લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી

વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3 By-તનકુર ય લર

 બાયતીમ અલકળ કામયક્રભની ળરૂઆત

 1962- ડૉ.તલક્રભ વ ય બ ઈ ની અધ્મક્ષિ શેઠ઱ “બ યિીમ અલર્ક ળ વાંળ૊ધન વતભતિ”ની

યચન થઈ શિી, જે INCOSPAR િયીર્કે ઩ણ ઓ઱ખ મ છે .આ વતભતિ ની

બર ભણ૊ને આધ યે 1969ભ ાં “બ યિીમ અલર્ક ળ વાંળ૊ધન વાંગઠન” (INDIAN SPACE
RESEARCH ORGANISATION- ISRO)ની સ્થ ઩ન થઈ.
 ISROની સ્થ ઩ન 15 ઓગસ્ટ, 1969ન ય૊જ થઇ શિી.
 CHAIRMAN:-ર્કે. વીલન .
 H.Q.:- ફેંગલુરુાં.
 મુદ્ર રેખ
मानव जाति की सेवा में अंिररक्ष प्रौद्योगिकी.
 1969ભ ાં સ્થ઩ મેર ISROને 1972ભ ાં અલર્ક ળ તલબ ગ શેઠ઱ મુર્કલ ભ ાં આલી.
 અલર્ક ળ આમ૊ગ નુ ાં લડુભ
ાં થર્ક ફેંગલુરૂ ખ િે આલેર છે . િેન લડ ઈવય૊ન
ચેય઩વકન જ શ૊ઈ છે .
 અલર્ક ળ તલબ ગ પ્રધ નભાંત્રી ર્ક મ ક રમ શેઠ઱ ર્ક મકયિ છે . આ તલબ ગન અધ્મક્ષ
પ્રધ નભાંત્રી છે . આ તલબ ગનુ ાં મુખ્મ રમ નલી દિલ્શીભ ાં છે .
 1972ભ ાં ઇન્દિય ગ ધ
ાં ી વયર્ક યે એર્ક ભશત્લ ર્ક ક્ષ
ાં ી ર્ક મકક્રભ શ થ ધમયો.એ ર્ક મકક્રભ
એટરે બ યિીમ અલર્કળ ર્ક મકક્રભ. જે મુજફ બ યિભ ાં અલર્ક ળ તલબ ગ અને
અલર્ક ળ આમ૊ગ ની યચન થઈ .

ુ મ ઉદ્દે શ્મો
 બાયતીમ અલકાળ કામયક્રભના મખ્

 અંિયીક્ષ ટેર્કન૊ર૊જીની ભિિથી તલતલધ વેલ ઓ ઩ ૂયી ઩ ડલી( IRNSS, ગગન, ભુલન
લગેયે એપ્રીર્કેળદવન૊ તલર્ક વ ).
 ઉ઩ગ્રશ૊ન પ્રક્ષે઩ણ ભ ટે પ્રક્ષે઩ણમ ન ન૊ તલર્ક વ ર્કયલ૊.(SLV, ASLV, PSLV, GSLV)
 વાંિેળ વ્મલશ ય , પ્રવ યણ , શલ ભ ન તનયીક્ષણ અને વાંવ ધન૊ન વલેક્ષણ૊ ભ ટે
ઉ઩ગ્રશ૊ તલર્કવ લલ (IRS, INSAT,GSAT ઉ઩ગ્રશ૊).

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 1

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 અલકાળ વંળોધન વાથે વંક઱ામેર અગત્મની

વંસ્થાઓ.
ક્રભ વંસ્થા સ્થ઱ કાભગીયી
1 ISRO SATELLITE ફેંગ લુરુાં ઉ઩ગ્રશ૊ની ફન લટ.
APPLICATION CENTRE
2 VIKRAM SARABHAI SPACE થીરુલન દત્઩ુય ભ પ્રક્ષે઩ણમ ન ની
CENTRE
ફન લટ.
3 SATISH DHAVAN SPACE શ્રીશદયર્ક૊ટ ઉ઩ગ્રશ પ્રક્ષે઩ણ ર્કેદદ્ર.
CENTRE
4 SPACE APPLICATION અભિ લ િ એપ્રીર્કેળન ફન લટ.
CENTRE
5 LIQUID PROPUSLION ભશેદદ્રગીયી ફ઱િણ િૈમ ય ર્કયવુ.ાં
SYSTEM CENTRE
6 MASTER COTROL શવન અને GSAT ઉ઩ગ્રશ૊ ની
FACILITY
બ૊઩ ર િે ખયે ખ.
7 NATIONAL REMOTE શૈિય ફ િ IRS ઩ય િે ખયે ખ.
SENSING AGENCY

1. ઉ઩ગ્રશોની ફનાલટ

 બાયતીમ દૂવંલેદી ઉ઩ગ્રશો(INDIAN REMOTE SENSING

SATELLITE)

 ર ક્ષણીક્િ ઓ.
 આ ઉ઩ગ્રશ૊ ન ર્કિ અને આર્ક ય ન ન શ૊ઈ છે .
 આ ઉ઩ગ્રશ૊ ઩ ૃથ્લીન ઉત્તય – િક્ષીણ ધ્રુલ૊ પયિે પયિ શ૊લ થી િેને ધ્રુલીમ
ઉ઩ગ્રશ૊ ર્કેશલ ભ ાં આલે છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 2

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 ઩ ૃથ્લીની વ઩ ટીથી ઓછી ઉંચ ઈ ઩ય આળયે 500-1000 દર્કભી અંિયે િેભને

પ્રસ્થ ત઩િ ર્કયલ ભ ાં આલિ શ૊ઈ છે .

 IRS ઉ઩ગ્રશોના ઉ઩મોગો.

 નર્કળ ઓની ફન લટ.
 જ઱ વાંવ ધન૊ની િે ખયે ખ.
 લનીર્કયણ ન૊ ખ્મ ર.
 યણપ્રિે ળ ન૊ ખ્મ ર.
 જીલ તલતલધિ અભ્મ વ.
 વમુદ્રી દર્કન ય ઓની િે ખયે ખ.
 ળશેયી તનમ૊જન.
 ફીજા િે ળ૊ની જાસ ૂવી ભ ટે .

 બ યિન અગત્મન IRS ઉ઩ગ્રશ૊

 બ યિન૊ પ્રથભ ઉ઩ગ્રશ – આમકબટ્ટ (19 અતપ્રર,1974).
 બ સ્ર્કય -1 (1979) , બ સ્ર્કય 2 (1981), ય૊દશણીએ બ યિ ન પ્રમ૊ગ ત્ભર્ક
ઉ઩ગ્રશ૊ શિ .
 યીવ૊વક વેટ- વાંવ ધન૊ની વભીક્ષ .
 ભેઘ ટ્ર૊઩ીક્વ- લ િ લયણ ભ ાં જરચક્રની વભીક્ષ .
 ઓળન વેટ – વમુદ્રી અલર૊ર્કન.
 RISAT- યડ ય ઇભેજજિંગ વેટેર ઈટ.
 SARAL વેટેર ઈટ- વમુદ્રી વ઩ ટી ને દર્કન ય ઓ ની િે ખયે ખ.
 SCATSAT- વમુદ્રી અભ્મ વ.
 ર્ક ટયોવેટ - નર્કળ ઓની ફન લટ.

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 3

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 INSAT / GSAT SATELLITE

(INDIAN NATIONAL SATELLITE/GEO STATIONARY SATELLITE)

 ર ક્ષણીક્િ ઓ.
 આ ઉ઩ગ્રશ૊ ને ઩ ૃથ્લીની વ઩ ટીથી આળયે 36,000 દર્કભી ઉંચ ઈએ
પ્રસ્થ ત઩િ ર્કયલ ભ ાં આલે છે .
 આ ઉ઩ગ્રશ૊ તલષુલવ ૃત્તને વભ િ
ાં ય ઩યીક્રભણ ર્કયિ શ૊ઈ છે .
 આ ઉ઩ગ્રશ૊ન લજન લધ યે અને ર્કિ ભ૊ટ શ૊ઈ છે .

 આ ઉ઩ગ્રશ૊ન૊ તલર્ક વ નીચેન તલબ ગ૊ દ્વ ય ર્કયલ ભ ાં આલી યહ્ય૊

છે .

 વાંચ ય તલબ ગ .
 ઓર ઇન્દડમ યે ડીઓ.
 અલર્ક ળ તલબ ગ .
 બ યિીમ શલ ભ ન તલબ ગ.

 INSAT/GAST ઉ઩ગ્રશોના ઉ઩મોગો.

 શલ ભ ન વાંળ૊ધન.
 આ઩તત્ત તનલ યણ અને ફચ લ ર્કમયો.
 પ્રવ યણ.

 INSAT/GAST ઉ઩ગ્રશોના ઉદાશયણો.

 INSAT 3DR.
 EDUSAT( GSAT-3).
 INSAT 3D.
 GSAT 6.
 INSAT 4 A.

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 4

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

2. પ્રક્ષે઩ણમાનનો વલકાવ

 PSLV – POLAR SATELLITE LAUNCH VEHICLE.

Height : 44 m
Diameter : 2.8 m
Number of Stages :4
Lift Off Mass : 320 tonnes (XL)
Variants : 3 (PSLV-G, PSLV - CA, PSLV - XL)
First Flight : September 20, 1993

 31 ઓગસ્ટ, 2017 સુધીભ ાં PSLV એ કુર 41 ઉડ ન બયી છે .જે ઩ૈર્કી 38

વપ઱ અને 3 અવપ઱ ઉડ ન છે . PSLVની નોંધનીમ ઉડ ન૊ ઉ઩ય મુજફ છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 5

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
 લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3

Sr. No. Flight success

1 PSLV C-9 પ્રથભ લખિ 10 ઉ઩ગ્રશ૊નુ ાં પ્રસ્થ ઩ન

2 PSLV C-11 ચાંદ્રમ ન 1

3 PSLV C-25 ભાંગ઱ તભળન

4 PSLV C-30 એસ્ટ્ર૊વેટ

5 PSLV C-37 104 ઉ઩ગ્રશ૊ નુ ાં વપ઱ પ્રક્ષે઩ણ

 GSLV-Geosynchronous Satellite Launch Vehicle

 બ યિ ક્ર મ૊જેતનર્ક એદજીન ફન લન ય૊ તલશ્વન૊ છટ્ઠ૊ િે ળ ફની ગમ૊ છે .

 GSLV પ્રક્ષે઩ણ મ ન ભ ાં ત્રીજા િબ્ક્ક ભ ાં “ક્ર મ૊જેતનર્ક એદજીન” ન૊ ઉ઩મ૊ગ
ર્કયલ ભ ાં આલે છે . ક્ર મ૊જેતનર્ક એદજીનભ ાં ફ઱િણ િયીર્કે પ્રલ શી શ ઈડ્ર૊જન અને
પ્રલ શી ઓક્વીજનન૊ ઉ઩મ૊ગ થ મ છે .

 GSLVની ર ક્ષણીક્િ ઓ.
Height : 49.13 m
Number of Stages :3
Lift Off Mass : 414.75 tonnes
First Flight : April 18, 2001

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 6

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

3. અંિયીક્ષ ટે ર્કન૊ર૊જીની ભિિથી તલતલધ વેલ ઓ.

 IRNSS- Indian Regional Navigation Satellite System.
 બ યિ ની ઩૊િ ની સ્લિે ળી ક્ષેત્રીમ નોલશન પ્રણ રી.
 આ પ્રણ રીભ ાં કુર 7 ઉ઩ગ્રશ૊ ન૊ વભ લેળ ર્કયલ ભ ાં આવ્મ૊ છે .
 આ પ્રણ રીને ભ ન
ાં નીમ લડ પ્રધ ન શ્રી ભ૊િીજીએ NAVIC િયીર્કે
ઓ઱ખ લી છે .
 NAVIC = Navigation Indian Constellation.
 આ પ્રણ રીન ઉ઩ગ્રશ૊ બ યિ ની આવ઩ વ ન 1500 દર્ક.ભીનુ ાં
ક્ષેત્ર બ યિ ની િે ખયે ખ શેઠ઱ આલળે.
 IRNSSની ભિિથી 30* િક્ષીણ અક્ષ ળ
ાં થી 50* ઉત્તય અક્ષ ળ
ાં િેભજ
30* ઩ ૂલક યે ખ ળ
ાં થી 130* ઩ ૂલક યે ખ ળ
ાં ક્ષેત્ર નોલશન ર બ ભે઱લળે.
 આ પ્રણ રીથી 2 અરગ પ્રર્ક યની વેલ આ઩લ ભ ાં આલળે.
 વ ભ દમ ઉ઩મ૊ગર્કિ ક ભ ટે 10 ભીટય ચ૊ક્વ મ.
 અતધકૃિ ઉ઩મ૊ગર્કિ ક ભ ટે 0.1 ભીટય ચ૊ક્વ મ.
 અદમ િે ળ૊ની નોલશન પ્રણ રીઓં
 જા઩ાન – ક્લાવી જેનીથ
 યવળમા – GLONASS.
 અભેરયકા – GPS.
 યયુ ોવ઩મન યવુ નમન- ગે રેરીમો.

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 7

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 IRNSS SATELLITES.

Sr. No Satellite Flight

1 IRNSS 1 A PSLV C 22
2 IRNSS 1 B PSLV C 24
3 IRNSS 1 C PSLV C 26
4 IRNSS 1 D PSLV C 27
5 IRNSS 1 E PSLV C 31
6 IRNSS 1 F PSLV C 32
7 IRNSS 1 G PSLV C 33
 IRNSS પ્રબાલક્ષેત્ર.

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 8

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 GAGAN-GPS-aided GEO augmented navigation.

 BHUVAN

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 9

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

વંયક્ષણ ટે કનોરોજી અને સયુ ક્ષા કામયક્રભ

 DRDO- Defense Research and Development

Organization.

 સ્થ ઩ન - ઈ. વ.1958.
 મુદ્ર રેખ- „बलस्य मूलं विज्ञानम ्‟
 મુખ્મ રમ.નલી દિલ્શી -
 DRDOન લડ ડૉ. એવ. દક્રસ્ટ૊પય.

 વંકલરત વભવાઈર વલકાવ કામયક્રભ(The Integrated Guided

Missile Development Programme-IGMDP).

 ળરૂઆિ - ઈ. વ.1982-83.
 ઩ ૂણક – 8 જાદયુઆયી, 2008.
 મુખ્મ વાંચ રર્ક- ડૉ. એ. ઩ી. જે. અબ્ક્દુર ર્કર ભ.
 આ ર્ક મકક્રભ શેઠ઱ તલર્કવ લેર તભવ ઈરવ.
1. ઩ ૃથ્લી
2. અગ્નન
3. તત્રશુર
4. આર્ક ળ
5. ન ગ

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 10

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

1. ઩ ૃથ્લી.
 પ્રથભ સ્લિે ળ તનતભિિ તભવ ઈર.
 જભીનથી જભીન ઩ય પ્રશ ય ર્કયન યી ફેરેન્સ્ટર્ક તભવ ઈર .
 ઩યભ ણુાં શતથમ ય ઉ઩મ૊ગ ર્કયી ળર્કે છે .
 ઩ ૃથ્લી 3 ન નોવેન વાંસ્ર્કયણને „ધનુ઴‟ િયીર્કે ઓ઱ખલ ભ ાં આલે છે .
઩ ૃથ્લી1 ઩ ૃથ્લી 2 ઩ ૃથ્લી 3
(ss -150) (ss- 250) (ss -350)

- સ્થ઱ વેન - લ યુ વેન - નોંવેન વેન

- 150 ર્કીભી - 250-350 ર્કીભી - 600 ર્કીભી યે દજ
યે દજ યે દજ

2. અગ્નન.
 ભધ્મભ અને ર ફ
ાં ગ ઱ ની પ્રશ ય ક્ષભિ ધય લે છે .
 જભીનથી જભીન ઩ય પ્રશ ય ર્કયન યી ફેરેન્સ્ટર્ક તભવ ઈર છે .
 િેન કુર 5 વાંસ્ર્કયણ૊ િૈમ ય થમ છે .
 IGMDP શેઠ઱ અગ્નનન ત્રણ સ્લરૂ઩૊ અગ્નન 1, અગ્નન 2 અને અગ્નન 3ન૊
તલર્ક વ ર્કમયો છે .
 અગ્નન 4 ન૊ તલર્ક વ ટેવી થ૊ભવ (તભવ ઈર વુભન)ન નેત ૃત્લ નીચે
ર્કય મ૊ શિ૊.
 અગ્નન 5 બ યિની પ્રથભ આંિય ભશ દ્વદ્વ઩ીમ ફેરેન્સ્ટર્ક તભવ ઈર
(ICBM) છે . િથ ર્ક૊ડ નેભ „સુમ ક‟ છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 11

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

વભવાઈર ઩ે રોડ ભાયક ક્ષભતા

અગ્નન 1 1000 kg 700-1450 km

અગ્નન 2 750-1000 kg 2000-3500 km

અગ્નન 3 2000-2500 3000-5000 km

kg
અગ્નન 4 - 4000 km

અગ્નન 5 1500 kg 5500-5800 km

અગ્નન 6 1000 kg 6000-8000 km

3. તત્રશુર.
 જભીનથી શલ .
 દુશ્ભન૊ન શલ ભ ાં ઉડિ એયક્ર ફ્ટ ર્કે તભવ ઈરને િ૊ડી ઩ ડલ ન
ઉદ્દે ળથી િૈમ ય ર્કયી છે .
 ભ યર્ક ક્ષભિ 9 km સુધીની છે અને ઩૊િ ની વ થે 5-6 kg આયુધ
રઇ જઈ ળર્કે છે .

4. આર્ક ળ.
 જભીનથી શલ િથ ભધ્મભ યે દજની છે .
 પ્રશ ય ક્ષભિ 30 km સુધીની છે િથ 720 kg આયુધ વ થે આ
તભવ ઈર 18 km ની ઉંચ ઈ સુધીનુાં રક્ષ્મને તલધી ળર્કે છે .
 આર્ક ળ „સુ઩યવ૊તનર્ક‟ તભવ ઈર છે અને િેની ઝડ઩ 2.5 ભેર્ક છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 12

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 ભેર્ક ઝડ઩ન૊ એર્કભ છે .

 1 ભેર્ક =1236 દર્કભી/ર્કર ર્ક.
 343 .33 ભીટય
 ધ્લની લેગ-333.33 ભીટય/વેર્કદડ.
 ધ્લનીની ઝડ઩ ર્કયિ લધ યે ઝડ઩ શ૊મ િેને „સુ઩યવ૊તનર્ક‟ ર્કશે છે અને
ધ્લનીની ઝડ઩ ર્કયિ ઓછી ઝડ઩ શ૊મ િેને „વફવ૊તનર્ક‟ ર્કશે છે .
 રક્ષ્મની ચ૊કવિ જા઱લલ ભ ટે BEL દ્વ ય તલર્કવ લેર “ય જેદદ્ર”
ન ભનુાં યડ યન૊ ઉ઩મ૊ગ આર્ક ળભ ાં થ મ છે .
 આર્ક ળને 10 જુન, 2015 ન ય૊જ લ યુવેન ભ ાં વ ભેર થ મ છે .

5. ન ગ.
 ન ગ „એદટીટે દર્ક‟ તભવ ઈર છે .
 ભ યર્ક ક્ષભિ 3-7 km છે .
 યુદ્ધ ભ ૂતભની બોગ૊લરર્ક ફ ફિ૊ને ધ્મ નભ ાં ય ખિ ન ગન આધુતનર્ક
વાંસ્ર્કયણ૊ “શેરીન ” તલર્કવ લ ભ ાં આલી છે .
 શેરીન = શેલરર્ક૊પ્ટય ન ગ.
 શેરીન નુાં વપ઱ ઩યીક્ષણ 12 જુર ઈ, 2015ન ય૊જ ર્કયુું શત.ુાં

 બ્રહ્મોવ વભવાઈર.
 સુ઩યવ૊તનર્ક ક્રૂઝ તભવ ઈર છે .
 િેને શલ , ઩ ણી અને જભીન ઩યથી છ૊ડી ળર્ક મ.
 “બ્રહ્મ૊વ” ન ભ બ યિની બ્રહ્મ઩ુત્ર અને યતળમ ની ભ૊સ્ર્ક૊ નિી ઩યથી
ય ખ્યુાં છે .
 િેની ઝડ઩ 2.8 થી 3.0 ભેર્ક છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 13

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 બ્ર્હ્હ્મ૊વભ ાં “Ramjet” એદજીનન૊ ઉ઩મ૊ગ થમ૊ છે .

 બ્રહ્મ૊વની યે દજ 290 દર્ક.ભી. છે .
 બ યિીમ લ યુવેન દ્વ ય તલશ્વની વોથી ઝડ઩ી સુ઩યવ૊તનર્ક ક્રૂઝ
તભવ ઈર બ્રહ્મ૊વનુાં સુખ૊ઈ-30 MKI યુદ્ધતલભ ન ઩યથી વપ઱
઩યીક્ષણ ર્કયુ.ું
 બ્રહ્મોવની ભાયક ક્ષભતાની ઓછી શોલાના ઩ાછ઱ MTCR જલાફદાય
છે .
 MTCR= Missile Technology Control Regime.
 સ્થ ઩ન - ઈ.વ.1987.
 શ રભ ાં િેન 35 વિસ્મ૊ છે .છે લ્રે જ૊ડ મેર૊ 35 ભ૊ િે ળ
બ યિ છે .

 ‘K’ વભવાઈર.
 DRDO દ્વ ય “BLACK PROJECT” શેઠ઱ િૈમ ય ર્કયલ ભ ાં આલી છે .
 „K-15‟ અથલ “વ ગદયર્ક ”
 આ તભવ ઈર શ મ઩યવ૊તનર્ક ફન લલ ન૊ રક્ષ્મ છે .
 પ્રશ ય ક્ષભિ 750-1000 kmની છે અને આ તભવ ઈરનુ ાં 2013ભ ાં વપ઱
઩યીક્ષણ ર્કયુું શત.ુાં

 „K-5‟.
 પ્રશ ય ક્ષભિ 6000km છે અને આ તભવ ઈર તનભ કણ
િફક ભ ાં છે .

 „K-4‟.
 અગ્નન 4નુાં નેલી લઝકન છે જે 3500 km ની પ્રશ ય ક્ષભિ ધય લે છે .
 આ તભવ ઈર 2000 kg આયુધ રઇ જલ વક્ષભ છે .
 આ તભવ ઈર 12 ભીટય રાંફ ઈ, 1.3 ભીટય ઩શ૊઱ ઈ િથ 17 ટન લજન
ધય લે છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 14

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 આ તભવ ઈરભ ાં શૈલસ્થ ભ ન ભની નેતલગેળન તવસ્ટભ િૈન િ છે .

 આ તભવ ઈર એદટી ફેરેન્સ્ટર્ક તભવ ઈલ્વને ચર્કભ૊ આ઩લ ની ક્ષભિ
ધય લે છે .

 ફયાક-8 વભવાઈર
 જભીનથી શલ .
 બ યિ અને ઇઝય મેર દ્વ ય ફન લ ઈ છે .
 પ્રશ ય ક્ષભિ 90 km છે અને 60 kg આયુધ રઇ જઈ ળર્કે છે .
 આ તભવ ઈરની ઝડ઩ 2 ભેર્ક છે .
 આ તભવ ઈર „સુ઩યવ૊તનર્ક‟ છે .

 અસ્ત્ર વભવાઈર.
 શલ થી શલ .
 પ્રશ ય ક્ષભિ 20-80 km છે .
 ઩૊િ ની વ થે 15 kg આયુધ રઇ જઈ ળર્કે છે .
 િેની ઝડ઩ 1700 ર્કી.ભી/ર્કર ર્ક છે િેથી આ તભવ ઈર સુ઩યવ૊તનર્ક‟ છે .
 િેન ભ ાં “Beyond Visual Range Air to Missile(BVRAAM)”
ટે ર્કન૊ર૊જી જ૊ડ મેરી છે .
 DRDO દ્વ ય તલર્કવ લેર ફધી તભવ ઈર ઩ૈર્કી આ તભવ ઈર વોથી
ન ન આર્ક યની અને વોથી શરર્ક લજનની તભવ ઈર છે .

 વનબયમ વભવાઈર.
 સ્લિે ળ તનતભિિ “વફવ૊તનર્ક ક્રૂઝ તભવ ઈર” છે .
 પ્રશાય ક્ષભતા 700 km છે .
 આ વભવાઈર ઩યભાણ ંુ આયધ
ુ ન ંુ લશન કયી ળકે છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 15

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 Anti-Ballistic Missile Defence Programme(ABMDP)

 „઩ ૃથ્લી એય ડીપેદવ‟ (PAD)(પ્રદ્યુભન).

 ઝડ઩ 5 ભેક છે .
 પ્રશાય ક્ષભતા 2000 km છે .
ુ ીન ંુ રક્ષ્મ વાધી ળકે છે .
 80 km ની ઉંચાઈ સધ

 „એડલ દવ એય ડીપેદવ‟(AAD )(અતશ્વન)

 ઝડ઩ 4.5 ભેક છે .
ુ ીન ંુ રક્ષ્મ વાધી ળકે છે .
 30 km ની ઉંચાઈ સધ
 આ વવસ્ટભને ડીપેન્વ ળીલ્ડ વવસ્ટભ(DSS) ઩ણ કશે છે .

 INS અયીશંત.
 બ યિની પ્રથભ સ્લિે ળી ઩યભ ણુાં વફભયીન છે અશીં K તભવ ઈલ્વ
િૈન િ ર્કયલ ભ ાં આલી છે .
 ઓગસ્ટ 2016ભ ાં બ યિીમ નોવેન ભ ાં વ ભેર ર્કયી શિી.
 ઩૊િ ની ઩યભ ણુાં વાં઩ન્ન વફભયીન શ૊મ એલ૊ તલશ્વન૊ છટ્ડ૊ િે ળ બ યિ
ફની ગમ૊ છે .
 િે અંિયથી જભીન, ઩ ણી અને આર્કળભ ાં યશેર રક્ષ્મન૊ તલન ળ ર્કયી
ળર્કે છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 16

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
 લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3

 બાયત આલી કુ ર 3 ઩યભાણ ંુ વંચાલરત વફભયીન વલકવલાનો છે .

લ઴ય નાભ

2016 અયીશાંિ

2017 અયીિભન

2018 લધકભ ન

 શાટય ઓપ એવળમા વંભેરન.

 ળરૂઆિ – ઈ.વ. 2011.
 અપગ તનસ્િ નભ ાં વ્મ ઩ી યશેરી અળ તાં િ અને આિાંર્કલ િ ન થલ ભ ટે
એતળમ ન ઩ ડ૊ળી િે ળ૊ િેભજ તલર્કતવિ િે ળ૊ દ્વ ય આ વાંભર
ે ન ળરૂ ર્કયુ.ું
 શ ટક ઓપ એતળમ વાંભર
ે ન૊.

કભય સ્થ઱ વભમ

1 ઇસ્િ નબુર(ત ુર્કી) નલેમ્ફય, 2011

2 ર્ક બુર(અપગ તનસ્િ ન) જુન, 2012
3 અલ્ભ ટી(ર્કઝ ખસ્િ ન) એતપ્રર, 2013
4 ફીજીંગ (ચીન) ઓર્કટ૊ફય, 2014
5 ઇસ્ર ભ ફ િ(઩ દર્કસ્િ ન) ડીવેમ્ફય, 2015
6 અમ ૃિવય(બ યિ) ડીવેમ્ફય, 2016

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 17

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 તેજવ.

 િેજવને “1 જુર ઈ, 2016”ન ય૊જ બ યિીમ લ યુ વેન ભ ાં ર્કયુું શત.ુાં

 આ તલભ નને બ યિની „ઉડિી ર્કટ ય‟ ર્કશે છે .
 „િેજવ‟ ન ભર્કયણ બ યિન ભ ૂિ઩ ૂલક લડ પ્રધ ન શ્રી અટર લફશ યી
લ જ઩ેઇ ર્કયુું શત.ુાં
 આ તલભ ન યતળમન તભગ- 21 શ્રેણીન રડ કુ તલભ નનુાં સ્થ ન રેળે.

 આ તલભ ન ઩ય ભલ્ટીય૊ર યડ ય એલ્ટ 2032 અને ડેલ્ટ તલિંગ

રગ ડ્ુાં છે .

 આ ‘સુ઩યવ૊તનર્ક’ યુધ્િ તલભ ન છે .

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 18

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |
વેટેર ઈટ અને દડપેદવ ટેર્કન૊ર૊જી લગક- 3
લલ્ડક ઇનફ૊ક્વ એર્કેડભી By-તનકુર ય લર

 વૈન્મ અભ્માવ
ક્રભ નાભ દે ળો

1 તભત્રળગ્ક્િ બ યિ-શ્રીરાંર્ક

2 ગરુડળગ્ક્િ બ યિ-ઇદડ૊નેતળમ

3 સ ૂમકદર્કયણ બ યિ-ને઩ ઱

4 તવભફેક્વ બ યિ-તવિંગ ઩ુય

5 અજેમ લ૊દયમય બ યિ-લબ્રટન

6 ભરફય બ યિ-અભેદયર્ક -જા઩ ન

7 ઓ઩યે ળન શેદડ ટુ શેદડ બ યિ-ચીન

8 ડેઝટક ઈગર-II બ યિ-વાંયક્ુ િ આયફ અભીય િ

9 ર્કોંર્ક૊ણ-16 બ યિીમ નોવેન -લબ્રટીળ ય૊મર આભી

10 ટ્ર૊઩ેક્વ-17 બ યિીમ નોવેન ન૊ લ ત઴િર્ક અભ્મ વ

ળ તાં િ આર્કે ડ, ફીજ૊ અને ત્રીજ૊ ભ ઱, ઘ-2 વર્કકર ઩ વે,વેક્ટય-6, ઩િાંજલરની ઉ઩ય, 19

ગધ
ાં ીનગય. પ૊ન નાંફય-૮૨૩ ૮૨૩ ૮૭ ૮૭, ૮૨૩ ૮૨૩ ૮૯ ૮૯. |