‫اصول اندازه گىرى الکترىکى‬

‫رشته هاى الکترونىک ـ الکتروتکنىک‬

‫زمىنۀ صنعت‬
‫شاخۀ آموزش فنى و حرفه اى‬

‫شمارۀ درس ‪2091‬‬

‫نظرىان‪ ،‬فتح الله‬ ‫‪537‬‬

‫اصول اندازه گىرى الکترىکى ‪ /‬مؤلفان‪ :‬فتح الله نظرىان‪ ،‬محمود شبانى‪ ،‬سىـدعلى صموتى ‬ ‫‪/  28‬‬
‫الف ‪ 512‬ن ــ تـهران‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب هاى درسى اىران‪1392 ،‬‬
‫شماره درس ‪)2 91‬‬ ‫‪1‬ص ‪ :‬مصور ــ (آموزش فنى و حرفه اى؛‬ ‫‪1392‬‬
‫ٔ‬
‫زمىنه صنعت‬
‫متون درسى رشته هاى الکترونىک ــ الکتروتکنىک‪ٔ ،‬‬
‫برنامه رىزى و نظارت‪ ،‬بررسى و تصوىب محتوا‪ :‬کمىسىون برنامه رىزى و تألىف کتاب هاى‬
‫درسى رشته هاى الکترونىک ــ الکتروتکنىک دفتر تألىف کتاب های درسی فنى و حرفه اى و کار دانش‬
‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫‪ 1‬برق ــ اندازه گىرى  الف  اىران وزارت آموزش و پرورش  کمىسىون  برنامه رىزى   و تألىف‬
‫کتاب هاى درسى رشته هاى الکترونىک ــ الکتروتکنىک ب عنوان ج فروست‬

‫‪1392‬‬
 ‫همکاران محترم و دانش آموزان عزىز‪:‬‬
‫پىشنهادات و  نظرات خود را دربارۀ محتواى اىن کتاب به نشانى‬
‫تهران   ـ صندوق پستى شمارۀ  ‪ 4874/15‬دفتر تألىف کتاب  های درسی‬
‫فنى و   حرفه اى و کاردانش ‪ ،‬ارسال فرماىند‪.‬‬
‫‪tvoccd@medu.ir‬‬ ‫پىام  نگار(اىمىل) ‬
‫‪www.tvoccd medu ir‬‬ ‫وب گاه (وب ساىت) ‬

‫با توجه به اجراى اىن کتاب در سال هاى متوالى و نشست هاى مجدد در کمىسىون هاى مربوطه ابتدا در‬
‫سال ‪ 1384‬سپس در سال ‪ 1386‬مورد تجدىد نظر و بازسازى کلى قرار گرفت همچنىن با توجه به درخواست‬
‫هنرآموزان سراسر کشور مبنى بر افزودن ىک فصل تحت عنوان آموزش نرم افزار مولتى  سىم‪ ،‬اىن امر مورد‬
‫تأىىد کمىسىون هاى تخصصى رشته هاى الکترونىک و الکتروتکنىک قرار گرفت و به عنوان فصل ششم به‬
‫انتهاى کتاب اضافه شد‬

‫وزارت آموزش و پرورش‬

‫سازمان پژوهش و برنامه رىزى آموزشى‬

‫برنامه رىزى محتوا و نظارت بر تألىف‪ :‬دفتر تألىف کتاب های درسی فنى و حرفه اى و کاردانش‬
‫نام کتاب‪ :‬اصول اندازه گىرى الکترىکى ـ ‪359/93‬‬
‫مؤلفان‪ :‬فتح الله نظرىان (فصل اول تا پنجم) محمود شبانى و سىد على صموتى (فصل ششم)‬
‫آماده سازى و نظارت بر چاپ و توزىع‪ :‬ادارۀ کلّ نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬
‫تهران‪ :‬خىابان اىرانشهر شمالى ـ ساختمان شمارۀ ‪ 4‬آموزش و پرورش (شهىد موسوى)‬
‫تلفن‪9 :‬ـ‪ ،88831161‬دورنگار‪ ،88309266 :‬کدپستى‪،1584747359 :‬‬
‫   وب ساىت‪www.chap.sch ir :‬‬
‫سید احمد حسینی‬
‫مدیر امور فنی و چاپ‪ّ :‬‬
‫رسام‪ :‬مرىم دهقان زاده‪ ،‬سروش ذوالرىاستىن‪ ،‬محمد سىّاحى و سىد   على صموتى (فصل ششم)‬
‫طراح جلد‪ :‬مریم کیوان‬
‫صفحه آرا‪ :‬راحله زادفتح اله‬
‫حروفچین‪ :‬فاطمه باقری مهر‬
‫مصحح‪ :‬مریم جعفر علیزاده‪ ،‬شهال داالیی‬
‫امور آماده سازی خبر‪ :‬فاطمه پزشکی‬
‫امور فنی رایانه ای‪ :‬حمید ثابت کالچاهی‪ ،‬پیمان حبیب پور‬
‫ناشر‪  :‬شرکت چاپ ونشر کتاب هاى درسى اىران‪ :‬تهران ـ کىلومتر ‪ 17‬جادۀ مخصوص کرج ـ خىابان ‪(  61‬داروپخش)‬
‫تلفن‪ 5 :‬ـ ‪ ،44985161‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستى‪ 139 :‬ـ ‪37515‬‬
‫چاپخانه‪ :‬شرکت چاپ ونشر کتاب هاى درسى اىران «سهامى خاص»‬
‫سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ سیزدهم ‪1392‬‬
‫حقّ چاپ محفوظ است‪.‬‬

‫‪ISBN 964 - 05 - 1570 - 1‬‬ ‫شابک   ‪ 964 05   ١٥٧٠  ١‬‬

‫شما عزىزان کوشش کنىد که از اىن وابستگى بىرون آىىد و احتىاجات کشور‬
‫خودتان را برآورده سازىد‪ ،‬از نىروى انسانى اىمانى خودتان غافل نباشىد و از اتّکاى‬
‫به اجانب بپرهىزىد‪.‬‬
‫ الشرىف»‬
‫ سره ّ‬
‫«قدس ّ‬
‫امام خمىنى ّ‬
 ‫جدول بودجه بندى زمان پىشنهادى براى اجراى درس اصول اندازه گىرى الکترىکى‬

‫ساعت پىشنهادى‬ ‫عنوان‬ ‫فصل‬

‫‪1٤‬‬ ‫اندازه گىرى کمىت هاى غىرالکترىکى قابل تبدىل به سىگنال هاى الکترىکى‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫اندازه گىرى جرىان‪ ،‬ولتاژ و مقاومت اهمى‬ ‫‪٢‬‬

‫‪6‬‬ ‫اندازه گىرى توان‪ ،‬انرژى و اختالف فاز  ‬ ‫‪٣‬‬

‫‪18‬‬ ‫آشناىى با اسىلوسکوپ و کاربرد آن‬ ‫‪٤‬‬

‫‪١٢‬‬ ‫ساختمان دستگاه هاى اندازه گىرى‬ ‫‪٥‬‬

‫ــ‬ ‫معرفی نرم افزار مولتی سیم‬ ‫‪٦‬‬

 ‫فهرست مطالب‬

‫فصل‪ :1‬اندازه گیری کمیت های غیر الکتریکی قابل‬

‫اندازه گیری ارتفاع سطح مایع به کمک اجسام شناور ‪١٧‬‬
‫تبدیل به سیگنال های الکتریکی‬
‫‪١٩‬‬ ‫اندازه گیری ارتفاع سطح مایعات به کمک امواج ‬
‫اندازه گیری ارتفاع سطح مایعات با استفاده ‬ ‫‪ ١‬‬ ‫هدف کلی ــ  هدف های رفتاری ‬
‫‪١٩‬‬ ‫لوله اندازه گیری ‬
‫ از ٔ‬ ‫‪ ٢‬‬ ‫‪1‬ــ‪1‬ــ تعریف اندازه گیری ‬
‫‪١٩‬‬ ‫‪9‬ــ‪1‬ــ اندازه گیری وزن ‬ ‫‪٢‬‬ ‫اهمیت اندازه گیری الکتریکی ‬
‫‪٢١‬‬ ‫‪10‬ــ‪1‬ــ الگوی پرسش ‬ ‫‪٢‬‬ ‫خطا در اندازه گیری ‬
‫‪٣‬‬ ‫طبقه بندی سیستم های اندازه گیری ‬
‫فصل‪ :2‬اندازه گیری جریان‪ ،‬ولتاژ و مقاومت اهمی‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪2‬ــ‪1‬ــ اندازه گیری کمیت های غیر الکتریکی ‬
‫‪٤‬‬ ‫سیگنال های استاندارد الکتریکی ‬
‫‪٢٢‬‬ ‫هدف کلی ــ  هدف های رفتاری ‬
‫‪٤‬‬ ‫‪3‬ــ‪1‬ــ اندازه گیری فشار ‬
‫‪٢٣‬‬ ‫‪1‬ــ‪2‬ــ اندازه گیری جریان ‬
‫‪٤‬‬ ‫تعریف فشار ‬
‫‪٢٣‬‬ ‫اندازه گیری جریان ‪ DC‬‬
‫‪٥‬‬ ‫واحد های فشار ‬
‫‪٢٦‬‬ ‫اندازه گیری جریان ‪ AC‬‬
‫‪٥‬‬ ‫فشار اتمسفر ‬
‫‪٢٧‬‬ ‫‪2‬ــ‪2‬ــ اندازه گیری ولتاژ ‬
‫‪٦‬‬ ‫درجه بندی فشار گیج ‬
‫‪٢٧‬‬ ‫اندازه گیری ولتاژ ‪ DC‬‬
‫‪٦‬‬ ‫درجه بندی فشار مطلق ‬
‫‪٢٩‬‬ ‫اندازه گیری ولتاژ ‪ AC‬‬
‫‪٦‬‬ ‫‪4‬ــ‪ 1‬ــ دستگاه های اندازه گیری فشار ‬
‫‪٢٩‬‬ ‫‪3‬ــ‪2‬ــ اندازه گیری مقاومت اهمی ‬
‫‪٦‬‬ ‫اندازه گیری فشار به کمک فشارسنج لوله ای ‬
‫‪٣٠‬‬ ‫روش مستقیم ‬
‫‪٧‬‬ ‫لوله منبسط شونده ‬ ‫اندازه گیری فشار با ٔ‬
‫‪٣١‬‬ ‫روش غیر مستقیم ‬
‫‪١٠‬‬ ‫‪  5‬ــ‪1‬ــ اندازه گیری دما ‬
‫‪٣٣‬‬ ‫‪4‬ــ‪2‬ــ الگوی پرسش ‬
‫‪١١‬‬ ‫‪6‬ــ‪1‬ــ انواع وسایل اندازه گیری درجه حرارت ‬
‫‪١١‬‬ ‫ماده قابل انبساط ‬ ‫دماسنج با ٔ‬
‫فصل‪ :3‬اندازه گیری توان‪ ،‬انرژی و اختالف فاز‬
‫‪١١‬‬ ‫دماسنج فشاری ‬
‫‪٣٤‬‬ ‫هدف کلی ــ  هدف های رفتاری ‬ ‫‪١٢‬‬ ‫دماسنج دو فلزی ‬
‫‪٣٥‬‬ ‫ــ  مفاهیم اساسی ‬ ‫‪١٣‬‬ ‫دماسنج ترموکوپلی ‬
‫‪٣٦‬‬ ‫ــ  مقدمه ‬ ‫‪١٥‬‬ ‫ آی سی های (‪ )IC‬سنسور درجه حرارت ‬
‫‪٣٧‬‬ ‫‪1‬ــ ‪3‬ــ اندازه گیری توان ‬ ‫‪١٥‬‬ ‫روش دیگری برای اندازه گیری دما در صنعت ‬
‫‪39‬‬ ‫‪2‬ــ ‪3‬ــ اندازه گیری مقدار انرژی ‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪7‬ــ‪1‬ــ اندازه گیری تغییر مکان طولی ‬
‫‪40‬‬ ‫‪3‬ــ‪3‬ــ اندازه گیری اختالف فاز ‬ ‫‪١٦‬‬ ‫پتانسیومتر مقاومتی ‬
‫‪41‬‬ ‫‪4‬ــ‪3‬ــ الگوی پرسش ‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪  8‬ــ ‪1‬ــ اندازه گیری ارتفاع سطح مایعات ‬
 ‫فصل   ‪ :6‬معرفی نرم افزار مولتی سیم‬ ‫فصل‪ :4‬آشنایی با اسیلوسکوپ و کاربردآن‬

‫‪84‬‬ ‫ی‬
‫هدف کلی ــ  هدف های رفتار ‬ ‫‪42‬‬ ‫هدف کلی ــ  هدف های رفتاری ‬
‫‪ 85‬‬ ‫ــ  مقدمه ‬ ‫‪43‬‬ ‫ــ  مقدمه ‬
‫‪85‬‬ ‫‪1‬ــ‪  6‬ــ نصب و اجرای نرم افزار‪ Multisim‬‬ ‫‪44‬‬ ‫اشعه کاتدیک ‬ ‫‪1‬ــ‪4‬ــ المپ ٔ‬
‫‪87‬‬ ‫‪2‬ــ‪  6‬ــ آشنایی با محیط کار نرم افزا ر‬ ‫‪53‬‬ ‫‪2‬ــ‪4‬ــ مدارهای آماده سازی ‬
‫قطعات الکتریکی پرکاربرد در درس اصول ‬ ‫‪53‬‬ ‫ساختمان پراب (‪ )Probe‬‬
‫‪87‬‬ ‫ اندازه گیری الکتریکی ‬ ‫‪53‬‬ ‫ی‬
‫کلید انتخاب ورود ‬
‫‪٨٧‬‬ ‫المان های مجازی ‬ ‫‪54‬‬ ‫مدارهای تضعیف کننده ‬
‫‪٨٨‬‬ ‫جستجوی قطعه از کتابخانه قطعات ‬ ‫‪56‬‬ ‫‪3‬ــ‪4‬ــ اسیلوسکوپ دوکانال ه‬
‫نحوه بستن یک مدار ساده بر روی میزکار‬ ‫‪3‬ــ‪  6‬ــ ٔ‬ ‫‪57‬‬ ‫‪4‬ــ‪4‬ــ کاربرد های عمومی اسیلوسکوپ ‬
‫‪88‬‬ ‫آزمایشگاه مجازی ‬ ‫‪57‬‬ ‫اندازه گیری دامنه ‬
‫‪٨٩‬‬ ‫نحوه قرار گرفتن آمپرمتر در مدار ‬ ‫‪4‬ــ‪  6‬ــ ٔ‬ ‫‪60‬‬ ‫اندازه گیری زمان تناوب ‬
‫‪٩٠‬‬ ‫نحوه قرارگرفتن ولت متر در مدار ‬ ‫‪  5‬ــ‪  6‬ــ ٔ‬ ‫‪61‬‬ ‫اندازه گیری اختالف فاز ‬
‫‪٩٠‬‬ ‫نحوه قرار گرفتن اهم متر در مدار ‬ ‫‪6‬ــ‪  6‬ــ ٔ‬ ‫‪62‬‬ ‫‪  5‬ــ‪4‬ــ الگوی پرسش ‬
‫‪٩١‬‬ ‫‪7‬ــ‪  6‬ــ به دست آوردن مقاومت معادل ‬
‫‪٩١‬‬ ‫مدارسری ‬ ‫فصل  ‪ :5‬ساختمان دستگاه های اندازه گیری‬
‫‪٩١‬‬ ‫مدار موازی ‬
‫‪ 64‬‬ ‫هدف کلی ــ هدف های رفتار ‬
‫ی‬
‫‪٩١‬‬ ‫نحوه قرار گرفتن وات متر در مدار ‬ ‫‪  8‬ــ‪  6‬ــ ٔ‬ ‫‪1‬ــ  ‪  5‬ــ دستگاه اندازه گیری با قاب گردان و‬
‫‪٩٢‬‬ ‫نحوه قرار گرفتن فانکشن ژنراتور در مدار ‬ ‫‪9‬ــ‪  6‬ــ ٔ‬ ‫‪65‬‬ ‫ آهن ربای دائمی ‬
‫‪10‬ــ‪  6‬ــ اندازه گیری ولتاژ برق شهر خارج از‬
‫‪65‬‬ ‫ساختمان گالوانومتر دآرسونوال ‬
‫‪٩ ٣‬‬ ‫ محیط برنامه ‬
‫‪68‬‬ ‫ساختمان ولت متر ‪ DC‬‬
‫‪11‬ــ‪  6‬ــ آشنایی با اسیلوسکوپ در نرم افزار مولتی سیم ‪٩٣‬‬
‫‪69‬‬ ‫ساختمان ولت متر‪ AC‬‬
‫‪٩٣‬‬ ‫معرفی و تنظیم های اولیه ‬
‫‪71‬‬ ‫آمپرمتر‪ DC‬‬
‫‪٩٥‬‬ ‫آزمایش پراب ‬
‫‪73‬‬ ‫اهم مترسری ‬
‫آزمایش کالیبره بودن (تنظیم) اسیلوسکوپ‬
‫‪74‬‬ ‫‪2‬ــ  ‪  5‬ــ دستگاه اندازه گیری آهن نرم گردان ‬
‫‪96‬‬ ‫زمان تناوب ‬
‫‪74‬‬ ‫جاذبه الکترومغناطیسی ‬
‫ٔ‬
‫‪٩٧‬‬ ‫‪12‬ــ‪  6‬ــ آزمایش‪ 1‬‬
‫‪74‬‬ ‫دافعه الکترومغناطیسی ‬
‫ٔ‬
‫‪٩٨‬‬ ‫‪13‬ــ‪  6‬ــ آزمایش‪ 2‬‬
‫‪77‬‬ ‫خفه کن ها (‪ )Dampers‬‬
‫‪٩٩‬‬ ‫‪14‬ــ‪  6‬ــ آزمایش‪ 3‬‬
‫‪78‬‬ ‫‪3‬ــ  ‪  5‬ــ ساختمان داخلی وات متر ‬
‫‪79‬‬ ‫‪ 4‬ــ  ‪  5‬ــ مولتی متردیجیتالی ‬
‫‪100‬‬ ‫منابع ‬
‫‪83‬‬ ‫‪  5‬ــ  ‪  5‬ــ الگوی پرسش ‬
 ‫قابل توجه هنر آموزان و هنرجوىان محترم‬
‫براى آموزش فصل هاىى از اىن کتاب مى توانىد از نرم افزارهاى ‪ EWB ،Multisim‬یا هر نرم افزار دىگرى که در‬
‫دسترس دارىد استفاده کنىد‪ .‬در فصل ششم اىن کتاب خالصه اى از نحوه کاربرد نرم افزار مولتى سىم آمده است‪.‬‬

‫‪‬‬
‫سخنى با همکاران ارجمند‬
‫همکاران گرامى‪ ،‬کتاب «اصول اندازه گىرى الکترىکى» براساس مصوبات کمىسىون تخصصى رشته هاى الکترونىک ــ الکتروتکنىک‬
‫و همچنىن نظرات و مصوبات نماىندگان منتخب رشته هاى الکترونىک ــ الکتروتکنىک استان هاى کشور در گرد هماىى تابستان ‪ ،1379‬در‬
‫تهران‪ ،‬و براساس اهداف رفتارى پىش بىنى شده به مرحله ٔ  تدوىن و تألىف درآمده است‬
‫همکاران ارجمند! همان طور که مى دانىد در روش اجراىى سالى ــ واحدى‪ ،‬در سال دوم‪ ،‬به طور همزمان تعدادى از دروس فنى‬
‫برنامه هنرجوىان قرار دارد از طرفى مى دانىم که براى بىان‬
‫مانند مبانى برق‪ ،‬الکترونىک عمومى (‪ )1‬و درس اصول اندازه گىرى الکترىکى در ٔ‬
‫رشته برق و الکترونىک الزم است هنرجوىان برخى از اصول و مبانى برق را بدانند که اىن مبانى در درس فىزىک   (‪)1‬‬ ‫ىک مبحث فنى در ٔ‬
‫در حد نىاز گفته شده است با اىن حال تعرىف بعضى از کمىت هاى الکترىکى که احتمال مى رود هنرجو هنوز آن ها را نخوانده باشد‪ ،‬قبل‬
‫نحوه اندازه گىرى به صورت خىلى خالصه آورده شده است بنابراىن تقاضا مى شود ابتدا تعرىف کمىت الکترىکى مورد نظر را براى‬ ‫از ٔ‬
‫نحوه اندازه گىرى آن را تدرىس نماىىد‬
‫هنرجوىان خود تشرىح کنىد و سپس ٔ‬
‫هم چنىن در  صورت امکان نمونه هاىى از تجهىزات واقعى نام برده شده در کتاب را به کالس درس ببرىد و کاربرد آن را براى‬
‫هنرجوىان آموزش دهىد‬
‫با توجه به پىشنهادهاىى که هنرآموزان و سرگروه هاى آموزشى سراسر کشور در گردهماىى سال ‪ 1381‬و همچنىن نظرات ارسالى‬
‫از  طرىق نامه و حضورى در سال هاى ‪ 1382‬و ‪ 1383‬و ‪ 1385‬و ‪ 1386‬مبنى بر جابه جاىى فصول کتاب داشتند‪ ،‬به جهت هماهنگى با‬
‫کتاب مبانى برق و براساس خواسته آنان فصول کتاب به شرح زىر شد‬
‫فصل ‪1‬ــ اندازه گىرى کمىت هاى غىرالکترىکى قابل تبدىل به سىگنال هاى الکترىکى‬
‫فصل ‪2‬ــ اندازه گىرى جرىان‪ ،‬ولتاژ و مقاومت اهمى‬
‫فصل ‪3‬ــ اندازه گىرى توان‪ ،‬انرژى و اختالف فاز‬
‫فصل ‪4‬ــ آشناىى با اسىلوسکوپ و کاربرد آن‬
‫فصل ‪5‬ــ ساختمان دستگاه هاى اندازه گىرى‬
‫فصل ‪ 6‬ــ معرفى نرم افزار مولتى سىم (اختىارى)‬
‫هم چنین فصل اول کتاب در سال ‪ 1389‬مجدد ًا تجدید   نظر گردید و بازسازی شد‬
‫در خاتمه ضمن پذىرش نظرىات همکاران ارجمند‪ ،‬از همکارى آنان در امر تدرىس اىن کتاب صمىمانه تشکر و قدردانى مى نماىىم‬

‫مؤلفان‬

‫‪‬‬