ι-ιnεIΡQΤIΙ<Α ΧΡΟΝΙΙ<Α

ΤΡΗΤΟΡΗΣ ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ

ΤΩΝ ΚΑΠΕΣΟΒΙΤΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ

ΑΝΑΤΥΠΟ

ΤΟΜΟΣ 37 ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2003

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ

ΤΩΝ ΚΑΠΕΣΟΒΙΙΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ

Σε διατριβή, που υποβλήθηκε παλαιότερα στο Ι μήμα Ιστορίας­

Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαwίνων και κυκλοφόρησε πρό­
σφατα (2001) στην τελική της μορφή από το Τ Α ΠΑ, ο συγγραφέας
Δ Κωνστάντιος ασχολείται με τους ζωγράφους που κατάγονται από
το χωριό Καπέσοβο του Νομού Ιωαwίνων] Η διατριβή διαρθρώνεται
από οκτώ κεφάλαια: στο πρώτο γίνεται μια σύντομη ανασκόπηση της
ιστορίας του Καπέσοβου. Στο δεύτερο δημοσιεύονται σχολιασμένες
είκοσι τρεις επιγραφές ναών που τοιχογραφήθηκαν από τους Καπεσο­
βίτες ( σε αυτές πρέπει να προστεθούν και άλλες τρεις, που δημοσιεύ­
ονται σε επίμετρο στο τέλος της εργασίας) Στο τρίτο γίνεται μια σύ­
νοψη των δεδομένων των επιγραφών, σε σχέση με τα μέλη των οικο­
γενειών των ζωγράφων, τη μόρφωση τους και την περίοδο του έτους
που εργάζονται Στο τέταρτο αναλύεται η εικονογραφία είκοσι τριών
θεμάτων (Δωδεκάορτο κα). Στο πέμπτο αναλύονται τα εικονογρα­
φικά προγράμματα δεκαπέντε ναών και πέντε ναρθήκων, που τοιχο­
γραφήθηκαν από τους Καπεσοβίτες Στο έκτο εξετάζεται η τεχνοτρο­
πία και η τεχνική τους Στο έβδομο γίνονται κάποιες γενικές παρατη­
ρήσεις στο έργο τους. Ι έλος στο όγδοο συγκρίνεται το έργο τους με
εκείνο άλλων ομάδων ζωγράφων της Ηπείρου στην ίδια περίοδο

Ι Ο πλήρης τίτλος είναι: Δ ΚΩΝΣΙΑΝΙΙΟΣ, Προσέγγιση στο έργο τω,

ζωγράφων από το Καπέσοβο της Ηπείρου, Συμβολή στη μελέτη της θρησκευτικής
ζωγραφικής στην Ηπειρο το 18' και το α μισό του 19'" αιώνα, Αθήνα 200 Ι (στο
εξής ΚΩΝΣ Ι ΑΝ ΓιΟΣ 2001)
300 Γρηγόρης~ανόπoυλoς

Με την παρούσα μας εργασία εμείς θα θέλαμε αφενός να κάνουμε

κάποιες προσθήκες και διορθώσεις2 στο δεύτερο κεφάλαιο και αφετέ­
ρου να προσφέρουμενέες ερμηνείες στο τρίτο κεφάλαιο, σε σχέση με
τα μέλη των οικογενειών. Για να είναι πιο ευσύνοπτα τα δεδομένα θα
παραθέσουμε εδώ τον σχετικό πίνακα των τοιχογραφημένων ναών
από το τρίτο κεφάλαιο3, με δική μας υπογράμμιση στα σημεία που
προσθέτουμε ή διορθώνουμε:

α/α Ζωγράφος Ναός Χρ/για Τόπος

1 Κωνσταντίνος ιε- Αγίων 1728 Σιάτιστα .
ρέας και οι αδελφοί Μηνά, Βί- Κοζάνης
του Αναστάσιος και κτορα, Βικε-
Νικόλαος ντίου
2 Αναστάσιος Ιωάννου Προφητών 1742 Σιάτιστα
Καλούδης και τα Ηλία και Κοζάνης
αδέλφια του Ελισσαίου
3 Αναστάσιος Νάρθηκας 1743 (;) Σκαμνέλι
Μονής Αγίας Ιωαννίνων
Παρασκευής
4 Κωνσταντίνος Μονής 1745 Βελλά
ιερέας και Αναστά- Βελλάς Ιωαννίνων
σιος και Ιωάννης
5 Αναστάσιος Αγίας 1748 Καλοτά
Παρασκευής Ιωαννίνων
6 Αναστάσιος Ταξιαρχών 1749 Κάτω Σουδενά
Ιωαννίνων
7 Αναστάσιος και Ταξιαρχών 1754 Ζαγόριανη
ο γιος του Ιωάννης Ιωαννίνων

2 Δεν θα σχολιάσουμε σημεία των επιγραφών που μεταγράφηκαν λανθασμένα,

παρά μόνο αν αυτά αλλοιώνουν τη χρονολόγηση ή τα ονόματα των ζωγράφων
.3 ΚΩΝΣΙΑΝIlΟΣ 2001; 47-48, προσθέτουμε τα στοιχεία από τις δύο επιγραφές
και από το ναό Τσφούσινου ή Τσιαρούτσινου (~ΙKρόKαστρoυ) Κοζάνης που
βρίσκονται στο επίμετρο, ΚΩΝΣΙΑΝΙΙΟΣ 2001: 146-147, καθώς και των επιγραφών
από χρυσώματα τοιχογραφιών
Επανεξέταση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 301

8 Ιωάννης Αναστα- Μο"!ίς 1756 Ζαγόριανη

σίου (χρύσωμα τοι- Αγίου Ιωαννίνων
'ΥογDα<οιών) Αθανασίου
9 Αναστάσιος και οι Μονής Λυ- ]759 Βάνιστα
γιοι του Ιωάννης και κοτριχίου Ιωαwίνων
Γεώο'Vιοc
10 Αναστάσιος και Νάρθηκας ]759 Νησί Ιωαwίνων
οι γιοι του Μονής
Ελεούσαc
11 Αναστάσιος και οι Μονής Ρο- 1760 Tσειrέλoβo
γιοι του Ιωάννης γκοβού Ιωαννίνων
και Γ εώD'VΙΟC
]2 Αναστάσιος και οι Κοίμησης ]763 Καπέσοβο
γιοι του ]ωάwης και Θεοτόκου Ιωαwίνων
Γεώονιοc
]3 Ιωάwης γιος Νίτζου Μονής Με- ]764 Δερβίζιανα
(μαζί με Ιωάννη Θεο- σιανών ]ωαwίνων
δώοου από ΛoCΈτσι)
14 Ιωάννης Καπεσοβί- Αγίου Ιωάν- 1765 Μπιζντουνό-
της (μαζί με Ιωάννη νου Θεολό- πουλο
Σταύρου από Αργυ- γου Ιωαννίνων
Ι DόκασΤDΟ)
]5 Αθανάσιος μοναχός Αγίου ]769 Πέραμα
και οι γιοι του ]ωάν- Χαραλάμπους ]ωαwίνων
νηc και Γ εώο'Vιοc
16 Αθανάσιος μοναχός Κοίμησης 1771 Ζέλιστα
και ο γιος του Ιωάν- Θεοτόκου Ιωαννίνων
νηc
]7 Ιωάννης του Νικο- Μονής Κοί- ]774 Γκρίμποβο
λάου μησης Θεο- ]ωαwίνων
τόκου
]8 Αθανάσιος μοναχός Αγίου Γεωρ- ]777 Κούρεντα
και οι γιοι του Ιωάν- γίου Ιωαwίνων
νηc και Γ εώογιοc
]9 Αθανάσιος μοναχός Αγίων ]778 Αραχωβίτσα
και οι γιοι του Ιωάν- Αποστόλων Ιωαννίνων
νης και Γεώργιος ιε- Πέτρου και
ρέας Παυλου
302 ΓρηγόρηςΛ1ανόπουλος

20 Αθανάσιος μοναχός Μονής 1779 Λοζέτσι

και Γεώργιος ιερέας Τσούκας Ιωαννίνων
(χρύσωμα τοιχο-

lγραφιών)
21 Ιωάννης και Γεώρ- Μονής 1781 Χρυσοβίτσα
γιος ιερέας αδελφοί Κοίμησης Ιωαννίνων
Θεοτόκου
22 Ιωάννης και ο γιος Αγίου Νικο- 1786 Τσεπέλοβο
του Αναγνώστης και λάου Ιωαννίνων
ο αδελφός του Γεώρ-
γιος ιερέας και οικο-
νόμος
23 Ιωάννης kαι ο γιος Μονής Κοί- 1792 Μακρίνο
του Αναστάσιος μησης Θεο- Ιωαννίνων
τόκου
24 Ιωάννης του Αθανα- Αγίου 1793 Καπέσοβο
σίου και ο γιος του Νικολάου Ιωαννίνων
Αναστάσιος
αναγνώστης

25 Ιωάννης και ο γιος Αγίου 1795 Νεγάδες

του Αναστάσιος Γεωργίου Ιωαννίνων
αναγνώστης
26 Γεώργιος ιερέας και Μονής Κοί- 1797 Τσιρούσινο ή
οικονόμος και ο γιος μησης Θεο- Τ σιαρουτσινο
του Αναγνώστης τόκου Κοζάνης
27 Ιωάννης και ο γιος Μονής Προ- 1800 Ζίτσα
του Αναγνώστης φήτ/ Ηλία Ιωαννίνων
28 Αναστάσιος Θεοτόκου 1801; Νεγάδες
αναΥνώστης και Ιωαννίνων
Κωνσταντίνος γιοι
Οικονόμου
29 Αναστάσιος Αγίου Νικο- 1805 Γραμμένο
αναγνώστης και λάου Ιωαννίνων
ο αδελφός του
Κωνσταντίνος
Επανεξέταση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 303

30 Ιωάwης του Αθανα- Κοίμησης 1806 Αρτσίστα

σίου και ο γιος του Θεοτόκου Ιωαwίνων
Αναστάσιος
αναγνώστη,
31 Αναστάσιος αναγνώ- Αγίου 1812 Μανασσής
στη, Τσεπελοβίτη, Γεωργίου Ιωαwίνων
32 Αναστάσιοςαναγνώ- Αγίου Μηνά 1812 Τζοντίλα
στης γιος Οικονόμου 1ωαwίνων
(Ζαγορίου)
33 Αναστάσιος αναγνώ- Αγίας 1816 Καβαλάρι
στης Τ σεπελοβίτης Τριάδα, Ιωαwίνων
34 Αναστάσιος αναγνώ- Μονής 1818 Καλοτά
στης γιος Οικονόμου Βισοκου Ιωαwίνων
Καπεσοβίτη και ο
γιος του Γεώργιος οι
Τ σεπελοβίτες
35 Αναστάσιος αναγνώ- Κοίμησης 1825 Ιερομνήμη
στη, Τ σεπελοβίτη, Θεοτόκου Ιωαwίνων
36 Αναστάσιος Τσεπε- Νάρθηκας 1835 Δοβρά
λοβίτης Μονής Ιωαwίνων
Ασπραγγέ-
λων
37 Ιωάννης(μαζίμετον Μονής 1841 Μπάγια
Θεοδόσιο [ωαwίτη) Γενεσίου Ιωαwίνων
Θεοτόκου

Ας εξετάσουμε τώρα μία μία τις προτεινόμενες από εμάς προσθή­

κες. Για την πρώτη από αυτές πιστεύουμε ότι λανθασμένα δεν έγινε
αποδεκτή4 η ταύτιση, που έχει ήδη κάνει ο Χατζηδάκης, του ζωγρά­
φου Αναστάσιου Ιω Καλούδη και των αδελφών του από το Καπέ­
σοβο, με τους ζωγράφους και αδελφούς Αναστάσιο, Κωνσταντίνο ιε-

4 Στο ΚΩΝΣιΑΝΙΙΟΣ 2001, δεν γίνεται καν μνεία Σε πιο πρόσφατο σχετικό
άρθρο η ταύτιση απορρίπτεται Βλ Δ ΚΩΝΣΙΑΝ !ΙΟΣ, Καπεσοβίτες ζωγράφοι,
Πρακτικά Επιστημονικού Διημέρου Ζητήματα Μεταβυζαντινής Ζωγραφικής στη
Μνήμη του Μανόλη Χατζηδάκη, 28-29 Μαίαυ 1999(επιμ Ε Δρακοπούλου) Αθήνα
2002, 231-252 (στο εξής ΚΩΝΣΙΑ,'JΙΙΟΣ 2002) Η απόρριψη ιης ταυτισης στο
ΚΩΝΣΙΑΝΙΙΟΣ 2002: 233, σημ.12
304 Γρηγόρης~ανόπoυλoς

ρέα και Νικόλα05 Αν και ο Χατζηδάκης δεν αναφέρει το σκεπτικό

της ταύτισης, είναι νομίζουμε εύλογο δύο ομάδες ζωγράφων και
αδελφών που δρουν την ίδια περίοδο στον ίδιο τόπο (Σιάτιστα) και
που ο ένας ονομάζεται και στις δύο Αναστάσιος, να ταυτίζονται Επι­
πλέον, αφού δεν συναντούμε άλλη ομάδα ζωγράφων με τα ίδια χαρα­
κτηριστικά, δεν νομίζουμε ότι πρέπει να υπάρχει αμφιβολία
Με την ίδια λογική, νομίζουμε ότι δεν υπάρχει κάποιος λόγος να
μην ταυτίσουμε τον Καπεσοβίτη ζωγράφο Αναστάσιο, που ζωγραφί­
ζει μόνος στα 1743, με τον ομώνυμό του Καπεσοβίτη Αναστάσιο 1ω
Καλούδη Αν δούμε τα πράγματα μέσα από το πρίσμα της εποχής, γί­
νεται αντιληπτό ότι στα πλαίσια ενός κράτους, όπως το οθωμανικό,
στο οποίο η υιοθέτηση και χρήση επωνύμου δεν ήταν υποχρεωτική6,
δεν νομιμοποιούμεθα σήμερα να αναζητούμε σταθερότητα επωνύμων,
ανάλογη με τη σημερινή Και οι ίδιοι οι Καπεσοβίτες στις υπόλοιπες
επιγραφές τους, όπως θα δούμε πιο κάτω, αλλά και άλλοι ζωγράφοι
της εποχής, παρουσιάζουν έντονη πολυμορφία στη διατύπωση των
ονομάτων, των συγγενειών και των τόπων καταγωγής. Από την άλλη,
ένα στοιχείο που δείχνει προς την κατεύθυνση που προτείνουμε είναι
το γεγονός ότι ο γιος του Αναστασίου που πρώτος εμφανίζεται στις
επιγραφές, ο οποίος μάλλον είναι και ο πρωτότοκος, ονομάζεται Ιω­
άννης, όπως δηλαδή και ο πατέρας τού Αναστασίου Καλούδη
Πριν συνεχίσουμε, να διευκρινίσουμε ότι θέσαμε κι εμείς ερωτη­
ματικό στη χρονολογία στο νάρθηκα της Μονής του Σκαμνελίου 7 ,
παρά το γεγονός ότι έχει δημοσιευτεί παλαιότερα, και προ της επιζω­
γράφησης, αντίγραφο της επιγραφής8, που δυστυχώς όμως δεν λύνει
το ζήτημα αφού η ανάγνωση της χρονολογίας μπορεί να είναι είτε
1873, είτε 1473 ΟΧ Κατά πάσα πιθανότητα, πρόκειται για τη χρονο­
λογία 1743, κατά την αναγραφή της οποίας έγινε κάποιο λάθος.

5 ~ ΧΑιΖΗΔΑΚΗΣ - Ε ΔΡΑκοπογ ΛΟΥ,Ελληνες ζωγράφοι μετά την άλωση

(1453-1830) τ 2, Αθήνα 1999: 61 (στο εξής ΧΛΤΖΗΔΑΚΗΣ τ 2)
6 Βλ πρόχειρα Β ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ, Η Θεσσαλονίκη της παρακμής, η ελληνική
κοινότητα της Θεσσαλονίκης κατά τη δεκαετία του 1830 με βάση ένα οθωμανικό
κατάστιχο απογραφής του πληθυσμΟύ, Ηράκλειο 1997: 24
7 Πρβλ. ΚΩΝΣΤΑΝΤιΟΣ 2001: 28
8 Ν ~Oγ[Σorτoy ΛΟΣ, Συμβολή στη μορφολογία της ελληνικής γραφής,
Θεσσαλονίκη 1977: 120, επιγρ αρ 327 (στο εξής ~OYTΣOΠOYΛOΣ 1977)
Επανεξέιαση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 305

Στη δεύτερη προσθήκη μας, ταυτίζουμε τους ζωγράφους της Μο"

νής Βελλάς με τους Καπεσοβίτες αδελφούς Κωνσταντίνο ιερέα και
Αναστάσιο, χάρη στη νέα δημοσίευση της εmγραφής μαζί με φωτο­
γραφία9 , όπου ξεκαθαρίζεται ότι πρόκειται για τους Κωνσταντίνο ιε­
ρέα, Αναστάσιο και Ιωάwη και όχι τους Κωνσταντίνο, Αναστάσιο
και Ιωάwη, όπως φαινόταν στην παλαιότερη δημοσίευσηlO Εδώ βέ­
βαια το πολυστιχο αρχαίζον επίγραμμα, που καταλαμβάνει όλο το
χώρο, δεν επέτρεψε την αναγραφή μιας «συνηθισμένης» επιγραφής
και υποχρέωσε τους ζωγράφους να γράψουν τα ονόματά τους με μι­
κρά γράμματα στην κάτω δεξιά γωνία Από ότι φαίνεται η επίδραση
των κτητόρων, που προφανώς συνέταξαν την εmγραφή, ήταν καταλυ­
τική. Ετσι εξηγείται γιατί ανέγραψαν μόνο τα ονόματά τους χωρίς να
προσθέσουν την συγγένεια, ή την καταγωγή τους Συγκρίνοντας πά­
ντως το πλαίσιο της επιγραφής, με αυτό της επιγραφής στο Σκα­
μνέλι l1 και το γραφικό χαρακτήρα με αυτόν της επιγραφής στα Κάτω
Σουδενά π Χ 12, νομίζουμε ότι δεν μένει κάποια αμφιβολία.
Προβληματική όμως είναι η ταύτιση του Ιωάwη, την οποία θα συζη­
τήσουμε παρακάτω
Το επόμενο έργο που επισημαίνουμε είναι οι τοιχογραφίες της
Αγίας Παρασκευής στην Καλοτά που εκτελέστηκαν στα 1748 από τον
Αναστάσιο, χωρίς συνεργάτη, όπως και στα Κάτω Σουδενά ένα χρόνο
αργότερα l3
Η επόμενή μας προσθήκη, που δεν αφορά τοιχογράφηση αλλά
χρύσωμα τοιχογραφιών, γίνεται διότι μας προσφέρει στοιχεία για την
πρώτη φορά που ο Ιωάwης του Αναστασίου εργάζεται μόνος . Αφού
στα 1754 ο Ιωάwης εργάστηκε μαζί με τον πατέρα του στους Τ αξιάρ-

9 Δ KAMAPOv ΛΙΑΣ, Τ α Μοναστήρια της Ηπείρου, ι Α , Αθήνα 1996: 566 και

φωτ.569 (στο εξής ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ 1996)
10 ΜΗΙΡΟΠΟΛΙΙΗΣ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡ! ΑΣ ΑΘΗΝΑΓΟΡΑΣ, Νέος Κουβαράς,
ΗπειΡωιικάΧρονικά 4(1929): 22 (στο εξής ΑΘΗΝΑΓΟΡΑΣ 1929) Πρβλ Μ
ΧΛ!ΖΗΔΑΚΗΣ, 'Ελληνες ζωγράφοι μετά την άλωση (1453-1830) τ Ι, Αθήνα 1987:
166,333 (στο εξής ΧΛ!ΖΗΔΑΚΗΣ τ 1) και ΧΑ!ΖΗΔΑΚΗΣ τ 2: 136
11 ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΛΣ 1996: 569 και ΚΩΝΣΙΑΝΠΟΣ 2001: πιν 25γ
12 ΚΑΜΑΡΟΥ ΛΙΑΣ 1996: 569 και ΚΩΝΣΙΑΝΠΟΣ 2001: πιν 26α
13 Κ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ, Θρησκευτικά μνημεία και Αγιογραφία του Ζαγορίου,
lωάwινα 1982: 48 (στο εξής ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ 1982) Ο κατάλογος των επιγραφών των
ζωγράφων στο συγκεκριμένο δημοσίευμα πρέπει να χρησιμοποιείται με προσοχή
λόγω έλλειψης μεθοδολογίας, αλλά και κάποιων παρανοήσεων
306 Γρηγόρης~ανόπoυλoς

χες Ζαγόριανης, στα 1756 εργάζεται μόνος στη Μονή του ίδιου χω­
ριού χρυσώνοντας τα φεγγία των αγίων και περνώντας <<λαζούρι»,
δηλαδή κυανό χρώμα, στις τοιχογραφίεςl4, τις οποίες είχε κάνει κά­
ποιος Νικόλαος ζωγράφος στα 174015 και ζωγραφίζοντας τις εικόνες
του τέμπλου 16 Όπως φdίνεται από τον πίνακα παραπάνω, ο Ιωάwης
πρωτοεμφανίζεται στα 1754 και σύντομα, στα 1756, αναλαμβάνει μό­
νος του εργασίες . Αυτό μας κάνει να δεχτούμε ότι πρέπει ήδη να είχε
κάποια πείρα και επομένως να υποθέσουμε ότι ίσως πρόκειται για τον
Ιωάννη που αναφέρεται στη μονή Βελλάς στα 1745, με την προϋπό­
θεση ότι τότε θα βρισκόταν σε μια αρκετά μικρή ηλικία, μαθαίνοντας
ακόμη και εκτελώντας βοηθητικές εργασίες
Συνεχίζουμε διορθώνοντας τη χρονολόγηση των τοιχογραφιών της
Μονής Ρογκοβού από τα 1765 στα 1760 Η παρανόηση προήλθε από
το γεγονός ότι στη χρονολογία ΑΨΞ κόλλησε το αρχικό γράμμα της
επόμενης λέξης ΕΤΗ (='EIEI)17, με αποτέλεσμα να μεταγραφεί
ΑΨΞΕ (=1765)18, αν και το «Ε» έχει τόνο 19 Καταυτόν τον τρόπο
όμως ακολουθεί η ακατανόητη λέξη «ΙΗ»20 Πάντως ο ζωγράφος
αντιλήφθηκε το πρόβλημα και για να λύσει το ζήτημα τοποθέτησε μια

14. Σ ~ΠE][HΣ, Παλαιογραφικά της επαρχίας Κουρέντων, Ηπειρωτική Εστία

13(1965): 52-53 (σro εξής ~ΠEΠHΣ 1965) Ο Χατζηδάκης δεν χρησιμοποιεί το
δημοσίευμα, ενώ στο ΚΩΝΣΙΑΝJlΟΣ 2001: 47, σημ 202 αναφέρεται ως έτος το
1796, χωρίς κάποια παραπομπή Φωτογραφία της επιγραφής στο ΚΑΜΑΡΟΥ ΛΙΑΣ
1996:562
15 ~ΠEΠHΣ 1965: 52, επιγρ. αρ. 13 Παρότι αυτή την εποχή υπάρχουν αρκετοί
ζωγράφοι με αυτό το όνομα, πρβλ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ τ 2: 241-242, θα μπορουσε να
πρόκειται για τον ομώνυμο Καπεσοβίτη ~πoρεί δηλαδή να υποτεθεί ότι οι
ενδιαφερόμενοι κάλεσαν ένα Καπεσοβίτη να συμπληρώσει την εργασία ενός άλλου
Καπεσοβίτη
16 ~ΠEΠHΣ 1965: 53, επιγρ. αρ 17-18 Αυτές οι εικόνες έχουν μεταφερθεί
σήμερα στην Αγία Τριάδα 2αγόριανης, βλ Δ ΚΩΝΣΤΑΝΙΙΟΣ, Περιοδείες, Ν
Ιωαννίνων, Αρχαιολογικό Δελτίο 37(1982), ΒΧΡΟΝΙΚΑ: 272-273, όπου όμως η
χρονολογία roυς μεταγράφεται ως AΨ~Σ (=1746;) Αν όντως είναι έτσι, τότε δεν
υπάρχει χρονολογικό πρόβλημα στην ταυτιση του Ιωάννη της ~oνής Βελλάς στα
1745, με roν 1ωάwη του Αναστασίου
17 Βλ φωτογραφία στο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ 2001: πιν 28β
18 ΚΩΝΣΤΑΝΙΙΟΣ 2001: 36 ΊΌ ίδιο λάθος έχουν επαναλάβει όλοι όσοι έχουν
δημοσιευσει την επιγραφή
19 ΚΩΝΣΤΑΝΙΙΟΣ 2001: πιν 28β, στον τρίτο στίχο της επιγραφής
20 ΚΩΝΣΤΑΝΙΙΟΣ 2001: 36
Επανεξέταση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 307

τελεία ακριβώς μετά το <<3»21, ώστε να γίνεται κατανοητό ότι εκεί τε"
λειώνει η χρονολογία . Ι ην ίδια τελεία έβαλε και μετά την χρονολογία
ανέγερσης του ναου, δηλαδή μετά το αψμθ (=1749)22
Διόρθωση πρέπει να γίνει και 9την χρονολόγηση των τοιχογρα­
φιών της Ζέλιστας από τα 176123 και να γίνει αποδεκτή η χρονολό­
γηση του Μπέττη24 στα 1771, για δύο λόγους Πρώτον διότι η εξωτε­
ρική επιγραφή αναφέρει ρητά ότι ο ναός κτίστηκε στα 1766, αλλά και
διότι ο επίσκοπος Βελλάς Παίσιος, που αναφέρεται στην επιγραφή,
τοποθετεί ο ίδιος, με αυτόγραφό του σημείωμα, την ανάρρησή του
στον επισκοπικό θρόνο Βελλάς στα 176225 Συνεπώς η προτεινό­
μενη26 «διόρθωση» της ανάρρησής του στο θρόνο με βάση την επι­
γραφή δεν ευσταθεί, αλλά το αντίθετο.. Είναι προφανές ότι οι Καπε­
σοβίτες έκαναν κάποιο λάθος στη χρονολογία κατά την αναγραφή του
ψηφίου των δεκάδων, πράγμα που επανέλαβαν άλλωστε στην επι­
γραφή της Μονής Μακρίνου 27
Ακόμη μια διευκρίνιση πρέπει να γίνει σχετικά με την ταύτιση του
Καπεσοβίτη ζωγράφου Ιωάwη του Νίτζου, που φαίνεται να εμφανίζε­
ται μία και μόνη φορά στα 1764, στη Μονή Μεσιανών 28 Από την επι­
γραφή είναι φανερό ότι «Νίτζος» είναι το όνομα του πατέρα του ζω­
γράφου και αφου «Νίτζος» δεν είναι παρά ο συγκεκομμένος ή χα"ιδευ­
τικός τύπος του βαφτιστικου Νικόλαος29, μπορουμε έτσι να ταυτί-

21 ΚΩΝΣΙΑΝΤΙΟΣ 2001: πιν. 28β, στον τρίτο στίχο της επιγραφής

22 ΚΩΝΣΙΑΝΤΙΟΣ 2001: πιν. 28β, στον δευτερο στίχο της επιγραφής
23 ΚΩΝΣΙΑΝΤΙΟΣ 2001 :32
24 ΜΠΕΤΤΗΣ 1965: 53, επιγρ αρ 19
25 r ΠΑ!ΣIOΣ, παισιος επίσκοπος Βελλάς και Κονίτσης (1762-1778),
Ηπειρωτική Εστία 7(1958), 457-460 Η αυτόγραφη ενθυμηση του Πcιισιoυ
δημοσιευεται στη σελ 460 Τ ο παραπάνω άρθρο αναδημοσιευτηκε αυτουσιο στην
εκτενή εργασία r ΠΑίΣΙΟΣ, Μικρά συμβολή εις την ιστορίαν της εκκλησιαστικής
επαρχίας Βελλάς και Κονίτσης, Ηπειρωτική Εστία 16(1967), 241-259, 451-460,
17(1968), 16-26, 101-108,208-215,303-311,392-399,490-499, 18(1969),38-41,
147-151, 221-224, 335-339, που κυκλοφόρησε και σε ξεχωριστό τόμο (βλ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ 2001: 32, σημ 101)
26 ΚΩΝΣΙΑΝΙIOΣ 2001: 32
27 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ 2001: 40
28 ΚΩΝΣΙΑΝΙIOΣ 2001: 34-35
29 Κ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Τοπωνυμικό της περιοχής Ζαγοριου, Ιωάννινα 1991: 341
Προφέρεται 'Νίcο'
 308 Γρηγόρης Μανόπουλος

σουμε τον Ιωάννη του Νίτζου (=Νίκου) με τον Ιωάννη του Νικολάου
που συναντουμε στα 1774 στη μονή του Γ ριμπόβου . Αν τώρα αυτός ο
Νικόλαος ταυτίζεται με τον ομώνυμό του, γιο του Ιωάννου Καλουδη
και αδερφό του Αναστασίου, όπως ήδη αναφέραμε στην εξέταση της
πρώτης προσθήκης, τότε δεν υπάρχει δυσκολία στο να ταυτιστεί και
με τον Νικόλαο του 173030 Προς αυτή την κατευθυνση συνηγορεί και
πάλι το όνομα του γιου του Νικολάου, που ανταποκρίνεται σε αυτό
του παππου του Δηλαδή τα αδέλφια Αναστάσιος και Νικόλαος Ιωάν­
νου Καλουδη, έδωσαν και οι δύο το όνομα του πατέρα τους στα παι­
διά τους
Η επόμενή μας προσθήκη αφορά τις τοιχογραφίες του ναού του
αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Μπιζντουνόπουλο (Άγιος Ιωάννης) του
176531 Σύμφωνα με την επιγραφή, ο Ιωάννης Σταύρου από το
Αργυρόκαστρο εργάστηκε μαζί με τον Καπεσοβίτη Ιωάννη . Επειδή
όμως δεν αναφέρεται το πατρώνυμο, θα μπορούσε να πρόκειται είτε
για τον Ιωάννη του Αναστασίου, είτε για τον Ιωάννη του Νικολάου.
Πιθανότατα πρόκειται για τον δευτερο, ο οποίος το προηγούμενο έτος
είχε πάλι εργαστεί με την συνεργασία άλλου, όχι Καπεσοβίτη, ζω­
γράφου (βλ. και την προηγουμενη παράγραφο).
Άλλη μια προσθήκη αφορά το χρύσωμα του καθολικού της Μονής
Ισούκας που έγινε στα 1779 Δυστυχώς η επιγραφή μπορεί σήμερα
να μελετηθεί μόνο από την έκδοση του Σουλη 32 Αναφέρεται λοιπόν
ότι το χρύσωμα έκανε ο <<Αθανάσιος Ιωάννου ιερέως εκ Καπεσόβου».
Επειδή όμως ζωγράφος με αυτό το όνομα δεν υπάρχει, προτείνουμε
την ταύτισή του με τον μοναχό Αθανάσιο, ενώ λόγω της μνείας ιε­
ρέως, υποθέτουμε ότι αντί Ιωάννου, πρέπει να αναφερόταν ο ιερέας
Γεώργιος, γιος τού Αθανασίου 33

30. ΚΩΝΣΙΑΝΙΙΟΣ 2001: 49

31 ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ 1982: 48 και Χιυ2ΗΔΑΚΗΣ τ 2: 378 (Σταυρου Ιωάννης), όπου το
«Καπεσοβίτης>, αναγράφεται «Κονισοβίτης", χωρίς τη δημιουργία αντίστοιχου
λημματος
32 Χ ΣΟΥΛΗΣ, Επιγραφαί και ενθυμησεις ηπειρωτικαί, Ηπειρωτικά Χρονικά
9(1934): 100 (στο εξης ΣΟΥ ΛΗΣ 1934) Ο πρόσφατος καθαρισμός των τοιχογραφιών
δεν βοηθησε, διότι πάνω από την βόρεια θυρα αποκαλύφθηκε μια επιγραφη εντελώς
μη αναγνώσιμη, ενώ πάνω από την δυτικη θυρα δεν επιχειρηθηκε ακόμη ο
καθαρισμός
33 ΚΩΝΣΙΑΝΙΙΟΣ 2001: 49
Επανεξέταση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 309

Τέλος, προσθέτουμε στον παραπάνω πίνακα τα στοιχεία από τrιν

ήδη δημοσιευμένη επιγραφή του ναού της Θεοτόκου στους Νεγάδες 4
Ζαγορίου Θέτουμε ερωτηματικό στη χρονολογία, αφού στο δημοσι"
ευόμενο αντίγραφο η χρονολογία διαβάζεται ευκρινώς <<ΑΚΑ» Θεω­
ρούμε πάντως ότι η πρόθεση ήταν να γραφεί η χρονολογία <<ΑΩΑ»
(=1801) και όχι <<ΑΩΚΑ» (=1821) Κατά το 1821, με τον πόλεμο με­
ταξύ Αλή πασά και σουλτάνου σε εξέλιξη στην περιοχή των Ιωαwί­
νων και με στρατιωτικές επιχειρήσεις και στα Ζαγοροχώρια 35 , θα
ήταν μάλλον παράξενο να συναντούσαμε τέτοιου είδους δραστηριό­
τητες

Έχοντας ολοκληρώσει με την παράθεση των διορθώσεων και των

προσθηκών, επανερχόμαστε στον παραπάνω πίνακα. Παρατηρώντας
τον βλέπει κανείς ότι ο Αναστάσιος με τους γιους του Ιωάwη και Γε­
ώργιο εμφανίζονται μέχρι το 1763, ενώ κατόπιν όχι Παράλληλα από
το 1769 και εξής εμφανίζεται ο μοναχός Αθανάσιος με τους γιους του
Ιωάwη και Γ εώργιο Εδώ έχουμε ένα παράδοξο που δεν έχει επιση­
μανθεί μέχρι σήμερα Πώς είναι δυνατόν ο Αθανάσιος, όντας μονα­
χός, να έχει δύο παιδιά, δηλαδή να είναι έγγαμος; Πρέπει συνεπώς να
δεχτούμε ότι αρχικά ο Αθανάσιος ήταν έγγαμος λαϊκός και ότι, αφού
η σύζυγός του είτε απεβίωσε είτε έγινε και ή ίδια μοναχή36, του επε­
τράπη να καρεί μοναχός. Και επειδή, ως γνωστόν, με την κουρά ο μo~
ναχός λαμβάνει νέο όνομα κρατώντας συνήθως το αρχικό γράμμα του
λαϊκού του ονόματος, εμείς θα πρέπει να εξετάσουμε αν υπήρχε στο
Καπέσοβο, προ του 1769, κάποιος αγιογράφος, με δύο παιδιά με τα
ονόματα Ιωάwης και Γ εώργιος, του οποίου το βαφτιστικό όνομα να
αρχίζει από <<Α» Νομίζουμε ότι η ταύτιση με τον Αναστάσιο και τα
παιδιά του είναι προφανής Πώς αλλιώς μπορεί να εξηγηθεί το γεγο­
νός ότι μετά το 1763 ο Αναστάσιος και τα παιδιά του δεν επανεμφανί­
ζονται σε κανένα ζωγραφικό έργο, ή ότι ο Ιωάwης και ο Γεώργιος
του Αθανασίου ονομάζουν και οι δυο από ένα γιο τους Αναστάσιο,
αντί Αθανάσιο; Σε συνάφεια με τα παραπάνω, πρέπει να συνεκτιμηθεί

34 ΜΟΥΙΣΟΠΟΥΛΟΣ 1977: 48, επιγρ αρ 113

35 Βλ σχετικά Α ΠAΠ",ΚΩΣJ '\Σ, Α Ψαλίδα, Ιστορία της πολιορκίας του Αλή
πασά (Ι 820- Ι 822), Νέος Κουβαράς 2(1962): 31-34
36 Αυτός ήταν ο μόνος τρόπος, ώστε να επιτραπεί σε κάποιον έγγαμο να λάβει
το μοναχικό σχήμα
310 Γρηγόρης~ανόπoυλoς

και το ότι ο ιερέας και οικονόμος Γ εώργιος του Αθανασίου δίνει το

όνομα Κωνσταντίνος σε ένα από τα παιδιά του, γεγονός που μας πα­
ραπέμπει στον αδερφό τού Αναστασίου Κωνσταντίνο ιερέα 37
Ακόμη μια δυσερμήνευτη περίπτωση είναι αυτή των ζωγράφων
στο Γ ραμμένο στα 180538 Σε αυτή δεν αναφέρεται ο πατέρας των δύο
ζωγράφων Άρα αυτοί θα μπορούσε να είναι παιδιά είτε του Ιωάwου
είτε του Γεωργίου ιερέα και οικονόμου 39 , αφού και οι δύο είχαν γιο με
το όνομα Αναστάσιος . Μετά την τελευταία μας όμως προσθήκη εδώ
παραπάνω, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι γιοι Οικονόμου που ζωγρα­
φίζουν στα 1801 στους Νεγάδες ταυτίζονται με τα δύο αδέλφια που'
ζωγραφίζουν το 1805 στο Γ ραμμένο.. Επίσης, αν συγκρίνουμε την
4Ο

επιγραφή του Γ ραμμένου με αυτήν της Αρτσίστας στα 1806, όπου βε­
βαιωμένα εργάστηκε ο Αναστάσιος του Ιωάwου, και με αυτήν της
Τζοντίλας στα 1812, όπου εργάστηκε ο Αναστάσιος του Γεωργίου ιε­
ρέα και οικονόμου, θα δούμε ότι ο γραφικός χαρακτήρας είναι πανο­
μοιότυπος με αυτόν του 1812 Ειδικά το χαρακτηριστικό σχήμα του
«8» που θυμίζει το μονόγραμμα «ου», και οι ακρέμονες της καμπύλης
του «Α» στο όνομα <<Αναστάσιος αναγνώστης» νομίζουμε ότι δεν
αφι1νουν καμία αμφιβολία. Άλλωστε στα επόμενα χρόνια συναντάμε
μόνο τον Κωνσταντίνο γιο του Οικονόμου
41
και συνεπώς και από
αυτή την πλευρά οδηγούμαστε στο ότι οι ζωγράφοι του Γ ραμμένου
πρέπει να ταυτιστούν με τους γιους τού Γεωργίου ιερέα και οικονό­
μου.

Θα εξετάσουμε τέλος στην επιγραφή της Μονής Βισοκού 42 Σε

αυτή συναντάμε το παράδοξο ο Αναστάσιος αναγνώστης και ο γιος
του Γεώργιος να αυτοαποκαλούνται μεν Ισεπελοβίτες, να ονομάζουν
όμως τον πατέρα του Αναστάσιου, Οικονόμο Καπεσσβirη Πιθανό­
τερη εξήγηση είναι ότι ο Αναστάσιος μετώκησε στο γειτονικό Ίσεπέ­
λοβο και έκτοτε θεωρούσε τον εαυτό του Τσεπελοβίτη . Μνημόνευε

37 Είναι γνωστή η συνήθεια, όταν κάποιο μέλος μιας οικογένειας δεν αποκτά
εγγόνια ή πεθαίνει πρόωρα, να δίνεται το όνομά του σε απογόνους άλλων μελών
αυτής
38 ΚΩΝΣΙΑΝΤΙΟΣ 2001: 44
39 Στο ΚΩΝΣΤΑΝ 110Σ 2001: 44, θεωρείται δεδομένο ότι πρόκειται για τον
Αναστάσιο του Ιωάννη
40 Πρβλ τις φωτογραφίες στο ΚΩΝΣIΑΝ!10Σ 2001: Πίν 32β και 33α-β
41 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ r 2: 255-256 Πρβλ και όσα λέγονται εδώ παρακάτω
42 ΚΩΝΣΤ ΑΝ!10Σ 2001: 147, όπου η επιγραφή παρερμηνεύεται μερικώς
Επανεξέταση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 311

όμως την καταγωγή του πατέρα του, ίσως γιατί ήθελε η καλή φήμη
των Καπεσοβιτών να ακολουθεί και ΤΟΥ..ίδιο . Λύνεται έτσι και αυτό
το ~ήτημα και ο ήδη γνωστός Αναστάσιος αναγνώστης Τσεπελοβί­
της μπορεί να ταυτιστεί με τον παραπάνω. Γι' αυτό έχουμε προσθέ­
σει στον παραπάνω πίνακα τους ναούς που ζωγράφισε ως Ισεπελοβί­
της.44
Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, το γενεαλογικό δέντρο τrις οι­
κογένειας των Καπεσοβιτών ζωγράφων διαμορφώνεται ως εξ ής45:

1ωάwης Καλούδης

Κωνσταντίνος Αναστάσιος Νικόλαος

ιερέας (ή Αθανάσιος μοναχός) (ή Νίτζος)

~
lωάwης Γεώργιος Ιωάwης
«Μπογάς» ιερέας και οικονόμος ,,
,,,

Αναστάσιος
Λ
Αναστάσιος Κωνσταντίνος
t
Νικόλαος
αναγνώστης
αναγνώστης
αναγνι στης Οικονόμου

Γεώργιος

43 ΧΑΙΖΗΔΑΚΗΣ τ ]: 168
44. Να επισημάνουμε εδώ ότι η τοιχογράφηση του Αγ Γεωργίου Μανασσή,
όπου ο Αναστάσιος υπογράφει ως Τ σεπελοβίτης, ολοκληρώνεται στις 12 Νοεμβρίου
1812, ενώ του Αγ Μηνά 'Τζοντίλας, όπου υπογράφει ως Καπεσοβίτης, στις 28
Νοεμβρίου 1812 Ι ο παράδοξο, που φαίνεται να δημιουργείται, μπορεί να εξηγηθεί
Ο Μανασσής απέχει 2 χιλιόμετρα περίπου από την Τ ζοντίλα και έτσι ο ζωγράφος
είχε τη δυνατότητα να ζωγραφίζει και στις δυο εκκλησίες την ίδια περίοδο,
μεταβαίνοντας από το ένα χωριό στο άλλο και φροντίζοντας να τελειώσει σχεδόν
ταυτόχρονα, ώστε να αναχωρήσει για τον τόπο διαμονής του, πριν την έλευση του
χειμώνα
45 Πρβλ τα αντίστοιχα στο ΚΩΝΣΙΑΝIlΟΣ 2001: 49, καθώς και την σημ 222
312 ΓρηγόρηςΛ1ανόπουλος

Ανακεφαλαιώνοντας, θα παραθέσουμε με τη σειρά τους Καπε­

σοβίτες ζωγράφους, δίνοντας για τον καθένα όσα χρονολογικά και
βιογραφικά στοιχεία προκύπτουν από τις επιγραφές των τοιχογρα­
φιών, συνεκτιμώντας όπου χρειάζεται και τα ανάλογα στοιχεία από τις
εικόνες46
-Κωνσταντίνος ιερέας47, γιος του Ιωάwη Καλούδη (1728-1745)48 Ερ­
γάστηκε μαζί με τους αδερφούς του σε τοιχογραφίες. Από ό,τι γνωρί­
ζουμε μέχρι σήμερα, δεν είχε απογόνους που να ασχολήθηκαν με την
ζωγραφική.
-Αναστάσιος Ιωάwη Καλούδ ης 49 (1728-1779) Εργάστηκε αρχικά'
μαζί με τα αδέλφια του και κατόπιν μαζί με τα παιδιά του, αλλά και
μόνος. Μεταξύ των ετών 1763-1769, πιθανότατα αφού χήρεψε, εκάρη
μοναχός με το όνομα Αθανάσιος, συνεχίζοντας όμως να αναλαμβάνει
έργα μαζί με τα παιδιά του
-Νικόλαος50, γιος του Ιωάwη Καλούδη (1728-1742) Εργάστηκε μαζί
με τα αδέλφια του, αλλά και μόνος Αναφέρεται και ως «Νίτζος» Στα
1774 είχε ήδη αποβιώσει, αφού αναφέρεται ως «ποτέ»51
Ιωάwης Αναστασίου
52
(1745-1806) Η χρονολογία που
πρωτοεμφανίζεται ισχύει, αν δεχτούμε ότι τότε βρισκόταν σε μια
πρώιμη εφηβική ηλικία. Εργάστηκε μαζί με τον πατέρα και μάλλον το
θείο του αρχικά, κατόπιν μόνο με ων πατέρα του και τον αδερφό του
και τέλος μαζί με τον γιο του. Επίσης έχει εργαστεί και μόνος του.
Αρχικά υπογράφει ως «lωάwης Αναστασίου» και μετά την κουρά του
πατέρα του ως <<Ιωάwης Αθανασίου μοναχού». Η προσωνυμία
«Μπογάς» αναφέρεται γι' αυτόν μόνο από τον γιο του (βλ παρα­
κάτω)

46 Να σημειώσουμε ότι δεν συναντήσαμε στις επιγραφες ναών ή εικόνων τους

αδερφους Αθανάσιο και Διονύσιο του 1ωάwου και τον Σπυρίδωνατου Γ εωργίου, οι
οποίοι αναφέρονταιστο ΚΩΝΣΤΑΝΙΙΟΣ 2001: 49, όχι όμως ως ζωγράφοι
47 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ τ2: 61 και 136
48 Οι χρονολογίες στις παρενθέσεις αναφέρονται στην περίοδο που οι ζωγράφοι
μνημονευονται σε επιγραφές και όχι στην διάρκεια της ζωής τους
49 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ τΙ: 159( ως Αθανάσιος μοναχός), 166 (ο Αναστάσιος 7 και 8
ταυτίζονται), καΙΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ τ 2: 61.
50 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ τ 2: 61 24 Ι (Νικόλαος 37)
51 ΚΩΝΣΙΑΝΙΙΟΣ 2001: 37-38
52 ΧΑΤΖΙΙΔΑΚΗΣ τ Ι: 333 (Ιωάwης 56), 335 (Ιωάννης 61) και 336 (Ιωάwης 66)
Λ1ΠΕΓΤΗΣ 1965: 52-53 (επιγρ. αρ 13,17-18)
Επανεξέταση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 313

-Γεώργιος ιερέας και οικονόμος53 (1759-1797) Ιερέας χειροτονήθηκε

μεταξυ του 1'777 και πριν από το Μάρτιο του 1778, ενώ μεταξύ 1781 -
1'786 έλαβε το εκκλησιαστικό αξίωμα του οικονόμου, το οποίο χρησι­
μοποιήθηκε και ως επώνυμο από τα παιδιά του . Εργάστηκε μαζί με
τον πατέρα του, τον αδερφό του και το γιο του.
-Ιωάwης Νικολάου 54 (1764-1'774). Αρχικά εργάστηκε σε τοιχογρα­
φίες ως συνεργάτης άλλων ζωγράφων, που ήταν και οι επικεφαλής
του συνεργείου 55 Η συνεργασία του με δυο διαφορετικούς ζωγρά­
φους και μάλιστα σε διαδοχικά έτη (1764-1765) μάλλον δεν υποδη­
λώνει σχέση μαθητείας. Είναι πάντως γεγονός ότι δεν είναι γνωστά
πολλά έργα με την υπογραφή του, ούτε και έργα σε συνεργασία με
άλλους Καπεσοβίτες, ώστε να μπορούν να εξαχθούν ευρύτερα συμπε­
ράσματα.
-Αναστάσιος αναγνώστης του Ιωάwου56 (1786-1819).. Κατέχει την
ιδιότητα του αναγνώστη 57 από την πρώτη εμφάνισή του στις επιγρα­
φές, άλλοτε όμως αυτή δεν αναγράφεται και άλλοτε αναγράφεται
μόνο αυτή. Εργάστηκε μαζί με τον πατέρα του, αλλά και με τον θείο
του . Μετά το 1806 στην Αρτσίστα, όπου ζωγραφίζει με τον πατέρα
του, δεν τον ξαναβρίσκουμε σε άλλη επιγραφή ναού Νομίζουμε όμως
ότι πρέπει να τον ταυτίσουμε και με τον Αναγνώστη Μπογά, αν δε­
χτούμε ότι η γενική "Ιωάwου» στην εικόνα των Αρχαγγέλων στο

53 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ τ 1: 221.·224 (Γεώργιος 31 και 36) και ΚΩΝΣΤΑΝ!ΙΟΣ 2001:

146 Στα έργα του πρέπει να προστεθεί εικόνα Αγίας Παρασκευής του ομώνυμου
ναοίι στη Σκλάταινα (Ρίζωμα) Ι ρικάλων, για την οποία βλ Δ ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ,
Ι ρικαλινά συμμεικτα ΣΙ , Τρικσλινά13(1993): 185
54 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ τΙ: 337 (iωάwης 67), ΚΩΝΣΤΑΝ!ΙΟΣ 2001: 34··35 Στα έργα
του πρέπει να προστεθουν και οι δεσποτικές εικόνες του ναοίι της Κοίμησης στο
Κεράσοβο Πογωνίου του 1773, για τις οποίες βλ. Ε ΧΛΛΚΙΑ, Περιοδείες -
Εντοπισμοί μνημείων, Αρχαιολογικό Δελτίο 42(1987), Β ΧΡΟΝΙΚΆ: 333
55 Επικεφαλής του συνεργείου θεωροίιμε αυτόν που αναγράφεται πρώτος στην
επιγραφή
56. ΧΜΖΗΔΑΚΗΣ τΙ: 163 (Αναγνώστης 9), 167 (Αναστάσιος 13), όπου του
αποδίδονται μια εικόνα και οι τοιχογραφίες ναου που έχουν γίνει από τον α'
εξάδελφό του, Αναστάσισ αναγνώστη γlΟ του Γ εωργίου ιερέα και οικονόμου
57 Ηταν βαθμίδα του κατώτερου κλήρου, που απονεμόταν από αρχιερέα σε
λαικοίις με χειροθεσία, και έδινε το δικαίωμα για την απαγγελία της αποστολικής
περικοπής και των ψαλμών κατά τη λειτουργία
314 Γρηγόρης Μανόπουλος

Μονοδένδρι, μας δίνει το όνομα το πατέρα του 58 Δηλαδή να θεωρή­

σουμε ότι ο Ιωάwης του Αναστασίου, ίσως και οι άλλοι Καπεσοβίτες,
είχε την «λαϊκή» προσωνυμία <<μπογάς», την οποία όμως απαξίωνε να
χρησιμοποιήσει59 Μόνο μετά την πάροδο αρκετών χρόνων, η επωνυ­
μία κατέληξε να γίνει αποδεκτή από τους ίδιους τους ζωγράφους
Ετσι εξηγείται γιατί, ενώ η προσωνυμία «Μπογάτες» είναι αυτή που
έφτασε μέχρι τον 20° αιώνα για τους ζωγράφους του Καπέσοβου 6Ο ,
την συναντούμε μόνο σε τρεις εικόνες
-Αναστάσιος αναγνώστης του Γεωργίου ιερέα και οικονόμου 61 (1'790-
183'7) Την ιδιότητα του αναγνώστη την έχει από την πρώτη υπο-

58 ΧΑΙΖΗΔΑΚΗΣ τ.2: 221, όπου η γενική «Ιωάννου» θεωρείται ότι αποτελεί το

όνομα του ζωγράφου και το «αναγνώστης> την ιδιότητα, και έτσι δημιουργουνται
δύο λήμματα (Αναγνώστης Μπογάς και Ιωάwης Μπογάς) Στα έργα του πρέπει να
προστεθεί και μία εικόνα του 1817 που απεικονίζει τον Αγ Αθανάσιο από τον
ομώνυμο ναό της Λεσινίτσας (Βρυσοχώρι) Ιωαννίνων, για την οποία βλ Ε ΧΑΛΚΙΑ
- Δ ΚΩΝΣΙΑΝΓΙΟΣ, Επισήμανση μνημείων - Περιοδείες, Αρχαιολογικό Δελτίο
34(1979), Β ΧΡΟΝΙΚΑ: 257
59 Μπογάς είναι αυτός που ασχολείται με τις μπογιές
60 Η σχετική παράδοση καταγράφεται στο ΣΟΥΛΗΣ ]934: 103 Αν οι
Αναστάσιος και Αθανάσιος, που αναφέρει η παράδοση ως πρώτους Μπογάτες, είναι
ο Αναστάσιος και μετέπειτα μοναχός Αθανάσιος, τότε ο Ιωαwίκιος μοναχός που
αναφέρεται ως γιος του Αθανασίου, θα πρέπει να ταυτιστεί με τον Ιωάwη του
Αναστασίου, που·κι αυτός θα εκάρη μοναχός μετά το 1806, μιμούμενος τον πατέρα
του

61 ΧΑΙΖΗΔΑΚΗΣ τΙ: 163 (Αναγνώστης 7), 167 (Αναστάσιος 13), όπου

συγχέεται με τον εξάδελφό του Αναστάσιο του 1ωάwη και 168 (Αναστάσιος 15),
όπου τα έργα που υπογράφει ως Τσεπελοβίτης Πρβλ και ΚΩΝΣΙΛΝΙΙΟΣ 2001: 45-
46 Στα έργα του, ως Καπεσοβίτη, πρέπει να προστεθούν μια εικόνα της Κοίμησης
σΤΟ τέμπλο της Μονής Ρογκοβού του 1804, για την οποία βλ ΚΑΜΑΡΟΥ ΛΙΑΣ 1996:
338, επτά εικόνες σε ναούς του Νομού Ι ρικάλων των ετών 1791-1806, για τις
οποίες βλ Δ ΚΑΛΟΥΣIΟΣ, Γρικαλινά συμμεικτα 10, Θεσσολικό Ημερολόγιο
36(1999): 299 ενώ ως Ι σεπελοβίτη, πρέπει να προστεθούν οι τοιχογραφίες του 1825
της Κοίμησης Ιερομνήμης Ιωαννίνων, για τις οποίες βλ. Δ. ΚΩΝΣΙΛΝΙΙΟΣ,
Επισήμανση μνημείων - Περιοδείες, Αρχαιολογικό Δελτίο 35(1980), Β ΧΡΟΝΙΚΑ:
342, οι τοιχογραφίες του Νάρθηκα της Μονής Ασπραγγέλων του 1835, για τις
οποίες βλ. ΑΘΗΝΑΓΟΡΛΣ 1929: 48, εικόνα του 1831 που απεικονίζει τον Αγ
Ευστάθιο από τον Αγ Χαράλαμπο Λεσινίτσας Ιωαννίνων, για την οποία βλ Ε.
ΧΑΛΚΙΑ - Δ ΚΩΝΣΙ ΑΝ rιoΣ, Επισήμανση μνημείων - Περιοδείες, Αρχαιολογικό
ΔελτΙο 34(1979), ΒΧΡΟΝΙΚΛ: 257, οι εικόνες του τέμπλου της Μονής Δοβλάς
Ιωαννίνων του 1834, για τις οποίες βλ ΚΑΜΑΙ'ΟΥΛΙΑΣ 1996: 617, εικόνα της αγίας
Παρασκευής στη Μονή «Ιραζανίτισσας» Βροσίνας Ιωαwίνων του 1832, , για την
Επανεξέταση των επιγραφών των Καπεσοβιτών ζωγράφων 315

γραφή του σε ζωγραφικό έργο, στο οποίο μάλιστα εργάζεται μόνος,

είναι όμως μια εικόνα Στις τοιχογραφίεςεργάζεται αρχικά με τον πα­
τέρα του, ύστερα, ως επικεφαλής του συνεργείου, μαζί με τον αδερφό
του και τέλος με τον γιο του Όπως αναφέραμε ήδη παραπάνω, ο
Αναστάσιος του Γεωργίου ιερέα και οικονόμου από το 1812 και μετά
αυτοαποκαλείται Τσεπελοβίτης. Αυτό προφανώς οφείλεται σε μετοι­
κεσία του στο Ι σεπέλοβο, τα αίτια της οποίας δεν μας είναι γνωστά
Πάντως, ήδη από το 1804 τον βρίσκουμε να λαμβάνει παραγγελίες
από Ισεπελοβίτες στη μονΊ Ρογκοβού62
-Κωνσταντίνος Οικονόμου 3, γιος του Γεωργίου ιερέα και οικονόμου
(1801-1816). Σε τοιχογραφίες εμφανίζεται μόνο ως συνεργάτης του
αδελφού του στα 1801 και 1805.. Τα υπόλοιπα έργα του είναι εικόνες.
-Γεώργιος64, γιος του Αναστασίου αναγνώστη του Γεωργίου (1818).
Εργάζεται με τον πατέρα για μία μόνη φορά και, όπως είδαμε παρα­
πάνω, αναφέρεται ως Τσεπελοβίτης.
-Νικόλαος αναγνώστης65 (1818). Το μοναδικό του έργο είναι μια ει­
κόνα στον Αγ. Νικόλαο Βήσσανης Ιωαwίνων Υποθέτουμε ότι ίσως
είναι γιος του Ιωάwη του Νικολάου, λόγω του ονόματος του πατέρα
Γι' αυτό και στο γενεαλογικό δέντρο παραπάνω, η συγγένεια δηλώνε­
ται με διακεκομμένη γραμμή.
_Ιωάwης66 (1841) Είναι ο τελευταίος χρονικά Καπεσοβίτης ζωγρά­
φος. Ι ο ότι δεν γνωρίζουμε άλλα έργα του, δεν μας επιτρέπει ασφαλή
συμπεράσματα Είναι η δεύτερη φορά που κάποιος Καπεσοβίτης συ-

οποία βλ ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑΣ 1996: 629, καθώς και εικόνα του αγίου Δημητρίου στο
χωρίο Λύκο (Χαραυγή) Θεσπρωτίας του 1837, για την οποία βλ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ 1982:
50 (δεν αναφέρεται ο ναός) Στην τελευταία αναφέρει, όπως και στη Μονή Βισοκού,
ων πατέρα του «Οικονόμο των Καπεσοβιτώv»
62 ΚΑΜΑΡΟΥΛlAΣ1996: 338
63 ΧΑι2ΗΔΑΚΗΣ τ2: 255-256, ΜΟΥΙΣΟΠΟΥΛΟΣ 1977: 48, επιγρ αρ. 113 και
ΚΩΝΣΙΑΝΙΙΟΣ 2001: 44 Στο ΚΩΝΣΙΛΝΙΙΟΣ 2001: 48 και σημ 208, αναφέρεται ότι
ζωγράφισε και μία εικόνα στο Κουκούλι lωαwίνων στα 1812, με παραπομπή στο
Φ ΠΙΟΜΠΙΝΟΣ, Ελληνες Αγιογράφοι μέχρι το ]821, Αθήνα 1979 (όχι στη β έκδοση
του 1984), σελ 195, όπου όμως δεν αναφέρεται τίποτε σχετικό Η σχετική
παραπομπή για την εικόνα του Κουκουλίου στο ΛΛΖΑΡΙΔΗΣ 1982: 50
64 ΚΩΝΣΊΑΝ1 ΙΟΣ 2001: 147
65 ΚΩΝΣΤΑΝΙΙΟΣ 2001: 49, με παραπομπή στον Πιομπίνο που έχει καταγράψει
προσωπικά την εικόνα
66 ΚΩΝΣΤΑΝΙΙΟΣ 2001: 48
316 Γρηγόρης Μανόπουλος

νεργάζεται με τρίτο ζωγράφ0 67 και πάλι όχι ως επικεφαλής του συνερ­

γείου, που εδώ είναι ο Θεοδόσιος. Λόγω της χρονικής απόστασης, δεν
τοποθετήσαμε τον Ιωάννη στο γενεαλογικό δένδρο. Θα μπορσόσε
όμως να είναι γιος του Αναστασίου αναγνώστη του Ιωάννη68
Μετά λοιπόν τη νέα ανάγνωση και ερμηνεία των επιγραφών, κατα­
λήγουμε ότι τελικά οι Καπεσοβίτες ζωγράφοι είναι δώδεκα, χωρίς να
υπολογίζουμε τον Ιωάννη Καλούδη που δεν αναφέρεται πουθενά ως
ζωγράφος και ότι εμφανίζονται με γνωστά ζωγραφικά έργα από το
1728 έως το 1841

67 Πρβλ παραπάνω τον lωάwη του Νικολάου

68 Κάτι τέτοιο φαίνεται και στο ΚΩΝΣΤΛΝΤΙΟΣ 2001: 49 (στο γενεαλογικό
δένδρο), πρβλ όμως όσα λέγονται για τον Ιωάwη στο ΚΩΝΣΤΛΝΙΙΟΣ 2001: 50
 SUMMARY

ΤΗΕ KAPESOVO PAINTERS' INSCRIPTIONS RECONSIDERED

by
Gregory Manopoulos

Ihe work of painters originating f10m the village Kapesovo, of the

Ioannina region, was the sub,ject of a Ph D. thesis submitted (ο the
University of Ioannina, by D.. Konstantios The author, among others,
edits the content of twenty-five inscriptions written by the painters, ίη
churches they worked at In this paper we mention twelve more ίη­
scriptions by the same painters, already published by others, while
rectifying some mistakes made ίη the edition of the other twenty-five
Finally we are offering a new interpretation of the content of the total-
ity of the inscriptions, regarding mainly to the members of the family
of the painters The general conclusion is that there is only one family,
numbering twelve of its members as painters, during the period 1728-
1841