπιστη-
μίου, που ακούγεται σ' όλη την πόλη, σημαίνει στις οχτώ το πρωί
την έναρξη των μαθημάτων. Ό λ α τα μαθήματα γίνονται στη
Sapienza η σε άλλους χώρους προορισμένους για πανεπιστημιακή
διδασκαλία, εκτός από το μάθημα της Ελληνικής γλώσσας, που
το διδάσκει ο καθηγητής στο σπίτι του. το πρώτο μάθημα αρχί-
ζει στις 8:30 και το τελευταίο τελειώνει στη 1:00. Κάθε μάθημα
διαρκεί μιάμισι ώρα 1 . Ο καθηγητής μπαίνει στην τάξη φορώντας
την τήβενο, αν διδάσκει στη Sapienza, και οπωσδήποτε κατά-
μαυρα, αν διδάσκει σε άλλο χώρο. στην αρχή του μαθήματος
υποβάλλει ερωτήσεις πάνω στο προηγούμενο μάθημα. Υστερα
ανεβαίνειστηνέδρα και κάνει μια σύντομη εισαγωγή στο νέο μά-
θημα μιλώντας Λατινικά. Το υπόλοιπο μάθημα γίνεται στη γλώσ-
σα της Τοσκάνης 2.
Κάθε χρόνο, στις 11 Νοεμβρίου, γίνεται η επίσημη τελετή
τηςενάρξεωςτουΑκαδημαϊκούέτους με τους τύπους που είχαν

1. A.S.P., Università, A II 7, Regolarmenti, Notificazioni, e Circo-

lari dal 1814-1815, No 2, Regolamento per la I. e R. Università
di Pisa, 1814, άρθρο VII, Lezioni.
2. στο ίδιο, Disposizioni Generali, άρθρα IV-VI.
καθιερωθεί πριν από τη γαλλική κατοχή 1 . τα μαθήματα αρχίζουν
στις 12 Νοεμβρίου και εξακολουθούν ώς την 31η Μαΐου εκτός
απότιςημέρεςτωνδιακοπών που είναι οι εξής:
Όλες οι εορτές που συνεπάγονται υποχρέωση για παρακολού-
θηση της θείας λειτουργίας.
Οι γιορτές της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Νικολάου.
Η παραμονή των Χριστουγέννων.

Η Ημέρα των Νεκρών.

Η ημέρα της ονομαστικής εορτής του βασιλεύοντος Ηγεμό-

νος 2 .

ζονται για δηλώσεις παρουσίας (Rassegne), που μετατίθενται σε

άλλες ημερομηνίες, και παρατείνονται οι διακοπές των Χριστου-
γέννων και του Πάσχα 3 .
Ως παραπτώματα των φοιτητών που τιμωρούνταιαπότον
Γενικό Προβλεπτή η, κατά την κρίση του ίδιου, και από τις το-
πικές αρχές αναφέρονται στις πρωιμότερες διαταγέςοιαταξίες
πουαναγκάζουντονκαθηγητή να εγκαταλείψει την έδρα του,

1. «Αθλια» χαρακτηρίζει την τελετή ο Mario Pieri, που παραβρέθηκε

σ' αυτήν τον Νοέμβριο του 1821. «Καμμιά συμμετοχή του κόσμου, καθόλου
διακόσμηση. οι Καθηγητές, με τις τηβένους τους, καθισμένοι άλλος εδώ
άλλος εκεί, χωρίς καμιά τάξη. ο πρύτανης καθισμένος μαζί με τους άλλους
πάνω σ' έναν πάγκο σκεπασμένον με μενεξεδί ύφασμα: αυτή ήταν όλη κι
όληηεπισημότηταπουταίριαζε πολύ λίγο μ' εκείνη την τρομπέτα, υπό τον
ήχο της οποίας οι Καθηγητές, περνώντας εν πομπή από το Lungarno,
είχαν οδεύσει προς τη Sapienza...» (Della vita di Mario Pieri..., ό.π., βιβλ.
III, σ. 218-219).
2. A.S.P., Università, A II 7, άρθρο VIII, Anno Accademico.
3. στο ίδιο, No 20, Sovrano Motuproprio del 4 giugno 1840, Noti-
ficazione dalla Soprintendenza agli Studi li 25 gennaio 1842.Εκτόςαπό
τις παραπάνω αργίες υπήρχαν ασφαλώς και άλλες ευκαιρίες για να μη γί-
νονται μαθήματα (βλ. Ειρ. Ασώπιου «Αναμνήσεις Ιταλίας», ό.π., σ. 12:
«...άπειροι τότε εν Ιταλία αι Mezzefeste και αι της αργίας ημέραι».
 ο θόρυβος που τον εμποδίζει να ελέγξει τις παρουσίες με ονομα-
στικό κατάλογο και η υποκατάσταση ενός φοιτητή από άλλον που
υπογράφει αντί γι' αυτόν στο βιβλίο παρουσιών. Οι διαταγές που
προβλέπουν ποινές για πολιτικές εκδηλώσεις αρχίζουν την δεκαετία
του '40 1 .

ΔΙΔΑΚΤΡΑ

Οι νομικές προδιαγραφές

Α π ό το 1815 ώς το 1839 Ισχύει ένα περίπλοκο σύστημα κατα-

βολής των διδάκτρων. Α π ό τα σχετικά διατάγματα μπορεί να
συμπεράνει κανείς ότι δεν υπήρχε κρατική οικονομική πρόνοια,
αλλάτοΠανεπιστήμιο συντηρούνταν από τους φοιτητές.στηνανά-
λυση του συνολικού ποσού (L. 116.6.8), που πλήρωναν οι φοιτη-
τές μόνο για το πτυχίο, φαίνεται ότι αυτό «μοιραζόταν» στις
πανεπιστημιακές αρχές, στον Κοσμήτορα, στους καθηγητές που
τους δίδαξαν και στο διοικητικό προσωπικό του Πανεπιστημίου.
Μέσα στο ποσό αυτό περιέχονται ειδικές εισφορές για να διανεμη-
θεί αναμνηστικό του διπλώματος σε όλους τους καθηγητές της
Σχολής, για τα χρυσά γράμματα και για τη βασιλική σφραγίδα
στην περγαμηνή του διπλώματος. Άλλες εισφορές (πάντα μέσα
στο ίδιο ποσόν) προορίζονταν για τον Γραμματέα της Αρχιεπι-
σκοπής, τον Γραμματέα του Πανεπιστημίου, τους δύο κλητήρες,
τον καμπανοκρούστη, τους δύο πυροσβέστες και τους κηπουρούς
του Βοτανικού Κήπου η για το μοίρασμα της δάφνης 2 .

1. Βλ. εδώ, κεφάλαια «Πολιτική δράση» και «Μερικές πτυχές ιδιωτικού

βίου».
2. A.S.P., A II 7, Regolarmene, Notificazioni..., Regolarmento dell'
εξέταστρα που μοιράζονταν στο ταμείο του Πανεπιστημίου, στους
εξεταστές καθηγητές, στον γραμματέα και στους δύο κλητήρες.
το 1825, οπότε προστίθεταιηεξέτασηστηνΑριθμητικήκαιστη
Γεωμετρία, το συνολικό ποσό των εξετάστρων φτάνει τις L. 13.6.8 1 .
Εκείνοι που γίνονται δεκτοί στο Πανεπιστήμιο χωρίς εισα-
γωγικές εξετάσεις πληρώνουν, πριν από την έγγραφη τους στους
καταλόγους των φοιτητών, το ήμισυ των εισφορών που αντιστοι-
χούν στα έτη προηγούμενων σπουδών που τους αναγνωρίζονται 2 .

οι Καθηγηταί και οι διάφοροι Αξιωματούχοι και Υπάλληλοι μίαν

μεταχείρισιν ασφαλή και σταθεράν και να μην εξαρτώνται κατά
περίστασιν από τας εισφοράς, αίτινες καταβάλλονται υπότων
φοιτητών», ορίζονται τα εξής: Κάθε φοιτητής πληρώνει για κάθε
ακ. έτος μια ετήσια εισφορά (tassa annua) και μια τελική
(tassa finale) πριν από τις πτυχιακές τουεξετάσεις.Γιατους
φοιτητές της Νομικής ορίζεται η ετήσια εισφορά σε L. 140 και
η τελική σε L. 130. για τους φοιτητές της Ιατρικής, της Χειρουρ-
γικής και της Φυσικομαθηματικής η ετήσια Εισφορά είναι L. 126
καιητελική L. 124. Όσοι φοιτητές έρχονται στα Πανεπιστή-
μια της Τοσκάνης (πρόκειται για τα Πανεπιστήμια της Πίζας
καιτηςΣιένας) για να πάρουν πτυχίο χωρίς να φοιτήσουν καθό-
λου σ' αυτά, πληρώνουν το ήμισυ όλωντωνετήσιωνεισφορώνκαι

I. e R. Università, 1814, σ. 56-57, Tariffa. ο Giovanni Sforza χαρα-

κτηρίζει την ετήσια εισφορά «αρκετά χαμηλή» (piuttosto tenue). Ό ίδιος
μαρτυρεί ότι τότε ορίστηκε για τους καθηγητές «σταθερός μισθός» (Annali
Pisani, ό.π., σ. 352-53). μια ετήσια συνδρομή στον Educatore del Povero
το 1832 στοιχίζει 4 λίρες και Ινα εισιτήριο για το θέατρο το 1847 1 λίρα.
Βλ. επίσης εδώ, κεφ. «η γητηςεπαγγελίας».
1. A.S.P., A II 7, ό.π., σ. 55.
2. στο ίδιο, Notificazione dalla Soprintendenza agli Studi, 7 Μαρτίου
1845. ο θεσμός για τα εξέταστρα ασφαλώς προϋπήρχε, όπως φαίνεται από
τη διατύπωση της διαταγής: «Continueranno a pagare, come p
passato...»
57. Απόδειξη πληρωμής του Χαραλάμπη Τυπάλδου Ιακωβάτου.
 ολόκληρη την τελική. Οι ετήσιες εισφορές καταβάλλονται πριν
από κάθε προαγωγική εξέταση και η τελική πριν από την Τε-
λευταία 1 .

Δίδακτρα δεν χαρίζονται

Σ' ένα κατάστιχο στα Κρατικά Αρχεία της Πίζας 2 , που χρη-
σίμευε, καθώς φαίνεται, για την καταγραφή των εισφορών, παρου-
σιάζεται ανάγλυφα η εφαρμογή του διατάγματος του 1839: το
όνομα του κάθε φοιτητή αναγράφεται σ' αυτό τόσες φορές, όσες
αυτός έχει πληρώσει δίδακτρα. Α π ό τη συναρμογή των διαφόρων
αναγραφών,πουαπέχουν μεταξύ τους πάμπολλες σελίδες, προ-
κύπτουν 152 ονόματα Ελλήνων που κατέβαλαν διάφορες εισφο-
ρές στο διάστημα της 10ετίας του '50. Απαλλαγή δεν αναφέρεται
καμιά έκτος από ένα «abbuonamento» ετήσιαςεισφοράςστον
Κωνσταντίνο Τερογιόκα, που μάλλον του δόθηκε επειδή πρώτευσε
στον διαγωνισμό μεταξύ των αριστούχων 3. Πολλοί Έλληνες δεν
καταβάλλουν τις εισφορές στις προβλεπόμενες από το διάταγμα
περιόδους (αρχή και τέλος του ακαδημαϊκού έτους, οπότε ήταν

1. στο ίδιο, Notificazione dalla Real Consulta, 7 Σεπτεμβρίου 1839.

Εξαιρετικά διαφωτιστικά είναι δύο επίσημα έγγραφα του Πανεπιστημίου,
όπου αναγράφονται, σε πλήρη ανάλυση, τα ποσά που πλήρωσε ο Χαράλαμπος
Τυπάλδος για την Τελευταία εξέταση και για το πτυχίο του (Αρχείο Ια-
κωβάτων, XI).
2. A.S.P., Università, DI No 75, Elenco alfabetico di Studenti dell'
Anno Accademico 1850/51-1859/60. ο κατάλογος κάθε άλλο παρά αλφα-
βητικός είναι, οι αναγραφές είναι δυσανάγνωστες και δεν υπάρχει αρίθμηση
ούτεονομάτωνούτεσελίδων.
3. η πλήρης αναγραφή είναι: «Terojocas Costantino di Tessaglia.
Sola Medicina. Due tasse medie per gli studi all' Estero ed al medesimo
abbuonata una intiera. Tassa annua per l'anno di diploma per il dot-
torato in medicina. Tassa finale 5 Nov. 1858». Πτυχίο παίρνει ο Τερο-
γιόκας στις 9 Νοεμβρίου 1858.
 καιοικανονικές περίοδοι των εξετάσεων), αλλά τον Δεκέμβριο,
τονΙανουάριο,τονΜάρτιο κτλ. κι αυτό ίσως συνδυάζεται με
τα ευεργετήματα που τους επέτρεπαν να δίνουν εξετάσεις στη δια-
δρομή του έτους. Άλλοι φαίνεται ότι καθυστερούν τα δίδακτρα
ενός έτους και τα πληρώνουν στο τέλος του επομένου1. Άλλοι
πληρώνουν τακτικότατα επί τέσσερα χρόνια στο τέλος του κάθε
ακαδημαϊκού έτους 2 . σε μερικές, ελάχιστες, αναγραφές αναφέρε-
ται και εισφορά εισαγωγικών εξετάσεων (tassa d'ammissione),
έκτος αν στην εισφορά αυτήν αναφέρεται και το «Ammesso» συν
ημερομηνία, οπότε τα εξέταστρα έχουν καταβληθεί από περισσό-
τερους.
Α π ό το ίδιο κατάστιχο έχουν προκύψει τα στοιχεία γιατην
περιήγηση των Ελλήνων «από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο»
πουαφορούνστηδεκαετία του 1840. Άλλοι απ' αυτούς πληρώνουν
το ήμισυ μιας εισφοράς (una tassa media), άλλοι δύο, άλλοι
τριών «για τις σπουδές που έχουν κάμει στο Εξωτερικό» και,
φυσικά, κατατάσσονται αναλόγως στο δεύτερο, στο τρίτο έτος
κτλ. πιο συχνά αναγράφεται η περίπτωση εκείνων που πληρώνουν
για τριών χρόνων σπουδές «στο Εξωτερικό». Αυτοί καταβάλ-
λουν επιπλέον μια ετήσια εισφορά και την τελική και παίρνουν
πτυχίο 3 .

1. ο Ιωάννης Δρακούλης καταβάλλει στις 6 Ιουνίου 1856 «δύο ακέ-

ραιες ετήσιες εισφορές» και, στις 28 του ίδιου μηνός, παίρνει το πτυχίο του.
2. με τη συναρμογή των διαφόρων αναγραφών που αφορούν στον Γεώρ-
γιο Αποστολάκη, προκύπτει ότι πλήρωσε «Tassa Annua 26 Maggio 1848,
24 Aprile 1849, 10 Maggio 1850, 21 Maggio 1851, Tassa Finale 24
Maggio 1852». Όπως φαίνεται από το κατάστιχο των πτυχιούχων, ο Απο-
στολάκης πήρε το πτυχίο του στις 28 Ιουνίου 1852. Τέτοια παραδείγματα
υπάρχουν αρκετά.
3. για τον Σπυρίδωνα Παπαδάκη, για παράδειγμα, αναγράφεται: «3
Tasse medie per gli studi all'Estero 10 Nov. 1854. Una intiera per
l'Anno passato in Pisa 10 Nov. 1854. T.F. 10 Nov. 1854». Πτυχίο πήρε
ο Παπαδάκης στις 17 Νοεμβρίου 1854. Σημειώνεται και πά
Estero» είναι όλα τα πανεπιστήμια εκτός από της Πίζας και της Σιένας.
58. Τρεις σελίδες από το κεφάλαιο «Δίδακτρα» του Κανονισμού
 Μακρότατη διαδρομή σπουδών φαίνεται πως έκαμε ο Γεώρ-
γιος Θρόνος από τη Λεβαδιά: πληρώνει τον Δεκέμβριο του 1852
το ήμισυ τριών ετήσιων εισφορών, πράγμα που σημαίνει ότι του
αναγνωρίζονται τρία χρόνια προηγούμενων σπουδών, πληρώνει,
στο τέλος του ίδιου ακ. έτους, μια ετήσια εισφορά και την τε-
λική, αλλά, όπως φαίνεται, δεν παίρνει πτυχίο" ξαναπληρώνει την
τελική εισφορά τον Μάρτιο του 1857 και, πάλι, τον Φεβρουάριο
του 1858, όποτε και παίρνει το πτυχίο του. Ο Νικόλαος Μαράτος
εξάλλου πληρώνει επίσης «τρεις μισές εισφορές για τις σπουδές
που έκαμε στο Εξωτερικό» τον Νοέμβριο του 1854, ξανα-
παρουσιάζεται για να πληρώσει μια ετήσια εισφορά τον Νοέμβριο
του 1857 και παίρνει πτυχίο το 1860. Tι έκαμε στα ενδιάμεσα,
άγνωστο. επί πέντε χρόνια συνεχώς, αλλά τακτικότατα, πληρώ-
νει ο Ιωάννης Φερνάνδης. στο τέλος του τέταρτου έτους (1856)
πληρώνει την τελική εισφορά και παίρνει πτυχίο Ιατρικής,στο
τέλος του 5ου (1857), δεύτερη τελική εισφορά και παίρνει πτυχίο
Χειρουργικής.
Συνηθέστατη είναι η περίπτωση Ελλήνων που καταβάλλουν
όλες τις εισφορές συγχρόνως: είναι ασφαλώς εκείνοι που πη-
γαίνουν στην Πίζα μόνο για πτυχίο. Α π ό αυτούς οι περισσότεροι

Δύο από τους Έλληνες, στους οποίους αναγνωρίζονται 3 χρόνια προηγούμε-

νων σπουδών, προέρχονται από το Οθώνειο. στη σχετική αναγραφή δια-
βάζεται: «Am. al 4ο Anno grazia degli studi fatti alla Università Ottone,
Due tasse medie» κτλ. Πρόκειται για τον Ανδρέα Μουζάκη, που πήρε
πτυχίο Ιατροχειρουργικής μετά από δύο χρόνια σπουδές στην Πίζα (Μάρ-
τιος 1861), και τον Ιωάννη Σικούρο Δεσύλλα, που δεν πήρε πτυχίο στην
Πίζα. το πανεπιστήμιο προελεύσεως στις περιπτώσεις αυτές κατονομάζεται.
Κατονομάζεται επίσης και το Πανεπιστήμιο της Σιένας στην περίπτωση
του Ρωμύλου Μπολιάκου, ίσως για διάκριση από το γενικόλογο «all'Estero».
τοόνοματουΜπολιάκου αναγράφεται και στο κατάστιχο DI No 76, Ruolo
degli studenti della Università di Siena che possono andare a compiere
i loro studi alla Università di Pisa (1859). Πλάι στο όνομα έχει σημειω-
θεί «1 Giug. 1859, 4ο anno, Una tassa annua». ο κατάλογος αυτός περι-
λαμβάνει 311 φοιτητές της Θεολογίας , 20 της Giurisprudenza Minore (;)
και έναν μόνο της Ιατροχειρουργικής, τον Bogliaco Romolo di Adrianopoli.
παίρνουν το πτυχίο τους λίγες μέρες μετά την καταβολή των
εισφορών 1. Άλλοι, ελάχιστοι, φαίνεται ότι δεν τα καταφέρνουν 2.
δεν λείπουν τέλος κι εκείνοι που πληρώνουν μόνο ένα ακαδημαϊκό
έτος και δεν ξαναφαίνονται: είναι η περίπτωση του Γεράσιμου
Μαρκορά: «Marcoras Gerasimo di Corfu. Legge. T. A. di-
cem. 1850, 30 maggio 1851».

H ΤΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΠΟΝΟΜΗΣ

καιηΤελευταία, υπάρχουν ειδικά φύλλα που αφορούν στις τελε-

τές της άπονομής3. Σ' αυτά αναγράφονται οι υποψήφιοιγιατο
δίπλωμα κατά ομάδες είτε μόνο από Καθολικούς είτε μόνο από
Έλληνες, κάποτε μαζί με κάποιον Εβραίο. Αναφέρεται ο χώ-
ρος, όπου γίνεται η τελετή («in Scuola Magna», προκειμένου για
τους Έλληνες) 4 , το όνομα του καθηγητή που προΐσταται στην
τελετή (laureante), τα ονόματα των παρισταμένων καθηγητών

1. Ο Γεώργιος Πούμπουρας, για παράδειγμα, φαίνεται πως έκαμε μόνο

Ινα σύντομο ταξίδι στην Πίζα: «Quattro tasse medie per gli studi fatti
all' Estero 3 Nov. 1856. Tassa finale 3 Nov. 1856». στις 10 Νοεμβρίου
ο Πούμπουρας πήρε πτυχίο.
2. Για παράδειγμα παραθέτω την αναγραφή του Επαμεινώνδα Μεταξά."
«Metaxà Epaminonda di Paros. Sola Medic. 4 Tasse medie 15 Giugno
1852. T. F. 15 Giugno 1852». στο κατάστιχο των πτυχιούχων δεν υπάρχει
Επαμεινώνδας Μεταξάς. Ποσοστά πτυχιούχων και μη δεν εξάγονται από
την περίοδο αυτήν γιατί μερικοί ενδέχεται να πήραν πτυχίο μετά το
που είναι το όριο της έρευνας.
3. A.S.P., Università, DI No 167, Processi verbali degli esami e
delle lauree...
4. Πρόκειται για την περίφημη «Sala della Divina Sapienza» που
έχτισε ο Angelo Franceschi, πρώτα σπουδαστής της Θεολογίας και του
Δικαίου και ύστερα Γραμματέας (Cancelliere) στο Πανεπιστήμιο της Πί-
ζας (βλ. Carlo Fedeli, ό.π., σ. 220).
(κάποτε γράφεται μόνο «παρουσία όλου του Α κ . σώματος της
Σχολής»), το όνομα του καθηγητή που τους «ανεκήρυξε δόκτορας
μετηνκαθιερωμένην απόφασιν της A.M. του Αρχιδούκα», το
όνομα του καθηγητή που εξεφώνησε τον επαινετικό λόγοκαιεκεί-
νου που επέδωσε την τήβενο καθώς και του καθηγητή που συνέ-
ταξε την πράξη.
Η τελετή της απονομής των πτυχίων, προκειμένουγιατους
Καθολικούς, γίνεται στο μέγαροτηςΑρχιεπισκοπής καιαρχίζει
μετηνομολογίαΚαθολικής πίστεως - ο τίτλος απονέμεται σ' αυ-
τούςαπότοναρχιγραμματέα τουΠανεπιστημίου (Gran Cancel-
liere), που είναι ο Αρχιεπίσκοπος. για τους μη Καθολικούς, η
τελετή γίνεται στη Μεγάλη Αίθουσα του Πανεπιστημίουκαιτο
πτυχίο τους απονέμεται από τον πρύτανη της Σχολής εν ονόματι
τηςΑυτούΑυτοκρατορικήςκαιΒασιλικής Μεγαλειότητος. Αντί
γιαομολογίαπίστεως, οι μη Καθολικοί δίνουν ενώπιον του πρυ-
τάνεως «τον καθιερωμένο ορκο»1. Όλοι οι υποψήφιοι για την απο-
νομή του πτυχίου κάθε σχολής αναγορεύονται πτυχιούχοι με μία
καιτηναυτήανακήρυξη 2καικατόπιν ένας από τους καθηγητές
της σχολής εκφωνεί ένα σύντομο επαινετικό λόγο στα λατινικά 3 .

1. Οι γιατροί δίνουν τον όρκο του Ιπποκράτους (A.S.P., Università,

D I No 167, πρακτικά των εξετάσεων και των τελετών απονομής 1814-
1825).
2. Βλ. στο Παράρτημα τον τύπο της κοινής αναγόρευσης.
3. A.S.P., Università, D II 7, ό.π., άρθρο XVII, Dottorato. στο Αρχ.
Ιακωβάτων, Ν1, σώζονται δύο έπαινοι: «Acroasis Habita Pisis, VI Idus
Aprilis An. MDCCXXXVI ab Josepho Gantinio, Equité Gregoriano
et SS. Canonum Interprete —In Pisano Athenaeo— Cum Doctoratus
Lauream Probatis Adolescentibus Traderet». Μ' αυτήν εγκωμιάζεται
«ο Νικόλαος, υιός του Πέτρου εκ των κομήτων Λογοθέτη, των οποίων πα-
τρίς είναι η γλυκυτάτη Ζάκυνθος», και ο Νικόλαος Τυπάλδος. του Λογοθέτη
ο έπαινος είναι μακρότατος: αναφέρεται στη δόξα των Λογοθετών, ξεκινώ-
ντας από τον ιδρυτή του οίκου, και στα εξαίρετα προσόντα του νεαρού Νικο-
λάου. του Τυπάλδου δ έπαινος είναι σύντομος επειδή «ο ίδιος με θερμάς
παρακλήσεις καθικέτευσε να μην είπωθή ούτε λέξις διά τους ιδικούς του
καιτωνπρογόνων του τους επαίνους». Ο δεύτερος έπαινος (στο ίδιο, Γ 2 ,
 Κάποτε διαβάζονται εγκωμιαστικά ποιήματα, γραμμέναεπίτού-
τω από καθηγητές η φίλους των αναγορευομένων1, και η τελετή
κλείνει με την επίδοση των ατομικών τίτλων 2 .

όπως αναλλοίωτη έμεινε και η τελετή της απονομής, ωραιότατη,

γεμάτη από ιστορικές αναμνήσεις» 3 . Κι όμως: ο τύπος του πτυ-
χίου που δινόταν στους Έλληνες άλλαξε το 1842 -αντίγιατον
μεγαλοπρεπή τίτλο σπουδών με τη σχολαστική αναγραφή όλων
των παραγόντων της τελετής, τους δινόταν πια ένα «απλό πι-
στοποιητικό» κι αυτό προκάλεσε εντονότατη διαμαρτυρία τους
στον γενικό προβλεπτή του Πανεπιστημίου Giuglio Boninsegni:
«Εκλαμπρότατε και Σεβασμιότατε Monsignore: Αφ' ότου ιδρύ-
θηκε το τρισένδοξο Πανεπιστήμιο της Πίζας, οι Έλληνες, μνή-
μονες της δόξας και των συμφορών που είναι κοινέςστηνπατρίδα
τους και σ' αυτήν την κλασική γή, και των φώτων,ταοποίαη
μητέρα των επιστημών εμπιστεύθηκε στην πρωτότοκη κόρη της

«Acroasis habita Pisis, an. DCCGXXXVII Ab. Josepho Cantinio...»)

είναι του Γεωργίου Τυπάλδου. Σ' αυτόν αναφέρεται η δόξα της οικογένειας,
όλοιοιτομείς στους οποίους αυτή διακρίθηκε, το πλήθος των μελών της,
που σπούδασε στην Πίζα, ο Νικόλαος που πήρε πτυχίο το προηγούμενο έτος
και οι λαμπρές σπουδές του Γεωργίου στην Ιόνιο Ακαδημία, στο Παρίσι
και στην Πίζα. Βλ. Παράρτημα, έγγραφο αρ. 2.
1. Πρβ. Ειρ. Ασωπίου, «Αναμνήσεις Ιταλίας», ό.π., σ. 10: «εν εκά-
στη Έλληνος σπουδαστού Laurea η διδακτορική αναγορεύσει [...] ο αεί-
μνηστος Κάρολος Ορλανδίνης δεν παρημέλει να υπενθυμίζη τω αναγορευο-
μένω προσφέρων αυτώ σονέττον [...] ότι "Πέλοπος κτίσμα η Πίσα"». Ένα
εγκωμιαστικό ποίημα, με επικεφαλίδα «Della faustissima circostanza che
il nobil Signor Niccolò Tipaldo presa la laurea in legge nell'I, e R.
Università di Pisa nell'anno 1836» και υπογραφή Niccolò Caludi Cor-
fuense, σώζεται στο Αρχ. Ιακωβάτων, ΝΙ.^Βλ. εδώ, Παράρτημα, έγγρα-
φο αρ. 3.
2. στο Αρχ. Ιακωβάτων, Ν1, σώζεται το δίπλωμα του Νικολάου Τυ-
πάλδου που επιδόθηκε από τον Giovanni Rosini. το κείμενο είναι μακρό-
τατο με πλήθος υπογραφές και τελευταία του M. Fossombroni. Βλ. Παράρ-
τημα, έγγραφο αρ. 1.
3. Carlo Fedeli, ό.π., σ. 224.
59. Η τελετή της απονομής: επικεφαλίδες εγκωμίων
 γιαναταδιαφυλάξει, προσέτρεχαν πολυπληθείς σ'αυτόγιανα
μεταφέρουν τον σπόρο του ζωοποιού εκείνου φυτού,τοοποίοη
βαρβαρότητα είχε εξ ολοκλήρου εξαλείψει [...] Εδώ στην Πίζα,
τόσο από άλλες απόψεις όσο και στις σπουδές μας, εύλογα θεωρη-
θήκαμε ίσοι με τους εντοπίους, και, τόσο στα πρώτα έτη όσο
καιστοτελευταίο, οι κανόνες των εξετάσεων και η διατύπωση
του πτυχίου μας ήταν όμοιες με εκείνες των Ιταλών, με μερικές μό-
νο τροποποιήσεις, που αφορούσαν στη διαφορά του δόγματος.
Τώρα όμως, βλέποντας ότι σχεδόν υποβιβαζόμαστε και ότιοτύ-
ποςτουδιπλώματος έχει ολωσδιόλου μεταβληθεί ειδικά για μας,
βλέποντάς το να στερείται, εκτός από τις άλλες εκφράσεις που
είναι αναγκαίες για το κύρος ενός διπλώματος,ακόμακαιτα
πανσέβαστα ονόματα των ενδόξων καθηγητών μας και σχεδόν
να περιορίζεται στην απλότητα ενός πιστοποιητικού, δεν μπο-
ρούμε παρά να μην το δεχθούμε και να σας παρακαλέσουμε να
μας χορηγήσετε διπλώματα διατυπωμένα με τον παλαιό τρόπο,
εφόσον μάλιστα εμείς έχουμε διατρέξει τις σπουδές μας και έχου-
με υποστεί τις εξετάσεις κατά τον παλαιό κανονισμό,αλλάκαι
επειδήηδιαφορά του πτυχίου και η λακωνικότητα αυτή εν σχέ-
σει με την διατύπωση που διαθέτουν οι παλαιότεροι από εμάς
πτυχιούχοι θα μπορούσε να μας προξενήσει ζημία στις πατρίδες
μας, αφού εκεί δεν είναι δυνατόν να είναι γνωστοί ούτε οι νέοι
κανονισμοί ούτε η στάθμη που εμείς διατηρήσαμε στις σπου-
δές μας.
Πίζα, 13 Ιουλίου 1842
Δωρ. Ιωάννης Καλλίας, Δωρ. Δημήτριος Μπαχώμης, Δωρ.
Ιωάννης Φρυδάς, Δωρ. Ανδρέας Καρούζος, Δωρ. Δημήτριος Κο-
λέας του Αγγέλου, Δωρ. Ευάγγελος I. Κλαδάς, Δωρ. (Γεώρ-
γιος) Κουπέτσογλου, Δωρ. Σπυρίδων Παδοβάνης, Δωρ. Ιάκω-
βος Πολυκαλάς» 1.
1. Michele Luppo Gentile, ό.π. στη δημοσίευση του εγγράφου παρα-
λείπεται μια υπογραφή με την εξήγηση «illegibile» και ο Φρυδάς μεταγρά-
φεται ως Fasdu.
 Πόσο σημαντικό ζήτημα ήταν ο τύπος του πτυχίου για τους
διπλωματούχους της εποχής εκείνης φαίνεται και από το γεγο-
νός ότι πλήρωναν για να χαραχτούν χρυσά γράμματα στην περ-
γαμηνή 1 . Η επισημότητα εξάλλου της τελετής φαίνεταιαπότο
κείμενο της κοινής ανακηρύξεως που ονομαζόταν «Verbale di
Laurea» και ήταν στερεότυπο, ρητορικό στο έπακρο και μακρο-
σκελέστατο. Ο ιστοριοδίφης Carlo Fedeli εχει δημοσιεύσει τρία
τέτοια κείμενα: ένα του 1476 (σπανιότατο εύρημα),ένατου
17ου αιώνα από το οικογενειακό αρχείο του Giulio Rospigliosi
(πτυχιούχου του Πανεπιστημίου της Πίζας και μετέπειτα πάπα
Κλήμη του Θ' ) και ένα της πρώτης πεντηκονατετίας του ΙΘ'
αιώνα 2 . και τα τρία είναι γραμμένα στα λατινικά και, όπως ο
ίδιος ο C. Fedeli παρατηρεί, σε λίγα πράγματα στην ουσία δια-
φέρουν μεταξύ τους 3 . στο κείμενο του ΙΘ' αιώνα, μετά το In
Dei Nomini Amen, αναγράφεται το όνομα του Αρχιεπισκόπου
καιοιτίτλοι του: «Raynerius Alliata Omnipotentis Dei et
Apostolicae Sedis gratia Archiepiscopus Pisarum, Insularum
Corsicae et Sardenia e Primas, et in eis legatus Natas et
Pisanae Academiae Apostolica et Imperiali auctoritate Ma-
gnus Cancelarius». Ακολουθεί εγκώμιο του Πανεπιστημίου, ανα-
φέρεται το είδος της επιστήμης και τα δικαιώματα των πτυχιού-
χων και το κείμενο τελειώνει με την εντολή να απονεμηθεί το
δίπλωμα στον δικαιούχο 4.
Πρόκειται φυσικά για την ανακήρυξη Καθολικών πτυχιούχων.
δενέλειπανόμως και οι Έλληνες από την τελετή στο μέγαρο
της Αρχιεπισκοπής: όσοι απ' αυτούς ήταν Καθολικοί έπαιρναν
εκείτοδίπλωμά τους. Στα φύλλα της περιόδου 1814-25 και μόνο,
αναγράφονται πέντε Έλληνες που πήραν το πτυχίο τουςαπότον
Αρχιεπίσκοπο: Στέλιος Κουριέλας Σβορώνος,ΙωάννηςΜετσαβάλης

1. A.S.P., Università, A II 7, Rescritto de' 11 agosto 1815.

2. Carlo Fedeli, ό.π., σ. 224-242.
3. στο ίδιο, σ. 224.
4. στο ίδιο, σ. 239-242.
βάλης, Νικόλαος Μαράτος, Νικόλαος Βελισάριος και Αναστά-
σιος Κωστής 1 .

ΣΧΟΛΙΟ

Οι περιπτώσεις που παρατέθηκαν σε όλα τα κεφάλαια της

ενότητας είναι απλώς ενδεικτικές. Επιλέχτηκαν με κριτήριο την
αντιπροσωπευτικότητα ή την ιδιοτυπία τους και με σκοπό να δο-
θεί, μέσω αυτών, μια περιγραφή του θεσμικού πλαισίου,απότο
οποίο διεπόταν η διαδρομή των σπουδών στην Πίζα στο διάστημα
της 50ετίας που καλύπτει η έρευνα και των εφαρμογών του προ-
κειμένου για τους Έλληνες. Η εικόνα που προκύπτει από τη σύν-
θεση των επιμέρους περιπτώσεων θα μπορούσε να έχει την ονο-
μασία «η τελευταία αντίσταση». Πρόκειται για την εικόνα ενός
πανεπιστημίου που έχει σοβαρούς λόγους αλλά και μπορεί, για
λίγο ακόμα, να αντιστέκεται στους νέους θεσμούς, οι οποίοι θυ-
σιάζουν —και θα θυσιάζουν ολοένα και περισσότερο στο μέλλον—
την ουσία στον τύπο. Βρισκόμαστε ίσως στη στιγμή που εκ-
πνέει μια μακρότατη μεταβατική περίοδος, μετά το τέλος της
οποίαςθαέχει λείψει και η τελευταία αντίσταση των Universi-
tates απέναντι στην εισβολή-επιβολή της αυστηρά τυπικής-γρα-
φειοκρατικής οργάνωσης των σύγχρονων πανεπιστημίων.

γραφόταν η εικόνα αυτή, είναι τα εξής: προϋποθέσεις εισδοχής,

χρόνος και στάδια σπουδών, παρουσίες στις παραδόσεις. Αυτό
που προέκυψε είναι ότι, όσο προχωρεί ο πολυτάραχος 19ος αιώ-
νας, εισάγονται νέοι θεσμοί που θέτουν όλο και περισσότερους
όρους για την εισδοχή και ορίζουν μακρότεροκαιπιοαυστηρά
καθορισμένο διάστημα σπουδών, χωρισμένο σε στάδια,απότα

1. Έρευνα στο Archivio della Curia Archivescovile της Πίζας θα

φώτιζε πολλά σημεία του θέματος. για τον τύπο των μη Καθολικών πτυ-
χιούχων, βλ. εδώ, Παράρτημα, έγγραφο αρ. 1.
 οποία το επόμενο προϋποθέτει αναγκαστικά τη διέλευσηαπότο
προηγούμενο. Παράλληλα γίνεται όλο και αυστηρότερος ο ελεγχος
των παρουσιών στα μαθήματα. ας σημειωθεί ότιοιαλλαγέςαυ-
τέςδενυπαγορεύονται από αυταρχικές ιδεολογίες, αλλά εκφρά-
ζουν τις τάσεις εκσυγχρονισμού που υιοθετεί μια μερίδα παιδα-
γωγών λίγο πριν από τα μέσα του αιώνα.
Η αντίσταση του Πανεπιστημίου της Πίζας, που ακόμα θυ-
μάται κάπως τον καιρό που τα μαθήματα γίνονταν κάτωαπ'τις
στοές του Borgo, συνίσταται σε μια προσπάθεια να παραβαίνει
τους περιοριστικούς θεσμούς χωρίς να κινδυνεύει. Κατορθώνει,
υποκαθιστώντας συχνά το νόμο με το έθιμο, να διασώζει τον
χαρακτήρα εκείνον των ανώτατων σπουδών που σε λίγο θα χα-
θεί ολωσδιόλου.

παρά να συμβάλλει και το γεγονός ότι λειτουργεί σε μια υπόδουλη

χώρα. αν προσθέσουμε σ' αυτό ότι η 50ετία, στην οποία κινείται
ηέρευνα,είναι η εποχή της ακμής του ιταλικού Risorgimento,
έχουμε μια ακόμα ερμηνεία: όταν η Ιταλία ολόκληρη μάχεται
εναντίον της ξένης κυριαρχίας, οι πανεπιστημιακέςαρχές στην
Πίζα βρίσκουν τρόπους —έστω και κατ' επίφασιν γραφειοκρα-
τικούς— να αντιπαλεύουν την καταδυνάστευση των κυβερνητικών
διαταγών. Ό σ ο για την ενθύμηση των παλιότερων θεσμών στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας, δεν μπορεί παράναενισχύεται απότο
πνεύμα του φιλελεύθερου ρομαντισμού που κυριαρχεί τις πρώτες
δεκαετίες του αιώνα και που κάνει τους φοιτητές να εκφράζουν
τηναντίστασήτους κατά του καθεστώτος κυκλοφορώντας, παρά
τις διαταγές, με κουστούμια της εποχής του Μεδίκων 1.

1. Μια γενικότερη ερμηνεία της στάσης των φοιτητών και της σχετικής
απαγόρευσης παρέχει ο Μαρξ: «και όταν ακόμα οι ζωντανοί φαίνονται σαν
ν' ασχολούνται ν' ανατρέψουν τους εαυτούς τους και τα πράγματα για να
δημιουργήσουν κάτι που δεν έχει προϋπάρξει, σ' αυτές ακριβώς τις εποχές
τηςεπαναστατικήςκρίσης, επικαλούνται φοβισμένοι τα πνε
θόντος στην υπηρεσία τους, δανείζονται τα ονόματά τους, τα μαχητικά συν-
ζουν τη γενικότερη εκπαιδευτική πολιτική που υιοθετείται κατά
καιρούς από τους Δούκες της Λορένης: έχουν χαρακτήρα απλώς
εκσυγχρονιστικό σε περιόδους κατά τις οποίες το Μ. Δουκάτο
θεωρεί ότι αυτό επιβοηθεί τη συντήρηση της κυριαρχίας του
αλλάκαιτηνεπιρροήτου, που εν πολλοίς στηρίζεται στην ακτι-
νοβολία του ιστορικού Πανεπιστημίου της Πίζας· αποκτούν χαρα-
κτήρα κατασταλτικό και χάνουν ακόμα και το πατρικό τους ύφος
σε περιόδους έντασης του γενικότερου ενωτικού-απελευθερωτικού
αγώνα,στονοποίοτοΠανεπιστήμιο, όπως είδαμε, όχι μόνο συμ-
μετέχει, αλλά και πρωτοστατεί.

σας αυτής πολιτικής σχετίζονται κατά πρώτο λόγο με τον βαθμό

ανοχής του Πανεπιστημίου στο ζήτημα της εισδοχής των ξένων.
οι Δούκες της Λορένης και η Αυστρία — με την οποία το Μ.
Δουκάτο διατηρεί, έστω και χαλαρούς, τους δεσμού ς του— γνω-
ρίζουν ότι ο ιταλικός αγώνας της ανεξαρτησίας γίνεται τόσο απο-
τελεσματικότερος, όσο ενισχύεται ο ενωτικός του χαρακτήρας.
Ένα πανεπιστήμιο με ανοιχτές πύλες υποδέχεται, υιοθετεί και
τρέφει, μαζί με τους πολιτικούς πρόσφυγες από τα άλλα ιταλικά
κράτη, και την επαναστατική ενωτική ιδέα.
Εξίσου επικίνδυνη για την κυριαρχία των Λορενέζων γίνεται
κατά καιρούς και η παρουσία στο Πανεπιστήμιο αλλοεθνών ξένων.
ανάμεσα σ' αυτούς το σώμα που έχει τη μεγαλύτερη δύναμη και
επιρροή είναι οι Έλληνες. Ό τ ι οι Έλληνες μεταφέρουν στην
Τοσκάνη τις ιδεολογίες του δικού τους απελευθερωτικού αγώνα,
έγινε σαφές στα προηγούμενα κεφάλαια. Εκπροσωπούν επίσης,
εκτός από την ιδέα της εθνικότητας —πιο οικεία στην ελληνική

συνθήματά τους, τις στολές τους για να παραστήσουν, με την αρχαιοπρεπή

αυτή σεβάσμια μεταμφίεση και μ' αυτή τη δανεισμένη γλώσσα, τη νέα
σκηνή της παγμόσμιας ιστορίας». (Κ. Μαρξ, «η 18η Μπρυμαίρ του Λου-
δοβίκου Βοναπάρτη», Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Έγκελς, Διαλεχτά έργα,
εκδ. «Γνώσεις», Αθήνα χ.χ., σ. 282.
 απ'ό,τιστηνιταλική παράδοση— μιανάλληεπικίνδυνηγιατους
κυριάρχους ενωτική τάση: του ενιαίου μετώπου υποδούλων λαών
διαφορετικής εθνικότητας. Η τάση αυτή, μολονότι χρονολογείται
απότηνεπαύριον της ιδρύσεως της Ιεράς Συμμαχίας, βρίσκει,
προςτοτέλος της πεντηκονταετίας, τους τρόπους να εκφραστεί
πιο δραστικά.
Ό σ ο κι αν δεν υπάρχουν στατιστικά δεδομένα, είναι μάλλον
βέβαιο ότι οι άλλοι μη Ιταλοί —έκτος ίσως από τους Ελβετούς—
ήταν ολιγάριθμοι στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Η συρροή των
Ελλήνων οφείλεται, μεταξύ άλλων, στην υπεροχή των ιταλικών
σπουδών εν σχέσει με τις ελληνικές. Ανάλογοι λόγοι δεν συν-
τρέχουν για τους τότε προηγμένους λαούςτηςΕυρώπης,πουδεν
χρειάζεται ν' αναζητήσουν σε άλλη χώρα τα φώτα και το κύρος
των πτυχίων τους.
Παρ' όλους ωστόσο τους κινδύνους που εκτέθηκαν παραπάνω,
οιαρχές τουΜ. Δουκάτου δεν προχώρησαν ποτέ σε μέτρα πλή-
ρους αποκλεισμού των ξένων. Κάτι τέτοιο θα προσέκρουεσεμια
ισχυρότατη —επειδή προαιώνια— παράδοση και θα αντέβαινε .σε
βασικά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα της δυναστείας. αν
μάλιστα προστεθεί στους ενδοιασμούς της κυβερνητικής πολι-
τικής η σταθερή —αν και συχνότερα παθητική— αντίσταση του
ακαδημαϊκού σώματος σε οτιδήποτε εναντιωνόταν σε μια επίσης
παμπάλαιη παράδοση πανεπιστημιακής αυτονομίας, εύκολα ερ-
μηνεύεται το γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο διατήρησε,έστωκαι
με κάποιες ταλαντεύσεις, τις πύλες του ανοιχτές σ' όλο το διά-
στημα της πεντηκονταετίας. Τα μέτρα περιορίζονταν αναγκαστικά
σε διαταγές που συνιστούσαν αυστηρότητα στις εισαγωγικές εξε-
τάσεις —πράγμα που εύκολα μπορεί να εκληφθεί ως προσπάθεια
ανυψώσεως του επιπέδου σπουδών—, σε έλεγχο των εισαγομέ-
νων ως προς τα πολιτικά τους φρονήματα και την προηγούμενη
πολιτική τους δράση και σε μυστική παρακολούθηση των ξένων
φοιτητών.
Προκειμένου για τα προνόμια των Ελλήνων, η πρώτη εξή-
γηση είναι σχεδόν αυτονόητη: οι Ιταλοί διανοούμενοι είναι γνω-
γνωστοί για τον άκρατο φιλελληνισμό τους που, στη συγκεκριμένη
Ιστορική συγκυρία, ενισχύεται ακόμα περισσότερο από το αίσθημα
συγγένειας που εμπνέει η κοινή τύχη στη δουλεία και στην εξέ-
γερση. στην ερμηνεία αυτή ας προστεθεί ακόμα μία: η παροικία
των Ελλήνων φοιτητών στην Πίζα, με την αριθμητική της δύ-
ναμη, την οργάνωση, την αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της και
τη ζωτικότητά της, είχε κατορθώσει να αποκτήσει μια δύναμη
πουενέπνεεσεβασμό και μπορούσε συνεπώς να προβάλλει τα
αιτήματά της και να κατορθώνει την εκπλήρωσή τους.

αυτά συνεπάγονταν δωρεές πτυχίων. Ό λ α τα στοιχεία συγκλί-

νουν στην επιβεβαίωση της άποψης ότι τις εύνοιες τις κέρδιζαν
οι Έλληνες, εκτός των άλλων, και με το ικανοποιητικό μορφω-
τικό τους επίπεδο. Είναι εξάλλου φυσικό: η μεγάλη πλειονότητα
των Επτανησίων που πήγαιναν στην Πίζα προερχόταν από οικο-
γένειες ευγενών. Ακόμα κι αν οι οικογένειες αυτές ήταν—και οι
περισσότερες ήταν— ξεπεσμένες την εποχή αυτή, η προπαιδεία
των μετέπειτα φοιτητών της Πίζας προερχόταν από δασκάλους
επιφανείς, συχνά μάλιστα από Ιταλούς πρόσφυγες. Η ιταλο-
μάθειά τους, όπως φαίνεται και από την οικογενειακή αλληλο-
γραφία των Ιακωβάτων, ήταν τόσο πλήρης, ώστε εύλογα μπο-
ρούν να χαρακτηριστούν, οι περισσότεροι απ' αυτούς, παιδιά δί-
γλωσσα.
Κάποιες λαμπρές σχολές υπάρχουν εξάλλου και σε ορισμένα
κέντρα του υπόδουλου, του αλύτρωτου και του ελεύθερου Ε λ -
ληνισμού, που μάλλον θα εξόπλιζαν με επάρκεια τους υποψήφιους
σπουδαστές. Τέλος, τα παιδιά που δεν είχαν φοιτήσει στις ολιγά-
ριθμές αυτές σχολές υπόκεινταν, φυσικώ τω λόγω, σε κάποια
επιλογή προκειμένου να πάνε στην Πίζα: ή κέρδιζαν υποτροφίες
ήέπαιρνανοιίδιοι και οι οικογένειές τους μια μεγάλη απόφαση
πουδενείναι, φυσικά, άσχετη με την έφεση για σπουδέςκαιτην
κλίση τους προς τα γράμματα.
Επειδή πάντως, όταν μιλάμε για μορφωτικό επίπεδο, τα πρά-
γματα είναι σχετικά, αξίζει να επισημανθεί εδώ η άθλια κατά-
κατάστασητηςγενικής εκπαίδευσης στην Τοσκάνη. Μεταξύ Ιανουα-
ρίου 1841 και Φεβρουαρίου 1842 εγινε εκεί μια έρευνα για να
διαπιστωθεί το επίπεδο της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας
εκπαίδευσης. τα αποτελέσματα της έρευνας δόθηκαν στον Λεο-
πόλδο Β' τον Μάιο του 1842 από τον Gaetano Giorgini. τα επι-
μέρους στοιχεία είναι έξω από τα όρια της παρούσας έρευνας'
παρατίθεται μόνο το γενικό συμπέρασμα του Giorgini: «...Περι-
ορίζομαι για την ώρα να επισημάνω [...] ενα οδυνηρό αλλά σω-
τήριο δίδαγμα, την ανάγκη δηλαδή να ληφθεί αποφασιστική μέ-
ριμνα για τη λαϊκή εκπαίδευση εάν δεν θέλουμε η χώρα αυτή,
η οποία από παλιά κατέχει την πρώτη θέση στην αναγέννηση
του πολιτισμού, να μείνει σήμερα στο τελευταίο σκαλί της πολι-
τισμικής προόδου»1.
Ούτε όμως και μετά τις διαπιστώσεις αυτές διορθώθηκε η
κατάσταση" τα ελάχιστα μέτρα που πρόλαβε να λάβει η κυβέρ-
νηση στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε ώς τον Πρώτο Πό-
λεμο της Ανεξαρτησίας δεν άλλαξαν πολλά πράγματα και μάλ-
λον συνέτειναν στη ματαίωση μιας αναγεννητικής προσπάθειας
που είχαν αναλάβει, με δική τους πρωτοβουλία, ριζοσπάστες παι-
δαγωγοί. Ό σ ο για το μορφωτικό επίπεδο των φοιτητών που προ-
έρχονταν από άλλα ιταλικά κράτη, θα μπορούσε κανείς να παρα-
πέμψει στη διαμαρτυρία των «αγανακτισμένων πολιτών», δια-
τηρώντας όμως και κάποιες επιφυλάξεις για την αμεροληψία τους.
Πάντως οι πολίτες αυτοί δεν διαμαρτυρήθηκαν για τους Έλληνες.
Αντίθετα,τηνίδια εκείνη εποχή, οι Έλληνες διαμαρτύρονται ζη-
τώντας τον ίδιο τύπο πτυχίου με τους Ιταλούς, κι αυτό με κυριό-
τερο επιχείρημα «τη στάθμη που διατήρησαν στις σπουδές τους».

χρονικό διάστημα, κατά το οποίο διατρέχουν τις σπουδές τους.

σε καμιά περίπτωση δεν παρέχεται απαλλαγή από άλλη εξέταση

1. A.S.F., Gabinetto, app. 71, 31, και A.S.P., Governatore 175, α.

365.
 εκτός από τις εισαγωγικές" τους δίδεται απλώς το προνόμιο να
υποστούν μαζί την πρώτη και τη δεύτερη, κάποτε μάλιστα και
την επί πτυχίω εξέταση, πράγμα που αντιστοιχεί με κατόρθωμα
για τους Έλληνες, αλλά όχι αναγκαστικά με επιείκεια στην έκ-
δοση του αποτελέσματος. και επιτέλους: η τυχόν επιείκεια δεν
είναι δυνατόν να επιδεικνύεται ομόφωνα ούτε να συνοδεύεται από
επαίνους και αριστεία. Ο φιλελληνισμός του ακαδημαϊκού στό-
ματος δεν χαρίζει στους Έλληνες πτυχία" ενθαρρύνει μόνο το
Πανεπιστήμιο στην προσπάθειά του να παρακάμπτει τις περιορι-
στικές τυπικές προδιαγραφές, συντηρώντας μάλισταέτσικαιτην
παλαιά του παράδοση.
 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΙΚΙΑ

ΚΩΔΙΚΕΣ ΓΑΜΩΝ, ΒΑΠΤΙΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΩΣΕΩΝ

ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΑΣ ΤΟΥ ΛΙΒΟΡΝΟΥ

Ακόμα κι αν δεν υπήρχε κανένα άλλο στοιχείο για το είδος

της σχέσης μεταξύ των Ελλήνων φοιτητών της Πίζαςκαιτης
ελληνικής παροικίας του Λιβόρνου, τα βιβλία της Αγίας Τριά-
δας 1 θα αποτελούσαν επαρκή μαρτυρία. Α π ό έναν απλό παραλλη-
λισμό των ονομάτων προκύπτει ότι 70 τουλάχιστον φοιτητές της
περιόδου 1806-1861 είχαν εκεί συγγενείς και αρκετοί από αυτούς
είτε κατάγονταν από το Λιβόρνο είτε έζησαν σ' αυτό ώς το τέλος
της ζωής τους. επειδή εξάλλου σ' όλη την Τοσκάνη δεν υπήρχε
άλλη ορθόδοξη εκκλησία, τα βιβλία της Αγίας Τριάδας είναι πηγή
πληροφοριών και για τους Έλληνες των άλλων πόλεων: σ' οποίο
μέρος της Τοσκάνης κι αν κατοικούσαν, εκεί παντρεύονταν, εκεί
βάφτιζαν τα παιδιά τους, στο Κοινόν Κοιμητήριον του Γένους
αναπαύονταν.
Όταν πέθανε στην Πίζα ο Αναστάσιος Σάλτας, πρώτη φρο-
ντίδα των συμφοιτητών του ήταν να τον μεταφέρουν στο Λιβόρνο
για να ταφεί στο νεκροταφείο των ' Ορθοδόξων2. Τρία χρόνια νωρί-

1. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π. το βιβλίο θανάτων, «Βιβλίον Ληξιαρχικών

ης εν Λιβόρνω Ανατολικής
Τριάδος έτος 1761-1900» (στο εξής Βιβλ. Αποβ.), φυλάγεται
Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας και αποδελτιώθηκε ως προς ό,τι αφορά
φοιτητές της Πίζας.
2. Βλ. εδώ, κεφ. «η εκφορά».
Βιβλίο Αποβιώσεων της Αγίας Τριάδας του Λιβόρνου: η πρώτη σελίδα
νωρίτερα είχε πεθάνει ο Παναγιώτης Άννινος και φαίνεται ότι οι
αρχές, εξαιτίαςτηςκαραντίνας, δεν επέτρεψαν να μεταφερθεί
στο Λιβόρνο: «1837 Σεπτ. 5/17 ενημέρωσις του θανάτου
ενταφιασμού του μακαρίτου Παναγιώτου Αννίνου. Εις τας 3/15
τουαυτούμηνός απέθανε με την χόλεραν ο ειρημένος Παναγιώ
εκ Πίσης εις τας 7 ώρας της ημέρας προ μεσημβρίας, λέγω ο εκ
Κεφαλληνίας Παναγιώτης υιός του κυρίου σάβα Αννίνου ων κατά
τηνηλικίαν χρόνων 25 και ελεύθερος και ετάφη εις την ιδί
πόλιν και εν τω κοιμητηρίω των νηπίων παρά της της πόλεως
αδελφότητος της ευσπλαχνίας συνοδευθείς εκ των εαυτού συμ-
μαθητών και συγγενών»1. Ένα άλλο μέλος της μεγάλης οικογέ-
νειας των Αννίνων, ο «Γεράσιμος Άννηνος Κεφαλιναίος» 2 είχε τα-
φεί στις 15/27 Ιουνίου του 1834 στο ίδιο νεκροταφείο. Πιθανό-
τατα πρόκειται για τον Γεράσιμο Άννινο Καβαλιεράτο που πήρε
πτυχίο Νομικής στην Πίζα στις 13 Ιουνίου του ίδιου χρόνου. τις
παραμονές η την επαύριον του πτυχίου τους πέθαναν πέντε ακόμα
φοιτητές της Πίζας: ο Δημήτριος Σούνδιας από τη Λευκάδα 3 , 0
Κωνσταντίνος Εμμανουήλ από τη Σύρο 4 , ο Θεμιστοκλής Νάκος
απότηΛεβαδιά 5 , ο Θεόδωρος Κουρής από την Κέρκυρα 6καιο

1. Βιβλ. Αποβ., πράξη 397. ο Π. Αννινος του Σάββα είχε πάρει, το

πτυχίο του στις 17 Ιουνίου του ίδιου έτους.
2. στο ίδιο, πράξη 371.
3. στο ίδιο, πράξη 183: «έτος 1808, Δεκ. 30: Εκοιμήθη εν κυρίω ο
δημήτριος σούντιας αγιομαβρίτης». ο Σούνδιας είχε πάρει πτυχίο τον
Απρίλιοτου1808.
4. στο ίδιο, πράξη 560: «1855 Δεκεμβρίου 18/30. Ανεπαύθη εις Πίζαν
ο Κωνσταντίνος Εμμανουήλ εκ Σύρας και μεταφερθείς το λείψανον ενταύθα
ετάφη...» το 1855 ο Εμμανουήλ (πρωτοετής το 1852) θα πλησίαζε στο
πτυχίο.
5. στο ίδιο, πράξη 543: «1854 Μαρτίου 29/10. Ανεπαύθη εις Πίζαν
ο Θεμιστοκλής Νάκου [...] και μεταφερθείς εις Λιβόρνον ετάφη...» ο να-
κος είχε καταβάλει τα εξέταστρα για να δώσει πτυχιακή εξέταση τον Νοέμ-
βριο 1853.
6. στο ίδιο, πράξη 361, 1833 Απριλίου 30/12. ο Θ. Κουρής είχε δώσει
τη 2η προπαρασκευαστική εξέταση στις 2 Ιουνίου του 1832.
 ΙωάννηςΔελαγραμμάτικας από την Άνδρο1. Είναι όλοι θαμμένοι
στο κοιμητήριο της Αγίας Τριάδας.
Αρκετοί Έλληνες απόφοιτοι του Πανεπιστημίου της Πίζας
κάνουν οικογένεια, ζουν και πεθαίνουν στην Τοσκάνη. Το 1845
κηδεύεται στο Λιβόρνο «ο εξοχώτατος Ιωάννης Βαλαμόντες εξ
αγίας Μαύρας, ετών 47» 2 . στην Α γ ί α Τριάδα βαφτίζονται και
αργότερααναπαύονταιταπαιδιά του Νικολάου Βαλιέραπότην
Κεφαλονιά. εκεί ενταφιάζεται και η γυναίκα του Σοφία Ιγγλέ-
ση 3 . Ο Αριστείδης Βλάχος του Δημητρίου από τη Λευκάδα φαί-
νεται ότι επίσης ξέμεινε στην Τοσκάνη η τουλάχιστον άφησεεκεί
απογόνους: ο γιος του Δημήτριος Α. Βλάχος παντρεύτηκε την
«Βικτωρία Κατάρση του Ραϊμόνδου, δόγματος δυτικού» κι ο εγ-
γονός του Αριστείδης Ερρίκος γεννήθηκε στην Πίζα το 1879
και βαφτίστηκε στο Λιβόρνο «παρά του εν Πίζη φοιτούντος τα
νομικά κ. Ερρίκου Ε. Βανδόρου εκ Κεφαλληνίας» 4. Ο Κωνσταντί-
νος Καρρέρ από τη Ζάκυνθο απόχτησε γιο αμέσως μόλις πήρε
το πτυχίο του που του πέθανε «ετών ενού και ετάφη εν τω κοινώ

1. στο ίδιο, πράξη 237, 1819: «Επορεύθη εν Κυρίω ο Ιωάννης Δελα-

γραμμάτικας από πνιγμόν εις το ποτάμι της Πίζας». ο Δελαγραμμάτικας
είχε πάρει πτυχίο στις 12 Ιουνίου του 1819.
2. στο ίδιο, πράξη 452, 1854, Ιαν. 23/Φεβρ. 4. ο Ιωάννης Βαλαμό-
ντες πήρε πτυχίο ιατρικής στην Πίζα το 1822. Είναι αδελφός του Αρχι-
μανδρίτη Ιωακείμ Βαλαμόντε, εφημερίου της αγίας Τριάδας από το 1810-
1851, που πέθανε στο Λιβόρνο σε ηλικία 97 ετων. (η πράξη του θανάτου
του στο ίδιο, αρ. 583). Βλ. και Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., σελ. 111.
3. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πρ. 365, 371, 389, 390, και Βιβλ. Αποβ.,
πρ. 724 και 726. ο Ν. II. Βαλιέρης είναι φανερό ότι έζησε στο Λιβόρνο
και μάλλον έχει δίκιο ο Χρ. Θεοδωράτος που αναρωτιέται μήπως δεν
ίδιος «ο κυβερνητικός» βουλευτής της Θ' Βουλής (Ηλ.Ζερβού Βιογραφία...,
ό.π., σ. 14, και υποσ. No 31).
4. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πρ. 428/3, Λιβόρνο 14/26 Αυγούστου 1879.
Όλαταστοιχεία συνηγορούν για την ορθότητα της ταυτίσεως εκτός από
τοότι«οΔημήτριος Α. Βλάχος δόγματος ορθοδόξου» φέρεται στο βιβλ
ως «εκ Μητηλήνης». Ο Αριστείδης Βλάχος γεννήθηκε στη Λευκάδα το
1828 και πήρε πτυχίο Νομικής στην Πίζα το 1853.
κοιμητηρίω του γένους» 1 . Μόλις μερικούς μήνες μετά την απο-
φοίτησή του βαφτίζει το γιο του στο Λιβόρνο ο Αλέξανδρος
Βλαστός από τη Χίο. Μετά δύο χρόνια βαφτίζει τον δεύτερο γιό
του - ανάδοχος «ο προς μητρός αυτού θείος κύριος Παύλος» 2 . Ο
Αλέξανδρος Πίσσας του Ευσταθίου έχει βιαστεί ακόμα περισ-
σότερο: ο γιος του βαφτίζεται τον Μάρτιο και ο ίδιος παίρνει
πτυχίο τον Ιούνιο του 1859 3 . Ο Ιωάννης Κασσιανός του Αντω-
νίου από την Ιθάκη (πρωτοετής στο Πανεπιστήμιο της Πίζας
το 1843-44) βάφτισε το 1848 στη Φλωρεντία τη Σοφία, κόρη
του «Κολονέλου in ritirata της A.M. του Αυτοκράτορος πασών
των ρωσσιών κυρίου Βλαδιμήρου [...] Karraynoff και της [...]
Ευγενίας Résimont...» 4 Ο Κωνσταντίνος Κροκίδας απότην
Ήπειρο, πρόξενος του Οθωμανικού κράτους στην Τοσκάνη, πέ-
θανε εξήντα χρονών στην Πίζα και «μετακομισθέν το πτώμα του
εις Λιβόρνον ενταφιάσθη...» 5 Ο Ιωάννης Κλαδάς από την Κεφα-
λονιά είναι επίσης πρόξενος —αλλά της Ελλάδας— στη Γένοβα.
Ο ίδιος και η κόρη του Αμαλία είναι θαμμένοι στην Αγία Τριά-
δα 6 . Το όνομα του Ιωάννη Κλαδά αναφέρεται και στη βάφτιση
τουγιουτουΓεράσιμου Φωκά στην Πίζα, οπού πήγε επί τούτω

1. Βιβλ. Αποβ., πράξη 450, 1844 Σεπτεμβρίου 4. Το όνομα της μητέ-

ρας δεν αναγράφεται, άρα το παιδί ήταν νόθο. εξάλλου ο Κωνσταντίνος
Καρρέρ (πτυχίο Νομικής στην Πίζα το 1842) παντρεύτηκε στη Σμύρνη (Λ.
Ζώη, ό.π., αρ. 97).
2. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξεις 237 του 1837, και 243 του 1839.
Άλλα μέλη της οικογένειας Βλαστού —πιθανότατα αδέλφια του Αλεξάν-
δρου της Πίζας— αναφέρονται στο ίδιο, πρ. 242 του 1840, και 259 του
1845. Επίσης Βιβλ. Αποβ., πρ. 406 του 1838.
3. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη 333.
4. στο ίδιο, πράξη 275.
5. Βιβλ. Αποβ., πράξη 618, 1862, Ιουνίου 15/27. ο Κ. Κροκίδας
σπούδαζε στην Πίζα Ιατρική το ακ. έτος 1823-24. Πτυχίο δεν πήρε στην
Πίζα.
6. στο ίδιο, πράξη 742, 1876, και 772, 1881. ο I. Κλαδάς φοίτησε
στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου της Πίζας από το 1834-37. Π
δεν πήρε εκεί.
61. Λιβόρνο: γενική άποψη
 οεφημέριοςτηςΑγίας Τριάδας 1 . ο Διονύσιος Καμπάνης από
τηνΆνδροπέθανε στη Φλωρεντία και κηδεύτηκε στο Λιβόρνο 2.
στο Λιβόρνο επίσης βαφτίστηκε ο γιος του Γεράσιμου Φωκά
«και της νομίμου συζύγου αυτού Άννης Καστάλη [Castalli;],
καθολικής εκ Πίσσης» 3 . Ένας άλλος Φωκάς, ο Κωνσταντίνος,
είχε ενταφιαστεί στο «κοινόν κοιμητήριον» το 1833, τρία χρόνια
μετά την αποφοίτησή του 4 . το 1855 πεθαίνει στη Σιένα και κη-
δεύεται στο Λιβόρνο ο Νικόλαος Φωκάς του Σπυρίδωνος, ετών 26 5 .
Πλήθος είναι οι περιπτώσεις φοιτητών που έχουν συγγενείς
στην Τοσκάνη, αλλά και σε άλλα μέρη της Ιταλίας. Του Σπυρί-
δωνος Ζαμπέλιου ο μεγάλος προστάτης ζει στη Βενετία 6 , αλλά
το όνομα της οικογένειας απαντά αργότερα και στο Λιβόρνο7.
της μεγάλης οικογένειας των Βαλσαμάκηδων ένας τουλάχιστον
κλάδος είναι εγκατεστημένος στο Λιβόρνο 8. Ανάλογες διαπιστώ-
σεις προκύπτουν και για άλλες μεγάλες οικογένειες της Κεφα-

1. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη 261 του 1845.

2. Βιβλ. Αποβ., πράξη 427, 1841, 25 Μαρτ./6 Απριλ. ο Δ. Καμπάνης
σπούδασε Φυσικομαθηματικά στην Πίζα το 1812-13. Αγνωστο αν πήρε
πτυχίο (δεν υπάρχει κατάστιχο πτυχιούχων για την εποχή αυτή, τουλάχι-
στον στην Πίζα).
3. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη 261 του 1845. ο Γεράσιμος Φωκάς
πήρε πτυχίο Νομικής το 1840. Βλ. γι' αυτόν κεφ. «η εκφορά» και «η
επέτειος».
4. Βιβλ. Αποβ., πράξη 369, 1833, 20 Οκτωβρίου: «Κωνσταντίνος Φω-
κάς Κεφαλιναίος».
5. στο ίδιο, πράξη 558. Πιθανότατα είναι ο γιος του Σπυρίδωνος Φωκά
του Νικολάου, πτυχιούχου της Πίζας το 1837.
6. Βλ., «Αυτοβιογραφία Ιω. Ζαμπελίου», ό.π., όπου περιγράφεται διε-
ξοδικά η επίσκεψη του Ζαμπέλιου στον Ιταλό πατρίκιο Ζαμπέλη, ο οποίος
«διετήρει σχέσεις τινάς μετά του οίκου Ζαμπελίου» της Λευκάδας.
7. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη 434/3, 1880, όπου η Λουκία, σύ-
ζυγος Κ. Σπ. Ζαμπελίου, αναγράφεται ως ανάδοχος της Ιωάννας, Λουκίας,
Αιμιλίας D'Estraigis που βαφτίστηκε Ολωρία αφού αποσκίρτησε από το
«δυτικόν δόγμα».
8. στο ίδιο, πράξεις 177 του 1819 και 261 του 1845. Επίσης Βιβλ.
Αποβ., πράξεις 396 του 1837, 430 του 1841 και 703 του 1871.
 Κεφαλονιάς πουστέλνουν τα παιδιά τους να σπουδάσουν στην Π ί ζ α :
τους Ι γ γ λ έ σ η δ ε ς 1 , τους Κατσαϊτέους 2 , τους Κεφαλάδες 3 ,
Πανάδες , τους Κοργιαλένιους 5 , τους Μεταξάδες 6 . Α π ό τους Κερ-
4

κυραίους ο Φρειδερίκος Α λ β ά ν α ς (πτυχιούχος της Πίζας το 1849)

είναι αδελφός της Μαργαρίτας-Ματθίλδης Αλβάνα-Μηνιάτη που
ζει και διαπρέπει στην Τοσκάνη 7 . Ένας κλάδος της οικογένειας
Θεοτόκη ζει επίσης στο Λιβόρνο 8 .

1. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξεις 365 του 1865, 370 του 1866, 404
του 1874. επίσης Βιβλ. Αποβ., πράξη 248 του 1821.
2. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη 185 του 1822.
3. στο ίδιο, πράξη 438/4 του 1882, όπου «η δέσποινα Ματίλντη Κεφαλά»
βαφτίζει το γιο του «εις Γένοβαν διατελούντος Κ. Παναγή Γ. Τζιτζέλη».
4. στο ίδιο, πράξεις 238 του 1837, 242 του 1839, 306 και 310 του
1854, 365 του 1865, 371 του 1867. επίσης Βιβλ. Αποβ., πράξεις 413
του 1839, 445 του 1844, 695 του 1870, και αλλού. Βλ. επίσης Ήλ. Ζερ-
βού Βιογραφία, ό.π., σ. 21: «Φθάσαντες εις την Τοσκάνην [...]εγώκαιο
Βαλιέρης [κατηυθύνθημεν] προς την πόλιν του Λιβόρνου, όπου ήτο εγκατε-
στημένος ο τραπεζίτης μας Ηλίας Πανάς, θείος μητρικός του Βαλιέρη...»
5. Κ. Τριανταφύλλου ό.π., πράξη 239 του 1837: Βαφτίζονται δύο θυγα-
τέρες «του εκ Κεφαλληνίας ποτέ Ανδρέου ευγενούς Κυρίου Δημητρίου Κορ-
γιαλένιου [...] και της [...] ευγενούς κυρίας Λουίζης Ενρικότας Σκοττ Αγ-
γλίδος...» επίσης στο ίδιο, πράξεις 244 του 1839, 248 του 1840 και 253
του 1843 (πράξη βαπτίσεως δύο παιδιών του Δημ. Κοργιαλένιου με νονό
δι' επιτρόπου τον Δημήτριο κόμη Δελλαδέτσιμα).
6. Βιβλ. Αποβ., πράξη 297 [του 1827: «Επορεύθη εν Κυρίω [...] και
ενταφιάσθη [...] ο Κόντε Γεώργιος Μεταξάς [...] φερθείς από Φλωρεντίαν».
επίσης πράξη 492 του 1848: «...ο Περικλής Μεταξάς εκ Κεφαλληνίας
υπό του κόμητος Γεωργίου Μεταξά».
7. Βλ. Βροκίνη, Βιογραφικά σχεδάρια, σ. 41. επίσης Κ. Τριανταφύλ-
λου,ο.π., πρ. 280 του 1849 (βάπτιση της Κόρης της Μ. Αλβάνα στη Φλω-
ρεντία με νονό τον Γεώργιο Παλατιανό από την Κέρκυρα).
8. Βιβλ. Αποβ., πράξη 464 του 1845: «Εκρημνίσθη ο υιός του εκ
Κερκύρας Κόμητος Σπυρίδωνος Θεοτόκη και της συζύγου αυτού Κυρίας
Μαρίας εις τα λουτρά της Λούκας, επταετής τη ηλικία [...] ωνομάζετο Λεω-
νίδας και μεταφερθείς...»
 Γνωστές είναι και οι σχέσεις της μεγάλης κερκυραϊκής οικο-
γένειας Πιέρη με την Τοσκάνη 1 .

αναφερθούνκαιμερικές ακόμη οικογένειες Ελλήνων της Τοσκά-

νης, με τις οποίες οι φοιτητές της Πίζας είχαν πιθανότατα στενή
η μακρινή συγγένεια: Μπαχώμη από τη Ζάκυνθο 2 , Παλατιανού
απότηνΚέρκυρα 3 , Ραζή από την Κεφαλονιά 4, Κουντούρη από
την Κεφαλονιά 5. στην Πίζα τέλος βαφτίζεται «η θυγάτηρ του
εκλαμπροτάτου Πρίγκηπος Κυρίου Κωνσταντίνου Καρατσά υιού
τουυψηλ.Πρίγγιπος Ιωάννου και της Συζύγου αυτού Πριγγι-
πίσης Κυρίας Αδελήνης θυγατρός του εκλαμπρ. Ιππέως Κυρίου
Σπυρίδωνος Κονδού κερκυραίου [...] υπουργός του Μυστηρίου
και πνευματικός της αυλής του αυτού Πρίγγιπος Μακάριος αρχι-
μανδρίτης Βασιλάκης Χίος» 6 .

1. Βλ. Βροκίνη, ό.π., σ. 212-219 και 287. επίσης Della vita di Mario
Pieri..., ό.π. επίσης Βιβλ. Αποβ., πράξη 525 του 1852, 8/20 Μαΐου:
«Επορεύθη εν Κυρίω εις Φλωρεντίαν ο Μάριος του ποτέ Ιωάννου Battista
Πιέρη φιλόλογος και ευγενής εκ της νήσου Κορυφών εις ηλικίαν εβδομήντα
επτά ετών και μεταφερθείς...» και, στο ίδιο, πράξη 770 του 1881: «ο εκ
Κερκύρας Αντώνιος Πιέρης, σπουδαστής ετών 24 ανεπαύθη εις Πίζαν και
μεταφερθείς...»
2. Βιβλ. Αποβ., πράξεις 626 του 1863, 629 του 1863, 638 του 1864,
και αλλού. Βλ. και εδώ, κεφ. «η εκφορά».
3. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξεις 210 του 1828 και 280 του 1849.
4. στο ίδιο, πράξη 158 του 1816, και Βιβλ. Αποβ., πράξη 418 του 1840.
5. Βιβλ. Αποβ., πράξη 436 του 1842: «ο εκ Κεφαλληνίας Παναγιώτης
ΙωάννουΚουντούρης ανεπαύθη εις το νοσοκομείον των Ιταλών».
6. Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη 215 του 1827. η πράξη καταγράφεται
στο Βιβλίο της αγίας Τριάδας «παρά [...] Ιωακείμ Βαλλαμόντε, εφημεραίου
της Εκκλησίας». Υπάρχει και παλιότερη πράξη (αρ. 172 του 1818,) όπου
η Ελένη, σύζυγος Ιωάννου Καρατζά, αναγράφεται ώς ανάδοχος του Εμ-
μανουήλ Παν. Αργυροπούλου που γεννήθηκε στην Πίζα. για τον φοιτητή
της Πίζας Ιωάννη Καρατζά (πτυχίο Ιατροχειρουργίας 1848), βλ. εδώ κεφ.
«Μετ' επαίνων». Ο ηγεμόνας της Βλαχίας Κωνσταντίνος Καρατζάς έμεινε
στο σπίτι του Ιγνατίου στην Πίζα από το 1819 (Έμ. Πρωτοψάλτη, Ιγνά-
τιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, Ακαδ. Αθηνών 1961, Κεφ. I').
62. Βαπτιστικό Καθολικού υποψηφίου από
63. Πιστοποιητικό καλής διαγωγήςτοεξιταλισμένου
Λιβόρνο Έλληνα
 ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΙΚΙΑΣ

Η αρχειακή έρευνα έφερε στο φως μερικά ονόματα παιδιών

της παροικίας που σπούδαζαν στην Πίζα στο διάστημα 1806-
1861 1 . Τέσσερις τουλάχιστον από αυτούς έχουν υποβάλει στο
Πανεπιστήμιο πιστοποιητικά βαπτίσεως από την Αγία Τριάδα:
οΑλέξανδροςΓιάμαρης 2 , ο Αναστάσιος Καλόβολος 3, ο Νικό-
λαος Στεφανόπουλος 4 και ο Κωνσταντίνος αργέντης 5 .

1. Ο αριθμός τους είναι μικρός εν σχέσει με το πλήθος των οικογε-

νειών της παροικίας. Ίσως τα παιδιά των Ελλήνων της Ιταλίας σταδιο-
δρομούσαν στις επιχειρήσεις των γονέων τους. Είναι ενδεχόμενο ωστόσο κά-
ποια ονόματα να μην έχουν καταγραφεί. στα κατάστιχα
είναι πάντα αναγνωρίσιμα και, στις περιπτώσεις των Ελλήνων της Ιτα-
λίας, η αναγραφή της πατρίδας δεν επιβοηθεί. Πάντως, και στην έρευνα

κλοφόρησαν παράνομα οι Έλληνες φοιτητές (βλ. κεφ. «η επέτειος»), απο-

δείχτηκεότιούτεέναπαιδί της παροικίας δεν φοιτούσε στο Πανεπιστήμιο
1840, μια περίοδο κατά την οποία πλήθος Έλληνες συνέρρεαν στην Πίζα.
2. A.S.P., Università DI 10, No 128. η πράξη
Curato della Chiesa Greca di Rito Orientale la S.S. Trinità Giovacino
Vallamonte το 1834 και το απόσπασμα είναι του 1851. Βλ. και κεφ. «Η
εκφορά»,όπου«ένας κάποιος Γιάμαρης» φέρεται αναμεμειγμένος στην υπό-
θεση, οι χρονολογίες όμως δεν ταιριάζουν. Ένας άλλος Γιάμαρης
Λιβόρνο δίνει εισαγωγικές εξετάσεις το 1848 (DI 197, Esami di ammis-
sione... No 76). Κανείς Γιάμαρης δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα.
3. A.S.P., Università, DI 13, No 37. ο Καλόβολος δεν βαφτίστηκε

doridi curato κτλ.) βεβαιώνει ότι βαφτίστηκε στη Σμύρνη. το πιστοποιη-

τικό καλής διαγωγής του έχει εκδοθεί από τον Γενικό Πρόξενο του Βασι-
λέως της Ελλάδος στην Τοσκάνη. Καλόβολοι πάντως μαρτυρούνται στο Λι-
βόρνο (Κ. Τριανταφύλλου, ό.π., πράξη 202 του 1826).
4. A.S.P., Università, DI 9, No 155: στις 10 Ιανουαρίου του 1833
βαφτίστηκε ο γιός του Πέτρου Γαριδάκη ΣτεφανόπουλουκαιτηςΑυγού-
στας του μ. Γεωργίου Σούτσου από την Κωνσταντινούπολη.
Πέτρος Γαριδάκης Στεφανόπουλος και εκπρόσωπός του ο Παύλος Χριστια-
νάκης από την Κορσική. Το πιστοποιητικό καλής διαγωγής του εκδόθηκε

5. Α.S.P., Università, DI 6, No 120. ο Κ. Αργέντης του Ιωάννη

 Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι καταγόμενοι από εξιτα-
λισμένες λίγο ή πολύ ελληνικές οικογένειες: ο Olinto Temistocle
Fernandez από το Λιβόρνο δύσκολα θα αναγνωριζόταν ως Έλ-
ληνας: βαφτίστηκε το 1836 στην Cattedrale della Città, e Porto
di Livorno, είναι γιος της Maria del Sig.re Constantino Cor-
fiati di Firenze και το πιστοποιητικό καλής διαγωγής του έχει

πατέρας του όμως αναγράφεται Dionisio Fernandis και ο δά-

σκαλος που τον προετοίμασε στα μαθηματικά υπογράφεται Mi-
chele Misios 1 .

σμούς διαπιστώνεται η ελληνική καταγωγή του Αντωνίου Πελε-

γρίνου από τη Γένοβα: είναι γιος του δικηγόρου Didaco (Δι-
δάχου;) και της Άννας (διαβάζεται με δυσκολία Denegri) και
εγγονός του Niccolò. Βαφτίστηκε στην Εκκλησία του San Carlo
στη Γένοβα. Άλλα πιστοποιητικά του έχουν εκδοθεί στο Πέρα
της Κωνσταντινούπολης 2. Ο Έκτωρ Γιαννέλης εξάλλου, που πη-
γαίνει στο Πανεπιστήμιο της Πίζας με έξοδα του ευεργετήματος
Sardi, έχει επίσης βαφτιστεί στην Cattedrale του Λιβόρνου.
για να διαπιστωθεί η ελληνική καταγωγή του πρέπει να ανατρέξει
κανείς σε τρίτη γενιά: Είναι γιος της Άννας «del Sig. Natale
Castagnacci del fu Nichita» 3 . Ανάλογη είναι η περίπτωση του

δοχο τον Domenico Grassi από το Λιβόρνο. το πιστοποιητικό σπουδών του

είναι από την «Pubblica Scuola nel Collegio S. Sebastiano» του Λιβόρνου.
Πλήθος πράξεις στα βιβλία της Αγ. Τριάδας μαρτυρούν τη μακρόχρονη
ιστορία της οικογένειας Αργέντη στο Λιβόρνο.
1. A.S.P., Università, DI 13, No 61. Δύο ακόμα μέλη της οικογένειας
αναφέρονταιστααρχεία:οΚαίσαρ έδωσε εισαγωγικές εξετάσεις τον Νοέμ-
βριο του 1842 και απορρίφθηκε J(A.S.P., DI 195, No 122). Ο Αλέξανδρος
έφτασε ώς το 4ο έτος, αλλά δεν πήρε πτυχίο (A.S.P., Università, DI 195,
No 615, DI 73 No 489, και Gov. 200, F. 18, No 255).
2. A.S.P., Università, DI 17, No 3.
3. A.S.P., Università, DI 15, No 17.
 Οδυσσέα Σέτερη από το Λιβόρνο: βαφτίστηκε στην Cattedrale
του Λιβόρνου και όλα του τα πιστοποιητικά έχουν εκδοθείαπό
Ιταλικές εκκλησιαστικές και πολιτικές αρχές. στο βαπτιστικό του
αναγράφεται ώς γιος του Νικολάου Σέτερη από τη Χίοκαιτης
Ernesta dell'illustrissimo Sig. Carlo Fiorentini di Livorno 1 .
γιαάλλουςδενβρέθηκε βαπτιστικό, αλλά η ελληνική τους κατα-
γωγή διαπιστώνεται από άλλα πιστοποιητικά: ο Γεώργιος Δη-
μουλάς από την Τεργέστη έχει προσκομίσει πιστοποιητικό καλής
διαγωγής με υπογραφή «I capi di Nazione Greca orientale Am-
brosio di Stef. Ralli e Starnati Zizinta». έχει επίσης διδαχτεί
επίέξιχρόνια ελληνικά, λατινικά, Ιταλικά και φιλοσοφίααπότον
Επίσκοπο Καισαρείας αγαθάγγελο 2 . Χαρακτηριστική τέλος είναι
η περίπτωσις της οικογένειας Ζανίνη ή Τζανίνη. Στα πανεπι-
στημιακά αρχεία υπάρχουν έξι μέλη κάποιων κλάδων της: Σω-
τήριος (χωρίς πατρώνυμο) από το Λιβόρνο το 1828" Χαρίλαος
του Αντωνίου από την Πίζα το 1828" Αντώνιος του Καρόλου
απότηνΠίζα το 1829' Αχιλλεύς (χωρίς πατρώνυμο)απότην
Πίζα το 1851' Νικόλαος (χωρίς πατρώνυμο) από την Πίζα το
1854 και Ιωσήφ του δρος Καρόλου από την Κέρκυρα το 1855.
Α π ό αυτούς ο Χαρίλαος έχει καταθέσει το εξής βαπτιστικό:
«...Augusto Carilao del Nobil Sig. Antonio del Nobil Sign.
Carlo Giannini di Pisa [...] e della Sig. Caterina di Natale
Cirri[...] compare il Sig. Domenico Parjotti. Della Prima-
ziale della città di Pisa» 3 . Πρόκειται ασφαλώς για οικογένεια,
τηςοποίαςδύσκολα πια διακρίνονται οι ελληνικοί από τους Ιτα-
λικούς κλάδους.

1. A.S.P., Università, DI 14, No 46.

2. A.S.P., Università, DI 1, No 119.
3. A.S.P., Università, DI 10, No 173.
64. Πιστοποιητικό καλής διαγωγής από την
Τεργέστη

65. Βαπτιστικό από την Αγία Τριάδα

Λιβόρνου
 ΣΧΟΛΙΟ

Α π ό μόνη την καταγραφή ορισμένων κατ' επιλογήν περιπτώ-

σεων πιστοποιήθηκε ήδη η στενότητα της σχέσης μεταξύ των
φοιτητών της Πίζας και της ακμάζουσας τότε ελληνικής παροι-
κίας του Λιβόρνου. Ακόμα και αν οι συνωνυμίες δεν αποδεικνύουν
πάντοτε συγγένεια, δεν παύει να είναι εύλογη η γνώμη ότι πολ-
λές οικογένειες από την Ελλάδα έστελναν τα παιδιά τους να
σπουδάσουν στην Πίζα επαναπαυόμενες στην πρόθυμη υποστή-
ριξη του εκεί ελληνικού στοιχείου 1. Όπως εξάλλου καταδείχθηκε,
το στοιχείο αυτό δεν περιοριζόταν στο Λιβόρνο, αλλά ήταν διε-
σπαρμένο και σε άλλα κέντρα της περιοχής και στην ίδια την
Πίζα. το Λιβόρνο ωστόσο αποτελούσε τότε το σημείο αναφοράς
όλου του εκεί Ελληνισμού και ώς κέντρο των επιχειρήσεων και
ώς συνδετικός κρίκος μεταξύ εκείνων των Ελλήνων,γιατους
οποίουςηορθοδοξίαεξακολουθούσε να αποτελεί γνώρισμα εθνικό.

μια μικρή πατρίδα. Μερικοί απ' αυτούς είχαν εκεί τα σπίτια τους
ήτασπίτια συγγενών και ασφαλώς αυτά θα ήτανανοιχτά και
γιατουςφίλους τους. το ταξίδι των διακοπών στην Ελλάδα
ήταν μακρινό και πολυέξοδο, «η δε Λιβόρνος, ένθα συνεχώς μετέ-
βαινον, ιδία δε κατά το θέρος χάριν των θαλασσίων λουτρών 2, ήτο

1. Πρβ. Ειρ. Ασώπιου, «Το ταξίδιον των επτά» ό.π., σ. 28, όπου
αναφέρεται ώς πρώτο καθήκον των φοιτητών που ταξίδευαν για την Πίζα
η επίσκεψη στους Έλληνες προκρίτους της Αγκώνας, οι οποίο
τωσαν με «βαρύτατον σάκκον, πεπληρωμένον εκ πατρικών παραινέσεων
θρησκευτικών συμβουλών...»
2. Μια λυρική περιγραφή του Lungo Mare με τα μπάνια του Λιβόρ-
νου της εποχής δίδεται στην εφημερίδα II Secolo («Livorno, Supplemento
illustrato», Μιλάνο 1887): «Κάθε ξένος που έρχεται στο Λιβόρνο δεν μπο-
ρεί παρά να ερωτευθεί το χώρο περιπάτου των Cavalleggieri. Ολόισιος
όπως όλοι οι δρόμοι της πόλης, συμμετρικός, ευρύχωρος, πλούσιος σε μον-
τέρνα οικοδομήματα και παλαιά αρχοντικά, συμπληρώνεται μ' έναν παρά-
πλευρο προς τον αμαξιτό δρόμο με διπλή δενδροστοιχία και, για μεγάλο
 η πρόνοια του Έλληνος σπουδαστού. Ε κ ε ί ελάμβανεν ανά τρι-
μηνίαν τα προς διατροφήν και διατήρησιν αυτού χρήματα παρά
τίνος των εν τη ωραία εκείνη πόλει εγκατεστημένων, πολυπληθών
δε τότε Ελλήνων εμπόρων, παρ' ω ήτο συστημένος...»1

ληνικού προξενείου στη ζωή των φοιτητών της Πίζας. σε περι-

πτώσεις διώξεως εναντίον Ελλήνων σπουδαστών η αστυνομία
ασχολείται σοβαρά με τον τρόπο ενημερώσεως του προξένου. Α π ό
τα μισόλογα των εγγράφων προκύπτει ότι οι αρχές υπολογίζουν
και φοβούνται τις αντιδράσεις του 2 . ο ίδιος ο πρόξενος εξάλλου
ζητάει να πληροφορηθεί τα σχετικά με την υπόθεση Σάλτα 3 .
στο προξενείο απευθύνονται οι υποψήφιοι για να τους εκδώσει
τα πιστοποιητικά που δεν μπόρεσαν να φέρουν μαζί τουςαπότην
πατρίδα και, όπως αποδεικνύεται, οι πανεπιστημιακές αρχές θεω-
ρούν επαρκές σημείο εγκυρότητας την προξενική σφραγίδα4. Στον
πρόξενο απευθύνεται και ο Γενικός Προβλεπτής του Πανεπιστη-
μίου για να νουθετήσει τους Έλληνες φοιτητές που κάνουν ατα-
ξίες στους πανεπιστημιακούς χώρους 5.

διάστημα, εκτείνεται πλάι σε ανθισμένους κήπους που βρίσκονται αντίκρυ

στην ακτή. Κατά μήκος της ακτής αυτής, από το Milinacci ώς την ενορία
του San Jacopo, υψώνονται από το νερό σαν αλυσσιδωτά νησάκια οι εγκα-
ταστάσεις των θαλάσσιων λουτρών: Sgarallino, Garbini, Rinaldi, Pan-
caldi, Rulera, Ferrar e Meyer...»
1. Ειρηναίου Ασωπίου, «Αναμνήσεις Ιταλίας», ό.π., σ. 15. Επίσης
του ίδιου «Το ταξίδιον των επτά», ό.π., σ. 28, όπου γίνεται λόγοςγιατον
«εν Λιβόρνω τραπεζίτην Βαστόγην, παρ' ου οι πλείστοι των εν Πίση Ελ-
λήνων ελάμβανον τας τριμηνίας αυτών». Δέκα χρόνια νωρίτερα οι αδελφοί
Ιακωβάτοι λαβαίνουν τα χρήματά τους μέσοι του ίδιου οίκου: «Io pensai
che l'ordine per li 150 colonnati possa fosse dato alla ditta Jiamari
e Bastogi in Liborno...» (Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, N.T. 2, γράμμα
Νικολάου Τυπάλδου προς Χαράλαμπο Τυπάλδο, από Νεάπολη προς Φλω-
ρεντία, 8 Ιουνίου 1836).
2. Βλ. εδώ, κεφ. «η επέτειος».
3. Βλ. εδώ, κεφ. «η εκφορά».
4. Βλ. εδώ κεφ. «Ηθών χρηστοτάτων».
5. Βλ. εδώ, κεφ. «Αταξίες».
 Η κοινότητα των Ε λ λ ή ν ω ν του Λιβόρνου υποδεικνύει και
συνιστά τον υπότροφο του ευεργετήματος S a r d i . Η ίδια καλύπτει
και ί σ ω ς σώζει τους φοιτητές που εξέδωσαν την παράνομη προ-
κήρυξη 1 . Ώς το 1821 επιχορηγεί Έλληνες από τη Χίο, τα Ιωάν-
νινα και την Αθήνα για να σπουδάσουν στην Π ί ζ α 2 . Α λ λ ά και γενι-
κότερα «οι εν Λιβόρνω ομογενείς έμποροι περιθάλπουν ελληνικώς
τουςομογενείςκαιειςδιάστημα έτους ολοκλήρου κανείς των σπου-
δαστών δεν εστενοχωρήθη...» 3 με την ελληνική κοινότητα του

1. Βλ. εδώ, κεφ. «η επέτειος».

2. Ν. Τωμαδάκη, «Ναοί και θεσμοί...», ό.π., σ. 107-109. Κατά τον Ν.
Τωμαδάκη, οι επιχορηγήσεις κόπηκαν μετά την εκρηξη της επαναστάσεως
στην Ελλάδα επειδή «η Κοινότης εφρόντιζε περί των εις Τοσκάνην κατα-
φυγόντων εκατοντάδων προσφύγων !». στην πραγματικότητα όμως η συνεισ-
φορά των Ελλήνων του Λιβόρνου είχε ζητηθεί από τον Ιγνάτιο Ουγγρο-
βλαχίας για πέντε μόνο χρόνια, δηλαδή ώς το 1821. οι επίτροπο·, της κοι-
νότητας αποφάσισαν να αναλάβουν για μια τετραετία τη δαπάνη των σπου-
δών τριών νέων (βλ. Εμ. Πρωτοψάλτη, ό.π., Κεφ. I'.). ο ίδιος ο Τωμα-
δάκης αναφέρει ότι «την 2 Φεβρουαρίου 1821 ειδοποιείται ο εν Πίση σπου-
δάζων Σωτήριος Φιλιππίδης ότι την 22 Σεπτεμβρίουτουέτουςέληγενη
τετραετία των σπονδών του» (ό.π. σ. 110). Πράγματι, ο Σωτήριος Φιλιπ-
πίδης του Φιλίππου από την Αθήνα αναγράφεται στα πανεπιστημιακά αρ-
χείαωςφοιτητής των Φυσικών επιστημών από το 1817 ώς το 1820. (A.S.P.,
Università, DI 167 και DI 69, No 467, όπου και αναφέρεται ώς Φιλιπ-
πίδης Γουναράκης). Όταν διακόπηκε η υποτροφία του, ο Φιλιππίδης είχε
περάσει τη δεύτερη προπαρασκευαστική για το πτυχίοεξέταση.απότον
Ν. Τωμαδάκη (ό.π.) αναφέρεται ώς υπότροφος της κοινότητας στην ίδια
περίοδο ο Γρηγόριος Παλανίδης ή Μπαλάνος, του οποίου την υποτροφία
διέκοψε η κοινότητα επειδή εκείνος ζήτησε αύξηση. Πράγματι, δ Γρηγό-
ριος Μπαλάνος του Δημητρίου από τα Ιωάννινα παρουσιάζεται στα αρχεία
μόνο για ένα έτος (1816-17) επίσης στη Σχολή Φυσικών επιστημών (DI
69, No 331).
3. «Διατριβή C.Z. ...», ό.π., σ. 477. επίσης Διονυσίου Πύρρου, ό.π.,
σ. 31 και 46-47: ο Δ. Πύρρος από τη Θεσσαλία φεύγει για την Πίζα το
1806 με συστατικά γράμματα των Ράλληδων και Ροδοκανάκηδων της Χίου
«προς τους εν Λιβόρνω αδελφούς χριστιανούςκαιεμπόρους»γιανατον
«συντρέξουν χρηματικώς». Στο Λιβόρνο τον υποδέχονται χριστιανικότατα
οι επίτροποι της εκκλησίας και τον φιλεύουν συνεχώς οι πλούσιοι έμποροι.
Λιβόρνου συνεργάζεται και ο Ι γ ν ά τ ι ο ς Ουγγροβλαχίας που ζει
στην Π ί ζ α από το 1815 ώς το θάνατο του το 1828 1 .
Ότι πολλοί από τους Έλληνες φοιτητές της Πίζας παρέ-
μεναν στην Τοσκάνη μετά την αποφοίτησή τους, σημειώθηκε
ήδη. Είναι αυτονόητο ότι τα σπίτια τους θα ήτανανοικτάγια
τους μελλοντικούς συμπατριώτες τους φοιτητές και οι ίδιοι θα
αποτελούσαν ένα σταθερό στοιχείο συνέχειας μέσα στην ασυνέ-
χεια που είναι σύμφυτη με τη ζωή ενός πανεπιστημίου.
Σ ' όλα τα παραπάνω ας προσθέσουμε«τοναγαθόιερέατου
εκείορθοδόξουπαρεκκλησίου, έτοιμον πάντοτε να ευχηθή, συμ-
βουλεύση και ευλογήση τους εις Λιβόρνον κατερχομένους ελληνό-
παιδας...» 2

Ο Νικόλαος Ζωσιμάς, που «ο οίκος του ήτον οίκος Αβραάμ κ

κομείον», του υπόσχεται να του δώσει ό,τι ήθελε και τον φιλεύει πλουσιο-
πάροχα. Μετά το θάνατο του Ζωσιμά,«ηαδελφότηςτηςεκκλησίας, καιοι
φιλόμουσοι έμποροι Ροδοκανάκηδες, οι Χίοι, ο Πατρινός, και ο Τουφεξής
καιάλλοι Έλληνες» συμφωνούν να τον στείλουν στο Πανεπιστή
Πίζας για τέσσερα χρόνια. Τελικά δεν σπουδάζει στην Πίζα γιατί βρίσκει
ότιτοπανεπιστήμιο της είναι σε παρακμή εξαιτίας της γαλλικής
Παίρνει δίπλωμα ιατροχειρουργίας στην Παβία τον Απρίλιο του 1813.
1. Η πράξη του θανάτου του Ιγνατίου βρίσκεταιστοΒιβλ.Αποβ.
τηςαγίαςΤριάδας με αρ. 314, 31 Αυγούστου 1828. Λεπτ
τη δράση του Ιγνατίου στην Πίζα, βλ. Εμμ. Πρ
Επίσης Σπ. Παπαγεωργίου, «Ιγνατίου αλληλογραφία», Επετηρί Φιλ. Συλ.
Παρνασσού, ΙΓ' (1917), σ. 203, και Κ. Καιροφύλλα «η αυστριακή κατα-
σκοπεία...», ό.π., σ. 153 κ.έ.
2. Ειρ Ασώπιος, «Αναμνήσεις Ιταλίας», ό.π., σ. 16.Αλάκαισε
άλλες πόλεις της Ιταλίας, όπου τύχαινε να ταξιδέψουν οι Έλληνες φοιτητές
της Πίζας, βρίσκουν φίλους ομογενείς:
ρίνα· αυτός, καθώς κάνει με όλους, έκαμε και εις εμάς πολλαίς αρχοντιαίς,και
εμείς του εμείναμε ευχάριστοι [...] ο καλός μας φίλος Μάνεσης είναι καλά
εις το Τριέστι και σε χαιρετάει κατά πολλά' μου
απότοαργοστόλιειςτοληξούρι...» (Ληξούρι, Αρχείο
γράμμα Νικολάου και Χαραλάμπη Τυπάλδων προς τον πατέρα τους,
Βενετία προς Ληξούρι, 15 Σεπτεμβρίου 1835).
 ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ

Η πρόσκαιρη μετανάστευση ενός νέου που πηγαίνει για σπου-

δές σε μια ξένη χώρα είναι συνήθως μια γοητευτική,αλλάκαι
επικίνδυνη, κάποτε μάλιστα και επώδυνη περιπέτεια: συνεπά-
γεται κάποια σχετική αυτονόμηση του νέου από την οικογένεια,
σαγηνευτικές —ως προοπτική— εμπειρίες, αλλά και προβλήματα
προσαρμογής σε εντελώς νέους όρους ζωής μέσα σ' ένα μη οικείο
περιβάλλον. Προκειμένου ωστόσο για τους Έλληνες φοιτητές της
Πίζας —που, σημειωτέον, μετανάστευαν οι περισσότεροι σε τρυ-
φερή ηλικία— οι γενικές αυτές διαπιστώσεις ισχύουν μόνο ώς
προς το πρώτο σκέλος τους. Συντρέχουν, ειδικά εκεί, κάποιοι
όροι που αφ' ενός εξασφαλίζουν την εκπλήρωση των νεανικών
ονείρων και αφ' ετέρου μειώνουν τις δυσκολίες προσαρμογής.

νειας— αναπτύχθηκε μόλις. αν όμως αυτός ήταν ο μόνος ευνοϊκός

όρος, θα εξασφαλιζόταν απλώς, αντί για τη μοναξιάτουενός,η
μοναξιά των πολλών μέσα σ' ένα εχθρικό περιβάλλον. Η συνθή-
κη αυτή —πολύ γνωστή στους μετανάστες φοιτητές ώς τις μέρες
μας— δεν ισχύει στην Πίζα. Ό λ α συμβάλλουν εκεί στην ενσωμά-
τωση των ξένων, και ειδικότερα των Ελλήνων, στην πανεπιστη-
μιακή κοινότητα και στην ευρύτερη κοινότητα της πόλης: η μα-
κρότατη παράδοση κοσμοπολιτισμού του Πανεπιστημίου· η ανε-
κτική ως ευνοϊκή —παρά τις ταλαντεύσεις της— στάσητωναρ-
χών απέναντιστουςξένους που υπαγορεύεται από πολιτικές σκο-
66. Bagni San Giugliano
σκοπιμότητες·ηστάση των πολιτών μιας μικρής πόλης που όχι μόνο
δεναισθάνονταιπλεονεκτικά ώς πρωτευουσιάνοι1, αλλά και γνω-
ρίζουν ότι η λάμψη και η ευμάρεια της Ιδιαίτερης πατρίδας τους
οφείλονται ακριβώς στην έλξη που ασκεί το πανεπιστήμιο της"
η στάση των πανεπιστημιακών δασκάλων, η υπαγορευόμενη από
κλασικιστικές τάσεις —που οδηγούν κατευθείαν στην αρχαία Ε λ -
λάδα, αδελφή της Ρώμης 2 — και από φιλελεύθερες ιδεολογίες που
έχουν πολλές αναφορές στον ελληνικό αγώνα της ανεξαρτησίας·
η συγγένεια στις νοοτροπίες, στις στάσεις και στις συμπεριφορές
μεταξύ Ιταλών και Ελλήνων που έχει προκύψει από μακροχρόνια
παράδοση πνευματικών ανταλλαγών και από τις αναλογίες των
ιστορικών συγκυριών στο διάστημα του 19ου αιώνα.

ειδικότερα Κεφαλλήνων, οι σπουδές στην Πίζα αποτελούν παρά-

δοση. στο διάστημα μιας μόνο πεντηκονταετίας μπορεί κανείς να
μετρήσει στο Πανεπιστήμιο της Πίζας 20 Τυπαλδέους, 18 Φω-
κάδες, 11 Κατσαϊτέους, 10 Άννινους, 9 Λοβέρδους, 8 Ιγγλέση-
δες, 7 Βαλσαμάκηδες, 7 Πανάδες, 6 (Κεφαλονίτες) Μεταξάδες.
δενανήκουνβέβαια όλοι στον ίδιο κλάδο της μεγάλης οικογέ-
νειας, αλλά δεν είναι σπάνια και η περίπτωση όπου ο γιος ακο-
λουθεί τον πατέρα στο δρόμο προς την Πίζα. σε πολλές άλλες
περιπτώσεις οι γονείς των φοιτητών της Πίζας έχουν σπουδάσει
σε διάφορα άλλα ιταλικά πανεπιστήμια. η εξοικείωση επομέ-
νως με ό,τι η Ιταλία εκπροσωπεί αρχίζει για τους μετέπειτα
φοιτητές από την παιδική ακόμη ηλικία. Στην εξοικείωση αυτή
δεν μπορεί παρά να συμβάλλει —προκειμένου γιατουςΕπτανησίους

1. Πρβ. Ειρ. Ασωπίου, «Αναμνήσεις Ιταλίας», ό.π., σ. 9 («Οι καλοί

εκείνοι Πισάται είχον [...] λησμονήσει ότι οι προπάτορες αυτών υπήρξαν
κάποτε θαλασσοκράτορες»), και σ. 11 («...η προς τους Κυρίους Έλληνας,
signori Greci, υπόληψις των Πισατών ήτο αμέριστος»),
2. Μεταξύ άλλων πολλών, ας αναφερθεί και η περίπτωση του καθη-
γητή Orlandini που «δεν παρημέλει να βαπτίζει την μούσαν αυτού εν τοις
νάμασι του Αλφειού...» (Ειρ. Ασ., ό.π., σ. 10).
σίους— και το πλήθος των Ιταλών προσφύγων στα Επτάνησα,
από τους οποίους αρκετοί ανήκαν στο στενό οικογενειακό περι-
βάλλον των σπουδαστών της Πίζας. Α ς σημειωθεί επίσης ότι
αρκετά αδέλφια με μικρή διαφορά ηλικίας φοιτούν την ίδια περίοδο
στο Πανεπιστήμιο. Αλλ' ακόμα και αν δεν έχει συγγενείς στην
Πίζα ο Έλληνας φοιτητής, υπάρχουν εκεί φίλοι, προς τους οποί-
ους πηγαίνει συστημένος1.
Η σκέψη για σπουδές στην Πίζα η γενικότερα στην Ευρώπη
καλλιεργείται μόνιμα την εποχή αυτή ακόμα και σε οικογένειες
με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες: «Επεθύμουν μεν, κα-
τάτηνεπικρατούσαντότε συνήθειαν, να μεταβώ εις τι Πανεπι-
στήμιον της Ευρώπης προς τελειοποίησιν των σπουδών μου[...]
πλην δεν ετόλμων να εξηγηθώ[...] ένεκα της απαιτουμένης αδράς
δαπάνης, ήτις τότε μόνον ηδύνατο ευκόλως να γίνη, όταν η στα-
φίς ήθελε λάβει υψηλήν τιμήν» 2 . το πτυχίο της Νομικήςητης
Ιατρικής θεωρούνταν εγγύηση για λαμπρή σταδιοδρομία 3. Ό π ο υ

1. Ληξούρι, Αρχ. Ιακωβάτων, ΚΙ 273, επιστολή Κωνσταντίνου προς

Χαράλαμπο Τυπάλδο από Κέρκυρα προς Νεάπολη, 30 Σεπτ. 1836, με την
οποίαοΚωνσταντίνος συνιστά στον αδελφό του να εξυπηρετήσει με όσα ξέρει
και με οποίον τρόπο μπορεί τον Νικόλαο Κοντολέο που φεύγει για σπου-
δές στην Ιταλία. Επίσης στο ίδιο, Γ 2 , επιστολή Γεωργίου και Νικολάου
προς Χαράλαμπο Τυπάλδο από Κέρκυρα προς Νεάπολη, 23 Αυγούστου 1836,
όπου αναφέρεται ότι ο ανεψιός του ιππότη Κονδάρη πήρε φεύγοντας για
την Ιταλία συστατική επιστολή προς τον Χαράλαμπο Τυπάλδο, και Γ',
επιστολή Γεωργίου Τυπάλδου προς Κωνσταντίνο Τυπάλδο από Πίζα προς
Κέρκυρα, όπου ο Γεώργιος διαβεβαιώνει ότι δεν θα λείψει να επισκεφθεί
τον Sor Pieri, προς τον οποίο ο αδελφός του τον στέλνει συστημένον.
2. Ηλία Ζερβού Βιογραφία..., ό.π., σ. 116. Βλ. επίσης Ανδρ. Λασκα-
ράτου, Αυτοβιογραφία, ό.π., σ. 45.
3. Βλ. εδώ, Παράρτημα, έγγραφο αρ. 32, επιστολή Γεωργίου προς Χαρά-
λαμπο Τυπάλδο από Κέρκυρα προς Νεάπολη, 23 Αυγούστου 1836. Πρβ.
καιΗλία Ζερβού Βιογραφία..., ό.π.,σ. 20: «ο πατήρ μου [...] μοί αντε-
παρετήρει [...] ότι [...] εάν εσκόπευον να διαμείνω εις την Επτάνησον,
ώφειλον [...] να γίνω εγκρατής της Νομικής η της Ιατρικής επιστήμης,
διότι δι' αυτών μόνον ηδυνάμην και πόρον ζωής ν' ανοίξω και μεγάλως να
υπήρχαν έστω και μικρά μέσα, τα νεανικά όνειρα και οι φιλοδο-
ξίες της οικογένειας προετοίμαζαν από νωρίς το ταξίδι στην Π ί ζ α .

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ

του καιρού, ήταν αρκετά μακρινό, ακόμα κι αν ξεκινούσε κανείς

απόταΕ π τ ά ν η σ α . Τουλάχιστον σαράντα ο κ τ ώ ώρες με το ατμό-
πλοιο από την Κέρκυρα ώς την Α γ κ ώ ν α 1 . πριν από την αποβί-
βαση υγειονομικός ελεγχος 2 και αμέσως κατόπιν «βάσανος των

προαχθώ...» επίσης [Ιω. Ζαμπέλιου] «Αυτοβιογραφία», ό.π., σ. λζ': «ο

Ιωάννης, μετά πλειόνων της εποχής εκείνης μαθητών, εις το της νομικής
στάδιον αναδεικνυόμενος [...] εφρόνει ότι [...] ηδύνατο ίσως να κινήσει
μοχλόν ισχυρόν εις Ανάστασιν της πατρίδος». Κάπως διαφορετική είναι η
περίπτωση του Λασκαράτου: «Ο Λασκαράτος ηναγκάσθη εις την σπουδήν
των νόμων υπό του πατρός αυτού, όστις εποφθαλμία [...] ανώτερα τω υιώ
αυτού δικαστικά αξιώματα ή πολιτικόν στάδιον» (Ηλ. Τσιτσέλη, Κεφ. Σύμ.
Α', σ. 707). Πρβ. και Αρχ. Ιακωβάτων, ΚΙ 108, επιστολή Κωνσταντίνου
Τυπάλδου προς Νικόλαο Τυπάλδο από Βενετία προς Κέρκυρα, 23 Μαρτίου
1824: «με γράφεις ότι ο αδελφός μας Χαραλάμπης καταγίνεται εις ανά-
γνωσιν ιατρικών βιβλίων. Είθε να αξιωθεί ποτέ να παιδευθεί τοιαύτην
θείαν και σωτήριον τέχνην».
1. Ληξούρι, Αρχ. Ιακωβάτων, Γ2, επιστολή Γεωργίου προς Χαρά-
λαμπο Τυπάλδο από Αγκώνα προς Πίζα, 18 Μαίου 1838. Επίσης Ν2,
επιστολή Νικολάου Τυπάλδου προς τον πατέρα από Κέρκυρα προς Κεφα-
λονιά, 10 Οκτωβρίου 1833: «Διά το ταξίδιόν μας αρχίσαμε να ετοιμαζώ-
μεθα [...] προσμένουμε να ετοιμασθή ο Καπ ν . Ουλίσες διά να αναχωρήσω-
μεν με αυτόν...» και, στο ίδιο, επιστολή Νικολάου Τυπάλδου προς Γεώργιο
Τυπάλδο, από Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 18 Οκτ. 1833: «με τον καπ.
Οδυσσέαδενμισεύομε, αλλά μισεύομε αύριο με το ατμοκίνητο διατί ηυρή-
καμε ότι έντζι είναι καλύτερα. Δύο ημέρες κάνομε να φθάσωμε...»
2. στο ίδιο, Ν1, σώζεται πιστοποιητικό του Νικολάου Τυπάλδου από
τηνυγειονομικήυπηρεσίατηςΚέρκυρας που προορίζεται ασφαλώς γι' αυτόν
τον έλεγχο.
67. Tο εισιτήριο επιστροφής των αδελφών Ιακωβάτων
τελωνικών Άργων του Γρηγορίου ΙΣΤ'». Σαν ένα είδος απαρά-
βατου καθήκοντος, η καθιερωμένη επίσκεψη στον πρόξενο, στους
Έλληνες προκρίτους της Αγκώνας και στο «Καφενείον του εμ
ρίου, υπό το θέατρον κείμενον, συνεντευκτήριον τότετωνενΑ-
γκώνι Ελλήνων» 1 . Α π ό την Αγκώνα στην Pontedera το ταξίδι
γινόταν με άμαξα, αφού «κατά τους μάκαρας εκείνους χρόνους
[1846] οι σιδηρόδρομοι, ων η χρήσις ήρχετο τότε εισαγομένη
εντηφιλοπροόδω Τοσκάνη, ήσαν εντελώς άγνωστοι εν τω κρά
του Γρηγορίου ΙΣΤ'» 2 . Οι αμαξάδες έπαιρναν 40 λίρες το άτ
«ήτοι 40 σφάντζικες, διότι τοιαύτην είχε τότε αξίαν η ιταλική
λίρα, ήτο αληθώς χάρισμα...» και παρείχαν επιπλέον «δείπνον
και κλίνην». Κάποτε όμως η τιμή αυτή αυξανόταν, είτε επ
παρουσιάζονταν απρόοπτες καθυστερήσεις είτε επειδή οι αμα-
ξάδες πουλούσαν τους Signori Forestieri σε άλλους συναδέλφους
τους με συνακόλουθη χρονοτριβή και δαπάνη μεγαλύτερηαπότη
συμφωνημένη. Α π ό την Pontedera οι ταξιδιώτες πήγαιναν με
σιδηρόδρομο στη Φλωρεντία και από εκεί, με τραίνο πάλι, στην
Πίζα 3 . Άλλοτε το ταξίδι γινόταν μέσω Μπολόνιας" κι εκεί έρευνα
στιςαποσκευέςκαικάποτε περιπέτειες με τις αρχές 4 . σε παλαι
τερη εποχή, πριν ακόμα από την εγκατάσταση των πρώτων σιδη-
ροδρομικών δικτύων, όλο το διά ξηράς ταξίδι γινόταν με αμαξα 5 .

1. Ειρ. Ασώπιου, «Το ταξίδιον των επτά», ό.π., σ. 23 κ.ε.

2. στο ίδιο, σ. 116 κ.ε.
3. στο ίδιο, σ. 125 κ.ε. και 233.
4. ο Ηλίας Ζερβός και οι συνταξιδιώτες του Νικ. Βαλιέρης και Στ.
Κασιμάτης έλαβαν διαταγή να φύγουν από τη Μπολόνια μέσα σε 24 ώρες.
ο Ζερβός αποδίδει το συμβάν στο ότι ο Κασιμάτης σιγοτραγουδούσε στο
δρόμο πατριωτικές άριες του Ντονιζέτι (Ηλία Ζερβού Βιογραφία...», ό.π.,
σ. 20-21).
5. στο Αρχ. Ιακωβάτων, Ν1, σώζεται συμφωνητικό με ημερομηνία
Ancona 31 Ottobre 1833, με το οποίο ο αμαξάς αναλαμβάνει την υπο-
χρέωση να μεταφέρει με σκεπαστό αμάξι δύο αλόγων τους αδελφούς Νικόλαο
και Χαράλαμπο Τυπάλδο από την Αγκώνα στη Φλωρεντία μέσω Μπολόνιας
με 17 σκούδα και για τους δύο. [στην υποχρέωσή του περιλαμβάνεται 2να
πλήρες γεύματηνημέραμέσα στην άμαξα και κατάλυμα σε καλό ξενοδοχείο.
Συνολικά και χωρίς καθυστερήσεις, χρειάζονταν τότε έξι ώς επτά
μέρες για το ταξίδι Κέρκυρα-Πίζα 1 .

ξίδι, παρόλες τις ταλαιπωρίες, ήταν συναρπαστικό. ο Ειρηναίος

Ασώπιος περιγράφει μαγεμένος τη διάβαση των Απεννίνων, στο
διάστημα της οποίας, για μεγαλύτερη ασφάλεια, έζευαν στην άμα-
ξα βόδια αντί για άλογα: «Οι ερυθροί ιστοί, οι σιωπηλώς δει-
κνύοντες του χειμώνος τους κινδύνους, οι εζευγμένοι βόες, το
ακαταπαύστως λειτουργούν πηδάλιον, το ανώμαλον της οδού, ήτις
ποτέ μεν ανωφερής ήνοιγεν αβυσσον προ των οφθαλμών ημών,
ποτέ δε κατωφερής ηπείλει της αμάξης ολίσθημα, ταύτα πάντα
ενέπνεον ημίν αίσθημά τι τέρψεως φόβω μεμιγμένον...» 2 Λίγο
πριν από το τέρμα του ταξιδιού, σε όσους είχαν τα μέσα να στα-
θμεύσουν για λίγο, η Φλωρεντία πρόσφερε το αποκορύφωμα της
ταξιδιωτικής εμπειρίας: «Ναούς, Γαλλαρίαις, Gabinetti, Spe-
cole, αρχαιότηταις αιγυπτιακαίς, και αλλα...» 3
Ακόμα πιο συναρπαστικό —αλλά και πιο περιπετειώδες—
ήταν το ταξίδι στις αρχές του αιώνα, Ιδίως αν ξεκινούσε κανείς
απότηνανατολικήΕλλάδα. ο Διονύσιος Πύρρος, που ξεκίνησε
το 1806 «πλέοντες με ούριον άνεμον εκ Τρικκέρων της Μαγνη-
σίας», λίγο έλειψε να χάσει τη ζωή του από μια φάλαινα που
απείλησενακαταποντίσει το καράβι και ύστερα «ως διά θαύματος»
γλίτωσε από τους πειρατές. Πεζοπορώντας έφτασε από το Βόλο
στη Λάρισα, όπου «τότε ήσαν κάκιστοι αγαρηνοί», κι ύστερα
στα Τρίκαλα, όπου βρήκε άλογο και αγωγιάτη να τον πάει
στην Ήπειρο. Πέρασε το «Σκληρόν Όρος Ζυγόν» οδοιπορώντας

1. στο ίδιο, Ν2, επιστολή Νικολάου Τυπάλδου προς Χαράλαμπο Τυπάλδο

από Κέρκυρα προς Νεάπολη, 9 Αυγούστου 1836: «... Dopo un viaggio
per terra di quattro giorni e per mare due giungeremo...»
2. Elp. Ασώπιος, «το ταξίδιον των επτά», ό.π., σ. 230.
3. Αρχ. Ιακωβάτων, Ν1, επιστολή με υπογραφή Νικόλαος (ίσως Μά-
νεσης), προς Νικόλαο Τυπάλδο, από Σιένα προς Κεφαλονιά, 10 Σεπτεμ-
βρίου 1838.
μέσα στα χιόνια και, λίγο έξω από τα Ιωάννινα, γλίτωσε με
τέχνασμα από τους Αλβανούς «χαραστίδες» του Αλή πασά. Α π ό
τα Ιωάννινα «εκίνησε διά την Ευρώπην», πέρασε ποτάμια, κοι-
μήθηκε σε πανδοχεία «χωρίς θύραν και κλειούς» και, «βαδίζοντες
προς δυσμάς διά της ερήμου», έφτασε «εις τινα λιμένα καλόν»,
αλλά δεν βρήκε πλοίο για να περάσει απέναντι. Τέλος, ήλθε στο
Βιβάρι κι' από κει, με καΐκι ψαράδικο, έφτασε «εις την περί-
φημον Κέρκυραν νήσον». Πέρασε εκεί το Πάσχα και, «μόλις
ήλθε το έαρ», πήρε ένα κεφαλονίτικο καΐκι για το Μπάρι. Α π ό
εκεί ταξιδεύει με άμαξες. Περνάει «πόλεις και χώρας» ώσπου
επιτέλους φτάνει στο Λιβόρνο, «πόλιν εμπορικήν, με κατοίκους
66.000, Ιταλούς και Έλληνας Ορθοδόξους» 1 .

Η «ΓΗ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΙΑΣ»

όταν έλθει η ώρα να γίνουν πραγματικότητα. πριν φτάσουν εκεί,

η Ιταλία είναι γι' αυτούς «η χώρα των θεάτρων, των διασκεδά-
σεων, των ατελευτήτων απόκρεων» 2 . αν η Πίζα δεν έχει πάντα
Απόκριες, γιορτές πάντως έχει όχι λίγες 3 . Ό σ ο για το θέατρο,
δεν το στερούνταν οι φοιτητές της Πίζας. Μερικοί απ' αυτούς
μάλιστα «εφοίτων εις το θέατρον φέροντες λευκάς χειρίδας —τινές
δε εκράτουν και διόπτρας—· καθήμενοι ουχί εν τη λαϊκή και δημο-
κρατική πλατεία, ώς οι πλείστοι των Ιταλών σπουδαστών, αλλ'

1. Διονυσίου Πύρρου, ό.π., σ. 32-46. ακόμα κι αν δεν πιστέψουμε κατά

γράμμα τη συναρπαστική περιγραφή του ευφάνταστου απομνημονευματο-
γράφου, συγκρατούμε οπωσδήποτε την πληροφορία ότι το ταξίδι ήταν μακρύ
και επίπονο.
2. Ειρ. Ασώπιος, «Το ταξίδιον των επτά», ό.π., σ. 1.
3. Βλ. εδώ, κεφ. «Σχολική καθημερινότητα».
 επί διακεκριμένων θέσεων (posti distinti), ήτοι θρανίων [...]
Τινές δε εσύχναζον εις χορούς και συναναστροφάς» και βέβαια πολ-
λοί από αυτούς, ίσως και όλοι, θα ήταν καλεσμένοι στη «φέστα
ντι μπάλλο» που έδινε στο αρχοντικό του ο βαρόνος Τοσίτσας, ο
πρόξενος της Ελλάδας στο Λιβόρνο, που κατοικούσε όμως στην
Πίζα 1 .

για όλους τους Έλληνες φοιτητές της Πίζας ούτε για όλο το
διάστημα που καλύπτει η έρευνα. Ωστόσο,ακόμακαιγιατους
φτωχότερους, δεν θα ήταν γεμάτη στερήσεις η ζωή στην Πίζα,
«όπου και τα τρόφιμα και τα ενοίκια και ο ιματισμός επετυγχά-
νοντο εις μετριωτέρας τιμάς», σε σύγκριση τουλάχιστον μετην
Κέρκυρα 2. «Ένιοι, οι άγαν κομψευόμενοι, επεδεικνύοντο και ιπ-
πεύοντες»3, αλλά όλοι έπαιρναν μέρος στους βραδινούς περιπά-
τους στην Porta alle Piaggie και στο Lungarno —η Πίζα είναι
μικρή πόλη. Καμιά σύγκριση με το Παρίσι, όπου «πρέπει να
εξοδεύη [ο μαθητής] εις όχημα», προκειμένου να γνωρίσει τους
δασκάλους του, «η πόλις είναι εκτεταμένη και αναλόγως πολυέ-
ξοδος και πολλάκις στενοχωρείται δεινώς ο μαθητής Γραικός δι'
έλλειψιν των αναγκαίων...» 4
Ακόμα χαμηλότερες ήταν οι τιμές στο Λιβόρνο: εκεί «ο προ-

1. Ειρ. Ασώπιος «Αναμνήσεις Ιταλίας», ό.π., σ. 11. επίσης Ηλία

Ζερβού Βιογραφία..., ό.π., σ. 23: «...τα θέατρα και αι άλλαι ηδοναί δεν μας
ήσαν αλλότρια».
2. η λ. Ζερβού Βιογραφία..., ό.π., σ. 19.
3. Ειρηναίος Ασώπιος, ό.π., σ. 11.
4. «Διατριβή C. Ζ.», ό.π., σ. 477 κ.ε. Επίσης Αρχ. Ιακωβάτων, Κ2
252, επιστολή Ιωάννη Κουντούρη προς Κωνσταντίνο Τυπάλδο, από Παρίσι
προς Κέρκυρα, 21 Αυγούστου 1838: «Θέλη προσπαθήσω να τελιόνω ογλί-
γορα γιατί το παρίσι θέλη μεγάλην τζέπην. Τα μαθηματικά βιβλία με έψη-
σαν με την ακρίβειαν. Μα πρέπει να αγαντάρω, όσον να πιάσω εις το χέρι
εκείνο διά το οποίον θυσιάζομαι...» Ανάλυση των εξόδων «της διατριβή
στο Παρίσι» υπάρχει επίσης στο Αρχ. Ιακωβάτων, ΓΙ, επιστολή Γεωρ-
γίου προς Κωνσταντίνο Τυπάλδο και προς Ν. Κουντούρη, από Παρίσι προς
Κέρκυρα, 22 Σεπτ. 1837 (βλ. εδώ, Παράρτημα, έγγραφο αρ. 31).
προνοητικός σπουδαστής παρήγγειλε τα ενδύματα αυτού και ηγό-
ραζε τα προς ιματισμόν χρειώδη διότι η Λιβόρνος, ελεύθερος ούσα
λιμήν, παρείχε ταύτα εις συμφερωτέρας ή η Πίσα, τιμάς. Φορών
δε τα νέα ενδύματα και κρατών τα παλαιά, η φορών τα παλαιά
και κρύπτων υπ' αυτά πάν ό,τι ηδύνατο καινουργές, δεν υπεβάλ-
λετο εις φορολογίαν διερχόμενος προ των τελωνοφυλάκων της
Porta al mare, ήτις φέρει εις τον σταθμόν του σιδηροδρόμου»1.
εκεί τέλος, από Ιταλούς η Έλληνες μεταπράτες, προμηθεύονταν
οιΈλληνεςφοιτητές τον ελληνικό καπνό.
«Γη της επαγγελίας» χαρακτηρίζει την Τοσκάνη ο Ειρη-
ναίος Ασώπιος (1846), όπου ο Έλληνας υπότροφος κάλυπτε
τιςανάγκεςτου με «ένδεκα φραγκισκόνια, αντιστοιχούντα προς
ογδοήκοντα τρεις παλαιάς δραχμάς» 2 . Α π ό τους μη υποτρόφους,
οποίοςέπαιρνεμηνιαίο επίδομα 150 τοσκανικές λίρες, δηλαδή
143, 50 παλαιές δραχμές, εύλογα μπορούσε να «κάνει τον άρχο-
ντα» και να διαπρέπει «επί ενδυμασία, συμπεριφοράκαικατακτή-
σεσι πλατωνικαϊς...» 3

της Πίζας και μάλιστα με τέτοιον τρόπο, ώστε να εξασφαλίζεται

η μεταξύ τους συνδρομή. Συγκατοικούν πολλοί μαζί στα ίδια
σπίτια, παμπάλαια μέγαρα, στο κέντρο της μικρής πόλης, δύο
βήματα από το Πανεπιστήμιο, από τα φοιτητικά καφενεία, από
τους χώρους περιπάτου. Στέκουν ακόμα τα σπίτια αυτά,μετους
μαυρισμένους τοίχους, τις σκοτεινές εισόδους, τις πέτρινες σκά-
λες και τα απλόχωρα ψηλοτάβανα δωμάτια 4 . Σ' αυτά «ο ελ-

1. «Αναμνήσεις Ιταλίας», σ. 15-16.

2. στο ίδιο, σ. 15.
3. στο ίδιο, σ. 11 και 15.
4. Βλ. εδώ, παράρτημα, έγγραφο αρ. 35: το 1848 εξι Έλληνες κατοι-
κούν στην Casa Gotti (via S. Frediano), τρεις στην Piazza S. Caterina,
δύο στο τέως Collegio Ferdinando. Βλ. επίσης Ηλ. Ζερβού Βιογραφία...,
ό.π.,σ. 23: «Συνεκατώκουν μετά του φίλου μου Βαλιέρη [...]καιειςτας
μελέτας και εις τους περιπάτους και εις τους κινδύνους είμεθα αδιαχώριστοι
Έλληνας οικότροφος είχε δωμάτιον μετ' επίπλων[...] φωτισμόν και
υπηρεσίαν, ενίοτε δε —ότε ευνοϊκαί τινες περιστάσεις συνεβάλ-
λοντο—· και τι παρά το πρόγραμμα, την καρδίαν τινός P a d r o n a . . . » 1

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ

Η επικοινωνία με την πατρίδα δεν φαίνεται ότι αποτελούσε

μεγάλο πρόβλημα, τουλάχιστον για τους Επτανησίους της Πίζας.
Η αλληλογραφία ήταν αρκετά πυκνή, μολονότι τα γράμματα
έφταναν κάποτε με μεγάλη καθυστέρηση 2 . Ίσως για τον λόγο
αυτόν αλλά και για να εξοικονομούνται τα έξοδα του ταχυδρο-
μείου 3 , οι ειδήσεις και οι παραγγελίες έφταναν συχνά μέσω επι-
στολών φίλων η με ταξιδιώτες 4 .

[...] συνανεστρεφόμεθα μετά των άλλων συμφοιτητών μας και συνεβαδίζομεν

μέχρι του πανεπιστημίου...»
1. Ειρ. Ασώπιος, ό.π., σ. 15.
2. Αρχ. Ιακωβάτων, Αταξινόμητα, επιστολή Αλοϋσίου και Γεωργίου
προς Νικόλαο Τυπάλδο, από Κέρκυρα προς Πίζα, 4 Μαρτίου 1834: «
il lungo aspettare di un mese e mezzo abbiamo la gioja di ricevere una
vostra lettera segnata il 1° Febraio s. u...» Επίσης στο ίδιο, Γ2, επι-
στολή Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πατέρα από Κέρκυρα προς Κεφαλονιά,
2 Απριλίου 1836 Ε.Ν.: «... εψές ελάβαμε γραφή δώδεκα μερώνε από την
Πίζα με την οποία μας μηνούνε για την καλή τους υγεία, και ότι ελάβανε
το στέφανό τους και οι δύο...» Αλλο γράμμα από Πίζα είναι «δεκάξε
ρώνε» (Γ2, επιστολή Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πατέρα από Κέρκυρα
προς Κεφαλονιά, 26 Μαρτίου 1835).
3. Αρχ. Ιακωβάτων, ΓΙ, επιστολή Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πα-
τέρα, από Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 25 αλωναριού 1835 ε.ν.: «Ελάβαμε
γραφή από την Πίζα [...] μας μηνούνε πως [...] α δε σας γράφουνε τακτικά
είναι για τα έξοδα».
4. στο ίδιο, Γ2, επιστολή Γεωργίου προς Χαράλαμπο Τυπάλδο, από
ΑγκώναπροςΠίζα, 18 Μαΐου 1837, με νέα και παραγγελίες από την πα-
 Ενδιαφέρον είναι το μέρος της αλληλογραφίας των αδελφών
Ιακωβάτων,στοοποίοφαίνεται ότι εκείνοι συμβουλεύονται τους
γιατρούς της Πίζας για την αρρώστια του πατέρα τους και συνι-
στούν τη θεραπεία 1 . Σε άλλο γράμμα δίνουν συμβουλές στη μη-
τέρα τους για τη θεραπεία των ματιών της και της συνιστούν
θερμά «αποχή από γιατρικά γυναίκια, διά τον Θεόν» 2 .
Πυκνότερη και γεμάτη αγωνία παρουσιάζεται η αλληλογρα-
φία την εποχή της χολέρας στην Ιταλία: «... Α π ό τη γραφή σου
καταλαβαίνουμε πως εμπήκετε σε μεγάλη έγνοια για την είδηση
της αρρώστειας που ακούστηκε στην Ιταλία - εμείς όμως δεν
ηβλέπομε το δίκιο γιατί να φοβηθήτε. Έπρεπε να είστενε ήσυχοι
καθώς σας έγραψα, και να μην ακούτε ταις γραφαίς όπου λαβαί-
νει ο ενας κι' ο αλλος· επειδή και φρικτοί είναι εκείνοι που γρά-
φουνε τέτοια γράμματα από την Ιταλία, φρικτοί εκείνοι που τα
λαβαίνουνε στην Κεφαλονιά. Ο Νικολέτος κι' ο Χαραλάμπης δεν
είναι νινιά να μην ηξέρουνε τί να γράψουνε ή τί να κάμουνε, ώστε
ν' ακαρτερούνε τη γνώμη μας εδώθε. Τόσο ήτανε φανερό πως δεν
ήτανε τίποτα, οπού ο Λαυράνος που ήτανε με τα δύο του πεδιά
στη Βενετιά, αντίς να τα φέρη, τ' άφησε εκεί και ήλθε μοναχός
του, και το πεδί του Γυαλινά εδώθε εμίσεψε ταις απερασμέναις κ'
επήε στη Βενετιά. Ετούτα που σας γράφω πρέπει να σας ησυ-
χάσουνε, πολύ περισσότερο που πέντε μερώνε γράμμα από τη Βε-
νετιά λέει πως κ' εκεί, καθώς και στην Τοσκάνα, δε μελετιέται

πατρίδαπροςφοιτητές της Πίζας. στο ίδιο, Γ1, επιστολή Γεωργίου προς Νι-
κόλαο Τυπάλδο από Κέρκυρα προς Πίζα, 19 Νοεμβρίου 1831, με παρά-
κληση να του στείλει το «Diritto Civile του Romagnosi γυρεύωντάς το
κανενός των νέων οπού έρχονται από Ιταλίαν». επίσης στο ίδιο, επιστολή
Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πατέρα από Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 13
Τρυγητού 1835 Ε.Π.: «το παιδί του Γουργουράκη εμίσεψε και αυτό διά
την Ιταλία, με το οποίο τους εστείλαμε κάτι βιβλία».
1. στο ίδιο, ΓΙ, επιστολή Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πατέρα από
Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 26 Θεριστού 1835 ε.π.
2. στο ίδιο, ΓΙ, επιστολή Γεωργίου και Κωνσταντίνου Τυπάλδου προς
τον πατέρα, από Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 26 Αυγούστου 1835.
68. Άδεια ταξιδιού μετά την επιδημία της χολέρας
άλλο η αρρώστεια, διατούτο ετοιμάζονται οι μαθητάδες να ματα-
πάνε οπίσω...» 1 τον Οκτώβριο τα νέα είναι ακόμα καλύτερα:
«στην Ευρώπη έπαψε με τελειότητα η αρρώστεια, στην Μαρσίλια
και στη Γκένοβα δεν ακούεται άλλο και το Λιβόρνο είναι ελεύθερο
και ήσυχο" ετούτο το μαρτυρούνε πολλές ειδήσεις και ξεχωριστά
γραφές οπού έλαβε ο αμιράλιος ο Αυστριακός που είναιεδώ,και
άλλες γραφές που έστειλε ο Φορέστης...» 2 Σε επόμενο γράμμα
του ο Γεώργιος Τυπάλδος γράφει από την Κέρκυρα στον πατέ-
ρα του ότι «ήλθανε τώρα ύστερα τρία καράβια από τη Βενετιά,
το ένα δέκα μερώνε, το άλλο έντεκα, και το άλλο έξει, όλα με
πατέντα νέττα...» 3 Οι φοιτητές, που είχαν καταφύγει στη Βενε-
τία, επιστρέφουν στην Πίζα: «... Εδώ κι ένα μήνα εμισέψανε
από τη Βενετιά, μαζί με πολλούς άλλους διά την Τοσκάνα, αφού
και είχε πάψει με τελειότητα η αρρώστια[...] Ηακαδημίατης
Πίζας άνοιξε τον διορισμένο καιρό[...] Είναι κάμποσες ημέρες
που ήλθανε εδώ από την Τοσκάνα τέσσαροι μαθητάδες Κεφαλο-
νίταις, ένας από τους οποίους είναι το Φορεστόπουλο" αλλά όλοι
τους είναι μεταγνωμένοι που εμισέψανε, και κτυπούνε τώρα το
κεφάλι τους...» 4

μερικοί γονείς στα παιδιά τους στην Πίζα δίνει το εξής απόσπα-
σμα: «...μη τους πολυγράφετε, μηδέ να τους αναγκάζετε πλα-
γίως με εξιστορήσεις ερημίας και ασθενείας διά να επιστρέψει
τάχα κανείς απ' αυτούς ογλιγορώτερον, επειδή τούτο ήθελε βλάψει
την σπουδήν των...» 5 Στην ίδια βιασύνη των γονέων να τελειώνουν

1. στο ίδιο. ο Νικόλαος και Χαραλάμπης Τυπάλδος είχαν πάει τότε

στη Βενετία, επειδή η χολέρα εμφανίστηκε νωρίτερα στην Τοσκάνη.
2. στο ίδιο, Γ1, επιστολή Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πατέρα, από
Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 12 Οκτωβρίου 1835 ε.π.
3. στο ίδιο, Γ1, 26 Οκτωβρίου 1835 ε.π.
4. στο ίδιο, Γ1, επιστολή Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πατέρα, από
Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 27 Νοεμβρίου 1835 ε.π.
5. στο ίδιο, Κ1 272, επιστολή Κωνσταντίνου Ιακωβάτου προς τον πα-
τέρα, από Κέρκυρα προς Κεφαλονιά, 12 Ιουνίου 1835. Ο ίδιοςοΚωνσταντίνος
 τα παιδιά τους απαντάει και το ακόλουθο: «... μας γράφεις να
σε είδοποιήσωμε διά την σπουδήν μας και έως πότε ημπορείτε
ναμαςιδήτε"διά το πρώτον σας λέγομεν ότι εφέτο εγώ ακούω
lezioni di pandette e di jus criminale —ο Χαραλάμπης le-
zioni di fisiologia e di Patologia. Ο Χαραλάμπης είναι του
τρίτου χρόνου και έχει χρέος να σπουδάξη και τον ερχόμενον Διά
εμέ είναι ακόμη αβέβαιον αν ημπορέσω να ξεμπερδεύσω εφέτο...» 1

από Φλωρεντία. Οι αδελφοί Ιακωβάτοι έχουν πάει εκεί «να εξα-

κολουθήσουνε τη σπουδή τους» 2 . Μόνο όμως ο Χαραλάμπης, ώς
γιατρός, έχει υποχρέωση να κάνει την πρακτική εξάσκησή του
στη Φλωρεντία" η τ' αδέλφια δεν χωρίζουν ή άλλα κάνουν στη
Φλωρεντία, που δεν θεωρούν σκόπιμο να τα αναφέρουν στον πατέ-
ρα τους, γι' αυτό και όλα τα γράμματά τους είναι τόσο φτωχά
σε πληροφορίες που αφορούν στην ιδιωτική ζωή τους.
Κάποτε οι σπουδές τελειώνουν. Ο Έλληνας φοιτητής της
Πίζας «παίρνει το στέφανο του» και στέλνει τα πράγματά του
στην Ελλάδα: «Οι εν Ιταλία αυτάδελφοί μου έλαβον χρείαν να
στείλωσιν εις την Κεφ. τρία κιβώτια πλήρη βιβλίων και μη ευ-
ρόντες πλοίον αναχωρούν κατ' ευθείαν προς τα εκεί εστοχάσθησαν
ναταστείλουν εις Ζάκυνθον...» 3

νος, που μάλιστα επωμίζεται και τα έξοδα, γράφει στους αδελφούς του σε
εντελώς άλλο τόνο: «Υπάγετε λοιπόν εις το καλόν και καλαίς αντάμωσαις
του χρόνου μεν με τον Χαραλάμπη, και τον άλλον χρόνον έπειτα με τον Γιώρ-
γο, η μετά δύο χρόνους και με τους δύο. Όπως θέλετε- εγώ είμαι ο αδελφός
σας» (Αρχ. Ιακωβάτων Κ1 278, επιστολή Κωνσταντίνου Τυπάλδου προς
Χαράλαμπο Τυπάλδο, από Κέρκυρα προς Πίζα, 3 Ιουλίου 1837).
1. στο ίδιο, Ν2, επιστολή Νικολάου Τυπάλδου προς τον πατέρα από
Πίζα προς Κεφαλονιά, 13 Φεβρουαρίου 1835.
2. στο ίδιο, Γ1, επιστολή Γεωργίου Τυπάλδου προς τον πατέρα, από
Κέρκυρα προς Πάτρα, 15 Απρ. 1835.
3. στο ίδιο, Κ2 375, ίσον επιστολής Κωνσταντίνου Τυπάλδου χωρίς
όνομα παραλήπτη, από Κέρκυρα, 12/24 Απριλίου 1836. ο Κωνσταντίνος
παρακαλεί τον παραλήπτη του γράμματος να παραλάβει τα κιβώτια και να
τα στείλει στην Κεφαλονιά.
 Οι αδελφοί Ιακωβάτοι σπουδάζουν βέβαια σε ειρηνικούς και-
ρούς. την επόμενη δεκαετία, όταν πια οι Ιακωβάτοι σταδιο-
δρομούν στην Ελλάδα και, στην Τοσκάνη, έχει μεσολαβήσει ο
πόλεμος, τα μηνύματα έχουν άλλο περιεχόμενο: «...Μείναμε στα
κρύα του λουτρού [...] η φυγή του Granduca [...] η κυβέρνηση
Montanelli [...] το Πανεπιστήμιο κλειστό [...] εγώ πρέπει να
φύγω απ' αυτή την πόλη, να πάω στο Παρίσι η αλλού η να γυρί-
σω στην Ελλάδα [...] βρίσκομαι βέβαια στη διάθεση της οικο-
γένειάς μου, αλλά δεν είναι σωστό πράγμα να με κρατούν σ'
έναν τόπο όπου ξοδεύω χωρίς ν' αγοράζω τίποτε[...] Πες τους
να με πάρουν επιτέλους από δω γιατί φαίνεται ότι με κρατούν
εδώ από πείσμα...» 1

«ΑΤΑΞΙΕΣ»

Έ ν α έγγραφο από τα Κρατικά Αρχεία της Πίζας φωτίζει

κάποιες Ιδιοτυπίες στη συμπεριφορά των Ελλήνων φοιτητών:
«Μετά την επίπληξη που αναγκάστηκα να κάμω στους Σπουδα-
στές της ελληνικής εθνότητας επειδή δεν προσέρχονται στις εξε-
τάσεις με την ενδυμασία που προβλέπεται από τους Ισχύοντες
κανονισμούς, την τήρηση των οποίων είχαν αρκετά παραμελήσει,
αναγκάστηκα επιπλέον να επιπλήξω τους ίδιους Σπουδαστές για
τον ελάχιστα κόσμιο τρόπο, με τον οποίο συμπεριφέρονται στα
μαθήματα και στις πανεπιστημιακές συγκεντρώσεις. Η ελλειπής
συμμόρφωσή τους στις παραινέσεις μουμουέδωσεαφορμήνα

1. στο ίδιο, XI, επιστολή πολύ δυσανάγνωστη με υπογραφήμηανα-

γνώσιμη προς Χαράλαμπο Τυπάλδο από Πίζα προς [...], 10 Φεβρουαρίου
1849. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι μια έρευνα σε άλλα οικογενειακάαρχείαθα
πλούτιζε τις πληροφορίες σχετικά με την ιδιωτική ζωήτωνΕλλήνων της
Πίζας.
 τους επιπλήξω κάπως αυστηρότερα, επειδή μάλιστα και στις άλ-
λες σχέσεις τους δεν επιδεικνύουν αξιέπαινη διαγωγή και θα έπρε-
πε να φρονηματισθούν μέσω δικής Σας παρακλήσεως στον πρε-
σβευτή τους στη Φλωρεντία και στον πρόξενο τους στο Λιβόρνο
νατουςεπαναφέρουν στην τάξη» 1 . Το έγγραφο στέλνεται ασφα-
λώς από τον γενικό προβλεπτή του Πανεπιστημίουπροςτον
κυβερνήτη της Πίζας 2 . το πατρικό ύφος του μαρτυρεί ότι
δεν πρόκειται για σοβαρά παραπτώματα. Αξιοπρόσεκτο είναι
ότι η επίπληξη γίνεται σε όλους ομαδικά. Είναι πιθανόημη
συμμόρφωση με τον κανονισμό της στολής να οφείλεται περισ-
σότερο σε μια γενικότερη στάση απειθαρχίας παρά σε έλλειψη
μέσων, που οπωσδήποτε δεν ήταν γενική. εν πάση περιπτώσει
οι πανεπιστημιακές αρχές μεταχειρίζονται τους Έλληνες ώς σώ-
μα ενιαίο, ακόμα και στις αταξίες, κι αυτό οφείλεται στη στάση
των ίδιων των Ελλήνων, αλλά και στην ανάμνηση της εποχής
πουοιφοιτητές ήταν χωρισμένοι σε εθνότητες.
Ό σ ο για την «μη αξιέπαινη συμπεριφορά τους» στις «άλλες
σχέσεις τους», λίγα στοιχεία προκύπτουν από τις πηγές. αν λάβει
κανείς υπόψη την αυστηρότητα των ηθών στην Ιταλία της επο-
χής, ίσως η μομφή αναφέρεται εν μέρει στην ερωτική τους δρα-
στηριότητα. ο Ειρηναίος Ασώπιος αναφέρει πλατωνικά αισθή-
ματα «άτινα ουδέποτε υπερέβησαν βλεμμάτων αντάλλαγμα, έστιν
ότε δε και επιστολών —μεσαζουσης φιλόφρονός τίνος γραίας σι-
δηρωτρίας ή πλανωδίου πωλήτριας» 3 . οι κώδικες βαπτίσεων της
Αγίας Τριάδας αποδεικνύουν ωστόσο ότι τα αισθήματα αυτά
κάποτε και ξεπερνούσαν την ανταλλαγή βλεμμάτων. Κατά τον
Ασώπιο επίσης, κάποιος κομψευόμενος Έλληνας φοιτητής, «0

1. Α.S.Ρ., Governatore 96, Anno 1838, έγγραφο ανυπόγραφο της 8

Ιουνίου 1838.
2. Υπήρχε διαταγή («Istruzioni per il Regio Consultore e Soprin-
tendente agli Studi» αρθρο XI) που όριζε ότι ο Provveditoreόφειλενα
υποβάλλει κάθε μήνα αναφορά για τα συμβαίνοντα στο Πανεπιστήμιο (A.S.P.,
Università, A II 7).
3. Ειρ. Ασώπιος, ό.π., σ. 13.
περιώνυμος εκ Παξών Σπυριδιών», έμεινε αξέχαστος στην Πίζα,
προφανώς για τις τολμηρές αταξίες του 1 .
Έ ν α άλλο έγγραφο της ίδιας σειράς αποκαλύπτει μια περι-
πέτεια που απασχόλησε περισσότερο τις αρχές: «Εξοχότατε.
εις τας 4 τρέχοντος Ιανουαρίου ανεχώρησεν εκ Σιένας και ήλθεν
εις Φλωρεντίαν, όχι χωρίς να ζητήσειακρόασιναπόεμέτην
7ην του ως άνω μηνός, ο γνωστός Νεαρός Έλλην Σπυρίδων Κλαυ-
διανός. Ούτος μου ενεφανίσθη ολιγότερον προσηλωμένοςειςτην
επανειλημμένως αναφερθείσαν απόφασίν του να έλθη εις γάμου
κοινωνίαν με εκείνην την κόρην, η οποία έχει ήδη προξενήσει
τας συγκρούσεις του με τους γονείς του και, συντείνοντος του
απερισκέπτου και φοβερού χαρακτήρος του,έδωκεναφορμήννα
τον μεταφέρωμεν αναγκαστικώς εις Σιέναν διά να ολοκληρώση
τας σπουδάς του. Αν και του συνέστησα να επιστρέψη πάλιν εις
Σιέναν και να εκπληρώση τας υποχρεώσεις τας υποδειχθείσας
εις αυτόν από την Κυβέρνησιν και κοινοποιηθείσας εις την Υ.Ε.
διά της διαταγής της 3ης του παρελθόντος Νοεμβρίου, δεν είναι
απίθανον να επιστρέψη ούτος λάθρα εις Πίζαν...» 2 το έγγραφο
προέρχεται από την Προεδρία της Χρηστής Κυβερνήσεως και

Κυβερνήτη της Πίζας να ενεργήσει με διακριτικότητα στη διε-

ξαγωγή της σχετικής έρευνας. Είναι φανερό ότι η οικογένεια
Κλαυδιανού έχει υψηλές γνωριμίες. Είναι φανερό επίσης, και σ'

1. στο ίδιο, σ. 11, και «το ταξίδιον των επτά», ό.π., σ. 16. Ίσως πρό-
κειται για τον Σπυρίδωνα Μακρή του Δημητρίου (A.S.P., Università,
Documenti per l'ammissione agli studi 1844-45).
2. Governatore 96, affare 13. η καταναγκαστική μεταγραφή του
Κλαυδιανού στο Πανεπιστήμιο της Σιένας πρέπει να έγινε μετά την έναρξη
του ακ. έτους 1833-34, γιατί υπάρχει πιστοποιητικό ότι παρακολούθησε
μαθήματα στην Πίζα το έτος αυτό (DI 84, No 410). τα δύο πρώτα χρόνια
των σπουδών του ο Κλαυδιανός τα έκαμε στη Μπολόνια" το τρίτο φοίτησε
κανονικά στο Πανεπιστήμιο της Πίζας· το τέταρτο παρακολουθεί μαθήματα
στην Πίζα ώς το Πάσχα μόνο" το 1833-34 διανύει το πέμπτο έτος (DI 71,
No 994).
αυτήν και σε άλλες περιπτώσεις, ότι η ιδιωτική ζωή των Ελλή-
νων της Πίζας υπόκειται σε μεγάλο βαθμό στην πατρική εξουσία.
Πολύ σοβαρότερη, αν κρίνει κανείς από το πλήθος των εγ-
γράφων και από την έκβασή της, υπήρξε η περίπτωση του Ιωάννη
Βλασόπουλου από την Ιθάκη: «Χθες το βράδυ περί τας 8, ενώ
η νεάνις Εσθήρ, κόρη του ξυλουργού Giugliano Vanucci, περί-
που 16 ετών [...] κατηυθύνετο προς το οινοπωλείον διά να αγο-
ράσει οίνον [...] όταν έφθασε κάτω από την στοάν του Borgo,
εδέχθή τον εναγκαλισμόν ενός νέου ο οποίος φαίνεται ότι ήθελε
νατηνπαρασύρη μαζί του...» ο νέος πιάστηκε το ίδιο βράδυ
απότουςvolanti της αστυνομίας και, αφού Ισχυρίστηκε στην
αρχή ότι είναι Κορσικανός και εν συνεχεία Ρώσος, αναγκάστηκε
να παραδεχθεί ότι είναι Έλληνας. Η Εσθήρ τον κατηγόρησε
ότι δεν ενοχλούσε μόνο αυτήν, αλλά και την αδελφή της Στέλα 1 .
Φαίνεται ότι η υπόθεση του Βλασόπουλου κρίθηκε από τις
δικαστικές αρχές συγχρόνως με μια άλλη καταγγελία για συμ-
πλοκή μεταξύ φοιτητών στις σάλες του μπιλιάρδου. οι αποφάσεις
γιατιςδύο υποθέσεις κοινοποιούνται με το ίδιο έγγραφο στον
Governatore: « Ο Ιωάννης Βλασόπουλος εξ Ιθάκης, όστις επι-
μόνως ηρνήθη την πράξιν η οποία του κατελογίζετο, διετάχθη να
σέβεται του λοιπού την νεαράν Εσθήρ κόρην του Giuliano κτλ.
κτλ., και αυτός υπεσχέθη εγγράφως να υπακούση εις την δοθεί-
σαν αυτώ σύστασιν. Ο σπουδαστής Antonio Galletti, ενας από
τους πλέον εμπαθείς παίκτας μεταξύ των φοιτητών, ο οποίος
εξυλοκοπήθη από τον άλλον σπουδαστήν Ανδρέαν Μαρτίνην, έλαβε

1. A.S.P., Governatore, anno 1843, Filza No 199, fasc. 1021, ανα-

φορά ανυπόγραφη της 9 Δεκεμβρίου 1843.στοέγγραφοαναφέρεταιότιο
Βλασόπουλος δήλωσε Ιθακήσιος, αλλά σε άλλα έγγραφα της ίδιας υπόθεσης
που βρέθηκαν στο A.S.F. αναφέρεται ώς Αθηναίος. ΏςΑθηναίοτονανα-
φέρει και ο Ersilio Michel, ό.π., σ. 217-221. στο A.S.P., DI 73, No 661.:
αναγράφεται πάντως Βλασόπουλος Ιωάννης του Κωνσταντίνου από την Ιθά-
κη που παρακολουθεί μαθήματα Ιατρικής από το 1840-41/1842-43. Οικογέ-
νεια Βλασόπουλου από την Ιθάκη υπάρχει παλιότερα και στο Λιβόρνο (Βιβλ.
Αποβ., πράξη 222 της 27 Νοεμβρίου 1816).
βε αυστηράν επίπληξιν και του εγένετο σύστασιςνααπόσχη από
το παιχνίδι με την διαταγήν να μην πατήση πλέον το πόδι του
ειςταμπιλιάρδα του Ussero μέχρι νεωτέρας διαταγής. Ο σπου-
δαστής Ιωάννης Ανδρέας Μαρτίνης[...] κατεδικάσθη εις τριών
ημερών περιορισμόν κατ' οίκον με την σύστασιν να μην εμφανι-
σθή εις τα μπιλιάρδα του Ussero μέχρι νεωτέρας διαταγής» 1 .
Η ίδια υπόθεση φωτίζει και τη στάση των Ελλήνων φοιτη-
τώνστιςμεταξύ τους σχέσεις: « Ο Έλλην Ιωάννης Βλασόπου-
λος ευρίσκεται από τίνος χρόνου εις ανοικτήν σύγκρουσινμετους
ομοεθνείς του, οι οποίοι είναι ουκ ολίγοι. Μερικοί εξ αυτών τον
έχουν μηνύσει εις τα ποινικά δικαστήρια διά βαρυτάτας γραπτάς
εξυβρίσεις. Και ούτος, αφρόνως συμπεριφερόμενος και με τους
προκλητικούς τρόπους του, εξετέθη και εκτίθεται εις τον κίνδυ-
νον να συνάντηση σοβαροτέρας αντιδράσεις...» 2 σε άλλο έγγραφο
αναφέρεται ότι ο Βλασόπουλος έχει ξυλοκοπηθεί πολλές φορές από
τους συμπατριώτες του επειδή γράφει ανώνυμα γράμματα με ύβρι?-
στικές σάτιρες 3 .
Είναι σαφές ότι πρόκειται για τον αποσυνάγωγο της ελλη-
νικής φοιτητικής κοινότητας. Πιθανότατα τα ανώνυμα γράμματα
κτλ. αποτελούν την αντίδραση του Βλασόπουλουγιατηναπο-
κοπή του από την ομάδα. Ο αποκλεισμός του οφείλεται μάλλον
στον πατριωτικό ζήλο των Ελλήνων φοιτητών που δεν συγχω-
ρούν στον Βλασόπουλο την προβολή του ως Ρώσου υπηκόου4,

1. A.S.P., Governatore, Filza 199, fasc. 1021, επιστολή του Auditore

προςτονGovernatore της Πίζας, 18 Δεκεμβρίου 1843. ενας Ανδ
τίνης του μ. Αγγέλου από την Αίγυπτο παίρνει πτυχίο Ιατρικής στις 24
Ιουνίου 1840 (A.S.P., Università, DU 10, No 844). δεν είναι βέβαιο αν ο
Giovanni Gaietti και ο Andrea Martini είναι Έλληνες.
2. A.S.F., Buon Governo Segreto, anno 1846, fasc. 187, αναφορά του
Auditore προς τον Pr. del Β. Governo, 4 Σεπτεμβρίου 1846.
3. στο ίδιο, αναφορά χωρίς ημερομηνία του Ispettore della Polizia,
Pisa, προς τον Auditore di Governo.
4. στο ίδιο, επιστολή του Auditore προς τον Governatore di Pisa,
22 Οκτωβρίου 1846, όπου αναφέρεται ότι, κατά τους ισχυρισμούς του, 6
 αλλάκαιστογεγονός ότι ήταν «ο τύπος του νέου που συνάπτει
ευκόλως χρέη και με τρόπους συχνά όχι τόσον αξιοπρεπείς...» 1
Ί σ ω ς επίσης μπορεί να διαγνωσθεί εδώ μίααντανάκλασητης
διαμάχης του Ρωσικού κόμματος με το Α γ γ λ ι κ ό και Γαλλικό,
που είχαν θερμούς ζηλωτές, ιδίως στα Ε π τ ά ν η σ α .

ν η 2 . Η υπόθεση της Εσθήρ, οι συγκρούσεις του με τους συμπα-

τριώτες του και κυρίως το γεγονός ότι είχε γραφτεί στο Πανεπι-
στήμιο πριν από έξι χρόνια και δεν είχε παρουσιαστεί σε καμιά
εξέταση συνετέλεσαν στο να συμπεριληφθεί στους φοιτητές που
χαρακτηρίστηκαν «επικίνδυνοι διά την ευταξίαν του Πανεπι-
στημίου» επειδή έμεναν στην Πίζα «χάριν διασκεδάσεως συντεί-
νοντες εις την διαφθοράν και την έκλυσιν των ηθών των συμ-
φοιτητών τ ω ν » 3 .

Βλασόπουλος καταδιώκεται και συκοφαντείται από τους συμπατριώτες του

μόνο και μόνο επειδή είναι Ρώσος υπήκοος, γιος του Διερμηνέατουρωσικού
προξενείου στην Αθήνα, εφοδιασμένος με διαβατήριο της Santa Nazione.
Ότιοίδιος προβάλλει τη ρωσική υπηκοότητά του φαίνεται σε αίτησή του
προς τον Πρόεδρο της Χρ. Κυβερνήσεως, όπου αυτοπαρουσιάζεται ως «υιός
του Ιππότου Κωνσταντίνου Βλασοπούλου, Τιμητικού Συμβούλουειςτην
υπηρεσίαντηςA.M. του αυτοκράτορος πασών των Ρωσιών» (στο ίδιο, έγ-
γραφο με υπογραφή G. C. Vlassopulo, 24 Νοεμβρίου 1846).
1. στο ίδιο, επιστολή του Governatore προς τον Pr. del Β. Governo,
26 Νοεμβρίου 1846.
2. στο ίδιο, διαταγή του Pr. del Β. Governo προς τον Commissario
di S. Croce, 28 Νοεμβρίου 1846.
3. στο ίδιο, αναφορά χωρίς ημερομηνία του Ispettore della Polizia,
Pisa, προς τον Auditore di Governo. στην ίδια αναφορά παρουσιάζονται
τα ονόματα άλλων έντεκα φοιτητών. από αυτούς όλοι οι μη Τοσκάνοι απελά-
θηκαν επίσης. ο Ersilio Michel (ό.π.) αποδίδει την απέλαση του Βλασόπου-
λου σε πολιτικούς λόγους. Πράγματι, τα μέτρα, βάσει των οποίων έγιναν
οι απελάσεις, πρόβλεπαν απομάκρυνση από το πανεπιστήμιο των ταραχο-
ποιών στοιχείων και των ύποπτων για πολιτική δράση, συστάσειςπροςτους
καθηγητές Montanelli και Centofanti και κάποια πρόσκαιρη απομάκρυνση
του καθηγητή Pigli. Ωστόσο, στους αστυνομικούς φακέλους της Πίζας και
της Φλωρεντίας, δεν αναφέρεται τίποτε σχετικό με πολιτική δράση του Βλα-
θούν να αποφύγουν τη χρήση βίας υποδεικνύοντας στον Βλα-
σόπουλο να «επαναπατρισθή υπακούων εις την θέλησιν του πα-
τρός του» που έχει εκφράσει την επιθυμία να επιστρέψει ο γιος
του στην πατρίδα. Είναι η δεύτερη περίπτωση που η πατρική
εξουσία ορίζει, μέσω των αρχών του Μ. Δουκάτου, την τύχη των
Ελλήνων φοιτητών της Πίζας.
Κάποιες πτυχές των σχέσεων μεταξύ των φοιτητών της Πίζας
φωτίζονται και από τη σύγκρουση μεταξύ Αντωνίου Τυπάλδου
Χαριτάτου 1 και Ανδρέα Λασκαράτου. Κι εδώ λιβελογραφήματα,
επώνυμα και ανώνυμα, και εδώ συμπλοκές και χειροδικίες. Ο
Χαριτάτος τυπώνει υβριστικά φυλλάδια και, δύο μέρες πριν φύγει
γιατηΝεάπολη, δίνει παραγγελία να μοιραστούν.ενααπόαυτά
λαβαίνει ο Λασκαράτος και το επιστρέφει οργισμένος στη Νεά-
πολη. Η απάντηση του Χαριτάτου είναι ένα ελληνοϊταλικό υβρεο-
λόγιο, όπου ο Λασκαράτος ονομάζεται «ζώο τετράποδο», «μπέ-
γνιο», «ξόθροφο», «μαμούρι του μαμουριού μου» κτλ. Με τη σειρά
του ο Λασκαράτος τον κατηγορεί για αμάθεια, μικροπρέπεια,
«φεουδαλικά φρονίματα», κακοήθεια, κακή ανατροφή και «εν γέ-
νει, κακομοιριά». και οι δύο δηλώνουν πως έδωσαν «φούσκους»
οέναςστονάλλον,οΛασκαράτος μάλιστα «εις τον περίπατον».
Αναφέρεται επίσης κάποιο «νυκτερινόν επεισόδιον μεταξύ του

Βλασόπουλου. ΑναφέρειεπίσηςοErsilio Michel ότι δεν δόθηκε στον Βλασό-

πουλο η αναβολή της απελάσεως που ζήτησε. στην πραγματικότητα, του
δόθηκε μια πρώτη αναβολή (A.S.F., στο ίδιο, έγγραφο από τον Pr. del Β.
Governo προς Gov. di Pisa, 16 Νοεμβρ. 1846) και του απέρριψαν την
αίτηση για δεύτερη με το αιτιολογικό ότι θα ξόδευε, περιοδεύονταςστααξιο-
θέατα, τα χρήματα που του είχε στείλει ο πατέρας του για το ταξίδι της
επιστροφής (A.S.F., στο ίδιο, επιστολή του Gov. προς τον Pr. del Β.
Governo, 26 Νοεμβρίου 1846).
1. ο Αντώνιος Τ. Χαριτάτος δεν πήρε πτυχίο στην Πίζα, αναφέρεται
όμως ώς Ιδρυτικό μέλος της «Φιλολογικής εταιρείας». Βλ. και Γ. Μεταλ-
ληνού, «η ελληνική Φιλολογική Εταιρεία της Πίζας», ό.π., σ. 118-119,
και εδώ, σ. 167 κ.ε.
κυρίου Τ. και του κυρίου Φ.» και κάποιο υβριστικό κείμενο που
έδωσε ο Αντώνιος Τυπάλδος στον Indicatore Pisano, το οποίο
όμως δεν δημοσιεύτηκε 1.
Το ιστορικό της σύγκρουσης Λασκαράτου-Χαριτάτου είναι
χαρακτηριστικό των ηθών της ελληνικής η τουλάχιστον της επτα-
νήσιακής κοινότητας. Αν πιστέψουμε τον Λασκαράτο,οΧαριτά-
τος πρωτοεμφανίζεται στην Εταιρεία μ' έναν λίβελο εναντίον
του γραμμένον στο Παρίσι το 1835. Ο λίβελος συνοδεύεται από
κείμενο με τίτλο «Διαμαρτύρησις ήτοι συμμαχία μετά των Ι ε -
ρέων εναντίον ενός ποιήματος, εκτυπωθείσα εις Πίζαν την 24ην
Οκτωβρίου 1838» 2 . Αν πιστέψουμε τον Χαριτάτο, ο Λασκα-
ράτος γράφει εναντίον του ανώνυμες επιστολές 3. Φαίνεται επίσης
ότιοΧαριτάτος στους «φημητικούς λιβέλους του» μιλάει εξ ονό-
ματος των Ελλήνων της Πίζας. Εκείνοι διαψεύδουν τον Χαρι-
τάτο μ' ένα «χαρτί», όπου γράφουν ότι κάθε ύβρις η συκοφαντία
εναντίον του Λασκαράτου είναι άδικη και παράλογη. Ο Χαρι-
τάτος στρέφεται εναντίον τους4. Η λιβελογραφία εξακολουθεί

1. Α. Λασκαράτου, «οι πνιγμένοι πιάνονται οχ τα μαλλιά τους», «Φίλοι

μου Έλληνες», «Ελάτε όλοι να ιδείτε εδώ από πάνω τον τσαρλατάνο»,
«Manifesto d' associazione in un edizione di opere classiche», Απαντα,
Γ', σ. 445-449. και τα τέσσερα φυλλάδια είναι λίβελοι κατά του Αντ.
Χαριτάτου με χρονολογία 1839. Στα ίδια κείμενα και πάντα εν σχέσει με
κακολογίες, απειλές κτλ., αναφέρεται επίσης το όνομα Λαυράγκας (μάλ-
λον ο Γεράσιμος Διον. Λαυράγκας), Φορέστης (ο Μαρίνος Τυπάλδος Φορέ-
στης από την Κεφαλονιά) και Στάης (ο Εμμανουήλ Στάης από την Ιθάκη).
Ότιταίδια ήθη ίσχυαν και στη Νεάπολη φαίνεται από την κατηγορία
του Λασκαράτου ότι εκεί ο Αντώνιος Τυπάλδος «είναι δαρμένος με όλους»
(«Ελάτε όλοι να ιδείτε...», ό.π., σ. 446).
2. «Manifesto d'associazione», ό.π., 1,2. η φράση «Protestazione
ossia Colleganza...» στα Απαντα μεταφράζεται «Διαμαρτυρία η Συνέ-
νωσις...» ο Λασκαράτος όμως την αναφέρει ώς «Διαμαρτύρηση» στο
ποίημα «Η φούντες τση περούκας του Κυρίου Χαριτάτου», ό.π., σ. 10.
3. «Aviso preventivo» με υπογραφή Τ.Α. (Τυπάλδος Αντώνιος), Λα-
σκαράτου Άπαντα Γ', σ. 447.
4. «οι πνιγμένοι πιάνονται οχ τα μαλλιά τους», ό.π., σ. 445. Επίσης
 στην Πίζα ώς την αποφοίτηση του Λασκαράτου —θα συνεχιστεί
αργότεραστηνΚεφαλονιά—και, όπως είναι αναμενόμενο, καυστι-
κότερη αναδεικνύεται η σάτιρα του Ληξουριώτη ποιητή.

Ο ΤΟΠΟΣ ΜΟΥ ΑΡΕΣΕΙ

Όλα όσα εκτέθηκαν η συνοψίστηκαν στην ενότητα αυτήν δί-

νουν ίσως την εξήγηση της συρροής των Ελλήνων στο Πανεπι-
στήμιο της Πίζας. Μένει μόνο να ακούσουμε τις δικές τους εντυ-
πώσεις.
Πτυχιούχος πια ο ' Ηλίας Ζερβός ταξιδεύει προς τη Ρώμη
(1839): «Διασχίζων δε κατά την εκ Παλαιοπόλεως (Civita Vec-
chia) οδείαν μου τους αγρούς και τας πεδιάδας της επικρατείας
ταύτης, ελάμβανον αφορμήν να[...] αντιπαραθέτω ταύτας προς
εκείναςτηςΤυρρηνίας[...] εκεί ανθηραί οάσεις, μαγευτικά πανο-
ράματα[...] πλήθη φιλόξενα και χειροήθη, βιούνταεναφθονίακαι
ασφαλεία [...] εδώ τα πάντα έρημα, χέρσα και κατηφή...» 1
Στον πατέρα τους οι αδελφοί Ιακωβάτοι δεν γράφουν παρά
μόνο για την πρόοδο στις σπουδές τους και για άλλα τυπικά ζητή-
ματα. Σ' ένα τους γράμμα όμως υπάρχει μια παράγραφος που
απευθύνεται στη μάνα τους: «...Ιδού να της αποκριθώ και εις

«η φούντες τση περούκας του Κυρίου Χαριτάτου», ό.π., στροφή 14, όπου
ο Χαριτάτος παρουσιάζεται να βρίζει όλη την ελληνική κοινότητα της Πίζας:
«Μα μαντέψτε εγώ πως τσ' αποκρίθηκα;
Τσου έστειλα μια γραφή βρισολοϊστήρα,

1. Ηλ. Ζερβού Βιογραφία..., ό.π., σ. 24-25.

όσα ζητεί να μάθη. Ζητεί αν η άρια του τόπου είναι καλή και
αν μας κονφάρη" ιδού τί της λέγω, ότι η άρια είναι καλή, και
καλήτερη ακόμα τον χειμώνα" εστάθη εξαιρέτως διά εμάς καλό-
τατη διατί με την βοήθειαν του Θεού ποτέδεναρρωστήσαμενκαι
είναι μάλιστα τόσον καλή ώστε κάθε χειμώνα έρχεται και στέ-
κεται δύο μήνας ο Δούκας του τόπου. Όσον διά τους ανθρώπους,
της λέγω ότι είναι καλοί με τους καλούς, μα κακοί με τους
κούς μέσα όμως εις την καλοσύνην τους εν γένει υποκρίπτουν,
απάτην,ηοποίαώς επί το πλείστον αποβλέπει κέρδος[...] Μάνα,
η φλαρουλιά εδώ είναι καθώς είναι η εγγλεζουλιά εις το Α
στόλι. Εκκλησία εδώ δική μας δεν είναι, μα κάθε Χριστούγεννα
πηγαίνομε εις το Λιβόρνο και λιτρουγιόμαστε" μη σου παραξο-
φανιστή αν άλλη φορά το χρόνο δεν πάμε διατί εδώ έτσι είναι...» 1
Α π ό την πρώτη στιγμή που φτάνουν στην Τοσκάνη, οι Έλ-
ληνες αποκομίζουν τις καλύτερες εντυπώσεις: «...Είμαι καλά[...]
ο τόπος μου αρέσει, οι ανθρωποι φαίνονται καλοί και οι Προ
σόροι δείχνουν ευπροσηγορίαν εις τους μαθητάς των [...] με
πιάνει καμιά φορά μελαγχολία ενθυμούμενος την μητέρα μου,
καιτοότι ο πατήρ μου δεν μου στέλνει γράμματα [...] μα βασ
μία δύο ημέραις και έπητα μου απερνά...» 2

των Ελλήνων για την Πίζα. Μάλλον έχει υπερτονιστεί ο ρ

του Ιγνατίου, που και χρονικά είναι περιορισμένος και οπω
ποτε δεν αφορά τις εκατοντάδες των φοιτητών που συρρέουν στο

1. Αρχ. Ιακωβάτων, Ν2, επιστολή Νικολάου και Χαραλάμπους Τυ-

πάλδων προς τον πατέρα, από Πίζα προς Κεφαλονιά, 15 Δεκεμβρίου 1834.
2. Αρχ. Ιακωβάτων, Ν1, επιστολή Νικολάου [Μάνεση] προς Ν. Τυ-
πάλδο από Σιένα προς Κεφαλονιά, 10 Σεπτεμβρίου 1838. η αντίθεση ανά-
μεσα στη φιλόξενη Τοσκάνη και τα αφιλόξενα παπικά κράτη φαίνεταικαιστις
εντυπώσεις του Ειρ. Ασωπίου: σ' ένα καφενείο του Ρίμινι οι επτά φίλοι
που ταξιδεύουν για την Πίζα ακούνε τη φράση «il vient d'arriver sept
grecs, mais heureusement il partent demain pour Pise». ΚατάτονΑσώ-
πιο (ό.π.) «οι Έλληνες scolari δεν ετύγχανον της ευνοίας του Γρηγορίου
ΙΣΤ', εθεωρούντο ταραχοποιοί, στασιασταί, αναρχικοί...»
 εκεί Πανεπιστήμιο. Όσο για τις παραινέσεις του Καποδίστρια,
αναφέρονται στην προ του 1821 περίοδο και αφορούν μόνο στους
ολιγάριθμους υποτρόφους 1 . Η συρροή των Ε λ λ ή ν ω ν στην Π ί ζ α
πρέπει να αποδοθεί κατά μείζονα λόγο στην προτίμηση των ίδιων
καιτωνοικογενειών τους για όλους τους λόγους που εκτέθηκαν
η συνοψίστηκαν στην ενότητα αυτήν. Οι Έλληνες φοιτητές π η -
γαίνουν στην Π ί ζ α με χρυσές ελπίδες και φεύγουν με την προο-
πτική μιας λαμπρής σταδιοδρομίας και με τερπνές αναμνήσεις
πουτιςμεταδίδουν στην Ιδιαίτερη πατρίδα τους για ν' αρχίσουν
οι νεότεροι να τρέφουν το ίδιο όνειρο.

1. Βλ. σχετικά Σπ. Παπαγεωργίου, «Ιγνατίου Αλληλογραφία», ό.π.,

σ. 203, Τωμαδάκη, «Ηπειρώται διδάκτορες...», ό.π., σ. 11, σημ. 1, Ζαχ.
Τσιρπανλή, «Οι Έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια...», ό.π.,
σ. 329,όπουόμωςσαφώς γράφεται ότι η παραίνεση του Καποδίστρια αναφε-
ρόταν σε όσους σπούδαζαν με έξοδα της Φιλομούσου, και Κ. Καιροφύλλα, «Η
αυστριακή κατασκοπεία...», ό.π., σ. 165. Πρβ. επίσης Γ. Λαίου, η Φιλό-
μουσος Εταιρεία της Βιέννης 1810-1820, ό.π., σ. 202, όπου αναφέρεται
ότι ο Καποδίστριας διέταξε τους Έλληνες σπουδαστές των γερμανικών
πανεπιστημίων να πάνε στην Πίζα, όπου θα λάβαιναν περαιτέρω οδηγίες
(επιστολή Sedlintzky 25-5-1820). Πουθενά δεν γράφεται ότι οι σπουδα-
στές αυτοί γράφτηκαν στο Πανεπιστήμιο (βλ. και εδώ κεφ. «από πανε-
πιστήμιο σε πανεπιστήμιο», όπου δεν αναφέρεται ούτε ένας προερχόμενος
από Γερμανία). Αντίθετα: πλήθος φοιτητές εγκαταλείπουν τις σπουδές στην
Πίζα την περίοδο αυτή: 12 χωρίς πτυχίο στην Πίζα το 1819 και 15 το 1820
σε αναλογία με 7 και 4 πτυχιούχους αντίστοιχα (βλ. εδώ Καταλόγους).
 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

προετοιμασίας. για λίγο η για πολύ μακριά από τα σπίτια τους,

840 νέοι ετοιμάζουν τις αποσκευές, με τις οποίες θα γυρίσουν
στην πατρίδα τους. στο τέλος της ανάγνωσης ξέρει κανείς τί
φέρνουν πίσω σε επιστημονική κατάρτιση και τί σε εμπειρίες"
ξέρει ποιές στάσεις, ποιές Ιδεολογίες, ποιες συμπεριφορές έχουν
διαμορφώσει. με ποιους τρόπους, σε ποιά πεδία, με ποιά απο-
τελέσματα θα χρησιμοποιήσουν τις αποσκευές αυτές δεν λέγεται
εδώ, γι' αυτό και στο βιβλίο δεν υπάρχει τελικό συμπέρασμα' ο
επίλογός του δεν μπορεί να είναι άλλο από την προεξαγγελία μιας
άλλης έρευνας, που ο σκοπός της συνοψίζεται στα εξής:

προέρχονται από διάφορους —ακόμα και πολύ απομακρυσμένους—

χώρους του Ελληνισμού" σ' αυτούς, ώς επί το πλείστον, και επι-
στρέφουν: στα Επτάνησα της Προστασίας την εποχή της πνευ-
ματικής καρποφορίας, των έντονων Ιδεολογικών ζυμώσεων, των
κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων που σημειώθηκαν τις
πρώτες δεκαετίες της Αγγλοκρατίας και κορυφώθηκαν τις παρα-
μονές και την επαύριον της Ενώσεως" στην ηπειρωτικήκαιτην
ανατολική νησιωτική Ελλάδα στο διάστημα της προετοιμασίας
και της διεξαγωγής του απελευθερωτικού αγώνα και, ύστερα,
στα χρόνια των προσπαθειών για τη θεμελίωσητουελληνικού
κράτους" στις αλύτρωτες περιοχές, κέντρα διαφωτιστικής κίνησης
και επαναστατικής προετοιμασίας και εστίες απελευθερωτικών
αγώνωνστοδιάστημα της μεγάλης εξέγερσης και μετά από αυτήν
ώς το τέλος του αιώνα" στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού,
όπου γεννήθηκε, άνθισε και καρποφόρησε το πνευματικό και πολι-
τικό πατριωτικό κίνημα.
Ότι σ' αυτές τις ώρες ο Ελληνισμός περίμενε πολλά από
τους νέους αποφοίτους των πανεπιστημίων του εξωτερικού φαί-
νεται από τη στάση και τη δράση των δασκάλωνκαιτωνευεργετών
του γένους. Ό τ ι οι προσδοκίες κατά κανόναεκπληρώθηκαν έχει
επισημανθεί από τη σχετική ιστοριογραφία, αλλά χωρίς στατιστι-
κά στοιχεία. σε ποιο βαθμό τα ονόματα που λάμπουν συσκοτίζουν
τοοπτικόμας πεδίο;
Πρόσωπα διακεκριμένα υπάρχουν πολλά ανάμεσα στους απο-
φοίτους του Πανεπιστημίου της Πίζας: ποιητές, ανώτεροι δικα-
στικοί, πολιτευτές, συγγραφείς, γιατροί με μεγάλη κοινωνική και
επιστημονική προσφορά, θεωρητικοί του εθνικού κινήματος, εθε-
λοντές στα πεδία των συγκρούσεων και κάποτε μάρτυρες του
μεγάλου αγώνα. Αρκεί να διατρέξει κανείς τους καταλόγους για
να εντοπίσει τα ονόματα, γι' αυτό παρέλκει η απαρίθμησή τους.
Εκείνο που θα είχε σημασία είναι το ποσοστό των αποφοίτων
πουέγινανέμπρακταφορείς των νεωτεριστικώνιδεολογιών,με
τις οποίες εμβολιάστηκαν στην Ιταλία, καθώς και η επίδρασή
τους στις πολιτισμικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις της επο-
χής. για πόσους από αυτούς το τέλος των σπουδών σήμαινε και
το τέρμα των επαναστατικών τουςεμπειριών;Εκείνοιπουδεν
πέρασαν τις πνευματικές εξάρσεις σαν παιδική ασθένεια σε ποιούς
ακριβώς χώρους επέλεξαν να στρατευθούν; Σε ποιό βαθμό οι το-
πικές συνθήκες επέβαλαν, επέτρεψαν, η ανέχτηκαν την ενσω-
μάτωση και την αξιοποίησή τους; Ποιές μετατροπές χρειάστηκαν
γιαναμεταφραστούν οι κώδικες που κόμισανοιαπόφοιτοιτης
Πίζας στα τοπικά ελληνικά Ιδιώματα; Τέλος, ποιό ρόλο έπαιξε
η κοινωνική προέλευση του καθενός στη στάση και στη δράση
του μετά την ένταξή του στον ενεργό πληθυσμό;

τήματα αυτά έχει ήδη αρχίσει να συγκεντρώνεται. αν οι καιροί

τοεπιτρέψουν,έναςτρίτος τόμος θα συμπληρώσει το ανά χείρας
βιβλίο.
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σκοπός της έρευνας 9

Οροθέτηση 10

ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 21

ΤΟ Μ Ε Γ Α Λ Ο Δ Ο Υ Κ Α Τ Ο Τ Η Σ Τ Ο Σ Κ Α Ν Η Σ

Σύνοψη Ιστορίας 25
Διοίκηση 27
Πνευματική κίνηση 33
Πολιτικά ρεύματα 45
Έλληνες και Φιλέλληνες 53
Πίζα: μια επαρχιακή πόλη; 71

ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ

ΣΥΝΟΨΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Πηγές και βοηθήματα 85

Απότηγέννηση ώς το τέλος του 18ου αι. 87
ΑπότηνεποχήτηςΓαλλοκρατίας ώς την ένωση 93

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ Κ Λ Ι Μ Α - Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η ΔΡΑΣΗ

Ένα τεράστιο Gabinetto Vieusseux 104

 Πολιτικολογεί από καθέδρας 114
Αναγνώσματακαισυζητήσεις 119
Διαδηλώσεις, δοξολογίες και άλλα 124

Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Πάλι για την ιταλική υπόθεση (1848) 173

Viva Italia! 179

ΤΡΕΙΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ 187

ΣΤΑ ΟΠΛΑ! 188
Η ΕΚΦΟΡΑ 204
Η ΕΠΕΤΕΙΟΣ 213
ΣΧΟΛΙΟ 226

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΕΟΝΤΑΡΑΚΗΣ

Διά την αποκατάστασιν της υγείας της συζύγου του 231

L'Educatore del Povero 242
Σκοπός το κέρδος 246

Δημοσιεύματα 255
Επίλογος 260

Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΣΔΟΧΗ

«Ηθών χρηστοτάτων» 265

 «Πολίτης χρηστός και ανεπιλήψιμος» 272
«Εβάπτισα πεδίον αρσενικόν» 274
«Νέος φιλομαθής» 279

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ

«Κατά το προνόμιον των Ελλήνων» 289

Π Ρ Ο Α Γ Ω Γ Ι Κ Ε Σ ΚΑΙ ΠΤΥΧΙΑΚΕΣ Ε Ξ Ε Τ Α Σ Ε Ι Σ
. ·. ι .3 Ì

Πάλι «κατά το προνόμιον των Ελλήνων» 298

Μετ' επαίνων 304

Π ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Δεκτός «in buon giorno» 318

«Ημείςοιυπογεγραμμένοι πιστοποιούμεν» 324

ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ 327

ΔΙΔΑΚΤΡΑ

Δίδακτρα δεν χαρίζονται 332

11 Τ Ε Λ Ε Τ Η Τ Η Σ Α Π Ο Ν Ο Μ Η Σ 336

ΣΧΟΛΙΟ 342

ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΙΚΙΑ

Κώδικες γάμων, βαπτίσεων και αποβιώσεων της Αγίας

Τριάδας του Λιβόρνου 349

Σχόλιο 363
ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ

Προετοιμασία 367
Tο ταξίδι 371

Επικοινωνίαμετηνπατρίδα 378
«Αταξίες» 383

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 395
 Ο ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
ΤΗΣ ΑΛΟΗΣ ΣΙΔΕΡΗ
ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ
(1806 - 1861)
ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ
ΤΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ
ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ
ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ
ΒΑΣ. ΜΑΝΗ ΚΑΙ ΣΙΑ O.E.
ΡΗΓΑ ΠΑΛΑΜΗΔΗ 5, ΑΘΗΝΑ
ΤΗΛ. 32 15 220
ΤΟΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1989
ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ
ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ - ΑΛΟΗ ΣΙΔΕΡΗ
 ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ
ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ
(1806-1861)
 ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΠΥΡΟς I. ΑςΔΡΑΧΑς, ΓΙΑΝΝΗς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς,

ΦΙΛΙΠΠΟς ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

Αχαρνών 417, τηλ. 25 30 872 και 25 30 873
I S B N 960-7138-08-2
 ΑΛΟΗ ΣΙΔΕΡΗ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ
ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ
(1806-1861)

ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
21

ΚΕΝΤΡΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε.Ι.Ε.

ΑΘΗΝΑ 1989-1994
Στην Τατιάνα
ΑΥΛΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΙΖΗΣ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

A.S.P. : Archivio di Stato di Pisa

A.S.F.: Archivio di Stato di Firenze
A.S.L. : Archivio di Stato di Livorno
 ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΜΕΤΑΓΡΑΦΗΣ

1. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Α: ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΙ

Συντομογραφίες

G. C. Gius Ci vile = Αστικό Δίκαιο (κάτι ανά-

μεσα στο λατινικό jus και στο Ιταλικό giure)
D. C. Diritto Civile = Αστικό Δίκαιο
D. C. Gr. Diritto Civile e Criminale = Αστικό και
Ποινικό Δίκαιο
F. M. Filosofia e Medicina = Φιλοσοφία και Ια-
τρική
M. Medicina ή sola Medicina = Ιατρική
M. C. Medicina e Chirurgia = Ιατρική και Χει-
ρουργική
G. Chirurgia ή sola Chirurgia = Χειρουργική

Σημ. Ασυντόμευτοι αφέθηκαν οι τύποι U troque Jure = Α σ τ ι -

κό και Ποινικό Δίκαιο, Giurisprudenza — Νομικά,
 Legge = Νομικά, Nell'una e nell'altra legge = Αστικό

Παραλείψεις

Έχει παραλειφθεί η προσωνυμία Signor για τον πτυχιούχο

και τον πατέρα του, ενώ έχουν διατηρηθεί οι τίτλοι Dottore ,
Nobile, Cavaliere και οι χαρακτηρισμοί scismatico, protestante,
greco καιdi nazione greca. Η προσωνυμία Signor αναγράφεται
κατά κανόνα ώς το 1833, παραλείπεται συχνά μεταξύ 1833 και
1841 και καταργείται μετά το 1841. Oι τίτλοι και οι χαρακτη-
ρισμοί, εκτός του greco, καταργούνται μετά το 1810.

Παραδείγματα του πλήρους τύπου της αναγραφής :

α) 167. A di 30 Giugno 1807. Il Sor Michéle del fu Sor
Antonio Pieri, Nobile di Corfù, Greco Scisma-
tico, si dottorò in Filosofia e Medicina.
β) 3135 . 30 Giugno 1857. Artemio di Costantino Parda-
lachi di Candia. Si dottorò in Medicina e Chi-
rurgia.

την αναγόρευση (laureò il Sor. . .), αυτός που διατύπωσε το θέ-

σπισμα (decretò il Sor...), αυτός που επέδωσε την τήβενο (togò
il Sor...) και ο τόπος όπου έγινε η απονομή (in Scuola Magna ή
nell' Archivescovato).
Δεν μεταγράφτηκαν τα ονόματα ορισμένων πτυχιούχων από
κοσμοπολιτικά κέντρα που θεωρήθηκε απίθανο να είναι Έλληνες,
με την εξαίρεση τριών που καταγράφονται με ερωτηματικό.
315. Wansaamen Ettore di Pietro-Smirne-1840-F.M.
316. Martini Andrea del fu Angiolo-Egitto-1840- M.
560. Vartan Basilio di Giovanni-Smirne-1855- M.C.
 Απόδοση

βώς είναι στα κατάστιχα. Η απόδοσή τους στα ελληνικά (στα

ευρετήρια) είναι, κατά το δυνατόν, ελεγμένη μόνο για τους Επτα-
νησίους, για τους οποίους ερευνήθηκε και σχετική βιβλιογραφία.
Προκειμένου για τους άλλους Έλληνες η απόδοση μένειναελεγ-
χθεί. Τα μεταφρασμένα ονόματα, όπως Κυριάκος-Domenico, Εύ-
τύχιος-Felice, στα ευρετήρια έχουν αποκατασταθεί.

Συνολικός αριθμός

Κατά τον αύξοντα αριθμό (πρώτος αριθμός στον κατάλογο) οι

αναγραφές είναι 617. Από τον αριθμό αυτόν πρέπει να αφαιρε-
θούν 16 περιπτώσεις Ελλήνωνπουαναγράφονταιδύο φορές επει-
δή πήραν δεύτερο πτυχίο και στο υπόλοιπο να προστεθούν 2
περιπτώσεις διαπιστωμένων πτυχιούχων πουδεναναγράφονται
στα κατάστιχα. Συνολικά η έρευνα εντόπισε 603 Έλληνες πτυ-
χιούχους του Πανεπιστημίου της Πίζας στο διάστημα των ετών
1806-1810 και 1815-1861.

2. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Β: ΧΩΡΙΣ ΠΤΥΧΙΟ Σ Τ Η Ν ΠΙΖΑ

Συντομογραφίες

Oι συντομογραφίες όπως στον Κατάλογο Α. Όπου δεν δια-

σαφηνίζεται πιο συγκεκριμένα η σχολή, σημειώνεται Μ. (Medi-
cina) για την Ιατρική και L. (Legge) για τη Νομική. Στις περι-
περιπτώσεις κατά τις οποίες οι φοιτητές μεταπηδούν από σχολή σε
σχολή, σημειώνονται και οι δύο σχολές, π.χ. M.+L.

Απόδοση

Η χρονολογία στον κατάλογο δείχνει το έτος κατά το οποίο

το όνομααναφέρεταισεοποιονδήποτε από τους κώδικες για πρώ-
τη φορά. τα άλλα στοιχεία (πατρώνυμο, σχολή, πατρίδα κτλ.)
προέκυψαν από διάφορους κώδικες. Η παράλειψη κάποιου από
τα στοιχεία αυτά σημαίνει ότι δεν υπάρχει σχετική αναγραφή σε
κανέναν από τους κώδικεςπουερευνήθηκαν.

Αρχειακές πηγές

α) Università, Sez. DI 1-16, Documenti per l'ammissione

agli Studi.
ß) » Sez. DI, No 75, Elenco alfabetico di Stu-
denti dellAnno Accademico 1850/51-
1859-60.
γ) » Sez. DI, No 167, Processi verbali degli
esami e delle lauree nelle diverse facoltà
1814/15-1823/24.
δ) » Sez. DI, No 3, Filza di attestati ed altro
(riguardante studenti) 1814-1838.
ε) » Sez. DI, No 195, Registro per gli esami
d'ammissione «1836-1845).
στ) » Sez. DI 69-74, Ruolo degli scolari ammessi
agli studi dell'I, e R. Università di Pisa
 coll'indicazione dei loro Studi 1814/15-
1843/44).
ζ) » Sez. DI 114, Nota di Scolari intervenuti
alle lezioni dei Professori (1810/11-1813/14).
η) Prefettura di Pisa, Affari Segreti, Appendice I, fasci-
colo intitolato «Nota degli Scolari dell'I, e
R. Università di Pisa nell'Anno Accade-
mico 1848-49 esclusi quelli che si sono dot-
torati.
θ) Governatore di Pisa, anno 1844, f. 18, Nota degli Sco-
lari rassegnati nella Cancelleria dell'I, e R.
Università di Pisa nell'Anno Accademico
1843-44
ι) Governatore di Pisa, Affari Generali, No 162, a. 1840,
f. 286.

Συνολικός αριθμός

Συνολικά η έρευνα έχει εντοπίσει 237 Έλληνες φοιτητές του

Πανεπιστημίου της Πίζας που δεν φέρονται ώς πτυχιούχοι στα
κατάστιχα που ερευνήθηκαν. Oι τελευταίοι του Καταλόγου Β
ίσως πήραν πτυχίο μετά το 1861, που είναι το όριο της έρευνας.
γιατουςμεταξύ των ετών 1811 και 1814 δεν υπάρχουν κατάστιχα
πτυχιούχων στην Πίζα. στον αριθμό 237 συμπεριλαμβάνονται 4
ονόματα από τον Λόγιο Ερμή (1818, 1, σ. 24) που δεν βρέ-
θηκαν σε κανένα κατάστιχο. Γενικά υποθέτω ότι οι Έλληνες που
φοίτησαν στο Πανεπιστήμιο της Πίζας είναι περισσότεροι από
όσους μπόρεσε να εντοπίσει η έρευνα.
 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ A : ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΙ*

1806
[1] 39 24 Maggio Michele di Domenico Marco-
poli-Scio-FM.
[2] 75 22 Agosto Alessio di Giovanni Inglessi-
Cefalonia-Greco Protesta-
nte-F.M.
[3] 76 5 Settembre Girolamo di Domenico Mar-
copoli-Scio-F.M.

1807

[4] 91 28 Aprile Giovanni di Demetrio Metaxà-

Nobile-Cefalonia-Greco
Protestante-F.M.
[5] 166 30 Giugno Giorgio di Alessandro Salo-
mone de Rossi-Nobile-Zan-
te-Greco Scismatico-F.M.
[6] 167 30 Giugno Michele del fù Antonio Pieri-
Nobile-Corfù, Greco Sci-
smatico-F.M.

* A.S.P.,Università, II Versamento, Sez. D II No 9, Libro di Dotto-

rati dall'Anno Scolastico 1806 fino all'Anno 1834.
 1808
[7] 181 13 Febbraio Giorgio del fù Paraschevà Cal-
liarchi-Costantinopoli-
Greco Scismatico-F.M.
[8] 183 18 Marzo Spiridione Giovanni di Zac-
cheria Zambelli-Leucade-
Greco Scismatico-G.C.
Primo Dottorato Scisma-
tico in Legge seguito nell1
Università di Pisa. Lau-
reò il Sor A t o Carmignani.
[9] 185 7 Aprile Demetrio di Spiridione Sun-
dia - Leucade - Greco Sci-
smatico-G.C.
[10] 191 22 Aprile Spiridione di Demetrio Bua-
Corfù-Greco Scismatico-
G.C.
[11] 193 Primo Maggio Marino di Andrea Cariddi
Schalissiano - Cefalonia-
Greco Scismatico-G.C.
[12] 194 Primo Maggio Stauro di Eustachio Inglessi-
Cefalonia-Greco Scisma-
tico-F.M.
[13] 282 23 Novembre Gerasio del fù Starnati Lusi-
Cefalonia-Greco Scisma-
tico-F.M.
[14] 283 23 Novembre Demetrio di Pietro Valsama-
chi - Cefalonia - Greco Sci-
smatico-F.M.
[15] 288 30 Novembre Giorgio di Duca Marabelli-
Simio-Greco Scismatico-
F.M.
 1 8 0 9

[16] 428 10 Novembre Panajotti del fù Teodosio Ste-

fani-Zante-Greco Prote-
stante-F.M.
[17] 485 4 Giugno Spiridione di Girolamo Calo-
geropuli-Corfù-Greco Sci-
smatico-F.M.

διακόπτει τις αναγραφές*.

Oι αναγραφές ξαναρχίζουν στο ίδιο κατάστιχο στις 7 Ιου-
νίου 1815. στο σημείο αυτό υπάρχει με μολύβι η σημείωση: «da
questo periodo inizia quello della dominazione Lorenese».
Οι αύξοντες αριθμοί αρχίζουν από το 1.

1 8 1 5

[18] 62 30 Giugno Anastasio di Niccola Ρado -

vani-Corfù-Utroque jure

1 8 1 7

[19] 139 12 Giugno Domenico di Giorgio Giorgia -

di-Scio di nazione Greca-
F.M.

* Στο σημείο αυτό πρέπει να προστεθεί το όνομα του Παναγιώτη Ζων-

τανού από τις Κυδωνιές που πήρε πτυχίο ιατρικής στην Πίζα το 1814.
πληροφορία βρήκε η Άννα Ματθαίου στο περ. Αίολος 276, 26 Νοεμ-
βρίου 1849, όπου δημοσιεύεται νεκρολογία και επικήδειος εις μνήμην του
Ζωντανού.
 [20] 142 12 Giugno Emanuelle di Folio Psachi-
Cidonia nell'Isola di Le-
sbo di nazione Greca-F.M.

1818

[21] 184 10 Giugno Paolo di Starno Sideri-Mes-

salongi-Greco-F.M.
[22] 185 10 Giugno Girolamo di Andrea Valsa-
machi - Cefalonia - Greco -
F.M.*
[23] 187 10 Giugno Teodosio del fù Costantino Ci-
liani-Itaca-Greco-F.M.**

1819

[24] 288 12 Giugno Giovanni di Gaspero Della-

gramatica-Andros-di na-
zione Greca-F.M.
[25] 289 12 Giugno Costantino del fù Giorgio de
Schinas-nobile - Costanti-
nopolì-F,M.
[26] 290 12 Giugno Stefano di Teodoro Carateo-
dori - Costantinopoli - Gre-
co-F.M.
[27] 291 12 Giugno Antonio di Giorgio Latri-Smir-
ne-Greco-F.M.

* στον Λόγιο Ερμή, 1η Ιανουαρίου 1818, αρ. φ. 1, σελ. 24, υπογράφει

ως σπουδαστής της Πίζας ο Γεράσιμος Βαλσαμάκης εκ Κεφαλληνίας. Υπο-
θέτω ότι είναι ο ίδιος με τον Girolamo του καταστίχου πτυχιούχων.
**Στον Λόγιο Ερμή, ό.π., «Θεοδόσιος Τζηληγιάννης Ιθακήσιος».
[28] 292 12 Giugno Girolamo di Sebastiano Schi-
adan - nobile - Cef alonia-
F.M.
[29] 338 30 Novembre Demetrio del fù Giovanni Eco-
nomo - Ydra - di nazione
Greca-F.M.
[30] 339 30 Novembre Demetrio di Niccolò Nici -
Giannina-di nazione Gre-
ca-F.M.

1820
[31] 346 8 Giugno Paolo di Pietro Papagiorgo-
pulo-Zante-Greco-F.M.
[32] 347 8 Giugno Giacomo di Anastasio Teofilà-
Triccala in Tessaglia-
F.M.
[33] 348 8 Giugno Costantino di Nichita Clada-
chi-Simio-Greco-F.M.
[34] 349 8 Giugno Agamemnone di Giorgio Avie-
rinò-Morea-Greco-F.M.

1 8 2 1

[35] 420 12 Giugno Fotio di Marino Sotiri-Miti-

lene-F.M.
[36] 421 12 Giugno Giovanni di Niccolo Corcò-
Zante-F.M.
[37] 422 12 Giugno Eustachio di Costantino Dra-
culi-Itaca-F.M.
[38] 423 12 Giugno Costantino di Demetrio Ma-
cry-Giannina-F.M.
[391 424 12 Giugno Teodoro Demetrio Dessyla di
Teodoro-Parga-F.M.

1822

[40] 507 8 Maggio Stellio Curiela del fù Michele

Svorono-Cefalonia-M.
[41] 508 Primo Giugno Spiridione di Ν iccola Valsa-
machi-Cefalonia-G.C.
[42] 510 11 Giugno Νiccola di Spiridione Ingles-
si-Cefalonia-M.
[43] 511 Primo Giugno Costantino del Argiri Zografo-
Peloponeso-M.
[44] 512 11 Giugno Pietro di [λείπει] Shiadan-
Cefalonia-F.M.
[45] 513 Primo Giugno Giovanni di [λείπει] Vlassi-
Peloponeso-M.
[46] 514 Primo Giugno Costantino di Antonio Garvi-
na-Costantinopoli-M.
[47] 515 Primo Giugno Giovanni di Spiridione Val-
lamonte-Santa Maura-M.
[48] 517 11 Giugno Giovanni di Rafaello Papa-
costantino-Ydra-M.

1823

[49] 612 28 Giugno Panajotti di Demetrio Alexi-

anò-Itaca-F.M.
[50] 613 28 Giugno Lorenzo di Gio.Saben-S. Mau-
ra-M.
[51] 618 2 Giugno Niccola di Panagi Panà-Ce-
falonia-F.M.
[52] 619 2 Giugno Giorgio di Panajotti Pelle-
grino-Cefalonia-F.M.
[53] 620 2 Giugno Spiridione di [λείπει] Carali-
Cefalonia-F.M.
[54] 621 2 Giugno Rocco di [λείπει] Pillarinò-
Cefalonia-F.M.
[55] 628 5 Giugno Mattia del fù Antonio La-
nari-Jesi-F.M.
[56] 705 28 Giugno Giovanni di Giacomo Mesca-
vale-Costantinopoli- F.M.
[57] 706 28 Giugno Teodoro di Niccolò Cochino-
Cefalonia-G.C.
[58] 707 28 Giugno Marino di Demetrio Svorono-
Cefalonia-G.C.
[591 713 24 Dec. Niccola di Giovanni Belisa-
rio-Psara-M.
[60] 714 24 Dec. Niccola di Niccolò Marato-
Itaca-M.
[61] 715 24 Dec. Giovanni Anastasio di Co-
stantino Gosti-Zante-M.

1824

[62] 719 5 Giugno Andrea di Anastasio Demo-

Zissa-Parga-F.M.
[63] 720 5 Giugno Basilio di Procopio Aristeo-
Lesbo-M.
[64] 721 5 Giugno Spiridione di Niccola Panà-
Cefalonia-F.M.
[65] 722 5 Giugno Demetrio di Apostolo Var-
zelli-Prevesa-M.
[66] 793 26 Giugno Spiridione di Marino Veja
Marinides-Cefalonia-G.C.
[67] 794 26 Giugno Marino di Basilio Calligà -
Cefalonia-G.C.
[68] 795 26 Giugno Anastasio di Basilio Metaxà -
Cefalonia-G.C.
[69] 813 12 Dicembre Stefano di [λείπει] Alexachi-
Corfù-F.M.

1825

[70] 820 23 Febbraio Marino di [λείπει] Foccà-Ce-

falonia-G.C.
[71] 821 28 Marzo Spiridione di [λείπει] Antipa-
Cefalonia-F.M.
[72] 826 6 Giugno Niccola di [λείπει] Alessopulo-
Argos nel Peloponneso-
F.M.
[73] 827 6 Giugno Costantino di [λείπει] Boro-
cida-Zante-F.M.
[74] 828 6 Giugno Anastasio del Economo
Schendo-Epiro-F.M.
[75] 829 6 Giugno Paolo di [λείπει] Valsamachi -
Cipro-F.M.
[76] 843 11 Giugno Giovanni del Andrea Turlinò -
Corfù-G.C.
[77] 844 11 Giugno Giorgio di Spiro Metaxà-Ce -
falonia-G.C.
[78] 925 15 Novembre Alessandro di [λείπει] Dessyl-
la-Costantinopoli-F.M.
[79] 927 10 Dicembre Andronico di [λείπει] Paico-
Tessaglia-G.C
 1826

[80] 934 18 Maggio Dionisio di [λείπει] Sicuro-

Zante-G.C.
[81] 935 18 Maggio Giovanni di [λείπει] Bacchini-
Zante-G.C.
[82] 936 18 Maggio Spiridione di [λείπει] Cladys-
Zante-G.C.
[83] 937 18 Maggio Spiridione di Giovanni Sicu-
ro-Zante-G.C.
[84] 938 31 Maggio Marino di [λείπει] Marinoglu-
Giannina G.C.
[85] 940 31 Maggio Giovanni di [λείπει] Panà-
Cefalonia-G.C.
[86] 941 31 Maggio Giovanni di [λείπει] Milonà-
Cefalonia-G.C.
[87] 942 31 Maggio Giovanni di [λείπει] Tipaldo-
Cefalonia-G.C.
[88] 943 31 Maggio Marino di [λείπει] Valsama-
chi-Cefalonia-F.M.
[89] 944 18 Maggio Eustachio di [λείπει] Paulides-
Adrianopoli-M.
[90] 945 31 Maggio Teodosio di [λείπει] Livanti-
nopulo-Cefalonia-F.M.
[91] 946 31 Maggio Demetrio di [λείπει] Cunduri-
Cefalonia-F.M.
[92] 947 31 Maggio Giovanni di [λείπει] Pollicala-
Cefalonia-F.M.
[93] 948 31 Maggio Cristoforo di [λείπει] Nestore-
Giannina-F.M.
[94] 949 31 Maggio Stelio Loverdo di [λείπει]-Ce-
falonia-F.M.
[95] 950 31 Maggio Marino Andrea di [λείπει]
Loverdo-Cefalonia-F.M.
 [96] 951 31 Maggio Paolo di [λείπει] Dellaporta-
Cefalonia-F.M.
[97] 952 31 Maggio Marino di [λείπει] Pana-Cefa-
lonia-F.M.
[98] 953 31 Maggio Marino di [λείπει] Mussuri-
Cefalonia-F.M.
[99] 958 2 Giugno Basilio di [λείπει] Pappama-
noli-Ydra-F.M.
[100] 1086 3 Luglio Andrea di [λείπει] Typaldo-
Cefalonia-G.C.

1827

[101] 1102 2 Gennaio Niccola di [σβησμένο] Annino-

Cefalonia-G.C.
[102] 1103 3 Gennaio Giovanni di [λείπει] Annino-
Cefalonia-G.C.
[103] 1109 11 Maggio Niccolò di [λείπει] D'Atana-
sio-Giannina-G.C.
[104] 1112 Primo Guigno Costantino di [λείπει] Kara-
teodori-Adrianopoli-F.M.
[105] 1113 Primo Giugno Giorgio di Diamantino Dia-
mantopulo-Zante-F.M.
[106] 1114 Primo Giugno Niccolò di Panagino Griva-
Itaca-F.M.
[107] 1115 Primo Giugno Spiridione di [λείπει] Carvel-
las-Zante-C.
[108] 1116 Primo Giugno Teodosio del fù Costantino
Lambadari-Giannina-F.M.
[109] 1117 Primo Giugno Giulio di Spiridione Vutto-
Zante-F.M.
[110] 1118 Primo Giugno Andrea di [λείπει] Pana-Ce-
falonia-F.M.
111] 1119 Primo Giugno Dionisio di [λείπει] Chivetò-
Zante-F.M.
112] 1120 Primo Giugno Paolo di [λείπει] Romanelli-
Patrasso-F.M.
113] 1121 Primo Giugno Demetrio di [λείπει] Trava-
sachis-Zante-F.M.
114] 1123 Primo Giugno Cristodolo di [λείπει] Crassan-
Cefalonia-G.C.
115] 1124 Primo Giugno Marino di [λείπει] Valsa-
machi-Cefalonia-G.C.*
116] 1166 16 Giugno Costantino di [λείπει] Iatro-
pulo-Prussa-G.C.
117] 1167 16 Giugno Giorgio di Anastasio Diaman-
topulo-Zante-G.C.
118] 1168 16 Giugno Demetrio di Andrea Tasis-
Cefalonia-G.C.
119] 1169 16 Giugno Demetrio di [λείπει] Suzzo-
Costantinopoli-G.C.
120] 1170 16 Giugno Anastasio di Spiridione Vut-
to-Zante-G.C.
121] 1244 30 Luglio Niccola di Giovanni Mania-
kes-Parga-Dottore, e Pro-
fessore della Università
di Corfù, si dottorò in
Gius Civile, decretò in
Scuola Magna il prof.
Carmignani...
[122] 1247 21 Decembre Ermanno di [λείπει] Lungi-
Zante-G.C.

* Είναι το ίδιο πρόσωπο με τον υπ' αριθ. 88.

 1828

[123] 1250 22 Gennaio Costantino di Marco Argirò-

Gostantinopoli-C.
[124] 1251 2 Giugno Pantasin di [λείπει] Stefano-
Zante-G.G.
[125] 1284 13 Giugno Marino di [λείπει] Inglessi-
Cefalonia-G.C.
[126] 1286 13 Giugno Moisè di Lazzaro Alatini-
Salonico-F.M.
[127] 1287 13 Giugno Parissi di [λείπει] Crissochò-
Zagorà-F.M.
[128] 1288 13 Giugno Costantino di [λείπει] Sapun-
zachi-Candia-F.M.
[129] 1289 13 Giugno Giovanni di [λείπει] Manuel-
Salonico-F.M.
[130] 1291 13 Giugno Spiridione di [λείπει] Paico-
Corfù-F.M.
[131] 1294 13 Giugno Michele di Giuseppe Caro-
Costantinopoli-F.M.
[132] 1324 19 Giugno Andrea di [λείπει] Cazzaiti-
Cefalonia-F.M.
[133] 1354 25 Giugno Pietro di Spiridione Berretta-
Nobile di Zante-Utroque
Jure.
[134] 1374 30 Giugno Giorgio di [λείπει] Conte de
Roma-Zante-G.C.

1829

[135] 1398 2 Marzo Niccolò di [λείπει] Piccolo-

Ternovo di nazione Greca-
F.M.
[136] 1400 9 Aprile Giorgio di [λείπει] Leruny-
Cerigo di nazione Greca-
D.C. soltanto.
[137] 1401 11 Aprile Pietro di [λείπει] Flemotomo-
Zante di nazione greca-
F.M.
[138] 1408 2 Giugno Porgio* di [λείπει] Condò-
Tessaglia-F.M.
[139] 1422 5 Giugno Ignazio di Tommaso Corpi-
Costantinopoli-C.
[140] 1457 15 Giugno Stefano di [λείπει] Ferecide-
Albanitocori-D.C.
[141] 1458 15 Giugno Costantino di [λείπει] I n-
glessi-Cefalonia-D.C.
[142] 1459 15 Giugno Anastasio di [λείπει] Filites-
Giannina-D.C.
[143] 1498 15 Giugno Costantino di [λείπει] Sugli-
esin-Cefalonia-D.C.

1830
[144] 1549 16 Febbraio Francesco di Spiridione Ber-
retta- Zante-C.
[145] 1550 5 Aprile Niccolò di [λείπει] Xantho-
pulo-Costantinopoli-D.C.
[146] 1552 10 Maggio Spiridione di Giovanni Leon-
darachi-Zante-D.C.
[147] 1567 5 Giugno Marino di Lorenzo Clado-
Cerigo-F.M.
[148] 1570 5 Giugno Giorgio del fù Giovanni Bel-
lissario-Psara-F.M.

* Στο D I 71, No 492, Condo Levgio di Tessaglia.

[149] 1571 5 Giugno Demetrio di Giovanni De-
spotti-Arta-F.M.
[150] 1573 5 Giugno Costantino del fù Niccola
Frangi-Zante-F.M.
[151] 1574 9 Giugno Eufremio di Cristodulo Lo-
verdo-Cefalonia-D.C.
[152] 1575 9 Giugno Alessandro del fù Gerasimo
Salomon-Cefalonia-D.C.
[153] 1576 9 Giugno Giovanni Crisantachi Chiriz-
zopulo-Peloponeso-D.C.
[154] 1577 9 Giugno Giovacchino di Giorgio Gior-
giadi-Nissiro-D.C.
[155] 1662 15 Dicembre Costantino di [λείπει] Focà-
Cefalonia-D.C.
[156] 1663 1 Dicembre Angiolo di [λείπει] Ciciliani-
Sta Maura-D.C.
[157] 1666 10 Dicembre Alessandro di [λείπει] Dama-
schinó-Corfù-D.C.

1831
[158] 1709 7 Giugno Gabriele di Naum Tutungis-
Costantinopoli-F.M.
[159] 1779 27 Giugno Antonio di Giacomo Stravo-
podis- Zante-D.C.
[160] 1780 27 Giugno Andrea di Pietro Doria Pros-
salendi-Corfu-D.C.
[161] 1781 27 Giugno Giovanni di Antonio Zulvinò-
Zante-D.C.
[162] 1782 27 Giugno Niccolò di Giovanni Lepe-
gnotti-Corfù-D.C.
[163] 1793 9 Luglio Cristodulo del fù Francesco
Luckissa-Cefalonia- D .C.
[164] 1794 9 Luglio Marino di Spiridione Loverdo-
Cefalonia-D.C.

1832

[165] 1806 13 Aprile Marino di Angiolo Cazzaiti-

Cefalonia-D.C.
[166] 1828 5 Giugno Alessio di Balano Pallis-Epi-
ro-F.M.
[167] 1829 5 Giugno Giorgio di Giovanni Bacalo-
glu-Bucarest-F.M.
[168] 1830 5 Giugno Kiriaco del fù Giovanni di
Domenico-Mitilene-F.M.
[169] 1834 5 Giugno Spiridione di Niccolò Arvani-
tachi-Corfù-F.M.
[170] 1851 9 Giugno Zaffiri di Giovanni Balbi-
Missolungi-D.C.
[171] 1852 9 Giugno Pietro Doria Prossalendi-
Corfù-D.C.
[172] 1853 9 Giugno Christoforo di Agostino Coge-
vina-Corfu-D.C.
[173] 1854 9 Giugno Niccolò di Giovanni Ganga-
Paxò-D.C.
[174] 1855 9 Giugno Costantino di Stauro Cara-
lambi- Peloponeso-D.C.
[175] 1856 9 Giugno Anastasio di Niccolò Cambis-
sas-Corfù-D.C.
[176] 1857 9 Giugno Demetrio di Giovanni Balbi-
Missolungi-D.C.
[177] 1903 19 Giugno Alessandro di Pietro Casso-
grosso-Candia-F.M.
[178] 1958 30 Giugno Gregorio del fù Demetrio Clau-
diano-Zante-D.C.
[179] 1959 6 Novembre Marco di Niccolò Columbar
dos-Zante-C.
[180] 1960 16 Novembre Leone di Giorgio Melos-Gian
nina-D.C.

1833

[181] 1968 18 Aprile Antonio di Cristodulo Assani-

Cefalonia-D.C.
[182] 1970 20 Maggio Giovanni di Emmanuele Leon-
darachi-Zante-D.C.
[183] 1973 3 Giugno Giovanni di Michele Angelidi -
Simi-F.M.
[184] 2023 15 Giugno Cristo del Dr Atanasio Mi -
gliaressi-Cefalonia-D.C.
[185] 2024 17 Giugno Abramo di Sabato Da Semo
Corfù-D.C.
[186] 2025 15 Giugno Giovanni di Spiridione Me -
naja-Cefalonia-D.C.
[187] 2026 15 Giugno Michele di Giovanni Anasta-
sio-Corfù-D.C.
[188] 2027 15 Giugno Demetrio di Giovanni Ana-
siasio-Corfù-D.C.
[189] 2028 15 Giugno Eugenio di Niccolò Delvi-
niotti-CoTÎù-D.C.
[190] 2029 15 Giugno Giorgio di Giovanni Calucci-
Cerigo-D.C.
[191] 2030 15 Giugno Giorgio di Cristo Artis- Mis-
solungi-D.C.
[192] 2073 13 Luglio Starnati di Michele Galattis -
Scio-F.M.
[193] 2084 11 Dee. Girolamo Domenico di Gio:
Batta Typaldo de Pretenderi
 deri-Cefalonia-Nell'una e
nell'altra Legge.

1834

[194] 2093 15 Aprile Gaspero del fù Temistocle

Cairi-Andros-F.M.
[195] 2094 15 Aprile Angiolo di Agostino Cogevina-
[λείπει]-F.M.
[196] 2098 14 Maggio Alessandro di Giov. Battista
Typaldo de Pretenderi -
Gefalonia-D.C.
[197] 2099 14 Maggio Giovanni di Bernardino Ty-
paldo Caritato-Cefalonia-
D.C.
[198] 2100 14 Maggio Giulio di Giov. Batt. Typaldo
de Pretenderi-Cefalonia-
D.C.
[199] 2101 14 Maggio Zaffiri di Pantaleone Balbi-
Missolungi-D.G.
[200] 2102 19 Maggio Meletio Giorgiade di Giorgio-
Macedonia-F.M.
[201] 2103 19 Maggio Niccola Manganà di Giovanni-
Mitilene-F.M.
[202] 2106 31 Maggio Panajotti di Demetrio Valla-
monte-Sta Maura-F.M.
[203] 2107 31 Maggio Michele di Giorgio Ghirizzidi-
Arta-F.M.
[204] 2109 2 Giugno Marco di Alessandro Rossi-
Corfù-F.M.
[205] 2147 10 Giugno Pietro di Antonio Bozzalla
già Laureato in Chirurgia
[λείπει]-F.M.
[206] 2158 13 Giugno Gerasimo di Andrea Annino
Cavalierato-Cefalonia-D.C.
[207] 2235 2 Settembre Socrate di Demetrio Curis-
Corfù-D.C.
[208] 2236 27 Settembre Michele Stefano Ubinoff-
Giannina-F.M.

1835*

[209] 10 30 Marzo Spiridione di Pietro Zavò-

Itaca-D.C.
[210] 13 25 Aprile Il Sig. Dott. Michele Stefano
Ubinoff-Giannina-C.**
[211] 16 9 Maggio Marco del fù Panajotti Co-
chini-Zante-F.M.
[212] 17 9 Maggio Dionisio del fù Costantino
Pertunzi-Zante-F.M.
[213] 18 Primo Giugno Gerasimo di Giovanni Lover-
do-Cefalonia-D.C.
[214] 19 Primo Giugno Angiolo di Agostino Cogevi-
na-Corfù-M.C.***
[215] 31 4 Giugno Giacomo di Antonio Davut-
Oglù-Costantinopoli-F.M.
[216] 90 20 Giugno Spiridione di [λείπει] An-
droni-Corfù-D.C.
[217] 136 Primo Agosto Antonio del Sacerdote Niccola
Alamanos-Corfu- D.C.

* A.S.P., Università, D I I 1 0 , Libro di dottorati. Anno Scolastico

1835-1861.
** Είναι το ίδιο πρόσωπο με τον υπ' αριθ. 208.
***Είναιτοίδιοπρόσωπο με τον υπ' αριθ. 195.
 1836

[218] 143 5 Marzo Angiolo di Giovanni Calligà-

Cefalonia, domiciliato in
Costantinopoli-F.M.
[219] 147 29 Marzo Spiridione Stefano di Costan-
tino Naranzi-Zante-F.M.
[220] 148 29 Marzo Cristoforo di Filippo Lavrano-
Corfù-F.M.
[221] 149 29 Marzo Giorgio di Giovanni Sacche-
lario-Larissa in Tessaglia-
F.M.
[222] 150 29 Marzo Caralambo di Luigi Tipaldo-
Cefalonia-F.M.
[223] 151 8 Aprile Niccolò del Sign. Conte Logo-
tetti-Zante-D.C.
[224] 152 3 Aprile Niccolò di Luigi Tipaldo-
Cefalonia-D.C.
[225] 154 7 Maggio Costantino di Giovanni Mau-
rogianni-Corfù-F.M.
[226] 157 30 Maggio Giovanni di Teodoro Manessi-
Corfù-D.C.
[227] 197 11 Giugno Antonio di Cristoforo Τ ol-
mides-Tenedo-D.C.
[228] 198 11 Giugno Giorgio di Stelio Stravopodi-
Zante-D.C.
[229] 234 25 Giugno Giovanni di Bartolomeo de
Bogliaco-Scio-F.M.
[230] 239 21 Luglio Gio: Batta di Sava Annino-
Cefalonia-D.C.
[231] 242 13 Agosto Pietro di Gerasimo Cazzaiti-
Cefalonia-D.C.
[232] 244 20 Agosto Cesare di Spiridione Richi-
Corfù-D.C.
[233] 245 20 Agosto Emanuele di Demetrio Lazza-
retti-Cerigo-D.C.
[234] 246 20 Agosto Giovanni di Demetrio Lazza-
retti-Cerigo-D.C.
[235] 247 20 Agosto Marino Antonio di Marino
Melissinos-Cefalonia-D.C.
[236] 248 20 Agosto Demetrio di Angiolo Spano-
pulo-Corfù-D.C.
[237] 249 30 Agosto Alessandro di Michele Wla-
stos-Scio-F.M.
[238] 254 30 Novembre Niccolò di Antonio Petalà-
Itaca-D.C.
[239] 256 16 Decembre Panajotti di Pasquale Laza-
res-Giannina nell'Epiro-
F.M.*

1837

[240] 268 30 Gennaio Anastasio di Giorgio Ciprioti-

Corfù-D.C.
[241] 269 14 Febbraio Antonio di Marco Flambu-
riaris-Zante-D.C.
[242] 270 14 Febbraio Marino di Dionisio Tavulari-
Zante-D.C.
[243] 271 22 Febbraio Spiridione di Niccolò Foca-
Cefalonia-D.C.
[244] 272 28 Febbraio Niccolò di Arsenio Coschinà-
Corfù-F.M.
[245] 273 17 Marzo Spiridione di Giovanni Stauro

* Εδώ προστίθεται ο Gurgurachi Rocco, που αναγράφεται στο Univ.

D I 72, No 112 («Secondo esame preparatorio 18 Giugno 1836, Ultimo
e laurea 18 detto»), και στο Governatore 96 (σ' αυτό Gurgurachi Marco).
 ro-Leucade-D.C.
[246] 277 30 Maggio Caralambo di Luigi Tipaldo-
Cefalonia-già Dottore in Me-
dicina si dottorò in Chi-
rurgia.*
[247] 278 30 Maggio Galeno di Marino Clado-
Scio-F.M.
[248] 279 Due Giugno Telemaco di Foca Paisi-Itaca-
D.C.
[249] 359 20 Giugno Giorgio di Alvise Tipaldo-
Cefalonia-D.C.
[250] 380 28 Giugno Stellio di Andrea Condoguri-
Cefalonia-D.C.
[251] 381 26 Giugno Rocco di Spiridione Corja-
legno-Cefalonia-D.C.
[252] 395 28 Giugno Niccolò di Arsenio Coschinà-
Corfù-F.M.**
[253] 406 17 Luglio Giovanni di Panagino Annino-
Cefalonia-D.C.
[254] 407 17 Luglio Demetrio di Pietro Tipaldo-
Cefalonia-D.C.
[255] 408 17 Luglio Panagino di S ava Annino-
Cefalonia-D.C.
[256] 410 28 Luglio Paolo del fù Dre Giovanni
Cazzaiti-Cefalo nia- D.C.
[257] 411 9 Novembre Stellio di Costantino Morsiti
Papulli -Corfu- F.M.
 1838

[258] 424 18 Aprile Alessandro di Spiridione Del-

vinioti-Corfù-G.C.
[259] 425 18 Aprile Spiridione di Demetrio Cuva-
rà-Itaca-G.C.
[260] 426 18 Aprile Andrea di Spiridione Cotu-
vati-Zante-G.C.
[261] 428 3 Maggio Il Nobile Sig. Dionisio del
[λείπει] Leondarakis del
Zante-D.C.
[262] 438 4 Giugno Basilio del fù Giovanni Ma-
rato-Itaca-F.M.
[263] 439 4 Giugno Giuseppe di Sabato De Semo-
Corfù-F.M.
[264] 441 4 Giugno Costantino del fù Spiridione
Cefalà-Cefalonia- F. M.
[265] 463 7 Giugno Marino del fù Basilio Meta-
xà-Cefalonia-D.C.
[266] 464 7 Giugno Niccolò di Angelo Chiessari-
Corfù-D.C.
[267] 465 7 Giugno Marino di Giovanni Tipaldo
Foresti-Cefalonia-D.C.
[268] 466 7 Giugno Giorgio di Andrea Condoguri-
Cefalonia-D.C.
[269] 467 7 Giugno Demetrio di Antonio Condari-
S. Maura-D.C.
[270] 468 7 Giugno Patrichio di Niccolò Zam-
belli-S. Maura-D.C.
[271] 469 7 Giugno Demetrio di Anastasio Stam-
pogli-S. Maura-D.C.
[272] 510 20 Giugno Michele di Giovanni Polieni-
Bucarest-D.C.
[273] 511 20 Giugno Ν iccolò di Stefano Ogradiano-
Bucarest-D.C.
[274] 550 25 Giugno Rocco di Costantino Foca-
Cefalonia-D.C.
[275] 551 25 Giugno Niccolò di Giovanni Condoleo-
Cerigo-D.C.
[276] 558 11 Settembre Stellio di [λείπει] Cassymatis-
Cerigo-D.C.
[277] 559 11 Settembre Giovanni del fù Costantino
Galiazza-Arta- D.C.
[278] 560 11 Settembre Michele di Giorgio Padovan-
Corfù-D.C.
[279] 561 30 Novembre Teodoro di Leonardo Papa-
sogli-Livorno-F.M.

1839

[280] 571 27 Aprile Niccola di Dionisio Mandri-

cardi-Zante- D.C.
[281] 572 27 Aprile Antonio di Andrea Gaeta-
Zante-G.C.
[282] 580 6 Giugno Andrea di Pietro Plessa-
Zante-D.C.
[283] 581 6 Giugno Andrea di Gerasimo Tipaldo
Lascarato-Cefalonia-D.C.
[284] 581 bis* 6 Giugno Demetrio di Dionisio Claudia-
nò-Zante-D.C.
[285] 582 6 Giugno Demetrio di Stelliano Micca-
lizzi-Zante-D.C.

*Να προστεθεί μία μονάδα στο σύνολο Ιταλών και μη (υπάρχει σχετική
παρατήρηση στο τέλος του καταστίχου). Tο bis δεν επηρέασε τη δική μου
αρίθμηση.
[286] 583 6 Giugno Christodulo di [λείπει] Chri-
santachidi di Cineta in
Calabrita-D.C.
[287] 584 6 Giugno Elia di Anastasio Zervò Gia-
comato-Cefalonia-D.C.
[288] 585 6 Giugno Demetrio di Niccolò Bernar-
dacchi-Zante-D.C.
[289] 586 6 Giugno Eustachio di Marco Surbi-
Leucade-D.C.
[290] 607 8 Giugno Giorgio di Demetrio Buccia-
Epiro-F.M.
[291] 608 8 Giugno Demetrio di Eugenio Mauro-
gianni-Parga-F.M.
[292] 609 8 Giugno Giorgio Alessandro Paspati
del fù Giorgio- Scio-F.M.
[293] 686 28 Giugno Demetrio di Spiridione Coni-
dari-S. Maura-D.C.
[294] 687 9 Luglio Christoforo di Filippo La-
vrano-Corfù-C.*
[295] 691 4 Settembre Giovanni di Strati Gurgura-
cki-Zante-F.M.
[296] 692 4 Settembre Spiridione di Mario Lessi-
Corfù-F.M.
[297] 693 4 Settembre Spiridione di Vincenzo Done-
li-Corfù-F.M.
[298] 694 23 Ottobre Archigenes del fù Francesco
Savantis-Costantinopoli-
F.M.

•Είναι το ίδιο πρόσωπο με τον υπ' αριθ. 220.

 1840

[299] 710 Due Gennaio Raffaello di Dario Leei-Cor-

fù-F.M
[300] 714 2 Gennaio Giuseppe di Giacomo Viany-
Corfù-F.M.
[301] 763 5 Giugno Giasone di Antonio Marato-
Itaca-D.C.
[302] 764 6 Giugno Gerasimo del fu Demetrio
Livadà-Cefalonia-D.C.
[303] 765 5 Giugno Antonio di Anastasio Meta-
xà-Cefalonia-D.C.
[304] 766 6 Giugno Gerasimo di Niccola Foca-
Cefalonia-D.C.
[305] 767 6 Giugno Marino del fù Giovanni Bos-
soni-Cefalonia-D.C.
[306] 768 6 Giugno Demetrio di Giovanni Loverdo
Zuganato-Cefalonia-D.C.
[307] 769 6 Giugno Atanasio del fù Antonio So-
lomos-Cefalonia-D.C.
[308] 770 6 Giugno Angiolo di Giovanni Foca-
Cefalonia-D.C.
[309] 771 6 Giugno Niccolò di Panagino Valier-
Cefalonia-D.C.
[310] 772 6 Giugno Gerasimo di Giorgio Marato-
Cefalonia-D.C.
[311] 773 6 Giugno Gerasimo di Francesco In-
chiostri-Cefalonia-D.C.
[312] 774 6 Giugno Anastasio di Panajotti Cara-
malichi-Zante-D.C.
[313] 813 16 Giugno Teodosio di Gaetano Bargili-
Smirne-M.
[314(;)] 829 22 Giugno Ettore di Pietro Wansaamen-
Smirne-F.M.
[315(;)] 844 24 Giugno Andrea del fù Angiolo Marti-
ni-Egitto-M.
[316] 852 3 Ottobre Antonio di Spiridione Le-
cazza-Itaca-D.C.
[317] 863 31 Ottobre Serope [;] di [λείπει] Sara-
foglu-Costantinopoli-M.

1841

[318] 864 7 Gennaio Demetrio di Donaso Albanà-

Corfù-D.C.
[319] 876 Primo Luglio Giovanni di Vangelino Scal-
zuni-Cefalonia-G.C.
[320] 914 3 Luglio Niccolò del fù Matteo Dad-
dichy-Smirne-M.
[321] 931 5 Luglio Giorgio di[ λείπει ]Andreopulo-
Vostizza nel Peloponeso-M.
[322] 932 5 Luglio Temistocle di Panago Crisan-
topulos-Bostizza-M.
[323] 935 5 Luglio Demetrio di Eugenio Mauro-
gianni-Parga-C.*
[324] 1012 9 Luglio Antonio di Luigi Vitali-[δυ-
σανάγνωστο] -M.
[325] 1058 19 Novembre Stelios di Costantino M oraiti-
Corfù-C.**

1842
[326] 1068 9 Marzo Costantino di Giovanni Car-
rer-Zante-D.C.
[327] 1076 6 Giugno Niccolò di Giovanni Cladan-
Cefalonia-D.C.
[328] 1078 15 Giugno Lucas di Spiridione Sachela-
ridis- Ermopoli-M.
[329] 1116 4 Luglio Vangelino di Mattio Tipaldo,
Dottorato di Cefalonia, si
dottorò in D.C.
[330] 1117 4 Luglio Andrea di Giovanni Antono-
pulo-Peloponeso-D.C.
[331] 1118 4 Luglio Giacomo del fù Giovani Poli-
calà-Cefalonia-D.C.
[332] 1119 4 Luglio Giovanni del fù Spiridione
Cury-Corfù-D.C.
[333] 1120 4 Luglio Andrea di Cosimo Caruso-
Cefalonia-D.C.Gr.
[334] 1121 4 Luglio Giorgio del fù Giovanni Cava-
dia-S. Maura-D.C.Gr.
[335] 1154 6 Luglio Felice di Matteo Ordioni-
Zante-M.
[336] 1157 7 Luglio Michele di Cosimo Tipaldo-
Cefalonia-C.
[337] 1159 7 Luglio Demetrio di Costantino Ba-
comi-Zante-M.
[338] 1160 7 Luglio Moisé di Mandolino Vita
Belleli-Corfù-M.
[339] 1161 7 Luglio Luigi di Francesco-Scarpa-
Corfù-M.
[340] 1162 7 Luglio Giovanni del fù Demetrio Coz-
ziri-Corfù-M.
[341] 1163 7 Luglio Girolamo del fù Giovanni
Condoleo-Cerigo-M.
[342] 1165 7 Luglio Vangelino di Giovanni Cla-
dan-Cefalonia-M.
[343] 1202 11 Luglio Giovanni di Michele Callia-
Adrianopoli-M.
[344] 1203 11 Luglio Spiridione di Giorgio Pado-
vani-Corfù-M.
[345] 1204 11 Luglio Giovanni di Costantino Fri-
dà-Scio-M.
[346] 1205 11 Luglio Antonio di Cristodolo Nomi-
cò-Santorino-M.
[347] 1206 11 Luglio Demetrio di Angiolo Colea-
Giannina-M.
[348] 1208 11 Luglio Beniamino di David Levi-
Corfù-M.
[349] 1211 11 Luglio Giorgio di Michele Kupezoglu-
Anghira-M.C.
[350] 1232 13 Luglio Gaspero di Giorgio Sinapian-
Costantinopoli-M.
[351] 1251 10 Novembre Giorgio del fù Andrea Annino
Cavalierato-Cefalonia-D.C.
[352] 1252 10 Novembre Atanasio di Demetrio Pontiki-
Zante-D.C.
[353] 1253 10 Novembre Giovanni di Niccolò Lerrugni-
Cerigo-D.C.
[354] 1256 10 Novembre Giuseppe di Sabato Desemo-
Corfù-C.*

1843

[355] 1265 8 Febbraio Demetrio di Giorgio Choidan-

Cefalonia-D.C.
[356] 1277 31 Marzo Telemaco del fù Antonio M a-
raio-Itaca-M.

*Είναι το ίδιο πρόσωπο με τον υπ' αριθ. 263.

[357] 1273 26 Aprile Adamante di [λείπει] Dia-
mantopulo-Zante-D.C.
[358] 1284 12 Giugno Caralambis di Stauro Ber-
nardo- Cerigo-M.
[359] 1285 12 Giugno Anastasio di Andrea Annino
Cavalierato -Cefalonia-M.
[360] 1290 3 Luglio Gerasimo di Niccolò Cazzaiti-
Cefalonia-D.C.
[361] 1362 15 Luglio Luigi di [λείπει] Scarpa-Cor-
fù-C.*
[362] 1383 15 Luglio Domenico di Giacinto Fa-
brizzi-Smirne-M.
[363] 1435 8 Novembre Giuseppe del fù Niccolò Mom-
ferato - Cefalonia - Giuris-
prudenza.
[364] 1436 9 Novembre Beniamino di David Levi-
Corfù-C.**
[365] 1445 22 Décembre Andrea di Angiolo Regopulo-
Patrasso-Giurisprudenza.
[366] 1446 22 Décembre Girolamo di Eugenio Loverdo-
Cefalonia-Giurisprudenza.
[367] 1458 10 Maggio Demetrio del fù Antonio Ki-
parissi-Itaca-D.C.
[368] 1496 5 Luglio Alessandro di Giorgio Ganga-
di-Corfù-M.C.
[369] 1498 5 Luglio Moise di Caino Giuseppe Ba-
jonna-Salonico-M.C.
[370] 1509 6 Luglio Dionisio di Spiridione Mar-
te/ao-Zante-D.C.
[371] 1510 6 Luglio Demetrio quondam Giorgio
Piniatorre-Cefa lonia-D.C.
[372] 1511 6 Luglio Dionisio di [λείπει] Boldù-
Zante-D.C.
[373] 1512 6 Luglio Francesco di Antonio Gurgu-
rachi-Zante-D.C.

1844

[374] 1596 16 Novembre Domenico Giovanni Caluzi-

Cerigo-D.C.
[375] 1597 16 Novembre Giorgio del fu Giovanni Mor-
mori-Cerigo -D.C.

1845

[376] 1603 15 Gennaio Leonida del fù Luca Sgonda-

Atene-Legge.
[377] 1627 2 Luglio Spiridione di Demetrio Socoli-
Corfù-M.C.
[378] 1628 2 Luglio Diomedes del Dre Niccolò Del-
viniotti-Corfù-M.C.
[379] 1630 2 Luglio Apostolo di Giorgio Megakly-
Lesbos-M.C.
[380] 1678 11 Luglio Stelio di Teodoro Ventura-
Corfù-D.C.
[381] 1679 11 Luglio Antonio di Niccolò Rodostamo-
Corfù-D.C.
[382] 1695 7 Agosto Evangelo di Teodoro Zar-
lambas-Santa Maura-D.C.
[383] 1696 2 Settembre Giorgio di Francesco Salacha-
Sira- In utroque jure.
[384] 1701 5 Novembre Pietro Andrea di Dionisio
Melissino-[ λείπει ]D.C.
[385] 1714 13 Novembre Demetrio Alexiadis di Ales-
sandro Lemognioglu di
Giorgio- Adrianopoli-M.C.
[386] 1715 13 Novembre Federigo del Dre Giorgio Avie-
rinò-Cefalonia-M.
[387] 1716 13 Novembre Demetrio di Costantino Pa-
schal-Costantinopoli-M.
[388] 1717 22 Décembre Telemaco di Antonio Marato-
Itaca-C*
[389] 1718 22 Décembre Leonida di Niccola Cazzaiti-
Cefalonia-M.
[390] 1719 22 Décembre Gradenigo del fù Niccolò Psi-
mari-Zante-M.

1846

[391] 1725 1 Maggio Giovanni del fù Demetrio

Veglianiti-Corfù-D.C.
[392] 1726 1 Maggio Dionisio di Antonio Macri-
Zante-D.C.
[393] 1764 4 Luglio Giacomato Panagino di Gia-
como Zervó-Cefalonia-M.C.
[394] 1765 4 Luglio Antonio del fù Niccolò Po-
thetos-Nasso-M.
[395] 1766 4 Luglio Giovanni del fù Niccolò Focà-
Cefalonia-M.
[396] 1767 4 Luglio Vangelino di Niccolò Antip-
pa-Cefalonia-M.
[397] 1768 4 Luglio Aravandinò Caralambo Van-
gelino-Cefalonia-M.

*Είναι το ίδιο πρόσωπο με τον υπ' αριθ. 356.

[398] 1827 16 Luglio Giovanni Battista di Dome-
nico Trombeta - Corfù - U-
troque Jure.
[399] 1828 22 Settembre Michele di Mario Damirali
dell' Isola di Nasso-M.C.

1847

[400] 1853 10 Aprile Pericles di Niccolò Stauro-

Leucade-M.
[401] 1856 7 Maggio Epaminonda del Dre Antonio
Conciari-Santa Maura-D.C.
[402] 1920 7 Luglio Marino di Giovanni Licudi-
Cefalonia-M.C.
[403] 1922 8 Luglio Atanasio di Niccola Drossini-
Missolungi-M.C.
[404] 1923 8 Luglio Cristo di Demetrio Diamandi-
Patrasso-M.C.
[405] 1924 8 Luglio Giovanni di [λείπει] Vlasso-
pulo-Sparta-M.C.
[406] 1925 8 Luglio Teofilo di [λείπει] Cambissi-
Cefalonia-M.C.
[407] 1926 8 Luglio Costantino Ioannides [έτσι]-
Macedonia-M.C.
[408] 1928 8 Luglio Demetrio di Costantino Mari-
noglu-Giannina-M.
[409] 1929 8 Luglio Alessandro di Niccola Pistis-
Andros-M.
[410] 1930 8 Luglio Giovanni di [λείπει] Maide-
novi Adrianopoli-M.
[411] 1931 8 Luglio Spiridione di Alessandro
Zavojanni-Corfù-M.
[412] 1960 13 Luglio Gerasimo del fù Cammillo
 Della Decima-Cefalonia-
D.C.
[413] 1977 19 Ottobre Alessandro di Spiridione Teo-
tochis-Corfù-Scienze Na-
turali.
[414] 1980 13 Novembre Demetrio di Marino Alba-
nachi-Sparta-M.
[415] 1981 13 Novembre Emanuele di Spiridione Vla-
stò-Creta-M.
[416] 1989 16 Novembre Tomasso del fù Andrea Ga-
lengi-Costantinopoli-M.
[417] 1991 16 Novembre Costantino del fù Demetrio
Comnos-Patrasso-M.C.
[418] 1997 21 Decembre Senofonte di Antonio Zo-
graffo-Costantinopoli-M.

1848

[419] 2008 29 Aprile Michele di Emanuele Evange-

linò-Costantinopoli-M.
[420] 2010 29 Aprile Demetrio di Giovanni Mina-
culis- Cassos-M.
[421] 2027 19 Maggio Giorgio di Costantino Na-
ranzi-Zante-M.
[422] 2028 19 Maggio Stefano Mario di Marc. An-
tonio Pieri- Gorfù-M.C.
[423] 2029 19 Maggio Giovanni di Giorgio Caragià-
Costantinopoli-M. G.
[424] 2030 19 Maggio Paolo di Giovanni Jakzoglu-
Cesaria-M.
[425] 2031 19 Maggio Niccola del fù Giovanni Di-
plaropulos- Patrasso-M.
[426] 2037 19 Maggio Alessandro del fù Niccolaos
Vuccinò-Costantinopoli-M
[427] 2038 22 Maggio Aristotele del Cav re Giovanni
Valaoritis-Santa Maura-
Legge.
[428] 2039 22 Maggio Niccolò del fù Teodoro Con-
domicalo-Cefalonia-Legge .
[429] 2040 22 Maggio Giorgio di Niccola Burbucka-
chi-Creta-Legge.
[430] 2041 22 Maggio Teodoro del fù Eustachio Pi-
larino-Cefalonia-Legge.
[431] 2080 7 Giugno Teofilo di Marco Cossini-
Costantinopoli-M.C.
[432] 2115 16 Giugno Spiridione di Giorgio Pappa-
dopulo-Leonidi in Grecia-
M.C.
[433] 2116 16 Giugno Costantino di Demetrio Stau-
ridis- Epiro-M.C.
[434] 2156 9 Novembre Michele di Eustrati Cristo-
fylos-Mitilene-M.C.
[435] 2173 27 Novembre Antonio del fù Dre Giacomo
Sanson-Corfù-M.C.
[436] 2175 27 Novembre Marco del fù Filippo Calcani-
Santa Maura-M.C.
[437] 2180 21 Decembre Costantino di Panajotti Ta-
missi [δυσανάγνωστο ]-Tri-
polizza in Mantinea-M.
[438] 2181 21 Decembre Apostolo di Niccola Fronimo-
Zagora in Tessaglia-M.
[439] 2182 21 Decembre Basilio di Costantino Metaxà-
Mitilene-M.
 1849

[440] 2201 5 Gennaio Demostenes del fù Cave Eu-

stachio Valaoritis- Santa
Maura-D.C.
[441] 2202 27 Gennaio Panagino di Costantino Me-
taxas-Mitilene-M.C.
[442] 2296 31 Marzo Tipaldo Pietro Xidian [έτσι]
Cefalonia-D.C.
[443] 2322 16 Aprile Caralambi di [λείπει] Masa-
rachi-Cefalonia-M.
[444] 2323 16 Aprile Dionisio di Giorgio Metaxà-
Cefalonia-M.
[445] 2324 16 Aprile Gerasimo di Niccola Rosso-
lino-Cefalonia-M.
[446] 2325 16 Aprile Giovanni di [λείπει] Vaja-
Epiro-M.
[447] 2326 16 Aprile Ireneos di [λείπει] Asopio-
Corfù-M.
[448] 2327 16 Aprile Pericles di Spiridione Calo-
geropulos [λείπει]-M.C.
[449] 2328 16 Aprile Zaccaria di [λείπει] Cambissis
[λείπει]-Μ.C.
[450] 2329 16 Aprile Atanasio di [λείπει] Geralò-
Cidonia-M.C.
[451] 2330 16 Aprile Demetrio del fù Giovanni
Canzopulos-Patrasso-M.C.
[452] 2331 16 Aprile Ciriaco di Stamati Rosakis-
Sparta-M.C.
[453] 2333 17 Aprile Francesco del fù Marco Coc-
cifi-Costantinopoli-M.
[454] 2345 17 Aprile Antonio di Giorgio Arcadinò-
Corfù-D.C.
[455] 2356 Primo Maggio Niccolò di Gerasimo Caram-
bato-Cefalonia-M.
[456] 2359 2 Maggio Spiridione di Teodoro Salo-
mon-Cefalonia-G.C.
[457] 2360 2 Maggio Federigo di Demetrio Albana-
Corfù-G.G.
[458] 2378 14 Maggio Gabrielle del Barone Andrea
Teotochy-Corfù-M.
[459] 2409 18 Agosto Niccola di Basilio Calligary-
Costantinopoli-M.C.
[460] 2410 18 Agosto Demetrio di... Nerangas- Ti-
nos in Grecia-M.C.
[461] 2411 18 Agosto Giovanni di Niccolò Blazzi-
Carpenisi in Euritania-
M.C.
[462] 2412 18 Agosto Achille di Cristoforo Vlacco-
Giannina-M.C.
[463] 2413 18 Agosto Temistocles di Atanasio Sauli-
Corfù-M.C.
[464] 2414 13 Novembre Zafirios di Giovanni Accato-
pulos-Egio in Grecia-M.C.
[465] 2415 13 Novembre Michele di Giovanni Econo-
midi-Atene-M.C.
[466] 2416 13 Novembre Sotirios del fù Spiridione
Caracussi- Egina in Gre-
cia-M.C.
[467] 2417 13 Novembre Costantino di Nestore Nesto-
rides-Adrianopoli-M.C.

1850

[468] 2450 18 Febbraio Antonio di Costantino Postoli-

Parga-M.C.
[469] 2451 18 Febbraio Giovanni di [λείπει] Vathi-
Atene-M.
[470] 2452 18 Febbraio Giorgio di [λείπει] Papacri-
stodulo-Corizzà in Alba-
nia-M.C.
[471] 2453 18 Febbraio Michele di [λείπει] Malsinioti-
Sparta-M.C.
[472] 2468 19 Febbraio Giorgio di [λείπει] Rossetos-
Costantinopoli-G.C.
[473] 2507 24 Giugno Giovanni di Antonio Zalloni-
Tine in Grecia-M.
[474] 2508 25 Giugno Argirio di Teodoro Diaman-
topulo-Patrasso-M.C.
[475] 2509 25 Giugno Giovanni di Antonio Tetsi-
Ydra-M.C.
[476] 2511 25 Giugno Giorgio di Demetrio Custa-
Peloponeso-M.C.
[477] 2512 25 Giugno Rocco di Angiolo Cazzaiti-
Cefalonia-M.C.
[478] 2513 25 Giugno Basilio di Apostolo Carochi-
Mitilene-M.C.
[479] 2514 25 Giugno Spiridione del fu Giovanni
Paliò-Epiro-M.C.
[480] 2515 25 Giugno Giuseppe di Giovanni Mordos
nativo di Civitavecchia,
domiciliato in Candia-M.
[481] 2516 25 Giugno Giorgio del fù Dionisio Colum-
bardos-Zante-M.
[482] 2517 25 Giugno Demetrio di Vincenzo Travlò -
Cefalonia-M.
[483] 2510 25 Giugno Spiridione di Girolamo Bi-
zanti-Cefalonia-M.
[484] 2525 28 Giugno Caralambos di [λείπει] Masa -
 Masarachi-Cefalonia-C.*
[485] 2527 2 Luglio Giovanni del fù Demetrio
Leondar iii-Zante-G.C.
[486] 2529 2 Luglio Marino del fù Dre Niccolò
Tipaldo Cantato-Cefalo-
nia-G.C.
[487] 2579 14 Novembre Gerasimo di Giovanni Drepa-
nioti-Patrasso-M.C.
[488] 2580 14 Novembre Anastasio del fù Spiridione
Tombro-Corfù-M.C.
[489] 2582 16 Novembre Giovanni di Teodoro Teodo-
rides-Zeres-M.
[490] 2583 16 Novembre Alessandro di Atanasio Zinni-
Giannina-M.
[491] 2584 16 Novembre Stefano di Giovanni Duca-
Epiro-M.
[492] 2585 16 Novembre Giovanni di Panajotti Zally-
Corizza-M.

1851

[493] 2594 29 Aprile Gregorio di Alessandro Mano-

dimos Casirinos-Giannina-
M.C.
[494] 2595 29 Aprile Giovanni del fù Demetrio De
Giannopulo-Patrasso-M.C.
[495] 2632 26 Giugno Giovanni di [λείπει] Zalloni-
Tine in Grecia-C.**
[496] 2633 26 Giugno Demetrio di Spiridione Bur-
deri-Zante-M.C.
[497] 2634 26 Giugno Giorgio del fù Costantino Pa-
latianò-Corfù-M.C.
[498] 2636 26 Giugno Giorgio del fù Demetrio Gian-
nopulo-Zante-M.C.
[499] 2638 26 Giugno Spiridione di Costantino Rasy-
Cefalonia-M.G.
[500] 2639 26 Giugno Dionisio di Giovanni Cocoli-
Cefalonia-M.C.
[501] 2640 26 Giugno Atanasio di Demetrio Patrides-
Argos-M.C.
[502] 2663 2 Luglio Marino del Cave Andrea
Pappadopulo Vretòs- Ate-
n e · D.C.
[503] 2664 2 Luglio Giovanni del fù Marino Caz-
zaiti-Cefalonia-D.C.
[504] 2665 2 Luglio Alessandro del fù Marino
Cazzalti-Cefalonia-D.C.
[505] 2694 9 Luglio Niccolò di Stai [έτσι]-Cerigo-
M.C.
[506] 2708 22 Luglio Giovanni di Gerasimo Val-
liano-Ceìalonia-M.C.
[507] 2720 20 Decembre Demetrio del Dre Niccolò
Calichia-Zante-M.
[508] 2721 20 Decembre Procopio di Michele Crisso-
choos-Atene-M.
[509] 2722 20 Decembre Panajotti di Giovanni Micha-
lacopulo-Mitilene-M.C.
[510] 2723 20 Decembre Giovanni di Gerasimachi
[έτσι]-Candia-M.C.
[511] 2724 20 Decembre Giovanni di [λείπει] Calliar-
chi-[λείπει]-Μ.C.
 1852

[512] 2725 3 Gennaio Eustachio di Giovanni Ari-

stobulo-Costantinopoli-
M.C.
[513] 2726 3 Gennaio Costantino di [λείπει] Boto-
nachi-Candia-M.C.
[514] 2752 21 Giugno Cesare di Antonio Stampas-
Costantinopoli-M.C.
[515] 2757 24 Giugno Tommaso di Pietro Scassi-
Sira-M.C.
[516] 2779 24 Giugno Guglielmo di Antonio Stampa-
Costantinopoli-M.
[517] 2785 28 Giugno Gerasimo di Michele Foca-
Cefalonia-M.
[518] 2786 28 Giugno Giorgio di Giovanni Aposto-
lachi-Cidonia-M.C.
[519] 2787 28 Giugno Giovanni di Spiridione Gala-
ti-Itaca-M.C.
[520] 2789 28 Giugno Spiridione del fù Dre Giovan-
ni Assani-Cefalonia-M.C.
[521] 2790 28 Giugno Stauro di Marino Foca-Cefa-
lonia-M.C.

1853

[522] 2839 25 Giugno Giuseppe del fù Giacomo Chi

cherman-Costantinopoli-
M.C.*
[523] 2851 27 Giugno Gerasimo del fù Giorgio Pa-
nas-Cefalonia-M.C.

*Στο D I 75 Ghichemani.
[524] 2852 27 Giugno Nicetas del fù Costantino
Cladachi-Sime-M..C.
[525] 2853 27 Giugno Aristide del fù Demetrio
Biacco-Santa Maura-M.C.
[526] 2854 27 Giugno Giorgio del fù Marino Baos-
Sifnos in Grecia-M.C.
[527(;)] 2855 27 Giugno Emanuele del fù Cristodolo
Isay-Smirne-M.C.
[528] 2856 27 Giugno Pericles del fù Zaccaria Za-
chopulo- Atene-M.C.
[529] 2857 27 Giugno Andrea del fù Antonio M arato-
Itaca -M.
[530] 2862 17 Novembre Evangelo di [λείπει] Aposto-
lides-Larissa-M.
[531] 2863 17 Novembre Giorgio di [λείπει] Cambicis-
Cefalonia-M.
[532] 2864 17 Novembre Achille di [λείπει] Pantaso-
pulos-Santa Maura-M.C.
[533] 2865 17 Novembre Elia di [λείπει] Zografos-Mo-
rea-M.C.
[534] 2867 17 Novembre Giovanni di [ λ ε ί π ε ι ] Zacca-
riadi-Candia-M.C.
[535] 2868 17 Novembre Niccola di [λείπει] Diomede-
Tessaglia-M.C.
[536] 2870 17 Novembre Giuseppe del fù Carlo Sguanci-
Lesbo-M.
[537] 2871 17 Novembre Michele del fù Stefano Brin-
chi-Lesbo-M.

1854

[538] 2876 3 Marzo Spiridione del fù Costantino

Molivada-Corfù-M.
[539] 2921 27 Giugno Giovanni di Panaiotti Gian-
naca-Mitilene-M.C.
[540] 2922 27 Giugno Niccolò di Giorgio Inglessi-
Cefalonia-M.C.
27 Giugno
[541] 2924 Socrate Demetrio di Giovanni
17 Novembre Caffiri-Corfù-M.C.
[542] 2926 Niccola di Zaccaria Zacca-
17 Novembre riadi-Gandia-M.C.
[543] 2927 Spiridione di Pandeli Pappa-
17 Novembre dachi-Candia-M.C.
[544] 2928 17 Novembre Timoleone del Dre Eusta-
chio Dr acuii- Itaca-M.
[545] 2929 Antonio di Giovanni Pala-
mitti-Magnesia in Smir-
ne-M.
[546] 2930 17 Novembre Anastasio del fù Costantino
Steriades-Larissa-M.

1 8 5 5

[547] 2950 22 Giugno Giuseppe di Carlo Zannini-

Corfù-M.C.
[548] 2979 30 Giugno Ippocrates di Basilio Zuridi-
Alessandria-M.C.
[549] 2980 30 Giugno Panagino di Spiridione Ti-
paldo-Cefalonia-M.C.
[550] 2981 30 Giugno Panagino di Andrea Foca-
Cefalonia-M.C.
[551] 2984 30 Giugno Miltiade del fù Giovanni Dio-
scuridi- Atene-M.C.
[552] 2985 30 Giugno Spiridione del fù Dre Giovan-
ni Condoleo-Cerigo-M.C.
[553] 2986 30 Giugno Giovanni di Cristoforo Sav-
vas-Giannina-M.
[554] 2987 30 Giugno Pietro di [λείπει] Gusnassi-
Peloponeso-M.
[555] 3008 17 Novembre Demetrio di [λείπει] Giusti-
niani-Sira-M.C.
[556] 3012 17 Novembre Andrea di [λείπει] Pegiades-
Macedonia-M.C.
[557] 3013 17 Novembre Panajotti di Niccola Papani-
colaides-Patrasso-M.C.
[558] 3014 17 Novembre Panajotti di [λείπει] An-
dreadi-Cefalonia-M.C.
[559(;)] 3015 17 Novembre Basilio di Giovanni Vartan-
Smirne-M.C.

1856

[560] 3049 28 Giugno Spiridione di Giorgio Econo-

mides Atene-M.C.
[561] 3050 28 Giugno Giovanni Agamemnone di An-
drea Draculi-Itaca-M. C.
[562] 3051 28 Giugno Pietro del fù Dionisio Avie-
rinò-Cefalonia-M.C.
[563] 3052 28 Giugno Channes di [λείπει] Chanian-
Smirne-M.C.
[564] 3053 23 Giugno Michele del Dre Stellio Svo-
rono-Cefalonia-M.
[565] 3057 28 Giugno Giorgio di [λείπει] Demetri-
Cairo-M.C.
[566] 3073 10 Novembre John di David Fernandez-
Salonico-M.
[568] 3077 10 Novembre Giorgio di Giovanni Pum-
puras-Andros-M.C.
[569] 3078 10 Novembre Giovanni del fù Demetri Pum-
puras-Andros-M.C.
[570] 3086 10 Novembre Pietro del fù Paolo Micrides -
Smirne-M.C.
[571] 3090 10 Novembre Cristodulo di Michele Van-
doro-Cefalonia-M.C.
[572] 3091 10 Novembre Antonio di Anastasio Fran-
cantoni-Andrizzena nella
prov. Olimpia-M.C.

1857

[573] 3092 6 Aprile Anastasio di Pietro Calovolo-

Smirne-M.C.
[574] 3093 6 Aprile Niccolò di Giorgio Ioannide-
Corfù-M.C.
[575] 3135 30 Giugno Antonio di Costantino Par-
dalachi-Candia-M.C.
[576] 3136 30 Giugno Michele del fù Demetrio
Iatropulo-Costantinopoli-
M.C.
[577] 3137 30 Giugno Antonio del fù Costantino
Palatianò-Corfù-M.C.
[578] 3138 30 Giugno Spiridione del Dre Giovanni
Soccoli-Corfù-M.C.
[579] 3140 30 Giugno Giovanni di Demetrio Paeo-
nides-Cefalonia-M.*
[580] 3141 30 Giugno Dionisio di Eustachio Eu-
stratiades -Itaca-M.C.
•Στο D I 75 Μακεδονία.
[581] 3142 30 Giugno John di David Fernandez-
Salonico-C.*
[582] 3143 30 Giugno Michele di [λείπει] Svorono-
Cefalonia-C.**
[583] 3148 10 Novembre Marco di Antonio Vitalis-
Costantinopoli-M.C.
[584] 3150 10 Novembre Demetrio di [λείπει] Ciachiris-
Tessaglia-M.C.
[585] 3151 10 Novembre Basilio di [λείπει] Andrico-
pulo- Patrasso-M.C.
[586] 3152 10 Novembre Spiridione di [λείπει] Mauro-
gianni-Corfù-M.C.

1858

[587] 3159 17 Febbraio Pietro di Spiridione Cuvaras-

Corfù-M.C.
[588] 3160 17 Febbraio Giorgio di Francesco Tronos-
Levadia in Grecia-M.C.
[589] 3204 30 Giugno Tommaso del fù Niccolò Can-
gia-Costantinopoli-M.C.
[590] 3212 30 Giugno Giovanni di [λείπει] Papa-
teodoro-Patrasso-M.C.
[591] 3213 30 Giugno Leonida di [λείπει] Niotis-
Costantinopoli-M.C.
[592] 3214 30 Giugno Leonida di [λείπει] Giorgiadis-
Epiro-M.
[593] 3226 8 Novembre Giovanni di Niccola Burbu-
cachi-Sira-M.C.
[594] 3227 8 Novembre Filippo di Filippo D'Aston -
S.nta Maura-M.C.
[595] 3228 8 Novembre Demetrio di Basilio Petimezas-
Patrasso-M.C.
[596] 3229 9 Novembre Costantino di Niccola Tero-
jocas - [δυσανάγνωστο]-La-
rissa in Tessaglia-M.

1859

[597] 3233 2 Marzo Marco Eleuterio di Giacomo

Teofila-Tessaglia-M.C.
[598] 3257 7 Giugno Leonida di Antonio Canda-
kiti-Zante-M.C.
[599] 3258 7 Giugno Demetrio del fù Camillo Della
Decima-Cefalonia-M.C.
[600] 3259 7 Giugno Caralambo di Evangelino Av-
lami-Cefalonia-M.C.
[601] 3260 7 Giugno Aristide di Giorgio Paulides-
Prussa-M.C.
[602] 3261 7 Giugno Giorgio di Apostolo Aposto-
lidis-Atene-M.
[603] 3262 7 Giugno Alessandro di Eustratio
Pissas-Cidonia-M.
[604] 3273 2 Decembre Demetrio di Andrea Claras-
Galassidi-M.

1860

[605] 3281 14 Febbraio Giovanni di Emanuele Calo-

miris-Samo in Grecia-M.C.
[606] 3282 14 Febbraio Giorgio di Panajotti Canelo-
pulo-Andrizzena nel Pe-
loponeso-M.C.
[607] 3284 14 Febbraio Pietro di Niccola Morrys-
Galaxidi-M.C.
[608] 3329 26 Giugno Marino del fù Amatelo Caz-
zaiti-Cefalonia-M.C.
[609] 3330 26 Giugno Gerasimo di Elia Eliacopulos
Galaxidi-M.C.
[610] 3332 26 Giugno Agostino di Cristoforo Coge-
vina-Corfù-M.C.
[611] 3333 26 Giugno Niccola di Nicita Marato-
Lero in Grecia-M.C.
[612] 3334 26 Giugno Panagioti di Zeffirio Neran-
gatos- Patrasso nel Pelo-
poneso-M.
[613] 3385 10 Novembre Senofonte di Andrea Panas-
Cefalonia-M.

1861

[614] 3445 23 Marzo Andrea di Cristo Musacchi-

Zante-M.C.
[615] 3986 24 Giugno Evangelino di Alessandro
Cazzaiti-Cefalonia-M.C.
[616] 3488 24 Giugno Giorgio di Demetrio Fran-
gopulo-Zante-M.C.
[617] 3490 24 Giugno Panajotti di Marco Cocchini-
Zante-M.
 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Β: ΧΩΡΙΣ ΠΤΥΧΙΟ ΣΤΗΝ ΠΙΖΑ

[1] 1810 Camilleri Salvatore-Corfu-M.

[2] 1812 Nasti M ichele-Greco-M.

[3] 1812 Sattopulo Costantino- Bursa, Greco-Scienze.
[4] 1812 Stefanopoli Pietro-M.
[5] 1812 Cabane [δυσανάγνωστο] Dionisio-Greco di An-
dro-Scienze.*
[6] 1812 Galiti Atanasio-Corfù-M.

[7] 1813 Scavo Jacomo-Smirne-Scienze +M.

[8] 1814 Monasteriotti Niccoló-Snta Maura-M.**

[9] 1815 Idomeneo Giorgio di Emmanuele-Greco-M.

* Στον Λόγιο Ερμή 1, 1818, σ. 24 υπογράφει «Διονύσιος Καμπάνης

Άνδριος». Υποθέτω ότι είναι ο ίδιος.
** Θεωρώ ότι είναι ο ίδιος με τον Monasteriadi του D I 69, No 174,
(όπου και όνομα πατρός Δημήτριος) και του D I 167.
 [10] 1816 Ballano Gregorio di Demetrio-Giannina-Sci-
enze Fisiche.
[11] 1816 Bilia Giorgio di Pantaleone- Atene, Greco-
Scienze.
[12] 1816 Fozzio Niccolò di Antonio, Greco-Costantino-
poli-M.
[13] 1816 Spadari Giorgio di Ignazio-Tine-M.C.
[14] 1816 Valsamachi Domenico-Cefalonia-M.
[15] 1816 Dendrinò Costantino di Demetrio, Greco-Co-
stantinopoli-M.*

[16] 1817 Kalergi Emanuelle del fù Francesco-Pietro-

burgo-Scienze Fisiche.
[17] 1817 Manica Teodoro di Panagiotti-Laconia-Scien-
ze Mattematiche.
[18] 1817 Filippide Gunarachi Sotiro di Filippo-Atene-
Scienze Fisiche Mat.
[19] 1817 Barbogia Panajotti di Giorgio-Peloponeso-
Scienze Fisiche M.
[20] 1817 Teodoropulo Spiridione di Giovanni-Galassidi
in Grecia-Scienze Mattem.

[21] 1818 Griesi Antonio di Demetrio-Ydra -Μ.

[22] 1818 Pantelopulo Stauro di Giorgio -Ydra-Scienze
+Medic.
[23] 1818 Mauromati Aristidi di Anastasio- Prevesa-M.
[24] 1818 Trocani Michele-Laconia-Scienze Mattema-
tiche+M.
[25] 1818 Micalopulo Giovanni di Spiridione-Itaca-M.

*Στον Λόγιο Ερμή, ό.π., υπογράφει «Κωνσταντίνος Δενδρηνός εκ Ζα-

γοράς». Υποθέτω ότι είναι το ίδιο πρόσωπο.
 [26] 1818 Dascuffi Giov: Batta di Giorgio-Tine, Greco-
L.+M.
[27] 1818 Dellaporta Damiano di Atanasio-Cefalonia-M.*

[28] 1819 Sondaro Angelo di Giorgio-Cidonia-Scienze

Mattematiche.
[29] 1819 Praidi Giorgio di Demetrio-Bitinia-M.
[30] 1819 Eliade Panajotti di EZia-Cidonia-Scienze Mat-
tematiche.
[31] 1819 Grammeniatis Giorgio-Epiro-Scienze Mattem.
[32] 1819 Giovannidi Adriano di Giovanni-Argo in Pe-
loponeso-M.
[33] 1819 Fotinos Niccola di Antonio-Costantinopoli-M.
[34] 1819 Demetriades Atanasio di Demetrio-Andriano-
poli-M.
[35] 1819 Foca Alessandro di Spiridione-Cefalonia-L.
[36] 1819 Agiapostoli Pietro di Dionisio-Zante-L.
[37] 1819 Draculi Giorgio di Antonio-Itaca-M.
[38] 1819 Chivetò Niccolò del fù Niccolò-Zante-L.

[39] 1820 Demetriades Michele-Giannina-M.

[40] 1820 Fronzuti Fojas di Giovanni-Livadi [όλα δυσα-
νάγνωστα]-Μ.
[41] 1820 Paleopulus Giovanni-Carpenesi in Aetolia-M.
[42] 1820 Pardalachi Demetrio di Giovanni-Candia-M.

*Στους σπουδαστές του 1818 προστίθενται oι «Σπυρίδων Καυρίκας Γα-

λαξυδιώτης, Νικόλαος Καλλέργης από την Σμύρνην, Ζαχαρίας Παππαδό-
πουλος εκ Κωνσταντινουπόλεως, Κωνσταντίνος Πολίτης ο εξ Ακαρνανίας»
άφουν δήλωση στον Λόγιο Ερμή, ό.π., και δεν βρέθηκαν σε κα-
νένα κατάστιχο.
[43] 1820 De Basili Epaminonda di Alessandro-Scienze
Fisiche Matt.
[44] 1820 Bicco Eleuterio di Giovanni-Ydra-Scieoze Fisi-
che Matt.
[45] 1820 Partelopulo [έτσι] Teodoro di Giorgio-Ydra-
Scienze Fisiche Matt.
[46] 1820 Condari Paoli di Spiridione-Livadia-M.
[47] 1820 Cordia Panajotti del fu Giovanni-Pelopone-
so-M.
[48] 1820 Di Chiriaco Demetrio-Costantinopoli-Scienze
Fisiche Matt.
[49] 1820 Di Costantino Demetrio-Cidonia-M.
[50] 1820 Leponides Giorgio di Niccola-Epiro-M.
[51] 1820 Gaeta Paolo del fù Anastasio-Zante-L.
[52] 1820 Massuri Marino di Spiridione-Cefalonia-M.
[53] 1820 Lisgara Giovanni di Eustachio-Zante-M.

[54] 1821 Palides Spiridione di Giorgio-Corfù-Scienze

Fisiche.
[55] 1821 Fontana Emilio di Antonio-Corfù-M.
[56] 1821 Foca Michele di Panagiotti-Cefalonia-L.

[57] 1822 Paleologo Antonio-Anckialo in Tracia-M.

[58] 1822 Cechini Teodoro-Cefalonia.
[59] 1822 Pambuchi Caralambo-Peloponeso-Scienze+L.
[60] 1822 Cajdagianni Apostolo-Mitilene-M.
[61] 1822 Betta Giuseppe-Chio.
[62] 1822 Calogridi Feretto [δυσανάγνωστο]- Candia-L.
[63] 1822 Zografo Antonio-Peloponeso-M.
[64] 1822 Di Corocide Costantino-Zante-M.
[65] 1823 Zitopulo Spiridione di Demetrio-Pelopone-
so-M.
[66] 1823 Campani Filoteo-Andros-L.
[67] 1823 Crocida Costantino-Arta-M.
[68] 1823 DaSalonico [έτσι] Giovanni di Mannuel-Salo-
nico-L.
[69] 1823 Basis Demetrio di Andrea-Cefalonia-L.
[70] 1823 Zavò Giorgio-Itaca-L.

[71] 1824 Agelatto Pantaleo dell' Isola di Scio-M.

[72] 1824 Calambachi Leone-Costantinopoli-M.
[73] 1824 Calliros Giorgio-Costantinopoli-M.
[74] 1824 Gurgurachi Dionisio-Zante-M.
[75] 1824 Votronto Demetrio-Cefalonia-M.
[76] 1824 Caliga Serafino-Cefalonia-M.
[77] 1824 Foca Paulato Atanasio di Demetrio-Cefa-
lonia-L.

[78] 1825 Milona Anastasio di Marino-Cefalonia-M.

[79] 1825 Manussi Panajotti-Zante-L.+M.
[80] 1825 Seliva Dionisio-Zante-M.
[81] 1825 Cimerà Cristodulo-Cefalonia-M.
[82] 1825 Valsamachi Filippo-Cefalonia-M.

[83] 1826 Manussi Spiridione di Demetrio (Zante?)-M.

[84] 1826 Despotti Anastasio di Giovanni-Arta-M.
[85] 1826 Despotti Teodoro di Giovanni-Arta-M.
[86] 1826 Cassogrosso Giuseppe di -Pieiro-Costantino-
poli-M.
[87] 1826 Inglessi Demetrio di Michiès-Cefalonia-M.
[88] 1826 Clado Antonio di Ippocrate-Cerigo-M.
[89] 1827 Cavinà Blassius di Demetrio-Adrianopoli-M.
[90] 1827 Suglesin Gregorio di Gerosimo-Cefalonia-M.
[91] 1827 Bagdanti Dionisio di Giorgio-Zante-D.C.
[92] 1827 Choidan Giovanni di Giorgio-Cefalonia-M.
[93] 1827 Cladan Giovanni del Conte Caralambo-Cefa-
lonia-M.

[94] 1828 Giannini Sotiro-Livorno-M.

[95] 1828 Di Domenico Chiriaco-Mitilene-M.
[96] 1828 Mormory Emanuele di Giovanni-Cerigo-D.C.

[97] 1829 Pasiano Giorgio-Smirne-M.

[98] 1829 Giannini Antonio di Carlo-Pisa-M.
[99] 1829 Canachi Giovanni-Rodosti; [δυσανάγνωστο ]-
D.C.
[100] 1829 Cunduri Vangelino-Cefalonia-M.

[101] 1830 Alamani Pietro di Spiridione-Larissa in Tes-

saglia-M.
[102] 1830 Caracassis Gregorio di Costantino-Bucarest-
D.C.
[103] 1830 Cresteneti Solone di Giovanni-Peloponeso-M.
[104] 1830 Volterà Niccolò-Zante-D.C.
[105] 1830 Calò Matteo-Corfù-D.C.
[106] 1830 Curi Teodoro-Corfù-M.
[107] 1830 Ciprioti Niccolò di Giorgio-Corfù-D.C.

[108] 1831 Ghyka Giovanni-Iasi in Moldavia-D.C.

[109] 1831 Loverdo conte Marino di Giovanni-Cefalonia-
D.C.
[110] 1831 Claudiano Spiridione-Zante-M.

[111] 1832 Topalopulo Emanuele-Smirne-M.

[112] 1833 Despotti Michele di Giovanni-Arta-D.C.

[113] 1833 Melissino Giovanni-Cefalonia-D.C.

[114] 1834 Michele Vittorio di Stefano-Smirne-M.

[115] 1834 Policalà Marino di Gerasimo-Cefalonia-L.
[116] 1834 Valamonte Giovanni del fù Demetrio-Snta
Maura-L.
[117] 1834 Inglessi Andrea di Michele-Cefalonia-L.
[118] 1834 Cladan Giovanni di Giorgio-Cefalonia-Sci-
enze Mattematiche+D.C.

[119] 1835 Foca Caralambo di Costantino-Cefalonia-D.C.

[120] 1835 Tipaldo Foresti Giovanni-Cefalonia-L.

[121] 1836 Gurgurachi Rocco [η Marco;]-Zante-L.

[122] 1837 Volterà Pietro di Anastasio-Zante-L.

[123] 1837 Demadi Costantino-Patrasso-D.C.
[124] 1837 Inglessi Giovanni di Giorgio-Cefalonia-D.C.
[125] 1837 Calucci Lorenzo di Giovanni-Cerigo-M.
[126] 1837 Pangalo Potito-Zante-D.C.
[127] 1837 Paisio Telemaco-Itaca-D.C.
[128] 1837 Stai Emmanuele-Itaca-D.C.
[129] 1837 Statato Petalà Niccolò di Eustachio-Itaca-M.
[130] 1837 Statato Spiridione-Itaca-M.
[131] 1837 Annino Vangelino-Cefalonia-D.C.
[132] 1837 Cumani Dionisio-Zante-L.

[133] 1838 Paramitioti Giorgio-Giannina-M.+Scienze.

[134] 1838 Saltos Anastasio-Sira-M.
[135] 1838 Marcachi Antonio-M.
[136] 1838 Marzocchi Enrico di Giuseppe-Costantino-
poli-M.
[137] 1838 Barbi Alessandro di Giovanni-Costantino-
poli-M.
[138] 1838 Lavraga Gerasimo del fù Dionisio-Cefalonia-L.
[139] 1838 Dimulizza Andrea-Snta Maura-M.
[140] 1838 Cambizi Gerasimo di Giovanni-Cefalonia-D.C.
[141] 1838 Beneton Angiolo-Zante-D.C.
[142] 1838 Moraiti Papulli Elia-M.
[143] 1838 Tipaldo Foresti Timoteo di Giovanni-Cefa-
lonia-D.C.
[144] 1838 Foca Alessandrato Luca -Cefalonia-D.C.
[145] 1838 Beretta Dionisio del fù Dor Spiridione-Zan-
te-M.
[146] 1838 Canali Marino di Spiridione-Cefalonia-M.

[147] 1839 Rafaelli Stelio-Costantinopoli-L.

[148] 1839 Coccifi Antonio di Marco-Farmacia
[149] 1839 Caffiri Andrea di Anastasio-Corfù-L·.
[150] 1839 Livadà Costantino di Spiridione-Cefalonia-L·.
[151] 1839 Domenechini Pietro del fù Giorgio-Zante-L.

[152] 1840 Fernandez Alessandro-Livorno-M.

[153] 1840 Vlassopulo Giovanni di Costantino-Itaca-M.
[154] 1840 Eutimides Costantino-Santorino nel Regio El-
lenico-M.
[155] 1840 Rossolimo Paolo di Zaccaria-Cefalonia-L.
[156] 1840 Cimaras Marco di Pietro-Cefalonia-M.
[157] 1840 Stivens Ricardo *

[158] 1841 Papasogli Tito -Livorno.

[159] 1841 Di Giorgio Demetrio-Costantinopoli.

[160] 1842 Dimulà Giorgio di Anastasio [η Atanasio;]-

Trieste-M.
[161] 1842 Fernandez Cesare-Livorno.
[162] 1842 Dimulà Giorgio di Alessandro-Trieste-M.
[163] 1842 Loverdo Costantino Giovanni di Eutemio-Cefa-
lonia.
[164] 1842 Licudi Panagino di Giovanni-Cefalonia.
[165] 1842 Aravandinò Giovanni di Caralambo-Cefalonia.
[166] 1842 Gherulano Panagino di Niccolò-Cefalonia.

[167] 1843 Bomfor Victor del fù Francesco- Tine.

[168] 1843 Nicolaides Eustachio-Costantinopoli-M.
[169] 1843 Caggi Giovanni Christodulo-Mitilene-M.
[170] 1843 Cassianò Giovanni di Antonio-Itaca-M.

[171] 1844 Velianiti Atanasio del fù Dre Spiridione-

Passò.

•Αναφέρεται στον κατάλογο των Ελλήνων που παρακολουθούνται από

τηναστυνομία(A.S.P., Governatore, Affari Generali, No 162, α. 1840,
f. 286). Άγνωστο αν πήρε πτυχίο γι' αυτό και καταγράφεται εδώ με επι-
φύλαξη. Κατάγεται μάλλον από το Λιβόρνο.
[172] 1845 Ginnetti Ettore di Angiolo-Livorno.
[173] 1845 Ruvini Menelao di Panagino-Smirne.
[174] 1845 Tipaldo Caritato Marino di Timoteo-Cefa-
lonia-L.
[175] 1845 Foca Gianetato Stauro del fù Panagino-Cefa-
lonia.
[176] 1845 Grammatico Temistocle-Francesco di Vinzen-
zo-Passò-M.
[177] 1845 M acri Spiridione di Demetrio-Passò-L.

[178] 1846 Maurogianni Spiridione di Eustachio-Corfu -M.

[179] 1847 Argenti Costantino di Giovanni-Livorno.

[180] 1847 Treccas Spiridione di Marco-Cefalonia (Lis-
suri).

[181] 1848 Giamaris Pietro Paolo-Livorno.

[182] 1848 Botonachi Anasiasio-Candia-M.C
[183] 1848 Calò Giocomo-Livorno-M.
[184] 1848 Leondariti Gerasimo-Zante-L.
[185] 1848 Calcani Angiolo-Snta Maura-L.

[186] 1850 Giannini Carilao di Antonio-Pisa.

[187] 1850 Stefanopoli Niccola di Pietro-Pisa-Agraria.
[188] 1850 Gabrielidi Atanasio-Costantinopoli-M.C.
[189] 1850 Giamari Alessandro del fù Pantaleone-Livorno .
[190] 1850 Tipaldo Pretendere Demetrio-Cefalonia-M.C.
[191] 1850 Marcoran Gerasimo-Corfù-L.
[192] 1850 Marcoran Spiridione di Giorgio-Cefalonia-
Scienze Fisiche.
[193] 1850 Ciadan Focio- Cerigo-M.C.

[194] 1851 Krisovichi [δυσανάγνωστο] Giovanni- Grecia -

M.C.
[195] 1851 Giannini Achille-S. Cassiano.
[196] 1851 Caliavitis Giovanni-Miconos.
[197] 1851 Foresti Annibale-Cefalonia-M.

[198] 1852 Fernandez Olinto-Temistocle di Dionisio-Li-

vorno.
[199] 1852 Antich Emilio di Giovanni-Costantinopoli-
M.C.
[200] 1852 Tassorich Tommaso-Costantinopoli-M.C.
[201] 1852 Metaxà Epaminonda- Paros-M.
[202] 1852 Nicolaides Giovanni-Sira-M.
[203] 1852 Foca Paolo di Panagireo-Cefalonia-M.C.
[204] 1852 Papadopulo Ρanagiotti-Greco-M.C.
[205] 1852 Friudato [δυσανάγνωστο ]-Cefalonia-M.C.
[206] 1852 Diferano Giorgio-Epiro-M.C.
[207] 1852 Emanuele Costantino-Sira-M.C.

[208] 1853 Nacco Temistocle-Levadia-M.C.

[209] 1853 D'Alessio Cosimo-Sira-M.C.
[210] 1853 Seteri Ulisse di Niccolò-Livorno.

[211] 1854 Tassoridis Giovanni-Costantinopoli-M.C.

[212] 1854 Giannini Niccolò-Pisa.

[213] 1856 Papadopulo Demetrio-Missolongi- M.C.

[214] 1856 Colartelo Giovanni-Scio-M.C.
[215] 1856 Ronchi Giuseppe di Spiridione-Corfu-M.C.
[216] 1856 Lamhro Giorgio-Corfù-M.C.

[217] 1857 Pelegrino Antonio Gino di Didaco-Genova.

[218] 1857 Rivelli Enrico di Pietro-Corfù-M.C.
[219] 1857 De Castro Samuel Vita di Abramo-Corfu-M.C.
[220] 1857 Masarachi Gerasimo di Basilio-Cefalonia-M.
[221] 1857 Cochini Pietro Paolo di Giovanni-Zante-M.C.
[222] 1857 Chivelò Spiridione di Niccolò-Zante-M.C.

[223] 1858 De Rosseti Giuseppe-Sira-Scienze Fisiche

Matt.
[224] 1858 Sicuro Dessila Giovanni-Zante-M.C.

[225] 1859 Bogliaco Adriano-Adrianopoli-M.C.

[226] 1859 De Rosseti Carlo-Sira*-Scienze Fisiche Mat.
[227] 1859 Τ osseli Antonio-Salonico.
[228] 1859 Cristodulo Costantino-Scopelo-M.C.
[229] 1859 Collaro Alfonso-Costantinopoli-M.C.
[230] 1859 Pelecassi Dionisio di Demetrio-Zante-M.
[231] 1859 Calichià Giovanni di Niccolò-Zante-Farmacia.
[232] 1859 Ardovani Evangelino di Antonio-Cefalonia-
M.C.
[233] 1859 Levi Maimonide-Corfu-M.

Σε άλλο φύλλο του ίδιου καταστίχου (DI 75) «d' Alessandria d'Egitto».
•ktfoannjin
 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Γ: ΤΟΠΟΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΕΩΣ*

Πτυχιούχοι Χωρίς πτυχίο Σύνολο

Κεφαλονιά 154 49 203

Ζάκυνθος 68 25 93
Κέρκυρα 73 15 88
Κωνσταντινούπολη 33 18 51
Ιθάκη 19 9 28
Λευκάδα 22 4 26
Ιωάννινα 16 3 19
Κύθηρα 14 4 18
Σμύρνη 11 6 17
Μυτιλήνη 14 3 17
Πάτρα 14 1 15
Πελοπόννησος 9 6 15
Κρήτη 11 3 14
Χίος 9 3 12
Λιβόρνο 1 11 12
Ήπειρος 8 3 11
Σύρα 5 6 11
Αθήνα 9 2 11
Αδριανούπολη 6 3 9

* Οι τόποι προελεύσεως καταγράφονται όπως ακριβώς εμφανίζον-

ται στα κατάστιχα: άλλοτε είναι περιφέρειες και άλλοτε πόλεις, συχνά
των ίδιων περιφερειών. Για ακριβέστερη καταγραφή, βλ. Συνοπτικό
Κατάλογο. για παραστατική απεικόνιση, βλ. Χάρτη και Διαγράμματα.
 Πτυχιούχοι Χωρίς πτυχίο Σύνολο
Ύδρα 4 4 8
Κυδωνιές 5 3 8
Άνδρος 5 2 7
Άρτα 3 4 7
Μεσολόγγι 5 1 6
Θεσσαλονίκη 4 2 6
Σπάρτη 4 2 6
Πάργα 5 — 5
Θεσσαλία 5 — 5
Τήνος 2 3 5
Λάρισα 4 1 5
Γαλαξείδι 3 2 5
Πίζα 4 4
Παξοί 1 3 4
Σύμη 4 — 4
Βουκουρέστι 3 1 4
Μακεδονία 3 — 3
Βοστίτσα 3 — 3
Λεβαδιά 1 2 3
Άργος 2 1 3
Προύσα 2 1 3
Ψαρά 2 — 2
Ζαγορά 2 — 2
Κορυτσά 2 — 2
Νάξος 2 — 2
Ιάσιο 1 1 2
Πρέβεζα 1 1 2
Σαντορίνη 1 1 2
Καρπενήσι 1 1 2
Ανδρίτσαινα 2 — 2
Τεργέστη — 2 2
Αλεξάνδρεια 1 — 1
 Πτυχιούχοι Χωρίς πτυχίο Σύνολο

Αίγυπτος 1 — 1
Κύπρος 1 — 1
Ακαρνανία — 1 1
Βιθυνία — 1 1
Τρίκαλα 1 — 1
Αίγινα 1 — 1
Κάιρο 1 — 1
Τρίπολη 1 — 1
Λεωνίδι 1 — 1
Καισάρεια 1 — 1
Κάσος 1 — 1
Σίφνος 1 — 1
Σάμος 1 — 1
Λέρος 1 — 1
Νίσυρος 1 — 1
Τύρναβος 1 — 1
Τένεδος 1 — 1
Καλάβρυτα 1 — 1
Πάρος — 1 1
Γένοβα — 1 1
Αρβανιτοχώρι 1 — 1
Σέρρες 1 — 1
Αγχίαλος — 1 1
Πετρούπολη — 1 1
Μύκονος — 1 1
Σκόπελος — 1 1
Άγκυρα 1 — 1
Χωρίς αναγραφή
πατρίδας 5 13 18
σύνολο 603 237 840
 ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

Πτυχιούχοι Χωρίς πτυχίο Σύνολο

Επτάνησος 351 109 460

Νησιά Α. Ελλάδας 55 25 80
Θράκη 33 18 51
Πελοπόννησος 37 10 47
Ήπειρος 33 11 44
Μ. Ασία 20 11 31
Στερεά Ελλάδα 19 9 28
Ιταλία 1 18 19
Β. Βαλκανική 13 5 18
Θεσσαλία 13 2 15
Κρήτη 11 3 14
Μακεδονία 8 2 10
Αίγυπτος 3 — 3
Κύπρος 1 — 1
Ρωσία 1 — 1
Χωρίς αναγραφή
πατρίδας 5 13 18
σύνολο 604 236 840
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ
 Στην παρένθεση ο αύξων αριθμός του ιταλικού καταλόγου. Όπου
δεν αναγράφεται πατρώνυμο, λείπει από τα κατάστιχα. Το ερωτημα-
τικό σημαίνει ότι είναι αμφίβολο αν πρόκειται για Έλληνα.
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Α: ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΙ

Αβλάμης Χαράλαμπος Ευαγγέλου (600)

Αγαθόπουλος Ζαφείριος Ιωάννου (464)
Αγγελίδης Ιωάννης Μιχαήλ (183)
Αθανασίου Νικόλαος (103)
Αλαμάνος Αντώνιος Νικολάου (217)
Αλατίνης Μωϋσής Λαζάρου (126)
Αλβανάκης Δημήτριος Μαρίνου (414)
Αλβάνας Δημήτριος Donaso (318)
Αλβάνας Φρειδερίκος Δημητρίου (457)
Αλεξάκης Στέφανος (69)
Αλεξιάδης Δημήτριος Αλεξάνδρου Λεμονίογλου Γεωργίου
(385)
Αλεξιανός Παναγιώτης Δημητρίου (49)
Αλεξόπουλος Νικόλαος (72)
Αναστασίου Δημήτριος Ιωάννου (188)
Αναστασίου Μιχαήλ Ιωάννου (187)
Ανδρεάδης Παναγιώτης (558)
Ανδρεόπουλος Γεώργιος (321)
Ανδρικόπουλος Βασίλειος (585)
Ανδρόνης Σπυρίδων (216)
Άννινος Καβαλιεράτος Αναστάσιος Ανδρέου (359)
Άννινος Καβαλιεράτος Γεράσιμος Ανδρέου (206)
Άννινος Καβαλιεράτος Γεώργιος Ανδρέου (351)
Άννινος Ιωάννης (102)
Άννινος Ιωάννης Παναγή (253)
Άννινος Ιωάννης Βαπτιστής Σάββα (230)
Άννινος Νικόλαος (101)
Άννινος Παναγής Σάββα (255)
Αντύπας Ευάγγελος Νικολάου (396)
Αντύπας Σπυρίδων (71)
Αντωνόπουλος Ανδρέας Ιωάννου (330)
Αποστολάκης Γεώργιος Ιωάννου (518)
Αποστολίδης Γεώργιος Αποστόλου (602)
Αποστολίδης Ευάγγελος (530)
Αραβαντινός Χαράλαμπος-Ευάγγελος (397)
Αρβανιτάκης Σπυρίδων Νικολάου (169)
Αργυρός Κωνσταντίνος Μάρκου (123)
Αρισταίος Βασίλειος Προκοπίου (63)
Αριστόβουλος Ευστάθιος Ιωάννου (512)
Αρκαδινός Αντώνιος Γεωργίου (454)
Άρτης Γεώργιος Χρήστου (191)
Ασάνης Αντώνιος Χριστοδούλου (181)
Ασάνης Σπυρίδων Ιωάννου (520)
Ασώπιος Ειρηναίος (447)
ΑυγερινόςΑγαμέμνωνΓεωργίου (34)
Αυγερινός Πέτρος Διονυσίου (562)
Αυγερινός Φρειδερίκος Γεωργίου (386)

Βάγιας Ιωάννης (446)

Βαθύς Ιωάννης (469)
Βαλαωρίτης Αριστοτέλης Ιωάννου (427)
Βαλαωρίτης Δημοσθένης Ευσταθίου (440)
Βάλβης Δημήτριος Ιωάννου (176)
Βάλβης Ζαφείριος Ιωάννου (170)
Βάλβης Ζαφείριος Πανταλέοντος (199)
Βαλιάνος Ιωάννης Γερασίμου (506)
Βαλιέρ(ης) Νικόλαος Παναγή (309)
Βαλ(λ)αμόντες (η Βαλλαμόντης) Ιωάννης Σπυρίδωνος
(47)
Βαλ(λ)αμόντες (η Βαλλαμόντης) Παναγιώτης Δημητρίου
(202)
Βαλσαμάκης Δημήτριος Πέτρου (14)
Βαλσαμάκης Ιερώνυμος (στον Λόγιο Ερμή Γεράσιμος)
Ανδρέου (22)
Βαλσαμάκης Μαρίνος (88 και 115)
Βαλσαμάκης Παύλος (75)
Βαλσαμάκης Σπυρίδων Νικολάου (41)
Βανδώρος Χριστόδουλος Μιχαήλ (571)
Wansaamen Έκτωρ Πέτρου (314) [;]
Βάος Γεώργιος Μαρίνου (526)
Βαρζέλης Δημήτριος Αποστόλου (65)
Βαρτάν Βασίλειος Ιωάννου (559) [;]
Βέγιας Μαρινίδης Σπυρίδων Μαρίνου (66)
Βελιανίτης Ιωάννης Δημητρίου (391)
Βελισάριος Γεώργιος Ιωάννου (148)
Βελισάριος Νικόλαος Ιωάννου (59)
Βεντούρας Στέλιος Θεοδώρου (380)
Βερέτ(τ)ας (η Μπερέττας) Πέτρος Σπυρίδωνος (133)
Βερέτ(τ)ας (η Μπερέττας) Φραγκίσκος Σπυρίδωνος (144)
Βερναρδάκης Δημήτριος Νικολάου (288)
Βερνάρδος Χαραλάμπης Σταύρου (358)
Βιάνης (Viany) Ιωσήφ Ιακώβου (300)
Βιτάλης Αντώνιος Λουδοβίκου (324)
Βιτάλης Μάρκος Αντωνίου (583)
Βλάσης Ιωάννης (45)
Βλασόπουλος Ιωάννης (405)
Βλαστός Αλέξανδρος Μιχαήλ (237)
Βλαστός Εμμανουήλ Σπυρίδωνος (415)
Βλάχος Αριστείδης Δημητρίου (525)
Βλάχος Αχιλλεύς Χριστοφόρου (462)
Βολδούς (ή Μπολντούς) Διονύσιος (372)
Βοροτσίδας Κωνσταντίνος (73)
Βοτσάλας Πέτρος Αντωνίου (205)
Βουρβουχάκης Γεώργιος Νικολάου (429)
Βουρβουχάκης Ιωάννης Νικολάου (593)
Βουρδέρης (η Μπουρντέρης) Δημήτριος Σπυρίδωνος (496)
Βούτος Αναστάσιος Σπυρίδωνος (120)
Βούτος Ιούλιος Σπυρίδωνος (109)
Βουτσίνος Αλέξανδρος Νικολάου (426)
Βυζάντις Σπυρίδων Ιερωνύμου (483)

Γαήτας (ή Γαέτας) Αντώνιος Ανδρέου (281)

Γαλάτης Ιωάννης Σπυρίδωνος (519)
Γαλάτης Σταμάτιος Μιχαήλ (192)
Γεραλής Αθανάσιος (450)
Γερασιμάκης Ιωάννης (510)
Γεωργιάδης Ιακωβάκης Γεωργίου (154)
Γεωργιάδης Κυριάκος Γεωργίου (19)
Γεωργιάδης Μελέτιος Γεωργίου (200)
Γεωργιάδης Λεωνίδας (592)
Γιαγτζόγλου Παύλος Ιωάννου (424)
Γιαννάκας Ιωάννης Παναγιώτου (539)
Γιαννόπουλος Γεώργιος Δημητρίου (498)
Γιαννόπουλος Ιωάννης Δημητρίου (494)
Γκαλιάτσας Ιωάννης Κωνσταντίνου (277)
Γ(κ)α(ν)γκάδης Αλέξανδρος Γεωργίου (368)
Γκαρβινάς Κωνσταντίνος Αντωνίου (46)
Γκουσνάσης Πέτρος (554)
Γουργουράκης Ιωάννης Στρατή (295)
Γουργουράκης Φραγκίσκος Αντωνίου (373)
Γρίβας Νικόλαος Παναγή (106)

Δαδίκης Νικόλαος Ματθαίου (320)

Δαμασκηνός Αλέξανδρος (157)
Δαμιράλης Μιχαήλ Μάριου (399)
Δελλαγραμμάτικας Ιωάννης Γασπέρου (24)
Δελλαδέτσιμας Γεράσιμος Καμίλου (412)
Δελλαδέτσιμας Δημήτριος Καμίλου (599)
Δελ(λ)απόρτας Παύλος (96)
Δελβινιώτης Αλέξανδρος Σπυρίδωνος (258)
Δελβινιώτης Διομήδης Νικολάου (378)
Δελβινιώτης Ευγένιος Νικολάου (189)
Δεσίλ(λ)ας (η Δεσύλας) Αλέξανδρος (78)
Δεσίλ(λ)ας (η Δεσυλας) Θεόδωρος-Δημήτριος Θεοδώρου (39)
Δεσπότης Δημήτριος Ιωάννου (149)
Δεστούνης Ιωάννης Κωνσταντίνου (567)
Δημητρίου Γεώργιος (565)
Δημουλίτσας Ανδρέας Αναστασίου (62)
Διαμαντής Χρήστος Δημητρίου (404)
Διαμαντόπουλος Αδαμάντιος (357)
Διαμαντόπουλος Αργύριος Θεοδώρου (474)
Διαμαντόπουλος Γεώργιος Αναστασίου (117)
Διαμαντόπουλος Γεώργιος Διαμαντή (105)
Διομήδης Νικόλαος (535)
Διοσκουρίδης Μιλτιάδης Ιωάννου (551)
Διπλαρόπουλος Νικόλαος Ιωάννου (425)
Δούκας Στέφανος Ιωάννου (491)
Δρακούλης Εύστάθιος Κωνσταντίνου (37)
Δρακούλης Ιωάννης-Αγαμέμνων Ανδρέου (561)
Δρακούλης Τιμολέων Εύσταθίου (544)
Δρεπανιώτης Γεράσιμος Ιωάννου (487)
Δροσίνης Αθανάσιος Νικολάου (403)
Δώριας (η Δόριας) Προσαλέντης Ανδρέας Πέτρου (160)
Δώριας (η Δόριας) Προσαλέντης Πέτρος (171)

Εμμανουήλ Ιωάννης (129)

Ευαγγελινός Μιχαήλ Εμμανουήλ (419)
Ευστρατιάδης Διονύσιος Ευσταθίου (580)

Ζαβογιάννης Σπυρίδων Αλεξάνδρου (411)

Ζαβός Σπυρίδων Πέτρου (209)
Ζακόπουλος Περικλής Ζαχαρίου (528)
Ζαμπέλης Πατρίκιος Νικολάου (270)
Ζαμπέλιος Σπυρίδων-Ιωάννης Ζαχαρίου (8)
Ζανίνης Ιωσήφ Καρόλου (547)
Ζαρλάμπας Ευάγγελος Θεοδώρου (382)
Ζαχαριάδης Ιωάννης (534)
Ζαχαριάδης Νικόλαος Ζαχαρίου (542)
Ζερβός Ιακωβάτος Ηλίας Αναστασίου (287)
Ζερβός Ιακωβάτος Παναγής Ιακώβου (393)
Ζουρίδης Ιπποκράτης Βασιλείου (548)
Ζωγράφος Ηλίας (533)
Ζωγράφος Κωνσταντίνος Αργύρη (43)
Ζωγράφος Ξενοφών Αντωνίου (418)

Ηλιακόπουλος Γεράσιμος Ηλία (609)

Ησαΐας ΕμμανουήλΧριστοδούλου (527)

Θεοδωρίδης Ιωάννης Θεοδώρου (489)

Θεοτόκης Αλέξανδρος Σπυρίδωνος (413)
Θεοτόκης Γαβριήλ Ανδρέου (458)
Θεοφιλάς Ιάκωβος Αναστασίου (32)
Θεοφιλάς Μάρκος-Ελευθέριος Ιακώβου (597)
Θρόνος Γεώργιος Φραγκίσκου (588)

Ιατρόπουλος Κωνσταντίνος (116)

Ιατρόπουλος Μιχαήλ Δημητρίου (576)
Ιγγλέσης Αλέξιος Ιωάννου (2)
Ιγγλέσης Κωνσταντίνος (141)
Ιγγλέσης Μαρίνος (125)
Ιγγλέσης Νικόλαος Γεωργίου (540)
Ιγγλέσης Νικόλαος Σπυρίδωνος (42)
Ιγγλέσης Σταύρος Ευσταθίου (12)
Ινκιόστρης Γεράσιμος Φραγκίσκου (311)
ΙουστινιάνηςΔημήτριος (555)
Ιωαννίδης Κωνσταντίνος (407)
Ιωαννίδης Νικόλαος Γεωργίου (574)

Καβ(β)αδίας Γεώργιος Ιωάννου (334)

Κάγκας (Γάγκας) Νικόλαος Ιωάννου (173)
Καΐρης Γάσπαρης Θεμιστοκλέους (194)
Καίσαρης Νικόλαος Αγγέλου (266)
Καλέντζης Θωμάς Ανδρέου (416)
Καλλιάρχης Γεώργιος Παρασκευά (7)
Καλλιάρχης Ιωάννης (511)
Καλλίας Ιωάννης Μιχαήλ (343)
Καλλιγάρης Νικόλαος Βασιλείου (459)
Καλ(λ)ιγάς Άγγελος Ιωάννου (218)
Καλ(λ)ιγάς Μαρίνος Βασιλείου (67)
Καλκάνης Μάρκος Φιλίππου (436)
Καλόβολος Αναστάσιος Πέτρου (573)
Καλογερόπουλος Περικλής Σπυρίδωνος (448)
Καλογερόπουλος Σπυρίδων Ιερωνύμου (17)
Καλομοίρης Ιωάννης Εμμανουήλ (605)
Καλούτσης (ή Καλούτζης) Κυριάκος-Ιωάννης (374)
Καλούτσης (ή Καλούτζης) Γεώργιος Ιωάννου (190)
Καμπίσης (ή Καμπύσης) Αναστάσιος Νικολάου (175)
Καμπίσης (ή Καμπύσης) Γεώργιος (531)
Καμπίσης (ή Καμπύσης) Ζαχαρίας (449)
Καμπίσης (ή Καμπύσης) Θεόφιλος (406)
Κανδακίτης Λεωνίδας Αντωνίου (598)
Κανελλόπουλος Γεώργιος Παναγιώτου (606)
Κάντζας Θωμάς Νικολάου (589)
Καραθεοδωρής Κωνσταντίνος (104)
Καραθεοδωρής Στέφανος Θεοδώρου (26)
Καρακούσης Σωτήριος Σπυρίδωνος (466)
Καραλής Σπυρίδων (53)
Καραμαλίκης Αναστάσιος Παναγιώτου (312)
Καραμπάτος Νικόλαος Γερασίμου (455)
Καρατζάς Ιωάννης Γεωργίου (423)
Καρβελ(λ)άς Σπυρίδων (107)
Κάρος Μιχαήλ Ιωσήφ (131)
Καρούζος (η Καρούσος) Ανδρέας Κοσμά (333)
Καρρέρ (η Καρρέρης) Κωνσταντίνος Ιωάννου (326)
Καρώκης Βασίλειος Αποστόλου (478)
Κασ(σ)ιμάτης Στέλιος (276)
Κασογρόσος Αλέξανδρος Πέτρου (177)
Κατσαΐτης Αλέξανδρος Μαρίνου (504)
Κατσαΐτης Ανδρέας (132)
Κατσαΐτης Γεράσιμος Νικολάου (360)
Κατσαίτης Ευάγγελος Αλεξάνδρου (615)
Κατσαΐτης Ιωάννης Μαρίνου (503)
Κατσαΐτης Λεωνίδας Νικολάου (389)
Κατσαΐτης Μαρίνος Αγγέλου (165)
Κατσαΐτης Μαρίνος Amatelo (608)
Κατσαΐτης Παύλος Ιωάννου (256)
Κατσαΐτης Πέτρος Γερασίμου (231)
Κατσαΐτης Ρόκκος Αγγέλου (477)
Καφίρης Σωκράτης-Δημητριός Ιωάννου (541)
Κεφαλάς Κωνσταντίνος Σπυρίδωνος (264)
Κικεμάνης Ιωσήφ Ιακώβου (522)
Κλαδάκης Κωνσταντίνος Νικήτα (33)
Κλαδάκης Νικήτας Κωνσταντίνου (524)
Κλαδάς Ευάγγελος Ιωάννου (342)
Κλαδάς Νικόλαος Ιωάννου (327)
Κλάδης Σπυρίδων (82)
Κλάδος Γαληνός Μαρίνου (247)
Κλάδος Μαρίνος Λαυρεντίου (147)
Κλάρας Δημήτριος Ανδρέου (604)
Κλαυδιανός Γρηγόριος Δημητρίου (178)
Κλαυδιανός Δημήτριος Διονυσίου (284)
Κογεβίνας Άγγελος Αυγουστίνου (195 και 214)
Κογεβίνας Αυγουστίνος Χριστοφόρου (610)
Κογεβίνας Χριστόφορος Αυγουστίνου (172)
Κόκκινης Μάρκος Παναγιώτου (211)
Κόκκινης Παναγιώτης Μάρκου (617)
Κόκκινος Θεόδωρος Νικολάου (57)
Κόκολης (ή Κοκολάς) Διονύσιος Ιωάννου (500)
Κολέας Δημήτριος Αγγέλου (347)
Κόμνος Κωνσταντίνος Δημητρίου (417)
Κονιδάρης Δημήτριος Σπυρίδωνος (293)
Κόνταρης Δημήτριος Αντωνίου (269)
Κόνταρης Επαμεινώνδας Αντωνίου (401)
Κοντογούρης Γεώργιος Ανδρέου (268)
Κοντογούρης Στέλιος Ανδρέου (250)
Κοντολέος Ιερώνυμος Ιωάννου (341)
Κοντολέος Νικόλαος Ιωάννου (275)
Κοντολέος Σπυρίδων Ιωάννου (552)
Κοντομίχαλος Νικόλαος Θεοδώρου (428)
Κοντός Porqio (η Λεύκιος) (138)
Κοργιαλένιος Ρόκκος Σπυρίδωνος (251)
Κορκός Ιωάννης Νικολάου (36)
Κόρπης Ιγνάτιος Θωμά (139)
Κοσκινάς Νικόλαος Αρσενίου (244 και 252)
Κοσσίνης Θεόφιλος Μάρκου (431)
Κοτούβαλης Ανδρέας Σπυρίδωνος (260)
Κοτσίρης Ιωάννης Δημητρίου (340)
Κοτσύφης Φραγκίσκος Μάρκου (453)
Κουβαράς Πέτρος Σπυρίδωνος (587)
Κουβαράς Σπυρίδων Δημητρίου (259)
Κουλουμβάρδος (η Κουλούμπαρδος) Γεώργιος Διονυσίου
(481)
Κουλουμβάρδος (η Κουλούμπαρδος) Μάρκος Νικολάου (179)
Κουντούρης Δημήτριος (91)
Κουπέτσογλου Γεώργιος Μιχαήλ (349)
Κουρής Ιωάννης Σπυρίδωνος (332)
Κουρής Σωκράτης Δημητρίου (207)
Κούστας Γεώργιος Δημητρίου (476)
Κρασ(σ)άς Χριστόδουλος (114)
Κυβετός (η Κυβωτός) Διονύσιος (111)
Κυπαρίσσης Δημήτριος Αντωνίου (367)
Κυπριώτης Αναστάσιος Γεωργίου (240)
Κυριακού Κυριάκος Ιωάννου (168)
Κυριτσίδης Μιχαήλ Γεωργίου (203)
Κωστής Ιωάννης-Αναστάσιος Κωνσταντίνου (61)

Λαβράνος Χριστόφορος Φιλίππου (220 και 294)

Λάζαρης Παναγιώτης Ανέστη (239)
Λαζαρίτης Εμμανουήλ Δημητρίου (233)
Λαζαρίτης Ιωάννης Δημητρίου (234)
Λαμπαδάρης Θεοδόσιος Κωνσταντίνου (108)
Λάναρης Ματθαίος Αντωνίου (55)
Λάτρης Αντώνιος Γεωργίου (27)
Λεβή Βενιαμίν Δαβίδ (348 και 364)
Λεβή Ραφαήλ Δαρείου (299)
Λεκατσάς Αντώνιος Σπυρίδωνος (316)
Λεονταράκης Διονύσιος (261)
Λεονταράκης Ιωάννης Εμμανουήλ (182)
Λεονταράκης Σπυρίδων Ιωάννου (146)
Λεονταρίτης Ιωάννης Δημητρίου (485)
Λεπενιώτης Νικόλαος Ιωάννου (162)
Λερούνης Γεώργιος (136)
Λερούνης Ιωάννης Νικολάου (353)
Λέσσης Σπυρίδων Μάρκου (296)
Λ(ε)ιβαδάς Γεράσιμος Δημητρίου (302)
Λιβαθινόπουλος (η Λυβαθινόπουλος) Θεοδόσιος (90)
Λοβέρδος Γεράσιμος Ιωάννου (213)
Λοβέρδος Τζουγανάτος Δημήτριος Ιωάννου (306)
Λοβέρδος Εύφύμιος Χριστοδούλου (151)
Λοβέρδος Ιερώνυμος Ευγενίου (366)
Λοβέρδος Μαρίνος-Ανδρέας (95)
Λοβέρδος Μαρίνος Σπυρίδωνος (164)
Λοβέρδος Στέλιος (94)
Λογοθέτης Νικόλαος (223)
Λούζης Γεράσιμος Σταματίου (13)
Λουκίσσας Χριστόδουλος Φραγκίσκου (163)
Λούντζης Ερμάννος (122)
Λυκούδης Μαρίνος Ιωάννου (402)

Μαζαράκης Χαράλαμπος (443 και 484)

Μαϊντενόβης Ιωάννης (410)
Μακρής Διονύσιος Αντωνίου (392)
Μακρής Κωνσταντίνος Δημητρίου (38)
Μαλσινιώτης Μιχαήλ (471)
Μανγκανάς Νικόλαος Ιωάννου (201)
Μανδρικάρδης Νικόλαος Διονυσίου (280)
Μάνεσης Ιωάννης Θεοδώρου (226)
Μανιάκης Νικόλαος Ιωάννου (121)
Μανοδήμος Καστρινός Γρηγόριος Αλεξάνδρου (493)
Μαραβέλης Γεώργιος Δούκα (15)
Μαράτος Ανδρέας Αντωνίου (529)
Μαράτος Βασίλειος Ιωάννου (262)
Μαράτος Γεράσιμος Γεωργίου (310)
Μαράτος Ιάσων Αντωνίου (301)
Μαράτος Νικόλαος Νικολάου (60)
Μαράτος Νικόλαος Νικήτα (611)
Μαράτος Τηλέμαχος Αντωνίου (356 και 388)
Μαρίνογλου Δημήτριος Κωνσταντίνου (408)
Μαρίνογλου Μαρίνος (84)
Μαρκόπουλος Ιερώνυμος Κυριάκου (3)
Μαρκόπουλος Μιχαήλ Κυριάκου (1)
Μαρτελάος Διονύσιος Σπυρίδωνος (370)
Μαρτίνης Ανδρέας Αγγέλου (315) [;]
Μαυρογιάννης Δημήτριος Ευγενίου (291 και 323)
Μαυρογιάννης Κωνσταντίνος Ιωάννου (225)
Μαυρογιάννης Σπυρίδων (586)
Μεγακλής Απόστολος Γεωργίου (379)
Μελάς Λέων Γεωργίου (180)
Μελισσηνός Μαρίνος-Αντώνιος Μαρίνου (235)
Μελισσηνός Πέτρος-Ανδρέας Διονυσίου (384)
Μενάγιας Ιωάννης Σπυρίδωνος (186)
Μεσκαβάλης Ιωάννης Ιακώβου (56)
Μεταξάς Αναστάσιος Βασιλείου (68)
Μεταξάς Αντώνιος Αναστασίου (303)
Μεταξάς Βασίλειος Κωνσταντίνου (439)
Μεταξάς Γεώργιος Σπύρου (77)
Μεταξάς Διονύσιος Γεωργίου (444)
Μεταξάς Ιωάννης Δημητρίου (4)
Μεταξάς Μαρίνος Βασιλείου (265)
Μεταξάς Παναγής Κωνσταντίνου (441)
Μηλιαρέσης Χρήστος Αθανασίου (184)
Μικρίδης Πέτρος Παύλου (570)
Μινακούλης Δημήτριος Ιωάννου (420)
Μιχαλακόπουλος Παναγιώτης Ιωάννου (509)
Μιχαλίτσης (ή Μηχαλίτσης) Δημήτριος Στυλιανού (285)
Μολιβαδάς Σπυρίδων Κωνσταντίνου (538)
Μομφεράτος Ιωσήφ Νικολάου (363)
Μόρδος Ιωσήφ Ιωάννου (480)
Μόρμορης Γεώργιος Ιωάννου (375)
Μουζάκης Ανδρέας Χρήστου (614)
Μουσούρης Μαρίνος (98)
Μπαγιόνας Μωυσής Caino-Ιωσήφ (369)
Μπακάλογλου Γεώργιος Ιωάννου (167)
Μπακίνης Ιωάννης (81)
Μπαρτζίλης Θεοδόσιος Gaetano (313)
Μπαχώμης (η Μπαχούμης) Δημήτριος Κωνσταντίνου (337)
Μπελλέλης Μωυσής Mandolino Vita (338)
Μπερέττας" βλ. Βερέττας
Μπλατσής Ιωάννης Νικολάου (461)
Μποσσίνης Μαρίνος Ιωάννου (305)
Μποτονάκης Κωνσταντίνος (513)
Μπούας Σπυρίδων Δημητρίου (10)
Μπούτσιας Γεώργιος Δημητρίου (290)
Μπρίνκης Μιχαήλ Στεφάνου (537)
Μυλωνάς Ιωάννης (86)
Μωραΐτης Παπούλης Στέλιος Κωνσταντίνου (257 και 325)
Μώρης Πέτρος Νικολάου (607)
Νεράγκας Δημήτριος (460)
Νεραντζάτος Παναγιώτης Ζαφειρίου (612)
Νεράντζης (ή Ναράντζης) Γεώργιος Κωνσταντίνου (421)
Νεράντζης (ή Ναράντζης) Σπυρίδων-Στέφανος Κωνσταντί-
νου (219)
Νεστορίδης Κωνσταντίνος Νέστωρος (467)
Νέστωρ Χριστόφορος (93)
Νίτσης Δημήτριος Νικολάου (30)
Νιώτης Λεωνίδας (591)
Νομικός Αντώνιος Χριστοδούλου (346)
Νταβούτογλου Ιάκωβος Αντωνίου (215)
Ντα Σέμο Αβραάμ Σαββάτου (185)
Ντα Σέμο (ή Ντε Σέμο) Ιωσήφ Σαββάτιου (263 και 354)
Ντ' Άστον (ή Ντάστος) Φίλιππος Φιλίππου (594)
Ντέ Μπολιάκο Ιωάννης Βαρθολομαίου (229)
Ντονέλης Σπυρίδων Βικέντιου (297)
Ξανθόπουλος Νικόλαος (145)
Ογραδιανός Νικόλαος Στεφάνου (273)
Οικονομίδης Μιχαήλ Ιωάννου (465)
Οικονομίδης Σπυρίδων Γεωργίου (560)
Οικονόμος Δημήτριος Ιωάννου (29)
Ορντιόνης Εύτύχιος Ματθαίου (335)
Ουμπινώφ Μιχαήλ-Στέφανος (208 και 210)
Παδοβάνης Αναστάσιος Νικολάου (18)
Παδοβάνης Μιχαήλ Γεωργίου (278)
Παδοβάνης Σπυρίδων Γεωργίου (344)
Πάικος Ανδρόνικος (79)
Πάικος Σπυρίδων (130)
Παιονίδης Ιωάννης Δημητρίου (579)
Παλαμήδης Αντώνιος Ιωάννου (545)
Παλατιανός Αντώνιος Κωνσταντίνου (577)
Παλατιανός Γεώργιος Κωνσταντίνου (497)
Παλιός Σπυρίδων Ιωάννου (479)
Πάλλης Αλέξιος Μπαλάνου (166)
Πανάς Ανδρέας (110)
Πανάς Γεράσιμος Γεωργίου (523)
Πανάς Ιωάννης (85)
Πανάς Μαρίνος (97)
Πανάς Νικόλαος Παναγή (51)
Πανάς Ξενοφών Ανδρέου (613)
Πανάς Σπυρίδων Νικολάου (64)
Πανταζόπουλος Άχιλλεύς (532)
Παπαγεωργόπουλος Παύλος Πέτρου (31)
Παπαδάκης Σπυρίδων Παντελή (543)
Παπαδόπουλος Βρετός Μαρίνος Ανδρέου (502)
Παπαδόπουλος Σπυρίδων Γεωργίου (432)
Παπάζογλου Θεόδωρος Λεονάρδου (279)
Παπαθεοδώρου Ιωάννης (590)
Παπακωνσταντίνου Ιωάννης Ραφαήλ (48)
Παπαμανόλης Βασίλειος (99)
Παπανικολαΐδης Παναγιώτης Νικολάου (557)
Παπαχριστόδουλος Γεώργιος (470)
Παρδαλάκης Αρτέμιος Κωνσταντίνου (575)
Πασπάτης Γεώργιος-Αλέξανδρος Γεωργίου (292)
Πασχάλης Δημήτριος Κωνσταντίνου (387)
Πατρίδης Αθανάσιος Δημητρίου (501)
Παυλίδης Εύστάθιος (89)
Παυλίδης Αριστείδης Γεωργίου (601)
Πεγιάδης Ανδρέας (556)
Πελεγρίνος Γεώργιος Παναγιώτου (52)
Περτούντζης Διονύσιος Κωνσταντίνου (212)
Πεταλάς Νικόλαος Αντωνίου (238)
Πετιμεζάς Δημήτριος Βασιλείου (595)
Πιέρης Μιχαήλ Αντωνίου (6)
Πιέρης Στέφανος-Μάριος Μάρκου-Αντωνίου (422)
Πίκολος Νικόλαος (135)
Πινιατόρος (η Πινιατώρος) Δημήτριος Γεωργίου (371)
Πίσσας Αλέξανδρος Ευσταθίου (603)
Πίστης Αλέξανδρος Νικολάου (409)
Πλέσας (ή Πλαίσας) Ανδρέας Πέτρου (282)
Ποθητός Αντώνιος Νικολάου (394)
Πολιένης Μιχαήλ Ιωάννου (272)
Πολυκαλάς Ιάκωβος Ιωάννου (331)
Πολυκαλάς Ιωάννης (92)
Ποντικής Αθανάσιος Δημητρίου (352)
Ποστόλης Αντώνιος Κωνσταντίνου (468)
Πούμπουρας Γεώργιος Ιωάννου (568)
Πούμπουρας Ιωάννης Δημητρίου (569)
Πυλαρινός Θεόδωρος Ευσταθίου (430)
Πυλαρινός Ρόκκος (54)

Ραζής Σπυρίδων Κωνσταντίνου (499)

Ρηγόπουλος Ανδρέας Αγγέλου (365)
Ρίκκης Καίσαρ Σπυρίδωνος (232)
Ροδόσταμος Αντώνιος Νικολάου (381)
Ροζάκης Κυριάκος Σταμάτη (452)
Ρωμανέλης Παύλος (112)
Ρώμας (ντέ) Γεώργιος (134)
Ρωσέτος Γεώργιος (472)
Ρώσσης Σολωμός Γεώργιος Αλεξάνδρου (5)
Ρώσσης Μάρκος Αλεξάνδρου (204)
Ρωσσόλυμος Γεράσιμος Νικολάου (445)
Σαβάντης Αρχιγένης Φραγκίσκου (298)
Σάββας Ιωάννης Χριστοφόρου (553)
Σακελλαρίδης Λουκάς Σπυρίδωνος (328)
Σακελλάριος Γεώργιος Ιωάννου (221)
Σαλάχας Γεώργιος Φραγκίσκου (383)
Σάμπεν (ή Σάβεν) Λαυρέντιος Ιωάννου (50)
Σάνσον Αντώνιος Ιακώβου (435)
Σαούλης Θεμιστοκλής Αθανασίου (463)
Σαπουντζάκης Κωνσταντίνος (128)
Σαράφογλου Σηρόπης (317)
Σβορώνος Μαρίνος Δημητρίου (58)
Σβορώνος Μιχαήλ Στέλιου (564 και 582)
Σβορώνος Στέλιος Κουριέλας Μιχαήλ (40)
Σγόντας Λεωνίδας Λουκά (376)
Σγκουάντσης Ιωσήφ Καρόλου (536)
Σιδέρης Παύλος Στάμου (21)
Σικοΰρος (ή Συκούρος) Διονύσιος (80)
Σικοΰρος (ή Συκούρος) Σπυρίδων Ιωάννου (83)
Σιναπιάν Γάσπερος Γεωργίου (350)
Σκαλισιάνος Καρύδης Μαρίνος Ανδρέου (11)
Σκαλτσούνης Ιωάννης Ευαγγέλου (319)
Σκάρπας Λουδοβίκος Φραγκίσκου (339 και 361)
Σκάσης Θωμάς Πέτρου (515)
Σκένδρος Αναστάσιος Οικονόμου (74)
Σκιαδάς Ιερώνυμος Σεβαστιανού (28)
Σκιαδάς Πέτρος (44)
Σόκολης Σπυρίδων Δημητρίου (377)
Σόκολης Σπυρίδων Ιωάννου (578)
Σολωμός (η Σολομός) Αλέξανδρος Γερασίμου (152)
Σολωμός (η Σολομός) Αθανάσιος Αντωνίου (307)
Σολωμός (η Σολομός) Σπυρίδων Θεοδώρου (456)
Σουλιεζής Κωνσταντίνος (143)
Σούνδιας (ή Σούντιας) Δημήτριος Σπυρίδωνος (9)
Σούρμπης Ευστάθιος Μάρκου (289)
Σούτσος Δημήτριος (119)
Σπανόπουλος Δημήτριος Αγγέλου (236)
Στάης Νικόλαος (505)
Σταμπάς Γουλιέλμος Αντωνίου (516)
Σταμπάς Καίσαρ Αντωνίου (514)
Στάμπογλου Δημήτριος Αναστασίου (271)
Σταυρίδης Κωνσταντίνος Δημητρίου (433)
Σταύρος Περικλής Νικολάου (400)
Σταύρος Σπυρίδων Ιωάννου (245)
Στεριάδης Αναστάσιος Κωνσταντίνου (546)
Στεφανής Παναγιώτης Θεοδοσίου (16)
Στεφάνου Πανταζής (124)
Στραβοπόδης Αντώνιος Ιακώβου (159)
Στραβοπόδης Γεώργιος Στέλιου (228)
Σχινάς Κωνσταντίνος Γεωργίου (25)
Σωτήρης Φώτιος Μαρίνου (35)

Ταβουλάρης Μαρίνος Διονυσίου (242)

Ταμίσης Κωνσταντίνος Παναγιώτου (437) [;]
Τάσης Δημήτριος Ανδρέου (118)
Τερογιόκας Κωνσταντίνος Νικολάου (596) [;]
Τέτσης Ιωάννης Αντωνίου (475)
Τζαλής Ιωάννης Παναγιώτου (492)
Τζαλώνης Ιωάννης Αντωνίου (473 και 495)
Τζουλβινός Ιωάννης Αντωνίου (161)
Τολμίδης Αντώνιος Χριστοφόρου (227)
Τόμπρος Αναστάσιος Σπυρίδωνος (488)
Τουρλινός Ιωάννης Ανδρέου (76)
Τουτουντζής Γαβριήλ Ναούμ (158)
Τραβαζάκης Δημήτριος (113)
Τραβλός Δημήτριος Βικέντιου (482)
Τρομπέτας Ιωάννης Βαπτιστής Κυριάκου (398)
Τσακίρης Δημήτριος (584)
Τσιλιάνης (στον Λόγιο Ερμή Τζηληγιάννης) Θεοδόσιος
Κωνσταντίνου (23)
Τσίνης (ή Τζίννης) Αλέξανδρος Αθανασίου (490)
Τσιτσιλιάνης Άγγελος (156)
Τυπάλδος Πρετεντέρης Αλέξανδρος Ιωάννου Βαπτιστή
(196)
Τυπάλδος Ανδρέας (100)
Τυπάλδος Λασκαράτος Ανδρέας Γερασίμου (283)
Τυπάλδος Πρετεντέρης Γερόλυμος Κυριάκος Ιωάννου Βα-
πτιστή (193)
Τυπάλδος Γεώργιος Αλοϋσίου (249)
Τυπάλδος Δημήτριος Πέτρου (254)
Τυπάλδος Ευάγγελος Μαθιού (329)
Τυπάλδος Πρετεντέρης Ιούλιος Ιωάννου Βαπτιστή (198)
Τυπάλδος Ιωάννης (87)
Τυπάλδος Χαριτάτος Ιωάννης Βερναρδίνου (197)
Τυπάλδος Φορέστης Μαρίνος Ιωάννου (267)
Τυπάλδος Χαριτάτος Μαρίνος Νικολάου (486)
Τυπάλδος Μιχαήλ Κοσμά (336)
Τυπάλδος Νικόλαος Λουδοβίκου (το σωστό: Αλοϋσίου)
(224)
Τυπάλδος Φορέστης Παναγής Σπυρίδωνος (549)
Τυπάλδος Ξυδιάς Πέτρος (442)
Τυπάλδος Χαράλαμπος Αλοϋσίου (222 και 246)

Φαμπρίτσης Κυριάκος Υακίνθου (362)

Φερεκίδης Στέφανος (140)
Φερνάνδης Ιωάννης Δαβίδ (566 και 581)
Φιλίτης Αναστάσιος (142)
Φλαμπουριάρης Αντώνιος Μάρκου (241)
Φλεμοτόμος (ή Φλεβοτόμος) Πέτρος (137)
Φραγκόπουλος Γεώργιος Δημητρίου (616)
Φρανκαντώνης Αντώνιος Αναστασίου (572)
Φραντζής Κωνσταντίνος Νικολάου (150)
Φρόνιμος Απόστολος Νικολάου (438)
Φρυδάς Ιωάννης Κωνσταντίνου (345)
Φωκάς Άγγελος Ιωάννου (308)
Φωκάς Γεράσιμος Μιχαήλ (517)
Φωκάς Γεράσιμος Νικολάου (304)
Φωκάς Ιωάννης Νικολάου (395)
Φωκάς Κωνσταντίνος (155)
Φωκάς Μαρίνος (70)
Φωκάς Παναγής Ανδρέου (550)
Φωκάς Ρόκκος Κωνσταντίνου (274)
Φωκάς Σπυρίδων Νικολάου (243)
Φωκάς Σταύρος Μαρίνου (521)
Φωκάς Παΐζης Τηλέμαχος (248)

Χαλικιάς Δημήτριος Νικολάου (507)

Χανιάς Χάνης (563)
Χαραλάμπης Κωνσταντίνος Σταύρου (174)
Χατζόπουλος Δημήτριος Ιωάννου (451)
Χοϊδάς Δημήτριος Γεωργίου (355)
Χρυσανθάκης Κυριτσόπουλος Ιωάννης (153)
Χρυσανθακίδης Χριστόδουλος (286)
Χρυσανθόπουλος Θεμιστοκλής Πανάγου (322)
Χρυσόφυλλος Μιχαήλ Ευσταθίου (434)
Χρυσοχόος Παρίσιος (127)
Χρυσοχόος Προκόπιος Μιχαήλ (508)

Ψακής Εμμανουήλ Φωτίου (20)

Ψημάρης Γραδενίγος Νικολάου (390)
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Β: ΧΩΡΙΣ ΠΤΥΧΙΟ ΣΤΗΝ ΠΙΖΑ

Αγιαποστόλης Πέτρος Διονυσίου (36)

Αγγελάτος Πανταλέων (71)
Αλαμάνης Πέτρος Σπυρίδωνος (101)
Αλεξίου (D'Alesio) Κοσμάς (209)
Άννινος Εύάγγελος (131)
Αντίκης Αιμίλιος Ιωάννου (199)
Αραβαντινός Ιωάννης Χαραλάμπους (165)
Αργέντης Κωνσταντίνος Ιωάννου (179)
Αρδαβάνης Ευάγγελος Αντωνίου (232)

Βάλβης (Barbi) Αλέξανδρος Ιωάννου (137)

Βαλ(λ)αμόντες (ή Βαλλαμόντης) Ιωάννης Δημητρίου (116)
Βαλσαμάκης Κυριάκος (14)
Βαλσαμάκης Φίλιππος (82)
Βάρβογλου (ή Πάρπογλους) Παναγιώτης Γεωργίου (19)
Βασιλείου Επαμεινώνδας Αλεξάνδρου (43)
Βελιανίτης Αθανάσιος Σπυρίδωνος (171)
Βερέτ(τ)ας (ή Μπερέττας) Διονύσιος Σπυρίδωνος (145)
Βλασόπουλος Ιωάννης Κωνσταντίνου (153)
Βολτέρας Νικόλαος (104)
Βολτέρας Πέτρος Αναστασίου (122)
Βοτρόντος Δημήτριος (75)

Γαβριηλίδης Αθανάσιος (188)

Γαήτας (ή Γαέτας) Παύλος Αναστασίου (51)
Γερουλάνος Παναγής Νικολάου (166)
Γεωργίου Δημήτριος (159)
Γιάμαρις Αλέξανδρος Πανταλέοντος (189)
Γιάμαρις Πέτρος-Παύλος (181)
Γιαννέλης Έκτωρ Αγγέλου (172)
Γκαλίτης (Γαλάτης;) Αθανάσιος (6)
Γκίκας Ιωάννης (108)
Γουργουράκης Διονύσιος (74)
Γουργουράκης Ρόκκος (ή Μάρκος) (121)
Γραμματικός Θεμιστοκλής-Φραγκίσκος Βικέντιου (176)
Γραμμενιάτης Γεώργιος (31)

Δασκούφης Ιωάννης Βαπτιστής Γεωργίου (26)

Δελ(λ)απόρτας Δαμιανός Αθανασίου (27)
Δενδρινός (στον Λόγιο Ερμή Δενδρηνός) Κωνσταντίνος Δη-
μητρίου (15)
Δεσπότης Αναστάσιος Ιωάννου (84)
Δεσπότης Θεόδωρος Ιωάννου (85)
Δεσπότης Μιχαήλ Ιωάννου (112)
Δημάδης Κωνσταντίνος (123)
Δημητριάδης Αθανάσιος Δημητρίου (34)
Δημητριάδης Μιχαήλ (39)
Δημουλάς Γεώργιος Αναστασίου (σε άλλο κώδικα Αθανα-
σίου) (160)
Δημουλάς Γεώργιος Αλεξάνδρου (162)
Δημουλίτσας Ανδρέας (139)
Διφεράνος Γεώργιος (206)
Δομενεγίνης Πέτρος Γεωργίου (151)
Δρακούλης Γεώργιος Αντωνίου (37)

Εμμανουήλ Κωνσταντίνος (207)

Εύθυμίδης Κωνσταντίνος (154)

Ζαβός Γεώργιος (70)

Ζανίνης Αντώνιος Καρόλου (98)
Ζανίνης Σωτήριος (94)
Ζανίνης Αχιλλεύς (195)
Ζανίνης Νικόλαος (212)
Ζανίνης Χαρίλαος Αντωνίου (186)
Ζητόπουλος Σπυρίδων Δημητρίου (65)
Ζωγράφος Αντώνιος (63)

Ηλιάδης Παναγιώτης Ηλία (30)

Θεοδωρόπουλος Σπυρίδων Ιωάννου (20)

Ιγγλέσης Ανδρέας Μιχαήλ (117)

Ιγγλέσης Δημήτριος Μικέ (87)
Ιγγλέσης Ιωάννης Γεωργίου (124)
Ιδομενεύς Γεώργιος Εμμανουήλ (9)
Ιωαννίδης Αδριανός Ιωάννου (32)

Καβινάς Βλάσσιος Δημητρίου (89)

Καϊδαγιάννης Απόστολος (60)
Καλαμπάκης Λέων (72)
Καλιαβίτης Ιωάννης (196)
Καλκάνης Άγγελος (185)
Καλλέργης Εμμανουήλ Φραγκίσκου (16)
Καλλιγάς Σεραφείμ (76)
Καλλίρος Γεώργιος (73)
Καλογρίδης Φερέτος [δυσανάγνωστο] (62)
Καλούτσης Λαυρέντιος Ιωάννου (125)
Καλός Ματθαίος (105)
Καλός Ιάκωβος (183)
Καμιλέρης Σωτήριος (1)
Καμπάνης [δυσανάγνωστο] Διονύσιος (5)
Καμπάνης Φιλόθεος (66)
Καμπίτσης Γεράσιμος Ιωάννου (140)
Κανάκης Ιωάννης (99)
Κανάλης Μαρίνος Σπυρίδωνος (146)
Καρακάσης Γρηγόριος Κωνσταντίνου (102)
Κασσιανός Ιωάννης Αντωνίου (170)
Κασογρόσος Ιωσήφ Πέτρου (86)
Καφίρης Ανδρέας Αναστασίου (149)
Κλαδάς Ιωάννης Χαραλάμπους (93)
Κλαδάς Ιωάννης Γεωργίου (118)
Κλαδάς Φωκίων (193)
Κλάδος Αντώνιος Ιπποκράτους (88)
Κλαυδιανός Σπυρίδων (110)
Κόκκινης Πέτρος-Παύλος Ιωάννου (221)
Κολλάρος Αλφόνσος (229)
Κολονέλος Ιωάννης (214)
Κόνταρης Παύλος Σπυρίδωνος (46)
Κορδίας (Χορδίας;) Παναγιώτης Ιωάννου (47)
Κοροτσίδης Κωνσταντίνος (64)
Κοτσύφης Αντώνιος Μάρκου (148)
Κουμάνος Διονύσιος (132)
Κουντούρης Ευάγγελος (100)
Κουρής Θεόδωρος (106)
Κρεστενέτης Σόλων Ιωάννου (103)
Κριεζής Αντώνιος Δημητρίου (21)
Κροκίδας Κωνσταντίνος (67)
Κυβετός (ή Κυβωτός) Νικόλαος Νικολάου (38)
Κυβετός (ή Κυβωτός) Σπυρίδων Νικολάου (222)
Κυπριώτης Νικόλαος Γεωργίου (107)
Κυριακού Δημήτριος (48)
Κυριακού Κυριάκος (95)
Κωνσταντίνου Δημήτριος (49)

Λαβράγκας Γεράσιμος Διονυσίου (138)

Λάμπρος Γεώργιος (216)
Λεβή Μαϊμονίδης (233)
Λ(ε)ιβαδάς Κωνσταντίνος Σπυρίδωνος (150)
Λεονταρίτης Γεράσιμος (184)
Λεπονίδης Γεώργιος Νικολάου (50)
Λισγαράς Ιωάννης Ευσταθίου (53)
Λοβέρδος Κωνσταντίνος-Ιωάννης Ευθυμίου (163)
Λοβέρδος Μαρίνος Ιωάννου (109)
Λυκούδης Παναγής Ιωάννου (164)

Μαζαράκης Γεράσιμος Βασιλείου (220)

Μακρής Σπυρίδων Δημητρίου (177)
Μανίκας Θεόδωρος Παναγιώτου (17)
Μανούσης Παναγιώτης (79)
Μανούσης Σπυρίδων Δημητρίου (83)
Μαρκάκης Αντώνιος (135)
Μαρκοράς Γεράσιμος (191)
Μαρκοράς Σπυρίδων Γεωργίου (192)
Μαρτζώκης Ερρίκος Ιωσήφ (136)
Μαυρογιάννης Σπυρίδων Ευσταθίου (178)
Μαυρομάτης Αριστείδης Αναστασίου (23)
Μασούρης Μαρίνος Σπυρίδωνος (52)
Μελισσηνός Ιωάννης (113)
Μεταξάς Επαμεινώνδας (201)
Μιχαλόπουλος Ιωάννης Σπυρίδωνος (25)
Μοναστηριώτης Νικόλαος (8)
Μόρμορης Εμμανουήλ Ιωάννου (96)
Μπαγδαντής Διονύσιος Γεωργίου (91)
Μπάζης Δημήτριος Ανδρέου (69)
Μπαλάνος Γρηγόριος Δημητρίου (10)
Μπένετον Άγγελος (141)
Μπέτας Ιωσήφ (61)
Μπίκος (Βήκος;) Ελευθέριος Ιωάννου (44)
Μπίλλας Γεώργιος Πανταλέοντος (11)
Μπολιάκος Αδριανός (225)
Μπομφόρ Βίκτωρ Φραγκίσκου (167)
Μποτονάκης Αναστάσιος (182)
Μυλωνάς Αναστάσιος Μαρίνου (78)
Μωραΐτης Παπούλης Ηλίας (142)

Νάκος Θεμιστοκλής (208)

Νάστης Μιχαήλ (2)
Νικολαΐδης Ευστάθιος (168)
Νικολαΐδης Ιωάννης (202)
Ντε Κάστρο Σαμουήλ Vita Αβραάμ (219)

Πάγκαλος Ποθητός (126)

Παζιάνος Γεώργιος (97)
Παΐζης Τηλέμαχος (127)
Παλαιολόγος Αντώνιος (57)
Παλαιόπουλος Ιωάννης (41)
Παλίδης Σπυρίδων Γεωργίου (54)
Παμπούκης Χαράλαμπος (59)
Παντελόπουλος Θεόδωρος Γεωργίου (45)
Παντελόπουλος Σταύρος Γεωργίου (22)
Παπαδόπουλος Δημήτριος (213)
Παπαδόπουλος Παναγιώτης (204)
Παπάζογλου Τίτος (158)
Παραμυθιώτης Γεώργιος (133)
Παρδαλάκης Δημήτριος Ιωάννου (42)
Πελεγρίνος Αντώνιος-Cino Διδάχου (217)
Πελεκάσης Διονύσιος Δημητρίου (230)
Πολυκαλάς Μαρίνος Γερασίμου (115)
Πραΐδης Γεώργιος Δημητρίου (29)

Ραφαήλ Στέλιος (147)

Ριβέλης Ερρίκος Πέτρου (218)
Ρόνκης Ιωσήφ Σπυρίδωνος (215)
Ροσέτης (ντε) Ιωσήφ (223)
Ροσέτης (ντε) Κάρολος (226)
Ρουβίνης Μενέλαος Παναγή (173)
Ρωσσόλυμος Παύλος Ζαχαρίου (155)

Σαλονικιός Ιωάννης Εμμανουήλ (68)

Σάλτας Αναστάσιος (134)
Σατόπουλος Κωνσταντίνος (3)
Σελίβας Διονύσιος (80)
Σέτερης Οδυσσέας Νικολάου (210)
Σικούρος Δεσύλλας Ιωάννης (224)
Σκάβος Ιάκωβος (7)
Σκάρπας Λουδοβίκος του Φραγκίσκου (339)
Σονδάρος Άγγελος Γεωργίου (28)
Σουλιέζης Γρηγόριος Γερασίμου (90)
Σπαθάρης Γεώργιος Ιγνατίου (13)
Στάης Εμμανουήλ (128)
Σταθάτος Πεταλάς Νικόλαος Ευσταθίου (129)
Σταθάτος Σπυρίδων (130)
Στεφανόπουλος Νικόλαος Πέτρου (187)
Στεφανόπουλος Πέτρος (4)
Στεφάνου Μιχαήλ Βίκτωρ (114)
Stivens Ricardo (157)

Τασιορίδης Θωμάς (200)

Τασιορίδης Ιωάννης (211)
Τοπαλόπουλος Εμμανουήλ (111)
Τοσέλης Αντώνιος (227)
Τρέκκας Σπυρίδων Μάρκου (180)
Τροχάνης Μιχαήλ (24)
Τσεκίνης Θεόδωρος (58)
Τσιμάρας Μάρκος Πέτρου (156)
Τυπάλδος Πρετεντέρης Δημήτριος (190)
Τυπάλδος Φορέστης Ιωάννης (120)
Τυπάλδος Φορέστης Τιμόθεος Ιωάννου (143)
Τυπάλδος Χαριτάτος Μαρίνος Τιμοθέου (174)
Φερνάνδης Αλέξανδρος (152)
Φερνάνδης Καίσαρ (161)
Φερνάνδης Όλυνθος-Θεμιστοκλής Διονυσίου (198)
Φιλιππίδης Γουναράκης Σωτήριος Φιλίππου (18)
Φοντάνας Αιμίλιος Αντωνίου (55)
Φορέστης Αννίβας (197)
Φραντσούτης Fojas Ιωάννου [όλα δυσανάγνωστα] (40)
Φριουδάτος (205)
Φωκάς Παυλάτος Αθανάσιος Δημητρίου (77)
Φωκάς Αλέξανδρος Σπυρίδωνος (35)
Φωκάς Αλισανδράτος Λουκάς (144)
Φωκάς Μιχαήλ Παναγιώτου (56)
Φωκάς Παύλος Παναγή (203)
Φωκάς Τζανετάτος Σταύρος Παναγή (175)
Φωκάς Χαράλαμπος Κωνσταντίνου (119)
Φωκίων Νικόλαος Αντωνίου (12)
Φωτεινός Νικόλαος Αντωνίου (33)

Χαλικιάς Ιωάννης Νικολάου (231)

Χατζηϊωάννου Χριστόδουλος (169)
Χιμέρας Χριστόδουλος (81)
Χοϊδάς Ιωάννης Γεωργίου (92)
Χριστοδούλου Κωνσταντίνος (228)
Χρυσοβίκης Ιωάννης (194)

ΣΗΜ.: Στον κατάλογο πρέπει ίσως να προστεθούν τέσσερις

ακόμη Έλληνες: Καυρίκας Σπυρίδων, Καλλέργης Νικόλαος,
Παπαδόπουλος Ζαχαρίας και Πολίτης Κωνσταντίνος. Υπο-
γράφουν ως «εν Πείσαις φιλογενείς μαθηταί» τη διαμαρτυ-
ρία για το «Προς τους οικείους» στον Λόγιο Ερμή (1818),
άλλα τα ονόματά τους δεν βρέθηκαν σε κανέναν από τους
κώδικες που ερευνήθηκαν. Πρβλ. τόμ. Α, σσ. 160-161, υπο-
σημείωση.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ
1. Η διακύμανση του ρεύματος των Επτανησίων σπουδαστών (πτυχιούχων
και

1. Επτανήσιοι σπουδαστές
2.
υπόδουλος ελληνισμός
2. Η διακύμανση του ρεύματος των Επτανησίων πτυχιούχων εν σχέσει
τους κ
1. Επτανήσιοι πτυχιούχοι
2. Πτυχιούχοι καταγόμενοι από άλλες περιοχές: κυρίως Ελλάδα,
απόδημος και υπόδουλος ελληνισμός.
Η διακύμανση του ρεύματος από Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, Κέρκυρα, Λευκάδα.
1. Σπουδαστές από Κεφαλονιά
2. Σπουδαστές από Ζάκυνθο
3. Σπουδαστές από Κέρκυρα
4. Σπουδαστές από Λευκάδα
4. η διακύμανση του ρεύματος ανά περιφέρεια
1. Επτάνησα
2. Νησιά Ανατολικής Ελλάδας
3. Θράκη
4. Πελοπόννησος 9. Β. Βαλκανική
5. Ήπειρος 10. Κρήτη
6. Μ. Ασία 11. Θεσσαλία
7. Στερεά Ελλάδα 12. Μακεδονία
8. Ιταλία 13. Αίγυπτος
Η διακύμανση του ρεύματος από:
1. Κωνσταντινούπολη 5. Πάτρα
2. Ιωάννινα 6. Κρήτη
3. Σμύρνη 7. Χίο
4. Μυτιλήνη 8. Σύρο
6. Διακύμανση πτυχιούχων και μή
1. Πτυχιούχοι
2. Χωρίς πτυχίο στην Πίζα
7α. Κατάταξη των Επτανησίων κατά σχολές
1. Νομική
2. Ιατρική
3. Θετικές επιστήμες
7β. Κατάταξη κατά σχολές των σπουδαστών από τον λοιπό ελληνικό χώρο

1. Νομική
2. Ιατρική
3. Θετικές επιστήμες
8. η διακύμανση του ποσοστού των Ελλήνων πτυχιούχων στο σύνολο των
πτυχιούχων του Πανεπιστημίου της Πίζας
ΕΓΓΡΑΦΑ
 ΠΤΥΧΙΑ ΚΑΙ ΕΓΚΩΜΙΑ

Doctorem elegimus, constituimus ,

creavimus et declaravimus

το δίπλωμα του Νικολάου Τυπάλδου Ιακωβάτου, (1836)

Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, Ν1. Αντίγραφο

IN DEI NOMINE AMEN

NOS IOANNES ROSINI, juris utriusque Doctor in Pisana

Academia Publicus Eloquentiae Italicae Professor, Gollegii
Antecessorum Prior, et pro Imperiali, et Regia Celsitudine
Magni Ducis Etruriae LEOPOLDI II, ad hoc specialiter lege
deputatus.
Quum plura sapienter optimeque instituta fuerint, ut Pi-
sana Academia, quae antiquitate, praeclaris legibus, erudito-
rum hominum frequentia, omniumque doctrinarum gloria
ubique merito celebratur, nobilius adhuc florere, novisque in
dies splendoribus fulgere posset, illud etiam veteri consuetu-
dine, simulque Cesarum auctoritate receptum fuit, ut egregii
Viri, qui a singulis fere orbis partibus ad ipsam confluerint,
emenso jam doctrinarum omnium cursu, meritis laudibus,
atque sapientiae insignibus ornarentur. Ita nimirum adoles-
centes ipsi hac honestissima laudis cupiditate incensi libera-
libus, artibus, ac severioribus etiam disciplinis omnibus in-
cumbunt ; adeoque plurimi ex eadem Academia, veluti eximia
optimarum artium altrice prodire soient, qui sapientiae glo-
riam ubique, atque feliciter augere possint. Ejusmodi certe
laudis amore inflamatus DOMINUS NICOLAUS DOMINI ALOY-
SI TIPALDO NOBILIS Cephalenus cum egregiis disciplinis aliis,
tum praesertim gravissimis juris Civili studiis sedulam, atque
diligentem operam dédit, et quum primum ipse licuit, ea
optavit coram Nobis et universo Antecessorum Collegio ex-
hibere ingenii doctrinaeque suae argumenta quae ex Acade-
miae legibus illi exhibeant oportet, qui Doctorum hominum
insignibus sunt decorandi. Nos igitur ut eximius hie Vir vo-
torum suorum compos fieri posset, amplissimum Antecesso-
rum Collegium in Magnum Pisanae Academiae Auditorium
coram hodierna die octava Mensis Aprilis Anni MDCCCXXXVI
convocari mandavimus; quo legitime congregato, ipse Domi-
nus Nicolaus Tipaldo Nobilis Cephalenus ab Excmis Dominis
Tito Giuliani, Joanne Carmignani, Bacciomeo Dal Borgo,
Josepho Cantini, Friderico Del Rosso, et Mariano Grassini
hujus Academiae Professoribus, Nobis rite propositus ac pre-
sentatus fuit, ut quemadmodum ipsius Academiae constitu-
tionibus praescriptum est, congruo examini subiiceretur.
Quandoquindem vero de iis quae ad jus civile spectant, egre-
gium doctrinae suae periculum fecit, ac publice ad horam
interrogatus, prompte appositeque adeo respondit, atque ubi
opus fuit, nitide accurateque adeo singula exposuit, ut de
ipsius in Jure Civili peritia nullum sibi jam superesse dubium.
Excmi Patres unanimi suffragio nemine penitus discrepante
declaraverint id circo Excmorum Patrum ipsorum Consilio
judicioque permoti, eximium Virum hunc dignum habendum
esse decrevimus qui auetoritate qua fungimur ad insignem
Doctoratus gradum jure meritoque posset promoveri. Quam-
obrem quum hac ipsa hodierna die Antecessorum Collegium
in ipsum Pisanae Academiae Magnum Auditorium iterum per
Nos convocatum fuisset, postquam eximius ipse Vir in prae-
sentia nostra et Excmorum Promotorum suorum solemne jus-
jurandum publice emisit, Academica Lege decretum, Nos
auctoritate qua fungimur eximium hunc Virum Dominum
Nicolaum Tipaldo Nobilem Cephalenum ita examinatum et
approbatum in Jure Civili Doctorem elegimus, constituimus,
creavimus, et declaravimus, ut nomine, titulo, gradu, privi-
legiis, ac prerogativis omnibus fruatur, quibus Doctores in
Jure civili Celsissimi Magni Etruriae Ducis auctoritate creati,
frui consueverunt possunt ac debent, ideoque juris ipsius
sententias exponere, interpretari, Consilia edere, docere, res-
pondere ac judicare possit, ceterosque actus exercere, qui a
Doctoribus aliis Juris Civilis in Pisana Academia creatis,
probatisque exercentur. Consueta vero honoris, gradus ac
dignitatis hujus in signia idem Ornatissimus, Dominus Nico-
laus Tipaldo Nobilis Cephalenus ita in Doctorum censum
relatus ab Excmo Domino Josepho Cantini Promotore suo
eadem ipsa auctoritate recepii Lauream nimirum, anulum,
Libros, amplexum, simulque vota ut praeclara haec ingenii,
doctrinaeque ornamenta quae libenter ipsi concedenda de-
crevimus ad Majorem DEI gloriam, ipsius decus comunem-
que faustitatem dirigantur.
Ut autem praemissis omnibus, quae auctoritate qua fungi-
mur, legitime peracta, probata et confirmata sunt, perenne
robur ac indubium testimonium accedat, praesentes litteras
Pisanae Academiae Cancelarii manu subscriptas, et consueto
ipsius Academiae sigillo munitas expediri ipsi concedi jus-
simus.
Datum Pisis in Magno Pisanae Academiae Auditorio,
praesentibus Dominis Aloysio Massai et Antonio Ciardi de
Pisis testibus ad it vocatis et rogatis die Octava Mensis Apri-
Aprilis Anno Domini MDGCCXXXYI. Gregorio XVII. Pontifice
Maximo Sedente et Leopoldo II Principi Imperiali Austriae,
Regio Hungariae et Bohemiae, Principe, Archiduce Austriae,
Magno Etruriae Duce feliciter dominante.

Raphael Tortolini S.u.D. I. et R. Academiae Pisanae

Gancellarius Generalis

Ego infrasciptus eques Torquatus Ordinis D. Stephani a

Cubiculis Imperialis et Regiae Celsitudinis Magni Etruriae
Ducis et Academiae Pisanae Curator, appositam subscriptio-
nem veram et autenticam declaravi. — Datum ex aedibus
Academiae Pisarum die XI. Mensis Aprilis MDGCGXXXVI.

Visto da noi Consiliere di Stato, Governatore della città

e compartimento di Pisa per la legalizzazione della di contro
firma dell'Illmo Sigr. Cav: Gran Croce Beniamino Sproni
Provveditore Generale dell' I. e R. Università. Pisa, dal Pa-
lazzo del Governo 18 Aprile 1836.
Alessandro Galilei

Firenze li 21 Aprile 1836

Attestasi da me sottoscritto consigliere Segretario di Sta-
to, Ministro degli affari esteri, qualmente S.E. Il Sig. Con-
sigliere Cavaliere Alessandro Galilei è come si qualifica Gover-
natore Civile e Militare della città e compartimento di Pisa,
ed in fede.
Gratis
M. Fossombroni.
Vû à la legation de S.M. Britannique pour verification
de la signature ci-dessus.
Florence le 22 Avril 1836
Le secretaire de Legation
[υπογραφή δυσανάγνωστη]
 2
Sia igitur, Juvenes, bene incepta prosequimini

Έπαινος προς τιμήν του Νικολάου Λογοθέτη και του Νικολάου Τυπάλδου
κατά την απονομή των πτυχίων τους (1836)
Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, Ν1

Acroasis
Habita Pisis VI Idus Aprilis
A n . MDCCGXXXVI
Ab Josepho Gantinio
Equité Gregori et SS. Canonum Interprete
In Pisano Athenaeo
Cum Doctoribus Lauream
Probatis Adolescentibus
Traderet

Si existimatione dignitissimi habendi sunt ii, et spem de

se laetissimam excitant, qui effervescente aetate, discendi
cupiditatem, et praecipuum in scientias amorem ostendunt,
plura quidem auspicari nos posse arbitror felicissima, de
egregio adolescente qui adest coram Vobis, P.A. laborum
suorum praemia consequuturus. Nicolaus enim Petri filius ex
Comitibus Logothetis quibus Zacynthus domus est dolcissima,
cum ad nostrum Athenaeum accesserit ad studia jurispruden-
tiae arripienda gravissimis molestiis, et domesticis curis de-
tentus, eadem aliquo tempore intermisit, et tandem post tot
verum discrimina, post tot peracta itinera cum nos fuerit
reversus, totis viribus jurispredentiam coluisse publicis expe-
rimentis nobis testatus est. Qua de re, cum ei mens is, docto-
rum hominum laurea adepta, celebriores Europae Academias
invisere, ad locupletiorem doctrinam sibi comparandam quin
Maiores suos jurisprudentia praeclaros sit aemulaturus, mi-
nime dubitandum. Non enim Tibi deest animus Ornatissime
Candidate, ad id efficiendum, non ingenium non divitiae. Tu
quidem nobilissimo genere ortus es. Familia tua, Logothetae
nomen assumpsit, in memoriam honoremque illius clarissimi
viri Cotronis, qui quatuor abhinc saeculis Bysantii Logothe-
tae munere gloriosissime functus est.
Familian tuam Venetorum Reppublica Comitis titulo ho-
nestavit, oblatas possessiones a majoribus tuis illi traditas,
ex quo beneficio, conspicua quotanis Tibi solvitur pensio;
Tuorumque nomen in aureo illius Urbis volumine relatum
est. Quot viri doctissimi, ex iisdem Majoribus, ut Avus, sum-
mis honoribus floruerunt! Nonne Proavus et Patruus cau-
sarum patroni ordine primi fuerunt celeberrimi, et patriae
utilissimi? Quid de Petro, parente amatissimo, proferam?
Hic, cum bellicae disciplinae se totum dedisset, in Russorum
exercitu, bello contra Turcos indicto, militavit, et ob armo-
rum virtutem, et fortunam ad gradum Praefecti cohortis per-
venit gloriosissime. Nec, optime adodescens, a Patre forte
animo distas; etenim florentibus annis ad tot regiones, et
remotissima Affricae, et Asiae impervia loca profectus es. Tu
per erumpentes Nyli acquas ascendens conspexisti, ubi Ba-
bylon surgebat superba, ubi Thebae, quarum urbium magni-
tudinem, splendoremque miserandae nunc etiam testantur
ruinae. Tu sinu Heroopolitano trajecto, per Arabiae fines
progrediens Judeam, Pheniciam, Syriam excurrens, Byzan-
tium perventus, et Graecia, olim scientiarum sede, perlus-
trata, in patriam reversus es. Cumque Tibi satius sit con-
silium non in armis sed in toga versari, cumque itinerum
molestiae, difficultates, pericula, te minime terrent, quod tibi
in optabis est, Russiae, Alemanniae, Galliarum et Angliae
celebriores Academias adire, pergas, opto, feliciter. Plurimum
enim summorum virorum consuetudo, tibi afferet utilitatis,
et doctrinae.
At vero, quid de Te dicam Nicolae Tipalde, qui e Cefa-
lenia terra patria tua, ad nos perventus, et a bonis in Civilis
jurisprudentiae studiis institutus, optimeque profectus, quo
hodierno die gaudet honore Logothetus, eodem et tu gaudes,
qui familiae nobilitate, et majorum gloria refulges, qui tanto
scientiarum flagras amore ? Proh mirum ! Tu me bonas preces
precatus es, ut de tuis, vel majorum laudibus, ne unum qui-
dem proferam verbum. Votis tuis obsequar; et penitus sileam,
sed hoc Tibi consequi minime datum est quod majores non
sint hisce Patribus omni virtute cogniti. Etenim de Tipaldo-
rum familia hoc eodem in loco iterum, ac saepius loquutus
sum. Sia igitur, Juvenes, Bene incepta prosequimini. Patria
a te, Logothete, gloriarti discat; a te, Tipalde, modestiam.

Μετάφραση*
Επαινετικός λόγος εκφωνηθείς εν Πίσση τη 8η Απριλίου 1836υπότου
Josepho Cantinio, Ιππότου του Τάγματος των Γρηγοριανών και Ερμηνευ-
τού των Ιερών Κανόνων. Εν τω εν Πίσση Πανεπιστημίωεπίτηαπονομή
του Διδακτορικού Στεφάνου εις τους Επιτυχόντας Νέους.

* Οι μεταφράσεις είναι της Αλόης Σιδέρη.

 Αν μεγάλης τιμής άξιοι δέον όπως θεωρώνται και εάν περί εαυτών χρυ-
σάς ελπίδας εμπνέουν εκείνοι, οίτινες εις την ακμήν της νεότητας επιθυμίαν
μαθήσεως και υπέροχον προς τας επιστήμας αφοσίωσιν επιδεικνύουν, πλείονα
καιεξαιρέτωςευοίωνα θεωρώ ότι δυνάμεθα να προεικάσωμεν διά τον εξαίρε-
τον νέον, ο όποιος ευρίσκεται ενώπιόν σας διά να λάβη από το εν Πίσση
Πανεπιστήμιον των ιδίων μόχθων το έπαθλον. Ο Νικόλαος, υιός του Πέτρου
εκ των κομήτων Λογοθέτου, των οποίων πατρίς είναι η γλυκυτάτη Ζάκυνθος,
ότε εις το ημέτερον Πανεπιστήμιον προσήλθε όπως επιδοθή εις τας σπουδάς
της Νομικής, με σοβαρωτάτας δυσχερείας και οικογενειακάς φροντίδας απη-
σχολημένος, τας σπουδάς επί τινα χρόνον διέκοψε" και μολαταύτα, μετά τόσον
μέγα διάστημα, τόσην διανυθείσαν πορείαν, ότε εις ημάς επέστρεψεν, υφ' ημών
δοκιμασθείς απέδειξεν ότι πάση δυνάμει την Νομικήν είχε θεραπεύσει. Ουδε-
μία όθεν υπάρχει αμφιβολία ότι σκοπός του είναι, τυχών του διδακτορικού δι-
πλώματος, τας επιφανεστέρας της Ευρώπηςακαδημίαςναεπισκεφθήίνατην
επιστημονικήν κατάρτισίν του εμπλουτίση και τους διαπρεπείς εις τα Νομι-
κά προγόνους του να υπερβή. Δεν σου απολείπει, προικισμένε υποψήφιε, ούτε
η διάθεσις ούτε ο ζήλος ούτε η ευφυΐα διά να το κατορθώσης. Συ, από γένος
ευγενέστατον κατάγεσαι. Η οικογένειά σου έλαβε των Λογοθετών το όνομα
εις μνήμην και προς τιμήν του ενδοξοτάτου εκείνου Κότρωνος, όστις, προ
τεσσάρων αιώνων, εντιμώτατα εν Βυζαντίω ήσκησε του Λογοθέτου το έργον.
Την οικογένειάν σου η Ενετική Δημοκρατία διά του τίτλου των κομήτων ετί-
μησε παραχωρήσασα εις αυτήν τας υπό των προγόνων κληροδοτηθείσας κτή-
σεις, από το ευεργέτημα των οποίων περίβλεπτον εις σε σώζεται ετήσιον
εισόδημα" των οικείων σου το όνομα χρυσοίς γράμμασιν εις τα βιβλία της Πό-
λεως εκείνης είναι αναγεγραμμένον. Πόσοι άνδρες λογιώτατοι από τους προ-
γόνους εκείνους εις τα ανώτατα, ως ο πάππος σου, διεκρίθησαν αξιώματα !
Μήπως ο πρόπαππος και ο εκ πατρός θείος σουδενανεδείχθησανειςτην
διευθέτησιν των οικογενειακών υποθέσεων εξαίρετοι και εις την πατρίδα χρη-
σιμώτατοι; Και τι περί του πατρός, γονέως φιλτάτου, να προφέρω; Ούτος,
την ψυχήν όλην αφιερώσας εις την στρατιωτικήν σταδιοδρομίαν, μετά την κή-
ρυξιν του κατά των Τούρκων πολέμου, εις τον ρωσικόν στρατόν υπηρέτησε
και διά την πολεμικήν ανδρείαν και τα λαμπρά αυτού κατορθώματα τιμητι-
κώτατα εις τον βαθμόν του Λεγεωνάριου προήχθη. Αλλά ούτε συ, βέλτιστε
νέε, του πατρός κατά την δύναμιν της ψυχής υπολείπεσαι" διότι συ,ειςτο
άνθος της ηλικίας σου, εις τόσας χώρας, έως και εις την απωτάτην Αφρικήν
καιειςτηςΑσίαςτουςδυσβάτους τόπους, έχεις πορευθή. Συ, διά των ορμη-
τικών του Νείλου υδάτων αναβαίνων, εθεώρησας τα μέρη ένθα υπέροχος υψού-
το η Βαβυλών, εθεώρησας τας Θήβας, πόλεις των οποίων το μεγαλείον και
την λάμψιν μέχρι των ήμερων μας μαρτυρούν οικτρά ερείπια. Συ, την Ερυ-
θράν Θάλασσαν διαβάς και πέραν των συνόρων της Αραβίας προχωρών, διέ-
τρεξες την Ιουδαίαν, την Φοινίκην, την Συρίαν και, εις Βυζάντιον αφιχθείς
και την Ελλάδα την άλλοτε έδραν των επιστημών την πανένδοξον περιοδεύ-
σας, εις την πατρίδα επανέκαμψες. Εις σε λοιπόν αρμόζει μάλλον η παραίνε-
σις όχι εις τα όπλα άλλα εις τας επιστήμας να διαπρέψης, αφού των πορειών
αι κακουχίαι, αι δυσχέρειαι, οι κίνδυνοι ουδόλως σε φοβίζουν. Διά σε ας
ευελπιστώμεν εις της Ρωσίας, της Γερμανίας, των Γαλατών και της Αγγλίας
τα λαμπρότερα πανεπιστήμια να πορευθής, εύχομαι, εν ευτυχία. Διότι εις σε
αρμόζει πλείστων επιφανεστάτων ανδρών προγόνων το έθος της χρησιμότη-
τος και της επιστήμης.

φαλληνίας, της πατρικής σου γης, εις ημάς αφιχθείς και υφ' ημών την επι-
στήμην του δημοσίου δικαίου διδαχθείς και με άριστα προκριθείς, με τον
αυτόν ως ο Λογοθέτης τίτλον τιμάσαι σήμερον; Τους τίτλους του οίκου σου
και των προγόνων την δόξαν φεύγεις, συ, όστις από τόσην πρός τας επιστή-
μας αφοσίωσιν φλέγεσαι. Οποίον θαύμα ! Συ, με θερμάς παρακλήσεις με κα-
θικέτευσες ουδέ λέξιν να προφέρω ως ιδικόν σου ή των προγόνων έπαινον. Την
επιθυμίαν σου θα σεβασθώ και τα πάντα θα αποσιωπήσω. Δεν είναι εν τού-
τοις δυνατόν η σιωπή αυτή να σου χαρίζεται πάντοτε διότι έχεις προγόνους,
οιονεί πατρικούς, γνωστούς επί πάση αρετή. Εξ άλλου περί του οίκου των
Τυπάλδων εις αυτόν τούτον τον τόπον κατ' επανάληψιν έχω ομιλήσει. Εμπρός
λοιπόν, ω νέοι, κατ' ευχήν ό,τι ανελάβετε εξακολουθήσατε. Από σε, Λογο-
θέτα, η πατρίς ας διδάσκεται δόξαν' από σε, Τυπάλδε, σεμνότητα.
 3
Di virtù e dottrine ha il petto caldo

Ποίημα προς τιμήν του Νικολάου Τυπάλδου Ιακωβάτου

επ' ευκαιρία της απονομής του πτυχίου του (1836)
Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, Ν1

Della faustissima circonstanza che il nobil

Signor Niccolò Tipaldo presa la laurea
in legge nell'I, e R. Università di Pisa
nell'anno 1836.

D Atene e Arpino i celebri campioni

In facondia ed in jus, nell'alma vetta
Di Pindo a Giove a domandar disponi
A qual fra Cefalèn questo s'aspetta
Inclito alloro, e il Dio, per più, ragioni
Vo'che Cefalonia ciascum rispetta:
Ornate il crin di Niccolò Tipaldo
Che di virtù e dottrine ha il petto caldo !

Spronato dalla considerazion

Niccolò Caludi Corfuense
 4
Majorum sequere clarissima exempla

Έπαινος προς τιμήν του Γεωργίου Τυπάλδου Ιακωβάτου

κατά την απονομή του πτυχίου του (1837)
Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, Γ2

Acroasis habita Pisis an. M.DCCCXXXVII

Ab Josepho Cantinio
Equité Gregoriano et SS. Canonum Interprete
In Pisano Athenaeo
Cum Georgius Tipaldus
Doctoribus gradu in Civili Jurisprudentia
Decoraretur
Letta il di 20 Giugno 1837
Per G i o r g i o T i p a l d o di Cefalonia

Trahimur omnes laudis studio, et optimus quisque ma-

xime gloria ducitur; sunt haec Tullii verba eloquentissima
Orationem Archiam defendentis. Haec tamen minime dicenda
 sunt de Tipaldorum familia Cephaleniae degente quorum
plures ad nostrum Athenaeum accesserunt, quique cum Lau-
rea corona fuerint decorandi, vie laudibus celebrarentur vel
ad eorum nobilissimum genus spectantibus vel ad publica
munera honorifica impleta, vel ad opes possessionesque latis-
simas, vel ad praeclaram erundem doctrinam, me ipsum Pro-
motorem semper precati sunt.
Id effecit Nicolaus Tipaldus, huius candidati nostri Geor-
gii frater amatissimus, transacto jam anno academico, atque
idem effecerunt caeteri, qui in hoc ipso Athenaeo Lauream
coronam adepti sunt, et hodie idem petit optimus hic ado-
lescens, cui munus nobilissimum tradendi doctoris insignia,
eo instante mihi demandatum est. Qua de re ne miramini,
Patres Amplissimi, si ego, nullo tua Laudis honore vel fami-
liam suam, vel illum afficiam, et efferam.
Nil igitur dicam de Jurisprudentiae studiis, quae in Cor-
cyrense Athenaeo bene peregit. Nil dicam de majorum gloria
domi, bellique adepta; nil de publicis muneribus, quibus
coniuncti honestati fuerunt Civium utilitate quam maxima.
Nil dicam de eius fratre Constantino, in Ionia Academia
Doctore Decuriali Theologiae tradendae, Rectore alumnorum
Ecclesiae Suae, et sacro magni nominis Oratore. Nil denum
dicam, de sua in vos, Patres, voluntate et cultu, cum longo
emenso itinere, marique trajecto, hum pervenevit ut laurea
corona a Vobis tantum donaretur.
Quid igitur plura, ornatissime candidate, cum da tuis
tuorumque virtutibus, minime patiaris me loqui? Magna, fe-
lix, suscipe itinera, totam Italiam terram beatissimam per-
lustra, Galliam ingredire et in omnem doctrinam et sapien-
tiam egregie progressus redeas ad patrios lares, et in tuorum
Civium utilitatem, et bonum Studia conféras tua. Maiorum
sequere clarissima exempla ac virtutes; ex quibus modestia
sit Tibi, ut fuit, comes fidissima. Ο Bono! Tu hodie Laudes
reiecisti. Aliquas tarnen Tibi ego tribui, illud Dioi Augustini
memorane, «Laus humana non appétit a sapiente, sed subse
qui debet Sapientes».

Autografo J. Cantini

Μετάφραση

Επαινετικός λόγος εκφωνηθείς εν έτει 1837 του Ιουλιανού Ημερολογίου

υπό του Josepho Cantinio, Ιππότου του Τάγματος των Γρηγοριανών και
Ερμηνευτού των Οσιοτάτων Κανόνων εν τω εν Πίση ΓΙανεπιστημίωεπίτη
απονομή του διδακτορικού διπλώματος του Δημοσίου Δικαίου εις τον Γεώρ-
γιον Τυπάλδον.

Εξεφωνήθη τη 20ή Ιουνίου 1837 προς τιμήν του Γεωργίου Τυπάλδου

εκ Κεφαλληνίας.

Όλοι ελκόμεθα από την επιθυμίαν του επαίνου και άριστος όστις τα μέ-
γιστα από τον πόθον οδηγείται της δόξης. Λίαν εύγλωττοι είναι αι φράσεις
αύται από τον Υπέρ Αρχίου λόγον του Τυλλίου. Ουδαμώς εν τούτοις δύ-
νανται αύται να λεχθούν περί της εν Κεφαλληνία διαβιούσης οικογενείας των
Τυπάλδων, πλείστοι των οποίων εις το ημέτερον Πανεπιστήμιον εφοίτησαν,
οίτινες,ότεδιά του διδακτορικού στεφάνου να τιμηθούν έμελλον, εμέ αυτόν
καθικέτευσαν ούτε διά το ευγενέστατον γένος των ούτε δι' όσα δημόσια κα-
θήκοντα έχουν αναδεχθή ούτε διά τον πλούτον και τας ευρυτάτας κτήσεις
ούτε διά την υπέρλαμπρον αυτών παιδείαν με επαίνους ώς κατευόδιοννατους
τιμήσω.
Τούτο έπραξεν ο Νικόλαος Τυπάλδος, του υποψηφίου μαςαυτούαδελφός
προσφιλέστατος, κατά το ήδη διανυθέν Ακαδημαϊκόν έτος, και τούτ' αυτό
έπραξαν άλλοι, οίτινες εις το καθ' ημάς Πανεπιστήμιον τον διδακτορικόν στέ-
φανον έλαβον" και σήμερον το αυτό ζητεί ο έξοχος ούτος νέος, εις τον οποίον
ταύτην την στιγμήν μοι ανετέθη να παραδώσω του διδάκτορος τα διάσημα.
Όθεν μή θαυμάσετε, Εντιμώτατοι Πατέρες, αν εγώ δι' Επαίνου ουδενός
εκείνον και την οικογένειάν του ούτε θα περιβάλω ούτε θα εξάρω. Ουδέν άρα
θα είπω περί των της Νομικής σπουδών, τας οποίας εις το εν Κερκύρα Πανε-
πιστήμιον επιτυχώς ηκολούθησε. Ουδέν θα είπω περί της δόξης, ην οι πρό-
γονοι του εν τη πατρίδι και κατά τους πολέμους κατέκτησαν" ουδέν περί των
δημοσίων αξιωμάτων, με τα οποία τιμητικώς συνεδέθη το όνομά των διά την
προς τους συμπολίτας των μεγίστην προσφοράν. Ουδέν θα είπω περί του
αδελφού του δόκτορος Κωνσταντίνου, τακτικού καθηγητού της Θεολογίας εν
τη Ιονίω Ακαδημία, ποιμένος των πιστών της Εκκλησίας του και ιεροκήρυ-
κος μεγαλωνύμου. Ουδέν τέλος θα είπω περί της ιδικής του προς υμάς, Πα-
τέρες, προθυμίας και λατρείας ότε, μακράν διανύσας χερσαίαν οδόν και θα-
λασσαν διαβάς, ενταύθα αφίχθη εις τούτο μόνον αποβλέπων, του διδακτορι-
κού στεφάνου υφ' Υμών να αξιωθή. Προς τί λοιπόν να μακρηγορώ, εντιμώ-
τατε υποψήφιε, αφού περί των αρετών σου και περί των αρετών των οικείων
σου ρητώς απαγορεύεις να ομιλήσω; Μεγάλην, ω μακάριε, ας αναλάβης πο-
ρείαν, την γην της Ιταλίας την ευλογημένην άπασαν ας περιοδεύσης, εις Γα-
λατίαν ας πορευθής και, εις πάσαν επιστήμην και σοφίαν εξόχως επιδοθείς,
εις τον οίκον των πατέρων σου ας επιστρέψης ίνα την επιστήμην σου επ' ωφε-
λείς και επ' αγαθώ των συμπολιτών σου προσφέρης. Των προγόνων ακολού-
θησον τα λαμπρότατα παραδείγματα και τας αρετάς, εξ ων η σεμνότης ας
είναι, ως υπήρξε, η πλέον πιστή συνοδοιπόρος σου. Ω βέλτιστε ! Συ σήμερον
τους Επαίνους απέρριψες. Ενίους εν τούτοις εγώ σου απένειμα, του Ιερού
Αυγουστίνου εκείνο ενθυμούμενος :«Τουεξανθρώπωνεπαίνουηάφεσιςεις
τον σοφόν δεν αρμόζει, αλλ' ο έπαινος να ακολουθή πρέπει τους σοφούς».

Αυτόγραφον
J. CANTINI
 5
Solemnem Catholicae fidei Professionem emisit

Ο τύπος του πτυχίου (Verbale di Laurea) που διδόταν από το Πανεπιστήμιο

της Πίζας στους Καθολικούς αποφοίτους του (19ος αι.)
Από το βιβλίο του Carlo Fedeli, I documenti Pontifici riguardanti
l'U niversità di Pisa, Pisa, Mariotti, 1908

D I P L O M A DI L A U R E A C O N F E R I T O S O T T O
R A N I E R I A L L I A T A A R C I V E S C O V O DI PISA.

IN DEI NOMINE. AMEN.

R Sedis gratia Alliata

AYNERIUS Omnipotentis Dei et Apostolicae
Archiepiscopus Pisarum, Insularum Corsi-
cae et Sardiniae Primas, et in eis Legatus Natus et Pisanae
Academiae Apostolica et Imperiali auctoritate Magnus Can-
cellarius.
Universis et singulis praesentes Litteras inspecturis Sa-
luterà in Domino sempiternam.
Quum plura sapienter, optimeque instituta fuerint prae-
claris, ut Pisana Academia, quae antiquitate, Legibus, eru-
eruditorum hominum frequentia, omniumque doctrinarum gloria
ubique merito celebratur, nobilius adhuc florere, novisque
in dies splendoribus fulgere posset, illud etiam veteri con-
suetudine, simulque Pontificum, et Caesarum auctoritate re-
ceptum fuit, ut egregii Viri qui ex singulis fere Orbis parti-
bus ad ipsam confluxerint, emenso iam doctrinarum omnium
cursu, meritis laudibus, atque sapientiae insignibus ornaren-
tur. Ita nimirum adolescentes ipsi hac honestissima laudis
cupiditate incensi Liberalibus Artibus, ac severioribus etiam
disciplinis omnibus alacrius incumbunt, adeoque plurimi ex
eadem Academia, veluti eximia optimarum artium altrice,
prodire soient, qui sapientiae gloriam ubique tueri, atque fe-
liciter augere possint, Eiusmodi certe Laudis scientiaeque
amore inflammatus Dms N.N., cum egregiis disciplinis aliis,
tum praesertim gravissimis Pontificii et Caesarei Iuris , ovvero,
Theologiae, o, Philosophiae et Medicinae, studiis sedulam at-
que diligentem operam dedit, et quum primum ipsi licuit, ea
optavit coram Nobis et Iuris Consultorum, ovvero, Theologo-
rum, ο Philosophorum et Medicorum, Collegio exhibere ingenii
doctrinaeque suae argumenta, quae ex Academiae Pisanae
legibus illi feliciter exhibeant oportet, qui Doctorum hominum
insignibus merito sunt a Nobis decorandi. Nos quidem, ut exi-
mius hic Vir votorum suorum compos fieri posset, nostrum ad
hoc locumtenentem elegimus, ac deputavimus Dmum Petrum
Del Testa I. U. D. Primatialis Ecclesiae nostrae Canonicum,
nostrumque Vicarium Generalem, cui die . . . . Mensis . . . .
Anno Domini . . . . ab Exmis D. D rite propositus egre-
gius idem vir, legitimeque praesentatus fuit, ut, quemad-
modum Academiae Legibus praescriptum est, postquam qua-
tuor annorum spatio peritissimos, ovvero, per legitimum tem-
pus, cultioris et solidioris Iurisprudentiae, ovvero, Theolo-
giae, o, Philosophiae et Medicinae Magistros studiose et lauda-
biliter audivit, qui secundum eorum fidem et religionem,
publicum et luculentissimum de huiusce viri praestantia dis-
discere testimonium, coram eodem Vicario ipsorum Professorum
accurato examini subiiceretur. Quandoquidem vero de iis quae
in Canonico et Civili Iure , ovvero Dogmatica atque Morali The-
ologia, o, Philosophia et Medicina , continentur egregium doc-
trinae suae periculum fecit ac diu diligenterque interrogatus
prompte appositeque adeo respondit, atque ubi opus fuit ni-
tide accurateque adeo singula exposuit, ut de ipsius in U tro-
que Iure, ovvero Dogmatica atque Morali Theologia, ο Philo-
sophia et Medicina peritia nullum sibi iam superesse dubium
Exmi P. P. unanimi suffragio, nemine penitus discrepante
declaraverint, indcirco Excrum Patrum ipsorum Consilio, ju-
dicioque permotus idem Vicarius eximium Virum hunc dignum
habendum esse decrevit, qui auctoritate nostra ad insignem
Doctoratus gradum jure meritoque posset promoveri. Quam-
obrem quum hodierna die Iuris Consultorum , ovvero Theolo-
gorum, ο Philosophorum Collegium in Aedes hasce nostras
per Vos convocatus fuisset, postquam eximius ipse Vir prae-
sentia Vicarii nostri, et Excrum Promotorum suorum solem-
nem Catholicae Fidei Professionem a Tridentina Synodo, et
fel. ree. Papa Pio IV praescriptam emisit; ipsique constanter
servandae se obstrinxit, ovvero, quemadmodum etiam jure-
iurando ipso praeceptum a fel. ree. Papa Pio V Medicis in-
iunctum se servaturam promisit, idem Vicarius, ac Locum-
tenens noster auctoritate nostra, qua in hac parte fungimur,
sibi concessa, eximium hunc Virum Dmum N. N. ita exa-
minatum, et approvatum in Utroque iure — ovvero —Sacra
Theologia ο Medicina Doctorem elegit, constituit creavit, et
declaravit, ut ubique gentium Doctoris nomine, titulo, gradu,
privilegiis, iuribus, immunitatibus, ac praerogativis omnibus
fruatur, quibus Eximii Doctores alii hac ipsa auctoritate creati
frui consueverunt, ut ille nimirum ubique gentium Utriusque
Iuris Sententias exponere — ovvero—Sanas Litter as exponer e
ο Theologiam docere ο Medicinam docere, exercere, interpe-
trari, Consilia edere, docere, iudicare possit, ceterosque actus
omnes tum Pisis tum ubique exercere, qui a Doctoribus aliis
in Academia Pisana creatis, probatisque exercentur. Consueta
vero honoris, gradus, ac dignitatis huius insignia idem orna-
tissimus Dmus Ν. N. Doctorum numero iam inscriptus ab
Eximo Dmo Promotore suo Ν. Ν. eadem ipsa auctoritate
nostra recepit ; Lauream nimirum — ovvero — Biretum nempe,
annulum, Libros amplexum simulque vota ut praeclara haec
ingenii, doctrinaeque ornamenta, quae libenter ipsi conces-
simus, ad maiorem Dei gloriam, ipsius decus, communemque
faustitatem dirigantur.
Ut autem praemissis omnibus, quae auctoritate nostra
rite legitimeque peracta, atque a Nobis ipsis probata et con-
firmata sunt, perenne robur, ac indubium testimonium ac-
cedat, praesentes Litteras Cancellarli nostri manu subscriptas,
consuetoque sigillo nostro munitas expediri, ipsique concedi
iussimus.
Datum Pisis in Aedibus nostris Archiepiscopalibus, prae-
sentibus D. D. N. N. et Ν. Ν. testibus ad id vocatis et rogatis
die . . . . Mensis . . . . Anno Domini . . . . Pio VII Pont. Ma-
ximo sedente, et Ferdinando III Imp. et R. Principe Ungha-
riae et Boemiae, Archiduce Austriae, et Magno H etruriae
Duce Feliciter Dominante.

Esistente nell'Archivio della Curia Arcivescovile di Pisa. Filza dei

Dottori.
 ΔΙΑΤΑΓΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

6
Η Αυτού Αυτοκρατορική και Βασιλική Υψηλότης
αναδιοργανώνει τα Πανεπιστήμια

Σχολές και μαθήματα (1840)

A.S.P. Università, A II 7, No 11

NOTIFICAZIONE

L'Illustriss. Sig. CAV. GAETANO GIORGINI Soprinten-

dente alli Studi del Granducato, in esecuzione degli Ordini
contenuti nel Biglietto della Imp. e Reale Segreteria di Stato
del 29 Settembre 1840, rende pubblicamente noto il seguente
Sovrano Veneratissimo.

MOTUPROPRIO

S U A ALTEZZA IMPERIALE E REALE riorganizza le Uni-

versità di Pisa e di Siena nel seguente modo:
I. La Università di Pisa sarà costituita delle sei Facoltà
 1. di Teologia
2. di Giurisprudenza
3. di Filosofia e Filologia
4. di Medicina e Chirurgia
5. di Scienze Matematiche
6. di Scienze Naturali;
tutte abilitate a conferire il grado di Dottore.
II. La Università di Sienna sarà costituita delle tre Facoltà
1. di Teologia
2. di Giurisprudenza
3. di Medicina e Chirurgia,
abilitate a conferire il grado di Dottore, e di un Collegio
Filosofico composto di Professori delle Scienze preparatorie
ed ausiliarie agli Studi speciali delle Facoltà.
III. Le Cattedre delle sei Facoltà dell'Università di Pisa
saranno le seguenti:

Facoltà Teologica
1. Scrittura Sacra
2. Teologia Apologetica
3. Teologia Dommatica
4. Teologia Morale
5. Storia Ecclesiastica.

Facoltà di Giurisprudenza
1. Economia Sociale
2. Istituzioni
di Diritto Romano
3. Istituzioni
di Diritto Canonico
4. Istituzioni
di Diritto Criminale
5. Pandette
6. Diritto Canonico
7. Diritto Toscano e Diritto Commerciale
8. Istoria del Diritto
9. Filosofia del Diritto.
 Facoltà di Filosofia e Filologia
1. Filosofia Razionale
2. Filosofia Morale
3. Storia ed Archeologia
4. Lettere Italiane
5. Lettere Greche e Latine
6. Lingue Orientali
7. Pedagogia.

Facoltà di Medicina e Chirurgia

1. Anatomia Umana
2. Fisiologia e Patologia
3. Materia medica e Farmacologia
4. Ostetricia e Chirurgia minore
5. Patologia Chirurgica
6. Patologia e Terapia medica speciale, e Clinica medica
7. Chirurgia Operatoria e Clinica Chirurgica
8. Veterinaria
9. Medicina Pubblica
10. Storia della Medicina
11. Teologia Morale
12. Storia Eccl.

Facoltà di Scienze Matematiche

1. Geometria e Trigonometria
2. Algebra
3. Geometria Analitica e Geodesia
4. Geometria descrittiva, e Architettura civile e Idraulica
5. Fisica Tecnologica e Meccanica Sperimentale
6. Calcolo Differenziale e Integrale
7. Matematica applicata alla Meccanica ed alla Idraulica
8. Fisica Matematica e Meccanica Celeste.
 Facoltà di Scienze Naturali
1. Fisica
2. Chimica
3. Mineralogia e Geologia
4. Botanica
5. Anatomia Comparata, e Zoologia
6. Agraria e Pastorizia
7. Geografia Fisica.

IV. Le Cattedre delle tre Facoltà della Università di

Siena saranno le seguenti:

Facoltà di Teologia
1. Scrittura Sacra e Lingue Orientali
2. Teologia Apologetica
3. Teologia Dommatica
4. Teologia Morale
5. Storia Ecclesiastica

Facoltà di Giurisprudenza
1. Economia Sociale
2. Istituzioni di Diritto Romano, e Storia del Diritto
3. Istituzione di Diritto Canonico
4. Istituzione di Diritto Criminale
5. Pandette
6. Diritto Canonico
7. Diritto Toscano e Diritto Commerciale.

Facoltà di Medicina e Chirurgia

1. Anatomia Umana e Comparata
2. Fisiologia e Patologia
3. Materia Medica e Farmacologia
4. Patologia Chirurgica, ed Ostetricia
 5. Patologia e Terapia medica speciale, e Clinica Medica
6. Chirurgia Operatoria, e Clinica Chirurgica
7. Veterinaria
8. Medicina Pubblica

V. Le Cattedre fuori delle Facoltà nell'Università di Sie-

na, formanti un Collegio Filosofico preparatorio alla Facoltà,
saranno le seguenti:

1. Filosofia Razionale e Morale

2. Lettere Greche e Latine
3. Geometria e Trigonometria
4. Algebra e Applicazioni dell'Algebra alla Geometria e
Geodesia
5. Fisica
6. Chimica
7. Botanica e Storia Naturale.

VI. Saranno estese alla Università di Siena le disposizioni

del Motuproprio del 4. Giugno 1840. riguardanti la durata
dellAnno scolastico, e la distribuzione degli esami.
Dato li Ventinove Settembre Mille-ottocento-quaranta.

LEOPOLDO

Per il Consigliere Segretario di Stato.

Y. N. CORSINI.

LUIGI ALBIANI.

Dalla Soprintendenza alli Studj del Gran-Ducato

li 5 Ottobre 1840.
IL SEGRETARIO DELLA S O P R I N T E N D E N Z A
LUIGI B O R R I N I
 7
Απαγορεύονται τα σονέτα, τα άνθη και τα στεφάνια

Διαταγή για την πάταξη του πανεπιστημιακού κινήματος (1849)

A.S.P. Università, A II 7

NOTIFICAZIONE

L'infrascritto Cancellier Generale dell'I, e R. Università

di Pisa, in adempimento della Commissione ricevuta colla
Ministeriale del Sig. Cav. Prof. GIULIO PUCCIONI Provve-
ditor Generale dell'Università medesima in data del 24. Ot-
tobre corrente, si affretta a render note le appresso Sovrane
Disposizioni, in conferma, aggiunta e riforma delle regole
disciplinari veglianti.

Art. lo. Gli Esperimenti che compangono l'Esame di Am-

missione all'Università dovranno esser giudicati col debito
rigore.
Nessuno sarà ammesso, a tali Esperimenti, se, oltre gli
attestati voluti dagli Ordini attuali, non produca anche quello
del Giudicente locale, che assicuri, sulla propria responsa-
bilità, della buona condotta del Giovine Ammittendo nei
rapporti politici.
Art. 2o. I Forestieri non saranno ammessi, commechè sia
alle Università, se prima non abbiano ottenuta dal R. Go-
verno la necessaria licenza.
Art. 3o. L'Anno Accademico avrà principio al solito il di
11 Novembre, e termine a tutto Giugno.
Le Lezioni cominceranno nel 12 Novembre e taceranno
nelle Feste intiere, nel giorno Onomastico del Gran Duca;
dal 24 Decembre al 2 Gennaio, dal Mercoledì ultimo di Car-
nevale a tutto il primo Mercoledì di Quaresima, e dal Lunedi
dopo la Domenica delle Palme, a tutto il Mercoledì dopo
Pasqua di Resurrezione.
Art. 4o. Gli Esami di passagio e di Laurea, dovranno im-
preteribilmente tenersi al termine dei Corsi Universitari. Dal
giorno 5 all'I 1 di Novembre (e più oltre occorrendo) avranno
luogo quelli per i rejetti, e per i legittimamente impediti.
Gli Esami d'Ammissione possono farsi in ambedue l'epo-
che sopraccennate.
È vietato dare Esami in altri tempi, se non per gravi
motivi, e previa l'annuenza del Ministro dell'Istruzione Pub-
blica.
Art. 5o. Le Rassegne caderanno nei giorni 8, 9, e 10 No-
vembre di ciascun Anno: nel 24 Decembre: nel 2 Gennajo:
nel Mercoledì ultimo di Carnavale: nel primo giorno di Qua-
resima: nel Lunedi dopo la Domenica delle Palme: nel Mer-
coledì dopo la Pasqua di Resurrezione, e nel primo di Luglio.
Art. 6o. Sono richiamati alla più rigorosa osservanza gli
Articoli 17. 18. 19. 20. 21. 22 del Regolamento del 20 Ottobre
1842.
Nel caso di applausi contemplati al predetto Articolo 22,
i Professori richiameranno all'Ordine, al silenzio, alla compo-
stezza gli Scolari, rammentando loro il divieto; ciò non ba-
stando dovranno lasciar la Cattedra, lo chè porterà alla per-
dita dellAnno Scolastico conforme air Articolo 19 del Rego-
lamento medesimo.
Sono equalmente vietate per parte degli Studenti le ac-
compagnature numerose ai Professori, le offerte di sonetti,
di fiori, di corone, e simili a tenore del citato Articolo 22 del
rammentato Regolarmento.
Art. 7o. Gli attruppamenti numerosi della Scolaresca, le
riunioni e le associazioni di qualunque genere, specialmente
se possono turbare la quiete pubblica, sono formalmente proi-
bite. Chiunque vi prenda parte sarà severamente punito fino
alla espulsione dalla Università e dalla Città, salva sempre
la procedura ordinaria quando possa occorrere.
Art. 8o. Sono espressamente vietate agli Studenti le Sup-
pliche le Memorie, gl'Indirizzi, le Proteste e le Rimostranze
in modo collettivo.
Art. 9o. Quelli Studenti che mancassero cinque volte alle
chiame ingiunte dall'Articolo 17 del Regolamento del 20 Ot-
tobre 1842, saranno considerati negligenti, ove non giustifi-
chino senza ritardo ed in modo manifesto un legittimo im-
pedimento.

Pisa — Dalla Cancelleria dell'I, e R. Università

li 26 Ottobre 1849.

DOTT. RAFFAELLO TORTOLINI

Presso Ranieri Prosperi Tipografo

dell'I, e R. Università
 ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑΣ

8
Όταν ηλογοκρισία αγρυπνεί

Επιστολή του λογοκριτή Prof. Ν. Lami για το περιοδικό

Manuale di Lettere του Διονυσίου Λεονταράκη (1833)
A.S.P., Governatore 101, affare 118

Il foglio periodico che in sostituzione di quello quà comin-

ciato a stamparsi dalla Società Tipografica Niccolò Capurro,
e compagni col Titolo di Educatore del Povero domanda ora
la Società medesima di essere autorizzata a pubblicare all'
appellazione di Manuale di Lettere , deve unire per quello di
Articoli di Scienze, Lettere, Arti, Mestieri, ed industria.
Assicura l'Editore che il principale oggetto di quest'im-
presa è lo spirito di guadagno; e che per porre il suddetto
Foglio alla portata di maggior numero di Leggitori voglionsi
inserire nel medesimo articoli relativi a materie diverse, che
interessino si l'uomo idiota, che l'erudito; si il Ricco, che il
povero; il professore d'Arti liberali, come quello d'Arti mec-
caniche.
Il nuovo titolo di questo Foglio non ha in se sospetto
veruno; e non è presentuoso come era quello sotto del quale
cominciò a venire in Luce. L'oggetto apparisce, standone al
detto dell'Editore, affatto innocuo anzi lodevole; dellEditore
stesso, io ne parlai allorché fui interpellato, sull'Educatore del
Povero; e tornerò ora a ripetere quello che allora dissi, che
ove la Censura sia oculata, e vigilantissima, nè in questa, nè
in altra qual sia pubblicazione, può incontrarsi pericolo, ο
danno di sorta.
Sussiste che venendo tolta al Capurro la facoltà di pro-
seguire questa speculazione, egli rimarrebbe esposto dirim-
petto ai molti suoi Soscrittori, dai quali [ . . . ] che abbia rice-
vuto anticipato, siccome si suole, il prezzo dell'associazione.
Dietro questi dati, il Prest. Governo, deciderà se convenga
ο no accordare al Capurro, e Compagni la Stampa, e pubbli-
cazione del piccolo foglio di che si tratta.

Li 7 Giugno 1833
P:e N. Lami
 9
Δύνανται vα καταδικασθούν εις κατ' οίκον περιορισμόν

A.S.P. Governatore, Affari generali, Β. 161, a 1840, fase. 174

Copia ministeriale. Dalla Presidenza del B. Governo all'

Auditore del Governo di Pisa.

Li 12 Marzo 1840
Illustr. Sign.
Essendo resultato dagli Atti Economici partecipati da Vs.
Illustr. a a questo Dipartimento con ministeriale di 7 Marzo
andante che gli imputati Luciano Rigoli, Gaetano Fallinucci
e Demetrio Bacomi furono tra quelli i quali nel di 17 Febraio
decorso presero parte principale alla effettuazione del tras-
porto con pompa e cerimonia funebre eseguito del Cadavere
dell'estinto Giovane Greco studente Anastasio Saltas.
Ed atteso che l'operato dei detti imputati costituisca una
contraverzione al [ . . . ] della Legge di 13 Agosto 1789 e degli
ordini espressi nella Sovrana Resoluzione partecipata con
M.le dell'I, e R. Segreteria di Stato di 22 Marzo 1833, quali
comandano farsi tali trasporti sempre privatamente col solo
intervento del curato, e fratelli della compagnia, e senza che
persone estranee a quelle destinate [ . . . ] ad accompagnare il
Feretro si riuniscano per tale oggetto e adempiano alcuna
funzione relativa e sia vero tale operato maggiormente im-
putabile dall'aggravata circostanza che all'infrazione della
Legge si aggiunse il dispresso dell'Ordine della Imperiore Au-
torità Politica da cui era stato agli imputati stessi negato il
permesso.
Per questi motivi il Dipartimento divenendo alla Resolu-
zione dell'affare ed avuta considerazione alla cooperazione
maggiore, ο minore di ciascuno dei detti tre Imputati nella
effettuazione del trasporto sovriferito, crede che i primi due
nominati Luciano Rigoli e Gaetano Fallinucci possano morti-
ficarsi coli'avverto che già soffrono nella respettiva Loro abi-
tazione altri giorni quindici contabili da quello in cui verrà
emanato il relativo Decreto ; e che Demetrio Bacomi sia pure
da coercirsi coll'avverto medesimo per giorni dodici.
E poiché gli altri Giovani Gerasimo Focas, Alessandro
Berti, e Giovanni Calias che anche sono stati chiamati in
Giudizio sono confessi del loro intervento alla associazione in
discorso ritiene il Dipartimento che debbano sottoporsi a se-
ria analoga reprimenda con la comminazione di più sensibili
punizioni desiderando da minacciarsi ancora agli altri impu-
tati, Rigoli, Fallinucci e Bacomi facendo tutti intendere che
il Tribunale confida che chiascuno di Essi verrà render nota
ai proprii nazionali e condiscepoli la disapprovazione del Go-
verno per la riunione illegale già mentionata, e le gravi mi-
sure alle quali potrebbero andare incontro non rispettando in
proposito li ordini vigenti.

E con distinto...
 10

Ως ενταγμένοι εις την μυστικήν εταιρείαν

Giovine Italia

Έγγραφο της αστυνομίας για την παράνομη προκήρυξη

«προς τους Φιλέλληνας!» (1840)
A.S.F. Buon Governo Segreto, filza 20, No 141*

Li 30 Luglio 1840, Dal Dipartimento degli affari Esteri

Notizie pervenute dall'estero da fonti diversi danno fondato
motivo di sospettare che tra gli studenti (specialmente fore-
stieri) che frequentano l'Università di Pisa ve ne siano non
pochi affiliati a Società segrete, e che si occupano di scritti
ed intrigui rivoluzionari.
I suddetti Greci si designano più particolarmente come
addeti alla Setta Giovine Italia, e come intenti a stampare
opuscoli, ed articoli contro l'attuai sistema Governativo delle
Isole Ionie, onde eccitare nelle Isole stesse il malcontento.

* Αντίγραφο του εγγράφου σώζεται στο A.S.P. Governatore 167, a. 1840,

fascicolo 789 με την επικεφαλίδα «Nota». Πρβλ. τόμ. Α, σσ. 217-218.
 La giù annessa Lettera in idioma Greco (di cui si annette
pure la Versione Italiana) si assicura essere stata effettiva-
mente stampata in Livorno, d'onde è datata. Questo fatto
che comproverebbe le cose sopraesposte sembra essere per
natura sua facilmente verificabile non potendo essere molte
in Livorno le Tipografie atte a stampare nell'estero l'idioma
predetto. Sarà quindi opportuno che siano assunte in pro-
posito accurate investigazioni, e ne venga a suo tempo fatto
conoscere il risultato. E sarà del pari opportuno che una
special vigilanza sia istituita sopra i Giovani (specialmente
Forestieri) che per ragione di studio fanno dimora in Pisa.
 ΒΑΠΤΙΣΤΙΚΑ

11

Από τον Ιερό ναό του Σωτήρος στο Αργοστόλι

Βαπτιστικό του Μαρίνου Τυπάλδου Χαριτάτου από την Κεφαλονιά (1827)

A.S.P. Università, D I 4, No 85

Copia tratta dal Libro Registri Battesimi del Sacro Tem-

pio del Redentore d'Argostoli a C l e F. Tergo [ ;] esistente in
questo Pubblico Archivio di Cefalonia.
1827, Φεβρουαρίου 10. Έβάπτισα παιδίον αρσενικόν του Ευγε-
νούς Κυρίου Τιμοθέου Τιπάλδου Χαριτάτου από νόμιμον συνοικέ-
σιον και ήτον ανάδοχοι αυτού οι Ευγενείς Κύριοι Δόκτορ Γεράσι-
μος Λούζης ποτέ Σταματίου και ο Κύριος Παναγής Πολληκαλάς
πε Αθανασίου ο Κυρ.ος Κώμης Παναγής Άννινος πε Νικολάου
και έθεσαν όνομα του βαπτιζομένου Μαρίν, Περικλή και Ρόκκον.

Χρίσανθος Ιερομόναχος ο Βάλσαμος εφιμέριος

E S T R A T T A IL DI 4 SETTEMBRE 1845 I.N.

SP. FOCA A R C H .

[Βεβαίωση υπογραφής]
 12
απότο Βιβλίον της Εκκλησίας Κρεμαστής

(Βαπτιστικό του Αντωνίου Παλατιανού από την Κέρκυρα 1833)

A.S.P. Università, D 113, No 39

Ίσον ευγαλμένον από το Βιβλίον της Εκκλησίας Κρεμαστής

κειμένης εις την Χώραν εν ω εγράφοντο τα κατά καιρόν βαπτιζό-
μενα βρέφη των Ορθοδόξων Χριστιανών, ευρισκόμενον εις το
Γραμματοφυλάκιον της Γενικής Κυβερνήσεως των Εκκλησιαστι-
κών και Ιερών Εισοδημάτων.

Χίλιους Οκτακοσίους Τριάκοντα τρία Απριλίου Τριάκοντα 30

Ε.Α. εβάπτισα εν βρέφος αρσενικόν του Ευγενούς Κυρίου Κων-
σταντίνου Παλατιανού του Κ. Νικολάου από την παρούσαν πόλιν
γεννημένον μετά της Νομίμου αυτού γυνής θυγατρός του Ευγε-
νούς Κυρίου Αντωνίου Πετρετή ήτον το βρέφος ημερών 69 εξή-
κονταενέα και ονομάσθη Αντώνιος Στυλιανόςτουοποίουήτον ανά-
δοχος ο Εκλαμπρότατος νυν βουλευτής δόκτωρ Κος Στυλιανός
Μαράτος.
Εφημέριος Ιερεύς Αναστάσιος Βραχλιώτης
Αριθμόςτωνβαπτιζομένων βρεφών 48
Νικόλαος Βάρθης
Χαρτοφύλαξ Κερκύρας
 13
Εις Αλεξάνδριαν της αιγύπτου

Βαπτιστικό του Ιπποκράτη Τζουρίδη από την Αλεξάνδρεια (1834)

A.S.P. Università, D 1 1 0 , No 94

Αλεξάνδριαντηςαιγύπτου εις το έτος, χιλιοστόν οκτακοσιαστόν

τριακοστόν τέταρτον, κατά Μήνα Αύγουστον· και εβαπτίσθη τη δε-
κάτη ογδόη οκτωβρίου του ιδίου έτους, εντός του θήου Ναού του
Αγίου Σάββα, τον Αναδέχθη ο Κύριος Νικόλαος Στουρνάρης εκ
Μετζόβου, επί της ηγουμενίας Μελετίου του Καλυμνίου, καιεφη-
μερεύοντος του παππά Θεωνά ηπηρώτου. Διά τούτο και εξεδώθη
το παρόν βαπτιστήριον έγγραφον και εδώθη τω ειρημένω φέρειν
εις ένδηξιν.
(εν αλεξανδρεία τη 3: Ιουλίου 1850
Ο πρωτοσύγκελλος και καθηγούμενος Νικηφόρος υποκυροί

Visto per la legalità della firma del R e v m o Sig οr Niciforo

Presidente della Chiesa Greca e rappresentante il Patriarca
d'Egitto in Alessandria.
[Υπογραφή και σφραγίδα]
 14
Εκ του Βιβλίου της Θεοτόκου Ευαγγελιστρίας

Βαπτιστικό του Πέτρου Κόκκινη από τη Ζάκυνθο (1834)

A.S.P. Università, D 1 1 7 , No 11

Ζάκυνθος. Αντίγραφον εκ του Βιβλίου της Θεοτόκου Ευαγγελι-

στρίας εις την Πόλιν ταύτη ν
1834 Δεκεμβρίου 3/15 εβάπτισεν εξ ανάγκης ο ευλαβέστατος
Ιερεύς Αντώνιος Μαρτινέγγος εις τας ώρας οκτώ έπητα από το
μεσημέρη, Παιδίον Αρσενικόν του Εκλαμπροτάτου και Ευγενε-
στάτου Κυρίου Δόκτωρος Ιωάννου Κοκκίνη ποτέ Διονυσίου, γεν-
νημένον εκ της νομίμου αυτού συζήγου, Ευγενούς Κυρίας Κλέλιας
θυγάτηρ του Κυρίου Δόκτωρος Πέτρου Παύλου, Σπετζιώτη από
Πολόνια, ήτον δε Ανάδοχος, ο Ευγενής Κύριος Δημήτριος Κόκκι-
νης αδελφός του άνωθεν Ιωάννου, και η Κυρία Βενετίτσα, θυγά-
τηρ του ποτέ Δημητρίου Γιαλιά, και τον ονόμασαν Πέτρον, Παύ-
λον, και εγεννήθη το αυτό παιδίον εις τας 10/22 Ιουνίου υστέρου
απερασμένου και τας ώρας πέντε έπιτα από το μεσημέρι.

Ιωάννης Ιερεύς Τζιλιμίγκρας Εφημέριος

Εδόθη τη 27 Ιουνίου 1855 Ε.Α.
Διονύσιος Τζιλιμίγκρας Ιερεύς Εφημέριος

[Βεβαίωση υπογραφής]
 15
Από τον εφημέριο
της Ελληνικής Ανατολικής Εκκλησίας

Βαπτιστικό του Αλεξάνδρου Γιάμαρη από την Αγία Τριάδα

του Λιβόρνου (1851)
A.S.P. Università, DI 10, No 128

al 31 Maggio 1851 Livorno

Attestasi da me Inf. Curato della Chiesa Greca di Rito
Orientale la SS. Trinità come nel Libro dei Battesimi esi-
stente nel Archivio della S u d t a Chiesa si trova la presente
partita.
Mille Ottocento trenta quatro 1834
il 29 Ott./ 11 Novembre
Alessandro figlio del Sigi" Pantaleon Giamari e della Sigra
Anna figlia del def. Alessandro Patrinò fù Battezzato da
me Padre Giovacchino Vallamonte nato al 11/23 del S u d t o
Mese. li suo Compare fù la Signora Margerita Patrinò.

Padre Ciovacchino Vallamonte

curato della S u d t a Chiesa
Θεώρηση από τον Cav. Gonfaloniere delà Città di Livorno
στις 31 Μαΐου 1851
 ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

16
Δενέδωσε ποτέ αφορμή για παράπονα

Πιστοποιητικό του Γεωργίου Ιακωβάτου από την Ιόνιο Ακαδημία (1836)

Ληξούρι, Αρχ. Ιακωβάτων, ΓΙ

Istruzione Pubblica

L'Eforo dell'Università Ionia dichiara e certifica che ai

16 di Settembre 1827 Giorgio Tipaldo di Alvise, nativo di
Cefalonia, fu ammesso tra gli alunni matricolati dell'Univer-
sità, Egli frequentò costantemente le scuole preparatorie fino
ai trenta di Luglio 1831, e studiò in esse la lingua Greca,
Inglese, Latina ed Italiana, l'Ideologia, l'Aritmetica e la Geo-
metria, nelle quali lezioni egli diede sempre esami annuali, e
rispose sempre ottimamente. Dietro ad esami da lui subiti
al lo di Novembre 1831 passò a studiare le lezioni dell'Uni-
versità, ove continuò lo studio della filosofia e delle lingue
suddette e diede sempre ottimi esami. Passò finalmente a
studiare la giurisprudenza; nel lo anno egli seguì il corso di
Diritto Naturale, di Diritto Politico e delle Istituzioni Civili;
nel 2ο anno egli studiò le Pandette ed il Diritto Penale; nel
3o egli continuò nello studio delle Pandette, confrontate colla
legislazione Ionia e del Diritto Penale; fece il corso del Di-
ritto Civile Francese, e del Diritto Commerciale Ionio; nel
4o anno studiò la Procedura Ionia e la Filosofia del Diritto
ed ebbe sufficienti nozioni di Medicina Legale. Il tutto con-
sta dai libri dell'Università.
Negli esami che alla fine di ogni anno pubblicamente si
davano, essendo pure presenti il Prestantissimo Arconte ed i
Nobilissimi Membri della Commissione Generale sull Istru-
zione Pubblica, interrogato dai SSi Professori della Facoltà
Legale in ogni ramo di essa, rispose sempre ottimamente e
con applauso di tutti. Oltre a ciò l'Eforo aggiunse un assicu-
razione relativa alla condotta del suddetto giovane; poiché
in tutto il corso del tempo ch'egli frequentò l'Università non
diede mai motivo a lagni ο querele. In fede della verità viene
rilasciato il presente certificato, firmato dall'Eforo e munito
del suggello dell'Università.
Dato in Corfù dall'Eforo questo giorno 9. del mese di
Luglio dell'anno di Nostro Signore 1836. — S.N.

Dr G. Theriano
Eforo dell'Università Ionia
C. Asopio
Segretario
Segreteria del Senato
Corfù, 26 Luglio 1836.

Si certifica che la soprascritta firma è di vero pugno e Carat-

tere del Prestantissimo Sr. Dr Starno Gangadi, Arconte della
Pubblica Istruzione.
[Υπογραφή δυσανάγνωστη]
Segretario del Senato
per Dipto Generale.
 17
Ο καθηγητής και Επίσκοπος Καισαρείας Αγαθάγγελος

Πιστοποιητικό σπουδών του Γεωργίου Δημουλά από την Τεργέστη (1840)

A.S.P. Università, DI No 119

Attesto io sottoscritto, qualmente Giorgio di Atanasio Di-

mula abbia continuato, sempre regolarmente, sotto la mia
particolare istruzione il corso delle sei classi della lingua
Greca, Latina ed Italiana, con i Elementi filosofici, sempre
però principiando dall'anno scolastico 1836-37-38-39 e tutto
1840, ed avendosi nel pari tempo dimostrato diligente e pre-
muroso, ha meritato la classificazione Duplex Eminentia ; e per
maggior fede mi firmo di proprio pugno, apponendovi pure
il mio bolito Suggilo.

Trieste il di 10 Agosto 1840

Il professore e Vescovo di Cesaria in Palestina
Agatangelos
 18

Εκρίθη άξιος του βραβείου Howard Douglas

Πιστοποιητικό του Γεράσιμου Ρωσσόλυμου από το Ιόνιο Γυμνάσιο (1842)

A.S.P. Università, DI 4, No 76

Direzione del Collegio Ionio

Fatta matura considerazione degli straordinarii progressi

allo studio, e di felici esami dell'egregio giovane Signor Gera-
simo Rossolimo di Cefalonia, studente di Secondo Anno del
corso Collegiale nel 1841-42, si certifica che il medesimo fù
giudicato, a voti unanimi del Consiglio, composto di tutti i
Signori Maestri, Sotto Prefetti e da un Direttore, degno del
premio della medaglia, istituita da Sr Howard Douglas e dal
Prestantissimo Senato.

Corfù 9 Agosto 1842

Il Direttore
F. Orioli
Legistrato al No 67
 19
Επεδείξατο ευπείθειαν εις τα καθεστώτα

Πιστοποιητικό του Χαραλάμπους Κατσαΐτη

από το Δευτερεύον Σχολείον Ληξουρίου (1845)
A.S.P. Università, DI 4, No 74

Έλλην το γένος, Κεφαλλήν την πατρίδα, ορθόδοξος την θρησκείαν,

χρηματίσας Τακτικός μαθητής της εν Ληξουρίω Δευτερευούσης
Σχολής διά τετραετίαν ολόκληρον, επεδείξατο χαρακτήρα ηθικής
κάλλιστον, ευπείθειαν εις τα καθεστώτα και πάσαν ενδεδειγμένην
επιμέλειαν εις τας σπουδάς του. Μετήλθε δε με αρίστην έκβασιν
μετά πολλών και άλλων μαθημάτων τα διάφορα έτη της Ελληνι-
κής γλώσσης και της Αγγλικής, ώς εκ της ρητογραφίαςτωνενιαυ-
σίων εξετάσεων δήλον [ . . . ]

Εκ του ΔιευθυντηρίουτηςενΛηξουρίω
Δευτερευούσης Σχολής
τη 24 Σεπτεμβρίου 1845
Χαροκόπος Διευθυντής της Σχολής
 20

Εις άκρον φιλομαθής και χρηστοήθης

Πιστοποιητικό του Σταύρου Φωκά

από το Δευτερεύον Σχολείον Αργοστολίου (1844)
A.S.P. Università, D I 4, No 100

Δευτερεύον Σχολείον
Κεφαλληνίας

λήν, Μαθητής της Δευτερεούσης ταύτης Σχολής, νέος εις άκρον

φιλομαθής και χρηστοήθης, ακολουθήσας κανονικώς απ' αρχής μέ-
χρι τέλους την κατά το Διάταγμα της Δημοσίας Παιδεύσεως Σει-
ράν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, της Αγγλικής και των
στοιχείων της Μαθηματικής, διέπρεψε παρ' άπαν το διάστημα της
μαθητείας του διά τε την άκραν αυτού επιμέλειαν και επίδοσιν ευ-
δοκιμών εις τας κατ' έτος δημοσίας εξετάσεις και μάλιστα τας τε-
λευταίας, εν αις εκρίθη παμψηφεί υπό των διδασκάλων άριστος.
 Διό εις πίστωσιν του αληθούς επαφίεται εις αυτόν το μαρτυ-
ρικόν τούτο Γράμμα.

Εκ της εν Αργοστολίω Κεφ. Δευτερευούσης Σχολής

τη 1: Νοεμβρίου 1844 Ε.Ν.
ο Διευθυντής
Θ.Καρούσος
[Επικύρωση στις 23 Αυγούστου 1845 από τον Έπαρχο της Κε-
φαλονιάς και στις 25 Αυγούστου από τον πρόξενο της Αυστρίας
και της Τοσκάνης.]
 21

Τοις κειμένοις νόμοις αεί πειθόμενος

Πιστοποιητικό του Ιωάννη Θεοδωρίδη

Α.S.Ρ. Università, D I 5, No 67

Αρ. πρ. 1242

Η πρυτανεία του Πανεπιστημίου Όθωνος και η της Φιλοσο-
φικής Σχολής Κοσμητεία
Δηλούσιν
ότι ο Κύριος Ιωάννης Θεοδωρίδης, το γένος Έλλην, εκ Σερρών
της Μακεδονίας ορμώμενος, μερίμνη της επί των Αλλοδαπών [...]
εξεταστικής επιτροπής εις τους φοιτητικούς του Πανεπιστημίου
καταλόγους τη δεκάτη τετάρτη του Οκτωβρίου μηνός εν έτει χι-
λιοστώ οκτακοσιοστώ τεσσαρακοστώ τετάρτω [...] τοις Φιλοσο-
φικούς εν αυτώ σχολάσας μαθήμασι και
του τακτικού Καθηγητού της Ελλ. Φιλολογίας Κ. Ασωπίου τα
περί εισαγωγής και ερμηνείας εις τον Αισχύλον, περί ποιημά-
των και στροφών εν τη Ελλ. ποιήσει, περί ελληνικής Φιλολο-
γίας και περί ερμηνευτικής μαθήματα,
του τακτικού Καθηγητού της Ιστορίας Δ. Σχινά μέρος του [...]
Ελλάδος,
του τακτικού Καθηγητού της Φιλοσοφίας Φιλίππου Ιωάννου την
ηθικήν φιλοσοφίαν και το φυσικόν δίκαιον,
του τακτικού Καθηγητού της Φιλοσοφίας Ν. Βάμβα, την ρητορι-
κήν,
του τακτικού Καθηγητού της Ιστορίας Θ. Μανούσου, την γενικήν
ιστορίαν,
του τακτικού Καθηγητού της Αρχαιολογίας Α. Ραγκαβή,τηνελ-
ληνικήν τέχνην από τας αρχάς μέχρι των Αλεξανδρινών,
του υφηγητού Κ. Φρεαρίτου, την κριτικήν ιστορίαν της φιλοσοφίας
του δικαίου,
διακούσας, ου μόνον σπουδή προς τα μαθήματα τη προσηκούση
εχρήσατο, αλλά και εις τον τρόπον κόσμιον [...] και εις τα ήθη
χρηστόν εαυτόν παρασχών τοις κειμένοις νόμοις αεί πειθόμενος
διέτελεσεν.
ΕξέδοτοενΑθήναις τη δεκάτη ογδόη του Αυγούστου μηνός
εν έτει χιλιοστώ οκτακοσιοστώ τεσσαρακοστώ πέμπτω.

Ο Πρύτανις
Ν. Βάμβας
Ο κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής
Φίλιππος Ιωάννου
[Επικύρωση υπογραφής από τον Υπουργό των Εκκλησιαστικών
και της δημ. Εκπαιδεύσεως.]
 22
Κοσμίως πολιτευόμενος

Πιστοποιητικό του Ελευθερίου Θεοφιλά

A.S.P. Università, D I 7, No 91

Ενδεικτικόν φοιτήσεως

Γυμνάσιον, ήκουσεν επί διετίαν τα μαθήματα τάδε. 1) Ελλήνων

συγγραφέων και ρητόρων λόγους και τεμάχια. 2) Λατίνων ωσαύ-
τως. 3) Της γενικής Ιστορίας την αρχαίαν. 4) Των μαθηματικών
αριθμητικήν πρακτικήν και θεωρητικήν και μέρος της γεωμετρίας.
5) σωματολογίαν και Ψυχολογίαν έμπειρικήν. 6) γεωγραφίαν μα-
θηματικήν και φυσικήν.
Κατά δε τον της φοιτήσεως χρόνον διετέλεσε κοσμίως πολι-
τευόμενος και των μαθημάτων επιμελούμενος.
Δι' ο δίδοται αυτώ το ενδεικτικόν τουτί, ίνα η αυτώ μαρτύ-
ριον της φοιτήσεως.

τη 4 Οκτωβρίου 1848 Γεώργιος Γεννάδιος

[Επικύρωση στις 16 Δεκεμβρίου 1848 από το ελληνικό προξενείο

της Τοσκάνης.]
 23
Επροόδευσεν εις την σπουδήν
της πατρώας Ελληνικής Γλώσσης

Πιστοποιητικό του Ιωσήφ Τζανίνη από Ιδιωτικό σχολείο (1850)

A.S.P. Università, D 111, No 60

Πιστοποιώ ότι
ο Ευγενής Κύριος Ιωσήφ Τζανίνης του Κ. Δος Καρόλου εμαθή-
τευσεν εις την Σχολήν μου, υπέρ τα δύο έτη, και επροόδευσεν ουκ
ολίγονειςτηνσπουδήν της πατρώας Ελληνικής Γλώσσης.Ειςέν-
δειξιν δε της αληθείας αφίεται το παρόν εις τον πατέρα αυτού
Κ. Δρα Κάρολον Τζανίνην.

Εν Ζακύνθω τη 8 Ιουλίου 1850

Ανδρέας Κουντούρης πρώην μεν δημόσιος νυν δε ιδιωτικός
διδάσκαλος.
 24
Μετ' επιμελείας εντόνου

ΠιστοποιητικότουΑντωνίουΠαλατιανούαπότοΈλασσον Ιόνιον Γυμνάσιον (1852)

A.S.P. Università, D 1 1 3 , No 39

Έλασσον Ιόνιον Γυμνάσιον

Διά του παρόντος μαρτυρείται ότι ο καλός καγαθός νέος Κος

Αντώνιος Παλατιανός, εκ Κερκύρας ορμώμενος, εφοίτησεν εις το
Καθίδρυμα τούτο και μετ' επιμελείας εντόνου ακολουθήσας, διή-
νυσε την σειράν των κατά τας διαφόρους κλάσεις μαθημάτων, της
μεν Ελληνικής και Λατινικής γλώσσης, Αγγλικής, Γαλλικής, Ιτα-
λικής, Γεωγραφίας και Ιστορίας μέχρι της συμπληρώσεως της
πέμπτης, των δε Μαθηματικών μέχρι της συμπληρώσεως της τε-
τάρτης κλάσεως. Διήγαγε δε, καθ' όλον τον της φοιτήσεως χρό-
νον, βίον και διαγωγήν άμεμπτον, ου μην αλλά και διέπρεψε κατά
τας ειθισμένας του Σχολαστικού έτους 1849-50 τελικάς αυτού δο-
κιμασίας.
Κερκύρα την ΙΖ' Αυγούστου ,αωνβ'
Β. Β. Βέκερ
Οδηγός των Γυμνασίων

[Θεώρηση από τον Γραμματέα της επί την Δημοσίαν Παίδευσιν

Γενικής Επιτροπής]
 25
Εξαιρετικά συνεπής
εις όλα τα θρησκευτικά του καθήκοντα

Πιστοποιητικό του Οδυσσέα Σέτερη

από το Collegio Archivescovile di Pisa (1853)
A.S.P. Università, D 114, No 46

A di 26 Ottobre 1853

Si attesta da me Sottoscritto Rettore del Collegio Archi-

vescovile di Pisa come il Sigore Ulisse di Niccola Seteri di Li-
vorno ha fatto in questo Stabilimento gli studi di Lingua
Latina, Belle Lettere, Filosofia e Mattematicha fisica e in
ogni classe ha dato saggio costante di molta diligenza e pro-
fitto. Buono sempre di costumi si è di più esaltato assiduo a
tutti i doveri di religione e alieno dalle cose politiche.

Ed in fede

[Υπογραφή και επικύρωση]

 26
Με αρκετή επιμέλεια

Πιστοποιητικό του Έκτωρος Γιαννέλη

από τη Σχολή S. Sebastiano του Λιβόρνου (1854)
A.S.P. Università, D 115, N o 17

Attesto io sottoscritto che il Giovane Ettore Gianelli fre-

quentò le Scuole Pubbliche di S. Sebastiano dei P. P. Barna-
biti di Livorno dagli Elementi Grammaticali sino alla Reto-
rica con assai diligenza e profitto e con una ottima condotta.

In fede di che
Livorno S. Sebastiano 27 8bre 1854
Girolamo Sardi
Proposto dei Barnabiti e Rettore
delle Scuole Pubbliche
 27
Ηκολούθησε τα φιλοσοφικά μαθήματα

Πιστοποιητικό του Αυγουστίνου Κογεβίνα

A.S.P. Università, D 1 1 6 , No 23

Κερκύρα τη 5/17 Νοεμβρίου 1855

Πιστοποιώ ο υποφαινόμενος ότι ο ΚύριοςΑυγουστίνοςΚογε-

βίνας του Ευγ. Κυρίου Δος Χριστοφόρου ηκολούθησε τα φιλοσο-
φικά μαθήματα επί εν έτος εν τη Ιονίω Ακαδημία και ότι έλα-
βον αφορμήν να ευχαριστηθώ τα μέγιστα και διά την καλήν επί-
δοσιν εις τας μελέτας του και διά την αρίστην αυτού διαγωγήν διό
τω επαφίημι το παρόν κατ' αίτησίν του.

Βράϊλας Αρμένης

[Επικύρωση στις 16 Νοεμβρίου από τον Γραμματέα της Γερου-

σίας κόμητα Δούσμανη και, στις 17 Νοεμβρίου, από τον πρόξενο
της Αυστρίας.]
 28
Αξιούμενος του βαθμού άριστα

Πιστοποιητικό του Διονυσίου Πελεκάση από το Λύκειον Ζακύνθου (1859)

A.S.P. Università, D 118, No 135

Ζακύνθω τη 11 Αύγουστου 1859

Λύκειον Ζακύνθου

Πελεκάσης του Ευγενούς Δ.ρος Ιατροφιλοσόφου Δημητρίου Πε-

λεκάση ακολουθήσας κατά τα παρελθόντα έτη Καλλιγραφίαν και
άλλα μαθήματα, προ πάντων δε το μάθημα της Ελληνικής Γλώσ-
σης, εις ο διά της επιμελείας και του ζήλου αυτού διέπρεπε πάν-
τοτε, αξιούμενος εν καιρώ των ενιαυσίων εξετάσεων του βαθμού
άριστα, και εκπεραιώσας την κατά το εν ισχύϊ τότε διάταγμα τε-
τραετή σειράν των ελληνικών μαθημάτων έδειξεν αρκούντως ικα-
νότητα, φιλομάθειαν και παραδειγματικήν ηθικήν. Όθεν εις ένδει-
ξιν της αληθείας αφίεται τω μνημονευθέντι Κυρίω Διονυσίω Πελε-
κάση το πιστοποιητικόν τούτο.

τούλης
Επικυρούται το γνήσιον της όπισθεν υπογραφής του ιερέως
Δρος Κ. Στρατούλη, Διευθυντού του ενταύθα Λυκείου.
Επαρχείον Ζακύνθου τη 22 Αυγούστου 1859
[ . . . ] Μεσσάλας
Έπαρχος
 29
Παρηκολούθησε τα εξής μαθήματα

Πιστοποιητικό του Ιωάννου Αγγελίδη από το Πανεπιστήμιο της Πίζας (1833)

Μουσείο Λαογραφικής Συλλογής Μυκόνου, Αρχείο Χειρογράφων,
Έγγραφα Μονής Αγίου Παντελεήμονος*

II Cancellier Generale dell'I, e R. Università di Pisa certi-

fica qualmente dai Registri esistenti nella cancelleria della
medesima resulta che il Sig. Giovanni di Michele Angelidis di
Simi frequentò le appresso lezzioni cioè: Nell'Anno Accade-
mico 1829-30. le lezzioni di Chimica - Botanica - Fisica teo-
rica e sperimentale. Nell'Anno Accademico, 1830-31. l'Ana-
tomia - Fisiologia - Patologia - Chimica - Fisica teorica e
sperimentale. — Nell'Anno Accademico 1831-32. Anatomia -
Fisiologia, patologia - Medicina pratica - Clinica Medica - Igi-
enica e Terapeutica - Clinica Chirurgica, e Operazioni di alta
Chirurgia - Istituzioni Chirurgiche ed Ostetricia. Nell'Anno
Accademico 1832-33. la Medicina Frenese - la Clinica Medica -
Istituzioni Chirurgiche ed Ostetricia - Clinica cirurgica e O-
perazioni di alta Chirurgia - l'Anatomia - Fisiologia e Pato-
logia.

Pisa Dalla Cancelleria dell'I, e R. Università

li 13 Giugno 1833
Dr Raffaello Tortolini Cancellier interino

* Το έγγραφο μου δόθηκε από τον Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη.

 ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΑΛΗΣ ΔΙΑΓΩΓΗΣ

30
Καλών και αρίστων ηθών και ηθικής διαγωγής

Πιστοποιητικό καλής διαγωγής του Γεράσιμου Ρωσσόλυμου

από το Αργοστόλι (1846)
A.S.P. Università, DI 4, No 76

Copia estratta dal Protocolo 76° in pag n e No 37

1846. Ottocento quarantasei 29 ventinove Gennaio J.N. e

dieci Febraio S. N. Cefalonia, Argostoli giorno di Martedì alle
ore dieci antemeridiane comparvero nell'ufficio del mio Ta-
bellionato gli infrascritti Nobili Signori, a me ben noti, quali
giuratamente affirmano che il Sig. re Gerasimo Rossolimo, fig-
lio del Sig re Cap. 0 Niccolò Rossolimo di quest'Isola, dimo-
rante al presente detto Sign.r Gerasimo in Pisa di Toscana
è di buoni ed ottimi costumi e d'una condotta morale; e ciò
per la piena e totale conoscenza che detti SS" ebbero della
sua persona e della sua ottima condotta sino dalla di lui tenera
età. Tanto attestano i qui presenti Nobili Signori Niccolò
Cunduri delS. re Paolino, D o r Niccolò Panà del fù Paessio
Sacerdote, Giovanni Metaxà del fù Georgio, Niccolò Foccà
del fù Anastasio, Sacerdote Elia Alibrante delS re Spiridione,
Gerasimo Travio Zannetato delS or e Spiridione, Paolo Focà
delS or e Lucà, Socrate Monferato di Angiolo, et D o r Niccolò
Inglessis delS or e Spiridione. Tutti essi signori affirmerano di
proprio pugno alla presenza de'testimoni Sing.re Marino Fo-
cà delS or e Vettor, e del Sig. re Spiridione Svorono del fù
Andrea, a me noti e senza eccessione come asserirono. Lo
lessi innanzi a tutti.

[Υπογραφές και σφραγίδα]

Nel giorno medesimo ho estratto di mio pugno la presente

copia

Niccolò Livantinopulo di Antonio Notajo

[Επικύρωση από τον Έπαρχο στις 19 Φεβρουαρίου 1846]

 31
Πολίτης χρηστός και ανεπιλήψιμος

Πιστοποιητικό καλής διαγωγής του Πέτρου Κοκκίνη από τη Ζάκυνθο (1857)

A.S.P. Università, D 1 1 7 , No 11

Τοπ. Διευθυντής Ε. Αστυνομίας

Ζακύνθφ 19 Οκτωβρίου 1857.

ο Κύριος Πέτρος Κόκκινης του Δρος Ιωάννου, εξ ευγενούς οικο-

γενείας ταύτης της Νήσου πώποτε δεν ανεμείχθη εις τε Πολιτικά
ή Κυβερνητικά πράγματα ων υπήρξε αείποτε αμέτοχος, ούτε έλα-
βε πώποτε ποινικήν καταδίωξιν, αλλά διετέλεσε μέχρι τούδε Πο-
λίτης Χρηστός, ειρηνικός και ανεπιλήψιμος.

Ν. Πισκοπόπουλος
Προσ. Τοπ. Διευθυντής
 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ
ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΙΑΚΩΒΑΤΩΝ

32
Καλότυχ' οι τοποί μας!

Γράμμα Γεωργίου Τυπάλδου προς Ιωάννη Κουντούρη εσώκλειστο σε γράμμα

προς Κωνσταντίνο Τυπάλδο από Παρίσι προς Κέρκυρα (22 Σεπτεμβρίου 1837)
Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, ΓΙ

Αγαπημένε μου φίλε Κουντούρη,

ήλθα εδώ, να πέρνω πληροφορίαις σ' ό,τι επιθυμάς να γνωρίσης.

Τα μαθήματα τα ηύρηκα κλεισμένα, και διατούτο λίγο μπορώ να
σου μηνύσω ώς προς τέτοια υπόθεση, όμως αγκαλά και κατά το
παρόν αυτή η ύστερη πληροφορία να μη σου χρησιμεύη τόσο, όθεν
και άλλη φορά θέλη σου γράψω περί τούτου. Ήθελε προσμήνω να
σε ιδεάσω διά μιας διά όλα, αλλ' επειδή θέλω να είσαι πρώϊμα
ιδεασμένος διά να σκεφθής και ν' αποφασίσης εν καιρώ, προλαβαί-
νω να σου κάμω γνωστά όσα ξέρω. Τα μαθήματααρχίζουν την
πρώτη του Νοεμβρίου, διατούτο σ' εσυμβούλευα να μην κινήσης
διά εδώ από τον Αλωνάρη, διά να μην υποφέρης κάψα στο ταξείδι,
διά να μη σε πιάση αηδία στο Παρίσι, έχωντας να μένης άνεργος
ως ν' ανοίξουν τα μαθήματα, και διά να μη ζημιωθής σε χρήματα,
χάνωντας αυτού δύο μήναις και ξοδιάζωντας εδώ διά άλλους δύο"
η σωστή εποχή διά μίσεμα φαίνεται η δεκάξη του Αύγουστου αν
θα ταξειδέψης με το ατμοκίνητο. Έρχομαι τώρα να σου μιλήσω
διά τα έξοδα του ταξειδιού.
Αυτά αλλάζουν κατά τον αρχικό δρόμο κανείς που πιάση. Α ν
ηύρησκες καράβι δικό μας από αυτού διά Μαρσίλια ή Λιβόρνο,
αυτό ήτανε το προτιμώτερο, υποθέτωντας ότι ο ναύλος ήναι μέ-
τριος, τον οποίον όμως εγώ δεν γνωρίζω. Λείπωντας αυτό μένει ο
Αγκώνας με το ατμοκίνητο- και σ' αυτήν την περίσταση το τα-
ξείδι πρέπει να γένη διά στεριάς από Μιλάνο ώς Ζινέβρα, και όχι
από Λιβόρνο του πελάου, επειδή με ό,τι θα ξοδέψης έως το Λι-
βόρνο, είσαι και στο Μιλάνο. Κατεβαίνοντας τώρα στα μερικά έξο-
δα, είναι τα ακόλουθα.
Ναύλος από Κορφούς σ' Αγκώνα, δώδεκα δίστηλα, φρά-
γκα περίπου 365
Ολικά έξοδα του Λαζαρέτου, το πολύ πολύ 40
Από Αγκώνα στο Μιλάνο με το ίδιο αμάξι, έχωντας
πρόγευμα, γεύμα και κοιμίσι 65
Μια ημέρα ανάπαυση στο Μιλάνο, φράγκα 5 ή δύο μέραις 10
Από Μιλάνο σε Ζινέβρα με τη διλιγέντζα 75
Διά πρόγευμα και γεύμα από τη σακκούλα σου διά τρεις
ημέραις ταξείδι από Μιλάνο σε Ζινέβρα 15
Δύο μέρες ανάπαυση στη Ζινέβρα 10
Από Ζινέβρα σε Παρίσι είναι τόποι από 53, από 45,

Διά τροφή από Ζινέβρα σε Παρίσι 15

332 5
66
32
Αυτός ο λογαριασμός αποδείχνει πώς κοντά με εξηνταέξη δίστηλα,
βρίσκεσαι μέσα στο Παρίσι. στο δρόμο από Μιλάνο εις το Πα-
ρίσι τα γεύματα είναι αποκομμένα" τρία φράγκα το γεύμα, και
ενανήμισι το πρόγευμα.)
30
_8
2.40
Αυτά είναι έξοδα απαραίτητα. Α ς ιδούμε πλέον και τα έξοδα της
διατριβής στο Παρίσι.
Καθώς μας εθαυμάζανε το Παρίσι διά εκείνο που δεν έπρεπε,
και δεν το εψηφούσανε διά εκείνο που έπρεπε, καθώς το επαρα-
μορφόνανε στα περισσότερα πράματα, έτζη και στα έξοδα πολ-
λοί εδώκανε ατελείς ίδέαις· με τούτο δεν θέλωναπωπωςεδώ
δεν είναι ακρίβεια- μάλιστα είναι τη και μεγάλη, αλλ' αυτό ξα-
νοίγω εγώ πως εδώ όπως θέλει κανείς ζη και σε φαΐ και σε φο-
ρέματα, και τούτο προέρχεται από ταις διάφοραις κατάστασαις των
ανθρώπωνπουζούνε σε τούτην τη μητρόπολη, καθώς επαρατηρού-
σες και ο ίδιος. Με τριανταπέντε φράγκα το μήνα βρίσκεις κάμαρα
θαυμαστή" βρίσκεις και με είκοσι και με δεκαοκτώ" αν ήναι δύο
μπορεί να εύρουν δύο κάμαρες κολλητά με δεκαπέντε φράγκα τη
μία" εις όλες δίνουνε μόνον τη δούλεψη του σιγίριου και παστρεύουν
τα στιβάλια. Γεύεται κανείς με δέκα φράγκα την ημέρα (στα πρώ-
τα ξενοδοχεία)" αλλά αναλόγως με την κατάσταση μας βρίσκει κα-
νείς να γευτή με φαΐ παστρικό και χορταστικό προς 15, 17, 19,
και 22 σολδιά (όβολα) το γεύμα. Θέλωντας τώρα να τα απαριθμή-
σωμε όλα, έχομε τα ακόλουθα"
Νοίκι μεσαίο διά μία κάμαρα φράγκα 25
Γιόμα προς είκοσι σολδιά, είτε ένα φράγκο 30
Πρόγευμα προς οκτώ σολδιά την ημέρα 12
Πλυτικά το μήνα 3
Ξυγγοκέρι διά φως το βράδυ 2
Ξύλα διά φωτιά 5
Μελετητήριο (τόπος όπου μαζώνονται και μελετούν,
μάλιστα όσοι δεν έχουν βιβλία) 5
821 5
32 16
2
Ιδού κ' εδώ πως με δεκάξη περίπου δίστηλα (και ανηναι δεκα-
οκτώ είναι καλήτερα) το μήνα ζη κανείς σα μαθητής. Καταλαβαί-
νεις όμως πως είναι χωριστά τα έξοδα των σκουτιών, της ποδε-
μής και των βιβλίων. τα σκουτιά μεν και την ποδεμή είναι καλό
ναταέχη κανείς από τον τόπο του, φορεμένα όμως διάναμην
έχη λόγια με τα τελώνια. τα δε βιβλία εδώ είναι ακριβότατα.

όλα που πρέπει να σε παρακινήσουνε να έλθης"εγώτοεπιθυμώ

καιτοβλέπω ωφέλιμο στον εαυτό σου και αναγκαίο στην πατρί-
δα μας.
Ετούτος ο χρόνος είχε καλοκαίρι; Εγώ βέβαια δεν το αισθάν-
θηκα- μήτε βρύσαις ίδα, μήτε πωρικά έφαγα. Σαράντα σολδιά έχει
το στραβοπέπονο, οκτώ το απίδι' εψές επιθύμησα σταφύλι, και
ρωτώντας ν' αγοράσω, άκουσα εικοσιπέντε σολδιά η λίτρα. Καλό-
τυχ' οι τοποί μας !

στε καλά και σου επιθυμούμε το αυτό- και μακρυά που είμαστε
γελούμε με τα παλαιά μας- κάνε και του λόγου σου το ίδιο, και
φύλαε την υγεία σου. Έχε γεια. Ο αγαπημένος σου μαθητής και
φίλος Γ. Τ.
 33
Θα μπορέσετε να τιμήσετε το έθνος μας

Γράμμα των Γεωργίου, Κωνσταντίνου και Νικολάου προς Χαραλάμπη

Τυπάλδο, από Κέρκυρα προς Νάπολη (1836)
Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, Γ2

Corfù 23 Agosto 1836. S.N.

Carissimo fratello,
Col massimo piacere abbiamo ricevuta oggi la vostra let-
tera, ché ci dà la notizia della vostra buona salute e di tante
altre buone cose. Noi egualmente stiamo bene, nonché gli
altri in patria. Niccoletto è ancora quà, perchè aspetta il ri-
torno da Ancona del bastimento a vapore per trasferirsi a
Cefalonia; ai 26. del corrente mese partirà per colà, e ai 27.
vi giungerà. Questa settimana aspettiamo ancora la vostra
dei 15. del mese, in risposta a quella che Niccoletto vi scrisse;
la desideriamo lunga come quella che riceviamo oggi.
Aspettiamo i libri che ci scrivete di avere comprati. Quanto
alla Geometria pratica di Caravelli, dirigetela a me, e signi-
ficatemene il prezzo. Negli abboccamenti che avete avuti col
Cav: Petrizzopulo vi siete comportato molto bene; il che non
mancherete fare anche col Cav: Condari.
In questi giorni scorsi il nipote del Cav: Condari è partiro
per costà ad oggetto di fare i suoi studi; egli aveva chiesto
a Niccoletto una lettera di raccomadazione a voi, che gli fu
data; perciò farete la conoscenza di quel giovane di buona
educazione e di buon intendimento.
È cosa dolorosa il sentire dalla vostra lettera che il cho-
léra fa progressi; le ultime notizie però che corrono quà sono
buone e ci assicurano che il male va diminuendo. Ad ogni
emergenza starete attento ad evitare il periccolo.
Fate ottimamente di occuparvi in quelle lezioni che, se-
condo voi, contribuiscono a rendervi perfetto nella Medicina
e Chirurgia. Voi avete veduto con quanta premura vi racco-
mandavamo sempre uno studio profondo di questa Scienza,
e siamo certi che il vostro ingegno e dilligenza corrisposero
eccellentemente ai nostri desideri; il nostro oggetto è stato
quello di vedervi veramente medico, ed in tale stato, in cui,
insegnando e scrivendo, possiate fare onore alla nostra na-
zione che finora è priva di tutto. Conseguenza di questo og-
getto era lo scrivervi che ora ci si apre vasto campo a per-
correre e ciò a ragione, poiché si a Cefalonia che quà, come
pure in Grecia si possono acquistare avvantaggi pecuniari e
riputazione; con tuttociò non fa d'uopo che Cefalonia e Corfù
sia il fine vostro e mio; al contrario dobbiamo preferire una
provincia della Grecia, e molto più Atene, che come capitale
del Regno oscura tutte le altre parti. Dirigendo dunque i
vostri studi a tale intento farete cosi: Avrete cura principal-
mente della vostra salute, col non affaticar troppo, poiché
altrimenti le conseguenze sarebbero nocevoli e alla salute e
agli studi; in secondo luogo vi occuperete in Medicina, e
finalmente, studiando Chirurgia, otterrete il Diploma anche
in questo ramo, poiché è nostro desiderio che accoppiate
l'un diploma all'altro; il modo di ottenerlo sarà, ο scrivendovi
scolare regolare nel corso dell'anno, o, come mi sembra, dando
esami nella fine dell'anno; fate come meglio vi torna, basta
che non andiate mai nella Chiesa Unita. Se s'incontrassero
difficoltà insormontabili per ottenere questo diploma costà
(il che non credo), allora farete un altro viaggio a Pisa, ove
darete esami e lo avrete. Oltre a queste cose, io intendeva
prima, che per vostro maggior bene dovreste studiare l'amena
scienza della Storia naturale, di cui il nome non è ancor ben
noto presso di noi; ma ora vedendo la vastità della vostra
scienza, benché io lo desideri, pure non vi sforzo a nessun'al-
tra cosa.
Salutate il S.or Leonida Zavojanni da parte nostra e del
S.or Ab. Cunduri, che pure vi saluta, e ditegli da parte di
quest'ultimo che lo ringrazia moltissimo della cortese ed af-
fettuosa lettera recatagli da Niccoletto e della offerta che fece
dei suoi servizi; che non gli scrisse per mezzo della posta per
non cagionargli spese, e perchè queste sue parole equivalgono
ad una lettera formale; assicuratelo di più che il S.or Cunduri
non cesserà mai di ricordarsi di un si grato e diligente sco-
lare, e che è pronto di compiacere al Sor Leonida qualunque
richiesta letteraria qui a Corfù.
Se potete, dateci qualche informazione intorno a quei pro-
fessori di Napoli che sono destinati per le cattedre Ionie.
Noi stiamo bene, ed augurando la stessa cosa a voi, vi
abbracciamo.

I vostri fratelli Giorgio και ο Παπάς

Carissimo fratello
Mi rallegro che state bene, e vi sono tenuto della gran
premura alla compra dei miei libri; non li compriate però
tutti insieme, ma a poco a poco. Colla precedente mia vi fui
conoscere il mio viaggio e buon arrivo qui, nonché il nostro
ottimo stato di salute ; ora vi dico nuovamente che tutti stiamo
bene e ch'io mi preparo alla partenza col venturo Vapore che
partirà il di 26 cor. Spero che [ . . . ] allo Spedale, la troverete
nel ventuno Settembre e solo coll'ajuto del Sig. Ciaprasli.
Guardatevi dai pericoli della città e degli spedali, abbiate la
vostra attenzione dalla colèra e non vi affatichiate tanto;
quando sarò a Cefalonia vi scriverò nuovamente. Salutate per
parte mia il nostro amico Sig. Tomaso e ditegli che la sua
carta fu consegnata al Cav. Mustoxidi, ma che fin adesso
non ricevemmo la risposta; quando la riceveremo gli sarà
fata significata per mezzo vostro. Salutate ancora gli altri
amici e dite al Caffetìere Giorgio che per spedire a Missolongi
la sua lettera incontrai la spesa di oboli 18 equivalenti a
gram 21. Non ho altro a dirvi se non che vi abbraccio. Addio.
Fate anche per me una passegiata alla Villa Reale.
Vostro fratello Niccolò
 34
Τον βρήκα δις δόκτορα

Σχέδιο γράμματος του Γεωργίου προς Κωνσταντίνο Τυπάλδο

Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, ΓΙ

Firenze, 5 Giugno 1837 S.N.

Io sono in Firenze, fin dai due del corrente mese, in per-

fetta salute, e se non scrissi anche prima, la ragione ne fu
che non ebbi tempo di metter la lettera nella posta. Appena
giunto in Ancona, io vi spendi due lettere perchè ho pensato
che era meglio che ne riceveste due, piuttosto che nessuna.
Nel Lazzareto abbiamo scontato una costumacia di dodici
giorni compiti, e al tredecimo ne siamo usciti alle 5 della
mattina, e, passate due ore nella cità, ci siamo poi messi in
viaggio, io, il S. o r Calucci ed un buon giovane Francese, nel
qual viaggio mettemmo quatro soli giorni per arrivar qui,
perchè non passamo per Bologna, ma per la via nuova di
Forli, via non calcata finora da altro studente. Qui giunsimo
alle 2. del mese al dopopranzo e smontando io dalla vettura
in locanda mi incontro Caralambi che in quel momento era
giunto da Pisa e domandava di me nella locanda stessa. Ca-
ralambi adunque è in ottima salute, portando barba alla Po-
lacca e mustacchi ligi ed irti. Io lo trovai bis Doctor, perchè
ora ultimamente conseguì primo di tutti il suo Diploma in
Chirurgia col penitus penitus nenime discrepante in lettere
auree. Senza perder tempo, il giorno dopo il mio arrivo, pre-
sentai la mia petizione al Gran Duca per prendere gli esami,
e domani andremo a Pisa per avere risposta dal Provveditore
dell'Università che sarà quale la desideriamo.
 35
ΕγώοΓεώργιος Ιακωβάτος αιτούμαι

Σχέδιο αίτησης του Γεωργίου Τυπάλδου προς τον Αρχιδούκα για να του
επιτραπεί να δώσει πτυχιακές εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο της Πίζας (1837)
Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, ΓΙ

Altezza Imperiale e Reale

Io devotissimo sottoscritto studente dell'Università delle

Stati Uniti delle Isole Ionie, dopo lo studio delle lezioni pre-
paratorie alla Facoltà Legale, mi dedicai a quello speciale del
Diritto. Al 1831 diedi principio allo stesso, e nel periodo di
quattro anni consecutivi percorsi le lezioni seguenti:
Anno lo Diritto Naturale, Diritto Politico, ed Istituzioni
Civili.
Anno 2o Pandette e Diritto Penale.
Anno 3o Continuazione delle Pandette, loro confronto colla
Legislazione Ionia, Diritto penale, Diritto Civile Francese,
e Diritto Commerciale Ionio.
Anno 4ο Procedura Ionia, Filosofia del Diritto, e Medicina
Legale.
Alle quali Lezioni diedi annualmente e regolarmente pub-
blici ottimi esami. Il tutto consta dagli acchiusi due certifi-
cati, rilasciantimi dalla suddetta Università.
Avendo compito dunque il mio [διόρθωση: suo] corso di
Studi Legali e null'altro rimanendomi [διόρθωση: -gli] che la
Laurea, egli si presenta alla V. Alt. Imp. e R., umiliando la
sua petizione, affine di ottenere il Permesso di dare l'esame
per il conseguimento del Dottorato [συμπλήρωση: l'ultimo
esame richiesto a tale fine da darsi all'Imp. e R.e Università
di Pisa].
Certificati prodotti.
Corfù 1836 4 Luglio. Certificato della Università Ionia, che
mette in essere il compimento degli Studi Legali.
Corfù 1836 9 Luglio. Altro certificato della Università stessa,
che mette minutamente in essere le singole lezioni di ogni
anno.

Firenze 3 Giugno 1837

Giorgio Tipaldo Giacomato supplico
 Α Π Ο ΜΙΑ Δ Ε Σ Μ Η ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ Π Ρ Ω Τ Ο ΠΟΛΕΜΟ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ

36
Ποιοι ζήτησαν ναμετάσχουν στην εκστρατεία της Λομβαρδίας

Κατάλογος των Ελλήνων του Πανεπιστημίου της Πίζας. Ακ. έτος 1848-49*
A.S.P. Prefettura di Pisa, Appendice I. Nota degli scolari dell' I. e R. Università di Pisa nell'anno
accademico 1848-49 esclusi quelli che si sono dottorati.

A/i Όνομα Καταγωγή Σχολή Έτος Κατοικία

Σπουδών
1 Argenti Costantino Livorno Medicina Primo Via Sant'Antonio,
casa Bracci
15 Ambron Abramo Tripoli » Terzo Via Sant'Andrea,
No 1484
17 Burderi Demetrio Zante » Terzo Piazza S. Caterina,
Casa Cavanna
88 Bizanti Spiridione Cefalonia » Quarto Nel già Collegio
Ferdinando
96 Botonachi Anastasio Candia [λείπει] [λείπει] [λείπει]
110 Calò Giacomo Livorno Medicina Primo Via S. Andrea,
casa Castelli
141 Calcani Angiolo Leucade Legge Terzo Via S. Frediano,
Casa Gotti
146 Calichias Demetrio Zante Medicina Secondo Via S. Frediano,
Casa Gotti
153 Cazzaiti Caralambo Cefalonia » Quarto Via dietro la Sa-
pienza, casa Minuti
158 Carochi Basilio Corfù » Quarto Via S. Frediano,
casa Gotti
223 Foca Gerasimo Cefalonia " Secondo Via S. Maria,
casa Bastianeiii
226 Foca Stauro Cefalonia » Quarto Via S. Maria,
casa Norchi
274 Giannopulo Giorgio Zante » Terzo Piazza S. Caterina,
casa del Rosio
279 Gerasimachi Giovani Greco » Secondo Via S. Frediano,
casa Gotti
295 Leondariti Gerasimo Zante Legge Terzo Piazza S. Caterina,
No 310
325 Macri Spiridione Paxò Legge Terzo Via San Frediano,
casa Gotti
343 Maurogianni Spiridione Corfù Medicina Terzo Nel già Collegio
Ferdinando
* Από τους παρακάτω 29 φοιτητές είναι αμφίβολο αν είναι Έλληνες ο Ambron (ίσως κατάγεται από την Τρί-
πολη της Αφρικής) και οι δύο αδελφοί Stampà. Άλλοι τρεις αναφέρονται ως πρωτοετείς το 1848-49 και ο Τυπάλδος
αναφέρεται δύο φορές. Στον βέβαιο αριθμό 22 ας προστεθούν άλλοι 21 που πήραν πτυχίο στο τέλος του ακ. έτους
1847-48 και οι άλλοι που βεβαιωμένα φοίτησαν το 1848, αλλά δεν πήραν πτυχίο (βλ. εδώ καταλόγους). Ο αριθμός
που προκύπτει είναι περίπου 50. στο έγγραφο αναγράφονται συνολικά 539 ονόματα.
 Έτος
Α/ά Όνομα Καταγωγή Σχολή
Σπουδών Κατοικία

411 Palatiano Giorgio Corfù Medicina Nel già Collegio

Terzo
» Ferdinando
412 Postoli Anastasio Parga Via S. Maria ,
Quarto casa Vaglini
441 Rasin Spiridione Cef alonia Via S. Frediano,
Quarto casa Gotti
458 Stampà Guglielmo Costantinopoli Farmacia Lung' Arno,
Primo casa Rossi
470 Stai Niccolò Cerigo Legge Secondo [λείπει]
475 Stampà Cesare Costantinopoli Medicina Secondo Lung' Arno,
casa Rossi
492 Teofilà Eleuterio Greco Secondo Nel già Collegio
Ferdinando
493 Tipaldo Cantato Marino Cefalonia Legge Terzo Via S. Frediano,
casa Gotti
500 Tipaldo Cantato Marino Cefalonia Legge Quarto [λείπει]
513 Traviò Demetrio Cefalonia Medicina Terzo Via della Faggila,
casa Cirri
535 Zalloni Giovanni Tine Terzo Via S. Cecilia,
No 42
537 Zinni Alessandro Giannina » Quarto [λείπει]
» Lung' Arno,
538 Zally Giovanni Greco Terzo
casa Clivesi
 ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ PAOLO COSTA
(Από το βιβλίο Lettere inedite di Paolo Costa,
Firenze, Per Ricordi e Compagno, 1838)

37
Έξοχη ήμάλλον κλασική εργασία

Γράμμα του P. Costa προς τον Λεονταράκη με θερμά συγχαρητήρια για τη

μετάφραση των Δοκιμίων του Montaigne (1833)

Caro Dionigi,

La signora Rosa mi ha mandato i due volumi della vostra

traduzione del Montaigne.1 L'ho letta con infinito piacere.
Ottima, anzi classica opera, da mostrare a tutta Italia, per-
chè si vergogni una volta di tante traduzioni dal francese,
infamia della nostra lingua, e vituperj detestati da chi ha
fior di ragione.
Io farò che del vostro lavoro parli il giornale arcadico, e
suoni la tromba, perchè se non si fa così è difficile che fra
noi sieno molti quelli, che si accorgono, che sia uscita dai
torchi opera degna d'essere letta.
Alla prima occasione vi manderò l'edizione del mio libro

1. Saggi di Michele Montaigne, tradotti da Dionigi Leondarakys.

Pisa 1834 e seg. voi. 5.
stampato in Corfù. 1 È pieno di errori poiché fu diretto da
Greci che non sapevano la lingua italiana, e non intendevano
filosofia: io era infermo.
Manderò a voi due esemplari di una mia lettera in con-
futazione, anzi in derisione di una grande stravaganza e
superstizione entrata in capo a molti Bolognesi. Una sarà
per voi, l'altra sarete contento di presentarla in mio nome
al valoroso signor professor Rosini.
Vi rendo grazie del pubblico segno di benevolenza, che
mi avete dato nell'opera vostra, e desideroso d'intendere al-
cuna cosa del presente vostro stato, vi auguro salute e pros-
perità. Addio.

Affi* 24 Settembre 1833.

1. La prima edizione del suo libro sulle Idee. I voi. in 8.

* Μικρό ποτάμι και χωριό στην Ν. Ιταλία (Calabria) κοντά στό Ca·
tanzaro.
 38
Αγάπα με και μην αμφιβάλλεις πια
για την εκτίμηση και την αγάπη μου

Γράμμα του P. Costa προς τον Διονύσιο Λεονταράκη σχετικό με τη σχεδια-

ζόμενη έκδοση των μικρών έργων του Costa από την Cappuriana (1834)

Amico carissimo.
Ebbi, ed è gran tempo, i due primi volumi della vostra
bella traduzione di Montaigne, e ve ne resi grazie, e vi lodai
siccome bene meritate. Il terzo volume non mi pervenne: ora
ricevo il quarto, che subito leggerò con quel desiderio che
lessi gli altri due.
Dite che non vi ho mandato la mia lettera sui romantici ?
ne mandai per la posta una a voi, ed una al professor Rosini:
ma la posta, oltreché è mezzo costoso, è poco sicuro. Di qui
innanzi vagliamoci di occasioni migliori.
Avete veduto gli articoli da me scritti nel foglio che ha
per titolo la Ricreazione? Ho fatto risorgere quella buon'ani-
ma del Baretti perchè frusti e rifrusti tutti i prosontuosi
baggei, che vogliono farla da filosofi e da poeti senz'avere in
zucca una grana di sale. Vedete il N. 24, e quelli che verranno
dopo.
Sono in villa e non vedo il Borzaghi. Se avete in animo
di stampare le coserelle mie, anderemo intesi. Mi preme molto
la stampa del mio libro sulle idee, che sarà corredato di note
con alcune riforme, e con un'appendice relativa alle teoriche
pubblicate dal cavalier Rosmini in Roma, e dall'Ab. La-Men-
nais in Parigi.
Amatemi, mio caro Dionigi, e non dubitate più che io
non vi stimi e non vi ami. Salutate il professor Rosini. Addio.

Dal Cipresso li 22 Agosto 1834.

 39
Άς διαβάζει φιλοσοφία, ας μελετά τους ανθρώπους
και θα μπορέσει να γίνει ποιητής

Γράμμα του P. Costa προς τον Λεονταράκη, όπου πάλι γίνεται λόγος
για κείμενα του Costa που πρόκειται να εκδοθούν
από την Capurriana (μετά το 1833)

Caro Dionigi.
Poiché mostrate desiderio delle cose mie, vi mando questa
lettera, 1 nella quale con buone ragioni si combatte una super-
stizione divulgata, a cui il cardinale arcivescovo si è opposto
proibendo a'settatori di continuare i loro esperimenti ridicoli.
Un esemplare per il professor Rosini ho messo alla posta.
Alla fine di ottobre sarò in Bologna: vedrò il Borzaghi, e mi
farò dare quegli scritti, che mi chiedete, 2 e data l'occasione,
ve li spedirò.
1. Lettera sulla Catalessi stampata in Bologna nel 1833.
2. Intendi, gli scritti inediti dello stesso Costa. Il D. Leondarakys
ed il D. Borzaghi avevano incominciato un'edizione delle opere del
Costa, della quale non uscirono alla luce che due soli volumi.
 Il Don Carlos fu stampato da alcuni speculatori ed im-
postori durante la seconda anarchia. Costoro vendevano quel-
la Tragedia, dicendo che ciò facevano per soccorrere me bi-
sognoso, ed io era in Corfù con 150 scudi al mese. L'edizione
è piena di errori, e perfino ha dei versi bestialissimi composti
dall'editore. Io ve ne manderò un esemplare corretto a penna.
Un cortese giovine di Genova, scolare in Pisa, per nome
Lorenzo Siccardi, mi ha mandato alcuni suoi versi stampati,
accompagnandoli con una gentilissima lettera. Io di presente,
colpa della sventura, vivo in molta ristrettezza, e le lettere
ο si mandino, ο si scrivano,® costano molto, onde io non
posso tenere corrispondenze letterarie. Vi prego dunque di
cercar del detto signore, e di ringraziarlo in mio nome, e
dirgli che ne'suoi versi (per quel poco che io posso intendere)
si vede la disposizione ch'egli ha di divenire buon poeta. Di-
tegli che il più di quelli, cui in Italia si diede il nome di poeti,
noi furono; perciocché si contentarono d'imitare gli altrui
poemi. Ditegli che nel poetare conviene sempre avere dinanzi
agli occhi il vero e segnatamente i costumi e gli affetti umani.
Studi i classici, ma più la natura. Legga filosofi, studi gli
uomini, e potrà essere poeta. Addio.

Di Bologna (ma senza data).

3. Ecco quanto lo stesso Costa ha fatto pubblicare nel Giornaletto

di Bologna.
 40
Επαινέστε την ή κάντε να την επαινέσουν

Γράμμα του Paolo Costa προς τον καθηγητή Salvatore Betti* στη
Ρώμη με θερμούς επαίνους για τη μετάφραση των δοκιμίων του Montaigne
από τον Δ. Λεονταράκη (1833)

È stata stampata in Pisa una traduzione dei Saggi di

Montaigne. È cosa fatta con bell'arte, e non pare ricavata
dal francese. Cosa rarissima in Italia, ove tanti barbaramente
traducono; ove i volgarizzamenti delle opere dello Schiller,
del Walter-Scott, del Byron e di tanti altri sono vituperj di
lingua e di stile. Se vi capita alle mani, osservatela: e se io
non ho mal giudicato di essa, lodatela ο fatela lodare, affin-
chè la gioventù, che traduce, conosca che anche in questa
sorte di lavori si può meritar gloria. Non l'hanno forse meri-
tata que'Francesi, che tradussero le opere dei più celebri In-

* O Salvatore Betti (1792-1882), συγγραφέας επιφανής και γραμμα-

τέας της Ακαδημίας του Αγίου Λουκά στη Ρώμη, ήταν ένας από τους ιδρυ-
τές του Giornale arcadico di Scienze-Lettere ed Arti.
Inglesi? Il loro famoso tragico è noto agl'Italiani più per la
traduzione francese, che per l'originale: e se qualche Ita-
liano vero ce lo desse tradotto e corredato di note critiche,
si renderebbe benemerito della nostra letteratura. Vi prego
di dirmi se la mia lettera sulla catalessi ha fatto in Roma
l'effetto, che io desiderava. Salutate gli amici. Addio.

Bologna 26 Settembre 1833.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
παραδόθηκε το έργο. Τα άλλα που δημοσιεύτηκαν αφότου διακόπηκε η έκ-
δοση, κρίθηκε προτιμότερο να μην περιληφθούν.
 Α. ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ Π Η Γ Ε Σ

Από άποψη πηγών η έρευνα βασίστηκε κυρίως στη σειρά Università,

II Versamento, του Archivio di Stato di Pisa. Πρόκειται για τα αρχεία
του Πανεπιστημίου της Πίζας που κατατέθηκαν στα Κρατικά Αρχεία μετά
την πλημμύρα του 1966. Από τη σειρά αυτή είδα ένα μεγάλο μέρος της
Sezione D, Studenti e dottorati. Συγκεκριμένα ερεύνησα τα εξής κατά-
στιχα, δέσμες και λυτά φύλλα:

D II 9, Dottorati dall'Anno 1806-1834. Τόμος δεμένος με περγαμηνή που

αρχίζειμετηνημερομηνία28 Ιανουαρίου 1806 και τελειώνει με την

D I I 1 0 , Libro di dottorari dall'Anno 1835 all'Anno 1861. Τόμος δεμέ-

νος με περγαμηνή που αρχίζει με την ημερομηνία 7 Ιανουαρίου 1835

D I, No 1-16, Documenti per l'ammissione agli studi 1842/43-1859/60.

Πρόκειται για 16 μεγάλες δέσμες, στις οποίες είναι συγκεντρωμένα τα
πιστοποιητικά που προσκόμιζαν οι υποψήφιοι για την εισδοχή τους στις
διάφορες σχολές του Πανεπιστημίου. οι δέσμες 8 και 9 διαιρούνται
καθεμιά σε δύο κι έτσι η συλλογή αποτελείται συνολικά από 18 κομ-
μάτια.
D I 84, No 3, Filza di attestati ed altro ( riguardante Studenti) 1814-1838.
τα πιστοποιητικά είναι δεμένα με περγαμηνή και υπάρχει ενσωματω-
μένος αλφαβητικός κατάλογος.
D I, No 75, Elenco alfabetico di Studenti dell'Anno Accademico 1850/51-
1859/60, fascicoli msc. legati in un volume. το βιβλίο προοριζόταν

1. Συνολικά τα Κατάστιχα των Πτυχιούχων είναι 10 και καλύπτουν την

περίοδο 1557-1861.
 1855/56, 1856/57 και 1859/60.
D I, No 167, Processi verbali degli esami e delle lauree nelle diverse facoltà
dall'Anno Accademico 1814-1815 a tutto l'Anno Accademico 1823-24.

τους με μεταξωτή κλωστή.

D I 20, Iscrizioni degli Anni Accademici 1813, 814 fatte dagli studenti
nell'Imperiale Accademia di Pisa a rubrica per ogni facoltà dove
all'atto dell'iscrizione lo studente apponeva la propria firma. Κατά-
στιχο στο οποίο κάθε σπουδαστής αναγράφει με το ίδιο του το χέρι

D II, No 11, Esami e dottorati nell'Imp. e R. Università di Pisa a forma

del Regolarmente del di 9 Novembre 1814. Βιβλίο σαν τα σημερινά
μαθητολόγια, με στήλες, όπου καταγράφονται με τη σειρά τα ονόματα

1814 και σταματάει, μάλλον εγκαταλείπεται, στις 31 Μαρτίου 1817.

D I, No 81,1. e R. Università di Pisa. Quadri statistici degli studenti dall'
anno scolastico 1843/44 fino al 1881/82. Πίνακες με καλλιγραφικά
γράμματα, όπου φαίνεται η κατανομή των σπουδαστών κατά σχολές

D I 204, Registro dei Graduati nelle diverse Facoltà dell'Imperiale Acca-

demia di Pisa 1811/12. Τόμος δεμένος με περγαμηνή, στον οποίο είναι
γραμμένες μόνο οι 19 πρώτες σελίδες.
D 1195, Registro per gli esami d'ammissione 1836-1845. Κατάστιχο όπου
καταγράφονται, σε ειδικές στήλες, οι ημερομηνίες και τα μαθήματα,

D 1197, Esami di Ammissione 1845-1855. Βιβλίο όπως το παραπάνω, όπου

όμως καταγράφονται και άλλες εξετάσεις, εκτός από τις εισαγωγικές.
D 1114, Nota di scolari intervenuti alle lezioni dei professori (1810/11-
1813/14). Λυτά φύλλα εξαιρετικά προχειρογραμμένα,μεταοποίαοι
καθηγητές αναφέρουν την παρακολούθηση του μαθήματος εκ μέρους κα-
θενός φοιτητή και την επίδοσή του.
D I 69-74 Ruolo degli scolari dell'I, e R. Università di Pisa coll'indica-
zione dei Lovo Studi. Έ ξ ι μεγάλοι τόμοι με πλήρη αναγραφή όλων

τητή από τις εισαγωγικές εξετάσεις ώς το πτυχίο ή ώς τη στιγμή που

D I 76, Ruolo degli Studenti della Università di Siena che possono andare
a compiere i loro studi alla Università di Pisa 1859. Κατάλογος óvo-
μάτων που άφορα στην εκ νέου ολοκλήρωση του Πανεπιστημίου της
Πίζας μετά την απελευθέρωση.

mento, ερεύνησα τα εξής:

A II 7, Regolarmenti, Notificazioni e Circolari dal 1814-1859. στο κιβώ-

τιο περιέχονται τα πρωτότυπα των διαταγμάτων, εγκυκλίων κτλ. (όλα
έντυπα) που προσδιόρισαν τη λειτουργία του Πανεπιστημίουαπότο
πρώτο έτος της Παλινόρθωσης ώς την ένωση της Τοσκάνηςμετο
Piemonte.
Β II 12, anno 1838. Μεγάλο κατάστιχο, όπου αντιγράφονται όλα τα εξερχό-
μενα από και τα εισερχόμενα στο Πανεπιστήμιο έγγραφα.
Carte riguardanti il Battaglione Universitario Toscano , Appendice II. στο
κιβώτιο περιέχονται πλήθος λυτά φύλλα χωρίς ταξινόμηση: διαταγές,
επιστολές, τηλεγραφήματα σχετικά με τον πόλεμο, έγγραφα
σεως οπλισμού και άλλων εφοδίων, κατάλογοι στρατιωτών κτλ.
C I 6, Sillabi dall'Anno 1841/42 e 1842/43. Βιβλίο έντυπο με καταλόγους
καθηγητών και με τα μαθήματα που δίδαξε ο καθένας.

βασίστηκε κυρίως στη σειρά Governatore di Pisa του Archivio di Stato

di Pisa. στις παρακάτω δέσμες (εννοείται ότι ερεύνησα μόνο μερικές) εντο-
πίστηκαν οι εξής φάκελοι:

Affari Generali, Β 162, anno 1840, n. 286

Affari Generali, Β 167, anno 1840, n. 789
Affari Generali, Β 161, anno 1840, n. 174
Governatore 96, affare 46 και 13
Governatore 97, affare 258
Governatore 88, affare 16 και 181
Affari Generali, anno 1844, No 200, fase. 18 και 52
Governatore 199 a. 1843, affare 1021
Governatore 97, doc. 215
Governatore 101, doc. 118
Governatore 104, doc. 648
Governatore 105, doc. 152
Governatore 113, doc. 176 και 229
 Από άλλες σειρές, προκειμένου να ολοκληρώσω τις πληροφορίες που πα-
ρέχονται από τη σειρά «Governatore», ερεύνησα τα εξής: «Auditore di
Governo - Serie Lettere», b. 28, fascicolo inbitolato affari politici, και
«Preffetura di Pisa», Appendice I, fascicolo inbitolato «Nota degli scolari
dell' Imperiale e Reale Università di Pisa nell'anno accademico 1848-49».

έγγραφα του A.S.P. βρέθηκε στις δέσμες της ίδιας η γειτονικής χρονολογίας
του Archivio di Stato di Firenze, στη σειρά Buon Governo Segreto. Ση-
μαντικά για την παρούσα έρευνα έγγραφα βρήκα στους εξής κώδικες:
Filza 161, anno 1840, fascicolo 174
Filza 20, anno 1840, No 141
Filza dell'anno 1846, No 187
Filza dell'anno 1841, No 55

Στοιχεία για επαναστατικές εκδηλώσεις φοιτητών βρέθηκαν στο Archi-

vio di Stato di Livorno στους εξής κώδικες:
Governo Civile e Militare 1051, a. 1823, fase. 129 και
Governo Civile e Militare, Affari riservati, 904, a. 1840, dicembre.

κλους της Τοσκάνης, βρέθηκαν στοιχεία στο Carteggio Vieusseux (Φλω-

ρεντία, Biblioteca Nazionale Centrale, γράμματα προς τον G. P. Vieusseux
του Κωνσταντίνου Πολυχρονιάδη, του Antonio Papadopoli, του Ανδρέα
Μουστοξύδη και του Γεωργίου Κοζάκη Τυπάλδου, ταξ. αρ. 83. 112-137, 78.
71-110, 73. 75-108 και 111.84 αντίστοιχα) και στις «Memorie inedite» του
Mario Pieri (Φλωρεντία, Biblioteca Riccardiana).

Πολύτιμη πηγή στάθηκε για την έρευνα το «Βιβλίον Ληξιαρχικών πρά-

ξεων και Αποβιώσεων της εν Λιβόρνω Ανατολικής Εκκλησίας της Αγίας
Τριάδος, έτος 1761-1900», που φυλάγεται (χωρίς ταξινομικόαριθμό)στο
Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας. Χρήσιμες πληροφορίες έδωσανεπίσηςοι
εφημερίδες της Τοσκάνης, από τις οποίες αποδελτίωσα πλήρως την τοπική
εφημερίδα της Πίζας «L'Italia».

(Ληξούρι Κεφαλονιάς).
 Β. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ Π Η Γ Ε Σ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία
Άμαντος Κ. I., τα γράμματα εις την Χίον κατά την Τουρκορατίαν, Πειραιάς
1946.
Ασώπιος Ειρηναίος, «Αναμνήσεις Ιταλίας», Παρνασσός 15, 1882.
, «Το Ταξίδιον των Επτά», Παλαιά και Νέα, Βιβλ. Μαρασλή, τύποις
Π. Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα 1903.
Βακαλόπουλος Απ. Ε., Οι Έλληνες σπουδαστές στα 1821, Δημοσιεύματα
Ελλ. Μακεδ. Σπουδών αρ. 39, Θεσσαλονίκη 1978.
Βροκίνης Λαυρέντιος, Βιογραφικά σχεδάρια, τύπ. «Ο Κοραής» Ιωσήφ Να-
χαμάλη, Κέρκυρα, τόμ. Α' 1877, τόμ. Β' 1884. Έκδ. Β' στα Κερκυ-
ραϊκά Χρονικά, τόμ. XVI-XVII, Κέρκυρα 1972-1973.
Γκίνης Δημ. Σ., Τα ανώνυμα έργα του Κοραή, Αθήνα 1948.
Δασκαλάκης Απ., Κοραής και Κοδρικάς. Η μεγάλη φιλολογική διαμάχη

Δε Βιάζης Σπ., «Ερμάνος Λούντζης», Παρνασσός ΙΖ', 1894.

, «Ιούλιος Τυπάλδος», Παρνασσός Α', 1887.
, «Παύλος Καρρέρης», Πλειάς Αθηνών Α', 1899.
, «Διονύσιος Λεονταράκης», Ποιητικός Ανθών Ζακύνθου Α', 1887, 20.
, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Ποιητικός Ανθών Ζακύνθου Α', 1886, 10.
, «Νικ. Βολτέρας», Ηώς Ζακύνθου Α', 1, 1897.
Δημαράς Κ. Θ., Νεοελληνικός διαφωτισμός, έκδ. Ερμής, Αθήνα 1985.
, «Ο Αδαμάντιος Κοραής και η εποχή του», Βασική Βιβλιοθήκη, τόμ.
9, έκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1958.
[Ζαμπέλιος Ιω.], «Αυτοβιογραφία Ιω. Ζαμπελίου», Αρμονία Γ', 1902.
[Ζερβός Ιακωβάτος Ηλίας], Αυτοβιογραφία συντεθείσα παρ' αυτού του ι-
δίου, επιμ. Χρ. Σωτ. Θεοδωράτου, Αθήνα 1974.
Ζώης Λεωνίδας, Ιστορία της Ζακύνθου, Αθήναι 1955.
, Λεξικόν ιστορικόν και λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμ. Α', Β', Αθήναι, εκ

, «Ιστορικαί σημειώσεις οικογενείας Σολωμού», Πανηγυρικόν τεύχος

επί τη Εκατονταετηρίδι από της γεννήσεως του εθνικού ποιητού Διο-
νυσίου Σολωμού, Αθήναι 1902.
Ηλιού Φίλιππος, «Ιδεολογικές χρήσεις του Κοραϊσμού στον εικοστό αιώνα»,
Διήμερο Κοραή. Προσεγγίσεις στη γλωσσική θεωρία, τη σκέψη καιτο
έργο του Κοραή, Αθήνα 1984.
, Τύφλωσον, Κύριε, τον λαόν σου, έκδ. Πορεία, Αθήνα 1988.
Καιροφύλας Κώστας, «Η αυστριακή κατασκοπεία κατά την ελληνικήν επα-
νάστασιν», Ελληνικά 4,1930-31.
Κιτρομηλίδης Π., «Ο Κοραής μελετητής του Bentham», Μνήμων 10 (1985).
Κοδρικας Παναγιώτης, «Είδησις φιλολογική», Φιλολογικός Τηλέγραφος, 18,
1818.
Κονόμος Ντίνος, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και η Ένωσις της Επτανήσου,
Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Αθήνα 1964.
Κουμαριανού Αίκ. - Αγγελάτος Δ., «Αρχείο Π. Κοδρικα», Τετράδια εργα-
σίας, Κ.Ν.Ε., αρ. 11, Αθήνα 1987.
Κωτσιόπουλος T., «το Μεσαιωνικό Φοιτητικό Πανεπιστήμιο της Bologna»,
Σύγχρονα θέματα, 4, 1971.
Λάιος Γ., η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης 1814-1820, Νέα Έγγραφα,
Επετηρίς Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών, 12, 1962.
, Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα του 1821 : ιστορικά ντοκουμέντα από

, Ο ελληνικός τύπος της Βιέννης από του 1784 μέχρι του 1821, Αθήναι
1961.
Λασκαράτος Ανδρέας, Αυτοβιογραφία, μετ. Πόπη Θεοδωράτου, εισαγ. σχό-
λια Α. Σιδέρη, Γνώση, Αθήνα 1983.
Λιάκος Αντώνης, Η ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα, Θεμέλιο, Αθή-
να 1985.
, «Η διάθλαση των επαναστατικών ιδεών στην Ελλάδα 1830-1850»,

Λόγιος Ερμής 1818, αρ. φ. 1, Επιστολή με υπογραφή «Οι εν Πίσσαις φι-

λογενείς μαθηταί».
Λούντζης Ερμάννος, Ανέκδοτα κείμενα α) Αυτοβιογραφία β) Αλληλογρα-
φία, Εισαγωγή, σχόλια Ντίνου Κονόμου, Αθήνα 1962.
, Ερμάννου Λούντζη «Miscellanea», Προλεγόμενα Διονυσίου Ρώμα,
σημείωμα-μετάφραση Νίκου Λούντζη, Αθήνα 1978.
Μεταλληνός Γεώργιος Δ., Πρωτοπρεσβύτερος, «Το αρχειο των αδελφών Τυ-
πάλδων-Ιακωβάτων στο Ληξούρι και η σημασία του», Κεφαλληνιακά
Χρονικά, 5, 1986.
, «Η Ελληνική Φιλολογική Εταιρεία της Πίζας», Επετηρίς Ιδρύμα-
τος Νεοελληνικών Σπουδών Ε', 1987-1988.
Μοσχόπουλος Γεώργιος, Ιστορία της Κεφαλονιάς, έκδ. Κέφαλος, Αθήνα,
τόμ. Α' 1985, τόμ. Β' 1988.
Μπαλάνος Δ. Σ., Θεόκλητος Φαρμακίδης, Αθήνα 1933.
Μπουμπουλίδης Φαίδων, «Ανέκδοτοι επιστολαί του Παν. Κοδρικά προς τον
Δημ. Ποστολάκαν», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχο-
λής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ΚΑ', 1970-1971.
Παναγιωτόπουλος Βασίλης, «Κάτι έγινε στην Πίζα το 1826», Τα ιστορικά,
τόμ. 3ος, 5, Ιούνιος 1986.
Παπαγεωργίου, «Ιγνατίου Αλληλογραφία», Επετ. Φιλολ. Συλλ. Παρνασσού
ΙΓ', 1917.
[Πολυχρονιάδης Κ.], «Διατριβή C.Z. σταλείσα εκ Παρισιού της α' Μαρτίου
1820», Έρμης ο Λόγιος, 1820.
Πρωτοψάλτης Εμ., Ιγνάτιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας (1766-1828),
Ακαδημία Αθηνών, Μνημεία ελληνικής ιστορίας, τόμ. Δ', τεύχ. 1-2,
1961.
Πύρρου Διονυσίου, Περιήγησις ιστορική και Βιογραφία, ενΑθήναις,εκτου
τυπογραφείου Α. Γκαρπολά, 1848.
Ροντογιάννης Π. Γ., Ιστορία της νήσου Λευκάδος, τόμ. 1-2, Αθήνα 1982.
Τανταλίδης Ηλίας, Βίος Στεφάνου Καραθεοδωρή, Κωνσταντινούπολη 1868.
Τριανταφύλλου Κ., Κώδικες γάμων και βαπτίσεων της ελληνικής κοινότη-
τος του Λιβόρνου, Πάτρα 1986.
Τσιρπανλής Ζαχ., «Οι Έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και

1800-1850», Παρνασσός ΚΑ', 1979.

Τσιτσέλης Ήλ., Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, Αθήνα, τόμ. Α' 1904, τόμ. Β'
1960.
, «Η νεανική ηλικία του Λασκαράτου», Μούσαι Ζακύνθου 1896, φυλ.
100-101.
, «Ιταλογράφοι Ιόνιοι», Ημερολόγιον Σκόκκου 1912.
Τωμαδάκης Ν. Β., «Ηπειρώται διδάκτορες του Πανεπιστημίου της Πίσης
(1821-1841)», Αφιέρωμα εις την Ήπειρον εις μνήμην Χρίστου Σού-
λη (1892-1951), Αθήνα 1956.
, «Έλληνες ιατροί σπουδάσαντες εις Πίσαν (1805-1824)», Μνημοσύνη
5 (1974-75).
, «Οι μεταξύ των ετών 1789-1809 και 1818-1941 Κεφαλλήνες διδάκτο-
ρες Ιατρικής και Νομικής του εν Πίση της Ιταλίας Πανεπιστημίου»,
Κεφαλληνιακά Χρονικά Β', 1977.
——, «Τριάκοντα επτά Έλληνες ιατροφιλόσοφοι σπουδάσαντες εν Πίση (Pi-
sa) της Ιταλίας (1790-1821)», Παρνασσός KS' 1984.
, «Ναοί και. θεσμοί της ελληνικής κοινότητος του Λιβόρνου», Επετηρίς
Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΙΣΤ', Αθήνα 1940.
Φραγκίσκος Εμμ. Ν., τα Ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά - Ευρετή-
ρια Β', Ερμής ο Λόγιος, 1811-1821, Κ.Ν.Ε., Αθήνα 1976.
Χιώτης Π., Ιστορικά απομνημονεύματα Επτανήσου, εν Ζακύνθω, Τυπο-
γραφείον ο Φώσκολος 1887 και (νέα έκδοση) Βιβλιοπωλείο Ν. Δ. Κα-
ραβία, Αθήνα 1980-1981.
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

Aquarone Α., «Le istituzioni», Bibliografia dell'Età del Risorgimento in

onore di A. M. Ghisalberti, Firenze 1971-74.
Baldasseroni G., Leopoldo II, Granduca di Toscana, e i suoi tempi, Me-
morie, Firenze 1871.
Bandi G., I "«Mille », Firenze, Salani, χ.χ.
Biotti V., «Momenti dell'evoluzione istituzionale a Pisa e nel Grandu-
cato di Toscana», Una città tra provincia e mutamento, A.S.P.,
1985.
Bonaini Francesco, «Prolusione alle lezioni di Storia del Diritto nell'
I. e R. Università di Pisa il 23 gennaio 1841», Giornale Toscano,
torn. I.
Breccia Evaristo, «Ippolito Rosellini e la cattedra di Storia nell'Uni-
versità di Pisa», Bollettino Storico Pisano, 1942-49, Giardini, Pisa
1945.
Buonamici F., «Della Scuola Pisana del diritto Romano e dei più
chiari professori di diritto Romano nell'Università di Pisa dalle
sue origini sino all'anno 1870», Annali delle Università Toscane,
τόμ. XIV, parte I, Pisa, Nistri 1874.
Canini Marco Antonio, Vingt ans d'exil, Paris 1868.
Caputo Vincenzo, Sintesi storica di Pisa, Livorno, Luca, Intelisano, Par-
ma 1963.
Carpi U., Letteratura e Società nella Toscana del Risorgimento. Gli in-
tellettuali dell'Antologia, Bari 1974.
Casini B., «L'amministrazione locale del Granducato di Toscana dalla
restaurazione all'annessione (1814-1860)», Bollettino Storico Pi-
sano 1953-54.
Catalogo della mostra storica dell'Università di Pisa (29 maggio - 31 ot-
tobre 1946) a cura di M. Luzzato e B. Casini, Tipografia Giardini,
ed. Archivio di Stato di Pisa, Pisa 1946.
Catalogo della mostra storica dell'unificazione amministrativa italiana,
Firenze 1965.
Catalogo della Mostra <( Livorno nel Risorgimento 1847-1860», a cura di
Municipio di Livorno, Tip. Debatte, Livorno aprile 1960.
Cattaneo C., «Dell'insurrezione di Milano nel 1848 e della successica
guerra, Memorie», Scritti storici a cura di G. Salverini, Vol. IV,
Firenze, Le Monnier 1857.
Caturegli Natale, «Le origini dello Studio di Pisa», Bollettino Storico
Pisano, 1942-44, Giardini, Pisa 1945.
Gentile G., Cino Capponi e la cultura toscana nel secolo XIX, Firenze
1923.
Centofanti S., Prolusione letta il 26 febraio 1842 nella Università di
Pisa, R. Prosperi, Pisa 1842.
, Sul Risorgimento italiano. Lezione letta da Silvestro Centofanti,
professore di Storia della Filosofia nell'aula dell'Università di Pisa
il di 5 marzo 1848, Pisa 1848.
Ciampini R., Gian Pietro Vieusseux, I suoi viaggi, i suoi giornali, i suoi
amici, G. Einaudi 1953.
—, Vita di Niccolò Tommaseo, G. C. Sansori, Firenze 1945.
Corridi F., Relazione della prima Riunione degli Scienziati italiani scritta
dal prof. F. Corridi, Segretario Generale della riunione medesina,
Pisa, Tipografia Nistri 1840.
Costa Paolo, Lettere inedite di . .Firenze, per Ricordi e Compagno,
1838.
D'Ancona Α., Ricordi storici del Risorgimento italiano, Sansoni, Firenze
1913.
, Ricordi ed affetti, Milano 1908.
De Laugier, Racconto storico della giornata campale puguata il di 29
maggio 1848 a Montanara e Curtatone, Firenze 1854.
Della Peruta, Mazzini e i rivoluzioni italiani. Il partito d'azione 1830-
1845, Milano 1974.
De Rubertis Achille, L'Antologia di Gian Pietro Vieusseux, F. Campi-
teli Editore, Foligno 1922.
Dizionario biografico degli Italiani.
Fabronio Angelo, Historia Academiae Pisanae, Vol. I-III, Pisis MDCCX
excudebat Cajetanus Mugnainius.
Faucci R. (a cura di), Gli Italiani e Bentham, Μιλάνο 1982.
Fedeli Carlo, I documenti pontifici riguardanti l'Università di Pisa,
Pisa, Fr. Mariotti 1908.
Galasso G., La nuova borgesia, la "monarchia amministrativa" e i "go-
verni restaurati", Dagli stati preunitari d'antico regime all'unifi-
cazione, Bologna 1981.
Garibaldi G., Lettera ai giovani studenti dell'Università di Pisa (Dis-
tribuzione graduita), Pisa, Tip. Vannucchi 1860.
Gentile M. L., «Studenti greci e lauree conferite dallo Studio di Pisa
nel decennio 1840-1849», Bollettino Storico Pisano 3, 1933.
Gualterio F. Α., Gli ultimi rivolgimenti italiani. Memorie storiche e do-
cumenti inediti, Firenze, Le Monnier 1850.
Ghisalberti G., Dall'antico regime al 1848, Bari 1974.
 Giusti G., Cronaca dei fatti di Toscana (1845-1840) - Appendice, Episto-
lario, Le Monnier, Firenze 1948.
Gramsi Α., Sul Risorgimento, Roma 1971 και μετάφραση στα έλληνικά
Γιώργου Μαχαίρα, Στοχαστής, Αθήνα 1987.
Guida Generale degli Archivi di Stato italiani II (F-M), Roma 1983.
Istituto Italiano di Cultura in Atene (a cura di), Garibaldi e il Filelle-
nismo italiano nel XIX secolo, Atene 1985.
Kerofilas Costas, La Grecia e l'Italia nel Risorgimento italiano, Libreria
della Voce, Firenze 1919.
Kitromelides P., «Utilitarianism, Classicism and the Challenge of Po-
litical Action: Jeremy Bentham and Adamantios Korais», The
Bentham Studies Newsletter, 9 (1985).
L'Ateneo di Pisa, Tip. Pacini - Mariotti, 1929.
Legrand Emile, Pernot H., Bibliographie Ionienne du 15e siècle à 1900,
t. 1-2, Paris 1910.
Leondarakys (Λεονταράκης Δ.], «Nuove rime d'un vecchio poeta. Pisa
presso Niccolò Cappuro 1835», Nuovo Giornale de'Letterati, No 82,
1835.
, «Sulle Poesie di Carlo Pepoli (Ginevra 1833).Epistola al Conte Er-
mano Lungi Zacintio», Nuovo Giornale de'Letterati», No 82,1835.
, «Gian Domenico Romagnosi, Commentario Necrologico», Nuovo
Giornale de'Letterati, No 83, 1835.
, «Degli odierni uficci della Tipografia e dei Libri. Discorso pratico
ed economico di Carlo Mele.— Napoli, dalla Stamperia del Fi-
breno, 1834», Nuovo Giornale de' Letterati, No 82, 1835.
Linaker Arturo, La vita e i tempi di Enrico Mayer con documenti inediti,
Firenze, G. Barbèra editore, 1898.
Lombardo Cosimo, «Di un'antica planimetria dello Studio pisano ο del
Collegio della Sapienza», Bollettino Storico Pisano 1942-49, Giar-
dini, Pisa 1945.
Mango Tornei Elsa, Gli studenti dell'Università di Pisa sotto il regime
granducale, Paccini, Pisa 1976.
Marradi Α., G. Montanelli e la Toscana dal 1815 al 1862.
Marmottan P., Le royaume d'Etrurie (1801-1807), Paris 1906.
Marucelli Alessandro, «Scienziati italiani a congresso, Pisa 1-15 Otto-
bre 1839», Una città tra provincia e mutamento, ed. A.S.P. 1985.
Memorie del Battaglione Universitario pisano racolte e pubblicate per cura
e a spese del Comune di Pisa nel 50° anniversario della battaglia,
F. Mariotti, Pisa 1898.
Michel Ersilio, «L'archivio di stato di Firenze», Rassegna storica del
Risorgimento, 34 (1947).
——, Maestri e scolari dell' Università di Pisa nel Risorgimento nazionale
(1815-1870), Firenze 1949,
, «Esuli italiani nelle isole Ionie (1849)», Rassegna Storica del Ri-
sorgimento, τ. 37 (1950).
, «Maestri e scolari dell'Università di Pisa negli avvenimenti del
1848», Bollettino Storico Pisano, a, XVII, 1948 [τόμος αφιερωμένος

Minghetti Marco, Miei ricordi, vol. I (Anni 1818-1848), seconda edizione,

J. Roux e C. Editori, Roma-Torino-Napoli 1888.
Montaigne (di) Michele, Saggi di ... con note e tutti i commentatori,
Traduzione di D.L. [Δ. Λεονταράκης], Pisa, Presso Niccolò Capur-
ro e Comp. 1833.
Montanelli G., Memorie sull'Italia e specialmente sulla Toscana dal 1814-
1850, Torino 1855.
Monti Α., «L'Italia e il Risorgimento ellenico», L'Italia e la Grecia,
Firenze 1939.
, Figure e caratteri del Risorgimento, Pavaria 1939.
Montuori David (a cura di), Lettere di illustri italiani a Mario Pieri,
Firenze, F. Le Monnier 1863.
Natali Giovanni, Bologna ai tempi della Guardia Civica, Bologna 1932.
Neri Ferdinando, «Sulla fortuna degli "Essais"», Rivista d'Italia, XIX
(1916), vol. I.
Nerucci G., Ricordi storici del Battaglione Universitario, G. Salvi, Prato
1891.
, Appendice ai «Ricordi storici del Battaglione Universitario» edita
a Prato (Toscana) nel 1891, Pisa 1898.
Palma P. - Messina M. e D., L'Ottocento e il Novecento, Le Monnier,
Firenze 1848.
Paolicchi Irea, «Pisa nel 1859», Bollettino Storico Pisano 1935.
Pertici Roberto, «Uomini e cose dell'Editoria pisana nel primo Otto-
cento», Una Città tra provincia e mutamento. Pisa, Archivio di
Stato, 1985.
Picotti Giambattista, Scritti vari di storia pisana e toscana raccolti in
occasione di suo novantesimo compleano, Pisa 1968.
, «Cenni sulla storia dell'Università di Pisa», L'Università di Pisa,
Pacini e Mariotti 1929.
, «Lo Studio di Pisa dalle origini a Cosimo Duca», Bollettino Sto-
rico Pisano, 1942-44, Giardini, Pisa 1945.
Pieri Mario, Della vita di Mario Pieri Corcirese, scritta da lui medesimo,
Libri sei, Firenze, Le Monnier, 1850.
 , Compendio della storia del Risorgimento della Grecia dal 1740 al
1824 compilato da M.P.C., Italia MDCCCXXV.
Pigli Carlo, Prolusione letta il Marzo 1841 nell'Università di Pisa,
Arezzo, Borghini 1841.
Pitocco Francsco, Utopia e riforma religiosa nel Risorgimento. Il san-
simonismo nella cultura toscana, Bari, Laterza 1972.
Pozzolini L., Biografia di Giovanni Rosini, Lucca, tip. Fontana, 1855.
Previti Luigi F., «Educazione popolare, scuole di mutuo insegnamento
e asili infantili di carità a Pisa», Una città tra provincia e muta-
mento, Pisa, Archivio di Stato 1985.
Prunas P., L'Antologia di G. P. Vieusseux, storia di una rivista italiana,
Roma-Milano, Società Editrice Dante Alighieri 1906.
Raggi Oreste, «Autobiografia», La Scuola Romana, τόμ. III, No 4, Φε-
βρουάριος 1885.
Regolarmento della Guardia Universitaria, dicembre 1847, Pisa, Pros-
peri, 1847.
Roncini Raffaele, Istorie pisane e cronache varie pisane illustrate e sus-
seguite da una raccolta di diplomi per cura Francesco Bonaini,
Bologna, Formi, 1972.
Rosselli Nello, «Frammento della incompiuta "Vita di Giuseppe Mon-
tanelli"», Saggi sul Risorgimento ed altri scritti, G. Einandi, To-
rino, 1946.
Salvemini G., Scritti sul Risorgimento, Milano 1961.
Schiaffino E., «Elenco dei dottorati di stranieri e di non Toscani dell'
Università di Pisa», Bollettino Storico Pisano, 1935.
Scolopio E. M., Storia dell'Università di Pisa dal 1737-1859, Pisa, Nis-
tri, 1877.
Sforza G., «Memorie storiche della città di Pisa dal 1838 al 1871»,
Annali Pisani, Pisa 1868.
Spetsieri Beschi C. e Lucarelli Enrica (a cura di), Risorgimento greco
e filellenismo Italiano, Roma, Edizioni del Sole 1986.
Tacchi E., «Il primo congresso degli scienziati italiani in Pisa», Studi
Storici, 3, 1903.
Teofrasto, Caratteri di ... Per le Faustissime Nozze dei Nobili Signori
La Contessa Maria Pallavicini ed il Marchese Alessandro Rusconi,
Patrizi Bolognesi, Bologna, dai Tipi di Nobili e Comp. 1829.
, Caratteri di ... Volgarizzati da Dionigi Leondarakys dal Zante,
Bologna, Presso Nobili e Comp., 1830.
, Caratteri di ... Volgarizzati da Dionigi Leondarakys dal Zante,
Pisa, dalla Capurriana 1834.
Tornei Mango Elsa, Gli studenti dell'Università di Pisa sotto il regime
granducale, Pacini editore χ.χ.
Tommaseo N., Di Gianpietro Vieusseux e dell'andamento della civiltà ita-
liana in un quarto di secolo, Firenze, Stamperia delle Logge del
Grano 1863.
, Diario intimo a cura di R. Ciampini, έκδ. 2η, Einaudi, Torino 1939.
, Carteggio inedito tra N. Tommaseo e G. P. Vieusseux a cura di Vir-
gilio Missori, τόμ. I (1835-1839), Leo S. Olschky editore, Firenze
1981.
Tronci Paolo, Annali Pisani, seconda edizione accresciuta delle Memorie
Storiche di Piza dal 1839-1862 scritte da Giovanni Sforza, Pisa
1868.
Virarelli R., «Salvemini e Mazzini», Rivista storica italiana, XCVIII
(1985).
Volpe G., Italia moderna, Firenze, Sansoni 1943.
Zobi Α., Sioria civile delà Toscana dal 1737-1846, Firenze 1850-52.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
παραπέμπουν στις σελίδες του Α' τόμου του παρόντος βιβλίου.
1. Γραφική άποψη του καθεδρικού ναού και του πύργου της Πίζαςαπότο
γεφυράκι έξω από την πύλη της Λούκας. Le fabriche principali di Pisa
ed alcune vedute della stessa città, Pisa, Presso Ranieri Prosperi,
MDCCCXXI. Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας. 24
2. Giovanni Alessandro Francesco Carmignani (1768-1847): διαπρεπής
νομομαθής, φοιτητής και ύστερα καθηγητής του Ποινικού Δικαίου στο
Πανεπιστήμιο της Πίζας (1803-1840). Αργότερα καθηγητής της Φιλο-
σοφίας του Δικαίου (1840-43). Συνεργάτης της Ανθολογίας, δάσκαλος
έπιφανής και συγγραφέας πολυγραφότατος. Χαλκογραφία από το Αρχείο
της
3. Francesco Orioli (1785-1856): χημικός και αρχαιολόγος από το Valle-
rano, πολιτικός φυγάδας στην Κέρκυρα μετά το κίνημα του 1831 και
καθηγητής της Ιονίου Ακαδημίας. Album, di 57 ritratti di scienzati in-
tervenuti alla prima riunione in Pisa, Pisa, Tipografia Nistri 1841.
Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας. 43
4. Gian Pietro Vieusseux (1779-1863): ο εκδότης της Ανθολογίας, ακραι-
φνής φιλελεύθερος και γνωστός Φιλέλληνας. Achille de Rubertis, L'An-
tologia di Gian Pietro Vieusseux, F. Campitelli editore, Foligno χ.χ.
52
5. Χάρτης της Πίζας, 19ος αιώνας: Archivio di Stato di Pisa, Stampe
70
6. Άποψη του Lungarno της Πίζας: Viaggio Pittorico della Toscana, to-
mo II, in Firenze l'anno MDCCII, Presso Giuseppe Tofani e Com-
pagno. Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας. 72
7. Άποψη της Πλατείας των Ιπποτών. Αριστερά το Palazzo della Caro-
vana (αργότερα κι ώς τώρα Scuola Normale) και πλάιηεκκλησία των
Ιπποτών του Αγίου Στεφάνου. Le fabriche. . ., ο.π. 76
8. Camposanto: το μνημειακό νεκροταφείο στην πλατείατουκαθεδρικού
ναού της Πίζας, έργο του Giovanni di Simone, με τΙς περίφημες νωπο-
γραφίες και τα επιτύμβια γλυπτά. Viaggio Pittorico, ό.π. 82
9. ο καθεδρικός ναός της Πίζας στην ομώνυμη πλατεία, την άλλως λεγό-
μενη Πλατεία των Θαυμάτων. Αποπερατώθηκε στις αρχές του 13ου αιώ-
να. Viaggio Pittorico, ό.π. 82
10. Sapienza: μέρος της στοάς του πρώτου ορόφου με την ιστορική καμπάνα.
Φωτογραφία Francesco Drosera, 1986. 89
11. Η μεγάλη αυλή του Πανεπιστημίου της Πίζας. De Vetusti Edifici di
Pisa e suoi Dintorni illustrati da Bartolomeo Polloni, Pisa, Tipogra-
fia Pieraccini 1836. Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας. 89
12. Gaetano Savi (1769-1844): διαπρεπής φυσιογνώστης και χημικός από

κογραφία από το Αρχείο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου της Πί-

ζας. 92
13. Ο Βοτανικός Κήπος του Πανεπιστημίου της Πίζας: άποψη του εσωτερι-
κού και μέρους του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας. De' Vetusti edifici. . .
ό.π. 96
14. Francesco Puccinotti (1784-1872): επιφανής γιατρός, καθηγητής στην
Πίζα και στη Φλωρεντία, συγγραφέας μιας φημισμένηςΙστορίαςτης
Ιατρικής. Album di 57 ritratti. .., ο.π. 99
15. Το εξώφυλλο και η πρώτη σελίδα του κανονισμού του Πανεπιστημίου.

A II 7, Regolamenti, Notificazioni e Circolari dal 1814-1859. 101

16. Κατάταξη των φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πίζας κατά σχολές και
συνολικός αριθμός τους κατά τα ακ. έτη 1850-51 και 1851-52. Μετά την

κάτω από το μισό. A.S.P., D I, No 81, R. Università di Pisa. Quadri

statistici degli studenti dell' anno scolastico 1843/44 fino al 1881/82.
101
17. Το εξώφυλλο του κανονισμού της Πανεπιστημιακής Φρουράς. A.S.P.,
Α Ι Π , ό . π . 103
18. Η πρώτη σελίδα της διαταγής για την επανένταξη των σχολών Νομικής

γία 1860, αλλά η διαταγή εκδόθηκε στις 27 Απριλίου 1859. στο ίδιο.
103
19. Paolo Savi (1798-1891): από το 1843 καθηγητής της Φυσικής Ιστο-
ρίας στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Αργότερα καθηγητής της Φυσικής
Ιστορίας και της Συγκριτικής Ανατομίας. Album di 57 Ritratti...,

20. L'Universitario, η παράνομη εφημεριδούλα των φοιτητών. Έχει έμβλη-

μα τον πάπα Πίο Θ' και στα φύλλα του ανοιχτού βιβλίου διαβάζονται οι
λέξεις «Αναμνήσεις -Ελπίδες». Απόκειται στη Biblioteca Labronica.
Ersilio Michel, «Maestri e Scolari dell'Università di Pisa negli avve-
nimenti del 1848», Bollettino Storico Pisano, a. XVII, 1948. 113
21. Silvestro Centofanti (1794-1880): φιλόσοφος, συγγραφέας, διαπρεπής
έλληνιστής, φοιτητής και ύστερα καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσο-
φίας, πρύτανης και γενικός προβλεπτής στο Πανεπιστήμιο της Πίζας.
Απομακρύνθηκε από το Πανεπιστήμιο μετά την Παλινόρθωση εξαιτίας

Ersilio Michel, ό.π. 117

22. Giuseppe Montanelli (1813-1862): λόγιος και πολιτικός, φοιτητής και

γάτης της Ανθολογίας και του Giornale Pisano, συγγραφέας, θερμός

πατριώτης και μέλος της προσωρινής κυβέρνησης μετά το 1848. Ersilio
Michel, ό.π. 117
23. Το ιστορικό Caffè dell'Ussero. Φωτογραφία Francesco Drosera, 1986.
121
24. Στρατιώτης της Πανεπιστημιακής Φρουράς, της μετέπειτα Πανεπιστη-
μιακής Φάλαγγας. τα αρχικά G.U. (Guardia Universitaria) κοσμούν
το κασκέτο του. G. Nerrucci, Ricordi storici del Battaglione Universi-
tario , G. Salvi, Prato 1891. 133
25. Leopoldo Pilla (1805-1848): καθηγητής της Γεωλογίας και της Ορυ-
κτολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πίζας από το 1841. Σκοτώθηκε πολε-
μώντας στο Curtatone ως αξιωματικός της Πανεπιστημιακής Φάλαγ-
γας. Ersilio Michel, ό.π. 137
26. Αναφορά του διευθυντή της αστυνομίας της Πίζας προς τον auditore di
governo της 29 Δεκεμβρίου 1830 σχετική με έναν μυστηριώδη «ξένο»
αφισοκολλητή. A.S.P., Auditore di governo - Serie lettere, busta 28,
fascicolo intitolato «Affari politici». 190
27. Αφίσες με συνθήματα: βρέθηκαν κολλημένες από φοιτητές στους τοίχους

192
28. Η παράνομη προκήρυξη των Ελλήνων φοιτητών της Πίζας. A.S.F.,
Buon Governo Segreto, a. 1840, filza 20, No 141. 220
29. Η πρώτη σελίδα του φυλλαδίου «η βασιλεία της προόδου» της 12 Ια-
νουαρίου 1839. A.S.F., ό.π. 221
30. 31. Χαρακτήρες του Θεοφράστου, μετάφρασις Διονυσίου Λεονταράκη εκ
Ζακύνθου, Μπολόνια, Τυπογραφείο Turchi Veroli e compagni 1827: το

32. Επί τω ευτυχεί γεγονότι των γάμων των ευγενών κυρίων της Κομίσ-
σης Maria Pallavicini και του Μαρκησίου Alessandro Rusconi, πατρι-
κίων εκ Βονωνίας, Βονωνία, εκ του Τυπογραφείου Nobili e Comp. 1829:
 φρασης των Χαρακτήρων από τον Διονύσιο Λεονταράκη. Βιβλιοθήκη του
Πανεπιστημίου της Πίζας. 237
33, 34, 35. Η έκδοση των Χαρακτήρων σε μετάφραση Δ. Λεονταράκη από

σελίδα με την αφιέρωση στον Paolo Costa και το εξώφυλλο με το Ιδιό-

γραφο του Λεονταράκη. Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας.
238
36. Η έκδοση των Δοκιμίων του Montaigne σε μετάφραση Δ. Λεονταράκη

πρώτου τόμου. Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας. 254

37, 38. Η έκδοση των Χαρακτήρων του Θεοφράστου σε μετάφραση Δ. Λεον-
ταράκη από την Capurriana, Πίζα 1834: το εξώφυλλο και το ένθε-
το φύλλο με την αφιέρωση. Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Πίζας.
254
39. Πίζα: γενική άποψη, Viaggio Pittorico. . ., ό.π. 258
40. Βαπτιστικό του Λεωνίδα Νιώτη από τη νήσο Αντιγόνη. A.S.P., Univer-
sità, D 1 1 5 , Documenti per l'ammissione agli studi, No 73. 266
41. Πιστοποιητικό σπουδών του Λεωνίδα Νιώτη από τη Σχολή της Χάλκης.

42. Πιστοποιητικό βαπτίσεως του Αριστείδη Βλάχου από τη Λευκάδα.

A.S.P., Università, D 19, No 105. 276
43. Αριστείο του Γεράσιμου Ρωσσόλυμου από το Ιόνιο Γυμνάσιο. A.S.P.,
Università, D I 5, No 96. 280
44. Πιστοποιητικό σπουδών του Γεωργίου Σαλάχα από το Β. Γυμνάσιο Σύ-
ρου. A.S.P., Università, D 11, No 132. 280
45. Πιστοποιητικό σπουδών του Γεράσιμου ΦωκάΑλεξανδράτουαπότην
Ιόνιο Ακαδημία. A.S.P., Università, D I 6, No 71. 284
46. Πιστοποιητικό σπουδών του Γεωργίου ΤυπάλδουΙακωβάτουαπότην
Ιόνιο Ακαδημία. Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, ΓΙ. 284
47. Gaetano Giorgini, μαθηματικός από το Montignoso. Γενικός Προβλε-
πτής του Πανεπιστημίου και, από το 1839, Υπουργός της Παιδείας.
Εμπνευστής της μεταρρύθμησης του 1839-40. Album.. ., ό.π. 287
48. Έντυπος κατάλογος των μετασχόντων στις εξετάσεις της Ιατροχειρουρ-
γικής σχολής τον Ιούνιο του 1860. Μεταξύ αυτών 15 Έλληνες. A.S.P.,
Università, D I 75. 296
49. Έντυπος κατάλογος των μετασχόντων στις εξετάσεις της Ιατροχειρουρ-
γικής σχολής τον Ιούνιο του 1857. Μεταξύ αυτών 17 Έλληνες. στο
ίδιο. 302.
50. Έντυπη φόρμα όπου αναγράφονται με το χέρι όλα τα στοιχεία τα σχε-
τικά με τη δεύτερη προπαρασκευαστική εξέταση ομάδας φοιτητών στην
Ιατρική. Μεταξύ αυτών ο Εμμανουήλ Ψακής από τις Κυδωνιές. Ιούνιος
1816. A.S.P., Università, D I 167, Processi verbali degli esami e
delle lauree nelle diverse facoltà dall'Anno Accademico 1814-1815
a tutto l'Anno Accademico 1823-24. 306
51. Έντυπη φόρμα όπου αναγράφονται με το χέρι όλα τα στοιχεία τα σχε-
τικά με την πρώτη προπαρασκευαστική εξέταση του Δημητρίου Νίτσου

52. Πιστοποιητικό σπουδών του Αντωνίου Λάτρη από το Archigymnasium

Ticinense. 12 Νοεμβρίου 1814. A.S.P., Università, D I 84, No 3, Filza
di attestati ed altro (riguardante studenti) 1814-1838. 308
53. Πιστοποιητικό σπουδών του Αντωνίου Μεταξά από το Πανεπιστήμιο της
Σιένας. 24 Νοεμβρίου 1838. στο ίδιο. 308
54. Πιστοποιητικό σπουδών του Μενελάου Ρουβίνη από το Πανεπιστήμιο του
Όθωνος. 24 Απριλίου 1845. A.S.P., Università, D I 4, No 99. 311
55. Πιστοποιητικό σπουδών του Στέφανου Καραθεοδωρή από το Πανεπιστή-
μιο της Παβίας. Νοέμβριος 1813. A.S.P., Università, D I 84, N o 3.
311
56. Δύο σελίδες από το κατάστιχο όπου αναγράφεται η πορεία καθενός φοι-
τητή στις σπουδές του. εδώ τα ονόματα των: Ιωάννου Παπακωνσταντί-
νου από την "Υδρα, Νικολάου Πανα από την Κεφαλονιά, Γεωργίου Δρα-
κούλη από την Ιθάκη, Νικολάου Μαράτου από την Ιθάκη και Γεωργίου
Πραΐδη από τη Βιθυνία. A.S.P., Università, D I 69-74, Ruolo degli
scolari dell'I, e R. Università di Pisa coll'indicazione dei Loro Studi.
316
57. Απόδειξη πληρωμής του Χαραλάμπη Τυπάλδου Ιακωβάτου προκειμένου

58. Τρεις σελίδες από το κεφάλαιο «Δίδακτρα» του κανονισμού, στις οποίες

versità, A I I 7. 334
59. Επικεφαλίδες εγκωμίων που εκφωνήθηκαν κατά την τελετήαπονομήςτων
πτυχίων. Πάνω: εγκώμιο προς τιμήν του Γεωργίου Τυπάλδου Ιακωβά-
του, αντίγραφο. Κάτω: εγκώμιο προς τιμήν του Νικολάου Λογοθέτη και

κωβάτων, ΓΙ και Ν1 αντίστοιχα. 339

60. Η πρώτη σελίδα του Βιβλίου Αποβιώσεων της Αγίας Τριάδας του Λι-
βόρνου. Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας. 350
61. Γενική άποψη του Λιβόρνου από το λιμάνι. Εφημερίδα II Secolo του Μι-
λάνου, 25 Νοεμβρίου 1887, συμπλήρωμα στο No 7772 με τίτλο «Le
cento città d'Italia - Livorno». Παλαιοβιβλιοπωλείο Andrea Vallerini,
Via dei Mille, Πίζα. 354
62. Βαπτιστικό του Οδυσσέα Σέτερη από τον καθεδρικό ναό του Λιβόρνου.
A.S.P., Università, D 114, No 46. 358
63. Πιστοποιητικό καλής διαγωγής του Νικολάου Στεφανόπουλου από τις
δικαστικές αρχές της Πίζας. A.S.P., Università, D I 9, No 155. 358
64. Πιστοποιητικό καλής διαγωγής του Γεωργίου Δημουλά με τις υπογρα-
φές των Ελλήνων προκρίτων της Τεργέστης. A.S.P., Università, D i l ,
No 119. 362
65. Πιστοποιητικό βαπτίσεως και καλής διαγωγής του Κωνσταντίνου Αρ-
γέντη από την εκκλησία της Ευαγγελιστρίας των Ελλήνων Ουνιτών του
Λιβόρνου. Λανθασμένη η λεζάντα στη σ. 362 του Α' τόμου. A.S.P., Uni-
versità, D I 6, No 120. 362
66. Bagni San Giugliano: μικρή πόλη κοντά στην Πίζα, τόπος εκδρομών

368
67. το εισιτήριο του Νικολάου Τυπάλδου Ιακωβάτου για το ταξίδι Λιβόρ-
νο - Ζάκυνθο με το πλοίο «Άγιος Νικόλαος» του καπετάν Δημητρίου
Καμένου. 4 Απριλίου 1836. Ληξούρι, Αρχείο Ιακωβάτων, Ν1. 372
68. Άδεια ταξιδιού του Νικολάου και Χαραλάμπη Τυπάλδων Ιακωβάτων με-

69. Η αυλή του Πανεπιστημίου της Πίζας. Εθνικόν Ημερολόγιον Μαρίνου

Π. Βρεττού, 1867. 414

Χ Α Ρ Τ Η Σ : Κατανομή των Ελλήνων φοιτητών της Πίζας κατά τόπους προ-

ελεύσεως. Ως υπόδειγμα χρησιμοποιήθηκε ο χάρτης που δημοσίευσε ο
Φίλιππος Ηλιού στο «Βιβλία με συνδρομητές I. Τα χρόνια του Διαφω-
τισμού (1749-1821)», Ο Ερανιστής, τόμ. 12, 1975. 480
EYPETHPIΟ
 Αβλάμης Χαράλαμπος, Ευαγγέλου
Β'466, 487
Αβραάμ, οικογ. Α'366
Αγαθάγγελος, επ. Καισαρείας Πα-
λαιστίνης Α'361 Β'568
Αγαθόπουλος Ζαφείριος, Ιωάννου
Β'456, 487
Αγγελάτος Δημ. Α Ί 5 6 , 162
Αγγελάτος Πανταλέων Β'473, 506
Αγγελίδης Ιωάννης, Μιχαήλ Α' 290,
326, 327 Β'436, 487, 582
Αγγλία-οι (Βρετανία) Α'22, 51, 120,
154, 218, 221, 233, 253, 282,
322, 392, 395 Β'532, 535, 537,
607
Αγγλικό κόμμα Α' 388
Αγία Αικατερίνη Α'328
Αγία Άννα, παρθεναγωγείο Πίζας
Ά 200
Αγία Μαύρα" βλ. Λευκάδα
Αγιαποστόλης Πέτρος, Διονυσίου
Β'471, 506
Αγία Τριάδα, Λιβόρνου (SS. Trini-
tà) Ά 213, 216, 278, 349 κεξ.,
359, 360, 366, 384 Β'565, 614,
631
Ά γ ι ο ς Γεώργιος, Βενετίας Α'269
Ά γ ι ο ς Γεώργιος, Κυδωνιών Α'278
Άγιος Δημήτριος, μονή Παξών
Ά 275
Ά γ ι ο ς Ματθαίος, εκκλ. Πίζας Α' 359
Ά γ ι ο ς Μιχαήλ, Πίζας Α' 90
Ά γ ι ο ς Νικόλαος Α' 328
Άγιος Νικόλαος, Πίζας" βλ. San
Niccola
Ά γ ι ο ς Νικόλαος, ον. πλοίου Β' 632
Ά γ ι ο ς Παντελεήμων, Μυκόνου
Α'326 Β'582
Ά γ ι ο ς Σάββας, Αλεξανδρείας Α'278
Β'563
Ά γ ι ο ς Στέφανος" βλ. San Stefano
Αγίου Λουκά, Ακαδημία Ρώμης
Β' 607
Αγίου Μάρκου, πλατεία Βενετίας
Α'60
Αγίου Στεφάνου Ιππότες, Πίζας
Α'78
Άγκυρα (Anghira) Β'448, 483
Αγκώνα (Ancona) Α'68, 180, 222,
363, 371, 373, 378 Β'587, 590,
594
Αγχίαλος (Anckialo) Β'472, 483
Αδριανούπολη (Adrianopoli) Α Ί 6 0 ,
211, 305, 319, 335 Β'429, 448,
452, 456, 471, 474, 480, 481
Αδριατική Α Ί 9 8
Αθανασίου Νικόλαος (D' Atanasio
Niccolò) Β'431, 487
Αθήνα-οι (Atene) Α'68, 73, 161,
180, 221, 224, 271, 282, 307,
365, 386, 388 Β'450, 456, 457,
459, 461, 462, 463, 466, 470,
481, 538, 540, 575, 591
Αϊβαλί" βλ. Κυδωνιές
Αίγινα (Egina) Α'62 Β'483, 456
Αίγιο (Egio) Β'456
Αίγυπτος (Egypte-Egitto) Α'42,
67, 241, 278, 374, 387 Β'416,
446, 480, 483, 484, 521, 563
Αίολος, π. Β'423
Αισχύλος Β'573
Αιτωλία (Aetolia) Β'471
Ακαρνανία Α' 161 Β'471, 483
Αλαμάνης Πέτρος, Σπυρίδωνος
Β'474, 506
Αλαμάνος Αντώνιος, παπα Νικο-
λάου Β'438, 487
Αλατίνης Μωυσής, Λαζάρου Β'432,
487
Αλβάνα Μ. Α'356
Αλβάνα-Μηνιάτη, Μαργαρίτα-Ματ-
θίλδη Α'356
Αλβανάκης Δημήτριος, Μαρίνου
Β'453, 487
Αλβάνας Δημήτριος, DonasoB'446,
487
Αλβάνας Φρειδερίκος, Δημητρίου
Α'305, 366 Β'456, 487
Αλβανία-οι (Albania) Α Ί 0 5 , 375
Β'457
Αλεξάκης Στέφανος Β'428, 487
Αλεξάνδρεια (Alessandria) Α'278
Β'462, 480, 482, 563
Αλεξανδρίδης Ιωσήφ Α Ί 2 6
Αλεξανδρινοί Β'574
Αλεξιάδης Δημήτριος, Αλεξάνδρου
Λεμονίογλου του Γεωργίου (Ale-
xiadis Demetrio di Alessandro
Lemonioglu di Giorgio) B'451,
487
Αλεξιανός Παναγιώτης, Δημητρίου
Β'426, 487
Αλεξίου Κοσμάς (D' Alessio Cosi-
mo) Β'479, 506
Αλεξόπουλος Νικόλαος Β'428, 487
Αλή πασάς Α'375
Αλιμπράντης Ηλίας, Σπυρίδωνος
Β'584
Αλφειός Α' 369
Άμαντος Κ. Α Ί 5 9
Αμερική Α Ί 5 2
Αναστασίου Δημήτριος, Ιωάννου
Β'436, 487
Αναστασίου Μιχαήλ, Ιωάννου
Α'326 Β'436, 487
Ανατολή Α Ί 5 0
Ανδρεάδης Παναγιώτης Β' 463, 487
Ανδρέας, σακελλάριος Αγ. Γεωργίου
Κυδωνιών Α'277
Ανδρεόπουλος Γεώργιος Β'446, 487
Ανδρικόπουλος Βασίλειος Β'465,
487
Ανδρίτσαινα (Andrizzena) Β' 464,
467, 482
Ανδρόνης Σπυρίδων Β'438, 487
Άνδρος (Andros) Α Ί 6 0 , 304, 323,
352, 355 Β'424, 437, 452, 464,
469, 473, 482
Ανθολογία (Antologia) Α'37, 38,
39, 40, 53, 56, 57, 58, 59, 61, 62,
64, 65, 66, 69, 239, 242, 244
Β'627, 629
Άννινοι Α'351, 369
Άννινος Ευάγγελος Β'476, 506
Άννινος Ιωάννης Β'430, 487
Άννινος Ιωάννης, Παναγή Α'218,
220, 320 Β'441, 487
Άννινος Ιωάννης-Βαπτιστής, Σάββα
Β'439, 488
Άννινος Νικόλαος Β'430, 488
Άννινος Παναγής, Νικολάου Β' 561
Άννινος Παναγιώτης, Σάββα Α'351
Β'441, 488
Άννινος Σάββας Α' 351
Άννινος Σάββας-Ιωάννης-Βαπτι-
στής Α'320
Άννινος Καβαλιεράτος Αναστάσιος,
Ανδρέου Β'449, 487
Άννινος Καβαλιεράτος Γεράσιμος,
Ανδρέου Α'313, 351 Β'438, 487
Άννινος Καβαλιεράτος Γεώργιος,
Ανδρέου Β'448, 487
Αντιγόνη, νησί Α'266, 278, 283
Β' 630
Αντίκης Αιμίλιος, Ιωάννου (Antich
Emilio di Giovanni) A'271, 278
Β'479, 506
Αντύπας Ευάγγελος, Νικολάου
Β'451, 488
Αντύπας Σπυρίδων Β'428, 488
Αντωνόπουλος Ανδρέας, Ιωάννου
Α'216 Β'447, 488
Απέννινα Α'374
Αποστολάκης Γεώργιος, Ιωάννου
Α'278, 333 Β'460, 488
Αποστολίδης Γεώργιος, Αποστόλου
Β'466, 488
Αποστολίδης Ευάγγελος Β' 461, 488
Αραβαντινός Ιωάννης, Χαραλάμπους
Β'477, 506
Αραβαντινός Χαράλαμπος-Ευάγγε-
λος Β'451, 488
Αραβία (Arabia) Β'535, 536
Αρβανιτάκης Σπυρίδων, Νικολάου
Α'314 Β'435, 488
Αρβανιτοχώρι (Arbanitocori)
Β'433, 483
Αργέντη, οικογ. Α'360
Αργέντης Κων/νος, Ιωάννου Α' 359
Β'478, 506, 598, 632
Άργος(Argos) Β' 428, 459, 471,
482
Αργοστόλι Α'292, 366, 392 Β'561,
571, 572, 583
Αργυρόπουλος Εμμανουήλ, Παν.
Α'357
Αργυρός Κωνσταντίνος, Μάρκου
Β'432, 488
 Αρδαβάνης Ευάγγελος, Αντωνίου
Α'282 Β'480, 506
Αρισταίος Βασίλειος, Προκοπίου
Β'427, 488
Αριστόβουλος Ευστάθιος, Ιωάννου
Β'460, 488
Αριστοτέλης Α'256
Αρκαδινός Αντώνιος, Γεωργίου
Β'455, 488
Αρμενία Α Ί 0 6
Άρνος Α' 73, 74, 78, 391
Άρνου, τμήμα Τοσκάνης Α'26
Ά ρ τ α (Arta) Α'266 Β'434, 437,
473, 475, 482
Ά ρ τ η ς Γεώργιος, Χρήστου (Artis
Giorgio di Cristo) Β' 436, 488
Ασάνης Αντώνιος, Χριστοδούλου
Α'300 Β'436, 488
Ασάνης Σπυρίδων, Ιωάννου Β' 460,
488
Ασία (Asia) Β'534, 536
Ασία Μικρά Β'484, 521
Ασώπιος Ειρ. Α Ί 4 , 74, 75, 155,
180, 181, 328, 338, 363, 364,
366, 369, 373, 374, 375, 376,
377, 378, 384, 392 Β'455, 488
Ασώπιος Κ. Β'567, 573
Αυγερινός Αγαμέμνων, Γεωργίου
(Avierinò) Α Ί 6 0 Β'425, 488
Αυγερινός Πέτρος, Διονυσίου Β'463,
488
Αυγερινός Φρειδερίκος, Γεωργίου
Β'451, 488
Αυγουστίνος (Augustinus) Β' 540,
542
Αυστραλία Α Ί 8 5
Αυστρία-κοί (Austria) Α' 21, 22, 23,
25, 26, 31, 32, 36, 44, 46, 50, 65,
81, 83, 102, 125, 131, 136, 140,
150, 151, 153, 175, 177, 183,
184, 185, 272, 273, 344, 381
Β'532, 572, 580
Αφρική (Affrica) Β'534, 536
Βαβυλών (Babylon) Β'534, 536
Βάγιας Ιωάννης (Vaja Giovanni)
Β'455, 488
Βαθύς Ιωάννης (Vathi) Β'457, 488
Βαϊμάρη Α Ί 6 3
Βακαλόπουλος Αιτ. Α Ί 5 1 , 166
Βαλ(λ)αμόντης Δημήτριος Α'326
Βαλ(λ)αμόντες Ιωακείμ Α' 352, 357,
359 Β'565
Βαλ(λ)αμόντες (-ης) Ιωάννης, Δη-
μητρίου Β'475, 506
Βαλ(λ)αμόντες (-ης) Ιωάννης, Σπυ-
ρίδωνος Α'352 Β'426, 488
Βαλ(λ)αμόντες (-ης) Παναγιώτης,
Δημητρίου Β'437, 489
Βαλαωρίτης Αριστοτέλης, Ιωάννου
Α' 305, 315 Β'454, 488
Βαλαωρίτης Δημοσθένης, Ευσταθίου
Β'455, 488
Βάλβης Αλέξανδρος, Ιωάννου (Bar-
bi) Α'211, 320 Β'476, 506
Βάλβης Δημήτριος, Ιωάννου (Balbi)
Α'299 Β'435, 488
Βάλβης Ζαφείριος, Ιωάννου Β'435,
488
Βάλβης Ζαφείριος, Πανταλέοντος
Β'437, 488
Βάλβης Σπυρ. Ά 67, 68
Βαλιέρ(ης) Νικόλαος, Παναγή (Va-
lier) Α'292, 352, 356, 373, 376
Β'445, 488
Βαλκάνια - Βαλκανική Α'54 Β'484,
521
Βαλλιάνος Ιωάννης, Γερασίμου
Β'459, 488
Βαλσαμάκηδες Α'355, 369
Βαλσαμάκης Γεράσιμος Α Ί 6 1
Β' 424
Βαλσαμάκης Δημήτριος, Πέτρου
Β'422, 499
Βαλσαμάκης Ιερώνυμος, Ανδρέου
Ά 325 Β'424, 489
Βαλσαμάκης Κυριάκος Β' 470, 506
Βαλσαμάκης Μαρίνος Β'429, 431,
489
Βαλσαμάκης Παύλος Β'428, 489
Βαλσαμάκης Σπυρίδων, Νικολάου
Β'426, 489
Βαλσαμάκης Φίλιππος Β'473, 506
Βάλσαμος Χρύσανθος Β' 561
Βάμβας Νεόφ. Β'574
Βανδόρος Ερρίκος Ε. Ά 352
Βανδώρος Χριστόδουλος, Μιχαήλ
Β'464, 489
Βάος Γεώργιος, Μαρίνου (Baos)
Β'461, 489
Βάρβογλου (Πάρπογλου) Παναγιώτης
 της, Γεωργίου (Barboglu) Α Ί 6 1
Β'470, 506
Βάρθης Νικόλαος Α'275 Β'562
Βαρτάν Βασίλειος, Ιωάννου (Var-
tan) Β'416, 463, 489
Βαρτσ(ζ)έλης Δημήτριος, Αποστό-
λου (Varzelli) Α Ί 2 6 Β'427, 489
Βασιλάκης Μακάριος Α'357
Βασίλειος, παπάς στην Αντιγόνη
Α'266
Βασιλείου Επαμεινώνδας, Αλεξάν-
δρου (De Basili) Β'472, 506
Βασιλικόν Γυμνάσιον Αθηνών
Α'282
Βαστόγης' βλ. Bastogi
Βατικανό Α'42, 44, 47, 233" βλ. και
Πάπας
Βέγιας (Μαρινίδης) Σπυρίδων, Μα-
ρίνου (Veja Marinides) Β'427,
489
Βέκερ Β. Β. Β'577
Βελιανίτης Αθανάσιος, Σπυρίδωνος
Β'477, 506
Βελισάριος Γεώργιος, Ιωάννου
Β'433, 489
Βελισάριος Νικόλαος, Ιωάννου
Α'342 Β'427, 489
Βελλιανιτάτικα, Παξών Α'275
Βελ(λ)ιανίτης Ιωάννης, Δημητρίου
(Veglianiti) Α Ί 8 0 , 181 Β'451,
489
Βενετία (Ενετία) Α'21, 56, 60, 61,
62, 146, 153, 213, 240, 249, 269,
314, 349, 355, 366, 371, 379, 381
Β'534, 536, 614, 632· βλ. και
Veneto
Βεντούρας Στυλιανός, Θεοδώρου
Α'279 Β'450, 489
Βερέττας (Μπερέττας) Διονύσιος,
Σπυρίδωνος (Beretta) Α'292
Β'476, 506
Βερέτ(τ)ας (Μπερέττας) Πέτρος,
Σπυρίδωνος Β'432, 489
Βερέτ(τ)ας-(Μπερέτ(τ)ας) Φραγκί-
σκος, Σπυρίδωνος Β' 433, 489
Βερναρδάκης Δημήτριος, Νικολάου
Α'321 Β'444, 489
Βερνάρδος Χαραλάμπης, Σταύρου
Β'449, 489
Βερολίνο Α'314
Βερόνα Α'241
Βιάνης Ιωσήφ, Ιάκωβου (Viany)
Β'445, 489
Βιβάρι Α'375
Βιέννη Α'22, 25, 57, 93, 102, 150,
151, 158, 159
Βιεσσής" βλ. Vieusseux
Βιθυνία (Bitinia) Β'471, 483, 631
Βίκτωρ Εμμανουήλ, Σαβοΐας Α'22
Βίκτωρ Εμμανουήλ - βλ. Vittorio
Emmanuele
Βίκτωρας Μιχαήλ Α' 301
Βιογραφία, Λασκαράτου Α Ί 7 0
Βιργίλιος Α' 286
Βιτάλης Αντώνιος, Λουδοβίκου
Β'446, 489
Βιτάλης Μάρκος, Αντωνίου Α'283
Β'465, 489
Βλάσης Ιωάννης Β'426, 489
Βλασόπουλοι, οικογ. Α'386
Βλασόπουλος Ιωάννης, από Σπάρτη
Α'305 Β'452, 489
Βλασόπουλος Ιωάννης, Κων/νου
Α' 386, 387, 388, 389 Β' 476, 506
Βλασόπουλος Κων/νος Α'388
Βλαστός Αλέξανδρος, Μιχαήλ
Α'353 Β'440, 489
Βλαστός Εμμανουήλ, Σπυρίδωνος
Β'453, 489
Βλαστός Παύλος Α' 353
Βλαχάβας παπα Θύμιος Α Ί 5 1 , 152
Βλαχία (Valachie) Α'66, 106, 151,
357
Βλάχος Αριστείδης, Δημητρίου
(Vlacco) Α'277, 352 Β'461, 489,
630
Βλάχος Αριστείδης-Ερρίκος Α'352
Βλάχος Αχιλλεύς, Δημητρίου
Β'456, 489
Βλάχος Δημήτριος, Αριστείδη
Α'352
Βόλος Α'374
Βολτέρας Νικόλαος Α'260 Β'474,
506
Βολτέρας Πέτρος, Αναστασίου
Β'475, 506
Βολωνία" βλ. Μπολόνια
Βοναπάρτης" βλ. Ναπολέων Βονα-
πάρτης
Βοναπάρτης Ιωσήφ Α'21
Βονωνία" βλ. Μπολόνια
Βοργίας Καίσαρ Α'90
Βοροτσίδας Κωνσταντίνος ( Boroci-
da) Β'428, 489
Βοστίτσα (Bostizza-Vostizza)
Β'446, 482
Βοτανικός κήπος, Πίζας Β'628
Βοτρόντος Δημήτριος (Votronto
Demetrio) Β'473, 506
Βοτσαλάς Πέτρος, Αντωνίου (Boz-
zalla) Β'437, 489
Βουκουρέστι (Bucarest) Α Ί 6 5 , 169
Β'435, 442, 443, 474, 482
Βουλδού Διονύσιος (Buldù Dioni-
sio) Β'450, 489
Βουρβόνοι Α'25
Βουρβουχάκης Γεώργιος, Νικολάου
Β'454, 490
Βουρβουχάκης Ιωάννης, Νικολάου
Α'283 Β'465, 490
Βουργούνδιος, doctor Α'87
Βουρδέρης (Μπουρντέρης) Δημή-
τριος, Σπυρίδωνος (Burderi)
Β'458, 490, 598
Βούτος Αναστάσιος, Σπυρίδωνος
Β'431, 490
Βούτος Ιούλιος, Σπυρίδωνος Β' 430,
490
Βουτσίνος Αλέξανδρος, Νικολάου
(Vuccinò) Β'454, 490
Βράιλας Άρμένης Β'580
Βραχλιώτης Αναστάσιος Β' 562
Βρετανία" βλ. Αγγλία
Βροκίνης Λ. Α'356, 357
Βρυξέλλες Α Ί 2 8
Βυζάντιο Β'534, 535, 536
Βυζάντις Σπυρίδων, Ιερωνύμου (Bi-
zanti) Β'457, 490, 598
Γαβριηλίδης Αθανάσιος Β'478, 506
Γαγκάδης Αλέξανδρος, Γεωργίου
(Gangadi) Β'449, 490
Γαγκάδης Στάμος Β'567
Γαήτας (Γαέτας) Αντώνιος, Αν-
δρέου (Gaeta) Β'443, 490
Γαέτας Παύλος, Αναστασίου Β'472,
506
Γαλαξείδι (Galassidi) Α Ί 6 1 Β'
466, 467, 470, 471, 482
Γαλατάς Α'266, 283
Γαλάτης Ιωάννης, Σπυρίδωνος
Β'460, 490
Γαλάτης Σταμάτιος, Μιχαήλ Β' 436,
490
Γαλιλαίος (Galileo Galilei) A'44,
83, 91, 256
Γαλίτης Αθανάσιος (Galiti Atana-
sio) A'323 Β'469, 507
Γαλλία-οι (Γαλατία) Α Ί 1 , 21, 22,
23, 25, 27, 28, 29, 33, 35, 39, 42,
46, 49, 87, 93, 97, 100, 104, 105,
109, 120, 122, 129, 150, 183,
194, 195, 197, 201, 203, 213,
240, 253, 255, 268, 271, 283,
286, 317, 321, 323, 366 Β'535,
537, 540, 542, 607
Γαλλικό κόμμα Α'387
Γαριβαλδινοί Α Ί 4 7 " βλ. και Gari-
baldi
Γενεύη (Γενέβη-Ζινέβρα) Α'66, 68,
307, 315 Β'587
Γεννάδιος Γεώργιος Β'575
Γένοβα (Γκένοβα-Genova) Α Ί 4 3 ,
144, 353, 356, 360, 381 Β'483,
480, 606
Γεραλής Αθανάσιος (Geralò Atana-
sio) A'271 Β'455, 490
Γερασιμάκης Ιωάννης (Gerasima-
chi Giovanni) Β'459, 490, 599
Γερμανία-ol (Alemannia) Α΄100,
105, 151, 163, 194, 393 Β'535,
537
Γερουλάνος Παναγής, Νικολάου
Β'477, 507
Γεωργιάδης Ιακωβάκης, Γεωργίου
Β'434, 490
Γεωργιάδης Κυριάκος, Γεωργίου
Β'423, 490
Γεωργιάδης Λεωνίδας Β'465, 490
Γεωργιάδης Μελέτιος, Γεωργίου
Β'437, 490
Γεωργίου Δημήτριος (Di Giorgio
Demetrio) Β'477, 507
Γιαγτζόγλου Ιωάννης Α'270
Γιαγτζόγλου Παύλος, Ιωάννου
(Jakzoglu) Α'270 Β'453, 490
Γιαλιά Βενετίτσα, Δημητρίου Β' 564
Γιαλιάς Δημήτριος Β'564
Γιαλινάς Α'379
Γιάμαρη-Πατρινού Ά ν ν α Β'565
Γιάμαρις (Jamari), οίκ. Α'210,
364
Γιάμαρις Αλέξανδρος, Πανταλέοντος
 τος (Giamari) Α'210, 359 Β'478,
507, 565
Γιάμαρις Πέτρος-Παύλος Α'210
Β'478, 507
Γιαννάκας Ιωάννης, Παναγιώτου
Β'462, 490
Γιαννέλης Έκτωρ, Αγγέλου Α'222,
269, 210, 360 Β' 478, 507, 579
Γιαννουλόπουλος Γιάννης Α'20
Γιαννόπουλος Γεώργιος, Δημητρίου
Β'459, 490, 599
Γιαννόπουλος Ιωάννης, Δημητρίου
Β'458, 490
Γκαίτε Α'7 7
Γκαλιάτσας Ιωάννης, Κωνσταντίνου
(Galiazza) Β'443, 490
Γκαρβινάς Κωνσταντίνος, Αντωνίου
(Garvina) Β'426, 490
Γκένοβα" βλ. Γένοβα
Γκίκας Ιωάννης (Ghyka) Β'474,
507
Γκίλφορντ· βλ. Guilford
Γκίνης Δημ. Α Ί 5 9
Γκίνης-Μέξας Α Ί 6 2
Γουργουράκης Α'379
Γουργουράκης Διονύσιος Β'473, 507
Γουργουράκης Ιωάννης, Στρατή
Β'444, 490
Γουργουράκης Μάρκος Α' 288 Β' 440
Γουργουράκης Ρόκκος Β'440, 475,
507
Γουργουράκης Φραγκίσκος, Αντω-
νίου Β' 450, 490
Γουσνάσης Πέτρος (Gusnassi)
Β'463, 490
Γραμματικέικα, Παξών Α Ί 8 4
Γραμματικός Α Ί 7 8
Γραμματικός Ανδρέας Α'275
Γραμματικός Βικέντιος Α Ί 7 9 , 184
Γραμματικός Φραγκίσκος-Θεμιστο-
κλής, Βικεντίου Α Ί 4 0 , 179, 181,
182, 183, 184, 185 Β'478, 507
Γραμματικού Αντζολέτα Α Ί 7 9
Γραμμενιάτης Γεώργιος Β'471, 507
Γρεκούση Ελένη Α'20
Γρηγοριανών, τάγμα (Gregori)
Β'533, 535, 539, 541
Γρηγόριος Ε' Α Ί 5 8
Γρηγόριος I ς' ,πάπας Α'22, 32, 373,
392
Γρηγόριος ΙΖ' πάπας Β'531
Γρίβας Νικόλαος, Παναγή Β'430,
490
Δαδίκης Νικόλαος, Ματθαίου (Dad-
dicky) Β'446, 490
Δαλματία Α' 56
Δαμαλας Α Ί 6 2 , 163
Δαμασκηνός Αλέξανδρος Α Ί 9 5
Β'434, 490
Δαμιράλης Μιχαήλ, Μαρίου (Dami-
rali) Β'452, 490
Δαναοί Α'248
Δάντης· βλ. Dante
Δασκαλάκης Απ. Α Ί 5 6 , 159, 162,
169
Δασκούφης Ιωάννης Βαπτιστής,
Γεωργίου (Dascuffi) Β'471, 507
Δε Βιάζης Σπυρ. Α'40, 177, 234,
235, 260
Δελβινιώτης Αλέξανδρος, Σπυρίδω-
νος Α'303 Β'442, 491
Δελβινιώτης Διομήδης, Νικολάου
Β'450, 491
Δελβινιώτης Ευγένιος, Νικολάου
Β'436, 491
Δελλαγραμμάτικας Ιωάννης, Γα-
σπέρου Α Ί 6 0 , 352 Β'424, 490
Δελλαδέτσιμας Γεράσιμος, Καμίλου
(Della Decima) Β'452, 490
Δελλαδέτσιμας Δημήτριος (Δελα
Δέτζημας), Καμίλου Α'218, 220,
356 Β'467, 491
Δελλαπόρτας Δαμιανός, Αθανασίου
Β'471, 507
Δελλαπόρτας Παύλος Β'430, 491
Δενδρινός Κων/νος, Δημητρίου
Α Ί 6 1 Β'470, 507
Δεσπότης Αναστάσιος, Ιωάννου
(Despotti) Β'473, 507
Δεσπότης Δημήτριος, Ιωάννου
Β'434, 491
Δεσπότης Θεόδωρος, Ιωάννου
Β'473, 507
Δεσπότης Μιχαήλ, Ιωάννου Β'475,
507
Δεσύλλας Αλέξανδρος Β'428, 491
Δεσύλλας Δημήτριος Α' 320
Δεσύλλας Θεόδωρος-Δημήτριος,
Θεοδώρου Β'426, 491
Δεστούνης Ιωάννης, Κωνσταντίνου
 (Destuni) Β'463, 491 Δούσμανης Β' 580
Δημάδης Κωνσταντίνος (Demadi) Δρακούλης Γεώργιος, Αντωνίου
Β'475, 507 Β'471, 507, 631
Δημαράς Κ. Θ. Α' 6 7 , 1 5 6 , 1 5 8 , 1 5 9 , Δρακούλης Εύστάθιος, Κων/νου
166 Β'425, 491
Δημητριάδης Αθανάσιος, Δημητρίου Δρακούλης Ιωάννης Α' 333
Β'471, 507 Δρακούλης Ιωάννης-Αγαμέμνων,
Δημητριάδης Μιχαήλ Β'471, 507 Ανδρέου Β' 463, 491
Δημήτριος του Μιχαήλ, παπάς στούς Δρακούλης Τιμολέων, Ευσταθίου
Παξούς Α Ί 7 9 Β'462, 491
Δημητρίου Γεώργιος (Demetri) Δρεπανιώτης Γεράσιμος, Ιωάννου
Β'463, 491 (Drepanioti) Β'458, 491
Δημοσθένης Α'267 Δροσίνης Αθανάσιος, Νικολάου
Δημουλάς Γεώργιος, Αλεξάνδρου Α'305 Β'452, 491
Α'361 Β'477, 507, 568, 632 Δρόσος Α'57
Δημουλάς Γεώργιος, Αναστασίου Δρούλια Λουκία Α' 64
(Αθανασίου) Β'477, 507 Δρυμωνιάδης Ν. Α'221
Δημουλίτσας Ανδρέας, Αναστασίου Δωδεκάνησα Α Ί 0 5
(Demolissa) Β'427,476,491,507 Δωριογιάννης Νικόλαος Α'275
Διαμαντής Χρήστος, Δημητρίου
Β'452, 491
Διαμαντόπουλος Αδαμάντιος Β'449, Εβραίοι Α'115, 194, 298, 336
491 ΕθνικήΒιβλιοθήκη Αθήνας Α'68,
Διαμαντόπουλος Αργύριος, Θεοδώ- 236
ρου Β'457, 491 Ελβετία-οί Α'62, 194, 244, 247,
Διαμαντόπουλος Γεώργιος, Αναστα- 345
σίου Β'431, 491 Ελλάδας Ανατολικής, νησιά Β' 484,
Διαμαντόπουλος Γεώργιος, Διαμαν- 520
τή Β'430, 491 Ελληνική Λεγεώνα Α'145
Διδάχος (;) (Didaco) Α'360 Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας
Διομήδης Νικόλαος Β'461, 491 Α'213, 349 Β'614, 631
Διοσκουρίδης Μιλτιάδης, Ιωάννου Εμιλιάνοι· βλ. Emilia Romana
Β'462, 491 Εμμανουήλ Ιωάννης (Manuel)
Διπλαρόπουλος Νικόλαος, Ιωάννου Β'432, 491
Β'453, 491 Εμμανουήλ Κωνσταντίνος (Ema-
Διφεράνος Γεώργιος (Diferano) nuele) Β'479, 507
Β'479, 507 Ενετία - βλ. Βενετία
Δοκίμια, Montaigne (Saggi...) Επτάνησα-οι (Ιόνια νησιά - Isole
A' 252, 253, 254, 255, 261 Β' 601, Ionie) A'14, 27, 35, 94,125, 127,
607, 630 171, 180, 182, 183, 213, 216,
Δολγορούκης Α' 63 219, 220, 222, 229, 235, 255,
Δομενεγίνης Πέτρος, Γεωργίου 256, 269, 271, 272, 274, 278,
Β'476, 507 279, 281, 282, 289, 291, 313,
Δόριας Προσαλέντης Ανδρέας, Πέ- 314, 346, 369, 370, 371, 378,
τρου (Doria Prossalendi) Β'434, 388, 390, 395 Β'417, 484, 517,
491 518, 520, 524, 559, 596
Δόριας Προσαλέντης Πέτρος Β' 435, Ερμούπολη (Ermopoli) A'283, 291-
491 βλ. και Σύρος-α Β' 447
Δούγλας· βλ. Duglas Η. Ερυθρά Θάλασσα Β' 536
Δούκας Στέφανος, Ιωάννου Β'458, Ετρουρίας,βασίλειο Α'21, 25, 27,
491 66 Β'532
Ευαγγελινός Μιχαήλ, Εμμανουήλ
Β'453, 491
Ευαγγελίστρια, εκκλ. Ζακύνθου
Β'564
Ευαγγελίστρια, εκκλ. Ούνιτών Λι-
βόρνου Β'632
Ευθυμίδης Κωνσταντίνος (Eutimi-
des) Β'477, 507
Ευθυμιάδης Στέλιος Α' 268
Ευριπίδης Α' 267
Ευρυτανία (Euritania) Β'456
Ευρώπη Α'25, 37, 41, 47, 50, 56,
68, 91, 105, 107, 122, 151, 167,
174, 252, 268, 315, 345, 370,
375, 381, 393 Β;534, 536
Ευστρατιάδης Διονύσιος, Ευσταθίου
Α'273 Β'464, 491
Εφέσου, μητ/της Α'278
Ζαβογιάννης Λεωνίδας (Zavojianni)
Β'592
Ζαβογιάννης Σπυρίδων, Αλεξάνδρου
Β'452, 491
Ζαβός Γεώργιος (Zavo) Β'473, 507
Ζαβός Σπυρίδων, Πέτρου Β'438,
491
Ζαγορά (Zagora) Α Ί 6 1 Β'432,
454, 470, 482
Ζαγόρι Α'275
Ζακόπουλος Περικλής, Ζαχαρία
(Zachopulo) Β'461, 492
Ζάκυνθος-οί (Zante) Α Ί 5 , 39, 63,
68, 120, 153, 161, 177, 195, 210,
231, 234, 236, 247, 249, 255,
256, 261, 273, 282, 288, 292,
293, 301, 312, 337, 352, 357, 382
Β'421, 423, 425, 427, 428, 429,
430, 431, 432, 433, 434, 435,
436, 438, 439, 440, 442, 443,
444, 446, 447, 448, 449, 450,
451, 453, 457, 458, 459, 466,
467, 471, 472, 473, 474, 475,
476, 478, 480, 481, 519, 534,
536, 564, 576, 581, 585, 598,
599, 629, 632
Ζαμπέλης Πατρίκιος, Νικολάου
(Zambelli) Α'355 Β'442, 492
Ζαμπέλιος Ιω. Α Ί 5 1 , 152, 355,
371
Ζαμπέλιος Σπυρίδων Α'314, 355
Ζαμπέλιος Σπυρίδων-Ιωάννης, Ζα-
χαρία Β'422, 492
Ζαμπελίου Σοφία Α'355
Ζανίνη (Τζανίνη), οικογ. Α'361
Ζανίνης (Τζανίνης) Αντώνιος, Κα-
ρόλου (Giannini) Α'361 Β'474,
508
Ζανίνης (Τζανίνης) Αχιλλεύς Α' 361
Β'479, 508
Ζανίνης Ιωσήφ, Καρόλου Α'273,
361 Β'462, 492, 576
Ζανίνης Κάρολος Β'576
Ζανίνης (Τζανίνης) Νικόλαος Α' 361
Β'479, 508
Ζανίνης (Τζανίνης), Σωτήριος Α' 361
Ζανίνης (Τζανίνης) Χαρίλαος, Αν-
τωνίου Α'361 Β'478, 508
Ζαρλάμπας Ευάγγελος, Θεοδώρου
(Zarlambas) Β'450, 492
Ζαφήρης Θεόδωρος Α'266
Ζαχαριάδης Ιωάννης Β'461, 492
Ζαχαριάδης Νικόλαος, Ζαχαρία
Β'462, 492
Ζερβός Ιακωβάτος Ηλίας Α'73,
153,155, 213, 299, 352, 356, 370,
373, 376, 377, 391 Β'444, 492
Ζερβός Ιακωβάτος Παναγής, Ι α -
κώβου Β'451, 492
Ζερβός Σακελλαρόπουλος Α Ί 5 5
Ζητόπουλος Σπυρίδων, Δημητρίου
(Zitopulo) Β'473, 508
Ζινέβρα· βλ. Γενεύη
Ζουρίδης Ιπποκράτης, Βασιλείου
(Zuridi) Β'462, 492
Ζυγός Α'374
Ζωγράφος Αντώνιος Β'472, 508
Ζωγράφος Ηλίας Β'461, 492
Ζωγράφος Κωνσταντίνος, Αργύρη
Β'426, 492
Ζωγράφος Ξενοφών, Αντωνίου
Β' 453, 492
Ζώης Λ. Α Ί 9 5 , 233, 234, 235, 236,
239, 240, 260, 261, 353
Ζωντανός Παναγιώτης Β'423
Ζώρας Γ. Α Ί 2 8
Ζωσιμάς Νικόλαος Α'366
Η Βασιλεία της Προόδου Α'224
Ηλιάδης Παναγιώτης, Ηλία (Elia-
de) Β'471, 508
 Ηλιακόπουλος Γεράσιμος, Ηλία (Ε- Θεωνάς, παπάς στην Αλεξάνδρεια
liacopulos) Β'467, 492
Ηλιού Φίλιππος Α'20, 158 Β'632
Ήπειρος (Epiro) Α'55, 180, 278,
353, 374 Β'428, 435, 440, 444,
454, 455, 457, 458, 464, 471,
472, 479, 481, 484, 521, 536
Ηρακλής, πλοίο Α'59
Ηρόδοτος Ά 60
Ησαΐας Εμμανουήλ, Χριστοδούλου
(Isay) Β'461, 492
Ησίοδος Α'267
Ησύχιος Α'240
Η φούντες τση περούκας του ΚυρίουΙακωβάτος
Χαριτάτου Α΄172
Θεοδωράκης Ανδρέας Α'232
Θεοδωράτος Χρ. Σωτ. Α'73, 352
Θεοδωρίδης Ιωάννης, Θεοδώρου
Α'268, 283 Β'458, 492, 573
Θεοδωρίδης Μεθόδιος (Teodoridi
Metodio) A'359
Θεοδωρόπουλος Σπυρίδων, Ιωάννου
Β'470, 508
Θεόκριτος Α'267
Θεοτόκη, οι Α'356
Θεοτόκη Μαρία Α' 356
Θεοτόκη-Albrizzi Ισαβέλλα Α'241
Θεοτόκης Αλέξανδρος, Σπυρίδωνος
Β'453, 492
Θεοτόκης Ανδρέας Α' 274
Θεοτόκης Γαβριήλ-Κων/νος-Πολύε-
κτος, Ανδρ. Α'275 Β'456, 492
Θεοτόκης Λεωνίδας, Σιτυρ. Α'356
Θεοτόκης Σπυρ. Α'356
Θεοτόκου, εκκλησία Πλωμαρίου
Α'274
Θεοφιλάς Ιάκωβος, Αναστασίου
Α Ί 6 1 Β'425, 492
Θεοφιλάς Μάρκος-Ελευθέριος, Ια-
κώβου Ά 268 Β'466,492,575,600
Θεοφίλου Αντώνιος Α'266
Θεόφραστος Α'236, 237, 238, 240,
254, 261 Β'629
Θεριανός Γ. Β' 567
Θεσσαλία (Tessaglia) Α'292, 332,
365 Β'425, 428, 433, 439, 454,
461, 466, 474, 482, 484, 521
Θεσσαλονίκη (Salonico) Α Ί 5 1 ,
291, 292 Β'432, 449, 463, 465,
473, 480, 482
Α'278 Β'563
Θήβα Α Ί 5
Θήβαι Αιγύπτου (Theba) Β'535,
536
Θουκυδίδης Α Ί 6 , 17, 267
Θράκη (Tracia) Β'484, 472, 520
Θρόνος Γεώργιος, Φραγκίσκου (Tro-
nos) A'335 Β'465, 492
Ιακωβάτοι Α'346, 364, 372, 379,
382, 383, 391· βλ. και Τυπάλδος -
Ιακωβάτος Κων/νος Α'381
Ιακωβάτος Χαράλαμπος Α'277
Ιακωβάτων,αρχείοΛηξουρίου
Α Ί 6 7 , 168, 364, 366, 370, 371,
373, 374, 376, 378, 382, 392
Β'529, 533, 538, 539, 566, 586,
590, 594, 596, 614, 630, 631, 632
Ιακωβάτων, Βιβλιοθήκη Α'20
Ιακωβίνοι Α'93, 104
Ιάσιο (Iasi) Β'474, 482
Ιατρόπουλος Κων/νος Α' 322 Β' 431,
492
Ιατρόπουλος Μιχαήλ, Δημητρίου
Β'464, 492
Ιγγλέση Σοφία Α'352
Ιγγλέσηδες Α' 356, 369
Ιγγλέσης Αλέξιος, Ιωάννου Β'421,
492
Ιγγλέσης Ανδρέας, Μιχαήλ Α'309,
320 Β'475, 508
Ιγγλέσης Δημήτριος, Μικέ Β'473,
508
Ιγγλέσης Ιωάννης, Γεωργίου Α'216
Β'475, 508
Ιγγλέσης Κωνσταντίνος Β'433, 492
Ιγγλέσης Μαρίνος Β'432, 492
Ιγγλέσης Νικόλαος, Γεωργίου
Β'462, 492
Ιγγλέσης Νικόλαος, Σπυρίδωνος
Β'426, 492, 584
Ιγγλέσης Σταύρος, Ευσταθίου
Β'422, 492
Ιγνάτιος, μητρ. Ουγγροβλαχίας
Α Ί 5 1 , 165, 166, 357, 365, 366,
392
Ιδομενεύς Γεώργιος, Εμμανουήλ (I-
domeneo) Α΄160 Β'469, 508
Ιθάκη (Itaca) Α Ί 6 1 , 273, 281, 293,
319, 325, 353, 386, 390 Β'424,
425, 426, 427, 430, 438, 440,
441, 442, 445, 446, 448, 449,
460, 461, 462, 463, 470, 471,
473, 475, 476, 477, 481, 631
Ινκιόστρης Γεράσιμος, Φραγκίσκου
(Inchiostri) Α'291 Β'445, 492
Ιόνιανησιά" βλ. Επτάνησα
Ιόνιο Γυμνάσιο Α'281 Β'569, 630
Ιόνιος Ακαδημία (Ionia Academia)
A'44, 279, 283, 307, 310, 313,
314, 315, 338 Β'540, 542, 566,
567, 580, 627
Ιουδαία (Judea) Β'535, 536
Ιουστινιάνης Δημ. Γ. (Giustiniani)
Α'272 Β'463, 492
Ιουστινιανός Α'86
Ιπποκράτης Α'93
Ισπανία Α' 55
Ίστρια Α Ί 4 6
Ιταλία (Italia) Α'9, 10, 12, 18, 19,
21, 22, 23, 27, 28, 29, 32, 35, 36,
37, 38, 39, 41, 42, 44, 45, 46, 47,
48, 49, 50, 53, 54, 55, 56, 59, 60,
61, 65, 73, 77, 78, 79, 81, 85, 88,
93, 94, 98, 100, 105, 106, 107,
108, 109, 111, 114, 115, 118,
120, 122, 124, 125, 127, 131,
132, 134, 136, 138, 142, 143,
144, 146, 147, 149, 151, 152,
153, 154, 170, 173, 174, 175,
176, 177, 179, 180, 181, 184,
185, 188, 194, 196, 199, 202,
203, 215, 218, 222, 228, 235,
236, 239, 240, 247, 249, 251,
252, 253, 255, 256, 257, 261,
267, 268, 271, 273, 279, 281,
282, 283, 285, 286, 288, 289,
290, 293, 298, 304, 312, 328,
340, 343, 344, 345, 346, 347,
355, 357, 359, 361, 366, 369,
370, 373, 375, 377, 379, 382,
384, 396 Β'484, 521, 540, 542,
601, 602, 606, 607, 608, 614, 632
Ιωαννίδης Αδριανός (Giovannidi)
Β'471, 508
Ιωαννίδης Κωνσταντίνος (Ioanni-
des) Β'452, 493
Ιωαννίδης Νικόλαος, Γεωργίου
Β'464, 493
Ιωάννινα (Giannina) Α'161, 180,
275, 290, 304, 365, 375 Β'425,
429, 430, 433, 436, 438, 440,
448, 452, 456, 458, 463, 470,
471, 476, 481, 522, 600
Ιωάννου Θεοδούλη Α'266
Ιωάννου Φίλιππος Β'574
Καβαδίας Γεώργιος, Ιωάννου Α' 216
Β'447, 493
Καβινάς Βλάσσιος, Δημητρίου (Ca-
vinà) Β'474, 508
Καβούρ Α'22, 23, 27, 51
Κάγκας Γεράσιμος Σ. Α'179
Κάγκας Νικόλαος, Ιωάννου (Ganga)
Β'435, 493
Καϊδαγιάννης Απόστολος (Cajda-
gianni) Β'472, 508
Καΐρης Γάσπαρης, Θεμιστοκλέους
Β'437, 493
Καΐρης Ευγένιος Α'213
Κάιρο (Cairo) Β'463, 483
Καιροφύλλας Κ. Α'142, 143, 151,
153, 177, 234, 366, 393
Καισάρεια Καππαδοκίας (Cesarla)
Α'270 Β'453, 483
Καισαρείας Παλαιστίνης, επ. Α'361
Β'568" βλ. και Αγαθάγγελος
Καίσαρης Νικόλαος, Αγγέλου
(Chiessari) Α'300 Β'442, 493
Καλάβρυτα (Calabrita) Β'444, 483
Κάλαμος (Calamo) Α'68
Καλαμπάκης Λέων (Calambachi
Leone) Β'473, 508
Κάλβος Α'138
Καλέντζης Θωμάς, Ανδρέα (Galen-
gi) Β'453, 493
Καλιαβίτης Ιωάννης (Caliavitis)
Β'479, 508
ΚαλκάνηςΆγγελος Β'478, 508, 599
Καλκάνης Μάρκος, Φιλίππου Α' 305
Β'454, 493
Καλλέργης Εμμανουήλ, Φραγκίσκου
Β'470, 508
Καλλέργης Νικ. Α'161 Β'471, 513
Καλλιάρχης Γεώργιος, Παρασκευά
(Calliarchi) Β'422, 493
Καλλιάρχης Ιωάννης Β'459, 493
Καλλίας Ιωάννης, Μιχαήλ Α'211,
340 Β'448, 494, 558
Καλλιγάρης Νικόλαος, Βασιλείου
(Calligary) Α'305 Β'456, 493
Καλλιγάς Άγγελος, Ιωάννου
Β'439, 493
Καλλιγάς Μαρίνος, Βασιλείου
Β'429, 493
Καλλιγάς Σεραφείμ Β'473, 508
Καλλιόπη, π. Α'158
Καλλίρος Γεώργιος (Calliros)
Β'473, 508
Καλόβολος Αναστάσιος, Πέτρου
Α'359 Β'464, 493
Καλογερόπουλος Περικλής, Σπυρί-
δωνος Β'455, 493
Καλογερόπουλος Σπυρίδων, Ιερωνύ-
μου Β'423, 493
Καλογρίδης Φερέττος (Calogridi
Feretto) Β'472, 508
Καλομοίρης Ιωάννης, Εμμανουήλ
Β'466, 493
Καλός Ιάκωβος (Calò) Β'478, 508,
599
Καλός Ματθαίος Β'474, 508
Καλούδης Νικόλαος Β' 338, 537
Καλούτσ(ζ)ης Γεώργιος, Ιωάννου
(Calucci) Ά 291 Β'436, 493
Καλούτσ(ζ)ης Κυριάκος-Ιωάννης
(Caluzi) Β'450, 493
Καλούτσης Λαυρέντιος, Ιωάννου
Β'475, 508
Κάλυμνος Α'278 Β'563
Καμένος Δημήτριος Β'632
Καμιλλέρης Σωτήριος Α' 322 Β' 469,
508
Καμπάνης Διονύσιος (Cabane)
Ά 1 6 0 , 323, 355 Β'469, 508
Καμπάνης Φιλόθεος Β'473, 508
Καμπίτσης Αναστάσιος, Νικολάου
(Cambisas) Β'435, 493
Καμπίτσης Γεράσιμος, Ιωάννου
(Cambizi) Α'214 Β'476, 508
Καμπίτσης Γεώργιος Β'461, 493
Καμπίτσης Ζαχαρίας (Cambissis
Zaccaria) Β'455, 493
Καμπίτσης Θεόφιλος Β'452, 493
Κανάκης Ιωάννης Β'474, 509
Κανάλης Μαρίνος, Σπυρίδωνος
Β'476, 509
Κανδακίτης Λεωνίδας, Αντωνίου
Β'466, 493
Κανελλόπουλος Γεώργιος, Παναγιώτου
του Β'467, 493
Κανταρτζής Α Ί 5 8
Κάντζας Θωμάς, Νικολάου (Cangia)
Β'465, 493
Καποδίστριας Βιάρος Α' 66
Καποδίστριας Ιω. Α'62, 66, 151,
393
Καππαδοκία Α'270· βλ. και Καισά-
ρεια
Καραθεοδωρής Κωνσταντίνος Β' 430,
493
Καραθεοδωρής Στέφανος, Θεοδώρου
Α' 160, 164, 312 Β'424, 493, 631
Καρακάσης Γρηγόριος, Κωνσταντί-
νου Β'474, 509
Καρακούσης Σωτήριος, Σπυρίδωνος
Β'456, 493
Καραλής Σπυρίδων Β'427, 493
Καραμαλίκης Αναστάσιος, Πανα-
γιώτου (Caramalichi) Α'321
Β'445, 493
Καραμπάτος Νικόλαος, Γερασίμου
(Carambato) Β'456, 493
Καρατζά Ελένη, Ιω. Α'357
Καρατζάς Ιωάννης Α Ί 6 5 , 357
Καρατζάς Ιωάννης, Γεωργίου (Ca-
ragià) Ά 305 Β'453, 494
Καρατσάς Κων/νος, Ιω. Α'357
Καρβελλάς Σπυρίδων Β' 430, 494
Καρμπονάροι Α Ί 5 2
Καρόκης Βασίλειος, Αποστόλου
(Carochi) Β'457, 494, 599
Κάρολος Ε' Α'25
Κάρολος I' Γαλλίας Ά 201
Κάρος Μιχαήλ, Ιωσήφ (Caro)
Β'432, 494
Καρούζος Ανδρέας, Κοσμά Α' 340
Β'447, 494
Καρούσος Θ. Β'572
Καρπενήσι (Carpenisi) Β'482 456,
471
Καρράς Ιωάννης Α'270
Καρρέρ Κων/νος, Ιωάννου (Carrer)
Α'352, 353 Β'446, 494
Κασιμάτης Στέλιος (Cassymatis)
Ά 303, 373 Β'443, 494
Κασογρόσος Αλέξανδρος, Πέτρου
Β'435, 494
Κασογρόσος Ιωσήφ, Πέτρου
Β'473, 509
Κάσος (Cassos) Β'453, 483
Κασσιανός Ιωάννης, Αντωνίου
(Cassianò) Α'281, 319, 353
Β'477, 509
Καστάλη Άννα (Castalli) Α'226
Καστόρχης Κ. Α'221
Κατάρση Βικτωρία, Ραϊμόνδου
Α'352
Κατσαϊτέοι Α' 356, 369
Κατσαΐτης Αλέξανδρος, Μαρίνου
Β'459, 494
Κατσαΐτης Ανδρέας Β'432, 494
Κατσαΐτης Γεράσιμος, Νικολάου
Β'449, 494
Κατσαΐτης Ευάγγελος, Αλεξάνδρου
Β'467, 494
Κατσαΐτης Ιωάννης, Μαρίνου
Β'459, 494
Κατσαΐτης Λεωνίδας, Νικολάου
Β'451, 494
Κατσαΐτης Μαρίνος, Αγγέλου
Α'309 Β'435, 494
Κατσαΐτης Μαρίνος, Amatelo;
Β'467, 494
Κατσαΐτης Παύλος, Ιωάννου Β' 441,
494
Κατσαΐτης Πέτρος, Γερασίμου
Β'439, 494
Κατσαΐτης Ρόκκος, Αγγέλου
Β'457, 494
Κατσαΐτης Χαράλαμπος, Αγγέλου
Β'570, 599
Καυρίκας Σπυρίδων Α Ί 6 1 Β'471,
513
Καφίρης Ανδρέας, Αναστασίου
(Caffiri) Β'476, 509
Καφίρης Σωκράτης-Δημήτριος, Ι-
ωάννου Β'462, 494
Κέρκυρα (Κορυφές-ΚορυφοΙ-Corfù)
Α'44, 68, 94, 105,126, 128,144,
167, 180, 181, 184, 195, 253,
260, 274, 275, 277, 278, 279,
300, 301, 305, 313, 314, 319,
322, 323, 336, 338, 351, 356,
357, 361, 370, 371, 374, 375,
376, 378, 379, 381, 382 Β'416,
421, 422, 423, 428, 431, 432,
434, 435, 436, 437, 438, 439,
440, 441, 442, 443, 444, 445,
446, 447, 448, 449, 450, 451,
452, 453, 454, 455, 456, 458,
459, 461, 462, 464, 465, 467,
469, 472, 474, 476, 478, 480,
481, 519, 538, 540, 541, 562,
566, 569, 577, 580, 586, 587,
590, 591, 592, 594, 599, 600,
602, 606, 627
Κεφαλά Ματίλντη Α' 356
Κεφαλάδες Α'356
Κεφαλάς Κων/νος, Σπυρίδωνος
Α'310, 315, 325 Β'442, 494
Κεφαλονιά-ίτες (Cefalonia) Α'14,
71, 154, 161, 167, 179, 208, 214,
216, 225, 226, 232, 277, 279,
281, 283, 291 292, 300, 301,
303, 304, 305 309, 319, 351,
352, 353, 355 356, 357, 369,
374, 375, 378 379, 381, 382,
390, 391, 392 Β'421, 422, 424,
425, 426, 427 428, 429, 430,
431, 432, 433 434, 435, 436,
437, 438, 439 440, 441, 442,
443, 444, 445 446, 447, 448,
449, 451, 452 453, 454, 455,
456, 457, 458 459, 460, 461,
462, 463, 464 465, 466, 467,
470, 471, 472 473, 474, 475,
476, 477, 478 479, 480, 481,
519, 530, 531 535, 537, 538,
539, 540, 541 561, 566, 569,
570, 571, 572 583, 590, 591,
593, 598, 599, 614, 631
Κικεμάνης Ιωσήφ, Ιακώβου (Chi-
cherman-Chichemani) Β'460,
494
Κικέρων Α'286
Κιτρομηλίδης Π. Α'250, 253
Κλαδα Αμαλία Α' 353
Κλαδάκης Κωνσταντίνος, Νικήτα
Β'425, 494
Κλαδάκης Νικήτας, Κωνσταντίνου
Β'461, 494
Κλαδάς Ευάγγελος, Ιωάννου (Cia-
dan) Α'340 Β'447, 494
Κλαδάς Ιωάννης, Γεωργίου Α' 353
Β'475, 509
Κλαδάς Ιωάννης, Χαραλάμπους
Α'321 Β'474, 509
Κλαδάς Νικολάκης, Ιωάννου Α'216
Β'447, 494
Κλαδάς Φωκίων Β'479, 509
Κλάδης Σπυρίδων (Cladys) Β'429,
494
Κλάδος Αντώνιος, Ιπποκράτους
Β'473, 509
Κλάδος Γαληνός, Μαρίνου Ά 325
Β'441, 494
Κλάδος Μαρίνος, Λαυρεντίου Β' 433,
494
Κλάρας Δημήτριος, Ανδρέου Β' 466,
494
Κλαυδιανός Γρηγόριος, Δημητρίου
(Claudiano) Β'435, 494
Κλαυδιανός Δημήτριος, Διονυσίου
Β'443, 494
Κλαυδιανός Σπυρίδων Α Ί 5 , 16, 385
Β'475, 509
Κλήμης Ç Α' 88
Κλήμης Θ' Α'341
Κογεβίνας Άγγελος, Αυγουστίνου
(Gogevina) Β'437, 438, 494
Κογεβίνας Αύγουστίνος, Χριστοφό-
ρου Α'285 Β'467, 494, 580
Κογεβίνας Χριστόφορος, Αυγουστί-
νου Β'435, 495
Κοδρικας Π. Ά 1 5 6 , 157, 158, 159,
160, 162, 163, 164, 165, 166
[Κοζάκης] Τυπάλδος Γεώργιος Α' 68
Β'614
Κοκκινάκης Κ. Α Ί 5 6 , 159, 166
Κοκκίνη-Παύλου, Κλέλια Β'564
Κοκκίνης Δημήτριος, Διονυσίου
Β' 564
Κοκκίνης Ιωάννης, Διονυσίου Β' 564
Κοκκίνης Μάρκος, Παναγιώτου
Β'438, 495
Κοκκίνης Παναγιώτης, Μάρκου
Α'273, 281, 282 Β'467, 495
Κοκκίνης Πέτρος-Παύλος, Ιωάννου
Β'480, 509, 564, 585
Κόκκινος Θεόδωρος, Νικολάου
Β'427, 495
Κοκκινοσκουφίτσα Α'17
Κόκολης Διονύσιος, Ιωάννου Β' 459,
495
Κολέας Δημήτριος, Αγγέλου (Co-
lea) Ά 340 Β'448, 495
Κολλάρος Άλφόνσος Β' 480, 509
Κολοκοτρώνης Α'221
Κολονέλος Ιωάννης Β' 480, 509
Κόμνος Κωνσταντίνος, Δημητρίου
(Comnos) Β'453, 495
Κονδός Σπυρίδων Α' 357
Κονδού Αδελήνη, Σπυρ. Α'357
Κονιδάρης Δημήτριος, Σπυρίδωνος
Β'444, 495
Κονόμος Ντ. Α' 226
Κόνταρης (Condari) Β'591
Κόνταρης Δημήτριος, Αντωνίου
Β'442, 495
Κόνταρης Επαμεινώνδας, Αντωνίου
Β'452, 495
Κόνταρης Παύλος, Σπυρίδωνος
Α'370 Β'472, 509
Κοντογούρης Γεώργιος, Ανδρέου
(Condoguri) Β'442, 495
Κοντογούρης Στέλιος, Ανδρέου
Α Ί 6 7 Β'441, 495
Κοντολέος Δημ. Α'216
Κοντολέος Ιερώνυμος, Ιωάννου
(Condoleo) Β'447, 495
Κοντολέος Νικόλαος, Ιωάννου
Α'370 Β'443, 495
Κοντολέος Σπυρίδων, Ιωάννου
Β'462, 495
Κοντομίχαλος Νικόλαος, Θεοδώρου
Β'454, 495
Κοντός Porgio (η Λεύκιος) (Condò
Porgio) Β'433, 495
Κοραής (Φιλομαθής Ελληνική Ε-
ταιρεία) Α Ί 6 8 , 169
Κοραής Ά δ . (Coray) Α'64, 156,
158, 159, 160, 162, 163, 164,
165, 166, 250, 253, 255
Κοργιαλένιοι Α' 356
Κοργιαλένιος Ανδρέας, Δημ. Α' 356
Κοργιαλένιος Δημ. Α'356
Κοργιαλένιος Ρόκκος, Σπυρίδωνος
(Corjalegno) Β'441, 495
Κορδιάς Παναγιώτης, Ιωάννου
(Cordia) Β'472, 509
Κορκός Ιωάννης, Νικολάου (Corcò)
Β'425, 495
Κοροτσίδης Κωνσταντίνος (Di Co-
rocide) Β'472, 509
Κόρπης Ιγνάτιος, Θωμά (Corpi)
Β'433, 495
Κορσική-νοί Α Ί 0 5 , 106, 111, 115,
122, 127, 153, 188, 194, 196,
197, 201, 202, 203, 359, 386
Κορυτσά (Gorizza) Β'457, 458, 482
Κορυφές - βλ. Κέρκυρα
Κοσκινάς Νικόλαος, Αρσενίου
Β'440, 441, 495
Κοσσίνης Θεόφιλος, Μάρκου (Cos-
 Cossini) Β'454, 495
Κότρων (Cotron) Β'534, 536
Κοτσίρης Ιωάννης, Δημητρίου
(Cozziri) Β'447
Κοτσύφης Αντώνιος, Μάρκου (Coc-
cifi) Β'476, 509
Κοτσύφης Φραγκίσκος, Μάρκου
Β'455, 495
Κουβαρας Πέτρος, Σπυρίδωνος
Β'465, 495
Κουβαρας Σπυρίδων, Δημητρίου
Β' 442, 495
Κουερίνη Στέλλα, Αντ. Α Ί 9 5
Κουερίνη-Χρυσοπλεύρη Μαριέττα
ΑΊ95
Κουλουμβάρδος (Κουλούμπαρδος)
Γεώργιος, Διονυσίου (Columbar-
dos) Β'457, 495
Κουλουμβάρδος (Κουλούμπαρδος)
Μάρκος, Νικολάου Β' 436, 495
Κούμανος Διονύσιος (Cumani Dio-
nisio) Β'476, 509
Κουμαριανού Αικ. Α'156, 162
Κουντούρη, οικογ. Α'357
Κουντούρης, παπάς Β' 592
Κουντούρης Ανδρέας Α'282 Β'576
Κουντούρης Δημήτριος Β'429, 495
Κουντούρης Ευάγγελος Β'474, 509
Κουντούρης Ιωάννης Α'376 Β'586
Κουντούρης Ν. Α'376 Β'583
Κουντούρης Παναγιώτης, Ιωάννου
Α'357
Κουπέτσογλου Γεώργιος, Μιχαήλ
(Kupezoglu) Α'340 Β'448, 495
Κουρής Θεόδωρος Α' 351 Β' 474, 509
Κουρής Ιωάννης, Σπυρίδωνος
Β'447, 495
Κουρής Σωκράτης, Δημητρίου
Β'438, 495
Κουριέλας Σβορώνος Στέλιος Α' 341
Κούστας Γεώργιος, Δημητρίου (Cu-
sta) Β'457, 496
Κουτούβαλης Ανδρέας, Σπυρίδωνος
Β'442, 495
Κρασσάς Χριστόδουλος Β'431, 496
Κρεμαστή, ναός Κέρκυρας Β'562
Κρεστενίτης Σόλων, Ιωάννου Β' 474,
509
Κρήτη (Candia-Creta) Α Ί 6 0 , 195
Β'416, 432, 435, 453, 454, 457,
459, 460, 461, 462, 464, 471, 472,
478, 481, 484, 521, 522, 598
Κριεζής Αντώνιος, Δημητρίου
Β'470, 509
Κριμαϊκός πόλεμος Α'22
Κροκίδας Κων/νος Α'353 Β'473,
509
Κυβετός Διονύσιος Β'431, 496
Κυβετός Νικόλαος, Νικολάου Β'471,
509
Κυβετός Σπυρίδων, Νικολάου
Β'480, 509
Κυδωνιές (Άϊβαλί-Cidonia) Α'271,
278 Β'423, 424, 455, 460, 466,
471, 472, 482, 631
Κύθηρα (Τσιρίγο-Cerigo) Α'291
Β'433, 436, 440, 443, 448, 449,
450, 459, 462, 473, 474, 475,
479, 481, 600
Κυκλάδες Α'273
Κύναιθα (Cineta), Καλαβρύτων
Β' 444
Κυπαρίσσης Δημήτριος, Αντωνίου
Β' 449, 496
Κυπριώτης Αναστάσιος, Γεωργίου
(Ciprioti) Α'320, 326 Β'440,
496
Κυπριώτης Νικόλαος, Γεωργίου
Β'474, 509
Κύπρος (Cipro) Β'428, 483, 484
Κυριακού Δημήτριος (Di Chiriaco)
Β'472, 509
Κυριακού Κυριάκος (Di Domenico
Chiriaco) Β'474, 509
Κυριτσίδης Μιχαήλ, Γεωργίου
Β'437, 496
K.X.Y.· βλ. Tommaseo
Κωνσταντίνου Δημήτριος (Di Co-
stantino) Β'472, 509
Κωνσταντίνου Νικόλαος Α'266
Κωνσταντινούπολη (Constantino-
poll) Α'64, 161, 184, 204, 211,
271, 278, 283, 305, 319, 359, 360
Β'424, 426, 427, 428, 431, 432,
433, 434, 438, 439, 444, 446,
448, 451, 453, 454, 455, 456,
457, 460, 464, 465, 470, 471,
472, 473, 476, 477, 478, 479,
480, 481, 522, 600
Κωστής Αναστάσιος Α' 342
Κωστής Ιωάννης-Αναστάσιος,
Κωνσταντίνου Β'427, 496
Λαβράγκας (Λαυράγκας) Γεράσιμος,
Διονυσίου Α'390 Β'476, 509
Λαβράνος (Λαυράνος) Α'314, 379
Λαβράνος Χριστόδουλος Α'326
Λαβράνος Χριστόφορος, Φιλίππου
Β'439, 444, 496
Λαζαρίτης Ιωάννης, Δημητρίου
Β'440, 496
Λαζαρίτης Εμμανουήλ, Δημητρίου
(Lazzaretti) Β'440, 496
Λάιος Γ. Α Ί 5 1 , 158, 165, 393
Λακωνία (Laconia) Α'161 Β'470
Λαμπαδάρης Θεοδόσιος, Κωνσταντί-
νου Β'430, 496
Λάμπρος Γεώργιος (Lambro Gior-
gio) Β'480, 509
Λάναρης Ματθαίος, Αντωνίου
Β'427, 496
Λάππας Κ. Ά 224
Λάρισα (Larissa) Α'292, 301, 374
Β'439, 461, 462, 466, 474, 482
Λασκαράτος Ανδρέας, Γερασίμου
(Tipaldo Lascarato Andrea)
Α Ί 7 0 , 171, 172, 229, 315, 370,
371, 389, 390, 391 Β'443
Λάτρης Αντώνιος, Γεωργίου Α'312
Β'424, 496, 631
Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη Φλωρεντίας
ΑΊ64
Λεβαδιά (Levadia) Α'335, 351
Β'465, 472, 479, 482
Λεβή Βενιαμίν, Δαβίδ (Levi) Β'448,
449, 496
Λεβή Ραφαήλ, Δαρείου (Levi Raf-
faello di Dario) A'301 Β'445,
496
Λεβή Μαϊμονίδης (Levi Maimoni-
de) Β'480, 509
Λιβαδάς Κωνσταντίνος, Σπυρίδωνος
Β'476, 510
Λεκατσάς Αντώνιος, Σπυρίδωνος
Β'446, 496
Λεμονίογλου Αλέξανδρος, Γεωργίου
Β'487" βλ. και Αλεξιάδης Δ.
Λεονταράκης Διονύσιος Α'12, 39,
40, 120, 153, 170, 177, 231-261
Β'442, 496, 555, 601, 603, 604,
605, 607, 629
Λεονταράκης Ιωάννης, Δημ. Α'234
Λεονταράκης Ιωάννης, Εμμανουήλ
Α'234 Β'436, 496
Λεονταράκης Σπυρίδων, Ιωάννου
Α'233, 234 Β'433, 496
Λεονταρίτης Γεράσιμος Β'478, 510,
599
Λεονταρίτης Ιωάννης, Δημητρίου
Β'458, 496
Λεοπάρντι" βλ. Leopardi G.
Λεοπόλδος Α' Λορένης Α'27, 91
Λεοπόλδος Β', Α'26, 31, 32, 33, 42,
46, 49, 128, 131, 134, 142, 347
Β'529, 532, 551
Λεπενιώτης Δημ. Α'320
Λεπενιώτης Νικόλαος, Ιωάννου
Α Ί 9 8 Β'434, 496
Λεπονίδης Γεώργιος, Νικολάου (Le-
ponides) Β'472, 510
Λέρος (Leros) Β'467, 483
Λερούνης Γεώργιος (Leruny)
Β'433, 496
Λερούνης Ιωάννης, Νικολάου (Ler-
rugni) Β'448, 496
Λέσβος (Lesbo) Β'424, 427, 450,
461" βλ. και Μυτιλήνη
Λέσης Σπυρίδων, Μάριου (Lessi)
Β'444, 496
Λευκάδα (Αγία Μαύρα-Leucade-
Santa Maura) A'226, 276, 277,
282, 305, 324, 351, 352, 355
Β'422, 426, 434, 437, 441, 442,
444, 447, 450, 452, 454, 455,
461, 466, 469, 475, 476, 478,
481, 519, 599, 630
Λέων Γ Α'90
Λεωνίδι (Leonidi) Β'454, 483
Ληξούρι (Lissuri) Ά 1 6 7 , 269, 281,
282, 364, 366, 370, 371, 391
Β'478, 529, 533, 538, 539, 566,
570, 586, 590, 594, 596, 614,
630, 631, 632
Λιάκος Αντ. Α'27, 51, 115, 127,
128, 144, 145, 153, 177, 235
Λιάππα Φρ. Α'18
Λιβαδάς Γεράσιμος, Δημητρίου
Α'216 Β'445, 496
Λιβάδι (Livadi) Β'471
Λιβαθινόπουλος Θεοδόσιος (Livan-
tinopulo) Β'429, 496
Λιβαθηνόπουλος Νικόλαος, Αντω-
νίου Β' 584
Λιβόρνο (Livorno) Α'25, 26, 30,
33, 40, 41, 46, 48, 51, 55, 57,
 58, 59, 62, 63, 66, 67, 68, 69,
74, 77, 79, 81, 106, 123, 124,
126, 129, 130, 138, 140, 142,
144, 145, 150, 151, 152, 153,
154, 164, 165, 168, 180, 183,
184, 193, 196, 197, 200, 205,
208, 210, 212, 213, 218, 219,
220, 222, 223, 224, 225, 226,
231, 240, 242, 243, 252, 265,
270, 271, 278, 283, 349 κεξ., 359,
360, 361, 362, 363, 364, 365,
366, 375, 376, 377, 381, 384,
386, 392 Β'443, 474, 476, 477,
478, .479, 481, 560, 578, 579,
587, 598, 599, 614, 631
Λιβόρνου, Ελληνική παροικία Α Ί 2 ,
294 Β'614
Λιβόρνου, Κρατικά Αρχεία Α Ί 2 5 ,
126, 222
Λιγουρία Α'21
Λισγαράς Ιωάννης, Ευσταθίου (Li-
sgara) Β'472, 510
Λοβέρδοι Α'369
Λοβέρδος Γεράσιμος, Ιωάννου
Α'299 Β'438, 496
Λοβέρδος Ευφήμιος, Χριστοδούλου
Β'434, 496
Λοβέρδος Ιερώνυμος, Ευγενίου
Β'449, 496
Λοβέρδος Κωνσταντίνος-Ιωάννης,
Ευθυμίου Β'477, 510
Λοβέρδος Μαρίνος-Ανδρέας Β' 429,
496
Λοβέρδος Μαρίνος, Ιωάννου Α'232
Β'474, 510
Λοβέρδος Μαρίνος, Σπυρίδωνος
Α'232 Β'435, 497
Λοβέρδος Στέλιος Β'429, 496
Λοβέρδος-Τζουγανάτος Δημήτριος,
Ιωάννου Β' 445, 496
Λογγάρνο· βλ. Lungarno
Λόγιος Έρμης, Α' 6 4 , 1 5 6 , 1 5 8 , 1 5 9 ,
160, 164, 165, 169 Β'419, 424,
469, 470, 471, 513
Λογοθέτης Νικόλαος, Πέτρου Α' 337
Β'439, 497, 533, 534, 632
Λομβαρδία-οι Α'21, 22, 23, 45, 47,
50, 81, 105, 116, 134, 136, 139,
181, 183, 185 Β'598" βλ. και
Lombardo-Veneto
Λονδίνο Α'251, 252
Λορένη Α'25, 32, 344
Λορένης, οίκος Α'26, 91
Λουγγάρνο· βλ. Lungarno
Λουδοβίκος Β', γιός Μαρίας Λουΐζας
Α'25
Λουδοβίκος, Πάρμας (βασιλιάς Ε-
τρουρίας) Α' 25
Λουδοβίκος-Φίλιππος Α' 204
Λούζης Γεράσιμος, Σταματίου (Lu-
si) Ά 218, 220 Β'422, 497, 561
Λούζης Νικόλαος Α'216
Λούκα (Lucca) Α'40, 51, 57, 79,
129, 130, 154, 197, 216, 268,
356 Β'627
Λούκας, δουκάτο Α'22
Λούκας, πύλη της Πίζας Α'24
Λουκέρης Βασίλης Α'20
Λουκίσσας Χριστόδουλος, Φραγκί-
σκος Α'232 Β'434, 497
Λούντζης Ερμάνος (Lungi Erma-
no) Ά 235, 236, 256, 260, 261,
314 Β'431, 497
Λυκούδης Μαρίνος, Ιωάννου Β'452,
497
Λυκούδης Παναγής, Ιωάννου
Β'477, 510
Μαγκανάς Νικόλαος, Ιωάννου
Β'437, 497
Μαγνησία (Magnesia) Μ. Ασίας
Α'374 Β'462
Μαζαράκης Άνθιμος Α'267, 282,
283
Μαζαράκης Γεράσιμος, Βασιλείου
Α'282 Β'480, 510
Μαζαράκης Χαράλαμπος Α'269,
283, 305 Β'455, 457, 497
Μαϊντενόβης Ιωάννης (Maidenovi)
Α'305, 319 Β'452, 497
Μαΐου 29ης, οδός Πίζας Α' 74
Μακεδονία (Macedonia) Β'437,452,
463, 464, 482, 484, 521, 573
Μακράτικα, Παξών Α'275
Μακρή -Γραμματικού, Μαργαρίτα
Α'275
Μακρής Δημ., Βασιλείου Α'275
Μακρής Διονύσιος, Αντωνίου
Β'451, 497
Μακρής Κωνσταντίνος, Δημητρίου
Α'161 Β'425, 497
Μακρής Νικόλαος Α'179
Μακρής Σπυρίδων, Δημητρίου (Σπυ-
ριδιών) Α Ί 8 1 , 275, 385 Β'478,
510, 599
Μαλσινιώτης Μιχαήλ (Malsinioti)
Α'185 Β'457, 497
Μάλτα (Malta) Α' 205, 307
Μανδρικάρδης Νικόλαος, Διονυσίου
(Mandricardi) Β'443, 497
Μάνεσης Α'366
Μάνεσης Ιωάννης, Θεοδώρου
Β'439, 497
Μάνεσης Νικόλαος Α'374, 392
Μανιάκης Νικόλαος, Ιωάννου
Β'431, 497
Μανίκας Θεόδωρος, Παναγιώτου
Β'470, 510
Μανοδήμος-Καστρινός Γρηγόριος,
Αλεξάνδρου Β'458, 497
Μανούσης Θ. Β'574
Μανούσης Παναγιώτης (Manussi
Panajotti) Β'473, 510
Μανούσης Σπυρίδων, Δημητρίου
Β'473, 510
Μαντινεία (Mantinea) Β'454
Μαραβέλλης Γεώργιος, Δούκα
Β'422, 497
Μαράτος Ανδρέας, Αντωνίου
Β'461, 497
Μαράτος Βασίλειος, Ιωάννου Β' 442,
497
Μαράτος Γεράσιμος, Γεωργίου
Β'445, 497
Μαράτος Ιάσων, Αντωνίου
Β'445,
Μαράτος Ιάσων, Τηλεμάχου
Α'293
Μαράτος Νικόλαος, Νικολάου
Α'335, 342 Β'427, 497
Μαράτος Νικόλαος, Νικήτα Β'467,
497, 631
Μαράτος Στυλιανός Β' 562
Μαράτος Τηλέμαχος, Αντωνίου
Α'291 Β'448, 451, 497
Μαρία Θηρεσία Α'25
Μαρία Λουίζα, Τοσκάνης Α'25, 27,
104
Μαρινίδης" βλ. Βέγιας
Μαρίνογλου Δημήτριος, Κωνσταντί-
νου Α'304 Β'452, 497
Μαρίνογλου Μαρίνος Β'429
Μαρκάκης Αντώνιος Α'325 Β'476,
510
Μαρκόπουλος Ιερώνυμος, Κυριάκου
Β'421, 497
Μαρκόπουλος Μιχαήλ, Κυριάκου
Β'421, 497
Μαρκορας Γεράσιμος (Marcoras Ge-
rasimo) A'336 Β'478, 510
Μαρκορας Γεώργιος Α'277
Μαρκορας Σπυρίδων, Γεωργίου
Α'277, 285 Β'478, 510
Μαρξ Α' 343, 344
Μαρσίλια" βλ. Μασσαλία
Μαρτελάος Διονύσιος, Σπυρίδωνος
Β'449, 497
Μαρτζώκης Ερρίκος, Ιωσήφ
Β'476, 510
Μαρτζόκις - βλ. Marzocchi L. J.
Μαρτινέγγος Αντώνιος Β'564
Μαρτίνης Ανδρέας, Αγγέλου Α' 387
Β'416, 446, 497
Μαρτίνης Ανδρέας, Ιωάννου Α' 386,
387
Μασούρης Μαρίνος, Σπυρίδωνος
(Massuri) Β'472, 510
Μασσαλία (Μαρσίλια) Α'41, 48, 66,
150, 152, 381 Β'587
Ματθαίου Άννα Β'423
Μαυρογιάννης Δημήτριος, Κωνσταν-
τίνου Α'310 Β'444, 446, 497
Μαυρογιάννης Κωνσταντίνος, Ιωάν-
νου Β'439, 497
Μαυρογιάννης Σπυρίδων Β'465,
498, 599
Μαυρογιάννης Σπυρίδων, Εύσταθίου
Β'478, 510
Μαυροκορδάτος Α'63
Μαυρομάτης Αριστείδης, Αναστα-
σίου Β'470, 510
Μαχαίρας Γ. Α'3 7
Μεγακλής Απόστολος, Γεωργίου
(Megakly) Β'450, 498
Μέδικοι Α'25, 90, 91, 343 Β'545
Μέδικος Ιωάννης Α'90
Μελάς Κων/νος Α'180
Μελάς Λέων, Γεωργίου (Mêlas Leo-
ne di Giorgio) Β'436, 498
Μελέτιος, από Κάλυμνο, ηγούμενος
μν. Αγ. Σάββα Α'278 Β'563
Μελισσηνός Αντώνιος Α'292
Μελισσηνός Ιωάννης (Melissinò
 Giovanni) Β'475, 510
Μελισσηνός Μαρίνος-Αντώνιος,
Μαρίνου Β'440, 498
Μελισσηνός Πέτρος-Ανδρέας, Διο-
νυσίου Β'450, 498
Μενάγιας Ιωάννης, Σπυρίδωνος
(Menaja) Α'313, 314 Β'436, 498
Μεσκαβάλης Ιωάννης, Ιακώβου
(Mescavale) Β'427, 498
Μεσογειακό (Mediterraneo), τμήμα
Μ. Δουκάτου Τοσκάνης Α'26
Μεσολόγγι (Me(i)ssolongi) Α'60,
63, 65,161, 299, 305 Β'424, 435,
436, 437, 452, 479, 482, 593
Μεσσάλας Β' 581
Μεταλληνός Γεώργιος Α Ί 6 7 , 171,
172, 389
Μεταξάδες Α'369
Μεταξά-Νικάτζα, Αναστασία Μα-
ρία Καρολίνα Α'274, 275
Μεταξάς Αναστάσιος, Βασιλείου
Β'428, 498
Μεταξάς Αντώνιος, Αναστασίου
Β'445, 498, 631
Μεταξάς Βασίλειος, Κωνσταντίνου
Α'274 Β'454, 498
Μεταξάς Γεώργιος, Σπύρου Α'356
Β'428, 498
Μεταξάς Διονύσιος, Γεωργίου
Β'455, 498
Μεταξάς Επαμεινώνδας (Metaxà
Epaminonda) A'336 Β'479, 510
Μεταξάς Ιωάννης, Γεωργίου Β'584
Μεταξάς Ιωάννης, Δημητρίου
Β'421, 498
Μεταξάς Κων/νος, Μαρίνου Α'274
Μεταξάς Μαρίνος, Βασιλείου Α'301,
325, 326 Β'442, 498
Μεταξάς Παναγής, Κωνσταντίνου
Β'455, 498
Μεταξάς Περικλής Α'356
Μεταξάς Εύσταθιάδης (Ευστρατιά-
δης) Κων/νος Ά 1 9 4 , 197
Μέτερνιχ Α'31, 32, 151
Μετσαβάλης Ιωάννης Α'341
Μέτσοβο Β'563
Μηλιαρέσης Α Ί 2 3
Μηλιαρέσης Χρίστος, Αθανασίου
Α'309, 314 Β'436, 498
Μικρίδης Πέτρος, Παύλου Β'464,
498
Μιλάνο Α'22, 40, 242, 252, 256,
314 Β'587, 632
Μινακούλης Δημήτριος, Ιωάννου
(Minaculis) Β'453, 498
Μιχαλακόπουλος Παναγιώτης, Ιω-
άννου Β'459, 498
Μιχαλίτσης Δημήτριος, Στυλιανού
(Miccalizzi) Β'443, 498
Μιχαλόπουλος Ιωάννης, Σπυρίδωνος
Β'470, 510
Μόδενα· βλ. Modena
Μόδενας, δουκάτο Α'22, 23, 44
Μολδαβία (Moldavia) Ά 66, 105
Β'474
Μολιβαδας Σπυρίδων, Κωνσταντίνου
(Molivada) Β'461, 498
Μομφερράτος Ιωσήφ, Νικολάου
Β'449, 498
Μομφερράτος Σωκράτης, Αγγέλου
Β'584
Μοναστηριώτης Νικόλαος Α'324,
325 Β'469, 510
Μονπελιέ Α'307
Μόρδος Ιωσήφ, Ιωάννου (Mordos)
Β'457, 498
Μοριάς· βλ. Πελοπόννησος
Μόρμορης Γεώργιος, Ιωάννου
Β'450, 498
Μόρμορης Εμμανουήλ, Ιωάννου
Β'474, 510
Μόστρας Δημήτριος Α' 63
Μοσχονάς Εμμ. Α Ί 7 1
Μοσχονάς Ν. Α'277
Μοσχόπουλος Γεώργιος Α'282
Μουζάκης Ανδρέας, Χρήστου Α' 335
Β'467, 498
Μουσουλμάνοι Α'298
Μουσούρης Μαρίνος Β'430, 498
Μουστοξύδης Α'54, 55, 59, 60, 61,
62, 66, 218, 220, 235, 240 Β'593,
614
Μπαγδαντής Διονύσιος, Γεωργίου
(Bagdanti) Β'474, 510
Μπαγιόνας Μωυσής, Caino Ιωσήφ
Β'449, 498
Μπάζης Δημήτριος, Ανδρέα (Basis)
Β'473, 510
Μπακάλογλου Γεώργιος, Ιωάννου
(Bacaloglu) Β'435, 498
Μπακίνης Ιωάννης (Bacchini Gio-
vanni) Β'429, 498
Μπαλάνος Γρηγόριος, Δημητρίου
Β'470, 510
Μπαλάνος Σ. Δ. Α Ί 5 9
Μπάρι Α'375
Μπαρτζίλης Θεοδόσιος, Gaetano
(Bargiii) Β'445, 498
Μπαχώμη, οικογ. Α'357
Μπαχώμης Δημ., Κων/νου (Bacomi
Demetrio di Costantino) A'210,
211, 340 Β'447, 498
Μπαχώμης Κων/νος, Ιω. Α'210
Μπελέλλης Μωυσής, Mandalino
Vita (Belleli Moisé di Manda-
lino Vita) Β'447, 498
Μπένετον Άγγελος (Beneton An-
giolo) A'293 Β'476, 510
Μπερέττας· βλ. Βερέτ(τ)ας
Μπέρτης Αλέξανδρος Β' 558
Μπέττας Ιωσήφ (Betta) Β'472, 510
Μπέτσος Γεώργιος Α'55, 62, 63
Μπλατσής Ιωάννης, Νικολάου
(Blazzi) Β'456, 498
Μπόγδανος Σταμάτης, Αλεξάνδρου
ΑΊ79
Μποτονάκης Αναστάσιος Β' 598
Μπίκος Ελευθέριος, Ιωάννου
Β'472, 510
Μπίλλας Γεώργιος, Πανταλέοντος
(Bilia) Β'470, 510
Μπολιάκος Αδριανός Β'480, 510
Μπολιάκος Ρωμύλος Α' 335
Μπολόνια (Bologna) Α'44, 88, 127,
130, 153, 188, 195, 197, 198,
199, 203, 231, 232, 233, 234,
235, 236, 239, 240, 253, 256,
281, 300, 307, 309, 314, 320,
373, 385 Β'594, 602, 605, 606,
608, 629
Μπομφόρ Βίκτωρ, Φραγκίσκου
(Bomfor) Β'477, 510
Μποσσόνης Μαρίνος, Ιωάννου
Α'303 Β'445, 498
Μποτονάκης Αναστάσιος Β'478,
511
Μποτονάκης Κωνσταντίνος Β' 460,
499
Μπότσαρης Μάρκος Α'65
Μπούας Σπυρίδων, Δημητρίου
Β'422, 499
Μπουμπουλίδης Φ. Α'63, 163, 165,
167
Μπούτσιας Γεώργιος, Δημητρίου
(Buccia) Β'444, 499
Μπρίνκης Μιχαήλ, Στεφάνου (Brin-
chi) Β'461, 499
Μύκονος (Miconos) Β'479, 483
Μυκόνου Μουσείο Λαογραφικής
Συλλογής Α'326 Β'582
Μυλωνάς Ιωάννης Β'429, 499
Μυλωνάς Αναστάσιος, Μαρίνου
Β'473, 511
Μυτιλήνη (Mitelene) Α'304, 305,
319, 352 Β'425, 435, 437, 454,
455, 457, 459, 462, 472, 474,
477, 481, 522· βλ. και Λέσβος
Μωραΐτης Παπούλης, Ηλίας Α'325
Β'476, 511
Μωραΐτης Παπούλης Στέλιος, Κων-
σταντίνου Β'441, 446, 499
Μώρης Πέτρος, Νικολάου (Morrys)
Β'446, 499
Νάκος Θεμιστοκλής Α'351 Β'479,
511
Νάξος (Nasso) Β'451, 452, 482
Ναπολέων Βοναπάρτης (Napoleon)
Α Ί 0 , 21, 22, 26, 27, 28, 29, 33,
35, 93, 94, 125, 203, 204, 209
Ναπολέων Β' Α'196
Ναπολέων Γ' Α'23
Νάπολη (Νεάπολη-Napoli) Α'21,
22, 37, 44, 47, 57, 78, 107, 108,
125, 128, 146, 250, 251, 259,
364, 370, 374, 389, 390 Β'590,
592
Ναράντζης Σπυρίδων-Στέφανος,
Κωνσταντίνου Α'326 Β'439, 499
Νάστης Μιχαήλ (Nasti) Β'469, 511
Ναύπλιο Α'68, 234
Ναύτης Μιχαήλ Α'322
Νείλος (Nylus) Β'534, 536
Νεράγκας (Νερατζας) Δημήτριος
(Nerangas) Β'456, 499
Νεραντζάτος Παναγιώτης, Ζαφει-
ρίου Β'467, 499
Νεράντζης (Ναράντζης) Γεώργιος,
Κωνσταντίνου Β'453, 499
Νεράντζης Σπυρίδων Α'241
Νεστορίδης Κωνσταντίνος, Νέστορος
Β'456, 499
Νέστωρ Χριστόφορος (Nestore)
 Β'429, 499
Νικάτζας Α' 275
Νικηφόρος, ηγούμενος Αγ. Σάββα
Α'278 Β'563
Νίκλα Αγγέλικα Α'234
Νικόδημος, αρχ. από την Άρτα
Α'266
Νικοκάβουρα Αγάθη Α'59
Νικολαΐδης Α'178
Νικολαΐδης Α' 54
Νικολαΐδης Ευστάθιος Β'477, 511
Νικολαΐδης Ευστράτιος Α'271, 319
Νικολαΐδης Ιωάννης Β'479, 511
Νικόλαος Γεωργίου Κύπριος' βλ.
Κοραής Α.
Νίσυρος (Nissiro) Β'434, 483
Νίτσης Δημήτριος, Νικολάου (Nici)
Β'425, 499, 631
Νιώτης Λεωνίδας, Δημ. Α'266, 278,
283 Β'465, 499, 630
Νιώτου Ευφροσύνη Α'266
Ν. Ν. Α'176
Νομικός Αντώνιος, Χριστοδούλου
Α'216 Β'448, 499
Νταβούτογλου Ιάκωβος, Αντωνίου
(Davut Oglu) Β'438, 499
Ντ' Άστον Φίλιππος, Φιλίππου (D'
Aston Filippo di Filippo) A'273,
276, 282 Β'466, 499
Ντα Σέμο Αβραάμ, Σάμπατο (Da
Semo Abramo di Sabato) Β' 436,
499
Ντά Σέμο Ιωσήφ, Σάμπατο Β'442,
448, 499
Ντε Κάστρο Σαμουήλ Vita, Αβραάμ
(De Castro Samuel Vita di A-
bramo) A'278 B'480, 511
Ντε Μπολιάκο Ιωάννης, Βαρθολο-
μαίου (De Bogliaco) Β'439, 499
Ντονέλης Σπυρίδων, Βικέντιου
Β'444, 499
Ντονιζέτι Α'373
Ξανθάκης Αντώνιος Α Ί 4 7
Ξανθόπουλος Νικόλαος Β'433, 499
Ξυδιας Πέτρος Α Ί 7 8
Ογραδιανός Νικόλαος, Στεφάνου (Ο-
gradiano) Β'443, 499
Οδησσός Α'63, 307
Οδύσσεια Α'240
Οθωμανοί -ικό κράτος Α Ί 5 0 , 271,
353
Ό θ ω ν Α'217, 218, 220
Οθώνειο Παν/μιο Β'573, 631
Οικονομίδης Μιχαήλ, Ιωάννου
Β'456, 499
Οικονομίδης Σπυρίδων, Γεωργίου
Β'463, 499
Οικονόμος Δημήτριος, Ιωάννου
Α Ί 6 1 Β'425, 499
Οκονέλλος Α'220
Ολυμπία (Olimpia) Β'464
Όμηρος Α'267
Οράτιος Α'286
Ορλανδίνης Κάρολος Α'338
Ορντιόνης Ευτύχιος, Ματθαίου (Or-
dioni Felice di Matteo) Β'447,
499
Ουγγροβλαχία Α Ί 6 5
Ουλίσες, καπετάν (Οδυσσεύς)
Α'371
Ουμπίνωφ Μιχαήλ-Στέφανος (Ubi-
noff) Β'438, 499
Παβία (Pavia) Α ' 2 2 , 1 4 3 , 1 4 6 , 234,
235, 311, 312, 314, 366 Β'631
Πάγκαλος Ποθητός Β'475, 511
Πάδοβα (Πάντοβα-Padova) Α'86,
234, 314
Παδοβάνης Αναστάσιος, Νικολάου
Α'94, 323 Β'423, 499
Παδοβάνης Μιχαήλ, Γεωργίου
Β'443, 500
Παδοβάνης Σπυρίδων, Γεωργίου
Α'340 Β'448, 499
Παζιάνος Γεώργιος (Pasiano)
Β'474, 511
Πάικος Ανδρόνικος Β'428, 500
Πάικος Σπυρίδων Β'432, 500
Παιονίδης Ιωάννης, Δημητρίου
(Paeonides) Β'464, 500
Παΐζης Τηλέμαχος (Paisio) Β'475,
511
Παλαιολόγος Αντώνιος Β'472, 511
Παλαιόπολις - βλ. Civita Vecchia
Παλαιόπουλος Ιωάννης Β'471, 511
Παλαιστίνη (Palestina) Β'568
Παλαμήδης Αντώνιος, Ιωάννου
 (Palamitti) Β'462, 500
Παλανίδης-Μπαλάνος Γρηγόριος,
Δημ. Α' 365
Παλατιανός Αντώνιος, Κωνσταντί-
νου Α Ί 4 4 , 273 Β'464, 500, 562,
577
Παλατιανός Γεώργιος, Κωνσταντί-
νου Α'275, 356 Β'459, 500, 600
Παλατιανός Κωνσταντίνος, Νικο-
λάου Β'562
Παλατιανού, οικ. Α'357
Παλίδης Σπυρίδων, Γεωργίου (Pa-
lides) Β'472, 511
Παλιός Σπυρίδων, Ιωάννου Β'457,
500
Πάλλη-Bartolomei Αγγελική
(Palli-Bartolomei Angelica)
Ά 55, 56, 57
Παναγιωτόπουλος Βασ. Α Ί 6 6
Πανάδες Α' 356, 369
Πάλλης Αλέξιος, Μπαλάνου Β' 435,
500
Παμπούκης Χαράλαμπος Β' 472,511
Πανάς Ανδρέας Β' 430, 500
Πανάς Γεράσιμος, Γεωργίου Β' 460,
500
Πανάς 'Ηλίας Α'356
Πανάς Ιωάννης Β'429, 500
Πανάς Μαρίνος Β'430, 500
Πανάς Νικόλαος, Παναγή Β'426,
500
Πανάς Νικόλαος, Παϊσίου Β' 583,
631
Πανάς Ξενοφών, Ανδρέου Β'467,
500
Πανάς Σπυρίδων, Νικολάου Β'427,
500
Πανταζής Στέφανος Α Ί 6 2
Πανταζόπουλος Αχιλλεύς Β' 461,
500
Παντελόπουλος Θεόδωρος, Γεωργίου
Β'472, 511
Παντελόπουλος Σταύρος, Γεωργίου
Β'470, 511
Παξοί (Paxò-Passò) Α Ί 4 0 , 179,
180, 184, 275, 291, 293, 385
Β'435, 477, 478, 482, 599
Παπαγεωργίου Αλ. Α Ί 7 0 , 171,
172
Παπαγεωργίου Σπ. Α Ί 5 1
Παπαγεωργόπουλος Παύλος, Πέ-
Πέτρου Α Ί 6 1 Β'425, 500
Παπαδάκης Σπυρίδων, Παντελή
Α'333 Β'462, 500
Παπαδόπουλος, λοχίας Α Ί 2 9 , 130
Παπαδόπουλος Αντώνιος Α'235,
240
Παπαδόπουλος Δημήτριος Β'479,
511
Παπ(π)αδόπουλος Ζαχαρίας Α Ί 6 1
Β'471, 513
Παπαδόπουλος Παναγιώτης Β'479,
511
Παπαδόπουλος Σπυρίδων, Γεωργίου
Β'454, 500
Παπάζογλου Θεόδωρος, Λεονάρδου
(Papasogli) Β'443, 500
Παπάζογλου Τίτος Β'477, 511
Παπαθεοδώρου Ιωάννης Β'465, 500
Παπακωνσταντίνου Ιωάννης, Ρα-
φαήλ Β'426, 500
Παπακωνσταντίνου "Υδρα Β'631
Παπαμανόλης Βασίλειος Β' 430, 500
Παπαμανόλης Γεώργιος Α'68
Παπανικολαΐδης Παναγιώτης, Νικο-
λάου Β' 463, 500
πάπας Ά 21, 42, 45, 46, 78, 234·
βλ. και παπικό κράτος
Παπαχριστόδουλος Γεώργιος Β' 457,
500
Παπικό κράτος Ά 22, 44, 78, 128,
153, 231, 234, 235, 288, 392·
βλ. και πάπας
Παπικό παν/μιο Α Ί 2 7 , 170
Παραμυθιώτης Γεώργιος Β'476,
511
Πάργα (Parga) Α'275 Β'426, 427,
431, 444, 446, 456, 482, 600
Παρδαλάκης Αντώνιος, Κωνσταντί-
νου Β'464, 500
Παρδαλάκης Αρτέμιος, Κωνσταντί-
νου Β'416
Παρδαλάκης Δημήτριος, Ιωάννου
Β'471, 511
Παρίσι (Parigi) Α'23, 26, 41, 48,
66, 88, 118, 127, 155, 156, 159,
162, 165, 195, 201, 204, 224,
253, 299, 307, 314, 315, 338,
376, 383, 390 Β'586, 587, 588,
604
Πάρμα Α'21, 22, 23, 25
Πάρος (Paros) Α'336 Β'479, 483
Πάρπογλου" βλ. Βάρβογλου
Πασπάτης Άλέξ. Α Ί 6 7
Πασπάτης Γεώργιος αι 6 7
Πασπάτης Γεώργιος-Αλέξανδρος,
Γεωργίου Β'444, 500
Πασχάλης Δημήτριος, Κωνσταντίνου
(Paschal) Β'451, 500
Πάτρα (Patrasso) Α Ί 6 7 , 180, 382
Β'431, 449, 453, 454, 455, 458,
463, 465, 466, 475, 481, 522
Πατρίδης Αθανάσιος, Δημητρίου
(Patrides) Β'459, 500
Πατρινός Α' 366
Πατρινός Αλέξανδρος Α'63, 165
Β' 565
Πατρινού Μαργαρίτα Β'565
Παυλίδης Αριστείδης, Γεωργίου
Β'466, 500
Παυλίδης Ευστάθιος Β'429, 500
Παύλου Πέτρος Β'564
Πεγιάδης Ανδρέας (Pegiades)
Β'463, 501
Πελεγρίνος Αντώνιος Cino, Διδά-
χου (Pelegrino Antonio Cino di
Didaco) A'360 B'480, 511
Πελεγρίνος Γεώργιος, Παναγιώτου
Β'427, 501
Πελεκάσης Δημήτριος Β'581
Πελεκάσης Διονύσιος, Δημητρίου
Β'480, 511, 581
Πελοπόννησος (Μοριάς-Morea-Pe-
loponeso) Α Ί 5 0 , 151, 160, 161
Β'425, 426, 428, 434, 435, 446,
447, 457, 461, 463, 467, 470,
471, 472, 474, 481, 484, 521
Πέλωψ Α'338
Περικλής, πλοίο Α'268
Περτούντζης Διονύσιος, Κωνσταντί-
νου (Pertunzi) Α Ί 5 2 , 153
Β'438, 501
Πεταλάς Νικόλαος, Αντωνίου
Β'440, 501
Πετιμεζάς Δημήτριος, Βασιλείου
Β'466, 501
Πετράρχης Α'41
Πετρετής Αντώνιος Β' 562
Πετρίτσειος Σχολή Ληξουρίου
Α'282
Πετριτσόπουλος Β' 591
Πετροκόκκινος Ν. Α'271
Πέτρος Λεοπόλδος Α', κυβ. Μεγ.
Δουκάτου Τοσκάνης Α'25
Πετρούπολη (Pietroburgo) Β'470,
483
Πιεμοντέζοι" βλ. Piemonte
Πιέρη, οίκ. Α'357
Πιέρης Αντώνιος Α'357 Β'416
Πιέρης Ιω.-Βαπτιστής Α'357
Πιέρης Μάριος, Ιω. - Βαπτιστή
Ά 54, 55, 60, 65, 66, 68, 73, 235,
328, 357, 370 Β'614
Πιέρης Μιχαήλ, Αντωνίου Β'421,
501
Πιέρης Νάκης Α'239, 240
Πιέρης Στέφανος-Μάριος, Μάρκου-
Άντωνίου Β'453, 501
Πιετρασάντα- βλ. Pietrasanta
Πίζα Α Ί 2 , 30, 36, 37, 38, 39, 40,
41, 42, 44, 45, 46, 49, 51, 53,
63, 64, 66, 69, 70, 71-83 Β'474,
478, 479, 523
Πίζας, Κρατικά Αρχεία Α'10, 12,
20, 30, 40, 73, 87, 88, 114, 200
Πίκολος Νικόλαος Β'432, 501
Πίνδος (Pindo) Β'538
Πινιατόρος Δημήτριος, Γεωργίου
(Piniatorre) Α'319 Β'449, 501
Πίος Δ', πάπας Β'545
Πίος Ε', πάπας (Μέδικος) Β'545
Πίος Θ' (Pio Nono) A'22, 23, 44
50, 78, 130, 154 Β'628
Πισκοπόπουλος Ν. Α'273 Β'585
Πίσσας Αλέξανδρος, Ευστάθιος
Α'353 Β'466, 501
Πίστης Αλέξανδρος, Νικολάου
Ά 304 Β'452, 501
Πιστόια' βλ. Pistoia
Πιτσιπιός Κων/νος Α'253
Πλατεία Θαυμάτων, Πίζας Α' 74
Β'627
Πλατεία Ιπποτών" βλ. Piazza dei
Cavalieri
Πλάτων Ά 267
Πλέσας Ανδρέας, Πέτρου Β'443.
501
Πλωμάριο Α'274
Πνύκα Α'221
Ποθητός Αντώνιος, Νικολάου
Β'451, 501
Πολιένης Μιχαήλ, Ιωάννου (Polie-
ni) Β'442, 501
Πολίτης Αθανάσιος Α'279
Πολίτης Αλέξης Α'54, 55, 61, 64,
65
Πολίτης Κων/νος Α Ί 6 1 Β'471,
513
Πολόνια Β'564
Πολύδωρος Πιερ Λύσανδρος (Ροli-
doros Pier Lisandro) A'235
Πολυκαλάς Ιάκωβος, Ιωάννου
Α'340 Β'447, 501
Πολυκαλάς Ιωάννης Β'429, 501
Πολυκαλάς Μαρίνος, Γερασίμου
Β'475, 511
Πολυκαλάς (Πολληκαλάς) Παναγής,
Αθανασίου Β'561
Πολυχρονιάδης Ιωάννης Α' 63
Πολυχρονιάδης Κων/νος (Φιλαλή-
θης - C. Ζ.) Α' 62, 63, 64, 66, 67,
69, 155, 365, 376 Β'614
Πολωνία Α'25, 122
Ποντικής Αθανάσιος, Δημητρίου
Β'448, 501
Πόρτσμουθ Α'66
Ποστολάκας Δημ. Α'63, 163, 165
Ποστόλης Αναστάσιος (Postoli)
Β' 6 0 0
Ποστόλης Αντώνιος, Κωνσταντίνου
Β'456, 501
Π. Τ. Α'174
Πούμπουρας Γεώργιος, Ιωάννου
(Pumpuras) Α'336 Β'464, 501
Πούμπουρας Ιωάννης, Δημητρίου
Β'464, 501
Πραΐδης Γεώργιος, Δημητρίου
Β'471, 511, 631
Πρέβεζα (Prevesa) Α'126 Β'482,
427, 470
Προσαλέντης" βλ. Δόριας Προσαλέν-
της
Προσκυνήτης (Proschiniti), ο Ροσσέτης (ντέ) Ιωσήφ (De Rosseti)
Α'222, 223
Προύσα (Prussa-Bursa) Α'323
Β'466, 469, 482
Πρωσσία Α' 66
Πρωτοψάλτης Εμ. Α'151, 357,
365, 366
Πυλαρινός Θεόδωρος, Ευσταθίου
Α'179 Β'454, 501
Πυλαρινός Ρόκκος Β'427, 501
Πυλαρινός Τ. Α Ί 7 8 , 179
Πύρρος Διονύσιος Α'73, 365, 374,
375
Ραγκαβής Αλέξ. Β'574
Ραζή, οικογ. Α' 357
Ραζής Σπυρίδων, Κωνσταντίνου
(Rasy) Β'459, 501, 600
Ράλλη, οικογ. Α'365
Ράλλης Αμβρόσιος, Στεφάνου Α' 361
Ραφαήλ Στέλιος Α'216 Β'476, 511
Ρηγόπουλος Ανδρέας, Αγγέλου
Α'106, 224 Β'449, 501
Ριβέλλης Ερρίκος, Πέτρου (Rivelli)
Β'480, 511
Ρίζος-Νερουλός Ιακ. Α' 66, 260
Ρίκης Ιωσήφ Α'325
Ρίκης Καίσαρ, Σπυρίδωνος (Riehl)
Β'439, 502
Ρίμινι - βλ. Rimini
Ροδοκανάκηδες Α'365, 366
Ροδόσταμος Αντώνιος, Νικολάου
Β'450, 501
Ροζάκης Κυριάκος, Σταμάτη (Ro-
sakis) Β'455, 501
Ροΐδης Διονύσιος Α'312
Ρομάνοι Α'105, 106
Ρόνκης Ιωσήφ, Σπυρίδωνος (Ron-
chi) Β'480, 511
Ρότσιλντ, οίκος Α'314
Ρουβίνης Μενέλαος, Παναγιώτου
(Ruvini) Α'283 Β'478, 512, 631
Ρωμανέλης Παύλος Β'431, 501
Ρώμας Γεώργιος Α'314 Β'432, 501
Ρώμη (Roma) Α'21, 22, 23, 42,
47, 120, 146, 150, 193, 235, 250,
253, 314, 369, 391 Β'604, 607,
608, 629
Ρωσέτος Γεώργιος Β'457, 501
Ρωσία-οι (Russia) Α'38, 150, 386,
387, 388 Β'484, 535, 536, 537
Ρωσικό κόμμα Α'388
Β'480, 511
Ροσσέτης (ντέ) Κάρολος Β'480, 511
Ρώσσης Μάρκος, Αλεξάνδρου
Α'309 Β'437, 501
Ρώσσης Σολωμός Γεώργιος, Αλε-
ξάνδρου Β'421, 501
Ρωσσόλυμος Γεράσιμος, Νικολάου
Α'281 Β'455, 501, 569, 583, 630
Ρωσσόλυμος Νικόλαος Β'583
Ρωσσόλυμος Παύλος, Ζαχαρία
Β'477, 512
Ρώτας, Ιάκωβος Α'163
Σ... Φίλιππος Α Ί 8 0
Σάββας Ιωάννης, Χριστοφόρου
Β'463, 502
Σαβοΐα Α'22, 51
Σακελλαρίδης Γεώργιος Α'290, 292,
301
Σακελλαρίδης Λουκάς, Σπυρίδωνος
Α'216, 291 Β'447, 502
Σακελλάριος Γεώργιος, Ιωάννου
Α'326 Β'439, 502
Σαλάχας Γεώργιος, Φραγκίσκος
(Salacha) Α'283 Β'450, 502, 630
Σαλονικιός Ιωάννης, Εμμανουήλ
(Da Salonico) Β'473, 512
Σάλτας Αναστάσιος Α'204, 205,
207, 210, 211, 212, 213, 228,
321, 349 Β'476, 512, 557
Σάλτας Αντώνιος Α'213
Σάμος (Samos) Β'466, 483
Σαμπέν Λαυρέντιος, Ιωάννου (Sa-
hen) Β'426, 503
Σάνσον Αντώνιος, Ιακώβου (San-
son) Β'454, 502
Σαντορίνη (Santorino) Β'448, 477,
482
Σαούλης Θεμιστοκλής, Αθανασίου
(Sauli) Β'456, 502
Σαπουντζάκης Κων/νος Α Ί 9 5
Β'432, 502
Σαπφώ νέα" βλ. Πάλλη Αγγελική
Σαράφογλου Σηρόπης (Serope; Sa-
rafoglu) Β'446, 502
Σαρδηνίας, Βασίλειο Α'22 Β'543
Σατόπουλος Κων/νος Α'323 Β'469,
512
Σβορώνος Μαρίνος, Δημητρίου
Β'427
Σβορώνος Μιχαήλ, Στέλιου Β'463,
465, 502
Σβορώνος Σπυρίδων, Ανδρέα Β' 584
Σβορώνος Κουριέλας Στέλιος, Μι-
χαήλ (Curiela Stellio del fù Mi-
chele Svorono) Β'426, 502
Σγκουάντσης Ιωσήφ, Καρόλου
(Sguanci) Β'461, 502
Σγόντας Λεωνίδας, Λουκά (Sgonda)
Β'450, 502
Σελίβας Διονύσιος (Seliva) Β'473,
512
Σενσιμονιστές Α'49, 115, 127, 242,
245
Σερβία Α'271
Σέρρες (Zeres) Α'268 Β'458, 483,
573
Σέτερης Νικόλαος Α' 361
Σέτερης Οδυσσέας, Νικολάου (Se-
teri) Α' 273, 361 Β' 479, 512, 578,
632
Σίγουρος Διονύσιος (Sicuro) Β' 429,
502
Σίγουρος Σπυρίδων, Ιωάννου
Β' 429, 502
Σίγουρος Δεσύλλας, Ιωάννης (Sicu-
ro Dessila) A'335 Β'480, 512
Σιδέρης Παύλος, Στάμου Α Ί 6 1
Β'424, 502
Σιένα (Siena) Α Ί 5 , 16, 26, 30, 41,
51, 97, 102, 129, 132, 141, 143,
144, 177, 181, 183, 185, 242,
307, 308, 309, 310, 312, 314,
315, 320, 330, 333, 335, 355,
374, 385, 392 Β'547, 548, 550,
551 631
Σικελία Α'22, 41, 146, 147
Σικελιών Δύο, Βασίλειο Α'21, 22,
23, 78
Σιναπιάν Γάσπερος, Γεωργίου (Si-
napian Gaspero) Β'448, 502
Σίντνεϋ Α Ί 8 5
Σίφνος (Sifnos) Β'483, 461
Σκάβος Ιάκωβος (Scavo) Α'323
Β'469, 512
Σκαλισιάνος Καρύδης Μαρίνος, Αν-
δρέα (Schalissiano Cariddi)
Β'422, 502
Σκαλτσούνης Ιωάννης, Ευαγγέλου
(Scalzuni) Β'446, 502
Σκάρπας Λουδοβίκος, Φραγκίσκου
(Scarpa Luigi di Francesco)
Β'447, 449, 502
Σκάσης Θωμάς, Πέτρου Β' 460, 502
Σκένδρος Οικονόμος Αναστάσιος
(Schendo) Β'428, 502
Σκιαδάς "Ιερώνυμος, Σεβαστιανού
Β'425, 502
Σκιαδάς Πέτρος Β'426, 502
Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Α' 20,
326 Β'582
Σκόπελος (Scopelos) Β'480, 483
Σκοτ Λουίζα-Ενρικότα Α'356
Σμύρνη (Smirne) Α Ί 6 1 , 270, 271,
283, 291, 301, 323, 353, 359
 Β'416, 424, 471, 481, 445, 446,
449, 461, 462, 463, 464, 469,
474, 475, 478, 522
Σόκολης Σπυρίδων, Δημητρίου (So-
coli) A'319 Β'450, 502
Σόκολης Σπυρίδων, Ιωάννου Β' 464,
502
Σολωμός Α'234
Σολωμός Αθανάσιος, Αντωνίου
Β' 445, 502
Σολωμός Αλέξανδρος, Γερασίμου
(Salomon) Β'434, 502' βλ. και
Ρώσσης
Σολωμός Σπυρίδων, Θεοδώρου
Β'456, 502
Σονδάρος Άγγελος, Γεωργίου (Son-
daro) Β'471, 512
Σουλιέζης Γρηγόριος, Γερασίμου
(Suglesin) Β'474, 512
Σουλιέζης Κωνσταντίνος (Sugliesin)
Β'433, 502
Σούνδιας Δημήτριος, Σπυρίδωνος
Α'351 Β'422, 502
Σούρμπης Εύστάθιος, Μάρκου (Sur-
bi) Α'225, 226 Β'444, 502
Σούτσος Άλέξ. Α'66
Σούτσος Δημήτριος Β'431, 503
Σούτσου Αυγούστα, Γεωργίου
Α'359
Σοφιανόπωλος Α'221, 224
Σπαθάρης Γεώργιος, Ιγνατίου (Spa-
dari) A'320 Β'470, 512
Σπανόπουλος Δημήτριος, Αγγέλου
Β'440, 503
Σπάρτη (Sparta) Α' 305 Β' 453,
455, 457, 482
Σπέτσες Β'564
Σπυριδιών" βλ. Μακρής Σπ.
Στάης Εμμανουήλ Α'390 Β'475,
512
Στάης Νικόλαος Β'459, 503
Σταθάτος Πεταλάς Νικόλαος, Εύ-
σταθίου Β'475, 512
Σταθάτος Νικόλαος Π. Α'321, 325
Β' 600
Σταθάτος Σπυρίδων Α'293 Β'476,
512
Σταμπάς Γουλιέλμος, Αντωνίου
Β'460, 503, 598, 600
Σταμπάς Καίσαρ, Αντωνίου (Stam-
pas) Β'460, 503, 598, 600
Στάμπογλου Δημήτριος, Αναστα-
σίου (Stampogli) Β'442, 503
Σταυρίδης Κωνσταντίνος, Δημητρίου
Β'454, 503
Σταύρος Περικλής, Νικολάου Β' 452,
503
Σταύρος Σπυρίδων, Ιωάννου Β'440,
503
Στερεά Ελλάδα Β' 484, 521
Στεριάδης Αναστάσιος, Κωνσταντί-
νου Β'462, 503
Στεφανής Παναγιώτης, Θεοδοσίου
Β'423, 503
Στεφανόπουλος Νικόλαος, Πέτρου
Α'359 Β'478, 512, 632
Στεφανόπουλος Πέτρος Α'323
Β'469, 512
Στεφανόπουλος Γαριδάκης Πέτρος
Α'359
Στεφάνου Μιχαήλ, Βίκτωρος Β'475,
512
Στεφάνου Πανταζής Β'432, 503
Στουρνάρης Νικόλαος Β' 563
Στραβοπόδης Αντώνιος, Ιακώβου
Β'434, 503
Στραβοπόδης Γεώργιος, Στέλιου
Β'439, 503
Στρατούλης Κων/νος Β'581
Στρούμσος Στέφανος, Κων/νου
Α' 275
Σύμη (Simi) Α'290, 326 Β'422,
436, 461, 482, 582
Σύρα (Sira-Σύρος) Α'204, 205, 212,
272, 278, 283, 351, 359 Β'450,
460, 463, 476, 479, 480, 481,
522, 630
Συρία (Syria) Β'535, 536
Σχινάς Δ. Β'574
Σχινάς Κωνσταντίνος, Γεωργίου
Α Ί 6 1 Β'424, 503
Σωτήρης Φώτιος, Μαρίνου Β'425,
503
Σωτήρος, ναός Αργοστολίου Β'561
Ταβουλάρης Μαρίνος, Διονυσίου
Α'326 Β'440, 503
Ταμίσης Κωνσταντίνος, Παναγιώτου
(Tamissi) Β'454, 503
Ταμπάκη Ά ν ν α Α'169
Τανταλίδης Ηλίας Α'164
Ταξιάρχου Μιχαήλ, εκκλησία Κέρ-
κυρας Α'274
Τάσης Δημήτριος, Ανδρέα (Tasis)
Β'431, 503
Τασιορίδης Θωμάς (Tassorich
Tommaso) Β'479, 512
Τασιορίδης Ιωάννης (Tassoridis)
Β'479, 512
Τένεδος (Tenedo) Β'483, 439
Τεργέστη (Τριέστι-Trieste) Α'265,
283, 361, 366 Β'477, 482, 568,
632
Τερογιόκας Κωνσταντίνος, Νικολάου
(Terojocas) Α'332 Β'466, 503
Τέτσης Ιω., Αντωνίου Β'457, 503
Τζαβέλας, στρατηγός Α'173
Τζαλλής Ιωάννης, Παναγιώτου
(Zally) Β'458, 503, 600
Τζαλλώνης (Ζαλλώνης) Ιωάννης,
Αντωνίου (Zalloni) Β'457, 458,
503, 600
Τζανέτογλου Μαρία, Νικ. Α'274
Τζανίνης· βλ. Ζανίνης
Τζηληγιάννης Θεοδόσιος Α'161
Β'424
Τζιλιμίγκρας Διονύσιος Β'564
Τζιλιμίγκρας Ιωάννης Β'564
Τζ(σ)ιτζέλης Παναγής, Γ. Α'356
Τζιτζίνιας Σταμάτης (Zizinta)
Α'361
Τζουγανάτος Λοβέρδος Δημήτριος
Α'292
Τζουλβινός Ιωάννης, Αντωνίου
(Zulvinò) Β' 434, 503
Τζουρίδης Ιπποκράτης, Βασιλείου
Α'278 Β'563
Τήνος (Tinos-Tiiie) Α'213, 278
Β'456, 457, 458, 470, 471, 477,
482, 600
Τιμίου Προδρόμου, ν. Αντιγόνης
Α'266
Τιρόλο Α'146
Τολμίδης Αντώνιος, Χριστοφόρου
(Tolmides) Β'439, 503
Τόμπρος Αναστάσιος, Σπυρίδωνος
Β'458, 503
Τοπαλόπουλος Εμμανουήλ Β'475,
512
Τορίνο (Torino) Α'23, 77, 143, 250
Τοσέλης Αντώνιος (Tosseli Anto-
nio) Β'480, 512
Τοσίτσας Α'376
Τοσκάνη (και Μεγάλο Δουκάτο)
Α'10, 11, 19, 21, 22, 23, 25, 26,
27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 35,
37, 40, 41, 42, 44, 45, 46, 47,
48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 60,
61, 62, 63, 66, 68, 69, 73, 77,
79, 81, 87, 90, 91, 93, 94, 97,
97, 100, 104, 105, 107, 111, 116,
124, 129, 132, 134, 136, 142,
143, 144, 145, 150, 153, 155,
165, 170, 173, 174, 178, 180,
181, 183, 185, 191, 193, 194,
196, 197, 198, 199, 2()0, 203,
2ο4, 205, 207, 214, 217, 220,
224, 226, 231, 233, 234, 240,
241, 244, 246, 252, 255, 257,
264, 268, 271, 272, 286, 2g0,
294, 295, 304, 310, 327, 330,
344, 347, 349, 352, 353, 355,
356, 357, 359, 365, 366, 373,
377, 379, 381, 383, 388, 389, 392
Β'572, 575, 583, 613, 614
Τουρκία-οι (turchi) Α'60, 64, 65,
106, 158, 268 Β'534, 536
Τουρλινός Ιωάννης, Ανδρέου
Β'428, 503
Τουτουντζής Γαβριήλ, Ναούμ
Β'434, 503
Τουφεξής Α'366
Τραβαζάκης Δημήτριος (Travasa-
chis) Β'431, 503
Τραβασάρης Δημήτριος (Travassa-
ris) A' 236 Β' 630
Τραυλός Δημήτριος, Βικεντίου
Β'457, 503, 600
Τραυλός Τζαννετάτος Γεράσιμος,
Σπυρίδωνος Β'584
Τρέκκας Σπυρίδων, Μάρκου (Trec-
cas) Β'478, 512
Τριανταφύλλου Κ. Α'210, 226, 349,
352, 353, 355, 356, 357, 359
Τριδέντου, σύνοδος Β'545
Τριέστι" βλ. Τεργέστη
Τρίκαλα (Τρίκκη-Triccala) Α'161,
374 Β'425, 483
Τρικούπης Σπ. Α'65
Τρίπολη (Tripolizza) Β'454, 483
Τρίπολη Αφρικής Β'598
Τρομπέτας Ιωάννης Βαπτιστής, Κυ-
ριάκου (Trombeta) Α'319 Β'452
Τροχάνης Μιχαήλ Α Ί 6 1 Β'470, 512
Τσακίρης Δημήτριος Β'465, 503
Τσεκίνης Θεόδωρος (Cecchini)
Β'472, 512
Τσερκεστιάνος Δημ. Α Ί 8 0
Τσέχωφ Α'200
Τσιλιάνης Θεοδόσιος, Κωνσταντίνου
(Ciliani) Α'325 Β'424, 504
Τσιμάρας Μάρκος, Πέτρου Α'216
Β'477, 512
Τσίνης (Τζίνης) Αλέξανδρος, Αθα-
νασίου (Zinni) Β'458, 503, 600
Τσιρίγο - βλ. Κύθυρα
Τσιρπανλής Ζαχ. Α Ί 0 7 , 393
Τσιτσέλης Ηλίας Α'277, 371
Τσιτσιλιάνης Άγγελος Β'434, 504
Τυπαλδέοι (Τυπάλδοι) Α' 369 Β' 540,
541, 598
Τυπάλδος Αιμίλιος Α'235, 313
Τυπάλδος Αλέξανδρος Α'313
Τυπάλδος Αλοΰσιος Α'378
Τυπάλδος Ανδρέας Β'430, 504
Τυπάλδος Γεώργιος, Αλοϋσίου
Α'313, 338, 370, 371, 376, 378,
379, 381, 382 Β'441, 504, 541,
586, 589, 590, 592, 594, 596,
597, 630
Τυπάλδος Δημήτριος, Πέτρου Α' 292
Β'441, 504
Τυπάλδος Ευαγγελινός, Μαθιού
Β'447, 504
Τυπάλδος Ιωάννης Β'429, 504
Τυπάλδος Κων/νος Α'314, 370, 371,
376, 382 Β'586, 590, 594
Τυπάλδος Μαρίνος Α Ί 7 8
Τυπάλδος Μιχαήλ, Κοσμά Β'447,
504
Τυπάλδος Νικόλαος, Αλοϋσίου
Α'299, 337, 338, 364, 366, 370,
371, 373, 374, 378, 379, 381,
382, 392 Β'439, 504, 540, 541,
590, 591, 592
Τυπάλδος Παναγής, Σπυρίδωνος
Β'462, 504
Τυπάλδος Χαράλαμπος, Αλοϋσίου
Α Ί 6 7 , 279, 314, 326, 364, 366,
370, 371, 373, 374, 378, 379,
381, 382, 383, 392 Β'439, 441,
504, 589, 590, 595
Τυπάλδος Ιακωβάτος Γεώργιος, Al-
vise Α'314 Β'539, 566, 632
Τυπάλδος Ιακωβάτος Κων/νος
ΑΊ67
Τυπάλδος Ιακωβάτος Νικόλαος
Β'529, 530, 531, 533, 538, 539,
632
Τυπάλδος Ιακωβάτος Χαράλαμπος
Α Ί 6 7 , 304, 331, 332 Β'631, 632
Τυπάλδος Μαράτος Γεράσιμος
Α'303
Τυπάλδος Λασκαράδος Ανδρέας· βλ.
Λασκαράτος Α.
Τυπάλδος Ξυδιας Πέτρος (Tipaldo
Pietro Xidian) Β'455, 504
Τυπάλδος Πρετεντέρης Δημήτριος
Β'478, 512
Τυπάλδος Πρετεντέρης Γερόλυμος-
Κυριάκος, Ιωάννου Βαπτιστού
Α'153, 154 Β'436, 505
Τυπάλδος Πρετεντέρης Ιούλιος, Ι-
ωάννου Βαπτιστού Β'437, 504
Τυπάλδος Φορέστης Ιωάννης Α' 310
Β'475, 512
Τυπάλδος Φορέστης Μαρίνος, Ιωάν-
νου Α'292, 390 Β'442, 504
Τυπάλδος Φορέστης Τιμόθεος, Ι-
ωάννου Β'476, 512
Τυπάλδος Χαριτάτος Ά ν τ . Α'170,
171, 172, 389, 390, 391
Τυπάλδος Χαριτάτος Ιωάννης, Βερ-
ναρδίνου Α'313 Β'437, 504
Τυπάλδος Χαριτάτος Μαρίνος, Νι-
κολάου Β'458, 504
Τυπάλδος Χαριτάτος Μαρίνος, Τι-
μοθέου Β'478, 512, 561, 600
Τυπάλδος Χαριτάτος, Τιμόθεος
Β'561
Τύρναβος Β' 483
Τυρρηνία Α' 391
Τωμαδάκης Ν. Α'71, 85, 94, 152,
210, 234, 270, 365, 393
Ύδρα (Ydra) Α'150, 161, 166
Β'425, 426, 430, 457, 482, 470,
472, 631
Υψηλάντης Αλέξανδρος Α'59
Φαμπρίτσης Κυριάκος, Υακίνθου
(Fabrizzi) Β'449, 504
Φανάρι-ώτες Α'158, 179
Φαναριώτης Νικόλαος Α'275
Φαναριώτικα, Παξών Α'275
Φάνος Α'234
Φαρίνας, (παπα) Α'366
Φαρμακίδης Θ. Α Ί 5 6 , 159
Φερδινάνδος, αρχιδούκας Α'66
Φερδινάνδος Β' Α'44, 78
Φερδινάνδος Γ', Τοσκάνης Α' 25, 26,
93 Β'546
Φερεκίδης Στέφανος (Ferecide)
Β'433, 504
Φερνάνδης Αλέξανδρος (Fernandez)
Α'319 Β'476, 513
Φερνάνδης Διονύσιος (Fernandis)
Α'360
Φερνάνδης Ιωάννης, Δαβίδ (Fer-
nandez John di David) A'335
Β'463, 465, 504
Φερνάνδης Καίσαρ (Fernandez Ce-
sare) Β'477, 513
Φερνάνδης Όλυνθος-Θεμιστοκλής,
Διονυσίου Β'479, 513, 360
Φιλαλήθης' βλ. Πολυχρονιάδης Κ.
Φιλητας Αναστάσιος (Filites)
Β'433, 504
Φιλιππίδης Γουναράκης Σωτήριος,
Φιλίππου Α Ί 6 1 , 365 Β'470, 513
Φιλολογική Εταιρεία Α Ί 6 9 , 172,
389
Φιλολογικός Τηλέγραφος Α'162
Φιλόμουσος Εταιρεία Βιέννης
Α' 393
Φλαγγινιανό Α' 269, 283
Φλαμπουριάρης Αντώνιος, Μάρκου
Α'301, 312, 313, 326 Β'440, 504
Φλαμπουριάρης Μάρκος Α'312
Φλεμοτόμος Ν. Α Ί 9 5
Φλεμοτόμος Πέτρος Α'195 Β'433,
504
Φλωρεντία (Firenze) Α'23, 25, 26,
27, 35, 37, 38, 39, 41, 46, 50,
51, 54, 55, 62, 66, 69, 74, 77,
88, 90, 94, 108, 115, 123, 127,
132, 140, 144, 145, 152, 164,
170, 173, 175, 191, 193, 197,
198, 201, 203, 206, 207, 208,
209, 210, 212, 233, 240, 242,
249, 252, 353, 355, 356, 357,
360, 364, 373, 374, 382, 384,
385, 388 Β'532, 594, 601, 614,
628
Φλωρεντίας, Κρατικά Αρχεία Α' 12,
114 Β'614
Φοινίκη (Phenicia) Β'535, 536
Φοντάνας Αιμίλιος, Αντωνίου
Α Ί 2 6 Β'472, 513
Φοντζόνης, Σπυρίδωνος Καρούσου
Α'275
Φορέστης Α' 381" βλ. και Τυπάλδος
Φορέστης Αννίβας Β'479, 513
Φορεστόπουλο Α'381
Φραγκίσκος Εμμ. Ν. Α Ί 5 8
Φραγκίσκος Στέφανος, Λορένης
Α'25
Φραγκόπουλος Γεώργιος, Δημητρίου
Β'467, 504
Φρανκαντώνης Αντώνιος, Αναστα-
σίου (Francantoni) Β'464, 504
Φραντζής Κωνσταντίνος, Νικολάου
(Frangi) Β'434, 504
Φραντσούτης Fojas, Ιωάννου
(Frunzuti Fojas di Giovanni)
Β'471, 513
Φρεαρίτης Κ. Β'574
Φριουδάτος (Friudato) Β'479, 513
Φρόνιμος Απόστολος, Νικολάου
Β'454, 504
Φρυδάς Ιωάννης, Κωνσταντίνου
Α'216, 340 Β'448, 505
Φυσικά, Αριστοτέλη Α'256
Φωκα-Καστάλη (Castalli), Άννα
Α'226, 355
Φωκάδες Α' 369
Φωκάς Άγγελος, Ιωάννου Α'291,
293 Β'445, 505
Φωκάς Αλέξανδρος, Σπυρίδωνος
Β'471, 513
Φωκάς Γεράσιμος, Μιχαήλ Β'460,
505, 599
Φωκάς Γεράσιμος, Νικολάου Α' 208,
216, 225, 226, 353, 355 Β'445,
505, 558
Φωκάς Ιωάννης, Γερασίμου Α'211,
214, 226
Φωκάς Ιωάννης, Νικολάου Β'451,
505
Φωκάς Κων/νος Α'355 Β'434, 505
Φωκάς Μαρίνος Β'428, 505
Φωκάς Μαρίνος, Vettor Β'584
Φωκάς Μιχαήλ, Παναγιώτου Β' 472,
513
Φωκάς Νικολάκης-Αλέξανδρος-
 Ιωάννης Α'226
Φωκάς Νικόλαος, Αναστασίου
Β'584
Φωκίων Νικόλαος, Αντωνίου (Foz-
zio) Β'470, 513
Φωκάς Νικόλαος, Σ πυρ. Α'326,
355
Φωκάς Παναγής, Ανδρέου Β'462,
505
Φωκάς Παύλος, Λουκά Β' 584
Φωκάς Παύλος, Παναγή Α'283
Β'479, 513
Φωκάς Ρόκκος, Κωνσταντίνου
Β'443, 505
Φωκάς Σπυρίδων, Νικολάου Α'277,
301 Β'440, 505, 561
Φωκάς Σταύρος, Μαρίνου Α'304
Β'460, 505, 599
Φωκάς Χαράλαμπος, Κωνσταντίνου
Β'475, 513
Φωκάς Αλεξανδράτος, Γερασίμου
Α' 283 Β'630
Φωκάς Αλισανδράτος Λουκάς
Β'476, 513
Φωκάς Παΐζης Τηλέμαχος Β'441,
505
Φωκάς Παυλάτος Αθανάσιος, Δη-
μητρίου Β'473, 513
Φωκάς Παυλάτος Ιωάννης-Βαπτι-
στής Α'319
Φωκάς Ρεπούπλικας Νικόλαος
Α'226
Φωκάς Τζαννετάτος Σταύρος, Πα-
ναγή Β'478, 513, 571
Φώσκολος Ούγος Α'260
Φωτεινός Νικόλαος, Αντωνίου
Α Ί 6 1 , 320 Β'471, 513
Χαλικιάς Δημήτριος, Νικολάου
Β'459, 505, 599
Χαλικιάς Ιωάννης, Νικολάου Α'273
Β'480, 513
Χάλκη Α'267
Χαλκηδόνος, μητρ. Α'266, 278
Χάλκης, Σχολή Α'283, 291 Β'630
Χανιάς Χάνης (Chanian Charmes)
Β'463, 505
Χαρακτήρες Θεοφράστου (Saggi)
Α'236, 237, 239, 240, 253, 254,
255, 260, 261 Β'630
Χαραλάμπης Κωνσταντίνος, Σταύ-
ρου Β'435, 505
Χαροκόπος Β'570
Χατζή Ιωάννου Χριστόδουλος
Ά 3 1 9 Β'477, 513
Χατζή Μπαλάση Πάντζος Α'266
Χατζόπουλος Δημήτριος, Ιωάννου
Α'319, Β'455, 505
Χιμέρας Χριστόδουλος (Cimerà Cri-
stodulo) Β'473, 513
Χίος (Scio) -ώτες Ά 64, 167, 253,
353, 357, 361, 365, 366 Β'421,
439, 440, 444, 448, 472, 473,
480, 481, 522
Χιώτης Π. Α'60, 233, 234, 239
Χοϊδάς Δημήτριος, Γεωργίου Β'448,
505
Χοϊδάς Ιωάννης, Γεωργίου Β'474,
513
Χριστιανάκης Παύλος Α'359
Χριστοδούλου Κωνσταντίνος Β'480,
513
Χρυσανθάκης Κυριτσόπουλος, Ιωάν-
νης Β' 434, 505
Χρυσανθακίδης Χριστόδουλος
Β'444, 505
Χρυσανθόπουλος Θεμιστοκλής, Πα-
νάγου Β'446, 505
Χρυσανθόπουλος Σωτήριος Α'216
Χρυσοβίκης Ιωάννης (Krisovichi
Giovanni) Β'479, 513
Χρυσόφυλλος Μιχαήλ, Ευσταθίου
Α'304, 305 Β'454, 505
Χρυσοχόος Παρίσης Β'432, 505
Χρυσοχόος Προκόπιος, Μιχαήλ
Β'459, 505
Ψακής Εμμανουήλ, Φωτίου Β'424,
505, 631
Ψαλίδας Αθανάσιος Α'279
Ψαρά (Psara) Α' 65 Β' 427, 433, 482
Ψημάρης Γραδενίγος, Νικολάου
(Psimari) Β'451, 505
Ψυχάρης Ιωάννης Α'267, 283
Accademia dei Georgofili A'49
Adrianopoli· βλ. Αδριανούπολη
Aetolia· βλ. Αιτωλία
Affrica· βλ. Αφρική
Agostini Α Ί 9 8
Albania· βλ. Αλβανία
Albanitocori· βλ. Αλβανιτοχώρι
Alemannia" βλ. Γερμανία
Alessandria Α Ί 4 2
Alessandria" βλ. Αλεξάνδρεια
Alessio, ossia gli ultimi giorni di
Psara A' 55
Alfieri Α Ί 2 0
Alla Grecia A'56
Alli, χ. Ν. Ιταλίας A'253 Β'602
Alliata Raynerius A'341
Alniabi Luigi B'551
Ambron Abramo B'598
Amicizia, καφενείο Πίζας Α Ί 2 9
Ammaestramenti a tutta la gioventù
che... A'250
Ancona" βλ. Αγκώνα
Anckialo" βλ. Αγχίαλος
Andrizzena" βλ. Ανδρίτσαινα
Andros· βλ. Άνδρος
Angioli Α Ί 9 5
Antologia · βλ. Ανθολογία
Antonio, διευθυντής σχολείου στην
Λευκάδα Α'2 82
Aquarone Α. Α'35
Arabia - βλ. Αραβία
Archias (αρχίας), Κικέρωνος Α'539
Archigymnasium Ticinese, Πίζας
Α'308, 312 Β'631
Archivio della Curia Archivesco-
vile, Πίζας A' 342
Archivio Storico A'38
Argos· βλ. Άργός
Arpino Β'538
Arta· βλ. Άρτα
Asia· βλ. Ασία
Atene· βλ. Αθήνα
Augustinus - βλ. Αυγουστίνος
Austria· βλ. Αυστρία
Azzariti Michele A'251
Babylon· βλ. Βαβυλών
Baciocchi Α Ί 9 8 , 201
Bacomi Demetrio Β'557, 558
Bagni di S. Giuliano A'216, 226
Β' 632
Baldasseroni G. A'100
Baldisseri, casa A'319
Ballanti A'236
Banciocchi Felice Α Ί 9 6
Bandiera Antonio A'310
Barbai ta - βλ. Giabaltone
Barbi Alessandro· βλ. Βάλβης Αλ.
Baretti Β' 603
Barga A'212
Bargello Α Ί 2 6
Barli Cesare Α Ί 3 6
Barnabiti, πατέρες Β'579
Bartolini Cesare Α Ί 4 0
Bartolomei Ferdinando A'55
Bartolomei Giampaolo Α Ί 3 8
Bassano Lorenzo Α Ί 9 6
Bastianeiii, casa B'599
Bastogi Pietro (Βαστόγης) A'48,
77, 124, 364
Beccaria A' 64, 256
Bellotti Felice A' 54
Bentham J. Α Ί 2 0 , 250, 251, 252,
253, 256
Bernardini Mauro A'20, 57, 58, 65
Bertinghieri Vacca Francesco A' 93
Bertocchi Margherita Α Ί 9 4
Betti Salvatore A'253 B'607
Biagiotti Giovacchino Α Ί 8 5
Bianchi Alessandro A'205
Biblioteca Labronica B'628
Biondi D. Α Ί 1 2
Biondi Luigi A'235
Biotti Vittorio A'28
Biscardi A'41
Bisanti Spiridione - βλ. Βυζάντις Σπ.
Bogliaco Romolo" βλ. Μπολιάκος P.
Bollettino Storico Pisano A' 86
Bologna, ο Α Ί 2 3 , 210, 214
Bologna" βλ. Μπολόνια
Bonaini, F. Α Ί 1 4 , 261
Bonfanti Α Ί 3 1 Camposanto, Πίζας A'82, 131
Boninsegni Giuglio Α Ί 0 8 , 120, Β' 627
128, 141, 338 Candia· βλ. Κρήτη
Borgaghi D. A'252 Canova A'241
Borgo, Πίζας A'90, 120, 122, 126, Cantini J. Ά 251 Β'530, 531, 533,
135, 196, 225, 343, 386 535, 539, 541, 542
Borrirli Luigi B'551 Cantoni, casa A'319
Borzaghi B' 604, 605 Capei Pietro A'38, 69
Bosi Α Ί 9 8 Capponi Cino A'44, 55, 68, 69
Bostizza - βλ. Βοστίτσα Cappotai, οδός Πίζας A'223
Botti, ispettore Α Ί 1 4 Capurriana Α Ί 2 0 , 241, 242, 246,
Bottone Alessandro (Bouquette) 250, 255, 259 B'603, 605, 630
ΑΊ52 Capurro Niccolò A'39, 241, 243,
Bouquette Alessandro· βλ. Bottone 245, 246, 247, 253, 260 B'555,
Al. 556, 630
Bracci B' 598 Caratteri di Teofrasto · βλ. Χαρακτή-
Brambilla Teresa Α Ί 0 6 ρες
Branchi Giuseppe A'323 Caravelli Β'590
Breccia Evaristo A'241 Carbonari riformati A'49
Brecht Α Ί 5 Carducci A'74
Brescia A'22 Carlo Alberto, πρίγκ. Piemonte
Bucarest' βλ. Βουκουρέστι A'32, 152
Bursa - βλ. Προύσα Carmignani Giov. Aless. Frane.
Byron Α'58, 59, 63, 65, 71, 73, 75 A'34, 35, 40, 93, 100, 105, 120,
Β'607 251, 256, 323 B'422, 431, 530,
627
Carpenisi· βλ. Καρπενήσι
Cacciatori degli Appennini Carpi A'243, 244
ΑΊ45 Carr (Κάρρ E. Χ.) Α Ί 7 , 18
Cacciatori delle Alpi A'144, 145 Carrara A' 245
Caffè dell' Unione, Πίζας Α Ί 5 4 Casa del Re, Πίζας A'319
Caffè dell' Ussero, Πίζας A' 74, Casino dei Nobili, Πίζας A' 81
120,121, 129, 1 3 0 , 1 4 2 , 1 4 3 , 207, Cassianno G.· βλ. Κασσιανός Ιω.
209, 387 B' 629 Castagnacci Anna, Natale A'360
Caffetiere; Giorgio B'593 Castagnacci Natale, Nichita A' 360
Caggi Giovanni Cristodulo· βλ. Castalli· βλ. Καστάλλη Ά ν ν α
Χατζή Ιωάννου Χ. Casaubon Isaac A'255
Cagnani, casa A'319 Cassos· βλ. Κάσος
Cairo· βλ. Κάιρο Castelli, casa B'599
Calabria Β'602 Catalessi B'605
Calabrita· βλ. Καλάβρυτα Catanzaro B'602
Calamo - βλ. Κάλαμος Catellaci A' 323
Calandrini Matilde A'38, 243, 244, Cattaneo Carlo A'45
247 Cavanna, casa B'598
Calavrita· βλ. Καλάβρυτα Ceccuti Cosimo A'67
Calliroe A' 56 Cefalonia - βλ. Κεφαλονιά
Calucci B' 594 Centofanti Silvestro Α΄ 41, 69,74,
Caludi Niccolo· βλ. Καλούδης Ν. 81, 100, 106, 117, 118, 129, 142,
Cambitelli F. Β'627 154, 242, 388 Β'629
Campi Α Ί 4 4 Cerigo· βλ. Κύθηρα
Campoformio, συνθήκη A'21 Cerutti Giuseppe A'67, 68
Cesari Antonio A'46 Curtatone, μάχη A'69, 102, 138,
Cesaria - βλ. Καισάρεια 140, 143, 144, 145 B'629
Cesarotti A'241 C. Ζ.· βλ. Πολυχρονιάδης Κωνσταν-
Cesenatico, πόλη Α Ί 9 8 τίνος
Champollion A'42
Che cosa sono le Scuole di reciproco
insegnamento A'250-251 Dal Borgo Bacciomeo B'530
Chisalberti C. A'28, 35 Dal Borgo Flaminio A'85
Chivizzani A'57 Damaschinò Alessandro - βλ. Δα-
Ciampini Raffaele A'53, 58, 62, μασκηνός Αλ.
64, 67, 68, 69, 250 Da Morrona A. A' 71
Ciaprasli B'593 Dante (Δάντης) A'241, 260
Ciardi Antonio B'531 De Langier, στρατηγός Α Ί 3 8
Cidonia· βλ. Κυδωνιές Delavigne A'54, 65
Cineta· βλ. Κύναιθα Del Giardino, οδός Πίζας A' 223
Cioni A' 65 Del modo di comporre le idee...
Cipresso, τοπ. Β'604 A'252, 253
Cipro" βλ. Κύπρος Del Rosio, casa B'599
Cirinini Filippo A'325 Del Rosso Federico Α Ί 0 0 , 326
Cirri, casa B' 600 B'530
Cirri Caterina, Natale A'361 Denegri Άννα A'360
Civita Vecchia (Παλαιόπολις) De Rubertis Achille A'58, 64, 65,
A'391 B'457 243 B' 627
Clivesi, casa B'600 Despotti, casa A'319
Coli Ranieri A'324 D' Estraigis Ιωάννα -Λουκία- Αιμι-
Collegio Argivescovile, Πίζας λία (Ολωρία) A'355
Β'578 Diaz F. Α Ί 3
Collegio Ferdinando, Πίζας A'90, Didaco - βλ. Διδάχος
189, 377 B' 598, 599, 600 Didot Firmin A'224
Colletta A'55 Di Pandette Pr. A' 326
Collinwood R. A'17 Di Simone Giovanni B'627
Combo Α Ί 2 3 Ditirambo sulla Grecia A'57, 58
Conciliatore Milanese, π. A'37 Donati Marianna A' 360
Condurakis· βλ. Λεονταράκης Δ. Don Carlos B' 606
C o s t a n t i n o p o l i - βλ. ΚΠολη Drione G. Battista Α Ί 2 6
Coray· βλ. Κοραής Drosera Francisco A' 20 B' 628, 629
Corfiati Constantino A'360 Duglas Η. (Δούγλας) A'216, 217,
Corfù' βλ. Κέρκυρα 220 B' 569
Corinaldi A'244, 245 Dupin A'260
Corriere Livornese, έφ. A'41 Du Tremoul Carlo A'241
Corsini V. N. B'551
Costa Paolo A'235, 236, 239, 240,
250, 251, 253, 256 B'601, 603, Écoles Chrétiennes S. Benoit, Γα-
605, 606, 607, 630 λατά A'283
Cotron· βλ. Κότρων Educatore del Povero A'40, 242-
Couturier Paulette Α Ί 7 250, 330 B'555, 556
Creta- βλ. Κρήτη Egina· βλ. Αίγινα
Crisofylos - βλ. Χρυσόφυλλος M, Egio· βλ. Αίγιο
Crociera (Ordine della) A'255 Egypte- βλ. Αίγυπτος
Cunduri - βλ. Κουντούρης Egitto - βλ. Αίγυπτος
Cuoco V. A'45 Ellenofilo· βλ. Mayer Enr.
Emilia Romana (Εμιλιάνοι) Α Ί 0 5 ,
197, 198
Epiro - βλ. Ήπειρος
Ermopoli· βλ. Ερμούπολη
Euritania - βλ. Ευρυτανία
Eynard Α'66, 67, 68, 69
Fabbrini Α Ί 1 8 , 196
Fabbroni Angelo A'39, 40, 85, 86,
91
Fabbrucci Lorenzo Α Ί 3 0 , 136
Fabbrucci Stefano A' 85
Fabier A' 55
Fallinucci Gaetano A'210, 211, 214
B'557, 558
Faucci R. A'252
Fauriel A'54, 55
Fedeli Carlo A'86, 88, 102, 336,
338, 341 B'543
Fermo Α Ί 4 2
Fernandes Alessandro - βλ. Φερνάν-
8ης Α.
Fernandez, πράκτ. αντιβασιλιά Αι-
γύπτου Α' 67
Fernandez Olinto Temistocle· βλ.
Φερνάνδης Ο. Θ.
Fernandis Dionisio· βλ. Φερνάνδης
Δ.
Feroci Α. Α'71
Ferrar, Λιβόρνου Α'364
Ferrucci Caterina A'239
Ferrucci Michele Α Ί 3 1
Filelleno· βλ. Mayer E.
Fiorentini Ernesta, Carlo A'361
Fiorileggio Ionio, π. Κέρκυρας
A'260
Firenze - βλ. Φλωρεντία
Flangini - βλ. Φλαγγινιανό
Flemotomo Pietro - βλ. Φλεμοτόμος
Π.
Flora F. A'239
Foca Paolato Gio Battista - βλ. Φω-
κάς Παυλάτος Ιω. Βαπτιστής
Foligno Ά 245 Β'627
Fontenebleau, συνθήκη Α'26
Forlì Β' 594
Fornaciari Luigi A'46
Fossombroni M. A'47, 338 Β'532
Fracasin Francesco A'324
Franceschi Angelo A'336
Franklin Α Ί 2 0 , 250
Frassi Luigi A'38
Frettoni Benedetto A'251
Freud S. Α Ί 6
Fucecchio A'245
Gabinetto di lettura, του G. Nistri
A; 39
Gabinetto Letleraio, π. A'37, 39, 54,
55, 60, 65, 69
Gaeta A' 26, 33
Galasso G. A'28
Galaxidi (Galassidi) - βλ. Γαλαξείδι
Galilei Alessandro B'532
Galilei Galileo - βλ. Γαλιλαίος
Galiti Αθανάσιος- βλ. Γαλίτης Αθ.
Galletti Antonio A' 386, 387
Galletti Giovanni A'387
Garbini, Λιβόρνου A'364
Garibaldi A'23, 51, 144, 146 - βλ.
Gattanei A'151
Gazzetta di Firenze, εφ. A'42
Genova - βλ. Γένοβα
Gherardi Gherardo Α Ί 8 3
Gherardi Tommaso A'80
Giabaltone (Barbalta) A'222
Giannina - βλ. Ιωάννινα
Giarre Massimiliano Α Ί 4 0
Giera Vincenzo Α Ί 5 2
Ginzburg Carlo A' 19
Gioberti V. A'32, 45, 78, 128
Giordani A'37, 62, 65
Giorgini Gaetano A'44, 98, 286,
287, 298, 347 B'547, 630
Giornale Agrario, π. A'32, 38, 244
Giornale arcadico di Scienze Lettere
ed arti B'607
Giornale Pisano B'629
Giornaletto, Μπολόνιας Β' 606
Giovane Italia, εφ. A'41
Giove B' 538
Giovine Italia B'559
Giuliani Tito B' 530
Giusti Giuseppe A'30, 32, 33, 36,
41, 46, 49, 86, 122
Globe, εφ. Α Ί 2 7
Gomeni Angelo A'277
Gonfalonieri A'37
Gonsalvi Α Ί 5 0
Gorizza - βλ. Κορυτσά
Gotti Α Ί 9 6
Gotti, casa (Πίζα) A'319, 377
Β'599, 600
Grammatico Francesco· βλ. Γραμ-
ματικός Φ.
Gramsci Antonio A'37, 51, 138,
177
Grassi Α Ί 9 8
Grassi Domenico A'360
Grassini Mariano B'530
Grenoble A'21
Grezia Α Ί 9 7
Grün, περιηγ. A'75
Guardia Universitaria (G. U.)
B'629
Guerazzi Francesco A'26, 36, 48,
77
Guida dell' Educatore, π. A'38, 244
Guida F. A' 65
Guilford (Γκίλφορντ) A'54, 55
Guys A'56
Holbach Α Ί 2 0
Humbourg Α Ί 2 3 , 193, 214
Iasi - βλ. Ιάσιο
Il discorso funebre in lode di Lord
Byron A'65
Il maggiore D' Argincourt... A'56
Indicatore Livornese, π. A' 36, 40,48
Indicatore Pisano A'40, 260, 390
In morte di Lord Bayron, ode alla
Grecia A' 58
Ionia Academia" βλ. Ιόνιος Ακα-
δημία
Interpreti di Dante ΑΊ26
I promessi sposi A'36
Isole Ionie· βλ. Επτάνησα
Itaca· βλ. Ιθάκη
Italia· βλ. Ιταλία
Jiamari· βλ. Γιάμαρις
Judea· βλ. Ιουδαία
Karaynoff Βλαδίμηρος Α'353
Karaynoff Σοφία, Βλαδ. Α' 353
La Bruyère A' 255
Laconia· βλ. Λακωνία
La Farina A'41
La Fenice, εφ. A' 41
Laffont Gio. Battista Α Ί 2 9 , 130
L' Alba, εφ. A'41, 139
Lambruschini Raffuello A'41, 42,
44
La-Mennais, ο, B'604
Lamentazione sul soggiorno cittadi-
nesco A'260
Lami C. N. A'244, 247, 248, 249
B' 555, 556
Lampredi Gianmaria A'93
La Patria, εφ. A'41, 174, 175, 176
Lari A'212
Larissa' βλ. Λάρισα
L' assedio di Firenze A' 36
Lava Alessandra A' 20
Legione Italiana A' 49
Legrand E. Α Ί 9 5 , 239
Le mie prigioni A' 39
Leonidi· βλ. Λεωνίδι
Leopardi Giacomo A'55, 62, 139,
235, 239, 240
Leppegnotti" βλ. Λεπενιώτης
Lero· βλ. Λέρος
Lesbo - βλ. Λέσβος
Levadia - βλ. Λεβαδιά
Libello famoso contro il sig. Lasca-
rato... Α Ί 7 1
Libri Guglielmo A'204
Liceo di Venezia A' 309
Linaker Arturo A'55, 56, 57, 58,
59, 245
Lirri Α Ί 1 5 , 118
Lissuri - βλ. Ληξούρι
L'Italia, εφ.Α'41,137,140,175,176,
177 Β'614
Livadi· βλ. Λιβάδι
Livorno· βλ. Λιβόρνο
Locke A'256
Lombardo-Veneto, Βασίλειο A'22,
32, 107
Lovanni Giuseppe Α Ί 9 6
L. R. e C., editori A'250
Lucca - βλ. Λούκα
Lucherrini Tito Α Ί 8 3
Luneville, συνθήκη A'21, 25
Lungarno, Πίζας (Λογγάρνο) A'71,
72, 73, 74, 75, 115, 118, 120,
 126, 135, 154, 241, 328, 376
Β'600, 627
Lungi Ermano· βλ. Λούντζης Ερμ.
L' Universitario , εφ. Β'629
Lupo Gentile Michele Α Ί 0 8 , 340
Macedonia - βλ. Μακεδονία
Magheri A'252
Magnesia - βλ. Μαγνησία
Malatesta Giuseppe Α Ί 5 2
Malta· βλ. Μάλτα
Mamiani A'55
Manifesto d' associazione di un edi-
zione di opere classiche Α Ί 7 1 ,
172
Mantinea - βλ. Μαντινεία
Mantova Α Ί 3 8
Manuale di Lettere · βλ. Educatore
del Povero
Manzoni A'36, 55
Marche A'23
Marchio, console Α Ί 5 0
Marcoras Ger.· βλ. Μαρκοράς Γε-
ράσιμος
Marengo A'21
Marietta Ρ. Α Ί 9 6
Marmottan, P. A'27
Martini Andrea, Angiolo· βλ. Μαρ-
τίνης Α. Α.
Marucelli Alessandro A'42, 44
Marzocchi L. J. (Μαρτζόκις) A'281,
282
Masi A'252
Massai Aloysio B'531
Mastiani-Amati Elena A'254, 255
Matteuci Carlo A'41, 100, 128,134
Mazzini G. A'36, 41, 48, 51, 122,
124, 127, 139, 142, 143,
Mazzoni, μέλος τριανδρίας Μ. Δου-
κάτου Τοσκάνης Α'26
Mayer Enrico (Ellenofilo-Filelleno)
A'38, 44, 48, 55, 56, 57, 58, 59,
65, 69, 77, 124, 144, 233, 242,
243, 244, 245, 261
Melchiori G. A'239
Mele Carlo A'257, 259
Menotti Achille Α Ί 2 9 , 130
Menotti Cino Α Ί 2 9
Mercato, Πίζας A' 90
Messolongi· βλ. Μεσολόγγι
Metaxà Eustachide Constantino·
βλ. Μεταξάς Ευσταθιάδης Κ.
Meyer, Λιβόρνου Α'364
Michel Ersilio A'78, 86, 106, 107,
108,109, 1 1 4 , 1 1 5 , 1 2 2 , 1 2 3 , 1 2 5 ,
1 2 6 , 1 2 9 , 1 3 0 , 134, 1 3 8 , 1 4 0 , 1 4 4 ,
146,147,150, 153,177,181,184,
243, 386, 388, 389 Β'628
Michel Leopoldo Α Ί 8 3
Miconos· βλ. Μύκονος
Milinacci, Λιβόρνου A'364
Mingetti M. A' 250
Minuti, casa B'599
Misios Αλέξανδρος A' 360
Misios Καίσαρ A'360
Misios Michele A'360
Missori V. A'37, 250
Mitelene· βλ. Μυτιλήνη
Modena (Μόδενα) A'22, 129, 188,
197, 198, 203· βλ. και Μόδενας
δουκάτο
Moldavie· βλ. Μολδαβία
Montaigne (Μονταίνιος) Α'252, 253,
255, 260, 261 Β'601, 603, 607,
630
Montanara, μάχη Α Ί 0 2 , 138, 143
Montanelli Giuseppe A'26, 31, 36,
37, 38, 40, 41, 44, 45, 47, 48,
69, 74, 75, 86, 100, 115, 117,
120,122,123,130,131,138,139,
145, 203, 233, 242, 244, 245, 256,
264, 383, 388 Β'629
Montani A'3 7
Monti Vincenzo A' 46
Montignoso B'630
Montpelier A' 301
Monzani A'244
Morea - βλ. Πελοπόννησος
Moreli Luigi A'322
Moretti L. A'326
Mori Α Ί 1 2
Mossoti Ottaviano Fabrizio A' 100,
128, 134, 138
Museo del Risorgimento B'629
Mussolini Benitto A'87, 105
Mustoxidi· βλ. Μουστοξύδης
Naidenoves Giovanni· βλ. Μαϊντε-
νόβης Ιω.
Napoleon - βλ. Ναπολέων Βοναπάρτης
Napoleonidi Α'35, 93, 109 Palermo A'77
Napoli- βλ. Νάπολη Pallavicini Maria (Παλαβιτσίνι)
Nasso· βλ. Νάξος A'236, 239 B'629
Nello Rosselli Ά 38, 75, 105, 106, Palli Angelica - βλ. Πάλλη Αγγελική
108,109, 111, 1 1 6 , 1 2 0 , 1 2 2 , 1 2 3 , Pancaldi, Λιβόρνου A'364
127, 188, 242, 244, 245, 264 Paoletti Ά 251
Neri Ferdinando A'255 Paoli Pietro A'322, 323
Nerucci Elisabetta αι 7 8 Paolicchi Irra A'83, 109, 142, 144,
Nerucci G. A'86, 106, 108, 134, 145
138,172,177,178,181,182,183, Papadopoli Antonio A'61, 62, 240
184, 185 B' 629 B' 614
Nesti G. A' 71 Papi Lazzaro A'65
Niccolini Giovanni Battista A'36, Parga - βλ. Πάργα
44, 55, 62 Pardalachi Artemio, Costantino -
Nicolaidi Eustachio· βλ. Νικολαΐδης βλ. Παρδαλάκης Αρτέμιος, Κων-
E. σταντίνου
Nievo Ippolito Α Ί 4 0 Parigi - βλ. Παρίσι
Nissiro - βλ. Νίσυρος Parjotti Domenico A'361
Nistri, τυπογρ. Β'627 Paros - βλ. Πάρος
Nistri Carlo Α Ί 2 0 , 250 Parretti, άρχιεπ. Α Ί 0 2
Nistri Giuseppe A'39 Passerini Dionisio Α Ί 3 6
Nobili e compagni, τυπογρ. Μπο- Passò - βλ. Παξοί
λόνια A'236, 239 Β'629 Patrasso - βλ. Πάτρα
Norchi, casa Β'599 Pavia - βλ. Παβία
Notizie italiane, π. A' 40 Pawloff Valma Evi A'56, 58, 64
Novara A'22, 128 P a x o - βλ. Παξοί
N u o v a Tipografia, Λιβόρνου A' 240 Pecchai P. A'75
Nu ti L. A' 73 Pellico Spilberg A'37, 39
Nylus· βλ. Νείλος Peloponeso - βλ. Πελοπόννησος
Nuovo giornale de' letterati, π. A' 39 Pepe Gabriele A'37, 55
Pepoli Carlo A'236, 256
Petrici Rob. A'33, 120, 231, 233,
Olimpia - βλ. Ολυμπία 235, 239, 240, 241, 242, 246, 250,
Ombrone, Τοσκάνης A'26 251, 252, 256, 259
Orioli Francesco A'42, 43, 44, 55 Petrini Tommaso A'67, 68
B' 569, 627 Peverata Antonio Α Ί 1 5 , 240
Orlandino A' 369 Piazza dei Cavalieri, Πίζας A' 74,
Orlando F. Ά 1 2 8 76, 126 B'627
Ottolengi A'224 Piazza della Fontina Πίζας, A' 74
Piazza dello Stellino, Πίζας A'319
Piazza San Niccola A'319
Pacinotti Luigi Α Ί 0 0 Piazza San Sisto, Πίζας A'126
Pacinotti Lungarno (Πίζας) A' 73 Piazza S. Caterina, Πίζας A' 74,
Padova· βλ. Πάδουα-Πάντοβα 130, 319, 377 B'598, 599
Padovani Anastasio· βλ. Παδοβά- Piazzini Giuseppe A'100, 322
νης 'Av. Pieraccini B'628
Pagliani G. A' 251 Piemonte (Πιεμοντέζοι) A'21, 22,
Palagi Ά 207, 208, 209, 210 23, 27, 32, 45, 47, 49, 50, 51, 83,
Palestina - βλ. Παλαιστίνη 105,108,125,142,143,145,152,
Palazzo della Carovana Πίζας 197 B'613
(Scuola Normala) A'74, B'627 Pieri Antonio - βλ. Πιέρης Αντ.
Pieri Mario- βλ. Πιέρης Μάριος Quartiere Lorenzo A'323
Pierris Nakis· βλ. Πιέρης Νάκης Quarto Α Ί 4 7
Pietrasanta (Πιετρασάντα) Α Ί 3 4 ,
175, 193, 212
Pierozzi Niccola A' 324 Racchetti Salvatore Maria Guerra
Pietroburgo- βλ. Πετρούπολη A' 312
Pigli Carlo Α Ί 1 4 , 115, 123, 388 Radetzky A'32, 134
Pilla Leopoldo A' 6 9 , 1 2 8 , 1 3 7 , 1 3 8 , Raggi Oreste A'233, 243, 245, 261
144, 183 B'629 Ragionamento sopra il "Trieste"
Pindo· βλ. Πίνδος A'56
Piniatoro Demetrio- βλ. Πινιατόρος Ralli Ambosio, Stefano- βλ. Ράλ-
Δημήτριος λης Αμβρόσιος Σ.
Pio Ζ' Β'546 Ranieri-Prosperi, τυπογρ. A'289
Pio Nono· βλ. Πίος Θ' Β'554, 627
Piombino, κάστρο Α'141 Rapporti sulla scuola di mutuo in-
Pirria Raffaele A'69, 100, 128 segnamento A'251
Pistoia (Πιστόια) A'25, 193 Reggio Α Ί 3 6 , 138
Pittocco Francesco Α Ί 2 7 , 242 Renzoni Stefano A' 75
Polidoros Pier Lisandro· βλ. Πο- Résimont Εύγενία A'353
λύδωρος Π. Λ. Reveley Enrico A'322
Polloni Bartolomeo Β'628 Ricasoli Bettino A'41
Pombières A'23 Ricci, κολλέγιο Πίζας A' 90
Pompili A'245 Ricomini, casa A'319
Ponte al Mare, Πίζας A'78 Ricordi e Compagno, τυπογρ.
Pontendera A'212, 373 Β' 601
Ponte di Mezzo, Πίζας A' 73
Ridolfi, μαρκήσιος Α Ί 3 2
Pontonier Carlo A'223, 224
Ridolfi Cosimo A'31, 62, 69, 146
Pontremoli Α Ί 7 8
Rigali A'319
Porta al Mare, Πίζας A'206, 377
Porta alle Piagge, Πίζας Α Ί 9 6 , Rigoli Luciano A'207, 208, 210,
376 211, 214 B' 557, 558
Rimini (Ρίμινι) Α Ί 2 5 , 393
Porta Nuova, Πίζας A'126 Rinaldi, Λιβόρνου A'364
Porto Ferraio A'36 Rivista Independente, εφ. Α Ί 4 0
Postoli Anastasio· βλ. Ποστόλης Α. Rizo-Neroulos J.· βλ. Ρίζος-Νερου-
Pouqueville F. C. H. L. A'56, 64, λός Ιάκ.
65, 66 Rodolico R. Α Ί 5 3
Pozzolini, τυπογρ. Α Ί 0 6 Roma· βλ. Ρώμη
Pozzolini Eugenio A'224 Romagnosi Gian Domenico A' 255,
Prato B' 629 256, 379
Prevesa· βλ. Πρέβεζα Rosellini F. A'251
Previti Luigi F. A' 83, 95, 244, 304 Rosellini Ippolito A'42, 55, 115,
Proschiniti- βλ. Προσκυνήτης 233, 241, 243, 244, 245, 261
Prunas Paolo A'61, 64 Rosini Giovanni A'39, 40, 46, 54,
Psara- βλ. Ψαρά 69, 93, 105, 123, 198, 224, 240,
Puccini A'57 241, 257, 338 B'529, 602, 603,
Puccinotti Francesco A'99, 128 604, 605
B'628 Rosmini B'604
Puccioni Giulio B'552 Rospigliosi Giulio A'341
Pugnano A'244 Rosseti A'67
Puoti Basilio A'46 Rossi, casa B' 600
Puteano, κολλέγιο Πίζας A'90 Rossi, λογοκριτής A'242, 243, 247
Rulera, Λιβόρνου Α'364
Rusconi-Patrizi Alessandro A' 236,
239 Β'629
Sacchetti A'324
Saggi di Michele di Montaigne
con...· βλ. Δοκίμια
S. Simon Α Ί 2 7
Saladino Α Ί 9 6
Salmoni Moisé A'324
Salonico· βλ. Θεσσαλονίκη
Saltas An.· βλ. Σάλτας Αναστ.
Salvagnoli Vincenzo A'41, 49
Salvamini G. A'4 7
Salvi G. B' 629
S. Benedetto, εκκλ. του Λιβόρνου
A'360
San Carlo, εκκλ. Γένοβας A'360
San Francesco, όδός Πίζας Α Ί 9 4
San Giugliano, Λιβόρνου A'368
San Jacopo, ενορία Λιβόρνου A'364
S. Leopoldo, Λιβόρνου A'223, 225
San Marco, Λιβόρνου A'222, 223
S. Michele in Borgo, αββαείο Πίζας
A'90
San Niccola, μονή Πίζας (Άγιος
Νικόλαος) A'90, 199
S. Sebastiano, σχολή Λιβόρνου
Α'360 Β'579
S. Pierrino, μονή Πίζας Α' 90
San Ranieri A'71, 80
Sansoni Α Ί 3 0
San Stefano, εκκλ. Πίζας (Άγιος
Στέφανος) Α Ί 3 9 , 189 Β'627
S. Caterina, μονή Πίζας Α'90
S. Chiara, νοσοκομείο Πίζας Α Ί 0 0
Santini, casa A'319
SS. Annunziata, εκκλ. Λιβόρνου
A'362
SS. Trinità· βλ. Αγία Τριάδα, Λι-
βόρνου
Santorino" βλ. Σαντορίνη
Sapienza, Πίζας Α' 73, 74, 89, 90,
91, 118, 120, 135, 140 Β'628
Sapunzachi Costantino· βλ. Σα-
πουντζάκης Κ.
Sardi, εύεργέτημα Α'270, 360, 365
Sardi Girolamo Β'579
Sardi Giuglio A'222, 224
Savi Gaetano A'92, 93, 105, 110,
178, 322 B' 628
Savi Paolo Α Ί 7 4 , 175, 176, 177,
324 B'628
Scio· βλ. Χίος
Schiller Β' 607
Schnitzer, πρέσβης Αυστρίας στην
Τοσκάνη Α'31
Shelley Α'71, 75
Scolopio Michel Evelardo A' 85, 86
Scopelo· βλ. Σκόπελος
Scot Walter Β'607
Scribe A' 80
Scuola Normale, Πίζας A' 74
Secolo, εφ. A'71 Β'632
Sedlintzky Α Ί 5 0 , 151, 393
Sforza Giovanni A'31, 44, 51, 78,
81, 86, 100, 131, 135, 139, 330
Sforzi Α Ί 3 8
Sgarallino, Λιβόρνου A'364
Siccardi Lorenzo B'606
Siena - βλ. Σιένα
Sifnos - βλ. Σίφνος
Simi· βλ. Σύμη
Sira· βλ. Σύρος
Smirne - βλ. Σμύρνη
Soci Filodramatici, Πίζας Α'80
Società Letteraia A'241
Società Nazionale Italiana A'2 7
Socoli Spiridione· βλ. Σόκολης Σπ.
Sonzogno A'60
Sorianti Giuseppe Α Ί 8 9
Spada Α Ί 9 4
Spadolini Giovanni A'56
Sparta· βλ. Σπάρτη
Spetsieri-Beschi C. A'65
Spigfeld, βαρώνος Α Ί 5 0
Sproni Beniamino B'532
Stampà Cesare - βλ. Στάμπας Κ.
Stampà Guglielmo - βλ. Σταμπας Γ.
Stella A'239
Stivens Ricardo A'216 B'477, 512
Sutzo Aless.· βλ. Σούτσος Αλέξ.
Tenedo - βλ. Τένεδος
Teodoridi Metodio· βλ. Θεοδωρίδης
M.
Terojocas· βλ. Τερογιόκας Κ.
Tessaglia· βλ. Θεσσαλία
Theba· βλ. Θήβαι Αιγύπτου
Thomson Ε. Ρ. Α Ί 4
Ticozzi Stefano A'56, 66
Tigri Α Ί 7 8
Tinos (Tine)· βλ. Τήνος
Tipaldo Nicolo· βλ. Τυπάλδος Νικ.
Tofani Giuseppe B'627
Tolentino, μάχη A'125
Tolomei A' 245
Tommaseo Ν. (Κ. X. Y.) A'37, 38,
53, 56, 59, 61, 66, 69, 122, 123,
204, 239, 245, 250, 261
Tonti A'244, 245
Torelli Lelio A'90
Torino· βλ. Τορίνο
Torri A'250
Torri Alessandro A' 241
Torrigiani Ά 322
Tortolini Raffaello A'326 B'532,
554, 582
Toscanelli Palazzo (Πίζας) A'7 3
Tracia· βλ. Θράκη
Trattati di Legislazione penale e Ci-
vile A'251
Travassaris Dem.· βλ. Τραβασάρης
Δ.
Triccala· βλ. Τρίκαλα
Trombetta Gio. Battista- βλ. Τρο-
μπέτας Ιω. Βαπτιστής
Tronci Paolo A'31, 44, 51, 78, 81,
86, 100, 115, 131, 135, 139,
Trieste- βλ. Τεργέστη
Tullius (Τύλλιος) Β'539, 541
Turchi, Veroli e Compagni, τυπογρ.
Μπολόνιας A'236, 239 Β'629
Typaldo de Pretenderi, Girolamo
Domenico di Gio. Battista- βλ.
Τυπάλδος Πρετεντέρης Ιω. Βα-
πτιστής
Umbria Α'23
Vacca Andrea A'93, 105
Vaglini, casa Β'601
Valachie - βλ. Βλαχία
Vallamonte Giovacino· βλ. Βαλ-
(λ)αμόντες Ιωακείμ
Vallerano Β' 627
Vallerini Andrea Β' 632
Vanucci Εσθήρ, Giugliano A'386,
388
Vanucci Giugliano A'386
Vanucci Στέλλα, Giugliano A'386
Veneto Ά 22, 23, 146
Veri Italiani A'49
Vetri Baltasare A'322
Via Curatore e Montanara, Πίζας
A'74
Via dei Mille, Πίζας Β'632
Via della Faglila B' 600
Via dietro la Sapienza, Πίζας
Β'599
Via San Frediano, Πίζας A' 74, 319,
377 B'599, 600
Via S. Cecilia B' 600
Via Sant' Andrea, Πίζας Β' 598,
599
Via Sant' Anna, Πίζας A'135
Via Sant' Antonio, Πίζας Β'598
Via S. Eufrasia, Πίζας A'126, 196,
319
Via Santa Maria, Πίζας A'74, 319
B'599, 600
Vico Pisano A' 212
Vieusseux Pietro Gian A'37, 38,
41, 44, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59,
60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68,
69, 77, 104, 105, 123, 144, 240,
242, 250, 260, 261 B'614, 627
Villa Franca, συνθήκη A'23, 146
Vittoriano, κολλέγιο Πίζας A' 90
Vittorio Emanuele (Βίκτωρ Εμμα-
νουήλ) A'23, 104
Vivarelli R. A'252
Viviano A'87
Vlassopulo G. C.· βλ. Βλασόπουλος
Volney Α Ί 2 0
Volpe G. A'50, 51
Volterà, κάστρο Α Ί 4 1
Vostitzza· βλ. Βοστίτσα
Wansaamen Ettore, Pietro (Wan-
saamen Ettore di Pietro) B'416,
445, 489
Webb John Ά 58, 59
Zagora - βλ. Ζαγορά
Zannoti G. Β. A' 55
Zante· βλ. Ζάκυνθος Zucconi Tito Α Ί 4 4
Zeres- βλ. Σέρρες
Zizinta Starnati- βλ. Τζιτζίνιας
Σταμ. Ydra· βλ. "Υδρα
Zobi Α. Α'97, 100, 129 Young Α'260
RIASSUNTO
 STUDENTI GRECI
NELL'UNIVERSITÀ DI PISA
1806-1861

ALOI SIDERI

È ormai luogo comune evidenziare le analogie tra l'evo-

luzione della storia greca e quella italiana durante il secolo
scorso e sottolineare i legami storici tra i due popoli, i quali
portarono, in quel periodo, a comuni schieramenti perfino ai
campi di battaglia. Ancora più importante dell'impegno co-
mune nell'insurrezione armata è, per la storiografia greca, la
trasmissione, tramite la vicina Italia, di modeli ideologici
dellEuropa occidentale nei tempi di fratture rivoluzionari. È
stato in parte ammesso che i sistemi teorici provenienti dall'
Europa occidentale trovarono più facilmente il modo di assi-
milarsi in Grecia se mediati dai codici dell'ideologia nazionale
italiana; l'Italia e la Grecia erano entrambe situate alla peri-
feria dell'Europa occidentale e in più percorrevano, durante
quel periodo, delle vie parallele nel loro camino verso l'in-
dipendenza nazionale. La presente ricerca esamina il periodo
che va dal 1806 al 1861 e che, in gran parte, coincide con
il Risorgimento italiano. Include la fase di preparazione e i
quatro decenni successivi di lotte intraprese con l'aspirazione
di realizzare l'idea di liberazione e di unità nazionale. Du-
rante questi stessi secoli hanno luogo in Grecia degli avvenimenti
menti analogi: la fase di preparazione, l'insurrezione armata
la liberazione, la lotta degli irredenti.
Nel presente libro questo argomento viene affrontato da
una particolare angolatura. La ricerca considera uno dei ca-
nali di trasmissione delle idee e dei valori risorgimentali ita-
liani in Grecia ; segnala la presenza di studenti Greci nell' Uni-
versità di Pisa durante gli anni in esame e cerca di discrivere
le condizioni nei quali vissero, gli influssi culturali e ideolo-
gici que ne hanno guidato le scelte e la conseguente forma-
zione dei loro contegni. L'assunto di ricerca è che gli studenti
Greci ebbero un ruolo notevole nella vita universitaria e, su
larga scala, in quella politica. D'altra parte il fatto di fre-
quentare l'Università di Pisa durante quel periodo, in com-
binazione con le tradizioni culturali specifiche diversificate a
seconda delle città e regioni di provenienza, contribuì alla
formazione del loro agire. Tale formazione influirà sul fun-
zionamento degli studenti Greci anche dopo il loro rimparto
e il loro inserimento nella popolazione attiva.
Per verificare le ipotesi sudette è stato necessario esa-
minare accuratamente l'ambiente politico e culturale all'in-
terno del quale vissero gli studenti Greci. Utilizzando come
fonte principale la bibliografia italiana, la ricerca ripercorre
concisamente la storia della Toscana durante tre periodi suc-
cessivi: l'Occupazione francese, la Restaurazione, la Contro-
rivoluzione. Descrive gli avvenimenti più importanti, le isti-
tuzioni amministrative, le correnti culturali e politiche, le
mentalità e i valori di quella società. Restrigendo il campo,
lo studio ricostruisce l'ambiente di Pisa e della sua univer-
sità mettendo in risalto l'evoluzione e la dinamica del clima
politico e culturale all'interno del quale vissero gli studenti
Greci. Dopo una descrizione assai concisa della storia dell'Uni-
versità di Pisa, la ricerca considera la partecipazione della
comunità universitaria alle vicende risorgimentali: circola-
zione delle idee liberali, società segrete, insurrezione armata.
 La parte principale del libro sviluppa i seguenti temi: le
posizioni che assunsero gli studenti Greci riguardo le vicende
risorgimentali e il loro conseguente agire; il loro grado d'in-
serimento nel contesto sociale, i loro rapporti interpersonali
con i compagni italiani di corso e con i professori; il modo
con cui essi effetuavano i loro studi, i loro rapporti con le
comunità greche di Livorno e di Pisa, e in più alcuni aspetti
particolari della loro vita privata.
La ricerca — svolta soprattutto negli Archivi di Stato di
Pisa e di Firenze — ha portato alla luce dati assai ragguarde-
voli: 840 Greci frequentarono l'Università di Pisa durante il
periodo 1806-1861; la percentuale della loro presenza all'Uni-
versità registra un aumento progressivo che va dal minimo
di 2,89% delli anni 1806-1810 al massimo di 16,57% degli
anni 1855-1859. Per quanto riguarda i luogi di provenienza,
gran parte di essi vengono dalle Isole Ionie e soprattutto da
Cefalonia. Merita pertanto la nostra attenzione il fatto che
nel numero dei Greci che studiarono in Italia è compresa un
elevata percentuale di studenti provenienti da tutti i grossi
centri urbani della libera ed irredente Grecia e dalle comuni-
tà di Greci emigrati: Costantinopoli, Smirne, Patrasso, varie
città di Candia, Giannina, Mitilene, Sira, Scio... A Pisa si
recano perfino studenti dai più distanti focolai dellEllenismo
(Alessandria di Egitto, Pietroburgo, Cesarea, Prussa, Iesi,
Bucarest) e dai più piccoli centri urbani della Grecia penin-
sulare ed insulare. Infine, tra le città d'origine degli studenti
Greci si comprendono anche quelle città italiane ove allora
fiorivano le comunità elleniche: Livorno, Pisa, Trieste, Genova.
Per quanto riguarda l'inserimento dei Greci nel contesto
universitario e nel quello più ampio della città, i dati rilevati
dalla ricerca inducono alla conclusione che essi ne costitui-
vano parte vitale e inseparabile. Vi sussistevano dei fattori
particolari che favorivano l'inserimento degli studenti non-
Toscani e specialmente di quelli Greci: la lunga tradizione
cosmopolita dell'Università; l'atteggiamento tollerante e per-
fino accondiscente (malgrado le sue oscillazioni) delle auto-
rità toscane riguardo agli studenti; l'atteggiamento amiche-
vole dei cittadini Pisani i quali erano ben coscienti del fatto
che lo splendore e il benessere della loro piccola città erano
dovuti in gran parte al fascino che esercitava la sua Univer-
sità; la circolazione nel corpo accademico di idee liberali con
precisi riferimenti alla lotta per l'indipendenza greca e la
presenza di un vivo interesse per i valori della Grecia antica,
sorella di Roma; le forti affinità tra le mentalità greche e
quelle italiane dovute alla lunga tradizione di scambi culturali
(soprattutto tra l'Italia e le Isole Ionie) e alle analogie tra le
congiunture storiche dei due paesi, specialmente in quel pe-
riodo. Se inoltre si tiene conto che gli studenti Greci, recan-
dosi a Pisa, apportarono con loro le esperienze rivoluzionari
di un popolo che conduceva allora la lotta sanguinosa per la
sua emancipazione nazionale, diventa ancora più spiegabile
il loro schieramento con i compagni Italiani nel tentativo di
realizzare i loro ideali comuni. Inoltre, alla creazione di forti
legami tra i due popoli, contribuì fortemente l'universalità
del carattere dei sistemi teorici che ispirarono e fecero da
guida alle lotte parallele dei Greci e degli Italiani.
La ricerca archivistica, con il contributo dell'inerente bi-
bliografia, ha rilevato l'esistenza di alcuni casi di effetiva
partecipazione dei Greci nel movimento intellettuale radicale,
nelle società segrete e perfino nell'insurrezione armata. Ha
dimostrato inoltre che essi mantennero tutte le caratteristi-
che di minoranza etnica e conservarono sempre viva la loro
attenzione verso le sorti della madre patria.
Per quanto riguarda il bagaglio ideologico e l'apporto
culturale degli studenti Greci ritornati in patria, fu determi-
nante l'influsso del fervente clima della città di Pisa, della
sua Università e della Toscana in generale. «Un enorme Ga-
binetto Vieusseux» viene definita l'Università di Pisa da un
studioso Italiano. Non è necessario inoltrarsi in ulteriori det-
tagli per rendersi conto della quantità, della varietà e della
profondità delle incidenze ideologiche che suggellassero gli
studenti Greci.
Da una parte della storiografia greca è già stato segnalato
che l'Italia, in quanto più vicina al centro del sistema poli-
tico-economico internazionale, funse da tramite ideologico e
propulsore per il movimento politico e culturale greco du-
rante il periodo in esame. Il presente libro vuole solamente
aggiungere ulteriori argomentazioni a sostegno di questa tesi
e inoltre indicare, attraverso un elenco prolisso, alcuni dei
fattori che furono responsabili di questa compenetrazione
ideologica.
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΤΟΜΟΥ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ

Ο
Κατάλογος Α: Πτυχιούχοι 421
Κατάλογος Β: Χωρίς πτυχίο στην Πίζα 469
Κατάλογος Γ: Τόποι προελεύσεως 481

ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ

Ευρετήριο Α: Πτυχιούχοι 487

Ευρετήριο Β: Χωρίς πτυχίο στην Πίζα 506

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ

1. Η διακύμανση του ρεύματος των Επτανησίων (πτυ-

χιούχων και μη) 517
2. Η διακύμανση του ρεύματος των Επτανησίων πτυ-
χιούχων 518
3. Η διακύμανση του ρεύματος από Κεφαλονιά, Ζάκυνθο,
Κέρκυρα, Λευκάδα 519
4. Η διακύμανση του ρεύματος ανά περιφέρεια 520-521
5. Η διακύμανση του ρεύματος από Κωνσταντινούπολη,
Ιωάννινα, Σμύρνη, Μυτιλήνη, Πάτρα, Κρήτη, Χίο,
Σύρο 522
6. Διακύμανση πτυχιούχων και μη 523
7α. Κατάταξη των Επτανησίων κατά σχολές 524
 7β. Κατάταξη κατά σχολές των σπουδαστών της λοιπής
Ελλάδας 525
8. Η διακύμανση του ποσοστού των Ελλήνων στο σύ-
νολο των πτυχιούχων 526

ΕΓΓΡΑΦΑ

Πτυχία και εγκώμια (αρ. 1-5) 529

Διαταγές για το Πανεπιστήμιο (αρ. 6-7) 547
Έγγραφα της αστυνομίας (αρ. 8-10) 555
Βαπτιστικά (αρ. 11-15) 561
Πιστοποιητικά σπουδών (αρ. 16-29) 566
Πιστοποιητικά καλής διαγωγής (αρ. 30-31) 583
Από την αλληλογραφία των αδελφών Ιακωβάτων
(αρ. 32-35) 586

Γράμματα του Paolo Costa (αρ. 37-40) 601

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αρχειακές πηγές 611

Δημοσιευμένες πηγές και βοηθήματα 615

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 627

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 635

RIASSUNTO 675
 Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
ΤΗΣ ΑΛΟΗΣ ΣΙΔΕΡΗ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΤΗΣ ΠΙΖΑΣ (1806-1861)
ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ
ΤΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ
ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ, ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ
ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΜΑΝΟΥΤΙΟΣ
ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ MANΟΥΣΑΡΙΔΗ
ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 1994
ΟΙ ΣΕΛΙΔΕΣ 405-480 ΕΙΧΑΝ ΤΥΠΩΘΕΙ
ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΚΟΠΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΒΑΣ. ΜΑΝΗ ΚΑΙ ΣΙΑ O.E.
ΤΟΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1989
ΚΑΙ ΑΝΑΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΦΩΤΟΜΗΧΑΝΙΚΑ
ΣΤΙΣ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΠΕΤΡΟΣ ΜΠΑΛΛΙΔΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ O.E.
ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ
ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ
ΑΛΟΗ ΣΙΔΕΡΗ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Δ. ΜΙΧΑΗΛΑΡΗ
•ktfoannjin