Ο Όμηρος στον Γαληνό PDF

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Φιλολογίας
Ο ΟΜΗΡΟΣ ΣΤΟΝ ΓΑΛΗΝΟ

επικά χωρία σε ιατρικά συμφραζόμενα
Μεταπτυχιακή Διατριβή
Καραστάθη Δάφνη
ΑΕΜ: 1340
Τριμελής επιτροπή
Μαυρουδής Αιμίλιος (Επόπτης)
Αλεξίου Ευάγγελος
Πλαστήρα-Βαλκάνου Μαρία
Σεπτέμβριος 2017
Περίληψη
Το παρόν πόνημα έχει ως θέμα τη θέση του Ομήρου στο έργο του μεγάλου
γιατρού της αρχαιότητας, Γαληνού. Το κείμενο απαρτίζεται από δύο μέρη. Στο
πρώτο, γίνεται μία συνοπτική παρουσίαση των ιατρικών γνώσεων του Ομήρου,
όπως αυτές αποτυπώνονται στα ομηρικά έπη. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζονται οι
γνώσεις του ποιητή στους τομείς της Ανατομίας και της Φυσιολογίας, κυρίως μέσα
από την παράθεση περιπτώσεων τραυματισμού που περιγράφονται στην Ιλιάδα.
Επιπλέον, σχολιάζεται η θέση του γιατρού στην ομηρική κοινωνία και αναφέρονται
οι μέθοδοι θεραπείας και τα φαρμακευτικά φυτά που είχαν στη διάθεσή τους οι
ήρωες των επών.
Στο δεύτερο μέρος, μετά από μια σύντομη βιογραφία του Γαληνού, παρουσιά-
ζονται τα χωρία εκείνα του γαληνικού έργου του στα οποία είτε αναφέρεται ο
Όμηρος είτε παρατίθενται κάποιοι στίχοι του. Οι παραπομπές αυτές στον μεγάλο
επικό ποιητή διακρίνονται – ανάλογα με το περιεχόμενό τους – στις κατηγορίες της
Ανατομίας, της Φυσιολογίας, της Παθολογίας, της Φαρμακευτικής, της Διαιτητικής
και της Υγιεινής. Επίσης, συγκροτούνται κάποιες επιπλέον κατηγορίες, όταν ο
Γαληνός παραπέμπει στον Όμηρο στο πλαίσιο κάποιας παρομοίωσης ή κάποιας
λογοτεχνικής αναλογίας, καθώς και όταν ο Περγαμηνός γιατρός προσπαθεί να ετυ-
μολογήσει κάποιες λέξεις. Το κριτήριο βάσει του οποίου επιλέχθηκαν τα γαληνικά
χωρία είναι ο συγγραφέας να επικαλείται το όνομα του ποιητή πραγματευόμενος
ιατρικά θέματα ή να τοποθετεί τους ομηρικούς στίχους σε ιατρικά συμφραζόμενα,
ανεξάρτητα – πολλές φορές – από το περιεχόμενο που έχουν καθαυτά τα επικά
αποσπάσματα.
Στον επίλογο, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα σε ό,τι αφορά τον τρόπο με

τον οποίο τελικά αξιοποιεί ο Γαληνός τον μεγάλο επικό ποιητή, καθώς και τα
ποσοστά που αντιπροσωπεύουν τα αμιγώς ιατρικά επικά χωρία που ενσωματώνει
στο έργο του σε σχέση με το σύνολο των παραπομπών του στον Όμηρο.
i
ii ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Abstract
This wοrk is concerned with Homer’s position in the writings of the great
physician of antiquity, Galen. The paper is divided in two sections. The first section
gives a brief overview of Homer’s understanding of medicine as it is pictured in the
Homeric epics. Namely, the poet’s insight into the fields of anatomy and physiology
is illustrated, mainly through its portrayal in cases of injury described in Iliad.
Additionally, the standing of physicians in Homeric society is expounded, and the
various treatments and medicinal plants the epic heroes had at their disposal.
The second section details, after a brief biography of Galen, the passages of
the galenic corpus in which either Homer is mentioned or his lyrics are cited.
These citations of the great poet are divided – according to their content – in
he disciplines of Anatomy, Physiology, Pathology, Pharmacology, Dietetics and
Hygienics. Furthermore, additional citation categories are established, for the cases
in which Galen cites Homer in the context of some literary simile or analogy, as for
those in which the Pergamenian physician seeks to trace the etymology of certain
words. The inclusion criterion of the Galenic passages is a direct mention of the
poet’s name while discussing medical matters or cite Homeric lyrics in a medical
context, often irrespective of the content of the epic passages themselves.
In the epilogue, conclusions are drawn on the way in which Galen essentially
makes use of the great epic poet, as on the ratio of the purely medicinal epic verses
contained in his work to the sum of the Homeric citations.
iii
iv ABSTRACT
Περιεχόμενα
Περίληψη i
Abstract iii
1 Εισαγωγή 1
2 Η Ιατρική στον Όμηρο 3

2.1 Ανατομία και Φυσιολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.1.1 Οι ανατομικές γνώσεις του Ομήρου . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.1.2 Η Φυσιολογία στον Όμηρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.1.3 Περιπτώσεις τραυματισμών στην Ιλιάδα . . . . . . . . . . . . . . 7
2.2 Οι θεραπευτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.3 Τα ομηρικά φάρμακα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.4 Το υπερφυσικό στοιχείο στα έπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
3 Γαληνός 25
3.1 Βιογραφικά στοιχεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3.2 Φιλοσοφικές απόψεις και ιατρικές αντιλήψεις . . . . . . . . . . . . . . 28
3.3 Το έργο του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
4 Τα ομηρικά χωρία στο έργο του Γαληνού 33

4.1 Εισαγωγικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
4.1.1 Ο Όμηρος στη β΄ σοφιστική κίνηση . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
4.1.2 Μορφή και περιεχόμενο των γαληνικών αναφορών στον Ὀμηρο 35
4.1.3 Προσδιορισμός της ιατρικής επιστήμης με βάση τον Όμηρο . . 37
4.2 Ανατομία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4.2.1 Σχετικά με την κοίλη φλέβα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4.2.2 Ομηρικοί όροι στον τομέα της Ανατομίας . . . . . . . . . . . . . 42
4.3 Φυσιολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.3.1 Σχετικά με την ψυχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
v
vi ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
4.3.2 Μια παρατήρηση στη φυσιολογία των ζώων . . . . . . . . . . . 58

4.4 Παθολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
4.5 Φαρμακευτική και εναλλακτικές θεραπευτικές μέθοδοι . . . . . . . . . 60
4.5.1 Φαρμακευτικά φυτά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
4.5.2 Απόσπασμα του έργου Περὶ τῆς καθ’ Ὅμηρον ἰατρικῆς πραγ-
ματείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.6 Διαιτητική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.7 Υγιεινή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
4.8 Αἰθὴρ και ἀήρ στον Όμηρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
4.9 Μάντεις και ζητήματα ψυχολογίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.10 Ομηρικοί ήρωες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
4.11 Παρομοιώσεις και λογοτεχνικές αναλογίες . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.12 Λεξιλογικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
4.12.1 Τῶν Ἱπποκράτους γλωσσῶν ἐξἠγησις . . . . . . . . . . . . . . . 88
4.12.2 Λεξιλογικές αναφορές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
5 Επίλογος – Συμπεράσματα 95
Παράρτημα συντομογραφήσεων 99
Βιβιλιογραφία 101
Κεφάλαιο 1
Εισαγωγή
Η ιστορία της Ιατρικής ξεκινά – τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τα ελληνικά πράγμα-

τα – με τον Όμηρο.1 Τα έργα του μεγάλου ποιητή, τα οποία αποτελούν σημαντικό
μέσο για την κατανόηση του αρχαϊκού κόσμου, αποτυπώνουν γλαφυρά ένα πρώιμο
στάδιο της ιατρικής επιστήμης και συνθέτουν μια πολύτιμη εικόνα των ιατρικών
γνώσεων και πρακτικών στα χρόνια του Ομήρου.2 Θα γίνει, λοιπόν, μια σύντομη
ανασκόπηση των ιατρικών θεμάτων που θίγονται στο έργο του μεγάλου επικού
ποιητή, προκειμένου να φανεί η ποιότητα των παρατηρήσεών του και το επίπεδο
των ιατρικών γνώσεων της εποχής του.
Συνεχίζοντας, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Όμηρος – όπως είναι γνωστό – περι-

βαλλόταν με μεγάλο κύρος κατά την αρχαιότητα, ενώ για πολλούς αιώνες αντιμε-
τωπιζόταν ως αυθεντία σε πολλά θέματα. Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα τα ιατρικά
πράγματα, ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας αξιοποιήθηκε συχνά και με
ποικίλους τρόπους από τους αρχαίους γιατρούς – με αφετηρία τον Ιπποκράτη.3 Η
τακτική αυτή συνεχίζεται μέχρι τα χρόνια του Γαληνού, ο οποίος διανθίζει το έργο
του με αρκετά ομηρικά χωρία.
Στόχος του παρόντος πονήματος είναι ο εντοπισμός και ο σχολιασμός των

σχετικών αποσπασμάτων, καθώς και η ανάδειξη των λόγων για τους οποίους ο
1
Από τα ομηρικά έπη ξεκινούν και οι περισσότεροι σύγχρονοι μελετητές της αρχαίας ελληνικής
Ιατρικής. Ενδεικτικά: Daremberg (1865) 2· Jouanna (2012) 8· Longrigg (1993) 11· Nutton (2004) 37·
Pollak (1969) 28, κ.ά.
2
Οι πληροφορίες, βέβαια, που συνάγονται από τα ομηρικά έπη αφορούν κυρίως στον πολιτισμό
του 8ου αιώνα π.Χ., την περίοδο δηλαδή στην οποία τοποθετείται ιστορικά ο ποιητής, και σε λίγες
μόνο περιπτώσεις αποκαλύπτουν στοιχεία για την Μυκηναϊκή εποχή (1580 – 1200 π.Χ.), η οποία
είναι ο λογοτεχνικός χρόνος της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Αυτή η γενική αρχή ισχύει και για τις
ιατρικές πληροφορίες που προσφέρουν τα έπη: Pollak (1969) 28.
3
Για παράδειγμα, ο Ιπποκράτης και αργότερα ο Γαληνός χρησιμοποιούν το ιατρικό λεξιλόγιο
που εισήγαγε ο Όμηρος: Geroulanos κ.ά. (2008) 272.
1
2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Γαληνός παραθέτει στίχους του μεγάλου επικού ποιητή· ειδικότερα, κατά πόσο
χρησιμοποιεί τον Όμηρο προς ενίσχυση των δικών του απόψεων ή αν αναφέρεται
σε αυτόν με άλλους σκοπούς.
Κεφάλαιο 2
Η Ιατρική στον Όμηρο
Στα δύο έπη, απαντάται πλήθος χωρίων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για
τον μελετητή της ιστορίας της Ιατρικής και αφορούν κυρίως τους τομείς της
Ανατομίας, της Χειρουργικής και της Φυσιολογίας. Επιπλέον, στο έργο του Ομήρου
εμφανίζονται επαγγελματίες γιατροί και υπάρχουν αναφορές στις θεραπευτικές
μεθόδους που ακολουθούσαν. Τέλος, ο ποιητής, μέσα από τους στίχους του, συχνά
επιτρέπει να διαφανεί η κρατούσα αντίληψη της εποχής του για τον ρόλο του
θεϊκού στοιχείου στα ιατρικά πράγματα. Με αυτόν τον τρόπο, δίνεται η ευκαιρία
στον ερευνητή να μελετήσει την ορθολογική επιστημονική βάση που αρχίζει να
διαμορφώνεται, διακρίνοντάς την από τις απόψεις που προσέγγιζαν την ασθένεια
και την υγεία ως θέματα συνδεδεμένα με τον κόσμο των θεών και το υπερφυσικό
στοιχείο.
3
4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ
2.1 Ανατομία και Φυσιολογία
2.1.1 Οι ανατομικές γνώσεις του Ομήρου
Η πρώτη μεγάλη συνεισφορά του Ομήρου στην Ιατρική αφορά στον τομέα της
Ανατομίας. Το ιατρικό λεξιλόγιο που εισάγει ο ποιητής βρίσκεται στη βάση της
σύγχρονης ιατρικής ορολογίας του δυτικού κόσμου, ενώ πολλοί ομηρικοί ανατομικοί
όροι χρησιμοποιούνται αναλλοίωτοι έως σήμερα. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί
ότι έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από εξακόσιες ογδόντα αρχαιοελληνικές
λέξεις των ομηρικών επών που αποτελούν την ετυμολογική ρίζα για χιλιάδες
σύγχρονους ιατρικούς όρους, σε διάφορες γλώσσες.4 Για παράδειγμα, από τη λέξη
αἷμα παράγονται λέξεις όπως αιματολογία (haematology), αιμορραγία (haemorragy),
αιματοκρίτης (haematocrit) κοκ.
Η ακρίβεια και η εγκυρότητα των ιατρικών όρων που χρησιμοποιεί ο Όμηρος

υπογραμμίζεται ακριβώς από το γεγονός ότι το λεξιλόγιό του υιοθετήθηκε – σε
πρώτη φάση – από τους μεγάλους γιατρούς της αρχαιότητας και έπειτα από τους
διαδόχους τους, επιβιώνοντας μέχρι τη σημερινή εποχή, παρά τα τεράστια άλματα
που έχουν σημειωθεί στον τομέα της Ιατρικής μέσα στους αιώνες που μεσολάβησαν.
Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο, μάλιστα, ίσως είναι το γεγονός πως οι ιατρικές λέξεις
που χρησιμοποιεί ο ποιητής δεν εξαντλούνται στο να δηλώσουν τα εξωτερικά
όργανα και μέλη του ανθρώπου (πχ. μάτια, μύτη, χέρια), αλλά περιγράφουν και
την εσωτερική ανατομία του σώματος. Ουσιαστικά, ο Όμηρος ονομάτισε όλα τα
σημαντικά μέρη του ανθρώπινου οργανισμού, φτάνοντας μέχρι το επίπεδο των
φλεβών, των αρτηριών και των τενόντων.5
Η αρτιότητα που διακρίνει το ιατρικό λεξιλόγιο του ποιητή, σε συνδυασμό με

τη λεπτομέρεια που χαρακτηρίζει τα χωρία που έχουν ως θέμα την περιγραφή
του ανθρώπινου σώματος, προδίδουν μια πολύ καλή γνώση των ζητημάτων που
άπτονται της Ανατομίας. Ειδικά σε ό,τι αφορά την περιγραφή των εσωτερικών
4
Να σημειωθεί ότι οι αγγλικές λέξεις ιατρικού περιεχομένου αγγίζουν τις δύο χιλιάδες τετρακόσιες
πενήντα, ενώ οι αντίστοιχες γαλλικές ξεπερνούν τις πέντε χιλιάδες. Τα στοιχεία που παρατίθενται,
όπως και το παράδειγμα για τη λ. αἷμα που ακολουθεί, είναι από άρθρο των Geroulanos κ.ά.
(2008) 273.
5
O Daremberg κατάρτισε αναλυτικό κατάλογο με όλους τους ανατομικούς όρους που χρησιμοποιεί
ο Όμηρος: Daremberg (1865) 11–53.
ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ 5
οργάνων και του σκελετού, η διεξοδικότητα του Ομήρου προκαλεί την έκπληξη
των μελετητών· δεν πρέπει, ωστόσο, να οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα
ως προς τον τρόπο με τον οποίο αποκτήθηκαν αυτού του είδους οι γνώσεις.
Πιο συγκεκριμένα, είναι κοινώς αποδεκτό από την επιστημονική κοινότητα ότι
οι άνθρωποι της μυκηναϊκής εποχής δεν είχαν προχωρήσει στη διενέργεια ανατομών
σε ανθρώπινο σώμα. Στα χρόνια εκείνα, άλλωστε, τέτοιου είδους διαδικασίες θα
ήταν αδύνατες και για θρησκευτικούς λόγους – αφού κυριαρχούσε η αντίληψη για
σεβασμό του νεκρού, αλλά και ο ευρύτερος φόβος των πτωμάτων.6 Επιπλέον, η
ανθρώπινη διάνοια βρισκόταν ακόμη σε πολύ πρώιμο εξελικτικό στάδιο και σε καμία
περίπτωση δεν είχε κάνει το βήμα προς τη συνειδητή μελέτη της πραγματικότητας
για επιστημονικούς λόγους και με επιστημονικούς τρόπους – όπως θα απαιτούνταν
προτού προχωρήσει κανείς σε ανατομές σε ανθρώπινο σώμα. Οι προϋποθέσεις
αυτές ωρίμασαν αρκετούς αιώνες αργότερα, κατά τους αλεξανδρινούς χρόνους,
και οι πρώτες τέτοιου είδους ανατομές έγιναν από τους γιατρούς Ηρόφιλο και
Ερασίστρατο, γύρω στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 3ου αι. π.Χ.7
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η ομηρική Ανατομία δεν ήταν αποτέλεσμα

συστηματικών ερευνητικών προσπαθειών, επομένως η πηγή των ανατομικών γνώ-
σεων του ποιητή πρέπει να αναζητηθεί αλλού. Πιθανότατα, αυτές αποκτήθηκαν
μέσω της παρατήρησης κυρίως ζώων – σε μέρη όπως η κουζίνα και ο βωμός των
θυσιών – αλλά και ανθρώπων, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις τραυματισμού στο πεδίο
της μάχης.8 Ακόμη, σε προγενέστερους καιρούς, κάποια συμπεράσματα μπορεί
να βασίζονταν και σε ανθρωποθυσίες, οι οποίες έδιναν την ευκαιρία για εξέταση
των μελών του ανθρώπινου σώματος, καθώς και κάποιων εσωτερικών οργάνων. Σε
γενικές γραμμές, πάντως, φαίνεται ότι – στα χρόνια του Ομήρου – οι περισσότερες
γνώσεις σχετικά με τον ανθρώπινο οργανισμό προέρχονταν από την παρατήρηση
του σώματος των ζώων, με την αναλογική εφαρμογή των όποιων συμπερασμάτων
στην ανθρώπινη ανατομία.9
6
Σχετικά με τους λόγους για τους οποίους δε θα μπορούσαν να έχουν γίνει ανατομές σε
ανθρώπινο σώμα στα χρόνια του Ομήρου: Edelstein (1967) 247–9, 252.
7
Για λεπτομέρειες αναφορικά με τις πρώτες ανατομές σε ανθρώπινο σώμα από τους Αλεξανδρι-
νούς γιατρούς: Nutton (2004) 128–30· Pollak (1969) 227–9.
8
Πρόκειται για υποθέσεις των μελετητών σχετικά με τον τρόπο μέσω του οποίου ο Όμηρος
απέκτησε τόσο καλές γνώσεις Ανατομίας: Edelstein, 1967, 247–9. Pollak (1969) 36.
9
Ακόμη και στην εποχή του Ιπποκράτη, πολλά συμπεράσματα για το ανθρώπινο σώμα και τις
λειτουργίες του βασίζονταν στη μελέτη των ζώων: Edelstein (1967) 253–4.
2.1.2 Η Φυσιολογία στον Όμηρο
Η Φυσιολογία, ως τομέας που μελετάει γενικά το φαινόμενο της ζωής και τις
εκφάνσεις του, δε φαίνεται να αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από τον Όμηρο. Οι γνώσεις
του γύρω από το συγκεκριμένο αντικείμενο μάλλον «περιορίζονται στις στοιχειώδεις
λειτουργίες των πιο σημαντικών οργάνων».10 Οι παρατηρήσεις του, ωστόσο, αν και
δεν ήταν πάντα ακριβείς, αποτέλεσαν τη βάση για τις φιλοσοφικές θεωρίες που
αναπτύχθηκαν αργότερα, ενώ ο απόηχός τους εντοπίζεται και στην Ιπποκρατική
Συλλογή.11
Αν στο πεδίο της Φυσιολογίας συμπεριλάβει κανείς και τα όσα σχετίζονται με

την ανθρώπινη ψυχή και το πνεύμα, όπως κάνει ο Daremberg, θα διαπιστώσει ότι
ο Όμηρος χρησιμοποιεί κυρίως τρεις λέξεις, για να αναφερθεί στο άυλο κομμάτι της
ανθρώπινης ύπαρξης· πρόκειται για τις εξής: ψυχή, θυμός και φρένες.12 Σύμφωνα,
μάλιστα, με τον Γάλλο μελετητή, ο ποιητής – σε μεγάλο βαθμό – χρησιμοποιεί
αυτές τις λέξεις χωρίς ουσιαστικά να τις διακρίνει μεταξύ τους.13 Ο Pollak, από την
άλλη πλευρά, επιλέγει να τοποθετήσει τη λέξη νόος αντί της λέξης φρένες στο
δικό του ανάλογο τρίπτυχο και καταλήγει στο συμπέρασμα πως οι τρεις λέξεις δεν
έχουν ακριβώς την ίδια σημασία· «ψυχή είναι η δύναμη που κρατά τον άνθρωπο
στη ζωή… θυμός είναι το όργανο που προκαλεί συναισθήματα και νόος το όργανο
που δημιουργεί ιδέες».14 Σε κάθε περίπτωση, όμως, πρέπει να σημειωθεί ότι ο
Όμηρος δεν αντιλαμβανόταν την ψυχική/ψυχοπνευματική υπόσταση του ανθρώπου
με τον τρόπο που την εννοούμε στη σημερινή εποχή.15
Τέλος, στον τομέα της Φυσιολογίας ανήκουν και κάποιες γενικές παρατηρήσεις
του ποιητή πάνω σε θέματα που αφορούν στο ανθρώπινο σώμα και τις λειτουργίες
του. Ήταν γνωστό, για παράδειγμα, ότι η τραχεία είναι βασικό όργανο για την
ομιλία και ο λάρυγγας για την πόση και τη βρώση, καθώς και ότι η καρδιά πάλλεται.
10
Pollak (1969) 39.
11
Daremberg (1865) 53.
12
Ο Daremberg, στο κεφάλαιο της Φυσιολογίας, ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με αυτές τις
λέξεις: Daremberg (1865) 52–57.
13
O Daremberg εντοπίζει πολύ μικρές διαφορές στη χρήση των τριών λέξεων (ψυχή, θυμός,
φρένες) από τον Όμηρο: Daremberg (1865) 54–5.
14
Σε ορισμένες περιπτώσεις, βέβαια, η λ. θυμός μπορεί να έχει την ίδια σημασία με τη λ. ψυχή:
Pollak (1969) 38–9.
15
Στην ομηρική εποχή, η ψυχή δε γινόταν αντιληπτή ως ενιαίο σύνολο με διακριτές λειτουργίες·
το ίδιο ισχύει και για το σώμα, το οποίο οι ομηρικοί άνθρωποι αντιλαμβάνονταν ως άθροισμα των
επιμέρους μελών και όχι ως ενοποιημένο σύστημα: Pollak (1969) 37–8.
Γνώριζε, επίσης, ο Όμηρος ότι ο θώρακας είναι σημαντικός για την αναπνοή και
ότι αυτή ολοκληρώνεται μέσω του στόματος και της μύτης· λανθασμένα, ωστόσο,
συνέδεε με κάποιο τρόπο την αναπνοή και με το υπόλοιπο σώμα.16
Στο επόμενο κεφάλαιο, μέσα από την παράθεση συγκεκριμένων χωρίων, θα

διαφανούν οι γνώσεις του Ομήρου γύρω από τον ανθρώπινο σκελετό και κάποια
εσωτερικά όργανα. Παράλληλα, θα αναδειχθούν τα μέρη του σώματος που αξιολο-
γούσε ως σημαντικότερα – αυτά δηλαδή που θεωρούσε πως είχαν ζωτική σημασία
για τον άνθρωπο.
2.1.3 Περιπτώσεις τραυματισμών στην Ιλιάδα
Προχωρώντας κανείς στη μελέτη των χωρίων από τα οποία απορρέουν οι

γνώσεις Ανατομίας και Φυσιολογίας που διέθετε ο Όμηρος, διαπιστώνει ότι τα
περισσότερα από αυτά αφορούν περιγραφές τραυμάτων. Συγκεκριμένα, στην
Ιλιάδα αναφέρονται πολλές περιπτώσεις τραυματισμών στο πεδίο της μάχης, αλλά
ο ακριβής τους αριθμός είναι δύσκολο να προσδιοριστεί και ποικίλλει από ερευνητή
σε ερευνητή.17 Την πρώτη λεπτομερή καταγραφή των σχετικών χωρίων έκανε ο
Frölich, ήδη το 1879.18 Στο έργο του, απαριθμεί εκατόν σαράντα επτά περιστατικά19
και δίνει μεγάλη βαρύτητα στις ιατρικές και στρατιωτικές γνώσεις που φαίνεται
να έχει ο συγγραφέας της Ιλιάδας, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι ο Όμηρος
ήταν στρατιωτικός γιατρός στην υπηρεσία του στρατεύματος του Αγαμέμνονα
κατά την τρωική εκστρατεία.20 Η θεωρία του Frölich, αν και φυσικά εσφαλμένη,
είναι δηλωτική του θαυμασμού που προκαλεί ο μεγάλος αριθμός από περιγραφές
τραυμάτων στο έπος· εντυπωσιακή είναι, άλλωστε, και η αρτιότητα με την οποία ο
16
Οι παρατηρήσεις αυτές έχουν συγκεντρωθεί από τον Daremberg (1865) 58–9.
17
Ο αριθμός των τραυματισμών εκτείνεται από εκατόν τρείς έως εκατόν πενήντα έναν. Οι
λόγοι αυτής της ασυμφωνίας μπορούν να αναζητηθούν ενδεχομένως στη χρήση διαφορετικών
μεταφράσεων από τους μελετητές, καθώς και στο γεγονός ότι πολλοί από αυτούς δεν είναι
φιλόλογοι, με αποτέλεσμα η ορθή κατανόηση του κειμένου να μην είναι πάντα δεδομένη. Επιπλέον,
σε κάποιες σκηνές περιγράφονται περισσότερα από ένα τραύματα, οπότε ο τρόπος με τον οποίο
αυτά θα καταγραφούν επαφίεται στην επιλογή του ερευνητή. Τα διαφορετικά αποτελέσματα
αρκετών ερευνών βρίσκονται συγκεντρωμένα στο Galanakos κ.ά. (2015) 205.
18
Frölich, H., Die Militaermedizin Homer’s, Stuttgart 1879.
19
Ο Saunders, ταξινομώντας διαφορετικά τα περιστατικά, διορθώνει το νούμερο του Frölich σε
εκατόν τριάντα εννιά, αλλά προσθέτει και κάποια άλλα επεισόδια στον δικό του κατάλογο των
τραυμάτων στην Ιλιάδα: Saunders (2004) 3–4.
20
Nα σημειωθεί ότι ο ίδιος ο Frölich υπηρετούσε ως βασιλικός επίατρος. Τα συμπεράσματα του
έργου του σχολιάζει η Nutton (2004) 37.
Όμηρος παρουσιάζει αυτές τις σκηνές.
Μελετώντας κανείς τα επεισόδια που αφορούν τραυματισμούς στην Ιλιάδα,

διαπιστώνει ότι το φάσμα των τραυμάτων που απεικονίζονται είναι ευρύ, και υ-
πάρχει ποικιλία τόσο ως προς τα όπλα που χρησιμοποιούνται όσο και ως προς την
κρισιμότητα των πληγών που αυτά προκαλούν. Σε σχέση με το είδος των όπλων,
την πρωτοκαθεδρία στην πρόκληση σωματικών βλαβών έχει το ακόντιο,21 ενώ ακο-
λουθούν το ξίφος, η πέτρα και το τόξο. Τα μέρη του σώματος που αποτελούν στόχο
είναι το κεφάλι, ο κορμός, τα άνω και κάτω άκρα και ο λαιμός, με τα θανατηφόρα
τραύματα να προκύπτουν κυρίως στις περιπτώσεις που καταφέρεται χτύπημα στο
κεφάλι ή στον κορμό.22 Οι τραυματισμοί που περιγράφονται στην Ιλιάδα χωρίζονται
παρακάτω σε κατηγορίες, ανάλογα με το σημείο του σώματος που πλήττεται, ενώ
για κάθε είδος τραύματος παρατίθεται και κάποιο αντιπροσωπευτικό χωρίο.
Στην πρώτη κατηγορία, εξετάζονται οι τραυματισμοί στο κεφάλι. Πρέπει να

σημειωθεί ότι η ευαισθησία του κρανίου φαίνεται πως ήταν γνωστή ήδη από τη
μυκηναϊκή εποχή και οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν πως μια κρανιακή κάκωση
συνιστούσε άμεση απειλή για την ανθρώπινη ζωή.23 Πράγματι, από τα τριάντα
ένα περιστατικά τραυματισμού στο κεφάλι που εντοπίζονται στην Ιλιάδα,24 τα
περισσότερα είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο του θύματος. Επίσης, εντύπωση
προκαλούν οι λεπτομερείς γνώσεις του Ομήρου γύρω από την ανατομία του κρανίου,
γεγονός που αποτυπώνεται στη – συχνά – εξαιρετικά ρεαλιστική απεικόνιση του
τραυματισμού· χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το παρακάτω χωρίο:
Κι ο Ιδομενέας χτυπάει με ανέσπλαχνο κοντάρι τον Ερύμα

στο στόμα, κι ο χαλός ο χάλκινος βγήκε αντίκρυ περνώντας
στη ρίζα του μυαλού, και συνέτριψε τα κόκαλά του τ’ασπρα·
πετάχτηκαν τα δόντια, κι αίματα τα μάτια του γιομώσαν
21
Το ακόντιο είναι το όπλο που ευθύνεται για τους εκατόν έξι από τους εκατόν σαράντα επτά
τραυματισμούς που κατέγραψε ο Frölich: Pollak (1969) 32. O Saunders διορθώνει το νούμερο σε
ενενήντα εννιά, αλλά και στη δική του μελέτη το ακόντιο παραμένει στην πρώτη θέση: Saunders
(2004) 5. Επιπλέον, τέσσερις στους πέντε από τους ήρωες της Ιλιάδας που τραυματίζονται με
ακόντιο χάνουν τη ζωή τους: Μarketos & Androutsos (2008) 275.
22
Από τους τραυματισμούς στο κεφάλι, το 81,25% είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο, ενώ το
αντίστοιχο ποσοστό για τους τραυματισμούς στο σώμα είναι 84,8%: Pollak (1969) 32.
23
Σχετικά με τις γνώσεις των αρχαίων γύρω από την ευαισθησία του κρανίου: Mylonas κ.ά.
(2008) 3
24
Τα νούμερα και πάλι διαφέρουν ελαφρώς από μελετητή σε μελετητή. Ο αριθμός για τραύματα
στο κεφάλι που δίνει ο Mylonas είναι τριάντα ένα [Mylonas κ.ά. (2008) 3–5], ενώ ο Sapounakis
αναφέρει είκοσι εννιά περιπτώσεις τραύματος στο κρανίο και άλλες τρεις που συνδέονται με το
κρανίο και τον λαιμό: Sapounakis κ.ά. (2007) 114.
τα δύο, κι απ’ τ’ανοιχτό το στόμα του κι απ’τα ρουθούνια το αίμα

ξερνούσε, και το μαύρο σύγνεφο τον έζωσε του Χάρου.25
Όπως φαίνεται, μάλιστα, από το απόσπασμα, ο ποιητής είναι σε θέση να

περιγράψει ακόμα και τις συνέπειες που έχει το χτύπημα στο κρανίο σε ό,τι αφορά
επιμέρους όργανα του προσώπου, όπως είναι τα μάτια. Στη συγκεκριμένη σκηνή,
τα μάτια φαίνονται να αιμορραγούν – περιγράφεται δηλαδή σε αυτούς τους στίχους
«είτε ένα ύφαιμα είτε ένα υπόσφαγμα»,26 σύμφωνα με τη σύγχρονη ιατρική ορολογία
της οφθαλμολογίας.
Οι τραυματισμοί στον λαιμό συνιστούν την επόμενη διακριτή κατηγορία τραυ-

μάτων στην Ιλιάδα. Ο λαιμός, ως το τμήμα του σώματος που υποστηρίζει το
κρανίο, θεωρείται σημείο ευαίσθητο σε χτυπήματα· κάθε πλήγμα σε αυτόν είναι
δυνητικά επικίνδυνο και κρίσιμο για τη ζωή του τραυματία. Από τους είκοσι δύο
τραυματισμούς στον λαιμό,27 στη συντριπτική πλειοψηφία το τραύμα στάθηκε
μοιραίο για το θύμα – άλλωστε, αρκετά από τα σχετικά επεισόδια εμπεριέχουν τον
αποκεφαλισμό του αντιπάλου. Τέλος, σε κάποιες περιπτώσεις, ο λαιμός πλήττεται
ταυτόχρονα με το κεφάλι, όπως στο χωρίο που ακολουθεί:
Κάτω απ’ το φρύδι τον επέτυχε, στη ρίζα του ματιού του,
και το βολβό του βγάζει’ επέρασε το μάτι το κοντάρι,
και στο κεφάλι πίσω επρόβαλε, κι αυτός τα χέρια ανοίγει
και πέφτει’ κι ο Πηνέλαος σέρνοντας το κοφτερό σπαθί του
του το κατέβασε κατάσβερκα, κι αντάμα με το κράνος
την κεφαλή στη γη του επέταξε, και το τρανό κοντάρι
μέσα στο μάτι ακόμα εβρίσκουνταν […]28
Προχωρώντας στα χτυπήματα στον κορμό, η μεγάλη πλειοψηφία αφορά χτυπή-

ματα στο θώρακα· η κατηγορία αυτή αντιπροσωπεύει – για κάποιους μελετητές –
25
Ιλ. Π 345–350 (μτφρ. Καζαντζάκης – Κακριδής). Οι περιγραφές του Ομήρου δεν είναι πάντα
αυστηρά ρεαλιστικές, αφού υπάρχουν σκηνές στις οποίες «ο ποιητής αφήνει ελεύθερη τη φαντασία
του»: Pollak (1969) 33–4. Τα ομηρικά χωρία που παρατίθενται στα νέα ελληνικά – σε όλο το εύρος
του παρόντος πονήματος – είναι από τη μετάφραση των Καζαντζάκη-Κακριδή τόσο για την Ιλιάδα
όσο και για την Οδύσσεια.
26
Fronimopoulos & Lascaratos (1990) 130.
27
Οι τραυματισμοί στον λαιμό που καταγράφουν οι Sapounakis κ.ά. είναι είκοσι δύο, και
επιπλέον τρεις που αφορούν τον λαιμό και το κεφάλι: Sapounakis κ.ά. (2007) 113–4. Σε άλλη
σχετική δημοσίευση, τα νούμερα είναι διαφορετικά, με την αναφορά δεκαπέντε τραυμάτων στον
λαιμό και τεσσάρων στον λάρυγγα και φάρυγγα: Mylonas at al. (2008) 2.
28
Ιλ. Ξ 493–9.
περίπου το ένα τρίτο του συνόλου των τραυματισμών στο έπος.29 Στις περισσό-
τερες σκηνές, ο ποιητής αναφέρει το όπλο που χρησιμοποιήθηκε, καθώς και το
μέρος του σώματος που δέχτηκε το πλήγμα. Στο παρακάτω απόσπασμα, ο Θόας
αξιοποιεί τόσο το ακόντιο όσο και το ξίφος, και καταφέρνει διπλό χτύπημα στον
Πείρο, στο στήθος και στην κοιλιακή χώρα:
Μα ως έκανε να φύγει, του ’ριξεν ο Θόας απά στο στήθος,

πλάι στο βυζί, καί στο πλεμόνι του μέσα ο χαλκός εμπήχτη.
Κι ο Θόας σιμώνοντας ανάσπασε το δυνατό κοντάρι
από το στήθος του, καί βγάζοντας το κοφτερό σπαθί του
στη μέση της κοιλιάς τον χτύπησε και τη ζωή του πήρε.30
Και σε αυτή την κατηγορία τραυματισμών, το ποσοστό θνησιμότητας είναι

υψηλό, αφού στις περισσότερες περιπτώσεις πλήττονται ζωτικής σημασίας όργανα.
Πράγματι, στα τριάντα οκτώ από τα πενήντα τέσσερα σχετικά περιστατικά που
καταγράφονται από τους Αποστολάκη κ.ά, οι τραυματίες κατέληξαν.31
Περνώντας σε τραύματα λιγότερο σοβαρά, εξετάζονται παρακάτω οι τραυματι-

σμοί στα άνω άκρα. Σε αυτή την κατηγορία τραυματισμών, η θνησιμότητα είναι
σχετικά μικρή, με μόλις δώδεκα από τα είκοσι πέντε περιστατικά να έχουν ως
αποτέλεσμα τον θάνατο του τραυματία.32 Σε σχέση με αυτού του είδους τα τραύ-
ματα, αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ιλιάδα εντοπίζονται οι δύο παλιότερες γραπτές
αναφορές σε τραύμα του βραχιόνιου πλέγματος. Στην πιο χαρακτηριστική από τις
δύο σκηνές, πρωταγωνιστές είναι ο Έκτορας και ο Τεύκρος:
Κι ο Έχτορας πήδηξε απ’ τ’ολόφωτο το αμάξι απά στο χώμα

σκούζοντας άγρια, και φουχτώνοντας βαριά στο χέρι πέτρα
ίσια στον Τεύκρο απάνω εχίμιξε, ζητώντας να του ρίξει.
Πικρή σαγίτα εκείνος έβγαλεν απ’ το σαγιτολόγο,
και την κοκιάζει απά στην κόρδα του, μα ως έκανε να σύρει,
στον ώμο ο κρανοσείστης Έχτορας, πα στο κλειδί, που στήθος
χωρίζει και λαιμό, κι ειν’ άσκημο το λάβωμα αυτού πάντα,
κει πάνω, ως του ’ριχνε, τον πέτυχε με το τραχύ κοτρόνι
29
Στη μελέτη των Αποστολάκη κ.ά. καταγράφονται πενήντα τέσσερα περιστατικά τραυματισμού
στον θώρακα, από ένα σύνολο εκατόν πενήντα ενός τραυματισμών σε όλο το έπος (ποσοστό
35,76%): Apostolakis κ.ά. (2010) 3. Ο Σάντος, από την άλλη, καταλήγει σε σημαντικά μικρότερους
αριθμούς, είκοσι έξι τραυματισμούς στον θώρακα και εκατόν τριάντα τραυματισμούς συνολικά στην
Ιλιάδα: Santos (2000) 1285–6.
30
Ιλ. Δ 527–31.
31
Το ακριβές ποσοστό θνησιμότητας είναι 70.37%.: Apostolakis κ.ά. (2010) 3–4.
32
Hutchison & Hirthler (2013) 1791.
και σπάει την κόρδα του, και μούδιασε το χέρι στον αρμό του’
κι όπως σωριάστη γονατίζοντας, του φεύγει το δοξάρι.33
Από τα χωρία προκύπτει ότι ο Όμηρος γνώριζε την ευαισθησία του συγκεκρι-
μένου σημείου, αλλά και τη σημασία του για τη λειτουργία των άνω άκρων.34 Σε
γενικές γραμμές, ωστόσο, τα τραύματα στα άνω άκρα είναι λίγα, καθώς οι πολεμι-
στές της Ιλιάδας στόχευαν σε πιο ευαίσθητα σημεία του σώματος, προκειμένου να
επιτύχουν την εξόντωση του αντιπάλου.
Παρόμοια είναι η εικόνα και για τα τραύματα στην πυελική χώρα και τα κάτω
άκρα: oι τραυματισμοί που αφορούν τα συγκεκριμένα σημεία είναι δεκαέξι, και
μόνο επτά από αυτούς στάθηκαν θανατηφόροι.35 Ο Όμηρος, βέβαια, επιδεικνύει
τις ιατρικές γνώσεις που διέθετε για την ανατομία της πυέλου και των ποδιών
ακόμα και μέσα από αυτά τα ολιγάριθμα χωρία:
…και το γοφό του Αινεία σημάδεψε, στο μέρος όπου μπαίνει

και στρίβει του μεριού το κόκαλο, στην κλείδωση που λένε.
Του σπάζει η κλείδωση και κόπηκαν μαζί τα δυο του νεύρα’
το δέρμα του’ σκίσε η αγκυλόπετρα, και τότες ο αντρειωμένος
πάνω στα γόνατα σωριάστηκε, κι ακούμπησε στο χώμα
ο αδρό του χέρι, και του σκέπασε μαύρη νυχτιά τα μάτια.36
Στο απόσπασμα, περιγράφεται ουσιαστικά ο μηχανισμός μέσω του οποίου

προκαλείται ένα κάταγμα κοτύλης, και η αφήγηση του Ομήρου σχετικά με τα αίτια
του τραυματισμού ευθυγραμμίζεται με τα συμπεράσματα της σύγχρονης ιατρικής
έρευνας για τον τρόπο με τον οποίο προξενείται η συγκεκριμένη βλάβη.37
33
Ιλ. Θ 320–29
34
Το δεύτερο χωρίο είναι Ιλ. Χ 319–329. Για τον σχολιασμό των σκηνών σε σχέση με τον
τραυματισμό του βραχιόνιου πλέγματος: Aydn κ.ά. (2004) 1353.
35
H καταγραφή των τραυματισμών αυτής της κατηγορίας και τα σχετικά ποσοστά βρίσκονται
στο άρθρο των Galanakos κ.ά. (2015) 204.
36
Ιλ. E 305–10.
37
Οι πειραματικές έρευνες για τον μηχανισμό μέσω του οποίου προκαλείται κάταγμα κοτύλης
έγιναν το 1962 από τον Person κ.ά.: Galanakos κ.ά. (2015) 205.
2.2 Οι θεραπευτές
Ο Όμηρος δεν εξαντλείται στην περιγραφή της σκηνής του τραυματισμού, αλλά
συχνά συνεχίζει την αφήγησή του συμπεριλαμβάνοντας και τη διαδικασία της
περιποίησης των τραυματιών. Οι ήρωες της Ιλιάδας, αφού απομάκρυναν τον
τραυματία από το πεδίο της μάχης, συχνά τον τόνωναν με κρασί και εξέταζαν την
πληγή, προκειμένου να αφαιρέσουν το όπλο με το οποίο είχε χτυπηθεί ο σύντροφός
τους. Δε διέθεταν εξειδικευμένα εργαλεία, παρά μόνο το απλό μαχαίρι, ενώ συχνά
αφαιρούσαν το όπλο από την πληγή απλώς τραβώντας το.38 Αν και αρκετοί
από τους ομηρικούς ήρωες φαίνεται πως ήταν σε θέση να παράσχουν τις πρώτες
βοήθειες σε περίπτωση τραυματισμού, το στρατόπεδο των Αχαιών διέθετε και δύο
εξειδικευμένους ιατρούς, τον Μαχάονα και τον Ποδαλείριο, οι οποίοι επιμελούνταν
τα πιο σοβαρά περιστατικά.
Πρόκειται για δύο αδέλφια με καταγωγή από τη Θεσσαλία, πατέρας των οποίων
ήταν ο βασιλιάς Ασκληπιός – ο μετέπειτα δηλαδή θεός της Ιατρικής – ο οποίος
και δίδαξε στους γιούς του την ιατρική τέχνη. Στα χρόνια του Ομήρου, βέβαια, ο
Ασκληπιός δεν είχε ακόμα θεοποιηθεί, θεωρούνταν ωστόσο ένας εξαιρετικός ιατρός,
τον οποίο είχε μυήσει στα μυστικά της Ιατρικής ο κένταυρος Χείρων.39 Ο Μαχάων
και ο Ποδαλείριος, λόγω της αριστοκρατικής τους καταγωγής, συμμετέχουν στην
τρωική εκστρατεία καταρχήν ως επικεφαλής τμημάτων του στρατεύματος, αλλά
παράλληλα αξιοποιούνται και ως στρατιωτικοί ιατροί.40 Σύμφωνα μάλιστα με τον
Όμηρο, διαπρέπουν και στα δύο πεδία – τόσο σε αυτό της μάχης όσο και σε
αυτό της περίθαλψης των τραυματιών. Η παρουσία τους στο αχαϊκό στρατόπεδο
θεωρείται – φυσικά – ιδιαίτερα σημαντική, αφού χάρη στις ιατρικές τους γνώσεις
αρκετοί πολεμιστές καταφέρνουν να επιβιώσουν μετά από κάποιον επικίνδυνο
τραυματισμό. Οι αναντικατάστατες υπηρεσίες που προσφέρουν οι δύο ιατροί στο
στράτευμα αναγνωρίζονται από τους συντρόφους τους, οι οποίοι και φαίνονται
να τους περιβάλλουν με μεγάλη εκτίμηση. Τα εγκωμιαστικά λόγια του Ιδομενέα,
που παρατίθενται παρακάτω, είναι δηλωτικά του σεβασμού που απολάμβαναν ο
Μαχάων και ο Ποδαλείριος, αλλά και της υψηλής θέσης που κατείχαν ανάμεσα
38
Η περιγραφή της περιποίησης του τραύματος στηρίζεται στις πληροφορίες του Pollak (1969)
34.
39
Η σχέση του Ασκληπιού με τον Χείρωνα αποτυπώνεται στο στ. Δ 219: Jouanna, 2012, 9.
40
Pollak (1969) 41· Hollaus, (2001) 1793.
ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΕΣ 13
στους Αχαιούς:
ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων

ἰούς τ’ ἐκτάμνειν ἐπί τ’ ἤπια φάρμακα πάσσειν41 (Λ 514–5)
Οι στίχοι αυτοί, οι οποίοι αποτελούν έναν ύμνο για τους θεραπευτές της Ιλιάδας
και αποδεικνύουν την αναγνώριση της αξίας τους από τον περίγυρο, μνημονεύονται
συχνά – ήδη από την αρχαιότητα και ως τη σύγχρονη εποχή42 – «ως έπαινος της
ιατρικής τέχνης συνολικά».43 Ο τρόπος με τον οποίο αξιοποιήθηκε το συγκεκριμένο
χωρίο μέσα στους αιώνες υπογραμμίζει ακριβώς το γεγονός πως ο Μαχάων και ο
Ποδαλείριος, παρ’όλες τις διαφορές ανάμεσα στην ιατρική της εποχής του Ομήρου
και στη σύγχρονη ιατρική, θεωρούνται εκπρόσωποι της ιατρικής κοινότητας, που
εκείνη την εποχή αρχίζει να συγκροτείται.
Οι δύο γιοι του Ασκληπιού έμειναν στην ιστορία ως οι πρώτοι Έλληνες για-
τροί.44 Στην αρχαιότητα, μάλιστα, τους αποδίδονταν διαφορετική εξειδίκευση,
στον Μαχάονα αυτή της χειρουργικής και στον Ποδαλείριο αυτή της Παθολογίας.
Ωστόσο, η διάκριση αυτή, η οποία ξεκίνησε από τον 7ο αι. π.Χ. με τον Αρκτίνο
τον Μιλήσιο και συνεχίστηκε αργότερα και από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους,
δε φαίνεται να τεκμαίρεται από το κείμενο της Ιλιάδας.45 Ένα γεγονός, όμως, που
όντως συνάγεται από τα ομηρικά κείμενα είναι ότι οι γιατροί – ήδη από την εποχή
εκείνη – αντιμετωπίζονται ως ξεχωριστή επαγγελματική κατηγορία, και η θέση τους
βρίσκεται ανάμεσα σε άλλους επαγγελματίες που υπηρετούν το κοινωνικό σύνολο,
όπως οι τεχνίτες και οι αοιδοί.46 Έτσι, ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος, οι μόνοι
41
Ο Jouanna σχολιάζει την ανώτερη θέση των γιατρών στον Όμηρο και την αποδίδει στη σύνδεση
της ιατρικής ιδιότητας με τον κόσμο των θεών: Jouanna (2012) 9.
42
Ενδεικτικά, σε ό,τι αφορά τη χρήση του χωρίου μέχρι τις μέρες μας, η εισαγωγή πρόσφατου
άρθρου για τη στρατιωτική Ιατρική ξεκινά με τους οικείους στίχους του Ομήρου: Klimo & Ragel
(2010) 1.
43
Αν και Edelstein (1967) 389.
44
Pollak (1969) 41.
45
Η διάκριση αυτή ίσως εδράζεται στο γεγονός πως στο ομηρικό κείμενο προβάλλεται μόνον ο
Μαχάων ως θεραπευτής στις περιπτώσεις τραυματισμών: Pollak (1969) 44. Πιθανότατα, όμως, ο
Όμηρος απλώς αποδίδει ξεχωριστούς ρόλους στους δύο αδελφούς για λόγους καλλιτεχνικούς –
και όχι προκειμένου να δείξει πως αντιπροσώπευαν διαφορετικούς τομείς της ιατρικής επιστήμης:
Nutton (2004) 38.
46
Το χωρίο που επιβεβαιώνει την επαγγελματική υπόσταση των γιατρών στα χρόνια του Ομήρου
βρίσκεται στην Οδύσσεια (μτφρ. Καζαντζάκη – Κακριδή): «Ποιος ζήτησε απ’ αλλού ποτέ να
προσκαλέσει ξένο, εκτός αν είναι χρήσιμος για το κοινό τεχνίτης, άνθρωπος μάντης ή γιατρός ή
κονταριών εργάτης ή και θεϊκός τραγουδιστής που μας διασκεδάζει;» (Οδ. ρ 382–6). Edelstein (1967)
350.
γιατροί που αναφέρονται ονομαστικά στα έπη,47 σηματοδοτούν και το πέρασμα

«από τον ερασιτεχνισμό στην επαγγελματική άσκηση της ιατρικής»·48 η σημαντική
αυτή πρόοδος συντελείται στα χρόνια του Ομήρου.
Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, βέβαια, εμφανίζονται και κάποιοι ερασιτέχνες
της ιατρικής τέχνης. Σε σχέση με αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι η γνώση του
ανθρώπινου σώματος στην αρχαιότητα δεν ήταν αποκλειστικά επαγγελματική
υπόθεση, αφού ο καθένας είχε κάποιες γνώσεις γύρω από τη δομή του σώματος –
πιθανότατα μέσα από την παρατήρηση του εαυτού και των ατόμων του περίγυρου.
Η άποψη αυτή, ότι δηλαδή στις αρχαίες ελληνικές κοινωνίες ήταν αρκετοί αυτοί που
διέθεταν έστω στοιχειώδεις ιατρικές γνώσεις, ενισχύεται από την ύπαρξη πολλών
χωρίων στα ομηρικά έπη με λεπτομερείς περιγραφές ιατρικού περιεχομένου· είναι
εύλογο να συμπεράνει κανείς ότι αυτοί οι στίχοι γίνονταν κατανοητοί από ένα
ευρύτερο ακροατήριο και όχι μόνο από λίγους εξειδικευμένους γιατρούς.49 Με
άλλα λόγια, η επιλογή του Ομήρου να αφιερώσει εκτενή αποσπάσματα στην
περιγραφή τραυματισμών, χρησιμοποιώντας μάλιστα εξειδικευμένο λεξιλόγιο, θα
ήταν δυσερμήνευτη, αν το κοινό του ποιητή δεν ήταν σε θέση να παρακολουθήσει
την πλοκή.
Σε αυτό το πλαίσιο, έχοντας υπόψιν δηλαδή μια κοινωνία της οποίας ικανό
ποσοστό ήταν εξοικειωμένο με κάποιες βασικές ιατρικές αρχές, μπορεί να ερμηνευθεί
ενδεχομένως και η παρουσία στα ομηρικά έπη αρκετών πολεμιστών με ικανότητες
στη θεραπεία τραυμάτων, οι οποίοι αναλαμβάνουν ιατρικά καθήκοντα, όταν οι
επαγγελματίες γιατροί του στρατεύματος δεν είναι διαθέσιμοι.50 Σε γενικές γραμμές,
οι πολεμιστές της Ιλιάδας διέπονταν από πνεύμα αλληλεγγύης και έσπευδαν
να βοηθήσουν τον σύντροφό τους επιστρατεύοντας όλες τους τις ικανότητες·
αυτό, βέβαια, ισχύει και στις περιπτώσεις των τραυματισμών. Έτσι, σε ορισμένες
περιπτώσεις, γνωστοί ήρωες, όπως ο Νέστορας, ο Σθένελος, ο Αγήνορας από το
τρωικό στρατόπεδο κ.ά., δίνουν τις πρώτες βοήθειες σε πληγωμένους συμπολεμιστές
τους.51 Στο παρακάτω απόσπασμα, ο Πάτροκλος εμφανίζεται στον ρόλο γιατρού:
47
Ο Daremberg υποθέτει ότι υπήρχαν και άλλοι γιατροί στο στράτευμα, οι οποίοι παρέμειναν
ανώνυμοι: Daremberg (1865) 6.
48
Marketos & Androutsos (2008) 280.
49
Η άποψη ανήκει στον Edelstein (1967) 261.
50
Σε σχέση με τους «πολύπλευρα προικισμένους» ομηρικούς ήρωες και τις περιπτώσεις ερασιτε-
χνών θεραπευτών στην Ιλιάδα: Pollak (1969) 41–3.
51
Αναλυτικός κατάλογος των πολεμιστών που φαίνονται να εξασκούν και τον ρόλο του θεραπευτή,
ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΕΣ 15
Ευτύς του βγάζει ο Πάτροκλος τη σουβλερή σαγίτα

απ’ το μερί με το μαχαίρι του, το μαύρο γαίμα πλένει
με χλιό νερό, και πάνω απίθωσε πικρή πονοκοιμήτρα
ρίζα, στο χέρι αφού την έτριψε, και σταματά τους πόνους.
Έτσι η πληγή γοργά εμαράθηκε, και στάθηκε το γαίμα.52
Παρόμοιες πρακτικές με τον Πάτροκλο φαίνεται να ακολουθεί και ο επαγγελ-

ματίας γιατρός, Μαχάων, στη ραψωδία Δ, όπου περιγράφεται μια χαρακτηριστική
σκηνή περίθαλψης, με τραυματία τον Μενέλαο:
[…]κι απ’ το σφιχτό ζωνάρι ετράβηξε με βιάση τη σαγίτα·

και με το τράβηγμα της έσπασαν τα νύχια ομπρός· κι εκείνος
του ’λυσε πρώτα τ’ ολοπλούμιστο ζωνάρι, κι απά κάτω
το δέμα και το ζώμα, που ’φτιασαν χαλκιάδες ξακουσμένοι.
Και την πληγή, η πικρή που του άνοιξε σαγίτα, ως είδε, το αίμα
βύζαξε πρώτα, κι όπως κάτεχε, πραγά μετά βοτάνια
πιθώνει, που ’χε δώσει ο Χείρωνας στον κύρη του απ’αγάπη.53
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω χωρία, οι ομηρικοί ήρωες ακολουθούσαν

ένα συγκεκριμένο – σε γενικές γραμμές τουλάχιστον – τυπικό, κατά την περίθαλψη
ενός τραυματία. Αυτό απαρτιζόταν από κάποιες απλές, χειρουργικής φύσης,
πράξεις και ολοκληρωνόταν με τη χρήση κάποιων φαρμακευτικών φυτών.
καθώς και τα σχετικά χωρία στον Daremberg (1865) 7–8.

52
Ιλ. Λ 844–9.
53
Ιλ. Δ 213–9.
2.3 Τα ομηρικά φάρμακα
Οι πρωταγωνιστές της Ιλιάδας και της Οδύσσειας είχαν στη διάθεσή τους
μια σειρά από φάρμακα, σκευάσματα δηλαδή φυτικής προέλευσης, τα οποία
χρησιμοποιούσαν για την επούλωση των πληγών, αλλά και για την ανακούφιση
κάθε είδους παθολογικού ή και ψυχολογικού πόνου.54 Η χρήση φαρμακευτικών
φυτών και βοτάνων μαρτυρείται ήδη από εποχές προγενέστερες του Ομήρου, όπως
έχει αποκαλύψει η αρχαιολογική επιστήμη· υπήρχε, μάλιστα, εδραιωμένο εμπόριο
στην περιοχή του Αιγαίου, με εισαγωγές οπίου, κοριάνδρου και κύπερης από την
Αίγυπτο και την Εγγύς Ανατολή.55 Τα φυτά αυτά χρησιμοποιούνταν τόσο για τις
ευεργετικές όσο και για τις βλαβερές για τον άνθρωπο ιδιότητές τους, χρησίμευαν
δηλαδή είτε θεραπευτικά είτε ως δηλητήρια, και με αυτά τα χαρακτηριστικά
απαντώνται και στα ομηρικά έπη.56
Σε κάθε περίπτωση, στην εποχή του Ομήρου, η λέξη φάρμακον απηχεί ακόμα
τις μαγικές ιδιότητες που απέδιδαν οι αρχαίοι λαοί σε ορισμένα φυτά και η σημασία
της είναι διαφορετική από τη σημερινή·57 πρόκειται γενικότερα για ένα «μαγικό
μέσο»,58 που μπορεί να επιφέρει θετικά ή επιβλαβή αποτελέσματα σε αυτόν που
θα εφαρμοστεί. Το μεταφυσικό στοιχείο, μάλιστα, που περιέβαλλε – ως ένα βαθμό
τουλάχιστον – τα ομηρικά φάρμακα υπογραμμίζεται από τη σύνδεσή τους με τον
μυθικό Κένταυρο Χείρωνα,59 ο οποίος παρουσιάζεται ως εισηγητής αυτών των
φυτικών σκευασμάτων, όπως φαίνεται στο απόσπασμα από την ραψωδία Δ που
παρατέθηκε στο τέλος του προηγούμενου κεφαλαίου.60 Η – ουσιαστικά – θεϊκή
προέλευση των φαρμάκων που χρησιμοποιούν οι ομηρικοί ήρωες, συσκοτίζει, ως
ένα βαθμό, τα πραγματικά χαρακτηριστικά αυτών των σκευασμάτων. Άλλωστε, ο
54
Klimis (2008) 283.
55
Για τις εισαγωγές αρωματικών και θεραπευτικών φυτών κατά την αρχαιότητα: Nutton (2004)
41.
56
Τα φαρμακευτικά φυτά της αρχαιότητας διακρίνονται σε θεραπευτικά και δηλητηριώδη: Klimis
(2008) 283.
57
Η λέξη φάρμακον παύει να συνδέεται με το μαγικό στοιχείο από τον 7ο αιώνα π.Χ. : Edelstein
(1967) 231.
58
Pollak (1969) 34.
59
Ο Κένταυρος Χείρωνας είχε θεϊκή καταγωγή, αφού θεωρούνταν γιος του Κρόνου και της
νύμφης Φιλλύριας, και στη μυθολογική παράδοση έφερε την ιδιότητα του θεραπευτή, όπως ο
Απόλλωνας και ο Ασκληπιός: Klimis (2008) 284. Επίσης, γνώριζε πολύ καλά τα φαρμακευτικά
φυτά και αργότερα του αποδόθηκε από τον Πλίνιο η πατρότητα της πανάκειας Centaurion, καθώς
και του Chironium: Longrigg (1993) 16–7.
60
σελ. 15, Ιλ. Δ 213–9.
ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ 17
ποιητής, αν και αναφέρεται συχνά σε αυτά, δε δίνει λεπτομέρειες για τον τρόπο
παρασκευής τους, ενώ δεν είναι εύκολος ούτε ο εντοπισμός των φυτών που
χρησίμευαν ως πρώτες ύλες· το αποτέλεσμα είναι οι γνώσεις μας γύρω από το θέμα
να είναι αρκετά περιορισμένες.61
Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σημειωθεί ότι τα ομηρικά φάρμακα δεν είναι

απαραίτητα κοινά στα δύο έπη, γεγονός που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στη διαφο-
ρετική θεματική των δύο έργων. Στην Ιλιάδα, όπου κυρίαρχο είναι το σκηνικό του
πολέμου, απαντώνται κυρίως σκευάσματα που στοχεύουν στην επούλωση πληγών
και στη γρήγορη θεραπεία των τραυματιών. Έτσι, σε περίπτωση τραυματισμού,
η φροντίδα του πληγωμένου πολεμιστή συμπεριλαμβάνει – συχνά – και τη χρήση
φαρμακευτικών επιθεμάτων:
Μα εμένα γλίτωσε με, φέρε με στο μαύρο μου καράβι,

και τη σαγίτα κόψε, βγάλε την απ’ το μερί, και πλύνε
με χλιό νερό το μαύρο γαίμα μου, και μαλακά βοτάνια
βάλε μετά, πραγά, που σου’ μαθέ λεν ο Αχιλλέας, απάνω
αυτός από το δίκιο Κένταυρο, το Χείρωνα, τα ξέρει.62
Από την άλλη πλευρά, στην Οδύσσεια, τα περισσότερα από τα φάρμακα που
αναφέρονται είναι πιο κοντά στην κατηγορία των μαγικών φίλτρων, σαν τα «λυγρά
φάρμακα» που δίνει η Κίρκη στον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, για να
ξεχάσουν την επιστροφή στην πατρίδα:
και σε κρασί απ’ την Πράμνη ανάδευε μαζί τυρί ξυσμένο,

μέλι ξανθό και κριθαράλευρο, και μέσα εκεί τους ρίχνει
κακά βοτάνια, την πατρίδα τους για πάντα να ξεχάσουν.63
Παρόμοια χαρακτηριστικά με τα σκευάσματα της «πολυφαρμάκου Κίρκης»64

φαίνεται να έχει και το φάρμακον νηπενθές, το οποίο έχει την ιδιότητα να α-
πομακρύνει τη θλίψη, και που το προσφέρει η Ελένη στον Τηλέμαχο και τον
Πεισίστρατο:
61
Oρισμένοι μελετητές έχουν διατυπώσει κάποιες υποθέσεις σχετικά με τη μορφή και τη φύση
των ομηρικών φαρμάκων. Για παράδειγμα, ο Daremberg εικάζει ότι τα σκευάσματα αυτά δεν ήταν
υγρά, αλλά σε μορφή σκόνης: Daremberg (1865) 80.
62
Ιλ. Λ 828–32. Άλλα αποσπάσματα σχετικά με τη χρήση βοτάνων για την επούλωση πληγών:
Klimis (2008) 287–8.
63
Οδ. κ 234–6. Για τον σχολιασμό του χωριού, αλλά και γενικά για τη φαρμακευτική δρα-
στηριότητα της Κίρκης – όπως αυτή αποτυπώνεται και σε άλλα αποσπάσματα: Klimis (2008)
284.
64
Πρόκειται για επίθετο που αποδίδει ο Όμηρος στην Κίρκη, π.χ. Οδ. κ 276.
Κάποιο βοτάνι επήρε κι έριξε μες στο κρασί που επίναν,

ξαρρωστικό του πόνου, ανέχολο, λησμονικό της πίκρας·
μες στο κροντήρι σαν το σύσμιγαν και το ΄πινε κανένας,
απ΄ την αυγή ως το βράδυ θα ΄μενε με αδάκρυτα τα μάτια,
ακόμα κι αν τυχόν του πέθαιναν μητέρα και πατέρας,
το γιο του ακόμα για το αδέρφι του μπροστά του εκεί αν σκότωναν
με το χαλκό, και με τα μάτια του τα ίδια θωρούσε εκείνος65
Το νηπενθές έχει υποτεθεί ότι ήταν κάποια ναρκωτική ουσία· ίσως μάλιστα να
πρόκειται για το όπιο, την ινδική κάνναβη ή τον μανδραγόρα, και η προέλευσή του
είναι αιγυπτιακή.66 Άλλοι μελετητές, βέβαια, υπογραμμίζουν ότι η ανάμειξη κρασιού
με κάποιο ναρκωτικό δε μαρτυρείται κατά την αρχαιότητα. Επιπλέον, τονίζουν
ότι το όπιο έγινε γνωστό στην Ελλάδα μετά τον 4ο αι. π.Χ. και είναι αμφίβολο το
κατά πόσο οι Αιγύπτιοι είχαν εξοικειωθεί νωρίτερα με αυτό. Γίνεται, έτσι, από
ορισμένους η εικασία ότι το παρακεύασμα που περιγράφει ο Όμηρος ως νηπενθές
δεν είχε ως βάση του κάποιο ναρκωτικό, αλλά το αιγυπτιακό άρωμα κῦφι, το οποίο
αναμειγνυόταν συχνά με κρασί και λειτουργούσε ως ήπιο ηρεμιστικό.67 Τέλος, το
νηπενθές έχει ταυτιστεί από αρχαίους συγγραφείς τόσο με το φυτό ελένιο όσο και
με τον άγριο απήγανο, ενώ ο Γαληνός και ο Πλούταρχος θεωρούν ότι το γνωστό
αυτό ομηρικό παυσίλυπο είναι το βούγλωσσο.68
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω χωρία, τα – σχεδόν – μαγικά ελιξήρια που

περιγράφονται από τον ποιητή παρασκευάζονται από ηρωίδες σαν την Κίρκη,
την Ελένη, αλλά και την Πολύδαμνα και την Αγαμήδη, που επίσης αναφέρονται
από τον Όμηρο. Οι κάτοχοι, λοιπόν, μαγικών φίλτρων έχουν ένα κοινό γνώρισμα:
είναι εκπρόσωποι του γυναικείου φύλου.69 Σε αυτό το πλαίσιο, υφέρπει ίσως και
κάποια σύνδεση με τη γυναικεία δολιότητα, αφού ο δόλος θεωρούνταν από τους
αρχαίους κατεξοχήν γυναικείο χαρακτηριστικό· είναι οι γυναίκες, λοιπόν, αυτές
που χρησιμοποιούν ελιξήρια τα οποία επηρεάζουν το θυμικό και συχνά οδηγούν
σε απώλεια συνείδησης. Αντίθετα, οι άντρες ασχολούνται κυρίως με φάρμακα που
65
Οδ. δ 220–6.
66
Ο Dunbar, για παράδειγμα, σχολιάζει το χωρίο που παρατέθηκε παραπάνω και εικάζει ότι το
νηπενθές είναι το όπιο: Dunbar (1880) 50. Ο Klimis αναφέρει ότι αρκετοί ερευνητές θεωρούν ότι
το νηπενθές ταυτίζεται με το όπιο, καθώς και ότι η Ελένη είχε μάθει τις ιδιότητές του από την
Πολύδαμνα, τη σύζυγο του βασιλιά της Αιγύπτου, Θώνα: Klimis (2008) 285.
67
Το κῦφι αναφέρεται από τον Πλούταρχο· απαρτιζόταν από δεκαέξι συστατικά, ανάμεσα στα
οποία βρίσκεται το ρετσίνι και η σμύρνα: West κ.ά. (2000) 395.
68
Συγκεκριμένα, ο Πλίνιος ταυτίζει το νηπενθές με το ελένιο και ο Αέτιος με τον άγριο απήγανο:
Δόγκα-Τόλη (2014) 38.
69
Ο Daremberg θεωρεί ότι οι γυναικείες αυτές φιγούρες, σε αντίθεση με τους άντρες, παρουσιά-
ζονται περισσότερο ως «μάγισσες» παρά ως θεραπεύτριες: Daremberg (1865) 9.
ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ 19
θεραπεύουν πληγές και τραύματα, με σκευάσματα δηλαδή που έχουν αποκλειστικά

ευεργετική για τον άνθρωπο δράση.
Σε μία περίπτωση, βέβαια, ο Οδυσσέας, αν και άντρας, φαίνεται να χρησιμοποιεί

κάποιο βότανο που δεν ανήκει στα φυτά που χρησιμοποιούσαν οι πολεμιστές
για τη θεραπεία τραυμάτων και ονομάζεται μῶλυ. Το βότανο αυτό φαίνεται να
είναι αντιαφροδισιακό και ο ήρωας υποχρεώνεται να το χρησιμοποιήσει, μετά
από υπόδειξη του Ερμή, για να μείνει ανεπηρέαστος από τα ξόρκια της Κίρκης.70
Όντως, το μῶλυ λειτουργεί επιτυχώς ως αντίδοτο και ο ήρωας κατορθώνει να
αντιμετωπίσει την απειλή που συνιστούσε η θεά-μάγισσα για τον ίδιο και τους
συντρόφους του. Η περιγραφή του βοτάνου από τον Όμηρο είναι χαρακτηριστική
και ταυτίζεται – από νεότερους μελετητές – είτε με τον γάλανθο τον χιονώδη είτε
με τον μαύρο ελλέβορο. Το πρώτο φυτό περιέχει γαλανθιμίνη, ουσία με εμετική
δράση, η οποία καθιστά το βότανο χρήσιμο ως αντίδοτο σε δηλητήρια. Παρόμοιες
ιδιότητες έχει και ο μαύρος ελλέβορος, ο οποίος επιπλέον λειτουργεί ευεργετικά σε
περιπτώσεις μανίας ή μελαγχολίας.71
Τέλος, στα έπη, υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ομηρικοί ήρωες ασκούσαν ίσως
κάποια μορφή προληπτικής ιατρικής στον τρόπο με τον οποίο διαχερίζονταν τους
νεκρούς, ώστε αυτοί να μην αποτελούν απειλή για τους υπόλοιπους.72 Έτσι, η
πρακτική της καύσης των νεκρών λειτουργεί ανασταλτικά σε ό,τι αφορά την πιθανή
μετάδοση μολυσματικών ασθενειών. Ένα παράδειγμα μαζικής καύσης πτωμάτων
περιγράφεται από τον ποιητή στην περίπτωση του λιμού που έριξε ο Απόλλωνας
στο αχαϊκό στρατόπεδο (Ιλ. Α 52):
[…] κι άναβαν άπαυτα για τους νεκρούς οι φλόγες
Επιπλέον, στην περίπτωση του θανάτου του Πάτροκλου, λαμβάνονται μέτρα –

με τη θεϊκή διαμεσολάβηση της Θέτιδας βέβαια – προκειμένου να μην προχωρήσει
η σήψη του νεκρού,73 η οποία φυσικά συνοδεύεται από επικίνδυνες για τους
ζωντανούς οργανισμούς τοξίνες που θα μπορούσαν να απειλήσουν τη δημόσια
υγεία.
70
Το χωρίο στο οποίο περιγράφεται το μῶλυ βρίσκεται στην Οδ. κ 302–6.
71
Για λεπτομέρειες σχετικά με το μῶλυ: Δόγκα-Τόλη (2014) 38.
72
Τα παραδείγματα που ακολουθούν αναφέρει ο Klimis (2008) 287.
73
Ιλ. Τ 38–9. Το χωρίο, μάλιστα, για κάποιους ερευνητές προδίδει κάποια εξοικείωση με τεχνικές
ταρίχευσης: Zanni (2008) 395.
Στις σκηνές από τα έπη που παρουσιάστηκαν παραπάνω, αποτυπώνονται οι

ιατρικές πρακτικές που ήταν σε χρήση κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. και τα μέσα που
είχαν στη διάθεσή τους οι ομηρικοί ήρωες. Αποδεικνύεται, λοιπόν, ότι – κατά την
πρώιμη αυτή περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας – τουλάχιστον η θεραπεία των
πληγών είχε ήδη αποκοπεί σε μεγάλο βαθμό από τη σφαίρα του μεταφυσικού και
στηριζόταν σε ορθολογική βάση.
ΤΟ ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΑ ΕΠΗ 21
2.4 Το υπερφυσικό στοιχείο στα έπη
Όπως φάνηκε από τα παραπάνω κεφάλαια, ο τομέας της τραυματολογίας

στον Όμηρο κινείται σε ορθολογική κατεύθυνση.74 Οι ήρωες αντιμετωπίζουν τις
περιπτώσεις τραυματισμών χωρίς να επαφίενται στη συνδρομή των θεών, ενώ δεν
καταφεύγουν ούτε σε μαγικές διαδικασίες. Αντίθετα, στηρίζονται στις γνώσεις και
την εμπειρία, προκειμένου να αξιολογήσουν και να θεραπεύσουν κάποιο τραύμα.
Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι η ομηρική Ιατρική – παρά τα πολύ σημαντικά
βήματα που κάνει προς τον ορθολογισμό – είναι καθολικά απαλλαγμένη από το
μεταφυσικό στοιχείο· ο Όμηρος, σε αρκετές περιπτώσεις, προσεγγίζει ζητήματα
υγείας εντάσσοντάς τα στο ευρύτερο θεολογικό πλαίσιο των επών.
Αρχικά, αξίζει κανείς να αναφερθεί στην ομηρική θεολογία, σε συνάρτηση πάντα

με το πεδίο της Ιατρικής. Τρεις είναι οι θεϊκές φιγούρες στις οποίες αποδίδονται
θεραπευτικές ικανότητες στα έπη: ο Παιήων, ο Απόλλωνας και ο Κένταυρος
Χείρων. Ο Παιήων είναι ο πρώτος θεός της Ιατρικής για τους αρχαίους Έλληνες
και θεωρούνταν γιατρός των Ολύμπιων θεών.75 Στην Ιλιάδα, για παράδειγμα,
περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο φροντίζει το τραύμα του θεού Άρη:
Τότε ο Παιήονας, απιθώνοντας πα στην πληγή βοτάνια

μαλαχτικά, μεμιάς τον έγιανε’ θνητός μαθές δεν ήταν76
Έπειτα, στον Κένταυρο Χείρωνα αποδιδόταν πολύ καλή γνώση των θεραπευτι-
κών φυτών, αλλά και η μεταλαμπάδευση της σχετικής τεχνογνωσίας στους γιατρούς
του αχαϊκού στρατοπέδου, Μαχάονα και Ποδαλείριο, καθώς και στον Αχιλλέα.77
Παρά το γεγονός, βέβαια, πως τα φάρμακα που απαντώνται στα έπη φαίνεται να
είχαν θεϊκή προέλευση, η χρήση τους από τους ομηρικούς ήρωες γίνεται αυτόνομα,
χωρίς θεϊκή διαμεσολάβηση. Όπως υπογραμμίζει η Nutton, «o Μαχάων και ο
Ποδαλείριος δρουν χωρίς τη συνδρομή των θεών».78
74
Οι ερευνητές ομοφωνούν σε αυτό το θέμα: Grube (1954) 124· Nutton (2004) 38· Pollak (1969)
35 κ.ά.
75
Το όνομα του Παιήονα συνόδευε αργότερα και άλλους θεούς, υποδηλώνοντας ακριβώς την
ικανότητά τους να θεραπεύουν: Longrigg (1993) 15. Λαμπρινουδάκης (2014) 17.
76
Ιλ. Ε 401–2.
77
Περισσότερες λεπτομέρειες για τον Κένταυρο Χείρωνα αναφέρθηκαν στο κεφάλαιο για τα
ομηρικά φάρμακα (σελ. 16).
78
Nutton (2004) 38.
Τέλος, ο Απόλλωνας,79 ο θεός του φωτός, σκιαγραφείται από τον Όμηρο τόσο
ως θεός - θεραπευτής όσο και ως θεός – εκδικητής, αφού είναι αυτός που στέλνει
τον λοιμό στους Αχαιούς, στην αρχή της Ιλιάδας:
Είπε, και την ευκή του επάκουσεν ο Απόλλωνας ο Φοίβος

κι απ’ την κορφή του Ολύμπου εχύθηκε θυμό γεμάτος, κι είχε
δοξάρι και κλειστό στις πλάτες του περάσει σαϊτολόγο
κι αντιβροντούσαν οι σαγίτες του στις πλάτες, μανιασμένος
καθώς τραβούσε· και κατέβαινε σαν τη νυχτιά τη μαύρη.
Κάθισε αλάργα απ’ τα πλεούμενα κι ευτύς σαγίτα ρίχνει,
και το ασημένιο του αντιδόνησε τρομαχτικά δοξάρι.
Τις μούλες πρώτα πρώτα δόξευε και τους γοργούς τους σκύλους,
μετά τις μυτερές του ρίχνοντας σαγίτες τους ανθρώπους
σαγίτευε’ κι άναβαν άπαυτα για τους νεκρούς οι φλόγες.
Μέρες εννιά απολιόταν πάνω τους το θείο σαγιτοβόλι,
κι απά στις δέκα πια τη σύναξη συγκάλεσε ο Αχιλλέας80
Στην παραπάνω σκηνή, περιγράφεται η μολυσματική ασθένεια που έπληξε το

στρατόπεδο των Αχαιών κατά τον δέκατο χρόνο του τρωικού πολέμου. Μέσα από
το χωρίο που παρατέθηκε, γίνεται φανερό πως ο ποιητής θεωρεί υπεύθυνο για
τον λοιμό τον Απόλλωνα, δεν αναζητά δηλαδή τα αίτια της ασθένειας στον φυσικό
κόσμο, παρά καταλογίζει την ευθύνη σε μία υπερφυσική οντότητα. Πρόκειται
για μία προσέγγιση κοινή για τους ανθρώπους της Ηρωικής Εποχής, η οποία
απαντάται όχι μόνο στον ελληνικό χώρο, αλλά και στους πολιτισμούς της Αιγύπτου
και της Μεσοποταμίας.81 Αυτή η λογική, φυσικά, δεν αφήνει περιθώριο για την
επιδίωξη εύρεσης κάποιας θεραπείας από θνητούς γιατρούς: εφόσον ο θεός έστειλε
την αρρώστια, είναι και ο μόνος που μπορεί να τη θεραπεύσει.82 Όντως, στους
επόμενους στίχους, ο Αχιλλέας δεν στρέφεται για βοήθεια στους γιατρούς του
στρατοπέδου, αλλά στους ιερείς:83
Μον’ έλα, κάποιον να ρωτήσουμε για λειτουργό για μάντη,

79
Ο Agard, ξεκινώντας από τα ομηρικά έπη, αναλύει τις διάφορες ιδιότητες που αποδίδονται
στον Απόλλωνα. Ανάμεσα σε αυτές, βρίσκεται και η σύνδεση του θεού με ιατρικά θέματα: Agard
(1935) 100.
80
Ιλ. Α 43–54.
81
O Longrigg αναφέρει παραδείγματα που υποστηρίζουν αυτή τη θέση: Longrigg (1994) 11–16.
82
Ο Edelstein, σχολιάζοντας την αντίληψη ότι ο θεός στέλνει την αρρώστια, επισημαίνει ότι
είναι διαφορετική από την – πιο σκοταδιστική – προσέγγιση που ταυτίζει την αρρώστια με
κάποιο δαιμονικό στοιχείο που έχει καταλάβει τον ανθρώπινο οργανισμό και πρέπει να εξορκιστεί,
προκειμένου να θεραπευτεί ο ασθενής. Όντως, στα έπη δε συναντούμε περιγραφές εξορκισμών –
εξαγνισμών τέτοιου είδους: Edelstein (1967) 225.
83
Το χωρίο σχολιάζει ο Dunbar (1880) 49.
ΤΟ ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΑ ΕΠΗ 23
για ονειροκρίτη ακόμα—τ’ όνειρο, κι εκείνο ο Δίας το στέλνει—

να πει, γιατί μαθές ο Απόλλωνας σε τόση οργή μας έχει; 84
Άλλωστε, στην Ιλιάδα, απαντώνται χωρία στα οποία κάποιος θεός παρεμβαίνει
και σε περιστατικά τραυματισμών, για να θεραπεύσει τον ήρωα, όπως για παρά-
δειγμα συμβαίνει όταν τραυματίζεται ο Διομήδης και τον συνδράμει η Αθηνά, στη
ραψωδία Ε (στ. 99 κ.ε.). Ακόμα, λοιπόν, και στον τομέα της τραυματολογίας, όπου
ο Όμηρος κινείται – σε γενικές γραμμές – σε επιστημονική κατεύθυνση, παρεισφρέει
ορισμένες φορές το υπερφυσικό στοιχείο.
Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει κανείς να ξεχνάει ότι ο ποιητής ζει σε μια εποχή
που η ανθρωπότητα μόλις ξεκινά να κάνει τα πρώτα δειλά της βήματα προς τον
ορθολογισμό. Πρόκειται για μια πορεία που, οπωσδήποτε, δεν είναι γραμμική και η
ανθεκτικότητα παλιότερων αντιλήψεων – οι οποίες συνέδεαν όλες τις εκδηλώσεις
του φυσικού κόσμου με το υπερφυσικό στοιχείο – δεν πρέπει να υποτιμάται. Σε
αυτό το πλαίσιο, και χωρίς φυσικά να ακυρώνεται η συμβολή του Ομήρου στην
επιστημονική θεώρηση της Ιατρικής που θα εδραιωθεί τους επόμενους αιώνες,
γίνεται απόλυτα κατανοητή η τάση του ποιητή να αποδίδει την αιτιότητα για
σοβαρές ασθένειες – που έχουν ως αποτέλεσμα πολλά θύματα – σε οντότητες που
υπερβαίνουν τα ανθρώπινα. Όπως εύστοχα σημειώνει και η Nutton, ακόμη και
σήμερα, δεν είναι λίγοι αυτοί που αναζητούν υπερφυσικά/θεολογικά αίτια, όταν
κάποια επιδημία πέφτει ως μάστιγα στην ανθρωπότητα.85
84
Ιλ. Α 62–4.
85
Η Nutton τονίζει, φυσικά, τη διαφορά που χωρίζει την κοινωνία μας από αυτή του Ομήρου,
διαπιστώνει ωστόσο ότι η ανθρωπότητα δεν έχει ακόμα απαλλαγεί ολοκληρωτικά από παρόμοιου
τύπου δεισιδαιμονίες, παρά τους αιώνες που μεσολάβησαν και την επιστημονική πρόοδο που έχει
σημειωθεί: Nutton (2004) 39. Με το θέμα ασχολείται και ο Longrigg, o οποίος υποστηρίζει ότι,
ακόμα και στα έπη, υπάρχει διάκριση ανάμεσα στην καταστροφική ασθένεια που στέλνει κάποιος
θεός και σε μια κοινή αρρώστια (Οδ. λ 171–3). Πρέπει να σημειωθεί δηλαδή ότι ο Όμηρος δεν
επιρρίπτει την ευθύνη για όλες τις παθολογικές ασθένειες στους θεούς: Longrigg (1994) 13–4.
Κεφάλαιο 3
Γαληνός
Ο Γαληνός θεωρείται ο μεγαλύτερος γιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιππο-

κράτη86 και η τιμητική αυτή διάκριση δεν είναι τυχαία. Πρόκειται για έναν από
τους πιο παραγωγικούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και στο έργο του όχι μόνο
αποτυπώνονται οι ιατρικές αντιλήψεις της εποχής του, αλλά συνοψίζονται και οι
απόψεις των προγενέστερων ομοτέχνων του. Τα ενδιαφέροντά του, μάλιστα, δεν
εξαντλούνται στον τομέα της Ιατρικής, αλλά εκτείνονται σε όλες τις περιοχές του
επιστητού της εποχής του, γεγονός που προσδίδει στο έργο του ιδιαίτερη ποικιλία
και – συχνά – φιλοσοφική χροιά.
86
Η διαπίστωση αυτή είναι κοινή στους μελετητές της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Τα
βιογραφικά στοιχεία του Γαληνού που αναφέρονται παρακάτω είναι αντλημένα από: Easterling &
Knox (1985) 865· Lesky (1971) 1219· Nutton (2004) 216–227· Pollak (1969) 302–323.
25
26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΓΑΛΗΝΟΣ
3.1 Βιογραφικά στοιχεία
Ο Γαληνός87 γεννήθηκε στην Πέργαμο της Μικράς Ασίας το 129 μ.Χ. Μεγαλώνει,
έτσι, σε μια πόλη με πλούσια πολιτισμική ζωή, αφού το ιερό του Ασκληπιού που
βρισκόταν εκεί αποτελούσε πόλο έλξης για πολλούς φιλοσόφους και τους μαθητές
τους. Επιπλέον, ο Γαληνός καταγόταν από εύπορη οικογένεια, με πολύ καλό
πνευματικό υπόβαθρο και αγάπη για τις επιστήμες, οπότε οι συνθήκες για τη
μόρφωσή του ήταν ιδανικές.
Ο πατέρας του, Νίκων, ήταν αρχιτέκτονας και διέθετε ευρύτατη παιδεία, έχοντας
ιδιαίτερη έφεση στην αστρονομία και τη γεωμετρία. Ο Γαληνός τον εκτιμούσε βαθιά,
ενώ δε φαίνεται να ισχύει το ίδιο για τη μητέρα του, την οποία περιγράφει ως
άνθρωπο βίαιο και με συναισθηματικές εκρήξεις. Ο Νίκων επιμελήθηκε προσωπικά
τη μόρφωση του γιου του, φροντίζοντας να μάθει πολύ καλά την ελληνική γλώσσα
και να ακούσει φιλοσόφους ήδη από την παιδική ηλικία.
Οι ιατρικές σπουδές του Γαληνού ξεκίνησαν στην Πέργαμο και συνεχίστηκαν

στην Αλεξάνδρεια· σε αυτό το σημείο, αξίζει να σημειωθεί ότι μαθήτευσε δίπλα σε
γιατρούς που ανήκαν – κυρίως – στην ιπποκρατική σχολή.88 Η εκπαίδευσή του,
όμως, δεν περιορίζεται στο επιστημονικό αντικείμενο της Ιατρικής· μελετά διεξοδικά
τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, ασχολείται με τη Φιλοσοφία, την Ιστορία, την
ποίηση και εξελίσσεται σε έναν λόγιο της εποχής του, συγκεντρώνοντας βιβλία
κάθε είδους. Το μέγεθος, μάλιστα, της βιβλιοθήκης του ήταν παροιμιώδες και
σίγουρα δηλωτικό της αγάπης που έτρεφε για το διάβασμα και της σημασίας που
απέδιδε στην πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου.89
Η επαγγελματική σταδιοδρομία του Γαληνού ως γιατρού ξεκινά το 157, οπότε και

αναλαμβάνει την ευθύνη να επιμελείται τις ιατρικές ανάγκες ενός θιάσου μονομάχων
που έδρευε στην πατρίδα του. Λίγα χρόνια αργότερα, το 161, πηγαίνει στη Ρώμη,
όπου και γίνεται διάσημος μέσω των ανατομών που έκανε μπροστά σε κοινό, αλλά
και των αντιπαραθέσεων που είχε με φημισμένους γιατρούς της πρωτεύουσας.
87
Τo Claudius, που συνοδεύει συχνά το όνομα του Γαληνού σε χειρόγραφα και εκδόσεις, πρέπει
να του αποδόθηκε κατά την ιταλική Αναγέννηση: Thorndike (1922) 84.
88
Nutton (2004) 217.
89
H βιβλιοθήκη αυτή δυστυχώς καταστράφηκε από πυρκαγιά το 192, με αποτέλεσμα κάποιες
εργασίες του να χαθούν για πάντα: Pollak (1969) 305.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 27
Οι επιτυχίες, ωστόσο, του Γαληνού στον τομέα της Ιατρικής, γρήγορα επέσυραν
τον φθόνο ορισμένων συναδέλφων του, με αποτέλεσμα να θεωρηθεί ανεπιθύμητος
σε αρκετούς κύκλους στη Ρώμη. Επιστρέφει, λοιπόν, στην Πέργαμο, το 166, για
να ξαναγυρίσει στην Ιταλία δύο χρόνια αργότερα, ως αυτοκρατορικός γιατρός
πλέον, στην υπηρεσία του Μάρκου Αυρήλιου. Σύντομα, μάλιστα, θα απαλλαγεί
από την υποχρέωση να ακολουθεί τον αυτοκράτορα στις εκστρατείες του – μια
καθημερινότητα που λίγο ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία του Γαληνού – αφού θα του
ανατεθεί η φροντίδα του νεαρού διάδοχου, Κομμόδου.
Ο Γαληνός παρέμεινε στην αυτοκρατορική αυλή ως γιατρός και μετά την ενθρό-
νιση του Κομμόδου· πιθανότατα, βρισκόταν στη Ρώμη σχεδόν σε όλη τη διάρκεια
της ταραχώδους διακυβέρνησης του τελευταίου, αφιερωμένος στη συγγραφή και
στους ασθενείς του. Είναι βέβαιο ότι ο επιφανής γιατρός εξακολούθησε να ζει στην
πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας και έπειτα από τη δολοφονία του Κομμόδου, το
192, αλλά δεν είναι γνωστές πολλές λεπτομέρειες για αυτή την τελευταία περίοδο
της ζωής του. Σε ό,τι αφορά τον θάνατο του Γαληνού, οι Ludi Saeculares του
204 αποτελούν ίσως ένα terminus post quem για το γεγονός, η ακριβής χρονολογία
ωστόσο είναι δύσκολο να προσδιοριστεί.90
90
Nutton (2012) 226. Άλλοι ερευνητές, ωστόσο, τοποθετούν τον θάνατο του Γαληνού νωρίτερα,
π.χ. ο Pollak αναφέρει ως έτος θανάτου το 199: Pollak (2005) 305.
3.2 Φιλοσοφικές απόψεις και ιατρικές αντιλήψεις
Ο Γαληνός, από μικρή ηλικία, ήρθε σε επαφή με όλα τα σημαντικά φιλοσοφικά

ρεύματα της εποχής του: τον Πλατωνισμό, τον Αριστοτελισμό, καθώς και με τα
δόγματα των Επικούρειων και των Στωικών. Ο ίδιος, ωστόσο, δεν εντάχθηκε ποτέ
σε κάποια φιλοσοφική σχολή· πρέσβευε ότι κανείς δεν πρέπει να δεσμεύεται από
μία και μοναδική διδασκαλία, αφού θεωρούσε ότι κάτι τέτοιο περιορίζει τη σκέψη
και πλήττει την κριτική ικανότητα του ανθρώπου.91
Στάθηκε, λοιπόν, ο Γαληνός ο μεγάλος εκλεκτικός της αρχαιότητας, επιλέγοντας

στοιχεία από όλες σχεδόν τις σχολές, προκειμένου να διαμορφώσει τη δική του
φιλοσοφική θεώρηση.92 Βασίζεται σε αρκετά σημεία στο αριστοτελικό έργο, αλλά
ουσιαστικά ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τη δομή του ανθρώπινου σώματος, καθώς
και η γλώσσα που χρησιμοποιεί τον φέρνουν πιο κοντά στον Πλάτωνα. Από τα
μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα, φαίνεται ίσως να απορρίπτει τους Επικούρειους και
τον Σκεπτικισμό.93 Σε γενικές γραμμές, οι απόψεις του Γαληνού είναι τελεολογικές,
αφού πιστεύει ότι στη φύση τίποτα δε συμβαίνει χωρίς λόγο και τα πάντα έχουν
κάποιο σκοπό·94 αυτή η αρχή διέπει ολόκληρο το επιστημονικό του σύστημα. Τέλος,
αποδέχεται την ύπαρξη ενός δημιουργού του σύμπαντος και εκφράζει μονοθεϊστικές
απόψεις. Βέβαια, μολονότι αναφέρεται στους χριστιανούς της εποχής του με σχετικά
θετικό τρόπο,95 δε φαίνεται να υπήρξε ένθερμος οπαδός κάποιας συγκεκριμένης
θρησκείας, διατηρώντας ίσως τον φιλοσοφικό του εκλεκτισμό και στο πεδίο των
μεταφυσικών αναζητήσεων.
Ολοκληρώνοντας αυτή τη σύντομη ανασκόπηση στις φιλοσοφικές πεποιθήσεις

του Περγαμηνού γιατρού, πρέπει να σημειωθεί ότι η Φιλοσοφία και η Ιατρική
91
Παρότρυνε, μάλιστα, και τους ακροατές των δημόσιων ομιλιών του να ακολουθήσουν το
παράδειγμά του, να στηρίζονται δηλαδή στην κριτική σκέψη και όχι να επαφίενται στο ένα ή στο
άλλο φιλοσοφικό δόγμα: Nutton, (2004) 222.
92
Η Nutton συνοψίζει τις επιρροές που δέχθηκε ο Γαληνός από τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα:
Nutton (2004) 222–3.
93
H άποψη ανήκει στον Lesky (1971) 1219.
94
Η τελεολογία του Γαληνού απηχεί περισσότερο πλατωνικές απόψεις, αλλά σε ορισμένα σημεία
μπορεί να διαφανεί και αριστοτελική επίδραση. Το θέμα εξετάζει διεξοδικά ο Hankinson (1989)
207–215.
95
Ο Γαληνός φαίνεται να εκτιμά τους χριστιανούς για την ηθική τους, θεωρεί, όμως, αφελή την
αβασάνιστη προσήλωση τόσο των χριστιανών όσο και των εβραίων στα δόγματα της πίστης: Nutton
(2004) 222, 229. Ο Thorndike, μάλιστα, υποστηρίζει ότι οι μονοθεϊστικές αντιλήψεις του Γαληνού
δεν πηγάζουν από τη χριστιανική ή την εβραϊκή διδασκαλία, αλλά αντανακλούν τις πλατωνικές
απόψεις περί θείου: Thorndike (1922) 93.
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ 29
είναι τομείς άρρηκτα συνδεδεμένοι τόσο στο έργο του όσο και – γενικά – στη ζωή
του.96 Ο ίδιος θεωρούσε ότι μόνο μέσω της φιλοσοφικής οδού μπορεί κανείς να
γίνει πραγματικά καλός γιατρός, παρουσιάζοντας την ιδιότητα του φιλοσόφου
ως προαπαιτούμενο για τη σωστή άσκηση της ιατρικής. Πιο συγκεκριμένα, η
Φιλοσοφία παρέχει, σύμφωνα με τον Γαληνό, ένα πλαίσιο και έναν ηθικό κώδικα,
εκτός των οποίων δεν μπορεί κάποιος να ασκήσει αποτελεσματικά το ιατρικό
λειτούργημα. Το θέμα, μάλιστα, πραγματεύεται εκτενώς στο σύγγραμμά του Ὅτι ὁ
ἄριστος ἰατρός καί φιλόσοφος.
Ως προς τα αμιγώς ιατρικά θέματα, ο Γαληνός επιλέγει και πάλι μοναχικό
δρόμο, αφού δεν εντάσσεται σε καμία από τις σύγχρονες ιατρικές σχολές. Αντίθετα,
πολεμάει με μένος τους εκπροσώπους της Μεθοδικής σχολής, με τους οποίους έχει
σοβαρές επιστημονικές διαφορές. Για παράδειγμα, οι Μεθοδικοί υποστήριζαν μια
πιο αυτοματοποιημένη θεραπεία, όμοια για όλους τους ασθενείς που υπέφεραν
από το ίδιο πρόβλημα, ενώ ο Γαληνός προέκρινε την εξατομικευμένη αντιμετώπιση
κάθε περιστατικού, επειδή πίστευε ότι κάθε ασθενής έχει διαφορετικές ανάγκες.97
Ουσιαστικά, από τους υπόλοιπους ομοτέχνους του, αποδεχόταν και ακολουθούσε
«μόνο τον θείο Ιπποκράτη»·98 θεωρούσε, μάλιστα, τον εαυτό του συνεχιστή του
έργου του.
Συνοψίζοντας, ο φιλόπονος γιατρός της Περγάμου προσπάθησε να συστημα-

τοποιήσει τις ιατρικές γνώσεις του παρελθόντος και να τις εντάξει σε ένα ενιαίο
πλαίσιο, ώστε να οριοθετήσει την επιστήμη της Ιατρικής. Αν και δεν πέτυχε τον
στόχο του απόλυτα, ο Γαληνός άφησε – με το έργο του – μια τεράστια παρακατα-
θήκη για τις επόμενες γενιές και επηρέασε την πορεία της Ιατρικής για πολλούς
αιώνες.
96
Για τον ρόλο της Φιλοσοφίας στο έργο του Γαληνού και τη συσχέτισή της με το επάγγελμα
του γιατρού: Nutton (2004) 223· Pollak (1969) 309–10.
97
Η Nutton δίνει λεπτομέρειες για τη διαμάχη του Γαληνού με τους Μεθοδικούς: Nutton (2004)
227, 238–9.
98
Pollak (1969) 303.
3.3 Το έργο του
Όπως σημειώθηκε και προοιμιακά, ο Γαληνός υπήρξε πολυγραφότατος. Ο

Αθήναιος, μάλιστα, σημειώνει ότι έγραψε περισσότερες πραγματείες από κάθε
άλλον αρχαίο Έλληνα συγγραφέα.99 Ενδεικτικό του μεγέθους του έργου του είναι
το γεγονός πως καταλαμβάνουν είκοσι δύο μεγάλους τόμους στην έκδοση του Karl
Gottlob Kühn «Claudii Galeni omera omnia», η οποία θεωρείται και η πληρέστερη
μέχρι σήμερα.100 Σε αυτά, βέβαια, πρέπει να προστεθεί και ένας μεγάλος αριθμός
έργων που σήμερα δε σώζονται· υπολογίζεται, σε γενικές γραμμές, ότι ο Γαληνός
έγραψε συνολικά περισσότερες από τετρακόσιες πραγματείες.
Η θεματική των συγγραμμάτων του διάσημου γιατρού εκτείνεται σε εξαιρετικά

ευρύ φάσμα, αγκαλιάζοντας όλους τους τομείς της Ιατρικής. Ιδιαίτερο ήταν το
ενδιαφέρον του για το πεδίο της Ανατομίας, αλλά ανέπτυξε διεξοδικά και θέματα
Φυσιολογίας, Παθολογίας, Φαρμακευτικής, Θεραπευτικής, ενώ ασχολήθηκε και με
την προληπτική ιατρική. Σε ό,τι αφορά το καθαυτό ιατρικό έργο του Γαληνού,
πρέπει να σημειωθεί ότι, μέχρι την Αναγέννηση, οι γιατροί διδασκόντουσαν την
ιατρική επιστήμη μέσα από τις πραγματείες του· για τον σκοπό αυτό, αξιοποιή-
θηκε κυρίως το σύγγραμμα Τέχνη Ἰατρική, το οποίο συνοψίζει τη θεωρητική και
πρακτική διδασκαλία αυτού του μεγάλου λόγιου της αρχαιότητας. Επίσης, εκτός
από τα συγγράμματα όπου εκτίθενται οι δικές του θέσεις και απόψεις, ιδιαίτερα
σημαντικά θεωρούνται τα υπομνήματα που έγραψε στην Ιπποκρατική Συλλογή –
τα οποία, μάλιστα, καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της συνολικής συγγραφικής του
παραγωγής και έχουν τεράστια ιστορική αξία.
Επιπλέον, ο Γαληνός πραγματεύτηκε ζητήματα σχετικά με τη Φιλοσοφία, τη

Ρητορική, τη Γραμματική και τα Μαθηματικά, αλλά δυστυχώς τα περισσότερα από
τα σχετικά έργα δεν έφτασαν στις μέρες μας. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι
έγραψε τις πρώτες του φιλοσοφικές πραγματείες ήδη στα μαθητικά χρόνια,101 ενώ
η ενασχόλησή του με λογοτεχνικά έργα παλαιότερων συγγραφέων μπορεί εύκολα
99
Την άποψη αυτή του Αθήναιου παραθέτει ο Thorndike (1922) 83.
100
Οι τόμοι της έκδοσης είναι είκοσι, αλλά δύο από αυτούς (τ. 17 και 18) έχουν πρώτο και δεύτερο
μέρος. Η έκδοση περιλαμβάνει – εκτός από το αρχαίο κείμενο – και λατινική μετάφραση, ενώ κάθε
τόμος αριθμεί περίπου χίλιες σελίδες. H έκδοση έγινε στη Λιψία, στο διάστημα 1821–1833.
101
Για λεπτομέρειες σχετικά με τις φιλοσοφικές πραγματείες του Γαληνού: Nutton (2004) 221.
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ 31
να του προσδώσει την ιδιότητα του κριτικού της λογοτεχνίας.102 Ο ίδιος, άλλωστε,
θεωρούσε τον εαυτό του «τόσο φιλόσοφο και φιλόλογο όσο και γιατρό».103
Τα έργα του μεταφράστηκαν μαζικά στα λατινικά και τα αραβικά, και ορισμένες
πραγματείες του σώζονται σήμερα μόνο από αυτές τις μεταφράσεις. Όπως συμ-
βαίνει, βέβαια, και με άλλους συγγραφείς που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, έτσι και
στην περίπτωση του Γαληνού, παραδίδονται με το όνομά του και κάποια συγγράμ-
ματα που θεωρούνται νόθα. Μάλιστα, η συγγραφή ψευδογαληνικών πραγματειών
φαίνεται πως είχε αρχίσει όσο ακόμα βρισκόταν στη ζωή ο διάσημος γιατρός, ο
οποίος – για τον λόγο αυτό – συνέταξε έναν κατάλογο με τα γνήσια έργα του, με
τον τίτλο Περὶ τῶν Ἰδίων βιβλίων.
Ο Γαληνός κέρδισε μεγάλη αναγνώριση, ήδη από την εποχή του, και αναδείχθηκε
σε αυθεντία μέσα στους επόμενους αιώνες. Η μεγάλη του συνεισφορά στην επιστήμη
δίκαια τον κατατάσσει ανάμεσα στους μεγαλύτερους γιατρούς της αρχαιότητας και
επάξια θεωρείται μια από τις σημαντικότερες μορφές στην ιστορία της Ιατρικής.
102
Για παράδειγμα, έγραψε μελέτες πάνω στο λεξιλόγιο του Ευριπίδη και του Αριστοφάνη:
Easterling & Knox (1985) 866.
103
Easterling & Knox (1985) 865.
Κεφάλαιο 4
Τα ομηρικά χωρία στο έργο του Γαληνού
4.1 Εισαγωγικά
Ο Γαληνός – όπως αναφέρθηκε και εισαγωγικά – υπήρξε ένας άνθρωπος εξαι-

ρετικά καλλιεργημένος και πολυμαθής· αυτά τα χαρακτηριστικά αντανακλώνται
και στο ιδιαίτερο συγγραφικό ύφος που διαθέτει. Πιο συγκεκριμένα, ο Περγαμηνός
γιατρός αρκετές φορές διανθίζει το έργο του με φιλοσοφικά και φιλολογικά σχόλια,
ενώ η ευρυμάθεια που τον διακρίνει του επιτρέπει να παραθέτει συχνά χωρία
άλλων συγγραφέων. Στα γραπτά του, αναφέρονται όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς της
αρχαιότητας: o Όμηρος, ο Ησίοδος, ο Πίνδαρος, η Σαπφώ, ο Πλάτωνας, οι μεγάλοι
τραγικοί, ο Αριστοφάνης κ.ά.
Στο σημείο αυτό, πρέπει να σημειωθεί ότι οι αναφορές του Γαληνού στον ποιητή
των επών «ξεπερνούν σε αριθμό τις αναφορές σε όλους τους υπόλοιπους ποιητές
αθροιστικά».104 Από το σύνολο των παραπομπών του γιατρού της Περγάμου στον
Όμηρο, στο παρόν πόνημα θα παρουσιαστούν εκείνα τα γαληνικά χωρία στα οποία
ο συγγραφέας αξιοποιεί τις ιατρικές γνώσεις του ποιητή, ή έστω χρησιμοποιεί τα
επικά αποσπάσματα σε ιατρικό πλαίσιο.
4.1.1 Ο Όμηρος στη β΄ σοφιστική κίνηση
Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα τον Όμηρο, αξίζει ίσως να εκτεθούν συνοπτικά

ορισμένα στοιχεία σε σχέση με την πρόσληψη του έργου του μεγάλου επικού
104
Nutton (2009) 30.
33
34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΧΩΡΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΑΛΗΝΟΥ
ποιητή κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. – περίοδο κατά την οποία σε μεγάλο βαθμό
κυριαρχούσε ιδεολογικά το φιλοσοφικό και ρητορικό ρεύμα της β΄ σοφιστικής
κίνησης. O γιατρός της Περγάμου επηρεάζεται από αυτό το κίνημα, αφού υιοθετεί
χαρακτηριστικά της «επιδεικτικής κουλτούρας», η οποία συνήθως συνδέεται με
τη δεύτερη σοφιστική.105 Ο ίδιος, εξάλλου, ως προσωπικότητα ενσαρκώνει το
σοφιστικό ιδεώδες του πεπαιδευμένου ανδρός.106 Σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί
να υποστηριχθεί ότι και η δεξίωση του Ομήρου από τον Γαληνό – όπως άλλες
πτυχές του έργου του – δε μένει ανεπηρέαστη από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα
της εποχής, η οποία σε σημαντικό βαθμό διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση
της δεύτερης σοφιστικής κίνησης.
Ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια και έως την ύστερη αρχαιότητα, η μορφή του
Ομήρου αποτέλεσε σημείο αναφοράς για πληθώρα συγγραφέων· συγκροτείται, έτσι,
ένα φάσμα προσεγγίσεων που εκτείνεται από τη θεοποίηση του ποιητή μέχρι
την παρώδησή του και από την αναγωγή του σε αυθεντία έως την προσπάθεια
κατάρριψης των αντιλήψεων που εκφράζει στα έπη.107
Βέβαια, η μεγάλη πλειοψηφία του πνευματικού κόσμου και των απλών αν-
θρώπων βρίσκεται πιο κοντά στο πρώτο άκρο του διπόλου που περιγράφηκε
παραπάνω παρά στο δεύτερο· δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις λατρείας του ποιη-
τή που μαρτυρούνται, ενώ κάποιες φορές παριστάνεται εκθεωμένος και σε έργα
τέχνης.108 Μάλιστα, το κύρος του Ομήρου– για όσους τον αποδέχονται και τον
επικαλούνται – έχει εφαρμογή σε όλους τους τομείς του επιστητού, και τα ομηρικά
έπη θεωρούνται πηγή για κάθε είδους γνώση.109 Με άλλα λόγια, η επίκληση του
ονόματος του ποιητή από κάποιον συγγραφέα έχει τη δύναμη να καθιστά έγκυρη
ή τουλάχιστον να ενισχύει σημαντικά την άποψη που αυτός εκφράζει – αφού ο
Όμηρος αντιμετωπιζόταν ως αυθεντία από μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού.
105
Αυτή η επιδεικτική κουλτούρα της οποίας φαίνεται να είναι κοινωνός ο Γαληνός αντικατοπτρί-
ζεται, για παράδειγμα, στην επιλογή του να πραγματοποιεί ανατομές σε ζώα μπροστά σε κοινό:
Gill, Whitmarsh & Wilkins (2009) 11. Γενικά, ως προς τη σχέση του Γαληνού με το κίνημα της β΄
σοφιστικής
106
Για το σχόλιο και την ευρύτερη σχέση του Γαληνού με το κίνημα της β΄ σοφιστικής: Mattern
(2008) 7–11. Επίσης, δεδομένη θεωρεί την επίδραση αυτού του ρεύματος στο έργο του Γαληνού και
η Nutton (2009) 23–34. Πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί ότι από άλλους μελετητές έχει επισημανθεί το
γεγονός πως ο Γαληνός – γενικά – χρησιμοποιεί με υποτιμητικό τρόπο τον όρο «σοφιστής»: Brunt
(1994) 43–6, 51–2.
107
Zeitlin (2001) 202.
108
Για τον σχολιασμό τέτοιων περιπτώσεων: Zeitlin (2001) 197–201.
109
Ανάμεσα στους τομείς που εντοπίζεται επίκληση των γνώσεων του Ομήρου είναι και η Ιατρική:
Zeitlin (2001) 205.
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 35
Σε κάθε περίπτωση, και ανεξάρτητα από τη θετική ή αρνητική πρόσληψη

του ομηρικού έργου από τους μεταγενέστερους, ο μεγάλος ποιητής κάθε άλλο
παρά αγνοήθηκε. Αντιθέτως, η πολύ καλή γνώση του Ομήρου υπήρξε για αιώ-
νες εφόδιο εκ των ων ουκ άνευ, προκειμένου να χαρακτηριστεί ένας άνθρωπος
καλλιεργημένος.110 Ο Γαληνός δεν αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα· όντας ένας
πολύ μορφωμένος άνθρωπος του καιρού του, είναι εξαιρετικά εξοικειωμένος με την
Ιλιάδα και την Οδύσσεια και το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζεται στον τρόπο με
τον οποίο ενσωματώνει πλήθος επικών χωρίων στο έργο του.
4.1.2 Μορφή και περιεχόμενο των γαληνικών αναφορών στον

Ὀμηρο
Ο μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας παραπέμπει συχνά στον ποιητή των επών·
οι παραπομπές αυτές ποικίλλουν τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς το
περιεχόμενο. Σε σχέση με τα εξωτερικά γνωρίσματα, εντοπίζονται τρεις κατηγο-
ρίες, με την έννοια ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τρεις διαφορετικούς τρόπους
έκφρασης, προκειμένου να αναφερθεί στον Όμηρο. Ο πρώτος, φυσικά, συνίσταται
στη σημείωση του ονόματος του μεγάλου επικού ποιητή, το οποίο – συνήθως –
συνοδεύεται από την παράθεση κάποιου χωρίου της Ιλιάδας ή της Οδύσσειας.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, ο Γαληνός παραλείπει το όνομα του Ομήρου·
εκμεταλλευόμενος το ρητορικό σχήμα κατεξοχήν – βάσει του οποίου το προσηγορικό
«ο ποιητής», όταν δεν προσδιορίζεται περαιτέρω, δηλώνει πάντοτε τον Όμηρο – ο
Περγαμηνός γιατρός αναφέρεται στον δημιουργό των επών χρησιμοποιώντας μόνο
αυτή την λέξη. Ο ίδιος, άλλωστε, ο Γαληνός – σε ένα από τα φιλολογικά του
σχόλια – σημειώνει αυτή την επιπλέον σημασία του γλωσσικού σημείου «ποιητής»,
η οποία βασίζεται στο ρητορικό σχήμα που περιγράφηκε παραπάνω· το σχετικό
απόσπασμα έχει ως εξής:
[…] τῶν ἀνθρώπων ἐνίοτε τὰ πρωτεύοντα τῶν ἐν

τῷ γένει τῷ τοῦ γένους ὅλου προσαγορεύειν ὀνόματι,
καθάπερ ὅταν εἴπωσιν ὑπὸ μὲν τοῦ ποιητοῦ λελέχθαι
τόδε τὸ ἔπος, ὑπὸ δὲ τῆς ποιητρίας τόδε· πάντες γὰρ
110
Πιο συγκεκριμένα, ια τον ρόλο του Ομήρου στη συγκρότηση πολιτισμικής ταυτότητας κατά το
κίνημα της β΄ σοφιστικής: Zeitlin (2001) 196.
ἀκούομεν Ὅμηρον <μὲν> λέγεσθαι ποιητήν, Σαπφὼ δὲ

ποιήτριαν […]111
Ακόμα, ορισμένες φορές, ο Γαληνός ενσωματώνει στο κείμενό του ομηρικούς

στίχους χωρίς να σημαίνεται με κάποιον τρόπο η πατρότητά τους· βέβαια, καθίστα-
νται εύκολα αναγνωρίσιμοι χάρις στο γλωσσικό και υφολογικό ιδίωμα του ποιητή.
Τέλος, υπάρχει και μία κατηγορία έμμεσων παραπομπών στον Όμηρο, στις οποίες
ο συγγραφέας – αν και δεν αναφέρει το όνομα του ποιητή ούτε παραθέτει χωρία
από το έργο του – σχολιάζει κάποιους ομηρικούς ήρωες.
Σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο των εν λόγω αναφορών, αυτό θα φανεί στα

επόμενα κεφάλαια. Αρκεί να ειπωθεί προοιμιακά ότι ο Γαληνός περιβάλλει με
εκτίμηση τον ποιητή των επών, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι συμφωνεί πάντα
μαζί του. Φαίνεται, επίσης, να αναγνωρίζει τη συμβολή του σε κάποια ιατρικά
θέματα – ειδικά στον τομέα της Ανατομίας· πιο συγκεκριμένα, ο μεγάλος γιατρός
της αρχαιότητας υπενθυμίζει σε αρκετές περιπτώσεις το γεγονός ότι κάποιοι
ιατρικοί όροι που χρησιμοποιεί τόσο ο ίδιος όσο και ο Ιπποκράτης έχουν ομηρική
προέλευση.
Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Γαληνός συνέγραψε και ένα βιβλίο
με τον τίτλο Περὶ τῆς καθ’ Ὅμηρον ἰατρικῆς πραγματείας, η οποία δυστυχώς
δε σώζεται σήμερα. Το σύγγραμμα αυτό μνημονεύει ένας γιατρός του 6ου αι. μ.Χ., ο
Αλέξανδρος ο Τραλλιανός, και μάλιστα διασώζει ένα απόσπασμα παραθέτοντάς
το στο ένατο βιβλίο του δικού του έργου. Το fragmentum συμπεριλαμβάνεται στη
συλλογή χειρογράφων Operum Hippocratis Coi et Galeni Pergameni archiatron (τόμος
10, σελ. 573) και συνοδεύεται από λατινική μετάφραση. Ως προς το περιεχόμενο, ο
Γαληνός φέρεται να σχολιάζει τη χρήση μαγικών ασμάτων ως θεραπευτικό μέσο –
αφορμώμενος προφανώς από τέτοιου είδους σκηνές των ομηρικών επών. Το
απόσπασμα, λοιπόν, θα σχολιαστεί εκτενέστερα στο κεφάλαιο Φαρμακευτική και
εναλλακτικές μέθοδοι θεραπείας.
Ψυχ. ἠθ., 4. 771. 14–19. Ο Γαληνός επαναλαμβάνει το ίδιο σχόλιο σε ακόμα μία περιπτώση:
111
Κρισ. ἡμ. Α΄, 9. 814. 17 – 815. 1. (Η παραπομπή σε απόσπασμα του γαληνικού έργου γίνεται με
την παράθεση του τίτλου του βιβλίου στο οποίο ανήκει, ενώ στη συνέχεια σημειώνεται ο τόμος της
έκδοσης του Kuhn, η σελίδα και οι στίχοι που καλύπτει).
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 37
4.1.3 Προσδιορισμός της ιατρικής επιστήμης με βάση τον Όμη-

ρο
Κλείνοντας αυτή τη σύντομη εισαγωγή σχετικά με τον ρόλο του Ομήρου στο
γαληνικό έργο, ίσως ο σεβασμός που τρέφει ο Γαληνός για τον ποιητή, καθώς και
η αναγνώριση της συνεισφοράς του τελευταίου στην Ιατρική, να αποτυπώνονται
καλύτερα στο παρακάτω χωρίο, το οποίο τίθεται και ως προμετωπίδα των επικών
αποσπασμάτων που θα ακολουθήσουν. Σε αυτό, λοιπόν, ο συγγραφέας – στην
προσπάθειά του να προσδιορίσει το ίδιο το περιεχόμενο της ιατρικής επιστήμης –
προσφεύγει στον μεγάλο ποιητή της αρχαιότητας:
[…] Ὅμηρος μὲν οὕτω φησίν·

‘ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων
ἰούς τ’ ἐκτάμνειν ἐπί τ’ ἤπια φάρμακα πάσσειν’.
ἑτέρωθι δέ φησι·
‘φάρμακα, πολλὰ μὲν ἐσθλὰ μεμιγμένα, πολλὰ δὲ λυγρά·
ἰητρὸς δὲ ἕκαστος ἐπιστάμενος περὶ πάντων’
ὡς τῆς ἰατρικῆς τέχνης ἰωμένης τὰ κάμνοντα σώματα
διά τε φαρμάκων καὶ χειρουργίας.
Εἰ δ’ ἔτι καὶ τρίτον ἄλλο μόριον
ἰάσεως ὑπῆρχε τὸ διαιτητικὸν ἐν τοῖς καθ’ Ὅμηρον
χρόνοις, ἐγὼ μὲν οὐκ ἔχω συμβαλεῖν […]112
Το πρώτο από τα επικά αποσπάσματα που παραθέτει ο Γαληνός παραπάνω

είναι από την Ιλιάδα (Λ 514–5), και σε αυτό εξαίρεται ο γιατρός για την ικα-
νότητά του να θεραπεύει τους ανθρώπους αφαιρώντας βέλη και τοποθετώντας
φαρμακευτικά επιθέματα:
ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων

ἰούς τ’ ἐκτάμνειν ἐπί τ’ ἤπια φάρμακα πάσσειν.
(τι ένας γιατρός αξίζει σίγουρα πολλούς ανθρώπους άλλους·

σαγίτες άνασπάει και βότανα μαλαχτικά απιθώνει)
Το δεύτερο είναι από την Οδύσσεια (δ 230–1) και ο Γαληνός το παραθέτει

κάπως παραποιημένο, με την έννοια ότι το αποκόπτει από τον προηγούμενο στίχο
και παραλείπει κάποιες λέξεις οι οποίες διαφοροποιούν το νόημα. Ο Όμηρος
112
Θρασ., 5. 869. 8–18.
δεν αναφέρεται γενικά στους γιατρούς, παρά σημειώνει ότι κάθε Αιγύπτιος είναι
ουσιαστικά γιατρός, αφού αυτός ο λαός γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον τα
φαρμακευτικά βότανα. Ακόμα κι έτσι, βέβαια, ο Όμηρος σίγουρα συνδέει την
Ιατρική με τη γνώση και τη χρήση των φαρμακευτικών φυτών. Το ομηρικό χωρίο –
εκτενέστερο από αυτό που ενσωματώνει ο Γαληνός στο κείμενό του – έχει ως εξής
(Οδ. δ 228–32) :
[…] τά οἱ Πολύδαμνα πόρεν, Θῶνος παράκοιτις,

Αἰγυπτίη, τῇ πλεῖστα φέρει ζείδωρος ἄρουρα
φάρμακα, πολλὰ μὲν ἐσθλὰ μεμιγμένα, πολλὰ δὲ λυγρά,
ἰητρὸς δὲ ἕκαστος ἐπιστάμενος περὶ πάντων
ἀνθρώπων· ἦ γὰρ Παιήονός εἰσι γενέθλης.
([…] τα ΄χε απ΄ την Αίγυπτο, της Πολυδάμνας δώρο,

της γυναικός του Θώνα·αρίφνητα φυτρώνει η γης κει πέρα,
μισά ξαρρωστικά, αξεδιάλεχτα, μισά φαρμακωμένα.
Εκεί γιατρός είναι καθένας τους, και τους ανθρώπους όλους
περνούν στην τέχνη αυτή, τι η φύτρα τους απ΄ τον Παιήονα σέρνει.)
Βασιζόμενος στους παραπάνω ομηρικούς στίχους, ο Γαληνός αποφαίνεται ότι η

Ιατρική συνίσταται στη θεραπεία των ασθενών σωμάτων μέσω της Χειρουργικής και
τη Φαρμακευτικής («ὡς τῆς ἰατρικῆς τέχνης ἰωμένης τὰ κάμνοντα σώματα διά
τε φαρμάκων καὶ χειρουργίας»). Συμπληρώνει, μάλιστα, ότι στα ομηρικά χρόνια
υπήρχε και ένας τρίτος τομέας, αυτός της Διαιτητικής, που επίσης θεωρείται κλάδος
της Ιατρικής. Ο Περγαμηνός γιατρός αποδέχεται αυτή την τριμερή υπόσταση της
ιατρικής επιστήμης που προκύπτει από τη μελέτη του Όμηρου· ομολογεί – με
αυτόν τον τρόπο – ότι η οριοθέτηση του επιστημονικού αντικειμένου της Ιατρικής,
όπως αποτυπώνεται στα έπη, εξακολουθεί να ισχύει δέκα αιώνες αργότερα, στα
χρόνια του συγγραφέα. Το δηλώνει, άλλωστε, και ρητά λίγο παρακάτω:
ἀλλ’ ὅτι γε τῆς ἰατρικῆς ἐστι

μέρη ταῦτα τὰ τρία καὶ ὡς ἡ τὰ παρὰ φύσιν ἔχοντα
σώματα θεραπεύουσα τέχνη πρὸς ἁπάντων Ἑλλήνων
ἰατρικὴ καλεῖται, σχεδὸν οὐδεὶς ἀντιλέγει.113
113
Θρασ., 5. 870. 1–4.
ΑΝΑΤΟΜΙΑ 39
4.2 Ανατομία
Η συμβολή του Ομήρου στον τομέα της Ανατομίας ήταν μεγάλη και αποτυπώ-
νεται κυρίως στους πολλούς ανατομικούς όρους που είχαν την αφετηρία τους στα
έπη, οι οποίοι κατόπιν χρησιμοποιήθηκαν από όλους τους μεγάλους γιατρούς της
αρχαιότητας. Ο Γαληνός, όπως θα φανεί παρακάτω, αρκετές φορές επισημαίνει
την ομηρική καταγωγή των σχετικών λέξεων. Επιπλέον, σε δύο περιπτώσεις, ο
συγγραφέας παραθέτει εκτενέστερα ομηρικά χωρία, στα οποία η αντίληψη του
ποιητή πάνω σε κάποιο θέμα συμφωνεί με τη δική του· αξιοποιούνται δηλαδή
οι ομηρικοί στίχοι προς επίρρωση των απόψεων που υποστηρίζει ο ίδιος. Τέλος,
υπάρχει ένα απόσπασμα στο οποίο ο συγγραφέας διατυπώνει διαφορετική θέση
σε σχέση με αυτή που εκφράζει ο ποιητής.
4.2.1 Σχετικά με την κοίλη φλέβα
Το πρώτο από αυτά τα αποσπάσματα βρίσκεται στην πραγματεία Περὶ χρείας

μορίων, στο κεφάλαιο όπου ο Γαληνός πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο
η κοίλη φλέβα τροφοδοτεί με αίμα το ήπαρ, περνώντας μέσα από το διάφραγμα
που συνδέει την καρδιά με το συγκεκριμένο όργανο. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η
σωστή λειτουργία αυτής της φλέβας είναι ζωτικής σημασίας για τον οργανισμό,
αφού η οποιαδήποτε βλάβη θα είχε επίπτωση σε όλες τις φλέβες του σώματος και
θα επέφερε άμεσο θάνατο. Κατά τη γνώμη του, αυτός είναι και ο λόγος που ο
Όμηρος εμφανίζει τον Οδυσσέα να σκέφτεται να χτυπήσει τον Κύκλωπα σε αυτό
ακριβώς το σημείο, ώστε να επέλθει ακαριαία ο θάνατος. Στο παρακάτω χωρίο,
φαίνεται ο τρόπος με τον οποίο ο Γαληνός εγκολπώνει τους ομηρικούς στίχους
στο κείμενό του:
τρωθείσης γὰρ
τῆσδε τῆς φλεβὸς ἢ ἀποσπασθείσης οὕτως ὀξὺς ἕπεται
θάνατος, ὥστε καίτοι πολλαπλασίῳ τὸ μέγεθος ὄντι τῷ
Κύκλωπι τὸν σοφώτατον Ὀδυσσέα γράφων ὁ ποιητὴς
ἐπιχειροῦντά τε καὶ σφάττειν διανοούμενον οὐκ εἰς ἄλλο
τι μέρος τοῦ σώματος ὠθεῖν μέλλοντα τὸ ξίφος ἐποίησεν,
ἀλλ’ ἵνα φρένες ἧπαρ ἔχουσι, καὶ ἂν ἔπραξε, φησίν,
οὕτως, εἴπερ ἤλπισεν ἀποθανόντος αὐτοῦ χερσὶν ἀπώ-
σασθαι λίθον ὄμβριμον, ὃν προσέθηκεν. οὕτως ἄρα
πάνυ σφόδρα τῷ χωρίῳ τούτῳ κατεπίστευσεν ὡς οὐδ’

ἐπ’ ὀλίγον χρόνον, εἰ τρωθείη, ζῆν ἐπιτρέψοντι.114
Ο ποιητής φαίνεται όντως να γνωρίζει λεπτομέρειες για την ανατομία της

περιοχής, αφού αναφέρει το διάφραγμα που βρίσκεται πάνω το ήπαρ και από το
οποίο – σύμφωνα με τον Γαληνό – διέρχεται η κοίλη φλέβα. Ακόμα, είναι εμφανές
πως ο Όμηρος έχει αντίληψη της εξαιρετικής σημασίας αυτού του σημείου για
τον οργανισμό, καθώς ο Οδυσσέας είναι βέβαιος ότι ένα πλήγμα στην περιοχή
ισοδυναμεί με εξόντωση του αντιπάλου. Αυτός είναι, άλλωστε, και ο λόγος που
τελικά ο ήρωας δεν επιχειρεί το χτύπημα, για να μην εγκλωβιστούν δηλαδή στη
σπηλιά του Πολύφημου μη μπορώντας να μετακινήσουν τον υπερμεγέθη βράχο
που έφραζε την είσοδο· αυτή ήταν μια ενέργεια που απαιτούσε κυκλώπεια μυϊκή
δύναμη για να ευοδωθεί. Το οικείο απόσπασμα της Οδύσσειας (ι 299–303) – το
οποίο μνημονεύει και ο Γαληνός – μεταφρασμένο έχει ως εξής:
Εγώ για μια στιγμή μελέτησα στην πέρφανη καρδιά μου

να πάω κοντά, και με το χέρι μου να ψάξω, που το σκότι
του κρύβει η σκέπη να ΄βρω, κι έπειτα το κοφτερό σπαθί μου
να σύρω, να το μπήξω μέσα του· μα ευτύς αλλάζω γνώμη·
τι θα μας έβρισκε ακαρτέρευτος χαμός και μας στο σπήλιο.
Οι ανατομικές γνώσεις του Ομήρου αναφορικά με αυτή την κεντρική φλεβική

αρτηρία αποτυπώνονται και σε άλλο σημείο των επών, αυτή τη φορά στην Ιλιάδα (Ν
546–7). Ο Γαληνός εντάσσει το σχετικό απόσπασμα στην πολεμική που εξαπολύει
εναντίον συναδέλφων του, σχετικά με τα χαρακτηριστικά αυτής της σημαντικής
φλέβας, η οποία διατρέχει τον κορμό του ανθρώπινου σώματος. Ο συγγραφέας
απορρίπτει κατηγορηματικά την άποψη που υποστηρίζει πως πρόκειται για τέσσερις
φλέβες και όχι για μία· σε αυτό το σημείο, παραθέτει το ομηρικό χωρίο, προκειμένου
να αποδείξει ότι πρόκειται για ένα θέμα τόσο απλό, ώστε το γνωρίζουν ακόμα και
οι ποιητές:
[…] ὡμολόγηταί τε πᾶσιν

ἄχρι τοῦ καὶ τοὺς ποιητὰς αὐτοὺς γινώσκειν· Ὅμηρος γοῦν φησιν·
ἀπὸ δὲ φλέβα πᾶσαν ἔκερσεν,
ἥ τ’ ἀνὰ νῶτα θέουσα διαμπερὲς αὐχέν’ ἱκάνει.
μίαν οὖν αὐτὴν οἶδεν, ὥσπερ οὖν καὶ ἔστιν, οὐ τέτταρας, ἔξωθεν μὲν
114
Χρεί. μορ. Δ΄, 3. 313. 8–18.
ΑΝΑΤΟΜΙΑ 41
τῆς ῥάχεως δύο, δύο δὲ κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἐκείναις παρατετα-
μένας ἑκατέρωθεν τῇ ῥάχει ἄλλας·115
Πραγματικά, ο Όμηρος – μέσα από τους στίχους όπου περιγράφει τον τραυματι-
σμό του Θόωνα από τον Αντίλοχο και οι οποίοι είναι ενσωματωμένοι στο παραπάνω
απόσπασμα του Γαληνού – φαίνεται να συνηγορεί υπέρ της γαληνικής θέσης, ότι
δηλαδή πρόκειται για μία φλέβα και όχι περισσότερες. Ακολουθεί – σε μετάφραση –
το ομηρικό χωρίο που αξιοποιεί ο συγγραφέας (Ιλ. Ν 545–7):
Κι ο Αντίλοχος στο Θόωνα, ως στράφηκε, καιροφυλάει και ρίχνει

χιμώντας πάνω του, και του ’κοψε τη φλέβα πέρα ως πέρα,
που, τρέχοντας στην πλάτη αλάκερη, ψηλά ως το σβέρκο φτάνει’
Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Γαληνός παραπέμπει στο ίδιο απόσπασμα

της Ιλιάδας και σε άλλο σημείο του έργου του, όπου πραγματεύεται και πάλι τα
χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης φλέβας, αλλά αυτή τη φορά δε φαίνεται να
συμφωνεί με τα πορίσματα του Ομήρου:
τὸ δὲ ἀπὸ τοῦδε μέρος τῆς ῥάχεως ἅπαν τὸ ἄνω, καθ’ ὃ τέτταρες

μὲν οἱ πρῶτοι τοῦ θώρακος σπόνδυλοι κεῖνται, μετ’ αὐτοὺς δὲ ἄχρι
τῆς κεφαλῆς οἱ τοῦ τραχήλου πάντες, οὔτε ἀρτηρίαν οὔτε φλέβα
καθ’
ἑαυτοῦ κειμένην ἔχει·ἀλλ’, ὡς ἔφην, οὐδὲν θαυμαστόν ἐστι τὰ κατὰ
τὰς ἀνατομὰς ἀγνοῆσαι Πλάτωνα καθάπερ καὶ Ὅμηρον, ὅστις φη-
σίν
ἀπὸ δὲ φλέβα πᾶσαν ἔκερσεν,
ἥτ’ ἀνὰ νῶτα θέουσα διαμπερὲς αὐχέν’ ἱκάνει.116
Ο Περγαμηνός γιατρός, λοιπόν, παραθέτει το ίδιο χωρίο σε δύο περιπτώσεις,

αλλά για διαφορετικούς λόγους. Πιο αναλυτικά, την πρώτη φορά που αξιοποιεί τους
ομηρικούς στίχους φαίνεται να συμφωνεί με τον τρόπο που παρουσιάζει ο ποιητής
την εν λόγω φλέβα, ενώ τη δεύτερη θεωρεί ότι η περιγραφή του Ομήρου αποδεικνύει
ότι ο τελευταίος αγνοούσε τις ανατομές σε ανθρώπους και τα συμπεράσματα
που εξάγονται από αυτές. Προκειμένου να γίνει κατανοητή αυτή η φαινομενική
αντίφαση του Γαληνού, πρέπει να εξεταστεί πιο προσεκτικά το επικό χωρίο στο
οποίο παραπέμπει (Ιλ. Ν 546–7):
115
Ἱππ. Φύσ. ἀνθρ. Γαλ. Ὑπόμν. Β΄, 15. 139. 6–12.
116
Schröder, In Platonis Timaeum commentarii fragmenta, 5. 25–27. (Το χωρίο αυτό δε συμπεριλαμ-
βάνεται στην έκδοση του Kühn).
[…] ἀπὸ δὲ φλέβα πᾶσαν ἔκερσεν,

ἥ τ’ ἀνὰ νῶτα θέουσα διαμπερὲς αὐχέν’ ἱκάνει·
Μπορεί να θεωρηθεί ότι η ομηρική περιγραφή έχει δύο παραμέτρους: από τη

μία πλευρά δηλώνεται ότι η φλέβα που διατρέχει τον κορμό είναι μία και από την
άλλη ότι αυτή καταλήγει στον αυχένα. Κάτω από αυτό το πρίσμα, μπορεί ίσως να
υποστηριχθεί ότι ο Γαληνός συμπίπτει με τον ποιητή στη θέση ότι υπάρχει μία
μοναδική φλεβική γραμμή στο άνω μέρος του σώματος -και γι’αυτό τον επικαλείται
στην πρώτη περίπτωση – αλλά δε δέχεται όχι ότι αυτή φτάνει έως τη βάση του
λαιμού· έτσι, στο δεύτερο απόσπασμα, ουσιαστικά παραπέμπει στον ποιητή για
να τον αντικρούσει.
Το χωρίο της Ιλιάδας που επικαλείται ο διάσημος γιατρός της αρχαιότητας έχει
προκαλέσει γενικότερα το ενδιαφέρον των μελετητών, αφού – όντως – δεν υπάρχει
κάποιο αιμοφόρο αγγείο που να διαπερνά κατακόρυφα την πλάτη και να φτάνει
έως τον αυχένα. Συνήθως, μάλιστα, η «φλέβα» αυτή που περιγράφει ο ποιητής
«θεωρείται ομηρική επινόηση».117 Ορθά, επομένως, ο Γαληνός επισημαίνει ότι ο
Όμηρος σφάλλει σε αυτό το θέμα, ακριβώς επειδή δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει
τα δεδομένα που προκύπτουν από τις ανατομές ανθρώπων.
4.2.2 Ομηρικοί όροι στον τομέα της Ανατομίας
Περνώντας στην επόμενη κατηγορία αναφορών στον Όμηρο, αρκετές είναι οι

παραπομπές του Γαληνού στον ποιητή σχετικά με ανατομικούς όρους που χρησιμο-
ποιούνται στα έπη, και οι οποίοι απαντώνται αμετάβλητοι τόσο στο ιπποκρατικό
όσο και στο γαληνικό έργο. Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σημειωθεί ότι το λεξιλόγιο
που χρησιμοποιεί ο Όμηρος γύρω από την Ανατομία είναι συνήθως εξαιρετικά
εύστοχο και ακριβές, έτσι ώστε οι μεγάλοι γιατροί της αρχαιότητας δεν είχαν κα-
νένα λόγο να το αντικαταστήσουν. Στα αποσπάσματα, λοιπόν, που ακολουθούν,
υπογραμμίζεται αυτή ακριβώς η ομηρική καταγωγή αρκετών όρων που σχετίζονται
με τον τομέα της Ανατομίας.
Στο πρώτο χωρίο, σημειώνεται ότι η λέξη φάρυγξ χρησιμοποιείται ήδη από τον
117
Σχόλιο του Friedrich, το οποίο αναφέρει ο Janko. Ο ίδιος σημειώνει ότι αυτή η προσέγγιση
«αντανακλά αρχαίες αντιλήψεις», και σημειώνει παρόμοιες θέσεις του Ιπποκράτη και του Αριστοτέλη:
Janko (1992) 261.
ΑΝΑΤΟΜΙΑ 43
Όμηρο, για να δηλώσει το άνοιγμα στο οποίο καταλήγουν λάρυγγας και στομάχι. Ο
Γαληνός, μάλιστα, παραθέτοντας ένα γνωστό στίχο από την ιστορία του Κύκλωπα
(Οδ. ι 373–4), αποδεικνύει ότι ο ποιητής των επών γνώριζε τη λειτουργία του
συγκεκριμένου οργάνου και τον τρόπο που συνδέει το στομάχι με τη στοματική
κοιλότητα:
καί ποτε κατὰ τὴν

προκειμένην εὐρυχωρίαν ταύτης, ᾗ τοὔνομα φάρυγξ ἐστὶ,
πνίγεσθαι πέφυκεν. οὕτως οὖν καὶ Ὅμηρος ἔφη·
φάρυγος δ’ ἐξέσσυτο οἶνος,
ψωμοί τ’ ἀνδρόμεοι
τὴν προκειμένην εὐρυχωρίαν στομάχου καὶ λάρυγγος ὀνο-
μάζων φάρυγγα. φαίνεται δὲ καὶ νῦν ὁ Ἱπποκράτης ταὐτὸ
τοῦτο τὸ μόριον ὡσαύτως Ὁμήρῳ καλέσας·118
Ενδιαφέρον είναι ίσως το γεγονός πως ο Όμηρος αποδίδει ανθρώπινα ανατομικά

χαρακτηριστικά στον Κύκλωπα, και ο Γαληνός – με τη σειρά του – επιλέγει το
συγκεκριμένο απόσπασμα, για να δείξει τη σημασία της λέξης φάρυγξ στα έπη.
Προχωρώντας στο επόμενο απόσπασμα, σχολιάζονται οι λέξεις μηρός, ἰσχίον

και κοτύλη:
Τὸ μὲν ὑποδεχόμενον ὀστοῦν τὴν τοῦ μηροῦ κεφαλὴν

ἰσχίον ὀνομάζεται, καθάπερ καὶ ἡ κοιλότης αὐτοῦ κοτύλη.
κέχρηται δὲ τοῖς ὀνόμασιν ἀμφοτέροις ὁ ποιητὴς εἰπών·
Ἔνθα τε μηρὸς
ἰσχίῳ ἐνστρέφεται, κοτύλην δέ τε μὶν καλέουσιν.119
Στο σχετικό χωρίο της Ιλιάδας (Ε 305–7), από το οποίο αντλούνται οι ανατομικοί
όροι που αναφέρει παραπάνω ο Γαληνός, ο ποιητής – με αφορμή τον τραυματισμό
του Αινεία – επιδεικνύει πολύ καλή γνώση της ανατομίας του μηρού και της
ισχιακής περιοχής. Συνεχίζει, μάλιστα, στον αμέσως επόμενο στίχο, τον οποίο ο
Γαληνός δε συμπεριλαμβάνει στην παραπομπή του, περιγράφοντας τη βλάβη που
προκλήθηκε στο σώμα του ήρωα και σε επίπεδο τενόντων:
και το γοφό του Αινεία σημάδεψε, στο μέρος όπου μπαίνει

και στρίβει του μεριού το κόκαλο, στην κλείδωση που λένε.
Του σπάζει η κλείδωση και κόπηκαν μαζί τα δυο του νεύρα120
118
Ἱππ. Ἀφορ. Γαλ. Ὑπόμν., 17B. 704. 1–7.
119
Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 18B, 519.
120
Ο συγκεκριμένος τραυματισμός έχει σχολιαστεί σε προηγούμενο κεφάλαιο, σελ. 11.
Στο παρακάτω απόσπασμα, δηλώνεται ακόμα ένας ομηρικός ανατομικός όρος

που διατηρείται στα χρόνια του Γαληνού. Πρόκειται για τη λέξη λαπάρα, η οποία
χρησιμοποιείται για να δηλώσει τις λαγόνες:
ἰξύας τινὲς μὲν τὰ τῶν λαγόνων ἤκουσαν ὀστᾶ, τινὲς δὲ τὸ

ὑπὲρ ἄνω αὐτῶν ὅπερ ἰδίως ὀνομάζεται λαπάρα καὶ γέγρα-
πται παρὰ τῷ ποιητῇ τοῦτο τοὔνομα κατ’ ἐκεῖνο τὸ ἔπος,
ἔνθα φησίν·
οὖσα κατὰ λαπάρην.121
Ο ομηρικός στίχος, τον οποίο ο συγγραφέας παραθέτει ελαφρώς παραποιημένο,

είναι και πάλι από την Ιλιάδα (Ζ 64) και αφορά σε κάποιο τραυματισμό του
Αγαμέμνονα:
[…] τὸν δὲ κρείων Ἀγαμέμνων

οὖτα κατὰ λαπάρην· […]
Σε σχέση με τον όρο λαπάρα και τη σημασία του, ο συγγραφέας και σε άλλο
σημείο του έργου του αναφέρει ότι πρόκειται για λέξη που χρησιμοποιεί και ο
ποιητής των επών:
ἔστι δὲ καὶ λαπαρὸν ἅπαν τοῦτο τὸ μόριον, ὅταν γε μὴ πρὸ

ὀλίγου τις ἐμπεπλησμένος ᾖ σιτίων τε καὶ ποτῶν. καί μοι δοκεῖ καὶ
ὁ ποιητὴς αὐτὰ ταῦτα τὰ μόρια τοῦ σώματος ὀνομάζειν λαπάρας.122
Μένοντας στους ανατομικούς όρους, ο συγγραφέας – σε άλλο σημείο – αναφέρει

τη λέξη χρώς, η οποία χρησιμοποιείται ήδη από την ομηρική εποχή, για να δηλώσει
το σαρκώδες τμήμα του ανθρώπινου σώματος, το δέρμα δηλαδή και τους μύς
(«Χρῶτα καλοῦσιν οἱ Ἴωνες, ὃ ἦν τοῦ σώματος ἡμῶν σαρκῶδες, ἐν ᾧ μάλιστα
γένει τὸ δέρμα καὶ οἱ μύες εἰσὶν …»).123 Παραθέτει, μάλιστα, και δύο στίχους από
τα έπη, προκειμένου να δείξει τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τη λέξη ο
ποιητής:
οὕτως οὖν καὶ Ὅμηρος φαίνεται τῇ προση-

γορίᾳ χρώμενος ἐν οἷς φησιν·
121
Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 18B, 520. 3–8.
122
Ἱππ. Προγν. Γαλ. Ὑπομν Β΄, 18Β. 112.
123
Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν. Γ΄, 18Β. 435. 6–7.
ΑΝΑΤΟΜΙΑ 45
Ἀεὶ τῶν ἔσται χρὼς ἔμπεδος ἢ καὶ ἀρείων.

καὶ ἔμπαλιν·
Ὡς ἂν μὴ κλαίουσα κατὰ χρόα καλὸν ἰάπτῃς.124
Ο πρώτος στίχος που ενσωματώνει ο Γαληνός στο κείμενό του είναι από την
Ιλιάδα (Τ 33) και σχετίζεται με το νεκρό σώμα του Πατρόκλου, το οποίο θα μείνει
ανέπαφο από τη σήψη χάρις στη Θέτιδα:
θα μείνει η σάρκα του ακατάλυτη, και πιο δροσάτη ακόμα
Ο ποιητής φαίνεται όντως να χρησιμοποιεί τη λέξη χρὼς με την ίδια έννοια

που της δίνει και ο Περγαμηνός γιατρός. Αυτό αποτυπώνεται και στον δεύτερο
στίχο που μνημονεύει ο συγγραφέας, και ο οποίος είναι από την Οδύσσεια (δ 749):
ὡς ἂν μὴ κλαίουσα κατὰ χρόα καλὸν ἰάπτῃς
Έπειτα, ο Γαληνός αναφέρεται στην ετυμολογία και την ορθογραφία της λέξη
πληχάς / πλιγάς, η οποία δηλώνει το περίνεο:
πληχάδα δὲ τινὲς μὲν διὰ τοῦ γ γράφουσι

πλιγάδα, τινὲς δὲ διὰ τοῦ χ πληχάδα. δηλοῖ δὲ τοὔνομα
τὸ μεταξὺ τῶν δύο σκελῶν χωρίον, ἐντεῦθεν καὶ τὸ ἐκπε-
πλῆσθαι καὶ διαπεπλῆσθαι παρ’ αὐτῷ γέγραπται καὶ παρὰ
τῷ ποιητῇ, τοὶ δ’ ἐπλήσσοντο πόδεσσι.125
Αν και ο συγγραφέας εσφαλμένα προκρίνει ως σωστή τη γραφή πληχάς, θεωρώ-

ντας ότι ο λεκτικός τύπος προέρχεται από το πλήσσομαι, έχει δίκιο ως προς την
ομηρική προέλευση της λέξης και απλώς γράφει λάθος το αντίστοιχο ομηρικό ρήμα.
Ο ποιητής των επών δε χρησιμοποιεί τον τύπο πλιγάς, αλλά ο όρος φαίνεται να
είναι όντως παράγωγο του ρήματος πλίσσομαι – που σχετίζεται με την περιοχή
του περινέου, αφού σημαίνει τοποθετώ το ένα πόδι πάνω στο άλλο. Ο στίχος από
την Οδύσσεια – ορθογραφημένος – είναι ο εξής:
αἱ δ’ εὖ μὲν τρώχων, εὖ δ’ ἐπλίσσοντο πόδεσσιν·(Οδ. ζ 318)
124
Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν. Γ΄, 18Β. 435. 11–15.
125
Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 18Β. 521. 17 – 522. 2.
Σχολιάζεται, επίσης, η λέξη γνάθος, ο όρος δηλαδή που δηλώνει το οστό του
κρανίου που σχηματίζει τη στοματική κοιλότητα. Ο Γαληνός υπογραμμίζει την
ομηρική προέλευση της λέξης, παραθέτοντας ένα χωρίο από την Οδύσσεια:
ἵνα καὶ νυνὶ λέγων τὸ κατὰ τὴν γνάθον ἄρθρον

ἢ τὴν κάτω γένυν ὠνόμασε γνάθον. οὕτως δὲ καὶ ὁ ποιη-
τὴς εἴρηκε·
Κόπτων ἀμφοτέρῃσι, χαμαὶ δ’ ἅπαντας ὀδόντας
γνάθων ἐξελάσαιμι συὸς ὡς ληϊβοτείρης.126
Για την ακρίβεια, η λέξη που χρησιμοποιεί ο Όμηρος είναι ο γναθμός – ποιητικός
τύπος για τη γνάθο – αλλά σίγουρα τα δύο γλωσσικά σημεία είναι ταυτόσημα και
έχουν κοινή ετυμολογική ρίζα. Οι ομηρικοί στίχοι που ενσωματώνει ο Γαληνός στην
περιγραφή του, αποτυπώνουν ότι ο ποιητής χρησιμοποιεί τη λέξη δίνοντάς της
ακριβώς το ίδιο νόημα που έχει μέχρι και σήμερα. Αποδεικνύουν, επιπλέον, ότι
ο Όμηρος γνώριζε ότι η γνάθος είναι το οστό στο οποίο είναι προσκολλημένα τα
δόντια. Το ακριβές επικό χωρίο (Οδ. σ 28–9) είναι το παρακάτω:
κόπτων ἀμφοτέρῃσι, χαμαὶ δέ κε πάντας ὀδόντας

γναθμῶν ἐξελάσαιμι συὸς ὣς ληϊβοτείρης.
Τέλος, είναι εντυπωσιακό το γεγονός πως οι περισσότερες από τις παραπάνω

ομηρικές λέξεις που ανθολογεί ο Γαληνός βρίσκονται ακόμα σε χρήση στα νέα
ελληνικά, ενώ κάποιες από αυτές επιβιώνουν και σε ξένες γλώσσες, ως ετυμολογική
ρίζα για την παραγωγή σύγχρονων ιατρικών όρων (π.χ. λαπάρα > laparoscopy).
126
Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 18Α, 424.
ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ 47
4.3 Φυσιολογία
4.3.1 Σχετικά με την ψυχή
Στο έργο Περὶ τῶν Ἱπποκράτους καὶ Πλάτωνος δογμάτων, ο Γαληνός παίρνει
μέρος στη φιλοσοφική διαμάχη της αρχαιότητας σχετικά με την υπόσταση της
ψυχής και τις λειτουργίες της. Ο ίδιος συστρατεύεται με την άποψη του Πλάτωνα
πάνω στο ζήτημα και αποδέχεται την τριμερή διαίρεση της ψυχής στα εξής μέρη:
το λογιστικόν (που ελέγχει τις ενέργειες του ανθρώπου και εδρεύει στο κεφάλι),
το θυμοειδές (το οποίο είναι υπεύθυνο για τα συναισθήματα και βρίσκεται στον
θώρακα) και το ἐπιθυμητικόν (που αφορά στις επιθυμίες και τοποθετείται στην
περιοχή του αφαλού, πιο συγκεκριμένα – όπως θα φανεί παρακάτω – στο ήπαρ):127
Πλάτων δὲ καὶ τριμερῆ τὴν ψυχὴν φήσας εἶναι τὸ μὲν λογι-

στικὸν ἔλεγεν ἐν τῇ κεφαλῇ εἶναι, τὸ δὲ θυμοειδὲς περὶ τὸν
θώρακα, τὸ δὲ ἐπιθυμητικὸν περὶ τὸν ὀμφαλόν.128
Η καρδιά ως έδρα του θυμικού
Στον αντίποδα των πλατωνικών απόψεων που εκτέθηκαν παραπάνω, στέκονται

οι Περιπατητικοί και οι Στωικοί, με κορυφαίο εκπρόσωπο των τελευταίων τον
Χρύσιππο.129 Για τους Στωικούς – επομένως και για τον Χρύσιππο – η ψυχή
είναι ενιαία και αδιαίρετη· επιπλέον, το ἡγεμονικόν μέρος της, αυτό δηλαδή
που κυριαρχει στον ανθρώπινο οργανισμό, βρίσκεται στην καρδιά. Πρόκειται
για μία θέση που βρίσκει κάθετα αντίθετο τον Γαληνό, ο οποίος θεωρεί ότι το
ανθρώπινο σώμα ελέγχεται από τον εγκέφαλο, και έτσι αναλαμβάνει να αντικρούσει
τη διδασκαλία του Χρυσίππου. Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σημειωθεί ότι ο
διάσημος εκπρόσωπος της Στοάς, στο έργο του Περὶ ψυχῆς, στηρίζει πολλά από
τα επιχειρήματά του στον Όμηρο και παραπέμπει σε πολλές σκηνές των επών,
127
Η τριμερής διαίρεση της ψυχής, όπως περιγράφεται παρακάτω, υποστηρίζεται κυρίως στην
Πολιτεία και στον Φαῖδρο. Η θέση του Πλάτωνα πάνω στο ζήτημα δεν είναι ίδια σε όλα του τα
έργα – ιδίως στον Τίμαιο: Hall (1963) 63–5· Gill (2007) 112. Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, ο Γαληνός
στο Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. προσπαθεί να αποδείξει την ισχύ της τριμερούς διαίρεσης της ψυχής,
βασιζόμενες στις πλατωνικές θέσεις: De Lacy (1972) 37.
128
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Γ΄, 5. 12–5.
129
Ο Χρύσιππος ήταν επικεφαλής της Στοάς από το 232 π.Χ. έως τον θάνατό του (208/204 π.Χ.).
Σχετικά με τη διδασκαλία του για το ἡγεμονικόν της ψυχής: Long (1974) 273–8.
προκειμένου να επικυρώσει τις απόψεις του σχετικά με την πρωτοκαθεδρία της

καρδιάς ανάμεσα στα ανθρώπινα όργανα. Ο Γαληνός, λοιπόν – στην προσπάθειά
του να καταρρίψει τη συλλογιστική του Χρυσίππου – εξετάζει ένα προς ένα τα
εν λόγω ομηρικά χωρία, ώστε να αποδείξει ότι ο ποιητής απλώς τοποθετεί στην
καρδιά το θυμικό· επομένως, ο στωικός φιλόσοφος σφάλλει, όταν επικαλείται τον
μεγάλο επικό ποιητή, αφού οι στίχοι που παραθέτει δεν αποδεικνύουν τίποτα σε
σχέση με το ἡγεμονικὸν της ψυχής:
Οὐ μὴν τοῦτό γ’ ἦν σοι τὸ ἀμφισβητούμενον, εἰ τὸ

θυμούμενον τῆς ψυχῆς ἐν καρδίᾳ κατῴκισται, ἀλλ’ εἰ τὸ
λογιζόμενον, ὅπερ ἐχρῆν ἀποδείξαντα μὴ πολλὰ κάμνειν ὑπὲρ
τοῦ θυμουμένου μηδ’ ἐμπιπλάναι τὸ βιβλίον ἐπῶν ποιητικῶν
ὧν ἐφεξῆς γράφεις ὡδί·
‘ὅς τε πολὺ γλυκίων μέλιτος καταλειβομένοιο
ἀνδρῶν ἐν στήθεσσιν ἀέξεται ἠΰτε καπνός.’130
Οι ομηρικοί στίχοι που παρατίθενται στο τέλος του προηγούμενου αποσπά-

σματος είναι από την Ιλιάδα (Σ 109–110) και ανήκουν σε χωρίο όπου ο Αχιλλέας
περιγράφει τον θυμό του για τον Αγαμέμνονα· όντως, δηλαδή, ο ποιητής φαίνεται
να αναφέρεται σε συναισθήματα.
Στο ίδιο πλαίσιο τοποθετούνται και οι επόμενες ομηρικές αναφορές στο κείμενο
του Γαληνού. Πρόκειται πάντα για στίχους ανθολογημένους από τον Χρύσιππο,
τους οποίους o Περγαμηνός γιατρός ενσωματώνει στο έργο του, για να αποδείξει ότι
ο εκπρόσωπος της Στοάς δε νομιμοποιείται να τους επιστρατεύει προς επίρρωση
της θεωρίας του, αφού μέσω αυτών απλώς τεκμαίρεται το γεγονός ότι ο Όμηρος
θεωρούσε την καρδιά έδρα των πάσης φύσεως συναισθημάτων. Στο εκτενές
απόσπασμα που ακολουθεί, περιέχονται είκοσι έξι ομηρικά χωρία που φανερώνουν
ότι πραγματικά ο μεγάλος επικός ποιητής συνδέει τις συναισθηματικές εκδηλώσεις
με την περιοχή του θώρακα (ἐνὶ στήθεσσι), ενώ χρησιμοποιεί επίσης τις λέξεις
κραδίη και θυμός, σε συνάρτηση πάντα με συναισθήματα:131
[…] ὀργὴν καὶ θυμὸν καὶ

φόβον καὶ δειλίαν καὶ θράσος καὶ θάρσος καὶ καρτερίαν ὅσα
130
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Γ΄, 5. 293. 6–12.
131
Τα ομηρικά χωρία, με τη σειρά που παρατίθενται στο απόσπασμα, είναι τα εξής: Οδ. υ 13·
Οδ. υ 17–8· Ιλ. Κ 9–10· Ιλ. Ι 433· Ιλ. Λ 557· Ιλ. Ι 646· Ιλ. Δ 24· Ιλ. Α 82–3· Ιλ. Σ 108–10· Ιλ. Β
452· Ιλ. Ρ 570· Οδ. υ 286· Ιλ. Ε 125· Ιλ. Ι 628–9· Ιλ. Ι 636–7· Ιλ. Ν 494· ο στίχος «πρῆσεν ἐνὶ
στήθεσσιν ἐρισθενέος Διὸς ἀλκὴν γνώμεναι.» δε βρίσκεται στα ομηρικά έπη· Ιλ. Ν 73–4· Ιλ. Ο
321–2· Ιλ. Κ 220· Ιλ. Κ 244· Ιλ. Δ 313–4· Οδ. ο 20· Οδ. π 274–5· Ιλ. Β 142· Οδ. ρ 489· Οδ. υ 22–3.
τ’ ἄλλα τοιαῦτα τὰ μὲν ἐνεργείας τινὰς εἶναι, τὰ δὲ παθή-

ματα τῆς καρδίας. τί γὰρ αὐτῷ βούλεται ταυτὶ τὰ ἔπη τὰ
ἐξ Ὁμήρου συνειλεγμένα;
‘κραδίη δέ οἱ ἔνδον ὑλάκτει.’
καὶ
‘στῆθος δὲ πλήξας κραδίην ἠνίπαπε μύθῳ·
‘τέτλαθι δὴ κραδίη· καὶ κύντερον ἄλλο ποτ’ ἔτλης.’
καὶ
‘ὣς πυκίν’ ἐν στήθεσσιν ἀναστενάχιζ’ Ἀγαμέμνων
‘νειόθεν ἐκ κραδίης, περὶ γὰρ δίε νηυσὶν Ἀχαιῶν.’
καὶ
‘ἀλλά μοι οἰδάνεται κραδίη χόλῳ.’
καὶ
‘Ἥρῃ δ’ οὐκ ἔχαδε στῆθος χόλον, ἀλλὰ προσηύδα.’
καὶ
‘ἀλλά τε καὶ μετόπισθεν ἔχει κότον, ὄφρα τελέσσῃ
ἐν στήθεσσιν ἑοῖσιν.’
ἐν ἅπασι γὰρ τούτοις οὐ τὸ λογιστικόν, ἀλλὰ τὸ θυμοειδὲς
ἐν τῇ καρδίᾳ περιέχεσθαι δηλοῦται, ὥσπερ οἶμαι κἀν τοῖσδε·
‘καὶ χόλος ὅς τ’ ἐφέηκε πολύφρονά περ χαλεπῆναι,
ὅς τε πολὺ γλυκίων μέλιτος καταλειβομένοιο
ἀνδρῶν ἐν στήθεσσιν ἀέξεται ἠΰτε καπνός.’
καὶ
‘καρδίῃ ἄλληκτον πολεμίζειν ἠδὲ μάχεσθαι.’
καὶ πρὸς τούτοις ἔτι
‘και οἱ μυίης θάρσος ἐνὶ στήθεσσιν ἔθηκε.’
καὶ
‘δύη ἄχος κραδίην Λαερτιάδεω Ὀδυσῆος.’
καὶ
‘ἐν δ’ ἄρα οἱ στήθεσσι μένος πατρώϊον ἧκε.’
καὶ
‘αὐτὰρ Ἀχιλλεὺς
‘δεινὸν ἐνὶ στήθεσσιν ἔχει μεγαλήτορα θυμόν.’
καὶ
‘σοὶ δ’ ἄλληκτόν τε κακόν τε
‘θυμὸν ἐνὶ στήθεσσι θεοὶ θέσαν εἵνεκα κούρης.’
καὶ
‘ὣς Αἰνείᾳ θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι γεγήθει.’
καὶ
‘πρῆσεν ἐνὶ στήθεσσιν ἐρισθενέος Διὸς ἀλκὴν
‘γνώμεναι.’
καὶ πρὸς τούτοις ἔτι
‘καὶ δέ μοι αὐτῷ θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι φίλοισι
‘μᾶλλον ἐφορμᾶται πολεμίζειν ἠδὲ μάχεσθαι.’
καὶ
σεῖσ’, ἐπὶ δ’ αὐτὸς ἄϋσε μάλα μέγα, τοῖσι δὲ θυμὸν
‘ἐν στήθεσσιν ἔθελξε, φόβου δ’ ἐμνήσαθ’ ἕκαστος.’
καὶ
‘Νέστορ, ἔμ’ ὀτρύνει κραδίη καὶ θυμὸς ἀγήνωρ.’
καὶ
‘οὗ πέρι μὲν πρόφρων κραδίη καὶ θυμὸς ἀγήνωρ.’
καὶ
‘ὦ γέρον, εἴθ’, ὡς θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι φίλοισιν,
‘ὥς τοι γούναθ’ ἕποιτο.’
καὶ
‘οἶσθα γὰρ οἷος θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι γυναικός.’
καὶ
‘σὸν δὲ φίλον κῆρ
‘τετλάτω ἐν στήθεσσι κακῶς πάσχοντος ἐμεῖο.’
καὶ
‘ὣς φάτο, τοῖσι δὲ θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ὄρινε’
καὶ
‘Τηλέμαχος δ’ ἐν μὲν κραδίῃ μέγα πένθος ἄεξεν.’
καὶ
‘ὣς φάτ’ ἐνὶ στήθεσσι καθαπτόμενος φίλον ἦτορ·
[καὶ]
‘τῷ δὲ μάλ’ ἐν πείσῃ κραδίη μένε
τετληυῖα.’132
Από την πληθώρα των ομηρικών χωρίων που παρατίθενται παραπάνω από τον
Γαληνό, όντως προκύπτει ότι ο ποιητής, σε πολλές περιπτώσεις, τοποθετεί τα
συναισθήματα στην περιοχή του στήθους και – ορισμένες φορές – πιο συγκεκριμένα,
στην καρδιά· συντάσσεται δηλαδή με την πλατωνική και γαληνική θέση πάνω στο
ζήτημα.
Η έδρα της λογικής
Από τις παραπομπές που παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο υποκεφάλαιο, δεν

πρέπει να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι ο Όμηρος βρίσκεται πάντα σε συμφωνία με τις
θέσεις του Γαληνού στο συγκεκριμένο θέμα. Ειδικότερα – αν και στα προηγούμενα
επικά αποσπάσματα ο ποιητής φαίνεται να συνδέει την καρδιά με το θυμικό – σε
άλλα σημεία, τοποθετεί στην περιοχή του θώρακα και τη σκέψη, σε αντίθεση με
τον Περγαμηνό γιατρό που θεωρεί ότι το λογικό εδράζεται στον εγκέφαλο.
Σε κάθε περίπτωση, ο Γαληνός επικρίνει τον Χρύσιππο για την επιλογή του να
συμπεριλάβει στο έργο του τους ομηρικούς στίχους που συσχετίζουν την καρδιά
με το συναίσθημα – με την έννοια ότι κανείς δεν αμφισβητεί αυτή τη σύνδεση·
η διαφωνία μεταξύ Πλάτωνα και Στωικών εντοπίζεται στην έδρα του λογικού.133
132
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Γ΄, 5. 295. 18 – 299. 16.
133
Στην πραγματικότητα, η διαφωνία έγκειται στο γεγονός πως οι Στωικοί θεωρούν ότι η ενιαία
Από αυτή την άποψη, ο Γαληνός θεωρεί ότι ο Χρύσιππος θα έπρεπε να είχε
περιοριστεί στα χωρία εκείνα που αποτυπώνουν τη σύνδεση μεταξύ καρδιάς και
λογικής· σύμφωνα με τον συγγραφέα, μόνο αυτά συνάδουν με τη στωική θεωρία
που προκρίνει την κυριαρχία της καρδιάς έναντι του εγκεφάλου. Κατά τα άλλα, ο
εκπρόσωπος της Στοάς δε νομιμοποιείται να εμφανίζει τον Όμηρο ως υποστηρικτή
των απόψεων του:
[…] τὰ μὲν γὰρ

τοιαῦτα τῶν ἐπῶν ἅπαντ’ ἐχρῆν ὑπ’ αὐτοῦ παραλελεῖφθαι,
δι’ ὧν δὲ νοῦν καὶ φρένας καὶ διάνοιαν καὶ λογισμὸν εἶπέ
τις ποιητὴς ἐν καρδίᾳ περιέχεσθαι, συνάγειν ἔδει, καθάπερ
ἔχει καὶ τὰ τοιαῦτα·
‘καὶ τότε δὴ στηθέων Ἀθάμα φρένας ἐξέλετο Ζεύς.’
καὶ
‘ἔγνως, Ἐννοσίγαιε, ἐμὴν ἐν στήθεσι βουλήν.’
καὶ
‘αἰεί τοι τοιοῦτον ἐνὶ στήθεσσι νόημα.’
καὶ
‘οὔ μοι τοιοῦτον ἐνὶ στήθεσσι νόημα.’134
Τα επικά χωρία που βρίσκονται ενσωματωμένα στο παραπάνω απόσπασμα

αποδεικνύουν ότι ο Όμηρος δε θεωρούσε την καρδιά έδρα μόνο των συναισθη-
μάτων, αλλά τη συνέδεε τόσο με τη διαδικασία της σκέψης όσο και με τη λήψη
αποφάσεων.135 Σε αυτό το σημείο, λοιπόν, ο μεγάλος ποιητής εκφράζει αντιλήψεις
διαφορετικές από αυτές του Γαληνού, και έτσι ο τελευταίος σπεύδει να σημειώσει
ότι οι ποιητές δε χαρακτηρίζονται από συνέπεια απόψεων στα έργα τους. Πιο
αναλυτικά, ο Περγαμηνός γιατρός υπογραμμίζει ότι οι ποιητές υποστηρίζουν δια-
φορετικές θέσεις από στίχο σε στίχο, με αποτέλεσμα ο καθένας να μπορεί να τους
επικαλεστεί για να επικυρώσει τη θεωρία του. Πρόκειται για μία σημαντική παρατή-
ρηση, αφού ο Γαληνός φαίνεται να αμφισβητεί τη φερεγγυότητα των επιχειρημάτων
που εξάγονται από ποιητικά κείμενα, υπονοώντας ίσως ότι οι ποιητές – εν γένει –
δεν αποτελούν καλούς μάρτυρες για την εξέταση φιλοσοφικών και επιστημονικών
ψυχή – που συμπεριλαμβάνει και το λογικό – εδράζεται στην καρδιά. Από την άλλη μεριά, ο
Πλάτωνας και ο Γαληνός υποστηρίζουν ότι μόνο το θυμικό εντοπίζεται στην καρδιά, ενώ το λογικό
στον εγκέφαλο. Αυτός είναι ο λόγος που ο γιατρός της Περγάμου πιστεύει ότι ο Χρύσιππος έπρεπε
να είχε εστιάσει στους ομηρικούς στίχους που αποδεικνύουν ότι λογική συνδέεται με την καρδιά,
καθώς εκεί εντοπίζεται η κύρια διαφωνία τους.
134
135
Τα ομηρικά χωρία με τη σειρά που παρατίθενται από τον Γαληνό είναι: Ιλ. Υ 20· Οδ. ν 330·
Οδ. ρ 403.
θεμάτων. Αξίζει, βέβαια, να σημειωθεί ότι τα παραπάνω γράφονται από τον Γαληνό,
προκειμένου να δικαιολογηθεί η ύπαρξη επικών χωρίων που αντιτίθενται στα όσα
ο ίδιος υποστηρίζει. Αναφέρει, μάλιστα, τον Όμηρο ως παράδειγμα ποιητή του
οποίου οι στίχοι μπορούν να αξιοποιηθούν με ποικίλους τρόπους από οπαδούς
διαφορετικών θεωριών:
[…] δέον γὰρ ὡς ἄνθρωπον ἀνεγνωκότα τοσούτους

ποιητὰς καὶ γιγνώσκοντα σαφῶς ἅπασι τοῖς δόγμασιν αὐτοὺς
μαρτυροῦντας ἄλλοτε κατ’ ἄλλα τῶν ἐπῶν, ὥσπερ καὶ
Πλούταρχος ἐπέδειξεν ἐν τοῖς τῶν Ὅμηρικῶν μελετῶν, ἐκ-
λέγειν μὲν ἐξ αὐτῶν ὅσα μαρτυρεῖ τῷ σπουδαζομένῳ πρὸς αὐτοῦ
δόγματι, παραλείπειν δὲ τὰ μαχόμενα καὶ πᾶν
ἐνίοτε κατασκευάζοντα τοὐναντίον·136
Παρ’όλ’αυτά, ο Περγαμηνός γιατρός εξακολουθεί να εκθέτει τις ομηρικές α-

ντιλήψεις σχετικά με το λογικό και το θυμικό σε αρκετά σημεία του έργου του,
παραθέτοντας εκτενή χωρία – αναλογιζόμενος ίσως ότι το κύρος του ποιητή δεν
επιτρέπει την αποσιώπηση των θέσεών του και την αβασάνιστη παραχώρησή του
στο στρατόπεδο των Στωικών. Άλλωστε, οι περισσότεροι ομηρικοί στίχοι που
ανθολογεί ο Γαληνός αντανακλούν, τελικά, απόψεις που βρίσκονται σε αρμονία
με τα όσα και ο ίδιος υποστηρίζει – ή τουλάχιστον παρουσιάζονται με αυτόν τον
τρόπο. Έτσι, στο παρακάτω απόσπασμα, ο Περγαμηνός γιατρός παραπέμπει σε
ένα ομηρικό χωρίο (Oδ. υ 17–8) όπου η λογική εμφανίζεται να επιπλήττει την
καρδιά· μοιάζει, λοιπόν, σαν να σημειώνεται υπαινικτικά από τον ποιητή ότι η
έδρα της λογικής δε βρίσκεται στο στήθος, αλλά σε διαφορετικό σημείο (όπως
ακριβώς πίστευε και ο Γαληνός):
[…] καὶ μάλισθ’ ὅσα

φανερῶς ἐπιτιμῶντα ποιεῖ τὸν λογισμὸν τῷ θυμῷ, καθάπερ
καὶ τάδε·
“στῆθος δὲ πλήξας κραδίην ἠνίπαπε μύθῳ·
τέτλαθι δὴ κραδίη· καὶ κύντερον ἄλλο ποτ’ ἔτλης.”137
Το παραπάνω χωρίο, μάλιστα, επαναλαμβάνεται και στο Ε΄ βιβλίο της πραγματεί-

ας Περὶ τῶν Ἱπποκράτους καὶ Πλάτωνος δογμάτων, ως τεκμήριο της διάκρισης
136
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Γ΄, 5. 300. 14–301. 2
137
της λογικής από το συναίσθημα στα ομηρικά έπη. Ο Γαληνός, μέσω της παρά-
θεσης των συγκεκριμένων στίχων, φιλοδοξεί να αποδυναμώσει τα επιχειρήματα
των Στωικών ως προς το αδιαίρετο της ψυχής και να ενισχύσει τις πλατωνικές
θέσεις πάνω στο ζήτημα (το ομηρικό απόσπασμα, άλλωστε, είχε χρησιμοποιήσει
στο παρελθόν και ο ίδιος ο Πλάτωνας):
[…] πρὸς
δὲ τούτοις καὶ ὃ ἄνω που ἐκεῖ εἴπομεν, τὸ τοῦ Ὁμήρου
μαρτυρήσει, τό
στῆθος δὲ πλήξας κραδίην ἠνίπαπε μύθῳ·
ἐνταῦθα γὰρ δὴ σαφῶς ὡς ἕτερον ἑτέρῳ ἐπιπλῆττον πε-
ποίηκεν Ὅμηρος τὸ ἀναλογισάμενον περὶ βελτίονός τε
καὶ χείρονος τῷ ἀλογίστως θυμουμένῳ.” ἐν τούτοις ἐναργῶς
ὁ Πλάτων ἐπιδείκνυσιν ἕτερον ὑπάρχον τὸ θυμούμενον τοῦ
λογιζομένου.138
Στο ίδιο πλαίσιο, ο Περγαμηνός γιατρός ενσωματώνει στο έργο του και τα
επικά χωρία που εκτίθενται παρακάτω. Στο πρώτο απόσπασμα, ο Αγαμέμνονας
φαίνεται να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τον φόβο που τον έχει κυριεύσει με τη
λογική και αποζητά τη σοφία του Νέστορα, προκειμένου να σχεδιάσει τις επόμενές
του κινήσεις (Ιλ. Κ 17–20 και 91–5)· υφέρπει, λοιπόν, σε αυτούς τους στίχους, η
διάκριση του λογισμού από το συναίσθημα:
[…] διὰ τί δέ τινες τῶν μεγάλα

νομιζόντων καίπερ ἀσθενεῖς ὄντες ταῖς γνώμαις βουλεύον-
ταί τε καὶ συμφράδμονας ἄλλους παραλαμβάνουσιν, ὡς ὁ
διαγρυπνῶν Ἀγαμέμνων; οὗτος γὰρ διὰ τὴν τροπὴν εὐθὺς
ἅμα τοῖς ἄλλοις ἀριστεῦσιν ἀρρήτῳ τινὶ πένθει βέβλητο κατὰ
τὸν ποιητήν. λωφήσαντος δὲ τοῦ πάθους καίπερ τῆς τῶν
συμβεβηκότων ὑπολήψεως ἅμα τῇ τῶν λογισμῶν ἀσθενείᾳ
διαμενούσης οὐδαμῶς ἡσυχάζειν ἐδοκίμαζεν·
ἥδε δέ οἱ κατὰ θυμὸν ἀρίστη φαίνετο βουλή,
Νέστορ’ ἐπὶ πρῶτον Νηλήϊον ἐλθέμεν ἀνδρῶν,
εἴ τινά οἱ σὺν μῆτιν ἀμύμονα τεκτήναιτο,
ἥτις ἀλεξίκακος πᾶσιν Δαναοῖσι γένοιτο.
ἐπεὶ δὲ καὶ αὐτὸς ὁ Νέστωρ θεασάμενος διὰ τῆς ὄρφνης
πόρρωθεν προσιόντα τίς ἐστιν ἐπερωτᾷ, δηλώσας μετά τινος
σχετλιασμοῦ φησι·
πλάζομαι ὧδ’, ἐπεὶ οὔ μοι ἐπ’ ὄμμασι νήδυμος ὕπνος
ἱζάνει, ἀλλὰ μέλει πόλεμος καὶ κήδε’ Ἀχαιῶν.
αἰνῶς γὰρ Δαναῶν πέρι δείδια οὐδέ μοι ἦτορ
138
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Ε΄, 5. 500. 6–13.
ἔμπεδον, ἀλλ’ ἀλαλύκτημαι, κραδίη δέ μοι ἔξω

στηθέων ἐκθρώσκει, τρομέει δ’ ὑπὸ φαίδιμα γυῖα.
εἰ μὲν δὴ τὴν καρδίαν σαλευόμενος οὕτως ὑπὸ τοῦ φόβου
πάρεστι συμβουλευόμενος, οἱ ἐν τοῖς πάθεσιν ὄντες οὐ κατ’
ἀξίαν τῶν συμβεβηκότων καθήκειν νομίζοντες μηδένα λόγον
προσίεσθαι κινοῦνται κατὰ τὰ πάθη·139
Στο ίδιο πνεύμα και τα λόγια του Αχιλλέα προς τον Πρίαμο, με τα οποία τον
καλεί να επιβληθεί στη θλίψη του για τον χαμό του γιου του, να μην παραδοθεί
δηλαδή στο συναίσθημα (Ιλ. Ω 549–51)· πρόκειται – σύμφωνα με τη συλλογιστική
του Γαληνού – για ένα ακόμη ομηρικό χωρίο όπου δηλώνεται υπαινικτικά ότι το
συναίσθημα, όπως και η επιθυμία, μπορούν να ελεγχθούν από τη δύναμη της
λογικής:
[…] παρα-
τίθεται δὲ καὶ τὰ τοῦ Ἀχιλλέως πρὸς τὸν Πρίαμον
εἰρημένα·
ἄνσχεο μηδ’ ἀλίαστον ὀδύρεο σὸν κατὰ θυμόν·
οὐ γάρ τι πρήξεις ἀκαχήμενος υἷος ἑῆος
οὐδέ μιν ἀνστήσεις· πρὶν καὶ κακὸν ἄλλο πάθῃσθα.140
Τέλος, θέλοντας ο συγγραφέας να αποδείξει ότι ο ποιητής θεωρούσε πως η

λογική είναι δύναμη διαφορετική από το συναίσθημα, προβαίνει σε ένα συνοπτικό
σχολιασμό κάποιων ομηρικών ηρώων, ορισμένοι από τους οποίους εμφανίζονται να
ελέγχονται από το συναίσθημα, ενώ άλλοι λειτουργούν με βάση την έλλογη σκέψη.
Ως παράδειγμα της τελευταίας κατηγορίας παρουσιάζεται ο βασιλιάς της Ιθάκης, ο
οποίος – στο εκτενές χωρίο της Οδύσσειας (υ 5–22) που παραθέτει ο Γαληνός –
φέρεται να τιθασεύει την καρδιά μέσω της λογικής· έτσι, ο ποιητής φαίνεται να
αξιολογεί τον νου ως δύναμη ανώτερη από το συναίσθημα – κάτι που αποτελεί
και γαληνική θέση:
Ὅμηρος δὲ δὴ τοῦτ’ αὐτὸ ἐπιδεῖξαι βουλόμενος Ἕκτορα μὲν

καὶ Ἀχιλλέα καί τινας ἑτέρους τοιούτους θυμῷ δουλεύοντας
ὑποτίθεται νεανίσκους·
Ὀδυσσέα δὲ καὶ Πολυδάμαντα καὶ
Νέστορα τῷ λογισμῷ κρατοῦντας τοῦ θυμοῦ, πολλάκις μὲν
οὕτως ἰσχυρῶς ὡς μηδ’ ἐξορμῆσαι πρὸς ἄλογόν τινα πρᾶξιν
139
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Δ΄, 5. 400. 7 - 401. 12.
140
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Δ΄, 5. 413. 15 - 414. 1.
τὸν θυμόν, ἔστιν ὅτε δ’ ὁρμῶντα μέν, ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ λογισμοῦ
κατεχόμενον, ὥσπερ κἀν τοῖσδε τοῖς ἔπεσιν Ὀδυσσέα πεποίη-
κεν· ἅπαντα δ’ ἐφεξῆς αὐτὰ παραγράψω·
“ἔνθ’ Ὀδυσεὺς μνηστῆρσι κακὰ φρονέων ἐνὶ θυμῷ
κεῖτ’ ἐγρηγορόων· ταὶ δ’ ἐκ μεγάροιο γυναῖκες
ἤϊσαν, αἳ μνηστῆρσιν ἐμισγέσκοντο πάροιθεν,
ἀλλήλοισι γέλω[τά] τε καὶ εὐφροσύνην παρέχουσαι.
τοῦ δ’ ὠρίνετο θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι φίλοισι·
πολλὰ δὲ μερμήριζε κατὰ φρένα καὶ κατὰ θυμόν,
ἠὲ μεταΐξας θάνατον τεύξειεν ἑκάστῃ,
ἢ ἔτ’ ἐῷ μνηστῆρσιν ὑπερφιάλοισι μιγῆναι
ὕστατα καὶ πύματα· κραδίη δέ οἱ ἔνδον ὑλάκτει [ἀγαζομένου κακὰ ἔργα].
ὡς δὲ κύων ἀμαλῇσι περὶ σκυλάκεσσι βεβῶσα
ἄνδρ’ ἀγνοιήσασ’ ὑλάει μέμονέν τε μάχεσθαι,
ὥς ῥα τοῦ ἔνδον ὑλάκτει <ἀγαζομένου κακὰ ἔργα·>
στῆθος δὲ πλήξας κραδίην ἠνίπαπε μύθῳ·
τέτλαθι δή, κραδίη· καὶ κύντερον ἄλλο ποτ’ ἔτλης
ἤματι τῷ, ὅτε τοι μένος ἄσχετος ἤσθιε Κύκλωψ
ἰφθίμους ἑτάρους, σὺ δ’ ἐτόλμας, ὄφρα σε μῆτις
ἐξάγαγ’ ἐξ ἄντροιο οἰόμενον θανέεσθαι.
ὣς ἔφατ’ ἐν στήθεσσι καθαπτόμενος φίλον ἦτορ.”
εἰ μὴ σαφῶς ἐν τούτοις Ὅμηρος ἐκδιηγεῖται μάχην θυμοῦ
πρὸς λογισμὸν ἐν ἀνδρὶ φρονίμῳ καὶ νίκην μὲν τοῦ λογισμοῦ,
τοῦ θυμοῦ δ’ εὐπείθειαν πρὸς αὐτόν, οὐδ’ ἄλλ’ οὐδὲν ἄν
τις ἡμῖν συγχωρήσειε μανθάνειν τοῦ ποιητοῦ.141
Το ἐπιθυμητικόν
Περνώντας στο μέρος του σώματος όπου ο Όμηρος τοποθετεί τις επιθυμίες του
ανθρώπου, και πάλι οι μαρτυρίες από τα έπη δεν είναι συνεπείς από χωρίο σε χωρίο.
Στο παρακάτω γαληνικό απόσπασμα, ο συγγραφέας ενσωματώνει δύο ομηρικά
χωρία μέσω των οποίων διαφαίνεται ότι ο ποιητής θεωρεί έδρα του ἐπιθυμητικοῦ
το ήπαρ· κινείται δηλαδή στην ίδια κατεύθυνση με τον Πλάτωνα και τον Γαληνό:
καί πού τις εὐχομένη παρὰ τῷ ποιητῇ γυνὴ

τάδε λέγει·
τοῦ ἐγὼ μέσον ἧπαρ ἔχοιμι
ἐσθέμεναι προσφῦσα.
τί οὖν οὐ καὶ τὸ ἧπαρ ἀρχὴν τῆς ψυχῆς ἀποφαινόμεθα,
φίλτατε Χρύσιππε, καὶ ταῦθ’ Ὅμηρον ἔχοντες μαρτυροῦντα,
τηλικοῦτον ποιητήν, ᾧ μᾶλλον ἦν σε πιστεύειν δίκαιον ἢ τοῖς
ἰδιώταις;
οὗτος μέν γε πρὸς τοῖς ἄλλοις ἔτι καὶ ταῦθ’ ὑπὲρ
141
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Γ΄, 5. 303. 16 – 305. 12.
ἥπατος ἔγραψε·
καὶ Τιτυὸν εἶδον, γαίης ἐρικυδέος υἱόν,
κείμενον ἐν δαπέδῳ, ὁ δ’ ἐπ’ ἐννέα κεῖτο πέλεθρα·
γῦπε δέ μιν ἑκάτερθε παρημένω ἧπαρ ἔκειρον
δέρτρον ἔσω δύνοντες, ὁ δ’ οὐκ ἀπαμύνετο χερσί.
Λητὼ γὰρ εἵλκυσε Διὸς κυδρὴν παράκοιτιν
Πυθώδ’ ἐρχομένην διὰ καλλιχόρου Πανοπῆος.
ἐν τούτοις ὁ ποιητὴς ἐναργῶς ἐνδείκνυται τὸ τῆς ψυχῆς ἐπι-
θυμητικὸν μέρος ὑπάρχειν ἐν ἥπατι.142
Το ομηρικό χωρίο (Οδ. 576–81) που βρίσκεται στο τέλος του παραπάνω απο-
σπάσματος αναφέρεται στον Τιτυό, ο οποίος κινήθηκε ερωτικά προς τη Λητώ και
καταδικάστηκε για αυτή του την ενέργεια σε αιώνιο μαρτύριο, με δύο γύπες να του
τρώνε αδιάκοπα το συκώτι. Στην Οδύσσεια, λοιπόν, η τιμωρία για ένα σφάλμα
που ανήκει στη σφαίρα της επιθυμίας εφαρμόζεται στο ήπαρ. Ο Γαληνός, μάλιστα,
παραπέμπει ξανά στην ιστορία του Τιτυού, στον επίλογο του έκτου βιβλίου της
πραγματείας Περὶ τῶν Ἱπποκράτους καὶ Πλάτωνος δογμάτων. Αυτή τη φορά
πλέκει το εγκώμιο του Ομήρου για την επιλογή του να τοποθετήσει πρώτος το
επιθυμητικό στην περιοχή του ήπατος, πριν ακόμα εμφανιστούν στο προσκήνιο
ο Ιπποκράτης και ο Πλάτωνας. Προφανώς, ο συγγραφέας, αν και έχει επιμέρους
διαφωνίες με τον μεγάλο ποιητή, φροντίζει να προβάλλει τα σημεία στα οποία
ομοφωνούν, προκειμένου να προσδώσει ομηρική αίγλη στις απόψεις του:
[…] εἰ δ’ ἄλλην τινὰ αἰτίαν ἔχει τις εἰπεῖν

τῶν ἐπαινούντων τὰ Χρυσίππου δι’ ἣν οὕτως Ὅμηρος
ἐποίησε κολαζόμενον τὸν Τιτυόν, ἡδέως ἂν ἀκούσαιμι· μὴ
λεγόντων μέντοι μηδ’ εὑρισκόντων εὔλογον οἶμαι πρὸ
Ἱπποκράτους καὶ Πλάτωνος ἐπαινεῖν Ὅμηρον οὕτω δοξά-
ζοντα καὶ μάρτυρα τίθεσθαι καὶ αὐτὸν ὧν ἡμεῖς δι’
ἀποδείξεως ἐπιστωσάμεθα.143
Σε άλλα σημεία των επών, βέβαια, ο μεγάλος επικός ποιητής φαίνεται να θεωρεί
ότι η επιθυμία εδράζεται στην καρδιά – όπως και η λογική και το συναίσθημα.
Τους σχετικούς στίχους συγκεντρώνει ο Χρύσιππος, για να επικυρώσει την άποψη
των Στωικών που θέλει την καρδιά να κυριαρχεί στο ανθρώπινο σώμα και να είναι
το όργανο στο οποίο στεγάζεται η ψυχή ως ολότητα. Ένα απόσπασμα από το
142
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Γ΄, 5. 342. 1 – 17. Το πρώτο ομηρικό χωρίο στο οποίο παραπέμπει ο
Γαληνός είναι από την Ιλιάδα (Ω 212–3) και το δεύτερο από την Οδύσσεια (λ 576–81).
143
Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ. Ζ΄, 5. 584. 20 - 585. 6.
έργο του τελευταίου – στο οποίο βρίσκονται ενσωματωμένα και κάποια ομηρικά
χωρία – παραθέτει αυτούσιο ο Γαληνός:
καὶ διὰ τῶν ἑξῆς δὲ

προειπὼν ἐν οἷς ὁ ποιητὴς ἐν τῇ καρδίᾳ τὸ λογιζόμενον
ὑπάρχειν ἀποφαίνεται, μετὰ ταῦτ’ ἐπιφέρει· “ὅτι δὲ καὶ τὸ
ἐπιθυμητικὸν ἐνταῦθα διὰ τούτων ἐμφαίνει·
‘οὐ γὰρ πώποτέ μ’ ὧδε θεᾶς ἔρος οὐδὲ γυναικὸς
θυμὸν ἐνὶ στήθεσσι περιπροχυθεὶς ἐδάμασσεν.”’
εἶτ’ ἐφεξῆς· “ὅτι δὲ τὸ θυμοειδὲς [εἰ] ἐνταῦθά πού ἐστι, τὰ τοιαῦτα
ἐμφαίνει πλείονα ὄντα·
‘Ἥρῃ δ’ οὐκ ἔχαδε στῆθος χόλον, ἀλλὰ προσηύδα’
καὶ <ἔτι
‘καὶ> χόλος, ὅς τ’ ἐφέηκε πολύφρονά περ
χαλεπῆναι.”’144
Από τις παραπάνω παραπομπές, ο Όμηρος φαίνεται όντως να συνδέει την

ερωτική επιθυμία με την περιοχή του θώρακα (Ιλ. Ξ 315–6), ενώ τοποθετεί στο
ίδιο σημείο και το συναίσθημα της οργής, σε δύο διαφορετικά χωρία (Ιλ. Δ 24 και
Σ 108). Η αλήθεια, βέβαια, είναι πως – ακόμα και οι στίχοι που συγκεντρώνει ο
Χρύσιππος – δείχνουν ότι ο ποιητής διέκρινε ίσως σε κάποιο βαθμό τη λογική
από το συναίσθημα και την επιθυμία, χρησιμοποιώντας διαφορετικές λέξεις για το
καθένα· είναι δηλαδή πιθανό να θεωρούσε ότι αποτελούν διαφορετικές δυνάμεις –
ανεξάρτητα από το μέρος του ανθρώπινου σώματος στο οποίο τις τοποθετούσε.
Συνοψίζοντας, πρέπει να σημειωθεί ότι – παρά τις προσπάθειες του Χρυσίππου

και του Γαληνού να εμφανίσουν τον Όμηρο ως πρώιμο υποστηρικτή είτε της
μίας είτε της άλλης θεωρίας – ο ποιητής είχε μία αντίληψη για την ψυχή αρκετά
διαφορετική από αυτή που διαμορφώθηκε αργότερα, με την επίδραση του Πλάτωνα
και του Αριστοτέλη. O Shnell, για παράδειγμα, θεωρεί ότι ο ομηρικός άνθρωπος
«δεν είχε καμία επίγνωση της διάνοιας ή της ψυχής».145 Επιπλέον, ακόμα και
οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο Όμηρος για αυτά τα θέματα (θυμός, κραδίη, ἦτορ,
κήρ, φρήν, νόος) είναι δύσκολο να ερμηνευτούν με ακρίβεια και να διαχωριστούν
σημασιολογικά μεταξύ τους· δεν είναι, μάλιστα, σταθερή η σύνδεσή τους με το
θυμικό ή το λογικό, αφού άλλες φορές αφορούν στο πρώτο και άλλες στο δεύτερο.146
144
145
Snell (1953) 8 (εισ.).
146
Ο Adkins, σχολιάζοντας τη χρήση αυτών των λέξεων από τον Όμηρο, εντοπίζει περιπτώσεις
όπου η καρδιά εμφανίζεται να σκέφτεται ή ο νους να αισθάνεται: Adkins (1970) 15–20
Σε γενικές γραμμές, στην αρχαϊκή εποχή του ποιητή, η έννοια της ψυχής βρίσκεται
ακόμα υπό διαμόρφωση και οι ομηρικές απόψεις απέχουν πολύ από τις περίπλοκες
φιλοσοφικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν από την κλασική αρχαιότητα και έπειτα.147
4.3.2 Μια παρατήρηση στη φυσιολογία των ζώων
Ο Ιπποκράτης, σε ορισμένα έργα του, ασχολήθηκε με την ανατομία και τη

φυσιολογία των ζώων, ώστε να εξάγει αναλογίες που υπάρχουν με αυτή των
ανθρώπων.148 Έτσι, στο παρακάτω χωρίο, ο Γαληνός σχολιάζει κάποιες πληροφορίες
σχετικές με τα βοοειδή, παραπέμποντας στον Όμηρο. Στο παρακάτω απόσπασμα,
και αφού έχει προηγουμένως αναφερθεί στη σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα στο
χαμηλό σωματικό βάρος και τον κίνδυνο εξαρθρώσεων, επικαλείται τον ποιητή των
επών, για να αποδείξει ότι τα βόδια είναι όντως πιο αδύνατα τη χειμερινή περίοδο:
Καλῶς γὰρ Ὅμηρος καταμεμαθήκει ὅτι πάντων τῶν προ-

βάτων βόες ὅτι μάλιστα πονέουσι ταύτην τὴν ὥρην καὶ
βοῶν οἱ ἀρόται, ὅτι κατὰ τὸν χειμῶνα ἐργάζονται.149
Ο Γαληνός, ωστόσο, δεν παραθέτει κάποιο συγκεκριμένο ομηρικό χωρίο που να

αποτυπώνει ότι ο Όμηρος είχε κάνει όντως αυτή την παρατήρηση, παρά αναφέρει
απλώς το όνομα του ποιητή.
147
Η αντίληψη του Ομήρου σχετικά με την ψυχή αποτελεί ένα εξαιρετικά εκτενές θέμα, το οποίο
ξεφεύγει από τα όρια του παρόντος πονήματος. Ενδεικτική βιβλιογραφία: Adkins (1970)· Bremmer
(1983)· Claus (1981)· Furley (1956)· Snell (1953) κ.ά.
148
Edelstein (1967) 253–4
149
Περ. οὐχ ἑωρ. Ἱππ. ἐκπτ., 18A. 355. 14–6.
ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ 59
4.4 Παθολογία
Μία σημαντική συμβολή του Γαληνού στην ιατρική επιστήμη ήταν η προσπάθειά
του να αποσαφηνίσει πολλές ειδικού περιεχομένου λέξεις και να καθιερώσει μία
σαφή επιστημονική ορολογία. Ακριβώς επειδή οι παραδεδομένοι ιατρικοί όροι συχνά
δεν ήταν εννοιολογικά ξεκάθαροι, ο συγγραφέας προσπαθεί να τους ερμηνεύσει,
αναζητώντας μερικές φορές τη σημασία που φαίνονται να έχουν κάποιες λέξεις
στα ομηρικά κείμενα. Αυτό επιχειρεί και στο παρακάτω απόσπασμα, σχετικά με
τη λέξη κῶμα:
αὐτίκα παρὰ τῷ ποιητῇ δόξειεν ἂν ὕπνον δηλοῦν τοὔνομα· ἦ με μάλ’

αἰνοπαθῆ μαλακὸν περὶ κῶμ’ ἐκάλυψεν καὶ ἐπεὶ αὐτῷ ἐγὼ μαλακὸν περὶ
κῶμα κάλυψα.150
O Γαληνός, λοιπόν, παραθέτοντας δύο ομηρικά χωρία, διαπιστώνει ότι – τόσο

στην Ιλιάδα (Ξ 359) όσο και στην Οδύσσεια (σ 201) – ο όρος κῶμα δηλώνει απλώς
τον ύπνο. ΄Ετσι, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Ιπποκράτης χρησιμοποιεί τον
όρο διαφορετικά από τον μεγάλο ποιητή, αφού στα ιατρικά πράγματα το κώμα
σίγουρα δεν ταυτίζεται με τον ύπνο.151 Τα ομηρικά χωρία, βέβαια, δεν έχουν ιατρικό
περιεχόμενο, αλλά δείχνουν τη διαδρομή της λέξης κῶμα κατά την αρχαιότητα.
150
Περ. Ἱππ. κώμ., 7. 644. 3.6.
151
Ο Ιπποκράτης μάλιστα αναγνώριζε και περιπτώσεις κώματος με αϋπνία, όπως σημειώνει ο
Γαληνός λίγες σειρές παρακάτω, στο ίδιο έργο: Περ. Ἱππ. κώμ. 7. 644. 7–13.
4.5 Φαρμακευτική και εναλλακτικές θεραπευτικές

μέθοδοι
4.5.1 Φαρμακευτικά φυτά
Ο Γαληνός υπογραμμίζει πόσο σημαντική είναι η ικανότητα να αναγνωρίζει

κανείς τη μορφή κάποιου φαρμακευτικού φυτού και να είναι εξοικειωμένος με τις
ιδιότητές του. Σε αυτό το πλαίσιο, αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ο Όμηρος
περιγράφει διεξοδικά το βότανο μῶλυ που δίνει ο Ερμής στον Οδυσσέα (Οδ. κ
302–4), ώστε το καθιστά πλέον αναγνωρίσιμο από όλους:
[…] καὶ οὕτως εἰθισμένοι λέγειν εἰσὶν οἱ ἄν-

θρωποι περὶ τῆς τοῦ πράγματος φύσεως ἀποφαίνεσθαί τι, καθάπερ
καὶ ὁ ποιητὴς ποιεῖ· προειπὼν γὰρ
ὣς ἄρα φωνήσας πόρε φάρμακον ἀργεϊφόντης
ἐκ γαίης ἀνελὼν καί μοι φύσιν αὐτοῦ ἔδειξεν
ἐφεξῆς φησι
ῥίζῃ μὲν μέλαν ἔσκε, γάλακτι δὲ ἴκελον ἄνθος.152
Το συγκεκριμένο φυτό έχει ως εξωτερικά χαρακτηριστικά τη μαύρη ρίζα και

τα λευκά άνθη. Όπως σημειώθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, έχει υποτεθεί ότι
πρόκειται είτε για τον γάλανθο τον χιονώδη είτε για τον μαύρο ελλέβορο.153
Επίσης, σε άλλο σημείο του έργου του, ο συγγραφέας – πραγματευόμενος τις

διάφορες ψυχοτρόπες ουσίες – σχολιάζει ακόμα ένα φάρμακο που απαντάται στα
ομηρικά έπη, το νηπενθές, το οποίο στα χρόνια του Γαληνού είναι γνωστό με το
όνομα οἰνοπία ῥίζα:
φασὶ
δὲ καὶ τὴν οἰνοπίαν ῥίζαν ἔτι καὶ μᾶλλον ἐργάζεσθαι
τοῦτο καὶ ταύτην εἶναι τὸ τῆς Αἰγυπτίας ξένης φάρ-
μακον, ὅ φησιν ὁ ποιητής·
‘αὐτίκ’ ἄρ’ εἰς οἶνον βάλε φάρμακον, ἔνθεν ἔπινον,
νηπενθές τ’ἄχολόν τε κακῶν ἐπίληθες ἁπάντων.’154
152
Ἱππ. Φύσ. ἀνθρ. Γαλ. Ὑπόμν. Α΄, 15. 3. 9–16.
153
Για τον σχολιασμό του βοτάνου: σελ. 19 του παρόντος πονήματος.
Ψυχ. ἠθ., 4. 777. 12–17. Οι ομηρικοί στίχοι που ενσωματώνει ο Γαληνός στο χωρίο είναι από
154
την Οδύσσεια (δ 220–1).

ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ 61
Πρόκειται για το γνωστό ομηρικό παυσίλυπο με την αιγυπτιακή προέλευση,

το οποίο προσφέρει η Ελένη στον Τηλέμαχο και τον Πεισίστρατο. Το νηπενθές
έχει ταυτιστεί από ορισμένους μελετητές με το όπιο, καθώς και με άλλα φυτά που
έχουν ναρκωτικές ιδιότητες.155 Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σημειωθεί ότι – στη
συνέχεια του αποσπάσματος – ο Γαληνός φαίνεται να μην εγκρίνει ιδιαίτερα αυτό το
βότανο, αφού για την αντιμετώπιση της θλίψης προκρίνει την κατανάλωση κρασιού,
μια συνήθεια που έχει παρόμοια αποτελέσματα με τη δράση του συγκεκριμένου
φυτού.156
Μένοντας στον τομέα της Φαρμακολογίας, σε άλλο σημείο του έργου του, ο
γιατρός από την Πέργαμο εξετάζει τα βότανα που έχουν πικρή γεύση και τις
ιδιότητές τους· σημειώνει, λοιπόν, ότι ο Όμηρος ήταν εξοικειωμένος με αυτού του
είδους τα φαρμακευτικά φυτά και γνώριζε ότι λειτουργούν ως παυσίπονα:
Ὅμηρος δ’, ὡς ἔοικεν, οἴεται καὶ τὰς ὀδύνας ἰώ- μενα τοιαῦτ’ εἶναι
πάντα. λέγει γοῦν οὕτως· Ἐπὶ δὲ ῥίζαν βάλε πικρὴν Χερσὶ, διατρίψας
ὀδυνήφατον, ἥ οἱ ἁπάσας Ἔσχ’ ὀδύνας.157
Το ομηρικό χωρίο που παραθέτει ο συγγραφέας είναι από την Ιλιάδα (Λ 846–
8) και ο ποιητής φαίνεται όντως να θεωρεί ότι η συγκεκριμένη πικρή ρίζα που
χρησιμοποιεί ο Πάτροκλος στην πληγή του Ευρυπύλου έχει την ιδιότητα να διώχνει
τον πόνο:
[…] και πάνω απίθωσε πικρή πονοκοιμήτρα

ρίζα, στο χέρι αφού την έτριψε, και σταματά τους πόνους.
Τέλος, ο Γαληνός, αναλύοντας τη συνταγή για την παρασκευή του αντιδότου

του Φίλωνα, βρίσκει ένα από τα συστατικά να δηλώνεται με την αινιγματική φράση
«ἐν Τρώεσσι, Μενοιτιάδαο φονῆος». Σπεύδει, λοιπόν, να εξηγήσει ότι το βότανο
που υπονοείται είναι το εὐφόρβιον, το οποίο σημαίνεται με αυτόν τον ιδιαίτερο
τρόπο από το όνομα του Τρώα που σκότωσε τον Πάτροκλο, τον Εύφορβο. Στο
τέλος μάλιστα του παρακάτω αποσπάσματος, ο συγγραφέας παραθέτει και το
155
Υπάρχουν, βέβαια, και μελετητές που διαφωνούν με αυτή τη θέση, όπως φάνηκε σε προηγούμενο
κεφάλαιο, όπου και σχολιάστηκε αναλυτικά το νηπενθές: σελ. 17 του παρόντος πονήματος.
156
Ψυχ. ἠθ., 4. 777. 18–20. Το χωρίο σχολιάζεται στο επόμενο κεφάλαιο (σελ. 66), όπου ο
Γαληνός αναφέρεται στην ανωτερώτητα του οίνου σε σχέση με το νηπενθές.
157
Περ. ἀντιδ. Α΄, 14. 30. 1–5.
οικείο ομηρικό χωρίο (Ιλ. 849–50), όπου κατονομάζεται ο άντρας που φόνευσε τον
γιο του Μενοίτιου:
[…] καὶ τρίτου ἐν Τρώεσσι, Με-

νοιτιάδαο φονῆος, ἐπειδὴ ὁ ποιητὴς ἐποίησε λέγοντα τὸν
Πάτροκλον,
Ἀλλά με Μοῖρ’ ὀλοὴ καὶ Λητοῦς ἔκτανεν υἱὸς,
Ἀνδρῶν δ’ Εὔφορβος.158
Το ομηρικό απόσπασμα, προφανώς, λειτουργεί διευκρινιστικά – σε λεξιλογικό

επίπεδο – προκειμένου να προσδιοριστεί το φαρμακευτικό φυτό εὐφόρβιον.
4.5.2 Απόσπασμα του έργου Περὶ τῆς καθ’ Ὅμηρον ἰατρικῆς

πραγματείας
Τα φαρμακευτικά φυτά που σχολιάστηκαν στην παραπάνω ενότητα δεν είναι η

μόνη θεραπευτική μέθοδος που απαντάται στα ομηρικά έπη. Πιο συγκεκριμένα,
σε μία περίπτωση στην Οδύσσεια, όταν ο βασιλιάς της Ιθάκης πληγώνεται από
έναν κάπρο κατά τη διάρκεια του κυνηγιού, οι σύντροφοί του προσπαθούν να
σταματήσουν την αιμορραγία με μαγικά μέσα (Οδ. τ 455–8):
Τον κάπρο ευτύς οι γιοι του Αυτόλυκου να συγυρίσουν τρέξαν,

και την πληγή του ισόθεου, του άψεγου γνοιάστηκαν Οδυσσέα·
πεδέξια του τη δέσαν, κι έπειτα με ξόρκι σταμάτησαν
τα μαύρο γαίμα, πριν στου κύρη τους διαγείρουν το παλάτι.
Aξίζει να σημειωθεί ότι η παραπάνω σκηνή είναι μοναδική στα έπη, αφού –
γενικά – κυριαρχεί η ορθολογική προσέγγιση σε σχέση με τη θεραπεία πληγών. Στη
συγκεκριμένη περίσταση, ωστόσο, ο Όμηρος εμφανίζει τους ήρωες της Οδύσσειας
να καταφεύγουν σε μία περίεργη τελετουργία μαγικού χαρακτήρα, στη βάση της
οποίας βρίσκεται κάποιο «ξόρκι»· σύμφωνα, μάλιστα, με τον Pollak όλο αυτό το
τυπικό έχει ινδογερμανική προέλευση.159
Φαίνεται, λοιπόν, πως ο Γαληνός – στην πραγματεία του για την ομηρική
Ιατρική – έθιγε και αυτό το θέμα, της εναλλακτικής αντιμετώπισης μιας πληγής ή
158
Περ. συνθ. φαρμ., 13. 270. 11–15.
159
Pollak (1969) 35.
κάποιας ασθένειας μέσω μαγικών ασμάτων· τουλάχιστον αυτό είναι το περιεχόμενο

του αποσπάσματος που παραθέτει ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός και το οποίο
ακολουθεί στη λατινική του μετάφραση:
[…] Audi igitur verba ipsius;

quae de medica Homeri tractatione reliquit.
Habent autem ea in hunc modum. Nonnulli
igitur putant incantationes, anicularum fabulis
esse persimiles, quemadmodum ego quoque diu
existimavi: temporis autem processu, ab iis
quae evidenter apparent, persuasus sum vim
in ipsis esse. Nam in percussis a scorpio, ad-
jumentum sum expertus. Nihil autem minus
etiam in ossibus gutturi infixis, quae incanta-
tione statim expuebantur. Ac multa praeclara
fingulae habent incantiones, quum institutum
confequuntur. […]160
Όπως προκύπτει από το παραπάνω χωρίο, ο Γαληνός, αν και στην αρχή της
επαγγελματικής του σταδιοδρομίας απέρριπτε τα μαγικά ξόρκια (incantationes),
παρουσιάζεται να αναθεωρεί τη στάση του με το πέρασμα του χρόνου. Αναφέρει,
μάλιστα, δύο περιστάσεις κατά τις οποίες διαπίστωσε ο ίδιος την αποτελεσματι-
κότητα αυτών των μεθόδων: στην περίπτωση τσιμπήματος από σκορπιό και για
την αντιμετώπιση περιστατικών όπου κόκκαλα έχουν σφηνωθεί στον φάρυγγα.
Καταλήγει, έτσι, να αποδέχεται τη θεραπευτική δύναμη αυτών των ἐπῳδῶν –
όπως είναι η λέξη στο αρχαιοελληνικό κείμενο· πρόκειται για την ίδια λέξη που
χρησιμοποιεί και ο Όμηρος στην Οδύσσεια (τ 457–8):
[…] ἐπαοιδῇ δ’ αἷμα κελαινὸν

ἔσχεθον, […]
Ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός ενσωματώνει στο έργο του το χωρίο του Γαληνού

που παρουσιάστηκε προηγουμένως, σε ένα πλαίσιο γενικότερης πραγμάτευσης
εναλλακτικών μεθόδων θεραπείας – πρακτικών δηλαδή που περιλαμβάνουν ξόρκια,
μαγικά αντικείμενα κτλ. Προκειμένου, λοιπόν, να δείξει την εγκυρότητα των τέτοιου
είδους προσεγγίσεων, επικαλείται τον μεγάλο γιατρό της αρχαιότητας και – μέσω
του αποσπάσματος που παραθέτει – τον εμφανίζει, όντως, να εγκρίνει αυτές τις
160
Operum Hippocratis Coi et Galeni Pergameni archiatron tomus X / tome 10 Paris, σελ. 573.
μεθόδους. Ο Γαληνός, με τη σειρά του, μπορεί κανείς βάσιμα να υποθέσει ότι

για τα σχετικά ζητήματα στηρίζεται στον Όμηρο και στο χωρίο της Οδύσσειας
που αναφέρθηκε παραπάνω· άλλωστε, το fragmentum στο οποίο παραπέμπει ο
Τραλλιανός ανήκει στο έργο Περὶ τῆς καθ’ Ὁμηρον ἰατρικῆς πραγματείας, που
φέρει στον τίτλο του το όνομα του μεγάλου επικού ποιητή.
Operum Hippocratis Coi et Galeni Pergameni archiatron tomus X / tome 10

Paris: André Pralard, 1679.
4.6 Διαιτητική
Στην αρχαιότητα, η απόσταση ανάμεσα στην τροφή και τα φάρμακα – ανάμεσα

δηλαδή στη Διαιτητική / Υγιεινή και τη Φαρμακολογία – δεν ήταν μεγάλη· οι τροφές
συχνά αποτελούσαν μια πιο ήπια μορφή φαρμάκων. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζεται
από τον Γαληνό το κρασί και οι ιδιότητες που έχει να μετριάζει τη θλίψη του
ανθρώπου και να ανακουφίζει από το καθημερινό άγχος· πρόκειται για χαρακτη-
ριστικά που είναι κοινά ανάμεσα στο κρασί και τα διάφορα χαλαρωτικής δράσης
βότανα που χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα. Ταυτόχρονα, βέβαια, σχολιάζονται
και οι περιπτώσεις υπερβολικής οινοποσίας, με τα αρνητικά αποτελέσματα που
τις συνοδεύουν. Ο συγγραφέας, προκειμένου να παρουσιάσει πιο γλαφυρά αυτήν
ακριβώς τη διττή φύση του κρασιού, περικλείει στο παρακάτω απόσπασμα δύο
σκηνές από την Οδύσσεια (φ 93–8 και ξ 464–6)· σε αυτές διαγράφονται τόσο οι
ευεργετικές όσο και οι επιβλαβείς ιδιότητες του συγκεκριμένου ποτού:
ἡ μὲν οὖν οἰνοπία ῥίζα χαιρέτω· δεόμεθα γὰρ αὐτῆς

οὐδὲν εἰς τὸν λόγον ὁρῶντες ὁσημέραι τὸν οἶνον
ἐργαζόμενον ὅσαπερ οἱ ποιηταὶ λέγουσιν·
‘οἶνός σε τείρει μελιηδής, ὅσ <τε> καὶ ἄλλους
βλάπτει, ὃς ἄν μιν χανδὸν ἕλῃ μηδ’ αἴσιμα πίνῃ·
οἶνος καὶ Κένταυρον, ἀγακλυτὸν Εὐρυτίωνα
ἄασ’ ἐνὶ μεγάρῳ μεγαθύμου Πειριθόοιο
ἐς Λαπίθας ἐλθόνθ’. ὃ δ’ ἐπεὶ φρένας ἄασεν οἴνῳ,
μαινόμενος κάκ’ ἔρεξε δόμον κάτα Πειριθόοιο.’
καὶ ἀλλαχόθι περὶ αὐτοῦ φησιν
‘<ἠλεός>, ὅστ’ ἐφέηκε πολύφρονά περ μάλ’ ἀεῖσαι
καί θ’ ἁπαλὸν γελάσαι καί τ’ ὀρχήσασθαι ἀνῆκεν
καί τι ἔπος προέηκεν, ὅπερ τ’ ἄρρητον ἄμεινον.’161
Το κρασί, μάλιστα, δε χρησιμοποιείται μόνο ως παυσίλυπο, αλλά και ως κανονικό

φάρμακο, αφού ανακουφίζει από διαφόρων ειδών παθολογικούς πόνους.162 Όταν,
λοιπόν, χορηγείται ως φάρμακο για ενοχλήσεις στην κοιλιά, ο Γαληνός υπογραμμίζει
ότι δεν πρέπει να καταναλώνεται χωρίς τη συνοδεία φαγητού. Ο Ιπποκράτης,
άλλωστε, συνήθιζε να το αναμειγνύει με κάποια τροφή, παρασκευάζοντας κάτι
που έμοιαζε με τον ομηρικό κυκεῶνα:
161
Ψυχ. ἠθ., 4. 778. 1–12.
162
Ἱππ. Ἐπιδ. ΣΤ΄ Γαλ. Ὑπομν. Γ΄, 17Β. 332. 7–14.
ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΗ 67
[…] νῦν δὲ ὁ Ἱπποκράτης

ἔμειξεν ἀμφότερα καὶ τὴν τροφὴν καὶ τὸ πόμα. τοιοῦτον γάρ τι πρᾶγ-
μά ἐστιν ὁ κυκεών, ὡς καὶ παρ’ Ὁμήρου μεμαθήκατε, μειγνύντων
μὲν <ἄλλων> ἄλλα τῷ οἴνῳ, κοινὸν δ’ ἐχόντων ἁπάντων αὐτόν.163
Πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί ότι ο κυκεὼν της Κίρκης ήταν ένα σκεύασμα
δηλητηριώδες και επικίνδυνο για τον άνθρωπο και όχι τρόπος για να καταναλώνει
κανείς το κρασί χωρίς παρενέργειες. Στα συστατικά αυτού του χυλώδους ροφήματος
περιλαμβάνεται όντως το κρασί, και πιο συγκεκριμένα ο Πράμνειος οἶνος, στον
οποίο προστίθενται κριθάρι, μέλι και τυρί. Η διαφορά του με τα παρόμοιου τύπου
σκευάσματα του Ιπποκράτη συνίσταται στα πικρά βότανα που περιείχε, τα οποία
ήταν επιβλαβή για τον άνθρωπο. Η Κίρκη, άλλωστε, προσφέρει αυτό το ρόφημα
στους συντρόφους του Οδυσσέα προτού τους μετατρέψει σε χοίρους.164
Μένοντας στο θέμα των τροφών, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν υπήρχε πάντοτε
ομοφωνία γύρω από τα ζητήματα διατροφής, αφού, όπως σημειώνει και ο Γαληνός
«εὑρεῖν ἔστι πολλοὺς τῶν ἀνθρώπων ἐναντιώτατα περὶ τῶν αὐτῶν τροφῶν
ἀποφαινομένους».165 Ένας τέτοιος προβληματισμός και διχογνωμία υπήρχε και
στην ιατρική κοινότητα, σχετικά με τη «δύναμιν» των διάφορων δημητριακών
καρπών, από τους οποίους παρασκευάζονταν το ψωμί και τα κάθε είδους αρ-
τοσκευάσματα, καθώς και οι χυλοί – οι τροφές δηλαδή που αποτελούσαν τη
διατροφική βάση των ευρύτερων στρωμάτων των αρχαίων κοινωνιών. Πολλοί ειδικοί
της εποχής (Διοκλής, Μνησίθεος, Πραξαγόρας, Φυλότιμος), ενώ τοποθετούν από
άποψη διατροφικής αξίας πρώτο το σιτάρι και έπειτα το κριθάρι, διαφωνούν για
την τρίτη και την τέταρτη θέση αυτού του καταλόγου. Δημιουργούν, μάλιστα, και
κάποια σύγχυση, αφού για τον ίδιο καρπό χρησιμοποιούν διαφορετικά ονόματα.166
Τη σύγχυση αυτή προσπαθεί να διαλύσει ο Γαληνός, πραγματευόμενος έναν προς
έναν τους δημητριακούς καρπούς της εποχής του στο έργο Περὶ τῶν ἐν ταῖς
τροφαῖς δυνάμεων.
Τα δημητριακά για τα οποία γίνεται λόγος παρακάτω σχετίζονται με παραπο-
163
Ἱππ. Ἐπιδ. ΣΤ΄ Γαλ. Ὑπομν. Γ΄, 17Β. 333. 1–4.
164
Ο κυκεὼν περιγράφεται στην Οδύσσεια (κ 234–6). Τη σύστασή του αναλύει η Δόγκα-Τόλη
(2014) 38.
165
Τροφ. δυν. Α΄, 6. 470. 5–6.
166
Ο Μνησίθεος, για παράδειγμα, αναφέρει ότι τίφη και όλυρα είναι ο ίδιος καρπός. Επίσης,
σημειώνει ότι στις ψυχρές περιοχές της χώρας καλλιεργείται η ζέα. Η επιτόπια, ωστόσο, έρευνα του
Γαληνού σε Μακεδονία και Θράκη δεν επιβεβαιώνει τις απόψεις του Μνησίθεου, παρά αποδεικνύει
ότι αποκαλούν βρίζα το φυτό που στην Ασία ονομάζεται τίφη: Τροφ. δυν. Α΄, 6. 514
μπές του Γαληνού στα ομηρικά έπη και είναι τα εξής: το σιτάρι (πυροί), η τίφη
(τίφαι) και η ζέα (ζέα ή ὄλυραι). Στα χρόνια του συγγραφέα, υπήρχε ένα είδος
καρπού που καλλιεργούνταν στις πιο ψυχρές περιοχές της Βιθυνίας και το οποίο
ονομάζεται ζεοσίταρο (ζεόπυρον)· αναφερόμενος σε αυτό ο συγγραφέας, κάνει
κάποιες παρατηρήσεις για την προέλευση του ονόματός του και σημειώνει ότι στον
Όμηρο η λέξη είναι ζεία και όχι ζέα:
ἔν γε μὴν τοῖς χειμεριωτάτοις τῆς Βιθυνίας χωρίοις ὀνομάζεταί

τι σπέρμα «ζεόπυρον», οὐκ ἐχούσης τῆς πρώτης συλλαβῆς τὸ ι, καθά-
περ ἔχει παρ’ Ὁμήρῳ
πυροί τε ζειαί τε ἰδ’ εὐρυφυὲς κρῖ λευκόν.167
Από τον ομηρικό στίχο που παραθέτει ο Γαληνός παραπάνω, φαίνεται ότι
ο ποιητής γνώριζε τη ζέα. Πρόκειται για μια ποικιλία σιταριού που μαζί με την
τίφη και την όλυρα είναι δύσκολο να προσδιοριστούν με ακρίβεια. Η ζέα και η
όλυρα συγχέονται, καθώς οι πληροφορίες από τις αρχαίες πηγές δεν είναι ακριβείς·
πιθανότατα, ωστόσο, ήταν ποικιλίες δίκοκκου σιταριού. Η τίφη, από την άλλη
πλευρά, ίσως ήταν μια ποικιλία μονόκοκκου σιταριού, με χρώμα πιο κίτρινο από
αυτό του σιταριού και με μικρότερους σπόρους.168 Σύμφωνα με αυτή την περιγραφή,
ο Γαληνός θεωρεί ότι στο ομηρικό χωρίο που παραθέτει (Ιλ. Θ 188) και όπου
γίνεται λόγος για τα άλογα του Έκτορα, ο ποιητής αναφέρεται μάλλον στην τίφη
και όχι στο σιτάρι:169
καὶ τό γε παρ’ Ὁμήρῳ

λεγόμενον ἐπὶ τῶν ἵππων, ἔνθα φησὶν ὁ Ἕκτωρ πρὸς αὐτούς
ὑμῖν πὰρ προτέροισι μελίφρονα πυρὸν ἔθηκεν,
ἐπὶ τοῦ τῆς τίφης σπέρματος εἰρῆσθαι λέγουσι·170
Ακόμα, σε ό,τι αφορά τα θέματα διατροφής, ο Γαληνός παίρνει αφορμή από

ένα χωρίο της Οδύσσειας (ξ 80–1), για να επικρίνει τις διατροφικές συνήθειες των
μνηστήρων, οι οποίοι επιλέγουν να τρώνε τα πλέον λιπαρά και αιματώδη κομμάτια
κρέατος που ο ίδιος θεωρεί πως είναι τα πιο επιβλαβή για την υγεία του ανθρώπου.
167
Τροφ. δυν. Α΄, 6. 515. 1–4. Ο ομηρικός στίχος που παρατίθεται είναι από την Οδύσσεια (δ
604).
168
Η περιγραφή της τίφης από τον Γαληνό βρίσκεται στο Τροφ. δυν. Α΄, 6. 522. 1–6.
169
Η λέξη πυρός στον Όμηρο χρησιμοποιείται για να δηλώσει είδος τροφής των ζώων και όχι
των ανθρώπων -εκτός από μία φορά στην Οδύσσεια (υ 109). Μπορεί, λοιπόν, να υποτεθεί ότι δε
σήμαινε το σιτάρι, αλλά κάποιον άλλο δημητριακό καρπό, ενδεχομένως την τίφη.
170
Τροφ. δυν. Α΄, 6. 522. 7–11.
ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΗ 69
Οι μνηστήρες, λοιπόν, οι οποίοι φυσικά σκιαγραφούνται με μελανά χρώματα από

τον ίδιο τον Όμηρο, δείχνονται ανόητοι και σε αυτό το επίπεδο· ο μεγάλος επικός
ποιητής και ο διάσημος γιατρός ομογνωμούν ως προς τη μωρία τους:
Χοῖρον ἐξαιρέτως ὠνόμαζον οἱ παλαιοὶ τὸν μικρὸν λίαν, ὥσπερ

παρὰ τῷ ποιητῇ ἔστιν εὑρεῖν·
ἔσθιε νῦν, ὦ ξεῖνε, τὰ δὴ δμώεσσι πάρεστι,
χοίρε’, ἀτὰρ σιάλους γε σύας μνηστῆρες ἔδουσιν.
οἱ δὲ μνηστῆρες οὐκ οἶδ’ ὅπως τοὺς σιάλους ἤσθιον· τοὺς γὰρ ὑπὲρ
τοὺς τελείους οὕτως ὠνόμασεν· ἀναισθητότατοι <δὴ> πάντων ἦσαν οἱ
μνηστῆρες εἰς διάγνωσιν ὑγιεινῶν τε ἅμα καὶ ἡδέων ἐδεσμάτων, ὥσπερ
κἀν τῷ τὰς γαστέρας τῶν αἰγῶν ἐσθίειν τὰς ἐμπλησθείσας αἵματός τε
καὶ λίπους, οὗ δυσπεπτότερον τί ἂν εὕροις ἔδεσμα; 171
Ο Γαληνός επανέρχεται στη διατροφή των μνηστήρων και σε άλλο σημείο,

θέλοντας να ασκήσει κριτική σε όσους θεωρούν ότι είναι καλό να καταναλώνουν
το αίμα διαφόρων ζώων – τρέφονται, για παράδειγμα, με στομάχια αιγών γεμάτα
αίμα, όπως έκαναν κάποτε οι αντεραστές του Οδυσσέα:172
ὡς τροφῇ μέντοι πολλάκις αἵματι

χρῶνται πολλοὶ τοῦ τε λαγωοῦ καὶ τῶν ἀλεκτορίδων καὶ
τῶν αἰγῶν, ἀλλὰ τῷ μὲν τοῦ λαγωοῦ καὶ τῶν ἀλεκτορίδων
οὐκ ὀλίγοι καὶ τῶν ἐν ταῖς πόλεσι, τῷ δὲ τῶν αἰγῶν οἱ
κατὰ τοὺς ἀγροὺς ἐμπιπλάντες αὐτῶν τὰς γαστέρας ἅμα τῇ
πιμελῇ, καθάπερ Ὅμηρος ἔφη τοὺς μνηστῆρας.173
Ο συγγραφέας αναφέρεται και σε άλλο σημεία του έργου του στην επιβλαβή
συνήθεια της βρώσης του αίματος των ζώων, το οποίο χαρακτηρίζει δύσπεπτο –
ιδίως αυτό των βοδιών – ενώ παρουσιάζει ως πιο εύπεπτο το αίμα των λαγών και
των νεαρών χοίρων. Τέλος, σημειώνει ότι ορισμένοι θεωρούν νόστιμο το αίμα των
αιγών και παρατηρεί ότι η προτίμηση αυτή ήταν γνωστή και στον Όμηρο:
τὸ δὲ τῶν αἰγῶν αἷμα καὶ Ὅμηρος οἶδεν ὑπό τινων

ἐσθιόμενον ὡς ἡδύ.174
Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ότι οι παραπάνω ομηρικές περιγραφές σε σχέση

με τη διατροφή των μνηστήρων δεν φαίνεται να είναι αξιολογικές, όπως είναι στο
171
Ἱππ. Διαίτ. ὀξ. νοσημ. Γαλ. Ὑπομν. Δ΄, 15. 883. 1–9.
172
Η βρώση στομάχων αιγών γεμάτων με αίμα περιγράφεται στην Οδύσσεια (σ 44–5).
173
Ἁπλ. φαρμ. κράσ. δυν. Κ΄, 12. 259. 8–13.
174
Τροφ. δυν. Γ΄, 6. 699. 4–5.
γαληνικό κείμενο· ο τρόπος, όμως, με τον οποίο τις εντάσσει στο έργο του ο Περ-
γαμηνός γιατρός, επικουρεί στη συγκρότηση ένος διατροφικού αντιπαραδείγματος
και προσδίδει ίσως γλαφυρότητα στις γαληνικές πεποιθήσεις σχετικά με την ορθή
δίαιτα.
ΥΓΙΕΙΝΗ 71
4.7 Υγιεινή
Σε σχέση πάντα με τη διατήρηση της υγείας του ανθρώπου, πρέπει να υπο-

γραμμιστεί προοιμιακά ότι οι σχετικές απόψεις του Γαληνού βασίζονται σε μεγάλο
βαθμό στη θεωρία των χυμών, όπως αυτή διατυπώθηκε από τον Ιπποκράτη. Το
ανθρώπινο σώμα – στο σύνολό του – είναι αποτέλεσμα της σταδιακής σύνθεσης
(κρᾶσις) τεσσάρων στοιχείων ή ποιοτήτων: του θερμού, του ψυχρού, του υγρού
και του ξηρού· στο επίπεδο του ανθρώπινου σώματος, τα στοιχεία αυτά εκπροσω-
πούνται από τους τέσσερις χυμούς: το αίμα, το φλέγμα, την κίτρινη και τη μαύρη
χολή.175 Η ανθρώπινη υγεία προκύπτει ως συνέπεια της ισορροπίας των τεσσάρων
αυτών χυμών. Η διαταραχή της ισορροπίας τους – όταν δηλαδή κάποιος χυμός
ξεπερνά το μέτρο ή βρίσκεται σε έλλειψη – συνιστά την εμφάνιση της ασθένειας.
Σε όλους τους οργανισμούς, μετά την ηλικία της ακμής και έως το θάνατο,
επικρατεί το ξηρό και το ψυχρό, ενώ επιθυμητό είναι το υγρό στοιχείο. Σύμφωνα,
λοιπόν, με τον Γαληνό, προκειμένου να μακροημερεύσει κάποιος, πρέπει να φροντί-
ζει να διατηρεί την υγρασία του οργανισμού σε όσο το δυνατόν υψηλότερα επίπεδα,
ώστε να μην υποστούν βλάβη – λόγω ξηρότητας – η καρδιά και το ήπαρ και πάψουν
να λειτουργούν. Αυτό επιτυγχάνεται με κάποιες καθημερινές δραστηριότηες που
είναι ιδιαίτερα σημαντικές την περίοδο των γηρατειών. Στο σημείο αυτό, ο Γαληνός
μνημονεύει τον Όμηρο, ο οποίος – σχεδόν προφητικά – συγκεντρώνει στους στίχους
του κάποιες από τις συνήθειες που συνάδουν με την τρίτη ηλικία:
ἔοικε τοίνυν Ὅμηρος, εἴπέρ τι καὶ ἄλλο, καὶ

τοῦτο μαντικῶς ἐκφωνῆσαι περὶ τῶν γερόντων,
ἐπὴν λούσαιτο φάγοι τε,
Εὑδέμεναι μαλακῶς, οἵα δίκη ἐστὶ γερόντων.176
Η σημασία, μάλιστα, που αποδίδει ο Γαληνός στο συγκεκριμένο απόσπασμα

καθίσταται φανερή και από το γεγονός ότι το παραθέτει άλλη μία φορά, στο
πέμπτο βιβλίο των Ὑγιεινῶν, όπου πραγματεύεται το ίδιο θέμα, αυτό των τρόπων
διατήρησης του υγρού στοιχείου στον ανθρώπινο οργανισμό:
175
Η θεωρία των τεσσάρων στοιχείων – χυμών έχει τη βάση της στον Ιπποκράτη, ιδίως στο έργο
του Περί φύσιος ἄνθρώπου: Λυπούρλης (2000) 210, 281, 283.
176
Περ. μαρ., 7. 682. 4–7.
τάδε χρὴ γινώσκειν, ὡς ἐκ μέρους μέν τινος ὀρθῶς εἶπεν ὁ ποιητής· ἐπὴν
λούσαιτο φάγοι τε, εὑδέμεναι μαλακῶς· ἡ γὰρ δίκη ἐστὶ γερόντων.177
Το ακριβές ομηρικό χωρίο που αξιοποιεί ο Γαληνός είναι από την Οδύσσεια (ω
254–5), όταν ο Ιθακήσιος ήρωας συναντά τον πατέρα του, Λαέρτη. Στα στοργικά
λόγια του Οδυσσέα φαίνεται όντως να αποτυπώνεται κάποια γνώση του Ομήρου
σχετικά με τις συνήθειες που αρμόζουν σε έναν άνθρωπο περασμένης ηλικίας:
με ρήγα μοιάζεις, που σα λούστηκε κι απόφαγε, σε στρώμα

να κοιμηθεί γλυκά θα ταίριαζε τι αυτά στο γέρο πρέπουν.
Άλλωστε, ο ίδιος ο συγγραφέας επιβεβαιώνει ότι τα λουτρά, το μαλακό στρώμα,

ο ύπνος και η τροφή αποτελούν μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η διατήρηση
της υγρασίας του σώματος και – κατ’ επέκταση – πρέπει να εφαρμόζονται από
τους ηλικιωμένους.178 Oι ομηρικοί στίχοι, λοιπόν, που ενσωματώνει – σε δύο
περιπτώσεις – στο κείμενό του, λειτουργούν ενισχυτικά για την απόδειξη των όσων
και ο ίδιος υποστηρίζει.
Αναπτύσσοντας περισσότερο τις απόψεις του Γαληνού σε σχέση με τη διατήρηση

της υγείας, πρέπει να σημειωθεί ότι θεωρεί πως η σωστή γυμναστική είναι το
απαραίτητο συμπλήρωμα μιας υγιεινής δίαιτας, και μαζί με αυτή συντελούν στην
ευρωστία του ανθρώπου.179 Εκθέτοντας τις απόψεις του σχετικά με το είδος των
ασκήσεων που πρέπει να προτιμώνται, ο συγγραφέας προκρίνει τις γυμναστικές
εκείνες δραστηριότητες που καταπονούν από τη μία πλευρά το σώμα, αλλά
παράλληλα καλλιεργούν την ψυχή.
Μια τέτοια – πολύ σημαντική – άσκηση είναι και αυτή «διὰ τῆς μικρᾶς σφαί-
ρας», η άσκηση δηλαδή με τη μικρή μπάλα, η οποία προσφέρει πολλαπλά οφέλη
στον ανθρώπινο οργανισμό· γυμνάζει όλους τους μύς του σώματος, εξασφαλίζοντας
την αρμονική διάπλαση των μελών, ενώ ταυτόχρονα είναι ευεργετική για την ψυχή.180
Θέλοντας ο συγγραφέας να τονίσει την ανωτερότητα της συγκεκριμένης άσκησης
σε σχέση με άλλες, περιγράφει με μελανά χρώματα τα αποτελέσματα που έχουν οι
Ὑγ. Ε΄, 6. 319
177
«καὶ γὰρ τὸ λουτρὸν τῶν ὑγραινόντων ἐστὶ, καὶ ἡ μαλακὴ κοίτη καὶ ὁ ὕπνος, ἡ δὲ τροφὴ
178
πρώτη καὶ μάλιστα»: Περ. μαρ., 7. 682. 7–9.

179
Για τις αντιλήψεις του Γαληνού ως προς τη δίαιτα και την υγιεινή: Τσεκουράκης (2002) 43–5.
180
Ο Γαληνός πραγματεύεται τη συγκεκριμένη άσκηση στο ομώνυμο σύγγραμμά του, Περὶ τοῦ
διὰ τῆς μικρᾶς σφαίρας γυμνασίου.
ΥΓΙΕΙΝΗ 73
δραστηριότητες της παλαίστρας (πάλη, τρέξιμο, πυγμαχία, ακοντισμός κτλ.) για τον
άνθρωπο – αφού στερούν την αρμονία και συχνά οδηγούν σε παραμορφώσεις του
σώματος. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Γαληνός παρομοιάζει τα σώματα που προκύπτουν
από τη μονοδιάστατη άσκηση της παλαίστρας με τις τερατόμορφες Λιτές των
ομηρικών επών:181
τοὺς δ’ ἐκ τῆς παλαίστρας τί δεῖ καὶ λέγειν, ὡς ἅπαν-

τες λελώβηνται τῶν Ὁμηρικῶν Λιτῶν οὐδὲν μεῖον; ὡς γὰρ ἐκείνας
φησὶν ὁ ποιητὴς “χωλάς τε ῥυσάς τε παραβλῶπάς
τ’ ὀφθαλμώ”, οὕτω τοὺς ἐκ τῆς παλαίστρας ἴδοις ἂν ἢ χωλοὺς ἢ
διεστραμμένους ἢ τεθλασμένους ἢ πάντως γέ τι μέρος πεπηρω-
μένους.182
Όπως φάνηκε και από τα παραπάνω, ο Γαληνός δεν επικροτούσε τη μονόπλευρη

φροντίδα του σώματος σε βάρος της ψυχής. Θεωρούσε, άλλωστε, ότι το εξωτερικό
κάλλος από μόνο του δεν αρκούσε και απέδιδε μεγάλη σημασία στην καλλιέργεια
της ψυχής. Οι απόψεις του πάνω στο θέμα εκτίθενται στο έργο Προτρεπτικὸς ἐπ’
Ἰατρικήν, και ο γιατρός από την Πέργαμο πιστεύει ότι στο πρόσωπο του Ομήρου
βρίσκει έναν ομοϊδεάτη. Υποστηρίζει, λοιπόν, ότι ο ποιητής των επών συμμερίζεται
τις αντιλήψεις του ότι η υπερβολική ομορφιά είναι όχι μόνο άχρηστη, αλλά και
επικίνδυνη. Παραθέτει, μάλιστα, κάποια ομηρικά χωρία τα οποία – κατά τη γνώμη
του – αποδεικνύουν αυτό το γεγονός:
καὶ γὰρ ὁ Νιρεὺς ‘κάλλιστος μὲν ἀνὴρ ὑπὸ Ἴλιον ἦλθεν,

ἀλλ’ ἀλαπαδνὸς ἔην’,
καὶ διὰ τοῦθ’ ἅπαξ αὐτοῦ μόνον ἐμνημόνευσεν Ὅμηρος ἐν νεῶν καταλόγῳ
πρὸς ἐπίδειξιν, ἐμοὶ δοκεῖν, τῆς τῶν καλλίστων ἀνδρῶν ἀχρηστίας, ὅταν
αὐτοῖς ὑπάρχῃ μηδὲν ἄλλο τῶν εἰς τὸν βίον χρησίμων.183
Οι δύο ομηρικοί στίχοι που αναφέρει ο Γαληνός είναι από την Ιλιάδα (Β 273,
275), αλλά ο συγγραφέας τους παραθέτει σχεδόν λογοκριμένους και αλλοιώνει το
νόημα τους, ώστε να φαίνεται ότι ο επικός ποιητής συμφωνεί μαζί του. Το ακριβές
ομηρικό χωρίο – μεταφρασμένο – έχει ως εξής:
ο Νιρέας, υστέρα από τον αψεγάδιαστο γιο του Πηλέα από όλους
τους Δαναούς που ήρθαν κάτω από το Ίλιο ο πιο όμορφος άντρας’
αλλά δεν είχε πολλή δύναμη, γιατί τον ακολουθούσε λίγος στρατός
181
Το ομηρικό χωρίο που παραθέτει ο Γαληνός είναι από την Ιλιάδα (Ι 503).
182
Μικρ. σφαίρ., 5. 910. 8–13.
183
Προτρ., 1. 17. 6–12.
Ο Όμηρος παρουσιάζει, βέβαια, τον Νιρέα ως πολύ όμορφο, αλλά στο κάλλος
τον ξεπερνάει ο ικανότερος πολεμιστής των Αχαιών, ο Αχιλλέας· δε φαίνεται
λοιπόν ο ποιητής να συνδέει την υπερβολική ομορφιά με ανικανότητα σε άλλες –
σημαντικές – πτυχές του ανθρώπινου βίου. Εξάλλου, και ο ίδιος ο Νιρέας δεν
περιγράφεται ως κακός πολεμιστής, απλώς επισημαίνεται ότι δεν τον συνόδευσε
μεγάλο στράτευμα. Αυτή η παραπομπή του Γαληνού στον ποιητή είναι χωρίς
έρεισμα και η ομηρική επικύρωση που φαίνεται να αποζητά ο συγγραφέας μένει
μετέωρη για τον προσεκτικό αναγνώστη.
Λίγο παρακάτω, όμως, ο Περγαμηνός γιατρός βρίσκει ένα καταλληλότερο επικό

χωρίο, το οποίο όντως φαίνεται να υποστηρίζει – ως ένα βαθμό τουλάχιστον – τις
απόψεις του πάνω στο θέμα:
εἰ δ’ αἰσχρὸς αὑτῷ φαίνοιτο τὴν τοῦ σώματος ἰδέαν εἶναι,

τοσῷδε μᾶλλον ἐπιμεληθῆναι τῆς ψυχῆς, ἵν’ ἔχῃ λέγειν τὸ Ὁμηρικόν
‘ἄλλος <μὲν> γάρ τ’ εἶδος ἀκιδνότερος πέλει ἀνήρ·
ἀλλὰ θεὸς μορφὴν ἔπεσι στέφει, οἳ δέ τ’ ἐς αὐτὸν
τερπόμενοι λεύσσουσιν· ὃ δ’ ἀσφαλέως ἀγορεύει
αἰδοῖ μειλιχίῃ, μετὰ δὲ πρέπει ἀγρομένοισιν·
ἐρχόμενον δ’ ἀνὰ ἄστυ θεὸν ὣς εἰσορόωσιν.’184
Οι στίχοι προέρχονται από την Οδύσσεια (θ 169–173) και είναι μέρος της
απάντησης του βασιλιά της Ιθάκης στον Ευρύαλο, όταν ο τελευταίος τον κατηγορεί
ότι δεν αθλείται αρκετά:
Τούτος γεννήθηκε ασκημότερος στην όψη από τους άλλους,

μα θέλησε ο θεός κι ο λόγος του σαρκώνει, και τον βλέπουν
όλοι και χαίρουνται που ασκόνταφτα μιλεί, με μια σεμνότη
γλυκιά, και κάθε που συνάζουνται, νικάει τους άλλους όλους,
κι όταν γυρνάει στην πόλη, σα θεό τον αντικρίζει ο κόσμος.
Στο τελευταίο αυτό απόσπασμα, ο ποιητής μοιάζει να ενστερνίζεται τις ιδέες

του Γαληνού ότι η άσκηση από μόνη της, η επιμέλεια δηλαδή μόνο της εξωτερικής
εμφάνισης, δεν αρκεί ώστε να γίνει κανείς χρήσιμο μέλος της κοινωνίας. Αντίθετα,
είναι πιθανό κάποιος να υστερεί σε εξωτερικά χαρίσματα, αλλά με την καλλιέργεια
της ψυχής να καταφέρει να αναδειχθεί σε αξιόλογο και ευυπόληπτο πολίτη.
184
Προτρ., 1. 18. 4–11.
ΥΓΙΕΙΝΗ 75
Ο συγγραφέας επανέρχεται στο ίδιο ζήτημα και στο έργο Πρὸς Θρασύβουλον,
Πότερον γυμναστικῆς ἤ ἰατρικῆς ἐστι τὸ ὑγιεινόν. Σημειώνει, μάλιστα, προοιμια-
κά, ότι οι όροι γυμναστική και γυμναστής δεν απαντώνται καθόλου στον Όμηρο,
αφήνοντας να εννοηθεί ότι για τον επαγγελματία που επιμελείται την υγεία του
σώματος ο ποιητής χρησιμοποιεί αποκλειστικά τη λέξη ἰατρός:
[…] γυμναστικῆς
δὲ τέχνης οὔπω μὲν ἦν τοὔνομα καθ’ Ὅμηρον οὐδὲ
καλεῖταί τις ὅλως γυμναστής, ὥσπερ ἰατρός […]185
Λίγο παρακάτω, ο Γαληνός υποστηρίζει ότι η εξειδίκευση κάποιου σε ένα μόνο

άθλημα δεν είναι καλή πρακτική και έχει ως αποτέλεσμα ανθρώπους που δεν είναι
ιδιαίτερα χρήσιμοι στην κοινωνία, αφού δεν μπορούν να προσφέρουν σε πολλούς
τομείς. Ο ίδιος προκρίνει την πολύπλευρη άσκηση του σώματος, με την αξιοποίηση
όλων των αθλημάτων, όπως συνέβαινε σε παλιότερες εποχές. Σε αυτό το σημείο,
επικαλείται το γεγονός πως στα ομηρικά έπη εμφανίζεται μόνο ένας – στενά και
στείρα – εξειδικευμένος αθλητής, ο Επειός. Υπονοείται, λοιπόν, ότι ο Όμηρος
σκιαγραφεί όλους τους ήρωές του ως άντρες που γυμνάζονται με τον τρόπο που
επιδοκιμάζει ο Γαληνός, με μόνη εξαίρεση τον Επειό:
[…] οἷόνπερ ἕνα πεποίηκεν Ὅμηρος Ἐπειὸν εἰς

μὲν πάντα τὰ κατὰ φύσιν ἔργα πάντων ὕστατον, ἀγα-
θὸν δὲ πυγμήν, ἧς ‖ ἐν ἄθλοις μόνοις ἡ χρεία, τοι-
οῦτοι πάντες ἐγένοντο, μήτ’ ἀρόσαι μήτε σκάψαι μήθ’
ὁδὸν ἀνύσαι μηδ’ ἄλλο μηδὲν εἰρηναῖον ἔργον186
Η αλήθεια είναι ότι, ενώ η πλειοψηφία των ηρώων στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια
φαίνονται να ασχολούνται με όλα τα αθλήματα, ο ποιητής παρουσιάζει τον Επειό
να διακρίνεται μόνο στην πυγμαχία και δεν τον αναφέρει σε σχέση με κάποιο άλλο
αγώνισμα:
Άς βγει μπροστά μου ο που τη δίγουβη την κούπα θα κερδέψει’

Αργίτης άλλος λέω δε δύνεται τη μούλα να μου πάρει,
νικώντας στις γροθιές· καλύτερος δε βρίσκεται από μένα.
Δε φτάνει τάχα που στον πόλεμο μου λείπει η αξία; τι αλήθεια
όλα μαζί κανείς δε γίνεταινα τα κατέχει πλέρια.187
185
Θρασ., 5. 870. 5–7.
186
Θρασ., 5.870–1.
187
Ιλ. Ψ 667–71.
Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Όμηρος δε μοιάζει να αξιολογεί αρνητικά τον

Επειό συνολικά – αν και τον εμφανίζει να μην έχει ιδιαίτερες πολεμικές ικανότητες –
αφού του εμπιστεύεται τον ρόλο του κατασκευαστή του Δούρειου Ίππου.188 Σε
κάθε περίπτωση, ο Γαληνός ίσως έχει όντως δίκιο, όταν ισχυρίζεται ότι ο μεγάλος
επικός ποιητής προβάλλει περισσότερο τη μορφή αθλητισμού που και ο ίδιος
θεωρεί καταλληλότερη για το ανθρώπινο σώμα, αυτή δηλαδή που περιλαμβάνει
όλα τα αγωνίσματα και ασκεί πολύπλευρα τον οργανισμό· το συμπέρασμα αυτό
προκύπτει από το γεγονός ότι στα έπη δεν απαντάται συχνά η μονοδιάστατη
αφοσίωση σε ένα άθλημα.
Μένοντας στο θέμα της γυμναστικής και της άθλησης, ο συγγραφέας, σε

άλλο σημείο του έργου του, υποστηρίζει ότι όσοι ασκούνται υπερβολικά συχνά
παραμελούν άλλες ανάγκες του οργανισμού και στερούνται σωστού προγράμματος
στην καθημερινότητα, πράγμα πολύ επικίνδυνο για την υγεία τους. Έτσι, για
παράδειγμα, συμβαίνει όταν κάποιοι αφοσιώνονται αποκλειστικά στη γυμναστική
και – για να έχουν ενέργεια – τρώνε πάρα πολύ, παραβιάζοντας ακόμη και τις ώρες
του ύπνου· λειτουργούν δηλαδή χωρίς κανένα μέτρο, γεγονός εξαιρετικά επιβλαβές
για τον ανθρώπινο οργανισμό. Ο Γαληνός, στο παρακάτω απόσπασμα, επικαλείται
και ενσωματώνει μια ομηρική σκηνή που αποτυπώνει μία τέτοιου είδους εικόνα
των αθλητών:
οἳ δὲ τὰ γυμνάσια
πέρα τοῦ προσήκοντος ἑκάστης ἡμέρας διαπονοῦσι τροφάς τε προσφέ-
ρονται
σὺν ἀνάγκῃ, πολλάκις ἄχρι μέσων νυκτῶν ἐκτείνοντες τὴν ἐδωδήν, ὡς
προση-
κόντως ἄν τιν’ ἐπ’ αὐτῶν εἰπεῖν
‘ἄλλοι μέν ῥα θεοί τε καὶ ἀνέρες ἱπποκορυσταὶ
εὗδον παννύχιοι μαλακῷ δεδμημένοι ὕπνῳ·
ἀλλ’ οὐκ ἀθλητὰς κακοδαίμονας ὕπνος ἔμαρπτεν’.189
Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι το χωρίο που παραθέτει ο Γαληνός δε

συμφωνεί με το παραδεδομένο κείμενο της Ιλιάδας, όπου τον ύπνο του στερείται
ο Δίας και όχι κάποιοι αθλητές. Ο Γαληνός είτε είχε στη διάθεσή του κάποια
άλλη έκδοση του έπους που δεν έφτασε ως τις μέρες μας είτε παραποιεί τους
188
Οδ. 492–3
189
Προτρ., 1. 28. 17–23.
ΥΓΙΕΙΝΗ 77
ομηρικούς στίχους εσκεμμένα ή από λάθος. Σε κάθε περίπτωση, ο συγγραφέας –

προσφεύγοντας στον Όμηρο – φαίνεται να θέλει να προσδώσει κύρος στις απόψεις
του. Δεν προκύπει, όμως, από το χωρίο, όπως τουλάχιστον είναι γνωστό σήμερα, η
θέση του ποιητή για τους αθλητές. Το ακριβές απόσπασμα έχει ως εξής:
Ἄλλοι μέν ῥα θεοί τε καὶ ἀνέρες ἱπποκορυσταὶ

εὗδον παννύχιοι, Δία δ’ οὐκ ἔχε νήδυμος ὕπνος190
190
Ιλ. Β 1–2
4.8 Αἰθὴρ και ἀήρ στον Όμηρο
Ο Γαληνός, όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, ενστερνίζεται

την περί χυμών θεωρία του Ιπποκράτη, σύμφωνα με την οποία οι χυμοί είναι
τέσσερις: το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη και η μαύρη χολή. Αυτοί, με τη σειρά τους,
αντιστοιχούν σε τέσσερα είδη ανθρώπων – τον αιματώδη, τον φλεγματώδη, τον
χολερικό και τον μελαγχολικό. Η ισορροπία των χυμών στον ανθρώπινο οργανισμό
συνδέεται με τη διατήρηση της υγείας, ενώ η διατάραξή τους οδηγεί στην ασθένεια.
Να σημειωθεί ότι είναι αρκετοί οι εξωτερικοί παράγοντες που επηρεάζουν αυτό το
σύστημα, για παράδειγμα η διατροφή, ο ύπνος, ο αέρας κ.ά.191
Στο γαληνικό έργο, στα χωρία όπου ο συγγραφέας πραγματεύεται την επίδραση
του αέρα στους χυμούς του ανθρώπινου σώματος, καταφεύγει κάποιες φορές σε
ομηρικούς στίχους. Ο στόχος του είναι να δείξει ότι κάποιοι όροι που σχετίζονται
με το στοιχείο του αέρα – όπως για παράδειγμα τα ονόματα των ανέμων και κάποια
χαρακτηριστικά τους – είναι έτσι ορισμένα ήδη από τον ποιητή των επών.
Στο εκτενές χωρίο που ακολουθεί, ο Γαληνός προσπαθεί να διακρίνει το περιε-

χόμενο των όρων αἰθήρ και ἀήρ, αξιοποιώντας τρία διαφορετικά ομηρικά χωρία –
δύο από την Ιλιάδα (Ξ 87–8· Φ 6–7) και ένα από την Οδύσσεια (ι 144–5). Ως
αιθέρας, λοιπόν, ορίζεται το στρώμα της ατμόσφαιρας που φτάνει έως τα σύννεφα
και συνεχίζει έπειτα πάνω από αυτά, ενώ το νεφελώδες τμήμα που μεσολαβεί
συγκροτεί τον αέρα:
καλεῖν γὰρ ἔθος τοῖς

παλαιοῖς, ὅταν μὲν ἀκριβῶς καθαρὸν ᾖ τὸ περιέχον ἡμᾶς, αἰθέρα,
τὸ δ’ ἀχλυῶδες ἢ νεφῶδες ἀέρα. κατὰ τοῦτο γοῦν αὐτὸ καὶ τὸν ὑπὲρ
τὰ νέφη τόπον προσαγορεύουσιν αἰθέρα καὶ σαφῶς ἐδήλωσε καὶ ὁ
ποιητὴς εἰπὼν
εἰς ἐλάτην ἀναβὰς περιμήκετον, ἣ τότ’ ἐν Ἴδῃ
μακροτάτη πεφυυῖα δι’ ἠέρος αἰθέρ’ ἵκανεν.
ἔμπαλιν δ’, ὅταν εἴπῃ·
ἠέρα δ’ Ἥρη
πίτνα πρόσθε βαθεῖαν ἐρυκέμεν,
ἐνδείκνυσθαι φαίνεται τόνδε τοῖς ἔπεσι. καὶ πάλιν, ὅταν εἴπῃ·
ἀὴρ γὰρ περὶ νηυσὶ βαθείη, οὐδὲ σελήνη
οὐρανόθεν προὔφαινε, κατείχετο δ’ ἐν νεφέεσσιν.192
191
Για την περί χυμών θεωρία στο έργο του Γαληνού: Τσεκουράκης (2002) 31, 35.
192
Ἱππ. Ἐπιδ. ΣΤ΄ Γαλ. Ὑπομν. Α΄, 17Β. 186. 1–11.
ΑΙΘΗΡ ΚΑΙ ΑΗΡ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ 79
Σε άλλο απόσπασμα, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι ο νότιος άνεμος δεν πρέ-

πει να θεωρείται οπωσδήποτε υγρός, καθώς ορισμένες φορές είναι ξηρός και δε
συνοδεύεται από βροχοπτώσεις. Προς επίρρωση των όσων γράφει, ο Γαληνός
επικαλείται τον Όμηρο, ο οποίος – σε κάποια σημεία – χαρακτηρίζει τον Νότο
με το επίθετο ἀργεστής, του προσδίδει δηλαδή την ιδιότητα να καθαρίζει την
ατμόσφαιρα:193
Ἔνιοι τὸν νότον οἴονται διὰ παντὸς ὑγρὸν εἶναι, <τοῦ> το δ’ οὐχ
οὕτως ἔχει. φαίνεται γὰρ ἐνίοτε ξηρὸς γιγνόμενος, ὃν καὶ προσαγο-
ρεύουσιν οἱ ἰδιῶται λευκόνοτον. ἐνδείκνυται <δὲ> τὸν τοιοῦτον νότον
ἡμῖν καὶ ὁ ποιητὴς λέγων·
αὐτὰρ ἐγὼ Ζεφύροιο καὶ ἀργεστᾶο Νότοιο.
τὸν γὰρ καθαρὸν νότον, ὃν χωρὶς ὄμβρων ἴσμεν γιγνόμενον, οὕτως
ὠνόμασεν.194
Στο ίδιο πλαίσιο, ο συγγραφέας διερευνά και τη φύση του βόρειου ανέμου,
ο οποίος – μολονότι είναι ψυχρός – είναι ταυτόχρονα και ξηρός. Σε ό,τι αφορά
αυτή την τελευταία ιδιότητα του Βοριά, ο Γαληνός προσφεύγει σε ένα χωρίο της
Ιλιάδας (Φ 346–7), το οποίο επικυρώνει τα όσα και ο ίδιος πιστεύει για τα ποιοτικά
χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου ανέμου:
[…] τὸν γοῦν βορ-

ρᾶν ξηρὸν καὶ ψυχρὸν ἄνεμον ὑπάρχοντα ξηραίνειν ἅπαντα.
καὶ τοῦτ’ εἶναι τὸ πρὸς Ὁμήρου λεγόμενον
Ὡς δ’ ὅτ’ ὀπωρινὸς Βορέης νεοαρδέ’ ἀλωὴν
Αἶψα ξηραίνει.195
Ο συγγραφέας, μάλιστα, αξιοποιεί αυτή τη διπλή – ψυχρή και ξηρή – υπόσταση

του Βοριά, ώστε να δείξει, αναλογικά, ότι τέτοια είναι η φύση και άλλων πραγμάτων·
ως παράδειγμα αναφέρει το όπιο:
Κατὰ δὲ τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ τὸν τῆς μήκωνος ὀπὸν

καὶ ἄλλα μυρία φάρμακα ξηραίνειν ἅμα καὶ ψύχειν.196
193
O ομηρικός στίχος που παραθέτει στο παρακάτω απόσπασμα ο Γαληνός είναι από την Ιλιάδα
(Φ 334).
194
Ἱππ. Ἐπιδ. Γ΄ Γαλ. Ὑπομν., 17 Α. 655. 11–16.
195
Περ. κράσ. Α΄, 1. 513. 8–12.
196
Το απόσπασμα είναι η συνέχεια του προηγούμενου χωρίου: 1. 513. 13–14.
4.9 Μάντεις και ζητήματα ψυχολογίας
Στο έργο Περὶ φιλοσόφου ἱστορίας και στο κεφάλαιο Περὶ αισθήσεως καὶ
αἰσθητοῦ (κδ΄), ο Γαληνός πραγματεύεται τη διαδικασία της αντίληψης μέσω των
αισθήσεων. Στο πλαίσιο αυτό, και στην υποενότητα Περὶ φαντασιῶν, εξετάζει
τη χρήση από τον Χρύσιππο των λέξεων φαντασίαν, φανταστόν, φανταστικὸν
και φάντασμα.197 Από τη μία πλευρά, το φανταστόν, αυτό δηλαδή που υπάρχει
αντικειμενικά στον φυσικό κόσμο και λειτουργεί ως εξωτερικό ερέθισμα, προκαλεί
στον δέκτη τη φαντασία. Αντίθετα, το φάντασμα, το οποίο δεν έχει έρεισμα
στην πραγματικότητα – δε γίνεται δηλαδή αντιληπτό με τις αισθήσεις – τροφοδοτεί
μια διαφορετική αντιληπτική φόρμα, αυτή του φανταστικοῦ. Το φάντασμα,
λοιπόν, είναι ένα ερέθισμα χωρίς αντικειμενική υπόσταση, το οποίο σχηματίζεται
και υπάρχει μόνο στο μυαλό ανθρώπων με θολωμένη κρίση. Ως παράδειγμα
ανθρώπων που έχουν τέτοια προβλήματα, ο Γαληνός αναφέρει τους μεμηνότας
και τους μελαγχολικούς· σε αυτή την κατηγορία εντάσσει και τον ομηρικό ήρωα
Θεοκλύμενο:
Ταῦτα δε γίνεται ἐπὶ τῶν μελαγχολικῶν καὶ μεμηνότων

ὥσπερ ἐπὶ Ὀρέστου καὶ τοῦ παρ’ Ὁμήρῳ Θεοκλυμένου.198
Πρόκειται για την ιστορία του Θεοκλυμένου, ο οποίος περιγράφει στους μνηστή-
ρες την επικείμενη δολοφονία τους σαν να βλέπει τα γεγονότα να εκτυλίσσονται
εκείνη τη στιγμή, ενώ κανείς από τον περίγυρο δεν μπορεί να καταλάβει σε τι
αναφέρεται, με αποτέλεσμα ο μάντης να γίνει καταγέλαστος:
Το λόγο πήρε ο Θεοκλύμενος ο θεοδιωματάρης:

«Σαν τι κακό σας δέρνει, δύστυχοι, κι έχουν ζωστεί με νύχτα
και οι κεφαλές σας και τα πρόσωπα και χαμηλά τα γόνα;
κι άναψε σύθρηνο, και γέμισαν τα μάγουλά σας δάκρυα,
και ραντισμένοι οι τοίχοι μ΄ αίματα και τα ώρια μεσοδόκια·
ίσκιους πλημμύρισε κι η αυλόπορτα, κι η αυλή πλημμύρισε ίσκιους,
που ξεκινούν στα μαύρα Τρίσκοτα να κατεβούν, κι ο γήλιος
από τα ουράνια εχάθη, κι άπλωσε βαριά καταχνιά ολούθε!»
Αυτά είπε, και μαζί του γέλασαν με την καρδιά τους όλοι·199
197
Φιλ. ἱστ., 19. 305–306. Προφανώς, τα σημαινόμενα αυτών των γλωσσικών σημείων δε
διατηρήθηκαν ίδια στα νέα ελληνικά.
198
Φιλ. ἱστ., 19. 306. 10–12.
199
Οδ. υ 350–8
ΜΑΝΤΕΙΣ ΚΑΙ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ 81
Η παραπομπή του αναγνώστη στη γνωστή ιστορία της Οδύσσειας προσδίδει

γλαφυρότητα στο θέμα που αναπτύσσει ο Γαληνός και συνεπικουρεί – με αυτόν
τον τρόπο – στην καλύτερη κατανόηση των γραφομένων. Με άλλα λόγια, η ιστορία
του Θεοκλυμένου προσφέρει ένα απτό παράδειγμα ως προς τη σημασία του όρου
φάντασμα.
Τέλος, μένοντας στα σχετικά με τους μάντεις και τους μελλοντολόγους, ο Γαληνός,
σε άλλο σημείο του έργου του, διευκρινίζει ότι ο Ιπποκράτης με τον όρο μάντις
εννοούσε αποκλειστικά τους οιωνοσκόπους και όχι όσους προέβλεπαν το μέλλον
με άλλους τρόπους. Σημειώνει, μάλιστα, ότι και ο Όμηρος κάνει την ίδια διάκριση,
αφού στους στίχους της Ιλιάδας (Α 62–3) που παρατίθενται από τον συγγραφέα,
ο ποιητής διαχωρίζει τους μάντεις από τους ιερείς και τους ονειροκρίτες. Θεωρεί,
λοιπόν, ο συγγραφέας ότι και ο Όμηρος συνδέει τη μαντική με την οιωνοσκοπία –
εφόσον δηλαδή ο ποιητής δε χρησιμοποιεί κάποια άλλη λέξη για τους οιωνοσκόπους,
εικάζει ο Γαληνός ότι με τη λέξη μάντις αναφέρεται σε αυτούς:
ἀλλ’ ὅ γε Ἱπποκράτης δῆλος ὅτι

τοὺς οἰωνιστὰς μόνους ὀνομάζει μάντεις ὡσαύτως τῷ ποιητῇ· καὶ
γὰρ
κἀκεῖνος ἐν πολλοῖς μέρεσι τῆς ποιήσεως ἐνδεικνύμενος τὴν οἰωνιστι-
κὴν τέχνην προγνωστικὴν εἶναι τῶν γενησομένων ὅμως ἐν ἀρχῇ τοῦ
ἄλφα φησίν·
ἀλλ’ ἄγε δή τινα μάντιν ἐρείομεν ἢ ἱερῆα,
ἢ καὶ ὀνειροπόλον—καὶ γάρ τ’ ὄναρ ἐκ Διός ἐστιν.200
Πρόκειται για μία παραπομπή λεξιλογικής ουσιαστικά φύσης, με στόχο – μέσω

της συνδρομής του Ομήρου – να αποσαφηνιστεί το ακριβές περιεχόμενο του όρου
μάντις.
200
Ἱππ. Διαίτ. ὀξ. νοσημ. Γαλ. Ὑπομν. Α΄, 15. 442. 4–10.
4.10 Ομηρικοί ήρωες
Σε ορισμένα σημεία στο έργο του Γαληνού, υπάρχει αναφορά σε κάποιους

ομηρικούς ήρωες. Αν και δεν παραθέτει συγκεκριμένους ομηρικούς στίχους, είναι
φανερό ότι αντλεί τις πληροφορίες για τις συγκεκριμένες λογοτεχνικές φιγούρες
κυρίως από τα ομηρικά έπη.
Σε αυτό το πλαίσιο, για παράδειγμα, ο συγγραφέας παρομοιάζει την κακή ψυχή

με το άσχημο σώμα του Θερσίτη. Πιο συγκεκριμένα, παροτρύνει τους αναγνώστες
να μην παραμελούν την καλλιέργεια της ψυχής τους, παρά να φροντίζουν πάντα
για τη βελτίωσή της, έτσι ώστε αυτή να μην μπορεί ποτέ να παραλληλιστεί με το
δύσμορφο σώμα του ομηρικού ήρωα:
μὴ τοίνυν μηδ’ ἡμεῖς ἀφι-

στώμεθα τοῦ βελτίω τὴν ψυχὴν ἐργάζεσθαι, κἂν τὴν τοῦ σοφοῦ μὴ
δυνώμεθα σχεῖν, ἀλλὰ μάλιστα μὲν ἐλπίζωμεν ἕξειν κἀκείνην, ἂν ἐκ
μειρακίου προνοώμεθα τῆς ψυχῆς ἡμῶν, εἰ δὲ μή, ἀλλὰ τοῦ γε μὴ
πάναισχρον αὐτὴν γενέσθαι, καθάπερ ὁ Θερσίτης τὸ σῶμα,
φροντίζωμεν.201
O Γαληνός έχει σίγουρα έρεισμα να χρησιμοποιεί – εδώ μεταφορικά – τον

Θερσίτη ως αντιπαράδειγμα, αφού ο ποιητής των επών κατέστησε μνημειώδη την
κακομορφία του ήρωα, όταν τον περιέγραψε ως εξής:
Άντρας δεν έφτασε ασκημότερος κάτω απ’ της Τροίας το κάστρο’

κουτσός απ’ το ’να πόδι, αλλήθωρος, με χωνιασμένους ώμους,
που απά στο στήθος του εκαλύβωναν και πιο ψηλά θωρούσες
κεφάλι μυτερό, που απάνω του χνούδι πετούσε ανάριο.202
Λίγο παρακάτω, στο ίδιο έργο, ο συγγραφέας συνεχίζει με κάποιες ακόμη

αναφορές σε ομηρικά πρόσωπα, επιλέγοντας αυτή τη φορά την προβολή θετικών
προτύπων. Έτσι, εξαίρει μία σειρά ηρώων της Ιλιάδας για την ευρωστία και
την περίφημη σωματική τους κατάσταση, παρακινώντας το αναγνωστικό κοινό να
επιδιώκει να κατακτήσει μια παρόμοιου είδους ρωμαλέα διάπλαση του σώματος:
201
Διαγν. θερ. ψυχ. ἁμαρτ., 5. 15. 2–6.
202
Ιλ. Β΄ 216–9.
ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΗΡΩΕΣ 83
[…] ἀγαπητὸν γὰρ

εἰ καὶ μὴ τὸ τοῦ Ἡρακλέους, ἀλλὰ τό γε τοῦ Ἀχιλλέως σχεῖν, ἢ εἰ
μηδὲ τούτου, τό γε τοῦ Αἴαντος ἢ Διομήδους ἢ Ἀγαμέμνονος ἢ Πα-
τρόκλου, εἰ δὲ μὴ τούτων, ἄλλων γέ τινων ἀγαστῶν ἡρώων.203
Σε ό,τι αφορά τον Αχιλλέα, ο Γαληνός τον χρησιμοποιεί ως παράδειγμα ευεξίας

σε αρκετά σημεία του έργου του.204 Στο παρακάτω χωρίο, ο ακμαιότατος γιος του
Πηλέα αντιπαραβάλλεται με τον Θερσίτη, προκειμένου να φανεί ότι η ὑγεία των
δύο ανδρών δεν είναι η ίδια:
[…] τὸν αὐτὸν δὴ τρόπον

ἡ ἐν τῷ Ἀχιλλεῖ, φέρε εἰπεῖν, ὑγεία τῆς ἐν τῷ Θερσίτῃ ὑγείας, καθ’
ὅσον μὲν ὑγεία, ταὐτόν ἐστιν, ἑτέρῳ δέ τινι διάφορος·205
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο συγγραφέας εννοεί ότι – λόγω κατασκευής – το

σώμα του Αχιλλέα λειτουργεί στην εντέλεια, ενώ αυτό δεν ισχύει για όλους τους
ανθρώπους. Καθένας δηλαδή πρέπει καταρχήν να προσπαθεί να διατηρήσει την
ὑγεία στο βαθμό που αυτή υπάρχει και όπως εκδηλώνεται στο δικό του σώμα·
αυτή η «προσωπική υγεία» συχνά έχει κάποιους περιορισμούς από την ίδια τη
φύση – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το σώμα κάποιου πρέπει να λειτουργεί σαν
αυτό του Αχιλλέα, για να θεωρείται υγιής.
203
Διαγν. θερ. ψυχ. ἁμαρτ., 5. 15. 10–12.
204
Δεν υπάρχει λόγος να παρατεθούν και να σχολιαστούν αναλυτικά όλα τα σχετικά χωρία, καθώς
είναι στο ίδιο πνεύμα – ο Γαληνός προβάλλει τον Αχιλλέα ως πρότυπο υγείας και ευεξίας: Χρεί.
μορ., 3. 469· Περ. εὐεξ., 4. 751–2· Διαγν. σφ. Α΄, 8. 843.
205
Ὑγ. Α΄, 6. 17. 5–7.
4.11 Παρομοιώσεις και λογοτεχνικές αναλογίες
Ο Γαληνός, σε όλη την έκταση του έργου του, χρησιμοποιεί συχνά ομηρικούς
στίχους είτε ως μέρος κάποιας παρομοίωσης είτε απλώς για να δώσει ένα παράδειγμα
και να σκιαγραφήσει μια πιο παραστατική εικόνα των όσων υποστηρίζει. Στο
παρόν κεφάλαιο, έχουν σταχυολογηθεί οι περιπτώσεις εκείνες που πληρούν τον
όρο ο συγγραφέας να εντάσσει τα ομηρικά χωρία σε ιατρικά συμφραζόμενα. Τα
περισσότερα από τα σχετικά αποσπάσματα ανήκουν – ευρύτερα – στον τομέα της
Φυσιολογίας· σχεδόν όλα, μάλιστα, είναι αντλημένα από το σύγγραμμα Περὶ χρείας
μορίων, το βασικότερο δηλαδή έργο του Γαληνού που σχετίζεται με τη Φυσιολογία.
Σε αυτό, ο συγγραφέας ασχολείται με την περιγραφή των οργάνων του ανθρώπινου
σώματος και με τη μελέτη της λειτουργίας τους.206
Ο κατάλογος των χωρίων ξεκινά με μια πολύ όμορφη αναλογία του τρόπου με τον
οποίο λειτουργεί το ανθρώπινο σώμα, το οποίο παρομοιάζεται με τα αυτοκινούμενα
δημιουργήματα του Ηφαίστου που περιγράφει ο Όμηρος:
ἀλλ’ ὥσπερ Ὅμηρος ἐποίησεν

αὐτοκίνητα τὰ τοῦ Ἡφαίστου δημιουργήματα καὶ τὰς
μὲν φύσας εὐθὺς ἅμα τῷ κελεῦσαι τὸν δεσπότην ‘παν-
τοίην εὔπρηκτον ἀϋτμὴν ἐξανιείσας’, τὰς δὲ θεραπαίνας
ἐκείνας τὰς χρυσᾶς ὁμοίως αὐτῷ τῷ δημιουργῷ κι-
νουμένας ἐξ ἑαυτῶν, οὕτω μοι καὶ σὺ νόει κατὰ τὸ
τοῦ ζῴου σῶμα μηδὲν ἀργὸν μηδ’ ἀκίνητον, ἀλλὰ
πάντα παντοίην εὔπρηκτον ἐνέργειαν ἐνεργοῦντα μετὰ
τῆς πρεπούσης κατασκευῆς θείας αὐτοῖς τινας δυνάμεις
τοῦ δημιουργοῦ χαρισαμένου […]207
Το ανθρώπινο σώμα είναι μια σύνθετη οντότητα· ο τρόπος με τον οποίο συνερ-
γάζονται τα επιμέρους όργανα είναι πολύπλοκος και καθένα από αυτά επιτελεί
τις λειτουργίες που του αναλογούν αυτοματοποιημένα. Από αυτή την άποψη,
προσιδιάζει ο οργανισμός του ανθρώπου στα αυτόματα μηχανήματα που είχε στη
διάθεσή του ο Ήφαιστος και τα οποία τον βλέπουμε να συντονίζει στην παρακάτω
σκηνή από την Ιλιάδα (Σ 468–73):
206
Η Φυσιολογία, στα χρόνια του Γαληνού, είχε πεδίο ευρύτερο από αυτό που έχει σήμερα. Για
περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το έργο Περὶ χρείας μορίων: Τσεκουράκης (2002) 42.
207
Χρεί. μορ. Δ΄, 3. 268–9.
ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ 85
Ως είπε τούτα, παρατώντας τη στα φυσερά διαγέρνει’

στη φλόγα τα ’γυρε και πρόσταξε ν’ αρχίσουν να δουλεύουν
Κι αυτά ήταν είκοσι, και κίνησαν μαζί, και στα καμίνια.
φυσούσαν, δυνατά ξεχύνοντας λογής λογής αγέρα,
πότε τον Ήφαιστο, σα βιάζουνταν, γοργά να παραστέκουν,
και πότε πάλε όπως τον βόλευε, να βγει η δουλειά ως την άκρα.
Η αναλογία, μάλιστα, του ανθρώπινου σώματος και του τρόπου που λειτουργεί,
με τις αυτόματες κατασκευές που απαντώνται στα έπη, γίνεται ακόμα πιο έντονη
στην περίπτωση των χρυσών θεραπαινίδων, οι οποίες στο παρακάτω χωρίο (Ιλ. Σ
417–20) εμφανίζονται να συνδράμουν τον θεό της φωτιάς:
και τρέχαν δίπλα του ν’ ανεβαστούν το ρήγα

χρυσές δυο βάγιες, απαράλλαχτες με ζωντανές κοπέλες·
ξυπνάδα και μιλιά και δύναμη, τα ’χουν κι αυτές, κι ακόμα
οι αθάνατοι θεοί τους έμαθαν πάσα γυναικεία τέχνη.
Τέλος, στον παραλληλισμό του Γαληνού που αναπτύχθηκε παραπάνω, υφέρπει

και ένα σχόλιο του συγγραφέα σχετικά με ακόμα ένα στοιχείο που έχουν κοινό οι
άνθρωποι με τα αυτοματοποιημένα δημιουργήματα που περιγράφει ο Όμηρος: τη
θεϊκή προέλευση. Είναι κάποιος θεός αυτός που δημιούργησε τόσο τα ηφαιστειακά
αὐτοκίνητα όσο και τους ανθρώπους· είναι η θεϊκή δύναμη δηλαδή αυτή που
καθιστά δυνατή την τέλεια αυτόματη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού.
Περνώντας στο επόμενο παρόμοιου είδους χωρίο, αυτό βρίσκεται στο έβδομο
βιβλίο της ογκώδους πραγματείας Περὶ χρείας μορίων, στο τμήμα όπου εξετάζονται
ζητήματα σχετικά με τον φάρυγγα και την παραγωγή της φωνής. Οι παρατηρήσεις
του Γαληνού γύρω από θέμα σχετίζονται με την ισορροπία ξηρότητας και υγρασίας
στον φάρυγγα, η οποία καθορίζει και την ποιότητα της παραγόμενης φωνής. Η
διατάραξη αυτής της ισορροπίας – προς τη μία ή προς την άλλη κατεύθυνση – έχει
ως αποτέλεσμα τη δυσάρεστη αλλοίωση του ήχου που παράγεται. Πιο συγκεκριμένα,
όταν στον φάρυγγα επικρατεί ξηρότητα – όπως στις περιπτώσεις ασθένειας που
συνοδεύεται από υψηλό πυρετό – η φωνή γίνεται βραχνή (κλαγγώδης). Το ίδιο
φαινόμενο παρατηρείται και στα ζώα που έχουν ψηλό λαιμό· ένα τέτοιο ζώο είναι
και ο γερανός. Σε αυτό το σημείο, ο συγγραφέας εισάγει μια ομηρική σκηνή,
στην οποία όντως οι γερανοί παρουσιάζονται να διαθέτουν αυτού του είδους τις
στριγκιές φωνές:
ἐν μέν γε τοῖς περικαέσιν

ἅπασι πυρετοῖς ἰσχυρῶς ἀναξηραινομένων τῶν κατὰ
τὴν φάρυγγα καὶ τὴν ἀρτηρίαν τὰς ὑφ’ Ἱπποκράτους
ὀνομαζομένας κλαγγώδεις φωνὰς γίγνεσθαι συμβαίνει·
οὕτω δὲ κἀν τοῖς ζῴοις, ὅσα μακρὸν ἱκανῶς ἔχει τὸν
τράχηλον καὶ ξηροὺς τοὺς χόνδρους, ὥσπερ καὶ αἱ
γέρανοι. καὶ γὰρ περὶ τούτων διὰ τοῦθ’ Ὅμηρος
ἔγραψε·
Κλαγγῇ ταί γε πέτονται ἐπ’ Ὠκεανοῖο ῥοάων.208
O ομηρικός στίχος που βρίσκεται στο τέλος του παραπάνω αποσπάσματος είναι
από την Ιλιάδα (Γ 5)· οι γερανοί που «παν πετώντας με στρηνιάσματα στου Ωκεανού
το ρέμα» δημιουργούν νοερά μια δυνατή ηχητική εικόνα, η οποία συνεπικουρεί
ώστε η σχετική ιατρική θεωρία του Γαληνού να εγγραφεί ευκολότερα στο μυαλό
του αναγνώστη.
Μία ακόμη παρομοίωση απαντάται στο κεφάλαιο όπου αναπτύσσονται τα

σχετικά με τον οφθαλμό, όπου ο Γαληνός σχολιάζει τη δομή του ματιού και τα
μέρη που τον απαρτίζουν. Φτάνοντας στη μεμβράνη εκείνη που καλύπτει το
κρυσταλλοειδές υγρό – αναφερόμενος δηλαδή στο σημείο που σήμερα ονομάζεται
κρυσταλλοειδής φακός – και προκειμένου να παρουσιάσει γλαφυρότερα τη μορφο-
λογία του συγκεκριμένου μέρους, ο συγγραφέας διανθίζει την περιγραφή του με
έναν ομηρικό στίχο:
ὁ δ’ ἴδιος αὐτοῦ χιτὼν οὐ μόνον «οἷός τε κρο-

μύοιο λοπὸς κάτα ἰσχαλέοιο», ἀλλ’ ἔτι καὶ τῶν λεπτῶν
ἀραχνίων λεπτότερός ἐστι καὶ λευκότερος […]209
Σύμφωνα με τον Γαληνό, ο «χιτώνας» αυτός του κρυσταλλοειδούς υγρού είναι

λεπτότερος και από τον «σαν φλούδα από κρεμμύδι» χιτώνα του Οδυσσέα, τον
οποίο περιγράφει ο ποιητής στην Οδύσσεια (τ 232–3):
θυμούμαι εφόρειε κι ένα λιόφωτο χιτώνα στο κορμί του,

τη γυαλιστή τη φλούδα ως να ΄βλεπες από ξερό κρομμύδι·
Ο συγγραφέας διατηρεί το πνεύμα – και τις λέξεις – της ομηρικής παρομοίωσης,

μόνο που ο χιτώνας στον οποίο ο ίδιος αναφέρεται είναι μέρος της ανατομίας του
ματιού και όχι είδος ένδυσης.
208
Χρεί. μορ. Ζ΄, 3. 535. 1–9.
209
Χρεί. μορ. Ι΄, 3. 787. 9–11.
ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ 87
Τέλος, στο παρακάτω απόσπασμα, ο συγγραφέας αναφέρεται στη λέξη φρίξ, η

οποία στο ιπποκρατικό έργο δηλώνει ένα σύμπτωμα δερματικής ασθένειας· όταν
αυτό εκδηλώνεται, η πάσχουσα περιοχή καλύπτεται από εξανθήματα και το δέρμα
αποκτά τραχιά όψη. Ο Γαληνός σημειώνει ότι ο Όμηρος χρησιμοποιεί την ίδια
λέξη, για να περιγράψει την ανώμαλη επιφάνεια της θάλασσας μετά το φύσημα
του Ζέφυρου:210
οὕτως γοῦν καὶ ὁ ποιητὴς ἔφη

οἵη δὲ ζεφύροιο ἐχεύατο πόντον ἔπι φρὶξ
ὀρνυμένοιο <νέον>.211
Πρόκειται για μία παρατήρηση λεξιλογικής φύσης, που βασίζεται ωστόσο στη
μεταφορική σημασία της λέξης φρίξ · γι’αυτό, άλλωστε, και το χωρίο παρατίθεται
στο παρόν κεφάλαιο.
210
Ο ομηρικός στίχος που παρατίθεται είναι από την Ιλιάδα (Η 63).
211
Ἱππ. Ἐπιδ. ΣΤ΄ Γαλ. Ὑπομν., 17Β. 92. 5–7.
4.12 Λεξιλογικά
4.12.1 Τῶν Ἱπποκράτους γλωσσῶν ἐξἠγησις
Ο Γαληνός υπήρξε πολύ καλός γνώστης της ελληνικής γλώσσας και αυτό
ισοδυναμούσε με προβάδισμα έναντι των ομοτέχνων του, αφού του έδινε τη δυνα-
τότητα να κατανοεί καλύτερα από αυτούς τη γλώσσα του μεγαλύτερου γιατρού
της αρχαιότητας, του Ιπποκράτη.212 Ο Περγαμηνός λόγιος, μάλιστα, συνέγρα-
ψε και μια πραγματεία αφιερωμένη στις «γλώσσες», τις σπάνιες δηλαδή λέξεις,
της Ιπποκρατικής Συλλογής. Το έργο ονομάζεται Τῶν Ἱπποκράτους γλωσσῶν
ἐξήγησις.
Στον πρόλογο, ο Γαληνός εξηγεί τους λόγους που τον οδήγησαν στην απόφαση
να συγγράψει αυτό το βιβλίο και οριοθετεί το περιεχόμενό του. Σε αυτό το
πλαίσιο, και θέλοντας να δείξει ποιου είδους λεξιλόγιο ανήκει στις «γλώσσες»
ενός συγγραφέα, φέρνει ως παράδειγμα κάποιες ομηρικές λέξεις που θεωρούνταν
δυσνόητες ήδη από την εποχή του Αριστοφάνη – υπονοώντας ότι με παρόμοιο
τρόπο είναι δυσερμήνευτες και αρκετές λέξεις του Ιπποκράτη. Το χωρίο όπου
αναφέρεται στις σπάνιες λέξεις του Ομήρου είναι το εξής:
νομίζω δή σοι τὰ ὑπὸ Ἀριστοφάνους ἀρκέσειν

τὰ ἐκ τῶν Δαιταλέων, ὧδέ πως ἔχοντα. πρὸς ταῦτά σοι
λέξων Ὅμηρε γλώττῃ τινι καλοῦσι κόρυκα. προβάλλει γὰρ
ἐν ἐκείνῳ τῷ δράματι ὁ ἐκ τοῦ δήμου τῶν Δαιταλέων
πρεσβύτης τῷ ἀκολάστῳ υἱεῖ πρῶτον μὲν τὰ κόρυκά τί
ποτ’ ἐστὶν ἐξηγήσασθαι, μετὰ δὲ τοῦτο τί καλοῦσιν ἀμενηνὰ
κάρηνα·213
Οι ομηρικές λέξεις κόρυκα (=κόρυμβος) και ἀμενηνὰ κάρηνα παρουσιάζονταν

ως δύσληπτες στη – χαμένη σήμερα – αριστοφανική κωμωδία Δαιταλεῖς. Ο Γαληνός,
λοιπόν, μέσα από αυτό το έμμεσο σχόλιο του στον ποιητή των επών, προσδιορίζει,
ουσιαστικά, το θέμα ενός ολόκληρου συγγράμματος, με την έννοια ότι χάρις
στα ομηρικά παραδείγματα διασαφηνίζεται το νόημα του όρου «γλώσσες» και
αποδεικνύεται ότι όντως πολλές λέξεις παλιότερων συγγραφέων χρήζουν ερμηνείας.
212
Ο Γαληνός, για την ακρίβεια, χρησιμοποιούσε αυτή την πολύ καλή γνώση της ιπποκρατικής
γλώσσας ως όπλο ενάντια στους αντιπάλους του: Nutton (2004) 219.
213
Τῶν Ἱππ. γλ. ἐξήγ., 19. 66. 1–7.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ 89
Αυτός είναι και ο λόγος, άλλωστε, για τον οποίο κρίθηκε σωστό να συμπεριληφθεί
στο παρόν πόνημα αυτή η – κατά τα άλλα – μη ιατρική αναφορά στον Όμηρο.214
4.12.2 Λεξιλογικές αναφορές
Σε γενικές γραμμές, τα λεξιλογικά σχόλια του Γαληνού στα οποία συμπερι-

λαμβάνεται κάποιο ομηρικό χωρίο είναι πάρα πολλά και βρίσκονται διάσπαρτα
σε όλο το έργο του. Επειδή ο Περγαμηνός γιατρός θέλησε να είναι ακριβολόγος
στα κείμενά του, δίνει μεγάλη έμφαση στην κατανόηση από τον αναγνώστη του
συγκεκριμένου νοήματος των λέξεων που επιλέγει. Έτσι, συχνά επικαλείται τον
Όμηρο είτε για να αποσαφηνίσει τη σημασία μίας λέξης είτε απλώς για να δείξει ότι
και ο ποιητής των επών τη χρησιμοποιεί με τον ίδιο τρόπο. Πρέπει να σημειωθεί
ότι από τις τέτοιου είδους αναφορές έχουν επιλεγεί να παρουσιαστούν σε αυτό
το κεφάλαιο μόνο τα χωρία εκείνα στα οποία η προς εξέταση λέξη έχει ιατρικό
περιεχόμενο τουλάχιστον στο γαληνικό κείμενο, ακόμα δηλαδή κι αν η σημασία
που έχει στα ομηρικά έπη δεν άπτεται της Ιατρικής. Οι περισσότερες από αυτές
τις λέξεις αποτελούν συνήθως λεξιλόγιο της Ιπποκρατικής Συλλογής, το οποίο ο
συγγραφέας αναλαμβάνει να εξομαλύνει για τους αναγνώστες – όντας ο ίδιος πολύ
καλός γνώστης της γλώσσας του Ιπποκράτη, όπως σημειώθηκε και παραπάνω.
Λεξιλόγιο γύρω από ορθοπαιδικά ζητήματα
Στα παρακάτω αποσπάσματα – που ανήκουν στα ιπποκρατικά υπομνήματα – ο

Γαληνός υπενθυμίζει ότι οι τύποι ἕρματα και ἑρμάσαι είναι συνώνυμα των λέξεων
ἐρείσματα και ἐρεῖσαι:
Λέλεκταί μοι καὶ πρόσθεν ἕρματα τὰ ἐρείσματα καὶ

ἑρμάσαι τὸ ἐρεῖσαι, καὶ τοῦτ’ εἶναι καὶ τὸ παρὰ τῷ ποιητῇ
214
Σε ό,τι αφορά το κύριο μέρος της εν λόγω πραγματείας, όπου ο Γαληνός ερμηνεύει τις σπάνιες
λέξεις του Ιπποκράτη, το όνομα του Ομήρου αναφέρεται σε τέσσερις περιπτώσεις. Τα χωρία
δε χρήζουν εκτενή σχολιασμό στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, καθώς πρόκειται απλώς για
αναφορές στίχων του Ομήρου, προκειμένου να φανεί ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούσε ο
ποιητής κάποιες λέξεις που εμφανίζονται και στην Ιπποκρατική Συλλογή. Μάλιστα, κάποιες
από τις σχετικές λέξεις δεν αποτελούν ιατρικούς όρους ούτε στο ιπποκρατικό έργο, γι’αυτό και
δεν μπορούν να σχολιαστούν διεξοδικά στο παρόν κεφάλαιο – για παράδειγμα, αναφέρεται η λ.
σκαφίδα, η οποία δηλώνει την ποιμενική λεκάνη: Τῶν Ἱππ. γλ. ἐξήγ., 19. 138. Οι υπόλοιπες
αναφορές εντοπίζονται στα εξής σημεία του έργου: 19. 78. 11–13· 19. 80. 1–3· 19. 121. 16.
γεγραμμένον, ὑπὸ δ’ εἴρεον ἕρματα νηῶν.215
Παρόμοιο είναι το περιεχόμενο και των επόμενων τριών χωρίων, όπου ο συγ-
γραφέας ασχολείται πάλι με τη σημασία και την προέλευση αυτών των λέξεων:
1. Ἑρμάσματα μὲν ὅτι ἕρματα λέγουσιν οἱ Ἕλληνες εὔ-

δηλόν ἐστι κἀκ τοῦ παρὰ τοῦ ποιητοῦ λεχθέντος οὕτω·
ὑπὸ δ’ ἤρεον ἕρματα νηῶν.216
2. […] δῆλον ἦν τῆς ἑρμάζειν φωνῆς

τὸ σημαινόμενον ἀπὸ τῶν ἑρμάτων εἰληφὼς, ὡς καὶ ὁ ποιη-
τὴς μνημονεύων εἶπεν.
ὑπὸ δ’ ᾔρεον ἕρματα νηῶν.217
3. γινώσκομεν δή που καὶ τὰ

ἕρματα καὶ παρὰ τῷ ποιητῇ γεγραμμένα κατ’ ἐκεῖνο τὸ
ἔπος, ἔνθα φησίν·
ὑπὸ δ’ ᾔρεον ἕρματα νηῶν.218
Παρατηρεί, μάλιστα, κανείς ότι και στις τέσσερις περιπτώσεις παρατίθεται ο

ίδιος στίχος, από τη δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας (Β 154):
[…] ὑπὸ δ’ ᾕρεον ἕρματα νηῶν
Ο Όμηρος, βέβαια, αναφέρεται στα στηρίγματα των πλοίων, αλλά στο γαληνικό
κείμενο οι λέξεις ἕρματα και ἑρμάσαι σχετίζονται με τις οδηγίες για τη φροντίδα
ασθενών που έχουν υποστεί κάποια εξάρθρωση ή έχουν σπασμένα οστά.
Παραμένοντας στα ορθοπαιδικά θεμάτα, στο παρακάτω απόσπασμα, εξετάζεται

από τον Γαληνό η λέξη ὅπλα:
Τὰ κατὰ τὴν ναῦν σχοινία καλοῦσιν ὅπλα, δηλοῖ δὲ τοῦτο

καὶ ὁ ποιητὴς εἰπών·
Κεῖτο δ’ ὑπ’ αἰθούσῃ ὅπλον νεὸς ἀμφιελίσσης.219
215
Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπομν. Δ΄, 18Α. 523. 1–3.
216
Ἱππ. Κατ. ἰητρ. Γαλ. Ὑπομν. Γ΄, 18Β. 874. 9–11.
217
Ἱππ. Κατ. ἰητρ. Γαλ. Ὑπομν. Γ΄, 18Β. 917. 10–13.
218
Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 18Β. 531. 12–15.
219
Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπομν. Δ΄, 18Α. 767. 8–10.
O συγγραφέας, υποστηρίζει ότι η λέξη δηλώνει τα σχοινιά που χρησιμοποιούνται

στα πλοία, σημειώνοντας ότι ο Ιπποκράτης τη χρησιμοποιεί δίνοντάς της το ίδιο
περιεχόμενο που έχει και στα ομηρικά έπη. Παραθέτει, λοιπόν, ένα χωρίο από
την Οδύσσεια,220 για να δείξει τη σημασία της λέξης στον Όμηρο. Το ζητούμενο
είναι πάντα η σαφήνεια και η ακριβολογία, αφού πρόκειται για τεχνικό όρο· πιο
συγκεκριμένα, αφορά στα είδη των σχοινιών που πρέπει να χρησιμοποιούνται για
την επίδεση εξαρθρωμένων μελών.
Σε άλλο σημείο, ο Γαληνός σημειώνει ότι η πλήμνη, το μέρος δηλαδή του τροχού
που συγκρατεί και ενώνει τους άξονες, και η οποία λειτουργεί ως βοήθημα για την
αποκατάσταση ορθοπαιδικών προβλημάτων στα κάτω άκρα, είναι λεκτικός τύπος
που απαντά και στον Όμηρο:
γιγνώσκειν δὲ οἶμαί σε τὴν καλουμένην χοινικίδα τοῦ

τρόχου πλήμνην ὑπὸ τῶν Ἰώνων λέγεσθαι, καὶ γὰρ παρὰ
τῷ ποιητῇ τοὔνομά ἐστι.221
Η λέξη πλήμνη όντως χρησιμοποιείται από τον ποιητή, όχι βέβαια ως ιατρικό
εργαλείο.222
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω ομηρικά αποσπάσματα, ο Περγαμηνός

γιατρός, αν και τα αξιοποιεί για καθαρά λεξιλογικούς λόγους, τα εντάσσει στο
πλαίσιο πραγμάτευσης ορθοπαιδικών - χειρουργικών ζητημάτων.
Άλλα λεξιλογικά παραδείγματα
Στο πρώτο απόσπασμα, ο Γαληνός, παραπέμποντας σε ένα στίχο της Ιλιάδας

(Λ 266), αναφέρεται στη λέξη ὠτειλή, η οποία δηλώνει την ανοιχτή πληγή, αυτή
δηλαδή που έχει προκληθεί από πρόσφατο τραυματισμό:
Ὠτειλὰς κέκληκε τὰ ἕλκη παραπλησίως τῷ

ποιητῇ περὶ τοῦ προσφάτου τραύματος εἰπόντι·
ὄφρα οἱ αἷμ’ ἔτι θερμὸν ἀνήνοθεν ἐξ ὠτειλῆς.223
220
Οδ. φ 390.
221
Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 18Α. 479.
222
π.χ. Ιλ. Ε 726, Ψ 339.
223
Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπομν. Α΄, 18Α. 378. 4–6.
Στο επόμενο χωρίο, ο συγγραφέας αναφέρεται στο επίθετο περιδέξιος, το οποίο

περιγράφει αυτόν που χρησιμοποιεί με την ίδια επιδεξιότητα και τα δύο χέρια·
επίσης, σημειώνει ότι πρόκειται για λέξη που απαντάται στον Όμηρο:
περιδέξιον δὲ τὸν Ἀστεροπαῖον Ὅμηρος τὸν

ἀμφοτέραις ταῖς χερσὶν ὁμοίως χρώμενον, ὡσεὶ καὶ ἀμφο-
τεροδέξιον εἰρήκει.224
Ο ποιητής, όντως, αποδίδει αυτό το χαρακτηριστικό στον ηγεμόνα των Παιόνων,

Αστεροπαίο (Ιλ. Φ 163):
ἥρως Ἀστεροπαῖος, ἐπεὶ περιδέξιος ἦεν.
Έπειτα, σχολιάζοντας ο Γαληνός τo επίθετο περιρρηδής – το οποίο χρησιμοποιεί

για να περιγράψει τη στάση στην οποία πρέπει να βρίσκεται ο ασθενής που έχει
υποστεί βλάβη στον βραχίονα ή στην κλείδα, όταν ο γιατρός επιμελείται τον
τραυματισμό του – παραθέτει και ένα στίχο του μεγάλου ποιητή:
τὸ γὰρ περιῤῥηδὲς ἔῃ οὕτως εἴρηται

καὶ παρὰ τῷ ποιητῇ·
Περιῤῥηδής τε τραπέζης κατέπεσε.225
Το οικείο ομηρικό χωρίο, ελαφρώς παραποιημένο, είναι αντλημένο από την

Οδύσσεια (χ 85–5):
[…] περιρρηδὴς δὲ τραπέζῃ

κάππεσεν ἰδνωθείς, […]
Στο επόμενο χωρίο, ο Γαληνός εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στο χρώμα των ματιών
και την κράση ενός ανθρώπου, στο πλαίσιο των όσων έχει γράψει σχετικά με το
θέμα ο Ιπποκράτης. Προκειμένου, λοιπόν, να προσδιορίσει το ακριβές χρώμα που
εννοούσε ο μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας με τη λέξη χαροπός,226 καταφεύγει
σε έναν ομηρικό στίχο από την Οδύσσεια, όπου εμφανίζεται η ίδια λέξη (Οδ. λ 611).
224
Ἱππ. Ἀφορ. Γαλ. Ὑπόμν., 18Α. 147. 16–18.
225
Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπόμν. Α΄, 18Α. 420. 11–13.
226
Ο Γαληνός, τελικά, προτείνει τη λέξη γλαυκός αντί του χαροπός, για να προσδιοριστεί το
ανοιχτόχρωμο γαλάζιο χρώμα, το οποίοι θεωρεί πως εννοούσε ο Ιπποκράτης: 17Α. 726.
πρῶτον μὲν γάρ, <εἰ> τοὺς χαροποὺς λεγομέ-

νους ὀφθαλμοὺς ὁποῖοί τινές εἰσιν ἐννοῆσαι χρή, τῶν ὑπὸ τοῦ
ποιητοῦ γεγραμμένων ἀναμνησθέντες, ἔνθα φησίν
ἄρκτοι τ’ ἀγρότεροί τε σύες χαροποί τε λέοντες·227
Το παράδειγμα του Γαληνού πιθανότατα δεν είναι ιδιαίτερα επιτυχές, αφού στα
έπη η συγκεκριμένη λέξη φαίνεται να έχει διαφορετικό νόημα· σημαίνει δηλαδή
καθαυτό το άγριο βλέμμα, χωρίς να υπάρχει σύνδεση με κάποιο συγκεκριμένο
χρώμα της ίριδας του ματιού.
Στην επόμενη λεξιλογική αναφορά, ο συγγραφέας θέλει να καταστήσει σαφές

το νόημα της λέξης δεψῆσαι:
καὶ γὰρ ὁ ποιητὴς ἐπὶ τοῦ μαλάξαι τὸ δεψῆσαι λέγει· κηρὸν δεψή-
σας μελιηδέα.228
Προκειμένου να φανεί ότι η λέξη σημαίνει «μαλάσσω», ο Γαληνός υπενθυμίζει

την ιστορία του Οδυσσέα με τις Σειρήνες, οπότε και ο ήρωας έκλεισε τα αφτιά των
συντρόφων του «κερί μελόγλυκο μαλάζοντας» (Οδ. μ 48).
Σε άλλο σημείο, ο Γαληνός ασχολείται με το περιεχόμενο του όρου ἔρευξις και

ψέγει όσους θεωρούν ότι αυτός περιλαμβάνει ακόμα και τις υγρής μορφής εκκρίσεις
του ανθρώπινου σώματος, επικαλούμενοι την παραγωγή της λέξης από το ρήμα
ἐρεύγομαι, το οποίο στον Όμηρο φαίνεται όντως να προσδιορίζει τη θάλασσα, το
υγρό δηλαδή στοιχείο:
[…] ἐρευγομένης ἁλὸς ἔξω (Ιλ. Ρ 265)
Το ακριβές γαληνικό χωρίο είναι το εξής:
τινὲς δὲ καὶ πᾶσαν ἔκκρισιν ὠνομάσθαι φασὶν ἔρευξιν, οὐ μόνον ἐὰν

πνεύματος, ἀλλὰ κἂν τινῶν ὑγρῶν ᾖ, τὴν τοῦ ποιητοῦ λέξιν ἐπ-
αγόμενοι μαρτύριον, ἔνθα φησίν·
ἐρευγομένης ἁλὸς ἔξω,
μοχθηρὰν ὁδὸν ἐξηγήσεως ταύτην τεμνόμενοι. τὰ γὰρ ὑπὸ τῶν
ποιη-
τῶν σπανίως εἰρημένα κατά τινα τρόπον ποιητικόν, ἐὰν ὡς κυρίως
λελεγμένα τις ἐξηγῆται, διαστρέφειν δυνήσεται καὶ τὰ σαφῶς εἰρη-
μένα πάντα.229
227
Ἱππ. Ἐπιδ. Γ΄ Γαλ. Ὑπομν., 17Α. 723. 13–15.
228
Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 18Α. 436–7.
229
Ἱππ. Ἐπιδ. ΣΤ΄ Γαλ. Ὑπομν. Β΄, 17Α. 969. 1–7.
Ο συγγραφέας κρίνει ότι το ομηρικό χωρίο που παρατέθηκε παραπάνω δεν

πρέπει να εκλαμβάνεται κυριολεκτικά, αλλά ως ποιητική μεταφορά· άρα, ο όρος
ἔρευξις δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για να δηλώσει τις υγρές εκκρίσεις του
σώματος. Πρόκειται για μία στάση του Γαληνού, που μοιάζει υπεροπτική, μετά
από τις τόσες παρόμοιες δικές του παραπομπές στον Όμηρο για τη διασάφηση
και την ετυμολόγηση ιατρικών όρων.
Τέλος, και προκειμένου να παρουσιαστεί μια πληρέστερη εικόνα της μορφής

που έχουν οι λεξιλογικές παραπομπές του Γαληνού στον Όμηρο, ακολουθεί ένα
απλό παράδειγμα για μία λέξη που δε σχετίζεται με την Ιατρική. Στο απόσπασμα,
ο Γαληνός θέλει απλώς να σημειώσει ότι η λέξη πρόβατα συμπεριλαμβάνει όλα τα
ζώα που βόσκουν σε κοπάδι:
Πρόβατα νῦν εἶπεν ἅπαντα τὰ βοσκήματα

[…] καὶ τὸ παρὰ
τῷ ποιητῇ τοιοῦτόν ἐστιν, ἔνθα φησί·
Πολλά τέ οἱ πρόβατ’ ἐστί.
βούλεται γὰρ ἀγέλας βοσκημάτων δηλοῦν.230
Ο ομηρικός στίχος που παρεμβάλλεται είναι παραφθορά στίχου της Ιλιάδας (Ξ,
124):
πολλὰ δέ οἱ πρόβατ’ ἔσκε […]
Να σημειωθεί, λοιπόν, ότι κάποιες από τις αναφορές του Γαληνού στον Όμηρο
έχουν την παραπάνω μορφή· δεν μπορούν, όμως, να συμπεριληφθούν στο παρόν
πόνημα, καθώς οι λέξεις που πραγματεύονται δεν αποτελούν ιατρικούς όρους ούτε
στο ομηρικό ούτε στο γαληνικό κείμενο.
230
Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπομν. Α΄, 18Α. 356. 7–14.
Κεφάλαιο 5
Επίλογος – Συμπεράσματα
Οι παραπομπές του Γαληνού στον Όμηρο, όπως φάνηκε στα προηγούμενα

κεφάλαια, είναι πολυάριθμες και η θεματική τους ποικίλλει. Συγκεκριμένα, πα-
ρουσιάστηκαν εκατόν πέντε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Περγαμηνός γιατρός
αναφέρεται στον μεγάλο επικό ποιητή και συγκροτήθηκαν έντεκα κατηγορίες με
βάση το περιεχόμενο αυτών των αναφορών. Στο σημείο αυτό, πρέπει να σημειωθεί
ότι η παράθεση των χωρίων δεν είναι εξαντλητική, δεν καλύπτει δηλαδή όλες τις
αναφορές του Γαληνού στον Όμηρο, παρά μόνο όσες ο συγγραφέας τοποθετεί
σε ιατρικά συμφραζόμενα. Παραλείφθηκαν, λοιπόν, δεκαπέντε χωρία, στα οποία
η παραπομπή στον ποιητή γίνεται στο πλαίσιο πραγμάτευσης άλλων θεμάτων –
κυρίως λεξιλογικών (που δεν αφορούν, ωστόσο, ιατρικό λεξιλόγιο) και κάποιων
ευρύτερα φιλολογικών.
Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι οι επικοί στίχοι που περιλαμβάνονται στα γαληνικά
χωρία που παρουσιάστηκαν έχουν πάντα καθαρά ιατρικό περιέχομενο· σε αρκετές
περιπτώσεις, είναι ο σχολιασμός του Γαληνού που προσδίδει τον ιατρικό χαρακτήρα
στο χωρίο και όχι τα ομηρικά αποσπάσματα καθαυτά. Για την ακρίβεια, αν οι
ομηρικοί στίχοι στους οποίους παραπέμπει ο μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας
εξεταστούν έξω από το γαληνικό συγκείμενο, θα φανεί ότι ελάχιστοι από αυτούς
έχουν πραγματικά ιατρική αξία. Με άλλα λόγια, αν και η συμβολή του Ομήρου στην
επιστήμη της Ιατρικής θεωρείται σημαντική, ο Γαληνός δεν επιλέγει να αξιοποιήσει
τα επικά χωρία που αποτυπώνουν τις σχετικές γνώσεις του ποιητή παρά σε
ελάχιστες περιπτώσεις. Πιο συγκεκριμένα, τα ομηρικά αποσπάσματα που έχουν
αμιγώς ιατρικό περιεχόμενο συγκεντρώνονται κυρίως – αν και όχι αποκλειστικά –
στους τομείς της Ανατομίας και της Φαρμακευτικής και είναι λίγα, μπροστά στο
95
96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
σύνολο των παραπομπών (μόλις δεκαπέντε)· οι περισσότεροι δηλαδή ομηρικοί

στίχοι που παραθέτει ο Γαληνός δε συνδέονται ιδιαίτερα με την ιατρική επιστήμη.
Με βάση τα παραπάνω, το ποσοστό των αμιγώς ιατρικών επικών χωρίων που
ενσωματώνει ο Περγαμηνός γιατρός στο έργο του ανέρχεται στο 15.75%.231
Το νούμερο αυτό, φυσικά, μεταβάλλεται εντυπωσιακά αν στα ομηρικά χωρία με

ιατρικό περιεχόμενο προστεθούν τα αποσπάσματα που αφορούν στη Φυσιολογία,
τα οποία ο Γαληνός συγκεντρώνει στο έργο του Περὶ τῶν Ἱπποκράτους καὶ
Πλάτωνος δογμάτων. Σε αυτό το σύγγραμμα, ο Περγαμηνός γιατρός αναφέρει
τον Όμηρο και παραθέτει στίχους από τα έπη σαράντα τέσσερις φορές, αριθμός
που συνιστά σχεδόν το ήμισυ του συνόλου των παραπομπών του Γαληνού στον
ποιητή.
Υπάρχει, όμως, μία ιδιαιτερότητα ως προς τα συγκεκριμένα χωρία, που δεν

επιτρέπει ίσως να τα κατατάξουμε στην ίδια κατηγορία με τα υπόλοιπα ιατρικά
αποσπάσματα από τα έπη που απαντώνται στο γαληνικό έργο: η διαφορά έγκειται
στο γεγονός πως ο Γαληνός δεν επιλέγει να παραθέσει στο έργο του τα ομηρικά
χωρία που σχετίζονται με τη Φυσιολογία εντελώς πρωτοβουλιακά, αλλά τα συ-
μπεριλαμβάνει επειδή αποτελούν επιχειρήματα του Χρυσίππου, του οποίου τη
διδασκαλία θέλει να αντικρούσει. Σε αυτό το σημείο, πρέπει να υπογραμμιστεί
ότι πρόκειται για χωρία που – στην πλειοψηφία τους – ανθολόγησε πρώτος ο
Χρύσιππος και ο Γαληνός απλώς τα επαναλαμβάνει. Με αυτή την έννοια, μπορεί
ίσως να υποθέσει κανείς ότι αν ο συγγραφέας επέλεγε να πραγματευθεί τα σχετικά
με την ψυχή με διαφορετικό τρόπο και δεν έθετε ως στόχο την αποδόμηση της
στωικής διδασκαλίας, ενδεχομένως οι αναφορές στον Όμηρο γύρω από το συγκε-
κριμένο θέμα να ήταν λιγότερες, εναρμονισμένες αριθμητικά με τις παραπομπές
στον ποιητή που απαντώνται στα υπόλοιπα γαληνικά έργα.
Σε κάθε περίπτωση, συμπεριλαμβάνοντας κανείς και αυτά τα χωρία στα αμιγώς

ιατρικά ομηρικά αποσπάσματα που ενσωματώνει ο Γαληνός στο έργο του, το
ποσοστό που καταλαμβάνουν τα τελευταία σε σχέση με το σύνολο των αναφορών
του συγγραφέα στον Όμηρο διαμορφώνεται στο 62%. Το νούμερο αυτό είναι,
231
Το ποσοστό είναι επί των παραπομπών στον Όμηρο που σχολιάστηκαν στο παρόν πόνημα.
Αν τα αμιγώς ιατρικά χωρία αναχθούν στο σύνολο των αναφορών του Γαληνού στον Όμηρο
(αν συμπεριληφθούν δηλαδή και οι αναφορές που δεν παρουσιάστηκαν εδώ), το ποσοστό που
προκύπτει είναι ακόμα μικρότερο: 12.5%.
97
βέβαια, υψηλό, αλλά μάλλον πρέπει να θεωρηθεί επίπλαστο για τους λόγους που
αναλύθηκαν παραπάνω.
Κάτω από αυτό το πρίσμα, προκύπτει ότι ο Περγαμηνός γιατρός δεν επικαλείται
τον μεγάλο επικό ποιητή τόσο για τις ιατρικές του γνώσεις όσο τον αξιοποιεί ως
πηγή για άλλου είδους θέματα. Μία μεγάλη κατηγορία, για παράδειγμα, αποτελούν
οι λεξιλογικές αναφορές. Πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί ότι ορισμένες από τις λέξεις
για τις οποίες ο Γαληνός κατεφεύγει στον Όμηρο, προκειμένου να αποσαφηνίσει τη
σημασία τους, αποτελούν ιατρικούς όρους και στο κείμενο των επών.232 Σε αρκετές
περιπτώσεις, ωστόσο, κάποιοι λεκτικοί τύποι που στα χρόνια του συγγραφέα
έχουν ιατρικό περιεχόμενο διαφέρουν σημασιολογικά στη γλώσσα του ποιητή·
άρα, τα σχετικά ομηρικά χωρία στα οποία παραπέμπει ο Γαληνός αξιοποιούνται
αποκλειστικά για ετυμολογικούς λόγους. Το ποσοστό αυτών των αποσπασμάτων,
όπου ο συγγραφέας παραπέμπει σε μη ιατρικά επικά χωρία, ώστε να αποσαφηνήσει
ή να ετυμολογήσει ιατρικούς όρους της εποχής του – ή λέξεις που σχετίζονται με
κάποιο τρόπο με την ιατρική θεωρία – ανέρχεται σε 23%.233
Απομένει μία τελευταία κατηγορία γαληνικών αναφορών στον ποιητή, η οποία –

επίσης – δεν αφορά επικά χωρία με ιατρικό περιεχόμενο. Όπως φαίνεται, ο
συγγραφέας – για υφολογικούς ίσως λόγους – διανθίζει αρκετές φορές το κείμενό
του με ομηρικούς στίχους, στο πλαίσιο παρομοιώσεων και λογοτεχνικών αναλογιών,
ή δανείζεται σκηνές από τα έπη, προκειμένου να κάνει πιο γλαφυρή μια περιγραφή.
Με αυτόν τον τρόπο, προσδίδει κάποια ποικιλία στο ύφος του, ενώ ταυτόχρονα
καθιστά ίσως – ως ένα βαθμό – πιο εύληπτα για τους αναγνώστες τα ιατρικά
θέματα που πραγματεύεται, μέσα από τη δημιουργία συσχετισμών με γνωστούς
ομηρικούς στίχους. Επιπλέον, η μέθοδος αυτή επιτρέπει στον Γαληνό να προβάλλει
την ευρεία μόρφωση που διαθέτει, η οποία συμπεριλαμβάνει φυσικά την πολύ
καλή γνώση του ομηρικού έργου· με αυτόν τον τρόπο, ενισχύεται η εικόνα του ως
πραγματικού λόγιου της εποχής. Οι παραπομπές στον Όμηρο που ανήκουν σε
αυτή την κατηγορία καταλαμβάνουν το 15% του συνόλου των γαληνικών αναφορών
στον ποιητή.
232
Τα ομηρικά χωρία που αφορούν ιατρικό λεξιλόγιο της εποχής του ποιητή συμπεριλήφθησαν
για την εξαγωγή του ποσοστού των καθαρά ιατρικών επικών χωρίων που ενσωματώνει ο Γαληνός
στο έργο του.
233
Πρόκειται για είκοσι δύο χωρία, συμπεριλαμβανομένων αποσπασμάτων όπως αυτά που παρου-
σιάστηκαν στο κεφάλαιο «Αἰθὴρ και ἀὴρ στον Όμηρο», σελ. 78.
98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συνοψίζοντας, ο Περγαμηνός γιατρός δε φαίνεται να επικαλείται συχνά τον

μεγάλο επικό ποιητή για αμιγώς ιατρικά θέματα, γεγονός εύκολα ερμηνεύσιμο,
αν αναλογιστεί κανείς τους αιώνες που χωρίζουν τους δύο συγγραφείς και την
πρόοδο που συντελέστηκε στον τομέα της Ιατρικής στο μεσοδιάστημα. Άλλωστε,
η προσέγγιση του Γαληνού είναι καθαρά επιστημονική, ενώ οι παρατηρήσεις του
Ομήρου – όσο καίριες και να υπήρξαν – ανήκουν σε προηγούμενο εξελικτικό
στάδιο της ανθρώπινης διάνοιας. Παρόλαυτα, οι ομηρικοί στίχοι – ακόμη κι αν το
περιεχόμενό τους δεν είναι πάντα ιατρικό – βρίσκουν θέση στο γαληνικό έργο. Πιο
συγκεκριμένα, η – έστω και με αυτόν τον τρόπο – παράθεση πάμπολλων επικών
χωρίων στο κατεξοχήν ιατρικό έργο της αρχαιότητας, απηχεί, σε κάποιο επίπεδο,
τη μεγάλη συνεισφορά του Ομήρου στα ιατρικά πράγματα· ακόμη κι έτσι δηλαδή,
ο Γαληνός αποτίει στον ποιητή των επών τον φόρο τιμής που του αρμόζει. Τέλος,
δεδομένου του κύρους που περιβάλλει τον Όμηρο κατά την περίοδο που ζει και
γράφει ο διάσημος γιατρός, όλες αυτές οι αναφορές τον τελευταίου στο όνομά
του ποιητή μόνο θετική επίδραση θα μπορούσαν να έχουν στην πρόσληψη του
γαληνικού έργου.
Παράρτημα συντομογραφήσεων
(Στο παράρτημα, παρατίθενται οι συντομογραφήσεις των γαληνικών έργων που

περιλαμβάνονται στο παρόν πόνημα).
• Ἁπλ. φαρμ. κράσ. δυν.: Περὶ τῆς τῶν ἁπλῶν φαρμάκων κράσεως καὶ
δυνάμεως.
• Διαγν. θερ. ψυχ. ἁμαρτ.: Περὶ διαγνώσεως καὶ θεραπείας τῶν ἐν τῇ

ἑκάστου ψυχῇ ἁμαρτημάτων.
• Διαγν. σφ.: Περὶ διαγνώσεως σφυγμῶν.
• Θρασ.: Πρὸς Θρασύβουλον, Πότερον γυμναστικῆς ἤ ἰατρικῆς ἐστι τὸ ὑγιει-

νόν.
• Κρισ. ἡμ.: Περὶ κρισίμων ἡμερῶν.
• Μικρ. σφαίρ.: Περὶ τοῦ διὰ τῆς μικρᾶς σφαίρας γυμνασίου.
• Περ. ἀντιδ.: Περὶ ἀντιδότων.
• Περ. εὐεξ.: Περὶ εὐεξίας.
• Περ. Ἱππ. κώμ.: Περὶ τοῦ παρ’ Ἱπποκράτει κώματος.
• Περ. Ἱππ. Πλατ. δογμ.: Περὶ τῶν Ἱπποκράτους καὶ Πλάτωνος δογμά-
των.
• Περ. κράσ.: Περὶ κράσεων.
• Περ. μαρ.: Περὶ μαρασμοῦ.
• Περ. οὐχ ἑωρ. Ἱππ. ἐκπτ.: Περὶ τῶν οὐχ ἑωραμένων Ἱπποκράτει ἐκπτώ-
σεων.
• Περ. συνθ. φαρμ.: Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους βιβλίων.
99
100 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ
• Προτρ.: Προτρεπτικὸς ἐπ’ Ἰατρικήν.
• Τροφ. δυν.: Περὶ τροφῶν δυνάμεως.
• Τῶν Ἱππ. γλ. ἐξήγ.: Τῶν Ἱπποκράτους γλωσσῶν ἐξήγησις.
• Ὑγ.: Ὑγιεινά.
• Φιλ. ἱστ.: Περὶ φιλοσόφου ἱστορίας.
• Χρεί. μορ.: Περὶ χρείας μορίων.
• Ψυχ. ἠθ.: Περὶ τῶν τῆς ψυχῆς ἠθῶν.
Υπομνήματα
• Ἱππ. Ἀφορ. Γαλ. Ὑπόμν.: Ἱπποκράτους Ἀφορισμοί καὶ Γαληνοῦ εἰς

αὐτοὺς Ὑπομνήματα.
• Ἱππ. Διαίτ. ὀξ. νοσημ. Γαλ. Ὑπομν.: Γαληνοῦ εἰς τὸ Ἱπποκράτους Περὶ
διαίτης ὀξέων νοσημάτων Ὑπόμνημα.
• Ἱππ. Ἐπιδ. Γαλ. Ὑπομν.: Εἰς τὸ Ἱπποκράτους Ἐπιδημιῶν Γαληνοῦ

Ὑπόμνημα.
• Ἱππ. Κατ. ἰητρ. Γαλ. Ὑπομν.: Γαληνοῦ Εἰς τὸ Ἱπποκράτους Κατ’ἰητρε-

ῖον βιβλίον Ὑπομνημα.
• Ἱππ. Περ. ἀγμ. Γαλ. Ὑπομν.: Γαληνοῦ εἰς τὸ Ἱπποκράτους Περὶ ἀγμῶν
Ὑπόμνημα.
• Ἱππ. Περ. ἄρθ. Γαλ. Ὑπομν.: Γαληνοῦ εἰς τὸ Ἱπποκράτους Περὶ ἄρθρων
Ὑπόμνημα.
• Ἱππ. Προγν. Γαλ. Ὑπομν.: Εἰς τὸ Ἱπποκράτους προγνωστικὸν Γαληνοῦ

Ὑπόμνημα.
• Ἱππ. Φύσ. ἀνθρ. Γαλ. Ὑπόμν.: Ἱπποκράτους Περὶ φύσιος ἀνθρώπου καὶ
Γαληνοῦ εἰς αὐτὸ Ὑπόμνημα.
Βιβιλιογραφία
Α. Εκδόσεις – Μεταφράσεις – Υπομνήματα
Kühn, C. G., Claudii Galeni opera omnia, τομ. 1–20, Knobloch: Leipzig 1821–1831.
Schröder, Η. Ο., Galeni in Platonis Timaeum commentarii fragmenta [Corpus medicorum

Graecorum suppl. 1.], Teubner: Leipzig 1934 (σελ. 9–26).
Allen, T. W., Homeri Ilias, Clarendon Press: Oxford 1931.
Καζαντζάκης, Ν. και Κακριδής, Ι. Θ., Ομήρου Ιλιάδα, Αθήνα 1955.
Janko, R., Ομήρου Ιλιάδα: Κείμενο και ερμηνευτικό υπόμνημα, τομ, Α΄ (επιμ.
Ρεγκάκος Α.), University Studio Press: Θεσσαλονίκη 2003 (πρωτότυπο 1992).
Von Der Mühll, P., Homeri Odyssea, Basel: Helbing & Lichtenhahn, 1962.
Καζαντζάκης, Ν. και Κακριδής, Ι. Θ., Ομήρου Οδύσσεια, Αθήνα 1938.
West, S., Heubek, A. και Hainswoth, J. B., Ομήρου Οδύσσεια: Κείμενο και ερμη-
νευτικό υπόμνημα, τομ. Α΄ (επιμ. Ρεγκάκος Α.), εκδ. Παπαδήμα: Αθήνα 2004
(πρωτότυπο. 2000).
Β. Λοιπή Βιβλιογραφία
Adkins, A. W. H., From the Many to the One: A Study of Personality and Views of
Human Nature in the Context of Ancient Greek Society, Values and Beliefs. Constable:
London 1970.
Agard, W. R., «Apollo Polymorphous», CJ 31, no. 2 (1935): 99–107.
Apostolakis, E., Apostolaki, G., Apostolaki M., και Chorti M., «The reported thoracic
injuries in Homer’s Iliad», J Cardiothorac Surg 5 (2010): 114.
Aydn, A., Tumerdem, B. και Yazar, M., «Three-thousand-year-old written reference

to a description of what might be the earliest brachial plexus injuries in the Iliad of
Homer», Plast Reconstr Surg 114 (2004): 1352–1353.
Bremmer, J. N., The early Greek concept of the soul. Princeton University Press:
101
102 ΒΙΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Princeton 1987.
Brunt, P. A., «The bubble of the Second Sophistic», BICS 39, no. 1 (1994): 25–52.
Claus, D. B., Toward the Soul: An Inquiry Into the Meaning of Psyche Before Plato.
Yale University Press: New Haven 1981.
De Lacy, Ph., «Galen’s Platonism», AJPh 93, no. 1 (1972): 27–39.
Daremberg, Ch., La médecine dans Homère: ou études d’archéologie sur les médecins,
Paris 1865.
Dunbar, Η., «The Medicine and Surgery of Homer», BrMed J. (1880): 48–51.
Easterling, P. E. και Knox, B. M. W., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας

(μτφ. Κονομή Ν., Γρίμπα Χρ., Κονομή Μ. – εκδ. 5η αναθ.) εκδ. Παπαδήμα: Αθήνα
2000. (πρωτότυπο 1985)
Edelstein, L., Ancient medicine: selected papers of Ludwig Edelstein (επιμ. Temkin,
O. και Temkin, C. L.), JHP: Baltimore 1967.
Frölich, H., Die Militaermedizin Homer’s, Stuttgart 1879.
Fronimopoulos, J. και Lascaratos J., «Eye references in the Homeric Epics.» Doc
Ophthalmol 74.1 (1990): 125–133.
Galanakos, S. P., Bot, A. G. και Macheras, G. A., «Pelvic and lower extremity injuries
in Homer’s Iliad: A review of the literature», J Trauma Acute Care Surg 78, no. 1
(2015): 204–208.
Geroulanos, S., Tasouli, A., Lymberopoulou, E. και Papadopoulos, K., «Homeric

Injury Scenes on Ancient Greek Pottery Reveal Medical Knowledge» στο Science
and Technology in Homeric Epics, (επιμ. Paipetis, S. A.), 2008: 269–274.
Gill, C., «Galen and the Stoics: Mortal Enemies or Blood Brothers?» Phronesis 52,
no. 1 (2007): 88–120.
Gill, C., Whitmarsh, T. και Wilkins, J., (εισαγ. και επιμ.) Galen and the World of
Knowledge. Cambridge University Press: Cambridge 2009.
Grube, G. M. A., «Greek Medicine and the Greek Genius», Phoenix, vol. 8, no. 4,
(1954): 123–135.
Hall, R. W., «Ψυχή as Differentiated Unity in the Philosophy of Plato.», Phronesis 8,

103
no. 1 (1963): 63–82.
Hankinson, R. J., «Galen and the Best of All Possible Worlds», CQ 39, no. 1 (1989):
206–27.
Hollaus, P., «Military medicine in ancient Greece (Comment)», Ann Thorac Surg 72
(2001): 1793–10.
Hutchison, R. L. και Hirthler M. A., «Upper extremity injuries in Homer’s Iliad», J

Hand Surg Am. 38 (2013): 1790–1793.
Jouanna, J., Greek Medicine from Hippocrates to Galen. Selected Papers (μτφρ.
Allies, N.), Brill: Boston, Leiden 2012.
Klimis, G., «Μedicinal Herbs and Plants in Homer», στο Science and Technology in
Homeric Epics, (επιμ. Paipetis, S. A.), 2008: 283–291.
Klimo, P., Ragel, B. T., «Introduction: military neurosurgery, past and present»,
Neurosurg. Focus 280, (2010): 1–2
Lesky, A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, (εκδ. 5η , μτφρ. Τσοπανάκης
Α.), εκδ. Κυριακίδη: Αθήνα 1981(πρωτότυπο 1971).
Long, A. A., Η ελληνιστική φιλοσοφία (μτφ. Δημόπουλος Σ. και Δραγώνα-Μονάχου

Μ.) MIT: Αθήνα 1987.
Longrigg, J., Greek rational medicine: Philosophy and medicine from Alcmaeon to
the Alexandrians. Routledge: London & N. York 1993.
Mattern, S. P., Galen and the Rhetoric of Healing. JHU Press: Baltimore 2008.
Mylonas, A. I., Tzerbos, F. H., Eftychiadis, A. C., και Papadopoulou, E. C., «Cranio-
maxillofacial injuries in Homer’s Iliad.» J Craniomaxillofac Surg 36, no. 1 (2008):
1–7.
Nutton, V., Ancient medicine, Routledge: London & N. York 2004.
Nutton, V. «Galen’s library» στο Galen and the World of Knowledge, (επιμ. Gill, C.,
Whitmarsh, T. και Wilkins, J.), 2009: 19–34.
Pollak, K., Η Ιατρική στην αρχαιότητα: Ελλάδα – Ρώμη – Βυζάντιο. Η Ιατρική στη
Βίβλο και το Ταλμούδ, (μτφρ. Μαυρουδής Αιμ.), εκδ. Παπαδήμα: Αθήνα 2005
(πρωτότυπο 1969).
104 ΒΙΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Santos, Gh., «Chest trauma during the battle of Troy: ancient warfare and chest
trauma», Ann Thorac Surg 69 (2000): 1285–1287.
Sapounakis, C., Rallis, G., Mourouzis, C., Konsolaki, E., και Tesseromatis, C., «Ιjuries
to the head and neck in Homer’s Iliad», Br J Oral Maxillofac Surg 45, no. 2 (2007):
112–115.
Saunders, K. B., «Frölich’s table of Homeric wounds», CQ (2004) 1–17.
Snell, B., The discovering of the mind: The Greek origins of European thought, (μτφρ.
Rosenmeyer, T. G.), Harvard University Press: Cambridge, Massachusetts 1953
(πρωτότυπο 1948).
Thorndike, L., «Galen: The Man and His Times», Sci Mon 14, no. 1 (1922): 83–93.
Zanni, D. G., «Ambrosia, Nectar and Elaion in the Homeric Poems», στο Science
and Technology in Homeric Epics, (επιμ. Paipetis, S. A.), 2008: 391–399.
Zeitlin, F., «Visions and revisions of Homer» στο Being Greek under Rome: cultural
identity, the second sophistic and the development of empire (επιμ. Goldhill, S.),
Cambridge University Press: Cambridge 2001: 195–268.
Δόγκα-Τόλη, Μ., «Φάρμακα εσθλά, φάρμακα λυγρά. Μια διαδρομή στον αρχαίο
κόσμο», στο Ιάσις: Υγεία – Νόσος – Θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό (επιμ.
Σταμπολίδης Ν. και Τασούλας Γ.), Αθήνα 2014: 32–49.
Λαμπρινουδάκης, Β. Κ., «Θεουργική Ιατρική», στο Ιάσις: Υγεία – Νόσος – Θεραπεία

από τον Όμηρο στον Γαληνό (επιμ. Σταμπολίδης Ν. και Τασούλας Γ.), Αθήνα 2014:
17–31.
Λυπουρλής, Δ., Ιπποκράτης: Ιατρικά θέματα, εκδ. Ζήτρος: Αθήνα 2000.
Τσεκουράκης, Δ., Γαληνός Ὑγιεινά, εκδ. Δαίδαλος: Αθήνα 2002.

Ο Όμηρος στον Γαληνό PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ο Όμηρος στον Γαληνό PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΣΤΟΝ ΓΑΛΗΝΟ

Στον επίλογο, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα σε ό,τι αφορά τον τρόπο με

2 Η Ιατρική στον Όμηρο 3

4 Τα ομηρικά χωρία στο έργο του Γαληνού 33

4.3.2 Μια παρατήρηση στη φυσιολογία των ζώων . . . . . . . . . . . 58

Η ιστορία της Ιατρικής ξεκινά – τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τα ελληνικά πράγμα-

Συνεχίζοντας, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Όμηρος – όπως είναι γνωστό – περι-

Στόχος του παρόντος πονήματος είναι ο εντοπισμός και ο σχολιασμός των

Η Ιατρική στον Όμηρο

2.1 Ανατομία και Φυσιολογία

2.1.1 Οι ανατομικές γνώσεις του Ομήρου

Η ακρίβεια και η εγκυρότητα των ιατρικών όρων που χρησιμοποιεί ο Όμηρος

Η αρτιότητα που διακρίνει το ιατρικό λεξιλόγιο του ποιητή, σε συνδυασμό με

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η ομηρική Ανατομία δεν ήταν αποτέλεσμα

2.1.2 Η Φυσιολογία στον Όμηρο

Αν στο πεδίο της Φυσιολογίας συμπεριλάβει κανείς και τα όσα σχετίζονται με

Στο επόμενο κεφάλαιο, μέσα από την παράθεση συγκεκριμένων χωρίων, θα

2.1.3 Περιπτώσεις τραυματισμών στην Ιλιάδα

Προχωρώντας κανείς στη μελέτη των χωρίων από τα οποία απορρέουν οι

Όμηρος παρουσιάζει αυτές τις σκηνές.

Μελετώντας κανείς τα επεισόδια που αφορούν τραυματισμούς στην Ιλιάδα,

Στην πρώτη κατηγορία, εξετάζονται οι τραυματισμοί στο κεφάλι. Πρέπει να

Κι ο Ιδομενέας χτυπάει με ανέσπλαχνο κοντάρι τον Ερύμα

τα δύο, κι απ’ τ’ανοιχτό το στόμα του κι απ’τα ρουθούνια το αίμα

Όπως φαίνεται, μάλιστα, από το απόσπασμα, ο ποιητής είναι σε θέση να

Οι τραυματισμοί στον λαιμό συνιστούν την επόμενη διακριτή κατηγορία τραυ-

Προχωρώντας στα χτυπήματα στον κορμό, η μεγάλη πλειοψηφία αφορά χτυπή-

Μα ως έκανε να φύγει, του ’ριξεν ο Θόας απά στο στήθος,

Και σε αυτή την κατηγορία τραυματισμών, το ποσοστό θνησιμότητας είναι

Περνώντας σε τραύματα λιγότερο σοβαρά, εξετάζονται παρακάτω οι τραυματι-

Κι ο Έχτορας πήδηξε απ’ τ’ολόφωτο το αμάξι απά στο χώμα

…και το γοφό του Αινεία σημάδεψε, στο μέρος όπου μπαίνει

Στο απόσπασμα, περιγράφεται ουσιαστικά ο μηχανισμός μέσω του οποίου

ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων

γιατροί που αναφέρονται ονομαστικά στα έπη,47 σηματοδοτούν και το πέρασμα

Ευτύς του βγάζει ο Πάτροκλος τη σουβλερή σαγίτα

Παρόμοιες πρακτικές με τον Πάτροκλο φαίνεται να ακολουθεί και ο επαγγελ-

[…]κι απ’ το σφιχτό ζωνάρι ετράβηξε με βιάση τη σαγίτα·

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω χωρία, οι ομηρικοί ήρωες ακολουθούσαν

καθώς και τα σχετικά χωρία στον Daremberg (1865) 7–8.

2.3 Τα ομηρικά φάρμακα

Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σημειωθεί ότι τα ομηρικά φάρμακα δεν είναι

Μα εμένα γλίτωσε με, φέρε με στο μαύρο μου καράβι,

και σε κρασί απ’ την Πράμνη ανάδευε μαζί τυρί ξυσμένο,

Παρόμοια χαρακτηριστικά με τα σκευάσματα της «πολυφαρμάκου Κίρκης»64

Κάποιο βοτάνι επήρε κι έριξε μες στο κρασί που επίναν,

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω χωρία, τα – σχεδόν – μαγικά ελιξήρια που

θεραπεύουν πληγές και τραύματα, με σκευάσματα δηλαδή που έχουν αποκλειστικά

Σε μία περίπτωση, βέβαια, ο Οδυσσέας, αν και άντρας, φαίνεται να χρησιμοποιεί

[…] κι άναβαν άπαυτα για τους νεκρούς οι φλόγες

Επιπλέον, στην περίπτωση του θανάτου του Πάτροκλου, λαμβάνονται μέτρα –

Στις σκηνές από τα έπη που παρουσιάστηκαν παραπάνω, αποτυπώνονται οι

2.4 Το υπερφυσικό στοιχείο στα έπη

Όπως φάνηκε από τα παραπάνω κεφάλαια, ο τομέας της τραυματολογίας

Αρχικά, αξίζει κανείς να αναφερθεί στην ομηρική θεολογία, σε συνάρτηση πάντα

Τότε ο Παιήονας, απιθώνοντας πα στην πληγή βοτάνια

Είπε, και την ευκή του επάκουσεν ο Απόλλωνας ο Φοίβος

Στην παραπάνω σκηνή, περιγράφεται η μολυσματική ασθένεια που έπληξε το

Μον’ έλα, κάποιον να ρωτήσουμε για λειτουργό για μάντη,

για ονειροκρίτη ακόμα—τ’ όνειρο, κι εκείνο ο Δίας το στέλνει—

Ο Γαληνός θεωρείται ο μεγαλύτερος γιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιππο-

3.1 Βιογραφικά στοιχεία