Zbiór Zadań Z Matematyki 2

Matura z matematyki
Matura z matematyki
Materiay pomocnicze
dla nauczycieli i uczniw
opracowane przez
Centralny Zesp
Ekspertw Matematycznych
Centralna Komisja Egzaminacyjna

Warszawa 2014
Publikacja wspfinansowana ze rodkw Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego.
Publikacja jest rozprowadzana bezpatnie.
Publikacja opracowana przez Centralny Zesp Ekspertw Matematycznych
dziaajcy w ramach projektu: Pilota nowych egzaminw maturalnych
realizowanego przez Centraln Komisj Egzaminacyjn
pod kierunkiem Agnieszki Suowskiej:
Henryk Dbrowski
Elbieta Dittmajer
Mieczysaw Faat
Wojciech Guzicki
Halina Kaek
Piotr Ludwikowski
Edyta Marczewska
Anna Olechnowicz
Marian Pacholak
Maria Pajk-Majewska
Waldemar Roek
Elbieta Sepko-Guzicka
Agata Siwik
Leszek Sochaski
Edward Stachowski
Skad:
Jakub Pochrybniak
Wydawca:
Centralna Komisja Egzaminacyjna
Warszawa 2014
ISBN 978-83-940902-0-3
Spis treci
Sowo wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. O trzech elementarnych nierwnociach i ich zastosowaniach przy dowodzeniu innych

nierwnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.
1.2.
1.3.
Zastosowania pierwszej nierwnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
1.1.1.
Zadania wprowadzajce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
1.1.2.
Nierwno 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
1.1.3.
Przykady zastosowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Zastosowania drugiej nierwnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
1.2.1.
Zadanie wprowadzajce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
1.2.2.
Nierwno 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
1.2.3.
16
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
1.3.1.
Zadania wprowadzajce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
1.3.2.
Nierwno 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
1.3.3.
18
2. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
2.1.
Zastosowania trzeciej nierwnoci
Zadania z rozwizaniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
2.1.1.
Rachunek ktw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
2.1.2.
Nierwno trjkta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
2.1.3.
Przystawanie trjktw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
3. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
3.1.
Zadania z rozwizaniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
3.1.1.
Twierdzenie Pitagorasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
3.1.2.
Geometria okrgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
3.1.3.
Okrgi styczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
3.1.4.
Twierdzenie Pitagorasa i okrgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49
4. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
5. Zadania z kombinatoryki, czyli o sztuce zliczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
65
5.1.
Podstawowe oznaczenia i terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
66
5.2.
Zasada rwnolicznoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
66
5.3.
Regua dodawania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
77
5.4.
Regua mnoenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
87
5.5.
Reguy dodawania i mnoenia razem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
97
5.6.
Wspczynniki dwumianowe i dowody kombinatoryczne. . . . . . . . . . . . . . . . 104
5.7.
Wzory arytmetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5.8.
Dodatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
5.8.1.
Zasada wcze i wycze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
5.8.2.
Wzr dwumianowy Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
6. O rozwizywaniu zada z rachunku prawdopodobiestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

6.1.
Zakres podstawowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6.2.
Zakres rozszerzony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
7. Prawdopodobiestwo warunkowe. Twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym
. . . 151
7.1.
Podstawowe wasnoci prawdopodobiestwa warunkowego . . . . . . . . . . . . . . . 152
7.2.
Ciekawostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.3.
Paradoksy
7.4.
Wzr na prawdopodobiestwo iloczynu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
7.5.
Twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym (zupenym) . . . . . . . . . . . . . 162
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
8. Elementy analizy matematycznej w zadaniach na egzaminie maturalnym . . . . . . . . . 166

8.1.
Przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Dodatek zestawy zada

A. Zestaw zada I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
B. Zestaw zada II
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
B.1. Szereg geometryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

B.2. Granice cigw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
B.3. Granica cigu (z parametrem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
B.4. Granice funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Sowo wstpne
Rok 2015 staje si rokiem przeomowym dla maturzystw i ich nauczycieli, poniewa egzamin maturalny istotnie si zmienia. Modyfikacja staa si konieczna, gdy nastpiy zmiany w podstawie programowej nauczania matematyki. Wanie w 2015 roku do egzaminu
maturalnego przystpi po raz pierwszy ci absolwenci szk ponadgimnazjalnych, ktrzy
przygotowywali si do tego egzaminu w oparciu o now podstaw programow. Wybr
przedmiotw realizowanych na poziomie rozszerzonym na pocztku drugiej klasy w istotny
sposb wpywa na wybory egzaminacyjne. Na te wybory wpywa rwnie zmiana w formule egzaminu maturalnego zdajcy obowizkowo przystpuje do jednego egzaminu na
poziomie rozszerzonym. Bardzo dobre recenzje ewolucji, ktra dokonaa si w strukturze
arkusza egzaminacyjnego na poziomie podstawowym, wskazay kierunek, ktry powinno si
uwzgldni w konstrukcji arkusza na poziomie rozszerzonym.
W Komentarzu do podstawy programowej przedmiotu matematyka autorzy Zbigniew
Semadeni, Marcin Karpiski, Krystyna Sawicka, Marta Jucewicz, Anna Dubiecka, Wojciech
Guzicki, Edward Tutaj napisali:
O tym, jaka bdzie wykadnia podstawy programowej, zadecyduje praktyka nauczania i praktyka egzaminw maturalnych. Po kilku latach funkcjonowania nowej
podstawy programowej, w wyniku wspdziaania szkoy, komisji egzaminacyjnych
i uczelni wyszych, ustali si pewien poziom interpretowania i realizowania obowizujcych wymaga.
Aby zrealizowa ten zapis, w 2011 roku, przed Centralnym Zespoem Ekspertw Matematycznych postawiono nowe zadania. Wrd tych zada, midzy innymi, byo zaproponowanie zmian w strukturze egzaminu maturalnego z matematyki na poziomie rozszerzonym
i przedstawienie poziomu interpretowania i realizowania wymaga zapisanych w podstawie
programowej. Przez prawie trzy lata Zesp opracowywa propozycj zmian. Testowane byy rne koncepcje struktury egzaminu i rne rodzaje zada. W wyniku analiz opracowa
wynikw testowania i wielogodzinnych dyskusji zaproponowano koncepcj egzaminu, ktra
znalaza odzwierciedlenie w Informatorze o egzaminie maturalnym z matematyki od roku
szkolnego 2014/2015.
Rwnolegle z ksztatowaniem si struktury egzaminu, rodowisko nauczycieli matematyki
na bieco byo informowane o efektach pracy Zespou, w trakcie cyklicznie organizowanych
konferencji dla doradcw metodycznych i konsultantw. Podczas pracy nad formu egzaminu powstaway rwnie materiay dydaktyczne pomocne w interpretacji oraz realizacji nowej
podstawy programowej. Dobre przyjcie przez uczestnikw treci wykadw i materiaw
konferencyjnych zachcio nas do opublikowania ich w zwartej publikacji.
Kolejne roczniki maturzystw, w tym absolwentw technikw, bd zdaway egzamin maturalny w nowej formule. Publikacja, ktr Pastwu proponujemy, dotyczy gwnie tych
treci, ktre w istotny sposb ilustruj zmiany. Jeeli choby cz z tych materiaw pomoe
Pastwu lepiej przygotowa swoich uczniw do egzaminu maturalnego, bdzie to najlepsz
nagrod dla autorw tekstw.
Dzikujemy panu profesorowi Zbigniewowi Marciniakowi za cenne uwagi przy redagowaniu
tej ksiki, jak rwnie za wsparcie podczas siedmioletniej pracy zespou. Pani Agnieszce
Suowskiej, pani Mirce Cyganiak i panu Jackowi Goliskiemu dzikujemy za wszelk pomoc
w cigu tych siedmiu lat.
Autorzy
Rozdzia 1
O trzech elementarnych nierwnociach

i ich zastosowaniach przy dowodzeniu
innych nierwnoci
Edward Stachowski
Przy dowodzeniu nierwnoci stosujemy elementarne przejcia rwnowane, przeprowadzamy rozumowanie typu:
jeeli a > 0 oraz b > 0, to:
2
i) a b jest rwnowane a2 b
,
ii) a b jest rwnowane a b,
albo stosujemy przejcia, ktre nie s rwnowane.

Korzystamy wtedy
z relacji przechodnioci:
jeeli a b oraz b c,
to a c,
albo
z moliwoci dodawania stronami zgodnie skierowanych nierwnoci:

jeeli a b oraz c d, to a + b c + d,
albo
z moliwoci mnoenia stronami zgodnie skierowanych nierwnoci dla liczb dodatnich:

jeeli a b 0 oraz c d 0, to a c b d,
gdy ac bd = a(c d) + (a b)d 0.
Zapowiadane w tytule trzy elementarne nierwnoci s nastpujce (z podanej numeracji
bdziemy korzystali w przedstawianych rozwizaniach przykadowych zada):
1. Dla kadych liczb rzeczywistych a, b prawdziwa jest nierwno
a2 + b2 2ab,
przy czym rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy a = b.
Dowd
Przeksztacamy nierwno rwnowanie:
a2 + b2 2ab,
a2 2ab + b2 0,
2
(a b) 0.
Ostatnia nierwno jest oczywista.
10
1. O trzech elementarnych nierwnociach. . .
2. Nierwno dla redniej arytmetycznej i geometrycznej.

redni
geometryczn dwch nieujemnych liczb rzeczywistych a, b nazywamy licz
b ab.
Dla kadych nieujemnych liczb rzeczywistych a, b prawdziwa jest nierwno
a+b
ab,
2
ktr czsto zapisujemy w postaci
a + b 2 ab,
Dowd
a+b
ab,
2
a + b 2 ab,
a 2 ab + b 0,

2
a b 0.
3. Dla kadych liczb rzeczywistych a, b, takich, e ab > 0, prawdziwa jest nierwno

a b
+ 2,
b a
Jeeli ab < 0, to
a b
+ 2.
b a
Rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy a = b.
Dowd
a) Poniewa ab > 0, to mnoc obie strony nierwnoci przez ab otrzymujemy nierw2
no a2 + b2 2ab, rwnowan z oczywist nierwnoci (a b) 0.
Rwno ma miejsce, gdy a = b.
b) Poniewa ab < 0, to mnoc obie strony nierwnoci przez ab otrzymujemy nierw2
no a2 + b2 2ab, rwnowan z oczywist nierwnoci (a + b) 0.
Rwno ma miejsce, gdy a = b.
1.1. Zastosowania pierwszej nierwnoci
11

1.1.1. Zadania wprowadzajce
Zadanie 1.
Wyka, e dla kadej liczby rzeczywistej x prawdziwa jest nierwno x2 + 1 2x.
Rozwizanie
x2 + 1 2x,
x2 2x + 1 0,
2
(x 1) 0.
Rwno ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy x = 1.
Zadanie 2.
Wyka, e dla kadej liczby rzeczywistej x prawdziwa jest nierwno x2 + 1 2 |x|.
Rozwizanie
2
Zauwaamy, e |x| = x2 i przeksztacamy nierwno rwnowanie:

x2 + 1 2 |x| ,
x2 2 |x| + 1 0,
2
(|x| 1) 0.
Rwno ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy |x| = 1, czyli dla x = 1 albo x = 1.
1.1.2. Nierwno 1.
Dla kadych liczb rzeczywistych a oraz b prawdziwa jest nierwno
a2 + b2 2ab.
(1)
1.1.3. Przykady zastosowa

Przykad 1.
2
Wyka, e dla kadych liczb rzeczywistych x oraz a prawdziwa jest nierwno (x + a) 4ax.
12
Rozwizanie
2
(x + a) 4ax,
x2 + 2ax + a2 4ax,
x2 2ax + a2 0,
2
(x a) 0.
Rwno ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy x = a.
Przykad 2.
Wyka, e jeeli a, b s dugociami przyprostoktnych
trjkta prostoktnego oraz c jest
dugoci przeciwprostoktnej tego trjkta, to a + b c 2.
Rozwizanie
Jest wiele dowodw geometrycznych tej nierwnoci, my przedstawimy dowd algebraiczny, ale oczywicie nie obejdzie si bez zastosowania twierdzenia Pitagorasa. Pokaemy, e
2
(a + b) 2c2 , co jest rwnowane z tez.

2
(a + b) = a2 + 2ab + b2 a2 + a2 + b2 + b2 = 2 a2 + b2 = 2c2 .
Rwno ma miejsce, gdy trjkt jest rwnoramienny, czyli jest poow kwadratu.
Uwaga
Zauwamy, e przy okazji udowodnilimy nierwno o zwizku midzy redni arytmetyczn i redni kwadratow.
r
a2 + b2
rednia kwadratowa liczb a, b jest rwna
.
2
Wykazalimy, e dla dowolnych liczb a, b prawdziwa jest nierwno
r
a+b
a 2 + b2
2
2
i gdy a 0, b 0, to rwno zachodzi dla a = b.
Przykad 3.
Wyka, e jeeli w prostopadocianie a, b, c s dugociami krawdzi wychodzcymi z jed
nego wierzchoka oraz d jest dugoci przektnej tego prostopadocianu, to a+b+c d 3.
Rozwizanie
Jest wiele dowodw geometrycznych tej nierwnoci, my przedstawimy dowd algebraiczny,
korzystajc z wzoru na dugo przektnej prostopadocianu: a2 + b2 + c2 = d2 .
13
Pokaemy, e (a + b + c) 3d2 , co jest rwnowane z tez.

2
(a + b + c) = a2 + b2 + c2 + 2ab + 2ac + 2bc

a2 + b2 + c2 + a2 + b2 + a2 + c2 + b2 + c2 =

= 3 a2 + b2 + c2 = 3d2 .
Rwno ma miejsce dla a = b = c, czyli gdy prostopadocian jest szecianem.
Uwaga
rednia arytmetyczna liczb x1 , x2 , . . . , xn to
x1 + x2 + . . . + xn
,
n
rednia kwadratowa liczb x1 , x2 , . . . , xn to
r
x21 + x22 + . . . + x2n
.
n
Rozumujc tak, jak w przykadach 2. oraz 3., moemy udowodni nierwno midzy redni
arytmetyczn i redni kwadratow liczb x1 , x2 , . . . , xn tzn. wykaza, e dla dowolnych liczb
x1 , x2 , . . . , xn prawdziwa jest nierwno
r
x21 + x22 + . . . + x2n
x1 + x2 + . . . + xn
.
n
n
Przykad 4.
Wyka, e jeeli x + y = a, to x2 + y2
a2
.
2
1
W szczeglnoci, gdy x + y = 1, to x2 + y2 .
2
Rozwizanie
Podnosimy obie strony rwnoci x + y = a do kwadratu i korzystamy z nierwnoci (1).

2
a2 = (x + y) = x2 +2xy+y2 x2 + x2 + y2 +y2 = 2 x2 + y2 , std po podzieleniu obu stron
nierwnoci przez 2 otrzymujemy tez.
a
Rwno ma miejsce, gdy x = y = .
2
Przykad 5.
a2
.
3
1
W szczeglnoci x + y + z = 1, to x2 + y2 + z2 .
3
Wyka, e jeeli x + y + z = a, to x2 + y2 + z2
14
Rozwizanie
Podnosimy obie strony rwnoci x + y + z = a do kwadratu i korzystamy z nierwnoci (1).
2
a2 = (x + y + z) = x2 + y2 + z2 + 2xy + 2xz + 2yz

x2 + y2 + z2 + x2 + y2 + x2 + z2 + y2 + z2 = 3 x2 + y2 + z2 .
Std po podzieleniu obu stron nierwnoci przez 3 otrzymujemy tez.
a
Rwno ma miejsce, gdy x = y = z = .
3
Uwaga
Rozumujc analogicznie jak w przykadach 3. oraz 4. mona wykaza, e jeeli x1 , x2 , . . . xn
a2
s liczbami rzeczywistymi takimi, e x1 + x2 + . . . + xn = a, to x21 + x22 + . . . + x2n
.
n
a
Rwno ma miejsce, gdy x1 = x2 = . . . = xn = .
n
Przykad 6.
Wyka, e dla dowolnych liczb rzeczywistych x, y, z prawdziwa jest nierwno
x2 + y2 + z2 xy + xz + yz.
Rozwizanie
Zapisujemy trzy razy nierwno 1.
x2 + y2 2xy,
x2 + z2 2xz,
y2 + z2 2yz,

po dodaniu stronami otrzymujemy 2 x2 + y2 + z2 2 (xy + xz + yz), a po podzieleniu obu
stron przez 2 otrzymujemy tez.
Rwno ma miejsce, gdy x = y = z.
Uwaga
Rozumujc analogicznie jak w przykadzie 5. moemy wykaza, e jeeli x1 , x2 , . . . xn s
liczbami rzeczywistymi, to
(n 1)
n
X
x2k 2
k=1
i rwno ma miejsce, gdy x1 = x2 = . . . = xn .
X
1i<jn
xi xj ,
1.2. Zastosowania drugiej nierwnoci
15

1.2.1. Zadanie wprowadzajce
Zadanie 3.
Wyka, e jeeli x 0, to x + 1 2 x.
Rozwizanie
x + 1 2 x,
x 2 x + 1 0,
2
x 2 x + 1 0,
2
x 1 0.
Rwno ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy x = 1.
1.2.2. Nierwno 2.
Da kadych liczb nieujemnych rzeczywistych a, b prawdziwa jest nierwno dla redniej
arytmetycznej i geometrycznej
a+b
ab,
(2)
2
ktr czsto zapisujemy w postaci a + b 2 ab.

Rwno ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy a = b.
Uwaga
Nierwno ta zasuguje na szczegln uwag.
Z faktu, e dla kadych liczb dodatnich a, b prawdziwa jest nierwno
e:
a+b
ab wynika,
2
a) jeeli staa jest sum dwch liczb dodatnich, to ich iloczyn jest najwikszy, gdy obie liczby
s rwne (np. wrd prostoktw o ustalonym obwodzie najwiksze pole ma kwadrat),
b) jeeli stay jest iloczyn dwch liczb dodatnich, to ich suma jest najmniejsza, gdy obie
liczby s rwne (np. wrd prostoktw o ustalonym polu najmniejszy obwd ma kwadrat).
16

Przykad 1.
Wyka, e jeeli x > 0, y > 0 oraz xy = 25, to (1 + x) (1 + y) 36.
Rozwizanie
(1 + x) (1 + y) = 1 + xy + x + y = 26 + (x + y) 26 + 2 25 = 36.
Rwno ma miejsce, gdy x = y = 5.
Przykad 2.
2
Wyka, e jeeli a, b, x s liczbami dodatnimi oraz ab = 4, to (a + x) (b + x) (x + 2) .

Rozwizanie
2
(a + x) (b + x) = x2 +ab+ax+bx = x2 +4+(a + b) x x2 +4+2 4x = x2 +4x+4 = (x + 2) .
Rwno ma miejsce, gdy a = b = 2.
Przykad 3.
Wyka, e jeeli x, y, z s liczbami dodatnimi oraz xyz = 1, to
(1 + x) (1 + y) (1 + z) 8.
Rozwizanie
Zapisujemy trzy razy nierwno dla rednich:
1 + x 2 x,
1 + y 2 y,
1 + z 2 z.
Mnoc te trzy nierwnoci stronami otrzymujemy tez.
Rwno ma miejsce, gdy x = y = z = 1.
Przykad 4.
Wyka, e jeeli x, y, z s liczbami dodatnimi, to
(x + y) (x + z) (y + z) 8xyz.
Rozwizanie
Zapisujemy trzy razy nierwno dla rednich:
x + y 2 xy,
y + z 2 yz,
x + z 2 xz.
17
Mnoc te trzy nierwnoci stronami otrzymujemy tez.

Przykad 5.
xy + yz + zx x yz + y zx + z xy.
Rozwizanie
Dla uproszczenia dowodu pomnoymy obie strony tezy przez 2, przeksztacimy lew stron
otrzymanej nierwnoci i trzy razy zastosujemy nierwno (2).
2 (xy + yz + zx) = xy + xz + yx + yz + zx + zy = x (y + z) + y (x + z) + z (x + y)

x 2 yz + y 2 xz + z 2 xy = 2 x yz + y zx + z xy .
Przykad 6.
Wyka, e jeeli a, b, c, d s liczbami dodatnimi, to
p
4
(a + b) (c + d) 2 abcd.
Rozwizanie
Obie strony nierwnoci s dodatnie, wic po podniesieniu ich do kwadratu otrzymamy
nierwno rwnowan
(a + b) (c + d) 4 abcd.
Zapisujemy teraz dwa razy nierwno (2):
a + b 2 ab,
c + d 2 cd.
Po pomnoeniu tych nierwnoci stronami otrzymujemy tez.
Rwno ma miejsce, gdy a = b oraz c = d.
Przykad 7.
Wyka, e jeeli x, y s liczbami dodatnimi oraz x + y = 16, to
(1 + x) (1 + y) 81.
Rozwizanie
Korzystajc z nierwnoci 2. mamy
2
xy = ( xy)
x+y
2
2
= 64.
18
Przeksztacajc lew stron nierwnoci otrzymujemy

(1 + x) (1 + y) = 1 + x + y + xy 1 + 16 + 64 = 81,
co naleao wykaza.
1.3. Zastosowania trzeciej nierwnoci

1.3.1. Zadania wprowadzajce
Zadanie 4.
Wyka, e jeeli x > 0, to x +
1
2.
x
Rozwizanie
Poniewa x > 0, to po pomnoeniu obu stron nierwnoci przez x otrzymujemy nierwno
2
x2 + 1 2x, rwnowan z oczywist nierwnoci (x 1) 0. Rwno ma miejsce, gdy
x = 1.
Zadanie 5.
Wyka, e jeeli x < 0, to x +
1
2.
x
Rozwizanie
Poniewa x < 0, to po pomnoeniu obu stron nierwnoci przez x otrzymujemy nierwno
2
x2 + 1 2x, rwnowan z oczywist nierwnoci (x + 1) 0. Rwno ma miejsce, gdy
x = 1.
1.3.2. Nierwno 3.
a) Jeeli ab > 0, to
a b
+ 2.
b a
(3a)
a b
+ 2.
b a
(3b)
b) Jeeli ab < 0, to

Przykad 1.
Z nierwnoci (3a) wynika natychmiast, e jeeli jest ktem ostrym, to
sin cos
+
2,
cos sin
1.3. Zastosowania trzeciej nierwnoci
19
przy czym rwno ma miejsce wtedy i tylko gdy = 45 .
Przykad 2.

Wyka, e jeeli xy > 0, to (x + y)
1 1
+
x y

4.
Rozwizanie
Przeksztacajc lew stron nierwnoci otrzymujemy:

x y
x y
1 1
(x + y)
+
= 1+ + +1 = 2+
+
.
x y
y x
y x
Stosujemy teraz nierwno (3):

2+
x y
+
y x

2 + 2 = 4.
Rwno ma miejsce, gdy x = y.
Przykad 3.

Wyka, e jeeli x, y, z s liczbami dodatnimi, to (x + y + z)
1 1 1
+ +
x y z

9.
Rozwizanie

1 1 1
y z z
x x y
(x + y + z)
+ +
= 1+ + + +1+ + + +1 =
x y z
y z x
z x y

x y
x z
y z
= 3+
+
+
+
+
.
+
y x
z x
z y
Stosujemy teraz do kadego z trzech nawiasw nierwno (3)

x y
x z
y z
3+
+
+
+
+
+
3+2+2+2 = 9
y x
z x
z y
i otrzymujemy tez.
Przykad 4.
xy (x + y 2z) + yz (y + z 2x) + xz (x + z 2y) 0.
Rozwizanie
xy (x + y 2z)+ yz (y + z 2x) + xz (x + z 2y) =
x y
y z
x z
= xyz
2+ + 2+ + 2 =
z
z
x
x
y
y

y z
x y
x z
= xyz
+ 2 +
+ 2 +
+ 2
.
y x
z x
z y
a b
Stosujc do kadego z trzech nawiasw nierwno (3) w wersji + 2 0, otrzymujemy
b a
tez.
Przykad 5.
xy yz xz
+
+
x + y + z.
z
x
y
Rozwizanie
Dla uproszczenia dowodu pomnoymy obie strony tezy przez 2, przeksztacimy lew stron
otrzymanej nierwnoci i zastosujemy do kadego z trzech nawiasw nierwno (3).

xy yz xz
xy xz yz xy yz xz
2
+
+
+ +
+
+
+
=
=
z
x
y
z
y
x
z
x
y

z x
y x
y z
+
+y
+
+z
+
2x + 2y + 2z = 2 (x + y + z) .
=x
z y
x z
x y
Przykad 6.
Wyka, e jeeli x, y, z s liczbami dodatnimi oraz xyz = 1, to
xy + xz + yz + x + y + z 6.
Rozwizanie
Z warunku xyz = 1 wyznaczymy z =
1
1
1
1
1
otrzymujc: xz = x
= , yz = y
= .
xy
xy y
xy x
Zapisujemy nierwno w postaci

xy +

1 1
1
1
1
1
+ +x+y+
= x+
+ y+
+ xy +
.
y x
xy
x
y
xy
Stosujc do kadego z nawiasw nierwno (3) otrzymujemy tez.

Rwno ma miejsce, gdy x = y = z = 1.
Rozdzia 2
Zadania na dowodzenie
Geometria, cz. I
Wojciech Guzicki
W arkuszach maturalnych matury prbnej (listopad 2009 r.) i matury podstawowej (maj
2010 r.) znalazy si zadania geometryczne na dowodzenie. Za poprawne rozwizanie takiego
zadania zdajcy mg otrzyma 2 punkty byy to tzw. zadania krtkiej odpowiedzi.
Przy wystawianiu oceny za rozwizanie zadania na dowodzenie kierowano si zasad, e
dowd matematyczny powinien by kompletny i tylko w wyjtkowych sytuacjach mona
uzna, e zdajcy pokona zasadnicze trudnoci zadania, nie doprowadzajc przy tym
rozwizania do koca.
W tym opracowaniu pokazuj 21 zada geometrycznych na dowodzenie o podobnym stopniu
trudnoci jak zadania ze wspomnianych wyej arkuszy. Przyjmuj, e za poprawne rozwizanie kadego z tych zada przyznaje si 2 p. Natomiast kwestia, za jakie rozwizanie czciowe
mona przyzna 1 p., jest w kadym przypadku spraw dyskusyjn.
Pokazuj trzy typy zada na dowodzenie. Pierwszy polega na tzw. rachunku ktw. Dowd geometryczny sprowadza si do wyznaczenia miar pewnych istotnych w zadaniu ktw i wycigniciu waciwych wnioskw z przeprowadzonych oblicze. W takich zadaniach
pokonanie zasadniczych trudnoci zadania moe polega na waciwym wybraniu ktw
wyjciowych i wyznaczeniu (za ich pomoc) miar innych ktw. Dokoczenie rozwizania
sprowadza si wwczas do wycignicia wnioskw. Drugi typ zada to proste nierwnoci
geometryczne, w dowodzie ktrych wykorzystuje si tzw. nierwno trjkta. Pokonanie
zasadniczych trudnoci zadania moe polega na waciwym wyborze trjktw i zapisaniu
nierwnoci trjkta dla nich. Znw dokoczenie rozwizania moe polega na zebraniu
razem tych nierwnoci. Wreszcie trzeci typ zada to proste zadania, w ktrych korzysta
si z przystawania trjktw. Pokonanie zasadniczych trudnoci zadania moe polega na
waciwym wyborze trjktw i penym uzasadnieniu ich przystawania (dokoczenie rozwizania polega wwczas na wycigniciu wniosku) lub na waciwym wyborze trjktw,
stwierdzeniu ich przystawania i wycigniciu poprawnego wniosku przy braku penego uzasadnienia przystawania.
We wszystkich przedstawionych dowodach korzystamy z nastpujcych twierdze geometrycznych, ktre powinny by dobrze znane kademu maturzycie:
1. Suma ktw trjkta jest rwna 180 .
1.a. Suma ktw ostrych trjkta prostoktnego jest rwna 90 .
1.b. Kt zewntrzny trjkta jest rwny sumie ktw wewntrznych do niego nieprzylegych.
1.c. Suma ktw czworokta jest rwna 360 .
2. Kty wierzchokowe s rwne.
3. Suma ktw przylegych jest rwna 180 .
22
2. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. I
4. Kty przy podstawie trjkta rwnoramiennego s rwne.

5. Kty odpowiadajce i naprzemianlege przy dwch prostych rwnolegych s rwne.
5.a. Suma ktw pooonych przy tym samym boku rwnolegoboku jest rwna 180 .
5.b. Przeciwlege kty rwnolegoboku s rwne.
6. Suma dwch bokw trjkta jest wiksza od boku trzeciego.
7. Boki trjkta pooone naprzeciw rwnych ktw s rwne.
Korzystamy take z trzech cech przystawania trjktw.
2.1. Zadania z rozwizaniami

2.1.1. Rachunek ktw
Zadanie 1.
Punkt O ley wewntrz trjkta ABC. Udowodnij, e <
) AOB ><
) ACB.
I sposb rozwizania
Przedumy odcinek AO do przecicia z bokiem BC trjkta ABC.
C
D
O
Kt AOB jest ktem zewntrznym trjkta BDO; zatem <

) AOB ><
) BDO. Kt BDO jest
ktem zewntrznym trjkta ADC; zatem <
) BDO><
) ACD. Std wynika, e <
) AOB><
) ACD.
II sposb rozwizania
Oznaczmy kty tak jak na rysunku:
C
Mamy wwczas
<
) BAC = + ,
<
) ABC = + .
23
Std wynika, e
<
) ACB = 180 <
) BAC <
) ABC = 180 =
= (180 ) ( + ) =<
) AOB ( + ),
a wic <
) ACB <<
) AOB.
Zadanie 2.
Dany jest trjkt ostroktny rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC. Odcinek AD jest
wysokoci tego trjkta. Udowodnij, e <
) ACB = 2 <
) BAD.
Rozwizanie
Oznaczmy <
) ACB = oraz <
) BAC = .
C
A
Wtedy = 180 2, czyli =
180
= 90 . Std dostajemy
2
2
<
) BAD = <
) CAD = (90 ) = 90
90 + = ,
2
2
czyli <
) ACB = = 2 <
) BAD.
Zadanie 3.
Na przeciwprostoktnej AB trjkta prostoktnego ABC wybrano punkty D i E w taki
sposb, by AC = AE oraz BC = BD. Udowodnij, e <
) DCE = 45 .
Rozwizanie
Oznaczmy kty ostre trjkta ABC tak jak na rysunku:
C
24
180
= 90 . Std wynika, e <

) BCE = .
2
2
2
W podobny sposb pokazujemy, e <

) ACD = . Zatem
2
Poniewa AC = AE, wic <

) ACE =<
) AEC =
<
) DCE = 90

+
90
= 90
= 90
= 45 .
2 2
2
2
Zadanie 4.
Dany jest trjkt ABC, w ktrym <
) BAC = , <
) ABC = oraz <
) ACB = . Na bokach BC,
AC i AB tego trjkta wybrano odpowiednio punkty D, E i F w taki sposb, by AE = AF,
BD = BF i CD = CE. Udowodnij, e
<
) EFD =
+
= 90 .
2
2
Rozwizanie
C
Poniewa trjkt FEA jest rwnoramienny (z zaoenia mamy FA = EA), wic

<
) AFE =<
) AEF =
180
= 90 .
2
2
Podobnie trjkt DFB jest rwnoramienny, skd wynika, e

<
) BFD =<
) BDF = 90
.
2
Std dostajemy

+ 180
<
) EFD = 180 90
90
=
=
= 90 .
2
2
2
2
2
Zadanie 5.
W piciokcie wypukym ABCDE poprowadzono wszystkie przektne. Oblicz sum ktw
<
) CAD+ <
) DBE+ <
) ECA+ <
) ADB+ <
) BEC.
Rozwizanie
Niech P i Q bd punktami przecicia przektnej AD odpowiednio z przektnymi BE i CE.
Oznaczmy kty literami greckimi tak jak na rysunku:
25
D
Kt jest ktem zewntrznym trjkta BDP, a wic = +. Kt jest ktem zewntrznym trjkta ACQ, wic = + . Suma ktw trjkta PQE jest rwna + + = 180 ,
skd wynika, e + + + + = 180 .
Zadanie 6.
Dany jest czworokt wypuky ABCD. Punkty P, Q, R i S s punktami przecicia dwusiecznych ktw zewntrznych czworokta ABCD. Udowodnij, e sumy przeciwlegych ktw
czworokta PQRS s rwne.
Rozwizanie
Oznaczmy kty tak jak na rysunku:
R
C
Q
P
1
Wwczas <
) PAB = (180 ) = 90 . Podobnie <
) PBA = 90 . Std dostajemy
2
2
2
+
+
<
) APB =
. W podobny sposb <
) CRD =
. Zatem
2
2
<
) APB+ <
) CRD =
+ + + + + 360
+
=
=
= 180
2
2
2
2
i podobnie <
) BQC+ <
) DSA = 180 .
26
Zadanie 7.
W rwnolegoboku ABCD, w ktrym bok AB jest dwa razy duszy od boku BC, poczono
rodek M boku AB z wierzchokami C i D. Udowodnij, e kt CMD jest prosty.
Rozwizanie
Oznaczmy kt BAD liter . Trjkty MDA i MCB s rwnoramienne, bo AD=AM=MB=CB.
D
A
Zatem <
) AMD =
180
180 (180 )
oraz <
) BMC =
= . Std wynika, e
2
2
2
180
<
) AMD+ <
) BMC =
+ = 90 ,
2
2
czyli <
) CMD = 90 .
Zadanie 8.
Punkty D i E le odpowiednio wewntrz bokw BC i AC trjkta ABC. Punkt F jest
punktem przecicia dwusiecznych ktw CAD i CBE. Udowodnij, e
<
) AEB+ <
) ADB = 2 <
) AFB.
Rozwizanie
Przyjmijmy oznaczenia: <
) CAB = , <
) CBA = , <
) DAB = oraz <
) EBA = :
C
F
E
Zauwamy, e
<
) AEB = 180 ( + ) oraz
<
) ADB = 180 ( + ).
Zatem
<
) AEB+ <
) ADB = 360 ( + + + ).
Poniewa punkt F ley na dwusiecznych ktw CAD i CBE, wic
<
) FAB =
+
2
oraz
<
) FBA =
+
.
2
27
Zatem
<
) AFB = 180 (<
) FAB+ <
) FBA) = 180
+++
.
2
Std natychmiast wynika, e <

) AEB+ <
) ADB = 2 <
) AFB.
Zadanie 9.
Na bokach trjkta rwnobocznego ABC, na zewntrz trjkta, zbudowano dwa kwadraty
BEFC i ACGH oraz trjkt rwnoboczny ABD tak jak na rysunku:
G
F
C
D
Udowodnij, e kt HDE jest prosty.
Rozwizanie
Poniewa AH = AC = AB = AD, wic trjkt HDA jest rwnoramienny. Nastpnie
<
) HAD = 360 <
) HAC <
) CAB <
) BAD = 360 90 60 60 = 150 ,
skd wynika, e
1
(180 <
) HAD) = 15 .
2
Podobnie dowodzimy, e <
) BDE = 15 . Zatem
<
) HDA =
<
) HDE =<
) HDA+ <
) ADB+ <
) BDE = 15 + 60 + 15 = 90 ,
c.b.d.o.
Zadanie 10.
Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem AD na dwa trjkty
rwnoramienne BDA i CAD tak, e AB = AD = CD. Udowodnij, e <
) ACB = 36 .
Rozwizanie
Oznaczmy kt ACB liter .
28

C
Poniewa trjkt CAD jest rwnoramienny, wic <

) CAD = . Poniewa kt ADB jest ktem
zewntrznym trjkta CAD, wic
<
) ADB =<
) CAD+ <
) ACD = 2.
Trjkt BDA jest rwnoramienny, wic <
) ABD = 2. Wreszcie <
) BAC =<
) ABC =<
) ABD, bo
trjkt ABC jest rwnoramienny. Z twierdzenia o sumie ktw w trjkcie dostajemy teraz
rwnanie
<
) BAC+ <
) ABC+ <
) ACB = 180 ,
czyli 2 + 2 + = 180 . Zatem 5 = 180 , czyli = 36 .
Zadanie 11.
Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem CD na dwa trjkty
rwnoramienne DCA i BCD tak, e AC = AD oraz CD = BD. Udowodnij, e <
) CAB = 36 .
Rozwizanie
Oznaczmy kt BAC liter .
C
Wwczas <
) ABC = (bo trjkt ABC jest rwnoramienny) oraz <
) BCD = (bo trjkt
BCD jest rwnoramienny). Zatem <
) ADC =<
) DCB+ <
) DBC = 2. Poniewa trjkt DCA
jest rwnoramienny, wic <
) ACD = 2. Std wynika, e <
) ACB = 3. Mamy zatem rwnanie
<
) BAC+ <
) ABC+ <
) ACB = 180 ,
czyli + + 3 = 180 . Zatem 5 = 180 , czyli = 36 .
Zadanie 12.
Trjkt rwnoramienny ABC, w ktrym AC = BC, rozcito odcinkiem AD na dwa trjkty
180
rwnoramienne DAB i CAD tak, e AB = DB oraz CD = AD. Udowodnij, e <
) ACB =
.
7
29
Rozwizanie
Oznaczmy kt ACB liter .
C
Poniewa trjkt CAD jest rwnoramienny, wic <

) CAD = . Poniewa kt ADB jest ktem
zewntrznym trjkta CAD, wic
<
) ADB =<
) CAD+ <
) ACD = 2.
Trjkt DAB jest rwnoramienny, wic <
) BAD = 2. Std wynika, e <
) BAC = 3 oraz
<
) ABC =<
) BAC = 3, bo trjkt ABC jest rwnoramienny. Z twierdzenia o sumie ktw
w trjkcie dostajemy teraz rwnanie
<
) BAC+ <
) ABC+ <
) ACB = 180 ,
czyli 3 + 3 + = 180 . Zatem 7 = 180 , czyli =
180
.
7
2.1.2. Nierwno trjkta

Zadanie 13.
Punkty K i L le na boku AB trjkta ABC. Udowodnij, e obwd trjkta KLC jest
mniejszy od obwodu trjkta ABC.
Rozwizanie
C
30
Korzystamy dwukrotnie z nierwnoci trjkta:

KC < AK + AC,
LC < LB + BC.
Dodajemy stronami te nierwnoci, a nastpnie do obu stron dodajemy KL:

KC + LC + KL < AK + AC + LB + BC + KL = AB + AC + BC.
Zadanie 14.
W trjkcie ABC poczono wierzchoek A z dowolnym punktem D boku BC. Udowodnij,
e
2 AD > AB + AC BC.
Rozwizanie
Korzystamy dwukrotnie z nierwnoci trjkta dla trjktw ABD i ACD:
C
D
A
Otrzymujemy
AB < AD + BD,
AC < AD + CD.
Po dodaniu tych nierwnoci stronami, otrzymujemy

AB + AC < 2 AD + BD + CD = 2 AD + BC,
czyli 2 AD > AB + AC BC.
2.1.3. Przystawanie trjktw

Zadanie 15.
Na bokach AB, BC i CA trjkta rwnobocznego ABC le odpowiednio punkty D, E i F
tak, e AD = BE = CF. Udowodnij, e trjkt DEF jest rwnoboczny.
31
Rozwizanie
Poniewa AD = BE = CF i AB = BC = CA, wic DB = EC = FA.
C
E
F
Teraz zauwaamy, e 4 ADF 4BED 4 CFE (cecha przystawania bkb), skd wynika, e
DE = EF = FD.
Zadanie 16.
Na bokach BC i CD rwnolegoboku ABCD zbudowano (na zewntrz rwnolegoboku) trjkty rwnoboczne BCK i DCL. Udowodnij, e trjkt AKL jest rwnoboczny.
Rozwizanie
Przypumy, e kt jest ktem ostrym rwnolegoboku oraz < 60 . Pozostae przypadki
pozostawimy jako wiczenie.
L
B
K
Wwczas AB = LD = LC oraz BK = DA = CK. Ponadto

<
) ABK = 360 <
) ABC <
) CBK = 360 (180 ) 60 = 120 + ,
<
) LDA = 360 <
) ADC <
) LDC = 360 (180 ) 60 = 120 + ,
<
) LCK =<
) BCD+ <
) BCK+ <
) LCD = + 60 + 60 = 120 + .
Std wynika, e trjkty ABK, LDA i LCK s przystajce, a wic AK = LA = LK.
32
Zadanie 17.
Dany jest rwnolegobok ABCD z ktem ostrym przy wierzchoku A. Na pprostej AB
wyznaczono punkt M (M 6= B) taki, e CB = CM, a na pprostej CB punkt N (N 6= B) taki,
e AB = AN. Udowodnij, e DM = DN.
Rozwizanie
Oznaczmy kt BAD liter .
D
N
Wtedy <
) BCD=. Zauwamy nastpnie, e trjkty BMC i NBA s rwnoramienne i ich kty przy podstawie s rwne (bo kty MBC i NBA s wierzchokowe). Zatem <
) BCM=<
) NAB
i std wynika, e
<
) NAD =<
) NAB + =<
) BCM + =<
) DCM.
Zatem trjkty NAD i DCM s przystajce (cecha przystawania bkb) i DN = DM.
Zadanie 18.
Na bokach AB i BC kwadratu ABCD obrano odpowiednio punkty E i F takie, e EB+BF=AB.
Udowodnij, e suma ktw BAF, EDF i ECB wynosi 90 .
Rozwizanie
Poniewa EB = AB BF, wic AE = AB EB = AB (AB BF) = BF. Zatem take EB = FC.
D
33
Z zaoe wynika, e trjkty ABF i DAE s przystajce (poniewa AB = DA, AE = BF,

<
) ABF=<
) DAE=90 , cecha przystawania bkb). Podobnie trjkty CBE i DCF s przystajce.
Std wynika, e
<
) BAF+ <
) EDF+ <
) ECB =<
) ADE+ <
) EDF+ <
) FDC =<
) ADC = 90 .
Zadanie 19.
Na bokach AB, BC i CA trjkta ABC zbudowano trzy trjkty rwnoboczne: APB, BRC
i CQA. Trjkt BRC ley po tej samej stronie boku BC co trjkt ABC, pozostae dwa
le na zewntrz trjkta ABC. Udowodnij, e punkty A, P, R i Q s wspliniowe lub s
wierzchokami rwnolegoboku.
Rozwizanie
Przypumy, e punkty A, P, R i Q nie s wspliniowe. Rozpatrujemy tylko przypadek,
gdy <
) CBA < 60 , tzn. gdy pprosta BA ley wewntrz kta CBR. Pozostae przypadki
zostawiamy Czytelnikowi.
P
A
Q
Trjkty BAC i BRP s przystajce (<

) CBA = 60 <
) ABR =<
) RBP, BC = BR, BA = BP,
cecha przystawania bkb). Zatem PR = AC. W podobny sposb dowodzimy, e trjkty BCA
i RCQ s przystajce. Zatem AQ = QC = AC. Std wynika, e PR = AQ. Z tego drugiego
przystawania wynika rwnie, e PA = BA = RQ. Czworokt PAQR ma zatem przeciwlege
boki rwne, a wic jest rwnolegobokiem.
Zadanie 20.
Dane s dwa kwadraty: ABCD i AEFG. W obu kwadratach podana kolejno wierzchokw
jest przeciwna do ruchu wskazwek zegara. Udowodnij, e BE = DG.
Rozwizanie
Rozpatrujemy przypadek, gdy wierzchoek E ley wewntrz kwadratu ABCD. Inne przypadki pozostawiamy jako wiczenie.
C
F
G
E
Trjkty ABE i ADG s przystajce (<

) BAE = 90 <
) EAD =<
) DAG, AB = AD, AE = AG,
cecha przystawania bkb). Zatem BE = DG.
Zadanie 21.
Punkt P ley na boku AB prostokta ABCD. Punkty Q i R s rzutami prostoktnymi punktu
P na przektne AC i BD. Punkt E jest rzutem prostoktnym wierzchoka A na przektn
BD. Udowodnij, e PQ + PR = AE.
Rozwizanie
Niech E bdzie rzutem prostoktnym punktu A na przektn BD i niech F bdzie rzutem
punktu P na odcinek AE.
D
C
E
F
Czworokt PREF jest prostoktem, wic PR = FE. Zauwaamy teraz, e PF k BD, skd wynika,
e <
) APF =<
) ABD =<
) BAC =<
) PAQ. Std wynika, e trjkty prostoktne APF i PAQ s
przystajce. Zatem PQ = AF, czyli PQ + PR = AF + FE = AE, co koczy dowd.
Rozdzia 3
Geometria, cz. II
Wojciech Guzicki
konsultacja: Elbieta Sepko-Guzicka
W arkuszach maturalnych w ostatnich dwch latach znalazy si zadania geometryczne
na dowodzenie. Za poprawne rozwizanie takiego zadania w arkuszu podstawowym zdajcy
mg otrzyma 2 punkty, w arkuszu rozszerzonym 4 punkty lub 3 punkty. Przy wystawianiu
oceny za rozwizanie zadania na dowodzenie kierowano si zasad, e dowd matematyczny
powinien by kompletny i tylko w wyjtkowych sytuacjach mona uzna, e zdajcy pokona zasadnicze trudnoci zadania, nie doprowadzajc przy tym rozwizania do koca.
W tym opracowaniu, bdcym kontynuacj pierwszej czci, pokazuj 22 kolejne zadania
geometryczne na dowodzenie, w wikszoci o podobnym stopniu trudnoci jak zadania ze
wspomnianych wyej arkuszy. Przyjmuj natomiast, e za poprawne rozwizanie kadego
z tych zada przyznaje si 2 lub 3 punkty (3 punkty w przypadku zada z arkusza rozszerzonego). Kwestia, za jakie rozwizanie czciowe mona przyzna 1 punkt (lub 2 punkty,
jeli chodzi o zadanie za 3 punkty), wymaga w kadym przypadku dalszej dyskusji.
W pierwszej czci pokazaem trzy typy zada na dowodzenie. Pierwszy polega na rachunku ktw. Drugi typ zada to proste nierwnoci geometryczne, w dowodzie ktrych wykorzystuje si nierwno trjkta. Wreszcie trzeci typ zada to zadania, w ktrych korzysta
si z przystawania trjktw. W tej czci pokazuj zadania, w ktrych korzystamy z twierdzenia Pitagorasa oraz z podstawowych twierdze dotyczcych geometrii okrgu. Chc tu
zwrci uwag na to, e niektre zadania zostay sformuowane jako zadania na dowodzenie,
chocia gwna cz dowodu to po prostu obliczenie (np. wykorzystujce twierdzenie Pitagorasa). Chciaem w ten sposb uwidoczni, e niektre zadania obliczeniowe s w istocie
zadaniami, w ktrych konieczne jest przeprowadzenie rozumowania, a obliczenie jest tylko
jego czci. Gwna cz rozwizania moe polega na uoeniu rwnania; rozwizanie
tego rwnania jest ju spraw rutynow. Uoenie rwnania czasem wymaga rozumowania
na tyle nietrywialnego, e kwalifikuje zadanie nie jako zadanie sprawdzajce umiejtno
modelowanie czy strategia, ale jako zadanie na rozumowanie, wnioskowanie.
We wszystkich przedstawionych dowodach korzystamy z nastpujcych twierdze geometrycznych, ktre powinny by dobrze znane kademu maturzycie:
1.
2.
3.
4.
5.
Twierdzenie Pitagorasa.
Twierdzenie o ktach rodkowych i wpisanych.
Twierdzenie o kcie midzy styczn i ciciw.
Twierdzenie o rwnoci odcinkw stycznych.
Warunki konieczne i wystarczajce na to, by czworokt mona byo wpisa w okrg lub
opisa na okrgu.
6. Twierdzenie o wspliniowoci rodkw okrgw i punktu stycznoci.
36
3. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. II

3.1.1. Twierdzenie Pitagorasa
Zadanie 1.
Dany jest prostokt ABCD i dowolny punkt P pooony wewntrz tego prostokta. Udowodnij, e AP2 + CP2 = BP2 + DP2 .
Rozwizanie
Niech E i F bd rzutami prostoktnymi punktu P na boki AB i CD prostokta.
F
C
P
A
Z twierdzenia Pitagorasa otrzymujemy
AP2 + CP2 = AE2 + EP2 + CF2 + FP2

oraz
BP2 + DP2 = BE2 + EP2 + DF2 + FP2 .
Poniewa AE = DF i BE = CF, wic AP2 + CP2 = BP2 + DP2 .
Uwaga
Twierdzenie jest prawdziwe dla dowolnego punktu P (pooonego niekoniecznie na tej samej
paszczynie co prostokt ABCD).
Zadanie 2.
Dany jest trjkt prostoktny ABC z ktem prostym przy wierzchoku C. W tym trjkcie
poprowadzono rodkowe AD i BE. Udowodnij, e 4 (AD2 + BE2 ) = 5 AB2 .
Rozwizanie
Korzystamy z twierdzenia Pitagorasa dla trjktw ACD i BCE.
B
37
2
1
1
BC =AC2 + BC2 , czyli 4AD2 =4AC2 +BC2 .
2
4
Podobnie dowodzimy, e 4 BE2 = AC2 + 4 BC2 . Dodajc stronami dwie ostatnie rwnoci
dostajemy:
4 (AD2 + BE2 ) = 5 (AC2 + BC2 ) = 5 AB2 .
Mamy wwczas AD2 =AC2 +CD2 =AC2 +
Zadanie 3.
Przektne AC i BD czworokta wypukego ABCD s prostopade. Udowodnij, e
AB2 + CD2 = AD2 + BC2 .
Rozwizanie
Niech P bdzie punktem przecicia przektnych czworokta ABCD.
C
D
A
Mamy wwczas
AB2 + CD2 = AP2 + BP2 + CP2 + DP2 = AP2 + DP2 + BP2 + CP2 = AD2 + BC2 .
Uwaga
Warunek AB2 + CD2 = AD2 + BC2 jest warunkiem koniecznym i wystarczajcym na to, by
przektne AC i BD czworokta wypukego ABCD byy prostopade.
3.1.2. Geometria okrgu

Zadanie 4.
Dany jest okrg o rodku O i promieniu r. Ciciw AB tego okrgu przeduono poza punkt
B do punktu C takiego, e BC = r. Pprosta CO przecina okrg w dwch punktach D i E;
punkt D ley na zewntrz odcinka CO, punkt E ley wewntrz tego odcinka. Udowodnij, e
<
) AOD = 3 <
) ACD.
Rozwizanie
Oznaczmy =<
) ACD. Poniewa BC = r = OB, wic <
) BOC = .
38
B
A
Kt ABO jest ktem zewntrznym trjkta COB, wic <

) ABO = 2. Trjkt ABO jest
rwnoramienny, wic <
) BAO = 2 i std <
) AOB = 180 4. Zatem
<
) AOD = 180 <
) AOB <
) BOC = 180 (180 4) = 3,
czyli <
) AOD = 3 <
) ACD.
Zadanie 5.
Dwa okrgi przecinaj si w punktach A i B. Odcinki AC i AD s rednicami tych okrgw.
Udowodnij, e punkty C, B i D s wspliniowe.
Rozwizanie
Poprowadmy odcinek AB.
Poniewa AC jest rednic jednego z danych okrgw, wic <

) ABC = 90 . Podobnie AD jest
rednic drugiego okrgu, a wic <

) ABD = 90 . Std wynika, e <
) CBD = 180 , czyli punkty
C, B i D s wspliniowe.
Zadanie 6.
Dane s dwa okrgi: odcinek AB jest rednic pierwszego, punkt B jest rodkiem drugiego.
Prosta przechodzca przez punkt A przecina pierwszy okrg w punkcie K rnym od A
i przecina drugi okrg w punktach M i N. Udowodnij, e KM = KN.
39
Rozwizanie
Poniewa punkt K ley na okrgu o rednicy AB, wic <
) AKB = 90 .
N
M
BK jest wic wysokoci trjkta MBN. Poniewa punkty M i N le na okrgu o rodku B,

wic punkt B ley na symetralnej odcinka MN; t symetraln jest zatem prosta BK. Std
wynika, e KM = KN.
Zadanie 7.
Punkty A1 , A2 , . . . , A12 dziel okrg na 12 rwnych ukw, tak jak na rysunku:
A12
A11
A1
A10
A2
A9
A3
Q
P
A8
A4
A7
A5
A6
Ciciwa A8 A3 przecina ciciwy A11 A7 i A11 A5 odpowiednio w punktach P i Q. Udowodnij,

e trjkt PQA11 jest rwnoramienny.
Rozwizanie
Najpierw zauwamy, e <
) A6 A11 A5 =<
) A7 A11 A6 = 15 . Zatem
<
) PA11 Q =<
) A7 A11 A5 = 2 15 = 30 .
Dorysujmy teraz ciciw A3 A5 .
40

A12
A1
A11
A2
A10
A9
A3
Q
P
A4
A8
A5
A7
A6
Mamy wwczas
<
) QA3 A5 =<
) A8 A3 A5 = 3 15 = 45
oraz
<
) QA5 A3 =<
) A11 A5 A3 = 4 15 = 60 .
Moemy teraz obliczy miar trzeciego kta trjkta QA5 A3 :

<
) A5 QA3 = 180 45 60 = 75 .
Std dostajemy <
) PQA11 = 75 oraz
<
) QPA11 = 180 30 75 = 75 .
Poniewa <
) PQA11 =<
) QPA11 , wic PA11 = QA11 .
Zadanie 8.
Trjkt rwnoboczny ABC jest wpisany w okrg. Punkt D ley na krtszym uku AB. Punkt
E ley na odcinku CD oraz DE = DB. Udowodnij, e trjkty BAD i BCE s przystajce.
Rozwizanie
Na ciciwie DC rysujemy taki punkt E, by DE = DB.
C
B
D
Poniewa <
) CDB =<
) CAB = 60 oraz DE = DB, wic trjkt DBE jest rwnoboczny. Zatem
BD = BE. Poniewa BA = BC oraz <
) DBA = 60 <
) ABE =<
) EBC, wic trjkty BAD i BCE
s przystajce (cecha bkb).
41
Uwaga
Z przystawania trjktw BAD i BCE wynika w szczeglnoci, e DA = EC. Mamy zatem DC = DE + EC = DB + DA. Udowodnilimy zatem twierdzenie mwice, e jeli trjkt rwnoboczny ABC jest wpisany w okrg oraz punkt D ley na krtszym uku AB, to
AD + BD = CD. Tak sformuowane zadanie byo zadaniem olimpijskim.
Zadanie 9.
W trjkcie ostroktnym ABC poprowadzono wysokoci AD i BE. Wyka, e <
) EDC=<
) BAC
i<
) DEC =<
) ABC.
Rozwizanie
Poniewa kty AEB i ADB s proste, wic punkty E i D le na okrgu o rednicy AB.
Czworokt ABDE jest wic wpisany w okrg.
C
E
D
Zatem <
) EDB = 180 <
) BAE, skd wynika, e <
) EDC =<
) BAC. Podobnie dowodzimy, e
<
) DEC =<
) ABC.
Zadanie 10.
Punkt E ley na boku BC kwadratu ABCD. Kwadrat BEFG ley na zewntrz kwadratu
ABCD. Okrgi opisane na tych kwadratach przecinaj si w punktach B i H. Udowodnij, e
punkty D, H i F s wspliniowe.
Rozwizanie
Poczmy punkt H z punktami D, B i F.
D
C
H
E
Poniewa punkt H ley na okrgu opisanym na kwadracie ABCD, wic

<
) BHD =<
) BCD = 90 .
42
Punkt H ley take na okrgu opisanym na kwadracie BEFG. Zatem

<
) BHF =<
) BEF = 90 .
Std wynika, e <
) DHF = 180 , czyli punkty D, H i F s wspliniowe.
Uwaga
Mona udowodni, e punkty C, H i G s wspliniowe, a take, e punkty A, E i H s
wspliniowe. Std wynika, e proste AE, CG i DF przecinaj si w jednym punkcie.
Zadanie 11.
Trjkty rwnoboczne ABC i BDE s pooone tak, e punkt B ley wewntrz odcinka
AD oraz wierzchoki C i E le po tej samej stronie prostej AD. Okrgi opisane na tych
trjktach przecinaj si w punktach B i F. Udowodnij, e punkty C, F i D s wspliniowe.
Rozwizanie
Poczmy punkt F z punktami A, B, C i D.
C
Punkt F ley na okrgu opisanym na trjkcie ABC. Zatem <

) CFA =<
) CBA = 60 oraz
<
) AFB=<
) ACB=60 . Poniewa punkt F ley te na okrgu opisanym na trjkcie BDE, wic
<
) BFD =<
) BED = 60 . Std wynika, e <
) CFD = 180 . Punkty C, F i D s wic wspliniowe.
Zadanie 12.
Na bokach AC i BC trjkta ostroktnego ABC zbudowano, na zewntrz trjkta, dwa trjkty rwnoboczne ACD i BCE. Okrgi opisane na tych trjktach rwnobocznych przecinaj
si w punktach C i F. Udowodnij, e punkty A, F i E s wspliniowe.
Rozwizanie
Poczmy punkt F z punktami A, D, C i E.
43
D
C
E
F
A
Punkt F ley na okrgu opisanym na trjkcie ACD. Zatem <

) AFD =<
) ACD = 60 oraz
<
) DFC=<
) DAC=60 . Poniewa punkt F ley te na okrgu opisanym na trjkcie BCE, wic
<
) CFE =<
) CBE = 60 . Std wynika, e <
) AFE = 180 . Punkty A, F i E s wic wspliniowe.
Uwaga
Punkt F nazywamy punktem Torricellego trjkta ABC. Jest to punkt, dla ktrego suma
odlegoci AF + BF + CF jest najmniejsza.
Zadanie 13.
Na bokach BC, AC i AB trjkta ABC wybrano odpowiednio punkty D, E i F. Okrgi opisane na trjktach AFE i BDF przecinaj si w punktach F i G. Udowodnij, e
<
) DGE =<
) BAC+ <
) ABC.
Rozwizanie
Oznaczmy kty BAC i ABC literami i . Poczmy punkt G z punktami D, E i F.
C
E
G
Czworokt AFGE jest wpisany w okrg, wic <

) EGF = 180 . Podobnie pokazujemy, e
<
) DGF = 180 . Std otrzymujemy
<
) DGE = 360 <
) EGF <
) DGF = 360 (180 ) (180 ) = + .
Uwaga
Z powyszego zadania wynika wniosek: na czworokcie CEGD mona opisa okrg. Inaczej
44
mwic, okrgi opisane na trjktach AFE, BDF i CED maj punkt wsplny. Tak sformuowane twierdzenie nosi nazw twierdzenia Miguela i jego tre bya zadaniem olimpijskim.
Zadanie 14.
Dwa okrgi przecinaj si w punktach A i B. Prosta przechodzca przez punkt A przecina
te okrgi w punktach C i E rnych od A; prosta przechodzca przez punkt B przecina te
okrgi w punktach D i F rnych od B (zob. rysunek).
D
B
Udowodnij, e proste CD i EF s rwnolege.

Rozwizanie
Narysujmy odcinek AB.
D
B
Czworokt CDBA jest wpisany w okrg. Std wynika, e <

) BAC = 180 <
) CDB. Kty BAC
i BAE s przylege, wic <
) CDB =<
) BAE. Czworokt ABFE jest wpisany w okrg, wic
<
) BAE+ <
) BFE = 180 . Std wynika, e <
) CDF+ <
) DFE = 180 , a wic proste CD i EF s
rwnolege.
Zadanie 15.
Dwa okrgi przecinaj si w punktach A i B. Proste przechodzce przez punkty A i B
przecinaj jeden z tych okrgw w punkcie C rnym od A i B oraz przecinaj drugi okrg
odpowiednio w punktach D i E rnych od A i B. Prosta k jest styczna do pierwszego okrgu
w punkcie C (zob. rysunek).
45
D
A
C
B
Udowodnij, e prosta k jest rwnolega do prostej DE.

Rozwizanie
Narysujmy odcinek AB i wybierzmy punkt F na prostej k tak jak na rysunku:
F
D
A
C
B
Z twierdzenia o kcie midzy styczn i ciciw wynika, e <

) FCA =<
) CBA. Poniewa kty CBA i EBA s przylege, wic <
) FCA+ <
) EBA = 180 . Czworokt ABED jest wpisany
w okrg, wic <
) EBA+ <
) EDA = 180 . Std wynika, e <
) FCA =<
) EDA. Rwno tych ktw
naprzemianlegych dowodzi, e proste CF i DE s rwnolege.
Zadanie 16.
W czworokcie wypukym ABCD poprowadzono przektn AC. Okrgi wpisane w trjkty
ABC i ACD s styczne zewntrznie. Udowodnij, e w czworokt ABCD mona wpisa okrg.
Rozwizanie
Niech okrg wpisany w trjkt ABC bdzie styczny do bokw tego trjkta w punktach K, L
i S, i niech okrg wpisany w trjkt ACD bdzie styczny do bokw tego trjkta w punktach
S, M i N, tak jak na rysunku:
46

D
N
L
K
B
Mamy wwczas, na podstawie twierdzenia o rwnoci odcinkw stycznych:
AK = AS = AN,
CL = CS = CM,
BK = BL,
DM = DN.
Std
AB + CD = AK + BK + CM + DM = AN + BL + CL + DN = AD + BC,
co dowodzi, e w czworokt ABCD mona wpisa okrg.
3.1.3. Okrgi styczne

Zadanie 17.
Dany jest odcinek AB dugoci 2. Punkty A i B s rodkami okrgw o promieniu 2. Udowodnij, e okrg styczny do prostej AB oraz styczny wewntrznie do obu okrgw o rodkach
3
A i B (zob. rysunek), ma promie rwny .
4
Rozwizanie
Niech punkt O bdzie rodkiem rozwaanego okrgu stycznego do dwch danych okrgw
i do prostej AB. Niech S i T bd punktami stycznoci tego okrgu z okrgiem o rodku A
i z prost AB (zob. rysunek):
47
S
O
A
Niech r bdzie promieniem okrgu o rodku O. Zauwamy, e wwczas

AT = 1,
OT = r,
AO = 2 r.
Ostatnia rwno wynika z tego, e punkty A, O i S s wspliniowe. Z twierdzenia Pitagorasa dla trjkta ATO otrzymujemy AT 2 + OT 2 = AO2 , czyli
12 + r2 = (2 r)2 .
3
Jedynym rozwizaniem tego rwnania jest r = .
4
Zadanie 18.
Dany jest trjkt rwnoboczny ABC o boku dugoci 2. Punkty A, B i C s rodkami
okrgw o promieniu 2. Udowodnij, e okrg zawarty wewntrz tych trzech okrgw, styczny
2
wewntrznie do nich (zob. rysunek), ma promie rwny (3 3).
3
Rozwizanie
Niech O bdzie rodkiem rozwaanego okrgu stycznego do trzech danych okrgw i niech
S bdzie punktem stycznoci tego okrgu z okrgiem o rodku A (zob. rysunek):
48
C
S
O
A
Oczywicie punkt O jest rodkiem cikoci trjkta ABC oraz punkty A, O i S s wspliniowe. Mamy wwczas
2 2 3 2
= (3 3).
OS = AS AO = 2
3 2
3
Zadanie 19.
Dany jest odcinek AB dugoci 2. Punkty A i B s rodkami okrgw o promieniu 2. Udowodnij, e okrg styczny do prostej AB, styczny zewntrznie do okrgu o rodku
A oraz
3
styczny wewntrznie do okrgu o rodku B (zob. rysunek), ma promie rwny
.
2
Rozwizanie
Niech punkt O bdzie rodkiem rozwaanego okrgu stycznego do danych okrgw o rodkach A i B. Niech nastpnie S i T bd punktami stycznoci okrgu o rodku O z okrgami
o rodkach A i B. Wreszcie niech M bdzie punktem stycznoci okrgu o rodku O z prost
AB (zob. rysunek):
49
T
O
S
A
Przyjmijmy oznaczenia:
BM = x,
OM = r.
Punkty A, S i O s wspiniowe, wic AO = 2+r. Podobnie punkty B, O i T s wspiniowe,

wic BO=2r. Z twierdzenia Pitagorasa dla trjktw AMO i BMO otrzymujemy rwnania
AM2 + OM2 = AO2 ,
BM2 + OM2 = BO2 ,
czyli
(2 + x)2 + r2 = (2 + r)2 ,
x2 + r2 = (2 r)2 .
Przeksztacamy pierwsze rwnanie, podstawiajc (2 r)2 w miejsce x2 + r2 :

(2 + x)2 + r2 = (2 + r)2 ,
4 + 4x + x2 + r2 = 4 + 4r + r2 ,
4x + (2 r)2 = 4r + r2 ,
4x + 4 4r + r2 = 4r + r2 ,
4x + 4 4r = 4r,
x = 2r 1.
Obliczon warto x podstawiamy do rwnania x2 + r2 = (2 r)2 :
x2 + r2 = (2 r)2 ,
(2r 1)2 + r2 = (2 r)2 ,
4r2 4r + 1 + r2 = 4 4r + r2 ,
skd otrzymujemy r =
4r2 = 3,
3
.
2
3.1.4. Twierdzenie Pitagorasa i okrgi

Zadanie 20.
Wierzchoki czworokta ABCD o bokach dugoci a, b, c i d le na okrgu o promieniu
r. Jeden kt tego czworokta jest prosty. Udowodnij, e jeszcze co najmniej jeden kt jest
prosty oraz a2 + b2 + c2 + d2 = 8r2 .
50
Rozwizanie
Niech
AB = a,
BC = b,
CD = c,
DA = d.
Zamy, e kt ABC jest prosty. Z twierdzenia o kcie wpisanym i rodkowym wynika, e

przektna AC jest rednic okrgu, a nastpnie, e kt ADC jest prosty.
D
Z twierdzenia Pitagorasa dla trjktw ABC i ADC wynika teraz, e

a2 + b2 + c2 + d2 = (AB2 + BC2 ) + (CD2 + DA2 ) = AC2 + AC2 = 2 (2r)2 = 8r2 .
Zadanie 21.
W okrgu o rodku O i promieniu r poprowadzono dwie prostopade ciciwy o dugociach
2a i 2b przecinajce si w punkcie P. Udowodnij, e OP2 + a2 + b2 = 2r2 .
Rozwizanie
Poprowadmy w okrgu o rodku O i promieniu r prostopade ciciwy AB = 2a i CD = 2b.
Niech M i N bd rzutami prostoktnymi rodka O na ciciwy AB i CD.
D
A
P
N
C
Mamy wwczas MB = a i NC = b. Z twierdzenia Pitagorasa dla trjktw BMO i CNO
dostajemy
OM2 = OB2 MB2 = r2 a2
oraz ON2 = C2 NC2 = r2 b2 .
Czworokt PNOM jest prostoktem, wic

OP2 = OM2 + ON2 = 2r2 (a2 + b2 ),
51
skd wynika, e OP2 + a2 + b2 = 2r2 .
Zadanie 22.
Wierzchoki czworokta ABCD o bokach dugoci a, b, c i d le na okrgu o promieniu r.
Przektne tego czworokta s prostopade. Udowodnij, e a2 + b2 + c2 + d2 = 8r2 .
Rozwizanie
Niech
AB = a,
BC = b,
CD = c,
DA = d.
Niech P bdzie punktem przecicia przektnych AC i BD i niech punkty M i N bd

rodkami tych przektnych. Niech wreszcie
AP = x,
BP = y,
CP = z,
DP = t.
D
M
Mamy wwczas
AB2 = AP2 + BP2 = x2 + y2 ,
BC2 = BP2 + CP2 = y2 + z2 ,
CD2 = CP2 + DP2 = z2 + t2 ,
DA2 = DP2 + AP2 = t2 + x2 .
Std wynika, e
a2 + b2 + c2 + d2 = 2(x2 + y2 + z2 + t2 ).
Poniewa
x+z
2
wic z poprzedniego zadania dostajemy
AC = x + z = 2
OP = 2r
oraz
x+z
2
BD = y + t = 2
2
y+t
+
2
2 !
.
y+t
,
2
Nastpnie
x+z
zx
x =
,
2
2
y+t
yt
PN = DN DP =
t =
.
2
2
PM = AM AP =
Zatem
2
y+t
+
=
2

2
2
x+z
y+t
2
2
= PM + PN +
+
=
2
2

2
2
2
2
zx
yt
x+z
y+t
=
+
+
+
=
2
2
2
2

x+z
2r = OP +
2
2
2
z2 2xz + x2 + y2 2yt + t2 + x2 + 2xz + z2 + y2 2yt + t2

=
4
x2 + y2 + z2 + t2
=
.
2
Std wynika, e
x2 + y2 + z2 + t2 = 4r2 ,
czyli
a2 + b2 + c2 + d2 = 8r2 .
Uwaga
W zadaniach 20 i 22 udowodnilimy, e jeli w czworokcie o bokach dugoci a, b, c i d
wpisanym w okrg o promieniu r przektne s prostopade lub co najmniej jeden kt jest
prosty, to
a2 + b2 + c2 + d2 = 8r2 .
Mona udowodni take twierdzenie odwrotne: jeli w czworokcie o bokach dugoci a, b,
c i d wpisanym w okrg o promieniu r zachodzi rwno
a2 + b2 + c2 + d2 = 8r2 ,
to przektne tego czworokta s prostopade lub co najmniej jeden kt jest prosty. Dowd tego twierdzenia jest jednak znacznie trudniejszy; twierdzenie to byo treci zadania
olimpijskiego.
Rozdzia 4
Geometria, cz. III
Henryk Dbrowski
konsultacja: Maria Pajk-Majewska i Mieczysaw Faat
Jednym z wymaga oglnych nowej podstawy programowej z matematyki na czwartym
etapie ksztacenia, ale rwnie i na wczeniejszych etapach, jest umiejtno prowadzenia
rozumowania matematycznego czy argumentacji. Dlatego te w kadym arkuszu z egzaminu
maturalnego z matematyki od roku 2010 znajduj si zadania sprawdzajce te umiejtnoci.
Zazwyczaj znajduj si w arkuszu co najmniej dwa zadania na dowodzenie, wrd nich
jest zadanie z geometrii. Zadania te sprawiaj zdajcym trudnoci. Maj one jednak due
walory dydaktyczne, daj zdajcym moliwo wykazania si pomysowoci, czsto do ich
rozwizania wystarczaj im w zupenoci umiejtnoci wyniesione z gimnazjum. Przedstawi
kilka przykadw zada na dowodzenie wraz z rnymi sposobami rozwiza niektrych
z nich.
Zadanie 1.
Dany jest kt ASB o mierze 60 oraz punkt P lecy wewntrz tego kta. Odlegoci punktu
P od ramion tego kta s rwne a i b. Udowodnij, e odlego punktu P od wierzchoka
2 p 2
a + ab + b2 .
kta jest rwna
3
I sposb rozwizania
Niech C bdzie punktem przecicia prostej BP i ramienia AS kta.
B
b
P
x
60
S
30
A
Wwczas trjkt APC to poowa trjkta rwnobocznego, wic PC=2a. Zatem BC=2a+b.
BC 2a + b
Trjkt SBC take jest poow trjkta rwnobocznego, wic BS = = .
3
3
Z twierdzenia Pitagorasa dla trjkta BPS otrzymujemy
s
r

2
p
2a + b
4a2 + 4ab + b2
2 p 2
2
2
2
x = BS + b =
+b =
+ b2 =
a + ab + b2 .
3
3
3
To koczy dowd.
54
4. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. III
II sposb rozwizania
Przez punkt P poprowadmy odcinek MN tak, eby trjkt MNS by rwnoboczny.
N
B
b
x
P
a
Wwczas trjkty MAP i NBP to poowy trjktw rwnobocznych, wic

AP
a
AM = = ,
3
3
2a
MP = 2 AM = ,
3
BP
b
BN = = ,
3
3
2b
PN = 2 BN = .
3
Wynika std, e dugo boku trjkta MNS jest rwna

2a 2b 2a + 2b
MN = MP + NP = + =
,
3
3
3
natomiast dugo odcinka AS jest rwna
AS = MS AM =
2a + 2b
a
a + 2b
= .
3
3
3
Z twierdzenia Pitagorasa dla trjkta SAP otrzymujemy

s
r

2
p
2 p 2
a + 2b
a2 + 4ab + 4b2
2
2
2
+ a2 =
a + ab + b2 .
x = AS + a =
+a =
3
3
3
To koczy dowd.
III sposb rozwizania
Pocztkowa cz rozwizania, a wic pomys dorysowania odcinka MN, a w efekcie zobaczenie trjkta rwnobocznego otwiera zupenie nowe moliwoci. Jedn z nich jest zastosowanie twierdzenie Stewarta. Przypomnijmy najpierw to twierdzenie, ktrego dowd moemy,
jako nietrudne zadanie, poda uczniom przy okazji omawiania twierdzenia cosinusw.
Twierdzenie Stewarta. Jeeli punkt D ley na boku BC trjkta ABC i dzieli ten bok
na odcinki o dugociach BD = x i DC = y oraz BC = a, AC = b, AB = c i AD = d, to
d2 a = b2 x + c2 y axy.
A
x
B
D
a
55
W naszym trjkcie MNS mamy wic
SP2 MN = MS2 NP + NS2 MP MN MP NP.
Trjkt jest rwnoboczny, wobec tego obie strony tej rwnoci moemy podzieli przez
MN = MS = NS.
Wtedy otrzymujemy
SP2 = MS NP + NS MP MP NP,
czyli

2a + 2b 2b 2a + 2b 2a 2a 2b 4
+
= (a + b) b + (a + b) a ab =
3
3
3
3
3
3
3
4

4
2
2
2
(a + b) ab = a + ab + b ,
=
3
3
2 p 2
skd x =
a + ab + b2 , co naleao wykaza.
3
x2 =
IV sposb rozwizania
Poprowadmy odcinek AB i przyjmijmy oznaczenia, jak na rysunku.
B
b
y
Trjkty PAS i PBS s prostoktne, wic AS2 = x2 a2 oraz BS2 = x2 b2 . Kty PSA i PSB
tych trjktw daj w sumie 60 , wic kty SPA i SPB sumuj si do 180 60 = 120 .
Z twierdzenia cosinusw w trjkcie APB otrzymujmy

1
y = a + b 2ab cos 120 = a + b 2ab cos 120 = a + b 2ab
2
2
= a2 + ab + b2 ,
a z twierdzenia cosinusw w trjkcie ASB otrzymujmy

p
p
1
y2 = AS2 + BS2 2AS BS cos 60 = x2 a2 + x2 b2 2 x2 a2 x2 b2 =
2
p
p
2
2
2
2
2
2
2
= 2x a b x a x b .
Przyrwnujc prawe strony otrzymanych rwnoci dostajemy
p
p
2x2 a2 b2 x2 a2 x2 b2 = a2 + ab + b2 ,
p
p
2x2 x2 a2 x2 b2 = 2a2 + ab + 2b2 .
Po dosy uciliwych rachunkach otrzymujmy tez.
56
V sposb rozwizania
Tak jak w IV sposobie obliczamy y =
a2 + ab + b2 .
Zauwamy teraz, e skoro trjkty PAS i PBS s prostoktne i ich wspln przeciwprostoktn jest odcinek PS, to okrg o rednicy PS jest opisany na kadym z tych trjktw,
a take na trjkcie ABS.
B
b
y
x
S
P
a
A
y
Z twierdzenia sinusw dla trjkta ABS wynika, e
= x, czyli
sin <
) ASB
skd
2 p 2
a + ab + b2 ,
x=
3
a2 + ab + b2
3
2
= x,
co koczy ten dowd.

Zauwaenie, e na czworokcie SAPB mona opisa okrg rwnie otwiera przed nami nowe
moliwoci rozwizania zadania. Pokaemy jedn z nich.
VI sposb rozwizania
Tak jak w poprzednim sposobie rozwizania wykazujemy, e na czworokcie SAPB mona
opisa okrg. Wykorzystamy teraz twierdzenie Ptolemeusza.
Twierdzenie Ptolemeusza. Jeeli na czworokcie mona opisa okrg, to iloczyn dugoci
jego przektnych rwny jest sumie iloczynw dugoci przeciwlegych bokw tego czworokta.
D
C
B
A
AC BD = AB CD + BC AD.
Znajomo twierdzenia Ptolemeusza, podobnie jak przytoczonego wczeniej twierdzenia Stewarta, wykracza poza oczekiwany od maturzysty zakres narzdzi i rodkw, wic te narzdzia mog wykorzysta jedynie Ci zdajcy, ktrzy przygotowywali si do konkursw lub
olimpiady matematycznej.
Wracamy do naszego zadania.
57
Po obliczeniupdugoci przektnej
p AB (np. tak, jak w III sposobie rozwizania) oraz dugoci
2
2
bokw AS = x a i BS = x2 b2 , otrzymujemy z twierdzenia Ptolemeusza rwnanie
p
p
p
x a2 + ab + b2 = a x2 b2 + b x2 a2 ,
z ktrego wyznaczamy x.
VII sposb rozwizania
Tym razem poprowadmy odcinki MP i NP rwnolege do ramion kta, tak jak na rysunku.
Dugoci tych odcinkw oznaczmy literami m i n.
B
b
n
N
x
P
m
60
S
M A
W ten sposb otrzymalimy rwnolegobok SMPN o kcie ostrym 60 , bokach dugoci

m i n, ktrego przektna SP ma dugo x. Zauwamy, e a i b to wysokoci tego rwnolegoboku. Zapiszmy jego pole na trzy sposoby
PSMPN = n a = m b = m n sin 60 ,
czyli
3
na = mb = mn
.
2
3
3
2b
2a
Z rwnoci n a = m n
oraz m b = m n
wyznaczmy m = oraz n = .
2
2
3
3
Kt SMP rwnolegoboku jest rwny 120 , wic z twierdzenia cosinusw w trjkcie SMP
otrzymujemy

2
2

2a
2a
2a 2b
4 2 4 2
2a 2b
1
2
x =
+
2 cos 120 = a + b 2
=
3
3
2
3
3
3
3
3
3

4
4
4ab 4 2
= a2 + b2 +
= a + ab + b2 .
3
3
3
3
2 p 2
Std x =
a + ab + b2 , co naleao udowodni.
3
VIII sposb rozwizania
Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku.
B
b
P
x
58
a
b
, sin = oraz + = 60 .
x
x
Obliczmy cosinus kta + .
Wwczas sin =
1
cos ( + ) = cos cos sin sin = .
2
Kty i s ostre, wic
s
r
2
q
q
2
a
b
oraz cos = 1 sin2 = 1
.
cos = 1 sin2 = 1
x
x
Std i z poprzedniej rwnoci dostajemy
r s 2
a b 1
a 2
b
1
= ,
1
x
x
x x 2
r
a2 b2 a2 b2 1 ab
+ 4 = + 2.
x2 x2
x
2 x
Pozostaje tylko std obliczy x. Podnoszc obie strony do kwadratu dostajemy kolejno:
1
a2 b2 a2 b2 1 ab a2 b2
+ 4 = + 2+ 4 ,
x2 x2
x
4 x
x
1
a2 b2 1 ab
= +
,
x2 x2 4 x2
3 a2 + ab + b2
=
,
4
x2

4
x2 = a2 + ab + b2 ,
3
2 p 2
x=
a + ab + b2 .
3
To koczy dowd.
IX sposb rozwizania
Umiemy kt w ukadzie wsprzdnych, tak jak na rysunku.
y
B
b
P
a
Wtedy S = (0, 0), P = (xA , a), gdzie xA > 0 i A = (xA , 0). Rami SB jest zawarte w prostej
nachylonej
kierunkowy
tej prostej jest rwny
do osi Ox pod ktem 60 , wic wspczynnik
tg60 = 3. Zatem jej rwnanie ma posta y = 3x, czyli 3x y = 0.
59
Odlego punktu P od prostej SB jest rwna

1

3xA a
1

r
= 3xA a =
3xA a ,
2
2
2
2
3 + (1)
gdy punkt P ley poniej prostej SB.

1
a + 2b
a + 2b
,0 .
Zatem
3xA a = b, skd xA = , czyli A =
2
3
3
Ze wzoru na dugo odcinka otrzymujemy
s
r
r
2

a + 2b
a2 + 4ab + 4b2 + 3a2
4a2 + 4ab + 4b2
2 p 2
2
SP =
+a =
=
=
a + ab + b2 .
3
3
3
3
To koczy dowd.
Zadanie 2.
Na boku CD kwadratu ABCD ley punkt E. Dwusieczna kta BAE przecina bok BC tego
kwadratu w punkcie F (zobacz rysunek).
E
Udowodnij, e AE = BF + DE.
Tym razem prezentowane rozwizania bd podane w kolejnoci od rozwizania siowego
do rozwizania eleganckiego.
I sposb rozwizania
Poprowadmy odcinek EG prostopady do boku AB. Niech AD = a, AE = z, BF = x, DE = y
oraz <
) BAF =<
) EAF = . Pokaemy wic, e x + y = z.
y
F
x
Z trjkta AEG otrzymujemy tg <

) GAE =
EG
a
, czyli tg2 = .
AG
y
60
BF
x
, czyli tg = .
AB
a
Ze wzoru na tangens podwojonego kta i otrzymanych rwnoci mamy
Z trjkta ABF otrzymujemy natomiast tg <
) BAF =
2tg
a
= ,
1 tg2 y
2 ax
1

x 2
a
a
,
y
a
2ax
= ,
a2 x2 y
2xy = a2 x2 .
Z twierdzenia Pitagorasa dla trjkta ADE otrzymujemy a2 = z2 y2 , wic
2xy = z2 y2 x2 ,
x2 + 2xy + y2 = z2 ,
2
(x + y) = z2 .
Std x + y = z, co naleao udowodni.
II sposb rozwizania
Przedumy odcinek AF do przecicia z prost DC i punkt tego przecicia oznaczmy liter
G. Pozostae oznaczenia przyjmijmy takie, jak w poprzednim sposobie rozwizania (AD = a,
AE = z, BF = x, DE = y, <
) BAF =<
) EAF = ).
y
F
x
Proste AB i DC s rwnolege, wic kty BAF i CGF s rwne, czyli <

) CGF =<
) BAF = .
To oznacza, e trjkt AGE jest rwnoramienny. Zatem EG = AE = z. Std wynika, e
DG = DE + EG = y + z.
Trjkty ABF i GDA s podobne (oba s prostoktne i <
) CGF =<
) BAF = ), wic
DG AB
y+z a
=
, czyli
= .
AD BF
a
x
Std otrzymujemy a2 = x (y + z).
Z twierdzenia Pitagorasa dla trjkta ADE wynika natomiast, e a2 = z2 y2 , wic
z2 y2 = x (y + z) ,
61
(z y) (z + y) = x (y + z) .
Dzielc obie strony tej rwnoci przez y + z otrzymujemy tez.
Przedumy odcinek AF do przecicia z prost DC w punkcie G oraz narysujmy odcinek
AH prostopady do odcinka AG tak, eby jego koniec H lea na prostej DC. Pozostae
oznaczenia przyjmijmy takie jak poprzednio.
F
x
Jak w poprzednim sposobie rozwizania zauwaamy, e kty BAF i CGF s rwne, bo proste
AB i DC s rwnolege, czyli <
) CGF =<
) BAF = oraz wnioskujemy std, e trjkt AGE
jest rwnoramienny. Zatem EG = AE = z. Trjkt GAH jest prostoktny, EG = AE = z, wic
punkt E jest rodkiem okrgu opisanego na tym trjkcie, a odcinek GH jest jego rednic.
Zatem
HE = AE = GE = z.
Ponadto kt ostry przy wierzchoku H tego trjkta jest rwny 90 (bo drugi kt ostry
AGH to ). To z kolei oznacza, e kt ostry DAH w trjkcie prostoktnym ADH jest
rwny . Std wnioskujemy, e trjkty ADH i ABF s przystajce, bo (oprcz rwnoci
odpowiednich ktw) ich przyprostoktne AD i AB s rwne. Zatem HD = BF = x, wic
z = AE = HD + DE = x + y.
To naleao udowodni.
IV sposb rozwizania
Przyjmijmy te same oznaczenia jak w poprzednich dwch sposobach rozwizania i na prostej
DC wybierzmy taki punkt G nie lecy na odcinku CD, eby GD = BF = x. Poprowadmy
te odcinek AG.
G
F
x
62
Trjkty ABF i ADG s zatem przystajce (oba s prostoktne, GD = BF = x, AD = AB = a).

Std <
) GAD = oraz <
) AGD = 90 .
Zauwamy teraz, e <
) GAE =<
) GAD+ <
) DAE = +(90 2) = 90 . To z kolei oznacza, e
trjkt AEG jest rwnoramienny a jego ramiona to AE i GE. Zatem AE = GE, czyli z = x+y,
co wanie naleao udowodni.
Zadanie 3.
Wyka, e jeeli trapez ma prostopade przektne, to suma kwadratw dugoci tych przektnych jest rwna kwadratowi sumy dugoci jego podstaw.
I sposb rozwizania
Oznaczmy przez c i d dugoci przektnych trapezu, za przez a i b dugoci jego podstaw.
Poprowadmy odcinek CE rwnolegy do BD tak, eby koniec E tego odcinka lea na prostej
AB, jak na rysunku.
b
Wwczas czworokt BECD jest rwnolegobokiem. Zatem CE=d i BE=b. Poniewa AC i BD

s prostopade, BD i CE s rwnolege, wic AC i CE s prostopade. To oznacza, e trjkt
ACE jest prostoktny. Z twierdzenia Pitagorasa otrzymujemy zatem AC2 +CE2 = AE2 , czyli
2
c2 + d2 = (a + b) , co wanie naleao udowodni.
II sposb rozwizania
Przyjmijmy oznaczenia takie jak na rysunku.
b
C
e
f
S
A
2
B
2
Wwczas teza ma posta (c + e) + (d + f) = (a + b) , a po rozwiniciu nawiasw

c2 + 2ce + e2 + d2 + 2df + f2 = a2 + 2ab + b2 .
63
Z twierdzenia Pitagorasa w trjktach ABS i CDS otrzymujemy a2 =c2 +d2 oraz b2 =e2 +f2 ,
wic rwno, jak mamy udowodni, moemy zapisa w postaci rwnowanej

c2 + d2 + 2ce + 2df + e2 + f2 = a2 + 2ab + b2 ,
a2 + 2 (ce + df) + b2 = a2 + 2ab + b2 ,
ce + df = ab.
Pozostaje wic wykaza prawdziwo tej rwnoci.
Trjkty ABS i CDS s podobne, gdy kty BAS i DCS s rwne, podobnie jak kty ABS
c e
i CDS, jako kty naprzemianlege wyznaczone przez dwie proste rwnolege. Zatem =
a b
d f
a
a
oraz = , skd c = e oraz d = f. Wobec tego rwno ce + df = ab jest rwnowana
a b
b
b
rwnoci
a 2 a 2
e + f = ab,
b
b

a
e2 + f2 = ab.
b
a
Wczeniej ju zauwaylimy, e b2 =e2 +f2 , wic b2 =ab, czyli ab=ab, co jest oczywicie
b
prawd.
Kade z omawianych zada mona, jak wida, rozwiza na kilka sposobw i nie ma jednego
susznego sposobu. Do jakich wic sposobw rozwiza nakania uczniw? Odpowied
wbrew pozorom nie jest atwa. Jest wypadkow wielu czynnikw, takich jak sprawno
rachunkowa ucznia, ilo czasu potrzebna na takie rozwizanie, czy te jakie indywidualne
upodobania ucznia wynikajce z jego wczeniejszych wasnych zmaga z zadaniami. Wydaje
mi si jednak, e wskazanym byoby przynajmniej od czasu do czasu pokaza uczniowi kilka
moliwych rozwiza zadania i omwi trudnoci kadej z metod. Na egzaminie maturalnym
nie przyznaje si zdajcym punktw za wraenie artystyczne, podczas zaj z uczniami
mona jednak o rozwizaniach siowych i tych eleganckich rozmawia.
Na zakoczenie proponuj trzy zadania, ktre mona rozwiza zarwno metodami siowymi, jak i nieco bardziej elegancko. Proponuj co dorysowa.
Zadanie 4.
Prostokt ABCD jest zoony z trzech kwadratw: AEFD, EGHF i GBCH, tak jak na rysunku.
D
Uzasadnij, e <
) AED+ <
) AGD+ <
) ABD = 90 .
Zadanie 5.
Dwusieczna kta ACB przecina bok AB tego trjkta w punkcie D (zobacz rysunek).
C
AD BD
=
.
AC BC
Jest to twierdzenie o dwusiecznej kta wewntrznego trjkta.
Wyka, e
Zadanie 6.
Dwusieczna kta ACB przecina bok AB tego trjkta w punkcie D. Oznaczmy dugoci
odcinkw AC, BC i DC odpowiednio b, a, d (zobacz rysunek).
C
Wyka, e d <
2ab
.
a+b
Rozdzia 5
Zadania z kombinatoryki
czyli o sztuce zliczania
Wojciech Guzicki
konsultacja: Waldemar Roek
Wykady z kombinatoryki, ktre tu przedstawiam, s przeznaczone dla nauczycieli. Nie
s natomiast podrcznikiem dla ucznia. Gdy ucz kombinatoryki w szkole, staram si nie
naduywa formalizmu i symboliki teoriomnogociowej. Definicje poj kombinatorycznych
i podstawowe zasady kombinatoryczne podaj uczniom i zapisuj na tablicy sowami, bez
odwoywania si do zapisu bardziej formalnego. Tak te formuuj wikszo zada. W tym
wykadzie w wielu miejscach bd postpowa tak samo. Jednak jak napisaem na pocztku jest to wykad dla nauczycieli, do ktrych mona (a moe nawet naley) mwi
take jzykiem bardziej formalnym. Dobrze jest, by nauczyciel zobaczy, w jaki sposb
mona nieformalne rozumowania kombinatoryczne zapisa w jzyku, ktry pozna w czasie
studiw wyszych. Tym jzykiem jest oczywicie jzyk teorii mnogoci.
Chc jednak podkreli, e formalizm na og utrudnia, a nie uatwia zrozumienie chyba,
e jestemy z tym formalizmem bardzo dobrze oswojeni. Dla ucznia niezalenie od tego,
czy jest to ucze gimnazjum czy liceum formalizm teoriomnogociowy jest raczej nowoci. Uywanie formalizmu stawia zatem ucznia wobec podwjnej trudnoci: odczytania,
o co naprawd chodzi w zadaniu czy rozwizaniu zadania i zrozumienia toku rozumowania
zapisanego w niecodzienny (dla niego) sposb. Kombinatoryka jest takim dziaem matematyki, w ktrym prawie niepotrzebna jest bogata teoria. Rozumowania kombinatoryczne nie wykorzystuj skomplikowanych poj matematycznych i wymagaj waciwie tylko
sprytnych pomysw inaczej mwic, zgodnie z nazw tej dziedziny matematyki, kombinowania. Dlatego na og nie jest potrzebny aden skomplikowany formalizm. Starajmy
si przedstawi problemy kombinatoryczne w sposb jak najprostszy, jzykiem codziennym,
najbardziej zrozumiaym dla ucznia, i oczekujmy od niego rozumowa wyraonych w takim
samym jzyku.
W niektrych sytuacjach formalizm staje si bardziej potrzebny. Dotyczy to nielicznych
zada pokazanych w tych wykadach. W tych zadaniach bd zatem takiego formalizmu
uywa. Pamitajmy jednak, e s to zadania trudne, nieraz znacznie wykraczajce ponad
program szkolny, nierzadko s to zadania o trudnociach olimpijskich. Przytaczam je tutaj
gwnie po to, by pokaza nauczycielom, e w do prosty sposb mona uzyska niebanalne
rezultaty.
66
5. Zadania z kombinatoryki, czyli o sztuce zliczania
5.1. Podstawowe oznaczenia i terminologia

Wszystkie zbiory, z ktrymi w tych wykadach bdziemy mieli do czynienia, s zbiorami
skoczonymi. Inaczej mwic, bd tu pokazywa, na czym polega sztuka zliczania elementw zbiorw skoczonych. Oczywicie nie tumacz uczniom, co to s zbiory skoczone;
zakadam, e istnieje co takiego jak nasza wsplna intuicja skoczonoci. Skoczone jest
to, co daje si policzy. Jeli A jest zbiorem skoczonym, to symbolem |A| oznaczam liczb
elementw zbioru A. Nie bd uywa okrelenia moc zbioru. Dla dowolnej liczby naturalnej
n 1 symbolem [n] bd oznacza zbir wszystkich liczb naturalnych od 1 do n. Ponadto
[0] jest zbiorem pustym:
[n] = {1, . . . , n}
dla n 1,
[0] = .
Podstawow zasad kombinatoryki, na ktrej opieraj si wszystkie dalsze rozwaania, jest:

|[n]| = n.
Inaczej mwic, zbir [n] jest wzorcowym przykadem zbioru n-elementowego.
Przy zliczaniu elementw zbiorw skoczonych bd stosowa trzy zasady (reguy) kombinatoryczne, ktre wprowadz w dalszych rozdziaach.
5.2. Zasada rwnolicznoci

Pierwsz z trzech zasad kombinatorycznych wspomnianych w rozdziale 5.1. jest zasada rwnolicznoci.
Zasada rwnolicznoci. Przypumy, e elementy dwch zbiorw skoczonych A i B mona
poczy w pary (a, b) tak, e spenione s nastpujce wasnoci:
(R1) w kadej parze (a, b) element a naley do zbioru A i element b naley do zbioru B,
(R2) kady element zbioru A znajduje si w dokadnie jednej parze (a, b),
(R3) kady element zbioru B znajduje si w dokadnie jednej parze (a, b).
Wwczas zbiory A i B maj tyle samo elementw: |A| = |B|.
Zasad rwnolicznoci mona rozszerzy w nastpujcy sposb. Wasnoci (R1) i (R3) pozostawmy bez zmian. Wasno (R2) zastpmy natomiast wasnoci mwic, e kady
element zbioru A wystpuje w dokadnie k parach z k rnymi elementami zbioru B, gdzie
k jest ustalon liczb naturaln. Wwczas ta uoglniona zasada rwnolicznoci mwi e zachodzi rwno: k|A| = |B|. Oczywicie dla k = 1 otrzymujemy zwyk zasad rwnolicznoci.
W notacji teoriomnogociowej ta uoglniona posta zasady rwnolicznoci oznacza, e jeli
istnieje funkcja
na
f : B A
taka, e dla kadego a A mamy |f1 (a)| = k, to k |A| = |B|.
Zasada rwnolicznoci, w terminologii teoriomnogociowej, oczywicie mwi, e jeli istnieje
funkcja
11
f : A B,
na
67
to |A| = |B|.
W tym rozdziale poka kilka zada ilustrujcych powysz zasad rwnolicznoci. Rozumowania prowadzce do rozwizania niektrych z nich s czasem nazywane rozumowaniami
przez symetri. Powody dla takiej nazwy stan si mam nadziej jasne po obejrzeniu
tych rozwiza.
A oto te zadania wraz z rozwizaniami.
Zadanie 1.
Ile jest liczb trzycyfrowych podzielnych przez 7? Ile jest liczb trzycyfrowych podzielnych
przez 17? Ile liczb trzycyfrowych daje reszt 1 przy dzieleniu przez 7? Ile liczb trzycyfrowych
daje reszt 6 przy dzieleniu przez 7? Ile liczb trzycyfrowych daje reszt 4 przy dzieleniu
przez 7?
Rozwizanie
W tym zadaniu uczniowie czsto popeniaj typowe bdy. Pierwszy bd polega na tym, e
le obliczaj liczb liczb trzycyfrowych: od 999 odejmuj 100, otrzymujc wynik 899. Ten
bd opisywaem wyej. Nastpnie wykorzystuj ten zy wynik w dalszych obliczeniach, czsto te bdnych. Co ciekawe, w niektrych zadaniach powyszej postaci uzyskuj poprawny
wynik, mimo popenianych bdw. Popatrzmy na nastpny bd. Uczniowie rozumuj w nastpujcy sposb: co sidma liczba jest podzielna przez 7, wic do otrzymania odpowiedzi
na pierwsze pytanie naley podzieli przez 7 liczb wszystkich liczb trzycyfrowych i odrzuci
cz uamkow wyniku. Oto wyniki dziele:
900 : 7 = 128,57142,
899 : 7 = 128,42857.
Niezalenie od tego, czy poprawnie obliczyli liczb liczb trzycyfrowych, czy popenili bd,
otrzymali poprawny wynik: jest 128 takich liczb. Rozumowanie jednak jest bdne. Popatrzmy na drugie pytanie. Tym razem mamy podzieli 900 (lub 899 w przypadku popenienia
bdu na pocztku) przez 17. Oto wyniki dziele:
900 : 17 = 52,941176,
899 : 17 = 52,882352.
Tym razem uczniowie otrzymali (znw niezalenie od tego, czy popenili pierwszy bd, czy
nie) zy wynik. Mianowicie stwierdzili, e s 52 takie liczby, podczas, gdy w rzeczywistoci
jest ich 53. Jak zatem naley rozwizywa to zadanie i skd si wzi bd?
Obliczmy najpierw, ile jest liczb podzielnych przez 7 wrd liczb od 1 do 999. Poniewa
co sidma liczba jest podzielna przez 7, wic dzielimy 999 przez 7. Otrzymujemy wynik
142,71428. Zatem s 142 takie liczby. Teraz obliczymy, ile jest liczb podzielnych przez 7
wrd liczb od 1 do 99 (a wic zych liczb bo za maych). Dzielimy 99 przez 7, otrzymujc wynik 14,142857. A wic jest 14 takich zych liczb. Odejmujemy: 142 14 = 128
i stwierdzamy, e jest 128 szukanych liczb.
68
Podobne dzielenia przez 17 dadz wyniki:

999 : 17 = 58,764705,
99 : 17 = 5,8235294.
Znw odejmujemy: 58 5 = 53 i otrzymujemy ten poprawny wynik s 53 szukane liczby.
Ale dlaczego tym razem moglimy dzieli przez 7 czy przez 17 i to byo dobrze? Jeli,
na przykad, podzielimy 999 przez 7, to okae si, e wszystkie liczby od 1 do 999 mona
podzieli na 142 grupy po 7 kolejnych liczb i zostanie jeszcze kilka liczb w ostatniej, niepenej
grupie (nie jest wane, ile ich zostanie; wane jest tylko to, e mniej ni 7):
1
8
15
...
92
99
...
988
995
2
3
4
5
6
7
9
10 11
12 13 14
16
17
18 19 20 21
... ... ... ... ... ...
93
94
95 96 97 98
100 101 102 103 104 105
... ... ... ... ... ...
989 990 991 992 993 994
996 997 998 999
W kadej grupie podzielna przez 7 jest liczba sidma, ostatnia. Zatem liczb podzielnych
przez 7 jest tyle, ile penych siedmioelementowych grup. A wic tyle, ile wynosi iloraz z dzielenia; w tym przypadku 142. Podobnie jest z liczbami od 1 do 99. To wyjania, dlaczego
poprawnym wynikiem jest 128.
A na czym polega bd w metodzie stosowanej przez uczniw? Jeli podzielimy 900 przez
7, to okae si, e wrd liczb od 100 do 999 jest 128 penych grup siedmioelementowych
i zostanie kilka liczb w ostatniej, niepenej grupie:
100
107
114
...
989
996
101
108
115
...
990
997
102
109
116
...
991
998
103
110
117
...
992
999
104
111
118
...
993
105
112
119
...
994
106
113
120
...
995
Zauwamy jednak, e w kadej penej grupie liczba podzielna przez 7 stoi na szstym miejscu.
A wic w ostatniej, czteroelementowej grupie, takiej liczby nie ma. Zatem liczb podzielnych
przez 7 jest tyle, ile penych, siedmioelementowych grup. A wic 128. A jak jest w przypadku dzielenia przez 17? Tym razem mamy 52 pene siedemnastoelementowe grupy i jedn
niepen grup. Ale ta ostatnia grupa ma 16 elementw:
100
117
134
...
967
984
101
118
135
...
968
985
102
119
136
...
969
986
103
120
137
...
970
987
...
...
...
...
...
...
114
131
148
...
981
998
115
132
149
...
982
999
116
133
150
...
983
69
W kadej grupie liczba podzielna przez 17 stoi na trzecim miejscu. Zatem w tej ostatniej
grupie te znajduje si liczba podzielna przez 17. Std wynika, e szukanych liczb jest 53,
mianowicie o jedn wicej ni liczba penych siedemnastoelementowych grup. Ten sposb
rozwizania musi wic uwzgldnia take to, gdzie w rozwaanych grupach liczb stoj liczby
podzielne przez t liczb, przez ktr mamy dzieli.
Poka teraz, w jaki sposb moemy rozwiza zadanie za pomoc zasady rwnolicznoci.
Niech A bdzie zbiorem liczb trzycyfrowych podzielnych przez 7. S to liczby postaci 7k,
przy czym 100 7k 999. Std wynika, e 15 k 142. Zatem
A = {7k : 15 k 142}.
czymy w par liczb 7k z liczb k. W ten sposb poczymy w pary liczby ze zbioru A
z liczbami ze zbioru {15, 16, . . . , 142}. Ten ostatni zbir ma 128 elementw, a wic |A| = 128.
Podobnie moemy pokaza, e zbir liczb trzycyfrowych podzielnych przez 17 ma posta
{17k : 6 k 58}.
Ten zbir ma zatem tyle elementw, co zbir {6, 7, . . . , 58}, czyli 53 elementy. Wreszcie zbir
liczb trzycyfrowych, ktre przy dzieleniu przez 7 daj reszt 1, to zbir
{106, 113, 120, . . . , 995} = {7k + 1 : 15 k 142}.
Ma on 128 elementw. Podobnie zbir liczb trzycyfrowych dajcych reszt 6 przy dzieleniu
przez 7, to zbir
{104, 111, 118, . . . , 993} = {7k + 6 : 14 k 141}.
Ten zbir te ma 128 elementw. Wreszcie zbir liczb trzycyfrowych dajcych reszt 4 przy
dzieleniu przez 7, to zbir
{102, 109, 116, . . . , 991, 998} = {7k + 4 : 14 k 142}.
Ten zbir ma 129 elementw.
Obiektem czsto uywanym w rozumowaniach kombinatorycznych jest tzw. cig zerojedynkowy.
Cigiem zerojedynkowym nazywam cig skoczony (a1 , . . . , an ), ktrego kady wyraz jest
zerem lub jedynk, czyli taki, e
a1 , . . . , an {0, 1}.
Zbir wszystkich cigw zerojedynkowych dugoci n bd oznacza symbolem S(n). Symbolem Sk (n) oznaczam zbir wszystkich cigw zerojedynkowych, w ktrych jest dokadnie
k wyrazw rwnych 1:

Sk (n) = (a1 , . . . , an ) S(n) : |{i : ai = 1}| = k .
Tak wic na przykad
(1, 1, 0, 1, 0, 0, 0, 1) S4 (8),
(1, 1, 1, 1) S4 (4),
(0, 0, 0, 0) S0 (4).
Czsto, gdy mamy do czynienia z cigami liczbowymi, ktrych wyrazy s liczbami naturalnymi jednocyfrowymi (to znaczy wyrazy nale do zbioru {0, 1, 2, . . . , 9}), bd opuszcza
70
w zapisie cigu nawiasy i przecinki. Tak wic powysze przykady mog zapisa w sposb
nastpujcy:
11010001 S4 (8),
1111 S4 (4),
0000 S0 (4).
Zadanie 2.
Udowodnij, e liczba cigw zerojedynkowych dugoci 15, w ktrych wystpuje parzysta
liczba jedynek, jest rwna liczbie cigw zerojedynkowych dugoci 15, w ktrych wystpuje
nieparzysta liczba jedynek.
Rozwizanie
Najprostsze rozwizanie, ktre uczniowie znajduj najczciej, polega na nastpujcym czeniu cigw w pary. Przypumy, e dany jest cig (a1 , a2 , . . . , a15 ), w ktrym jest parzysta
liczba jedynek. czymy go w par z cigiem (b1 , b2 , . . . , b15 ) okrelonym za pomoc wzoru:
bi = 1 a i
dla i = 1, 2, . . . , 15.
Inaczej mwic kade zero zamieniamy na jedynk i kad jedynk zamieniamy na zero:
jeli ai = 0, to bi = 1,
jeli ai = 1, to bi = 0.
Na przykad, cig 011000100111000 czymy w par z cigiem 100111011000111. Oczywicie, jeli w cigu (a1 , a2 , . . . , a15 ) bya parzysta liczba jedynek, to bya nieparzysta liczba
zer. Zatem w cigu (b1 , b2 , . . . , b15 ) wystpuje nieparzysta liczba jedynek. Std wynika, e
speniony jest warunek (R1) z zasady rwnolicznoci, gdzie A jest zbiorem cigw z parzyst
liczb jedynek, za B jest zbiorem cigw z nieparzyst liczb jedynek. Nietrudno zauway,
e spenione s take dwa pozostae warunki (R2) i (R3), co dowodzi, e zbiory A i B maj
tyle samo elementw.
Uwaga
W dalszym cigu (zadanie 29) wykaemy, e istnieje 2n cigw zerojedynkowych dugoci
n. Std wynika, e oba zbiory A i B maj po 214 elementw.
Zadanie 3.
Udowodnij, e liczba cigw zerojedynkowych dugoci 16, w ktrych wystpuje parzysta
liczba jedynek, jest rwna liczbie cigw zerojedynkowych dugoci 16, w ktrych wystpuje
nieparzysta liczba jedynek.
Rozwizanie
Metoda czenia w pary, opisana w rozwizaniu poprzedniego zadania, nie dziaa. Jeli
bowiem tym razem w cigu (a1 , a2 , . . . , a16 ), w ktrym wystpuje parzysta liczba jedynek,
zastpimy zera jedynkami i jedynki zerami, to otrzymamy cig, w ktrym take wystpuje
parzysta liczba jedynek. Potrzebny jest wic inny sposb czenia w pary. Ten nowy sposb
polega na tym, by tylko na ostatnim miejscu zastpi zero jedynk, a jedynk zerem. Zatem
cig (a1 , . . . , a15 , a16 ) czymy w par z cigiem (a1 , . . . , a15 , 1 a16 ). To znaczy, e:
71
cig (a1 , . . . , a15 , 0) czymy w par z cigiem (a1 , . . . , a15 , 1),

cig (a1 , . . . , a15 , 1) czymy w par z cigiem (a1 , . . . , a15 , 0).
Na przykad, cig 0110001001110001 czymy w par z cigiem 0110001001110000. Sprawdzenie, e spenione s warunki (R1), (R2) i (R3) opisane w zasadzie rwnolicznoci, pozostawi jako wiczenie.
Uwaga
Zauwamy, e sposb czenia w pary opisany w tym rozwizaniu jest dobry dla cigw
dowolnej dugoci. Std wynika, e dla kadego n istnieje 2n1 cigw zerojedynkowych
dugoci n, w ktrych wystpuje parzysta liczba jedynek i tyle samo cigw, w ktrych
wystpuje nieparzysta liczba jedynek.
Zadanie 4.
Udowodnij, e liczba cigw zerojedynkowych dugoci 15, w ktrych wystpuje wicej jedynek ni zer, jest rwna liczbie cigw zerojedynkowych dugoci 15, w ktrych wystpuje
wicej zer ni jedynek.
Rozwizanie
Sposb czenia w pary opisany w rozwizaniu zadania 1 jest dobry.
Uwaga
W uwadze po zadaniu 2 wspomniaem, e istnieje 2n cigw zerojedynkowych dugoci n.
Wynika std, e jeli liczba n jest nieparzysta, to istnieje 2n1 cigw zerojedynkowych dugoci n, w ktrych jest wicej jedynek ni zer i tyle samo cigw zerojedynkowych dugoci
n, w ktrych jest wicej zer ni jedynek. Oczywicie, jeli n jest liczb parzyst, to take
liczba cigw zerojedynkowych dugoci n, w ktrych jest wicej jedynek ni zer, jest rwna
liczbie cigw zerojedynkowych dugoci n, w ktrych jest wicej zer ni jedynek. W tym
przypadku nie moemy jednak twierdzi, e w obu tych zbiorach znajduje si po 2n1
cigw, gdy istniej cigi, w ktrych jest tyle samo jedynek i zer. Dopki nie dowiemy si,
ile jest tych ostatnich cigw, nie bdziemy mogli obliczy, ile elementw ma zbir cigw,
w ktrych jest wicej jedynek i zbir cigw, w ktrych jest wicej zer.
Zadanie 5.
Niech n 6. Rozwaamy zbir S cigw (a1 , . . . , an ), ktrych wyrazy nale do zbioru
{0, 1, . . . , 9}. Mona powiedzie, e elementami zbioru S s liczby majce co najwyej n cyfr;
z tym tylko, e jeli liczba ma mniej ni n cyfr, to jej zapis dziesitny jest uzupeniany na
pocztku odpowiedni liczb zer. Teraz w zbiorze S wyrniamy dwa podzbiory. Zbir A
skada si z tych cigw, w ktrych kada liczba parzysta (tzn. 0, 2, 4, 6 i 8) wystpuje
dokadnie jeden raz, pozostae wyrazy cigu s natomiast liczbami nieparzystymi. Zbir
B skada si natomiast z tych cigw, w ktrych kada liczba nieparzysta (tzn. 1, 3, 5,
7 i 9) wystpuje dokadnie jeden raz, pozostae wyrazy cigu s za liczbami parzystymi.
Udowodnij, e zbiory A i B maj tyle samo elementw, tzn. |A| = |B|.
72
Rozwizanie
Cig (a1 , . . . , an ) nalecy do zbioru A czymy w par z cigiem (b1 , . . . , bn ) zdefiniowanym
w nastpujcy sposb:
jeli ai jest liczb parzyst, to bi = ai + 1,
jeli ai jest liczb nieparzyst, to bi = ai 1.
Popatrzmy na kilka przykadw. Niech n = 8. Wwczas:
cig 10386524 czymy w par z cigiem 01297435,
cig 02468111 czymy w par z cigiem 13579000,
cig 97586420 czymy w par z cigiem 86497531.
Sprawdzenie, e ten sposb czenia w pary jest dobry, pozostawi jako wiczenie.
Symbolem P(A) oznaczam zbir wszystkich podzbiorw zbioru skoczonego A, symbolem
Pk (A) oznaczam zbir wszystkich podzbiorw k-elementowych zbioru A:
P(A) = {X : X A},
Pk (A) = {X P(A) : |X| = k}.
Ponadto bd uywa oznacze:

P(n) = P([n]),
Pk (n) = Pk ([n]).
Zadanie 6.
Udowodnij, e jeli 0 k n, to |Sk (n)| = |Pk (n)|. Oglnie, jeli zbir A ma n elementw, to
|Sk (n)| = |Pk (A)|.
Rozwizanie
Cig zerojedynkowy (a1 , . . . , an ) czymy w par ze zbiorem tych miejsc, na ktrych w tym
cigu stoi jedynka. Formalnie: ten cig czymy ze zbiorem {i [n] : ai = 1}. Na przykad,
jeli n = 8, to:
dla k = 3 cig 01100010 czymy w par ze zbiorem {2, 3, 7},
dla k = 0 cig 00000000 czymy w par ze zbiorem pustym,
dla k = 8 cig 11111111 czymy w par ze zbiorem [8] = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}.
W przypadku dowolnego zbioru A zaczynamy od ponumerowania elementw tego zbioru:
A = {x1 , x2 , . . . , xn }.
Nastpnie cig (a1 , . . . , an ) czymy w par ze zbiorem {xi A : ai = 1}.
Uwaga
Nietrudno dostrzec, e w przypadku, gdy rozwaamy podzbiory zbioru [n], cig zerojedynkowy jest funkcj charakterystyczn podzbioru, w ktrym jest w parze. Oczywicie to jest
uwaga dla nauczycieli; uczniom nie mwi nic o funkcjach charakterystycznych. Tumacz
im natomiast udowodnion odpowiednio w nastpujcy sposb.
Dany jest zbir A majcy n elementw; ponumerujmy je: A = {a1 , a2 , . . . , an }. Kademu
podzbiorowi zbioru A odpowiada wwczas pewien cig zerojedynkowy. Nadajmy elementom
73
zbioru A jak interpretacj: niech nasz zbir A bdzie zbiorem n osb, na przykad uczniw
danej klasy. Chcemy wybra pewn liczb osb (by moe nikogo lub nawet wszystkich) do
nagrody. Na ile sposobw moemy to zrobi? Ot przygldamy si kolejno tym osobom i co
do kadej podejmujemy jedn z dwch decyzji: tak lub nie. Jeli tak, to piszemy jedynk;
w przeciwnym przypadku piszemy zero. Tworzymy w ten sposb pewien cig zerojedynkowy dugoci n. Kademu sposobowi wyboru osb do nagrody (czyli kademu podzbiorowi
zbioru A) odpowiada jeden cig zerojedynkowy dugoci n i na odwrt; ponadto rnym
podzbiorom odpowiadaj rne cigi. A wic tych sposobw wyboru osb do nagrody (czyli
podzbiorw zbioru A) jest tyle, ile cigw zerojedynkowych. W podobny sposb mona
przekona uczniw, e podzbiorw k-elementowych jest tyle, ile cigw zerojedynkowych
dugoci n, w ktrych jest k jedynek, a wic |Sk (n)|.
Uczniowie czsto maj trudnoci ze zrozumieniem pojcia podzbioru. Powysza interpretacja
pomaga im to pojcie zrozumie: mamy ca klas i niektrych uczniw chcemy nagrodzi;
uczniowie nagrodzeni tworz podzbir zbioru wszystkich uczniw. W szczeglnoci uczniowie
atwiej rozumiej, co to jest zbir pusty. Na og sprawia im kopot to, e zbir pusty
take pochodzi z pewnego wyboru. Zastanawiaj si, co to znaczy, e istnieje tylko jeden
sposb wyboru podzbioru pustego. Interpretacja za pomoc cigu decyzji pomaga: cig
pusty powstaje z cigu decyzji indywidualnych, tak samo jak kady inny podzbir.
Zadanie 7.
Dana jest liczba naturalna n 2. Definiujemy zbir A w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z par (i, j) takich, e 1 i < j n.
Udowodnij, e wwczas |A| = |S2 (n)|.
Rozwizanie
Par (i, j) czymy z cigiem zerojedynkowym dugoci n, w ktrym na miejscach i-tym
i j-ym stoj jedynki, a na pozostaych miejscach stoj zera. Niech na przykad n = 8. Wwczas:
par (3, 7) czymy z cigiem 00100010,
par (7, 8) czymy z cigiem 00000011.
Sprawdzenie, e ten sposb czenia w pary spenia warunki (R1), (R2) i (R3), pozostawi
jako wiczenie.
Zadanie 8.
zbir A skada si z cigw (i, j, k) takich, e 1 i < j < k n.
Udowodnij, e wwczas |A| = |S3 (n)|.
Rozwizanie
Postpujemy tak jak w zadaniu 7. Trjk (i, j, k) czymy w par z cigiem zerojedynkowym
74
dugoci n, w ktrym stoj 3 jedynki (na miejscach i-tym, j-ym i k-tym) oraz n 3 zer (na
pozostaych miejscach). Niech na przykad n = 8. Wwczas:
trjk (2, 3, 4) czymy w par z cigiem 01110000,
trjk (2, 5, 7) czymy w par z cigiem 01001010,
trjk (1, 5, 8) czymy w par z cigiem 10001001.
Sprawdzenie, e ten sposb czenia w pary spenia warunki (R1), (R2) i (R3), pozostawi
jako wiczenie.
Zadanie 9.
Dane s liczby naturalne k i n takie, e 1kn. Definiujemy zbir A w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , ak ) takich, e 1 a1 < . . . < ak n.
Udowodnij, e wwczas |A| = |Sk (n)|.
Rozwizanie
To zadanie jest uoglnieniem zada 7 i 8. Cig rosncy (a1 , . . . , ak ) czymy w par z cigiem
zerojedynkowym dugoci n, w ktrym wystpuje dokadnie k jedynek (na miejscach o numerach a1 , . . . , ak ) i n k zer (na pozostaych miejscach). Niech na przykad n = 8 i k = 5.
Wwczas:
cig (1, 2, 3, 4, 5) czymy w par z cigiem 11111000,
cig (2, 3, 4, 6, 7) czymy w par z cigiem 01110110,
cig (1, 3, 4, 6, 8) czymy w par z cigiem 10110101.
Sprawdzenie warunkw (R1), (R2) i (R3) pozostawi jako wiczenie. Zatem |A| = |Sk (n)|.
Zadanie 10.
zbir A skada si z par (i, j) takich, e 1 i j n.
Udowodnij, e wwczas |A| = |S2 (n + 1)|.
Rozwizanie
Poka dwa sposoby rozwizania zadania. W sposobie pierwszym najpierw definiujemy pomocniczy zbir B w nastpujcy sposb:
zbir B skada si z par (i, j) takich, e 1 i < j n + 1.
Wwczas par (i, j) nalec do zbioru A czymy z par (i, j+1) nalec do zbioru B. Niech
na przykad n = 8. Wwczas:
par (2, 6) czymy z par (2, 7),
par (5, 5) czymy z par (5, 6),
par (1, 8) czymy z par (1, 9).
Sprawdzenie, e ten sposb czenia w pary par nalecych do zbiorw A i B spenia warunki
75
(R1), (R2) i (R3), pozostawi jako wiczenie. Zatem |A| = |B|. To, e |B| = |S2 (n+1)|, wynika
z zadania 7.
W sposobie drugim poka bezporedni sposb czenia w pary par ze zbioru A z cigami
zerojedynkowymi dugoci n + 1 zawierajcymi dokadnie dwie jedynki. Zacznijmy od wypisania n1 zer i ponumerowania miejsc midzy nimi (cznie z miejscem przed pierwszym
zerem i po ostatnim zerze):
1
...
n2
n1
Napisane zera stay si w ten sposb granicami midzy miejscami ponumerowanymi liczbami
od 1 do n. Niech teraz dana bdzie para (i, j) ze zbioru A. Jeli i < j, to w miejscach
o numerach i oraz j wpisujemy jedynki; jeli i = j, to w miejsce o numerze i wpisujemy
obok siebie dwie jedynki. W ten sposb otrzymamy cig zerojedynkowy skadajcy si
z n 1 zer i 2 jedynek; cznie ma on zatem dugo n + 1 i ma dokadnie dwie jedynki.
A wic otrzymany cig zerojedynkowy naley do zbioru S2 (n + 1). Popatrzmy na przykad
ilustrujcy ten sposb czenia w pary. Niech n = 8. Napisalimy zatem 7 zer, oddzielajcych
8 ponumerowanych miejsc:
1
Teraz:
par (3, 7) czymy z cigiem, w ktrym jedynki wpisujemy w miejsca o numerach 3
i 7 czyli z cigiem 001000010,
par (6, 6) czymy z cigiem 000001100.
Sprawdzenie, e taki sposb czenia w pary spenia warunki (R1), (R2) i (R3), pozostawi
jako wiczenie. Zatem |A| = |S2 (n + 1)|.
Zadanie 11.
zbir A skada si z cigw (i, j, k) takich, e 1 i j k n.
Udowodnij, e wwczas |A| = |S3 (n + 2)|.
Rozwizanie
Postpujemy tak samo jak w zadaniu 10. Mamy dwa sposoby rozwizania zadania. W sposobie pierwszym definiujemy pomocniczy zbir B w nastpujcy sposb:
zbir B skada si z trjek (i, j) takich, e 1 i < j < k n + 2.
Wwczas trjk (i, j, k) nalec do zbioru A czymy w par z trjk (i, j+1, k+2) nalec
do zbioru B. Niech na przykad n = 8. Wwczas:
trjk (2, 4, 6) czymy w par z trjk (2, 5, 8),
trjk (1, 3, 8) czymy w par z trjk (1, 4, 10).
76
Sprawdzenie, e ten sposb czenia w pary trjek nalecych do zbiorw A i B spenia

warunki (R1), (R2) i (R3), pozostawi jako wiczenie. Zatem |A| = |B|. To, e |B| = |S3 (n+2)|,
wynika z zadania 8.
W drugim sposobie rozwizania znw piszemy n 1 zer i numerujemy liczbami od 1 do n
miejsca rozdzielone tymi zerami. Nastpnie, trjk (i, j, k) czymy w par z cigiem zerojedynkowym, w ktrym oprcz wypisanych n 1 zer mamy 3 jedynki wpisane w miejscach
o numerach i, j i k. Oczywicie, jeli ktre liczby w rozwaanej trjce s rwne, to w miejsce o tym numerze wpisujemy obok siebie odpowiedni liczb jedynek. Popatrzmy znw na
przykad. Niech nadal n = 8. Znw mamy 7 zer i 8 ponumerowanych miejsc. Wwczas:
trjk (2, 3, 8) czymy z cigiem 0101000001,
trjk (3, 3, 5) czymy z cigiem 0011001000,
trjk (6, 6, 6) czymy z cigiem 0000011100.
Sprawdzenie, e taki sposb czenia w pary spenia warunki (R1), (R2) i (R3), pozostawi
jako wiczenie. Zatem |A| = |S2 (n + 1)|.
Zadanie 12.
Dane s dwie liczby naturalne k i n takie, e k, n 1. Definiujemy nastpujce dwa zbiory
cigw:
zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , ak ) takich, e 1 a1 . . . ak n,
zbir B skada si z cigw (b1 , . . . , bk ) takich, e 1 b1 < . . . < bk n + k 1.
Udowodnij, e |A| = |B|.
Rozwizanie
Wemy cig (a1 , . . . , ak ) taki, e 1a1 . . .ak n. czymy go w par z cigiem (b1 , . . . , bk )
zdefiniowanym w nastpujcy sposb:
b1 = a1 ,
b2 = a2 + 1,
b3 = a3 + 2,
...
...
bk = ak + k 1.
Nietrudno sprawdzi, e wtedy 1 b1 < . . . < bk n + k 1. Zatem cig (b1 , . . . , bk ) naley

do zbioru B.
Popatrzmy na kilka przykadw. Niech k = 4 i n = 7. Wwczas:
cig (1, 2, 2, 4) czymy w par z cigiem (1, 3, 4, 7),
cig (2, 5, 7, 7) czymy w par z cigiem (2, 6, 9, 10),
cig (7, 7, 7, 7) czymy w par z cigiem (7, 8, 9, 10).
Oczywicie moliwe jest, by k > n. Niech na przykad n = 5 oraz k = 7. Wwczas:
cig (1, 1, 1, 1, 1, 1, 1) czymy w par z cigiem (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7),
5.3. Regua dodawania
77
cig (2, 2, 2, 2, 3, 4, 5) czymy w par z cigiem (2, 3, 4, 5, 7, 9, 11),

cig (1, 1, 1, 3, 5, 5, 5) czymy w par z cigiem (1, 2, 3, 6, 9, 10, 11).
Sprawdzenie, e kady cig ze zbiorw A i B znajduje si w dokadnie jednej parze, a wic
spenione s warunki (R1), (R2) i (R3), jest bardzo atwe i zostawi to jako wiczenie. Zatem
|A| = |B|.
Zadanie 13.
Dane s liczby naturalne k i n takie, e k, n 1. Definiujemy zbir A w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , ak ) takich, e 1 a1 . . . ak n.
Udowodnij, e wwczas |A| = |Sk (n + k 1)|.
Rozwizanie
Mamy dwa sposoby rozwizania zadania. W sposobie pierwszym definiujemy pomocniczy
zbir B, tak jak w zadaniu 12. Wwczas z zadania 12 wynika, e |A|=|B| i z zadania 9 wynika,
e |B| = |Sk (n + k 1)|.
Drugi sposb rozwizania zadania polega na uoglnieniu rozumowania pokazanego w rozwizaniach zada 10 i 11. Mamy znw n1 zer rozdzielajcych n ponumerowanych miejsc.
Cig (a1 , . . . , ak ) czymy w par z cigiem zerojedynkowym utworzonym w ten sposb, e
w miejsca o numerach a1 , . . . , ak wpisujemy jedynk; w przypadku, gdy ktre wyrazy rozpatrywanego cigu s rwne, to w miejsce o tym numerze wpisujemy obok siebie odpowiedni
liczb jedynek. Szczegy pozostawi jako wiczenie.

Drug z zasad kombinatorycznych wspomnianych w rozdziale 5.1. jest regua dodawania.
Regua dodawania. Przypumy, e moemy wykona dwie czynnoci. Pierwsza z nich koczy si jednym z m wynikw, druga koczy si jednym z n wynikw. aden z wynikw
pierwszej czynnoci nie jest jednoczenie wynikiem drugiej czynnoci. Zamy nastpnie,
e wykonujemy jedn z tych dwch czynnoci. Otrzymamy wwczas jeden z m+n wynikw.
Regua dodawania mwi, e jeli zbiory A i B s rozczne, to
|A B| = |A| + |B|.
Regu dodawania mona rozszerzy na wiksz liczb czynnoci. Dokadne sformuowanie
takiej rozszerzonej reguy dodawania pozostawi jako wiczenie.
Z reguy dodawania wynika poprawno wanego sposobu zliczania elementw zbioru. Przypumy, e mamy dane dwa zbiory A i B takie, e A B. Chcemy policzy, ile elementw ma
zbir A. Jedna z metod polega na tym, by policzy wszystkie elementy zbioru B, nastpnie
policzy te elementy zbioru B, ktre do zbioru A nie nale i wreszcie otrzymane liczby
odj. Wzorami mona to zapisa w postaci
|A| = |B| |B \ A|.
78
Z reguy dodawania wynika bowiem, e

|A| + |B \ A| = |A (B \ A)| = |B|.
Mwic obrazowo, zliczamy wszystkie moliwe elementy (tzn. wszystkie elementy zbioru B),
a nastpnie zliczamy, ile wrd nich jest elementw zych, to znaczy elementw nienalecych do zbioru A. Wtedy od liczby wszystkich elementw odejmujemy liczb elementw
zych.
Ten sposb zliczania zastosujemy teraz do wyprowadzenia wanego wniosku. Wykaemy
mianowicie, e jeli m < n, to
|{m, m + 1, . . . , n}| = n m + 1.
Niech bowiem A = {m, m + 1, . . . , n} oraz B = [n]. Wwczas B \ A = [m 1], skd wynika, e
|A| = |B| |B \ A| = |[n]| |[m 1]| = n (m 1) = n m + 1.
Czsty bd uczniw polega na tym, e pisz, i |A| = n m.
Ten sposb zliczania elementw zbioru jest tak oczywisty, e czsto nawet nie zauwaamy, i zostaa w nim wykorzystana regua dodawania. Na przykad, korzystalimy z niego
kilkakrotnie w rozdziale 5.2.
Z reguy dodawania atwo wynikaj dwa wane wzory (s to szczeglne przypadki tzw.
zasady wcze i wycze):
|A B| = |A| + |B| |A B|
oraz
|A B C| = |A| + |B| + |C| |A B| |A C| |B C| + |A B C|.
Podobny wzr mona napisa take w przypadku wikszej liczby zbiorw (ze wzoru na
liczb elementw sumy 4 zbiorw skorzystam w jednym z dalszych zada; wzr na liczb
elementw sumy 5 zbiorw by wykorzystywany w zadaniu 4 z zawodw I stopnia XLVI
Olimpiady Matematycznej). Popatrzmy teraz na kilka zada, w ktrych mona zastosowa
regu dodawania.
Zadanie 14.
Na ile sposobw mona wybra przedstawiciela parlamentu, ktrym ma by pose lub senator? Dla przypomnienia: Sejm skada si z 460 posw, Senat ze 100 senatorw i aden
senator nie moe jednoczenie by posem.
Rozwizanie
Moemy wykona dwie czynnoci: pierwsza czynno polega na wybraniu posa, druga czynno polega na wybraniu senatora. Pierwsza czynno koczy si jednym z 460 wynikw,
druga koczy si jednym ze 100 wynikw. aden wynik jednej czynnoci nie jest wynikiem
79
drugiej. Teraz wykonujemy jedn z tych dwch czynnoci. Mamy zatem 560 moliwych
wynikw i tyle jest sposobw wybrania przedstawiciela.
Zadanie 15.
W klasie liczcej 30 uczniw wielu uczniw gra w bryda lub szachy (lub w obie gry razem).
W bryda gra 23 uczniw, w szachy 14 uczniw, w obie gry razem gra 9 uczniw. Ilu uczniw
nie gra w adn z tych gier?
Rozwizanie
Zastosujemy zasad wcze i wycze. Niech B oznacza zbir uczniw grajcych w bryda
i niech S oznacza zbir uczniw grajcych w szachy. Mamy zatem:
|B S| = |B| + |S| |B S|.
Wiemy, e |B| = 23, |S| = 14 oraz |B S| = 9. Zatem
|B S| = 23 + 14 9 = 28,
skd wynika, e w adn z tych gier nie gra dwch uczniw.
Zadanie 16.
W klasie liczcej 30 uczniw kady ucze gra w bryda lub szachy (lub w obie gry razem).
W bryda gra 19 uczniw, w szachy 14 uczniw. Ilu uczniw gra w obie gry?
Rozwizanie
Zastosujemy zasad wcze i wycze. Niech B oznacza zbir uczniw grajcych w bryda
i niech S oznacza zbir uczniw grajcych w szachy. Mamy zatem:
|B S| = |B| + |S| |B S|.
Z zaoenia wiemy, e |BS| = 30, bo kady ucze gra w ktr z tych gier. Ponadto |B| = 19
oraz |S| = 14. Zatem
30 = 19 + 14 |B S|,
skd wynika, e |B S| = 3. Zatem w obie gry gra trzech uczniw.
Zadanie 17.
W klasie liczcej 30 uczniw wielu uczniw gra w bryda, szachy lub warcaby. W bryda gra
16 uczniw, w szachy gra 13 uczniw, w warcaby gra 10 uczniw. Jednoczenie w bryda
i szachy gra 7 uczniw, w bryda i warcaby gra 5 uczniw, w szachy i warcaby gra 4 uczniw.
Wreszcie 3 uczniw gra we wszystkie trzy gry. Ilu uczniw nie gra w adn z tych trzech
gier?
80
Rozwizanie
Tym razem zastosujemy zasad wcze i wycze dla trzech zbiorw. Przy naturalnych
oznaczeniach zbiorw mamy:
|B S W| = |B| + |S| + |W| |B S| |B W| |S W| + |B S W| =
= 16 + 13 + 10 7 5 4 + 3 = 39 16 + 3 = 26.
Std wynika, e 4 uczniw nie gra w adn z tych trzech gier.
Zadanie 18.
W klasie liczcej 30 uczniw wielu uczniw gra w bryda, szachy lub warcaby. W bryda gra
17 uczniw, w szachy gra 13 uczniw, w warcaby gra 11 uczniw. Jednoczenie w bryda
i szachy gra 6 uczniw, w bryda i warcaby gra 7 uczniw, w szachy i warcaby gra 5 uczniw.
Wreszcie 3 uczniw nie gra w adn z tych trzech gier. Ilu uczniw gra we wszystkie trzy
gry?
Rozwizanie
Jeszcze raz zastosujemy zasad wcze i wycze dla trzech zbiorw. Przy naturalnych
oznaczeniach zbiorw mamy:
|B S W| = |B| + |S| + |W| |B S| |B W| |S W| + |B S W| =
= 17 + 13 + 11 6 7 5 + |B S W| = 41 18 + |B S W| =
= 23 + |B S W|.
Poniewa 3 uczniw nie gra w adn z tych trzech gier, wic |BSW| = 27. Std dostajemy
|B S W| = |B S W| 23 = 27 23 = 4,
a wic we wszystkie trzy gry gra czterech uczniw.
Zadania 15, 16, 17 i 18 moemy atwo rozwiza graficznie, wykorzystujc tzw. diagramy
Venna. Najpierw popatrzmy na rozwizanie zadania 15.
Rysujemy dwa okrgi przedstawiajce zbiory B i S. Musimy zadba o to, by te okrgi si
przecinay. Dziel one wtedy paszczyzn na 4 obszary; nazywamy je skadowymi. Na poniszym rysunku s one ponumerowane liczbami rzymskimi I, II, III i IV:
B
S
III
II
IV
Obszar o numerze I, lecy na zewntrz obu okrgw, oznacza te elementy, ktre nie nale
do adnego ze zbiorw B i S, a wic tych uczniw, ktrzy nie graj w adn gr (w zadaniu
81
15 mamy wanie dowiedzie si, ile ta cz ma elementw). Obszar o numerze II, lecy
wewntrz obu okrgw, oznacza te elementy, ktre nale do obu zbiorw jednoczenie,
a wic tych uczniw, ktrzy graj w obie gry razem (w zadaniu 15 mamy w tej czci 9
elementw). Zatem w rozwizaniu zadania 15 w ten obszar wpisujemy liczb 9:
B
S
9
Obszar o numerze III, zawarty wewntrz lewego okrgu i na zewntrz prawego, oznacza
te elementy, ktre nale do zbioru B i nie nale do zbioru S. W zadaniu 15 oznacza on
tych uczniw, ktrzy graj w bryda i nie graj w szachy; jest 14 takich uczniw. Podobnie
w obszarze IV mamy 5 uczniw, ktrzy graj w szachy i nie graj w bryda. Te liczby
wpisujemy w obszary III i IV:
B
S
14
W trzy obszary wpisalimy liczby o sumie 28. Zatem w czwartym obszarze ma by liczba 2:
B
S
14
To znaczy, e dwch uczniw nie gra w adn z tych gier.

W zadaniu 16 zaczynamy od wpisania liczby 0 w obszar o numerze I i wpisania x w obszar
o numerze II.
B
S
x
Teraz w obszar o numerze III wpisujemy 19x, a w obszar o numerze IV wpisujemy 14x:
82
S
19x
14x
Teraz mamy rwnanie

(19 x) + (14 x) + x + 0 = 30,
skd atwo dostajemy x = 3. Zatem trzech uczniw gra w obie gry.
W zadaniu 17 rozwaamy trzy zbiory: zbir B uczniw grajcych w bryda, zbir S uczniw
grajcych w szachy i zbir W uczniw grajcych w warcaby. Dla zilustrowania tych trzech
zbiorw rysujemy na paszczynie trzy okrgi, dbajc jedynie o to, by byy w tzw. pooeniu
oglnym, tzn. by dzieliy paszczyzn na 8 obszarw (ponumerowanych liczbami rzymskimi
od I do VIII na poniszym rysunku):
II
VI
I
III
IV
VIII
VII
Te obszary take nazywamy skadowymi. A wic okrgi naley narysowa tak, by wszystkie skadowe byy niepuste. Nastpnie w kady obszar wpisujemy liczb oznaczajc, ile
elementw ma zbir odpowiadajcy temu obszarowi. Obszary te zapeniamy w kolejnoci
numerw wpisanych w nie na ostatnim rysunku; zaczynamy wic od obszaru oznaczonego
liczb I. W ten obszar, odpowiadajcy czci wsplnej B S W, wpisujemy liczb 3, bo
3 uczniw gra we wszystkie trzy gry. Nastpnie w obszar z numerem II wpisujemy liczb
4. Wiemy bowiem, e 7 uczniw gra w bryda i w szachy, a 3 z nich ju uwzgldnilimy
w obszarze I (inaczej mwic: 3 z nich gra ponadto w warcaby, a wic zostaje 4, ktrzy
graj tylko w bryda i szachy). Mamy zatem rysunek:
W podobny sposb wpisujemy liczby 2 i 1 w obszary o numerach III i IV:
83
3
2
Nastpnie w obszar o numerze V wpisujemy liczb 7. Mianowicie w bryda gra 16 uczniw,

a 9 z nich zostao ju uwzgldnionych (3 w obszarze I, 4 w obszarze II i 2 w obszarze III).
Otrzymujemy rysunek:
3
2
W podobny sposb wpisujemy liczby 5 i 4 w obszary VI i VII:
3
2
W 7 obszarw wpisalimy liczby o sumie rwnej 26. Poniewa w klasie jest 30 uczniw, wic
w obszar o numerze VIII wpisujemy liczb 4 i w ten sposb nasz rysunek jest kompletny:
3
2
1
4
4
Liczba 4 w obszarze smym daje odpowied w zadaniu 17, mianowicie 4 uczniw nie gra
w adn z tych trzech gier.
84
W podobny sposb rozwizujemy zadanie 18. Znw wpisujemy liczby w obszary w kolejnoci
numerw. Jest jednak pewna rnica: tak jak w zadaniu 16, nie wiemy, ilu uczniw gra we
wszystkie gry. Jest to bowiem niewiadoma, ktr musimy znale. W obszar o numerze I
wpisujemy zatem niewiadom x. W obszary II, III i IV wpisujemy teraz odpowiednio 6 x,
7 x i 5 x. W obszar V musimy wpisa teraz
17 (6 x) (7 x) x = x + 4.
W podobny sposb w obszar VI wpiszemy x + 2 i w obszar VII wpiszemy x 1. Wreszcie
w obszar VIII wpisujemy 3, bo 3 uczniw nie gra w adn gr. Mamy zatem rysunek:
x+4
6x
x+2
x
7x
5x
3
x1
Poniewa w klasie jest 30 uczniw, wic po dodaniu wszystkich liczb wpisanych w 8 obszarw
otrzymujemy rwnanie
x + (6 x) + (7 x) + (5 x) + (x + 4) + (x + 2) + (x 1) + 3 = 30,
ktrego rozwizaniem jest x = 4. Zatem we wszystkie trzy gry jednoczenie gra 4 uczniw.
Uwaam, e rozwizanie graficzne korzystajce z diagramw Venna jest dla uczniw bardziej
naturalne. Zauwamy, e powyej nie podaem dowodw obu wzorw wcze i wycze.
Nie jest to przypadek. Istniej dowody czysto kombinatoryczne, jednak moje dowiadczenie
pokazuje, e wikszo uczniw ma trudnoci ze zrozumieniem ich. Mona te pokaza dowody wykorzystujce kilka prostych rwnoci z rachunku zbiorw. Powstaje jednak wtedy
problem, w jaki sposb moemy w szkole dowodzi tosamoci rachunku zbiorw. Sdz, e
najprostsz metod jest ilustrowanie takich tosamoci na diagramach Venna. Popatrzmy
na przykadow tosamo:
(A B) \ C = (A \ C) (B \ C).
Zacieniujemy na diagramach Venna zbiory wystpujce po obu stronach rwnoci. Zajmiemy
si najpierw lew stron. Najpierw zacieniujemy zbir A B:
A
85
Nastpnie z zacieniowanego zbioru usuwamy t cz, ktra jest zawarta w zbiorze C. W ten
sposb otrzymamy graficzn ilustracj zbioru L=(AB)\C, stojcego po lewej stronie naszej
tosamoci:
A
C
Teraz zajmiemy si zbiorem po prawej stronie dowodzonej tosamoci. Zaczynamy od narysowania zbiorw A \ C oraz B \ C. Oto one na nastpujcych dwch rysunkach (zbir A \ C
na rysunku po lewej stronie oraz zbir B \ C na rysunku po prawej stronie):
A
Teraz widzimy, e suma tych zbiorw, czyli zbir P = (A \ C) (B \ C) jest zacieniowany

w nastpujcy sposb:
A
C
Zbiory L i P s zacieniowane tak samo, a wic s rwne. To koczy dowd tosamoci.
Niektrzy nauczyciele protestuj, e nie jest to dowd oglny, a tylko ilustracja na jednym
przykadzie. Ot nie. Mona udowodni twierdzenie, ktre mwi, e jeli jaka tosamo
rachunku zbiorw (rwno lub inkluzja) jest prawdziwa dla jednej tzw. niezalenej rodziny
zbiorw (niezaleno oznacza tu, e wszystkie skadowe s niepuste), to jest prawdziwa
dla dowolnej rodziny zbiorw. Skoro udowodnilimy nasz tosamo dla jednej niezalenej
rodziny zbiorw {A, B, C}, to ta tosamo jest te prawdziwa dla dowolnych zbiorw A, B
i C. Tak wic ilustracja tosamoci za pomoc diagramw Venna jest w istocie dowodem.
Jest to przy tym ten rodzaj dowodu, ktry polecabym w szkole o ile w ogle musimy
dowodzi jakiejkolwiek tosamoci rachunku zbiorw.
86
Jeli jednak decydujemy si na uycie diagramw Venna, to nie widz wielkiego sensu w tym,
by najpierw uy diagramw Venna do dowodu tych tosamoci, ktre s nastpnie potrzebne do dowodu zasady wcze i wycze, zamiast od razu uy diagramw Venna do
rozwizania zada kombinatorycznych. Zasada wcze i wycze jest oczywicie wana
w rachunku prawdopodobiestwa, ale wolabym tylko poda j uczniom, bez dowodu.
Na zakoczenie rozdziau o regule dodawania popatrzmy jeszcze na kilka zada dotyczcych
podzielnoci. W rozwizaniach tych zada skorzystamy z reguy dodawania oraz z zasady
wcze i wycze. Oczywicie te zadania mona take rozwiza graficznie za pomoc
diagramw Venna. Takie rozwizania pozostawi jako wiczenie.
Zadanie 19.
Ile jest liczb od 1 do 1000 wcznie dajcych reszt 0 lub 1 przy dzieleniu przez 7?
Rozwizanie
Zauwamy, e 994 = 7 142 oraz 1001 = 7 143. Zatem wrd liczb od 1 do 1000 wcznie
znajduj si 142 liczby podzielne przez 7 i 143 liczby dajce reszt 1 przy dzieleniu przez 7.
Liczb, o ktre chodzi w zadaniu, jest zatem 142 + 143 = 285.
Zadanie 20.
Ile jest liczb od 1 do 1000 wcznie podzielnych przez 3 lub przez 5?
Rozwizanie
W zbiorze liczb od 1 do 1000 wcznie wyrnimy dwa podzbiory:
zbir A skada si z liczb podzielnych przez 3,
zbir B skada si z liczb podzielnych przez 5.
Wwczas tak jak w zadaniu 1 pokazujemy, e |A| = 333 (gdy 1000 = 3 333 + 1) oraz
|B|=200 (bo 1000=5200). Nastpnie zauwaamy, e zbir AB skada si z liczb podzielnych
przez 15 (bo liczby 3 i 5 s wzgldnie pierwsze). Zatem |A B| = 66 (bo 1000 = 15 66 + 10).
Std wynika, e
|A B| = |A| + |B| |A B| = 333 + 200 66 = 467.
Zadanie 21.
Ile jest liczb od 1 do 1000 wcznie podzielnych przez 3 i jednoczenie niepodzielnych przez
5?
Rozwizanie
Niech zbiory A i B bd okrelone tak jak w poprzednim zadaniu. Wwczas AB A, skd
wynika, e
|A \ B| = |A \ (A B)| = |A| |A B| = 333 66 = 267.
5.4. Regua mnoenia
87
Zadanie 22.
Ile jest liczb od 1 do 1000 wcznie podzielnych przez 3, 5 lub 7?
Rozwizanie
Tym razem wrd liczb od 1 do 1000 wcznie wyrniamy trzy podzbiory:
zbir A skada si z liczb podzielnych przez 3,
zbir B skada si z liczb podzielnych przez 5,
zbir C skada si z liczb podzielnych przez 7.
Tak jak poprzednio, |A| = 333, |B| = 200 oraz |A B| = 66. Nastpnie |C| = 142, |A C| = 47,
|B C| = 28 oraz |A B C| = 9. Zatem:
|A B C| = |A| + |B| + |C| |A B| |A C| |B C| + |A B C| =
= 333 + 200 + 142 66 47 28 + 9 = 675 141 + 9 = 543.
5.4. Regua mnoenia

Ostatni z trzech zasad kombinatorycznych wspomnianych w rozdziale 5.1. jest regua mnoenia.
Regua mnoenia. Przypumy, e moemy wykona dwie czynnoci. Pierwsza z nich koczy
si jednym z m wynikw, druga niezalenie od wyniku pierwszej czynnoci koczy si
jednym z n wynikw. Zamy nastpnie, e wykonujemy obie czynnoci, najpierw pierwsz,
a nastpnie drug. Otrzymamy wwczas jeden z m n wynikw. Wynikiem wykonania obu
tych czynnoci jest oczywicie para (a, b), gdzie a jest wynikiem pierwszej czynnoci i b jest
wynikiem drugiej czynnoci.
Regua mnoenia w najprostszej wersji, w ktrej zbir wynikw drugiej czynnoci nie zaley
od wyniku pierwszej czynnoci, mwi, e
|A B| = |A| |B|.
W wersji oglnej przypumy, e A jest zbiorem wynikw pierwszej czynnoci oraz dla kadego a A zbir Ba jest zbiorem tych wynikw drugiej czynnoci, ktre mog by uzyskane
wtedy, gdy pierwsza czynno zakoczy si wynikiem a. Regua mnoenia mwi wwczas,
e jeli |A| = m oraz |Ba | = n dla kadego a A, to
|{(a, b) : a A oraz b Ba }| = m n.
Inaczej mwic, jeli A = {a1 , . . . , am } oraz |Ba1 | = . . . = |Bam | = n, to zbir
{(a1 , b) : b Ba1 } . . . {(am , b) : b Bam }
ma m n elementw.
Regu mnoenia mona rozszerzy na wiksz liczb czynnoci. Dokadne sformuowanie
takiej rozszerzonej reguy mnoenia pozostawi jako wiczenie.
88
W tym rozdziale zajmiemy si zadaniami, w ktrych wykorzystamy sformuowan powyej

regu mnoenia. Niektre z tych zada mona rozwiza inaczej, nas jednak interesuj
rozwizania ilustrujce sposb uycia reguy mnoenia.
Zadanie 23.
Na ile sposobw mona wybra delegacj parlamentu, w skad ktrej ma wchodzi jeden
pose i jeden senator? Dla przypomnienia: Sejm skada si z 460 posw, Senat ze 100
senatorw i aden senator nie moe jednoczenie by posem.
Rozwizanie
W rozwizaniu tego zadania skorzystamy z reguy mnoenia. Zastosowanie reguy mnoenia
bdzie zazwyczaj polegao na pokazaniu, w jaki sposb za pomoc dobrze opisanych czynnoci mona skonstruowa wszystkie obiekty, ktre mamy zliczy. Ze wzgldw dydaktycznych
bardzo pouczajce jest wskazanie wyranie wszystkich tych czynnoci i zliczenie wynikw
kadej z nich.
W tym zadaniu delegacj parlamentu wybieramy za pomoc dwch czynnoci:
pierwsza czynno polega na wybraniu jednego posa; ta czynno koczy si jednym
z 460 wynikw,
druga czynno polega na wybraniu jednego senatora; ta czynno, niezalenie od
wyniku pierwszej czynnoci, koczy si jednym ze 100 wynikw.
Regua mnoenia mwi teraz, e wykonanie obu tych czynnoci, jedna po drugiej, koczy
si jednym z 460 100 = 46000 wynikw. Tyle delegacji moemy utworzy.
Zadanie 24.
Rzucamy kostk 2 razy, zapisujc wyniki w kolejnoci rzutw. W ten sposb wynikiem
dowiadczenia jest para liczb od 1 do 6. Ile wynikw tej postaci mona uzyska?
Rozwizanie
Wykonujemy dwie czynnoci:
pierwsza czynno polega na rzuceniu kostk pierwszy raz; ta czynno koczy si
jednym z 6 wynikw,
druga czynno polega na rzuceniu kostk drugi raz; ta czynno, niezalenie od wyniku
pierwszej czynnoci, take koczy si jednym z 6 wynikw.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma 6 6 = 36 wynikw.
Zadanie 25.
Rzucamy 5 razy kostk dwudziestocienn, zapisujc wyniki w kolejnoci rzutw. Ile wynikw tej postaci moemy uzyska?
Rozwizanie
Wykonujemy pi czynnoci:
5.4. Regua mnoenia
89
pierwsza czynno polega na rzuceniu kostk pierwszy raz; ta czynno koczy si

jednym z 20 wynikw,
druga czynno polega na rzuceniu kostk drugi raz; ta czynno, niezalenie od wyniku
pierwszej czynnoci, koczy si jednym z 20 wynikw,
trzecia czynno polega na rzuceniu kostk trzeci raz; ta czynno, niezalenie od
wynikw pierwszej i drugiej czynnoci, koczy si jednym z 20 wynikw,
czwarta czynno polega na rzuceniu kostk czwarty raz; ta czynno, niezalenie od
wynikw pierwszych trzech czynnoci, koczy si jednym z 20 wynikw,
pita czynno polega na rzuceniu kostk pity raz; ta czynno, niezalenie od wyniku
pierwszych czterech czynnoci, take koczy si jednym z 20 wynikw.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma 20 20 20 20 20 = 205 = 3200000
wynikw.
Zadanie 26.
Dana jest liczba naturalna m 1. Definiujemy zbir A w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z par (a, b) takich, e 1 a, b m (czyli, inaczej mwic, a, b [m]).
Udowodnij, e |A| = m2 .
Rozwizanie
pierwsza czynno polega na wybraniu pierwszej liczby ze zbioru [m]; ta czynno
koczy si jednym z m wynikw,
druga czynno polega na wybraniu drugiej liczby ze zbioru [m]; ta czynno, niezalenie od wyniku pierwszej czynnoci, take koczy si jednym z m wynikw, gdy za drugim
razem moemy ponownie wybra dowoln liczb, nawet jeli j ju wybralimy za pierwszym
razem.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m m = m2 wynikw.
Zadanie 27.
zbir A skada si z trjek (a, b, c) takich, e 1 a, b, c m (czyli, inaczej mwic,
a, b, c [m]).
Udowodnij, e |A| = m3 .
Rozwizanie
Wykonujemy trzy czynnoci:
90
razem,
trzecia czynno polega na wybraniu trzeciej liczby ze zbioru [m]; ta czynno, niezalenie od wyniku pierwszych dwch czynnoci, take koczy si jednym z m wynikw, gdy
za trzecim razem moemy ponownie wybra dowoln liczb, nawet jeli j ju wybralimy
za pierwszym lub za drugim razem.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m m m = m3 wynikw.
Zadanie 28.
Dane s liczby naturalne n i m (takie, e n, m 1). Definiujemy zbir A w nastpujcy
sposb:
zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , an ) takich, e 1 a1 , . . . , an m (czyli, inaczej
mwic, a1 , . . . , an [m]).
Udowodnij, e |A| = mn .
Rozwizanie
Wykonujemy n czynnoci:
razem,
...
ostatnia, n-ta czynno polega na wybraniu n-tej liczby ze zbioru [m]; ta czynno, niezalenie od wyniku pierwszych n1 czynnoci, take koczy si jednym z m wynikw, gdy
za ostatnim razem moemy ponownie wybra dowoln liczb, nawet jeli j ju wybralimy
raz lub wicej razy wczeniej.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m
. . . m} = mn wynikw.
| m{z
n czynnikw
Zadanie 29.
Dana jest liczba naturalna n 1. Udowodnij, e wwczas |S(n)| = 2n .
Rozwizanie
Wystarczy skorzysta z poprzedniego zadania, w ktrym przyjmujemy m = 2.
Zadanie 30.
Dane s liczby naturalne n i m (takie, e n, m 1) i dany jest zbir A taki, e |A| = m.
Definiujemy zbir B w nastpujcy sposb:
5.4. Regua mnoenia
91
zbir B skada si z cigw (a1 , . . . , an ) takich, e a1 , . . . , an A.

Udowodnij, e |A| = mn .
Rozwizanie
pierwsza czynno polega na wybraniu pierwszego elementu ze zbioru A; ta czynno
druga czynno polega na wybraniu drugiego elementu ze zbioru A; ta czynno, niezalenie od wyniku pierwszej czynnoci, take koczy si jednym z m wynikw, gdy za drugim
razem moemy ponownie wybra dowolny element zbioru A, nawet jeli go ju wybralimy
za pierwszym razem,
...
ostatnia, n-ta czynno polega na wybraniu n-tego elementu ze zbioru A; ta czynno,
niezalenie od wyniku pierwszych n 1 czynnoci, take koczy si jednym z m wynikw,
gdy za ostatnim razem moemy ponownie wybra dowolny element zbioru A, nawet jeli
go ju wybralimy raz lub wicej razy wczeniej.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m
. . . m} = mn wynikw.
| m{z
n czynnikw
Zadanie 31.
Rzucamy 5 razy kostk dwudziestocienn, zapisujc wyniki w kolejnoci rzutw. Ile jest
moliwych wynikw, w ktrych adna z wyrzuconych liczb nie jest wiksza od k (gdzie
1 k 20)?
Rozwizanie
Wystarczy skorzysta z poprzedniego zadania, w ktrym przyjmujemy, e A = [k].
Zadanie 32.
zbir A skada si z par (a, b) takich, e 1 a, b m oraz a 6= b (czyli, inaczej mwic,
a, b [m] oraz a 6= b).
Udowodnij, e |A| = m (m 1).
Rozwizanie
druga czynno polega na wybraniu drugiej liczby ze zbioru [m]; ta czynno, niezalenie od wyniku pierwszej czynnoci, koczy si jednym z m 1 wynikw, gdy za drugim
razem nie moemy ponownie wybra liczby, ktr ju wybralimy za pierwszym razem.
92
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m (m 1) wynikw.

Uwaga
Zauwamy, e we wszystkich zadaniach, z wyjtkiem ostatniego, zbir wynikw kadej czynnoci by zawsze taki sam, niezalenie od wynikw poprzednio wykonanych czynnoci. Wynikao to std, e w kolejnych czynnociach moglimy wybra dowolny element tego samego ustalonego zbioru. W ostatnim zadaniu jest inaczej. W zalenoci od wyniku pierwszej
czynnoci, zbir moliwych wynikw drugiej czynnoci bdzie inny. Popatrzmy na przykad.
Niech m = 5. Pierwsza czynno koczy si jednym z 5 wynikw tymi wynikami s liczby
od 1 do 5. A oto moliwy zbir wynikw drugiej czynnoci, w zalenoci od wyniku pierwszej:
jeli pierwsza czynno koczy si wynikiem 1, to zbiorem moliwych wynikw drugiej
czynnoci jest {2, 3, 4, 5},
czynnoci jest {1, 2, 3, 4}.
Zbiory moliwych wynikw s rne, ale maj tyle samo elementw. To wanie pozwala
skorzysta z reguy mnoenia.
Zadanie 33.
zbir A skada si z trjek (a, b, c) takich, e 1 a, b, c m oraz adne dwie z tych
trzech liczb nie s rwne (czyli, inaczej mwic, a, b, c [m] oraz a 6= b, a 6= c, b 6= c).
Udowodnij, e |A| = m (m 1) (m 2).
Rozwizanie
Wykonujemy trzy czynnoci:
pierwsza czynno polega na wybraniu pierwszej liczby a ze zbioru [m]; ta czynno
druga czynno polega na wybraniu drugiej liczby b ze zbioru [m]; ta czynno, niezalenie od wyniku pierwszej czynnoci, koczy si jednym z m 1 wynikw, gdy za drugim razem nie moemy ponownie wybra liczby, ktr ju wybralimy za pierwszym razem
(a wic tak naprawd w drugiej czynnoci wybieramy liczb b ze zbioru [m] \ {a}),
trzecia czynno polega na wybraniu trzeciej liczby c ze zbioru [m]; ta czynno, niezalenie od wynikw pierwszych dwch czynnoci, koczy si jednym z m 2 wynikw, gdy
za trzecim razem nie moemy ponownie wybra liczby, ktr ju wybralimy za pierwszym
lub za drugim razem (czyli wybieramy liczb c ze zbioru [m] \ {a, b}).
5.4. Regua mnoenia
93
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m (m 1) (m 2) wynikw.
Zadanie 34.
Rzucamy 5 razy kostk dwudziestocienn, zapisujc wyniki w kolejnoci rzutw. Ile jest
moliwych wynikw, w ktrych adna liczba si nie powtrzy?
Rozwizanie
Wykonujemy pi czynnoci:
pierwsza czynno polega na wybraniu pierwszej liczby; ta czynno koczy si jednym
z 20 wynikw,
druga czynno polega na wybraniu drugiej liczby; ta czynno, niezalenie od wyniku
pierwszej czynnoci, koczy si jednym z 19 wynikw, gdy druga liczba nie moe by rwna
pierwszej,
trzecia czynno polega na wybraniu trzeciej liczby; ta czynno, niezalenie od wynikw pierwszej i drugiej czynnoci, koczy si jednym z 18 wynikw, gdy trzecia liczba musi
by rna od pierwszych dwch,
czwarta czynno polega na wybraniu czwartej liczby; ta czynno, niezalenie od
wynikw pierwszych trzech czynnoci, koczy si jednym z 17 wynikw, gdy czwarta liczba
musi by rna od pierwszych trzech,
pita czynno polega na wybraniu pitej liczby; ta czynno, niezalenie od wyniku
pierwszych czterech czynnoci, koczy si jednym z 16 wynikw, gdy pita liczba musi by
rna od pierwszych czterech.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma 2019181716 = 1860480 wynikw.
Zadanie 35.
Dane s liczby naturalne n i m (takie, e 1 n m). Definiujemy zbir A w nastpujcy
sposb:
zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , an ) takich, e 1 a1 , . . . , an m oraz adne dwa
wyrazy cigu nie s rwne (czyli, inaczej mwic, a1 , . . . , an [m] oraz ai 6= aj dla dowolnych
i oraz j takich, e 1 i < j n).
Udowodnij, e |A| = m (m 1) . . . (m n + 1).
Rozwizanie
pierwsza czynno polega na wybraniu pierwszej liczby a1 ze zbioru [m]; ta czynno
druga czynno polega na wybraniu drugiej liczby a2 ze zbioru [m]; ta czynno,
niezalenie od wyniku pierwszej czynnoci, koczy si jednym z m 1 wynikw, gdy za
drugim razem nie moemy ponownie wybra liczby, ktr ju wybralimy za pierwszym
razem (zatem liczb a2 wybieramy ze zbioru [m] \ {a1 }),
...
94
ostatnia, n-ta czynno polega na wybraniu n-tej liczby an ze zbioru [m]; ta czynno,
niezalenie od wyniku pierwszych n 1 czynnoci, koczy si jednym z m n + 1 wynikw,
gdy za ostatnim razem nie moemy ponownie wybra adnej liczby, ktr wybralimy w jednej z wczeniejszych czynnoci (zatem liczb an wybieramy ze zbioru [m] \ {a1 , . . . , an1 }).
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m(m1). . .(mn+1) wynikw
(w tym iloczynie znajduje si dokadnie n czynnikw: pierwszy jest rwny m, kady nastpny
jest o 1 mniejszy od poprzedniego).
Zadanie 36.
zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , an ) takich, e 1 a1 , . . . , an n oraz adne dwa
wyrazy cigu nie s rwne (czyli, inaczej mwic, a1 , . . . , an [n] oraz ai 6= aj dla dowolnych
i oraz j takich, e 1 i < j n).
Udowodnij, e |A| = n (n 1) . . . 2 1.
Rozwizanie
Korzystamy z poprzedniego zadania, w ktrym przyjmujemy m = n.
Uwaga
Iloczyn n (n 1) . . . 2 1 jest oznaczany symbolem n!. Przyjmujemy rwnie, e 0! = 1.
Cig dugoci n, ktrego wyrazami s wszystkie liczby od 1 do n, w dowolnej kolejnoci,
nazywamy permutacj zbioru liczb [n].
Zadanie 37.
Dane s liczby naturalne n i m (takie, e 1 n m) i dany jest zbir A taki, e |A| = m.
Definiujemy zbir B w nastpujcy sposb:
zbir B skada si z cigw (a1 , . . . , an ) takich, e a1 , . . . , an A oraz adne dwa wyrazy
cigu nie s rwne (czyli, inaczej mwic, ai 6= aj dla dowolnych i oraz j takich, e 1i<jn).
Udowodnij, e |A| = m (m 1) . . . (m n + 1).
Rozwizanie
pierwsza czynno polega na wybraniu pierwszego elementu ze zbioru A; ta czynno
druga czynno polega na wybraniu drugiego elementu ze zbioru A; ta czynno, niezalenie od wyniku pierwszej czynnoci, koczy si jednym z m 1 wynikw, gdy za drugim
razem nie moemy ponownie wybra elementu wybranego za pierwszym razem,
...
ostatnia, n-ta czynno polega na wybraniu n-tego elementu ze zbioru A; ta czynno,
niezalenie od wyniku pierwszych n 1 czynnoci, koczy si jednym z m n + 1 wyni-
5.4. Regua mnoenia
95
kw, gdy za ostatnim razem nie moemy ponownie wybra adnego elementu, ktry zosta
wybrany w jednej z wczeniejszych czynnoci.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma m(m1). . .(mn+1) wynikw
(w tym iloczynie znajduje si dokadnie n czynnikw: pierwszy jest rwny m, kady nastpny
jest o 1 mniejszy od poprzedniego).
Zadanie 38.
Dana jest liczba naturalna n 1 i dany jest zbir A taki, e |A| = n. Definiujemy zbir B
w nastpujcy sposb:
zbir B skada si z cigw (a1 , . . . , an ) takich, e a1 , . . . , an A oraz adne dwa wyrazy
cigu nie s rwne (czyli, inaczej mwic, ai 6= aj dla dowolnych i oraz j takich, e 1i<jn).
Udowodnij, e |A| = n!.
Rozwizanie
Korzystamy z poprzedniego zadania, w ktrym przyjmujemy m = n.
Uwaga
Cig dugoci n, ktrego wyrazami s wszystkie elementy danego n-elementowego zbioru A
(w dowolnej kolejnoci) nazywamy permutacj zbioru A (lub permutacj elementw tego
zbioru).
Zadanie 39.
Ile jest liczb czterocyfrowych?
Rozwizanie
Wykonujemy cztery czynnoci:
pierwsza czynno polega na wybraniu pierwszej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry tysicy);
ta czynno koczy si jednym z 9 wynikw (bo pierwsz cyfr nie moe by 0),
druga czynno polega na wybraniu drugiej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry setek); ta
czynno koczy si jednym z 10 wynikw,
trzecia czynno polega na wybraniu trzeciej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry dziesitek);
ta czynno koczy si jednym z 10 wynikw,
czwarta czynno polega na wybraniu czwartej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry jednoci);
ta czynno koczy si jednym z 10 wynikw.
Z reguy mnoenia wynika, e cznie moemy otrzyma 9 10 10 10 = 9000 wynikw.
Zadanie 40.
Ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych?
96
Rozwizanie
ta czynno koczy si jednym z 5 wynikw (bo ostatnia cyfra musi by nieparzysta).
Zadanie 41.
Ile jest parzystych liczb czterocyfrowych?
Rozwizanie
ta czynno koczy si jednym z 5 wynikw (bo ostatnia cyfra musi by parzysta).
Zadanie 42.
Ile jest liczb czterocyfrowych o czterech rnych cyfrach (tzn. takich, w ktrych adna cyfra
si nie powtarza)?
Rozwizanie
czynno koczy si jednym z 9 wynikw (bo druga cyfra musi by rna od pierwszej),
ta czynno koczy si jednym z 8 wynikw (bo trzecia cyfra musi by rna od pierwszych
dwch),
5.5. Reguy dodawania i mnoenia razem
97
ta czynno koczy si jednym z 7 wynikw (bo czwarta cyfra musi by rna od pierwszych
trzech).
Zadanie 43.
Ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych o czterech rnych cyfrach (tzn. takich, w ktrych adna cyfra si nie powtarza)?
Rozwizanie
Wykonujemy cztery czynnoci; tym razem jednak bdziemy wybiera cyfry w innej kolejnoci:
pierwsza czynno polega na wybraniu ostatniej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry jednoci);
ta czynno koczy si jednym z 5 wynikw (bo ostatnia cyfra musi by nieparzysta),
druga czynno polega na wybraniu pierwszej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry tysicy);
ta czynno koczy si jednym z 8 wynikw (bo pierwsz cyfr nie moe by 0 i pierwsza
cyfra musi by rna od ostatniej),
trzecia czynno polega na wybraniu drugiej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry setek);
ta czynno koczy si jednym z 8 wynikw (bo druga cyfra musi by rna od pierwszej
i ostatniej),
czwarta czynno polega na wybraniu trzeciej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry dziesitek);
dwch i ostatniej).

W tym rozdziale zajmiemy si zadaniami, w ktrych bdziemy wykorzystywa wszystkie
poznane zasady kombinatoryczne. W szczeglnoci zobaczymy rozwizania zada, w ktrych
s wykorzystywane jednoczenie reguy dodawania i mnoenia.
Zadanie 44.
Ile jest parzystych liczb czterocyfrowych o czterech rnych cyfrach (tzn. takich, w ktrych
adna cyfra si nie powtarza)?
Rozwizanie
Jeden sposb rozwizania polega na skorzystaniu z zada 42 i 43. Istnieje 4536 liczb czterocyfrowych o rnych cyfrach, wrd nich jest 2240 liczb nieparzystych. Std wynika, e
istnieje 4536 2240 = 2296 parzystych liczb czterocyfrowych o rnych cyfrach.
98
Drugi sposb rozwizania polega na zastosowaniu reguy dodawania i reguy mnoenia.

Mamy dwa przypadki.
Przypadek 1. Ostatni cyfr naszej liczby jest zero. Teraz wykonujemy trzy czynnoci:
czynno koczy si jednym z 8 wynikw (bo druga cyfra musi by rna od pierwszej i od
czwartej),
dwch i od czwartej).
Z reguy mnoenia wynika, e w tym przypadku mamy 9 8 7 = 504 liczby.
Przypadek 2. Ostatnia cyfra jest rna od zera. Tym razem mamy do wykonania cztery
czynnoci; jeszcze raz zaczniemy od wybierania ostatniej cyfry:
ta czynno koczy si jednym z 4 wynikw (bo ostatnia cyfra musi by parzysta i rna od
zera),
druga czynno polega na wybraniu pierwszej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry tysicy);
ta czynno koczy si jednym z 8 wynikw (bo pierwsz cyfr nie moe by 0 i pierwsza
cyfra musi by rna od ostatniej),
trzecia czynno polega na wybraniu drugiej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry setek);
ta czynno koczy si jednym z 8 wynikw (bo druga cyfra musi by rna od pierwszej
i ostatniej),
czwarta czynno polega na wybraniu trzeciej cyfry naszej liczby (tzn. cyfry dziesitek);
dwch i ostatniej).
Z reguy mnoenia wynika, e w tym przypadku mamy 4 8 8 7 = 1792 liczby.
Wreszcie z reguy dodawania wynika, e istnieje 504 + 1792 = 2296 parzystych liczb czterocyfrowych o czterech rnych cyfrach.
Zadanie 45.
Ile jest parzystych liczb siedmiocyfrowych, w ktrych zapisie dziesitnym wystpuje dokadnie jedno zero i dokadnie jedna jedynka?
Rozwizanie
Zastosujemy reguy dodawania i mnoenia. Mamy dwa przypadki.
Przypadek 1. Ostatni cyfr naszej liczby jest zero. Teraz wykonujemy dwie czynnoci:
pierwsza czynno polega na wybraniu miejsca, na ktrym umiecimy jedynk; ta
czynno koczy si jednym z 6 wynikw (bo po umieszczeniu zera na ostatnim miejscu
mamy do wyboru 6 pierwszych miejsc),
99
druga czynno polega na wpisaniu w kade z pozostaych wolnych 5 miejsc jednej z 8

cyfr rnych od zera i od 1; ta czynno koczy si jednym z 85 wynikw.
Z reguy mnoenia wynika, e w tym przypadku mamy 6 85 liczb.
Przypadek 2. Ostatnia cyfra jest rna od zera. Tym razem mamy do wykonania cztery
czynnoci; zaczniemy od wybierania ostatniej cyfry:
ta czynno koczy si jednym z 4 wynikw (bo ostatnia cyfra musi by parzysta i rna od
zera),
druga czynno polega na wybraniu miejsca na wpisanie zera; ta czynno koczy si
jednym z 5 wynikw (bo pierwsza cyfra nie moe by zerem i w tym przypadku ostatnia te
nie jest zerem),
trzecia czynno polega na wybraniu miejsca na wpisanie jedynki; ta czynno koczy
si jednym z 5 wynikw (bo jedynki nie mona wpisa na miejscu ostatnim i na miejscu
wybranym dla zera),
czwarta czynno polega na wpisaniu w kade z pozostaych wolnych 4 miejsc jednej
z 8 cyfr rnych od zera i od 1; ta czynno koczy si jednym z 84 wynikw.
Z reguy mnoenia wynika, e w tym przypadku mamy 4 5 5 84 liczb.
Wreszcie z reguy dodawania wynika, e istnieje 6 85 + 4 5 5 84 = 148 84 = 606208 liczb
rozwaanych w tym zadaniu.
Zadanie 46.
Ile jest nieparzystych liczb naturalnych czterocyfrowych, w ktrych co najmniej jedna cyfra
jest dziewitk?
Rozwizanie
Omwimy 6 sposobw rozwizania tego zadania.
I sposb rozwizania
W tym sposobie sprbujemy wypisa interesujce nas liczby w kolejnoci rosncej. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e jest to idiotyczna metoda rozwizywania zadania. Tych liczb jest
duo (okae si, e prawie 2000) i z pewnoci nie uda nam si w rozsdnym czasie wypisa
wszystkich. Po chwili zastanowienia moemy jednak dostrzec, e wypisywanie kolejno waciwych liczb pozwala zauway pewn regu ogln, a ta regua z kolei pozwala wszystkie
te liczby atwo zliczy. Zaczynamy od liczb, w ktrych pierwsz cyfr jest jedynka. Niech
drug cyfr bdzie zero. Pierwsze 9 liczb to 1009, 1019, 1029 i tak dalej a do 1089. Potem
dziewitka pojawi si na trzecim miejscu i na czwartym moemy mie dowoln z piciu cyfr
nieparzystych. W ten sposb dostaniemy 14 najmniejszych liczb. Potem bdzie to samo, ale
zaczynamy nie od cyfr 1, 0, ale od cyfr 1, 1. Dostaniemy nastpne 14 liczb. I tak bdzie 9
100
razy (bo drug cyfr moe by dowolna cyfra rna od 9):

1009
1091
1109
1191
1209
1291
...
1809
1891
1019
1093
1119
1193
1219
1293
...
1819
1893
1029
1095
1129
1195
1229
1295
...
1829
1895
1039
1097
1139
1197
1239
1297
...
1839
1897
1049
1099
1149
1199
1249
1299
...
1849
1899
1059
1069
1079
1089
1159
1169
1179
1189
1259
1269
1279
1289
...
1859
...
1869
...
1879
...
1889
W ten sposb dostaniemy 9 14 = 126 liczb. Teraz pora na liczby zaczynajce si od cyfr
1, 9. Na ostatnich dwch miejscach moemy zapisa dowoln dwucyfrow liczb nieparzyst. Liczb dwucyfrowych jest 100, nieparzystych jest poowa, a wic 50. Oto te 50 liczb
czterocyfrowych:
1901 1903 1905 1907 1909
1911 1913 1915 1917 1919
1921 1923 1925 1927 1929
1931 1933 1935 1937 1939
1941 1943 1945 1947 1949
1951 1953 1955 1957 1959
1961 1963 1965 1967 1969
1971 1973 1975 1977 1979
1981 1983 1985 1987 1989
1991 1993 1995 1997 1999
Mamy zatem 176 liczb. I tak bdzie 8 razy (pierwsz cyfr moe by dowolna cyfra oprcz
0 i 9. Mamy zatem 8 176 = 1408 liczb. Zostay liczby zaczynajce si cyfr 9. Na ostatnich trzech miejscach moemy zapisa dowoln liczb trzycyfrow nieparzyst. Jest ich 500.
Zatem cznie mamy 1908 liczb.
Jeden komentarz do tego sposobu rozwizania: jeli nie umiemy rozwiza zadania, to czasem opaca si podj wysiek, by zacz rozwizywa je metod najbardziej brutaln, na
pierwszy rzut oka bezsensown, nie dajc szans na dokoczenie rozwizania w sensownym
czasie. Moe si okaza, e w czasie rozwizywania dostrzeemy jaki sposb, ktry jednak
pozwoli dokoczy rozwizanie szybciej.
II sposb rozwizania
W tym rozwizaniu rozpatrzymy cztery przypadki w zalenoci od liczby dziewitek w zliczanych liczbach. Najpierw policzymy liczby, w ktrych jest tylko jedna cyfra 9. Moemy
umieci j na jednym z czterech miejsc.
Jeli umiecimy jedyn dziewitk na pierwszym miejscu, to na drugim i trzecim moemy umieci dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8), a na czwartym dowoln z czterech rnych od
9 cyfr nieparzystych: 1, 3, 5, 7. cznie daje to w tym przypadku 9 9 4 = 324 liczby.
Jeli umiecimy jedyn dziewitk na drugim miejscu, to na pierwszym moemy umieci dowoln z 8 cyfr (od 1 do 8), na trzecim miejscu dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8) i na
101
czwartym dowoln z czterech rnych od 9 cyfr nieparzystych: 1, 3, 5, 7. cznie daje to

w tym przypadku 8 9 4 = 288 liczb.
Jeli umiecimy jedyn dziewitk na trzecim miejscu, to na pierwszym moemy umieci dowoln z 8 cyfr (od 1 do 8), na drugim miejscu dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8) i na
czwartym dowoln z czterech rnych od 9 cyfr nieparzystych: 1, 3, 5, 7. cznie daje to
w tym przypadku 8 9 4 = 288 liczb.
Jeli umiecimy jedyn dziewitk na czwartym miejscu, to na pierwszym moemy
umieci dowoln z 8 cyfr (od 1 do 8), a na drugim i trzecim dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8).
cznie daje to w tym przypadku 8 9 9 = 648 liczb.
W sumie daje to 324 + 288 + 288 + 648 = 1548 liczb z jedn dziewitk.
Nastpnie zliczamy liczby, w ktrych s dwie dziewitki. Te dwa miejsca, na ktrych umieszczamy dwie dziewitki moemy wybra spord czterech miejsc na sze sposobw.
Jeli umiecimy dziewitk na pierwszym i drugim miejscu, to na trzecim miejscu
moemy umieci dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8), a na czwartym moemy umieci dowoln
z czterech rnych od 9 cyfr nieparzystych: 1, 3, 5 lub 7. cznie daje to w tym przypadku
9 4 = 36 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na pierwszym i trzecim miejscu, to na drugim miejscu
moemy umieci dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8), a na czwartym moemy umieci dowoln
z czterech rnych od 9 cyfr nieparzystych: 1, 3, 5 lub 7. cznie daje to w tym przypadku
9 4 = 36 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na pierwszym i czwartym miejscu, to na drugim i trzecim
miejscu moemy umieci dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8). cznie daje to w tym przypadku
9 9 = 81 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na drugim i trzecim miejscu, to na pierwszym moemy
umieci dowoln z 8 cyfr (od 1 do 8), a na czwartym dowoln z czterech rnych od 9 cyfr
nieparzystych: 1, 3, 5 lub 7. cznie daje to w tym przypadku 8 4 = 32 liczby.
Jeli umiecimy dziewitk na drugim i czwartym miejscu, to na pierwszym miejscu
moemy umieci jedn z omiu cyfr (od 1 do 8), a na trzecim miejscu moemy umieci
dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8). cznie daje to w tym przypadku 8 9 = 72 liczby.
Jeli umiecimy dziewitk na trzecim i czwartym miejscu, to na pierwszym miejscu
moemy umieci jedn z omiu cyfr (od 1 do 8), a drugim moemy umieci dowoln z 9
cyfr (od 0 do 8). cznie daje to w tym przypadku 8 9 = 72 liczby.
W sumie daje to 36 + 36 + 81 + 32 + 72 + 72 = 329 liczb z dwiema dziewitkami.
Teraz zliczamy liczby z trzema dziewitkami. Te dziewitki moemy umieci na cztery
sposoby.
Jeli umiecimy dziewitk na pierwszym, drugim i trzecim miejscu, to na czwartym
miejscu moemy umieci dowoln z czterech rnych od 9 cyfr nieparzystych: 1, 3, 5 lub 7.
W tym przypadku mamy zatem 4 liczby.
Jeli umiecimy dziewitk na pierwszym, drugim i czwartym miejscu, to na trzecim
miejscu moemy umieci dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8). W tym przypadku mamy zatem
9 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na pierwszym, trzecim i czwartym miejscu, to na drugim
102
miejscu moemy umieci dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8). W tym przypadku mamy zatem
9 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na drugim, trzecim i czwartym miejscu, to na pierwszym
miejscu moemy umieci jedn z omiu cyfr (od 1 do 8). W tym przypadku mamy zatem
8 liczb.
W sumie daje to 4 + 9 + 9 + 8 = 30 liczb z trzema dziewitkami.
Wreszcie mamy jedn liczb z czterema dziewitkami; jest ni 9999.
Teraz dodajemy otrzymane wyniki. Mamy zatem 1548 + 329 + 30 + 1 = 1908 liczb.
W tym sposobie rozwizania poka najpierw rozumowanie bdne. Wskazany bd jest
niezwykle czsto popeniany przez uczniw rozwizujcych podobne zadania. Wiemy, e
jedn z cyfr jest 9; moemy j umieci na jednym z czterech miejsc: pierwszym, drugim,
trzecim lub czwartym.
Jeli umiecimy dziewitk na pierwszym miejscu, to na drugim i trzecim moemy
umieci dowoln z 10 cyfr, a na czwartym dowoln z piciu cyfr nieparzystych. cznie
daje to w tym przypadku 500 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na drugim miejscu, to na pierwszym moemy umieci
dowoln z 9 cyfr, na trzecim dowoln z 10 cyfr, a na czwartym dowoln z piciu cyfr nieparzystych. cznie daje to w tym przypadku 450 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na trzecim miejscu, to na pierwszym moemy umieci
dowoln z 9 cyfr, na drugim dowoln z 10 cyfr, a na czwartym dowoln z piciu cyfr nieparzystych. cznie daje to w tym przypadku 450 liczb.
Jeli umiecimy dziewitk na czwartym miejscu, to na pierwszym moemy umieci
dowoln z 9 cyfr, a na drugim i trzecim dowoln z 10 cyfr. cznie daje to w tym przypadku
900 liczb.
W sumie daje to 500 + 450 + 450 + 900 = 2300 liczb.
Gdzie jest bd w tym rozumowaniu? Ot okazuje si, e niektre liczby zostay policzone wielokrotnie. Przypumy, e najpierw umiecilimy cyfr 9 na pierwszym miejscu, a na
pozostaych miejscach umiecilimy kolejno cyfry 5, 2 i 9. Otrzymalimy liczb 9529. Przypumy teraz, e najpierw umiecilimy cyfr 9 na czwartym miejscu, a nastpnie umiecilimy
na pierwszych trzech miejscach kolejno cyfry 9, 5 i 2. Znw otrzymalimy liczb 9529. Ta
liczba zostaa wic w powyszym sposobie zliczania policzona dwukrotnie. Zobaczmy teraz,
w jaki sposb mona poprawi to rozwizanie bdne.
Dostalimy wynik 2300, ale niektre liczby zostay policzone wielokrotnie: liczby z dwiema
dziewitkami byy policzone po dwa razy, liczby z trzema dziewitkami po trzy razy, a liczba
9999 nawet cztery razy. W sposobie drugim policzylimy liczby z dwiema i trzema dziewitkami: z dwiema jest 329 liczb, z trzema 30. Mamy te jedn liczb z czterema dziewitkami:
9999. Od otrzymanego wyniku musimy zatem odj 329 (czyli liczb policzonych podwjnie liczb z dwiema dziewitkami), nastpnie odj 60 (czyli podwojon liczb policzonych
podwjnie liczb z trzema dziewitkami) i wreszcie odj 3 (gdy liczb 9999 policzylimy
4 razy).
103
Mamy zatem 2300 329 2 30 3 = 2300 392 = 1908 liczb.

IV sposb rozwizania
W tym sposobie najpierw policzymy wszystkie liczby czterocyfrowe nieparzyste, a nastpnie
od otrzymanego wyniku odejmiemy liczb zych liczb, tzn. tych liczb, w ktrych dziewitka nie wystpuje.
Wszystkich liczb czterocyfrowych jest 9000; co druga jest nieparzysta. Istnieje zatem 4500
liczb czterocyfrowych nieparzystych. Moemy rwnie rozumowa nastpujco: na pierwszym miejscu mona umieci jedn z dziewiciu cyfr, na drugim i trzecim jedn z dziesiciu
cyfr, a na czwartym jedn z piciu cyfr nieparzystych: 1, 3, 5, 7, 9. Z reguy mnoenia wynika, e mamy zatem 910105 = 4500 czterocyfrowych liczb nieparzystych. Teraz policzymy
wszystkie czterocyfrowe liczby nieparzyste, w ktrych nie wystpuje cyfra 9. Tym razem na
pierwszym miejscu moemy umieci jedn z omiu cyfr (od 1 do 8), na drugim i trzecim
jedn z dziewiciu cyfr (od 0 do 8), a na czwartym jedn z czterech rnych od 9 cyfr nieparzystych: 1, 3, 5, 7; cznie mamy zatem 8994 = 2592 zych liczb. Liczby, o ktre chodzi
w zadaniu, to oczywicie liczby nalece do pierwszej grupy (wszystkie czterocyfrowe liczby
nieparzyste) i nie nalece do drugiej grupy (w ktrej s czterocyfrowe liczby nieparzyste
bez dziewitki). Std wynika, e liczb, o ktre chodzi w zadaniu, jest 4500 2592 = 1908.
V sposb rozwizania
W tym sposobie rozwizania bdziemy rozpatrywa cztery przypadki w zalenoci od tego,
na ktrym miejscu znajduje si pierwsza dziewitka.
Jeli pierwsz dziewitk umiecimy na pierwszym miejscu, to na drugim i trzecim
moemy umieci dowoln z 10 cyfr, a na czwartym dowoln z piciu cyfr nieparzystych.
Jeli pierwsz dziewitk umiecimy na drugim miejscu, to na pierwszym moemy
umieci dowoln z 8 cyfr (od 1 do 8), na trzecim dowoln z 10 cyfr, a na czwartym dowoln
z piciu cyfr nieparzystych. cznie daje to w tym przypadku 8 10 5 = 400 liczb.
Jeli pierwsz dziewitk umiecimy na trzecim miejscu, to na pierwszym moemy
umieci dowoln z 8 cyfr (od 1 do 8), na drugim dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8), a na czwartym
dowoln z piciu cyfr nieparzystych. cznie daje to w tym przypadku 8 9 5 = 360 liczb.
Jeli pierwsz dziewitk umiecimy na czwartym miejscu, to na pierwszym moemy
umieci dowoln z 8 cyfr (od 1 do 8), a na drugim i trzecim dowoln z 9 cyfr (od 0 do 8).
W sumie daje to 500 + 400 + 360 + 648 = 1908 liczb.
Oczywicie w podobny sposb moglibymy rozpatrywa cztery przypadki w zalenoci od
tego, na ktrym miejscu znajduje si ostatnia dziewitka. Szczegy takiego rozwizania
pozostawi jako wiczenie.
VI sposb rozwizania
W tym sposobie zastosujemy zasad wcze i wycze dla czterech liczb. Definiujemy
cztery zbiory A, B, C i D w nastpujcy sposb:
w zbiorze A znajduj si liczby, w ktrych na pierwszym miejscu znajduje si cyfra 9,
104

w zbiorze B znajduj si liczby, w ktrych na drugim miejscu znajduje si cyfra 9,
w zbiorze C znajduj si liczby, w ktrych na trzecim miejscu znajduje si cyfra 9,
w zbiorze D znajduj si liczby, w ktrych na czwartym miejscu znajduje si cyfra 9,
Oczywicie chcemy obliczy |A B C D|. Zastosujemy wzr:

|A B C D| = |A| + |B| + |C| + |D| |A B| |A C| |A D| |B C| |B D| |C D|+
+|A B C| + |A B D| + |A C D| + |B C D| |A B C D|.
Teraz mamy (szczegy oblicze zostawiam jako wiczenie):
|A| = 10 10 5 = 500,
|B| = 9 10 5 = 450,
|C| = 9 10 5 = 450,
|D| = 9 10 10 = 900,
|A B| = 10 5 = 50,
|A C| = 10 5 = 50,
|A D| = 10 10 = 100,
|B C| = 9 5 = 45,
|B D| = 9 10 = 90,
|C D| = 9 10 = 90,
|A B C| = 5,
|A B D| = 10,
|A C D| = 10,
|B C D| = 9,
|A B C D| = 1.
Std
|A B C D| = 500 + 450 + 450 + 900 50 50 100 45 90 90 + 5 + 10 + 10 + 9 1 =
= 2300 425 + 34 1 = 1908.
5.6. Wspczynniki dwumianowe i dowody

kombinatoryczne.
Ostatnim pojciem kombinatorycznym, ktre omwi w tych wykadach, jest tzw. wspczynnik dwumianowy. Zanim go zdefiniuj, zajm si jeszcze raz zliczaniem cigw zerojedynkowych. Jak wiemy, istnieje 2n takich cigw. Wane wiczenie polega na wypisaniu
wszystkich takich cigw dugoci 2, 3, 4 i 5 i policzeniu, ile wrd nich jest cigw z dan
liczb jedynek. Oto te cigi dugoci 5:
00000
00001
00010
00100
01000
10000
00011
00101
00110
01001
01010
01100
10001
10010
10100
11000
00111
01011
01101
01110
10011
10101
10110
11001
11010
11100
01111
10111
11011
11101
11110
11111
W pierwszej kolumnie mamy jedyny cig majcy same zera, czyli majcy zero jedynek.
W drugiej kolumnie mamy 5 cigw z jedn jedynk, w nastpnej 10 cigw z dwiema
jedynkami i tak dalej. Po prawidowym wypisaniu wszystkich cigw i obliczeniu, ile z nich
5.6. Wspczynniki dwumianowe i dowody kombinatoryczne.
105
ma dan liczb jedynek, zauwaamy, e otrzymane liczby s dobrze znane z trjkta Pascala
(ktry uczniowie powinni widzie wczeniej, na przykad przy okazji wzorw skrconego
mnoenia):
1
1
1
2
1
1
3
3
1
1
4
6
4
1
1
5
10
10
5
1

n
Teraz wprowadzamy definicj wspczynnika dwumianowego: liczba
jest rwna liczbie
k
cigw zerojedynkowych dugoci n, w ktrych jest k jedynek. Otrzymany trjkt Pascala
wyglda wtedy nastpujco:

1
1
0
1

2
2
2
0
1
2

3
3
3
3
0
1
2
3

4
4
4
3
4
0
1
2
3
4

5
5
5
3
5
5
0
1
2
3
4
5
Znamy zasad tworzenia trjkta Pascala: kady wiersz zaczyna si i koczy jedynk oraz
kady wyraz jest sum dwch wyrazw stojcych nad nim jeden wiersz wyej. T zasad
moemy sformuowa w postaci nastpujcego twierdzenia.
Twierdzenie 1. Dla dowolnego n 1 mamy:

n
n
=
= 1.
n
0
Ponadto dla dowolnego n 2 i dowolnego k takiego, e 0 < k < n mamy

n
n1
n1
=
+
.
k
k1
k
Dowd

n
= 1 wynika std, e istnieje dokadnie jeden cig zerojedynkowy dugoci n
0

n
majcy 0 jedynek, mianowicie cig skadajcy si z samych zer. Podobnie
= 1, bo tylko
n
jeden cig zerojedynkowy dugoci n ma n jedynek; jest to cig skadajcy si z samych
jedynek. Przypumy teraz, e mamy liczby n i k takie, e n 2 oraz 0 < k < n. Wszystkie
cigi zerojedynkowe dugoci n i majce k jedynek podzielimy teraz na dwa zbiory. W
zbiorze A znajd si te cigi, w ktrych ostatni wyraz jest rwny 1. W zbiorze B znajd si
Rwno
106
te cigi, w ktrych ostatni wyraz jest rwny 0. Popatrzmy na przykad. Niech n = 6 i k = 4.

Oto wszystkie cigi zerojedynkowe dugoci 6, w ktrych wystpuj 4 jedynki:
00111 | 1
01011 | 1
01101 | 1
01110 | 1
10011 | 1
10101 | 1
10110 | 1
11001 | 1
11010 | 1
11100 | 1
01111 | 0
10111 | 0
11011 | 0
11101 | 0
11110 | 0
Ostatnie wyrazy tych cigw zostay oddzielone kresk. Po lewej stronie mamy cigi koczce si jedynk, po prawej stronie mamy cigi koczce si zerem. Zauwamy, e przed
kresk mamy po lewej stronie wszystkie moliwe cigi zerojedynkowe dugoci 5 z trzema
jedynkami, a po prawej stronie wszystkie moliwe cigi zerojedynkowe dugoci 5 z czterema
jedynkami. A wic w naszym przykadzie mamy rwno

6
5
5
=
+
.
4
3
4
Popatrzmy teraz na te cigi w caej oglnoci. Najpierw we wszystkich cigach nalecych
do zbioru A skrelmy ostatni jedynk otrzymamy wszystkie moliwe cigi zerojedynkowe
dugoci n 1 majce k 1 jedynek (pamitajmy, e jedn z k jedynek skrelilimy). Nastpnie we wszystkich cigach nalecych do zbioru B skrelmy ostatnie zero otrzymamy
wszystkie cigi zerojedynkowe dugoci n majce k jedynek. Zatem z definicji wspczynnika
dwumianowego mamy rwnoci

n1
n1
|A| =
oraz |B| =
.
k1
k
Poniewa zbiory A i B nie maj wsplnych elementw oraz zbir AB skada si ze wszystkich cigw zerojedynkowych dugoci n majcych k jedynek, wic

n
n1
n1
= |A B| = |A| + |B| =
+
.
k
k
k1
To koczy dowd twierdzenia.
Naturalnym pytaniem jest to, w jaki sposb moemy oblicza wspczynniki dwumianowe.
Dla maych n moemy po prostu wypisa kilka pocztkowych wierszy trjkta Pascala. Dla
k = 2 i k = 3 moemy skorzysta z wynikw nastpujcych dwch zada.
Zadanie 47.
Dana jest liczba naturalna n 2. Definiujemy zbiory A i B w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z par (i, j) takich, e 1 i < j n,
zbir B skada si z par (i, j) takich, e 1 i, j n oraz i 6= j.
107
Udowodnij, e wwczas 2|A|=|B|. Wyprowad std wniosek, e

n
n(n 1)
=|S2 (n)|=|A|=
.
2
2
Rozwizanie
Najpierw wykaemy, e 2|A|=|B|. W tym celu kad par (i, j) ze zbioru A poczymy w pary
z dwiema parami ze zbioru B: (i, j) oraz (j, i). Nietrudno sprawdzi, e kada para ze zbioru B
bdzie w ten sposb poczona z dokadnie
jedn par ze zbioru A. To dowodzi, e 2|A|=|B|.
n
Z zadania 7 wiemy, e |A| = |S2 (n)| =
oraz z zadania 32 wiemy, e |B| = n(n 1). To
2

n
n
n(n 1)
.
dowodzi, e 2
= n(n 1), czyli e
=
2
2
2
Zadanie 48.
Dana jest liczba naturalna n 2. Definiujemy zbiory A i B w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z trjek (i, j, k) takich, e 1 i < j < k n,
zbir B skada si z trjek (i, j, k) takich, e 1 i, j, k n oraz i 6= j, i 6= k, j 6= k.
Udowodnij, e wwczas 6 |A| = |B|. Wyprowad std wniosek, e

n
n(n 1)(n 2)
= |S3 (n)| = |A| =
.
3
6
Rozwizanie
Najpierw wykaemy, e 6 |A| = |B|. W tym celu kad trjk (i, j, k) ze zbioru A poczymy
w pary z szecioma trjkami ze zbioru B:
(i, j, k),
(i, k, j),
(j, i, k),
(j, k, i),
(k, i, j),
(k, j, i).
Nietrudno sprawdzi, e kada trjka ze zbioru B bdzie w ten sposb poczona z dokadnie

n
jedn trjk ze zbioru A. To dowodzi, e 6|A|=|B|. Z zadania 8 wiemy, e |A|=|S3 (n)|=
3

n
oraz z zadania 33 wiemy, e |B| = n(n 1)(n 2). To dowodzi, e 6
= n(n 1)(n 2),
3

n
n(n 1)(n 2)
czyli e
=
.
3
6
Oczywicie w podobny sposb mona udowodni, e

n
n(n 1)(n 2)(n 3)(n 4)
n
n(n 1)(n 2)(n 3)
,
=
=
24
5
120
4
i tak dalej. Nastpne zadanie pokazuje, e powysze wzory mona uoglni. Otrzymujemy
w ten sposb wzr oglny na wspczynniki dwumianowe.
Zadanie 49.
Dane s liczby naturalne k i n takie, e 1 k n. Definiujemy zbiory A i B w nastpujcy
sposb:
108

zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , ak ) takich, e 1 a1 < . . . < ak n,
zbir B skada si z cigw (a1 , . . . , ak ) takich, e 1 a1 , . . . , ak n oraz adne dwa

wyrazy cigu nie s rwne (tzn. ai 6= aj dla dowolnych i, j takich, e 1 i < j k).
Udowodnij, e wwczas k! |A| = |B|. Wyprowad std wniosek, e

n
n (n 1) . . . (n k + 1)
= |Sk (n)| = |A| =
.
k
k!
Rozwizanie
Najpierw wykaemy, e k!|A|=|B|. W tym celu kady cig (a1 , . . . , ak ) ze zbioru A poczymy
w k! par z tymi cigami ze zbioru B, ktre maj te same wyrazy co cig (a1 , . . . , ak ), ale we
wszystkich moliwych kolejnociach. Inaczej mwic, cig (a1 , . . . , ak ) czymy z cigami,
ktre s wszystkimi moliwymi permutacjami wyrazw tego cigu. Nietrudno sprawdzi,
e kady cig ze zbioru B bdzie w ten sposb poczony z dokadnie jednym cigiem ze
zbioru A mianowicie z tym cigiem, w ktrym wyrazy s uporzdkowane
rosnco. To

n
dowodzi, e k!|A| = |B|. Z zadania 9 wiemy, e |A| = |Sk (n)| =
oraz z zadania 35 wiemy,
k

n
e |B| = n(n1). . .(nk+1). To dowodzi, e k!
= n(n1). . .(nk+1), czyli e
k

n
n (n 1) . . . (n k + 1)
.
=
k!
k

n
n (n 1) . . . (n k + 1)
=
mona zapisa w innej postaci, rozszerzajc uamek
Wzr
k
k!
po prawej stronie. Mianowicie licznik i mianownik tego uamka mnoymy przez (n k)!.
Otrzymujemy wwczas

n
n (n 1) . . . (n k + 1) n (n 1) . . . (n k + 1) (n k)!
n!
=
=
=
.
k
k!
k! (n k)!
k! (n k)!
Inny sposb wyprowadzenia tego wzoru wynika z nastpujcego twierdzenia.
Twierdzenie 2. Dane s liczby naturalne k i n takie, e 1 k n. Wwczas

n
n1
k
= n
.
k
k1
Dowd
Definiujemy zbir A w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z cigw dugoci n, w ktrych jest k 1 wyrazw rwnych 1, jest
jeden wyraz rwny 2 i wszystkie pozostae wyrazy s rwne 0.
Zauwamy, e w kadym cigu ze zbioru A jest dokadnie k wyrazw rnych od zera
i n k wyrazw rwnych 0. Wrd wyrazw rnych od zera jest jedna dwjka i k 1
jedynek. Pomys rozumowania polega na tym, by cigi nalece do zbioru A zliczy dwoma
sposobami. Poniewa liczba elementw zbioru nie zaley oczywicie od sposobu zliczania,
wic otrzymane dwie liczby bd rwne. Oba sposoby zliczania polegaj tak naprawd na
tym, by policzy, na ile sposobw moemy taki cig skonstruowa.
109
Sposb 1. Najpierw tworzymy cig zerojedynkowy dugoci n,

w
ktrym jest k jedynek
n
(z definicji wspczynnika dwumianowego moemy to zrobi na
sposobw), a nastpnie
k
jedn jedynk zamieniamy na dwjk (poniewa jest k jedynek, wic niezalenie od tego, na
ktrych miejscach one stoj w naszym
cigu, moemy to zrobi na k sposobw). Z reguy
n
mnoenia wynika, e istnieje k
cigw rozwaanej postaci.
k
Sposb 2. Najpierw wybieramy miejsce, na ktrym wpiszemy dwjk. Moemy to miejsce
wybra na n sposobw. Pozostaje n1 miejsc; moemy je potraktowa jako miejsca, w ktre wpiszemy wyrazy cigu zerojedynkowego dugoci n 1,
w ktrym
jest k 1 jedynek.
n1
Z definicji wspczynnika dwumianowego wiemy, e istnieje
takich cigw. Znw
k1

n1
cigw rozwaanej
korzystamy z reguy mnoenia i stwierdzamy, e istnieje n
k1
postaci.
Jak wspomniaem, niezalenie od sposobu zliczania elementw, musimy otrzyma ten sam
wynik. Mamy zatem rwno

n
n1
k
= n
,
k
k1
co koczy dowd twierdzenia.
Wniosek. Dane s liczby naturalne k i n takie, e 1 k n. Wwczas

n
n n1
=
.
k
k k1
Sposb, w jaki moemy zastosowa ten wniosek do obliczania wspczynnikw dwumianowych, pokazuj na przykadzie zadania o grze losowej.
Zadanie 50.
Na ile sposobw mona wybra 6 rnych liczb spord liczb od 1 do 49? Inaczej mwic,
ile jest 6-elementowych podzbiorw zbioru 49-elementowego?
Rozwizanie

49
Z definicji wiemy, e liczba takich podzbiorw jest rwna
. Korzystajc kilkakrotnie
6

n
z powyszego wzoru oraz ze znanego nam ju wzoru
= 1, otrzymujemy:
0

49
49 48
49 48 47
49 48 47 46
=
=

=

=
6
6
5
6 5
4
6 5 4
3

49 48 47 46 45
49 48 47 46 45 44
=

=

=
6 5 4 3
2
6 5 4 3 2
1

49 48 47 46 45 44 43
49 48 47 46 45 44
=

=
1 =
6 5 4 3 2 1
0
6 5 4 3 2 1
49 48 47 46 45 44
=
.
654321
110
Po skrceniu uamka (bo: 48 = 6 4 2 oraz 15 = 5 3), otrzymujemy

49
= 49 47 46 3 44 = 13983816.
6

n
.
k
cise rozumowanie wymaga indukcji matematycznej. Ale moemy przekona uczniw o susznoci wzoru na podstawie kilku przykadw pokazujcych w istocie to samo rozumowanie
lub za pomoc obliczenia:

n
n n1
=
=
k
k k1

n n1 n2
=
=
k k1 k2

n n1 n2 n3
=
=
k k1 k2 k3
Nietrudno uoglni to rozumowanie, by otrzyma wzr na wspczynnik dwumianowy
...

n n1 n2
nk+1 nk
=
...
=
k k1 k2
1
kk
n n1 n2
nk+1
=
...
1 =
k k1 k2
1
n (n 1) (n 2) . . . (n k + 1)
.
=
k!
Znajomo wzoru oglnego jest oczywicie bardzo przydatna w obu postaciach:

n
n (n 1) (n 2) . . . (n k + 1)
n!
=
=
.
k
k!
k! (n k)!
Prosz jednak uczniw, by zapamitali kilka szczeglnych przypadkw tego wzoru i by w tych
przypadkach nie odwoywali si do wzoru oglnego. Oto te najwaniejsze przypadki:

n
n(n 1)(n 2)
n
n
n(n 1)
,
=
.
= n,
=
1
2
2
3
6
Wzr oglny na wspczynniki dwumianowe moemy take wyprowadzi za pomoc bezporedniego rozumowania kombinatorycznego.
Twierdzenie 3. Dane s liczby naturalne k i n takie, e 1 k n 1. Wwczas

n
n!
=
.
k
k! (n k)!
Uwaga
Zaoenia, e k 1 oraz k n 1 zostay przyjte tylko ze wzgldu na czytelno dowodu
kombinatorycznego. Korzystajc ze wzorw

n
n
=
oraz 0! = 1
0
n
111
moemy pozby si tych zaoe w sformuowaniu twierdzenia.

Dowd
Zliczamy dwoma sposobami permutacje zbioru {0, 1, . . . , n}, w ktrych 0 stoi na miejscu k+1
(to znaczy przed zerem stoi k liczb, a po nim nk liczb; po to, by przed zerem i po zerze staa
co najmniej jedna liczba, zostay przyjte zaoenia, o ktrych pisaem w uwadze powyej).
Najpierw zauwaamy, e skoro we wszystkich rozwaanych cigach zero stoi na tym samym
miejscu, wic mona je z tego cigu usun. Otrzymamy dowolny cig dugoci n, w ktrym
wystpuj wszystkie liczby od 1 do n, a wic dowoln permutacj zbioru [n]. Istnieje n!
takich permutacji, a wic istnieje n! rozwaanych cigw.
Teraz zliczamy te cigi drugim sposobem. Zliczanie polega na tym, by policzy, na ile sposobw taki cig mona utworzy. Wykonujemy w tym celu trzy czynnoci:

n
wybieramy k liczb ze zbioru [n]; moemy to zrobi na
sposobw,
k
ustawiamy w dowolny sposb wybrane liczby na pierwszych k miejscach cigu; moemy
to zrobi na k! sposobw,
po tych k liczbach na nastpnym miejscu w cigu ustawiamy 0 i po nim na ostatnich
n k miejscach ustawiamy pozostae n k liczb w dowolnej kolejnoci; moemy to zrobi
na (n k)! sposobw.

n
Z reguy mnoenia wynika, e w ten sposb moemy utworzy
k! (n k)! cigw.
k
Oczywicie tak moemy utworzy dowolny cig dugoci n + 1 zawierajcy wszystkie liczby
od 1 do n i taki, e na miejscu o numerze k + 1 stoi zero. Zatem w ten sposb policzylimy
wszystkie rozwaane cigi. Poniewa liczba cigw nie zaley od sposobu zliczania, wic
otrzymujemy rwno

n
n! =
k! (n k)!,
k
czyli

n
n!
=
.
k! (n k)!
k
Przydatne wasnoci wspczynnikw dwumianowych podaj nastpujce dwa twierdzenia:

Twierdzenie 4. Dla dowolnych liczb naturalnych k i n takich, e 0 k n zachodzi rwno

n
n
=
.
k
nk
Dowd
Kady cig zerojedynkowy dugoci n zawierajcy k jedynek czymy w par z cigiem
powstaym przez zamian zer i jedynek tak jak to robilimy w rozwizaniu zadania 2.
Cig, w ktrym jest k jedynek, ma oczywicie nk zer. Jest on poczony w par z cigiem
majcym n k jedynek i k zer. Sprawdzenie warunkw (R1), (R2) i (R3) jest atwym
wiczeniem.
112
Twierdzenie 5. Dana jest liczba naturalna n 1. Wtedy zachodzi nastpujca rwno:

n
n
n
n
n
n
+
+...
+
+
+... =
+
0
2
4
1
3
5
Dowd
Zauwamy, e suma po lewej stronie jest rwna liczbie tych cigw zerojedynkowych dugoci
n, w ktrych wystpuje parzysta liczba jedynek. Podobnie, suma po prawej stronie jest
rwna liczbie tych cigw zerojedynkowych dugoci n, w ktrych wystpuje nieparzysta
liczba jedynek. Z uwagi zamieszczonej po zadaniu 3 wynika, e te liczby s rwne. To koczy
dowd twierdzenia.

Ten wykad chc zakoczy kilkoma oglnymi uwagami dotyczcymi nauczania kombinatoryki. Po pierwsze, kombinatoryka to nie tylko permutacje, kombinacje i wariacje (z powtrzeniami lub bez) i wzory na liczb tych obiektw. Tych poj na lekcji wrcz nie omawiam.
Kombinatoryka (przynajmniej w zakresie obowizujcym w szkole) to przede wszystkim
sztuka zliczania elementw zbiorw skoczonych. Chciabym, by uczniowie nauczyli si tej
sztuki korzystajc z najprostszych zasad ten sposb mylenia przyda im si w dalszej
nauce kombinatoryki, bardziej ni wycznie umiejtno rozpoznawania wybranych obiektw kombinatorycznych (wspomniane permutacje, kombinacje i wariacje). Kade zadanie,
w ktrym korzysta si z gotowych wzorw na liczb wariacji, mona bardzo atwo rozwiza
bezporednio z reguy mnoenia ale nie na odwrt. Przykadami byy zadania 4446.
Pokazane wyej dwa wane wzory:

n
n1
n1
=
+
oraz
k
k
k1

n
n1
= n
k
k1
(gdzie 1
k n1) zostay wyprowadzone bezporednio z definicji wspczynnika dwumian
nowego
jako liczby cigw zerojedynkowych dugoci n, w ktrych jest k jedynek, a nie
k
za pomoc przeksztace algebraicznych wzoru z silniami. Takie dowody nazywamy w kombinatoryce dowodami kombinatorycznymi. Otrzymane w drodze rozumowania kombinatorycznego wzory maj widoczny sens; nie s tylko wynikiem zrcznej manipulacji symbolami
i wzorami. To bardzo wane, bo w ten sposb uczniowie dostrzegaj tre poznawanych
wzorw. Wiele wzorw mona te znacznie atwiej uzasadni metod kombinatoryczn, ni
metodami algebraicznymi.
Przykadem jest nastpujca tosamo:
2 2 2

2 2
n
n
n
n
n
2n
+
+
+...+
+
=
.
0
1
2
n1
n
n
Dowd polega na zliczaniu dwoma sposobami cigw
zerojedynkowych dugoci 2n majcych
2n
n jedynek. Z jednej strony jest ich oczywicie
. To jest prawa strona wzoru. Z drugiej
n
strony patrzymy na liczb jedynek wrd pierwszych n wyrazw cigu jest to liczba od 0
do n. Jeli wrd pierwszychn
wyrazw cigu jest k jedynek, towrd
ostatnichnwyrazw
n
n
n
jest n k jedynek. Istnieje
cigw majcych k jedynek i
, czyli
cigw
k
nk
k
majcych n k jedynek. Musimy wzi dwa cigi: jeden majcy k jedynek i jeden majcy
5.7. Wzory arytmetyczne
113
2
n
sposobw. Regua
n k jedynek. Regua mnoenia mwi, e moemy to zrobi na
k
dodawania mwi z kolei, e te liczby mamy doda; to daje lew stron wzoru.
Oczywicie istnieje take dowd rachunkowy tej tosamoci. Nie polecam szukania bezporedniego dowodu powyszej tosamoci przez indukcj. atwiej bdzie udowodni tosamo
oglniejsz, zwan tosamoci CauchyegoVandermondea:

k
X
n
m
m+n
=
i
ki
k
i=0

n
dla k > n,
k
co
w
tej tosamoci moe si zdarzy (najprociej przyj, tak jak si to zwykle robi, e
n
= 0 dla k < 0 oraz dla k > n). Tego dowodu raczej nie przeprowadzabym w szkole;
k
dowd kombinatoryczny mona pokaza uczniom liceum.
dla dowolnych liczb m, n i k. Wyjanienia wymaga tylko, co to znaczy

W tym rozdziale udowodnimy trzy wzory, z ktrych czsto korzystamy w zadaniach. S to
mianowicie wzory:
n(n + 1)
,
2
n(n + 1)(2n + 1)
12 + 22 + . . . + n2 =
,
6
n2 (n + 1)2
13 + 23 + . . . + n3 =
.
4
1+2+...+n =
Istnieje wiele sposobw dowodzenia tych wzorw. Sposb, ktry poka, na pewno nie jest
najprostszy. Ma on jednak t warto, e pokazuje znaczenie symboli wystpujcych we
wzorach. Inaczej mwic, nadaje kombinatoryczny sens tym wzorom.
Zadanie 51.
zbir A skada si z par (i, j) takich, e 1 i < j n + 1.
Udowodnij, e wwczas |A| = 1 + 2 + . . . + n.
Rozwizanie
Zauwamy najpierw, e jeli (i, j) A, to 2 j n + 1. Definiujemy teraz n czynnoci:
czynno pierwsza polega na wybraniu pary postaci (i, 2),
czynno druga polega na wybraniu pary postaci (i, 3),
czynno trzecia polega na wybraniu pary postaci (i, 4),
114

...
czynno przedostatnia polega na wybraniu pary postaci (i, n),
czynno ostatnia polega na wybraniu pary postaci (i, n + 1).
Wykonujemy teraz jedn z tych n czynnoci. W ten sposb moemy otrzyma par ze zbioru
A; co wicej, kada para ze zbioru A jest wynikiem ktrej z tych czynnoci. Zauwamy nastpnie, e pierwsza czynno koczy si jednym moliwym wynikiem (jest nim para (1, 2)),
druga czynno koczy si jednym z dwch wynikw (s to pary (1, 3) i (2, 3)), trzecia czynno koczy si jednym z trzech wynikw (s to pary (1, 4), (2, 4) i (3, 4)) i tak dalej. Ostatnia
czynno koczy si jednym z n wynikw (s to pary (1, n+1), (2, n+1), . . . , (n, n+1)). Oglnie, k-ta czynno koczy si jednym z k wynikw (s to pary (1, k+1), (2, k+1), . . . , (k, k+1)).
Oczywicie aden wynik ktrejkolwiek czynnoci nie jest wynikiem innej czynnoci (otrzymane pary rni si bowiem drug liczb). Std wynika, e wykonanie jednej z tych czynnoci
koczy si jednym z 1 + 2 + . . . + n wynikw, a wic |A| = 1 + 2 + . . . + n.
Twierdzenie 6. Dla dowolnej liczby naturalnej n 1 zachodzi rwno
1+2+...+n =
n(n + 1)
.
2
Dowd
Definiujemy zbir A w nastpujcy sposb:
zbir A skada si z par (i, j) takich, e 0 i < j n.
Z zadania 51 wynika, e |A|=1+2+. . .+n. Z zadania 47 wynika, e |A|=|S2 (n+1)|=
n(n + 1)
.
2
Zadanie 52.
Dana jest liczba naturalna n 1. Definiujemy nastpujce dwa zbiory A i B:
zbir A skada si z trjek (i, j, k) takich, e 1 i, j k n.
zbir B skada si z trjek (i, j, k) takich, e 1 i j k 2n.
Udowodnij, e
4 |A| = |B|.
Rozwizanie
Wemy trjk (i, j, k). Wwczas
jeli i j, to trjk (i, j, k) czymy w pary z nastpujcymi czterema trjkami:
(2i, 2j, 2k),
(2i 1, 2j, 2k),
(2i 1, 2j 1, 2k),
(2i 1, 2j 1, 2k 1),
jeli i > j, to trjk (i, j, k) czymy w pary z nastpujcymi czterema trjkami:

(2j, 2i 1, 2k),
(2j, 2i 1, 2k 1),
(2j, 2i 2, 2k 1),
(2j 1, 2i 2, 2k 1).
Popatrzmy na przykad. Niech n = 3. Zbir A skada si wtedy z nastpujcych trjek liczb:

111
112
113
122
123
212
133
222
213
223
233
313
323
333
115
Zbir B skada si z nastpujcych trjek liczb:

111
122
133
144
155
166
112
123
134
145
156
113
124
135
146
114
125
136
115
126
444
455
466
116
445
456
222 223 224 225

233 234 235 236
244 245 246
255 256
266
446
226
555 556
566
333 334 335

344 345 346
355 356
366
336
666
A oto jak wyglda czenie w pary (w pierwszej kolumnie mamy trjki ze zbioru A, w nastpnych czterech kolumnach znajduj si trjki poczone w par z trjk z pierwszej
kolumny):
111
222 122 112 111
112
224 124 114 113
122
244 144 134 133
212
234 233 223 123
222
444 344 334 333
113
226 126 116 115
123
246 146 136 135
133
266 166 156 155
213
236 235 225 125
223
446 346 336 335
233
466 366 356 355
313
256 255 245 145
323
456 455 445 345
333
666 566 556 555
Znw sprawdzenie, e kada trjka (i, j, k) ze zbioru A wystpuje w dokadnie czterech
parach i kada trjka ze zbioru B wystpuje w dokadnie jednej parze, jest nietrudnym
wiczeniem. To dowodzi, e w zbiorze B jest cztery razy wicej elementw ni w zbiorze A.
Zadanie 53.
Udowodnij, e
|A| = 12 + 22 + . . . + n2 .
Rozwizanie
Zauwamy najpierw, e jeli (i, j, k) A, to 1 k n. Definiujemy teraz n czynnoci:
czynno pierwsza polega na wybraniu trjki postaci (i, j, 1),
czynno druga polega na wybraniu trjki postaci (i, j, 2),
czynno trzecia polega na wybraniu trjki postaci (i, j, 3),
...
116

czynno przedostatnia polega na wybraniu trjki postaci (i, j, n 1),
czynno ostatnia polega na wybraniu trjki postaci (i, j, n).
Wykonujemy teraz jedn z tych n czynnoci. W ten sposb moemy otrzyma trjk ze
zbioru A; co wicej, kada trjka ze zbioru A jest wynikiem ktrej z tych czynnoci.
Zauwamy nastpnie, e pierwsza czynno koczy si jednym moliwym wynikiem (jest
nim trjka (1, 1, 1)), druga czynno koczy si jednym z czterech wynikw (s to trjki
(1, 1, 2), (1, 2, 2), (2, 1, 2) i (2, 2, 2)), trzecia czynno koczy si jednym z dziewiciu wynikw (s to trjki (1, 1, 3), (1, 2, 3) (1, 3, 3), (2, 1, 3), (2, 2, 3), (2, 3, 3), (3, 1, 3), (3, 2, 3) i (3, 3, 3))
i tak dalej. Ostatnia czynno koczy si jednym z n2 wynikw (s to trjki (i, j, n), gdzie
1 i, j n). Oglnie, k-ta czynno koczy si jednym z k2 wynikw (tymi wynikami s
trjki (i, j, k), gdzie 1 i, j k). Oczywicie aden wynik ktrejkolwiek czynnoci nie jest
wynikiem innej czynnoci (otrzymane trjki rni si bowiem trzeci liczb). Std wynika,
e wykonanie jednej z tych czynnoci koczy si jednym z 12 +22 +. . .+n2 wynikw, a wic
|A| = 12 + 22 + . . . + n2 .
12 + 22 + . . . + n2 =
n(n + 1)(2n + 1)
.
6
Dowd
Definiujemy nastpujce dwa zbiory A i B:
zbir B skada si z trjek (i, j, k) takich, e 1 i j k 2n.
Z zadania 53 wynika, e |A|=12 +22 +. . .+n2 . Z zadania 52 wynika, e 4|A|=|B|. Z zadania 11
2n(2n + 1)(2n + 2)
wynika, e |B|=|S3 (2n+2)|. Wreszcie z zadania 48 wynika, e |S3 (2n+2)|=
.
6
cznie dostajemy:
12 + 22 + . . . + n2 =
1 2n(2n + 1)(2n + 2) 1 4 n(n + 1)(2n + 1) n(n + 1)(2n + 1)
=
=
.
4
6
4
6
6
Zadanie 54.
Dana jest liczba naturalna n 1. Definiujemy nastpujce dwa zbiory A i B:
zbir A skada si z czwrek (i, j, k, m) takich, e 1 i, j, k < m n + 1.
zbir B skada si z czwrek (i, j, k, m) takich, e 1 i < j n+1 oraz 1 k < m n+1.
Udowodnij, e |A| = |B|.
Rozwizanie
Wemy czwrk (i, j, k, m). Wwczas:
jeli i < j, to czwrk (i, j, k, m) czymy w par z czwrk (i, j, k, m),
jeli i > j, to czwrk (i, j, k, m) czymy w par z czwrk (k, m, j, i),
jeli i = j, to czwrk (i, j, k, m) czymy w par z czwrk (i, m, k, m).
117
Popatrzmy na przykad. Niech n = 3. Zbir A

dugoci 4:
1112
1113 1123 1213 1223 2113
1114 1124 1134 1214 1224
2114 2124 2134 2214 2224
3114 3124 3134 3214 3224
skada si wtedy z nastpujcych cigw
2123
1234
2234
3234
2213
1314
2314
3314
2223
1324
2324
3324
1334
2334
3334
Zbir B skada si za z cigw:

1212
1312
1412
2312
2412
3412
1213
1313
1413
2313
2413
3413
1214
1314
1414
2314
2414
3414
1223
1323
1423
2323
2423
3423
1224
1324
1424
2324
2424
3424
1234
1334
1434
2334
2434
3434
czenie w pary wyglda teraz nastpujco:

(1112, 1212)
(1113, 1313)
(1123, 1323)
(1213, 1213)
(1223, 1223)
(2113, 1312)
(2123, 2312)
(2213, 2313)
(2223, 2323)
(1114, 1414)
(1124, 1424)
(1134, 1434)
(1214, 1214)
(1224, 1224)
(1234, 1234)
(1314, 1314)
(1324, 1324)
(1334, 1334)
(2114, 1412)
(2124, 2412)
(2134, 3412)
(2214, 2414)
(2224, 2424)
(2234, 2434)
(2314, 2314)
(2324, 2324)
(2334, 2334)
(3114, 1413)
(3124, 2413)
(3134, 3413)
(3214, 1423)
(3224, 2423)
(3234, 3423)
(3314, 3414)
(3324, 3424)
(3334, 3434)
Sprawdzenie, e spenione s warunki (R1), (R2) i (R3) sformuowane w zasadzie rwnolicznoci, pozostawi jako wiczenie.
Zadanie 55.
zbir A skada si z czwrek (i, j, k, m) takich, e 1 i, j, k < m n + 1.
Udowodnij, e
|A| = 13 + 23 + . . . + n3 .
Rozwizanie
Zauwamy najpierw, e jeli (i, j, k, m) A, to 2 m n+1. Definiujemy teraz n czynnoci:
czynno pierwsza polega na wybraniu czwrki postaci (i, j, k, 2),
czynno druga polega na wybraniu czwrki postaci (i, j, m, 3),
czynno trzecia polega na wybraniu czwrki postaci (i, j, m, 4),
...
czynno przedostatnia polega na wybraniu czwrki postaci (i, j, m, n),
czynno ostatnia polega na wybraniu czwrki postaci (i, j, m, n + 1).
118
Wykonujemy teraz jedn z tych n czynnoci. W ten sposb moemy otrzyma czwrk ze
zbioru A; co wicej, kada czwrka ze zbioru A jest wynikiem ktrej z tych czynnoci.
Zauwamy nastpnie, e pierwsza czynno koczy si jednym moliwym wynikiem (jest
nim czwrka (1, 1, 1, 2)), druga czynno koczy si jednym z omiu wynikw (s to czwrki
(1, 1, 1, 3), (1, 1, 2, 3), (1, 2, 1, 3), (1, 2, 2, 3), (2, 1, 1, 3), (2, 1, 2, 3), (2, 2, 1, 3) i (2, 2, 2, 3)), trzecia
czynno koczy si jednym z 27 wynikw (s to czwrki (i, j, k, 4), gdzie 1 i, j, k 3) i tak
dalej. Ostatnia czynno koczy si jednym z n3 wynikw (s to czwrki (i, j, k, n+1), gdzie
1 i, j, k n). Oglnie, l-ta czynno koczy si jednym z l2 wynikw (tymi wynikami s
czwrki (i, j, k, l + 1), gdzie 1 i, j, k l). Oczywicie aden wynik ktrejkolwiek czynnoci
nie jest wynikiem innej czynnoci (otrzymane czwrki rni si bowiem czwart liczb).
Std wynika, e wykonanie jednej z tych czynnoci koczy si jednym z 13 + 23 + . . . + n3
wynikw, a wic |A| = 13 + 23 + . . . + n3 .
13 + 23 + . . . + n3 =
n2 (n + 1)2
.
4
Dowd
Definiujemy nastpujce cztery zbiory A, B, C i D:
zbir A skada si z czwrek (i, j, k, m) takich, e 1 i, j, k < m n + 1,
zbir B skada si z czwrek (i, j, k, m) takich, e 1 i < j n+1 oraz 1 k < m n+1,
zbir C skada si z par (i, j) takich, e 1 i < j n + 1,
zbir D skada si z par (x, y) takich, e x i y s parami nalecymi do zbioru C.
Z zadania 55 wynika, e |A| = 13 + 23 + . . . + n3 . Z zadania 54 wynika, e |A| = |B|. Z zadania
n(n + 1)
10 wynika, e |C| = |S2 (n + 1)|. Z zadania 47 wynika, e |S2 (n + 1)| =
. Oznaczmy
2
n(n + 1)
. Teraz z zadania 30 (dla m = c i n = 2) wynika, e zbir D ma c2 elementw.
c=
2
Wreszcie pokazujemy, e zbiory B i D maj tyle samo elementw. W tym celu czwrk
(i, j, k, m) ze zbioru B czymy w par z par (x, y) ze zbioru D, gdzie:
x = (i, j),
y = (k, m).
Sprawdzenie wasnoci (R1), (R2) i (R3) zostawi jako wiczenie.

cznie dostajemy:
13 + 23 + . . . + n3 = |A| = |B| = |D| = c2 =
n(n + 1)
2
2
=
n2 (n + 1)2
.
4
5.8. Dodatki
119
5.8. Dodatki
5.8.1. Zasada wcze i wycze
W tym dodatku poka dwa dowody wzoru wcze i wycze. Pierwszy dowd korzysta
ze wzoru dla dwch zbiorw:
|A B| = |A| + |B| |A B|.
Teraz dowodzimy wzoru na liczb elementw sumy trzech zbiorw:
|A B C| = |(A B) C| = |A B| + |C| |(A B) C| =
= |A| + |B| |A B| + |C| |(A C) (B C)| =

= |A| + |B| + |C| |A B| |A C| + |B C| |(A C) (B C)| =
= |A| + |B| + |C| |A B| |A C| |B C| + |(A C) (B C)| =
= |A| + |B| + |C| |A B| |A C| |B C| + |A B C|.
W tym dowodzie korzystalimy z nastpujcych dwch tosamoci rachunku zbiorw:

(A B) C = (A C) (B C),
(A C) (B C) = A B C.
Oba dowody mona atwo przeprowadzi za pomoc diagramw Venna.
W podobny sposb moemy udowodni wzr wcze i wycze dla czterech zbiorw. Teraz
bdziemy korzysta ze wzoru wcze i wycze dla dwch i dla trzech zbiorw. A oto
dowd. Najpierw korzystamy ze wzoru dla dwch zbiorw:
|A B C D| = |(A B C) D| = |A B C| + |D| |(A B C) D| =
= |A B C| + |D| |(A D) (B D) (C D)|.
Teraz dwukrotnie korzystamy ze wzoru wcze i wycze dla trzech zbiorw:

|A B C| = |A| + |B| + |C| |A B| |A C| |B C| + |A B C|
oraz
|(A D) (B D) (C D)| =
= |A D| + |B D| + |C D| |(A D) (B D)| |(A D) (C D)| |(B D) (C D)|+
+ |(A D) (B D) (C D)| =
= |A D| + |B D| + |C D| |A B D| |A C D| |B C D| + |A B C D|.
czc ostatnio otrzymane wzory, otrzymujemy wzr wcze i wycze dla czterech zbiorw:
|A B C D| = |A| + |B| + |C| + |D| |A B| |A C| |A D| |B C| |B D| |C D|+
+|A B C| + |A B D| + |A C D| + |B C D| |A B C D|.
120
W tym dowodzie korzystalimy, oprcz wymienionych wyej, z nastpujcych tosamoci

rachunku zbiorw:
(A B C) D = (A D) (B D) (C D),
(A D) (B D) (C D) = A B C D.
Dowody tych tosamoci take mona przeprowadzi za pomoc diagramw Venna (o diagramach Venna dla czterech zbiorw pisaem wczeniej).
Nietrudno zauway, e te dwa dowody mona uoglni, to jednak wymaga zastosowania
indukcji. Oto ten dowd.
Twierdzenie 9. Jeli A1 , . . . , An s zbiorami skoczonymi, to
|A1 . . . An | =
n
X
(1)k+1
k=1
\

Aj .
T Pk (n) jT
Dowd
Wprowadmy oznaczenie. Dla dowolnych zbiorw B1 , . . . , Bm niech:
X \
Sk (B1 , . . . , Bm ) =
Bj .
T Pk (m) jT
Teza twierdzenia przybiera wtedy posta:

|A1 . . . An | =
n
X
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An ).
k=1
Twierdzenia dowodzimy przez indukcj wzgldem n. Dla n = 1 twierdzenie jest oczywiste.

Dla n = 2 i n = 3 byo ju udowodnione. Zakadamy teraz, e dla dowolnych n zbiorw
(gdzie n 2) twierdzenie jest prawdziwe i dowodzimy, e jest prawdziwe dla dowolnych
n + 1 zbiorw. Niech wic A1 , . . . , An+1 bd dowolnymi zbiorami skoczonymi. Wwczas
|A1 . . . An+1 | = |(A1 . . . An ) An+1 | =
= |A1 . . . An | + |An+1 | |(A1 . . . An ) An+1 | =
= |A1 . . . An | + |An+1 | |(A1 An+1 ) . . . (An An+1 )|.
Korzystamy teraz dwukrotnie z zaoenia indukcyjnego dla n zbiorw: dla zbiorw A1 , . . . , An

oraz dla zbiorw A1 An+1 , . . . , An An+1 :
|A1 . . . An | =
n
X
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An ),
k=1
n
X
|(A1 An+1 ) . . . (An An+1 )| =
k=1
(1)k+1 Sk (A1 An+1 , . . . , An An+1 ).
5.8. Dodatki
121
Zauwamy nastpnie, e
|A1 . . . An | + |An+1 | = S1 (A1 , . . . , An ) + |An+1 | +
= |A1 | + . . . + |An | + |An+1 | +
n
X
k=2
n
X
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An ) =
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An ) =
k=2
= S1 (A1 , . . . , An+1 ) +
n
X
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An )
k=2
oraz
|(A1 An+1 ) . . . (An An+1 )| =
n
X
(1)k+1 Sk (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) =
k=1
n1
X
(1)k+1 Sk (A1 An+1 , . . . , An An+1 )+(1)n+1 Sn (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) =
k=1
n1
X
(1)k+1 Sk (A1 An+1 , . . . , An An+1 )+(1)n+1 |(A1 An+1 ). . .(An An+1 )|=
k=1
=
=
=
n1
X
k=1
n
X
k=2
n
X
(1)k+1 Sk (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) + (1)n+1 |A1 . . . An An+1 | =

(1)k Sk1 (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) (1)n+2 |A1 . . . An An+1 | =
(1)k Sk1 (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) (1)n+2 Sn+1 (A1 , . . . , An+1 ) =
k=2
n
X
(1)k+1 Sk1 (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) (1)n+2 Sn+1 (A1 , . . . , An+1 ).
k=2
Zatem
|A1 . . . An | = S1 (A1 , . . . , An+1 ) +
n
X
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An )+
k=2
n
X
(1)k+1 Sk1 (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) + (1)n+2 Sn+1 (A1 , . . . , An+1 ) =
k=2
= S1 (A1 , . . . , An+1 ) +
n
X
(1)k+1 (Sk (A1 , . . . , An ) + Sk1 (A1 , . . . , An+1 ))+
k=2
+(1)n+2 Sn+1 (A1 , . . . , An+1 ).

Nastpnie zauwamy, e
Sk (A1 , . . . , An ) + Sk1 (A1 An+1 , . . . , An An+1 ) = Sk (A1 , . . . , An+1 )
122
Std ostatecznie dostajemy

|A1 . . . An | =
= S1 (A1 , . . . , An+1 ) +
n
X
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An+1 ) + (1)n+2 Sn+1 (A1 , . . . , An+1 ) =
k=2
n+1
X
(1)k+1 Sk (A1 , . . . , An+1 ),
k=1
co koczy dowd twierdzenia.
Poka teraz dowd kombinatoryczny wzoru wcze i wycze.

Mamy udowodni rwno
|A B C| = |A| + |B| + |C| |A B| |A C| |B C| + |A B C|.
Przegldamy kolejno 7 zbiorw wystpujcych po prawej stronie wzoru. Przy kadym elemencie kolejno rozpatrywanych zbiorw stawiamy jeden znak: plus lub minus. Jeli rozpatrywany zbir wystpuje we wzorze ze znakiem +, to przy kadym jego elemencie piszemy znak
plus; jeli za ten zbir wystpuje we wzorze ze znakiem , to przy kadym jego elemencie
piszemy znak minus. Te znaki pokazuj, ile razy dany element by liczony po prawej stronie.
Wykaemy, e przy kadym elemencie sumy zbiorw ABC liczba plusw jest o 1 wiksza
od liczby minusw. To znaczy, e kady element tej sumy ostatecznie by liczony po prawej
stronie dokadnie jeden raz, a wic prawa strona jest rwna liczbie elementw sumy.
T procedur zilustrujemy seri rysunkw.
Rysunek 1: zbiory A, B i C wraz z zaznaczonymi przykadowymi elementami (po jednym
elemencie w kadej skadowej).
C
Rysunki 2, 3 i 4: najpierw przy kadym elemencie zbioru A rysujemy znak plus, potem przy
kadym elemencie zbioru B rysujemy znak plus, a nastpnie przy kadym elemencie zbioru
C rysujemy znak plus.
5.8. Dodatki
123
++
++
C
+
++
+++
++
++
C
Rysunki 5, 6 i 7: przy kadym elemencie zbioru A B rysujemy znak minus, potem przy
kadym elemencie zbioru A C rysujemy znak minus, a nastpnie przy kadym elemencie
zbioru B C rysujemy znak minus.
++
+++
++
++
+++
++
++
++
C
++
+++
++
++
C
Rysunek 8: przy kadym elemencie zbioru A B C rysujemy znak plus
124
++
++++
++
++
C
Zauwaamy, e rzeczywicie przy kadym elemencie sumy A B C liczba narysowanych
plusw jest o jeden wiksza od liczby narysowanych minusw: przy elementach nalecych
do jednego zbioru narysowalimy tylko jeden plus, przy elementach nalecych do dwch
zbiorw narysowalimy dwa plusy i jeden minus, wreszcie przy elementach nalecych do
wszystkich trzech zbiorw narysowalimy cztery plusy i trzy minusy. To daje rwno
(liczba plusw) (liczba minusw) = |A B C|.
Nietrudno przy tym zauway, e w kadym z siedmiu powyszych krokw liczba narysowanych znakw bya rwna liczbie elementw rozpatrywanego zbioru. Std dostajemy rwno
(liczba plusw) (liczba minusw) = |A| + |B| + |C| |A B| |A C| |B C| + |A B C|,
z ktrej wynika wzr wcze i wycze dla trzech zbiorow.
To, e przy kadym elemencie sumy A B C liczba plusw jest o 1 wiksza od liczby
minusw, mona wykaza bez odwoywania si do rysunkw. Popatrzmy teraz na takie rozumowanie. Niech x bdzie dowolnym elementem sumy ABC. Rozwaamy trzy przypadki.
Przypadek 1. Element x naley do dokadnie jednego z trzech zbiorw A, B, C.
Bez zmniejszenia oglnoci moemy zaoy, e x naley do zbioru A i nie naley do zbiorw
B i C. Wwczas przy x napisalimy tylko jeden znak plus; miao to miejsce przy rozpatrywaniu zbioru A.
Przypadek 2. Element x naley do dokadnie dwch zbiorw.
Bez zmniejszenia oglnoci moemy zaoy, e x naley do zbiorw A i B oraz nie naley
do zbioru C. Wwczas przy x napisalimy dwa znaki plus (przy rozpatrywaniu zbiorw A
i B) oraz jeden znak minus (przy rozpatrywaniu zbioru A B).
Przypadek 3. Element x naley do trzech zbiorw.
Wwczas przy x napisalimy 4 znaki plus (przy rozpatrywaniu zbiorw A, B, C i A B C)
i trzy znaki minus (przy rozpatrywaniu zbiorw A B, A C i B C).
W caej oglnoci dowd kombinatoryczny twierdzenia 9 polega take na przegldaniu kolejno skadnikw
elemen \ kadym

\ sumy stojcej po prawej stronie rwnoci i zapisywaniu przy

Aj znaku plus lub minus w zalenoci od tego, czy liczba Aj wystpowaa
cie zbioru
jT
jT
w sumie ze znakiem plus czy minus. Inaczej mwic, jeli zbir T ma nieparzyst liczb
elementw, to piszemy znak plus; jeli za zbir T ma parzyst liczb elementw, to piszemy
znak minus.
5.8. Dodatki
125
Prawa strona rwnoci wystpujcej w tezie twierdzenia 9 jest rnic midzy liczb plusw i liczb minusw. Wystarczy zatem pokaza, e przy kadym elemencie sumy zbiorw
A1 . . . An narysowalimy o jeden plus wicej. Niech x A1 . . . An . Niech nastpnie
M = {j : x Aj }.
Inaczej mwic, x Aj wtedy i tylko wtedy, gdy
\ j M. Oznaczmy m = |M|; oczywicie m 1.
Niech teraz T Pk (n) i popatrzmy na zbir
Aj ; jest to jeden ze zbiorw wystpujcych
jT
po prawej stronie rwnoci. Jeli T \ M 6= , to oczywicie mamy x 6
Aj . Przypumy
jT
zatem, e T M. Wtedy przy elemencie x rysowalimy znak plus lub minus, w zalenoci od
parzystoci k: plus dlanieparzystych
k, minus dla parzystych k. Dla danego k liczba takich

m
zbiorw T jest rwna
. Liczby plusw i minusw narysowanych przy x s zatem rwne
k

m
m
m
(liczba plusw) =
+
+
+...
1
3
5

m
m
m
(liczba minusw) =
+
+
+...
2
4
6
skd dostajemy
(liczba plusw) (liczba minusw) =

m
m
m
m
m
m
=
+
+
+...
+
+
+... .
1
3
5
2
4
6
Z twierdzenia 5 (przypominam, e m 1) dostajemy:

m
m
m
m
m
m
m
+
+
+... =
+
+
+
+...
1
3
5
0
2
4
6
Std wynika, e

m
m
m
m
m
m
m
+
+
+...
+
+
+... =
= 1.
1
3
5
2
4
6
0
To znaczy, e przy elemencie x narysowalimy o jeden plus wicej. Tak jest dla kadego
elementu x sumy A1 . . . An . To za oznacza, e suma po prawej stronie rwnoci bdzie
rwna liczbie elementw sumy A1 . . . An , co koczy dowd twierdzenia 9.
5.8.2. Wzr dwumianowy Newtona

Udowodnimy nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 10. Dana jest liczba naturalna n 1. Wwczas dla dowolnych liczb rzeczywistych a i b zachodzi rwno

n n
n n1
n n1 2
n
n n
(a + b)n =
a +
a
b+
a
b +...+
abn1 +
b .
0
1
2
n1
n
126
Dowd
Przeprowadzimy dowd twierdzenia w trzech krokach. W kroku pierwszym zastosujemy
rozumowanie kombinatoryczne. W kroku drugim zastosujemy znane twierdzenie dotyczce wielomianw jednej zmiennej rzeczywistej. Wreszcie w kroku trzecim udowodnimy tez
twierdzenia za pomoc prostych przeksztace algebraicznych.
Krok 1.
Przyjmijmy, e dane s dwie liczby naturalne m, n 1. Udowodnimy, e wwczas prawdziwa
jest rwno

n
n
n
n
n
n
n
n
n1
n2
2
1
(m+1) =
m +
m
+
m
+. . .+
m +
m +
m0 .
n
n1
n2
2
1
0
Definiujemy nastpujcy zbir A:
zbir A skada si z cigw (a1 , . . . , an ) takich, e 1 a1 , . . . , an m + 1.
Z zadania 28 wynika, e |A|=(m+1)n . Definiujemy nastpnie zbiory A0 , A1 , A2 , . . . , An1 , An
w nastpujcy sposb. Zbir Ak (gdzie 1 k n) skada si z tych cigw (a1 , . . . , an ),
ktre maj dokadnie k wyrazw rwnych m + 1. Obliczmy, ile elementw ma zbir Ak .
Zastanwmy si w tym celu, ile rnych cigw nalecych do zbioru Ak moemy utworzy.

n
Najpierw wybieramy k liczb spord 1, 2, . . . , n. To moemy zrobi na
sposobw. Nak
stpnie dla kadej liczby j sporod k wybranych liczb przyjmujemy aj = m+1. Wreszcie dla
kadej z niewybranych nk liczb j wybieramy liczb aj ze zbioru [m]; z zadania
28 wynika,
n
nk
e to moemy zrobi na m
sposobw. cznie w ten sposb tworzymy
mnk cigw
k
(a1 , . . . , an ). Std wynika, e

n
|Ak | =
mnk
k
dla k = 0, . . . , n.
Zauwaamy nastpnie, e
A = An An1 An2 . . . A2 A1 A0
oraz wszystkie zbiory po prawej stronie s parami rozczne. Std wynika, e
|A| = |An | + |An1 | + |An2 | + . . . + |A2 | + |A1 | + |A0 |,
czyli

n
n
n
n
n
n
n
n1
n2
2
1
(m + 1) =
m +
m
+
m
+...+
m +
m +
m0 .
n
n1
n2
2
1
0
n
W ten sposb krok 1 zosta zrealizowany. Teraz pora na algebr.

Przypominam, e wielomianem stopnia n nazywamy dowoln funkcj W(x) postaci
W(x) = an xn + an1 xn1 + an2 xn2 + . . . + a1 x + a0 ,
gdzie an , an1 , an2 , . . . , a1 , a0 s liczbami rzeczywistymi, przy czym an 6= 0. Bdziemy
korzysta z nastpujcych wasnoci wielomianw:
5.8. Dodatki
127
1. Iloczyn wielomianw (po wykonaniu mnoenia i uporzdkowaniu wyrazw) jest wielomianem. Stopie iloczynu jest sum stopni czynnikw.
2. Funkcja W(x) = (x + 1)n jest wielomianem stopnia n.
3. Jeli wartoci dwch wielomianw W(x) i V(x) stopnia n s rwne dla co najmniej
n + 1 (w szczeglnoci dla nieskoczenie wielu) rnych argumentw rzeczywistych, to s
rwne dla wszystkich argumentw rzeczywistych. Zatem, jeli
W(x1 ) = V(x1 ),
W(x2 ) = V(x2 ),
...,
W(xn ) = V(xn ),
W(xn+1 ) = V(xn+1 ),
gdzie wszystkie liczby x1 , x2 , . . . , xn , xn+1 s rne, to W(x) = V(x) dla kadej liczby rzeczywistej x.
Krok 2.
Przyjmijmy, e dana jest liczba naturalna n 1. Udowodnimy, e wwczas prawdziwa jest
rwno

n
n
n
n
n
n
n
n
n1
n2
2
1
(x + 1) =
x +
x
+
x
+...+
x +
x +
n
n1
n2
2
1
0
dla dowolnej liczby rzeczywistej x.
Ustalamy liczb naturaln n 1. Definiujemy dwa wielomiany stopnia n:
W(x) = (x + 1)n
oraz

n n
n
n
n 2
n
n
n1
n2
V(x) =
x +
x
+
x
+...+
x +
x+
.
n
n1
n2
2
1
0
Wtedy z kroku 1 wynika, e dla kadej liczby naturalnej m mamy rwno W(m) = V(m).
Zatem dla kadej liczby rzeczywistej x zachodzi rwno W(x) = V(x), czyli

n n
n
n
n 2
n
n
n
n1
n2
(x + 1) =
x +
x
+
x
+...+
x +
x+
.
n
n1
n2
2
1
0
Krok 3.
a
Ustalmy teraz liczby rzeczywiste a i b. Przypumy najpierw, e b6= 0. Niech wwczas x= .
b
Z kroku 2 wynika, e

n
n
n
n
n
n
n
n
n1
n2
2
1
(x + 1) =
x +
x
+
x
+...+
x +
x +
,
n
n1
n2
2
1
0
czyli
n n a n n a n1 n a n2
+1 =
+
b
n
b
n1
b
n2
b

n
a 2
n
a 1
n
+...+
+
.
2
b
1
b
0
a
Przeksztacamy otrzyman rwno:

n n
n1
n2
2

a+b
n a
n
a
n
a
n a
n a
n
=
n+
n1 +
n2 + . . . +
2+
+
,
b
n b
n1 b
n2 b
2 b
1 b
0
czyli
n
n1

n2 2
n a
n
a
b
n
a
b
(a + b)n
=
+
n bn
n1
n2
bn
bn
bn
2 n2
n
n a b
n abn1
n b
+...+
.
n
n
2
1
0 bn
b
b
Po pomnoeniu obu stron ostatniej rwnoci przez bn , otrzymamy tez twierdzenia.
Wreszcie wystarczy zauway, e dla b=0 teza jest oczywista. To koczy dowd twierdzenia.
Rozdzia 6
O rozwizywaniu zada
z rachunku prawdopodobiestwa
Edward Stachowski
konsultacja: Anna Olechnowicz
Wstp
1. Przed wprowadzeniem na lekcjach treci programowych z teorii prawdopodobiestwa
niezbdne jest wczeniejsze omwienie zagadnie dotyczcych elementw kombinatoryki
w zakresie przewidzianym dla danego poziomu nauczania. Kombinatoryka jest to dzia
matematyki wykorzystywany czsto w teorii prawdopodobiestwa. Zapoznanie uczniw
z elementami kombinatoryki w ramach teorii prawdopodobiestwa prowadzi do sytuacji, ktr mamy aktualnie wikszo uczniw nie rozumie kombinatoryki i nie umie
rachunku prawdopodobiestwa.
2. Szkolna teoria prawdopodobiestwa jest znacznie trudniejsza od akademickiej.
Akademicka teoria prawdopodobiestwa zaczyna si od podania modelu:
dana jest przestrze probabilistyczna (, F, P) . . . .
W szkolnej teorii prawdopodobiestwa w wielu zadaniach opisane jest dowiadczenie
losowe i podany problem z nim zwizany. Dla tego dowiadczenia i podanego problemu
musimy zbudowa model probabilistyczny i to na og sprawia wiele kopotw.
Koniecznie naley pamita o tym, e dla danego dowiadczenia losowego, w wielu przypadkach, model mona zbudowa na kilka sposobw, czyli nie jest jednoznacznie
wyznaczona przez dowiadczenie losowe. Np. model zbudowany za pomoc drzewa jest
czsto rny od modelu klasycznego.
Pojciem pierwotnym teorii prawdopodobiestwa jest zdarzenie elementarne.
Jak wiadomo, pojcia pierwotnego nie definiuje si, jednak przy rozwizywaniu zada, budujc model, musimy zdecydowa, co w danym dowiadczeniu losowym jest zdarzeniem
elementarnym.
Proponujemy nastpujcy sposb postpowania.
Analizujemy dowiadczenie losowe i sporzdzamy list jego moliwych wynikw, tak aby
lista ta speniaa nastpujce warunki:
1. Ma by kompletna, tzn. dowiadczenie nie moe zakoczy si wynikiem, ktrego nie ma
na licie,
2. Elementy listy musz by parami rozczne, tzn. kady wynik umieszczony na licie musi
wyklucza wszystkie inne wyniki tej listy.
Elementy tak sporzdzonej listy przyjmujemy za zdarzenia elementarne.
130
6. O rozwizywaniu zada z rachunku prawdopodobiestwa
Pamitamy o postulacie rozrnialnoci:

Jeeli jest kilka monet o tym samym nominale, kilka szeciennych kostek do gry, kilka kul
tego samego koloru (oglnie kilka elementw tego samego rodzaju optycznie nierozrnialnych), to w naszych rozwaaniach bd one zawsze rozrnialne, to znaczy ponumerowane.
Umawiamy si, e jest element pierwszy, element drugi, . . .
Zbir wszystkich zdarze elementarnych oznaczamy symbolem .
Zdarzeniem losowym nazywamy kady podzbir skoczonego zbioru wszystkich zdarze
elementarnych.
Prawdopodobiestwo jest to funkcja P, okrelona na wszystkich zdarzeniach losowych zawartych w danym zbiorze , speniajca nastpujce warunki:
1. Dla kadego zdarzenia losowego A jest P(A) 0.
2. P() = 1.
3. Dla kadej pary zdarze rozcznych A, B, jest P(A B) = P(A) + P(B).
Podstawowe wasnoci prawdopodobiestwa
1.
2.
3.
4.
5.
6.
P () = 0.
Jeeli A B, to P(B \ A) = P(B) P(A).
Jeeli A B, to P(A) P(B).
Dla kadego A, P(A) 1.
P(A 0 ) = 1 P(A), gdzie A 0 to zdarzenie przeciwne do zdarzenia A.
P(A B) = P(A) + P(B) P(A B).
Wan konsekwencj wasnoci 4 oraz 6 jest nierwno P(A B) P(A) + P(B) 1.

Twierdzenie. Klasyczna definicja prawdopodobiestwa
Jeeli zbir wszystkich zdarze elementarnych jest zbiorem skoczonym i wszystkie zdarzenia jednoelementowe s rwnoprawdopodobne, to dla kadego zdarzenia losowego A
P(A) =
|A|
.
||
Wyrniamy nastpujce typowe dowiadczenia losowe:

1. W dowiadczeniu polegajcym na losowaniu po jednym elemencie z kadego ze zbiorw
A1 , A2 , . . . , Ak , zdarzeniami elementarnymi s wszystkie cigi (x1 , x2 , . . . , xk ) takie, e
xi Ai dla i {1, 2, . . . , k}. Jest to model klasyczny i || = |A1 | |A2 | . . . |Ak |.
2. W dowiadczeniu polegajcym na k-krotnym losowaniu po jednym elemencie ze zwracaniem ze zbioru A, zdarzeniami elementarnymi s wszystkie funkcje f : {1, 2, . . . , k} A,
lub rwnowanie wszystkie cigi (x1 , x2 , . . . , xk ) takie, e xi Ai dla i {1, 2, . . . , k}, lub
rwnowanie wszystkie k-elementowe wariacje z powtrzeniami zbioru A; jest to model
klasyczny i jeeli |A| = n, to || = nk .
3. W dowiadczeniu polegajcym na k-krotnym losowaniu po jednym elemencie bez zwracania ze zbioru A, takiego, e |A| = n i k n, zdarzeniami elementarnymi s wszystkie
funkcje rnowartociowe f : {1, 2, . . . , k} A lub rwnowanie wszystkie cigi rnowar-
6.1. Zakres podstawowy
131
tociowe (x1 , x2 , . . . , xk ) takie, e xi A dla i {1, 2, . . . , k} lub rwnowanie wszystkie

k-elementowe wariacje bez powtrze zbioru A; jest to model klasyczny i
|| = n (n 1) . . . (n k + 1) =
n!
.
(n k)!
4. W dowiadczeniu polegajcym na porzdkowaniu wszystkich elementw takiego zbioru A, e |A| = n, zdarzeniami elementarnymi s wszystkie funkcje rnowartociowe
f : {1, 2, . . . , k} A lub rwnowanie wszystkie cigi rnowartociowe (x1 , x2 , . . . , xn ) takie, e xi A dla i {1, 2, . . . , k} lub rwnowanie wszystkie permutacje zbioru A; jest to
model klasyczny i || = n!.
5. W dowiadczeniu polegajcym na jednoczesnym losowaniu k elementw ze zbioru A lub
k-krotnym losowaniu po jednym elemencie bez zwracania ze zbioru A takiego, e |A| = n
i k n, ale nie interesuje nas kolejno losowania a tylko to czy dany element zosta
wylosowany czy nie, zdarzeniami elementarnymi
s wszystkie k-elementowe podzbiory

n
n!
.
zbioru A; jest to model klasyczny i || =
=
k! (n k)!
k

Zadania z teorii prawdopodobiestwa, w zakresie podstawowym, dotycz prostych dowiadcze losowych typu:
a) losowanie jednego elementu z podanego zbioru,
b) losowanie po jednym elemencie z dwch (trzech) zbiorw,
c) kilkukrotne losowanie po jednym elemencie ze zwracaniem z danego zbioru, np. rzuty
kostk to losowanie po jednym elemencie ze zwracaniem ze zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6},
d) kilkukrotne losowanie po jednym elemencie bez zwracania z danego zbioru.
Przykad 1.
Dane s liczby 2 oraz 4. Ze zbioru liczb f1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8g wybieramy losowo jedn liczb i oznaczamy j k. Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia: istnieje trjkt o dugociach
bokw 2, 4, k.
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie elementy zbioru f1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8g.
Zdarzenia jednoelementowe s rwnoprawdopodobne, spenione s zaoenia twierdzenia
klasyczna definicja prawdopodobiestwa, || = 8.
Okrelamy zdarzenia A:
A liczby 2, 4, k s dugociami bokw trjkta, czyli speniaj nierwnoci trjkta tzn.
suma dugoci kadych dwch bokw jest wiksza od dugoci trzeciego boku.
2+4 > k
k<6
3
2 + k > 4 std
k > 2 , czyli k {3, 4, 5}, std |A| = 3 i P(A) = .
8
4+k > 2
k > 2
132
Przykad 2.
S dwa pojemniki. W kadym z nich s cztery kule. W pierwszym pojemniku jest 1 kula
biaa i 3 kule czarne, w drugim s 2 kule biae i dwie kule czarne. Z kadego pojemnika
losujemy jedn kul. Oblicz prawdopodobiestwo zdarze:
A otrzymamy dwie kule biae,
B otrzymamy dokadnie jedn kul bia.
I sposb rozwizania
Pamitamy o postulacie rozrnialnoci i numerujemy kule w kadym pojemniku. W pojemniku pierwszym kula biaa ma numer 1, kule czarne numery 2, 3, 4; w pojemniku
drugim kule biae maj numery 1, 2, kule czarne maj numery 3, 4. Zdarzeniami elementarnymi w tym dowiadczeniu s wszystkie cigi dwuelementowe (a, b) o wartociach w zbiorze
f1, 2, 3, 4g. Zdarzenia jednoelementowe s rwnoprawdopodobne, mamy model klasyczny.
Korzystajc z reguy mnoenia mamy:
|| = 4 4 = 16.
Zdarzeniu A sprzyjaj wszystkie cigi odpowiadajce wyborowi kuli biaej z kadego pojemnika,
2
|A| = 1 2 = 2 i P(A) =
= 0, 125.
16
Zdarzenie B jest sum dwch zdarze rozcznych B = B1 B2 , gdzie
B1 z pierwszego pojemnika wylosujemy kul bia i z drugiego czarn,
B2 z pierwszego pojemnika wylosujemy kul czarn i z drugiego bia.
|B1 | = 1 2 = 2,
|B2 | = 3 2 = 6.
Zdarzenia B1 , B2 s rozczne, std
|B| = |B1 | + |B2 | oraz P(B) =
8
= 0, 5.
16
II sposb rozwizania (metoda tabeli)

Ponumerujmy kule w kadym pojemniku. Niech w pojemniku pierwszym kula biaa ma
numer 1, kule czarne numery 2, 3, 4; w pojemniku drugim kule biae maj numery 1, 2, kule
czarne maj numery 3, 4. Zdarzeniami elementarnymi w tym dowiadczeniu s wszystkie
cigi dwuelementowe (a, b) o wartociach w zbiorze f1, 2, 3, 4g. Zdarzenia jednoelementowe
s rwnoprawdopodobne, jest to model klasyczny.
Zbir wszystkich zdarze elementarnych moemy przedstawi w postaci tabeli 4 4.
Rysujemy dwie tabele. W pierwszej zaznaczamy zdarzenia elementarne sprzyjajce zdarzeniu A, w drugiej zaznaczamy zdarzenia elementarne sprzyjajce zdarzeniu B i obliczamy
odpowiednie prawdopodobiestwo.
Uwaga
Moemy narysowa tabel 2 2, ale w tak opisanym zbiorze zdarzenia jednoelementowe
nie s rwnoprawdopodobne, nie byby to model klasyczny.
133
III sposb rozwizania (metoda drzewa)

Rysujemy drzewo, ktre ma dwa poziomy. Drzewo moe mie 16 gazi, albo w prostszej
wersji 4 gazie. Zapisujemy prawdopodobiestwa przy odcinkach drzewa i obliczamy prawdopodobiestwo.
Przykad 3.
W pewnym liceum oglnoksztaccym s dwie klasy trzecie, ktrych skad osobowy przedstawiono w tabeli.
klasa
liczba wszystkich uczniw
liczba dziewczt
IIIa
30
18
IIIb
32
16
Z kadej klasy wybieramy losowo jednego ucznia. Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia A

polegajcego na tym, e zostanie wybrana dziewczynka i chopiec. Wynik podaj w postaci
uamka zwykego nieskracalnego.
I sposb rozwizania
Na podstawie tabeli odczytujemy skad obu klas:
IIIa: 18 dziewczynek i 12 chopcw,

IIIb: 16 dziewczynek i 16 chopcw.
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie pary (a, b), gdzie a oznacza ucznia klasy IIIa, za
b oznacza ucznia klasy IIIb. Zdarzenia jednoelementowe s rwnoprawdopodobne, mamy
schemat klasyczny.
|| = 30 32 = 960.
Zdarzenie A jest sum dwch zdarze:
A1 z klasy IIIa zostanie wybrana dziewczynka i z klasy IIIb zostanie wybrany chopiec,
A2 z klasy IIIa zostanie wybrany chopiec i z klasy IIIb zostanie wybrana dziewczynka.
A = A1 A2 .
A1 A2 = , std |A| = |A1 | + |A2 |,
|A 1 | = 18 16 = 288
|A2 | = 12 16 = 192
|A| = 288 + 192 = 480 i P(A) =
|A| 480 1
=
= .
|| 960 2
II sposb rozwizania (metoda drzewa)

Rysujemy drzewo, ktre ma dwa poziomy. Drzewo dla zdarzenia A, na ktrym s tylko
istotne gazie, ma 4 gazie (wyrniamy pe).
134
Zapisujemy prawdopodobiestwa przy odcinkach drzewa i obliczamy prawdopodobiestwo

dodajc odpowiednie iloczyny.
P(A) =
3 1 2 1 1
+ = .
5 2 5 2 2
Przykad 4.
Ze zbioru liczb f0, 1, 2, 3, 4, 5g losujemy kolejno dwa razy po jednej liczbie bez zwracania
i oznaczajc pierwsz wylosowan liczb przez a, drug przez b, tworzymy liczb x=10a+b.
Oblicz prawdopodobiestwo zdarze:
A x bdzie dwucyfrow liczb parzyst,
B x bdzie dwucyfrow liczb podzieln przez trzy.
I sposb rozwizania
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie dwuelementowe cigi rnowartociowe (a, b) o wartociach w zbiorze f0, 1, 2, 3, 4, 5g dwuelementowe wariacje bez powtrze zbioru szecioelementowego.
Zdarzenia jednoelementowe s rwnoprawdopodobne, jest to model klasyczny i || =65=30.
Obliczamy P (A).
Zauwamy, e A = A1 A2 , gdzie
A1 pierwsza liczba bdzie parzysta, rna od zera i druga liczba bdzie parzysta (rna
od pierwszej),
A2 pierwsza liczba bdzie nieparzysta i druga liczba bdzie parzysta.
|A1 | = 2 2 = 4,
|A2 | = 3 3 = 9,
A1 A2 = , std |A| = |A1 | + |A2 | = 13 i P(A) =
13
.
30
Obliczamy P (B).
Liczba jest podzielna przez trzy, gdy suma jej cyfr jest podzielna przez trzy, std
B = {(1, 2) , (1, 5) , (2, 1) , (2, 4) , (3, 0) , (4, 2) , (4, 5) , (5, 1) , (5, 4)} , |B| = 9 i P(B) = 0, 3.
II sposb rozwizania (metoda tabeli)

Zbir wszystkich zdarze elementarnych moemy przedstawi w postaci tabeli 66 z usunit przektn zawierajc (0, 0). W tabeli jest 6 6 6 = 30 pl.
Rysujemy dwie tabele. W pierwszej zaznaczamy zdarzenia elementarne sprzyjajce zdarzeniu A, w drugiej zdarzenia elementarne sprzyjajce zdarzeniu B i obliczamy odpowiednie
prawdopodobiestwa.
6.2. Zakres rozszerzony
135
III sposb rozwizania (metoda drzewa)

Rysujemy dwa drzewa, pierwsze dla zdarzenia A, drugie dla zdarzenia B. Drzewo ma 2
poziomy. Zapisujemy prawdopodobiestwa przy odcinkach drzewa i obliczamy prawdopodobiestwo dodajc odpowiednie iloczyny.
Drzewo dla zdarzenia A, na ktrym s tylko istotne gazie, ma 4 gazie.
P(A) =
2 2 3 3 13
+ = .
6 5 6 5 30
Drzewo dla zdarzenia B, na ktrym s tylko istotne gazie, ma 10 gazi.

1 2 1 1
9
P(B) = 4 + =
= 0, 3.
6 5 6 5 30
Przykad 5. stosowanie wasnoci prawdopodobiestwa

Zdarzenia losowe A, B s zawarte w i P(B 0 ) = 0, 65; P(AB) = 0, 5; P(AB) = 0, 2. Oblicz:
a) P(A ),
b) P(B \ A ) .
Rozwizanie
P(B) = 1 P(B 0 ), std P(B) = 0, 35.
Korzystajc ze wzoru P(A B) = P(A) + P(B) P(A B) obliczamy P(A ).
P(A ) = P(A B) P(B) + P(A B) = 0, 5 0, 35 + 0, 2 = 0, 35.
Korzystajc z wzoru P(B \ A) = P(B) P(A B) obliczamy P(B \ A ).
P(B \ A ) = 0, 35 0, 2 = 0, 15.

Przykad 1.
Zdarzenia losowe A, B s zawarte w . Liczby P(A B), P(A), P(B) s w podanej kolejnoci pierwszym, trzecim i czwartym wyrazem cigu arytmetycznego oraz P(A B) = 0, 65
i P(B \ A) = 0, 3. Oblicz P (A 0 B) .
Rozwizanie
Niech (an ) bdzie cigiem arytmetycznym o pierwszym wyrazie a1 i rnicy r.
P(A B) = a1 ,
P(A) = a1 + 2r,
P(B) = a1 + 3r.
Korzystajc z wasnoci prawdopodobiestwa zapisujemy ukad rwna:

P(A B) = P(A) + P(B) P(A B)
P(B \ A) = P(B) P(A B)
136
Podstawiajc dane otrzymujemy:

0, 65 = a1 + 2r + a1 + 3r a1
0, 3 = a1 + 3r a1

0, 65 = a1 + 5r
0, 3 = 3r
std a1 = 0, 15, r = 0, 1 i P(A B) = 0, 15, P(A) = 0, 15 + 0, 2 = 0, 35, P(B) = 0, 15 + 0, 3 = 0, 45.
P (A 0 B) = P(A 0 ) + P(B) P (A 0 B) = 1 P(A) + P(B) P (B) + P(A B) = 0, 8.
Przykad 2.
Pi ponumerowanych kul rozmieszczamy losowo w trzech ponumerowanych komrkach.
A pierwsza komrka bdzie pusta,
B pierwsza komrka bdzie pusta lub druga komrka bdzie pusta.
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnym s wszystkie picioelementowe wariacje z powtrzeniami zbioru
trzyelementowego (kadej kuli przyporzdkujemy numer komrki, w ktrej bdzie umieszczona).
Zdarzenia jednoelementowe s rwnoprawdopodobne, jest to model klasyczny,
|| = 35 = 243.
Zdarzeniu A pierwsza komrka bdzie pusta sprzyjaj zdarzenia elementarne odpowiadajce rozmieszczeniu wszystkich kul w drugiej i trzeciej komrce picioelementowe
wariacje z powtrzeniami zbioru dwuelementowego.
5
2
32
5
|A| = 2 oraz P(A) =
.
=
3
243
Zdarzenie B jest sum dwch zdarze, B = B1 B2 , gdzie zdarzenie Bi oznacza zdarzenie
polegajce na tym, e komrka o numerze i bdzie pusta, i {1, 2}.
P(B) = P(B1 B2 ) = P(B1 ) + P(B2 ) P(B1 B2 ).
|B1 | = |B2 | = 25 ,
|B1 B2 | = 1,
(jest tylko jedno rozmieszczenie, w ktrym pierwsza i druga komrka bd puste wszystkie
kule bd w trzeciej komrce).
P(B) =
2 25 15
7
= .
35
27
Przykad 3.
Osiem ponumerowanych kul rozmieszczamy losowo w trzech ponumerowanych pojemnikach.
137
A w pierwszym pojemniku bd cztery kule,

B w pierwszym pojemniku bd cztery kule i w drugim pojemniku bd trzy kule.
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie omioelementowe wariacje z powtrzeniami zbioru
trjelementowego kadej kuli przyporzdkujemy numer komrki, w ktrej bdzie umieszczona. Zdarzenia jednoelementowe s rwnoprawdopodobne, jest to model klasyczny i
|| = 38 = 6561.
Zdarzeniu A sprzyjaj te rozmieszczenia, w ktrych cztery kule s w pierwszym pojemniku,
a pozostae cztery kule s rozmieszczone dowolnie w pozostaych dwch pojemnikach.

8
spoObliczamy |A|: numery kul, ktre bd w pierwszym pojemniku wybieramy na
4
4
sobw, pozostae kule, w dwch pozostaych pojemnikach rozmieszczamy na 2 sposobw,
korzystajc z reguy mnoenia, otrzymujemy

8
|A| =
24 = 1120 i P(A) = 0, 170705 . . . .
4
Zdarzeniu B sprzyjaj te rozmieszczenia, w ktrych cztery kule s w pierwszym pojemniku,
trzy w drugim pojemniku i jedna w trzecim pojemniku.
Obliczamy |B|:

8
sposobw,
4

4
numery kul, ktre bd w drugim pojemniku wybieramy na
sposobw,
3
korzystajc z reguy mnoenia, otrzymujemy

8
4
|B| =
= 280 oraz P(B) = 0, 042676 . . .

4
3
numery kul, ktre bd w pierwszym pojemniku wybieramy na
Przykad 4.
Dowiadczenie losowe polega na piciokrotnym rzucie symetryczn szecienn kostk do gry.
Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia A polegajcego na tym, e otrzymamy dokadnie trzy
razy ciank z trzema oczkami i suma liczb oczek uzyskanych we wszystkich rzutach bdzie
parzysta.
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie picioelementowe wariacje z powtrzeniami zbioru
{1, 2, 3, 4, 5, 6}. Jest to model klasyczny, || = 65 .
Zdarzenie A polega na tym, e dokadnie w trzech rzutach otrzymamy trzy oczka, w jednym
z pozostaych dwch rzutw otrzymamy jedno albo pi oczek, a w drugim parzyst liczb
oczek.
138
Obliczamy |A|:

5
numery trzech rzutw dla trzech oczek wybieramy na
= 10 sposobw,
3
numer rzutu, z dwch pozostaych, dla liczby oczek ze zbioru f1, 5g wybieramy na 2 sposoby,
liczb oczek na 2 sposoby
parzyst liczb oczek na 3 sposoby;
korzystajc z reguy mnoenia, otrzymujemy |A| =
Std P(A) =

5
2 2 3 = 120.
3
120
5
=
.
65
324
Przykad 5.
razy ciank z trzema oczkami i iloczyn liczb oczek uzyskanych we wszystkich rzutach bdzie
parzysty.
Rozwizanie
Zdarzenie A polega na tym, e w dokadnie trzech rzutach otrzymamy trzy oczka i w pozostaych dwch rzutach otrzymamy co najmniej raz parzyst liczb oczek.
Obliczamy |A|:

5
= 10 sposobw, co najmniej
3
raz parzyst liczb oczek, w pozostaych dwch rzutach, moemy otrzyma na 52 22 = 21
sposobw moliwe s wyniki ze zbioru {1, 2, 4, 5,6}(albo 3 3 + 2 3 2 = 21 sposobw),
5
korzystajc z reguy mnoenia, otrzymujemy |A| =
21 = 210.
3
210
35
Std P(A) = 5 =
.
6
1296
Przykad 6.
razy ciank z trzema oczkami i iloczyn liczb oczek uzyskanych we wszystkich rzutach bdzie
podzielny przez 45.
Rozwizanie
139
Zdarzenie A polega na tym, e w dokadnie trzech rzutach otrzymamy trzy oczka i w pozostaych dwch rzutach otrzymamy co najmniej raz pi oczek.
Obliczamy |A|:

5
= 10 sposobw, co najmniej
3
raz pi oczek w pozostaych dwch rzutach moemy otrzyma na 52 42 = 9 sposobw
moliwe s wyniki ze zbioru f1,2,4,5,6
g (albo 11+214 = 9 sposobw), korzystajc z reguy
5
mnoenia, otrzymujemy |A| =
9 = 90.
3
90
5
Std P(A) = 5 =
.
6
432
Przykad 7.
razy ciank z trzema oczkami i suma liczb oczek uzyskanych we wszystkich rzutach bdzie
podzielna przez 3.
Rozwizanie
Zdarzenie A polega na tym, e dokadnie w trzech rzutach otrzymamy trzy oczka i w pozostaych dwch rzutach otrzymamy liczby oczek, ktrych suma jest podzielna przez 3, tzn.
otrzymamy dwa razy 6 oczek albo w jednym z rzutw bdzie liczba oczek ze zbioru f1,4g,
a w drugim ze zbioru f2,5g.
Obliczamy |A|:

5
= 10 sposobw, otrzymamy dwa
3
razy 6 oczek na 1 sposb albo wybieramy numer rzutu, w ktrym bdzie liczba oczek ze
zbioru f1,4g na 2 sposoby, liczb ze zbioru f1,4g na 2 sposoby i liczb ze zbioru f2,5g
na 2 sposoby;
razem 1 + 2 2 2 = 9 sposobw, korzystajc z reguy mnoenia, otrzymujemy

5
|A| =
9 = 90.
3
90
5
.
Std P(A) = 5 =
6
432
Przykad 8.
Ze zbioru liczb {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} losujemy trzy razy po jednej liczbie bez zwracania. Oznaczajc kolejno wylosowane liczby przez a, b, c tworzymy liczb x = 100a + 10b + c.
Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia A liczba x bdzie nieparzysta.
140
I sposb rozwizania (pena informacja o wyniku dowiadczenia)

Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie trzyelementowe wariacje bez powtrze zbioru
{1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}, jest to model klasyczny, || = 9 8 7 = 504.
Zdarzeniu A sprzyjaj zdarzenia elementarne, w ktrych c jest liczb nieparzyst.
W typowym rozwizaniu zdarzenie A jest sum czterech parami rozcznych zdarze
A = A1 A2 A3 A4 ,
gdzie
A1 a, b, c s nieparzyste, |A1 | = 5 4 3 = 60
A2 a, c s nieparzyste, b jest parzysta, |A2 | = 5 4 4 = 80
A1 b, c nieparzyste, a parzysta, |A3 | = 4 5 4 = 80
A1 a, b s parzyste, c jest nieparzysta, |A4 | = 4 3 5 = 60
|A| = 280 i P(A) =
5
9
II sposb rozwizania
Aby sprawdzi, czy liczba x jest trzycyfrowa i nieparzysta wystarczy zna liczb c, liczby
a oraz b s nieistotne. Na trzecim miejscu moe wystpi kada z dziewiciu liczb i s
to sytuacje jednakowo moliwe. Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie liczby ze zbioru
5
{1, 2, . . . , 9}, jest to model klasyczny, || = 9, |A| = 5 oraz P(A) = .
9
Uwaga 1.
Fakt, e na trzecim miejscu moe wystpi kada z liczb ze zbioru {1, 2, . . . , 9} nie budzi
sprzeciwu, ale to, e wszystkie maj rwne prawdopodobiestwo nie jest dla wielu osb
oczywiste. Nie jest te oczywiste, e najpierw moemy wybra liczb c, potem pozostae
w dowolnej kolejnoci i otrzymamy ten sam model.
Uwaga 2.
Jak wynika z rozwizania, w ktrym stosujemy II sposb rozwizania, przy uoglnieniu tego zadania na przypadek, gdy losujemy k liczb bez zwracania i tworzymy liczb
x = 10k1 a1 + 10k2 a2 + . . . + ak (2 k 10), wynik tego zadania nie zaley od tego
ile liczb losujemy.
Uwaga 3.
Zadanie, ktrego rozwizanie przedstawilimy, ma wiele innych wariantw historyjek, idea
jest ta sama, mona je rozwiza w pamici budujc odpowiednik II sposobu rozwizania.
Przykad typowe zadanie z wielu zbiorw zda
Z pojemnika, w ktrym jest siedem kul biaych i cztery kule czarne, losujemy trzy razy po
jednej kuli bez zwracania. Oblicz prawdopodobiestwo otrzymania kuli czarnej w trzecim
losowaniu.
141
Wikszo zalecanych sposobw rozwizania, to odpowiednik I sposobu rozwizania z pen informacj o wyniku dowiadczenia.
Uwaga 4.
Pomoc w ksztaceniu intuicji w tym zagadnieniu moe by leca na stole talia kart.
Powinno by jasne, e zdarzenia:
A pierwsza karta jest pikiem,
B trzecia karta jest pikiem
s rwnoprawdopodobne.
Przykad 9.
Ze zbioru liczb {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} losujemy trzy razy po jednej liczbie bez zwracania.
Oznaczajc kolejno wylosowane liczby przez a, b, c tworzymy liczb x = 100a + 10b + c.
Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia A liczba x bdzie trzycyfrowa i nieparzysta.
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie trzyelementowe wariacje bez powtrze zbioru
{0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}, jest to model klasyczny, || = 10 9 8 = 720.
Zdarzeniu A sprzyjaj zdarzenia elementarne, w ktrych a 6= 0 oraz c jest liczb nieparzyst.
W typowym rozwizaniu zdarzenie A jest sum czterech parami rozcznych zdarze
A = A1 A2 A3 A4 ,
gdzie
A1 a, b, c s nieparzyste, |A1 | = 5 4 3 = 60
A2 a, c s nieparzyste, b jest parzysta, |A2 | = 5 5 4 = 100
A3 b, c s nieparzyste, a jest parzysta, |A3 | = 4 5 4 = 80
A4 a, b s parzyste, c jest nieparzysta, |A4 | = 4 4 5 = 80
|A| = 320 i P(A) =
4
9
II sposb rozwizania
Aby sprawdzi, czy liczba x jest trzycyfrowa i nieparzysta wystarczy zna liczby a oraz c,
liczba b jest nieistotna.
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie dwuelementowe wariacje bez powtrze zbioru
{0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}, jest to model klasyczny, || = 10 9.
Zdarzeniu A sprzyjaj zdarzenia elementarne, w ktrych a 6= 0 oraz c jest liczb nieparzyst.
4
|A| = 5 8 = 40, (najpierw wybieramy c, potem a), P(A) = .
9
142
Uwaga
Jak wynika z rozwizania, w ktrym stosujemy II sposb rozwizania, przy uoglnieniu
tego zadania na przypadek, gdy losujemy k, (2 k 10), liczb bez zwracania i tworzymy
liczb x = 10k1 a1 +10k2 a2 +. . .+ak . Wynik tego zadania nie zaley od tego, ile liczb losujemy. W przypadku losowania np. szeciu liczb rozwizanie, w ktrym stosujemy I sposb
rozwizania (pena informacja), jest bardzo uciliwe rachunkowo.
Sygnalizujemy tu bardzo wane zagadnienie. Uczc rozwizywania zada dotyczcych rachunku prawdopodobiestwa naley pokazywa uczniom, e czasami model zbudowany zgodnie ze szczegami technicznymi przebiegu dowiadczenia jest rachunkowo bardzo uciliwy, a model uwzgldniajcy tylko problem zwizany z tym dowiadczeniem pozwala rozwiza zadanie w pamici.
Przykad 10.
Zbir liczb {1, 2, . . . , 7} porzdkujemy w sposb losowy. Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia A polegajcego na tym, e suma kadych dwch ssiednich liczb bdzie liczb nieparzyst. Wynik podaj w postaci uamka zwykego nieskracalnego.
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie permutacje zbioru siedmioelementowego, zdarzenia
elementarne s rwnoprawdopodobne, jest to model klasyczny i || = 7!.
Zdarzeniu A sprzyjaj te permutacje zbioru f1,2,. . . ,7g, w ktrych na miejscach o numerach nieparzystych bd liczby nieparzyste, a na miejscach o numerach parzystych liczby
parzyste.
Std
|A| = 4! 3!
P(A) =
4! 3!
1
= .
7!
35
Przykad 11.
Liczby 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ustawiamy w szeregu w sposb losowy. Oblicz prawdopodobiestwo
zdarzenia A polegajcego na tym, e liczba 1 nie bdzie staa obok liczby 2 oraz iloczyn
kadych dwch ssiednich liczb bdzie parzysty.
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie permutacje zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}. Jest to model
klasyczny, || = 7! = 5040.
Zdarzenie A polega na tym, e liczby nieparzyste stoj na miejscach o numerach nieparzystych, liczby parzyste stoj na miejscach o numerach parzystych i liczby 1 oraz 2 nie stoj
obok siebie. Wyrniamy dwa przypadki, liczba 1 stoi na miejscu pierwszym lub ostatnim
albo liczba 1 stoi w rodku.
Obliczamy |A|: gdy liczba 1 stoi na miejscu pierwszym lub ostatnim, to liczb 2 moemy ustawi na 2 sposoby, a gdy liczba 1 stoi w rodku to liczb 2 moemy ustawi na 1 sposb, pozostae liczby nieparzyste ustawiamy na 3! = 6 sposobw i pozostae liczby parzyste ustawiamy na 2! = 2 sposoby; korzystajc z reguy mnoenia otrzymujemy |A| = (2 2 + 2 1)62 = 72.

Std P(A) =
143
72
1
= .
5040 70
Przykad 12.
Liczby 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ustawiamy w szeregu w sposb losowy. Oblicz prawdopodobiestwo
zdarzenia A polegajcego na tym, e liczba 1 nie bdzie staa obok liczby 2 oraz suma
kadych dwch ssiednich liczb bdzie nieparzysta.
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie permutacje zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}. Jest to model
klasyczny, || = 8! = 40320.
Zdarzenie A polega na tym, e liczby nieparzyste stoj na miejscach o numerach nieparzystych, liczby parzyste stoj na miejscach o numerach parzystych albo odwrotnie i liczby 1
oraz 2 nie stoj obok siebie. Wyrniamy dwa przypadki, liczba 1 stoi na miejscu pierwszym
lub ostatnim albo liczba 1 stoi w rodku.
Obliczamy |A|:
gdy liczba 1 stoi na miejscu pierwszym lub ostatnim, to liczb 2 moemy ustawi na 3
sposoby, a gdy liczba 1 stoi w rodku, to liczb 2 moemy ustawi na 2 sposoby, pozostae
liczby nieparzyste ustawiamy na 3! = 6 sposobw i pozostae liczby parzyste ustawiamy na
3! = 6 sposobw;
korzystajc z reguy mnoenia otrzymujemy |A| = (2 3 + 6 2) 6 6 = 648.
9
648
=
.
Std P(A) =
40320 560
Przykad 13.
zdarzenia A polegajcego na tym, e liczba 1 bdzie staa obok liczby 2 oraz liczba 3 bdzie
staa obok liczby 4.
Rozwizanie
klasyczny, || = 8! = 40320.
I sposb obliczenia |A|
Zdarzenie A polega na tym, e liczby 1 i 2 stoj obok siebie oraz liczby 3 i 4 stoj obok
siebie. Jest 7 par kolejnych miejsc. Wyrniamy dwa przypadki:
1. gdy liczby 1 i 2 stoj na miejscach 1,2 albo 7,8, to dla pary 3 i 4 mamy 5 par kolejnych
miejsc,
2. w pozostaych przypadkach (gdy liczby 1 i 2 stoj na miejscach 2,3 albo 3,4 albo 4,5
albo 5,6 albo 6,7) dla pary 3 i 4 mamy 4 pary kolejnych miejsc.
Obliczamy |A|:
144
gdy liczby 1 i 2 stoj na miejscach 1, 2 albo 7, 8 2 moliwoci, to dla pary 3 i 4 mamy 5

par kolejnych miejsc, w pozostaych 5 przypadkach dla pary 3 i 4 mamy 4 pary kolejnych
miejsc;
na wybranych miejscach liczby 1, 2 oraz 3, 4 ustawiamy na 2 2 = 4 sposoby, pozostae 4
liczby na pozostaych 4 miejscach ustawiamy na 4! = 24 sposoby;
korzystajc z reguy mnoenia otrzymujemy |A| = (2 5 + 5 4) 2 2 24 = 2880.
II sposb obliczenia |A|
Potraktujmy par (1,2) jako jeden element oraz par (3,4) jako jeden element. Zatem wraz
z pozostaymi 4 liczbami ustawiamy w szeregu 6 elementw na 6! sposobw, w kadym
z tych ustawie par (1,2) mona ustawi na 2 dwa sposoby i par (3,4) na dwa sposoby.
Korzystajc z reguy mnoenia otrzymujemy |A| = 2 2 6! = 2880.
2880
1
Std P(A) =
= .
40320 14
Przykad 14.
zdarzenia A polegajcego na tym, e liczba 1 bdzie staa obok liczby 2 lub liczba 3 bdzie
staa obok liczby 4.
Rozwizanie
klasyczny, || = 8! = 40320.
Zdarzenie A jest sum dwch zdarze A = A1 A2 .
Zdarzenie A1 polega na tym, e liczby 1 i 2 stoj obok siebie,
zdarzenie A2 polega na tym, e liczby 3 i 4 stoj obok siebie.
|A| = |A1 A2 | = |A1 | + |A2 | |A1 A2 |
Jest 7 par kolejnych miejsc.
Zdarzenie A1 polega na tym, e liczby 1 i 2 zajmuj kolejne miejsca.
Obliczamy |A1 |.
Kolejne miejsca wybieramy na 7 sposobw, liczby 1, 2 ustawiamy na tych miejscach na
2 sposoby, pozostae 6 liczb na pozostaych 6 miejscach ustawiamy na 6! = 720 sposobw;
korzystajc z reguy mnoenia otrzymujemy |A1 | = 7 2 6! = 10080.
Analogicznie obliczamy |A2 | = |A1 | = 10080.
Zdarzenie A1 A2 polega na tym, e liczby 1,2 bd obok siebie oraz liczby 3,4 bd obok
siebie.
I sposb obliczenia |A1 A2 |
Zdarzenie |A1 A2 | polega na tym, e liczby 1 i 2 stoj obok siebie oraz liczby 3 i 4 stoj
obok siebie. Jest 7 par kolejnych miejsc. Wyrniamy dwa przypadki:
145
a) gdy liczby 1 i 2 stoj na miejscach 1, 2 albo 7, 8, to dla pary 3 i 4 mamy 5 par kolejnych
miejsc,
b) w pozostaych przypadkach (gdy liczby 1 i 2 stoj na miejscach 2, 3 albo 3, 4 albo 4, 5
albo 5, 6 albo 6, 7) dla pary 3 i 4 mamy 4 pary kolejnych miejsc.
Obliczamy |A1 A2 |:
gdy liczby 1 i 2 stoj na miejscach 1,2 albo 7,8 2 moliwoci, to dla pary 3 i 4 mamy 5
par kolejnych miejsc, w pozostaych 5 przypadkach dla pary 3 i 4 mamy 4 pary kolejnych
miejsc;
na wybranych miejscach liczby 1,2 oraz 3,4 ustawiamy na 22 = 4 sposoby, pozostae 4 liczby
na pozostaych 4 miejscach ustawiamy na 4! = 24 sposoby;
korzystajc z reguy mnoenia otrzymujemy: |A1 A2 | = (2 5 + 5 4) 2 2 24 = 2880.
II sposb obliczenia |A1 A2 |
Potraktujmy par (1,2) jako jeden element oraz par (3,4) jako jeden element. Zatem wraz
z pozostaymi 4 liczbami ustawiamy w szeregu 6 elementw na 6! sposobw, w kadym
z tych ustawie par (1,2) mona ustawi na 2 dwa sposoby i par (3,4) na dwa sposoby.
Korzystajc z reguy mnoenia otrzymujemy |A| = 2 2 6! = 2880.
17280 3
Std |A| = 2 10080 2880 = 17280 i P(A) =
= .
40320 7
Przykad 15. (Arkusz I. Matura 17.01.2006. Zadanie 3.)

Po wiadomociach z kraju i ze wiata telewizja TVG ma nada pi reklam: trzy reklamy
rnych proszkw do prania oraz dwie reklamy rnych past do zbw. Kolejno nadawania
reklam jest ustalana losowo. Oblicz prawdopodobiestwo, e dwie reklamy produktw tego
samego rodzaju nie bd nadane bezporednio jedna po drugiej. Wynik podaj w postaci
nieskracalnego uamka zwykego.
Rozwizania
Dla ustalenia uwagi przyporzdkujemy proszkom do prania liczby 1, 2, 3, a pastom do zbw
liczby 4, 5. Przez A oznaczmy zdarzenie opisane w treci zadania.
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie permutacje zbioru {1, 2, 3, 4, 5}, jest to model klasyczny, || = 5! = 120
Zdarzeniu A sprzyjaj permutacje, w ktrych proszki stoj na miejscach o numerach 1, 3, 5,
a pasty na miejscach 2, 4.
1
|A| = 3! 2! = 12, P(A) = .
10
II sposb rozwizania
Zauwamy, e aby odpowiedzie na pytanie, czy dwie reklamy produktw tego samego rodzaju nie bd nadane bezporednio jedna po drugiej, wystarczy wiedzie, ktre miejsce
146
zajmuje pierwsza pasta i ktre miejsce zajmuje druga pasta (albo, ktre miejsca zajmuj
kolejne proszki).
picioelementowego, jest to model klasyczny, || = 54 = 20 (albo wszystkie trjelementowe
trzyelementowe wariacje bez powtrze zbioru picioelementowego, jest to model klasyczny,
|| = 5 4 3 = 60)
2
1
|A| = 2 1 = 2, P(A) =
=
20 10
6
1
(albo |A| = 3 2 1 = 6, P(A) =
= ).
60 10
Zauwamy, e aby odpowiedzie na pytanie, czy dwie reklamy produktw tego samego rodzaju nie bd nadane bezporednio jedna po drugiej, wystarczy wiedzie, ktre miejsca
zajmuj pasty - bez precyzowania ustawienia (albo, ktre miejsca zajmuj proszki).
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie
dwuelementowe podzbiory zbioru picioelemento5
= 10 (albo wszystkie trzyelementowe podzbiory
wego, jest to model klasyczny, || =
2

5
= 10).
zbioru picioelementowego, jest to model klasyczny, || =
3
Zdarzeniu A sprzyja jeden podzbir
|A| = 1,
P(A) =
1
.
10
Przykad 16.
10 osb, wrd ktrych s panowie X oraz Y ustawia si w sposb losowy w szeregu. Oblicz
prawdopodobiestwo zdarzenia A polegajcego na tym, e pomidzy panami X i Y bd
stay dokadnie dwie osoby.
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie permutacje zbioru dziesicioelementowego, jest to
model klasyczny, || = 10!
7
|A| = 2 7 8!, P(A) = .
45
II sposb rozwizania
Aby sprawdzi, czy pomidzy panami X i Y stoj dokadnie dwie osoby, wystarczy wiedzie,
na ktrym miejscu stoi pan X, a na ktrym pan Y.
dziesicioelementowego, jest to model klasyczny, || = 10 9 = 90
|A| = 2 7 = 14,
P(A) =
7
.
45
147

Aby sprawdzi, czy pomidzy panami X i Y stoj dokadnie dwie osoby, wystarczy wiedzie,
ktre miejsca zajmuj panowie X i Y, bez precyzowania ustawienia.
podzbiory
dwuelementowe zbioru dziesicioele
10
mentowego, jest to model klasyczny, || =
= 45,
2
|A| = 7,
P(A) =
7
.
45
Przykad 17.
Ze zbioru liczb {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} wybieramy losowo jednoczenie cztery liczby. Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia A polegajcego na tym, e najmniejsz wylosowan liczb bdzie
3 lub najwiksz wylosowan liczb bdzie 7.
Rozwizanie
podzbiory czteroelementowe zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}.

8
Jest to model klasyczny, || =
= 70.
4
Zdarzenie A jest sum dwch zdarze A = A1 A2 .
Zdarzenie A1 polega na tym, e najmniejsz liczb jest 3,
zdarzenie A2 polega na tym, e najwiksz liczb jest 7.
|A| = |A1 A2 | = |A1 | + |A2 | |A1 A2 | .
Zdarzenie A1 polega na tym,
e wrd wylosowanych liczb jest 3 oraz trzy liczby ze zbioru
5
{4, 5, 6, 7, 8}. Std |A1 | =
= 10.
3
Zdarzenie A2 polega na tym,
e wrd wylosowanych liczb jest 7 oraz trzy liczby ze zbioru
6
{1, 2, 3, 4, 5, 6}. Std |A2 | =
= 20.
3
Zdarzenie A1 A2 polega na tym,
e wrd wylosowanych liczb s 3 i 7 oraz dwie liczby ze

3
zbioru {4, 5, 6}. Std |A1 A2 | =
= 3.
2
27
Otrzymujemy: |A| = 10 + 20 3 = 27 i P(A) = .
70
Przykad 18.
Ze zbioru liczb {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10} wybieramy losowo jednoczenie cztery liczby. Oblicz
prawdopodobiestwo zdarzenia A polegajcego na tym, e wrd wylosowanych liczb bd
dokadnie dwie liczby parzyste oraz dokadnie jedna liczba podzielna przez 5.
148
Rozwizanie
Zdarzeniami elementarnymi s
wszystkie
podzbiory czteroelementowe zbioru {1, 2, 3, . . . , 10}.

10
= 210.
4
Zdarzenie A polega na tym, e wrd wylosowanych liczb bd dokadnie dwie liczby parzyste oraz dokadnie jedna liczba podzielna przez 5. Wyrniamy dwa przypadki:
wrd wylosowanych liczb jest liczba 10 i nie ma liczby 5,
wrd wylosowanych liczb jest liczba 5 i nie ma liczby 10.
Obliczamy |A|:
gdy wrd wylosowanych liczb jest liczba 10, to spord pozostaych liczb parzystych naley
wybra
jedn na 4 sposoby i spord nieparzystych rnych od 5 naley wybra dwie na

4
= 6 sposobw;
2
gdy wrd wylosowanych liczb nie ma liczby
10, to musi by liczba 5, spord pozostaych
4
liczb parzystych naley wybra dwie na
= 6 sposobw i spord nieparzystych rnych
2
od 5 naley wybra jedn na 4 sposoby.
48
8
Std |A| = 4 6 + 6 4 = 48 i P(A) =
= .
210 35
Przykad 19.
Dwunastu zawodnikw, wrd ktrych s X, Y oraz Z, podzielono losowo na dwie rwnoliczne grupy eliminacyjne, czerwon i zielon. Oblicz prawdopodobiestwo zdarzenia A
polegajcego na tym, e zawodnicy X i Y bd w tej samej grupie eliminacyjnej, a zawodnik
Z w innej.
I sposb rozwizania (podzia na grupy)
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie szecioelementowe kombinacje zbioru dwunastoelementowego np. skad grupy czerwonej.

12
= 924.
6
Oznaczmy przez A1 zdarzenie polegajce na tym, e zawodnicy X i Y bd w grupie czerwonej, a zawodnik Z w zielonej oraz przez A2 zdarzenie polegajce na tym, e zawodnicy
X i Y bd w grupie zielonej, a zawodnik Z w czerwonej.
Obliczamy |A1 | .
Do zawodnikw X i Y naley dobra 4 zawodnikw spord 9 pozostaych.

9
9
Moemy to zrobi na
sposobw, std |A1 | =
= 126.
4
4

9
Analogicznie obliczamy |A2 | =
= 126.
4
149

9

2
|A|
3
9
4
= = .
Zatem |A| = 2
= 252, wic P(A) =
12
||
4
11
6
II sposb rozwizania (grupa z X)
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie picioelementowe kombinacje zbioru jedenastoelementowego, skad grupy, w ktrej bdzie zawodnik X.

11
= 462.
5
Obliczamy |A| .
Do zawodnikw X i Y naley dobra 4 zawodnikw spord 9 pozostaych.

9
Moemy to zrobi na
sposobw.
4

9

|A|
3
9
4
= = .
Zatem |A| =
= 126, wic P(A) =
11
||
11
4
5
III sposb rozwizania (uporzdkowanie zawodnikw)
Ustawiamy losowo wszystkich zawodnikw w szeregu. Zawodnicy zajmujcy miejsca od 1 do 6
to grupa czerwona, a zajmujcy miejsca od 7 do 12 to grupa zielona.
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie trjki (x, y, z) parami rnych liczb ze zbioru
{1, 2, . . . , 12}, x to numer miejsca zawodnika X, y to numer miejsca zawodnika Y, z to numer
miejsca zawodnika Z informacje o pozostaych zawodnikach s nieistotne.
Jest to model klasyczny, || = 12 11 10 = 1320.
Dla kadej wartoci x jest 5 sprzyjajcych wartoci y oraz 6 sprzyjajcych wartoci z.
3
Zatem |A| = 12 5 6 = 360, wic P(A) = .
11
Przykad 20.
Ze zbioru liczb {1, 2, 3, . . . , 20} losujemy jednoczenie 8 liczb. Oblicz prawdopodobiestwo, e
wrd wylosowanych liczb bd dokadnie dwie pary liczb, ktrych suma jest rwna 21.
Rozwizanie
omioelementowe kombinacje zbioru {1, 2, 3, . . . , 20} .

20
= 125970.
8
Oznaczmy przez A zdarzenie polegajce na tym, e wrd wylosowanych liczb bd dokadnie dwie pary liczb, ktrych suma jest rwna 21.
Obliczamy |A| .
Jest 10 par liczb, ktrych suma jest rwna 21. Aby zaszo zdarzenie A, musz wystpi dwie

10
pary, wybieramy je na
sposobw oraz z czterech spord omiu pozostaych par, ktre
2

8
wybieramy na
sposobw, ma wystpowa po jednej liczbie na 24 sposobw. Std
4

|A| 1680
10
8
|A| =
24 = 50400
i
P(A) =
=
.
|| 4199
2
4
Rozdzia 7
Prawdopodobiestwo warunkowe
Twierdzenie o prawdopodobiestwie
cakowitym
Edward Stachowski
konsultacja: Anna Olechnowicz
W podstawie programowej obowizujcej na egzaminie maturalnym od 2015 r. pojawiy si
nowe treci programowe. Wrd nich s midzy innymi zagadnienia dotyczce prawdopodobiestwa warunkowego oraz twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym. Zatem w tych
materiaach edukacyjnych wikszo uwagi zostaa skupiona na pojciu prawdopodobiestwa
warunkowego, w szczeglnoci na intuicji zwizanej z tym pojciem (paradoksy). Jak pokazuj dane historyczne, z poprzednich matur, zadania zwizane z zastosowaniem twierdzenia
o prawdopodobiestwie cakowitym nie sprawiaj wikszych kopotw. Uczniowie poprawnie
rozwizuj takie zadania (na og za pomoc metody drzewa probabilistycznego).
Z prawdopodobiestwem warunkowym spotykamy si, gdy rozpatrujemy dowiadczenie losowe i mamy dodatkow informacj, e zaszo jakie zdarzenie.
Przykad 1.
Dowiadczenie losowe polega na rzucie symetryczn szecienn kostk do gry tak, e cianki
z jednym, dwoma i trzema oczkami s biae, a pozostae cianki s czarne.
Wprowadmy oznaczenia dla zdarze:
A otrzymamy parzyst liczb oczek,
B otrzymamy ciank bia
i obliczmy prawdopodobiestwo zdarzenia A, jeeli wiadomo, e zaszo zdarzenie B.
(Moemy sobie wyobrazi, e kto rzuci kostk i nakry j doni, ale midzy palcami wida,
e na wierzchu jest cianka biaa).
= {1, 2, 3, 4, 5, 6}, mamy model klasyczny, A = {2, 4, 6}, B = {1, 2, 3}.
Poniewa wiemy, e zaszo zdarzenie B, wic moemy ograniczy nasze rozwaania wycznie
do zdarze elementarnych sprzyjajcych zdarzeniu B. Zdarzeniu B sprzyjaj trzy zdarzenia
elementarne, spord nich jedno sprzyja zdarzeniu A, tak wic prawdopodobiestwo zajcia
1
zdarzenia A pod warunkiem, e zaszo zdarzenie B, jest rwne .
3
1
Prawdopodobiestwo to oznaczamy symbolem P(A|B). Mamy wic P(A|B) = i zauwaamy,
3
1
e jest ono mniejsze od P(A) = , bezwarunkowego prawdopodobiestwa zdarzenia A.
2
152 7. Prawdopodobiestwo warunkowe. Twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym

Jeeli przez C oznaczymy zdarzenie otrzymamy ciank czarn, to rozumujc analogicznie,
2
otrzymamy P(A|C) = i P(A|C) > P(A).
3
Analizujc oba powysze przypadki, zauwaamy, e zarwno
P(A|B) =
1
=
3
1
6
1
2
P(A B)
,
P(B)
P(A|C) =
2
=
3
2
6
1
2
P(A C)
.
P(C)
Uwaga
Gdyby na kostce cianki z jednym oczkiem i dwoma oczkami byy biae, a pozostae czarne,
1
to rozumujc jak poprzednio otrzymamy P(A|B) = P(A|C) = = P(A).
2
W tym przypadku informacja o kolorze cianki, ktra wypada, nic nie wnosi, gdy interesuje
nas prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia A.
Otrzymalimy na podstawie naturalnego rozumowania w tym i innych przykadach wzr
P(A B)
, i mamy nadziej, e nastpujca definicja nie bdzie dla nikogo zaskoP(A|B) =
P(B)
czeniem.
Definicja
Niech bdzie skoczonym zbiorem wszystkich zdarze elementarnych, P prawdopodobiestwem okrelonym na wszystkich zdarzeniach losowych zawartych w oraz niech B
bdzie zdarzeniem losowym takim, e P(B) > 0. Dla kadego zdarzenia losowego A prawdopodobiestwo warunkowe realizacji zdarzenia A pod warunkiem zajcia zdarzenia B, jest
to liczba okrelona wzorem
P(A B)
P(A|B) =
.
P(B)
Uwagi
1. Obliczajc P(A|B) obliczamy tylko P(B) i P(A B). Nie obliczamy P(A).
P(A B) |A B|
2. W przypadku modelu klasycznego P(A|B) =
=
.
|B|
P(B)
7.1. Podstawowe wasnoci prawdopodobiestwa

warunkowego
1. Jeeli P(A B) = 0, to P(A|B) = 0.
P(A)
2. Jeeli A B, to P(A|B) =
.
P(B)
3. Jeeli A B, to P(A|B) = 1.
4. Moliwe s wszystkie trzy przypadki: P(A|B) < P(A), P(A|B) > P(A), P(A|B) = P(A).
Zadanie 1.
1
1
Zdarzenia losowe A, B zawarte w s takie, e P (B 0 ) = , P(A|B) = . Oblicz P(A B).
3
4
7.1. Podstawowe wasnoci prawdopodobiestwa warunkowego
153
Szkic rozwizania
1 2 P(A B) 1
2 1 1
P(B) = 1 = ,
= , std P(A B) = = .
3 3
P(B)
4
3 4 6
Zadanie 2.
1
1
2
Zdarzenia losowe A, B zawarte w s takie, e P(A) = , P (B) = , P(A|B) = .
3
4
3
Oblicz P(A B).
Szkic rozwizania
P(A B) = P(A) + P(B) P(A B),
P(A B) 1
= ,
P(B)
3
std
P(A B) =
1 1
1
2 1 1
10 5
=
i P(A B) = P(A) + P(B) P(A B) = +
=
= .
3 4 12
3 4 12 12 6
Zadanie 3.
P(B \ A)
1
.
Zdarzenia losowe A, B zawarte w s takie, e P(A|B) = . Oblicz
8
P(B)
Niech B \ A oznacza rnic zdarze B oraz A.
Szkic rozwizania
P(B \ A) P(B) P(A B)
7
=
= 1 P(A|B) = .
P(B)
P(B)
8
Zadanie 4.
Osiem osb, w tym X i Y, ustawiono losowo w szeregu. Oblicz prawdopodobiestwo, e X i Y
stoj obok siebie, jeeli wiadomo, e Y stoi na miejscu pitym.
2
Odpowied: .
7
Zadanie 5.
Na kku mamy, losowo rozmieszczonych, sze ponumerowanych kluczy, z ktrych dokadnie
jeden otwiera dany zamek. Oblicz prawdopodobiestwo, e czwarty klucz otwiera ten zamek,
jeeli wiadomo, e pierwszy i drugi klucz nie otworzy tego zamka.
1
Odpowied: .
4
Zadanie 6.
Rozmieszczamy losowo trzy ponumerowane kule w czterech ponumerowanych komrkach.
Przyjmujc oznaczenia dla zdarze:

A w pierwszej komrce bdzie co najmniej jedna kula,
B w drugiej komrce bdzie co najmniej jedna kula,
oblicz prawdopodobiestwo warunkowe P(A|B).
Szkic rozwizania
Zdarzeniami elementarnymi s wszystkie trjelementowe wariacje z powtrzeniami zbioru
czteroelementowego (wszystkie funkcje f:{1, 2, 3}{1, 2, 3, 4}, numer kuli numer komrki).
Jest to model klasyczny.
|| = 43 = 64.
P(A|B) =
|A B|
.
|B|
|B| = 43 33 = 37.
Zdarzenie A B jest sum trzech parami rozcznych zdarze:
a) w pierwszej komrce s dwie kule i w drugiej jest jedna kula, takie rozmieszczenia s 3
(na 3 sposoby wybieramy jedn kul do drugiej komrki),
b) w drugiej komrce s dwie kule i w pierwszej jest jedna kula, takie rozmieszczenia s 3,
c) pierwszej komrce jest jedna kula i w drugiej jest jedna kula, takich rozmieszcze jest
12 (na 3 sposoby wybieramy kul do komrki pierwszej i na dwa sposoby wybieramy
kul do komrki drugiej i na 2 sposoby wybieramy komrk dla trzeciej kuli, 322 = 12
albo na 2 sposoby wybieramy komrk, ktra bdzie zajta i rozmieszczamy 3 kule
w 3 komrkach po jednej na 3! sposobw, 2 3! = 12).
Std |A B| = 3 + 3 + 12 = 18 i P(A|B) =
18
.
37
7.2. Ciekawostki
Zakadamy, e wszystkie podane niej prawdopodobiestwa warunkowe s okrelone, nie
bdziemy pisali zaoe dla kadego przykadu oddzielnie.
Przykad 2.
P(A|B) > P(A)
wtedy i tylko wtedy, gdy P(B|A) > P(B),
()
poniewa, przeksztacajc rwnowanie, otrzymujemy

P(A|B) > P(A),
P(A B) > P(A)P(B),
P(B|A) > P(B).
Nierwno P(A|B) > P(A) interpretujemy w ten sposb, e zajcie zdarzenia B zwiksza
prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia A. Nierwno () jest sprzeczna z intuicj wielu
7.3. Paradoksy
155
osb, ktrym wydaje si, e jeli zajcie B zwiksza prawdopodobiestwo zajcia A, to

zajcie A zmniejsza prawdopodobiestwo zajcia B.
Przykad 3.
Jeeli A, B, C s zdarzeniami takimi, e C A B oraz P(B \ A) > 0 (B \ A oznacza rnic
zdarze), to P(C|A) > P(C|A B).
Nierwno ta wynika z rwnoci CA=C(A B) i nierwnoci P(A)<P(AB) wynikajcej
z zaoenia P(B \ A) > 0.
Korzystajc z tej nierwnoci widzimy, bez adnych oblicze, e w grze w bryda prawdopodobiestwo zdarzenia, e gracz X ma 4 asy, jeeli wiemy, e ma asa pik, jest wiksze od
prawdopodobiestwa, e gracz X ma 4 asy, jeeli wiemy, e ma co najmniej jednego asa.
Ten fakt w kocu XIX wieku by przyczyn nieporozumienia midzy egzaminatorami na
Wydziale Matematyki Uniwersytetu w Cambridge. Wiele osb, opierajc si na intuicji, jest
zdania, e prawdziwa jest nierwno w drug stron.
7.3. Paradoksy
Paradoks trzech komd
S trzy komody A, B, C. W kadej z nich s dwie szuflady. W kadej szufladzie jest jedna
moneta, przy czym w komodzie A w obu szufladach s monety zote, w komodzie B w obu
szufladach s monety srebrne, a w komodzie C w jednej z szuflad jest moneta zota a w drugiej moneta srebrna. Wylosowano komod, nastpnie szuflad i znaleziono w niej monet
zot. Oblicz prawdopodobiestwo, e w drugiej szufladzie tej komody te jest moneta zota.
Typowa agitacja (bdna)
Na pewno nie wylosowano komody B. S wic dwa przypadki, wylosowano komod A albo
komod C. W przypadku komody A, w drugiej szufladzie jest moneta zota. W przypadku
komody C, w drugiej szufladzie jest moneta srebrna. Std wynika, e prawdopodobiestwo
1
tego, e w drugiej szufladzie tej komody te jest moneta zota, jest rwne .
2
Rozwizanie tradycyjne
A wylosowano komod A,
Z wylosowano zot monet.
Mamy obliczy P(A|Z).
P(A|Z) =
P(Z|A)P(A)
.
P(Z)
1
1
P(A) = , P(Z|A) = 1, P(Z) = .
3
2

Std
P(A|Z) =
P(Z|A)P(A) 1 13 2
= 1 = .
P(Z)
3
2
Rozwizanie elementarne
Wylosowano monet zot. S trzy monety zote. Wylosowanie kadej z nich jest jednakowo
2
prawdopodobne. Dwie z nich wskazuj na komod A, jedna na komod C. Std P(A|Z) = .
3
Typowa agitacja, cd.
Bd w rozumowaniu polega na tym, e opisane dwa przypadki nie s rwnoprawdopodobne.
Dylemat winia (Problem Serbelloni. W 1966 w Villi Serbelloni odbya si konferencja

powicona biologii teoretycznej, podobno ten problem omal nie doprowadzi do zerwania
obrad)
Trzej zbjcy X , Y , Z zostali skazani na mier. Wadca, z okazji wita, postanowi uaskawi
jednego z nich, a dwch straci. Zbj X nie wie jeszcze, ktrzy z winiw zostan straceni
i czy on sam jest jednym z tych dwch. Zagaduje wic stranika, ktry zna decyzj wadcy:
na pewno stracony zostanie Y lub Z , wic jeeli wyjawisz mi teraz, ktry z nich zostanie
stracony, to niczego nie powiesz o moim losie. Stranik po krtkim namyle przychyli si
do proby winia i powiedzia, e umrze Y . Usyszawszy to, X si nieco uspokoi, bowiem
prawdopodobiestwo jego ocalenia zwikszyo si z 1/3 do 1/2.
(X wie teraz, e zostanie stracony Y, a drugim nieszcznikiem bdzie albo on albo Z).
Czy zbj X ma racj?
Szczegowe rozwizanie
Zestawmy w tabeli wszystkie moliwe pary zbjw skazanych na mier i decyzj stranika.
skazani
ocalony
imi podane
przez stranika
X, Y
X, Z
Y, Z
Y albo Z
prawdopodobiestwo
podania tego imienia
1
3
1
3
1
3
Zauwamy, e w trzecim przypadku stranik moe poda imi Y albo Z.

W tym rozwizaniu (przypadek klasyczny) przyjmiemy, e w takiej sytuacji imi kadego
1
ze skazanych podaje z prawdopodobiestwem (losowo wskazuje skazaca).
2
7.3. Paradoksy
157
Mamy zatem cztery moliwoci:

skazani
ocalony
imi podane
przez stranika
X, Y
X, Z
C1
Y, Z
C2
Y, Z
prawdopodobiestwo
1
3
1
3
1 1 1
=
3 2 6
1 1 1
=
3 2 6
Rozwamy teraz przypadki, w ktrych stranik powiedzia, e stracony bdzie Y. S to A

1 1 1
oraz C1 . Prawdopodobiestwo tego, e stranik poda imi Y jest rwne + = i std
3 6 2
otrzymujemy, e prawdopodobiestwo tego, e X zostanie uaskawiony, jeeli stranik powie
1
1
imi Y jest rwne 1 6 1 = , czyli ta informacja nic nie wniosa.
3
3+6
Uwaga
S dwa zdarzenia:
A1 stracony zostanie zbj Y,
A2 stranik powiedzia, e stracony zostanie zbj Y.
A1 A2 i A1 6= A2 .
W przypadku klasycznym zdarzenia: A2 i uaskawiony zosta X s niezalene.
Wracajc do problemu, odpowied bdzie inna, gdyby wiadomo byo, e stranik w sytuacji,
gdy maj by straceni Y oraz Z podaje imi Y z prawdopodobiestwem p, a imi Z z prawdopodobiestwem 1 p, gdzie 0 p 1 (np. mona wyobrazi sobie sytuacj, gdy stranik
bardzo nie lubi winia Z, wtedy p = 0).
Mamy zatem cztery moliwoci, ktre przedstawimy w tabeli.
skazani
ocalony
imi podane
przez stranika
X, Y
X, Z
C1
Y, Z
C2
Y, Z
prawdopodobiestwo
1
3
1
3
1
p
p =
3
3
1
1p
(1 p) =
3
3
Prawdopodobiestwo tego, e stranik poda imi Y jest rwne
1 p 1+p
+ =
i std otrzy3 3
3

mujemy, e prawdopodobiestwo tego,
e X zostanie
uaskawiony, jeeli stranik powiedzia
p
p
p
1
3
imi Y, jest rwne 1 p =
, 0
.
1+p
1+p 2
3+3
1
.
2
Wizie X powinien mie nadziej, e stranik bardzo nie lubi winia Y.
Dla p = 0 to prawdopodobiestwo jest rwne 0, a dla p = 1 jest rwne
Trzy karty (jedna z wielu wersji paradoksu Monty Halla, w TVP by teleturniej Id na
cao)
Na stole le koszulkami do gry, w nieznanej graczowi kolejnoci, trzy karty: As, Krl
i Dama. Jeeli gracz odgadnie prawidowo pooenie Asa, wygrywa du nagrod. Gracz
wskaza kart rodkow i wtedy bankier mwi: Chwileczk. Odkryj jedn kart z pozostaych dwch, a ty si zastanw, czy chcesz zmieni swj wybr, po czym odkrywa pierwsz
kart z lewej i jest ni Krl. Bankier zna pooenie kart i odkrywa zawsze kart rn
od Asa. Jeeli ma do wyboru dwie karty: Krla lub Dam, wybiera losowo kad z nich
z prawdopodobiestwem rwnym 1/2.
Czy gracz powinien zmieni swj wybr?
Typowa agitacja (bdna)
Zostay dwie karty, As i Dama. Jedn z nich ma bankier, a drug gracz. Jest wic wszystko jedno, czy gracz zmieni swj wybr czy nie, w obu przypadkach prawdopodobiestwo
wygranej jest rwne 1/2.
Szczegowe rozwizanie
Zestawmy w tabeli wszystkie moliwe pary kart bankiera, kart graczach i decyzj bankiera.
karty bankiera
karta gracza
karta odkryta
przez bankiera
A, K
A, D
K, D
K albo D
prawdopodobiestwo
odkrycia tej karty
1
3
1
3
1
3
Zauwamy, e w trzecim przypadku bankier moe pokaza K albo D.

W tym rozwizaniu (przypadek klasyczny) przyjmiemy, e w takiej sytuacji bankier odkrywa
kad z tych kart z prawdopodobiestwem 1/2 (losowo wybiera kart).
Mamy zatem cztery moliwoci:
7.3. Paradoksy
159
karty bankiera
karta gracza
karta odkryta
przez bankiera
A, K
A, D
31
K, D
32
K, D
prawdopodobiestwo
odkrycia tej karty
1
3
1
3
1 1 1
=
3 2 6
1 1 1
=
3 2 6
Rozwamy teraz przypadki, w ktrych bankier pokaza Krla. S to 1 oraz 31 . Prawdo1 1 1

podobiestwo tego, e bankier pokae Krla, jest rwne + = i std otrzymujemy,
3 6 2
e prawdopodobiestwo tego, e gracz ma Asa, jeeli bankier pokaza Krla, jest rwne
1
1
6
= , czyli ta informacja nic nie wniosa.
1
1
3
3+6
Waciwym postpowaniem (wedug kryterium wikszej szansy) jest wic zamiana kart.
2
Prawdopodobiestwo wygranej po zamianie jest rwne .
3
Uwaga
S dwa zdarzenia:
A1 bankier ma Krla,
A2 bankier pokaza Krla.
A1 A2 i A1 6= A2 .
W przypadku klasycznym zdarzenia: A2 i gracz ma Asa s niezalene.
Wracajc do problemu, odpowied bdzie inna, gdyby wiadomo byo, e bankier w sytuacji,
gdy ma Krla i Dam, pokazuje Krla z prawdopodobiestwem p, a Dam z prawdopodobiestwem 1 p, gdzie 0 p 1 (np. mona wyobrazi sobie sytuacj, gdy bankier bardzo
nie lubi Krla, wtedy p = 0).
Mamy zatem cztery moliwoci, ktre przedstawimy w tabeli
karty bankiera
karta gracza
karta odkryta
przez bankiera
A, K
A, D
31
K, D
32
K, D
prawdopodobiestwo
odkrycia tej karty
1
3
1
3
1
p
p =
3
3
1
1p
(1 p) =
3
3
Prawdopodobiestwo tego, e bankier odkryje Krla, jest rwne
1 p 1+p
+ =
i std otrzy3 3
3

mujemy, e prawdopodobiestwo
tego,

e gracz ma Asa, jeeli bankier odkry Krla, jest
p
p
p
1
3
rwne 1 p =
, 0
.
1+p
1+p 2
3+3
1
.
2
Waciwym postpowaniem (wg kryterium wikszej szansy) jest wic zamiana kart.
1
Prawdopodobiestwo wygranej jest nie mniejsze od .
2
Gracz powinien mie nadziej, e bankier bardzo nie lubi Krla.
Dla p = 0 to prawdopodobiestwo jest rwne 0, a dla p = 1 jest rwne
Uoglnienia paradoksu Monty Halla

Na stole, koszulkami do gry, ley, w nieznanej graczowi kolejnoci, siedem kart: A, K, D, W,
10, 9, 8. Gracz wskazuje trzy karty i jeeli wrd jego kart jest As, wygrywa du nagrod.
Gracz wskaza trzy pierwsze od lewej karty i wtedy bankier mwi: Chwileczk. Odkryj trzy
karty z pozostaych czterech, a ty si zastanw, czy chcesz zmieni swj wybr, tzn. zamieni
trzy twoje wybrane karty na jedn, ktra pozostaa, po czym odkrywa trzy z prawej i jest
to K, D, W. Bankier zna pooenie kart i odkrywa zawsze karty rne od Asa. Jeeli ma
do wyboru trzy karty z czterech, wybiera losowo kad trjk z prawdopodobiestwem
rwnym 1/4.
Czy gracz powinien zmieni swj wybr (trzy za jedn)?
3
Prawdopodobiestwo, e gracz wskaza karty, wrd ktrych jest As, jest rwne . Prawdo7
4
podobiestwo, e wrd pozostaych czterech kart jest As, jest rwne .
7
Mona przedstawi szczegow analiz zadania w tabeli (jak poprzednio). W tym przypadku
ograniczymy si do analizy kocowej, tzn. do wnioskowania w sytuacji, gdy bankier pokaza
K, D, W.
karty odkryte
przez bankiera
karta zakryta
karty gracza
K, D, W
10, 9, 8
K, D, W
10
A, 9, 8
K, D, W
A, 10, 8
K, D, W
A, 10, 9
prawdopodobiestwo
odkrycia tej karty
1
1
=
7
35
4
1 1
4 35
1 1
4 35
1 1
4 35
1 3 1
1
Prawdopodobiestwo tego, e bankier pokae Krla, Dam i Waleta jest rwne + =
35 4 35 20
i std otrzymujemy, e prawdopodobiestwo tego, e gracz wskaza kary, wrd ktrych
3 1
3
60
jest As, jeeli bankier pokaza Krla, Dam i Waleta jest rwne 4 135 =
= , czyli ta
140
7
20
informacja nic nie wniosa.
7.4. Wzr na prawdopodobiestwo iloczynu
161
Waciwym postpowaniem (wg kryterium wikszej szansy) jest wic zamiana trzech kart
na jedn.
4
Prawdopodobiestwo wygranej po zamianie jest rwne .
7
Uwaga
S dwa zdarzenia:
A1 bankier ma Krla, Dam, Waleta,
A2 bankier pokaza Krla, Dam, Waleta.
A1 A2 i A1 6= A2 .
W przypadku klasycznym zdarzenia: A2 i gracz wskaza karty, wrd ktrych jest As s
niezalene.
Pouczajce jest rozwaenie sytuacji szczeglnych, np. gdy bankier zawsze, o ile to moliwe,
pokazuje
a) Krla, Dam, Waleta,
b) Krla, Dam,
c) Krla.
Bankier pokaza Krla, Dam i Waleta. W przypadku
a) prawdopodobiestwo, e wrd kart wskazanych przez gracza jest As, jest rwne 3/4, nie
naley zatem si zamienia (wg kryterium wikszej szansy),
b) prawdopodobiestwo, e wrd kart wskazanych przez gracza jest As, jest rwne 3/5,
rwnie nie naley si zamienia (wg kryterium wikszej szansy),
c) prawdopodobiestwo, e wrd kart wskazanych przez gracza jest As, jest rwne 3/6=1/2,
obie decyzje, zamienia si lub nie, maj rwne prawdopodobiestwo sukcesu.
7.4. Wzr na prawdopodobiestwo iloczynu

1. Jeeli B jest zdarzeniem losowym zawartym w i P(B) > 0, to dla kadego A
P(A B) = P(B)P(A|B)
2. Jeeli A1 , A2 , . . . , An s zdarzeniami losowymi zawartymi w i P(A1 A2 . . .An1 )>0,
to
P(A1 A2 . . . An ) = P(A1 )P(A2 |A1 )P(A3 |A1 A2 ) P(An |A1 A2 . . . An1 )
Uwagi
Przy rozwizywaniu zada metod drzewa mnoymy prawdopodobiestwa wzdu danej
gazi drzewa. Jest to zastosowanie tego wzoru.
Przykad 4.
Wedug danych statystycznych prawdopodobiestwo, e losowo wybrana osoba jest nosicielem wirusa X, ktry jest jedyn przyczyn choroby Z, jest rwne 0,00372. Prawdopodobiestwo, e nosiciel wirusa X zachoruje na chorob Z, jest rwne 0,496. Obliczymy prawdopodobiestwo, e losowo wybrana osoba zachoruje na chorob Z.
Rozwizanie
A wybrana losowo osoba zachoruje na chorob Z,
B wybrana losowo osoba jest nosicielem wirusa X.
Mamy nastpujce dane: P(B) = 0, 00372, P(A|B) = 0, 496.
Zauwamy, e A = A B, std P(A) = P(A B) = P(B)P(A|B) = 0, 00184512.
7.5. Twierdzenie o prawdopodobiestwie

cakowitym (zupenym)
Niech bdzie skoczonym zbiorem wszystkich zdarze elementarnych, P prawdopodobiestwem okrelonym na wszystkich zdarzeniach losowych zawartych w oraz niech
H1 , H2 , . . . , Hn bd zdarzeniami losowym zawartymi w takimi, e spenione s jednoczenie trzy warunki:
1. H1 H2 . . . Hn = ,
2. Hi Hj = dla i6= j, gdzie i, j{1, 2, . . . , n} (zdarzenia H1 , H2 , . . . , Hn s parami rozczne),
3. P(Hi ) > 0 dla i {1, 2, . . . , n}.
Wwczas dla kadego zdarzenia losowego A prawdziwy jest wzr
P(A) = P(A|H1 )P(H1 ) + P(A|H2 )P(H2 ) + . . . + P(A|Hn )P(Hn )
()
Wzr () nazywamy wzorem na prawdopodobiestwo cakowite.

Uwagi
1. Graficzna ilustracja tego twierdzenia to drzewo probabilistyczne.
2. Rozwizujc zadania metod drzewa i rysujemy tylko istotne gazie, korzystamy z twierdzenia o prawdopodobiestwie cakowitym w nastpujcej wersji:
Niech bdzie skoczonym zbiorem wszystkich zdarze elementarnych, P prawdopodobiestwem okrelonym na wszystkich zdarzeniach losowych zawartych w oraz niech
A bdzie zdarzeniem losowym zawartym w .
Jeeli H1 , H2 , . . . , Hn s zdarzeniami losowym zawartymi w takimi, e spenione s
jednoczenie trzy warunki:
a) H1 H2 . . . Hn A,
b) Hi Hj = dla i 6= j, gdzie i, j {1, 2, . . . , n} (zdarzenia H1 , H2 , . . . , Hn s parami rozczne),
7.5. Twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym (zupenym)
163
c) P(Hi ) > 0 dla i {1, 2, . . . , n}.

Wwczas prawdziwy jest wzr
P(A) = P(A|H1 )P(H1 ) + P(A|H2 )P(H2 ) + . . . + P(A|Hn )P(Hn )
()
Przykad 5. (schemat Polya)

W pojemniku jest b + c kul, b kul biaych i c kul czarnych. Z tego pojemnika losujemy
jedn kul, zwracamy j do pojemnika i dokadamy do pojemnika s kul koloru wylosowanego. Nastpnie losujemy jedn kul z pojemnika, w ktrym jest teraz b + c + s kul. Oblicz
prawdopodobiestwo wylosowania kuli biaej w drugim losowaniu.
Szkic rozwizania
B1 w pierwszym losowaniu otrzymamy kul bia,
C1 w pierwszym losowaniu otrzymamy kul czarn,
B2 w drugim losowaniu otrzymamy kul bia.
Zdarzenia B1 , C1 speniaj zaoenia twierdzenia o prawdopodobiestwie cakowitym, std
P(B2 ) = P(B2 |B1 )P(B1 ) + P(B2 |C1 )P(C1 ).
P(B1 ) =
c
b+s
b
b
, P(C1 ) =
, P(B2 |B1 ) =
, P(B2 |C1 ) =
.
b+c
b+c
b+c+s
b+c+s
Zatem
b+s
b
b
c
b
=
= P(B1 ).
b+c+s b+c b+c+s b+c b+c
Zadanie mona rozwiza za pomoc drzewa.
P(B2 ) =
Mona wykaza, e jeeli bdziemy powtarzali to dowiadczenie tzn. bdziemy zwraca kul,
dosypywa s kul koloru wylosowanego, losowa, zwraca, dosypywa, . . . , to prawdopodobiestwo zdarzenia Bn polegajcego na otrzymaniu kuli biaej w n-tym losowaniu jest rwne
b
dla kadego n. Std wynika, e dla kadych n, m prawdziwa
b+c
jest rwno P(Bn |Bm ) = P(Bm |Bn ).
Zadanie 7.
W pojemniku jest dziesi monet. Siedem jest prawidowych, a trzy maj ory po obu
stronach. Losowo wybran monet rzucono pi razy i otrzymano pi razy ora. Oblicz
prawdopodobiestwo, e rzucano monet z orami po obu stronach.
Szkic rozwizania
H1 wylosujemy monet z orami po obu stronach,
H2 wylosujemy monet prawidow,
A otrzymamy pi razy ora.

Mamy obliczy prawdopodobiestwo warunkowe P(H1 |A).
P(H1 |A) =
P(A H1 ) P(A|H1 )P(H1 )

=
.
P(A)
P(A)
Zdarzenia H1 , H2 speniaj zaoenia twierdzenia o prawdopodobiestwie cakowitym.

3
1
7
1
, P(H2 )= , P(A|H1 )=1, P(A|H2 )= 5 = .
10
10
2
32
Zdarzenia H1 , H2 speniaj zaoenia twierdzenia o prawdopodobiestwie cakowitym.
H1 H2 =,
H1 H2 =,
P(H1 )=
P(A) = P(A|H1 )P(H1 ) + P(A|H2 )P(H2 ).

Std
P(H1 |A) =
3
1 10
3
10
1
32
7
10
96
.
103
Zadanie 8.
Na pce stoj dwa pojemniki. W pierwszym pojemniku jest pi kul: cztery biae i jedna
czarna, w drugim s trzy kule: dwie biae i jedna czarna. Z losowo wybranego pojemnika
wybieramy losowo dwa razy po jednej kuli ze zwracaniem. Oblicz prawdopodobiestwo
warunkowe, e druga wylosowana kula bdzie biaa, jeeli wiadomo, e pierwsza wylosowana
kula bya biaa.
Szkic rozwizania
H1 wylosujemy pierwszy pojemnik,
H2 wylosujemy drugi pojemnik,
B1 pierwsza wylosowana kula bdzie biaa,
B2 druga wylosowana kula bdzie biaa.
P(B2 B1 )
Mamy obliczy P(B2 |B1 ) =
.
P(B1 )
Zdarzenia H1 ,H2 speniaj zaoenia twierdzenia o prawdopodobiestwie cakowitym:
1
> 0.
2
4 1 2 1 11
P(B1 ) = P(B1 |H1 )P(H1 ) + P(B1 |H2 )P(H2 ) = + = .
5 2 3 2 15
H1 H2 = , H1 H2 = , P (H1 ) = P (H2 ) =
P(B2 B1 ) = P(B2 B1 |H1 )P(H1 ) + P(B2 B1 |H2 )P(H2 ) =

P(B2 |B1 ) =
122
225
11
15
4 4 1 2 2 1 122
+ =
.
5 5 2 3 3 2 225
122
.
165
Przykad 6.
(paradoks Simpsona) Przy leczeniu pewnej choroby testowano dwie terapie, terapi X oraz
terapi Y.
Okazao si, e
procent kobiet, dla ktrych terapia Y bya skuteczniejsza, by wikszy od procentu kobiet,
dla ktrych terapia X bya skuteczniejsza,
procent mczyzn, dla ktrych terapia Y bya skuteczniejsza by wikszy od procentu
mczyzn, dla ktrych terapia X bya skuteczniejsza,
i jednoczenie
procent wszystkich pacjentw, dla ktrych terapia X bya skuteczniejsza by wikszy od

procentu wszystkich pacjentw, dla ktrych terapia Y bya skuteczniejsza.
Jak to moliwe?
Ten paradoks opisa w 1951 r. H. Simpson.
Dla zrozumienia tego paradoksu przedstawimy nastpujcy przykad.
S cztery pojemniki: XK , XM , YK , YM . Zawarto pojemnikw prezentuje ponisza tabela
K
M
70 kul biaych
30 kul czarnych
2 kule biae
18 kul czarnych
18 kul biaych
2 kul czarnych
30 kul biaych
70 kul czarnych
Losujemy jedn kul z pojemnika i przez B oznaczamy zdarzenie polegajce na otrzymaniu

kuli biaej. Zauwamy, e
70
18
P(B|XK ) =
<
= P(B|YK ),
100 20
2
30
P(B|XM ) =
<
= P(B|YM ).
20 100
Teraz zsypujemy kule z pojemnikw XK , XM do pojemnika X oraz zsypujemy kule
z pojemnikw YK , YM do pojemnika Y. Zawarto pojemnikw X i Y prezentuje tabela
X
72 kule biae
48 kul czarnych
48 kul biaych
72 kule czarne
Teraz
P(B|X) =
72
48
>
= P(B|Y).
120 120
Rozdzia 8
Elementy analizy matematycznej

w zadaniach na egzaminie maturalnym
Piotr Ludwikowski
konsultacja: Leszek Sochaski
Nowa podstawa programowa zawiera hasa, ktre przez wiele lat nie byy treci nauczania
w szkoach ponadgimnazjalnych. Autorzy nowej podstawy programowej starali si tak sformuowa zakres wymaga, aby unikn z jednej strony nadmiernego formalizmu, a z drugiej
strony nie powodowa uczenia si algorytmw rozwizywania poszczeglnych typw zada
na pami, bez zrozumienia istoty problemw, ktrych dotyczyy. Poniej lista nowych hase
podstawy programowej dotyczcych wstpu do analizy matematycznej.
Poziom rozszerzony
5. Cigi. Ucze:
1. wyznacza wyrazy cigu okrelonego wzorem rekurencyjnym;
2. oblicza granice cigw, korzystajc z granic cigw typu 1/n, 1/n2 oraz z twierdze
o dziaaniach na granicach cigw;
3. rozpoznaje szeregi geometryczne zbiene i oblicza ich sumy.
11. Rachunek rniczkowy. Ucze:
1. oblicza granice funkcji (i granice jednostronne), korzystajc z twierdze o dziaaniach
na granicach i z wasnoci funkcji cigych;
2. oblicza pochodne funkcji wymiernych;
3. korzysta z geometrycznej i fizycznej interpretacji pochodnej;
4. korzysta z wasnoci pochodnej do wyznaczenia przedziaw monotonicznoci funkcji;
5. znajduje ekstrema funkcji wielomianowych i wymiernych;
6. stosuje pochodne do rozwizywania zagadnie optymalizacyjnych.
Warto zwrci uwag na komentarz, o ktry autorzy nowej podstawy uzupenili jej treci:
ZALECANE WARUNKI I SPOSB REALIZACJI
W przypadku uczniw zdolnych, mona wymaga wikszego zakresu umiejtnoci, jednake wskazane jest podwyszanie stopnia trudnoci zada, a nie poszerzanie
tematyki.
Rodzaje zada egzaminacyjnych w arkuszu maturalnym na poziomie rozszerzonym:
1.
2.
3.
4.
Zadania
Zadania
Zadania
Zadania
zamknite (wielokrotnego wyboru lub prawda fasz).

z kodowan odpowiedzi.
otwarte krtkiej odpowiedzi.
otwarte rozszerzonej odpowiedzi.
8.1. Przykady
167
W przypadku zada kodowanych sposb kodowania zostanie dokadnie opisany (np. zakoduj cyfr jednoci, czci dziesitnych i setnych rozwinicia dziesitnego otrzymanego
wyniku).
8.1. Przykady
Zadanie 1. (szereg geometryczny)
2
Dany jest nieskoczony cig geometryczny (an ) okrelony dla n 1, o ilorazie q = . Suma
3
wszystkich wyrazw tego cigu jest rwna 6. Oblicz a3 a1 .
Zakoduj pierwsze trzy cyfry po przecinku rozwinicia dziesitnego otrzymanego wyniku.
Rozwizanie
a1
Ze wzoru na sum wszystkich wyrazw nieskoczonego cigu geometrycznego S =
(dla
1q
a1
, std a1 = 2. Obliczamy a3 :
|q| < 1) obliczamy a1 : 6 =
1 23
a3 = a1 q2 = (2)
4
8
= .
9
9
8
10
Zatem a3 a1 = (2) = .
9
9
W arkuszu odpowiedzi naley zakodowa cyfry 1, 1, 1.
Zadanie 2. (granica cigu)

n5 2n3 + 3n
.
n 1 + 2n + 3n2 + 4n3 + 5n4 + 6n5
Zakoduj pierwsze trzy cyfry po przecinku rozwinicia dziesitnego otrzymanego wyniku.
Oblicz granic lim
Rozwizanie
Obliczamy granic:
n5 1 n22 + n34
n5 2n3 + 3n
lim
= lim 5
n 1 + 2n + 3n2 + 4n3 + 5n4 + 6n5
n n
= lim
1
n5
=
5
+6
+ n24 + n33 + n42 + n
1 n22 + n34
6+
5
n
4
n2
3
n3
2
n4
1
n5
1
= .
6

(7p 1) n2 3pn + 2p
dla n 1. Oblicz, dla jakiej
1 + pn2
wartoci p granica cigu (an ) jest rwna 0. Zakoduj pierwsz, drug i trzeci cyfr po
przecinku otrzymanej liczby p.
Dla liczby p 6= 0 okrelamy cig an =
168
8. Elementy analizy matematycznej w zadaniach na egzaminie maturalnym
Rozwizanie
Wyznaczamy granic cigu (an ) w zalenoci od p:

2p
n2 7p 1 3p
n n2
(7p 1) n2 3pn + 2p
7p 1

lim
=
= lim
.
2
1
2
n
n
p
1 + pn
n n2 + p
Rozwizujemy rwnanie
7p 1
= 0,
p
1
p= .
7

n3 11n + 5
1
, dla n 1.
Cigi (an ), (bn ) okrelone s nastpujco: an = n2 2 oraz bn =
2
2n
Oblicz granic lim (an bn ). Zakoduj cyfr jednoci oraz pierwsz i drug cyfr po przen
cinku rozwinicia dziesitnego otrzymanego wyniku.
Rozwizanie
Obliczamy granic

n3 11n + 5
7n 5 7
1 2
n3 4n n3 + 11n 5
lim
n 2
= lim
= .
= lim
n 2
n
n
2n
2n
2n
2

3
Cigi (an ), (bn ) okrelone s dla n 1 wzorami: an = 3n2 (n 5) oraz bn = (1 2n) .

an
. Zakoduj cyfr jednoci oraz pierwsz i drug cyfr po przecinku rozwinicia
Oblicz lim
n bn
dziesitnego otrzymanego wyniku.
Rozwizanie
Obliczamy granic: lim
3n2 (n 5)
3
= .
8
(1 2n)
Zadanie 6. (granica funkcji)

Dana jest funkcja f okrelona wzorem f (x) =
A. .
Odpowied: B.
1
B. .
2
2 x2
dla x 6= 2. Granica lim f (x) jest rwna
x2
x+2
C. 0.
D. +.
8.1. Przykady
169
Rozwizanie
Obliczamy:
2 x2 2 4
1
=
= .
x2 x + 2
2+2
2
lim f(x) = lim
x2
Zadanie 7. (granica funkcji)

16 x2
dla x 6= 4. Granica lim f (x) jest
x4
x+4
rwna
A. .
B. 0.
C. 8.
D. +.
Odpowied: C.
Rozwizanie
Przeksztacamy wzr danej funkcji:
f (x) =
16 x2 (4 x) (4 + x)
=
x+4
x+4
i obliczamy granic:
lim f (x) = lim
x4
x4
(4 x) (4 + x)
= lim (4 x) = 8.
x4
x+4
Zadanie 8. (pochodna funkcji w punkcie)

A. .
B. 0.
2x
dla x 6= 3. Granica lim f (x) jest rwna
x3
x3
C. 6.
D. +.
Odpowied: A.
Rozwizanie
Obliczamy granic:
lim f (x) = lim
x3
x3
2x
limx3 2x
6
=
= = .
x 3 limx3 x 3 0
Zadanie 9. (pochodna funkcji w punkcie)

2
5 (x + 1)
1
dla x6= . Oblicz warto pochodnej funkcji
2x 1
2
f dla x = 3. Zakoduj cyfr jednoci oraz pierwsz i drug cyfr po przecinku otrzymanego
wyniku.
Funkcja f jest okrelona wzorem f(x)=
170
Rozwizanie
Przeksztacamy wzr funkcji f i obliczamy pochodn tej funkcji:
2
f(x) =
f 0 (x) =
=
5 (x + 1)
5x2 + 10x + 5
=
,
2x 1
2x 1

0
0
5x2 + 10x + 5 (2x 1) 5x2 + 10x + 5 (2x 1)
2
(2x 1)

(10x + 10) (2x 1) 5x2 + 10x + 5 2
2
(2x 1)

2
10x 10x 20 10 x2 x 2
=
=
.
2
2
(2x 1)
(2x 1)
40
= 1, 6.
25
Zatem f 0 (3) =
Zadanie 10. (rwnanie stycznej)

1
Dana jest funkcja f okrelona wzorem f (x) = x3 + 2x2 + 1 dla wszystkich liczb rzeczywi3
stych i lecy na wykresie tej funkcji punkt A o wsprzdnych (3, f(3)). Wyznacz rwnanie
stycznej do wykresu funkcji f w punkcie A.
Rozwizanie
Styczna do wykresu funkcji o wzorze y = f (x) w punkcie A = (x0 , f (x0 )) ma rwnanie postaci
y = ax + b, gdzie wspczynnik kierunkowy a jest rwny a = f 0 (x0 ). W naszym przypadku
1
f (x) = x3 + 2x2 + 1 oraz x0 = 3.
3
Mamy zatem f 0 (x) = x2 +4x, skd dostajemy a = 32 +43 = 3. Punkt A ma wsprzdne
(3, f (3)), czyli A = (3, 10). Prosta o rwnaniu y = 3x+bma przechodzi przez punkt A, wic
10 = 3 3 + b. Zatem b = 1 i ostatecznie rwnanie stycznej ma posta y = 3x + 1.
Zadanie 11. (monotoniczno)

Funkcja f dana jest wzorem f (x) = x3 +mx2 +4x+1. Wyznacz wszystkie wartoci parametru
m, dla ktrych funkcja f jest rosnca dla wszystkich liczb rzeczywistych.
Rozwizanie
Obliczamy pochodn funkcji f: f 0 (x)=3x2 +2mx+4. Na to, by funkcja f bya rosnca w caej
dziedzinie, wystarczy, by pochodna funkcji f przyjmowaa wartoci dodatnie dla wszystkich
liczb rzeczywistych. Obliczamy wyrnik trjmianu 3x2 + 2mx + 4:
2
= (2m) 4 3 4 = 4m2 48 i wyznaczamy

parametru m, dla ktrych ten
te wartoci

wyrnik jest ujemny. Otrzymujemy m 2 3, 2 3 .
8.1. Przykady
171

Dla m 2 3, 2 3 pochodna funkcji f jest dodatnia dla wszystkich x nalecych do
dziedziny funkcji, a wic funkcja f jest rosnca dla wszystkich liczb x.
Zadanie 12. (optymalizacja)

Rozpatrujemy wszystkie prostopadociany, w ktrych przektna ma dugo d, natomiast
podstawa jest prostoktem o bokach 3x, 4x dla pewnego x. Dla jakiej wartoci x taki prostopadocian ma najwiksze pole powierzchni bocznej?
Rozwizanie
Oznaczmy przez h wysoko prostopadocianu. Korzystajc z twierdzenia Pitagorasa wyznaczamy dugo c przektnej podstawy:
q
2
2
c = (3x) + (4x) = 5x
oraz zapisujemy zaleno przektnej prostopadocianu od przektnej podstawy i wysokoci
prostopadocianu:
2
(8.1)
d2 = h2 + (5x) = h2 + 25x2 .
Pole P powierzchni bocznej tego prostopadocianu jest rwne P = 14xh.
p
Z rwnoci (8.1) wyznaczamy zaleno h od x: h = d2 25x2 i okrelamy funkcj P(x)
opisujc pole powierzchni bocznej prostopadocianu w zalenoci od x:

p
d
P(x) = 14x d2 25x2 dla x 0,
.
5

p
d
.
Wzr tej funkcji zapiszemy w postaci P(x) = 14 d2 x2 25x4 dla x 0,
5

d
2 2
4
Rozwamy funkcj pomocnicz okrelon wzorem f(x) = d x 25x dla x 0,
.
5
Z faktu, e funkcja g(t) = t jest rosnca w h0; +) wynika, e funkcje P oraz f s rosnce
(malejce) w tych samych przedziaach oraz maj ekstrema lokalne (tego samego rodzaju)
dla tych samych argumentw.

d
.
Wyznaczymy warto najwiksz funkcji f w przedziale 0,
5
Obliczamy pochodn funkcji f:

f 0 (x) = 2d2 x 100x3 = 2x d2 50x2 .

d
d 2
W przedziale 0,
pochodna ma jedno miejsce zerowe x =
,
5
10
!
d 2
0
f (x) > 0 dla x 0,
,
10
!
d 2 d
0
f (x) < 0 dla x
,
.
10 5
d 2
Wynika std, e dla x =
funkcja f ma maksimum lokalne i jest to jednoczenie
10
172
warto najwiksza, bo w przedziale

*
!
d 2
, 0 funkcja f jest malejca.
10
+
d 2
funkcja f jest rosnca, a w przedziale
0,
10
Odpowied
Dugoci krawdzi
podstawy prostopadocianu, ktry ma najwiksze pole powierzchni bocz
3d 2 2d 2
nej, to:
,
.
10
5
Uwaga
1p 2
d h2 , otrzymujc
5
funkcj P(h) opisujc pole powierzchni bocznej prostopadocianu w zalenoci od h:
14 p
P(h) = h d2 h2 dla h (0, d).
5
d 2
Funkcja ta przyjmuje najwiksz warto dla h =
.
2
Metoda rozwizania w tym przypadku jest analogiczna.
Zdajcy z rwnoci (8.1) moe wyznaczy zaleno x od h: x =
Przedstawiamy schemat oceniania tego zadania.

Schemat oceniania
Rozwizanie zadania skada si z trzech etapw.
1. Pierwszy etap skada si z trzech czci:
a) zastosowanie twierdzenia Pitagorasa i zapisanie, e
d2 = h2 + 25x2
oraz
c2 = (3x) + (4x) = 25x2 ,
b) zapisanie pola
p P powierzchni bocznej prostopadocianu jako funkcji jednej zmiennej
P(x) = 14x d2 25x2 ,

p
d
2
2
.
c) zapisanie, e dziedzin funkcji P(x) = 14x d 25x jest przedzia 0,
5
Za poprawne rozwizanie kadej z czci tego etapu zdajcy otrzymuje 1 punkt, o ile
poprzednia cz etapu zostaa zrealizowana bezbdnie.
2. Drugi etap skada si z trzech czci:

0
2
3
2
2
a) zapisanie wzoru pochodnej funkcji,

np.: f (x) = 2d x 100x = 2x d 50x ,
d
b) zapisanie, e w przedziale 0,
pochodna funkcji f 0 ma jedno miejsce zerowe
5
d 2
x=
,
10
d 2
c) zapisanie wraz z uzasadnieniem, e dla x =
funkcja P osiga najwiksz warto.
10
d 2
Oczekujemy, e zdajcy po zapisaniu, e w punkcie x =
funkcja P osiga maksi10
mum lokalne, uzasadni, e maksimum lokalne jest jednoczenie najwiksz wartoci
+
d 2
funkcja P
0,
10
tej funkcji. Wystarczy, jeeli zdajcy zapisze, e w przedziale

*
!
d 2
jest rosnca, za w przedziale
, 0 jest malejca.
10
Za poprawne rozwizanie kadej z czci tego etapu zdajcy otrzymuje 1 punkt, o ile
poprzednia cz etapu zostaa zrealizowana bezbdnie.
3. Trzeci etap.
1 punkt zdajcy otrzyma za zapisanie dugoci
podstawy prostopadocianu
krawdzi
3d 2 2d 2
o najwikszym polu powierzchni bocznej:
,
.
10
5
Uwaga
Punkty za realizacj danego etapu przyznajemy tylko wwczas, gdy zdajcy rozwiza poprawnie poprzedni etap zadania.
Zadanie 13. (liczba pierwiastkw rwnania)

2
Funkcja f okrelona jest wzorem f (x) = (x 2) (x + 6) . Wyznacz liczb rozwiza rwnania

f (x) = 12.
Rozwizanie

2
2
.
f 0 (x)=1(x + 6) +(x 2) (2x + 12)=(x + 6) (x + 6 + 2x 4)=(x + 6) (3x + 2)=3 (x + 6) x +
3
2
Wyznaczamy ekstrema lokalne funkcji f. Miejscami zerowymi pochodnej s liczby 6 i .
3
Rozwizujemy nierwnoci f 0 (x) > 0 oraz f 0 (x) < 0 i otrzymujemy:

2
2
0
0
oraz
f (x) < 0, gdy x 6,
.
f (x) > 0, gdy x (, 6) , +
3
3
Dla x = 6 speniony jest warunek wystarczajcy istnienia ekstremum i jest to maksimum
2
lokalne, ktre jest rwne f (6)=0. Dla x= rwnie speniony jest warunek wystarczajcy
3

2
2
8 16
2048
istnienia ekstremum i jest to minimum lokalne, ktre jest rwne f
=
=
.
3
3
3
27
Funkcja f przyjmuje wartoci dodatnie tylko dla x>2 i jest w tym przedziale rosnca. Wynika
std, e rwnanie f (x) = 12 ma dokadnie jedno rozwizanie.
Dodatek
Zestawy zada
Dodatek A
Zestaw zada I
Halina Kaek
Edyta Marczewska
Elbieta Sepko-Guzicka
Leszek Sochaski
Zadanie 1.
Oblicz granic cigu: lim

3n + 7 3n 4
+
.
8n + 4 6n + 5
Rozwizanie
Ta granica jest rwna
lim
3n + 7 3n 4
+
8n + 4 6n + 5
= lim
7
3+ n
4
8+ n
4
3 n
5
6+ n
!
=
3 1 7
+ = = 0, 875.
8 2 8
Zadanie 2.
Dana jest funkcja f okrelona wzorem: f (x) =
2x + 7
dla kadej liczby rzeczywistej x. Oblicz
x2 + 3
1
warto pochodnej tej funkcji w punkcie x = .
2
Rozwizanie
Mamy:
0
f (x) =

0
0
(2x + 7) x2 + 3 (2x + 7) x2 + 3
(x2 + 3)
2x2 14x + 6
=
.
2
(x2 + 3)

2 x2 + 3 2x (2x + 7)
(x2 + 3)

2 14 + 7 + 6 200
1
Zatem f 0
=
=
.

13 2
2
169
4
Zadanie 3.
Dany jest okrg o rodku w punkcie S=(60, 40) i promieniu 97. Prosta o rwnaniu 3x+4y+20=0
przecina ten okrg w dwch punktach A i B. Oblicz dugo odcinka AB.
176
A. Zestaw zada I
Rozwizanie
Niech C bdzie rodkiem odcinka AB. Z zaoenia S jest rodkiem danego okrgu. Wwczas
trjkt ACS jest prostoktny, z ktem prostym przy wierzchoku C. Zatem z twierdzenia
Pitagorasa mamy AC2 = AS2 CS2 . Z zaoenia wiemy, e promie AS = 97 oraz odlego
prostej k od rodka okrgu
|3 60 + 4 40 + 20|
= 72.
CS =
32 + 42
Zatem
AC2 = 972 722 = (97 72) (97 + 72) = 25 169 = 52 132 = 652 .
Std wynika, e AC = 65, a wic AB = 130.
Zadanie 4.
Rami AD trapezu ABCD (w ktrym AB k CD) przeduono do punktu E takiego, e
AE = 2 AD. Punkt M ley na podstawie AB oraz AM = 2 MB. Odcinek ME przecina
przektn BD w punkcie P. Udowodnij, e BP = PD.
E
P
A
I sposb rozwizania
Niech N bdzie punktem przecicia odcinka EM z prost DC.
Poniewa AB k CD, wic odcinek DN jest rwnolegy do AM, a poniewa D jest rodkiem
odcinka AE, wic N jest rodkiem odcinka ME. Oznacza to, e odcinek DN czy rodki
bokw AE i ME trjkta AME. Std wnioskujemy, e
1
DN = AM.
2
Std z kolei i z zaoenia AM = 2 MB wynika, e
DN = MB.
Rwno i rwnolego odcinkw DN i MB oznacza, e trjkty PDN i PBM s przystajce.
Std wynika wic, e
BP = PD.
To wanie naleao udowodni.
177
II sposb rozwizania
Niech N bdzie punktem przecicia odcinka EM z prost DC. Poniewa AB k CD , wic
odcinek DN jest rwnolegy do AM. Wnioskujemy std, e
<
) EDN =<
) EAM
oraz
<
) END =<
) EMA.
To oznacza, e trjkty DNE i AME s podobne (cecha kt-kt podobiestwa trjktw).

Std wynika proporcja
DE
AE
=
,
DN AM
ale AE = 2 AD, czyli AE = 2 DE, wic
DE 2 DE
=
.
DN
AM
Std wnioskujemy, e AM = 2 DN. Rwno ta, wraz z rwnoci AM = 2 MB, prowadzi
do wniosku, e
DN = MB.
To z kolei, wraz z rwnociami ktw <
) PMB=<
) PND i <
) PBM=<
) PDN, prowadzi do wniosku,
e trjkty MBP i NDP s przystajce.
Std wnioskujemy, e boki BP i DP tych trjktw maj t sam dugo, co koczy dowd.
Zadanie 5.
Wyznacz zbir wartoci funkcji f okrelonej wzorem f (x) =
wistej x.
x+3
dla kadej liczby rzeczyx2 + 7
I sposb rozwizania
Zauwaamy, e aby wyznaczy zbir wartoci funkcji f (x) =
jakich wartoci parametru m rwnanie
x+3
wystarczy sprawdzi, dla
x2 + 7
x+3
= m ma rozwizanie.
x2 + 7
Przeksztacamy to rwnanie i zapisujemy w postaci rwnowanej mx2 x + 7m 3 = 0.

Dla m = 0 rwnanie mx2 x + 7m 3 = 0 ma posta x 3 = 0 i ma rozwizanie x = 3.
Zatem 0 naley do zbioru wartoci funkcji f.
Dla m 6= 0 jest to rwnanie kwadratowe o wyrniku = 1 4m (7m 3). Wystarczy zatem
sprawdzi, dla jakich m6= 0 wyrnik jest nieujemny. Mamy
28m2 12m10
wic nierwno

1 1
(gdzie m 6= 0), ktrej zbiorem rozwiza jest przedzia ,
z wyczeniem liczby 0.
14 2
x+3
Poniewa dla m = 0 rwnanie mx2 x+7m3 = 0 ma rozwizanie, wic rwnanie 2
=m
x +7

1 1
ma rozwizanie dla m ,
.
14 2

x+3
1 1
Ostatecznie stwierdzamy, e zbiorem wartoci funkcji f (x)= 2
jest przedzia ,
.
x +7
14 2
178
A. Zestaw zada I
II sposb rozwizania
Znajdujemy najmniejsz i najwiksz warto funkcji f (x) =
wistych.
0
Wyznaczamy pochodn tej funkcji f (x) =
x+3
w zbiorze liczb rzeczyx2 + 7

1 x2 + 7 2x (x + 3)
(x2 + 7)
Nastpnie znajdujemy miejsca zerowe tej pochodnej:
x2 6x + 7
(x2 + 7)
x2 6x + 7
(x2 + 7)
= 0,
co jest rwnowane rwnaniu x2 6x + 7 = 0, std x1 = 7, x2 = 1.

Teraz zauwaamy, e:
a) jeli x < 7, to f 0 (x) < 0,
b) jeli 7 < x < 1, to f 0 (x) > 0,
c) jeli x > 1, to f 0 (x) < 0.
Zatem funkcja f jest malejca w przedziale ( , 7i, rosnca w przedziale h7, 1i i malejca
w przedziale h1 , +).
1
1
Nastpnie obliczamy f (7) = , f (1) = .
14
2
Ponadto
jeli x 7, to f (x) < 0,

jeli x 1, to f (x) > 0.
Std wynika, e:
1
f (x) < 0,
14
1
jeli x 1, to 0 < f (x) .
2
1
1
Zatem
jest najmniejsz wartoci funkcji f, a jest najwiksz wartoci tej funkcji.
14
2

1 1
Z cigoci funkcji f wynika, e zbiorem jej wartoci jest przedzia ,
.
14 2
jeli x 7, to
Zadanie 6.
Oblicz, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w ktrych zapisie dziesitnym wystpuje
co najmniej jedna sidemka.
I sposb rozwizania (dopenienie)
Obliczamy, ile jest nieparzystych liczb naturalnych czterocyfrowych. Pierwsz cyfr (tysicy)
moemy wybra na 9 sposobw, nastpne dwie cyfry na 10 sposobw i ostatni (jednoci)
na 5 sposobw. Mamy zatem 9 102 5 = 4500 liczb czterocyfrowych nieparzystych.
Obliczamy, ile jest nieparzystych liczb naturalnych czterocyfrowych, w zapisie ktrych nie
wystpuje cyfra 7. Pierwsz cyfr moemy wwczas wybra na 8 sposobw, kad z nastp-
179
nych dwch na 9 sposobw i cyfr jednoci na 4 sposoby. Mamy zatem 892 4 = 2592 takich
liczb czterocyfrowych nieparzystych.
Std wnioskujemy, e liczb nieparzystych czterocyfrowych, w ktrych zapisie dziesitnym
co najmniej jedna cyfra jest sidemk, jest 45002592=1908 (liczby te nale do zbioru liczb
czterocyfrowych nieparzystych i nie nale do zbioru nieparzystych liczb czterocyfrowych,
w zapisie ktrych nie wystpuje cyfra 7).
Uwaga
Moemy take zauway, e jest 9000 liczb czterocyfrowych, a poniewa co druga jest nieparzysta, to istnieje 4500 liczb czterocyfrowych nieparzystych.
II sposb rozwizania (liczba sidemek)
Rozwaamy cztery parami rozczne zbiory nieparzystych liczb czterocyfrowych:
1.
2.
3.
4.
Zbir
Zbir
Zbir
Zbir
liczb,
liczb,
liczb,
liczb,
w
w
w
w
ktrych
ktrych
ktrych
ktrych
zapisie
zapisie
zapisie
zapisie
dziesitnym
dziesitnym
dziesitnym
dziesitnym
cyfra
cyfra
cyfra
cyfra
7
7
7
7
wystpuje
wystpuje
wystpuje
wystpuje
dokadnie jeden raz.

dokadnie dwa razy.
dokadnie trzy razy.
cztery razy.
Najpierw obliczamy, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie ktrych cyfra 7 wystpuje dokadnie jeden raz.
1. Jeli pierwsz cyfr (tysicy) jest sidemka, to dwie nastpne cyfry moemy wybra na
9 sposobw, a cyfr jednoci na 4 sposoby. Mamy zatem 92 4 = 324 takich liczb.
2. Jeli sidemka jest cyfr setek, to cyfr tysicy moemy wybra na 8 sposobw, cyfr
dziesitek na 9 sposobw i cyfr jednoci na 4 sposoby. Takich liczb jest 8 9 4 = 288.
3. Analogicznie wykazujemy, e jest 288 liczb, w zapisie ktrych cyfra dziesitek jest sidemk.
4. Jeli sidemka jest cyfr jednoci, to cyfr tysicy moemy wybra na 8 sposobw, a kad
z dwch nastpnych cyfr na 9 sposobw. Takich liczb jest zatem 8 92 = 648.
Mamy wic 324+288+288+648=1548 nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie ktrych
cyfra 7 wystpuje jeden raz.
Nastpnie obliczamy, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie ktrych cyfra
7 wystpuje dokadnie dwa razy.
1. Jeli dwie pierwsze cyfry to sidemki, to nastpn cyfr moemy wybra na 9 sposobw,
a cyfr jednoci na 4 sposoby. Mamy zatem 9 4 = 36 takich liczb.
2. Analogicznie wykazujemy, e jest 36 liczb, w zapisie ktrych pierwsz i trzeci cyfr jest
sidemka.
3. Jeli pierwsz i ostatni cyfr jest sidemka, to kad z cyfr: setek i dziesitek moemy
wybra na 9 sposobw. Mamy zatem 92 = 81 takich liczb.
4. Jeli drug i trzeci cyfr jest sidemka, to cyfr tysicy moemy wybra na 8 sposobw
i cyfr jednoci na 4 sposoby. Takich liczb jest 8 4 = 32.
5. Jeli drug i czwart cyfr jest sidemka, to cyfr tysicy moemy wybra na 8 sposobw,
a cyfr dziesitek na 9 sposobw. Mamy zatem 8 9 = 72 takie liczby.
180
A. Zestaw zada I
6. Jeli trzeci i czwart cyfr jest sidemka, to cyfr tysicy moemy wybra na 8 sposobw
i cyfr setek na 9 sposobw. Takich liczb jest 8 9 = 72.
Mamy wic 36 + 36 + 81 + 32 + 72 + 72 = 329 nieparzystych liczb czterocyfrowych, w ktrych
zapisie dziesitnym cyfra 7 wystpuje dwa razy.
Obliczamy, ile jest nieparzystych liczb czterocyfrowych, w zapisie ktrych cyfra 7 wystpuje
dokadnie trzy razy.
1. Jeli cyfr jednoci nie jest cyfra 7, to mamy 4 takie liczby (cyfr jednoci moemy
wybra na 4 sposoby spord cyfr nieparzystych 1, 3, 5, 9).
2. Jeli cyfr dziesitek nie jest cyfra 7, to mamy 9 takich liczb (cyfr dziesitek moemy
wybra na 9 sposobw spord cyfr 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9).
3. Analogicznie wykazujemy, e jest 9 liczb, w zapisie ktrych cyfra setek nie jest sidemk.
4. Jeli cyfra 7 nie jest cyfr tysicy, to mamy 8 takich liczb (cyfr tysicy moemy wybra
na 8 sposobw spord cyfr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9).
Mamy wic 4 + 9 + 9 + 8 = 30 nieparzystych liczb, w zapisie ktrych cyfra 7 wystpuje trzy
razy.
Ponadto jest jedna liczba czterocyfrowa nieparzysta, w zapisie ktrej wystpuj 4 sidemki.
Z reguy dodawania mamy: 1548+329+30+1 = 1908 nieparzystych liczby czterocyfrowych,
w ktrych zapisie dziesitnym co najmniej jedna cyfra to 7.
Zadanie 7.
Dany jest nieskoczony cig geometryczny (an ) okrelony wzorem
2
an = n dla n = 1, 2, 3, . . ..
3
Oblicz sum wszystkich wyrazw tego cigu.
Rozwizanie
2
1
Pierwszy wyraz i iloraz tego cigu s odpowiednio rwne: a1 = , q = .
3
3

2
1
a1
3
= 3 + 1.
Poniewa |q| = < 1, wic mamy S =
=
1
1q 1
3
3
Zadanie 8.
Dana jest funkcja f okrelona wzorem f (x) = x3 3x+1 i lecy na wykresie tej funkcji punkt
A o wsprzdnej x rwnej 2. Wyznacz rwnanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie
A.
Rozwizanie
Styczna do wykresu funkcji o wzorze y = f (x) w punkcie A = (x0 , f (x0 )) ma rwnanie postaci
y = ax + b, gdzie wspczynnik kierunkowy a jest rwny a = f 0 (x0 ). W naszym przypadku
f (x) = x3 3x + 1 oraz x0 = 2.
181
Mamy zatem f 0 (x) = 3x2 3, skd dostajemy a = 3 22 3 = 9. Punkt A ma wsprzdne
(2, f (2)), czyli A = (2, 3). Prosta o rwnaniu y = 9x+b ma przechodzi przez punkt A, wic
3 = 9 2 + b. Zatem b = 15 i ostatecznie rwnanie stycznej ma posta y = 9x 15.
Zadanie 9.
D E
Rozwi rwnanie sin 4x cos 5x = 0 w przedziale 0,
.
2
I sposb rozwizania
Rwnanie moemy zapisa w postaci rwnowanej
sin (4x) = cos (5x) .

Poniewa cos (5x) = sin

2

5x , wic rwnanie moemy zapisa w postaci
sin (4x) = sin

2

5x .
Std wynika, e

4x = 5x + 2k lub 4x =
5x + 2k, gdzie k jest liczb cakowit.
2
2
2
+k
lub x = 2k, gdzie k jest liczb cakowit.
Zatem x =
18
9
2
D E
Wybierajc te rozwizania, ktre nale do przedziau 0,
dostajemy:
2
x=
,
18
x=
5
,
18
x=
.
2
II sposb rozwizania
Poniewa cos (5x) = sin

2

5x , wic rwnanie moemy zapisa w postaci
sin (4x) sin

2

5x = 0.
Ze wzoru na rnic sinusw otrzymujemy

4x 2 5x
4x + 2 5x
2 cos
sin
= 0.
2
2

x
9
Std cos
= 0 lub sin
x
= 0.
4 2
2
4
x
9
Zatem = +k lub x = k, gdzie k jest liczb cakowit, czyli x = 2k lub

4 2 2
2
4
2
2
x=
+ k , gdzie k jest liczb cakowit.
18
9
D E
Wybierajc te rozwizania, ktre nale do przedziau 0,
dostajemy:
2
x=
,
18
x=
5
,
18
x=
.
2
182
A. Zestaw zada I
Zadanie 10.
Wyka, e jeeli zdarzenia losowe A, B s takie, e P (A) = 0, 6 oraz P (B) = 0, 8, to
P (A|B) 0, 5. (P (A|B) oznacza prawdopodobiestwo warunkowe zajcia zdarzenia A pod
warunkiem zajcia zdarzenia B).
Rozwizanie
P (A B)
P (A B)
P (A|B) =
. Nierwno P (A|B) 0, 5 jest rwnowana nierwnoci
0, 5,
P (B)
0, 8
wic wystarczy wykaza, e P (A B) 0, 4.
Poniewa P (A B)1 oraz P (A B)=P (A)+P (B)P (A B), wic P (A B)0, 6+0, 81=0, 4,
co naleao udowodni.
Zadanie 11.
Niech m = log21 7. Wyka, e log7 27 =
3 (1 m)
.
m
I sposb rozwizania
Zauwamy, e log7 21 =
1
1
= .
log21 7 m
Zapisujemy kolejno
log7 27 = log7 3 = 3 log7 3 = 3 log7

3
21
7

1
1m
= 3 (log7 21 log7 7) = 3
1 = 3
.
m
m
To koczy dowd.
II sposb rozwizania
Zauwaamy kolejno, e

3 (1 m)
1
21
=3
1 = 3 (log7 21 1) = 3 (log7 21 log7 7) = 3 log7
= log7 33 = log7 27,
m
m
7
co koczy dowd.
Zadanie 12.

2n 10 2 1

Wyznacz najmniejsz liczb naturaln n speniajc nierwno
< .
3n + 1 3 30
Rozwizanie

2n 10 2 1

Rozwizujemy nierwno
< . Std kolejno otrzymujemy:
3n + 1 3 30

3 (2n 10) 2 (3n + 1) 1

< ,
30

3 (3n + 1)

32 1

3 (3n + 1) < 30 .
183
Warto bezwzgldna ilorazu jest rwna ilorazowi wartoci bezwzgldnych, wic
|32|
1
< .
|3 (3n + 1)| 30
Std
32
1
< ,
3 (3n + 1) 30
gdy 3 (3n + 1) > 0 dla kadej liczby naturalnej n. Std
3n + 1 > 320,
1
n > 106 .
3
Zatem najmniejsz liczb naturaln speniajc podan nierwno jest
n = 107.
Zadanie 13.
2
Okrgi o rwnaniach x2 +y2 = 625 i (x 36) +(y 15) = 1600 maj dwa punkty przecicia:
A i B. Oblicz dugo odcinka AB.
I sposb rozwizania
y
A
15
C
x
O
36
184
A. Zestaw zada I
Oznaczmy:
rodek pierwszego okrgu symbolem O,

rodek drugiego okrgu symbolem P,
punkty przecicia okrgw symbolami A i B.
Niech C bdzie punktem przecicia odcinkw AB i OP, |AC| = h, |OC| = x.
Zauwamy, e |AB| = 2h oraz |OP| = 39. Korzystajc z twierdzenia Pitagorasa otrzymujemy:
2
h2 = 252 x2 oraz h2 = 402 (39 x) . Rozwizujemy rwnanie 252 x2 = 402 (39 x) ,

otrzymujc x = 7. Zatem h2 = 252 72 = 576, std h = 24, czyli |AB| = 2h = 48.
II sposb rozwizania (ze wzoru Herona)
Oznaczamy wszystko tak jak w sposobie I. Boki trjkta oznaczamy tak jak na rysunku.
Obliczamy pole trjkta OPA ze wzoru Herona. Wzr ten znajduje si w Wybranych
wzorach matematycznych wydanych przez CKE.
Niech p oznacza poow obwodu trjkta OPA. Wtedy
p = 52,
p a = 13,
Z drugiej strony POPA =
p b = 27,
1
p c = 12 i h21 + a2 = b2 .
4
1
39 h. Zatem h = 24, czyli |AB| = 2h = 48.
2
Uwaga
Pole trjkta OPA mona obliczy rwnie z twierdzenia cosinusw:
625 + 1600 1521
704
44
252 + 402 2 25 40 cos = 392 , std cos =
=
=
.
2000
2000 125
s

2
44
117
1
117
Zatem sin = 1
=
. Obliczamy pole trjkta OPA: POPA = 2540
=468.
125
125
2
125
III sposb rozwizania (punkty przecicia okrgu)
Rozwizujemy ukad rwna, aby znale punkty przecicia dwch okrgw:

x2 + y2 = 625
2
2
(x 36) + (y 15) = 1600
2
x + y2 = 625
x2 72x + y2 30y = 79
Odejmujc stronami drugie rwnanie od pierwszego otrzymujemy rwnanie:
91 12x
wstawiamy do pierwszego rwnania i rozwizujemy rwnanie
12x+5y=91. Std y=
5

2
91 12x
2
kwadratowe: x +
3 = 625.
5
Po uporzdkowaniu otrzymujemy rwnanie kwadratowe: 169x2 2184x 7344 = 0, ktrego
36
204
wyrnik jest rwny = 3120 oraz x1 = , x2 =
. Obliczamy drug wsprzdn:
13
13
323
253
y1 =
,
y2 =
.
13
13
185

36 323
204 253
Mamy zatem 2 punkty przecicia: A = ,
oraz B =
,
.
13 13
13
13
Obliczamy odlego midzy nimi:
2
2
2

253 323
240
576
242 102 242 242
|AB| =
+
=
+
=
+
=
13
13
13
13
132
132
242 262
242
= 2 102 + 242 =
= 242 22 = 482 .
13
132
2
204 36
+
13 13
2
Zatem |AB| = 48.
Zadanie 14.
Dany jest wykres funkcji kwadratowej f (x) = x2 oraz punkt A = (3, 0). Znajd punkt na
wykresie funkcji f lecy najbliej punktu A.
Rozwizanie

Dowolny punkt lecy na wykresie funkcji f ma wsprzdne: x, x2 . Obliczamy odlego
q
2
2
takiego punktu od punktu A: d = (x 3) + (x2 0) .
Wemy funkcj
2
2
g (x) = (x 3) + x2 0 = x4 + x2 6x + 9,
gdzie x jest liczb rzeczywist.
Obliczamy pochodn tej funkcji i rozkadamy na czynniki:

g 0 (x) = 4x3 + 2x 6 = 2 2x3 + x 3 = 2 (x 1) 2x2 + 2x + 3 .
Obliczamy wyrnik trjmianu kwadratowego 2x2 + 2x + 3:
= 4423 < 0, zatem 2x2 +2x+3 > 0, wic jedynym miejscem zerowym funkcji g 0 (x) jest
x = 1.
Zauwaamy rwnie, e:
g 0 (x) < 0 dla x < 1,

g 0 (x) > 0 dla x > 1,
A wic funkcja g ma minimum dla x = 1.
Zatem punktem na wykresie funkcji f lecym najbliej punktu A jest punkt (1, 1).
Zadanie 15.
Wyka, e funkcja f(x) = x3 12x w przedziale (3, 5) jest rosnca.
Rozwizanie
Wyznaczamy pochodn funkcji f: f 0 (x) = 3x2 12. Pochodna funkcji przyjmuje wartoci
186
A. Zestaw zada I
dodatnie dla x (, 2) (2, + ), w szczeglnoci w przedziale (3, 5). Zatem funkcja f

jest rosnca w przedziale (3, 5).
Zadanie 16.
W ostrosupie prawidowym czworoktnym krawd podstawy jest rwna 10 cm, a kt nachylenia ciany bocznej do paszczyzny podstawy jest rwny 60 stopni. Ostrosup ten przecito
paszczyzn przechodzc przez krawd podstawy i nachylon do paszczyzny podstawy
pod ktem 30 stopni. Oblicz pole otrzymanego przekroju.
S
60
E
30
F
Przekrojem, ktrego pole naley obliczy, jest trapez rwnoramienny BCLK.

Rozwamy przekrj ostrosupa paszczyzn przechodzc przez wierzchoek S i rodki E, F
krawdzi AD i BC. Poniewa <
) FES = 60 , wic trjkt rwnoramienny FES jest trjktem
rwnobocznym
o boku 10, std wysoko PF przekroju BCLK (jako wysoko trjkta FES)
jest rwna 5 3. Punkt P jest spodkiem wysokoci trjkta rwnobocznego FES, czyli jest
rodkiem odcinka ES. Odcinek KL jest rwnolegy do AD, std K jest rodkiem odcinka AS.
Z twierdzenia o odcinku czcym rodki bokw trjkta otrzymujemy: KL = 5. Pole prze
1
75
kroju jest zatem rwne P = (10 + 5) 5 3 =
3.
2
2
Zadanie 17.
1
Dany jest trjkt ABC, w ktrym A = (0, 0), B = (6, 0), C = (6p, 6q), gdzie p, q > 0 oraz p 6= .
2
Punkt H jest punktem przecicia wysokoci (ortocentrum) tego trjkta.
Punkt O jest rodkiem okrgu opisanego na tym trjkcie.
Punkt S jest rodkiem cikoci tego trjkta.
Wyznacz rwnanie prostej OH i wyka, e punkt S ley na tej prostej.
187
y
C
D
E
S
Rozwizanie
Oznaczmy, tak jak na rysunku:
E rodek odcinka AC,

F rodek odcinka AB,
BD i CG wysokoci trjkta ABC.
Zauwamy, e: E = (3p, 3q), F = (3, 0), G = (6p, 0).
Rwnanie prostej AC ma posta y = ax. Punkt C ley na tej prostej, wic 6q = a6p, zatem
q
q
a = . Std wynika, e prosta AC ma rwnanie: y = x.
p
p
p
Rwnanie prostej EO ma posta: y = x + c dla pewnego c. Punkt E ley na tej prostej,
q

3p2 3 p2 + q2
p
=
.
wic 3q = 3p + c. Std c = 3q +
q
q
q

3 p2 + q2
p
Prosta EO ma zatem rwnanie: y = x +
.
q
q
!
3p 3 p2 + q2
Prosta FO ma rwnanie: x = 3. Std punkt O ma wsprzdne: O = 3, +
,
q
q
!

3 p2 + q 2 p
czyli O = 3,
.
q
p
Rwnanie prostej BD ma posta y = x+d dla pewnego d. Punkt B ley na prostej BD,
q
p
6p
p
6p
wic 0 = 6 + d, std d = . Prosta BD ma zatem rwnanie: y = x + .
q
q
q
q
!
6 p p2
Prosta CG ma rwnanie x = 6p. Zatem punkt H ma wsprzdne: H = 6p,
.
q
188
A. Zestaw zada I

0 + 6 + 6p 0 + 0 + 6q
,
, czyli S = (2p + 2, 2q).
3
3
Wyznaczamy rwnanie prostej OH.
Wreszcie S =
Rwnanie to jest postaci: y = ax + b.

!
!
6 p p2
3 p2 + q2 p
oraz H = 6p,
speniaj to rwnanie, zatem:
O = 3,
q
q

3 p2 + q2 p
6 p p2
= a 3 + b oraz
= a 6p + b.
q
q
Rozwizaniem tego ukadu rwna jest:
3p 3p2 q2
,
q (2p 1)

6p p2 + q2 1
b=
.
q (2p 1)
a=
Zatem prosta OH ma rwnanie:

6p p2 + q2 1
3p 3p2 q2
x+
.
y=
q (2p 1)
q (2p 1)
Sprawdzamy, e wsprzdne punktu S speniaj to rwnanie, tzn. e zachodzi rwno:

6p p2 + q2 1
3p 3p2 q2
2q =
(2p + 2) +
.
q (2p 1)
q (2p 1)
Po wykonaniu dziaa i uporzdkowaniu wyrae otrzymujemy rwno prawdziw, co koczy dowd, e wsprzdne punktu S speniaj rwnanie prostej OH.
Uwaga
Mona pokaza, e OH = 3 OS, skd wynika, e punkt S ley na prostej OH.
Obliczamy wsprzdne wektorw OS oraz OH:

"
#

3 p2 + q 2 p
3p 3p2 q2
OS = 2p + 2 3, 2q
= 2p 1,
q
q
oraz
"
#

6 p p2
3 p2 + q 2 p
9p 9p2 3q2
OH = 6p 3,
= 6p 3,
= 3 OS.
q
q
q
Zatem punkt S ley na prostej OH.
Uwaga
W zadaniu 17 jest sformuowane nastpujce twierdzenie pochodzce od Eulera: w dowolnym
trjkcie ortocentrum, rodek cikoci i rodek okrgu opisanego s wspliniowe.
Prost, na ktrej le te trzy punkty nazywamy prost Eulera.
189
Twierdzenie Eulera ma wiele dowodw bezporednich. Szczeglnie pikny, cho trikowy, jest
dowd nastpujcy.
Dowd
Oznaczmy przez O rodek okrgu opisanego, przez S rodek cikoci, za przez H punkt
przecicia wysokoci danego trjkta.
Poprowadmy z punktu O przez punkt S odcinek OP tak, by OP = 3 OS.
C
E
S
O
CS
PS
=2=
, zatem
SF
SO
z twierdzenia Talesa wynika, e CP k OF. Poniewa OF AB, mamy take CP AB. Zatem
punkt P ley na wysokoci trjkta opuszczonej na prost AB. Poniewa punkt P zosta
okrelony niezalenie od wyboru boku, P ley na wszystkich wysokociach tego trjkta
i P = H. Ponadto z konstrukcji mamy OS = 2 SH.
Niech F bdzie rodkiem boku AB, a E rodkiem boku AC. Wwczas
W powyszym dowodzie warto zwrci uwag na to, e nie dowodzimy bezporednio wspliniowoci rozwaanych trzech punktw, ale przedefiniowujemy jeden z tych punktw.
Definiujemy mianowicie nowy punkt P w taki sposb, by zagwarantowa wspliniowo,
a nastpnie dowodzimy, e ten nowy punkt P jest punktem przecicia wysokoci (ortocentrum) trjkta ABC. Jest to pikny pomys, ale trudno oczekiwa od ucznia, e atwo
przyjdzie mu on do gowy.
Dla kontrastu, dowd twierdzenia Eulera przedstawiony w rozwizaniu zadania 17 jest rutynowy i waciwie nie wymaga adnego powaniejszego pomysu. Cen za t rutynowo jest
oczywicie dugo dowodu, wymagajcego dugich oblicze. Warto w tym miejscu zwrci
uwag na to, e elegancja i pikno w matematyce nie wykluczaj metod rutynowych, dugich,
ale skutecznych.
Zadanie 18.

p
1 2
ABC jest rwne P =
d + d d2 + 2a2 . Dany jest trjkt prostoktny ABC z ktem pro4
stym przy wierzchoku A. Przeciwprostoktna BC ma dugo a, dwusieczna AD kta pro
p
1 2
stego ma dugo d. Udowodnij, e pole trjkta ABC jest rwne P =
d + d d2 + 2a2 .
4
190
A. Zestaw zada I
A
Rozwizanie
Oznaczmy, tak jak na rysunku: |AB| = c, |AC| = b.
bc
Pole trjkta ABC jest rwne: P = , skd bc = 2P.
2
Obliczamy inaczej pole trjkta ABC:
cd sin 45 bd sin 45 cd 2 bd 2
d 2
P=
+
=
+
= (b + c)
.
2
2
4
4
4
2
Chcemy obliczy b + c. Zauwaamy, e (b + c) = b2 + 2bc + c2 .

2
Z twierdzenia Pitagorasa: b2 + c2 = a2 , wic(b + c) = a2 + 2bc. Zatem (b + c) = a2 + 4P,

czyli
p
b + c = a2 + 4P.
Wobec tego
P = (b + c)
d 2 p 2
d 2
= a + 4P
,
4
4
czyli
P=
a2 + 4P
d 2
.
4
Chcemy z tego rwnania wyznaczy P.

Otrzymujemy kolejno:
d2
P2 = a2 + 4P ,
8
8P2 4d2 P a2 d2 = 0.
2
Rozwizujemy to rwnanie kwadratowe: = 16d

rozwizanie odrzucamy, gdy jest ujemne).
d2 + d d2 + 2a2
d + 2a , P =
(drugie
4
2
To koczy dowd.
Zadanie 19.
Udowodnij, e jeli a > 0, to dokadnie jedna liczba rzeczywista x spenia rwnanie
2
x3 + ax2 + a (a + 1) x (a + 1) = 0.
191
I sposb rozwizania
Zauwaamy, e 1 jest pierwiastkiem tego rwnania, wic rwnanie moemy zapisa w postaci:

2
(x 1) x2 + (a + 1) x + (a + 1) = 0.
2
Std x = 1 lub x2 + (a + 1) x + (a + 1) = 0.
2
Rwnanie x2 + (a + 1) x + (a + 1) = 0 nie ma rozwizania, gdy = 3 (a + 1) < 0.

2
Zatem jedyn liczb x, ktra spenia rwnanie x3 +ax2 +a (a + 1) x(a + 1) = 0, jest x = 1.

II sposb rozwizania
Niech
2
f (x) = x3 + ax2 + a (a + 1) x (a + 1) .
f 0 (x) = 3x2 + 2ax + a (a + 1) .
Obliczamy wyrnik tej funkcji kwadratowej:
= 4a (2a + 3) .
Poniewa z zaoenia a > 0, wic < 0. Zatem dla kadego a > 0 pochodna f 0 (x) > 0, czyli
funkcja f jest rosnca, a wic ma co najwyej jedno miejsce zerowe. Poniewa f (1) = 0, wic
f ma dokadnie jedno miejsce zerowe. To koczy dowd.
Zadanie 20.
Dany jest ostrosup prawidowy czworoktny. Kt jest ktem dwuciennym midzy dwiema ssiednimi cianami bocznymi. Kt jest ktem przy podstawie ciany bocznej (tzn.
ktem midzy krawdzi podstawy i krawdzi boczn ostrosupa) zob. rysunek. Wyka,
e cos tg2 = 1.
192
A. Zestaw zada I
Rozwizanie
Oznaczmy, tak jak na rysunku: a krawd podstawy, h wysoko ciany bocznej poprowadzona z wierzchoka podstawy, c odcinek czcy wierzchoek podstawy ze spodkiem
wysokoci h.
a 2
a
Na podstawie twierdzenia cosinusw mamy:
2
a 2 = h2 + h2 2h h cos .
Std
h2 cos = h2 a2 .
Na podstawie tw. Pitagorasa mamy:
h2 + c2 = a 2 .
Zatem
h2 cos = c2 .
Std
h2
cos = 1,
c2
czyli
cos tg2 = 1.
To koczy dowd.
Zadanie 21.
Rozpatrujemy odcinki rwnolege do osi Oy, ktrych jeden koniec ley na wykresie funkcji
kwadratowej f okrelonej wzorem f (x) = x2 + 2, a drugi koniec ley na wykresie funkcji g
okrelonej wzorem g (x) = x dla x 0.

Oblicz dugo najkrtszego takiego odcinka.
193
y
y = x2 + 2
y=
Rozwizanie

Niech A= x, x2 + 2 , B= x, x dla pewnego x0. Wwczas dugo odcinka AB jest rwna
x2 + 2 x.

Rozwamy funkcj h (t) = t4 t + 2. Wwczas dugo odcinka AB jest rwna h x .
Wyznaczymy minimum funkcji h w przedziale h0, +) .
Obliczamy pochodn funkcji h: h 0 (t) = 4t3 1.
1
, to h 0 (t) < 0,
Jeli 0 < t <
3
4
1
jeli t >
, to h 0 (t) > 0.
3
4

1
1
funkcja h jest malejca i w przedziale
, + funkcja h
Zatem w przedziale 0,
3
3
4
4
1
jest rosnca. Std wynika, e h przyjmuje najmniejsz warto w punkcie t =
. Ta naj3
4
mniejsza warto jest dugoci szukanego najkrtszego odcinka:

1
1
1
3
h
=
+2 = 2
.
3
3
3
4
4 4
4
434
3
Odp.: |AB| = 2
.
434
Zadanie 22.
Dana jest funkcja f(x) = x2 okrelona dla wszystkich liczb rzeczywistych x oraz punkt
P = (p, p2 ) lecy na wykresie funkcji f. Wyznacz a i b tak, by prosta o rwnaniu y = ax+b
bya styczna do wykresu funkcji f w punkcie P. Wyka, e dla kadego x zachodzi nierwno
x2 ax + b.
194
A. Zestaw zada I
Rozwizanie
Pochodna funkcji f jest okrelona wzorem f 0 (x) = 2x. Std wynika, e wspczynnik kierunkowy stycznej w punkcie P jest rwny a=2p. Prosta o rwnaniu y=2px+b przechodzi przez
punkt P, wic p2 = 2pp+b. Zatem b = p2 , czyli rwnanie stycznej ma posta y = 2pxp2 .
Nierwno x2 2px p2 jest rwnowana nierwnoci x2 2px + p2 0, czyli nierwnoci
2
(x p) 0, a wic jest prawdziwa dla kadego x.
Zadanie 23.
Dana jest funkcja f okrelona wzorem f (x) = x3 dla dowolnej liczby rzeczywistej x. Wyznacz
punkt P = p, p3 lecy na wykresie funkcji f najbliej punktu A = (4, 0).
Rozwizanie

Wystarczy rozpatrywa punkty P = p, p3 dla p 0, gdy dla p < 0 punkt o wsprzdnych
(0, 0) ley bliej punktu A ni punkt P:
B
A
AP > AC > AB.

q
2
2
Odlego AP dla p 0 jest rwna AP = (p 4) + (p3 ) .
2
Mamy zatem znale p 0, dla ktrego wielomian W (p) = p6 + (p 4) = p6 + p2 8p + 16

przyjmuje najmniejsz warto. Rozwaamy zatem pochodn wielomianu W:

W 0 (x) = 6x5 + 2x 8 = 2 (x 1) 3x4 + 3x3 + 3x2 + 3x + 4 .
Poniewa dla x 0
3x4 + 3x3 + 3x2 + 3x + 4 > 0,
195
wic:
W 0 (x) < 0 dla x (0, 1),

W 0 (x) > 0 dla x (1, +).
Std wynika, e:
wielomian W (x) jest funkcj malejc w przedziale h0, 1i,

wielomian W (x) jest funkcj rosnc w przedziale h1, +) .
Zatem szukan wartoci p, dla ktrej warto wielomianu W (p) jest najmniejsza, jest p=1.
Szukanym punktem P jest zatem P = (1, 1).
Zadanie 24.
1
1
Prosta o rwnaniu y = kx przecina parabol o rwnaniu y = x2 w dwch punktach
2
2
A i B. Udowodnij, e styczne do tej paraboli w punktach A i B s prostopade.
Rozwizanie
B
x
A
Najpierw wyznaczamy wsprzdne punktw A i B. W tym celu rozwizujemy ukad rwna
y = kx
1
1
y = x2 ,
2
2
1 2
1
x kx = 0,
2
2
= k2 + 1,
p
p
k k2 + 1
x1 =
= k k2 + 1,
x2 = k + k2 + 1.
1
2 2

p
p
p
p
Std A = k k2 + 1, k2 k k2 + 1 , B = k + k2 + 1, k2 + k k2 + 1 .
1
1
Wyznaczamy teraz wspczynniki kierunkowe stycznych. Niech f (x) = x2 . Wwczas
2 p2

mamy rwnania stycznych y = aA x+bA oraz y = aB x+bB , gdzie aA = f 0 k k2 + 1 oraz

p
p
p
aB = f 0 k + k2 + 1 . Poniewa f 0 (x) = x, wic aA = k k2 + 1, aB = k + k2 + 1. Std

p
p

aA aB = k k2 + 1 k + k2 + 1 = k2 k2 + 1 = 1, czyli styczne s prostopade.
Dodatek B
Zestaw zada II
Elbieta Dittmajer
Marian Pacholak
Maria Pajk-Majewska
Agata Siwik
B.1. Szereg geometryczny

Zadanie 1.
3
Dany jest nieskoczony cig geometryczny taki, e pierwszy wyraz jest rwny , a suma
4
9
wszystkich wyrazw tego cigu jest rwna . Oblicz iloraz tego cigu.
4
Rozwizanie
Oznaczmy przez q iloraz cigu (an ). Korzystajc ze wzoru na sum wszystkich wyrazw
3
9
2
nieskoczonego cigu geometrycznego zapisujemy: S = = 4 , czyli q = .
4 1q
3
2
2
Poniewa dla q = mamy 0 < q < 1, liczba spenia warunki zadania.
3
3
Zadanie 2.
Dany jest nieskoczony cig geometryczny o wyrazach dodatnich taki, e pierwszy wyraz
3
1
jest rwny , a trzeci wyraz a3 jest rwny . Oblicz sum wszystkich wyrazw tego cigu.
4
3
Rozwizanie
3
1
Pierwszy wyraz i trzeci wyraz tego cigu s odpowiednio rwne: a1 = , a3 = .
4
3
a3 4
2
2
2
2
Poniewa, a3 = a1 q , std q =
= . Zatem q = lub q = .
a1 9
3
3
2
Uwzgldniajc warunki zadania mamy q = .
3
198
B. Zestaw zada II

2
Poniewa wszystkie wyrazy naszego cigu s dodatnie oraz |q| = < 1, zatem
3
S=
3
a1
3 3 9
= 42 = = .
1q 1 3 4 1 4
Odpowied: Suma S wszystkich wyrazw tego nieskoczonego cigu geometrycznego o wy9

razach dodatnich jest rwna: S = .
4
B.2. Granice cigw

Zadanie 3.
n7 2n3 + 3n
. Zapisz pierwsze trzy cyfry po przecinku rozwinicia dzien 1 + 4n3 + 5n4 + 6n7
sitnego otrzymanego wyniku.
Oblicz lim
Rozwizanie
Obliczamy granic:

n7 1 n24 + n36
1
n7 2n3 + 3n
= = 0,166 . . .
= lim 7 1
lim
4
5
n n
n 1 + 4n3 + 5n4 + 6n7
6
+ n4 + n3 + 6
n7
Zapisujemy cyfry: 1, 6, 6.
Zadanie 4.
n8 2n3 + 3n
jest rwna
n 12 + 5n4 + 6n5
1
A. .
B. .
2
Odpowied: D.
Granica lim
C. 0.
D. +.
Rozwizanie
Obliczamy granic:

n3 1 n25 + n37
n8 1 n25 + n37
n8 2n3 + 3n
= lim
= +.
lim
= lim 5 12 5
12
5
n 12 + 5n4 + 6n5
n n
n
+ n +6
+n
+6
n5
n5
Zadanie 5.
2n3 + 3n
jest rwna
n 1 + 2n + 3n2 + 4n5
1
C. 0.
A. .
B. .
2
Odpowied: C.
Granica lim
D. +.
B.2. Granice cigw
199
Rozwizanie
Obliczamy granic:

n5 2
+ n34
2n3 + 3n
n2
= lim
lim
= lim 5 1
n 1 + 2n + 3n2 + 4n5
n
n n
+ n24 + n33 + 4
n5
2
+ n34
n2
1
+ n24 + n33
n5
+ 4)
0
= 0.
4
Zadanie 6.
Oblicz lim
2n3 + 3n
3
(1 4n)
otrzymanego wyniku.
. Zapisz pierwsze trzy cyfry po przecinku rozwinicia dziesitnego
Rozwizanie
Obliczamy granic
lim
2n3 + 3n
(1 4n)

n3 2 + n32
1
= lim
3 = 32 = 0,03125.
n
1
n3 n 4
Nie rozwijamy wzoru (1 4n) , tylko wyczamy przed nawias n z kadego z trzech czynnikw.
Zadanie 7.
7n5 + 29n 7
, dla n1. Ob7n
licz granic lim (an bn ). Zapisz pierwsze trzy cyfry po przecinku rozwinicia dziesitnego
n
otrzymanego wyniku.
Cigi (an ), (bn ) okrelone s nastpujco: an =n4 +5 oraz bn =
Rozwizanie
Obliczamy granic:

7n5 + 29n 7
7n5 + 35n 7n5 29n + 7
6n + 7 6
4
lim n + 5
= lim
= lim
= =0, 85714 . . .
n
n
n
7n
7n
7n
7
Zadanie 8.
4
n3 + 2
oraz
b
=
, dla n 1. Obn
n2
7(n + 1)
licz granic lim (an bn ). Zapisz pierwsze trzy cyfry po przecinku rozwinicia dziesitnego
n
otrzymanego wyniku.
Cigi (an ), (bn ) okrelone s nastpujco: an =
Rozwizanie
Obliczamy granic:
lim
4 n3 + 2
n2 7(n + 1)

4n3 1 + n23
4
= = 0,(571428).
= lim
n 7n3 1 + 1
7
n
200
B. Zestaw zada II
Zadanie 9.
3
n3 + 2
oraz bn =
, dla n 1.
n
n+1
Granica lim (an bn ) jest rwna

n
1
B. .
2
A. .
C. 0.
D. +.
Odpowied: D.
Rozwizanie
Obliczamy granic

3n3 1 + n23
3n 1 + n23
3 n3 + 2

= lim
= lim
= +.
lim
1
n n2 1 + 1
n
n n n + 1
1+ n
n
Zadanie 10.
n3 + 2
3
oraz
b
=
, dla n 1.
n
n13
n+1
Granica lim (an bn ) jest rwna

n
1
B. .
2
A. .
C. 0.
D. +.
Odpowied: C.
Rozwizanie
Obliczamy granic

3n3 1 + n23
3 1 + n23
3 n3 + 2
= lim
= 0.
lim
= lim
n n13 n + 1
n n14 1 + 1
n n11 1 + 1
n
n
Zadanie 11.

n2
3n3
. Zapisz cyfr jednoci i dwie pierwsze cyfry po przen n + 2

(n + 2) (3n + 7)
cinku rozwinicia dziesitnego otrzymanego wyniku.
Oblicz lim
Rozwizanie
Obliczamy granic
2

n
3n3
3n3 + 7n2 3n3
7n2
lim
= lim
= lim
=
n n + 2
n (n + 2) (3n + 7)
n (n + 2) (3n + 7)
(n + 2) (3n + 7)
= lim
3n2
7
7n2

= = 2,333 . . .
2
7
3
1 + n 1 + 3n
B.3. Granica cigu (z parametrem)
201
B.3. Granica cigu (z parametrem)

Zadanie 12.
(9p 1) n2 4pn + 3p
dla n 1. Oblicz, dla
1 + pn2
jakiej wartoci p granica cigu (an ) jest rwna 2. Zakoduj pierwsze trzy cyfry po przecinku
rozwinicia dziesitnego otrzymanego wyniku.
Dla liczby p rnej od zera okrelamy cig an =
Rozwizanie
Wyznaczamy granic cigu (an ) w zalenoci od p:

4p
3p
2
n
9p
+
2
2
n
n
(9p 1) n 4pn + 3p
9p 1

=
= lim
.
lim
n
n
p
1 + pn2
n2 n12 + p
1
9p 1
= 2. Rozwizaniem rwnania jest p = = 0,(142857).
p
7
Zapisujemy rwnanie:
B.4. Granice funkcji

Zadanie 13.
6 x2
jest rwna
x3 x + 3
1
A. .
B. .
2
Odpowied: B.
Granica lim
C. 0.
D. +.
C. 6.
D. +.
Rozwizanie
6 x2 6 32
1
=
= .
x3 x + 3
3+3
2
Obliczamy: lim
Zadanie 14.
Granica
lim
x3
A. .
5x
jest rwna
x+3
B. 0.
Odpowied: A.
Rozwizanie
Obliczamy granic:
lim
x3
5x
= .
x+3
202
B. Zestaw zada II
Zadanie 15.
Granica lim+
x1
A. .
x2 1
jest rwna
x1
B. 0.
C. 2.
D. +.
Odpowied: C.
Rozwizanie
Obliczamy granic lim+
x1
x2 1
= lim (x + 1) = 2.
x 1 x1+
Zadanie 16.
2x4 + 13
Dana jest funkcja f okrelona wzorem f(x) =
dla wszystkich liczb rzeczywistych
6 x2
x 6= 6 i x 6= 6. Oblicz warto pochodnej tej funkcji w punkcie x = 1.

Zakoduj cyfr jednoci i pierwsze dwie cyfry po przecinku rozwinicia dziesitnego otrzymanego wyniku.
Rozwizanie
Obliczamy:
0
f (x) =
=
0

0
2x4 + 13 6 x2 2x4 + 13 6 x2
2
8x3
(6 x2 )

2
6 x + 2x 2x4 + 13
(6 x2 )
8(6 1) + 2(2 + 13) 8 5 + 2 15 14

=
=
= 2,8.
(6 1)2
25
5
Zatem f 0 (1) =
Zadanie 17.
Uzasadnij, e prosta l o rwnaniu 10xy+9 = 0 jest styczna do wykresu funkcji f okrelonej
wzorem f (x) = 4x3 2x + 1.
Rozwizanie
Zapisujemy rwnanie prostej l w postaci kierunkowej y = 10x + 9.
Wyznaczamy pochodn funkcji f: f 0 (x) = 12x2 2.
Zauwaamy, e dla x = 1 pochodna funkcji f jest rwna 10 i rwna si wspczynnikowi
kierunkowemu prostej l. Dla x=1 mamy f 0 (1)=10, ale f(1)=3. Punkt (1, 3) nie jest punktem
wsplnym wykresu funkcji f i prostej l, zatem prosta l nie jest styczna do wykresu funkcji
f w tym punkcie.
Obliczamy warto funkcji f w punkcie x = 1: f (1) = 1.
B.4. Granice funkcji
203
Punkt o wsprzdnych (1, 1) naley rwnie do prostej l, wic dana prosta y+1=10 (x + 1),
czyli 10x y + 9 = 0 jest styczna do wykresu funkcji f, co koczy dowd.
Zadanie 18.
Wyznacz rwnanie stycznej do wykresu funkcji f(x) = 5x2 +3x+8, prostopadej do prostej
o rwnaniu x 17y + 17 = 0.
I sposb rozwizania
1
x + 1 ma posta y = 17x + b.
17
Szukamy punktu, w ktrym pochodna funkcji f jest rwna wspczynnikowi kierunkowemu
stycznej. Obliczamy pochodn funkcji f
Prosta prostopada do prostej o rwnaniu y =
f 0 (x) = 10x + 3.
Nastpnie rozwizujemy rwnanie
f 0 (x) = 17,
10x + 3 = 17,
x = 2.
Obliczamy warto funkcji w punkcie x = 2: f(2) = 6.
Zatem punkt P = (2, 6) jest punktem stycznoci.
Wyznaczamy rwnanie stycznej 6 = 17 2 + b, std b = 28.
Rwnanie stycznej ma posta y = 17x + 28.
II sposb rozwizania
1
Prosta prostopada do prostej o rwnaniu y = x+1 ma posta y = 17x+b. Ta prosta nie
17
jest rwnolega do osi paraboli, a wic jest styczna do paraboli wtedy i tylko wtedy, gdy ma
z ni dokadnie jeden punkt wsplny. Naley wyznaczy wspczynnik b tak, aby rwnanie
5x2 +3x+8 = 17x+b miao jedno rozwizanie. Zatem wyrnik rwnania musi by rwny
zero, wic 560 20b = 0, a std b = 28.
Rwnanie stycznej ma posta y = 17x + 28.
Zadanie 19.
Wyznacz rwnanie stycznej do wykresu funkcji f(x) = 5x2 + 3x + 8, rwnolegej do prostej
o rwnaniu y = 17x + 9.
I sposb rozwizania
Prosta rwnolega do prostej o rwnaniu y = 17x + 9 ma posta y = 17x + b.
Szukamy punktu, w ktrym pochodna funkcji f jest rwna wspczynnikowi kierunkowemu
stycznej. Obliczamy pochodn funkcji f: f 0 (x) = 10x + 3.
204
B. Zestaw zada II
Nastpnie rozwizujemy rwnanie :

f 0 (x) = 17,
10x + 3 = 17,
x = 2.
Obliczamy warto funkcji w punkcie x = 2: f(2) = 6.
Zatem punkt P = (2, 6) jest punktem stycznoci.
Wyznaczamy rwnanie stycznej 6 = 172+b , std b = 28. Rwnanie stycznej ma posta
y = 17x + 28.
II sposb rozwizania
Prosta rwnolega do prostej o rwnaniu y = 17x+9 ma posta y = 17x+b. Ta prosta nie
jest rwnolega do osi paraboli, a wic jest styczna do paraboli wtedy i tylko wtedy, gdy ma
z ni dokadnie jeden punkt wsplny. Naley wyznaczy wspczynnik b tak, aby rwnanie
5x2 +3x+8 = 17x+b miao jedno rozwizanie. Zatem wyrnik rwnania musi by rwny
zero, wic 560 20b = 0, a std b = 28. Rwnanie stycznej ma posta y = 17x + 28.

Zbiór Zadań Z Matematyki 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbiór Zadań Z Matematyki 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Matura z matematyki

Centralna Komisja Egzaminacyjna

Publikacja wspfinansowana ze rodkw Unii Europejskiej

1. O trzech elementarnych nierwnociach i ich zastosowaniach przy dowodzeniu innych

Zastosowania pierwszej nierwnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zastosowania drugiej nierwnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zastosowania trzeciej nierwnoci

3. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Twierdzenie Pitagorasa i okrgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Zadania na dowodzenie. Geometria, cz. III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Zadania z kombinatoryki, czyli o sztuce zliczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podstawowe oznaczenia i terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reguy dodawania i mnoenia razem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wspczynniki dwumianowe i dowody kombinatoryczne. . . . . . . . . . . . . . . . 104

Wzory arytmetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Zasada wcze i wycze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Wzr dwumianowy Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

6. O rozwizywaniu zada z rachunku prawdopodobiestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Zakres podstawowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Zakres rozszerzony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

7. Prawdopodobiestwo warunkowe. Twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym

Podstawowe wasnoci prawdopodobiestwa warunkowego . . . . . . . . . . . . . . . 152

Wzr na prawdopodobiestwo iloczynu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym (zupenym) . . . . . . . . . . . . . 162

8. Elementy analizy matematycznej w zadaniach na egzaminie maturalnym . . . . . . . . . 166

Dodatek zestawy zada

B.1. Szereg geometryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

O trzech elementarnych nierwnociach

ii) a b jest rwnowane a b,

albo stosujemy przejcia, ktre nie s rwnowane.

 z moliwoci dodawania stronami zgodnie skierowanych nierwnoci:

 z moliwoci mnoenia stronami zgodnie skierowanych nierwnoci dla liczb dodatnich:

1. O trzech elementarnych nierwnociach. . .

2. Nierwno dla redniej arytmetycznej i geometrycznej.

3. Dla kadych liczb rzeczywistych a, b, takich, e ab > 0, prawdziwa jest nierwno

1.1. Zastosowania pierwszej nierwnoci

1.1. Zastosowania pierwszej nierwnoci

Zauwaamy, e |x| = x2 i przeksztacamy nierwno rwnowanie:

1.1.3. Przykady zastosowa

1. O trzech elementarnych nierwnociach. . .

1.1. Zastosowania pierwszej nierwnoci

Pokaemy, e (a + b + c) 3d2 , co jest rwnowane z tez.

(a + b + c) = a2 + b2 + c2 + 2ab + 2ac + 2bc

1. O trzech elementarnych nierwnociach. . .

a2 = (x + y + z) = x2 + y2 + z2 + 2xy + 2xz + 2yz

i rwno ma miejsce, gdy x1 = x2 = . . . = xn .

1.2. Zastosowania drugiej nierwnoci

1.2. Zastosowania drugiej nierwnoci

ktr czsto zapisujemy w postaci a + b 2 ab.

1. O trzech elementarnych nierwnociach. . .

1.2.3. Przykady zastosowa

Rwno ma miejsce, gdy x = y = 5.

Wyka, e jeeli a, b, x s liczbami dodatnimi oraz ab = 4, to (a + x) (b + x) (x + 2) .

1.2. Zastosowania drugiej nierwnoci

Mnoc te trzy nierwnoci stronami otrzymujemy tez.

1. O trzech elementarnych nierwnociach. . .

Przeksztacajc lew stron nierwnoci otrzymujemy

1.3. Zastosowania trzeciej nierwnoci

1.3.3. Przykady zastosowa

1.3. Zastosowania trzeciej nierwnoci

przy czym rwno ma miejsce wtedy i tylko gdy = 45 .

Rwno ma miejsce, gdy x = y.

z moliwoci dodawania stronami zgodnie skierowanych nierwnoci:

z moliwoci mnoenia stronami zgodnie skierowanych nierwnoci dla liczb dodatnich: