Ratownictwo

i bezpieczeństwo
na jachcie

Przed wyjściem na wodę

Przed każdym wyjściem z portu zawsze należy:

• Sprawdzić stan techniczny jachtu – zawleczki, ściągacze, ster, olinowanie stałe i

ruchome, instalacje (elektryka, gaz, woda, paliwo), sprawność silnika, szczelność
jednostki etc.,
• Sprawdzić wyposażenie ratunkowe – wystarczająca ilość kół ratunkowych, kamizelek
ratunkowych, kamizelek pneumatycznych, itp., środków sygnalizacyjnych,
• Sprawdzić środki p. poż. – gaśnice, koce azbestowe, wiadro

Nowa załoga musi przejść podstawowe przeszkolenie z zakresu bezpieczeństwa:

• Zasady poruszania się na jachcie – jedna ręka dla jachtu, druga dla ciebie; nie stoimy
bez potrzeby,
• Posługiwanie się środkami ratunkowymi i p. poż.,
• Zagrożenia na jachcie – przelatujący bom, możliwość poślizgnięcia się, porządek w
linach
• Zachowanie się w przypadku wywrotki, wypadku
 Instalacje jachtowe 1
Instalacja gazowa

• Propan butan – mieszanka wybuchowa, cięższy od powietrza – zbiera się w zęzie

• Przechowywanie butli – dobrze wentylowana bakista na zewnątrz jachtu
• Zapalanie – odkręcić butlę, zapalić zapalniczkę, na końcu odkręcić kurek
• Gaszenie – najpierw zakręcić butlę, wypali się gaz z przewodów

Zawór odcinający Reduktor

Kuchenka
Butla gazowa

Przewód gazowy

Instalacje jachtowe 2
Instalacja wodna

• Zawory odpływowe – pamiętać o zamykaniu, w przechyle woda może cofać się do

zlewu; w skrajnym przypadku może przyczynić się do zatopienia jachtu

Instalacja elektryczna

• Niesprawna instalacja – zagrożenie pożarowe

– iskra w połączeniu z gazem lub oparami paliwa może spowodować wybuch
– tlące się przewody mogą spowodować zapalenie się kadłuba lub wnętrza jachtu
• Brak prądu
– brak możliwości uruchomienia silnika (z rozrusznikiem elektrycznym)
– brak oświetlenia nawigacyjnego w nocy
• Ładowanie akumulatorów / prąd z kei
– napięcie 230 V – możliwość porażenia elektrycznego
– nie moczyć przewodów!
 Instalacje jachtowe 3
Instalacja paliwowa i silnik

• Silnik zaburtowy
– kanistry przechowywać należy w wentylowanej bakiście
– opary benzyny wysoce wybuchowe
– silnik ze zbiornikiem zewnętrznym – kontrola szczelności
przewodów paliwowych
– kontrola chłodzenia

• Silnik zabudowany/stacjonarny
– możliwość przedostawania się spalin do wnętrza jachtu –
ryzyko zatrucia
– kontrola układu wydechowego / wentylacji komory silnika
– opary oleju napędowego (silnik stacjonarny)
zdecydowanie mniej palne
– silnik stacjonarny Diesla rzadko spotykany na jachtach
śródlądowych (gabaryty, waga, koszt)
– kontrola chłodzenia Benzynowy silnik zaburtowy

Środki asekuracyjne i ratunkowe 1

Środki asekuracyjne

• Kamizelka asekuracyjna
• Szelki asekuracyjne
• Siatka na relingu
• Lajf lina (jack stay)

Środki ratunkowe

• Koło ratunkowe
• Kapok (pas ratunkowy)
• Kamizelka ratunkowa
• Tratwa (jachty morskie)
 Środki asekuracyjne i ratunkowe 2
Środki asekuracyjne

• Pomagają utrzymać się na wodzie osobom

umiejącym pływać (kamizelki) lub
• Zmniejszają prawdopodobieństwo wypadnięcia za
burtę (pasy, szelki, siatki)
• Nie gwarantują utrzymania się osoby
nieprzytomnej w bezpiecznej pozycji (na plecach,
z twarzą nad wodą)
• Wygodniejsze w noszeniu podczas pracy na jachcie
niż środki ratunkowe

• W krajach o większych tradycjach żeglarskich niemal Kamizelka asekuracyjna

obowiązkowy element ubioru w każdych warunkach
pogodowych

Środki asekuracyjne i ratunkowe 3

Środki ratunkowe

Kamizelki
• Podstawowe zadanie – zapewnienie bezpieczeństwa
osobie znajdującej się w wodzie
• Wyporność zapewniająca utrzymanie się rozbitka na
wodzie
• Konstrukcja utrzymująca nieprzytomnego na plecach,
a głowę powyżej powierzchni wody (kołnierz)
• Elementy odblaskowe, gwizdek (na morzu
dodatkowo lampka)
• Wymagana ilość – minimum równa ilości osób na
jachcie
Dziecięca kamizelka ratunkowa
przeznaczona na wody śródlądowe
• Koło ratunkowe – środek ratunkowy dla 2 osób,
minimum jedno na pokładzie (morze – 2+1)
 Człowiek za burtą – postępowanie
• Ogłoszenie alarmu „Człowiek za burtą!” – pierwsza osoba, która zauważy rozbitka
• Podanie środków ratunkowych – rzucenie środków na nawietrzną człowieka
• Wyznaczenie „oka” – ma za zadanie ciągłą obserwację rozbitka
• Podejście jachtem do tonącego – runda rufowa, ósemka sztagowa, manewr
Monachijski (dryf, quick-stop)
• Podjęcie człowieka na pokład jachtu w ciągu 3 minut od wypadnięcia (jachty
balastowe – 5 minut)
• Udzielenie możliwej pomocy przedmedycznej poszkodowanemu

W razie potrzeby należy niezwłocznie

wezwać pomoc lekarską!

Należy dzwonić pod numer

999 lub 112 (komórka)

0 601 100 100

NUMER RATUNKOWY NAD WODĄ
(Mazury, Wybrzeże)

Człowiek za burtą - manewry

a, b, c – podejście do
człowieka ósemką sztagową
lub rundą rufową z kursów
ostrych (a), półwiatru (b),
kursów pełnych (c)

d – podejście do człowieka
metodą półwiatrową

e – podejście metodą z
dryfem (quick-stop)

x – zwrot przez sztag

ω – zwrot przez rufę
 Człowiek za burtą - podejmowanie
• Wyjęcie dorosłego człowieka z wody na pokład nawet niewielkiego jachtu
wymaga sporej siły
• Do tego zadania oddelegowane powinny być co najmniej dwie silne osoby
• Lekkie jachty mieczowe – rozbitka podejmuje się na burcie nawietrznej –
zmniejszenie ryzyka wywrotki poprzez przeciążenie jachtu
• Jachty mieczowo-balastowe i balastowe – człowiek podjęty powinien być po stronie
zawietrznej – niższa wolna burta
• Jachty z otwartą rufą – podjęcie z rufy, dobrze wykorzystać drabinkę rufową
• W rzeczywistości – PODEJMIJ ZA WSZELKĄ CENĘ, NIEWAŻNE SKĄD

Wywrotka – zapobieganie
• Przewidywanie pogody – w
przypadku złych prognoz lepiej nie
wychodzić na wodę
• Na wodzie – ciągła obserwacja
warunków atmosferycznych
• Uwaga na szkwały
• Wczesne refowanie to nie wstyd!
• Klar na jachcie – porządek na
pokładzie to mniejsze ryzyko
poślizgnięcia się załogi i przeważenia
jachtu na zawietrzną
• Pływając w trudnych warunkach
atmosferycznych należy mieć
nałożone środki ratunkowe
 Wywrotka – po wypadku
• Przeliczyć ilość osób – czy wszyscy załoganci są na powierzchni wody
• Założenie środków ratunkowych przez wyszstkich członków załogi
• Ocena stanu poszkodowanych – czy wszyscy są cali i zdrowi
• Przeciwdziałanie „grzybkowi” – pod maszt podłożyć kapok, koło ratunkowe
• Jeżeli możliwe jest szybkie nadejście pomocy – przygotować jacht do holowania
• Wchodzenie na przewrócony
jacht może spowodować
jego zatonięcie
• Nadejście pomocy nierealne
– spróbować postawić jacht
własnymi siłami lub
• Podjąć decyzję o dryfowaniu
razem z jachtem lub
opuszczeniu go i dostaniu
się na brzeg

Wywrotka – stawianie jachtu

• Zabezpieczyć jacht przed zrobieniem „grzyba”
• Zrzucić żagle – możliwie szybko, tak by liklina nie zdążyła napęcznieć
• Uszczelnić otwory poniżej linii wodnej – wypływki, skrzynia mieczowa
• Obrócić jacht masztem pod wiatr – ułatwienie stawiania
• Cała załoga na miecz, ciągnie za fał grota
• Uwaga na przerzucenie jachtu na drugą stronę
• Wolne środki ratunkowe pod pokład – zwiększenie wyporności jachtu
• Wypompować wodę – wiadra, pompy zęzowe,
czerpaki
• Kontynuować żeglugę :-)
 MAZURSKIE WOPR
• 601 100 100

ratowanie zagrożonego
życia i zdrowia osób
korzystających z wody

Nawałnica
 Awarie jachtu
Przeciek
• Lokalizacja przecieku
• Ocena możliwości naprawy
• Użycie możliwych środków do zabezpieczenia (rąbanie szafek, zatykanie
szmatami, ubraniami, materacami…, owinięcie kadłuba żaglem)
• Kurs w kierunku najbliższego brzegu

Awarie olinowania i żagli

• Uszkodzenie olinowania stałego - natychmiastowa reakcja na uszkodzenie –
zmiana kursu na taki, przy którym uszkodzona lina nie pracuje lub jest minimalnie
obciążona; próba naprawy lub zastąpienie liną zastępczą (prowizoryczne)
• Przy naprawie prowizorycznej – zmniejszenie obciążeń przenoszonych przez
żagle (refowanie)
• Uszkodzony żagiel – zrzucenie i kontynuacja żeglugi na pozostałych żaglach; w
miarę możliwości zaszycie uszkodzenia

Awarie jachtu
Awarie olinowania i żagli c.d.
• Awaria szotów – szoty grota – uwaga na bom! – ustawienie jachtu do baksztagu,
założenie topenanty, zrzucenie pracującego grota, unieruchomienie bomu w osi
jachtu, próba naprawy szotów, postawienie żagla
• Awaria szotów – szoty foka – zgaszenie żagla, zrzucenie, próba naprawy szotów,
postawienie żagla
• Pęknięty fał
– grota – UWAGA NA SPADAJĄCY BOM (mimo wszystko mało prawdopodobne, żagiel
prawdopodobnie zakleszczy się w likszparze)
– foka – żagiel prawdopodobnie sam spadnie (przynajmniej częściowo)
– naprawa – założenie fału zastępczego lub użycie topenanty

Awaria masztu
• Sprawdzić czy nie doszło do obrażeń załogi
• Zabezpieczyć kadłub przed uderzeniami złamanej części masztu
• Usztywnić pozostałą część (stojącą)
• Spróbować postawić małego foka lub żeglować na silniku do brzegu
 Awarie jachtu
Awaria steru
• Uszkodzenie rumpla – pracą żaglami należy doprowadzić do kursu na wprost, tak
by na ster działały minimalne siły, następnie podjąć próbę naprawy rumpla
• Uszkodzenie płetwy sterowej – trzeba próbować wykonać ster awaryjny (np. z
pagaja, drzwiczek szafy itp.) lub zastosować sterowanie awarynje (np. przy użyciu
wiadra na linie). Ważna jest umiejętna praca na sterze.
• W przypadku niemożności naprawy steru i możliwości sztrandowania na
niebezpiecznym brzegu (mieliźnie) należy jak najszybciej wezwać na pomoc
jachty znajdujące się w pobliżu lub jednostki ratownicze

Sztrandowanie i mielizna
• Sztrandowanie – kontrolowane wejście na mieliznę, brzeg np. w celu
ochrony cieknącego jachtu przed zatonięciem
• Bezpieczne sztrandowanie przeprowadzić można tylko na miękkim
dnie (piach, muł, szuwary)
• Jacht należy przygotować do sztrandowania (podniesienie miecza,
zluzowanie kontrafału płetwy sterowej)

Wejście na mieliznę
• Przy dużej prędkości jachtu możliwe duże uszkodzenia (połamany
miecz, rozszczelniona skrzynia mieczowa, płetwa sterowa; przy
kamienistym dnie możliwe uszkodzenia kadłuba)
• Przy małej prędkości – sytuacja mniej niebezpieczna, szczególnie gdy
dno jest miękkie
 Mielizna
Mielizna nawietrzna
• Podnieść miecz, wybrać silnie żagle, jacht sam powinien zejść z mielizny
• Można próbować przebalastować kadłub na zawietrzną
• W razie potrzeby odepchnąć się od dna pagajem lub bosakiem, użyć
silnika
• Oddalić się od mielizny kontrkursem, minąć ją w bezpiecznej odległości

Mielizna zawietrzna
• Sytuacja groźniejsza – wiatr i fale wpychają jacht na mieliznę
• Zrzucić żagle, rzucić kotwicę z rufy, dopiero podnieść miecz,
odepchnąć się pagajami lub wycofać przy pomocy silnika
• W przypadku problemów wywieźć kotwicę możliwie daleko za rufę,
przechylić jacht
• W przypadku niepowodzenia wezwać pomoc z zewnątrz

Holowanie jachtu. Pożar

Holowanie
• Hol musi zapewniać bezpieczeństwo obu jednostek – odpowiednia
długość holu, łatwość oddania
• Bezpieczna prędkość – zapewniająca manewrowość i możliwość
wyhamowania
• Montaż holu w miejscu zapewniającym sterowność jachtu (blisko osi
obrotu, np. stopa masztu)

Pożar
• Przyczyny: niedbałe obchodzenie się z instalacjami jachtowymi, wady w
instalacjach, zaprószenie ognia (np. papierosem)
• Gaszenie: przy pomocy gaśnic i inne przeznaczonego do tego celu sprzętu.
Nie należy gasić wodą lub pianą urządzeń i instalacji elektrycznych
 Pożar c.d.
• W zależności od miejsca pojawienia się ognia obrać odpowiedni kurs
względem wiatru:
– Ogień na dziobie – kurs pełny,
– Ogień na rufie – kurs ostry,
– Ogień na śródokręciu – półwiatr,
• Natychmiast ewakuować z zagrożonego obszaru gaz, pirotechnikę i
paliwo (w szczególności benzynę)
• Płonące ubranie na człowieku – najlepiej wskoczyć do wody, w razie
braku możliwości zdusić ogień kocami. Nie zdejmować ubrań, może dojść
do rozprzestrzenienia się ognia i dodatkowych poparzeń!
• Gaszenie we wnętrzu jachtu może ułatwić zamknięcie klap i włazów –
uwaga na możliwość zaczadzenia!

Wzywanie pomocy
• Telefon komórkowy
– Policja 997
– Straż Pożarna 998
– Pogotowie Ratunkowe 999
– WOPR (Mazury, Wybrzeże) 0 601 100 100
• Dym lub ogień na jachcie
• Sygnał dzwiękowy – – – – – (powtarzające się długie dźwięki lub
uderzenia w dzwon) – „Wzywam pomocy”, ********* (seria bardzo krótkich
dźwięków) – „niebezpieczeństwo”, ** ** ** (serie podwójnych krótkich
dźwięków) – „człowiek za burtą”
• Sygnał świetlny alfabetem Morse’a: * * * – – – * * * (S O S)
• Flaga i umieszczona nad nią lub pod nią kula (lub przedmiot kulę
przypominający)
• Symetryczne unoszenie i opuszczanie obu rąk wzdłuż tułowia
• Światło lub flaga, którymi zataczane są kręgi
• Czerwona flara lub raca
• Sygnał „Mayday Mayday Mayday” nadawany przez radiotelefon
 Pierwsza pomoc 1
• W razie poważnych urazów ZAWSZE należy wezwać pomoc medyczną
• Opatrywanie ran
– W przypadku lekkich otarć wystarczy spłukanie dużą ilością wody,
następnie zdezynfekować (np. gencjana)
– Duże i głębokie rany wymagają pomocy hirurgicznej. Pomoc lekarska
ogranicza się do spłukania i dezynfekcji oraz założenia jałowego opatrunku
• Krwotoki
– Tamowanie krwawienia polega na założeniu opatrunku uciskowego
– Przykrycie rany kilkoma warstwami gazy, grubą warstwą waty lub ligniny,
ciasne przymocowanie całości bandażem
– Nie należy stosować opasek uciskowych, mogą powodować poważne
powikłania
– Krwotok z nosa można tamować poprzez zaciśnięcie jego skrzydełek do
przegrody, umieszczenie chorego w pozycji siedzącej, przyłożenie zimnych
okładów
• W przypadku silnego krwawienia można stosować tampony z waty itp.

Pierwsza pomoc 2
• Złamania kończyn
– Objawy: ograniczona ruchomość kończyny, obrzęk, możliwe zniekształcenie,
silne bóle
– Należy unieruchomić złamaną kość wraz z sąsiadującymi z nią stawami
– Przy złamaniach otwartych zdezynfekować ranę i nałożyć jałowy opatrunek
• Zwichnięcie, skręcenie
– Podobnie jak przy złamaniu – unieruchomić uszkodzoną kończynę
– Nie wolno samodzielnie nastawiać stawu
– Można stosować okłady z altacetu i inne przeciw opuchliźnie
• Urazy kręgosłupa
– W warunkach jachtowych należy ograniczyć się do prawidłowego
transportu poszkodowanego do brzegu
– Choremu nie wolno wykonywać żadnych ruchów tułowiem i głową
– Chory powinien stabilnie leżeć na twardym podłożu
 Pierwsza pomoc 3
• Złamania kończyn
– Objawy: ograniczona ruchomość kończyny, obrzęk, możliwe zniekształcenie,
silne bóle
– Należy unieruchomić złamaną kość wraz z sąsiadującymi z nią stawami
– Przy złamaniach otwartych zdezynfekować ranę i nałożyć jałowy opatrunek
• Zwichnięcie, skręcenie
– Podobnie jak przy złamaniu – unieruchomić uszkodzoną kończynę
– Nie wolno samodzielnie nastawiać stawu
– Można stosować okłady z altacetu i inne przeciw opuchliźnie
• Urazy kręgosłupa
– W warunkach jachtowych należy ograniczyć się do prawidłowego
transportu poszkodowanego do brzegu
– Choremu nie wolno wykonywać żadnych ruchów tułowiem i głową
– Chory powinien stabilnie leżeć na twardym podłożu

Pierwsza pomoc 4
• Urazy głowy
– Poszkodowanego należy bezzwłocznie przetransportować do szpitala
– W przypadku podejrzenia wstrząsu mózgu starać się nie dopuścić do utraty
świadomości
– Nieprzytomnego ułożyć w pozycji bocznej ustalonej, zapobiec zbędnym
ruchom
– Zabezpieczyć głowę przed ruchem okładając ją kocami, ręcznikami itp..
• Oparzenia
– Natychmiast obficie przemyć wodą oparzone miejsce
– Oparzenia można pokryć panthenolem w areozolu
– Oparzone miejsce okryć jałowym opatrunkiem chroniąc przed zakażeniem
– Jak najszybciej zdjąć biżuterię, zegarek itp. z oparzonej skóry
– W przypadku poważnych oparzeń nie próbować zdejmować przylgniętej
odzieży! NATYCHMIAST WEZWAĆ POGOTOWIE!
• Udar (porażenie słoneczne)
– Chorego ułożyć w chłodnym i zacienionym miejscu, położyć zimne okłady
na głowę; podawać dużo zimnych napojów
 Pierwsza pomoc 5
• Przechłodzenie
– I stopnia
• Drgawki, zaburzenia świadomości, przyspieszona praca serca i oddech, kłopoty ze
świadomością, temperatura ciała 34-35*C
• Poszkodowanego rozebrać z mokrych ubrań, okryć kocami; można stosować
nacieranie (poczynając od tułowia) i podać ciepłą (NIE GORĄCĄ!) herbatę
– II stopnia
• Apatia, zesztywnienie kończyn, spowolnienie reakcji, wolna akcja serca, możliwa
arytmia, szybki płytki oddech, temp. ciała ok. 30-33*C
• Postępować podobnie jak przy przechłodzeniu I stopnia, ale nie rozbierać
poszkodowanego ani nie stosować nacierania; można podać do wdychania ciepłą
parę wodną
– III stopnia
• Tętno niewyczuwalne, nieregularna praca serca, możliwy zanik oddechu, stan
odrętwienia i porażenia, rozszerzone źrenice, możliwa śpiączka. Temp. ok. 30*C
• Nieprzytomnego (ale oddychającego i z zachowaną czynnością serca)
poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej, chronić przed dalszą utratą ciepła,
niezwłocznie wezwać pomoc medyczną
• W przypadku braku oddechu i/lub akcji serca przystąpić do resuscytacji
oddechowo-krążeniowej

Pierwsza pomoc 6
• Ułożenie poszkodowanego
– Aby zapewnić poszkodowanemu stabilną pozycję, należy ułożyć go w
„pozycji bocznej ustalonej”:
• Ułożyć poszkodowanego na boku; „dolna” ręka za tułowiem, wzdłuż ciała; „górna” ręka
zgięta w łokciu, dłoń pod policzkiem; „dolna” noga zgięta w kolanie i stawie biodrowym
stabilizuje tułów; „górna” noga wyprostowana, leży na „dolnej”
• Zapewnia stabilne ułożenie na boku, z lekkim pochyleniem do przodu
– Nie stosować w przypadku urazów kręgosłupa, brzucha lub klatki piersiowej
• Resuscytacja oddechowo-krążeniowa
– Udrożnić drogi oddechowe (np. wyjąć ewentualne ciała obce z jamy ustnej)
– Sztuczne oddychanie przeprowadzać metodą „usta-usta” lub „usta-nos” w
tempie 12-14 oddechów na minutę
– W przypadku zatrzymania akcji serca należy dodatkowo przeprowadzić
masaż serca
• Wyprostowanymi w łokciach rękami uciskać krótkimi ruchami mostek o 3-5 cm w
odległości 1/3 od dolnego krańca mostka
• Na każde 2 oddechy przypada 30 uciśnięć mostka
• http://www.prc.krakow.pl/wyty/wyt2005.html
 Współpraca ze ratownikami
• Służby ratownicze przejmują bezwzględnie dowodzenie akcją ratowniczą
• Załoga jachtu, w tym także skiper, zobowiązani są wykonywać polecenia
ratowników
• W przypadku oczekiwania na pomoc z zewnątrz należy przygotować jacht do jej
przyjęcia zanim ta pomoc nadejdzie
• Przygotowanie to polegać może na:
– Zrzuceniu żagli – szczególnie przy pomocy ze śmigłowca
– Bezwzględnym sklarowaniu pokładu
– Uruchomieniu silnika
– Przygotowanie lin asekuracyjnych
– Przygotowaniu załogi do opuszczenia pokładu jachtu (nałożone środki ratunkowe,
odpowiednia odzież itp.)
– Umożliwieniu wejścia ratownikom na pokład jachtu

Ratownictwo na morzu - SAR

• Utrzymanie ciągłej gotowości do przyjmowania i analizowania zawiadomień
o zagrożeniu życia na morzu.
• Planowanie, prowadzenie i koordynowanie akcji poszukiwawczych i ratowniczych.
• Współdziałanie z odpowiednimi Służbami innych państw, w szczególności podczas
akcji poszukiwawczych i ratowniczych.
• Utrzymanie w gotowości sił i środków ratowania życia na morzu.
 Ratownictwo na morzu
• W strefie przybrzeżnej (kilka mil morskich) najpewniejszym środkiem
komunikacji jest telefon komórkowy 0-58 6216811
• SAR – Search And Rescue
– Stacje brzegowe, samoloty patrolowe, łodzie i śmigłowce ratunkowe
– Wzywanie: Komunikat Mayday na kanale 16 VHF, zawierający nazwę jednostki, pozycję,
rodzaj zagrożenia, ilość osób na pokładzie, środki ratunkowe znajdujące się na pokładzie
– Mayday można nadać tylko i wyłącznie w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia
– Po przyjęciu komunikatu SAR będzie instruował co do dalszego postępowania

• Inne sposoby wzywania pomocy:

– Czerwona flara
– Dym na pokładzie
– Radiopława EPIRB
– Transponder SART

• Tratwa ratunkowa
– Rzadko spotykana na małych jachtach żeglugi przybrzeżnej
– Zapewnia większe bezpieczeństwo niż kamizelka ratunkowa
– Automatycznie otwiera się po wpadnięciu do wody

STATYSTYKI
 Literatura
• Żeglarz i sternik jachtowy – Andrzej Kolaszewski
• Jachtowa żegluga przybrzeżna – Władysław R. Dąbrowski
• http://www.bezpiecznawoda.onet.pl
• Skrypty JC AZS Wrocław http://www.jkazs.wroc.pl/szkolenie/
• Reed’s 2007 Nautical Almanach
• Vademecum Żeglarstwa Morskiego – Zbigniew Dąbrowski, Jerzy W. Dziewulski,
Marek Berkowski