Alaaddin Ata Melik Cüveyni - Tarih-I Cihan Güşa PDF

ALAADDİN ATA MELİK CÜVEYNÎ
TARİH-İ CİHAN GÜŞA

Çeviren
Prof. Dr. Mürsel ÖZTÜRK
TÜRK TARİH KURUMU

<
uv»
o
Yaym a Hazırlık - Grafik - Tasarım - Kapak
Gazi Yayıncılık A.Ş.
Bulgurlu m ahallesi Bulgurlu Caddesi
Etiler Sokak No.: 10/1 Ki'ıçükçamhca
Üsküdar / İSTANBUL
Telefon: 0 216 650 83 15 - 16
Baskı
Tor Ofset San. ve Tic. Ltd. Şti.
Akçaburgaz M ahallesi 116. Sokak No.: 2
Esenyurt / İSTANBUL
Telefon: 0 212 886 34 74
ISBN
978 - 975 - 16 - 2715 - 5
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU
TÜRK TARİH KURUM U YAYINLARI
IV/A-2-1. Dizi - Sayı 9
TARİH-İ
CİHAN GÜŞA
1. Baskı
.1
Çeviren
M ürsel ÖZTÜRK
TÜRK TARİH KURUMU

Alaaddin Ata Melik Cüveynî, 1226-1283
Tarih-i cihan güşa / Alaaddin Ata Melik Cüveynî ; çev. Mürsel Öztürk.— 1.
bsk.— Ankara : Türk Tarih Kurum, 2013.
3 c. bir arada (xiii, 653 s.) : hrt., soyağacı ; 24 cm. — (AKDTYK Türk Tarih
Kurumu yayınları ; IV/A-2-1. Dizi-Sa. 9).
Bibliyografya ve indeks var.

ISBN 978 - 975 - 16 - 2715 - 5
1. Moğollar_Tarih. 2. Harezmşahlar_Tarih. 3. İsmaiiiye Tarih. I. E.a. II. Oz-

türk, Mürsel, 1947-. III. Dizi.
950.2
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurulu’nun

21.12.2011 tarih ve 650/11-17 sayılı kararları gereğince 2000 adet
basılmıştır.
Mürsel ÖZTÜRK
1947 yılında Hacıbektaş’ın Engel köyünde doğdu. İlkokulu aynı

köyde, ortaokulu Hacıbektaş Ortaokulunda ve liseyi Ankara Yıldı
rım Bayazıt Lisesinde bitirdikten sonra 1966 yılında girdiği Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Klâsik Şark Dilleri Bölü
münden 1970 yılında mezun oldu. 1971’de Milli Eğitim Bakanlığının
açtığı doktora bursu sınavlarını kazarak Fransa’ya gitti. 1976’da Paris
Sorbonne Üniversitesinde “doktor” unvanını aldı. 1977’de asistan ola
rak girdiği Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Doğu
Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalın
da 1982’de yardımcı doçent, 1983’te doçent ve 1988’de de profesör
oldu. Hâlen anılan Fakültede görev yapmaktadır. Yazarın Farsa Dilbil
gisi, Hacı Bektaş-ı Veli ve Çevresinde Oluşan Kültür Değerleri Bibli
yografyası, Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan ve Doğunun Ortak
Mirası gibi telif; Târih-i Cihângüşâ, Bezm u Rezm, El Evamirü’l-Ala’iy-
ye fi’l-Umuri’l-Ala’iyye, Müsâmetretü’l-ahbâr, Burhân-ı Kâtı Çevirisi,
Kitâb-ı Diyarbekriyye, Ahsenü’t Tevarih, Mukâyesetü’l-Lügateyn, Türk
Dilinin ve Lehçelerinin Tarihi Seyri gibi çevri kitaplarıyla yirmiye ya
kın makalesi bulunmaktadır.
İÇ İN D E K İL E R
ön s ö z .......................................................................................................................................................................... X I
G İ R İŞ ................................................................................................................................................................................... ı
M İR Z A M U H A M M E D İBN A B D U ’LV AH H AB K A Z V İN Î’N İN “G İR İŞ ”İ .................................1
A. Y A Z A R IN H A L T E R C Ü M E S İ .............................................................................................................. 6
a. M e c d ü ’l-M ü lk Y e z d î’n in if tir a s ın ın h ik â y e s i ve ö m rü n ü n s o n la rın a
d o ğ ru y a z a r ım ız ın h a y a t ş a r t la r ı n ın b o z u lm a s ı............................................................... 2 4
b. Ö zet o la ra k y a z a rın a i l e s i ............................................................................................................4 2
c . B u a ile y e m e n su p olan b a z ı â lim ve ş a i r l e r .....................................................................4 5
d. Ş eyh S ad i’n in S ah ib D ivan Ş e m se d d in ve A la a d d in ile o la n iliş k is in in
h i k â y e s i.........................................................................................................................................................4 9
e. Y a z a rım ız ın d iğer e s e rle ri............................................................................................................51
B. C İH A N -G Ü Ş A ..............................................................................................................................................5 4
a. C ih a n -g ü ş a ’n ın y a z ılış ta rih in d e n h em en so n ra ş ö h re t b u lm a s ı...................... 5 4
b. C ih a n -g ü ş a ’n ın p lâ n ı.......................................................................................................................57
c . C ih a n -g ü ş a ’n ın y a z ılış t a r i h i .................................................................................................... 5 8
C . B A Z I A R A P T A R İH Ç İL E R İN İN Y A Z A R IN H A Y A T I İL E İLG İLİ
S Ö Y L E D İK L E R İ ...............................................................................................................................................6 0
BİRİNCİ BÖLÜM
T A R İH -İ C İH A N G Ü Ş A ’NIN B İR İN C İ CİLD İ
t
I. Y A Z A R IN ÖN S Ö Z Ü .....'.................................................................................................................................. 6 9
II. C E N G İZ H A N ’IN O RTAYA Ç IK IŞ IN D A N V E D E V L E T İN D E N Ö N CE
M O Ğ O L L A R IN D U R U M U ................................................................................................................................. 82
III. C EN G İZ H A N ’IN O R TA YA Ç IK T IK T A N S O N R A K O YD U Ğ U K U R A L L A R VE
B U Y U R D U Ğ U Y A S A L A R .................................................................................................................................. 8 4
[Hal te r c ü m e s i]................................................................................................................................. 84
[K a n u n la r]............................................................................................................................................85
[D in]........................................................................................................................................................ 86
[Av]........................................................................................................................................................... 86
[O rdu]......................................................................................................................................................88
[Yol- P o sta ]........................................................................................................................................... 90
[M ira s ]....................................................................................................................................................91
IV. C EN G İZ H A N ’IN O R TA YA Ç IK IŞ I, C İH A N PA D İŞ A H L A R IN IN D E V L E T İN İN VE
Ü L K E S İN İN O N A G E Ç İŞ İ, Ö Z E T O L A R A K B U N L A R IN N A S IL O L D U Ğ U ..................... 91
V. C E N G İZ H A N ’IN O Ğ U L L A R I....................................................................................................................9 4
V I. U Y G U R Y Ö R E S İN İN A L IN M A S I V E İDİ K U T ’U N T E S L İM O L M A S I.........................9 6
V II. O N LA R IN M A C E R A L A R IN IN D E V A M I........................................................................................ 9 7
V III. O N L A R IN İN A N Ç L A R IN A G Ö R E İD İK Ü T ’Ü N S O Y U V E U Y G U R
Ş E H İ R L E R İ ................................................................................................................................................................ 101
[46] IX . G Ü Ç LÜ G V E TO K -T O G A N ’IN H A Y A T L A R I......................................................................1 06
X . Ş E H İT İM A M A L A A D D İN M U H A M M E D E L -H O T E N Î -A L L A H R A H M E T
E Y L E S İ N -.....................................................................................................................................................................111
[56] X I. A L M A L IG , K A Y A LIG V E F U L A D B Ö L G E L E R İN İN F E T H İ V E O N LA R IN
E M İ R L E R İ ................................................................................................................................................................... 114
X II. C EN G İZ H A N ’IN S U L T A N ’IN Ü L K E S İN E Y Ü R Ü M E S İN İN S E B E B İ ....................... 116
X II I. C İH A N FA T İH İN İN S U L T A N ’IN Ü Z E R İN E Y Ü R Ü M E S İ V E O T R A R ’IN
A L I N M A S I ................................................................................................................................................................. 119
X IV. U L U Ş İD İ’N İN C E N D ’E Y Ü R Ü Y Ü P O B Ö L G E Y İ A L M A S I ............................................. 123
XV. FE N A K E T V E H O C E N D ’İN F E T H İ V E T İM U R M E L İK ’İN H A Y A T I.........................125
X V I. Ö Z E T O L A R A K M Â V E R Â Ü N N E H R ’İN F E T H İ ......................................................................1 29
X V II. B U H A R A ’N IN F E T H İ .............................................................................................................................130
X V III. T A R A B Î’N İN O R TA YA Ç IK IŞ I.......................................................................................................138
X IX . S E M E R K A N D ’IN F E T H İ ..................................................................................................................... 143
X X . H A R E Z M O L A Y I.......................................................................................................................................... 147
X X I . C EN G İZ H A N ’IN N A H ŞE B V E T İR M İZ ’E Y Ü R Ü M E S İ .................................................... 152
[103] X X I I C EN G İZ H A N ’IN T İR M İZ G EÇ İD İN İ G E Ç M ESİ V E B E L H ’İ A L M A S I ... 153
[1 0 6 ] X X I I I. C EN G İZ H A N ’IN S U L T A N ’A K A R ŞI SAVAŞA G İ T M E S İ ................................155
X X IV . C EN G İZ H A N ’IN D Ö N Ü Ş Ü ..............................................................................................................158
[112] X X V . T Ö R B A Y T O K S İN İN SU LT A N C E L Â LE D D İN İ A R A M A Y A G İT M E S İ... 159
X X V I. C E B E VE S Ü B E T A Y ’IN S U L T A N ’IN P E Ş İN E D Ü Ş M E S İ................................................ 160
[117] X X V II. Ö Z E T O L A R A K T Ü L İ ’N İN H O R A SA N ’I F E T H E T M E S İ ................................163
X X V III. M ER V ’İN D U R U M U VE O R A N IN F E T H İ .........................................................................165
[133] X X I X . N İŞ A B U R O L A Y I....................................................................................................................... 177
[141] X X X . C İH A N PA D İŞA H I K A A N ’IN (Ö G ED EY H A N V E C İH A N H Â K İM İ
U N V A N IY L A T A H T A O T U R M A S I)...........................................................................................................18 4
X X X I . C İH A N PA D İŞA H I K A A N ’IN H IT A Y T A R A F IN A Y Ü R Ü M E S İ V E O R A Y I
F E T H E T M E S İ ........................................................................................................................................................... 191
X X X I I . İK İN Cİ K U R U L T A Y ............................................................................................................................. 195
X X X I I I . K A A N ’IN Y A P T IĞ I İŞ L E R .............................................................................................................198
X X X IV . K A A N ’IN K Ö ŞK LER İ V E S A R A Y L A R I................................................................................. 2 25
X X X V . T Ö R E G E N E H A T U N .......................................................................................................................... 2 2 8
X X X V I. FA T IM A H A T U N ................................................................................................................................. 231
X X X V II. G Ü Y Ü K ’Ü N T A H T A G E Ç M E S İ................................................................................................ 2 33
X X X V III. O Ğ U L G A Y M IŞ H A T U N V E O Ğ U L L A R I....................................................................... 2 4 2
X X X IX . T U Ş İ’N İN Ö L Ü M Ü V E B A T U ’N U N O N U N Y E R İN E G E Ç M E S İ........................ 2 4 5
[2 2 4 ] U L A K Ç I’N IN X L . B U L G A R , A S V E R U S B Ö L G E L E R İN İN F E T H İ .......................... 2 4 6
X L I . K E L E R V E B A ŞG IR D H A L K I............................................................................................................... 2 4 7
X L II. Ç A Ğ A T A Y ’IN H A Y A T I .......................................................................................................................... 2 4 8
İKİNCİ BÖLÜM
T A R İH -İ C İH A N -G Ü Ş A ’NIN İKİNCİ C İLD İ
[1] I. -A L L A H D E L İL L E R İN İ N U R L A N D IR S IN - H A R E Z M S U L T A N L A R I
D E V L E T İN İN A S L I ............................................................................................................................................... 25 5
[A ts ız ].................................................................................................................................................................... 2 5 6
[İl A s l a n ] ..............................................................................................................................................................2 6 2
[S u lta n Ş a h )...................................................................................................................................................... 2 6 4
[18] [T e k i ş ]......................................................................................................................................................... 2 6 4
[S a n c a r Ş a h ] .................................................................................................................................................... 2 6 7
II. A L A A D D İN M U H A M M E D H A R E Z M Ş A H ’IN
T A H T A O T U R M A S I............................................................................................................................................. 2 8 2
[61] III. G U R S U L T A N L A R IN IN Ü L K E S İN İN
SU L T A N M U H A M M E D ’İN E L İN E G E Ç M E S İ.....................................................................................2 9 0
IV. S U L T A N 'IN D Ö N Ü ŞÜ N D E N SO N R A
H A R M İL ’İN Y A P T IK L A R I............................................................................................................................... 2 9 4
V. K Ö Z LÜ V E O N U N S O N U ............................................................................................................................ 2 9 6
VI. M A Z E N D E R A N V E K İR M A N ’IN F E T H İ ........................................................................................2 9 9
V II. M A V E R A Ü N N E H R ’İN F E T H İ ..............................................................................................................2 9 9
V III. S U L T A N ’IN İK İN C İ DEFA G U R H A N ’A K A R Ş I SAVAŞA G İT M E S İ......................... 3 0 5
IX . F İR U Z K U H V E G A Z N E ’NİN F E T H İ ............................................................................................... 3 0 7
X . K A R A H IT A Y H A N L A R I, O R TA YA Ç IK IŞ L A R I V E YO K O L U Ş L A R I.......................... 3 0 8
[94] X I. K U T L U SU LT A N M U H A M M E D ’İN G ER İ K A L A N H A Y A T I V E İŞ L E R İN İN
B O Z U L M A S I.............................................................................................................................................................. 313
X II. SU LT A N M U H A M M E D İL E M Ü M İN L E R İN E M İR İ EN -N A S IR Lİ D İN İL L A H
E B U 'L -A B B A S A R A S IN A SO Ğ U K L U K D Ü Ş M E S İN İN S E B E P L E R İ ..................................... 3 3 3
X III. S U L T A N L A R IN S U L T A N IN IN O R T A D A N K A L D IR IL IŞ I V E B U N U N
S E B E B İ............................................................................................................................................................................3 3 5
XIV. SU L T A N C E L Â L E D D İN .......................................................................................................................... 3 3 8
XV. SU LT A N C E L Â L E D D İN H İN D İS T A N ’D A .................................................................................... 3 4 9
X V I. SU L T A N C E L Â L E D D İN ’İN BAĞ D A T’A Y Ü R Ü M E S İ ........................................................... 3 5 6
X V II. S U L T A N ’IN G Ü R C Ü L E R İN Ü Z E R İN E Y Ü R Ü M E S İ VE O N L A R I O R TAD AN
K A L D IR M A S I...........................................................................................................................................................3 5 9
X V III. S U L T A N ’IN T E K R A R G Ü R C İS T A N ’A G İD İŞ İ.....................................................................3 6 8
X IX . S U L T A N ’IN A H L A T ’A H A R E K E T İ V E O R A Y I F E T H E T M E S İ ....................................371
F E T İH - N Â M E ’ N İN S U R E T İ ........................................................................................................................373
X X . S U L T A N ’IN RU M (A N A D O LU S U L T A N I İL E SA V A Ş M A S I)........................................... 3 76
X X I . Y E M İN M E L İK İG RAK VE O N LA R IN S O N U .......................................................................... 3 8 4
X X II. S U L T A N ’IN A N N E S İ T E R K E N H A T U N ....................................................................................3 8 8
X X III. SU LT A N G IY A SED D İN İN H A Y A T I............................................................................................ 3 9 0
[2 0 8 ] X X IV . SU LT A N R Ü K N E D D İN ........................................................................................................... 3 95
[211] X X V . B A R A K H A C İB VE K İR M A N B Ö LG ES İN İN F E T H İ ...............................................3 9 7
X X V I. C İN T İM U R V E O N U N H O R A SA N V E M A Z E N D E R A N Y Ö N E T İC İL İĞ İ......4 0 2
X X V II. N O S A L ......................................................................................................................................................... 4 0 6
X X V III. K Ö R G Ü Z ’ÜN H A Y A T I...................................................................................................................... 4 0 7
X X IX . K Ö R G Ü Z ’Ü N H O R A S A N ’A D Ö N Ü ŞÜ V E O N D AN S O N R A K İ H A Y A T I........4 14
X X X . E M İR A R G U N ’U N H A Y A T I............................................................................................................... 4 1 8
X X X I . E M İR A R G U N ’U N B Ü Y Ü K K U R U L T A Y A G İT M E S İ.......................................................4 2 4
X X X I I . ŞE R E FE D D İN H A R E Z M Î................................................................................................................. 431
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TARİH-İ CİHAN GÜŞA’NIN ÜÇÜNCÜ CİLDİ
M Ü N A C A A T ............................................................................................................................................................ 451
ÖN S Ö Z .......................................................................................................................................................................45 2
[3] I. U L U G N O YA N V E SO R K O T A N İ B E K İ........................................................................................45 3
II. B A C M A N V E O N U N O R TA D A N K A L D IR IL IŞ I..................................................................... 4 5 6
[12] III. Y ED İ Ü L K E PA D İŞA H I, A D İL İM PA R A TO R M EN G Ü K A A N ’IN TA H TA
O T U R U Ş U , O N U N N Ü Ş İR E V A N ’IN A D A L E T İN İ Y A Y M A S I, C İH A N H Â K İM İY E T İ
G E L E N E K L E R İN İ Y E N İD E N C A N L A N D IR M A SI VE PA D İŞA H LIK K U R A L L A R IN I
Y E R L E Ş T İ R M E S İ .................................................................................................................................................4 5 7
[83] IV. C İH A N PA D İŞA H I M EN G Ü K A A N ’IN T A H T A O T U R D U K T A N SO N R A K İ
T U T U M V E D A V R A N IŞLA R IN IN A N L A T IL M A S I.......................................................................4 9 4
V. D E V L E T E R K Â N I........................................................................................................................................... 4 9 5
VI. C İH A N Ş E H Z A D E Sİ H Ü L A G U ’N U N BATI Ü L K E L E R İN E H A R E K E T İ................... 4 9 7
V II. C İH A N PA D İŞAH I H Ü L A G U ’N U N M Ü L H İD L E R İN K A L E L E R İN İ
F E T H E T M E K İÇ İN H A R E K E T E G E Ç M E S İ.........................................................................................5 0 5
[114] A L A M U T F E T İH N A M E ’S İN İN S U R E T İ ..................................................................................5 0 9
V III. B A T IN ÎL E R İN V E İS M A İL ÎL E R İN M E Z H E P L E R İ V E O N L A R IN D U R U M U . 5 2 3
[K aim ]..................................................................................................................................................533
[E l-M a n sıır]...................................................................................................................................... 534
[El-M uizz]..........................................................................................................................................534
[E l-A ziz]..............................................................................................................................................535
[H akim ]............................................................................................................................................... 536
[E z-Z ahir B illa h i............................................................................................................................539
IX . S A H T E M EH D İ H A K K IN D A B E Y A N N A M E ............................................................................5 4 0
X . Z A H İR İN O Ğ LU M Ü S T A N S IR IN T A H T A O T U R M A S I ....................................................... 541
[M U S T A ’L İ J ...............................................................................................................................................................5 4 2
X I. B U O L A Y L A R IN S E B E B İ V E M A H İ Y E T İ .....................................................................................5 4 4
X II. H A S A N -I S A B B A H ’IN K O Y D U Ğ U Y E N İL İK L E R , M Ü L H İD L E R İN “Y E N İ
DAVET” -A L L A H O N U Y E N İL E M E S İN -D ED İK LE R İ D A V E T İ............................................. 5 4 6
[Bozorg U m id ].................................................................................................................................560
[M uham m ed]....................................................................................................................................562
X III. H A ŞA N B. M U H A M M E D -İ BOZORG U M ID ’İN D O Ğ U M U ......................................... 5 6 3
[Celâleddin H a ş a n ]....................................................................................................................... 573
[Alaaddin M u h am m ed ].............................................................................................................. 576
[Rükneddin Hür Ş a h ] ..................................................................................................................579
XIV . R Ü K N ED D İN H Ü R ŞA H IN B A B A SIN IN Ö L Ü M Ü N D EN SO N R A K İ
H A Y A T I....................................................................................................................................................................... 5 8 3
[2 6 8 ] XV. R Ü K N ED D İN ’İN K A L ED E N İN İŞ İN D EN SO N R A K A L E L E R İN
D U R U M U ................................................................................................................................................................... 5 87
X V I. R Ü K N ED D İN ’İN BU N D A N SO N R A K İ H A Y A T I V E O KAVM İN S O N U ... 591
N A S IR E D D IN B. M U H A M M E D E T -T Ü S Î’N IN BAĞ D A T’IN F E T H İ H A K K IN D A
K İT A B A Y A Z D IĞ I Z E Y İ L ................................................................................................................................5 92
B İB L İY O G R A F Y A ................................................................................................................................................. 6 0 7
D İ Z İ N ...........................................................................................................................................................................6 0 9
H A R İT A L A R ............................................................................................................................................................ 6 5 5
ÖN SÖZ
Farsçadan çevirisini yaptığımız Alaaddin Ata Melik Cüveynî’nin,

dünya fatihinin (Cengiz H an’ın) tarihi anlamına gelen Târih-i Cihan
Güşa adlı eseri üç cild halindedir. Birinci ciltte, uzun bir Onsöz’den
sonra Moğolların eski âdet ve gelenekleriyle Cengiz’in yasalarına;
onun ortaya çıkışına ve Uygur memleketlerindeki fetihlerine değini
lir ve bu münasebetle Uygurların dinleri, âdetleri ve efsaneleri hak
kında kıymetli bilgiler verilir. Bundan sonra Cengiz’in ölümüne kadar
Maveraünnehr ve İran’daki fetihleri ve Güyük Han’ın ölümüne kadar
meydana gelen olaylar geniş bir şekilde anlatılır, Tuli ile Çağatay’dan
kısaca bahsedilir. Tarihçiler onun bu ciltte verdiği bilgilerin başka hiç
bir kaynakta bulunmamasından dolayı çok kıymetli olduğunu belir
tirlerken bazı yerlerin, bilhassa asker ve ölü sayısı hakkında verdiği
rakamlarla ilgili yerlerin çok mübalağalı ve itimada lâyık olmadığını
söylerler. Buna, onun Buhara iç kalesini savunanların sayısını 30 bin
olarak gösterirken, olayın şahidi olan İbnü’l-Esir’in 400 olarak göster
mesini örnek verirler.
Kitabın ikinci cildinde Harezmşahlar tarihinden bahsedilmekte,

bilhassa son hükümdarlar hakkında uzun tafsilât verilmektedir. Yaza
rın çeşitli kaynaklara dayanarak yazdığı bu ciltte, Kara Hıtaylar hak
kında verdiği bilgilerin başka kaynaklarda bulunmaması, onun tarihî
değerini daha da artırmaktadır. Ayrıca bu ciltte Ögedey zamanından
başlayarak, Hülagu’nun İran’a gelişine kadar hüküm süren Moğol hü
kümdarlarından da bahsedilmektedir. Yazarın Moğol hakimlerinden
bahseden son kısmına ait olaylar hakkındaki bilgilerin bazılarını, ken
disi gibi devlet hizmetinde bulunmuş olan babasından duyduklarına
ve bazılarını da bizzat kendi gördüklerine dayandırmıştır.
Üçüncü cilt Mengü(Mönke) Han’ın tahta oturuş töreninin tasviri ile

başlayıp, onun saltanatının ilk yılları hakkında biraz bilgi verdikten
sonra Hülagu’nun İran’a hareketi ve İsmailî kalelerinin alınıp yıkıl
ması konularıyla devam etmekte ve bunu takiben Alamut İsmailîleri
ve bunların mezhepleri hakkında uzun tafsilâta girişmektedir. Yaza
rın bu savaşlara katıldığı ve Alamut kütüphanesinden de faydalandığı
göz önünde bulundurulursa, bu cildin de önemi kendiliğinden ortaya
çıkar.
Gerek muhtevası, gerekse Farsçayı çok iyi kullanması bakımından

Târih-i Cihan Güşa, daha yazıldığı yıllardan itibaren büyük bir şöhret
kazanmış ve kendinden sonra gelen tarihçilere örnek olmuştur. XIX.
yüzyıldan itibaren de Avrupalı müsteşriklerin ve tarihçilerin dikka
tini çekmiş, üzerinde muhtelif çalışmalar yapılmıştır. Nihayet İranlı
büyük âlim Mirza Muhammed - i Kazvinî, 1912-1937 yılları arasında
yazarın hayatı ve eserleri hakkında mükemmel bir Mukaddime ve son
derece kıymetli dipnot ve açıklamalarla üç cilt olarak tenkitli neşri
ni yapmış, üçüncü cildin sonuna Nasireddin Muhammed et-Tusî’nin
Bağdat’ın fethi hakkında kitaba yazdığı zeyli koymuştur. Daha sonra
İngilizce ve Arapçaya çevrilmiş olan bu eserin Parsça sadeleştirilmesi
yapılmıştır (bkz. Bibliyograyfa).
Daha önce tam olarak Türkçeye çevrilmemiş olan Türk tarihinin

bu önemli kaynağının tam çevirisi, Mirza Muhammed Kavzinî’ nin
neşri esas alınarak tarafımızdan yapılmış; bu çeviri, 1988 yılında Kül
tür Bakanlığı yayınları arasında üç cilt olarak çıkmıştı. Kısa sürede
tükenen bu çevirlerin, Kültür Bakanlığı tarafından Osmanlı İmpara
torluğunun 700. kuruluş yıldönümü dolayısıyla yeniden bastırılmak
istenmesi üzerine bu defa üç cildinin bir arada yayımlanmasının daha
uygun olacağını düşündük. Çevirileri yeniden gözden geçirdik. Birin
ci baskıda, bilhassa birinci ciltte gerek kendimizden gerekse baskıdan
kaynaklanan hataları, o zamandan bu yana geçen on yıllık tecrübele
rimize ve bu arada çıkan yeni kaynaklara dayanarak düzeltmeye ça
lıştık. Mirza Muhammed Kazvinî’nin birinci ciltteki Mukaddimesini
çevirirken orada anılan kitapların tespit edebildiğimiz yeni baskılarını,
varsa Türkçe çevirilerini ve konu hakkındaki başka kaynakları dipnot
larda köşeli parantez içinde verdik. Fars dili ve edebiyatı ile uğraşan
ların çok iyi bilecekleri gibi son derece ağır ve sanatlı bir usluna sahip
olan , kullandığı kelimelerin birçoğu büyük sözlüklerde dahi bulun
mayan, Arapça şiirler ve cümlelerle dolu Târih-i Cihan Güşa gibi bir
eseri mümkün olduğu kadar az hata ile çevirmeye çalıştık. Verdiğimiz
dipnot ve açıklamaların birçoğunu Mirza Muhammed-i Kavzinî’nin
neşri ile J. A. Boyle’un çevirisinden aldık. Birinci ciltte eser ve yazarı
hakkında Mirza Muhammed Kazvinî’nin verdiği bilgileri aynen tercü
me ettiğimiz için ayrıca o konuya girmedik. Ayrıca bu tür konuların
haritasız anlaşılmasının zor olduğunu düşünerek kitabın sonuna İb
rahim Kafesoğlu’nun Harezmşahlar Devleti Tarihi kitabındaki haritayı
koyduk.
Son olarak çalışmamızın bu haliyle tarihimizin önemli bir devrine

ışık tutacağına ve bu konuda araştırma yapacak olanlara büyük kolay
lık sağlayacağına inanmaktayız. Kitabın üçüncü baskısında emeği ge
çen Türk Tarih Kurumu’na teşekkür etmeyi borç bilirim.
Mürsel ÖZTÜRK
Ankara 2013
GİRİŞ
MİRZA MUHAMMED İBN ABDU’LVAHHAB

KAZVİNÎ’NİN “GİRİŞ”İ
İslâmiyetten günümüze kadar meydana gelmiş olan en önemli olay,
belki de bütün devirlerin en önemli olayı Moğol istilâsının ortaya çı
kardığı korkunç karışıklıklardır. Moğol saldırıları, VII (XIII). yüzyılın
başlarında Doğu ülkelerinde başlamış 30, 40 yıl içinde Çin denizi sa
hillerinden Suriye ve Mısır sınırlarına, Deşt-i Kıpçak, Rusya, Polonya
ve Macaristan’dan Basra Körfezi’ne ve Umman Denizi’ne kadar uzan
mış, bu saldırılar sonucunda Moğollar, günümüze kadar tarihin şahit
olduğu en geniş topraklar üzerinde hâkimiyet kurmuşlar ve 656 (1258)
yılında da kökü eskilere uzanan Abbasî hilâfetini yıkmışlardır.
O karışıklıklar ve fitne dalgalarının ortaya çıkardığı sarsıntı sırasın

da bu vahşilerin yakıp yıkmasına ve katliamlarına en çok hedef olan
ülke, talihsiz İran’dır. Moğolların cihan hâkimiyeti kasırgası, İran’ın
her tarafının altını üstüne getirmiş, o belânın dünyayı kasıp kavuran
alevi, İran’ı baştan başa ateşe vermiş, o olaylar sırasında milyonlar
ca suçsuz insan hayatını kaybetmiş, şehirler, kasabalar ve köyler ta
mamen yıkılarak dolu vurmuş bahçeye dönmüştür. İlim ve edebiyat
merkezleri yok edilmiş, sanat ve servet depoları, karga ve baykuşların
yurdu olmuş, âlim ve fazıllar her yerde toplu olarak koyun sürüleri
gibi boğazlanmış, kütüphaneler ve okuyucuları ortadan kaybolmuştur.
Yine de Moğol istilasının etkisini en az gösterdiği ehveni şer olan hu
sus, ilim ve edebiyatın İran’da tamamen yok olmayıp düşebileceği en
alt seviyeye düşmüş olmasıdır. İslâmî ilimleri ve edebiyatı biraz olsun
bilen bir kimse, Moğol istilasından önce ve sonra yazılan kitapları şöy
le bir karşılaştırırsa, aradaki büyük farkı hemen anlayabilir.
Bununla birlikte edebiyatın özel bir kolu olan tarih ilminin, Mo
ğollar devrinde büyük bir ilerleme ve gelişme göstermesi şaşılacak bir
durumdur. Bugüne kadar Farsça yazılmış tarih kitaplarının en iyile
ri olan bahse konu ettiğimiz 658(1259) yılında yazılan Alaaddin Ata
Melik Cüveynî’nin Tarih-i C ihan-güşa’sı, Gazan ve Olcayto’nun vezi
ri Reşidüddin Fazlullah tarafından 710(1310) yıllarında yazılmış olan
C am iü ’t-tevarih adlı eşsiz ve geniş tarih kitabı1; 728(1327) yıllarında
yazılmış Abdullah b. Fazlullah eş-Şirazî’nin Tarih-i Vassaf adıyla tanın
mış olan Tecziyetü’l-em sar ve tezciyetül-asar adlı kitabı2; C am iü ’t-teva-
rih ’in taklidi ve özeti olan 730(1329) yıllarında yazmış Abdullah Ebi
Bekr b. Ahmed b. Nasr b. el-Mustevfî Kazvinî’nin Tarih-i G üzide3; yine
aynı şahıs tarafından 735(1334) yılında Ş eh-n âm e tarzında yazılmış
olan 25.000 beyti Arap tarihi, 20.000 beyti İran tarihi, 30.000 beyti
Moğol tarihi hakkında olmak üzere toplam 75.000 beyitlik Z afer-nâm e
adındaki büyük manzum tarih kitabı4; 717(1317) yılında Ebi Süley
man Davud b. Ebi’l-Fazl Muhammed el-Benaketî tarafından yazılmış
olan Tarih-i B en aketî adıyla da bilinen Ravzatu u li’l-elbâb f i tevarihil-e-
kabir v e ’I-en sab5 674(1275) yılında meşhur Tefsir-i B eyzavî’nin yazarı
Nasirüddin Ebi Said Abdullah b. Ömer b. Ali el-Beyzavî’nin İran sul
tanları hakkında kısa bir şekilde yazdığı N izam ü ’t-tevarihB; Ebu Said’in
saltanatı sırasında 733(1332) yılında Muhammed b. Ali b. Muhammed
b. Hüseyin b. Ebi Bekr eş-Şebankare’in yazdığı M ecm au ’l-en sab7 gibi
kitapların hepsi Moğollar devrinde yazılmıştır.
1 Rieu, s. 74 (Rieu, Ch. Catalogue of the Persian M anuscripts in the British M useum , 3 Bd,
London, 19 2 7 -1 9 3 9 ).
2 Aynı eser, s. 1 6 1 -1 6 3 .
3 Aynı eser, s. 81
4 Rieu, Suppl., s. 17 2 -1 7 4
5 Rieu, Aynı eser.s.80
6 Aynı eser, s.82
7 Aynı eser, s.8 3 -8 4
Yukarıda saydığımız kitaplar arasında en önemlilerinin Cihangüşa,
C am iü ’t-tevarih ve Tarih-i Vassaf olduğunda hiç şüphe yoktur. Bunlar
arasında da yazılış tahihi ve kıymet bakımından Tarih-i Cihan-güşa di
ğer ikisinden daha üstündür. Başta İranda hüküm sürmüş olan Moğol
ların bir kolunun tarihi olmak üzere Moğol tarihi hakkında o devirde
bu üç tarih kitabından daha muteber bir tarih kitabı yazılmamıştır. Bu
nunla beraber C ihan-güşa’nın yazarı Alaaddin Ata Melik Cuveynî’nin
Moğol devletinde sahip olduğu yüksek makamlar ve üstlendiği görev
ler dolayısıyla [Yaklaşık 15 yıl M oğollar tarafından bütün İran, Gürcis
tan, Anadolu ve diğer ülkeleri yön etm ek için tayin edilm iş olan Em ir Ar
gun A k a ’nm yazışm aların ı yapm ış, H ülagu’nun İran’a gelişinden sonra
da onun en gözde kâtiplerinden olm uş ve ondan sonra da oğullan A ba
ka ve A hm ed adıyla da bilinen Teküder tarafından B ağ dat’ın ve bütün
Arap Ira k ı’nm yöneticiliğine tayin edilm iş ve bu görevde y a k la şık 24 yıl
kalmıştır) bu kitapta anlattığı olayların çoğunu kendi gözüyle görmüş
ve onlara şahit olmuştur. Daha sonra da etraflı olarak anlatacağımız
gibi C am iü ’t-tevarih’in yazarı Reşidüddin Fazlulah b. Ebi’l-Hayr b. Ali
Hemedanî, önce Abaka’nm tabibliğini, daha sonra da yaklaşık 20 yıl
Gazan’m ve kardeşi Olcayto’nun vezirliğini yapmış ve bu süre zarfında
Moğol devletinin idari dizginlerini elinde tutmuştur. C am iü ’t-tevarih’e
Gazan’m emriyle başlamış ve onu Olcayto’nun zamanında bitirmiştir.
Reşidüddin, bu değerli kitapta anlattıklarının tamamını, ya uzun süre
Moğol padişahlarının maiyetinde çalışırken edindiği bilgi ve tecrü
belerine ya da Moğol padişahlarının sarayında toplanmış olan Uygur,
Çinli, Tibetli, Hint, Türk, Arap, Yahudi, Hıristiyan gibi her ırktan veya
dinden âlimden, filozoftan, müneccimden, tarihçiden duyduğu ya da
onlara tercüme ettirerek kitaplarından aldığı bilgilere dayandırır. Bu
değerli kitabın önemi haddinden fazladır ve onun hepsini burada an
latmak bu “önsöz”ün dar kalıplarına sığmaz. C am iü’t-tevarih, çoğunun
zannettiği gibi yalnız Moğol tarihi olmayıp, ta başlangıçtan yazarın
devrinde kadar olayları konu alan genel bir milletler ve devletler tari
hidir. Bu çok değerli kitabın hacmi, aşağı yukarı Tarih-i C ihan -güşa’nm
toplam hacminin beş misli kadardır.
Tarih-i V assaf’m yazan Şihabeddin Abdullah b. İzzeddin Fazlul-

lah Şirazî, C am iü ’t-tevarih’in yazarı Reşidüddin Fazlullah ve oğlu ve
zir Hace Gıyaseddin Muhammed’in çağdaşı olup onların hizmetinde
“divan-ı istifa”d e görev yapmıştır. O da kitabında anlattığı olayları ya
bizzat gözleriyle görmüş ya da Moğol devlet büyüklerinde duymuş
tur. Tarih-i V assaf’m konusu da Tarih-i C ihan-güşa’nm konusu gibi Mo
ğol tarihiyse de o devirde hüküm süren diğer padişahlardan da söz
eder. Tarih-i C ihan -güşa’nm ele aldığı olaylar 655(1257) yılında son
bulur. Tarih-i Vassaf ise bizzat yazarının C ihan-güşa’nm zeyline yaz
dığı önsözde belirttiği gibi 656-728(1258-1327) yılları arasındaki olay
ları, yani Hülagu’nun Bağdat’ı fethinden Moğolların son hükümdarı
Ebu Said’in saltanat yıllarının ortalarına kadar olan olaylardan bahse
der. İran’da ve diğer Asya ülkelerinde hüküm süren Moğolların bu 70
yıllık tarihinin, onların çağdaşı, memuru ve ileri gelen biri tarafından
yazılmış olması son derece önemli olup, kitabın değerini arttırmakta
dır. Fakat bununla beraber, Tarih-i V assaf’taki anlatımda aşırı ölçülere
varan sun’i teşbihler, üslubundaki ağırlık, yazarın her yerde sözün gü
zelliğine önem verip manayı ihmal etmesi, bu kitabın önemini diğer
iki kitaba nazaran azaltan özelliklerdir.
Bu üç kitap arasında şimdiye kadar basılmış ve herkesin yararlana

bileceği durumda olan yalnız Tarih-i Vassaf olup bu kitap 1269(1852)
yıllında Bombay’da çok güzel bir taş baskısına kavuşmuştur. Fakat za
man bakımından daha önce ve değer bakımından daha üstün ve üslup
ve anlaşılır olması bakımından daha sade ve akıcı olan Cihan-güşa
ve C am iü’t-tevarih günümüze kadar kütüphane köşelerinde elyazması
olarak kalmış, onlardan yalnız o kütüphünelere gitme fırsatı bulabi
lenler faydalanmış, geniş kitlelerin okuyabilecekleri bir duruma gel
memişlerdir". Ama şunu memnuniyetle belirtelim ki son günlerde
Gibb Vakfı (M emori-al Gibb)9 Bu iki kıymetli kitabın basımını ve ihya
edilmesini üzerine aldı. Bu şekilde anadili Farsça olan edebiyatçılar
ile Avrupalı müsteşriklere büyük bir görev yükledi. C am iü ’t-tevarih’m
baskıya hazırlanması işi (yani Moğol tarihini konu alan birinci cildi)
8 Şimdiye kadar Cihan-giişa’nın yalnız birinci cildinin bazı bölümleri, Ch. Schefer ta
rafından Chrestom athie Persane adlı eserinin ikinci cildinde neşredilmiştir. Onun neşrettiği
kısım (s. 106 -169) 63 sayfa olup C ihan-güşa’nm elinizdeki basılmış olanının 58 -1 4 0 sayfala
rına tekabül etmektedir. Schefer, neşrettiği Farsça m etne Fransızca notlar ve açıklam alar da
yazm ıştır (Chrestom atie Persane, c. I, s. 15 5 -1 9 3 ). [Ch. Schefer, Chrestom athie persane, 2 cilt,
Paris 1885].
9 Mr. Gibb, öm rünü Doğu dilleri ye edebiyatlarını araştırm aya adam ış ve genç yaşta haya
tını kaybetmiş bir İngiliz şarkiyatçısıdır. Anne, oğluna duyduğu aşın sevgiden dolayı, adının
ebediyyen yaşam ası için m alından belli bir meblağ ayırarak onun gelirlerini müsteşriklerin
idare ettiği bir vakfa aktarmış ve o tarihten sonra vakıf, Türkçe, A rapça ve Farsça yazılmış
önemli eserleri basm aya başlam ıştır. Şimdiye kadar, masrafı bu vakıf tarafından karşılanmış
20 kadar kitap yayınlanm ıştır.
Paris Milli Kütüphanesi memurlarından Mr. Blochet’ye verdi. Şimdi
bu eserin birinci cildinin ikinci kısmı (Ögedey K aan ’dan Timur K aan ’a
kadar) bitmek üzeredir. 10Adı geçen vakfın yönetim kurulu üyeleri Prof.
Edward Browne’un teklifiyle Tarih-i Cihan-güşa’nın baskıya hazırlan
ması işini de bana verdiler. İşte şimdi Yüce Allah’ın yardımıyla Tarih-i
Cihan-güşa’nm birinci cildi baskıya kavuştu.11 Peri gibi gözlerden ırak,
örtü arkasına gizlenmiş bu güzel gelin şimdi güzelliğini gösterdi ve bil
gilerini önünde alımlı bir şekilde salınmaya başladı. Bu vesileyle Ce-
nab-ı Allah”tan diğer iki cildin de baskısını yapmam hususunda bana
yardımcı olmasını dilerim.
10 Bugün elde bulunan Camiü’t-tevarih’in aslı 2 cilttir. Birinci cilt Moğol tarihini, ikinci
cilt ise genel tarihi ihtiva eder. Reşideddin bu iki cilde bir de ülkelerin ve şehirlerin tanıtımı
hakkında bir cilt daha eklemeyi düşünm üşse de bunu her halde kuvveden fiile çıkaram amıştır.
Çünkü hiç kimse ve hiçbir kitap bu cildin varlığından söz etm emiştir. Biz yine konumuza
dönelim: Yukarıda da söylediğimiz gibi birinci cilt Moğol tarihini ihtiva eder. Bu cilt, Blochet
tarafından basılmak üzeredir. Blochet, birinci cildi üç cilt halinde basacak, (üç cilde ayırm a
fikri, eserin yazarının fikri değildir. Belki de Blochet bunu, kitabın daha iyi anlaşılm asını
sağlamak için yapmıştır.) Birinci cilt, Türk ve Moğol kavimlerinin tarihini, Cengiz Han’ın
hayatını ve fetihlerini konu alır. Rus m üsteşriklerinden Berezine, bu cildin bazı bölüm lerini
çıkararak, Rusça bir tercüm esiyle birlikte 1 8 6 1 -1 8 8 8 yıllarında St. Petersbourg’da neşretmiştir.
İkinci cilt, Ögedey Kaan, Cuci (T\ışi), Çağatay ve TUli gibi Cengiz Han'ın dört oğlunun, Güyük
Han b. Ögedey Kaan, Mengü Kaan b. Tuli b. Cengiz Han, Kubilay Kaan b. Tuli, Tim ur Kaan b.
Çim Kim b. Kubilay Kaan’ın tarihlerinden söz eder. Bu cilt Blochet tarafından baskıya hazır
lanmış olup yakında basılacaktır. Ü çü n cü cilt, İran topraklarında hüküm sürm üş olan Hülagu
b. Tuli b. Cengiz Han, Abaka, b. Hüla-gu, Sultan Ahm ed adıyla da bilinen Tegüder b. H üla
gu, Argun b. Abaka, Geyhatu b. Abaka, 7 0 3 (1 3 0 4 ) yılında ölüm üne kadar Gazan b. Argun’un
tarihlerini konu alır. Bu cildin yalnız Hülagu’nun tarihi bölüm ünü, Quatrem ere 1 8 3 6 yılın
da Fransızca bir tercüm e ve geniş bir açıklam ayla Paris’te yayınlamıştır. Genel dünya tarihi
hakındaki Camiü't-Tevarih'in ikinci cildi şimdilik elyazması halinde bulunm akta olup onu
yayınlam ayı düşünen birinin varlığından haberdar değiliz. [Reşideddin Fazlullah, Cam iü’t-te
varih, N. Berezin neşr. ve Rusça çevirisi, St. Petersbourg, V (1 858), VII (1861), XIII (1868), XV
(1888); E. Blochet neşr. (Gibb Memorial Series, London 1 9 1 2 ; A.A. Khetagurov Rusça çevirisi,
I, Moscow, 19 5 2 ; E. Quatremere neşr. ve Fransızca’ya çevirisi, Histoire des Mongols de la Perse,
Paris 1836; Ahm ed Ateş neşr. Sultan M ahm ud ve Devrinin Tarihi (H/4 (Türk Tarih Kurumu
III/4 Ankara 1975]
11 İhtar: Aşağıdaki satırlarda Cihan-güşa’nın sayfalarına havale edildiği zam an, bundan
basılmış olan birinci cildin sayfaları, varaklarına havale edildiğ zam an ise, henüz basılm a
mış Paris Milli K ütaphanesi’nde (Bibliotheque Nationale de Paris) bulunan (Suppl. pers. 205)
ikinci ve üçüncü cildin varakları anlaşılm alıdır. Basılacağı zam an varak num aralan basıldığı
m etinde denk geldiği satırın yanm a yazılacağından kitap basıldıktan sonra da aranılan konu
ları bulm akta çok kolay olacaktır. Avrupalılar’ın yaygın âdetlerine göre, yazm alara sayfa nu
m arası değil varak num arası verildiğini düşünerek biz de burada sayfaya değil varak’a havale
edeceğiz. Her varakm iki sayfası olduğuna göre varakm birinci sayfasını göstermek için varak
num arasının yanına “a”, ikinci sayfasına gösterm ek için de “b” koyduk. Yani 69 a’yı gösterm iş
sek, bu 69. varakm ilk sayfası, 69 b ise ikinci sayfası demektir.
[Alaaddin Ata Melik Cuveynî, Tarih-i Cihan-güşa, M irza M uham m ed Kazvinî neşr. 3 cilt
(Gibb M emorial Series), X V l/l, 2, 3 I. cilt Leyden and London 1 9 1 2 ; II. cilt, Leyden and Lon
don 1916; III. cilt London 19 3 1 ; İngilizce çevrisi; John Andrew Böyle, T he History of the
World-Conqueror, Cambridge 1958].
Şimdi de yazarın hayat hikâyesi ve eserine geçmeden önce, başta bu
kitabın sonunda adlan İngilizce yazılmış olan Türkçe, Arapça ve Farsça
İlmî ve edebî birçok eser gibi bu eserin de basım masraflarını karşıla
yan, Türk, Arap ve İranlı ilim adamlarının sonsuz şükranlarını kaza
nan -Allah daim a onları bu gibi faydalı işlerde başarılı kılsın- Gibb Vakfı
yönetim kurulu üyelerine, sonra adı geçen vakfın başkanı Cambdridge
üniversitesi Doğu Dilleri Profesörü, tanınmış müsteşrik E. Brovvne’a te
şekkürlerimi sunarım. E. Browne’nun gerek siyasi, gerekse edebî açıdan
İran’a yaptığı hizmetler benim ve benim gibilerin uzun uzun övgüsüne
gerek duyurmayacak boyutlara ulaşmıştır. Engin bilgisini ve üstün nite
liklerini bütün İranlılar takdir etmiş ve son senelerde İran’ın bağımsız
lığının korunması yolunda gösterdiği olağanüstü çabalar büyük, küçük,
bilgili, cahil herkes tarafından duyulmuş, bu yüzden İranlılar ona saygı
duymuş, yüreklerinin ta derinliklerinde bu saygı değer insanın sevgisi
ne yer vermişlerdir. Allah onun ömrünü üzün etsin ve dünya durduk
ça adının anılmasını sağlasın! Son olarak da Paris Milli Kütüphanesi
memurlarında olup adı geçen kütüphanede bulunan Cihan-güşa’nın
yazma nüshalarından faydalanabilmem için gerekli ilgiyi gösteren, Ci-
han-guşa’nm bazı bölümlerini karşılaştırmam için daha basımı tamam
lanmadan C am iü’t-tevarih’i bana veren ve daha başka yardımlarını da
gördüğüm Mr. Edgard Blochet’ye teşekkürü borç bilirim.
Şimdi esas konumuza dönelim. Bu kitaba yazdığmız “Giriş”i üç bö

lüme ayırdık: 1-Yazarımızın hal tercümesi, 2-Cihan-güşa kitabı, 3- bazı
Arap tarihçilerinin yazarımızın hal tercümesi ile ilgili söyledikleri.
A. YAZARIN HAL TERCÜMESİ12

“Sahib divan”lar ailesi, İran’ın en soylu, en köklü ve en tanınmış
ailelerinden biridir. Bunlar, Selçuklu, Harzemşahlar ve Moğol devlet
12 Tanınmış Fransız m üsteşriklerinden müteveffa Quatrem ere, o devrin m üsteşriklerinden

bir grubun 1809 yılında çıkardığı Mines d’Orient adlı dergide (s. 2 2 0 -2 3 4 ) yazarım ızın hayat
hikâyesi hakkında geniş bilgi vermiştir. Her ne kadar onun orada verdiği bilgiler eksik ve
yanlışlardan arınmış değilse de bu konuda şimdiye kadar yazılm ış olanların en genişi ve fay
dalısıdır. Ouatrem ere’in ve ondan sonra Fransız müsteşriklerinden müteveffa Ch. Schefer’in,
1885 yılında Chrestom atie Persane adlı eserin ikinci cildinde (s. 13 4-154) yazarım ızın hayatı
hakkında verdikleri bilgilerde yanıldığını sandığım bazı noktalarda değinm eyeceğim. Bunu
yaparken bu iki bilgini dikkate almadığım sanılmasın. Benim burada söylemek istediğim, eğer
benim yazdıklarımla Quatrem ere ile Schefer’in yazdıkları arasında fark görülürse benim onla
rı okumadığım sonucu çıkarılmamasıdır.
lerinde daima önemli hizmetlerde ve yüksek makamlarda bulunmuş
lardır. Çoğu zaman “sahib divan’lık görevi (ülkenin m aliye ve vergi
işlerini yön etm ek olup, aşağı yukarı İran ’da yakın tarihte “müstevfi-
y ü ’I-m em âlik”, günüm üzde d e m aliye bakanlığının karşılığıdır, onlara
h a v a le edilmişti. Bu yüzden bu ailenin fertlerinin çoğu “sah ib divan ”
lakabıy la tanınırlar. Bunlardan bazısı “sah ib divan” olm asalar d a “s a
hib divan ” sıfatıyla anılmışlardır. M esela, A baka b. Hülagu zam an ın da
sad razam olan ve ülkenin yönetim in elinde tutan “sahib divan ” görevi
ikinci d ereced e görevleri arasın da bulunan Ata M elik Cuveynî’nin kar
deşi Şem seddin M uham m ed Cüveynî d e “sahib divan ” sıfatıyla an ılı
yordu. Yine aynı şekild e bah se konu ettiğimiz A laaddin Ata M elik Cu-
veynî d e A baka zam an ın da Arap Ir a k ’ınm gen el valisi tayin edilm esin e
ve sah ib divan lık m akam ı on a bağlı bir kuruluş olm asın a rağm en “s a
hib divan ” sıfatıyla tanınıyordu.
Bu ailenin soyu, Abbasî halifelerinin tanınmış mabeyncisi Fazl b.

er-Rebi’ye dayanır13. İmam Allame Şemseddin Muhammed b. Ahmed
ez-Zehebî, büyük eseri Tarihü’l-İslâm’da, Ata Melik’in özel tarihçisi
İmam Ebu’l-Fazl Abdurrezzak b. Ahmed el-Gutî’nin sözüne dayana
rak yazarımızın soyunun Fazl b. Er- Rebi’ye dayandığını şu sözlerle
naklediyor14: Sadrazam Sahib Divan Alaaddin Ebu’l-Muzaffer Ata Me
lik, Keysan oğlu Abdullah oğlu Muhammed oğlu Yunus oğlu er-Rebi
oğlu el-Fazıl oğlu Eyyub oğlu İshak oğlu Ahmed oğlu Muhammed oğlu
Ali oğlu Muhammed oğlu Muhammed oğlu Muhammed oğlu Ali oğlu
Muhammed oğlu Baha-eddin oğlu15 Şemseddin16 Muhammed oğlu Ba-
13 Kadı Nureddin Şıışterî'nin M ecalisü'l-M uminin’de ve merhum Hidayet'in ondan naklen

M ecm au’l-Füseha’da (c.I, s. 311) söylediği, “Bu ailenin soyunun m eşhur im amü’l-Haremeyn’e
dayandığı" sözü kesin olarak yanlıştır. Çünkü yazarım ızın çağdaşı tarihçilerin onun soyu hak
kında yazdıklarının hiçbirinde İmamü’l-Haremeyn Cuveynînin (Abdü'l-Melik b. Abdullah b.
Yusuf b. Abdullah b. Muhammed b. Hayyuye bak. İbn Hallikan, ayn harfi) adı geçm ez. Belki
de Kadı Şuşterı, her ikisinin adının sonunda da Cüveynî bulunmasından bu yanılgıya düşmüş
olabilir.
[Hidayet, Rıza Kuli-Han, M ecm au’l-Füseha, 2 cilt Tahran 1 2 9 5 (1 8 7 8 ); İbn Hallikan, K.
Vafayat al-Ayan ve enba abna az-zam an, M uhamm ed M uhyiddin Abdulhamid neşr. 6. cilt
Kahire 1 9 4 8 -1 9 4 9 ],
14 Aşağıdaki soy kütüğü, Zehebî'nin Tarihü’l-İslâm ’ının Londra'da Britanya M üzesi’nde
(British M useum, Or. 1 540) bulunan nüshasından (vrk. 6b) alınmıştır.
[Zehebî, Tarihü'l-İslâm ve tabakatü’l-m eşahir ve’l-alâm, 6 cilt, Kahire 1958
15 Bu lakap Zehebî’de yok. Fakat yazarım ız, eserinin I. cildinde Nişabur’un Fethi bölüm ün
de (s. 134) bunu kullanıyor.
16 Bu lakap da Zehebi’de yok.Bunu yazarım ız, Harezm şahlar tarihi bölüm ünde (a nüshası
vrk.69 a) söylüyor.
haeddin Muhammed’in oğludur. Onun büyük dedesi, III. Halife Os
man b. Affan’ın azat edilmiş kölesi, Ebu Ferve adıyla tanınmış olan
Keysan Mukenna’dır. Ata Melik’in diğer ataları Rebi b. Yunus ve onun
oğlu Fazl b. er-Rebi17 tanınmış tarihî şahsiyetlerdi. Genellikle Abbasî
devletinin vezirlik ve mabeyncilik makamlarına bunların ailesinden
biri tayin edilirdi. Rebi önce Mansur’un (136-158/753-774) mabeyin
cisi, sonra veziri, ondan sonra Mehdi’nin (158-169/774-786_ m a b e
yincisi, en sonunda d a H ad i’nin (169170/758-786) veziri oldu. Oğlu
Fazl b. er-Rebi ise, Mansur’un, Mehdi’nin, Hadi’nin ve Harun er-Re-
şid’in (170-193/786-808) mabeynciliğini yapmış daha sonra da Harun
er-Reşid ve Emin (193-198/808-813) zamanında vezirliğe yükselmiştir.
Tarih ve edebiyat kitapları onların Abbasî sarayında yaptıkları işler
ve söyledikleri sözlerle ilgili bilgilerle doludur. Burada onların hep
sini tekrarlamaya gerek yoktur. Fakat konumuzla yakından ilgili olan
şu hususlara da değinmeden edemeyeceğiz: Bazı tarihçilere göre, Re-
bi’nin soyu kötü olup bunların bazıları onun sokakta bulunduğunu
ve babasının bilinmediğini söyleyerek şunları anlatırlar: Bir gün Haşi-
moğulları’ndan biri, Mansur’un huzurunda konuşurken sık sık “Allah
rahmet etsin babam şöyle diyordu, Allah rahmet etsin babam şunu
yapıyordu,” şeklinde cümleler kullanıyordu. Buna dayanamayan Rebi,
ona dönerek, “Daha ne zamana kadar Müminlerin Emirinin huzurun
da babandan bahsedip ona rahmet okuyacaksın” diye çıkışması üzeri
ne Haşimî, hiç düşünmeden, “Ey Rebi sen bunu söylemekte haklısın.
Çünkü sen babanın ne demek olduğunu bilmedin ve onun sevgisini
hiç duymadın” cevabını verdi. Bu cevaptan Rebi çok utandı, bazıları
da Rebi’nin Yusuf’un gayri meşru çocuğu olduğunu söylerler18. Daha
çok Fahrî adıyla tanınan Munyetü’l-fuzela f i tevarihi’l-hulefa v e ’l-vuze-
ra adlı kitabında İbnü’l-Tıktıka lakaplı Safieddin Muhammed b. Ali b.
Muhammed b. Tabatabaü’l-Alevî daha sonra da geniş olarak değinece
ğimiz gibi, Alaaddin Cüveynî’ye olan düşmanlığı yüzünden mabeyinci
17 Yazarımızın soy kütüğü buraya yani Rebi'ye kadar Zehebî’nin Tarihü’l-İslâm adlı eserin
den alınmıştır. Rebi’den sonrası genel tarih kitaplarında bulunmaktadır. Meselâ İbn Hallikan,
Rebi’nin ve Fazl’ın hayat hikâyelerini anlatmaktadır. İb-nü’l-Tıktıka’nm M unyetü’l-Fuzelası'n-
da M ansur Abbasî’nin hayat hikâyesi hakkında bilgi verilm ektedir. Burada Fazl b. Rebi’ye
kadar Ata Melik’in dedeleri 16 olup, bunların arasında yedi M uham m ed, iki Ali, bir Ahmed,
bir İshak ve bir de Eyyüb bulunm aktadır.[İbn Tıktıka, M unyetü’l-Füzela, Ahlwardt neşr. 1860;
Derenborurg neşr. 1895]
18 İbn Hallikan, Rebi’nin hayatı hakkında bak. İbn Tıktıka. M ansur’un hayatı hakkında da
diğer tarih kitaplarında bilgi vardır.
Rebi’nin hayatını anlatırken, durumu ganimet bilerek Rebi’nin soyunu
şiddetle eleştirmiş ve yukarıda bahsettiğimiz olayı dallandırıp budak
landırarak Alaaddin’in bir sülâleye mensup olmasından duyduğu şaş
kınlığı belirtmiştir. Adı geçen kitapta onun soyu hakkında anlatılan
ların bazıları şöyledir:19 “Sahib Divan Ata Melik Cüveynî’nin kendini
Fazl b. Rebi’nin soyundan saydığını duydum. O, bunca bilgisi, fazileti
ve ilimlere olan derin vukufuyla nasıl oluyor da Fazl b. Rebi’nin so
yunda geldiğini söyleyebiliyor? Eğer o, o soydan değil de o soyun adını
çalmışsa, bu bir rezalettir. Yok eğer bu sülâle gerçekten onun sülâlesi
ise, aklı başında olan bir kimsenin onu saklaması için çaba harcama
sı gerekmez miydi? Çünkü bu sülâleden daha alçak ve rezil bir sülâle
yoktur. Fazl b. Rebi, her zaman meşru bir evlat olarak değil, bir veled-i
zina olarak tanınır. O her ne kadar yüksek makamlara gelmişse de bu,
onun nesebinin gayri sahih olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz. Onun
sokakta bulunduğunu ve piç olduğunu herkes bilmektedir. Belki o, III.
Halife Osman b. Affan’ın (23-35/643-655) kölesinin soyundan gelmiş
olduğuyla övünebilir. Eğer bu doğru ise, bundan daha utanılacak bir
şey yoktur. Çünkü Ebi Ferve, ilk önce Mekke’de mezar kazma işiyle uğ
raşan, fakir ve düşkün bir adam olan Haris’in kölesiydi. Haris de Os
man b. Affan’ın kölesi olduğundan Ebu Ferve, Osman b. Affan’ın değil,
onun kölesinin kölesidir. Bunun yanında Ebu Ferve, en dar gününde
Osman’a karşı gelmiş ve ona kafa tutmuştur. Bu da onun ne kadar al
çak bir adam olduğunu gösterir. İşte bu sülâleden daha alçak ve daha
rezil bir sülâle bulmak mümkün değildir. Sahib Alaaddin’in böyle bir
sülâleden olduğunu söylediği için vay haline! Ne Yazık ki çevresinde
ona bu gerçekleri anlatabilecek bir dostu yoktur.20
19 İbnu’l-Tıktıka’m n M unyetü’l-fuzela fi tevarihi’l-hulefa ve’l-vuzera’sı, 4 Halife, Em evî ve

Abbasî sultanlarıyla onların vezirlerini konu alan çok önemli bir kitap olup “Al-Fahrî” adıy
la Alm anya’nın Gotha şehrinde Ahlvvardt ve Fransa’nın Chalonne şehrinde Derenbourg ta
rafından iki neşri ve onlardan kopye edilerek M ısır’da birçok baskıları yapılmıştır. Luristan
atabeklerinden (6 9 6 -7 3 3 /1 2 9 6 1 -3 3 2 ) Atabek Nasreddin Ahmed b. Yusuf Şah b. Alp Argun b.
Hezaresf zam anında Hinduşah b. Sencer b. Abdullah el-Kirmânî el-Nahcivanî, bu eseri Teca-
rübü’s-selef adıyla ve ona bazı ilâveler yaparak anlaşılm ası kolay bir dille Farsça’ya çevirmiştir.
Paris Milli K ütüphanesi’nde yıpranmış bir nüshası ve Tahran kütüphanelerinde çok güzel
nüshaları olan bu eserin önsözünde İbnü’l-Tıktıka’nın kitabından “Al-Fahrî” adıyla değil Mun-
yetü’l-füzela fi tevarihi’l-hulefa ve'l-vuzera adıyla söz etmiştir. Kitabın bu adı, iki Avrupa bas
kısında da bulunmamaktadır. Çünkü bu kitabı baskıya hazırlayanlar, İbn Tıktıka’nın çağında
veya ondan çok kısa bir zam an sonra yapılm ış olan eserinin böyle önemli bir tercüm esinden
haberleri olmamıştır.
20 İbnü'l-Tıktıka, Derenbourg neşr. s. 2 3 9 -2 4 1 .
Biz yine konumuza dönelim: 588(1192) yılında Sultan Tekiş b. İl
Arslan b. Atsız Harezmşah (589-596/1193-1200) Selçukluların son pa
dişahı Sultan Tuğrul ile savaşmak üzere Rey’e doğru giderken yolu
Cüveyn’de bulunan Azadvâr kasabasına düştü. Orada yazarımızın bü
yük dedesi (dördüncü göbekten) Bahaeddin Muhammed b. Ali, Sul
tan Tekiş’in huzuruna çıktı. O sırada Tekiş’in meşhur kâtibi Bahaeddin
Muhammed b. el-Muayyed el-Kâtib el-Bağdadî de oradaydı. Sultan
Tekiş’in gözü önünde iki Bahaeddin şiir yarışmasına girdi. Sultan dik
katle onları dinliyordu. Vezirin teşvikiyle yazarımızın dedesi şu ruba
iyi okudu:
“Senin şerefinin güzelliği, p a h a biçilm ez inciyi gölgede bırakır. Elinin

açıklığının y an ın d a Ceyhun nehrinin parıltıları sön ü k kalır.
Eğer sen izin versen, hükm ün bir an d a gökyüzünün başın da bulu

nan boş sevdayı alır götürür.’’
Sultan Tekiş, bu şiiri duyduktan sonra gece yarısına kadar şarap

içip ağladı. Bahaeddin’e büyük bir ilgi göstererek ona hediyeler verdi21.
Yukarıda sözünü ettiğimiz Bahaeddin’in, yani yazarımızın dör

düncü göbekten atası Bahaeddin Muhammed b. Ali’nin dayısı Mun-
lecibeddin Bediu’l-Kâtib el-Cüveynî, Sultan Sancar’ın (511-552/1118-
1158) en gözde adamlanndandı ve onun devletinde yazışma dairesinin
(divân-ı inşa) başkanlığım yapmıştı, hayat hikâyesi hakkında Avfî’nin
L u babu ’l-el-bâb adlı eserinin birinci cildinde bilgi vardır22. Yazdığı
kitaplar arasında Rukyetü’l-kalem 23 A tabe-i k eteb e24 ve bugün Peters-
bourg Doğu Dilleri İdaresi Kütüphanesinde bulunan R isaleler M ecm u
ası25 inşa ve yazışma konularında türlerinin en güzelleridir. Bu Munte-
cibeddin, Reşid Vatvat’ın hayatının bağışlanması için Sultan Atsız’dan
21 Cihan-güşa, c. II, vrk. 69a

22 Avfi, Lubabul-Elbab, Leideıı bask. s. 78-80.
23 Aynı eser, s. 78.
24 Aynı eser, s. 78, burada yanlışlıkla İbretü’l-ketibe şeklinde yazılmıştır. Saadeddin Ve-
ravinî, M erzuban-nâme adlı eserinin önsüzünde bu kitabı överek ondan çağının inşasının en
önemli kitaplarından biri olarak söz ediyor.
[Saadeddin Veravinî, M arzban-nam e, Mirza M uham m ed neşr. (Gibb M emorial, VIII) Le-
iden 1909],
25 Les m anuscrits persans de I’Istitut des Langues Orientales, decrits par le Baron Victor
Rosen, St. Petersbourg 18 8 6 , s. 1 4 7 -1 5 9 . Rosen, burada etraflı alarak bu m ecm uanın içinde bu
lunan risalelerden bahsetmektedir. Görmediğim için bu m ecm uanın Atebe-i ketebe mi yoksa
başka bir risale m ecm uası mı olduğunu bilmiyorum.
(521-551/1127-1156) şefaaat dileyen kimsedir. Bu olay, Tarih-i Ci-
h an -g ü şa’nın ikinci cildinde26 ve daha başka tarih ve tezkire kitapla
rında27 anlatılmış olup kısaca şu şekilde cereyan etmiştir: Sultan San
car, 543(1148) yılında Hezaresb kalesini kuşatırken yanında bulunan
Enverî, şu rubaiyi yazdı ve bunu bir asker okun ucuna takarak kalenin
içine fırlattı.
“Ey şah, bütün yeryüzü san a aittir. Dünyanın devletini ve ikbalini

sen kazandın.
Bugün tek bir saldırıda bulunup H ezaresb ’i al. Yarın H arezm veyü z-
binlerce at senin olacaktır. ”
Hezaresb kalesinde Atsız’m yanında bulunan Reşid Vatvat da ona

karşılık olarak şu beyti yazdı ve kâğıdı okun ucuna takarak Sancar’m
tarafına fırlattılar:
“Ey p ad işah , senin rakibin Rüstem Pehlivan d a olsa san a ait olan H e
zaresb ‘den bir e ş e k bile alam az. ”
Reşid Vatvat, daha önce de Atsız’m tahta çıkışı sırasında ilk beyti
şu olan kasideyi söylemişti:
“M elik Atsız ülke tahtına oturunca Selçuklu han ed an ı ve devleti son

buldu. ”
Bu şiirlerinden dolayı Reşid Vatvat’a çok kızan Sultan Sancar, eli

ne geçirdiği zaman onun yedi organını birbirinden ayıracağına yemin
etmişti. Hezaresb, Sultan Sancar tarafından fethedilince Reşid Vatvat
kaçtı. Canını kurtarmak için Sancar’ın memurlarından kime sığmdıy-
sa, o, sultanın gazabından korktuğu için Vatvat’ı himaye etmedi. En
sonunda sözünü ettiğimiz Müntecibeddi’ne sığındı. İnşa Divanı baş
kanlığının yanında padişahın nedimliği göreviyle de şereflenmiş olan
Müntecibeddin, Sultan Sancar’la konuşurken uygun bir zamanını bu
larak “Vatvat (kelim e m an ası yarasa), zayıf ve zavallı bir kuş, o yedi
26 Vrk. 64b-65a.
27 Atsız H arezm şah’ın tarihi hakkında bak. Tarih-i Güzide; Tezkire-i devletşah, Leiden
Neşr, s. 90-91 .
[Hamdullah Müstevfı Kazvinî, Tarih-i güzide, Edvvard G. Brovvne neşr. Leiden and Lon-
don 1 9 1 0 (Gibb M emorial series X lV /l); Tezkire-i devletşah, E.G. browne nesr. London and
Leiden 1901; Türkçe çevirisi, Necati Lügal, 2 cilt, Ankara 1963, 1967]
parçaya ayrılmaya dayanamaz, izin verin de iki parçaya ayırsınlar” de
mesine Sultan uzun uzun güldü ve Vatvat’ın canını bağışladı.
Yazarımızın dedesi, yani babasının babası Şemseddin b. Muham

med b. Muhammed b. Ali, Sultan Muhammed Harezmşah’ın (596-
617/12001220) maliye dairesinin başında bulunuyordu20. Sultanın
Moğollar karşısında hezimeti üzerine onunla birlikte Belh’ten Nişa
bur’a kaçmış29, daha sonra Sultan Muhammed’in oğlu Sultan Celaled-
din Mengübertî’nin (617628/1220-1231) yönetimi sırasında da maliye
işlerinin başında bulunmuştu.
Yazarımızın babası Sahib Divan Bahaeddin Muhammed b. Muham

med, Cengiz Han’ın fetihlere başladığı tarih ile Hülagu’nın İran’a gelişi
tarihi arasında yaklaşık 35 yıllık süre zarfında Moğolistan’dan Arap
ülkelerinin genel valisi olarak tayin edilmiş olan kimselerin maiye
tinde çalıştı. 630(1232) yıllarında Ögedey Kaan tarafından Horasan ve
Mazenderan bölgelerinin yöneticiliğine tayin edilmiş olan Cin Timur,
emirlerinden Kelbalat’ı büyük bir orduyla Sultan Celâleddin adına Ni-
şabur emirliği yapan ve civarda bulunan Moğollara baskın düzenleyen
Karaca ve Togan Şunkur’u ortadan kaldırmak için Nişabur’a gönder
di. O sırada Nişabur’da bulunan yazarımızın babası Bahaeddin, Ni-
şabur’un ileri gelenleri ve âlimleri ile oradan kaçıp Tus’a gittiler ve
oranın yöneticisi Taceddin Ferizenî’ye sığındılar. Kelbalât, Karaca’yı
yendikten sonra Tus’a geldi. Taceddin Ferizenî’den oraya sığınmış olan
âlimlerin kendisine teslim edilmesini istedi. Ferizenî, onları Kelbalât’a
gönderdi. Kelbalat, Bahaeddin Muhammed ile diğer Nişabur büyükle
rini büyük bir ilgiyle karşıladı. Türlü vaadlerde bulunarak onları Cin
Timur’un huzuruna götürdü. Cin Timur da onlara çok iyi davrandı ve
kısa bir süre sonra Horasan ve Mazenderan bölgelerinin defterdarlık
görevini Bahaeddin’e verdi. Ondan iki yıl sonra da 633 (1235) yılında
Bahaeddin’i Körgüz’le30 birlikte haberci olarak Ögedey Kaan’a gönder
di. Ögedey Kaan da onlara ilgi ve sevgi gösterdi. Bahaeddin ile daha
28 Habibü's-Siyer, s.3
[Handmir Gıyaseddin M uham m ed, Habibü’s-Siyer fi Ahbarî Efradi’l-Beşer, Tahran 1271
(taşbas.); Barbier de M eynard neşr. Bom bay 1273 (1856]
28 Cihan-güşa c. I, s. 134.
30 Körgüz, bir süre Cin Tim ur’un hizmetinde çalışm ış, daha sonra Horosan, M azenderan
ve diğer Batı ülkelerinin yöneticiliğine tayin edilmiş Uygur Türküdür (Bak. Cihan-güşa, c. II,
vrk. 116-12 0 ).
fazla ilgilenerek p ay iz e31 ve yarlıg32 verip ülkenin maliye işlerin yöne
timini onun ellerine bıraktı.33
63 7(1239) yılında34 Horasan, Mazenderan ve diğer batı bölgelerinin

yöneticisi Körgüz, kendini savunmak için Ögedey Kaan’ın karargâhına
giderken vekil olarak Bahaeddin’i bıraktı35.
643(1245) yılında36 Körgüz’den sonra İran’ın Batı bölgelerinin37 yö

neticiliğine tayin edilmiş olan Emir Argun, İran’da Güyük Han’ın ka
rargâhına (ordu) giderken Bahaeddin’i Azerbeycan, Gürcistan ve Ana
dolu bölgelerinin yönetimine vekil olarak bıraktı38. 644(1250) veya
645(1247) yılında39 başkente yaptığı ikinci yolculukta Bahaeddin’i
de beraberinde götürdü. Argun, devlet merkezine 648(1250) senesin
de40 yaptığı üçüncü yolculukta Bahaeddin’i Emir Hüseyin adlı biriyle
31 Veya Payza: Üzerinde Tanrfnın adı, padişahın adı ve nişanı kazınmış, verilen şahısların
rütbelerine göre değişen, bir el ayası genişliğinde ve bir parmak uzunluğunda altından, gü
m üşten veya tahtadan yapılm ış madalya. Moğol padişahları, payizeyi kahramanlık gösteren
komutanlara verirlerdi. Aslan başlı payize: Üzerinde aslanın başı resm edilm iş olan bu payize,
en kıymelli madalyaydı (Bak. Cam iü’t-Tevarih, Quatrem ere neşr. s. 1 7 7-179; Blochet neşr. s.
246)
32 Yarlıg, padişah fermanı veya hükmü m anasına gelir. Kırmızı m ühür demek olan al tam
ga, bu yarlıgların, ferm anların, hükümlerin veya resmi mektupların üzerine kırmızı m ürek
keple basılmış bir m ühürden ibaretti. Argun ve O lcayto'nun Fransa Kralı Philippe le Bel’e
gönderdikleri ve bugün A rchives Nationnales'de saklanan mektupların üzerinde al tamga bu
lunmaktadır. Ben bu mektupları gördüm. Herbirinin üzerinde 34 tane kırmızı m ühür vurul
muştur. Her iki m ektuptaki m ühür tam bir kare şeklinde olup Argun’un mektubunda bulunan
m ührün bir kenarı 15 cm , Olcayto’nunkindeki ise 13 cm ’dir. Argun’un mektubunun uzunluğu
2 m etre, genişliği 27 cm , O lcayto’nunkinin ise uzunluğu 3 metre, eni 48 cm olup her ikisi de
pembe kağıtlı olup tom ar şeklindedir (Bak. Voyages de Marko Polo, Pauthier neşr s. 7 7 5-781.)
Moğollar mürekkebi altın suyundan olan m ühre “altun tamga”, mürekkebi siyah olana da
“kara tam ga” derlerdi. (Bak. C am iü't-te-varih, Blochet neşr. s. 247.)
33 Cihan-güşa, vrk. 114 b, 116 a.
34 Aynı eser, vrk. 116a, 119b.
35 Aynı eser, vrk. 117b.
36 Bu tarih, açıkça belirtilmemiş olup karine yoluyla çıkarılmıştır. Çünkü Güyük Han, 643
yılının Rebiyülevvel (Temmuz 1245) ayında tahta geçm işti (Cam iü't-tevarih, Blochet neşr s.
240, 245. Moğol yılı ise, güneşin Kova Burcuna girdiği sırada başlar (Cihan-güşa, c. I, s. 114).
O halde Güyük’ün tahta çıkışı 6 4 3 (1 2 4 5 yılının sonlarında ya da 6 4 4 (1 2 4 6 ) yılının başlarında
olmalıdır. O, Reşideddin’in dediğine göre (Cam iü’t-tevarih, Blochet neşr. 250). bir yıldan fazla
padişahlık yapmam ıştır. O halde onun ölüm tarihi, 6 4 4 (1 2 4 6 yılının sonu veya 6 4 5 (1 2 4 7 yı
lının başıdır. Öyleyse o yolculukta Argun'un Güyük Han’ın hazuruna çıktığı (Cihan-güşa, vrk.
121 b) yıl, 6 4 3 (1245) yılıdır.
37 Yani Harezm, İran, Gürcistan, Rum, M usul, vb. Ceyhun’un batısında bulunan ülkeler.
38 Cihan-güşa, vrk. 121b.
39 Bu tarih karine yoluyla çıkarılmıştır. Çünkü Argun, bu yolculuğu sırasında Taraz’a va
rınca Güyük Han’ın ölüm haberini duydu (Cihan-güşa, vrk. 122b. Cihan-güşa Güyük Han'ın
ölüm tarihi olarak 6 4 4 (1 2 4 6 ya da 6 4 5 (1 2 4 7 yılının başlarını verir.
40 Cihan-güşa, vrk. 122b.
beraber vekil tayin etti41. 651 (1253) yılında Argun, başkente yaptığı
dördüncü seferinden dönüp Horasan’a gelince Bahaeddin’i Naimtay42
adındaki bir Moğolla birlikte Irak ve Yezd bölgelerinin valiliğine görev
lendirdi43. O sırada 60 yaşlarında olan Bahaeddin, ömrünün geri kalan
kısmını divan işlerinin dışında geçirmek istemesine rağmen44 Moğol
emirlerinin göreve devam etmesi konusunda ısrar etmeleri üzerine gö
nülsüz olarak Irak’ın yolunu tuttu. Fakat İsfahan’a varınca 651(1253)
yılında vefat etti45.
Çağının bilgilerinden sayılan Bahaeddin’in çok güzel Arapça ve

Farsça şiirleri vardı. Bu şiirlerin bazıları Tarih-i C ihan-güşa’da, bazı
ları Tarihi V assaf’ta, bazıları da Kadı Nizameddin el-Isfahanî’nin Ş uref
ey v an i’l-beyan fi şeref-i beyt-i S ahib Divan adlı eserinde nakledilmiştir.
Bu kitaptan daha sonra da söz edeceğiz.
Tarih-i C ihan-güşa’nııı yazarı Alaaddin Ata Melik Cüveynî, 623

(1226) yılında doğdu. Bizzat kendisinin Tarih-i C ihan-güşa’nın ön
sözünde belirttiği gibi gençliğinin ilk yıllarında divanda görev ala
rak Emir Argun’un en gözde kişilerinin arasına girdi. Emir Argun,
641 (1243) yılında46 Hüla-gu’nun İran’a geldiği 654(1256) yılına kadar
Moğol padişahları adına Horasan, Mezanderan, Hindistan’ın bir bölü
mü, Irak, Fars, Kirman, Lur, Erran, Azerbaycan, Gürcistan, Musul, Ha
lep47 gibi Ceyhun’un batısında kalan bölgelerin genel valiliğini yaptı.
Hülagu’nun İran’a gelişinden sonra da onun emirleri arasında yer aldı.
Daha sonra 25 Zilhicce 673(21 Haziran 1275)’d e Tus’un yakınında bu
lunan Radakan’da öldü4". Gazan Han’ın Müslüman olmasında büyük
emeği geçen meşhur Emir Nevruz, İşte bu Emir Argun’un oğludur411.
Emir Argun, İran’daki yöneticiliği sırasında yönettiği bölgelerin

vergisini vermek ve hasımlarının suçlamaları karşısında kendini sa
vunmak için birkaç defa Moğol padişahlarının vakitlerinin çoğunu ge-
■" Aynı eser, vrk. 123a.

43 Aynı eser, vrk. 125a.
44 Zehebî, a.g.e. vrk. 6b.
45 Cihan-güşa, vrk. 121a.
46 Emir Argun Aka, Hülagu gelinceye kadar İran’ı yönetti (Camiü’t-tevarih, Blochet neşr. s.342)
47 Cihan-güşa, vrk. 121a, 144a.
48 Cam iü’t-tevarih, Blochet nşr. s. 559.
49 Nevruz’un İslâmiyet’i ne zam an ve nasıl kabul etliği bilinmemektedir.
girdikleri ülkenin başkenti durumunda olan Karakorum’a gitti. Bu yol
culuklarının çoğunda yanına Alaaddin’i de aldı. Alaaddin ömrünün
yaklaşık 10 yılını o yolda geçirdi. Bu konuda C ihan-güşa ’nın önsözün
de şöyle diyor (c. I, s. 7): “Fazilet ve bilgi sahipleri sözümdeki kusurları
affetsinler. Çünkü 10 yıldan beri ayağımı gurbet yoluna koydum, öğre
nimden geri kaldım. Kitaplarımın sayfalarının üzerine örümcek yuva
yaptı.” Bunlardan daha sonra da söz edeceğimiz gibi yazarımızın Ci-
h an -g ü şa’y ı yazdığı yıl 650(1252) yılı civarı, doğum yılı ise 623(1226)
yılıdır. O halde o, 17, 18 yaşlarında Emir Argun’un hizmetine girmiş ve
onunla yolculuk etmeye başlamıştır.
Yazarımızın Emir Argun’a refakatçi olarak Moğolistan’a yaptığı ilk

yolculuğu, Emir Argun’ıın 644(1246) veya 645(1247) yıllarında yaptı
ğı50 ikinci yolculuğa rastlar. Daha önce de söylediğimiz gibi yazarımı
zın babası Bahaeddin Muhammed de bu yolculuk esnasında onlarla
birlikte bulunuyordu. Taraz’a varıp Güyük Han’ın ölüm haberini al
dıkları zaman orada bir süre bekledikten sonra İran’a dönmüşlerdi51.
Yine Argun’un 647(1249) yılında kendini savunmak için başkente

yaptığı üçüncü yolculukta da yazarımız onun yanındaydı. Argun bu
defa uzun süre başkentte kaldı. Kendisinin haklı, düşmanlarının hak
sız olduğu “yargu”52 da karara bağlanınca İran’a geri döndü53. Onun bu
yolculuğu Güyük Han’ın ölümü (645/1247) ile Mengü Kaan’ın tahta
çıkışı (649/1251) arasındaki bir zamana rastlar. Bilindiği gibi o yıllar
da yönetim Güyük Han’ın karısı Oğul Gaymış Hatun’un ellerindeydi.
Yazarımız bu yolculukta Oğul Gaymış Hatun’un sarayından dönerken
649(1251) yılında54 Çağatay devletinin hükümdarı Yesü b. Çağatay b.
Cengiz Han’ın huzuruna çıktı.
Argun’un 649(1251) yılında55 başkente yaptığı üçüncü yolculuktan

hemen sonra Mengü Kaan’ın kurultayında56 hazır bulunmak için yap
50 Yani, Batı ülkelerinin yöneticiliğine tayin edildikten sonra ikinci yolculuğu. Yoksa yö
neticiliğe tayin edilm eden önce de başkentten (Karakorum) İran’a ve bunun tersi istikamete 3
yolculuk daha yapm ıştır (Cihan-güşa, vrk. 121a.)
51 Cihan-güşa, vrk, 122b.
52 Yargu, M oğolcada adliye, kanun; yarguci ise, kadı veya hâkim m anasına gelir.
53 Cihan-güşa, vrk, 122b-123a.
54 6 4 7 (1 2 4 9 yılında Oğul Gaymış’ın karargâhından dönerken Yesü’nün yanında bulunan
Em ir Argun’un huzuruna çıktı(Cihan-güşa, c.I, s. 231.
56 Kurultay: Hanedandan birini hanlığa seçm ek için Moğol şehzâdelerinin ve devlet bü-
tığı dördüncü yolculukta da yazarımız onun yanındaydı57 Argun’un
Mengü Kaan’ın huzuruna vardığı sırada kurultay sona ermiş, kurultaya
gelenlerin hepsi ülkelerine dönmüşlerdi58 Bu yolculukta Argun’un ve
yanındakilerin Karakorum’a varış tarihi 20 Safer 650 (2 Mayıs 1252)™,
oradan ayrılışı ise, 651 yılının Receb (Eylül 1253) ayıdır60.
Buna göre yazarımız, bu yolculukta yaklaşık 1 yıl 6 ay Mengü Ka

an’ın karargâhında (ordu) kaldı. Kendisinin de C ihan-güşa’nın önsö
zünde belirttiği gibi Mengü Kaan’ın sarayında kaldığı sırada: “Padişa
hın huzuruna kolayca yol bulan, onun seferi yorgunluklarına ortak
olan vefakâr dostları bana, onun güzel eserlerini ve huylarını, adalet
li kararlarını, üstün hasletlerini ölümsüzleştirmek için kayzerler hak
kında söylenen güzel sözleri geride bırakacak, kisralar hakkında riva
yetleri unutturacak bir eser kaleme almam gerektiğini duyurdular”61.
Fakat yazarımız, önce o devirde ilim ve sanat pazarının kesat oldu
ğunu, ikinci olarak da kendinde böyle bir işin üstesinden gelebilecek
bilginin ve tecrübenin bulunmadığını ileri sürerek onların teklifleri
ni kabul etmeye yanaşmadı. Bununla beraber Moğol kavimlerin tari
hi hakkında çok az kimsenin kendisi gibi belgelere ve bilgilere sahip
olduğunu düşündü. Çünkü bir defa o, tam 10 yıl boyunca hiç dur
madan62 Moğol ülkesinin muhtelif bölgelerine gitmiş, Mâverâünnehr,
Türkistan, Çin ve Maçin’e kadar Moğol ve Uygur ülkelerine birkaç defa
yüklerinin toplanması.
57 Mengü Kaan’ın tahta çıkış tarihi 9 Rebiyülâhir 6 4 9 (2 8 m ayıs 1251) dir (Cihan-güşa, vrk.
144a.).
58 Aynı eser, vrk. 144a. Reşidüddin’in Cam iü’t-tevarih’te dediğine göre (Blochet neşr. s.
340) onların başkente varışları 6 5 0 yılının M uharrem ayının (Mart 1252) ilk günlerinde idi.
Fakat Cihan-güşa'nin bir yerinde de (vrk. 123b) Em ir Argun'un Karakorum'a varış tarihi olarak
6 49 yılının Safer ayının (Nisan 1 252) ortası diye yazar. Bu sonuncu tarih kesinlikle yanlıştır.
Bu yanlışlık ya yazarın dikkatsizliğinden, ya da istinsah hatasından ileri gelmektedir. Çünkü
yazarın dediğine göre (Cihan-güşa, vrk. 123a) Argun’un Horasan’dan Moğolistan tarafına hare
ket tarihi 6 4 9 yılının C em aziyelâhir ayında (Ağustos 1 251) idi. Onun aynı yılın Safer (Nisan)
ayında Karakorum’a varm ası imkânsızdır.
60 Cihan-güşa, vrk. 134b; Cam iü’t-tevarih, Blochet neşr. s. 34 1 . Bu tarih, Argun’un değil
yazarım ızın Karakorum'dan ayrılış tarihidir. Çünkü o, Argun’un gittikten sonra babasının sa
hip divanlık tayinini çıkartm ak için bir süre Karakorum’da bekledi (Cihan-güşa, vrk. 124a-b.)
Quatremere, Ata Melik’in hayat hikâyesini yazarken (Mines d’Orients.s. 223) Cihan-güşa’nin
ve Cam iü’t-tevarih’in yukarıda belirttiğimiz sayfalardaki dediklerine bakmadan Ata Melik’in
Karakorum’dan ayrılış tarihinin belli olmadığını söylüyor.
01 Cihan-güşa, c.l, s .2, 3.
62 Aynı eser, s. 6, 7.
yolculuk etmiş63 ve o sırada meydana gelen önemli olayların çoğunu
kendi gözleriyle görmüştü. İkinci olarak, Moğol devletinde yüksek bir
makama sahip olması dolayısıyla onların ileri gelenleriyle her zaman
beraber olmuş, Moğol kavimleri hakkında onlardan dinlediği rivayet
ler ve hikâyeler onu bu konuda söz sahibi kılmıştı. Bunları gözönünde
bulunduran Alaaddin, bir süre sonra dostlarının ricasını yerine geti
rerek duyduklarını ve gördüklerini yazıya geçirip bu kitabı meydana
getirdi64. Daha sonra da bahsedeceğimiz gibi Alaaddin Ata Melik, Ta
rih-i C ihan-güşa’y ı yazmaya 650(1252) yılı civarında başladı ve onu
658(1259) yılında tamamladı.
Şimdi esas konumuza dönelim. Ata Melik, Karakorum’da kaldığı

süre zarfında Ögedey Kaan’ın emriyle enkazı üzerinde Karakorum’un
kurulduğu Uygur şehirlerinden Ordu Balığ’ın eski eserlerini ve hara
belerini, harabelerde bulunan resimli ve yazılı taşları inceledi ve onla
rı olağanüstü bir ustalıkla tasvir etti.
651 (1253) yılında Ata Melik, Karakorum’a yaptığı son yoluculuk-

tan döndükten sonra da yeniden Emir Argun’un kâtipleri arasında ye
rini aldı. Hülagu’nun İran’a geldiği 654(1256) yılının başlarında Argun
bir defa daha Mengü Kaan’ın karargâhının yolunun tutmadan önce
Belh’in yakınlarındaki Şefurkan’da işlerin aksatılmaması için oğlu Gi
ray Melik, Emir Ahmed Bitikçi65 ve yazarımız Alaaddin Ata Melik’i,
Hülagu’nun hizmetinde görevlerdirip İrak, Horasan ve Mazenderan
bölgelerinin yönetimini de onlara bıraktı66. O tarihten itibaren yaza
rımız Hülagu’nun gözde memurlarından ve güvendiği kâtiplerinden
oldu. Günden güne makam ve mevkii yükseldi. Mecdü’l-Mülk’ün ifti
rasına uğrayıp yıldızı sönünceye kadar rahat bir hayat sürdü. Bu konu
dan daha sonra bahsedeceğiz.
Hülagu’un İran’a yeni geldiği sıralarda Batı ülkelerinin yönetimi

kendisine verlimiş olan Cemaleddin Has Hacib adında Emir Argun’un
düşmanlarından biri, Argun’un idaresi altıdaki meliklerinin, emirle
rinin ve devlet büyüklerinin adlarını ihtiva eden bir suçlular listesi
düzenleyip Horasan’da bulunan Hülagu’ya iletti ve “Benim bütün yö
63 Aynı eser, s. 40, 42, 192.

65 Bitikçi, aslı Türkçe olan bu kelime kâtip, yazar m anasına gelir.
66 Cihan-güşa, vrk. 135a, 147b.
neticiler hakkında söyleyeceklerim var. Onları dava etmek için Men
gü Kaan’ın huzuruna gitmem gerekiyor” dedi. Hülagu, listede Ata Me
lik’in adını görünce “Onun suçu ne ise, bize anlat da gereğini yapalım”
demesi üzerine Cemaleddin yaptığına pişman olup özür diledi07. Bu
olaydan Hülagu’nun Alaaddin Ata Melik’e duyduğu sevgi ve saygının
derecesinin anlayabiliriz.
Hülagu, İsmailiye kalelerini fethetmek için yola çıktığında yolu

Habuşan (Kuçan) kasabasına düştü. Moğolların oraya ilk uğradıkla
rı yıldan o yıla yani 654(1256) yılına kadar geçen süre içinde oranın
bütün evleri yıkılmış, büyük caminin duvarlarından başka ayakta tek
bir bina kalmamış, su kanalları kurumuştu. Yazarımız, imar konusun
da istekli birisi olarak00 bildiği Hülagu’ya şehrin durumunu anlatma
sı üzerine Hülagu, orayı imar etmeleri, bozulmuş olan su kanallarını
tekrar açmaları ve orayı terk etmiş olan insanlar geri getirmeleri emri
ni verdi ve onlara yük olmasın diye yapılacak bütün masrafları kendi
özel hâzinesinden nakit olarak ödediM.
C ihan-güşa’da açık olarak görüldüğü gibi Alaaddin Ata Melik, İs-

mailîlerin ortadan kaldırılışının her safhasında Hülagu ile beraberdi.
Moğol askerlerinin, İsmailiye yöneticilerinin daimi ikametgâhları olan
Alamut’un en sağlam kalesi Meymundiz’in kuşattıkları sırada Ata Me
lik, Hülagu’nun emri üzerine kaledekilerin ne gibi şartlarla teslim alı
nacağı konusunu ihtiva eden bir ferman yazıp kalede bulunan Ala
mut’un son İsmailiye yöneticisi Rükneddin Hür Şah’a gönderdi70.
645 (1247) yılında71 Alamut fethedilip İsmaililerin kökü kazındık

tan sonra Ata Melik, ünü dünyaya yayılmış olan Alamut kütüphanesi
nin yok edilip yağmalanmaması ve değerli eserlerin tamamen ortadan
kalkmaması için Hülagu’nun huzuruna çıkarak, “Alamut’taki kitapla
rın kıymetlileri zayi edilmemeli” deyince Hülagu72Alaaddin’e, onların
yaklaşık 70 yıldır topladıkları kitapları ihtiva eden kütüphaneyi ve ha-
67 Aynı eser, vrk, 125a.

70 Aynı eser, vrk. 148a-b
zineyi inceleyerek kendisine lâyık bulduklarını seçmesini emretti73.
Bunun üzerine yazarımız, kütüphanede ve hâzinede inceleme yaparak
oralarda bulunan Kur’ân-ı Kerimleri değerli gördüğü her türlü kitapları,
rasathane ile ilgili aletleri ve nücûm kitaplarını aldı ve74 kendi ifade
sine göre İsmailiye mezhebinin usul ve fururuna dair bütün kitapları
ateşe verdi75. Alaaddin Ata Melik’in İsmailiye mezhebi ile ilgili yak
madığı kitaplardan biri Haşan Sabbah’ın hayat hikâyesini konu alan
Sergüzeşt-i Seyyidina adlı kitaptır. Bu kitabın Cihan-guşa’m n üçüncü
cildinde76, kısa bir özeti Reşidüddin Fazlullah’m Camiü’t-tevarih adlı
eserinin ikinci cildinin Alamut İsmailiyesi77 bölümünde de geniş bir
özetli vardır. Bu iki özet son derece önemli olup oradaki bilgiler başka
hiçbir kitapta bulunmaz.
Hülagu’nun 655(1257) yılında İsmailiye meselesini halledip Bağ-

datı fethetmek için Musta’sım Billah (640-656/1242-1258) ile yapaca
ğı savaşa çıktığında yazarımız da onun yanındaydı. C am iü ’t-tevarih
bunu şöyle anlatıyor: “(Hülagu), 655 yılının Muharrem ayının ilk gün
lerinde (O cak 1257) merkezinde Moğol-kul denilen askerlerin bulun
duğu bir orduyla Bağdat’ı zaptetmek amacıyla Kirmanşah ve Hilvan
üzerinde hareket etti. O sırada Kuka İlka, Erkatu, Argun Aka gibi emir
lerle; Karatay, Başkâtip Seyfeddin Bitikçi, Hace Nasıredin Tusî, Sahib

74 Aynı eser, vrk. 173b ; Quatremere (Mines d’Orients, s. 224) yazarım ızın bu konuda söyle
diklerini yanlış anladığından onun yalnız nücum la ilgili aletleri yaktırdığını söylemiştir.
75 Konunun önemi dolayısıyla Cihan-güşa'nın iki yerinde anlatılanları buraya nakletmeyi
uygun gördük. Bir yerde (vrk. 159b -160a) şöyle diyor: “Y üce Allah, cihan şehzadesi Hüla
gu’nun azim ve gayretiyle o m elunların şehirlerini ve kalelerini yerle bir edip, serlerini defe
dip A lam ut fethedilince, bu satırların yazarı, A lam ut hâzinesinde ve kütüphanesinde işe yarar
şeylerin ayırt edilmesi için emir aldı. Am aç, onların yıllarca biriktirdikleri insanları yoldan
çıkaran m ezhepleriyle ilgili kitaplardan Kur’ân-ı Kerîm ve diğer faydalı kitapları “Ölümden
hayat çıkarır” hükm ünde olduğu gibi ayırıp çıkarm aktı. Onların arasından Haşan Sabbah’ın
hayatından bahseden “Sergüzeşt-i Seyyidina” adlı kitabı alıp, onda yazılanları kendi yazdı
ğı bu tarih kitabında nakletti.” Başka bir yerde de (vrk. 173b) şunları söylüyor: “Lam m asar
dağı eteğinde ünü dünyaya yayılmış olan Alam ut kütüphanesini incelem e isteğim ve orada
bulunan işe yarar kitapların ziyan edilm emesi gerektiği şeklindeki konuşmam padişahın ho
şuna gitti. Emri üzerine kütüphaneye gittim ve “Ölüm den hayat çıkarır” gibi orada bulduğum
faydalı ve nefis kitapları ayırıp çıkardım. Rasat âletlerini, nücum kitaplarını, tam ve yarım
usturlabları ve diğer âletleri de faydali kitapların yanına koyduktan sonra nakle dayanm ayan,
akla uym ayan ve sapıklık aşılayan neleri varsa hepsini yaktım .”
78 4 5 9 b ’nin sonlarından başlayıp 463b'nin sonlarına kadar 4 büyük varaktır.
77 6 5a’dan başlayıp 8 9 a ’ya kadar 24 varaktır. Bu nüsha Paris Milli K ütüphanesinde (Suppl.
pers. 1364) bulunmaktadır.
Divan Ata Melik gibi kâtipler ve İran ülkesinin bütün sultan ve melik
leri onun hizmetinde bulunuyorlardı”78.
Bağdat’ın fethinden bir yıl sonra yani 657(1259) yılında Hülagu’nun

Bağdat’ın yönetimini ellerine bıraktığını Ata Melik, Tesliyetü’l-İhvan79
adlı risalesinde şöyle anlatıyor: "Sen m ülkünü istediğine verir, istedi
ğinden de çekip alırsın (Âl-i İm rân: 26)” hükmü uyarınca Allah, Irak,
Bağdat ve Huzistan ülkelerini Abbasoğullan halifelerinin elinden alıp
cihan padişahı Hülagu’ya teslim etti. O da 657(1259) yılında yani Bağ
dat’ın fethinden bir yıl sonra o ülkenin yönetimini bu satırları yazanın
ellerine bıraktı ve ona bütün işlerde mutlak yetki verdi”80. Reşidüd-
din’in Camiü’t-tevarih’inde ve bazı tarih kitaplarında, “Hülagu Bağ
dat’ın yönetimini Alaaddin Ata Melik’in eline 661 (1262) yılında yani
Emir Seyfeddin Bitikçi’nin81 katledilip vezirlik makamını yazarımızın
kardeşi Şemseddin Muhammed Cüveynî’ye verdiği yıl82 verdi” diye
yazarsa da bu doğru değildir. Çünkü Ata Melik’in başından geçenleri
başkalarından iyi bileceği tabiidir.
Ata Melik, Hülagu ölünceye kadar Bağdat’ın idaresini elinde tuttu.

Hülagu’nun 19 Rebiyülâhir 663(8 Şubat 1265) tarihinde ölümü üzeri
ne83 aynı yılın Ramazan ayının üçünde (19 Haziran) oğlu Abaka tah
ta geçince84 o, geleneğe uyarak, vezirlik makamını yine Şemseddin
78 Cam iü’t-tevarih, Quatrem ere neşr. s. 264

79 Bu risaleden daha sonra bahsedilecektir.
Tesliyetü’l-İhvan, Paris Milli Kütüphanesi nüshası (Suppl. pers. 1 5 5 6 vrk. 223a.) [Tesli
yetü’l-İhvan, Dr. Abbas M ahyar neşr. Tahran 1 3 6 İŞ (1 982.)
81 Enıir Seyffeddin Bitikçi Bahadır b. Abdullah Harezmî, Hülagu’nun veziri ve devletinin işleri
ni yürüten kimseydi. Hülagu’nun hizmetine ne zaman girdiği belli değildir. Ancak, onu 653(1255)
yılında Hülagu'nun İran’a geldiği yıldan itibaren onun yanında görüyoruz (Cihan-güşa, vrk. 148b
149b.) Bu emir Seyfeddin’in, Bağdat fethinden sonra Müminler’in Emiri Ali’nin ve onun soyundan
gelenlerin kabirlerini beklemek için Necef’ten 100 Moğol askerini görevlendirmesi için Hülagu’ya
yalvardığını biliyoruz (Camiü’t-tevarih, Quatremere neşr. s. 310.) Daha sonraki yıllarda Hülagu,
Deşt-i Kıpçak bölgesinin ve Güney Rusya’nın hükümdarı Berke b. Tuşi b. Cengiz Han’la savaşa gi
derken Derbend’in Şebran civarında, düşmanlarının onun hakkında ettikleri iftiraya inandı. Fermanı
üzerine 661 yılının Muharrem ayının (Kasım 1262) ilk günlerinde onu katlettiler (Camiü’t-tevarih,
Quatrenıere neşr. s. 394.) Emir Seyfettin Bitikçi’nin hayat hikâyesi, Tag-ri-birdî'nin el-Manhalü’s-Safî
adlı eserinde (ftris Milli Kütüphanesi, Arabe 2069, c. II, vrk. 94a) verilmiştir.
[Ebu M uhasin Yusuf Tagribirdi, M anhalü’s- Safî, 12 cilt, Kahire 1929-1956]
82 “(Hülagu), Seyfeddin Bitikçi'yi şehit edince, Sahib Şem seddin M uhammed Cüveynî’yi
yanına aldı. Ülkenin “Sahib divanlık” makamını ona verdi ve ülke işlerinin bağlanıp çözülm e
si ve m eşelerin halledilm esi konularında elini kuvvetlendirdi. Bağdat bölgesinin yönetimini
de kardeşi Alaaddin Ata Melik'e bıraktı (Cam iü’t-tevarih, Quatrem ere neşr. s. 394, 402.)
83 Cam iü’t-tevarih, Quatrem ere neşr. s. 4 1 6 .
M Camiü’t-tevarih, Paris Milli Kütüphanesi nüshası (Suppl. pers. 209) vrk. 296a.
Muhammad’e bıraktı. Bağdat ve Fars ülkelerinin yönetimini de büyük
Moğol emirlerinden Suncak Aka’ya85 verdi. Alaaddin Ata Melik’i ise,
Emir Suncak Aka’nm Bağdat bölgesi yardımcılığına getirdi06. İsfahan’ı
ve Acem Irakı bölgelerinin büyük bir kısmının idaresini Şemseddin
Muhammed Cüveynî’nin oğlu Bahaeddin Muhammed’e bıraktı87. Yak
laşık 17 yıl süren Abaka’nın saltanatı boyunca (663-680/1264-1281)
Ata Melik, görünüşte Emir Suncak Aka’nm yardımcısı, fakat gerçekte
ise, Bağdat ve Arap Irakı’nın tek hâkimiydi. Yöneticiliği sırasında bü
tün gücünü ülkenin imarına ve halkın refahına harcadı. Köylülerin ve
çiftçilerin üzerine yüklenmiş olan vergilerin çoğunu kaldırdı88. Köyle
rin kurulması, ziraat yerlerinin açılması ve su kanallarının yapılması
yolunda büyük gayretler sarf etti. Bağdat’ın 10 fersah batısında bulu
nan Anbar şehrinden başlayıp Küfe ve Necef’te son bulan bir kanal aç
tırdı. Bu iş için 100 bin kırmızı altın dinardan fazla para harcadı89. Bu
kanalın her iki sahiline 150 köy kurdu. Bu şekilde hiçbir zaman ziraat
yapılamayan Anbar ve Necef arasındaki bütün araziyi yemyeşil tarla
lara çevirdi. Orası, ağaçların dallarının birbirine girdiği sık bir ormana
dönüştü. Müminlerin Emiri Ali’nin şehit düştüğü yer olan Necef te bir
ribat'M inşa ettirdi91. Moğol saldırılarıyla yerle bir olmuş Bağdat’ı ve
Arap Irak’ını süratle imar etmeye başladı. Halk bütün gününü ekip biç
meye verdi. Irak’ın geliri kat kat arttı. Şehirler ve köyler mamur oldu.
Tarihçilerin dediğine göre Bağdat, Ata Melik’in yönetimi sırasında Ab
basî halifelerinin günlerinden daha mamur bir hale geldi.
Onun yönetciliği sırasında bir gün Hıristiyanlar’ın başrahibi92,

daha önce Bağdat’ta Hıristiyanlık’tan Müslümanlığa geçmiş olan Din-
85 Bu şahsın adı Vasaf ta (Bombay neşr. s. 55) Sunguncak, Kadı Beyzavî’nin N iza-m ü’t-te-
varih’inde de Sugancak olarak geçer.
[Vasaf Abdullah b. Fazlullah Şirazî, Tarih-i Vasaf, J. von Ham mer Purgstall, ed. and tr.
Geschichte W assaf s, Vienna, 18 5 6 ; Kitab-i m ustatab-i Vassaf (taşbas). Bom bay 1 2 6 9 /1 8 5 2 -3 ;
M uhamm ed İkbal’in haşiyesiyle, Lahur 1 9 2 9
Kadı Beyzavî, N izam ü’t-tevarih, Hakim Seyyid Şem sullah Kadri neşr. Haydarabad 1930].
86 C am iü't-tevarih (Suppl, pers. 209) vrk. 298a.
87 Zehebî, a.g.e. vrk. 6a.
88 Vassaf, a.g.e. s. 59.
89 Zehebî, a.g.e. vrk. 6a.
80 Bu kelime, kervansaray m anasından başka sufilerin meskeni hankâh veya fakirlerin,
m iskinlerin oturduğu zaviye m analarına gelir. Buradaki manası, son iki m anasından biridir.
91 Zehebî, a.g.e. vrk, 7b; Schefer, a.g.e. s. 1 3 9 ; Schefer burada Hz. Ali’nin şehitliği m anası
na gelen “m eşhed” kelimesini Horasan’da bulan Meşhed şehriyle karıştırmıştır.
92 Doğu Hıristiyan keşişlerinin reisine casilik (catholique_q) denirdi.
ha adındaki birini yakalatıp Dicle’de boğdurtmak istedi. Bunu duyan
halk, ona engel olması için Alaaddin Ata Melik’e başvurdu. Alaaddin,
birkaç defa yakınlarını başrahibe gönderip o kimseyi kendisine teslim
etmesini istediyse de başrahip buna yanaşmadı. Bunun üzerine Bağ
dat halkı toplanarak başrahibin evini ateşe vermek ve onu parça parça
etmek için evinin etrafını çepeçevre sardı. Bunu duyan Alaaddin der
hal adamlarını göndererek başrahibi evinin Dicle’ye açılan gizli bir ka
pısından çıkartıp saraya getirtti ve bu şekilde onu ölümden kurtadı93.
Bu olaydan iki yıl kadar sonra bir gün Ata Melik, at üzerinde şehir
den geçerken Mülhitlerirı saldırısına uğradı. Birkaç yerinden hançer ya
rası aldı. Fakat yaralar fazla derin olmadığı için çabucak iyileşti. Halk
M ülhidlen (İsmailiye m ezh ebi taraftarları) yakalayarak parça parça etti94.
Ata Melik, 657-663 (1258-1264) yılları arasında Hülagu zamanında

6 yıl, 663-580 (1264-1281) yıllan arasında hüküm süren Abaka’nm za
manında yaklaşık 17 yıl, 680-681 (1281-1282) yıllan arasında Sultan
Ahmed adıyla tanınmış olan Teküder’in saltanatının ilk yıllarında 1 yıl
olmak üzere aşağı yukarı 24 yıl kadar Bağdat’ı yönetti. Bu süre içinde
hasımları birkaç defa iftiralarda bulunup onu devirmeye çalıştılarsa
da onun aile mensuplarının Moğol devletinde yüksek yerlerde bulun
maları yüzünden amaçlarına ulaşamadılar.
Ata Melik’e edilen iftiralarda biri şuydu: Moğollar tarafından Bağ

dat’a şah n e olarak tayin edilmiş olan Kara Buka, yardımcısı İshak Er
meni ile anlaşıp bir Bedevi Arap buldular. Onu, “Ata Melik bana, onu
Suriye’ye götürmem için kılavuzluk yapmamı söyledi. O ailesi ve hiz
metçileriyle birlikte Suriye’ye göç edecek” haberini yayması için kira
ladılar. O sırada Moğol padişahları ile Memluklular adıyla bilinen Mı
sır ve Suriye padişahları arasındaki düşmanlık had safhada idi. Her iki
taraf da birbirinin fırsatını kolluyordu. İran’da en büyük suç, Mısır ve
03 M eraga’da oturan ve Ata Melik’in çağdaşlarından olan Yakubiye H ıristiyanla-rı’ndan

E b ui-Ferec b. el-İbrî, Süreyanice genel bir tarih kitabı yazm ıştır (Bar-Hebraeus, Chronicon
Syriacum .) Quatrem ere (Mines d'Orient, s. 2 2 5 -2 2 6 ) bu konuyu o kitaptan nakletmiştir.
[Barhebraeus, E.A. VVallis Budge, ed. and tr. The Chronography of Gregory Abu'l Farac,
the Hebrevv Physician, com m only knovvn as Bar Hebraeus, 2 vol. Oxford and London 1932].
“ Ebu’l-ferec b. el-İbrî, Tarih M uhtasar ad-Düvel, Beyrut neşr. s. 497. Ebu’l-Ferec’in bu
eseri yukarıda zikrettiğimiz Süryanice eserinin bizzat kendisinin yaptığı A rapça özetidir.
[Ebu’l-Ferec İbrî, Tarih m uhtasar ad-Düvel, A. Salihanî neşr. Beyrut 1890; Türkçe çevirisi:
Şerafettin Yaltkaya, İstanbul 1941]
Suriye sultanlarıyla mektuplaşmak, Mısır ve Suriye’de ise, Moğollarla
ilişki içinde olmaktı. Bunun için Arap’ın sözüne inanıp Ata Melik’in
evini kuşattılar. Onu tutuklayıp Arap’la birlikte Abaka Han’ın karagâhı-
na götürdüler. Atılan dayak ve yapılan işkence sonunda ona bu işin ifti
ra olduğunu, kendisini buna İshak Ermeni’nin teşvik ettiğini söylettiler.
Onun üzerine İshak Ermeni’nin de Arab’ın da hayatlarına son verdiler.
Ata Melik’in hayatını tehlikeye sokan olaylardan biri de şuydu: O

sırada İrak’m tanınmış zenginlerinden olan K itabü’l-Fahri’nin yazarı
Safiyeddin Muhammed b. el-Tıktıka’nın babası Taceddin Ali b. Mu
hammed b. Ramazan el-Hassanî el-Alevî, devletin arazilerini kirala
yarak büyük bir sevet elde edip, günden güne mevkii yükselince Ata
Melik’i kendine rakip olarak gördü ve Abaka Han’a bir mektup yazarak
onu Bağdat yöneticiliğinden azletmesini istedi. Bu mektup, Abaka’nın
başveziri ve Ata Melik’in kardeşi olan Şemseddin Cüveynî’nin eline
geçince o, İbn Tıktıka’nm mektubuyla birlikte içinde şu iki beyit de
bulunan bir mektup yazıp kardeşine gönderdi. Şiir (Arapça)95:
“Senin uyuyan gözlerini k a ç kere açtım ? Onlar, uyandıktan ç o k kısa

bir süre sonra tekrar kapan ıyorlar ve yen iden uykuya dalıyorlar. Bu du
rum da san ki sen sallan dıkça uyuyan bir b eb e k gibisin .”
Kardeşinin yazdığı bu mektup eline geçince Ata Melik, İbn Tıktı-

ka’yı ortadan kaldırmaya karar verdi. Görevlendirdiği birkaç kişi, onu
öldürdükten sonra daha önce kararlaştırmış olan bir yere saklandılar.
Ata Melik, onların üzerine asker göndererek hepsini katlettirdi. Bun
dan sonra İbn Tıktıka’nm bütün mallarına el koydu96. K itabü’l-Fahrînin
05 İbn Tıktıka ile ilgili bölüm, üm detü’t-talib adlı eserden alınmıştır. Burada İbn Tıktı-
ka’nın bu beyti Abaka'ya mı, yoksa Ata Melik’in kardeşi Şemseddin'e mi yazdığı tam olarak
anlaşılam am ıştır. Ama ben onun Şem seddin’e yazıldığına inanıyorum .
“ Bu bölüm, Cemaleddin Ahmed b. Ali b. Akabe (veya Atabe) el-H asaniye’l-Alevî (ö.
8 28/1425)n in üm detü’t-tâîib fi ensab Ali b. ebi Tâlib adlı kitabının Paris Mili Kütüphanesi'nde
bulunan (Arabe 2021 vrk. 108) nüshasından alınmıştır. Gerek Ahlwardt, gerekse Derenbourg
tarafından neşredilm işse de bunların Doğu’d’a nadir bulunm ası dolayısıyla biz bu bölümü,
Um detii’t-tâlib’in yukarıda zikrettiğimiz yazm a nüshasından aynen naklediyoruz. “Onlardan,
yani Ram azanoğulları’ndan ibn Tıktıka adıyla tanınm ış olan nakipler nakibi Taceddin Ali b.
M uham m ed b. Ramazan’a şans yardım etti, çok miktarda mala, mülke ve gelire sahip oldu.
Bir yıl kaldırdığı hububatı henüz inşaat halinde bulunan evine götürdü. Hesap edip devletin
vergisini verdikten sonra da kendisine çok miktarda buğday kaldı. O sırada şiddetli bir kıt
lık başgösterdi. Halk perişan oldu. Bunun üzerine Nakib Taceddin elinde bulunan hububatı
satm aya başladı. Hububatı, önce para, sonra arazi, daha sonra da emlâk karşılığında verdi.
Kıtlıktan dolayı hububatın pahalılaşm ası darb-ı m esel oldu. Ondan başka kimsenin satacak
hububatı yoktu. O arada Taceddin’in evinin duvarları çatladı, hububatın bir miktarını sattı,
duvarın çatlaklarından çıkan bir m itarını da halk yağmaladı. Sonunda bütün hububatı elin-
yazarı olan İbn Tıktıka’nın oğlunun, Ata Melik’e olan düşmanlığının
kaynağı işte bu olaydır. Onun kitabında Ata Melik’in hakkında kullan
dığı her kelimede ona karşı duyduğu düşmanlığın ifadesi vardır. Ki
tabının neresinde Ata Melik’in adını anmışsa, muhakkak onu yermek
ve küçük düşürmek için anmıştır. İbn Tıktıka’nın Ata Melik’in soyunu
yermesinin hikâyesini önsözümüzün başında anlattık97.
Ata Melik’e edilen en tehlikeli iftira, Mecdü’l-Mülk Yezdî’nin ettiği

iftiraydı. Onu etraflı olarak aşağıda naklediyoruz:
a. Mecdü’l-Mülk Yezdî’nin iftirasının hikâyesi ve ömrünün

sonlarına doğru yazarımızın hayat şartlarının bozulması
Bu soylu aile, Abaka’nın saltanatının sonlarına doğru Mecdü’l-Mülk
Yezdî’nin iftirasına uğradı. Ondan sonra onların çoğu Moğolların okları
na hedef oldu ve ocakları tamamen söndü. Bu kanlı olayda Mecdü’l-Mülk
de kellesini kaybetti. Bütün bunları özet olarak aşağıda naklediyoruz:
Mecdü’l-Mülk, Yezd’li idi. Yezd Atabekleri’nin vezirliğini yapmış olan
babasına da Safiyyü’l-Mülk diyorlardı. O Hace Bahaeddin Muhmam-
med’in hizmetinde bulundu. Oradan da Hace Şemseddin’in hizmetine
geçti. Şemseddin onu eğitip bir iki defa önemli görevler verdi98. Bunların
biri Gürcistan bölgesinin nüfus sayımı idi. Bu görevler sırasındaki hal
ve hareketlerinden onun güvenilir biri olmadığını anlayarak ona karşı
gösterdiği ilgiyi azalttı. Onun bu ilgisizliğini gören Mecdü’l-Mülk, izin
isteyip Yezd’e döndü. Çok geçmeden tekrar Hace Bahaeddin’in hizme
tine girdi. O sırada bir gün tesadüfen Ata Melik’in yardımcısı Mecded-
din b. el-Esir ile yol arkadaşlığı yaptı. Konuşurlarken Mecdeddin, Mısır
padişahının büyüklüğü ve güçlülüğünden ve Mısır ordusunun kalaba
lık ve korkunç bir ordu oluşundan söz etti. Mecdü’l-Mülk, bunu diline
dolayarak hemen Yesu Buka Gürgan’ın huzuruna çıktı. Ona, Ata Melik
den çıkardığında işi o kadar ileri götürdü ki Sultan Abaka, b. Hülagu’ya Ata Meîik’i (Bağdat
valiliğinden) azletmesi için mektup yazdı. Bu mektup Ata M elik’in kardeşi vezir Şemseddin
Cuvey-nî’nin eline geçince o ile başlayan iki beyit yazıp ibn Tıktıka'nın m ektubuyla birlikte
Alaaddin’e gönderdi. Kardeşinin m ektubunu aldıktan sonra Alaaddin, İbn Tıktıka’yı ortadan
kaldırmak için çareler aram aya başladı. Bir gece kirladığı adam larını onu öldürm eye gönderdi.
Katiller işlerini bitirdikten sonra Ata Melik ile daha önce kararlaştırdıkları yere sığındılar. Ata
Melik, asker gönderip onların hepsini öldürttü. Daha sonra İbn Tıktıka’nın bütün m allarına
el koydu...”
97 Kitabü’l-Fahrî, Derenbourg neşr. s. 22 -2 3 , 75, 148, 2 3 9 -2 4 1 .
98 Camiü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 312a
ile kardeşi Şemseddin’in Mısırlılarla anlaştıklarını, onlara haber gönde
rerek şehri teslim etmek için Bağdat’a çağırdıklarını söyledi. Yesü Buka
Gürgan, hiç vakit geçirmeden bu sözü Abaka Han’a iletti. Bunun üzeri
ne Abaka emir verdi, Mecdeddin b. el-Esir’i getirip işkenceye çektiler.
Ona beş yüzden fazla sopa vurdularsa da istedikleri şeyi söyletemediler.
Bunun iftra olduğunu anlayan Abaka, Mecdü’l-Mülk’ü Hace Şemsed-
din’e teslim etti. Hace Şemseddin, kötü kalpli ve tehlikeli biri olduğunu
anladığından kendisine bir zarar gelmemesi için onun gönlünü almaya
çalıştı. Bunun için onu Sivas valiliğine tayin ettirdi. Parasının az oldu
ğunu öğrenince ona bir kese altın ve kıymetli bir mücevher verdikten
başka Anadolu hükümdarına (Sahib-i Rum) bir mektup yazarak ona 10
bin dinar ödenmesini emretti. Fakat Mecdü’l-mülk, daha önce yapmış
olduğu kötülüklerden dolayı Şemseddin’e güvenemeyerek Yesü Buka
Gürgan’ın hizmetine girdi ve orada kaldığı sürede Hace Şemseddin’e ve
kardeşi Hace Alaaddiıı’e nasıl zarar verebileceğinin plânlarını kurdu”99.
678 yılını Zilkade ayının (Nisan 1279) ilk günlerinde100 Abaka Han,
Tebriz”den Horasan’a hareket etti. Kazvin’e varınca Şehzade Argun b.
Abaka onu karşılamaya geldi. O sırada Mecdü’l-Mülk, Argun’un yakın
larından Abacı adındaki birinin aracılığıyla Argun’un huzuruna çıkarak
şunları söyledi: “Bir yıldan fazla bir zamandır size bir şeyler söylemek
istiyordum. Size ulaşabilmek için emirlerinize ve yakınlarına aracı ol
maları için yalvardım. Fakat her defasında Sahib Divan, durumdan ha
berdar oldu, beni sizinle görüştürmemek için başvurduğum kimselere
rüşvet verdi. Emirlerin padişahın iyiliğine olan şeyleri rüşvet karşılığın
da feda ettiklerini görünce şehzadelerin kendi istikballerini ve selâmet
lerini tehlikeye düşürecek şeyleri paraya değişmeyeceklerini düşünerek
bizzat size başvurdum. Sahib Divan’ın mülklerinin geliri, padişahın bü
tün ülkeden topladığı vergilerin geliri kadardır. O, Mısır sultanları ile
işbirliği yapacak kadar hainliğini arttırmıştır. Onun teşvik ve tahrikiyle
89 Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha vrk. 312b.

100 Cam i’ü’t-tevarih, diğer nüsha (Suppl. pers.) vrk. 197a.
Pervane101, Bundukdar102 (675/1276) yılında103 Anadolu’yu yakıp yağma
layan ve orda Moğol ordusunu kesin bir yeniliğe uğratan kimse ile bir
oldu. Tuku104, Tudan Bahadır105 ve Arkatu106 (Yani A nadolu’daki Moğol
ordusunun emirleri) ve askerleri Sahib Divan’ın ihaneti yüzünden yok
oldular. Kardeşi Alaaddin ise, Bağdat’ı istediği gibi yönetmekte ve ken
dini padişah yerine koyarak üzerinde kıymetli taşlar bulunan bir taç giy
mektedir. Onun paha biçilmez hâzinesi ile hesapsız geliri vardır. Eğer
padişah bendenize inayet gösterirse (soyurgam işip07 Sahib Divan’m, 400
tümen (yani 4 milyon dinar) değerindeki devlet malının üzerine oturdu
ğunu, bunun dışında 2 bin tümen (20 milyon dinar) tutarında nakit pa
rasının, hayvanlarının ve mallarının olduğunu ispat ederim. Buna kar
şılık belki de Bağdat’tan ve M ülhidler’m kalelerinden gelenler de dahil
padişahın hâzinesinde bin tümenden (yâni 10 milyon dinar) fazla para
yoktur. Eğer dediğim doğru değilse, beni müfteri sayıp ölüme mahkûm
edin. Bütün yolsuzluklarını bildiğim için Sahib Divan, sus payı ola
rak bana Sivas valiliğiyle birlikte bir kese altın ve 10 bin dinarlık bir
senet verdi” deyip bunların hepsini Şehzade Argun’a gösterdi. Argun
hm pervane lakabıyla tanınmış olan Muineddin Süleyman b. Ali b. Mııhmamed, sıradan bir
öğretmen iken gösterdiği üstün gayretlerle Anadolu Selçuklu Devleti’ııin vezirliğine yükseldi.
Daha sonra idareyi ele geçirerek Moğollarla dostluk ve barış anlaşması yaptı. 675(1276-7) yılın
da Bundukdar adıyla bilinen Melik Zahir Baybars'ın, Anadolu topraklarını yıkıp yağmalaması
ve Moğol em irlerinin devlet büyüklerinin çoğunu öldürm esi üzerine onu Baybars'la anlaşıp
dolap çevirmekle suçladılar ve Abaka’nın em ri üzerine suç ortağı saydıkları insanlarla birlikte
6 7 6 (1 2 7 7 ) yılında ölüme mahkûm ettiler. Moğol askerleri, duydukları öfkeyle daha canlı iken
onun organlarını birbirlerinden ayırıp etini kazanda kaynatarak yediler. Onun hayat hikâye
si hakkında Ebu’l-Mehasin Yusuf Tagri-birdî'nin el-M anhalü’s-Sâfi (Paris Milli Kütüphanesi,
Arabe 2070 , c. III, vrk. 100 a-b) de bilgi bulunmaktadır. [Nejat Kaymaz, Pervane Muineddin
Süleym an, Ankara 1970]
102 Yani Melik Zahir Rükneddin Baybars, Bahriye M emlukleri diye bilinen Mısır sultanla
rından olup 6 5 8 -6 7 6 /1 2 6 0 -1 2 7 8 yılları arasında saltanat sürmüştür.
[Kazım Yaşar Kopraman, Memlükler, Ankara 1989]
103 Cam iü’t-tevarih (Suppl. pers. 209) vrk. 3 0 9 a -310a).
104 Bazı nüshalarda Tlıku, bazılarında ise Tukun adıyla anılan bu şahıs, Moğol em irlerin
den İlka Noyan’m oğludur (Cam iü’t-tevarih, vrk. 309a.)
1051\ıdan Bahadır, Moğolların büyük em irlerinden olup Suldus kavminden Sedun Noya-
nın oğlu ve m eşhur Em ir Çoban’ın dedesidir. Em ir Çoban’ın soy kütüğü şöyledir: Em ir Çoban
b. Melik b. Tudan Bahadır b. Sedun Noyan b. Cilavgan Bahadır b. Surgan Şire. Kavmi ise,
yukarıda da söylediğimiz gibi Liken'deki Moğol kavim lerinden Suldus’tur (Cam iü’t-tevarih,
Berezine neşr. c I, s. 2 2 4 2 3 2 ; Paris nüshası (Süppl. pers 209) vrk. 50a-51a, 298a, 309a.)
100 Yukarıda adı geçen lika Noyan’ın oğlu ve Tlıku’nun kardeşi (Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha,
vrk. 309a.)
107 Moğolca bu kelime, iltifat, bağış, hediye m anasına gelir. M astarı, “soyurgamak”tır. Bun
dan türemiş başka bir kelime olan “soyurgal” hediye, pişkeş, m anasına gelir.
Mecdü’l-Mülk’ün anlattıklarını gizli tuttu ve “Acele etmeyilim. Durumu
araştırdıktan sonra gereğini yapalım” dedi108.
Abaka da, başkent Tebriz’e döndükten kısa bir süre sonra kışı geçir
mek üzere Erran’a (Karabağ) gitti. Kışı orda geçirdikten sonra o yılın
(yani 678/1279 yılının) baharında Şerviyaz’a109 geldi. Orada bulunan
Ribat-i Müslim’de hamama girdiği sırada Mecdü’l-Mülk, emir Tokucar
ve yardımcısı Sadreddin Zencanî’den izin alarak hamamın keselen
me yerinde Abaka’mn huzuruna çıktı. Şehzade Argun’a anlattıklarına
daha başka şeyler de katarak ona anlattı. Bunun üzerine Sahib Divan’a
çok kızan Abaka, bu davanın huzurunda görüleceğini bildirerek, Sa
hib Divan’ın emri altında bulunan ülkenin her tarfmdaki memurları
defterleriyle birlikte alıp getirmeleri için adamlar yolladı. Bunu du
yan Sahib Divan-ı Olcay Hatun’a sığınarak ondan yardım istedi. Görev
,0" Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 313a.

100 Bu kelimenin okuşıınu tam olarak bilem iyoruz. Tahminime göre burası, Z encan ya
kınındaki Çemen-i Sultaniye yakınlarında bir yer ya da Çeıııen-i sultaniye’nin diğer adıdır.
Moğollar Çemen-i Siltaniye’ye Konkur U lang (Kunkur Ulang, Kangur Alang, Konkurlar, Kan-
gurlam) derlerdi. Belki de Sultaniye şehrine de Korkur ulang adını vermişlerdir. Aşağıdaki
parçalar bu görüşüm üzü doğrulamaktadır: “5 7 2 (1 1 7 6 ) yılında Selçuklu Sultanı Arslan b. Tuğ
rul, Z encan yakınındaki Şerviyaz otlağına geldi (Ehi Bekr M uhammed b. Süleym an er-Raven-
dî-i, Rahatıi’s-Sudur fi tarihi's-Selcukiye, Paris Milli Kütüphanesi nüshası (Supl. pers. 1314)
vrk. 1 1 9 a ”; Rebiyülâhir’in 2 7 ’siııde Perşembe günii Sultan Ahmed Konkur Cllang’a vardı ve
Buka'nın evini yağmaladı. Onun karısına ve çocuğuna kötülük yapmak istediyse de Suncak
buna engel oldu. Ertesi gün atm a binip Şerviyaz’ı terk etti (Cam iü’t-tevarih a.g. nüsha, vrk
321b )”; “Konkur iilang’da vakit geçirm eden oradan ayrılıp Rey’e vardı(Cam iü’t-tevarih, a.g.
nüsha, vrk. 3 0 3 )”; “(Argun), Konkur Ulang otlağında Şerviyaz tarafında bir şehir kurulm a
sına em retti. Oraya kanallarla su getirerek çok mikdarda para harcadı. Fakat öm rü, şehrin
tam am lanm asına kâfi gelmedi. Olcayto Sultan, yarım kalan işi tam am layarak o şehre Sulta
niye ismini verdi (Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 3 2 9 a )”; “(Olcayto) o yıl yazı Sultaniye ve
Konkur Ulang şehrinde kışı da Mugan ve Erran’da geçirdi (Abdullah b. Aliyü’l-Kâşanî, Tarih-i
Sultan Olcayto, Paris Milli Kütüphanesi nüshası (Suppl. pers 1 419) vrk. 31a)”; “Sultaniye de
denilen Konkurlâm şehrini Gazan inşa etm eye başlam ış, bitirilmesi için büyük bir gayret sarf
etm işse de öm rü vefa etm emiş, Hiidabende, yarım kalan işi ele alarak büyük bir şevkle onu
bitirmiştir. O şehri, Tebriz’den 10 konak uzaklıkta Karakorum kalesinin yanındadır. Edindi
ğim bilgilere göre, 7 1 3 (1 3 1 3 yılında tam amlanıp iskâna açılm ıştır (Ahmet b. Abdülvehhab
el-Kureyşi’i’l-Nuveyrî, Nihayetü’l-Ereb fi fünuni’l-edeb,, Paris Milli Kütüphanesi nüshası (Ara-
be 1577), c. 25, vrk. 6 7 b ”); “Hüdabende, Kazvin yakında bulunan Konkurlan bölgesinde inşa
ettirip Sultaniye adını koyduğu şehirde vefat etti (Ebu’l-M ehasin Yusuf b. Tagri-birdî, a.g.e., c.
5, vrk. 104b.); Tarih-i Vassaf ın yazarı, Olcayto’nun methi hakkında yazdığı bir kasidede şöyle
diyor: Şiir: “Konkur Olang, Cihan padişahının tahtının bulunduğu yer olunca, dünya şehirleri
arasında üstünlük kazandı.”
Tarih-i Vassaf, Bombay neşr. s. 5 4 8 ”; Quatremere, bu kelimeyi yani Şerviyaz’ı okuyama-
yınca ona Tebriz dem iştir (Mines d’Orient, s. 2 29.) [Ravendi, M uhammed b. Ali, Rahatu’s-Su-
dur ve Ayetü's-Sürur, ‘Gibb M emori-al Series, New series: II London 19 2 1 ; Türkçe çevirisi:
Ahm ed Ateş, c. 1 Ankara 19 5 7 , c.II, Ankara 1960).
Ahm ed b. Abdü’l-Vehhâb el-Kureşi el-Nuveyrî, Nihayetü’l-Ereb fî fununi’l-edeb, 18 cilt,
Kahire 1923.
yaptığı sürede satın aldığı bütün malların padişahın hakkı olduğuna
dair bir belge imzalayıp ona verdi. Olcay Hatun110, bu belgeyi alarak
Abaka’nın huzuruna vardı. Uzun uzun konuşarak onu insafa getirdi ve
Sahib Divan’ı büyük bir tehlikeden kurtardı. Elçilerin geri dönmeleri
ve Sahib Divan’m memurlarına dokunmamaları hakkında yeni bir fer
man çıkardı.
Bu olaydan sonra Mecdü’l-Mülk’ün ümitleri suya düştü. “Padişah,

Sahih Divan’ı affettiğinden o beni bir an bile rahat bırakmaz. Onun
şerrinden korunmam için padişah ya beni emirlerinin birinin hizmeti
ne versin ya da bu ülkeden gitmeme müsaade etsin” şeklinde bir ütük111
yazarak Abaka’ya sundu. Abaka ona, “Ben her ne kadar Sahib Divan’ı
affettiysem de Mecdü’l-Mülk’e de kakmişi112 yapmadım. O karargâhta
görev alıp Tokuçar ve Urdu Kaya 113 ile ilişki içinde olunsun” diye ce
vap verdi.
Padişahın fermanı uyarınca karargâhta (ordu) görev alan Mec-

dü’l-Miilk, Sadreddin Zencanî114 ile bir olup fırsat kollamaya başla
dı. 679(1280) yılında Abaka Han, Mecdü’l-Mülk’ün Amu Derya’dan
(Ceyhun) Mısır sınırına kadar olan bütün ülkeleri Sahib Divanla ortak
olarak yönetmesi konusunda bir ferman çıkardı ve bu fermanın, bü
tün hatunların, şehzadelerin, devlet büyüklerinin ve emirlerin Merage
Puthanesî’nde toplandıkları bir gün okunmasını emretti. Ferman oku
nunca orada hazır bulunanların hepsi, Moğol padişahlarının şimdiye
kadar hiçbir Tacik’e böyle bir yetki vermediği görüşünde birleştiler. O
toplantıda herkesin huzurunda Abaka Han, Mecdü’l-Mülk’e dönerek,
“Ülke, mal ve hazine 115 işlerinde dikkatli ol. Yapılan her işten haberin
ve bilgin olsun. Bütün işlerde yanında yetenekli yardımcılar bulundur.
Kendini iyi ayarla. Hiçbir zaman sarayla görüş ayrılığına düşme. Eğer
110 Bu kadın, Hülagu’nun karısı ve Menkü Tim ur’un annesidir. Hülagu’nun ölüm ünden
sonra Moğol âdetine uyarak oğulluğu Abaka ile evlendi.
C am iü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 721a, 272b. 296b.
111 Ütük, olayların kaydedildiği kağut tomarına denir.
1,2 M astarı”kakımak” olup sinirlenmek, öfkelenmek m anasına gelir.
113 Camiü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 313b.
114 Bu Sadreddin, Geyhatu zam anında vezirlik m akam ında bulundu. Kağıt para çıkardı.
Fakat bu para hiçbir yerde kabul görmerdi. Gazan zam anında Nevruz’un katlinden sonra m ev
kii daha da yükseldi. Fakat hilekârlığı ve fesatlığı anlaşılınca 21 Receb 697 (5 Nisan 1 2 9 7 )’de
katledildi (Camiü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 321b. 322a-b. 365a-b.)
biri sana kötülük yapmaya kalkarsa, onun cevabını ben veririm” dedi.
Han’ın bu sözleri, herkesin ona saygısını artırdı. Onun sarayı büyük
küçük herkesin sığınağı oldu. Buna karşılık Sahib Divan’m işleri geri
lemeye başladı. Her ne kadar daha itibarını yitirmemiş idiyse de eski
durumunu kaybetti116 Bunu gören Mecdü’l-Mülk, şu rubaiyi yazıp Sa
hib Divan Şemseddin’e gönderdi. Şiir:
“Senin gam ından m eydan a gelm iş olan den ize dalacağım .O rada y a
boğulur y a d a bir inci elde edirim. Sana kötülük yapm an ın tehlikeli ol
duğunu biliyorum. F akatben bunu yapacağım . Bunu y ap ın ca y a yüzüm
kızarır y a d a boynum kesilir.”
Sahib Divan Şemseddin, bu şiiri okuyunca ona karşılık olarak şu

rubaiyi yazıp gönderdi. Şiir:
“Davayı şahın önüne götürm ek y a k ışık a lm a z 1'7. "Zamanın verdiği

üzüntüyü çek m ek gerekir. Yapmaya kalkıştığın bu iş yüzünden h em y ü
zün kızarır, h em d e boynun kesilir.”
Mecdü’l-Mülk, Sahib Divan Şemseddin’e bir şey yapamayacağını

anlayınca kardeşi Alaaddin’e dönerek ona saldırmaya başladı118.
Bu olaylar olurken Alaaddin, 680 yılının Rebiyülevvel (Mayıs 1281)

ayında Bağdat’tan kalkıp Abaka’nın sarayının bulunduğu Tebriz’e git
ti, beraberinde iki hazine altın götürdü. Oraya varınca, orada herke
sin birbirinin canına gözünü diktiğini, dedikodu ve iftira pazarının
çok canlı olduğunu gördü. İşbaşına getirdiği kimselerin çoğunun Mec-
dü’l-Mülk’ün tahrik ve teşvikleriyle kendi aleyhine dönüp her türlü if
tira ve suçlamalarda bulunduklarını tespit etti. Hele kendine çok yakın
bildiği yardımcısı Mecddeddin b. el-Esir’in, karşısına dikilip “Haksız
yere filân yerden şu kadar, filân kimseden şu kadar altın aldın demesi”
onu büsbütün üzdü. Durumun çok nazik olduğunu gören Sahib Şem
seddin kardeşine, “Söylenenlere karşı kendini savunmaya kalkma da
sana zarar gelmesin. Çünkü “Irz y o k olduktan sonra Allah m ald a b ere
ket bırakm az, demişler” diye ona haber gönderdi.
116 Tesliyetü’l-İhvan, vrk. 225a.

117 Anı eser, vrk. 225b.
118 Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 313b.
Alaaddin, ömrünün sonlarına doğru başına gelen musibetler hak
kında iki risale yazdı: Bunlardan birinin adı Tesliyetü’l-İhvan olup, di
ğerinin adı belli değildir ve onu Tesliyetü’l-İhvan’ı tamamlamak için
yazmıştır. Güzel bir tesadüf eseri her iki risale de Paris Milli Kütüp-
hanesi’nde bulunmaktadır119. “Ev sah ibi evinde n e olduğunu herkesten
d a h a iyi bilir” dedikleri gibi bu iki risale Ata Melik’in hayat hikâyesi
nin en doğru kaynağıdır. Bunun için fazlalıkları atarak, özüne dokun
madan her iki risalenin de özetini burada sunuyoruz120.
Tesliyetü’1-İhvan’da şöyle diyor121: Düşmanlar (yâni M ecdü’l-Mülk

ve ard akaşları), “Bağdat’ın yıllık geliri olan 20 tümen122 altın hiçbir
zaman hâzineye girmiyor. Alaaddin’in 10 yıllık Bağdat valiliği sırasın
da toplanan 200 tümen altını zimmetine geçtiği kesindir” diyorlar. Bu
suçlamaya karşılık, onların bana isnat ettikleri suçların asılsız ve zim
metime para geçirdiğimin yalan olduğunu herkes bildiği halde, o rezil
lere cevap vermekten ve onlarla uğraşmaktan utandığım için kendimi
ve yakınlarımı felâketten kurtarabilmek düşüncesiyle hâzineye iddia
ettikleri kadar parayı ödemeyi kabul ettim. Onların zimmetime geçir
diğimi iddia ettikleri meblağ kadar hâzineden alacağım vardı. Onu ona
mahsup ettim123. Müfteriler, bu oyunlarının tutmadığını ve bu şekilde
bana zarar veremeyeceklerini anladıkları zaman başka bir yola başvur
dular. Abaka Han’a giderek, “669(1270) yılından bu yana 12 yıl geçti.
Emirlerden bir grup Alaaddin’in hesaplarını incelemek için Bağdat’a
gitti. Bu inceleme sonucunda onun zimmetine 250 tümen altın geçir
diği ortaya çıktı. Şimdiye kadar o paradan hâzineye bir dinar dahi gir-
" 9 Bu iki risalenin ayrı nüshaları yoktur. Bunlardan Tesliyetü’l-İhvan, Cihan-güşa’nm C

nüshasında (Suppl. pers. 15 5 6 , vrk. 220b -231a), adı bilinmeyen diğer risale ise, Cihan-gü-
şa’nın Z nüshasında (Suppl. pers. 206, vrk. lb-41b) bulunmaktadır. Alaaddin, Tesliyetü’l-İh-
van’ı 6 8 0 (1 2 8 1 ), diğerini ise, 6 8 1 (1 2 8 2 ) yılında yazm ıştır. Bunlardan daha sonra “Ata Melik’in
Eserleri” bölüm ünde geniş olarak bahsedeceğiz.
120 Tarih-i Vassaf ile Ravzatu’s-Safa’nın yazarları, Ata Melik’in ve kardeşi Şem seddin’in
hayal hikâyelerini anlatırlarken, yukarıda zikrettiğimiz Alaaddin'in iki risalesinden kaynak
göstererek yararlanm ışlardır. Fakat Quatremere, M ines d’Orient’da Ata Melik’in hayatını an
latırken bu iki risaleden yararlanam am ıştır. Çünkü, bu iki risaleyi ihtiva eden Cihan-güşa’nın
nüshaları, o bu makaleyi yazarken (1809) Paris Milli Kütüphanesinde bulunm uyordu. Bunlar
dan Schefer’in nıalı onan C nüshası 1 8 9 8 ’de, diğeri ise Louis Philippe zam anında yani 1830
yılından sonra anılan kütüphaneye alınmıştır.
[Mirhand M uham m ed Havenşah, Ravzatu’s-Safa, 7 cilt, Tahran 1271(1892)].
122 Aslı Türkçe olan bu kelime 10 bin m anasına gelir. A ltm tüm en ise, herbirine dinar adı
verlin 10 bin adet altın sikkedir.
medi,” dediler124. Ben buna cevap olarak şöyle diyorum: “Söyledikleri
tarihlerde yönetim bana vekâleten verilmişti. Her tarafta sözüm geçmi
yordu. Onların ortaya attıkları rakamların çoğu uydurma ve yanlıştır.
Çünkü aldığımı söyledikleri vergi, halkın ve mülk sahiplerinin üzerin
de kalmış, tahsili imkânsız olan vergidir.”
O tarihte (yani 12 yıl önce) teftiş için Bağdat’a gelmiş olan emir
lerle birlikte ben de padişahın huzuruna çıktım. O zaman zimmeti
me geçirdiğimi iddia ettikleri para hakkında dava açıp araştırma ve
soruşturma yapmayı uygun gördüler. Mahkeme sonucunda o paranın
tahsil edimediğine, halkın üzerinde kaldığına benim onunla hiç bir
ilgim olmadığına karar verdiler. Bizzat Abaka Han’ın kendisi, benim
o parayı almadığımı, eğer o paranın halktan zorla alınması yoluna gi
dilirse, halk arasında huzursuzluk ve kargaşanın başgöstereceğini, bu
nun faydasından çok zararının olacağını belirterek bana hak verdi ve
işimin başına dönmemi emretti. O zamandan şimdiye kadar bu konu
hiçbir zaman gündeme gelmedi. Fakat şimdi o grup Abaka Han’a be
nim parayı halktan zorla nakit olarak topladığımı, onu eve götürüp
yerin altına gömdüğümü söylemişler ve onu aldatmışlar125. Bu yalan
Abaka’nın zihnine iyice yerleşmiş. Bu olayın üzerinden çok geçmeden
Abaka, kardeşi Mengü Timur komutasında güçlü bir orduyu Suriye’ye
gönderdi. Ordu hareket ettikten sonra kendisi de avlanmak ve dinlen
mek için Bağdat kışlağına gitmek üzere Erbil ve Musul’un yolunu tut
tu. Oradan Suriye çölünü görmek için o tarafa atını sürdü. O bölgede
bulunan Deyr Esir126 adındaki bir köyde konakladı. Orada birkaç gün
eğlenip avlandıktan sonra Bağdat’ın yolunu tuttu. Daha sonra geçtiği
bölgelerde asker toplayarak öndeki orduya takviye olarak gönderdi. Bu
satırların yazarı olan ben de ordunun konacağı yerleri ayarlamak ve
ihtiyacını karşılamak üzere 680 yılın Receb (Ekim 1281] ayında Bağ
dat’tan hareket ettim127.
O seferden Bağdat’a dönerken Mecdü’l -Mülk128 tekrar benim zim

metime para geçirdiğim konusunu Abaka’ya hatırlattı. Abaka’nın emri

125 Aynı eser vrk. 227a.
,z0 Tarih-i Vassaf, Bombay neşr. s. 98.
128 Tarih-i Vassaf, s. 98.
üzerine o parayı almak için birkaç emir görevlendirdi. Onlar bana Tik-
rit’te yetiştiler ve Abaka’nm fermanını duyurdular. Bu konuda ben
Alaaddin şöyle diyorum129: Durumun ciddi olduğunu, garaz sahipleri
nin sözlerinin padişahın zihninde büyük bir iz bıraktığını, gelenlerin
benim evimde havuzlar dolusu para bulunduğu hayaline kapıldıkla
rını anladım. Onlarla birlikte Tikrit’ten Bağdat’a geldim. Eve gelince
hâzinede ve evde bulunan yaş, kuru, altın, gümüş, ziynet, mücevher,
dikilmiş veya dikilecek kumaş, bakır ve toprak kaplara kadar her şe
yimi onların önüne koydum. Evlerimi, hamamlarımı, kölelerimi hay
vanlarımı, mülkiyetimde bulunan herşeyimi, hatta haremimi ve ço
cuklarımı da130 satıp parasını onlara vermeyi kabul ettim. Daha sonra
da gömülü ya da saklı bir dirhem altınım ortaya çıkarılırsa, her türlü
cezaya razıyım diye senet verdim131.
Padişahın veziri olan kardeşim, benim başıma gelenleri duyunca,

bana olan sevgisi yüzünden dayanamayıp Abaka’dan izin alarak Bağ
dat’a geldi, istenilen paranın toplanması için başkasından daha çok
gayret sarf etti. Padişahın gönlünü etmek ve çok karışık bir durum al
mış olan bu düğümü çözmek için mümkün olduğu kadar çok para top
lamak istiyordu. Kardeşim, kendinde bulunan ve oğullarından temin
ettiği altın ve gümüş cinsinden ne varsa getirdi. Ben de yardımcılarımı
ve mutemetlerimi çağırarak onlardan verebilecekleri kadar borç aldım.
Bunların hepsini bir araya getirdim. Artık toplamanın en üst sınırına
ulaşmıştım. Bundan başka bir şey yapmamın imkânı kalmamıştı. O
sırada padişah, Duceyl’e gelmişti. Mücevherlerden, elbiselerden, ku
maşlardan altın ve gümüş eşyadan taşınabilir ve padişaha sunulabilir
olanları alıp Abaka’nm huzuruna götürdüm. Götürdüklerimin değe
ri, benim servetim hakkında padişaha söylediklerinin onda biri bile
değildi. Onun için padişah memnun olmadı. Allah ömrünü uzun et
sin, kardeşimin padişaha yalvarıp yakarmaları da bir sonuç vermedi.
Onun üzerine Abaka’nm emriyle Tokuçar Yarguci ile Mecdü’l-Mülk132,
tahsildar emirlerle birlikte evimde var sandıkları gömülü hâzineleri ve

130 Alaaddin nesi varsa verip,hatta karısını ve çocuğunu da satarak eline geçen parayla
birlikte, “Bundan başka üzerim de bir dirhem dahi bulunursa, her türlü cezaya razıyım , diye
de bir senet verdi” (Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 314a.)
131 Tesliyetü’l-İhvan, vrk. 2 27b -228a.
132 Camiü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 31 4 a ; Alaaddin, her iki risalesinde de küçük düşürüp
rezil etmek için dahi M ecdü’l-M ülk’ün adını anmamıştır.
değerli mücevherleri çıkarmak için Bağdat’a geldiler. Benim emrimde
görev yapan içerdeki ve dışardaki hazinedarları da bir araya getirtip
araştırma ve soruşturma için her çareye başvurdular. Beni de adam
larımdan ayırıp yalnız başıma eve hapsettiler. Ondan sonra yakınları
mı ve mutemetlerimi işkenceye çektiler. Onlara günlerce eziyet ettiler.
Onları zincirlere ve çatal ağaçlara bağladılar. Daha sonra bir iki defa
çocuklarımın ve sevdiklerimin gömüldüğü yer olan Bağdat’ta inşa et
tirdiğim tekkeye ve medreseye gittiler. Oraları uzun süre kazıp aradı
lar. Var sandıkları definenin izine rastlayamadılar. Türbenin üzerinde,
mescitlerde ve tekkede bulunan halıları, kilimleri, seccadeleri, kıy
metli eşyaları ve kumaşları satıp paraya çevirdiler.133 Arayacakları baş
ka bir yer kalmayınca evimde bulunan eski yeni elbiseleri, yiyecek ve
içeceğe kadar her şeyimi sattılar. Beni hapis tuttukları evimden çıkarıp
resmî hapishaneye koydular, üzerimdeki demir kelepçeleri çıkardılar,
yerine çatal ağaç taktılar. Bütün dikkatleriyle aramalarına rağmen ön
ceki söylediklerimden başka bir şey bulamadılar. Yaptıkları bunca ezi
yet ve işkence hiçbir işe yaramadı134.
Sonunda bir şey bulamayacaklarını anlayınca az çok ellerine ne

geçirdilerse alıp padişahın huzuruna vardılar ve durumu arz ettiler. O
sırada orada bulunan şehzadeler ve hatunlar, beni affetmesi için hare
kete geçip padişahın önünde diz çöktüler135. Daha önce sabah akşam
yalvardıkları konuyu yeniden açtılar. Bunların arasında hatunlardan
Bulgan Hatun136 ve şehzadelerden Kunguratay137 büyük çaba gösterdi
ler. Onların yalvarmalarına dayanamayan Padişahın emri üzerine 680
yılının Ramazan ayının dördünde (17 A ralık 1281] mahkûmiyet zinci
rinden ve sıkıntısından kurtuldum.
Tesliyetü’l-İhvan risalesi burada bitiyor. Olayların bundan sonra

sını yazarımızın adı belli olmayan başka bir risalesinden öğreniyoruz.
133 Tesliyetü'l-İhvan, vrk. 228b.

135 Çök vurm ak: diz çökmek m anasına gelen ve M oğollarca en büyük saygı gösterisi olarak
yapılan bu hareket, dizlerden birini yere koymak ve işaret parmağıyla yeri gösterm ekten iba
retti (En-Nuveyrî, a.g.e., s. 2 6 ’dan naklen Quatrem ere, Camiü’t-tevarih, dipnot, s. 323.)
136 Abaka’nın çok sevdiği kadınlardan (Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 296b.)
137 Abaka’nın ve Sultan Ahmed adıyla bilinen Teküder’in kardeşi. Sultan Ahm ed tahta
çıktıktan sonra 6 8 3 (1 2 8 3 yılında onu öldürttü (Cam iü’t-tevarih a.g. nüsha vrk, 318a.)
Bu risalenin muhtevası, Tesliyetü’l-İhvan’ı tamamlar mahiyettedir138
İşte söyledikleri:
Düşmanlarım, hile okluklarında bulunan bütün okları atıp, var

olduklarını sandıkları mallarımdan açıkta veya gizli hiçbir şey bula
madıklarını, hiçbir yaratığın benden şikâyetçi olmadığını ve suçsuz
luğumu anladıkları zaman yaptıkları kötülüklerden ve söyledikleri
yalanlardan dolayı korkmaya başladılar. Tekrar bir araya gelip, uzun
uzun düşündükten sonra benim Mısır ve Suriye melikleriyle gizli ola
rak mektuplaştığım yalanını ortaya atıp namusuma leke sürmeyi ve
İlhan’ın (Abaka) kafasını karıştırmayı denediler130 Bunun için yalan
cı şahitlere ve aşağılık kimselere ihtiyaç duydular, uzun uzun araştır
dıktan sonra kötü kalpli birkaç Hıristiyan’ı, malk mülk vaadinde bu
lunarak İblis’in yoluna çevirdiler ve kendi kötü niyetlerine onları da
âlet ettiler. Bunları tamamladıktan sonra Hanikin’de bulanan padişa
hın huzuruna çıkıp uydurdukları yalanı ona arz ettiler. Bunu yaparlar
ken müfettişlerin bu işi soruşturup onların yalanını doğrulayacağını
ve batıla hak elbisesi giydirebileceklerini umuyorlardı140 İlhan (Aba
ka), şahane bir önseziyle onların yalanını anladı. Durumu araştırmak
için yakınlarından birini görevlendirip, deliller topladıktan sonra ta
rafları huzurunda yargılayacağını bildirdi. Düşmanlarım, padişahın
görevlendirdiği kimseyle birlikte Bağdat’a geldiler. Benim iş başında
olduğum sürece kimseyi aldatıp tuzağa düşüremeyeceklerini anladılar.
Bunun için işe çok sıkı sarıldılar. İstedikleri gibi rapor düzenmesi için
padişahın görevlendirdiği kimseye Bağdat valiliğini vaadettiler. Sonra
şiddete ve zorbalığa başvurdular. Artık onların hedefi mal değil, candı.
Çünkü hepsini kaybettiğim malımdan dolayı bana bir kötülük yapa
mazlardı141 Böylece bugün yarın diyerek soruşturma için gelenleri bir
ay kadar Bağdat’ta tuttular. Uydurdukları yalanı yaymak ve ona şahit
bulmak için halktan ve sokak serserilerinden bazılarına başvurdular-
sa da onlardan aradıklarını bulamadılar. Bunun üzerine orada bulu
nan Moğol Şahneleri ve emirleriyle anlaşarak, daha önce birkaç defa
Arap şeyhlerine ve emirlerine haberci olarak gönderdiğim iki üç Ara
138 Daha önce de söylediğimiz gibi bu risale C ihan-güşa’nm Paris Milli Kütüphanesindeki
Z nüshasında bulunm aktadır (Suppl. pers. 2 0 6 vrk. lb- 41b.)
bi tehdit edip para vaadinde bulunarak yanlarına çağırdılar. Araplara
elçi gönderme meselesinin aslı şuydu: Bu yılın (680/1281) başların
da Bundukdâr’ın142 ölümüyle Mısır emirleri arasında görüş ayrılıkla
rı ortaya çıktı. Sunkur Askar, Bahrî Türk emirlerinden bir toplulukla
birleşmiş, Suriye ve Beyrut’un Arap emiri İsa b. Muhenna da onlara
katılmıştı. Bugün o diyarı idare etmekte olan Elfî143 de Şam’da onlarla
yapacağı savaşa hazırlanıyordu. O sırada büyük bir Mısır ordusunun
onları Fırat sahillerine püskürttüğü ve Bahrî Türkleri’nden bir toplu
luğun Ane ve Hadise yakınlarına geldiği haberi bana ulaşınca hilekâr
Sunkur Aşkar’ın ve Emir İsa’nın niyetlerini öğrenmek ve onları padi
şaha boyun eğip onun hizmetine girmeye teşvik etmek için bir elçi
gönderdim. Gönderdiğim elçi oraya varmadan kısa bir süre önce onlar
Elfî’ye yenilmişlerdi. Benim gönderdiğim elçiyi görünce çok heyecan
lanıp sevindiler. Emir İsa, elçinin yanma kardeşini ve Sunkur Aşkar’ı
da katarak Bağdat’a gönderdi. Ben de yanlarına güvenilir adamlarımı
katıp onları İlhan’ın (Abaka) huzuruna gönderdim. Padişah, Sunkur
Aşkar’a ve Emir İsa’nın kardeşine büyük bir ilgi gösterip onlara altın ve
hil’atler vererek tekrar Bağdat’a yolladı. Bu hareketimden dolayı devle
tin kölesi olan beni de övgü dolu sözler ve hediyelerle şereflendirdi144
İşte o hainler, şahnelerin ve komutanların da rızalarını alarak Emir

İsa’ya elçi olarak gönderiğim o kimseyi, hatta onun yardımcılarını ve
seyislerini de getirtip onları da yapacakları işe ortak etmeye çalıştılar-
sa da umduklarının aksi oldu. Onlar, benim değil onların aleyhine şa
hitlik yaptılar. Bol para vererek kandırdıkları birkaç serseri de tam işe
yarıyacakları gün ortadan kayboldu145-
Sözün kısası, Zilhicce’nin hilâli görününce146, soruşturma için gel

miş olan İlhan’in elçilerinin peşinden padişahın huzuruna varmak
için yola çıktım. 680 yılın zilhicce ayının 20’sinde (1 Nisan 1282) Per
şembe günü Esed-âbad geçitini geçince padişahın yakınlarından bir
142 Yani el-M elikü’z-Zahir Baybars

1,13 Yani Bahriye Memlükleri adıyla da anılan Mısır sultanlarından Elfî diye tanınm ış
el-Melik el-M ansur Seyfeddin Kalavun. Gençliğinde Em ir Alaaddin Aksungur onu 1 0 0 0 dina
ra satın aldığı için ona Elfî lâkabı verilm iştir. Elfî, 6 7 8 -6 8 9 (1 2 7 9 -/1 2 9 0 ) yılları arasında hüküm
sürm üştür (En-Nuveyrî, a.g.e.c. 29, vrk. 105b -140-a-b .)
14,1 Cuveynî’nin adı bilinmeyen risalesi, vrk. a.
145 Aynı eser, vrk. 6b’den sonra vrk. 2 7 a ’ya kadar Gönül, Akıl ve Sabrın M ünazarası başlığı
altında konu dışı bir parça vardır. Biz onu buraya almadık.
topluluğa rastladık. Onlar, pazartesi akşamı padişahın devlet büyük
leriyle yaptığı bir gizli toplantıda iftira yüzünden hapse düşmüş olan
herkesin serbest bırakılması için karar aldığını söylediler147 Biraz daha
yol aldıktan sona Hemadan surlarmn kapısına varmadan telâş içinde
sağa sola koşuşan elçiler gördüm. Aramızda kimsenin durumdan ha
beri yoktu. Hemedan’a varınca büyük felâketi öğrendik148. Halk, çölde
kaybolmuş koyunlar gibi telâşlı ve heyecanlıydı. Bundan iki gün sonra
Hemedan’da bulunan emirler, şehzadeler ve hatunlarla birlikte daha
önce belirlenmiş bir günde Meraga’da bulunmak üzere yola çıktılar.
Aralarında ben de vardım. Çok gitmeden emirlerin bazısı, iftiracıla
rın sözüne uyarak, yeni padişah seçildikten sonra serbest dolaşmamın
tehlikeli olacağını düşünerek benim karargâha gitmeme engel olup,
beni tekrar Hemedan’a getirerek orada tek başıma bıraktılar149 Ey aziz
ler! Ey din kardeşlerim! Eğer dünyanın değişik köşelerinde bulanan
Müsli'ımanlar, bencil ve akılsız dahi olsalar, “Beni davet e t” duasına
ağızlarına alırlarsa “Duam kabu l ettim ” sözünü duyarlar
Birden bire “K apılar a ç ıld ı” sözü âlemde yankılandı. Müjde veren

elçiler yetiştiler150 ve sultanlar sultanı, hanlar hanı Sultan Ahmed’in151

148 Yani Abaka Han, 20 zilhicce 6 8 0 (3 Mart 1 2 8 2 )’de Hem edan’da öldü (Cam iü't-tevarih,
a.g. nüsha, vrk. 314a.)
140 Alaaddin Cuveynî’nin adı bilinmeyen risalesi, vrk. 29a.
151 Hülagu’nun yedinci oğlu ve Abaka’m n kardeşi. 26 M uharrem 6 8 1 ’den (7 Nisan 1282)
26 Cemaziyelevvel 6 8 3 (1 2 Temmuz 1284) tarihine kadar saltanat sürdü. Bu padişahın asıl
adı Tekiıder olup, daha sonra M üslüman olunca Sultan Ahmed adını almıştır. Teküder ke
limesi, Farsça tarih kitaplarının çoğunda “Nekuder" olarak geçerse de doğrusu Tekiider’dir.
Çünkü Abaka ve ondan sonra gelen Moğol padişahlarının devrinde yaşam ış, Gazan Han’ın
ordusunda görev yapmış ve onun bütün savaşlarına katılmış olan Hayton adlı bir Erm eni’nin
Moğolların tarihi hakkında 7 0 5 (1 3 0 5 ) yılında yazdığı ve daha sonraları Latinceye de çevrilm iş
ve hem Latincesi hem de Fransızcası birkaç defa Avrupa’da basılmış olan Fransızca La Fleur
des historiens de la terre d’Orient adlı eserinin m uhtelif nüshalarında Teküder’in adı Tan-
godar, Tangadar, Tangocdan, Tancgodar, Tagotar ve Congodor olarak geçm ektedir (Historiens
Arm eniens, A cadem ie des İnscriptions, Paris 1 9 0 6 , tome II, pp. 185, 312) Fransız ve Latin
alfabelerinde Arap alfabesinde olduğu gibi “t” harfi ile “n” harfi birbirine karışm ayacağından,
eserin yazarını da padişahın adını başkalarından duym uş veya bir yerde okumuş olmadığına
göre, o adın başındaki harfin “n” değil, kesinlikle “t” olduğunu söyleyebiliriz. Bundan baş
ka, Teküder’in çağdaşı olan En-N uveyrî’nin (ö. 7 3 2 /1 3 3 1 ) yazdığı Nihâyetü'l-Edeb adlı eserde
(Bak. Paris Milli Kütüphanesi, arabe 1577, c. 25, vrk. 37b -39a) Teküder’in tarihi anlatılırken 7
yerde onun adı açık seçik bir şekilde “Teküder” şeklinde yazılmıştır. Yine Şihabeddin Ahmed
b. Yahya b. Fazlullah el-Dımeşkî’nin (ö. 1 4 9 /1 3 4 8 ) M esalikü’l-Ebsâr fi ahbar muluki’l-absar
adlı eserinde (Paris Milli Kütüphanesi, Arabe 2 3 2 8 , vrk. 121b) onun adı açık olarak “Tekü-
der” şeklinde yazılmıştır. Onun Ahmed adını alm asının m uhtelif hikâyesi vardır. Bu konuda
Tarih-i Vassaf şöyle diyor (Bom bay neşr. s. 105): “Kardeşler aralarında Nekuder’in (doğrusu
Teküder) han olmasını kararlaştırdılar. O, o sırada İslâm gerdanlığını boynuna takmış olduğu
tahta geçişinin ve benim serbest bırakılışımın müjdesini getirdiler.
Şimdiki padişah, daha önce başıma gelenleri biliyor ve bana yapılan
lara karşı çıkıyordu, ülke tahtı onun kutlu varlığıyla süslendikten son
ra benim başvurum olmadan ve hiç kimse ona hatırlatmadan Süley
man’ın hüdhüdü aradığı gibi arayıp acıklı halimle ilgilendi ve beni
yanma çağırttı. Elçiler, son sürat Hemadan’a gelerek beni ruhî ve cis-
manî bağlardan kurtardılar. 5 Safer 681(15 Mayıs 1282) Perşembe günü
gelen elçilerle birlikte padişahın huzuruna varmak için yola çıktık. Be
şinci gün Ermeniyye’de padişahın kafilesine katıldım. Padişah kafile
siyle birlikte Aladağ’a gittik. Orada büyük &uru/fay toplandı152'ülkenin
çeşitli bölgelerinde bulunan hükümdarlar, şehzadeler, emirler oraya
geldiler. Bunlar, 9 gün 9 gece zevk ve sefa içinde vakit geçirdiler153
Törenler sona erdikten sonra padişah, ülkenin önemli işlerine el attı.
Şehzadeleri ülkenin muhtelif yerlerinde görevlendirdi. Her yere vali
ler ve memurlar tayin etti154 Allah ömrünü uzun etsin, padişahın her
kesten çok ilgisini kazanmış olan kardeşime daha önce de idaresinde
bulunan Horasan, Mazenderan, Irak, Erran, Azarbeycan’dan başka Sel
çuklu sultanlanyla ortak olarak Anadolu’yu yönetme görevini verdi.
Kardeşimin oğlu Harun’u da Diyarbakır, Musul ve Erbil bölgelerinin
yöneticiliğine tayin etti. Daha önce işlerini düzene soktuğum Bağdat’ın
durumu bana edilen iftiralar ve başıma gelenler yüzünden bozulmuş,
hizmetler aksar olmuştu. İlhan (Sultan A hm ed) ben de dahil hiç kimse
nin telkini olmadan yanma vardığım günden başlayarak tahta geçtiği
güne kadar Bağdat tarafının idaresinin ihmal edildiğini, benim oranın
işlerini yoluna koymam için oraya dönmemi söyleyerek büyük iltifat
larda bulundu. Gidiş hazırlıklarımı hızlandırmamı söyleyip hil’at, ça
dır, özel silâh ve daha başka şeyler vererek beni şereflendirdi155-
Bunlar olurken, Mecdü’l-Mülk ve arkadaşlarının benden aldıkları

mallan hâzineye koymadıkları ve onların bu paraları kendi zimmet
isin ona Sultan Ahmed dediler.” Cam iü’t-tevarih ve M esalikü’l-Ebsar da aşağı yukarı aynı şeyi
söylüyür. İbn Tagrubirdi ise (a.g.e.c.l, vrk, 144a) bu konuda şunları naklediyor: “Onun ismi
önce Nekuder (doğrusu Teküder) idi. Ahm ediye dervişleri Hülagu’nun gözleri önünde onu
kucaklarına alıp ateşe girdiler. Yanm adan çıktıkları zam an Hülagu bu keram etten dolayı ona
Ahmed adını verdi”.
152 Ata Melik Cuveynî’nin adı bilinm eyen risalesi, vrk. 31b.
153 Aynı eser, vrk. 32b
154 Aynı eser, vrk. 34b
155 Aynı eser, vrk. 35a
lerine geçirdikleri haberini padişaha arz ettiler. Bunun üzerine padi
şah, malların tekrar bana iadesi için ferman yazılmasını156 ve büyük
emirlerden Suncak ile Uruk’un157 bu işle ilgilenmelerini emretti158 Bu
görevi üstlenen Suncak ile uruk, ilk önce onları hapsedip bütün mal
larına el koydular ve soruşturmaya başladılar. İki, üç gün sonra evle
rinde buldukları gasp edilmiş kumaşları, elbiseleri, mücevherleri, ziy
netleri, boş alana kurdukları bir çadıra taşıdılar. Padişahın huzurunda
“Bu malları nereden aldın?” diye sordukları zaman o şaki (yani Mec-
dü'I-Mülk) ona verecek bir cevap bulamadı. Benden aldığını inkâr da
etmedi. Bunun üzerine padişah, “Susm ak, ikrar etm ek dem ektir” sözü
uyarınca oradaki malların bana iade edilesini buyurdu. Ben de, “Şim
diye kadar elime ne geçtiyse, neyin sahibi olduysam, İlhan’ın lütuf ve
ihsanıyla sahip oldum. Kurultay’da henüz hediye dağıtma işine geçil
medi. Her ne kadar bu mal az ve değersizse de emir verin de hazine
darlar bunları halka dağıtsın”159deyince, padişahın emri üzerine orada
bulunanlar, ne varsa yağma ettiler
Bu iş de bitince emirler kumaşların arasında Mecdü’l-Mülk’ün ke

mer cüzdanını buldular. Orada içinde muskalar bulunan küçük kutu
lar gördüler. Muskaların bazıları, üzerinde sarı ve kırmızı mürekkeple
yazılmış kağıttan, bazıları da üzerine İbranî ve başka yazılar olan asla
nın alın derisinden yapılmıştı. Moğollarını çok korktukları ve büyük
felâket getireceğine inandıkları muskaları ortaya koyup onların ne ol
156 Aynı eser, vrk. 3(il).

157 Cam ei’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 316b.
158 M ecdü’l-Mülk’iin gazaba uğraması olayı Cam iü’t-tevarih’de şu şekilde anlatıyor: Sul
tan Ahmed, hapiste olan Alaaddin'in ve M ecdü’l-Mülk’ü getirtmek için Hem edan’a adam lar
gönderdi. Sultan Ahm ed’in yanında Mecdü'l-Miilk'ün en büyük koruyucusu ve destekçisi
A lyacu Aka’nın oğlu Yesü Buka idi. Bir ara Ye-sü Buka, Hace Şem seddin ile aralarındaki eski
düşmanlığı devam ettirm eye ve onun aleyhinde dedikodu yaym aya başladığından vezirlik işi
ona verilecekti. Bunu anlayan Sahip Şem seddin, Erm en Hatun’a sığındı ve onun desteğiyle
eski görevini sürdürdü. O arada bir grup insanı M ecdü’l-Mülk'ten şikâyetçi olm am aları için
kandırdı. Onlar M ücdii'l-Mülk, Şehzade Argıın’a “Ben senin her zam an sadık bir kölenim.
Sahib Divan Şem seddin babana zehir içirerek öldürdü. Ben bu olayı bildiğim için benim
canım ı alm ak istiyor. Eğer başına bir felâket gelirse, bu yüzden geleceğini bilesin” diye haber
gönderdi. M ecdü’l-Mülk'ün kardeşinin oğlu de onun bir suçunu bularak hazinedarlık görevin
den azletm iş-ti. Bunu fırsat bilerek M ecdü’l-Mülk'e zarar verm ek için oraya buraya başvurdu.
Sahib Divan Şem seddin’in adam ları onu alarak Sahib Divan’ın yanına götürdüler. Sahib Di
van bildiklerini söylemesi için büyük iltifatlarda bulunarak ona İrak’ın tahsildarlık makamını
vadetti. Bunun üzerine Sadeddin, M ecdü’l-Mülk ile Şehzade Argun’un işbirliği içinde olduk
larını, ona bir elçi ile haber gönderdiğini söyleyince padişah, büyük em irlerden Suncak ile
Uruk’a M ecdü'l-M ülk'lin ifadesini alm alarını emretti (Cam iü't-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 316b.)
159 Alaaddin Cuveynî’nin adı bilinmeyen risalesi, vrk. 37a.
duklarım sordukları zaman Mecdü’l-Mülk cevap vermekte sıkıntıya
düştü. Bunun üzerine Bahşilerden160 tayinlerden161 ve kamanlardan162
meydana gelen bir heyet teşkil ettiler. Bu heyet, muska ve büyüleri
suya batırıp sıktıkları ve çıkan suyu onların sahibine içirdikleri zaman
muska ve büyülerin tehlikesinin ortadan kalkacağını bildirdiler. Fakat
Mecdü’l-Mülk o suyu içmeyi reddetti. Bu hareketi onun sonunu hazır
ladı ve düşmanlarının işine yaradı. Muskaların sihir olduğu ve onun
sihir yaptığı Moğollar tarafından kesinlik kazanınca Mecdü’l-Mülk’e
düşmanlarının eline teslim edilme cezası verildi163
Mecdü’l-Mülk’ün düşmanlarına teslim edileceği haberi duyulunca

büyük küçük herkes uzak yerlerden akın akın gelip, susuzun su, has
tanın ilâç beklediği gibi onun kanının akıtılmasını beklediler. Onların
kimisi kılıcını çekmiş, kimisi de ateş yakmıştı. Bunu görünce kalbim
deki iyilik yapma duygusu, içimdeki merhamet hissi uyandı. Onun
bana ettiklerine, onu affederek cevap vermek istedim. Fakat nefs-i em -
m are kalbime, “Bu şer adamın varlığının bütün insanlar için ne kadar
zararlı olduğu bilinmektedir, onun için bu kadar kafa yorup düşün
meye değmez. Samimi dostlarının sözlerini dinle ve fırsatı kaçırma.
Onun ağlayıp inlemesine aldırma. Daha önce de o, helak olacakken bu
şekilde ağlayıp sızlamasına dayanamayarak sen ve kardeşin ona acı
yıp kurtadmız. O tarihten bugüne kadar 20 küsur yıl geçti. Bu zaman
zarfında yaşadığı günleri sizlerin merhametine ve nimetine borçludur.
O bir diken yarası kadar bile sizden zarar görmedi. Bunu mükâfatını
başına gelenlerle gördün. O yapacağını yaptı. Ondan kötülükten baş
ka ne beklersin? “D enenm işi den em ek, a n ca k pişm an lık verir”w dedi.
Onu affetme konusundaki düşüncemi söylediğim zaman samimî

dostlarım benim olaylardan ders almadığıma sinirlenerek yanımdan
uzaklaştılar. Yabancılar da bu düşüncem dolayısıyla beni kınadılar. Dı
şarıdaki Moğollar ve diğer milletlerden insanlar, sabırsızlıkla onun ka
nından ilâç yapacakları günü bekliyorlardı. Belki de Mecdü’l-Mülk’ün
kardeşleri ve akrabaları bile benim bu tereddütlü halime şaşırıp kalı
160 M oğolca olan bu kelime, putperestlerin yani Budistlerin rahibi veya başrahibi m anası
na gelir (Cam iü’t-tevarih, Quatreıııere neşr. s. 184. 199.)
161 Bu kelimeni m anası için bak. Cihan-güşa çevirisi, s. 105, not. 90.
162 Bak. Cihan-güşa çevirisi, s. 105.
163 Alaaddin Cuveynî’nin adı bilinmeyen risalesi, vrk. 37b.
yor, içlerinden “Tehirde afet r a r J;r ”165diyorlardı. Bu şekilde ne yapaca
ğıma karar verememiştim, içimden gelen bir ses onun affedilmesi ge-
retiğini söylerken, halk açıktan açığa onun kötülüklerinin bir an önce
ortadan kaldırılmasını istiyordu. Nihayet bir gün gece yansı geçince
onun etine aş verenler ellerini çabuk tuttular. Bu konuda akrabaları ya
bancılardan daha gayretli davrandılar. Bunlar, bir plân hazırlayıp, iki
üç Moğolu Mecdü’l-Mülk’ün hapis yattığı çadıra gönderdiler. Moğollar,
gardiyanlara, “Mahkûm yarın sorguya çekilecek, o zamana kadar onu
bizim beklememiz emredildi” demeleri üzerine gardiyanlar, hiç tanı
madıkları o insanların sözüne inanıp mahkûmu onlara teslim ettiler.
Onu bekleyen insanların kalplerindeki insaf kapıları kapanıp kin ve
nefret kapıları açıldı. Kimse onu kurtarmaya kalkışmadı. Oradakilerin
kalpleri öc alma oklarının hedefi olmuştu. Onu çadırdan çıkardıkları
zaman Moğolların narası ve Müslülanlarm tekbiri, yeri göğü inletti.
Orada hazır bulunan süvari, piyade herkes, onun ölümünde hissesi
olması için büyük çaba gösterdi. Bu karışıklıkta birçok insan yaralan
dı. Ona sen vuracaksın, ben vuracağım kavgası başladı. O, bu şekilde
katledilince orada bulunan muhtelif milletten, insanlar, onun etini pi
şirip yiyerek sabaha kadar nara attılar. Daha sonra vücudunun kalan
kısımlarını parça parça edip, her parçasını bir yere gönderdiler. Başı
Bağdat’a, eli İrak’a, ayağı Fars’a106 gitti. Orada bulunanlardan biri, başı
nı ele geçirenden dilini 100 dinara satın aldı ve Tebriz”e gönderdi. Bu
olaya şahit olan şairlerden biri şu şiiri söyledi. Şiir:
"Kötülük konusunda iki üç gün ön sırayı aldın. Mal, m ülk ve m akam

aradın. Şim di senin organlarının herbiri bir ülkeyi aldı. Sözün kısası bir
h afta için de cihan fatih i oldun. “167
Mecdü’l-Mülk, Aladağ denilen yerde öldürülmeden önce168 Hıristi

yan ve diğer dinlerden olan yardımcıları Bağdat’ın yolunu tutmuşlar
dı. Bunlar Bağdat’a girince Bağdat’ın yerlileri ve göçmenler, onları taşa
tutup bıçak ve kılıç darbeleriyle hepsini yok ettiler. Daha sonra çarşıya
odun yığarak cenazelerini yaktılar169.

167 Vassaf, Bombay neşr. s. 109.
168 Alaaddin Cüveynî’nin adı bilinmeyen risalesi, vrk. 39b.
Ata Melik’in adı bilinmeyen risalesinin özeti budur. Bu risalede
sözü edilen son olay Mecdü’l-Mülk’ün katli olayıdır. C am iü ’t-tevarih'3
göre170 onun katli, 6 Cemaziyelevvel 681 (14 Ağustos 1282) Çarşam
ba günüdür. Alaaddin aynı yılın Zilhicce ayının dördünde (5 Mart
1283) öldüğüne göre, Alaaddin bu risaleyi ölümünden 6 ay kadar önce
yazmıştır.
Şimdi biraz da yazarımızın ölüm olayına değinelim: Sultan Ahmed

adıyla da bilinen Teküder b. Hülagu’nun tahta geçişinden sonra onun
la kardeşinin oğlu Argun b. Abaka b. Hülagu arasında büyük bir anlaş
mazlık başgösterdi. Çünkü Argun’un kafasında saltanat hevesi vardı.
Argun’un kalbi, Sultan Ahmed’in en yakınları ve onun devletinin

ileri gelenleri olan Şemseddin Cüveynî ve kardeşi Alaaddin’e karşı
kin ve nefretle doluydu. Bazı kimselerin Abaka’nm ölümünde Şem-
seddin’in parmağı olduğunu, onu onun zehirlettiğini171 söylemeleri bu
düşmanlığı daha da arttırdı. Bu hislerle dolu olan Argun 681(1282) yı
lında kışlamak için Horasan’dan172 kalkıp Bağdat’a gitti. Bağdat’a varır
varmaz, “Babamın Alaaddin’den alacaklarını almaya geldim” diyerek
Alaaddin’in yakınlarını toplayıp onlara işkence elti. Alaaddin’in Bağ
dat’taki yardımcısı ve en yakınlarından bir süre önce vefat etmiş olan
Necmeddin Asfar’ı173 mezardan çıkattıp yola attırdı. Bunu duyan Ala
addin çok üzüldü. Başına ağrılar girdi. O yüzden 4 Zilhicce 681(1283)
170 Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 316b.

171 Vassaf, Bombay neşr. s. 119; en-Nuveyrî, a. g. nüsha, c. 25, vrk. 37b.
172 Cam iü’t-tevarih, a. g. nüsha vrk. 316b.
tarihinde174 Mugan’da175 vefat etti176 Naaşım Tebriz’e götürüp Çeren-
dab mezarlığında defnettiler177. Bunun üzerine Sultan Ahmed, onun
yerine Bağdat yöneticiliğine kardeşinin oğlu Hace Harun b. Şemsed-
din’i tayin etti178.
Argun’un tahta geçişinden sonra Şemseddin’in ve bu ailenin öteki

üyelerinin başma gelen musibetleri, konumuz dışı da olsa aşağıdaki
bölümde kısaca anlatacağız. Bu konuda geniş bilgi için okurları tarih
kitaplarına havale ediyorum.
b. Özet olarak yazarın ailesi

Yazarın kardeşi Şemseddin Muhammed Cüveynî, Hülagu dev
rinin sonlarından başlayarak onun iki oğlu Abaka ve Sultan Ahmet
adıyla bilinen Teküder’in bütün saltanatları boyunca yaklaşık 22 yıl
(661683/1263-1284) başvezirlik yaparak ülkenin en önemli kişilerin
den biri oldu. Tuli’nin torunlarının ellerine bıkarılmış olan İran, Ana
dolu’nun ve Hindistan’ın bir bölümü ve Suriye gibi Ceyhun nehrinin
batısında kalan Moğol topraklarının idaresi ona verilmişti. Onun üze
rine padişahtan başka bir kimse yoktu. O kadar çok servete sahipti ki
emlâkinin günlük geliri bin altın tümen kadardı179. Onun hayat hikâ
yesi, cömertliği, sanat severliği, şiire olan tutkusu, tarih kitaplarında
,7'1 Zehebî, Tarihü’l-İslâm ’da İbnü’l-Gütî’”den naklen şöyle diyor: “Alaaddin attan düştü ve
orda aldığı yarayla hayatını kaybelti" (a.g. nüsha, vrk. 6b.)
175 Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha vrk. 31 7 a ; Alaaddin’in ölüm tarihi olarak verilen bu tarih
en doğru tarihtir ve gün, ay, yıl olarak Tarih-i Vassaf’m verdiği tarihle aynıdır (Bombay neşr. s.
119.) Bu tarih, Zehebî’nin Tarih-i İslâm’da Alaaddin’in özel tarihçisi Ibni ül-Gutî’den naklen
(a.g. nüsha, vrk. 7a) ve Tarih-i Giizide’niıı (E. Browne neşr. s. 5 86) verdiği tarihlerle ay ve yıl
olarak; ibn Tagri-Birdî’ııin el-M anhal üs-Safi’de (a.g. nüsha, vrk. 186a) verdiği tarihle yalnız
yıl olarak uyuşmaktadır. Fakat en-Nuveyrî, Nihâyetü’l-Edeb’de (a.g. nüsha, c. 25, vrk. 37b),
Makrizî Kitabii’s-Sülûk’da (Paris Milli Kütüphanesi, Arabe 17 2 6 , vrk. 314b), İbn Şâkir Kütiibî
İbn Hallikan’ın zeylinde (Bulak neşr. c II, s. 45), Ebu’l-Fida, Tarihu Ebi’l-Fada’da Alaaddin Cu-
veynî’nin ölüm tarihi olarak 6 8 0 (1 2 8 1 ) yılını yazm ışlardır; Fazlullah b. Ebi’l-Fahrî Sakaî, İbn
Hallikan’ın başka bir zeylinde (Paris milli Kütüphanesi, Arab 2 0 6 1 , vrk. 43a) ve hacı Halife
de “Cihaıı-güşa” bölüm ünde Alaaddin’in 6 8 3 (1 2 8 4 ) yılında öldüğünü söylemişlerdir. Doğrusu,
yazarım ızın çağdaşı tarihçilerin verdikleri tarihtir.
[Marizi, Takiyeddin Ahmed, Es Sülük fî marifeti’d-Düvel ve’l-Muluk, Fransızca çev. Qu-
atrem ere, 2 cilt, Paris 1832]
Ebu’l-Fida (İbnü Kesir), Tarihu Ebi’l-Fida, 4 cilt İstanbul 12 8 6 (1 869)]
170 İbnü’l-İbrî’nin C hronicon syriacum adlı eserinden naklen Quatremere, Mines d’Orient,
s. 231; Vassaf’a göre (Bombay neşr. s. 119) Erran’dan vefat etmiştir.
177 Vassaf, Bombay neşr. s. 1 42-143
178 C am iü’t-tevarih, a.g. nüsha vrk. 318a.
179 Tarih-i Güzide, E. Brovvne neşr. s. 584.
etraflı olarak anlatılır. Burası, onları birer birer nakletmenin yeri değil
dir. Kısaca belirtmek gerekirse, şerefli ve bolluk içinde bir ömür sür
dükten sonra 4 Şaban 683(16 Ekim 1284) tarihinde Ahar (Azerbeycan
bölgesinde bulunan bugünkü K aracadağ) yakınında Argun b. Abaka b.
Hülagu’nun emriyle katledildi180. Onun ölümünden çok kısa bir süre
sonra oğulları Yahya, Ferecullah, Mes’ud ve Atabek’i babalarının yanı
na gönderdiler181. Daha sonra torunu Ali b. Hace Bahaeddin b. Şem-
seddin’i de 688(1289) yılında Kaşan’da katlettiler. Onun gömüldüğü
yer bugün muteber bir ziyaret yeridir182. Ali’nin ölümünden sonra kar
deşi hafakan hastalığına yakalanarak Geyhatu’nun son zamanlarında
vefat etti. Aynı yıl Alaaddin Ata Melik’in oğlu Mansur’u Hille’den geti
rip Bağdat köprüsünün başında şehit ettiler. Sahib Şemseddin’in oğul
larından yalnız Abhaz’da bulunan Zekeriya canını kurtadı. Diğerleri
nin hepsi öldürüldü.183
Tarih-i V assaf’m yazan 692(1293) yılında Tebriz’e gelince, Şemsed

din’in, Alaaddin’in ve onların yedi oğlunun mezarlarının bulunduğu
Çerendab mezarlığını ziyaret etti. O devrin şairlerinden birinin o aile-
nen mersiyesi hakkında söylediği ve Vassaf m eserinde zikrettiği184 hü
zünlü şiirin ilk beyti şudur. Şiir (Arapça):
“Ey Tebriz m ezarlıklarından Ç erendab! Seni ebediyyen rahm et yağ

m urları sulasın. ”
Şemseddin’in oğullarından biri olan ve çağının bilgilerinden sayı

lan Şerefeddin Harun’un meclisi daima âlimler ve bilginlerle dolup ta
şırdı. O, son Abbasî halifesi Musta’sım Billah’m (640-656/1242-1258)
oğlu Ebu’l-Abbas Ahmed’in kızı ve “Seyyide-i N ebeviyye” adıyla ta
nınmış olan Rabia ile evlendi. Ona başlık olarak yüz bin dinar kırmızı
altın ödedi. Bu Seyyide’den Me’mun lâkaplı Abdullah, Emin lâkap
lı Ahmed gibi Abbasî halifelerinin adlarını verdiği oğulları ile Zü-
beyde adında bir kızı oldu. Nihayet o da Tarih-i Güzide’nin185yazarı
Hamdullah Müstevfî’nin amcasının oğlu Hace Fahreddin Müstevfî-i
180 Cam iü’t-tevarih a.g. nüsha vrk, 3 24b ; Vassaf, bombay neşr. s. 1 4 0 -1 4 3 4 ; Tarih-i Güzide,
E. Brovvne neşr.s.586.
181 Cam iü’t-tevarih, a.g. nüsha vrk. 326a.
" 4 Vassaf, Bombay neşr. s. 14 2 -1 4 3 .
185 Tarih-Güzide, E. Brovvne neşr. s. 4 8 5 , 587.
Kazvenî’nin iftirası sonucu 685 yılının Cemaziyelâhır (Ağustos 1286)
ayında Argun b. Abaka’nın emriyle katledildi. Tesadüfen eşi Seyyide-i
Nebeviyye de aynı gün vefat etti. Bu şekilde ikisinin de birbirinin ölü
münden haberi olmadı186.
Şemseddin Cüveynî’nin oğullarından bir olan Hace Bahaeddin Mu

hammed de Abaka’nın hizmetinde Isfehan’m ve Acem Irakı’nın yöneti
ciliğini yaptı ve 678(1279) yılında babası hayattayken vefat etti. Gözü-
pek, gaddar ve merhametsiz biri olarak tanınmış olan Hace Bahaeddin
Mu-hammed’in hayatı hakkında Tarih-i V assaf’ta geniş bilgi vardır187.
Alaaddin Ata Melik’in kızlarından biri, 671(1272-3) yılında tanın

mış sufîlerden ve din adamlarından Şeyh Sadreddin Ebu’l-Mecamî İb
rahim b. Şeyh Sadeddin Muhammed b. el-Müeyyed b. Ebi Bekr b. Mu
hammed b. Hammuye el-Cüveynî eş-Şafiî ile evlendi ve babası ona
çeyiz olarak 5.000 altın dinar verdi. Bu Şeyh Sadreddin Hammuye,
Emir Nevruz’un da yardımlarıyla 694(1294-5) yılında Gazan Han b.
Argun b. Abaka b. Hülagu’yu Müslüman etti. Gazan’m Müslüman ol
masıyla 100 bin kadar Moğol emiri ve askeri Müslüman oldu188. O ta
rihten sonra İran’da hüküm süren Moğol padişahları putperestliği bı
rakıp İslâm’a girdiler. Adı geçen Şeyh Sadreddin’in Gazan devletinde
büyük bir saygınlığı vardı. 722(1322) yılında vefat etti. Hace Humam-ı
Tebrizî’nin onun hakkında parlak bir methiyesi vardır1119.
1811 Vassaf, Bombay neşr. s. 6 0 -6 5 ; Bıı konuda ibn Tagribirdî, el-Manhal üs-Safî adlı eserin
de şöyle diyor: Ebu'l-Abbas Ahmed b. el-M usta’sım ’ın torunu, Sahi-bü’l-Mülk Harun b. Sa
hib Şemseddin M uhamm ed el-Cüveyııî’nin karısı, El-M e-m un Abdullah, el-Emin Ahmed ve
Zübeyd'in anneleri “Seyyidetü’n-Nebeviyye” adıyla tanınm ış olan Rabia’nm başlığı, Selçuklu
melikesi H atice’nin Halife el-Kasım Biemrillah ile ve El-Muktefî’nin kızı Zübeyde’niıı Selçuk
lu Sultanı M es’ud b. M uhamm ed b. Melikşah ile evlenirken ödenen miktar kadar yani 100 bin
dinar’dı. Rabia, kocasının katledildiği gün yani, 6 8 5 yılının C em aziye-lâhir ayında (Temmuz
1286) vefat etti. Karı kocanın birbirinin ölüm ünden haberleri olmadı (a.g. nüsha vrk. 77b-78a.)
187 Vassaf, Bom bay neşr. s. 60 -6 6 .
188 C am iü't-tevarih, a.g. nüsha, vrk. 352b -354a.
188 Şeyh Sadreddin H am m uye’nin hayat hikâyesi, İbn Tagri-birdî’nin el-M anhal üs-Safî
adlı eserinin birinci cildinde “İbrahim b. M uham m ed” başlığı altında anlatılmıştır. Aşağıdaki
satırlar oradan özetlenerek alınm ıştır: Hammuye oğulları çok eski zam anlardan beri Nişa-
bur'un Cüveyn kasabasının tanınm ış ve hatırı sayılır kimseleriydi. Büyük sufi şeyhlerinin
bazıları bu aileden çıkmıştır. O ailenin büyüklerinden Ebu Abdullah M uhammed b. Ham
m uye b. Ham muye el-Cüveynî es-Sufî, tarikat şeyhlerinin büyüklerinden olup 5 30 (1135)
yılında Nişabur’da vefat etti ve Cüveyn’de toprağa verildi. Konumuz olan Şeyh Sadreddin
Ham m uye’nin babası da sufi şeyhlerinin tanınm ışlarından ve Şeyh Necm eddin Kübra’nın en
yakınlarından ve tarikatın en ileri gelenlerindendi. 6 5 0 (1 2 6 2 ) yılında vefat etti. Onun hayat
hikâyesi hakkında Cam î’nin Nefaha-tü’l-Ü ns’ünde bilgi vardır.
[Camı, Nefahatü’l-üns, Mehdi Tevhidîpur neşr. Tahran 1 3 3 7 ş. (1958)]
c. Bu aileye mensup olan bazı âlim ve şairler
Bu ailenin Moğol devletindeki durumu, Bermekoğulları’nm Halife
ler devrindeki durumu gibiydi. Bunlar, âlim, edip, sanat ve ilim dos
tu, cömert ve âdil kimselerdi. Onların meclisleri, âlimlerin, fazılların
ve şairlerin buluşma yeri, eşikleri meselelerin halledildiği makamdı.
Sonunda onların da Bermekoğullan gibi işleri ters gitti ve birer birer
katledildiler. Yuvalar yıkılıp ocakları söndü. Zehebî, Tarihü’l-İslâm
adlı eserinde onlar hakkında şunları yazıyor: Onlar, adlarına kitap ya
zan bir kimseye nakit olarak 100 dinar kırmızı altın verirlerdi. Abaka
Han’ın Bağdat’a geldiği zaman bu iki kardeş, onu karşılamak için bü
yük törenler düzenlediler ve halka büyük bağışlarda bulundular. Cö
mertliklerinden dolayı, her meslekten, her dinden ve her milletten in
sanlar onların yanına koşup adlarına değerli kitaplar yazdılar. Ünlü
şâirler, övgülerini, ebedî olarak yaşayacak olan kitaplara geçirdiler. Biz
burada onlar hakkında eser vermiş olanların en tanınmışlarının birka
çının adını anmakla yetineceğiz.
Onlar kakkında kitap yazanlardan biri, büyük âlim ve filozof

Hace Nâsıreddin Muhammed b. Muhammed b. el-Hasan-ı Tusî (ölm.
672/1273-4j dİT. O, velilerin huyları ve sufilerin tutmaları gereken yolu
hakkındaki Farsça E vsafıı’l-E şref adlı eserini Şem seddin M uham m ed
Cüveynî ad ın a; nücum h ak kın d a ki Farsça Tercüme-i S em ere-i Batlam -
y ü s’ü Şemseddin’in oğlu Isfahan ve Acem Irak’ı yöneticisi Hace Baha
eddin Muhammed adına yazdı.
Onların adına eser veren başka biri de hat sanatında ve musikîde

çağının en tanınmışlarından ve dahilerinden olan büyük üstad Safi-
yeddin Abdü’l-Müminin Yusuf b. Fahir el-Urmevî’dir. O hat sanattında
İbn Mukle ve Yakut gibi büyük hattatlar arasında anılır. Musikîde ise,
adı darb-ı mesel olmuş, bu konuda üstadların üstadı sayılmış ve bir
çok önemli eser vermiştir. İbn Tagri-berdî, onun hakkında şöyle diyor:
Harun Reşid’in (170-193/786-809) naibi İshak b. İbrahim Musulî’den
sonra hiç kimse hat ve musikî sanatlarında onun seviyesine ulaşama
dı. Safiyeddin, Musta’sım Bilah’ın (640-656/1242-1258) kütüphanesi
nin kâtibi, şarkıcısı ve nedimiydi. Musta’sım ona devletten 5 bin dinar
maaş bağlamıştı. O, Bağdat’ın fethinden sonra Hülagu’nun hizmetine
girdi. Hülagu’nun huzurunda tar çalması üzerine Hülagu, ona ödenen
maaşın mikdarmı arttırdı. Bağdat’ın gelirinden ona yılda 10 bin di
nar ödenmesini emretti. Safiyeddin, daha sonra Alaaddin Ata Melik
ve kardeşi Şemseddin Cuveynî’nin yakınlarından ve nedimlerinden
oldu. Bağdat’ın resmî yazışma müdürlüğü ona verildi. Fakat Sahib Di
vân ailesinin kökünün kazınmasından sonra Safiyyeddin’in de şansı
tersine döndü. Gün geldi öyle bir duruma düştü ki ödeyemediği 300
dinar borcu yüzünden kadı’nın hükmüyle hapse düştü ve hapisteyken
28 Safar 693 (28 O cak 1294) tarihinde vefat etti. Safiyeddin, çok müs
rif ve eli açık bir insandı. Ziyafet ve eğlence sofralarına büyük paralar
harcıyordu. Onun bir ziyafette yalnız yemişe ve çalgılara ödediği pa
ranın 4 bin dirhemden fazla olduğunu söylerler.190 Üstad Safiyeddin,
şimdi birçok elyazması nüshası bulunan musikî hakkındaki Risale-i
Şurfiye’y i191 Hace Şemseddin Cuveynî’nin oğlu Şemseddin Harun adı
na yazdı.
Bir diğer eser de büyük bilgin Kemaleddin Misem b. Ali b. Misem

el-Bahranî ‘nin (ölm. 679/1280-81) meşhur N ahcü ’I-Belaga adlı kitaba
yazdığı şerhtir. Bu eser, Alaaddin Ata Melik adına kaleme alınmıştır192
Büyük âlim Kadı Nizameddin Isfehanî, Ş u ref Eyvani’I-Beyan fi şere

f i beyti S ahib Divan193 adlı eserini bu ailenin methi için yazdı. Bu eser,
S ahib Divan Şemseddin Muhammed Cüveynî, kardeşi Ata Melik Cü
veynî ve onların babalan Bahaeddin Muhammed’in methi hakkında
kaside ve gazeller mecmuasıdır. Kitapta, yazar yukarıda adını andığı
mız methettikleri kimselerin şiirlerine de yer vermiştir.
İbnu’s-Saykal el-Cezerî adıyla tanınan Şemseddin Muhammed b.

Nasrullah b. Receb, Harirî’nin makameleri tarzında 50 makamedeıı
130 Bu Safiyeddin’in hayat hikâyesi için bak. İbn Şâkir el-Kütübî, Fevatü’l-Vefeyyat, Bulak
neşr. c. II, s. 18-19; İbn Tagri-birdî, el-M anhalü’s -Safî, a.g. nüsha, c. IV.
'4 8 a ; Vassaf, Bombay neşr. s. 43, 55, 61, 6 5 ; İbn Tıktıka, Kitabu’l-Fahri, Derenbourg neşr.
s. 74, 449, 451.
191 Bazı kitaplarda adı “Risale-i Şurfî” olarak da geçen bu risalenin bir nüshası Paris Kü
tüphanesinde (Arabe 2 4 7 9 bulunmaktadır.
192 Bu kitap hakkında bak. İbn Misem, N ahcü’l-Belaga şehri, Tahran bask.; Kadı Nııreddin
Şusterî, M ecalisü’l-M üminin, 7. m eclis; Aka M uhamm ed Bakır el-Hun-sarî, Nahcü'l-Belaga,
Tahran neşr. c. IV, s. 14 2 -1 4 4 .
,9:! Kadı Nizameddin'in hayatı hakkında bak. Habibü’s-Siyer, c. III, s. 1; M ecalisü’l-mümi-
nin, 5. m eclis; Bu kitabın bir nüshası Paris Milli K ütüphanesi’nde (Arabe 3 174) bulunmaktadır.
meydana gelen “M akâm ât-i Z eynebiyye”194 adlı eserini onların adına
yazmış ve onun karşılığı olarak 1000 dinar ikramiye almıştır.
Bu iki kardeşin çağdaşı ve meddahı olan tanınmış şairlerden biri de

Hace Humamü’d-din Tebrizî’dir. Humamü’d-din’in divanı bu aile hak
kında yazılmış methiye ve mersiyelerle doludur. Bunun dışında onun,
“h ezec-i m ü sed d es” kalıbında ve Nizamî’n in Hüsrev u Şirin’i veznindeki
aşıkane mesnevisi Sohbet-nâme adlı eseri de Harun b. Şemseddin Cü
veynî adına yazılmıştır195.
Bunlardan başka, meşhur Şeyh Sadi-i Şirazî’nin onlar hakkında

yazdığı parlak methiyeleri vardır. Alaaddin Ata Melik’in methi hak
kında söylediği en tanınmış kasidesinin matlaı şudur: Şiir:
“Gözü bir yerd e olm ayan ve gönlü bir yü ze vurulmamış adam , akılsız
bir adam dır. Ben bunu bildiğim için onun yüzüne vuruldum. Ne y a z ık
ki onun bundan h ab eri yok. ”
Yine Sadi’nin onlar hakkında söylediği methiyelerden biri: Şiir:
“Adil ve bilgili S ahib Divan varken h iç kim se m ethedilm ez. O, m akam

ve m evki göğü, dinin ve devletin ulusu, m erham et bulutu ve rahm et
yağmurudur. Onun elinin bu k a d a r a ç ık oluşuna ve rahm etinin h erkese
ulaşm asına şa şm am ak gerekir. Çünkü o, bu hareketiyle H atem ve ben
zerlerinin adını unutturuyor. Ey, adı ve işi iyi olan kim se! Senin adaletle
hükmettiğin devirde Allah h er tarafa rahm et yağdırm aktadır. Eğer bin
S adi san a övgü dizse ve d ah a b aşk a bin kişi d ah a seni övse yerin de ve
uygun olur. ”
Yine Sadi’nin onun methi için söylediği bir kasidenin matlaı, Şiir:
“Hangi b a h çe dostalarm yüzüne benziyebilir ki? Kimse cennetin bos-

tana benzediğini id d ia edem ez. ”
Yine Sadi’den: Şiir:
"Senin m ütenasip güzel yüzüne çirkin diyem em . Senin yüzün İlhan-

h S ahib Divan’m m yüzüne benziyor. O, doğunun ve batının m utem edi,
194 Makamat-ı Zeynebiyye’nin bir nüshası Londra'da British M useum ’da bulunm aktadır
(Old A rabic Catalogue of the British M useum, s. 3 1 9 , No. 66.)
185 Sohbet-nâm e'nin bir nüshası H um am ’m divanında bulunm aktadır (Paris milli Kütüp-
ham esi. Suppl. pers. 15 3 1 , vrk. 115b .-127b .).
[Hum ameddin Tebrizî, Divan, M uayyed Sabiti neşr. Tahran 1334 ş. (1955)
devletin ve dinin büyüğüdür. Onun yü ce sarayı gökyüzüne benzer. Al
lah, senin him ay en d e İslâ m ’ı, kötü olayların okundan em niyette tutsun!
Yoksa fitn e dişlerini öyle bilem iştir ki o (sen olm asaydın) bu diyarda ne
k a le ne d e ev bırakırdı. İnsandan a n ca k iyiliğin ve kötülüğün geride k a
lacağını bilen herkesin iyilik yapm ası gerekir”.
Sadi’nin bir başka methiyesinden: Şiir:
“Sadi gibi bir şair, bülbülün güle ettiği gibi devletin ve dinin ulusu o
âd il kişiye du a eder. O, doğunun ve batının veziri, M ekke ve M edine’nin
emiridir. Onun gibi (dini) koruyan hiçbir m elik yoktur. Onun zam an ın
d a tecavüz eli sa d ec e güzellere uzandı. ”
Matlaı şu olan başka bir kasidede, Şiir:
“Eğer benim adım ı ağzına alırsan, onu b an a m üjdeleyenlerin ağzına

şeker koyarım . Eğer ben i kabu l edersen, seni görm enin sevincinden c a
nım ı fe d a ederim . ”
Aynı kasideden, Şiir:
“Ey yeryüzünün büyüğü, insanların yücesi, dinin ve devletin ulusu,

p ad işah özellikleri taşıyan vezir! Devletin büyükleri, senin ferm anın ı
alır alm az yerine getirirler. Ne mutlu Ir a k ’a ki senin him ayen altındadır.
Ne senin him ayen, on lar A llah ’ın him ayesi altındadır. Senin idaren a l
tında kurdun koyuna saldırm am asın a şaşm am . ”
Yine matlaı şu olan kaside, Şiir:
“Ey güzel! San a yüzünün örtüsünü kim a ç dedi? Ay gibi yüzün, bizi
keten gibi yaktı. ”
Aynı kasidenin tahallus beyti:
“Bugün halkın arasın dan letafet topunu sen kaptın. Çünkü gönül s e
nin elinde çevganm ucundaki bir top gibidir. Adil ve m u zaffer bir elin
oyun alan ın dan topu kaptığı gibi dinin ve devletin büyüğü olan senin
elin de (benim gönlümü) ka p tı.”
Yine Sadi’nin onun methi hakkındaki bir şiiri:
“Ben bu sözle onun değerini lâyıkıyla an latam adım . Çünkü h er k o

nuda gayret, insanın gücüyle orantılıdır. Sözler, M ustafa’nın (A.S.) d e
ğerini an latm aya yetm ez. Fakat yin e d e Flassan bunu y a p m a k için gü
cünün üzerinde bir ça b a harcadı. Eğer ben d en ize o yü ce m akam d an
bir işaret gelm em iş olsaydı ben bu şekeri, (şekeriyle m eşhur) H uzistan’a
gönderm eyecektim . Onun ben i kabu l etm esi, adım ın cih an a duyulm a
sına seb ep oldu. Benim m evkiim S ahib D ivan la yükseldi. ”
İşte Sadi’nin iki matlalı meşhur kasidesinin birinci matlaı:
“Tek bir sevgiliye ve tek bir diyara gönül verme. Çünkü in san lar çok
ve yeryüzü geniştir. S okak köpeği, tazı gibi av a gitm ediği için horlanıp
eziyet görür. ”
İkinci matlaı:
“O tatlı dilli güzel böyle salm a salm a n ereye gidiyor? Niçin o, h e p b e

nim iki gözüm ün önünde yürüm ez? Onun güneşle yaln ız bir benzerliği
var: B akınca göz kam aştırm ası. ”
Sadi, şu kasidede de yazarımızın kardeşi Sahib Divan Muhammed

Şemseddin Cüveynî’yi övmektedir:
“Allah, akarsu üzerinde n akışlar yap an kim seyi takdis etsin. Çünkü
o, senin gözünü, saçını, alnını ve yüzünü şekillendirdi. Allah, A d em ’i
çam urdan yaratıp insanlara h ay a t verdiğinden beri, yeryüzünde senin
sülâlen gibi bir sü lâle yaratm adı. ”
d. Şeyh Sadi’nin Sahib Divan Şemseddin ve Alaaddin ile olan

ilişkisinin hikâyesi
Ali b. Ahmed b. Ebi Bekr adındaki biri, 734 (1333-4) yılında Sa
di’nin, külliyatına, bütün yazma nüshalarında bulunan bir önsöz ek
lemiş, bu önsözde Sadi’nin Ata Melik ve kardeşi Şemseddin’le olan
ilişkileri hakkında iki hikâye nakletmiştir. Biz konumuzla ilgisi bakı
mından bu iki hikâyenin özetini buraya aktarmayı uygun gördük:
Birinci Hikâyenin Özeti: Vaktin birinde Şemseddin Cüveynî, Şeyh

Sadi’ye 500 dinar gönderdi. Parayı götüren adam bunun 150 dinarını
alıp geri kalanını Sadi’ye verdi. Sadi, adamın parayı eksik getirdiğini
anlayınca şu beyitleri yazıp Şemseddin Cüveynî’ye yolladı:
“Efendim iz ban a, şe r ef ve p a ra gönderm iş, Serveti artsın, düşm anı

y o k olsun! Gönderdiği h er bir din ar için öm rüne bir yıl eklesin, 350 yıl
y aşa sın !”
Daha sonra Alaaddin Ata Melik, Şiraz’da bulunan Hace Celâleddin
Hotenî’ye Sadi’ye ödemesi için 10 bin dinarlık bir havale gönderdi. Fa
kat havale Şiraz’a varmadan önce Hace Celâleddin vefat etti. Bunun
üzerine Şeyh Sadi, önsözde yazılı olan beyitleri yazıp Alaaddin’e gön
derdi. Hace Şemseddin durumu öğrenince Şiraz’da gelen gidene dağıt
sın diye Şeyh Sadi’ye 50 bin dinar gönderdi. Şeyh Sadi, Şemsedin’in
parayı alması için verdiği yemini öğrenince parayı kabul etti ve o pa
rayla Kuhen-diz Kalesi’nin ribat’ını yaptırdı.
İkinci Hikâyenin Özeti: Bir gün Şeyh Sadi Hac’dan dönerken çok
iyiliklerini gördüğü Alaaddin ve Şemseddin’i görmek için Tebriz’e uğ
radı. Yolda tesadüfen Abaka’nın kafilesini gördii. Kafilede bulunan
Şemseddin ve Alaaddin, Şeyh Sadi’yi uzaktan görünce hemen atların
dan inip yeri öptüler. Daha sonra Şeyh yanlarına gelince onu görmek
ten duydukları büyük sevinci, onun elini ayağını öperek gösterdiler.
Onların bir yabancıya gösterdikleri bu ilgiyi şaşkınlıkla seyreden Aba-
ka’nın, “Bu adam kimdir?” diye sorması üzerine “Sözü ve şöhreti dün
yaya yayılmış olan Şeyh Sadi-i Şirazî” cevabını verdiler. Abaka, bunu
öğrenince onun yanma çağırarak “B an a bir öğüt ver” dedi. Sadi buna,
“Dünyadan ahirete günah ve sevaptan başka bir şey götürülemez, sen
bunların birini seçmekte serbestsin” diye cevap verince Abaka, “Bu sö-
yediğini şiirle ifade et” dedi. Sadi de hemen şu şiiri söyledi:
“Halkını koruyan bir p a d işa h a vergi h e lâ l olsun. Çünkü o, onun ç o

ban lık ücretidir. Eğer o, h alka çoban lık y apm azsa, vergi on a yılan zehi-
ri olur. Çünkü bu durum da yediği h er lokm a M üslüm an’ın cizy e’sidir.”
Abaka, bu şiiri işitince ağlamaya başladı ve “Ben çoban mıyım, de

ğil miyim?” diye sorunca Şeyh Sadi, “Eğer çobansan ilk beyit, değilsen
ikinci beyit senin içindir.” cevabını verdi.
Bana göre, bu iki hikâye de uydurmadır veya en azından mübala

ğadan arınmış değildir. Bilhassa Sahib Divan’ın Sadi’ye 50 bin dinar
göndermesi ve onu kabul etmesi için ona yalvarması ve yemin verme
si, iki kardeşin Abaka’nın huzurunda attan inip onun bastığı yere yüz
sürmesi ve elini ayağını öpmesi mantığa ters düşmektedir. Çünkü Sa
di’nin bu iki kardeşin methi hakkında söylediği kasidelerdeki üslup
ve onlardan yardım isteği, onun hikâyedeki davranışlarıyla bağdaşma
maktadır. Buna örnek olarak aşağıdaki beyitleri gösterebiliriz.
Aladdin’e hitaben yazdığı beyit:
“Sen cöm ertlik dağısın, ben ise fa k irlik dalgasının için e düşmüşüm.
A n cak senin göstereceğin ilgi ile sah ile çıkabilirim .”
Şu beyitleri de Sadi, iki kardeş hakkında söylemiştir:
“S a d i’nin san a yakın laşm ası, onun adın m ebediyyen an ılm asın a se
bep olacaktır. Sen d e onun san a y ak la şm a çabasın ı boşuna çıkarm a.
Çünkü o, (Sadi), geçici, fa k a t sözü ölümsüzdür. ”
Şu beyti de Şemseddin Cüveynî’ye hitaben yazmıştır, Şiir (Arapça):
“Kalbim, benim senden dolayı zengin olduğum a emindir. Bu d a beni

kü çü k düşürm ekten korum aktadır. ”
Yine putperest Moğol padişahı Abaka’ya,
“Eğer o, h a lk a çob an lık yap m azsa, vergi on ay ılan zehiri olur. Çünkü
bu durum da yediği h er lokm a M üslüm an’ın cizy e’sidir?”
Şeklinde hitabetmesi de akla uygun düşmemektedir. Yine de gerçe

ği en iyi Allah bilir.
e. Yazarımızın diğer eserleri

Ata Melik’in C ihan-güşa’dan dan başka iki risalesi daha vardır.
Bunlardan birinin adı Tesliyetü’l-İhvan’dır196- Bir yazma nüshası Pa
ris Milli Kütüphanesinde bulunan197 bu risale, 680(1281 yılın da Mec-
1011 Tesliyetü'l-İhvan risalesini hiç görm em iş olan Quatremere, yanlış olarak onun Arapça
olduğunu söylüyor (Mines d’Orient, s. 2 3 4 . Bu ve adı belli olmayan diğer risalenin, aynen
Ciharç-güşa gibi içinde A rapça âyet, hadis, atasözleri ve şiirler bulunm akta olııp Farsça olarak
yazılmıştır. Schefer, Tesliyetü’l-İhvan’ı yanlış olarak “Teslisü’l-İlıvan" şeklinde okumuş ve onu
Ftansızcaya “La Trinite des freres” olarak çevirm iştir (Schefer, a.g.e. c.Il, s. 150. Bundan başka
o, bu risalenin, sahibi olduğu Cihan-güşa nüshasının (Bugün Paris Milli Kütüphanesindedir
arkasında bulunm asına rağmen onu görm em iş, Tesliyetü’l-İhvan’ı Şem seddin C uveynî’nin
yazdığını ve onun adının “Tabsara-i Hazin” olduğunu, kendi hayatı hakkında 6 8 0 (1 2 8 1 yı
lında yazdığı bu risaleyi Şemseddin'in, Abaka Han'a sunm ası için O lcay Hatun’a (Abaka’nm
karısı verdiğini söyler (Schefer, a.g.e. c.H , s. 1 5 3 -1 5 4 . Tabiatıyla bunların hepsi yanlıştır.
™ Daha önce de söylediğimiz gibi bu risale, Cihan-güşa'nın C nüshasının (Suppl. pers.
1556, vrk. 220b .-231a sonunda bulunmaktadır, bu risalenin Tesliyetü’l-Ihvan olduğunun birinci
delili, aşağıda bahsedeceğimiz yine Alaaddin’in yazdığı adı bilinmeyen risalenin iki üç yerinden
Tesliyetü’l-lhvan’ın adını anması, onda bulunm ayan konulara ve beyitlere değinmiş olmasıdır.
Çünkü adı bilinmeyen risalede işaret ettiği konu ve beyitler aynen Tesliyetü’l-İhvan’da mev
cuttur. Adı bilinmeyen risalenin üçüncü varak'ında şöyle diyor:”Tesliyetü’l-İhvan’da zamanın
olayları anlatılınca, İlhan’ın bu bendeye gösterdiği ilgi, yaptığı bağış, kalem diliyle söylenmiş
tir.” Tesliyetü’l-İhvan’ın konusunu da yukarıda onun söylediği birkaç cüm le eksiksiz ve fazlasız
özetlemektedir. Bu risalenin Tesliyetü’l-İhvan olduğunun ikinci delili de şudur: Adı bilinmeyen
d ü ’l-Mülk-i Yezdî’nin iftirası dolayısıyla onun başın a gelen felâketlerle
A b a k a ’nm ferm an ıy la 4 R am azan 680 (18 A ralık 1281) tarihinde ha
pisten kurtulmasına kadar çektiği acıları ve başına gelenleri konu alır.
O halde bu risalenin yazılış tarihi 680 yılının Ramazan (Aralık 1281)
ayından sonra olmalıdır.
Ata Melik’in ikinci risalesinin adı tam olarak bilinmiyor. Yazın-

mız onu, Tesliyetü’I-İhvan'dan hemen sonra yazmıştır. Konusu, Tesliye-
tü’l-İhvan’ı tamamlar mahiyette olup Sultan Ahmed’in (680-683/1282-
1284) tahta geçişi ile Mecdü’l-Mülk-i Yezdî’nin katline kadar meydana
gelen olayları anlatır. Bu bakımdan Tesliyetü ’l-İhvan’m devamı niteli
ğindedir. Bu risalenin yanlışlarla dolu bir yazma nüshası Paris Mil
li Kütüphanesi’nde bulunmaktadır19". Daha önce de belirttiğimiz gibi
risalenin vrk. 12b de şunlar yazıyor: “Ey gönül! Tesliyetü’l-İhvan’da ortaya attığın beyitlerle
kendi sabır ve sebatını bütün dünyaya duyundun.” Şu iki üç beyit de o beyitlerin devamıdır:
“Keleğin ordusu bir işe zorladığı zaman bile beni yerim de, sabit ve sabırlı görürsün. Olay
ların hücum larına karşı direnirim. Eğer sabır ve tahamm ül dağları parça parça olup dağılsalar
bile, bende yerinde ve kararında, sabit ve heyecanlanm ayan bir kalp görürsün. Sabrımda bir
parça gevşeklik görürsem, azm imi sabrıma zırh ederim . Azm im ile sabrımı kırılıp bozulm ak
tan korurum.”
“Simdi sana, bir saldırıda savaştan kaçtın, insanoğlu arasında adını utançla lekeledin,
deseler yerinde m i?” beyitleri Tesliyetü’l-İhvan’da bulunm asa da o m anaya gelen başka şiirleri
vardır. Buna örnek olarak kapdeşi Şem seddin’e hitaben yazdığı şu beyitleri verebiliriz:
“Eğer zam ane, bana yan bakarsa buna üzülm e. Sana canım ı feda ederim. Allah’a güven
ve ona dayan, çünkü bu işlerde Allah’ın bir sırrı olduğunu görüyorum. Felek, beni bir felâ
kete atsa bile ona önem verm em . Çünkü ben feleği hem iyi hem de kötü günüm de sınadım.
Zorluğa da refaha da alıştım .” Ciha-güşa'nın C nüshasının arkasında bulunan risalenin Tesli-
yetü'l-İhvan olduğunun başka bir delili de onun anılan risalenin vrk. 35a'daki şu sözleridir:
“Bu önsöz'de söylemek istediğim şudur: Tesliyetii'l-İhvan risalesinde bir köşeye çekilip dünya
işlerinden elimi eteğimi çekeceğim e söz vermiş, yalnız Y üce Allah’a karşı olan görevlerimi
yerine getireceğimi söylem iştim . Bu niyetin aksine dünya işleriyle haşır neşir oldum , divan
görevlerini üstlendim ve verdiğim sözü tutm adım . “Bu söyledikleri kesin olarak Tesliyetü’l-İh-
van'ın konusuna uymaktadır. Yine o, hapisten kurtuluşundan sonra şöyle diyor (Tesliyetii’l-İh-
van, vrk. 230a-b : “Şimdi eğer kaderim yardım eder de başarabilirsem , şu şiirde söylenilen
şekilde haket edeceğim:
“B undan sonra elimiz dostun eteğinde olacak ve kulağımızda sevgilinin küpesi buluna
cak.”
Bunların dışında Tarih-i Vassaf ve Ravzatü’s-Safa'nın yazarları, ad vererek Ata Melik’in
Tesliyetü’l-İhvan adlı risalesinden faydalanmışlardır. Ouartrem ere ve Schefer, bu konuda yan
lış bilgiler vermiş olm aları ve Avrupalı müsteşriklerin bu risaleden haberleri olmam aları sebe
biyle sözü biraz uzattık. Okuyucuların beni m azur görm elerini dilerim.
188 Bu risale daha önce de söylediğimiz gibi Cihan-güşa’nın Z nüshasının başında bulun
m aktadır (Suppl.pers. 20 6 , vrk. lb-41b) Mr. Blochet, Catalogue de m a-nuscrits persans de la
Biblotheque nationale'da (s. 2 7 8 -2 8 0 ) yanlış olarak bu risaleyi Cihan-güşa’nın ciltlerinden
biri sanarak, Cihan-güşa 4 cilttir demiştir. Anılan katalogda o risalenin vasfı hakkında şöyle
diyor: “Cihan-güşa’nın dördüncü cildi 6 8 1 (1 2 8 2 ) yılına kadar İran’da hüküm sürm üş olan M o
ğolların tarihini konu alır (s. 2 7 9 )”. Bu açık seçik bir yanlıştır. Çünkü Cihan-güşa’nın üçüncü
cildi 655 yılında İsm ailiye'nin kökünün kazınması olayını anlatarak son bulur. Onun anlattığı
Alaaddin’in ölümünden 6 ay kadar önce yazılmış olup, onun kalemin
den çıkan son eserdir.
Biz bu iki risaleyi lüzumsuz ve fazla yerlerini çıkararak bu önsözü

müzün başında özetlemiştik. İnşallah C ihan-güşa’nm neşrini bitirdik
ten sonra onları da neşredeceğiz.
Bunlardan başka Alaaddin Ata Melik’in kaleme aldığı mektuplar,

fermanlar ve risaleler vardır. Bunların hepsi de daha önce hayatından
kısaca söz ettiğimiz yazarımızın dedesinin dayısı Müntecibü’d-din
Bediii’l-Katib el-Cüveynî’nin risaleler mecmuasının içinde St. Peters-
son olayın larihi ile risalede anlatılan Abaka Han’ın ölümü ve Sultan A hm ed’in 6 8 1 (1 2 8 2 )
yılında tahta geçişine kadar 27 yıl zarfında m eydana gelen olayların hiçbirine bu risalede
yer verilm em iştir. Orada Alaaddin, yalnız kendi başından geçenlerin yanında iki üç sayfayla
Abaka’nın ölümü ile Sultan Ahm ed’in tahta oturduğu kurultaydan bahsediyor. O halde bu
risale, Cihan-güşa’nın dürdüncü cildi, yani 6 5 5 (1 2 5 7 ) yılından sonraki olayların tarihi olsa,
yazar hangi sebepten Ismailiye'nin ortadan kaldırılış olayından Abaka’nın ölüm üne ve Sultan
Ahm ed'in tahta çıkışı tarihini atlamakta ve arada bulunan 27 yılda m eydana gelen olayların
tarihine göz yum m aktadır? Eğer onu Cihan-güşa’nın ciltlerinden birini saymak gerekirse, Mr.
B lochet’in iddia ettiği gibi 4. cilt değil, aradaki bir iki cildin kaybolduğunu düşünerek altıncı
veya yedinci cilt saym am ız gerekir. C ihan-güşa'nın üçü n cü ciltte İsm ailiye’nin ortadan kaldı
rılışıyla son bulduğuna ve ondan sonraki olayların hiçbirin yazarım ızın eserine konu olm a
dığının en kuvvetli delili, Cihan-güşa’ya Bağdat'ın fethi hakkında Hace Nasıreddin-i Tusî'nin
(yazarım ızın çağdaşı olup Bağdat savaşında her ikisi Hülagu’nun yanında bulunuyorlardı)
kısa bir zeyil yazm asıdır. Bu zeyil, Cihan-güşa’nın bazı nüshalarının üçüncü cildinin sonla
rında bulunmaktadır. Eğer yazarım ız, İsm ailiye’nin ortadan kaldırılışından sonra en önemli
olay olan Bağdat’ın fethini kaleme alsaydı, Nasıreddin-i Tusî’nin bu zeylinin ona ilâve edil
mesi çok yersiz bir iş olacaktı. O risalenin Cihan-güşa’nın dürdüncü cildi olmadığının ikinci
delili de o da Ata Melik’in çağdaşı olan Tarih-i Vassaf’ın yazarının kitabının önsözünde söyle
diği şu sözleridir (Vassaf, Bombay neşr. s. 4): “Manası dünyayı gösteren ayna olan Cüveynî'nin
Tarih-i Cihan-güşa’sı, Moğol devleti ile onlara komşu olan diğer melik ve sultanların tarihini,
Cihan Fatihi Cengiz Han’ın ortaya çıkışından, Hülagu Han’ın yıldızlar kadar kalabalık ordu
suyla Mülhidlerin ülkesini fethetmesine kadar onların sırasıyla hanlık tahtına oturm alarını
konu ^lır. “Başka bir delili de, Tarih-i Vassaf’ın yazarının kendi sözüne göre, Tarih-i Vassaf,
Tarih-ı Cihan-güşa’nın zeylidir ve 6 5 6 -7 2 8 (1 2 5 8 -1 3 2 7 ) yılları arasında meydana gelmiş olan
olayları konu alır. Yani Cihan-güşa’nın üçü n cü cildinin bittiği yerden başlar. Bu durum da eğer
65 5 (1 2 5 7 ) yıllarından sonraki olaylar Cihan-güşa’nın yazarının kaleminden çıkm ış olsaydı,
Tarih-i Vassaf’ın yazarının 6 5 6 (1 2 5 8 ) yılının olayından değil, Cihan-güşa’nm kaldığı yerden
devam etmesi gerekirdi. Onun dördüncü cilt olmadığının diğer bir delili de Tarih-i Vassaf'ın
yazarı Cihan-güşa’nın m etnini baştan sona kadar özetlemiş ve onu eserinin dördüncü cildine
almış olmasıdır. Bu özet de tam Cihan-güşa’nın bittiği yerde yani 6 5 5 (1 2 5 7 ) yılında İsmailiye
yönetim inin Hülagu tarafından yıkılması olayının anlatılm asıyla son bulur (Vasaf, bombay
neşr. s. 5 5 8 -5 9 1 ). O halde Mr. Blochet’in dördüncü cilt iddiası kesinlikte yanlıştır. Bu yanlış
lığın kaynağı, risalenin sonunda bulunan şu yazıdır: “Tarih-i Cihan-güşa-yı Cüveynî adlı bu
kitap A llah’ın yardım ıyla tam am lanm ıştır. “Bir de risalenen bulunduğu Cihan-güşa nüsha
sında risalenin metni ile Cihan-güşa’nm m etni bitişik bir şekilde yazılmış, nüshada görülen
çok sayıda yanlışın bu nüshayı kaleme alanın cahil biri olduğunu göstermektedir. İşte bu
nüshanın m üstensihinin hatası, Mr. B lochet’in hatasını doğurmuştur. Mr. Bolchet’in sözleri,
bazı yanlışlıkları sebebiyet verdiğinden bu konuyu biraz uzattık, okuyuculardan özür dileriz.
burg Doğu dilleri Enstitüsü Kütüphanesinde bulunmaktadır199. Baron
Victor Rosen’in hazırladığı anılan kütüphanenin yazmalar kataloguna
göre, Alaaddin’in münşeatı, mecmuanın 178a-193a varakları arasında
büyük boy 15 varak olup, bu da 30 sayfa tutmaktadır.
B. CİHAN-GÜŞA
Bu bölümü de üç başlık altında sunacağız:
C ihan -güşa’nın yazılış tarihinden hemen sonra şöhret bulması.
C ihan-güşa’m n plânı.
C ihan-güşa’nın y azılış tarihi
a. Cihan-güşa’nın yazılış tarihinden hemen sonra şöhret bulması

Moğol, Harezmşahlar ve İsmailiye tarihlerini konu alması, bu ko
nularda yazılmış eserlerin bulunmayışı ve yazarının üstün meziyetle
ri gibi hususlar, bu kitabın önemini büyük ölçüde arttırmıştır. Çünkü
kitabın yazarı, Moğol devletinin ileri gelenlerinden olup, uzun yıllar
Moğol ülkelerini dolaşmış, anlattıklarının çoğunu gözleriyle görmüş
veya güvenilir kimselerden duymuştur. Onun atalarının ve yakınla
rının çoğu da Harezmşahlar ve Moğol devletlerinin önemli mevkile
rinde bulundular. İsmaililer hakkında verdiği bilgiler, Alamut’un fet
hinden sonra Hülagu’nun emriyle yazarımızın emrine verilmiş olan
meşhur Alamut Kütühanesi’nde bulunan eserlere dayanması, kitabın
önemini bir kat daha arttırmış, yazılışından hemen sonra büyük bir
şöhrete kavuşmasına sebep olmuş, herkesin güvenebileceği bir kitap
haline gelmiştir. Bu yüzden yazarımızın çağdaşı veya ondan sonra ya
şamış olan tarihçilerin çoğu, bu kitabı kaynak göstererek veya adını
anmadan ondan nakiller yapmışlar, onu güvenilir kaynak saymışlardır.
Tarih-i C ihan -güşa’y ı kaynak olarak kullananların başında 699-

723(1300-1328) yılları arasında yazılmış olan Tarih-i V assaf’m yazarı
Abdullah b. Fazlullah eş-Şirazî gelir. O, Cihan-guşa’nm üç cildinin ta
mamını baştan sona kadar özetlemiş ve bu özeti kitabının dördüncü
cildine eklemiştir. Bizzat Tarih-i V assaf’m yazarının önsözünde belirt-
1M Les M anuscrits persans de l’Institut des Langues Orientales decrits par le Baron Victor
Rosen, St. Petersbourg 18 8 6 , s. 158.
tiği gibi200Tarih-i Vassaf C ihan -güşa’nm zeylidir. Bu zeyil, Tarih-i Ci-
h an -g ü şa’nm bittiği yerden yani 655(1257) yılından sonraki olaylar
dan başlar ve 728(1328) yılına kadar meydana gelen olayları konu alır.
Tarih-i Vassafm yazarı, kitabının önsüzünde C ihan-güşa’dan ve onun
yazarından övgü ile söz ederek bu konuda şöyle der201, Şiir (Arapça):
“D aha bin kitap bile yazsam , ben o buluta n azaran a n ca k bir dam
layım . “
C ihan -giişa’dan yararlanılarak yazılmış olan eserlerden bir baş

kası da Gazan (694-703/1295-1304) ve Olcayto’nun (703-716/1206-
1227) veziri Reşidüddin Fazlullah’ın 710(1310-11) yıllarında yazdığı
Camiıı ’t-Te-varih adlı büyük tarih kitabıdır. Bu kitap, Horasan’da ve
İran’da hüküm sürmüş olan Moğol padişahları ile Harezmşahlar tarihi
gibi bazı konuları özet olarak, Cengiz Han’ın (603-624/1206-1227) do
ğumundan Batı bölgelerini fethetmesine kadar olan tarihi ile İsmalil-
ye ve Cengiz Han’ın oğullan ve torunlarının tarihi gibi bazı kısımları
genişleterek, Cengiz Han’ın İran’da Sultan Muhammed Harezmşah’m
(596-617/1200-1220) yönetimi altında bulunan bölgeleri fetihleri ve
Ögedey Kaan’ın (624639/1227-1241) yaptığı işler gibi konuları, arttırıp
eksiltmeden C ihan-güşa’dan almıştır.
C ihan-güşa’y ı kaynak olarak kullanan bir başka kitap da Bar Heb-

raeus adıyla da bilinen, ömrünün büyük bir kısmını Meraga’da geçir
miş olan Ata Melik’in çağdaşı Yakubiye Hırıstiyanları’ndan Ebu’l-Ferce
Gregorisus b. Ahrun Malatyevî’nin (ölm. 685/1286-7) Süryanice yadı-
ğı202 genel tarih kitabıdır. O, bu eserinde Alaaddin’in kitabının (yani
C ihan-güşa’nm) kendi alanında eşsiz olduğunu belirttikten sonra Ha-
zeznijŞahlar, İsmailiye ve Moğol tarihleri hakkında kitabında yer ver
diği bölümleri C ihan-güşa’dan naklettiğini söylüyor203. Yine aynı kişi,
Süryanice tarihinin özeti olan Arapça Tarih M uhtasarü’d Düvel204 adlı
200 Vassaf, Bombay neşr. s.6.

201 Aynı eser, s. 6
202 Chronicon Syriacu m ’un Avrupa’da iki neşri yapılm ıştır: Latince çevirisiyle Bruns ve
Kirsch neşr. Leipzig 1 7 9 8 ; Le R. P. Bedjan neşr. Paris 1980.
(Yukarıda Barhebraeus'a bakınız.)
203 Chronicon Syriacum , Leipzig neşr. s. 5 7 4 ’den naklen Quatremere Mines d’Orient, s.
233
204 İbnü’l-İbrî’nin Tarih M uhtasarü’d-Düvel adlı eseri, dünya devletleri tarihini konu alan
Arapça genel bir tarih kitabıdır. Kitabın konusu, yaratılıştan başlayıp 6 8 3 (1 2 8 4 ) yılında Argun
b. Abaka b. Hülagu’nun saltanatının anlatılm asıyla son bulur. Kitapta anlatılan son olay, Ata
eserinde başta Harezmşahlar, İsmailiye ve 655 (1257) yılına kadar olan
Moğol tarihi hakkındaki bölümleri kaynak belirtmeden aynen veya
özet olarakC ihan -güşa’dan almıştır.
İbnü’l-tıktıka adıyla tanınmış olan Safiyeddin Muhammed b. Ali b.

Muhammed b. Tabatabaî, daha önce de sözünün ettiğimiz 701(1301-2)
yılında yazdığıK itabü’l-Fahri adlı kitabının birkaç bölümünü kaynak
belirterek C ihan -güşa’dan nakletmiştir.205
C ihan-güşa’y ı kaynak olarak kullanan başka biri de Şihabeddin Ah

med b. Yahya b. Fazlullah el-Kâtib ed-Dımaşki (ölm. 746/1348-9’diı200.
O, 738(1337-8) yılında tarih ve coğrafya hakkında 20 cilt olarak yazdığı
eserinin üçüncü cildinde C ihan-guşa’nm bazı bölümlerini kaynak gös
tererek Arapçaya tercüme etmiştir. Meselâ “Cengiz Han’ın Tahta Ge
çişi ve ülkelerin onun Eline Geçmesi” başlıklı kısmı (C ihan-güşa’nm
s. 25-29 ile M esâlikü ’l-E bsâr’ın Paris n üshası207 (Fonds ara be: 2335 III.
cilt, vrk. 32a-32b) aynen birbirini tutmaktadır. Yine “Cengiz Han’ın
Tahta Geçtikten Sonra Koyduğu Kurallar ve Yasalar” başlığı altında
ki kısım (C ihan-güşa’nm c. 1, s. 16-25 sayfalarının özeti o lara k Mesâ-
likü ’l-Eb-sâr’dan c. 3, vrk. 33 b-36-b özet o lara k alınmıştır. “Cengiz
H an’ın Oğulları C ihan-güşa’nm c.l, s. 2 9-32’nin özeti Mesâlikü'l-Ebsâr,
c.3, vrk. 36b-37’y e uymaktadır.)
Aynı şekilde Tarih-i Güzide, Tarih-i Benaketî, R avzatü’s-Safa, Ha-

bi-bü ’s-Siyer ve sonraki devirlerde yazılmış birçok tarih kitapları, bazı
bölümlerini Tarih-i C ihan-güşa’dan almışlardır. Çünkü geç dönem ta
rihçilerinin Harezmşahlar, İsmailiye ve Moğollar tarihleri konusunda
en çok itibar ettikleri kitaplar Tarih-i Cihan-güşa, C am iü ’t-Tevârih ve
Tarih-i Vössaf’tır.
Melik’in kardeşi Şem seddin’in katledilmesi olayıdır. Bu kitap yukarıda da söylediğimiz gibi
Süryanice dünya tarihi hakkındaki büyük kitaptan bizzat yazarın yaptığı Arapça özet çeviri
dir. Kitabın yazarı, M oğolların çağdaşı olup, onların sarayına yakın bir yerde Meraga'da yaşa
dığı için Moğol tarihine kitabında geniş yer vermiştir. Bu eser, özet olmasına rağmen, dünya
tarihi, bilhassa Moğol tarihi bakımından çok önemlidir. Tarih M uhatsarü’d-Düvel, önce 1663
yılında O xford’da Latince bir tercüm esiyle, daha sonra da yalnız Arapça m etni Beyrut’ta tıpkı
basım olarak 1 9 8 0 yılında basılmıştır
205 M eselâ, kitabın önsözündeki av hikâyesinde (Derenbourg neşr. s. 75) ve başka bir yerde
M uaviye’nin Hilafeti bölüm ünde (Aynı eser, s. 148)
206 20 ciltlik M esâlikü’l-Ebsâr adlı eserinin yalnız 5 cildi Paris Milli Kütüphanesi’nde bu
lunm aktadır (Arabe, 2 3 2 5 , vrk, 185a.)
207 Arabe 23 2 5 .
b. Cihan-güşa’nın plânı
Ciha-güşa, 3 ciltten meydana gelir.208
Birinci cilt, uzun bir önsözden sonra, eski Moğol örf ve âdetlerini,
Cengiz Yasası olarak bilinen Cengiz Han’ın koyduğu kanunları, Cengiz
Han’ın ortaya çıkışını ve Uygur ülkelerini fethedişini anlatır. Burada
ki Uygur kavimlerinin tarihini, onların örf ve âdetlerini ve inançlarını
işleyen bölüm çok önemlidir. Bu bölümlerden sonra Cengiz Han’ın or
dularının Mâveraünnehr ve İran ülkelerindeki fetihlerinden, o bölge
lerde sebep oldukları yıkımlardan ve katliamlardan; Harezmşahlar ül
kesinin fethinden; Cengiz Han’ın (603-624/1206-1227) ölümüne kadar
zamanında meydana gelen diğer olaylardan; Cengiz Han’ın oğlu Öge
dey Kaan’ın saltanatından (624-639/1227-1241), onun cömertliği hak-
kındaki uzun hikâyelerden, Güyük Han’ın annesi Töregene Hatun’un
saltanat naibliği döneminden (639-644/1241-1246); Ögedey Kaan’ın
oğlu Güyük Han’ın saltanatından (644-647/1246-1249 geniş bilgiler ve
rir. D aha sonra, C engiz’in iki oğlu Tuşi Çuçi ile Ç ağatay h ak kın d a ki çok
kısa iki bölüm le sona erer.
ikinci cilt; önsözsüz başlayıp, başta son padişahların zamanı olmak

üzere Harezmşahlar tarihin etraflı olarak anlatır. 512-608/1118-1211
yılları arasındaki yaklaşık 95 yıllık209 Harezmşahlar dönemini anlatır
ken Doğu Türkistan’dan hüküm sürmüş olan Karahıtaylı ve Gurhanlı
melikleri adlarıyla bilinen gayri müslim Türk melikleri, Samanlılar
dan sonra ve Moğollardan önce yaklaşık iki yüz küsur yıl Mâvera
ünnehr ve Türkistan’da saltanat sürmüş ve Harezmşah sultanlarının
da vergi ödedikleri, daha sonra Moğol hakimiyetine girmiş Efrasiyab-
lı, Haniyye ve İlekhanlı melikleri adlarıyla tanınmış olan Müslüman
Türk hanedanları hakkında verilen bilgiler çok önemlidir. Bu cildin
sonlarında Ögedey Kaan’ın zamanından itibaren Hülagu’nun İran’a gi
riş tarihine kadar (626-653/1228-1255) İran’da ve İran’a yakın yerlerde
yöneticilik yapmış olan Cin Timur, Nosal, Körgüz, Emir Argun gibi
Moğol emirlerinin ve şahnelerinin yaptıkları işleri geniş bir şekilde
anlatan bölümleri vardır.
2oe Yukarıda Blochet’nin yanlış olarak Cihan-güşa’nın 4 cilt olduğunu söylediğinden bah
setmiştik. B âzılan da onun birinci ve ikinci ciltlerini bir cilt sayarak 2 cilt olduğunu iddia
ederler.
Üçüncü cilt Mengü Kaan b. Tuli b. Cengiz Han’ın (647-658/12491260)
tahta geçiş töreni ve taç giyme şenlikleriyle başlayıp onun saltanatının
ilk yıllarını, Hülagu’nun İran’a gelişini (653/1255) ve İsmaililerin kö
künü kazıyışını, Alamut İsmailiye meliklerinin hayat hikâyelerini, bu
cemaatin itikat ve inançlarını, İsmaililerin son yöneticisi ve o hane
danın Hülagu tarafından ortadan kaldırılışını anlatır (655/1257)2W. Ci-
h an -g ü şa’nm sayısı çok az olan bazı nüshalarına, Hace Nasıreddin-i
Tusî’nin Bağdat’ın Hülagu tarafından fethi hakkında yazdığı bir bölüm
eklenmiştir.
Yazarımızın 681 (1282) yılına kadar yani İsmailiye’nin ortadan

kaldırılışından sonra yaklaşık 27 yıl hayatta olmasına, Bağdat’ın fet
hinde hazır bulunmasına, Hülagu (654-663/1256-1265), Abaka (663-
680/12651282) ve Sultan Ahmed adıyla da bilinen Teküder (680-
683/1282-1284) gibi İlhanlı padişahları zamanılarında meydana gelen
önemli olayların içinde yer almasına, elimizdeki kitabın da gösterdiği
gibi kitap yazma konusunda sahip olduğu bunca bilgi ve beceriye rağ
men o devrin olaylarını yazmamış olması gerçekten de büyük bir kayıp
tır. Belki de bunu yapmaya, fethinden itibaren ölümüne kadar sürdür
düğü ve bütün vaktini alan Bağdat’ın idari işleri fırsat vermemiştir211.
c. Cihan-güşa’nın yazılış tarihi

Ata Melik Cüveynî’nin bu kitabı, belli bir senede veya senelerde ya
zıp tamamlamadığı karine yoluyla ortaya çıkıyor. Belki de divan işleri
nin onu fazlaca meşgul etmesi, uzak yerlere yaptığı yolculukların ona
vakit kaybettirmesi, daha önce de söylediğimiz gibi belirli bir yerde
fazla kalmayışı yüzünden kitabın bir bölümünü veya bölümlerini belli
bir sıra takip etmeden çok az elde ettiği boş zamanlarında yazmış ola
210 Cihan-güşa’yı iki cilt olarak sayanlar arasında Qualrem ere de vardır.
211 Kendi dediğine göre elinde Cihan-güşa’nın yalnız bir nüshası (D nüshası) bulunan
Quatremere, Mines d’Orient, s. 223 de Cihan-güşa’nın m evcut ciltlerinden başka ciltlerinin
de olabileceğini iddia etm iş, bu iddiasını, “6 8 1 (1 2 8 2 ) yılına kadar hayatta olan Cihan-güşa
yazarının eserini bu şekilde yarım bırakması ve Hülagu’nun ve Abaka’nın saltanatları sıra
sında m eydana gelen önemli olaylar karşısında sessiz kalması nasıl izah edilebilir? Dahası,
Alaaddin’in bizzat kendisinin söylediğine göre Cihan-güşa’yı kaleme alm asının asıl sebebi
Mengü Kaan’ın zam anının eserlerini ölüm süzleştirm ek olduğuna göre, onun sadece saltanatı
nın ilk yıllarına eserinde yer vermesi nedendir” şeklindeki düşüncelerine dayanmıştır. Onun
bu iddiası tam am en yanlıştır. Çünkü elde bulunan Cihan-güşa’nın bütün nüshaları yukarıda
da değindiğimiz gibi İsm ailiye’nin kökünün kazınm asıyla son bulur. Cihan-güşa’nın yazm a
nüshaları için bak. E. Brovvne, J.R.A.S., Janvier (1 9 0 4 ) pp. 37 -4 3 .
bilir. Öyle ki yazarımız kitapta, Horasan şehirlerinin Moğollar tarafın
dan fethedilmesine ve o bölge halkının katledilip esir alınmasına de
ğindikten sonra şunları söylüyor212: “İçi rahat, zam an ı bol, araştırm a
im kân ı fa z la olan bir adam ın bile bu şehirlerin başın a gelen leri an lat
m ay a gücü yetm ez. Ya bu işten h em en vazgeçer y a da bu kitabın y a z a
rının düştüğü sıkıntıya düşer. Bu âciz, yolculuklardan ve diğer işlerden
arta kalan az bir zam anı d a din len m ek için değil, bu hikâyelerin m üs
veddelerini y a z m a k için geçirm ektedir” (Cihan-güşa c.l, s. 118.) Bura
dan da anlaşıldığı gibi kitabın bölüm leri ayrı ayrı tarihlerde yazılmıştır.
M eselâ, onun bu kitabın birinci ve üçüncü cildini yazarken Mengü Ka
a n ’ın (647-658/1249-1260) hayatta olduğu anlaşılıyor. Mengü K aan ’ın
öldüğü yıl, 657(1259) yılının son ları213 veya 658(1260 yılının başları-
dır.214H albuki kitabın birinci cildinde (s. 75) S em erkan d ve B u h a ra ’nm
feth i bölüm ünün sonlarında şöyle diyor: “658(1260) yılın da bu bölge
nin im an , bazı yerlerde eski seviyesini bulmuş, bazı yerlerde on a y a k
laşm ıştır.”2'15 Bunun yanında birinci cildin iki yerinde 651 (1253) yılın-
da216vefat etmiş olan babası Bahaeddin Muhammed’e şu şekilde dua
ediyor217: “O fazilet ağacı d aim a y eşil kalsın ve büyük insanların gözleri
onun üzerinde olsun!” Başka bir yerde de218: “Allah ömrünü uzun etsin
ve onunla felaketlerin arasın a set koysun!"Buradan o bölümler yazılır
ken yazarımızın babasının hayatta olduğu anlaşıyor. Halbuki kitabın
ikinci cildinin sonları219 onun öldüğünü belirtiyor. Her halükârda ki
tabın muhtelif konularını karşılaştırdığımız zaman, yazarımızın kitabı
650(1252) ya da 651 (1253 yılın da y azm ay a başladığı ortaya çıkar. Çün
kü kitabın birinci cildinin önsözünde (s. 6 çokça söylediği gibi y azarım ı
zın K arakoru m ’a Mengü K aan ’ın huzuruna varış tarihi 650(1252)’dİT. O
halde, onun kitabı yazmaya başladığı tarih 650(1252)’den önce olamaz.
Başka bir delil de 651(1253) yılında vefat eden yazarımızın babası Ba
haeddin Muhammed kitabın yazılmaya başlandığı sıralarda hayattay-
j
2.2 Cihan-güşa, c. 1, s. 118
2.3 Tarih-i Vassaf, Bom bay neşr. s. 11.
211 Tarih-i Güzide, E. G. Brovvne neşr. s. 57 9 ; Cam iü’t-tevarih (Blochet neşr. s. 335 Şöyle
diyor: Mengü Kaan’ın ölüm tarihi, 6 5 5 (1 2 5 7 yılı veya 6 5 6 (1 2 5 8 yılının başlarıdır.
2,5 Cihan-güşa, s. 4.
2,0 Aynı eser, vrk. 125a.
dı. O halde Cihan-guşa'nın yazılmaya başlandığı tarih 651(1253) yı
lından sonra olamaz. Bunun dışında, daha önce de söylediğimiz gibi
yazarımızın doğum tarihi 623(1226)’dır ve önsözde de (s.6) bizzat ken
dinin söylediğine göre kitaba başlarken yaşı 28’dir. O halde kitabın ön
sözü kesin olarak 650(1252), ya da 651(1253) yılında yazılmıştır. Di
ğer yandan daha önce de belirttiğimiz gibi kitapta verilen en son tarih
658(1259-60)’dır220. Buna göre kitabın yazılış tarihi kesin olarak 650-
658(1252-1259-60) ya da 651-658(1253-1259-60) yılları arasındaki bir
tarihtir.
C. BAZI ARAP TARİHÇİLERİNİN YAZARIN HAYATI İLE

İLGİLİ SÖYLEDİKLERİ
Buraya kadar yazarın hayat hikâyesi hakkında geniş bilgiler vermiş
olduysak da söylediklerimizin kısa bir özeti de olsa İran’da herkesin
bulup okuyamayacağı Arapça yazılmış olan beş kitabın yazarı hakkın
da söylediklerini buraya aynen alıyoruz:
1- Aşağıdaki parça, İmam Şihabeddin Ahmed b. Abdü’l-Vahhab b.

Muhammed b. Abdü’d-Daim el-Behriyü’l-Nuveyrî (ölm. 732/1331-2)
tarafından yazılmış olan 30 ciltlik N ihayetü’l-İreb fifu n u n u i’l-edeb adlı
büyük tarih kitabının Paris Milli Kütüphanesinde bulunan nüshasının
25. cildinden alınmıştır:
“14 Receb 680(29 O cak 1281)’de Abaka tarafından Suriye’ye gön

derilen Tatar ordusu, el-Melik el-Mansur Sultan Kalaun karşısında
hezimete uğradı. Bu savaşta Tatar ordusuna Mengü Timur b. Hüla
gu komuta ediyordu. O sırada ar-Rahbe de bulunan Abaka, durumu
öğrenince başkente döndü. Oradan Mengü Timur, Humus’a hareket
etti. Oraya varınca karşısında İslâm ordularını buldu. Savaşın ilk sı
ralarında Tatarlar üstünlük kazanıp Sultan el-Melik el-Mansur’un sol
cenahını bozguna uğrattılar. Bunun üzerine Tatarlar savaşı kazandık
220 Ouatrem ere, Mines d’orient, s. 222'de, Cihan-güşa’da görülen son tarihi 6 6 3 (1 2 6 4 sa
narak bu konuda şunları söylüyor: “Cihan-güşa’da 6 6 3 (1 2 6 4 yılında bir şahsın ortaya çıkıp
kendinin Sultan Celâleddin Menkuberni olduğunu iddia ettiği yazılıdır”. Bu tarih kesin olarak
yanlıştır. Onun doğrusu 6 3 3(1235'tir. Çünkü o olay için 6 6 3 (1 2 6 4 tarihini veren Ouatreme-
re’in elindeki D nüshasının dışındaki bütün nüshalar 6 3 3 (1 2 3 5 tarihini verir. Bundan başka
Cihan-güşa’da (vrk. 108b açıkça belirtildiği gibi yukarıda zikredilen olay, Horasan ve M azen
deran bölgesinin valisi Cin Timur zam anında olmuştur. Cihan-güşa’ya göre (vrk. 116a Cin
Tim ur’un ölüm tarihi 633(1235d ir.
larına kesin gözüyle bakarak oturup yemek yemeye koyuldular. Fakat
çok geçmeden felâket üzerlerine çöktü. Sultan Melik el-Mansur hak-
kındaki bölümde de anlattığım gibi Tatarlar çok fena yenildiler. Men
gü Timur b. Hülagu, İbrahim Adası’na dönünceye kadar birkaç defa
daha yenildi ve orada öldü. Bu olaydan önce Alaaddin Cüveynî’nin
Abaka’ya ihanet ettiği ve onu devirip başkasını padişah yapmayı dü
şündüğü konusundaki dedikodu her tarafa yayılmıştı. Alaaddin Ata
Melik Cüveynî, el-Cezire şahnesi Mümin Ağa’ya bir mektup gönde
rerek Mengü Timur’u katletmesini istedi. Bunun üzerine Mümin Ağa,
zehir vererek onu öldürdükten sonra hemen Cezire'yi terk etti. Mengü
Timur’un adamları durumu öğrenince hemen peşine düştüler. Onu ele
geçiremeyince orada kalan kadınları ve çocukları katlettiler. Mümin,
yanında iki oğlu olduğu halde Mısır’a iltica etti. Mısırlılar onlara iyi
davrandılar, mal mülk verdiler. Mengü Timur’un cenazesini de Tela’ya
götürüp orada toprağa verdiler. Aynı yıl yani 680(1281) yılında Sahib
Divan Alaaddin Cüveynî de vefat etti. Alaaddin, büyük bir devlet ada
mı olan kardeşi Şemseddin’in desteğiyle Tatar devletinde yüksek bir
makama ulaştı. Abaka, Müslüman devletlerle işbirliği yaptığını öğre
nince bütün mallarına el koyarak ondan intikamını aldı. Ölümünden
sonra kardeşi Şemseddin’in oğlu Harun, Irak valisi oldu.”
2- Zeyli 700(1300) yılına kadar olan olayları ihtiva eden Tarih-i Ze-
n eb î adıyla da bilinen Tarihü’l-İslâm adlı büyük tarihçi Şem seddin Ebi
A bdullah M u ham m ed b. A hm ed b. Osman b. Kaym az b. A bdullah ed-Dı-
m aşkî (ölm. 748/1347) tarafından yazılmıştır, aşağıdaki parça Londra
British Museum’da bulunan anılan kitabın son cildinden alınmıştır:
“Alaaddin Ata Melik Cüveynî, büyük vezir Şemseddin’in kardeşi

olup Abaka’nın yönetimi sırasında büyük yetkilere sahipti. 680(1281)
yılında Mecdü’l-Mülk’ün Bağdat’a gelmesine kadar büyük bir ihtişam
ve debdebe içinde hayat sürdü. Mecdü’l-Mülk-i Acemî, Bağdat’a gelin
ce onu hapsedip malına mülküne el koyarak yakınlarını cezalandırdı.
Mengü Timur, Suriye’den yenilmiş olarak dönerken onu da alıp Hema-
dan’a götürdü. Orada Mengü Timur ve Abaka ölüp Sultan Ahmed başa
geçince Alaaddin’in işleri tekrar yoluna girdi. Abaka’nın oğlu Argun
tahta geçince iki kardeşi de huzuruna çağırdı. Bunlar başlarına gele
ceği bildikleri için korkup saklandılar. Alaaddin bir ay sonra saklan
dığı yerde vefat etti. Onun ölümünden sonra Lur padişahi Yusuf, Ar-
gun’dan izin alarak Şemseddin’in hayatını bağışlama sözünü tutmadı.
Alaaddin’in ölümünden kısa bir süre sonra onu katletti. Daha sonra
İrak valiliğini Saadeddin-i Acemî, Mecd b. el-Esir ve Emir Ali Ceki-
nan gibi kimselere bıraktı. Onlar valiliğe tayin edildikten bir yıl sonra
Argun’un veziri Uruk, o 3 valiyi de katletti. Alaaddin ile kardeşi cö
mert, adil ve iyi bir idareci, merhametli ve ülkenin iman için çalışan
kimselerdi. Alaaddin, 661(1262) yılının ortalarında İrak’ın yönetimi
ni İmadü’l-Kazvinî’den devralır devralmaz, çiftçilerin üzerindeki ağır
vergileri kaldırarak köyleri kalkındırmaya başladı. Kısa bir süre sonra
İrak’ın geliri arttı ve her tarafı mamur oldu. Anbar’dan Hz. Ali’nin yat
tığı şehitliğe kadar bir kanal kazdırarak Fırat’ın suyunu oraya akıttı ve
kanalın iki yakasına 150 kadar köy kurdu.
Bazı kimseler, Sahib Divan Alaaddin zamanında Bağdat’ın halifeler

zamanındaki Bağdat’tan daha mamur hale geldiğini ve halkının daha
müreffeh yaşadığını, Abaka’nın İrak’a gelişi sırasında Sahib Şemsed
din ve Ata Melik’in halka dağıttığı hediye ve bahşişlerin binin üzerin
de olduğunu söylerler. Bir âlimin onların adına kitap yazdığı zaman
onlardan aldığı para bin dinardı. Şemseddin Muhammed b. el-Saykal
el-Cezrî, 50 makame yazıp Alaaddin’e sununca karşılığında bin dinar
aldı. Onların bilginlere ve dervişlere karşı elleri çok açıktı. Kendileri
de âlim, yazar, edip olup dindar kimselerdi. Çağımızın büyük tarihçisi
Ebu’l-Fazl Adürrezzak İbn Hamd b. El-Gutî, Alaaddin hakkında şöyle
diyor: “Büyük insan Ata Melik Cüveynî, Şemseddin’in kardeşidir. Öğ
renimini Horasan’da gördü. Yazıyı babasından öğrendi. Muhtelif ma
kamlarda bulunduktan sonra İmadeddin Kazvinî katledilence İrak’ın
valisi oldu. Orayı imar edip halkının gelirini arttırdı. Fırat’tan Necef’e
kadar kanal açtırıp köyler inşa ettirdi. Necef’ten Hz. Ali’nin türbesi ya
kınında fakirler için bir misafirhane açtırdı. Abaka b. Hülagu’nun sal
tanatının sonlarından Mecdü’l-Mülk belâsına yakalınıncaya kadar iti
barlı bir kişi olarak hayatını devam ettirdi. Daha sonra Sultan Ahmed
tarafından tayin edildiği Irak valiliği görevine dönerken ecele yakalan
dı. Yolda atından düşürek can verdi. Cenazesi Tebriz’e götürülerek ora
da toprağa verildi. Onun risaleleri ve şiirleri vardır. Bağdat valiliğinin
süresi 21 yıl 10 ay olup, ölüm tarihi 4 Zilhicce 681 (6 Mart 1282)’dİT”.
3- Aşağıdaki parça, 660-725(1261-1324) yılları arasında ölmüş

olan tanınmış kişilerin adlarını alfabetik sıraya göre anlatan Fazlul-
lah b. Ebi’l-Fahr es-Sehaî’nin İbn Hallikan’ın zeyli olarak yazdığı Ve-
fe y â tü ’î-Ayan’m Paris Milli Kütüphanesi’nde bulunan nüshasından
nakledilmiştir:
Alaaddin Bağdat’ta, Şemseddin ise Moğol padişahlarının yanınday

dı. O sırada Bağdat vali yardımcılığı yapmış olan Şemseddin b. Ab-
dülaziz b. el-Kevvaz, 704(1304) yılında Bağdat’tan Hacca giderken
Şam’a uğradığı zaman bana şunları anlattı: “680(1281) yılında Men
gü Timur’un ordusuyla Şam’a gelişinden bir ay önce Mecdü’l-Mülk
İran’dan Bağdat’a geldi ve Sahib Divan Alaaddin’i hapsetti. Bunun üze
rine Alaaddin şu kıtayı söyledi. Şiir (Arapça):
“Olmuş geçm iş şey için üzülme. Belki on da d a bir hayır vardır. Ka
çıp sah ib in e başkaldırm ış bir k ö le vardı. Şim di geldi, efendisini tutup
bağladı. ”
Ordusu Suriye’de bozguna uğrayarak geri çekilince Abaka, Alaad

din’i de yanma alarak Hemedan’a döndü. O yıl Abaka ve Mengü Timur
öldüler. Tahta Ahmed geçti. Ahmed, Sahib Divan Alaaddin ile kardeşi
Şemseddin’e yakınlık gösterdi ve onları himaye etti. Uç yıl sonra Ahmed
ölüp yerine Argun geçince Alaaddin ile kardeşi ondan çekinerek saklan
dılar. Argun onların peşine düştü. Alaaddin, bir ay sonra saklandığı yer
de öldü. Atabek Yusuf, Argun’dan Şemseddin için af çıkardı ve onu be
raberinde Lur’a götürdü. Fakat kısa bir süre sonra Argun, verdiği sözde
durmayarak Şemseddin’i de öldürttü. Irak yönetimini, Sadeddin el-A-
cemi, Mecdeddin b. el-Esir ve Şikban adıyla da bilmen Emir Ali gibi üç
kişilik bir heyetin eline bıraktı. O sırada Sahib Divan Şemseddin’in oğlu
Emir Harun, Argun’un veziri ve Irak’ın maliye nazırı olan Uruk’un hiz
metine girdi. Bir yıl sonra uruk, hesaplarını vermek için Tebriz’e gelen
İrak’ın naiblerini ve kâtiplerini öldürttü. Bunun üzerine Argun’un kar
deşi Geyhatu, Uruk’u yanma çağırarak yaptığı işin çok kötü olduğunu
söyleyerek onu sıkıştırınca uruk, işten sıyrılmak için onu Şemseddin’in
oğlu Harun’un üzerine attı. Harun’u kadınları ve çocuklarıyla birlikte
katlettiler. Alaaddin ve kardeşi Şemseddin, ihtiyaç sahiplerinin başvur
duğu emin kimselerdi. Alaaddin’in şiirlerinden, Şiir (Arapça):
“Ey dostlarım ! Eğer kalbim sizin benim ne h a ld e olduğumu bildiği

nizi bilse, yorgunluğum ban a tatlı gelirdi. Karşılaştığın elem ve ked er
lerden d e benim için zor olanı, dostlarım ın ben i an lam adan öleceğim
düşüncesidir. ”
4- Aşağıdaki parça, alfabetik sıraya göre düzenlenmiş, İbn Halli-

kan’ın Vefeyâtü’l-Ayan’m başka bir zeyli olan, büyük âlim Muham
med b. Şakir b. Ahmed el-Kütübî (ölm. 764/1362) tarafından yazılan
Fevâtül-Vefeyât adlı eserin Bulak baskısının ikinci cildinden alınmıştır:
Horasanlı Sahib Divan Ata Melik b. Muhammed b. Muhammed ve

kardeşi Sahib Divan Şemseddin, Abaka zamanında büyük bir güce ka
vuştular. 680(1281-2) yılında Mecdü’l-Mülk, Bağdat’a gelip Sahib Divan
Alaaddin'i ve yakınlarını tutuklayarak malına, mülküne el koydu. Men
gü Timur, Suriye’den yenik dönerken Alaaddin’i de alıp Hemedan’a gitti.
Orada Abaka ve Mengü Timur öldü. Daha sonra Argun b. Abaka’nın tahta
geçmesi üzerine iki kardeş canlarını kurtarmak için saklandılar. Alaad-
din, bir ay sonra 681 (1282-3) yılında vefat etti. Lur hükümdarı, Argun’dan
Şemseddiıı’in affı konusunda söz aldı. Fakat Argun, sözünde durmayarak
onu katletti. Bundan sonra İrak’ın idaresini Saddeddin el-Acemî, Mec-
düddin İbnü’l-Esir ve Emir Ali b. Cakiyan’a bıraktı. Alaaddin ve kardeşi
soylu, cömert, idarede tecrübeli, âdil ve ülkenin iman ve halkın refahı
için çalışan kimselerdi. Alaaddin’in idaresi sırasında Bağdat, Halifelerin
zamanında daha mamurdu. Onlar, alimlere ve ediplere büyük ilgi göste
rirler ve adlarına kitap yazanlara her kitap için bin dinar verirlerdi. Şu be
yitler Alaaddin’e aittir. ŞürfArapça):
"Ey Arap çölü! Benden u zak dur. Çünkü benim kalbim m ed en i Türk-
lere bağlandı. Ey ceylan gözlü A raplar! Başım dan gidin. Ben artık b a
dem gözlii Türklerin belâ tu zağm dayım .”
Yine bu kitabın bir yerinde, Hace Nasıreddin-i Tusî’nin hayat hikâ

yesi bölümünde (c.II, s. 187) yazarımızla ilgili bir hikâye anlatılmıştır.
Bu hikâyeye göre, vaktin birinde Hülagu, Alaaddin’in öldürülmesi için
emir vermiş, Hace Nasireddin-i Tusî de bir yolunu bulup onun canını
kurtarmış. Hiçbir muteber tarih kitabında bulunmayan aşağıda naklet
tiğimiz bu hikâyenin uydurma olması kuvvetle muhtemeldir:
“Nasireddin-i Tusî’nin üstün zekâsından şu şekilde söz ederler: Bir gün

Hülagu, Sahib Divan Alaaddin Cüveynî’ye kızarak onun öldürülmesini
emretti. Bunun üzerine Alaaddin’in kardeşi gelip durumu Nasir-i Tu-sî’ye
haber verdi. Nasır-i Tusî, ona “Eğer Kaan böyle emrettiyse, bu kararı dur
durmak mümkün değil. Hele bu emri başkaları da duymuşsa” diyerek
kalktı elinde asa, teşbih, usturlab âleti, arkasında içinde buhur ve ateş
bulunan bir buhurdan olduğu halde Hülagu’nun sarayının yolunu tut
tu. Muhafızlara yaklaşınca yanmakta olan buhurun ateşini arttırdı, us
turlabı kaldırıp dikkatle bakarak tekrar indirdi. Muhafızlar onun böyle
garip şeyler yapmakta olduğunu görünce hemen huzura girip durumu
Hülagu’ya bildirdiler. Muhafızlar geri dönünce onlara, “Kaan nerde” diye
sordu. “Odasında” cevabını alınca, bu defa da “Sıhhatte mi?” diye sorup
evet cevabım aldıktan sonra Allah’a şükretmek için yere secde etti. Son
ra doğrulup, “Onun sıhhatte olduğunu gözlerimle görmek isterim” dedi.
Muhafızlar içeri girip durumu Hülagu’ya haber verdiler. O sırada kimse
yi kabul etmeyen Hülagu, onu kabul etti. Nasıreddin odaya girer girmez
yere kapandı ve bir süre öyle kaldı. Sonra Hülagu, “Ne haber getirdin?”
diye sorunca, “Yıldızların gösterdiklerine göre Kaan’ın üzerinde çok bü
yük felâketler dönüyor. Bunu görünce buhurdanı yakarak aklıma gelen
bütün duaları okudum. Felâketin Kaan’dan uzaklaşması için Allah’a dua
ettim. Kaan’ın, hapiste olanları serbest bırakması, suçlu ve canileri affet
mesi sonucunda Yüce Allah’ın bu felâketi onun başından uzaklaştıraca
ğını ümit ediyorum. Eğer bu durumda Kaan’ın mübarek yüzünü gözle
rimle görmeseydim, hayatta olduğuna mümkün değil inanmazdım” dedi.
Bunun üzerine Hülagu, Nasireddin’in dediğini yaptı, hapisten çıkanlar
arasında Alaaddin de vardı. Bu şekilde Alaaddin’in adını anmadan onu
zindandan kurtardı. İşte o, böyle parlak bir zekâya sahipti. O, zekâsının
sayesinde amacına ulaşarak halkın üzerindeki belâları giderdi.”
5- Aşağıdaki parça, İbn Hallikan’ın Vefeyatü’l-Ayan’ınm zeyli olan

Halil b. Aybek es-Safedî’nin el-Vafı b i ’I -V efayatina alfabetik sıraya göre
zeyl olarak yazılmış Ebu’l-Mehasin Yusuf b. Tagru-berdî’nin (ölüm.
874/1469) 6 ciltlik al-M anhal üs-Safı v e ’l-Mustevfı b i’l-Vafi adlı eserin
Paris Milli Kütüphanesinde bulunan nüshasının dördüncü cildinden
alınmıştır:
Irak’ın valisi, vezir Şemseddin’in kardeşi, devletin ve milletin bü

yüğü Ata Melik Muhammed b. Muhammed, Alaaddin b. Bahaeddin
Cuveynî el-Horasanî, cömertliği ve yaptığı hayırlı işlerle tanınmıştır.
O, İmam Ali’nin türbesinin yanına bir misafirhane yaptırdı. 680(1281)
yılında Mecdü’l-Mülk Acemi Bağdat’a gelip onu hapsederek malına ve
mülküne el koydu. Yakınlarından hepsini de cezalandırdı. Mengü Ti-
ı
mur, Suriye’den yenik dönerken Alaaddin’i de alıp Hemedan’a götür
dü. Abaka ve Mengü Timur orada öldüler. Argun b. Abaka tahta geçip
iki kardeşini de yanına çağırınca onlar kaçtılar. Alaaddin saklandık
tan bir ay sonra 681 (1282) yılında vefat etti. Bunun üzerine Lur Me
liki, Alaaddin’in kardeşi Şemseddin hakkında Argun’dan af çıkararak
beraberinde ikâmetgâhına götürdü. Fakat Argun sözünde durmayarak
kardeşinin ölümünden kısa bir süre sonra onu da katletti. Onların ölü
münden sonra Irak’ın idaresini, Saddeddin Acemi, Mecd b. el-Esir ve
Emir Ali b. Cehiban’a verdi. Bir yıl sonra Argun’un veziri Uruk onların
her üçünü de katletti. Sözünün ettiğimiz Alaaddin ve kardeşi Şemsed
din cömert, iyi kalpli, merhametli ve âdil kimselerdi. Alaaddin nesirde
ve nazımda usta idi. Aşağıdaki beyitler ona aittir. Şiir (Arapça):
“Allah, kötülüklerin hayrını ve mükafatını versin! Çünkü kötülükler

bütün acılarımı bana tükrüğümle yutturdu. Kötülüğe karşı şükrediyo
rum. Çünkü o bana dostumu düşmanımı öğretti.”
BİRİNCİ BÖLÜM
TARİH-İ CİHAN GÜŞA’NINı
BİRİNCİ CİLDİ
I. YAZARIN ÖN SÖZÜ
[1] Şükür ve övgü varlığın gereği olan o kendisine ibadet edilene
(m a ’bud)dİT. O öyle bir tapılandır ki insan varlığına akıl pırıltısını koy
muştur. O öyle bir yaratıcıdır ki tek birliğini varlığın her zerresi ispat
eder. O öyle bir besleyip yetiştirendir ki dillerin ve huyların çeşitliliği,
sadece onun sanatının hayret verici güzelliğine şükretmenin bir aracı
dır. O öyle bir rızık verendir ki tek Tanrıya tapan ile dinsiz, cömertlik
sofrasında eşittir. O öyle bir yaratandır ki yarattıklarının bilgisi, sade
ce onun gücünün mükemmelliğinin bir hikâyesi sayılır. O öyle bir bü
yük ki güzel sesli bülbül onun rengârenk nimetlerini hatırlatmak için
binlerce destan okur. O öyle bir cömerttir ki bağış denizindeki sadece
bir damla, şiddetli nisan yağmuru düzeyindedir. O öyle örtücüdür ki
onun lütuf nesimi her sevenin kalıcı cevheridir. O öyle kahredicidir
ki öfke cellâdı, Tatar’ın keskin kılıcı olur. O öyle görünendir ki akıllı
kimselerin aklı, onun mükemmel büyüklüğü karşısında aciz kalır. O
öyle bir görünmeyendir ki hayal ve düşünce onun büyüklüğünün sını
rını tanımaya yetmez. O öyle tek bir besleyicidir ki hidayet ülkesinde
yürüyenlerin ve aşk çölünde gidenlerin maksat ve hedefidir. O öyle
başkasına muhtaç olamayandır ki hakikat aşıkları ile şekle tapanların
sevgilisidir. Şiir:
"O, birdir, ortağı yoktur, diyerek küfür ve İslâm onun yolu n da ko ş

m aktadır. “
Övgü sözleri ve selâm, yaratılış bahçesinin goncası, görüş sahiple

rinin gözünün nuru, peygamberlerin sonuncusu Muhammed Musta
fa’ya (A.S.) olsun! O öyle bir duadır ki içindeki ihlâs kokusu, onun te
miz özlem duyanlarının burnuna ulaşır. Onun güzel kokusundan yüce
göğün sakinleri, hep birlikte samimî dualarım [2] onun ulu ruhuna
gönderirler. Aynı şekilde onun dininin seçkinlerine ve ayinini takip
edenlere, destekçilerine ve hidayet göğünün yıldızları ve sapık şeytanı
uzaklaştıranlar olan ailesine; saflık zırhı ve hakikat süsüyle süslenmiş,
yardımı gündüzlere gecelere ulaşan kimselere selâm olsun!
650 (1252) yılında talih yardım edip saadet yüzünü gösterip, ze
mine ve zamana hükmeden, fermanı dünyada geçerli olsun, nimetin,
asayiş ve huzurun cevheri; hanlar hanı Mengü221 Kaan’ın- D üşm anla
rına karşı fetih ve za fer sahibi olsun, din ve devlet bayrağının altında
dursun, hü kü m darlık gölgesi bütün yaratıkların üzerinde sürekli diış-
sün- bargâhının eşiğine kabul edilme şerefine kavuşma fırsatı elverdi.
Diğer yandan onun adaletinin eserleri görünmeye başlayınca insanlar,
bahar bulutunun ağlamasıyla gülen fidan dallan gibi yeni bir ruha ka
vuştular. “A llah ’ın rahm etinin belirtilerine bir bak, yeryüzünü ölüm den
sonra n asıl diriltiyor”222 şeklindeki İlahî hükmün gerçekleştiğini gör
düler. Basiret gözüyle bu duruma baktılar ve kulaklarına şu şiiri küpe
ettiler. Şiir (Arapça):
“Ey âşıklar! O güzel tekrar göründü; canın dan geçin, çünkü can a h u
zur veren geldi. ”
Anuşirevan223’ın adaleti hakkındaki haberler, onun (Mengü K aan ’ın)

adaleti karşısında unutuldu. Feridun224’un aklının fazlalığı hikâye
si onun gelişiyle inandırıcılığını kaybetti. Adaletinin ve iyi ahlâkının
nesimi bütün dünyaya güzel kokular saldı. Gösterdiği şefkat, insanla
ra aydınlık getirdi. Keskin kılıcının ateşi düşmanının harmanını kül
etti. Ona boyun eğip köle olanlar saltanat çadırını Süreyya225 yıldızının
üzerine kurdu. Gücü karşısında düşmanları ölüm şerbeti içti. Dirayetli
ve güçlü eli, kargaşa ve düzensizliğin gözüne mil çekti. İhtişamı karşı
sında gökyüzünün ve yıldızların dudağı uçukladı. Kendilerini toz top
rak arkasına gizlediler.
Padişahın huzuruna kolayca yol bulan ve onun seferi yorgunluk

larına ortak olan vefakâr dostlarından bir topluluk bana gelerek, [3]
onun güzel eserlerini, iyi huylarını, adaletli kararlarını, üstün haslet
lerini ölümsüzleştirmek için eski kayser22fi’lerin izlerini silecek, kisra-
221 Bazı kaynaklarda Möııgke, Mongka ve Mangu şeklinde geçen bu kelime, ölüm süz m a
nasına gelir.
222 Kur'ân-ı Kerîm, 30 / 50
223 Veya Nuşirevan. Kisra lakabıyla tanınm ış olan Anuşirevan, Sasanîlerin yirm inci hü
kümdarıdır. Birçok düşm ana galip gelerek memleketini genişletmiş, im ar etmiştir. Adaletiyle
m eşhur olmuş, hatta Hz.Peygamber onun zam anında dünyaya gelmekle övünm üştür. 4 8 yıl
saltanat sürdükten sonra 5 7 9 yılında ölmüştür.
224 İran’ın mitolojik hükümdarlarından, Pişdadîyan sülâlesinin beşinci veya altıncı hü
kümdarlarının ve Cem şid’in torunu olarak anlatılır. Akıllılığı ve adaletiyle m eşhur olmuştur.
225 Türkçe Ülker, Farsça pervin denilen bu yıldız, Boğa Burcunda bulunan yedi yıldızlı
küçük bir kümedir. Eski metinlerde uzaklığı ve yüksekliği bakımından çok geçer.
226 Arapların Rum krallarına verdikleri ad.
227lar hakkında anlatılanları unutturacak bir tarih yazmak gerektiğini
söylediler. Zihni açık olanlar, iyi yazma ve konuşma yeteneği bulunan
lar bilirler ki zekânın kıvraklık ve pırıltı kazanabilmesi, kitap yazma
konusunda çalışıp ilerlemekle olur. Şiir (Arapça):
“Bilmiyorum, a c a b a zam anın güzel övgüye değdiğini g örebilecek

miyim ?
Biz d e o d a kalbim izdeki şeyleri şikâyet o lara k dışarı vururuz. Her

ikim iz d e birbirim izin şikâyetini biliyoruz. ”
Durum şöyleydi: Zamanın başkalaşması, dönen feleğin etkisi, alçak

devranın dönmesi, renkten renge giren dünyanın karışıklığı ders ve
rilen yerlerin yıkılmasına, bilginlerin kaybolmasına, ilim arayanların
olayların ayaklarının altında kalmasına, zalim zaman ve hilekâr felek
tarafından çiğnenmesine, sıkıntıya, üzüntüye ve kargaşaya tutulması
na sebep oldu. Onlar, ya dağılmayla karşı karşıya geldiler ya da keskin
kılıca yem olup toprak örtüsünün altına girdiler. Şiir:
“Şim di bütün bilgiyi toprağın altında a ra m a k gerekiyor; çünkü bütün

bilginler toprak altında bulunuyorlar. ”
Önceki devirlerde bilimin ve bilginin kökü birbirinden ayrılmamış

tı. Şiir (Arapça):
“Y aşam ak güzelken, g en çlik senden yüz çevirm em işken, zam anın

felâ k eti senden uzakken ilim öğren .”
Güzel ve beğenilen sözü koruyup saklamaya çaba harcamak; mera

simleri canlı tutmak, ancak âlimler ve düşünürler vasıtasıyla gerçekle
şir. Eğer ileriyi görenler, dikkatli bir bakışla işlerin sonuna bakarlarsa,
iyi adın kalıcılığının insan hayatının kalıcılığı demek olduğunu gö
rürler.” Yiğitliğinin anlatılm ası, onun ikin ci öm rüdür” denmiştir. Şiir
(Arapça):
“Eceliyle karşılaştığı zam an yiğidin durumunu görürsün; övgü olm a

saydı, san ki o yaratılm ayacaktı. ”22S
[4] Bu sebepledir ki söz söyleyen şairler ve olgun yazarlar kalemle

rini, ister Arapça olsun ister Farsça, ister manzum olsun ister mensur,
227 Arapların İslâmiyetten önce hüküm süren İran padişahlarına verdikleri ad.
228 Bu beyit M ütenebbî’den alınmıştır.
devrin padişahlarının ve büyük insanların hal tercümeleri hakkında
eserler vermişlerdir. Günümüzde genelde bütün yeryüzü, özelde ise
bir zamanlar iyi bahtlıların doğduğu, hayırm işlenip muradın alındığı,
âlimlerin yetiştiği, fazılların toplandığı yer olan sanatkârların baharis-
tanı, akıllıların gül bahçesi, büyüklerin sulağı, bilgelerin vatanı olan
ve Peygamber (A.S.)’in “İlim kökü M ekke’de, m eyvesi H orasan ’da olan
bir ağ açtır” şeklindeki inci değerindeki sözünün muhatabı olan Hora
san, ilmin gül suyuyla cazibe merkezi olmaktan uzaklaşmış, sanat ve
hüner elbisesinin giyenlerden boş kalmış, “Onların ardından, n am azı
bırakan ve şehvetlerine uyan bir n esil kaldı ”229 tarifine uyanların yurdu
olmuştur. Şiir (Arapça):
“H im ayeleri altında y aşan an kişiler gidince uyuzların arasın da

kaldım . ”
Babam Sahib Divan Bahaeddin Muhammed b. Muhammed el-Cü-

veynî’nin - Bulunduğu fazilet m ekân ı h ep y eşil kalsın, saygın kişilerin
gözleri üzerinde olsun- matlaından iki beyti aşağıda olan bu konuda bir
kasidesi vardır. Şiir (Arapça):
“Vah ban a! h akkın ve doğrunun izi silindi; iyiliklerin kökü uçurumun

ken arın a geldi.
Bize bazı akıbetler tayin edildi; bu nlar kötü ve karan lık akıbetlerdir. ”
Günümüzde yalan ve riyayı, öğüt ve zikir; haramzadelik ve dediko

duyu yiğitlik ve büyüklük saymaktadırlar. Şiir (Arapça):
“Birçok kişi bu gibi şeyleri ticaret sayarken, benim m evki ve m a k a

mım böyle düşünm em i engelliyor."
Uygur dilini ve yazısını büyük bir hüner ve bilgi bilirler. Şimdi her
başıboş isyan elbisesi giymiş emir; her ücretli işveren; her hilekâr ve
zir; her talihsiz kâtip; her yeni yetme müstevfi; her müsrif [5] hazine
sahibi (müsrif); her iblis divan muavini (muavin-i divân); her eşeğin
kıçı, büyük; her öğrenci saygı ve makam sahibi; her süpürgeci muha
fız sahibi; her zalim âmir; her çer çöp, adam yerinde; her alçak, reis;
her hain, iktidar sahibi; her sarıklı, saygı duyulan bilgin; her deveci
229 Kur'ân-ı Kerîm, 19 / 59

malının çokluğu yüzünden güzellerle meşgul; her hamalın şans eseri
durumu düzelmiş. Şiir (Arapça):
“Soyu eskiye d ay an an lar ile ot gibi yerden bitenler bir olm azlar. ”
Şiir:
“Gönülleri hür olanların kulaklarını çekilm eye verdiler; üzüntü ve

kederden göğüslerini iniltiye bıraktılar.
Bilgisiz kim selerin sırtlarını koltuğa dayadıkları zam an bilginin beli

kırıldı. “
“Allah onların kalplerini m i'ıhürlemiştir"2'10 sıfatındaki kimseler bir

kimseye darbe vurup tokat atmayı huy güzelliği sayarlar. Birbirlerine
düşmanlığı ve alçaklığı tehlikesiz ruhsal bir durum bilirler. Yiğitliğin
ve mertliğin kıtlığının çekildiği; sapıklığın ve cahilliğinin pazarının
canlı olduğu böyle bir günde iyi kimseler kötü ve hor bir durumda;
şerler iş başında; iyiler ve yiğitler sıkıntı tuzağına düşmüşler. Cahil
muradına ermiş; her hür kişi yiyeceksiz kalmış. Her yiğit, kovulmuş,
her soylu nasipsiz kalmış; her hünerli makamın dışında oturmuş, her
akıllı tehlikeyle karşı karşıya durmuş; her konuşan bir olayın tutsağı,
her akıllı, bir akılsızın esiri; her kâmil, bir noksanın kölesi; her aziz,
bir alçağın zorunlu bağlısı; her ileri görüşlü bir rezilin elinde tutsak
olmuş. Şiir (Arapça):
“Z am anın bütün soysuzları yüceltip şerefli kim seleri düşürdüğünü

gördüm.
Denizin incileri batırıp leşleri su yüzüne çıkardığı,
Ve terazinin ağır şeyleri alçaltıp hafileri yükselttiği gibi. ”
Bütün bunlardan yüksek rütbe sahiplerinin, akıllıların ve bilginle

rin ne kadar çaba ve gayret göstermeleri gerektiği anlaşılabilir.
“insanlar, ailelerin e ben zem ekten ço k zam an ların a benzerler. ” den

diği gibi ilim, görgü ve edeb kurallarının sağlamlaşma zamanı olan
gençlik baharının başlangıcında çağdaşlarımın, yaşıtlarımın, arkadaş
larımın ve devletteki meslektaşlarımın sözüne uyarak ferm an ı [6] ka
bul ettim. Gençlik yaşı daha yirmiye varmadan m ünşilik mesleğine ve
230 Kur’ân-ı Kerîm 16 / 108

divan işlerine başladım. İdarî çalışmaların peşinde koşarken ilimleri
takip etmekte ihmallik ettim. Babamın- Allah ömrünü uzun etsin, sı
kıntı ondan u zak olsun- her tembelin kulağına küpe ve her akıllının
rehberi olması gereken şu sözünü tutmadım. Şiir (Arapça):
“Ey oğulcuğum! İlim öğrenm eye çalış ki istediğin m eyveleri

toplayabilesin.
Satranç tahtasının üzerindeki piyadeyi görm üyor musun? A zim le

ilerlediği zam an vezirin yerini alır.
Atalarım ız bizler için büyüklüğün tem elini atıp şe r e f binaları

kurmuşlardır.
Eğer gayret ed ip onları yükseltm ezsek, A llah ’a andolsuıı ki yıkılır

lar.” Fakat, Şiir:
“İyilik isteyenler öğüt verir, fa k a t iyi talihliler öğüdü kabu l ederler. ”
(sözünü göz önünde bulundurduğum) şu anda gençliğin delilikleri

nin ayağını bağlayan akıl bana yüzünü gösterdi. Gençlerin hızını diz
ginleyen yaşın ileri gitme seviyesi, yükseldi. Şiir (Arapça):
“Yirmi y ed i yılım telef oldu; aklım bütün taşkınlık ve delilikleri

bıraktı. ”
Artık boş geçen yıllara yanıp yakınmanın bir etkisi olmadığı gibi
tahsil günlerinin kaybolmasına duyulan pişmanlığın ve üzüntünün de
bir faydası yoktu. Şiir:
‘Ne y a z ık ki öm ü r boşuna geçip gitti; can gibi aziz olan bu öm ürden

otuz y ıl geçip gitti.
Şim di mutlu m usun? Eğer m utluluk san a yüzünü gösterirse, balayı

gibi geçip giden onun şerefine yüz k â s e iç. ”
Bununla beraber birkaç defa [7] Cengiz Han’ın hanedanının ve

oğullarının hükümranlık alanında bulunan Maçin231 ve Çin’in en uzak
noktalarından Maveraünnehr ve Türkistan’a kadar yerlerde geçmişte
meydana gelen bazı olayları okudum, bazılarını ise doğru sözlü inanı
lır kişilerden dinledim. Bu satırların yazarı olan ben, uyulması gerekli
olan dostların isteğine uyarak, o azizlerin fermanını yerine getirmek
231 Menzi de denilen Çin’in güney bölgesine verilen ad.

ten başka çare bulamadım. Benim için kesin olan şeyleri yazıya dök
tüm. Elinizdeki hikâyeler mecmuası olan kitaba “Târih-i Cihangüşa-yı
Cüveyııî1adını koydum. Şiir (Arapça):
“Ülke boşaldı; bağım sız efen d i o la ra k bir tek ben kaldım . Efendiliğin
yaln ız b a n a kalm ış olm ası can sıkıcı bir durumdur. ”
İlim ve fazilet sahiplerinden- Nazar, yüce m akam ların dan uzak, bü

yü klük ve y ü celik alanı varlıklarıyla bayındır olsun- beklenilen, onla
rın centilmenlik göstererek kelime ve deyimlerde görecekleri gevşeklik
ve bozukluklara af kalemi çekmeleridir. Çünkü bu satırların yazarının
bilgiden uzak diyarlara ayağını koyalı, tahsilden uzaklaşalı, ilimle ilgi
li evrakının üzerine örümcek yuva yapalı, ilim şekillerinin, “Su üstü
n e y azılan y a z ıla r” gibi hafıza defterinden silineli on yıl oldu, ümidim
odur ki onlar, insanın hata ve kusurdan münezzeh olmadığını düşün
sünler ve “Her atın bir gidiş şekli v ar” sözünü göz önünde bulundura
rak kitabıma itiraz parmağını basmasınlar. Şiir (Arapça):
“Eğer sözlerim de ve deyim lerim de bir zayıflık görüyorsan,
Anlayışım h akkın d a şü pheye düşm e. Çünkü benim raksım zam anın

tem posuna göredir. ”
Eğer ifrat ve tefrite göz yumulmuşsa, “Onlar fay d asız bir şeyle kar
şılaştıkları zam an yüz çevirip vakarla g eçerler”232 âyetini unutmasınlar.
Çünkü hikâyeleri anlatmanın, olayların şeklini yazıp aktarmanın ama
cı, dinî ve dünyevî faydaları kapsayan iki faydayı göstermektir. Bunun
dinî faydası şudur: İnsaflı ve görüşü aşırıya kaçmayan içi temiz düşün
ce sahipleri, bu kitaba [8] kusurları bulan, kötülükleri ve çirkinlikleri
ortaya çıkaran, çabanın azlığı ile yaratılışın alçaklığından kaynakla
nan kıskançlık ve kin gözüyle bakmazlar; sadece çirkinlikleri güzel bir
şekilde görmek ve çulu ipekli elbise saymakla kalmayıp aşırıya kaçma
yan bir düşünceyi sağlayan, Şiir (Arapça):
“Rıza gözü hiçbir kusuru görm ezken, öfke gözü bütün kötülükleri a ç ı
ğa çıkarır”
232 Kur’ân-ı Kerîm 25/72

şeklinde tarif edilen, imanın ve dinin gereğini gözeten rıza ve vefa
gözüyle baksınlar. “İşlerin en hayırlısı ortasıdır” sözüne uyarak orta
yolu tutsunlar ve Şiir (Arapça):
“H evesi bırakıp ken dim i rızaya verdim; (böylece) ken dim deki ve b a ş
kaların d aki kötülüklerden kurtuldum ”
haline erip kalemin diliyle anlatılan bu makâmeleri dikkatli bir ba

kışla incelesinler. O zaman şek ve şüphe perdesi, zan ve hayal örtüsü
gözlerinin önünden kalkar. Böyle olan birinin kalbinde ve düşüncesin
de dünyada meydana gelen hayır ve şer, zarar ve ziyan yer etmeyecek
tir. O kişi, amacına ulaşan güçlü bir iradeye sahip imtiyazlı bir bilge
olacaktır. İşleri ve davranışları, bilgelik kurallarına, fazilet ve adalet
temellerine dayanacaktır. Şehirlerin yıkılması, kulların oraya buraya
savrulması, büyük insanların bedbaht duruma düşmeleri, şer kimse
lerin üstünlük kazanmaları gibi çeşitli olaylarla ortaya çıkan durum,
hikmetten arınmış değildir. Bu konuda Yüce Allah, “İhtim al ki h oşlan
m adığınız şey sizin iyiliğinizedir”233 buyurmuştur. Hakim Senaî234 de
şunları söylemiştir: Şiir:
“İster ümit, ister korku için de ol! Tanrı hiçbir şeyi boşuna yaratm adı.
D ünyada olm uş olan, g elecek olan ve h alen var olan h er şey gerekli
olandır. ”
Bedî’i Hemedani235 de bir risalesinde şöyle diyor: “Tanrı’nın iradesi

nin karşısına durmayın. Onun ülkesinde ondan daha fazla istekte bu
lunmayın. Çünkü Yüce Allah ‘Yeryüzü şü phesiz A llah ’ındır, kulların
dan dilediğini on a m irasçı kılar. ”236 buyurmuştur. Sır parçası olan bir
şeyden kimsenin haberdar olmaya imkânı yoktur. O denizde yüzmek
mümkün değildir. Hangi topluluk o ufukta uçabilir? Hangi hayal ve
zana o ülkeden geçme izni verilmiştir? Ben kim, ülke sırlarından söz
etmek kim? Tanrı’dan başka gayibden kimsenin haberi olmaz.” Şiir:
233 Kur’ân-ı Kerîm 2 /216

234 Hakim Ebu’l-M ecd M ecdud b. Adem (ölm .5 4 5 /1 1 5 0 ). İran’ın en büyük m utasavvıf şa
irlerinden sayılır.
235 Ebu’l-Fazl Bediü’z-zem an Ahmed b. el-Hüseyin b. Yahya el-Hemedanî (ölm .39 8 /1 0 0 8 ).
Arap edebiyatında makâm e türünün ilk örneklerini veren şair ve kâtip. Bu konuda bak. Prof.
Dr.Rahmi Er, Bediü’z-zam an el-Hemezânî ve M akameleri, MEB Yay. İstanbul 1994
236 Kur’ân-ı Kerîm 7 /128
[9] “Senin ruhun bu sırdan h a b erd a r değildir; san a bu p erd ey e yol
yoktur. ”
Fakat akıl ve nakil yoluyla anlaşılabilecek, zandan ve anlayıştan

uzak olmayan şey iki konuyla sınırlanmıştır: İlki peygamberlik mu
cizesinin ortaya çıkışı, İkincisi ise söz (kelâm ) dür. Mucizeye gelin
ce, hangi mucize, altı küsur yıl önce söylenmiş olan “Yeryüzü benim
için dürülüp bir araya getirilip doğusu batısıyla gözümün önüne serildi;
ço k kısa za m a n d a ümmetimin hüküm ranlığı benim için durulmuş sö
zünün mucizesinden daha gerçekçi olabilir? Sudan nemin ve ateşten
ısının çıktığı gibi güneşin ışığının ve nurunun yabancı bir ordunun
ayağa kalkması sırasında da parlaması şaşılacak bir durum değildir.
Söylemeden anlaşılacağı gibi karanlık vasıtasıyla parlayan her ışık, bir
hikmetin eseridir. Şiir:
“Kötü bir kişiyle karşılaşın caya k a d a r ölm edik; sabah ı d a gecelerin

yarısından sonra gördük. ”
Böyle mucizeler sebebiyle İslâm bayrağı daha yükseğe çıkmış ve

din lâmbası daha çok aydınlık vermiştir. Muhammed’in (A. S.) dininin
güneşi, İslâm kokusunun burunlarına ıtır kokusu salmadığı; tekbir ve
ezan seslerinin kulaklarını okşamadığı; topraklarına Lat ve U za’nm 237
kirli ayaklarından başkasının ayağının değmediği ülkelere ışığını dü
şürdü. Şimdi o kadar mümin ve tek tanrıya inanlar oraya buraya da
ğılmış ve doğunun en uzak noktalarına kadar ulaşmışlardır ki sayıları
rakamların sınırını aşmıştır. Bunların bazısı, Maveraünnehr ve Hora
san’ın alınışı sırasında meslek veya hayvan sahibi olarak, bir kısmı da
devşirme askerler (haşer) olarak o bölgelere gittiler. Diğer bir topluluk
da batının son noktasına, Arap ve Acem Irakına, Suriye ve İslâm şehir
lerinden başka yerlere ticaret için giden tacirler topluluğudur. Bunlar
vardıkları her şehirde ve yerde mal ve şöhret sahibi oldular ve oraya
yerleştiler. Orada evlenip binalar ve saraylar diktiler. Puthanelerin kar
şısına mescitler ve medreseler kurdular. Âlimler eğitim ve öğrenciler
ilimden pay almakla meşgul oldular. Sanki "İlim Çin’de d e olsa ara-
ym ız "hadisi bu zamanın evlâtları ve bu devrin insanları için söylen
mişti. Müslümanların elinde esir bulunan müşriklerin çocukları [10]
İslâmm şerefine ererek, "Sonra kalpleriniz yin e katılaştı, taş gibi hatta
237 İslâm yetten önce Arapların taptıkları iki büyük put.

d a h a da katı old u ”2™ şeklinde tarif edilen taş kalplerine hidayet nuru
doğdu. Çünkü güneş ışınları, içinde kıymetli cevherler saklayan taşa
etki gösterir. İman sahiplerinin varlığının uğuru ve bereketi sebebiyle
ne tarafa baksan, tek Tanrıya tapanların çokluğundan şehirlerde karan
lıklar ortasında parlayan bir cami görürsün.
Moğolca toyin dedikleri münzevî Putperest (Budist]lerin düşüncesi

ne göre, Müslümanların bu diyara yerleşmelerinden; tekbir ve namazı
canlandırmadan önce, “Şeytanlar sizinle tartışm aları için dostlarına f ı
sıld arlar”2™dendiği gibi putlar onlarla konuşurlardı. Fakat şimdi Müs
lümanların ayağının uğurundan onlara kızan putlar onlarla konuşma
maktadır. Çünkü “Tanrı onların ağızlarını m ühürledi.”240 Yaratan her
zaman, “H ak geldi batıl ortadan kalktı. Zaten batıl ortadan kalm aya
m ah ku m d u r241 hükmünün gereğini yapar. Hakkın muhabbet nurunun
ortaya çıktığı zaman güneşin doğmasıyla yok olan seher vaktinin sisi
gibi küfrün karanlıkları ve Tanrı’nın yolunun dışındaki yollar kaybo
lur. Şiir:
“H akkın sevgi sab a h ı doğm aya başlayın ca şeytan h er yerden ürküp

kaçar.
O zam an insan h er n efesin de zahm etsizce dostun yüzünü görm eye

başlar. ”
Emniyet ve asayiş zamanında işledikleri suçların yükünden ve gü

nahlarının ağırlığından “Kılıç suçları ortadan kaldırır” şeklinde nitele
nen keskin kılıçla yüklerinden kurtularak peygamberlikten sonra en
yüksek ve mükemmel şehidlik makamına yükselen şehidler ise, Tanrı
larının yanında yüksek bir makama ulaşıp, “Allah yolu nda öldürülen
leri ölü sanm ayın, bilâkis on lar R ableri katında diridirler”242 tarifine
uyanlardan oldular. Şiir (Arapça)
“Akan kan san a övgü dizer; kalbim senin için h am d okur. ”
Bunların (şehidlerin) dışında, gören göze sahip olanlar da olaylar

dan ders ve ibret aldılar.
238 Kur’ân-ı Kerîm, 2/72

2,2 Kur’ân-ı Kerîm, 3 /169
[11] Bu hikâyeleri nakletmenin ikinci amacı, daha önce dediğimiz
gibi onların dünyevî bir faydasının olmasıdır. O fayda da şudur: İn
sanlar, kaza ve kaderin yardımıyla her işte kendini gösteren Moğol or
dusunun gücü ve kudretiyle ilgili hikâyeleri, gerçek dışı sözlerden ve
şüpheden uzak (bu kitaptaki) yazılardan ve hikâyelerden okusunlar.
Çünkü bunlar hiçbir yaratığın doğruluğundan kuşkuya düşürmeyecek
kadar açık ve anlaşılır hikâyelerdir. Şiir: “Kıyam et gününe k a d a r bu k i
tap büyükler n azarın da eskim esin !”
(Bunları göz önünde bulundurarak) insanlar, “Kendinizi ken di eli

nizle tehlikeye atm ayın”243 İlahî sözünü tutarlar. Çünkü Moğol yasası
ve âdetine göre, onlara teslim olup itaat eden bir kimse, şiddetli saldı
rı, kahır ve cezalandırmadan emin ve rahat olur. Ayrıca onların dinler
ve mezheplerle bir ilgisi yoktur. O konuda itiraz etmezler. Ne itira
zı, yeri geldiği zaman destek bile olurlar. Bu iddianın delili, Peygam
berin (A.S.) “Tanrı bu dini, hayır işlerinde payı olm ayan bir kavim le
eb e d î k ıla c a k ” sözüdür. Bunların dışında Moğollar her dinin büyük
lerini her türlü vergilerin (mâliyât) ve ilâve vergilerin (avâriz) ödeme
sinden; aile yükünden, sadaka alma zahmetinden ve çiftçilikten muaf
tutmuşlardır. Özellikle şimdiki zamanda yani Mengü Han’ın yöneti
mi sırasında hiç kimsenin o topluluğa, özellikle de Hz. Muhammed’in
dininin taraftarlarına laf söylemeye gücü yoktur. Diğer yandan artık
Cengiz Han’ın hanedanından ve evlâdından birkaç kişi, İslâmın şere
fini dünya ikbaliyle birleştirmiş ve sayıları rakamların sınırını aşan ta
raftarlarının, adamlarının ve bağlılarının birçoğu din süsüyle süslenip
güzelleşmişlerdir. Bunun için yukarıdaki açıklamalara bakmak kâfi
dir. Zamanın Moğolun fermanı altına girdiği günümüzde akla ve “Eğer
on lar barışa yanaşırlarsa, sen d e y a n a ş ”244İlahî buyruğuna uyarak on
lara teslim olup boyun eğerler. Asiliği ve inadı bırakarak canlarını ve
mallarını kurtarırlar. Şeriat sahiplerinin “Türkler sizden vazgeçerlerse,
siz d e onlardan vazgeçin. Çünkü on lar ço k güçlüdürler” şeklindeki sö
zünü tutarak inadı ve isyanı bırakıp canlarını ve mallarının kurtarırlar.
Çünkü “Allah [12] dilediğini doğru y ola yönlendirir. "245
243 Kur'ân-ı Kerîm, 2/195

245 Kıır’ân~ı Kerîm, 3 8 /24
Her devirde ve asırda nimete nankörlük, servetle kibirlenme ve re
fahın artması gibi şeylerin insanları İlahî emir ve işlerden uzaklaştır
ması, onları günah sayılan işlere teşvik etmesi ve “A m a insanoğlu k en
dini m üstağni sa y a ra k azgınlık eder”246 durumuna düşmesi yüzünden
Yaratan, her kavmi asiliği ve nimeti inkârı ölçüsünde terbiye etmiş; gö
rüş sahibinin ibret alması için onlara bir belâ veya ceza buyurmuştur.
Öyle ki Nuh zamanında deniz tufanı her yeri tutmuş, Semud zama
nında Ad kavmi cezalandırılmıştır. Aynı şekilde her kavmi daha çirkin
bir şekle sokma, ziyankâr canlıların istilâsı, kıtlık ve hikâyelerde an
latılan başka şeyler gibi işkencelere tabi tutmuştur. Sıra, peygamberle
rin sonucusuna- A llah ’ın selâm ı üzerine olsun- gelince o, Tanrı katın
dan günahları sebebiyle her kavme gönderdiği türlü işkencelerden ve
kötü olaylardan ümmetini muaf tutmasını istedi. Onun bu ricası kabul
gördü. Yalnız kılıç azabı mübarek makamda kabul görmedi. Allame
Caru’llah247, Tefsir-i k e ş ş a f adlı eserinde, “De ki O, üzerinize bir az ap
gönderm eye ka d ird ir”248âyetini tesfir ederken şöyle demiştir: “Allah’ın
Resulünün (A.S.) şöyle dediği nakledilir: “Tanrı’dan yukarıdan veya
aşağıdan ümmetime bir azap gelmesin diye istekte bulundum. Onu
bana bağışladı. Onların birbirlerine sert davranmamalarını sağlama
sını istedim Bu isteğimi reddetti. Cebrail bana ümmetinin yok olması
kılıçla olacaktır, haberini verdi.”
Akıl da bunu gerektiriyor. Eğer korku aracı olan kılıcın tehdidi ke
silse ve sadece kıyamet günü vadesiyle yetinilseydi, işlerde bozulma
olurdu. Ayağı bağlı ve güce bağımlı olan halk (avam) ile seçkin kişiler
(havas) belâ köşesinde ve sıkıntı çemberinde kalırdı. Kılıcın, “İn san
lara birçok fay d ası bulunan dem iri var ettik.”249âyetinde belirtilen bazı
faydalan ortadan kalkardı. Çünkü bu araca el atmadan [13] “Kitap ve
ölçü in dirdik”250 âyetinin esasına göre açık tutulan adalet ve insaf kapı
ları kapalı kalırdı. Kulların işlerinin nizamı bir anda bozulurdu. Bütün
246 Kur'ân-ı Kerîm, 96 /6 -7

247 C aru’llah adıyla tanınan Ebu’l-Kasım M ahmud b. Öm er b. M uhammed el- Harezmî
(ölm. 5 3 8 /1 1 4 3 ) Büyük bir nahiv, hadis ve tefsir âlimidir. Tefsire dair El-Keşşâf ani’l-esrâ-
ri’t-tenzil adlı eseri yazm ıştır.
250 Kur’ân-ı Kerîm, 5 7 /25
bunlar bize gösteriyor ki ezelden takdir edilen her şey, Yüce Allah’ın
kullarının hayrı içindir.
Peygamber’in elçiliğinin üzerinden altı yüz küsur yıl geçtiği bir za
manda insanların çoğu, arzu kapılarının açık ve malın bol olması yü
zünden taşkınlığa ve azgınlığa başladılar. “Bir m illet ken din i boz m a d ık
ça Allah onların durumunu bozm az"25'1 âyeti ile “Rabbin, kasabaların
halkı ıslâh olm uşken, h aksız y ere onları y o k etm ez, ora halkın ı selâ m e
te eriştirir”252 âyetlerinin söyledikleri çıktı. Maalesef şeytanın vesvesesi
insanları doğru yoldan, dürüst istikâmetten uzaklaştırdı. Şiir:
“Küfür geldi; din, şeytanın vesvesesini götürdü. A şk geldi; akıl, sevgi

linin işvesini götürdü.
Ey sonundan gafil olan! İnsafa gel. Bu öm ür d ah a az ziyan ed ilerek

d e yaşanabilir. ”
“İnanıp yararlı iş işleyen ler bunun dışındadır; bunların sayıları da

n e k a d a r azd ır!”253 Şiir (Arapça):
“O, öyle bir suçtu ki onu bu topluluğun akılsız kim seleri işledi; cez a
sını d a başkaları çekti. ”
Şiir:
“Z am andan boş y ere şikâyet etm ek niye? bizde n e varsa, bizdendir. ”
Yaratan’ın isteği, topluluğu gaflet uykusundan uyandırmaktır. Çün

kü insanoğlu daima gaflet uykusunda bulunur. Sadece öleceği zaman
uyanıp cehalet sarhoşluğundan kurtulur. Bu anlattıklarımızdan mak
sat, insanoğluna ders vermek, sonunda onlara Muhammed’in (A.S.)
dininin güzelliklerini kazandırmaktır. Önsözde kısaca değinildiği gibi
Tanrı bir kimseyi hazırlayarak onun yapısını her türlü tasallutun, teh
likenin ve intikamın torbası yapar. Sonra iyi huylan ve beğenilmiş ah
lâkı itidal noktasına getirir. Nasıl ki usta bir hekim, kötü hastalıkları
gidermek için m üshile izin veriyor, bünye yapısını bozmadan hastalığı
giderecek şekilde onun tüketimini gerekli görüyorsa, elbette hastala
rının durumunu iyi bilen En Büyük Tabib de [14] zamana ve tabiata
251 Kur'ân-j Kerîm, 13/11

uygun düşen ilâçları tam olarak bilir. “Şüphesiz Allah en iyi bilen ve
görendir. ”254
II. CENGİZ HAN’IN ORTAYA ÇIKIŞINDAN VE

DEVLETİNDEN ÖNCE MOĞOLLARIN DURUMU
Mutluluk h u m ası255, bir kimsenin yuvasını kendisine sığınak ya
parken bedbahtlık sesini başka birinin evinde yankılandırır. Bu iki
kimse arasındaki farklılıklar her alanda kendini gösterir. Yani birinci
gruba girenler devletin doruğunda diğerleri ise, sefaletin en alt nokta
sında bulunurlar. Şans sahibi bir kimsenin bir anlık kötü durumu ve
imkânsızlıklar içinde bulunması bir engel teşkil etmez. Şiir:
“Şanslı bir kim se şansı aram asa da şans onu arar bulur.”
Şanssız bir kimseye imkânların fazlalığı, gücünün ve kuvvetinin

çokluğu bir fayda getirmez. “İnsanın tedbiri takdire karşı ko y a m a z .”
“Şans gelirse gelir, giderse gider ”2S,İ Eğer bir işi başarabilmek için sade
ce mal, mülk, güç, kuvvet kâfi gelseydi, devletlerin hiçbiri yıkılmazdı.
Yıkılma sırası gelen devletleri ayakta tutma çabası hiçbir fayda ver
medi. Buna örnek olarak Moğolların durumunu gösterebiliriz. Onların
durumu Cengiz Han’ın ortaya çıkmasından önce nasıldı, şimdi nasıl?
O başa geçtikten sonra şans ırmakları onların denizine akmaya başla
mış, karşılarında bulunan dünyanın en büyük devletleri yıkılmış, za
man oyuncakları olmuş, dünya [15] buyruklarına girmiş; esir, emir;
emir esir durumuna gelmiştir. Çünkü “Bu Allah için kolaydı. ”257 Şiir
(Arapça):
“Kölenin başın a konan taç onu yükseltirken hür kim senin başın da
alçaltan bir n esn e olur.”
Tatarların258 oturdukları, doğup büyüdükleri yerler, ziraate elverişli

olmayan yerlerdir. Ülkelerinin eninin boyunun uzunluğu, yedi sekiz
254 Kur’ân-ı Kerîm, 38 /2 4

255 Kemikle beslendiği söylenen saadet kuşu diye de bilinen efsanevî bir kuş.
257 Kur'ân-ı Kerîm 4 /3 4 , 1 6 7 ; 3 3 /1 9 ,2 0
258 İranlıların genel olarak Moğollara, özel olarak da Moğolistan’ın kuzey doğusunda otu
ran kavme verdikleri addır.
aylık bir yoldan fazladır. Doğusunda Hıtay259, batısında Uygur, kuze
yinde Kırgız ve Selenga, güneyinde ise Tangut260 ve Tibet bulunur.
Cengiz Han’ın ortaya çıkışından önce Tatarların belli bir reisi veya
yöneticisi yoktu. Muhtelif kabilelere ayrılmışlardı. Bu kabileler her za
man kendi aralarında savaş halindeydiler. Zorbalığı, hırsızlığı, kötülü
ğü ve hilekârlığı mertlik ve yiğitlik sayarlardı. Hıtay hanına bağlı idiler
ve ona haraç verirlerdi. Elbiseleri köpek ve fare derisinden; yiyecekleri
hayvan eti, içecekleri hayvan sütü, yedikleri tek meyve ise yaban fıstı
ğı idi. Ülkeleri çok soğuk olduğundan oralarda yaban fıstığından başka
meyve ağacı yetişmezdi. Bu ağaç da yalnız bazı dağlarda yetişirdi. En
büyük yöneticilerini diğerlerinden ayıran varlığı, sadece atının demir
den üzengisiydi. Süs ve ziynet eşyası bilmezler, yokluk ve sefalet için
de yaşarlardı.
Cengiz Han’ın devletinin bayrağı yükselince Tatarlar, darlıktan bol

luğa, zindandan gül bahçesine, fakirlik çölünden mutluluk köşküne,
cehennemden cennete kavuştular. İpekli ve atlas kumaştan elbise giy
meye başladılar. “Başağrısı verm eyen bem bey az bir kaynaktan doldu
rulmuş kâseler, ibrikler, kadehler, sevecekleri meyveler, arzu layacakları
kuş eti ile d olaşırlar”26'1durumuna kavuştular. Sanki “Dünya gerçekten
bu kavm in cenneti old u ”262 âyeti onlar hakkında indi. Batının en uc
noktasından getirilen mallar onları bulmaya, doğunun en uzak köşe
lerinde bağlanan yükler onların evinde açılmaya başladı. Günlük elbi
seleri bile altın ve gümüş işlemeliydi. Çarşı ve pazarlarda mücevherin
ve kumaşların fiyatı o kadar ucuzladı ki [16] imal edildikleri yerlerde
ki fiyatının yarısına satılır oldu. Tatarlara hediye olarak kumaş getiren
kimse, Kirman’a kimyon, okyanusa su götürmüş gibi olurdu.
Cengiz Han’ın halka toprak dağıtıp ziraati teşvik etmesi üzerine

gıda maddeleri çoğalıp, içecekler Ceyhun ırmağı gibi akmaya başladı.
Devletin büyüyüp giderek güçlenmesi sonucunda darlık ve sefaletten
kurtularak yukarıda anlattığımız gibi bolluk ve refaha erdiler. Cengiz
Han’ın yönetimi altında bulunan kavimlerin de işleri yoluna girdi. Bir
zamanlar bezden bir yatak dahi bulamayanların en küçük ticarî işlemi
258 Çin’in kuzeyinde bulunan bölge.

260 Çin’in kuzey batısında bulunur.
262 Kur’ân-ı Kerîm, 83/5-6
şimdi 30 bin veya 50 bin baliş263 e çıkmaktadır. Her b a liş’in 500 m iskal264
altın veya gümüş olduğunu belirtmek gerekir. Bu diyarda her b a liş’in
değeri 75 dinâr-ı ruknî olup, dört dang265 ağırlığındadır.
Yüce Allah onun, özellikle de adil ve akıllı bir padişah olan Mengü
Kaan’ın şanını ve şöhretini artırsın! Ona mutluluk içinde geçireceği
uzun bir ömür versin ve sevgisini yaratıklar üzerinde daim kılsın!
III. CENGİZ HAN’IN ORTAYA ÇIKTIKTAN SONRA

KOYDUĞU KURALLAR VE BUYURDUĞU YASALAR
[Hal tercümesi]
Yüce Allah, Cengiz Han’ı akıl ve zekâ bakımından emsallerinden,
iyi yönetme bakımından ise diğer padişahlardan üstün yarattı. Bun
dan dolayı o, kisralar hakkındaki hikâyeleri, fiıxıvun2mIar ve kayserler
le ilgili tarih kitaplarını okumadan, sırf kendi aklına ve tecrübelerine
dayanarak ülke yönetmenin en güzel örneğini verdi; düşmanın nasıl
yenileceğini, dostlara nasıl davranılacağım fetihleriyle herkese göster
di. Eğer İskender267, onun zamanında yaşasaydı, sorunları çözmede ve
tılsımları açmada onca bilgisine rağmen hiç tereddüt etmeden onun
aklından faydalanarak [17] onun karşısında tek yolun teslim olmak
olduğunu anlardı. Bu söylediklerimizin en açık delili onun, herbiri
zamanının f a ğ f u r u ve devrinin kisrası olan güçlü rakiplerine, etki-
203 Moğollarda bir para birimi. Cengiz Han devrinde kıılanılan balişler altın ve gümüş
olarak basılmıştır. Moğolların birbirinden ayrı küçük devletler haline gelmesinden sonra XIV.
yüzyılda Çin'de ve İlhaıılılar tarafından da İran'da kullanılmıştır. Değişik kaynaklarda bu para
biriminin dinar, dirhem ve miskal karşılığı değeri farklı olarak verilir. Bu farklılık m uhtem e
len baliş’in değişik zam anlarda değer kazanması veya kaybetmesinden kaynaklanmaktadır.
Meselâ Vassaf, altın baliş’in (bâliş-i surh) 2 bin dinara, gümüş baliş'in ise 2 0 0 dinar’a tekabül
ettiğini belirtmektedir. Buna göre gümüş baliş’in altının onda biri değerinde olduğu anlaşıl
maktadır. Kağıt para olarak baliş ise 10 veya 6 dinar değerinde idi (TDİA, c. V,s. 22.)
264 Kıymetli taşların tartılm asında kullanılan bir buçuk dirhemlik eski bir ağırlık birimidir.
205 Dirhemin altıda biri olmak üzere eski bir ağırlık birimidir.
266 Eski Mısır kavim lerinden Amalika hüküm darlarına verilen isim. Birçok Firavun vardır.
Bunların en tanınm ışı, Hz.M usa zam anında yaşayanıdır. Kur'ân-ı Kerîm'de Hz.M usa’ya ve
kavmine zulm eden Mısır kralı Firavun’un hikâyesi Yusuf suresinde anlatılmıştır. Edebiyatta
daha çok zalimlere örnek gösterilir.
287 Bu isimde iki kişi vardır. Bunların biri, Kur'ân-ı K erîm ’de (18/83-99) de anılan İs-ken-
der-i Zülkarneyn, diğeri ise Mekadonyalı Filip’in oğlu İskender-i Yunanîdir. Büyük İskender
de denilen İskender-i Yunanî, M.Ö. 3 5 6 -3 2 3 yılları arasında yaşamıştır, İran edebiyatında ha
yatını konu alan İskender-nâmeler yazılmıştır.
208 Çin padişahlarına verilen ad.
li ve büyük düşmanlarına az sayıdaki asker ve teçhizatıyla üstün ge
lip doğuda ve batıda karşısına çıkanları ezip geçmesidir. Kendi koydu
ğu ve herkesin uymasını şart koştuğu yasalara göre, kendisine boyun
eğmeyip karşı koyanları çocukları, askerleri, kabileleri ve şehirleriyle
birlikte ortadan kaldırdı. “Onlar benim atlılarım dır; ban a isyan ed en
lere onlarla intikam alırım ’’kutsi hadisinin Cengiz Han ile atlıları için
söylendiğine hiç şüphe yoktur. Onun zamanına kadar dünyada muh
telif devletler ve kavimler vardı. Bunlardan gururun, kibirin, taşkınlı
ğın en uc noktasına varmış olanlarına karşı Yüce Allah, Cengiz Han’a
güç kuvvet vererek onu saltanat makamına çıkardı. Türkistan’dan Su
riye’ye kadar gücüne kuvvetine güvenip ona karşı koymaya kalkan ne
kadar padişah ve emir varsa, onları çocukları ve askerleriyle birlikte
yok edip yüz bin nüfuslu şehirlerde yüz kişi dahi bırakmadı. Bu iddia
nın delili, her biri yeri geldiği zaman anlatılacak olan şehirlerin başına
gelenlerdir.
[Kanunlar]
Cengiz Han, kendi kafasına göre her işe bir kural, her duruma bir
ferman ve her suça bir ceza (had) getirdi. Tatar kavimlerinin okuma
yazmaları olmadığı için onların çocuklarına Uygurlardan yazıyı öğ
renmelerini emretti. Sonra bütün yasaları tomarlara yazdılar. Ona Ya-
sa-n âm e-i buzur (B üyü kyasa-n âm e) adını koydular. Onu şehzadelerin
hâzinesinde bulunmasına karar verdiler. Bir han [18] ordu sevk ede
ceği veya şehzadelerle m eşveret edip karar vereceği zaman o tomarları
getirip ona göre karar verirdi. Ordu teşkili, şehirlerin yıkılması ve imar
edilmesi gibi işler de ona dayanılarak yapılırdı.
Cengiz Han, iş başına geçtiği ilk yıllardan itibaren kendisine bağlı

Moğol kabilelerinin kötü davranışlarını ve çirkin adetlerini yasakladı.
Onların yerine akıl ve mantığa dayalı güzel hükümler koydu. Onun
koyduğu hükümlerin çoğu şeriate uygundur. O, bir şeyi kabul ettirmek
için güçlü hükümdarların başvurdukları korkutma ve tehdit yöntemle
rine başvurmazdı. Bir kimseyi yola getirmek için kullandığı en sert ifa
de, “Ne olacağını biz bilmeyiz, Yüce Tanrı bilir” ifadesiydi. Eğer dikkat
edilirse, bu söz, Allah’a tevekkül edenler tarafından söylenebilecek bir
sözdür. Nitekim Yüce Allah, “A lla h ’a tevekkül ed en e O y e ter ”269 buyur

muştur. Bu tevekkülü sayesinde Cengiz Han, her amacına ulaşmış, her
istediğini elde etmiştir.
[Din]
Cengiz Han’ın dini olmadığı için o, insanları dinine göre ayırt edip
birini diğerine üstün tutmazdı. Hangi dinden olurlarsa olsunlar âlim
lere ve din adamlarına iyi davranır, onları her zaman yüceltirdi. Bunu
Yüce Tanrıya karşı bir görev bilirdi. Müslümanlara saygı gösterdiği gibi
Putperest270lere ve Hıristiyanlara da saygı gösterirdi. Çocuklarının ve
torunlarının bazıları İslâmiyeti, bazıları Hıristiyanlığı, bazıları Purpe-
restliği seçtiler, bazıları da hiçbir dine girmeyerek atalarının yolundan
gittiler. Sonuncu gruptakilerin sayısı azdı. Herhangi bir dine girenler
de mutaassıp değildiler. Zaten Cengiz Han’ın yasalarından biri de bü
tün milletleri eşit saymak, [19] onlar arasında fark gözetmemekti.
Cengiz Han’ın koyduğu en önemli yasalardan biri de ağız dolusu

lâkaplar kullanılmasını yasaklamasıdır. Onun oğullan ve torunları ba
sit adlarıyla çağrılırdı. Mektup yazarken de aynı şekilde davranırlardı.
Mektup yazanlar sultan veya sıradan bir kişi arasında fark gözetmezdi.
Sahte sıfatlardan arınmış kısa bir isimle yetinirlerdi. Hanlık makamın
da oturan kişi sadece han veya kaan sıfatını kullanırdı.
[Av]
Cengiz Han avı hayatî bir iş sayardı ve onun eğitiminin ve öğretimi
nin gerekli olduğunu söylerdi. Avcıların ava rastladıkları zaman onu
hangi metodla avlayabileceklerini, nasıl saf tutacaklarını, sayılarının
azlığına çokluğuna bakarak hangi usulle avı çembere alacaklarını bil
melerini; yine aynı şekilde ava niyetlendikleri zaman hayvan türleri
ni araştırmak ve avın mikdarım belirlemek için bir grubu av yerine
göndermeleri gerektiğini öğrenmelerini isterdi. Ayrıca askerî işlerden
boş kaldıkları zaman av yapmalarını önerirdi. Askeri de bu işe teşvik
etmelerini isterdi. Elbette Cengiz Han’ın bundan maksadı, sadece av
yapmak değil, insanlara, ok atma, savaşma ve zorluklara alışma yete
neği kazandırmaktı.
270 Bu kitapta putperest, Budist yerine kullanılmıştır.

Han, av yapmak istediği zaman -Bu genellikle kışın başlarında
olurdu- ordu (kararagâh)nun etrafındaki askerlerin ava hazır olmala
rı fermanını verirdi. Verilen emir gereğince her on kişiden birkaçının
avlanacakları yere uygun silâh ve âletler tedarik etmelerini gerekir
di. Sonra ordunun sağ, sol ve merkez mevzilerini belirlerler ve büyük
emirlere teslim ederler, kadınlar, cariyeler, yiyecek ve içeceklerle bir
likte yola düşerlerdi; avın çemberini bir ay, iki ay ve üç ayda daraltırlar,
sonra avı kademe kademe, yavaş yavaş öne sürerler ve [20] çemberin
dışına çıkmamasına dikkat ederlerdi. Eğer o arada av çemberin dışına
çıkarsa, bu avdaki başarısızlığın sebebini konuşup tartışırlardı. Gerek
li sonuçlar alındıktan sonra emirler, ihmalini gördükleri askerleri bin,
yüz ve on sopayla uyarırlardı. Çoğu zaman ihmalkâr ölüme mahkum
olurdu. N erke dedikleri kuşatma safında kendisine verilen yeri koru
mama veya ayağını belirlenen yerin önüne veya arkasına koyma dav
ranışı, beraberinde büyük bir cezayı getirirdi.
Avda töre şöyleydi: İki üç ay, gece ve gündüz, av sürüsünün göçü

avcılar tarafından takip edilirdi. Elçiler, bu konudaki raporu han’a arz
ederler, av sahasının durumunu, avın çokluğunu azlığını han’a haber
verirlerdi. Kuşatma çemberi daralıp avlar biribirine yaklaşınca iki üç
ferseng271 lik ipleri, kuşatma çemberinde birbirine bağlarlar ve keçele
ri yayarlardı. Askerler çemberin etrafında omuz omuza ayakta durur
lardı. Kuşatma çemberinin içinde tutulan yırtıcı ve vahşi hayvanla
rın uluyup bağırma, coşup taşma sesleri göğe çıkar, “Yabanî hayvan lar
bir araya toplandığı zam an"272 âyetinin dediği olurdu. Aslanlar, yaban
eşekleri, ceylânlar, tilkiler, kurtlar ve kuzular, bu kuşatma çemberinde
birbiriyle kader birliği içinde olurlardı. Sonra kuşatma halkası öyle
daralırdı ki artık yırtıcı ve vahşi hayvanlara hareket ortamı kalmazdı.
Başlangıçta han ile süvari yakınlarının birkaç kişi, atlarının üzerinde
bir saat kadar ok atmakla ve avla meşgul olurlardı. Yorgun düştükleri
zaman safın ortasına gidip yüksek bir tepede ayakta dururlar ve şeh
zadelerin avını seyrederlerdi. Şehzadelerden sonra sırasıyla oğullar,
emirler ve sıradan kişiler ava başlarlardı. Bu iş, bir iki yaralı hayvanın
dışında avdan bir şey kalmayıncaya kadar devam ederdi.
271 Fersah da denilen yaklaşık altı km.lik uzunluk birimi.

Ondan sonra kavmin yaşlıları han’ın yanına giderler, hayvanların
neslinin devam etmesi için han’dan hayvanlara acımaları ve canlı ka
lanların yeniden suyun ve yemin yolunu bulmaları konusunda izin
vermesini dilerlerdi. Ondan sonra avlanmış olan hayvanları sayarlar
dı. Eğer bütün hayvanları saymanın imkânı yoksa, yırtıcıları ve yaban
eşeklerini saymakla [21] yetinirler, diğerlerini saymazlardı.
Bir dost şunları anlattı: Bir kış avında (Ögedey) Kaan’ın saltanatı
sırasında ava başladılar. Kaan, her zaman olduğu gibi yüksek bir yer
de av sahnesini seyretmekte idi. Her cinsten hayvanlar ona yönelerek
adalet isteme feryatlarını göklere çıkardılar. Onun üzerine Kaan emir
verdi, bütün hayvanları serbest bıraktılar. Daha sonra emri üzerine Hı-
tay bölgesinde Kışlak yöresinde av yeri yaptılar. Onun çevresine ağaç
ve çamurdan duvar yaptılar. Kapılar da koydular, uzak yerlerden çok
sayıda gelip oraya giren avları avladılar. Aynı şekilde Çağatay da Al-
malıg273 ve Kunas274 yörelerinde bir av yeri yaptı. Şimdi de av töresi,
eskisi gibi devam etmektedir.
[O rdu]
Ordu tertibi konusunda Adem’in zamanından, çoğu yörelerin Cen

giz Han’ın emri ve fermanı altına girdiği günümüze kadar hiçbir tarihçi
ve hiçbir kitap, Tatar ordusuna benzeyen bir ordudan bahsetmemiştir.
Öyle bir ordu ki zamanın sıcağını soğuğunu görmüş olup, rahatsızlık
anında sabırlı, rahat halinde de şükreden durumdadır. Ordu mensupla
rı, elbise (camegî) ve toprak parçası (ikta) gibi maddî bir şey beklemeden,
yükselme beklentisi olmadan kulaklarını komutanlarının emrine verir
ler. [22] Bu yöntem ordu düzenlemenin iyi yöntemidir. Çünkü aslanlar
acıkmadan av yapmaz, hiçbir canlıya saldırmazlar. Bir Acem atasözün
de de “Tok köpekle av yapılmaz” denilmiştir. Bir Arap atasözü de “Sana
itaat etmesi için köpeğini acıktır” der. Hangi ordu Moğol ordusu gibi ola
bilir? Onlar saldırı sırasında aslan, barış günlerinde ise sakin koyunlar
gibidirler. Elbette böyle bir ordu emsalinin en iyisi olur. Ordu, halkın
hizmetinde, halk ise, onun ihtiyaçlarım ve masraflarım karşılamak için
273 Çin'in Tiyanşan bölgesinde Balkaş gölüne dökülen İli ırmağının sahilinde bulunan
Kulca şehrinin yakınında bir şehir.
274 Bazı kaynaklarda Kuyas olarak geçen bu yer, Alm alıg yakınında bir yazlıktır.
yardımcı olmakta; kopçur275 ile her türlü vergi ve ilâve vergileri (avarız)
ödemede, posta menzilleri (yam), araç ve yiyecek (ulufe) temin etmede
ihmalkârlık etmez. Küçük büyük, fakir zengin, efendi (erbâb) köle (nö-
ker) gibi halkın her kesiminden insanlar, gerektiği zaman kılıç sallayan
ve mızrak kullanan kimseler olurlar. Daha doğru bir ifadeyle yek vücut
asker olurlar. Savaş sırasında düşman karşısında her türlü savaş araç ve
gereçlerini kullanabilirler. Zorunlu hallerde her türlü silâhı tedarik et
meden tut da bayraktan iğneye ve hayvanlara kadar her şeyi düşünürler.
Herkes kendi gücüne göre yardımcı olur. Bazı günlerde mükemmel bir
düzenle kendi savaş araç ve gereçlerini sergiye koyarlar. Savaşta da aynı
şeyi yaparlar. Buna ek olarak kendilerinin katıldığı gibi kadınları da ko
calarını maddî haklarından faydalanma konusunda onların yokluğunda
sadece evin düzeniyle uğraşmakla kalmazlar, gerektiğinde evlerini de
savunurlar.
[23] Ordu düzenleme sistemi şöyleydi: İnsanları onar onar bölerler,

her on kişiden biri diğer dokuzunun em ir olur. On emir arasından birini
yüz kişinin emiri (emir-i sad) yaparlar, geri kalanı onun emrine verirler.
Aynı şekilde insanları bin ve on bin kişilik gruplara koyarlar. Bu şekilde
bir emir’i on bin kişinin başına getirirler. Ona emir-i tümen derler. Bir
işi önce emir-i tümene havale ederler. O, bin kişinin emirine havale eder.
Sırasıyla on kişinin emirine kadar varır. İşlerin zahmeti emirler arasın
da eşit olarak paylaştırılır. Orduda kişinin işi servet, taraftar veya nüfuz
kazanmak değil, savaşmaktır. Eğer ansızın askerlere ihtiyaç duyulursa,
birkaç bin kişi filân saatte, filân yerde gece veya gündüz hazır olunacak
denildiği zaman “Vakitleri dolunca ne bir saat gecikebilirler n e de öne ge
çebilirler. ”276 âyetinde belirtildiği gibi hiç gecikmeden göz açıp kapayın
caya kadar orada hazır olurlar ve en küçük bir gecikme söz konusu ol
mazdı. Diğer yandan emri alan hangi rütbede olursa olsun, hatta yüz bin
kişilik bir ordunun komutanı da olsun bir hata yapmışsa, han ile onun
arasındaki mesafe doğu ile batı arasındaki mesafe kadar da olsa, bir sü
vari gönderilir, fermana uygun cezası verilir. Eğer emir baş kesilmesi ise,
başı kesilir, maddî bir ceza ise altın istenir.
Cengiz Han’ın metodu diğer padişahınkilere benzemezdi. Onların

emirleri, tavlalarında on ata sahip oldukları zaman padişahlarıyla çe
275 Veya kobçur. Moğollar zam anında sürü sahiplerinden alınan vergi.
276 Kur’ân-ı Kerîm , 7/34
kişmeye başlayabilir. Bunların bir de bir orduya sahip olup servete ve
güce kavuştukları zamanki taşkınlıkları önlenemez. Böyle bir emir, ya
başkaldırır ya da düşman saldırısı karşısında veya düşmana saldırı sı
rasında asker temin etmek için aylarca ve yıllarca bahane üretir. H âzi
neye vergi (m evâcib) vereceği sırada askerinin sayısını yüksek gösterir.
Yani vergi alınması sırasında vergi rakamlarını milyonlara çıkarır. Fakat
savaş sırasında sudan bahaneler uydurup savaş alanına bir kişi dahi çı
karmaz. Aynı şekilde bir zaman bir çobanın hesabını görmeye durdular.
Sayımcının (muhasib) “Kaç koyunun kaldı?” sorusuna çoban,”Nerede?”
sorusuyla karşılık verince sayımcı “Defterde” dedi. [24] Onun üzerine
çoban,”Ben sürüde olmayanı söylüyorum” dedi. Bu mesel, daha çok hak
almak için askerinin sayısını olandan fazla gösteren ve hesap verme sı
rasında beyan ettiği sayının doğru olduğunu isbata çalışan riyakâr emir
ler hakkındadır.
Orduyla ilgili başka bir kanun da binlik, yüzlük ve onluk grupların

içinde bulunan hiçbir kişinin hizmet yerini terk etmeye hakkı yoktur.
Böyle biri başka birine sığınamaz ve kendisi de bir başkasına sığınma
izni veremez. Eğer bir kimse bu hükme aykırı davranırsa, yerini değiş
tiren o kişiyi halkın huzurunda öldürürler. Ona sığınma izni vereni de
cezalandırırlar. Bu yüzden kimse böyle bir işe kalkmaya cesaret ede
mez. Şehzade de bir kimseye sığınma sağlayamaz, kanuna itaat eder.
Ayrıca hiç kimse başkası kendisini aldatmaması için emirini veya ami
rini aldatmaya tevessül etmez.
Başka bir yasa da şuydu: Buldukları her yerde ay yüzlü kızları top
larlar, onluk grublar (dehe) yüzlük gruba (sade), onlar binlik gruba
(hezâre) onlar da da emir-i tümene gönderirler. O da onların arasından
seçtiklerini han’a ve şehzadelere gönderir. Orada da seçim yapılır. Han
gözüne kestirdiği uygun olanını merhamet edip hareminde alıkor, di
ğerlerini şehzadeleri gitmesi için serbest bırakır. Onlar kızlan serbest
bıraktıkları gibi yataklarına da alabilirler.
[Yol- Posta]
Başka bir konu da şuydu: ülke büyüyüp genişlediği zaman düşman

lar, olaylar ve çeşitli hadiselerle ilgili haberleri göndermek, ayrıca batı
dan doğuya, doğudan batıya doğru yollardan geçen mallan ve eşyaları
korumak düşüncesi posta menzilleri (yam) kurulmasına sebep oldu.
Her posta menzilinin giderleri şu şekilde karşılanır: İnsan, hayvan, su,
gıda ve diğer gereçler konusundaki yük ve masraflar tümenler arasın
da taksim edilir. Her iki tümene bir posta menzili (yam)düşer. Tümen
lerin nüfusuna ve sayısına göre gerekli kişileri temin ederler. Bundan
maksat elçilerin güzergâhını uzatmamak, [25] halkı ve askeri sıkıntıya
sokmamaktır. Hayvanları koruma konusunda postacılara sıkı emirler
verilmişti. Bunun dışında konumuzu sığmayacak daha pek çok karar
lar vardır. Yıldan yıla eksikliklerin giderilmesi için bu posta menzille
rinin raporları han’a gönderilirdi. Yeni alınmış ülkeler ve bölgelere de
aynı program uygulanırdı. Posta menzillerinin ihtiyaçları karşılamak
için ayrıca halktan kobçur adı altında başka bir vergi alınırdı.
[Miras]
Moğolların adetlerinin bir diğeri de şuydu: Bir kişi öldüğü zaman
ister az, ister çok olsun onun malını müsadere etmezler. Hiç kimsenin
o servete saldırmaya hakkı yoktur. Eğer ölenin vârisi yoksa mirasım
öğrencisine veya kölesine (nöker) verirler. Hiçbir şekilde ölünün ma
lım devlet hâzinesine koymazlar. O işi uğursuz sayarlar. Her zaman
olduğu gibi Hülagu beni Bağdat’a gönderdiği zaman orada mirasın
müsaderesi geleneği ile eski zamandan beri Tuster ve Bayat277’ta alın
makta olan bac27Baları kaldırdım. Buna benze yasalar çoktur. Herbirini
anlatmak uzun sürer. Bu özetle yetinildi.
IV. CENGİZ HAN’IN ORTAYA ÇIKIŞI, CİHAN

PADİŞAHLARININ DEVLETİNİN VE ÜLKESİNİN ONA
GEÇİŞİ, ÖZET OLARAK BUNLARIN NASIL OLDUĞU
Moğol kabilesi çoktur. Onların en büyük ve köklü olanı Kıyat ka
bilesidir. Cengiz Han’ın [26] ataları ve ecdadı bu kabilenin reisi idi
ler. Cengiz’in asıl ismi Temuçin idi. O, dünyanın meskun yerlerine
hükümdar olmadan önce Ong Han, Kereit ve Sakiz kabilelerinin reisi
idi. Bu kabileler, güç kuvvet, alet edavat, sayı bakımıdan diğer kabile
lerden üstündü. Fakat o sıralarda aralarında birlik yoktu. Birbirlerine
itaat etmiyorlardı. Cengiz Han çocukluk yaşlarını geride bırakıp kılıç
277 İran’ın Huzistan bölgesinde bulunan iki şehir. Tuster’in bugünkü adı Şuster’dir.
278 Seyahat edenlerin güvenliğini sağlam ak için onlardan alınan yol vergisi.
sallayan yetişkin bir genç olunca emsalleri arasından cesurluğu ve yi
ğitliğiyle sivrildi. Ong Han’ın yanına gidip gelmeye ve onunla dostluk
kurmaya başladı. Ong Han, ondaki aklı, cesareti, heybeti ve bilgiyi fark
edip üstün meziyetlerini görünce ona ilgi ve sevgi göstermede aşırı
ya kaçtı. Günden güne makam ve mevkiini yükseltti. Sanunda halkın
bütün işleri ondan sorulur oldu. Malı siyaseti sayesinde artış gösterdi.
Ong Han’ın Cengiz Han’a haddinden fazla yakınlık göstermesi, Ong

Han’ın oğullarının, kardeşlerinin, yakınlarının ve dostlarının kıskan
malarına sebep oldu. Onlar, onun zararına plânlar kurmaya başladılar.
Aralarında Cengiz Han’ın sahip olduğu üstün durumdan ve halkın ona
gösterdiği büyük ilginin Ong için doğuracağı tehlikelerinden bahse
diyorlardı. O konuda Ong Han’ın kalbine korku düşürene kadar çaba
harcadılar. Cengiz Han’ın korkusundan hile yolunu tutup, [27] onu an
cak hile ve desiseyle ortadan kaldırabileceklerini düşündüler. Bir gece
işini bitirmek için bir araya geldiler. Fakat Tanrı’nın yardımı Cengiz
Han’ın yanında idi. Kurdukları plâna göre bir sabah vakti Cengiz Han’ı
ortadan kaldıracaklardı. Ong’un Kilik ve Bare adlarındaki iki oğlunun
kaçıp durumu Cengiz Han’a bildirmesi sonucunda bu plân bozuldu.
Cengiz Han bu plânı öğrenince hemen evlere gidip oraları yakınların
dan ve kavminden boşalttı. Ong’un adamları sabahleyin evlere saldı
rınca oraları boş gördüler. Bundan sonraki olanlar hakkındaki rivayet
çeşitlidir. Fakat olay kısaca şöyledir: Ong Han kalabalık bir toplulukla
Cengiz Han’ın arkasına düştü. Cengiz Han az sayıdaki adamıyla Balcu-
na dedikleri bir çeşme başında onunla karşılaştı, uzun bir vuruşmadan
sonra Cengiz Han, kalabalık bir askere sahip olan Ong Han’ı kaçırdı
ve çok mikdarda ganimet ele geçirdi. Bu olay 599 (1202) yılında oldu.
O gün Cengiz’in emri üzerine zaferde payı olanları, ister efendi, is
ter köle (gulâm), ister emir olsun ister süpürgeci (ferrâş) Türk’ten Ta-
cik’e ve Hindliye kadar tesbit ettiler. Cengiz, O iki çocuğu tarhan yaptı.
Tarhan, her türlü vergiden muaftı ve bulunduğu ordunun ve ele geçir
diği ganimetin tartışmasız sahibi idi. Onlar izin almadan padişahın
huzuruna çıkarlardı. Bunun için önceden bir zaman tesbit etmeye ge
rek yoktu. Cengiz Han yeni tarhan lara yani o iki çocuğa askerden baş
ka hesaba gelmeyecek kadar mal, hayvan ve giyim eşyası verdi. Ayrıca
[28] işleyecekleri her suçun soruşturmasından muaf tutuldular. Onla
rın dokuz göbek torunlarına kadar bu emre uyuldu. Şimdi de bütün
memleketlerde o ikisinin neslinden gelen kalabalık kavimler vardır ve
bunlar büyük bir saygı görerek yaşıyorlar. Padişahların yanında saygın
bir yere sahiptirler. O gün Cengiz Han’a yardımcı olmuş olan diğer ka
vimden herbiri durumlarına göre yüksek mertebelere kavuştular. Bazı
ları devrin melikleri arasına girip yüksek makamlara gelerek zamanın
ünlü kişilerinden oldular.
Ordusu güçlendiği zaman Cengiz Han Ong Han’ın yeniden yapı

lanmasını önlemek için onun üzerine asker gönderdi. Bir iki defa bir-
birleriyle savaştılar. Her defasında Cengiz Han galip, Ong Han mağlup
oldu. Sonunda kadınları ve kızları dahil olmak üzere Ong Han’ın halkı
ve kavmi Cengiz Han’ın eline düştü. İşin sonunda Ong Han öldürüldü.
Bu zaferden sonra Cengiz Han’ın işinin iyi gitmesi üzerine diğer

kabileler haberci gönderip onun fermanına boyun eğdiler. Oyrat279ve
Konkurat280 gibi kabileler onun emirleri ve yakınları arasına girdiler.
Asilik edenler ise, onun kılıcı ve kırbacıyla karşılaştı. Sonunda bütün
kabileler Cengiz Han’a boyun eğdiler.
Cengiz Han, yine o zaferden sonra yeni kanunlar koyarak adaletin

temelini güçlendirdi. Zina ve hırsızlık gibi ne kadar kötü işler varsa
hepsini yasakladı.
O sıralarda Moğollardan şunu duydum: O bölgenin şiddetli soğu

ğunda çıplak olarak dağları, ovaları dolaşıp geri dönen bir adam pey
dalı oldu. O dönünce, “Tanrı benimle konuştu. Bana, ‘Bütün yeryü
zünü Temuçin’e ve onun evlâtlarına verdim. Ona Cengiz Han adını
koydum’dedi” diye şayia çıkardı. O zaman ona But Tengri adını tak
tılar. [29] İnsanlar onun dediğinden çıkmamaya başladı. Sonunda işi
ilerleyip çok sayıda taraftar buldu. Etrafına büyük bir kalabalık birikti.
Bunun üzerine aklına hükümdarlık sevdası düştü. Bir gün bir tören sı
rasında Cengiz Han’ın oğullarından biriyle konuşurken Cengiz Han’ın
oğlu onu öyle bir yere çaldı ki bir daha kalkamadı.
. Velhasıl Cengiz Han o bölgeyi asileriden tamamen temizledikten

ve bütün kabileler onun askeri olduktan sonra Hıtay’a elçiler gönderdi.
Onların arkasından kendisi de oraya hareket etti. Hıta hükümdarı Al-
279 Baykal gölünün doğu sahillerindeki orm anlarda yaşayan bir kabile.
280 Cengiz Han’ın eşi Börte’nin m ensubu olduğu doğu M oğolistan’da yaşayan bir kabile.
tun’u öldürüp o ülkeyi ele geçirdi. Zamanla başka memleketler de aldı.
Onların herbirinin hikâyesini ayrı ayrı anlatacağız.
V. CENGİZ HAN’IN OĞULLARI

Cengiz Han’ın eşlerinden ve cariyelerinden çok sayıda oğlan ve kız
çocukları vardı. Büyük hatunun adı Yesuncin Beki281 idi. Moğol gele
neğine göre bir babanın çocuklarının itibarı annelerininkine bağlıdır.
Anne ne kadar büyükse, onun çocuğu da aynı ölçüde han’ın diğer ço
cuklarından üstündür. Bu kadından Cengiz Han’ın dört oğlu vardı. Bu
dört oğlu da ülkenin önemli işlerini üstlenmiş olup yönetimin dört
ana direğini teşkil ediyorlardı. Cengiz, bunların her birini önemli bir
işte görevlendirmişti. Büyüğü Tuşi, Moğolların gözünde önemli ve be
ğenilen işlerden sayılan av işleriyle; onun küçüğü Çağatay, kanunları
nı nasıl uygulanacağı, kanunlara göre suçluya ne gibi cezalar verilece
ği, uyan, araştırma, soruşturma gibi adalet işleriyle, Ögedey yönetimin
danışmalıkfmeşrerefj işleriyle, Tuli ise orduyu donatıp yönetmek işle
riyle görevlendirilmişlerdi.
Cengiz, Ong Han işinden kurtulduktan [30] ve ister zorla, ister rı
zayla olsun bütün Moğol kavimlerinin üzerine hakimiyet kurduktan
sonra yönetimi altında bulunan bütün ülkeleri oğullan arasında tak
sim etti. Askerden da onlara bir pay verdi. Sonra kardeşler arasında
dostluk ve birlik kurulması, anlaşma tohumunun oğullarının, kardeş
lerinin ve akrabaların kalplerinde yeşermesi için gayret etti. Bu konu
da oğullarını bir araya getirerek onlara şöyle nasihatte bulundu: Ok
luğundan bir ok çıkararak kırdı. Sonra okların sayısını ikiye çıkardı,
onları da kırdı. Bu şekilde okların sayısını birer birer artırdı. Sayısı
çoğalıp el gücüyle kırılamayacak duruma gelince oğullarına dönerek,”
Bu hikâye sizinle ilgilidir. Eğer ince bir oka ilâveler yapılırsa, güç ka
zanır rakipler onu kıramaz. O halde siz kardeşler arasında yardımlaş
ma ve dayanışma sağlanırsa, başkaları ne kadar da güçlü olsalar, sizi
yenemezler. Bunlardan başka eğer aranızda bir baş olmazsa; kardeşler,
evlâtlar, dostlar ve arkadaşlar kendi aralarında itaat edecekleri biri
ni seçmezlerse, birkaç başlı yılana dönerler. Birkaç başlı bir yılan bir
281 Bu kelime M oğolca güzel kadın m anasına gelir ve burada m uhtem elen lâkap olarak
kullanılmıştır. Asıl adı Börte’dir.
gece soğuktan kaçıp bir deliğe girmek istedi. Fakat oraya girme önceliği
bakımında başlar arasında kavga çıktı, sonunda hepsi de helak oldu.
Halbuki tek başlı bir yılan hızla deliğe girdi ve soğuğun şiddetinden
canını kurtardı.
Cengiz Han evlâtlarına sık sık bu tür nasihatlerde bulunmuştur.

Görünüşte şimdi her evlâdı bir bölgenin han’ı ve bir ülkenin yöneticisi
olsa da [31] aslında hepsi, servete ve ülkeye ortaktırlar. Bu iddianın de
lili Mengü Kaan’ın ikinci kurultayı2B2ıdır. Mengü Kaan o kurultayda bü
tün ülkeyi akrabaları, yani oğulları, kızları, kardeşleri ve kız kardeşleri
arasında taksim etti. Herbirinin sınırını belirledi, ülkenin sınırlarının
genişlediği Cengiz Han zamanında da yurt dedikleri herbirinin ikâmet
sahasını belirlediler. Cengiz Han’ın kardeşi Ötegin Noyan, yanında bir
toplulukla Hıtay bölgesine; büyük oğlu Tuşi, Saksın203, Bulgar284 ve Ta
tar atlarının ayaklarının değdiği yerlerden Kayalıg ve Harezm bölgesi
ne kadar uzanan yerlerin yönetimine tayin edildi. Uygur şehirlerinden
Semerkand’a ve Buhara’ya kadar olan yerler de Çağatay’ın yönetimi
ne bırakıldı. Onun başkenti Almalıg havalisinde Kunas’ta idi. Veliaht
olan Ogedey’in hissesine ise babasının zamanında İmil285 ve Kunak2B!i
bölgeleri düşmüştü. O hanlık tahtına oturduğu zaman Hıtay ve Uygur
şehirleri arasındaki aslî mekânına taşındı. İlk yerini de Güyük’e bırak
tı. Bunların herbirinin hikâyesi yeri geldiği zaman anlatılacaktır. Tuli
de [32] onunkine hudut bir ülkede oturuyordu. Aslında onun oturdu
ğu yer Moğolların ülke dairesinin merkez noktası idi.
Bu anlatılanlar on binden fazla olan Cengiz Han’ın evlâtlarının kısa

bir hikâyesidir. Onların herbiri, bir yu rt’a, müstakil bir orduya ve ta
raftarlara sahip olup hepsinin burada tek tek anlatılıp yazılmasının
imkânı yoktur.
Burada amaç, diğer padişahlar arasında çok az görülen Moğolların

mükemmel uyumunu anlatmaktır. Başka padişahlar hakkında anlatı
lanlarda kardeşlerin birbirini öldürme; oğulun babayı ortadan kaldır
282 Hanedan m ensuplarından birini saltanata getirecekleri veya önemli bir işi görüşecekle
ri zam an Moğol şehzadelerin ve devlet büyüklerinin yaptıkları büyük toplantı.
283 Volga nehri üzerinden bir şehir.
284 Kazan’ın 115 km güneyinde, Volga nehrine yedi km uzaklıkta, bugünkü Bolgarsko-
ye’nin yanında harabeleri bulunan şehir.
285 Batı Moğolistan’da Sibirya bölgesindeki Alagöl’e dökülen bir nehir.
286 Veya Kobak. İmiPin doğusunda bulunan bir nehir.
ma peşinde olduğu görülür; bu yüzden onlar da yok olup gittiler. Bu ko
nuda “Çekişm eyin, y ok sa korkar başarısızlığa düşersiniz ve kuvvetiniz
g id er”287 buyrulmuştur. Cengiz Han’ın evlâtları ve torunları birbirleri
ne destek oldukları için bütün dünyaya galip geldiler ve düşmanlarını
yok ettiler. Bu hikâyelerin anlatılmasında ve bu tarihin yazılmasındaki
tek amaç, akıllı kimselerin tecrübelerini artırmaktır.
VI. UYGUR YÖRESİNİN ALINMASI VE İDİ KUT’UN

TESLİM OLMASI
Uygur Türkleri yöneticilerine, devletin sahibi manasına gelen İdi-
kut derlerdi. O sırada Türklerin yöneticisi Barçuk idi. Kara Hıtay’m
Maveraünnehr ve Türkistan şehirlerinde zafer kazandığı baharda o da
Kara Hıtay’a boyun eğdi ve vergi (mâl) ödemeyi kabul etti. Kara Hıtay,
oraya Şavkem adında bir şah n e288 gönderdi. O oraya yerleştikten son
ra zulüm ve baskıya başvurarak İdikut ve emirlerine saygı perdesini
yırttı. Sonunda emirler ve halk ondan nefret etmeye başladılar. Cengiz
Han’ın Hıtay bölgesinde kazandığı zaferin haberi her tarafa yayılınca
İdikut emri üzerine Şavkem’i Kara Hoca dedikleri bir köyde yakalaya
rak evini başına yıktılar. Ayrıca onun [33] Kara Hıtay aleyhindeki ita
atsizliğini ve asiliğini delilleriyle kağıda döktüler.
Cengiz Han, Kutalmış Kaya, Ömer Oğul ve Tarbay’ı İdikut’a gönder

di. O, elçilere saygı gösterdi ve Cengiz Han’a boyun eğmeyi gerekli bir
görev sayarak onun huzuruna çıktı. Orada kendisine yapılmış olan va-
adlerin gerçekleştiğini yakından gördü. Sevgi ve ilgiye mazhar olarak
geri döndü. Moğol ordusu Güçlük’ün üzerine yürüdüğü zaman Uygur
yörelerinden bulunan İdikuta yardıma koşması için ferman geldi. O üç
yüz süvari hazırlayarak yardıma gitti. Sonra aldığı izinle kavminin, ka
bilesinin arasına geri döndü. Cengiz Han’ın bizzat Sultan Muhammed
(H arezm -şahjin ülkesine saldırmasına kadar orada kaldı. O saldırı sı
rasında tekrar ordusuyla birlikte yardıma yetişmesi için ferman geldi.
Ayrıca Çağatay ile Ogedey’in Otrar’a düzenledikleri seferde de onların
287 Kur'ân-ı Kerim, 8/46

288 Bu sıfat Selçuklular zam anında da kullanılmıştır. Moğollar zam anında Moğol ailesinin
idare ettiği bölgedeki şeriate ait işler dışında diğer bütün işleri kontrol etm ek maksadıyla Han
tarafından tayin edilen kişiye denirdi.
yanında yer aldı. Otrar’ın alınmasından sonra Tarbay, Yasaur ve Gadak
ile birlikte Vahş’e289gitti. Han, eski otağına yaklaşınca Tangut’a saldır
mak isteyince de emre uyarak askeriyle birlikte hizmete girmek için
Beş Balıg290tan yola düştü.
Onun bu samimî hizmetleri günden güne Cengiz Han’ın gözünde

büyümesine sebep oldu. Sonunda Cengiz Han, kızlarının birini onun
la nişanladı. Fakat onun ölümü üzerine kız evde kaldı, evlilik gerçek
leşmedi. İdikut, Beş Balığ’a geldi. Kaan (Ögedey), tahta oturunca baba
sının vasiyetine uyarak Altun [34] Begi’yi dostluk ve sevginin nişanesi
olarak/dikut’a gönderdi. Fakat o, oraya varmadan önce hayatını kay
betti. Bir süre sonra da ona Alaçin Begi’yi nişanladı. Bu defa da kız
oraya varmadan İdikut öldü. Onun Kesmes291adındaki oğlu Han’ın hu
zuruna çıkarak idikut oldu. Alaçin Begi ile evlendi. Kısa bir süre son
ra o da hayata veda edince Salindi adlı kardeşi Töregene Hatun292'un
fermanıyla onun yerine geçerek idikut sıfatını aldı. O çok zengin ve
muhterem biriydi.
VII. ONLARIN MACERALARININ DEVAMI

Bu konunun Mengü Kaan’ın tahta geçişini anlattıktan sonra yazıl
ması gerektiğini düşünen olursa da biz hikâyenin akışı bakımından
onu burada yazıp anlatmayı uygun gördük.
Dünya mülkü, cihan padişahı Mengü Kaan’ın eline geçince bir kı
sım insanların kötü niyetleri yüzünden şöyle bir olay meydana geldi:
Uygurlardan Bala Bitikçi293putperest294olmasına rağmen Cengiz Han’ın
devletinde önemli bir makama getirilmiş, ülkenin hatırı sayılır kim
selerinden olmuştu. “Milliyet birliğin seb eb id ir” ve ‘Birbirlerine sözü
geçer” sözlerine dayanarak Bitikçi’yi İdikut’un yanma göndermişlerdi.
Bitikçi kötü düşüncesinin gerçekleştirmek için sayısız vaadlerde bulu
narak İdi ku t’u kandırdı. Yaptırmak işlediği şey Beş Balıg ve çevresinde
289 Bugünkü Tacikistan sınırlarında Ceyhun nehrinin sağ yakasında bulunur.

290 Beş şehir m anasına gelir. Doğu Türkistan’ın Guşen şehrinin güney batısında bulunur.
291 Metinde Kesmain olarak geçmektedir.
292 Ögedey öldükten sonra geçici olarak yönetim i eline alan onun eşi.
293 Bitikçi, “kâtip” m anasına gelir.Bu, Kâtip Bala demektir.
294 Bu kitapda putperest kelimesi Budist yerine kullanılmıştır.
bulunan Müslümanları öldürmek, mallarını yağmalamak ve çocukla
rını esir etmekti.
Bunun için 50 bin insanı hazır bulunduracaklar, ihtiyaç durumun

da onlardan yararlanacaklardı. Bunun için Uygur emirlerinden Bilge
Kuti, Bulmuş Buka, Sakun295ve İdkaç’tan yardım sözü [35] aldılar. Ver
dikleri karar göre, Müslümanlar cuma günü Rika’da bulunan büyük
camiye toplandıkları zaman pusudan çıkıp onların hayatlarına son ve
receklerdi. Şiir (Arapça):
“Onlar m escidi söndürm ek istediler. Halbuki, onu aydınlık tutan ve

p arlatan A llah ’tır. Onlar faziletleri az altm ak istediler. H albuki onu b a
ğışlayan Allah ’tır. ”
İdi kut, bu plânı uygulamak için Gaymış296, Hoca ve Naku’nun ya

nma gitti ve çadırını sahraya kurdu. Uygurlar da orada toplandılar. Bu
sırada garip bir olay oldu. Bir gece onların Müslümanlara karşı düzen
lediği komployu öğrenen Bilge Kuti’nin adamlarından Tekmiş, bu sır
rı bir hafta sakladıktan sonra çarşıda Müslümanlardan biriyle yaptığı
kavga sırasında ona “Ne yapacaksan bir an önce yap, çünkü yalnız üç
gün ömrün kaldı” dedi. Olaya şahit olan Müslümanlar bu haberi he
men o sırda Beş Balıg’ta bulunan Moğol devletinin ileri gelenlerinden
Emir Seyfeddin’e bildirdiler. Emir Seyfeddin’in yanma çağrılan Tek
miş de İdi kut ve adamlarının düşünce ve kararlarını ona anlattı.
O iki gün içinde cihan padişahının (yani M engü’nin) tahta oturuş

haberi her yere yayıldı. İdi kut, düşündüklerini gerçekleştiremiyeceği-
ni anlayınca, bu işin duyulmasından doğacak herhangi bir tehlikey
le karşılaşmamak için cihan padişahının huzuruna varmak amacıy
la yola çıktı. Bunu öğrenen Emir Seyfeddin, onu yolundan çevirmek
için adamlar gönderdi. Emir, onu Tekmiş’le yüzleştirdi. Tekmiş herşe-
yi anlattı. Bunun üzerine İdi kut ve suç ortakları korkuya [36] kapıldı
lar. Kendileri için başka bir kurtuluş yolu olmadığını anladıklarından
inkâr ettiler ve o işle hiçbir ilişkileri olmadığını söylediler, uzun bir
tartışmadan, sorgu sualden sonra serbest bırakılmalarını istediler, Tek
miş de daha önce verdiği ifadenin doğruluğu üzerinde ısrar etti. Bu
soruşturma sırasında orada bulunan Uygur ileri gelenleri “Bu işi bilen
295 Karluk Türkleri’nin padişahlarına verilen unvan.

296 Güyük Han’ın dul eşi, imparatorluğun geçici yöneticisi, Hoca ve Naku’nun anneleri.
bir kimse kesin olarak onu söyleyemez. Bizim hiçbirimizin bundan
haberi yok. Eğer biri çıkar da bu işi bildiğini söylerse, onun da o işte
parmağı olduğu anlaşılır. Çünkü bu işte parmağı olmayan birinin onu
bilemeyeceği normaldir. Bundan dolayı bu iş hakkında bilgi verecek
olan kimse kendi suçunu itiraf etmiş olacağından onun malı ve kanı
helâl olur” diye kendi aralarında konuştular. Bu sözler üzerine Tekmiş
ayağa kalkıp, “Bu dava Beş Balıg’da açığa çıkmaz. Cihan padişahının
huzuruna gidelim, orada kurulacak büyük yargu ’d a 297 her şey aydın
lansın” dedi.
Bu teklifi kabul eden emir Seyfeddin, Tekmiş’i, yanma birkaç adam

katarak padişaha gönderdi. Padişah olayı öğrenince İdi kut ve adam
larının gelmesini emretti. Fakat bir süre bekleyip İdi kut gelmeyince
Tekmiş’i mahkeme önüne çıkardılar. Orada söylediklerini inkâr edince,
geleneğe uyup anadan doğma soyup, davul değnekleri ile dövmek için
el ve ayaklarını bağladılar. Sonunda o, Cihan Padişahı Mengü Kaan’ın
muhalifleriyle işbirliği ettiğini itiraf etti. Olayı önceden haber verdiği
için Tekmiş serbest bırakılıp, Mengü Bolad adlı bir elçi İdi kutu bulup
getirme işiyle görevlendirildi. Bunu haber alan İdi kut, onlar gelmeden
önce şehri terk etti.
Tekmiş, kalabalık bir askerle Beş Balığ’a varınca [37] Uygurlar kor
kudan ona ikramda bulunup hediyeler verdiler. Fakat Tekmiş, İdi ku
tun peşini bırakmadı. Onu yakalayıp getirdi ve bu işi soruşturmakla
görevlendirilen Mengeser Noyan’a298teslim etti. Soruşturma sırasında
suçunu itiraf etmemesi üzerine ona işkence etmeye başladılar. Elleri
ni arkasından sımsıkı bağladılar. Bağın çok sıkı olması sebebiyle ta
kati kesilip yüz üstü yere kapandı ve kafasına tahta parçası saplandı.
Muhafazı, eğilip tahta parçasını İdi Kutun kafasından çıkarınca bunun
cezası olarak ona 17 sopa vurdular. İdi-kut suçunu itiraf etmemekte di
rendiği için onu, Tekmiş Buka’yla tekrar yüzleştirdiler. Tekmiş ona “İti
raf etmekten başka çaren yok” demesine rağmen inkâr etmeyen devam
edince Bitikçi’yi getirdiler. O, İdi kutun yanında bütün olayı baştan
sona kadar anlattıktan sonra onun inkâr etmekte bu kadar direnmesi
ne hayret ederek, “Sen hiç bir belâya benzemez bir belâsın”, deyince,
İdi kut, ona “Evet” karşılığı verdi. Bunun üzerine bağlarını çözüp onu
287 Aslı Türkçe olan bu kelime bu kitapta “ceza m ahkem esi” yerine kullanılmıştır.
298 Mengü Kaan zam anın bütün em irlerin ve noyanların reisi(Bak. Cihan-güşa, vrk. 138b.)
bir kenara oturttular. Ondan sonra suç ortaklarından Bilge Kuti’yi sor
guya çektiler. Yapılan eziyete dayanamayarak o da suçunu itiraf etti.
Geriye kalan iki üç suçluyu da sorguya çektiler. Bunlar Tatar sopalarını
yedikten sonra içlerinde ne varsa açığa vurdular. Bundan sonra bütün
suçluları ayakta sıraya dizerek onlara padişaha karşı suikast düzenle
diklerini söylettiler. “Bu g erçek değil m iydi?” denir. Onlar: “R abbim i-
z e an d olsun ki evet g erçekti” dediler. Allah, “İn kâr etm enizden dolayı
azabı tadın” der299. Onların hep birden suçlarını itiraf etmeleri üzerine
[38] durum cihan padişahına arz edildi. Gelen emir uyarınca İdi kut ve
arkadaşlarını Beş Balığ’a götürdüler. Müminleri öldürmeyi plânladık
ları cuma günü Müslüman, Putperest bütün halkı sahraya topladılar.
Orada cihan padişahının fermanı okundu. Emir gereğince Ögünç, kar
deşi İdi kutun başını vücudundan ayırdı. Suç ortaklarından Bilge Kuti
ile İdkaç’ın vücudunu ikiye böldüler.Bu şekilde o bölgeyi, kötülük ve
hile tohumları ekenlerden temizlediler. “Alem lerin R abbi A llah ’a ham -
dolsun ki zu lm eden milletin kökü böylece k esild i”300. Şiir (Arapça):
“Hak, a ç ık ve seçik olup kılıçlar yalındır. Ondan, aslan yatağından

sakın ır gibi sakının “3m.
Bala Bitikçi, Gaymış’ın emirlerindendi. O da suçlu görüldüğü için

hapsedilmiş, hayatından ümidini kesmişti. Onu da ötekilerle birlikte
sahraya götürmüşler ve işini bitirmek için soymuşlardı. Mengü Ka
an’ın annesi But Beki’nin302tekrar sağlığına kavuşması hürmetine, onu
diğerlerinden ayırıp canını bağışladılar. Şiir (Arapça):
“Gökyüzü orad a bulunanlara d a r geldiği zam an kılıçlar ve m ızraklar

arasın da bir çıkış yeri bulunur.”
Bitikçi’nin her ne kadar canı bağışlandıysa da onun malına mülkü

ne ve kadınlarına el konuldu.
Moğol meliklerinin bir âdeti vardı. Ölümü haketmiş bir kimse her
hangi bir sebeple [39] canını kurtarırsa, onu ölsün diye ya savaşa ya
sağ olarak göndermeyeceklerine inandıkları isyan etmiş bir kavmin
299 Kurân-ı Kerim, 4 6 /3 4 .

300 Kurân-ı Kerim, 6/45.
301 Ebu Tamman tarafından Halife M u’tasım ’ın övgüsü hakkında yazılm ış olan kasidenin
matlaı.
302 Veya Sorkotani Beki: H ıli’nin dul eşi ve Mengü, Kubilay, Hülagu'nun anneleri.
yanma elçi olarak gönderirler ya da hastalıktan öleceğini düşünerek
havası çok sıcak bir yere yollarladı. Bala Bitikçi’yi de havasının çok sı
cak olması sebebiyle Şam’a ve Mısır’a elçi olarak gönderdiler. Bu işte
fazla rolü olmayan Sakım, Batu’ya yardım etmekten suçlu bulundu
ve 110 sopayla cezasını çekti. Onların komplosunu açığa çıkaran Tek-
miş’e hediyeler verildi. Yüce Allah onu İslâm’ın şerefiyle şereflendirdi.
Bu olay bu şekilde sonuca bağlandıktan sonra Ögünç kalkıp padi

şahın huzuruna gitti. Padişah onu kardeşinin yerine İdi kut yaptı. Bu
olay 650(1252) yılında oldu.
VIII. ONLARIN İNANÇLARINA GÖRE İDİKÜT’ÜN

SOYU VE UYGUR ŞEHİRLERİ
İdikut’un hal tercümesi hakkında verilen kısa bilgilerden sonra
doğrulamak için değil, fakat hayret verici şeyler olduğu için Uygurla
rın dinleri ve inançlarına da burada kısaca değinilmiştir.
Uygur inanışına göre onların doğup ortaya çıkmaya başladıkları

yer, Kaan zamanında kurulan şehrin de adı olan Karakorum adındaki
bir dağdan kaynaklanan Orhun303 nehri sahilidir. Karakorum dağından
ondan başka 30 nehir daha çıkar. Her nehrin sahilinde ayrı bir kavim
yaşıyor, Orhun sahilinde ise iki Uygur kavmi yaşıyordu. Bunlar ka
labalık olunca [40] diğer kavimler gibi kendi aralarından bir yönetici
seçtiler ve onun arkasından gittiler. Buku Han ortaya çıkıncaya kadar
beş yüz yıl bu şekilde yaşadılar.
Halkın inancına göre bu Buku Han, Efrasiyab’ın ta kendisidir. Kara

korum yakınında kenarında bir taş olan bir kuyunun bulunması da o
görüşlerine destek olmuştur. O kuyuya Bijen’in kuyusu304 demişlerdir.
Bu nehrin sahilindeki bir şehirden yani şimdi Mavu Balıg dedikleri
Ordu Baliğ ve oradaki bir otağla ilgili anılan vardır. O otağın etrafında
303 M etinde Orkun olarak geçmektedir.

304 Şeh-nâm e’ye göre İranlı bir pehlivan olan Bijen, Hıran (Türk) hükümdarı Efrasiyab’ın
kızı Menije’ye aşık oldu. Menije de ona aşık olduğundan Bijen’i çadırına çağırdı. Sonra birlik
te Menije’nin sarayına gittiler. Efrasiyab bundan haberdar olunca Bijen’i bir kuyuya hapsetti.
Onun üzerine Menije her gün kuyunun başına gidip, dilenerek kazandığı ekmeği Bijen’e ver
m eye başladı. Sonunda Rüstem pehlivan tü ccar kılığına girerek Bijen’i aram ak için Turan'a
geldi ve onu kuyudan çıkararak İran’a getirdi.
bizim de gördüğümüz yazılı taşlar305 bulunmaktadır. Kaan (Ögedey)
zamanında taşların altını kazarak bir kuyu buldular. Orada büyük bir
kitabeye rastladılar. Kitabelerin anlamını çıkarmak için uzmanlar ge
tirilmesi konusunda emir verildi. Hıtay’dan bu yazıların sahibi olan
beyaz dedikleri bir topluluğu getirdiler. Kitabede şunlar yazılıydı: O
sırada Karakorum nehirleri arasında Tuğla (yani Tula) ve Selenga ad
larında iki nehir vardı. Bunlar Kamlancu denilen bir yerde bibiriyle
birleşiyordu306. Bu iki nehir arasında birbirine yakın iki ağaç vardı.
Birine, kışın selvi gibi yapraklarını dökmeyen ve çam ağacı şeklinde
olan fesuk307 ağacı dedikleri ağaç, diğeri ise, tur ağacıydı. Bu iki ağaç
arasında büyük bir dağ peydah oldu. Gökten o dağın üzerine günden
güne büyüyen ışık saçılmaya başladı. O garip durumu gören Uygur
halkı, dağa saygı ve tevazuyla yaklaştıkları zaman dağdan iç açıcı, se
vinç verici sesler duymaya başladılar. O günden sonra dağın etrafın
da her gece doğurma sırasındaki hamile kadına benzeyen otuz ayak
uzunluğunda bir ışık belirdi ve dağda bir kapı açıldı. İçinde [41] ayrı
ayrı kurulmuş çadır gibi beş ev vardı ve herbirinin içinde ağızlarında
içinde ihtiyaçlarına göre süt bulunan bir emzik olan bir oğlan çocuğu
oturmuştu. Çadırların üzerinde de gümüşten bir çatı vardı. Bu duru
mu öğrenen kabilenin reisleri bu garip manzarayı görmek için oraya
geldiler ve saygı ifadesi olarak onların önünde diz çöktüler. Çocuklar,
biraz büyüyüp yürüme gücü kazanınca bulundukları yerden çıktılar.
Onlar için dadı (dâye)lar görevlendirip saygı ve sevgi merasimini ye
rine getirdiler. Süt içme çağını atlatıp konuşmaya başladıkları vakit
anne babalarını sordular. Ağaçları gösterdikleri zaman oraya giderek
ağaçlara evlâdın babaya gösterdiği saygıyı gösterdiler. Ağaçların bittiği
yeri muhterem tuttular. Bu durum karşısında dile gelen ağaçlar, “Güzel
huylarla süslenmiş olan hayırlı evlâtlar ana babalarına bu şekilde dav
ranırlar” dedikten sonra “Ana baba hakkını gözetiniz. Ömrünüz uzun,
şansınız daim olsun” diye dua ettiler.
305 Bu, Uygur hükümdarı Ay Tengri ile Kut Bulm uş Alp Bilge’yi övmek için Türkçe, Uy
gurca ve Sogdca yazılm ış ünlü kitabe olmalıdır (R.Grousset, L’Em pire des Steppes, Paris 1929,
s. 174.)
306 Kam lancu hayalî bir yer olmalı. Çünkü m etinde söylendiği gibi Tula ile Selanga ne
hirleri birbiriyle birleşm ez (Bak. Marquart, J., Über das Volkstum der Komanen, Berlin 1914,
s. 59)
307 Metinde Kasuk. Sibirya cedar’ı.
Bunun üzerine civarda bulunan bütün kavimler, o gocuklara şehza
delere davranır gibi davrandılar. Geri döndükleri zaman herbirine bir
ad koydular, en büyüğüne Sankur Tegin, İkinciye Kotur Tegin, üçün-
cüye Tukel Tegin, dördüncüye Or Tegin, beşinciye de Buku Tegin308 ad
larını verdiler. Gördükleri olağanüstü olayın tesirinde kalarak onların
yüce Tanrı tarafından gönderildiğini düşündüler ve aralarından biri
ni padişah yapmayı kararlaştırdılar. Buku Han, akıl, bilgi, vücut gü
zelliği bakımından diğerlerinden üstün olduğu gibi bütün kabilelerin
dillerini ve yazılarını da biliyordu. Hepsi onun padişah olması konu
sunda görüş birliğine vardılar ve bunu kutlamak için büyük şenlikler
düzenlediler.
Buku Han, tahta geçince adalet sargisini açıp zulüm sayfalarını ka
padı. Malı mülkü ile adamlarının sayısı hızla arttı. Yüce Tanrı ona,
bütün [42] dilleri bilen üç karga gönderdi. Bu kargalar önemli olayları
yerinde araştırır ona bilgi getirirlerdi.
Bir gece Buku evinde uyurken pencereden bir kız hayaleti girip onu
uyandırdı. Fakat o korkusundan uyur gibi yaptı. İkinci gece de aynı şey
oldu. Vezirinin verdiği akıl üzerine üçüncü gece o kızla birlikte Ak-
dağ adı verilen dağa gidip orada şafak vaktine kadar sohbet ettiler. Bu
durum yedi yıl, altı ay, yirmi iki günün her gecesi aynı şekilde devam
etti. Son gece veda ederken kız ona, “Doğudan batıya kadar olan bü
tün yerler senin hükmün altına girecek, işinde ciddi ol ve insanların
kıymetini bil” dedi.
Bunun üzerine Buku Han askerlerini topladı. Bunlardan üç yüz bin

seçme adamını Sonkur Tegin’in komutasında Moğol ve Kırgız tarafına,
bir o kadar askerle Tükel Tegin’i de Tibet’e yolladıktan sonra kendi de
yanma üç yüz bin asker alarak Hıtay’a yöneldi, diğer kardeşini de ye
rine bıraktı. Hepsi, gittikleri yerlerden amaçlarına ulaşmış olarak çok
büyük miktarda ganimetlerle döndüler. Her ülkeden getirdikleri çok
sayıda insanla Orhon da denilen yerde Ordu Balıg şehrini kurdular.
Doğu tarafı tamamen onların egemenliği altına girdi.
Bundan bir süre sonra Buku Han, bir gece rüyasında beyazlar gi
yinmiş, elinde baston bulunan yaşlı bir adam gördü. Yaşlı adam ona
bir çam kozalağı büyüklüğünde yeşim taşı vererek, “Eğer bu taşı ko
308 Tegin: Eski T ürkçe’de şehzade veya bey m anasına gelir.

ruyabilirsen, dünyanın her tarafı senin buyruğun altına girer” dedi. O
gece veziri de [43] aynı rüyayı gördü. Ertesi sabah asker toplayıp bu
defa da batıda bulunan ülkelere doğru hareket ettiler. Buku Han, Tür
kistan’a vardığı zaman orada suyu bol, yeşilliklerle örtülü geniş bir
düzlüğe rastladı. Çok beğendiği o yerde şimdi Kuz Balıg denilen Bala-
sagun309 şehrini kurdu. Daha sonra askerlerini çevreye göndererek on
iki yıl zarfında orada bulunan bütün ülkeleri fethetti. Başkaldıracak
hiçbir devlet bırakmadı. Hayvan organlı insanların bulunduğu yere
kadar gittiler. Oradan ötede insanların yaşayabileceği bir yer kalmadı
ğını anlayınca geri döndüler. Dönerlerken beraberlerinde fethettikleri
ülkelerin meliklerini de getirip Han’a hediye ettiler. Buku Han, onlara
yakışır bir şekilde ikram ve iltifatlarda bulundu. Yalnız çok çirkin ol
duğu için Hint padişahını huzuruna kabul etmedi. Herbirine bir mik
tar vergi yükleyerek onları ülkelerine geri gönderdi. Artık oralarda ya
pacak bir iş kalmayınca kalkıp eski oturduğu yere döndü.
Uygurların putperest oluşların sebebi şudur: O sırada onlar, büyü

sanatını öğrenmişlerdi. Bununla uğraşanlara da “k a m a n ” diyorlardı.
Kamanlar, “Şeytan bize bağlı, yanımıza gelip olanı ve olacağı bize ha
ber verir” iddiasında bulunuyorlardı. Onların durumunu araştırmış
ve yanlarında kalmış olan kimseler bana şöyle dediler: “Şeytanlar, ça
dırlarının penceresinin önüne gelir, onlarla konuşurmuş. Bazılarının
kötü ruhlarla ilişkileri vardır. Kamanların işlerini en iyi yapabildikle
ri zaman, tabii şehvetin sönmüş olduğu zamandır. Bu işlerle uğraşan
kimselere Kam derler. Uygurlar, ilim alanında geri oldukları için eski
den beri kamanların sözlerine göre hareket ederler. Hatta şimdi bile
şehzadeler [44] onların dediklerine inanırlar. Önemli bir işe başlama
dan önce müneccimlere ve kamanlara danışırlar, onların olumlu görü
şünü almadan işe başlamazlar. Kamanlar, hastalan da tedavi ederler”.
Hıtay’da bir putperest vardı. Bu, Han’a bir elçi göndererek “Toyin’m0
denilen din ulularını kendisiyle münazara yapmaya davet etti. İleri
sürdüğü şarta göre hangi taraf münazarayı kazanırsa, karşı taraf onun
dinini kabul edecekti.
309 Balasagun harabeleri, Tokmak’ın 24 Km. doğusunda bulunur. Kuz Balıg ise, (Metinde
Kır Balıg) Kuz üluş veya Kuz Ordu’nun diğer bir adı olabilir (Bak. Sm irnova, Cam iü’t-tevarih
neşr. s. 182, n.3)
3,0 Türkçe “yol gösteren adam ” m anasına gelen bu kelime Budist rahipleri için kullanılırdı.
“Toyin”ler, kitaplarına “nom”311 derler. Bu kitap Toyinler’in sözle
rini ihtiva eder. İçinde batıl hikâye ve rivayetler bulunmasına rağmen,
eziyet, zulüm gibi şeylerden sakınmak, insanlara ve hayvanlara karşı
iyi davranmak, kötülüğe iyilikle karşılık vermek gibi bütün peygam
berlerin dinlerine ve şeriatlerine uyan iyi öğütler de vardı. Bunların
dinleri ve inançları çok çeşitli ise de hemen hemen hepsinde “tena
s ü h ” inancı hâkimdir. Bu inanca göre, insanlar binlerce yıl önce ortaya
çıkmıştır. Bunlardan hayır işleyen ve ibadetle meşgul olanların ruh
ları, yaptıklarına göre tasnif edilir, padişahlık, emirlik, dervişlik gibi
makamlara kavuşur. Adam öldüren, hırsızlık yapan, halka eziyet eden
veya başka kötülükler yapanların ruhu ise haşerelere, vahşi ve yırtıcı
hayvanlara girer ve azap içinde kalır. Fakat bu inanç cehaletin eseridir.
“G erçek olm ayanları söylüyorlar. ”
Bu münazarada Kamanlar yenildiler ve karşı tarafın dinini yani

Putperestliği kabul ettiler. Kavimlerin çoğu da onlara uydular. Doğu ta
rafının Putperestleri çok mautaassıp olup, İslâm’a bunlardan daha çok
düşman bir kavim yoktur.
Buku Han, ölünceye kadar mutlu bir hayat sürdü.
[45] Uygurların pek çok olan batıl inanışlarının ancak yüzde birini
yazdık. Bundan maksadımız, o kabilenin bilgisizliğini ve ahmaklığını
göstermek içindir.
Bir dostum bana şunları anlattı: “Bir kitapta okuduğuma göre, bir
zamanlar bir adam varmış. Yukarıda anlattığımız iki ağacın arasında
bulunan boşluğa bir çadır kurmuş. Kendi çocuklarını oraya koyarak et
rafına çıralar yakmış. Keramet süsü verdiği bu durumu göstermek için
oraya birkaç adam getirmiş. Çocukların önünde önce kendisi diz çö
küp saygı göstermiş, götürdüğü adamlara da kendisi gibi yapmalarını
söylemiş. O cahil grup buna inanmış, tapınır gibi çocuklanm önünde
yerlere kapanmış. Sonra çocukları alıp büyük bir özenle yetiştirip bü
yütmüşler ve içlerinden birini han yapmışlar.”
Bir zaman geldi Uygurlar ve onlara bağlı etraftaki kavimler, atla

rın kişnemesinden, develerin bağırmasından, vahşi hayvanların ve kö
311 Budustlerin “dharm a”sı. Soğdçadan M oğolca ve Uygurca’ya girmiş olan bu kelime Mo
ğolca'da bugün de kitap karşılığında kullanılır.
peklerin ulumasından, sığırların böğürmesinden, koyun ve keçilerin
melemesinden, kuşların ötmesinden çocukların ağlamasından velha
sıl herşeyden "göç, g ö ç ” sesi duymaya başladılar. Bunun üzerine yerle
rinden kalktılar. Kondukları her yerde aynı sesi duydular. Nihayet bir
yere geldikleri zaman o ses kesildi. Orada yerleşip beş mahelleli bir
şehir kurdular ve o şehre Beş Balıg adını verdiler. Şehir günden güne
büyüdü. Oraya ilk yerleşenlerin çocukları, o günden beri orada emirlik
yaparlar. Oranın emirine “İdi ku t” adı verilir. Beş Balıg’da bulunan her
evde lânetli olduğuna inandıkları bir ağacın parçası vardır.
[46] IX. GÜÇLÜG312 VE TOK-TOGAN’IN313 HAYATLARI

Cengiz Han, Ong Han’ı yendikten sonra Ong’un oğlu kendi kavmin-
den kalabalık bir grup ile kaçtı. Beş Balıg yolundan Koca bölgesine git
ti. Bir süre oradaki dağlarda gayesiz olarak aç susuz dolaştı. Yanındaki
ler onu terk ettiler. O sırada Gur Han’ın314 askerleri onu yakalayıp Gur
Han’ın huzuruna götürdüler. Bir rivayete göre de o kendisi Gur Han’ın
yanma gitti. Bir süre Gur Han’ın yanında kaldı. Bu sırada Gur Han ile
Sultan’m arası açıldı. Doğudaki emirler de Gur Han’a karşı ayaklanıp
Cengiz Han’a sığındılar ve Gur Han’ın şerrinden kurtuldular. Bunun
üzerine Güçli'ıg, Gur Han’a “Benim kabilem kalabalıktır. Onlar, İmil,
Kayalıg ve Beş Baliğ bölgelerinde dağınık olarak yaşıyorlar ve [47] ge
lenin gidenin saldırısına uğruyorlar. Eğer izin verirsen, onları toplayıp
getireyim, sizin hizmetinize sokayım. Ben bundan sonra sizin emriniz
den dışarı çıkmam ve yanınızdan ayrılmam” dedi. Bu şekilde yaltakla
narak Gur Han’ı gurur çukuruna attı. Gur Han, ona birçok hediyelerle
birlikte Güçlüg Han lâkabını verdi. Çok geçmeden Güçlüg Han, yay
dan okun fırladığı gibi fırladı ve Gur Han’a karşı ayaklandı.
Güçlüg’ün isyanı haberi her tarafa yayılınca Kara Hıtay ordusunda

bulunan taraftarları gelip onun yanında yerlerini aldılar. Güçlüg bun
312 Aslı Türkçe olan “güçlü" m anasına gelen bu sıfatı, Nayman kavim lerinin padişahları
unvan olarak kullanırlardı. M etinde anılan zat, Cam iü’t-tevarih’e göre (Berezin neşr. c.I, s.
1 3 6-145, c.II, s. 6 -7 ,5 4 -6 3 ) Kam Nayman padişahı Tayang Han’ın oğludur. Ata Melik, burada
hataya düşmüştür. Çünkü Cengiz Han, her ikisiyle de savaşıp her ikisini de öldürm üş olsa da
Güçlüg Han’ın Kam Kereit padişahı Ong Han ile hiçbir m ünasebeti olmam ıştır
313 Bu bölüm de bu isim, bazen baba, bazen de oğul için kullanılmıştır.
3,4 Karahıtay padişahlarının kullandıkları unvan.
dan sonra fetihlere başlayarak topraklarını İmil ve Kayalıg sınırları
na kadar dayandırdı. Cengiz Han’ın korkusundan kaçmış olan Mekriz315
emiri Tok Togan, onunla birleşti. Daha önce dağılmış olan askerleri,
tekrar onun etrafına toplanıp çevrelerinde bulunan yerlere seferler dü
zenleyerek oraları yağmaladılar. Askerlerinin sayısı artıp güçlenince
Gur Han’a döndü ve onun topraklarına saldırmaya başladı.
Bu sırada Sultan’m31" başarılarını duyan Güçlüg, ona elçiler gönde

rerek yaptığı teklife göre Sultan, Gur Han’a batıdan kendisi de doğu
dan saldıracaktı. Eğer Sultan, daha önce davranır Gur Han’ı ortadan
kaldırırsa Almalıg’dan Kaşgar’a kadar olan Gur Han’ın toprakları onun
olacak; Güçlüg daha önce davranır Gur Han’ın ordusunu yener, Kara-
hıtay’ı eline geçirirse, Fenakat317 ırmağına kadar olan yerler kendisine
bırakılacaktı.
Bu konuda anlaştılar. İki tarftan [48] Karahıtay’a doğru hareket et

tiler. Güçlüg daha önce gelip Gur Han’ın ordusunu bozguna uğrattı ve
Özkent’te318 bulunan hâzinelerini yağma etti. Daha sonra Gur Han’ı
yakalamak için Balasagun’a gitti. Sinuh’un319 kenarında yaptıkları sa
vaşta Güçlüg yenildi ve adamlarının çoğu esir düştü. Bu savaştan sağ
kurtulan Güçlüg, geri çekilip asker toplamaya başladı. Gur Han’ın Sul-
tan’la yaptığı savaştan sonra barış yaparak geri döndüğünü duyunca
pusu kurup Gur Han’a saldırdı. Onu yakalayıp ülkesini eline geçirdi.
Daha sonra Gur Han’dan bir kız istedi. Nayman kabilesinin çoğu Hıris-
tiyandı. Evleneceği kız, Güçlüg’ten putperest olmasını istedi. Güçlüg
Han da onun isteğine boyun eğerek Hıristiyanlığı bırakıp putperest
oldu. Şiir (Ai'apça):
“Put şeklin e girip ben i k ö le etti. Eskiden de başım a bu h a ller gelmişti.
Aşk ateşinin kalbim i y akm ası önem li değil. Çünkü ateş, puta tapan
kim senin hakkıdır. ”
315 Megrit kavmi: Kitabın bazı yerlerinde “m ergit” olarakda geçen bu kavim, Moğolların
bir kolu olup askerinin fazlalığı, cesu r ve savaşçı oluşlarıyla tanınm ışlardı. (Bak. Cam iü’t-te-
varih, Berezin neşr. c.I, s. 90.)
316 Yani Sultan M uhamm ed Harezmşah
317 Veya Benaket: Angren (Ahengeran) dağının yanında Seyhun nehrinin sağ tarfm-da
bulunan bir nehir. Cüveynî burada bu adı Seyhun nehri için kullanmış olabilir.
3,8 Seyhun nehri üzerinde Siknak ile Cend arasında bir şehir
310 Sinuh (Metinde Hasnuh olarak geçiyor): Bu, bir nehrin adı olabileceği gibi bir dağın
adı da olabilir.
Güçlüg Han, Karahıtay ülkesine iyice yerleşince birkaç defa Alma-
lıg Hanı Ozar ile savaş yaptı. Sonunda onu bir avda yakalayıp öldür
dü. Bu sırada Kaşgar ve Hoten halkı da ayaklanmıştı. Gur Han, Kaşgar
hanının oğlunu hapsetmişti. Güçlüg, onu esaret zincirinden kurtarıp
tekrar Kaşgar’a gönderdi. Fakat Kaşgar emirleri onu şehre girerken öl
dürdü. Bunun üzerine Güçlüg, hasat zamanı mahsûllerini yakmaları
için Kaşgar’a asker gönderdi. Askerleri mahsulü (gallâtj yeyip yaktılar.
Üç dört yıl, [49] ambara giren muhsülde büyük bir azalma oldu. Kıtlık
başgösterdi. Kıtlık ve pahalılıktan çaresiz kalan halk, Güçlüg’iin emri
ne uymaya karar verdi. Bu kararı öğrenen Güçlüg, ordusuyla birlikte
Kaşgar’a gitti. Erkeği olan her eve bir asker gönderdi. Şehrin erkek
lerini hepsinin bir yerde topladılar. Onlara zulmettiler. Allah’a ortak
koşan putperestlerin her istediğini şehir halkı yerine getirdi. Onların
isteklerine karşı gelmeye kimse cesaret edemedi. Güçlüg, buradan kal
kıp Hoten’e gitti ve orayı fethetti. Bu bölgenin halkını Muhammed’in
(A.S.) dininden dönmeye zorladı. Hıristiyanlığı, putperestliği ya da Hı-
tayîlerin dinini seçmelerinin istedi. Hotenliler, başka seçenekleri ol
madığı için çaresiz Hıtayîlerin dinine girdiler. Bu koruda Yüce Allah
şöyle buyurur: “Fakat darda ka la n a başkalarının payın a el u zatm am ak
ve zaruret m iktarını aşm a m a k iizere günah sayılm az. Çünkü Allah b a
ğışlayandır, m erh am et ed en d ir”320. Bundan sonra müezzinlerin ezanı,
iman edenlerin duası kesildi. Medreselerin kapılarına kilit vurulup yı
kılmaya bırakıldı. Güçlüg, bir gün şehrin imamlarından ileri gelenle
ri bir meydana götürüp onlarla rakiplerini din konusunda münazara
ya tutuşturdu. İmamlardan İmam Alaaddin Muhammed el-Hotenî ile
Güçlüg arasında sual cevap şeklinde bir tartışma çıktı. İmamın verdiği
cevaplara tahammül edemeyen Güçlüg onu medresenin önünde astır
dı. Bu olay, o bölgede daima imamın adının hayırla anılmasına sebep
oldu. Bundan sonra Müslümanların işi ters gitmeye başladı. Allah’ın
kulları üzerine zulüm ve kötülük yağdı. Etkili dualar her yerde duyul
du. Şiir (Arapça):
“Ya Rabbi! Firavun san a isyan ettiği ve insanları azdırdığı zam an sen
on a lütfettin.
Sen her şeyden haberi olan lutfedicisin. Onu denizin altma alıp helak ettin.
320 Kurân-ı Kerîm, 2/173.

Ona n e oluyor da şim di a n c a k yaptıklarıyla anılıyor ve zam anın
geçm esinden etkilenmiyor?
F elek istediğini yapıyor. Ya Rabbi! Senin onun üzerinden kuvvetin

y o k mu? Onu y o k et, çünkü m ü lk a n c a k şen in dir”321.
Dua oku hedefine ulaştı. Sultan’a karşı savaşa giden Güçlüg’ün zu
lüm ve kötülüklerini ortadan kaldırmak için Cengiz Han, [50] bütün
noyanlarım gönderdi. O sırada Kaşgar’da olan Güçlüg, Moğol ordusu
nun geldiği haber alınca korkudan kaçmayı tercih etti. Moğol asker
leri peşine düştü. Moğollar, Kaşgar’a girince tekbiri, ezanı ve namazı
serbest bıraktılar. Herkesin kendi dininin ve âdetinin gereklerini ser
bestçe yerine getirebileceği konusunda tellâl çağırttılar. Biz, o kavmin
(Moğolların) varlığını, Tanrı’nın rahmetlerinden bir rahmet, Allah’ın
feyizlerinden bir feyiz olarak sayıyoruz.
Güçlüg’ün kaçtığı haberi duyulunca Müslümanlar’ın evine yerleş

miş olan kâfirler, bir anda bulundukları yerlerden kaçıp civa gibi top
rağa karışarak yok oldular. Moğol ordusu Güçlüg’ün peşine düştü. Onu
adım adım takip etti. Kuduz köpeği kovalar gibi kovaladı. Güçlüg, Be-
dehşan bölgesinde Derre-yi Dirazî denilen bir vadide akan Sarig Sopan
ırmağının kıyısına varınca yolunu şaşırdı. Orada gayesiz dolaşmaya
başladı. Çıkışı olmayan bir dereye girdi. O sırada Bedahşanlı avcılar
o civarda avlanıyorlardı. Moğol ordusu da gelip yetişti. Dere çok sarp
olduğu için orada yürümek zordu. Bunu gören Moğollar avcılara de
rede bulunan Güçlüg ve adamlarını göstererek, “Eğer onları yakalayıp
bize getirirseniz, bizim burada bir işimiz kalmaz, size zarar vermeden
çekip gideriz” dediler. Onlara güvenen avcılar, Güçlüg ve adamlarını
yakalayıp Moğollara teslim ettiler. Moğollar onun başını kesip götür
düler. Bedahşanlı avcılar da Güçlüg’ün hâzinesine el koyarak büyük
bir ganimetle evlerine döndüler.
Bu olay, bir defa daha göstermektedir ki Muhammed’in (A.S.) di

nine saldıran kimse, hiçbir zaman huzur ve mutluluk yüzü göremez.
Onun dinine saygı duyan kimse ise, o dinden olmasa da işi rast gider
ve mevkii yükselir. Şiir:
321 Ahmed b. Ebu Bekr Kâtib’in Sam anlı Ebu Abdullah el-Ceyhanî’nin hicvi hakkında
yazdığı bir kasideden.
[51] “A llah ’ın yaktığı lâm bayı üfleyenin sakalı yanar."
Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Onlardan önce nice nesilleri yok etti
ğimizi görmediler mi? Onları, sizi yerleştirm ediğim iz bir şekilde yeryü
züne yarleştirm iş, gökten bol yağm ur yağdırm ış, altlarından ırm aklar
akıtmıştık. Fakat onları günahlarından ötürü y o k ettik ve ardlarm dan
b aşka bir n esil yetiştirdik”322.
İşte bu şekilde Sultan’ın ülkesine kadar Kaşgar ve Hoten bölgeleri

Cihan Fatihi Cengiz Han’ın hükmü altına girdi.
Güçlüg’ün kaçışından sonra ondan ayrılmış olan Tok Togan,

Kam-Kemcik’e323gitmişti. Cengiz Han, Güçlüg’ün işini bitirdikten son
ra büyük oğlu Tuşi’yi Tok Togan belâsını ortadan kaldırmak için görev
lendirdi. Tuşi, ondan eser bırakmadı.
Tuşi, bu seferden dönerken, Sultan peşine takıldı. Savaş yapmadan

oradan uzaklaşmak istediyse de Sultan, felâket ve tehlikeye susamış-
çasına savaşmakta ısrar etti. Bunun üzerine her iki taraf saldırıya geçti.
İki tarafın da sağ cenahları galip geldi. Askerler çok yorulmuştu. Tuşi,
bütün gücüyle Sultan’ın bulunduğu ordunun merkezine saldırdı. [52]
Sultan, yakalanmak üzereyken, oğlu Celâleddin, onu içinde bulundu
ğu zor durumdan kurtardı. Şiir:
“Dünyada babasın ın önünde el p en çe divan durup em re h azır b ek le

yen yiğit bir oğuldan d a h a iyi ne olabilir?"324
Celâleddin, o gün, güneş çekilip dünya günahkârların yüzü ve ku

yunun dibi gibi bir karanlıkla kaplanıncaya kadar babasının yerine sa
vaşa devam etti. Şiir:
“Dün g ece yeryüzü, güneşin askerlerini tuzağa düşürünce,
D ünyadaki m eskun yerler, fakirin kulübesi gibi karardı.
Doğru söyledin, siyah bir gölge başını gökyüzüne doğru yükseltti. ”
Akşam olunca askerler kılıçlarını kınlarına koyup dinlendiler. Sa

bahleyin Moğol ordusu savaşı bırakıp geri çekildi. Tuşi, Cengiz Han’a

323 Moğolistan’ın kuzeyinde Kırgızistan sınırında Yenisey ırmağına dökülen, bugün de
aynı adla anılan nehir. Kemçik-ud ise, bu nehrin etrafında oturan kavmi verilen ad.
324 Şehnâm e, Vullers Neşr. 1632, c. 1, s. 24 0 8 .
Sultan’m ordusunun ne kadar güçlü ve kalabalık olduğunu anlat
tı. “Bununla beraber karşımızda durabilecek hiçbir ordu yoktur” dedi.
Yeni bir ordu hazırlayarak Sultan’m üzerine yürüdü.
O sırada Sultan’m Moğollardan başka düşmanı kalmamıştı. Gur

Han, tamamen yenilmemişti. Fakat onun da sonu yakındı. Her işin bir
inişi, bir de yokuşu vardır. Onun ilerisine gerisine akıl ermez.
X . ŞEHİT İMAM ALAADDİN MUHAMMED

EL-HOTENÎ -ALLAH RAHMET EYLESİN-
Güçlüg, Kaşgar ve Hoten’i alınca, Hıristiyanlığı [53J bırakıp putpe
rest oldu. O şehirlerin halkını Hanefi mezhebinden çıkarıp sapık put
perest inancına sokmaya, hidayet nurlarının aydınlığından uzaklaştı-
rup küfür ve karanlığın vahşetine çekmeye, Rahim olan Allah’a itaati
bıraktırıp taşlanan şeytana itaat ettirmeye çalıştı. İsteğinin yerine gel
mediğini görünce zora başvurdu. Bunun üzerine çaresiz kalan halk,
putperestlerin elbiselerini ve şapkalarını giymeye, onların şekil ve kı
yafetine girmeye mecbur oldu. Namaz ve ezan sesleri kayboldu, tekbir
ve dua sesleri kesildi. Şiir (Arapça):
“Gerçeğin, belli olduktan sonra y o k edilm esini m i beklerler? Halbuki,

gerçeğin kuvvetli ve sağlam bağlan m ış bir düğümü vardır ki çözülem ez. ”
Zorbalıkla, korkutup sindirmekle ve büyük bir baskıyla Muham

med’in (A.S.) dinine inananların sesini kesti ve onların görüş ve dü
şüncelerini açıklamalarına meydan vermedi. Şiir (Arapça):
“Y apılm ayacak bir işi y a p m a k istersen, kuvvetli bir girdabın ortasına

ev yapm ış gibi olursun. “325
Güçlüg, âlim ve fazılların meydanda toplanmaları için şehirde tel

lâl çağırttı. Meydana toplanmış olan üç binden fazla insana dönerek
şöyle dedi: “Benimle dinler ve ülkeler hakkında tartışmaya girebilecek,
sözünü benden çekinmeden söyleyebilecek, öfkemden ve cezalandır-
mamadan korkmayacak biri varsa ortaya çıksın”. O, bunları söylerken,
bozuk aklından, hiç kimsenin ileri sürdüğü delilleri çürütmeye kalk
325 Ebu’l-Hasan Ali b. M uhamm ed et-Tihamî’nin oğluna nasihati hakkında söylediği bir
şiirden.
mayacağını, öfke ve hiddetinden korkarak kendini belâ ateşine atmak
istemeyeceğini, aksine herkesin görüşlerini onaylayıp batıl sözlerini
kabul edeceğini geçiriyordu.
Fakat onun beklediği gibi olmadı. Allah kabrini nurlandırsm,

imamlar arasından hakkın imamı ve şeyhi olan Alaaddin Muhammed
el-Hotenî kalkıp Güçlüg’ün yanma geldi oturdu. Doğruyu açığa çıkar
mak için yerini aldı. Nihayet dinler hakkındaki tartışma başladı. Şehit
İmam, hiç çekinmeden gerçeği delilleriyle ortaya koydu. Bu durum
karşısında Güçlüg’ün sesi çıkmadı. Sonunda hak batıla, âlim cahile
galip geldi. Kutlu İmam, Hakkın rahmetinden kovulmuş olan Güçlüg’ü
zor durumda bıraktı. Çünkü “Hak, za h ir ve parlaktır. Batıl ise zelildir. ”
[54] O günahkârın sözlerine ve hareketlerine öyle bir korku, şaşkın

lık ve utanç hakim oldu ki ne yapacağını şaşırdı. Dili tutulup kekele
meye başladı. Ağzından hakka şeriate sığmayan sözler dökülmeye, ma
nasız kelimeler çıkmaya başladı. Bu durum bir süre devam etti. Onun
bu öfkeli hali İmamı kortutmadı. İmanının kuvveti ve delillerinin sağ
lamlığı yüzünden Güçlüg’ün boş ve yalan sözlerine göz yummayarak
yüksek sesle şöyle dedi: “Ey din düşm anı, m e l’un Güçlüg, ağzına top
ra k dolsun!" Bu ağır söz, o kibirli Mecusî’nin, o günahkâr kâfirin, o
murdar herifin kulağına gelince, onu yakalamalarını, İslâm’dan dönüp
küfür ve putperestlik yolunu seçinceye kadar ona eziyet etmelerini
emretti. “Oysa tehdit edildiğiz şey ne kadar, hem d e n e k a d a r u z a k ”326.
“A llah ’ın nurunun indiği y er şeytanın evi o la m a z .” Onu birkaç gece ve
gündüz zincire vurulmuş olarak çıplak, aç ve susuz bıraktılar. Dün
yevî gıda ve yiyecekleri ondan uzak tuttular. O, hiç şüphesiz “Rabbi-
min y an ın d a m isafirim , O, ben i doyurur ve b an a su verir” ziyafetine
misafir idi. Bu Müslüman İmam, Semud kavmindeki Cercis’in zulmü
ne ve eziyetine maruz kalan Salih ve Yakup gibiydi. Peygamber (A.S.)
şöyle buyurur: “Belâ, ön ce peygam berlere, sonra evliyaya, d a h a sonra
d a onlara ben zeyen lere vekildir.” İmam, Eyüp gibi sabretti. Yusuf gibi
zindanın kuyusunda çaba harcadı. O sadık ve âşık adam, minnet dike
nini sevgi öpücüğü olarak kabul ediyordu. Kendine yapılanları büyük
bir ganimet ve ölçüsüz bir iyilik sayıyordu. İster şifa, ister elem gelsin,
senden ne gelirse hoş geldi diyor, sevgilinin elinden çıkıp canın ağzı

na ulaşan her zehir, “Zehir yârin avcundan içilir” sözü hükmünce ona
baldan tatlı geliyordu. Şiir (Arapça):
“Dostun eliyle b an a zehir içirilirse, onun elinden oluduğu için ban a

iyi gelir. ”
Nurlu bir kalp, İlahî nurların lâmbalarıyla aydınlanınca, [55] her

türlü azap ve işkence onun imanını artırır. Şiir:
“Dosta kav u şm ak istiyorsan, b elây a katlan m ayı göze al. Çünkü diken
ve gül bir arad a bulunur.
Dostun köyüne varm ak istersen, benliğini bırak. Çünkü oraya vara

bilm ek, a n c a k tehlikeyi g öze alm ak la m üm kün olabilir. ”
O yolunu kaybetmiş kavim, onu dininden döndürmek için her tür

lü hileye başvurdu. Hoş vaatlerle başlayıp tehdit ve işkenceyle işleri
ne devam ettiler. İmamın, dışı içinin aynası olduğu için imanından en
ufak bir taviz vermedi. Bunun üzerine onu, Hoten’de kendi kurduğu
medresenin önünde çarmıha gerdiler. Ölmeden önce, kelime-i tekbir
ve şahadet getirdikten sonra orada bulunanlara şunları söyledi: “Bu
dünyada size verilecek cezalar yüzünden dininizi bırakıp da kendinizi
ilelebed kalacağınız cehennem azabına atmayın. Ebedî bir şeye, geçici
bir şeyi tercih etmek çok büyük bir kayıp olur. Küçük çocukların oyun
cağı olan bu dünyanın rahat ve huzurunu, öteki dünyanın rahat ve
huzuruna eş tutanlar aldanırlar. Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Dünya
hayatı sa d e c e oyun ve oyalanm adır. Ahiret yurdu sakın an lar için d ah a
iyidir. Düşünmüyor m usunuz?”327 Bundan sonra canını Allah’a teslim
etti. Dünya zindanını terk edip, cennet bahçelerine vardı. Bu alçak
dünyadan kalkıp göklere yükseldi. Şiir:
“Dost dosta kavuştu, sevgili sevgiliye . D ünyada bundan d a h a iyi ne

olabilir?
Gayesinin boynuna sarılm ak isteyen kim se, yeri geldiği zam an ken
dini b elâ oklarının karşısına siper edebilm elidir. ”
Bu olaydan kısa bir süre sonra Yüce Allah, Güçlüg’ü kötülükleriyle

birlikte bu dünyadan kovdu. Moğol ordusunu onun başına musallat
etti. O, dünyada işlediği günahlara, yaptığı kötü hareketlere uygun ce-
327 Kurân-ı Kerim, 6 /32.

zayi gördü ve cehennem azabına duçar olmak üzere âhiretin yolunu
tuttu. Şiir (Arapça):
“Hidayet zafere ulaştığından beri dinsizlik, Hz. İbrahim’in dininin

ortadan kalkmıyacağını biliyor.”
Bu konuda Yüce Allah “H aksızlık edenler, n asıl bir yıkılışla y ıkıla

caklarını an layacaklardır".32Bbuyurmuştur.
[56] X I. ALMALIG, KAYALIG VE FULAD329

BÖLGELERİNİN FETHİ VE ONLARIN EMİRLERİ
Gur Han’ın zamanında bu bölgelerin yönetcisi Kayalıglı Arslan Han
idi. Gur Han’ın zayıflayıp otoritesi azalmaya başlayınca ona bağlı olan
emirler başkaldırdılar. Hoten Sultanı da Gur Han’a karşı ayaklanınca
Gur Han, onun üzerine yürüdü. Sefere çıkmadan önce Arslan Han’dan
da yardım istedi. Gur Han’ın eskiden beri Arslan Han’a karşı düşmanlı-
ğıvardı ve içinden onu öldürmenin yollarını arıyordu. Aklından, “Eğer
o da diğer emirler gibi başkaldırıp yardım göndermezse, üzerine yü
rüyüp onu ortadan kaldırırım. Bu davete uyar da Müslümanları korur
ve Hoten’i almak için canla başla çalışmazsa, bunu bahane edip onu
öldürürüm” diye geçiriyordu.
Arslan Han, Gur Han’dan aldığı emre uyarak onun yanma gitmeye
hazırlandığı sırada eskiden beri dostu olan Gur Han’ın emirlerinden
Şemur Tayangu,330 Arslan Han’a Gur Han’ın onun hakkındaki düşün
celerini haber vererek şunları söyledi: “Eğer o isterse, ocağını söndü
rür, oğullarını da katleder. Aileni kurtarmak için senin yapacağın tek
iş, kendini öldürmek ve vefasız dünyanın kederinden ve tasasından
kurtulmaktır. Sen öldükten sonra ben araya girer, yerini oğluna verme
lerini sağlarım.” Arslan Han, Gur Han’ın elinden kurtulmanın başka
yolu olmadığını anlayınca zehir içip hayata veda etti. Sözünde duran
Şemur Tayangu, onun makamını oğluna verdirdi. Teşekkür için yanma
gelen genç emire Gur Han, ilgi gösterip hediyeler verdi, ülkesine dö
328 Kurân-ı Kerîm, 2 6 /2 2 7

329 Veya Pulad, Bretschneider’e göre (Mediaeval R eseardıes from eastern Asiatic Sources,
London 1 8 8 8 , c.II, s.42) Ebinor gölüne dökülen Bortal ırmağının geçtiği m ünbit vadiye verilen
ad.
330 Tayangu, Eski T ürkçe’de saray nazırlarına verilen addır.
nerken yanma bir de özel memur kattı. Bu sırada Cengiz Han’ın ortaya
çıkış haberi [57] ve şöhreti her yerde duyulmaya başladı.
Gur Han’ın Arslan Han’ın oğluyla birlikte gönderdiği adamın halka

zulüm ve eziyet etmesi üzerine Arslan Han’ın oğlu onu öldürdü ve va
kit geçirmeden Cengiz Han’a sığındı. Ondan büyük bir ilgi ve yardım
gördü.
Almalıg’da Karluk-Kuyas’ta Özer adında korkusuz bir adam vardı.

Bu adam, sürülerden at çalar, yol keser ve bunlara benzer kötü işler ya
pardı. Çok sayıda serseriyi etrafına toplayarak güçlendi ve kötülükleri
ni arttırdı. Kendine itaat etmeyenlerle savaşıp onları zorla emri altına
aldı. O bölgenin en önemli şehirleri olan Almalıg ve Fulad’ı ele geçir
di. Gi'ıçlüg’e karşı yaptığı savaşları kazandı. Bunun üzerine Güçlüg’ü
yendiğini Cihan Padişahı Cengiz Han’a bildirmek için ona birçok hedi
yeyle bir elçi gönderdi. Buna çok sevinen Cengiz Han, yaptıklarından
dolayı Ozer’e kıymetli hediyeler gönderip onu Tuşî’nin kızıyla nişan
layacağını vaadetti. Elçinin dönüp, bütün bu olanları Ozer’e anlatması
üzerine Özer, bizzat kalkıp Cengiz Han’ın yanına gitti. Cengiz Han ona
çok iyi davrandı. Döneceği sırada avdan uzak durmasını, avlayayım
derken avlanabileceğini söyledi. Çok mikdarda hediye ile birlikte av
dan vazgeçmesi için bin baş da koyun verdi. Fakat Özer, Almalıg’a dö
nünce Cengiz Han’ın, dediklerini unuttu. Tekrar eskisi gibi avlanmaya
başladı. Bir gün, bir av sırasında Güçlüg’ün adamları onu gafil avladı
lar. Sıkıca bağlayıp Almalıg’ın kapısının önüne getirdiler. Halk, Güç
lüg’ün ve adamlarının yüzüne kapıyı kapayıp onlarla savaşa tutuştu.
Bu sırada Moğol askerlerinin geldiği haberini alan Güçlüg ve adamları
Almalıg’ı terk ettiler ve yolda Ozer’i öldürdüler.
Özer, cesur fakat akılsız biri olmasına rağmen Allah’tan korkan mer
hametli bir adamdı. Hırka sahiplerine yani dervişlere iyi davranır, on
lara yardım ederdi. Bir gün sufî hırkası giyinmiş bir adam onun yanma
gelerek, [58] “Ambarımızda bir şey kalmadı. Bize borç ver. Elinden ge
len yardımı bizden esirgeme” deyince Ozer’in gözlerinden yaşlar dö
külmeye başladı. Emri üzerine getirilen bir baliş altını “Kusurumuzu
affet” diyerek dervişe verdi. Parayı alan derviş hemen oradan uzaklaştı.
Ozer’in öldürülmesinden sonra Cengiz Han, yerine onun oğlu

Siknak Tekin’i tayin etti. Hediye (suyurgamişi) ve hilât vererek onu
Tuşî’nin kızlarından biri ile nişanladı. Arslan Han’ın oğluna da kızla
rından birini verip Kayalıg’a gönderdi. Cengiz Han’ın, Sultan’a karşı
yaptığı seferde bunlar, adamlarıyla birlikte Cengiz Han’ın ordusuna
katılıp büyük yararlılıklar gösterdiler.
Şimdi Arslan Han’ın oğulları hayattadırlar. Mengü Kaan, babaları

nın hakkını gözetip onlara büyük ilgi göstererek birine Özkent’in331 yö
netimini verdi. Siknak Tekin’in de yetiştirip Almalıg valiliğine tayin
etti. Fakat Siknak Tekin, Almalıg’a varmadan yolda öldü. 651 (1253)
yılında yerine oğlu geçti.
X II. CENGİZ HAN’IN SULTAN’IN ÜLKESİNE

YÜRÜMESİNİN SEBEBİ
Cengiz Han devrinin sonlarına doğru emniyet,huzur ve asayiş art
mış, halkın geliri ve zenginliği en yüksek seviyeye çıkmıştı. Yolların
güvenliği sağlanmış, yol kesme ve eşkiyalık gibi kötü hareketler orta
dan kalkmıştı. Tüccarlar, kâr kokusu aldıkları her yere hiç çekinmeden
gidebiliyorlar-dı.
Moğolların her zaman oturdukları [59] belli bir şehirleri olmadığı

için tüccarlar onlara çok sık uğramazlar, bu yüzden de her türlü kuma
şı, çok pahalıya satın alırlardı. Onlarla alışveriş yapmanın çok kârlı bir
iş olduğu haberinin her tarafa yayılması üzerine, Sultan'ın ülkesinden
Ahmed Hocendî,332 Emir Hüseyin ve oğlu Ahmed Belhî adlarında üç
kişi anlaşıp, yanlarına sırmalı elbiseler, keten ve zendeci kumaşlar ve
satılabilecek daha başka eşya alarak doğuya doğru yola çıktı.
O sırada Cengiz Han, Moğol kabilelerinin çoğunu dize getirmiş, bü

tün o bölgeleri asilerden ve haydutlardan temizlemiş, yolların belli
yerlerine “k a r a k ç i”ler denilen bekçiler yerleştirmişti. Bu bekçilerin gö
revi, yoldan geçen tüccarların güvenliğini sağlamak, onların sattıkları
mallar arasında Han’a lâyık olanı alıp Han’ın yanma götürmekti. Bu
üç tüccar, bekçilerin bulunduğu menzillerden birine vardıkları zaman
malları arandı. Bekçiler, Belhî’nin mallarını beğendiler ve onu alıp
Han’ın yanma götürdüler. Denkler açılıp fiyatlar sorulunca Belhî, on
331 Seyhun üzerindeki Özkent olmalı.

332 Tacikistan’da bir şehir.
veya yirmi dinarlık şeylere üç baliş altın istedi. Buna çok sinirlenen
Cengiz Han’ın, “Bu adam bizim hiç kumaş göremediğimizi mi sanıyor?
Gidin hâzineden kumaşlarımızı getirin de adamın gözü kumaş görsün”
demesi üzerin gidip hâzineden eskiden kalmış kıymetli kumaşları ge
tirip tüccara gösterdikten sonra onun kumaşlarına el koyup bir yerde
tuttular. Tüccarı da tutukladılar. Sonra onun orta/darmı huzura getir
diler. [60] Onlardan birkaç defa ısrarla kumaşların fiyatını sormalarına
rağmen söylemediler. “Biz bunları Han’a hediye olarak getirdik” dedi
ler. Onların bu hareketi Cengiz Han’ın hoşuna gitti. Altın sırmalı elbi
selerin herbirine bir baliş altın, diğer elbiselerin her-birine de bir baliş
gümüş vermelerini emrettikten sonra Ahmed Belhî’yi tekrar çağırdı.
Onun elbiselerini de aynı fiyattan satın aldı. Onlara ikramda bulun
du. O sırada Müslümanlar’a saygı gösterirlerdi. Müslüman oldukla
rından onlar için beyaz ve temiz keçeden çadırlar kurdular. Şimdi ise,
Müslümanlar, birbirlerinin kuyusunu kazdıklarından eski itibarlarını
kaybettiler.
Cengiz Han, bu üç tüccarın ülkelerine dönecekleri sırada oğlulla-

rına, komutanlarına ve emirlerine haber göndererek, onlarla birlikte
Sultan’m ülkesine gidip orada ticaret yapabilecek adamlar seçmelerini,
nadide kumaşlar ve mallar getirebilmeleri için onlara gerekli sermaye
yi vermelerini emretti. Emri alan herkes bir iki kişi seçti. Bu şekilde
450 kişi toplandı. Bunun üzerine Cengiz Han, Sultan’a içinde “Ülkeni
zin tüccarlarından buraya gelenler oldu. Onları memnun edip sağ sa
lim gönderirken, onlarla birlikte ülkenizde alışveriş yapıp güzel ve na
dide şeylerle geri dönsünler diye adamlar gönderiyoruz. Böylece ticarî
ilişkiler, aramızdaki anlaşmazlıkları ve düşmanlıkları kaldırıp yerine
sevgi ve dostluk getirmeye, kin ve husumetin sürüp gitmesini önleme
ye vesile olacak” diye yazılan bir mektup gönderdi.
Cengiz Han ve adamları tarafından seçilen tücarlar Otrar’a vardık

ları zaman oranın yöneticisi İnalcuk333 idi. [61] Sultan’ın annesi Ter
ken Hatun’la olan akrabalığı dolayısıyla ona Gayır Han da334 diyorlardı.
Moğolların gönderdiği tüccarların arasında bir de Hintli vardı. İnalcuk
Han, bu Hintliyi daha önce tanıdığından onu yanına çağırdı. Soyun
333 Çağatya T ürkçesi’nde inal “şehzade” m anasına gelir. Bu kelime unvan olabileceği gibi
ad da olabilir.
334 Türkm ence olan bu kelime “kudretli” m anasına gelir.
dan ve mevkiinden aldığı güçle herkese tepeden baktığı için Hintli
ye sert davrandı. Hintli, İnalcuk’tan korkmadı. Menfaatini düşünüp
ona fazla ilgi ve saygı göstermedi. Buna çok sinirlenen İnalcuk, orada
bulunan bütün tüccarları hapsedip mallarına el koydu. Tüccarları ce
zalandırma konusunda Sultan’dan izin almak için İrak’a elçi gönder
di. Sultan, hiç düşünmeden onların öldürülmelerine ve mallarına el
konulmasına izin verdi. Ancak o zaman bu iznin ona hayatı zindan
edeceğini ve talihinin kanatlarını kıracağını tahmin edememişti. Şiir:
“Aklı başın da olan herkes, yap acağ ı işin önünü sonunu düşünür. ”
Gâyır Han, aldığı emri uygulayarak onları öldiırtüp mallarına el

kuy-du. bu hareketiyle, daha sonra dünyayı viran, halkı perişan ve bir
milleti evsiz bırakacaktı. Döktüğü birkaç tüccarın kanma karşı Cey
hun nehri gibi kan akacak, öldürdüğü adamların saçlarının bir teli için,
yüz binlerce baş dağlarda ve ovalarda ayaklar altında top gibi yuvar
lanacak, yağma edilen bir dinar karşılığında bin kantar alınacaktı. Şiir
(Arapça):
“M allarım ız yağm alan dı umutlarımız götürüldü; durum um uz karıştı,

güvenim iz sarsıldı.
B ineklerim izi ve kıym etli atlarım ızı, deve ve koyun sürülerim izi de
sürüp götürdüler.
Bunlardan b aşka elbise, eşya, p a ra ve ziynet olara k n e buldularsa

yağlam adılar.
İşte felek , insanlara bunları yapar. Bir kavinin başın a gelenler, diğer
lerinin d e başın a gelebilir. ”
Sultan’m emri Gayır Han’a ulaşmadan önce, tüccarlardan biri yolu

nu bularak zindandan kaçıp bir yere gizlenmişti. Arkadaşlarının başı
na gelenleri öğrenince derhal yola çıktı. Zahmetli bir yolculuktan son
ra Cengiz Han’ın huzuruna vardı. Olanları olduğu gibi anlattı. Bu olay
Cengiz Han’ı öyle etkiledi ki sakin ve rahat olmasını sağlayan setler
yıkıldı. Öfke ve gazabının sert rüzgârları, sabrının ve yumuşak huylu-
luğunun gözüne toprak serpti. Gazap ateşi öyle alevlendi ki gözlerin
den yaşlar dökülmeye başladı. O ateşi söndürmek için [62] kanların
dökülmesinden başka çare yoktu. Öfkeli durumda yalnız başına bir
tepeye çıktı. Başını açıp yüzünü toprağın üzerine koyarak üç gün üç
gece inledi ve şöyle dedi: "(Tanrım)] Bu karışıklığı çıkaran ben değilim,
bana intikam gücü ver.” Bundan sonra tepeden indi ve savaş için ge
rekli hazırlıklara girişti.
O sırada Cengiz Han’ın ordusunun bir kısmı Güçlüg Han ile Tok
Togan’ın peşine düşmüştü. Dünyaya yaydıkları fitne ve fesadı ortadan
kaldırmak için daha önce onların üzerine gönderdiği askerleri takviye
etti. Aynı zamanda Sultan’a da bir elçi yollayarak, sebepsiz olarak akıt
tığı kanların intikamını almak için yakında üzerine yürüyeceğini bil
dirdi. Bundan maksadı, onun da hazırlanmasına fırsat vermek, ilerde
yenildiği zaman “Habersiz yakalandım” bahanesini uydurmasını önle
mekti. Kuru ağaç diken kimse ondaıı meyve beklememeli. Düşmanlık
tohumu eken herkes, sonunda onun meyvesi olan pişmanlığı toplar.
Kutlu padişahın içinde bulunan bütün fena duygular harekete geçti. O
yapılan zulmün cezasını, bütün bir neslin çekmesi gerekiyordu. Şiir:
“Eğer kötü lü k ekersen, m u h a k k a k oun karşılığını görürsün. Z am anın

gözü uykuda değildir.
B ijen’iıı resm i h âlâ Efrasiyab’m zindanında bulunmaktadır.”
X III. CİHAN FATİHİNİN SULTAN’IN ÜZERİNE

YÜRÜMESİ VE OTRAR’IN ALINMASI
Güçlüg ile Tok Togan’ın çıkardıkları karışıklıkların tozu dağılıp, on
ların tasası zihinlerden silinince Cengiz Han, oğullarını, büyük emir
lerini noyanlarım topladı ve tümenlerini, taburlarını, bölüklerini ve
takımlarını savaş düzenine sokup ordunun iki cenahının ve öncü bir
liklerinin komutanını tayin etti. Yeni bir yasa çıkararak 615(1218) yı
lında harekete geçti. Şiir (Arapça):
[63] “Türk kavim lerinin gençlerinin vurdukları darbelerin sesi, g ök

gürlem esinin sesinin geride bırakır.
Eğer onlar, bir an Karun’un335 hâzin esinin önünden geçseler, onu y i

y e c e k ekm eğ e m uhtaç e d e c e k k a d a r fakirleştirirler.
335 Hz. M usa’nın am casının oğlu olup kimya ilmine vakıftı. Birçok m adeni altına çevire
rek bu şekilde zengin olmuştu. Malı ile gururlanarak Hz. M usa'ya itaat etm em iş, onun duası
neticesinde malıyla birlikte yere batarak yok olmuştur.
Öyle bir o k atarlar ki oklarıyla göğün en y ü ksek tepesinden uçan ş a
hini y ere indirirler.
K aranlık g ecelerd e m ızraklarının ucuyla denizin dibinden balık

çıkarırlar.
Savaş gününü g erd ek gecesi sanırlar, kılıç yarasın ı bir güzelin busesi
sayarlar. ”336
Bundan sonra Cengiz Han, Sultan’a bir elçi heyeti göndererek ona,
bu savaşın sebebinin, tüccarların intikamını almak olduğunu bildirdi.
Cengiz Han, Kayalıg’a varınca oranın emiri Arslan Han, ona kul
luk ve saygı gösterdi. Yalvarıp yakardı. Para ve mal vererek canını oun
vereceği cezadan kurtardı. Cengiz Han’ın ilgi ve sevgisini kazanarak
onun gözde kullan arasına girdi. Askerleriyle birlikle onun ordusu
na katılarak yola revan oldu. Beş Balıg’dan İdi-kut ve adamları, Al-
malıg’dan Siknak Tegin ve adamları, Almalıg’dan da Siknak Tegin ve
adamları orduya katıldı. Ordu büyüyüp güçlendi. İlk önce Otrar’a var
dılar. Şiir (Arapça):
“Öyle heybetliydiler ki ne gök gürültüsü ne d e şim şek on lar gibi gür-le-

yip ses çıkaram azdı. ”
[64] Cengiz Han’ın otağını (bargâh) kalenin önüne kurdular. Sul

tan, Cengiz Han’ın üzerine geldiğini öğrenince, emrine elli bin asker
verdiği Gayır Han ile on bin kişilik bir ordunun başında bulunan Has
Hacib Karaca’yı orada bıraktıktan, kalenin surlarını sağlamlaştırıp, ye
teri kadar erzak ve teçhizatı sağladıktan sonra oradan ayrılmıştı. Mo
ğol ordusunun şehrin önünde bulunduğu sıradı Gayir Han, kalenin
içinde hazırlıkları gözden geçirdi ve mevzilere adamlar tayin etti. Bu
işleri tamamladıktan sonra kalenin burcuna çıktı. Etrafa baktığında bir
asker denizi gördü. Şaşkınlıklar içinde bir süre ellerini ısırarak Moğol
askerlerini seyretti. Zırhlı atların kişnemesi, elbise giyinmiş aslanların
kükremesi, etrafa dayanılmaz bir gürültü patırdı salıyordu. Şiir:
“H ava koyu m avi, y er sim siyah oldu. Deniz, davulların sesiyle

dalgalandı.
336 Ebu İshak İbrahim b. M uhamm ed el-Gazzî’nin Türkler’in m ethi hakkındaki m eşhur
kasidesinden.
O parm ağıyla sonu olm ayan bir orduyu gösterdi’’337
Cengiz Han’ın askerleri Otrar’a geldikçe kalenin etrafında halkalar

kurdular. Böylece çok sayıda halka meydana geldi. Askerlerin gelişi
tamamlanınca Cengiz Han görev taksimi yaptı. Büyük oğlunu338 usta
atlılardan oluşan birkaç tümenle Cend339 ve Barcılıg Kent340 taraflarına,
bir grup askeri de seçkin emirlerinin komutasında Hocend ve Fenaket
bölgelerine gönderdi. Çağatay ile Ögedey’i Otrar’da bıraktı. Kendisi de
Bu-hara’ya yürüdü.
Otrar halkı, Moğol ordusuna beş ay karşı koyduktan sonra kıtlıkla

karşılaştı. Bunun üzerine Karaca, silâhlan bırakıp şehri Moğollara tes
lim etme konusunda Gayır’ın fikrini sordu. Bu savaşın sebebinin ken
disi olduğunu ve hiçbir şekilde buradan sağ çıkamayacağını düşünen
Gayır, [65] teslim olmayı uygun görmedi. “Teslim olursak, velinimeti
miz olan Sultan’a vefasızlık etmiş oluruz. Sonra bu yapacağımız şey
için ne bahe-ne bulabiliriz? Müslümanların hakkımızda söyleceği acı
sözlere ve kınamalara ne cevap veririz?” diye onu tersledi. Bu sözler
karşısında Karaca, bir şey söylemeyip akşamı bekledi. Şiir:
“Güneş dünyadan u zaklaşınca, karan lık gece, gündüzün üzerine

perd esin i çekti. “341
Akşam olup hava kararınca Karaca, maiyetinde bulunan adamlarla

birlikte Sofu-hâne kapısından çıkıp kaçmaya çalıştıysa da Tatar asker
leri üzerine atılıp onu yakaladılar. Şiir (Arapça):
“Doğuda nurlu sabahtan bir direk gibi uzanan hat, karanlığı yarıp
dağıttı. ”
Sabah olunca onu, subayları ile birlikte şehzadelerin yanına gö

türdüler. Şehzadeler, düşünüp taşındıktan ve gerekli araştırmayı ve
soruşturmayı yaptıktan sonra, “Sen üzerinde bunca hakkı olan efendi
ne vefa göstermedin. Bizim de senden vefa beklememiz cahillik olur”
diyerek yanındakilere birlikte onu, şehitlik mertebesine ulaştırdılar.
Daha önce kaçmak için şehrin dışına çıkmış olan kadın, erkek, büyük,
337 Şehnam e, Vullers neşr. 4 7 3 , c.H , s. 6 3 3 ve 642.

338 Yani Tlışi’yi.
339 Cend harabeleri, Seyhun nehrinin sağ yakasındadır.
340 Cend ve Suknak arasında bir yer.
341 Şehnam e, Vullers neşr. 4 7 4 , c.l, s. 653.
küçük bütün halkı, koyun sürüleri gibi yakındaki boş alana sürdüler
ve ellerinde bulunan bütün malları yağma ettiler. Aslanlar gibi sava
şan yirmi bin adamıyla kalenin dışında savaşan Gayır’ı tekrar kaleye
sığınmaya mecbur ettiler. Şiir (Arapça):
“Küçük ve basit bir işteki ölümün tadı, büyük ve zor bir işteki ölümün
tadı gibidir”342
Şiir:
“Yaşlı gen ç h epin iz ölüm şerbeti içtiniz. Çünkü dünyada kim se ölüm
süz k a lm a z ”
Sözleri uyarınca Gayır ve adamları, ölümü göze alıp canlarını feda

etmeye karar verdiler. Çoğu sırayla ellilik gruplar halinde kalenin dışı
na çıkarak kasaplık et gibi doğrandı. ŞÜT(Arapça):
“Mızraklar, acıkan hayvanların çığlığı gibi onların ve bizim vücudu

m uzda sesler çıkardı ”343.
Gayır ve adamları, tek kişi kalıncaya kadar savaşa devam ettiler

ve Moğol ordusuna ağır kayıplar verdirdiler. Bir ay kadar onlara karşı
koydular. |66] Sonunda iki kişiyle kalan Gayır canla başla savaştı ve
teslim olmadı. Onu iki adamıyla birlikte bir evin damında kıstırdılar.
Diri yakalanması emrolunduğu için öldürmeye kalkmadılar. Kısa bir
zaman sonra iki arkadaşına şehitlik şerbetini içirip Gayır’ın elinden
silâhını düşürdükleri zaman Gayır, cariyelerin verdiği kerpiç parça
larını Moğolların üzerine atarak kendini savunmaya çalıştı. Kerpiç de
bitince etrafını çepeçevre saran askerlere saldırıp bir kaçını yere indir-
diyse de sonunda onu esir tuzağına düşürdüler ve zincirlerle sımsıkı
bağladılar. Bundan sonra kaleyi ve surları yerle bir ettiler. Kılıçtan kur
tulan sanatkârlar ve diğerlerini, kendilerine hizmet etsin diye alıp gö
türdüler. O sırada Buhara’dan Semerkand’a gitmiş olan Cengiz Han’a
katılmak için yola çıktılar. Gök Saray’da Gayır’e ölüm şerbetini içirip,
ölümsüzlük elbisesini giydirdiler. Şiir:
“Dönem feleğin işi böyle; bir elinde tac, bir elin de d e kem en t vardır”344.
342 M utenebbî’nin bir kasidesinden.

343 M usallem b. Riyal el-M urri'nin şiiri.
344 Şehnam e, Vullers neşr. 512, c.I, s. 1234.
XIV. ULUŞ İDİ’NİN345 CEND’E YÜRÜYÜP O BÖLGEYİ
ALMASI
Cihan Fatihi Cengiz Han, [67] Cend ve çevresindeki bölgeleri düş
manın elinden kurtarmak için ferman çıkarınca oğulları ve emirleri sa
vaş hazırlıklarına başladılar. O, hiçbir tedbirle değiştirilemeyen kader
ve hiçbir güce yenilmeyen ölüm gibi yola çıkarak ilk önce, Cend bölge
sinde bulunan Ceyhun nehri sahilindeki Siknak34,i kasabasının önüne
geldi. Tüccarlık yaparken hizmetine girmiş olan, bilgisine ve tecrübe
sine güvendiği Haşan Hacı’ya oraya elçi olarak gönderip onlara, can ve
mallarına zarar gelmesini istemiyorlarsa, savaş yapmadan şehri teslim
etmelerini buyurdu.
Haşan Hacı, Siknak’a vardı. Elçilik görevini yerine getirip nasihate

başlamadan önce etrafına toplanmış olan sokak serserileri ve kabada
yılar ona saldırdılar. Tekbir getirerek onu öldürdüler. Bunu yaparken
büyük bir gaza yaptıklarını, o Müslümanı öldürerek büyük bir sevap
işlediklerini sanıyorlardı. Halbuki ona saldırırken büyük bir kavmin
can damarına saldırdıklarını, bütün bir milletin yok olmasına sebep
olduklarını bilmiyorlardı. “Devenin eceli gelince kuyunun ken arın a
gelir. ”
Cengiz Han, elçisinin öldürüldüğünü öğrenince, bütün askerlerini

Siknak üzerine sürdü. Öfke ve hiddetten titreyerek herkesin, hiç ara
vermeden sabahtan akşama kadar savaşmasını emretti. Bu şekilde sa
vaş, aralıksız yedi gün sürdü. Moğollar sekizinci gün şehrin kapısını
açıp, af ve hoşgörü kapısını kapadılar. Bir kişinin intikamı için onbin-
lerce kişinin hayatını defterden sildiler.
Savaş bitip şehir teslim olduktan sonra Cengiz Han oraya emir ola
rak maktul Haşan Hacı’nın oğlunu bıraktı. Kıyıda köşede saklanıp can
larını kurtarmış olanları toplattıktan sonra Özkent ve Barcılıg Kent’e
doğru yürüdü. [68] Buraların halkı savaş yapmadığı için katliamda
345 C am iü’t-tevarilı (Berezin neşr. c. III, s. 6 8 -7 3 ) Cend ve Barcılıg Kent’i Tuşi ile Uluş
İdi’nin birlikte fethettiklerini yazıyor. Halbuki burada Tuşi’nin adı geçm emektedir. Doğrusu,
Cam iü’t-tevarih’in yazdığıdır.
348 Siknak veya Sugnak: Kazakistan’ın Tumen-Arik tren istasyonunun 6,7 mil kuzeyinde,
bugün Sunak-Kurgan adıyla anılan harabelerin bulunduğu yer (Bak. Barthold. Hırkestan, S.
179.)
bulunmadı. Sonra Aşnas’a347 hareket etti. Dikkafalı ve kabadayı ruhlu
olan ora halkı, Moğol ordusuna karşı koyarak çok sayıda kayıp verdi.
Moğol askerlerinin Cend yolunda olduğu haberi duyulunca, Sul

tan’m çok sayıda askerle orayı korumak için görevlendirdiği emirlerin
emiri Kutlug Han, “Başını kurtaran k a z a n d ı” sözüne uyarak askerleri
ni de yanına alarak geceleyin şehri terk etti. Ceyhun nehrini geçip çöl
yolunda Harezm’e doğru ilerledi.
Uluş İdi, Cend şehrinin komutanının askerlerle birlikte şehri terk

ettiğini öğrendikten sonra, savaş yapmadan şehri teslim ettikleri tak
dirde kimsenin canına ve malına dokunmayacağını bildirmek için Cin
Timur’u elçi olarak oraya gönderdi. Cin Timur, şehre varınca durumu
anlattı. Karşısında belli bir yetkili olmadığı için her kafadan bir ses
gelmeye başladı. Orada hazır bulunan halk galeyana gelip, Haşan Hacı
gibi Cin Timur’a, ölüm şerbetini içirmeye kalktı. Bunun farkına varan
Cin Timur, aklını kullanarak verdiği nasihatlerle üzerine gelen insan
ları yatıştırdı. Siknak’ın durumunu ve ora halkının Haşan Hacı’yı öl
dürmekle ne gibi felâketlerle karşılaştığını anlattı. Onlarla zarar ver
memeleri şartıyla Moğol askerlerinin şehre girmesi konusunda anlaştı.
Cin Timur, görevini tamamlayıp Uluş İdi’nin yanma dönünüce ona

Cend’de başına gelenleri, önce halkın kendisini öldürmeye kalktığını,
dil dökerek hayatını nasıl kurtardığını anlattı. Bunu duyan Uluş İdi,
daha önce kurduğu [69] Karakorum’da konakladıktan sonra Cend’e sal
dırmak plânını değiştirdi. Atlarını Cend’e doğru çevirip, orayı fethet
mek için çaba harcamayı uygun gördü. 616 yılın Safer ayının dördün
cü günü (22 Nisan 1219) Moğol askerleri Cend şehrinin önüne indiler
ve derhal hendekleri doldurmak ve surları aşmak için iskele, merdiven
ve m an cın ık gibi aletleri gerekli yerlere yerleştirmeye başladılar.
Cend halkı, bu durum karşısında kale kapılarını kapadılar ve onları

seyretmek için surların üzerine çıktılar. Halkın çoğu savaş görmediği
için kale duvarlarına tırmanan askerleri büyük bir şaşkınlıkla seyretti.
Köprüler kuruldu, merdivenler duvarlara dayandı ve mancınıklar ha
rekete geçirildi. Mancığımn fırlattığı ağır bir taş kale kapısının demir
347 Bugün A sanas olarak bilinen ve harabe halinde olan Aşnas, Kazakistan'daki Ber-Kazan
tren istasyonuna 20 mil, Seyhun ırmağının sol yakasına 17 mil uzaklıktadır (Barthold, a.g.e.s.
179, n.4.)
sürgüsünü kırdı. Bunun üzerine Moğollar her yönden saldırıp duvar
lardan ve kale kapısından içeriye girdiler. İki taraftan tek kişi bile yara
lanmadı. Daha sonra bütün halkı kalenin dışındaki bir alana çıkardılar.
Karşı koymadıklarından onlara sevgi elini uzatıp canlarını bağışladı
lar. Yalnız daha önce Cin Timur’a karşı gelmiş olan birkaç kişiyi öl
dürdüler. 9 gün 9 gece halkı dışarıda tutup şehri yağmaladılar. İşlerini
bitirdikten sonra eskiden beri hizmetlerinde bulunan ve Buhara’nm
Kizduvan348 mahallesinde doğmuş olan Ali Hoca’yı oraya emir tayin
edip, oranın yönetimini onun yetenekli ellerine bıraktılar. O da bu işte
büyük bir başarı gösterdi. Saygı ve itibar kazandı. Ölünceye kadar da
bu görevde kaldı.
Uluş İdi, Cend meselesinden kurtulduktan sonra Kent349 şehrine

bir emir [70] komutasında bir tümen asker gönderip orayı da fethetti.
Kent’e bir yönetici bıraktıktan sonra Karakorum’a hareket etti. Yolda
göçebe Türkmenlerden teşkil ettiği onbin kişilik bir orduyu Taynal No-
yan’ın emrine vererek Harezm’e gönderdi. Harezm yolunda birkaç gün
geçince Türkmenler, önde giden Taynal’ın geriden gelen birliklerinin
başında bıraktığı Moğolu öldürme ve başkaldırma gafletinde bulundu
lar. Bu durumu öğrenen Taynal, isyan ateşini söndürmek ve karışıklı
ğı yatıştırmak için geri döndü. Türkmenlerin birçoğunu öldürdü. Sağ
kalanlar ise Merv’e ve Amuye’ye350 gidip orada çoğaldılar. Yeri gelince
onlardan tekrar söz edilecetir.
XV. FENAKET VE HOCEND’İN FETHİ VE TİMUR

MELİK’İN HAYATI
Alak Noyan, Sögetü ile Tokay, emirlerine verilen beş bin askerle Fe-
naket’i fethetmek için görevlendirildiler. Fenaket’in emiri İletgü Melik,
halkın arasında topladığı askerleriyle onlara karşı ancak üç gün karşı
koyabildi. Daha fazla dayanamadı. Dördüncü gün, Şiir:
348 M etinde Korduvan olarak geçen bu yer, bugün Özbekistan Cum huriyeti sınırları içinde
bulunmaktadır.
349 Veya Yangi kent: Bugün Jarkent harabeleri olarak anılan bu yer, Seyhun’un güneyinde
Kazaliski’ye 15 mil, Can Kala’ya 3 mil uzaklıktadır (Aynı eser, s. 4 1 5 4 1 6 .)
350 Veya Amul (M azenderan’da bulunan Am ul ile karıştırılmamalıdır.) Ceyhun’un sol y a
kasında, M erv’in 1 2 0 Km. kuzey-doğusunda, Türkm enistan sınırları içinde bugün Çaharcuyî
adıyla anılan yer.
“Güneş yukarıya doğru kem en din i atınca, yüksekteki gökyüzüyle b e
rab er zam an ı ortaya çıkard ı”
Dendiği gibi güneş doğunca pes edip teslim olmak için adamlarıy
la birlikte şehrin dışına çıktı. Moğollar, Fenaket halkından sanatkâr,
tabip ve [71] gençleri bir yana ayırıp diğerlerinim bazılarını kılıçla,
bazılarını da ok yağmuruna tutarak katlettiler. Seçip öldürmedikleri
ni de on kişilik (dehe) ve yüz kişilik (sade) gruplar halinde yanlarına
alıp Hocend’e gitmek için yola çıktılar. Oraya vardıkları zaman Ho-
cend halkı daha önce onların gelişini haber almış ve belâdan kurtul
mak için kaleye sığınmıştı. Hocend’in emiri, onun zamanında yaşamış
olsaydı Rüstem Pehlivanın ancak ona seyis olabileceği ölçüde yiğit biri
olan Timur Melik idi. Timur Melik, seçkin bin kadar savaşçıyla daha
önce Ceyhun nehrindeki bir adada yaptırdığı kaleye sığınmış, savaşa
hazır beklemekteydi.
Moğol askeri, adada bulunan kalenin önüne gelince, ok ve man-

cınık’ın menzili dışında kaldığı için orayı kolayca alamayacaklarının
anladılar ve başka bir yol denediler. Önce Hocend’den alıp getirdikleri
gençleri oraya sürdüler. Bu arada başta Otrar, Buhara ve Semerkand
olmak üzere fethettikleri yerlerden yardım getirdiler. Bu şekilde orada
elli bin devşirme (haşerî) ile yirmi bin Moğol askeri toplandı. Bunları
onluk (dehe) ve yüzlük (sade) gruplara ayırdılar. İçinde Türk olma
yan her takımın başına bir Moğol koydular. Devşirmeler yaya Moğollar
da atlı olarak üç fersah kadar uzaklıktaki dağdan taş taşıyıp Ceyhun’a
döktüler.
Timur Melik, 12 tekne yaptırmıştı. Tekneler, içi sirke ve toprak karı

şımı bir macunla sıvanmış olan keçe ile kaplanmış ve keçenin muhte
lif yerlerine delikler açılmıştı. Her sabah bu teknelerin altısı bir tarafa,
diğer altısı da başka bir tarafa gidiyor, içindeki askerlerle karşı taraf
arasında zorlu muharebeler yapılıyordu. Yukarıda belirttiğimiz yapılış
özelliğinden dolayı onlara ok geçmiyor, suya döktükleri petrolün alev
leri etki etmiyordu. Bunlar, gece baskınları için de işe yarıyordu. Mo
ğollar, tekneleri ortadan kaldırmak için çok uğraştılarsa da bir sonuç
alamadılar. Attıkları oklar ve mancınıklar da hedefine ulaşmadı. Fakat
kaledekiler, erzak konusunda sıkıntıya düştüler. Güneş ufuktan kay
bolup, dünya karanlıkta kalmış bir fakirin kulübesine dönünce, kadın,
erkek, çocuk herkes, eşyasıyla birlikte kaçmak için hazırlanmış olan
Timur Melik’le nehre açılıp son sürat ilerlediler. Şiir (Arapça)
[72] Karanlığa daldı; gecenin kepenkleri indirilmişti.
Şimşek çaktıkça ortalıkta keskin kılıcın parlaklığı gibi bir parlaklık

meydana geliyordu.”
Onlar nehirde yol alırlarken Moğol askerleri de sahilden yürüyüp

onları takip ediyorlardı. Ara sıra iki taraf arasında çarpışma oluyor, Ti
mur Melik zayıf gördüğü noktalara doğru teknesini sürüp, kader oku
gibi hedefini şaşırmayan oklarıyla düşmanı uzakta tutarken, teknede-
kilere süratlerini en yüksek seviyeye çıkarmalarını emrediyordu. Bu
şekilde Fenaket’e kadar vardılar. Orada Moğolların, teknelerin geçişini
önlemek için suyun üzerine karşıdan karşıya çektikleri zincirle kar
şılaştılar. Tekneler, bu zinciri kırıp yollarına devam ederek Cend ve
Barcılıg bölgesine ulaşmadan, Uluş İdi’nin sahilin her iki yakasını tut
tuğunu öğrenen Timur Melik, Barcılıg Kent’e varınca gerekli eşyayı ya
nma alıp, yakınlarıyla birlikte rüzgârın önündeki ateş gibi son sürat
oradan uzaklaştı. Moğol askerleri onun peşine düştü. Timur Melik, ara
sıra yük taşıyan ekibin uzaklaşmasını sağlamak için geri dönüyor, Mo
ğol askerlerini oyalıyor ve tekrar önde gidenlere yetişiyordu.
Bu şekilde birkaç gün yol alan Timur Melik, adamlarının çoğunu

kaybetti. Buna karşılık Moğol askerlerinin sayısı gittikçe artıyordu.
Timur Melik, yanında çok az adamı kalmış olmasına rağmen karar

lı bir şekilde savaşıyor, teslim olmuyordu. Sonunda yanındaki birkaç
kişi de öldürüldü. Biri kırık üç okla bir yaydan başka bir şeyi de kal
madı. Peşinden gelen üç Moğol askerinden birine attığı kırık okla onun
gözünü kör etti. Diğerlerinde de, “Yanımda sizin sayınız kadar okum
var. Size değil, okları kaybetmeye acırım. Sizin yapacağınız en iyi iş,
geri dönüp canınızı kurtarmaktır” deyince Moğollar geri döndüler. Ti
mur Melik de Harezm’e gitti.
Timur Melik, Harezm’de asker toplayıp Barcılıg Kent’e yürüdü. Ora

nın Moğollar tarafından tayin edilmiş olan şahne’sini öldürdü ve tek
rar Harezm’e döndü. [73] Harezm’i emniyetli bulmadığı için Sultan’ın
hizmetine girmeye karar verdi. Ona Şehristan yolunda katıldı. Bir süre
Sultan’ın gittiği her yere o da gitti. Sonra ondan da ayrılıp, derviş hır
kası giyerek Suriye’ye göçtü.
Bir süre geçip ortalık durulunca ve zaman yaraları iyileştirince sıla
özlemi, Timur Melik’i vatanına çekti. Kader onu Fergana’ya sürükledi.
Oranın Ors351 kasabısının Mezarat mahallesinde birkaç yıl ikâmet etti.
Bir süre geçip ortalık durulunca gün ne olup bittiğini öğrenmek için
Hocend’e gitti. Orada oğlunun vali olduğunu öğrendi. Batu, onu bu gö
reve tayin ederken babasının malını mülkünü de ona vermişti. Timur
Melik, doğruca oğlunun yanma giderek, ona “Babanı görsen tanır mı
sın?” diye sordu. Oğlu, “Ben babamdan ayrıldığım zaman süt çocuğuy
muşum. Onu tanımam, fakat onu tanıyan bir kölem var” cevabını ve
rince köleyi çağırdılar. Köle, vücudunda bulunan işaretlerden Timur
Melik’i tanıdı. Bu haber hemen şehre yayıldı. Daha önce ona borçlan
mış olan bazı kimseler, onu tanımazdan gelip onun Timur Melik olma
dığını iddia ettiler. Bu durum karşısında Timur Melik oradan ayrılıp
Kaan’ın yanına gitmek üzere yola çıktı. Ondan ilgi ve sevgi göreceği
ni umuyordu. Yolda Kadakan’a352 rastladı. Kendini tanıtınca Kadakan,
derhal onu yakalatıp hapsetti ve onun Moğollar aleyinde söylediği söz
ler ve onlarla yaptığı savaşlar hakkında bilgi toplamaya başladı. Şiir:
“Beni savaşta deniz, dağ ve Turan yiğitlerinden bir grup gördü.
Yaptıklarıma y ıldızlar şahittir. Erkeklik konusunda dünya benim

ayaklarım ın altındadır. ”353
Kırık okla gözünden yaraladığı Moğol da onu tanıdı. Konuşurken

padişahlara gösterilmesi gereken saygıyı göstermediği için Kadakan’ın
okuna hedef oldu. [74] Bu ok, sanki Timur Melik’in şimdiye kadar at
tığı oklara verilmiş son bir cevap gibiydi. Şiir:
“Kıvrılıp bir ah çekti; artık iyiden, kötüden tasası kalm adı. ”354 Veya
Şiremun: Moğolların Süleyman karışılığmda kullanıdıkları kelime. Bu
şahıs,
Ögedey’in ikinci oğlu Köşü’nün büyük oğludur.
351 Kırgızistan Cum huriyeti sınırları içinde Seyhun nehrinin yakınında bir şehir.
352 Ögedey’in altıncı oğlu.
353 Şehnam e, Vullers neşr. 4 8 8 . c. II. 5 0 2 -5 0 3 .
354 Aynı eser, 5 0 3 , 1. 1155.
Ok can alıcı yerine değdiği için bu vefasız dünyadan ebedî hayata
göçtü. “Ölümden kurtulmanın ve ondan kaçm an ın çaresi yoktu r” hük
müne uydu. Şiir:
“Ey dünya! Senin yaptığın şeyler, şaşkın lık uyandırm aktadır. Doğru
d a eğri de senden gelmektedir. “355
XVI. ÖZET OLARAK MÂVERÂÜNNEHR’İN FETHİ

Maveraünnehr’in çok sayıda şehri, kasabası, nahiyesi ve köyü
olmasına rağmen bunlar arasında en gözde ve tanınmış olanları Buha
ra ve Semerkand’dır. M u’cem ii’l-bu ldan ,356 Huzayfa b. el-Yeman Mer-
vî’ye dayanarak şöyle der: “Resul (A.S.), H orsan’da Ceyhun denilen bir
nehrin y akın ın da bulunan Bu hara adın daki şeh ir fetholunacaktır. Ora
m eleklerle doludur ve h alkı m uzafferdir. O rada Allah yolu nda canlarını
kaybeden binlerce kişi yatm aktadır. Bu hara ‘nm arkasında S em erkan d
denilen şehirde cennet pınarlarından bir pınar, cennet bahçelerin den
bir bah çe, pey g am ber m ezarların dan bir m ezar vardır. O şehrin ölüleri,
kıyam et gününde şehitlerle berab er toplanacaklardır. S em erkan d ’m ar
kasın da Katvan357 denilen y er de, yetm iş bin uyanık şehit yatm aktadır.
Bunların h er birinin, ken di ailesinden veya kabilesin den yetm iş kişiye
şefa a t etm e gücü vardır, demiştir. ”
Bu iki şehrin tarihi daha sonra etraflı olarak anlatılacaktır. Fakat

burada yeri gelmişken, dünyada yapılan işlerin hep birbirine bağlı
olduğuna değinen şu hadisi nakledelim. “Bazı kötülükler bazıların dan
d a h a iyidir”
Şiir:
“Her durumda kula şükretmek düşer. Çünkü beterin de beteri vardır.”
Cengiz Han, Maveraünnehr’e varmadan önce Tatar ordusunun se

bep olduğu belâ selleri orayı kaplamıştı. Oranın bazı şehirlerinde inti
kam alarak yüreklere su serpti ve Ceyhun nehrini kana buladı.
355 Aynı eser, 4 8 9 , 1, 924.

356 Cüveynî’nin çağdaşı m eşhur Arap coğrafyacısı Yakut’un eseri.
357 Sem erkand’m doğusunda bulunan bu yerde 1 1 4 1 yılında Sultan Sancar, Kara Hıtay-
lılara yenilm işti.
[75] Buhara ve Semerkand’ı alınca yağmada aşırıya kaçmasına rağ
men fazla cana kıymadı. Ona boyun eğip bağlılıklarını bildiren bu
şehirlerin yakınında yaşayan insanlara dokunmadı. Huzur ve asayişi
sağladıktan sonra bütün gücünü o bölgenin imarına harcadı. 658(1260)
yılında bu bölgenin imarı, Horasan ve Irak bölgelerinin aksine, bazı
yerlerde eski seviyesini bulmuş, bazı yerlerde de ona yaklaşmıştır. Ho
rasan ve Irak’ta bulunan her şehir ve köy, birkaç kere yağmalanmış ol
duğu için yıllarca felâketin izlerini taşımış, hâlâ da taşımaktadır. Bu
iki bölge nüfusunun sayısı belki de kıyamet gününe kadar eskisinin
onda birine ulaşmaz. Şimdi, harabeler ve viran evler burada meydana
gelen olaylara şahitlik etmektedir.
Maveraünnehr’in imarına daha sonra da büyük önem verdiler. O

bölgenin yönetimi, Büyük Vezir Yalavac358 ile onun dürüst ve çalışkan
oğlu emir Mes’ud Beğ’in yetenekli ellerine bırakıldı. Onlar da akılları
ve bilgileriyle eski yaraları sarmaya koyuldular. “Z am anın bozduğunu
tabip dü zeltem ez” sözünü, bu sözü söyleyenlerin yüzlerine çarptılar.
Çeşitli adlar altında toplanan vergi yükünden halkı kurtardılar. Şim
di onların adaletinden kaynaklanan huzur ve güven halkın yüzünde
okunmakta, onların emek ve gayretlerinin ürünü olan binalar ayakta
durmaktadır.
XVII. BUHARA’NIN FETHİ

Doğu şehirlerinden Buhara, İslam’ın kubbesi (Kubbetü’l İslâm)dir
ve doğunun Medine’sidir. Şehrin karanlığı, âlim ve fıkıhçıların nur
larıyla aydınlanmış, etrafı büyük insanların varlığıyla [76] süslenmiş
tir. Kurulduğundan beri, her devrin en büyük din âlimleri hep orada
yetişmiştir. Buhara kelimesi “buhar"dan türemiş olup, bu kelimenin
Mecusîler’in dilindeki manası “ilim ler m ecm u a sı”dır. Uygur ve Hıtay
Putperestleri de putlarının bulunduğu mabede “b u h a r” derler. Şehrin
kurulduğu sırada adı ise, Bumickes359 imiş.
358 Burada sözü edilen Sahib-i Azam (Büyük Vezir M ahm ud Yalavaç) ile oğlu Mes’ud
Beg’dir. M ahm ud Yalavac, Ögedey Kaan tarafından Hıtay ülkesinin, Mes’ud Beğ ise, Uygur,
Hotan, Karşgar ve Ceyhun sahiline kadar M averaünnehr’in valiliğine tayin edilm işti.
358 Sogdca bu kelime başkent m anasına gelir.
Cengiz Han, ordularını donatıp düzene koyduktan sonra Sultan’m
ülkesine varınca büyük oğullarından ve komutanlarından her birini,
emirlerine çok sayıda asker vererek bir mevziye gönderdi. Kendi de
büyük oğullarından Tuli ve iyi kötü demeyen, kavas kâsesini şerbet
kâsesi sayan, kılıç darbesini şarap kadehi sanan Türkler’den meydana
gelen büyük bir orduyla Zarnuk360 yolunda Buhara’ya doğru hareket
etti.
Gezegenlerin şahı güneşin doğu ufkundan bayrağını yükselttiği bir

sabah vakti, karşısındakilerden kimsenin haberi olmadan, Zarnuk şeh
rinin önüne vardı. Gecenin ve gündüzün başlarına ne çorap öreceğin
den habersiz olan şehir halkı, birden çevreyi süvarilerle dolu, hava
yı atların ayaklarının altından kalkan toz bulutları ile kaplı görünce
telâşa kapıldı. Büyük bir korku ve dehşet içinde kaleye koşup kapı
ları kapadılar. Dışarıdakileri askerden büyük bir sel veya kudurmuş
bir denizin dalgaları sandılar. Önce, bunun, kendi ayaklarıyla belânın
içine girmek demek olduğunu düşünmeden kendilerini savunmaya
karar verdiler. Fakat daha sonra Allah’ın lütfü ile bu düşünceden vaz
geçip, hiçbir şey yapmadan oturup beklemeye başladılar. Bunun üze
rine Cihan Padişahı, her zaman yaptığı gibi Danişmend Hacib’i Zar-
nuk’a elçi olarak gönderdi. Onun görevi, Cihan Padişahı’nın geldiğini
haber vermek ve onlara, bu durdurulması imkânsız olan selin yatağı
na düşmekten kaçınmalarını tavsiye etmekti. Danişmend Hacib, oraya
varınca şehir halkından “Şeytan onların başın a dikilm iş”361 ayetinin
dediğine uyan kimseler, ona saldırıp kötülük etmek istedi. Bunun üze
rine Danişmend Hacib bağırarak şunları söyledi: “Ben filan kimseyim.
Müslüman oğlu Müslüman’ım. Allah’ın rızasının kazanmak için Cen
giz Han’ın yüce emri ile buraya elçi olarak geldim. Maksadım sizi suda
boğulup yok olmaktan ve kan gölüne düşmekten kurtarmaktır. [77]
Cengiz Han, dışarıda çok sayıda askerle beklemektedir. Her ne şekilde
olursa olsun, ona karşı geldiğinizi görürse, bir saat içinde kaleyi yerle
bir edip, ovayı kandan Ceyhun nehrine çevirir. Eğer sözlerimi akıl ku
lağı ile dinler, onun emirlerine itaat ederseniz, canınız ve malınız em
niyet ve selâmet kalesinde kalır”.
360 Seyhun kıyısında uzanan tren yolunun son durağıdır.

381 Kurân-ı Kerîm, 5 8/20.
Zarnuk halkının büyüğü ve küçüğü onun doğru söylediğini anladı.
İsteğini kabul ederek seli, yatağını doldurarak durdurmaya, dağların
ve ovaların sallanmasını, üzerine ayak koyarak önlemeye kalkışmadı
lar. Çareyi barışta, kurtuluşu söz dinlemede gördüler. Teslim olduk
tan sonra kendilerine bir zarar gelmemesi konusunda Danişmend Ha-
cib’den güvence aldılar ve rahatladılar. Yanlıştan yüz çevirip doğruya
yöneldiler. Sonra önde gelen birkaç kişiyi seçerek Cengiz Han’a gön
derdiler. Cengiz Han gelenlerden gecikmelerinin sebebini sorunca
korkudan titremeye başladılar. Cengiz Han, onlara iyi davranıp gönül
lerini aldı ve canlarının emniyette olduğunu söyledi. Onun bu davra
nışından dolayı gelenlerin yüreklerine su serpildi.
Bundan sonra padişahın emri üzerine büyük, küçük, kadın, erkek,

çoluk çocuk herkesi şehrin dışına çıkararak kaleyi yerle bir ettiler. Nü
fusu sayıp gençleri Buhara üzerine giden orduya kattıktan sonra geri
kalanların evlerine dönmelerine izin verdiler ve o şehre Kutlug Balıg
adını koydular.
[78] Cengiz Han, oradan kalkıp Buhara’ya giderken o bölgenin yolla

rını çok iyi bilen bir Türkmen kılavuz, onu geçit vermeyen dağlardan
, geçirdi. O yola o günden beri han yolu derler. Emir Argun, 649(1251)
yılında Mengü Kaan’ın huzuruna giderken o yolu kullandı.
Önde Tayir Bahadır gidiyordu. Moğol askerleri, Nur şehrine varma

dan bir gece, yollarının üzerinde bulunan bahçelerdeki ağaçları ke
sip merdiven yaptılar. Atların dizginlerini çekerek yavaşladılar, uzakta
onları gören Nur kalesinin muhafızları, kervancılar sandılar. Bu şekil
de hiç mukavemetle karşılaşmadan Nur şehrinin önüne vardılar. Fakat
çok geçmeden gelenlerin gerçek kimliğini öğrenen şehir halkı korku
dan donup kaldı.
Buna benzer bir hileyi Zarkaî Yemanî’ye yapmışlardı. Bir kitapta

okuduğum hikâye şöyle: Zarkai Yemânî, kale içinde yüksek bir kule
yaptırmıştı. Çok keskin gözleri vardı, üzerine gelen düşmanı uzak me
safeden görür ve ona göre tedbirini alırdı. Bunun için her türlü hile
yi deneyerek onun üzerine yürüyen düşmanları her defasında oradan
yenik ayrılırdı. Fakat bir gün karşısına zeki bir düşman çıktı. O adam
emir verdi: Adamlarının her biri bir ağaç kesip onun arkasına gizlene
rek Zarkaî’nin kalesine doğru ilerlemeye başladı. Zarkaî’nin, “Garip
bir şey görüyorum, sanki orman ayaklanmış üzerimize doğru geliyor”
demesine rağmen yanındakiler, “Yoksa görme gücün mü azaldı? Nasıl
olur da orman yürür” diyerek onun sözüne aldırmadılar ve hiçbir ha
zırlık yapmadılar, üçüncü gün düşman askerleri şehre girip onları yen
diler ve Zarkaî’yi de öldürdüler.
Gelelim konumuza. Nur halkı, Moğolları görünce kapıları kapadı.

Tayir Bahadır onlara bir elçi göndererek Cihan Fatihi’nin gelmekte ol
duğunu, karşı koymadan şehri teslim etmelerini bildirdi. Nur halkı,
buna olumlu cevap vermekte tereddüde düştü. Çünkü onların bir kıs
mı Cengiz Han’ın oraya geleceğine ihtimal vermedikleri gibi kaleyi tes
lim ettikleri zaman Sultan’ı n kendilerine yapacağı kötülüklerden çe
kiniyordu. Bir kısmı da savaş yapmadan teslim olmayı düşünüyordu.
Aralarındaki uzun tartışmalardan ve elçilerin gidip gelmelerinden son
ra boyun eğdiklerini bildirmek için kıymetli hediyelerle (nüzul) bir
likte şehrin ileri gelenlerinden bir grubu Cengiz Han’a elçi olarak gön
dermeyi kararlaştırdılar ve [79] durumu da Tayir Bahadır’a bildirdiler.
Onların bu davranışlarından memnun olan Tayir Bahadır, onlardan
aldığı az miktarda erzağa razı olup yoluna devam etti.
Cengiz Han, Nur’dan gelen elçileri kabul ederek, onlara ilgi göster
di. Getirdikleri hediyeleri aldıktan sonra elçiye, “Sübetay ordusuyla
önden gidiyor. Şehri ona teslim edin” dedi. Onlar da Cengiz Han’ın
buyruğunu yerine getirerek şehri Sübetay’a açtılar. Sübetay, şehir hal
kından herkesin kendisine yetecek kadar yiyecek, koyun, sığır ve zira
at için gerekli araçları alarak şehrin dışına çıkması, geriye kalan eşya
nın asker tarafından yağmalanması konusunda onlarla anlaştı. Asker
şehre girdi. Ne bulduysa aldı. Verilen karar uyarınca kimsenin canına
dokunmadı. Nurluların arasından 60 kişi seçip onları Nur emirinin
oğlu İl Hoca’nın komutasında Debus362 tarafından bulunan Moğol as
kerlerine yardıma gönderdi.
Cengiz Han, Nur’a gelince halk onu karşılamak için sokağa dö
küldü. Ona kıymetli hediyeler (nüzul) ve tuzgu sundular. Halkın bu
davranışından etkilenen Cengiz Han, onlara gerekli ilgiyi sevgiyi ve
gösterdikten sonra Sultan’m Nur’dan aldığı yıllık verginin miktarını
sordu. “1500 Dinar” demeleri üzerine, o parayı kendisine verdikleri
362 Veya Debusiye: Buhara- Sem erkand yolu üzerindedir.

takdirde her türlü saldırıdan muaf olacaklarını söyledi. Nurlular, is
tenilen miktarın yarısını kadınların ziynetlerini toplayarak karşıla
dılar, yarısı için de vade istediler. Bu şekilde esirlikten ve Tatarlar’ın
kölesi olmaktan kurtuldular. Uzun yıllar mutlu ve refah içinde hayat
sürdüler.
Buradan hareket eden Cengiz Han, 617 yılının Muharrem ayının ilk
günlerinde (Mart 1220) Buhara önlerine vardı. Şiir:
“Ondan sonra p ad işah ın çadırını, kalen in önündeki düzlüğe

kurdular”363.
[80] Karınca ve çekirge sürüleri kadar kalabalık olan Moğol asker

leri dalgalar halinde gelip, şehir kalesinin etrafında yerlerini aldılar.
Kalede bulunan askerlerin sayısı yirmi bin kadardı. Onların başında
bir rivayete göre Cengiz Han’dan kaçıp Sultan’a sığınmış ve bu yüzden
han sıfatı almış olan Moğol asıllı Kök Han304, Hamid Bur:m5, Sevinç
Han ve Keşli Han3r,c vardı. Bunlar akşam olunca halkın çoğunu yan
larına alarak kaleden çıkıp kaçmayı denediler. Fakat Ceyhun nehrine
varınca Moğolların öncü birlikleri (telâye) ve muhafızlarına yakalanıp
toplu olarak hayatlarını kaybettiler. Şiir (Arapça):
“Eğer k a ç m a k b elâd an kurtulmayı sağlam ıyorsa, oturup beklem ek

d a h a doğru ve ak ıl kârıdır. “367
Ertesi gün, sabah olup güneş her tarafı aydınlatınca Buharalılar kale
kapılarını açıp savaş kapılarını kapadılar. Şehrin imamları ve âlimleri
Cengiz Han’ı karşılamaya çıktılar. Cengiz Han şehri görmek için kale
den içeri girdi. Atını büyük caminin önüne doğru sürerek mihrabın
önünde durdu. Oğlu Tuli de attan inip minbere çıktı. Oradan halka
sahrada ot bulunmadığını, bu yüzden aç kalan atların doyurulmasını
emretti. Şehirde bulunan çalgıcıları ve şarkıcıları orada hazır ettiler.
Şarap kadehleri dolup boşalmaya başladı. Moğollar da kendi gelenek
363 Şehnam e, Vullers neşr. 4 7 4 , 1, 651.

XA Veya Gur Han Barthold’a göre bu şahıs Cengiz Han'ın komutanlarından Barak H acib’in
kardeşidir.
365 Veya Hamid Pur: Karahıtaylı olup Kirmanlı Kutlug Han’ın komutanlarından Barak Ha
cib’in kardeşidir.
306 Tam adı, Ihtiyareddin Keşli veya Küşlü; H arezm şah’ın tavla emiri (emir-i ahur bak.
Nesevî, tr. Houdas, 62 ve 80.)
367 Ebu Gura el-H em adanî’nin bir kasidesinden.
lerine uyarak, [81] şarkı söyleyip bağırıp çağırdılar. İmamları, şeyhleri,
âlimleri ve din büyüklerini ahırlarda atların ve katırların bakımı için
görevlendirdiler.
Bir süre sonra Cengiz Han, ayağa kalkıp otağına (bargâh) gitmek
üzere yola koyuldu. Yanındakiler de onu takip ettiler. Kur’ân-ı Kerîm’in
yapraklarının onların ayaklarının altında kaldığını ve çiğnendiğini gö
ren Maveraünnehr bölgesi âlimlerinin en büyüğü Emir İmam Celaled-
din Ali b. El-Hasan er-Rindî, imamların en büyüğü olan Rükneddin
İmamzade’ye dönerek, “Mevlâna, gördüğümüz bu hal nedir? Ya Rabbi,
uyanık mıyız, yoksa rüya mı görüyoruz?” dedi. Rükneddin İmamzâde,
“Sus, bu Allah’ın bize karşı hoşnutsuzluğunun işaretidir. Konuşmanın
sırası değil” cevabını verdi.
Cengiz Han şehirden çıkınca bayram namazgâhındaki minberin

üzerine çıktı. Bütün Şehir halkını orada hazır etmişlerdi. Cengiz Han
“Bu insanlardan hangileri zengindirler?” diye
sorunca iki yüz seksen kişinin adını verdiler. Bunların arasında

yüz doksan kişi şehir halkından ve doksan kişi de gurbet ellerinden
gelmiş olan tüccarlar idi. Cengiz Han, Sultan Muhammed’in hıyane
tinden uzun uzun bahsettikten sonra “ Ey insanlar! Biliniz ki siz bü
yük günahlar işlemişsiniz. Bu büyük günahları sizin büyükleriniz iş
lemiştir. Eğer benden bu iddiamın delilini soracak olursanız, cevabım
şudur: Eğer siz büyük günahlar işlememiş olsaydınız, Tanrı benim
gibi bir azabı size indirmezdi” dedi. Bu sözleri söyledikten sonra na
sihate başlayarak, “Şimdi yerin yüzünde olan mallar için [82] bir şey
söylemeye gerek yok. Fakat yerin altında bulunanları göstermeniz ge
rekir” dedikten sonra, “Sizin güvendiğiniz ve sağlam bildiğiniz kim
seler kimlerdir?” diye sorunca herkes bağlı oldukları kimselerin adını
verdi. Cengiz Han, askerden kimsenin onlara karşı gelmemesi, saygı
sızlık gösterip onları incitmemesi, halktan alınacak mal ve vergilerin
bunlar aracılığıyla ulaştırılması için onların her birinin yanına vergile
ri (maliyât) getirmek görevini yüklediği Moğol ve Türkten bir muhafız
(baskak) tayin etti. Onlar da halkın verdiklerinden fazlası için onları
sıkıştırmadılar. Her gün güneşin doğduğu sırada büyükler topluluğu
nu âlemin hanının otağına (dergâh) getirmeye başladılar.
Cengiz Han, Sultan Muhammed’in askerlerini şehirden dışarı
çıkarmaları için emir vermişti. Bu iş şehirlilerin üstesinden gelebile
ceği bir iş olmadığı ve ayrıca o topluluğun can havliyle imkânları öl
çüsünde savaşa, kaçmaya veya gece baskını düzenleyeceği endişesiyle
Cengiz’in emri üzerine mahalleleri ateşe verdiler. Yapıların çoğu ahşap
olduğundan şehrin çoğu yeri birkaç gün içinde yandı. Yalnız pişmiş
kerpiçten yapılmış olan cuma camii ile sarayların bir kısmı yanma
dan kurtuldu. Sonra halkı savaş için hisarın içine sürdüler. Etraftan
savaş tandırı alevlendi. Dışarıdan da m an cın ıkları çalıştırdılar. Taş ve
ok fırlattılar. İçerde de neft, arrade, mızrak (kârure) ve başka şeyleri
harekete geçirdiler. Orası dışarıdan yanıcı maddeler atılan ve içerden
alevi göklere yükselen bir tandıra döndü. Bu şekilde savaş ve düşman
lıkla günler geçti. Hisarın içindeki insanlar da dışarı saldırılarda bu
lundular. Bilhassa aslanlardan yiğitlik topunu kapmış olan Gök Han,
büyük bir mücadele veriyor, her hamlede birkaç kişiyi yere indiriyor,
tek başına bir orduyu geri püskürtüyordu. Sonunda iş sıkıntıya düş
tü. Hendek canlı ve bitki leşleriyle doldu. İnsanlar ellerini Tanrı’ya
açtılar. Devşirme askerler (haşerî) ve Buhara askerlerinin yardımıyla
yüksek duvarları [83]alıp kalenin kapısını ateşe verdiler. Bir zamanlar
Sultan’m yakınlarından, milletinin büyüklerinden olan ve yüksek ma
kamlarıyla ayaklarını göğün başına koyan hanlar, ayan ve eş ra f tutuk
lanıp düşkün bir vaziyette yokluk denizinde boğuldular. Şiir (Arapça):
“Zaman varlıklarla çevganın topla oynadığı gibi
Veya şiddetli rüzgârın bir avuç tozla oynadığı gibi oynamaktadır.
Z am an bir avcı, insan ise tarla kuşundan başka bir şey değildir. ”36B
Boyu kırbaç boyunu geçen Kanklı kavminden hiçbirini sağ

bırakmadılar. 30 binden fazla ölü sayıldı. O kavmin selvi gibi hür olan
küçüklerini, büyüklerini ve kadınlarını köle (berde) yaptılar. Şehir ve
kale âsilerden temizlenince hisarları ve duvarları yıkıp yerle bir ettiler.
İster erkek, ister kadın, ister çirkin ister güzel olsun bütün halkı namaz
kılınan alana (sahra-yı n am azgah) götürdüler ve onları affettiler. Güç
leri olan gençleri ve yaşlıları Semerkand ve Debusiye için devşirme
asker (haşer) olarak görevlendirdiler.
388 Tetim metü’l-Yetimme’de zikredilen (îkbal neşr. C.I1, s. 77) Kadı Ebu’l-Fazl Ahmed b.
M uham m ed er-Reşidî el-Levkarî ‘nin şiiri.
Cengiz Han, oradan kalkıp Semerkand’a yöneldi. Buhara halkı, bu
felâket üzerine yıldızlar gibi dağılıp köylere gittiler. Şehrin yeri, boş
bir arsa şeklini aldı. Bu savaştan sonra Buhara’dan ayrılıp Horasan’a
gelmiş olan birinden Buhara’nm durumunu sordukları zaman şöyle
demiş: “Geldiler, yıktılar, yaktılar, öldürdüler, götürdüler ve gittiler”.
Bunu duyan bilgili kimseler, bu olayın Farsça bundan daha veciz bir
şekilde anlatılamayacağı görüşünde birleştiler. Biz bu bölümü o ada
mın sözleriyle özetleyebiliriz.
Cengiz Han, Semerkand’ı alındıktan sonra Tuşa Baskak’ı [84] emir

ve şahne olarak Buhara’ya tayin etti. O, Buhara’ya gelince orası biraz
imar edildi. Daha sonraki yıllarda günümüzün Hatem’i369 Cihan Padi
şahı Kaan370 tarafından Buhara yönetimi Yalavac’ın usta ellerine bıra
kılınca, onun adalet mıknatısı, oraya buraya dağılmış olan Buharalıları
tekrar vatanlarına çekti. Yalavac’ın üstün gayretleri sayesinde şehrin
imar işleri büyük bir ilerleme gösterdi ve tarihinin en yüksek seviyesi
ne çıktı. O boş arsa haline getirilen yer, büyük insanların ikamet ettiği
çok sayıda kimsenin barındığı yer oldu.
636(1238) yılında aslen Buhara Tarab’mdan olan bir kalburcu, hır

ka giyerek şeyhlik ve peygamberlik iddiasında bulunarak etrafına çok
sayıda insan topladı. Çok ileri gidip düzeni bozduğu için onun ya
kalanıp ortadan kaldırılması için ferman çıktı. Büyük Vezir Yalavac,
makbul bir duanın kötü kaderi yendiği gibi aklı ve ileri görüşlülüğü
sayesinde o aniden türeyen belâyı başından def etti. Tarabî’nin orta
dan kaldırılışından sonra işler eskiden olduğu gibi yoluna girdi, halkın
yüzüne mutluluk ve sevinç geldi.
Şimdi ise, Allah’ın ihsanı ve feyzi, şefkat ve rahmet denizi sayesin

de adaletin ve huzurun kaynağı olan Mahmud ile rahmet denizinin in
cisi olan Mes’ud’un371 dirayetli ellerinde Buhara şehri güneş gibi parla
maktadır. Nüfusunun kalabalık oluşu, âlimlerin, din büyüklerinin ve
öğrencilerin fazlalığı, refah seviyesinin yüksekliği bakımından, kısaca
her bakımdan, bugün hiçbir İslâm şehri ona eş olamaz.
369 Misafirperverliği ve cöm ertliğiyle ün yapm ış Cahiliye devri Arap padişahı (Bak. Ni-
cholson, A Litery History of the Arabs, London 19 0 7 , s. 85-87.)
370 Kaan, bu kitapta Ögedey Kaan yerine kullanılmıştır.
371 Burada sözü edilen kişiler Sahib-i âzam M ahmud Yalavac ile oğlu M es'ud Beğ’dir.
Ögedey M ahm ud Yalavac’ı H ıtay’ın hükümdarlığına, M es’ud Beğ’i de Ceyhun sahiline kadar
M averahünnehr, Uygur, Hoten ve Kaşgar beldelerinin hükümdarlığına tayin etti.
Bu zamanda sağlam sütunları ve eyvanlarıyla iki büyük [85] bina
yapıldı.
Bunların biri Sorkotani’nin372 inşa ettirdiği Han Medresesi, diğeri

ise, Mes’udiye Medresesi’dir. Bunların her birinde bin öğrenci öğre
nim görür. Ders veren hocalar, zamanlarının en büyük ve eşsiz âlimle
ridirler. Kısacası, bu iki kutsal bina, yalnız Buhara meydanlarının süsü
ve ora halkının övünç kaynağı değil, bütün İslâm âleminin yüz akıdır.
Bugün Buhara halkının rahat ve huzuru artmış, omuzlarındaki ağır
yükler kalkmıştır. Yüce Allah, âdil padişahın devletinin devamlılığıyla
ve Hanefi mezhebinin gelişip yayılmasıyla dünyayı süslesin!
XVIII. TARABÎ’NİN ORTAYA ÇIKIŞI

636(1238) yılında Yengeç Burcu’nda iki uğursuz yıldız'73 karşılaştı.
Müneccimler bunu, bir karışıklığın veya yalancı bir peygamberin orta
ya çıkacağı şeklinde yorumladılar.
Buhara’ya üç fersah uzakta Tarab denilen bir köy ve bu köyde Kal

burcu Mahmud adında bir adam vardı. Söylendiğine göre, son derece
cahil ve ahmak olan bu adam, ikiyüzlü ve riyakâr davranarak gece ve
gündüz ibadete başladı. Periler ve cinlerle ilişkisi olduğunu ve onların
kendisine gizli şeylerden haber getirdiklerini iddia etti.
Maveraünnehr ve Türkistan’da çoğu kadın olan, cinlerle ve peri

lerle uğraşanlar vardı. Bir kimsenin bir yeri ağrısa veya hasta olsa, bir
ziyafet düzenler, cincilerden veya sihirbazlardan birini çağırır, gelenle
birlikte danslar ederler, şarkılar söylerler ve daha pek çok saçma şeyler
yaparlardı. Cahil ve sıradan insanlar bunlara inanırlardı.
Bir gün Kalburcu Mahmud’un kız kardeşi, ona bu cincilerin ve

sihirbazların hezeyanlarını ve marifetlerini anlatınca [86] Mahmud,
kendisinin de bu işi pekâla yapabileceğini düşündü. Bu mesleğe gi
rip çabuk ilerledi ve kısa zamanda şöhrete kavuştu. Cahil halk ona
372 Kereit kavim lerinin padişahı Ong Han'ın kardeşi Çakam bu’nun kızıdır. Cengiz Han,
orayı hâkimiyeti altına aldıktan sonra onu, dördüncü oğlu Tul i ile evlendirdi. Tuli’nin en göz
de kadınları arasına girdi. Bu kadın aynı zam anda Tuli’nin itibarlı oğlulları olan Mengü Kaan,
Kubilay Kaan, Hülagu Kaan ve Arık Böke’nin anneleriydi (Bak. Cam iü’t-tevarih, Berezin neşr.
c.l, s. 127; Blochet neşr. s. 199 -2 0 5 .)
373 Satürn ve Mars.
inanmaya, müzmin bir hastalığa veya derde yakalananlar ona koşma
ya başladı. Tesadüfen bunlardan birkaçını iyileştirmesi, ona olan gü
venin artmasına ve müşterisinin çoğalmasına sebep oldu; herkes ona
ilgi duymaya başladı. “A n cak A llah ’a tem iz bir ka lp le gelenlerden b aş
ka kim sey e m alın ve oğulların fa y d a verm eyeceği gün, ben i rezil etm e
demişti. ”374
Buhara’da, sözüne güvenilir birkaç kişi bana, “Tarabî bizim

yanımızda âmâ olan birkaç kişinin gözüne köpek pisliği sürerek üfle
yince onların gözleri açıldı” deyince ben onlara, “Esas bu olayı gören
ler kör kimselermiş, bu mucizeyi ancak Meryem oğlu İsa gerçekleşti
rebilir, nitekim Yüce Allah şöyle buyuruyor: “A nadan doğm a körü ve
alacalıyı iznim le iyi etm iştin”375. Eğer bu hali ben gözlerimle görmüş
olsaydım bile ona inanmaz, bu işte bir dolabın döndüğünü anlardım”
diye cevap verdim.
Buhara’da, Şemseddin Mahbubî adlı bilgisi ve soyluluğuyla tanın

mış bir kişi vardı. Bu adam, Buharalılara kırılması üzerine, ahmak
Tarabi’nin saflarına katıldı ve ona, “Babamdan duydum. O, bir kitap
ta Buhara’nın Tarab köyünden bütün dünyayı kurtaracak bir devlet
adamının çıkacağını okumuş. Onun kitapta okuyup söylediği bütün
işaretler sizde mevcuttur” dedi. Akıldan yoksun o cahil, Şemseddin
Mahbubî’nin bu sözlerini duyunca daha da ileri gitti. Müneccimlerin
o yılda bir karışıklık ve bir sahte peygamber ortaya çıkacağına dair
sözleri de bu duruma uyduğu için Tarabî’nin güçlenmesi günden güne
arttı. Bütün halk ona yöneldi. Fitne ve karışıklık tohumları yeşermeye
başladı. Orada bulunan devlet büyükleri bu karışıklık ateşini söndür
mek için toplanıp konuyu müzakere ettiler. Durumu Sahib Yalavac’a
bildirmek için Hocend’e bir adam gönderdiler. Kendileri de güya on
dan dua ve manevî destek almak için Tarab’a gidip onun elini öptüler
ve Buhara’yı kutsal ayaklarıyla şereflendirmesi için ona yalvardılar. Bu
emirler, daha önce kendi aralarında Kalburcu Mahmud’u Buhara’ya
birkaç muhafızın götürmesini, bu muhafızların Vezidan köprüsüne va
rınca onu ok yağmuruna tutup öldürmelerini planlamışlardı.
374 Kurân-ı Kerîm, 2 6/84, 89.

Kalburcu Mahmud, onların sözüne kanarak yola çıktı. Vezidan
köprüsüne [87] vardıkları zaman yüzünü kendine eşlik eden muhafız
ların reisi Temşa’ya çevirerek, “Kötü düşünceleri bırak, yoksa emrim
üzerine dünyayı gören gözlerini, insan eline ihtiyaç duymadan çıka
rırlar” dedi. Bu sözler üzerine muhafızlar kendi kendilerine, “Bizim
niyetimizi ona kimsenin haber vermediğinden hiç şüphe yok. Demek
ki onun bütün söyledikleri doğru imiş” diyerek korktular ve ona sal
dırmaktan vazgeçtiler.
Tarabî, Buhara’ya varınca Sancar Melik’in sarayına indi. Şehrin

emirleri ve yöneticileri ona büyük bir saygı ve ilgi gösterirlerken, iç
lerinden de bir fırsatını bulup onu ortadan kaldırmayı geçiriyorlardı.
Dışarıda büyük bir kalabalık meydana gelmişti. Kalabalık arasında bir
kedinin bile geçebileceği yer kalmamıştı. Halk onu görüp huzur ve
şifa bulmak istiyordu. Saraya girmek veya oradan çıkmak da müm
kün değildi. Bu sırada Kalburcu Mahmud, sarayın damına çıkarak hal
ka yüzünü gösterdi. Onlara hitap ederken ağzından sıçrayan tükürük,
üzerine düştüğü insanları sevince boğdu. Bu şekilde istediklerini elde
edenlerin oradan ayrılması üzerine kalabalık dağıldı.
Tarabî, kerametlerine inananlardan birinin, Buhara emirlerinin

hakkındaki kötü düşüncelerini ona haber vermesi üzerine, gece gizli
ce saraydan çıkıp saray kapısının önünde bağlı duran atlardan birine
binerek tek başma süratle oradan uzaklaştı ve Ahfas tepesine gitti.
Onun ortadan kaybolduğu duyulunca, şehir meydanına bir anda

büyük bir kalabalık birikti. Hemen o cahili aramaya başladılar. Her
tarafa süvariler gönderdiler. Bunlardan biri, onu anılan tepede görün
ce, dönüp durumu halka bildirdi. Kısa sürede Tarabî’nin tek kanatla
Ahfas tepesine uçtuğu haberi halkın arasında yayılınca, büyük küçük
herkes coşku içinde o tepeye doğru koşup orada toplandılar. Tarabî, ak
şam namazı vaktinde kalkıp yüzünü kalabalığa dönerek, “Ey Hakk’m
kullan! Niçin böyle eli kolu bağlı bekliyorsunuz? Dünyayı dinsizler
den temizlemek gerekir. Herkes eline geçirdiği silahı, bıçağı, baltayı,
taşı ve sopayı alarak bu işi yapmaya hazırlansın” dedi. Konuşmasını
bitirdikten sonra halkın arasına karışarak şehre döndü. O gün cuma
idi. Melik’in ilkbahar sarayına indi. [88] Şehrin ileri gelen âlimlerin
den olan Burhaneddin’e halifelik, Şemşeddin Mahbubî’ye de naiblik
verdi. Büyük insanların ve tanınmış kişilerin çoğuna eziyette ve haka
rette bulunarak bir kısmını da öldürttü. Bunlardan bazıları kaçıp kur
tuldular. Cahillerin ve sokak kabadayılarının gönlünü aldı. Daha sonra
orada bulunanlara dönerek, “Benim askerlerim iki kısma ayrılır. Bun
lardan bir kısmı, insanoğullarından meydana gelen zahirî, diğer kısmı
ise gözle görülmeyen gökteki melekler ve yerdeki cinlerdir. Şimdi ben
bunları size göstereceğim” diyerek eliyle yeri ve göğü işaret etti. Her
kes onun gösterdiği tarafa gözünü dikti. Birinin, “İşte filan yerde yeşil
ve beyaz elbiseli uçan varlıklar görüyorum” demesi üzerine halk onu
tasdik etti. “Bir şey görmüyorum” diyenlere, değnek darbeleriyle “Gö
rüyorum” dedirttiler. Bunun üzerine Tarabî, tekrar söz alarak, “Hakk
Tealâ, gaibden bize silâh gönderdi” dediği sırada Şiraz’dan bir tüccar
dört hayvan yüklü kılıçla oraya geldi. Bundan sonra halkın onun doğ
ruyu söylediği konusunda hiçbir şüphesi kalmadı. O cuma hutbeyi
onun adına okudular. Namazdan sonra zenginlerin evlerine adamlar
göndererek halıdan kilimden ne varsa getirtip Tarabî’nin kaldığı eve
döşediler. Emrini yerine getirmek için yüzlerce asker el pençe divan
durdu. Kabadayılara ve serserilere gün doğdu. Bunlar, zenginlerin ev
lerine girerek yağma ettiler. Akşam olur olmaz, yeni sultan, ay yüzlü
güzellerle yalnız kaldı. Geceyi zevk ve sefa içinde geçirdi. Sabah kal
kınca havuzda gusül abdesti aldı. Şiir (Arapça]:
“San ki ikim iz de gü n aha batm ışız gibi, ruh benden ayrılınca benim
yıkan m am a seb ep olur. ”376
Bunun üzerine halk, havuza koşup onun yıkandığı suyu aralarında

okka ve dirhemle paylaştılar ve onu hastalar ilâç diye verdiler. Daha
sonra Tarabî, oturduğu evde hediye olarak toplanan eşyayı ona buna
bölüp, askere ve [89] yakınlarına (havas] dağıttı. Onun ırza ve mala te
cavüz ettiğini gören kız kardeşi, “Benim sözlerimle yola çıkıp yolunu
sapıttı” dedi.
Buhara’dan kaçan emirler ve şehrin ileri gelenleri Kermine’de

toplandılar. Orada bulunan Moğolları da yanlarına alarak bir ordu ter
tip edip Buhara’ya doğru yürüdüler. Bunu haber alan Tarabî de asker
toplayıp don gömlek, yanında sevdiği kadın olmak üzere en ön safta
yerini aldı. İki taraf karşı karşıya geldikleri zaman, halk arasında Tara-
bî’ye el kaldıranın eli kırılır inancı yaygın olduğu için herkes ona ok
376 M utenebbî’nin şiiri.

atmaya çekindi. Fakat karşıdan atılan bir okun tesadüfen gelip onun
can alıcı yerine değmesi üzerine hayatını kaybetti. Bir başka ok da ya
nında bulunan sevgilisini bu dünyadan ayırdı.
Onun ölümünden askerlerinin çoğunun haberi olmadı. O sırada

şiddetli bir rüzgâr çıktı, her tarafı toz toprak kapladı. Göz gözü görmez
oldu. Tarabî ‘nin karşısında olan askerler bunu onun kerameti sana
rak silâhlarını bırakıp kaçmaya başladılar. Onların peşine düşen Tara-
bî’nin askerleri ellerine geçirdikleri balta ve keserlerle başta memurlar
( a ’m âl) ve yöneticiler (mutasarıf) olmak üzere yakaladıklarının kelle
lerini kestiler. Bu şekilde Kermine’ye varıncaya kadar yaklaşık on bin
kişi öldürdüler.
Geri dönen Tarabî’nin adamları onu bulamayınca, “Hoca kayıplara

karışmış. O geri gelinceye kadar kardeşleri Muhammed ve Ali’yi başa
geçirelim” deyip bu iki cahili Tarabî’nin yerine oturttular. Bunun üze
rine serseriler ve ayak takımları işleri daha da ileriye götürüp çalıp
yağmalamaya devam ettiler.
Bundan bir hafta sonra İldiz Noyan ve Çiğin Korçi komutasında bü
yük bir Moğol ordusu oraya [90] geldi. Tarabî’nin bu iki cahil kardeşi,
yirmi bin kadar adamıyla birlikte çel irin dışındaki alana çıkıp Mo
ğollara karşı koymaya çalıştı. Atılan ilk iki ok bu sapıklara isabet etti.
Daha sonra orada bulunanların tamamı hayatlarını kaybetti. Akşam
olunca şehrin giren Moğol ordusu, sabaha kadar kılıç salladı. Şehirde
bulunan büyük küçük herkesi dışarıdaki boş alana sürdü. “Yine vura
lım, intikam alalım halkı belâ ocağına odun yapalım, mallarını ve ço
cuklarını ganimet olarak alalım” diyerek intikam dişlerini bilemişler,
hırs ağzını açmışlardı.
Sonunda Yüce Allah’ın fazlı ve lütfü, Mahmud Yalavac’m merha

metli ve müşfik eliyle karışıklığı ortadan kaldırdı ve şehrin ters dön
müş talihini düzeltti.
Mahmut Yalavac, Buhara’ ya gelince halkı toplu olarak öldürülmek

ten ve şehri yağmadan kurtararak, “Birkaç kötü insan yüzünden bin
lerce insan nasıl öldürülür? Bu kadar yıl harcanan gayret ve çabalar
sonunda imar edilmiş olan bu şehri, bir cahil yüzünden yok etmek in
safa sığar mı?” diyerek şiddet taraftarlarına karşı çıktı. Fakat karşı taraf
yağmada ve öldürmede ısrar edince Mahmud Yalavac, Kaan’a bir elçi
gönderip onun görüşünü almak konusunda rakiplerini ikna etti. Mah-
mud’un çabaları meyvesini verdi. Kaan, affedilmesi mümkün olmayan
bir suçu affederek halkın canını bağışladı. Bu şekilde bu iş de tatlıya
bağlandı.
X IX . SEMERKAND’IN FETHİ
Semerkand, hiç mübalağasız Sultan (M uham m ed H arzem şahjm şe
hirlerinin en güzeli ve en gönül alıcısıdır. Belki de dünya cennetleri
nin önde gelenidir. Herkes oranın dünyanın dört cennetinden biri ol
duğu konusunda görüş birliğindedir. Şiir (Arapça):
“Dünyada cenneti görmek istersen, Semerkand’ı gör.
Ey Belh ’in toprağını orayla bir tutan kim se! Hiç şekerle çürük kavun
bir tutulur m u?”377
Havası ılımlı, suyu kuzey rüzgârının serinliğini andırmakta, topra

ğı, insana verdiği güç ve neşe bakımından şarabın özelliğini taşımak
tadır. Şiir (Arapça):
[91] “Orası, toprağı m isk a m b er ve nehirleri şarap akan bir yerdir. “37S
Sultan, rahat ve huzur dizginlerini elinden çıkarmış, düzeni kaç

mış, şaşkınlık ve şüphe kalbinde yer etmiş bir vaziyette savaştan dön
düğü zaman şehirleri ve beldeleri korumak için güçlerinin ve adamla
rının çoğunu hazır tuttu. O arada komutanları ve yardımcılarını tayin
etti. Semerkand için de yüz on bin kişilik bir ordu ayırdı. Bunlar ara
sında İsfendiyar-ı Ruyinten’ın379 ok atışlarını ve kılıç kullanışlarını gör
düğü zaman çareyi teslim olmakta bulacağı Sultan’ın yakınları arasına
girmiş olan hanlarla birlikte altmış bin kadar Türk, elli bin kadar da
Tacik380 vardı. Bunların her biri iyi yetiştirilmiş olup Rüstem Pehlivan
gibi güçlü kimselerdi. Bunun dışında Semerkand’ın savunması için
377 Yakut, kitabının Semerkand bölüm ünde bu şiiri zikretmiş ve onun Ebu’l-Feth B ustî’nin
olduğu söylemiştir.
378 Sahib b. Abbad’ın övgüsü hakkındaki Ebu Said er-Rustem î’nin bir kasidesinden.
370 Şehnâm e’nin ünlü kahram anlarından. Zerdüşt’ün hâm isi Guştasb’ın oğlu olup, babası
tarafından yeni dini kabul etm eyen R üstem ’e karşı savaşm ak için görevlendirilmiştir. Vücudu
tu nç gibi sağlam olduğu için Ruyinten denmiştir.
380 Genel olarak Farslara verilen ad.
hazırlanan orduda dev cüsseli yirmi kadar da fil bulunuyordu. Şiir
(Arapça):
“Taş sütunlarını devirirler, ejd erh a ile a la y ederler, üzerlerine konu l

m uş olan örtüler, onları çeşitli ren klerde gösterir. ”381
Şeklinde nitelenen bu filler, Sultan’m süvari ve piyadelerine sat

ranç savaşı alanında fil olacak nitelikteydi. Buna ek olarak şehir haki
da sayılmayacak kadar çoktu. Bütün bunlara rağmen kaleyi mükem
mel bir şekilde tahkim ettiler. Kalenin etrafına başı göğe değen bir kaç
duvar çektiler. Bunların dışına da derin hendekler kazdırıp içini suyla
doldurdular.
Cengiz Han, Otrar’a vardığı zaman Semerkand’ı koruyan askerin

çokluğu ve orada bulunan kalenin sağlamlığı haberi her tarafa ya
yılmış, oraya fethetmek için yıllarca uğraşmak gerekeceği düşüncesi
herkesin kafasına yer etmişti. Bu durumu bilen Cengiz Han, önce Se-
merkand’ın etrafında bulunan şehirleri almayı, daha sonra da oraya
saldırmayı düşündü. Önce Buhara’ya [92] yürüdü. Orayı aldıktan son
ra bir süre dinlenip hazırlık yaptı. Halkın arasında topladığı askerleri
de alarak Semerkand’ın yolunu tuttu. Yoluna çıkan köy ve şehirlerden
teslim olanlara dokunmadı. Ser-i Pul ve Debusiye gibi karşı koyan şe
hirlere kuşatma için bir miktar asker bırakarak hiçbir yerde eğlenme
den Semerkand’a vardı.
O sırada Otrar meselesini halleden oğulları da devşirme askerle

riyle (haşeri) birlikte ona katıldılar ve Göksaray’ı kendilerine karargâh
seçtiler. Her taraftan gelen askerler kalenin etrafında yerlerini aldılar.
Cengiz Han, iki gün askeri savaştan muaf tutarak, şehrin etrafını do
laşıp surları, kuleleri, siperleri ve kale kapılarının inceledi. En gözde
komutanları olan Yeme ve Sübetay’ı, Sultan’m peşine; Gadak Noyan
ve Yasaur’un da Vahş ve Talekan’a gönderdi.
Üçüncü gün, güneş ışıkları katran gibi kara olan gecenin karanlığı
nı yırtıp geçince şehrin etrafına çölün kumları ve yağmurun damlaları
kadar çok Moğollardan ve onlara bağlı milletlerden meydana gelen bir
ordu birikti. Cengiz Han, bunların her birini bir yere yerleştirdi.
381 B ediü’z- zam an Hem edanî’nin Sultan M ahm ud’un övgüsü hakkındaki bir kasidesin
den.
O sırada şehrin savunmasında görevli olan Alp-Er Han, Şeyh
Han, Arslan Han ve diğer bazı hanlar, şehirden çıkıp dışarıda Moğol
askerlerine saldırdılar. Bu çarpışmada iki taraf da ağır kayıplar ver
di. Sultan’m askerleri olan Türkler büyük bir kahramanlık gösterdiler.
Tıpkı bir lâmba gibi sönüp sönüp canlardırlar. Sonunda Moğol aske
rinden [93] bir kısmını öldürdüler ve bazılarını da esir alarak kaleye
döndüler. Kendileri de bin kadar kayıp vermişlerdi. Şiir:
“Yerin menfaati için göğün ateşi dumanın içine girinceye kadar sa
vaştılar ve sonunda herkes kendi yerine çekildi.”
Bir defa daha güneş kılıcını karanlığın böğrüne saplayınca Cengiz

Han, atma binerek askerin tamamını şehrin etrafına dizdi. İçerdekiler
de hazırlıklarını tamamladılar. O gün akşama kadar savaş bütün şid
detiyle devam etti. Mancınıklardan taşlar, yaylardan oklar yağdı. Mo
ğollar kale kapılarını tutarak içerdekilerin dışarıya çıkmalarına izin
vermediler. Şehirde sıkışıp kalanlar, hareket alanlarının daraldığını
görünce, filleri dışarı sürdüler. Filler kendilerine saldıran Moğol asker
lerini ayaklarının altında ezdiler.
Güneş yüzüne perde çekip akşam olunca içerdekiler kapıları kapa

tıp o günkü savaşın muhasebesini yaptılar. Çoğunun o günkü savaştan
gözü korktuğu için teslim olma konusunda aralarında anlaşmazlık çık
tı. Bir kısmı canlarını hiçe sayıp savaşmak istedi. Bir kısmı ise Cengiz
Han’a boyun eğip teslim olmaktan başka çare olmadığı görüşünde ısrar
etti. Bu şekilde tartışma sabaha kadar devam etti. Şiir:
“Parlak güneş ışıklarını yayınca, dünyanın kara kargası kanatlarını

düşürdü. ”382
Sabah olunca Moğol askeri dinlenmiş ve moral kazanmış, Semer-

kand halkı ise, birbirine düşmüş ve yorgun bir haldeydi. Sonunda
Semerkandlılar savaşı bırakmaya karar verdiler. Şehrin kadısından,
Şeyhülislâmından ve âlimlerinden oluşan bir heyeti, Cengiz Han’a ita
at ettiklerini bildirmek için gönderdiler. Cengiz Han’dan ilgi ve sevgi
gören o grup, [94] Cengiz’in izniyle şehre geldiler. Namaz vakti namaz
yerinin kapısını açıp inat kapılarını kapadılar. Bunun üzerine şehre
giren Moğol askerleri bütün gün yağma ile meşgul oldular. Şehir halkı
382 Şehnam e, Vullers neşr. 4 9 7 , 1, 10 4 9 .

elleri kolları bağlı gibi onlara karşı gelmedi. Akşam olup hava kararın
ca Moğollar, meşaleler yakıp gündüz bitiremedikleri işlerine devam
ettiler. Kale duvarlarını ve surları yerle bir ederek, dışarıda bulanan
süvari ve piyadelere yol açtılar, üçüncü günün sabahı, kadın erkek
herkesi yüz kişilik gruplara ayırarak şehrin dışında bulunan boş alana
sürdüler. Yalnız kadı’yı, şeyhülislâm ve sayısı elli bini bulan onların
akrabalarını ve adamlarını diğerlerinden ayırdılar. Saklananların or
taya çıkmaları için tellâl çağırttılar. Ortaya çıkmayanların kanlarının
akıtılacağını duyurdular; yağmalamaya ve öldürmeye devam ettiler.
Bu arada fil bakıcıları, Cengiz Han’ın yanma gelerek ondan filler için
yiyecek istediler. Cengiz Han, fillerin insanların eline düşmeden önce
ne yediklerini sordu. Karşısındakilerden, “Ot yerlerdi” cevabını alın
ca, “Onları serbest bırakın, yiyeceklerini kendileri bulsunlar” şeklinde
emir vermesi üzerine filleri bıraktılar. Fakat bunlar sahrada yeteri ka
dar ot bulamadıkları için kısa sürede helak oldular.
Göklerin padişahı yerin altına girince, yâni güneş batıp akşam

olunca Moğollar şehrin dışına çıktılar. İç hisarda korku ve dehşet için
de kalmış olan halk, şehirde kalmak veya kaçmak hususunda bir karar
veremiyordu. Bunların arasında bulunan Alp Han, bin kadar adamıyla
canını dişine takarak dışarıdaki kuşatmayı yarıp Sultan’m huzuruna
varmayı başardı.
Sabah olunca Moğollar, iç hisarın etrafını çepeçevre sarıp, her

taraftan yağdırdıkları taşlar ve oklarla hisarın duvarlarında ve burçla
rında [95] gedikler açtılar. İki namaz arasında kapıları kırıp içeri gir
diler. Pehlivanlardan ve yiğitlerden oluşan bin kişilik bir grup büyük
camiye girip dışarıya ok ve ateşlenmiş neft şişeleri atarak kendisini sa
vunmaya çalıştı. Bunun üzerine Cengiz Han’ın askerleri kaplarla neft
getirip caminin üzerine döktüler ve camiyi ateşe verdiler. Cami ve ca
mide bulunanların hepsi, dünya ateşiyle yanıp ahiret suyuyla yıkandı.
İçerde mukavemet eden kimse kalmayınca buldukları herkesi şeh

rin dışına çıkardırlar. Türkleri, Tacikleri ayırdılar. Hepsini on(dehe)
veya yüz (sade) kişilik gruplara soktular. Moğollar sakinleştirip yatış
tırmak için onların saçına benzeyen Türklerin saçını traş ettiler. Güneş
batıncaya kadar Türklerin hayat güneşlerini batırdılar. O akşam bütün
K an kalîler hayatlarını kaybederek Moğolların adam öldürme şehveti
nin kurbanı oldular. Aralarında Barışmas Han, Sersig Han, Ulug Han
ve daha yirmi kadar Sultan (M u ham m ed’in) komutanının da bulun
duğu 30 bin kadar K ankalî ve Türk öldürüldü. Bunların hepsinin adı
Cengiz Han’ın Rükneddin Kert’383 e gönderdiği fermanda yazılıdır.
Ertesi gün göğün kartalı güneş kendini gösterip ateşten vücudunu

dünyaya yayınca kılıç darbelerinden kurtulup selâmete çıkmış olanla
rı saydılar. Cengiz Han onların arasından 30 binini sanatkâr olarak se
çip oğulları ve akrabaları arasında taksim etti. Aynı sayıda gençlerden
ve yiğitlerden meydana gelen bir topluluğu da Aaşer384 olarak ayırdı.
Geri kalanlar [96] dönüş izni alırlarken diğerlerinin durumuna düşme
diklerinin şükranesi olarak 200 bin din ar ödeme emrine maruz kaldı
lar. Bu parayı bulmak için Semerkand’m mevki sahibi büyüklerinden
Sikkâtü’l-Mülk ile Amid-i Buzurg görevlendirildi. Sonra Cengiz Han
bir topluluğu şehrin askerî yöneticisi olarak tayin etti. H aşer’den bir
kısmını beraberinde Horasan’a götürürken bir kısmını da oğullarıyla
birlikte Harezm tarafına gönderdi. Ondan sonra Semerkand’dan birkaç
defa h a şer istediler. Bunların dışında çok az kimsenin hayatta kaldı
ğı söylenebilir. Bu şekilde toplu yıkım bu şehrin yakasına yapıştı. Bu
olay Rebiyülevvel 618 (Nisan 1221) tarihinde oldu.
İleri görüş sahipleri neredeler? Bu hile ve desiseyle dolu aldatıcı za

mana baksınlar! Bu dönen alçak feleğin zulmünü görsünler! O zaman
feleğin nesiminin zehriyle beraber, faydasının ziyanla yan yana oldu
ğunu anlarlar. Onun sarhoşluğu bir saat ve baş ağrısı süreklidir. Kârı,
yel; hâzinesi ise zahmettir. Şiir:
“Ey gönül! Ağlayıp inleme, çünkü bu dünya yalandır. Ey can! Üzül

me, çünkü bu saray üç beş günlüktür.”
X X . HAREZM OLAYI
Harezm, bir bölgenin adıdır. Asıl adı Curcaniye olup yöre halkı ora
ya Urgenç derlerdi. Kötü günler görmeden önce güzel bir belde idi;
dünya padişahlarına başkentlik yapmış, büyük âlimlerin varlığıyla
şereflenmiş, büyük şeyhleri ve padişahları kucağında saklamıştı. Ha
rezm şarabı, mana ışıklarıyla karışmış, oranın bahçeleri ve binaları
383 1 2 4 5 -1 2 8 9 yılları arasında H erat’ta hüküm süren Kert hanedanının kurucusu.

3M Savaş sırasında vilâyetlerden toplanan bir sınıf asker.
[97] güç sahiplerinin, büyük şeyhlerin ve zamanın sultanlarının var
lığıyla bayram yerine (azin) dönmüş, din ve dünya birbirine karışmış,
sanki “Hoş bir şeh ir ve bağışlayan bir Rab denmişti. ”385 İlâhi sözü ona
için söylenmişti. Şiir (Arapça):
“Bana göre beldelerin en güzeli Harezm’dir. Oranın göğünü bereket

li bulutlar doldurur.
Sabahleyin H arezm li gençlerin güzel yüzlerini görenlere n e mutlu! ”300
Cengiz Han, Semerkand meselesini hallettikten sonra Maveraün-

nehr bölgesini baştanbaşa fethedip kendisine karşı gelenleri ezdi. Di
ğer yandan Cend ve Barclıg idare altına alındığından Harezm, bölgeler
arasında ipleri kesilmiş bir çadır gibi kalmıştı. Horasan bölgesini düş
manlarından temizleme ve Sultan’ı yakalama işini kendi üzerine alan
Cengiz Han, Harezm’in fethine büyük oğulları Çağatay ve Ogedey’i gö
revlendirdi. Onların emrine, zamanın olayları gibi bitip tükenmeyen,
dağları ve ovaları dolduran bir ordu verdi. Cend tarafından topladığı
Haşer’i de Tuşi’nin komutasında onlara yardıma gönderdi.
Buhara yolunu tutup önden, kötü haber gibi hızlı giden, şimşek gibi
uçan bir birlik gönderdi. O sırada Sultan Harezm’de değildi. Orayı Ter
ken Hatun’un akrabalarından ve ordunun ileri gelenlerinden Humar
Tegin idare ediyordu. Moğol emirlerinden Moğol Hacib, Er-Buka Peh
livan, Ali Durugunî387 ve adlarını anmanın sözü uzatacağı [98] daha
pek çoğu oraya sığınmışlardı. Başka yerlerden gelen zengin tüccarlar
ve âlimler de orada bulunuyorlardı. Orada yaşayanların sayısı, kum ve
çakıl taşlarının sayısı kadardı. Fakat o kalabalık şehirde halkın işlerini
yönetecek, savaş durumunda askerin başına geçip şehri savunabilecek
belli bir yönetici veya komutan yoktu. Halk hanedana yakınlığı dola
yısıyla Humar’ı oybirliği ile yönetici seçip ona Sultan sıfatını verdi.
385 Kur'ân-ı Kerim, 3 4/15.

386 Yakut, bu şiiri kitabının Harezm bölüm ünde zikretmiş ve onun M uhamm ed b. ünayn
ed-Dimaşkî’ye ait olduğunu söylemiştir.
387 Celâleddin M enkubernî’nin kâtibi M uhamm ed b. Ahm ed en-Nesevî’nin Siretü'l-Celâ-
leddin (Houdas neşr. s. 55) kitabında şunlar yazıyor: “Sultan M uham m ed Harezm şah’ın anne
si Terken Hatun, H arezm ’i bırakıp gidince oranın yönetim i için kendisine vekil bırakmadığı
için yönetimi Ali Kuh-i Durugân eline aldı. Arsız ve kavgacı olan bu adam çok yalan söyledi
ğinden onu Farsça “yalanlar dağı” m anasına gelen kuh-i durugân lakabını taktılar.”
Harezm halkının büyüğü ve küçüğü, dünyanın fitne ve kargaşasın
dan, zamanın kendileri için hazırladığı felâketlerden habersiz olarak
yaşayıp gittikleri bir sırada, aniden şehrin kapısında birkaç süvarinin
hayalet gibi belirip, hayvanlarını sürmekle meşgul olduğunu gördüler.
Düşüncesizliklerinden ve budalalıklarından bu süvarilerin yollarını
şaşırarak oraya geldiklerini ve sonunu düşünmeden bu işe kalkıştık
larını sandılar. Onların arkasında ne belâların, ne felâketlerin ve azap
ların bulunduğunu kestiremediler. Nefislerine hâkim olamayan süvari
ve piyadelerden oluşan gösteriş meraklısı bir grup, kale kapısından
çıkıp onların peşine düştü. Moğol sürvarileri, avcının önünden kaçan
bir ceylan gibi izlerini kaybettirmemek için bazen kaçarak bazan da
durup geriye bakarak, şehrin bir fersah uzağında bulunan Bag-ı Hür-
rem’e kadar onların gelmelerini sağladılar. Burada pusu kurmuş olan
Tatar süvarileri, pusudan çıkıp Harezmlilerin üzerine atıldılar. Çobanı
olmayan bir koyun sürüsüne dalan aç kurtlar gibi hepsini öldürdükten
sonra şehrin yolunu tuttular. Moğol askerlerinin şehre geldiğini gören
Harezmliler kaleden çıkıp onları karşıladılar. Şiddetli bir savaş başladı.
Ok, mızrak ve kılıç ile akşama kadar devam eden savaşta yüz bine ya
kın adam ölüp toprağa serildi. Canlı kalanlar, canlarını kurtarmak için
kaçarak şehre sığınmaya çalıştılar. Bunların peşlerine düşen Moğollar,
bağırıp çağırarak [99] kale kapılarını kapamalarına fırsat vermeden Ka-
bilan kapısından girip, Tenure denilen yere kadar ilerlediler.
Akşam olunca saldırganlar çarpışmaya son verdiler. Ertesi sabah

erkenden korkusuz Türkler atlarına binip şehre yöneldiler, gruplar ha
linde şehre saldırıya geçtiler. Bu sırada Sultan’m önde gelen komutan
larından Feridun Gurî, beş yüz askeriyle kale kapısının şehre bakan
kısmında saldırganlara karşı koymak için hazır bekliyordu. Moğollar
önlerinde duran mevzileri alacak güçleri kendilerinde görmedikleri
için o günü savaş yapmadan geçirdiler. Ertesi gün Çağatay ve Ogedey,
azgın bir sele ve şiddetli bir fırtınaya benzeyen ordularıyla şehrin önü
ne indiler. Kalenin durumunu öğrenmek için şehrin etrafını dolandı
lar. Daha sonra şehre elçiler göndererek halkı itaat etmeye ve teslim
olmaya çağırdılar.
Ordunun tamamının gelip şehrin etrafında yerini almasından son

ra savaş araç ve gereçlerini hazır etmeye başladılar. Harezm civarın
da yeteri kadar taş bulunmadığı için dut ağaçlarını kesip taş yerine
kullanılacak silah yaptılar. Adetleri olduğu üzere bazen vaatlerde bu
lunarak, bazen da tehdit ederek şehir halkını oyaladılar, birbirlerine
ok atarak savaş oyunları oynadılar. Kazandıkları bu sürede eksiklerini
tamamladılar. O sırada Cend’den ve diğer bölgelerden beklenen asker
ler de gelince her yönden saldırıya geçtiler. Gök gibi gürleyerek elleri
ne geçirdikleri şeylerle hendekleri doldurup kale duvarlarını yıkmaya
başladılar.
[100] Kalenin içinde Yüce Allah’ın “Senin hayatına an d olsun ki,

on lar sarhoşlukları için de bocalayıp duruyorlardı”38fl buyurduğu gibi
talihsizlik şarabıyla sarhoş olmuş olan ordunun komutanı, sahte sul
tan Humar, dışarıda olan bitenleri görünce ödü koptu ve Tatar ordu
suna karşı konulamayacağı fikrine kapıldı. Düşündü, başka da hiçbir
çare bulamadı. Tedbir ile takdire karşı konulamayacağım anlayıp aşa
ğıya indi. Onun bu perişan durumunu gören halk da paniğe kapıldı.
Bu sırada Moğol askerleri kale burçlarına bayrak dikmiş, bağırıp çağı
rıyor, büyük bir gayretle çarpışıyor, yeri inletiyorlardı. Şehir halkı ise
evlere ve sığmaklara çekilmiş, evlerin önünde münferit çarpışmalar
gözleniyordu. O sırada Moğollar evlerin üzerine kovalarla neft döküp
her tarafı ateşe verdiler. Dışarı çıkmış olan halkın üzerine oklarla ve
mancınıklarla felâket yağdırdılar.
Güneş batıp akşam olunca Moğollar çadırlarına çekildiler. Şehir

halkı ise, sabaha kadar eksiklerini tamamlamakla meşgul oldu. Sa
bahleyin saldırganlara karşı büyük bir direnç gösterdiler. Evlerin çoğu,
içinde bulunan eşya ile yok oldu. Moğollar, çarpışma yoluyla şehri
kolay kolay alamayacaklarını anlayınca Ceyhun nehrinden sarnıçlarla
şehre gelen suyu kesmeyi düşündüler. Üç bin kişiyi bu iş için görev
lendirdiler. Fakat bunların tamamı şehirliler tarafından öldürüldü. Bu
başarıdan cesaret alan şehir halkı saldırı ve savunma için büyük gayret
gösterdi. Buna rağmen dalgalar halinde saldıran Moğollara karşı dur
mak imansız hale gelmişti.
Kısa zamanda üstünlüğü ele geçiren Moğollar, şehre girerek ev ev,

mahalle mahalle her tarafı yıkıp karşılarına çıkanları öldürdüler. Karşı
koyan kalmayıp herkes teslim olunca, şehirde bulunanları dışarıdaki
boş alana sürdüler. Bunlar arasında meslek ve sanat sahibi yüz binden
388 Kur'ân-ı Kerîm, 15/72.

fazla kimseyi [101] ayırdılar kadınları ve küçük çocukları köle yapıp
esir aldılar. Geri kalanları öldürmeleri için askerlerin ellerine verdiler.
Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Bir d e onları efsan e yapıver
dik, darm adağın ettiler. Doğrusu bunlarda p e k sabreden ve ço k şükre
den kim seler için dersler vardır”389.
Katliamdan sonra Moğol askerleri şehre girip yağma ettiler. Ayakta

kalan evleri de yıktılar.
Yiğitlerin yatağı, güzel kadınların kaynağı, refah ve mutluluğun

eşiğine baş koyduğu ve devlet kuşunun yuva yaptığı yer olan ve “Biz
d e onların bah çelerin i iki b a h çey e çevirdik”390 âyetinin tarifine uyan
Harezm, çakalların gezindiği, baykuş ve kargaların yuva yaptığı bir yer
oldu. Evleri ve köşkleri viraneye, gül bahçeleri çöplüğe, birer mimarî
şaheseri olan sarayları taş ve toprak yığınlarına döndü. Şiir (Arapça):
“Ülkemizde çok kervanlar konakladı. Bunlar, şarabı berrak su ile

karıştırdılar.
Sonra fe le k onların üzerine soğuk rüzgâr estirdi. İşte feleğin durm a

dan değişen h a li böyledir. ”391
Velhasıl Moğollar, Harezm’de, yağmadan, kan dökmeden ve ırza te

cavüzden usandıktan sonra ganimetleri paylaşıp, esir aldıkları sanat
erbabını (muhterife) doğu bölgelerine götürdüler. Şimdi oralarda bu
esirlerin mamur ettiği yerler vardır. Bunların nüfusu artmış, gelirleri
ve refah düzeyleri yükselmiştir.
Şehzadeler Çağatay ve Ögedey geri döndüler. Dönüş yolunda Ke-

lif’i392 de Harezm’in uğradığı musibete maruz bıraktılar. Öldürme ve
yağmada tıpkı Harezm’e yaptıklarını yaptılar.
Bu savaşta iki tarafın kaybettiği insan sayısını bana söyledikleri za

man inanamadım. Onun için de buraya yazmadım. Yarabbi, bizi her
türlü dünya belâsından ve ahiret azabından esirge!

390 Kur’ân-ı Kerîm, 34/15.
391 Adi b. Zeuyd el-İbadî’nin bu beyitleri, Kitabü’l-Aganî’de zikredilmiştir.
392 Metinde Keşf olarak geçen bu kelimeyi Barthold (Turkestan, s. 4 3 7 , n. 3) Kelif olarak
okumuş ve Ceyhun’un kıyısında bir şehir olduğunu söylemiştir.
X X I. CENGİZ HAN’IN NAHŞEB393 VE TİRM İZ’E394
YÜRÜMESİ
Cengiz Han, Semerkand’ı alıp Çağatay ve Ögedey’i Harezm’e [102]
gönderince o yılın baharını Semerkand yakınlarında geçirdi. Oradan
Nahşeb bahçelerine geçti. Askerler müreffeh ve hayvanlar besili oldu
lar. Daha sonra Tirmiz’e hareket etti. Oraya varınca halkın teslim olma
sı ve kaleyi yıkması için elçiler gönderdi. Bir tarafı Ceyhun nehrine da
yanan kalenin sağlamlığına, askerlerin kalabalık oluşuna ve silâhların
çokluğuna güvenen Tirmiz halkı Cengiz Han’a boyun eğmeyi reddede
rek karşı koymaya karar verdi. Karşılıklı mancınık atışlarıyla başlayan
savaş on bir gün ve gece devam etti. Sonunda Moğollar şehri fethet
tiler. Halkı şehrin dışına çıkarıp âdetleri olduğu üzere onları onar ki
şilik grupları ayırarak askerlerin ellerine verdiler. Esirlerin tamamını
katlettiler. İşlerini bitirdikten sonra yaşlı bir kadına rastladılar. Yaş
lı kadın onlara, “Çanımı bağışlarsanız, büyük bir incim var size onu
veririm” dedi. Yerini sorduklarında “Yuttum” demesi üzerine kadının
karnını yarıp orada birkaçı tane inci bulunca bütün ölülerin karınla
rını yardılar.
Yağma etme ve öldürme işi bitince Cengiz Han, kışı geçirmek üzere
Kongurt395 ve Şuman396 taraflarına gitti. Vurup kırarak, yakıp yıkarak o
bölgelerde de kendine karşı koyabilecek kimse bırakmadı. Bedehşan
ve çevresine asker gönderdi. O bölgenin çoğunu savaşarak, bir kısmını
da savaş yapmadan ele geçirdi. Böylece o taraflarda muhaliflerinden
eser bırakmadı.
Kış sona erince hareket yeniden başladı. Bu olaylar 617(1220) yılın

da397 oldu.
393 Özbekistan’daki bugünkü Nev Karşı.

3M Afganistan-Özbekistan sınırı yakınlarında Ceyhun nehrinin sağ yakasında bulunan
bugünkü Tirmiz şehrinin yakınındaki harabe.
395 Tacikistan’da Hisar Kulab yolunun üzerinde Balcuan’ın batısındadır.
396 Tacikistan’ın başkenti Duşambe’nin yakınında bulunur.
397 Burada söylediği ile bundan önce “Sem erkand’ın fethi 6 1 8 (1 2 2 1 ) yılında oldu” sözü
arasında açık bir çelişki vardır. Bu bölüm ün başında da “Nahşeb ve Tirm iz’in fethi, Sem er-
kand’ın fethinden sonra oldu” diyor. O halde 6 1 7 (1 2 2 0 ) tarihi kesin olarak yanlıştır. Doğrusu
618(1221)d ir. 6 1 8 (1 2 2 1 ) tarihi, Cam iü’t-tevarih'in (Berezin neşr. c.lll, s. 111, 173) bu konuda
verdiği tarihe de uymaktadır. Vezir Reşideddin’in Cam iü’t-tevarih’te söylediğine göre, Nahşeb
ve Tirmiz'in fethi, “Mugay il” yani yılan yılının sonbaharının ilk günlerindedir. Moğolların
yılları şem sî (güneş) ve aylan kameri (ay) olduğu için onların takvimlerinde her iki üç yılda
bir artık yıl m eydana gelir ve artık gelen yıl 13 ay olur. Yani yılan yılı, 1 Z ilhicce 6 1 8 (1 7
[103] X X II CENGİZ HAN’IN TİRMİZ GEÇİDİNİ
GEÇMESİ VE BELH’İ ALMASI
Belh, tahılının (gaile) fazlalığı, mahsûl üzerindeki vergilerin (mâ-
liyât) çeşitliliği bakımından diğer şehirlerin önde geleni idi. (Ziraat)
arazisi de diğerlerine nazaran daha geniş ve açık idi. Eski devirlerde
oranın doğu şehirleri arasında değeri, Mekke’ninkine benzer idi. Fir-
devsî de şu beyitlerle bu konuya değinmektedir: Şiir:
“O b a h a r Belh seçildi. Çünkü Yezdan’a tapanlar39* o devirde,
O yeri, bu sıra Arapların M ekke’y i tuttukları gibi tutarlardı. “3"
Cengiz Han, Tirmiz geçidinden geçerek Belh’e geldi. Belh’in öncü

kuvvetleri (m ukaddim ân) gelerek itaat ettiklerini bildirdiler. Türlü
hediyeler (tuzgu) ve armağanlar (pişkeş) sundular. Sonra nüfus sayı
mı için ferm an çıktı. Belh’te bulunan herkesi boş alana çıkarıp say
dılar. Sultan Celaleddin’in muhtelif yerlerde bilhassa Belh’te karışık
lıklar çıkarıyor ve elini inat dizgininden çekmiyor olması; beldelerin
ve mamur yerlerin fena deryasının dalgalanıyor ve belâ tufanının de
vam ediyor olması yüzünden Cengiz Han, onların boyun eğme tek
lifini kabul edemezdi. O, bu türlü teslimlerin aldatma ve hıyanetten
başka bir rolü olmayacağını düşünüyordu. Bu yüzden teslim olma fik
ri kabul görmedi. Boyun eğme teklifi uygun bulunmadı. [104] Karşı
koyma ise, öldürücü bir zehir ve dermansız bir dert demekti. Derken
Cengiz Han’ın verdiği emir üzerine küçükten büyüğe, gençten yaşlıya
kadar herkesi boş alana çıkardılar. Moğolların âdetine göre onları yüz
lük ve binlik gruplara ayırarak hepsini kılıçtan geçirdiler. Kurtlar, di
ğer yırtıcılarla; kartallar akbabalarla ölüler sofrasının misafiri oldular.
Şiir (Arapça):
Ocak 1221) de başlar. 1 M uharrem 6 1 9 (1 6 Şubat 1 2 2 2 de sona erer (Bak. H ace Nasirüddin-i
Hısî, Zic-i İlhanı, Paris milli Kütüphanesi nüshası, vrk. 12.) Bunun için yılan yılının içine iki
kamerî yıl, yani 6 1 7 (1 2 2 0 ve 6 1 8 (1 2 2 1 yılları girmektedir. O halde yılan yılının sonbaharı
6 1 8 (1 2 2 1 ) yılının Şaban (Eylül), Ram azan (Ekim) ve Şevval (Kasım) aylarına denk gelmek
tedir. Hace Nasireddin-i Tusî, Zic-i İlhanı adlı eserinde Cengiz Han’ın tahta geçtiği yıl olan
5 9 9 (1 2 0 2 ) yılından 100 yıl sonrasına kadar Arap yıl ve aylarını, Moğol yıl ve aylarıyla karşı
laştırarak son derece önemli bir cetvel düzenlemiştir.
398 Yani M ecusîler.
399 Şeh-nâm e, Vullers neşr. 14 9 6 , c.II, s. 15-16.
“Ey sırtlan, çek, p a r ç a la ve ye! Bugiin yardım ed en i olm ayan in san
ların etleriyle beslen. ”400
İşlerini bitirdikten sonra bahçeleri ateşe verdiler. Kalenin duvar

larını burçlarını ve sarayları yerle bir ettiler. Bu konuda Yüce Allah
şöyle buyuruyor: “Kıyam et gününden ön ce ortadan kaldırm ayacağı
m ız veya çetin a z a b a uğratm ayacağım ız bir şeh ir yoktur. Bu, K itap’ta
y azılıd ır”401.
Cengiz Han, Peşaverd’den dönerken de Belh’e uğradı, daha önce

kıyıya köşeye saklanarak canlarını kurtarmış olanları da yakalatıp
öldürttü. “Biz, onları iki k ere a z a p ed eceğ iz ”402 âyetini onlara uyguladı.
Yeniden yapılmış binaları da yerle bir ettirdi. Şiir (Arapça):
“Onların evleri ebedî olarak arkalarından ağlar. Hâlbuki bir zaman

lar o evler mutlulukların yaşandığı yerlerdi.
Şimdi bu duruma şaşırıp kaldık ve bundan çok dersler aldık”403.
Cengiz Han, Belh’ten ayrılınca oğlu Tuli’yi kalabalık bir orduyla

Horasan’ın fethine görevlendirdi. Kendisi de Talekan’a hareket etti. Ta-
lekan’ın Nusret küh adında sağlamlığı dillere destan bir kalesiyle için
de şöhret kazanmaya hazır yiğitler vardı. Ora halkı, Cengiz Han’ın ora
yı teslim etmeleri hususunda birkaç defa gönderdiği elçiye olumsuz
cevap verdiler ve savaştan başka bir şey istemediler.
Bunun üzerine Moğollar şehri sarıp, [105] mancınıkları çalıştırdı

lar. Durup dinlenmeden çarpıştılar. Kaledekiler de büyük bir sabırla
karşı koydular. Çok şiddetli bir savaş oldu. Ölenler ve yaralananlar çok
fazla idi. Savaş bütün şiddetiyle devam ederken, Horasan’ın fethinden
dönen Tuli’nin, büyük bir orduyla babasına katılması üzerine Moğol
ordusunun gücü arttı. Sonunda Moğollar Talekan’ı alarak orada hiçbir
canlı bırakmadılar. Kaleleri, surları, evleri ve sarayları yerle bir ettiler.
Bu sırada Sultan Celaleddin’in Tekecük komutasındaki Moğol ordu

suna saldırıp onu yendiği haberi geldi. Cengiz Han, hemen yola çıktı.
100 Nabiga C a’di’nin şiiri.

401 Kur’ân-ı Kerim, 1 7 /58
'102 Kur'ân-ı Kerim, 9 /102.
403 Sam anlılar devri şairi olan Ebu Bekr Abdullah b. M uham m ed b. Ca’fer el-Askî'nin bu
şiiri, Saalibî tarafından Tetim metü’l-yetim m e'de (İkbal neşr. c.I, s. 95) nakledilmiştir.
Yolu Kerzevan’dan geçiyordu. Ora halkının karşı koyması üzerine Ker-
zevan’da bir ay konakladı. Şehri alınca Kerzevanlılara, kendilerine kar
şı koyanlara yaptıkları muameleyi yapıp ölüm şerbetini içirdi.
Cengiz Han, oradan Bamyan’a vardı. Bamyanlılar da teslim olmayı

reddedip karşı koymaya kalkınca iki taraf da ok ve mancınık atışla
rına başladılar. Bu sırada kaza yayından çıkan bir okun Cengiz’in en
çok sevdiği Çağatay’ın oğullarının birinin canını alması üzerine Cen
giz Han hiç vakit geçirmeden orayı almaları için askerlere üstün gay
ret göstermelerini emretti. Bamyan fethedilince Cengiz Han’ın ferma
nı üzerine hiç esir almadılar. İnsan, hayvan canlı ne varsa öldürdüler.
Hatta anaların karnındaki çocukların bile canlarına kıydılar. Daha son
ra Cengiz Han oraya yerleşmeyi ve orada şehir kurmayı yasakladı. Ora
ya kötü köy manasına gelen Mavu Balıg adını koydu. Şimdiye kadar
hiç kimse oraya yerleşmedi. Bu olay 618(1221) yılının404 ilk aylarında
oldu.
[106] X X III. CENGİZ HAN’IN SULTAN’A KARŞI

SAVAŞA GİTMESİ
Cengiz Han, Talekan’dan Tekecük ile emirlerinden bir kısmını bir
orduyla Sultan Celaleddin’in işini bitirmek için göndermişti. Sultan’ın
İğrak405 ve daha başka ünlü kişilerin desteğiyle Sultan Celaleddin’in
sayısı az olan ve başka yerden yardım alamayan Moğol ordusunu yen
diğini haber alınca Cengiz Han’ın gündüzü gece oldu. Hiç vakit geçir
meden, geceyi de gündüz yapıp dörtnala at koşturdu. Yemek pişirmek
için bile mola vermedi. Gazne’ye varınca, Sultan’m on beş gün önce
oradan Sind geçidini geçmek için ayrıldığı haberini alması üzerine
Mama Yalavac’ı oraya yönetici olarak bırakıp, bulutu dağıtan rüzgâr
gibi Sultan’m peşine düştü. Sind nehri sahilinde ona yetişti Moğol as
kerleri her taraftan Sultan’m ordusunu kavis içine aldılar. Cengiz Han,
404 Bu tarih hatalıdır. Çünkü yukarıda da belirttiğimiz gibi Nahşeb ve Tirıııiz'in fethi, yılan
yılının sonbaharında yani 6 1 8 yılının Şaban, Ram azan ve Şevval aylarından birinde olmuştur.
Onların ardından Talekan 7 ay kuşatmadan sonra fetholunmuş (Cam iü’t-tevarih, Berezin neşr.
c. 111, s. 114) Bam yan ise, Talekan’dan sonra ele geçirilm iştir. Öyleyse Bamyan'ın 6 1 8 (1 2 2 1 7 )
yılının başlarında fethedilmesi müm kün değildir. Doğrusu 6 1 9 (1 2 2 2 ) yılıdır. Bu tarih de Ca-
m iü’t-tevarih’in bu konuda verdiği tarihe uym aktadır (Cam iü’t-tevarih, Berezin neşr. s .174.)
405 Halac Türklerinden ve Sultan Celaleddin’in kom utanlanndandı.
askerlerine Sultan’ı canlı yakalamaları için gayret sarf etmeleri emrini
verdi. O sırada Çağatay ve Ögedey da Harezm tarafından gelip onlara
katıldı. Sultan, durumun çok kötü olduğunu fark etti. Sayıca karşı ta
raftan çok az olan ordusuyla çarpışmaya girdi. Sağ cenahtan sol cena
ha, sol cenahtan merkeze saldırdı. Fakat Moğol ordusu, onun hareket
alanını giderek daraltıyor, buna rağmen Sultan, öfkeli bir aslan gibi
mücadele veriliyordu. Şiir:
[107] “At sürdüğü h e r yerde toprağı ka n a buluyordu, ”40li
Cengiz Han, onun canlı olarak yakalanmasını emrettiği için Moğol

askerleri ona ok atıp mızrak kullanmada gevşek davranıyorlar, Cengiz
Han’ın emrini yerine getirmeye çalışıyorlardı. Sultan Celâleddin de
bütün gücüyle karşı koymaya devam ediyordu. Atı vurulup yere dü
şünce getirdikleri yeni bir ata binip Moğolların üzerine yürüdü. Son
ra birden yıldırım gibi geri dönerek suya atladı ve rüzgâr gibi oradan
uzaklaştı. Bunu gören Cengiz Han, Moğol askerlerinin onun peşinden
suya atlamalarına engel oldu. Parmağını ısırarak, içinden “Böyle bir
evlâda sahip olan babaya ne mutlu!” dedi. Şiir:
“Isfendiyar onun arkasından bakıp onu nehrin öte sahilinde görün

ce, ‘Ona insan demeyin, o her bakımdan bir file benziyor’dedi.
Bunu söyledikten sonra teki'aro tarafa baktığı zam an R üstem ’in o ra
dan süratle uzaklaştığını gördü ”407.
Bundan sonra Sultan Celâleddin’in hayatta kalan askerlerinin hep

sini kılıçtan geçirdiler. Kadınlarını ve çocuklarını esir aldılar. Erkek
lerin hepsini süt emenlere varıncaya kadar öldürdüler. Şiir (Arapça):
“Karganın önce yiyeceği leşin gözlerine bakması bize zor geliyor.”
Sultan, düşmanın eline geçeceğini anlayınca yanında bulunan al

tın, gümüş ne varsa nehre atmıştı. Moğollar dalgıçlar göndererek onlar
dan çıkabildiklerini çıkardılar. [108] 618 yılının Receb ayında (Ağustos
1221) meydana gelen bu olay çok meşhur oldu ve “Bir R eceb yaşa, g a
rip şeyler g ör” atasözünü ortaya çıkardı.
406 Şehnam e, Vullers neşr. 1556, c.I, s. 1074.

407 Aynı eser, 16 9 3 , c.H, s. 3 5 7 5 -6
Cengiz Han, Sultanla yaptığı savaştan kurtulduktan sonra Ceyhun
sahiline gitti. Orada Ogedey’i Herat’a gönderdikten sonra Gazne’ye
vardı, sayım için halkın tamamını şehrin dışındaki boş alana çıkarma
larını emretti. Sanatkârları ayırarak geri kalanları katlettiler. Kaleyi ve
surları yıktılar. Cengiz Han, o kışı orada geçirecek askerlerin başına
Kutuku Noyon’ı tayin etti.
O sırada Ögedey da Herat’ın Germsir kasabasından döndü. Cengiz

Han, oradan kalkıp Kirman’a, oradan da Sankuran’a varınca sultan Ce-
laleddin’in canını kurtarıp savaş alanındaki ölüleri defnetmekte oldu
ğu haberini aldı. Hemen Çağatay’ı Kirman’da bırakıp Sultan’m peşine
düştü, onu dedikleri yerde bulamayınca takibe devam etti. O kış As-
takar’ın Katur şehrinde kaldı. Oranın yöneticisi Salar Ahmed, Cengiz
Han’a hizmette kusur etmeyerek elinden geldiği kadar ordunun ihtiya
cını karşımaya çalıştı. Moğol askerleri oranın havasına alışamadıkları
için Hastandılar ve güçten kuvvetten düştüler. Onların yanında [109]
çok sayıda esir vardı. Bunların içinde Hintliler önemli bir yer tutu
yordu. Her haneye on ya da yirmi esir yerleştirmişler, bunları pirinç
ayıklama, yemek pişirme gibi hizmetlerde kullanıyorlardı. Hava, yerli
kölelere dokunmadığı için Cengiz Han, bunların her birinin dört yüz
men pirinç ayıklamasını emretti. Hintliler büyük bir gayretle çalışarak
bu işi bir haftada bitirdiler. Cengiz Han, onların başka yapacak işleri
kanmadığını düşünerek hepsinin öldürülmesini emretti. Sabaha kadar
o zavallıların hiçbirini sağ bırakmadır.
O civarda bulunan bütün yöneticiler, Cengiz Han’a itaat ettiklerini

bildiren elçiler gönderdiler. Cengiz Han, önce boyun eğdiğini bildiren
fakat daha sonra bu fikrinden cayan Rana üzerine asker gönderip onu
öldürttü. Ayrıca Igrak’ın408 sığındığı kalenin fethi için asker gönderdi.
Askerler sağlığına kavuşunca Cengiz Han, Hindistan yoluyla Tan-

gut ülkesine dönmeyi kararlaştırdı. Nehri ve birkaç şehri geçip geçit
vermeyen yerlerle karşılaşınca Peşaver’e gitti ve geldiği yoldan geri
döndü.
408 Sultan Celâleddin’in ünlü komutan (serdar)lanndan Seyfeddin İgrak olmalı. İgrak
onun kabilesinin adıdır.
XXIV. CENGİZ HAN’IN DÖNÜŞÜ
Baharın geldiği haberi insanların meskûn olduğu her yere ulaşınca,
yeşillik dertlilerin kalbi gibi yerinden fırladı. Seherde bülbüller, guguk
kuşlarına ve kumrulara uyarak ötüp şakımaya başladılar. Bahçelerdeki
güzelliklerin ve çiçeklerin yüzünün özleminden şarap içip gençliğini
hatırlayan ve bu yüzden de kederlenen bulut gözlerinden yaşlar dö
küyor, onun adına da yağmur diyordu. [110] Gonca, açılma hasretiyle
kalbini kanla dolduruyor ve başkalarına bunun gülme olduğunu yut
turmaya çalışıyordu. Gül, menekşe yüzlü gül yanaklılara imrenerek el
bisesini temizliyor ve açılım diyordu. Yasemin, matem elbisesi olarak
maviyi seçiyor ve gök renkliyim diye yalan söylüyordu. Hür selvi, salı
na salına yürüyen selvi boyluların hasretinden, seherde esen rüzgârın
yardımıyla soğuk bir ah çekiyor, el pençe divan duruyor buna da gurur
ve kibir diyordu. Sevgilisine kavuşmanın özlemiyle perişan bir halde
başını kara toprağa koyuyor, üzüntüden başına toprak saçıyor ve yeşil
halı döşüyorum diyordu. Her tarafta başa dikilmiş sürahiler görünü
yor, çeng ve rebab sesleri duyuluyordu. Şiir:
“Dikkat et de seher vakti bülbülün nasıl Pehlevî makamında okudu

ğunu dinle.
O, her zaman İsfendiyar’ın ölümüne ağlar. Zaten ondan hatıra ola

rak ağıttan başka bir şey kalmadı.
Bu yıl kimse gülmek için dudağını oynatmadı. Karışıklıklar yüzün

den kimse rahat edemedi.
Bu yıl gül bana kanlı çehresini gösterdi. Böyle bir zamanda bu yıl
gül vakti olur mu?”
Cengiz Han, Peşâver'den daimî ikâmetgâhına dönmeye karar verdi.

Onun böyle alelacele dönmek istemesinin sebebi, ayrılığın uzaması
yüzünden Hıtay ve Tangut halkının onun öldüğünü sanarak isyana
niyetlenmeleri haberini almasıydı. Bamyan dağlarının sarp yolların
dan geçip yazı Boglan’dan bulunan Ogrug yaylasında geçirdi. Sonba
har gelince oradan kalkıp Ceyhun nehrini geçti. Orada Törbay Tokşin’i
Sultan’m üzerine gönderdi. O kış Semerkand’da kaldı. [111] Deşt-i
Kıpçak’tan bulunan oğlu Tuşî’ye yaban eşeklerini ve diğer av hayvan
larını sürüp getirmesi için haber gönderdi. Çağatay ve Ögedey da kaz
ve ördek avına katılmak için Karagöl’e geldiler. O kışı av partileri dü
zenleyerek geçirdiler. Haftada bir defa Cengiz Han’a elli deve yükü av
gönderdiler. Av kalmayıp kış sona erince, baharın etkisiyle yeryüzü
gül bahçesine dönüp her yeri yeşillikler kaplayınca Cengiz Han göç
emrini verdi. Fenaket Suyu’nun sahiline varınca bütün oğulları yanma
geldiler. Orada bir kurultay düzenlediler. Oradan kalkıp Kulan Başı’ya409
varınca Tuşi de babasına katıldı. Babasına birçok değerli eşyanın ya
nında yirmi bin de soylu at hediye (pişkeş) etti. Emrolunduğu üzere
yaban eşeklerini koyun gibi sürüp getirmişlerdi. Utuka denilen yerde
yaban eşeklerini çember içine alıp avlamaya başladılar. Yeteri kadar
avlandıktan sonra sağ kalmış olan yorgun ve zayıf hayvanları yaka
layıp kendi damgalarını vurarak serbest bıraktılar. Cengiz Han o yazı
Kulan-Başı’da geçirdi. Orada kaldığı zaman zarfında suç işlemiş olan
birkaç Uygur emirini Cengiz Han’ın huzuruna getirdiler. Emri üzerine
onları öldürdüler. Cengiz Han, oradan da kalkıp baharda Ordu’suna
geri döndü.
[112] XXV. TÖRBAY TOKSİNİN SULTAN

CELÂLEDDİNİ ARAMAYA GİTMESİ
Çağatay, Sultan Celâleddin’i bulamadan dönünce Cengiz Han, Tör-
bay Tokşin’i iki tümen Moğol askeriyle onu aramak için görevlendir
di. Törbay Toksin, Sind nehrini geçerek Nandana’ya410 vardı. Nandana,
Sultan’ın emirlerinden Kamerüddin Kirmanı411 tarafından istila edil
miş bir Hint vilayetiydi. Törbay Toksin, sağlam surlarla çevrilmiş olan
Multan’a yöneldi. Orada taş bulunmadığı için ağaçtan sallar yaptırıp
uzak yerlerden taş taşıttı ve mancınıkları hareket geçirerek kale surla
rını dövmeye başladı. Şiddetli sıcak onların şehri istilâ etmesini önle
di. Geriye dönerlerken yolları üzerine çıkan Multan ve Lahor’a bağlı
birçok şehir ve köyleri yağmalayıp yıktıktan sonra Sind nehrini geçip
Gazne’ye vardılar. Orada beklemeden Cengiz Han’a katılmak için yola
çıktılar.
40<J Metinde Kulan-Taşı şeklinde geçmektedir. Aris ve Talaş vadilerinin arasında Çim-
kent’deıı Evliya’ya (Jambul) doğru uzanan iklimi çok soğuk bir yer.
410 Metin Bih olarak geçmektedir. Pencab’da bulunan bir kalenin adıdır.
4,1 Bu şahıs, daha sonra Bengal hâkimi olan (1 2 4 4 -1 2 4 6 ) Kamerüddin Tamar Han Kirmanı
olmalı.
X XV I. CEBE412 VE SÜBETAY’IN SULTAN’IN PEŞİNE
DÜŞMESİ
Cengiz Han, Semerkand’a varıp orayı kuşattığı zaman [113] Sultan
Muhammed’in Tirmiz Nehrini geçtiğini, askerlerinin çoğunu şehirle
rin savunmasına bıraktığı için yanında fazla adamı olmadığını öğre
nince, kuvvet toplamadan üzerine yürüyüp onu ortadan kaldırmak is
tedi. Bunun için emirlerinin ileri gelenlerinden Cebe ve Sübetay’ı, her
biri Sultan’m askerlerinden bin kişiye bedel olan otuz bin kişilik bir
orduyla hareket geçirdi. Moğol ordusunun, Sultan’m ordusu karşısın
daki durumu, kurdun kuzu ve ateşin kuru odun karşısındaki durumu
gibiydi. Bunlar, Pencap geçidini geçip dağdan vadiye inen bir sel gibi
ilerleyerek, arayıp sorarak yollarına devam ettiler.
Önce Belh’e vardılar. Şehrin ileri gelenleri onları karşılayıp ikramda

bulundular ve hediyeler (tuzgu) ve armağanlar (nüzul) sundular. Belir
lilerin bu hareketleri hoşlarına gittiği için onlara bir zarar vermediler.
Oraya bir şahne bırakıp, Belhliler’den aldıkları kılavuzları yanma ka
tarak Taysî’yi öncü olarak gönderdiler. Zâve’ye varınca erzak istemele
ri üzerine Zâveliler kale kapılarını kapayıp onların isteğini reddettiler.
Moğol askerinin acelesi olduğu için orada durmayıp yollarına devam
ettiler. Fakat Zâve halkının onların geçip gittiklerini görünce kale du
varlarının üzerine çıkıp davul zurna çalarak eğlenmeleri, şarkı söyle
meleri ve küfür etmeleri giden Moğolları sinirlendirdi. Geri dönüp üç
hisarı da kuşattılar. Kale duvarlarına merdiven dayadılar. Üç gün sü
ren zorlu bir savaştan sonra şehre girip tek bir canlı bırakmadılar. Orda
kalmayacaklarından taşıyabildikleri eşyayı aldılar, taşıyamadıklannı
da kırıp döktüler. Zamanın cefa alanından indirdiği, işi aldatmak olan
feleğin hokkasının altında çıkardığı şey buydu. [114] Bu çekip çevir
me günlerin olaylarından ve zamanın kötülüklerinden kaynaklanmıştı.
Bu haber Horasan’da duyulunca halk büyük bir korkuya kapıldı. O

güne kadar benzerini görmedikleri ve duymadıkları bu olay karşısında
dehşete düştü.
Cebe ve Sübeytay, 617 yılının Rebiyülevvel (Mayıs 1220) ayının

başlarında Nişabur’a vardılar. Horasan vezirlerinden ve büyüklerinden
4,2 Metinde Yeme olarak geçmektedir.

Mucirü’l-Mülk Kâfi-i Rabî ve Ziyaü’l-Mülk-i Zuzenî’ye elçi göndererek
onlardan boyun eğmelerini ve erzak (ulufe) göndermelerini istediler.
Bunlar, halkın orta tabakasından üç kişi seçip birçok hediye (nüzul)
ve armağanla (pişkeş) birlikte Moğollara elçi olarak gönderdiler. Fakat
itaat etme konusunu kabul etmediler. Bunun üzerine Cebe, tekrar bir
elçi göndererek, onlara savaştan sakınmalarını, elçi olarak yanlarına
gelen Moğollara iyi davranmalarını, kalenin sağlamlığına, askerlerinin
kalabalık oluşuna güvenmemelerini, ancak bu şekilde davrandıkları
takdirde mal ve canlarının güvenlik içinde olabileceğini duyurduktan
başka alâmet olarak altam galı Uygur yazısı gösterdiler. Ayrıca Cen
giz Han’ın yarlığından bir yazı verdiler. Bu yazının muhtevası şudur:
“Emirler, büyükler ve halk şunu bilsinler ki doğudan batıya kadar bü
tün yeryüzünü sana verdim. Boyun eğen herkesin kendine, kadınları
na ve çocuklarına merhamet edilmelidir. Boyun eğmeyen kimseler ise,
kadınları, çocukları ve yakınlarıyla birlikte helak edilmelidir.”
Nişabur halkının karşı koymak için hiçbir harekette bulunmadığını

gören Moğollar yollarına devam ettiler. Cebe, Nişabur’dan Cüveyn’e,
Sübetay da Cam yolundan Tus’a vardı. Yolları üzerinde rastladıkların
dan itaat edenlere [115] dokunmayıp, karşı koyanları ezdiler. Tus’un
doğusunda bulunan bütün şehirler onlara boyun eğdiler. Halya’yı fet
hettiler. Oradan Tus halkına elçi göndererek şehri teslim etmelerini
istediler. Buna olumsuz cevap alınca, şehri ve etrafında bulunan bü
tün yerleşim yerlerini yakıp yıkmakta ve katliamda bulunmakta aşırı
ya kaçtılar.
Sübetay, Radakan’a varınca tabii güzelliğine hayran kaldığı için

oranın halkına zarar vermedi. Orada bir şahne bırakarak yoluna de
vam etti. Habuşan’a413 varınca kötü muamele ile karşılaşması üzerine
çok sayıda cana kıydı. Oradan İsferayin414 ve Adkan’a geçip oralarda da
katliamlarda bulundu.
Cebe, Cüveyn yolundan Mazenderan’a giderken Sübetay da Kumiş415

yolunda hızla ilerledi. Cebe, Mazenderan’da bilhassa Amul’da çok sa
413 Bugünkü Kuşhan.

414 Bugünkü Şehr-i Bilkıs’m yakınında olup, harabe halindedir.
4,5 Elburz sıradağlarının doğu ucundaki bölgenin adı.
yıda insan öldürdü. Sultan’m ailesini ele geçirmek için onların bulun
duğu kaleyi kuşatmak için asker bıraktı.
Sübetay, Damgan’a varınca oranın aklı başında kişileri kaçıp Gir-

dkuh’a416 saklandılar. Serseri ve işsiz takımı (runud) şehirde kalarak
şehri savunmaya karar verdiler. Gece şehirden çıkarak Moğollarla sa
vaştılar. İki taraf da ağır kayıplar verdiler. Fakat sonunda Moğollar,
Damganlıların işini bitirdiler. Oradan Simnan’a gelip orada da çok sa
yıda insan öldürdüler. Rey’e417 giderken önlerine çıkan şehir ve köy
lerde de aynı şeyi yaptılar. Rey’e varınca halk savaş yapmadan onlara
teslim oldu. Burada Sultan’m Hemedan tarafına gittiğini öğrenen Cebe,
hiç vakit kaybetmeden Sultan’m peşine düştü. Sübetay da Kazvin’in
yolunu tuttu.
Cebe, Hemedan’a varınca yöneticisi Alaüddevle’nin418 itaat edip

ona yeteri kadar yiyecek, içecek, giyecek ve binecek göndermesi üze
rine oraya bir şahne bırakıp Sultan’m peşine düştü. Sultan’m adamla
rından kalabalık bir grubun karşı koymak için Sucas’ta419 toplandığını
duyunca [116] hemen oraya öncülerden (m ukaddem ) silâhdar Beg Te
gin ve Küç Buka Han gitti ve onları yok etti. Daha sonra Moğol askerle
ri Irak’ın şehirlerini ve köylerini yakıp yağmaladılar, halkını katlettiler.
Oradan Erdebil’e geçip yağma ve katliama devam ettiler.
Mevsim kış olduğu için Mugan’a420 varıp kışı orada geçirdiler. O yıl
çok kar yağdı. Yollar uzun süre kapalı kalınca Cemaleddin Ay Abe ve
daha başkaları Irak’ta karışıklıklar çıkarıp Moğollara karşı ayaklandı
lar. Hemedan’da bulunan Moğolların şahnesini öldürdüler. Moğollara
boyun eğdiği için Alaüddevle’yi yakalayıp Kirit421 kalesine hapsettiler.
Bahar gelip yollar açılınca Cebe, öldürülen Moğol şahnesinin öcünü
almak için Irak’a geldi. Cemaleddin Ay Abe, boyun eğdiğini bildirdiy-
se de bunun bir faydası olmadı. Başta o olmak üzere asilerin tamamını
4,6 Damgan yakınında bulunan ve eskiden İsmaîlilerin sığınağı alan sarp dağ.
417 Eski zam anların m eşhur Raga şehri. Rey harebeleri Tahran’m 5 mil güneyindedir.
418 Bu ad Nesevî (Housdas neşr. s. 121) tarafından da zikredilmiş olup orada Alaaddin
eş-Şerif el-Alevî olarak geçer.
419 Sultanıye’nin 5 mil batısında küçük bir şehir.
420 Hazar denizinin batısında A ras’m güneyinde bugünkü A zerbeycan Cum huriyeti sı
nırları içindedir.
421 1 8 4 8 -1 8 5 2 yıllarında Osm anlı-İran sınırını belirleyen komisyonda yer alan Rus dele
gesi Cherikov tarafından zikredilmiş olup, Kuzey Luristan’daki bugünkü Hürremâbâd şehrinin
güneyindedir.
kılıçtan geçirdi. Oradan kalkıp Tebriz, Meraga ve Nahcivan’ı alıp hal
kını katletti. Atabek Hamuş422, itaat ettiğini bildirmek için Cebe’nin
yanına geldi. Cebe ona kâğıt ve altamga verdi. Oradan Erran’a geldi.
Baylakan’ı aldıktan sonra Şirvan’ın yolunu tuttu. Sarp dağlar arasında
bulunan Derbend’e vardı. O güne kadar hiç kimse oradan askerin geç
tiğini ve orada savaş yapıldığını duyup işitmemişti. Bir yolunu bulup
oradan geçti ve oraya yakın olan Deşt-i Kıpçak’ta Tusî’nin ordusuyla
birleşti. Oradan da Cengiz Han’ın huzuruna vardı.
Bu hikâyeleri anlatmaktan maksat, sadece Moğolun gücünü ve

zaferini anlatmak değildir. Aksine Yaradan’m da yardım konusunda
kahır ve kudretini göstermek içindir. Çünkü “O, kullarının üstünde y e
g ân e tasarruf sahibidir. ”423 Bir topluluğu veya bir orduyu, birçok melik,
padişah ve sultan’a galip getiren O’nun kararıdır. O, düşmanları yerin
de tutar; dünyanın dört bir köşesindeki hiçbir yaratıkta ona engel olma
ve karşı koyma gücü bırakmaz. Bu, bir yönetimin sona ermesinden ve
başka bir yönetimin başlamasında başka sonuç vermez.
[117] X XV II. ÖZET OLARAK TÜLİ’NİN HORASAN’I

FETHETMESİ
Sultan Muhammed Horasan’dan geçince Cebe ve Sübetay acele ola
rak onun arkasından gittiler. Aslında Moğol ordusu Horasan’ın çoğu
yerlerinin üzerinden geçen hızlı bir rüzgâr gibiydi. Orada Moğol as
kerinin ayağının değmediği çok az mekân vardı. Varlıkları her yerde
Cengiz Han’ın geldiğini haber veriyor ve onları savaştan ve inattan
vazgeçirmek için serkeşliğin cezalandırılacağı konusunda uyarıp teh
dit ediyorlardı. Teslim olan her yere bir şahne atayıp altam ga yazı
yorlardı. Teslim olmayanları ise, en küçük taviz vermeden yakalayıp
öldürüyorlardı.
Onlar geçip gidince halk kaleleri ve surları onarıyor ve erzak (ulufe)

ve azık(azuke) tedarik etmeye başlıyordu. Aradan bir süre geçip Moğol
askerinin sesi kesilince, onları geçip giden bir sel, yerden toz kaldıran
bir kasırga veya çakıp giden bir şimşek sayıyorlardı.
422 Atabek Özbek’in oğludur. Dilsiz olduğu için Farsça o m anaya gelen Hamuş adı veril
miştir.
, / .
«3 k u r ’ân-ı Kerîm 6 1 8
Cengiz Han nehri geçip Sultan’ın arkasından giderken, siyasette
keskin bir kılıca, alevi değdiği yeri yakıp kül eden ve orada hiçbir şey
den eser bırakmayan yıldırıma benzeyen oğlu Uluğ Noyan’ı424 Hora
san’ın fethine görevlendirdi. Bütün askerlerini oğulları arasına taksim
etti. Uluğ Bey’in hissesine ordunun onda biri düştü. Tuli, savaş rüzgâ
rı esince yüreklerine ateş düşüp [118] iradelerini kaybeden, okyanus
lar düşmanı olsa onları toprağın altına gömebilecek güçte yiğitlerden
meydana gelen ordusuyla yola çıktı. Sağ ve sol cenahlara emirler tayin
etti. Kendisi de merkezin yönetimini üzerine aldı. Öne keşif kolu ola
rak bir birlik çıkardı.
Mervcuk425, Bag ve Bagşur421"’ yolundan geçti. Horasan’ın dört önem

li şehri vardır. Bunlar; Belh, Merv, Herat ve Nişabur’dur. Daha önce
anlattığımız gibi Belh’i bizzat Cengiz Han istilâ etti. Diğer şehirlerin
durumları da yeri gelince etraflı olarak anlatılacaktır.
Cengiz Han, sağda, solda, doğuda, batıda bulunan hâkimiyeti al

tına girmemiş olan bölgelere asker göndererek oraları ülkesine kattı.
Askerleri, Abiverd427, Nesa428, Yazir429, T\ıs, Cacerm, Cüveyn, Beyhak430,
Hâf, Sancan431, Serahs ve Zurâbad432 şehirlerini çiğneyip Herat’tan Si-
cistan’a433 kadar her tarafı yakıp yıktılar. Oralarda bulunan mamur yer
ler harabeye döndü. Canlıların büyük bir kısmı hayatlarını kaybetti.
Yiğit ve büyük insanların kemikleri çürüdü. Alimler, ya sefilleştiler ya
da dünyalarını değiştirdiler.
İçi rahat, zamanı bol, araştırma imkânı fazla olan bir adamın bile
bu şehirlerin başına gelenleri anlatmaya gücü yetmez. Ya bu işten he
men vazgeçer ya da bu kitabın yazarının düştüğü sıkıntıya düşer. Bu
421 Cengiz Han’ın dördüncü oğlu Tlıli'nin lâkabı.

425 Türkçe küçük Merv anlam ına gelen bu kelime M erverrûd'un diğer adıdır.
426 Aynı yerin iki adı. Hazar demiryolu üzerinde Kale-i M or istasyonu yakınlarında bugün
harabe halinde bulunan yer (Minorsky, Hudud, s. 327.)
427 Hazar dem iryolu üzerinde Kahka istasyonunun 8 Km batındaki kasaba.
428 Türkm enistan'da Askâbâd şehrinin batısındaki Bagir Köyü’nün yakınında bir yer.
429 Aşkâbâd ve Kızıl Arvat arasında bugün harabe halinde olan bir şehir.
430 Eskiden Sebzavar’ın bir şehriydi.
431 Türbet-i Haydarî ile H âf’ın arasındaki bugünkü Sangan (Sangun) olmalı.
432 M eşhed’in güney-batısında Türkm enistan-Afganistan sınırının yanındaki bugünkü
Zurâbâd veya Zuhrâbâd olmalı.
433 Sistan’ın Arapça adı olup İran'ın doğusunda ve Afganistan’ın batısında bulunan bir
bölgenin adıdır.
âciz, yolculuklardan ve diğer işlerden arta kalan az bir zamanı da din
lenmek için değil, bu hikâyelerin müsveddelerini yazmak için geçirdi.
Sözün kısası, Tuli iki üç ay içine her kasabası bir şehir hükmün
de olan, insan dalgaları [119] bakımından her biri deniz dalgalarına
benzeyen onca güzelliği olan şehirleri açılmış el gibi dümdüz yaptı.
Başkaldırıp karşı koyanları ezip geçti. Herat’ı çevresiyle birlikte fet
hettikten sonra babasına katılmak üzere yola çıktı. O sırada Talekan
daha alınmamıştı. Yolunun üzerinde bulunan orayı da aldı. Harezm
ve Cend bölgelerinin tamamı iki ay gibi bir sürede Moğol topraklarına
katıldı.
Adem’den günümüze kadar bir padişahın bu kadar ülke fethettiğini

hiçbir kitap yazmamıştır.
X X V III. MERV’İN DURUMU VE ORANIN FETHİ

Merv, Sultan Sancar’a başşehirlik yapmış, büyük küçük herke
sin derdine derman aradığı bir yerdi. Horasan’ın en mümbit ve gü
zel toprağına sahipti. Emniyet ve huzur kuşunun yuvası daima ora
da bulunurdu. Nüfusunun sayısı, nisan yağmurunun damlalarıyla boy
ölçüşürdü. Havası güzeldi. Orada yaşayanların en fakirleri bile zaman
larının padişahları ve emirleri gibi yaşarlar, kendilerini dünya fatihle
riyle eş tutarlardı. Şiir (A rapçaj 434:
“Güzel bir şehir, bağışlayıcı bir rab. Orada toprağın amber koktuğu
nu görürsün.
Bir kimse, oradan başka bir yere gitmeye kalksa, o şehir, verdiği gü
ven ve sağladığı huzurla onu kararından vazgeçirir.”
Sultan Muhammed, -Allah delilini nurlandırsın -amcasının uydur

duğu bir suç yüzünden Mucirü’l-Mülk Şerefeddin Muzaffer’i vezirlik
ten azledip yerini Necibüddin Kissedar’ın oğlu435 Bahaü’l-Mülk’e ver
diği zamana kadar onu hiç yanından ayırmazdı. Sultan, mağlup olarak
434 Ebu Ali S acî’nin şiiri.

435 Necibeddin Kise-dâr, Nesevî’ye göre (Houdas neşr. s. 168) Cend’in veziri idi. Kise-dâr,
kelimesine gelince: “Vergi, haraç ve bağış toplayan m em urdu. O, haftanın sonunda bütün
dosyasını hazırlar, onu perşembe akşamı sultanın bargâhına götürür, sultan dosyalan incele
dikten sonra yeni em ir ve çözüm yollarıyla birlikte dosyasını yeniden alır ve dönerdi.”
[120] Tirmiz’den ayrılınca Küç-Tegin Pehlivan, Raca’yı kurtarmak için
Merv’de bulunan saray mensuplarının yanma gitmek için yola çıktı.
Oraya varınca geldiği yerlerdeki karışıklıkları, ayrılıkları ve yabancı
askerlerin saldırılarını haber verdi. Onun hemen arkasından Sultan’ın
korku ve acz içinde kaleme aldığı anlaşılan tevki tuğralı fermanı (mu-
vaşşahj geldi. Bu fermanda, askerlerle eli silah tutanların Meraga kale
sine sığınmaları, köylülerden bir yerden bir yere gitmeye gücü olma
yanların yerlerinde kalıp Tatar askerleri geldiği zaman onları saygıyla
karşılayarak can ve mallarını korumaları, koyacakları şahneyi kabul
ederek onun emirlerine uymaları emrediliyordu.
Şunu belirtmek gerekir ki vücudun organlarından kalbin yerini tu

tan bir padişah, gevşeklik gösterirse, diğer organların durumunu var
sen düşün. Bu durum korku ve acze düşülmesine halkın paniğe ka
pılmasına ve ortalığın karışmasına sebep oldu. Herkes ne yapacağını
bilemez hale geldi. Bahaii’l-Mülk, şehrin ileri gelenlerinden kalabalık
bir grupla hazırlık yapıp kaleye varınca, kalenin güvenlik açısından
sağlam olmadığını gördü. Bir grupla oradan ayrılıp Tak-ı Yazır kalesine
gitti. Fakat orada nereye sığınacakları konusunda fikir ayrılığına düştü
ler. Her biri bir tarafa dağıldı. Onların arasında dizginleri ecelin eline
düşen bir grup da Merv’e geldi.
Vali Bahaü’l-Mülk, yardımcılarından birini kalede bırakarak şeh

re döndü. Düşüncesi, savaş yapmadan Moğollara teslim olmaktı.
Şeyhülislâm Şemseddin Harisi de onun görüşüne katıldı. Kadı ve Sey-
yid-i Ecel ise, karşı çıktı. Fakat Cebe ve Sübetay’ın ordusnun Merv-
cuk’a geldiğini öğrendikleri zaman onlar da teslim olmayı kabul ettiler.
O sırada Sultan’m kılavuzu olan Türkmenlerden Buka, etrafına

topladığı Türkmenlerle [121] şehirde dolaşarak halkı teslim olmama
ya çağırdı. Tatar ordusuna teslim olmayan halk ile Türkmenlerin ta
mamı ona katıldı. Valiyi tanımadıklarını bildirdiler. Daha önce zengin
oldukları için Tatar ordusuna katılmaktan kaçmış ve Merv’e sığınmış
olan Cendliler de Türkmenler’in safında yer aldılar. Böylece Buka’nın
askerinin sayısı arttı.
Sultan ile birlikte Abaskun436 adalarında bulunan Mucirü’l-Mülk

yanma bir eşek alıp bazen onun sırtında bazen de yaya olarak Merv’in
436 Hazar denizinin kıyısındaki bir limanın adı değil, H azar’ın diğer adıdır.
yolunu tuttu. Yolu, Suluk437 kalesine düştü. Oranın yöneticisi Emir
Şemseddin Ali, ona büyük bir ilgi gösterdi. Oradan hareket ederek
Merv’in Sarmacan kapısı önünde bulunan Mahîâbâd438 bahçesine indi.
Gelişini duyan Merv komutanları birer birer gelip onun yanında yer
lerini aldılar. O, şehre girmek isteyince de Buka, halkın hemen onun
safına geçeceğini bildiği için buna izin vermedi. Fakat Mucirü’l-Mülk,
yanında bulunan birkaç Mervli ile derviş hırkası giyerek gündüz şehre
girmeyi başarınca Mervli birlikler (m ütecennide) onun tarafına geçti.
Tek başına kalan Buka ondan özür diledi. O da onu bağışladı. Sayıları
yetmiş bini bulan Türkmenlerin ve Cendlilerin ona bağlanması üze
rinde Mucirü’l-Mülk, vezirliği küçümsedi. Eskiden beri başında sal
tanat sevdası vardı. Çünkü annesinin Sultan’m sarayında bulunurken,
şereflendirilmek için babasına verildiği sırada ona hamile olduğunu
duymuştu. Bu haber bütün Horasan’a yayılınca serseri ve çapulcular
dan (evbaş) büyük bir grup onun yanında yerini aldı. Yanındaki kala
balık arttıkça başındaki sevdası da arttı. O artık, kendi izini olmadan
feleğin dönmeyeceğini, rüzgârın esmeyeceğini sanıyordu.
O sırada Serahs halkının Tatar şahnesini kabul ettiği ve onların

yönetimi altına girdiği haberi geldi. İkiyüzlü davranan Şeyhülislâm,
Tatarların tarafını tuttuğuna dair akrabası olan Serahs kadısına gizli
olarak [122] haberler gönderiyordu. Mucirü’l-Mülk, bu olayı duyun
ca aldırmadı. Bir gün Şeyhülislâm, büyük caminin minberinden hal
ka vaaz ederken ağzından, “Moğol düşmanlarının can damarı kesilsin”
sözünü kaçırdı. Bunun üzerine orada bulanan cemaat, itiraz edince,
“Bu söz, istemeden ağzımdan kaçtı, benim düşüncem bu şekilde değil
di. Fakat şartlar dilime o duayı getirdi” dedi. Yüce Allah şöyle buyu
ruyor: “Sorduğunuz iş, işte böylece kesinleşm iştir.”439 Bu olay da Muci-
rü’l-Mülk’ün kulağına geldi. Böylece onun suçlu olduğu bir defa daha
ortaya çıkmış olmasına rağmen Mucirü’l-Mülk, dışında kendini dost
gösteren, halk tarafından âlim bir kimse olarak bilinen ve üstelik şe/-
hü lislâm lık gibi yüce bir makamda bulunan onun, herkesin göreceği
ve kimsenin inkâr edemeyeceği bir suçu ortaya çıkıncaya ve kimsede
ona verilecek cezanın haksız olduğu kanaati uyanmayacağı zaman ka
437 İsferayin’in kuzeyinde çok sağlam kalesi olan bir yerdir. Ham dullah (Strange tere. 148).
438 M erv’in doğusunda, kale duvarının dışında bulunan büyük bir m ahalledir (Yakut).
dar onunla uğraşmayı uygun görmedi. Kısa bir süre sonra onun eliyle
Serahs kadısına yazdığı mektubu yolda postacının elinde alıp Muci-
rü’l-Mülk’ün yanma getirdiler. Bunun üzerine Mucirü’l-Mülk, Şeyhü-
lislâm’ı çağırtarak durumu sordu. Mektubu inkâr etmesi üzerine çı
karıp “Yazdığını o k u ’m0 dedi. Şeyhülislâm yazısını görünce şaşırdı ve
kekelemeye başlayınca Mucirü’l-Mülk, ona evine dönmesini söyledi.
Fakat soruşturmada hazır bulunan çavuşlar (serheng) yolda onu tutup
her tarafını bıçakla doğradılar ve yüzüstü sürükleyerek şehrin meyda
nına götürdüler. Bu şekilde ikiyüzlülüğün ve münafıklığın cezasının
çok ağır olduğu bir defa daha görüldü. Bundan sonra Mucirü’l-Mülk,
Serahs’a sık sık asker gönderdi ve Moğollara teslim oldukları için on
lara eziyet etti.
Bahaü’l-Mülk, Yak kalesinde Moğollara yenilmiş ve Mazenderan’a

sığınmıştı. Orada Moğolların ve h a ş e r ’in yanma giderek onlara Merv’in
durumunu anlattıktan sonra “İzin verirseniz, oraya gidip Merv’i size
teslim edeyim ve ora halkının her evinden her yıl [123] hâzineniz için
bir keten elbise çıkarayım” dedi. Bu teklif onların hoşuna gitti. Onu,
yanma yedi Moğol katarak Merv’e gönderdiler. O, Merv’in durumun
dan habersiz, feleğin şaşkınlık uyandıran oyunlarından gafil, kalbi he
vesle dolu bir halde Şehristane’ye441 vardı. Orada Mucirü’l-Mülk’ün
hâkim olduğunu öğrenince durumu bildirmek için önden bir serheng
gönderdi ve Mucirü’l-Mülk’e şu mektubu yazdı: “Bundan önce ma
kam ve mevki yüzünden aramızda düşmanlık ve kırgınlık varsa, bun
ları unutalım. Moğol askerine karşı koymak mümkün değildir. Onlara
boyun eğmekten başka çare yok. Yedi bin Moğoldan ve on bin haşer-
den oluşan Moğol ordusu oraya varmak üzere yola çıktı. Ben de onlar
la birlikteyim. Yollarına çıkan Nesa ve Bâverd’i442 bir anda yok ettiler.
Sizi ve Merv halkını kötülükten uzak tutmak için bir adamımla size
bu mektubu gönderiyorum. Ellerinizi silahlardan çekip kendinizi belâ
girdabına ve helak ateşine atmayınız”.
Mucirü’l-Mülk ve şehrin ileri gelenleri bu haberi alınca korkup

telaşlanmaya başladılar. Onların ileri görenleri, şehri terk edip orayı
Moğolları bırakmak istediler. Bazıları da hiçbir delil olmadan elçinin
440 Kur'ân-ı Kerim, 17/15.

4,11 Veya Şehristan: Nesa’m n 3 mil kuzeyinde bir şehir (Bak. Barthold, Turkestan,153.)
442 Yani Abiverd.
sözüne inanmanın doğru olmayacağı görüşünde birleştiler. Onun mu
temetlerini dağıttılar. Bunun üzerine Moğol ordusunun sayısını öğren
mek için adam gönderdiler. Elçinin söylediklerinin doğru olduğunu
anlayınca, onları öldürdüler. Daha sonra şehirde bulunan Sultan’m
askerlerinden iki bin beş yüz kadar süvariyi Moğolları karşılamaya
gönderdiler.
Bahaü’l-Mülk ve yanındakiler durumu öğrenince Serahs’ın kenarın

dan geri döndüler. Bahaü’l-Miilk’ün serhengleri dağıldılar. Moğollar
onu yakalayıp Tus’a kadar beraberinde götürerek orada öldürdüler.
Mucirü’l-Mülk’ün gönderdiği ordu Serahs’a kadar vardı. Oranın

kadısı Şemseddin, daha önce Cebe Noyan’ı karşılayıp ona [124] değer
li hediyeler (tuzgu) sunduğu için Cengiz Han tarafından emirlik payesi
ve tahta p ay za ile beraber Serahs’ın valiliği ile ödüllendirdiği Serahs
kadısı Şemseddin’i yakalayıp Pehlivan Ebu Bekir Divane’nin oğlunun
eline verdi. O da babasının kısas’ı olarak onu öldürdü.
O sırada Moğol ordusunun sesinin az duyulmasına bakan Muci-

rü’l-Mülk ile Merv ay a n ’ı zevk ve sefaya daldılar. Onlar bu şekilde va
kit geçirirlerken Amuye valisi İhtiyareddin gelip, Tatar ordularının Ke-
lat44:ı ve Nev444 kalelerini kuşatmakla meşgul olduklarını, bir ordunun
da üzerine geldiğini görünce Amuye’den kaçıp oraya sığındığını söyle
di. Mucirü’l-Mülk, ona iyi davrandı. Türkmen olduğu için onu Türk-
menlerin yanına yerleştirdi. Sekiz yüz kişilik bir Moğol birliği gelip
şehrin dışında bulunan Türkmenlere saldırdığı sırada Şeyh Han ve
Moğol Hacib445 iki bin kişilik bir orduyla Harezm’den gelip Moğolların
üzerine yürüdü. Moğollardan atları iyi olanlar kaçtı, kalanlar ise öbür
dünyaya gönderildi. Kaçanların peşine düşen Türkmenler ve Sultan’m
Türk askerleri, onları yakalayıp şehrin meydanına getirerek öldürdü
ler. Şeyh Han ve Moğol Hacib de Descird’e446 yerleşti.
443 Kala-yi Nâdiri olarak da bilinen bu kale için bak. Curzon, Persia and the Persian Qu-
estion, 1, 1 2 6-14 0 .
444 Yeni kale m anasına gelen bu kalenin yeri tespit edilemedi.
445 Moğol Hacib (Barthold a.g.e. s. 4 3 3 , n.2), görünüşe göre Nesevi'nin (Houdas neşr. s. 19)
Oğul H acibi’yle aynı şahıstır. Ona bu unvanı Bedreddin İnanç Han vermiştir. Önce o, Sultan
Celaleddin tarafından Buhara’nın savunulm ası için görevlendirilm iş, orayı M oğollar’ın alm a
sı üzerine kaçıp önce Nesa ve Abıverd bölgelerine, oradan Sebzvar’a, en sonunda da Hazar
denizinin doğu sahilinde bulunan C ürcan’a sığınmış, orada Moğollar tarafına öldürülmüştür.
446 H am dullah’ın zikrettiği (Le Strange çev. 169) Belh’deki M erverrud kıyısında bulunan
Destegird olmalı.
Türkmenler, aralarında anlaşarak İhtiyareddin’i kendilerine yöne
tici seçtiler ve Mucirü’l-Mülk’e sırt çevirdiler. Karışıklıklar çıkararak
şehri ele geçirmek istediler. Gece baskını düzenleyip yönetimi yıkma
yolundaki plânlarını öğrenen Mucirü’l-Mülk’ün tedbir alması üzerine
amaçlarına ulaşamadılar. Daha sonra şehirden çıkarak nehir boyunda
bulunan köyleri ve şehirleri yağmaladılar.
O sırada Cengiz Han’ın [125] Horasan’ın fethine görevlendirdiği

oğlu Tuli, kendi askerlerinden ve hâkimiyeti altına giren yerlerden
topladığı askerlerden (haşer) başka, yolu üzerinde bulunan Abıverd ve
Serahs gibi şehirlerden kendisine katılan yetmiş bin kişilik bir orduyla
Merv yakınlarına gelince, önden keşif için dört yüz kişilik bir süvari
birliği gönderdi. Bunlar, geceleyin şehrin önüne vardıkları zaman ora
da kurulmuş olan Türkmen çadırlarıyla karşılaştılar. Oturup hiç ses çı
karmadan, boş bir alanda toplanmış ve sabahleyin şehre saldırı hazır
lığı yapan on iki bin Türkmen süvarisini seyretmeye başladılar. Daha
sonra Türkmenlerin geçeceği şehir yoluna tuzak kurdular. Şiir:
“Gece, yüzünü ziftle yıkam ış birine ben zeyin ce gökyüzünde ne Beh-

ranıw n e Kcyvan4411 n e d e Tir449 göründü”1150.
Şeklinde tarif edilen kimsenin kimseyi tanıyamadığı zifiri karan

lıkta Moğollar tuzak kurup ellerine geçirdikleri Türkmenleri suya atıp
öbür dünyaya gönderdiler. Orada Türkmenlerin vurucu gücünü tüket
tikten sonra çadırlara dönüp koyun sürüsüne dalan kurtların yaptığı
nı yaptılar. Yetmiş binden fazla Türkmen, birkaç yüz Moğol askerinin
elinde oyuncak oldu. Bir kısmı canını kurtarmak için atladığı suda
boğuldu. Geri kalanlar da hezimete uğrayıp dağıldılar. Bu şekilde yar
dımcıları şans olan Moğollarla kimsenin boy ölçüşemeyeceği bir defa
daha anlaşıldı. Eceli gelmeyen Türkmenler, silâhlarını bırakıp kaçmış,
gelenler ise Moğolların kılıcına hedef olmuşlardı. Akşam olup kendile
rine karşı koyacak kimse kalmayınca Moğollar, şehir dışında bulunan
Tükrmenlerin koyunun dışında sayıları altmış bini bulan hayvanla
rıyla birlikte aldıkları ganimetleri boş alanda topladılar. 618 yılının
Muharrem ayının ilk (25 Şubat 1221) ve Merv hakinin ömrünün son
447 Merih yıldızının diğer adı.

4,8 Zühal yıldızı
449 Utarid yıldızının diğer adı.
450 Şehnam e, Vullers neşr. 10 6 5 , c.I, s.l
günü olan ertesi gün, yorgunluk nedir bilmeyen Tuli, kapkaranlık bir
gece ve dalgalı bir deniz gibi [126] korku veren, sayısı çöl kumlarının
sayısından fazla olan ordusuyla Merv önlerine geldi. Firuze kapısının
önünde çadırını kurdu. Beş yüz süvariyle birlikte şehrin etrafını do
landı. Altı günü, Merv’in kale duvarlarını, burçlarını ve hendeklerini
inceleyerek geçirdi. Sonunda gücünün şehri almaya kâfi geleceği ve
surların kendisine dayanamayacağı kanaatine vardı. Yedinci gün. Şiir:
“Parlak güneş, yüksek burcundan ışık saçan bir kement atmak istedi”
Şeklinde tasvir olunan sabah olunca askerleri topladı. Şehristan

kapısında (dervaze-i Şehristan) atından indi. Savaşa başladılar. İki yüz
civarında kişi kale kapısından (dervaze) çıkarak saldırıya geçtiler. Tuli
atından inerek, Şiir:
“Sarhoş bir fil gibi bir çığlık attı; başını siperden çıka rarak elini
gösterdi. ”451
dendiği gibi davranarak onların yolunu kesti. Moğollar onunla bir

likte saldırdılar. Hepsini şehrin içine sürdüler. Diğer kale kapısından
da bir grup dışarı çıkınca onun kuvvetleri o saldırıyı püskürttüler. Bu
şekilde hiç bir tarafta iş yapamaz ve kale kapısından dışarı çıkamaz
oldular. Gece de Moğollar yeri halka dar ettiler ve dışarı çıkmalarına
engel oldular.
Teslim olmaktan başka çarenin kalmadığını gören Mucirü’l-Mülk,

sabahleyin Merv’in büyüklerinden ve ileri gelenlerinden olan İmam
Cemaleddin’i sefir olarak göndererek aman dilemek istedi. O, iyi laf
lara ve vaadlere güvenerek yanma aldığı hediyelerle (pişkeş) birlikte
atlara ve katırlara yiyecek, içecek ve nadir bulunan şeyleri yükleyip
huzura gitti. Tuli şehrin durumunu sordu. Zenginleri ve bilginleri öğ
renmek istedi. İki yüz kişinin adı anıldı. Onların getirilmelerini emret
ti. Sonra korkudan “Yerin zelzeleden titrediği gibi” titreyen onlardan,
“Yerden kıymetli şeyleri çıkarır gibi” bütün defineleri, hâzineleri ve di
ğer kıymetli eşyayı çıkarttırdı. Sonra ordu şehre girdi. Sıradan (avam)
ve seçkin (havas) kimselerin hepsini sahraya çıkardılar. Dört gün dört
gece halkı şehrin dışında tuttular. Sonra kadınları [127] erkeklerden
ayırdılar. Kız kardeşleri erkek kardeşlerden, çocukları analarının kuca
451 Aynı eser, 47 6 , c. 1, s. 700.

ğından aldılar. Bakire kızlara tecavüz ederek anaların babaların yüre
ğini dağladılar. Gelen emir üzerine sanatkârlardan (ehl-i hırfe) ve esir
ettikleri bazı oğlan ve kız çocuklarından dört yüz kişinin dışındakileri,
ister çocuk ister kadın olsun, kılıçtan geçirdiler. Kadın erkek kimse
yi sağ bırakmadılar. Kadı’nm intikamı olarak şehrin ileri gelenlerini
(ayan), dinsizlerin yapacakları gibi alçalttılar. Akşama kadar o kadar
öldürdüler ki dağlar ve sahra azizlerin kanıyla doldu. Şiir (Arapça):
“Üzerine güzel yanaklı ve gerdanlı bir kadından başkasının ayağı

nın değmediği toprağı biz yeşerttik.”
Tuli’nin emri üzerine kaleyi ve surları yerle bir ettiler. Allah’ın

rahmeti üzerine olsun, İmam-ı Azam Hanefî’nin mezhebine göre ya
pılmış olan camiyi ateşe verdiler. Bu belki de Allah ondan razı ol
sun, daha önce aynı yerde Sultan Tekeş’in veziri Şemseddin Mes’ud
Herevî’nin, İmam Şâfi mezhebine göre yaptırdığı caminin Hanefî
Mezhebi mutaassıpları tarafından bir gecede yıkılıp kül edilmesinin
intikamıydı.
Yağma, yakıp yıkma ve öldürme işi bitince Tuli, daha önce hiç bir
işe karışmadığı için hayatta bırakılan Emir Ziyaeddin Ali’nin şehre git
mesini, orada tekke ve zaviyelerde hayatta kalmış olan insanları yönet
mesini emretti. Barmas’ı oraya şah n e tayin etti.
Moğol ordusu oradan geri dönünce [128] kıyıya köşeye saklanıp

hayatlarını kurtarmış olanlar saklandıkları yerlerden dışarı çıktılar.
Bunların sayısı beş bin kadardı. Arkadan bir Moğol ordusu daha geldi.
Adam öldürme payı istediler. Şehirde bulunan herkesin bir etek buğ
dayla (gaile) dışarıda bulunan boş alana toplanmalarını istediler. Top
lananların hepsini öbür dünyaya gönderdiler.
Oradan Nişabur tarafına yürüdüler. Şehirlerden kaçıp köyle

re, dağlara sığınmış olan insanları yakalayıp öldürdüler. Bu şekilde
öldürdüklerinin sayısı da çok fazlaydı.
Birbiri arkasından Merv’e gelen üçüncü Moğol ordusu da Cebe’den

ayrılmış olan Taysi’nin ordusuydu. Bunlar da yaraların üzerine tuz
ektiler. Sağ buldukları herkesin hayat damarlarım kesip onlara ölüm
şerbetini içirdiler. Şiir (Arapça):
“Biz, vallahi öyle bir kötü zamandayız ki onu rüyada görsek
korkardık!
H alk öyle bir d ara düştü ki on lara öldü diye a c ım a m a k yerin de

olu r”.452
Din ve devlet büyüklerinden Seyyid İzzeddin Nassabe, yanına al

dığı bir grupla on altı gün on altı gece öldürülenleri saydı. Bunların,
sayısı, gizli yerlerde ve şehirden uzak bölgelerde öldürülenlerden baş
ka bir milyon üç yüz binden fazlaydı. İşini bitirdikten sonra Seyyid
İzzeddin, içinde bu duruma uygun düşen Ömer Hayâm’m şu rubaisini
söyledi. Şiir:
“Kadehi meydana getiren maddeleri kim birbiriyle birleştirdi? Sar

hoş bile onu kırmaya kıyamaz.
Bu kadar güzelin başını ve ayağını, bütün organlarını sevgiyle kim

bir araya getirdi? Kinle bunları kim birbirinden ayırdı?”
Bir gün, Emir Ziyaeddin ile Barmas’m oturup sohbet ettikleri bir
sırada Şemseddin Pehlivan’m oğlu Ebu Bekir Divane’nin Serahs’ta is
yan edip karışıklık çıkardığı haberi geldi. Bunun üzerine Ziyaeddin,
karışıklığı yatıştırmak için yanma birkaç kişi alarak oraya gitti. Bar-
mas, sanatkârlardan (mühterife) ve başkalarından meydana gelen Belh
halkını Buhara’ya gitmek için şehirden çıkarıp [129] şehrin önünde
konakladığı zaman, ömürlerinin kadehi dolmuş ve şansın kendilerine
yüz çevirdiği Mervli bir grup, “Sultan’dan şahneye bir haber gelmiş,
bundan dolayı korkup kaçıyor” diye boş yere davul (tali) çalıp ayak
landılar. Bu olay 618 yılının Ramazan ayının (Eylül 1221) son günle
rinde oldu.
Bunu duyan Barmas, tekrar şehrin önüne geldi. Ayaklanmayı başla

tanların elebaşlarını çağırttı. Kimsenin onun emrine aldırış etmeme
si ve onu önemsememesi üzerine, bu laubaliliklerinden dolayı halkı
cezalandırmak için şehrin önünde eline geçirdiği birkaç kişiyi öldüre
rek yanında bulunanla yola koyuldu. Hace Muizzibeddin Deştâbâdî de
onlarla birlikte Buhara’ya kadar gitti. Şahne Buhara’da öldü. Onunla
birlikte bulunan sanatkârlar da orada kaldılar.
452 Saalibî ‘nin Yetim etu’d-Dehr’inde, bu şiirin İbn Lankak el-Basrî adıyla bilinen
Ebu’l-Hasan M uham m ed b. M uham m ed’in olduğu söylenmiştir.
Ziyaeddin, Merv’e dönünce oradaki ayaklanmanın sebebini araştır
dı. Getirdiği ganimeti onlara dağıttı. “Oğlum gibi severim” dediği Ba-
haü’l-Mülk’ün oğlunu asileri sakinleştirmek için gönderdi. Fakat ken
disi onlara yüzünü göstermedi. Daha sonra kalenin ve burçların tamir
edilmesini emretti. Bu arada büyük bir grup gelerek onun hizmetine
girdi. Şehri ziyaret edenler arasında bir Moğol birliği de vardı. Ziyaed
din, karşılayıp iyi davranmayı kendi selâmeti açısından uygun gördü
ğü onları bir süre yanında misafir etti.
O sırada Sultan’ın komutanlarından Küç-Tegin Pehlivan, kalabalık

bir orduyla (haşem ) gelip şehri kuşattı. Şehirde bulunan serserilerden
bir grup da Kiıç-Tegin’in saflarına katıldı. Bunun üzerine Ziyaeddin,
her kafadan bir ses çıktığını görüp bu durumda bir şey yapamayaca
ğını anlayınca yanında bulunan Moğollarla birlikte Marga kalesinin
yolunu tuttu.
Marga’ya varınca birtakım kanunlar koyarak imaret ve ziraa

ta başlanmasını ve şehrin kapılarının kapanmasını emretti. Bir süre
geçince Mervli bir grup, gizlice Ziyaeddin’e mektup göndererek onu
Merv’e davet etti. Ziyaeddin de hemen geri dönerek [130] şehrin önü
ne indi. Adamlarından birini kendine mektup yazanlara göndererek
geldiğini haber verdi. Bunu öğrenen Ziyaeddin’in düşmanları onu ya
kalatıp Küç Tegin’in huzuruna getirdiler. Küç-Tegin ondan para iste
yince Ziyaeddin, “Parayı fahişelere verdim” dedi. Küç-Tegin, “Fahi
şeler kim?” diye sorunca, “İşte bugün senin önünde el pençe divan
durmuş olan şu güvendiğin kimseler. Bunlar, dün benim yanımda idi
ler. Zor günümde beni yalnız bırakarak dönek damgasını yediler” ce
vabının verdi.
Ziyaeddin’in malının olmadığını ve onun bir işe yaramayacağını

anlayan Küç-Tegin, “Ölmesi benim yaşamam, yok edilmesi hayatta
kalmam demektir” diye düşünerek onu öldürttü. Sonra gönül rahat
lığıyla imaret ve ziraat işleriyle meşgul oldu ve nehrin önüne bir set
yaptırdı.
Fakat Küç-Tegin, kader selinin ömrünün şeddini yıkacağını ve ha

yat suyunu yokluk kuyusuna boşaltacağını bilmediği bir sırada Kara
ca Noyan’ın Serahs’a geldiğini haber aldı. Yanma bin kişilik bir süvari
birliği alıp Sengbest’e453 doğru kaçmaya başladı. Bunu öğrenen Karaca,
Sengbest’te ona yetişip adamlarının çoğunu öldürdü. Küç-Tegin haya
tını kurtararak tekrar Merv’e gelip oranın yöneticisi olan yakınlarına
sığındı. Bundan üç dört gün sonra Kutuku Noyan454 komutasındaki iki
yüz kişilik bir Moğol süvari birliği de Merv’e geldi. Onların yarısı ken
dilerine verilen görevi yerine getirmek için yoluna devam etti. Yarısı
da şehri kuşatmak için orada kaldı. Kalan Moğollar hemen ordu komu
tanları Törbay ve Kaban’a455 adam göndererek Mervlilerin Nahşebliler-
le birleştiklerini haber verdiler.
[131] O sırada nimetinin bolluğu sebebiyle çevre bölgelerin in

sanları Merv’e gelmişler ve orayı tekrar canlandırmışlardı. Şehirleri
ni seven insanlar, tehlikeyi sezmelerine rağmen şehri terk etmemişler,
böylece kendilerini belâ çukurunun içinde tutmuşlardı. Haberi alan
Törbay, beş gün içinde Ak-Melik lakabıyla tanınmış olan Hümayun Si-
pehsalar ve beş bin kişilik ordusuyla Merv’e gelip şehri bir saat içinde
fethetti. Moğollar, müminleri, yularlı develer gibi onar onar, yirmişer
yirmişer bağladılar ve hepsini kan gölüne attılar. Yüz binden fazla ki
şiyi şehit ettikten sonra yağma için mahalleleri askerler arasında bö
lüştürdüler. Sarayların, evlerin, mescitlerin ve ibadethanelerin çoğu
nu yıktılar. Kılıçtan kaçıp bir köşeye saklanarak canlarını kurtarmış
olanları yakalayıp öldürmesi için Ak-Melik’i orada bırakarak oradan
ayrıldılar. Ak-Melik, Allah’tan korkmazlığı ve zulmü en üst seviyesine
çıkardı. “Nasıl olur da halkı saklandığı yerden çıkartıp hepsinin canı
na kıyarım” diye düşünürken aklına yanında bulunan bir Nahşebliye
ezan okutmak geldi. Ezan sesini duyan halk saklandığı yerden dışarı
fırladı. Bunları teker teker yakaladılar ve Şehabî Medresesine kapattı
lar. Sırasıyla medresenin damından aşağı atarak hayatlarına son ver
diler. Bu şekilde çok cana kıydılar. Bu iş kırk bir gün sürdü. Ak-Melik,
oradan ayrıldığında Merv’de sadece dört kişi sağ kalmıştı.
453 Bu kelime metinde Seng-puşt olarak geçmektedir. M eşhed’in 20 mil güney-doğusunda

bulunan bir köydür (Barthold, a.g.e. 4 4 9 , n.9.)
454 Cengiz Han, Kutuku Noyan’ı (Şiki) Kutuku birkaç emir ve 30 bin askerle Gaznin, Gür
cistan, Zabul ve Kabil yollarını korumak için görevlendirdi (Cam iü’t-tevarih, Berezin neşr. c.
III, s. 119-1 2 0 .)
455 M etinde Kabar olarak geçmektedir. Kaban, Çin'e görevli olarak giderken Em ir Ar-gun’a
eşlik etti (Cihan- guşa, II, 5 06); Bu ad, aynı zam anda Çağatay’ın büyük oğullarından birinin
adıdır ve M arco Polo ‘da Ciban olarak geçer.
Ak-Melik’in oradan ayrılmasından sonra dağlara ve köylere sığın
mış olan Mervliler tekrar şehirlerine döndüler. Arslan adındaki bir
emir’in oğlunu kendilerine yönetici seçip onun etrafında toplandılar.
Merv’in boş kaldığı haberi Nesa’da duyulunca, Türkmenler’den biri
etrafına adam toplayarak Merv’e geldi, şehir halkı da ona ilgi gösterdi.
Kısa bir süre içinde etrafına toplananların sayısı on bini buldu. Altı
aylık emirliği sırasında Merverrûd, Pençdih456 ve Talekan taraflarına
adamlar gönderdi. Bunlar, oralarda bulunan Moğollara ait mallara sal
dırıp hayvanları çalıp Merv’e getirdiler. Daha sonra Nesa’yı almak için
adamlarının çoğuyla birlikte yola çıktı. [132] Yöneticisinin adı Nusret457
olan şehri kuşattı. Bu sırada tesadüfen Yazır’dan oraya gelmekte olan
Pehlivan458 ona saldırdı. O kaçmaya başladı. Yolda kale muhafızı (kut-
val) onu öldürdü.
Bu sırada Pehlivan’ın peşinde olan Karaca Noyan da atlı ve yayadan

meydana gelen bin kişilik birliğiyle Merv’e geldi. Açık yaranın üzeri
ne bir defa daha tuz döktü. Kimi bulduysa öldürdü. Ambarlardaki ta
hılları hayvanlara yedirdi. Onun arkasından yüzbin kişilik ordusuyla
Kutuku Noyan geldi. Eziyet ve zulme başladı. Sonra h a şer olarak gö
rev yapan Gazneli Halaclar ile Afganhlar duyulup görülmemiş işkence
yöntemleri kullandılar. Mervlilerin bazılarını ateşe attılar, bazılarını
da eziyet ederek öldürdüler. Bu şekilde kırk gün geçince şehirde yiye
ceği olmayan yüz kadar sakat ve yaşlı kaldı. Bu yetmiyormuş gibi Şah
adındaki biri, yanma birkaç kişi alarak kıyıyı köşeyi arayıp sağ kalmış
olan birkaç kişinin de canına kıydı. O kıyımdan da canını kurtaran bir
kaç hasta ve yaralı şehri terk etti. On yıldan uzun bir süre Merv’de on,
on iki Hintli’den başka kimse yaşamadı. Şiir (Arapça):
“Ey şehirlerin şahı Merv! G ecelerinde a h b a p la r ve dostlar bir araya

gelir, d ern ekler kurarlardı.
Seni zamanın kötü gözünden kaçırmıştık; çarşı pazarın bir gelin

gibi süslü ve bakımlıydı.
458 Afganistan’da bulunan Bala Murgâb’ın eski adı. Penc-Dih, Türkm enistan’ın Murgâb
bölgesindeki 5 köy.
457 Bu kişinin tam adı, Nusreddin Hamza b. M uham m ed b. Hamza b. Öm er b. Ham za’dır
(Bak Nesevî, Houdas çev. S. 173.)
458 Görünüşe göre bu kişi, Pehlivan Ebu Bekir Divâne'nin oğlu Şem seddin’dir.
Z am anın gözü açıldı ve düzenin kaçtı; bu durum, sen de y a şa y a n la
rın bütün dünyaya dağılm alarına ve perişan olm aların a seb ep oldu ,”459
[133] X X IX . NİŞ ABUR OLAYI

Eğer yeryüzünü, gökyüzüyle karşılaştırıp, şehirleri yıldızların yeri
ne koyarsak, Nişabur yıldızların arasında parlak Zühre yıldızının ye
rini tutar. Eğer onu insan organlarının birinin yerine koymak istersek,
hiç şüphesiz gözün yerine koyarız. Şiir (Arapça):
“insan M erv’i, B ağdat’ı ve K üfe’y i ne yapsın? N işabur dü nyada in sa

nın gözünün bebeği gibidir”.460
Şiir:
“Çok yaşa Nişabur! Eğer yeryüzünde cennet varsa orası sensin. Eğer
sen cennet değilsen, yeryüzünde cennet yok demektir.”
Sultan Muhammed’in Belh’ten Nişabur’a hareket ettiği sırada

hayatının her anını Cengiz Han ile karşılacağı günün korkusu kapla
mış, konuşmalarında ve hareketlerinde telâş ve ürkeklik belirmişti.
Göklerin etkisiyle yerde bir takım olaylar meydana gelir. Eğer

dağların anlama yeteneği olsa da bunları anlasa, onların bütün zerre
leri korkudan kıyamete kadar tir tir titrer, parça parça olup dağılarak
yok olur. Şiir (Arapça):
“Benim üzerim e öyle b elâ la r döküldü ki eğer bu nlar gündüzlerin üze

rine dökülseydi, g ece olurdu ”.461
Kaderin ve görünmez güçlerin onun üzerine yaptığı kötü etkilere

ilâve olarak, gördüğü korkunç rüyalar ve vehimler de onu âciz ve hiç
bir şeyden zevk alamaz bir insan duruma soktu. Kafası, tedbir alamaz
ve çare düşünemez bir hal aldı. Sultan, bir gece [134] rüyasında çehre
leri yara bere içinde, saçları dağınık nuranî yüzlü şahıslarla onların ya
nında karalar giymiş, yas tutan kadınlar gördü. Onlara “Siz kimsiniz?”
diye sorduğunda, “Biz İslâmız” cevabını aldı. O, buna benzer rüyaları
459 Bu beyitler, M u’cem u'l-Buldan'da, M erv’in Zeyli bölüm ünde zikredilmiştir.

460 Saalibî'nin Tetimetü’l-Yetimmesi’nde (ikbal neşr. 11/68) bu şiirin Ebu’l-Hasan Muham
med b. İsa el-Karaci’nin olduğu söylenir.
461 Bu şiir Hz. Peygamberi’in kızı Fatıma’ya atfedilir.
çok görüyordu. Bir gün Meşhed-i Tus’u462 ziyaret ederken oranın bir
köşesinde dövüşen iki kedi gördü. Hemen yanlarına yaklaşarak, “Eğer
filân kedi yenerse ben de düşmanlarımı yeneceğim” diye içinden ba
his tuttu. Fakat tuttuğu kedinin yenilmesi üzerine derin bir ah çekip
oradan ayrıldı. Şiir (Arapça)'.
“Gecelerin kepenklerini indirmesi üzerine etrafın zifiri karanlık olu

şu ve karganın çam ağacı üzerinde inlemesi seni heyecana düşürdü.
Gözlerinden damla damla düşen yaşların kurumamasını hakettin.
Kargaların m atem çığlıkları gurbeti, çam ağacı ise, kavuşm ayı değil,
ayrılığı gösteriyor. ”463
Gam ve keder askerlerinin vücudunu istilâ etmesi yüzünden gece

gibi siyah olan saçları gündüz gibi ağarmış, yüreğinin yanmasından,
içindeki acının kaynayıp taşmasından vücudunun her yerinde kaynar
suyun üzerinde görülen kabarcıklar gibi kabarcıklar çıkmıştı. Babam
dan duyduğuma göre bir gün o, yenilip Belh’ten giderken, dinlenmek
için bir tepenin üzerinde atından indi. Aynadan kendine bakınca şaşı
rıp kaldı. Yanında bulunan Şemseddin Sahib Divan’a dönerek ah çek
ti ve “Yaşlılık, hastalık ve şanssızlık toplanıp hep birden beni sardı.
Gençlik, sağlık ve şans sırtını dönerek benden uzaklaştı. Zamanın tor
tusu olan bu derdin dermanı nerede bulunur? Feleğin bağladığı düğü
mü kim çözebilir?” dedi.
Böyle perişan bir vaziytte Nişabur’a hareket etti. 617 yılının Safer
ayının on yedinci günü (18 Nisan 1220) şehre girdi. Korkudan öyle bir
hale gelmişti ki onu görenler Tatar askerlerinden korktuğundan daha
fazla korkuyorlardı. Gücü kuvveti yerinde olduğu günlerde yıktırdığı
kalelere acıyordu. “Eğer onlar dursaydı, bu zor günlerimde işime ya
rardı” diye düşünüyordu. Yanında bulunanların dağılıp başka yerle
re gitmelerini öğütlüyor ve onlara “Orduların çok kalabalık oluşunun
bile Moğolların önünde bir engel teşkil etmediği, onların saldırıları
nı önleyemediği muhtelif defalar görülmüştür. O halde onlar gelir ke
sin olarak burayı [135] ele geçirirlerse, hiçbir yaratığı sağ bırakmazlar
ve herkesi kılıcın altına yatırırlar. Kadınlarınızı ve çocuklarınızı esir
462 Bugünkü M eşhed.

463 Bu şiir Ebu’ş-Şiz el Huzaî’nindir.
alırlar ve hiç kimseye kaçma fırsatı vermezler. Eğer şimdiden şehri
terk ederseniz, belki çoğunuz, hiç olmazsa birkaçınız ölümden kurtu
lursunuz” diyordu. Fakat insanoğlu için büyük bir sevgiyle bağlandı
ğı vatanından ayrılmak ruhundan ayrılmaktan daha zordur. Kur’ân-ı
Kerîm’de vatandan ayrılmanın ruhtan ayrılmaktan daha şiddetli bir
azap olduğu şu âyette belirtilmiştir: “Allah onlara sürülm eyi y azm am ış
olsaydı, dünyada başka şekild e a z a p verecekti. N e var ki e c e l onların
eteklerin de tutmuş, belki de boğazlarına sarılm ıştı.”4M Bundan başka
"O (ölüm) size şah d am arm ızdan d a h a y akın d ır”465 ayetinin hükmü de
gerçekleşmek üzereydi.
Nişaburluların şehri terk edip gitmeye razı olmadıklarını ve sözü

nün tutulmadığını gören Sultan, “Her ne kadar bileğin gücü ve ka
lenin sağlamlığıyla bu işin üstesinden gelinemeyeceği açıksa da kale
duvarlarını tamir etmek gerekir” dedi. Bunun üzerine halk, hemen işe
koyuldu. Birkaç gün Moğollardan bir ses çıkmayınca, onların nehri
geçip oraya gelmeyeceği hayaline kapılıp biraz rahatladılar. Bu sırada
Sultan, oğlu Celâleddin’i Belh’i savunması için görevlendirdi. Celaled-
din, çok gitmeden Cebe’nin ve Sübetay’ın nehri geçip yaklaştığı habe
rini alınca geri döndü. Durumu öğrenen Sultan, fazla kan dökülmesin
diye adamlarının bir kısmını bırakarak “Ava gidiyorum” diye oradan
ayrıldı. Şiir (Arapça):
“Emir Muhammed gidince ülkenin dirlik ve düzeni kaçtı.
Dünyada öyle devletler vardır ki onların ikbal günleri gölgeler gibi

değişken ve geçicidir.”
Sultan, Nişabur’dan ayrılmadan önce Fahrü’l-Mülk Nizameddin

Ebu’l-Mealî Kâtib-i Camî, Ziyaü’l-Mülk Ariz-i Zuzenî ve Muciru’l-Mülk
Kafî Ömer Ruhî gibi kimseleri yönetsinler diye Nişabur’da bırakmış
tı. Oradan hareket ettikten sonra Sultan’ın devlet erkânından Nişabur
melikliğine tayin ettiği Emir-i Meclis Şerefeddin, Harezm’den kalkıp
[136] savunması için gitmekte olduğu Nişabur’a üç menzil kala yol
da öldü. Ailesi ve yakınları, kölelerin ve hizmetçilerin mallarına yağ
ma etmelerinden korkarak ölümünü gizli tuttular ve durumu hemen
Mucirü’l-Mülk’e bildirdiler. Mucirü’l-Mülk haberi alır almaz bir bölük

askerle onları karşılayıp salimen şehre getirdi. Emir Şerefeddin’in hiz
metçileri orada kalmayarak Sultan Muhammed’in arkasından gittiler.
617 yılının Rebiyülevel ayının on dokuzu (24 Mayıs 1220) olan er
tesi gün Cebe, Sübetay Noyan ve Taysi’nin öncü birliği (m ukaddim e)
şehrin kapısına yaklaştı. Önden on dört atlı gönderip orada otlamakta
olan birkaç deveyi sürüp getirdiler. Şerefeddin’in kölelerinin kaçmakta
olduğunu öğrenince peşlerine asker gönderip onları şehrin üç fersah
kadar uzağında yakalattılar. Sayıları bin kadar olan Moğol askeri, ele
geçirdiklerinin tamamını katletmeden önce, Sultan’ın bulunduğu yeri
öğrenmek için işkence ettiler.
Daha sonra tamamı şehrin önüne gelen Moğol ordusu, şehrin ile
ri gelenlerine adam göndererek onları itaate çağırınca Mucirü’l-Mülk,
“Ben okuması yazması olan yaşlı bir adamım. Bu şehri bana Sultan
emanet etti. Siz de onun peşindesiniz. Eğer onu yenerseniz, ben de
şehri teslim edip sizin hizmetinize girerim” diye cevap gönderdi. Bu
cevaptan sonra Moğol komutanı askere ulufe olarak dağıtmak için şe
hirlilerden para istedi. İstedikleri miktar kendilerine verildi. Bunun
üzerine Moğollar iki günde bir adam göndererek istedikleri parayı al
dılar. Nihayet Rebiyülâhir’in (Haziran) ilk gününde Cebe, şehrin önü
ne geldi. Şeyhülislam, kadı ve veziri yanına istedi. Bunlar gitmeye
korkarak orta sınıftan üç kişiyi ulufe ve hizmet versinler diye seçip
Cebe’nin huzuruna gönderdiler. Cebe, gelenleri istediği kişiler sanarak
onlarla kendilerine verilecek ulufe konusunda anlaştıktan sonra şeh
rin ileri gelenlerine Uygur yazısıyla mektup gönderip, gelen her Moğol
askerine istediği ulufeyi vermelerini ve şehrin surlarını yıkmalarını
tavsiye etti ve oradan uzaklaştı.
Moğollar kendilerine boyun eğen her yere bir şahne bırakıp yolla
rına devam ediyorlardı. Bir ara Moğol askerlerinin gidip gelmesi ke
silince, Sultan’ın Irak’ta Moğolları ağır bir yenilgiye uğrattığı haberi
dilden dile dolaşmaya başladı. Vesvese veren şeytan inşaların beyinle
rine yumurtladı. Moğolların Tus’ta bıraktığı şahne defalarca Şadyah’a466
haber gönderip itaat etmek [137] ve yayılan dedikoduya aldanmamak
gerektiğini söylediyse de Nişabur’dan sert cevaplar aldı.
466 Nişabur'un bir mahallesi.

O esnada aklı bin fersah yukarıda olan h aşerî askerlerinin başı (ser-
hayl-i haşerî) olan Siraceddin lâkaplı adamın emrindeki Tus askerleri,
Tus’a bırakılan Moğol şahnesini öldürüp kellesini Nişabur’a gönder
diler. Onlar, bir baş kesmekle kalabalık bir insan topluluğunun başı
nı kestiklerini ve “Kötülük kötülükleri çeker” sözünden habersiz bü
yük bir felâketi uykusundan uyandırdıklarını bilemediler. Tus’un Uraz
beldesine tayin ettikleri Seyyid Ebu Turab, gizlice Tus halkının ve fit
ne çıkarlarının gözünden kaçarak Ustuva’ya407 gitti. Orada üç yüz Mo
ğol süvari ile birlikte hayvanlara bakmak için görevlendirilmiş olan
Kuş-Timur’a Tus şahnesinin katledildiğini ve şehir halkının ayaklandı
ğını haber verdi. Kuş-Timur da hemen durumu bildirmek için noyan-
lara adam gönderdikten sonra üç yüz süvari ile Ustuva’dan Tus’a gel
di. Tus emirliğini eline geçirmiş ve etrafına üç bin kişi toplamış olan
Sıraceddin’i habersiz yakalayarak adamlarının çoğuyla birlikte öldür
dü. Büyük ordu gelinceye kadar şehrin surlarını yıktı. Cengiz Han’ın
damadı Togacar Küreğin468, büyük emirlerden bir grupla ve on bin ki
şilik bir orduyla Tuli’nin öncüsü olarak ramazan ayının (Ekim) ortala
rında Nişabur önlerine geldi. Moğollarla Nişaburlular arasında savaş
başladı. Sayıca üstün olan Nişaburlular büyük bir cesaretle kalenin
dışına çıkıp Moğollara karşı koyuyor ve aslanlar gibi dövüşüyorlardı.
Savaşın üçüncü gününde çarpışma Kara-Kuş Burcunda [138] yoğun
laştı. Yaylardan ve çarklardan çıkan oklar yağmur gibi yağdı. Bu sı
rada Nişabur halkının kötü kaderinin ve yok olacağının işareti olan
bir ok gelip Togacar’m canını aldı. Şehir halkı onu tanımadığı için
kimi öldürdüklerinden habersizdiler. Askerler, istirahat için geri çe
kilince Moğolların elinden kurtulan iki esir şehre gelerek Togacar’ın
öldürüldüğünü haber verdiler. Nişaburlular iyi bir iş yaptıklarını sana
rak sevindiler. Onun ölümünün onların başına ne işler açacağını kes-
tiremediler. “H aberin doğruluğunu bir zam an sonra öğren eceksin iz”469
hükmünden habersizdiler.
Moğol ordusu geri çekilince Togacar’m yerine yardımcısı (ka-

im -m akâm ) Börkay Noyan470 geçti. Börkay Noyan, ordusunu ikiye ayı
467 Kuşhan’ın eski kasabası.

468 Küregen, âdil olanlara veya adaletle uğraşanlara verilen unvan.
469 Kur’ân-ı Kerîm, 3 8 /88.
470 M etinde Nurkay. Barthold (a.g.e. s. 4 2 4 , no.2) onun Celayirli Börke ile aynı şahıs ol
duğunu söyler. Reşideddin ise (Berezin neşr. VII, 58) Cebe ve Sübetay ile sefere çıktığı sırada
rarak bir kısmını kendi komutasına alıp Sebzevar’a yürüdü. Orayı üç
gün üç gece savaştan sonra ele geçirip halkının tamamını katletti. Öl
dürülüp toprağa verilen insanların sayısı yetmiş binden fazlaydı. Mo
ğol askerinin öteki yarısı Kuç-Timur’a yardım etmek için Tus’a gidip
onun alamadığı mevzileri ele geçirdi. Nukan ve Kar471 halkı canla başla
şehirlerini savundularsa da çabaları fayda vermedi. Moğollar hepsini
yakalayıp kılıçtan geçirdiler.
Bu sırada Nişabur halkı açıktan açığa Moğollara kafa tutmaya

başladı, nerde bir Moğol görseler, serserileri (runud) üzerine gönderip
yakalatıyorlar ve öldürüyorlardı. O kış Nişabur’da darlık başladı. Her
şeyin fiyatı arttı. Moğollar şehrin çıkışını kontrol ettikleri için halkın
çoğu yiyecek sıkıntısına düştü. 618(1221) yılının baharında Merv işin
den kurtulmuş olan Tuli, Nişabur’a hareket etti. Nişabur’da kimsenin
onun gelmekte olduğundan haberi yoktu. Tuli’nin askerinin sayısı çok
fazlaydı. Önüne çıkan köy ve kasabaları ele geçirdi. Ölümden kurtulan
asker olmaya elverişli olanları ordusuna kattı. Mancınık ve silahlarla
donatılmış kalabalık bir birliği öncü olarak [139] Şadyah’a gönderdi.
Nişabur taşlık bir yer olmasına rağmen Moğollar ihtiyatlı davranarak
hayvanlara yükledikleri taşı şehrin etrafına harman gibi yığdılar. Fakat
bu taşların onda birini dahi kullanmak nasip olmadı. Nişabur halkı
şehrin dışında birikmiş askerleri görünce bu defa işin ciddiyetini, bu
ordunun şimdiye kadar gördüklerinden çok farklı olduğunu anladı
lar. Çok iyi hazırlanmalarına, kale duvarlarının üzerine üç bin tane
ok atan çark, üç yüz de mancınık ve arrade yerleştirmiş, kâfi miktarda
silâh ve neft hazırlamış olmalarına rağmen korkmaya başladılar. Bü
tün azalarmı titreme aldı ve cesaretlerini kaybettiler. Kurtulmak için
teslim olmaktan başka çarenin olmadığını gördüler. Kadı-yı m em âlik
Rükneddin Ali b. İbrahim Mugisî’yi elçi olarak Tuli’ye gönderdiler. Ka
dı, şehrin dışında Tuli’nin huzuruna vardı. Nişabur halkının canının
bağışlanmasını dileyip mal ve para vaadinde bulunduysa da bunun
bir faydası olmadı. Onun da dönmesine izin vermediler.
C eyhun’un doğu yakasında hayatını kaybettiğini yazar. Tarih kitaplarında bu şahsın adı Burke,
Nurke veya Börke olarak geçer.
471 Neresi olduğu kesin olarak tesbit edilemedi. Firdevsî'nin doğduğu yer olan Bazh, Faz
veya Fazh olabilir.
Safer ayının on ikisinde (7 Nisan 1221) Çarşamba günü başlayan
savaş cuma sabahına kadar bütün şiddetiyle devam etti. Bu süre zar
fında Moğollar, bazı hendekleri doldurmuşlar ve kale duvarlarında
gedikler açmışlardı. Savaşın en yoğun olduğu mevziler, Şuturbanân
kapısı ile Karakuş kapısı taraflarıydı. Moğollar, Hüsrev Köşk surunun
üzerine bayrak çekmeyi başardılar ve akın akın duvara tırmandılar.
Şuturbanân kapısından içeri girmeye başladılar. O gün akşama kadar
Moğollar kale duvarına çıkmak ve Nişaburlular da onlara mani olmak
için çalıştılar. Cumartesi günü kale duvarlarının üzeri Moğol askerle
riyle doldu. Kapıları kırıp içeriye girdiler. Katledip yağmalamaya baş
ladılar. Savaş daha çok dağınık bir vaziyette köşklerde ve eyvanlarda
yapılıyordu. Bu sırada Tuli, Mucirü’l-Mülk’ü bulup getirmelerini em
retti. Onu saklandığı delikten bulup getirdiler. Mucirü’l-Mülk, çabuk
öldürülmek için Tuli’ye ağır sözler söyledi. Buna rağmen onu işken
ceyle öldürdüler.
[140] Moğollar duruma hâkim olunca sağ kalan kadın, erkek, çocuk
herkesi, şehrin dışındaki boş alana sürdüler. Togacar’m öcünü almak
için şehrin ziraat yapılacak hale getirilmesi, kedi ve köpek dahil şehir
de hiçbir canlı bırakılmaması emredilmişti. Cengiz Han’ın kızı olan
Togacar’ın hanımı ordusuyla gelip canlı kalmış olan herkesin hayatına
son verdi. Yalnız içlerinde dört yüz kadar sanatkârı seçip Türkistan’a
götürdüler. Şimdi hâlâ orada onların çocukları yaşamaktadırlar. Öl
dürdükleri insanların başlarını keserek erkeklerinkini, kadınlarınkini
ve çocuklarmkini ayrı ayrı yerlere yığdılar.
Bu işler de bittikten sonra Tuli, kaçıp kurtulmuş insanlara rastlarlar

sa, onları da öbürlerinin yanma göndermeleri için orada bir emir ile
dört Tacik bıraktıktan sonra Herat’ın yolunu tuttu. Onlar buldukları
canlıları ölülerin yanma gönderdiler. Moğollar, büyük insanların gö
ğüslerini parçalayarak onlarla böceklere ve kurtlara ziyafet çektiler.
Nazlı bedenlerin etiyle kartallara bayram yaptırdılar. Ay yüzlülerin
gerdanlarıyla akbabalara yiyecek sundular. Şiir (Arapça):
“Üzerinde yaşayan insanların ölmesi üzerine o yer de öldü; sanki in

sanlar o yerlerin ruhları gibiydiler.”
Nişabur tamamen yıkıldı, evler yerle bir oldu. Yükseklik bakımın

dan gökyüzü ile boy ölçüşen saraylar yüzlerini toprağa koyup tevazu
gösterdi. Mamur evlerin yerlerinde taş toprak yığınları ve enkaz küme
leri kaldı. Gül bahçeleri yangın yerine döndü ve her yer kupkuru oldu.
Şiir (Arapça)-.
“Evet, olaylar onu, p adişahlıktan kulluğa düşürdü; o, efendisi karşı

sında secd e etm eyi âd et edinm iş kim seler gibi oldu.
Bir zamanlar orada bulunan yemşeyil ağaçlar kurudu; o yerin misk

ve amber saçan toprağı bozuldu.”
[141] X X X . CİHAN PADİŞAHI KAAN’IN (ÖGEDEY

HAN VE CİHAN HÂKİMİ UNVANIYLA TAHTA
OTURMASI)
Yüce Allah bir süre, “M u hakkak sizi biraz korku, biraz a çlık ve
m allardan , canlardan, ürünlerden eksilterek d en ey eceğ iz”472 hükmü
uyarınca insanları denemek için onlara zahmet ve belâ gönderdi. Şiir:
“Beni belâ ateşi üzerinde çamuru pişirir gibi pişirir; taşın üzerinde
altını denedikleri gibi denersin.”
Herkes yaptığı kötülüğün cezasını çeker. Huyunun ve amelinin

kötülüğü oranında “Bir fenalığın cezası, o fen a lık la eşit bir fenalıktır"
sözü uyarınca ceza şerbetiyle dolu kadehi yudumlar. Çünkü her işin
bir başı, bir de sonu vardır. “Bir iş yolu na girince giderek eksiği a z a lır ”.
Peygamber (A.S.) de “Bir zorluk iki kolaylığı y en e m e z ” buyurmuştur.
İnsanların zorda kaldığı zaman, Allah’ın merhamet hâzinelerinin ye
niden açılacağı, kulların rahat ve huzura tekrar kavuşacağı akıl ve na
kil ile sabit olmuştur. Hakkın sayısız rahmet ve yardımı, azap ve zor
lukları, “Rahm etin gazabın ı geçti” hükmünce galip gelir. Her zahmeti
bir rahmet kovalar. Şiir:
“Hayatın zor anı gelince, vücuda onun yüklerini taşıma sabrı gelir.
Ümitsiz değilim, çünkü Yüce Allah’ın rahmetinin bir zerresi bile

bütün yaratıklara ulaşır.”

Şimdi zamanımızda da giderek Allah’ın merhametinin ve nimetle
rinin arttığı görülmektedir. Buna örnek olarak cihan padişahları Öge-
dey Kaan’ın ve Mengü Kaan’ın iş basma geçmelerini gösterebiliriz.
Burada Kaan’ın tahta nasıl geçtiği konusunu, ondan önce anlatılma

sı gereken konuların başma aldık. Okuyucular, bu hikâyelerin yazarı
[142], sözü uzatmış demesinler diye konuyu kısa tuttuk. Anlatmak is
tediğimiz şey, Kaan’ın ülkenin ve devletin işlerini nasıl eline aldığı, ka
rasızlık içinde bocalayan milletlerin bazılarını ikna, bazılarını da teh
dit ederek onların ülkelerini nasıl ülkesine kattığını, onun ölümünden
sonra Mengü Kaan’ın yıkılmaya yüz tutmuş olan adalet binasını nasıl
yeniden kurduğunu ve doğruluk bayrağım nasıl açtığını göstermektir.
Yüce Allah, doğrunun yardımcısı olsun!
Kaan’ın, tahta geçmeden önceki adı Ögedey idi. Cengiz Han, yaptığı
işlere ve söylediği sözlere bakarak, onun padişahlığa ve liderliğe lâyık
olduğunu defalarca söylemiş, isabetli kararlarından, akıllılığından ve
yönetimdeki ustalığından, onun ülkeyi iyi yöneteceğini ve düşmanlara
karşı koruyacağını anlamıştı. Bundan dolayı kendinden sonra hanlık
makamına onun geçmesini düşünüyordu. Bunun gerçekleşmesi için
Cengiz Han, fırsatını buldukça oğullarına Ögedey’in kendisine halef
olmasının uygun olacağını anlatıyor ve bu düşünceyi onların beyinle
rine yerleştiriyordu.
Cengiz Han, batıdan, doğudaki eski karargâhına gelir gelmez he

men Tangut vilayetine gitti. Oraları düşmanlardan temizlerken, kötü
havanın etkisiyle hastalığı ağırlaştı ve gücü kuvveti kalmadı. Bunun
üzerine oğulları Çağatay, Ögedey, Uluğ Noyan ile Komutanları Köl-
gen473, Gürşetay474 ve Orhan’ı475 yanma çağırdı ve onlara şunları söyle
di: “Artık hastalığım [143] iyileşmez bir hal aldı. Şimdi içinizde birinin
ülkenin yönetimini eline alması ve temeli sağlam olan yasaları yaşat
ması gerekiyor. Şiir (Arapça):
473 Ukaz-Merkit kabilesinin reisi Dayir-Cİstün'ün kızı ve Prenses Kulan’ın annesi (Bak.
Sim irnova, a.g.e. s. 71.)
474 Cürşetay veya Cürheday: Cürşenli yani M ançuryalı bir Nayman’ın oğluydu.
475 Orhan veya Reşideddeddin’in dediğine göre Orhakan (Sim irnova), 71 bir Tatar beyinin
ogju.
“Öldüğümüz zam an bize küfredilm esi on a; babalarım ızın iyilikle
anılm ası da bize yeter. ”m
Eğer hepiniz birden han olmak isterseniz, tek vücutlu fakat çok
başlı bir yılana dönersiniz.” Bundan başka bu kitabın başında da an
lattığımız nasihatleri verdikten sonra oğulları hep birden diz çöküp
şöyle dediler. Şiir:
“B abam ız padişahtır, biz onun köleleriyiz; Onun em irlerine ve görüş

lerine boyun eğiriz.477
Bunun üzerine Cengiz Han tekrar söz alarak “Eğer rahat ve huzurlu
bir hayat sürmek istiyorsanız, benim söylediklerime göre hareket edin.
Benim düşüncem şudur: Şimdiye kadar size hep benim yerime Oge-
dey’in geçmesini söyledim. Çünkü onu akıllılığı, uzak görüşlülüğü ve
tecrübesinden dolayı bu tercihe lâyık gördüm. Halkın refah ve huzuru,
askerin zevk ve idaresi onun dirayetli yönetimiyle mümkün olacaktır.
Bunun için onu kendime veliaht tayin ediyor ve ülkenin yönetimi
ni onun becerikli ellerine bırakıyorum. Siz oğullarımın bu konudaki
görüşleri nedir?” deyince şehzadeler, onun görüşünü onayladıklarını
göstermek için bir defa daha diz çöktüler ve itaat edeceklerini dille
riyle ikrar ettiler. Çünkü Cengiz Han’ın görüşüne karşı çıkacak kimse
daha anasından doğmamıştı. Şiir:
“Felek gözünü açmış, zaman kulağını dikmiş, senin her hükmüne

imza atmak için.”
[144] Şehzadelerin “Bizim ve ordumuzun selâmeti, Cengiz Han’ın

uygun gördüğü şeydedir. Onun emrettikleri ve yaptığı her şey doğru
dur” diye karşılık vermeleri üzerine Cengiz Han, “Eğer hepiniz aynı
görüşteyseniz, içiniz de söylediklerinize uygunsa, benden sonra Öge-
dey’i han kabul edeceğinize, onun emirlerine uyacağınıza dair yazılı
bir belge imzalayın. Bu şekilde ileride verdiğiniz sözden dönmez ve
benim söylediklerimin dışına çıkmazsınız” dedi. Ögedey’in kardeşle
rinin hepsi ona itaat edeceklerine dair senet (hat) yazdılar.
Bundan sonra Cengiz Han’ın hastalığı ağırlaştı. Hareket edemez du

rumdayken 624 yılının Ramazan ayının dördüncü (18 Ağustos 1227)
,7e Basam a b. Hazan en-Neşebî’nin şiiri.

477 Şehnâm e, Vullers neşr. 1693, I, 2352.
günü öldü. Onun ölümü üzerine yeni yılda yapacakları kurultayda
buluşmak üzere şehzadelerin her biri kendi Ordu’suna hareket etti ve
adamlarıyla birlikte kurultay hazırlığına başladı. Havadaki soğuk kırı
lıp bağ ve bahçeler sabah rüzgârının esmesiyle güzelleşince, Şiir:
“Sabah rüzgârı dünya mülkünü yeşille süsledi; dünya cennet bahçe

sine örnek oldu.
Ilık rüzgârın toprağı canlandırmada gösterdiği mucize, İsa’nın

mucizesini utandırdı”
diye tarif edilen zamanda Cengiz Han’ın oğullan ve akrabaları her

tarafa haberciler göndererek onun ölümünü duyurdular, ülke işlerinin
aksamaması ve hanlık meselesinin bir karara bağlanması için çağrı
lan herkes maiyetiyle birlikte Ordu’sundan kurultaya geldi. Tuşi’nin
oğulları Hordu478, Batu Sibekan479 Tankut; Berke480, Berkecer481, [145]
Toga-Timur 482 Kıpçak taraflarından; Çağatay Kunas’tan; Mengü Kaan
İmil’den; Ögedey ise Kuyas’tan, amcaları Ötegin, Belgütay Noyan,483
Elçitay Noyan484, Yekü ve Yesüngay485 Doğu’dan yola çıktılar, ülkenin
her yanından noyanlar ve emirler geldiler. Daha önce Cengiz Han’ın
yanında bulunan Uluğ Noyan ve onun küçük kardeşi de Kelüren’de486
toplanmış olan kurultayda hazır bulundular. Bu sırada dünya Oğlak
Burcu’na girmiş hava yağmur bulutlarıyla gözünden yaşlar akıtmaya
başlamıştı. Şiir (Arapça):
“Bahar bütün güzelliği ve gönül alıcılığıyla geldi. Güzel hava, âşıkla

rın hevesini uyandırdı.”
Bahçelerde güller ve reyhanlar açmış, bunların güzellikleri karşı

sında kumrular ve bülbüller koro halinde şakımaya başlamıştı. Şiir:
478 Orda veya Ordu Tuşî'nin en büyük oğlu.

479 Metinde Şibkan. Altınordu devletinin kurucularının atası.
4a“ Atınordu devletinin M üslüman padişahı. İrandaki İlhanlılar ve Mısırdaki Memluk
Devleti’nin en büyük düşmanıydı (Bak Grousset. a.g.e. s. 4 7 4 -4 7 8 ; Spuler, die Goldene Horde,
s. 33-52.)
481 Küçük Berke m anasına gelir. Bu isim hakkında bak. Pelliot, a.g.e. s. 51-52.
482 Kazan Hanları sülâlesinin atası (Bak. Grouset, a.g.e. s. 5 4 9 -5 5 6 .)
483 Cengiz Han’ın üvey kardeşi.
484 Cengiz Han’ın kardeşi Kaşi’nin oğlu.
485 Cengiz Han’ın kardeşi Cöşi-Kasar’ın oğulları.
480 Aral'ın Köde bölgesinde bir semt
“Leziz şarabı şimdi içmek gerekir. Çünkü nehirden misk kokusu
geliyor.
[146] H ava gülüyor, y er ise coşkudan kaynıyor, bu günde içerek gön

lünü h o ş tutan kim seyi n e m utlu!”487
Bütün şehzadeler, noyanlar, emirler askerleriyle birlikte kurultayda

öyle bir kalabalık meydana getirdiler ki uçsuz bucaksız alan onlara dar
geldi. Şiir (Arapça):
“Eğer denize dalsa, oradan çıktığı zaman bir içimlik su kalmaz.
Eğer karada atını sürse, süratli bir binicinin bir an bile durmasına
imkân vermez.”
İlk önce, üç gün üç gece hiç ara vermeden eğlendiler, kötülük ve

kıskançlık duygularını kalplerinden uzaklaştırdılar. Şiir: (Arapça):
“Aşk çiçeklerini topladılar ve meyvelerle dolu vuslat ağacına

yaklaştılar.
Onlara vardıkları yerlerde sevgi, neşe ve mutluluk içirildi.”
Üç gün geçtikten sonra Cengiz Han’ın vasiyetini konuştular. Oğulla

rının Ögedey’in hanlığını kabul ettiklerine dair verdikleri senetleri
(hat) uzun uzun incelediler, uzun tartışmalardan sonra bütün şehza
deler içten gelen sözlerle Ögedey’e, “Cengiz Han’ın buyruğu ve Tan-
rı’nm yardımıyla padişahlık makamına oturman gerekiyor. Şehzade
ler olarak biz hepimiz, senin karşında kulluk kemerini belimize taktık.
Ordu kulağını dikmiş senden gelecek emri beklemektedir” dediler. Bu
nun üzerine Ögedey, “Her ne kadar Cengiz Han’ın vasiyeti böyle ise
de bu iş için daha uygun büyük kardeşlerim ve amcalarım var. Moğol
âdetlerine göre bir evde büyük küçüğün babası sayılır, Uluğ Noyan, bu
büyük hanedanın en büyük oğludur. O, gece gündüz Cengiz Han’ın
hizmetinde bulundu. Onun yasalarını, yönetim tarzını gördü, duydu
ve öğrendi. O dururken ben nasıl hanlık tahtına [147] otururum” diye
karşılık verdi.
Bu meşveret sırasında hoşgörü ve iyi niyetle akşamı ettiler. Bu

şekilde kırk gün geçti. Bu kırk gün zarfında şehzadeler her gün yeni
elbise giydiler, şarap içtiler, ülke meseleleri üzerine fikir yürüttüler.
487 Ş e h n a m e , V u llers nşr. 1 6 3 0 , II, 2 3 7 2 .

Ögedey, her gün başka bir şekilde nükteli ve güzel sözlerle hanlığa lâ
yık olmadığını savundu. Kırk birinci gün, Şiir:
“Sabah, iyi güne b a şla m a k üzere dünyayı aydınlatan bayrağını

dikin ce H abeş kaşı (karan lık) kıvrıldı; Çin kabin esi (güne)ş Çin’den
(doğudan) çıktı.”
diye tasvir edilen bir zamanda şehzadelerin, her sınıftan hür ki
şilerin ve kölelerin görüşleri alınarak, Ögedey’in hanlığını kutlamak
hazırlıklarına başladılar. Bütün şehzadeler hemfikir olarak Ögedey’in
yanma gelerek, “Cengiz Han, bütün oğulları ve kardeşleri arasın
da hanlık makamına seni uygun gördü. Devletinin işlerinin yürütül
mesini senin ellerine bıraktı. Biz onun sözünü tutmamayı nasıl göze
alalım? Onun emirlerine uymamayı nasıl kendimize yedirelim? Mü
neccimlerin ve Kamanlarm dediklerine göre bugün uğurlu bir gün ve
kutlu bir zaman. Tanrı’nm yardımıyla bugün tahtın dört yastığına da
yanıp dünyayı adaletin ve iyiliğinle süsle” dediler.
Bu ısrarlara dayanamayan Ögedey, babasının vasiyetini, kardeşleri

nin ve amcalarının ricasını yerine getirmeyi uygun gördü. Hanlığı ka
bul etmesi üzerine orada bulunanlar, eski bir geleneğe göre şapkaları
nı çıkarıp kemerlerini omuzlarına attılar. 626(1228) yılında, Çağatay
sağ elini Ötegin de sol elini tutarak, düşünme yeteneğinin yaşlılarınki,
şansının da gençlerinki gibi olması dileğiyle Ögedey’i padişahlık tah
tına oturttular. Tahta oturunca Uluğ Noyan şarap kâsesini sundu. Sa
rayın içinde ve dışında tören için hazır bulunanların hepsi üç defa diz
çöküp, hanlığı ülkeye hayırlı olsun diye dua ettiler. Şiir (Arapça):
[148] “İnci güzellerin güzelliğini arttırır; hâlbu ki senin yüzünün

güzelliği incinin güzelliğini arttırır.
Elinin dokunduğu şeylerin kokusu güzelleşir. Nerede senin eşin,

nerede benzerin?”
Ögedey’e, Kaan sıfatını taktılar. Geleneğe uyarak bütün şehzadeler

Kaan’ın maiyetinde Ordu’dan dışarı çıkıp güneşin karşısında üç defa
diz çöktüler. Bundan sonra tekrar saraya dönüp eğlence meclisini kur
dular ve neşe meydanını yabanî dikenlerden temizlediler. Cihan padi
şahı, şansı açık ve mutlu bir şekilde tahta oturdu. Şehzadeler de güne
şin etrafındaki yıldızlar gibi onun yanında yerlerini aldılar. Güzellik
ve sevgi kaynağı olan ay yüzlü hanımlar baharda çimenleri süsleyen
taze ve nazik çiçekler gibi Kaan’ın sol tarafına dizildiler. Şiir:
“Onun gül bahçesi gibi olan yüzü canlar âleminin baharı, zırh gibi
olan saçı sabır boynunun kemendi,
Yay şeklindeki kaşı gökyüzünün hilali, amber saçan zülfü güzellik

alametidir”
diye tarif edilen huri ve gılmanların çokluğunu, süt ve şarabın ne

hir gibi aktığını gören mecliste bulunanlar, “K ıyaslanırsa cennet de
böyle olm alıdır.”dediler. Zamanın gözü Kaan’ın varlığıyla aydınlandı
ve dünya onun tahta geçişiyle kinden ve öfkeden arındı. Şiir:
“Ülkeye yenilik ve canlılık geldi; çünkü cihanın senin gibi bir

padişahı var.
Rüzgâr senin azmin kadar hızlı değil; toprak senin yumuşak huylu-
luğun kadar yumuşak huylıı değil.”
Solmuş olan emniyet ağaçları yeşerdi ve ümitsizlikten kurumuş

olan emeller suya kavuştu. Gündüzler, istirahat ve eğlence bakımın
dan gecelere benzedi. Geceler, şarabın ateşinin ışığından aydınlık gün
düzler gibi oldu.
[149] Daha sonra Kaan, Cengiz Han’ın yaşadığı süre içinde doğu ve
batı ülkelerinden topladığı, kayıtlara defterlere sığmayacak kadar çok
olan hâzinelerin açılmasını emretti. Büyüğünden küçüğüne kadar bü
tün halka herkesin derecesine göre pay verdi. Gelecek için hâzinede
hiçbir şey bırakmadı. Tamamının dağıtılmaması konusundaki nasihat
leri dinlemedi. Şiir (Arapça):
“Karıncanın ken disin e bir yıl y etec ek k a d a r y iy ecek toplayıp s a k la

m asın a rağm en aslan bir günlük y iy ecek bile biriktirm ez,488
Törenden ve ziyafetten (azin) sonra geleneklere uyarak “Doğrusu

biz babalarım ızı bir din üzerine bu ldu k”489 hükmüne göre üç gün üç
gece Cengiz Han’ın ruhu için yemek yapıp dağıttılar. Bundan sonra
4M Saalibî, Tetim metü’l-Yetimme’nin bir yerinde (İkbal neşr. 1, 48) bu şiirin Abdül’l-Haris
b. Tamar el-Vasitî’nin, başka bir yerde de (II, 49) Ebu M uham m ed Lut-fullah b. el-Muafî’nin
olduğunu söyler.
48a Kur'ân-ı Kerîm, 4 3 /2 2 .
padişahın hizmetinde bulunan emir ve noyanlarm ailesinden güzel
likte benzerleri olmayan kırk bakireyi kıymetli mücevherlerle süsleyip
pahalı kumaşlardan yapılmış elbiseler giydirerek seçkin atlara bindir
diler ve onları Cengiz Han’ın ruhunun bulunduğu yere gönderdiler.490
Bu işlerden sonra sıra, yeni padişahın memleket meselelerine el

atmasına geldi. Çıkardığı ilk yasa, Cengiz Han’ın yasalarının yürür
lükte olduğu konusundaydı. Etraf bölgelerden emir ve yöneticilerin
davranışlardan şikâyete gelen çok sayıda insana, “Tahta geçişimize ka
dar işlenmiş suçların tamamını affedip yok saydık. Bundan böyle ya
salara, örf ve âdetlere karşı gelen kimse, işlediği suçun karşılığı olan
cezayı mutlaka görecektir” dedi.
Bunları söyledikten sonra dünyanın çeşitli bölgelerine gidecek olan

askerleri tayin etti. Henüz karışıklık ve isyan ateşi sönmemiş ve Sultan
Celaleddin’in serbestçe faaliyetlerini sürdürdüğü yerler olan Horasan
ve Irak’a bir grup emir ve otuz bin askerle Curmagun’u [150] gönderdi.
Köketay491 ve Sübetay Bahadır’ı yine o kadar askerle Kıfçak, Saksın ve
Bulgar taraflarının fethine görevlendirdi. Tibet ve Solongay492 tarafları
na da bir birlik yolladıktan sonra, kendisi de kardeşleriyle birlikte Hı-
tay tarafına gitmeyi kararlaştırdı. Onun o ülkede yaptıklarını bundan
sonraki bölümde anlatacağız.
X X X I. CİHAN PADİŞAHI KAAN’IN HITAY TARAFINA

YÜRÜMESİ VE ORAYI FETHETMESİ
Kaan, kutlu padişahlık tacını başına koyduktan ve ülke gelinini
yetenekli kollarına aldıktan sonra dünyanın meskûn bölgelerinin dört
te birine asker gönderdi. Kendisi de kardeşleri Çağatay, Uluğ Noyan
ve diğerlerinin eşliğinde Hıtay ülkesine yürüdü. Yanında o kadar çok
asker vardı ki silahların parlamasından ve atlarının ayak seslerinden
sahra, eni boyu görünmeyen azgın dalgalı bir denize döndü. Tepeler,
480 Vassaf’ın dediğine göre (Alm anca çev. ham m er Purgstall, s. 97) Hülagu'nun cenazesi
gömülürken de aynı şey yapımıştır.
4S1 Gazan Han tarafından Papa Boniface IH’e gönderilmiş olan elçi heyetinde yer alm ıştır
(Bak. M ostaert et Cleaves, Trois docum ents m ongols des archives sec-retes vaticanes, s. 469-
4 71.)
492 Kuzey Kore.
üzerindeki askerlerin çokluğu yüzünden yüce dağlarla yarıştı. Küçük
dağlar, süvarilerin ayakları altında dümdüz oldu. Şiir (Arapça):
“Çölü kaplayan kavurucu sıcak orduya komuta ediyordu. Tepelerin

zirvesi âdeta ikiye ayrılmıştı.”
Önce [151] Kara Müren493 nehrinin kenarında bulunan Hocanfu

Balakasun494 adlı bir şehre vardılar. Şehrin etrafında askerden birkaç
çember meydana getirip kırk gün süreyle şiddetli savaşlar yaptılar. Bu
savaşta, isteseler feleğin gözbebeğini vuracak kadar iyi ok kullanan
Türkler büyük kahramanlıklar gösterdiler. Şiir:
“Attıkları kayan yıldızlar gibi giden oku hedefine ulaştırdılar.”
Ora halkı, akıntıya kürek çekmenin pişmanlıktan başka sonucu ol

mayacağını, Moğollara karşı koymanın şanssızlık ve yalnızlık demek
olduğunu anlayınca korku ve acz içinde kalarak aman diledi. Şiir:
“Sonunda herkes padişahın kapısının eşiğine başını koydu.”
O sırada bin kişilik bir Hıtay tümeni şehirden çıkıp sandallarla

kaçmayı başardı. Şehre giren Moğol askerleri, karşı koydukları için
halkın büyük bir kısmını öldürüp çocukları da esir alarak muhtelif
bölgelere dağıttılar.
Oranın işini bitirdikten sonra Ögedey Kaan, Hıtay üzerine yürür

ken Uluğ Noyan ve Güyük’ü on bin kişilik bir orduyla öncü olarak
gönderdi. Moğolların geldiğini haber alan Hıtay ülkesinin hanı Altun
Han,495 Kaday Rengü ve Kamer Neküdar491’ komutasında yüz bin kişilik
bir orduyla onları karşılamaya çıkardı. Hıtay askerleri, sayılarının Mo-
ğollardan çok fazla olduğunu görünce, gururlandılar. Moğolları çepe
çevre sarmayı, tıpkı dört ayaklı hayvanları sürüp götürdükleri gibi on
ları Han’ın yanma kadar götürmeyi ve Han’ın gözlerinin önünde [152]
işlerini bitirmeyi tasarladılar.
Uluğ Noyan, onlara normal olarak karşı konulamayacağım, ancak

hile ve düzenle karşılık verilebileceğini düşünüp, “H arp h iled ir” sö
483 Kara ırmak m anasına gelir ve Huang Ho nehrinin M oğolca adıdır. M arco Polo’da Ca-
ram oran olarak geçer.
494 Çin’deki P'tı-chou şehri.
485 Çin padişahı Ai-tsung.
498 Cleavas(The mongolen News, 4 27) bunların Çinli generaller oluduğunu söyler.
zünü aklına getirerek onların çırasının ancak hile rüzgârıyla söndü-
rülebileceğini anlayınca, aralarında bulunan ve yağmur taşını (ha-
cerü ’l-m atar)497 çok iyi kullanabilen Kanklı kabilesinden büyücüyü
yanma çağırdı ve ondan hünerini göstermesini istedi. Daha sonra as
kerlere dönerek, kış elbiselerini giymelerini ve üç gün üç gece atların
dan inmemelerini emretti. Büyücü işe başladı. Çok geçmeden Moğol
ların arka tarafını yağmur tuttu. Yağmur akşamüzeri kara dönüştü. Bir
de şiddetli soğuk çıkınca Hıtay ordusu, kışın dahi görmediği böyle bir
soğuk karşısında şaşırıp telâşa düştü. Onların bu durumundan fayda
lanan Moğol ordusu büyük bir gayretle düşmana saldırdı. Şiir:
“Sabahın kırmızı mücevheri karanlık arasında beyazlık gösterdi”
dendiği gibi sabah olunca Moğol askerleri, havanın soğukluğundan,

kar ve yağmurun şiddetinden Hıtay askerlerinin başını birbirinin kuy
ruğuna sokmuş koyun sürüleri gibi bir araya toplandıklarını, başını ve
ayağını [153] kabuğuna çekerek yuvarlak bir hal almış kirpi gibi bü-
züldüklerini, silahlarının buz tutmuş olduğunu ve “Halkın, kökünden
çıkarılm ış hurm a kütükleri gibi y ere yıkıldıklarını görürsün”498 âyetinin
hükmünün ortaya çıktığını gördüler. Büyücü yağmur ve kar yağdırma
işine son verince Moğollar, çemberi yarıp dışarı çıkarak keklik sürü
süne dalmış şahinler, ceylan sürüsüne girmiş aslanlar gibi her yönden
saldırıya geçtiler. Şiir:
“Şahin, sert gagasıyla güvercinin kanadını tuttu; aslan kuvvetli pen

çesiyle ceylanın boynunu kırdı.”
Kılıçlarını kanlarıyla kirletmeyip at sırtından attıkları oklarla onları

cehenneme gönderdiler. Şiir (Arapça):
“Kalpleri donm uş ve katılaşm ış olanlar, demirin ateşte eridiği gibi

eridiler. ”499
Adı geçen Hıtaylı iki komutan, canlarını kurtarmak için beş bin ki
şilik askerle varmayı başardığı nehre atladı. Moğollar, oklarla onların
çoğunu öldürüp kara toprağa teslim ettilerse de o iki dev yapılı komu
497 Türklerin ve Moğolların inanışlarına göre birbirine sürüldüğü zaman yağmur veya kar
yağdırılan taş. Bu taşa yay, cede; taşı kullananlara ise yaycı, cedeci derlerdi.
49“ Kur’ân-ı Kerîm , 69/7 .
499 Kirman yöneticisi Mukram b. el-Ala'nın övgüsü hakkında Ebu İshak Osman el-Ga-
zi’nin bir şiirinden.
tan, bin kişilik bir askerle rüzgâr gibi suya geçip karşıya vardılar. Fakat
orada bekleyen Moğol askerlerinin saldırısına uğrayıp hayatlarını kay
bettiler. Hıtaylılardan esir edilenlerin çoğuna Lut kavmine yapılanla
rın yapılması emredildi. Şiir (Arapça):
“Dikkat et! Ben m ızraklarla dolu bir koruluğum. O rada bulunan y ı

lan ken din e kötülük etm ek isteyenleri sokar. ”500
Daha sonra öldürülenlerin sağ kulaklarını kesip bir yere yığdılar ve

kulaklardan büyük bir tepe meydana getirdiler.
Uluğ Noyan, bu zaferi müjdelemek için Kaan’ın huzuruna adamlar

gönderdi. Kaan da oraya gelince her ikisi derhal Altun Han’ın bulun
duğu Namging501 şehrine gitti. Orada bir hafta [154] uğraştı. Devleti
nin yıkılmakta olduğunu anlayan ve askerlerinin çoğunu kaybettiğini
gören Altun Han, kadınları ve çocuklarıyla beraber bir eve girdi. Emri
üzerine etrafına odun yığıp evi ateşe verdiler. Bu şekilde Altun Han
evle birlikte yanarak kül oldu. “Dünyayı da ahireti d e kaybetti. İşte bu
a p a çık bir hüsrandır."502 Moğol askerleri şehre girince Şiir (Arapça):
“Ellerini ve gözlerini yağm aya çevirince huzursuzlukları arttı. ”r,M
Her yeri yıkıp yağmaladılar. Çok sayıda insan öldürüp ganimet elde
ettiler. O civarda bulunan birkaç şehri de alarak, dünyayı mamur eden
ve kalpleri kıran ay yüzlüleri esir aldılar.
Kaan, Aziz Yalavac’ı Hıtay’ın başına bırakıp mutlu ve sevinç

li bir şekilde oradan ayrılmadan önce Manzi, Solangay, Tangut, Ti
bet ve Su Moğol504 taraflarına asker gönderdi. Bunlardan daha sonra
bahsedilecektir.
500 Ebu ishak el-Gazzi'nin bir kasidesinden.

501 Veya N an-ching: Güney Çin’in merkezi olup bugünkü adı K’aifeng’dir.
503 El-Gazzi’nin Türkler’in methi hakkındaki kasidesinin bir beyti.
504 Çin’in shui Ta-ta’sı: M ançurya’nın doğusundaki meskun olmayan yer (Bak. Breitsch-
neider, I I - 1 7 5 , n. 935.)
X X X II. İKİNCİ KURULTAY
Hatem gibi cömert olan, Hüsrev505 gibi yasalara ve geleneklere saygı
gösteren padişah Hıtay işinde kurtulup tahtının bulunduğu yere dö
nünce, dünyanın çeşitli bölgelerine gönderdiği şehzadeler ve emirler
de amaçlarına ulaşmış olarak [155] sevinç içinde oraya geldiler. Padi
şahın ileri görüşlülüğü onu, şehzadeleri ve akrabalarını yeni bir top
lantıya çağırmaya, eski ve yeni yasaları onlarla konuşup bir karara var
maya, alınacak ülkelere asker gönderme konusunda onlara danışmaya,
bahar bulutu gibi bereketli olan elinden büyüğünden küçüğüne kadar
herkese bağışta bulunmaya sevk etti. Kurultaya katılacak olanlara el
çiler gönderdi. Haberi alan herkes derhal yola çıktı. O sırada dünya
cennet bahçesine dönmüştü. Çiçeklerin üzerine dolanan yağmur bu
lutlan, padişah gibi cömertti. Yer göğün eli açıklığı yüzünden renkli
kumaşlar giyinmiş, ağaçlar ve dallar hayat ve mutluluk suyu içmişti.
Şiir (Arapça):
“Bahar yeryüzü için bir sırmalı kumaş dokudu; şebnemli çiçeklerin

aşkından gök, gözyaşları döktü.
Gökteki yıldızlar gülümsemeye başladı. Dünya yeşil ipeklerden

elbiseler giyindi.”
Şehzadeler geldikleri zaman padişah, yanma parlak dolunayı almış

kutlu Ülker yıldızı gibi kendini mutlu hissetti. Şiir (Arapça):
“Birbirinden ayrılıp dağıldıktan sonra tekrar Fırat kıyısında

toplandılar.
Yeşil ve verimli ovalara ve otlaklara geri döndüler.”
Şehzadelerden başka emirler, noyanlar ve devlet büyükleri akın

akın huzura geldiler. Dünya padişahı önce büyük kardeşlerini ve am
calarını [156] saygı ve ikramla karşıladıktan sonra küçük kardeşlerine
ve yeğenlerine evlâtları gibi, hatta canı gibi davranarak onlara büyük
bir ilgi ve sevgi gösterdi. Bir ay boyunca aralarında görüş ayrılığı bu
lunmayan akrabalarıyla eğlence sofrasının başında oturdu. Sabahtan
akşama kadar sakiler kadeh taşıdılar. Amaçları, zamanın nimetlerin
den faydalanmak ve günlerim en iyi bir şekilde değerlendirmekti. Hu
505 Adaletiyle ünlü Sasani hüküm darı A nuşirevan lâkaplı Hüsrev-i Perviz. Bak. not 3.
zurda bulunan herkes, padişahın cömertliğinden yararlanarak mutlu
ve güzel günler geçirdiler ve Karakorum’da işittiğim şu rubaiye uygun
hareketlerde bulundular. Şiir:
“Ey insan! Kesin olarak (bil)ki ömrün süresi birkaç gündür. Ömür ne,
bütün dünya mülkü birkaç günlüktür.
Elinden geldiği kadar hayattan nasibini al. Çünkü ömrün birkaç

gün içinde sona erecek.”
Kaan, âdeti olduğu üzere kimsenin kapalı görmediği hâzinenin

kapılarını açtı. İlk kurultaydan beri birikmiş olan malları, yakını olsun,
yabancı olsun orada bulunan herkese dağıttı. Otların ve ağaçların üze
rine yağan bahar bulutu gibi büyük küçük herkesin üzerine saçı saçtı
(isâr). Şiir (Arapça):
“Parmaklarıyla cömertlik nehrini öyle taşırdı ki neredeyse insanlar

boğulacaklardı.”
Ülkenin her yanından oraya gelmiş olan tüccarlar ve iş güç arayan

lar amaçlarına ulaşmış ve istediklerini fazlasıyla elde etmiş bir hal
de yerlerine döndüler. Birçok fakir servete kavuştu, birçok müflis mal
mülk sahibi ve birçok isimsiz kişi meşhur oldu.
Bu şekilde devam eden tören ve eğlenceler sona erince, padişah

kendini ülkenin önemli meselelerine ve orduların düzenlenmesi işi
ne verdi. İsyan hevesini akıllarından çıkarmamış olan ülkelerin her
birine evlâtlarından ve akrabalarından birini gönderdi. Kendisi de bir
ülkenin üzerine yürümeye karar verdi. [157] Onun bu kararını öğre
nen yaş bakımından gençliğinin ilk günlerinde, akıllılık ve olgunluk
bakımından zamanın âlimleri ve güngörmüş kişileri arasında sayılan
Mengü Kaan, padişaha, “Biz bütün kardeşlerin ve oğulların emirleri
ni yerine getirmek için hazır bekliyoruz. Önemli işleri halletmek ve
zorluklan göğüslemek için gözümüzü kulağımızı açtık. Padişah nere
ye gitmemizi emrederse, oraya gideriz. Durum böyle olunca Kaan, ge
zip eğlensin ve canının istediğini yaparak vakit geçirsin. Yolculukların
tehlikesinden ve zahmetinden kendini korusun. Yoksa bu kadar yakını
ve sayısız askeri ne güne duruyor? H areket etm e, çünkü güneş d e h a
reket etm ez" dedi.
Şehzadenin dilinden dökülen bu sözler, orada bulunanların kulağı
na gelince herkes bu sözü yerinde bulup onu destekleyen bir konuşma
yaptı. Kaan’ın da bu görüşü benimsemesi üzerine şehzadelerden ve
noyanlardan her biri doğuda, batıda, kuzeyde ve güneyde bulunan bir
yerde görevlendirildi. Kıfçak ve Keler500 kavimleri daha tam manasıy
la boyun eğmedikleri için Kaan o tarafların alınmasına öncelik verdi.
Türkler’den ve Tacikler’den meydana getirilecek büyük bir orduyla ilk
baharda Batu, Mengu Kaan ve Güyük’ün oraya gitmesine karar verdi.
Bunlar, hazırlıkları tamamlayıp istenilen zamanda hareket ettiler.
Bu şekilde Kaan, yolculuk zahmetinden kurtuldu. Kararlaştırılan

yerlere memurlar ve kâtipler gönderdi. Çekilmiş kılıçlar kınına girdi.
Zulüm ve işkencenin ayağı bağlandı. Adalet ve cömertlik elleri açıldı.
Kimse kimseye saldırmasın, kuvvetli zayıfı ezmesin, diye her tarafa
yasa ve fermanlar gönderdi. Ülkenin üzerinde dolaşan toz bulutları
kalktı. Olaylar durdu, halk emniyet ve huzur buldu. Kuzey rüzgârının
güzel kokulu nesimi her tarafa yaydığı gibi padişahın ünü dünyanın
her tarafına yayıldı.
Adaletinin ve cömertliğinin sesi ufukları [158] sararak atmaca gibi

göklere yükseldi. Şiir (Arapça):
“Tanınan bir kişi olduğu h a ld e yatılm ası ve kon aklan m ası h oş olm a
yan bir y erd e kaldı. ”507
Yaptığı güzel işleri gören çevre ülkelerin halkı onun hakimiyeti al
tına girmeyi tercih etti. Mutluluğu ve huzuru, ona boyun eğmekte bul
du. Bu şekilde Kaan’ın sarayı, boyun eğdiklerini bildirmek için gelen
elçilerle dolup taştı.
Padişah, gününü gün edip, şarkı türkü dinleyerek, güzel kadınlarla

bir arada bulunarak ve şarap içererek vakit geçirdi. Şiir (Arapça):
“Ömür sürmek, uzun yaşamak demek değildir; sevinçli ve mutlu

günler geçirmek demektir.
506 Bu kelime M acarca kiraly “kral” kelim esinin başka bir şekli olabilir. Burada yöne
ticisine kral denilen bir kabilenin adı m anasına gelmektedir (Bak. Pelliot, Horde d’Or, 115-
123.)
507 Ebu Firas el-Hem edanî’nin şiiri.
Ben hatırımın sayıldığı, sözümün dinlendiği günleri ömürden saya-
_
rım.
<<
Kaan, bu şekilde yaşarken 639 yılının Cemaziyelâhir ayının beşin

ci günü (12 A ralık 1241), ansızın, dünyanın lezzetlerini alıp götüren
ölüm pusudan çıktı ve ecel, okunu kader yayından fırlattı. Şiir:
“Mavi göğün âdeti daima, nerede bir gamsızlık görse hemen onu yok
etmektir.”
Padişahın hayat suyu ölüm toprağıyla karardı. Şiir:
“Eğer dikensiz bir gül olsaydı, dünyanın tadı daha başka olurdu.
Ölüm kapıda olmasaydı, bu köhne sarayda yaşamak daha hoş olurdu.”
X X X III. KAAN’IN YAPTIĞI İŞLER

Yüce Tanrı, padişahlık yüzüğünü onun devletli parmağına takın
ca, yukarıda anlatıldığı gibi çevre ülkelere ordular gönderdi, ülkele
rin çoğunu muhaliflerinden temizledi. Adaletinin ve cömertliğinin
sesi kulaklara küpe, yaptığı iyilikler ve hayırlı işler herkesin koluna
bilezik oldu. [159] Dergâh, âlimlerin sığınağı ve huzur bulduğu, bü
tün insanların başvurduğu yer haline geldi. Doğruluk sabahının nuru,
akşamın karanlığını dağıttı, ülkesinin sınırları Çin ve Maçin’den Su
riye’ye kadar uzandı. Her zaman nimetleri insanların üzerine yağdı.
Onun varlığı cömertlerin cömerdi sıfatıyla süslendi. Onun zamanında
cömertliğiyle ünlü Hatem-i Tayî’nin adı unutuldu. Ahnef’in508 yumu
şak huyluluğunun şöhreti, onun karşısında yok oldu. Yönetimi sıra
sında dünya huzura kavuştu. Feleğin ortaya çıkardığı zorluklar kaybol
du. Onun hanlığı sırasında, Şiir:
“Feleğin eğitilmemiş vahşi atı, onun itaat dizginleri altında ehilleşti.”
İyiliğini ve rahmetini kazanmak için herkes yüzünü ona döndü.

Kılıçtan kurtulanlar emniyet ve huzur içinde hayat sürdüler. O sırada
daha İslâm’ın kokusunu koklamamış olan şirk ve küfrün hüküm sür
düğü ülkelere Muhammed’in (A.S.) dininin bayrağı çekildi. Dinsizle
rin mezarlığının karşısına şehitlerin mezarlığı kuruldu. Onun adaleti
nin ipi kötü kimseleri bağladı ve cömertliğinin ünü uzaklaşanları ona
508 Kays’ın oğlu, iyi huyluluğu ile tanınm ış Cahiliye devri Arap şairi.
yaklaştırdı. Heybetinden asiler köle oldular ve cezasının ağırlığından
baş kaldıranlar başlarını eğdiler. Emri, kılıç vazifesini gördü. Kitap
larının sayfası, en ince ve veciz sözleri bile unutturdu. Şiir (Arapça):
“O, düşmanı savaştan önce korkudan titretir. Onları askerlere ihti

yaç duymadan fermanıyla kaçırır.”
Komutanları ve askerleri doğuda ve batıda savaşırken o, rahat ve

huzur içinde vaktini geçiriyordu. Şiir:
“Dünya hayatının yarısı mutlu yaşamak, yarısı da iyi ad bırakmak

içindir.
Eğer sen, berinin bağını çözersen, başka biri de senin bağını çözer.
Eğer sen birini bağlarsan, başka biri de seni bağlar.”
Bunun yanında nasihat edenlerin sözünü dinlemiyor ve kınayanla

ra aldırmıyordu. Şiir (Arapça):
“Eğer bir padişah günlerini eğlence ile geçiriyorsa, artık sen onun
mülkünü yok olmuş say.”
[160] Daima eğlence sofrası açık duruyor, ay yüzlü ve selvi boylular

la beraber bulunmada aşırıya kaçıyor, bağış ve ihsanda eski parişahları
geride bırakıyordu. Yaratılış itibariyle müsrif ve eli açık olduğu için
ülkenin çeşitli bölgelerinden gelen vergi ve hediyeleri rastgele zen
gin ve fakirlere dağıtıyordu. Cömertliği, eski padişahların cömertlik
hikâyelerinin üzerine çizgi çekiyor, en cömert padişahlar bile onun cö
mertliği karşısında sönük kalıyorlardı. Hiçbir yaratık onun huzurun
dan eli boş dönmüyor, ondan istekte bulunan hiçbir kimse “yok” ceva
bı almıyordu. Şiir (Arapça):
“Yok kelim esi ümidin kanatlarını keser. Bundan dolayı o kelim e m a

ka sa benzer. ”50a
Başka ülkelerden gelen ihtiyaç sahipleri hiç beklemeden istedikle

rini elde ederek geri dönüyor, düşkünler ve fakirler umduklarının faz
lasına kavuşarak onun yanından ayrılıyorlardı. Şiir (Arapça):
500 Ebu tam m am 'ın bir kasidesinden.

“İhtiyaç sahiplerinin sesi onun kulağına şarkılardan ve çalgı seslerin
den d a h a h oş gelirdi. ”510
O, uzak ve yabancı ülkelerden gelenlerle, yakından ve kendi

ülkesinden gelenlere bağışta ve ihsanda eşit davranıyor ve kimseyi hu
zurundan istediğini elde etmeden geri çevirmiyordu. Devlet büyükleri,
padişahın bu müsrifliğinden yakınıyorlar, “Bağış yapacaksa, bari ken
di teb’asına yapsa” diyorlardı. Kaan da bunlara “Akıl ve fikirden yok
sun kişiler” diyerek, onların görüşünün iki bakımdan yanlış olduğunu
söylüyordu: “Birincisi,” diyordu “Eğer yaptığımız bu yardımlar âsile
rin kulağına giderse, onların bize karşı duyguları değişir. Çünkü “İn
san ihsanın kuludur" demişler. Bu suretle ordu ve halk savaşa girmez,
savaşın zararları ve zorlukları ortadan kalkmış olur. İkinci nokta ise,
birinciden daha önemlidir. Çünkü dünyanın kimseye vefa göstermedi
ği, onun muhakkak sonunda insana sırt çevirip cefa ettiği [161] herkes
tarafından bilinmektedir. Aklın nuruyla süslenmiş olanların kendin
den sonra hayırlı bir ad bırakacak şekilde yaşaması gerekir.” Şiir:
“Gel de dünyayı kötüye bırakmayalım. Hep birlikte çalışıp iyilik

edelim.
İyi ad bırakıp ölürsem ne mutlu bana! Bana ad lâzım, çünkü ten

ölümlüdür.”
Geçmiş padişahlardan, onların örf ve âdetlerinden, hâzinelerini al

tın ve gümüşle doldurduklarından söz açılınca, toprağın altına kıy
metli hazineler koyanların akıldan ve düşünceden nasiplerinin ol
madığını, o hazine ile toprak arasında bir farkın bulunmadığını, bir
ihtiyacı gidermeyen ve bir işe yaramayan hâzinenin varlığıyla yoklu
ğunun aynı olduğunu, biriktirilen hâzinenin ölüm geldiği zaman bi
riktirenlerin elinden tutmadığını ve onların hiçbir işine yaramadığını
söylüyordu. Şiir (Arapça):
“Nerede o hazine toplayan zâlim padişahlar? Şimdi onların ne

kendileri, ne de hâzineleri kaldı.”
Ve “Biz iyi addan meydana gelecek hâzinemizi insanların kalpleri

nin köşesine koyacağız, yarını düşünerek hiçbir şey biriktirmeyeceğiz”
diye sözlerine devam ediyordu. Şiir.

“Bizim topladığımız verginin onda birini dahi padişahlar rüyaların
da göremezler.
Elimizin açıklığından dolayı topladığınız altın ve gümüşün hepsini

halka dağıttık.”
İşte yukarıda anlattıklarımız, onun yaptıklarının kısa bir özetidir.

Belki de bu kitabı okuyanlar "Şiirin en güzeli y alan olan ıd ır” diyerek
sözümüze inanmayacaklar. Yukarıda söylediklerimizi doğrulamak için
onun hakkında bütün yanlışlardan arınmış kısa hikâyeler anlatacağız.
Bu anlatacaklarımız bildiklerimizin ancak binde biridir.
[HİKAYE]: Moğol yasasına ve âdetlerine göre bahar ve yaz mevsim

lerinde gündüz suya girmek, eli nehirde yıkamak, bakır ve gümüş
kaplara su almak ve yıkanan çamaşırları açığa sermek günah ve uğur
suz sayılırdı. Çünkü inanışlarına göre bunları yaptıkları takdirde gö
ğün gürlemesi ve yıldırım düşmesi artardı. Oturdukları yerlerde baha
rın ilk gününden yazın sonuna kadar çoğu zaman yağmur yağar, öyle
şimşek çakıp gök gürler ki [162] gök gürlemesi sırasında “Gök gürle
m esinden ve yıldırım lardan ürperip, ölüm korkusundan parm akların ı
ku lakların a tıkarlar”511
âyetinin söyledikleri gerçekleşirdi. O kadar çok şimşek çakardı ki

“Ş im şek n eredeyse gözlerini kö r e d e c e k ”512 hükmü ortaya çıkardı. Gök
gürleyip şimşek çaktığı zaman balıklar gibi sessiz olurlardı. Eğer bir
kişinin üzerine yıldırım düşse, onun ailesinin ikâmet ettiği yerde
yaşamazlardı. Yine aynı şekilde birinin sürüsüne yıldırım düşse, aynı
kural uygulanır, ancak o ailenin tecrit edilme süresi birkaç ay olurdu.
Fertlerinin veya hayvanlarının birinin üzerine yıldırım düşen bir aile
bir ay süreyle kendi pişirdikleri yemekleri yemez, tıpkı matemlerde
yaptıkları gibi bir ayın sonunda ziyafetler ve eğlenceler düzenlerdi.
Bir gün Kaan, Çağatay ile avdan dönerken bir Müslümanm gün
ortasında suya girip yıkanırken gördü. Yasalara uyma konusunda çok
duyarlı olan ve yasadan en ufak bir sapma gösteren kişiyi ölümle ce
zalandıran Çağatay’ın bu durum karşısında içindeki öfke ateşi parladı.
Onu hemen orda öldürmeye kalkması üzerine Kaan, “Bugün vaktimiz

yok, hem de yorgunuz. Bu adamı tutuklayıp yarın yasayı çiğneme ge
rekçesini öğreniriz” dedikten sonra muhafızlarının komutanına döne
rek, “Onu tutukla, yarın suçlu olup olmadığı ortaya çıkar” emrini verdi.
Daha sonra muhafızların komutanına, Çağatay’ın duymayacağı bir şe
kilde, o adamın suya girdiği yere bir baliş gümüş bırakmasını ve onun
sorgu sırasında, “Ben geliri az, ailesi kalabalık olan bir adamım. Bütün
sermayem o b a liş ’ten ibarettir. Bu yüzden onu çıkarmak için bu cüreti
gösterip suya girdim” şeklinde ifade vermesini sağlamasını istedi.
Ertesi gün suçlunun, huzuruna getirilip sorgusunun yapılmasını

emretti. Suçlunun onun tembihlediği şekilde ifade vermesi üzerine
onun ileri sürdüğü gerekçeleri yerinde buldu. Bir adam gönderip su
dan b a liş’i aldırttı. Daha sonra, “Hangi insan bizim yasalarımıza ve
hükümlerimize karşı gelme cesareti [163] gösterebilir ve onlardan bir
kıl kadar sapabilir? Bu fakir ve zayıf adam, çaresiz kalarak kendini bir
baliş gümüşe feda etmeye kalkmış” dedikten sonra on baliş daha vere
rek, bundan sonra böyle bir iş yapmaması konusunda onu uyardı. Bu
şekilde o adam hem canını kurtardı, hem de para kazandı. Adalet ve
cömertliği dolayısıyla çok sayıda hür kişiler ona kul oldu. Bu da hâzi
neden daha değerlidir. Şiir (Ampça):
“Öyle güzel işleri vardı ki bu işler, hür kim seleri kendisine esir, darlık
ve zaruret için de y aşayan ları varlıklı yaptı. ”513
[HİKAYE]: Kaan, tahta geçişinin ilk günlerinde Moğol geleneğine

uyarak et için hayvanların başının kesilmemesi, onların adetine göre
karınlarının yarılması konusunda yasa çıkarmıştı. Bir gün bir Müslü
man pazardan bir koyun satın alıp evine getirdi. Kapıları sıkıca kapa
yıp onu keserek iki üç eve dağıtmaya karar verdi. Pazardan beri onun
peşinde olan bir Kıpçak’tan habersiz olarak koyunun boynuna bıça
ğı çaldı. Onu, evin damından gözetleyen Kıpçak üzerine atıldı, sıkıca
bağladıktan sonra çeke çeke Kaan’ın huzuruna getirdi. Kaan, durumu
araştırmak için adamlar görevlendirdi. Sonunda işin aslı açığa çıkın
ca, “Bizim yasalarımıza bir derviş uymuş, bir Türk uymamış” diyerek
Müslümanın canını bağışladı. Kötü huylu Kıpçak’ı ise, ecel cellâdına
teslim etti. Şiir:
513 İbrahim b. Osm an el-Gazzî’nin, Kirman Meliki Ebu Abdullah’ın mefhi hakkındaki bir
kasidesinden.
“Eğer senin lûtfunun ılık rüzgârı bir orm anın üzerine esse, Tatar cey
lanı sevincinden aslanın ağzından m isk çıkarm aya kalkar. ”
[HİKAYE]: Hıtay’dan oyuncular gelmişti. Bunlar, orada o zamana

kadar [164] kimsenin görmediği oyunlar sergiliyorlardı. Bu oyunlar
dan birinin konusu, her milletin kılığına girerek onları taklit etmekti.
Bu oyunu oynarken, sakalı beyaza boyalı, başına sarık konmuş bir ada
mı atın kuyruğuna bağlayıp yüzüstü çekerek dışarı çıkardılar. Padişah,
“Bu adam kimi temsil ediyor?” diye sorduğu zaman, “Müslümanı tem
sil ediyor” cevabını alınca hemen oyunu durdurmalarını emretti. Son
ra Horasan ve Irakeyn’den gelen akik taşlarını, firuzeleri, altın sırmalı
ipekli kumaşları, Buhara ve Tebriz’den getirilen Arap atlarını ve silah
ları, Hıtay’dan gelen değersiz kumaşları ve çelimsiz atları hâzineden
getirip hepsini bir araya koymalarını söyledi. Bunların arasında değer
bakımından çok büyük farklar ortaya çıktıktan sonra Kaan, “Müslü
manların en fakirinin bile birkaç tane Hıtaylı kölesi var. Halbuki Hıtay-
lı büyük bir emirin tek bir Müslüman kölesi yok. Kavimler arasındaki
farklılıklar, Tanrı’nın her kavim için uygun gördüğü mertebe ve dere
ceden ileri gelir. Cengiz Han’ın eski bir yasası da buna uyar. Bu yasaya
göre bir Müslümanın kısası kırk baliş, bir Hıtaylınınki ise bir eşektir.
Onlar lehinde ortada bu kadar delil varken niçin bir Müslümanı böyle
küçük düşürüyorsunuz? Sizin yaptığınız bu hareket suçtur. İşlediği
niz bu suçun cezasını çekmeniz gerekirdi. Fakat ben sizin hayatınızı
bağışlıyorum. Bunu ganimet bilip, buradan uzaklasın ve bir daha da
buraya gelmeyin” dedi.
[HİKAYE]: Biri, ona boyun eğdiğini ve bağlılığını bildirmek için

çok sayıda hediyeyle birlikte bir elçi gönderdi. Gönderdiği hediyeler
arasında atalarının bir savaşta ganimet olarak ele geçirdiği, üzeri düz
lenmiş bir lâl vardı. [165] Lâlin üzerinede “M u h am m ed resu lu llah ”, alt
tarafında da gönderenin babasının adı yazılıydı. Oymacıları çağırtıp
Muhammed’in (A.S.) adını bırakılmasını, padişahın adının kazınması
nı onun yerine kendi adının, onun altına da hediyeyi gönderenin adını
yazılmasını buyurdu.
[HİKAYE]: Çalışıp kazanmaktan aciz olan, elinden bir iş gelmeyen

bir adam, birkaç demir parçasını parlatıp bayrak gibi herbirini bir so
panın ucuna takarak padişahın geçeceği yolun üzerinde beklemeye
başladı. Padişah kafilesi (m evkib-i hum ayunîj oradan geçerken müba
rek gözleri o adama ilişince adamın derdini öğrenmek için çevresin
dekilerden birini gönderdi. Adam, gelirinin olmadığını, buna rağmen
bakmakla yükümlü olduğu ailenin kalabalık olduğunu söyleyerek bay
rakları ona verdi. Padişahın gönderdiği kimse, yüz tanesi bir para (cu)
değerinde olmayan hatta taşımaya bile değmeyecek bu bayrakları bir
kenarda bırakarak, adamın söylediklerini Kaan’a anlatınca Kaan, o so
paları getirmelerini emretti. Daha sonra onları eline alarak “Bunlar da
işe yarar. Sürü sahipleri kımız tulumlarını bunlarla tamir edebilirler”
diyerek her sopaya bir baliş vermelerini buyurdu.
[HİKÂYE]: Geçirdiği günlerin ve gecelerin dönmesinden yorgun

düşmüş yaşlı bir adam Kaan’ın huzuruna gelip ondan iki yüz baliş
altın istedi. O sırada Kaan’ın yanında bulunan büyüklerden biri, “Bu
adamın ömrünün güneşi batmak üzeredir. Çoluğu çocuğu ve otura
cak belli bir evi yok. Bu kadar parayı ne yapacak?” demesi üzerine
Kaan, [166] “Belki de o uzun süredir benimle görüşmek istiyordur da
bu fırsatı şimdi bulmuştur. Onu huzurumuzdan eli boş göndermek
Yüce Tanrı’nın bize verdiği padişahlığın şanına yakışmaz ve hoş bir
şey olmaz” dedikten sonra istediği parayı ona vermelerini emretti. Şiir
(Arapça):
“Ben vermekten çekinmem. Çünkü cömertlik beni batırmaz. Böyle

davrandığımdan dolayı cimrinin beni kınaması uzun sürmez.
Toprağın altında kem ikleri çiirüse de bir yiğidin cömertliği ve iyi

huyları h er zam an dillerde dolaşır:”514
Onun arzusuna ulaşmadan önce ölmesi doğru olmaz” diye sözle

rine devam etti. Yaşlı adam paranın yarısını harcadıktan sonra hayata
veda etti. Bu haberin duyulması üzerine insanların Kaan’a karşı saygısı
ve sevgisi daha da arttı. Şiir (Arapça):
“Şöhreti onun cöm ert biri olduğunu gösterir. Onun deniz gibi coşm ası
seni ken din e çağırır. ”515
[HİKÂYE]: Bir kişi Kaan’ın huzuruna gelerek ticarette sermaye ola

rak kullanmak için beş yüz baliş istedi. Kaan, adamın istediğinin veril-
S14 Hatem-i Tayî’ye atfedilen bir şiir.

5,5 Ürneyya b. Ebu’s-Said es-Sakafî’nin Seyf b. Yazan’ın methi hakkında söylediği kaside
den. Bu kasidenin tam amı Kitabu’l-Aganî’de zikredilmiştir.
meşini emredince, orada bulunanlardan biri, o sağlam birisi değil, bir
meteliği (feles) bile yok demesi üzerine Kaan “Yarısını sermaye etsin,
yarısını da borçlarına versin” diyerek adama istediğinin iki katını ver
melerini emretti. Şiir (Arapça):
“Onun cömertliğinin sınırı yoktur.”
[HÎKAYE]: Bir define kitabı (gencnâm e) buldular. Bu kitapta, Ka

an’ın idaresi altında bulunan ve dört ayaklı hayvanla gidilemeyen bir
yerde Efrasiyab’ın hâzinesi var, diye yazılıydı. Kaan, bunu öğrenince,
“Bizim başkasının bıraktığı hâzineye ihtiyacımız yok. Zaten elimdeki
hâzineleri Yüce Tanrı’nın kullarına dağıtıyoruz”, dedi. Şiir (Arapça):
“Onun himmetinin başı sonu yoktur, en küçük himmeti bile dünya

dan daha değerlidir.”
[167] [HİKAYE]: Bir gün bir tüccar Kaan’ın huzuruna gelerek ondan
beş yüz baliş sermaye aldı. Bir süre sonra tekrar gelip makul olmayan
özürler beyan ederek parasız kaldığını söylemesi üzerine Kaan, önce
verilen kadar para vermelerinin emretti. Bir yıl sonra öncekilerden
daha kötü bir duruma gelerek başka bahaneler uydurması üzerine beş
yüz baliş daha verdiler. Dördüncü defa geldiğinde Kaan’ın memurları,
mecbur kalıp o adamın müsrif biri olduğunu ve filan yerde mallarını
yiyip bitirdiğini söylemelere üzerine Kaan, yanındakilere “Bu adam
nasıl para harcıyor?” diye sordu. “Serserilerle yiyip içiyor”, cevabını
aldıktan sonra, onlar da bizim insanlarımız. Malımız, yabancıların
ayaklan altında değil ellerimizdedir” diyerek adama daha önce verilen
para kadar para vermelerini ve bundan böyle israftan kaçınması konu
sunda onu uyarmalarını emretti. Şiir (Arapça):
“Cöm ertlik konusunda hareketlerin i birbiriyle karşılaştırdım . Onun

bir sonrasında bir öncekinden d a h a cöm ert olduğunu gördüm. ”516
[HİKAYE]: Hıtay ülkesinde bulunan Tayanfu 517adındaki bir şeh

rin halkı Kaan’a gelerek, “Bazı kimselere sekiz bin baliş borçlandık.
Bu bizim şehri terk edip dağılmamıza sebep olacak. Emir veriniz de
alacaklılar bize süre tanısınlar, yavaş yavaş borcumuzu ödeyelim. Böy-
lece şehir halkı dağılıp birbirinden ayrılmasın” dediler. Bunun üzeri
516 Büveyhoğullarının m eşhur veziri Ibnü’l-Amid’in bir kasidesinden.

517 Çin’in Şansi bölgesinin merkezi (Bak. Yule, The Book of Ser M arco Polo II, 15, n. 2.)
ne Kaan, “Eğer alacaklılara vade tanımalarını emredersem, bu onların
zararına olur. Eğer borçlulara yardım etmezsem, onlar perişan duruma
düşerler” diyerek her tarafta tellâllar çağırtıp uzaktaki yakındaki on
lardan [168] alacağı olan herkese ellerindeki senetler veya varsa başka
delillerle gelerek hâzineden paralarını almalarını emretti. Bunun üze
rine her zaman kapısı açık duran hâzinenin kapısını açtılar. Alacak
lılar, hatta alacağı olmayanlar da gelip paralarını oradan aldılar. Şiir
(Arapça):
“Cömertliği coşup taşınca bulutlar ve Fırat nehri utancından yerin

dibine girer.”
[HİKÂYE]: Kaan avdayken bir adam ona hediye olarak iki üç tane
karpuz getirdi. Adamı hemen Kaan’ın yanına götürdüler. Ne Kaan’da,
ne de yanında bulunanlarda adama verecek baliş ve elbisefcamej var
dı. Yalnız o sırada orada bulunan Möge Hatun’un510 kulaklarında do
lunayın etrafında parlayan iki yıldız gibi iki değerli inci vardı. Kaan’ın
bu incileri adama vermeyi teklif etmesi üzerine Möge Hatun, bu de
ğerli incileri ona vermek istemeyerek, “Eşeğin zafran taşının kıymetini
bilmeyeceği gibi bu adam da bu incilerin kıymetini bilmez. Emir ve
rin de yarın saraya gelip para ya da kumaş alsın” demesi üzerine Kaan,
“Bu, fakir bir adam. Yarma kadar beklemeye tahammül edemez. Bu in
ciler nereye gidecek? Sonunda döner dolaşır yine bize gelir” cevabını
verdi. Şiir (Arapça):
“Eğer bir ihtiyaç sah ibi gelirse, istediğini ver, cim rilik etme. Çünkü
m alın kaynağı bendedir. ”519
Bunun üzerine Möge Hatun incileri ona verdi. Adam sevinçli ve

mutlu bir şekilde oradan ayrıldı. Çok geçmeden incileri iki bin dinar
gibi değerinin çok altında bir paraya sattı. Alan adam, “Çok nefis iki
inci elde ettim. Bu eşine az rastlanır şeyler padişaha lâyıktır” diyerek
onları alıp Kaan’a götürdü. İncileri eline alan kaan, o sırada yanında
bulunan Möge Hatun’a dönerek, “Ben bunların tekrar bize geleceğini
söylememiş miydim? Bak, hem adamı sevindirdik, hem de incilere
516 Reşidededdin’e göre (Khetagurov neşr. s. 14 9 -1 5 0 ) Bekrin padişahının kızı olup önce
Cengiz Han'la evlenm iş, onun ölüm ünden sonra Moğol geleneklerine uyarak Cengiz Han'ın
oğlu Ögedey’in karısı olm uştu. Ögedey, onu diğer kadınlarından çok sevdiği için kıskançlığı
üzerine çekm işti. Ögedey'den çocuğu olmadığı için onu onun kadınları arasında saymazlar.
519 Bak, Şerhü’l-Hamase, Bulak neşr.c. IV, s.67.
tekrar kavuştuk” [169] diyerek inciyi getiren adama çeşitli hediyeler
verdi. Şiir (Arapça):
“Deniz ve bulut senin k a d a r cöm erttir diyenler, deniz ve bulutu öv

m üş olurlar. ”520
[HİKAYE]: Yabancı bir adam, padişaha hediye etmek üzere iki ok

getirip uzakta, padişahın görebileceği bir yerde saygı ifadesi olarak diz
çöktü. Padişah, onun ne istediğini öğrenmelerini emretti. Adam, “Be
nim mesleğim ok yapmaktır. Bu işte yetmiş baliş borca girdim ve peri
şan oldum. Eğer borcumu ödeyecek kadar parayı bana verirseniz, size
her yıl on bin tane ok yaparım” dedi. Bu durumu öğrenen cömert pa
dişah, biçarenin işinin daha da kötüleşip canının burnuna gelmemesi
için bir ok bile almadan ona ihtiyacını gidermesi ve durumunu düzelt
mesi için yüz baliş akçe verilmesini emretti. Balişleri oraya getirip yaş
lı ok ustasına verdikleri zaman, adam hepsini birden taşıyamadı. Buna
gülen Kaan, ona bir de kağnı vermelerini buyurdu. Yaşlı okçu paraları
kağnının üzerine yükleyerek oradan uzaklaştı. Şiir (Arapça):
“Ona taşıyam ayacağı k a d a r m al verdin. H âlbuki m alın çokluğu tüc

carın yükünü hafifletir. ”521
[HİKAYE]: Karakorum şehri kurulurken Kaan, oranın bir an önce

tamamlanması için büyük gayretler gösterdi. O sırada yolu hâzine
ye düştü. Orada bir iki tümen baliş bulunduğunu görünce, “Bunların
burada durmalarında ne fayda var. Onları korumak için onca emek
harcanmaktadır” dedikten sonra kimin paraya ihtiyacı varsa gelip al
sın, diye tellâl çağırmalarını emretti. Bunu duyan halk şehirden çı
karak hâzinenin bulunduğu yere geldi. Efendiden köleye, zenginden
fakire, büyükten küçüğe, yaşlıdan gence kadar herkes alabildiği kadar
aldı ve padişaha dua ve övgüde bulundu. Şiir (Arapça):
“Eğer bir gün mallarımız toplanırsa, ertesi gün cömertlik uğruna

dağılır.”
[HİKAYE]: Karakorum bölgesinde şiddetli soğuk yüzünden ziraat

yapılmazdı. [170] Fakat onun yönetimi sırasında ziraata başladılar. O
sırada bir kişi turp yetiştirip ondan birkaç tanesine hediye etmek için
520 İbrahim b. Osman el—Gazzî’nin bir şiirinden.

521 H am ase’den.
Kaan’a götürdü. Kaan, turpu yapraklarıyla birlikte saymalarını emretti.
Yüz tane olduğunu öğrenince turpu getiren çiftçiye yüz baliş vermele
rini söyledi. Şiir (Arapça):
“Gönül ve el, deniz ve m aden gibi olursa, on lar a n c a k efendilerin

gönlü ve eli olur. ”522
[HİKÂYE]: Kaan, Karakorum’un doğusunda şehre iki fersah uzak

lıkta olan bir tepenin üzerine kışlak tarafına giderken görülen, dönüş
te onun karşısından geçilen bir köşk yaptılar. Oraya şehirden tuzgu
dedikleri hediye (nüzul) getiriyorlardı. Bu yüzden bugün oraya Tuz-
gu-Balıg523 derler. Bir kişi gelip o tepenin etrafına birkaç tane badem
ve söğüt ağacı dikti, ondan önce kimse orada yeşil bir ağaç görmemiş
ti. Ağaçların yeşerip büyüdüğünü gören Kaan, ağacı yetiştirene herbir
ağaç için bir baliş vermelerini buyurdu. Şiir (Arapça):
“Eğer bulutlar altın yağdırırsa, senin ellerinin de altın yağdıracağı

şüphesizdir. “
[HİKÂYE]: Padişahlık tahtına oturur oturmaz iyiliksever ve cömert

olduğu haberi dünyanın her yerine yayılınca Kaan, akın akın huzu
runa gelen tüccarların mallarını seçmeden satın alıyor, onlara karşı
lıklarını fazlasıyla ödüyordu. Bazen de bakmadan ve fiyatını sorma
dan kumaş ve eşya alıyor, daha sonra ödeme yapacağı sırada tüccarlar
mallarının fiyatlarını yüksek gösteriyorlar, bir yerine on istiyorlar, adi
kumaşa kıymetli kumaş diyorlardı. Bunun duyulması üzerine gelen
tüccarların sayısı her geçen gün çoğalıyor, okyanus kadar malları dahi
olsa iki gün içinde satıp bitiriyorlardı. Padişah satın aldığı malları “Za
ten yüksek gösterilen fiyatından on, on bir kat daha fazlasını vermele
rini emrettiği zaman orada bulunan memurlar,” Zaten onlara malları
nın değerinden fazlasının ödüyorsunuz, bir de on, on bir kat vermek
gerekmez” deyince Kaan, “Bu tüccarların [171] bizim hâzinemizle iş
lem (m uam ele) yapmaları, kâr etmek içindir. Eğer bunların siz bitikçi
(kâtip)lere borcu olsa, huzurumuzdan zararla dönmemeleri için borç
larını biz öderiz” dedi. Şiir (Arapça):
“İnsanlar seni bağış yapmaktan alıkoyamadı.
522 Sultan San car’ın m ethi hakkındaki Enverî’nin m eşhur kasidesinin m atlası.
523 Ögedey’in sahanının onuncu yılında (1 2 3 8 kurulmuş olan şimdiki Yüanşih şehri (Bak.
Cleaves, The Mongolian Docum ents in the M usee de Teheran, s. 90.)
B ardaktan boşanır gibi yağan ve seller m eydan a getiren yağm urun
yağm asın a kim engel olabilir?”524
[HİKAYE]: Hindistan’dan bir grup iki fildişiyle gelip onları Kaan’a

satmak istediler. Fiyatını sorunca beş bin baliş cevabını aldı. Bunun
üzerine hiç tereddüt etmeden o paranın onlara ödenmesini emretti.
Orada bulunanlar “Nasıl olur da böyle değersiz bir nesneye bu kadar
para verilir? Üstelik bunlar düşman bir ülkenin halkıdır, deyince Kaan,
“Hiç kimse benimle düşman değildir” buyurdu. Şiir (Arapça):
“Cömertlikte o kadar ileri gider ki düşmanları bile onun cömertliğin

den faydalanır.”
[HİKAYE]: Bir gün Kaan’ın sarhoş olup keyfi yerine geldiği bir sı
rada bir kişi ona Horasan külahı getirdi. Kaan, ona iki yüz b alişlık çek
(berat) verilmesini emretti. Kaan’ın değersiz bir külaha iki yüz baliş-
lik çek (berat) vermesini onun sarhoşluğuna bağlayan yanındaki dev
let büyükleri ertesi güne kadar berat’a mühür vurmadılar. Ertesi gün
adam gelip, Kaan’ın gözü onun üzerine düşünce ona berat’ı gösterdiler.
Miktarın üç yüz yapılmasını emretti. Miktarları altı yüze çıkarınca-
ya kadar berat’ı iptal etti. Sonra miktar altı yüz b a liş’e ulaşınca Kaan,
emirleri ve kâtipleri toplayarak onlara, “Bu fâni dünyada ebedî olarak
yaşayacak bir şey var mı?” diye sorunca, onlar hep birden “Yok” ceva
bını verdiler. Bunun üzerine padişah, Sahib Yalavac’a dönerek, “Ver
diğiniz cevap doğru değildir. Dünyada iyi ad ve şöhret ölümsüz kalır”
dedi. Sonra diğerlerine, “Benim gerçek düşmanım sizlersiniz. Çünkü
siz benden iyi işlerin ve hayırlı haberlerin hatıra olarak kalmasına en
gel olmak istiyorsunuz. [172] Bağış yaptığım zaman beni sarhoş zanne
diyor, vermenizi emrettiğim parayı geciktiriyor, hak sahibinin hakkını
almasına engel oluyorsunuz. İçinizden biriniz veya ikiniz cezalandı
rılmazsa, bu iş böyle devam edecek” dedi. Şiir (Arapça):
“Ben başkayım, kınayanların düşündükleri başka. Onların kusuru

kınayanların sözlerini dinlemeleridir.”
[HİKAYE]: Şiraz’ın henüz Moğol ülkesine katılmadığı bir sırada

oradan bir adam geldi ve padişahın huzurunda diz çökerek, “Şiraz gibi
bir yerden padişahın cömertliğini duyup geldim. Çoluk çocuk sahibi

yim. Borcum çok, kazancım az. Borçlarımı ödemek için beş yüz b a liş ’e
ihtiyacım var” dedi. Bunun üzerine padişah, adama istediğinin “fazla
sını vermelerini emretti. Huzurdakiler, fazlasını vermek israf, hatta pa
rayı sokağa atmak gibi olur” der gibi durakladılar. Bunu anlayan padi
şah, “Bu muhtaç insan, şöhretimizi duyarak bunca dağı ve çölü aşmış,
soğuk sıcak demeden buraya gelmiş. Onun istediği miktar geliş gidiş
yol masraflarını bile karşılamaz. Eğer ona biraz fazlasını vermezsek,
yine o durumunu düzeltemeyecek. Bu kadar uzak bir yerden gelen bir
adamın çoluk çocuğunun yanma ümitsiz ve eli boş olarak dönmesi
uygun mudur?” diye konuştuktan sonra derhal adama parayı ödediler.
Bu şekilde fakir bir adam zengin oldu ve mutlu bir şekilde oradan ay
rıldı. Böylece padişahın iyi adı dünyada kaldı. Şiir (Arapça):
“Cömert adam , uzaktan gelen birinin istediğini verir ve onu reddetm e

y i günah sayar. ”525
[HİKÂYE]: Bir gün padişahın mübarek gözleri, bir sopanın üzerine

on parça deri takmış, diz çöküp dua eden bir derviş gördü. Padişahın
hemen adamın ne istediğini sormalarını emretmesi üzerine adam, “Bir
buzağım vardı, onu kesip etini aileme yedirdim. Derisini de parçalara
ayırıp silahşorların kullanması için size getirdim” dedi. Padişah, deri
yi eline [173] alarak, “Zavallı, hayvanın en kıymetli yerini bize getir
miş” dedi ve ona yüz bah'ş ile bin baş koyun vermelerini emrettikten
sonra “Bunları harcayıp bitirirsen, yine gel sana para veririz” dedi. Şiir
(Arapça):
“Onun bağışları yağm ur bulutları gibi herkesin üzerine yağar. ”52(i
[HİKÂYE]: Bir adam ona yüz adet kemik mızrak ucu getirince, padi
şah ona kemiklerin sayısı kadar baliş verdi.
[HİKÂYE]: Kaan’ın âdeti şöyleydi: Kışın üç ay süren av eğlencelerin

den dönünce geriye kalan dokuz aylık sürede her gün öğlen yemeğin
den sonra sarayın önüne bir sandalyede oturur, hâzineden getirttiği
malları cinsine göre gözünün önündeki bir yere yığdırır onları Moğol
lara, Müslümanlara ve ihtiyaç sahibi herkese dağıtırdı. Herkesin ora
da yığılı duran mallardan taşıyabileceği kadar almasına izin vardı. Bir
525 İbrahim b. Osman el-Gazzi’nin şiiri.

526 Ebu Ali el-Fazl b. Muhamed et-Terastî’nin bir kasidesinden.
gün bir adam, birkaç kişinin taşıyabileceği kadar kıymetli kumaşları
yüklenip evinin yolunu tuttu. Yolda kumaşlardan birini düşürdüyse
de yükünün ağırlığı dolayısıyla onu yerden alamadı. Evine gidip ku
maşları bir yere koyduktan sonra düşen kumaşı almaya geldiğinde, pa
dişah, “Bir adam niye bir tek kumaş için bu kadar yol yürüsün? Bir
defa daha götürebileceği kadar alsın da geldiğine değsin” dedi. Şiir:
“Cömertliğiyle tanınmış olan Hatem, bugün dirilip senin cömertli

ğin hakkında söylenenleri duysaydı,
Hiç şüphesiz senin kendisinden üstün olduğunu söylerdi”.
[HİKAYE]: Bir gün bir adam, odun olarak kullanılan salkım söğüt
ten yaptığı kırbacı padişaha hediye olarak getirdi. Padişah, ona her bir
kırbacı için bir baliş vermelerini buyurdu. Şiir (Arapça):
“Her yerden, ülkenin her tarafından mazlum insanlar akm akın ona
geldiler.
Cömert ellerinden umduklarını aldılar. Onun cömertliği ve iyi huy-

luluğu, onlara tekrar gelme cesaretini verdi”.
[174] [HİKAYE]: Yine bir adamın söğütten yapılmış üç kırbaç getir

mesi üzerine padişah ona da yüz baliş verdi.
[HİKAYE]: Karakorum inşa edilirken Kaan’ın yolu pazara düştü.

Bir dükkânda alıç (unnab) gördü ve ondan satın almak istedi. Saraya
gelince Danişmend Hacib’e hâzineden bir baliş alıp o alıçlardan bir
sepet satın almasını söyledi. Onun üzerine Danişmend Hacib dükkâ
na gidip bir sepet alıç aldı ve karşılığında değerinin çok üzerinde olan
b a liş ’irı dörtte birini verdi. Daha sonra sepeti alıp padişahın yanma ge
lince padişah, “Bu kadar alıca bir baliş yetmez deyince Danişmend Ha
cib’e, “O kadar da etmez” cevabını verip artan parayı padişaha uzattı.
Padişah çok sinirlendi ve “O zavallı ömrü boyunca bizim gibi müşte
riye bir daha ne zaman rastlayacak?” dedi ve getirdiği parayı da tekrar
satıcıya vermesini emretti. Şiir (Arapça):
“Onun cömertliğini düşün. O cöm ertlik değil ku laklara küpedir. ”527
527 Gazneliler devrinde yaşam ış olan Kadı Haşan M u’am mel b. Halil b. Ahm ed el-Bus-
tî’nin şiiri.
[HİKÂYE]: Bir gün ava giderken Kaan’ın yolu Sahib Yalavac’ın evi
ne düştü. Orada ona hediyeler (tuzgu) sunup ziyafetler verdiler. Kaan
orada bulunanlara "Süleyman, Karınca ve Çekirgenin ayağı ” hikâyesi
ni anlattı. Şarap içtiği ve yanında gözdelerinden Möge Hatun bulun
duğu için neşelenen Kaan, hoşuna giden o yerde bir süre kalmak istedi.
Ev sahibi evinin içini ve dışını kıymetli halılar ve kumaşlarla süsleyip
padişah ve Möge Hatun için hazırlattığı bir tahta onları oturttu ve on
ların üzerine inciler saçtı. Şiir (Arapça):
"Eğer ben senin üzerine senin lâyık olduğun şeyleri s a ç a c a k olsam ,

gökyüzünün p a r la k ve kutlu yıldızlarını saçarım . ”528
Kaan o gün çok eğlendi. Huzurunda ve hizmetinde bulunan her

kese kumaşlar ve atlar hediye etti. Ertesi gün Yalavac’a [175] değerli
hediyelere ek olarak dört bin baliş verdi "Onun iyiliği hem yönetenleri,
hem d e yönetilenleri sardı. ”
[HİKÂYE]: Kaan, bir gün bir fakire yüz baliş vermelerini emret
ti. Bunun üzerine sarayda çalışanlar, “Acaba padişah bu kadar b a liş ’i
dirhem mi sanıyor?” diyerek yüz b a liş ’i onun geçeceği yolun üzerine
dizdiler. Padişah oradan geçerken “Bu nedir?” diye sordu. “Fakire ver
memizi emrettiğiniz h a lisler” cevabını alınca “Bu az” dedi. O paranın
üzerine biraz daha ekleyip fakire verdiler. Şiir (Arapça):
“Onun p arm akların ı öpüp başın a koy. Çünkü on lar p a rm a k değil, rı-
zık kapılarının anahtarıdırlar. ”529
[HİKÂYE]: Bir kişi padişahın emirlerine ve hazinedarlarına yüz

baliş karşılığında mal sattı. Padişah, o adamın parasını nakit olarak
ödenmesini emretti. Birkaç gün sonra Padişah, sarayının önünde bek
leyen bir fakir gördü. Onu, yüz baliş verilmesi gereken adam sanıp
memurları çağırarak “Günler önce bu adamın parasını ödemenizi söy
lemiştim, derhal onun parasını verin” deyince memurlar koşup sa
raydan yüz baliş getirdiler ve fakire uzattılar. Fakir, “Bu ne parasıdır?”
diye sorunca onun alacaklı adam olmadığını anlayıp parayı padişaha
getirdiler ve durumu anlattılar. Bunun üzerine padişah, “Bu para onun
528 Ebu’l-Feth Bustî’nin şiiri.

529 İbn Durayd’in şiiri.
kısmetiymiş. Hâzinemizden çıkan para geri oraya nasıl döner?” deyin
ce paranın hepsini geri götürüp adama verdiler. Şiir (Arapça):
“M alım da iyilerin h akkı olduğuna hükm edersin. Cömert insanların

gözünde iyilik y a p m a k farzdır. ”530
[HİKAYE]: Hintli bir kadın omzunda iki çocuk sarayın önünde

geçerken avdan dönen padişaha rastladı. Kadının haline acıyan Kaan,
ona beş baliş vermelerini emretti. Hazinedar, hâzineden beş [176] ba-
liş alıp onun birini cebine attı ve dördünü Hintli kadına verdi. Kadın,
kendine bir b a liş ’in eksik verildiğini anlayınca hazinedarla tartışarak
ondan o bir baliş’i de aldı. Kaan, uzaktan ikisinin tartıştığını görün
ce, hazinedarı çağırıp kadının ne istediğin sordu. “Çoluk çocuk sahibi
bir kadınmış, size durmadan dua ediyor” cevabını alan padişah tekrar,
“Onun ailesi mi varmış?” şeklindeki sorusuna “İki yetimi varmış” kar
şılığını alınca, emri üzerine kadını hâzineye götürdüler. Kadın oradan
öyle değerli kumaşlar ve eşyalar aldı ki artık ondan sonra zengin kişi
lerin arasında sayıldı. Şiir (Arapça):
“Sen yetim leri, babalılardan d a h a iyi tutarsın. Bu durum da k eşk e biz

de yetim olsaydık. ”531
[HİKAYE]: Bir gün bir adam, elinin üzerinde bir doğan olduğu hal
de padişahın huzuruna geldi. Padişah, ona “Bu doğan niye böyle?”
diye sorunca, “Bu hasta bir doğan, ilâcı ise tavuk eti” cevabını aldı.
Bunun üzerine padişah, doğanın sahibine bir baliş vermelerini emret
ti. Hazinedar bir kese akçenin içinden birkaç tavuk edecek kadar para
çıkararak doğanın sahibine verdi ve sonra durumu padişaha anlattı.
Buna çok sinirlenen padişah, “Ben, hesabını yapıp saymadan devle
tin malını senin ellerine teslim ettim. Bu da mı sana yetmez? O doğan
sahibi tavuk değil, onu bahane edip bizden bir şeyler almak istiyordu.
Bizim yanımıza gelenlerin bir kısmı ticaret yapıp kârdan pay vermek
üzere sermaye ister, bir kısmı da satmak için mal getirir. Bunlardan
başka sebeplerle de yanımıza gelenler vardır. Çoğu istediklerini elde
etmek için çeşitli bahaneler uydururlar. Fakat bizim amacımız, her
kesin bizden memnun ayrılması ve devletimizden nasibini almasıdır.
530 İbn Durayd’in şiiri.

531 Ebu Tamm am ’ın Halife M e’m un’un övgüsü hakkmdaki kasidesinden.
Yanımıza gelen herkesin kusuruna da gözümüzü kaparız” dedi ve emri
üzerine doğan sahibine birkaç baliş daha verdiler.
[177] [HİKÂYE]: Kötü yay yapan bir yaycı vardı. Karakorum şehrin
de öyle tanınmıştı ki ora hakmdan hiçbiri bir meteliğe (peşiz) dahi ver
se ondan yay almıyordu. Elinden başka bir iş de gelmediği için adam
fakir düştü. Kurtulmak için başka çaresi olmadığını görüp bir sopanın
ucuna yirmi yay bağladı ve sarayın kapısının önünde dikildi. Padişah,
saraydan çıkınca onu gördü ve derdinin ne olduğunu öğrenmek için
adam gönderdi. Adam, “Ben yaptığını kimsenin satın almadığın bir
yaycıyım. Başka bir gelirim de yok. Zor durumda kaldım. Bu yüzden
Kaan’a yirmi yay getirdim” dedi. Bunun üzerine Kaan, yayları adam
dan almalarını ve ona yirmi baliş vermelerin buyurdu.
[HİKÂYE]: Bir gün Kaan’a murassalı nefis bir kemer hediye ettiler.
Kaan onu beline takınca kemerin baş tarafında bulunan çivilerin biri
nin oynadığını gördü. Bunun üzerine kemeri çıkarıp emirlerden biri
ne vererek tamir ettirmesini söyledi. Kemeri alan emir, onu adı Reşid
olan bir kuyumcuya götürdü. Kuyumcu, kemeri borcunu karşılamak
için sattı. Kemeri almaya geldikleri zaman daha yapmadığını söyle
yip gelenleri eli boş gönderdi. Birkaç defa aynı şeyi yapınca Kaan’ın
sabrı tükendi. Bir adam gönderip kemeri zorla aldırtmak istedi. Adam,
kemerin kuyumcunun elinden çıktığını öğrenince, bu terbiyesizliğine
kızıp onu bağlayarak Kaan’ın huzuruna getirdi ve durumu Kaan’a arz
etti, bunun üzerine Kaan, “Her ne kadar onun yaptığı ağır bir suç ise
de onu bu suça iten acizliği ve fakirliğidir. Eğer işi bu kadar kötü git
meseydi, böyle bir işi yapmaya cesaret etmezdi” diyerek onu serbest
bırakmaları ve bir daha böyle bir işe teşebbüs etmemesi için de yüz elli
baliş vermelerini emretti. Şiir:
“Eğer lütfün cisim şeklini alırsa, cisim de ruh şeklini alır.”
Şiir (Arapça):
“O bağışladığı şey n e k a d a r ço k olursa olsun, azdır diye özür diler. Ne

k a d a r güçlü olursa olsun, karşısın dakin i affed er.”532
[HİKÂYE]: Bir adam, Kaan’a teneke işi bir kadeh getirdi. Muhafız
lar adamı dışarıda tutarak kadehi alıp Kaan’a götürdüler. Kaan, [178]
532 E b u ’ l-G a v s e l-M e n c ih î’ nin b ir şiiri.

“Böyle güzel bir nesneyi bize getiren adam, uzun bir yolculuğu göze
alıp çok zahmet çekmiştir” diyerek ona iki yüz baliş vermelerini em
retti. Kadehin sahibi, hediyenin padişaha ulaşıp ulaşmadığı konusu
nu kapının önünde düşünürken, muhafızlar (hü ccab) dışarı çıkıp ona
müjdeyle birlikte iki yüz b a liş ’i verdiler. O gün Habeş köleleri konu
sunda bir konuşma geçti. Bunun üzerine hemen kadehi getiren ada
mı hatırladı ve ondan köle bulup bulamayacağını sormalarını emretti.
Adam, “Bu benim işimdir deyince ona yol masraflarının karşılaması
için iki yüz baliş daha vermelerini söyledi. Paraları alan adam bir daha
geri dönmedi ve hiç kimse de onun nerede olduğunu öğrenemedi. Şiir
(Arapça):
“Kaçırılan nimeti tekrar elde etmek istemek, sütten kesilmiş bir

inekten süt beklemeye benzer.”
[HİKAYE]: Baharz’ın Malin533 şehrinden gelen bir adamın dışın

da hiç kimsenin Kaan’ın huzurunda istediğini elde etmeden döndü
ğü görülmemişti. Sözü geçen adam, “Ben bir hazine buldum. Gözüm
padişahın cemaliyle aydınlanmadan onun yerini kimseye söylemem”
diye her tarafta konuşmaya başladı. Bu söz, mübarek kulağına gelince
Kaan, onu çağırmalarını emretti. Adam saraya girip padişahın huzu
runa varınca padişah ondan hâzinenin yerini sordu. Bunun üzerine
adam, “Padişahın mübarek yüzünü görebilmek için bir aracı lâzım
dır. Onun için bu yolu seçtim. Hâzineden falan haberim yok” cevabını
verince padişah, “Bu bir çeşit dolandırıldıktır” dedi ve adamın yaptı
ğın herkese kötü örnek olacağını düşünerek çok sinirlendi. Fakat kısa
zamanda öfkesini yenerek, adama, “Yüzümüzü gördün. Şimdi hemen
geldiğin yere geri dön” dedi ve elçilere teslim ederek onun sağ salim
evine dönmesini sağladı. Şiir (Arapça):
“Yağmurunu boşaltm adan giden buluta fen a bulut d en m ez. ”534
[179] [HİKAYE]: Karakorum’da fakir düşmüş bir adam, dağ keçi

sinin boynuzundan bir kâse yaptı; padişahın geçeceği yolun üzerine
oturup beklemeye başladı, uzaktan padişahın kafilesinin geldiğini gö
rünce yerinden kalkıp kâseyi padişahın göreceği şekilde tuttu. Padişah
533 Cam ’m güneyinde bugün Türbet-i Şeyh-i Cam adıyla anılan B aharz’ın bir kasabasıdır.
Bugünkü adı, Şehr-i Nov’dur.
534 Ebu Dufafa el-M irsî’den.
onu görünce kâseyi aldı ve ona elli baliş vermelerini buyurdu. Kâtip
lerden birinin bu paranın çok olduğunu söylemesi üzerine padişah,
“Ne zamana kadar size, malımı ihtiyaç sahiplerinden esirgemeyeceği
mi ve benim bağışlarıma karışmamanızı söyleyeceğim” deyip söyledi
ğinin iki katını vermelerini emretti. Bu şekilde o adamı zengin yaptı.
Şiir (Arapça):
“Ey zam anın p ad işah ı, şanı yü ce olan insan! İki zıt şey vardır ki k e
sin olara k bir araya gelm ez. Bunlar, senin yüzün ve fakirliktir. ”535
[HİKÂYE]: Bir Müslüman, Uygur emirlerinin birinden dört baliş

borç aldı. Adam borcunu ödemeyince, emir onu yakalayıp, ondan ya
Muhammed’in (A.S.) dininden dönüp putperest olmak, ya da çarşı
ortasında rezil olup yüz değnek yemek şıklarından birini seçmesini
söyledi. Bu durum karşısında telâşa kapılan Müslüman, alacaklıdan
üç gün mühlet istedi. Kendini padişaha göstermek için ucuna mendil
bağlanmış bir sopayı elinde tutarak sarayının önüne dikildi. Padişah
adamı görünce hemen yanma çağırttı ve derdini sordu. Durumu öğre
nince Uygur emrini getirtti. Onun Müslümana yaptığı teklifi ağır bir
suç sayarak, Uygur Emirinin karısını ve evini Müslüman’a vermelerini,
ayrıca ona çarşının ortasında yüz değnek vurmalarını emrettikten son
ra Müslümana da yüz baliş bağışladı. Şiir (Arapaça:
“O bir denizdir. İhtiyacı olan kim seyi istediğini alm adan geri çevir
m ez. “
[HİKÂYE]: Buhara’nın Çerg şehrinden Alevi-i Çergî adlı bir seyyid,

[180] ortak iş yapmak için Kaan’dan para aldı. Aldığı parayı iade eder
ken “Kârını daha önce verdim” dedi. Memur, ondan makbuz (ketebe-i
hat) ya da şahit sorunca, “Ben onu bizzat Kaan’a ödedim” cevabını aldı.
Bunu duyan Kaan, onu huzura çağırıp “Ne zaman ve kimin yanın
da verdin, seni hiç görmedim” dedi. Alevi, “Ben parayı size öderken,
yalnızdınız” cevabını verdi. Bunun üzerine Kaan, “Onun küstahlık et
tiği, yalan ve iftirada bulunduğu açık. Fakat ben ona bunu söylersem,
halk, dünya padişahı aldığı parayı inkâr ediyor” diye düşünür diyerek
adamı serbest bıraktı ve bir daha onunla alışveriş edilmemesini buyur
du. O gün Kaan, şehre gelen tüccarların her birinden bir miktar kumaş
alıp onların parasını fazlasıyla öderken aklına Alevi geldi. “O şimdi
S35 Ebu’l-Vefa ed-Dim yetî’den

nerelerdedir?” diye sorunca, kısa bir süre içinde onu bulup getirdiler.
Kaan’ın, ona “Seninle kimse alışveriş etmesin dediğim zaman kalbi
ni kırdım” demesi üzerine Alevi yerlere kapanıp ağlamaya başlayınca
Kaan, “Senin malının değeri ne kadardı?” diye sordu. Alevi’den “Otuz
b a liş l 1 cevabını alınca, ona içinden gelerek yüz baliş verdi.
[HİKAYE]: Kaan’ın akrabalarından bir kadın saraya gelince orada

bulunan kadınların elbiselerine ve takılarına imrendi. Sahib Yalavac
da orada bulunuyordu. Kadının durumunu anlayan Kaan, hâzine
de bulunan incilerin getirilmesini emretti. Getirilen inciler arasında
seksen bin dinara, satın aldığı çok kıymetli on iki inci de vardı. Emri
üzerine incileri kadının üzerine döktüler. Sonra Kaan, kadına döne
rek, “Başkalarının incisinde gözün kalmıştı. Şimdi inciye doydun mu?”
dedi. Şiir (Arapça):
“Arm akoğlum ın cöm ertlikte geçtiği yoldan H atem g eçse yolunu şaşı
rır. Onun him m eti o k a d a r y ü kseldi ki göğün burçları onun y an ın da al
ça k kaldı. ”535
[181] [HİKAYE]: Bir kişinin kendisine hediye olarak bir nar getir
mesi üzerine Kaan, huzurunda bulunanlara onu paylaştırdıktan sonra
çekirdeklerini saymalarını ve her çekirdek karşısında adama bir baliş
vermelerini emretti. Şiir (Arapça):
“Tanelerin n arda toplandığı gibi cöm ertliğinden dolayı h a lk da onun

kap ısın d a toplanır. ”537
[HİKAYE]: Bir gün Arapça konuşan bir münkir, Kaan’ın huzuruna

gelip, “Dün gece Cengiz Han’ı rüyamda gördüm. Bana, “Oğluma söyle,
hepsi de kötü kişiler olan Müslümanları öldürtsün, dedi” demesi üze
rine Kaan, biraz düşündükten sonra, “Cengiz Han, seninle tercüman
aracılığıyla mı, yoksa tercümansız mı konuştu?” diye sordu. “Tercü-
mansız,” cevabını alınca “Sen Türkçe veya Moğolca biliyor musun?”
diye sordu. Adam, “Hayır” cevabını verdi. Bunun üzerine Kaan, “Cen
giz Han’ın Moğolca’dan başka dil bilmediğini kesin olarak biliyorum.
Bundan senin yalan söylediğin anlaşılıyor.” dedikten sonra emir verdi,
adamı öldürdüler.
536 Ebu Said b. Armak'ın m ethi hakkında Ebu Salih b. Ahmed-i Nişaburî’nin bir kaside
sinden.
537 El-Gazzî’nin bir kasideden.
[HİKÂYE]: Tangut bölgesinin Kara-Taş538 köyünde bir Müslüman,
Kaan’a hediye olarak bir kağnı yiyecek getirdi. Yükünü boşaltıp kö
yüne dönerken [182] Kaan’ın emri üzerine adamın kağnısını para ile
doldurdular. Şiir
“İyiliği deniz suyu kadar, cömertliği bahar bulutu gibidir.”
[HİKÂYE]: Bir adam, saraydaki eğlencenin sonunu bekledi.

Muhafızların sarhoş olup sızmalarından sonra padişahın yatak odası
na girdi ve onun kullandığı altın kadehi alarak oradan uzaklaştı. Padi
şah, ertesi gün kadehi arayıp bulamayınca, onu getirenin canının ba
ğışlanacağını, istediği her şeyin fazlasıyla verileceğini duyurmak için
tellâl çağırttı. Tellâlı duyan hırsız kadehi alıp padişahın huzuruna gitti.
Padişah, “Bunu niçin yaptın?” diye sorunca hırsız, “Cihan padişahı
nı “Turkâkân” denilen muhafızlara güvenmemesi konusunda uyarmak
için. Eğer bunu mal için yapmış olsaydım, hâzinede alınacak daha çok
şey vardı” karşılığını verdi. Huzurda bulunan emirlerin, “Başkalarının
da aynı şeyi yapmaması için adamı cezalandırmak gerekir” demele
rine rağmen padişah, “Onun canını bağışladım. Başka biri onun gös
terdiği cesareti nasıl gösterebilir? Böyle cesur bir adamın öldürülmesi
yazık olur. Böyle bir işi yapan adamın korkudan ödünün patlaması ge
rekir. Eğer mümkün olsa da onun göğsünü yarıp nasıl bir yüreğe sahip
olduğun herkese gösterebilirsem” dedi ve adama beş yüz baliş, hilat,
atlar ve birkaç bin asker vererek onu Hıtay tarafında gönderdi.
[HİKÂYE]: Bir yıl Karakorum civarında ekinlerin (gaile) yetiştiği za

man şiddetli bir dolu yağdı ve bütün ekinlere zarar verdi. Bunun üzeri
ne şehirde bir dinara bile bir men un bulunamadı. Bu durum karşısın
da padişah tellâl çağırtarak ekinleri zarara uğrayan kimselerin telâşa
kapılmamalarını, eğer bir defa daha tarlalarını ekip sular ve ürün ala
mazlarsa, onların bütün yiyeceklerinin hâzinenin ambarlarından kar
şılanacağını duyurdu. Padişahın dediğini yapan herkes o yıl ömürle
rinde hiç alamadıkları mahsulü aldılar.
[183] [HİKÂYE]: Üç suçluyu huzura getirdiler. Kaan onların,

öldürülmelerini emretti. Daha sonra saraydan çıkınca başına toprak
saçarak ağlayan bir kadına rastladı. Kaan, kadından ağlamasının sebe
bini sorunca “Öldürülmesini emrettiğin üç adam yüzünden. Onlardan
538 Tangut bölgesinde eskiden önemli bir ticaret merkezi idi.

biri kocam, biri oğlum, biri de kardeşim” dedi. Bunun üzerine Kaan,
“Onlardan birini seç de senin hatırın için canını bağışlayayım” deyin
ce kadın, “Kocayı ve oğlu yeniden bulabilirim, ama kardeşi bulamam”
şeklindeki cevabı hoşuna giden Kaan, her üçünün de canını bağışladı.539
[HİKAYE]: Kaan, güreş müsabakalarını seyretmeyi çok severdi.

Onun himayesinde Moğol, Kıpçak ve Hıtaylı güreşçiler vardı. Hora
san fethedilince Horasan ve Irak’m meşhur güreşçilerini ona anlattılar.
Kaan, bunun üzerine Curmagun’a bir elçi gönderip güreşçi yollamasını
istedi. O da o çevrenin en ünlü pehlivanı Hamedanlı Fila’yı gönderdi.
Fila, Kaan’ın huzuruna varınca, vücut yapısı Kaan’ın çok hoşuna gitti
ve onu maiyetinde bulunan güreşçilerle teker teker güreştirdi. Fila, on
ların hepsini yıktı. Hiç kimse sırtını yere getiremedi. Bunun üzerine,
Kaan, beş yüz baliş ikramiye vererek onu güzel bir kadınla evlendirdi.
Fila, birkaç gün pehlivanların çoğunun yaptığı gibi gücünü harcama
mak için kadına yaklaşmadı. O sırada kadını sarayda gören Kaan, “Ta-
cik’i nasıl buldun, ondan hoşlandın mı? diye sordu. Moğollar, Tarik
leri, âletlerinin büyüklüğüyle tanırlar. Bu konuda şair şöyle söylüyor.
Şiir (Arapça):
[184] “Yazıklar olsun san a ey âletim , sen h iç utanm az m ısın? A rka

daşlarım ın y an ın d a ben i rezil ediyorsun.
O nlarla otururken y akam d an çıkıp basım d aki külahı kaldı rıyorsun”540
Kız, “Şimdiye kadar ben ondan hiçbir şey anlayamadım, çünkü

birbirimizden uzak duruyoruz” cevabını vermesi üzerine Kaan, Fila’yı
çağırtıp durumu sorunca, Fila, “Sizin sayenizde şöhrete kavuştum.
Kimse benimle boy ölçüşemedi. Eğer o işi yapsaydım, kuvvetim azalır
dı ve sizin gözünden düşerdim” karşılığını verdi. Bunun üzerine Kaan,
“Benim maksadım, seni çocuk sahibi yapmaktı. Bundan sonra seni gü
reşten muaf tutuyorum” dedi. Daha sonra bir adam gönderip Fila’nm
ünlü bir güreşçi olan akrabası Muhammed Şah’ı çağırttı. Muhammed
Şah, karşısına çıkan herkesi yıkınca Kaan, Muhammed Şah’a, “Fila ile
güreşir misin?” diye sordu. “Güreşirim” cevabını alınca, “Siz akraba
sınız, birbirinizi incitecek şekilde güreşmeyin” dedi. Kaan, Muham-
539 Bu hikâye, kelime Cihan-güşa’dan yaklaşık 50 yıl önce kaleme alınmış olan Saadeddin
Varavinî’nin M erzban-nâm esinde anlatılmıştır.
540 Ebu’s-Sim t Reisü’l-Aynî’den.
med Şah’a yardım etmeyi düşünürken bir yerden yedi yüz baliş geldi.
Onun hepsini Muhammed Şah’a vermelerini emretti. Şiir (Arapça):
“Mal, onun eline gelince, orada uzun süre kalam ayacağ ın ı hem en
anlar. ”541
Kaan, maiyetinde bulunan bütün pehlivanlara aylık bağlayıp, on

ların üzerine yağmur gibi kumaş, elbise ve para yağdırdı. Bağışının ar
kasını hiç kesmedi, üstelik pehlivanların hâzineye girip oradan beğen
dikleri elbiseleri almalarına da izin verdi.
[185] [HİKÂYE]: Sözüne güvenilir arkadaşlarımdan biri bana şun

ları anlattı: “Alaaddin Keykubad542 zamanında Anadolu’daydım, orada
geçimini maskaralık yaparak temin eden bir adam vardı. O sırada za
manın Hatem’i olan cihan padişahının cömertliğinin ünü her tarafa
yayılmıştı ve “Doğuda Moğol soyundan bir padişah var. Onun gözün
de altınla toprak aynı değerdedir” haberi dilden dile dolaşıyordu. Şiir:
“Onun yüce himmetinin karşısında yedi yıldızın ayarı sönük kalır.”
Maskara, zengin olmak hevesiyle Moğol ülkesine gitmeyi düşündü.

Fakat yol için ne bineceği, ne de yiyeceği vardı. Arkadaşları bir araya
gelip ona yiyecek ve bir eşek bulunca yola düştü. O günden üç yıl son
ra Karakorum çarşısına yolum düşünce yanında atı devesi olan, çok
şık giyinmiş, sağında solunda Hıtaylı köleleri olduğu halde ilerleyen
bir beyefendi gördüm. Adam, beni görünce hemen atından inip yanı
ma geldi. Gördüğüne çok sevindiğini her halinden belli ederek beni
evine götürdü. Misafirperverlerin yaptığı gibi önüme yiyecek ve içe
cekle dolu bir sofra çıkardı. Bu arada sakiler altın ve gümüş kâselerle
şarap taşıdılar. Çalgılar çaldı, dansözler oynadı. O gün beni bırakmadı.
İki üç gün daha orda kaldım. Buna rağmen hâlâ onu tanımıyordum.
Benim merak ettiğimi anlayınca, “Ben, bir eşekle Anadolu’dan uğur
ladığınız kimseyim. Oradan ayrıldıktan sonra sağda solda yiyecek di
lenerek Karakorum’a vardım. Yanımda bir miktar kuru meyve olduğu
halde padişahın geçeceği bir yol üzerinde yüksek bir yere durdum. Sa
hib Kıran padişah uzaktan beni görünce, [186] durumunu öğrenmek
için bir adam gönderdi. Bunun üzerine ben de” Ta Anadolu’dan padi
541 Ebu’l-Hasan Ali b. M uhammed Tiham aî’den.

542 Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaaddin Keykubad (1 2 1 9 -1 2 3 6 ).
şahın cömertliğini duyarak yola çıktım. Bin bir tehlike ve güçlüğe kat
lanarak buraya kadar geldim. Cihan padişahının gözü ben zavallının
üzerine düşerse, durumum değişir ve ters giden işlerim iyiye döner
ümidindeyim” dedim. Şiir:
“Nur için de yatsın babam b an a anlam lı şu n asihati vermişti:
Fakirlerin yanında ok gibi kaçıp zenginlerin köyüne yerleş, demişti.”
Ben durumumu anlatırken hediye olarak getirdiğim meyveleri

padişaha verdiler. Padişah da ondan iki üç tane alıp heybesine koy
duktan sonra kendisinin bu davranışım hoş karşılamadığını hareketle
riyle belli eden yanındakilere dönerek, “Bu adam çok uzak yerlerden
gelmiş. Buraya gelirken birçok kutsal yerleri ve türbeleri gezmiş ve
büyük insanlarla karşılaşmış olmalı. Böyle bir adamın burada bulun
masını ve onun getireceği uğuru ganimet bilmek gerekir. O meyveyi
heybeye koymamızın sebebi, onları çocuklara da yedirerek onların da
uğur kazanmalarını sağlamak içindir. Sepette kalanları da siz aranız
da paylaşın” diyerek atını sürdü. Saraya varınca meyveleri heybeden
çıkarıp saymış. Daha sonra Danişmend Hacib’e dönerek benim yerimi
sormuş. Danişmend Hacib’e “Nerede oturduğunu bilmiyorum” demesi
üzerine onu azarlayarak, “Sen nasıl bir Müslümansın? Bir fakir uzak
bir yerden şehrimize geliyor, senin onun yediğinden, içtiğinden, ya
tıp kalktığı yerden haberin yok. Derhal onu kendin ara ve bul. Evine
götür ve ona hizmette kusur etme” demiş. Ben çarşıya yakın bir yere
yerleşmiştim. Danişmend Hacib’i, adamlarıyla birlikte koşturarak bü
tün şehirde beni aramışlar. Beni bulunca hemen evine götürdü. Ertesi
gün Kaan’ın sarayının önünde otururken, baliş yüklü bir arabayı hâ
zineye götürürlerken gördüm. Bu paranın miktarı yedi yüz baliş olup
Mâçin’in543 fethi sırasında elde edilmiş olan ganimetti. Padişah, Daniş
mend Hacib’e beni çağırttı. O arabada bulunan bütün parayı bana ver
melerini emretti ve iltifatlarda bulundu. Bütün balişleri aldım. Şimdi
gördüğün gibi fakirlik sıkıntısından [187] feraha erdim.
“Onun huzuruna bir tek koyun veya deve sahibi olarak gelen kimseyi,
Döndüğü zam an köşklerin sarayların sahibi o lara k görürsün. ”544
5,3 M ançin, yani Büyük Çin: M oğolların Nenkis dedikleri Güney Çin.
544 Ebu Bekr H arezm î’nin Ebu Ali b. S im cu ’nin m etni hakkında yazdığı bir kasideden.
[HİKÂYE]: Minkuli Böke545 adındaki bir Moğolun koyun sürüsü
vardı. Bir gece şiddetli bir rüzgâr çıktı. Sürüye kurt dalıp hayvanla
rın çoğunu telef etti. Ertesi gün Moğol, padişahın huzuruna çıkarak
durumu anlatıp yüz baş koyun kaybettiğini söyledi. Kaan, “Senin sü
rüne saldıran kurt nereye gidebilir?” diye sorarken Müslüman güreş
çilerden oluşan bir kafile yanlarında ağzı bağlı bir kurtla çıkıp geldi.
Onlardan kurdu bin baliş karşılığında satın aldı. Sonra sürü sahibine
dönerek, “Bu kurdu öldürmekle senin eline bir şey geçmez” diyerek
ona bin baş koyun vermelerini emretti. Daha sonra, “Bu kurdu serbest
bırakalım, gidip arkadaşlarına durumu bildirsin ve hep birlikte bu böl
geyi terk etsinler” diyerek kurdun ipini çözdü. O sırada köpek bakıcı
ları, dev gibi köpekleri kurdun üzerine salarak onu parçalattı. Bunu
gören Kaan, çok öfkelendi ve kurda saldıran köpeklerin öldürülmesini
emretti. Sonra düşünceli bir şekilde saraya gelip devlet büyüklerine
dönerek “Kurdu serbest bıraktım. Çünkü çoktandır bende bir halsiz
lik var; eğer bu canlıyı ölümden kurtarırsam, Yüce Tanrı da bana şifa
verir, diye düşünüyordum. Kurt köpeklerin elinden kurtulamadığına
göre ben de bu dertten kurtulamayacağım” dedi ve çok geçmeden ha
yata veda etti.
Akıl ve mantık sahibi kimseler bilirler ki padişahlar, Allah’ın

yücelttiği ve yüksekte tuttuğu kimselerdir. Onlara gelecek hakkında
ilham gelir. Bu konuda bir kitapta şöyle yazmışlar: Me’mun546 b. Ta-
hir b. El-Hüseyin ve Ali b. İsa b. Mahan’ı kardeşi Muhammed Emin’le
savaşmaları için Bağdat’a gönderdi. [188] O sırada Muhammed Emin,
nedimlerinden Hammad Raviye’ ye “Bugün gezip eğlenelim” dedi. O
civarda cariyeler arasında güzelliğiyle tanınmış, tek kusuru ön dişle
rinden birinin sarı olması olan Kabihe adlı kadını da alarak üçü birlik
te bir kayığa oturdular. Yiyip içtiler. Eğlencenin en güzel yerine gelin
ce Kabihe, bir iş için kalktığında ayağı takılıp Muhammed Emin’in çok
değer verdiği ve kayık seferlerinde yanında ayırmadığı kâsenin üzeri
ne düşüp kırdıktan başka, Muhammed Emin’in onunla eğlendiği sarı
5,5 M etinde Sinkuii Böke: bu admin “bin”, koli “kule” ve böke “pehlivan” kelimelerinden
meydana gelmiştir.
540 Halife Em in (8 0 9 -8 1 3 ) ve M e’m un (81 3 -8 3 3 ), m eşhur Harun Reşid'in (786-809) iki
oğludur. Yazarın burada söylediği yanlıştır. Çünkü tarihçilerin çoğuna göre Ali b. İsa b. Manan,
Emin tarafından Bağdat ordusuna komutan tayin edilm iş, Me’m un tarafından Horasan ordu
sunun komutanlığına tayin edilen Tahir b. el-Hüseyn ile Rey’de savaşmış ve onun tarafından
öldürülmüştür. Burada söylendiği gibi o, Emin’in m aiyetinde bulunmamıştır.
dişi de kayığın kenarına çarptı ve kırıldı. Bu durum karşısında Mu
hammed Emin, yüzünü Hammad’a çevirerek, “Bu kötü kazalar bizim
yenileceğimize işarettir” deyince nedimlerin yaptıkları gibi Hammad
dualar okuyup, onu teselli etmeye çalıştı. Bu şekilde konuşurlarken,
gaipten “Sorduğunuz iş işte böyle kesinleşm iştir”547 diye kulaklarına ko
nuşmalar geldi. Bunun üzerine Muhammed Emin, Hammad’a “Duy
dun mu?” diye sordu. Hammad, duymamış gibi yaptı. O anda aynı
sözleri tekrar işitince Hammad’a dönüp, “Artık yenilmemiz konusun
da şüphem kalmadı. Git, başının çaresine bak. Bundan sonra belki de
kıyamette görüşürüz” dedi.
[HİKÂYE]: Bağdat’tan yaşlı bir adam gelip padişahın geçeceği yo

lun üzerinde oturdu. Padişah, oradan geçerken yaşlı adamı gördü ve
onu yanma çağırttı. Ondan, “Yolun üzerinde niye dikiliyorsun?” diye
sorunca yaşlı adam, “Ben yaşlı ve fakir bir adamım. On kızım var. Pa
ram olmadığı için onları evlendiremiyorum” cevabını verdi. Bunun
üzerine padişah, [189] “Kızlarını evlendirmen için Bağdat’taki Halife
niye sana yardım etmiyor?” diye sordu. Yaşlı adam bu soruya Halife
den para istediğim zaman her defasında bana on altın dinar veriyor.
Bu da ancak geçinmemize yetiyor” diye karşılık verince padişah, ona
bin baliş gümüş vermelerini emretti. Yanında bulunanlar, her ne kadar
“Hıtay vilayetine yazın, parayı oradan alsın” dedilerse de padişah, hâ
zineden nakit olarak ödenmesini istedi. Balişleri getirip adamın önüne
yığdıkları zaman, yaşlı adam, “Ben bu bir iki keseden fazlasını taşıya-
mam. Zayıf ve yaşlı bir adamım” deyince padişahın emri üzerine ona
bir at, bir çuval ve yolda yetecek kadar da yiyecek verdiler. Bununla
da yetinmeyen yaşlı adam, “Bu kadar parayla benim, ülkeme sağ salim
dönmem çok zor. Eğer yolda bana bir şey olursa, kızlarım padişahın
nimetlerinden mahrum kalır” dedi. Bunun üzerine padişah, ona iki de
Moğol ulag verdi. Yolda adamın ölmesi üzerine Moğollar, geri gelip du
rumu padişaha arz edince padişah, “O evin adresini verip, kızlarının
nerede oturduğunu söyledi mi?” diye sorduğu zaman, “Söyledi” ceva
bını alınca, keseleri Bağdat’a götürmelerini, evini bulup onları kızlara
vermelerini ve halislerin kızların evlenmeleri için kendisi tarafından
gönderildiğini söylemelerini emretti.

[HİKÂYE]: Kaan’ın yakınlarından bir kızı evlendiriyorlardı. Cehiz
olarak ona sekiz kişinin kaldırabileceği inci dolu bir sandık hazırla
mışlardı. Sandığı padişaha göstermek için götürdüklerinde o, şarap iç
m ekle m eşguldü. Kaan, sandığın kapağını açm alarını emretti. İçi irili
ufaklı incilerle doluydu. H epsini orada bulunanlara dağıttı. “O san dık
filan kızın çeh iziy d i” dedikleri zaan “Bu sandığın eşi olan diğer sandığı
da ona verin” dedi.
[HİKÂYE]: Şiraz Atabek’i548 kardeşi Tehemten’i, Kaan’a gönderirken

[190] ona yolladığı hediyeler arasında iki büyük inci vardı. “H er şey
y erinde iyidir” sözü gereği bu incilerin onların yanında çok büyük de
ğeri vardı, hediyeler Kaan’ın huzurunda açılınca, Tehemten’in gözü
nün incilerde kaldığını gören Kaan, hâzineden büyük bir sandık inci
getirmelerini söyledi. Sandığın kapağını açtıkları zaman Tehemten’in
ve yanında bulunanların gözleri kamaştı. Sonra Kaan, şarap kadehleri
ne inci doldurup orada bulunanlara dağıtmalarını emretti. Şiir:
“Derin denize hediye olarak bir damla götürsen gülünç duruma

düşersin.”
Yüce Tanrı’nın Kaan’a bağışladığı yumuşak huyluluk, affetme

duygusu, adalet, cömertlik ve terbiyeli olma vasıllarını kısaca yazdık.
Her zaman yeryüzünde bir büyük padişahın bulunduğu bilinir. Meselâ
bir zamanlar Nuşirevan ve Hatem en cömert ve en âdil padişahtılar.
Bunların her birinin adı ve şöhreti, kıyamet gününe kadar yeryüzünde
güneşin parladığı gibi parlayacak, hikâyeleri ve destanları dilden dile
dolaşacaktır. Eğer Kaan’ın, bütün iyi meziyetlerini burada teker teker
anlatsaydık, söz çok uzayacaktı. Burada bir de onun cömertliğinin ve
adaletinin yanında heybetinin ve verdiği cezanın da büyük olduğunu
göstermek için bir hikâye anlatacağız. Şiir (Arapça):
“Onun ceza yağdırdığı bir öfkeli günü, bir de nimet yağdırdığı iyi
günü vardı.
Cömertliği tuttuğu günde avuçlarından nimet, cezalan dıracağı gün

ise kan dam lardı. ”549
548 Sadî’nin şiirlerinden övdüğü Ebu Bekir (1 2 2 6 -1 2 6 0 ) dir.

549 Hüseyin el-M uhayyer el-Esedî’nin şiiri.
[HİKÂYE]: Yöneticisi binbaşı (emir-i hezâre) olan bu kabilenin
[191] bütün kızları başka bir kabilenin erkekleriyle evlendirilecek,
diye asılsız bir haber yayıldı. Bunun üzerin kabile mensupları kızla
rını akrabalarına nişanladılar. Bu haber her tarafa yayıldı. Padişahın
da kulağına gelince Padişah durumu araştırmak için oraya birkaç emir
gönderdi. Haberin doğru olduğun anladığı zaman o kabilede bulunan
yedi yaşından büyük bütün kızların toplanıp getirilmesini emretti. Bu
nun üzerine her biri gönüllerde başka bir heyecan uyandıran yıldızlar
gibi parlak dört bin kızı tutup padişahın huzuruna getirdiler. Şiir:
“Yüzünden perdeyi kaldırdığı zaman ay, güzelliği karşısında, Vay

benim halime î’deyip utanır.”
Padişahın emri üzerine önce iki emir kızını ayırıp devlet büyükle
rine verdiler. Geri kalanları sarayın önüne sıra sıra dizip, saraya lâyık
olanların bazılarını hareme gönderdiler, bazılarını saray hizmetçileri
ne yardım etmeleri için sarayda bıraktılar. Geri kalanları da orada bu
lunan Moğol, Müslüman herkese dağıttılar. Onların babaları, kocaları,
kardeşleri ve yakınları bu durum karşısında hiçbir şey yapamayıp se
yirci kaldılar. Bu hikâye onu cezalandırmada da ne kadar ileri gittiğini
ve askerinin ona nasıl itaat ettiğini gösteriyor.
XXXIV. KAAN’IN KÖŞKLERİ VE SARAYLARI

Zamanın Hetem’i cihan hâkimi saltanat tahtına oturup, Hıtay işin
den rahata kavuşunca babasının büyük Ordu’sunun (karargâh) [192]
tarafına hareket etti. Daha önce kendisine ayrılmış olan yere oğlu Gü-
yük’ü naklederek kendisi saltanat tahtını Orhan nehri ve Karakorum
dağlarının yanma koydu. O zaman orada ne bir şehir vardı ne de bir
köy. Fakat Ordu Balıg şehrinin işaretini veren bir duvar kalıntısı vardı.
Kaan’ın tahta oturduğu sırada h isar’dan kalmış kalıntılarda taş üzerine
yazılmış bir kitabede oranın Buku Han tarafından kurulduğu yazılıy
dı. Onun ayrıntısı bu kitabın “Uygur Şehirleri” kısmında anlatılmıştır.
Oraya Mavu Balıg adını koydular. Kaan’ın emri üzerine oranın biraz
daha yükseğine bir şehir yaptılar ve oraya da Ordu Balıg dediler. Orası
bugün Karakorum adıyla bilinir. Yeni kurulan şehir için Hıtay’dan her
meslekten sanatkârlar getirdiler. İslâm şehirlerinden de meslek sahip
lerini getirdiler. Ziraate de başlandı. Diğer yerlerden buraya değerli
mallar ve hoşa giden nesneler getirdiler. Kısa bir süre içinde orası bü
yük bir şehre dönüştü. Kaan için büyük bir bahçe yaptılar. Bu bahçe
ye dört kapı koydular. Birisi padişahın, diğer evlâtlarının ve akrabala
rının, üçüncüsü hanımlarının dördüncüsü de halkın girip çıkmasına
ayrılmıştı. Bahçenin ortasına Hıtay sanatkârları tarafından bir kasır
yapıldı. Aynı şekilde üç tarafta biri padişah, diğeri hatunlara, üçüncü
sü de sakiler ve sofra sorumlulukları (han-sâlâr) mahsus binalar yaptı
lar. Evlerin sağma soluna kardeşlere, oğullara ve koruculara (turkakan)
mahsus evler yaptılar. Onları resim ve nakışla süslediler. Sakilerin
mekânına ağırlığından dolayı yerinden oynamayan küpler koydular.
Saraya uygun olarak genel bayramlarda içi içecek dolu olarak misafir
lere vermek için [193] fil, deve, at şekillerinden kadehler yaparak on
ları özel yerlere koydular. Bütün kaplar ya altından ya gümüşten ya da
kıymetli mücevherlerdendi.
Kaan, senede iki defa bu güzel yere gelip dinlenirdi. Genellikle

oraya gelişini bahar mevsimine denk getirirdi. Bir ay kadar orada ka
lır eğlenceler düzenlerdi. O zaman içinde yağmurun bütün otlara ve
ağaçlara su verdiği gibi o da büyük küçük herkesi rahmetinden fayda-
landırırdı. Şiir (Arapça):
“Onların içinde Yusuf b. Muhammed olduktan sonra rahmet ve ni

metin gecikmesinin sınır halkına ne zararı var?”
Baharın güzelliği sona erip, yeşillikler sararmaya yüz tuttuğu za

man Kaan, Müslüman mühendislerin, Hıtaylılarm üslubuyla inşa et
tikleri Karşı Suri550 adı verilen bir sarayın bulunduğu yazlığa giderdi.
Bu köşkün dışı nakışlarla süslenmiş, içi her renkten halılarla döşen
mişti. Binada toplantı salonu olarak kullanılan büyük bir salonun baş
köşesine bir taht, uygun bir şekilde dizilmiş masaların üzerine yeşim
ve inci kakmalı kadehler ve testiler yerleştirmişler, eğlence için gerekli
olan hiçbir şeyi ihmal etmemişlerdi. Köşkün önünde Moğolların “g ö l”
dedikleri içinde ördekleri eksik olmayan havuzlar vardı. Padişah çoğu
zaman bu havuzların kıyısına gider, bazen orada yapılan avı seyreder,
bazen de şarap içip eğlenerek gününü geçirirdi. [194] Her zaman bağış
ve ihsanlarda bulunur, halkın üzerine nimet saçar, zevk ve eğlenceye
550 Karşı veya Karşı Suri: Moğolca saray m anasına gelir.

hiç ara vermezdi. Sanki Kuhistanî’nin şu sözlerini kulağına küpe et
mişti: Şiir (Arapça):
“Bu dünyada kazan ve ye. Çünkü zaman çok çabuk geçip gider.
Bir insanın ömrü ne kadar uzun olursa olsun, onun çoğu boşuna
geçer.
Fırsat buldukça hayattan zevk almaya çalış. Çünkü giden ok geri

gelmez.
Yeri geldiği zaman eğlen, zevk ve sefadan payını al. Daima uyanık ol.
Çünkü bu dünyada uyuklayan kimselere pay yoktur.
Bugünden yarının tasasını çekme, yarını unut Çünkü yarının işiyle

uğraşmak faydasız bir çabadır.
Sonra ben kendi tecrübelerimi söylüyorum. Sözlerim ondan bundan

rivayet değildir. ”551
Kaan, yazın ömrü bitip gün akşam olunca, sonbaharda oturacağı

yere hareket etmeyi emrederdi. Yolu şehrin yanındaki köşke (kuşk]
düştüğü için orada birkaç gün kalırdı. Daha sonra yolunun üzerinde
kışlıktan gelirken de uğradığı bir köşk daha vardı. Şehirden üç fersah
uzaklıkta ve bir tepenin üzerinde bulunan bu köşke Kaan gelmeden
önce şehirden yiyecek içecek (nüzul) taşırlardı. Oradan dağlara gider,
Hıtaylılar tarafından duvarları işlenmiş tahtadan, üst kısmı altın işle
meli kumaştan, tavanı beyaz keçeden yapımış olan “Şira-Ordu”552 adı
nı verdikleri çadırı kurarlardı. O civarda sular soğuk, ot boldu. Kış ge
lip kar düşünceye kadar orada kalır, kaldığı süre zarfında [195] bağış
ve ihsanlarına devam ederdi. Sonbaharın sonunda, kışın başlarında
buradan hareket edip kışlığa varınca da orada zevk ve eğlenceye de
vam ederdi. Kışlıkta kaldığı üç ay zarfında bağışı ve ihsanları biraz
azalırdı. Sanki şu beyitler, onun bu iki cephesini göstermek için söy
lenmişti. Şiir (Arapça):
“Güz mevsiminin arkasından soğuk günler geldi. Sanki uğurlu

yıldızlar uğursuzların arasında kaybolmuştu.
551 Ebu Bekr Ali b. el-Hasan el-Kuhistanî Gaznevî: Sultan M ahm ud’un çağdaşıdır. Bu şiiri
S a’alibi, Tetim metü’l-Yetimme adlı eserinde nakletm iştir (Paris nüshası , s. 563.)
552 Saray Ordu veya Sıra ordu.
B ah ar ve onun güzelliği karlar altında kaldı. Sanki tavus, tavuk yu
m urtaları arasın d a y o k olmuştu. “553
Allah’a hamdolsun ki bugün bu yerler, zamanın Nuşirevan’ı kut

lu, ve uğurlu cihan padişahı Mengü Kaan’ın ayaklarıyla süslenmiştir.
Dünya, onun siyaseti ve adaletiyle aydınlanmış, ülkenin her tarafı gül
bahçesine dönmüştür. Yüce Allah, onun adaletini artırıp, emir ve ya
saklarını her yerde geçerli kılsın! Onun vasıtasıyla Hak dini güçlensin!
XXXV. TÖREGENE HATUN

Yüce Allah’ın fermanıyla cihan padişahı, devrin Hatem’i Kaan ölün
ce büyük oğlu Güyük, mensubu olduğu Kıpçak Ordu’sundan Kaan’ın
eşi Möge Hatun’un sarayına (bargâh) geldi. Geçmiş bir uygulamaya ve
Cengiz töresinin hükmüne göre sıradan (avam ) ve seçkin kişilerle (h a
vas) ilgili kanun hükümleri Ordu kapısında ve Möge Hatun’un sarayın
da uygulanıyordu. Fakat büyük oğulların annesi olan [196] akıl, bilgi
ve tecrübe bakımından üstünlüğü bulunan Töregene Hatun, Kaan’ın
oğullarına, kardeşlerine ve kardeşlerinin oğullarına elçiler gönderip
onlara Kaan’ın ölümünü duyurarak, memleket işlerinin yüz üstü kal
maması, devlet idaresinin bozulmaması için oybirliğiyle bir han se
çilinceye kadar ülkeyi yönetecek bir kimse lâzım, diye yazdı. Bunun
üzerine başta Çağatay olmak üzere diğer şehzadeler, kurultay topla
nıp hanlık işini yoluna koyuncaya kadar ülke yönetiminin dizginle
rini şehzadelerin annesi Töregene Hatun’un eline alması, görevlilerin
yerinde kalması ve yasalardan sapılmaması gibi görüşlerini bildirdiler.
Çok akıllı ve bilgili bir kadın olan Töregene Hatun, şehzadelerin bu ka
rarından da cesaret alarak, tam bir yetkiyle ülkenin işlerini eline aldı.
Onun rakibi olabilecek olan Möge Hatun da Kaan’dan bir süre sonra
ölmüş ve böylece Töregene Hatun’un önünde herhangi bir engel kal
mamıştı. Daha önce kendine düşman olanların kalplerini de iyilik ve
armağanlarla kendine çevirdi. Herkes samimî olarak onun buyruğu al
tına girdi. Hz. Peygamber (A.S.) “Kalpler, ken din e iyilik eden leri sevm ek
ve kötülük ed en lere dü şm anlık etm ek için yaratılm ışlardır” şeklinde
buyurduğu gibi yerliler ve yabancılar yüzünü onun eşiğine çevirdiler.
553 Gazneli Sultan M ahm ud’un sarayı şairlerinden Buzurcm ihir lâkaplı Ebu Mansur Ka
sım b. İbrahim el-Kaninî’nin şiiri.
Başta Cinkay olmak üzere Kaan’ın vezirleri ve vilâyetlerin yöneticileri
yerlerinde kaldılar.
Kaan’ın sağlığında Töregene Hatun’un kalbinde Kaan’ın yardımcıla

rına karşı kin uyanmıştı. İşlerin dizgini eline geçince ve kimsenin ona
itiraz edecek durumu kalmayınca kin duyan yüreğini soğutmak iste
di. [197] “H em en başla çünkü vakit keskin kılıçtır”554 sözü uyarınca
Sahib Yalavac için Hıtay’a bir elçi gönderdi. Emir Cinkay’ı yakalamak
istedi. Fakat o, daha önce Töregene Hatun’un niyetini anlamış, canı
nı kurtarmak için Töregene’nin oğlu Köten’in himayesi altına girmişti.
Yalavac’a giden elçiyi büyük saygıyla karşıladı. Gün geçtikçe ona karşı
saygısını ve ikramını arttırdı. Onu bu şekilde oyalarken kaçmak için
gerekli olan şeyleri hazırladı, üçüncü gece elçileri derin uykularında
bırakıp birkaç atlı ile Köten’in555 ülkesine kaçarak onların ellerinden
kurtuldu. Şiir (Arapça)\
“Düşünüp taşın arak kaçtım . H âlbuki ben k a ç a k değildim. Onlardan

ayrıldığım zam an on lar uykuda horluyorlardı. “556
Bu iki devlet büyüğü Köten’e sığınarak onun gölgesinde kendileri

ni emniyette hissettiler ve ondan iyilik ve yardım gördüler. Töregene
Hatun onları aldırmak için elçi gönderdiyse de Köten elçilere, “Küçük
kuşlar şahinin saldırısından kurtulup bir çalının içine sığınabilirler
se, orada emniyet bulurlar. Mademki onlar bize sığınıp devletimizin
eteğine yapışmışlar. Onları geri çevirmek insanlığa sığmaz. Eğer bunu
yaparsam, uzak yakın [198] Türk, Tacik kimse beni mazur görmez. Ya
kında kurultay olacak. O zaman onların durumu akrabalar arasında
tartışılır. Suçlu görülürlerse cezalarını çekerler” dedi. Töregene, birkaç
defa daha elçi gönderdiyse de Köten, aynı şeyleri söyleyerek onun is
teğini reddetti. Töregene, Köten’in onları iade etmeyeceğini anlayınca
Kaan’ın gözde memurlarından olan Emir İmadü’l-Mülk Muhammed
Hotenî ‘yi, eskiden aralan çok iyi olan Cinkay ile Yalavac’m aleyhinde
kurultayda şahitlik yapması için kandırmak istedi. Fakat o zamanın en
saygı değer insanlarından olan, cömertliği ve doğruluğuyla tanınmış
İmadü’l-Mülk, bu işi yapmayı kendine yediremeyerek zindanı tercih
554 Ebu ishak el-Gazzî’nin şiiri.

555 ö g ed ey Kaan’ın oğllarından.
556 Taabbata Şarran’ın şiiri.
etti. Daha sonra Yüce Allah, temiz kalpliliği yüzünden onun yardımcı
sı oldu ve onu zindandan kurtardı. O, Güyük Han’ın zamanında eski
sinden daha yüksek bir makama kavuştu.
Töregene Hatun’un bu yaptıklarını öğrenen Emir Mes’ud Beg de

ülkede emniyetin kalmadığı anlayınca kendini Batu’nun yanma attı.
Kara Oğul557 ve Çağatay’ın hanımları, Elçi Kurbağa ve [199] Emir Ar
gun ile birlikte Körgüz’ü yakalatmak için onu yoldan çıkardılar.
O sırada Fatıma adında bir kadın ortaya çıktı. Töregene’nin güveni

ni kazanan bu kadın, ülke yönetiminde ön sıraya geçti. Her işte görüşü
ve düşüncesi almıyordu. Fatıma, Abdurrahman’ı Mahmud’un yerine
Hıtay valisi tayin etti. Bundan sonraki bölümde bu kadından yeteri
kadar bahsedilecektir.
Emir Argun, Körgüz’u Töregene Hatun’a getirince Töregene Hatun

eskiden beri duyduğu kin ve nefret yüzünden onu hapse attırdı. On
dan boşalan Horasan valiliğine Emir Argun’u tayin etti. Bu durumu gö
ren devlet büyüklerinin her biri bir yere sığındı. Yalnız yasalardan kıl
kadar sapmamış olan Sorkotani Beki ve oğulları yelerinde kaldılar. O
sırada Töregene Hatun, sultanları, emirleri, melikleri kurultay için ça
ğırdı ise de asayiş ve huzur olmadığı için Güyük de dahil kimse davete
uymadı. Hepsi, “İzzetli olan üstün olur, hür bir kim senin izzeti, onun
hü r oluşundan kay n aklan ır” sözüne uydu. Durumu fırsat bilen Ötegin,
yönetimi zorla ele geçirmek için saraya yürüdü. Fakat Mengü Oğul558
karşı çıkın ca Ötegin yaptığına pişm an oldu ve “Saraya başsağlığı için
gidiyordum ” diyerek işin içinden sıyrıldı. Bu ara d a [ 2 0 0 ] Güyük ‘ün
İm il sah ilin d e bulunan Ordu’sundan (karargâh) gelm ekte olduğu h a
beri Ötegin’in pişm anlığını d ah a da arttırdı. Güyük, başken te gelince
an n esi Töregene H atun’un işlerine m ü d a h ale etm edi. Kurultay toplanıp
han seçilinceye k a d a r görevine devam etti.
Güyük’ün başkente gelişinin üzerinde iki ay geçince Fatıma yüzün

den anne ile oğlunun arası açıldı. Bu dargınlık da uzun sürmedi. Çün
kü Aziz ve Çelil olan Allah’ın hükmü geldi, Töregene bu dünyayı terk
etti.
557 K ara v e y a K ara H ü lag u : Ç a ğ a ta y ’ın bü yü k oğlu v e h alefi.

558 ö g e d e y ’in oğlu.
Fatıma, İmam Ali Rıza’nın kabrinin bulunduğu Meşhed’in Moğollar
tarafından fethi sırasında esir alınarak Karakorum’a getirildi ve oranın
pazarına tellâl oldu. Kurnazlık ve zekilik bakımından en hilekâr ka
dın bile onun eline su dökemezdi. Kaan, hayatta iken daima Törege-
ne Hatunla görüşmek için saraya gelir giderdi. Töregene Hatun, ülke
işlerini eline alınca Emir Cinkay’ın ona başkaldırması üzerine Töre
gene Hatuıı’un Fatıma ile olan yakınlığı daha da arttı. Fatıma, devlet
yönetiminde söz sahibi oldu. Sarayın bütün sırlarını öğrenince kendi
sine karşı olan devlet büyüklerini görevden uzaklaştırdı. Eli, vilâyet
lere kadar uzandı. Bunun üzerine memurlar, görevlerinde kalabilmek
için onun tarafında yerlerin aldılar. O sırada Meşhed seyyidlerinden
bir grup gelerek Fatıma’nın Peygamber (A.S.) sülâlesinden olduğunu
bildirdiler.
Hanlık Güyük Han’a geçince, Kadak Noyan’ın Alevî olduğu söy

lenen şarapçısı Semerkandlı, “Köten’in hastalığı, Fatıma’nın yaptığı
büyüdendir” [201] lafını her tarafa yaydı. Bu haberi duyan Köten'in
kurultaydan ikametgâhına dönünce hastalığı büsbütün arttı. Bunun
üzerine Köten, kardeşi Güyük Han’a bir elçi göndererek, hastalığının
ağırlaşmasının sebebinin Fatıma’nın büyüsü olduğunu, eğer kendisine
bir şey olursa, bunun intikamını Fatıma’dan almasını istedi. Bundan
bir ay sonra da Köten’in ölüm haberi geldi. O sırada devlet yöneti
minde yeniden güç kazanmış olan Cinkay büyü işinin peşini bırakma
dı. Güyük de annesine bir elçi gönderip Fatıma’yı istediyse de annesi,
“Onu ben kendim getireceğim” diyerek isteğini geri çevirdi. Güyük, bu
iş için birkaç defa daha adam gönderdi. Fakat annesi her defasında Fa-
tıma’yı vermeyi reddetti. En sonunda Semerkand adına bir adamı gön
derip, onu zorla alıp getirmesini emretti. Başka çarenin kalmadığın gö
ren Töregene Hatun, Fatıma’yı elçiye teslim etti ve bu olaydan kısa bir
süre sonra da öldü. Yaptığı cezası olarak Fatıma’yı birkaç gün çıplak ve
bağlı bir halde aç susuz bıraktılar, her türlü işkenceyle iftira edenlerin
söylediklerinin doğru olduğunu ona söylettikten sonra vücudunun al
tında ve üstünde bulunan delik yerleri dikip bir keçeye sararak suya
attılar. Şiir:
“Yüceltip p a d işa h lık verdiğin kim seyi d a h a sonra den ize atıp b a lık la
ra yem edersin. ”559
Bunun üzerine Fatıma ile işbirliği yapmış olan herkesin hayatı

tehlikeye girdi. Daha önce Meşhed’den gelip onunla akraba olduğunu
söyleyenleri bulup getirdiler. Onlara da işkence ve eziyet ettiler. O yıl
Güyük Han da babasının yanma öbür dünyaya gitti.
[202] Ondan kısa bir süre sonra İmilli560 Ali Hoca, Fatıma’ya iftira
eden şarapçıyı, onun Fatıma’ya yüklediği suçla suçladı. Şarapçıyı iki
yıl süreyle hapiste tuttular. O, bu süre içinde gördüğü her türlü işken
ce ve eziyetten dolayı hayatından ümidini kesti. Çektiği bu cezanın
“İşte m allarım ız bize ia d e edilmişi. ”561 âyetinin dediği gibi yaptığı iftira
nın cezası olduğunu anlayınca, kendini ölüme alıştırdı ve kaderin el
lerine bıraktı. İşlemediği suçu itiraf etti. Onu da suya atıp, kadınlarını
ve çocuklarını kılıçtan geçirdiler. Şiir:
“Atasını öldürdü. Kendisi de bu dünyada kalm adı. Dünya d a onun

adını bir d a h a anm adı. ”562
O yıl hanlık kutlu Mengü Kaan’a geçti. Ali Hoca da ettiği iftiraya
uğradı. Onu yakalayıp şehir meydanına getirdiler, kırılmadık yerini
bırakmadılar. Onu öldürdükten sonra kadınlarını ve çocuklarını esir
ederek onlara çok zor günler yaşattılar. “Kendine yapılm asını istem e
diğin bir şeyi başkasın a y a p m a .” Kaderin gizli sesi şöyle bağırıyordu:
“Elin doldu, ağzın şişti. ” Şiir:
“Eğer önündeki kad ifeyse onu sen dokudun. Yok eğer diken se onu da
sen diktin. ”563
Bu konuda Peygamber (A.S.) şöyle buyurur: “Öldürdüysen, öldün

demektir. Seni öldüren de öldürülecektir?” Yine şiir (Arapça):
“Üstünde Allah’ın eli olmayan bir el yoktur. Zulümden kurtulabile

cek bir zalim yoktur.”
559 Şehnam e Vullers neşr. 1 0 0 3 , 1, 734.

560 İmil nehrinin sahilinde bulunan bir şehir.
562 Şehnam e Vullers neşr. 1 2 7 7 , 1, 99.
[203] Akıllı ve uzak görüşlü insanlar, kötülük yapanın kötülük
bulacağını ve iyi insanların bundan ders alacaklarını bilirler. “Mutlu
insan, başkalarının nasihatini dinleyen insandır.” Şiir (Arapça):
‘A zgınlığın, yapanın başın a n eler getireceğini bir bilseler! Fakat

azgınlık y ap a n lar işin sonun düşünm ezler:”564
Yüce Allah, bizleri bu gibi kötülüklerden ve böyle günahlar işlemek

ten saklasın!
X X X V II. GÜYÜK’ÜN TAHTA GEÇMESİ

Kaan, hayata veda edip, bu alçak dünyanın nimetlerini bırakmadan
önce oğlu Güyük’e hiç vakit geçirmeden gelmesi için elçiler gönder
di. Bu haberi alan Güyük, derhal yola çıktı, fakat çok geçmeden yolda
ecelin gelip onun babası ile kucaklaşarak ayrılık ateşini söndürmesi
ne mani olduğunu öğrendi. Bunun üzerine süratini daha da artırarak
İmil’e vardı. Orada Ötegin’in tahtı ele geçirmek için harekete geçtiği
haberini alınca eğlenmeden babasının Ordu’suna gitti. Böylece onun
gelişiyle tahtta gözü olanların ümitleri kesilmiş oldu. Saraya yakının
da karargâh kurdu. Daha önce [204] geleneklere ve yasalara göre, ülke
nin yönetimi annesi Töregene Hatun’a teslim edildiği için bu konuda
herhangi bir müdahalede bulunmadı.
Hanı seçmek için toplanacak olan kurultaya şehzadeleri, noyanları,

sultanları, melikleri çağırmak için ülkenin her yanma elçiler gönderil
di. Haberi alan herkes kalkıp başkentin yolunu tuttu.
O sırada mevsim, bahar günlerinin güzelliklerle kucaklaştığı,

bahçelerin cennet bahçelerini unutturduğu, yeryüzünün her türlü gül
ler ve hoş kokulu otlarla örtüldüğü, durumlarına şükretmek için bü
tün tomurcukların ağızlarını açtığı, kumruların sevişip koklaştığı, gü
zel sesli bülbüllerin havada şu gazeli okuduğu mevsimdi. Şiir:
“Baharın ordusu çadırını sahraya kurmuş; bu durumda senin de

çadırını sahraya kurman şart.
Başka iş yapmadan sabahtan akşama kadar şarap iç ki akşamdan

sabaha kadar gül toplayasın.”
564 Ebu İshak el-Gazzî’nin bir kasidesinden.

Şehzadelerin her biri yardımcıları ve askeriyle (hayl u hadem ) ge
lince, onların düzen ve intizamını gören dostlarının gözü aydınlandı,
düşmanlarmmki ise karardı. İlk gelen, kalabalık bir orduyla Sorkotani
Beki ve oğullarıydı. Daha sonra doğu taraflarından Köten ve oğulları
ile Ötegin ve oğulları, Elçitay, padişahın amcaları ve amca oğullan;
Çağatay’ın Ordu’sundan Kara, Yesü565, [205] Büri5IÎB, Baydar567, Yesün
Toka568 ve onun oğlundan olan torunlarıyla diğer akrabaları; Saksın ve
Bulgar tarafından, Batu’nun yerine büyük kardeşi Hordu ile diğer kar
deşleri Şiban Berke, Berkecer ve Toka Timur geldiler, ülkenin her ya
nından gelen önemli noyanlar ve emirler bağlı oldukları şehzadelerin
yanlarında yerlerini aldılar.
Hıtay tarafından emirler ve yüksek rütbeli memurlar; Maveraün-

nehr ve Türkistan’dan Emir Mes’ud Beg ile o bölgenin ileri gelenle
ri, Emir Argun’un refakatinde Horasan, İrak, Lur, Azerbeycan ve Şir
van’ın ileri gelenleri; Anadolu’dan Sultan Rükneddin569 ve Tekvur
Sultanı; Gürcistan’dan Sultan Bedreddin Lulu’nun570 eşi; Bağdat Da-
rüsselam’mdan Başkadı Fahreddin; Erzurum Sultam571 ve Frenk el
çileri; Kirman’dan ve Fars’tan yöneticiler; Alamut’tan Alaaddin572 ve
Kuhistan’dan Şihabeddin ve Şemseddin ile o bölgelerin büyükleri gel
diler. Heyetlerin her biri Kaan’a şahane hediyeler sundular. Bu şekilde
gelenler için yaklaşık iki [206] bin kadar çadır kurdular. Tüccarlar, do
ğuda ve batıda üretilen en güzel şeyleri oraya taşıdılar.
Ülke içinde ve dışından gelenler tarafından orada şimdiye kadar

görülmemiş ve duyulmamış büyük bir kalabalık oluştu, uçsuz bucak
sız ova insanlara ve hayvanlara dar geldi. Sarayın çevresinde dikilme
ye dahi yer kalmadı. Oraya giriş çıkış çok zorlaştı. Şiir:
ses Veya Yesü Mengü: Yesü Mönge: Çağatay’ın beşinci oğlu.

SM Metiken’in ikinci oğlu.
567 Çağatay’ın altıncı oğlu.
568 Yesun “dokuz” ve toka “sayı” m anasına gelir. M etikeni’in üçüncü oğlu.
563 IV. Sultan Rükneddin Kılıçarslan (1 2 5 7 -1 2 6 6 ).
570 S u ltan B ed red d in Lu lu ( 1 2 3 3 - 1 2 6 5 ) .
571 Bu tarih hatalıdır. Çünkü Erzurum ’un Selçuklu valisi Rükneddin Cihanşah, Celaled-
din H arezm şah’a yenildikten sonra öldürüldü (1 2 3 0 ve o tarihten itibaren Erzurum I. Aladdin
Keykubad’ın topraklarından ayrıldı.).
572 İsm aililerin yöneticisi III. M uhamm ed (1 2 2 1 -1 2 5 5 ).
“Ç adırdan, insandan ve harem çadırından düz ovada boş y er
kalm adı. ”573
Yiyecek ve içecek son derece pahalılaştı. Hayvanlara ot bulmada

sıkıntıya düşüldü. Şehzadelerin ileri gelenleri toplanıp ülke yönetimi
nin Kaan’ın oğullarından birine bırakılması konusunda söz ve fikir bir
liğine vardılar. Köten, babasının da kendisini tercih ettiğini söyleyerek
hanlığa olan hevesini dile getirdi. İçlerinden bir kısmı da Siremün’ün574
yaşı büyük olsaydı, han olmaya en uygun kişi olurdu” görüşünü ileri
sürdü. Fakat Kaan’ın oğullarından Güyük, akıllı, bilgili ve yiğit oluşuy
la ün yapmıştı. Kardeşlerin en büyüğü olup, dünyanın acısını tatlısını
tatmış tecrübeli biriydi. Gösterilen adaylar arasında Köten hasta, Sire-
mün küçüktü. Geriye Güyük kalıyordu. Annesi Töregene Hatun, Gü-
yük’ün tarafını tutuyordu. Beki ve oğulları noyanların ve devlet ileri
gelenlerinin çoğu da Güyük’ten yana görüş bildirdiler. Buna rağmen
Güyük, âdet olduğu üzere hanlık konusunda nazlanıyor, istemezmiş
gibi görünüyor ve başkalarının bu işi kendisinden daha iyi yapacağı
nı ileri sürüyordu. Sonunda kam an ın görüşüne uyarak [207] bütün
şehzadeler bir araya topladılar. Törende hazır bulunanlar, külahları
nı çıkarıp kemerlerini çözdüler. Bir elinde Yesü, bir elinde de Hordu
tutarak onu padişahlık tahtına oturttular ve bir kadeh şarap sundular.
Bundan sonra içerde ve dışarıda bulunanlar üç defa diz çökerek ona
Güyük Han ismini verdiler. Adet olduğu üzere şehzadeler, itaat ede
ceklerine dair yazı verdiler, başarılı olması için dualar ettiler. Daha
sonra Güyük Han’ın arkasından dışarı çıkarak güneşin karşısına üç
defa diz çöktüler. Tekrar içeri dönünce Güyük Han tahtına oturdu. Sa
ğında şehzadeler, solunda da güzellikte eşi olmayan kadınlar yerlerini
aldılar. Sonra ay yüzlü, selvi boylu, pembe yanaklı, gonca ağızlı, inci
dişli sakiler, hizmet kemerlerini bellerine takıp o günün şerefine akşa
ma kadar peş peşe kımız ve şarap sundular. Şiir (Arapça):
"Eğer o, Yusuf’un yerinde olsaydı, kadınların elleri değil, erkeklerin

kalp leri kesilirdi. ”
Şiir:

574 Veya Şirem un: Moğolların Süleym an karışılığında kullanıdıkları kelime. Bu şahıs,
Ögedey’in ikinci oğlu Köşü’nün büyük oğludur.
“Zahitler bile onların güzel yüzlerini gördükleri zaman kucaklarına
atılmaktan kendilerini alamazlar.”
Şiir: (Arapça):
“Köpükler, kadehlerdeki şarapların üzerinde ve kenarında oynama

ya başlayınca, kırmızı akiklerin içinde inciler görüyorum, sanırsın.”
Parlak zü hre yıldızı m avi g ök kubbenin üzerinde eğlen ce m eclisini

seyretti. Ay ve Kutup Yıldızı, m eclisteki güzelleri görünce, çirkinlikleri
ni sa k la m a k istediler. Ş arkıcılar şarkıya başlam ış, orada bulunanlar
zev k ve sefay a dalmıştı. Bu şekilde g ece yarısına k a d a r [208] o gün ş a
rap kad eh leri dolup boşaldı. Padişahın huzurunda bulunan şehzadeler,
Şiir:
“Neyin eşliğinde şarkı söyleyen ip ek sesli güzeller, p ad işah ın önünde

ayakta durmuşlardı.
Bu şekild e g ece yarısına k a d a r herkes şarap içti. Ş arkıcılar ağızlarını

kapam adılar. ”575
Sarhoş oldular. Yatıp dinlenmek için odalarına giderlerken dünya

padişahına övgü dolu sözler söylediler. Sabah olup ortalık aydınlanın
ca, Şiir (Arapça):
“Sonunda sab a h başını uzattı. Karanlık, eteğini toplayıp gitti” diye

nitelenen bir vakitte şehzadeler, noyan lar ve bütün halk, Şiir:
“K oşarakp ad işah ın sarayına, onun iyiliği için dua etm eye geldiler. ”57r>
Güneşin parlak bayrağı mavi gök kubbenin çatısına dikilince, ci

han padişahı uykudan uyanıp odasından çıktı. Şiir:
“P adişaha m ahsu s altın işlem eli elbisesin i giydi ve başın a büyüklük

tacını koydu. ”577
Büyük bir ihtişamla, kibir ve gururla. Şiir:
“S alm a salm a halvetten çıktı; A rkasında hizm etçiler olduğu halde. ”578
575 Şehnam e, Vullers neşr. 4 7 2 , 11,-6 2 3 4 .

576 Aynı eser, 4 6 5 , 1, 504.
577 Aynı eser, 16 4 8 , I, 2 6 6 9 .
578 Aynı eser, 6 2 0 , IV, 1645.
Daha sonra hanlığın dört köşeli tahtına oturunca devlet büyükleri
ne ve halka huzura girme izni verildi. Herkes, kendine ayrılan yerini
aldı. Şiir:
“Cihan p ad işa h ın a şu sözlerle dua etm eye başladılar: Bahtın uyanık

ve kalbin a ç ık olsun!
Bütün dünya senin ayakların altında kalsın! Yaşadığın sü rece yerin

tahtın üzeri olsun!”579
Hatunlar ve güzel kadınlar, saki gibi orada bulananlara şarap ka

dehlerini sundular. Şiir (Arapça):
“Senin y an akların ı selâm ladım . Doğrusu güle bir gül, elm aya d a bir
elm ayla cev ap verdim ”.
Her taraf kuzey rüzgârı gibi sakinleşince, devlet büyükleri oğullar,

kadınlar [209] ve kızlar, geceleri gökyüzünde yıldızlar gibi parlayan al
tın ve gümüş işlemeli elbiselerini giydiler. Şarap kadehlerini yudum
layıp yönlerini zevk ve eğlence meclisine çevirdiler. Gözlerini güzel
kadınlara, kulaklarının da onların söyledikleri şarkılara yönelttiler.
Kalpler, mutluluk ve neşeden dolup taştı. “K afalarında şarabın ver
diği keyif, ellerin de ise, sevgilinin zülfü vardı. ” O günü ve takip eden
yedi günü ve yedi geceyi bu şekilde zevk ve eğlenceyle geçirdiler. Şiir
(Arapça):
“Bir ceylan yavrusunun elleri, sazın tellerine özlem dolu n ağm eler
ilham ediyor. ”
Zevk ve eğlence son bulunca yeni padişah, eski ve yeni hâzinelerin

kapılarının açılmasını emretti. Hâzinede bulunan mücevherleri, altın
ları, gümüşleri ve kumaşları cinslerine göre ayırıp halka taksim edil
mesi işini, kurultayın en saygın kişilerinden olan Sorkotani Beki’ye
bıraktı. Önce Cengiz Han’ın soyundan olan kadın erkek herkese pay
ları verildikten sonra sıra onların hizmetinde bulunanlara geldi. Daha
sonra sırasıyla, noyanlara, tümen, hezâre, sad e ve d eh e emirlerine ve
bunların yardımcılarına, en sonra da sultanlara, m eliklere, kâtiplere,
devlet memurlarına ve onların adamlarına uygun görülen paylar veril
di. Velhasıl orada bulunan herkes, mevki ve makamına göre nasip aldı.
579 Aynı eser, 4 7 0 , II, 571.

Bunlar yapıldıktan sonra [210] sıra devlet ve memleket meselele
rine geldi. Önce Ötegin’in işini ele aldılar. Onun üzerinde uzun uzun
durmayı uygun gördüler. Çok önemli ve gizli tutulması gereken bir iş
olduğundan onu, sırrı açıklar endişesiyle yabancı birinin değil, Mengü
ve Hordu’nun araştırıp soruşturmasına karar verdiler. Soruşturma bi
tince yasalara dayanarak Ötegin’in emirlerinden bir kısmının işlerine
son verdiler. Bundan başka emirlerin kendi başlarına yapmaya çekin
dikleri bazı işleri karara bağladılar.
O sırada Kaan’ın ardından Çağatay da hayatını kaybetti. O, veliaht

olarak torunu Kara Oğul’u bırakmasına rağmen oğlu Yesü buna sesini
çıkarmadı. Fakat Yesü ile arası iyi olan Güyük Han, “Öz oğul dururken
nasıl olur da torun vâris olur” diye buna karşı çıktı. Daha önce Kaan ve
Çağatay’ın veliaht olarak seçtikleri Kara Oğul’u, Güyük Han makamın
dan uzaklaştırarak onun yerini Yesü’ye [211] verdi ve onu destekledi.
Kaan’ın ölümünden sonra şehzadelerin her biri bir işe el atmıştı. Aynı
şekilde büyüklerinden bazı başka birilerine aracı olmuşlardı. Bazıları
da beratlar (çekler) yazmış ve p ay z alar vermişlerdi. Güyük onları birer
birer geri istedi. Onların yaptıkları yasa dışı olduğundan Güyük’ten
utanıyorlardı ve utançlarından başlarını yere eğiyorlardı. Bu mecliste
bir yazı, bir berat veya payza almış olanlardan aldıklarını geri alıyor
lardı. O el yazılarını memurlara (âmil) gösteriyorlardı.
Fakat Beki580 ve oğulları başları dik dolaşıyorlardı. Çünkü hiç kim

se onların yasalara aykırı en küçük bir hareketini görmemişti. Güyük
Han her zaman onları örnek göstererek, onların herkesten daha çok
yasalara saygılı olduğunu söylerdi.
Güyük’ün tahta çıktıktan sonra yaptığı işlerden biri de babasının

koyduğu yasaların yürülükte olduğunu ve onun değiştirilmeyeceğini
bildirmek ve babasının mübarek al-tam ga’styla mühürlenmiş olan her
yarlıg (ferm an)m kendisi görmese de geçerli olduğunu duyurmak için
bir y asa çıkarmak oldu.
Bu işleri yaptıktan sonra orduya çeki düzen vermek ve onları dün

yanın her tarafına göndermek içim m eşveret’e oturdular. Hıtay’ın en
uzak noktası olan Menzi’nin itaatten çıktığı öğrenilince Sübetay, Ser
580 Veya Sorkoktani: Beki: Beki: Kraliçe m anasına gelir. Bu kadın, Mengü Kaan, Kubilay
Han ve CIruk Buka’nın anneleridir.
d a r Çağan581 ve Bahadır orayı hizaya getirmekle görevlendirildiler.
Tangut ve Solangay için de karar alındı. Batı tarafına da kalabalık bir
askerle Elçigitay’ı582 gönderirken [212] M ülhidlerin583 işini görmek için
her padişahın on kişisinden ikisini; Tariklerden de her on kişiden iki
sini ona göndermelerini buyurdu. Kendisinin de onların arkasından
gitmesi kararlaştırıldı. Her ne kadar bütün askeri Elçigitay’ın emrine
vermiş ise de başta Rum meselesi olmak üzere başkalarının onun işle
rine müdahale etmemek ve o bölgelerin meliklerinin sadece ona taraf
olmaları şartıyla Gürcistan, Halep ve Musul’un işlerini de ona havale
etti. Hıtay memleketlerini S ahib Yalavac’a bıraktı. Türkistan ile Emir
Mes’ud Beğ’in yönetimi altında bulunan diğer şehirlerin yönetimini
de ona verdi. Irak, Azerbaycan, Şirvan, Lur, Kirman, Fars ve Hindis
tan tarafı da Emir Argun’a emanet edildi. Anılan kimselerin her biri
ne bağlı olan emirlere ve meliklere p ay z a ve yarlıg verdi. İşleri onlara
havale etti. Altın başlı p ay z a ve yarlıg ile onların adını kaydetti. Rum
saltanatı, Han’ın huzuruna çıkma şerefi kazanan Sultan Rükneddin’e
verildi. Onun büyük kardeşi584 azledildi. Kız Melik’in oğlu David’i II.
David’in emrine verdi. Diyarbakır ve Halep sultanlarıyla onların elçi
lerine yarlıg verdi. Bağdat elçisine yarlıg vermek istemedi. Müminleri
ne Emirine585 [213] sert mesajlar gönderdi. Çünkü Curmagun’un oğlu
Siremün onun hakkında şikâyette bulunmuştu. Alamut elçilerine ha
karetler yağdırdıktan sonra getirdikleri mektuba çok sert cevaplar ve
rerek onları geri gönderdi.
Bütün bu önemli işler yapıldıktan, şehzadeler, padişaha saygıları

nı ve bağlılıklarını bildiren sözler söyledikten sonra yerlerine dönüp,
Güyük Han’ın emri uyarınca ordu hazırlama ve onlara komutan tayin
etme işlerine koyuldular.
581 M oğolca fil m anasına gelen bu kelime, şahıs ismi olarak kullanılmaktadır. Çağan, aslen
Tangutlu olup, on beş yaşından Çağatay tarafından evlâtlık alınmış, onun beşinci oğlu olm uş
tur. Ö nce Cengiz han tarafından em iri-i tüm en olarak tayin edilm iş, savaşta üstün başarılan
gösterince Ögedey onu Hıtay ve Kuzey Çin’e düzenlenen seferlerde orduların başına getirmiş,
daha sonra da Hıtay yöneticiliğine tayin edilmiştir.
582 Papa IX. Louis’e elçi gönderen bu kişi hakkında bak. P.Pelliot, Les Mongols et la Papaute,
Paris 19 5 0 , s .115, n.2; s .171, n.2
583 Yani İsmaîlîlerin.
584 Yani İzeddin Keykavus (1 2 4 5 -1 2 5 7 ).
585 Yani Abbasî halifesine.
Güyük Han’ın tahta çıktığı haberi dünyanın her tarafına yayılınca
onun sertliğini ve cezalandırmada aşırıya kaçtığını bilen düşmanları,
daha o üzerlerine gelmeden korkudan titremeye başladılar. Şiir:
“Korkun, hasm ının önünde büyük bir ordu; heybetin, ordunun etra
fın d a sağlam bir kaledir. ”5m
Onun huyunu bilen muhalifleri, heybetinin ve kuvvetinin korku

sundan “Yerde bir tünel y a da gökyüzüne uzanan bir m erdiven ” aradı
lar. Şiir:
“D ünyada senin adını duyunca, korkudan açıktan veya gizli olarak

kıvranm ayan; n e kıvranm ası, ödü kopm ayan bir düşm an göremiyorum. ”
Güyük’ün yakınlarından, devlet büyüklerinden veya saray görev

lilerinden hiç biri, onun görüşlerine karşı görüş bildirmeye ondan bir
şey istemeye veya düşüncesini açıklamaya cesaret edemezdi. Yalnız
buna, çok yakınları ve nedimleri cesaret edebilirdi. Bunlardan biri ço
cukluğundan beri hizmetinde bulunan ve “a t a b e k ” unvanını verdiği
Nov Kodak587 idi. O samimi bir Hıristiyan olduğu için Güyük de onun
dinine girdi. [214] Diğer yakını Cinkay’ın da Hıristiyan olması dolayı
sıyla Güyük, keşişlere ve Hıristiyanlara ilgi ve yardımlarda bulundu.
Bu haber her tarafa yayılınca Suriye, Rum, Bağdat, As58B ve Rus bölge
lerinden keşişler padişahın huzuruna koştular. Güyük başta tabipler
olmak üzere birçok Hıristiyan’a sarayında yer verdi. Kodak ve Çinkay’a
yakınlığı dolayısıyla Muhammed’in (A.S.) dinini küçük gördü. Hasta
lanınca ülkenin bütün işlerini Kodak ve Cinkay’ın ellerine bıraktı. Hı-
ristiyanlar’ın işi rast gitmeye başladı. Hiç bir Müslüman bir Hıristi
yan’ın aleyhinde açıkça konuşamaz oldu.
Güyük Han, cömertlik konusunda babasını geçmek için çok gayret

sarf etti. Tüccarlar tarafından getirilmiş olan malları, onların istediği
fiyattan satın alıyor, hiç kimseyi malları elinde kalmış olarak geri gön
dermiyordu. Bazen bir günde yaptığı alışverişin tutarı, yetmiş bin ba-
liş ’ten fazla oluyordu. “Kimin ne kadar malı varsa getirsin” diye çevre
ülkelere yazılan mektuplar sonuncunda doğudan, batıdan, Hıtay’dan
ve Rum’dan gelen malları, çıkış yerleri ve cinslerine göre dağ gibi yı-
586 Şehnam e, Vullers neşr. 16 3 7 , II, 2492.

587 Moğol devletinin baş kadısı.
588 veya “Alan”lar. Bugünkü Ossetlerin ataları.
garlardı. Bir gün devlet ileri gelenlerinin, hâzinede biriken malların
taşınmasının çok zor olacağını bildirmeleri üzerine, o malların korun
masının zahmetli ve faydasız bir iş olacağını söyleyerek onların asker
lere ve orada bulunan halka dağıtılmasını emretti. Hâzinedeki malla
rın taksimi günler sürdü. [215] Ülkenin hiçbir yerinde ondan nasibini
almamış kimse kalmadı, bu kadar çok dağıtmalarına rağmen, yine de
malların üçte ikisi kaldı. Bir gün Güyük Han, hâzinenin önünden ge
çerken, orada çok miktarda mal görünce, “Ben bunları halka dağıtma
nızı emretmiştim” deyip, “Bunlar dağıtımdan arta kalan mallar, ceva
bını alınca “Bunları da dağıtın” diye emir verdi. Daha önce haddinden
fazla alanlar bu defa da götürebildikleri kadar aldılar.
Güyük Han, o kışı Karakorum’da geçirdi. Yeni yıl gelip589 dünya kı
şın soğuğundan kurtulunca; cemreler düşüp yeryüzü renkli elbiseler
giyinince, ağaçların dallarına su gelip ılık rüzgârlar esmeye başlayınca,
hava sevgilinin yüzü gibi güzelleşip gül bahçeleri, hatunların yanakla
rı gibi allanınca, kuşlar ve hayvanlar eşlerini bulup, birbirini sevenler,
sonbahar gelmeden bu günleri değerlendirip uykusuz bir halde hiç
kimseden korkmadan, Şiir:
“Kalk ey güzelliği yasem in i utandıran! Yasemin zam an ın a k a d a r iş

ret edelim .
Gül bahçesin in gül renkli yan ağın dan güller toplayalım . Buğday
tenli dilberlerin şarap renkli dudakları üzerinde şarap içelim .”
beyitleri söylendiği bir zamanda Güyük Han, yazlığa gitmek üzere

Karakorum’dan ayrıldı. Yolu üzerinde gördüğü fakirlere baliş ve kumaş
dağıttı. Gitmek istediği Beş Balığ’a bir haftalık yol uzaklığında olan
Semerkand’a varınca vadesi geldi.590 Ecel, [216] oradan bir adım daha
ileri atmasına izin vermedi. Cefakâr feleğin oyunu yüzünden ümitleri
suya düştü. Onun bunca büyüklüğü ve ihtişamı, ordusunun kalabalık
oluşu ölüme mani olamadı.
Dünyada her gün bu türlü olaylar olurken, insanların bundan ders

almamaları, aksine açgözlülüklerinin ve hırslarının daha da artması
hayret edilecek bir durumdur. Şiir:
589 1247.
590 x arihçiler, Güyük’ün ölüm tarihi olarak 27 M art veya 24 Nisan 1248 tarihlerini verirler.
Bu konuda bak. Pelliot, a.g.e. s. 1 9 5 -1 9 6 .
“Dünya h er gün, eğer gönlümü ban a bağlam azsan iyi edersin, diyor.
Sen bu dili olm ayan nasihatçinin n asihatin i dinlemiyorsun.
O İsken d er’i bile cansız bırakan sevgisiz dünyadan ne sevgisi b e k

liyorsun? D ara’y ı591 ülkesiz bırakan o sevgiliye n e diye âşık oluyorsun?
Görmüyor musun ki bu gümüş renkli çadırdan h er an; bu hoş yüzlü

ihtiyar n e oyunlar çıkarıyor?”
X X X V III. OĞUL GAYMIŞ HATUN592 VE OĞULLARI

Canlıların hiçbir zaman kaçıp kurtulamayacağı olay Güyük Han’ın
başına gelince, Moğolların âdeti gereği yollar kapandı. [217] İster ma
mur bir yer, ister virane olsun herkesin yeni bir emre kadar bulunduğu
yerde kalması konusunda y asa çıkarıldı.
Oğul Gaymış Hatun, ölüm acısının ateşinin sönmeye yüz tuttuğu

sırada durumu bildirmek için Sorkotani Beki ile Batu’ya elçiler gön
derdi. Padişahın yakınları ile konuşup danıştıktan sonra Kobak’a veya
Güyük Han’ın eski ord u ’su olan îmil şehirlerinin birine gitmeye karar
verdi. Tercihini İmil için kullanarak oraya doğru yola çıktı. O sırada
Sorkotani Beki, adet olduğu üzere onu teselli etmek için begtâg593 ve
elbise (câm e) gönderdi. Batu da aynı şekilde hareket ederek bütün ka
rarlarında destekleyeceği konusunda ona cesaret verdi ve ondan ülke
işlerini aksatmadan yürütmesini istedi. Sonra binek hayvanlarının
yorgun olduğunu söyleyerek Ala Kamak’ta594 konakladı. Bütün şehza
deleri ve emirleri oraya çağırdı. Onların da hazır bulunacağı bir top
lantıda ülkenin işlerinin bozulup çığırından çıkmaması için hanlığın
Beki’ye verilmesi konusunu onlarla görüşmek istedi. Toplantıya Hoca,
Naku ve Kadak da [218] çağrıldı.
Hoca ile Naku, Ala Kamak’ta bulunan Batu’nun huzuruna varmak

için yola çıktılar. Güyük Han zamanında ayağını feleğin başına koya-
581 Daryüş veya Büyük Dara da derler. İran’da Sesanîlerden önce hüküm süren Akamenid-
lerin son hükümdarı olup Büyük İskender’e yenilerek onun tarafından öldürülmüştür.
592 Aslen Merkitli olan bu kadın Güyük Han’ın eşi, H oca ve Naku'ııun anneleridir (Ca-
m iiı’t-tevarih, Blochet neşr. s. 228).
593 Moğol kadınlarının belik şeklinde yapıp saçlarına taktıkları ipekli bir kumaş.
594 Veya Ala Kavak: Kayalıg’a bir haftalık yolda olup Issık Göl ile İli ırmağının arasındaki
Ala Tau dağlarında bulunan bir yer.
cak kadar yükselen, bu çabuk yükselmenin verdiği kibir ve gururla
büyük insanlara yakışmayan hatta en ahmak kimselerin dahi söyleye
meyeceği sözleri Batu’nun aleyhinde söylediği için Kadak, yaptığı kö
tülüklerden ve sözlerin sonuçlarından çekinerek devlet hizmetinden
çekildi. Hasta olduğunu ileri sürerek davete gelmedi. Birkaç defa daha
elçi geldiyse de kararında ısrar etti. Oğul Gaymış ve oğulları da gitme
sine razı olmadılar ve onu kendi haline bıraktılar.
Hoca ile Naku, Batu’nun huzuruna varınca orada iki üç günden

fazla kalmadılar. Yıldız falının dönüşlerini işaret ettiğini ileri sürerek
diğer şehzadeler gelmeden oradan ayrıldılar. Ayrılmadan önce kendi
lerine vekil olarak Timur Noyan’ı bıraktılar ve ona çoğunluğun görüşü
doğrultusunda oy kullanmasını, yazı (hat) ve imza vermesini söyledi
ler. Şehzadelerin çoğu âdil Mengü Kaan’ın tahta geçmesi konusunda
görüş bildirdikleri için Timur Noyan da o yönde yazı (hat) verdi.
Ala Kamak’ta toplanan şehzadeler ve Batu, kurultay toplanıp yeni

bir han seçilinceye kadar ülke yönetimini Oğul Gaymış ve oğulları
Hoca ve Naku’nun ellerine bırakmaya karar verdiler ve Oğul Gaymış
ile oğullarına elçiler göndererek, eskiden beri padişahın hizmetinde
önemli görevleri başarıyla yapan Cinkay’m padişah seçilinceye kadar
ülkenin yönetiminde [219] onlara yardımcı olmasını ve yarlıg yazma
görevini yerine getirmesine tavsiye ettiler.
Bundan sonra şehzadeler, kurultay hazırlıklarına başlamak üzere

ordularına döndüler. Timur da oradan yarılıp Hoca ile Naku’nun yanı
na giderek onlara, şehzadelerin Mengü’nün tahta geçmesi konusunda
görüş birliğine vardıklarını duyurması üzerine onlar, vekil bıraktıkla
rı Timur Noyan’ın imzasını tanımayarak Mengü Kaan’ın geçeceği yol
üzerine tuzak kurup onu öldürmeye karar verdiler. Fakat Kaan’ın şansı
açık ve yaver olduğundan o tuzak kuracakları yerden birkaç gün önce
geçip gitmişti. Bu fırsatın kaçmasından sonra da Hoca ve Naku, Ka
an’ı öldürme düşüncesini akıllarından çıkarmadılar. Bu arada şehza
deler tarafından Han’a vekillik etme görevi verilmiş olmasına rağmen,
Hoca ile Naku, tüccarlardan mal almak ve şehirlere ve köylere tahsil
darlar gönderip vergi toplamaktan başka bir iş yapmıyorlardı. Gaymış
ise bütün gününü Samanlarla geçiriyor, onların gerçek dışı sözlerine
göre hareket ediyordu. Hoca ve Naku da annelerinden ayrı baş çekiyor
lardı. Böylece bir makamda üç kişi bulunuyor, bunların her biri ken
di kafasına göre karar veriyordu. Bunun dışında şehzadeler ve devlet
büyükleri de işleri kendi bildikleri gibi idare ediyorlardı. Gaymış ve
oğulları arasındaki anlaşmazlıklar, onların yakın akrabaları ile çekiş
meleri, ülke işlerinin bozulmasına ve önemli kararların verilmemesine
sebep oldu. Emir Cinkay da görevini yapamaz duruma geldi. Nasihat
ler, [220] Hoca ile Naku’nun kulaklarına girmiyor, onlar bildikleri gibi
hareket ediyorlardı. Gaymış ise heveslerine kapılarak, doğru söyleyen
lerin sözlerini tutmuyordu. Şiir (Arapça):
“Akıl sahiplerinin, karşısında aciz kaldıkları iki şey vardır: K adın la
rın düşüncesi ve çocukların isteği.
K adınlar hislerine göre hareket ederler; çocu klar ise, dizginsiz

koşarlar. ”
Daha sonra Oğul Gaymış ve oğulları Batu’ya elçi göndererek taht

tan ayrılmayacaklarını ve başka birini de han olarak kabul etmeyecek
lerini bildirdiler. Şiir (Arapça):
"Önceden verilmiş bir karara karşı ağlayıp sızlam anın n e faydası

olabilir?
A llah’ın hükm ettiği bir şeye karşı çırpınıp ağ lam akta n e m an a var
dır? M u hakkak hükm ün gereği yerine gelecektir. ”595
Onlar, Yesü’nün de desteğiyle sağa sola haberler gönderip hanlık

iddiasında bulundular. Beki ile Batu, onlara elçiler göndererek [221]
kurultayda hazır bulunmalarını, büyük küçük bütün şehzadelerin top
lanacağı o toplantıda ne istediklerini açıklamalarını, Mengü’nün han
olmasının onların da işlerine yarayacağını söylediler.
Bu işe çocuk gözüyle bakan ve zamanın kazandırdığı tecrübelerden

ders almayan Hoca ile Naku, kendi görüşlerinde ısrar ettiler. Kadak da
önce aleyhinde söylediği uygunsuz sözlerin Batu’nun kulağına gitmiş
olacağından korkarak onlarla işbirliği yaptı. Kurultayın vakit geçiril
meden yapılması haberini getiren elçilere cevap vermeyip işi ağırdan
aldılar.
Sonunda bütün şehzadelerin toplanıp kendilerini beklemekte ol

duğu haberini alınca Naku yola çıktı. Onun arkasından Hoca, daha
595 Sam anîler devri şairlerinden Hüseyin b. Ali M erverrûd’un şiiri.

sonra da Gaymış hareket etti. Bütün bunları Cihan Padişahı Mengü Ka
an’ın tahta geçişini anlatırken anlatacağız. Onların bu bencil ve düşün
cesiz hareketleri öyle meseleler çıkardı ki akıllı kimseler onları çöz
mekten aciz kaldılar.
X X X IX . TUŞİ’NİN ÖLÜMÜ VE BATU’NUN596 ONUN

YERİNE GEÇMESİ
Cengiz Han’ın büyük oğlu Tuşi, babasının yanından dönerken Ku
lan Başi’de öldü. Hepsi de birbirinden yetenekli ve iyi yetişmiş olan
Bogal, Hordu, Batu, Sibakan, Tangut, Berke [222] ve Berkecer adla
rındaki yedi oğlundan Batu, babasının yerine geçerek ülkesinin ve
kardeşlerinin hâkimi oldu. Ögedey Kaan, tahta geçtikten sonra, Batu,
ülkesinin sınırlarında bulunan Kıpçak’ın bir kısmını, Alan, As, Rus,
Bulgar, Mekes597 ve daha birçok ülkeyi topraklarına kattı. Çok hoşuna
giden ve çoğu zaman çadırını kurarak oturduğu İtil’deki598 bir yere Sa
ray599 adında bir şehir kurdu. Bütün ülkede sözü geçer ve hatırı sayılır
bir kişi durumuna geldi. Tanrı tanımaz bir adam olduğundan hiçbir
dine ilgi duymaz ve din ayırımı yapmazdı. Eli açık ve son derece cö
mertti. Çevre ülkelerin meliklerinin gönderdikleri hediyeleri (pişkeş)
hâzineye koymaz, az çok demeden orada bulunan Moğol, Müslüman
herkese dağıtırdı. Yabancı ülkelerden gelen tüccarların bütün malları
nı alır, onlara fazlasıyla ödeme yapardı. Rum, Suriye ve diğer ülkelerin
sultanlarına berat ve yarlıg verdi. [223] Huzuruna gelen herkes isteği
ne kavuşmuş olarak oradan ayrılırdı.
Güyük Han, tahta geçince Batu onun daveti üzerine yola çıktı. Ala
Kamak’a varıp Güyük Han’ın ölüm haberini alınca orada kaldı ve çev
redeki şehzadeleri yanına çağırdı. Onlar gelince hep birlikte hanlığa
Mengü Kaan’ın geçmesini kararlaştırdılar. Bunu Mengü Kaan bölü
münde geniş olarak anlatacağız.
596 B atu’nun saltanatı hakkında bak. Vernadsky, T he Mongols and Russia, s. 1 4 0 -1 4 9 ;

Grousset, L'Empire des Steppes, s. 4 7 0 -4 7 4 ; Spuler die Goldene Horde, s. 10-32.
597 Veya Meget Alanların veya Ossetlerin bugünkü başkenti (Bak. Minorsky, C aucasia III-
232, 238).
598 Hazar denizine dökülen Volga nehrinin diğer adı.
599 Volga nehrinin kenarında Astragan'a 65 mil uzaklıkta bir şehir (Bak. Vernadsky a.g.e. s.
141, 153; Spuler, a.g.e. s. 2 6 6 -2 6 8 .)
Sonra Batu, oradan tekrar Ordu’suna döndü. Günlerinin çoğunu
zevk ve sefa içinde geçirdi. Civar bölgelerde bulunan akrabalarının
asker isteklerini karşıladı. 635 (1255) yılında Mengü Kaan’ın kurultay
davetini alınca Hıristiyan olan oğlu Sartak’ı gönderdi. Sartak, kurulta
y a varmadan bu dünyadan ayrıldı.600
Sartak, Mengü Kaan’ın huzuruna varınca ondan büyük bir ilgi ve

ikram gördü. Mengü Kaan, ona en yakınlarına hatta oğullarına göster
diği sevgi ve şefkati gösterip, padişahlara lâyık hediyeler vererek ülke
sine gönderdi.
Sartak, karargâhına varmadan babasının arkasından öbür dünya

ya göçtü. Mengü Kaan, ölüm haberini alır almaz, emirlerinden birini
onun ülkesine gönderip baş sağlığı dileyerek, Batu’nun yerine büyük
karısı Borakcin’in geçmesini, Sartak’ın küçük oğlu Ulakçı’nm ise bü
yüyünce babasını yerine alacak şekilde yetiştirilmesini emretti. Fakat
kader, Mengü ile aynı düşüncede değildi. Ondan az sonra ulakçı da bu
dünyaya veda etti.
[224] ULAKÇI’NIN XL. BULGAR601, AS VE RUS

BÖLGELERİNİN FETHİ
Ögedey Kaan, ikinci kurultayda henüz boyun eğmemiş ülkelerin
durumunu görüştü. Batu’nun yönettiği bölgeye sınır olan Bulgar, As
ve Rus bölgeleri, nüfuslarının kalabalık ve güçlerinin fazla olmasına
güvenerek daha boyun eğmeyi kabul etmemişlerdi. O bölgelerin ülke
ye katılmasına karar verdiler. Bunun için Ögedey Kaan, şehzadelerin
çoğunu askerleriyle birlikte Batu’nun emrinde görevlendirdi. Bunlar
arasında Mengü Kaan, kardeşi Böcek, Ögedey’in oğullarından Güyük
Han ve Kadagan, diğer şehzadeler Kölgen, Büri, Baydar, Batu’nun kar
deşleri Hordu, Tanguz, birkaç padişah ve önde gelen emirlerden Sübe-
tay Bahadır vardı.
Kurultayda alman bu karardan sonra şehzadeler savaş hazırlıkla

rına başladılar. Bahar gelip Bulgar sınırındaki kararlaştırılan yere var-
000 Batu’nun ölüm tarihinin ayları hakkında tarihçilerin verdikleri rakamlar değişiktir. Fa
kat yıl olarak hepsi de 1 2 5 5 yılını gösterir (Bak. Spuler, a.g.e. s.3 2 , not. 108).
601 Bu bölümde Bulgar kelimesi bazen şehir, bazen de m illet ismi olarak kullanılmaktadır.
Volga bulgarlan hakkında bak. Vernadsky, A ncient Russia, s. 2 2 2 -2 28.
dıkları zaman biriken kalabalıktan yer yerinden oynadı. Hayvanlar
şimdiye kadar görmedikleri böyle bir kalabalık karşısında şaşkına dön
dü. Nüfusunun çokluğu ve kalesinin sağlamlığıyla ün salmış olan Bul
gar’ı zorlu bir savaştan sonra ele geçirdiler. Ora halkının bir kısmını öl
dürüp, bir kısmım esir ettiler. Oradan hareket edip Rus beldelerini ele
geçirdiler. Daha sonra halkının sayısı, karınca ve çekirge sayısı kadar
çok olan, etrafı bağlar ve bahçelerle, bir yılanın zorlukla geçebildiği
ormanlarla çevrili [225] Mekes şehrine vardılar. Şehzadelerin komuta
ettiği ordu orada toplanınca önce üç dört kağnının yan yana geçebile
ceği yollar açtılar. Kağnıların üzerine m ancınıkları yerleştirerek onları
hedefe ulaşabilecek mevzilere taşıyıp şehri taş atışına tuttular. Birkaç
gün sonra şehrin adından başka birşey kalmadı. Çok sayıda ganimet al
dılar. Öldürülenlerin sayımını yapmak için erkeklerin sağ kulaklarını
kesip bir yere yığdılar. İki yüz yetmiş bin kulak saydılar. Bu işi bitiren
şehzadeler, ikâmetgâhlarına döndüler.
XLI. KELER VE BAŞGIRD HALKI

Rııs, Kıfçak ve Alan’ı da ortadan kaldırdılar. O sırada Keler ve Baş-
gird bölgelerinde yaşayan halkın çoğu Hıristiyandı. Bunların Firenkle-
re bağlı olduğunu söylerler. Batu, o bölgeleri de topraklarına katmak
için büyük bir ordu düzenleyerek yeni yılda yola çıktı. Bunu haber
alan, gücü ve kuvvetiyle mağrur olan karşı taraf hemen harekete geçip,
herbiri savaşta ün kazanmış, kaçmayı ar sayan dört yüz bin süvariden
meydana gelen büyük bir ordu teşkil ettiler. Batu, yolda düşmanın sa
yısı ve gücü hakkında bilgi toplaması için on bin kişilik bir orduyla
kardeşi Sibakan’ı önden gönderdi. [226] Bir hafta sonra geri dönen Si-
bakan, karşı tarafın kalabalık ve cesur insanlardan meydana gelen bir
orduyla üzerlerine geldiğini bildirdi.
İki ordu birbirine yaklaşınca Batu, tek başına bir tepeye çıkıp bir
gün bir gece boyunca yardımcı olması için Tann’ya yalvardı. Müslü-
manlara da toplanıp dua etmelerini emretti. Ertesi günü iki taraf da
hazırlık yaparak geçirdi. İki ordunun arasında bir nehir bulunuyordu.
Geceleyin Sibakan’ın komutasında Batu’nun ordusu karşı tarafa geçe
rek saldırdı. Fakat güçlü olan düşmanı yerinden oynatamadı. Geriden
gelen Moğol ordusunun da yardımlarıyla karşı tarafın çadırlarına ka
dar ulaşmayı başardılar. Çadırlarının iplerini kılıçla kestikleri zaman
düşmanlar telâşa kapılıp kaçmaya başladı. Onlardan çok az kişiyi sağ
bıraktılar. Bu şekilde o bölgeler de fethedildi. Moğol ordusunun yaptı
ğı zorlu savaşlardan biri de bu savaştı.
XLII. ÇAĞATAY’IN HAYATI

Çağatay, cesur, atılgan ve sert mizaçlı bir kimseydi. Maveraünnehr
ve Türkistan fethedilince onun ve askerlerinin at koşturduğu saha Se-
merkand’dan Beş Balığ’a kadar genişledi. Gelip gittiği yerlere Şahane
konaklama yerleri yaptılar. Bahar ve yaz aylarım [227] genellikle Al-
malıg ve Kuyas’ta geçirirdi. Yazın cennet bahçelerinden farksız olan
o yerlerde Moğolların “g ö l” dedikleri her zaman su kuşlarını kendine
çeken yerler vardı. Çağatay, sonbahar ve kışı da İli’nin kıyısındaki Ma-
ravzik’de geçirirdi. Onun yazlık ve kışlık yerlere gidip geldiği yolların
üzerinde bulunan konak yerlerine yiyecek ve içecek konan ambarlar
yaptılar.
Çağatay, her zaman günlerini zevk ve eğlenceyle ve güzel kadınlar

la birlikte geçirirdi. Vereceği cezanın ağırlığından çekinirler, başkası
nın malına göz dikip onu zorla elde etmeye kalkışmazlardı. Öyleki, bir
kadın altın dolu bir tepsiyi başının üzerinde tutarak hiç çekinmenden
istediği yere götürebilirdi.
Onun yönetimi sırasında İslâmî kurallara göre hayvan kesilmeme

si, gündüz suya girilmemesi konularındaki yasalar titiz bir şekilde uy
gulandığı için Müslümanlar zor günler yaşadılar. Bu yasa yüzünden
o sırada Horasan’da hiç kimse açıkta hayvan kesemedi. Onun iptal
edilmesi konusunda Müslümanların yaptıkları her başvuruya Çağatay
“Murdar et yeyin” diye geri çevirdi.
Ögedey Kaan’ın ölümünden sonra Çağatay’ın huzuru bütün insan

ların başvurduğu bir yer haline geldi, uzaktan yakından herkes ona
koştu. Fakat bu uzun sürmedi. Çağatay ağır bir hastalığa yakalandı.
Orada bulunanlar hastalığı tedavi edemedikleri için Çağatay’ın son za
manlarında ülkenin işlerini eline teslim ettiği Türk asıllı Hucir, Mec-
düddin adında tanınmış bir tabibi getirdi. [228] Fakat o da bütün çaba
larına rağmen başarılı olamadı.
Çağatay, ölünce, büyük karısı Yesülün’ün602 emri üzerine Hucir ile
Mecdüddin’i kadınları ve çocuklarıyla birlikte öldürdüler. Hucir’den
boşalan vezirliğe Maveraünnehr’in fethinden beri Çağatay’ın hizme
tinde bulunan Emir Habeş Amid’i getirdiler. Böylece Habeş Amid, Ha
tun’un sayesinde yüksek bir makama geldi. Bir bayram günü Sedid
Aver (Kör Şair) lâkaplı bir şair, bir sohbet sırasında Emir Habeş Amid
mahlasını kullanarak şu beyitleri söyledi. Şiir:
“Sen artık bu karan lık dünyanın bir bela tuzağı, a lç a k ve d ü zen baz
ları baştan çıkaran bir y er olduğunu öğrendin.
E cel gelip seni sağından solundan sarınca k a la b a lık askerlerinin ve

m uhafızlarının san a n e fay d ası olur?
Korkusundan kim senin suya girm ediği o kişi (Çağatay) bile uçsuz
bu caksız den izde boğuldu. ”
Çağatay’ın oğullarının ve torunlarının sayısı fazlaydı: Büyük oğlu

Metiken’in Bamyan’da öldüğü sırada doğan oğlu Kara’yı603 Cengiz Han,
Çağatay’a veliaht [229] tayin etmişti. Bundan dolayı Çağatay’ın karı
sı Yesülün, Habeş Amidü’l-Mülk ve devlet erkânı, Kara’nın Çağatay’ın
yerini alması konusunda görüşbirliğine vardılar. Fakat Güyük tahta ge
çince, Çağatay’ın öz oğlu Yesü ile olan dostluğu yüzünden, “Öz oğul
dururken nasıl olur da torun dedenin vârisi olur” diyerek Yesü’yü Ça
ğatay’ın yerine geçirdi ve Çağatay’ın bölgesinin yönetimini onun elle
rine bıraktı. Sabahtan akşama kadar içki içen ve içkiye müptelâ olan
Yesü, iş başına geçince Kara’ya arka çıktığı için Habeş Amid’i ortadan
kaldırmak istedi.
Çağatay, hayattayken o, Habeş Amid’in oğullarının herbirini bir

şehzadenin hizmetine vermiş, bilgi ve beceri bakımından çok üstün
olan ve oğulları gibi sevdiği Bahaeddin Herginanî’yi de Yesü’nün em
rinde görevlendirmişti. Yesü, başa geçince Bahaeddin’in gösterdiği ba
şarılardan dolayı Habeş Amid’e olan saygısı hiç eksilmedi. Yesü’nün
Habeş Amid’in zararına olacak bazı teşebbüslerine engel oldu. Bunun
602 Reşideddin'e göre (Blochet neşr. s. 154), Konkirat kabilesi reisi Daritay’m oğlu Kata
Noyan’ın kızıdır.Daritay ise, Cengiz Han’ın gözde eşi Börte Fuji’nin babası ve Day Şeşen’in
kardeşidir.Buna göre Yesülün ile Börte’nin yakın akraba olduğu anlaşılıyor.
603 Kara Hülagu
la beraber [230] Habeş Amid, Bahaeddin’e duyduğu büyük kini kalbin
de sakladı ve kinini baskı altında tutmak için çok gayret gösterdi.
Güyük Han ölüp yerine Mengü Kaan geçince o, daha önce arası
açılmış olan Yesü’yü görevinden aldı ve yerine Kara’yı geçirdi. Özel
hediyeler vererek onu Ordu’suna uğurladı. Fakat ecel onu yolda yaka
ladı. Bunun üzerine Mengü Kaan, oğlu büyüyene kadar Kara’nın yeri
ne hanımı Orkine’yi tayin etti. Orkine, O rdu’dan döndükten kısa bir
süre sonra da Yesü hayatını kaybetti.
Emir Habeş Amid ve oğlu Nasıreddin, Hatun’un yönetiminde iyi

bir mevkiye geldiler. Hatun, Emir Habeş Amid’e Bahaeddin’in malıyla
birlikte çoluk çocuğunu da verdi. [231] Ceza olarak Bahaeddin’i çatal
ağaca (düşah) bağlayınca o, şu rubaiyi söyledi. Şiir:
“Ömür yükünü yü klenip bu dünyadan göçenler, bu dünyanın acısın

dan ve çilesinden kurtuldular.
İşlediğim günahlardan dolayı vücudum p ara m p a rça oldu. Bunun

için şim di o kırıkları sarıyorlar. ”
Af dilemek için de şu rubaiyi gönderdi. Şiir:
“Ey şah ! Vücudumun hepsini al; eğer lazım sa canım ı da al. Buruna
gelm iş bir canı mı, y ok sa cennetin başköşesin i m i tercih edersin? H an
gisini istersen onu a l.”
Bahaeddin, canını kurtarmak için harcadığı çabanın boş olduğunu,

ağlayıp inlemesinin bir fayda vermeyeceğini anlayınca şu iki beyti ya
zıp Habeş Amid’e gönderdi. Şiir:
“D üşm anla d a dostla da iyi geçinip gittim. Hayatın atını eyerleyip

gittim.
Ecelin eli ban a, ruhumu alıp götüren ilâcı verince H ab eş’e yü zlerce
lan et oku yarak gittim. ”
Bu beyitlerden sonra Habeş Amid’in emri üzerine onu bir keçeye

sarıp ay a klar altında çiğneyerek, kırılm adık yerini bırakmadılar.
649(1251) yılın da G aym ış’m O rdu’sundan dönerken Yesü ’nün h iz

m etinde bulunan Emir Argun’un yanma uğradığım sırada Emir, İmam
Bahaeddin’i görünce daha hiçbir şey söylemeden şu beyti okudu. Şiir
(Arapça):
“Cöm ert kendiliğinden cöm ertlik yapar. Fakat cömertin oğlu cöm ert
lik y ap arsa, bunun h ab eri d a h a ça b u k yayılır.”
[232] Daha sonra bana büyük bir izzet ve ikramda bulundu. Emir
Bahaeddin, soylu ve bilgili biriydi. Baba tarafından Fergana şeyhülis
lâmına, anne tarafından da Togan Han’a384 dayanıyordu. Onu vezirlik
makamına ulaştıran yöneticilik tecrübelerinin yanında dinî ve dün
yevî bilgileri de çok fazlaydı. Her zaman meclisi, âlim ve büyük insan
ların toplandıkları bir yerdi ve o, herkesin ilgilenmediği bilgi ve fazi
leti başına taç yapardı.
Onun faziletlerin e ait h ikây eleri an latm ak zam an alır. Onları bura
da birer birer anlatmaya ne vaktimiz ne de yerimiz müsaittir. Zaman
hangi insanı nimet vererek yükseltip, tekrar aşağı bırakmadı ki? Şiir:
“O, han gi selvinin boyunu uzattıktan sonra dert verip belini bü km edi?”
Şiir (Arapça):
“Ey zam an ! S an a ne oldu d a m uhterem kişilerin yetiştikleri b a h ç e le

re dadandın?
Eğer iyi huylu ve bilgili kim seleri saygın bir durum da bırakırsan ne
za rar edersin ?”604
Emir Bahaeddin’in oğullan ve küçük çocukları kalmıştı. Emir Ha

beş Amid, süt emenlerine kadar bunların hepsini babalarının ardın
dan öbür dünyaya göndermeye kalkıştı.
Burada Tarih-i C ihan-güşâ’nm birinci cildi son bulmaktadır. İnşal

lah ikinci cildi bunu takip edecektir.
604 Halep kadısı Ebu’l-Ferec b. Ebu’l-Hasan’ın şiiri

İKİNCİ BÖLÜM
TARİH-İ C İH AN -G Ü SA’NIN
ı
İKİNCİ CİLDİ
[1] I. -ALLAH DELİLLERİNİ NURL ANDIRSIN -
HAREZM SULTANLARI DEVLETİNİN ASLI
İbnu Funduk el-Beyhakî’nin eseri T ecaıibü ’l-U m em ’in zeyli ve de
vamı olan M eşaribü’t-Tecarib’de ve Râzî’nin Sultan Tekiş adına yazdı
ğı C evam iü ’l-U lûm ’un tarihi kısmında anlatılanlara göre, Sulçuklular
devleti büyüklerinden Bilge Tegin, Samanlılar devletindeki Horasan
askerî valisi (sahib ceyş) Alp Tegin gibi üstün yetkilere sahipti. Bil
ge Tegin, Garcistan’dan Nuş Tegin Garce adında bir Türk köle(gulâm )
[2] satın aldı. Bu köle, akıl ve bilgisi sayesinde devlet kademelerinde
yükseldi. Samanlılar meliklerinin son zamanında Sebük Tegin’in yük
selmesi gibi Selçuklular devletinde yüksek bir makama ulaştı ve “taşt
d a r ” unvanı aldı. O sırada Selçuklu devletinin ileri gelenlerinin giye
cek (cam ehân e) masrafları Huzistan’dan alman vergilerle karşılandığı
gibi “taşt” dairesinin giderleri de Harezm’in gelirleriyle karşılanıyordu.
Bir süre sonra Nuş Tegin Harezm şahnesi olarak tayin edildi.
Nuş Tegin’in oğullan vardı. Bunların en büyüğü olan Kudbeddin

Muhammed’i yöneticiliğin ve komutanlığın usul ve âdabını öğrensin
diye Merv’de bulunan bir okula gönderdi.
Melik Şah’m oğlu Sultan Berk Yaruk, Horasan Emiri Altun Tag oğlu
Dad Beg Habeşî’ye, idaresi altında bulunan yerlerde tam selahiyetle
kendisine vekâlet etme yetkisi vermişti. Dad Beg Habeşî’nin methi hak
kında o devrin şairleri çok sayıda şiir yazmışlardı. Ebu’l-Meali Nahhas
Razî de onun özel methiyecisiydi. [3] Bir süre sonra Dad Beg Habeşî,
Harezm’in idaresini, Sultan Sancar’m memurlarından Kaçkar Harez-
mşah’ın oğlu Ekinci’den alıp Kudbeddin Muhammed’e teslim ederek
ona 491/1097-8 yılında Harezmşah unvanını verdi. Tarih kitaplarının
açık olarak bildirdiklerine göre Kudbeddin, Selçuklu sultanlarının em
rinde önemli görevlerde bulundu. 30 yıl Harezm’i istediği gibi yönetti.
Ölümüne kadar sürdürdüğü Harezm valiliği sırasında Sancar’ın sara
yına sırasıyla bir yıl kendisi gitti, bir yıl oğlu Atsız’ı gönderdi.
[Atsız]
522/1128 yılında onun yerine geçen Atsız, bilgi ve fazi
let bakımından ün saldı. Çok sayıda Farsça şiirler yazdı. Yiğit
lik [4] ve cesaret bakımından eşi ve benzeri yoktu. Sultan San-
car’ın hizmetinde bir çok yerler fethetti ve büyük hizmetlerde
bulundu. Onun Sultan Sancar’a yaptığı hizmetlerin en önemlilerin
den biri şuydu: 524/1129-30 ylında Sultan Sancar, Tamgac Han’ın
isyanı üzerine Maveraünnehr’e yürümüştü. O sırada av yerinde yeni
hizmete alınmış olan bir grup asker ve köle, Sultan’ı ortadan kaldır
mak için anlaştılar. O gün Atsız Harezmşah av yerinde değildi. Öğle
ye doğru uykudan uyanınca at isteyip son sür’at Sultan’ın bulunduğu
yere doğru yol aldı. O, oraya gelmeden önce âsiler, Sultan’ı sıkıştırmış
ve onun hayatı büyük bir tehlikeye girmişti. Atsız, yetişip Sultan’ı kur
tarınca Sultan “Durumumu nasıl öğrendin?” diye sordu. Buna Atsız,
“Rüyamda sizin tehlikede olduğunuzu gördüm ve hiç vakit kaybetme
den geldim” cevabını verdi.
Bu ve buna benzer olaylar yüzünden Atsız’ın yıldızı parladı. Gün

den güne gücüne güç kattı. Sultan’m ona karşı duyduğu aşırı sevgi
ve güven, diğer melik ve emirlerin kıskançlıklarını onun üzerine çek
ti. Hasetten çatlayan padişahın yakınları ve devlet büyükleri suikast
düzenleyip onu ortadan kaldırmak istediler. Sultan Sancar 529 yılı
nın Zilkade ayında (Ağustos-Eylül 1135) Behram Şah’ın isyanı üzerine
Gazne’ye ve ertesi yılın Şevval (Temmuz-Ağustos) ayında Belh’e yaptığı
seferde Atsız, onun yanındaydı. Bu seferler sırasında emirlerin ken
disine karşı duydukları kin ve garazları ve onların Sultan’m üzerinde
yaptıkları kötü etkileri anlayan Atsız, korkuya kapılarak ülkesine dön
mek için Sultan’dan izin istedi. Oradan ayrıldıktan sonra Sultan ya
nındakilere dönerek, “O artık sizden uzaklaştı, bir daha yüzünü göre
meyiz” deyince yanındakiler, “Mademki böyle, niye ona dönmesi için
izin verdiniz ve [5] ona iyi davrandınız,?” diye sordular. Bu soruya
Sultan, “Onun bizim ülkemizde hakkı çok. Ona kötü davranmak bizim
insanlık anlayışımıza ters düşer” cevabını verdi.
Atsız, Harezm’e varınca isyan bayrağını çekti. Etrafındaki kalaba

lık giderek arttı. Bunun üzerine sultan Sancar, 553 yılının Muharrem
ayında (Eylül-Ekim 1138) onu ortadan kaldırmak için Harezm’e yürü
dü. Askerleriyle ona karşı koymak isteyen Atsız, Gücünün karşı tara-
fınkinden çok az olduğunu görünce savaştan kaçtı. O sırada Sancar’ın
askerleri Atsız’ın oğlu Atlıg’ı yakalayıp Sancar’ın huzuruna getirdiler.
Sancar’ın emri üzerine Atlıg’ı hemen ikiye biçtiler. Ondan sonra Sul
tan Sancar, Harezm’in idaresini kardeşinin oğlu Sultan Süleyman b.
Muhammed’e bıraktı ve Horasan’a döndü. Çok geçmeden Atsız Ha-
rezmşah, Harezm’e gelerek Sultan Süleyman’ı bozguna uğratınca Sul
tan Süleyman, Sultan Sancar’ın yanına döndü. Atsız da yeniden baş
kaldırdı. 536/1141 yılında Sultan Sancar, Semerkant kapısında Hıtay
ordusuna yenilip Bellı’e geldi. Bu yenilginin hikâyesi çok meşhurdur.
Bunun üzerine fırsatı ganimet bilen Atsız, Merv’e gitti. Orada çok sayı
da adam öldürüp şehri yağmaladıktan sonra Harezm’e döndü.
O günlerde Hakim Haşan Kattan ile [6] Reşideddin Vatvat arasında

yapılan yazışmalardan biri bugün elimizdedir.
Aşağıda naklettiğimiz mektup, Haşan Kattan’ın saray kütüphane

sindeki kitapların Merv’in yağmalanması sırasında kaybolması ve bu
işten Vatvat’ı sorumlu tutması hakkındaki dedikodular üzerine Reşi
deddin Vatvat’m yazdığı mektuptur:
“Zatıâlinizin resmî işler ve derslerinizden arta kalan zamanlarda ve

bazı toplantılarda benim aleyhimde konuştuğunuz, hizmetlerimi hor
gördüğünüz ve beni küçük düşürmek istediğiniz kulağıma gelmekte
dir. Ayrıca beni, kütüphanenizi yağmalamak ve insafsızlık etmekle
suçlamışsınız. Acaba bu davranışınız büyüklükle ve adaletle bağda
şıyor mu? Beni böyle çirkin bir iftiranın hedefi yapmak, sorarım size,
insafsızlık değil de nedir?
Allah aşkına, sorarım size, kıyamet günü gelip çattığında, bütün

çürümüş kemikler, mezarlardan çıkarılıp ikinci bir hayatın giysileriyle
giydirilmek üzere gönderildiğinde, bütün kulların bir araya toplandı
ğında, insanların amellerinin yapraklar gibi başlarından aşağıya dö
küldüğünde, herkesten hesap sorulup, günahkarların baş aşağı ateşe
doğru asıldığı ve günahsızlarla müminlere cennetin kapılarının açıldı
ğı sırada birisi eteklerime kapanıp, eğer dediklerini yapmış olsam, zor
la almış olduğum malları ve akıttığım kanları benden geri istemeyecek
mi? Benim yaptığımı iddia ettiğin bütün bu asılsız şeyler, söyle, benim
ne işime yarar?
Bütün bunların aksine ben Allah’ın bir kulu olarak Müslümanlar
yararlansınlar diye [7] binlerce kitabını İslâm kütüphanelerine bağış
lamış bir insanım. Hem üstelik, bir insanın onca güçlüklere katlanarak
kaleme aldığı bir eseri çalmak alçaklığını kim gösterir?
Size sesleniyorum, ey saygıdeğer efendi, sizi kıyamet gününde zor

durumda bırakabilecek böyle çirkin iftiralardan sakınınız ve Allah’tan
korkunuz. O Allah ki kıyamet gününde suçluları ve yalancıları perişan
edecek ve suçsuzları da miıkafatlandıracaktır.
Elveda ey saygıdeğer efendi!”
Sultan Sancar’ın gösterdiği güçsüzlük ve gevşeklik Atsız’ın kendi

ne güvenini artırdı ve kibirlenmesine sebep oldu. Onun bu durumu
hakkında Reşideddin Vatvat’m matlaı aşağıda olan bir kasidesi vardır.
Şiir:
“M elik Atsız ülke tahtına oturunca Selçuklu devleti ve hanedanı son

buldu.”
Reşideddin Vatvat’m buna benzer daha birçok kasidesi vardır.
Sultan Sancar, Atsız’dan küstahça davranışlarının öcünü almak ve

onu ortadan kaldırmak için Harezm’e yürüdü. Şehrin kapısına inince
mancınıkların yerleştirilip savaş bayrağının çekilmesini emretti. Ha-
rezm’in düşmek üzere olduğunu ve sonunun yaklaştığını anlayan At
sız, Sultan’a ve emirlerine kıymetli hediyeler göndererek ona yalvarıp
af dilemesi [8] üzerine Sultan yumuşadı. Onunla barışarak geri döndü.
Fakat Atsız’ın kafasından başkaldırmak düşüncesi hiçbir zaman gitme
di. Sultan, Edib Sabir’i elçi olarak Atsız’m yanma gönderdi. Edib Sabir
bir süre Harezm’de kaldı. Onun Harezm’de bulunduğu sırada Atsız,
Mülhidlerin yaptıkları gibi Harezm’in serseri taifesinden iki kişiyi al
datarak ruhlarını satın aldı.
Onlara çok miktarda para vererek Sultan’ı öldürmeleri için saraya

yolladı. Edib Sabir, bunu haber alınca o iki kiralık kişinin eşkallerini
bir kağıda yazıp yaşlı bir kadının ayakkabısına gizleyerek Merv’e gön
derdi. Mektubu alan Sultan, adamları aramalarını emretti. O iki kişiyi
bir meyhanede bularak cehenneme gönderdiler. Edip Sabir’in bu olay
da parmağı olduğunu öğrenen Atsız onu Ceyhun nehrine attırdı.
Sultan Sancar, 542 yılının Cemaziyelâhır (Ekim-Kasım 1147) ayın
da tekrar Harezm’e saldırdı. İlkönce, bugün artık Moğol ordusunun
saldırısıyla yokluk denizinde boğulmuş olan Hezar Esf kalesini iki ay
kuşattı. O sırada bir asker, Sancar’ın hizmetinde bulunan Enverî’nin
yazdığı şu iki beyti bir okun ucuna takarak Hezar Esf kalesine attı. Şiir:
“Ey Ş ah! Bütün yeryüzü ülkesi senin sayılır.
Cihanın devleti ve ik b a l senin elindedir.
Bugün, bir h am le y a p a r a k H ezar E sf ’i al.
Yarın H arezm ve H ezar e s f (bin at) senin olacaktır. ”
Bu şiire cevap olarak da Hezar Esf ‘ de bulunan Vatvat’ın şu şiirini

aynı şekilde okun ucunda dışarı gönderdiler.
Şiir:
“Ey şah ! Senin hasm ın kah ram an Biistem d e olsa, H ezar E sf ‘den bir
e şe k bile alam az. ”
[9] Sultan Sancar, binbir zorlukla Hezar Esf ‘ i aldığı zaman Re-
şideddin Vatvat’m kendisi hakkında söylediği sözlerden ve şiirlerden
dolayı eline geçirdiğinde onu yedi parçaya ayıracağına dair yemin et
mişti. Bu yüzden onu arayıp buldurma konusunda çok titiz davrandı
ve her gün tellallar çağırttı. Bu durum karşısında Vatvat, her gece bir
yuvaya, her gün bir vadiye sığındı. Kaçmakla kurtulamayacağını anla
yınca, gizlice devlet büyüklerine yaklaşmayı denedi. Fakat onların hiç
biri Sancar’ın gazabını bildiklerinden ona yataklık etme sorumluluğu
altına girmedi. Sonunda meslektaşı olan bu satırların yazarının babası
nın dedesinin dayısı Müntecibeddin Bediü’l-Kâtib’e sığındı. Ertesi gün
Müntecibeddin, padişahın da hazır bulunduğu devlet ileri gelenleriy
le inşa divam’nın idaresini birilerine vermek için bir toplantı yaptı.
Sabah namazı vakti gelince toplantıda bulunanlar namaz için dağıldı
lar. Namazdan sonra Müntecibeddin ile yalnız kalan Sultan, nasihat
lerde bulunup keyifli bir şekilde komik hikâyeler anlatmaya başladı.
Daha sonra ülke meseleleri hakkında Müntecibeddin’in görüşlerini
alırken konu Vatvat’a gelince Müntecibeddin ayağa kalktı ve Sultan’a
“Sizden bir şey istesem, yapar mısınız?” diye sordu. Sultan, bu soruya
hiç düşünmeden “Yaparım” cevabını verince, Müntecibeddin, “Vatvat
zayıf ve küçük bir kuş. [10] O yediye bölünmeye dayanamaz. Emredin
de ikiye bölünsün” dedi. Bu söze Sultan kahkahalarla güldü ve Vat-
vat’ın canını bağışladı.
Sultan Sancar, oradan kalkıp Harezm kapılarına varınca, yiyeceğini

ve giyeceğini ceylanın derisinden temin ettiği söylenen Zâhid-i Ahu-
pûş adındaki bir zâhit Sultan’ın huzuruna geldi ve ona verdiği güzel
öğütler yüzünden Sultan, şehir halkını bağışladı. O arada Atsız da Sul
tan’a bir elçiyle değerli hediyeler gönderdi ve ondan özür diledi. Af ve
merhamet damarları kabaran Sultan üçüncü defa onu affetti. Affetme
sinin şartlarından biri, Atsız’ın Ceyhun nehri sahiline gelerek herke
sin içinde ona bağlılığını söylemesiydi. 12 Muharrem 573 (2 Haziran
1148) Pazartesi günü Atsız, kararlaştırılan yere gelip atından inmeden
Sultan Sancar’a itaat ettiğini duyurdu ve Sultan oradan ayrılmadan
orayı terk etti. Sultan, her ne kadar Atsız’ın bu saygısızlığına kızdıysa
da daha önce onu affettiği için öfkesini içine attı ve kimseye belli et
medi. “Ö fkelerini yenenler, insanların kusurlarını affederler" ayetinin
buyurduğu gibi öfkesini yendi. “Allah iyilik yapan ları sev er”.
Sultan Sancar, Horasan’a varınca hediyelerini ve iltifatlarını iletme

si için Atsız’a elçi gönderdi. Elçiye çok iyi davranan Atsız, ona aynı şe
kilde karşılık verdi. Daha sonra Atsız, birkaç defa kâfirlere karşı savaşa
gitti ve zafer kazanarak geri döndü. O sırada Cend valisi Arslan Han
Mahmud’un oğlu Kemaleddin idi ve bu zatla Atsız’ın arası çok iyiy
di. Atsız, Cend’in etrafındaki bölgelerin çoğunu fethedince 547 yılının
Muharrem (Nisan-Mayıs 1152) ayında Kemaleddin’in rızasını alarak
Sugnak üzerinden Cend’e yürüdü. Cend’e varmadan Kemaleddin kor
kup askeriyle birlikte [11] Rudbâr tarafına kaçtı. Kemaleddin’in korkup
kaçtığını öğrenen Atsız, yakınlarından bir grubu ona gönderip canına
ve malına dokunmayacağını vaadederek onu yanına getirtti. Fakat sö
zünde durmadı. Kemaleddin’i hapsettiler ve o arada hayatını kaybetti.
Reşideddin Vatvat ile Kemaleddin’in eskiden dost olduğunu öğre

nen Atsız, Vatvat’ı bir süre hizmetinden uzaklaştırdı. Vatvat’ın bu ko
nuda yazdığı kaside ve kıtaları vardır. Bunlardan birkaç beyti aşağıda
naklediyoruz. Şiir:
“Ey şah ! Büyüklük elin başım ın üzerinden uzaklaştığı süre için de f e

le k beni, kah red ici ayaklarının altına a la r a k çiğnedi.
Sen nim etini ve bağışlarını kesin ce, dünya, düzenim i bozdu ve felek,
acım ı arttırdı.
Artık yü zü m e bak. Eğer ben ölürsem , vallahi fe le k benim gibisini bir

d a h a bulam az. ”
Yine, şiir:
“Bendenin ka p m a kul olalı 30 yıl oldu. Ben san a m ethiye söyleyen,

sen ise tahtının üzerinde ben den m ethiye isteyensin.
Tahtın sah ibi olan sen ço k iyi bilirsin ki bu kölen hiçbir zam an başka
bir kapıya m ethiye söy lem ek için gitmedi.
Görüyorum ki, şim di gönlün 30 y ıllık kölen den usandı. Zam anın
uzunluğu gönüle bıkkın lık verir.
Bir atasözü şöyle der: Efendi, kölesin den bıkın ca onun suçunu arar.
Fakat bu zavallı kölen suçsu zdu r”.
[12] Cend düşmanlardan temizlenince Atsız, o bölgeyi yönetmek

için Ebu’l-Feth İl Arslan’ı oraya gönderdi.
Atsız’ın Cend’i aldığı yıl Oğuz askerleri (haşem ), Sultan Sancar’ı

yenerek, onu gündüz padişahlık tahtına oturtup geceleri de demir ka
fese koydular. Bunu, ülkeyi ele geçirmek için uygun bir fırsat olarak
değerlendiren Atsız, Sultan Sancar’ın hakkını aramak bahanesiyle bü
tün birliklerini toplayarak Amuye’ye doğru yürüdü. Amuye’ye varınca
kaleyi savaş yapmadan ele geçirmek istedi. Fakat onun bu isteğini kale
komutanı reddederek Sultan Sancar’a bir elçi gönderip bağlılığını bil
dirdi ve ondan yardım istedi. Buna cevap olarak Sultan Sancar, “Ka
leyi onlara bırakmak istemem. Fakat sen önce İl Arslan’ı bir orduyla
bana yardıma gönder, ben de Amuye kalesini ve etrafındaki bölgeyi
sana bırakayım” dedi. Bu arada Atsız Amuye’ye saldırmaktan vazgeçe
rek Harezm’e döndü ve yeniden kâfirlere karşı gazaya başladı.
Çok geçmeden ordunun desteklediği Sultan Sancar’ın kızkardeşi-

nin oğlu Rükneddin Muhammed b. Muhammed Buğra Han’ı Sancar’ın
yerine saltanat tahtına oturttular. Rükneddin Muhammed, eski dostlu
ğuna dayanarak Atsız’a elçi gönderip, Oğuzlar’ın baskısını hafifletmesi
için ondan yardım istedi. Bunun üzerine Harezmşah, Şehristane’nin
yolunu tuttu. Yola çıkmadan önce İl Arslan’ı yanına aldı ve diğer oğlu
Hıtay Han’ı kendisine vekil olarak Harezm’de bıraktı. Şehristane’ye va
rınca daha önce topraklarını kaybetmiş ve düzenleri bozulmuş olan
çevre emirlerini yanma çağırdı. O sırada [13] Emir İmadeddin Ahmed
b. Ebu Bekr Kamac’m 1000 atlı gönderip Sultan Sancar’ı av yerinde
yakalatarak Tirmiz’e getirttiği haberi geldi. Bu haberi Şehristane’de bu
lunan herkes müjde olarak kabul etti. O sırada Harezmşah, Nesa’da
Mahmud Han’ı ve kendisine boyun eğmeyen diğer emirleri bekletmek
teydi. Bu emirler, yaptıkları hareketten pişman olarak Azizeddin Tuğ-
raî’yi elçi olarak Atsız’a gönderdiler ve affedilmeleri için ona yalvardı
lar. Onlarla anlaşma yapan Atsız, oradan kalkıp Ustuva’nm Habuşan
kasabasına geldi. Bunun üzerine Hakan Rükneddin de Nişabur’dan
oraya vardı. Bu ikisi, orada kaldıkları 3 ay süre içinde konuşup anlaşa
rak birbirlerine dostluk sözü verdiler ve karışıklık çıkan yerleri düzene
sokmaya çalıştılar. Atsız, düzenlediği ziyafetlere Hakan Rükneddin’i
de davet etti. O ikisinin methi hakkında Vatvat’m yazdığı kasidenin bir
beytini burada naklediyorum. Şiir:
‘İki uğurlu yıldızın bir burçta bir araya geldikleri gibi iki kutlu p a d i
şah da bir sarayda bir araya geldiler. ”
O ziyafetten kısa bir süre sonra Harezmşah hastalandı. Birgün ya

takta kulağına gaipten Kur’ân-ı K erîm ’in “K im seyarın n e kazan acağ ın ı
bilm ez ve h iç kim se n ered e öleceğini b ilm ez” âyetinin okunuşu geldi.
O bunu kötüye yordu. Hastalığı giderek arttı ve nihayet 9 Cemaziyelâ-
hır 551 (30 Temmuz 1156) gününün gecesi hayata veda etti. Böylece
gururu, kibiri ve kendini beğenmişliği de onunla beraber toprağa gö
mülmüş oldu. [14] Reşideddin Vatvat, cenazesinin başında uzun uzun
ağladı. Eliyle onu göstererek şöyle dedi. Şiir:
“Ey şah! F elek senin vereceğin cezad an tir tir titriyor ve önünde el
p e n çe divan duruyor. Bu ülkeyi y ön etebilecek senden d a h a basiretli kim
var?"
[İl Aslan]
Onun ölüm haberini dört gün sonra açıkladılar. İl Arslan, ordusuy
la birlikte Harezm’e doğru hareket etti. Geçtiği yol üzerinde bulunan
bütün emirler ve askerler ona bağlılıklarını bildirdiler. İsyan edebile
ceğini tahmin ettiği küçük kardeşi Süleyman Şah’ı hapsetti ve ata b eg ’i
Oğul Beg’i öldürttü. O yılın Recep ayının üçünde de (22Ağustos 1156)
Harezmşahlar tahtına oturdu. Karışıklık çıkarmak isteyen bazı kimse
leri tutuklattı. Emirlerin ve askerlerin gelirlerini ve topraklarını arttır
dı. Çok sayıda hayırlı işler yaptı. O sırada Rükneddin Mahmud, tahta
geçişini kutlamak ve babasının ölümünden dolayı başsağlığı dilemek
üzere ona bir elçi gönderdi.
26 Rebiyüllevvel 552 (8 Mayıs 1157) günü Sultan Sancar Hakk’ın

rahmetine kavuştu. Bu haber Harezm’e ulaşınca Harezm halkı 2 gün
yas tuttu.
Kök Sağır adıyla tanınmış olan Semerkand Hanı Celâleddin Ali b.

El-Hüseyin’in Maveraünnehr’de oturan Karluglardan Bigu Han’ı öldür
mesi ve bazılarını da öldürmeye kalkışması üzerine 553/1158-9 yılın
da Laçin Beg komutasındaki bir grup Karlug kaçıp Harezm’e geldi. [15]
Harezmşah İl Arslan, Karluglar’a yardım etmek için o yılın Cemaziye-
lahır (Temmuz 1158) ayında Maveraünnehr’e doğru yola çıktı. Onun,
üzerine geldiğini haber alan Semerkand hanı, kaleye sığınarak Kara
Göl ile Cend arasında yaşayan Türkmen göçerlerini etrafına topladı ve
Kara Hıtaylar’dan yardım istedi. Onlar da İlig Türkmen’i 10 bin atlı ile
yardıma gönderdiler. Bir takım vaadlerle Buhara halkını yanma alan
Harezmşah, Semerkand’a yürüdü. Semerkand hanının da ordu çıkar
ması üzerine iki taraf Sugd ırmağının kenarında karşı karşıya geldiler.
İlig Türkmen, Harezmşah ve askerlerinin üstün olduğunu görünce alt
tan alıp tevazu göstermeye başladı. Barış için Semerkand imamları
nı ve alimlerini Harezmşah’a gönderdi. Onların isteklerini kabul eden
Harezmşah, Karlug emirlerini değerli hediyelerle ülkelerine göndere
rek Harezm’e geri döndü.
Sultan Sancar’m yerine Mahmud Han geçince, daha önce Sultan

Sancar sarayının kölelerin den/gu/am/ olan ve [16], akıl ve cesaretiyle
diğer köleleri geride bırakmış olan Oğuzlar’dan Ay Abe’nin Horasan’ı
istilası yüzünden Horasan bölgesinde düzensizlik baş gösterdi ve halkı
ıstırap içine düştü. 557 yılının Ramazan ayında (Ağustos-Eylül 1162)
Ay Abe tarafından Nişabur’da yakalanıp gözüne mil çektirildikten son
ra hapsedilmiş olan Mahmud Han, çok geçmeden mahpus olduğu ka
lede hayata veda etti. Bunun üzerine Harzemşah, 558/1162-3 yılında
büyük bir orduyla Şadyah’a yürüdü. Bir süre orada bulunan Ay Abe’yi
kuşatma altında tuttuktan sonra birbirlerine karşılıklı elçiler gönderip
barış yapmaları üzerine Harezm’e geri döndü.
556/1170-1 yılında Harzemşah’a karşı Hıtay ve Maveraünnehr’de

büyük bir ordu (haşem ) hazırlandı. Bunun haberini alan Harzemşah,
hazırlıklara başlayarak [17] Maveraünnehr Karlugları’ndan Ayyar Beg
komutasındaki bir öncü birliği Amuye’ye gönderdi. Harzemşah, oraya
varmadan iki taraf savaşa tutuştu. Ayyar Beg yenilerek tutuklandı. İl
Arslan da hastalanarak Harzem’e geri döndü ve aynı yılın Receb ayının
onsekizinde (8 Ağustos 1170) hayata veda etti.
[Sultan Şah]
Onun ölümü üzerine veliaht tayin ettiği küçük oğlu Sultan Şah ba
basının yerine Harzemşahlar tahtına oturdu. Yaşı küçük olduğu için
yönetimi annesi Melike Terken ele aldı. İl Arslan’ın büyük oğlu Tekiş,
Cend’de bulunuyordu. Elçi gönderip onu saraya davet ettiler. Gelmeyin
ce öldürmek için üzerine bir ordu gönderdiler. Bunu haber alan Tekiş,
kaçarak o sırada han ismiyle anılan Karahıtay hanlar hanının kızına sı
ğınmaya karar verdi. Han’ın kızı, idarenin dizginlerini kocası Fuma’nın
ellerine bırakmıştı. Tekiş, Harezm’i alıp ona verdikleri takdirde oranın
bütün hâzinelerini ve mallarını onlara bıraktıktan başka her yıl belli
bir miktar vergi ödemeyi de vaadedip onlarla anlaştı. Bunun üzerine
Melike, kocası Fuma’nın emrine büyük bir ordu vererek Tekiş ile bir
likte Harezm’e gönderdi. Tekiş’in geldiğini duyan Sultan Şah, anne
siyle birlikte doğru yolu seçerek savaş yapmadan Melik Müeyyed’in
yanma gitmek üzere Harezm’i terk etti.
[18] [Tekiş]
22 Rebiyülevvel 568 (11 A ralık 1172) Pazartesi günü Harezm’e gi
ren Tekiş, tahta oturdu. Bunun üzerine orada bulunan şair ve ediple
rin herbiri onu kutlamak için şiir ve nutuk yazdılar. Tekiş’in atalarının
hizmetinde 80 yılını doldurmuş olan Vatvat’ı onun yanma sedye ile
getirdiler. Vatvat, onu görünce, “Herkes kendi zihin gücü ve yeteneği
ölçüsünde bir kutlama şiiri söyledi. Bu işte bendeniz, yaşının ilerlemiş
olması ve zayıflığı dolayısıyla geç kaldı. Fakat yine de kutlama konu
sunda şu küçük rubai’yi yazdım” deyip yazdığı rubai’yi orada okudu.
Şiir:
“Deden, zam anın sayfasından zulüm kelim esin i sildi. Babanın a d a
leti, yaraları sardı.
Ey şim di saltanat hırkasını sırtına giymiş olan! Yönetim sırası sende,

şim di sen n e y ap acaksın h a ? ”
Tekiş, göreve başlar başlamaz, adalet ve insaf sofrasını açmayı ken

dine görev bildi. Fuma’nın hakkını unutmayarak ona çok iyi davrandı
ve kıymetli hediyelerle onu geri gönderdi.
Sultan Şah’ın annesi de boş durmadı. Melik Müeyyed’e nefis mü

cevherlerle kıymetli mallar verdikten sonra Harezm halkının ve aske
rinin kendisine bağlı olduğunu uzun uzun anlatıp ona Harezm top
raklarını vaadetti. Sultan Şah’ın annesinin sözlerine kanan ve şeytan
tarafından yoldan çıkarılan Melik Müeyyed, malını ve canını tehlike
ye attı. Dağınık bir vaziyette olan birliklerini toplayarak Sultan Şah ile
annesini de yanma alıp Harezm’e doğru yola çıktı. Bugün artık sular
altında kalmış olan Suburni’ye [19] vardıkları zaman Müeyyed’in as
kerleri çölden hep birlikte çıkamayınca gruplar halinde çıkmaya karar
verdiler. Kendilerini çölün çıkışında Tekiş’in beklediğinden haberleri
yoktu. Sultan Tekiş, ilk grupta bulunan Emir Müeyyed’e saldırdı. O
gruptakilerin çoğunu öldürerek Melik Müeyyed’i esir aldı. Onu Ha
rezm’e götürerek 9 Zilhice 569 (11 Temmuz 1174) tarihinde sarayın
önünde vücudunu ikiye biçti.
O karışıklıkta Sultan Şah ile annesi kaçıp Dihistan’a gittiler. Bunu

haber alan Tekiş de onların peşine düştü. Oraya varınca Dihistan halkı
teslim oldu. Tekiş, Sultan Şah’m annesini öldürerek geri döndü. Sul
tan Şah da kaçıp, Melik Müeyyed’in yerine geçmiş olan oğlu Togan
Şah’m ona askeri ve mali destek verecek gücü olmadığını anlayınca
Gur Sultanlarına gidip onlardan yardım istedi. Gur Sultanları ona ge
reken ilgi ve saygıyı gösterdiler.
Sultan Tekiş, Harezm’de düzeni sağlayıp ülkenin işlerini yoluna

koyunca Hıtay’dan, vergi almak için elçiler gelmeye başladı. Bunlar
adabı muaşeret kaidelerine uymayarak aşırı isteklerde bulundular.
“Nefsin şerefi onun dayanma gücüyle ortaya çıkar” diye bir söz varsa
da haksızlığa da boyun eğmemek gerekir. “Hür bir insanın tabiatına
gurur hakim dir. ” O sırada Tekiş’in emri üzerine uygunsuz hareketlerde
bulunan Hıtay elçilerinden birinin öldürülmesi dolayısıyla Tekiş ile
Hıtaylılar’m arasına soğukluk girdi.
Tekiş ve Hıtaylılar’ın arasının bozulduğunu duyan Sultan Şah çok

sevindi ve bunun kendisi için [20] iyi bir fırsat olduğunu sandı. Çok
geçmeden Hıtaylılar, Tekiş’i üzmek için Sultan Şah’ı davet ettiler. O
sırada yanında bulunduğu Gıyaseddin, Sultan Şah’ı büyük bir törenle
Hıtay’a yolcu ettikten sonra yanındakilere dönerek, “Bu adamla Hora
san’da karışıklıklar çıkarabiliriz. Bundan dolayı onun eziyetlerine bir
süre daha katlanmamız gerekir. O bize Tanrı’nın bir lutfudur”dedi.
Sultan Şah, Hıtay’a varıp, Harezm halkının ve askerlerinin kendi

sine duyduğu sevgi ve saygıyı anlatınca Hıtaylılar, Fuma komutasın
daki büyük bir orduyu onunla beraber Harezm’e gönderdiler. Onların
gelişini haber alan Sultan Tekiş, bir birlik gönderip Ceyhun nehrinin
sularını onların geçeceği yere bıraktı ve böylece onların gelmesini bir
süre geciktirerek savaş hazırlıklarını tamamladı. Fuma şehrin kapısına
gelince Harezmliler’in Sultan Şah’ı sevmediklerini anladı. Bu işe gir
mekten pişman oldu ve geri dönmeye karar verdi. Ondan sonra Sul
tan Şah da Harezm işinden bir şey kazanamayacağını ve kendisi için
tek çıkar yolun Serahs’a saldırmak olduğunu düşündü. Fuma’ya yal
vararak ondan bir miktar asker alıp, Oğuz emirlerinden biri olan Me
lik Dinar’ın yönetimindeki Serahs’a saldırdı. Halkının çoğunu kılıçtan
geçirdi. O arada hendeğe düşmüş olan Melik Dinar’ı saçından tutarak
yukarı çıkardılar. Oğuzların sağ kalanları kaleye sığındılar. Sultan Şah
oradan ayrılıp Merv’e gitti. Hıtaylı askerleri yerlerine gönderdi. Oğuz
ları Serahs’ten çıkarıp atmcaya kadar oraya saldırılarda bulundu. [21]
Saldırılar karşısında Melik Dinar’ın aciz kaldığını gören askerlerinin
çoğu onu terk etti. Melik Dinar, sahte bir D inar(para) gibi kesenin di
binde kalınca Togan Şah’a bir elçi göndererek Serahs ile Bistam’ı değiş
tirmeyi teklif etti.Togan Şah onun bu isteğini kabul ederek Emir Ömer
Firuzkuhi”yi oraya gönderdi. Melik Dinar da Serahs’ı ona teslim edip
Bistam’a gitti.
Sultan Tekiş, Irak’a gitmek için Harezm’den hareket edip Cacerm’e

varınca Melik Dinar, korkudan malını mülkünü bırakıp Togan Şah’m
yanma kaçtı. Togan Şah, Ömer Firuzkuhi’yi Serahs’tan çağırarak onun
yerine babasının memurluğunu yapmış olan Emir Kara Kuş’u gönder
di. O sırada Sultan Şah önce yaptığı anlaşmayı ihlal edip az sayıda bir
asker ile Serahs’a saldırdı. Saldırıyı haber alan Togan Şah, iyi donatıl
mış olan on bin kişilik bir orduyla onun üzerine yürüdü. 26 Zilhicce
576 (13 Mayıs 1181) Çarşamba günü iki ordu Asiya-yı Hafs’da karşılaş
tı. Çok geçmeden Togan Şah, Sultan Şah’a yenildi. [22] Büyük bir şans
eseri galip gelen Sultan Şah, önemli miktarda genimet elde etti. Elde
ettiği ganimetler arasında 300 tane de tavla vardı.
Bu şekilde Serahs ve Tus’a hakim olan Sultan Şah’ın sönmek üze

re olan saadet yıldızı parlamaya başladı. O, sazın ve sözün dostu olan
Togan Şah’ın aksine savaş ve mücadele adamı idi. O arada askerleri
dağılıp tekrar toplanmış olan Togan Şah’m üzerine sık sık saldırılar
düzenledi. Togan Şah’m emir ve askerlerinin çoğu onun tarafına geç
tiler. Böylece gücünü kaybeden Togan Şah, birkaç defa Sultan Tekiş’e
ve Gur Sultanı’na elçiler gönderip yardım için yalvardı ve bir defa da
bizzat kendisi Herat’a gittiyse de bu girişimlerinden herhangi bir so
nuç alamadı. Böyle ümitsiz bir vaziyette 12 Muharrem 581 (15 Nisan
1186) Pazartesi gecesi bu dünyadan ahirete göç etti.
[Sancar Şah]
Aynı gece oğlu Sancar Şah’ı onun yerine geçirdilerse de Togan
Şah’m Atabek’i Mengli Bek duruma hakim oldu. Togan Şah’m malla
rına el koyarak bazı isteklerde bulundu. Bunun üzerine Togan Şah’m
yanında kalmış olan emirler de Sultan Şah’m tarafına geçtiler ve bu şe
kilde Togan Şah’m topraklarının çoğu Sultan Şah’m eline geçmiş oldu.
O sırada Melik Dinar Kirman’a gitti. Kirman’daki bütün Oğuzlar

onun yanında yerlerini aldılar.
582/1186-7 yılı başlarında Sultan Tekiş’in Harezm’den kalkıp Hora

san’a gelmesini fırsat bilen Sultan Şah, kalabalık bir askerle Harezm’e
yürüdü. O sırada Sultan Tekiş, Merv’e gelmiş ve şehrin kapısına in
mişti. Harezmliler’in Sultan Şah’a Harezm’e girme izni vermemeleri
üzerine Sultan Şah, daha önce Tekiş’in Merv kapısına indiğini duy
duğundan, daha fazla orada oyalanmayarak Merv’e doğru yola çıktı.
Amuye’ye varınca askerlerinin çoğunu orada bıraktı. Savaşçı 50 ada
mıyla geceleyin [23] Tekiş’in ordusunu yararak Merv’e girmeyi başardı.
Ertesi gün Merv’in kapısında bekleyen Sultan, kardeşinin şehre girip
duruma hakim olduğunu öğrenince hiç beklemeden Şadyah’a hareket
etti. 582 yılının Rebiyülevvel (Mart-Nisan 1186) ayında şehrin önü
ne indi. Şehirde bulunan Sancar Şah’ı ve Mengli Bek’i iki ay süreyle
kuşatma altında tuttuktan sonra taraflar anlaşmaya karar verdiler. Te-
kiş anlaşmayı gerçekleştirmek için Büyük Hacib Şihabeddin Mes’ud’u,
H an-salar Seyfeddin Merdan Şir’i ve Katip Bahaeddin Muhammed
Bağdadi’yi Mengli Bek’e gönderdi. Mengli Bek ise, gelen elçileri Sultan
Şah’ın aleyhinde konuşuyorlar diye tutuklatıp Sultan Şah’a yolladı. İki
kardeş arasında anlaşma yapılıncaya kadar o üç kişi hapiste kaldı.
O sırada alimlerin en büyüğü, imamların en seçkini, devrin sultan

larının saygı gösterdiği, akıl ve bilgisiyle ün salmış olan Horasan kadı
sı ve şeyhülislamı İmam Burhaneddin Ebu Said b. El-İmam Fahreddin
Abdülaziz, Sultan Tekiş’in hizmetindeydi. Burada yeri gelmişken, ar
kadaşlarımdan birinin kopya ederek bana verdiği onun yazıp Kufe’ye
gönderdiği beyitleri naklediyorum.
Şiir (Arapça):
“Ölmeden ön ce K ufe’y e dön m ek isteğim g erçek leşecek mi? S abahları

el-Kinas ile Kinda arasın da yürüyüp, gözyaşlarım ı tepelere d ökebilecek
miyim ?
[24] Dilerim A llah ’tan O, hayatı boyunca b an a eziyet etm iş olan in
sanları bile Irak ‘ dan ayırm asın .”
Barış yapıldıktan sonra İmam Burhaneddin Ebu Said, Şadyah’a ge

lince Mengli Bek onu yakalatıp öldürttü.
Sultan Şah, kardeşinin geri döndüğünü duyunca, akimdan hiçbir

zaman çıkarmadığı Nişabur bölgesini ele geçirmek fikrini gerçekleştir
mek için bir defa daha Şadyah’a yürüdü. Bir süre savaşıp şehir halkı
karşısında yenik düşünce Sebzvar’ın yolunu tuttu. Sebzvar halkının
ona hakaret etmesi üzerine şehri ele geçirmek için büyük çaba harcadı.
M ancınıkları harekete geçirdi. Şehirdekiler durumun kötü olduğunu
anlayınca son çare olarak dini ve müsbet ilimlerde eşsiz olan zamanın
en seçkin sufilerinden (abdal) Şeyh Ahmed-i Bedili’yi şefaat istemesi
için Sultan Şah’a gönderdiler. Sultan onu çok iyi karşıladı. Ricasını
kabul ederek şehir halkının canını bağışladı. Şeyh Ahmed, aslen Sebz-
varlı idi. Sultan Şah’tan şefaat dilemek için yola çıktığı zaman sufilere
ve şeyhlere inanmayan ve onlara kötü gözle bakan bir grup insan ona
laf atıp kötü sözler söylemişti. O da bu sözler karşısında kendi ken
dine, “Eğer bunlardan daha münkir bir kavim olsaydı pirim Ahmed
beni oraya gönderdi” diyordu. O arada birkaç kişi de ona ok atmış
ve oklar onun yanma kadar gelmişse de o, bunlara aldırış etmemiş
ti. Şeyh Ahmed’in gazelleri, rubaileri ve risaleleri vardı. Şu [25] rubai
onundur. Şiir:
“Ey can! Sen m u kad d es bir ruhsun. Eğer ten tozundan tem izlenirsen
göklere yükselirsin.
Senin asıl yerin a r ş ’tır. Gelip bu toprakla kaplı dünyada oturm ak

san a utanç verm iyor m u?”
Sebzvar’a giren Sultan Şah, daha önce verdiği söze uyarak orada bir
saat kaldıktan sonra Merv’e hareket etti.
Sultan Tekiş, 14 Muharrem 583 (27 Mart 1187) Cuma günü ye
niden Şadyah kapısına geldi. M ancınıkları harekete geçirerek zor
lu bir savaşa başladı. Bir süre sonra çaresiz kalan Mengli Bek, şefaat
dilemeleri için imamları ve şeyhleri Tekiş’e gönderdi. Tekiş, onların
yalvarmalarına dayanamayarak şehir halkının canını bağışlayaca
ğına dair söz verdi. Bu söz üzerine Mengli de kalkıp Tekiş’in huzu
runa vardı. Sultan Tekiş, oraya hareket ettiği yılın Rebiyülevvel ayı
nın yedisinde (16 Mayıs Sah) günü şehre girdi. Adalet ve cömertlik
sofrasını sererek, şehirde hüküm süren düşmanlığı ve zulmü te
mizlemeye çalıştı. Mengli Bek’i yargılamak için bir hakim tayin etti.
Onun haksız olarak aldıklarını tekrar sahiplerine verdi. Öldürülme
siyle “Bilginlerin vücudu zeh irlen d i” vecizesi ortaya çıkan Burha-
neddin’in kısası olarak Mengli Bek’i imamların da fetvasını alarak
Burhaneddin’in babası İmam Fahreddin Abdülaziz el-Kufi’ye tes
lim etti. Fahreddin de “Onlara ca n a can ve y aralara öd eşm e y a z d ık ”
emrine uyarak oğlunun kısası olarak Mengli Bek’i öldürttü. Böylece
Nişabur, onun zulmünden kurtularak tekrar Harzemşah’m eline geçti.
Oranın işlerinin yönetimini büyük oğlu Nasireddin Melik Şah’m ye
tenekli ellerine bırakan Sultan Tekiş, yukarıda zikredilen yılın Receb
ayında (Eylül-Ekim 1187) Harezm’e geri döndü.
Sultan Şah, durumunun uygun olduğunu görünce askerleriyle bir

likte Melik Şah’ı ortadan kaldırmak için Şadyah’a yürüdü. Ora halkı
nın bir kısmına kılıcın ve ölümün şerbetini tattırdıktan sonra şehirde
bulunan surların çoğunu yıktırdı. [26] Daha sonra Melik Şah’m asker
leriyle zorlu bir savaşa tutuştu. Melik Şah babasına elçi göndererek
yardım istedi. Sultan Tekiş, haberi alır almaz elinde bulunan askerler
le beraber yola çıktı. Nesa’ya varınca özel m uh a fı z1arı n da n/jn u/re dâ r; -j
has) birini büyük bir orduyla Horasan’a geldiğini bildirmek için Sultan
Şah’a gönderdi. Bu haberi alan Sultan Şah, m ancınıkları susturarak
rüzgârın önündeki kül gibi oradan uzaklaştı. Sultan Tekiş, şehre girin
ce yıkılan yerlerin tamir edilmesini emretti ve daha sonra kışı geçirmek
üzere Mazenderan kışlığına hareket etti. O güne kadar emri altına gir
memiş olan Horasan emirleri ona bağlılıklarını bildirip onun cömert
lik ve şefkat alanına girerek yüceldiler. Bahar, kışın yüzündeki örtüyü
açıp dünyayı güzelliğiyle nasiplendirince Sultan Tekiş oradan kalkıp
Horasan’a geri dönmek için yola çıktı. Bir süre Tus’un Radakan otla
ğında konakladı. O sırada onunla Sultan Şah arasında teati edilen el
çiler sonucunda ihtilaflı konular ortadan kalktı ve iki kardeş barış için
anlaştılar. Harzemşah, barış hediyesi olarak Cam, Baharz ve Zir-i Pul
gibi şehirleri Sultan Şah’ın avucuna koydu. Buna karşılık olarak Sul
tan Şah da, daha önce Mengli Bek’in tutuklayarak ona gönderdiği Te
kiş’in yakınlarını serbest bıraktı ve onlara h il’atler verdi. İki taraf da
anlaşmazlığın kötülüklerinden kurtuldu. Horasan bölgesinin asilerin
den ve düşmanlarından arınması üzerine Harzemşah Tekiş, 18 Cema-
ziyülevvel 585 (24 Temmuz 1189) Salı günü [27] Tus’un Radakan otla
ğında saltanat tahtına oturdu. Ünü her tarafa yayıldı. Heybeti halkın
kafasında ve kalbinde yer tuttu. Onun tahta geçişi hakkında çok sayıda
şiir yazılmıştır. Bunlardan biri olan İmadî Zuzenî’nin kasidesinin mat-
lamı aşağıda naklediyoruz. Şiir:
“A llah ’a ham dolsun, doğudan batıya k a d a r bütün alem cihan p a d i

şahının kılıcı sayesin de selâm ete ulaştı. Büyük orduların sahibi, cihan
hakim i, p a d işa h la ra p a y e veren,
Ta A d em ’den beri p a d işa h neslinden gelen alem in efendisi Atsız oğlu

İl Arslan oğlu Tekiş Han,
Bahtı a ç ık o lara k salm a salm a p a d işa h tahtına oturdu. O, m avi gök-

yü zü ndeki güneşi andırıyordu. ”
Sultan Tekiş başa geçince özel olarak şairlere ve genel olarak halka
ihsanlarda bulunarak o yılın sonbaharında Harezm’e geri döndü.
Gur sultanları ile Sultan Şah arasında kısa bir süre barış yapılmış
sa da onların savaşları hiçbir zaman kesilmedi. Bunların birinde Mer-
verrud ve Penc Dih savaşlarında Sultan Şah hezimete uğradı ve ondan
sonra da bir daha gücünü toplayamadı. Daha sonra iki taraf da kurtu
luşlarını barışta gördüler ve istemeye istemeye aralarında barış anlaş
ması yaptılar.
Bu arada Sultan Şah sürekli olarak kardeşini rahatsız etmeye ve

ondan yerine getiremeyecek isteklerde bulunmaya başladı ve yaptı
ğı uygunsuz birkaç hareketle de aralarındaki barış hükümlerini ihlâl
etti. Sonunda Harzemşah, 586/1190-91 yılında Sultan Şah’ı ortadan
kaldırmak için Harezm’den hareket etti ve Sultan Şah’m adamlarının
yiyecek ve teçhizat depo ettiği Serahs kalesinin önüne indi. Zorlu bir
savaştan sonra orayı ele geçirerek kale duvarlarını harap etti. Sonra
Radakan tarafına geri dönüp, [28] yazı orada geçirdi. Orada yapılan
teşebbüsler sonucunda iki kardeş arasında yeniden barış sağlandı. Bu
nun üzerine Serahs’a giden Sultan Şah, kaleyi tamir edip ambarları
yeniden zahireyle doldurdu. İki kardeş arasındaki barış, 588/1192-3
yılında İldeniz oğlu Atabeg Muhammed oğlu Kutlug İnanc’m Irak’tan
Harzemşah’a, Selçuklu Sultanı Tuğrul’un mahpus olduğu kaleden kur
tarıldığı ve Irak ülkesinin kendi elinden alındığı haberini vermek için
gönderdiği elçilerin gelmesiyle son buldu.
Harzemşah, Kutlug İnanc’a yardım etmek için Harezm’den hare

ket etti. O seferde Katip Bahaeddin Bağdadî, Harzemşah’m hizmetinde
bulunuyordu. Kafile Cuveyn’e varınca dedemin babası Bahaeddin Mu
hammed b. Ali, Azadvar kasabasında Harzemşah’m huzuruna çıkınca
Bahaeddin Bağdadî ile büyük dedemin arasında tartışma çıktı. Tartış
ma Harzemşah’m dikkatini çekti. Bunun üzerine büyük dedem, vezi
rin işaretiyle şu güzel rubaiyi okudu. Şiir:
“Lutjıın kıym etli bir m ücevheri değersiz bırakır. Elinin açıklığı Cey
hun nehrinin parlaklığını unutturur.
Eğer d ü şü n ecek olursan, hükm ün feleğin başın d aki boş h ev esi alır
götürür. ”
Bu şiiri duyunca Harzemşah, gece yarılarına kadar şarap içti. Büyük

dedeme iltifatlarda bulunarak onu kıymetli hediyelerle şereflendirdi.
Harzemşah, daha sonra güneşin Koç burcuna girdiği gün (yılba-
şı=21 Mart) düşmanların kökünü kazımak amacıyla Irak’m yolunu
tuttu. Harzemşah’ın geldiğini haber alan Kutlug İnanç ve annesi, onu
çağırdıklarına pişman oldular ve kaleye sığındılar. Harzemşah, Rey’e
varınca içi savaşçı ve savaş aletiyle [29] dolu olan Taberek kalesini bir
iki gün içinde fethetti ve çok sayıda ganimet ele geçirdi. Yazı Rey ci
varında geçirdi. Havasının ve suyunun kötü olması yüzünden asker
lerinin çoğunu orada kaybetti. O sırada Sultan Tuğrul, Harzemşah ile
Kutlug İnanc’ın anlaştıklarını duyunca çok değerli hediyeler göndere
rek Harzemşah’tan aman diledi. Bundan sonra ikisi arasında bulunan
dostluk pınarı pislikten temizlendi ve arkadaşlık kâsesi ağzına kadar
doldu. Harzemşah, vergi toplattıktan sonra Türk emirlerinin en büyü
ğü olan Emir Tamgac’ı bir miktar askerle Rey’de bırakarak Harezm’e
doğru hareket etti.
Yolda, yokluğunu fırsat bilerek Sultan Şah’ın Harezm’i kuşattığı

nı haber vermeleri üzerine Sultan Tekiş yürüyüş hızını arttırdı. Di-
histan’a vardığı zaman Sultan Şah’ın, onun geldiğini öğrenince Ha-
rezm’den uzaklaştığı müjdesini getirdiler. Sultan Tekiş, Harezm’e
vardığı kışı eğlenceyle geçirdi. Yeşillik topraktan başını çıkarıp ba
har goncası gülümsemeye ve dişlerini göstermeye başlayınca karde
şine ders vermek için Horasan’a doğru yola çıktı. Abıverd’e varınca
anlaşmazlıkları ortadan kaldırmak için iki kardeş arasında elçiler teati
edildi. Fakat elçilerin getirip götürdükleri mektuplar da anlaşmazlık
ları gidermeye yetmedi. Çünkü Sultan Şah, sert tabiatlı ve kötü huylu
oluşundan dolayı karşı taraf hakkında uygunsuz sözler söylüyordu. O
sırada Serahs Valisi Bedreddin Çağır, daha önce Sultan Şah aleyhinde
söylediği sözlerin Sultan Şah’ın kulağına gitmiş olabileceğinden kor
karak, [30] güvenemediği adamlarını hapsedip Sultan Tekiş’i davet et
mek için Abıverd’e bir haberci yolladı. Tekiş, haberi alır almaz önden
bir süvari birliği göndererek kendisi de arkasından yola düştü. Serahs
önüne varınca Çağır onu karşılayarak bağlılığını bildirip kalenin ve
hâzinenin anahtarlarını ona teslim etti. Bu olayın verdiği üzüntü ve
acı Sultan Şah’ın aydınlık günlerini kararttı. Nihayet 589 yılının Ra
mazan ayının son gününde (22 Eylül 1193) devletinin ve hayatının gü
neşi battı. Ertesi gün Sultan Tekiş’e ulaştırılan onun ölüm haberi, ona
Nevruz bayramında duyduğu sevinci verdi ve sonra Sultan Tekiş, Sul
tan Şah’ın malına mülküne el koydu.
Sultan Şah’m tahtına, sarayına, hâzinesine ve askerine mirasçı ola
rak konan Sultan Tekiş, oğlu Melik Kutbeddin Muhammed’i çağırma
sı için Harezm’e bir haberci gönderdi. O sırada Nişabur’da vali olan
ve şahinle avlanmayı çok seven büyük oğlu Nasireddin Melik Şah,
Merv’de çok miktarda av hayvanı bulunduğu için babasından görev
yerinin Nişabur’dan Merv’e nakledilmesini istedi. Şiir (Arapça):
“Onların benim olm asına, h alkım ve evimin d e onların arasın da bu

lunm asına rağm en san a Suriye’nin, b an a onların yanının düşm esi çok
kötü bir şans. ”
Sultan Tekiş, oğlunun isteğini yerine getirerek Nişabur’u Melik Kut-

beddin’in emrine vererek oğullarının yetkilerini arttırdı.
Sultan Tekiş ile Sultan Şah’m birbirlerine düştükleri sırada Sultan

Tuğrul’un anlaşmayı ihlâl ettiği, Tamgaç tarafından ele geçirilmiş olan
Taberek kalesine saldırıp Harezm askerlerinin elinden orayı aldığı ha
beri gelince Sultan Tekiş, 590/1194-5 yılı başlarında Sultan Tuğrul’dan
intikam almak ve orada hüküm süren karışıklığı yatıştırmak üzere
Rey’e doğru hareket etti. Kutlug İnanç, Irak emirlerini de yanma alarak
Harzemşah’ı Simnan’da karşıladı. [31] Geçmişte işlediği hatalardan
dolayı Sultandan özür diledi. Sultan da Kutlug İnanc’ı affedip, onu
maiyetindeki Irak askerleriyle birlikte öncü olarak gönderdi. O sırada
Rey’e üç fersah uzaklıkta karargah kurmuş ve savaş bayrağını çekmiş
olan Sultan Tuğrul, Kutlug İnanc’m yaklaştığını duyunca askerlerini
savaş düzenine koydu. Sultan Tuğrul’un her zaman onunla övündüğü
ağır bir gürzü vardı. Savaş zamanında onu eline alır, ordunun önüne
düşerek Şehname’nin şu beyitlerini okurdu. Şiir:
“K alab alık ordudan h av ay a toz dum an yü kselin ce kah ram an larım ı

zın yüzleri sarardı.
Ben ise, o bir d arbed e öldüren gürzü elim e aldım . Orduyu geride
bırakıp,
Atımın üzerinde öyle bir kükredim ki, yeryüzü düşm anların ayakları
altında değirm en taşı gibi dön m eye başladı. ‘
O yine aynı hareketi yapınca göklerin değirmeni, onun hayat tane

lerini öğütmeye ve ümidini ümitsizliğe döndürmeye başladı. Atının
sırtından yere yuvarlandı. Kutlug İnanç yanma yetişip kılıcını göğsü
ne indirecekken onu tanıdı ve “Benim aradığım sensin” deyip tek bir
darbede kafasındaki gurur ve kibir, kalbindeki kötülük ve tabiatındaki
sertlikle birlikte onu her canlının bir gün gideceği yere gönderdi.
Dönen feleğin çevikliği karşısında sultanın ağır gürzü ne yapabilir?

Zamanın ve şansın uyumsuzluğuna, askerlerin çokluğuyla [32] nasıl
karşı konabilir?
Sonunda Sultan Tuğrul’un cenazesini bir devenin üzerine yükle

yerek Sultan Tekiş’in yanına getirdi. Düşmanını o şekilde gören Tekiş,
Allah’a şükretmek için atından inip secde ettikten sonra onun başını
vücudundan ayırıp aralarında düşmanlık bulunan Müminlerin Emiri
En-Nasır li Din Allah’a gönderdi. Vücudunu da 29 Rebiyülevvel 590
(24 Nisan 1194) Perşembe günü Rey’de bir ağaca asarak teşhir ettiler. O
sırada Sultan Tuğrul’un meddahı ve nedimi olan şair Kemaleddin’i ya
kalayıp Vezir Nizamü’l-Mülk Mes’ud’un yanına götürdüler. Vezir, ona
“Tuğrulcuk, gücü ve kuvvetiyle ün salmış olmasına rağmen İslâm pa
dişahının öncü birliklerinin bir hamlesine dahi dayanamadı” deyince
Kemaleddin şu şiiri okudu: Şiir:
“Human kuvvet bakım ın dan Bijen’den üstündü. Fakat Bijen onu y en

di. Güneş kaybolu n ca fa z ilet yerini kusura kıraktı. ”
Sultan Tuğrul’un ölmesi üzerine Sultan Tekiş Rey’de fazla kalmadı.

Hemedan’a doğru yürüyerek Irak’ın kalelerinin bir çoğunu ele geçirdi.
Bu fetihlerden sonra Halife En-Nasr li-Din Allah’ın, [33] Sultan Te-

kiş’e fethettiği yerlerin bir kısmını Yüce Divaıı’a bırakması için gön
derdiği elçiye Tekiş’in olumsuz cevap vermesi üzerine Halife, bir defa
daha veziri Miıeyyideddin ibn el-Kassab’ı, h il’at ve hediyelerle Tekiş’e
gönderdi. Müeyyideddin, Esedabad’a varıp etrafında 10 binden fazla
Arap ve Iraklı askerin toplandığını görünce aklının ve bilgisinin eksik
liğinden boş bir gurura kapıldı. Sultana, “O makam sana halife tarafın
dan ihsan edilmiş ve ülkenin işleri onun tarafından senin eline bırakıl
mıştır. Şimdi o nimetin hakkı olarak az bir askerle halifenin veziri olan
benim hizmetime girmen ve atımın önünde yaya yürümen gerekiyor”
diye haber gönderdi. Sultan engin bilgisi ve tecrübesiyle karşı tarafın
hilesini ve kötü niyetini anlayıp derhal bir ordu çıkardı. Sultan’ın or
dusu vezire yaklaşırken vezir kaçıp Bağdat’a gitti. Orada yaptığı ha
reketten dolayı ağlayıp halifeden özür diledi. Sultan’ın ordusu onun
peşinden Dinaver’e kadar gitti. Sultan orada çok sayıda ganimet elde
ettikten sonra Hemedan’a döndü. Fethettiği Irak topraklarının yöneti
mini emirleri ve memurları (gumâştegân) arasında taksim ederek vergi
toplamak için oraya memurlarını (ummâl) gönderdi. İsfahan’ın yöne
timini Kutlug İnanc’a bırakıp Irak’ta görevli emirleri de ona bağladı.
Rey’in idaresini de oğlu Yunus Han’a teslim ederek Mayancuk’u onun
emrine atabeg ve [34] ordu müfettişi(nakib) olarak görevlendirdi. Ora
da bulunan diğer bölgelerin yönetim işlerini de bu şekilde yoluna koy
duktan sonra muzaffer olarak Horasan’a doğru yola çıktı. Yolda hava
sının kötülüğü yüzünden Merv’de hastalandığı haberini aldığı Melik
Şah’ı kendi isteğiyle Tus’a gönderdi. Tus’ta sağlığına kavuşunca onun
yeniden Nişabur’a dönmesine izin verdi. Kendisi de Harezm’e doğru
yol aldı. O sırada Sultan Muhammed’e Horasan’dan toprak verdi ve
onu kendisine yardımcı seçti.
591/1194-5 yılının kışı gelince Sultan, Kayir Buku Han’a saldırmak

üzere Sugnak’ın yolunu tuttu. Sultan’ın çok sayıda askerle Cend’e gel
diğini haber alan Kayir Buku Han kaçmaya başladı. Sultan onun peşi
ne düştü. Fakat o sırada Sultan’ın yakınında görev yapan [35] Acemiler
denilen “Oran ‘1ar, Kayir Buku Han’a haber göndererek kaçmayıp Sul-
tan’la savaşırsa, savaş sırasında onun tarafına geçeceklerini bildirdiler.
Onlara güvenen Kayir Buku Han geri döndü. İki ordu o yılın Cemazi-
yelahır ayında (7 Şubat 1195) Cuma günü karşı karşıya geldiler. Savaş
sırasında Sultan’ın emrinde bulunan Oranlar sözlerinde durarak Sul
tanın ordusunun merkezine saldırdılar. Orada bulunan ordunun teç
hizatını ve erzakını yağmaladılar. Bu şekilde hezimete uğrayan İslam
ordusunun askerlerinin bir kısmı kılıç altında, bir kısmı çölde susuz
luk ve sıcaktan hayatlarını kaybettikten sonra Sultan oradan kalkıp 18
gün içinde Harezm’e ulaştı.
Sultan, yeniden Kayir Buku Han’a karşı savaşa çıkmak üzere iken
Yunus Han, Bağdat ordusunun üzerine geldiğini bildirmek ve yardım
istemek için güvendiği birkaç adamını Horasan’da bulunan kardeşi
Melik Şah’a gönderdi. Melik Şah, kardeşine yardım etmek için derhal
Irak’a doğru yola çıktı. Fakat Yunus Han, kardeşinin yardımına gelme
den Bağdat ordusunu [36] hezimete uğrattı ve çok miktarda ganimet
ele geçirdi. İki kardeş Hemedan’da bir araya geldiler. Bir süre orada ka
lıp eğlence meclisleri düzenledikten sonra Melik Şah geri döndü. Ho
rasan’a varınca Şadyah’ta bulunan Arslan Şah’ı vekil bırakıp Harezm’e
babasının yanma gitti. Onun yokluğu sırasında ekilen fesat tohumla
rı yeşermeye başladı. Zamanın Sultan Süleyman’ı zamanında halka
eziyet ve cefa etmekten menedilen, sitem ve zulüm kılıcını kınından
çıkaramamış olan zalim eller, Sultan Tekiş’e karşı Sultan Tekiş’in sev
gi ve şefkatle yetiştirip büyüttüğü Togan Şah’m oğlu Sancar Şah ile
birleştiler. Sancar Şah’m annesiyle evli olması ve önce kızkardeşini
ve daha sonra da kızını onunla evlendirmesi yüzünden Tekiş, San
car Şah’a tıpkı oğullarına karşı duyduğu sevgi ve ilgiyi gösteriyordu.
Şeytan tarafından yollarından saptırılan o talihsiz grup Sultan’a karşı
faaliyetlerini gizli olarak sürdürmeye ve harekete geçinceye kadarda
bu işi gizli tutmaya karar verdiler. Fakat Sancar Şah’m annesinin Ni-
şabur’un ileri gelenlerinin oğlunun yanma çekmek için onlara altın ve
mücevherler göndermesi üzerine durum ortaya çıktı. Sultan Tekiş, ola
yı öğrenince Sancar Şah’ı Harezm’e çağırttı. Dünyayı gören gözlerine
mil çektirdikten sonra onu hapsettirdi. Gözlerinin görme yeteneğini
tamamen kaybolmamasına rağmen o bunu kimseye belli etmedi. Şu
rubai onundur. Şiir:
[37] “Kaderin eli gözlerim e m il çekin ce gen çlik dünyasından bir fe r

y at yükseldi. ”
Bir süre sonra Sultan Tekiş, Sancar Şah’ı ve onunla işbirliği yapan
ları affetti. Sultan Şah’ı hapisten çıkararak daha önce sahip olduğu
toprakları ona geri verdi. Fakat bu sefer de ölüm meleği onu rahat bı
rakmadı. 595/1189-90 yılında ondaki emaneti aldı.
Sancar Şah’m gözüne mil çekildikten sonra hiç kimsenin onun gör
düğünden haberi olmadı. Kendisi de bu konuda kimseye bir şey söy
lemedi. Hatta ailesinin fertleri bile onun gördüğünü bilmiyorlardı. O
da iyiye kötüye, hiçbir şeye tepki göstermiyordu. Çünkü “Akıllıya bir
işaret yeter. ”
Sultan, onun ölümünden sonra savaş araç ve gereçlerini bir araya ge
tirerek hazırlıklara başladı. Çevrede bulunan emirleri çağırmak için her
tarafa adamlar gönderdiği sırada Irak emirlerinin birbirine düştüğü ha
beri geldi. O sırada oğlu Yunus’un gözünde bir hastalık belirdi. Doktor
lar onun tedavisinde aciz kaldılar. Belki de bu, Yüce Allah’ın “Göze g ö z ’
hükmünün bir tezahürüydü. Yunus, Rey’den ayrılarak yerine Mayan-
cuk’u vekil(kâim -i m akam ) bıraktı.
Çok geçmeden Bağdat’ta [38] bir vezirin komutasında tekrar Irak’a

saldırmak için ordu hazırladı. Bunu haber alan Kutlug İnanç, Mayan-
cuk’a yardım etmek için Rey’e geldi. Kutlug İnanç ile Mayancuk bir
süre iyi geçindi. Fakat birgün Mayancuk ansızın Kutlug İnanc’ı öldü
rüp kellesini Harezm’e yolladı. Öldürmesine sebep olarak da onun
başkaldırmayı aklından geçirdiğini gösterdi. Sultan, bu saçma özrü
hiçbir zaman kabul etmedi. Yapılan haksızlığa çok üzüldü. Onu is
yan işareti saydı. Fakat akimdan geçenleri kimseye açıklamadı. Niha
yet 592/1195-6 yılında Irak’a üçüncü seferine çıktı. Halife ordularının
komutanı olan vezir Hemedan’da ordugâh kurmuştu. Sultan da Muz-
dakan’da durdu. Birkaç gün sonra iki ordu savaşa tutuştu. Çok geçme
den Bağdat ordusu aman diledi. Sultan, her zamanki gibi canlarını ba
ğışlayıp onlara iyi davranarak hepsini geldikleri yere gönderdi. Bağdat
ordusunun komutanı vezirin savaştan birkaç gün önce ölmüş olması
na rağmen bunu savaş bittikten birkaç gün sonraya kadar saklı tuttu
lar. Sonunda insanlığa sığmayacak bir şekilde ölü vücudunu başından
ayırarak vücudunu Harezm’e gönderdiler.
Galip geldiği haberi Irakeyn’de duyulunca Sultan’ın itibarı daha da

arttı. Kardeşinden kaçan Azerbaycan A tabeg’i Öz Beg, Sultan’a sığındı.
Sultan da gereken ilgiyi göstererek Hemedan’ın yönetimini onun elle
rine bıraktı.
Daha sonra oradan hareket ederek İsfahan’a vardı ve [39] bir süre
orada kaldı. Hakanî’nin şu kıt’ası Sultan’ın o seferiyle ilgilidir. Şiir:
“Müjde! H arezm şah İsfahan m ülkünü kolayca ele geçirdi, lrakeyn

mülkünü d e güneşin dünyayı istila ettiği gibi kolayca istila etmişti.
Bu şekild e onun bayrağının h ilâli(m âh çe-i çetr) gökyüzünün bu rçla

rını fethetti, kılıcının karın cası Süleym an ’ınü lkesin i elinden aldı.”
Bir süre sonra oğlu Togan Togdu’nun oğlu Erbüz Han’ın İsfahan va
liliğine ve onun yakın adamlarından (havas) Sipehsâlâr-ı Samanı Bi-
gu’yu de onun atabegliğine tayin ederek Harezm’in yolunu tuttu.
Harezm’e varınca Nasıreddin Melik Şah’a, Horasan emirliği beratı

ile havası sağlığına iyi gelmediği için Merv’e gitmemesi haberini gön
derdi. Fakat avlanma fikri onun aklını avlandığı için Nasıreddin Melik
Şah, bir defa daha Merv’e gitti. Orada hastalanınca Nişabur’a geri dön
dü.Hastalığı günden güne ağırlaştı. Nihayet 9 Rebiyülahır 593 (lM art
1197) Perşembe günü fena mülkünden bekâ mülküne göç etti.
Oğlunun ölüm haberi sultan’ın kulağına gelince boş yere ağlayıp

inledi. Yapmayı düşündüğü seferi iptal etti. Melik Şah’ın oğullarının
başkaldırma düşüncesinde olduklarını haber alınca Nizamü’l-Mülk
Sadreddin Mes’ud Herevi’yi çıkması muhtemel karışıkları önlemesi ve
işleri tekrar yoluna koyması için Şadyah’a gönderdi. [40] Oraya varan
Nizamü’l-Mülk Sadreddin, Melik Şah’ın büyük oğlu Hindu Şah’ı Ha-
rezm’e gönderdikten sonra aldığı isabetli tedbirlerle fitne ve karışıklık
belirtilerini yok etti.
Bir süre sonra Sultan, diğer oğlu Kutbeddin Muhammed’i, Ho

rasan’ın yönetimini Nizamü’l-Mülk Sadreddin’den devralması için
Horasan’a gönderdi. Kutbeddin’in vardığında Nizamü’l-Mülk Sad
reddin asilerin kökünü kazımış ve işleri yoluna koymuştu. Kutbed
din’in oraya varışından iki gün sonra Nizamü’l-Mülk Sadreddin
Harezm’e geri döndü. Kutbeddin Muhammed de bütün gücünü ve dik
katini Horasan’ın işlerine verdi. O arada Buku ile yeğeni Alp Direk
arasında anlaşmazlık ve kavga çıktı. Cend’e gelen Alp Direk, Sultan’a
elçi gönderip, eğer yardım ederse, Kadir Buku’yu ortadan kaldırabi
leceğini ve onun ülkesini Sultan’a teslim edebileceğini bildirdi. İnti
kam alma duygusu Sultan’ın aklını çeldi ve onu bir yabancının sö
züne güvenme yanılgısına düşürdü. Sultan asker toplamak için her
tarafa haberciler gönderdi. Şadyah’ta bulunan Melik Kutbeddin’i geri
çağırdı. Melik Kutbeddin, Harezm’e gelince her ikisi birlikte 594 yı
lının Rebiyülevvel (O cak-Şubat 1198) ayında Harezm’den hareket
ettiler. O sırada Kadir Buku da Alp Direk’i ortadan kaldırmak için
Cend’e doğru yola çıktı. Onunla öncü birliklerin (m ukaddim e) başın
da bulunan Melik Kutbeddin’in Cend’e varmaları aynı zamana rast
ladı. İki taraf arasında meydana gelen savaşta şansın Sultan’ın ya
nında olması yüzünden Kadir Buku yenilip kaçmaya başladı. [41]
Arkasına düşen Melik Kutbeddin, onu yakınlarıyla birlikte yakala
yıp, “Suçluları zincire vurulmuş o lara k görürsün’ ayetinin buyurdu
ğu gibi onları zincire vurup Sultan’m huzuruna getirdi. Sultan da, o
yılın Rebiyülahir ayında (Şubat-Mart 1198) zincirlerini çözmeden
onu Harezm’e gönderdi. Arkasından da kendisi muzaffer olarak da
imî ikametgâhına geri döndü. Bir süre sonra Kadir Buku Han’ın ha
yatta kalan adamları ondan ümitlerini keserek Kün Er Direk’in
etrafında toplandılar. Böylece karışıklık ateşi bir süre uyutuldu. Daha
sonra Sultan, “Kılıç kılıçla kurtulur” sözüne uyarak Kadir Buku’yu esa
ret zincirinden kurtarıp emirlik makamına yükseltti. İşini bitirmesi için
onu, Alp Direk’in üzerine gönderdi.
Bu işleri yaptıktan sonra Horasan’a doğru yola çıkıp 2 Zilhicce 594

(5 Ekim 1198) Salı günü Şadyah’a vardı. Orada 3 ay kaldı. O arada
Irak emirliği görevi süresinin uzaması ve işleri dilediği gibi yürütmesi
yüzünden kafasında bağımsızlık düşüncesi yer etmiş ve ruhunda in
sanı doğru yoldan çıkaran şeytan yerleşmiş olan, [42] Sultan’ın devle
tinden aldığı güçle biriktirdiği teçhizat ve askere güvenerek kendisini
sultan sanan Mayancuk’un işini bitirmek üzere Irak’a yürüdü. O yı
lın kışını Mazenderan’da geçirdi. Bahar gelince hazırlıklarını tamam
layıp harekete geçince Mayancuk, çok sayıda asker toplamış olması
na rağmen denizin dalgalarını andıran Sultan’m askerlerinin üzerine
geldiğini duyunca paniğe kapıldı. Bu işin üstesinden nasıl gelece
ği konusunda şaşırıp kaldı. Sonunda karşı koyup mücadele etmenin
aklın gereği olduğuna karar verdi. Kısa bir çatışmadan sonra yanın
da kalan az sayıdaki askerle kaçtı, uzun bir kaçıştan sonra Sultan’a
haber gönderip af diledi ve peşine düşmekten Sultan'ı vazgeçirmeye
çalıştıysa da Sultan, niyetinin kötü olduğunu bildiğinden onun pe
şinden çok hızlı yol alan bir birlik gönderdi. Bu birlik, onu aniden
bastırıp adamlarının çoğunu kılıçtan geçirdi. Fakat Mayancuk onla
rın elinden kaçıp birkaç adamıyla birlikte daha önce hile ve düzen
le Sultan’ın askerlerinin elinden alıp onların çoğunu kılıçtan geçi
rerek kendi adamlarını, zahire ve mallarını yerleştirdiği Firuzkuh
kalesine sığındı. Peşinden yetişen Sultan’m askerleri kaleyi m an cı
nıkla döverek, onu kaleden indirmeyi başarıp bir deveye bağlayarak
Sultan’m bulunduğu Kazvin’e getirdiler. Sultan, onunla h acibleri ara
cılığıyla konuşarak, Harzemşah ailesinin ona verdiği şeyleri, yaptığı
iyilikleri ve lutufları sayıp, onun bu iyiliklere karşı hainliği, emri al
tında bulunan topraklarda vergileri kendi başına arttırıp eksilttiğini,
Erbuz Han’ı İsfahan’dan kovup onun vergi memurlarının (um m âl-i
harâc) işine son verdiğini, ettiği bunca iyiliklere onun kötülükle kar
şılık verdiğini, [43] her ne kadar ona verilecek cezanın örnek bir ceza
olması gerekirse de, şimdiye kadar hizmetinde bulunan ve hiçbir kötü
lüğünü görmediği kardeşi Akçe’nin hatırı için onun canını bağışladığı
nı, fakat sebep olduğu karışıklıklardan dolayı bir yıl zincire vurularak
hapsedileceğim söyledi. Mayancuk, hapisten sonraki hayatını Cend
yakınlarında bulunan serhadlerde geçirdi.
Mayancuk’un ele geçirdiği, Kadir Buku’nun Kün Er Direk’i yendiği

müjdelerinden başka, aynı anda Irak, Horasan ve Türkistan ülkeleri
nin idaresi atma girdiğine dair beratları (menşur) getiren bir elçinin
kıymetli hediyelerle birlikte gelmesi Sultan’ın sevincine sevinç kattı.
Bu şekilde Sultan’m kafasını uzun süredir meşgul eden gaileler or

tadan kalkıp hilafet makamından da gönlü rahat olunca Mülhidlerin
kökünü kazımayı düşündü.Bunun için önceden Sultan Arslan b. Tuğ
rul tarafından işgal edildiği için Arslan Güşay adı verilen Kale-yi Kahi-
re’ye saldırdı. 4 aylık bir kuşatmadan sonra kaledekiler, zor durumda
kalıp barış istediler. Yapılan barış üzerine gruplar halinde [44] kaleden
inerek Alamut’a gittiler. Hiçbirinin canına dokunulmadığı gibi hepsi
mallarını da beraberlerinde götürdüler. Arslan Güşay kalesi, Kazvin
yakınında Rudbar-ı Alamut sınırında, yere yakın göğe uzak, muhkem
olmayan, insan ve erzak bakımından önemsiz bir kaleydi.
Seyyid Sadreddin, Zübdetü’t-tevarih adlı eserinde Sultan’m yaptığı

hayırlı işleri anlatırken Arslan Güşay kalesi hakkında şöyle diyor:
“Yüksek bir dağın üzerinde sert kayalardan inşa edilm iş sağlam bir
kaledir. Başı göğün burçlarına k a d a r uzanır. Kalenin içi hayatlarını k o
lay ca fe d a ed eb ilec ek insanlarla dolu olup, h e r türlü silâh a sahip in
san lar tarafından korunur. ”
Seyyid Sadreddin, daha sonra da bahsedeceğimiz gibi bu kadar sağ

lamlığını övdüğü kalenin bugünlerde ünlü padişah tarafından nasıl
kolayca fethedildiğini görseydi, söyledikleri sözlerden utanır ve Un-
surî’nin şu beytini hatırlardı. Şiir:
“Büyükler, işlerini y apılm ası gerektiği gibi yaparlar. Padişahların k ı

lıçları böyle zam an lard a iz bırakır. ”
O kaleyi görmeyen bir kimseye benim söylediklerim abartılı gelebilir.

Onlara, Ebu’l-Fazl Beyhakî’nin Târih-i N âsırî adlı eserinde Arslan Güşay
hakkında söylediği şu sözleri şahit gösterebilirim: “Sultan, S om n at’tan
dönerken avcılarından biri büyük bir ejderha öldürdü. Derisini yüzdüler.
Onun boyu 30, en i 4 kulaçtı, dedikten sonra eğer ban a inanm ayan olur
sa gitsin Gazniıı kalesinin şadırvan ında bulunan o deriyi görsün, diyor.
‘Bu satırların yazarı da [45] o derinin adından başka bir şeyin kalma
dığını söylüyor. Eğer benim bu sözüme inanmayan varsa, Tarum’un
batısına doğru 300 fersah uzaklıkta, tamamı dağlık ve ka
lelerle dolu olan “D ağlar atılm ış renkli yüne benzeyecekler”
hükmünün gerçekleşeceği zamana kadar ayakta kalacak olan Sistan’a
kadar uzanan kalelere bir göz atsın. Bırak bu zayıf kaleleri, şu sıralar
da Kahhar olan Allah’ın yardımıyla kutlu padişah Hülagu’nun devleti
tarafından ele geçirilmiş olan Arslan Güşay’m 100 misli daha sağlam
ve müstahkem kalelerle karşılaştırsın ve orada bulunan ordunun ve
savaşçıların yiğitliğini ve gücünü buradan çıkarsın.
Nihayet Sultan, Arslan Güşay kalesini alıp fitne ateşini söndürdük

ten sonra Taceddin Ali Şah’ı Irak ülkesinin başma geçirdi ve ikamet
gâh olarak ona Isfehan’ı gösterdi. Daha sonra Harezm’e hareket ederek
10 Cemaziyelahır 596 (28 Mart 1200) tarihinde oraya vardı.
Bir süre sonra Mülhidler, ülkenin veziri Nizamü’l-Mülk’ün kendile

rine karşı düşmanca davranması üzerine onun hergün geçtiği yerlere
fedailer yerleştirdiler. Sarayından çıkınca mel’unların birinin sırtına,
diğerinin de kafasına bıçağı saplanması üzerine vezir anında hayatını
kaybetti.
Dünyada olan garip işlerden biri de şuydu ki yukarıda adını andığı

mız vezirin Büyük Hacib Şihabeddin Mes’ud Harezmî ve Hamideddin
Ariz Zuzenî’ye karşı düşmanlığı vardı. O, bir gün Sultan’m huzurun
da onun ikisine birden saldırmıştı. Katledilişinden kısa bir süre önce,
sarayın kapısının önünde Arizî’nin boynunu vurdular. Onun öldürül
mesi üzerine vezir Nizamü’l-Mülk, Şihabeddin Mes’ud’u da onun pe
şinden öldürüp öbür dünyayı göndermeyi aklına koydu. Fakat kin tu
tan felek, Yaratan’ın değişmez hükmüne uyarak, onun bu düşüncesini
gerçekleştirmesine izin vermedi ve kanını Arizî’nın kanının üzerine
döktü.
Nizamü’l-Mı'ılk’ü katleden fed a iler i de hemen orada parça parça

[46] ettiler. Allah’ın Resulü’nün (A.S.) şu sözlerinin doğruluğu bir kere
daha ortaya çıktı: “Öldürdünse, öldürüldün demektir. Sonunda senin
katilin de öldürülecektir.”
Sultan Tekiş, buna çok üzüldü. Bunun intikamını almak üzere der
hal hazırlıklara başladı. Melik Kutbeddin’e haber göndererek önden
gidip orduyu düzene koyması ve işe Kuhistan’dan başlamasını emretti.
Melik Kutbeddin de fermana uyarak, karşısında dağların bile dayana
mayacağı bir orduyla Turşiz’e vardı. 4 aylık bir kuşatma sırasında de
rin bir kuyuyu andıran şehrin etrafındaki hendekleri doldurttu. Şehir,
bir hafta gibi bir süre sonra düşecekken ve Sultan, Harezm’de oraya
hücum etmek için asker toplarken Sultan’da nefes darlığı başladı. Al
lah hepimizi ondan korusun, o hastalık daha sonra burnundan boğazı
na geçti. Tabibler, onu muayene ettikten sonra Tekiş, onların tavsiyesi
ne değil içinde yanan kin ateşinin isteğine uyarak Turşiz’e doğru yola
çıktı. Çah-ı Arab’a (Arap) Kuyusu varınca ömrünün kovası kuyunun
dibine düştüğünden hastalığı yeniden nüksetti ve 19 Ramazan 596 (23
Haziran 1200) tarihinde fena ülkesinden bekâ mülküne göç etti.
Devlet büyükleri hiç vakit geçirmeden durumu bildirmek için Kut

beddin’e haberciler gönderdiler. Haberciler varmadan önce Melik Kut-
beddin’in bayrağının direği dururken kırılmış o da bundan başına bir
felâket geleceğini sezmişti. Haberciler gelip durumu bildirince Melik
Kutbeddin, düşüncesinde haklı olduğunu anladı. Babasının ölümünü
bir süre askerden sakladı. Hasta olduğunu ileri sürerek [47] dönüş em
rini vermeden önce iki taraf arasında barış görüşmeleri başladı. Turşiz
ileri gelenlerinin Sultan’m ölümünden haberleri olmadığı için alttan
alıp 100 bin Dinar vergi vermeyi kabul ettiler. Oradan ayrılan Melik
Kutbeddin, yukarıdan aşağı inen bir sel ve şelâle gibi geceyi gündüze
katarak Şehristane’ye vardı. Orada yapılan taziye törenine katıldıktan
sonra süratle Harezm’in yolunu tuttu.
II. ALAADDİN MUHAMMED HAREZMŞAHTN

TAHTA OTURMASI
Melik Kutbeddin başkente gelince emirler ve devlet büyükleri top
lanıp eğlence meclisleri düzenleyerek 20 Şevval 596 (4 Ağustos 1200)
tarihinde onu Allah’ın inayetiyle tahta oturttular. Onun başa geçme
siyle mülkün kurumaya yüz tutmuş olan dalları yeniden canlanıp ta
zelik kazanmaya başladı. Adaletin ölmüş canı yeniden dirildi. Her ta
rafa müjdeciler yollandı.
Babasının ölüm haberi Gur sultanları Şihabeddin ve Gıyaseddin’e

ulaşınca, şeytan onların kafasındaki gerçekleşmesi hayal olan düşün
celeri harekete geçirdi. Gururu ve kibiri kendilerine rehber yapan [48]
Gur sultanları gönderdikleri öncü birliklerle Merv’i ele geçirdiler. Mu
hammed Hereng’i orada bırakıp kalabalık bir orduyla ve herbiri dağ
gibi olan 90 fille Tus’a girerek orayı yıkıp yağmaladılar. Oradan kal
kıp 597 yılının Receb ayında (Nisan-Mayıs 1201) Irak’tan dönmüş olan
Sultan Muhammed’in kardeşinin ve diğer devlet büyüklerinin bulun
duğu Şadyah’a vardılar. Sultanın kardeşleri, ihtiyatlı davranıp şehrin
önünde durdular ve orayı çepeçevre sardılar. Şehirdekiler dışarıdaki
askerleri görmek için yığılınca burçlar yıkıldı. Dışarıdakiler bunu fır
sat bilerek şehre girdiler ve orayı yağmaladılar. Zahidler ve abidlerin
bulundukları yerlere şahneler gönderip onların hayatlarını emniyete
aldılar. Yarım gün yağma ettikten sonra tellâl çağırtıp [49] yağmaya son
verdiler. Daha sonra verilen emir üzerine askerler ele geçirdiklerini ge
tirip bir yere topladılar. Malları yağma edilenler gelip oradan mallarını
aldılar. Onların yağma etmelerinin sebebi halkın gözünü korkutmaktı.
Gur sultanları daha sonra Harezm askerlerini, Taceddin Ali Şah’ı

ve Sultan’m devletinin ileri gelenlerini Şadyah’tan çıkarıp eziyet ve
işkence ederek onları Gur’a gönderdiler. Esir aldıkları Sultan’m bütün
memurlarını cezalandırdılar. Curcan ve Bistam’a şahneler göndererek
o bölgeleri kendilerine bağladılar. Şadyah’tan dönerlerken büyük bir
ordu ile Melik Ziyaeddin’i Nişabur’da bıraktılar. Yıkılan kalenin du
varlarını tamir ettiler. Oradan Gıyâseddin Horasan’a, Şihabeddin de
Mülhidlerin kalelerini ve evlerini başlarına yıkmak üzere Kuhistan’a
gittiler. Yolda önce karşı koyup sonra barış isteyerek bağlılıklarını bil
diren Cunabid halkının başına Tulek kadısını yönetici olarak bırakıp
Herat’a doğru yollarına devam ettiler.
Sultan Muhammed, Horasan’da çıkan bu karışıklıkları öğrenince

güçlü bir orduyla öfkeli bir arslan ve etrafa korku salan bir şimşek gibi
Horasan’a doğru yola çıktı ve aynı yılın Zilhicce ayının on yedisinde
(18 Eylül 1201) Şadyah’m önüne konarak şehri çepeçevre kuşattı. Şe
hirde bulunan Gurlular zaman zaman dışarı çıkıp savaştılarsa da Ha
rezm ordusunun ezici üstünlüklerini anlayınca savaşmanın çıkar yol
olmadığına karar verip fareler gibi deliklere girdiler. O arada Harezm
askerleri m ancınıkları harekete geçirince kale duvarları yerle bir olup
hendekler doldu. İçeride bulunanlar esirlik zilletine düşeceklerini an
ladıkları zaman şeyhleri ve alimleri şefaat dilemek için elçi olarak gön
derdiler, [50] yalvarıp yakararak aman dilediler. Sultan, “Padişah bile
olsan m erham etli o l” atasözünü hatırlayıp, yaptıkları bunca hata ve
kötülüklere karşılık, gelenlere çok miktarda hediyeler verip iyilik ve
ihsanlarda bulunarak onları Gur sultanlarına gönderdiler. Bu şekilde o,
güçlüyken nasıl affedildiğini, düşmana karşı nasıl yumuşak davranıl-
dığını, kin ve öfkenin nasıl bastırıldığını herkese göstermiş oldu.
Daha sonra Sultan’ın emri üzerine şehrin surlarının tamamını yerle

bir ettiler. Oradan hareket eden Sultan, kardeşinin oğlu Hindu Şah’ın
yönetimi altında bulunan Merv’e, daha sonra da Serahs’a vardı. Daha
önce Gur sultanlarının tarafına geçmiş olan Hindu Şah, amcasının
geldiğini öğrenince yaptıklarından duyduğu büyük bir pişmanlık ve
üzüntüyle Gur sultanlarının yanına gitmek için yola çıktı.
Serahs’a vardığı sırada oranın yöneticisinin karşılamaya gelmemesi

üzerine Sultan’ın oraya bıraktığı birlik Serahs’ı ele geçirip yöneticileri
ni tutukladı. Sultan da Merv yolundan Harezm’e giderek bir defa daha
savaş hazırlıklarına başladı. Aynı yılın Zilkade ayında Herat’ı almak
ve oranın ileri gelenlerini ortadan kaldırmak için harekete geçti. Rada-
kan otlağında bir süre bekledi. Beklediği kişiler orada toplanınca Türk-
ler’den ve Tacikler’den oluşan büyük bir orduyla yoluna devam etti.
Herat’a varınca padişahlık çadırını şehrin önüne kuran askerler, şehrin
etrafını bileziğin kolu sardığı gibi sarıp m an cın ıkları harekete geçirdi
ler. M ancınıktan fırlatılan taşlar şahlanmış atlar gibi birbiri peşinden
hedeflerine ulaştılar. Bunun üzerine hayatın tecrübeleriyle donanmış
olan kale komutanı (katval) İzzettin Mergazî, aman dileyip yalvarmak
tan başka bir yol kalmadığını anladı. [51] Çok miktarda vergi ödemeyi
kabul ettiğine dair elçiler gönderip kefil olarak da oğlunu Sultan’a gön
derince Sultan’ın gazap ateşi sakinleşti. Yalvarıp özür dilemeleri üzeri
ne onları affederek boyunlarına mihnet tasması taktı.
Gur sultanları Horasan’a dönmek için hazırlık yaptıkları sırada,

Sultan’ın Herat’ı kuşatmakla meşgul olduğunu öğrendiler. Herezm ül
kesinin Sultan’dan ve askerlerinden boş kalmasını fırsat bilerek oraya
ordu şevkettiler. Sultan bunu öğrenince derhal Merverrud yolundan
ülkesine doğru hareket etti. O arada Sultan Şihabeddin de Talekan ta
rafından yetişti, iki ordu ateşten bir set görevi yapan nehrin iki ya
kasında karşı karşıya geldiler, uzun bir tereddütten sonra Sultan, sa
vaşmayı uygun görmeyip Merv’e doğru hareket emrini verdi. Gur
askerleri de onun peşine düştü. Sultan Serahs’a varıp durunca iki ta
raf arasında elçiler gidip gelmeye başladı. Gurlular’ın Horasan’ın bazı
bölgelerini istemeleri üzerine Sultan bunu kabul etmeyerek Harezm’e
doğru hareket etti. Bu arada Sultan Şihabeddin de Tus’a saldırıp eziyet
ve işkencede bulunarak ora halkının kolunu kanadını kırdı. Ordusu
için yeterli ulufeyi bulamadığından şehir halkını tahıl satmaya zor
ladı. Bununla da bir sonuç alamayınca Meşhed türbesinin korunması
ve ayakta tutulması için oranın ambarlarına konmuş olan tahılı (gaile)
aldırtmak için Meşhed-i Tus’a adamlar gönderdi. Onların daha önce
yaptıkları kötülüklere ilâveten yaptıkları bu hareket, halkın Gurlula-
ra’a karşı nefretinin artmasına ve onlarda [52] Harezmşahlar’a bağlan
ma isteğinin kuvvetlenmesine sebep oldu.
O sırada kardeşi Gıyaseddin’in ölüm haberini alan Şihabeddin göç

davullarını çaldırdı. Merv’e varınca Gur emirlerinin ve pehlivanlarının
başı ve zamanın Rüstem’i olan Muhammed Hareng’i orada bırakarak
Abiverd’e saldırdı. Şehri ele geçirince Sultan’m emirlerinin bazılarını
öldürttü, bazılarını da tutuklattı. Sadeddin Halac’ı ortadan kaldırmak
için oradan Tark’a gitti. Sadeddin Halac, vereceği vergilere kefil olarak
oğlunu rehin göndermesi üzerine savaş yapmadı. Oradan dönerken
Marga emiri de oğlunu rehin gönderdi. Bu başarılardan dolayı gurur
lanan Gıyâseddin yönünü Merv’e çevirdi. Yolda Harezm’den çıkan bir
ordunun çöl yolundan Merv’e geldiği haberini alınca derhal onların
üzerine yürüdü. İki ordu karşı karşıya gelince Allah’ın inayetiyle Sul-
tan’ın şans rüzgârları esmeye ve rakiplerinin kalpleri korkudan çarp
maya başladı. Sayı bakımından Gurlular’ın yarısı kadar olan Harezm
ordusu Gur ordusunu bozguna uğrattı. Bu arada Hareng, binbir hileyle
kendini Merv kalesine atmayı başardı. Bunu öğrenen Harezmli asker
ler kale duvarlarında gedikler açarak şehre girip Hareng’i yakaladılar.
Onu yakalayan emir, gücünden korkarak ona öyle şiddetli bir darbe
indirdi ki o darbe ona hayatını kaybettirdi. Kellesini Harezm’e götürüp
Sultan’a gösterdikleri zaman Sultan onun öldüğüne inanamadı. Ha-
reng’in öldürüldüğünü duyan Sultan Gıyâseddin, büyük bir üzüntü
içinde paniğe kapıldı. Harzemşahlar karşısında güçsüzlüğünü ve za
yıflığını anladı. Çünkü Hareng, Gur sultanlarının övünç kaynağı ve
savaşta [53] önemli dayanaklarıydı. O kadar güçlü ve cesurdu ki sul
tanların emriyle birkaç defa aslan ve fille güreşmiş ve her defasında
rakiplerini yıkması üzerine belli günlerde en güçlü hayvanlarla güreş
tirilmiş, karşısına çıkan her hayvanı yıkıp öldürmüştü. Bir defasında o
“Daha ne kadar köpek ve domuzla güreşeceğim” diyerek yanında duran
üç yaşındaki bir atın bacaklarını biribirinden ayırmıştı.
Merv savaşı, Sultan’m zaferiyle sonuçlanınca Sultan’m devletinin

büyükleri, Gıyaseddin’in büyük kardeşi öldüğü için oğullarının miras
kavgasına düştüğünü, onun emirlerinin çoğunun Sultan’m tarafına
geçmeye hazır olduğunu, eğer Sultan’m bayrağı oralarda dalgalanır
sa, o emirlerin ikbal yıldızlarının parlayacağını söyleyip orayı ele ge
çirmekle elde edilecek şeyleri sayıp dökerek Sultan’ı Herat ülkesine
sefer düzenlemeye teşvik ettiler. Onların sözleri, Sultan’ın içinde bu
lunan ülke fethetme tutkusunu harekete geçirdi. Sultan, 600 yılının
Cemaziyelevvel (O cak 1204) ayında cesur savaşçılarından meydana
gelen kalabalık bir orduyla Herat’a doğru yola çıktı. O sırada Herat
eyaletinin valisi Gur emirlerinin en büyüğü olan Alp Gazi idi. Sul
tan’m ordusu Herat’a varınca hiç vakit geçirmeden saltanat çadırını
kurup m an cın ıkları harekete geçirdi. M ancınıktan atılan taşların ka
lenin burçlarını yıkması ve şehrin mahalle ve çarşılarına dolu gibi
düşmesi üzerine şehir halkı ümitsizliğe düşüp paniğe kapıldı. Bunun
üzerine Alp Gazi bir elçi göndererek, “Gur sultanı bana anlaşma ko
nusunda tam yetki verdi. Bundan sonra bizden ve Gur sultanlarından
Horasan bölgesine saldırı olmayacak ve böylece o bölge felâket gör
meyecektir” diyerek yüklü bir vergi ödemeyi kabul etti. Gur sultan
larının da bu anlaşmaya ses çıkarmayacağına dair söz verdi. Bunun
üzerine Sultan, [54] aynı dinden olan insanlar arasında kin ve düş
manlığı ortadan kaldırmak, onun yerine dostluk tohumlarını ekmek
amacıyla Alp Gazi’nin ve Herat halkının isteklerini büyük bir mem
nuniyetle kabul etti. Onların canlarına ve mallarına dokunmaktan
vazgeçti. Bunun üzerine Alp Gazi, Sultan’m huzuruna çıkarak onun
önünde dudaklarını toprağa değdirip alnını şükür secdesinde tozlan
dırdı. Sultan da anlaşmaya uyarak onu gerektiği şekilde ağırladıktan
sonra şehre gönderdi. Alp Gazi, şehre varınca Sultan’a vermeyi vaadet-
tiği vergiyi toplamak için halka eziyet ve zulmetmeye başladı. Onun
bu uygunsuz hareketini haber alan Sultan, halka adil davranmayı,
kalıcı ve gerçek bir hazine sayarak vergileri kaldırdı ve oradan ayrıl
dı. Yolda askerlerinden bir kısmı Sultan’m haberi olmadan Badgis’i
yağmalayıp çok sayıda mal ve hayvan ele geçirdi.
Sultan, Merv’e geldiği zaman taraflar arasında anlaşmanın kefili

olarak Alp Gazi, Sultan Şihabeddin tarafından görevinden alındı ve
birkaç gün sonra da hayata gözlerini yumdu.
Sultan Şihabeddin, Herat’m intikamını almak için savaş hazırlık

larını tamamladıktan sonra Harezm’e doğru yola çıktı. Onun geldiğini
haber alan Sultan, temkinli davranarak çöl yolundan Harezm’e doğru
yürüdü. Çekirge ve karınca sürüsü gibi kalabalık olan Gur ordusuy
la Harezm’e erken varma konusunda yarışa girdi. Gurlular’dan önce
Harezm’e vararak Gurlularm geldiğini haber verip aniden beliren bu
belâya karşı Harezmlileri uyardı. Halk, düşmana mertçe karşı koymak
için çaba göstermek ve düşmanı defetmek konularında görüş birliğine
vardı. [55] Herkes, kılıç, mızrak gibi savaş araç ve gereçlerini temin et
meye başladı. Dinin direği ve ülkenin hisarı olan İmam Şihabeddin Hi-
vekî, düşmanın icabına bakmak ve onun vatanın mukaddes yerlerin
den atmak için halka telkinlerde bulundu. Minberde, hutbeden sonra
“Canını ve m alını korurken öldürülen kim se şehittir” mealindeki sahih
hadise dayanarak savaşmaları için onlara fetva verdi. Bunun üzerine
halkın şevki ve heyecanı arttı. Hep birden işe koyuldular. Bu arada
Sultan, piyade ve süvari asker toplanması için Horasan’a adamlar gön
derdikten sonra Nuzvar kıyısında karargâh kurdu. Orada birkaç gün
içinde çevresinde 70 bin yiğit savaşçı toplandı. Buna karşılık Ceyhun
vadisini ova, ovayı da kandan Ceyhun nehrine çevirebilecek asker, teç
hizat ve filden meydana gelen Gur ordusu da gelip nehrin karşı yaka
sına karargâh kurdu ve saldırıya geçmek için geçit yerleri arayıp asker
leri ve filleri düzene sokmaya çalıştı. Ertesi sabah, yanında Semerkand
sultanlarının sultanı olduğu halde Karahıtay ordusu komutanı Tarazlı
Tayangu’nun ateş gibi hızlı askerlerle yaklaştığı haberi gelince Fil hal
kı, Rablerin Rabbi’nin çarelerini ellerinden aldığını anladılar ve ümit
leri ümitsizliğe düştü. Kılıçlarını kınlarına koyup kaçmayı tercih ede
rek [56] hüsranı ve şerefsizlik yolunu seçtiler ve şu sözün dediklerine
uydular. Şiir (Arapça):
“Bu senin yuvan değildir. O h a ld e senin olm ayan bu yuvayı terk et. ”
Akşam olunca Gur sultanı, adamlarına denklerini hazırlamaları
nı emretti. Düştükleri şaşkınlık ve dalâlet içinde atlarını ve develeri
ni güçleri tükeninceye kadar koşturdular. Sultan, kızgın bir aslan ve
kıskanç bir aygır gibi peşlerine düşerek Hezar Esf’e kadar onları ko
valadı. Gur ordusu oradan geri dönüp savaşmak zorunda kaldı. Sul-
tan’m ordusunun onların sağ cenahına saldırması üzerine bayrakla
rı devrilip talihleri ters döndü. Emir ve ileri gelenlerinin çoğu esaret
tuzağına yakalandılar. Kaçıp kurtulanlar ise düşe kalka çölün yolunu
tuttular. “Şeytanların yeryüzünde şaşırttıkları bir kim se gibi geriye m i
dönelim ? ayetinin hükmüne uyan Harezm askerleri, kısrağın peşinde
ki aygır gibi onların peşlerinden ayrılmadılar. Gur askerleri utanıp sı
kılarak Sayfabad’dan geçti. Sultan Harzemşah ise çok sayıda mal, fil,
at, deve ele geçirip geçtiği yerlerin halkına iyilik ve bağışlarda bulu
narak döndü. Şu âyet, onun durumuna uyuyordu “Allah, size ele geçi
receğiniz bol bol gan im etler vaat etm iş ve bunları size hem en vermiştir.
‘Harezm’e varınca büyük bir ziyafet düzenledi. Aynı zamanda şarkı da
söyleyen nedimlerinden Firdevs-i Semerkandî, o ziyafet hakkında şu
rubai’yi söyledi. Şiir:
“Ey şah! Gurlu senin önünde kedinin ön ü ndeki fa r e gibi kaçtı.
Atından inip yüzünü sakladı. Filleri san a şah'ı verdi ve böylece m at

oldu.
“Gur ordusu Andhud’a varınca yeni bir bela ile karşılaştı. Hıtay or
dusu [57] yetişip onları çember içine aldı. Mızrak ve kılıç şakırtıları sa
bahtan akşama kadar sürdü. Bu çarpışmada çok sayıda asker hayatını
kaybetti. Ertesi gün güneş doğu perdesinden çıkıp bayrağını ufka dik
tiği zaman Hıtay ordusu bir defa daha saldırarak karşı tarafa öldürücü
bir darbe vurdu. 50 bin adamını bu savaşta kaybeden Sultan Şihabed-
din, geriye kalan 100 adamıyla bir yolunu bulup Andhud kalesine sı
ğındı. Hıtay askerleri de peşinden gelip kalenin duvarlarını delmeye
başladılar. Sultan Şihabeddin teslim olmak üzereyken Semerkand sul
tanından, “Bir İslam padişahının gayrimüslim birinin eline düşerek
öldürülmesini aldığım İslâmî terbiyeden dolayı uygun görmüyorum.
Doğru olan, fillerden, atlardan, konuşanlardan, konuşmayanlardan
neyin varsa canına karşılık feda etmendir. Eğer söylediğimi yaparsan,
aracı olur, onları razı ederim” diyen bir haberci gelmesi üzerine Sultan
Şihabeddin canını kurtarmak için nesi varsa feda etti. Bir anda bütün
hâzinelerini ve silâhlarını düşmanının önüne dökerek Semerkand sul
tanının aracılığıyla hayatını kurtardı. Fakat “Oysa artık kurtulma z a
m anı değildir.’ Şiir (Arapça):
“Eğer biz, um duklarım ızı ele geçirm eden salim en d ön sek bile, can ı
m ızı kurtarm am ız da büyük bir nimettir. ‘
[58] Gur sultanı, malını ve ordusunu kaybetmiş olarak büyük bir

üzüntü ve acı içinde ülkesine varınca, Sultan Harzemşah, haciblerin-
den biriyle ona “Saldırgan, en zalim olan d ır” dendiği gibi bu savaş
sizin tarafınızdan çıkarılmıştır. Şimdi tartışma yolunu kapama ve an
laşma yolunu açma zamanıdır” diye haber gönderip hemen onun yar
dımına koşacağına söz verdi. Böylece iki sultan arasında barış sağlan
dı. Fakat bu anlaşmanın üzerinden iki ay geçince Gur ordusundan bir
kısım Talekan sınırında toplanıp başlarında Belh valisi Taceddin Zen-
gî olduğu halde tehlikeli bir iş yapıp Merverrud’a saldırdı. Taceddin
Zengî Merverrud yöneticisini öbür dünyaya gönderip halka zulüm ve
işkence ederek adına para bastırmaya kalktı. Sultan, bunu haber alın
ca Merv’den Bedreddin Çagır’ı ve Abıverd’den Taceddin Ali’yi fitneyi
yatıştırmaları için harekete geçirdi. Bunlar, yaptıkları savaşı kazanıp
Zengî’yi zincire vurarak 10 kişilik bir emirler kafilesiyle Harezm’e gön
derdiler. Oraya varınca yaptıklarına karşılık Taceddin Zengî’nin başını
vücudundan ayırdılar. Böylece karışıklık yatışıp ülke sükuna kavuştu.
Her ne kadar iki sultan arasında barış şeklen hüküm sürüyorsa da

Sultan Şihabeddin, geçmiş olaylardan dolayı Sultan Harzemşah’a kin
besliyor, bir bahane bulup onunla savaşmak için asker topluyor silâh
imal ediyordu. Nihayet Sultan Şihabeddin 602/1205-6 yılında Hora
san’da yiyeceksiz, içeceksiz sıkıntı içinde bulunan memurlarının ve
askerlerinin durumlarını düzeltmek için Hint ülkesine yürüdü. Orada
Hakk’m yardımıyla kazandığı bir savaşta adamlarının durumunu dü
zelttikten sonra dönmeye karar vererek Celum geçitinden geçip [59]
Ceyhun sahilinde saltanat çadırını kurdu. Çadırın nehre dayanan ta
rafının korumasını ihmal ettiler. Sultan Şihabeddin’in öğle uykusuna
yattığı bir sırada sudan şimşek gibi çıkıp çadırın içine atlayan iki Hint
li, hilekâr ve kıskanç bakışlardan uzak, zamanın kötülüklerinden ha
bersiz olarak uykuda bulunan Sultan Şihabeddin’in hayat suyunu ke
sip öbür dünyaya yolladılar. Ecelin gözlerinin karşısında muhafızların
ne faydası olur? Kötü talihe karşı kalabalık bir fil ordusu ne yapabilir?
Ecelin karşısında askerin, silahın, beyazın ona bir faydası dokumadı.
Şiir (Arapça):
“Bütün devlet sahiplen, adam larıyla, zenginlikleri ve büyük ordu la

rıyla bir süre b aşa geçip egem en oldular. Sonunda ise, yü kseldikleri h ız
la düşüp kayboldular. ‘
[60] Onu öldürmek için birçok zahmetlere katlanmış olan Sultan

Harzemşah bu şekilde ondan kurtulmuş oldu. Sultan Şihabeddin’in
ölümü üzerine onun yakın akrabası olan ve ölümünü bekleyen felçli
Bamyan melikinin başına garip bir iş geldi: Şihabeddin’in ölüm habe
rini alınca arzu ağaçlarının meyve vermeye ve kötü talihinin düzelme
ye başladığını sanıp derhal yola çıktı. İki menzili bir menzil, üç fersa
hı bir fersah sayarak yoluna devam etti. Tam arzusuna kavuşacakken
Zü’l-Celâl’in takdiriyle ecelin tuzağına düştü. Arzularla yüklü olan
ömrünün kervanı durdu. Böylece tahtın yerini tabut, şansın yerini de
şanssızlık aldı. Şiir (Arapça):
“Eğer bir insan bütün arzularına kavuşursa, onun artık dünyadan

beklediği bir şey kalm az.
Çünkü yaradılışın aslın da dünya vardır ve arzular onunla sınırlıdır. ”
Daha sonra etraflı olarak anlatacağımız gibi bu olaylar Sultan’ın işi

ne yaradı.
[61] III. GUR SULTANLARININ ÜLKESİNİN

SULTAN MUHAMMED’İN ELİNE GEÇMESİ
Sultan Şihabeddin dünya mülkünden ahiret menziline göç
edince ona bağlı olan bölgelerin valileri istiklâllerini ilân etti
ler. Bunlardan biri de Delhi ve Hindistan tarafının bir süre va
liliğini yapmış ve birçok gazalarda bulunmuş olan Kutbedin Ay
Beg’in ölümü üzerine geçecek bir oğlu olmadığından, aklı ve bil
gisiyle ün yapmış olan Kutbeddin’in İl Tutmuş adlı memuruydu.
İl Tutmuş tahta oturunca Sultan Şemseddin adını aldı ve Hindistan’ın
büyük bir bölümünde ve daha birçok yerlerde bu adla anılmaya baş
ladı. Sultan Şemseddin’in gaza ve fetihleri hakkında çok sayıda eser
yazılmıştır. O, yeri gelince anlatacağımız gibi daha sonraları Sultan
Celaleddin tarafından ele geçirilecek olan Uşa, Multan, Lahor, Peşaver
ve Kubaca gibi Sind tarafında bulunan bölgelere [62] hükmetti. Hint
bölgesinde bunlar olurken diğer yandan bir takım karışıklık ve fitne
den sonra Taceddin İlduz, Zavulistan ve Gaznin’i ele geçirip o bölge
nin hakimi oldu. Sultan Gıyaseddin’e başkentlik yapmış olan Herat
ve Firuzkuh, oğlu Mahmud tarafından işgal edildi. Emir Mahmud mi
rasyediler gibi davranarak içkiye, eğlenceye, saza, söze düştü. Çengin
sesini savaş çığlıklarına tercih etti. Emirler onun gevşekliğini, istek
sizliğini ve uyuşukluğunu görüp onun elinden hiçbir iş gelmeyeceğini
anladılar. Seçkinler ve halk arasında onun aleyhinde faaliyetler baş
ladı. Herat’ın yöneticiliğini yapmış ve oranın ileri gelenlerinden olan
Harmil’in oğlu ülkeyi korumak için -Allah delilini nurlandırsm - Sul
tan Muhammed’e bağlanmak hususunda diğer emirlerle mektuplaştı.
Sultan Muhammed’e, derhal gelip Herat’ı teslim alınması için peşpeşe
elçi ve haberciler gönderdi. O sırada Hıtay Han ile meşgul olan Sultan,
Gur sultanlarının elinde bulunan ve Hıtay ülkesine yakın olan Belh’i
ve çevresini ülkesine katmayı uygun gördü. İlk iş olarak Hıtay Türkle-
ri’ni defetmek için o tarafa doğru sefere çıktı. Daha sonra Horasan as
kerinin Herat’a yürümesi için Şadyah’a haberci gönderdi. Herat’a va
ran Sultan’ı Harmil oğlu Hüseyin karşılayarak şehri ona teslim etti. Bu
davranıştan dolayı Sultan, onu kıymetli hediyelerle ödüllendirdi. [63]
Oranın yönetimini tuğralı berat (menşur) ile ona verdi. O sırada Emir
Muhammed ile anlaşan birkaç emirin, Sultan’a saldırmak için hazırlık
yaptıklarını öğrenen Sultan’ın ordusu, onların üzerlerine gelmelerine
meydan vermeden ceylan sürüsüne saldıran aslan ve keklik kümesine
dalan şahin gibi üstlerine yürüyüp onları dağıttı. Bu baskında bulunan
Sultanın emirleri daha önce Belh’e doğru yola çıkmış olan Sultan’a
müjdeler gönderdiler. Sultan onlardan haber aldıktan sonra tekrar yo
luna devam etti. Belh sınırına varınca Belh’in ileri gelenleri onu karşı
layıp kaleyi teslim etme konusunda düşüncelerini bildirdiler. Bamyan
emirlerinin başkanı olan Belh Valisi İmadeddin, önce Sultan’a saygılı
davranıp ona ve sarayına bağlılığını bildirdiyse de güneşin doğduğu
zaman Sultan’m kafilesi şehre yaklaşınca Hinduvan kalesinin sağlam
duvarlarına, geniş burçlarına ve orada topladığı bol miktarda zahire ve
hâzineye güvenerek daha önce söylediklerini unutup sözünden dön
dü. Bunun üzerine piyade ve süvarilerden meydana gelen Sultan’m
ordusu, kaleyi bileziğin kolu sardığı gibi sardı. Kaleye dolu gibi taş
yağdırdı. Kale düşmek üzereyken İmadeddin, kurtuluşun ancak teslim
olmakta olduğunu görünce istemeye istemeye gidip Sultan’a yalvar
maya karar verdi. Sultan onun canını bağışlayıp, ona beklediğinden
daha fazla ilgi gösterdi. Daha önce yönetimi altında olan yerleri tek
rar ona vermeyi vaadetti. İmadeddin oradan çıkarken Sultan’ın eşiğini
öptü. Böylece padişahın ilgisi ve lutfu ona üstünlük kazandırıp hayatı
emniyete alındıktan sonra mecliste önemli bir yere gelince çevredeki
lerin kıskançlığını üzerine çekti. Şüphesiz “Rabhin gönüllerinin gizle
diklerini bilir’ .
[64] O sırada tesadüfen Sultan’m yol muhafızları(m uhafızân-ı

turuk), postacıların(kussâd) elinden aldıkları bir mektubu Sul
tan’a getirdiler. Bamyan valisine yazılmış olan o mektup baştan
sona kadar Sultan’ı ve yaptıklarını yeriyor ve ona Sultan’a itaat et
memesini öğütlüyordu. Sultan, mektubu İmadeddin’in eline ve
rerek “Kitabını oku, bugün, h esa p günü o lara k sen ken dine yetersin ”
ayetini hatırlattı. Mektubu gören İmadeddin korkudan yere yığıldı ve
yaptığı ihanete özür bulamadı. Sultan, onun bu suskunluğu karşısında
“Sözünde durmamanın ve ihanetin cezası ölümdür” demesine rağmen
padişahlara yaraşır merhamet ve acıma duygusu öfkesine galip gele
rek onun canını bağışladı. Nefis hediyeler ve adamlar vererek onu Ha
rezm’e yolcu etti.
O sırada Tirmiz kalesinde bulunan İmadeddin’in oğlu babasının

başına gelenleri duyunca Tirmiz kalesini Sultan’ın askerlerine teslim
etmek istemedi. Fakat babasının onu bu düşüncesinden vazgeçirmek
için gönderdiği güvenilir adamlarının sözüne uyarak kaleden aşağı
inip Tirmiz’i Sultan’m emrettiği gibi Semerkand sultanına teslim etti.
Sultan Harzemşah, fethettiği Belh bölgesinin yönetimini Bedred

din Çagır’a bırakarak onu çok sayıda askerle güçlendirdi. Bu şekilde
o bölgeyi iç karışıklıklardan temizledikten sonra Herat’a gitmek için
yola çıktı. Muzaffer ve amacına ulaşmış olarak Curzuvan yolunda
yürüdü. Zamanın onun buyruğuna uyduğunu, göklerin onun istedi
ği şekilde döndüğünü müjdelemek için haberciler Herat’a gittiler. Bu
haberi alan Heratlılar çok sevindiler. Bir kısmı Sultan’ı karşılamak
için yola çıktı, bir kısmı da şehri süslemek için şehirde kaldı. Şehir
de kalanlar, onun geçeceği çarşı ve sokakları kıymetli kumaş parça
larıyla süslediler. Oralara resim ve tasvirler astılar. Sultan o yılın Ce-
maziyelahır ayının ortasında o zamana kadar kimsenin görmediği
bir törenle ve hiçbir kimse için yapılmayan bir karşılamayla şehre
girdi. Gaipten melekler ona [65] “Oraya güven içinde, esen likle girin’
diye bağırdılar. Halk ise, “A lem lerin rabbi olan A llah ’a h am d olsu n ’’ di
yerek sevinçlerini dile getirdiler. Bundan sonra Sultan, adaletin temel
lerini kuvvetlendirdi. Merhametin ve insafın gölgesinin altında halk,
huzura ve rahata kavuştu. Çevrede bulunan yöneticiler gelip bağlılık
larını bildirdiler. O arada Sistan Meliki, huzuruna koşarak onun dev
letinin büyükleri arasında yerini aldı. Bu hareketiyle Sultan’m ilgisini
ve sevgisini kazanıp emsali arasındaki değerini yükseltti.
Sultan, Emir Mahmud’u kendine bağlamak için Allame Kirmanî’yi

göndererek ona birçok vaadlerde bulundu. Aşağıdaki beyit Allame
Kirmanî’nin elçi olarak giderken Emir Mahmud hakkında yazdığı ka
sidedendir. Şiir:
Doğunun sultanı, batının şehin şahı Hüseyin oğlu Sam oğlu M uham
m ed oğlu M ahmud. ”
Sultan’m mesajını alan Mahmud, düzeni sağlamak için Firuzkuh

yöneticiliğinin kendisine verilmesini Sultan’dan istemek amacıyla Al
lame Kazvinî’nin yanma bir elçi kattı. Elçiyle ata yadigarı olan çok
sayıda kıymetli hediyelerle birlikte bir de beyaz fil gönderdi. Aşağıda
ki beyit, Allame Kazvinî’nin olup o filin tasviri hakkındaki kasideden
alınmıştır. Şiir (Arapça):
“H er n e k a d a r E brehe b. S abbah değilsem d e ülkenin başken tin e fil

ile gidiyorum. ”
Sultan onun isteğini kabul etti.’ Emir Mahmud, sikke ve hutbeyi

Sultan’m lâkaplarıyla süsledi ve kulaklar onu duymaktan mutlu oldu.
Sultan Muhammed bu işlerden kurtulduktan sonra geri dönmeyi

niyet etti. İzzeddin Hüseyin Hermil’i o bölgelerin yönetimine bırak
tı. Ona türlü bağış ve ihsanlarda bulundu. Ona 250 bin dinar karşılığı
olarak Rüknî altını ve ikta verdi. [66] Aynı yılın Cemaziyelâhirinde
başarısından ve bahtından memnun ve arzularına kavuşmuş olarak
Harezm’e hareket etti.
IV. SULTAN’IN DÖNÜŞÜNDEN SONRA
HARMİL’İN YAPTIKLARI
Sultan, Herat ülkesinin yönetimini Harmil’e bırakıp dönünce yasa
koymak ve cihat etmek gibi işlerle meşgul oldu. Sultan’ın Hıtay ordu
suna karşı yaptığı gazada hayatını kaybettiği haberi ortada dolaşmaya
başlayınca, insanı doğru yoldan çıkaran şeytan, Harmil’in kafasına yu
murta koydu. Gururun doğurduğu boş hayaller, onun tabiatını istila
etti. Sultan Mahmud’a bir elçi gönderdi. Sultan’a düşmanlık, her iki
sinin de beslediği duygu olduğu için Sultan Mahmud, Harmil’e ver
diği cevapta ona çeşitli vaatlerde bulundu. Bunun üzerine Harmil de
Gurlular’ın adına sikke bastırıp hutbe okuttu. Sultan’a yakınlığı ile ta
nınanları hapsetti. Sultan’m muzaffer olarak Harezm’e döndüğü ha
beri ortalıkta dolaşmaya başlayınca da Harmil, yaptığı aptalca işten
pişman olup Sultan’m öfke ve gazabından çekinmeye başladı. Yaptık
larına karşılık kabul edilmez özürler beyan etti. Sultan’m affını sağla
mak için onu memnun edecek işler yapmaya başladı. Sultan ise, onu
affedip bağışladı ve yaptığı hata ve kötülüklere göz yumdu.
Harmil’in ikiyüzlülüğünü, sahtekârlığını ve Harezm sarayına yeni

den bağlandığını gören Gur halkı, onu ortadan kaldırmanın hazırlığı
içine girdi. Harmil, Gurluların kendisi hakkında düşündüklerini öğre
nince Horasan’daki Sultan’m yöneticilerine başvurdu ve onlardan [67]
yardım istedi. Bunun üzerine Sultan’m Horasan’da bulunan komu
tanları, Herat’a yürüyüp şehrin önünde konakladılar. Harmil, onlar
dan kendine dokunulmayacağına dair söz aldıktan sonra şehrin dışına
çıktı. Orada bulunan herkes, Gur ordusunun kökünü kazımak konu
sunda görüş birliğine vardı. Bu yüzden Gurlular’m devletinin kaynağı,
“De ki, suyunuz y ere batarsa, size kim bir tem iz su kaynağı getirebilir?”
ayetinin dediği gibi oldu ve Gurlular’m sahip oldukları topluluk
dağıldı.
İkiyüzlülüğü böylece her yerde duyulanca artık Harmil’in sözüne

kimsenin güveni kalmadı. Çünkü o, ilkönce hiç gereği yokken Sul
tan’m emri altına girmiş, sonra da hiç çekinmeden itaat elbisesini üze
rinden çıkarmıştı. Bunları hatırlatarak onu Sultan’m huzurunda kö
tülediler. Diğer yandan Herat’tan, “Herat bir orman ise, Harmil de o
ormanın aslanıdır, eğer deniz ise, o da ejderhadır. Eğer o başıboş bı
rakılırsa, insanların akıllarını ve kalplerini çelebilir” diye Sultan’a ha
ber gönderdiler. Bunun üzerine Sultan, onu ortadan kaldırmaları ve
bundan sonra yapacağı kötülüklere son vermeleri için Herat’ta bulu
nan adamlarına haber gönderdi. Sultandan bu haberi alan emirler, bu
durumda genellikle yaptıkları gibi onu iyilikle bir yere götürüp işini
bitirmek istediler. Bir gece onu bir davete çağırıp onunla her konuda
sohbet ettiler. Oradan çıkarken Zuzen Meliki Kıvameddin, ertesi gün
yemek ve içki için onu evine davet etti. Harmil, onun davetini sudan
bahanelerle kabul etmeyince Kıvameddin onun üzerine yürüdü. Ora
da bulunan emirler de Kıvameddin’e uydu. Harmil’in adamlarını dağı
tarak onu çeke çeke çadıra götürdüler. Orada da Haf yakınlarında bu
lunan Salumid kalesine gönderdiler. Konuşan, konuşmayan nesi varsa
el koydular ve birkaç gün sonra da kellesini Harezm’e gönderdiler.
Harmil’in işlerini çekip çeviren yardımcısı [68] Sadeddin Rindî,

çok zeki ve kurnaz biriydi. Onun öldürüldüğünü öğrenince avına yak
laşan bir tilki kurnazlığıyla Herat kalesine gitti. Orada bulunan Har-
mil’in adamları da onun tarafına geçerek Sultan’a karşı şehri savunma
ya karar verdiler. Herat’taki bazı rindlerin ve işsizlerin (evbaş) onun bu
kararma karşı çıkmaları üzerine Harmil’in hâzinelerini açarak halka
dağıttı. Bu şekilde bir çöpü dahi olmayanlar büyük bir servete kavuş
tular. İnsanlar, avuçları parayla dolduğu için canlarını feda etmeye ha
zır hale geldiler.
Bunlar olurken, bundan sonraki bölümde de anlatacağımız gibi

Közlü ‘nün Şadyah’ta isyan bayrağını çekmesi üzerine Sultan Ha-
rezm’den Şadyah’a, oradan da Serahs’a geldi.
Rindî’nin isyanı sırasında bölgedeki emirler ona elçiler göndermiş

ler, yaptığı işten dolayı onu kınamışlardı. O da onlara cevap olarak
Sultan’m itaatkâr bir kölesi olduğunu, fakat onun emirlerine güven
mediğini, eğer o Herat’a gelirse, ona bir kölenin efendisine göstereceği
saygıyı göstereceğini söyledi. Bu sözleri Sultan’a nakleden emirler hiç
vakit geçirmeden Herat’a yürümesi konusunda onu kışkırttılar. Sultan,
Herat önlerine varınca Rindî, yaptığından pişman olduğunu söylediy
se de ona karşı direnmeyi elden bırakmadı. Bunun üzerine Sultan’m
gazap ateşi alevlendi. Şehre akan suyun önünü ağaçlar ve taşlarla ke
serek bir bent yapmalarını emretti. Diğer yandan kalenin etrafındaki
hendekleri ağaç ve toprakla doldurdular. [69] Birkaç gün geçip bent
su ile dolunca suyu kalenin üzerine bıraktılar. Rindi, sokak serserileri
(evbaş) ve kabadayılarla yeyip içerken Sultan’m bahadırları kaleye gi
rip kale duvarına bayraklarını diktiler. Bunun üzerine Rindî’nin adam
ları yemeyi içmeyi bırakarak kaleye girenlerin üzerlerine atıldılar. O
sırada durumun vahim olduğunu gören kurnaz Rindi, günah elbisele
rini çıkarıp sufî elbiselerini giyerek o kıyafetle kaçmak istedi. Sultan’m
askerleri bütün gün aradıktan sonra sonunda onu tuzağa düşürdüler.
Saçından çekerek Sultan’m huzuruna götürdüler. Onun yakalanışın
dan sonra Sultan’ın emri üzerine askerler yağmadan el çektiler. Dük
kân sahipleri de dükkânlarını açmaya başladılar. Daha sonra Rindî’nin
hâzinesini açarak, oradan şehrin ileri gelenlerinden haksız yere alman
mallan sahiplerine geri verdiler. Rindî’nin diğer mallarını da dağıttık
tan sonra ona yaptığı kötülüklerinin cezasını ödettiler. Böylece Herat,
saltanat iddiasında bulunanların çıkardıkları kavga ve karışıklıklardan
temizlendi. Oranın havası Sultan’m engin adaletiyle doldu. Herat’ın
işlerini yoluna koyduktan sonra Sultan, Harezm’e doğru yola çıktı.
V. KÖZLÜ VE ONUN SONU

Közlü, Nişabur emirliğini ve oranın işlerini çekip çevirmeyi üstlen
miş Sultan’m akrabası olan bir Türk’tü. Sultan’m onun hakkında duy
duğu şüpheleri ona anlatmaları üzerine korkup önce Herat’a, Sultan’m
oraya geldiğini duyunca da oradan kalkıp Şadyah’a gitti. Hıtay ordu
sunun Harezm’e girdiğini, Sultan’m Herat’ta yenilerek geri çekildiği
ni ve kendisini de kaleyi onarmak için Şadyah’a ginderildiği haberini
yayarak şehri [70] ele geçirdi. Zulüm elini uzatarak onların mallarını
m ü sadere etti. Kalenin surlarını onarıp şehrin etrafına hendekler kaz
maya başladı. Harezm’e bir elçi göndererek Sultan’ı asılsız haberlerle
meşgul edip, şehri tahkim etmek için vakit kazanmak istedi. Düşün
cesine göre, şehrin savunması kuvvetlendirilince ve kendisi de zen
gin olunca Sultan, onun üzerine yürüyüp ülkenin düzenini bozmak
istemeyecek ve dolayısıyla onun yöneticiliğini tanımış olacaktı. Köz-
lü’nin elçisi Harezm’e varıp mesajı iletince onun doğru yoldan sap
tığını anlayan zamanın sultanlarının sultanı, askerlerinin herbiri Bi-
sutun dağı gibi güçlü, kasırga gibi hızlı hareket ederi, içlerinde gazap
ateşi yanan, keskin kılıçlarıyla düşmanı bir vuruşta yere seren kala
balık bir orduyla harekete geçti. O arada Sultan’m yanında bulunan
Közlü’nin elçisi kaçmayı başarıp durumu anlatınca Közlü, korktu ve
kaçmaya karar verdi. Çocukları ve adamlarıyla şehri terk edip sahra
nın yolunu tuttu. Vezir Şerefü’l-Mülk, Seyyid Alaaddin Alevî, Başkadı
Rükneddin Mugisî ve daha başka devlet büyüklerini de kendisiyle gel
meleri için zorladı. Karanlık bir gecede Türk ve Tacikler’den meydana
gelen kafile Turşiz’e varınca oranın yöneticisi M uhteşem, Közlü’den,
yanma getirdiği devlet büyüklerini Turşiz’de bırakmasını istedi. Bu
nun üzerine Közlü, korkudan onları Turşiz’de bırakarak diğerleriyle
beraber Kirman’ın yolunu tuttu. Sultan 11 Ramazan 604(30 Mart 1208)
tarihinde Şadyah’a vardı. Oradan Meşhed.-i [71] Tus’u ziyarete gitti.
Oradan da Herat’a gitmek için Serahs’a hareket etti. Kirman’da umdu
ğunu bulamayıp Sultan’m Horasan’dan ayrıldığı haberini alınca Şad-
yah’ı ele geçirme sevdası onu öyle istilâ etti ki o sevdadan kurtulmak
için Kirman’dan ayrıldı. Önce Tabes’e, sonra da Turşiz’e vardı. Oğlu
bir grup arkadaşıyla şehirde karışıklık çıkardı. Bunun üzerine şehir
halkı kale kapılarını sağlam bir şekilde kapattılar. Askerler de kale du
varlarına çıktılar. Kozlu’nun oğlu ve arkadaşları bir süre savaştıktan
sonra kale kapısının önüne geldiler. Savaşı durdurmak veya devam et
tirmek konusunda tereddüt halindeyken, güzel bir tesadüf ve Allah’ın
bir lutfu olarak İsfehbud’un Tus’a geldiği haberi ulaştı. Bunun üzerine
Şerefü’l-Mülk bir elçi göndererek karışıklık çıkaran Közlü ve taifesini
şehirden atması için İsfehbud’e yalvardı. İsfehbud haberi alır almaz
oraya bin kişilik bir süvari birliği gönderdi. Bu birlik, Közlü’ ye adam
larının üzerine saldırarak onları yendi ve mallarını yağmaladı. İsfeh
bud’un adamları, Közlü’ün adamlarını kovalayarak onların herbirini
bir yere dağıttı.
Közlü, Turşiz’i ele geçiremeyeceğini anlayıp İsfehbud’un Şadyah’a

vardığını, Sultan’m Herat kapısında olduğunu öğrenince boynu ke
silmiş bir kuş gibi titremeye, avcının önündeki ceylan gibi kaçmaya
başladı. Yaptıklarından dolayı pişman olmuş, kendine kızarak sık sık
parmaklarını ısırıyor ve bundan sonra ne yapmaları konusunda arka
daşlarıyla fikir alışverişinde bulunuyordu. Sonunda Sultan’m anne
sinden şefaat dilemeye karar verip Harezm’in yolunu tuttular. Yolda
onların arasında bulunan Yazırlı bir Türkmen, “Yazır’a gidip oranın
kalesini [72] kendimize sığmak yapalım. Ben önden gidip bir yolu
nu bularak kaleyi ele geçireyim” demesi üzerine onun teklifini kabul
ettiler. Közlü, yanma birkaç kişi katarak onu önden Yazır’a gönderdi.
Yazır’a vardıkları zaman Yazır’ın ileri gelenleri, onun niyetini anlayıp
kurmak istediği tuzağı fark edince onları tutuklayıp bağlı olarak Sul
tan’m huzuruna gönderdiler. Bu plânın da bu şekilde suya düştüğü
nü gören Közlü ve adamlarının şaşkınlıkları daha da arttı ve araların
da görüş ayrılıkları belirdi. Oğlu, Maveraünnehr’e gidip Hıtay Han’a,
Közlü ise Harezm’de bulunan Terken Hatun’a sığınmak istiyordu. İkisi
arasında görüşbirliği sağlanamayınca oğlu, Közlü’nün hâzinesini ele
geçirerek Maveraünnehr’in yolunu tuttu. Ceyhun geçitinde Harezm’e
gelmekte olan Sultan’m devlet büyüklerinden bir grupla karşılaştı.
Aralarında geçen kısa bir çarpışmadan sonra Sultan’m adamları, Köz
lü’nün oğlunun yanında bulunanların çoğunu öldürüp kellelerini Sul
tan’a gönderdiler.
Közlü, Harezm’e varınca Terken Hatun, vaatlerde bulunarak onu

cesaretlendirdi ve ona, “Bu işten kurtulmanın yolu, sufî hırkası giyip
Sultan Tekiş’in türbesinde oturmandır. Belki bu şekilde Sultan’m ga
zabından kurtulabilirsin” dedi. Közlü, bu nasihata uyarak Tekiş’in tür
besinde tasavvuf yoluna girdi. Fakat çok geçmeden Terken Hatun’dan
durumu öğrenen Sultan’m askerleri, onun kellesini vücudundan ayı
rarak Sultan’a getirdiler. Bu şekilde Közlü ve adamlarının sebep olduk
ları karışıklıkların sonu geldi ve Sultan’m adaleti her yeri kapladı. Şiir:
“Eğer iyi düşünürsen, dönen gökkubbenin bazen iyilik, bazen de k ö

tülük dağıttığını görürsün. ”
Aynı yılda yani 605/1208-9 da Yüce Allah “Yer dehşetle sarsıldıkça

sarsıld ı” hükmünü kullarına gösterdi. Zelzelenin gündüz başlaması da
O’nun bir lutfuydu. Şehir halkı, [73] nesi varsa şehirde bırakıp ken
dilerini şehrin dışına attılar. Evlerin tamamı secde eder gibi başlarını
yere koydu. Birkaç mescid ve binadan başka ayakta bina kalmadı. Bu
nun için halk bir süre evsiz barksız kırlarda yaşadı. 2000 kadar kadın
ve erkek enkaz altında kaldı. Köyler de öyle zarara uğradı ki burada an
latmakla bitmez. Dane ve Benesk adlarındaki köyler tamamen yeryü
zünden silindi ve orada yaşayanların hiçbiri sağ kalmadı. Yüce Allah,
bizi böyle felâketlerden, dünya ve ahiret azabından korusun!
VI. MAZENDERAN VE KİRMAN’IN FETHİ
Talih her zaman Sultan’ın yanında yer aldığı için büyük ve önemli
görünen meseleler, onun tarafından kolayca hallediliyor ve işleri her-
gün daha iyiye gidiyordu. Kolayca hallettiği meselelerden biri de Ma
zenderan meselesi idi.
606/1209-10 yılında Sultan’m Maveraünnehr’e yürüdüğü sırada

Şah Yezdcerd’in oğullarından Şah Gazi’nin elinde, atalarının bıraktığı
topraklardan sadece Mazenderan kalmıştı. Şah Gazi, Bu Rıza adındaki
bir kumandanını yetiştirip ona yönetimde yüksek bir makam vererek
kendine ortak yaptı ve onu kız kardeşiyle nikahladı. Bu kadar yetki
nin kendisine verilmesi üzerine Bu Rıza, padişahlık sevdasına düşerek
Şah Gazi’yi av yerinde öldürünce Şah Gazi’nin kız kardeşi olan Bu Rı-
za’nın karısı erkekler gibi davranarak ağabeyinin intikamı için kocası
nı işkenceyle öldürdü.
Bu olaylar olurken Sultan’m yanma dönmekte olan Mengli Cür-

can’a varınca Mazenderan’da olup bitenleri duydu. Mazenderan mül
kü [74] iştahım kabarttığından oraya hareket etti. Eski padişahlardan
ve büyük meliklerden miras kalan Şah Gazi’nin hâzinelerini ele geçir
di ve Şah Gazi’nin kızkardeşiyle evlenmek istedi. Fakat o, bunu red
dederek Sultan’a bir elçi gönderdi ve kendisini melike olarak takdim
etti. Bunun üzerine Sultan, Mazenderan’ı kendine bağlamak ve Şah
Gazi’nin kız kardeşini getirtmek için bir naib gönderdi. Sultanla ev
lenmek arzusunda olan Şah Gazi’nin kız kardeşi Harezm’e gitti. Sultan,
onu emirlerinden biriyle evlendirdi. Bir yıl sonra da Mazenderan’m
yönetimini Emineddin Dihistan’a verdi. Bu şekilde Sultan, savaşla ele
geçirilmesi mümkün olmayan o ülkeyi yönetimi altına aldı.
Ertesi yıl, yani 607/1210-11 yılında da Kirman ele geçirildi.
VII. MAVERAÜNNEHR’İN FETHİ

Horasan ülkesi, asilerin çıkardıkları karışıklıklardan temizlendik
ten sonra Maveraünnehr’in ileri gelenleri, Sultan’a arka arkaya mek
tuplar yazarak ondan Hıtaylılar’m zulmünden ve baskılarından ken
dilerini kurtarmasını istediler. Onların Hıtaylılar’dan kurtulmak
istemelerinin en önemli sebebi Müslüman olan kendilerinin putperest
olan Hıtaylılar’m emri altında yaşamalarıydı. Bu durum Buharalılar’ı
daha çok üzüyordu. Çünkü Buhara’da kalkan satıcısı olan bir adamın
oğlu ortaya çıkmış, daha önce Sancar olan adını Sancar Melik olarak
değiştirerek halkın saygı duyduğu insanlara eziyet etmeye başlamıştı.
Aşağıdaki iki beyit o zamanki Buhara bilginlerinden birine aittir. Şiir
(Arapça):
[75] “Mülk ço k değerli ve aziz bir şeydir. İbn M edî onu bed av a olara k
ele g eçirm ek istiyor.
Bu şekild e el değiştiren m ülk ve taht kim seye y ara r sağlam az. ”
Sultan, Hıtaylılar’m baskılarından ve onların gönderdiği elçilerin

kendisini hafife almalarından incinmiş, Babası Tekiş’in amcası Sultan
Şah’a karşı verdiği savaşta Tekiş’e yardım ettikleri için Tekiş’in Hıtay-
lılar’a her yıl ödemeyi vaadettiği vergiyi (mâl) almak için gelen Hıtaylı
memurların küstahlıklarından bıkmıştı. Bu yüzden anlaşmayı bozmak
için bahane arıyordu. Nihayet... yılının başlarında Tusî’nin emrindeki
Hıtay elçileri her zamanki gibi vergiyi almaya geldikleri zaman taht
ta oturan Sultan’m emri üzerine Sultan’m askerleri o edepsiz Tusî’yi
parçalayıp nehre attılar. Şu şiir, onun haline uygun düşmektedir. Şiir
(Ai'apça):
“Bu kılıcı al ve on a olan borçlarını öde. Çünkü kılıcın senin elinde

h ak kı vardır. ”
Sultan bu şekilde Hıtaylılar’a meydan okumuş oldu... yılında [76]

Hıtay ülkesine doğru yola çıktı. Geçiti geçip Buhara’ya varınca ora
halkı, onun adalet ve cömertlik çemberi içine girdi. Ora toprağı onun
engin hoşgörüsüyle mamur oldu. Sonunda kalkan yapımcısının oğlu
Sancar cezasını buldu. “Yaptıklarına karşılık on lar için saklan an m üj
deyi kim se b ilem ez ” gerçeği ortaya çıktı.
Buhara’nm işini yoluna koyduktan sonra Semerkand’a yürüdü. Ön

den Semerkand Sultanı Osman’a haberciler gönderdi. Kızını kendisine
vermediği için Hıtay Hanı’na kırgın olan Sultan Osman, Sultan’ın geli
şinden çok memnun oldu. İtaat etmeyi kabul ederek onun adına sikke
bastırıp hu tbe okuttu. Semerkand halkı da Sultan’ı büyük bir coşkuyla
karşıladı. Daha sonra iki sultan bir araya gelerek Hıtay Hanı’nı orta
dan kaldırmanın yollarını konuştular. Ona karşı yapılacak cihatta güç
birliği yapmayı kararlaştırdılar. Sultan, tedbir olarak şehrin kale du
varlarının onarılmasını emredip annesinin akrabalarından Emir Tört
Aba’yı Semerkand sultanının yanma temsilci olarak bırakarak cihat
için cesur savaşçılarından oluşan ordusuyla yola düştü. Sultan’m gel
diği haberi Hıtaylı Gur Han’a ulaşınca, ordunun başına mertliğiyle ün
yapmış olan Tayangu’yu geçirip onu Taraz’a gönderdi. Tayangu, ken
dine fazla güvenerek yılan ve [77] karınca sürüsü kadar kalabalık bir
ordu hazırladı.
Sultan, askerlerinin kahramanca savaşmaları, geri dönerek utanı

lacak iş yapmamaları, o ırmaktan akan suyu, tekrar Müslümanların
hizmetine sunmaları, o çevrede yaşayan insanların sapıklık ateşleri
nin üzerine hidayet suyu serpmeleri, “İnkar eden ler için hazırlanan
ve yakıtı insanlarla taş olan ateşten sakın ın ” ayetinde sözü edilen ate
şi orada bulunan Putperestlerin üzerine saçmaları, bir süredir orada
kesilen İslâm’ın rüzgarını yeniden estirmeleri, onların üzerinde dola
şan şanssızlık kasırgasını dağıtmaları, o yoldan çıkmışların istek har
manlarını musibet rüzgarıyla havaya savurmaları, gerçek iman tozunu
onların gözüne üflemeleri ve alçakların ellerini o topraklardan çektir
meleri için, ordu üzerinden geçtikten sonra daha önce yaptığı Fenaket
ırmağının üzerindeki köprüyü yıktırdı. Diğer taraftan Tayangu, İlamiş
sahrasına varınca ordusunun kalabalık olduğuna bakarak gurura ka
pıldı ve kendisini güçlü sandı. Silâh ve adamlarının sayısı onu yanılttı.
Seyhun geçitine varınca Allah’ın, “Ol d er ve olu r” sözünü unuttu. Şiir:
"Suya dayanm a. Yoksa, su üzerine resim yapm ışa döner, rüzgâr kar
şısındaki su kabarcığı gibi olursun.”
607 yılının Rebiyülevvel (Ağustos-Eylül 1210) ayında iki ordu kar

şı karşıya gelip saf tuttukları zaman Sultan, komutanlarına, vaizlerin
kürsülere çıkıp, “Allah’ım Müslüman ordularına yardım et” duasını
okumalarına kadar rahat hareket etmelerini, duadan sonra işi çok sıkı
tutup saldırıya geçmelerini emrettikten sonra “Belki bu şekilde Allah,
Müslümanların amin seslerine cevap verir ve zaferi bize ihsan eder”
dedi. Komutanlar, Sultan’m emrini yerine getirdiler. Duadan sonra her
yönden saldırıya geçtiler. Harp satrancında süvariler piyadeleri bozgu
na uğrattılar. Savaş tandırı ısınınca, Şiir:
"Davulun(kös) ve zurnanın(nay) sesi göğe yükseldi. Yer de gökyüzü

gibi yerinden oynadı.
Komutanları bayrağı yukarı diktikleri zam an kah ram an lar da yön le
rini savaş m eydan ına çevirdiler. ”
[78] Her iki taraftan da oklar ve taşlar harekete geçirildi. Bıçak ve

kılıçlar kınlarından çekildi. Sultan’ın tarafından tekbir, şeytanın tara
fından ise ıslık ve düdük sesleri yükseldi. Toz bulutu her tarafı kapladı,
kılıçlar şimşek gibi parladı. Sultan, “Biz san a z a fer sağlam ışızdır” bay
rağının sahibi, düşmanlar ise “Şüphesiz suçlulardan öc a la c a ğ ız ” âye
tinin hedefi oldular. Sultan’m askerleri üzerinde İlahî lutfun ılık rüz
gârı esmeye, karşı taraftakilerin kalpleri çarpmaya başladı. Sultan’m
askerleri sabah namazına kadar ilahiler söyledikten sonra o alçakla
ra saldırdılar. Bir saldırıda hatalı yolda olan o kavim, Saba kavminin
uğradığı akibete uğradı. Sultan’m askerleri, ceylanın arkasındaki bir
aslan ve kekliğin peşindeki bir şahin gibi düşmanların arasına dal
dılar ve o sapıkların çoğunu kılıçlarına yem ettiler. O arada Tayan-
gu yaralanmış Hıtay Han’ın adamlarının çoğu gibi yüzüstü yere yat
mış, başında bir cariye bekliyordu. Sultan’m askerlerinden biri kılıcını
çekip onun başını gövdesinden ayırmak üzereyken, cariyenin, “O Ta-
yangu’dur” diye bağırması üzerine asker onu alıp Sultan’m huzuru
na götürdü. Sultan’m emri üzerine onu Harezm’e götürdüler. Bu zafer,
Sultan’m askerlerini zengin etti. Herkes arzu ve isteğine kavuştu. Me
cnun Layla’yı, Vamık Azra’yı buldu. Güzellere düşkün olan ay yüzlü
lere, servete düşkün olanlar da atlara ve develere kavuştular. Sultan’m
emri altında buluna bütün vilâyetlere zafer müjdeleri gönderildi. Za
feri duyan herkes, sevinç ve mutluluk duydu. Bu zaferden sonra Sul-
tan’m teba’sı arasındaki itibarı daha da arttı. Ona, îkinci İskender lâ
kabını taktılar.
Bu lâkabı beğenmeyen Sultan Muhammed, “Sultan Sancar’m sal

tanat süresi uzundu. [79] Eğer bana uğurlu bir ad verilmek isteniyorsa
Sultan Sancar adı verilsin” diye emretti. Bunun üzerine onu Sultan
Sancar olarak da andılar. İmam Ziyaeddin Farsî’nin onun bu fethi ve
Sultan Sancar lâkabı alması hakkında bir kasidesi vardır. O kasidenin
hatırımda kalan birkaç beytini burada naklediyorum. Şiir:
“Yüzün can alem inin güzelliğine güzellik kattı. Aşkın, lütfuyla gön
lün yüzünü aydınlattı.
Bazen yüzün dolunaya ışık, bazen de kokun, ku zey rüzgârına koku
verdi.
B a k şu tılsıma, geceyi m iskle karıştırıp senin sa çm a m isk ve siyahlık

veriyordu.
Ona kavuşm anın b an a verdiği mutluluk, iyi huylu H üsrev’in uğurlu

ayağıyla bastığı yerlere verdiği m utluluk gibidir.
C elâl sah ib i olan dünyanın büyüğü Sultan S an car’ı Allah, bütün in
sanların arasın dan seçerek on a m akam ve m evki verdi.
Acem ülkesinin şahı ve İkici İsken der olan onun düşüncesi, Türk ül
kesinin feth i işinde askere(haşem ) reh ber oldu.
Eğer zam anın havası kâfirlerle bozulm aya yüz tutarsa, kılıcın zafer
kokusuyla onu önler.
Bu günlerde kılıcın, güneş gibi doğruluk ufkundan doğup h atalı yol

da olan devleti ortadan kaldırdı. ”
Halamın oğlu imamların büyüğü, bilginlerin sonuncusu, -Allah

ondan rahm etini esirgem esin- merhum Şemseddin Ali b. Muham-
med’den şunu işittim: Sultan’m Hıtay seferinde muzaffer olduğu ha
beri gelip müjdeciler Şadyah’a varınca herkes kendi kutlama anlayı
şına göre birbirini kutladı. Zahidler sınıfı Allah’a şükretmekle, şehrin
büyükleri ve tanınmış kişileri de bayram edip davul zurna sesleri ara
sında eğlenmekle meşgul oldular. Sıradan insanlar kendi bildiklerine
göre eğlenip neşelendiler. Gençler sokaklarda sevinç çığlıkları attılar.
Yaşlılar ise birbirleriyle sohbete daldılar. Ben o sırada, Allah ondan
razı olsun, Hocam Seyyid Murtaza b. Seyyid Sadreddin’in yanına git
tim. Onu evinde üzgün ve düşünceli bir vaziyette buldum. Bu mutlu
günde onun bu şekilde üzüntü olmasının sebebini sorduğum zaman
bana “Ey akıldan yoksun adamlar! Bu Türkler, öc alma ve kendilerini
tehlikeye atma konularında [80] inatçı olup sayılarının çokluğu bakı
mından Yecüc ve Mecüc kavminden daha öndedirler. Aslında Hıtay
kavmi, bizimle Yecüc-Mecüc kavmi arasında Zü’l-Karneyn şeddi gibi
dir. Şu sed yıkıldığına göre, bu ülke barış yüzü görmeyecek, hiçkimse
barış ve huzuru yeniden bulamayacaktır. Ben bugün İslâm’ın düştüğü
duruma acıyorum” cevabını verdi. Şiir:
“A ynada h er şeyi genç gören kim se yaşlıyı kabirde görür. ”

Velhasıl Sultan, o cihattan amacına ulaşmış olarak dönmesine rağ
men Otrar meliki, her zamanki gibi gücüne kuvvetine güvenerek Sul-
tan’ı tebrik etmedi. Sultan, onu inadından vazgeçirmek için birkaç
defa elçi gönderdiyse de o, başını itaat tasmasına sokmaya yanaşmadı.
Kafasından gurur ve kibir illetini atmadı. Böylece nasihatlerle tehlikeli
tuzaklardan çıkmak istemiyor, Hıtaylılarla anlaşarak doğru yoldan sa
pıyordu. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuruyor: "İnsanlara doğruluk
rehberi gelm işken, onları inanm aktan, R ablerine m ağfiret dilem ekten
alıkoyan, ön cekilere uygulananın ken dilerin e d e uygulanmasını veya
gözleri göre göre a z a b a uğramayı beklem eleridir. ” Sultan, bu şekilde
boyun eğmemek konusunda ısrar etmesi üzerine onu ortadan kaldır
mak için yola çıktı. Otrar’m ileri gelenleri, azgın bir sel gibi ilerleyen
Sultan’m kalabalık ordusunu gördükleri zaman onları savaşla defe-
demeyeceklerini anlayıp hep birlikte Melik’in yanma gittiler ve ona,
“Basiretsizliğin yüzünden bizi yenilmesi imkânsız olan aç bir aslanın
önüne bıraktın. Hiçbir tedbir almadan bizi zorla timsahların ağzına
attın. Artık dik kafalılığı bırak, bu işi iyilikle hallet” dediler. Çaylağın,
şahinin pençesinden mücadeleyle kurtulamayacağı gibi kendisinin de
Sultan’a karşı koymakla bir şey kazanamayacağını, kurtuluşun boyun
eğmede olduğunu anlayan Otrar meliki büyük bir üzüntü içinde elin
de kılıç ve bir parça kumaşla dışarı çıkıp Sultan’m bulunduğu yere git
ti. Sultan, ettiği bunca kötülüğe karşı onu affetti. [81] Otrar halkının
kanlarının dökülmesine karşılık Melik’in mallarıyla, kadınlarıyla, ço
cuklarıyla ve adamlarıyla birlikte Otrar’dan ayrılıp Nesa’ya yerleşme
sini şart koştu.
Otrar’m işini bu şekilde yoluna koyan Sultan, yönünü Semerkand’a

dönderdi. Oraya varınca Sultan Osman, saltanat ailesinin sedefinden
bir inci, göğün yıldızlarından bir dolunay nikahlamak için Sultan’a
yalvardı. Sultan da bu isteğine olumlu cevap vererek onu şereflendirdi.
Daha sonra da bahsedeceğimiz gibi Terken Hatun’un akrabalarından
Emir Tört Aba’yı Semerkand’a şahne tayin ettikten sonra sağında, so
lunda iyilik habercileri, önünde, arkasında refah ve mutluluk elçileri
olduğu halde Harezm’in yolunu tuttu. Şiir:
“Güneşin sırtına örtü(gaşiye) vurmuş, üzengi o la ra k ayı kulağına h a l

kalı kü p e yapm ış.
Aym üzerinde duran bir bulut p arçası gibi, Ş a h ’m üzerinde de Ka-
v e’nin bayrağı vardı.
Bir gülüşte kötülükleri dağıtıyor, kötü talihe, u zak dur, diyordu”
Sultan, Harezm’e varınca eğlence meclisleri düzenledi. Emri üzeri

ne Tayangu’yu öldürüp nehre attılar. Bu fetihten sonra, kalplerde bu
lunan Sultan’m korkusu bir kat daha arttı. Çevrede bulunan melikler
ona elçiler ve hediyeler gönderdiler. Mübarek tuğra’sına ‘A llah ’ın yer-
yü zü ndeki g ölgesi” yazdılar. Onun hakkındaki şu şiir, m ünşı-i m ü lk
Fahreddin Nizameddin Ferid Cami’ye aittir. Şiir:
“Ey şah lar şahı, cihan hakim i! F elek senin him m etinden yardım
isteyebilir.
Senin him m etli gözüne dünyanın tam am ı bir zerreden d ah a kü çü k

görünür.
Z am an ında h erkes farzı ve sünneti uygulayıp tem iz bir m e lek h a li

ni aldı.
[82] Şimdi bütün insanlar, Sultan, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi

dir, şarkısını söylüyorlar.”
VIII. SULTAN’IN İKİNCİ DEFA GUR HAN’A KARŞI

SAVAŞA GİTMESİ
Sultan’m Harezm’de bulunmadığı bir sırada Kadir Han’ın sağ kalan
adamlarından bir kısmı, Cend bölgesinde isyan bayrağı çekmişti. Bu
yüzden Sultan Harezm’de fazla kalmadı. Asilerin açtığı yarayı sarmak
için Cend’e hareket etti. Sultan Osman, evlenme işini sonuçlandırmak
için seferde Sultan’a katılmayarak, Harezm’de kaldı.
Sultan’m Cend’e varıp asilerin kökünü kazıdığı sırada Hıtay ordu

sunun Semerkand önlerine gelip şehri kuşattığı haberini aldı. Hemen
Semerkand’a doğru yola çıkıp ülkenin her tarafına elçiler göndererek
askerleri göreve çağırdı. Diğer ülkelerden de devşirme askerler(haşer)
istedi. O sırada Semerkand’ın yakınında bulunan ırmağın kenarında
ordugâh kurmuş olan Hıtay ordusunun komutanı Semerkand’da bulu
nan askerlerinin yaptığı savaşların çoğunu kaybedip İslâm ordusuna
yanildiğini, Sultan’m yaklaşmakta olduğunu ve diğer yandan Küçlüg
Han’ın ülkesini istila ettiğini öğrenince bu savaştan eline bir şey geç
meyeceğini anlayıp barış yaparak geri çekildi.
[83] Sultan, Semerkand’a varınca her taraftan çağırdığı askerler ora

da toplandı. O sırada her ne kadar Müslüman olmuşsa da ahlaken kötü
ve asiliğe meyli olan, Sultan’m boyun eğmesi konusunda yaptığı çağrı
lara kalesinin sağlamlığına güvenerek yanaşmayan, şeytanın kafasına
saltanat sevdası soktuğu İgnak valisinin üzerine yürüdü. Azgın deniz
dalgalarına benzeyen Sultan’m askerleri, İgnak’a varınca kısa sürede
İgnak valisini kaleden aşağı inmeye mecbur edip onu zincire vurarak
Sultan’m huzuruna getirdiler.
Küçlüg’ün Hıtaylılan yendiği haberi Sultan’m moralini daha da

yükseltti. O sırada Küçlüg’ün elçileri gelip Gur Han’ı ortadan kaldır
mak hususunda Sultanla anlaşmaya vardılar. Bu anlaşmanın şartla
rına göre, eğer Gur Han’ı Sultan’ı ortadan kaldırırsa, Hoten ve Kaşgar
Sultan’m olacak, yok eğer bu işi Küçlüg başarırsa Fenaket ırmağına ka
dar olan yerler ona bırakılacaktı. Bundan daha sonra Kara Hıtay bölü
münde etraflı olarak bahsedeceğimiz gibi Küçlüg, önce Kara Hıtaylıları
yendiyse de daha sonra onlara mağlup oldu. Bunun üzerine anlaşmayı
yerine getirmek için Sultan Kara Hıtay seferine çıktı. Onun geldiğini
haber alan Kara Hıtay Hanı Gur Han hazırlıklara başladı.
İki ordu birbirine yaklaşınca Kebud Came ordusu komutam İsfeh-

bud ile Semerkand B ask ak [84] Tört Aba, Gur Han’a Sultan’ı bırakıp
onun yanma geçerek Sultan'ı yendikleri takdirde, Horasan’ı İsfehbud’a,
Harezm’i de Tört Aba'ya bırakmasını teklif ettiler. Gur Han onların bu
teklifini memnuniyetle kabul etti. Daha sonra iki ordu karşı karşıya
gelince Hıtay ordusunun sol kanadı Sultan’ın ordusunun sağ kanadı
na saldırdı. Yaptıkları anlaşmaya uyan Tört Aba ile İsfehbud’da Sul
tan’m ordusunun merkezini boşaltarak karşı tarafa geçtiler. Sultan’m
ordusunun sol kanadının, karşı tarafın sağ kanadını bozguna uğrat
ması üzerine iki ordunun merkezi birbirine karıştı. İki taraf da yenip
yenmediğini anlamadan yağmaya başladılar. Sultan’m savaş sırasında
her zaman karşı tarafın elbisesini giymek adeti vardı. Bu şekilde yakın
adamlarıyla birlikte bir süre karşı tarafın askerlerine karışıp tanınma
dan kaldılar. Bir gün bir fırsatını bularak atma atlayıp kendini Fenaket
sahiline ulaştırmayı başardı. Orada buluna askerler onu görünce cesa
ret kazandılar. Sultan’m ortadan kaybolduğu sırada herkes bir şey söy
lemeye başlamıştı. Bazıları onun Hıtaylılarm elinde tutsak olduğunu,
bazıları da öldürüldüğünü söylüyordu. Onun ortaya çıkması üzerine
her tarafa müjdeciler gönderdiler. Oradan Harezm’e gelen cihan padi
şahı, yeniden savaş hazırlıklarına başladı.
IX. FİRUZKUH VE GAZNE’NİN FETHİ

Sultan, Herat’ı fethettiği sırada Firuzkuh’u Sultan Mahmud’a
bırakmış [85] ve oraya saldırmamıştı. Sultan Mahmud da onun adına
sikke bastırıp hutbe okutmuştu.
Sultan’m gazaların birinde bulunduğu sırada yokluğunu fırsat bi

len tahtında gözü olan kardeşi Taceddin Ali Şah, Sultan Mahmud’un
yanma gitti. Sultan Mahmud ona, herkesten daha çok saygı ve ilgi gös
tererek kıymetli hediyeler verdi. Taceddin Ali Şah’ın oraya varışından
bir gün sonra öğleyin nehir tarafından Sultan Mahmud’un haremine
girdiler ve onu tahtının üzerinde öldürdüler. Ora halkının çoğu mül
küne göz diktiği için onu Ali Şah’ın öldürdüğünü düşündüyse de kim
se onun gerçek katilini öğrenemedi. Sözün kısası onun ölüm tarihi
olan 609/1212-3 yılında Gur Sultanı Sultan Mahmud’un, saltanatın te
mellerini sağlamlaştıracak ve ülkeyi düşmanlardan koruyacak bir ço
cuğu olmadığı için Firuzkuh ileri gelenleri bir araya gelip Taceddin Ali
Şah üzerinde anlaşarak onu saltanat tahtına oturttular. Bunun üzeri
ne Taceddin de saygılı davranarak Sultan’a bir elçi gönderip kendisini
sultan olarak tanımasını istedi. Sultan da sultanlığını tanıdığını bil
dirmek için ona h il’at, hediye, m enşur ve beratla Muhammed Beşir’i
elçi olarak gönderdi. Beşir oraya varıp tebrik töreni yaptıktan sonra
h il’ati giymek için elbise evine(câm e-hân e) giden Ali Şah’ın boynu,
arkadan elbiseleri taşıyan Beşir tarafından kılıçla kesildi. Bu şekilde
müjde kötü habere, tebrik törenleri de yasa döndü. Fakat kimse olayın
üzerine gitmedi. Sultan’m oranın devlet büyüklerine gönderdiği m en
şurlar okundu. Böylece Firuzkuh, Gur ve o civardaki bölgeler Sultan’m
eline geçmiş oldu.
Firuzkuh olayından sonra 611/1214-5 yılında Taceddin İlduz’un

Gaznin’de öldüğü, yerine geçecek bir vârisi olmadığı için kölelerin-
den(gulâm ) birinin onun yerine geçtiği haberi geldi. Bunun üzerine
Sultan, aldığı isabetli bir kararla o bölgeye hareket etti ve orayı da top
raklarına kattı.
Sultan, Gaznin’e varıp hâzineyi açtırınca [86] orada Halife’nin Gur-

luları kendisine saldırtmaya teşvik eden ve kendisi hakkında kötüleyi
ci sözler bulunan Sultan Şihabeddin’e gönderdiği menşurlarını gördü.
Bunun üzerine Sultan’m Bağdat yönetimine karşı öfkesi arttı ve Gur-
luların kendisine saldırmalarının sebebini anlayınca Gur sultanlarının
Hindistan tarafındaki topraklarını da ülkesine katıp Semerkand’a dön
dü. Fakat o sıradan o m enşurların içeriğini açıklamak istemedi çün
kü daha sonra anlatılacağı gibi doğu vilâyetlerini fethetme planları
kuruyordu.
Bu şekilde Herat, Gur, Garcistan, Hindistan sınırına kadar Sicistan

bölgeleri katılınca Sultan’ın ülkesi, hiç kimsenin fethedemeyeceği bü
yüklükte bir ülke oldu. Firuzkuh ve Gaznin bölgesi daha önce Sebük
Tegin’in oğlu Sultan Mahmud’un ülkesinin sınırları içinde bulunuyor
du. Sultan Mahmud’un ölümünden sonra o şehirler, Gur sultanlarının
istilasına kadar onun soyundan gelenler tarafından idare edildi. So
nunda orayı ele geçiren sultan, oranın yönetimini oğlu Sultan Celaled-
din’e bıraktı.
X . KARA HITAY HANLARI, ORTAYA ÇIKIŞLARI VE

YOK OLUŞLARI
Kara Hıtay hanları, aslen Hıtaylı olup o bölgenin itibarlı ve tanın
mış kabilelerindendiler. Bazı önemli sebeplerden dolayı ülkelerini terk
etmek zorunda kaldılar. Yolculuğun tehliklerine ve sıkıntılarına göğüs
gerdiler. Onlar, reislerine hanlar hanı manasına gelen “gur h a n ” der
ler. Bir rivayete göre [87] 80 kişi olarak Hıtay’dan ayrıldılar. Bir başka
rivayete ise, oradan ayrıldıklarında çok kalabalık idiler. Hıtay’dan kal
kıp Kırgız bölgesine vardıkları zaman orada yaşayan kabilelerle savaşa
tutuştular. Oradan Emil’e yürüdüler. Orada bugün yalnız izleri kalmış
olan bir şehir kurdular. Çevrede bulunan Türkler ve diğer kavimler on
ların etrafında yerlerini alınca sayıları 40 bine kadar ulaştı. Orada geçi-
nemeyince bugün Moğolların Guz Balıg dedikleri Balasagun’a vardılar.
Balasagun yöneticisi, Efrasiyab’m neslinden geldiğini söyleyen, gücü
kuvveti olmayan bir kimseydi. O bölgede yaşayan Karlug ve Kanklı
Türkleri ona itaat etmiyorlar, arasıra mallarına saldırıp hayvanlarını
kurt gibi kapıp kaçıyorlardı. Balasagun’un yöneticisi, onların bu kötü
hareketlerine engel olamıyor, onları cezalandıramıyordu. Gur Han’ın
gücünü kuvvetini ve adamlarının kalabalık oluşunu duyunca ona bir
elçi göndererek Karluk ve Kanklı Türkleri’nin elinden aciz kaldığını,
onu bu belâdan kurtarırsa, ülkesini kendi elleriyle ona teslim edece
ğini söyledi ve ülkesine gelmesi için ona yalvardı. Bunun üzerine Ba-
lasagun’a gelen Gur Han [88] hiç zahmet çekmeden ülke sahibi oldu.
Efrasiyab’ın torunundan hanlık unvanını alarak ona İlig Türkmen adı
nı koydu. Kem Kemçik, Bankan ile Taraz’dan Yaginç’e kadar uzanan
etraf bölgelere şahneler tayin etti. Bir süre geçip halkı refaha kavuşun
ca ve askeri bakımdan güçlenince Kanklılara boyun eğdirdi. Kaşgar ve
Hoten bölgelerine asker göndererek oraları ülkesine kattı. Daha sonra
kendisine karşı gösterilen düşmanlıkların öcünü almak için Kırgız böl
gesine asker göndererek Beş Balığ’ı aldı. Oradan da Fergana ve Mave-
raünnehr’e sefer düzenleyerek oraları ülkesine kattı. Bugünkü Sultan
Osman’ın dedeleri olan Maveraünnehr sultanlarını itaat altına aldı. Bu
fetihlerden sonra yakınları, askeri, malı, mülkü arttı. Ordularının ko
mutanı Erbüz’ü Harezm’e göndererek orada bulunan yerleşim yerleri
ni yakıp yağmalattı. Bunun üzerine Atsız Harzemşah ona elçi gönde
rerek ona itaat edeceğini ve her yıl mal veya para olarak 30 bin Dinar
vergi ödeyeceğini bildirdi. Onun teklifini kabul eden Erbüz de barış
yaparak ülkesine döndü. Onun dönüşünden kısa bir süre sonra Gur
Han öldü. Karısı Kuyang onun yerine oturarak ülkeyi yönetmeye baş
ladı. [89] Ordu ona itaat etti. Fakat çok geçmeden nefsinin hevesine
kapılarak bir erkekle münasebette bulunduğu öğrenilince onu adam
larıyla birlikte öldürdüler. Onun üzerine Gur Han’ın hayatta olan iki
erkek kardeşinden birini babasının yerine tahta oturttular. Yönetim
cazibesine kapılmış olan diğer kardeşini ortalık yatışmcaya kadar bir
kenarda tuttular. Tahta geçen kardeşi kısa bir süre içinde herkesle iyi
geçinerek yerini sağlamlaştırdı ve etrafa şahneler gönderdi.
Saltanat sırası Atsız Harzemşah’ın oğlu Tekiş’e gelince Tekiş de ba

basının yaptığı anlaşmaya uyarak Hıtaylılara vergi ödedi ve onlarla iyi
geçinmeye çalıştı. Çünkü Sultan Atsız ölüm döşeğinde oğullarına, bü
yük bir düşman selini durduran bir set vazifesi yaptığı için Gur Han
ile iyi geçinmelerini, onunla anlaşmazlığa düşmemelerini öğütlemişti.
Saltanat sırası Sultan Muhammed’e gelince o da kararlaştırı
lan vergiyi ödedi ve onlarla dostluğu daha da arttırdı. O arada Gur
Sultanı Şihabeddin, Sultan Muhammed’e saldırınca Gur Han, Sul
tan Muhammed’in yardımına 10 bin kişilik bir ordu gönderdi. İki
ordu Andhud kapısında karşılaştı. Gur ordusunun bozguna uğ
raması üzerine Sultan Muhammed, kendini yıldızların bile ha
kimi sanarak herkese tepeden bakmaya başladı. Gur Han’a cizye
ödemeyi kendine yediremedi. O savaştan sonra iki üç yıl daha ver
giyi isteksiz olarak ödedi. Nihayet Gur Han başveziri Mahmud Tay’ı
vergiyi tahsil etmesi için Harezm’e gönderdi. Gur Han’ın ağır sözleri
nin bulunduğu mektubu taşıyan Mahmud Tay, Harezm’e geldiği zaman
Sultan, Kıfçak seferinin hazırlıklarını yapıyordu. Gur Han’ın mektubu
nu alınca içinden ona vergi ödememeyi ve mektubuna sert bir cevap
vermeyi geçirdiyse de kendisine iki yerden cephe açmamak için [90]
Mahmud Tay’i annesi Terken Hatun’a havale ederek sefere çıktı.
Terken Hatun’un emri üzerine Gur Han’ın elçilerine ilgi ve saygı

gösterdiler. Onlara çok iyi davranan Terken Hatun, her yıl ödenen ver
giyi ödeyerek sarayının ileri gelenlerinden bir kısmını Mahmud Tay ile
birlikte Gur Han’a gönderdi. Gur Han’dan yıllık verginin ödenmesin
deki gecikmeden dolayı özür dileyip, ona bağlılığını bildirerek anlaş
malarının devamını diledi. Mahmud Tay, Gur Han’a Sultan’m gururlu,
kibirli ve dik kafalı biri gibi davrandığını, kendi makamını Gur Han’ın-
kinden üstün bildiğini, kendinden başka herkesi küçük gördüğünü,
kimseye tevazu göstermediğini, gökleri kendi emrinde saydığını, belki
de rüzgâra bile hükmettiğini sandığını söyledi Şiir (Arapça):
“Savaşta kükreyen bir aslanım . Mızrak, m uhafızım ; kılıç bayrağım,
Z am an kölem , cöm ertlik kulum, yeryüzü evim ve insanoğlu

m isafirimdir. ”
Mahmud Tay, Sultan Muhammed’i bu şekilde Gur Han’a anlattık

tan sonra Sultan’m samimî olmadığını, bundan sonra vergi(mâl) öde
meyeceğini sandığını sözlerine eklemesi üzerine Gur Han da Sultan’m
elçilerine fazla ilgi göstermedi.
Sultan, Kıfçak gazasından amacına ulaşmış olarak Harezm’e dö

nünce Maveraünnehr beldelerinin fethine başladı. Buhara’ya asker
gönderdi. Gizli olarak çevreye elçiler göndererek yöneticilerinden yar
dım istedi. Bunlar arasında Sultan Osman’ın desteğine daha çok önem
verdi. Sultan’m yardım isteklerinden, Gur Han’ın saltanat süresinin
uzunluğundan bıkmış olanlar ve Gur Han’ın vergi memurlarının (um -
m âl) baskısından sıkılanlar, Sultan’m teklifini memnuniyetle karşıla
yıp olumlu cevap vermeleri üzerine Sultan, Gur Han’a saldırmayı erte
si yıla bırakarak Buhara’dan Harezm’e döndü.
O sırada Gur Han’ın emirleri Doğu bölgelerinde başkaldırmaya baş

ladılar. Onun emrinde bulunan Küçlüg, [91] uzun zamandır akimdan
geçirdiği onu devirmek fikrinin gerçekleşmesi için uygun bir ortamın
doğduğunu anladı. Dağınık vaziyette bulunan askerlerini toplayıp yar
dım etmeyi teklif edince, devleti sallantıda olan Gur Han onun tekli
fini kabul ederek, onun hile ve yalanla kurduğu tuzağın içine girmiş
oldu. Gur Han, ona hil’at ve hediyelerle birlikte “g ü çlü k h a n ” unvanını
verdi. Küçlük bu şekilde Gur Han’ın sarayından ayrılınca Gur Han’ı
pişmanlık aldı. O, "pişmanlığın fay d ası olm adığı zam an pişm an old u .”
Bunun üzerine Gur Han, ülkesinde emir ve yöneticileri çağırırken

Sultan Osman’ı da çağırdı. Daha önce istediği halde kızını vermeyen
Gur Han’a kırgın olan Sultan Osman bu davete uymadığı gibi Sultan
Muhammed’e elçi göndererek ondan yardım istedi. Semerkand’da adı
na sikke bastırıp hutbe okuttu. Kendisine karşı düşmanca tavır alması
üzerine Gur Han, onun üzerine 30 bin kişilik bir ordu gönderdi. Gur
Han’ın ordusu Semerkand’ı yeniden ele geçirdi fakat orayı hazînesi
sayan Gur Han’ın emrine uyarak orada tahribat yapmadı. O sırada bir
yerden cesaret alan Küçlüg, Gur Han’ın topraklarına saldırıp onu ra
hatsız edince Gur Han, ordusunu Semerkand’dan geri çağırıp onun
üzerine gönderdi. O arada Küçlüg’ün çıkardığı karışıklığı ve Gur Han’ı
yok etmek için ordusunu onun üzerine gönderdiğini öğrenen Sultan,
fırsatı değerlendirmek için Semerkand’a doğru yola çıktı. Semerkand
sultanı, onu karşılayarak şehri ona teslim etti. Daha sonra aralarında
anlaşıp Gur Han’ın üzerine yürüdüler. Sultan, Taraz’a varınca Tayan-
gu’nun büyük bir orduyla orada beklediğini gördü. Her iki ordu karşı
lıklı olarak saldırıya geçti. Sol kanatları, sağ kanatlan [92] yerlerinden
oynattılar. Bunun üzerine iki ordu da geri çekilmeye başladı. O arada
Tayangu, Sultan’m askerleri tarafından esir alındı. Hıtay ordusu geri
çekilirken, kendi şehirlerini ve köylerini yakıp yağmalamaya başladı.
Balasagun’a vardıkları zaman ora halkı Sultan’a güvenerek kale kapı-
larmı kapayıp Hıtay ordusunu içeri almayınca şehir halkı ile Hıtay
ordusu zorlu bir savaşa tutuştu. Sultan’a güvenerek 16 gün savaşan
şehir halkına, Gur Han’ın ve Mahmud Tay’m emirlerinin gönderdiği
elçiler ve onların nasihatleri kâr etmeyince Hıtaylılar çevrede dağınık
vaziyette bulunan askerleri de orada toplayarak Sultan’m ordusunun
ele geçirdikleri filleri kale kapılarına sürdüler. Filler kapıları devirince
Hıtay askerleri her taraftan saldırıya geçip kılıçlarına el atarak 3 gün
3 gece adam öldürmekle meşgul oldular. Orada bulunan hatırı sayılır
ünlü kişilerle beraber öldürülenlerin sayısı 47 bin kadardı ve şehirde
hiçbir canlıyı sağ bırakmadılar. O sırada bir kısmı yağmalanmış, bir
kısmı da memurların ücretine girmiş olduğundan Gur Han’ı hâzineleri
hemen hemen boşalmıştı. Bunun üzerine Mahmud Tay, Karun’da bile
o kadarı bulunmayan hâzinesinin elinden alınabileceğini düşünerek,
hâzinenin yeniden doldurulması için başta Küçlüg’den geri almanlar
olmak üzere emirlerin ve askerlerin yağmadan elde ettiklerinin alınıp
hâzineye konmasını teklif etti. Gur Han’ın da kabul ettiği bu fikrin uy
gulanmaya konacağı sırada emirler, bunu kabul etmeyerek her yerde
isyan hareketlerine başladılar. Bunun üzerine Gur Han’ın ordusunun
[93] dağıldığını, şehirlerin ve köylerin büyük bir baskı altında tutul
duğunu, memnun olmayan askerlerin çoğunun Gur Han’ı terk ettiğini
gören Küçlüg, fırsatı ganimet bilerek bir defa daha buluttan fırlayan
bir şimşek gibi Gur Han’ın üzerine yürüyüp onu gafil avladı. Bu konu
da Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Kâfirlerin üzerine onların kışkırtan
şeytanları gönderdiğim izi bilm iyor m usun?”605 Askerlerinin hemen he
men hepsi yanından ayrılmış olan Gur Han, Küçlüg’e karşı son derce
saygılı davranıp onun emrine girmeyi kabul etti. Zühre ve Kutup yıl
dızlarının parlaklığını almış, büyük emirlerinden birinin kızı olan eşi
ni606 Küçlüg zorla elinden aldı. Gur Han da o olaydan bir iki yıl sonra
hayata veda etti. Böylece 395 yıl refah ve mutluluk içinde hüküm sü
ren ve önemli bir felaketle karşılaşmayan Gur Han hanedanının devlet
rüzgârı durdu. Daha önce emri altında çalışan bir emir’in kölesi oldu.
Kabir, Gur Han’ın vatanı olunca onun kavminin tamamı başsız kalıp
dağıldı. Şiir:
605 Kur’ân-ı Kerim, 19/83.

606 Küçlüg tarafından 1211 yılında tahttan indirilmiş olan Gur Han, 1213 yılında öldü.
“Z am anı galin ce o saltanat d a ortadan kalktı ve onların s a r f ettikleri
bunca e m e k d e boşu n a gitti.
Gelen d e üzüntü, giden de. Bu durum da fa kirlik zenginliğe tercih

edilir. ”
Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Fir’avun taifesi ve on lar

dan öncekilerin gidişi gibi, Rablerinin ayetlerini y alan lad ılar da onları
günahlarından ötürü y ok ettik. Fir’avun taifesini suda boğduk. H epsi
zalimlerdir. ”607
[94] X I. KUTLU SULTAN MUHAMMED’İN GERİ

KALAN HAYATI VE İŞLERİNİN BOZULMASI
Devletinin ve şansının eğrisi, minnet çizgisine doğru kayan, ikbal
güneşi saadet veren doğudan şansızlık batı’sına çekilen, yıldızı uğur
suzluk yörüngesine giren bir kimse, aydınlık bir kafa üstünlüğüne,
doğruyu bulma yeteneğine ve engin bir tecrübeye de sahip olsa, dü
şündüğünü gerçekleştirmek için yapmaya kalktığı her iş ona zor, bek
lediği her şey eksik ve düzensiz gelir. Öyle ki uğurlu yıldızlar bile ona
uğursuz etki yapar; olayların karanlık denizinde yüzmesini bilen ay
dınlık düşüncesinin ışığı, hayret ve şaşkınlık perdesinin karanlığında
yok olur; isteğine, arzusuna ulaşamaz. Bu şekilde doğru yol ona kapa
nır; her şey onun zararına çalışır. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuru
yor: “Bir m illet ken din i b ozm ad ıkça Allah onların durumunu değiştir
mez. Allah bir milletin fenalığını dileyince artık onun önüne geçilm ez.
Onlar için A llah ’tan başka h a m i d e bu lunm az. ”608 Şiir (Arapça):
“Eğer Allah aklı başın da olan bir kim seye bir şey y a p m a k isterse, o da
işin yapılm asını aklı ve düşüncesi ile ön lem eye çalışırsa,
Allah onu ca h il ve kör y a p a r ve onu kötülüklerin için e atar.
Eğer o ka fa sın d a ki yanlış düşünceyi değiştirirse, Allah, ders alm ası

için aklını geri verir. ”609
607 K u r’ân-ı Kerim, 8/ 54.

608 Kur'ân-ı Kerim, 1 3 / 1 2 .
609 Nişabur valisi Ebu Cafer M uham m ed b. Abdullah b. İsmail el-Mikailî’nin şiiri olup
Saalibi’nin Yetim etü’d Dehr adlı eserinde zikredilmiştir.
O halde ey şefkatli ve samimi dost! Eğer yukarıda söylediklerimin
doğruluğu hakkında şüphen varsa, geçmiş [95] kimseler hakkında
bu konuda dinlediğin veya okuduğun hikâyeleri doğru bulmuyorsan,
“Eğer ban a inanm ıyorsan, şunu eline a l ” dendiği gibi aklını başına top
layıp anlatacaklarıma hakikat gözüyle bak. Akıl kulağıyla onları dinle.
İçinde lezzetli şeyler dolu olan bu kazandan nasibini al. Bu nasihatin
misk kokusunu burnuna çek. Yukarıda söylediklerimin doğruluğunu
kutlu Sultan Muhammed’in -Allah delilini aydınlatsın ve ona cen n e
tinde y er versin- başına gelenler kanıtlanmaktadır. Eskiden bu kambur
ve vicdansız felek, bu alçak ve ikiyüzlü dünya, uğursuz zaman onun
fermanına ve arzularına göre hareket etmekteydi. Fazla çaba gösterme
den şansının yardımı, dualarıyla birleşir, gönlünden geçenleri gerçek
leştiriyordu. Şansın açık olduğu sırada arzusunun istikameti düşman
larının kalplarine korku ve endişe düşürüyordu. O sırada askerlerin ve
komutanlarının da bahtları açıktı ve onlar da Allah’ın koruması ve hi
mayesi altındaydı. Göğsü ve sağ yanı meleklerin desteğini, sol yanı ise
talihin yardımını görüyordu. Kaza ve kaderin iyiliğini kendine şemsi
ye yapmış, zafer bayrağını yükseğe çekmiş, Hakk’ın yardımıyla başarı
kalemiyle üzüntü ve kederin üzerini çizmiş ve çizip sildiği yerin üze
rine “Yardım A llah ’tan olunca za fer yakın olu r” yazmıştı. Şiir:
“R efah güneyinde, za fer kuzeyinde, fe le k üzengisi, zam an ise em ri ve

dizgini altında. ”
Bahtı kaybolup, uğursuzluk rüzgârı ikbal ateşini söndürünce, mut

luluk nehri mutsuzluk toprağının altına girdi. Düşünce ve tedbirle
ri doğruluktan uzaklaştı. İsabetli karar verme hanesinden uzaklaşıp
[96] gurbete düştü. Onun işlerinin kötüye gittiğinin işaretlerinden biri
şuydu:...610 yılında Sultan’m yolu Darü’s-selâm’a (Bağdat) -Allah orayı
daim a m am u r etsin- düştü. O sırada hilafet elbisesini, arasının açık ol
duğu Nasır li Dinillah611 taşıyordu. Onunla arasının açık olmasının se
beplerinden biri şuydu: Celâleddin Haşan612, İslâmiyeti kabul edince
Hacca bir kafile (sebil) göndermiş, gönderdiği kafile Bağdat’a varınca
Halife, onun kafilesine Sultan’m kafilesinden daha çok ilgi göstermiş,
6.0 61 4 /1 2 1 7 -8 .
8.1 11 8 0 -1 2 2 5 .
612 A lam ut’un İsmaili padişahı Haşan III hakkında bak. Hadgson, The Order of Assasins
s. 2 17 vd.
onlara sancak (alem ) verdiği halde, Sultan’m kafilesinde bulunanla
ra soğuk davranmıştı. Aralarının açık olmasının başka bir sebebi de
şuydu: Bu olaydan çok incinen Sultan, ülkesinin imamlarından Abba-
soğulları’nın hilafette haklan olmadığı, hilafetin gerçek sahibinin Hü
seyin’in soyundan gelen seyyidler olduğu, gücü yetecek bir kimsenin
bu adaletsizliği düzeltmesi gerektiği konusunda fetva çıkarttı. Bundan
başka Abbasî halifelerinin [97] Allah’ın emirlerinden olan kâfirlere
karşı gazalarda bulunmak konusunda isteksiz davrandığı, sınırlarını
korumaktan aciz olduğu, sapık yolda onların kökünü kazımadığı, en
öncelikli bir konu olan kâfirleri dine davet etmek için çaba harcamadı
ğı, İslam’ın en güçlü direği olan konulardan uzak kalıp onlara gereken
önemi vermediği bahaneleri ile Abbasoğullarını suçladı. Halife yap
mak için büyük seyyidlerden Alaü’l-Mülk’ü Tirmiz’den getirtti ve bu
düşüncesini gerçekleştirmek için yola çıktı.
Damgan’a vardığı zaman Atabeg Saad’ın613 Irak’ı fethetmek ama

cıyla Rey’e yaklaştığını haber alan Sultan, hızını en yüksek seviye
ye çıkardı. Iraklı askerleri de yanma almış olan Atabeg Saad’a Hayl-i
Bozorg014 denen yerde yetişti. Kısa bir savaştan sonra Irak askerleri ye
nildi. Atabeg’i yakalayıp Sultan’m huzuruna getirdiler. Sultan onu öl
dürmek istedi. Fakat Zuzen Meliki’nin ricası üzerine canını bağışladı.
Atabeg Saad, Istahr015, Aşkanaven610 kaleleri ile Fars bölgesinin geliri
nin üçte ikisini sultan’a vermeyi taahhüt edip, sözünün kefili olarak
oğlu Atabeg Zengi’yi rehin bıraktıktan sonra serbest bırakıldı. İstahr
kalesine varınca oğlu Atabeg Ebu Bekr ile karşılaştı. Babasıyla Sul
tan arasında yapılan anlaşmanın şartlarına sinirlenen Atabeg Ebu Bekr,
derhal yola çıkıp Sultan’a haddini bildirmek istedi. Baba oğul arasında
geçen uzun bir mücadeleden sonra Atabeg Saad, oğlunu tutukladı ve
böylece verdiği sözde durmuş ve yaptığı anlaşmaya uymuş oldu.617
613 Fars Salgurluları padişahı (1 1 9 5 -1 2 2 6 ).

6.4 Yakut’a göre Rey ile Kazvin arasında bulunan bir kasaba.
6.5 Istahr-yar adıyla bilinen bu kale, Persepolis harabelerinin kuzeyinde ve Istahr şehrinin
yakınında bir tepenin üzerinde Sasanîler zam anında kurulmuş ve İslam fetihleri sırasında
önemli bir yer durum una gelmişti. Bak. Le Srtange, T he Lands of the Eastern Caliphate, s.
275 vd.
6.6 Bu kalenin diğer adları Şaknavan (İbnü’l-Belhî), Şankavandır (Nesevî, tr. Haudas, s. 34).
017 Nesevî’ye göre (Aynı eser, s. 34) onun hapsedildiği yer Şiraz kalesidir.
O sırada Atabeg Öz Beg de Irak ülkesinin sevdasıyla yanıp tutuşu
yordu. Bu arzusunu gerçekleştirmek için Azerbeycan’dan Hemedan’a
gelince orada Sultan’ın askerleriyle karşılaştı. Kısa bir savaştan sonra
yenilerek kaçmaya başladı. [98] Askerler onun peşine düşmeye kalkış
tıkları zaman Sultan, bir yılda iki padişahın yakalanması uğursuzluk
getirir endişesiyle onlara engel oldu. Böylece canını kurtaran Öz Beg
Azerbeycana varıp orada Sultanın adına hu tbe okutarak sikke bastır
dıktan sonra ona kıymetli hediyeler gönderdi.
Sultan, Hemedan’dan Bağdat’a hareket ettiğinde mevsim kıştı. Dey618

ordusu, Sultan’m ordusuna saldırdı. Havadan oklar gibi kar yağdırarak
onlara kıyamet gününü gösterdi. Hiçbir zırhın karşısında duramayaca
ğı soğuğun ve rüzgârın mızrakları, zemheri’nin tadını onlara tattırdı.
Askerlerin çoğu soğuktan yok oldu ve dört ayaklılardan eser kalmadı.
O seferden sadece keder ve üzüntü elde ettiler. “G öklerdeki ve y erd e
ki ordular A llah ’ındır. Allah bilendir, H akim olan dır.”™ Şiir (Arapça):
“Onları A llah ’ın gazabın dan sakındırıyorum.
Çünkü O, öfkelendiği zam an güzel yüzleri çirkinleştirip beğen ilm e

yen bir şekle sokar.»
Bu olay artık Sultan’m talihinin ondan uzaklaştığının ve ters dön

düğünün bir işaretiydi. Ondan sonra sık sık kötü talihin etkisinde kal
dı. Hayal kırıklığı ve hüsran duyguları sık sık onu ziyaret etti. Şiir:
“Kendi isteğim le ben san a aşık olm adım , k a d er gözüm e p erd e indirdi. ”
Onun işlerine yavaş yavaş acizlik ve gevşeklik hakim oldu. Mu-

hammed’in (A.S.) mucizesi ondan elini çekti. Şiir:
“Felek, talihin elini benim üzerim den çekti. Bundan dolayı artık elim,
yarin zülfüne dokunm ayacaktır. ”
Böylece Sultan, mecburen Bağdat seferinden vazgeçti. Bir süre

Irak’ta kaldı. Askerlerinif/ıaşer u hadem ) düzene sokup onlar üzerinde
hüküm süren [99] karışıklara son verdi.
Harezm’e dönünce Sultan’a Otrar Emiri Gayır Han’dan, Tatarlar’dan

oluşan bir tüccar kafilesinin geldiğini bildiren bir elçi geldi. Tüccarlar
618 İranlıların güneş takvimine göre Aralık-Ocak ayı.

oraya varınca Sultan, zararını, karını, o işin hayrını şerrini düşünme
den, aklıyla ölçüp biçmeden kendisine sığınmış olan Müslümanların
öldürülmelerine ve çok sandığı mallarının yağmalanmasını emretti.
Şiir (Arapça):
"Yemek, bir saatlik lezzet içindir. O, eb ed i olan kardeşliği, zam anın

y em eklerin e tercih etti."
Şiir:
“Zam an, bir insan a karan lık görünürse, o artık keşk e y apm asaydım
diyeceği işleri yapar. ”
Gayır Han, Sultan’ın fermanı üzerine 450 Müslüman’ın canını aldı.

Bunu yaparken kendi emniyet ve huzurunun da başını koparmış oldu.
Sonuçlan önceden düşünülmeden yapılan her işin önceden kestirilen,
kestirilmeyen bütün tehlikelerine katlanmak gerekir. Şiir (Arapça):
“Mert kişilere düşm anlık etm ekten çekin. Çünkü h er h alü kârd a z a
rarlı çıkarsın.
Eğer b ilek ve om uz gücü bakım ın dan ken din e güvensen bile onlarla
sav aşm ay a kalkm a.
O, senin sunacağın öldürücü zehiri içm eyecektir. İçse bile on da p a n

zeh ir vardır. ”
Cengiz Han, o tüccar kafilesini gönderirken Sultan’a, “Ülkemi ül

kene bağlayan yollar asilerden tamamen temizlenip askerlerimin ko
ruması altına girdi. Komşuluğun gerekleri, iki tarafın sulh içinde ya
şamalarını ve birbirine dürüst davranmalarını emrediyor. Felâketler
karşısında birbirimize yardım edip tehlikelere karşı işbirliğinde bulu
nalım” diyen bir de mektup yollamıştı.
[100] Buna rağmen Sultan, Cengiz Han’ın bu sözlerine kulak ver

mediği gibi elçiyi de öldürdü. Onun yaptığı bu çirkin hareketler, inti
kam alma duygularının şiddetlenmesine, zor ve tehlikeli günlerin doğ
masına sebep oldu.
Tüccarların ve elçisinin öldürüldüğü haberi Cengiz Han’a ulaşın

ca öfkesi öyle alevlendi ki onu ancak Sultan’ın başı ve onun ülkesi
nin fethedilmesi söndürebilirdi. O arada Cengiz Han’dan kaçmış olan
Nayman’ın oğlu Küçlüg, Kara Hıtay hanını yenerek onun tahtına kon
muş ve böylece Sultan ile Cengiz Han arasında bir set oluşturmuştu.
Cengiz Han, daha önce anlattığımız gibi ordusunu önce onun üzerine
çevirdi.
Sultan, Irak’tan Maveraünnehr’e hareket ederken, daha sonra etraf

lı olarak anlatacağımız gibi620 Sultan Rükneddin’i Irak’a vali tayin etti.
Horasan’a gelince Nişabur’a uğradı. Bir ay orada kaldığı zaman zarfın
da atalarının ve daha önce kendisinin yapmadığı bir işi yapıp eğlence
ye, zevk ve safaya daldı. Şiir:
“Şarap iç, çünkü gökyüzü d a h a ço k yasem in görecek. Gönlüne göre

yaşa, çünkü Süha yıldızı d ah a ç o k s e lv i boylu görecek.
Eline geçen şu ço k ça b u k geçen zam an d a eğlen. Çünkü çem en d ah a

bizim gibi p e k çoğunu g örecek.’’
Sultan, oradan kalkıp Buhara’ya gitti .... yılının621 Şaban ayının se
kizinden Şevval ayının onuna kadar orada [101] kaldı. Mevsim bahar
olduğu için dünya taze gelinler gibi süslenmiş, Sultan da şu beytin
söylediği gibi dönen feleğin kötülüklerinden uzaklaşmıştı. Şiir:
“İlkbaharın gülücükler dağıttığı bugün, biz sem a ile, şarap la ve yarin

zülfüyle beraberiz. ”
Sultan, ömrünün kalan kısmını, arzularına uyarak, akyüzlülerle

beraber olarak, erguvan renkli şarap içerek, fırsatları değerlendirerek,
dünyadan tat alarak ve vefasız felekle alay ederek geçiriyor ve şöyle
diyordu. Şiir:
“Mevsim, gül mevsimidir. Ç ok vaktin kalm adı. D urm adan şarap iç.
Çünkü gülün ömrü kısadır. Yaşadıkça şarap iç. Çünkü bu virane ker
vansarayda, dönen bu feleğin altında ço k az zam anın kaldı. Gel, boş
durm a şarap iç. ”
Oradan Küçlüg’ü bulmak için Semerkand’a hareket etti. Oraya va

rınca oranın ve çevrenin askerlerini topladı. Orada kaldığı sürede ka
fasındaki boş gurur ve kibirden, gafletten dolayı şansı ve bahtı kötüye
dönmüş olarak eğlence meclisleri düzenledi. Dargam622 şarabıyla arka
620 24. Bölümde.

621 6 1 5 /1 2 1 8 .
622 Sem erkand’ın şarabıyla ünlü bir kasabası.
daş olarak gamsızlık sahrasına arzu çadırını kurdu. Çeng’in bam ve tiz
telinin eşliğinde onun dilinden şu beyitler dökülüyor ve can kulağına
geliyordu. Şiir:
“Ey sakı, kalbim in çevresini kan kapladı. Ey saki, delilik, kalbim i

dünyadan ayırdı. Şarabı sak la m ad an ver. Çünkü p erd ed en n e ç ık a c a
ğından kim senin h ab eri y o k ey sakî. ”
Bu şekilde vakit geçirirken Tok Togan’ın Moğol ordusundan kaçıp

Kanklıların ülkesi olan Kara Kum’a sığındığı haberini alınca, onu bul
mak için Semerkand’dan hareket edip, [102] Buhara yolundan Cend’e
yöneldi. Orada Cengiz Han’ın emirlerinin komutasında büyük bir or-
dununu peşinde olduğunu duyunca Semerkand’a dönüp orada bırak
tığı askerleri de alarak büyük bir merasimle tekrak Cendide vardı. O bu
şekilde bir taşla iki kuş vuracağını sanıyordu. Fakat “H epsini isteyen,
hepsin i k a y b ed er” sözünden habersizdi. Moğol ordusunu takip etme
ye başladı. Moğol ordusu ile Tok Togan’m askerleri Kaylı ve Kaymış623
adlarındaki iki nehrin arasında karşılaşıp savaşa tutuştular. İki ordu
çok sayıda ölü bırakarak savaş meydanından ayrıldı. Sultan’m asker
leri oraya varınca savaş alanındaki yaralıları sorguya çektiler ve Moğol
ordusunun galip geldiğini öğrendiler. Bunun üzerine Sultan hiç vakit
geçirmeden onların peşine düştü. Ertesi gün sabah ışıkları, parlak ok
larını doğu ufkunda fırlatıp kara sevdayı gecenin başından uzaklaştı
rınca, Moğol ordusuna yetişti. Moğol ordusunun ileri gelenleri, “Biz
başka bir iş için hazırlandık, başka bir görev için buradayız, tuzağı
mızdan kaçırdığımız bir avı arıyoruz” diyerek savaşmak istemediler,
oradan çekip gitmek istediler. Şiir:
[103] “Ey p ad işah , çılgınlık etme. B aşında böyle bir bela varken
sevinm e.
Bizi bu şekild e üzme. Kendi canını d a bizim kiyle tehlikeye atm a. ”624
Moğol askerlerinin ileri gelenleri sözlerine devam ederek, “Eğer

Sultan bizimle savaşmaya kalkışırsa, çaresiz olarak biz de ona aynı şe
kilde karşılık veririz. Eğer savaştan uzak durursa, kendine büyük bir
iyilik yapmış ve kendini belâ ateşine atmamış olur. Değilse, sonu piş
623 Yerleri kesin olarak tespit edilem eyen bu nehirler Prof. M inorsky’nin tahm inine göre
Irgız ile Turgay nehirleridir.
624 Şahnam e, Vullers neşr. s. 1 6 8 0 ; bu sözleri Rüstem , İsfendiyar’a söylemektedir.
manlık olacak olaylara ve felaketlere katlanması gerekir. Eğer bu nasi
hatimizi akıl kulağıyla dinlerse, engerek yılanının kuyruğuna basma
mış olur ve kendi rahatını kaçıracak bir iş yapmaz. Teklifimizi kabul
edip savaşmakta ısrar etmezse ülkesinin selâmetini sağlamış olur. Teh
likeden ve belâdan uzakta kalır” dediler. Fakat şiir:
"Kötü talih öfkeyle birleşince graniti m um y ap a r.”625
Bahtının aynası paslanmış ve şaşkınlıktan gözleri açılmış olan Sul

tan, bu öğütlere kulak asmadı. Bu uyarılara aldırış etmedi. Şiir:
"Sen kötü huylu bir pad işah ı, m eyvesi d aim a savaş olan bir ağ aca
benzetebilirsin. ”B2B
Savaş başladı. Kılıçların parıltısından, atların kişnemesinden, sü

varilerin ve yiğitlerin narasından feleğin kulağı sağırlaştı. Onların kal
dırdıkları toz bulutu güneşin yüzünü örttü ve parlak yıldız kendini
gösterdi. Her iki tarafın sağ kanadı, sol kanatlara saldırıp onları yer
lerinden oynattı. Bunun üzerine Moğol ordusu Sultan’m bulunduğu
merkeze saldırdı. Sultan’m askerleri yenilmek üzereyken, sağ kanatta
döğüşen Sultan Celâleddin, birkaç süvariyle imdadına yetişti ve Mo
ğol saldırısını geri püskürttü. Savaş sabah ezanından akşama kadar
sürdü. Akşamleyin yenen de yenilen [104] de belli değildi. Şiir:
“Gecenin zülfüne tarak vurup zam anın üzerine küfür yazısı y a z d ıla r”
Şeklinde tasvir edilen bir zamanda savaştan ellerini çekip yerlerine

çekildiler. Şiir (Arapça):
“Onlar kırılm ış m ızraklarla geldiler. Biz keskin kılıçlarla gelm em ize

rağm en onların önünde eğildik.”627
Moğol askerleri ellerinde bir meşale olduğu halde atlarına atlayıp

oradan uzaklaştılar ve tozu dumana kattılar. Sultan bundan habersiz
di. Şiir:
"Sadık sab a h dünyada görününce, gökyüzünün sadberg’i açıldı. San

ki g ece zencisi, büyüyle ağzından ateş saçıyordu. ”

627 Hamase şairlerinden Abdü’ş-Şerik’in şiiri.
Sabahleyin düşmanlarının yerini boş gören Sultan, hiçbir şey elde
edememiş olarak Semerkand’a döndü. Şaşkınlık ve şüphe onda yer et
mişti. İçindeki huzursuzluk, dış görünüşünü de kötü yönde etkiliyor
du. Moğolların gücünü ve kuvvetini gözünün önüne getiriyor, onlara
karşı yanlış davrandığını anlıyor, zorla üzerine çektiği belânın verdiği
sıkıntı ve üzüntü, onun bütün hareketlerinde etkili oluyur, pişmanlık
içini kemiriyordu. Çünkü o kendisini o kavim karşısında denizin kar
şısındaki bir nehir, ülkenin karşısındaki bir şehir, baştaki saçın kar
şısında bir kıl gibi görüyordu. Yaptığı savaşta onların kahredici üs
tünlüğünü görüp yenilgiyi tadınca içinde huzursuzluk dalgalanmaya,
hüzün verici rüzgârlar esmeye başladı. Emniyet gemisi, belâ tufanına
yakalanıp kurtuluş sahiline varamadı. Şüphe ve vehim galip gelerek
onun basiret gözünün kapılarını kapadı. Kalbi dönen feleğin verdiği
kederden yorgun, vücudunda korku ve gevşeklik hakim olmuş, uyku
ve düzeni kaçmıştı. “Başarı, güçsüzlük ve gevşek, arasın da kaybolu r11
demişler. Şiir (Arapça):
[105] “Felek, büyük bir gayretle faydaların ı benden uzaklaştırdı. Ben

onu y a k a la m a k istedikçe o onu ben den çekti.
Arzunun ipi, güneşin ışınlarına benzer. Dokunulduğu zam an ele gel

m ezse d e görülüp hissedilir. ”628
Onun bu acizliği karşısında milletinin ve ülkesinin adı lekelendi,

küçük düşüp hakarete uğradı. Beceriksizlik ve zayıflık onu istilâ etti.
Ülke tavusu, belâ baykuşunun eline düştü. Key Kavuş629 gibi üzüntü
ve keder devlerinin elinde tutsak kaldı. Amansız kadere boyun eğip
güçsüzlük ve gevşeklik çukuruna düştü. Kötü talihe yenik düşüp “Al
l a h ’ın takdirine razı olduk" sözüne uydu. Şiir (Arapça):
“Onlar ister am açların a ulaşm ış, isterse kendilerini ka d ere teslim et
m iş olsunlar, haydi, yiğitler gibi çalışıp ça b alay ın .”
Başvurduğu m ün eccim ler de onu uğurlu yıldızlarının batmakta ve

uğursuzların doğmakta olduğunu söylediler. Bunun üzerine kararsızlı
ğı daha da arttı ve düşmanların karşısındaki gücünü kuvvetini kaybetti.
628 Ebu İshak el-Gazzi’nin Türkleri öven kasidesinden.

629 Şeh-nâm e’ye göre İranlıların efsanevî padişahı olup, M azenderan devleri tarafından
hapsedilmişti.
Onda hakim olan bu olumsuz gelişmeler, ülke işlerine de büyük
ölçüde zarar vermeye başladı. Askerlerinin çoğunu Maveraünnehr ve
Türkistan tarafında bıraktı, yüz on bin kadarı da Semerkand’da kaldı.
Oradakilere Semerkand’ın kalesini tamir edip hendeklerini değiştirme
lerini emretti. Hendeğin bir ucu da nehire dayanmıştı. Sultan, Semer-
kand’dan ayıldığı gün oradan geçerken askerlere, “Eğer size saldıran
olursa, kırbaçlarınızı atarak nehri doldurun” şeklinde emri vermesi,
orada bulunanlara da şaşkınlık ve hayal kırıklığı yarattı. Oradan Nah-
şeb’e vardı. Vardığı her yerde gördüklerine, «Başınızın çaresine bakın.
[106] Bir yere sığınarak kendinizi kurtarın. Çünkü Moğol ordusuna
karşı koymak bizim harcımız değil” diye nasihatte bulunuyordu. Hare
mini Harezm’den Mazenderan’a taşımaları için adamlar görevlendirdi.
Şaşkınlığı, endişesi, ıstırabı günden güne artıyor, önüne gelen herkese
bu dertten nasıl kurtulacağını soruyordu. Şiir (Arapça):
“Ey tabibi! İlacı bırak, bizim derdim iz kaderdendir. ”630
Peşpeşe gelen kötü haberler de onun durumunu daha da kötüleşti

riyordu. Şiir:
“Felek h er gün yen i bir fela k et doğuruyor. Sen, ondan u zak durm aya
çalış.
Zam anın zorluklarını y en m ek için güneşten d ah a p a r la k bir düşün

ce lazımdır. ”
Bu durum karşısında şaşkın ve aciz kalan herkes kendine göre bir

fikir ileri sürüyor, bir çözüm yolu öneriyordu. Şiir (Arapça):
“Boş h ay aller p eşin d e vakit kaybedilm em elidir. Çünkü kişi, g ece ve

gündüzün izni ile ayakta kalır.”
Günlerin geçmesiyle tecrübe kazanmış, iyiyi kötüyü görmüş bir

grup, içinde bulundukları durum hakkında uzun uzun düşündükten
sonra “Maveraünnehr’i elde tutmak bizden geçti. Fakat Horasan ve
Irak ülkelerini elimizden çıkarmamak için çaba harcamalıyız. Dağıl
mış olan askerlerimizi toplayıp, seferberlik ilan ederek Ceyhun’u sınır
yapalım ve düşmanları Ceyhun’un bu tarafına bırakmamaya çalışalım.
“Olur ki A llah bir z a fer verir veya katından bir em ir getirir d e kalplerin
630 Ebu’l-Hasan et-Tihanî’nin ünlü kasidesinden.

de gizlediklerin e içleri y an an lara dönerler" dediler.631 Diğer bir grup da
Gaznin tarafına gitmeyi, orada asker toplayarak Hindistan ülkesini set
olarak kullanmayı teklif etti.
Bu sonuncu görüş Sultan Muhammed’e uygun göründü. [107] Onu

gerçekleştirmek için Belh’e kadar gitti. Orada daha önce oğlu Rükned-
din’i birçok hediyelerle Sultan’ı karşılamaya göndermiş, Sultan’m sev
gisini kazanmış olan ve o bölgelerin yönetimini elinde bulunduran
İmadü’l-Mülk, Sultan’m yanma gelerek, “Eğer Moğollara karşı zafer ka
zanmak istiyorsak, Irak taraflarına gidip güçlü bir ordu hazırladıktan
sonra üzerine yürüyelim” diye görüş bildirdi. Sultan Muhammed’in
oğlu Sultan Celaled-din bu görüşe karşı çıkarak, “Düşmanın üzerine
yürüyelim, eğer Sultan bunu kabul etmiyorsa, kendisi Irak’a gitsin, as
keri bana bıraksın. Ben askerlerle sınıra gidip onlarla karşılaşayım. Şiir
(Arapça):
"Çoğu zam an olaylar beni, bölüklerim i ölü m e sürm eye zorladı.
Eğer bir insan bir işi yapm ayı k a fa y a koyarsa, zorlukları aklın a ge
tirmez ve o işte kendinden başkasın a bir şey sorm az.
Dost o la ra k da kılıçtan başkasın a gü ven m ez”632
Ve böylece kendimi Allah’ın ve halkın huzurunda mazur göstere

yim. Şiir (Arapça):
“Sonuca varm ak veya varm am ak, nefsin o kon u daki arzusuna

bağlıdır. ”633
Eğer talihim yaver giderse, istek topunu başarı çevganı ile fırlatı
rım. Yok eğer kötü giderse, hiç olmazsa halkın kınama oklarına hedef
olmam. Kimse bizi yermek için ağzını açmaz. Hiç kimse, bizden bu
kadar vergi aldıkları halde zor zamanımızda bizi ümitsizliğin pençesi
ne bırakıyorlar diyemez” şeklinde konuştu. [108] Birkaç defa sözlerini
tekrarlayıp ısrar ettiyse de Sultan Muhammed içinde hüküm süren
korkunun etkisiyle onu ciddiye almıyor ve şöyle diyordu. Şiir:

632 Hamase şairlerinden Sa’d b. Neşib’in şiiri.
633 H am ase’de nakledilen Urve b. El-Absî’nin şiiri.
“Tac’m p eşin den giderken başın dan olm a. Çünkü hiçbir p ad işah
an asın dan ta d a doğm adı. ”
Talihsiz kimselerin yaptığı gibi oğlunun olgun düşüncesini, çocuk

ça bir oyun sayıyor, ona iltifat etmiyordu. Çünkü ikbal yıldızı felaket
getiren burçta idi ve bilmiyordu ki, Şiir (Arapça):
“Keskin kılıç, kitaplardan d a h a doğru h a b e r verir. Ciddiyet ile oyun

arasın a sınır koyar.
Keskinlik, metinlerin in san da şü phe uyandıran sayfalarının siyah

lığında değil, p a rla k kılıcın ağzında oyun ile ciddilik arasın da bir yer
dedir. “634
Nihayet Sultan, İmadü’l-Mülk’ün görüşlerini kabul ederek Belh’ten

sevinçle Irak’a hareket etti. Ne olup bittiğini öğrenmek için bir birli
ği önden Pencap’a gönderdi. Tirmiz nehrinin sahiline varınca devriye
birliğinden (yezek) [109] Buhara’nın elden çıktığını haber aldı. Arka
sından da Semerkand’ın gittiğini duyunca ülkesinin üzerine dört tek
bir okuyup, çadırının köşesinde duran saltanat gelinine dört defa “boş
ol” dedikten sonra yola çıktı. İyiyi kötüyü düşünmez oldu. “Çünkü Al
lah o la c a k işi yaptı. ”r,:15
Sultan’m askerlerinin çoğu Türkler’den meydana geliyordu. Yakın

ları ve komutanları ise, Oran adı verilen, annesinin akrabaları olan bir
kavimdendiler. Oranlılar karışıklıkları fırsat bilerek Sultan’ı öldürmek
için plân kurdular. Sultan, onların niyetini öğrenince gece yarısı yattı
ğı çadırı değiştirdi. Sabahleyin Sultan’m değiştirdiği çadırı, oklarla her
tarafından delinmiş olarak gördüler. Bunun üzerine Sultan’m korkusu
daha da arttı. Vehmi ve telâşı iki katına çıktı. Şiir:
“Dönen feleğin h er oku, kalpteki y aray a tuz ekilm iş gibi geliyor. ”
Sultan, oradan ayrılıp son sürat Nişabur’a vardı. Geçtiği yerlerde

gördüğü kimselere, bulundukları kaleleri onarıp başlarının çaresine
bakmalarını öğütlüyordu. Sultan’m bu durumunu gören halkın kor
kusu kat kat artıyor, kolay işleri zorlaşıyordu. Tus’un Haberan mahal-
834 Abbasi halifesi al-M utasım Billah'ın (8 3 3 -8 4 2 ) övgüsü hakkındaki Ebu Temmam’ın
ünlü kasidesinden.
leşinde bulunan Kelat636 kalesine varınca, ora halkı ondan alanı yedi
fersah olan ve içinde bir iki tarla bulunan kalede bir bina yaptırmasını,
yiyecek ve giyeceklerini, askerlerini oraya getirmesini istedi. Şiir:
“O n ereye gitse, fe le k d e peşin den gelir. ”
Sultan orada da karar kılamadı. Daha önce aklına koyduğu gibi 12

Safar 617 (18 Nisan /220) tarihinde Nşabur’a geldi, ülkenin işlerini
bir tarafa bırakarak kendini eğlenceye verdi. Şarkı ve çalgı dinleyerek
[110] vakit geçirdi. Kara talihin bir an bile onu rahat bırakmayacağını,
arzusuna ulaşmasına engel olacağını kesin olarak biliyor, bunun için
dünya gamına kulak asmıyor ve şöyle diyordu. Şiir:
“Bu dünya insan a bazen şeker verir, bazen de kan ağlatır. ”
Sanki şu rubai onun için söylenmişti. Şiir:
Gül açın ca bir an yerim izden kalkalım . Şarabın verdiği keyifle g a

mın elinden kaçalım .
Ey dostlarım ! B elki d e g elecek b a h a ra gül gibi biz de toprağa düşmüş

olabiliriz. ”
Bu sebeplerden dolayı her zaman şarap kadehlerinin yanında olu

yor, bir an bile kendini ondan ayırmıyordu. Saz, söz, eğlence ve işret
erbabı onun etrafına toplanmış onun nedimi ve danışmanı olmuşlardı.
Eğlenceden başka hiçbir işi iş saymıyor, kadınlarla bir olmaktan erkek
lere sıra gelmiyordu. Önemli işlerde gevşek ve ihmalkâr davranıyordu.
O sırada Şerefü’l Mülk’ün yerine Nişabur vezirliğine iyi huyu ve ahla
kıyla ün salmış olan Mucirü’l-Mülk Kafieddin Ömer Ruhî637 -Allah h er
ikisine d e rah m et etsin- geçmişti. Onun vezirlik makamına oturması
dolayısıyla Seyyid Siraceddin şu şiiri söyledi. Şiir (Arapça):
“işte veziriniz Ömer el-Kafi! Onun refah getirdiğini h erkese m ü jdele

yin, dediler. Onlara, kurtuluş z a fer iledir, karşılığını verdim.
R efahın akışın da bazen düşm e görülürse d e ad a let h a la Ö m er ile

anılır."
636 Daha sonraki adı Kelat-ı Nadirî.

637 Ruhi, Z ave’nin bir kasabasıdır.
Sultan’ın Nişabur’da bulunduğu sırada her sınıftan insanlar gelip
dertlerini dile getiriyorlar, fakat hiçbir çare bulmadan ümitsiz ve pe
rişan bir halde geldikleri yerlere dönüyorlardı. O sırada bir grup, Mu-
cirü’l-Mülk’ün sarayının önünde toplanıp bağırıp çağırmaya, küfret
meye başlayınca Mucirü’l-Mülk, dışarı çıkıp onlara hitaben, “Sizin
söyledikleriniz doğrudur ve şikâyet etmekte haklısınız. Fakat ben akl-ı
selim sahiplerinin gözünde mazurum. Çünkü kavatlık yapmaktan, ça
lışan insanların dertlerine vakit bulamıyorum. [111] Genç kızların er
zak işleriyle uğraşmaktan, sicil defterifevrâ/c-i cerâid) tutmaya vakit
kalmıyor. Birkaç gündür Sultan, bize kadın bulmamızı, başka bir işle
uğraşmamamızı emrediyor. Sultan’ın emrine uymak şart olduğu gibi
vatandaşların dertlerine çare bulmak da şarttır” dedi.
Bu olaylar olurken, Pencap’tan bir devriye birliği (yezek) gelip,

Yeme Noyan ile Sübetay Bahadur komutasındaki bir Moğol ordusunun
nehri geçtiği haberini verdikleri zaman Sultan’m başına keder toprağı
dökülüp, içindeki korku ateşi alevlendi ve devlet rüzgârı esmeyi kesti.
Şiir (Arapça):
“Yattığım zam an dişlerinde öldürücü zehir bulunan, ço k renkli bir

yılan ben i sarmıştı. “638
Mutluluk veren kadehten içilen her yudumun arkasından baş ağrısı

beklemek gerekir. Şarap içen herkes bu sıkıntıyı çeker. Şiir (Arapça):
“Hayat, tadı uçup giden ve baş ağrısı bırakan bir sarhoşluktan başka
bir şey değildir. ”639
Şiir:
Şarap ve sevgili düşüncesi aklımdan gitti. Udun (berbat) ve tam-

bu r’un sesi kulağım dan uzaklaştı. ”
Sultan’m tat alacağı herşey acıya, onun için her gül bir dikene dö
nüştü. Şiir:
“Gam yarim , dert arkadaşım , in lem e şarkım , ciğerim den akan kan
şarabım , gözbebeğim ise sakim dir.”
638 Cahiliye devri şairlerinden Nabiga’nın şiiri.

639 Es-Sarrî ar-Raffa M usulî’nin şiiri.
Başka çarenin kalmadığını gören Sultan, peygamberlerin firar âde
tine ve “Allah yolunda m allarınızla canların ızla cih a d edin"f'i0 İlahî
buyruğuna uydu.
Kader sakisi onu sıkıştırarak, ağzına kadar sabırla dolmuş kadehi

peşpeşe sunmuş, ona zorla üzüntü ve acı kadehini içirmişti. O ara
da şarkılar Hüseynî makamındaki şu şarkıyı acemice söylemeye başla
mışlardı. Şiir (Arapça):
[112] “Ey gam sakisi! Eğer benim için dolduruyorsan, şara ba su kat
m a. Çünkü ben şarabım ı gözyaşım la karıştırdım.
Ey m a h a lle genci! Eğer coşup benim için şarkı söylersen,
Ey benim üzüntüm şarkısını söyle. ”
Böyle kötü bir durumda, korku ve endişe içinde, yorgun ve bitkin

bir vaziyette 7 Rebiyülevvel 617 (12 Mayıs 1220) tarihinde İsferayın
yolundaki Irak’a yöneldi. îçi dertle dolu ve bağrı yanık olarak şu gazeli
okudu. Şiir:
“Zühre yıldızı, sabahleyin ufukta çeng çalarken, fe le k benim in lem e

m i tiz sese dönüştürüyor.
N ay ’m inlem esinin havası ve çen g ’in tellerinin n eşesiyle fe le k aklım ı

başım dan alıp götürüyor. ”
Kalbinin derinliklerindeki harabeden şu dertli terane yükseliyor

du. Şiir:
“Ne yar, n e de on a kavuşm anın ümidi kaldı. Onlardan sa d ec e gam

ve k ed er kaldı.
Buluştuğumuz yerleri aklım a getirm eye çalıştım. Ondan d a bir iz

kalm am ış. “
Rey’e varınca, son zamanlarda sanki görevleri kötü haber getirmek

olan Horasan devriyeleri(yeze^ gelip düşman ordusunun yaklaştığı
haberini ulaştırınca Sultan, Irak’a gitmeye karar verdiğinden dolayı
pişman oldu ve “Fikri başka bir fikirle terk edersin ” sözüne kandı. Şiir
(Arapça):
640 Ku r>Qn.} Kerîm, 9/41.

“Eğer bir kavm in kılavuzu karga ise, o kav m e M ecusî m ezarlığını
göster. ”
Rey’den Ferrazin641 kalesine hareket etti. 30 [113] bin Iraklı askerle

(haşem ) orada bulunan oğlu Sultan Rükneddin onu karşılamaya geldi.
Sultan Gıyaseddin ile birlikte annesini ve haremi mensuplarını Karun642
kalesinde bulunan Taceddin’in yanma gönderdi. Diğer yandan Lur’un
eski meliklerinden Hezar Esf melikini çağırttı. Yanma toplanan Irak
emirleriyle düşmanı defetmek konusunda görüşmeler yapıldı. Irak em-
rilerinin, Şiran Kuh’a sığınarak orada düşmanla mücadele etmeyi öner
meleri üzerine Sultan, Şiran Kuh’u görmeye gitti. Oraya varıp, “Bura
bizim sığınağımız olamaz, Burada Moğollara karşı koyamayız» demesi
üzerine orada bulunanlar ümitsizliğe düştüler. Sultan, oradan aşağı
inince Hezar Esf meliki huzuruna gelerek 7 defa yeri öptü. Onun bu
saygılı davranışına çok memnun olan Sultan, yanma oturarak ona ilti
fatlarda bulundu. Daha sonra Hezar Esf Meliki Nusret ed-Din, Sultan’a
bağlılığını bildirerek oradan ayrıldı. O sırada Sultan, İmadü’l-Mülk ile
Duhan’ı, içinde bulunduğu zorluklardan nasıl kurtulacağı konusunda
görüşlerini almak için Nusret ed-Din’e gönderdi. Nusret ed-Din ona ce
vap olarak, “Derhal buradan göç edelim. Fars ile Lur arasında bulunan
Teng-i Teku dedikleri dağı [114] geçince karşımıza münbit bir ova çıka
cak. Oraya gidip yerleştikten sonra Lur’dan, Şul’dan ve Fars’tan piyade
askerleri toplayıp onları dağın belirli yerlerine yerleştirelim. Moğol or
dusu geldiği zaman cesaretle onların karşısına çıkıp onlara iyi bir ders
verelim. Şimdi korkuya kapılmış olan ordumuzun Moğollara karşı ka
zanacak bir zaferde kendilerine güveni gelir” dedi. Sultan, onun bu
düşüncelerini öğrenince, “Onun amacı, bizi kendi ülkesinden uzak
laştırarak Fars Atebegleri’nin üzerine göndermek ve böylece kendini
emniyete almaktır. Halbuki, şimdi bizim için önemli olan Moğollara
karşı koymak, Fars Arabeg’inin icabına bakmak değil” diye düşündü
ve asker toplamak için etrafa adamlar gönderdi. O sırada Rey’den Sul-
tan’ın devriyesi (yezek) gelerek Moğol ordusunun orayı yıkıp yağma
ladığını duyurdular. Habercilerin hemen arkasından Moğol askerleri
641 Bugünkü Sultan Abad’ın yakınında Hem edan-İsfahan yolu üzerinde İsfahan’a 30 fer
sah uzaklıkta bulunan Kerec’in bir kalesi.
642 Taberistan, Rey, Bistam ve Damgan arasındaki Rune dağı da denilen Karun dağında
bir kale.
yetişti. Bu şekilde Sultan, asker yerine üzüntü topladı. Onun o zaman
ki durumu, “B asra’nın yıkılışından sonra ‘ki duruma benziyordu. Şiir:
“H er işi zam an ın d a y a p m a k gerekir. Z am ansız yapılan iş çürük olur

çürük. ”
Melik Nusret ed-Din’in oradan ayrılıp evine dönmesinden ve Sul

tan’m yanında bulunan askerlerin dağılmasından sonra Sultan, oğul
larıyla beraber Karun kalesine gitmek için yola çıktı. Yolda Moğol
askerlerine rastladı. Moğollar, onu tanımadan oklarına el atıp atını
yaraladılar. At, Sultan’ı yaralı olarak felâket denizinden kurtardı. Sul
tan, Karun’a varınca bir gün orada kaldıktan sonra oranın emirlerin
den birkaç at ve bir kılavuz alarak Bağdat’ın yoluna düştü. O ayrıldık
tan hemen sonra Moğol askeri gelip Sultan’ı orada sanarak kaleyi ele
geçirmeye çalıştı. [115] Sultan’m oradan ayrıldığını öğrenince savaşı
bırakıp hemen onun peşine düştü. Yolda, Sultan’m geri gönderdiği kı
lavuza rastladılar. Sultan’m Bağdat yolunda olduğunu öğrenip yolları
na devam ettiler. O sırada Sultan Bağdat yolundan sapmış Sercihan643
kalesine doğru atını sürmüştü. Moğollar, yanlarında götürdükleri kıla
vuzun tarif ettiği yerde Sultan’ı bulamayınca Kılavuzu öldürerek geri
döndüler. Sultan, 7 gün Sercihan kalesinde kaldıktan sonra Gilan’ın
yolunu tuttu. Gilan emirlerinden Saluk, ona iyi davranıp orada sürek
li olarak kalması için ısrar ettiyse de, Sultan orada da 7 gün kaldıktan
sonra İspidar644 bölgesine gitti. Yanında bulunan hâzinesini orada kay
betti. Oradan Debuye645 nahiyesine varınca Amul’un ileri gelenleri ve
Mazenderan emirleri ona çok iyi davrandılar. Sultan, Moğolların sıkı
takibi yüzünden bulunduğu yerde bir günden fazla kalamıyordu. O
arada haremi de Harezm’den alınıp bir kaleye götürülmüştü. Sultan,
Mazenderan emirlerinden güvenebildiklerini yanma çağırarak onlar
la saklanabileceği emniyetli bir yer hususunda görüş alış verişinde
bulundu. Bu görüşme sonunda onun, Abeskün646 denizinin adaları
nın birine [116] yerleşmesine karar verdiler. O, adaya varıp birkaç gün
ikâmet ettikten sonra onun orada olduğu duyulunca başka bir adaya
göçtü. O, adadan ayrıldıktan kısa bir süre sonra Yeme Noyan’ın onun
643 Gilan yolu üzerinde Z encan ile Tarum arasında bir yer.
644 M azenderan bölgesindeki R üstem dar’ın diğer adı.
645 Debuye (veya Debuyi), bugünkü Debu’nun eski adı.
646 Hazar denizinin diğer adı.
peşinden Rey’e gönderdiği askerlerden bir grup o adaya vardı. Onu
bulamayınca tekrar döndüler ve Sultan’ın haremiyle hâzinesinin bu
lunduğu kaleyi kuşattılar ve birkaç gün içinde orayı fethettiler. Sultan,
o korkunç haberi duyunca, hareminin namusunun kirletildiğini, as
kerlerinin etkisiz kaldığını, küçük oğullarının kılıçlara yem oldukla
rını, kadınlarının ve kızlarının yabancıların hücumuna uğrayıp esir
düştüklerini, sevgili eşlerinin başka erkeklerin ellerine geçtiklerini ve
dilencilerin pençeleri altında eziyet çektiklerini aklından geçirdi. Şiir
(Arapça):
“Takva elini bir yüzüne vurdukları zam an öteki yüzünü de gösterdi. ”
Bunlardan başka orada bulunan akrabalarının tamamının kelleleri

ni ölüm tuzağına kaptırdıklarını, ayaklarını belâ bataklığına koydukla
rını, zulüm ve fena çukuruna düştüklerini, bu dünyada efsane halini
alıp tanıdıkların gözlerinden uzaklaştıklarını anladı. Şiir:
“Sultan, bu h ab eri duyunca başı döndü. Dünya, gözünde ka p kara n

lık bir h a l aldı. ”
Şiir (Arapça):
“B öylece g eceler ve geceleyin m eydan a gelen olaylar h er kişi için dur

m adan yenilenir. ”
Sultan, derdinin dermanının kalmadığını anlayınca ölümü hayata,
öbür dünyaya gitmeyi bu dünyada kalmaya tercih etti. Şiir (Arapça):
“Ey ölüm ! Ziyaretim e gel. Çünkü hayatın alçaklığını anladım . Ey n e
fis! Ç aba göster. Çünkü sonun yakındır. ”
Bu şekilde acı ve ıstırap içinde kıvranarak, gördüğü felâketlerden
dolayı inleye inleye canını Hakk’a teslim etti. Böylece zamanın verdiği
üzüntüden ve dönen feleğin eziyetinden kurtulmuş oldu. Şiir (Arapça):
[117] “Dünyaya ve onun nimetinin güzelliğine selam olsun. O öyle
fan id ir ki sanki, Yakub on da h iç oturmamıştır. ”647
Onun ölümü üzerine biri şu şiiri söyledi: Şiir:
“Dertlilerin derdine çare bulan ölüm. O kavuşm ayı h a y a l ederken
gurbette öldü.
647 Bugün şiirin biraz değiştirilmiş şekli Saffarî hükümdarı Ya’kub b. Leys’in m ezar taşına
yazılmış olup, İbn Hallikan onu Ya’kub'un hayatını anlatırken zikretmiştir.
Deniz kıyısında susuz, hâzin en in başın da dilenci gibi öldü. ”
Onu hiç vakit geçirmeden o adada defnettiler. Fakat daha sonra Sul
tan Celaleddin’in emri üzerine naaşım Erdehin’e1-’40 taşıdılar. Naaşı taşı
nırken fazıllardan biri şu şiiri söyledi. Şiir:
“Ey p ad işah ! Kem gözlere uğradın. Sen gidince, in san lar dinin kural
larına riayet etm ekte gevşek davrandı.
Ey cihan saltanatının tacım terkeden! ülke elbisesinin daralm asın a

Çin (Moğol) seb ep oldu. ”
Onun ölümüyle İslâm’ın gücü zayıfladı ve kolları bağladı. Granitin

gözünden bile kan damlatan bu olaydan dolayı müminler mateme bo
ğulup perişan oldular. Şiir:
“Taştaki gözyaşına bak. Onu su sızıntısı sanm a. Dağın inlem esini

dinle. Onu a le la d e ses sanm a. ”
Onun ölümü üzerine her evden ağıt ve figan yükselmeye başla

dı. Halk, bağırıp çağırarak, ağlayıp inleyerek şu şiiri söylüyordu. Şiir
(Ai'apça):
[118] “Müslüman ülkesinin sultanı nerede? Müminlerin emirinin

burhanı nerede?
Keskin kılıç gibi gözü, m ızrak gibi hoşgörüsü olan nerede?
O korkunç fe la k e t gelip başım ıza oturdu. Gideceğinden de h iç ümi

dim iz yok. ”
648 Kaynaklar Erdehin kalesinin Demavend ile M azenderan dağlan arasında Rey şehrine
3 gün uzaklıkta sağlam bir kale olduğunu belirtirler. Nesevî’ye göre Sultan Celâleddin, Ahlat
kuşatması sırasında bahçesinde babasının türbesi bulunacak bir m edreseyi İsfahan’da yap
tırmak istem iş. Bunun için M azenderan’da bulunan halasına bir mektup göndererek naaşm
Erdehin’e getirilerek İsfahan’da yapılm ası düşünülen m edrese tam am lanıncaya kadar da Er-
dehin’de kalmasını istem iş. Fakat onun bunu yaparken naaşın başına geleceklerden haberi
yoktu. Bu konuda Nesevî şöyle diyor: “Bana gelince, ben bu satırları istem eyerek yazdım.
Çünkü yapılanlar bana çok gülünç geliyor... Gerçekten de Sultan’ın cenazesinin yakılmaktan
kurtulam ayacağını biliyordum. Çünkü bütün sultanların aynı soydan geldiğine inanan Tatar
lar, hangi ülkede olursa olsunlar bir sultan m ezarlığına rastladıkları zam an m ezardan kemik
leri çıkarıp yakarlardı. M esela onlar, daha ön ce Yeminü'd-Devle M ahm ud b. Sebügtegin’in
Gazne’de bulunan kabrindeki kemiklerini çıkarıp yakm ışlardı... Olaylar gerçekten de benim
düşündüğüm şekilde gelişti: Daha sonra anlatacağım gibi Moğollar, Sultan Celaleddin’i Amid
civarında yendikten sonra Erdehin’i kuşatıp ele geçirdikten sonra büyük Sultan’m kemiklerini
kabirden çıkararak Hakan’a (Ögedey) gönderdiler. Hakan da onu vakit geçirm eden yaktırdı.”
(Nesevî, tr. Houdas, s. 319.)
Şimdi de biraz bu hüzünlü haberleri bir yana bırakıp, “M anaya bak,
kokuya ve renge d eğil” dedikleri gibi esas konuya dönelim ve sözümü
zü tutarak şu şiiri nakledelim, Şiir:
“Ne z a m a n a k a d a r hırsızın başın dan geçen i an latacaksın ? Bari m a

cerayı eceld en dinle de
O sana, aklı, sağırlığı, körlüğü, altını, gücü, kuvveti kim e verip kim
den aldığım ;
Padişahların elini kolunu n asıl bağladığını, saraylardan n asıl yerle

bir ettiğini, dikkafalılarm boyunlarını n asıl kırdığını söylesin.
Onun an latacağı gurur ve kendini beğenm işliğin kötülüğünü din le

y in ce bu vefasız öm re güvenm ezsin. ”
Bu hikâyeden ileri görüşlü insanlar, dünyadan aldatıcı, vefasız,

hain ve arsız olduğu sonucunu çıkarır. Onunla olmak, sıkıntıyla ve bir
sürü kötülükle olmak demektir. O, arpayı buğday, zehiri de bal yerine
sana satar. Ona gönül bağlayanlar, onun peşinde aklını yitirmiş, dur
madan ah çekip inlemektedir. Şiir:
“Dünya kafası bozu k bir hokkabazdır. Yaptığı işin tersini gösterir.
Sevgiyle çağırır öfkeyle uzaklaştırır. Onun h er zam an yaptığı iş

böyledir.
Onun sen i nereye çağırdığını, n ereye götürdüğünü bilm iyor musun?
Doğmak, senin isteğinle olan bir şey değildir. Ölüm d esen in isteğinle
olm ayacaktır.
O h a ld e senin isteğin dışında olan bu iki olay arasın da ken di isteği

n e göre n a sıly aşıy aca ksm ? ”
Yaşadıkça daima uyanık ve dikkatli olmak gerekir. Yalnız dünyanın

hal ve hareketlerini anlayan, bana dokunma, diyerek onu [119] aya
ğıyla tepen, onunla ilişkisini kesen, onun kârını ziyanıyla bir tutan,
içinde köpeklerin ve murdar şeylerin kol gezdiği o vefasız şeyden eli
ni eteğini çeken kimse, büyük bir zevke ve iç huzuruna kavuşur. Şiir
(Arapça):
“Dünya, kokm uş leşten başka bir şey değildir. Onu çekip götürm ek is
teyen k ö p ek ler başın da beklem ektedir.”
“Feleğin em rine ve yasaklarına uyma. Onun sunacağı şarabı serap bil.
Onu m urdarlık bakım ın dan leş ve k em ik yiyen köp eğ e ben zet.”
Dünyanın bu durumunu bilenler, onun iyisine, kötüsüne gönül

vermezler. Şiir:
“İlah î büyüklük ve ilham , h a v a i bir k a lb e n asıl girer?”
Müminlerin istediği şey cennet bahçesidir. İlahî güçler onların

kalplerinde yer etmiş, akılları ve çalışmalarıyla kendilerini göklere çı
karmışlar, saf ve temiz kimselerin saflarında yerlerini almışlar, melek
lerin de yardımıyla günahtan sakınıp dört elle tevekküle sarılmışlar ve
onu kendilerine rehber edinmişler, bu kara toprağın bataklıktan başka
birşey olmadığını ve en küçük bir rüzgârın önünde sallandığını, oraya
bina kurmanın mümkün olmadığını, onunla hesabını keseceğini, kal
bini, onun nimet ve nazlarından uzak tutacağını kesin olarak bilir. Şiir:
“Yârın saçının halkası b elâ tuzağıdır. Ona gönlüm üzü bağ larsak
hata ederiz. ”
Onlar, ne ona aldanarak elem ve acizlik içinde kalır, ne onun ver

diği zevke [120] gönül bağlar, ne de üzüntü ve kederinden etkilenir.
Bilge kişilerin gözünde dünyanın zararı ve karı da birdir. Şiir (Arapça):
“Leyla ‘nm cömert veya cimri olması bizim için fark etmez.»
Şiir:
“Dünyanın zevkinden de üzüntüsünden de k a ç m a k gerekir. Gözünü

yum arsan, n e onu görürsün n e bu n u .”
X II. SULTAN MUHAMMED İLE MÜMİNLERİN EMİRİ

EN-NASIR Lİ DİNİLLAH EBU’L-ABBAS ARASINA
SOĞUKLUK DÜŞMESİNİN SEBEPLERİ
Sultan Tekiş zamanında Irak için Harzemşahlılar’la Bağdat yöneti
mi arasında savaş çıkmış, daha önce anlatıldığı gibi Sultan Tekiş, Bağ
dat ordusunu yenmiş ve komutanı olan veziri de öldürmüştü. Bu sa
vaştan sonra Halife, sık sık Sultan’m ortadan kaldırılması için Kara
Hıtay hanlarına ve Gur sultanlarına mektuplar gönderiyordu. Halife
nin gizliden gizliye yaptığı bu iş, Sultan’m Gaznin’i alıp Gurluların hâ
zinesini ararken ortaya çıktı. Hâzinede, Halifenin, Gur sultanını Sul
tan Muhammed’e karşı kışkırtan ve Hıtay ordusundan yardım isteyen
mektupları ele geçti. Sultan, o sırrı açığa vurmayarak orada bulduğu
mektupları delil olarak yanında sakladı.
O sırada Celâleddin Haşan649, menfaati dolayısıyla Müslüman oldu

ve Halife de onun müslümanlığım kabul etti. Gerçekten Müslüman
olduğunu kanıtlamak için Hacca bir kafile (sebil) [121] gönderdi. Ha
life’nin emri üzerine onun bayrağını, Sultan’m bayrağının önünde ta
şıdılar. Sultan, bunu duyunca çok üzüldü ve kalbi kırıldı. Daha sonra
Halife, Celâleddin Hasan'dan birkaç fedai istedi. Celâleddin Haşan ise,
onun istediği kadar fe d a i göndererek, onlara Halife ne söylerse yapma
larını buyurdu. O sırada Halife ile Mekke emirinin arası açıldı. Halife,
o fed ailerd en bir kısmını Mekke emirini bıçaklamaları için Mekke’ye
gönderdi. Fedailer, yanlışlık yaparak Mekke emirinin yerine kardeşini
öldürdüler. Bu iğrenç olay, arife günü Arafat’ta oldu. Yine o, Sultan’m
sadık bir adamı olan ve Atabeg Öz Beg’in yanma gönderdiği Iglamış’ı
fedailerine Irak’ta bıçaklatarak öldürttü.
Bunlardan başka, Sultan kendi rütbesini ve seviyesini Büveyh

oğulları’ndan ve Selçukoğulları’ndan aşağı görmeyip hatta onları emir
leriyle aynı seviyede saymasına rağmen, Halife onları eşit görüyordu.
Bağdat ülkesi Halife’ye, Halife de Selçuklular’ın yönetimine bağlıydı.
Tarih kitaplarının açıkça yazdığı gibi Tayi650, Mustarşid651 gibi halifeler
onların emri altındaydılar. Sultan, halkının ve komşu ülkelerin melik
lerinin kınamasından kendini kurtarmak ve onların, “Müslüman bir
sultanın, toprak hevesiyle biat edilen ve İslam’ın direği olan bir imama
saldırarak dinine zarar getirdi” demelerine fırsat vermemek için Hali
fe’ye karşı yapacağı saldırıya bir bahane bulmak istiyordu. Allah’ın Re
sulü (A.S.) bu konuda şöyle buyuruyor: “Kim bir im am a biat etm eden
ölürse, C ahiliye devrinde ölm üş gibi olun “ Şiir (Arapça):
“*“ A lam ut hükümdarı.

85,1 (974-991).
r.5i (1 H 8 -1 1 3 5 ).
“N am az kılıyoruz. N am azın sonunda senin A lla h ’ın indin de en h a
yırlı im am olduğunu tastik ediyoru z.”
Sultan, ülkesinde bulunan tanınmış imamları çağırarak, yukarıda

saydığımız hareketleri [122] yapan bir imamın imamlık yapamayacağı,
böyle bir halifenin, günlerini cihatla geçiren ve İslâm’a hizmet eden
bir sultanın kuyusunu kazarsa, sultanın onu görevden uzaklaştırma
sı ve yerine yeni bir halife tayin etmesinin uygun olduğu, diğer yan
dan hilafette Hz. Hüseyin’in soyundan gelen seyyidlerin hakkı olduğu,
Abbasoğulları’nın o makamı gasp yoluyla ele geçirdikleri gibi konu
larda fetva alıp, Halife’nin adını ülkesinin her yerinde okunan hutbe
den çıkardı. Fakat Abbasoğullan hanedanına saldırması Sultan’a uğur
getirmedi.
X III. SULTANLARIN SULTANININ ORTADAN

KALDIRILIŞI VE BUNUN SEBEBİ
Bu sultanın soyunun, Maveraünnehr hanları olan İlig652 ile Buğra
Han’dan653 geldiğini söylerler. Maveraünnehr hanları ve onların fetih
leri hakkında Utbi’nin Târih-i Yemini654 adlı eserinde bilgi verilmiştir.
Sultan Osman’a Maveraünnehr’de “sultanlar sultanı” diyorlardı.
Kara Hıtay hanları Maveraünnehr beldelerini istila ettikleri zaman

Sultan Osman da Gur Han’a boyun eğdi ve onun emir ve yasaklarını
kabul etti. Buna karşılık Gur Han da daha önce verdiği sözde durarak
Maveraünnehr mülkünü tekrar ona verdi. Ona ödeyebileceği miktar
da vergi yükleyerek onun da kabul ettiği bir şahne’yi orada bıraktı. Bu
şekilde Sultan Osman, refah ve emniyet içinde günlerini geçiriyor, ne
zaman Gur Han’ın yanına gitse, onun tarafından izzet ve ikramla kar
şılanıyordu. Gur Han’ın yüzünün parlaklığı aymkinden daha parlak,
güzelliği dillere destan bir kızı vardı. Şiir:
“Ey gü zeller güzeli! Misk, kokusunu senden alır. Benim gözüm de on

sekiz bin alem , senin yan ın da a n c a k bir köy değerindedir.”
652 M uhtem elen Buğra Han’ın babası. Bu konuda bak. Barthold, Turkestan, s. 257, n. 5.
653 Kara Hanlıların yükselişi ve Buğra Han Harun b. Musa hakkında bak. Barthold, a.g.e.,
s. 254, vd.
854 Ebu N asr M uhamm ed b. Abdullah Cebbar Utbî’nin (Ûlm. 1 036) Tarihü’l-Yeminî adlı
eseri hakkında bak. Barthold, a.g.e., s. 19 vd.
O kız, çağının Mısırlı Yunus’u idi. Sultanlar Sultanı, onun güzel
liğine vurularak, [123] aşkıyla yanıp tutuşmaya başladı ve Yunus ile
Züleyha’nm aşkı gibi onun aşkı da dillere düştü. Çok geçmeden onu
kendine eş olarak isteyince, Gur Han ülkelerinin ayrı olmasını ileri sü
rerek onun bu isteğini reddetti. Şiir (Arapça):
“Sen, Süreyya yıldızı ile Süheyl yıldızının birleştirm ek istiyorsun. Al

lah san a öm ür versin, on lar n asıl birleşirler?”655
Onun üzerine Sultan Osman kırılıp incindi. Gur Han’ın şahnesine

ve vergi memurlarına (m uhassilân-i m âl) soğuk davranmaya başladı.
Böylece Sultan Osman ile Gur Han’ın aralarındaki soğukluk giderek
arttı.
Bundan başka çevre ülkelerdeki melikler ve devlet büyükleri Müs

lüman olmanın verdiği hakla, İslam ülkelerinin sultanı olan Sultan
Osman’ı Gur Han gibi bir müşrike itaat ettiği ve ona cizye verdiği için
yeriyorlar, eğer bunu güçsüz olduğu için yapıyorsa, niye İslam ülkele
rinden yardım istemiyor, diyorlardı. Bu konuda Yüce Allah şöyle bu
yuruyor: “Onlar, inananları bırakırlar d a kâfirleri dost edinirler; on
ların tarafında bir ş e r e f ve kudret m i arıyorlar? Doğrusu kudret bütün
o lara k A llah ’ındır.”556 O sırada Sultan Muhammed’in büyüklüğü, gücü
ve heybeti herkesçe duyulmuş ve ülkesinin alanı genişlemiş, ona bağlı
olmayan ülke halkları bile, zamanın ortaya çıkardığı olaylar yüzünden
ona bağlanmak istemişti. Olayların getirdiği felâketler ve Gur Han’a
duyulan hoşnutsuzluklar, Sultan’m lehine işliyordu. Bu durum karşı
sında Sultan Osman, Sultan’a elçiler göndererek, Maveraünnehr bel
delerinin minberlerinde Sultan’m adını okuttu. Her tarafa amber koku
su saçıp, onun lâkabına sikke bastırdı.
[124] Sultan Muhammed’in Kara Hıtaylılarla yaptığı savaşta Sul

tan Osman bağlılığını göstererek Sultan Muhammed’in yanında yerini
aldı. Savaştan sonra Sultan Muhammed, saltanat sedefinde bulunan
bir inciyi ve saadet göğünde bulunan bir dolunayı Sultan Osman’a eş
olarak verdi. Düğünlerini yapmak ve aralarındaki dostluğu kuvvetlen
dirmek için Sultan Osman’ı da beraberinde Harezm’e götürdü. Ona,
bir sultanın diğer bir sultana davrandığı gibi davrandı. Zifaftan sonra
655 Ünlü şair Ömer b. Ebu Rebia’nın (ölm. 719) şiiridir.

656 Kur’ân-ı Kerîm, 4 /1 3 9 .
Sultan Osman evine dönmek istediyse de Terken Hatun, izzet ve ikram
nişanesi olarak damadın bir yıl kız evinde kalması âdetine uyarak onu
bir yıl orada tutmak istedi. Sultan Muhammed, ikinci defa Kara Hıtay
üzerine yürüyünce Semerkand’a uğradı. Semerkandlılar, Sultan Os
man’ı Sultan’ın yanında görmeyince endişeye kapıldılar. Her kafadan
bir ses çıkmaya başladı. Bunun üzerine Sultan, güvendiği adamlardan
bir grubu Sultan Osman’ı eşiyle birlikte getirmeleri için Harezm’e gön
derdi. Harezm’de Sultan Osman’ı sultanlara lâyık bir şekilde uğurlayıp
yanına asker ve hizmetçiler verdiler.
Sultan, Harezm’e dönünce kızından haberciler gelinceye kadar da

madının günden güne makam ve mevkiini yükseltti. Sultan’ın kızının
gönderdiği haber, Sultan Osman’ın Sultan’a cephe aldığı, Gur Han’ın
kızını vermesiyle onun yeniden Gur Han ile dostluk bağlarını kurdu
ğuyla ilgiliydi.
Bu durum karşısında Sultan, bir süre dişlerini sıkıp sabretti ve öf

kesini kimseye belli etmedi. Fakat kendisine rafakât eden Harezm as
kerlerini Sultan Osman’ın öldürdüğünü Semerkand’dan gelenler söy
leyince içinde sakladığı öfkesini dışına vurdu. Öfkesi sabrını yendi.
Hakkında iyi şeyler düşündüğü, ülkesinin bir kısmının yönetimini el
lerine bırakmak istediği Sultan Osman’ın kardeşi [125] Ötegin’i hapset
melerini emrettikten sonra Semerkand’a yürüdü. Oraya varınca kale
kapılarını kapalı buldu. Ceylanın av aslanına karşı koyamayacağı gibi
kendisinin de Harzemşah’ın ordusuna karşı koyamayacağını anlayan
Sultan Osman, kılıç ve bir kefenle657 Sultan’ın huzuruna varmasına
rağmen Sultan, katliam yapılmasını emretti. Yaklaşık 10 bin Müslü-
manı öldürtmeleri üzerine Semerkand’lı seyyidler, salihler, imamlar
ve âlimler ellerinin üzerinde Kur’ân-ı Kerîm’i tutarak Sultan’dan şefaat
dilediler. Onların isteğine karşı koymayan Sultan, askerlerine kılıçları
nı kınlarına koymalarını emretti. Sultan Osmanı huzuruna getirdikleri
zaman ona dönerek «Ey şerefsiz adam! Benim yüzümden karını küçük
görüyor ve ona kaba davranıyorsan, o artık senin karın değildir. Böyle
insanlığa sığmayan hareketleri nasıl yapabildin?” diye azarladı. Sul
tan Osman, utancından başını öne eğerek hiçbir cevap vermedi. Sul
tan, onun canına kıymak istemedi. Fakat Han Sultan adındaki kızının
657 Hayatının ve ölüm ünün karşı tarafın elinde olduğunu bildiren teslim olm a anlam ına
gelen bir davranış.
onun sağ kalmasını istememesi üzerine 609/1212-3 yılında bir gece
onun hayatına son verdiler.
Sultan Osman’ın öldürülmesi üzerine Sultan, Semerkand halkının

gönlünü aldı. Fergana ve Türkistan emirlerine elçiler göndererek onla
rı emri altına davet etti. Korumaları için bir birliği Sibicab’a658, bir bir
liği de yeniden güçlenip saldırıya geçmesin diye Gur Han’ın üzerine
gönderdi.
Küçlüg, Sultan’ın gücünün kuvvetinin üstünlüğünü anlayınca Sul

tan’a elçi gönderip Gur Han’a karşı işbirliği yapma konusunda onun
la anlaştı. [126] Bu anlaşmaya göre Sultan eğer daha önce davranıp
Gur Han’ı ortadan kaldırırsa, Hoten ve Kaşgar tarafları sultan’m olacak,
eğer Küçlüg daha önce bu işi yaparsa Fenaket nehrine kadar olan bölge
ona bırakılacaktı. Bunun üzerine Sultan, peş peşe Gur Han’ın üzerine
asker gönderdi. Bu saldırılar sonunda askerleri Beş Balığ’a kadar iler
lediler. O sırada Sultan başkent olarak Semerkand’ı seçti. Oraya yerleş
tikten sonra büyük bir cami ile imaretler yaptırdı.
Bu arada şu olayı da nakledelim: Sultan’m haremi Tatar ordusunun

eline düşünce, Sultan Osman’dan nefret edip onu öldürten Sultan’m
kızı Han Sultan, Emil’de oturan bir boyacının eline düştü. Ona âşık
oldu ve ölünceye kadar da ondan ayrılmadı.
XIV. SULTAN CELÂLEDDİN

İnsanlara vesvese veren şeytan, babası Sultan Muhammed’in kal
bine öyle korku ve dehşet bırakmıştı ki o, sayısız Moğol askerlerinin
elinden kurtulmak ve onlardan hızla uzaklaşmak için yerin dibine in
meye bir yol, gökyüzüne çıkmaya bir merdiven arıyordu. Tatarların
karşısında geri çekilirken Semerkaııd’a uğradığı sırada uzun yıllar zor
günler için yetiştirilmiş olan savaşçı yiğitlerin her birini şehir ve köy
leri korusunlar diye bir yere göndermişti.
Sultan Muhammed’in oğullan arasında yaş bakımından en büyüğü

cesaret ve bilgi bakımından en üstünü, saltanatın tacı ve [127] ilahi di
nin lambasının ışığı, Sultan Celâleddin’di. Şiir (Arapça):
“ “ Taşkent’in kuzey-doğusunda, Çimkent’in altı buçuk mil doğusunda ve bugünkü Say-

ram yolu üzerinde bulunan İsficab’ın eski adı.
“O, A lla h ’ın yeryüzündeki gölgesinin soyundandır. Sultanlar arasın
d a adı söylendiği zam an h ep si onu över.
Etrafında yaşlı ve genç p a d işa h la r sıralandığı zam an h ep si boyun

eğip on a itaat ed er.’’
Diğer kardeşlerinin yaşamaya ve dünya nimetlerine düşkün olma

larına rağmen Sultan Celâleddin hiçbir zaman babasının yanından ay
rılmaz, işlerinde ona yardım ederdi. Babasının doğru yoldan uzaklaş
tığı ve yanlış işler yaptığı zaman onları yüzüne vurur ve doğrusunu
söylerdi. Babasına, “Askeri, gruplara ayrılarak başka başka yerlerde gö
revlendirmek, daha düşmanı görmeden kaçmaya kalkışmak, devlet ve
akıl sahibi birinin izleyeceği yol değil, rezil birinin başvuracağı bir
yoldur. Eğer Sultan, düşmana karşı koymaya, onunla savaşmaya ve
kendini tehlikeye atmaya karar veremiyorsa ve kaçmakta ısrar ediyor
sa, fırsat elden kaçmadan ve ayaklarımız fena bataklığına girmeden yi
ğit askerlerimizin yönetimini bana bıraksın. Yoksa, insanlar sakız gibi
bizi diline dolar, kınar ve pişmanlık seline kapılırız; ortaya çıkacak
kötü olaylar karşısında âciz kalırız” derdi. Şiir:
“Talihin uyanık olm adığı bir zam an da, böyle kötü bir olayın b a şa gel
m esi olm ay a cak bir iş değildir. “659
Buna karşılık babası, “Hayrın ve şerrin zamanı ezelden tayin edil

miştir. Yapılan işlerin düzeni, kıvamı, zararı, ziyanı önceden tespit edil
diği bir kaza ve kader defterine de yazılmıştır. Eğer bir olay meydana
gelir, iyi kötü etkilerini ortaya koyarsa, o olayı önlemek için bir şeyler
yapmak ile yapmamak aynı şeydir. İnsanlar, felâketlere ve şiddet olay
larına cehaletleri yüzünden karşı koymaya çalışırlar, [128] eninde so
nunda olacak olanı önleyemezler. Feleğin ne oyunlar oynayacağı belli
olmaz. Bu durumda güçlülük bir işe yaramaz. Her dolunayın bir hilâli
olduğu gibi, her olgunluğun bir kusuru vardır. Her kusur olgunluğa yö
nelir. Gözümüzün ağrısı bile feleğin tesiriyle, daha önce alnımıza ya
zıldığı şekilde olur. Kaza selini durdurmak mümkün olmaz. Onun ate
şini söndürmek ve estiği rüzgâra engel olmak bizim haddimiz değildir.
Felek tarafından bozulmuş bir işi tekrar düzeltmeye çalışmak gayretin,
savaş ve mücadelenin harcı olamaz. Ona karşı durma tedbirleri, gamı,
kederi ve belayı arttırmaktan başka bir işe yaramaz. Şu kesin ve açık
659 Şahnâm e, Vullers neşr. s. 4 6 4 .

tır ki boynunda ilmik olan bir adamı ancak ölüm kurtarır. Öfke ve kin
baskısı delilikten başka bir şey doğurmaz.” Şiir (Arapça):
“Eğer feleğin eli bize uzanır, onun kötülüklerinin ve felâketlerinin

bize zararı dokunursa,
A lacağım ız tedbir güneş ve ayı tutsa d a gökyüzünde d a h a p e k çok

yıldız var. “660
Sultan, bu şekilde boş ve mantıksız görüşler ileri sürüyor, oğlunun

kendi görüşlerine karşı çıkmasından hoşlanmıyor, onun yanından ay
rılmasına izin vermiyordu. Sultan Muhammed, bu köhne dünya sara
yından ahiret durağına varıp, çorak topraktan nefis gül bahçesine yü
rüyünce Sultan Celâleddin, kardeşleri ve sayılı birkaç kişiyle Abaskun
sahiline vardı ve şu beyitlerin dediklerine uydu. Şiir (Arapça):
[129] “Boş oturmayın, gözünüze çer çöp kaçar. Yeryüzünde güveni

le c e k dostlar ve m ızraklar var. ”li61
Sultan Celâleddin er meydanında at koşturmak, dönen feleğin or

taya çıkardığı olaylardan üstün çıkmak, her tarafa dağılmış olan fitne
tozunu dağıtmak, kaza ve kaderin cefa kınından çektiği keskin kılıcı
köreltmek istiyordu. Şiir (Arapça):
“Ben sa d e c e cöm ertliği arzu ederim . Çünkü o, büyüklükle dolu bir

nefsin ürünüdür.”
Fakat dikkatli kimseler ve gerçek denizinin dalgıçları bilirler ki bir

kimsenin şansı kötüye dönerse, cefaya yaklaşır ve artık hiçbir şekilde
vefa yüzünü göremez. Kin ve öfke dişleri bilenir. Ondan artık tatlı bir
söz beklenmemelidir. Şans, bir kaçarsa onu artık ele geçirmek müm
kün olmaz. Birinin gururunu kırdıktan sonra ona yapılacak iyilik hora
geçmez. Karşısındakine düşmanlık gösterip kaşını çatan bir kimseden
barış ve uzlaşma beklemek mümkün değildir. Kaderi kılpayı ters dö
nen bir kişinin ne kadar uğraşırsa uğraşsın huzuru kalmaz. Hele, o bir
tırnak boyu ters dönerse, onu düzeltmek için parmağını bile oynata-
mazsm. Şiir (Arapça):
e6° Şem sü’l-Mealî Veşmgir’in şiiri.

661 Utbî tarafından nakledilmiş olan Şem sü’l-Mealî Kâbus’un övgüsü hakkında Ebu Bekr
H arezm î’nin bir kasidesinden.
“Nefsim, bir şeyden kaçın ca, fe le k tekrar onu gözüm ün önüne getirir”662
Bunula beraber şansı birkaç gün içinde çöplükte biten ot gibi yeşer-
se de “Sonunda rüzgârın savuracağı çer çöp e döner. “663
İnatçı felekle uğraşmak ve dönen gökyüzüyle başa çıkmak kadar

zor bir şeyin olmadığı, Sultan Celâleddin tarafından iyi bilinen bir
şeydi. Her işin başı takdirdir. “O’nun takdiri ne geri çevrilir ve n e de
hükm ü bozulur.” [130] Uçup kaçmış bir şansı geri getirmek hiçbir in
sanoğlunun kârı değildir. Zaten dünynın kendisi bir belâ tuzağıdır ve
aldatıcı ve oynak bir güzelden başka bir şey değildir. Şiir:
"Dünyanın tasasını bir y a n a bırak. Çünkü güngörmüş in san lar da

dünyanın sahilini görem ediler.
N eden boşuna efsan e ve sıkıntıya gönül bağlıyorsun? Çünkü dünya

nın verdiği efsan e ve sıkıntıdan b a şk a bir şey değildir.”
İkbal ve devlet Tekiş’in hanedanından tamamen yüz çevirmiş, Sa

adet yıldızları kaymış, uğursuz yıldızlar onun yerini almıştı. Bu duru
mu değiştirmek de mümkün değildi. Çünkü “Mülkünü dilediğine verir
sin ”6611 cümlesi, Cengiz Han ve oğullarının devletinin alnına yazılmış
ve o hüküm onların lehine gerçekleşmişti. Öyle ki, “Dilediğinden ç e
kip alırsın”665 hükmü, onların düşmanlarının durumlarını anlatan say
falarda yazılmıştı. Onu anlamak insanoğlunun harcı değildir. Sultan
Celâleddin, babası Sultan Muhammed gibi dillere düşüp kınanmak
istemiyordu. Şiir (Arapça):
“Yüceliği onun katından istem en gerekir. İsteklerin yerin e gelm ezse

bunda benim suçum yok. ”666
Sultan Celâleddin, Moğol ordusunun Irak tarafına yöneldiğini öğ

renince Mankışlag’a667 gitti. Oradan Harezm’e müjdeciler gönderdi.
Babası tarafından veliaht [131] tayin edilmiş olan Uzlak Sultan’dan
başka Ak Sultan da onun yanında bulunuyordu.
862 Hamase şairlerinden biri olan M a’n b. Aus’un şiiri.

663 Kur’ârı-ı Kerîm, 18/45.
666 Ebu Bekr el-Harezm î'nin bir kasidesinden.
667 H azar denizinin doğu kıyısında bir yarım ada.
O sırada büyük emirlerden Nuh Pehlivan, Uzlak Sultan’ın dayısı,
Küç Ay Tegin, Oğul Hacib, Timur Melik ve 90 bin Kanklı askeri Ha-
rezm’de yerlerini almıştı. Sultan Muhammed, ölmeden önce Harzem-
şahlılar devletinin başına Terken Hatun’un gözdesi, yaşı küçük olan ve
fazla zeki olmayan Uzlak Sultan’ı tavsiye etmişti.
Şehzadeler, Harezm’e geldikleri zaman sultanlık konusunda deği

şik görüşler ortaya attılar, Uzlak Sultan’m zayıflığı, acizliği ve devlet
büyükleriyle anlaşamaması yüzünden, zâlim mazlum, haklı mahkûm
durumuna geçti. Kaba kuvveti fazla, fakat bilgisi ve aklı az olanlar yet
ki sahibi oldular. Buna karşılık ülkenin selâmetini düşünenler, “Güç
lü ve sağlam bir kişiliğe sahip olan Sultan Celaleddin başa geçerse,
herkes lâyık olduğu makama ve mevkiye gelir, herkes haddini bilir,
ayağını o sıradan dışarı atmaz” diye akıllarından geçiriyorlardı. Şiir
(Arapça):
[132] “Bağ ayak; gü zel tac kaşların üstü; inci gerdan lık ise boyun
içindir. ”6BB
Askerin, halkın, devlet büyüklerinin ve zamanın acısını tatlısı

nı görmüş olan tecrübeli kimselerin, âlim ve seçkinlerin çoğu Sultan
Celâleddin’in tarafını tutup ona bağlılık gösterdiler. Kardeşler arasın
da sağlam sevgi bağları ve dayanışma vardı. Fakat emirlerden bir grup,
kendi aralarında plân kurup Sultan Celâleddin’i ortadan kaldırmak
istediler. Onların aralarından biri669 Sultan Celâleddin’e durumu bil
dirince kurdukları plân suya düştü. Celaleddin ülkenin yönetimi ko
nusunda görüş ayrılıkları bulunduğunu anlayınca tahta geçme işini
başka bir zamana bırakarak Harezm’den ayrılıp Mesa yolundan Şad-
yah’ın yolunu tuttu, Ustuva’ya varınca Şayakan tepesinde Tatar ordu
suyla karşılaştı. Yanında bulunan az sayıda askerle aslanlar gibi dövüş
tü. Eğer onun yerinde Zaloğlu Rüstem dahi olsa, kaçmaktan başka bir
şey düşünmezdi. Fakat o, dünyanın katran renkli çarşafını giymesine
kadar düşmana karşı koydu. Şiir:
[133] “Komutan, yönetim i ejderhalara bıraktı. Onların kaldırdığı toz,

aydınlık dünyayı kararttı.670
1,68 Ebu’-Ala el-M aarrî’nin şiiri.

M“ Nesevî’ye göre (tr. Haudas, s. 96) Oğul Hacib.
670 Şehnâm e, Vullers neşr. s. 45 1 .
‘‘Oysa artık kurtulma zam an ı değildi.671 hükmünde dendiği gibi zor
bir durumdayken o kavmin elinden kurtuldu. Sultan Celâleddin’in Ha-
rezm’den ayrıldığını öğrenince rakipleri, kalabalık bir orduyla onun
peşine düştüler672. Ertesi gün yolda Sultan Celâleddin ile savaşan Mo
ğol ordusuyla karşılaştıkları zaman ordunun başında bulunan Uzlak
Sultan, Ak Sultan ve diğer komutanlar, güneş ışınları karşısında dağı
lan yıldızlar gibi dağılıp kaçmaya başladılar. Onları gören askerler de
savaşmayı bırakıp canlarını kurtarmaya çalıştılar. Kısa bir süre sonra
zamanın sultanları Tatar şeytanların eline düştü. Devlet ileri gelenle
rinin ve askerlerin çoğu kılıçlara hedef olarak kurt ve çakallara yem
oldular. Esaret zincirine vurulmuş olan sultanlar ise, babalarının daha
önceki sultanlara ve meliklere yaptığının karşılığı olarak toprağın al
tına gönderdiler. Belki de kurtlara ve vahşi hayvanlara yem oldular.
"Hüküm âlem lerin R ab b iA llah ’ındır.” Şiir:
“Eğer bir taraftan hızlı bir rüzgâr eserse, ham portakalı y ere düşürür.
Bu durum da o rüzgâra, zalim mi, âd il mi, y oksa becerikli mi, b e c e

riksiz m i diyeceğiz?”573
Sultan Celâleddin Şadyah’a varınca hazırlıklarını tamamlamak ve

uygun zamanı bulmak için orada iki üç gün kaldı. Sonunda bir gece
yarısı, Şiir:
“Ne kuş sesi ne d e vahşi hayvanların ulum aları vardı. Zam an, iyiye,
kötüye karşı dilini tutmuştu”674
diye nitelenen bir zamanda şimşek gibi kalkıp tevekkül atına bine
rek 15 Zilhicc 617 (10 Şubat 1221) tarihinde babasının ölmeden önce
onun için görev yeri olarak seçtiği Gaznin’e doğru yola çıktı. [134] O,
oradan ayrıldıktan bir saat kadar sonra orayı kuşatan Moğol ordusu,
Sultan’m oradan ayrıldığını öğrenir öğrenmez onun peşine düştü
ler. Sultan’ın Moğollar gelirse onları oyalasın diye iki yol kavşağın
da bıraktığı Melik İl Direk komutasındaki birlikle karşılaştılar. Melik
il Direk, onlarla bir saat kadar savaştıktan sonra bir fırsatını bulup
Sultan’ın gitmediği yola atını sürüp kaçmaya başladı. Bunun üzeri
671 Kur’ân-ı Kerim, 3 8 /3.

672 Uzlak Sultan, Ak Sultan ve adam ları. Bak Nesevî (tr. Houdas, 103.)
673 Şehnam e, Vullers neşr, s. 433.
671 Aynı eser, s. 1065.
ne Tatarlar, Sultan’ın da aynı yoldan gittiğini düşünerek onun peşi
ne düştüler. Bu şekilde Sultan umut atının topal olmasına rağmen 40
fersah ilerledi. Moğol ordusu da onu aramaktan vazgeçerek o yoldan
geri döndü. O arada Sultan, Zuzen’e vardı ve atlarını doyurup bir süre
dinlenmek istedi. Fakat ora halkı Sultan’a yüz vermedi. Sultan’ın, Mo
ğol ordusunun gelmekte olduğunu, onlara karşı kale duvarlarının ona
rılması gerektiği sözüne de kulak asmadılar. Ona cevap olarak “Moğol
ordusu gelip sana saldırınca biz de onları arkadan vurarak yeneriz”
diye karşılık verdiler. Bu konuda Kur’ân-ı Kerîm de de bir âyet vardır:
"Sonunda vardıkları k a sa b a halkın dan y iy ecek istediler. K asaba halkı
bu ikisini m isafir etm ek istem ediler. ”675 Sözün kısası, Sultan, Zuzen’in
büyüklerinden ilgi görmeyince oradan kalkıp Mabizhanâbâd’a676 vardı
ve gece yarısı oradan ayrıldı. Oradan ayrıldığı gecenin sabahı Moğol-
lar oraya vardılar. [135] Sultan’ı Herat’ın kasabalarından Berduye’ye
kadar takip edip geri döndüler.
Sultan, yoluna devam edip Gaznin’e varırken 50 bin kişilik bir or
duya sahip olan Emin Melik tarafından karşılandı. Halk ona büyük
bir sevgi gösterisinde bulundu. Emin Melik’in kızıyla evlenen Sultan,
o kış Gaznin’in Meydan-ı Sebz mahallesinde geçirdi. Sultan’ın orada
olduğunu duyan çevre halkı akm akın onun hizmetine koştu, “u zak
yollardan san a gelsin ler’™7 âyetinin dediği oldu. O arada Sultan İgrak
40 bin kişilik bir orduyla Sultan’ın hizmetine girdi. Aynı şekilde Gur
emirleri de onun yanında yerlerini aldılar. Şiir:
“Her taraftan askerler gelip, onun y an ın da toplandılar. Gelenler hem

soylu, hem d e savaşçı idiler. ”678
Sultan’ın bu şekilde işi yoluna girdi ve askerlerinin sayısı artarak

güçlendi. İlkbaharın ilk günlerinde [136] çiçekler açmaya başlayınca
Gaznin’den ayrılıp Parvan’ın679 yolunu tuttu. Oraya varınca Tekecük
ve Molgar komutasındaki Moğol ordusunun Velian680 kalesini kuşattığı
haberini aldı. Derhal oğullarını Parvan’da bırakarak ordusuyla Tekecük

676 Veya M abicanâdad, Zuzen’in Haf kasabasına bağlı bir köy.
677 Kur’ân-ı Kerîm, 2 2 /27.
678 Şehnâm e, Vullers neşr. s. 4 4 5 .
679 Çarikar’ın kuzey-doğusunda Gorband ile Pencşir nehirlerinin birleştikleri yerde bulu
nur.
680 Çarikan'ın kuzeyindeki bugünkü Velan Kotal.
ve Molgar’m üzerine yürüdü. Tatar ordusunun 100 kadarını öldürdü.
Sayı bakımından Sultan’ın ordusunun üstün olduğunu gören Moğol-
lar, nehri681 geçip köprüyü yıktılar. Böylece nehir iki ordu arasında sı
nır olarak kaldı. Taraflar birbirini ok yağmuruna tuttular. Akşam olun
ca Moğol ordusu bulunduğu yeri terk edip oradan uzaklaştı. Sultan da
ele geçirdiği yiyecek ve giyecekleri askere dağıttıktan sonra Parvan’a
geri döndü.
O savaşın haberi Cengiz Han’a ulaşınca o, Sultan’m durumunu dü

zeltip işlerini yoluna koyduğunu anladı. Şiir:
“E frasiyab’a S u h rab’ın n ehre bir ka y ık indirdiği h ab eri geldi.
Bunun üzerine asker arasın dan ç o k sayıda süvari ve tecrübeli s a

vaşçı seçildi.»682
[137] Cengiz Han, Şigi Kutuku’yu 30 bin askerle yola çıkardı. Sul
tan’m Parvan’a varışından bir hafta sonra Moğol ordusu kuşluk vakti
şehrin önünde göründü. Sultan şehirden bir fersah dışarı çıkarak Mo
ğol ordusunun karşısında durdu. Emin Melik’e sağ kanadı, Seyfeddin
Melik İgrak’a da sol kanadı emanet edip kendisi de merkezde yerini
aldı. Daha sonra ordularına emir verip bütün süvarilerin savaşa girme
lerini ve canlarını çekinmeden feda etmelerini bildirdi. 10 bin süvari
den meydana gelen sağ kanat, Emin Melik’in komutasında Moğolların
sol kanadına saldırdı ve onları yerlerinden oynatınca Moğolların sağ
kanadından ve merkezden sol kanada yardım gelmeye başladı. Daha
sonra sağ ve sol kanatları dağılmış olan Moğol ordusunu merkezde sı
kıştırdılar. Çetin geçen bu savaşta her iki taraftan da çok sayıda insan
hayatını kaybetti. Yenilen yenen belli olmadı. Sonunda güneş batıp
akşam olunca herkes yerine çekildi. Moğol komutanları her askerin
yanında bir yedek at bulundurmasını emretti. Ertesi gün feleğin silah-
şörleri, kılıcı gecenin kellesine vurunca iki taraf tekrar savaşa tutuştu.
Sultan’m ordusu, Moğolların arka tarafında yeni bir saf görünce onlara
yardım geldiğini düşünerek paniğe kapıldı. Bu durum karşısında bazı
ları kaçıp Basta ve Tirah683 dağlarına sığınmayı teklif ettiler. Fakat Sul
681 M uhtem elen Pencşir'i {Barthold, Tiırkestan, s. 4 42.)

682 Şehnâm e, Vullers neşr. s. 44 5 .
683 Hindistan’ın Kuzey-batısında dağlık bir bölge.
tan, onların bu teklifini kabul etmedi. [138] Şu beyitte denilene uydu.
Şiir (Arapça):
“H eyecanlandığı veya coştuğu zam an ona, yerin de dur, bu hareketin

le övülürsün, derim. ”684
Daha önce kararlaştırıldığı üzfere Sultan’m süvarileri atlarından

indiler. Sultan’m sağ cenahının kalabalık ve güçlü olduğunu anlayan
Moğollar, İgrak’m başında bulunduğu sol kanada saldırdılar. İgrak’ın
askerleri yaylarını okla doldurarak karşı tarafı ok yağmuruna tuttu ve
saldırıyı durdurdu. Orada başarılı olamayan Moğol askerleri merkeze
doğru yönelince Sultan kös davulunu çaldırdı. Davul sesi duyan as
kerlerin hepsi daha önce inmiş oldukları atlarına binip birden saldı
rıya geçti. Başlangıçta gerileyen Moğol ordusu geri dönüp savaşmaya
başladı. Sultan’m 500 kadar savaşçısını yere indirdi. Sultan, o durumu
görüp sahraların aslanı ve azgın nehirlerin timsahı gibi oraya yetişince
Moğollar hezimete uğradı ve kaçmaya başladı. Her iki noyan685, geriye
kalan az sayıda askeriyle Cengiz Han’ın yanma döndü. Sultan ise, ga
nimet toplamakla meşgul oldu.
O savaştan sonra Emineddin Melik ile [139] Seyfeddin İgrak ara

sında bir at yüzünden kavga çıktı. Emineddin Melik’in Seyfeddin İg
rak’m başma bir kırbaç vurmasına rağmen Sultan onu cezalandırmadı.
Kanklı birlikleri de İgrak’a güvenleri olmadığı için Emineddin Melik’in
cezalandırılmasında ısrar ettiler. Bunun üzerine İgrak, akşam olunca
Çabala b. Ayham686 gibi yola çıkıp Kirman ve Sankuran dağlarına doğ
ru ilerledi. Şiir (Arapça):
884 Am r b. al-İtnaba al-H azrecî’nin şiiri.

685 M uhtem elen Tekecük ile Molgar.
886 Gassanlılar padişahlarının sonuncusudur. O önce M üslüm an olmuş sonra ise, Hıris
tiyanlığı seçm iştir. Onun Hıristiyan olmasının sebebi şudur: Çabala, Şam sokaklarından ge
çerken atının nalının düşmesi üzerine bir nalbanta gitmiş. Nalbantla ettiği m ünakaşa üzerine
nalbant ona bir tokat atm ış. Bunun üzerine Cabala’nm adam ları hem en nalbant’ı yakalayıp
Kadı Ebu Ubeyde’nin huzuruna götürmüşler. Kadı, Cabala’ya “Onun sana vurduğunu gören
var m ı?" diye sorduğunda Çabala sinirlenip “Benim sözüm e inanm ıyor da bir de şahit mi isti
yorsun” demiş. O zam an kadı, “O sana bir tokat attıysa, sen de ona bir tokat at” demiş. Bu karar
üzerine Çabala, şaşkınlıkla “O bana bir tokat attığı için öldürülm eyecek m i? diye sorup “Hayır”
cevabım alınca, “Elleri de m i kesilm eyecek?” demiş. Kadı, ona da “Hayır” diyerek “Allah yal
nız kısasa kısas yani tokata tokat em retm iş” diye açıklam ada bulununca Çabala, sinirlenerek
Roma bölgesine geçm iş ve orada Hıristiyanlığa girmiş ve öm rünün sonuna kadar da orada
Hıristiyan olarak kalmış.
“insan lardan utandığım için on a vurdum ve onu yendim . Eğer sabre-
debilseydim on a bir zararım dokunm ayacaktı. ”687
İgrak’m başından geçenleri ayrı bir bölümde688 anlatacağız.
İgrak’m ayrılmasıyla Sultan’m gücü azaldı. İşleri sarpa sardı. Sind

nehrini geçmek için Gaznin’den ayrıldı. O sırada Talekan işini hallet
miş olan Cengiz Han, Sultan’m askerinin dağıldığını öğrenince, öcünü
alıp onu ortadan kaldırmak için azgın bir sele benzeyen, kalpleri in
tikam ateşiyle yanan, sayıları yağmur daneleri kadar olan bir orduyla
yıldırım gibi Sultan’m üzerine yürüdü. Sultan, Cengiz Han’ın geldiğini
öğrenip savaş ateşiyle yanıp tutuşan bir orduya ve cihan padişahına
karşı koyabilecek kadar askeri olmadığını anlayınca, Şiir:
“O p ad işah , savaşta erkek bir ejderhaya benzer. Nefesi, intikam a l

m a k için bela saçan bir buluttan farksızdır.
E frasiyab’m adını duyduğu an, granit dağını suyla dolu bir göle
çevirir. ”689
Sind nehrini geçmeye karar verdi. Emri üzerine gemileri hazırladı

lar. [140] Moğolları oyalasınlar diye gönderdiği Orhan’ın devriye birli
ği (yezek) Cihan Fatihi Cengiz Han’ın öncü birliklerine yenilerek geri
döndü.
Sultan’m hareket ettiğini öğrenen Cengiz Han, acele ederek Sul-

tan’m önünü çevirdi. Güneşin nurunun dünyanın yüzünü aydınlattığı,
sabah sütünün ufukların memesinden döküldüğü zaman Sultan, bir
yandan ateş gibi geçtiği yeri yakan bir ordu, diğer yandan Sind ırma
ğının arasında kalmasına rağmen cesaretini kaybetmedi, savaş ateşine
girmeye hazır bekledi. Daha önce yaptığı savaşta yediği darbeden kap
lan rengini almış olan o aslan, muhtelif perdeye vurarak intikam atını
akord etti ve askerlerini savaş düzenine koydu. Yedi ülkenin muzaf
fer padişahı, önce Sultan’m Emir Melik’in komuta ettiği sağ kanadına
saldırdı. O kanadı yerinden oynatan Moğol askerleri çok sayıda asker
öldürdü. Emin Melik, bozguna uğrayıp tek ayağıyla canını kurtarmak
için Peşaver’e doğru kaçmaya başladı. Fakat daha önce yollan tutmuş
687 Hıristiyanlığı seçm eden önce Çabala b. A yham ’ın söylediği bir şiir.
608 Bak. XXI. Bölüm.
689 Şehnam e, Vullers neşr. s. 301.
olan Moğol askerleri tarafından [141] öldürüldü. Sol kanat da yerin
den oynayıp yenilince Sultan, 700 kadar adamıyla merkezde kılıç sal
layarak sabahtan öğleye kadar direndi. O arada soldan sağa at koşturu
yor, sağdan merkeze yardıma koşuyor, her hamlede birkaç kişiyi yene
seriyordu. Cengiz Han’ın ordusu git gide çemberi daraltıyor, Sultan’ın
da sonu yaklaşıyordu. Durumun ümitsiz olduğunu anlayınca Sultan,
yaşlı bir göz ve kuru bir dudakla şanı şöhreti düşünmeyi bir yana bı
rakarak geri çekilmeye karar verdi. Dayısının oğlu Akaş Melik690 atının
dizginlerini tutarak inmesine yardım etti. Orada bulunan çocuklarına
yanan bir ciğer ve ağlayan gözlerle veda etti. Şiir (Arapça):
“Kişi, şansı açılm asın a rağm en düşünüp tedbir alm azsa, kay bed er
ve işi zorlaşır.
Am a ihtiyatlı kişi, geleceği görür ve onun başın a felâ k et gelm ez.
O, zam anın efendisidir. R ahat yaşar, işini bilir. Bir yolu kap an sa, di
ğeri açılır.»
Daha sonra emri üzerine yedek atı çektiler. Ona binip bir defa daha
timsah gibi belâ denizine daldı. Önündeki Moğol askerlerini geri püs
kürttükten sonra atından inip onun dizginini çıkardı ve zırhını üze
rinden attı. Ata bir kırbaş vurup kendini on beş, yirmi metre aşağıda
bulunan nehre bıraktı. Şiir (Arapça):
[142] Ona göğsümü açtım am a, dolgun göğüs ve in ce b el sefa sür

m ekten vazgeçti. ”691
Kükreyen bir aslan gibi nehri geçip kurtuluş sahiline ulaştı. Şiir
(Arapça):
“Ölüm on a dehşetle bakarken , tırnak ucu k a d a r bile bir iz bırakm a

dan y ere dokundu. ”
Cengiz Han, onun nehri geçtiğini görünce atını sahile sürdü. Sul-
tan’m peşinden nehre atlamak isteyen askerlerine engel oldu. Moğol
askerleri, Sultan’la birlikte nehre atlamış olan Sultan’ın askerlerini ok
yağmuruna tuttular. O savaşı görenler, nehrin günlerce kan aktığını
690 Nesavî’ye göre (tr. Haudas, s. 299 ve 309) İsfahan savaşında öldürüldü.
691 Cahiliye Devri şairlerinden Ta’abbata’nın ünlü bir kasidesinden.
söylerler. Sultan, bir kılıç, bir mızrak ve siperiyle birlikte nehri geçti.
Şiir (Arapça):
“D aha ön ce yapm adığım h a ld e şim di anlayışlı olm aya k a rar verdim.

Onun gibi ağlayan nicesini terk ettim .”
Onu görenler hayretler içinde şöyle diyorlardı:
Şiir:
“D ünyada kim se şim di böyle bir kahram an görm ediği gibi ön cekiler
de duym adı. ”692
Cengiz Han ve Moğollar, hayretten parmaklarını ısırdılar. Cengiz

Han, onu uzun uzun seyrettikten sonra yanında bulunan oğullarına
dönüp “Böyle bir oğula sahip olan babaya ne mutlu! Su ve ateş gibi
iki belâ girdabından kendini kurtarıp sahile vardı. O başımıza büyük
işler açacak. Onun karşısında akıllı bir insan [143] nasıl gafil durabi
lir?” dedi.
Şiir:
“Ona dünyada bilgili ve ünlü Z al’m oğlundan başka bir eş yoktur.

Her ne kadar ışık değilse de mertlikte ünü gökleri tutmuş.693
XV. SULTAN CELÂLEDDİN HİNDİSTAN’DA

Sultan, o iki tehlike arasından yani Cengiz Han’ın gazap ateşiyle
Sind ırmağının girdabından kurtulunca, feleğin suda boğamadığı, bela
rüzgârının fena toprağına gönderemediği kölelerinden (m ufredân) beş
altı kişiyle ormana sığınıp bir iki gün orada bekledi. Onlara elli kadar
asker daha katıldı. O arada Sultan’ın haber toplamak için gönderdi
ği casuslar, Hindli eşkiyadan meydana gelen yaya ve atlı bir grubun
bir fersah yakında bulunduklarını haber verdi. Sultan’m emri üzerine
askerlerin herbiri kendisine bir sopa yaptıktan sonra Hindlilere gece
baskını düzenlediler. Onların çoğunu ortadan kaldırarak, silâhlarını
ganimet olarak ele geçirdiler.
692 Şehnam e, Vullers neşr. s. 16 5 0 .

693 Aynı eser, s. 16 3 7 .
Çok geçmeden bazıları ata, bazılarıda sığıra (dirâz-dunbâl) binmiş
olan bir grup daha gelip Sultan’ın yanında yerlerini aldılar. Yeni ge
lenler, 2-3 bin kişilik Hint askerlerinden oluşan bir birliğin yakında
olduğunu haber vermeleri üzerine Sultan 120 askerle onların üzerine
saldırdı. Çoğunu Hint kılıcından geçirdi. Onlardan aldığı ganimetlerle
gücünü arttırdı. Şiir (Arapça):
[144] “Bizden ayrı kalan kılıcıyla yaşar. İnsanlardan ayrı kalan her
zam an onları arar.
Genç bir kızın inci gerdanlıkla oyalandığı gibi, biz d e kılıçla oy ala
nıyoruz. “
Sultan’ın Hindistan’da güçlenip kuvvetlendiği haberi her tarafa ya

yılınca 5-6 bin kişilik bir Hint birliği Balala ve Nikala094 dağlarında top
lanıp Sultan’ın üzerine yürüdü. Sultan onların geldiğini haber alınca
500 kişiden oluşan bir süvari birliğiyle onlara karşı çıktı. Çoğunu yok
edip dağıttı. Sultan’ın bu başarısını duyan çevrede dağınık vaziyette
bulunan askerler gelip onun yanında toplandılar. Bu şekilde Sultan,
3-4 bin kişilik bir orduya sahip oldu.
Sultan’m yeniden toparlanıp güçlendiği haberi Cihan Fatihi Cengiz

Han’a Gaznin’de ulaştı. Cengiz Han, derhal Törbay Toksin komutasın
daki bir orduyu onun üzerine gönderdi. Moğol ordusunun Sind neh
rini geçtiğini haber alan Sultan, onlara karşı koyacak askeri olmadığı
için Delhi’nin yolunu tuttu. Onun kaçtığını öğrenen Moğollar da geri
dönüp Melikfur’uCG5 ele geçirip yağmaladılar.
Sultan, 2-3 gün içinde Delhi’ye vardı. Aynii’l-Mülk unvanını verdi

ği birini, Sultan Şemseddin’e elçi olarak gönderdi. Çünkü “Soylu kişi,
soylunun halin den anlar." [145] Sultan, ona gönderdiği mesajda, “Ka
derin cilvesi beni sizin yanınıza attı. Şimdiye kadar rahat günüm pek
olmadı. Eğer dostluk kadehlerimizi havaya kaldırıp, anlaşmazlıkla
rı bir tarafa bırakarak, kardeşlik bağlarımızı kuvvetlendirirsek, iyi ve
kötü günlerde birbirimizin yanında oluruz. Bu şekilde yapılacak işleri
birlikte yaparız. Anlaştığımızı duydukları zaman düşmanlarımızın sa
694 Lahor yakınında iki kasaba.

ms Nandanah’dan Cilam'a giden yol üzerinde Ravalpindi’de bulunan bir şehir.
vaşçı dişleri kütleşir” diyerek ondan kendini birkaç gün misafir etme
sini istedi.
Sultan’ın gönderdiği bu haberi alınca Şemseddin, onun cesaretinin

ve iyiliğinin, gücünün ve bilgisinin herkes tarafından bilindiğini göz
önünde bulundurarak karar vermekte güçlük çekti. Birkaç gün karar
sız olarak dolaştıktan sonra Sultan’m ülkesini ele geçireceğinden çeki
nerek “Aynü’l-Mülk’e saldırıp canına kıydılar” deyip başka bir elçiyle
Sultan’a “Burası her ne kadar geriden güzel görünüyorsa da havası ve
suyu Sultan’a uygun değildir. Eğer isterse kendisine başka bir yer gös
tereyim. Orayı asilerden temizleyip mülk edinsin” mesajıyla birlikte
değerli hediyeler gönderdi.
Sultan, Şemseddin’den gelen bu haberi alınca oradan geri dönüp

Balala ve Hilala bölgesine geldi. Orada dağılıp kaçmış olan askerler
onun etrafından toplandılar. Kılıç artıkları onun yanında yerlerini al
dılar. Bu şekilde askerlerinin sayısı 10 bini buldu.
Daha sonra Taceddin Melik Halac komutasındaki bir orduyu Cud

dağlarının691'’ bulunduğu bölgeye gönderdi. Taceddin, oraları yağmala
yıp çok miktarda ganimetle geri döndü.
Oradan bir elçi de Raca Kokar Sankin’e göndererek ondan kızını

istedi. Raca, bu isteğini olumlu karşılayarak oğlunun komutasında bir
orduyu da onun hizmetine [146] gönderdi. Bu hareketine karşılık Sul
tan, ona Kutlug Han unvanını verdi.
Ondan sonra Sultan, Indus vilayetinin hâkimi olan ve aklından sul

tanlık geçiren ve aynı zamanda Raca Kokar Sankin’e kin besleyen Kuba-
ca’nın üzerine Öz Beg Tay komutasında bir ordu gönderdi. Öz Beg Tay,
İndus nehrine bir fersah mesafede bulunan Uça’da 10 bin kişilik bir
orduyla kamp kurmuş olan Kubaca’nın üzerine 7 bin kişilik ordusuyla
gece baskını düzenledi. Askerleri bozguna uğrayıp dağılan Kubaca neh
re varıp sandalla Akar ve Bahar kalelerine kendini attı. Öz Beg Tay, çok
sayıda esir ve ganimet ele geçirip Sultan’a müjdeyi bildirdi. Sultan ise,
ona cevap olarak bulunduğu yerde beklemesini ve oraya geleceğini du
yurdu. Sultan oraya vardığı zaman Kubaca, Akar ve Bahar’dan ayrılıp
[147] Multan’a gitmişti. Sultan, ona bir elçi göndererek İndus savaşında
696 Salt sıradağları.

esir ettiği Emir Han’ı697, oğlunu, kızını ve ayrıca bir miktar vergi iste
di. Kubaca, sultan’m buyruğuna uyarak Emir Han’ı, oğlunu, kızını, çok
miktarda yiyecek ve giyecekle ona gönderdi ve kendisine saldırmaması
için Sultan’a yalvardı.
Havalar ısınınca Sultan, Uça’dan kalkıp Cud, Balala ve Nikala dağ

larında bulunan yaylaya hareket etti. Yolda Parasravar698 kalesini ku
şattı. Orasını fethederek halkını kılıçtan geçirdi. O savaşta Sultan, okla
parmağından yaralandı. Orada Moğol askerlerinin geldiğini öğrenince
geri döndü. Yolu Multan’a düşünce, Kubaca’ya bir elçi göndererek on
dan nal vergisi (n al-bah a)6s9 istedi. Kubaca, bunu reddedip askeriyle
onun üzerineyürüdü. Bir saatlik bir çarpışmadan sonra Sultan oradan
uzaklaştı, Uça’ya varınca halkın ona karşı çıkması üzerine iki gün ora
da savaştı. Şehri ateşe vererek oradan Sadusan’a700 [148] vardı. Kuba-
ca’nın yönetimi altında bulunan Sadusan’ın yöneticisi Fahreddin Sa
ları, askeri komutanı da Laçin Hitayî idi. Sultan’ın öncü birliklerinin
komutanı Orhan, Laçin Hitayî’yi yenerek öldürdükten sonra Sadusan’ı
kuşattı. Sultan da oraya varınca Fahreddin Salarî şehirden bir kılıç ve
bir parça bezle çıkıp sultan’a bağlılığını bildirdi. Bunun üzerine Sul
tan şehre girip bir ay kadar orada kaldı. Fahreddin Salarî’ye iyi dav
ranıp şehrin yönetimini teslim ettikten sonra Deval701, Damrila702 ve
Çatisar’a703 doğru hareket etti. Sultan’ın geldiğini duyan o bölgenin yö
neticisi kaçıp gemisiyle denize açıldı. Sultan, Deval ve Damrila ya
kınlarında konaklayıp Has Han’ı taarruz birliğiyle Nahrvala’ya704 gön
derdi. Has Han, Nahrvala’dan çok sayıda deve getirdi. Sonra Sultan,
Deval’daki bir puthâneyi mescit yaptırdı.
687 M uhamm ed Kazvinî’ye göre bu kişi Em ir Han değil, Em in Han veya Em in Melik’tir.
698 Parasrur şeklinde de geçen bu yer, Pencap’ın Sialkut nahiyesinde bulunur.
699 Bir padişahın bir bölgeden geçerken o bölge halkının padişahın kafilesinde bulunan
hayvanların yem ihtiyacını karşılamaları.
700 Arap coğrafyacıları tarafından sık sık anılan Sadusan'ın İndus nehrinin kıyısında oldu
ğu söylenirse de kesin olarak yerini öğrenmek şimdiye kadar müm kün olmadı.
701 Debul’un (Daybul) çok kullanılan diğer bir adı. Arap coğrafyacıları tarafından zam anın
da Debul, İndus nehrinin döküldüğü yerde güzel ve işlek bir limandı. Bugün Tatta’nın güney
doğusunda harabe halindedir. Bak Le Strange, The Lands of Eastern Caliphate, s. 331 n. 1;
Minorsky, Hudud, s. 372.
702 Bütün kaynaklarda Deval ile birlikte zikredilen buranın kesin yeri tespit edilemedi.
703 Sumra hanedanının on birinci hükümdarı olan Melik Sinaneddin Çatisar, o hanedanın
M üslüman olan ferdiydi. Bak. Haig, Turks and Afgans, s. 54.
704 Veya A nhalvara, eskiden Gujerat’ın idari merkezi olup, bugün bu şehrin yıkıntıları
üzerine Patan şehri kurulmuştur.
O sırada, [149] Irak’a yerleşmiş olan Gıyâseddin, Sultan’dan İrak
lıların büyük bir kısmının Sultan Celâleddin’in tarafını tuttuğunu bil
diren ve onu Irak’a davet eden bir elçi geldi. Ondan sonra Sultan, Ba
rak Hacib’in705 Kirman’da olduğu ve Cuvaşir’i706 kuşattığı haberinden
başka Moğolların oraya geldiği haberini de alınca, oradan kalkıp Mek-
ran’ın yolunu tuttu. Kötü havası yüzünden adamlarının çoğunu orada
kaybetti.
Sultan’ın kafilesinin yaklaştığı haberi Barak Hacib’e ulaşınca Barak

Hacib, çok kıymetli hediyelerle birlikte bağlılığını bildiren bir elçiyi
Sultan’a gönderdi. Sultan şehre varınca ona kızıyla evlenmesini teklif
etti.
Sultan, onun teklifini kabul ederek kızını nikâhı altına aldı. Daha
sonra kale kom utam (kutval) da gelip kalenin anahtarını Sultan’a verdi.
Sultan kaleye girerek zifaf işini yerine getirdi. Bir iki gün sonra avlan
mak ve otlak aramak için atma bindi. Barak Hacib’i götürmek isteme
sine rağmen o ayak ağrılarını (derd-i p â) ileri sürerek onunla beraber
gitmek istemedi.
Yolda Sultan’a onun gelmek istemediğini bildirdikleri zaman Sul

tan, Barak Hacib’in kendisine karşı bir tertibin içinde olduğunu anla
yıp, onu denemek için güvendiği adamlarından birini Barak Hacib’e
gönderdi. Ona, “Irak’a en kısa zamanda gitmemiz gerekiyor. Oraya git
me işi diğer işlerden bizim için daha önemli görünüyor. Irak konu
sunda bilginizden ve tecrübenizden yararlanmak için sizi av yerinde
bekliyorum” diye haber gönderdi. Barak, [150] ona cevap olarak, oraya
gitmesine ve Sultan’ın emrini yerine getirmesine ayak ağrısının (derd-i
p â) engel olduğunu, Sultan’m yapacağı en doğru işin bir an önce Irak’a
hareket etmek olduğunu, çünkü Cuvaşir’in Sultan’m ülkesine başkent
olmaya uygun bir yer, Sultan ve askeri için rahat edebilecekleri bir şe
hir olmadığını ileri sürdükten başka, “Eğer Sultan oraya bir rıaib veya
komutan tayin etmek isterse, onun hizmetinde saçlarım ağartmış, ona
önemli faydaları dokunmuş, bu bölgeyi kendi imkânlarıyla ele geçir
miş olan benden daha iyisini bulamaz” dedi. Sultan’m elçisini gönder
705 Barak kelim esinin aslı Türkçe olup, uzun tüylü, az çok efsanevî bir köpeğe verilen addı.
Bak. Pelliot, Horde d’Or, s. 57.
706 Veya Guvaşir veya Berdesir: Kirman’ın eski bir kasabası.
dikten sonra Sultan’m şehirde kalan askerlerini dışarı çıkararak şehrin
kapılarını kapadı.
Ne orada kalmaya, ne de öc almaya niyeti olan Sultan, Şiraz’ın

yolunu tuttu. Gelişini bildirmek için Atabeg Saad’a bir elçi gönderdi.
Atabeg Saad haberi alınca, “Bir defasında kimseyi karşılamamaya ye
min ettiğim için sizi karşılamaya gelemiyorum” diyerek onu karşıla
maya 500 kişilik bir süvari birliğiyle oğlu Salgur Han’ı gönderdi. Onun
mazeretini kabul eden Sultan, Salgur Han’a büyük bir ilgi göstererek
onu “Karındaş Han” lakabıyla şereflendirdi. Şiraz hududundaki Pasa
707bölgesine varınca Atabeg Saad, böyle bir misafire yakışır özel giysi
ler, renkli kumaşlar, parayla dolu keseler, çok sayıda rahvan at, katır ve
deve, silah yapım aletleri, mutfak gereçleri, her işten anlayan Türk ve
Habeş kölelerfgu/âmj hediye ettikten sonra onunla dostluk bağlarını
güçlendirmek isteyerek iffet kalesinde ve [151] hanedan sedefinde bu
lunan çok iyi yetiştirilmiş inciyi Sultan’a verdi.708 Bu evlilik iki tarafı
birbirine güçlü bağlarla bağlanıp dostluk ve barışın temellerini oluş
turdu. Sultan orada kısa bir süre kalarak İsfahan’a gitti.
O sırada Atabag Saad, Yüce Tann’nın ona vâris yaptığı oğlu Atabeg
Muzaferüddin Ebu Bekr’i, sedefin içine hapsedilmiş bir inci gibi hap
setmişti. Çünkü o, Sultan Muhammed’in yanından döndüğü zaman
babasıyla kavga etmiş ve onu yaralamıştı. Sultan, onun serbest bıra
kılmasını isteyince Atabeg Saad, “Oğlum Ebu Bekr, babalık hakları
mı çiğneyerek kendini ateşe attı” diyerek üzerinde kan izleri bulunan
gömleğini Sultan’a gönderdi. “Buna rağmen bu can bu tende oldukça
sizin emirlerinizi uygulayacağım. Siz hareket ettikten sonra hapisten
çıkarır ve yanına asker katarak sizin yanınıza gönderirim” dedi. Saad,
sözünde durarak çok geçmeden Atabeg Ebu Bekr’i ona gönderdi.
Sultan oradan ayrılacağı sırada İzzeddin [152] Sökmez’in Kılıç

adındaki kölesi(gulâm) Isfehan’dan kaçıp oraya geldi. Parlaklığını gü
707 Diğer bir adı Fasa.

708 Tarih-i Cihan-güşa’nın C nüshasında M uhamm ed M üneccim şunları yazıyor: Sultan
Celâleddin b. M uham m ed Harezmşah ile evlenen Atabeg’in kızının adı Melike Hatun idi. Sul
tan, orada iki buçuk ay kadar kaldıktan sonra İsfelıan'a gitti. Babası, Sullaıı Celâleddiıı’e ver
diği sözü tutarak oğlu M uzaferüddin Ebu Bekr’i Sultan'ın yanına İsfehan’a gönderdi. Sultan
Celâleddin, ona büyük bir ilgi ve sevgi gösterdi. M uzaferüddin Ebu Bekr, babasının yanına
dönünce babası onu veliaht yaptı. 6 2 7 veya 6 2 8 yılında Atabeg Sa’ad ölünce yerine M uzafe
rüddin Ebu Bekr Şirraz’da tahta oturdu. O Salgurlu hanedanının en iyisiydi.
neşten almış, güzelliği ve yakışıklılığı Yusuf’la eş olan, belki de şu ru
baiyi onun için söyledikleri bir Türk olan Kılıç’ı Sultan’m yanma ge
tirdiler. Şiir:
“Tenasüh m ezh ebin d en olan onlar, dün sen giderken arkan dan b a k ı
yorlardı. Birinin üzerine yem in ediyorlar ki, şen deki bu güzellik, yen i
den dirilm iş olan Yusuf un güzelliğiydi. ”
Sultan, Isfehan’a varınca, kardeşi Gıyaseddin’in, babasının komu

tanları ve yakınlarıyla birlikte Rey’de olduğunu öğrendi. Hemen bir
süvari birliği hazırlayıp onlara Moğol askerlerinin giydikleri elbiseleri
giydirerek onların nişanlarını takıp kardeşinin üzerine gönderdi. Sul-
tan’ın askerleri güvercin sürüsüne dalmış şahin gibi kardeşi Gıyased-
din’in adamlarını darmadağın etti. Onun üzerine Sultan, paniğe ka
pılmış olan kardeşini, annesini ve yakınlarını çağırmak için adamlar
gönderdi. Adamlarına, soylu misafirlere iyi davranmalarını buyur
duktan sonra, onlara karşı hiçbir kırgınlığı olmadığını, onların gönül
rahatlığıyla gelip devletinde makam ve mevkilerini almalarını, kalp
lerinde şüphe ve korkuya yer vermemelerini bildirdi. Sultan’ın bu da
vetine babasının komutanlarının çoğu olumlu cevap vererek. Sultan’ın
yanında ilgi ve sevgi gördü. Gıyaseddin, herkesin kardeşinin tarafına
geçtiğini görünce az sayıda sadık adamıyla birlikte içi yanarak kardeşi
nin huzuruna vardı. [153] Sultan, yeni gelenlerin her birini lâyık oldu
ğu bir göreve tayin etti. Onlara m enşur ve beratlar(m isâl) verdi. Onun
üzerine şehirde ve köyde yaşayanlar, Sultan Celâleddin’in sayesinde
barış ve huzur ortamının yeniden kurulacağından ümitlendiler.
O sırada ülkenin yazışma işlerininfmiinşî-i m ülk) başında, her za

man içki içen Nureddin Münşî bulunuyordu. Bir sabah Kemaleddin
İsmail İsfehanî, imamlardan bir grupla onun makamına gitti. Onun he
nüz sarhoşluk uykusundan kalkmamış olduğunu görünce, şu rubaiyi
yazıp orada bırakarak geri döndü. Şiir:
“S ende faziletle içkiye düşkünlüğün bir arad a bulunm ası, y ü kseklik

le alçaklığın bir a ra d a bulunm ası gibidir.
Senin halin güzellerin gözüne benzem ektedir. Çünkü orad a ışık ve

m ahm u rlu k bir a ra d a bulunur. ”
Nureddin Munşî’nin Sultan Celâleddin hakkında söylediği bir kasi

denin matlaını burada nakledelim. Şiir:
"Gel ey sevgili, büyük padişah Ulug Sultan709 Celâleddin’in yönetimi altın
da dünya yeniden yaşanılm ası hoş ye güzel bir yer oldu. ”
XVI. SULTAN CELÂLEDDİN’İN BAĞDAT’A YÜRÜMESİ

621/1224 yılının başında Sultan, kışı geçirmek için Tuster’e710 git
meye niyetlendi. Elçi Pehlivan’ı iki bin kişilik bir öncü birlikle önden
gönderdikten sonra yola çıktı. Yolda Süleyman Şah711 onu karşılayarak
emrine girdi ve kız kardeşini ona verdi. Sultan, eskiden adı tarih kitap
larına geçmiş, büyük ve tanınmış bir şehir olan, ancak bugün adından
başka bir şeyi bulunmayan Şabur Hast’a712 varınca [154] bir ay kadar
orada kaldı. O süre zarfında Lur emirleri gelip bağlılıklarını bildirdiler.
Sultan, binek hayvanları dinlenip güçlenince Bağdat’ın yolunu tuttu.
Müminlerin emiri En-Nâsır li-Dinillah’ın kendisine yardım edeceğini
ve onun düşmanlarına karşı bir set vazifesi göreceğini umuyordu. Gel
diğini bildirmek ve yardım istemek için önden bir elçi gönderdi. Ha
life, onun sözüne kulak asmadı. Eskiden babasının ve dedesinin ken
disine yaptıklarını hâlâ unutamamıştı. Emirlik rütbesini almış olan
Kuş Temür’ü 20 bin kişilik orduyla Sultan Celâleddin’i uzaklaştırmak
için gönderdi. Daha sonra 10 bin askerle gelip Sultan’ı arkadan vurma
sı için Muzafferüddin’in713 bulunduğu Erbil tarafına posta kuşlarınıf-
kussâd-ı tııyur) yolladı. Kuş Temür, askerlerinin sayısının fazlalığına
ve Sultan’ınkinin azlığına güvenerek Erbil ordusunun gelmesini bek
lemeden ileri çıktı. Sultan, onlara yaklaşınca Kuş Temür’e bir adam
göndererek, “Bizim buraya gelişimizin sebebi, güçlü bir düşman ordu
sunun ülkemizi tehdit ettiğini bildirmek ve hiçbir ordunun karşı ko
yamayacağı o orduya karşı Müminlerin Emirinin gölgesine sığınmak
içindir. Eğer Müminlerin Emiri, beni desteklerse, o hastalığın çaresini
bulmak ve o kavmi defetmek benim için kolaylaşır” dedi. Kuş Temür,
700 Belki de Türkler Sultan Celaleddin’i “büyük sultan” m anasına gelen bu adla anıyor
lardı.
710 Veya Suşter.
711 Daha sonraki yıllarda Moğollara karşı Bağdat'ı savunacak olan Türkm en beyi Şihabed-
din Süleym an Şah. Nesevî’ye göre bu evlilik, Sultan Celâleddin, Bağdat'tan döndükten sonra
Hem edan yakınlarındaki Bahar kalesinde gerçekleşti.
7,2 Veya Şapur Hast, daha sonraları Hürremâbâd adıyla anıldı. Bak. Minorsky Hudud, s.
383.
713 M uzafferüddin Kök Böri (1 1 9 0 -1 2 3 2 ) Erbil atabeglerinin sonuncusu. Bak. Lanepoole,
T he M oham m adan Dynasties, s. 165.
onun sözlerine kulağını tıkayıp saldırıya geçti. Mecburiyet karşısında
kalan Sultan da ona karşılık verdi. Askerlerinin sayısı, karşı tarafınki-
nin onda biri kadar olduğu için bir kısmını tuzak kurmak için ayırdık
tan sonra 500 kişilik bir süvari birliğiyle önce karşı tarafın merkezine,
daha sonra da sağ ve sol kanatlarına [155] iki üç saldırıda bulunarak
geri döndü. O geri dönerken, Kuş Temür onların kaçtığını sanıp peşine
düştü. Pusuda bekleyen Sultan’m askerleri Kuş Temür’ün askerlerini
arkadan sardı. Sultan, geri dönüp onların üzerine yürüdü ve hezimete
uğrattıktan sonra onları Bağdat yakınlarına kadar kovaladı. Sonra geri
dönerek Dakuk714tarafına yürüdü. Orayı yakıp yağmaladı. Şiir:
“Tekrit’de sönm eyen canlı a te ş ”715
gibi olan casusları, Muzaferüddin’in Erbil ordusuyla ilerlediğini,

önden yüklerini gönderdiğini kendisi de arkadan askerleri savaş dü
zenine sokarak Sultan’ı tuzağa çekmek istediğini haber verince Sultan,
yüklerini normal yollardan gönderip kendisi de kahraman süvarileriy
le beraber dağ yolunu tuttu. Muzafferüddin, dağ yoluna girince ansı
zın onun ve askerlerinin tepesine indi. Sultan, onlardan üstün durum
da olduğunu görünce, Muzafferrüddin’in yanında bulunanlara iyilik
ve sevgi gösterdi. Fakat Muzafferüddin’in yukarı çıkmasına izin verme
di. Bunun üzerine Muzafferüddin, yaptıklarından dolayı utanıp tövbe
ederek üzüntülerini bildirdikten sonra, “Şimdiye kadar sizin iyi kalpli,
sabırlı ve yiğit biri olduğunuzu bilmiyordum” dedi. Bunun üzerine
Sultan, ona padişahmış gibi davrandı. Ona iyi davranmasının bir se
bebi de onun hacıların kadınlarını helâl sayan Lur ve Kürt insanlarına
rağmen [156] yolların güvenliğini sağlamış ve karışıklıkları önlemiş
olmasıydı. Onu övüp güzel sözler söyledikten sonra hediyeler vererek
evine döndü. Müzafferüddin, daha sonra Sultan’m hizmetinde önemli
görevler yaptı ve onun yakını oldu.
Sultan, oradan sonra Arran ve Azerbeycan’a doğru yürüdü. Ora

nın hâkimi olan Atabeg Öz Beg, Sultan’m geldiğini duyunca ona karşı
koymak cesaretini kendinde görmediği için eşi Sultan Tuğrul’un716 kızı
Melike’yi bırakarak Tebriz’den kaçtı. Şiir (Arapça):
7U Veya Dakukî, bugünkü Tauk.

715 Ebu’l-Ala el-M a’arrî’nin bir kasidesinin matlaı.
716 Irak Selçuklularının son hükümdarı Tuğrul II (1 1 7 7 -1 1 9 4 ).
“At, m em esin d eki sütü ölçülü o lara k ku llan ır”
dendiği gibi Sultan tedbirli olarak Tebriz önlerine vardı ve orayı

kuşatma altına aldı. Şehirde bulunan Atabeg’in komutanları ona karşı
zorlu bir savaş verdiler. O sırada Melike, Sultan’ı yenmenin mümkün
olmadığını anladığı ve bir yandan da kendini bırakıp kaçmış olan Ata-
beg’e kalbi kırık olduğu için Sultan’a gizli olarak bir adam gönderip
ona, kocasıyla arasındaki bağların koptuğunu ve ondan boşandığını
göstererek Bağdat ve Şam imamlarından aldığı fetvayla beraber savaş
durduğu zaman çeyizini alıp Nahcivan’da sultanla evlenebileceğini
bildiren bir mektup gönderdi. Bu haberi alan Sultan, ona aynı elçiyle
bir nişan yüzüğü yolladı. Şiir (Arapça):
“K adınlar ve sözleri toz gibidir. S abah rüzgârı ile onların verdikleri

söz, kalıcılık bakım ın dan aynıdır. ”
İki gün sonra Melike, şehrin büyüklerini ve emirlerini çağırıp, on

lara, «Şehrin önünde güçlü bir padişah var. Atabeg, ona karşı koymaya
cesaret edemeden kaçtı. Eğer onunla anlaşıp şehri ona teslim etmez
sek, şehri zorla alır ve babasının Semerkand halkına yaptığını yapar.
Eğer kabul ederseniz kadıları [157] ile şehrin ileri gelenlerini ona gön
derip Atabeg’in haremine dokunmaması ve onları serbest bırakması
şartıyla şehri teslim edelim.
Atabeg’in yakınları olan sizlerin başka görüşleri varsa onları da

dinleyelim” dedi. Orada bulunan herkes Melike’nin fikrine uydu ve
onun görüşünü makul buldu. Sonra fazılların büyüğü ve devrin âlim
lerinden olan baş kadı(kadiyü ’l-kudat) İzzettin Kazvinî’yi birkaç saray
görevlisi ile Sultan’ın yanma gönderdiler. Ondan bağışlanmalarını di
ledikten sonra Atabeg’in haremine dokunmaması ve onların nereye is
terlerse oraya gitmelerine izin vermesi konusunda söz istediler. Sultan
onların teklifini kabul etti.
Ertesi gün feleğin eli, güneş kılıcını ufukların kınından çekince

Atabeg’in yakınları, emirleri ve şehrin büyükleri hep birlikte değerli
hediyelerle Sultan’ın huzuruna varıp gökyüzü şemsiye olan bulundu
ğu yerin toprağını öperek onun alnında mutluluğun ve merhametin
izlerini okudular. Şiir (Arapça):
“Onun yüzünün güzelliği güler yüzlülüğünden d a h a üstündür.”

Sonra Melike, Hoy’a doğru yola çıktı. Sultan da 622/1225 yılın
da muzaffer olarak oraya vardı. Şehir halkı Sultan’m gelişine sevin
di. Sultan, birkaç gün orada kaldıktan sonra Nahcivan’a vardı. Orada
imamların fetvasıyla Melike’ye sahip oldu ve Atabeg’in geçtiği yerden
geçti. O sırada Atabeg, Alınca717 kalesindeydi. Sultan’ın Nahcivan’a
geldiği haberini duyunca onun orada ne iş çevirdiğini anladı. İçindeki
dermansız derdi dışına vurdu. Aynı gün üzüntü ve kederden canını
teslim etti. Şiir:
“Can, g öç etm eye niyet edince, ona gitme, dedim . O da n e yapayım ,

ev çö km ek üzeredir, diye cevap verdi. ”
[158] Aile ve haremle ilgili konular, herkesin üzerinde hassasiyetle

titremesi gereken konulardır. O konularda gelenekleri ve görenekleri
bir yana bırakarak yapılan hareketler, halkın nefretini çeken, kimse
nin beğenmediği hareketlerdir. Burada kadınlar konusunda Peygam
berimizin (A.S.j bir sözünü nakledelim: “K adınlar ve onların sözleri
dışındaki h er şey vefalı olabilir. ”718
XVII. SULTAN’IN GÜRCÜLERİN ÜZERİNE YÜRÜMESİ

VE ONLARI ORTADAN KALDIRMASI
Felek, her zaman yaptığı şeyi yaparak Atabeg’in devletini yıkıp onu
sultan Celâleddin’e devretti. Atabeg’in dağılmış olan askerleri her ta
raftan gelip onun yanında yerlerini aldılar. O arada iffetsiz ve dinsiz
Gürcüler, Müslüman ülkelerine sahip olma arzularına yenilip Sultan’ı
sürmek, Tebriz’i işgal etmek ve daha sonra da Bağdat’a girip Halife’nin
yerine papazı oturtmak, camileri kilise ve halkı da batıl yola sokmak
istediler. Bu boş hayalleri gerçekleştirmek için 30 bin kişilik bir ordu
yu hazırlayıp harekete geçtiler. Şiir (Arapça):
“G erçek açıktır, kılıçlar ise kördür. Sakın, in deki aslan dan sakın. ”
7,7 A lınca-çay, N ahcivan’ın doğusundadır ve Aras’a dökülür. Alınca çayının A ras’a dö
küldüğü yerde Culfa adında bir şehir vardır. A lınca kalesi ise, şimdiki Han ağa kasabasının
yakınında A lınca çayının sağ yakasında ulaşılm ası zor ve yüksek bir tepede kurulm uştur (Bak.
Minorsky, T ranscaucasia, s. 93.)
718 M uham m ed Kazvinî’ye göre bu hadis değil, atasözüdür.
Bu haber Sultan’a ulaştığı zaman yanındaki askerin sayısı çok az ve
durumu [159] da iyi değildi. Fakat buna rağmen hiç tereddüt etmeden
yanında bulunan askerlerle Gürcülerin üzerine yürüdü. Sabah ışığının
akşam karanlığını kovduğu sırada Gürcülerin kamp kurdukları yere
vardı. Hepsini Garni719 deresinde sarhoş ve bitkin bir vaziyette buldu.
Şiir (Arapça):
“Ey gecenin başların da sevinçle uyuyan! M erak etm e, olaylar tam

vaktinde kapını çalar. ”
Gürcüler, henüz ellerini silâhlarına atmadan Sultan onlara saldırıp

büyük bir zafer kazandı. Gürcü askerlerinin çoğu atlarıyla birlikte Gar
ni vadisinde bulunan, ağzı tek bir insanın atıyla beraber girebileceği
genişlikte, derinliği ise, en akıllı kimselerin düşüncelerinin inebilece
ği kadar derin bir mağaraya kendilerini attılar. O arada fitne çıkaranla
rın başı ve zamanın en kötü insanı olan Şalva, İvan ve diğer Gürcü ile
ri gelenlerini yakalayıp zincire vurarak Sultan’ın huzuruna getirdiler.
Şalva, Ad720 kavminin reisi gibi iri cüsseli ve dik kafalı bir adamdı. Sul
tan ona dönüp, “Zülfikârın721 sahibi, benim keskin kılıcımı tatsın da
gününü görsün, deyip yüksekten atıp tuttuğun ne oldu? Şimdi kendi
ni göstermenin zamanıdır” deyince Şalva, “Şimdi Sultan’m arkasında
devlet var” diye cevap verdi. Sonra Şalva’ya İslamiyet’i kabul etmesi
ni söyledikleri zaman, “Bahçıvanların bir âdeti var, Bahçelerine nazar
değmesin diye her karığın başına ölmüş eşek kafası dikerler722. Şalva
da İslâm bahçesine eşekbaşı olabilir. Ancak [160] dinleyenlerden özür
dilerim, o eşeğin başı değil kılıcıdır” cevabını verdi.
Velhasıl, Sultan amacına ulaşmış ve muzaffer olarak başkent Teb

riz’e döndü. Heybeti bütün kalplere korku saldı. Askerlerinin sayısı
arttı. Yanında getirdiği Şalva ve îvan’a, Gürcistan’ın fethi konusunda
yardımcı olur düşüncesiyle izzet ve ikramda bulunarak Merend, Sel-
mas, Urumiye ve Uşni şehirlerinin yönetimini verdi. Şiir:
“Kötü kalp li ve niyetli kim selere n eden ümit bağlıyorsun? Zenci y ı

kan m akla ağarır m ı?”
719 Aras'a dökülen bir çayın üzerinde ve bugünkü Erivan'ın yakınında bulunur.
720 Eski Arap kavim lerinden olan Ad kavmi için bak. N icholson, A Litarary History of the
Arabs, s. 1.
721 Hz. Ali’nin kılıcı.
722 Bu bâtıl inanca Sadi’nin Bustan’ındaki bir hikâyede de rastlanır (Furugî neşr. s .158).
Sultan, Gürcistan seferine çıkmak için yaya ve atlılardan meyda
na gelen bir ordu hazırladı. Sultan’a yardım etmeye söz vermiş, onun
emirlerini yerine getirmeyi üstlenmiş, boş ve yerine getiremeyeceği
vaatlerle onu aldatmış, çürük iple onu derin bir kuyuya salmış, tilkice
bir oyunla o aslan tabiatlı insanı kendi arzularının ipine bağlamış olan
Şalva ve İvan’ı da orduyla birlikte gönderdikten sonra altın karşılığı
satın aldıklarıyla değil asil bir kadınla723 Hoy’a hareket etti. Oradan da
Gürcistan’a yöneldi. Gürcistan sınırı Duvin’de724 daha önce gönderdi
ği ordusuna yetişti. Melik-i taşt-dar’ı bütün Gürcistan’ın hâkimi olan
Kız Melik’e725 elçi olarak gönderdi. Müminlerin emiri Ebu Bekr’den
-Allah ondan razı olsun- Acem mülkünün hâkiminin bir kadın oldu
ğunu duyduğu zaman [161] şu sözü söylediği rivayet edilir: ‘‘Eğer biri
bir işi kad ın a h a v a le ederse, zelil olur. ” Bir gün M elik-i taşt-dar, Kür
ırmağının sahilinde otururken Şalva’nm yanma sarhoş bir keşiş gelip,
ona hakaret ettikten sonra, “Kız Melik’in oğlu hazırladığı bir ordusuyla
Sultan’a gereken cezayı verecek” deyince, Melik-i taşt-dar, keşişi anın
da öldürüp bir güvercin hızıyla Sultan’ın huzuruna varmak için at koş
turdu. Müezzinlerin sesinin dindarları uyandırdığı sabah vakti Sul-
tan’ın yanına vardı. Ona, çevrilen dolapları ve münafıkların ihanetini
haber verdi. Bunun üzerine Sultan, onun söylediklerinin gerçek olup
olmadığını öğrenmek için Şalva ve İvan’ı 40 emirle birlikte huzuruna
çağırıp onlara, “Size soruyorum, Gürcistan’a gitmek için Kars yolu mu,
yoksa Markab vadisi mi daha uygun” dedi. Şalva hemen ileri çıkıp,
“Kars yolunun üzerinde sağlam kaleler ve güçlü devletler var. Oradan
geçmek çok zordur. Buna karşılık Markab yolu, sizi Tiflis’e götürecek
yolların en kısasıdır. Oraya varınca askerleri dağıtır, kendi ellerimle
şehri size teslim ederim” diye cevap verdi.
Bu şekilde o münafıkların art niyeti ortaya çıkınca Sultan, [162]

kılıcıyla Şalva’yı ikiye biçti ve onun pis kanıyla kılıcını kirletti. Daha
sonra emir verdi. O münafıkların hepsini cehenneme gönderdiler. O iş
de bittikten sonra emirlerini toplayıp Gürcistan’a hangi yoldan gidil
mesi gerektiğini onlara danıştı. Sonra Şalva ve İvan’ın başına gelenler
den haberleri olmayan ve Markab vadisinde pusuda bekleyenleri ga
723 Öz Beg’den boşanan Melike.

724 Garni çayının sol yakasında bulunur. Bak. Minorsky, Studies in Caucasian History, s.
116 vd.
725 Rusudanî (1 2 2 3 -1 2 4 7 ).
fil avlamak için 10 bin kişilik bir orduyla yola çıkıp ancak kartalların
güçlükle geçebileceği Bend-i Pembe’ye726 varınca atından indi. O ön
den askerler arkadan yürümeye başladı. Onun yürüyüşünü gören dağ
keçileri, utanıp kendilerini aşağıya attılar. Sabah çeşmesinin fışkırdığı
sırada o fitne ve fücurların yatağına varıp saldırıya geçtiler. İki taraf
arasında şiddetli çarpışma oldu. Sonunda hak batılı yenip, Allah’a şirk
koşanların çoğu fena kuyusuna düştü. Sapık yolda olanları öldürücü
yılanlar ısırdı. Sultan’ın askerleri muzaffer, şeytanın askerleri mağlup
oldular.
“K endilerinden ön ce n ice nesilleri y o k ettiğimizi, onların bir d ah a

ken din e dön m ediklerin i görm ezler m i?”727
O günkü, işlerinin bitmesi akşama rastladığı için orada kalıp ertesi

gün, Şiir (Arapça):
“Şafak, mızrağın sivri ucu gibi karanlığın ardından parıld ay arak

çık a r”728
Şiirinde sözü edilen zamanda [163] Lurî729 sahrasına vardılar. Ora

ya vardıkları zaman ortalığı bir sis kapladı. Göz gözü görmez oldu. Sis
dağılınca karşılarına çıkan Gürcülerin çoğunu kılıçtan geçirdiler. Sul
tan, yoluna devam ederek Luri’ye gitti. Orada halkın canını bağışla
dıktan sonra Aliâbad730 kalesine vardı. Ora halkı da aman dilediği için
onlara da bir şey yapmadı.
Ordusuyla birlikte muharrem ve safar aylarını731 orada geçirdi. Re-

biyülevvel ayının732 hilâli görününce, av eğlencesi tertip etmek istedi.
Bunun için yanına birkaç süvari alıp av yerine gitti. Bunu öğrenen
Gürcüler, hemen 500 seçkin süvariyi, Sultan’ı tuzağa düşürüp İslâm
ateşini söndürmek için yola çıktılar. Şiir:
726 Tiflis-Borşala (Debeda) yolu üzerinde bulunan Rambak sıradağları.

728 Saalibi’nin Tetim metü’l-Yetimme’nin başlangıcında zikrettiği Em ir M uta’nın şiiri.
729 Eskiden Taşhir bölgesinin merkezi olan ve bugün Stepenvan yakınlarında harabeleri
bulunan bir şehir.
730 M uhtem elen Debeda'nın doğusunda, Kür'ün güneyinde bulunan bir yer.
731 Ocak-Şubat 1226.
732 Mart ayının başlangıcı.
“Dünyanın en iyi süvarisi olan Ş a m ’ın oğlu Dastan, ken d i çabasıyla
başını tuzaktan kurtaram adı. ”733
Sultan, onları uzaktan görünce büyük bir felâketin yaklaşmakta ol

duğunu anladı. İki taraf karşı karşıya gelince Sultan olanca gücüyle
hamleler yapıp karşısmdakileri yere serdi. Durumu öğrenen Sultan’m
ordusundan ve karşı taraftan akın akın askerler gelmeye başladı. Kar
şı tarafın sayısı 10 bini buldu. O arada Orhan da ordunun ileri gelen
leriyle Tiflis tarafını tuttu. Bunun üzerine Sultan, seçkin adamlarıyla
birlikte tekbir getirerek [164] o rezillerin üstüne yürüdü. Sağlı sollu
kılıç darbeleriyle onların çoğunu yere serdi. Şiir:
“Sen h iç denizin dağları h av ay a savurduğunu gördün mü? İşte o k ı

lıcını öyle savurur.
Bütün heybetiyle hücum ettiği zam an kalkan tozdan güneşin önü

nün kapandığını görürsün.”
Sultan’ın darbesini yiyen Gürcüler kaçmaya başladılar. Şehir giri

şinin Sultan’ın askerleri tarafından tutulmuş olduğunu görünce nehir
tarafına yöneldiler. Korkudan atları ve silâhlarıyla birlikte kendilerini
felâket suyuna atıp cehennem ateşinde yandılar. Şiir:
“Kalbinin üzerindeki göğsü korkudan m ezar olmuş. Vücudunun üze

rindeki deri korkudan kefen olmuş. ”
Tiflis kalesindekiler, o durumu görünce savaşmaya kalkıştılar. Sul

tan’m öncü birlikleri oraya yetişince, yıldızlan mıhlayan ve ciğerleri
delen oklarıyla kaledekileri aciz bıraktılar. Onlar, Kız Melik’in hâzine
sini kalenin dışındaki nehre atıp aman dilediler. Sultan onların isteği
ni kabul ettikten sonra birçok yerden geçerek Ablıazın bölgesine vardı.
Tiflis ve çevresinde bulunan ve içi iblislerle dolu olan kalelerin hep
sini yerle bir etti. Askerleri çok miktarda ganimet topladı. Sultan, eski
zamanlardan beri büyük masraflarla yaptırılmış olan Tiflis Kilisesini
yıktırarak yerine mescitler yaptırdı.
[165] O arada Sultan’a Barak’ın boynundan bağlılık tasmasını çı

kardığı ve Irak’ı fethetmek için yola çıktığı haberini getirdikleri zaman
Sultan, hiç vakit geçirmeden yanma aldığı birkaç askerle burak gibi
733 Şehnâm e, Vullers neşr. 1662.

atlara binip rüzgâr gibi Barak’ın üzerine yürüdü. Yolda askerler ona
yetişmekte zorlandılar. 17 gün gibi bir zamanda Tiflis’ten Kirman’a
vardı. Oraya vardığı zaman onunla at koşturabilmiş olan sadece 300
süvari vardı. Barak Hacib, Sultan’ın gelmekte olduğunu öğrenince ona
çok kıymetli hediyelerle adamlar gönderip yaptıklarından dolayı özür
diledi.
Onun özrünü kabul eden Sultan, yıkanmak için birkaç günlüğüne

İsfahan’a geldi. O arada Irak’ın ileri gelenleri gelip bağlılıklarını bil
dirdiler. Onun hakkında söylenmiş olan şu uzun kaside Kemaleddin
İsmail’indir. Şiir:
"Yeryüzünün efendisinin askerlerinin gelişiyle dünya yen iden m a

m ur oldu.
İnsanlardan ve hayvanlardan hayatta k a la n la r bundan dolayı bir

birlerini kutladılar.
Saltanat b ah çesin d e yetişm iş olan bu fidan ın yaprağı adalet, m ey

vesi bağıştır.
D ergâhında kulluk etm eye lâyık olsun diye tabiat, insan neslini y e
niden şekillendirm eye başladı.
Dünyanın ve dinin büyüğü, Meng-Burnî™ ad ın d aki o p a d işa h ı Al

lah, cihan pad işah lığ ın a uygun gördü.
[166] Bravo onun üstün kuvvetine ve olgun düşünm e yeteneğine!

Bravo say m akla bitm eyen karakterinin üstün niteliğine!
Allah, seni dünyayı feth etm ek için gönderm iş. Git, al, dünyanın dört
bucağı senin mülkündür.
Senin padişahlığının şah id i adalettir. N erede bulunduysan, ora d aki

ler senin iyiliğine şahitlik ederler.
Sen Nuh k a d a r yaşarsın. Çünkü Tufan’dan sonra dünyada im areti

ilk sen başlattın.
Islâm m inberinin h akkın ı haçtan alan sensin. Ezanı çanın yerine

koyan da sensin.
734 Sultan Celâleddin’in lâkabı

A daletin yü zü ndeki ka ran lık örtüyü sen kaldırdın. İm anın y an ağ ın
d aki küfür perd esin i sen attın.
Senin bileğinin gücüyle, kâfirlerin darbeleriyle y ıkılm ak üzere olan

İslâm güçlendi.
Senin bu rak gibi olan azm in, H indistan’dan kalkıp Arran bölgesine
ayağını koydu.
Senden b aşka zam anın padişahların ın hangisi, erkek atını Tiflis’ten,

suyunu d a A m m an ’dan getirdi?
[167] Kılıcının oyunuyla hasm ın m ham lesin i geri çeviren, senin ata
ve file n e ihtiyacın var? Bir p iyadeyle karşıdakin i yenersin. ”
Bu defa da, Gürcülerin toplandığı, Sultan’m yönetici olarak Tiflis’te

bıraktığı Yulduzcu’nun735 çaresiz kalıp Tebriz’e geldiği, Melik Eşref’in736
Hacib Ali’yi737 Şam’dan Ahlat’a gönderdiği, mescitleri yıkıp Müslü-
manlara eziyet ettikleri yolundaki haberler Sultan’ı perişan etti. Der
hal oradan kalkıp Azerbaycan’ın yolunu tuttu. Şiir (Arapça):
“Her gün elin de a ç ık bayrakla şehrin önünde duran o insanın hayatı

ne biçim bir hayattır?
Rüzgâr uzaktan bir davul (tabi) sesi getirirse, onun kalbin i

heyecanlandırır.
O, y u m u şak bir yatağa, tatlı bir istirahata, h ey eca n a ve ordulara ih

tiyaç duym az.
O, başkalarının yardım ına d a m u htaç değildir. Bu k a d a r büyük güce

sah ip olan kim se şüphesiz büyük em irdir.”
Sultan, Ahlat’ın nahiyelerine varmadan önce oranın askeri, kimi

gördüyse öldürüyor, neyi [168] bulduysa götürüyordu. Şehirler bası
yor, kıtale ve yağmaya el atıyordu. Kadınlar ve çocuklara bağırıp ağ
laşıyorlardı. Sultan, oraya varınca yağmacı askerlere karşı koymaları
ve onları şehirden atmaları için şehrin ileri gelenlerini görevlendir
di. Bunun üzerine şehir halkı onlara karşı savaşa girdiler ve onların
735 Bu vezirin tam adı Şerefü’l-Mülk Ali b. Ebu’l-Kasım el-Cendî’dir.

736 Şam meliklerinden sonra oranın yönetim ini ele geçiren Eyyubî’Ierden Melik el-Eşref
(1 2 2 9 -1 2 3 7 ) hakkında bak. Minorsky, a.g.e. s. 150 vd.
737 Hüsam eddin Ali b. M usulî, Eyyubîler devletinin büyüklerindendir.
bir kısmını öldürüp kalanları da şehirden attılar. Bu karışıklık sırasın
da kontrol Sultan’ın elinden çıktı. Şehir halkı Sultan’ın askerlerine de
şehre girişi yasakladı.
Taymas738 ve Taynal’ın Irak’a doğru yürüdükleri haberi ulaşınca

orada kalmanın uygun olmadığını anlayan Sultan, Irak’a gitmek için
Tebriz’e vardı. Oradan da İsfahan’a gitti. O arada askerler, akın akın ge
lip Sultan’m yanında yerlerini aldılar. Moğol ordusunun Rey’e geldiği
duyulunca Sultan, savaş hazırlıklarına başlayıp devlet büyüklerini ve
komutanlarını Şiir:
“O rdudaki asilzad eleri çağırdı”739
Dendiği gibi yanına çağırdı. Onlara, “Önemli bir iş ve büyük bir

belâ kendini gösterdi. Eğer âciz davranır, sırtımızı düşmana dönersek,
hiçbirimizin sağ kalması mümkün olmaz. Karşı koyma ve sabretme
bizim tek yapacağımız iştir. Eğer Allah’ın yardımı bizimle olursa, he
pimiz kurtuluruz. Eğer başka türlü olursa, şehitlik saadetinden ve fazi
letinden mahrum kalmayız. Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Ey in an an
lar, bir toplulukla karşılaşırsanız, dayanın; başarıya erişebilm eniz için
A llah ’ı ço k an ın ”74n dedi.
Herkes gönül ve söz birliği ile Sultan’m dediklerini kabul ettiler.

Sultan, savaş hazırlıklarını tamamlamak için kanatlan tayin etti. Sağ
kanadı, vefasız ve zalim kardeşi Gıyasettin’e emanet etti. Sol kanada...741
görevlendirdi. Kendisi de merkeze yerleşerek [169] savaş düzenini
aldı. Sağ ve sol kanatlara saldırı emrini verecekken kardeşi Gıyasettin,
Elçi Pehlivan ve yakınlarıyla kaçmaya başladı. Şiir (Arapça):
“H areketlerinin kötülüğüne d a h a ön ce şahit olduğum Saad, dostlu

ğumuzu yen iden ku rm ak istemektedir.
Onun pisliğini kokladıktan sonra ondan şüphelendim . Fakat emin

olm ak için onu yen iden d en em ek istiyorum .”742
738 Veya Yatmaz.

733 Şehnam e, Vııllers neşr. s. 26.
741 Boşluk var.
7,2 Sam anlıların kâtiplerinden Ebu Ahmed b. Ebu Bekr b. Ham id’in şiiri. Bak. Yeti-
m e-tü’d-Dehr, c. IV, s. 5.
Sultan’m bu durum karşısında ümidi kırıldıysa da düşmana sırtını
dönmedi. Onların merkezine saldırdı. Moğolların sağ kanadı Sultan’ın
sol kanadını, Sultan’m sağ kanadı da Moğolların sol kanadını yerinden
oynattı. Kısa zamanda ordular birbirine girdi. Moğol ordusu Sultan’m
merkezini ele geçirerek Sultan’m bayrağını yerinden indirdi. Moğolla
rın sağ kanadı Sultan’m sol kanadını bozguna uğratıp kovalamaya baş
ladı. Kimin galip kimin mağlup olduğu anlaşılamadı. O arada Sultan,
merkezde atından düşmüş, yedek atını çeken de ortadan kaybolmuştu.
Moğol askerleri Sultan’ı çepeçevre sardılar. Sultan, onların arasında
dairenin içindeki bir nokta gibi kaldı. Aniden birinin üzerine atılarak
onu atından düşürdü ve atını alarak çemberi yarıp kaçmayı başardı.
Luristan tarafında bulunan bir vadiye saklandı. Kaçabilmiş olan as
kerleri birer birer gelip onun yanında yerlerini aldılar. Isfahanlalar ve
Sultan’m askerlerinin çoğu Sultan’m gerçek durumunu bilmiyorlardı.
Bazıları onun esir düştüğünü, bazıları da öldürüldüğünü söylediler.743
Savaştan sonra Moğol ordusu Isfahan önlerine geldi. Fakat orada

durmayarak büyük bir hızla üç gün üç gecede Rey’e vardı. Oradan da
Nişabur’a hareket etti.
Sultan ise, İsfahan’a doğru yola çıktı. [170] Geldiğini bildirmek için
müjdeciler gönderdi. Onun geldiğini duyan kadın erkek bütün Isfa-
hanlılar onun gidişini felaket, gelişini kutlu olarak kabul ettiler. Şiir:
“İranlılar, onun yüzünü görünce, h e p birden onun y an m a gittiler. ”
Sultan savaşta ordusunun ileri gelenlerinin bazılarına çok kızmış

tı. Devletinde şöhrete kavuşmuş, sayesinde önemli makamlara gelmiş
olduğu halde savaş günü görevlerini yapmamış olanları emri üzeri
ne huzuruna getirip onlara kadın elbiseleri giydirerek şehrin sokakla
rında dolaştırdılar. Hiç rütbesi olmayan bir gruba da kıyamet gününe
benzeyen o savaşta fedakârlıklar gösterdikleri ve kendilerini tehlikeye
attıkları, canla başla dövüştükleri için m eliktik h il’atine kadar çeşitli
unvanlarla donatıp, onlara ilgi ve sevgi gösterdi.
743 Nesevî’ye göre (tr. Haudas) Isfehan savaşının bitiş tarihi 26 Ağustos 1 2 2 8 ’dir
XVIII. SULTAN’IN TEKRAR GÜRCİSTAN’A GİDİŞİ
Sultan, 625/1227-8 yılında İsfahan’dan kalkıp Gürcistan’ın yolu
nu tuttu. Aynı yıl, onun intikamından ve gazabından korkan Rum ve
Suriye bölgelerinin sultanları, Gürcü, Alan, Sarir744, Lagz745, Kıfçak,
Suan746, Abhaz747, Şanet748 yöneticileri, [171] zamanın ateşinde pişmiş,
savaş gününün gözdeleri olan askerleriyle Sultan’ı defetmek için bir
araya gelmişler ve bir kılıç gibi olmuşlardı.
Sultan, kendisine karşı birleşmiş olanların ülkesinin yakınında bu

lunan Mindor’a749 vararak orada kamp kurdu. Savaş âletlerinin ve sa
vaşçılarının azlığı, düşman birliklerinin üstün oluşu ve feleğin ne gös
tereceğinin belli olmayışı onun kafasını meşgul ederken Yulduzcu ve
diğer vezirlerinin görüşlerini aldı.
Yulduzcu, söz alarak, “Askerlerimizin sayısı, düşmanınkinin onda

biri kadar bile olmadığından buradan gidip onların suyunu keselim.
Bu şekilde onlar sıcakta susuzluktan zayıf ve halsiz düşerlerken dağı
nık vaziyette olan askerlerimiz gelir bize katılır. O zaman güçlenmiş
olarak düşmanın üzerine yürürüz” diye görüş bildirdi.
Bu sözlere çok sinirlenen Sultan, önündeki mürekkep şişesini onun

başına çaldı ve “Onlar koyun sürüsünden farksızdır. Aslanın, ceylân
sürüsünün kalabalık oluşundan ne korkusu olur?” dedi.
Sarf ettiği sözlerden dolayı pişman olan Yulduzcu, kendini affettir

mek için Sultan’a 50 bin dinar verdi.
Ondan sonra Sultan söz alarak, “Her ne kadar işimiz zor ise de, tek
çaremiz savaşmak ve Allah’a tevekkül etmektir. Kimin kimden üstün
olduğu şimdiden bilinmez” dedi.
744 Dağıstan’ın Avar şehri

745 Dağıstan’ın Lezghian’ı.
746 Bugünkü Gürcistan'da İngur sahilinde hâlâ yaşayan bir kavim. Bak. Ailen, A History of
the Georgian People, s. 27 vd.
747 Gürcistan’ın kuzey-batısında Karadeniz sahilinde m uhtar bir bölgede yaşamaktadırlar.
748 Trabzon-Batum arasında Karadeniz’in güney-doğu sahilinde bulunur. Bak. Ailen, a.g.e.
s. 54 vd.
749 Veya M indori, Lurî yakınlarında bir ova. Gürcü kaynaklarına göre bu savaş Bolm isi’de
yapılmıştır.
Daha sonra emri üzerine hâzinenin kapılarını açtılar ve at sürüsü
nü oraya getirdiler. Her sınıftan insanlar gelip ihtiyacı olanları aldılar
ve savaş hazırlığına başladılar.
[172] Düşman askerleri yaklaşınca, davul (tabi) ve boruların (buk)

sesi, erkek ve dişi develerin sesiyle birbirine karıştı. Askerler, saf saf
savaş düzenine girip hazır vaziyette beklediler. Karşı tarafın ordusuna
kıyaslayınca Sultan’m ordusu, denizin karşısında nehre, top sahası
nın karşısında topa benziyordu. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuru
yor: “Sizin sabırlı yirm i kişiniz, on lardan iki yüz kişiyi yener. Sizin yüz
kişiniz, in kâr eden lerden bin kişiyi yen er; çünkü on lar anlayışsız bir
güruhtur. ”750
Gürcü ordusu gelince, Sultan’m askerleri tetikte durmaya başladılar. O

arada Sultan, düşmanın ordusunun mevzilerini görebilmek için oradaki
bir tepeye çıktı. Sağ tarafta 20 bin kişilik seçkin adamlarından meydana
gelen Kıfçak ordusunun sancak ve bayraklarını görünce Kaşgar sultanını
yanma çağırarak, ona bir ekmek ve bir miktar tuz verip onları Kıfçaklara
götürmesini ve onlara, “Onların esir olup zincire vuruldukları sırada ba
basının onları o beladan nasıl kurtardığını hatırlatmasını ve o iyiliğe karşı
“Yoksa onunla savaşarak mı cevap vereceksiniz?” diye sormasını emretti.
Kıfçak ordusunun komutanları bu haberi alınca bulundukları mev

kileri terk ederek Sultan’m yanında yerlerini aldılar.
Gürcü ordusunun savaş düzenine geçmesinden sonra Sultan, on

ların komutanı İvan’a751 bir elçi göndererek, “Siz uzaktan geldiniz. Siz
ve atlarınız yorgunsunuzdur. Bugün savaş yapmayalım. Yalnız, sizden
ve bizden yiğitler çıkıp meydana dövüşsünler, biz de onları seyrede
lim” diye haber gönderdi. Bu fikri İvan da kabul edince sıra dövüşe
cek olanları seçmeye geldi. Gürcülerin tarafından dağ gibi cüssesi olan
genç bir pehlivan, ona karşı da Münker752 gibi olan Sultan meydana
çıktı. Şiir:
750 Kur’ân-ı Kerîm, 8 /65.

751 Ünlü Gürcü generali İvane Mkhargdzeli hakkında bak. Minorsky, Studies in Caucvasian
History, s. 102 vd.
752 Diğerinin adı Nekir olan, ölüyü yaptığı işlerden sorguya çeken iki m elekten biri.
[173] “A slanlar gibi ordunun önünden saldırıya g eçerek yiğitçe Hu-
cir’in önüne dikildi. ”753
Askerlerin meraklı bakışları altında Sultan tekbir getirerek, Şiir:
“B elindeki k em ere bir kılıç vurarak zırhını ve kafasını yere indirdi"754
Bir hamlede o mel’unu atından düşürerek öteki dünyaya gönderdi.

Onu üç oğlu da sırayla Sultan’dan yedikleri darbelerle babalarının pe
şinden cehennemi boyladılar. Şiir:
“Onun şahin gibi korku verici saldırısından k a d er atm acası güvercine

döndü. Mızrağının savaş sırasındaki parıltısı yıldızların gözünü kör etti. ”
Onların arkasından Bisutun dağı gibi vücuda, sütun gibi bir mızra
ğa sahip olan ve fil gibi bir hayvanın üzerine binmiş başka bir Azna
vur7™Sultan’ın karşısına çıktı. Şiir (Arapça):
“Sel tarafından dağdan sürüklenen büyük bir kay a gibi bazen ilerle
yip, bazen d e sıçray arak yolu na devam etti”7™
Şeklinde tasvir edilen Sultan’m bindiği hayvan çok yorulmuş, yü

rümekten âciz bir vaziyette neredeyse yıkılmak üzereydi. Buna rağ
men Aznavur, saldırıları sıklaştırdı ve Sultan’da yaralar açtı. Sultan’ın
durumu gittikçe zorlaştı. Taşlanmış şeytanın, rahmet edilmiş Sultan’a,
kara devin, Şah’a galip gelmesi bir an meselesiydi. O arada Aznavur
‘un yeni bir saldırısı karşısında Sultan atından atladı. Şiir:
“Aşkabus'un757 başın a bir m ızrak indirince gökyüzü onun eline öpü

cü k kondurdu.7511
O anda yere ait meleklerin övgü sesleri gökleri tuttu ve “A llah ’a

ham dolsun, o kullarına zaferi n asip etti” nidası orada bulunan insan
ların ve cinlerin kulağını çınlattı. Her iki taraf da onun, ancak Zaloğlu
Rüstem’in yapabileceği bir işi yaptığını görünce hayretten ellerini ısır
dılar ve şöyle dediler. Şiir:
753 Şehnâm e, Vullers neşr. S. 448.

755 Gürcülerde bir unvan olan aznaıır hakkında bak. Ailen, a.g.e. s. 2 25 vd.
756 Ünlü Cahiliye Devri muallaka şairlerinden İm ru’l-Kays’ın şiiri.
757 Rüstem ’le yaptığı savaşta yenik düşen Turanlı yiğit.
758 Şehnam e, Vullers neşr. s. 9 5 0 .
[174] “Herkes, bu Rüstem mi, y ok sa sab a h güneşi m i diyordu.”759
Her biri büyük bir savaşçı ve koca bir ordunun en seçkinleri olan
o kişilerin bir anda bir tek süvarinin kılıcının lokması, köpeklerin ve
çakalların yiyeceği olduğunu gören sapıklar, paniğe kapılıp titremeye
başladılar. Buna karşılık Sultan’m askerlerinin korkusu yok oldu.
Sultan, kırbacının ucuyla hücum emrini verince askerleri savaşa

girdiler. Bir anda Gürcüler sırtlarını göstermeye başladılar. Bu şekilde
zaferin ilk işareti görünmeye, galibiyetin güzel ışıkları her tarafı kapla
maya başladı. Çok kısa bir zaman içinde ova ölülerden bir tepeye, yer
yüzü kandan kırmızı bir kadifeye döndü.
O sapıkların tedbir alacak halleri ve ikiyüzlü davranmaktan baş

ka çareleri kalmayınca gecenin karanlığından istifade ederek kaçmaya
başladılar. “Şüphesiz Allah, zâlim değildir. ”760 Dağın ve ovanın her kö
şesini ağlayıp inleme, bağırıp çağırma sesleri kapladı. Dört ayaklıların
anırıp kişnemelerinden yer yerinden oynadı.
O savaştan o kadar ganimet elde edildi ki koyunlarm yüzüne kimse

bakmadı. Herkes o kadar mala sahip oldu ki artık bağışların ve ihsan
ların değeri kalmadı.
Peygamber’in (A.S.) dininin temeli kuvvetlenip Sultan’ın heybet ve

haşmeti her kalbe yerleşince melikler ve soylular tekrar onun hizmeti
ne girmek için sıra oldular.
X IX . SULTAN’IN AHLAT’A HAREKETİ VE ORAYI

FETHETMESİ
Sultan, Irak’a giderken uğradığı Ahlat’dan ayrıldıktan sonra Ah
lat yöneticileri (vulât) kale duvarlarını yükseltip tamir ettiler. Sultan,
ikinci defa oraya varırken geldiğini bildirmek ve yöneticileri huzuruna
çıkarmak için elçiler gönderdi. [175] Ahlat’ın yöneticileri onun dave
tine uymayı uygun görmediler. Sultan’a karşı koyma yolunu seçerek
kale kapılarını kapadılar. Böyle yaparken, talihlerine tekme attıklarını
ve kendilerine yatak olarak çöplük ve dikenlik bir arsayı seçtiklerini
759 Aynı eser, s. 43 6 .

700 Kur'ân-ı Kerîm, 6 1 /4 6 .
bilmiyorlardı. Sultan, sözünü onlara kabul ettirmekten ümidini kesin
ce askerlere, şehri kuşatmalarını, kulübeler yapmalarını, m ancınıkları
yerleştirmelerini, ok atan çarkları (tir-i çarh] ve neft hazırlamalarını
emretti. Şehirdekilerde savaş hazırlıklarına başladılar. Bir süre sonra
her iki taraf da m an cın ıkları harekete geçirdi. Dışardakiler, gece gün
düz demeden şehir kapılarını açmak, şehirdekilerde onlara engel ol
mak için çaba harcadılar. Bu şekilde günler ve aylar geçince şehirde
kıtlık ve yokluk baş gösterdi. Şehrin ileri gelenleri, Sultan’m nezdinde
şefaatte bulunsunlar diye gizlice Bağdat’a Anadolu’ya ve Suriye’ye el
çiler gönderdiler. Bunun üzerine Müminlerin Emiri Al-Mustansır Bil-
lah7B1 ile Anadolu ve Suriye sultanları birkaç defa araya girip iki tara
fı barıştırmaya kalkıştılarsa da Ahlat’ın ileri gelenleri, Sultan’a boyun
eğmeyi kabul etmedikleri gibi cahilliklerinin ve kafalarındaki boş ha
yallerin verdiği cesaretle Sultan’a kötü sözler söyleyip hakaret ettiler.
Sanki aniden insanları doğru yoldan saptıran şeytan onların akıllarını
almış, nasihate kulaklarını tıkamış ve savaşmaları için onları teşvik et
mişti. Bu şekilde kuşatma altında yaklaşık 10 ay762 geçince şehir halkı
zor durumda kaldı. Bunun üzerine Sultan, askerlerine her taraftan sal
dırıya geçmelerini emretti. Kısa zamanda şehir düştü. Şehrin ileri ge
lenlerinin hakaret ve küfürlerini hatırlayıp gazaba gelen Sultan’m emri
üzerine [176] sabahtan kuşluk vaktine kadar katliam yaptılar. Ondan
sonra gazap ateşi sönen Sultan, insanlara acıyarak onların hayatlarını
bağışladığını bildirdi.
Sultan, şehre girince Melik Eşrefin sarayına indi. O sırada Melik

Eşrefin kardeşi Mucireddin ve onun kölesi763 İzzeddin Ay Beg, aç su
suz saraya geldiler. Mucireddin, Sultan’ın huzuruna varınca Sultan,
ona ilgi ve sevgi gösterdi. Daha sonra Ay Beg’in af dileğini bildirmesi
üzerine Sultan, Mucireddin’e dönerek, “Sen sultan unvanını taşıyor
sun. Altınla satın alınmış bir kölenin elçiliğini yapmayı nasıl kendine
yediriyorsun? Sen onun avukatı değilsin, bırak ne yaparsa yapsın” ce
vabını verdi.
761 12 2 6 -1 2 4 2 .
762 İbnü’l-Esir’e göre (c. XII, s. 3 18) Ahlat kuşatması 6 2 6 yılının Şevval ayının (Ağustos
1229) ilk günlerinde başlam ış ve 6 2 7 yılının Cem aziyelevvel (Nisan 1230) aym a kadar 8 ay
sürmüştür.
783 Memlûk İzzeddin Ay Beg, gözden düşmüş olan Hacib Ali’nin yerine Ahlat yöneticisi
olarak tayin edilmişti. Bu zatı, aynı adla anılan Memluk Sultanı İzzeddin Ay Beg (1250-1257)
ile karıştırmamak gerekir.
Sultan’ın sinirlendiğini gören Mucireddin bu konuda daha fazla
ısrar etmedi. Sonra Ay Beg, adamlarına, elbiselerinin altına zırh giy
melerine ve zırhın altına da hançer yerleştirmelerini emretti. Onlar
denileni yaptıktan sonra Sultan’ın huzuruna girip orada yaratacakları
kargaşada Sultan’ı öldürmeleri için onları harekete geçirdi. Fakat Sul
tan’m muhafızları (m ufredân-ı ebvâb) durumu fark ettiler. Adamlarını
alıkoyup, Ay Beg’i yalnız olarak Sultan’m huzuruna aldılar. Sultan ona
yüz vermedi. Adamlarını da tutuklamalarını buyurdu.
Nihayet, göklerin Cemşid’ifgüneşj, Şam (akşam ) seferine çıkın

ca meliklerin güneşi de akşam sofrasına konmuş olan helvayı yemek
için saraya yöneldi. İvan’ın kızı olan Melik Eşrefin nikâhlı hanımıyla764
geceyi birlikte geçirdi. Böylece Melik’in ihanetinden dolayı kalbinde
doğmuş olan kini yatıştırmış oldu.
Uzak görüşlü, akıllı kimseler için bu olaylardan alınacak dersler var

dır. Sultan, birinin karısıyla yatınca, [177] başka biri de Sultan’m karı
sıyla yattı. Aynı şey Melik Eşrefin de başına geldi.
Şiir:
“K endine yapılm asın ı istem ediğini b aşkasın a yapm a."
Daha sonra Melik Eşrefin hâzinesinden çok miktarda ganimet al

dılar. Onun iki misli kadarını da halktan topladılar. Bu şekilde Sultan
hâzinesini yeniden doldurdu. Askerleri ise, yağma ve talandan zengin
oldular.
O sırada Münşi Nureddin’in765 Ahlat’ın fethi hakkında yazdığı Fe-

tih-nâme’nin suretini aşağıda naklediyoruz.
FETİH - NÂME’ NİN SURETİ

Hamd, şükür ve övgü Yüce Allah’a ki O, zafer ve başarıyı bizim
devlet kuran düşüncemizin ve ülkeler fetheden bayrağımızın yanına
verdi. Güç ve kuvveti, Sultanımızın mübarek işlerine ve niyetlerine eş
etti. Sultan’ın -Allah devletini daim etsin- tedbirleri ve isabetli düşün
celeriyle ülkesini günden güne genişletmekte, yenik düşen düşman
764 Adı Tamta idi. Bak. Minorsky, a.g.e. s. 155 vd.

765 Sultan Celâleddin’in hayatını yazan Nesevî.
orduları onun hizmetine girmektedir. “Bu, şükür mü edeceğim y oksa
nankörlük mü edeceğim diye ben i sınayan Rabbim in lütfundandır”76B
durumuna geldi. Muzaffer bayrağımızın gölgesi Doğu Anadolu top
raklarını kadar uzandı. Ahlat şehrinin civarı 8 ay süreyle kendimize
mekân tutup, Kurân-ı Kerîm’in vaat ve tehdit eden ayetlerini devleti
mizin düşmanlarına defalarca okuduk. Belki akıllı hareket edip selâ
met yolunu seçerler, Sultan’m, karşısında dağların bile dayanamaya
cağı kahredici öfke ve gazabından kurtulur, cihan fâtihinin ordusunun
hışmının meydana getireceği azgın dalgadan sakınıp ona [178] itaat
ederler diye cezalandırmadan önce defalarca onları uyardık. Yaptıkla
rına tövbe ederek aman dileyip yanımıza yaklaşmalarını bekledik. Bu
uzun bekleme süresinde “A llah ’ım benim doğru yolu bilm eyen kavm i-
m i hidayete eriştir” duası edilmedi. O muhalifler, tuttukları sapık yol
da yürümekte ısrar ettiler.
Ahlat, yöneticileri, Diyar-ı Bekr’den, Fırat sahillerinden, Mısır ve

Suriye ülkesinden, bazı Doğu bölgelerinden Türkleri ve Türkmenleri
Ahlat’a yığmışlar, değişik ırktan ve dinden insanlar bir araya gelmişler,
bileklerinin gücüne, kale duvarlarının sağlamlığına, çarh, m an cın ık ve
neft gibi silâhların ateş yeteneklerine, göğün burçlarıyla yarışan kale
burçlarına, dünyayı üzerinde taşıyan öküzün sırtına dayanmış hen
deklerine güvenmişler, mahallî ve semavî güçler, onları yanlış karar
vermeye itmişti.
Gurur illeti asilerin içine öyle işlemiş ki onlarda hiçbir şekilde nasi
hati kabul etmeye yer kalmamış, yanlışlar beyinlerine öyle yerleşmişti
ki doğrunun oraya girmeye imkânı yoktu.
Sonunda Cemaziyelevvel ayının (Nisan 1230) sonlarına doğru ci

han fatihinin ordusu -Allah yardım edip onları güçlendirsin- savaş izni
alınca, herkese kendine gösterilen yeri alması ve her gruba mevzile
rine yerleşmeleri emri verildi, üzün süredir boş durmaktan sıkılmış,
araç ve gereçleriyle düşmana saldırıyı bekleyen ordunun kahramanla
rı ve Sultan’ın aslanları, 3 gün 3 gece daha kendilerini tutup beklediler.
Şehre girmenin yollarını aradılar. Nihayet 28 Cemaziyelevvel (15 Ni
san 1230) Perşembe günü gökyüzü yıldızlarla süslenince kale burçları
bayrak ve sancaklarla süslendi. [179] Şehirde büyük bir gürültü koptu.
Kur'ârı-ı Kerîm, 27/39.

Ahlat’ın ileri gelenleri şehirdeki iç kaleye sığındılar. Muzaffer ordu -Al
lah zaferin i daim etsin- yağma ve talana başladı.
Her ne kadar Ahlat halkı yanlış hareket edip direnme yolunu seç-
tiyse de Sultan’ın adalet yayan merhametli düşüncesi, onların canla
rını bağışladı. Yağmadan el çekmeleri konusunda ferman çıkardı. O
zulüm görenlerin üzerine cömertlik bulutunun feyizlerini tam zama
nında ve arkası kesilmeden yağdırdı. Herkes o zaman rahata kavuştu
ve devlete -Allah sütunlarını güçlendirsin- dua etti.
Sultan’a karşı koyanlar, kaçış yolunu kapalı ve merhamet yolunu

açık gördükleri zaman tövbe istiğfar ederek, “Ey rabbim iz biz zulm et
tik”757 dediler. Saadet bağışlayan ve kötüleri affeden o yüce Sultan,
onları da bağışladı. Onların hatalarına karşı ümit kapısını açtı. Melik
Eşrefin kardeşi Mücirüddin Takiyeddin, İzzeddin Ay Beg, Erzen768 yö
neticisi, Aksam769emiri, Esed b. Abdullah, Eyyüboğulları ülkesinin bü
tün yöneticileri, isteyerek ve istemeyerek Sultan’ın hizmetine girmek
için sıra oldular. Canlarını bağışlayıp onlara güven verdiği için onlar,
ellerini havaya kaldırarak Sultan’ın gücünün artması, devletinin de
vam etmesi ve muzaffer olması konusunda dua ettiler.
Sultan, kutlu düşünce ve hareketleriyle kendine miras kalan top

rakları büyük ölçüde genişletti. -Allah d a h a da genişletsin- Artık şimdi
Suriye ve Anadolu bölgelerinin, Sultan’ın devletinde görevli olanların
-Allah onların zaferlerini devam lı kılsın- ellerine geçmesi an meselesidir.
İşte olaylar bu şekilde onun istediği şekilde sonuçlanınca müjde

yi emirlere, eşrafa, reislere, şeyhlere ve halka vermesi için filân emi-
ri -Allah on a yardım etsin- görevlendirdi. Hemedan halkının tamamı,
Yüce Allah’ın Sultan’a gösterdiklerinden sevinç ve mutluluk duydular
ve onun hanedanının -Allah daim etsin- başarısından cesaret aldılar.
[180] Sultan’ın yaptığı iyiliklerden bütün insanlar yararlandı ve onun
yaptığı işler herkese uygun geldi. Yüce Allah, salih kişilerin onun hak-
kmdaki dualarını arttırsın!
767 Kur'ân-ı Kerîm, 7/ 22.

768 Bitlis’in güneyinde bir bölge.
769 Yeri tespit edilemedi.
X X . SULTAN’IN RUM (ANADOLU SULTANI İLE
SAVAŞMASI)
Gürcistan’ın fethinden sonra Sultan’ın devleti, onun dirayetli oluşu,
zenginliği ve askerlerinin kahramanlığı dolayısıyla zamanın kötülük
lerine karşı emniyette bulunuyordu. Devrin tanınmış kişileri, Suriye
ve Anadolu bölgelerinin yöneticileri Sultan’a karşı gelmekten ve onun
la savaşmaktan korkarak ona boyun eğmeye karar verdiler. Ahlat’ın
fethi de düşmanın yaralarına tuz ekti. Onun gücünün ve kuvvetinin
her tarafta duyulmasına ve haşmetinin ve heybetinin kalplerde yerleş
mesine sebep oldu.
Suriye ve Anadolu melikleri, diğer İslâm ülkelerini takip edip Sul-

tan’ın öfkesinden çekinerek kıymetli hediyeler gönderdiler. Bu şekilde
Sultan’ın huzuru, büyüklerin ve tanınmış kişilerin sığınağı oldu. As
kerlerinin sayısı arttı. İşi yolunda gitti ve hâzinesi ağzına kadar doldu.
Yönetimi altındaki bütün bölgeler onun adaletiyle mamur oldu. Şu ru
bai o zaman söylenmiş olup devrin fazıllarından birine aittir. Şiir:
"Ey cihan p ad işah ı! İşler, senin arzu ettiğin gibi olsun. Asi fe le k san a
boyun eğsin.
Dünyanın h er yerin de sikkelerin senin adın a basılm ası, h er yer

de hutbenin senin adın a okunm asını b ek lem ek konusunda sabırlı
olacağım ."
Ahlat’tan Malazcird’e770, oradan da Hastabsird’e771 [181] gelince

Sultan’ı halsizlik aldı. O sırada, Ahlat’ı kuşattığında para ve yiyecek
yardımında bulunmuş ve Sultan’m ilgisini ve sevgisini kazanmış olan
Erzurum sultanı gelerek, Sultan Alâeddin’in Halep ve Suriye melik
leriyle Sultan’m herhangi bir saldırısı karşısında güç birliği yapmak
için anlaştıklarını ve asker toplamakla meşgul olduklarını, “Eğer sen
Erzurum’u bırakıp Ahlat’a Sultan’a yardım gitmeseydin, o burada tu
tunamazdı” diyerek kendisini tehdit ettiklerini söyledi. Sultan, bu ka
dar askeriyle korkmuş ve acizlik içinde görünce onu yanından kovdu.
Daha sonra Sultan’ın ordusu, Muş ovasına varınca Suriye’ye yardıma
giden 6 bin kişilik orduyu çembere alarak hepsini kılıçtan geçirdi.
770 Bugünkü Malazgirt.

771 Bugünkü Harput.
Anadolu sultanı orduları ile Sultan Celâleddin’in orduları birbirine
yaklaşınca, Anadolu sultanı, Melik Eşref ve o ülkenin ileri gelenleri bir
araya gelip, çok sayıdaki silâh araç, gereç ve askerlerini birleştirdiler.
Bir tepenin üzerinde savaş düzenine geçip piyade ve süvarilerin önü
ne kazdıkları siperlere neft ve ok atan çarklar yerleştirdiler.
Savaş kavının ateşleneceği ve ikbal rüzgârının esmeye, emel tomur

cuklarının açmaya başlayacağı sırada Sultan, çadırından çıkıp atma
binince gücü atının dizginini tutmaya yetmedi. Atından inince sen
delemeye başladı. Bunun üzerine yakınları Sultan’a bir saat dinlen
mesini tavsiye ettiler. Sultan’m merkezde bulunan özel bayraklarının
(alem hâ-yi hâs), Sultanla birlikte geri çekildiğini gören sağ ve sol ka
natlar, Sultan’m yenildiğini sanıp geri çekilmeye başladılar. [182] Bu
durumu karşıdan seyreden düşman ordusu, Sultan’m hile düşünüp
onları tuzağa çekmek istediğini sanarak tellâl çağırtıp askerlerin hiçbi
rinin yerlerinden oynamamalarını bildirdiler. Ondan kısa bir süre son
ra Sultan’m ordusu dağılıp her biri bir yana gidince Sultan da orada
kalmanın mümkün olmadığını görerek772 çaresiz Ahlat’ın yolunu tuttu.
Ahlat’ta görevlendirdiği adamlarını da alarak Hoy’a gitti. Oradan Me
lik Eşrefin kardeşlerinden Mücireddin’i izzet ve ikramla geri gönder
di. Müminlerin Emiri El-Mutasım Billah’ın ricası üzerine Takiyeddin’e
geri dönmesi için izin verdi. Hüsâmeddin Kaymarî773 kaçınca, Melik
Eşrefin nikâhlısı olan eşinin774 namusunu korudu ve onu iyilikle geri
yolladı. İzzeddin Ay Beg de Dizmar775 kalesinde hayatını kaybetti.
Feleğin bir insana bir yardımda bulunup da daha sonra onun kat
kat acısını çıkarmadığı şaşılacak, az görülen bir olaydır. Şiir:
“F elek bize d estek olmuyor. Eziyet etm ek onun için zor değildir.
Bahtım ı, devam lı uykuda olduğum için şikâyet ettim. Ne y a z ık k i ar

tık uyanam ayacağım .
772 Bu savaş, 10 Ağustos 1230 tarihinde Erzincan yakınlarında yapılmıştır. Bak. Minorsky,
Studies in C aucasian History, s. 154.
773 Tam adı H üsâm eddin el-Kaymarî el-Hasanî b. Ebu’l-Fevâris olan bu şahıs daha sonra
ları Eyyubî devletinin Halep valisi olacak ve Hülagu’nun oraya varışı üzerinde şehri terk edip
kaçacaktır. Bak. Zambaur, Manuel de geneologie et de chronologie pour l’historie de l'Islâm,
s. 34.
774 Reşideddin’e göre (Blochet, s. 31) o, Melik Eşrefin kızıydı.
775 M erend’in doğusunda ve Karaca Dağı’nın batısındadır.
Ey fe lek ! Benim üzerim e bir taş koydun. Niye d a h a fa z la koym uyor
sun diye m erak ediyoru m .”
Sultan, daha kaderin darbesinin sarsıntısından kurtulmadan Cur

magun Noyan’m Amu Deryâ’yı geçtiği haberi geldi. Onun üzerine Sul
tan, Vezir Şemseddin Yulduzcu’yu Giran776 kalesini korumakla görev
lendirip orada bulunan haremini ona emanet ettikten sonra Tebriz’e
geldi. Oradan aralarındaki [183] anlaşmazlık bulunan Halife’ye, Ana
dolu ve Suriye sultanlarına elçiler göndererek, Kaan’ın777 ordusunun
Amu Deryâ’yı geçtiğini, sayı ve güç bakımından karınca ve yılandan
farksız olan Tatar ordusunun karşısında kalelerin ve şehirlerin daya
namayacağını, bu taraf insanlarının zaten onların korkusundan titre
diklerini, eğer kendisini ortadan kaldırırlarsa, onların Moğol askerleri
karşısında tutunamayacağım, kendisinin onlarla Moğol askerleri ara
sında İskender şeddi vazifesi gördüğünü, eğer onlar kendisine askerî
destek sağlarlarsa, bu durumun düşmanın dişlerini küt edeceğini ve
kendi askerlerine cesaret vereceğini, yok eğer teklifini hafife alacak
olurlarsa, başlarına geleceği düşünsünler, diye haber gönderdi. Şiir:
“Siz h epin iz ken dinizi düşünüyor, küçüklerin h alin e bakm ıyorsunuz. ”
Ne yazık ki onların kalplerine muhalefet fidanı dikilmiş, kalbin

kanıyla o fidan sulanmıştı. O fidandan üzüntü ve kederden başka ne
meyve beklenebilir? Öldürücü zehirle doldurulmuş olan bir kadehten
nasıl Babil şarabının tadım umarsın? Öfke anında bağış ve af öldürücü
yaralar için en iyi merhemdir ve ölümünden sonra Suhrab’a778 yuttu
rulan iksirdir. Şiir (Arapça):
“G ad a779 ağaçları arasın da dolaşan onu sevm em e rağm en ben onun

eld e edem ediğin i arzu eden birinci kişi değilim. ”780
Cihan Padişahı Cengiz Han’ın güçlü devleti ve iyi talihi, onları an
laşmazlığa itti. Sultan’m arzusunun gerçekleşmesine engel olup onun
ümitlerini yıktı. Moğol ordusunun Serab’a ulaştığı haberi gelince Sul
776 A ras’m kuzeyindeki bugünkü Gilan.

777 Ögedey.
778 Şehnâm e’ye göre Rüstem , ölüm döşeğinde yatm akta olan oğlu Suhrab’ın acısını din
dirmek için iksir aram aya padişah Keykavus’a gider. Fakat yolda oğlunun ölüm haberini alır.
779 Tuzlu bir ağaç.
780 Tebrizî, Şerhü’l-Ham ase, Bulak neşr. c. III, s. 148.
tan hemen [184] Bişkin’e781 yöneldi. Oraya vardığı akşam indiği sa
rayda gördüğü muameleden çocukluğundan beri onunla beraber olan
şansının artık döndüğünü, büyüklük ve otoritesinin kaybolmaya yüz
tuttuğunu anladı. Artık ölüm ve felaket habercileri sonunun yaklaş
tığını, onun devletinin kulağına hal diliyle fısıldıyor, Sultan, boynu
kesilmiş kuşun yaptığı hareketleri yapıyor, olaylar karşısında karar
vermede tereddüt gösteriyordu. Avcının, istediği gibi oynadığı ve alay
ettiği tuzağa düşmüş bir vahşi hayvanın azıcık ipini gevşettiği zaman,
onu sevindirdiği ve sonunda işini bitirdiği gibi zalim felek de ona aynı
şeyi yapıyor ve onun salim karar vermesini engelliyordu. Bu konuda
Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Kendilerine verilene sevinince ansızın
onları y a k a la d ık da umutsuz kalıverdiler. ”782
Velhasıl Sultan, ertesi gün Bişkin’den Muhan’a hareket etti. Orada

5 gün kalınca Moğol ordusunun geldiğini haber verdikleri zaman ora
yı terk edip Kaban783 dağlarına çıktı. Mugan’a gelen Moğollar Sultan’ı
orada bulamayınca derhal peşine düştüler.
Sultan, 628/1230 yılının kışını Urmiye ve Uşnu’da geçirdi. O sırada

Sultan’m [185] Giran kalesinde haremini koruması için görevlendir
diği Vezir Şerefü’l-Melik Yulduzcu’nun Sultan’ın orada bulunmayışı
ve onun hakkındaki haberlerin kesilmesini fırsat bilerek haremine ve
hâzinesine dokunduğu iftirası Sultan’ın da kulağına gelince hiç vakit
geçirmeden oraya hareket etti. Kalenin kapısına varınca Yulduzcu, ya
pılan iftiranın korkusundan kaleden çıkıp Sultan’ın huzuruna geleme
di. Ondan anlaşma (misâk) talep etti. Bunun üzerine Sultan, Yulduz-
cu’yu nasihatle yola getirmesi için Buku Han’ı gönderdi. Buku Han,
oraya vardıktan sonra Yulduzcu’nun adamları birer birer onu terk ede
rek yalnız bıraktılar. Yulduzcu Sultan’ın huzuruna varınca Sultan ona,
“Seni yerin dibinden alıp göğün tavanına yükselttim. Benim bütün bu
iyiliklerime karşılık bana bunu reva gördün” diyerek yakın adamlarına
(vuşâkân-ı hazret) Yulduzcu’nun atlarını (hayl) yağma edilmesini em
retti ve onu da kale komutanına teslim etti. Bir süre sonra Yulduzcu,
dünya zindanından öbür dünyaya göç etti. Daha sonra Yulduzcu’nun
masum olduğunu öğrenen Sultan, ölünceye kadar vicdan azabı çekti.
78' Ahar yakınlarındaki bugünkü Miskin.

783 Sovyetler Birliği-Türkiye sınırında yakın bir yerde olan bugünkü Kalan.
Sultan, oradan Diyar-ı Bekr’e hareket etti. Moğol ordusu (haşem )
Curmagun’un yanına varınca, zayıf düşmüş bir sultanı takip edip ya
kalama işinde böyle aşırı gayret ve çaba göstermeyi gerekli görmedi.
[186] Geçeceği yere tuzak kurarak onu yakalamayı kararlaştırdı. Bu
plânı gerçekleştirmek için Taymas ve Moğol komutanları Efrasiyab’ın
Gurgin’in784 karşısına çıkardığı yiğitler gibi yüreği savaş ateşiyle ya
nan Türkler’den oluşan bir birliği Sultan’ı ortadan kaldırmak için
görevlendirdi.
O arada Sultan, Moğol ordusu hakkında bilgi alması için Buku

Han komutasında bir birliği yola çıkardı. Buku Han, Azerbeycan’a va
rıp Moğolların oralara uğramadığı haberini alınca işin aslını araştırıp
sormadan alelacele geri dönüp Sultan’a Moğolların uzaklarda olduğu
müjdesini verdi. Şiir:
“Padişah bir eğlen ce m eclisi düzenledi. Onun varlığıyla saray, b a h ç e

nin b ah a rd aki h alin e döndü. ”
Şiir (Arapça):
“Sarhoşluğu yalnız acılarım ı dindirdiği ve aklım ı başım dan aldığı

için seviyorum. ”
Bu konuda şunu anlatırlar: Bir gün Mütevekkil785, zevk ve sefaya

dalan ve uygunsuz hareketlerde bulunanlardan birini azarlaması üze
rine o, “Bütün bu uygunsuz hareketleri ben eğlen ce olara k kabu l ediyo
rum. Çünkü bu dünyanın bunca zahm etlerin e a n ca k kü çü k d e olsa bir
m utlulukla karşı ko n abilir” diye cevap verdi. Fakat bu görüş, zam an a
ve y ere göre değişir.
Velhasıl, devlet büyükleri ve emirleri Sultan’a uyarak kadehleri dol

durup boşaltmakta vakit geçirirken savunmalarını ihmal ettiler. İşlerin
sarpa sarmasına rağmen neva makamıyla oyalandılar. Savaş aletleri
hazırlaması gereken elleri def ve çeng çalmaya ayırdılar. Erkeklerin
yanma kadınların yanını, aygırların ince beline kadınların ince be
lini tercih ettiler. [187] Sürahinin içinde kaynayan kanı şarap sanıp,
çeng’in tellerinden çıkan ağlama ve inleme seslerini bam ve pes bildi
ler. Daha önce atın eyerini taht, keçeyi yatak, zırhlı elbise, miğferi taç
784 Şehnam e kahram anlarından biri.

785 Abbasî halifesi (84 7 -8 6 1 ).
yapmış olan padişah, savaş ve er meydanlarına eğlence ve işret meclis
lerini tercih etmiş, feleğin açtığı yaralardan kendine merhem yapmış,
dostlarla içtiği şarap ona düşmanlarının açtığı yaraları unutturmuş, sa
zın sesini er meydanın sesine değişmiş, al atın yerine şarabı almıştı.
Biri onun bu durumu karşısında şu şiiri söyledi. Şiir:
“Ey şah ! Ş arap içm ekten san a n e fa y d a gelecek? D aim a sarhoş olm ak
san a n e kazan d ıracak?
Şah sarhoş, dünya harap, düşm an h er yan da, böyle bir ortam da
b a şa neyin geleceği gün gibi bellidir.766
Sultan, bu şekilde birkaç gün eğlence ve işretle geçirince birden

bire hamile gece feleğin kötü çocuklarını dünyaya getirdi. Sultan’ın
aklını cehalet şeytanının yuvası olduğu, kalbinin derinliklerine şeh
vet duygularının yerleştiği, görüşlerinin ve düşüncelerinin dizginle
rini nefsanî heveslerin eline bıraktığı, tedbiri elden bırakıp emir ve
vezirlerinin güvenini kaybettiği, askerlerinin derin bir uykuya daldığı,
bütün [188] nöbetçilerin (m ufredân) çoğunun sarhoşluktan ellerinin
ayaklarının tutmadığı bir gece yansı, Şiir:
“K aranlık gecenin bir kısm ı geçince, seh er yıldızı dönen feleğin etra
fını d ola n d ı”767
diye nitelenen bir zamanda Tatar ordusu Taymas’ın komutasında

savaşçıları bulunması gereken yerde bulunmayan, nöbetçileri uyuyan
Sultan’m askerlerinin konakladığı yere vardı. Kaan’ın, Sultan’ın işini
bitirmek için Curmagun’u görevlendirmesine rağmen somadan “Bu işi
en iyi sen yaparsın” diye Taymas’ı tercih etmesi anlaşılmayan bir du
rumdu. Nitekim Kaan’ın dediği çıktı. Tatar ordusu, karşısındakilerin
uyanık beklediklerini sanıp sürünerek onlara yaklaştı. Onların yaklaş
makta olduğunu gören Orhan, koşarak Sultan’m yanma vardı. Fakat o,
ilk akşamdan beri derin bir uykuya dalmıştı. “Olaylar; tam vaktinde
kapıyı çalar."Şiir (Arapça):
“ Uykuda bir rüya görm ek, h er anı tasa olan uyanıklıktan iyidir. ”
Uykusundan nazik olmayan bir şekilde uyandırılan Sultan, Yüce

Tanrı’nm yardımından ümidini kesti. Tedbir olma yeteneği, kaderin
786 Bu rubai, İbn at-Tıktıka'nın Kitabü’l-Fahri adlı kitabında zikredilmiştir.

787 Şehnam e,Vullers neşr. s. 4 3 8 .
pençesine düşmüş, düşünce atı kötürüm kalmış, imkân yayından çık
mış olan çare oku, maksat hedefine ulaşmadan kırılmış, onunla selâ
metin arasına belâ girmiş ve kötülük yuvasına düşmüştü. Yabancı ve
istenmeyen misafir aniden bastırmış, emniyetini ve huzurunu alıp gö
türmüştü. Fakat bu sefer gelen ciddi ve yiğit biriydi. Sarhoşluğunu gi
dermek için soğuk su isteyip başına döktürdü. O andan sonra artık ba
şından belâ eksik olmayacak, [189] kalbi demirci ocağı gibi kor halinde
yanacak, gözleri kırık bir testi gibi daima su sızdıracaktı. Az bir adam
ve büyük bir üzüntüyle yola çıkıp sevgili ülkesine ve ikbal tarlasına
veda etti. Şiir (Arapça):
“Eğer gecelerin gözü bizi bir süre görm ezlikten gelirse, biz bunu iyiye
yorm alıyız. ”
Şiir:
“Ey gençlik! Günlerin ve gecelerin hoş geçsin. Benim, sen in le görüş

m em artık kıyam ete kaldı. ”
Sultan, az bir askerle yola çıkmadan önce bayrağı (âlem ) bekleme

si ve düşmana karşı koyması için orada bıraktığı Orhan, onun emrine
uyup kısa bir süre savaştıktan sonra Moğol askerlerinin onu Sultan sa
nıp üzerine gelmesi üzerine kaçmaya başladı. Moğollar, onları, kartal
ların avlarım kovaladıkları gibi kovaladılarsa da ellerinden kaçırdıkla
rını anlayınca geri dönüp Sultan’ın kamp kurduğu yere geldiler. Orada
kimi buldularsa kılıçtan geçirip kurtlara ve sineklere yem yaptılar. Bu
şekilde gurur Anka’sının beyinlerine yumurta bıraktığı, horozdan yu
murtalar bekler duruma gelmiş olan Sultan’ın adamlarının, bu dünya
dan bekledikleri bütün emniyet ümitleri suya düştü. Hayat elbiseleri
fenanın dişleriyle parçalandı. Daha önce kutup yıldızının yanma ka
dar yükselmiş olanlar kabrin çukuruna indiler, toz toprak onlara hah
oldu. Şiir:
“Yaşlı fe le k h e r zam an böyle döner. O bazen yay, bazen d e o k gibidir.
Bazen sevgi ve iksir sunar, bazen de nefret ve zehir. İşte dönen fe le

ğin âdeti budur. ”788
Kafası karışmış olan Sultan, istediğini yapamaz duruma geldi. Şiir:
788 Şehnam e, Vullefs neşr. s. 1061.

"Dünyanın üzüntüsü ve kaderiyle yarılm ış olan kalp ve korku ben de
y er tutmuştur. ”
[190] Bu vaziyette kendini yola vurdu.
Dünyanın vefası böyle olunca, onun cefasının nasıl olduğunu tah

min edebiliyor musun? Tuzakla dolu olan yerlere dünya, gaileler
le dolu olan zorluklara da zaman adını koymuşlar. Yine aynı şekil
de üzüntülerin merkezine kalp, korkuların merkezine de can demişler.
Şiir.
“Ey benim vücudum la yekvücut olan! Üzüntü benden m i sen den m i

kaynaklanm aktadır, bilemiyorum.
Üzüntü gönlü çep eçev re sarıp istila edince, gönül on a çık git dedi.
Bunun üzerine üzüntü, aram ızd a ayrılık, gayrılık yok. Sen benim , ben
senin cevabını verdi. ”
Şiir:
“Kaderin indirdiği darbelere karşı koyabilirsek, zam anın bize bir şey
yapacağ ın ı tahmin etmiyorum.
Şim di asayiş ve huzur devri değil, karışıklık ve fe la k e t devridir.
Dünyanın tam am en fitne ve kötülükle doludur. Çünkü cihan p a d iş a

hının devleti y ıkılm ak üzeredir.
Ey delikanlı! Bil ki bütün bu karışıklık ve kötülüğün kaynağı yaşlı bir

kadının (dünya) can y akan hareketleridir.”
Şiir (Arapça):
“Kusuru zam anın had iselerin e yü klem ek, şaşırm adan öteye garip bir
davranıştır. Ağzı bağlı biriyle kon u şm ak istem ek d e öy le.”
Sultan Celâleddin’in ölümü hakkında çeşitli rivayetler vardır: Ba

zıları Amed’e789 vardığı zaman, geceyi orada geçirmek isterken, oraya
gelen bir grup eşkıya, üzerindeki elbiseye ve nişanlara göz koyarak, ne
yaptıklarını ve nasıl bir av avladıklarını bilmeden göğsüne indirdikleri
hançer darbeleriyle onu öldürdü, diyorlar. İşte hayat böyle. Nerede bir
huma kuşu varsa, orada bir baykuş, [191] nerede bir aslan varsa, orada
769 Bugünkü Diyarbakır.

leş bekleyen bir çakal vardır. Onlar Sultan’m elbisesini giyerek şehre
inince, Sultan’m yakınları onun elbisesini tanıyarak Amed yönetici
sine (sâhib) haber verdiler. Amed yöneticisinin emri üzerine katille
rin hepsini öldürdüler. Orada buldukları katledilmiş bir adamı getirip,
Sultan için yaptırılan bir türbeye gömdüler. Bir rivayete göre de Sul
tan, elbisesini yakınlarından birine giydirmiş, kendisi de sufî elbisesi
giyerek diyar diyar dolaşmaya başlamış, sonunda bu vefasız dünyanın
darbesini yiyerek eceliyle ölmüştür.
Onun ölümünden yıllar sonra, “Sultan filân yerde görülmüş” diye

halk arasında dedikodu çıktı. Irak veziri Şerefeddin Ali Tefrişi790, bir
süre bu haberin aslını araştırmakla meşgul oldu. “Sultan filân şehirde
görülmüş, Sultan filân kalede” şeklinde şehirlerde ve köylerde haber
yayanların sayısı günden güne arttı.
Nihayet, 633/1254-5 yılında Ceyhun nehrini [192] geçmekte olan

tüccarlar arasından biri, gemi adamlarına “Ben Sultan Celâlettin’im”
deyince onu yakalayıp sorguya çektiler. Sözünde ısrar etmesi üzerine
de öldürdüler. Daha bunlara benzer pek çok olay oldu.
Fakat insan ömrü gibi o dedikoduların ömrü de uzun olma

dı. “Ondan b aşka h er şey y o k olacaktır; hüküm O’nundur; O’na
döndürüleceksiniz. ”791
X X I. YEMİN MELİK792 İGRAK VE ONLARIN SONU

Sultan Muhammed, nehir kenarında yenilip geri dönünce, Herat
valisi olan Yemin Melik önce Herat’a, sonra da Germsir yolundan Gaz-
ne’ye hareket etti. [193] O sırada 20 bin askerle Sultan’m adına Gaz-
ne’yi Har Post Gurî, yönetiyordu. Yemin Melik, Gazne’ye iki üç menzil
uzaklıktaki Sura’da konakladığı sırada Har Post’a, “Hayvanlarımıza ot
hazırla. Tatarlar Horasan’a girdi. Sultan ise yenilerek Irak’a gitti. Bun
dan sonra Sultan’a güvenme” diye haber gönderdi. O sırada Sultan
Celâleddin’in veziri Şemsü’l-Mülk Şihabeddin Serahsî ve Sultan’m
adına kaleyi ve iç şehrin muhafızı (kutval) Selahaddin Nesaî de Gaz-
790 Bugünkü Tefriş’ten.

792 Bu şahsın adı değişik kaynaklarda Yeminü’l-Mülk, Yemin Melik veya Em in Melik ola
rak geçer.
ne’de bulunuyorlardı. Har Post ve emirleri, Yemin Melik’in haberine
“Biz Gurluyuz, siz Türksünüz. Bunun için bir arada yaşayamayız. Sul
tan, her kavme ziraat yeri ve otlak göstermiştir. Onun için siz de ben
de hakkımıza razı olup, birbirimizin toprağına göz dikmeyelim” şek
linde cevap gönderdi. Bu şekilde birkaç defa elçi teati edildiyse de du
rum değişmedi ve Gurlular görüşlerinde ısrar ettiler. Bunun üzerine
Gazne civarında bulunan Sultan’a bağlı askerler, şehrin yarım fersah
uzaklığında kamp kurup savaş hazırlıklarına başladılar. O sırada Vezir
Şemsü’l-Mülk ve Selahaddin, “Gurlular içlerinden Sultan’a karşı ayak
lanmayı geçiriyorlar, çünkü Sultan’m akrabası olan Yemin Melik’e şeh
re giriş izni vermiyorlar” diyerek Har Post’u ortadan kaldırmak için an
laştılar. Bu ikisi, bir bahçede ona ziyafet verirlerken Selahaddin Nesaî
ani bir bıçak darbesiyle Har Post’u öldürdü. Sonra oradan kalkıp Har
Post’un ölümünü adamları duymadan şehrin yönetimini ele geçirdiler.
Daha sonra Har Post’un öldürüldüğünü öğrenen Gurlular dağıldılar.
Bir iki gün sonra da Yemin Melik, [194] Gazne’ye girerek oranın yöne
timini ele geçirdi.
O olaydan bir süre sonra Cengiz Han’ın Belh’in Talekan kasabası

na vardığı ve oradan iki üç bin kişilik orduyu Germsir üzerinden Ye
min Melik’i aramaya gönderdiği haberi gelince Yemin Melik, hemen
bir ordu hazırlayarak onlara karşı savaşmaya çıktı. İki ordu birbiri
ne yaklaşınca Moğollar karşısmdakilerin sayıca üstün olduğunu gö
rüp geri çekilmeye başladılar. Bunun üzerine Yemin Melik Büst793 ve
Tekinâbad’a794 kadar onları takip ettiler. Moğollar oradan Herat ve Ho
rasan tarafına yöneldikleri zaman Yemin Melik de Kusdar795 yolundan
Sivistan’a796 gitti. Yemin Melik, o sefere çıkarken Şemsü’l-Mülk’ü ya
nma almış, Selahaddin’i de Gazne’de bırakmıştı. Şemsü’l-Mülk’ü, Büst
ve Tekinâbad yakınlarındaki Kucuran797 kalesine hapsetti. Selahad
din’i de Yemin Melik’in yokluğundan yararlanarak Gazneliler bir ayak
lanma sırasında öldürdüler.
793 Bugünkü Kala-yı Bust.

794 M uhtem elen Kandahar’a bağlı bir yer. Minorsky, Hudud, s. 345.
795 Kelat’m 85 mil güneyindeki bugünkü Kuzdar, Minorsky, a.g.e. s. 373.
798 Kuetta’nın kuzey-doğusundaki Sibi’nin nahiyesi Balis veya Valiştan.
797 Yeri tespit edilemedi.
Ondan bir müddet sonra Gazne kadılığı yapmış olan Raziyü’l-Mülk
ve Umdetü’l-Mülk adlarındaki iki kardeş, Tirmiz’in yönetimini ele ge
çirdiler. Daha sonra aralarında anlaşarak Gazne’nin yönetimini Razi-
yü’l-Miilk’e bıraktılar. O sırada Horasan ve Maverâünnehr’den gelen
Halac ve Türkmenler büyük topluluklar halinde [195] Seyfeddin İğrak
Melik’in komutasında Peşâver’de toplanmışlardı. Raziyü’l-Mülk, on
ları çiğneyerek Hindistan’ı ele geçirmek sevdasına düştü ve Peşâver’e
doğru hareket etti. Orada karşılaştığı Türkmenler ve Halaclar tarafın
dan ağır bir yenilgiye uğratıldı ve ordusunun çoğunu kaybetti.
Ondan sonra Raziyü’l-Mülk’ün kardeşi Ümdetii’l-Mülk, Gazne’nin

yönetimini ele geçirdi. İmadeddin’in kardeşi Azam Melik de Belh’te
bulunuyordu. Kabul yöneticisi Melik Şir, Gurlulardan meydana gelen
ordusuyla Gazne’ye gelerek Ümdetü’l-Mülk’ün bulunduğu iç kaleyi
kırk gün boyunca kuşatıp m an cın ık ateşine tutarak ele geçirdi. Melik
Şir’in kaleyi aldığı gün, Horasan’dan gelirken Moğollara yenilmiş ve
Kucuran kalesine sığınmış olan sultan Celâleddin’i himaye eden Şem-
sü’l-Mi'ılk, Gazne’ye haber göndererek Sultan’m gelişini müjdeledi ve
onu karşılama törenlerinin hazırlanmasını istedi. Ondan bir hafta son
ra Sultan, Gazne’ye varınca dağınık vaziyette bulunan askerler koşup
onun yanında yerlerini aldılar. Sultan, gerekli hazırlıkları yaparken
Yemin Melik Hindistan’dan, İğrak Melik de Peşâver’den adamlarıyla
gelerek Sultan’ın hizmetine girdiler. Onlardan başka Azam Melik, Şir
ve Gurluların çoğu Sultan’m yanında yerlerini aldılar. Böylece Sul-
tan’ın emri altında 70 bin kişilik bir ordu toplanmış oldu.
Ondan sonra Sultan Celâleddin askerleriyle birlikte Moğollar hak

kında bilgi toplamak için birçok yolun kesiştiği [196] Bamyan civa
rında bulunan Pervan’a gitti. O, Gazne’den ayrıldıktan sonra onun pe
şinde olan 12 bin süvariden meydana gelen Moğol ordusu Gazne’ye
geldi. Asker bulunmadığı için kolayca şehre girip camileri yıktılar ve
karşılaştıkları insanları öldürdüler. Sonra oradan aldıkları bir kılavuz
la Sultan’m peşinden Pervan’a geldiler. Yaptıkları savaşta Sultan’a ye
nilerek Talekan’da bulunan Cengiz Han’ın yanma gittiler.
Sultan o savaştan galip çıkıp Moğol askerlerinden sağ kalanlar da

ğılınca Moğollar’dan kalan atlıların paylaşılması konusunda Halaclar,
Türkmenler, Gurlular ve Harezmliler arasında kavga çıktı. Bu şekilde
Sultanın ordusunda anlaşmazlık baş gösterince İğrak Melik ve Azam
Melik, daha önce beraberlerinde getirdikleri Halac, Türkmen ve Gurlu
askerlerle (haşem ) beraber Peşâver’in yolunu tuttular. Sultan da yanın
da kalan Türk ve Harezmli askerlerle Gazne’ye hareket etti.
İğrak Melik, Azam Melik ve diğer Halac, Türkmen ve Gurlu emir

ler, Sultan’ın yanından ayrıldıktan sonra Azam Melik’in mülkü (ikta)
olan Nigrahan’a798 varınca Azam Melik, yanında gelenlere izzet ve ik
ramda bulunarak her birine ayrı ayrı yer gösterdi. Fakat çok geçmeden
5-6 bin çadır askeri olan Halacların emiri Nuh Candar ile İğrak Melik
arasında kavga çıktı. Bunun üzerine İğrak yakınındaki 20 bin askeriyle
Peşâver’e hareket etti. Nuh Candar da hayvanlarını otlatmak için ora
da kaldı. Seyfeddin İğrak Melik, [197] Nigrahan’dan bir menzil kadar
uzaklaşınca Azam Melik’e bir adam göndererek, “Ben seni oğlum gibi
severim. Sende çok hakkım olduğunu biliyorsun. Eğer benim mem
nun olmamı istersen, Nuh Candar’a topraklarında oturma izni verme”
diye haber gönderdi. Azam Melik de ona, “Onu topraklarından çıka
racak olursam, Müslümanlar arasında kavga çıkabilir. Bu da doğru bir
şey olmaz” diye cevap verdi ve daha sonra yanında hassa askerlerin
den 50 süvari alarak onların arasını bulmak için Seyfeddin İğrak’ın
yanma gitti. Seyfeddin İğrak, onu iyi karşıladı. Şarap meclisi düzen
leyip onu yanına oturttu. Azam Melik, Nuh Candar’dan söz açıp İğrak
Melik’ten onu bağışlamasını isteyince onun bu isteğini reddeden İğrak
Melik, sarhoş bir vaziyette 100 süvarisiyle kalkıp Nuh’un ordugâhı
na gitti. Nuh barışmaya geldiğini düşünerek oğullarıyla birlikte ona
izzet ve ikramda bulundu. O sırada İğrak Melik, kılıcını çekip Nuh’a
vurmak isteyince Nuh’un askerleri anında müdahale edip onu parça
parça ettiler. Onun ölüm haberi İğrak Melik’in ordugâhına ulaşınca,
İğrak Melik’in adamları, “Bu muhakkak Azam Melik’in bir tuzağıdır.
Nuh ile işbirliği yapıp buraya geldi ve İğrak Melik’in öldürülmesine
sebep oldu” şeklinde düşünülerek orada bulunan Azam Melik’i yaka
layıp öldürdükten sonra Nuh’un bulunduğu yere saldırdılar. Onu ve
oğullarını öldürdüler. O olaylar sırasında gerek İğrak Melik tarafından,
gerek Nuh tarafından gerekse Gurlulardan çok sayıda insan hayatını
kaybetti.
798 Afganistan’daki bugünkü Ceialâbâd, bak. Minorsky, a.g.e. s.252.

Ondan kısa bir süre sonra Cengiz Han’ın emriyle hareket eden Te-
kecük ve Seyyid Alaü’l-Mülk Kunduz komutasındaki Moğol ordusu
onların üzerine geldi. Moğollardan meydana gelen ordunun komu
tanı Tekecük ile devşirme piyadefçerigj ordusunun komutasını Ala
ü’l-Mülk, [198] Halac, Gurlu ve Türkmen askerlerinin sağ kalanlarını
kılıçtan geçirdiler. Sözün kısası, Sultan Celâleddin’in yanından ayrıl
dıkları zaman sayıları 20 bini bulan Halac, Türkmen ve Gurlular iki,
üç ay kadar kısa bir süre içinde gerek birbirlerini öldürerek, gerekse
Cengiz Han’ın askerlerinin kılıç ve oklarına hedef olarak tamamen yok
oldular ve onlardan hiçbir eser kalmadı.
X X II. SULTAN’IN ANNESİ TERKEN HATUN

Terken Hatun, aslen Kanklı adı verilen bir Türk kabilesindendi. Bu
kabilenin mensupları Terken tarafından daima himaye görürler ve yö
netimde söz sahibi olurlardı. “A cem iler” de denilen bu insanlar sert ta
biatlı ve merhametsiz idiler. Bunlar, nereye gitseler orayı harap ederler,
halk onları gördüğü zaman kaçacak delik arardı. Onların halka reva
gördüğü eziyet ve zulüm, Sultan’m devletinin temellerini sarsan en
önemli etkenlerden biridir. Şiir (Arapça):
“Bir kavim var ki beş vakit n am azı n afile say ar ve H arem -i Şerifte h a
cıların kanlarını akıtm ayı uygun görür. “7"
Terken Hatun’un ayrı bir sarayı (dergâh) kendine bağlı devlet erkâ
nı, özel emlâk ve akarı vardı. Bunlardan başka onun sözü Sultan ve
yakınları tarafından dinlenir, Sultan’ın hâzinesinden istediği kadar
harcama yapabilirdi. Terken Hatun’un sık sık gizli eğlence meclisleri
düzenlediğini söylerler. Bunun yanında o, devlet sahibi birçok hane
danın mensuplarını da ortadan kaldırmıştır. Yeni bir ülke fethedildik
ten sonra oranın yöneticilerini rehin alarak Harezm’e getirdikleri za
man Terken Hatun, onlardan oğluna bir sıkıntı gelmesin diye hepsini
öldürüp Dicle’ye800 attırırdı. [199] O bunu yaparken, Yüce Allah’ın in
sanoğlunun yaptıklarının cezasını ve mükâfatını yalnız bu dünyada
değil öbür dünyada da vereceğinden haberi yoktu.
799 Mütenebbî’nin bir kasidesinden.

800 Ceyhun.
“H er ne y aparsan , zalim ve kâ fir dünya h iç vakit geçirm eden onu se
nin h esab ın a yazar. ”
Sultan Muhammed, Moğolların önünden kaçarken Tirmiz nehri

ni geçince, annesinin ve hareminin Mazenderan’a gitmesi ve oranın
kalesine sığınması için Harezm’e adamlar gönderdi. Terken oğlunun
buyruğu üzerine hareket etti. Sultan’ın tohumlarını ve haremlerini bir
likte götürürken, askerlerini Harezm’de bıraktı. Hareketi sırasında esir
olarak getirilmiş olan fethedilen ülkenin yöneticilerini, emir vererek
Ceyhun nehrine attıktan sonra evlâtları, torunları, yakınları ve hâzi
neleriyle Vezir Nasireddin’in refakatinde Dihistan üzerinden Mazen
deran’a hareket etti.
Mazenderan’a gelen Sultan orayı da emniyetli bulmayarak Terken’i

ve diğer harem mensuplarını Larican801 ve İlal802 kalelerine gönderdi.
Sultan’ın peşinden Mazenderan’a gelen Sübetay, anılan kaleleri ku
şatmak için asker çıkardı. Şansa bakın ki yağmurun bulutlarının her
zaman yükünü üzerine boşalttığı ve o zamana kadar kimsenin su sı
kıntısı çekmediği İlal Kalesinin kuşatıldığı zaman yağmur da onlara
düşmanlık etti. Yağışını durdurdu. Çünkü şans, çoktandır onları terk
etmişti. Şiir.
“Sultan, su çeken fillerle h av a d an toprağa tatlı su sağlayan kim sedir. ”
[200] On beş gün sonra su bitince zor durumda kalan Terken Hatun,
diğer harem mensupları ve Vezir Nasireddin ile aşağıya indi. Onlar,
kalenin dibine vardıkları zaman hava yüzünü ekşitip üstüne şimşek
çakarak ağlamaya başladı. Bu ördeğin balığa şunları söylediği hikâye
ye benzedi. Şiir:
“Biz öldükten sonra dünya ister deniz, ister serap olsu n.”
Moğol askerleri, Terken Hatun’u, oğulları, kızları ve Nasired

din ile birlikte Talekan’da bulunan Cengiz Han’ın yanına götürdüler.
618/1221-2 yılında oraya varınca Cengiz Han’ın emriyle Nasireddin’i
işkence ederek öldürdüler. Sultan’ın erkek çocuklarından hiçbirini sağ
bırakmadılar. Sağ bıraktıkları Terken’e, Sultan’m kızlarına, kız kardeş-
601 Tahran’ın 50 mil kuzey-doğusunda Demavend dağında A m ul’un bir nahiyesi.

802 Du-Danga eyaletindeki Satı (Tiçin) nehrinin kollarından biri.
lerine ve hanımlarına Cengiz Han’ın buyruğu ile Sultan ve onun ülkesi
için ağıt söylettiler.
Daha önce anlattığımız Sultan’ın nehirden kaçıp kurtulduğu sı

rada ülkesine dönen Moğollar, Sultan’ın haremini de beraberlerinde
götürdüler.
Karakorum’a götürülen Terken Hatun, orada birkaç yıl mutsuz

bir hayat yaşadı ve 630/1232-3 yılında hayatını kaybetti. Cengiz Han,
onun kızlarından ikisini Çağatay’a teslim etti. Çağatay da onlardan
birini özel cariyesi yapıp veziri Kutbeddin Habeş Amed’e verdi. Di
ğer şehzadelerin payına düşmüş olan kızlardan birini Amed Hacib’e
bıraktılar.
Bunlardan başka Sultan Celâleddin’in [201] Terken adında iki ya

şındaki bir kızı Curmagun’a düştü. Curmagun onu Kaan’a gönderdi.
Kaan’ın emri üzerine onu sarayda (ordu) yetiştirdiler. Daha sonra ci
han şehzadesi Hülagu batı ülkesine yönetici olarak giderken, Terken’i
ona lâyık biriyle evlendirmesi için Hülagu’ya verdiler. Hülagu da çok
değerli bir çeyizle onu, 655/1257-8 yılında Moğol devletine yaptığı de
ğerli hizmetlerinden dolayı Musul yöneticisinin803 oğlu Melik Salih’e804
şeriat hükümlerine göre nikâhladı.
X X III. SULTAN GIYASEDDİNİN HAYATI

Asıl adı Pir Şah olan Sultan Gıyaseddin’e Kirman bölgesinin yöneti
ciliği verilmek istenmişti. Fakat “Kul tedbir alır, Allah takdir eder. ”
Babası Sultan Muhammed, Irak’tan Mazenderan’a giderken haremi

ni Karun kalesine gönderince Sultan Gıyâseddin’i de onların yanında
görevlendirdi. Sultan Muhammed -Allah delilini nurlandırsm - Abas-
kun adasında öldükten sonra [202] Moğol ordusu orayı terk edince
Karun kalesinden ayrıldı ve babasının daha önce görevlendirdiği Kir-
man’a gitti.
Sultan Gıyâseddin Cuvaşir kalesine varınca, Zuzen melikinin ada

mı olan kale yöneticisi (kutval) Şucaeddin Ebu’l-Kâsım, “Ben sizin
803 Bedreddin Lulu (1 2 3 3 -1 2 5 9 ).

8M Salih İsmail (1 2 5 9 -1 2 6 3 ).
tarafınızdan buraya tayin edildim. Eğer buraya gelecek olursanız ka
rışıklık çıkar” diyerek birçok değerli hediyeler (nüzul) gönderip Gıyâ-
seddin’i kaleye sokmak istemedi.
Sultan Gıyâseddin, onun niyetinin kötü olduğunu anladı. Fakat

onunla savaşmak istemedi. Yanmdakilerle birlikte oradan ayrılarak
Irak’a gitti. Irak’a varınca daha önce dağılmış ve saklanmış olan asker
ler onun hizmetine girdi. Hizmetine girenler arasında Barak Hacib ve
Oğul Melik de vardı. Sultan Gıyâseddin, etrafına toplanan bu askerler
le Dina805 denilen yerde Atabeg Saad’m üzerine saldırınca Atabeg Saad
kaçtı. Gıyâseddin’in askerleri de Atabeg Saad’a ait çok sayıda hayvanı
ganimet olarak alarak geri döndüler. Çok geçmeden Barak Hacib ile
Gıyâseddin’in veziri Taceddin Kerim eş-Şarkî arasında kavga çıkınca,
Barak Hacib sinirlenerek askerleriyle (haşem ) Hindistan’a doğru hare
ket etti.
619/1222-3 yılında Gıyâseddin, Fars’a gidip Atabeg’in boş bıraktığı

şehri806 yağmaladı. Oradan Huzistan’a vardı. Huzistan’da Muzafferüd
din Vech es-Sebu807 ile kavga ettikten sonra onunla barıştı. [203] Mev
sim kış olduğu için Rey’de ikamet etmek istedi.
Orada Sultan Celâleddin ceylân sürüsünün üzerine gelen bir aslan

gibi onların üzerine yürüdü. Gıyâseddin’in askerlerine yaklaşınca atın
dan indi. Sultan Gıyâseddin ondan korktuysa da Celâleddin’in ona do
kunmayacağını söylemesi üzerine rahatladı. Sabahleyin Gıyâseddin’in
emirlerinin çoğu gelerek Celâleddin’e bağlılıklarını bildirdiler. Akıllan
kendilerine rehber olan ve Sultan Celâleddin’e sevgi bağlarıyla bağ
lanmış olan o topluluğun çoğu Sultan’m devletinde yüksek makam
ve mevki elde ettiler. Sultan Celâleddin’e karşı gelen ve karışıklık çı
karmak isteyen Sultan Gıyâseddin’in adamlarından bazılarını da Sul
tan’m emri üzerine cezalandırdılar.
Ondan sonra Sultan Gıyâseddin yanındaki bir miktar adamıyla bir

süre Sultan Celâleddin’in yanında kaldı. Sultan Celâleddin ona bir
gün şarap meclisinde meydana gelen bir olaya kadar bir kardeşe göste
805 M utemelen Fars’ın batısındaki Kuh-i Dina sıradağları.

8116 Şiraz.
807 Halife N asır’m (1 1 8 0 -1 2 2 5 ) Türk m em uru M uzafferüddin Sonkur. Vech es-sebu, A rap
ça aslan yüzlü demektir.
rilen ilgi ve sevgiyi gösterdi. O olay şuydu: Daha önce bir emir, Sultan
Gıyâseddin’den ayrılarak Harmil’in oğlu Melik Nusret’in808 hizmetine
girmişti. Melik Nusret, Sultan Celâleddin’in nedimlerinin ileri gelenle-
rindendi. Sultan Celâleddin, emirlerinin, güvendiği kimselerin yanın
da veya yalnız kaldıkları zaman ona takılır, o da komik cevaplar verirdi.
Sultan Celâleddin, Sultan Gıyâseddin ve daha başkalarının hazır bu
lunduğu şarap meclisinde sultan Gıyâseddin, Melik Nusret’e “Benim
adamımı niye yanma aldın?” diye sorunca Melik Nusret, ona şaka yol
lu “Adamın hizmet etmesi için ona ekmek vermek gerekir” diye cevap
verdi. Sultan Celâleddin, onun bu cevabından Sultan Gıyâseddin’in
çok incindiğini fark edince gözüyle Melik Nusret’e dışarı çıkmasını
işaret etti. O çıktıktan sonra Sultan Gıyâseddin akşam oluncaya kadar
orada kaldı. İyice sarhoş olduktan sonra da oradan ayrıldı. Melik Nus
ret’in kapısının önünden geçerken ona misafiri olmak istediğini bildir
mek için bir adam gönderdi. Melik Nusret derhal dışarı çıkıp Sultan
Gıyâseddin’i atından indirerek evine götürdü. Şarap sofrasını donattı
lar. Kadehler peş peşe boşalmaya başladı. Sarhoşlukları son notasına
varınca Sultan Gıyâseddin gitmek için ayağa kalktı.
Adet olduğu üzere Melik Nusret onu ata bindirmek için atın üzen
gisine doğru gidince aniden Sultan Gıyâseddin hançerine el atarak
Melik Nusret’i sırtından, iki omuzunun arasından hançerledi. [204]
Orada bulunan Melik Nusret’in adamları, “Melik’i öldürdüler” diye
bağırınca, halk evlerin damlarından Sultan Gıyâseddin’e kerpiç ve
kesek fırlatmaya başladı. Sultan Gıyâseddin atını şaha kaldırarak sü
ratle o sokağı geçip evine vardı. Durumu hemen Sultan Celâleddin’e
bildirdiler. Sultan, sabah olunca Melik Nusret’in yanma vardı. Bütün
cerrahları oraya getirdiler fakat onun derdinin dermanı kalmamıştı.
Çünkü bıçak kemiğe dayanmıştı. O olaydan birkaç gün sonra Melik
Nusret hayatını kaybetti. Onun üzerine Sultan Celâleddin’in emriy
le Isfehan’ın ileri gelenleri, devlet erkânı, emirler ve halk yas tuttular.
Sultan Celâleddin de bir süre üzerinden matem elbisesini çıkarmadı.
Gıyâseddin, yaptığı bu kötü hareketten utanarak bir hafta kadar kar
deşinin yanma gelemedi. Daha sonra Sultan Celâleddin’in emri üze
808 Nusret et-Din M uham m ed, Harmil’in oğlu değil torunudur. Babasının adı Hasan’dır.
Celâleddin ile karşılaşm adan ön ce Kubaca’nm hizmetinde bulunuyordu. Bak. Nesevî (tr. Ha-
udas s. 146, 2 3 3 vd.)
rine onu saraydan attılar. Sultan Celâleddin ona emirleri vasıtasıyla
ağır sözler söyledi. Bunun üzerine Sultan’a sözü geçen bazı kimseler
araya girerek onu Sultan’m huzuruna getirdiler. Gıyâseddin utancın
dan ağzını açamadı. Bu şekilde Sultan Gıyâseddin kardeşinden çeki
nerek orada bir kaç gün geçirince Tanyal askerleriyle Isfahan önlerine
geldi. Sultan Celâleddin ona karşı ordu çekince, Sultan Gıyâseddin
adamlarıyla birlikte oradan uzaklaşarak Lur yolundan Huzistan’a git
ti. Onun bu hareketi sultan Celâleddin’i çok incitti. Sultan Gıyâseddin
Huzistan’dan kayın pederinin yöneticisi olduğu Hezar Esf kalesine git
ti. Orada yanında bulunan emirlerinin çoğu onu terk etti. Onu orada
bir süre ağırlayan kayın pederi, Sultan Celâleddin’in öfkesini üzerine
çekmekten korkarak onu oradan uzaklaştırdı. Annesini ve emirlerinin
bir kısmını Tuster’de bırakan Sultan Gıyâseddin Bağdat’a gitti. Halife
ona büyük bir ilgi gösterdi. Oradan Alamut’a gitti ve bir süre de orada
kaldı. Oranın yöneticisi Alaaddin, saygı ve ilgide kusur etmeyerek ona
lâyık hediyeler verdi. [205] Oradan gizlice ayrılarak Huzistan’a geldi.
Geldiğini bildirmek için Kirman’da bulunan Barak Hacib’e bir adam
gönderdi. Haberciler yoluyla Barak’m Verkuh809 çölü yakınında kendi
sini karşılamasını sağladı.
Barak, kararlaştırılan yere üç dört bin askeriyle zamanında geldi.

İki üç gün Gıyâseddin’e gereken şekilde hizmet etti. Fakat Gıyâsed-
din’in yanında beş yüzü geçmeyen az sayıda asker olduğunu görünce,
küstahlaştı. Sultan Gıyâseddin’in annesiyle evlenirse daha yüksek bir
makama ulaşabileceğini Sultan Gıyâseddin ile aynı minderde oturabi
leceğini düşündü. Sonra yakın adamlarının biriyle gönderdiği bir ha
berle Sultan’a oğluymuş gibi hitap ederek niyetini açıkladı. Kendi gü
cünü onun gücüyle karşılaştıran Sultan, onun isteğini reddetmek için
zaman ve zeminin uygun olmadığını anladı. Durumu annesine anlattı.
Annesi önce reddettiyse de oğlunun ısrarına dayanamayarak kabul etti.
Nikâh kıyma işini bitirdikten sonra zifaf için Sultan’m annesine uzun
süre dil döktüler. Sonunda zırhlı muhafızların nezaretinde Barak Ha-
cib’in sarayına getirdiler. Bu şekilde Barak zifaf işini yerine getirdi. Bu
konuda -m ekânı cen n et olsun- Firdevsî’nin şu beyti aklıma geldi. Şiir:
“Selviden ve kökünden boşalan yeri y a b a n i ot kaplar. ”810
S0!' Bugünkü Eberkuh.

810 Şehnam e, Mohl neşr. c.VII, s. 80.
Bu duruma, değerli edip Feridüddin Beyhaki’nin Şerefü’l-Mülk’ün
yerine vezirlik makamına oturmuş olan biri hakkında söylediği şu şiiri
de uygun düşmektedir. Şiir:
“Başını yerinden kaldır da senin y erin e oturanın n e yaptığını gör. ”
Daha sonra Gıyâseddin şehre gitti ve bir iki gün orada kaldı. O ara
da Barak Hacib’in yanından iki kişi [206] gelerek sultan Gıyâseddin’e,
“Barak’a güven olmaz. Emir ver de onu ortadan kaldıralım” demeleri
ne rağmen, Sultan Gıyâseddin’in soyluluğu ona Barak ile yaptığı an
laşmayı bozmasına ve imanı, ettiği yemini çiğnemesine izin vermedi.
Şiir:
“Her zam an insanlara karşı yu m u şak davranm aya çalış. Fakat yeri
geldiği zam an kaşlarını d a çatm asını bil.
Yumuşaklıkla am acın a ulaşam adığın durum larda sertliği tercih et."
O günler Gıyâseddin’in mensubu olduğu hanedanın çöküş ve ha-

sımlarının devletinin güçlenmeye başladığı günler olduğu için Ba-
rak’ın adamlarının Barak’ı ortadan kaldırmak konusunda Gıyâseddin’e
yaptıkları teklifi, biri Barak’a söyleyince, Barak derhal o adamları ve
Sullan’ı sorguya çekti. İkrar etmeleri üzerine Barak’ın emriyle hemen
orada onları parçaladılar. Sonra Sultan Gıyaseddin’i ve orada bulun
mayan birkaç kişiyi de getirip boğmak için boyunlarına halka taktılar.
Barak, Sultan’a bağırarak, “Birbirimize kötülük yapmayacağız ve teh
like durumunda birbirimizin yardımına koşacağız diye anlaşma yap
mıştık. Verdiğin sözü çiğnemeyi kendine nasıl yakıştırıyorsun?” dedi.
Annesi orada oğlunun sesini duyunca boynuna halka geçirdiklerini
anladı. Oğluna olan aşırı sevgisinden donup kaldı ve ağıt söylemek
için ağzını açtı. Onu da boğarak öldürdüler. Bu şekilde anlaşmayı boz
duğu ve ettiği yemini tutmadığı gerekçesiyle Sultan Gıyâseddin’i as
kerleriyle beraber belâ tandırına attılar. Şiir (Arapça):
[207] “Onlar, hallerinden m em nundurlar. Eksiklikleri, bilgisizlikle

rinden kaynaklanıyordu.
Aslında dürüst kon u şm akla iş yapm an ın h er biriyle ilgisi vardır.”
Ey felek! Sen düzenbazlığa ve hilekârlığa ne zamana kadar devam

edeceksin? Zulüm ve eziyetin ne zamana kadar sürecek? Sen sultanı
bir şeytanın tuzağına atıyor, alçağı emir, cömerdi dilenci yapıyorsun.
Padişahı yerin dibine batırıyor, soysuzu bulunduğu alçak yerden alı
yor, tahta oturtuyorsun. Ey gafil yâr! Ey akıllı dost! Benim bu sözlerim
den ders al da nefsinin sana kurduğu tuzağa düşme. Bu olaylara ibret
gözüyle bak. Onlardan ders al da başının yükseleceği yer darağacı ol
masın. Şiir (Arapça):
“Bu ad i dünyanın durumunu iyi bilirsen, bu san a yeter. O, için de tut

sakların yükseldiği, soyluların değerlerini kaybettiği,
Şerefli insanların ay aklar altında alındığı, alçakların da sırtta taşın

dığı bir yerdir.’’
Şiir:
“K aza ve kaderin parm ağın dan çıkan h er oka, değerli kim selerin göz
lerinden ve kalplerin den b aşka sip er yoktur.
Feleğin ortaya çıkardığı üzüntü ve kedere, gariplerin evlerinden b aş

ka d u rak yeri yoktur.
A kşam olu nca h erkes bir kapıdan bir eve girer. Fakat garibin n e k a
pısı n e d e evi vardır.
Garibin y an an ciğerinden çıkan ahin kıvılcım ları, cehen n em ateşi

nin kıvılcım larından d a h a fazladır.
Garibin gözünden dam layan gözyaşı, cerah at ve kan dan b aşk a bir
şey değildir.
Sakın onların halleriyle a la y etm e! Çünkü onların yan an kalplerin

den senin haberin yok. ”
[208] XXIV. SULTAN RÜKNEDDİN

Sultan Muhammed, Irak seferinden dönünce asıl adı Gur Sancı
olan oğlu Sultan Rükneddin’i Irak ülkesinin yöneticiliğine tayin etti.
Onu, böyle önemli bir ülkenin yöneticisi için gerekli olan şeylerle do
nattıktan sonra İmadü’l- [209] Mülk Saveî’yi atabeg unvanı vererek
onun yanma kattı. Sultan Rükneddin, Irak’a varınca mahalli yönetici
ler bir araya gelip ona karşı koydular. Onu haber alan Sultan Muham
med, Emir-i m eclis Şerefeddin’i bir orduyla oraya gönderdi. Şerefeddin
orada Irak emirlerine karşı yaptığı savaşı kazandı. Asilerin elebaşlan
çoğunu yakaladıysa da hiçbirinin canına kıymadı. Kimseye zarar zi
yan vermedi. Onlara ümitlerini kestikleri hayatlarından başka eski yet
kilerini de vererek hepsinin suçunu bağışladı. Her birine toprak (ikta)
verdi. Irak emirleri, onun gösterdiği bu büyüklük karşısında içtenlikle
ona bağlanıp ayrılık düşüncesini kafalarından attılar.
Sultan Muhammed, Maverâünnehr’de hezimete uğrayıp döner

ken Rükneddin, Onu Irak’a davet etmek için İmadü’l-Mülk’ü gönderdi.
Kendisi de onun arkasından babasını karşılamaya gitti. Fakat Sultan
Muhammed, Irak’a gitmeyi uygun görmeyip Mazenderan’ın yolunu tu
tunca o da Kirman’a gitmeye karar verdi. Az sayıda yakın adamıyla
Cuvaşir’e”11 varınca Zuzen melikinin orada kalan ve korku içinde bu
lunan askerleri Sultan Rükneddin’i tanıyınca onun hizmetine girdiler.
Çevrede bulunan diğer askerler de geldiğini duyunca onun hizmetine
koştular. Sultan Rükneddin, Zuzen Meliki’nin orada bulunan hâzine
sini açıp yanına toplananlara dağıttıktan sonra Irak’a hareket etti.
İsfahan’a varınca, daha önce dağılmış olan askerler onun etrafında

yerlerini aldılar. Böylece o güçlenince [210] Isfahan kadısı korkmaya
başladı. Kendini emniyete almak için tedbirler düşündü. Fakat Sul
tan Rükneddin şehirde fazla kalmadı. Çıkıp şehrin dışına çadır kur
du. Halk taş ve sopayla birbirine girdi. O çarpışmada yaklaşık bin kişi
hayatını kaybetti veya yaralandı. Askerler de olaya karışıp çok sayı
da adam öldürdüğü için Sultan Rükneddin oradan kalkıp Rey’e gitti.
Orada iki ay kalınca Moğolların öncü birliklerinin (m ukaddim e) ikinci
defa oraya gelmeleri üzerine Firuzkûh812 kalesine vardı. Moğollar ora
yı kuşatıp 5-6 aylık bir mücadeleden sonra Sultan Rükneddin’i ve ka
lede bulunanların hepsini aşağı indirdiler. Moğollar, Sultan Rükned-
din’den itaat etmek manasına gelen diz çökmesini ısrarla istedilerse
de diz çökmemesi üzerine onu ve şehir halkıyla birlikte adamlarını
kılıçtan geçirdiler.
Feleğin, sihirbazlar gibi elini göstermeden sahneye koyduğu bu

oyun nasıl bir oyun? Nasıl oluyor da elini uzatmadan zehir dolu kade
hi insanların avucuna bırakıyor? Hiç elini uzatmadan bunca felâketle
ri nasıl ortaya çıkarıyor? Ey dost! Onun yaptıklarına tedbirle karşı ko
811 Kirman’m mahallesi.

812 Nesevî’ye göre (tr. Haudas, s. 119) diğer adı Firuzkûh olan (Jstunavad), Demavend
bölgesinin sağlamlığıyla tanınm ış bir kalesiydi.
yamazsın. Onu önlemek için parmağını uzatma, zarar görürsün. Onun
karşısında ayağını tevekkül alanına sıkıca bas da düşmeyesin. Tevek
kül alanının dışına atma da ayağını kaptırmayasın.
[211] XXV. BARAK HACİB VE KİRMAN

BÖLGESİNİN FETHİ
Hamid Bur adında kardeşi olan Barak Hacib, Kara Hıtaylı idi. Kara
Hıtay hanlığı yıkılmadan önce Kara Hıtay hanı ile Sultan arasında
ki anlaşmazlıklarda Hamid Bur birkaç defa Kara Hıtaylılarm elçiliği
ni yaptı. Tayangu Taraz, Sultan’m askerleri tarafından ele geçirilince
onun yanında bulunan Hamid Bur ile Barak’ı da alıp Sultan’ın karar
gâhına girdiler. Bu iki kardeş kısa zamanda Sultan’a yakınlık kazanıp
onun devletinde Hamid Bur emirliğe, Barak da hacibliğ e yükseldi. Sul
tan, Maveraünnehr’e giderken, Hamid Bur’u birkaç bin adamla yöneti
ci olarak Buhara’da bıraktı. Hamid Bur daha sonra Sultan’ın devletinin
yıkılmaya yüz tuttuğu sıralarda bu dünyayı terk etti. Barak’a gelince,
o da o sırada Irak’ta yöneticilik yapan Sultan Gıyâseddin’in hizmeti
ne girdi. Onun en büyük emirleri arasına girerek “kutlu han” unvanını
aldı. Aradan bir süre geçince, Sultan Gıyâseddin verdiği söze ve ettiği
yemine uyarak onu İsfahan valiliğine tayin etti.
Başında Tolan Çerbi’nin bulunduğu Moğol ordusunun öncü bir

liklerinin (m ukaddem ) yaklaşmakta olduğunu öğrenince Barak Hacib,
Gıyâseddin’den izin alarak [212] Kirman yolundan Hindistan’a hare
ket etti. Ciruft813 ve Kamadi814 yakınlarında bulunan Cuvaşir kalesine
varınca oranın gençleri, Barak Hacib’i oradan ayrılıncaya kadar takip
edip onun mallarını ele geçirmek konusunda Şucaeddin Ebu’l-Kasım’ı
ikna ettiler. Barak Hacib oradan ayrılınca onları kendileri için av ya
da yağma sofrası sanan 5-6 bin kişilik bir birlik yola çıktı. Fakat işin
aslının onların düşündükleri gibi olmadığı kısa zaman sonra anladılar.
Barak Hacib’in kafilesine yaklaştıkları zaman Barak Hacib, kadınların
da erkek elbisesini giyerek silâh almalarını emretti. Takip etmeye ge
lenleri çepeçevre sardıkları zaman Şucaeddin’in adamlarından bir kıs-
8.3 Ciruft harabeleri bugün Şehr-i Dakiyanus olarak da bilinir. Bak. Le Strange, T he Lands
of the Eastern Caliphate, s. 3 1 4 vd.
8.4 Ciruft’un bir m ahallesi.
mı Türk oldukları için hemen Barak’ın yanma geçtiler. Bunun üzerine
Şucaeddin’in adamları, yakında bulunan Hark815 ve Abbasî dedikleri
kalelere sığınmak istediler. Fakat Barak’ın emrinde bulunan Türkler,
bulutu yarıp çıkan şimşekler gibi onların üzerine atıldılar. Taciklerin
çoğunu boş alana dizerek kılıçtan geçirdiler. O arada Şucaeddin bir
grup askerle kaleye sığınmayı başardı. Orayı bir iki gün kuşatma al
tında tutunca zahire olmadığı için kaledekiler aşağıya inmeye mecbur
kaldılar. Barak, Şucaeddin’i zincire vurdurarak beraberinde Cuvaşir’e
getirdi. Cuvaşir kalesinin önünde Şucaeddin’in oğluna haber gönde
rerek, babasının hayatına karşılık kaleyi teslim etmesini istedi. Fakat
oğlu bu teklifi kabul etmeyince Şucaeddin’i öldürüp kaleyi ve hisarı
kuşattılar.
Kuşatma sırasında kaleden bir bekçi (pâsbân) kaçıp Barak’ın yanı

na geldi ve ona, [213] “Kaledekilerin korumadıkları bir yol biliyorum,
sizi o yoldan kaleye götüreyim” dedi. Barak, ona yakınlık gösterip bir
çok vaatlerde bulunduktan sonra tam olarak güvenemediği için gerekli
tedbirleri alıp onu ertesi gece kaleye geri gönderdi. Adam, kaleye va
rınca oradan dışarı bir kız gönderdi. Kız, askerlere kılavuzluk ederek
onları kaleye soktu. Böylece dış kaleye giren Barak’ın askerleri sabah
leyin davul (tabi) ve naralar yeri göğü inlettiler. Eşyasını dış kaleye
(hisar) taşıyan Barak Hacib, Şucaeddin’in oğlunun kaleye sığındığını
öğrenince hemen orayı kuşatma altına aldı.
O sırada Sultan’ın Hindistan’a gitmekte olduğu haberini gelince,

Barak, onu karşılamak için önden hediyelerle adamlar gönderdikten
sonra arkadan kendisi de onu karşılamaya gitti. Yanında götürdüğü
kızı Sultan’a verdi. Sultan, Cuvaşir’e gelince o kızı Sultan’a ııikâhladı-
lar. O arada Barak Hacib, kaleye bir haberci göndererek Şucaeddin’in
oğluna Sultan’ın şehre geldiğini bildirdiler. Şucaeddin’in oğlunun,
“Gözümle onun çetr’ini görmeden hisarı terk etmem” demesi üzerine
Sultan hisarın önüne gelerek kendini Şucaeddin’in oğluna gösterdi.
Bunun üzerine Şucaeddin’in oğlu hiç düşünmeden önden adamlarını
kıymetli hediyelerle gönderdikten sonra arkadan kendisi de bir kılıç
ve bir kumaşla Sultan’a teslim oldu. Sultan, ona ilgi ve sevgi gösterdik
ten sonra hisara doğru yürüdü. Barak da Sultan’m yanındaydı.
8,5 Yeri tespit edilemedi.

Bir gün Sultan, yanına birkaç asker(haşem ) alıp av eğlencesinde
hazır bulunmak için hisardan dışarı çıkarken Barak’a da beraber git
melerini teklif etti. Barak hasta olduğunu ileri sürerek onunla gitmek
istemedi. Bunun üzerine Sultan, Barak’ın niyetinin kötü olduğunu an
ladı. Sultan, av yerine varınca Cuvaşir’i başkent yapma konusunda gö
rüşünü almak bahanesiyle Barak’ı yanına çağırdı. Barak ona karşılık,
“Ben bu yöreleri kılıcımın gücüyle fethettim. Buranın saltanat başkenti
olması söz konusu olamaz. Eğer bu kaleyi emin birine bırakmak ister
seniz, eski bir köleniz olan ve uzun süre size hizmet etmiş bendeniz
den uygununu bulamazsınız. [214] Bendenizin yaşı ilerledi ve hareket
etmeye gücü kalmadı. Bundan sonra niyetim burada kalıp hanedanı
nızın duasını almaktır. Zaten Sultan burada kalmak istese bile çabu
cak sıkılıp burayı terk etmek zorunda kalır” cevabıyla birlikte kıymetli
hediyeler gönderdi.
Sultan’ın onunla daha fazla vakit kaybetmeye niyeti olmadığı için

ona iltifat ve övgü dolu sözler ihtiva eden bir mektup gönderdikten
sonra Şiraz’a doğru hareket etti.
Sultan oradan ayrıldıktan kısa bir süre sonra Barak Hacib durumu
nu kuvvetlendirerek o bölgenin tamamını hükmü altına aldı. Askerle
rinin sayısını ve savaş araç ve gereçlerinin miktarını arttırdı. Sultan
Gıyâseddin’e önce yardım edip sonra öldürdükten sonra, Şiir (Arapça):
“A teşe karşı yan ardağdan yardım ister g ib i”
Davranarak Müminlerin Emirine bir elçi göndererek Müslüman ol

duğunu, bu yüzden “sultan” unvanıyla şereflendirilmeyi istedi. Hali
fe, onun bu isteğini kabul ederek ona “kutlug sultan” unvanını verdi.
Moğol ordularının öncü birliğinin (m ukaddem ) komutanı Tayir Baha-
dur’un Sistan’ı kuşatırken Barak’a elçi gönderip ondan boyun eğmesini
ve yardıma koşmasını isteyinceye kadar Barak Hacib’in gücü günden
güne arttı ve askerlerinin (hayl-u h aşem ) sayısı çoğaldı. Barak Hacib,
son derece akıllı ve zeki bir insan olduğu için artık gücünün ve kud
retinin Cengiz Han’ın eline geçmiş olduğunu çok iyi biliyordu. Moğol
ların teklifini kabul etmediği takdirde başına gelecek olan felâketi tah
min ettiğinden onların teklifini akıl terazisine vurup tevazu göstererek
“Siz zahmet edip buraya gelmeseniz de ben tek başıma Sistan meselesi
ni hallederim. Fakat yaşım ileri olduğu için hareket kabiliyetimi büyük
ölçüde kaybettim. Onun için yerime oğlumu gönderiyorum” diye ha
ber gönderdi. Sözünü yerine getirmek için...816 yılında oğlu Rükneddin
Hoca Mübarek’i Kaan’a gönderdi.
Rükneddin henüz gideceği yere varmadan [215] babasının öldü

ğünü ve amcasının oğlu Kutbeddin’in başkaldırarak Kirman bölgesi
ni ele geçirdiğini öğrenince büyük bir hızla Kaan’ın huzuruna vardı.
Kaan, olumlu davranışlarından dolayı sevgi ve ilgi gösterip, onu baba
sının yerine Kirman bölgesinin yöneticiliğine tayin etti ve ona “kutlug
sultan" lakabıyla yarlıg verdi. Cinkay’ı da ona mürebbi yaptı. Ondan
kısa bir süre sonra Kutbeddin’in de huzura gelip hizmete girmesi için
ferman çıkardı. Rükneddin döneceği sırada Kutbeddin, Kaan’ın emri
ne uyarak Kirman’dan ayrıldı. Havis817 yolundan Zuzen’e, oradan da
Kaan’ın sarayına vardı. Orada bir süre kalınca Kutbeddin’e Hıtay’a gi
dip Mahmud Yalavac’ın hizmetine girmesi emredildi. Fermana uyarak
Mahmut Yalavac’ın yanma gidip uzun sûra orada kaldı. Mahmut Ya-
lavac, ona oğlu gibi davrandı. Oranın halkı da sevgi ve saygı gösterdi.
Güyük Han’ın kurultayına Kutbeddin Sultan da geldi. Kirman’ın

yönetimini yeniden ele geçirmek istediyse de Rükneddin’in mürebbisi
Cinkay’ın karşı çıkması üzerine onun bu isteği reddedildi. Kaan’ın em
riyle onu yeniden Sahib Mahmud Yalavac’ın hizmetine verdiler. Sul
tan Rükneddin’i de eski görevine bıraktılar.
Rükneddin, kararlaştırıldığı üzere Kirman bölgesini yönetmeye

ve daha önce tespit edilmiş olan vergiyi (mâl) baliş ve deve olarak ta
yin edilmiş emirlere göndermeye başladı. [216] Moğol devletinin tacı,
Mengü Kaan’ın başının üzerinde şereflenince Kutbeddin, Mahmut Ya-
lavac’tan izin alarak onunla birlikte Mengü Kaan’ın huzuruna vardı.
Mengü Kaan, ona iyi davranıp ilgi ve sevgi göstererek o tarafın818 yöne
ticiliğini ona emanet etti ve yanma bir de Moğol b a sk a k görevlendirdi.
Kutbeddin, oradan ayrılıp Herat’a varınca önceden Rükneddin’e bir elçi
göndererek Cihan Padişahı’nın emirlerini bildirip ona boyun eğmesini
istedi.
8,6 63 2 /1 2 3 5 .
817 Vaya Habis, Kirman’ın doğusunda Lut çölünün kıyısındaki bugünkü Şah Dah.
818 Kirman’m.
Durumun kendi aleyhine döndüğünü gören Rükneddin, Kutbed-
din’in elçilerini kovarak 650 yılının Ramazan ayında (Aralık 1252,
O cak 1253) yanına çok sayıda yük ve Kutbeddin’den kaçan adamları
alarak Lur’a vardı. Orada kızkardeşinin oğlu Alauddevle819 de annesiy
le beraber Yezd’e gelip ona katıldı. O arada halkın arasında Rükneddin
ve adamlarının Müminlerin Emirine820 sığınmak için Bağdat’a gide
cekleri konusunda şayia çıktı. Herkes bu konuyu konuştu. Eğer Hali
fe onu kabul ederse, Kaan’ın öfkesini üzerine çeker şeklinde fikir yü
rüttüler. Onun üzerine Rükneddin, yükünün çoğunu orada bırakarak
Kaan’ın huzuruna varmak için yola çıktı. Girdkuh’un eteğine varınca
hayvanları otlatmak için bir gün orada konakladı. O arada Mülhidler-
den bazıları, onları öğle uykusunda, hayvanlarının da serbest dolaştı
ğını görünce hepsine ölüm şerbetini [217] tattırmak istedi. Fakat o sı
rada Rükneddin uyanık idi. O haydutlar saldırıya geçince atları eyerli
duran 5-6 kişiyle birlikte atma atlayıp onlara karşı zorlu bir mücadele
ye girdi. O sırada uyuyanlar da uyanıp onlara katılınca M ülhitlere iyi
bir ders vererek çoğunu öldürdüler. Oradan ayrılıp yoluna devam etti.
Yolda Buku, yanma gelerek M ülhitlere karşı elde ettiği zaferden dola
yı onu kutladı ve ona, büyük bir saygı gösterisinde bulundu. Oradan
Cihan Padişahı Mengü Kaan’a kulluğunu bildirmek için yola koyuldu.
651 yılının Ramazan ayında (Ekim-Kasım 1253) Almalıg’da büyük or
dugâhtan (ordu-yi buzurg) dönmekte olan Mengü Kaan ile konuşma
fırsatı bulduğu anda Rükneddin’e korku ve çekingenlik hakim oldu.
Onun üzerine devlet ve ikbal ışıklarının kendinden uzaklaştığını his
setti. Mengü Kaan’ın huzurundayken Kutbeddin’in elçisi de gelip Rük
neddin’in Bağdat’a olan meylini bildirdi. Arkasından Kutbeddin de
gelince her ikisini sorguya çektikten sonra Rükneddin’i Kutbeddin’e
teslim etti. Kutbeddin de kaza ve kaderin daha önce Rükneddin’in al
nına yazdığına uyarak onu ölüm kılıcına yem yaptı. Kutbeddin, bunu
yaparken, Kirman bölgesinin dedikodularından temizleneceğini sandı.
Feleğin âdetlerini çiğneyerek ona vefa göstereceğini ümit etti. Ülkesi
ne dönünce geniş güvenlik tedbirleri aldı. Birkaç defa Hulagu’nun sa
rayına giderek ondan ilgi ve övgü(suyurgamişî) [218] gördü. Sonunda
819 Daha sonraki Yezd Atabeği (6 7 0 -6 8 5 /1 2 7 1 -1 2 8 6 Bak. Zambaur, a.g.e. s. 231).

820 M uşta’sim Billah.
ecelin zaman tuzağından kurtularak ona saldırması üzerine 656/1258
yılında bu dünyadan ayrıldı. Şiir:
“Bütün öm rünce gönlünün istediği gibi y aşam ış ve dünyanın büyük

lezzetlerini tatmış olsan da
Göç etm e em ri kapın ı çalar. O zam an bütün öm rünce gördüğün o

gü zel şeyler h a y a l olur. ”
X XV I. CİN TİMUR VE ONUN HORASAN VE

MAZENDERAN YÖNETİCİLİĞİ
Horasan ve Mazenderan yöneticiliğine (tevliyet) tâyin edilen Mo
ğol emiri Cin Timur idi. Aslen Kara Hıtaylı olup, Tuşi tarafından Ha-
rezm’in fethinden sonra oraya b a sk a k tayin edildi. Cihan Padişahı
Kaan, Curmagun’u dördüncü iklim’in821 fethine görevlendirince ülke
nin her tarafında bulunan komutanların (serverân) ve baskaklarm ona
katılmaları ve yardımcı olmaları konusunda y a sa çıkarması üzerine
Cin Timur, Harezm’den Şehristane’ye hareket etti. Çağrılanların hepsi
Curmagun’un huzuruna varınca Curmagun, padişahın ve şehzadele
rin gönderdiği temsilci emirlerin hepsini Cin Timur’un emrine verdi.
Onun emrine verilen emirlerin bazılarının adları şunlardır: Kaan’ın
temsilcisi Kül Bolat, Çağatay, Yeke, Sorkatani Beki’nin temsilcisi Nosal,
Batu, Kızıl Buka, [219] daha sonra h acib lik makamına kadar yükselmiş
olan Körgüz.
Cin Timur oradan kalkıp Horasan’a giderken yolunun üzerinde bu

lunan Yazır, Nesa, Kukruh822 ve Caristan’ı823 iyilikle veya zorla emri
altına aldı.
O sırada Horasan’dan ayrılan Curmagun, orayı karışık bir vaziyette

bırakmıştı. Oranın ele geçirdiği bazı bölgelerine bask aklar yerleştir
miş, bazı bölgeler ise, henüz boyunlarını itaat (ili) çemberinden dışarı
çıkarmamışlardı. Asiler ve Türkler, gün geçtikçe ayaklarını itaat çem
821 Dördüncü iklim: Doğuda Tibet’ten başlayıp Horasan M averaünnehr, Irak ve Deylem,
Suriye ve Anadolu’nun bir kısmı, Kıbrıs ve Rodos adaları, kuzey Afrika ülkeleri gibi yerleri
içine alır (Marvazî, s. 13 vd.). Grek coğrafyacılarından sonra M üslüman coğrafyacıları da dün
yayı 7 iklime ayırır.
822 Veya Ku Kuruh: Afganistan’ın kuzey-batısındaki Kuruh.
823 120/783 yılında Arapların Türk hakanını yendiği yer olan Guzgan.
berinden dışarı atıyorlar, halk arasında karışıklıkların çıkmasına se
bep oluyorlar, serseriler (runud) ve kabadayılar (evbaş), istedikleri gibi
at oynatıyorlardı. Sultan Celâleddin’e bağlı Karaca ve Yağan Sonkur
gibi emirler, sık sık Nişabur’a ve ona bağlı kasaba ve köylere saldırılar
düzenliyorlardı. Sultan Celâleddin hakkında dolaşan haberlerden do
layı halk daha [220] kimin tarafını tutacağına karar vermemişti. Böyle
olunca o bölgenin işleri bir türlü düzene girmiyordu. Sık sık ortaya çı
kan kimseler kendilerini emir ilân ediyorlar ve her tepede bir kale yük
selmeye başlıyordu. O buna saldırıyor, bu onu yakalayıp öldürüyordu.
Karaca ve Türk askerleri Moğolların bıraktıkları baskakları öldürüyor
lar, Moğollara boyun eğmiş (ili) olanları cezalandırıyorlardı.
Bu yüzden Cin Timur, Kül Bolat’ı bir orduyla Karaca’yı ortadan kal
dırması için Nişabur’a gönderdi. O sırada Nişabur’da bulunan babam
ve Nişabur’un ileri gelenleri orayı terk edip Tus’a geldiler. Tus kalesin
de Taceddin Farizanî adında biri, kâfirlerin yapabileceği şeyleri aratır
bir şekilde zulüm ve baskıyla Tus’un yönetimini ele geçirmişti. Ba
bam, yanmdakilerle oraya varınca, “D enize düşen yılan a sarılır” den
diği gibi güvendiği bir adamını ona gönderip sığınma istedi. Taceddin
Farizanî de boş vaatlerde bulunarak onları cesaretlendirdi. Babam ve
yanındakiler, onun samimî olmayan sözüne güvenerek o kaleye vardı
lar. Şiir (Arapça):
“Dar günde A m r’dan yardım istem ek, ateşe karşı yan ardağdan y ar
dım istem ek demektir. ”
Kül Bolat, Karaca’yı yenip geri dönerken Nişabur’dan kaçan ba

bamın ve diğer büyüklerin durumunu öğrenmişti. Tus’a varınca Fari-
zanî’ye bir adam gönderip onları geri istedi. Farizanî de Kül Bolat’m
öldüreceğini düşünerek hiç tereddüt etmeden onları verdi. Kül Bolat,
babama ve yanındakilere büyük bir ilgi ve sevgi gösterdi. O sırada ya
zılmış şu kıt’a babama aittir. Şiir (Arapça):
“H areketleri düşüncesinin zayıflığını gösteren Farizanî’y e elçi o la ra k

geldim.
Onun konuşm ası küfür ve iğrenç sözlerle dolu. Zaten konu şm a da

asaletin bir göstergesidir. ”
[221] Horasan’da hüküm süren karışıklıklar Kaan’ın kulağına gelin

ce öfkeden tir tir titremeye başladı. Tayir Bahadur’a bir adam göndere
rek orduyu Badgis’ten Horasan’a sevk etmesini, onların hepsinin hayat
damarlarını kesmesini emretti. “Sen kurda dikm eyi öğret, o p a r ç a la m a
yı zaten iyi bilir” atasözü gereğince Moğol ordusu yağma ve kıtal için
Badgis’ten büyük bir hızla Horasan’a yürüdü.
Tayir Bahadur yolda, Kül Bolat’ın Karaca’yı yendiğini ve onun Ho

rasan’dan kovaladığını haber alınca, Sistan’a gitti. Orada Erg kalesini
kuşatma emrini alınca Erg’e gitti. Orayı kuşattı. Fethetmek için yakla
şık iki yıl uğraştıktan sonra Horasan’da bulunan Cin Timur’a bir elçi
göndererek, “Kaan, Horasan’ın yönetimini bana bıraktı. Elini oranın
işlerinden çek” dedi. Ona karşılık Cin Timur, “Horasan halkının isyan
ettiği haberi gerçeğe aykırıdır. Onların o şekilde rapor edilmesi Ka-
raca’ya suç yüklemek içindir. Bu kadar geniş bir bölgede yaşayan bu
kadar insana nasıl olur da fena şerbeti içirilir? Hiç bir sebep yokken,
yıllardır kavga ve karışıklıklardan dolayı çok az huzur bulmuş olan bu
ülke insanlarını tekrar neden karışıklığın içine atmak istiyorsun? Ger
çeği bildirmek için ben de huzura elçi göndereceğim. Saraydan gele
cek ferman doğrultusunda hareket edilecektir. Şimdi bu diyarın halkı
na saldırılması konusunda hiçbir kimseye izin vermiyorum” dedi. Bu
şekilde Tayir’in elçileri eli boş olarak geri döndüler.
O arada Curmagun da Cin Timur’a elçiler göndererek, Horasan ve

Mazenderan bölgelerinin yönetimini Tayir Bahadur’a bırakıp askerle
riyle birlikte onun birliğine katılmasını istedi. Cin Timur, onun bu tek
lifine sinirlenerek, “Bir kimse bir gün dahi emirlik [222] yapsa, ona
ayak işleri nasıl buyurulur? Önemli görevler yapmış olan bir kim
se kendisini küçük görevlere nasıl ısındırabilir? Hâkim nasıl olur da
mahkûm yerine geçer?” deyip, Curmagun’un bu haksız emrinden nasıl
kurtulacağını sormak için sağa sola başvurdu. Sonunda cihan padişa
hının çok sevdiği kişilerden olan Kül Bolat’m Ögedey Kaan’ın yanma
gitmesini ve boyun eğmiş(ili) olan Horasan ve Mazenderan emirlerini
de beraberinde götürmesini kararlaştırdı. O sırada Melik Said Bahaed-
din Su’luk, kardeşiyle, “Eğer beni Kaan’ın huzuruna çıkarırsanız, size
itaat ederim” diye haber gönderdi. Cin Timur, bu teklifi olumlu kar
şıladı. Cin Timur, Mazenderan içlerine yaptığı seferden geri dönün
ce Su’luk ve adamlarının boyun eğdiğini duyan Horasan emirlerinin
çoğu gelip bağlılıklarını bildirdiler. Ecelleri gelmiş olan boyun eğme
yenler ise, Moğollar tarafından yok edildiler. Melik Nizameddin, Melik
Bahaeddin Su’luk’un bulunduğu kaleye varınca Su’luk, oradan ayrılıp
Cin Timur’un yanına geldi. Cin Timur ona izzet ve ikramda bulundu.
Kaan’ın huzuruna göndermek için Mazenderan bölgesinden İsfehbud
Nusred ed-Din Kebud-Came’yi seçtiler. 630/1232-3 yılında Su’luk ve
Kebud-Came, Kül Bolat’ın yanında Kaan’ın huzuruna varmak için yola
çıktılar. Kaan, Maverâünnehr’in batı bölgelerinden gelip bağlılıklarını
bildiren ilk emirler oldukları için onlara ilgi ve sevgi gösterdi. Emri
üzerine törenler düzenlenip ziyafetler (toy) verdiler. Kaan, Cin Timur
ve Kül Bolat’a birçok ihsanlarda bulunarak, “Curmagun, buradan ay
rılalı birçok ülke fethetmesine rağmen hiçbir ülkenin melikini bizim
yanımıza göndermedi. Cin Timur, küçük bir bölgeyi yönetmesi ve im
kânlarının ondan daha az olmasına rağmen bizi bu şekilde sevindirdi.
Bu hareketlerinden dolayı onu takdir ettim ve Horasan ve Mazenderan
bölgelerinin yöneticiliğine asaleten tayin ettim” dedi. Curmagun ve
diğer emirlerin [223] ona karışmamalarını emrederek, Kül Bolat’ı da
yönetimde ona ortak yaptı. İsfehbud’a da m elik unvanı vererek Kebud
Came’den Astarabad’a kadar olan yerlerin yönetimini ona bıraktı. İsfe-
rayin, Cuveyn, Cacerm, Curbed824 ve Argiyan825 şehirlerinin yönetimi
ile Horasan melikliğini Melik Bahaeddin’e verdi. O sırada Horasan’ı
yukarıda anlattığımız şehirler meydana getiriyordu. Kaan, daha sonra
her ikisine de altın p ay za ve a l tam galı birer berat(m isâl) verdi. Hora
san halkına selâm ve sevgilerini göndererek onların hayatta kalanla
rının canlarını bağışladığını bildirdi. Böylece Horasan halkı, Allah’ın
izniyle, Cin Timur’un inayeti ve merhum Melik Bahaeddin’in itaatkâr-
lığıyla zamanın kötülüklerinden emniyette kaldı. Bin bir kötü olay ara
sında canını zor kurtarmış az sayıdaki kişiler, geleceklerinden ümitli
olarak başları dik bir şekilde yaşamaya başladılar.
Cin Timur, yarlıg ile makamını sağlamlaştırınca Batu’yu temsilen

vezirlik görevine kıdemi dolayısıyla Şerafeddin’i, sâh ib divan lık gö
revine de babamı tayin etti. Şehzadelerin hepsi temsilci olarak onun
divanına bir bitikçi (kâtip) gönderdi. Daha sonra Cin Timur, divanda
yapılan işleri rapor etmek için babamla birlikte Körgüz’ü Kaan’ın hu
zuruna gönderdi. Nizâmeddin’i de kendine yardımcı tayin etti. Babam,
Kaan’ın huzuruna varınca Kaan, bütün yöneticilerin durumunu teker
824 Yakut’a göre İsferayin’in nahiyesi.

825 C acerm ’in nahiyesi.
teker sordu. Körgüz’den de vilayetlerin ne halde olduğunu öğrenmek
istedi. Babam, padişahın istediği şekilde cevaplar verdi. Kaan, baba
mın üslubunu ve anlatım şeklini beğenerek ona ilgi gösterip (suyur-
gam işî) p ay z a ve a l tam gah yarlıg verdi. [224] Ülkelerin sahib-divan-
Iık makamını ona emanet etti. Çok sayıda hediye ve ihsanlarla onu
şereflendirdi.
Babam, başkentten döndüğü zaman Cin Timur’u ölmüş buldu.

Böylece onun mülkten de meliklikten de ilişiği kesilmiş oldu. Cin Ti
mur’un ölüm tarihi 633/1235-6 dır.
X XV II. NOSAL
Cin Timur ölünce cihan padişahı Kaan’ın huzuruna bir elçi gön
derdiler. Kaan’dan Cin Timur’un yerine Nosal’ın geçmesi konusunda
ferm an çıktı. Nosal, yaşı yüze yaklaşmış bir Moğol’du. Ferman gelin
ce emirler, divanların kâtip\en(ketebe-i devâviıı) ve vezirler, Cin Ti
mur’un ikâmetgâhından Nosal’mkine taşınarak divan işlerini orada
yürütmeye başladılar. O arada Şerafeddin, Batu’nun yanma gitti. Kör-
gi'ız ise, her zamanki gibi değişik yerlerde görev yapıyordu.
O sırada Beyhak’ın yönetimi konusunda Melik Bahaeddin ile Mah

mud Şah-ı Sebzvâr arasında kavga çıktı. Onun üzerine Bahaeddin yol
hazırlıklarını tamamlayarak ikinci defa Kaan’ın huzuruna çıktı ve du
rumunu anlattı. Kaan, ona “Karşı taraf burada olmadığı için bu konuda
karar vermek doğru olmaz. Bu defa git, hasımlarını getir de ona göre
davayı karara bağlayalım” cevabını verdi. Orada babamın aynı göreve
devam etmesi konusunda bir yarlıg hazırlayarak Melik Bahaeddin’le
gönderdi.
Nihayet Bahaeddin geri dönünce yarlıg’ı açıp okudular. Yarlıg’daki

Körgüz hakkındaki hükümler Nosal ve Kül Bolat’m hoşuna gitmedi.
Körgüz ord u ’y a (başkent) gidip [225] gelinceye kadar Nosal görevinden
ayrıldı. Körgüz geri gelince ferman üzerine bütün yetkileri üzerinde
topladı. Nosal ise, ordu emirliği (em âret-i leşker) görevi ile yetindi. So
nunda Nosal da 637/1239-40 yılında dostlarının birçoğunun peşinden
dönüşü olmayan yere gitti.
Körgüz, Beş Balığ’a dört fersah uzaklıkta, Uygur ülkesinin batı tara
fında bulunan ve seyyahların geçit yeri olan Barlıg826 adındaki küçük
bir köyde dünyaya geldi. 651/1252-3 yılında Cihan Padişahı Mengü
Kaan, başkente dönerken öğle uykusuna yatıp dinlenmek için bir saat
kadar o köyde kaldı. Mengü Kaan’ın o köyden geçmesi hakkında Mer
hum Nizameddin Ali es-Sedidî’nin söylediği şu beyti burada naklede
lim. Şiir (Arapça):
“Sabahleyin Barlıg m abed in d e durduğumuz sırada insanların köy

lerden akın akın geldiklerini bildirdiler. ”
Yukarıdaki kadar güzel olmasa da aklıma gelen şu beyitleri de:
“Meyve verm e zam an ı gelm iş gen ç bir fid an gibi güzelleşip olgunlaş
tığı zam an,
Arzu ettiklerini eld e edem eyin ce kaderin in san lar için n e k a d a r z â

lim olduğunu anlar.
Tarlasını g ü zelce ekm iş ve ekinin bitm esi için elinden geleni yapm ış
olan bir çiftçi, [226]
Yağmur yağm adığından dolayı bitm eyen ekinden sorumlu sayılm az.
Aynı şekild e sav aş m eydan ında atının ayağı kırılm ış olan savaşçı da
affedilebilir.
Yaratıcı Allah, d a h a ön ceden neyin olacağını kararlaştırm ış olsa da

sen y in e gerekli tedbirleri alm akta kusur etm e. ”
Mengü Kaan o köye vardığında ben de onun yanındaydım. O za

man köylülerden Körgüz’ün soyunu sorduğumda şu cevabı aldım: “Ba
bası köyün ileri gelenlerindendir. Körgüz henüz küçük bir çocukken
hayatını kaybetti. Körgüz’ün üvey annesinden başka kimsesi kalma
mıştı. Üvey annesi de küçük ve bakımı zor olduğu için ona gereken
ilgiyi gösteremedi. Aradan bir süre geçince bir yabancı gelip onu üvey
annesinden satın almak istedi, üvey annesi onu tam satacakken Kör
güz kaçıp İdi Kuta, giderek ona durumu anlattı. O sırada Moğolların ve
Uygurların âdetlerine göre baba ölünce oğul isterse üvey annesinin sa
826 Beş Balığ’ın doğusunda bir köy. Bak. Hudud, s. 94.

hibi olabilir ve onunla evlenebilirdi. Bu durum karşısında İdi Kut, ona
üvey annesiyle evlenmesini önerdi. Fakat Körgüz onun bu teklifini ka
bul etmedi ve annesinin bir başkasıyla evlenmesine izin verdi. Daha
sonra Uygur yazısını öğrenip kısa zamanda o konunun en usta kişisi
oldu. Kalbinde büyük makamların sevdası yattığından köyü artık ona
dar geliyor ve bir an önce oradan uzaklaşmak için can atıyordu. Fakat
yol masraflarını [227] karşılayacak ne malı, ne de borç verecek bir kim
se vardı. Sahip oldukları onun bir günlük yol azığını bile karşılamazdı.
Şiir (Arapça):
“A klım dan geçen leri uygulam am a zalim ler engel oldular. ”
Sonunda Beş Kulaç adındaki amcasının oğlu onun bu kederli du

rumuna acıyarak kefil olup çiftçinin birinden Körgüz için bir at satın
aldı. Ata kavuşan Körgüz derhal ona atlayarak, Batu’nun karargâhı-
na(ordu) gitti ve onun emirlerinin birinin hizmetine girdi. Ona seyislik
görevi verdiler. Kısa zaman içinde yeteneklerini ortaya koyunca emir
onu yanma memur olarak aldı. Körgüz’ün hizmetinde bulunduğu emir,
Tuşi’nin önderliğinde düzenlenen bir av partisine giderken Körgüz’ü
de götürdü. Av yerinde Cengiz Han’dan içinde önemli şeyler bulunan
bir yarlıg geldi. O sırada yarlığı okuyabilecek kâtiplerin hiçbiri orada
olmadığı için orada bulunanların hangisinin bu işi yapabileceğini sor
dukları zaman Körgüz’ü tarif ettiler. Derhal onu Tuşi’nin yanma ge
tirdiler. Körgüz, onun huzurunda yarlıg bir seyisten beklenilmeyecek
saygı kuralları içinde okudu. Onun iyi yetişmiş biri olduğunu anlayan
Tuşi’nin emri üzerine ona kâtiplik görevi verdiler. O görevde günden
güne ilerleyip bütün emirlerin sevgisini kazandı. Kısa zamanda şöhre
te kavuştuktan sonra onu Moğol şehzadelerini eğitmek için görevlen
dirdiler. Cin Timur’u, Urgenc b a s k a k ’ı olarak tayin ettikleri zaman Kör
güz o görevde bulunuyordu. Kendisine verilen bütün görevleri, bilgi
ve becerisiyle en iyi bir şekilde yerine getiriyordu. Aradan bir süre ge
çince onu, [228] Cin Timur’un h a cib lik ve naibliğine tayin ettiler. Cin
Timur, onu haberci olarak Kaan’a gönderdiği zaman Kaan ona sorular
sordu. Sorulara verdiği cevaplar Kaan’ın ve orada bulunanların çok
hoşuna gitti. Söz Horasan’dan açılınca Kaan, oranın dört mevsimdeki
halini sordu. Körgüz ona, “Padişahın kulları orada nimet ve rahat için
de yaşıyorlar. Onların kalp kuşları emniyet içinde uçmaktadır. Kışın
evleri sanki baharmış gibi nergis renkleri ve kokularıyla dolar. Yazın
dağlan cennet bahçeleriyle yarışır. Her tarafı rengârenk çiçekler kaplar.
Kuşların nağmeleri insana huzur verir” diye cevap verdikten sonra Ka
an’ı öven sözler söyledi. Onu dikkatle dinleyen Kaan’ın onun aklına ve
yeteneğine güveni arttı. O sırada Kaan’ın huzurunda bulunan, Körgüz
gibi Uygur asıllı olan ve Körgüz’ün saraya geldiği zaman ilk defa hiz
metine girdiği Cinkay da Körgüz’ü öven sözler söyleyince, Kaan, onu
birçok ilgı(suyurgamişî) ve iltifatla geri gönderdi.
Körgüz’ün Mazenderan’a ilk gelişi, Cin Timur’un öldüğü zamana

rastlar. Cin Timur’un ölümüyle onun yerine Nosal tayin edilmiş, Melik
Bahaeddin’in, Kaan’ın fermanını getirmesine kadar Körgüz, Nosal’ın
hizmetinde çalışmıştı. Melik Bahaeddin’in getirdiği fermanda Kör
güz’ün saraya gelerek Horasan’ın durumunu Kaan’a rapor etmesi iste
niyordu. Fakat Nosal ve Kül Bolat, Körgüz oraya giderse, kendi yaptık
ları kanunsuz işleri Kaan’a anlatır, bu da kendilerinin sonu olur, diye
düşünerek onun saraya gitmesini sudan bahanelerle engellemeye çalı
şıyorlardı. Buna karşı Körgüz de saraya gitmenin yollarını arıyordu. O
sırada babamı çağırarak ona, “Devlet kuşa benzer. Kimse onun hangi
dala konacağını bilemez. Bu konuda yine de ben elimden geleni yapa
cağım, [229] bakalım felek ne gösterir” dedi.
Sonunda çaresiz kalıp onun saraya gitmesine izin verdiler. Bu yol

culuğunda ona Melik Bahaeddin, Mahmud Şah ve Horasan büyük
lerinden bâzıları eşlik ettiler. Kaan’ın huzuruna vardıkları zaman,
Horasan ve Mazenderan bölgelerinin vergisinden (mâl), ne kadar top
lanması gerektiğinden, halkın vergi borçlarından ve o bölgenin nüfu
sundan söz açıldı. O konuda yapılan hatalar ve ihmaller dile getirildi.
Cinkay, Körgüz’ün Cin Timur’un yerine geçmesini istemesine rağmen,
Danişmend Hacib ve birkaç kişi yönetimin Cin Timur’un oğluna bıra
kılmasını istediler. Bir gün Horasan büyüklerinin de hazır bulundu
ğu Kaan’ın huzurunda Cinkay, “Horasan büyükleri Körgüz’ü istiyor
lar” demesi üzerine Kaan, “Devletin hissesine düşen ürün ve vergiyi
toplamak, bölgenin nüfusunu saymak için Körgüz’ü geçici olarak tam
yetkiyle görevlendiriyorum. Eğer verilen görevi hakkıyla yerine getire
bilirse, o zaman gerekeni yaparız” şeklinde bir ycırlıg (ferman) yazma
larını emretti.
Körgüz bu fermanı alınca başkentten (ordu) ayrılarak havada pike

yapan şahin gibi büyük bir hızla Horasan ve Mazenderan bölgelerine
vardı. Padişah fermanını herkese duyurup kâtipler ve memurları ikâ
metgâhına çağırarak yönetim işlerini eline aldı. Nosal’a gelince, o yaşlı
olması dolayısıyla hafızası zayıflamış ve aklî dengesi bozulmuş, man
tığını kaybetmiş basit biriydi. Fakat Kül Bolat, onun aksine bilgili ve
tecrübeli bir insandı. Onlar, yönetim işlerinde Körgüz’e müdahale ede
cek olsalar Körgüz, padişahın fermanını onlara hatırlatıyor ve işlerine
kimsenin karışmamasını işiyordu. Onun taviz vermez tutumunu gör
dükleri zaman Kül Bolat ile Nosal, görüşlerinde ısrar etmiyorlar. Nosal,
padişahın fermanına göre bütün görevlerinden azledildiği halde yine
de o bazen işlere burnunu sokuyordu.
Körgüz kısa zamanda Horasan’ın ve Mazenderan’ın işlerini yolu

na koydu. Hâzineye padişaha lâyık hediyeler topladı. Nüfus sayımını
ve vergi(mâl) miktarını yeniledi. [230] İş y erlen m n (kâr-hân e) temelini
attı. Adalet ve insafı yönetimi altında bulunan her yere yaydı. Onun
zamanında hiçbir kimse, başkasının malına göz dikemedi ve haksız
olarak başkasının işine müdahale edemedi. Becerikli ve yetenekli in
sanlar, aptal ve cahil insanlardan daha iyi bir hayata kavuştular. Bölge
halkı, ülkelerinin yeniden imar edilmesi konusunda ümitlendi.
O sırada Batu’nun yanından dönen Şerefeddin ile Körgüz tarafın

dan görevlerinden uzaklaştırılmış olan Cin Timur’un yakınları bir ara
ya gelerek Cin Timur’un yerine oğlu Edgü Timur’un asaleten tayin
edilmesi konusunda görüş birliğine varıp, “Eğer şimdi yönetici tayini
konusunda suskun kalınırsa, Körgüz bu göreve asaleten tayin edilir ve
o zaman biz, onu yerinden oynatamayız. O asaleten tayin edilmeden
önce onun yaptığı hataları Kaan’a anlatmamız gerekir” dediler. Bunun
için Edgü Timur ile Tonguz’u görevlendirip Körgüz’e edecekleri iftira
konusunda onları eğittiler. Bunlar saraya varınca, Cinkay’a düşman
olan Kaan’ın yakınlarından bazıları, Cinkay’ın orada olmamasını fırsat
bilerek onları Kaan ile görüştürdüler. Onun üzerine Kaan, o işi soruş
turma görevini Emir Argun, Kür-buka ve Şemseddin Kemerger’e [231]
havale etti.
Körgüz, bazı kimselerin kendisini şikâyet etmek için saraya gitti

ğini duyunca hemen hazırlıklara başlayıp yanına Timur Elçi’yi ala
rak yola çıkarken kendisine vekil olarak babam Sahib Divan’ı bıraktı.
Fenaket’e varınca kendisini şikâyet edenleri ve soruşturmaya gelen
leri karşıladı. Onlar, Körgüz’ü zorla geri döndürmek isterken Körgüz
ile Tonguz’un vuruşmaları sonucunda Körgüz’ün dişi kırıldı. Akşam
olunca kana bulanmış gömleğini Timur Elçi ile saraya gönderen Kör
güz, kendisi de onlarla birlikte dönmek zorunda kaldı. Evine varınca,
Kül Bolat, Edgü Timur, Nosal ve diğer Moğol emirleri, yanlarına adam
toplayıp Körgüz’ün evinde bulunan devlet memurlarını zorla oradan
çıkarıp ikâmetgâhına götürerek sorguya çektiler.
O durum karşısında Körgüz, Timur Elçi’nin gelmesini bekleyerek,

soruşturmayı geciktirmek için işi ağırdan alıyor, kendine sorulan so
rulara kaçamak cevaplar veriyordu. Fakat sorumsuz bir takım insan
lardan meydana gelen bir grup, sorguya çekme bahanesiyle insanlara
eziyet ediyorlardı. Soruşturmanın ikinci gününde 45 günlük bir yolcu
luktan sonra Timur Elçi’nin Karakorum’dan dönüp Astarabad yakınla
rındaki Sultan Duvin’e827 geldi. Oradan haberciler göndererek, Körgüz
hakkındaki soruşturmaya son verilmesi ve orada bulunan bütün melik
ve emirlerin başkente gelmesi konusunda Kaan’ın fermanını bildirdi.
Bu ferman üzerine devlet memurları Edgü Timur’un evinden ayrı

lıp Körgüz’ün evine gitmek istemeleri üzerine Edgü Timur’un adam
ları atlarına binerek onları sopayla dövüp Körgüz’ün evine götürdüler.
Kısaca, o sırada devlet memurları kararsız bir duruma düştüler. On
lar eğer Körgüz’ü tutsalar, karşı taraf onlara saldırıyor, eğer karşı tara
fa iyi davransalar, Körgüz’den çekmiyorlardı. Bu şekilde, gündüzleri
Körgüz’ün, akşamları da Şerefeddin ile Edgü Timur’un [232] tarafını
tutuyorlardı.
Körgüz, Timur Elçi’nin getirdiği Kaan’ın fermanını (yarlıg) herkese

ilân ettikten sonra güvendiği birkaç adamıyla birlikte atma binip baş
kentin yolunu tutu.
Körgüz’ün başkente gitmek için yola çıktığını haber alan Kül Bo
lat ve Edgü Timur, dedikodu ve gammazlığı meslek edinmiş olan bir
takım kimseleri de yanlarına alarak Buhara’ya gittiler. Buhara Meliki
Sâin Melik Şah, onlara ilgi ve sevgi göstererek ziyafet çekti. Ziyafet es
nasında Kül Bolat, ihtiyacını gidermek için dışarı çıkınca daha önce
onu bekleyen fed ailerd en bir grup tarafından bıçaklanarak öldürüldü.
827 Gurgan ırmağı ile Kara Su arasındaki bir tepe.

Kül Bolat’ı destekleyenler, onun başına gelenleri duyunca perişan
olup oyuncağı kaybetmiş çocuğa döndüler. Edgü Timur, başkente va
rınca saraya yakın bir yere çadırını kurdu. Kaan, onu çadırında ziya
rete gidince eğlence ve işret meclisi düzenlediler. O arada Kaan, dışarı
çıkmak isterken ayağı çadırın direğine çarptı. Aynı anda gelen şiddetli
bir rüzgâr çadırı devirdi ve orada bulunan bir cariyenin yaralanmasına
sebep oldu. O olay, Edgü Timur’un şansının dönmesine ve küçük düş
mesine sebep oldu. Sonra Kaan’ın emriyle o çadırı paramparça ederek
devecilere ve çadır dikicilerine dağıttılar. Ertesi gün, Körgüz, çadırını
donatarak Kaan’ı davet etti. Horasan’dan getirdiği kıymetli hediyele
ri ona takdim etti. [233] O gün Kaan’ın neşesi arttı. Körgiiz’ün işi rast,
düşmanlarınınki ise kötüye gitmeye başladı. Körgüz’ün Kaan’a sundu
ğu hediyelerin arasında Körgüz’ün bizzat yaptığı “yarkan" da dedikleri
au z taşıyla işlenmiş bir de kemer vardı. Kaan, büyük bir hayranlık
la onu alarak beline takınca daha önce ağrıyan belinin ağrısı kesil
di. Kaan, onu uğurlu sayarak onun gibi bir tane daha yapmasını Kör-
güz’den istedi. Daha sonra Edgü Timur’a dönerek “Ne sen ne de baban
bana böyle güzel bir hediye takdim etmediniz” dedi.
Bu şekilde açıkça kınanıp küçük düşürülmelerine rağmen Edgü Ti

mur ve arkadaşları, doğru yolu seçerek oradan çekip gitmiyorlardı. Şiir
(Ai'apça):
“Cahil, akıllının yaptığını ç o k n adir yapar. Fakat onu da rezil oldu k

tan sonra yapar. ”
Körgüz ve Edgü Timur Karakorum’da bir süre kaldıktan sonra Ka

an’ın emri üzerine onların arasındaki kavgaya bakmak için Cinkay,
Taynal ve y argu ’nun diğer emirleri görevlendirildiler. Onlar, vakit ge
çirmeden toplanarak o davaya el attılar. Körgüz’ün yanında Melik Ni
zameddin Isferayin, İhtiyareddin Abiverd, Amidü’l-Mülk Şerefeddin
Bistam gibi melikler ile Nizameddin Şah gibi akıllı ve bilgili kâtipler
vardı. Fakat Körgüz’ün aklı, bilgisi ve tecrübesi hepsinden daha üstün
dü. Şiir (Arapça):
“Onun düşm anı, ken din e yardım cı gibi gördüğü fertlerin arasın dadır.”
Körgüz, sık sık yukarıda adlarını saydığımız kişilere danışıyor (m eş

veret) görüşüne ve ne demesi gerektiğine ondan sonra karar veriyordu.
[234] Edgü Timur ve yanındakilere gelince o henüz daha çok gençti.
Kül Bolat’ın oğulları da çocuk denecek yaşta idiler. Onların arasında
bulunan aklı başında bir iki kişi de harekete geçmek için uygun zama
nı bekliyorlar, geri dönemeyecekleri bir yola adım atmak istemiyorlar
dı. Onların arasında bir de Mazenderanlılar vardı ki onlar ne makul
bir söz söyleyebiliyor, ne de söylenenleri anlayabiliyorlardı. Nihayet
herkes yargu yerinde toplandı. Kaan’ın ve emirlerin Körgüz’ün tarafını
tutması sebebiyle Edgü Timur’un adamları haklı da olsa durum onla
rın aleyhine dönüyordu. Çünkü “H âkim in niyeti, iki â d il şahitten d a h a
iyidir” demişler. Şunu söyleyen de doğru söylemiş: “E rkekler olm adan
m ülk olm az. Mülk olm adan da erkekler olm az. ”
Mahkeme birkaç ay devam etti. Tartışmanın sonu gelmiyordu. Bu

nun için yargıç emirler artık bu davadan bıkmışlardı. Bunun üzerine
Kaan, Körgüz ile Edgü Timur’un bir süre aynı yemeği yiyip aynı odayı
paylaşmalarını, her ikisinin adamlarının da aynı şekilde aynı çadırda
kalıp aynı tabaktan yemek yemelerini buyurdu. Onların bıçaklarını ve
diğer demirden âletlerini aldılar. Kaan’ın bunu yaparken, onların gece
ve gündüz bir arada kalırken arkadaş ve dost olacaklarını sanıyordu.
Fakat bunun da bir faydası olmayınca Cinkay ve [235] bitikçiler duru
mu Kaan’a arz etti. Onun üzerine Kaan bizzat yarguda bulunarak on
lara sorular sordu. O arada Tüm en’in kardeşlerinin Edgü Timur’un ya
nında diz çökmüş beklerken, Kaan onlara bağırarak “Sizlerin yeri orası
değil, askerlerin arasıdır” dedi. Daha sonra Edgü Timur ve taraflarının
suçlu olduğuna hüküm verdi ve Edgü Timur’a dönerek, “Sen Batu’ya
bağlı olduğun için senin cezanı onun vermesini istiyorum” dedi. Bu
nun üzerine Edgü Timur söz alarak, “Edgü Timur’un da Batu’nun da
büyüğü Kaan’dır. Ben nasıl bir köpeğim de Kaan benim cezamı başka
birine havale ediyor” demesi Kaan’ın hoşuna gitti ve onun hayatını ba
ğışladı. Eğer onun cezasının infazı Batu’ya bırakılsaydı, o Batu’nun en
çok sevdiği kimse dahi olsa canını kurtaramazdı. Kaan, Edgü Timur’un
yanında bulunanların bazılarına dayak cezası, bazılarına da boyuna
halka takma cezası verdi. Daha sonra cezalarını çekmiş olan Edgü Ti
mur ve adamlarına dönerek, “Sizi şimdi Körgüz’ün emrine veriyorum.
Cengiz Han’ın yasalarına göre işlediğiniz suçların cezası ölümdür. Fa
kat uzak yerlerden geldiğiniz ve çoluk, çocuklarınız sizi evde bekle
dikleri için bu defa canınızı bağışlıyorum” dedikten sonra Körgüz’e de
[236] onları affettiğini, onun da onları affetmesi gerektiğini, eğer onla
ra bir şey yaparsa, bunu hayatıyla ödeyeceğini bildirdi.
Bu yargudan sonra Körgüz, rahatlamış olarak işlere başladı. Önem

li meseleleri halletti. Daha sonra Kaan, Curmagun tarafından fethe
dilmiş olan Ceyhun nehrinin batı taraflarının yönetimini de yarlıg ve
p ay za ile Körgüz’e verdi.
Yargu sırasında Kaan, Şerefeddin hakkında, “Bütün bu karışıklıkla

ra sebep olan o Tacik’tir. Eğer onu Körgüz’ün yanına bırakırsam, onu
da yoldan çıkarır” dedi ve onu Körgüz ile göndermek istemedi. Bunun
üzerine ona kin duymasına rağmen Körgüz ile Cinkay, Kaan’ın huzuru
na çıkarak, “Horasan’ın ve Mazenderan bölgelerinin bütün vergi işleri
ni (m uhasebat) o bilir. Eğer o benimle gitmezse, vergi memurları (mu-
tasarrıfâıı-ı em val) ve iş sahipleri(ashâb-ı â ’m âl) verecekleri açıkların
hesabını ona çıkarırlar” diyerek ona da dönüş izni aldılar.
Körgüz ile başkente giden Horasan melikleri ile ileri gelenleri, Kör
güz’ün davayı kazanması üzerine her biri bir yarlıg almak istedi. Bu
nun üzerine Körgüz, “Eğer herkese padişah yarlıg’ı verilirse, benim on
lardan ne farkım kalır” diyerek Cinkay’ın da yardımıyla onların yarlıg
ve p ay za almalarına engel oldu.
Körgüz ve onunla gidenler, geri dönmek için hazırlıklar yaparken,

Körgüz, Kaan’ın kendisine güvenini (suyurgamişi) ve merhametini ve
düşmanlarının yenildiğini haber vermek için önden Horasan’a haber
ciler gönderdi. Daha önce Edgü Timur’un tarafını tutmuş fakat ceza
landırılacakları sırada kaçmış olan bazı kimseleri yakalayıp [237] bo
yunlarına halka (dü şah) geçirdiler. Tonguz ve Tümen’i de bağlı olarak
başkente getirdiler.
X X IX . KÖRGÜZ’ÜN HORASAN’A DÖNÜŞÜ VE

ONDAN SONRAKİ HAYATI
Körgüz, Kaan’ın güvenini kazanmış ve düşmanlarının kolunu kır
mış olarak başkentten dönünce Batu’nun kardeşi Tangut’un yanma git
ti. Oradan Harezm yoluyla geri dönerken babam ona hediye (tuzgu)
hazırlayarak çadır, mutfak eşyası, altın ve gümüşle ona gönderdikten
sonra Horasan ileri gelenlerinin hepsiyle birlikte kendi de onu karşıla
maya çıktı. Körgüz, Şehristane yolundan gelip 637 yılının Cemaziye-
levvel ayında (Kasım-Aralık 1239) evine indi. Onun gelişi dolayısıyla
çağrılan Horasan bölgesinin yöneticileri ve Moğol emirleri orada hazır
bulundular. Sonra babamın hazırlattığı sanat değeri yüksek bir çadırı
oraya kurup içini altın ve gümüş eşya ile süslediler. O işleri tamamla
dıktan sonra günlerce eğlence meclisleri düzenlediler. Eğlence meclis
lerine Irak’m ileri gelenleri de katıldı. O arada onun hakkında çıkmış
olan yarlıg\ okudular. Yeni yasaları halka duyurdular. Irak’m büyükleri
(sadr) ve vezirleri de geldiler. Körgüz oğlunu Irak, Arran ve Azerbay
can’a gönderdi. Divan’daki tertipleriyle yazarları da gönderdi. Her ne
kadar isim bakımından çok olsalar da liyakati ve iş bilirliği yüzünden
işi Nizameddin Şah’a yükledi.
Yeni heyet Irak, Arran ve Azerbaycan ülkelerine varınca Curmago-

nu’un emirleriyle mücadele ederek, o vilayetleri onların elinden kur
tardılar. Vergilere (mâl) yeni usûl koydular. [238] Çünkü her vilâyetin
noyanı ve her şehrin emin, vergilerden az bir miktarı Divan’m payı ola
rak ayırıyor, geri kalanı kendileri sahipleniyorlardı. Oraya yeni gelen
Körgüz’ün adamları, ele geçirdiklerinin hepsini onlardan geri alarak
bir kısmını onlara geri verdiler.
Bu işler yapıldıktan sonra Körgüz, yönetim merkezi olarak Tus’u se

çip oranın imarıyla meşgul oldu. O Tus’a yerleşirken oranın sadece adı
vardı. Ora 50 haneden ibaret bir yer olup çarşıları ve sokakları haraptı.
Öyleki oranın sokağından iki eşek yan yana geçse, ayakları birbirine
değer ve diken içinde kalırdı. Körgüz, oraya gelir gelmez ev ve bahçe
yapımına hız verdi. Devlet büyükleri (sadr), melikler, evler satın aldı
lar, bulamayanlar da yaptırdılar. Her biri, çarşı pazar(su k) kurmaya su
yolları kazmaya, yıkılmış malikâneleri tamir etmeye büyük bir önem
verdi. Orada evlerin fiyatları da çok yükseldi. Daha önce bir ilâ iki
buçuk rüknîye sattıkları evi, ora yönetim merkezi olduktan sonra 250
dinara satmaya başladılar. Oranın imar işlerini önemli ölçüde yoluna
koyduktan sonra Körgüz, diğer işlere el attı. Elçilerin yolda halka yük
olmasını önlemek için posta menzilleri (yam) kurdurarak her birine
yeterli miktarda at koydurdu. Ondan önce istediği gibi hareket eden
ve istediğini yapan emirler, sahibinin rızası olmadan bir şey alamaz ve
bir tavuğun bile kafasını kesemez oldular. Eğer büyük bir Moğol ordu
su bir çiftçinin tarlasının veya bahçesinin yanında konaklasa, hiçbir
asker, ne atı ne de kendisi için yem (ulufe) veya yiyecek (nüzul) isteye
mezdi. Aynı şekilde elçiler ve tüccarlar da yol üzerinde bulunan tarla
ve bahçelere giremezlerdi.
İşleri bu şekilde yoluna koyan Körgüz, daha sonra eski düşmanı

Şerefeddin ile uğraşmaya başladı. Körgüz’ün ona düşmanlığını bilen
[239] Körgüz’ün vekilharcı Rugedli828 Asil, Şerefeddin’i yakalayarak
boynuna çatalağaç (diı şâh) taktı. Onun bu hareket üzerine Körgüz,
Asil Rugedî’ye vezirlik makamını verdi. Fakat o, bu makama lâyık olma
dığı için yapılan resmî toplantılarda uygunsuz hareketlerde bulundu.
Sonunda Körgüz, Şerefeddin’in durumunu rapor edip saraya bildir

mek için Timur Elçi’yi yola çıkardı. Arkasından da kendisi gitti. Yolda
geri dönmekte olan Timur Elçi ile karşılaştı. Timur Elçi, ona Kaan’ın
öldüğünü, devlet büyüklerinin birbirlerine girmeleri dolayısıyla orta
lığın karıştığını haber verdi. Daha sonra yoluna devam eden Körgüz,
Cengiz Han’ın yanında geldiğini ileri süren Çağatay’ın emirlerinden
biriyle829 kavga etti. O emir, Körgi'ız’e tepeden bakarak ağır sözler söy
ledi. Şiir (Arapça):
“D aha ön ceden söylenenlere ek len ecek neyin var?”m"
Körgüz, o emirin sarayda kendisine kötülük edebileceğini düşünerek

geri döndü. Emirin Körgiiz’ü Çağatay’ın oğullarına şikâyet etmesi üzeri
ne, onlar Argun ve Kürbuka’yı Körgüz’ii getirmelerini, [240] eğer gelmek
istemezse zor kullanmalarını söyledi.
Körgüz, Tus’a dönünce Çağatay’ın oğlunun gönderdiği elçiler de gel

diler. İlk olarak Şerefeddin’i arayıp, onu Körgüz’ü yakalayıp cezalandır
mada yem olarak kullanmak istediler. Onlar Tus’a gelmeden önce Kör
güz, Moğolların âdetlerine aykırı olarak kalede bir hazine binası (hızâne)
yaptırmış, kendi ikâmetgâhını da oraya nakletmişti. Elçiler, bir yandan
oraya haberciler gönderirken, diğer yandan da Körgüz’e bağlı ordu ko
mutanlarından yardım istediler. Körgüz’e kırgın olan ve ona kin duyan
büyük bir grup da elçilere katılınca Sebzevar’da bulunan Şerefeddin’i
zorla getirdiler. Diğer yandan Körgüz, elçilerin habercilerine iyi davra
828 M uhtem elen Kebud Cem a’nin bir nahiyesi.

829 Reşideddin’e göre (Khetagurov, s. 142) Oğul Gaymış’ın m em urlarından Sartak Kucan.
830 Nu’man b. al-M uzır’m Rebia b. Ziyadü’l-Absî’ye hitaben söylediği şiir. Bak. Hizane-
tü ’l-Edeb, c/IV, s. 171 vd.
nıp onlarla gitmeye niyetlendiyse de Asil Rugedî’nin onlara güvenerek
tek başına onlarla gitmemesi için onu uyarması üzerine gitmekten vaz
geçti. O arada Körgüz, fermanın muhtevasını öğrenince kokmaya başla
dı. Aradan bir süre geçince bir gün Çağatay’ın oğlunun elçileri, abala
rının altına gizledikleri hançerlerle büyük bir titizlikle korunan hazine
binasının kapısına dayandılar. Onun üzerine Körgüz kapıları kapamala
rını söyledi. Elçiler, evi ok yağmuruna tutunca Körgüz, “Ben asi değilim”
diyerek kapıları açtırdı. Elçiler, Körgüz ile Asil’i yakaladıktan sonra ka
lede bulunan bütün meliklerle yöneticileri yakalamaları için asker gön
derdiler. O arada Melik İhtiyareddin, onların elinden kaçarak Abıverd’e
geldi. O olaydan sonra Horasan ve Mazenderan bölgelerinin işleri karıştı
ve halkı perişan oldu. Şu şiir, o devrin şairlerinden biri tarafından söy
lenmiş olup o kötü durumu anlatmaktadır. Şiir (Arapça):
“Doğru yoldan ayrılmış, sen d eley erek ilerleyen ayakları görüyorum. ”
Birkaç gün sonra elçiler geri dönerken, Körgüz ve Asil’i de tutuk

lu olarak beraberlerinde götürdüler. Yolculuk süresince Körgüz, onlarla
konuşmadı [241] ve onların karşısında bükülmedi. Ulug EPm karargâhı
na vardıkları zaman hemen yargu emirlerini toplayıp Körgüz ve Asil’i
yargılamaya kalktılar. Onun üzerine Körgüz, onlara dönerek, “Eğer beni
yargılamaya yetkiniz varsa, sorularınıza cevap vereyim. Yoksa boşuna
iş yapmış olursunuz ve benim konuşmam da bir işe yaramaz” dedi Şiir:
“Söylem ediğin sözün sah ibi sensin. Eğer söylersen, onu artık
gizleyem ezsin. ”
Onun bu sözü üzerine onu yargılamaktan vazgeçip bu işi Töregene

Hatun’un huzurunda yapmaya karar verdiler. Orada yapılmak istenen
yargılama sırasında Körgüz, Şerefeddin ile tartışmaya girdi ve onun
iddialarını çürüttü. O arada emirlerinden biri Şerefeddin’e dönerek,
“Dua et ki Körgüz tutukludur. Eğer o yargu’da affedilecek olursa, başı
na gelecekleri düşünebiliyor musun? Senin onun sözüne girmen, ona
düşmanlık etmenden sana daha hayırlı olur” dedi.
Ulug Ef’ten kalkıp o sırada yönetimi elinde bulunduran Töregene

Hatun’un sarayına vardıkları zaman Cinkay, Töregene’den korkup kaç
mış Güyük Han’ın hizmetine sığınmıştı. Cinkay’ın adamları olan Mah-
831 Büyük ev m anasına gelir.

mud Yalavac ve Körgüz, daha önce saraya geldiklerinde hiçbir işleri
olmayan şimdiki görev başındaki devlet erkânına(erkân-ı hazret) yüz
vermemişler ve onlara ilgi göstermemişlerdi. Onun için yeni memur
lar, Körgüz’e iyi gözle bakmadılar. O sırada bütün işlerde parmağı olan
Fatıma Hatun, Şerefeddin’i bir köşeye çekip ona Emir Argun’un hiz
metinde Horasan ve Mazenderan bölgelerinin yöneticiliğini vadederek
yargılama sırasında ne söylemesi gerektiğini öğretti.
Körgüz’ün Ulug E f’te söylediği sözleri de dava konusu yaparak

[242] tekrar yargu önüne çıkardılar. Sorulan sorulara korkmadan ce
vap vermesi üzerine ağzına taş doldurarak öldürdüler. Körgüz, putpe
restliği832 bırakarak ömrünün sonlarına doğru Müslüman olmuştu.
Asil’e gelince, onu Semerkant’ta yakalayıp bir süre aç bıraktıktan

sonra aşına (tutmaç) zehir koyarak hayatına son verdiler.
Sözün kısası, dünyanın işi şimşeğe benzer. Çakmasıyla kaybolması

bir olur. Ya da onu şişeye doldurulmuş havaya benzetebiliriz. Kapağını
açtığınız an uçup gider. Şiir:
“100 sen e d e y aşasan , 100 bin sen e de, değişen hiçbir şey olm az. ”
X X X . EMİR ARGUN’UN HAYATI

Argun, Moğollar tarafından tanınmış ve saygı duyulan bir kabile
olan Oyrat kabilesinden Taycu adında bir em ir-i h ez â r in oğludur. O
kabile mensuplarının çoğu Cengiz Han’ın anne taralından akrabasıdır.
Bundan başka o kabilenin mensupları, Cengiz Han’ın ilk ortaya çıktığı
sırada onun hizmetine koşmuş ve ona önemli hizmetlerde bulunmuş
lardı. Onların bu hizmetine karşılık Cengiz Han, oğullarının her birine
o kabilenin emirlerinin kızıyla evlenmelerini emretmişti. Adı Ceceken
Beki olan akrabalarının birinin kızını da o kabilenin reisine vermişti.
Bu yüzden Oyrat kabilesinden kız almak şeref sayılırdı.
Argun, küçük yaşından itibaren Uygur yazısını öğrenerek o konu

da büyük bir ilerleme gösterdi. Şansı yaver gidip daha çocuk denecek
yaşta Kaan’ın hizmetine girerek onun bitikçileri [243] arasında yeri
ni aldı. Günden güne Kaan’ın ilgisini ve takdirini kazandı. Kaan onu
832 Budizm.
önemli bir görev için Kaban ile birlikte Hıtay’a gönderdi. Geri dönünce
Kaan, en çok güvendiği kimse olarak ona, Körgüz ile Edgü Timur’un
anlaşmazlığını araştırıp soruşturma görevini verdi. Ona yardımcı ola
rak da Kürbuka ile Şemseddin Kemerger’i görevlendirdi. Onun üzerine
Argun, Horasan’a gidip gerekli araştırmayı yaptıktan sonra mahkeme
konusu olan bütün kişileri toplayıp saraya getirdi. Kaan’ın huzurun
da görülen davada Körgüz’ü destekledi. Horasan ve Irak’ın yönetimi
Körgüz’ün ellerinde bırakılınca Argun’u da onun yanına b a s k a k olarak
tayin ettiler. Verilen emre göre, Körgüz, bütün kararlarında ve işlerin
de Argun’a ortak ve yardımcı (nöker) olacak, ona danışacak (meşveret)
onun haberi ve izni olmadan hiçbir iş yapılmayacaktı.
Fakat bu emre rağmen, Körgüz Horasan’a gelince bölgeyi kendi bil

diği gibi yönetmeye başlayınca Emir Argun geri döndü. Körgüz’ü tu
tuklayıp Ulug Ef karargâhına götürdükleri zaman Emir Argun’u onu
alıp saraya getirmesi için görevlendirdiler. Emir Argun, yanında Kür
buka ve bir kısım askerle Ulug Efe gelip Şerefeddin’i hapisten çıkarıp
serbest olarak, Körgüz’ü de tutuklu olarak saraya getirdi. Bundan ön
ceki bölümde anlattığımız gibi sarf ettiği hakaret dolu sözlerden dolayı
Körgüz’ü öldürdüler. Ondan sonra Töregene Hatun, Seyhun’dan Fars’a,
Gürcistan’a, Anadolu’ya ve Musul’a kadar daha önce Körgüz’ün yöne
timinde olan bütün bölgelerin idaresini Emir Argun’a bıraktı. Şerefed
din’i de onun hizmetine ulug bitikçi (başkâtip) olarak tayin etti. Boş
bulunan makamlara da yeni atamalar yaptı.
641/1243-4 yılında [244] Horasan’a varan Argun, “y arlıg”ları her

kese duyurduktan sonra daha önce bozulmuş olan işleri yoluna koy
du. Aradan bir süre geçince kalan vergiyi (mâl) toplamak için Töre-
gene’nin sarayından Şirakçin Elçi başkanlığında bir heyet geldi. Emir
Argun, onları Nizameddin Şah’a havale ederek Horasan’dan Azarbey-
can’a hareket etti. Dihistan’a varınca Batu’nun sarayından bir heyet ge
lip Argun’un yanında bulunan Şerefeddin’i alarak Batu’nun sarayına
götürdü. O sırada Emir Hüseyin, Hoca Fahreddin ve kâtiplerinden bir
kısmını kendine vekil bırakarak Tebriz’in yolunu tuttu. Tebriz’e varın
ca daha önce Curmagun, Baycu ve daha başkaları gibi yöneticilerin
keyfî idareleri yüzünden işleri bozulmuş olan o sınır bölgesinin işle
rini yoluna koydu. Halkın malını mülkünü güvence altına alarak dev
let memurlarının ellerini onların üzerinden çektirdi. Halka zulmetmiş
olanları cezalandırdı. Ondan yakınlık ve iyilik gören büyüklü küçüklü
insanlar onun hizmetine girdiler. Herkes onun idaresini can-ı gönül
den destekledi. Anadolu, Suriye ve Halep sultanları elçiler göndererek,
onun gözüne girmeye çalıştılar. Daha sonra Emir Argun, bütün o böl
gelere vergi (mâl) toplamak için elçiler yolladı.
Argun’un Tebriz’de bulunduğu sırada Şerefeddin de Batu’nun sara

yından çıkıp geldi. Vergileri arttırarak halktan zorla tahsil etmeye baş
ladı. Emir Argun ona engel olmaya kalktıysa da dinletemedi. Onun bu
zalimliğini görenler [245] Emri Argun’a daha çok bağlandılar.
Başkentten elçiler gelip o bölgede bulunan bütün sultanlara, melik

lere, mahallî yönelici\eTe(mutasarıfân-ı etraj) saraya çağrı emrini bil
dirince833 Emir Argun yola çıkmadan önce babam Sahib Divan’ı Azer
baycan, Gürcistan ve Anadolu bölgelerinin yönetimine vekil bırakıp,
Buku’yu da baskak olarak tayin ettikten sonra yola çıktı. Tus’a vardığı
zaman Şerefeddin’in öldüğü haberini aldı. Onun üzerine onun halka
yüklediği ağır vergileri iptal etti. Daha önce fazladan toplanmış olanla
rı sahiplerine geri verdikten sonra, kâtipler ve yüksek dereceli memur
larla birlikte sarayın yolunu tuttu.
Saraya vardığında Kaan ölmüş, şehzadelerin her biri bir bölgeyi alarak
oranın yöneticilerine yasa hükümlerine aykırı olarak beratlar, nişanlar, yar-
lıg ve payzalar dağıtmışlardı. Emir Argun, maiyetinde bulunanlara verilmiş
olan yarlıg ve payzalarm hepsini toplattı.
Huzuruna varınca Güyük Han ona çok kıymetli hediyeler verdi. Şeh
zadelerin her birine rütbe ve mevkiine göre hediyeler dağıttı ve onların
sevgisini kazandı. Sarayın büyüklerine, küçüklerine yağmur bulutu gibi
bağışlarda bulundu. Hediye işi bittikten sonra Güyük Han’a ülke mese
leleri hakkında görüşlerini arz etti. Şehzadelerin kanunsuz olarak dağıt
tıkları payza ve yarlıglara değindi. Onun sözlerini beğenen(suyurgamişî)
Güyük Han, daha önce yönettiği toprakların yönetimini tekrar ona ver
dikten sonra altın başlı payza ve yarlıg ile onu şereflendirdi. Hizmetine
memurlar verdi. Ondan başka hiç kimseye p ayza ve yarlıg vermedi. [246]
Batı bölgelerinin yöneticisi olan ondan ve Hıtay ve Maverâünnehr’den
gelen Sahib Yalavac ile oğlundan başka kimseyi huzuruna kabul etmedi.
833 Güyük Han’ın seçileceği kurultaya.

Daha sonra Güyük Han, şairin şu beyitte dediği gibi, Şiir (Arapça):
"Onun kabilesin de, adım dan sonra ban a takılm ış kötü adlarla
çağrılıyorum. ”834
Her ne kadar Harezmli olsa da Horasan’da kötü adla anılan Şere-

feddin’in ölümü üzerine uluğ bitikçi olarak herkes tarafından sayılıp
sevilen iyi kalpli Hoca Fahreddin Bitikçi’yi tayin etti.
Emir Argun, başkentten dönerken memurlarının her birine yete

nek ve becerilerine göre işler verdi. Bu konuda onların isteklerini göz
önünde bulundurdu. Bütün memurlar, ondan memnun olarak ve ona
dua ederek görev yerlerine döndüler.
Emir Argun, saraydan ayrılıp Horasan’a dönerken yolda nisan yağ

muruna benzeyen elini açtı. Geçtiği yollar üzerinde bulunan Türkis
tan ve Maveraünnehr halkı onun bağış yağmurundan nasiplerini aldı.
Onun cömertliğinden ülke dışındakiler de faydalanıp, ona bağlandılar.
Geldiğini bildirmek için Horasan’a ve civar bölgelere haberciler gön
derince bütün bölge insanları onu karşılamak için Merv’e geldi. Emir
Argun, yanında bulunan melikler, emirler ve memurlarına... tarihin
de835 bir süre Merv’in Erzenkabad836 mahallesine ikâmet etti. [247] Ora
da bulunan saltanat köşkünde (kuşk-i sultanî) eğlence düzenlediler. O
arada Emir Argun, oraya bahçeli bir köşk yapılmasını emretti. Bütün
halk onun emrine uyarak köşkü inşa etmeye başladı. Oradan Tus’a var
dı. Orada yıllardır bakımsız ve harap bir vaziyette olan Mansuriye’nin
onarılması ve yeni saraylar yapılmasını emrederek o işlerin başına İh-
tiyareddin Abived’i getirdi. Oradan Radakan mezrasına varan Emir Ar
gun, orada eşi dostuyla güzel günler geçirdi. Orada bulunduğu sürede
işler yolunda gitti. Çevrede bulunan ona bağlı yöneticiler gelerek çeşit
li konular hakkında onun görüşlerini aldılar.
Geceler, yaz günlerinin ayrılığına dayanamayıp soğuk nefes alma

ya başlayınca, sonbahar, insanlara düşman gibi davranmaya kalkınca,
ağaçların yaprakları soğuk ve şiddetli rüzgârın etkisiyle köklerini kay
bedince Emir Argun, Mazenderan yolundan Tebriz’e yürüdü. Geçtiği
834 Ebu M uham m ed el-Hazin’in, Vezir İbn Abbad’ın övgüsü hakkmdaki ünlü kasidesinde.
Bak. Yetim etü”d-Dehr, c. III, s. 34.
835 6 4 7 /1 2 4 9
836 Ya’kut’a göre M erv’in köylerinden biri.
şehirlerin ve köylerin meselelerini hallederek gittiği için yavaş yol alı
yordu. Amul’a vardığı zaman babam, Azerbeycan’dan kıymetli hedi
yelerle onu karşılamaya geldi. Argun orada birkaç gün kalarak zevk ve
eğlenceyle vakit geçirdi.
Emir Argun, Azerbeycan’dan ayrılacakken, Curmagun tarafından

Tebriz sanatkârlarının (muhterife) başına b a sk a k olarak tayin edilmiş
bir Moğol olan Mengü Bolat’ın, kendisi gibi Nayman kabilesinden olan
Kadak Noyan’ın [248] yardımıyla Güyük Han’dan b a sk a k ve em ir oldu
ğunu onaylayan bir yarlıg aldığı haberi geldi. Ondan başka Kadak No-
yan, Melik Sadreddin’in karşı koymasına rağmen Güyük Han’dan, Ata-
beg Hamuş’un oğlu Atabeg Nusret ed-Din’in, Tebriz ve Azerbeycan’nın
emir-i tümerıliği için al-tamga'lı bir ferman çıkartmayı başardı.
Emir Argun bunları duyup, hasımlarının kendi aleyhinde sarayda

çevirdikleri dolapları öğrenince saraya gitmek için hazırlıklara başla
dı. Azerbeycan’a yapılan tayinlerin bölgede yarattığı karışıkları saraya
bildirmesi için Nizameddin Şah’ı önden gönderdi. Olaydan bir ay son
ra kendisi de yola çıktı. Tebriz’e Melik Sadreddin’i saraya gelmesi için
haber gönderince o da oradan hareket etti.
O yolculukta Emir Argun’un yanında Hoca Fahreddin Bitikçi, ba

bam ve bu satırların yazarı da vardı. Emir Argun ve yanındakiler, bü
yük bir hızla yol alıp Taraz’a vardıkları zaman Güyük Han’ın ölüm
haberini aldılar. O arada Elçigitay da Taraz’a gelince Emir Argun, me
likleri ve mahallî yöneticileri Kencek’de837 bırakarak bir miktar Moğol-
la Elçigitay’ı karşılamaya gitti. Orada Elçigitay, yanında bulunan bü
yük bir ordunun bazı ihtiyaçlarını karşılamak için Emir Argun’a geri
dönmesini söyledi. [249] O da Emir Hüseyin’i geri dönüşünün sebebi
ni bildirmek ve bazı konuları arz etmek için saray ‘a (ordu) göndererek
geri döndü. Emir Hüseyin ile Nizâmeddin, Emir Argun’un kendilerine
verdiği görevleri hakkıyla yerine getirdiler.
Emir Argun, Horasan’a geri dönünce Elçigitay’ın erzakı (tagar) ve

şarabı ile meşgul oldu. O arada şehzadelerin her tarafa elçiler gönde
rerek birkaç yıllık vergiyi (mâl) birden istemeleri, Elçigitay’m ve diğer
Moğolların bitmez tükenmez istekleri halkı ve yöneticileri güç durum
da bıraktı.
837 Talaş vadisinde bulunan bir şehir.

Saraya gönderdiği elçilerin geri dönüşünden kısa bir süre sonra o
sırada Badgis’te bulunan Elçigitay’ın yanına giden Emir Argun oradan
da Serahs’a vardı. Kış sırtını dönüp bahar yüzünü açınca, hava ısınma
ya başlayıp kuşlar cennet bahçelerinde şakıyınca Emir Argun, aklının
dediğine uyarak bir karara vardı ve 647 yılının Cemaziyelevvel (Ağus-
tos-Eylül 1249) ayında838 başkente gitmek için yola çıktı. O sırada Teb
riz’de otoritesini önemli ölçüde kaybetmiş olan Mengü Bolat da Emir
Argun’un isteğiyle yola çıkarak başkente (ordu) vardı. Mengü Bolat ile
Emir Argun’un davası bir iki celselik mahkemeden sonra karara bağ
landı. Emir Argun, Mengü Bolat’ın bütün iddialarını çürüttüğü için
mahkemeden galip ayrıldı. [250] Birkaç gün başkentte kaldıktan sonra
amacına ulaşmış olarak dönüş izni aldı.
O sırada Emir Argun, geciktiğinden dolayı yanlarına gitmeye çe

kindiği Beki ile Mengü Kaan’ın huzuruna, meliklerin büyüklerinden
olan ve Beki tarafından yönetimde Argun’a ortak tayin edilen Melik
Nâsireddin Ali ile bitikçilerden Hoca Siraceddin Şucaî’yi kıymetli he
diyelerle gönderip onun aracılığıyla özür diledi. Bir süre sonra da Şe-
refeddin’in yerine Batu’nun koşku n ’u839 tarafından bitikçi olarak tayin
edilen Nizâmeddin Şah’a yola çıkma emri verdi. Fakat Nizameddin yol
hazırlıklarını yaparken başkentte hayatını kaybetti.
Emir Argun, başkentte bir süre daha kaldıktan sonra Almalık böl
gesinde bulunan Yesü’nin karargâhına (ordu) gitti. Emirlerin birinin
kızıyla evlenmesi yüzünden orada bir iki ay kaldı. O sırada Hoca Fah-
reddin ile Mengü Bolat da oraya geldi. Bu satırların yazan da Emir Ar
gun’un yanında bulunuyordu.
Oradan hareket ettiğinde mevsim kıştı ve dağ tepe aynı renge bü
rünmüştü. Şiddetli soğuk süratli yol alma imkânı vermediğinden 13
günde Merv’e vardı. Oraya vardığında vekil bıraktığı Emir Hüseyin ile
Sahib Divan, Batu’nun emriyle onun karargâhına (ordu) gitmişlerdi.
Bir süre sonra Hoca Necmeddin Ali Cilâbadî, [251] Batu’nun yanından
döndü ve Koşkun’un uluğ bitikçi olarak tayin edildiği hakkında yarlıg
getirdi. Bu durumu Hoca Necmeddin Ali Cilâbadî ile gelen elçiler de
sözlü olarak bildirdiler. O sırada başkentten Emir Argun’u ve devlet
838 Görüldüğü gibi burada bir çelişki var. Yukarıda ilkbahardan bahsedildiği halde verilen
tarih sonbaharı göstermektedir.
839 Ordu komutanı.
büyüklerini çağıran elçiler gelince Emir Argun, Naku ile Hoca Nec-
meddin’i vekil olarak bırakıp aşağıda anlatacağımız gibi kurultaya gitti.
X X X I. EMİR ARGUN’UN BÜYÜK KURULTAYA

GİTMESİ
Emir Argun, ferman üzerine 649 yılının Cemaziyelâhır (Ağustos-Ey-
lül 1251) ayında maiyetinde bulunan melik, emir ve kâtiplerle kurul
taya katılmak için başkentin yolunu tuttu. Taraz’a varınca Mengü Ka
an’ın hanlık tahtına oturduğu müjdesini aldı. Bunun üzerine oraya bir
an önce varmak için gayret gösterdi. Şiddetli kar, yağışına rağmen yo
luna devam etti. Kulan Başı’na vardığı zaman kar dereleri tepelerle
aynı seviyeye getirmiş, yollar kapanmış, geçit yerleri dolmuştu. Kar
kalınlığı atın boyunu aşmaktaydı. Emir Argun ve yanındakiler o günü
orada geçirdiler. Ertesi gün Emir Argun’un emri üzerine herkes, atla
rından inip onların önlerinden yürüyerek yol aldılar. Bu şekilde ilerle
yerek nehir vadisini geçip tepeye ulaştılar.
[252] Daha sonra onar kişilik piyade gurubu önden çukurları dol
durdular. Süvariler de onların açtıkları yoldan ilerlediler. Geçilmesi
zor olan yerlerde yükünü hafiflettikleri hayvanları elleriyle çekerek
geçirdiler. Geçidin en zor yerinde Yüce Allah’ın bir lütfü olarak sa
bahtan akşama kadar güneş kendini gösterdi. Bir gün boyunca ancak
bir fersah kadar ilerleyebilmelerine rağmen tehlikeyi atlattılar. Ondan
sonra durup dinlenmeden büyük zorluklara göğüs gererek Beş Balığ’ın
yolunu tuttular. O arada Mengü Kaan’ın yanından dönen Emir Mes’ud
Beg ile karşılaştılar. Birkaç günü onunla ziyafet ve eğlenceyle geçirdik
ten sonra Emir Argun geldiğini bildirmek için kıymetli hediyelerle ön
den elçi gönderdi. Emir Argun yoldayken gönderdiği elçileri geri dö
nerek Mengü Kaan’ın bir an önce onu görmek istediğini bildirdi. Onun
üzerine İlahî yardımın kokusunu hisseden ve padişahın lütfunun ken
dinden taraf olduğunu anlayan Argun, hızını en son noktasına çıkara
rak 649 yılının Safer ayının (Nisan 1251) ortasında Kaan’ın huzuruna
vardı.
Ertesi gün Argun’un yanında gelenler de huzuruna çıkıp hediyele

rini (pişkeş) sundular. Kaan’ın huzurunda Emir Argun’a lâyık olduğu
yeri gösterdiler. Daha sonraki gün kar yüzünden gecikmiş olan [253]
Melik Sadreddin, Hoca Fahreddin Bitikçi ve devlet büyüklerinden ba
zılarını huzura kabul edilme şerefini(tikişm işi) kazandılar. Hediye ver
me işi bittikten sonra Emir Bulga ile diğer emirleri de huzuruna çağı
ran Kaan, ülke sorunları hakkında görüşlerini sordu. Diğer emirlerden
sonra söze başlayan Emir Argun, vergilendirmedeki karışıklıkları, bek
lenen verginin toplanılmamasının en önde gelen sebebinin tahsildar
ların ve elçilerin işlerini bilmedikleri olduğunu uzun uzun anlattık
tan sonra aksayan diğer işlerin aksama sebeplerini ve hal çarelerini
söyledi. Onun meseleleri iyi bilmesi ve onlara koyduğu doğru çözüm
yolları Kaan’ın çok hoşuna gitti. Daha önce yaptığı önemli hizmetleri
de gözünün önüne getiren Kaan, Emri Argun’un üstün meziyetlerini
sayarak ona herkesin içinde büyük bir ilgi (suyurgamişî) ve sevgi gös
terdi. Onun maiyetinde olanları da birçok bağışla şereflendirdi. Ertesi
gün Mengü Kaan, bütün yetkilileri huzurunda toplayarak, onlara halkı
rahat ettirmenin ve yeni ülke fethetmenin yollarını, fakirlerin durum
larının düzeltilmesi ve şehirleri imar etmenin çarelerini, adaletin ve
insafın her yerde hâkim olması ve asilerin, zalimlerin ellerinin halkın
üzerinden çekilmesi için ne yapmak gerektiğini, Yüce Allah’ın kural
larının devletin güçlenmesi konusunda hayır dualarının nasıl alına
bileceği, [254] her yöneticinin kendi bölgesine has meselelerin neler
olduğunu sordu ve onlara, düşündükleri çözüm yollarını yazılı olarak
bildirmelerini, o raporların kendisi tarafından incelendikten sonra ve
receği emirler doğrultusunda hareket etmelerini buyurdu. Şu bir ger
çek ki usta bir tabip tedaviye başlamadan önce hastalığın belirtilerini
araştırıp nabzını ölçer. Ondan sonra teşhis koyup ilaç önerir. Padişa
hın adaleti de usta bir tabibin teşhisine benzer. O, zulüm ve adalet
sizlik hastalığını, korku ve ceza ilâcıyla tedavi eder. Bu şekilde ölmüş
olan adaleti İsa’nın nefesine benzeyen nefesiyle tekrar diriltir.
Ertesi gün fermana uyarak rapor yazan emirlerin hepsi Mengü Ka
an’ın huzurunda hazır bulundu. Mengü Kaan, onlara çeşitli konular
hakkındaki görüşlerini uzun uzun anlattı. Kaan’ın anlattıklarının en
önemli bölümü şuydu: “Halktan çeşitli adlar altında vergiler toplan
makta, bu da karışıklıklara sebep olmaktadır. Bu karışıklık Mavera-
ünnehr’de Sahib Yalavac’m uyguladığı, adına kopçu r denilen sistemin
her yere yayılmasıyla giderilebilir. Buna göre, ayrı ayrı her kişinin geli
rinden ve servetinden yılda ne kadar vergi vermesi gerektiği belirlenir.
O kişi, o miktarı ödediği zaman bir daha ondan vergi istenmez. Yalnız
bu verginin dışında h a şeri’in, posta menzillerinin (yâm) ve elçilerin
harcamalarını (ihracat) karşılamak için her fakir kişiden bir, her zen
ginden de on din ar alınır. Bunların dışında her ne ad altında olursa
olsun hiçbir memur halktan para isteyemez ve rüşvet alamaz.” Daha
sonra Mengü Kaan, her konuda [255] yasalar çıkararak onların titizlik
le uygulanmasını emretti. Biz, bunların bazıların Mengü Kaan’ın cülu
su bölümünde anlattık.
Yeni yasalar herkese duyurulduktan sonra Mengü Kaan, Emir Ar-

gun’un yönetimi altında bulunan bölgeleri tekrar ona bıraktı ve ona
yarlıg ve aslan başlı p ay z a verdi. Naimatay ile Torumtay’ı ona yöne
timde ortak tayin etti. Kardeşleri Kubilay, Hülagu, Arık Böke ve Mö-
ke’yi ayrı ayrı bölgelerin başına getirdi. Halkın vergi yükünü hafifleten
yasalar koyduktan sonra hizmetinde bulunanlara yarlıg ve p ay z alar
dağıttı. Önce yönetimde Emir Argun’a ortak tayin edilmiş olan Nası-
reddin Ali Melik’e de Nişabur, Tus, Isfahan, Kum ve Kaşan tümenleri
nin komutanlığını verdi. Arran ve Azarbeycan bölgelerinin meliki olan
Melik Sadreddin’i tekrar aynı görevine tayin etti. Herat, Sistan, Belh ve
Hindistan’ın Moğol ülkesinin topraklarına katılmış bölgelerini Melik
Şemseddin Muhammed Kert’in840 yönetimini bıraktı. Emir Mahmud’a
da Kirman ve Sankuran’ın yönetimini verdikten sonra yukarıda adı
geçenlere üzerine aslan başı resmedilmiş damgalı p ay za dağıttı. Diğer
görevlilere de rütbe ve makamlarına göre altın ve gümüş p a y z a la r ve
yarlıglar verdi. Daha sonra emri üzerine başkente görevli gelen herke
se Hıtay elbisesi hediye ettiler. Eşek ve deve bakıcılarına varıncaya ka
dar bağışta bulundular. [256] O işleri de bitince oraya gelmiş olanların
hepsine dönüş izni verdiler. Emir Argun ile beraberindekiler oradan
ayrılınca bu satırların yazan ile Siraceddin Şucaî bir süre daha orada
kaldı. Mengü Kaan, daha önce Beki tarafından (Bitikçi) tayini işi Be-
ki’nin ölümünden sonra Ang Böke’ye verildi bitikçi tayin edilmiş olan
Siraceddin ile babamın sah ib divan hk beratını onayladı. Mengü Ka
an’dan yarlıg ve p ay z a aldıktan sonra 651 yılının Recep (Ağustos-Eylül
1253) ayında oradan ayrıldık.
Emir Argun Horasan’a varınca bütün vezirler (ashab ve büyükle

ri (sadr huzurunda toplandı. Yarlıglarm m uhtevasını okuduktan sonra,
840 Herat'ta hüküm sürm üş olan Kert hanedanı (1 2 4 5 -1 3 8 9 hakkında bak. Lane-Poole, The
M ohamm adan Dynasties, s. 252).
Mengü K aan ’ın vergi konusunda koyduğu y asaları tahsildarlara (um-
m âl ve m utasarrıflara duyurdu. Yasaların hüküm lerine titizlikle uy
m aları, y a sa y a uymayıp h a lk a zulm edenlerin su ç işlem iş sayılacağı
ve cezalarını çek ecekleri konusunda onların h er birinden birer sen et
aldı. D aha sonra ferm an uyarınca em irler ve kâtipleri tayin etti. Kop-
çu r’un belirlen m esi için günlerce görüş alış verişinde (m eşveret bulu
nuldu. Sonunda sayım yapıldıktan sonra h e r on kişiye 70 dinâr-ı ruknî
vergi konulm ası ve o m eblağın yıldan yıla alınm ası kararlaştırıldı. A k
rabası olan N aku ’y u, ulug bitikçi olan H oca Fahreddin B ehiştî’y i, geniş
yetkilerle donatılm ış olan n aib (nâib-i m utlak vezir İzzeddin Tahir’i ve
şeh za d eler tarafından görevlendirilm iş olan Moğol em irlerini H orasan
ve M azen deran ’m çeşitli bölgelerine gönderdi. K ader parm ağının y a şı
nı [257] altm ışa düğümlediği, yılların gücünü kuvvetini azalttığı, divan
görevlerinden bıkm ış usanmış, idari görevlerin ağırlığından yıpranm ış,
geri kalan ömrünü bir kö şed e geçirm eye ka rar vermiş olan b abam Sa-
hib Divan ile N aim atay ’ı Irak ve Yezd bölgelerinin yöneticiliğine tayin
etti. O konu da yazılm ış olan şu m ülem m a b a b a m a aittir. Şiir:
“Sen d a h a n e za m a n a k a d a r doğru olm ayan işler y apacaksın ? Ne z a

m an a k a d a r çocu klu k göm leğini yerd e sürüyeceksin?
Cüveynî, Cüveynîl Aradığını buldun, d ah a niye hırs p eşin d e

koşuyorsun ?
H ürmet ed ilm ey ecek kişilere hürm et ettiğin için defalarca ceza ç e k

tiğin h ald e, onu unutarak b aşkaların a h â lâ cah ilce hürm et ediyorsun.
Sonucu çık m a y a ca k olan h esa p la r için neden ken dini yoruyorsun?
Eğer sen düşüncelerinin doğru olduğuna inanıyorsan, d a h a sonra o

inancından dolayı ken dini k ın a y a c a k ve pişm an lık duyacaksın.
Aşırı korkaklığın yüzünden g ece gündüz düştüğün kuyuda çırpınıp

duruyorsun.
Artık fe le k saçların d aki aklığı arttırdı. Gençliğin bir bulut gibi geçip
gitti.
G ençlik uçup gid erek yaşlılık geldi. Sen h â lâ bu kayıptan h abersiz

uyumaktasın.
Gençlik gitti, y aşlılık geldi; kötü talih galip geldi. Bundan sonra artık
üzüntü ve ked ere alışık ol.
Yaşlılık, senin dünya ile olan bağını gevşetti. O h a ld e niçin heves g e

m ini gid ilm ey ecek den izlere sürüyorsun.
O, şarkıcı kadın tartından aldatılm adı. Çünkü tatlı övgüler, a z a p ve

ren dişlerden d a h a fenadır.
K an aat p eçesin i yüzüne tak. Çünkü san a M ukannâ’nınım ayından

ışık gelm ez.
Eğer şarap la işin y oksa ka d eh gibi niçin daim a şarapla b eraber

duruyorsun?
Sen kutsal h âzin eye girem ezken, kurtlar, p a r a dolu m eşin torbaların
etrafında toplanm ış izinsiz faaliyetlerin e devam etmekteler.
[258] Feleğin eksen i gibi gece gündüz yerin de durmadığın için kut-
rub,m gibi d aim a ıstırap içindesin. ”
Babam, kendisine verilen göreve gitmek istemediyse de emirlerin

ısrarı üzerine Irak’a doğru yola çıktı. İsfahan’a varınca hastalığı nük
setti ve çok geçmeden canını Allah’a teslim ederek fena menzilinden
bekâ âlemine göç etti.
O sırada Emir Argun, Hoca Necmeddin Tebrizî ile nüfus sayımı

yapmak, halkı onlu ve binli gruplara ayırmak ve kop çu r’u tespit et
mek için görevlendirdikleri Torumtay, Sarık Buka ve Melik Sadreddin’i
yola çıkardıktan sonra kendisi de yanma Hoca Necmeddin’i843 alarak
Batu’nun karargâhına gitti. Mengü Kaan’ın fermanı uyarınca orada ya
pılması gerekenleri yaptı. Oradan ayrılarak Derbend tarafından Gür
cistan, Arran ve Azerbaycan’a gitti. Oralarda nüfus sayımı ve kopçu r
tespiti görevlerini yerine getirdikten sonra Irak’a hareket etti.
Emir Argun’un aleyhinde Mengü Kaan’ın sarayında faaliyet göste

ren bazı kimseler Cemaleddin Has Hacib’in Horasan’ı teftiş etmesi ko
nusunda ferman çıkardılar. Cemaleddin Has Hacib, Horasan’a gelin
841 Yalancı peygamber: Nahşeb’deki bir kuyuda her gece ay doğdurduğunu iddia eden kişi.
842 Durmak bilm eyen hareketli bir sinek.
843 Tam adı Necm eddin Ali Cilâbâdî’dir.
ce ortalığı boş bulup hesapları incelemeye ve halktan para toplamaya
başladı.
Emir Argun, Irak ve Azerbaycan’daki işlerinden kurtulunca hiç

durmadan Hülagu’yu karşılamaya çıktı. Keş844 denilen yerde onun hu
zuruna vardı. Hülagu, Mengü Kaan tarafından takdir edildiğini bilerek
ona büyük bir ilgi gösterdi ve onun hakkında övgü dolu sözler söyledi.
Sonra oradan ayrılarak Haberan’a geldi. Emir Argun, Hülagu’nun hu
zurundan ayrıldıktan sonra [259] Cemaleddin Has Hacib, Hülagu’ya
giderek, ona bir isim listesi uzatıp “Benim bunlar hakkında söyleyecek
çok sözüm var. Bunun için Mengü Kaan’a gitmek gerekecek” deyince
Hülagu, “O bölgenin işleri Argun’un ellerine bırakılmıştır. Onun yaptı
ğı her iş, Mengü Kaan ve benim rızamız dâhilindedir” diye cevap ver
dikten sonra listeyi okumaya başladı. Sıra benim adıma gelince Hüla
gu başını kaldırarak, “Eğer onun hakkında söyleyecek bir şeyin varsa,
bana söyle, ben gerekeni yaparım” dedi. Onun bu sözü üzerine Ce
maleddin, yaptığına pişman olarak ondan özür diledi. Oradan kalkıp
Emir Argun’un bulunduğu Merv’e hareket etti.
Cemaleddin Has Hacib, orada daha önce Argun ile arası açılmış
olan Hoca Fahreddin ile işbirliği yapıp onunla birlikte 654 yılının Re-
biyülevvel (Mart-Nisan 1256) ayında yola çıktı. O arada Emir Argun,
oğlu Karay Melik, Emir Ahmed ile bu satırların yazarını Hülagu’nun
hizmetine gönderdi. Hülagu da Irak, Horasan ve Mazenderan bölgele
rinin işlerini onlara havale etti.
Emir Argun başkente vardığında orada kendisini çekemeyenlerden

meydana gelen bazı insanlarla karşılaştı. Bu gammazlar bir yolunu bu
lup onun Tanrı tarafından korunan devletine zarar vermek istiyorlardı.
Cemaleddin Has Hacib ve daha başkaları da o gruba katıldı. Argun’un
aleyhinde hazırlanmış olan rapor okundu. Hıtay kâtipleri o raporu in
celemekle meşgul oldular. Daha sonra Ezelî Hâkim, Emir Argun’dan
yana olduğu için onun düşmanları, hesaplaşma meydanında yenilgi
ve utançtan başka bir şey elde edemediler. Yargıç, mahkemeden son
ra o iftiracı grubun bazılarını hemen Ordu’da öldürttü. Bazılarını da
Emir Argun’a teslim etti. Emir Argun, Cemaleddin Has Hacib dışında-
84,1 Metinde Kitu olarak geçen bu yer Tim urleg’in doğduğu yer olan daha sonraki yılların
Şehr-i Sebz’i.
kileri Tus’ta [260] cezalandırdı. Cemaleddin Has Hacib’i de yanına bir
süvari katıp tutuklu olarak zindana gönderdi.
O sırada Mengü Kaan, nüfusu sayılmış olan bölgelerin yönetimini

kardeşleri ve akrabaları arasında paylaştırdı. Bu konuyu yeri gelince
anlatacağız. Hıtay ülkesi Mengü Kaan’ın gökyüzünü andıran şemsiyesi
altına girince Mengü Kaan, Emir Argun’u kendisine bağlı melikleriyle
ve emirleriyle başkente çağırdı. Daha önce p ay z a ve yarlıgla şereflen
dirdiği melik ve emirleri bu defa da aynı nişanları verdi. O sırada ölen
Hoca Fahreddin Behiştî’nin yerine yaşça en küçük olan oğlu Hüsamed
din Emir Hüseyin’i tayin etti. Çünkü Hüsameddin Emir Hüseyin, Mo-
ğolcayı Uygur yazısıyla yazabilen sayılı kişilerdendi. O devirde bilgili
ve yetenekli olmanın en önemli ölçüsü de buydu. Ulug bitikçilik görevi
Batu tarafından Hoca Necmeddin’e verildi. Diğer görevliler ise, yerle
rini korudular. Orada işi biten Necmeddin, Batu’nun sarayına gitmek
için yola çıktı.
Emir Argun, 656 yılının Ramazan (Eylül 1258) ayında Horasan’a

dönünce başkentte önemli işlerin nasıl halledildiğini gözleriyle gör
müş, en ince ayrıntılarına kadar dikkat etmiş, soruşturma ve yargılama
usullerini öğrenmiş olduğundan malî işlerde (m uhasebat) soruşturma
açtı. Suçu görülen bazı vergi memurlarını (mutasarrıf) cezalandırdı.
İyi bir ahlâka ve şöhrete sahip olan, bilgi ve becerisi herkes tarafından
bilinen, dostluğuna güvenilen, ikiyüzlülükten uzak duran Hoca İzzed-
din’ e hazine işlerinin yönetimini bıraktı. Şiir (Arapça):
“Yalnızlık, aram ızd aki sevgiyi geçti, N orm al uzaklıktaki bir şey bile
bize ço k yakın oldu. ”
[261] Bu konuda sözü uzatmaya gerek duymadık. Bunu burada

kesiyoruz.
Nüfus sayımı ve kopçu r tespiti işinde sıra her zaman en son Hora
san’a gelirdi. Bu sefer, o işlere Horasan’dan başladılar.
O sırada Emir Argun, Arran’da bulunan Hülagu’nun yanma gitti.

Ona ülke sorunları hakkmdaki raporunu sundu. Gürcistan’a gitme
den önce, nüfusu saymaya ve halkı binerli gruplara ayırmaya başla
dı. Daha önce 10 kişiye 70 dinar kopçu r konmuş olmasına rağmen bu
mikrar askerlerin (haşer), posta menzilerinin (yam), ve menzil beygir
lerinin (ulag) m asraflarını (ihracat) ve devletin diğer giderlerini karşı
lamadığı için ilâve vergiler(zevâid) koydu ve bunları taksitler halinde
toplamayı kararlaştırdı. Bu sistem yürürlüğe konmadan önce toprak
sahiplerinin ve zenginlerin birinin meselâ 10 yerden geliri varsa bu ge
lirlerin her biri ayrı ayrı vergilendiriliyor, bu şekilde her kişi 50 dinar
dan 1000 dinar’a kadar değişen miktarda vergi ödüyordu. Fakat kopçu r
sistemi uygulanmaya başlanınca daha önce 1000 dinar ödeyenler 10
dinar öder oldular. Kazançlar ne kadar artarsa artsın yıl içinde onlara
ilâve vergi konmadı. Bu durum, zenginlerin lehine, fakirlerin aleyhine
sonuçlar doğurdu. Bunun farkına varan Emir Argun, durumu Kaan’a
arz edince Kaan, zenginlerden 500 dinar alındığı zaman fakirlerden
bir dinar alınmasını ve masrafların böyle karşılanmasını emretti. İşte
Emir Argun, vergi işlerini bu esaslar dâhilinde yürüttü. Nüfus sayımı
işinde büyük bir dikkat ve çaba gösterdi.
Emir Argun’un Gürcistan’a vardığı sırada Kız Melik’in oğlu David

Melik, ülkenin bu bölgesinde isyan çıkarmış, Hülagu da, Moğollardan
ve Müslümanlardan meydana gelen büyük bir orduyu onun üzerine
göndermişti. Emir Argun, yakın adamlarını ve Tiflis’ten birtakım in
sanları alarak oraya hareket etti. İki ordu karşılaşınca Gürcüler kısa za
manda bozguna uğradılar. Çoğu kılıçların altında can verdi. Bir kısmı
da esir düştü. Oradan hareket eden Emir Argun, 657 yılının Ramazan
ayının (Eylül 1259) sonlarında Suriye taraflarına sefere çıkmış olan
Hülagu’nun kafilesine Tebriz’de katıldı. Ona [262] Gürcistan’ın duru
munu arz edince Hülagu, ordusunu ikiye ayırarak bir kısmını Emir
Argun’un emrine vererek Gürcistan’a gönderdi.
O, Tiflis’e vardığı zaman kaybettiği toprakları tekrar ele geçirmek

için Büyük David Melik ayaklanmış ve başını itaat halkasının dışına
çıkarmıştı.
X X X II. ŞEREFEDDİN HAREZMÎ

“S ebep gösterm eden reddeden ve yin e seb ep gösterm eden kabu l eden
“Mahkemenin Hâkimi, insanları yaratırken onların bir kısmının ruh
larını bir ipe dizmiş, bir kısmmkileri ise, uğursuz bir ahıra kapatmış
tır. “Kutlu ezelden kutlu, uğursuz ise ezelden uğursuzdur” dendiği gibi
ruhlar kalıplara bağlanıp insanların kalpleri yoğrulunca herkes, do
ğum yoluyla belirli bir zamanda takdirin emrine uyarak varlık göğün
de kendini gösterdi. Yüce makamdan bu aşağılık yere indi. Doğarken
varlık elbisesi saadet modeliyle dikilmiş olan bir kimsenin gerek dü
şüncelerinden, gerekse hareketlerinden daima hayırlı sonuçlar doğar,
uğursuzlukla damgalanmış bir insandan da ancak uğursuz sözler ve
işler ortaya çıkar. Bu konuda Peygamberin (A. S.) inci gibi değerli şu sö
zünü burada nakledelim: “Bazı insanların elin e iyilik, bazılarm ın kine
ise kötülük an ahtarı verildi.” Şiir (Arapça):
“Ben düşm anlarım ı kasidelerle dam galayan bir kişiyim. En kötü k a

sideler ise, y azarı belli olm ayan kasidelerdir:845
Bu kısa girişten sonra şimdi de Şerefeddin’in hayatından bahset

mek istiyorum.
Yaratma ve icat etme fabrikasının Mühendisi, onun kirli tabiatını

fesat ve ahlâksızlıkla [263] yoğurup imal ettikten ve onun kafasına sa
pık düşünceleri soktuktan sonra ona yaptığı işlere uygun bir isim koy
dular, “iyi a d lar göklerden in er” sözü doğru bir sözdür. Onun lâkabının
harfleri şın va ra’dan meydana gelir. Bu şekilde isminin diğer kelimesi
ni esas lâkabına ilâve edersek, onun esas adı ş e r r fi’d-din?M6 olur. Şed
deleri kısaltmak ve illetli harfleri atmak telâffuzda eski ve yaygın bir
kural olduğu için adındaki ra’nın şeddesiz okunmasını ve ya’nm kal
dırılmasını uygun görmüşler ve bu şekilde ona Şerefeddin demişlerdir.
Fakat bu lâkap, onun kötü tabiatını, kirli kalbini ve asi ruhunu sakla
maya yetmez. Şiir (Arapça):
“Benim yaptığım onu kötü lem ek değil. Fakat bu na rağm en köp eğe taş
atıldığını biliyorum. “847
Peygamberin (A. S.) şu sözü de konumuza uygun düşmektedir. “Far

kı, karşılaştığınız şeylerle zikredin. ” Bu sözün demek istediğini, hain
kişilerin ahlâkî kusurlarını ortaya koymasının faydasız bir şey olmadı
ğını, akıl sahibi herkesin hemen anlayacağıdır. İnsanları iki kısma ayı
rabiliriz: Bunlardan birinci kısımda olanlar, toplantı ve oturumlarda,
bir budalanın uygunsuz davranışlarından ve mantıksız sözlerinden
845 Hamase şairlerinden Basam a b. Hazn'm şiiri. Bak. Tebrizî, Şerhü'l-Ham ase, Bulak neşr.
c. 1, s. 207.
646 Dindeki şer m anasına gelir.
847 Sa’alibî’nin çağdaşı Ebu Yusuf Ya’kub b. A hm ed’in şiiri olup Tetim metü’l-Yetimme’de
(İİkbal neşr. c. II. s .2) zikredilmiştir.
ders alarak onun gibi yapmamaya özen gösterir. İyi hareketleri kendi
sine örnek seçer. Onların kalpleri daima iyiliklere açık olur. Mümin
lerin Emiri Ali’ye, “Edebi kim den öğrendin.” Diye sordukları zaman,
“E depsizlerden ” şeklinde cevap vermiştir. İkincisi, bazı kusurlara sa
hip olan insan eğer ilahi nurları kabul etmeye yeteneği varsa, hiç şüp
hesiz kötü hareketlerinden kaçınır ve tenkitçilerin kınamasına hedef
olur. Başkalarının aleyhine konuşmaktan kendini alıkoyar. Mutlu bir
olgunluğa ulaşmayı her şeyden üstün sayar. [264] utanç verici şeyler
den kendini kurtarır. Güzel ahlâkının ve huyunun yardımıyla nefsin
de bulunan kötülükleri söküp atar ve o, herkes tarafından sevilen ve
sayılan bir kişi olur. Eğer Allah saklasın, bir adamın alnına bahtsızlık
yazısı yazılmış ve acizlik resmi çizilmişse, hiçbir şey onu gaflet uy
kusundan uyandıramaz. O, yaptıklarına hiçbir zaman pişman olmaz.
Aksine günden güne yaptığı kötülükleri arttırır ve kötülük vücudunun
her tarafını sarar. Şiir (Arapça)'.
“Yaşlı bir ad am m ezard a d ah i alışkanlıklarından vazgeçem ez. ”848
Şiir:
“Onu alçaklıktan ayrı dü şün m em ek gerekir. Gübreyi p is koku dan n a

sıl ayrı düşünebilirsin?
O, daim a ben im le niye a la y ediyorsun diye şikâyette bulunur. Fakat

ken d i kom ikliğini hiçbir zam an düzeltm eye ça lışm az.”
Bu özellikleri taşıyan hain bir adamın büyüklükle uzaktan yakın

dan hiçbir ilgisi olamaz. Şiir (Arapça):
“K ibirlenm ek, n e Ebu Yala’nm şahsın a, n e d e İslâm ’ın ilkelerin e

uyar. ”849
O yılan yüzlü, akrep huylu, kötü hareketli, çirkin edalı, kadın kılık
lı, erkeklikten uzak, Şiir (Arapça):
“Ebu Rıza el-K arî’nin kadınsı davranışları vardı.
818 Salih b. Abdü’l-Kuddüs ez-Zındıkî’nin şiiri. Bak. Kitabü’l-Aganî, c.XIII, s .15.

649 Çapkınlığı ile tanınm ış İbnü’l-H accac’m bir şiiri olup onu İbrahim el-Kutrubî, Gurer
el-Hasais el-Vedia ve Gurar en-Nakais al-Fadia (Paris, Ms. Arabe, 13 0 1 , fo-lio 266) adlı eserinde
zikredilmiştir.
Onun tabiatı da kadın lara benzerdi. Fakat on lardaki güzellik ve ç e
kicilik on da yoktu.850
İkiyüzlü dedikoducu, çirkinliğin ve bayağılığın dostu, hizmet et

tiklerine uğursuzluk getiren, güzel huylardan mahrum olduğu için kı
nanan, zulüm ve işkenceyle övünen günahkâr, dünyadaki bütün adi
yerleri kendine mekân tutmuş, kem gözlü, gammaz Yezid, kötü tabi
atlı, kirli işler çeviren, [265] dostunu arkasından vuran, efendisinin
açık yanlarını herkese yayan, boş konuşmada ve sapıklıkta Nemrut’a
benzeyen, cahillik ve zalimlikte Samut’a eş, zamanın Firavun’u, düş
manlık yaymayı huy edinmiş, şehirlerde ve köylerde karışıklıklar çıka
ran, ismi fail kendi meful olan, din işlerinde bilgisizliği dolayısıyla hor
görülen, sırta alındığı zaman bir taş, sırtına bindiği zaman eşek olan,
mazluma sırt çevirip zâlimi tutan, adama benzemeyen ifrit, iyiler ta
rafından yerilen kötüler tarafından övülen, namus perdeleri yırtılmış,
kara kalpli, Rus gibi acayip tipli, daima öfkeli olan, herkes tarafından
kınanan ve her dilde lanetlenmiş olan, Şiir (Arapça):
“Dinleyenlerim sözlerim e “âm in ”dem eden ben ona beddu a etm edim . ”
Dört ayaklı hayvan, insana benzeyen şeytan, devlerin yaptıkları kö

tülükleri yapan, insan elbisesi giymiş domuz, hilekâr iblis, diken gibi
alçak ve cimri olan, insan donuna girmiş insanları doğru yoldan çıka
ran şeytan, Şiir:
“A d em ’in soyundan gelm esin e rağm en onun insan suratı taşım ası
büyük bir mucizedir.
insanı yoldan çıkaran bu dev, kötülükten ve aldatm aktan hiçbir z a

m an vazg eçm ez.”
Şiir (Ai'apça):
“Eğer A dem b ab a m ız onu evlat o lara k kabu l ettiyse, k ö p e k Âdem b a

bam ızın evlâdından d a h a iyidir:851
850 Sa’alibî’nin Tetim metü’l-Yetimme’de zikrettiği (ikbal neşr. c. I, s.9) Ebıı’l-Hayr el-Mufas-
sal b. Sa’id b. Amr. El-M a’arrî'nin şiiri.
851 Sam anlılar devri şairi Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hasan el-Lahhan’ın Horasan halkını yerdiği
şiirinin bir beyti olup, Sa’alibî’nin Yetim etü’d-Dehr, c. IV, s. 4 2 ile Ya’kut’un M u’cem ü’l-Bul-
dan’ın Horasan bölüm ünde zikredilmiştir.
[266] Dilim sürçtüğü için Allah beni affetsin, cahillik bakımından
zengin, bilginin süsü bakımından fakir, cömertlik faziletinden uzak,
yalnız haram yerken gayret eden, cüssesi geniş fakat havsalası dar,
utanma ve şöhretten habersiz, yalnız para işlerine dikkatli, suç işle
mekte zeki, sevap işlemekte aptal, kavga arayan küfürbaz, ölülerin ke
fenlerini soyan, İlahî emirlerden usanmış, yasaklanmış şeylere meyilli,
her kötülüğe istekli, hayırlı işlere eli kolu bağlı, her türlü cefayı in
sanlara lâyık gören, Allah’ın rahmetinden uzaklaştırılmış, günah iş
lemekte usta, Allah’ın emirlerini tanımaz, dünya nimetleri karşısında
köpekleşen, ahireti hiç düşünmeyen, nefsinin alnına “A llah ’ın ra h m e
tinden üm idini k esm iş” yazılan, karanlık göğsünün sayfalarında haki
kat nurları şüphe örtüleriyle saklanmış, durumu şu şiirin belirttiği gibi
olan, Şiir:
“Eğer iblis, senin yem inini görseydi, m esleğin de seni ken din e h a le f
tayin ederdi.
Eğer A dem senin doğduğunu görseydi, utancından yerin dibine

girerdi. ”
Kısaca, onun Horasan’a gelişi Deccal’in gelişi gibiydi. Belki de o

ecelin öncüsüne benziyordu. Şiir (Arapça):
“Onun gözleri kötülüğün ve kargaşanın kaynağıdır. ”852
Bu saydıklarımızdan daha pek çok bilinmeyen kötü hasletleri olan,

fazilet elbisesi giyinmiş bu soysuz adam, Horasan köylerinden bir ha
malın oğluydu. Şiir (Arapça):
“M ayym rezilliği bir y an a bırakılırsa, al-M ala halkının iyi in san lar
dan m ey d an a geldiği söylenebilir. “853
[267] Şerefeddin, çocukluk yaşını geçip ergenlik çağma ulaşınca,

yaşadığı yerin havasından ve suyunun elverişli olduğundan güzel bir
görünüşe sahip oldu. Saçları beline kadar indi ve yüzü, ayın parlaklı
ğını geride bıraktı. Dişleri inci gibi parlak, ağzı gonca gül gibi dar, her
kes onun aşkından inlemekte. Şiir (Arapça):
852 Sa’alibî’nin Tetim m etü’l-Yetimme’de zikrettiği (İkbal neşr. c. I, s. 86) Ebu’l-Fazl el-Fazlî
el-Kuşkarî’nin bir şiiri.
853 Dhur-Rum ma’m n m etresi M ayya’yı yergisi hakkındaki bu şiir için bak. Kitabü'l-Aganî,
c. XVI, s. 119.
“M ayy’m yü zü nde güzelliğin izleri, elbisenin altında ise, çirkinlikle
rin yuvası vardır. ”
Bir gün Harezm Meliki, yoldan geçerken onu gördü. Güzel yüzü
ne ve uyumlu vücuduna kalbini kaptırdı. Onu yakın hizmetine alarak
hayâ perdesini yırttı. Çok kısa bir zamanda Şerefeddin, Harezm Me
likinin yakın hizmetinde ve teşrifat işlerinde ustalık kazandı. Onun
diviti oldu. Yani onun kalemini batırdığı bir divit. Onun derdine deva
oldu. Melikin kalemini daima içinde bulunduracak siyah ile beyaz
arasındaki farkı anladı. Az bir zaman sonra Şerefeddin’in güzelliği
kaybolmaya başladı. Çünkü kadınlaşmış erkeklerin güzelliği, kadınla
rın vefası gibi kalıcı değildir. Şiir:
“Bu kalbin h er zam an üzüntü ve hasret için de kalm ayacağı gibi h er

zam an senin gül yan ağın da güller a ç m a z .”
İnsanı yoldan çıkaran şeytanî aşk, çok az bir zamanda akim gözüne
toprak atar. Fakat öyle bir hevesin ateşi, bir damla su görünce söner ve
rüzgâr gibi uçup gider. Şiir:
“G erçek a şk hiçbir zam an eksilm ez. Ona bir y akalan m ay a gör. Bir
d ah a ondan y akan ı kurtaram azsın. ”
Melik’in aşkı da şeytanî aşk olduğu için onun hevesi kısa sürede
bıkkınlığa dönüştü. Şiir (Arapça):
“Y aşlandıkça o Selvi boylunun eziyetlerinden usanm aya başladım .

Benim ağaran saçlarım , ben de beklediğim den d a h a ço k bir ilgisizlik
uyandırdı.
[268] Onların ben den yüz çevireceklerinden korkuyorum. Fakat on

lardan yüz çeviren ben oldum. ”
Nihayet, Cin Timur’un Harezm ordusuyla Horasan’a gitmesi ve ora

yı Curmagun’un desteğiyle fethetmesi için ferman gelince Cin Timur,
yanma bir kâtip almak istedi. Fakat teklif ettiklerinden hiçbiri bu göre
vi kabul etmedi. Kâtiplerin bu işi kabul etmemelerinin iki sebebi vardı:
Birincisi, halkı Müslüman olan bir devletin yıkılmasını istemiyorlardı.
İkincisi ise, bu işin sonucunun nasıl olacağını kestiremiyorlardı. Bu
nun üzerine Harezm Meliki, bu görevi kabul etmesi için Şerefeddin’i
zorladı. Şiir (Arapça):
S akalı çıkm am ış oğlanların yüzleri d e dişleri de ç o k çekici.
Onlar son d erece caziptirler ve şehvet uyandırıcı h areketler yaparlar.
Onların yalvarışları da dayan ılm az olur.
Fakat n e zam an ki, p a rla k yü zlerin de kıllar çıkm aya başlar, o z a

m an çekiciliklerin i tam am en kaybederler:854
Şiir:
“Ey gül b ah çesin e diken ekm iş olan! Gel, dikenin yetişti, m eyvesini
topla.
Bir za m a n la r ben sana, gel ey güzel, diyordum. Şim di ise, ey çirkin

ben den uzaklaş, diyorum .”
Daha sonra Şerefeddin’e tek gözlü bir eşek verdiler. Deccal gibi ona
binip “A krebi yılanın deliğine süren e ş e k arısı g ib i” bin bir zahmet için
de yolculuk etti. Şiir:
“Yarı felç li bir vaziyette, ağır bir sis altında evi barkı olm ayan m eçh u l
bir y ere doğru y ol aldı.
Ne gittiği şehirde bir tanıdığı, n e d e b a şk a bir yerd e evi barkı vardı. ”
Şerefeddin, bir süre Cin Timur’un yanında kalınca Türkçeyi öğren

di ve artık tercümana ihtiyacı kalmadı. Şiir (Arapça):
“İşler karışın ca bir deli şöhrete kavuştu. Fakat onun yü kselişiyle şö h

rete zarar geldi.
Suyu çalkaladığın zam an n asıl k i kabın dibindeki p islikler su yü zü

n e çıkarsa, ortalık durulduğu zam an delinin g erçek yüzü ortaya çıkar.
“ 855
[269] O sırada Horasan karışıklık içindeydi. Her tarafta isyan ve

fitne alevleri yükselmişti. Halkın çoğu yenik düştüğü savaşlarda ha
yatını kaybetmişti. Çünkü Moğollar, savaş yapmadan teslim olan her
hangi bir şehrin halkından bir miktar yem, asgari 10, azami 100 met
re kumaş alarak onların canlarını bağışlıyorlardı. Bunun tersi olursa,
854 Tetim metü’l-Yetimme’de zikredilmiş olan (İkbal neşr. c. 1, s. 23) Ebu M uham m ed Tahir
b. al-Hüseyin’in şiiri.
855 Tetim m etü’l-Yetimme'de zikredilmiş olan (İkbal neşr. c. 1. s. 25) Ebu’l-Kasım el-Hüseyin
b. A li’nin şiiri.
yani bir şehri savaşarak ele geçirirlerse, şehirde bulunan hayvanları
ve eşyayı alıyorlar, tek bir yaralı dahi bırakmadan bütün şehir halkı
nı kılıçtan geçiriyorlardı. Moğollar, önceleri altın gümüş gibi kıymetli
madenlere ilgi duymuyorlardı. Fakat Cin Timur iş başına geçince, bu
bilgili ve görgülü kişi, İblis’in insanların kalbine dünya sevgisi koy
duğu ve onun bütün belâların kaynağı yaptığı gibi, o da Moğolların
kalbine mal mülk edinme hırsını aşıladı. Cin Timur, geçtiği yerlerde
boyun eğen halkın malını yağmalamayı emrediyor, savaşla boyun eğ
dirdiği halkın ise, neyi var neyi yok almak için ahiret işkencesine tabi
tutuyor ve aldıktan sonra da onları öldürüyorlardı. Hesabını yalnız
hayatta kalmak üzerine yapan bir kısım insanların da canlarına karşı
lık altın ve gümüş alıyorlardı. O devirde canlar, altın karşılığında satın
alınır bir duruma gelmişti. Bu tür olayların hüküm sürdüğü Horasan
ve Mazenderan bölgelerinde yaşayan insanların boyunları değirmenin
dönen belâ taşının altında ezilirken, o bölgelerin her karış toprağı ka
derin ayakları altında çiğnenirken, Cin Timur, bütün asaletiyle orayı
şereflendirince fitne ve kargaşanın kaynağı kurumaya yüz tuttu. Fit
ne çıkaranlar ülkeden kovuldu. Fakir bir kimse olan sözünü ettiğimiz
kişi (Şerefeddin), erkek ve dişi develerin sahibi oldu. Yetim ve dulların
ahlarından ve gözyaşlarından büyük bir servet kazandı. Bu konuda
Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Bunlar cehen n em ateşin de kızdırıldığı
gün ahuları, böğürleri ve sutları onlarla dağlan acak. ”850 Cin Timur, ya
nında kabiliyetli kişiler bulunmadığı için Şerefeddin’i kıdemli oluşun
dan dolayı ulug bitikçi olarak tayin etti. Onun bu makama geçmesiyle
bilgi ve büyüklük, gözlerinden kanlı yaşlar akıtmaya başlayıp şu şiiri
söyledi. Şiir (Arapça):
[270] “Ne y azık! Z am anım ızda h er şey tersyüz oldu. Boyun yüz, baş
kuyruk oldu.
Eşeğe leo p a r derisinden sem er dikilerek başın a taç konuldu.
Zina m ahsulü n e k a d a r p iç varsa, soyluları b a b a o lara k kabu llen

m eye başladı.
İman on lara y ol gösterip bir şeyler vermiyor. Onların tek am acı zen
gin olup, ken dilerin e saygı duyulmasını istemeleridir. ”

O sırada her bölgeden gelen vergiyi bakkallar gibi ayrı ayrı kâğıt
lara yazıyorlardı. Horasan ileri gelenlerinden bir grup gelip onlara tek
bir deftere geçirince ondan sonra aynı usulü uyguladılar. Cin Timur
ölüp yerine Nosal geçince bu adi herif (Şerefeddin) Batu’ya giderek,
önceki işine devam etmesi konusunda yarlıg aldı ve onun zamanında
da aynı işine devam etti. Sıra Körgüz’e gelince, yine aynı makamını
korudu. Fakat Körgüz, iyi bir yönetici olduğu için Şerefeddin’in kendi
başına iş yapmaya, ondan izinsiz konuşmaya, insanlara zulmetmeye,
zayıflara saldırmaya mecali kalmadı. Onun hareketleri önemli ölçü
de kısıtlanınca Cin Timur’un oğlu Edgü Timur’u babasının makamını
ele geçirmesi için Körgüz’e karşı kışkırtmaya, gizliden gizliye Körgüz
aleyhinde raporlar hazırlayıp başkente sunmaya, kalbindeki fitne fi
danını yetiştirmeye başladı. Dışından Körgüz’e bağlı gibi görünüyor
fakat ona düşmanlık konusunda Edgü Timur ile birleşiyordu. “K adı
nın kadın, erkeğin erkek olm ası g erekir” dendiği gibi sonunda o, Edgü
Timur’u baştan çıkararak onun, Körgüz’ü şikâyet etmek için başkente
haberciler göndermesine sebep oldu. Bunun üzerine Cihan Padişahı,
durumu soruşturmak için Emir Argun başkanlığında bir heyeti Hora
san’a gönderdi. Onlar Horasan’a gelince Şerefeddin, her zaman yaptı
ğı gibi ikiyüzlü davranarak Körgüz’ün yanında yerini aldı. Başkentte
Cihan Padişahı’mn Körgüz’den yana olduğunu fark ederek el altından
teşvik ettiği Edgü Timur aleyhinde şahitlik yaptı. Onun üzerine Edgü
Timur’un adamlarından bazılarını falakaya yatırdıkları zaman [271]
onlardan biri, o Şerefeddin denen ikiyüzlünün sinek pisliğine benze
yen bir yazıyla yazdığı bir kâğıdı Körgüz’e uzattı. O zaman, o karışık
lıkların çoğunun o mel’unun telkinleriyle, o şer adamın sözleriyle ve
o ikiyüzlünün hareketleriyle doğduğu şüphesi doğrulandı. Bu durum
Emir Cinkay vasıtasıyla âdil padişaha duyurulunca o, “Onun yüzü de
kalbi gibi kötülükten kararmış ve o muhbirliği meslek edinmiştir. Eğer
o, Körgüz ile birlikte geri dönerse, onun aklını da çeler ve hile ve entri
kası yüzünden Körgüz’e emanet edilmiş olan ülke işleri çığırından çı
kar. Bu yüzden Horasan’ın işleri bozulmasın diye onu başka bir tarafa
göndermek gerekir” dedi.
Durumu öğrenen Şerefeddin, Körgüz’ün intikamından korkarak,

padişahın kendisini Körgüz’den ayırıp başkentte alıkoymak kararına
çok sevindi. Onun üzerine bazı kimseler Körgüz’e gelerek ona, “Şe
refeddin zayıf bir düşmandır. Büyük kimseler, bu durumlarda fırsatı
kaçırmadan, pişmanlık baş göstermeden bazı çarelere başvururlar. Bu
gibi işlerde ihmalkâr davranmak, basiretsizlikten başka bir şey değil
dir. Oluş ve yok oluş âleminin bilinmeyenlerle dolu olduğunu herkes
bilir. O eğer başkentte kalırsa, senin kuyunu kazmak için her çareye
başvurabilir” dediler. Körgüz onlara “O, sepetten kaçmış bir yılandır,
kimin eline geçerse onun olsun, kötülüğü bırak nereye giderse gitsin”
diye cevap verdi. Fakat o insanlar, görüşlerini kabul ettirmek için Kör
güz’ü ikna yolunu bıraktılar. Körgüz sonunda onların dediklerini ka
bul etti. Onun kabul ediş sebeplerinin en önemlisi, Horasan ve Mazen-
deran bölgelerinin vergi hesapları kapatılmadığı için vergi memurları
(um m âlj ve m utasarrıflar Şerefeddin’in yokluğundan faydalanarak ve
recekleri bütün açıkları ona yükleyebilecekleri düşüncesiydi. Körgüz
bu düşüncesini padişaha arz ederek Şerefeddin’in kendisiyle dönmesi
için izin istedi. Padişah da o dünyada eşi benzeri olmayan zalimi yar-
Iıgsız olarak onlarla birlikte göndermeyi kabul etti. Yolda Körgüz ona
sert davranıp her an ona olan öfkesini belli etti. Körgüz’ün kafilesi
Ceyhun’u geçince Horasan ve Irak bölgelerinin emirleri, melikleri ve
büyükleri [272] Körgüz’ü karşılamaya geldiler. Hiçbiri Şerefeddin ile
ilgilenmedi. Şerefeddin, kimin yanma varıyorsa, o kimse ondan kaçı
yor ve onu yalnız bırakıyordu. Şiir (Arapça):
“G erçek vezir, m akam ın dan azledildiği zam an da vezirliğini korur.
O eyaletlerin üzerindeki otoritesini kaybetse d e ken di üzerindeki oto

ritesini kaybetm ez. ”
Tus’a geldikleri zaman, Körgüz, başkentte bir takım devlet büyü

ğünün onun hapsedilip cezasını çekmesi konusunda vermiş olduğu
kararı uygulamak için Şerefeddin’i tutuklatıp boynuna çatal ağaç(dü
şah) taktırdı. O zaman Şerefeddin bütün yaptıklarını itiraf etti. Onun
üzerine Körgüz, onun ifadesini rapor halinde padişaha bildirmek için
başkente bir elçi gönderdi. Elçi, yan yolda Kaan’ın ölüm haberini alıp
yolların kapalı, fesat kapılarının açık olduğunu öğrenince geri dönerek
Körgüz’e durumu bildirdi. Şerefeddin tutuklu bulunduğu süre zarfın
da Ebu Leheb gibi acı içinde kıvranıyor, sağa sola kendini kurtarmak
için haberciler gönderiyordu. Karısı da onu kurtarmak için çaba gös
teriyordu. Onların gönderdikleri habercilerin çoğunu istedikleri yere
varmadan yakaladılar. Fakat onların biri, Ulug Ef sarayına (ordu) var
mayı başardı. Haberci oraya vardığında Körgüz hakkında yapılan şikâ
yetleri soruşturmak için kurulmuş bir heyete rastlayarak onları duru
mu anlattı. Elçiler Tus’a geldikleri zaman Körgüz, Şerefeddin’i ortadan
kaldırmak işini Mahmud Şah Sebzevar’a bırakmıştı. Mahmud Şah, ak
imın azlığı, cahilliğinin fazlalığı, Allah’ın emir ve yasaklarına uyma
ması ile tanınan, Müslümanların malını ve kanını helâl sayan bir kim
seydi. Körgüz, ona Şerefeddin’i ortadan kaldırma görevini yüklerken
bir fırsatını bulup onu da temizlemeyi, böylece bir taşla iki kuş vurma
yı düşünüyordu. Fakat Horasan halkının kaderinde onları daha hayat
ta görmek vardı. Bir süre daha onların eziyetine dayanmak yazılmıştı.
[273] Körgüz o iki haini ortadan kaldırma plânını gerçekleştirmeden
elçilerin saraydan gelmekte olduğu haberi ulaştı. Onun üzerine Kör
güz, ihtiyatlı hareket ederek, Şerefeddin’i öldürme işini bir süre ertele
mesi için Mahmud Şah’a haber gönderdi. Fakat “Tehirde fe la k e t vardır. ”
Mahmud Şah, artık zamanın tamamen Körgüz’ün aleyhine, Şere-

feddin’in lehine işlediğini fark edince, Şerefeddin’e ilgi ve saygı gös
termeye başladı. Elçiler gelince Körgüz’ü tutukladılar ve Şerefeddin’i
serbest bırakmak için adam gönderdiler. Şerefeddin, hapisten çıkar
çıkmaz eziyet ve zulme başladı. Önüne gelene çatarak halkın nefretini
üzerine çekti ve kimsenin ona sevgisi kalmadı. Zor durumda kaldığı
zamanlarda Yüce Allah’a verdiği sözleri unuttu. Bu konuda Cenab-ı
Hak şöyle buyuruyor: “Verdiği bu sözden dönen, a n c a k ken di aleyhi
n e dönm üş olur.”857 Şerefeddin, fırsat tekrar eline geçince onu ganimet
bilip halktan zorla vergi topladıktan sonra elçilerle birlikte sarayın yo
lunu tuttu.
Ulug Ef’e varınca yargu’da Körgüz’ün aleyhinde konuşmak ve ona

karşı mücadele etmek istedi. Fakat orada görevli kâtipler, ona öyle bir
vurdular ki acıdan dili durup kalbi utanç ve korku perdesiyle kaplan
dı. Emirlerden biri ona dönerek, “Körgüz’ü bu duruma senin şikâyetin
değil, onun hakkında anlatılanlar düşürmüştür. Senin bu işe karışma
man senin hakkında daha hayırlı olur. [274] Eğer o ceza görmez ser
best kalırsa vay senin haline” dedi.
Ulug Ef’ten kalkıp Töregene Hatun’un karargâhına vardılar. Töre-

gene, eskiden beri Körgüz’ü gözü tutmadığı için onun kurtulması için
herhangi bir çaba göstermedi. Töregene’nin gözdesi Emir Argun idi.
857 Kur’ân-ı Kerîm, 4 8/10.

Emir Argun’un sayesinde Şerefeddin’in işleri yoluna girip, halktan zor
la topladığı 4 bin bâliş altını Töregene’ye sununca Horasan ve Mazen-
deran bölgelerinin malî işlerinin başına yeniden tayin edildi ve Emir
Argun’un yanında Horasan’a gönderildi. Oraya varınca bütün vergi iş
lerini tekrar eline aldı. Şiir (Arapça):
“Azmi ve iradesiyle dünyanın zorluklarını y en erek yükseldi. Fakat so

nunda ölüm onu bu dünyadan a ld ı”S5&
O sırada Emir Argun da önemli işleri ona havale etti. Şerefeddin Di-
histan’a varınca Batu’nun gönderdiği elçiler gelip yargılamak için onu
saraya götürdüler. Fakat gerek Emir Argun’un onun kurtulması için
sarf ettiği çabalar, gerekse onun vergi toplama işinde üstün başarısı,
hapis olmaktan kurtulmasına sebep oldu. Daha sonra yapılan birkaç
mahkemede (yargu) de karşısında davalı olmadığı için cezasız kurtul
du. Şerefeddin, yargılanmaktan dönerken Emir Argun’un Tebriz’e gitti
ğini duyunca o da oraya gitti. Tebriz’e varınca o sırada daha hayatta fa
kat önemli ölçüde hareket kabiliyetini kaybetmiş olan Körgüz’ün ölüm
haberi geldi. Bu haber Şerefeddin’i daha çok şımarttı. İçinde alevlenen
zulüm ateşiyle halka işkence ve eziyet etmeye başladı. Çünkü “Her şey
için dekini sızdırır. ”
Ondan sonra vergi toplama işine girişti. Halk normal vergisinin

yüzde doksanını ödemiş olduğu halde geri kalanı almak için halkın
mallarını m ü sad ere etmeye başladı. Bununla da kalmayıp [275] şah
sî vergi (m üsem m â) koyarak gümüşten ne bulursa almalarını kimseye
acımamalarını bildirdi. Kendisi de Tebriz’de kalarak bizzat vergi top
lama işlerine nezaret etti. Zengine, yoksula, yöneticiye, halka, gence,
yaşlıya herkese güçlerinin üzerinde şahsî vergi (m üsem m â) yükledi.
Dinsizlerden bazılarını müminlerin başına musallat etti. Sonunda du
rumu iyi olanlar da sefalete düştü. Dine yabancı olan yöneticilerin bile
ilâve vergilerden (m u’an) ve avarizât muaf tuttuğu ve herkese sevgi
gözüyle baktığı Allah’ın salih kullarından bazıları ona başvurarak, di
ğer bölgelerin halkıyla birlikte Tebrizlilere uyguladığı baskılardan vaz
geçmesini istediler. Şerefeddin, sözlerini dikkate almadığı gibi onların
858 Hamase şairi Ebu M uham m ed el-Yezidi’nin şiiri. Bak. Tebrîzî, Şerhü’l-Hamase Bulak
neşr. c. IV, s. 57.
davranışlarını da ihanet olarak kabul etti. İyi sözlere anadan doğma
sağır olan kulağı bu haklı sözleri de duymadı. Şiir (Arapça):
“San ki d ü n yadaki bütün a ç la n o doyuruyormuş gibi bir tavır a la ra k

onları cid d î bir şekild e selâm ladı. ”
Ondan sonra onlara yüklediği vergiyi iki katma çıkardı ve onu top
lamak için şiddete başvurdu. Nuh Peygamber hakkında Yüce Allah
şöyle buyuruyor: “Doğrusu ben senin onları bağışlam an için ken dileri
ni h e r çağırışım da p arm akların ı ku lakların a tıkadılar, elbiselerin e bü
ründüler, direndiler, büyüklendikçe büyüklendiler. ”859 Onun vergi aldığı
kimselerin çoğu, Yüce Allah’ın şeriatında ve Cengiz Han’ın yasaların
da vergi alınması yasaklanmış olan dul ve yetimlerdi. Onlar, vergileri
nin affedilmesi için Şerefeddin’in yanma geldikleri zaman Şerefeddin
onlara küfredip azarlıyor, bütün merhamet kapılarını onların yüzüne
kapatıyordu. Bu şekilde dul ve yetimler boyunları bükük olarak geri
dönüyorlardı. Onların durumlarına acıyan [276] Emir Argun, onlar
dan toplanan vergiyi, özel hazin esin den (hazin e-i hassa) onlara para
dağıtarak geri veriyordu. Şehirde kadınların feryadı, yetimlerin ağıtı,
dindarların duası, mazlumların imdat sesleri ve fakirlerin kin ve nefre
ti göklere yükseliyordu. Her köşede bir işkence, her evde bir yabancıya
ve her yerde bir vergi memuruna rastlanıyordu. Bunlar ne Allah’tan
korkuyor, ne de kuldan utanıyorlardı. O sırada söylenmiş olan şu şiir
Seyyid Müctebâ’ya aittir. Şiir:
“Gözünü a ç d a iyi bir a d için çalış.
İnsan h e r zam an iyi bir a d için çalışm alı.
Onlar am an verm eseler ve engel olsalar da
Sen y in e d e iyi bir ad için çalış. ”
Şerefeddin, Tebrizlilerin nesi var nesi yok aldıktan sonra 642 yı
lının Ramazan (Şubat 1245) ayında İslâm’ın sınırı olan Kazvin’e gitti.
Melik Köşküne inince oranın ileri gelenlerini huzuruna çağırdı. Her
kes için şahsî vergi (m üsem m â) koydu. Yanma çağırdıklarını köşkün
bahçesinde toplayarak onları yiyecek içeceksiz bıraktı. İki ekmek için
100 kişiyi rahatça ateşe atabilecek alçakları vergi memuru (m uhassil)

yaparak şehrin her tarafına gönderdi. Bunlar namuslu insanları so
yup soğana çevirdiler. Büyük küçük herkese altından kalkamayacağı
vergiler yüklediler ve yükledikleri vergiyi zorla almaya kalktılar. Yap
tıkları işkence ve eziyetten miskinlerin ah sesleri gökleri tuttu. Gö
zünün önünde ateşe atsalar bile ne kardeş kardeşe sahip çıkabiliyor,
ne baba oğulun yardımına koşabiliyordu. Öldürülse bile akraba ak
rabaya yardım edemiyordu. “O gün, kişi kardeşin den annesinden, b a
basın dan k a ç a r ”860 durumu ortaya çıkmıştı. Onun Kazvin’de kaldığı
birkaç gün zarfında tahsildarlar halka göz açtırmadılar. [277] O sıra
da vergi mükelleflerinin bazıları yavrularını rehin bıraktı, bazıları da
onları satmak zorunda kaldı. Vergi memurları bir eve vergi almak için
geldiler. Ev sahibini kefene sarılmış bir ölü olarak bulunca kefeni alıp
götürdüler. Ölüyü çıplak olarak orada bıraktılar. Bu durum karşısında
âciz ve fakirlerden bir kısmı, çektikleri sıkıntıdan kurtulmanın başka
çaresi kalmadığını düşünerek milletin ve dinin büyüğü olan Şeyhülis
lâm Cilî’nin -Allah gölgesini M üslümanların üzerinden eksik etm esin-
gölgesine sığınıp ondan o şakiye öğüt vermesini istediler. El-Cilî, bi
raz düşündükten sonra mübarek ağzını açarak şunları söyledi: “Sonra
kalpleriniz yin e katılaştı, taş gibi, hatta d a h a d a katı oldu ”mı ayetinde
belirtildiği gibi zulüm onun kara kalbini perdelemiş. İman ve saadet
nurları oraya giremez olmuş. Yağmurun granite etki etmediği gibi na
sihat de ona etki etmez. Fakat kalbinizi serin tutun. Çünkü seher vakti
dua okunu atanlar, oklarını hedefleri olan onun hayatına sapladılar.
Ondan açılan yara gözle görülen bir yara değildir. Şiir (Arapça):
“Ok yaydan fırladığı zam an kalkan ın insanı korum ası zorlaşır. ”
Fakat onun bu zulmü karşısında küçük bir yardımda bulunmak

için Yüce Divan’ın -Allah büyüklüğünü artırsın-862 her yıl gönderdiği
paradan kalan 5 dinarı size veriyorum. Bu dünya malından o paradan
başka bir şeyim kalmadı” Emri üzerine o parayı da onlara verdiler.
[278] Bulduğunu alan Şerefeddin, Rey’e varınca orada da iğrenç iş

lerine devam etti. Müslümanların mallarına el uzattı. Kadınlar ve er
kekleri zorla evlerinden çıkararak her şeylerini aldı. O arada Isfahan,
860 Kur'ân-ı Kerîm, 80/3 4 -3 5 .

862 Abbasî Halifeleri devleti.
Kum, Kaşan, Hemedan ve diğer yerlerden tahsildarlar gelip topladıkları
nı getirdiler. Şerefeddin’in emri üzerine vergi(mâl) karşılığında toplanan
paraları ve malları cuma camiine koydular. Yükleri oraya taşırlarken
hayvanları da içeri soktular. Onları esas yerlerine taşırlarken üzerlerine
örtecek örtü bulamadıklarından caminin halı ve kilimlerini aldılar.
Oradan hareket etmeden önce Damgan’a adamlar göndererek her

kesin ödeme gücünün üzerinde tespit ettiği vergileri toplamalarını is
tedi. Tahsildarlar (m uhassilân) oraya varınca vergisini ödeyemeyenleri
kadın erkek ayırım yapmadan ayaklarından astılar. Çaresiz kalan halk
Mülhidlere başvurarak şehri onlara teslim etti. Şehre gelen Mülhidler
çok sayıda insan öldürüp bazılarını da Girdkûh kalesine götürdüler.
Damgan’m suyunu kesip bazı evleri yıktılar ve yerlerine tahıl ektiler.
Aynı şeyleri oranın köylerine de yaptılar.
Mülhidler, Amul, Astarabad ve Kebud Came şehirlerini de Damgan

gibi yaptılar.
Daha sonra Şerefeddin, Mahmud Şah’ı İsferayin, Cüveyn, Cacerm,

Curbed ve o merkezlere bağlı yerlerin vergilerini toplamak için gön
derdi. Şii-Sünnî ayırımı yapması dolayısıyla İsferayin ileri gelenlerine
duyduğu öfke yüzünden zulüm ateşini öyle yaktı ki o kadarını Haccac863
bile yapmamıştı. Halkın çoğunu iflas ettirip güç durumda bırakarak
onların şerefi ve haysiyetiyle oynadı. O sırada Şerefeddin Abiverd’e
bir adam göndererek Melik İhtiyareddin’i öldürttü. Onun malını mül
künü talan ettirdi.
[279] Şerefeddin, Ustuva’ya gelince türbenin yakınında atından

indi. Türbenin bekçisi daha önce Emir Argun’a gitmiş, ondan türbenin
duvarlarının onarılması için bir usta ve bahçesinin ekilip biçilmesi
için de iki öküz almıştı. O sırada bekçi şehirden dönüyordu. Şerefed
din’in türbeye girdiği anda türbeye girince Şerefeddin onun davranı
şına sinirlendi. Emri üzerine bekçiye ağır bir darbe indirdiler. Zavallı
adam, kendinden habersiz olarak bir süre daha yaşadı. Nevruz’dan bir
ay sonra hayatını kaybetti. O öldükten sonra Şerefeddin bütün hay
vanlarını onun ektiği yerlere sürerek yok ettirdi.
863 Zalimliği ile ün yapm ış Em evîler devletinin Irak valisi.

Şerefeddin, oradaki işlerini bitirdikten sonra Tus’a gitti. Tebriz’de
başlayan hastalığı arttı ve güçlükle yürümeye başladı. Şiir (Arapça):
“Kötülüğe karşı sabrım , im anım ın şü phelerim i yen eceğin i

gösterm ektedir. ”
Ecel dişini bilemiş olan Ölüm Meleği kader diliyle şöyle diyordu
Şiir (Arapça):
“Ölüm pen çelerin i atınca, sığ ın acak hiçbir y er bulam azsın. ”804
Sonunda nefes alma yeteneğini de büyük ölçüde kaybetti. Amansız

hastalığı onu devirip başını yastığa düşürdü. Artık sağ gözü de görmü
yordu. Şiir:
“K adeh gibi m asum ların kanını için e aldın. Artık k â se gibi kırılm a
zam anın geldi. ”
Sırtı yatakta, ölüm, üzerinde gezinirken gaflet uykusuna devam

ediyor, dipsiz kuyuya benzeyen karnı doymuyordu. Daima kendi ken
dine “Filân şu kadar ödeyecek, falan şunu verecek” deyip duruyordu.
Ondan sonra sıra yakınlarını vergilendirmeye geldi. En sonunda geli
nine çatarak 10 bin dinar vergiyi derhal ödemesini istedi. Hastalık onu
iyice sarınca tabipler de ondan ellerini çektiler. Nihayet Ölüm Meleği
ni görüp [280] ona karşı koyamayacağını anlayınca yakınlarını çağırdı
ve vasiyetini açıkladı. Emir Argun’a da “Ölümün eşiğine geldim, artık
derdimin devası yok. Eğer vergi toplama konusunda koyduğum kural
lardan bir saç teli kadar sapma olursa sistem tamamen bozulur ve vergi
memurları da doğru yoldan ayrılırlar” diye haber gönderdi.
Haberi Emir Argun’a ulaşmadan önce Şerefeddin, Allah’ın ateşini

boyladı. Emir Argun, onun koyduğu bütün vergileri kaldırıp hapisleri
zindandan çıkardı. Bütün yaratıklar, onun gidişiyle büyük bir rahata
kavuştular. Belânın gidişini ve Emir Argun’un gelişini feleğin uğurlu
bir hareketi olarak bildiler. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuruyor:
"İki deniz bir değildir. Birinin suyu tatlı ve ko la y içimlidir, diğeri tuzlu
ve acıdır. ”8Iİ5 İşte böyle bir el, adını andığımız böyle bir yaratığı orta
ya çıkarır ve bu şekilde kullarına lanetli birinin nasıl olduğunu göste
864 Oğluna ağıt hakkında Ebu Duaib el-Hudlıalî’nin ünlii bir kasidesinden. Bak. Hiza-ne-
tü ’l-Edeb, Bulak neşr. c. I, s. 202.
rir. Diğer yandan Mahmud Yalavac gibi birini yaratıp onun makamını
zorlukların giderildiği bir makam ve onu da insanların dertlerine çare
bulduğu bir kimse yapar. Bu şekilde bir takım insanları belâ içinde bo
ğar, bazılarını da nimetiyle minnet altında bırakır Şiir (Arapça):
“E şyalar ken dilerin e ben zeyenlerle ço k farklıdırlar. Gökyüzü m avilik

te suya ben zerse d e su değildir:866
O talihsiz adam Tebriz’de iken Irak’ın büyüklerinden biri sayılan

Cemaleddin Ali Tefrişi ona bağlandı. Düşmanların bazıları ya hasetten
ve yahut da gerçekten bu adama ayağı uğursuz diyorlardı. O, Tebriz’de
Şerefeddin’in yaptıklarına ortak oldu. [281] Halkın nefretini kazandık
tan sonra inziva köşesine çekilmişti. Onunla işbirliği ve fikir birliği et
mesi yüzünden yüksek bir mevki elde etti. Çünkü “Zalimler birbirinin
dostlarıdırlar” (Kur’ân-ı Kerîm), 45/19 Şerefeddin’in ölümünden sonra
o da öldü. O devrin şairlerinden her biri bu konuda bir şiir söyledi. Şu
şiir onlardan biridir. Şiir (Arapça):
“Kötü âdetleri yen iden can lan dırm ak isteyen ve Allah ‘a karşı gelen
o ad am öld ü .”
Şu kıt’a da Tebrizli Zucâcî adındaki bir şaire aittir. Şiir.

“Ey ayağı uğurlu olan C em aleddin Ali! Dünya senin gelişinle sevince
boğuldu.
Düşmanının p eşin den Tus’a k a d a r gittin. O senin elinden canını
kurtaram adı.
Ey efendim ! Senden korktuğu için devrin p ad işah ı bile senin sözün
den dışarı çıkam az.
Dünyanın efendisi, san a yenilm iş o la ra k Tebriz’den uzaklaştı.
Eğer gökyüzüne çıkm ış olsa bile, hiçbir canlı senin elinden ka çıp
kurtulam az. “
Yine o devrin şairlerine ait bir şiir, Şiir (Arapça):
“Onun ölüm haberi, yan an yüreğim ize su serpti.
Ey efendiler! Şim di saa d et ve m utluluk için de yaşayın
866 Sa’alibî’nin Tetim metü’l-Yetimme’sinde [İkbal neşr. c. I, s. 27 ve 73) Ebu Diya el-Hımsi
ile Ebu’r -Ruma el-Fussaisî’ye atfedilen bir şiir.
Birbirinize m üjde verin. Çünkü “H orasan ’dan çağırdığım haberci
geliyor.867
[282] Şerefeddin’i görüp tanımış olanlar, onun yaptıklarını daha iyi

bilirler. Burada onun hakkında anlattıklarımız sadece birkaç örnektir.
Onu, ayrıntılardan bir cümle, uzun bir hikâyenin özeti ve binin biri
sayabilirsiniz. Allah korusun, onun yaptıklarının fazlaca abartıldığını,
bir kimsenin üzerine fazla gidildiğini, kıskançlıktan kaynaklanan şa
mata yapıldığını sanırlar. Peygamberin (A.S.) dediği gibi “Ş am ata kötü
bir harekettir. ” Eğer bir kimse günahtan sakınmak isterse onun bayağı
ve kötü bir hareket olan şamatadan kaçınması gerekir. Şiir (Ai'apça):
“Bizim y en ilm em ize sevinenlere, aklınızı başın ıza toplayın, çünkü

sizin başın ıza d a aynı şeyler gelecek, deyin. ”",M
Bununla beraber hayatta başarılı olmuş bir insan, neyi görse on
dan faydalanır ve tecrübe kazanır. Doğru işlere yönelir. Dünya ve din
işlerinde günaha ve hüsrana sebep olabilecek her şeyden kaçınıp kö
tülüklerden korunmayı kendine görev bilir. Bu şekilde dünya da iyi ad
kazanmış ve ahirette de amacına ulaşmış olur inşallah. Şiir:
“Öyle y a şa ki ölünce kurtulasın.
Öyle y aşa m a ki öldüğünde kurtulanlar olsun. ”
887 Vezir İbn Abbad’ın, Ebu Bekr Harezmî’nin ölüm ü hakkında söylediği şiir.
868 Ham ase’de Farazdak’a atfedilen bir şiir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TARİH-İ CİHAN GÜŞA’NIN

ÜÇÜNCÜ CİLDİ
MÜNACAAT
[1] Şükür ve övgü Allah’adır. Parlak yıldızlar O’nun ışığının saflığı
ve yansımasıyla parlamakta; dönen gökyüzü O’nun istek ve buyruğuy
la dönmekte olup, ancak O’na tapılır. O, bağışlayandır. O’ndan başka
sından bir şey istemek gerekmez. O, yokluktan var eden, var ettikten
sonra da yok edendir. Kullarını, alçak bir makamdan yüksek bir maka
ma ulaştırır. Asileri ise, yüksek makamda bulunuyorlarsa, alt makam
lara atar. Padişahlık O’na yakışır. Efendilik O’na lâyıktır, büyüklüğü ve
yüceliği O’nun dergâhında ara. Başka yere gitme. O’nun dışındaki her
şey, göz boyama, heves ve aldatmadan başka bir şey değildir. Bir şeyi
bilgisizliğinden dolayı O’ndan dilemeyen kimse, sonunda zarar görür.
Varlık adına ne varsa O’dur. İyilik, kötülük, kâr, zarar O’ndan gelir. Şiir:
[2] “Dünyanın yüksekliği, enginliği Sen ’sin. Bilmiyorum Sen nesin?

Ne varsa, o S en ’sin. ”859
Selâm peygamberlerin sonuncusu ve önceki peygamberlerin önde

ri olana! Her meseleyi çözen ve her nasihati öğreten o’dur. O, yoldan
çıkanlara yol gösteren, günahkârları yanma çağıran, insanlar ve periler
için gönderilmiş, her mesele hakkında bilgi veren, adı her dilde övü
len ve bütün kulakların sesini dinlediği bir kimsedir. Rüzgâr, su, ateş
ve toprak yaratılışta kullanıldıkça, gül yemyeşil dallar arasında diken
le beraber oldukça, selâm onun masum sülâlesine ve seçkin dostlarına
olsun!
869 Şahnâm e, Vullers neşr. 1 0 9 3 ,1, 736.

ÖN SÖZ
Bundan ön ceki ciltte, Cengiz H an’ın ortaya çıkışını, onun ülkeleri

fethedişini, K aan ’ın ve Güyük H an’ın tahta oturuşunu bildiğim iz k a
darıyla yazm ıştık. H arezm sultanlarını ve tahta çıkışlarım , tahta çıkış
larından yıkılışlarına k a d a r m eydan a gelen olayları yin e bilgim iz d â
hilin de anlatm ıştık. Bu ciltte ise, Cihan Padişahı Mengü K aan ’ın tahta
oturuşu, onun hanlığı sırasında m eydan a gelen olaylar ele alındıktan
sonra, Cihan Ş eh zad esi H ülagu’nuıı batı ülkelerine hareketi, on a b o
yun eğen ve başkaldıran yöneticilerin h er birinin hayatı başın dan so
nuna k a d a r an latılacak. Son olara k bu rada kitabın yazarı, yaptığı işler
den ve söylediği sözlerden dolayı Yüce A llah ’tan a f diliyor. Sözlerindeki
yanlıştan ve ifad esin deki kusurdan dolayı bağışlanm asını arzu ediyor.
Asilerin elinden tutan yaln ız O’na sığm ıyor ve sonsuz olan rahm etinden
yardım bekliyor.
[3] I. ULUG NOYAN VE SORKOTANİ BEKİ
Moğol yasasına ve geleneklerine göre tahta babanın yerine büyük
hanımın küçük oğlu geçerdi. Cengiz Han’ın büyük hanımının küçük
oğlu (Ulug Noyan) idi. Cengiz Han’ın ölümü üzerine onun yasasına
rağmen Ulug Noyan, Ögedey’ı hanlık tahtına oturtmak için çaba harcı
yor, onu padişah yapmak için çalışıyordu. Kardeşlerinin arasında onu
seçip başa geçirme işini yasalardan üstün tutuyordu. Şiir (Arapça):
“A ram ızdaki sevgi, ak rab alık sevgisini aştı. A krabalık sevgisi, aram ız
d aki sevgiden d a h a aşağıdır. ”
Ulug Noyan, Kaan’a (Ögedey) Hıtay seferinde eşlik etti. Daha önce
anlattığımız gibi o savaşta büyük bir cesaret, kahramanlık ve üstün bir
gayret gösterdi. Onun sayesinde o bölgeler Moğollara boyun eğdi.
Ulug Noyan, o bölgeden amacına ulaşmış ve muzaffer olarak dö

nünce, [4] alçak dünya ve dönen felek, onun kâsesindeki şarabı eksil
tip yeniden ona bir hastalık musallat etti. O hastalığın üzerinden iki üç
gün geçince de hayatını kaybetti. Şiir:
“Mavi gökyüzünün âdeti h er zam an böyledir. Gam sız bir anını gör
düğü an hem en y en i bir gam verir.”
Kaan, onun ölümüne çok üzüldü. Istırap ve kedere boğuldu. Ayık

olduğu her an, onunla beraber olduğu günleri hatırlar, içi yanardı. Şiir
(Arapça):
“Ben ve M elik birbirim izden ayrıldığım ızda, uzun bir a rk ad aşlık ve

beraberliğim ize rağm en san ki h içbir g ece birbirim izi görm em işiz gibi
geliyordu. ”870
Sabah akşam damarlarında şarap dolaşan ve sarhoş olan Kaan dur

madan ağlardı. Şaraba bu kadar düşkün olmasını, canının çok fazla
sıkılması, Ulug Noyan’ın ayrılığına dayanamaması, bu acılardan onu
ancak sarhoşluğun bir an olsun uzaklaştırması gibi gerekçelerle açık
lardı. Şiir:
870 M ütem m im b. Nuveyra’mn kardeşi M elik’e övgüsü hakkındaki bir şiirden.

"Sarhoşluk iyidir. Çünkü o ben i benden ayırıyor. Değilse akıl, akılsız
lığa n asıl razı olurdu?”
Kaan, hayatının sonuna kadar bu şekilde yanıp tutuştu. [5] (Ilug

N oyan’m ölüm ünden sonra ülkenin yönetim i işlerin de h e r zam an Ulug
N oyan’m han ım ı Sorkotanî B ek i’nin görüşünün alınm asını buyurdu.
Sorkotani Beki, Ong H an’ın erkek kardeşinin kızı olup, Mengü Kaan,
Kubilay, Hülagu ve Arıg B öke gibi büyük şehzadelerin an n esi idi. Kaan,
anılan şehzadelerin , ordunun, büyüğün, küçüğün h e rk e sin onun em ir
ve y asakların a uymasını, h iç kim senin onun ferm an ın dan dışarı çık
m am asın ı söyledi. Beki, bütün oğullarının yetiştirilm esinde, devlet iş
lerinin çekilip çevrilm esinde, tayin ve terfilerde, ticarette öyle isabetli
kararlar verdi ve devletin temellerinin sağlam laşm asın da öyle ku rallar
koydu ki h içbir erkek onun yaptıklarını y a p a m a z ve işleri o k a d a r d ü ze
ne sokam azdı. Kaan, ülke m eselelerini hallederken ve ordu dü zen lem e
y e başlarken ön ce onun düşünce ve görüşlerini alır, onu hiçbir değişik
lik y ap m ad an uygulardı. Saraya gelen elçiler ve h aberciler on a büyük
bir saygı [6] gösterirlerdi. Onun sarayının m ensupları ve ileri gelenleri
gittikleri doğu ve batı ülkelerinde, diğer şehzadelerin elçilerinden d ah a
ç o k saygı ve ilgi görürlerdi. İşleri titizlikle takip etm esi yüzünden ülke
sindeki bütün in san lar onun zam an ın da mutlu ve m üreffeh bir hay at
sürdüler. Vergi m em urları, şah n eler ve askerler, onun vereceği cezanın
ağırlığından çekin erek h a lk a âdil davranırlardı. O, kurultaylarda veya
şehzadelerin toplandıkları günlerde, törenlerde ve bayram larda, süs
lenm e, ziynet eşyası takınm a, in celik ve n ezak et bakım larından ora
d a h azır bulunanların hepsinden d a h a ço k göze çarpardı. H im ayesi
ve ferm an ı ülkenin h er yan ın da geçerliydi. Buna örn ek o lara k şu olayı
gösterebiliriz: M eliklerden bir kısmı, h a lk a yüklenm iş olan ağır vergi
ve ko p çu ’a itiraz eden onun m em urlarıyla tartıştılar. Sorkotani Beki, o
m elikleri huzuruna getirtti. Onların suçlu olduğu delillerle ortaya kon u
lunca, hepsin i ölüm e gönderdi.
Sorkotani Beki, oğullarının her birini han olacak şekilde yetiştire

rek, onların bilgi ve beceri bakımından diğer şehzadelerden [7] daha
üstün olmalarını sağladı. O sırada Han’ın ölüp yerine diğerinin geçme
si arasındaki zamanda bazı şehzadelerin yasa ve geleneklerin dışına
çıkararak p ay z a ve yarlıg dağıttıkları anlaşılmıştı. Güyük Han, Kaan’ın
ölümünden sonra dağıtılmış olan bütün p ay z a ve yarlıglarm geri alm-
ması emretti. Daha sonra vergi hükümlerine ve bildirgelerine aykırı
hareket etmiş olan vergi memurlarınmfurrjiiıâ/J işten çıkarıldıklarını
bildirerek, bu işlerden sorumlu olan şehzadelerin adlarım teker teker
saydı. O arada Sorkotani Beki’nin ve oğullarının yasalarından kıl ka
dar bile sapmadıklarını, onların ülke işlerini akıllı ve tecrübeli kimse
lerden daha iyi çevirdiklerini, bilgili, kabiliyetli ve disiplinli oldukla
rını söyledi. Şiir (Arapça):
“E ğerkadm laronu n gibiolsalardı, erkeklerden d ah a üstünolurlardı. ”871
Güyük Han’ın ölümü ile Mengü Kaan’ın başa geçişi arasındaki za
man zarfında yine Sorkotani Beki’nin sözü geçer oldu. O, [8] Ulug
Noyan’m ölümünden sonra yaptığı gibi her taraftan insanları yanı
na çekmek, akrabalarına, kabilelere, askerlere ve yabancılara sözünü
geçirmek için onlara kıymetli hediyeler dağıtıp bağışlarda bulunarak,
onların kalplerine dostluk ve sevgi tohumlan ekti. Onun bu yaptık
larının sonucu olarak, Güyük Han’ın ölümünden sonra büyük bir ço
ğunluk, hanlık anahtarının onun oğlu Mengü Kaan’a verilmesi konu
sunda görüş birliğine vardı. Onun aklı, zekâsı ve isabetli kararlarının
ünü bütün ülkelere yayıldı. Hiç kimse, onun emirlerine karşı gelmeye
kalkmadı.
Beki, saray işlerinin düzenlenmesi, devlet büyüklerinin, akraba

ların ve yabancıların padişahın huzuruna giriş çıkışları konularında
öyle kurallar koydu ki cihan padişahları bile o kadarını yapamazdı.
Yüce Allah, Beki’nin emeklerini boşa çıkarmayarak padişahlık geli

nini oğlu Mengü Kaan’ın koynuna koydu. Beki’nin eli ihsan ve bağışta
bulunmak için daima açıktı. Her ne kadar Hristiyanlara bağlı ve tut
kun olsa da imamlara ve şeyhlere de sadaka ve yardımlarda bulunma
yı ihmal etmezdi. Muhammed’in (A.S.) dininin şer’i kurallarının ya
şatılması için çaba gösterirdi. [9] Bu cümleden olarak o, bir defasında
Buhara’da bir medrese yapma işiyle bin baliş gümüş vererek Şeyhülis
lâm Seyfeddin el-Baherzî’yi görevlendirdi. Bundan başka o civardaki
köyleri satın alıp oranın gelirini inşa ettirdiği medresenin hocaları ile
öğrencilerini destekleyen vakfa bıraktı. O, her zaman şehirlere ve köy
lere Müslüman fakir ve düşkünlere dağıtılması için yardımlar gönder
871 M utenebbi’den.
di. Beki, Bu şekilde hayat sürerken sonunda ölüm meleği Zilhicce 649
(Şubat-Mart 1252) tarihinde gelip ona göç haberini getirdi.
II. BACMAN VE ONUN ORTADAN KALDIRILIŞI

Kaan, Mengü Kaan’ı, Batu’yu ve diğer şehzadeleri Bulgar, As ve Rus
bölgelerini fethetmeleri, Kıfçak ve Alan kabilelerini boyun eğdirmeleri
için gönderip, o bölgelerin hepsini asilerden temizleyince sağ kalan
lardan bir kısmı itaat altına girdi. Fakat yenik düşmüş olan [10] Kıfçak
emirlerinden Bacman adındaki biri, Kıfçak savaşçılarından bir kısmı
ile kaçıp kurtulmuş, diğer kaçaklar da sonradan ona katılmışlardı. Bac-
man’ın belli bir evi ve yeri olmadığı için her gün bir yerde, her gece
bir mevzide konaklıyordu. Köpek tabiatlı olduğu için kurt gibi her gün
bir tarafa saldırıyor, bir şeyler kaparak kaçıyordu. Günden güne halka
verdiği zarar artıyor, çıkardığı karışıklıkların çapı büyüyordu. Moğol
askeri, her yerde onu arıyor fakat bulamıyordu. Asker gelmeden önce
yerini değiştiriyor ve izini kaybediyordu.
Bacman ı çoğu zaman sığınıp barındığı yer Etil872 nehri kıyılarıydı.

Oranın ormanlarında dolaşıp saklanırdı. Çakal gibi uygun bir zamanı
nı bulunca oradan ayrılıyor, yiyecek ve giyecek temin ettikten sonra
tekrar oraya gelip saklanmaya devam ediyordu. Onun orada olduğunu
öğrenen Mengü Kaan’ın emri üzerine 200 gemi yaparak, gemilere her
birine silahlı 100 Moğol bindirdiler. O ve kardeşi Böcek873 Etil nehri
nin her iki yakasındaki ormanları ararlarken sabah terkedilmiş olan bir
sığınağa rastladılar. Orada kırılmış arabalarla [11] insan ve hayvan pis
likleri arasında yaşlı ve yorgun bir kadın gördüler. Ona Bacman’ın du
rumunu, askerlerinin sayısını ve nerede olduğunu sordukları zaman
yaşlı kadın, onun kısa bir zaman önce oradan ayrıldığını, adamlarıyla
ve baskınlarda elde ettiği ganimetlerle nehrin ortasındaki adaya sığın
dığını söyledi. O sırada nehir deniz gibi dalgalı olduğu için hiç kim
se yüzerek veya at sırtında adaya geçmeye cesaret edemedi. Fakat çok
geçmeden çıkan şiddetli bir rüzgârın sahille ada arasındaki sığ suları
atması üzerine Mengü Kaan, askerlerine hücum emrini verdi. Sonun
da onu bir saat gibi bir zaman içinde adamlarıyla birlikte ele geçirdiler.
872 Yani Volga.

873 Möngke'nin üvey kardeşi.
Onlardan bazılarını öldürüp, bazılarını da nehre attılar, kadınlarını ve
çocuklarını esir alıp yiyecek ve giyecekten çok miktarda ganimet elde
ettikten sonra geri dönmeye karar verdiler. Su henüz kabarmadığı için
askerlerden hiç birini kaybetmeden sağ salim kıyıya vardırlar.
Bacman’ı Mengü Kaan’ın huzuruna getirdikleri zaman Böcek, ona

Bacman’ı kendisine teslim etmesi için yalvardı. Mengü Kaan’ın küçük
kardeşinin isteğini kabul etmesi üzerine o, Bacman’ı kılıcıyla ikiye
ayırdı.874
Bu işaretler, devletin ve ülkenin anahtarının Cihan Padişahı Mengü

Kaan’ın eline geçmesinin ne kadar isabetli bir iş olduğunun açık delil
leridir. Bundan başka deliller aramaya hiç gerek yoktur.
[12] III. YEDİ ÜLKE PADİŞAHI, ADİL İMPARATOR

MENGÜ KAAN’IN TAHTA OTURUŞU, ONUN
NÜŞİREVAN’IN ADALETİNİ YAYMASI, CİHAN
HÂKİMİYETİ GELENEKLERİNİ YENİDEN
CANLANDIRMASI VE PADİŞAHLIK KURALLARINI
YERLEŞTİRMESİ
Yüce Allah, adaleti ve insafı dolayısıyla yıkılmış olan yerlerin imar
edilmesi, merhametinin feyzinden dünyadaki meskûn yerlerin nasip
lerini almaları için kullarının arasından birini baş yapmak, onun başı
na padişahlık tacı, altına da imparatorluk tahtı koymak isterse, "Ruh
ları cesetlerden ön ce y arattı” sözüne uygun olarak ezelden onun varlık
elbisesini saadet nakışlarıyla süsler ve ruhunu doğru karar verme ye
teneğiyle aydınlatır. Onun varlığı, yüce âlemden bu aşağılık dünyaya
geldiği zaman, onun tabiatını akıl ve bilgi beşiğinde yetiştirip büyütür.
Bilgi hâzinesinin ağzına yumuşak huyluluk ve ciddîlik dadısının me
mesini verir. Ona hayırlı işler ve etkili söz söyleme yeteneği kazandı
rır. Davranışlarını zekâ yularıyla intizam [13] altına alır. O kimse artık
günden güne yükselir, şans da her zaman onun yanında olur. Şiir:
“S aad et bir gül gibidir. Ç ıkm asıyla solm ası bir olur. Önce ikbal, bir
kü lah diker. Gün gelir onu bir p ad işah ın başın a koyar
874 B acm aria yapılan bu saldın, 1 2 3 6 -7 yılının başında oldu. (Bak. Pelliot, a.g.e. 167.)
Dalgıç, denizden bir inci çıkarır. O inci, kısa bir zam an sonra taçla
rın birinde yerini alır. ”875
Bilgi ve güce ihtiyaç duyulduğu zaman şeref ve büyüklük güneşi

nin doğduğu yerden şans sabahının müjdecileri kendisini gösterme
den önce, Şiir (Arapça)
“Eşyayı birbirinden zıtları ayırır”8™
Dendiği gibi acı ve kederden her tarafı adaletsizlik ve düşmanlık

karanlığı kaplar. O anda hayatın tatlılıkları ve yaşama sevinci bile can
da zehir görevi görür. Onun üzerine kullar, şansın kuvveden fiile, yok
luktan varlığa çıkmaya başladığını görünce ortaya çıkan yeni iyilikler
ve nimetler karşısında Allah’a şükretmek için ağızlarını açarlar.
Bu iddiamızın ve sözümüzün kanıtı şudur: Kaan’ın (Ögedey) ölü

münden sonra dünya işleri çığırından çıkarak, ticarî ve sosyal ilişkiler
bozulunca “K aranlıklar üstünde ka ran lık la r”877 ayetinin dediği gibi zu
lüm karanlığı yoğunlaştı ve olayların sebep olduğu dalgalar yükseldi.
Asiler tarafından sindirilmiş olan halk, ayaklar altına düşmüş, adalet
sizlik ve zulüm yüzünden [14] malsız mülksüz kalmıştı. Dünya kade
hi, ağzına kadar eziyet şerbetiyle dolmuştu. Tahsildarlar (m uhassilân),
yağmur daneleri gibi ülkenin her tarafına dağılmışlardı. Vergi memur
ları, vergi toplama konusunda yaydan çıkmış bir oka benziyorlardı.
Sık sık çıkan karışıklıklar halkı şaşkına çevirmişti. İnsanların ne em
niyet içinde oturacak bir yerleri ne de kaçmaya imkânları vardı. Şiir:
“Dönen feleğin cefası öyle bir y ere ulaştı ki oradan d a h a ileriye git
m esin e im kân kalm adı. ”
Korku ve zulüm en yüksek derecesine ulaşıp, fesat ve hıyanet son

haddini bulunca “En şiddetlisi olunca, en rahatlatıcısı da olacaktır”
hadisi ile “Gerçekten güçlükle b eraber bir kolaylık vardır”878 ayetinin
dedikleri çıktı. “A llah ’ın insanlara verdiği rahm eti ön ley ebilecek yok-
tuı’879 kapıları açıldı. Şiir (Arapça):
875 Nizamî’nin Hiısrev u Şirin’inden.

876 M utenebbî’den.
877 Kur'ân-ı Kerîm, 2 4 /40.
878 Kur’ân-ı Kerim, 94 /5 ,6 .
“Ümitsiz bir durum, rahatlam aya en yakın durum dur”
Sözünün gerekçeleri hazırlandı. Şiir:
“H azan m evsim inin verdiği gam dan sonra n eşe geldi. Baharın Iütuf-
k â r yıldızlarının ılık rüzgarı geldi.
Çengin sesinden, şarkının sözünden, Barbut’m çalm ışından z a m a

nın ortaya çıkardığı yeşilliklerden h er tarafa n eşe ve coşku saçıldı.
[15] Bütün bunlar, Yaratanın lütfunun bize doğru geldiğini

gösterm ektedir. ”
Yani ülkenin anahtarı, “Yeryüzü şü phesiz A llah’ındır, dilediğini ona

m irasçı kılar?m° Ayetinin belirttiği gibi Arap ve Acem ülkelerinin han
larının hanı, yüce imparator Mengü Kaan’m-Ömrü, dünyanın sonuna
k a d a r sürsün- güçlü ellerine bırakılınca, yeryüzü onun engin adale
tiyle tekrar güzellik ve renklilik kazandı. Bütün âlimlerin işleri yolu
na girdi, Müslümanların pazarları ilgi çekip, canlandı. Bunları daha
sonra anlatacağız. O zaman durum daha iyi anlaşılacak. Daha sonraki
bölümler, Mengü Kaan’ın yaptığı hayırlı işlere ışık tutacaktır. “Bizim
güvenimiz, Allah’ın rahmetinedir. Gerçekte isteğimizin hedefi O’dur.”
Batu, ordusuyla Saksın ve Bulgar ülkelerinden kalkıp Güyük

Han’ın huzuruna varmak için yola çıkınca Kayalıg’a 7 günlük yolda
bulunan Ala Kamak’ta [16] Güyük Han’ın öldüğü haberini aldı ve ora
da konakladı. Çevrede bulunan akrabalarına ve yakınlarına durumu
bildirmek ve orada hazır bulunmalarını sağlamak için elçiler gönder
di. Mengü Kaan, Karakorum’dan yola çıktı. Siremün, Kaan’ın (Ögedey)
diğer torunları ve orada bulunan hatunları, temsilci olarak Karakorum
Emiri Konkurtakay’ı Batu’ya gönderirlerken, ona, Batu’nun bütün şeh
zadelerin büyüğü olduğunu, hükmünün ve fermanın her yerde geç
tiğini, onun doğru bilip yapılmasını emrettiği her şeyi itiraz etme
den yapacaklarına dair bir de yazı verdiler. Bölgede bulunan Güyük
Han’ın oğulları da diğer şehzadelerden önce Batu’nun huzuruna var
dılar. Onun yanında bir iki gün kalınca, yanlarında bulunan kamlar
daha fazla orada durmamaları gerektiğini söylediler diye, büyüklerin
küçüklerin (aka) ve ini oybirliğiyle aldıkları kararlara aynen uymasını

Timur Noyan’a söyleyerek onu vekil bırakıp, Batu’dan izin almadan
kendi yerlerine döndüler.
Şehzadeler, ülkenin her tarafından gelip yerlerini aldılar. Kaan’ın

oğullarından ve torunlarından [17] Kara Hülagu881 ile Moci882, Men
gü Kaan’ın kardeşleri Möge ile Arıg Böke, emirlerden Uhatay883 ile
Yesü Buka884 geldiler. Başka yerlerden Batu’nun kardeşlerinin oğullan,
şehzadeler, emirler ve n oyan lar orada toplanarak büyük bir kalabalık
meydana getirdiler. Günlerce süren ziyafetten (toy) sonra ehliyet sahi
bi, iyiyi, kötüyü, hayrı, şerri görmüş, zamanın acısını tatlısını tatmış,
uzağa yakına asker çekmiş, eğlence meclislerinde ün, savaş meydanla
rında zafer kazanmış olan birini hanlık makamına oturtmak için danı
şıp konuşmaya başladılar, uzun süren bu konu üzerine kafa yorup fikir
yürütmeye çalıştılar. Cengiz Han’ın neslinden/'unjgj gelen oğullar ve
torunlar arasından, akıl ve yeteneğiyle kazanılmış olan ülkeleri elinde
tutabilecek, yolların güvenliğini sağlayabilecek, o arada ihmal edilmiş
işleri, yeniden yoluna koyabilecek, işletilmeyen yasalara tekrar işlerlik
kazandırabilecek, bozulmuş olan düzeni sağlayabilecek, akıl ve kabili
yeti ile yeni tedbirler alabilecek [18] birini işin başına getirmek istediler.
Şiir (Arapça):
“Hiçbir zam an yöneticisiz kalm ayacağız bir çocu k d a olsa, getirip b a

şım ıza oturtacağız. ”885
Nihayet uzun uzun düşündükten sonra orada bulunan şehzadele

rin, emirlerin, noyanların hepsi, Batu’nun yaş bakımından şehzade
lerin en büyüğü olduğu, devletin ve ülkenin işlerini en iyi onun bil
diği, isterse onun han olması, istemezse onun göstereceği birinin han
seçilmesi konusunda karar verdiler. Oy birliğiyle verilen bu karardan
caymamak ve Batu’nun fermanına kesin olarak uymak konusunda da
bir senet imzaladılar. Ondan sonra o günü çalgı ve şarkı eşliğinde içki
içerek geçirdiler.
881 Bu kitapta genellikle Kara Oğul veya kısaca Kara olarak anılan Kara Hülagu, Metiken b.
Çağatay b. Cengiz Han’ın oğludur.
882 Veya M oci: Hülagu ile İran’a gelmiş olan Ç ağatay’ın büyük oğlu ve Tegüder Oğul’un
babası.
883 Yani Uhazlı. Uhaz diğer adıyla Merkit veya Uvas Merkit hakkında bak. Pelliot, Hambis,
Campagnes 275.
884 Cengiz Han’ın üvey kardeşi Belgütay’ın oğlu.
885 Başhama b. Hazm an-Nahşabî’den.
Ertesi gün gündüzün bayrağı dikilip karanlık perdesi yırtılınca,
Şiir:
"Dünyayı aydınlatan lâm ban ın gözleri aydınlattığı bir günün sab a h ı

san ki cennetten gelmişti. Rüzgârı ise İ s a ’nın n efesin i üflüyordu”
Şeklinde nitelenen bir zamanda bir önceki günde kararlaştırıldı

ğı gibi şehzadeler toplandılar. Batu hakkında söylenenler tekrar edil
di. Hiç kimse ona bir şey ilâve etmedi. Onun üzerine Batu söz ala
rak, “Böyle büyük bir ülkeyi elde tutmak, bu kadar karışık meselelere
çözüm bulmak, [19] ülkeyi darlık ve sıkıntılardan kurtarmak gibi iş
leri ancak, Cengiz Han’ın yasasını ve kaanlık geleneklerini iyi bilen,
bilgelik sahasında ve mertlik alanında emsallerini geçmiş, zor işlerde
tecrübe kazanmış, önemli sorumluluklar üstlenmiş, tartışmalarla ra
kiplerini açık delilerle susturmuş olan Cengiz Han’ın soyundan (urug)
Mengü Kaan başarabilir. O, akıl, bilgi ve cesaretle donanmış, iyi huyda
ve fazilette tanınıp ün salmıştır. Hanlık işi, onun cihanı süsleyen güzel
düşüncesi ile düzene girip gelişir, ülkenin ve halkın meseleleri, onun
zorlukları yenen tedbiri ve çabası ile çözüme kavuşur. Şiir;
“Bu dünyada h e r iş için bir adam , h er adam için de bir iş vardır. ”
‘Her iş için bir ad am vardır ve bazı in san lar da ken dileri için belir
lenm iş olan işleri y a p m a k üzere yaratılm ışladır. ’
“Ülke işlerinin dizgilerini onun yetenekli ellerine bırakıyorum, ül

kenin mührünü onun güçlü ve dirayetli parmağına takıyorum. Onun,
zaman denen vahşî atı, siyaset gemisinin altında ehlileştirmesini, ül
keyi ayakta tutacak ve sınırlarımızı koruyacak olan kılıcını yiğitlik ve
kararlılık kınından çıkarmasını diliyorum” dedi.
Huzurda bulunanlar bu sözleri dikkatle dinlediler. Mengü Kaan’ın

han olmasının fayda ve menfaatlerinin genel olarak bütün insanlara,
özel olarak da kendilerine dokunacağına kanaat getirdiler; bundan
vazgeçmenin zararlı olduğunu anladılar. Çünkü doğruyu bırakırsan
eğriyle karşılaşırsın. Hep birden dediler ki, “Sen onun yaptığı ve şe
killendirdiği yayı kullanıyorsun ve yaptığı evde yaşıyorsun. ”8m [20] Bu
menzilde geçit yoktur ve buradan daha ileriye yol gitmez. “Bu yoldan
886 Makamat-ı Harirî’den.

sonra hiçbir y ol yok. A bbad an ’d an 887 sonra hiçbir k a sa b a y o k ” gibi ger
çekleri akıllarına getirdiler ve Şiir:
“Eğer kalbim i senden koparıp, sevgimi senden çekersem , o kalbi n e

reye götüreyim ? O sevgiyi nereye atayım ?888
Dedikten sonra aslına ulaşan her cevher sükûn bulur, sözünü de

ihmal etmediler.
Fakat Mengü Kaan, onların teklifini kabul etmedi, verdiği bu ka

rarda uzun süre ısrar etti. Bu önemli görevi ve büyük işi üstlenmek
istemedi. Bunun üzerine akıllığı ve bilgisiyle tanınmış olan kardeşi
Möge Oğul ayağa kalkarak, “Burada toplanmadan önce hepimiz Batu
Kaan’ın889 emrinden çıkmamak, onun gösterdiği yoldan sapmamak ve
onun dediklerini aynen uygulamak konularında senet imzaladık. Fa
kat şimdi Mengü Kaan’ın alman kararı bozduğu ve verdiği sözden dön
düğü görülmektedir. Eğer burada bulunan büyük küçük (aka) ve ini
herkes daha önce verilmiş olan kararda ısrar ederse, Mengü Kaan’ın
ona itiraz etmeye ve karşı gelmeye gücü yetmez” dedi.
Möge, bunları söyleyip, elmasla inciyi bu şekilde delince Batu,

onun ortaya attığı delillere ve itiraz edilemez sözlerine övgü yağdırdı.
Onun üzerine Mengü Kaan ikna oldu.
[21] Sonra ilahi güzelliklerin yapıcı eli, padişahlık fidanını “Sizi

m elik y a p tık ”890 nehrinin sahiline dikip, onun kökünü mümbit topra
ğa yerleştirince Batu, Moğolların âdetine uyarak ayağa kalktı. Orada
bulunan şehzadeler ve n oyan lar da onu yaptığını yaparak diz çöktü-
ler(çök) vurdular. Batu, bir eliyle kâseyi, diğer eliyle de yeni Han’ın eli
ni tutarak onu tahta oturttu. Bütün din adamları ve öğrencileri891 ona
uydular. Şiir (Arapça):
“P adişahlık san a teslim edilircesine verildi. Eteklerini san a u zatarak

geldi. O san a yakıştı, sen de ona. ”
887 Ortaçağda deniz kıyısında bulunan bugünkü Abadan. (Bak. le Strange, The Lands of
the Eastern Caliphate, 48 -4 9 ).
888 Kenıaleddin İsmail'in bir gazelinden.
889 Batu’ya Kaan ünvanının verilmesi çok garip. Ona Aka demesi gerekirdi.
890 Kur'ân-ı Kerîm ’in “ O, sizi melik yaptı” 5/23 ayetinin değiştirilmiş şekli.
891 Bunlardan belki de Budist rahipler kastedilmiştir.
Eğer başkası bu m aka m a g eçm ek isteseydi, dünya zelzelelerle
yarılırdı. ”892
Oradakilerinin hepsi ona bağlılığın bildirdiler ve yeni yılda Onan

Kelüren’de893 bir kuraltay toplanmasına karar vererek geldikleri yerlere
dönmek için oradan ayrıldılar.
Bu olayın haberi, dünyanın her yanında duyuldu. Oğlunun han

olmasına çok sevinen Sorkotani Beki, oraya gelmiş olan yabancılara
ilgi ve sevgi gösteriyor, akrabalarına ve yakınlarına iyi davranarak on
ların kalplerini kazanmaya çalışıyordu. Fakat bazıları, [22] seçimi ka
bul etmiyor, seçimin hile ve düzenle yapıldığını ileri sürerek onu iptal
etmek istiyorlar, hanlığın Kaan’ın (Ögedey) veya Güyük Han’ın oğulla
rından birinin hakkı olduğunu savunup ortalığı bulundurmak istiyor
du. Ancak onlar, “Mülkü dilediğine verirsin”394 hükmünden habersiz
diler. Bu yüzden görüşlerini anlatmak için etrafa elçiler gönderdiler.
Birkaç defa da Batu’ya o kararı tanımadıklarını ve ona razı olmadıkla
rını bildirdiler.
Batu, onlara cevap olarak, “Biz bu kararı büyük küçük herkesin rı
zasını alarak verdik ve kararımız kesindir. “Sorduğunuz iş işte böyle
kesinleşm iştir:895 Onu feshetmek mümkün değildir. Eğer bu mesele bu
şekilde çözülmeseydi, Mengü Kaan’dan başkası o makama getirilseydi,
işler çığırından çıkar, kanunlardan sapmalar olur, halkın huzuru ka
çardı ve onu düzeltip telafi etmek çok zorlaşırdı. Şimdi teklif ettiğimiz
şeyin enini boyunu iyice düşünürseniz, verdiğimiz bu kararın Kaan’ın
oğullarının ve torunlarının da hayrına olduğunu anlarsınız. Çünkü do
ğunun başladığı yerden, batının son noktasına kadar uzanan bu ülke
nin topraklarının idaresi, yeteneksiz kişilerin veya çocukların yapa
cakları bir iş değildir” dedi.
Bu şekilde çekişme ve dedikodularla o yıl geçti, ertesi yılın ortasına

gelindi. Kararsızlığın sonu gelmiyor, dünyanın işleri gün geçtikçe kö
tüye gidiyor, halkın geçim kaynağı kurumaya yüz tutuyordu.
092 Ebu’l-Atahiya’nm Halife el-M ehdi’yi öven kasidesinden.

893 Bugün de aynı isimle anılan M oğolistan’daki iki nehrin adı. Burada Onan ile Kelüren
nehirleri arasında kalan bölge kastedilmektedir.
Kurultay için Batu, kardeşleri Berke ile Toka Timur’u vekil (kaim -
m akam ) olarak gönderdi. [23] Kadagan, Kara Hülagu ve onlarla aynı
görüşte olan şehzadeler bulundukları yerlerden hareket ettiler. Cengiz
Han’ın ordusu (karargâh) olan Ulug E’ten896 de şehzadeler yola çıktılar.
O sırada Mengü Kaan ile Sorkotani Beki, anlaşmaya yanaşmayan

ve doğru yola gelmeyen kimselere adamlar göndererek onları iyilik ve
nasihatle kendi taraflarına çekmeye çalıştılar. “Devenin sütünü sağ m a
dan ön ce onu besleyip iyi tutmalısın” sözüne uydular. Fakat iyi sözün
ve nasihatin onlara etki etmediğini anlayınca, [24] tehdit ve korkutma
yoluna başvurdular. Belki gaflet uykusundan uyanırlar diye onlara mi
saller gösterdiler. Bu durum karşısında ileriyi gören akıl şöyle sesleni
yordu. Şiir (Arapça):
“Ey sevenleri yoldan çıkaranlar! Tanrı ’nm yoldan çıkardıklarına k a

rışmayın, Çünkü Tanrı, yen iden on lara doğru yolu buldurur.
A zarlam a ve ihtarın, senden u zak olan lara herhangi bir etkisi

olm az?697
Şiir:
“İnsanın talihsizi, akıllı kim selerin çağrısına uymaz. H içbir şey de

talihsiz bir insanı talihli yapam az.
O yıl sona erip, diğer yılın bahar sevinci gönülleri tutunca yıldızla
rın şahı güneş, enginden kalkıp doruğa doğru yol alıp, son süratle şe
ref kürsüsüne doğru ilerledi. Muzaffer padişah, Hüsrev-i Perviz898 gibi
dünyayı aydınlatan yüzünü devlet tahtına çevirdi. Zaman, padişahlık
sırasını Koç Burcuna (21 Mart) verince gülün yetiştiği yerden esen ku
zey rüzgârı her tarafa güzel kokular saçtı. Reyhanların dalları sallan
maya başladı. Nesim gül bahçesinde bulunan her şeyi harekete geçir
di. Dey’in899 [25] soğuğundan ayağı bağlanmış ve Behmen900 gibi buza
takılmış olan havuzlar ve göller, sabah rüzgârının çabasıyla rahatlayıp
bağlarından kurtuldular. Şiir:
896 Ulu ev m anasına gelen bir kelime, burada Cengiz Han’ın ordusunu (saray) değil, onun
oğlu Çağatay’ın ordusunu karşılamaktadır.
897 Mütenebbî’den.
898 Sasanîlerin padişahı Hüsrev II (5 90-628).
899 Aralık-Ocak.
900 Ocak-Şubat.
"Sabah rüzgârının sayesin de suyun üzerinde binlerce kıvrım ve Çin
m iski belirdi. ”
Ateşli cemrelerin sıcağından yeryüzünün kalbi ısınmış ve yüzü gü

zelleşmişti. Tabiattaki canlılar büyüyüp gelişmeye, kuşlar çemenlerde
ötmeye başlamışlardı. Şiir:
“N ehirden m isk kokusu geldiği şu an d a lezzetli şaraptan içm ek

gerekir.
B ah çed eki bütün yaprakların altında gül var. Dağ, baştan başa lâ le
ve süm büle b ezen m iş”.901
Dünyanın yüzüne güzellik ve tazelik geldi. Dallar başlarını kaldı

rıp yemyeşil oldu. Gül bahçeleri, güzel ve zarif hanımlar gibi gönülleri
sevgiyle doldurdu. Nilüfer ve lâle, bütün tazelik ve parlaklığı kendile
rinde topladı. Erguvan, dilberlerin yanağının rengini yağmaladı. Parlak
papatyalar, sevgilinin dişlerinin berraklığını çaldı. Menekşe, katran
renkli zülfün rengini aldı ve âşıkların kalbi gibi katmerlendi. Goncalar,
tazeliğin ve sonsuz nimetlerin şahidi oldu. Yasemin çemende parma
ğını kaldırdı. Nesrin, burçların gökyüzünü süslediği gibi yeri süsledi.
Nergis, Türklerin ok torbası gibi başını kaldırarak bahçeyi aydınlattı.
Lâlenin ağzı, içinde gül renkli şarap bulunan kadehin ağzına benzedi.
[26] Nehir sahilleri, çiçeklerinin bolluk ve parlaklığıyla Hint kılıcını
andırdı. Güzel sesli bülbüller, on dilli zambaklar gibi bahçeyi ve çe
meni övmek için binlerce dil dökmeye başladı. Çalgıcılar eğlenceli bir
hava tutturdular, ülkelerin Sahib Di-van’ın902 -Allah ömrünü uzun et
sin- gençliğinin baharında Arapça ve Farsça olarak iki dilde söylediği
sabah rüzgârının nefesine benzeyen şu kıt’asım sabah akşam çeng’in
ve organonun tiz ve bam sesleri eşliğinde okudular. Şiir (Arapça):
“Yarısı kaplu m bağa, yarısı güvercine benzeyen hayvan lar ağ aca

konmuşlar.
B ah çed e am b ere benzeyen bir koku yayılm ış.
H ava m isk gibi koku saçm akta. Bu h a v a d a sevgiliyle yaln ız k a lm a k

h er şey e değer.
901 Şahnâm e, Vullers neşr. 1630, II, 2 3 7 2 ve 23 7 6 .

902 C üveynî’nin babası.
K adehi dolaştırın da y a b a n î bitkiler ve otlar k a d a r mutlu olalım .
Goncanın dudağı gü lm ek için açıldı. B ah ar bulutu ağlam aya başladı.
B ah çed eki p ap a ty alar güler gibiler. Onların bu durum ları ufukta

parlayan yıldızlara benzem ekte.
Tem aşa için bütün h e r şey hazır. Ne olur ben im le kon u şm ak için bir
g ece olsun yüzünü göster. ”
Günler, genç kızın yüzündeki ben gibi hoşa gitmeye başladı. Hava
ne soğuk ne sıcak, ılık bir hal aldı. Yılın hoş olmayan yanları yerini
güzelliklere bıraktı. Dünya gül bahçesine dönüp zamanın yüzü aydın
landı. Şiir (Arapça):
“Bahar, onun ışıkları, geceleri ve gündüzleri ço k gü zel.’™3
Şehzadelerin çoğu Kelüren’de toplandı. [27] Oğul Gaymış ile oğul

ları Hoca ve Naku’ya Şilemün Bitikçi’yi904, Yesü Mengü’ye de905 Alem
dar Bitikçi’yi göndererek onlara “Cengiz Han’ın soyundan olanların
çoğu burada toplandılar. Kurultay sizin gelmenizi beklemektedir. Bu
işin özrü, mazereti kalmadı. Eğer ayrı baş çekmiyorsanız, en kısa za
manda kurultayda hazır olmanız gerekir. Geldiğiniz takdirde ülkenin
meselelerine hep birlikte çözüm yolu buluruz. Kardeşlik yüzüne çekil
miş olan ayrılık gayrılık perdesi de ortadan kalkmış olur” diye haber
ilettiler.
Daha önce de Siremün, Hoca ile Naku’ya elçiler göndermişler, on

lar arasında dostluk ve arkadaşlık bağlarının kurulmasını sağlamışlar
dı. Şiir (Arapça):
“Baskı an ların da kötü duygu ve düşünceler kaybolur. “901i
Direnmenin kendisine zarar vereceğini anlayan Naku Oğul, Güyük

Han’ın Ordu’suna mensup bâzı kimselerle Kadak Noyan, Siremün’ün
yanında bulunan Kara Hülagu’nun kardeşi [28] Toka Oğul aynı anda
yola çıkıp önceden belirledikleri bir yerde buluştular. Onların orada
BMSa’libî’nin Tetim metü’l-Yetimme'de zikrettiği Ebu’l-Ganaim el-M avsulî’nin şiirinden.

904 Süleym an’ın Türkçe-M oğolca şekli.
905 Çağatay’ın beşinci oğlu.
91,6 Hamase şairi Uvayfü'l-Kavaafî’nin bir beyitinin ikinci mısrası.
Müslümanlara saldırma konusunda anlaştıkları haberi, her tarafta ko
nuşulmaya başlandı.
Bundan başka Hoca, Kurultaya katılma işini ağırdan alıyor, bugün,

yarın diyor, şayet ve belki ile vakit geçiriyordu. Bunu yaparken, ken
disinin bulunmadığı bir kurultayda işlerin yürümeyeceğini ve toplan
tının amacına ulaşmayacağını düşünüyordu. Mengü Kaan’ın huzu
runda bulunan şehzadeler, emirler ve noyarılar, kendilerine yakın bir
yerde konaklamış olan Siremün ile Naku’ya “Eğer siz toplantıya zama
nında gelmeseniz bile, Mengü Kaan’ı hanlık tahtına oturtacağız” diye
haber gönderdiler. Siremün ile Naku, bu işi erteleyip geciktirmekle
ellerine bir şeyin geçmeyeceğini anlayınca “Filân gün toplantıya katı
lacağız” diye haber göndererek, sabit yıldızların hızıyla harekete geç
tiler; atlı ve piyadeleriyle, binek hayvanlarıyla yavaş yavaş yol aldılar.
[29] Onların yanında yüklü develer ve çok sayıda arabalar da vardı.
Şiir (Arapça):
“Taş d a taşısa, insan da taşısa, devenin adım ları yavaştır. ”907
Onların söz verdikleri gün geçip, gelmeleri gecikince, toplantıyı

daha fazla erteleme imkânı kalmadı. Orada bulunan bilgeler ve mü
neccimler, toplantı tarihi olarak 9 Rebiyülevvel 649 (1 Temmuz 1251)
gününü uygun gördüler. O günde gökyüzünün mutluluk saçacağını,
göklerde uğurlu yıldızlar olan M üşten(Jüpiter) ile Nahit(Venüs) yıldız
larının dolaşacağını söylediler. Fakat onların dediklerinin aksine, o
gün gökyüzünü bulutlar kapladı. Yağmur yağdı ve güneşin yüzü sis ve
buhar perdesiyle örtüldü. Onun üzerine Müneccimler şaşkın bir vazi
yette beklemeye ve sis perdesini dağıtmak için çeşitli hareketler yap
maya başladılar. Çok geçmeden güneş, damada yaklaşıp uzaklaşarak
cilve yapan bir gelin gibi güzel yüzünü gösterdi. Hava, güneşin etkisiy
le açıldı. Sisin karanlığı dağıldı. [30] M üneccim ler yüksek tepelere ba
kınca oraların da açık ve aydınlık olduğunu gördüler. Yeryüzü karanlık
ve sisten arındı. Müşteri yıldızı ile diğer uğurlu yıldızlar, göğe hâkim
olup, uğursuzlukları uzaklaştırınca gökteki en büyük ışık kaynağının
(güneş), on evin en yükseğine çıktığı, gezegenlerin (kavatî), on ikiler
hanesinde yerini aldığı bir sırada şehzadelerden Berke Ogul’un, karde
907 Ez-Zehebî’ye atfedilen bir şiir.

şi Toka Timur’un, amcaları Büyük Elçitay’ın, Ötegin’in, Köten’in908 ve
Kölgen’in909 oğullarının, Cengiz Han’ın Ordu’sunun emirlerinin, asker
lerin huzurunda, şehzadeler ikametgâhta külahlarını çıkarıp, kemerle
rini omuzlarına koydular. Mengü’yü kaldırarak padişahlık ve hüküm
darlık tahtına oturttular ve ona Mengü Kaan adını koydular. O anda
göklerden can kulağına, ilham yoluyla şu ses gelmeye başladı. Şiir:
[31] “Ey Padişah! Padişahlıkta bin yıl kal. O bin yılını ihtişam için
d e geçir.
Bir yılın bin ay, bir ayın yüz bin gün, bir gün ün bin saat ve bir saatin
bin y ıl olsu n!”
O rdu’nun dışında savaş meydanlarında aslan kesilen binden fazla

yiğit asker düzenli bir şekilde sıra olmuşlardı. Şiir (Arapça):
“Birkaç kişi içi karartan karan lık bir g ece gibi çıkageldi. ”
Onlar da Ordu’da bulunan şehzadelere uyarak üç defa diz çöktüler.
Cihan Padişahı, gücünün doruğunda, kutlu ve mutlu olarak güneş

gibi ülkenin tahtına oturunca, huzur ve asayişten bütün canlıların ya
rarlanması için büyük çaba gösterdi. Bu uğurlu günde hiçbir yaratı
ğın kavga edip dövüşmemesi, birbirine darılıp kırılmaması ve hayat
tan zevk alarak eğlenmesi konusunda y a sa çıkardı. İnsanları bağış ve
ihsan yağmuruna tutarken, diğer canlıların da cömertliğinden nasip
lerini almalarını sağladı. Binek ve yük hayvanlarına fazla yük yüklen
memesi, ayaklarına zincir, köstek, pranga veya ip takılmaması, [32]
et hayvanlarının kanlarının dökülmemesi, onların kutsal yerlerde ya
şayan güvercinler gibi emniyet içinde olmaları, karada veya suda ya
şayan uçan veya otlayan hayvanların, kötü kimselerin tuzağından ve
avcıların okundan korunmaları, istedikleri gibi emniyet içinde koşup
kanat çırpmaları konusunda emirler verdi. Şiir (Arapça):
“Hava san a açık. Öyleyse yumurtanı bırak ve öt. İstediğin k a d a r şarkı

söyle. Avcı senden uzaklaştı, mutlu olm aya b a k .”910
o°8 ö g e d a y ’ın oğlu olup kardeşi Güyük’ün tahta oturuşundan kısa bir süre sonra hayatını
kaybetti.
909 Cengiz Han’ın oğullarından olup, 6 2 4 /1 2 2 6 -7 yılı civarında Moskova’nın fethinden
önce Rusya şehirlerinden birinin kuşatılması sırasında öldü.
910 Tarafa b. el-Abd et-Taglibî’nin bir şiirinden.
Canlıların her biri onun rızık arttırıcı devletinden yararlandıkları
gibi Yüce Allah’ın yarattıkları olan ve her bir zerresinde bir hikme
tin bulunduğu “Rabbim iz, Sen bunu boşuna yaratm adın ”911 ve “O’nu
h a m d ile teşbih etm eyen hiçbir şey y oktu r”912 ayetlerinin de belirttiği
gibi cansızların da rahmetinden mahrum olmamalarına dikkat ederek,
yerin beyninin çivi ve sert cisimlerle yararlanmaması, suya kirli şey
ler atılmaması konularında y a sa çıkardı. Allah’a şükürler olsun ki [33]
onun varlığı merhametin kaynağı ve adaletin toplandığı yerdir. Onun
hayırları ve iyilikleri, aklı olmayan canlılara ve bitkilere dahi ulaşır.
Eğer ileri görüşlü bir insan, aklı ve mantığıyla onun yaptıklarını dü
şünürse, onun yaptıklarının, ayların ve yılların geçmesiyle zamanın
yüzünde iz bırakacağını anlar. Onun, zayıfların ve fakirlerin durum
larını düzeltmek için harcadığı çabaları, seçkin kimselerin ve halkın
arasında adaletin ve insafın yayılmasında neler yaptığını hemen fark
eder. Yüce Allah, uzun sürecek olan padişahlığında ona yardım ve
destek olsun!
O günü eğlenerek geçirdiler. Akşam olunca herkes kendi yerine da

ğıldı. Ertesi gün, gecenin siyahlar giyinmiş askerleri, sabah beyazlığı
nın öncü birliklerine yenilip gezegenlerin padişahı kendinden emin ve
muzaffer olarak ufuktan çıkınca, şehzadeler yeniden eğlence sofrasını
sererek çalıp söylemeye başladılar ve akıllarından şu beyti geçirdiler.
Şiir:
“Gecenin zülüfleri gündüzün yanağını örttüğü vakit, sarhoşların y e

niden çalıp söylem eye başladığı vakittir.
Eğer sak iler b an a gül renkli şarabı getirirlerse, onun güzel kokusuyla
buhurdan çıkan h oş kokuyu karıştırm ış olurlar. ”913
O gün tören S ahib-i Azam Yalavac’ın- Allah devletinin tem ellerini

güçlendirsin- [34] dokuttuğu bir çadırda yapıldı. O çadır, kıymetli ip
liklerle dokunmuş, kubbesi gök kubbeye benzemekte, üzerindeki na
kış ve işlemelerle gökteki renk cümbüşünün güzelliğini taşımakta, içi
sanki parlak yıldızları ışığıyla aydınlanmaktaydı. Çadırın tabanı bah
çede bulunan bütün renkleri üzerinde bulunduran çok kıymetli halı-
Kur'ân-ı Kerîm, 3 /191.

913 Seyyid H aşan b. Nâsır Gaznevî’nin bir kasidesinden.
larla kaplanmıştı. Menekşe, leylâk ve nesrin gibi çok sayıda çiçek yer
lerini almışlardı. O zamana kadar hiçbir kimse o kadar güzel bir çadır
yapmamış, o kadar güzel işlemeli bir çadır kurmamıştı, içi cennet bah
çesine benzemekte idi ve dışı ise ruha ferahlık veren bir güzelliğe sa
hipti. Meclis yeniden toplandığında samimî bir hava içinde her tarafta
şu ses yükseldi. Şiir:
“Ha, ey M ansuriye’nin914 resmi, sen bir b a h ç e veya saraya benziyor

sun. Ya d a A llah ’ın dünyaya gönderdiği bir cennetsin.
Hayır, san a dünya dem eyeceğim , çünkü dünya değilsin. Dünya

ömrü eksiltir. H âlbuki sen ömrü arttırırsın. “915
Ülkenin padişahı, göklerde yalnız dolaşan hüsrev(güneş), gibi şeref

hanesinde bulunan padişahlık minderine oturup devlet yastığına da
yandı. Büyüklük ve heybet merdivenine tırmandı. Mutluluk ve sevinç
merkezine ayak koydu. Şeref ve haysiyet [35] atına bindi. Süreyya yıl
dızlarına benzeyen şehzadeler onun sağ tarafında yerlerini aldılar. Her
biri padişahlık göğünün dolunayları olan yedi kardeşi Kubilay, Hüla
gu, Arıg Böke, Möge, Böcek ve Sögetiı, Büyük Ayı yıldız takımı gibi
ayakta durdular. Sol tarafta [36] her biri güzellik bakımından aya ve
güneşe yanaklarını ödünç vermiş ve gül bahçelerini andıran kadınlar,
“M urassa tahtlara karşılıklı olara k y aslan ırlar916 ayetinde dendiği gibi
yaptılar. Sayfalarına güzellikle ilgili cümleler yazılmış, ay yüzlü, huri
sıfatlı sakiler, ibrik veya testilerden kım ız ve şarap kâselerini doldur
dular. Orada bulunanların kalplerinin tarlası, üzüntü ve keder diken
lerinden arındı. Şiir:
“Ya Rabbi! Ne diyeyim, ne söyleyeyim ? Gül yüzlü o sakiler, tuzağa

am b er saçmışlar.
H ançeriyle M erih’in yüzü ka n a bulanm ış. Çünkü on lar kendini z a

fe r kazan m ış sayan insanların can ın a h a n çer dayarlar.
Onların elleri kadehlerin kulplarını tutunca, kadehlerin karşısında

Z ühreyıldızı, su kabarcıkları gibi dan s etm eye başlar.”
914 TYıs’un bir m ahallesi.

915 Enverî’den.
916 Kur’ân-ı Kerîm , 56 /1 5 -1 6 .
Kötü talih, ayağını doğru yola koyduğu için çeng, mecburî olarak
neva makamını çalmakta mutluluk yıldızı da sevdiği bir şiirin matla-
sını seçip, makamıyla söylediği şu sözleri devletli diliyle dünyaya du
yurmaktaydı. Şiir (Arapça):
“M üjdeler olsun, şan s sözünü tuttu. Kader, kabalığı ve zulmü için ar
tık ço k pişm an . ”
Hoşuna giden şu gazel karşısında dönem gökyüzü dans etmeye baş

ladı. Şiir:
[37] “Ey p ad işah ! Ülke senin varlığınla m am u r olsun, Bütün dünya

senin emrin altına girsin.
Seninle ülke mamur, zulüm yıkılm ış ve adaletin tem elleri sağ lam
laşm ış olsun.
Duruma uyan şu şarkı, Çengin hoş sesi arasında dillerden dökül

mekte. Şiir:
“Ataların, zam anın sayfasın daki zulmü temizledi. H er tarafı saran

cömertliğin, yıkıkları onardı.
Ey üzerine h an lık elbisesi uymuş olan! İyilik et, çünkü devlet sırası
şendedir.917
Mengesser Noyan komutasındaki n oyan lar ve emirler silahdarlara

ayrılmış olan yerde saf saf dizilmişler. Bulgay Aka’nın önderliğindeki
bitikçiler, vezirler ve h âcibler yerlerini almışlar. Diğer emirler ve h a-
şem ikametgâhın dışında silahlı olarak yüzden fazla sıra meydana ge
tirmişler. Şiir (Arapça):
“Öyle in san lar ki eğer onlarla tanışırsan, iyilik ve güzellikte birer m e

le k gibiler. A m a on larla savaşm aya kalkarsan , h epsi şeytan kesilirler. ”91B
“Akıl ve zek â m elekleri olan Türkler, bazen hoş zülüflü bir huriye, b a
zen d e zırh kuşanm ış bir deve benzerler.
O nlar sav aş m eydan ında zırhlı giyindikleri zam an bir devedirler.

Eğlence sofrasın da içki içerlerken d e huri gibidirler. ”
9,7 Reşideddin Vatvat’tan.

918 El-Gazzî’nin Türklerin övgüsü hakkındaki kasidesinden.
Bu şekilde her türlü zevk ve eğlenceyle, endişe ve kederden uzak
bir hafta geçirdiler. [38] O zaman elbiselerini Cihan Padişahının elbi
sesinin rengine uydurmak için çaba gösterdiler. Kâseleri ve kadehleri
boşalttılar. İki bin arabanın mutfağa taşıdığı kım ız ve çeşitli bitki ve
meyvelerden yapılmış olan şarap dolu fıçılarla birlikte üç yüz baş at
ve sığır ile üç bin baş da koyun eti tükettiler. Berke’nin huzurunda ona,
“Size n e oluyor ki Allah size darda kalm anızın dışında, haram olanları
genişçe anlatm ışken adının üzerine anıldığı şeylerden yem iyorsunuz. ”919
hükmünü okudular.
Bunlar olurken Kadagan Oğul, kardeşinin oğlu920 Melik Oğul ve

Kara Hülagu gelip yeni padişahı kutlayarak bağlılıklarını bildirdiler.
Mengü Kaan, bu hareketlerine karşılık onlara büyük bir ilgi ve sev
gi gösterdi. Onların arkasından gelmekte olan oğullarını beklerken
zevk ve eğlence işinde aşırıya kaçtılar. Ayık bulunmayı bir yana bı
raktılar. Hiç kimsenin [39] akimdan veya kalbinden Cihan Padişahı
Cengiz Han’ın koyduğu yasaları değiştirmek geçmediği ve Moğol örf
ve âdetlerinde değişiklik yapmaya niyeti olmadığı için o konulan hiç
konuşmadılar.
O sırada güzel bir tesadüf, belki de şans eseri veya Yüce Allah’ın bir
lütfü olarak, Keşik adındaki bir kuşçu müminlerin kurtuluşuna zalim
lerin yok oluşlarına sebep olan Salih Peygamber’in dişi devesi921 gibi
kaybolan hayvanını arayıp bulmak için çaba harcıyor, iki üç gündür
o bölgenin altını üstüne getiriyordu.922 O arada yolu Siremün ile Na-
919 Kur'an-ı Kerim, 5 0 /118.

920 Cam iü’t-Tevarih, Ögedey’in çocuklarını sayarken (Blochet neşr. 14) Melik Ogul’u Öge-
dey Kaan’ın oğlu olarak belirtmektedir. Bu durum da o, Kadagan Ogul’un kardeşinin oğlu değil
kardeşidir.
921 Bu konuda bak. Kur’ân-ı Kerim, 7/73-80.
922 Buna benzer bir olay da Rubruch tarafından anlatılm aktadır: Onun anlattığına göre,
Güyük’ün Sirem on adında bir kardeşi vardı. Sirem on, Güyük’ün karısının ve yanındakilerin
tavsiyelerine uyarak sözde ona bağlılığını ve saygılarını bildirmek, aslında ise onu öldürüp
ordusunu dağıtmak için yola çıktı. O ve adam larının oraya varm alarına iki günlük bir yol
kala arabalarının birinin bozulm ası üzerine yolda kaldılar. Arabacı onu tam ir ederken Men-
gü’nün adam larından biri çıkageldi. A rabacıya yardım ederken ona o kadar çok soru sordu
ki sonunda arabacı Sirem on’un gerçek niyetini ağzından kaçırdı. M engü’nün adam ı konuyla
hiç ilgilenmemiş görünerek işini bitirdikten sonra hem en ahıra gidip en güçlü atlardan bi
rine binerek gece gündüz dem eden yol aldı. M engü’nün ordusuna varıp ona duyduklarını
anlatınca, M engü Kaan, üç daire çizerek bir savunm a hattı oluşturulm asını em retti. Askerler
onun bulunduğu yeri öyle çevirdiler ki artık izni olm adan kimse yanına gelemezdi. Geri kalan
adam larını da Sirem on’u yakalam aya gönderdi. Sirem on planının açıklanm ış olabileceğini
hiç düşünm üyordu. Onu alıp adam larıyla birlikte M engü’ye götürdüler. Mengü onu cinayete
ku’nun askerlerinin arasına düştü. Onların padişahın huzurunda hazır
bulunmak ve kutlama törenlerine katılmak için çıktıkları yolda içleri
dolu arabaları, eşek yüküyle (harvar) yiyecek ve içecekleri vardı. [40]
Keşik, onların niyetlerinden habersiz olarak onlara kaybettiği şeyi gö
rüp görmediklerini sormaya başladı. O arada gözü, kırılmış bir arabaya
ilişti. Arabanın yanında duran çocuk, kendilerinden sanarak Keşik’ten
arabayı tamir etmesi için yardım istedi. Keşik, atından inip arabanın
yanına varınca arabanın, düzenli bir şekilde paketlenmiş savaş araç ve
gereçleriyle dolu olduğunu gördü. Çocuğa “Bu ne silahlan?” diye so
runca, çocuk, “Diğer arabalar da bunlarla dolu” cevabını verdi. Hiç bir
şey fark etmemiş gibi görünen Keşik, onarım işini bitirince başka bir
arabanın yanına gitti. Orada bulunan birinden de bir az bilgi aldıktan
sonra ne olup bittiğini anlamaya başladı. Biraz daha araştırıp aklını
kullanınca artık hiç şüphesi kalmadı “K öpük dağılınca suyun için deki
göründü.” Onların, komplo hazırladıklarını, hanlık konusundaki an
laşmayı ve verilmiş olan ortak karan bozmak için kutlama ziyafetleri
sırasında, sarhoşluktan ellerin ve akılların bağının çözüleceği, ayakla
rın utanma sınırını aşacağı zamanı [41] kollayarak Mengü Kaan’a sal
dıracaklarını anladı. "Oysa p is p is kurulan tuzağa a n c a k sah ibi düşer.923
Bu durum karşısında Keşik, her işini bir yana bırakarak ve “K am çınız
atınızın arkasın d ad ır” atasözünü söyleyerek devesine binip üç günlük
yolu bir günde aldı. Böylece akşam namazı sırasında saraya vardı. İzin
almadan, korkup çekinmeden padişahın huzuruna çıktı. Sözünün ne
reye gittiğin düşünmeden “Siz eğlence sofrasını yaymış, zevk ve safha
ya dalarak dünyanın gamını unutmuşsunuz. Hâlbuki düşmanlarınız
hazırlıklarını yapıp kılıçlarını bilemişler, fırsatını buldukları an saldı
racaklar” dedi. Şiir (Arapça):
“Eğer düşm anın kapısın dan içeri h ızla girm ezsen, kapı aralığından o
senin başu cu n a gelir. ”924
Bütün bunları padişahın yüzüne karşı söyledi. İşin ciddiyetini an

latarak onları tedbir almaya sevk etmek istedi. Böyle bir hareket, Mo
ğol örf ve âdetlerine, bilhassa Cengiz Han’ın neslininfurugj yasasına
teşebbüsle suçlayınca Sirem on itiraf etm ek zorunda kaldı. Onun üzerine onu, Göyük Han’ın
büyük oğlunu ve yanlarında bulunan 3 0 0 kadar Tatar askerini öldürdüler. Onun ardından
konuşturmak için hanım larını da kızgın sopalarla dövdüler (Rochille, 163 vd.).
923 Kur’ân-ı Kerîm, 3 5/43.
924 İbnü’l-M u’tazz’m bir kasidesinden.
aykırı olduğu için onun bu davranışını Mengü Kaan ve adamları anla
yamıyorlar ve onu ciddiye almıyorlardı. Keşik ise, olayı tekrar tekrar
anlatıyor ve onların925 ne yapmak istediklerini açıklamaya çalışıyordu.
Fakat Keşik’in bu sözleri Han’ın kulağına girmiyor ve ona ilgi gös

termiyordu. Daha sonra Keşik’in olayın ciddiyetini anlatmak için sarf
ettiği gayret ve [42] gösterdiği telâş da Han’ı etkilemedi. Huzurda bulu
nan itibarlı şehzadeler ile n oyan lar da sonunda pişman olabilecekleri
bir olay karşısında suskun kalıyorlardı. Şiir (Arapça):
“Girişin geniş, çıkışın d ar olduğu konusunu h içbir zam an unutm a.”926
Çare yolları tamamen kapanmadan, tedbir imkânları tükenmeden,

deneme ümidi kırılmadan, iş kıl gibi incelemeden, aklın aydınlık gözü
kamaşmadan, düşmanın küçük ordusu büyümeden, akıllı bir insanın
gerekli tedbirleri alması, düşman zayıf da olsa onu küçük görmeme
si gerekir. Eğer şüphe duyulan şey gerçekleşirse, ona karşı hazırlıklı
davranarak ondan gelecek sıkıntıyı ortadan kaldırır. Eğer onun aslı ol
mazsa, almış olduğu tedbirlerden hiçbiri zarar ve kötülük görmez. Hiç
kimseye de bir ziyan gelmez. Şiir (Arapça):
“Zavallı ad am kararsız davranınca, ağacın gövdesini kü çü k kü çü k

tahta parçalarıy la ateşe verdiler. ”
Bu işi önce akıl ve zekâ terazisine vurarak nazik ve yumuşak bir

şekilde halletmeye çalışmak, bu karışıklık ateşini büyümeden söndür
mek, emniyet ve huzurun gözüne toprak savurmadan bu felâket rüz
gârına karşı tedbir almak ve [43] insanların hayatıyla eşdeğerde olan
utanma duygusunu, zamanın elinden ve bu işin üzerinden kurtarmak
gerekir. Şiir:
“Sertlikten ve kabalıktan iş çıkm az. Yumuşaklık, yılanı deliğinden

çıkarır. ”
Eğer bu yol başarılı olmaz, o kimseler iyilikle ve tatlılıkla yola geti

rilmezse, “Son ilâ ç d ağ lam ad ır” yoluna gidilir ve onlara zor kullanılır.
Şiir:
925 Yani Sirem ün ile Naku’nun.

926 Bak. Tebrizî, Şerhü’l-Hamase, III. 89.
“İdaresi sağlam bir ordu, önünde durmuş em rini beklem ekte. Asker
leri, sav aş ve hizm et sırasında m ızrak ve kılıç gibidirler.
Onların h er biri, akıllılık bakım ın dan elinde ka d eh tutan H üsrev’e

ben zem ekte, atlarının üzerindeyken R ahş adlı atının üzerindeki Rüs-
tem'i andırm aktalar. ”
Bu sözlerden sonra şehzadelerin her birinin bu işe el koyması, onun

aslını araştırıp soruşturması, kadere boyun eğerek onları ya iyilikle ya
da zor kullanarak yola getirmesi kararlaştırıldı. Şiir:
“Fikir, fethin an ahtarı olara k ortaya çıktı. Çünkü dem ir gibi sağlam
bir fikir altın bir anahtardır.
Sağlam bir fikir yü z savaşçıdan d a h a iyidir. Tıpkı bir p a d işa h tacı

nın yüz külahtan d a h a iyi olduğu gibi.
[44] Bir fikirle bir ordu yenilebilir. Fakat bir kılıçla a n c a k yü z kişi
öldürülebilir.927
Fakat şehzadeler alman o karara uymayıp sarayın emirlerinin ko

mutanı ve devlet erkânının en büyüğü olan Mengeser Noyan’ı o işi
araştırmak ve doğruyu bulmak için görevlendirdiler. Onun yanına,
Şiir (Arapça):
“Cinler üstüne cinler. Eğer on lar insansa, toprak üzerine çivi çakılm ış
gibi görünüyorlar:”928
Şeklinde nitelenen yiğit ve savaşçı Türklerden meydana gelen iki

üç bin kişi verdiler. Onlar hep birlikte atlarına binip yola koyuldular.
Göklerin Cemşid’inin (güneş) öncü askerlerinin(yezek) akşamın ordu
suna baskın düzenlediği, ortalığın aydınlanmaya başladığı bir sırada
Mengesser, anılan kimselerin evlerinin önüne vardı. Oraya varan yüz
kişilik birlikten sonra [45] diğerleri de gelip önü arkayı sağı solu çe
peçevre sarınca Mengesser Noyan bağırarak, “Padişahın mübarek ku
lağına sizin hakkınızda bazı sözler gelmiştir. Eğer o söz, yalan ve iftira
testisinden sızmışsa, doğrusu kolayca ortaya çıkacaktır. Bu durumda
hiç düşünmeden gönül rahatlığıyla gelip padişahın hizmetine girin ve
927 N izam î’nin Hüsrev u Şirin’inden.

928 Ebu N uvas’ın çevgan (polo) oyununun methi hakkında söylediği bir kasideden alınm ış
olaıı bu beyit, İbnü’l-Esir tarafından zikredilmiştir.
akıl dışı mazeretlere başvurmayın. Şerefinize konan bu ayıbın tozunu
acele edip vefa ve sadakat göstererek temizleyin” dedi.
Onlar akıllıca söylenmiş bu sözleri duyunca evlerinden dışarı çık

tılar. Etrafa baktıkları zaman her tarafta çok sayıda asker gördüler ve
kendilerini dairenin ortasındaki bir noktaya benzettiler. Atları ve ayak
ları (hayl u recil) de kendilerinden uzakta bulunuyordu. O durumda
düşünce ve hareketlerinden akıl ve irade izleri silinmeye başladı. Kor
ku, şaşkınlık ve perişanlık bağları muhakeme etme yeteneklerini bağla
dı. Büyük bir karamsarlığa ve paniğe kapıldılar. Özür dileyerek dilleri
tutulmuş ve öne arkaya hareket edecek güçleri kalmamış olduğundan
ne ilerleyebildiler ne de oldukları yerde kalabildiler. Ne bekledikleri
bir yardım, ne de onlara [46] karşı koyabilecek güçleri, yürekleri ve
cesaretleri vardı. Kendilerini kıyısı görünmeyen bir denizde hissettiler
ve bu işten sıyrılamayacaklarmı anladılar. Boyunlarını kader halkasın
dan çıkarıp, ayaklarını tedbir çukurundan çektiler. Şiir (Arapça):
“Bir y aşın d aki bir d eve yavrusu bir ip e bağlandığında altı yaşın daki
dişleri dökülm üş d evelere bile saldıram az. ”929
İradelerini kaybetmiş bir vaziyette, büyük bir korku içinde No-

yan’ın refakatinde cihan padişahının huzuruna varmak için birkaç sü
varinin nezaretinde yola çıktılar. Orduya yaklaşınca o topluluğun ço
ğunu tutukladılar. Silâhlarını aldılar. O silâhsız kötü huylu emirlere
verilen emir üzerine onlar şehzadelerle birlikte dokuzar dokuzar yeri
öptüler ve içeri girdiler.
Bir iki gün onlara hiçbir şey sormadılar. Tartışma ve konuşma say
fasını mühürlediler. Üçüncü gün güneş doğudan doğmaya hazırlanır
ken âsilerin devletinin akşamı, şanssızlık batısına ulaştı. Münafıkların
ömrü hazan mevsimine geldi. Onları tekrar toplayıp [47] bir araya geti
rince Mengü Kaan “Sizin hakkınızda akla ve mantığa sığmayan şeyler
söylediler, halkın kulağına gitmiş ve dilinde dolaşmakta olan yaptığı
nız hareketlerin oyun olmadığını ve şakaya gelir bir tarafının bulun
madığını bilmeniz gerekirdi. Bu iş soruşturma ve araştırma yoluyla or
taya çıkarılacak; bu şekilde gerçeğin yüzüne konmuş olan şüphe tozu
temizlenecek; doğruluğun üzerinde bulunan kuşku perdesi kaldırıla
caktır. Eğer bu işin aslı uydurma ve iftira ise, uyduran ve iftira eden
929 Cerir’in bir kasidesinden.

lâyık olduğu cezayı görecek, verilecek bu ceza insanlara ders ve ibret
niteliğinde olacaktır” dedi.
Daha sonra ord u ’y a girilip çıkılmasına yasak kondu. Her biri dönen
feleğin kendilerine bir zarar veremeyeceğini sanan, gecelerin ve gün
düzlerin düzenli dönmesinin onların ipe dizilmiş incilerini bozmaya
cağına güvenen, fakat şunu bilmeyen, Şiir:
“O han gi serviyi yüceltti d e sonra on a bir dert verip başım eğm edi?
H er zam an tatlı lokm a yutulmaz. Lokm a, bazen deva, bazen d e dert

olur. ”
Eçitay Noyan, Taunal, Kata Kürin, Çengi, Kan Hıtay, Sorghan, Kü
çük Taunal, Togan ve Yasaur [48] gibi bazı emir ve soyanları padişahın
fermanı üzerine tutukladılar. Her birinin adlarının burada anılması
uzun sürecek olan âsilerin ileri gelen tümen emirlerini sorguya çek
tiler. Büyük yargıç(yargucî-i buzurg) Mengesser Noyan’m maiyetinde
çalışan emir ve n oyanlandan bir kısmı, birkaç gün o işin gizli kalan
yanlarını araştırıp soruşturdu. Soruşturma büyük bir gizlilik içinde ya
pıldı. İfadelerine başvurulan kimselerin çelişkili sözleri söylemesi üze
rine onların isyana kalkıştıkları konusunda hiç şüphe kalmadı, utanıp
pişman olarak her biri kendi kendine "Keşke toprak olay d ım ”930 dedi.
Sonunda suçlarını itiraf ettiler. Bunun üzerine Mengü Kaan, övülme
ye değer huyuyla onların yaptıklarına göz yummak ve onları affetmek
istedi. Çünkü “Güçlünün affetm esi, büyüklüğün gereğindendir." Fakat
şehzadelerin ve emirlerin ileri gelenleri söz alarak, “Düşmanın karşı
sında gafil olup, [49] büyüklük taslam ak, akıldan ve doğruluktan u zak
olur. Şiir (Arapça):
“Çoğu zam an bir ağrı kesicinin kılıcın yerine kullanılm ası, kılıcın
ağrı kesici y erin e kullanılm ası k a d a r tehlikelidir."931
Şiir:
“N ereni y aralarsa yaralasın, sen y aray a m erhem sürünce yaranın

bir zararı olm az. ”932
930 Kur’ân-ı Kerîm, 7 8 /40.

931 M utenebbî'den.
932 Senaî’nin Hadika’sından.
İleri görüşlü bir insan, kötü düşünceli bir düşmanın fırsatını yaka
layınca onu cezalandırmayı ertelerse, tedbirden ve doğru hareketten
uzaklaşmış olur. Sonunda bu hareketi onun pişman olmasına ve üzül
mesine sebep olur. Şiir (Ai'apça):
“Eğer düşm anının fırsatı eline geçerse, h iç düşünm eden harekete

geç. ”933
Çorak toprağa atılmış bir tohumun yeşermediği, peş peşe gelen yağ
mur bulutlarının onu etkilemediği gibi iyilik de kötü kimseleri etkile
mez. Şiir:
“Eğer bir ağ aç yapısı itibariyle acıysa, onu cennet b ah çesin e diksen

de,
Ona cennet ırm ağından su verip, kökü n e b a l ile m isk döksen de
Sonunda tabiatı y apacağ ın ı y a p a r ve o, acı m eyvesini verir. ”H:i4
Eğer ceza gerekli olmasaydı, güçlü padişahlar ve kuvvetli hüküm

darlar ona başvurmazlar ve “Demir ve Kılıç” ayeti nazil olmazdı. Kalı
cılığın, nesillerin devamının ve hayatın sürmesini sebeplerinden biri
olan kısastan bahsedilmezdi. “Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat
vardır. ”935 Şiir:
[50] “Ağaç, a n ca k h er dalının başını y a ra ra k b ah a ra kavuşur.
Ey p ad işah ! Ülkene düşm an olan dan öç alm an gerekir.
Çünkü güneş, durduğu yerden dünyayı feth etm ek için okunu fırlat-
m asaydı, dünya aydınlanm azdı. ”
Mengü Kaan, bu sözlerin kin ve garazdan dolayı söylenmiş sözler

olmadığını anlayınca emri üzerine, yukarıda adlarını andığımız kötü
niyetli emirlerin ve olaya adları karışmış olan şehzadelerin üzerine
gazap kılıcını çektiler. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuruyor “Onlar,
günahları yüzünden su da boğuldular, ateşe s o k u l d u l a r . Cezalandırı
lanların başını Elçitay çekti. Onu elsiz ayaksız bıraktılar. Onun ardın
dan Taunal’ı yok ettiler. Kata Kürin’i dikilmiş bir kılıcın üzerine karnı
033 İbnü’l-M utazz’ın bir şiirinden.

934 Firdevsi’nin Sultan M ahm ud hakkında söylediği hicivden (Bak. Mohl, I, XCI)
035 Kur'ân-ı Kerîm, 2 /175.
üstü atarak öldürdüler. Diğerlerini de sırayla bu şekilde öbür dünyaya
yolladılar. “D ünyada işlediğim iz büyük kusurlardan ötürü y az ık lar ol
sun b iz e ”937 dediler.
[51] Bu olup bitenler, Çağatay’ın oğlundan torunu Yesün Toka’nın

kulağına gelince o, ordusunu bırakıp yanına otuz süvari alarak kendi
ayağıyla gelip teslim oldu. Onu da Naku ile Siremün’un tutulduğu ye-
re(nerge) gönderdiler.
Sözün kısası, kalbinden başkaldırmayı geçiren herkesin boynuna

İlahî kader tasma takıp onları birer birer kendi ayağıyla itaat halkası
nın içine soktu. Mengü Kaan’ın uğurlu yıldızının gücü ve rızık arttı
ran devletinin dirayeti, kibirli zorbaları ve iblisleri onun emrinin ve
buyruğunun dizginleri altına aldı ve asillerin her biri hal diliyle şöyle
dedi. Şiir:
“Sen benim başım ı istemişsin. O, kim senin eline verilmez. Geliyorum

ve onu boynumum üzerinde san a getiriyorum. ”938
Asillerin bazılarını da elçiler bulup getiriyorlardı.
Kadak Noyan henüz gelmemişti. O, Siremün ile Naku’nun gidi

şinden sonra bu kötü olayın kendisinden kaynaklandığını, bu büyük
belâya kendisini sebep olduğunu, karışıklık tozunu kaldıranın ve ıs
tırap ateşini dünyaya atanın da kendisinin olduğunu, artık onu telâfi
etmeye imkân kalmadığını anlayınca, Şiir (Arapça):
[52] “B irçok topluluğu bir araya getirip kaynaştırdıktan sonra on lar

dan elim i eteğim i çektim. ”939
“Basra yıkıldıktan sonra ” ayağını o işten kurtarmak, dünya nimetle

rinden vazgeçerek inzivaya çekilmek, sırtını yeniden emniyet dağına
yaslamak suretiyle başım boynunda ve canını vücudunda tutmak iste
di. Bu hevesi, beyninin kazanında ihtiras ateşiyle pişirerek kendi ken
dine şu şiiri söyledi. Şiir:
“S elâm etle em niyete ulaşm aya çalış. Çünkü yol ço k tehlikeli ve m en

zil ço k uzaktır. ”

938 Nusret ed-Din Kebud Câm e’nin bir rubaisinin ikinci beyti.
939 Ham ase şairi el-Farrar es-Sulemî.
Gece ve gündüz endişe ve telâş içindeydi. Kurtuluş için sığınabile
ceği bir delik ve emniyetli bir yer arıyordu. Fakat felek, onun bu üzün
tülü ve kederli haline, ağlayıp sızlanmasına kıs kıs gülüyor ve mana
diliyle şöyle diyordu. Şiir:
“Eğer dilin sır saklasaydı, onun okun ucunda n e işi olurdu?”
O arada huzurun vekilleri (m üekkilân-ı hazret), yani ölüm melekle

ri gelerek “Dostlarının hepsi gittiler, sıra sende” dediler. Şiir:
“Ey çadırcı! Çadırı artık sök, çünkü kervanın rehberi h arekete geçti. ”940
Onu evinden alıp arabayla Karakorum’un dışına kadar taşıdılar.

Yolda kendisini yürüyemeyecek kadar ağır hasta göstermeye çalışın
ca sürükleyerek ord u ’y a götürdüler, Padişahın huzurunda yargıçlar
(yarguci) onu yargıladılar. İblisinkini geçen suçunu ve günahını itiraf
edince [53] onu da dostlarını ve arkadaşlarının gittiği yere gönderdiler.
“Onları ceh en n em e götürür. Gittikleri y er ne kötü yerdir. ”941
Henüz ele geçirilememiş olan ve kötülüklerini devam ettiren bazı

şehzadeleri yakalama için Bürilgitay Noyan’ı, savaşçı gençlerden ve
yiğit Türklerden meydana gelen 10 tümen askerle Beş Balıg ile Kara-
korum arasında bulunan Ulug Tag942, Kanghay943 ve Kum Sengir’e gön
derdiler. Onların oradan saflar halinde (nerge b e nerge) Kayalıg böl
gesinden Otrar sınırına kadar hükmü geçen Konkuran Ogul’un944 [54]
yanına gitmeleri emredildi. Padişah, Yeke Noyan’ı da iki tümen askerle
Kırgız ve Kemcihüd945 bölgesine gönderdi.
Oğul Gaymış ile oğlu Hoca henüz gelmedikleri için olara elçiler
göndererek “Eğer siz bu suikasta katılmayıp, asilerle suç ortaklığı ya
parak onlara yardım etmediyseniz, bunu göstermenin tek yolu huzura
gelmektir” diye haber ilettiler.
940 M enuçehrî’den.
911 Kur'ân-ı Kerim, 1 1 /110.
9,2 Muhtem elen bugünkü Kobdo bölgesinde bulunan bir dağ.
943 Moğolistan’daki bir dağ silsilesi.
944 Hordu b. Hışi b. Cangiz Han’ın oğlu.
945 Kırgız ile Kemcihüd birbine bitişik iki bölgenin adıdır. Aynı zam anda Yenisey adıyla
da bilinen büyük bir nehrin adı olan Kemcihüd, bir yandan M oğolistan’a bir yandan da Anke-
kuh M uran dedikleri büyük bir nehre dayanan bir bölgeye verilen ad. Bu bölgede çok sayıda
şehir ve köy vardı. Oranın göçebeleri de çoktu. Onların yöneticilerine başka adları olmasına
rağmen “İnal” derlerdi.
[55] Hoca’ya elçi olarak gönderilmiş olan Şilemün Bitikçi, Padişa
hın fermanını ona duyurunca Hoca, sözlerini aldırış etmedi ve ona
saldırıp kötülük etmek istedi. Bunun üzerine itibar bakımından diğer
kadınlardan daha aşağı fakat akıl ve yetenek bakımından daha üstün
olan Hoca’nın hatunlarından biri onun bu düşüncesine karşı çıkarak,
“Elçinin görevi haber taşımaktır. Zamanımızda hiç kimse asilerin el
çisine dahi saldırmaya cesaret edemez. O halde Mengü Kaan’ın hu
zurundan gelen bir elçiye saldırmanın ne gibi sonuçlar doğuracağını
düşünebiliyor musun? Böyle bir kişinin öldürülmesiyle ülkede ne gibi
karışıklıkların doğabileceğini ve ne tür felâketlerin ortaya çıkabilece
ğini tahmin edebiliyor musun? Elçiyi öldürdüğün takdirde bütün kö
tülükler harekete geçer. Fitne denizleri kabarmaya başlar. Belâ ateşi
alevlenip dünya ıstırap içinde kalır. İş işten geçtikten sonra pişmanlık
fayda etmez. Mengü Kaan, büyük (aka) dır. Babasının yerine geçmiş
tir. Her ne konuda olursa olsun, onun fermanına uyman gerekir” dedi.
Hoca, şanslı olduğu için bu konuyu bir daha düşündü. Bu işin so
nunda çıkacak felâketi ve ondan doğacak pişmanlığı gözünün önüne
getirdi. Hanımının nasihatini aklının terazisinde tattıktan sonra Şile-
mün’e saygı göstermeye başladı. Oradaki hatunlarını da alarak padişa
hın huzuruna varmak için büyük bir hızla yola koyuldu.
Daha önce büyüğü (aka) Kara Hülagu’nun yanma gelmiş olan Tek-
şî Oğul946, [56] Büri’nin yanma elçi olarak gitti. Türkmen Bitikçi’yi de
Ulug Ef’in947 emirleri ve noyanlarıyla birlikte Yesü Mengü ile karısı
Togaşi’ye gönderdiler. Türkmen Bitikçi, tutuklanmış olan şehzadele
rin ve emirlerin durumlarını anlattıktan sonra onlara, “Eğer siz onlarla
işbirliği yapmamışsanız, padişahın huzuruna çıkma konusunda boş
yere niye bu kadar gecikiyorsunuz? Bu ihmalciliğin ve ağırdan alma
nın sebebi nedir? Eğer kalbinizde suçluluk duygusu yoksa hiç vakit
geçirmeden hareket etmeniz gerekir. Yoksa savaş meydanına koşup sa
vaş için hazırlık yapmanız yerinde olur. Çünkü “Yalnız geciken özür
diler” dedi.
946 Kara Hülagu’nun kardeşi değil, Moşi b. Çağatay'ın oğludur. Zaten oğul sıfatında onun
şehzade olduğu anlaşılıyor. Aka kelimesi burada ağabey anlam ının dışında kullanılmış olm a
lıdır.
947 Ulug Ef, bu kitapta hep Çağatay’ın ordusu olarak kullanılmıştır.
Bu sözleri duyunca padişahın heybetini [57] gözlerinin önüne ge
tirerek korkmaya başladılar. Suçlamaları reddederek, onlarla suç or
tağı olmadıklarını ileri sürdüler. Elçiler948 haberi ulaştırdıktan sonra
ziyafeti beklemeden hemen geri döndüler. Büri, Yesü ve Togaşi de yola
çıktılar.
Emil ve Kayalık bölgelerinden yola çıkıp Bürilgitay’ın askerleri

ne teslim olan şehzadelerin ve büyük emirlerin silahlarını alıp onları
Mengü Kaan’ın ordusuna gönderiyorlar, diğerlerinin ise, işlerine geldi
ği gibi ya hapsediyorlar ya öldürüyorlar ya da işkenceye çekiyorlardı.
Huzura ilk gelen kimse olan Hoca’yı [58] Siremün ile diğer şehzade
lerin yanma gönderdiler. Onunla beraber olan Bughalay’ı, Korçi’yi, EI-
çigitay'ın oğlu Arghasun’u ve daha başkalarını sorguya çektikten sonra
onları da daha önce suç ortaklarını gönderdikleri yere gönderdiler.
O arada Cinkay da geldi. Onun defterini de 650 yılının Ramazan

ayında (Kasım-Aralık 1252) Danişmend Hacib’e dürdürdüler. Bunu
daha sonra ayrı bir bölümde anlatacağız 949
Onlardan sonra Caymış Hatun geldi. Onu Siremün’ün annesi Ka-

dakac950 ile Beki’nin951 Ordu’suna gönderdiler. [59] Mengesser Noyan
da oraya gitti. Bu karışıklığın asıl kaynağı olan onun oğulları, suçlarını
itiraf etinceyargular kuruldu. Yargu’d a da gerçeği söyleyince yaptıkla
rını cezasını gördüler.
Yesü, karısı Togaşi Hatun ile Büri de diğer suçluları takip ettiler. Mi
ran Bitikçi, Suman Korçi ve Abacı gibi emirlerle önde gelen bitikçiler-
den ve soyanlardan bir kısmının soruşturması yapıldı. Soruşturması
yapılan emirlerin tamamını öteki dünyaya yolcu ettikten sonra952 Yesü
ile Büri’yi Batu’nun huzuruna gönderdiler. Yesü’nun gözünün önünde
Togaşi Hatun’u Kara Hülagu yargıladı. Padişahın emri üzerine onun
948 Türkm en bitikçi ve yanındakiler.

949 Yazar bu vaadini unutm uş olmalı. Çünkü bu kitapta bundan başka Cinkay’dan bahse
den bir bölüm yoktur.
950 Ögedey’in üçü ncü oğlu Köşü’nün karısı olup Konkirat kabilesindendi. Büyük babası
Cengiz Han'ın gözde hatunlarından Börte Fucin'in kardeşi Elçi Noyan’dı.
951 Sorkotani Beki.
952 Emri üzerine sayıları 77 olan hapsedilmiş olanlardan em irleri ve şehzadeleri başkal
dırm a gibi tehlikeli bir m aceraya sürükleyenlerin hepsini kılıçtan geçirdiler. (Cam iü’t-Tevarih,
297)
vücudunu tekmeyle ezdiler. Böylece padişahın ona duyduğu öfke ate
şinin üzerine su serpilmiş oldu.
[60] Müşriklerin ve putperestlerin reisi olan İdi Kut, Beş Balıg’ta bir
kısım eşkıya ile ayaklanmak için işbirliği halindeydi. Onlar, büyük ca
mide Müslümanların aydınlık günlerini karartmak, sabahlarını gece
yarısına döndürmek, İslam’ın nurunu küfür karanlığında boğmak, an
cak mahşer günü birleşebilecekleri şekilde onları dağıtmak istedi. “Al
la h ’ın nurunu ağızlarıyla sön dü rm ek isterler. Kâfirler istem ese d e Allah
nurunu m utlaka tam am layacaktır; ”953 Fakat Muhammed’in (A.S.) dini
nin mucizesi, onların sırlarının açığa çıkmasına sebep oldu. Ahmet’in
şeriatının nuru, karanlık sayfanın üzerinde kendini gösterdi. Onların
aralarında bulunan ve kuracakları tuzağın enini boyunu öğrenen bir
köle, İslamiyet’i kabul ederek onları gammazlayıp suçlarını açığa vu
runca, İdi Kut’u suç ortaklarıyla birlikte ord u ’y a getirdiler ve yargıladı
lar. Suçlarını itiraf edince [61] Beş Balığ’a götürülmeleri emredildi. Her
sınıftan insanları bir alanda toplayarak cuma günü namazdan sonra
Müslümanların ve Putperestlerin gözleri önünde onları cehennem ze
banilerinin eline teslim ettiler. Miıslümanlar bu şekilde yeni bir haya
ta kavuştuklarından dolayı Allah’a şükrettiler. Şiir (Arapça):
“Öyle bir z a fer ki cennet kapıları önünde açılıyor ve dü n yadakiler

yen i çizgili elbiselerle görünüyorlar”954
Onlara verilen bu ceza, Muzaffer Padişah Mengü Kaan’a edilen du

aların artmasına ve onun işlediği sevapların çoğalmasına sebep oldu.
Bu hayırlı işlerinden dolayı Yüce Allah, onun ülkesini koruyup, onun
hanlığını devam ettirsin! Bu konu İdi Kut bölümünde955 etraflı olarak
anlatılmıştı.
O sırada Elçigitay Irak’ta bulunuyordu. Kadakan Korci, Cihan Pa

dişahının huzurundan kalkıp Batu’nun sarayına vardı. Oradan Bad-
gis’e bir süvari birliği gönderip onu Badgis’te yakaladılar. Adamlarıyla
birlikte Batu’nun huzuruna getirdiler. [62] yakınlarından (havas) bir
grupla onun işi de bu şekilde bitmiş oldu. Şiir:

954 Halife M u'tasım Billah’m methi ve A m urruya zaferinin kutlanması hakkında Ebu Tem-
m am ’ın söylediği ünlü kasideden.
955 C .I.s.48-53.
“Birkaç gün sayıp sonunda y o k oldu. Dünya on a bakıp a lay ederek,
o d a gitti, dedi. ”
Bu konu hakkında daha geniş bilgi, Elçigitay’a ayrılan bölümde956

verilecektir.
Karışıklık çıkanların bir kısmı da kıyıya köşeye saklanarak kendi

lerini kurtardı. Bunların hepsinden bahsetmek sözü uzatır. Yargucu
Balâ’yı adamlarıyla birlikte bu olaya karışmış olanları araştırıp ceza
landırmak için Yesü’nün askerlerine gönderdiler. Aynı işle başka bir
emiri de Hıtay’da görevlendirdiler.
Neredeyse bu karşılıkların kötülüğünün sebep olduğu heyecan, ci

hanı ateşe verecek ve akılları baştan alacaktı. Kötü niyetli kimselerin
ve sapık düşünceli emirlerin baştan çıkardığı adı geçen emirler, “Kötü
bir arkad aş bir yangın gibidir. Zarar verm ese bile dum anından kurtu
lam azsın ” dendiği gibi [63] mağrur olup, doğru yoldan çıkmış ve na
sihatlere kulaklarını tıkamışlardı. Bunun dışında Mengü Kaan’ın im
paratorlara lâyık kutlu tabiatının iyiliği ve kalbinin temizliği, onu ilk
olarak işlenen hatalar yüzünden kin tutmaya, insanlara sevgi ve dost
lukla yaklaşmaya itmiş; muzaffer ve başarılı olduğu durumlarda “Eğer
p ad işah san , iyi o/’ atasözüne uygun olarak cömertliğin kurallarına uy
maya sevk etmişti. Şiir Arapça:
“Makamının zekâtını öde. Bil ki o da m al gibi zekâtı gerektirir. ”
Huma kuşu gibi merhametli ve şefkatli kanatlarını insanların üzeri

ne germiş, affedip bağışlayarak hataları göz yummuştu. Şiir (Arapça):
“O, onlara eski kini beslemiyor. Aslında kavm in reisi kin b eslem ez ."
Mengü Kaan, bazı suçlulara da işken ce ve eziyet etm ek için değil,

onları eğitm ek için “S eyahat edin ki gan im et bu lasın ız” sözünü örnek
göstererek, bir süre gurbette yaşama cezası verdi. Çünkü Şiir:
“Ay, dolunay şeklini a lm a k için yolculuğun zahm etin e katlanır. ”
[64] Savaş ve kavganın zorluklarına karşı insanlara, cömertlerin üs

tün yanlarını ve bilgili kimselerin büyüklüğünü örnek gösterdi. Şiir
(Arapça):
956 Yazar, belki de Elçigitay hakkında bir bölüm yazm ak istem iş fakat bu isteği kuvveden
fiile çıkmamıştır. Her halükarda elimizdeki metinde böyle bir bölüm m evcut değildir.
“Tehlikeye karşı kazan ılan za fer tehlikenin için de yatm aktadır?” 957
Kötü kimselerin işledikleri suçların pisliğini ve kirini, onları yola

getirmek için harcadığı çabaların teriyle yıkadı. Onların damarlarında
dolaşan ihanet ve asilik kanını arındırıp temizledi. Şiir:
“Gerçekten d e ateş, altının ayarını yükseltir. ”
Şefkatli ailesinin çabasıyla terbiye edilemeyen her çocuk, hiç şüp

hesiz, sevgisiz ve inatçı zamanın vereceği dersle terbiye ve tecrübe ka
zanır. Şiir (Arapça):
“A nnesi ve babası tarafından eğitilm eyen biri, gündüz ve g ece tara

fın d an eğitilecektir. ”
Bütün bunlardan sonra Mengü Kaan, Siremün’ün Kubilay Oğul,

Naku, Cağa Noyan ve Yesün Toka ile birlikte [65] Manzi taraflarına
gitmesini emretti.
Hoca’ya gelince Mengü Kaan, hanımın hatırı için onu askerden

muaf tuttu ve ona ikametgâh olarak Karakorum’un yakınında bulunan
Solangay bölgesini gösterdi. “Ne güzel! O, bu hareketiyle cöm ertlik el
bisesiyle süslenm iş, milletlerin hü kü m darın a lâyık bir şekild e davran
mıştır.” Şiir (Arapça):
‘Ne gü zel onun o işleri ki görünüşü iyi, etkisi hoştur! Onlar ruhlara
sevgi bırakıp, sah ib in e açıktan veya gizli o la ra k yardım cı oldu .”
Peygamber’in (A. S.) iki sözünü de burada söylediklerimize delil

olarak nakledelim: “A krabalık bağ lan ku r” ve “Yakın ak ra b a lık ömrü
uzatır”. Bu emir, tek bir millet için verilmiş olmayıp, [66] bütün mil
letler bu emrin kapsamı içine girer. Akla ve mantığa da uygun düşen
bu söz, içinde rahmet mükâfatı saklamaktadır. Bu hadisin zahiri ma
nasına göre hareket eden kimseler “Vakitleri gelince n e bir saa t g ecik e
bilir n e de ön e geçebilirler”958 ayetinin hükmüne muhalefet etmiş olur
lar. Ayetlere uygun düşen rivayetlerin ve Kur’ân-ı Kerîm’in hükümleri
doğrultusunda nakledilmiş olan hadislerin doğruluğunu araştırmaya
kalkmak yersiz olur. Akrabalık bağlarıyla hayatı devam ettirmek iki
yolla olur: Bu yolların ilki, evlenme yoludur. Bu yolla insan nesli çoğa-
957 El-Tiham î’nin ünlü kasidesinden.

lir. İnsanların gerçek halefleri, bu yolla nesilden nesile, asırdan aşıra
yokluk âleminden varlık sahasına çıkar. Gizli alandan açık alana gelir.
Ataların ve dedelerin adları, kendilerine benzeyen çocukları tarafın
dan anılarak zamanın üzerinde hatıra olarak nakşedilir. Akıllı bir ada
mın hayattan anladığı şey, bu dünyada iyi bir ad ve şöhret bırakmaktır.
O ad, onun ölümünden sonra da yaşar. Soylu ve cömert bir evladın
hayatı, hiç şüphesiz atalarını hayatı manasına gelir. İkinci yol ise, ak
raba, eş ve dostlarla uyum içinde olmak ve yabancılara karşı dürüst
davranmak ve herkese yardım etmektir. Böyle kimseler zayıf da olsalar,
güçlü düşmanlarına galip gelirler. [67] Beyni sinirleriyle uyum içinde
çalışan bir insanı fil bile yenemez. Şiir:
Tek başın a bir ip, y aşlı ve z a y ıf bir adam ın gücüyle koparılabilir.
Eğer onun ikisi yan yan a gelirse, Zâl-i Zer959 bile onu koparm akta
âciz kalır. ”
Kurtuluş ümidi kesilmiş ve tehlike içinde bulunan insanlar, o du

rumdan ancak anlaşma ve yardımlaşmayla kurtulabilirler. Hiç kimse,
yardımlaşıp dayanışma içinde bulunan insanlara kötü gözle bakıp on
ları küçük görmez. Onlar, diğer insanların arasında sayılan ve sevilen
kimseler olarak sağlıklı ve huzurlu bir hayat sürerler; düşmanın asık
suratını görmezler. Akıllı bir kimsenin gözünde saygı görerek bir gün
yaşamak, inşalar tarafından hor görülerek bin yıl yaşamaktan daha iyi
dir. Şiir (Arapça):
“Gerçekten de ölüm, sefil bir genç için kurtuluş demektir. O, örü m cek
kafalı kötü bir öğretm enden d a h a iyidir. ”9B0
Yukarıda saydığımız hususlara dikkat eden Cengiz Han ve onun

oğulları dünyanın büyük bir kısmını ele geçirdiler. Ele geçiremediği
ülkelerin insanları da onlara vergi vermeyi kabul ettiler. Cengiz Han,
yönetimi eline aldığı ilk günlerde, oğullarını yanma çağırıp onlara [68]
ders verdiği sırada, okluktan bir ok çıkararak, onlara uzatıp kırmala
rını söyledi. Onun kolayca kırmaları üzerine iki oku yan yana geti
rip ikisini birden kırmalarını istedi. Onları bir az zorlanarak kırdılar.
Daha sonra dördünü, onunu bir araya getirdi. Ok çoğalınca en güçlü
958 Diğer adıyla Zâl-ı Pir “ Yaşlı Zal”: Rüstem ’in babası.
860 Abun Naşnaş. Bak. Şerhü’l-Hamase. 1,167; Kitabü'l Aganî, XI, 45.
kimseler bile onları kırmakta âciz kaldılar. Bunun üzerine oğullarına
dönerek, “Siz de tıpkı oklar gibisiniz. Eğer birbirinizin hakkını göze
tir, uyum içinde omuz omuza hareket ederseniz, zamanın doğuracağı
tehlikelerden uzak kalır, ülkenin gelirlerinden faydalanarak refah ve
bolluk içinde bir hayat sürersiniz. Eğer dediklerimin aksini yaparsanız,
tek bir ok gibi kolayca kırılırsınız” dedi.
Eğer İslâm sultanları, yakınlarını ve yabancıları korumakta Cengiz

Han’ın kurallarını uygulasalardı, af dileyenleri affetselerdi, yakınla
rına, mürüvvet ve fütüvvet ehline saldırmayı yasaklasalardı, şeriata
ilgi gösterip onu yüceltmek için çalışsalardı, onları yıkmak mümkün
olmazdı.
Cengiz Han’ın hâlen hayatta olan oğullarının, kızlarının ve torun

larının sayısı 20 bini geçmektedir. Hatta bu sayıdan çok daha fazladır.
Fakat ben, okuyucularım, [69] bir insandan çok kısa bir zamandan na
sıl olur da bu kadar çocuk olur diye düşünüp beni mübalağa etmekle
suçlamasınlar diye daha fazlasını söylemekten çekindim.
Sözün kısası, Mengü Kaan’ın mübarek düşüncesi, önemli mesele

lerin çözümünden kurtulunca şehzadeler, görevli bulundukları yerle
re dönmek için hazırlıklara başladılar. Her biri, her türlü iyilik, ihsan,
bağış ve iltifattan nasibini aldı. İtibarları ölçüsünde beklediklerine ka
vuşup mutlu oldu. Mengü Kaan, Batu’nun huzurundan uzun süre ayrı
kalmış olan Berke Oğul ile Toka Timur’u yolcu ederken onlara bura
da anlatılması uzun sürecek hediye ve iltifatlarda bulundu. Onlarla
beraber sanki bir padişaha gönderiyormuş gibi Batu’ya hediyeler ve
armağanlar, güneşin ışınları gezegenlere ve sabit yıldızlara gönderdi
ği gibi sevgi ve saygılar, tatlı su denizinin suyu kadar kıymetli inciler
gönderdi.
Kadagan Oğul ile Melik [70] Oğul’un her birine, Kaan’ın961 ordu
larından ve evlerinden bir ordu verdi. Orduların hanımlarını onlara
bağışladı (suyurgamişî). Onun emirlerine ve yaklaşık bir tümen olan
askerlerinin her birine eşi görülmemiş kıymetli hediyelerle birlikte ça
dırlarını kuracakları bir yurt verdi.
Onlardan sonra sıra Kara Hülagu’ya geldi. Ona çeşitli, hediyelerle
birlikte babasından kalan mülkü bıraktı. Fakat o isteğine kavuşmuş
olarak yurduna dönerken Altay civarında ecele yakalandı ve ayağını
bir adım daha ileriye atamadı. Şiir:
“Senin la l renkli dudağından n asip alm adan , arzu ekininden b a ş a k

toplam adan “
Şiirinin dediği gibi oldu. Büyüklüğünün gerektirdiği şekilde diğer

şehzadelerin, noyanların ve emirlerin her birine makam ve mevkiine
göre hediyeler verip onları uğurladı. Şiir (Arapça):
“Geri dön dü ler ve on a h ak kı olan duayı ettiler. Eğer sussalardı, at

çantaları on a du a ederdi. ”962
Keşik’e gelince, onu tarhan963 yaptı. Ona hayalinde dahi göremeye

ceği miktarda [71] mal ve yüksek bir makam verdi.
Şehzadelerin işlerini halledip, onları yurtlarına gönderince Mengü

Kaan, ülke meselelerine el attı. Asileri ve kötü niyetlileri yola getirip
karışıklık çıkaranların kökünü kazıdı. Şahlara lâyık gayreti, asilerin
ümitlerini kırıp, başkaldıranların boynunu bükünce, mübarek düşün
cesi insanların sıkıntılarını hafifletmeye ve onların rahatını sağlamaya
yöneldi. Olgun aklı ona, babasının yaptığı yanlışları göstererek onu
sürekli içki içmekten alıkoydu ve onun adalet taneleri saçmasına ve
bağış tuzakları kurarak insanların kalplerindeki sevgiyi avlamasına se
bep oldu.
Sonra Mengü Kaan, doğu, batı ülkelerine, Arap ve Acem diyarları

na askerler tayin etti. Doğu ülkelerine [72] Hıtay Manzi, Solongay ve
Tangut vilayetlerine akıl, zekâ ve yetenek bakımından ün kazanmış
olan Kubilay Oğul’u tayin ederek, itibarlı soyanlarla o bölgelerde bu
lunan bütün emirleri onun hizmetine verdi. Batı ülkelerini de bilgelik,
dayanıklılık, cömertlik ve iyilik bakımından emsallerinden üstün olan
diğer kardeşi Hülagu Ogul’un idaresine vererek onun yanında asker
ler görevlendirdi. 650 yılını Cemaziyelevvel ayının (Temmuz 1252) or-
862 Nusayşb b. Rabah’ın Em evîlerden Süleym an b. Abdü'l-M elik’in (715-717) övgüsü hak-
kındaki kasidesinden.
963 Bak. c.I.n .3 7 -3 8 .
talarında da Mülhidlerin defterini dürmek için Ked Buka Bavurçî’yi964
öncü birliklerin komutanı olarak yola çıkardı. Şiir:
“Gün ve gece, senin em rinle devreder. Onlar bazen Çin’den R um ’a,

bazen d e Rum ‘dan Çin ‘e doğru h arek et eder."
O işlerin ardından bölgelerden alınacak vergileri (emval) tespit et

tikten sonra nüfus sayımını yapacak şahn eleri ve kâtipleri [73] tayin
etti. Beşinci iklim’in965 başladığı yerden, Amu Derya’nın sahilinden,
Birinci iklim96r>olan Hıtay’ın sonuna kadar uzanan Doğu ülkelerini, ön
ceden olduğu gibi büyük vezir Mahmud Yalavac ile onun gerçek halefi
olan Mes’ud Beg’in ellerine bıraktı. Bu ülkelerin dışında Mahmud Ya-
lavac’a, daha önce görevlerini hakkıyla yerine getirdiği ve cülusundan
önce gelip onun yanında yerini aldığı için Hıtay tarafını da teslim etti.
Yine padişahın tahta geçişinden önce tehlikeli yolculuğu göze alarak
gelmiş ve ona bağlılığını bildirmiş olan Mes’ud Beg’e yukarıda saydığı
mızın dışında Maveraünnehr, Türkistan, Otrar, Uygur, Hoten, Kaşgar,
Cend, Harezm ve Fergana’nın yönetimini verdi. Bu ikisi kurultaydan
önce huzura geldikleri için [74] yanlarında bulunanların her birine de
hediyeler(suyurgamişi) vererek onları herkesten önce yolcu elti.
Onlar huzurda ayrıldıktan sonra uzun ve tehlikeli bir yolculuk yap

mış olan Büyük Emir Argun gelip 20 Sefer 650 (2 Mayıs 1252) tari
hinde padişaha bağlılığını arz etti. Onun geldiğinde kurultay dağılmış,
şehzadelerin her biri yurduna dönmüştü. Emir Argun, ilahi lütfa ve
himayeye mazhar olduğu için devlete bağlılığı ve padişaha hizmetini
yanında sağlam karakteri ile de tanınmıştı.
O, Mengü Kaan’ın devletinde de amacına ulaşarak üstünlük kazan

dı. Mengü Kaan ona, Horasan, Mazenderan, Hindistan, Irak, Fars, Kir
man, Lur, Arran, Azerbaycan, Gürcistan, Musul ve Halep ülkelerinin
yönetimini verdi. Onunla beraber saraya gelen melikler, emirler, bitik-
çiler de Mengü Kaan’ın bağış ve yardım ınıfsuyurgam işi) gördüler. So
nunda Argun ve yanındakiler anılan yılın967 Ramazan ayının 20’sinde
964 Bavurcî, sofracı m anasına gelir.

965 Beşinci iklim, Yecüc ve M ecüc ülkesinin doğusunda başlayıp Horasan’ın kuzeyini, M a
veraünnehr, Harezm , A zerbaycan, Anadolu, Suriye, İspanya ve Magrib denizine kadar uzanan
yerleri içine alır.
966 Birinci iklim, Çin topraklarını kapsar.
967 Bu tarih, Reşideddin (Blochet, 3 0 9 -3 1 0 ) tarafından 24 Kasım 1 2 5 2 olarak verilmektedir.
görev yerlerine dönmek için yola çıktılar. Onlarla gelenlerden bazıla
rı,968 tamamlanamamış olan işleri tamamlamak için orada kaldılar. On
lar da daha sonra büyük bir memnuniyetle geri döndüler.
Mengü Kaan, [75] yukarıda adını andığımız yöneticilerle birlikte

nüfus sayımı yapacak ve vergi (mâl) tespit edecek memurlar (nöker)
görevlendirdi. Onlara, işlerini bitirdikten sonra derhal huzura dönme
lerini ve oradaki işlerini başına geçmelerini emretti. Ayrıca onları, geç
mişte yapılmış olan uygulamaları araştırmaları ve kimseye gücünün
üzerinde vergi yüklememeleri konusunda uyararak, “Amacımız hâ
zineyi zenginleştirmek değil, halkın durumunu iyileştirmektir” dedi.
Halkın üzerindeki yükü hafifletmek için yarlıg çıkardı. O konudaki
evrak arşivde bulunmaktadır. Bütün bunlar, Mengü Kaan’ın insanların
refahı ve onların işlerinin yolunda gitmesi konusunda ne kadar çaba
harcadığını ve bu konularda ne kadar dikkatli olduğunu gösteriyor.
Mengü Kaan, bunları yaptıktan sonra [76] Güyük Han’ın ölümün

den sonra şehzadelerin dağıttığı haksız yarlıglarla beratlara el attı. Di
ğer yandan ülkenin her tarafına elçiler göndererek ticaretle uğraşan
lara kredi dağıtıp onlara ortak oldu. Yöneticilere haber göndererek,
Cengiz Han’dan itibaren Kaan, Güyük Han ve şahzadeler tarafından
dağıtılmış olan yarlıg ve payzaları toplamalarını emretti. Bunun dışın
da şehzadelerden, mali işlerde sarayın görevlendirdiği naiplere danış
madan karar vermemelerini istedi. Büyük haberciler konusunda da bir
yasa çıkardı. Onların yanlarına on dörtten fazla posta hayvanıfu7agj al
mamaları, posta menzillerinin(yam) bulunduğu güzergâhı takip etme
leri, görevli olmadıkları hiçbir şehre veya köye girmemeleri, yanlarına
[77] daha önce belirlenmiş miktardan fazla ulufe almamaları konusun
da ferman çıkardı. Kendisinden önce zulüm ve eziyet göklere çıktığı
için vergiler yüzünden başta köylüler olmak üzere insanlar büyük bir
sıkıntıya düşmüşler ve onlar, ürünlerinden yansından fazlasını dev
lete vergi olarak vermek zorunda bırakılmışlardı. Bu durumu iyi bi
len Mengü Kaan, vergi memurlarına (ashâb-ı am el) ve şugl ve ortakla
ra halktan gücünün üzerinde vergi almamalarını buyurdu. Herkesten
önceden kararlaştırılmış olanın alınmasını istedi. Daha önce Cengiz
Han’ın ve Kaan’ın fermanlarıyla ilâve vergi (mu'an) yükünden muaf
O halde onun verdiği tarih C uveynî’nin verdiği Ağustos-Eylül 1 2 5 3 tarihine uymamaktadır.

968 Cüveynî ile Siraceddin Şucaî.
tutulan Müslümün cemaatinin büyük seyyidleri ve ileri gelen imam
larından, erkeün dedikleri Hıristiyan rahiplerinden ve öğrencilerden,
toyin dedikleri [78] putperestlerin rahiplerinden, yaşları ilerlemiş ve
geçimlerini temin etmekten aciz kişilerden vergi almadı. Bu gruba da
hil edilmediklerini gören Yahudiler hayal kırıklığına uğradılar, üzün
tüden sakallarını yolmaya başladılar. Zahir’in969 bir vaizi anlatan şu
şiirinde dediği gibi: Şiir:
“O rada kızıl sakallı bir adam cağ ız vardı. Elini sakalın a atarak,
Biz, bunların arasın d a yokuz, h er iki dünyada da yerim iz yok, dedi. ”970
Vergi m em ur 1arı m n/sâ İ7/fo-i şugl) kendi başlarına vergi koymalarını

yasaklayarak, herkesin vereceği yıllık vergi [79] şem asını(m u vâz’a) be
lirledi. Meselâ, Hıtay ülkesinde zengin biri on bir dinar, fakir biri de
bir dinar ödeyecekti. Maveraünnehr’de de aynı kural konuldu. Hora
san’da zengin bir kimse 10 dinar, fakir biri ise 1 dinar ödeyecekti. Yö
neticileri ve kâtipleri rüşvet almamaları, haksızı haklıya tercih ederek
yanlışı gerçeğin önüne çıkarmaları konusunda uyardı. Kopçur denilen
otlatma vergisine gelince, eğer birinin aynı cinsten 100 baş hayvanı
varsa, birini vergi olarak vermesini, eğer hayvanının sayısı 100’den az
ise, hiç hayvan vermemesi kuralını koydu. Daha önce ödenmemiş ver
gileri tahsil yoluna gitmemeleri, ancak Güyük Han zamanında onun,
hanımlarının ve oğullarını ortaklığıyla büyük kârlar etmiş olan tüccar
ve ortaklardan ilâve vergiler alınmasını buyurdu.
Mengü Kaan, cemaat ve milletler arasında en fazla Müslümanlara

saygı duyar ve onlara ikramda bulunurdu. Hediye ve bağış konusun
969 Zahir-i Faryabî.

970 Bu şiir, Zahir-i Faryabî’nin divanı’nın sonunda basılmış olan m esnevisinde bulunm ak
tadır. Burada zikredilen beyitlerden önceki beyitler şöyledir;
“Bir âlim m inbere çıkarak şöyle dedi:
Gizli saray insana açılınca
Tanrı, günah işleyenlerin beyaz sakallarını
Siyah sakallara çevirir.
Siyah sakal yeniden büyük bir ümitle
Beyaz olacağı günleri bekler.
Cemaat arasında kızıl sakallı bir adam vardı.
Onun bu sözünün işitince elini sakalına attı.
Biz bu iki grup arasında sayılmadık.
da onlara karşı eli açık davranır ve onların hakkını diğerlerinden daha
iyi gözetirdi. Bunun delili olarak şu olayı gösterebiliriz: 650 yılının
Ramazan Bayramında (5 A ralık 1252] milletin ve dinin cemali, âlim
lerin seçkini olan [80] Baş Kadı (Kadiyü’I-kudat) Mahmud el-Hocendî
-Allah faziletin i daim etsin- Müslümanların önüne düşüp ord u ’nun ka
pısının önüne vardı. Orada imamlık yaparak hutbe okudu. Hutbesini,
dört halife971 ile Müminlerin emirinin adlarıyla süsleyip güzelleştirdi.
Peygamberin (A. S.) bir hadisine göre, Kabe’de kılınan iki bin rek’at na
mazdan daha hayırlı olan bayram namazını kıldırdıktan sonra ordu’ya
gelerek dua etti. Şiir:
“Bayram yıldızının doğuşu san a uğur getirsin. Çünkü senin doğuşun

insanlara şan s getirmiştir.
Muhaliflerin dolunay gibi giderek küçülm ekte. Fakat senin devletin

ise h ilâl gibi günden güne büyümektedir. ”
Mengü Kaan, o tür toplantılara hoşgörüyle ve iyi gözle baktı. Bazen,

duaların tekrarlanmasını istedi. Bayramda halkı sevindirmek için on
lara altın, gümüş balişler ile arabalar dolusu kıymetli kumaşlar dağıt
tı. Halkın büyük bir çoğunluğu onun elinin açıklığından nasibini aldı.
Onun bayramların dışında da Müslümanlara karşı cömertliği çok faz
laydı. Şiir (Arapça):
[81] “Senin verdiğin hediyeler yüzünden h e r gün bayram yapıyoruz.

Bu dum unda bayram la diğer günleri n asıl ayırt edebiliriz?”972
Bayramlarda ülkenin neresinde suçluluk veya mahkumiyet zilleti

ne düşmüş biri varsa, onun serbest bırakılmasını emreder, horlamaya
ve saldırılara karşı onu emniyet altına alırdı. Her ne kadar şu beyitle
rin konumuzla ilgisi yoksa da zevk sahibi kimselerin ondan hoşlanabi
leceği düşüncesiyle onları burada naklediyoruz. Şiir (Arapça):
“Ben Tanrı için neyim ki günah işledikten sonra ben i bağ ışlam a
sın? B ağışlan m ak insanoğullarm dan bile beklenirken Tanrı’dan niçin
beklen m esin ?
971 104 Hz. M uham m ed’den, sonra gelen 4 halife: Ebu Bekir (632-634), Ömer (634-644),
Osman (6 4 4 -6 5 6 ) ve Ali (6 5 6-661).

972 Abiverdî’den.
Bütün insanların boyunlarında başları, vücutlarında canları, kese
lerinde altınları ve paraları kalsın diye ülkenin her tarafına elçiler ve
emniyet güçleri gönderdi.
Şiir:
“Altın ve gümüş bağışlam ayan p a d iş a h la r bilsinler ki p ad işah ım ız

Behram Ş a h ’m 973 âdeti can bağışlam aktır.”
Şiir (Arapça):
“O, ışığı, doğuyu da batıyı d a aydınlatan cennetin ortasında bir gü

neş gibidir. ”974
Onun yaptığı bütün hayırlı işleri ve iyilikleri anlatacak olursak,

ciltler tutan kitap yazmak gerekir. Burada çoktan az, denizden bir kat-
re, güneşten bir zerre nakledildi ve ilgilenecek olanlara sulnuldu. “Azı,
çoğuna d elild ir” kuralına uyuldu.
Mengü Kaan’ın adaletinin ve insafının ünü dünyanın her tarafına

yayılınca, [82] uzakta yakında bulunan bütün insanlar, koşup ona ba-
ğılılığını bildirmeye ve onun gölgesinde emniyet bulmaya çalıştılar.
Yabancı ülkelerin insanları da aynı şeyi yaptılar: Frenk ülkelerinden
Suriye’nin en son ucundan, Darü’s-Selâm’dan 975 ona insanlar geliyor,
sultanlar, onun sarayına atlar ve katırlarla hediye ve armağanlar getiri
yorlar veya gönderiyorlardı. Şiir:
“Onunla sav a şm a k için güçleri kuvvetleri kalm ayın ca, şehirden vergi
ve altın gönderdiler. ”
Onun sarayına gelenlerin herbiri isteğine kavuşmuş ve arzusuna

ulaşmış olarak geri dönerdi. Bunlardan başka bölümlerde de söz edi
lecek. Bu konuyu burada onun günden güne büyüyen devleti için dua
ederek bitirelim. Şiir:
“Ey p ad işah ! Ömrün artsın ve ülkenin sınırlan genişlesin. Devletinin

çehresi gül renkli olsun.
973 Gazneliler padişahı [11 1 8 -1 1 5 2 ).

974 M ütenebbî'den.
975 Bağdat.
Güneşin m erkezi olan devletin, daim a batm a noktasından u zak ol
sun. "976
[83] IV. CİHAN PADİŞAHI MENGÜ KAAN’IN

TAHTA OTURDUKTAN SONRAKİ TUTUM VE
DAVRANIŞLARININ ANLATILMASI
Kitabın giriş kısmında Mengü Kaan’ın iyi huylarından ve yaptığı
hayırlı işlerden özet olarak, onun tahta geçişini anlatırken de etraflı
olarak bahsetmiştik. Fakat onun faziletleri hakkında biraz daha bilgi
vermek için onun hakkında bir hikâye anlatmak istedik. Bunu yapar
ken zor cümlelerden kaçınıp doğrudan uzaklaşmamaya çalıştık:
Mengü Kaan tahta oturmadan önce değişik ülkelerden başkente ge

len tüccarlar, Güyük Han ile büyük ticarî anlaşmalar yapmışlar, o an
laşmalara karşı ondan berat almışlardı. Onun yönetimi kısa sürdüğü
için o senetler geçersiz sayılmış, tüccarlara olan borçlar ödenmemişti.
Güyük Han’ın ölümünden sonra onun oğulları, hatunları ve [84] kar
deşinin oğulları, kredili olarak tüccarlardan mal almışlar, karşılığında
berat yazmışlardı. Bu işin kârlı olduğunu düşünen tüccarlar, akın akın
başkente geliyor ve onlarla daha çok ticaret (m uam ele) yapıyordu. Fa
kat Mengü Kaan’ın başa geçmesinden sonra Güyük Han ailesinin du
rumu değiştiği için tüccarlara olan borçlarının onda birini dahi öde
yemez duruma düştüler. Bazıları sermayelerinin tamamını kaybetti.
Bazıları ise, malı teslim etmiş fakat karşılığında berat dahi alamamıştı.
Mengü Kaan, muzaffer olarak tahta oturup adalet ve insaf sofrasını
yayınca merhametine güvenen tüccarlardan bir kısmı kendinden ön
cekilerinin borçlarını onun mübarek kulağına ilettiler. Orada bulunan
devlet erkânı, bu borçların onlara devlet hâzinesinden ödenmemesi
geretiğini, eğer bu yapılırsa, hiçbir yaratığın bundan dolayı onu kına
maya hakkı olamayacağını söyledi. Fakat o, Şiir:
“Ülkemizin direği, devlettir. Devlet, h ara b eleri onanrsa n e olur?
Cömert bulut, kü çü k otları sütüyle beslediğinden dolayı dünya fa ti

h i old u ”
976 Şahnam e, Vullers neşr. 1 6 4 6 ,1 ,3 6 4 0 .

sözlerini akima getirerek onların hepsine merhametli kanadını ger
di. Emri üzerine onlara olan borç, [85] imparatorluk hâzinesinden beş
yüz bin baliş fazlasıyla ödendi.
Mengü Kaan, bu iyiliğiyle huyu Hâtem’e benzeyen padişahları

utandırdı. Bu adaletiyle Nuşirevan’ı örnek alanların gözüne toprak
saçtı. Bir padişahın başka bir padişahın borcunu ödediği hangi tarih
kitabında veya hangi rivayette nakledildi? Sen hiç düşmanını borcu
nun ödeyen bir insan gördün mü? Bu hikâye onun padişahlara lâyık
âdetini ve ahlakını göstermekte olup onun gibi iyilikleri daha pek çok
tur ve “Bütün oyun vahşi eşeğin karnının içinde” dir. Şiir:
“Onun değerini öğren m ek istersen bil ki ku bbeli gökyüzü onun ka rşı

sında dört duvarlı h ara p bir ev gibidir. ”977
Böyle bir padişahın emir ve yasakları herkese etkili olması için

“İnsanlara fa y d a veren ise yerde k a lır”9™ âyetinin belirttiği gibi onun
uzun süre başta kalmasından başka yol yoktur. Yüce Allah ona uzun
ömürlü bir saltanat nasip etsin!
V. DEVLET ERKÂNI
Dünya işleri onun adaletiyle düzene girip, karışıklık çıkarma dü
şüncesi bazı insanların aklından uzaklaştırıldıktan, fitne ve fesat yu
vaları kurutulup onun cülusuna gösterilen tepkiler yatıştırıldıktan,
[86] düşmanların eli kolu bağlandıktan sonra her tarafa asker gönde
rildi. Asiler başlarına itaat halkasını geçirdiler. Ülkenin her yanından
ihtiyaç sahibi olanlar, memurlar ve meslek erbabı yönlerini ona çevir
diler. İnsanlar, uzaktan yakından emniyet ve huzur yeri olan onun der
gâhına yöneldiler. Gelen insanların sayısı çok fazla ve istekler sınırsız
olduğu için bir kısmı dertlerini arz etmek için uzun süre beklemek
zorunda kaldı. Kâtipler ve memurlar da diğerleriyle aynı durumday
dılar. Bir kısmı hemen istediğine kavuşmuş olduğundan mutlu ve se
vinçli, bir kısmı da huzura girmekten mahrum kaldığı için üzgün ve
mutsuzdu.
977 Zahir-i Faryabî’den.

978 Kur’ûn-ı Kerîm , 13/17.
Merhametli padişahın sonsuz iyilik ve acıma duygusu, onu halkı
nın herbirini ihsanından yararlandırmaya sevk ediyordu. Gelenlerle
tek tek ilgilenmesi için Mengesser Noyan başkanlığında becerikli ve iş-
bilir birkaç emiri görevlendirdi. Onlardan adaletin temellerini güçlen
dirmelerini istedi. Kıdemi ve hizmeti gözönünde bulundurulan Bal-
gay Aka’yı kâtiplerin başkanı (ser) küttâb ve onların veziri yaptı. Onun
görevi, bir h â cib gibi halkın isteğini padişaha ulaştırmak, fermanla-
n(em sile) ve [87] m enşurları yazmaktı. Kaan’ın ve Güyük Han’ın sa
raylarında da aynı görevi üstlenmiş olan Müslüman bitikçilerden Emir
İmadü’l-Mülk’ü, sarayın kıdemlilerinden ve ileri gelenlerinden Emir
Fahrü’l-Mülk’ü ve daha birkaç Moğolu ona yardımcı tayin etti. Ayrı
ca her kavim için bir memur görevlendirdi. Bunların işi olduğu za
man Emir Balgay’a başvurup ondan izin alırlar, ondan sonra da Cihan
Padişahının düğümleri çözen, meseleleri halleden huzuruna girerler
di. Divan işlerine gelince, vergi belirlenmesinden memur tayinine ka
dar bütün işler de emir Balgay ile diğer bir iki kişinin sorumluluğuna
bırakılmıştı.
Tüccarlar ise, kendi arasında sınıflara ayrılmıştı. Bunlar, hâzineden

para(baliş) alır, onu her yıl kararlaştırıldığı şekilde hâzineye geri öder
lerdi. Böyle yapanlara ortak da denirdi.
Mengü Kaan’ın tahta oturmasından önce de itibarlı ortaklara p ayza

ve yarlıg verilirdi. Hiçbir sınıf, onlardan daha itibarlı değildi. Bazıla
rını emrine hayvanfu/agj verilir, bunlardan fazla vergi (avarizat) alın
mazdı. Hanlık sırası Mengü Kaan’a gelip, padişahlık anahtarı onun di
rayetli ve âdil eline konulunca Mengü Kaan, onlarla divan memurları
arasında [88] fark olsun diye onlara p ay z a vermemelerine ve onların
da istememelerini buyurdu. Tüccarların yanlarında ulag bulundurma
ları hem adaletten uzak, hem de halka yük olan bir uygulamaydı. On
lar ise kazançlarından başka bir şey düşünmüyorlardı. Bunu ortadan
kaldıran Mengü Kaan, halktan nasıl alınıyorsa onlardan da ilâve vergi
(m u’an) alınmasını emrederek, onların imtiyazlarına son verdi.
Padişahın hâzinesiyle iş yapan tüccarlar da birkaç kısma ayrılıyor

du. Bunların bâzıları mücevher, bazıları elbise ve bâzıları da hayvan
satarlardı.
Bazılarının görevi, anlaşmalı ülkelerden elbise getirip satmak, ba
zılarınınki de kürk işiyle uğraşarak onları altın veya gümüş paralarla
(nukud) değiştirmekti.
Bundan başka mühtırfta/ngoj yapmak p a y z a dağıtmak ve silah de

posunu (zeradhân e) idare etmek ayrı ayrı kişilerin uhdesindeydi.
[89] Avda kullanılan kuşların ve hayvanların da çok sayıda bakıcı

sı vardı.
İmamların, seyyidlerin, dervişlerin, Hıristiyanların ve her dinî ce

maatin ileri gelenlerinin işlerine bir iki kişi bakardı.
Bunların dışında rüşvet almayı ve haksız kazanç sağlamayı cay

dırmak için böyle yapanları padişahın kulağına ulaştıracak memurlar
görevlendirilmişti.
Ayrıca saraya Fars, Uygur, Hıtay, Tibet, Tangut vb. dillerde yazı ya
zabilecek kâtipler alınmıştı. Bir yere ferman (misâl) yazılacağı zaman
o yerin diliyle yazılırdı.
VI. CİHAN ŞEHZADESİ HÜLAGU’NUN BATI

ÜLKELERİNE HAREKETİ
Mengü Kaan’ın uyanık talihine, bilgisi ve alçak gönüllülüğü yar
dımcı oldu. Günden güne büyüyen devletine aklı rehberlik etti. Onun
dünyayı süsleyen düşüncesinin parlaklığı güneşte bile yoktur. [90] Cö
mertliği karşısında bulut yaya kalır. Hani Çin ve Maçin hanları? Gelip
de ondan yönetim usullerini öğrensinler. Eski zaman padişahları nere
de? Gelsinler de ondaki İlahî gücü görsünler. Rum kaszerleri onun ida
resi altına girme şerefine nail olsalardı, yönetim konusunda ondan çok
şeyler öğrenirlerdi. İran kisralarm ı ve Mısır firavunları dünyayı fethet
me konusunda onun yaptıklarını akıllarında tutarlardı. Cihan Padişa
hı Mengü Kaan, kardeşi Hülagu’nun davranışlarından ondaki dünyayı
yönetme yeteneğini sezmiş ve onun hareketlerinde dünya fatihlerinde
bulunabilecek hareketler görmüştü. Büyük kurultayda hanlık tahtına
oturup garaz ve kin sahiplerinin kötülüklerini ortadan kaldırınca dün
yanın doğusunda ve batısında bulunan ülkelerin fethi için kafa yor
maya başladı. Önce, Hıtay’dan ibaret olan doğu tarafına Kubilay’ı gön
derdi. 650/1252-3 yılında diğer kardeşi Hülagu’yu çağırarak onu Batı
ülkelerinin fethine görevlendirdi. Kubilay’ı güçlendirmek için batı ve
doğu bölgelerinde bulunan her askerin ikisiyle birlikte şehzadelerden
biri olan küçük kardeşi Sübetay Oğul’u onun yanma [91] verdi. Onun
yanına Batu’nun temsilcisi olarak Batu’ya bağlı birtakım askerle birlik
te Sibekan’m oğlu Balagay’ı979; Çağatay’ın temsilcisi olarak Tutar Oğul980
ile Kuli’y i 981 Moci Ogul’un oğlu Tegüder Oğul’u;982 [92] Ceceken Be-
ki’nin temsilcisi olarak da başında Buka Timur983 bulunan Oyrat kabi
lesinin askerlerini verdi. Burada adlarının anılması uzun yer tutacak
olan damatlar, emirler ve büyük noyanlara ayrı ayrı görevler yükledi.
M ancınık ve n eft atma âleti kullanmasını bilen ustalar getirtmek için
elçiler gönderdi. [93] Oradan, yaptıkları m an cın ıklardan atılan taşın
darbesi, iğnenin değilğinde bir devenin geçebileceği kadar yer açan;
okları yerin en alt yerinden göğün en yükseğine fırlatan m an cın ıklar
ile deri ve zamkla yaptıkları sapanlar hedefi şaşırmayan bin hane Hı-
taylı mancınık ustası getirdiler.
Hülagu yola çıkmadan önce önden elçiler ve adamlar gönderdi.

Bunlar, Cihan Padişahının984 askerlerinin geçecekleri yer olan Karako-
rum ile Beş Balıg arasındaki Kankuy985 dağlarında otlak ve mera tuttu
lar.986 Otların ve çayırların başkaları tarafından otlatılmaması ve çiğ
nenmemesi için gerekli tedbirleri aldılar. Dağın tamamını bağ bahçe
979 Sibekan’ın dördüncü oğlu olup, Hülagu’nun İran’a hareketi sırasında Batu tarafından
Hülagu’nun yardım ına gönderildi. Ölüm tarihi 6 5 7 /1 2 5 8 yılıdır.
HB0 Minkadur b. Boal (Bukol) b. Tlışi b. Cengiz Han’ın oğlu. Batu onu yukarıda adını an
dığımız Balagay ile Hülagu’nun yardımına İran’a gönderm işti. Daha sonra onu, sihir ve büyü
yapmakla suçlayarak 17 Safer 6 5 8 (28 Ocak 1260) tarihinde Hülagu’nun emriyle öldürdüler
(Bak.Camiü’t-tevarih.Q uatrem ere ııeşr. 3 5 8 -3 6 0 .)
anı Orda (Hordu) b. Tuşi b. Cengiz Han’ın ikinci oğlu. Hülagu İran’a giderken, şehzadelerin
herbirinin U lus’undan bir şehzade komutasında bir ordunun onun yardım ına gönderilmesi
kararlaştırılmış olduğundan bu Kuli de Orda’nııı U lus’undan o iş için görevlendirilmiş ve
İran’a gönderilmişti. Ölüm tarihi 6 5 7 /1 2 5 8 dir (Bak.Camiü’t-tevarih, Blochet neşr. 99 ve 137-
139.)
982 Moğolca olgun m anasına gelen Tegüder, Moçi b. Çağatay b. Cengiz Han'ın büyük oğlu
olup Hülagıı İran’a giderken Ç ağatay’ın ulusu tarafından onun yardım ına gönderildi. Bu Te-
guder’i daha sonra M üslüman olarak Ahmed adını alan Hülagu’nun oğlu Tegüder ile karıştır
mamak gerekir.
083 Cengiz han’ın ikinci kızı Ceceken ile Oyrat kabilesinin reisi T örelçi’nin oğlu.
984 Hülagu.
985 Moğolistan’ın Kuzey-Batısındaki Kangut sıradağlarına paralel olan sıradağlar.
986 Burada bir yeri çevirm e veya girilmesi yasak olan yer m anasına koruk kelimesi kulla
nılmıştır. “Diğer taraftan göçebe reisi, bölgesindeki (nutuk) bazı yerleri yasak bölge “koruk”,
olarak ilan edibilir, buralara yalnız hanedan m ensuplarını av veya otlak için girm elerine izin
verilirdi. Yasak yerlere giriş; adında da anlaşıldığı gibi yabancılara kesinlik yasaktı.”(Viladi-
mirtsov, Le regime sociale des Mongoles, 146.)
gibi koruyarak oraya giriş çıkışı yasakladılar. Yük ve et hayvanlarının
dişlerini oradan uzaklaştırdılar. Verilen emir üzerine Türkistan’dan
Horasan’a kadar uzanan yerlerde, Rum ve Gürcistan ülkelerinde ot,
“Bu ağ aca y aklaşm ay ım ” 987 hükmünde belirtildiği gibi yasak bir mad
de oldu. Öyleki, halk bir yaprağı bile bir hayvana yiyecek olsun diye
sakladı. Ot, âdeta dokunulması günah bir madde haline geldi. Bu yüz
den her taraf yemyeşil oldu. Gidiş gelişler padişahın ve kafilesinin geç
meyeceği güzergâhtan yapıldı. Baycu [94] ile Curmagun’a askerleriyle
beraber Rum’a gitmeleri emredildi.
Askerlere verilecek ulufe için bütün yerlere haber gönderildi. Buna

göre, herkes yüz merı988 ağırlığında olan bir tagar989 un, 50 men ağır
lığında olan bir fıçı içki hazırlayacaktı, bunun üzerine emirler ve mal
sahipleri ulufe, hazırlamak, yiyecek (turguj, giyecek maddeleri hediye
etmek için yarışa girdiler. Daha önce belirlenmiş olan menzillere te
darik ettikleri şeyleri koydular. Moğol ve Müslüman emirleri sürüler
halinde kısrak getirip onlardan elde ettikleri kım ızları bütün menzille
re yerleştirdiler. Cihan Padişahının geçeceğini tahmin ettikleri yerleri
adım adım dikenden ve taştan temizleyip, nehirlerin ve derelerin üze
rine köprüler kurdular ya da gemiler yapıp oraya bıraktılar.Hülagu’nun
hareket edeceğinin duyulmasından sonra insanların rahatı kaçtı. Ona
boyun eğmemekte direnenler onun korkusundan uyuyamıyorlar, ona
boyun eğmiş990 olanlar ise, asker, silah ve ulufe hazırlamaktan rahat
yüzü göremiyorlardı.
Şahzâdelere ve n oyan lara görev yerleri gösterildikten sonra asker

ler binlere ve yüzlere ayrıldı.[95] Bavurci sıfatını taşıyan Ked Buka,
öncü (yezek) olarak yola çıkarıldı. O zaman, 650/1252-3 yılının ba
harı zamanıydı. Ağaçlar tomurcuklanmış, yeryüzü rengârenk çiçek
ten tavus kuşunun kanatlarına benzemişti. Zaman, gül bahçesi gibi
güzelleşmiş, tazelikten ve yeşillikten bahçelerin yüzü gülmüş, daha
önce buzla kaplanmış olan havuzlar berrak suyla dolmuş, güller par
987 Kur’ân-ıKerîm, 2/23. Burada Allah. Adem ve Havva’ya hitap ediyor,

ses 3 kg hk ağlrhk birimi.
889 Eskiden çok kullanılan bu ağırlık birimi yaklaşık 3 5 0 kilogram ağırlığa denktir.
990 Bu kitabın her yerinde boyun eğme karşılığında M oğolca “il” kelimesi kullanılmıştır. İl
kelimesinin M oğolca zıddı ise, bulga “başkaldırm adır.”
lamakta ve bulut inci saçmakta, bülbüllerin kokusunu tenefüs ederek
gençleşmekteydiler.
Hülagu, veda için törenler düzenledikten sonra Cihan Padişahının

sarayına gitti. Ang Böke ve yakında bulunan diğer şehzadelerle akra
baları gelip Süreyya yıldız takımı gibi bir topluluk meydana getirdiler.
Herbiri ayrı ayrı ziyafet (toy) verdi. Arzu zarlarını eğlence tavlasına at
tılar. Aynı renkli elbiseler giyerek kadehlerini yudumladılar. O arada
da ülke meselelerini konuşmayı ihmal etmediler.
Bir hafta sonra kendi ordularına dönmek istedikleri zaman cihan

padişahı, göklere benzeyen cömertliğine uyup verdiği emir üzerine
mücevher ve para hâzinelerinin kapılarını açtılar. Seçkin yük ve bi
nek hayvanları hazırladılar. Hülagu, [96] oğullarını ve hanımlarını ayrı
ayrı gönderdi. Onların ağırlığını yer taşımakta zorluk çekti ve dünya
sallanmaya başladı. Mengü Kaan, Hülagu’nun yanında gelen emirleri,
noyanları ve diğerlerini çeşitli hediyelerle şereflendirdi. Bundan son
ra Hülagu, 2 Rebiyülevel 651 (2 Mayıs 1253) Cumartesi günü991 iktidar
atına binerek dönüş yoluna koyuldu.
Kendi sarayına varınca adamlarını dinlenmesini sağlamak ve işle

rini yoluna koymak için bir süre orada bekledi. Hava sıcaklığı düşme
ye başladı. Şehzadeler veda etmek için geliyorlar ve değerli hediyeler
getiriyorlardı. Şehzade Hülagu ise onları rütbelerine göre ağırlıyor, he
diyelerle geri gönderiyordu. Sonunda saadet yıldızının doğduğu gün
olan 24 Şaban 658 (19 Ekim 1253) tarihinde ikametgâhından kutlu se
ferine çıkmak için adım attı. Zafer önünde “İlerle” diyor, başarı sağın
da ve solunda yürüyor, fetih arkasından koşuyordu.
[97] Diğer hatunlarından itibar bakımından daha üstün ve büyük

olan hanımın 992 oğlu Cumgar Oğul’u993 ordunun başına kendisine ve-
981 2 Mayıs 12 5 3 , Cum a gününe rastlar.

1192 Reşiddedin’e göre (Ouatremere neşr. 96) bu hanım ın adı Köpek Hatun idi ve Prenses
Ceceken ile Oyrat kabilesinin reisi Törelcfnin kızıydı. Bununla berabar Reşiddeddin başka bir
yerde Oyrat Bölümünde (Khetagurov, 119) Ceceken ile T örelçi’nin iki kızının bulunduğunu,
bunlardan birinin Arıg Böke’nin karısı Orkina, diğerinin ise kara Hülagu’nun karısı olduğunu
söylüyor.
993 Hülagu'nun ikinci oğlu, Kubilay ile Arıg Böke arasındaki kavgada İkincinin tarafını
tutm uş olup, ölüm tarihi 6 6 2 /1 2 6 3 -4 ’dür. Bak. Cam iü’t-tevarih, Ouatremere neşr. 96-1 0 0 ; Blo-
chet neşr. 41
kil tayin etti. Büyük oğullarından Abaka994 ile Yaşmut’a995 yanında gö
rev verdi. Bütün askerler bulundukları yerden harekete geçti. O yürü
yüşün heybetinden dağlar titremeye, padişahların kalpleri ürpermeye
başladı. Padişah (Hülagu) yavaş yavaş ilerliyor, şehzadeler Balagay ile
Tutar önden gidiyorlardı. Geri kalanlar da önden arkadan yol alıyorlar
dı. Almalıg bölgesine vardıkları zaman Ulug Ef ’in hatunları başta Or-
kina Hatun olmak üzere onu karşılayıp şerefine ziyafetler düzenlediler.
Padişahın bayrağı, topraklarından geçerken emir üzerine Baş Ve-

zh(S ah ib-î âzam ) Mes’ud Beg ile Maveraünnehr emirleri huzura gel
diler. Padişah, 652/1254 yılının yazını orada bir yaylakta geçirdi. Gü
neşin ısısı düşmeye başlayınca [98] harekete geçti. 653 yılının Şaban
ayında (Ey-Iül-Ekiml255) Semerkand kapısında bulunan Kân-i Gul996
otlağında konakladı. Sahib Mes’ud onun için özel olarak dokuttuğu
beyaz keçeden yapılmış çadırı kurdu. Hülagu yaklaşık 40 gün orada
kaldı. Oradaki günlerini zevk ve eğlenceyle geçirdi. Fakat vefasız felek
ona bu sevinci çok gördü. Çünkü kardeşi Sübetay Oğul’u kaybetti. Çok
geçmeden diğer kardeşinin997 de öldüğünü öğrenince büyük bir acıya
boğuldu ve dünyadan zevk almaz oldu.
Ramazan olan o ay bitince Şevval’in birinci günü (3 Kasım) her yıl

yaptıkları gibi Moğollar, ziyafet(süyurm işi)"h düzenlediler. Zevke ve
safaya daldılar. O arada Muhammed b. Mikdat999herkesten önce gelip
[99J padişaha bağlılığını bildirdi. Bu hareketinden dolayı ondan izzet
ve ikram gördü.
Hülagu, oradan hareket edip Keş sınırına kadar durmadan yol aldı.
Keş’te Emir Argun ile Horasan büyüklerinin çoğu padişahın huzuru
na gelip hediyeler(pişkeş) sundular. Orada bir ay kaldıktan sonra Cey-
9M Hülagu’nun büyük oğlu ve halefi (1 2 6 5 -1 2 8 2 ) Bak. Spuler.a.g.e.67 -77.

893 Cem şid’in M oğolcası, Bak.Pelliot-Hambis, Campagnes 92.
996 “Qü] m adeni” m anasına gelir.
997 Hangi kardeşi? Böcek veya Sögetü.

996 Süyurm işi, M oğolca zevk, eğlence ve neş’e m anasına gelir.
999 M etinde noktaları unutulm uş olan Mikdat kelimesi karine yoluyla bulundu. Sözü edi
len kişi, Herat’da hüküm sürm üş Kert Hanedanının ilk hükümdarı olan Şem seddin Kert (643-
6 7 6 /1 2 4 5 -1 2 7 8 )’dir. Bu bölüm ü, Cihan-güşâ’dan çok az bir değişiklikte aynen nakleden Ca-
m iü’t-tevarih şöyle der: “O sırada Melik Şem seddin Kert, İran’ın diğer m eliklerinden ön ce onu
karşılama şerefini kazandı. Bu yüzden çeşitli hediye ve iltifatlara m uhatap oldu “(Quatremere
neşr. 148.) Melik Şem seddin Kert’in esas adı M uham m ed idiyse de yukarıda bahsettiğim iz
gibi babasının adı Cihan-güşa’da noktaları ihmal edilerek yazılmıştır. Ondan bahseden bütün
tarihî kaynaklar da onun babasının adını vermektedir.
hun’u geçmek için göç davulunu çaldılar. Padişahın kafilesi, yazlık
otlaktan (yaylak) harekete geçtiği sırada padişahın zahmet çekmeden
Ceyhun’u geçmesi için bütün gemilere el koydular. Padişah, oradan
geçerken gemi sahiplerine merhamet ederek onların üzerindeki vergiyi
(baj) kaldırdı. Böylece onlar büyük bir yükten kurtulmuş oldular.
[100] Nehri geçerken padişahın gözü sahildeki ormana takıldı. Ora

da çok sayıda aslan 1000 gördü. Bunun üzerine askerlerine av partisi
düzenlemeleri ve ormanda bir halka (nerke) oluşturmalarını buyurdu.
Avı aslanlardan korkup ürken atların sırtında yapamayınca, sarhoş de
velere1001 bindiler. Savaşçılar 10 tane çayır aslanı avladılar. Bu şekilde
tıpkı şu şiirde dendiği gibi Gazneli Mahmud’un oğlu Sultan Mes’ud1002
hakkında söylenen hikâyeleri efsaneye çevirdiler. Şiir (Arapça):
“Tek bir saldırıda sekiz aslanı avlayan bir kim seye a lela d e insanlar
ço k h a fif gelir. “1H0;)
Ertesi gün oradan kalkıp Safurkan 1004 otlağında konakladılar. Orada

uzun süre kalmak istemediler. Her nasılsa Kurban Bayramı1005günü kar
yağmaya başladı. Yedi gün yedi gece sis o bölgeyi terk etmedi. Havanın
soğukluğu ve soğuğun şiddeti öyle bir hal aldı ki her yer “kar ülkesi-
ne”10(mdöndü. Soğuktan çok sayıda hayvan telef oldu. Karakorum’day-
ken babam -huzur için de yaşasın - için yazdığım birkaç beyti konumu
za uygun düştüğü için burada naklediyorum. Şiir (Arapça):
“Rüzgâr, yataklarım ızın üzerine ipsiz ve direksiz, kardan çadırlar

kurdu.
Onun okları, m ah ir bir okçunun attığı oklar gib bizim eşyalarım ızı
delip geçti.
1000 XIX. yüzyılda Rusların Ceyhun sahillerinde aslana rastladıklarını çeşitli kaynaklar
zikreder.
looı D’Ohsson (1 1 1 ,1 4 0 ) eskiden develerin sarhoş edildiğini söyler.
1002 Gazneli Sultan Mes'ud (1 0 3 0 -1 0 4 0 .)
1003 Ebu Sehl’in, bir günde sekiz aslan avlayan Gazneli Sultan Mes’u d ’un övgüsü hakkın-
daki bir şiirinden.
1004 Veya Şaburkan. Afganistan’ın kuzeyinde Belh’in 53 mil doğusundaki bugünkü Şiber-
kan.
ıo°5 Kurban bayramı her yılın 1 0 ’unda kutlanır. O yılki kurban bayramı 10 Ocak 1256
tarihine rastlamaktadır.
1006 Belki de Kuzey Kutup bölgesi kasdedilmektedir.
[101] Soğuğun şiddetinden birbirlerine sarılan gizli â şık ile yüzü-
benli güzelin,
A ğızlarındaki tükrük ve kalplerin i dolduran sevgi ateşinin sıcaklığı

olm asaydı, don abilirdik. "
Hülagu orada bulunduğu sırada Emir Argun’un yaptırdığı saf yün

den yapılmış üzeri nakışlı çadırda kaldı. O çadırın güzelliğine yakışır
şekilde hazırlanmış olan altın ve gümüş tabaklarda yemek yedi. Emir
Argun, ona elinden gelen ikramı gösterdikten sonra Mengü Kaan’ın fer
manı gereğince başkente hareket etmeden önce oğlu Karay Melik’i, Ah
med Bitikçi’yi ve bu satırların yazarını Hülagu’nun yanında bıraktı.
Kışın uzun gecelerinden, bahar gününün sabahı doğup, otlar ve çi

çekler, otlak alanının dudağından coşku içinde fışkırınca dünya, süsle
nip yedi renkli kadifeye büründü. Gül bahçesi bulutun memesini em
meye başladı. Ömrümün baharında söylediğim şu rubai buraya uygun
düşmektedir. Şiir:
“Bahar, güzellik ziyafetini hazırlayın ca, bülbül n eşeyle dişisinin y a

n m a koştu.
[102] Kalk, b a h a r ayının mutluluğu geldi. Ş arap kad eh in i söğüdün

gölgesine getir, dedi. ”
Hayvanlar güçlerini yeniden toplayınca Mülhidlerin kalelerini yer

le bir etmek için bayrakların çekilmesi ve orduların hareket etmesi
emrini verdi. Bölgede bulunan Türk, Tacik bütün askerler gelip onun
askerlerine katıldılar.
O sırada Tun1007 kasabası, güçlü bir sur ile çevrilmiş olduğu ve için
de sapıkları barındırdığı için Rebiyülevvel ayının (Nisan 1256) başla
rında fethedildi. Zâve ve Haf bölgesinde vardıkları zaman beklenme
dik bir şekilde gökyüzü karardı. Hülagu, Zâve ve Hafin fethi için Köke
İlgay10ü8Ked Buka ile diğer emirleri görevlendirdi. Bunlar oraya vardık
ları zaman serseri takımınınfninudj direnişiyle karşılaştılar. Moğol as
kerleri, orayı yedi gün kuşattıktan sonra duvarlarından atlayıp hisara
girerek kaleyi yerle bir ettiler.
1007 Bugünkü Firdevs.

1008 Köke, M oğolca m avi m anasına gelir, ikinci kelime için bak. Pelliot-Hambis,
a.g.e.3 31-332.
Bütün insanları kalenin dışındaki boş alana çıkardılar. Boyları bir
ok boyunu geçen [103] on yaşından küçük çocukların ve genç kadınla
rın dışındakileri oklarına hedef yaptılar. Arzularına ulaşmış ve muzaf
fer olarak oradan Cihan Padişahı Hülagu’nun yanma döndüler ve hep
birlikte Tus’a doğru hareket ettiler.
Rebiyülâhır (Nisan-Mayıs) ayında Tus’un yakınında bulunan Cihn

el-Fukara1009 semtinde Emir Argun’un yaptırdığı bir bahçenin önünde
Hülagu için hazırlanmış olan nesici1010 çadırı kuruldu. O sırada Cihn
el-Fukara o bölgede bulunan toplantı yeri oldu. Oraya kurulan o çadır,
Mengü Kaan’ın, kardeşi Hülagu için Emir Argun’a sipariş ettiği çadırdı.
O arada Hülagu’nun emri üzerine çeşitli mesleklerden ustaları orada
topladılar. Onlar verilen emir üzerine iki kapılı yünden bir çadır yaptı
lar. Çadırda gösterilen ustalık, Sana sanatkârlarının [104] ustalığını ge
ride buraktı. Çadırın arkasının, önününü, içinin, dışının, nakışları ve
renkleri temiz kalpli insanların kalpleri gibi aynıydı. Onun parçalarını
keserken dişleri kütleşmiş makas kullanmışlardı. Kubbesi altın olan ve
gökyüzünü andıran çadırın içi, parlak halılar yüzünden dışardan daha
aydınlıktı. Orada birkaç gün zevk ve eğlence meclisleri düzenlediler.
Sevinç ve neş’e çığlıkları mahsur bulundukları kalplerden dışarıya fır
ladı. Sonunda padişah göç emrini verdi. Atların toplanmasını bekle
mek için, bir süre yıkılıp yok olduktan sonra Emir Argun tarafından
yeniden inşa edilmiş olan Mansuriye Bahçesinde eğlendiler. Mansuri-
ye, güzellik bakımından cennet bahçelerini andırıyordu. O bahçe hak-
kındaki şu şiir Enverî’ye aittir. Şiir:
“Ey M ansuriye! D ışarıdan görünüşünle sen bir saray ve bah çed en

ibaretsin. Ya d a A llah ’ın dünyaya gönderdiği bir cen n etsin.”
O gün Emir Argun’un hatunları ile Sahib İzzeddin Tahir, ziyafet sof
rası (turgu) hazırlattılar. Ertesi gün de yola çıktılar, bir süre Radakan
otlağında kaldılar. O sırada uzak yakın bütün bölgelerden, Merv, [105]
Yazır ve Dihistan gibi yerlerden su gibi içki ve çok miktarda yiyecek
(ulufat) taşıyarak menzillere yerleştirdiler.
Oradan kalkıp, Moğol ordusunun kuruluş günlerinde yapıları yerle

bir edilmiş, su kanallarını (kariz) hepsi kurumuş, cuma camimin du
1009 fa k irle r m ah e llesi dem ektir.

ıo’° j\sli A rapça olan bu kelime, üzerinde altın sim ler bulunan ipek kumaş m anasına gelir.
varlarından başka ayakta bulunan duvarı kalmamış olan Habuşan’a1011
vardılar. Ben daha önce o kasabanın sakinlerinden, oranın dörtte birini
satın almıştım. Padişahın orayı imar etmeye istekli olduğunu görünce,
ona kasabının daha önceki durumunu arz ettim. Padişah beni dinle
dikten sonra su yollarının (kanat) tamir edilmesi, binalar inşa edil
mesi konusunda yarlıg çıkardı. Oraya harcanacak her şeyin halka yük
olmaması için hâzineden karşılanmasını istedi. Kısa bir süre sonra ku
rumuş olan bütün kanallara su getirildi. İş yerleriyle birlikte cuma ca-
miinin yanma bir bahçe yapmayı da ihmal etmediler. Harap vaziyette
olan caminin ve mezarlığın yeniden faal duruma getirilmesi için Sa-
hib-i Azam Seyfeddin Aka, üç bin altın dinar bağışta bulundu.
Hülagu, bir ay [106] Ustu’da1012 kaldıktan sonra orada ot kalmaması

üzerine göç emrini verdi.
O arada Rükneddin Hur Şah’m bağlılığını ve boyun eğdini bildir

mek için gönderdiği kardeşi Şehinşah ile vezirleri geldi. Padişah, getir
dikleri haberden memnun oldu ve onlara izzet ve ikramda bulunulma
sını emretti. Gelenler dönerlerken onlarla birlikte bir elçi göndererek,
Rükneddin’in kaleleri yıktırarak yanına gelmesini söyledi. Rükneddin
fermanı alınca tecrübesizliğinin verdiği cesaretle Hülagu’ya hakaretle
ve alaylı sözlerle cevap verdi. Hülagu, onun şansının döndüğünü, an
laşıp dost olmaya yanaşmayacağını anlayınca Harrakan’dan1013hareket
ederek g aza için onun üzerine yürüdü.
VII. CİHAN PADİŞAHI HÜLAGU’NUN MÜLHİDLERİN

KALELERİNİ FETHETM EK İÇİN HAREKETE
GEÇMESİ
Rükneddin, Hülagu’nun elçilerinin ve habercilerinin gelip gitme
lerinden hiç etkilenmedi. Yalnız, padişahın emrini yerine getirir gö
rünmek için, [107] içinde zahire bulunmayan beş kaleyi boşaltıp az
sayıdaki kalelerin de duvarlarını yerinde bırakarak sadece kapılarını
söktürdü. Bunları yaparken, hile ve göz boyayarak karşısındakini alda-
10,1 Bugünkü Kuşan.

1012 U stu veya diğer adıyla utuva için bak. Cihan-güşa çev.I, 178.
1013 Bistam (Bustam -Astarabad) yolu üzerinde Bistam 'a 4 fersah uzaklıktadır. Bak.Le
Strange, The Lands of the eastern Caliphate, 366.
tabileceğim düşünüyordu. “Oysa tehdit edildiğiniz şey n e kadar, hem
d e n e k a d a r u zak.”wu
Padişah, Şaban ayının (Eylül 1256) ortasında Harrakan’da Rükned

din’in kalelerine saldırmak ve mülhidlerin ikâmet ettikleri yerleri yer
le bir etmek için hazırlıklara başladı. Irak’da ve diğer bölgelerde bulu
nan askerlerin orada toplanmasını emretti. Sağ taraftan Buka Timur,
Mazenderan tarafından Köke İlkay, sol taraftan Tegüder Oğul, Huvar
ve Simnan tarafından Ked Buka, Alamut tarafından ise şehzadeler ve
Irak askerleri yola çıktılar. Padişah da üzüntüyü zevk sanan, zahmeti
rahatlık bilen yiğitlerle hareket etti. Şiir:
“Giderlerken yeryüzü kararm aya başladı. S u h rab’ı gören gökyüzü

hayretler için de kaldı. “1015
Hülagu, oradan bir defa daha Rükneddin’e elçiler göndererek ona,

[108] onun ülkesine varmak için harekete geçtiğini, onun özür kabul
etmez suçlarını tespit ettiğini, zayıf ve geçersiz delliler üzerine kurul
muş olan bahanelerini duyduğunu fakat, eğer doğru yolu seçip hiz
metine girmek için harekete geçerse, suçlan karşısında “Olan oldu”
cümlesini okuyacağını, affedici gözünü açarak hatalarını görmezden
geleceğini ve ne isterse yerine getireceğini bilidirdi.
Sarayının çatısı gökyüzü olan Cihan Fatihi Şehzade Hülagu, Fi-

ruzkûh’u geçince, iki yüzlü ve bahtsız vezir Key Kubad ile elçiler Rük-
neddin’den, kendisinin kaleleri yıkmakla meşgul olduğu için gelme
diği haberini getirdiler. Rükneddin söylediği türlü yalanlarla padişahı
aldatmaya çalıştı. Kalelerini ve ikâmetgâhlarını yıkacağını, ancak ona
bir yıl mühlet vermesini, o süre zarfında eskiden beri oturdukları Ala
mut, Lammasar1010 ve Lal1017 kalelerinin yıkılmadan kalmasını, geri ka
lan kaleleri hemen teslim edebileceğini ve padişahın bütün emirleri
ni yerine getireceğini söyleyip, Hülagu’ya yalvardı. Sözünü tutacağını
göstermek için Girdkuh yöneticisi (m uhteşem ) ile Kuhistan yöneticisi
ne (m uhteşem ) yazı(pervan e) göndererek derhal gelip padişaha bağlı
lıklarını [109] bildirmelerini emretti. Bunu yaparken yalan ve cilveyle
10,4 Kıır'ân-ı Kerîm, 2 3/36.

1035 Şahnâm e, Vullers neşr. 4 9 2 ,1 .9 6 6 .
1016 Lam m asar için bak. Freya Stark, Valleys of the Assasins, 1931.
1017 Diğer adıyla Alan.
kaderin isteğine karşı gelebileceğini, ikiyüzlülük ve hileyle takdirin
kararını bozabileceğini sanıyordu.
Padişahın kafilesi Kasran1018bölgesine varırken padişah, geçtiği yer

ler üzerinde bulunan Şahdiz kalesini fethetmesi için orada Ked Buka
komutasında bir ordu bıraktı. Askerler, kuşatmalarının ikinci gününde
orayı fethederek orada bulunan bir iki kaleyi de ele geçirdiler.
Hülagu, Rükneddin’e bir defa daha elçi göndererek kaleden inme

sini buyurdu. Rükneddin, sonbahar karının yağmasına kadar vakit ka
zanmak için oyalama taktiğini uygulayıp Hülagu’nun saldırmaması
konusunda aman diledi. Oğlunu üç yüz askerle (haşer) beraber rehine
olarak göndermeyi ve kalelerin tamamını yıkmayı kabul etti.
Padişah, onun isteğini yerinde bularak verdiği sözleri yerine getir

mesini beklemek için Abbasâbad’da konakladı. Kaleleri kuşatmakla
meşgul olan askerler, kuşatmayı bıraktılar. Kararlaştırılmış olan tarih
te Rükneddin, “Oğlumdur” dediği yedi sekiz yaşındaki bir çocuk [110]
ile itibarlı devlet büyüklerinden meydana gelen bazı kimseleri padi
şaha gönderdi. Büyük bir seziş gücüne ve üstün bir zekâya sahip olan
padişah, çocuğun onun olmadığını1019 anlayınca, onu ispat etmek için
delillere ihtiyaç duydu. İşin aslını Rükneddin’in önden gönderdiği
kardeşi Şehinşah ve çocukla gelenlerden sordu. Yalancılığın ve sapık
düşüncenin kalplerinde yer tuttuğu o insanlar, hiçbir şey söylemediler.
Fakat padişah kafasını çalıştırıp tahmin yoluyla işin aslını anlamasına
rağmen, anlamamış gibi görünerek çocuğa izzet ve ikramda bulundu.
Geri dönmesine izin verdikten sonra Abbasâbad’dan hareket edip Piş-
kil Dara’da1020konakladı.
Bunun üzerine Rükneddin, [111] padişahın huzuruna gönderdiği

kardeşini, vezirlerini ve diğer adamlarını geri almak için padişahtan
şefaat diledi. Rükneddin’in yanında bulunanlar ise onu, boyun eğme
nin (ili) doğruluğundan uzaklaştırıp, karşı gelme sapıklığının çukuru
na yönelttiler. Sahte oğul, bahtsız babasının yanma varınca bu sefer
Rükneddin, kardeşi Şiran Şah’ı üç yüz askerle söz verdiği zamanda
padişaha rehin olarak gönderdi. Bunu yaparken padişahın bu yalana
10,8 Rey’in yakınında bir kasaba. Bak.Le Strange,a.g.e.216;H am dullah, tr.Le Strange, 59.
1019 Cam iü’t-tevarih’e göre (Quatremere neşr. 2 04) o gerçekten Rükneddin’in çocuğuydu.
1020 Diğer adıyla Pişkila Diz, Talekan’ın güney-doğusunda ve Kazvin’in doğusunda bulunur.
ve hileye aldanarak daha önce rehin olarak gönderilenleri serbest bı
rakacağını ve oradan uzaklaşacağını, böylece kışının bahara dönüşe
ceğini, tutulduğu korku ve dehşetin yerini ümit ve sevincin alacağını
sanıyordu.
Padişah Rükneddin’in kardeşi Şehinşah’la birlikte Rükneddin’e

bir elçi gönderek ona, beş gün içinde gelmezse, kalelerini sağlamlaş
tırıp savaşa hazırlanmasını söyledi. Elçi, tekrar gelip, onun alışılmış
ve tutarsız özürlerini padişaha anlatınca padişah, onun kafasında kur
duğu şeyin kötülük ve hile olduğunu anladı ve hemen onu ortadan
kaldırmaya karar verdi. Kuşatmadaki askerlere çemberi daraltmala
rı için emir verdikten sonra 10 Şevval 654 (31 Ekim 1256) tarihinde
Pişkil Dara’dan hareket etti. [112] O arada, Kazvin’in Cemâlâbad ka
sabasında hapis tutulan Rükneddin’in lânetli adamlarını ve askerle
rini (m ütecennide) 1021 padişahın emri üzerine kimseye duyurmadan
cehenneme gönderdiler. O zamandan sonra öldürülecek kimseler için
“C em â lâ b a d ’a gön derildi” sözü kullanıldı.
Moğollar çeşitli ülkelere elçiler göndererek askere ulufe olarak un,

et ve binek hayvanları istediler. Yezd taraflarından, Doğu Anadolu’dan
Curcan’a kadar olan bölgelerden toplanan ulufenin taşınması için di-
van’ın hayvanlarının kâfi gelmemesi üzerine sıradan kişilerden, ileri
gelenlerden, Türkten, Tacikten kimin hayvanı (ulag) varsa parasız alıp
çuvalları (tagar) onlarla taşıdılar.
Ayın on sekizinde (8 Kasım 1256) padişahın büyük çadırım, başı

göğe değen Meymun Diz kalesinin kuzey tarafına kurdular. Ertesi gün
padişah, kalesinin etrafını dolaşarak saldırılabilecek yerleri belirledi.
Sanki o kale, Ebu’l-Ala’nın şu şiirinde tasvir ettiği kaleye benziyordu
Şiir (Arapça):
[113] “İn san lar onun y ü ksek tepelerine erişem ezler, hatta kuşlar,
kartallar ve a k b a b a la r bile. ”1022
Daha sonra padişah, şehzadelere, noyanlara ve devletin ileri gelen

lerine, kalenin kuşatılmasını ertesi yıla bırakılarak geri dönülmesi ko
1021 Belki de Şiran Şah ile gönderilmiş olan 300 kişi.

1022 Bu beyit Ebu’l-Ala’m n divanında bulunmamaktadır. Ka’b b. M a’dan el-Aşharî’nin, Ye-
zid b. Muhalleb'in 8 4 /7 0 3 -4 yılında Badgis’teki Nizah kalesini alırken oranın tasviri hakkın-
daki bir şiirinden alınmıştır.
nusunda fikirlerini sordu. Mevsimin kış olması dolayısıyla erzakın az,
otun yetersiz ve hayvanların zayıf olduğunu düşünen orada bulunan
ların çoğu geri dönme doğrultusunda görüş bildirdiler. Onlara karşı
padişahın akrabalarından Buka Timur, devletin sağlam direklerinden
ve büyüklerinden Emir Seyfeddin, emirlerden Ked Buka ile Tayir, ku
şatmaya devam konusunda ısrar ettiler. Buka Timur’un görüşü padi
şaha uygun geldiği için padişah kuşatmanın daraltılması ve bütün as
kerlerin savaş düzenine girmesi konusunda emir verdi. Padişahın bu
kararlılığı karşısında Rükneddin, itaat altında girerek kaleden aşağı
ya indi. Eğer öyle yapmasaydı, kısa zamanda idaresi altında bulunan
bütün kalelerde yiyecek sıkıntısı başgösterecekti. Rükneddin’in haya
tı hakkında bu bölümden sonra Fetihname bölümünde bilgi verildiği
için, tekrar olmasın diye sözü burada kesiyorum.
[114] ALAMUT FETİHNAM ESİNİN SURETİ

Sözünde duran, kullarına yardım eden, onun askerlerini başarılı kı
lan, yolunda gidenleri koruyan Allah’a hamd ve ondan sonra peygam
berin gelmediği Peygamber’e (A.S.) selâm olsun!
“Ol d er ve olu r”1023 hükmü gereğince her şey yaratılmaya başlandı

ğından beri, ülkelerin yönetimlerinin anahtarları, sırasıyla sultanların
veya hakanların güçlü ellerini bırakıldı. Allah’ın hükmü ve emri gere
ğince görünmeyen âlemden yeryüzüne gönderilen bu sultanlar veya
hakanların fetihleri tarih sayfalarına geçmiş, onların adları minberler
de okunmuştur. Şimdi ise, yeryüzü, hanlar hanının engin adaleti, mü
kemmel aklı sayesinde emniyete ve huzura kavuştu. Allah’ın izniyle o,
zamanın ve zeminin hükümdarı olunca adalet ve insaf ufkundan mer
hamet ve cömertlik nurları parlamaya başladı. Yüce Allah’ın “Doğrusu,
biz sana apaçık bir zafer sağlamışızdır” 1024 sözü padişahın ve adalet
yayan hükümdarın gerçekleştirdiği fetihe başlık oldu. Şiir:
“Kılıcı dinle güçlenen kim se, p a d işa h lık büyüklüğüne ve geleneğine

sah ip olur. ”
1023 Kur’ân-ı Kerîm, 2 /157.

1024 Kur’ân-ı Kerîm, 4 8 /1.
Büyük gayretinin yankısı Süreyya yıldızına ulaşan, azim ve karar
şimşeği yeryüzünü sarsan Hülagu muzaffer oldu. Onun gerçekleştir
diği böyle bir fetih şimdiye kadar kimse tarafından [115] ne duyuldu
ne de görüldü. “A llah ’ın size olan nimetinin anın”1025 buyruğuna uyan
devletin sadık kölesi Müstevfi Ata Melik b. Muhammad el-Cüveynî, bu
fetih müjdesini dünyanın bütün ülkelerine duyurmayı ve tek Tanrı’ya
inanan müminleri sevindirmeyi kendisine görev saydı. Şiir (A rapçaj:
“Günahkârlar, âdi, kusurlu ve âsi kişiler, ellerini kötülüklerden çeker

lerken yıldız, sağlam ve kararlı adım larla gökyüzünde yükseldi. ”
O, senelerin yüzünde ebedî olarak kalacak olan o fethin nasıl ger

çekleştirildiğini yazılı olarak anlatmak, doğunun en ucundan, Suri
ye’nin en sonuna kadar uzanan topraklarda yaşayan sıradan insanlara,
seçkinlere, büyük küçük herkese -Allah ku lakların a m üjde ulaştırsııı-
bu haberi iletmek istedi. Cihan Padişahı Hülagu, çatısı gökyüzüne
benzeyen çadırını buradan kurup, zafer müjdecisi olan bayraklamm
[116] bu topraklara çekince “Biz peygam ber gön derm edikçe kim seye
a zab etm ey iz” 1026 İlahî sözüne uyarak, bazen vaadde bulunup, bazen
tehdit ederek birkaç defa Rükneddin’i boyun eğmeye davet etti. Rük
neddin, onun davetine, gençliğinden ve tecrübesizliğinden dolayı her
defasında kararsız, tutarsız ve kaçamak cevaplar verdi. Bunun üzerine
padişahın parlak zekâsı ve düşüncesi, savaşta ve er meydanında eşi
benzeri olmayan adamlarıyla, doğduğu zaman, ayı kaçıran güneş gibi
düşmanlarını kaçıran askerleriyle, Behram’ın bile okları karşısında ka
çacak delik arayacağı savaşçılarıyla, burçları Boğa Burcunun boynuzu
na değen, yükseklik bakımından elini İkizler Burcuna dokundurmuş
ve Zühre yıldızıyla yarışmakta olan Rükneddin’in kalelerini almaya,
bunun için karşı tarafın gafil bulunup zayıf bıraktığı [117] dağın arka
tarafından saldırmaya, kaledekilerin kibirlerini kırıp şereflerini ayak
lar altına almaya, onlara ataları tarfından miras bırakılmış olan ve her
zaman onun gurur duydukları Meymun Diz’i yerle bir etmeye karar
verdi.
Bahtının ve ikbalinin telkiniyle, 654 yılının Şevval (Kasım 1256)

ayının ortasında, daha önce arının beline oturmuş kemer gibi kaleleri

töze Kur’ân-ı Kerîm, 17/15.
sımsıkı sarmış olan emir ve noyanlara elçiler göndererek hepsinini bu
lundukları yerden aynı anda harekete geçmelerini buyurdu, uykuyu
ve rahatı unutmuş, keskin kılıcı kendilerine dost edinmiş Türklerden
meydana gelen bir orduyu Sukuncak Noyan1027 ile Tamgay1028 komu
tasında öncü birlikler olarak gönderdi. Onların arkasından da ayağı
uğurlu ve padişahlığı Tanrı tarafından onanmış olan padişah, çokluk
bakımından Yecüc ve Mecüc kavmini geride bırakan ordusuyla hare
kete geçti. Sağ ve sol cenahlarında ise, karanlık gecede mızraklarıyla
gökteki yıldızlan yere düşürüp denizdeki balıklara; yerdeki yengeci
gökteki Aslan Burcuna yem edebilecek savaşçı gençlerle Şiir (Arapça):
[118] “El-Kuna ile ölüm girdabında karşılaşanlar, on a girdabın d e

rinliklerini geri dön, dediler. 1029
ve oklarıyla gökteki yıldızları birbirine çivileyebilecek okçular var

dı. Merkezi ise, zamanın acısını tatlısını tatmış, savaş gününü zifaf ge
cesi sayan, kılıcın yüzünü güzel kadınların yüzü sanan, mızrak yarası
nı genç kızların öpücüğü kabul eden yiğitlerle süsledi.
Yukarıdan aşağı inen bir selin, yükselen bir alevin ve esen bir rüz
gârın hızıyla Talekan’m yolunu tuttu. Askerlerinin atlarının nalları, za
manın gözüne toprak attı. Hareket ettikleri gün yolarının üzerine bir
dağ koçu çıktı. Nam peşinde olan gençler onu oklarıyla vurdular. Padi
şah, bu olayı iyiye yorarak, düşmanlarının koç gibi belâ tandırına atı
lacağını ve Hasan-ı Sabbah’m mezhebihin taraftarsız kalacağını anladı.
O gün Cihan Padişamn kafilesi (m evâkib) [119] Talekan nahiyesine

varınca o, Aluh Nişin, Mansuriye ve o bölgenin diğer kalelerinin Kir
man ve Yezd askerleri tarafından kuşatılması ve onlara Moğol askerle
rinin yardımcı olmasını buyurdu.
Ertesi gün güneş kursunun ışığı başını ufkun yakasından çıkarınca

göç davulunu çaldılar.
Oradan dilberlerin saçı gibi kıvrım kıvrım olan, sırat köprüsü gibi
ince ve cehennem yolu gibi karanlık Hazar Cem1030 yoluna düştüler.
1027 Veya Suncak, Suldus kabilesinden olup M ezopotom ya ile Fars bölgelerinin gelecekteki
yöneticisi.
ı°28 BgUd de Tamaga.
1029 A m rü’l-Kana, H am ase’de zikredilen bir H aricî şairi.
1030 Tahran’ın 8 0 ,9 0 mil doğusunda Elburz dağındaki m eşhur bir geçit.
Bir ayağın dahi basabileceği yeri olmayan, dağ keçisinin geçmekten
korktuğu, büyük can kaybına sebep olabilecek o yolu geçmekle Padi
şah, rahatı bırakıp zahmeti ve zorluğu [120] seçtiğini gösterdi. O za
man felek hal diliyle bağırarak şöyle dedi. Şiir:
“Kendine dikkat et. Çünkü bütün dünyanın canı, senin sahip oldu
ğun tek bir aziz can a bağlıdır. ”
Padişahın kafilesi ertesi gün süvari ve yaya birlikleriyle kalenin di

bine vardı ve öğleyin, Şiir:
“O öyle bir şem siyedir(çetr) ki göküyüzü bile onun altında bulunur. O

öyle bir buluttur ki güneş onun gölgesinde kalır. ”
Kalenin1'131 karşısındaki tepeyi ele geçirdi.
Sağ kol yönünde bulunan Ustundar1032 tarafından savaşçı ve öfke

li askerlerle Buka Timur ile Köke İlgay yalancıların sözü gibi kıvrım
lı, dolambaçlı [121] ve üzerinde dar geçitler bulunan yollardan geçip
geldiler. Sol tarafta bulunan Alamut yönünden ise, hepsi de öç almaya
and içmiş savaşçılarla Balagay ile Tutar, onlardan kısa bir süre sonra
demirden dağı andıran bir orduyla Ked Buka Noyan’ın yetişmesiyle
insan selinden ovalar ve dağlar dolup taştı. Başı dik ve kalbi taş olan
dağlar, [122] atların ve develerin tekmeleri altında ezilip ayaklar altı
na düştü. Develerin bağırmasından, davulun (kös) ve zurnanın (nay)
sesinden feleğin kulağı sağırlaştı. Atların kişnemesinden ve kılıçların
parlamasından düşmanın kalbi ve gözü iş yapmaz oldu. “A llah ’ın em ri
şüphesiz gereği gibi y erin e gelecektir. ”1033
Bir gün içinde toplanan ve önü sonu görünmez bir hal alan Moğol
ordusu, Mülhidlerin ve fücurların şehrini çepeçevre sardı(nerge). On
ların hiçbiri kuşatmanın dışında kalmadı.
Kalenin tarihçesi şöyle:
İsmaililerin kuvvetli ve üstün durumda bulunduğu sıralarda baba

sı1034 Alaaddin, “Ey H âm ân, ban a bir ku le yap, belki yollara, göklerin
ıoaı Meym un diz.

1032 M azenderan’daki Rüstem dar
1033 Kur'ân-ı Kerîm, 3 3 /38
1034 Rükneddin’in.
yolların a erişirim ”1035 âyetinde buyrulduğu gibi devletin büyüklerine
ve ileri gelenlerine emir vererek, o dağın tepelerini ve yüksek yerle
rini tespit etmelerini istedi. Onlar, 12 yıl aramadan sonra [123] başı
göklere değen, yıldızlarla konuşan kalenin bulunduğu yeri buldular.
Buldukları o tepede bir çeşme vardı ve yanındaki tepelerden de su ge
çiyordu. Bunu da göz önüne alarak oraya Meymun Diz kalesini inşa
etmeye başladılar. Duvarlarını, burçlarını kireç ve taşla ördüler. Daha
sonra bir fersah uzaklıktan Cuy-i Arziz 1036 dedikleri suyu kanallarla
kaleye getirdiler. Şiddetli soğuklar yüzünden sonbaharın başlarından,
baharın ortalarına kadar o bölgede canlıların durup kalması imkânsız
dı. İşte şimdi Rükneddin’in oturduğu bu kalenin bulunduğu tepeler
den kartal bile aşmayı göze alamaz, av hayvanları orayı aşarak değil,
dolaşarak geçmeyi tercih ederdi. Oranın yüksekliği Hz. Ali’nin “Su b a
şım dan aşağıya dökülüyor, ku şlar bile bulunduğum yere çıkam ıyorlar”
sözünü akla getiriyordu. Bu şekilde yapılmış bir kaleye, bir insan oğlu
nasıl saldırır da orayı ele geçirebilir?
Kale sakinleri, dışarı bakıp karınca gibi kalabalık bir ordunun kale
nin etrafını [124] yılan gibi yedi defa sardığını görünce diken üstünde
oturmaya başladılar. Saf tutup, el ele tutuştular. Ertesi gün tekrar bak
tıklarında dışarıda insandan ve bayraktan başka bir şey göremediler.
Geceleyin ise, yakılan ateşler yüzünden, yüryüzü, yıldızlarla dolu gök
yüzüne dönmüştü; her yanda kılıç ve mızrak parlıyor, kalabalığın or
tası, sonu görünmüyordu. Korkudan herkes kalenin burçlarına çıkmış,
bayram günü mateme boğulmuşlardı. “İşte Rahm an olan A llah ’ın vaat
ettiği budur, p eygam berler doğru söylem işlerdi. ”1037 denir.
Gücüne ve kuvvetine güvenen tedbirli padişah askerlerine zahmet

vermeden yeniden onları doğru yola getirmek istedi. Orada olduğu
nu bildirmek için Rükneddin’e bir elçi gönderdi. Ona ve kavmine ses
lenerek, “Eğer Nasnas1038 Kavminin vesveseleri seni yoldan çıkarıyor,
yaşının küçüklüğü dolayısıyla akimın gözü, daldığı gaflet uykusun
dan uyanamıyorsa, karıncaya benzeyen akılsız ve fikirsiz topluluğun
1035 Kur’ân-ı Kerîm, 40 /3 6 -3 7 .

ıo3o g aj, Tarih-i Cihan-güşa, c.I.s.121.
1038 İnsana benzeyen m aym un, şem panze, Afrika orm anlarında yaşayan Pigmeler, kötü
huylu insan veya insanı yoldan çıkan efsanevî bir yaratık gibi m analara gelir.
akıbetine uğramadan “S üleym an’ın ordusu size ezm ed en ” 1039 dendiği
gibi ay a klar altında ezilm eden, zam anın doğurduğu şartlara uyarak
“Evlerinize giriniz” hükmünün yerine “Yerlerinizden çıkın ız” sözünü
koyup Hasan-ı Sabbah’ın “Şim diki ayrıldığın ka lelere b a k ” [125] şek
linde vasiyetinin aksine hareket ederek kaleden in. Yanında bulunan
bahtsızların aldıkları tedbirlere güvenerek ve onların yalanlarına ina
narak kendini tehlikeye atma. Karşı karşıya olduğun bu belâdan aklı
nı kullanarak kurtuluş sahiline yanaş. Daha önce kendine ve halkına
verdiğin sözü tut. Bu dediklerimi yaparak bana, affetme ve bağışlama
zevkini tattır” dedi.
Padişah cevap olarak kaleden, sırtlanın yani Rükneddin’in ininde

olmadığını, kaybolduğunu, onun nerede bulunduğunu da bilmedikle
rini, onun emri ve izni olmadan kaleden çıkamayacaklarını bildirdiler.
Elçinin döndüğü günün ertesi günü, gecenin memelerinden saba

hın beyaz renkli sütü damlayınca dünya, aslana benzeyen yiğit savaş
çıların gök gürültüsünü andıran sesleriyle coşmaya başladı. Padişah,
sol taraftaki yoldan dağın zirvesine çıkarak, kalenin giriş çıkış yerlerini
iniş ve tırmanış mevzilerini inceledi. Akşam olunca başka bir yoldan
ikametgâhına geldi. Ertesi gün gökyüzü C em şid’inin (güneş) çavuşları
nın parlak kılıçlarını ufkun kınından çekip akşamın zenci askerlerini
bozguna uğrattıkları zaman, Moğol ordusu savaş çengini akort [126]
etmeye başladı. Güçsüz düşmanlarını ezmek amacıyla mancınıkları
hazırladılar, üzün yıllardan beri sulanarak binbir zahmetle yetiştiril
miş ve henüz meyve vermemiş olan ağaçları kesip yontarak m an cın ık
lara gülle yaptılar. Şiir (Arapça):
“Ona h er gün atıcılık öğretiyorum. O, h ed efin i şaşırm am ayı b a şa ra

bildiği an okunu b an a çevirecek. ” 1040
O günlerde her am ac’ia1041 bir miktar asker bulundururlar, bunlar

ne kadar ağır olurlarsa olsunlar m ancınıkları aşağıdan tepenin üzerine
taşırladı.
1039 Kur'ân-ı Kerîm, 2 7/18.

1040 Ma’n b. Aus. Melik b. Fahm el-Azdî veya Akil b Ulafa gibi şairlere atfedilen bu şiiri
Sadi G ülistanında zikretmiştir. Bak.Arberry. Kings and Beggars.62 -63.
1041 Bir fersah’ın yirmi dörtte, bir mil'in de altında biri. 1 m il: 1482m .
Ertesi gün, gece kapağının yer tandırından kalktığı ve güneş kur
sunun gecenin midesinden çıktığı zaman padişahın emri üzerine bu
işle görevlendirilmiş adamlar, onun çadırını tepenin en yüksek yerine
kurdular.
Şiir (Arapça):
[127] “D algalar h alin d e süvarilerden m eydan a gelen ordu uçsuz

bu caksız bozkırı, silah denizine çevirdi.
Birbirileriyle sarm aş d olaş olm uş m ızrakların arasın dan onunla bir

likte D uşan’a 1042 çıktık.” 1043
O arada kaledekiler de hazırlıklarının tamamlamışlardı. Başı gök

lere değen kalelerin burçlarını savaşçılara bıraktılar ve karşı koymak
için tetikte beklediler. Nihayet Şevval ayının (Kasım 1256) ortalarında
Moğol askerleri m an cın ık atışlarına başladılar. Şiir:
“İp germ iş onun üzerinde cesu rca yürüyorsun. Küçük bir h ata y a p
m a y a c a k olursan, durumun iy i.”
Bir taraftan da gençler kılıca benzeyen oklarıyla kaledekileri yere

seriyorlar, karşı taraftan gelen oklara ise hiç aldırış etmiyorlardı. Ecel
le işbirliği yapan ve Alamut melikine darbe indirecek olan Moğol ok
çularının attıkları oklar, hareket halindeki bir bulutun bıraktığı dolu
gibi o bahtsızların üzerine düşmeye başladı. Şiir:
[128] “Oklar, zırhların altından, gül yapraklarının altından geçen

rüzgâr gibi geçiyordu. ”
Güneş, karanlık siperin arkasına çekilince ellerini savaştan çekti

ler. Savaşın dördüncü günü olan ertesi gün sabahın beyazlığı karanlığı
dağıtınca, davul zurna sesleri ve at kişnemeleri her tarafı tuttu. İki ta
raf da savaşa yeniden başladı. Askerler yaylardan bıraktıkları oklarla
gökteki yıldızları mıhladılar. Hıtaylı ustaların yaptıkları, iki bin beş
yüz adım menzili olan ve çok sayıda eşeğin çektiği mancınıkları (ke-
m an-ı gav) harekete geçirdiler. Mülhid şeytanlar havadan gök taşları
gibi düşürülen neft ateşiyle yandılar. Kaleden atılan taşlar da sonba
1042 Bir dağ adı. Yetim etü’d-Dehr’de C uşhan veya C uşan şeklinde geçer.
1043 Yetim etü’d-Dehr’de zikredilmiş olan Ebu Firas Ham danî’nin şiirinden.
harda dökülen yapraklar gibi inmeye başladıysa da o taşlardan kimse
yaralanmadı.
O gün askerlerin yorulduğu görülünce savaşa ara verildi. O ara

da kalede bulunanlar, güçlerinin giderek tükendiğini anlayınca ba
rış yolları aramaya başladılar. Rükneddin de padişaha, “Sizin burala
ra kadar gelmiş olabileceğinize inanmıyordum. Bilseydim, size karşı
koymazdım. Askerlerimiz ellerini silâhlardan çekip, ayak diremeyi bı
rakacaklar. Ben de bugün yarın kaleden aşağı inip ayağınızın toprağı
nı gözlerime sürme yapacağım” diye haber gönderdi. Böyle bir çareye
başvurarak, ateşin üzerine toprak dökmek istedi. O günü savaş yap
madan geçirdiler. [129] Ertesi gün de Rükneddin’in aşağıya inmesini
bekledikleri için savaşıp kavga etmeye kalkışmadılar. O gün Rükned
din bir elçi daha göndererek padişahtan canının bağışlandığına dair
bir yarlıg istedi. Padişah da bu güzel haberin şahidi olan bana döne
rek, onun istediği şekilde bir yarlıg yazmamı emretti. Ben de Tarih-i
Cihart-guşa’yı Cüveynî’de daha önce yazılmış olun bu y arlıg’ı tekrar
buraya yazmayı gerekli görmedim. Yarlıg’ı Rükneddin’e götürdükleri
zaman o, onu bütün halkın huzurunda okudu. Mallarına ve canlarına
düşkün olan, akılları başlarında bulunan bazı kimseler onu sevinç ve
mutlulukla karşıladı. O sırada ortalık kararmaya başladığı için kale
den inmeyi ertesi güne bıraktılar. Ertesi gün, uzun gecenin gündüzü
doğurduğu sırada Rükneddin kaleden inmek için harekete geçerken,
mutaassıp fedailerden oluşan bir grup onun önünü keserek inmesine
izin vermedi. Onlarla Rükneddin’in gitmesini isteyen diğer grup ara
sında kavga çıktı. Onun üzerine Rükneddin, Padişaha bir elçi daha
göndererek “Huzurunuza [130] varmak, bağlılığımı bildirip hediyeleri
mi takdim etmek için niyetlenmiştim. Fakat askerlerimin (haşer) çoğu
benim bu isteğime karşı koyarak, kaleden çıkmaya kalkışırsam beni
öldüreceklerini söyledi. Bu yüzden geliş planım suya düştü” diye ha
ber gönderdi.
Elçiler o haberi İl Han’ın1044 mübarek kulağına ulaştırdıkları zaman

onun yüzünün asıldığı göTüldü. Sonra gelen elçiyle “Rükneddin kendi
canını kurtarmaya çalışsın” diye haber gönderdi.
1044 Bu unvan ilkönce Hülagu ve daha sonra İran’da hüküm sürm üş olan Moğol Padişahları
için kullanılmıştır. İh han veya il kan unvanı için bak. M ostaert-Cleaves, Trois docum ents
mongols des archives secretes vaticanes, 4 5 4 .
Elçilerin gelip gittiği zaman zarfında m ancınıkların yerlerini değiş
tirerek, onları daha uygun yerlere yerleştirdiler.
Ertesi gün, Şiir:
"Güneş, katran renkli çadırı yırıp dışarı çıktı”1045
diye nitelenen bir zamanda [131] Padişahın fermanı üzerine kale

nin çevresinde bulunan herkes harekete hazır bekledi. Nihayet hep
birlikte saldırıp düşmanla yeniden mücadeleye başladılar. Çevresi bir
fersah veya bir az daha fazla olan kalenin etrafındaki askerlerin nara
sıyla atların kişnemesi yeri göğü inletti. Yukarıdan yuvarlanan büyük
taşlarla dağ sallanmaya başladı. Ne kadar sert olursa olusun büyük
taşlar birbiriyle çarpışınca toprak halini alıyor, hiç durmadan saldı
ran askerlerin naraları, göğün en yüksek noktasına kadar çıkıyordu.
Gövdeleri yüz yaşındaki çam ağaçlarının boyunda, fakat meyvesi “To
m urcukları şeytan başı gibidir”1046 benzetmesine uyan mancınıklardan
peşpeşe taş fırlattılar. Taşlar, onların mancınıklarının direklerini kıra
rak çok sayıda insanın ölmesine sebep oldu. Ok çarklarından atılan
okların korkusu, Mülhidlerin kalplerini sardı ve onları perişan bir hale
soktu. Kalede bulunanların çoğu bir taşı kendine siper yaptı. Burçlar-
dakiler ise, gelen oklara hedef olmamak için fare gibi deliklere sak
landılar; kertenkele gibi [132] bir taşın altından diğer bir taşın altına
kaydılar. Bir kısmı yaralanıp bir kısmı cesaretini kaybetti. O gün orada
bulunanların hepsi âciz insanlar gibi davranıp, kadınlara yakışan ha
rekette bulundu. Gökyüzü güneşten yapılmış şapkasını başından çıka
rıp, yüzüne gece perdesini çekince herkes savaştan elini eteğini çekti.
Ertesi gün nurdan yapılmış padişah (güneş), doğu yakasından başı

nı çıkarınca, padişahın yiğitleri işe koyuldular. Ellerini cihad kılıçları
na atıp, sırtlarını dağa dayadılar.
Rükneddin, eline pişmanlıktan başka bir şey geçmeyeceğini bile

bile belki ve şâyetlerle vakit kazanmak için padişahın elçisini kabul
edilmez özürlerle geri göndermeye başladı. Bunu yaparken yakında
düşmesini beklediği karın, padişahın ordusunu perişan edeceğini ak
lından geçirdiyse de kışı ve karı beklemenin boşuna olduğunu, Yüce
1045 Şahnâm e, Vullers neşr. 4 7 2 .1 .6 2 7 .

llM6 Kur’ân-ı Kerîm,, 37/65.
Allah’ın faziletiyle devleti güçlendiren şartların hiçbir zaman yüzünü
padişaha ekşitmediğini, bulut perdesini onun güneşinin önüne çek
mediğini, Dey 1047 ayı olan o ayda, gelen günün geçen günden daha iyi
olduğunu, yarının bugünden daha sıcak olacağını [133], böyle bir raki
bin geliş tarihi olan sonbaharda düşen karların yavaş yavaş kalktığını,
halbuki şimdiye kadar 100 yaşında olanların güneşin Terazi Burcuna
girdiği andan itibaren düşen kar ve buz yüzünden oraya giriş çıkışla
rın bu şekilde açık olduğunu görmediğini de göz önünde bulunduran
Rükneddin, teslim olup emniyetin gölgesine sığınmaktan başka çare
bulamadı. Büyük bir korku ve dehşet içinde yalvarıp af dileme yolunu
seçti. Şiir:
“Eğer öfkelen ip öncü birliklerini denize sürersen, n ar tanelerinin her-

biri inciye dönüşür.”
Padişaha bir elçi gönderip eskiden yaptıklarından dolayı özür di

leyince padişah, şahlara has iyiliği ve imparatorlara mahsus merha
metiyle “O h a ld e yu m u şak ve iyi davran ”u)4S âyetini, kudret kalemiyle
Rükneddin’in ve kavminin amel safasının üzerine yazdı.
Rükneddin önce yakınlarıyla ve devlet erkânıyla birlikte oğlunu

aşağıya gönderdi. Kendisi de ertesi gün türlü vaadler almış olarak ka
leden indi. O gün bu yılın Şevval ayının (19 Kasım 1256) son uğurlu
günü ve aynı zamanda dağ halkının rahatlığının da son günüydü. Bel
ki de Celal Sahibinin lütuf günüydü.
Sözün kısası Rükneddin de, kendisinin ayrılmaz bir parçası saydığı

o yükseklerdeki ikametgâhtan hareket etti. Şiir:
“Bu sarp C aln âb ad Wİ0dağında ken dim i Fağfur veya Bıır "™ gibi tahtın
üzerinde sanıyorum. ”1051
Hayret ve korku içinde “Şeytanların yeryüzünde şaşırttıkları bir

kimse gibi”1052 [134] şaşkın bir halde aşağıya indi. Alıştığı yurdunu,
hayatını geçirdiği meskenini büyük bir üzüntüyle, içi yanarak terk etti.
1047 Güneş takvimine göre bu ay 22 Aralık-21 Ocak tarihleri arasını karşılamaktadır.

104“ Kur’ân-ı Kerîm, 15/85.
'049 jy[erv bölgesindeki Kuban kasabasının yakınında bulunan bir dağın adı.
'05° g ur pur veya Fur, Büyük İskender’in Hintli rakibi.
1051 Sultan Sancar zam anı kâtiplerinden Muzaffer Ham ac'ın bir şiirinden.
1052 Kur'ân-ı Kerîm, 6/7 1 -7 2 .
Öyle bir terk etti ki kelimeler onu anlatmaya yetmez. Ezelî hükmün
verdiği karara karşı kalelerin çokluğu ve evlerin sağlamlığı ne işe ya
rar? Talihin uzaklaştığı sırada bir insana, düşüncenin bulduğu çare ve
aklın gayreti nasıl yardımcı olabilir? Kaderin bir işareti yüz binlerce
tedbir planını geçersiz kılar. Takdirin küçük bir imâsı milyonlarca in
san kararını sonuçsuz bırakır. Şiir (Arapça):
“Rüzgârın avuç içi k a d a r kü çü k bir m illetle ve çevganm topla oyn adı

ğı gibi kader insanlarla oynuyor. “1053
Nihayet Rükneddin, ailesi, yakınları ve kavmiyle birlikte büyük

bir hızla aşağıya inip cihan padişahının eşiğini öpme şerefine kavuştu.
Geçmişte işlediği hatalardan ve suçlardan utanıp özür diledi. Padişah,
padişahlara lâyık iyilik ve lütuflarının çokluğundan ve imparatorluk
makamının verdiği merhametten dolayı Rükneddin’in ümitsizliğini ve
korkusunu müjdeye ve sevince çevirdi. Onun, ailesinin ve halkının öl
müş canlarına yeniden hayat bağışladı.
Rükneddin ertesi gün bütün oğullarını, kardeşlerini, aile mensup

larını, yakınlarını ve kale sakinlerini kalenin dışındaki boş alana çıkar
dı. [135] Askerlerin(m ütecennide) herbiri, kumaş ve meta gibi malları
nı da yanlarında taşıdı. Daha sonra Moğol ordusu içeri girerek binaları
yıkıp her yeri yerle bir etti.
Canlarını sapıklık ve cahillik yoluna feda etmeye hazır, fanatik f e

dailerden bazıları öne atılıp gönül rızasıyla ölümü göze aldılar. Ka
rınca gibi kanat açıp dinin ve dünyanın bedbahtları olan İsmaîlilerin
kalelerinin en yüksek yerine çıkarak “Allah iyiliğini istem eseydi karın
canın vücudundaki kanatların büyüm esine sebep olur m uydu?WMdiye
rek ellerini silâhlarına attılar. Onun üzerine savaşta galip gelmiş olan
askerler, m ancınıkları, kalpleri ve gözleri kör olan o zındıkların üzeri
ne çevirdiler. Taşları ve sivri okları, İblis’in üzerine lanet yağdırır gibi
yağdırdılar.
Bu şekilde 3 gün 3 gece direndiler. Dördüncü gün yiğitler ve savaş

çılar, o görkemli, yüksek ve sarp dağa çıktılar ve zehirli yılana ben
1053 Kadı Ebi’l-Fazl Ahmed b. M uhammed er-Reşidî el- Levkerî’den.

lü5‘‘ Ünlü kâtip Abdullah Hamid b. Yahya tarafından Em evî Halifesi II. M ervan adına, Ebu
Müslim hakkında yazdığı bir m ektuptan.
zeyen o sapıkların başlarını ezdiler. O bedbahtların uzuvlarını parça
parça ettiler.
Rükneddin, Meymun Diz’deki hâzinesinden kıymetli bir hediyeyi

(tikişmişi) padişaha sunduktan sonra [136] askerlerin gelip gitmesiyle
ayaklar altında kalmış olan geri kalanlarını da devlet büyüklerine ve
askerlere dağıttı.
Rükneddin, o vadide (rudhâne) bulunan diğer kaleleri de yıkmak

için İl Han’ın elçileriyle birlikte kendi güvendiği adamlarını oraya gön
derince, amacına ulaşmış olan padişah geri dönmeye karar verdi.
Sonra Hülagu, Alamut komutanına (kutval) bir elçi göndererek

onun da efendisi Rükneddin gibi boyun eğip kulluğu kabul etmesini
istedi. Fakat komutan oyalama taktiğine başvurdu. Onun üzerine Şeh
zade Balagay’ın çok sayıda askerle gidip orayı kuşatması konusunda
ferman çıktı. Balagay derhal kalenin etrafını sardı. Kalede bulunan
lar, işin ciddiyetini anlayarak aman dileyip şefaat istemek için haberci
gönderdiler. Rükneddin’in de aracı olması üzerine padişah o kavmin
işlediği suça hafif ceza uygulanmasını emretti. Anılan yılın Zilkade
ayında (1 A ralık 1256) o âsiler, sap ıklık (bid’at)1055 evlerinden ve şeytan
yuvalarından mallarıyla birlikte kalenin dışındaki boş alana çıktılar.
Uç gün sonra Moğol askerleri, evleri girip sahiplerinin taşıyamadığı
malları alarak evlerin tamamını ateşe verdiler. Her tarafı yerle bir ede
rek orayı eski tabii haline çevirdiler. Şiir:
[137] “İki gün y a ş a m a k için ölüm den sakın m aya değm ez. Çünkü
ecel bugün gelm ezse yarın gelir.
Ecelin geldiği gün çaban ın bir fay d ası yok. G elm ediği gün ise kork
m ay a gerek yok. ”
İlahî güç tarafından tespit edilmiş olan oranın yıkılma gününün

geldiği gece “Oraların altını üstüne getirdi”1056 hükmü gün gibi orta
ya çıktı. Daha önce zamanı gelmediği için, Alp Arslan oğlu Melik Şah
oğlu Muhammed tarafından, 11 yıl içinde birkaç defa kuşatılmış, ka
ledeki askerlerin erzakının azalmış olmasına rağmen o kaleler ele ge
1055 Sapıklık, dine aykırı yenilik m anasına gelen bid’at kelimesi daha çok İsm ailiye’nin
Nizarî kolu ile Hasan-ı Sabbah’m Yeni Davet’ine verilen addır. Bu konuda bak. Mewis, Some
observations on the significance of heresy in the History of İslam, 52-53.
töse j(ur’ğ n .ı Kerim, 11/82.
çirilememişti. Tarih kitaplarından okuduğumuza göre, daha önce, o
kalelerden tek bir kişi dahi dışarı çıkarılmadı ve yapılan kuşatmaların
hiçbir yararı olmadı.
Aklı başında herkes bilir ki her başlangıcın bir sonu ve her mü
kemmelin bir kusuru vardır. Kader kapıyı çalınca ona karşı koymanın
hiçbir faydası olmaz. Bu konuda Allah’ın elçisi (A.S.) şöyle buyuruyor:
“Bir şeyi h iç düşürm eden yü kseltm ek a n c a k A llah ’a m ahsustur.”
O hafta içinde Kuhistan kalesinin yöneticisi (m uhteşem ) Şemseddin,

padişahtan yarlıg istedi. Rükneddin de Girdkuh ile Kuhistan arasında
kalmış, başı göklere uzanan ve yıldızlara arkadaşlık eden ellinden faz
la kaleyi yıkmak ve içindekilerin canını kurtarmak için harekete geçti.
[138] Deylem1057 , Aşkavar1058 , Tarum ve Harkam 1059 taraflarından

kale komutanları (kutval) gelip boyun eğerek kullar zümresine katıldı
lar. Yarlıg alıp kalelerini yıktılar.
Padişah-Parlak güneş k a d a r yaşasm -an û an yılın Zilhicce ayının ilk

gününde (21 A ralık 1256) ordu ’ya(başkent) dönmek için hareketinden
önce ele geçirilen ganimetlerin tamamını, Türk ve Tacik askerlerin bü
yüğüne küçüğüne dağıttı. Erkek kadın bütün yakınlarıyla birlikte Rük-
neddin’i Kazvin’e gönderdi. Ona ikâmetgâh olarak orayı gösterdi. Son
ra kutlu ve muzaffer Padişah -Ömrü uzun olsun- anılan ayın sonunda
(15 O cak 1257) ord u ’y a vardı ve şeref dağıtılan makama bir güneş gibi
girdi. Şiir:
“O p ad işah ların güneşi, bir p a d işa h ı avladıktan sonra arzusuna

ulaşm ış ve m uzaffer olara k sarayın göğüne bir güneş gibi doğdu. ”
Mengü Kaan, bir göz işaretiyle bütün dünyayı hizaya getirir. Onun
“kibirli bir d e v e ” gibi olan âsi feleği, nasıl emri altına aldığını hangi akıl
sahibi duymamıştır? Hayber1060fethiyle eşdeğerde olan böyle bir fethin
önemi, anlatılmaya lüzum görülmeyecek kadar açık ve kesindir. İlahî
sır, Cengiz Han’ın ortaya çıkmasıyla aydınlandıktan ve ülkeye idare
11,57 Deylem veya Deyleman, 9 3 2 -1 0 5 5 yılları arasında Batı İran’ı yönetimi altında tutm uş
olan Büveyhoğuları hanedanının m ensubu olduğu Deylemlilerin yurdu. Doğusunda M azend-
reran, Batısında da Gilan bulunur. Bak. Minorsky, Hudud, 385 ve 3 8 7 -3 88.
1058 Gilan’ın doğusundaki Lahican’ın bir kasabası.
1058 H ezar Cerib’in bir köyü. Bak.Rabino, M azendaran and Astarabad, 124.
ı°6° M edine’nin kuzey doğusunda bir yer.
sırası Cihan Padişahı Mengü Kaan’a geçtikten sonra [139] bu ünlü fe
tih onun gücünü daha da arttırdı. Dünyaya şaşı bakanların ülkesi de
ele geçirildi. İsmailiye kalelerinin fethine kalbi temiz ve bilge kişiler,
“Fetihlerin anahtarı” adını koydular. Kötü kişiler bile ona “Karanlıkla
rın lambası” demek zorunda kaldı. Bu sevinçli haberle birlikte sabah
rüzgârı esmeye, kuşlar şakımaya başladı. Evliyalar, peygamberlerin ru
huna dua okudular. Yaşayanlar ise, ölülerine müjde gönderdiler. Şiir
(Arapça):
“Öyle bir z a fer ki cen n et kapıları önünde açılıyor ve dünyadakiler

yeni çizgili elbiseleriyle görünüyorlar. ”1061
Bu oluş ve yok oluş dünyasında birden ortaya çıkan bu ilâç nasıl

bir ilâç? Bu üzüntü yuvası olan dünyada aniden beliren bu sevinç na
sıl bir sevinç? Şiir:
“Ya Rabbi! Bu gördüklerim rüya mı, y oksa g erçek m i?”
Böylece Alamut Rudbar’mda1062 yerleşmiş olan Mülhidlerin ve sa

pıkların yuvalarında taş üstünde taş kalmadı. Ezel Ressamı, ezelde
Mülhidlerin herbirinin evinin üzerine kahredici kalemiyle “İşte h a k
sızlıklarına karşılık çökm üş evleri”1063 âyetini yazdı. O rezillerin ülke
sinin dört bir yanına “H aksızlık eden millet, rahm etten u zak olsun" 1064
diye seslendi. Onların uğursuz haremleri ve harimleri sapık mezhep
leriyle birlikte ortadan kalktı. Arpayı buğday yerine satan o alçak kal
pazanların halis diye ortaya sürdükleri altın [140] sahte çıktı.
Bugün dünyayı aydınlatan padişahın muzaffer devletinde, daha

önce mesleği insanları sırtında hançerlemek olan o kötü kişiler, kadın
mesleğini tuttular. Nerede bir Daî1065 varsa ölüm habercisi, nerede bir
R efikwm varsa köle haline geldi. İsmaililye mezhebinin propagandacı
ları Muham med’in (A.S.) silahşörlerinin kurbanı oldu.
1061 Ebu Tamm am ’dan.

1062 Rudbâr da A lam ut gibi Kazvin bölgesinde bulunur. B unun dışında bir de Gilan’ın
Rudbar’ı vardır.
1063 Kur’ân-ı Kerîm, 2 7/52.
1064 Kur'ân-ı Kerîm, 2 3/41.
1065 ism ailiye m ezhebinin misyoneri.
1066 İsm ailiye’nin Nizarî kolunun taraftarlarına verilen bir unvan. Bak. Dogson, The Order
of Assasins. 82.
Mevlânalan1067 “Ağızlarım toprak dolsu n ” sözünün [141] muhatabı
oldular. “Kâfirlerin ise sahibi yoktu r’’ 1068 ilahi sözü o haramilere söy
lendi. “O, h er an kainatı tasarruf etm ektedir”1069 hükmü de onlara lâ
yıktır. Onların alimlerinin imamı, belki de âlemlerinin efendisi, tak
dirin pençesine bir av gibi düştü. Y öneticilerifm uhteşem ) güçsüz ve
beyleri(kiyâ) itibarsız oldu. Büyükleri köpek gibi hor görüldü. Kale
muhafızlarını (dizdar) her biri, layık olduğu darağacını boyladı. Kale
komutanları (kutval) da başsız ve ayaksız bırakıldı. İnsanların arasında
Yahudiler gibi hor görüldüler. Yol toprağı gibi [142] ayaklar altında çiğ
nendiler. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Onlara yoksullu k
ve düşkünlük dam gası vuruldu.”1070 “Lanet o n la ra .” 1071
O mel’unlarm korkusundan sararıp solan, cizye veren ve bu yaptık

larından ar duymayan Frenk ve Rum şahları bu olaydan mutlu oldular.
Başta iman sahipleri olmak üzere bütün insanlar, onların hilelerinin
şerrinden ve inançlarının sapıklığından kurtulup rahata kavuştular.
Şüphesiz, büyükler, küçükler, ileri gelenler ve sıradan insanlar bu se
vince ortak oldular. Bu hikâyelerin karşısında Destan oğlu Rüstem’in
hikâyesi, eski bir efsaneye döndü. Bu açık zaferle ileri görüşlülerin
gözleri aydınlandı. Bu olayın ışığı her tarafa ışık saçtı. “Alem lerin Rab-
bi A llah ’a ham dolsun ki zulm eden m illetin kökü böylece k esild i”1072
VIII. BATINÎLERİN VE İSMAİLÎLERİN MEZHEPLERİ

VE ONLARIN DURUMU
İslâm dinin ortaya çıkışının ilk yıllarında Dört Halife -A llah’ın se
lam ı onların üzerine olsun- zamanından sonra İslâm cemaati arasında
İslâm dinine yakınlık duymayan, kalplerine Mecusî inancı yerleşmiş
olan bazı kimseler ortaya çıktı. Bunlar, [143] ayrılık ve karışıklık çıkar
mak için şeriatın dış yüzünün (zahir) yanında, bir de insanların çoğu
için sır olan iç yüzünün (bâtın) bulunduğu hakkında halk arasında şa
yia çıkardılar. Yunan felsefesinden aldıkları kelimeleri, Mecusî mezhe
1067 “Efendim iz” m anasına gelen bu kelime, İsm aililerin im amları için kullanılırdı.
ıofis fCur’ân-ı Kerîm, 4 7 /11.
binden aldıkları birkaç haberle birleştirerek, ortaya çıkardıkları gerçek
olmayan şeyleri halka yeni bir şeymiş gibi sunmaya başladılar. Taraftar
kazanmak için bazı Müslümanların, Resul’un (A. S.) ehli beytine -Al
l a h ’ın selam ı onların üzerine olsun- yardım etmediklerini, bilhassa Ye-
zid’in1073 adamlarının -Allah m üstahaklarm ı versin- onlara1074 herkesin
gözünün önünde zulmederken, emirlerin ve yöneticilerin hiçbirinin
kılını kıpırdatıp onların öcünü almadığını, aksine Yezid’in oğulları
nın yaptıklarına rıza gösterdiğini ileri sürerek Müslümanların gittikle
ri yolu yanlış yol saydılar.
Keysanîler1075 Şia mezhebinden ayrılıp Hanefi’nin oğlu Muham-

med’e biat edince, bu insanlar da Keysanîlerin yanında yerlerini alıp
ruhi (bâtın) ilimleri hakkında söz söyleme hakkını da Muhammed’e
verdiler. Zeyd b. Ali107,i isyan edince Muhammed1077 b. Ali b. Hüse
yin’in taraftarları -Allah’ın selam ı onların üzerine olsun- onu yalnız
bıratılar. “Rafazu Z eyden” (Zeyd)’i terk ettiler cümlesinden onların adı
flo/izîkaldı. Taraftar ve geliri giderek azalan Keysanîler de Rafizîlere
katıldılar.
Onların arasında [144] Cafer Tayyar’ın1078 oğullarından Abdullah b.

Muaviyell)7‘Jadmda biri vardı. O da Rafizîlerin davetini kabul ederek o
mezhepte büyük bir ilerleme sağladı. Mezhebi geliştirmek için çeşitli
kurallar koydu. Onun yaptığı işlerin en önemlilerinden biri, Arap tak
vimini gözden geçirmesiydi. Arap takviminin başlama tarihinin yanlış
olduğunu ileri sürerek, yeni bir yıldızlar tablosu(cedve/j düzenledi. O
Cedvel’de yılın başlangıcı için hilâlin görünmesi ilkesini bir yana bı-
'073 Emevî halifelerinin İkincisi (6 80-683).

I07'‘ Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişini kastediyor.
'075 KeySanveya diğer adıyla M ııhtar’ın taraftarları. Keysan, 6 8 5 yılında Hz.Ali’nin Hanefî
adlı karısından olan oğlu M uham m ed b. el-Hanefiye’yi im am ilân ederek isyan çıkardı. Bak.
Levvis. The Origins of Ismailism, 25-27.
1(170 Dördüncü imanı Ali Zeynel Abidin. Şiilerin Zeydî kolunun m ensupları bugün de Ye-
men'de varlıklarını sürdürm ektedirler.
'07? yani Zeyd’in kardeşi beşinci iman, İmam M uhamm ed el-Bakır.
1079 Hz. M uham m ed’in am cası Ebu Talib’in oğlu veya Hz.Ali'nin kardeşi.
,07s Abdullah b. M uaviye b. Abdullah b. Cafer b. Talib, Benî Haşim kabilesinin ileri gelen
lerinden olup, Em evî devletinin son zam anlarında Em evîlere karşı ayaklandı. Fars’ı, İsfahan’ı,
Kirman'ı ve daha başka yerleri ele geçirdi. Fakat sonunda onlara yenilerek Horasan’a kaçtı.
Orada Ebu M üslim tarafından yakalanıp hapsedildi. 10 3 /7 2 1 yılında da katledildi. O Şia'nın
Cenahiye kolunun kurucusudur ve onun, o tarikat hakkında bir makalesi ile güzel şiirleri
vardır. Cenahiye adını, büyük dedesi Cafer Tayyar adıyla da bilinen ünlü Cafer b. Ebi Tâîib’e
Hz. M uham m ed’in verdiği Z ü’l-Cenaheyn lakabından almıştır.
kartı. Okyanus kadar yanlışla dolu o cedvel’i düzenlerken Ehl-i Beyt
imamlarını -Allah onlardan razı olsun- gözünün önüne getirerek “Bir
gecelik ayı yalnız imam görebilir, ondan başkası göremez” dedi. Ayla
rın, hilâlin insanoğluna görünmesinden önce başladığını ileri sürdü.
Onun söylediklerini kabul etmeyen Şia Rafizîleri ile onu tutanlar ara
sında görüş ayrılıkları çıktı. Bunu üzerine C edvelîler grubu, kendileri
ni foâüzmlmin, diğer Şia’yı da zahirîİlmin sahibi saydılar.
Bu durum, Cafer Sadık1080-Allah ondan razı olsun- zamanına kadar

böyle devam etti. Cafer Sadık’m dört oğlu vardı. Büyük oğlu İsmail,
anne tarafından Hz.Hasan’m torunu idi. İkinci oğlu, annesi bir cari
ye olan Musa; üçüncü bugün Cürcan’m dışında bulunan daî1081 me
zarlığında defnedilmiş olan Muhammed Dibac; dördüncüsü de Aftan
adıyla bilinen Abdullah’tır. Şia grubu “Masum imam, Caferdir. O ken
disinden sonrası için İsmail’i imam tayin etti’der. Fakat işin gerçeği
İsmaill’in şaraba düşkün olması yüzünden Cafer Sadık’m gözünden
düşmüş olmasıdır. Bir rivayete göre Cafer Sadık’m “İsmail benim oğ
lum değildir, o, insan suretinde ortaya çıkmış bir şeytandır” dediği
söylenir. Diğer bir rivayete göre de o, “Tanrı onu ikin ci d efa düşürdü”
sözüne uyarak diğer oğluMusa’yı kendisine halef tayin etti.
Keysanîlerden Rafizîliğe geçmiş olan yukarıda bahsettiğimiz grup,

Ra-fizîlerden ayrılarak kendilerini İsmail’e bağladılar. Bunu yaparlar
ken, “Gerçek halef, İsmail’dir. Onu değiştirmek Allah’ın indinde uygun
değildir. İçinde şeriati bilen bir kimse, dışından onu bilmez gösterse
bile onun kusuru olmaz. İmamın söylediği ve yaptığı her şey doğrudur.
İsmail’e şarap içtiğinden dolayı kusur veya günah [146] yüklenemez”
dediler. Bu şekilde İsmail’e bağlandıkları için onlara “İsmailî” dediler
ve bunlar diğer Şia’dan ayrılarak bu isimle ortaya çıktılar.
İsmail, Cafer Sadık’tan -Allah ondan razı olsu n -önce 145/762-31082yı-

lında vefat etti. Onun ölümü üzerine Cafer Sadık, Abbasî Halifeleri
ıoao Altıncı imam.

ıoeı Taberistan'da hüküm sürmüş olan Alevî seyyidlerden İkincisi olan M uham m ed b. Zeyd
b. M uham m ed b. İsmail b. el-Hasan b. Zeyd b. el-Hasan b. Ali b. Ebi T alib (270-286/883-899),
ünlü dailerden olup, Sam anoğlullanndan İsm ail’in veziri M uhamm ed b. Harun es Sercinî’ye
yenildi. Vezir onun kellesini kesip Buhara’ya götürdü. Vücudu ise, C ürcan’da bulunan Ed-Di-
bac M uham m ed b. es-Sâdık’n m ezarının yanına defnedildi.
1082 C üveynî’nin burada İsm ail b. Cafer Sadık’ın ölüm tarihi olarak verdiği 145/762-3 tarihi,
Düstur’ul-m üneccim in’in (vrk. 146 b 1 3 3 /7 5 0 ); Makrizî de (s.67) 1 3 8/755 yılını vermetedir.
Yine Cihan-güşa’nın yazarı başka bir yerde (s. 148) /sm ai/ilerin rivayetlerine dayanarak Is-
-Alah onlardan razı olsun- tarafından tayin edilmiş olan Medine vali
sini, oranın şeyhlerini ve tanınmış kişilerini cenaze törenine çağırdı.
İsmail’i, öldüğü yer olan şehrin dört fersah uzağındaki ürayd kasaba
sından omuzlar üzerinde şehre taşıdıktan sonra, Cafer Sadık ortaya
çıkarak İsmail’in öldüğüne dair orada bulunanların imzasını taşıyan
belge hazırladı. Daha sonra İsmail’i Bâki’de1083 toprağa verdiler.
Bununla beraber İsmail’e bağlanmış olan kimseler, onun ölmediği

ni, ölmüş gibi gösterildiğini, kendilerinin saldırısından korkarak onu
halktan gizlediklerini ileri sürdüler. Diğer Şia mensupları da Cafer Sa-
dık’ın bunu, İsmail’e bağlı olanların delillerini çürütmek için yaptığı
nı söylediler. Fakat gerçek, bu iki grubun dedikleri gibi değildir. [147]
Çünkü her iki grup da olayı kendi görüşlerine âlet etmişlerdir. Burada
Cafer’in yaptığı, kendisine emanet edilmiş olan imamlığa kendisinden
sonra geçecek olanı tayin etmekle işin içinden sıyrılmaktı. Bu yüzden,
imamlık konusunda Abbasî halifeleriyle onun ve adamlarının arasın
da görüş ayrılığı ortaya çıktı.
Sözün kısası Cafer vefat edince1084 Şia grubu Musa’ya biat etti. On
ların dışında...1085 dedikleri sayıca az bir grup da Muhammed Dibac’ın
imamlığını kabul etti. Fethi denilen, onlardan çok daha az sayıdaki bir
topluluk da Abdullah Aftah’a bağlandı.
Bir süre sonra Halife, Musa’nın taraftarlarına gözdağı vermek için

Musa’yı Medine’den Bağdat’a getirip orada hapsetti. O, hapiste vefat
etti. Şia mezhebi taraftarları, onu zehirleyerek öldürdüklerini ileri sür
düler. Ha-life’nin emri üzerine onun cenazesini köprünün yanma gö
türüp halka gösterdiler. Kimse, onun vücudunda yara izine rastlamadı.
Sonunda onu Ku-reyş mezarlığında toprağa [148] verdiler.
O sırada Musa’nın oğlu Ali b. Musa er-Rıza, Medine’de bulunuyor

du. Daha sonra Memun onu Horasan’a götürdü. Onun hikâyesi pek
m ai/'in babasının ölüm ünden sonra daha 5 yıl yaşadığını söylemektedir. Bu rivayet tutarsız
ve gerçeğe aykırıdır. Çünkü konuya değinmiş olan bütün tarihçiler, İsm ail’in, babası Cafer
Sadık'ın hayatta olduğu sırada öldüğünü söylerler.
um Medine m ezarlığına Baki derler. Şehrin doğu tarafında bulunan bu mezarlıkta Hz.Mu-
ham m ed’in oğlu, kızları ve Hz.İbrahim yatmaktadır.
10M 14 8 /7 6 5 5 tarihinde.
1085 Metinde açık bırakılan bu yerde Dibacîler yazılm ış olmalı.
meşhurdur. Tus’ta vefat etti ve orada defnettiler. Tarafları onu da zehir-
lerek öldürdüklerini ileri sürdüler.
Halifeler, imamlık iddiasında bulundukları için onların sülalesini

rahat bırakmayınca, onlar Medine’den ayrılmak zorunda kalıp bir kıs
mı Irak ve Horasan tarafına, bir kısmı da Magrib1086 tarafına göç etti.
Jsmailîler, İsmail’in Cafer’in ölümünden sonra 5 yıl yaşadığını, o

sırada onu Basra çarşısında gördüklerini, orada ona rastlayan eli ayağı
tutmayan felçli birinin ondan yardım istemesi üzerine İsmail’in elini
tutmasıyla o adamın sağlığına kavuşup yürümeye başladığını ve onun
o olaydan sonra ondan hiç ayrılmadığını, yine İsmail’in bir âmâya dua
etmesi üzerine âmânın görmeye başladığını ileri sürerler.
İsmail ölünce, Cafer’in yaşadığı sırada gençliğinin ilk yıllarında bu

lunan ve Cafer’in oğlu Musa’dan da1087 yaşça büyük olan İsmail’in oğlu
Muhammed, önce Cibal'088 tarafına, oradan da Rey’e gitti. Bir süre son
ra da Demâvend’deki Şalabana1089 kasabasına vardı. Rey’deki Muham-
medâ-bad onun adına kuruldu. Onun oğulları vardı. Onlar, Halife’in
takibinden kaçarak Horasan’a ve Sind’in bir vilayeti olan Kandahar’a1090
sığınıp oraları yurt tuttular.
Çok geçmeden İsmail! daîleri muhtelif bölgelere dağılarak, halkı

mezheplerine davet ettiler. Çok sayıda insan onların dâvetine uydu.
[149] Diğer taraftan “Başını zorluklardan kurtaran adam " atasözü

nü okuyan Ali b. İsmail, Şam ve Magrib tarafına yöneldi. İmamlık iddi
asında bulunmadığı ve kimsenin de ona biat etmediği için gerçek kim
liğini gizlemedi. Ondan sonra hayatta kalan oğulları da kimlikleriyle
yaşadılar ve hâlâ da yaşamaktalar.
Kısa bir zaman sonra İsmailiye mezhebinin ileri gelenleri kendileri

ni gösterdiler. Bunlar, mezhepleri konusunda makaleler yazarak onları
her tarafa gönderdiler. Bu makalelerde ileri sürdüklerine göre, hiçbir
zaman âlem imamsız kalmamıştır ve bundan sonra da kalmayacak-
loae 3 atl m anasına gelen bu kelime genel olarak Fas ile Batı Cezayir için kullanılır.
1087 Musa el-Kâzım, 1 2 8 /7 4 5 -6 ; M uhammed b. İsm ail de 1 2 1 /7 3 8 -9 yılında doğdu. O halde
M uhamed b. İsm ail, am cası M usa el-Kâzım’dan 7 yaş büyüktür.
ıo88 [rak.! Acem 'in yani orta İran’ın eski adı.
1089 Damâvend bölgesinde bir şehrin adıydı.
1090 İndüs ile Kabul nehri arasındaki bugünkü Vayhind.
tır. İmam olan bir kimsenin, babasının da imam olması, hatta Adem’e
kadar bütün silsilesinin imam olması şarttır. Bazıları da imamın sülâ
lesinin Adem’den önceye, yani ezele kadar imam olması gerektiğini
ileri sürer. Onların dediğine göre, imam kıdem bakımından âlemden
öncedir. İmamın oğlu da imam olur. Onun oğlunun oğlu da. Bu şekil
de imamlık sonsuza kadar devam eder. İmamın, ondan sonra yerine
geçecek olan oğlunun veya oğlunun oğlunun doğmasından önce öl
mesi mümkün değildir. Onlar, bu iddialarına “Allah, A d em ’i, N uh’u,
İbrahim ailesini, -İmran ailesini- birbirinden soyundan o lara k âlem le
re tercih etti. ’ 1091 ve “İbrahim , ardından g eleceklere bu sözü, devam lı
k a la c a k bir m iras o la ra k bıraktı ” 1092âyetlerini delil olarak gösterdiler.
Hz.Ali’nin oğlu Hz.Hasan’ın oybirliğiyle imam kabul edip Hasan’ın

oğlunu imam kabul etmemelerini İsmailîler, Hasan’m imamlığının ge
çici olduğunu, ona imamlığın ödünç olarak verildiğini, halbuki, Hüse
yin’in imamlığının kalıcı olduğunu söyleyerek “O sizi bir tek nefisten,
babaların sulbünden kararlaşm ış ve anaların rahm in de karalaşm akta
o lara k y aratan d ır’ 1093 âyetini sözlerine şahit gösterdiler.
Onlara göre imamlar, her zaman gözle görünmezler, birbirini ta

kip eden gece ve gündüz gibi bazen görünmez olurlar. İmamın gözle
gürünür olduğu zamanlardaki daveti gizli [150] olur, gözle görünmez
olduğu zamanlarda ise elbete daveti açık olur. İnsanları Allah’a götü
recek hüccet™94 bulunmadığı zamanlarda dâiler, onu halkın arasından
seçip çıkarır.
Peygamberler vahiy (tenzil) sahipleri, imamlar ise yorumfteV///1095

sahipleridirler. Peygamberlerin zamanı da dahil hiçbir zaman dünya,
imamdan yoksun olmamıştır. İbrahim’den sonra Tevrat’ta adı geçen
bir şahıs vardı. Tevrat bu konuda şöyle diyor: O sırada bir padişah var
dı. Ona Süryanî ve İbranî dilinde Melhizedek1096 Melik Şolem deniyor
um }(u r'Qn-ı Kerim, 3/34.

ı°82 Kur'ârı-ı Kerim, 4 3 /28.
1093 / .
Km-'ân-1 Kerim, 6 98
1094 De[ii m anasına gelen h ü ccet, İsm ailiye m ezhebinin ileri gelenlerine verilen bir unvan
olup, imam tarafından tayin edilirdi. Bu unvan daha önceleri Şiîler tarafından imam için
kullanılırdı. Bak.Ivanow, Studies in Early Persian İsm ailism , 42 -4 4 .
ıo95 Te’vil hakkında Bak.H.Corbin, Kitâb-e Jami al-Hikmatain, 65-74.
1096 Genesis, XIV, 18. M elhizedek'in İsm ailiye mezhebindeki rolü hakkında bak.Hodgson,
The o rd ero f Assasins, 1 6 7 -1 7 2 ve 2 9 2 -2 9 3 .
du. İbrahim, hayvanlarının onda birini ona verirdi. Yine Tevrat’a göre
İlahî ilm i(ilm -i ledunnî) Musa’ya öğreten Hızır’dır1097. Hızır bir imam
veya imam adayıydı.
[151] İslâmiyetin doğuşundan önceki devir gizlilikfsefrj devri idi.

İmamlar, gözle görünmez bir haldeydiler. Ali -Allah ondan razı olsun-
ile birlikte imamlık ortaya çıktı. Onun zamanından itibaren yedinci
imam olan Muhammed b. İsmail’in zamanına kadar imamlar gözle gö
rülür (zahir) oldular. İmamların gözle görünmez duruma girmeleri ilk
defa İsmail ile başladı ve gözle görülen son imam olan Muhammed za
manından itibaren tamamen gözle görünmez bir durum aldı. Muham-
med’den sonraki imamlar, tekrar gözle görünür duruma gelecekleri za
man kadar görünmezliklerini koruyacaklardır.
Yine İsmaîlilerin ileri sürdüklerine göre, Musa b. Cafer, canını İs

mail’e; Ali b. Musa er-Rıza da Muhammed b. İsmail’e1098 feda etmişti.
İbrahim’in İsmail’i kurban etme hikâyesini ve “Ona fid y e o la ra k bü
yü k bir ku rban lık v erdi”wç>9[152] âyetini yukarıda anılan imamların ha
yatına örnek gösterdiler. Onlardan buna benzer daha pek çok hurafe
anlatırlar.
Zamanın geçmesiyle İsmaîllerin arasından “d a i’le r ” türedi. Bun

lardan biri de Meymun Kaddah idi. İsmaîliler, onun oğlu Abdullah
b. Meymun1100ile Haşan Şeyh Abdan’ı1101 en büyük âlimlerinden sa
yarlar. Onlara göre, bu iki âlimi, bilgi bakımından Cafer Sadık hayat
tayken onun ilah olduğunu iddia eden H ululîler’in diğer adıyla İtti-
h a d iler’in u02 ileri geleni Ebu’l-Hattab takip eder.1103 Cafer Sadık onun
1097 Kur'ân-ı Kerîm’deki Zul-Karneyn ile aynı kişi.

ima Bütün kaynaklar, M usa b. Cafer’in, kardeşinin oğlu M uhamm ed b. İsm ail'den 7 yaş
küçük olduğunu ve M usa b. Cafer’in, M uham m ed b. İsm ail'in ölüm ünü gördüğünü yazar.
1099 KUT’ân-ı Kerîm, 37 /1 0 7 ,
1,00 M uham m ed Kazvinî (Tarih-i Cihan-güşa, III. 312 vd.) çeşitli kaynaklara dayanarak
M eym un Kaddah ile oğlu Abdullah’ın Şia’nın İsm ailiye kolundan olmayıp İmam iye kolundan
olduğunu söyler. Bu konuda bak. Lew is,a.g.e.54-67.
1101 Abdan el-Kâtib, Karmat adıyla bilinen ve ünlü Karmatîler m ezhebine adını veren ve
onun kurucusu olan Ham dan b. el-Es’as ile enişte kayın idi. İkisi birbirinin kızkardeşiyle ev
lenmişti. Bütün tarihî kaynaklar onun 2 8 6 /8 9 9 yılında öldürüldüğünü söyler ve adını Haşan
Şeyh Abdan olarak değil Karamata Abdan olarak zikreder. O halde bu şahsa H aşan adı, C ü
veynî veya m üstensihler tarafından yanlışlıkla ilâve edilmiştir. Yazar, aynı yanlışı daha sonra
da göreceğim iz gibi Ism ailiy e’nin diğer şahıslarında yapmıştır.
1102 Hulul, Yaratanın yaratığın içine girm esi, ittihad ise, Yaratanın yaratık ile birleşm esi
inancıdır.
1103 Ebu’l-Hattab M uham m ed b. Ebi Zeyneb Meklas el-Esedî el-Ecda, Şia’nın aşırı uçların-
hakkında, “Lanet on a ve ad a m la rın a!” demiştir. Bunların dışında ta
rih kitaplarında ve onların mezhebiyle ilgili makalelerde daha pek çok
kimselerin adı geçer.
Sonunda İsmailiye mezhebi, inançları ve kurallarıyla bir mezhep

olarak ortaya atıldı. Doğuda ve batıda taraftar topladı. Bunlar, bazı yer
lerde gizli, bazı yerlerde açıktan faaliyetlerine devam ettiler. Hepsi de
“Zamanın imamdan boş olamayacağı, Tanrı’nın ancak imamın vasıta
sıyla tanınabileceği, onun bilgisi olmadan Tanrı’ya ulaşılamayacağı”
görüşünde birleştiler. Yine onlara göre, “Peygamberler her devirde bir
imama değinmişlerdir. Şeriatin bir iç(bâtm ), bir de dış(zâhir) yönü var
dır. Aslolan iç’tir. Şeriatin içine [153] vakıf olan kimseler, onun dışını
hafife alsalar da günâh işlemiş olmazlar.” Bundan dolayı İsmaîlîlerin
çoğu haramı helâl saymaya başladı. Miıslümanlar da onları İslamiyete
aykırı davranmakla suçladılar.
Halife Mu’temid1104 zamanında 278/891-2 yılında Karmatîler ortaya

çık tı."05 Tarih kitaplarında haklarında bilgi verilen Karmatîlerin ilki
Hamdan Karmat idi.nor’ Etrafında bir miktar taraftar toplanınca Ham
dan Karmat, Kufe civarında ayaklandı. Adamları Müslümanları öldür
meye, çocuklarını kaçırmaya ve mallarını yağma etmeye başladılar.
Irak ve Suriye şehirlerine saldırılar düzenleyerek çölde saklandılar.
dan (gıılat) ünlü Hattabiye m ezhebinin kurucusudur. O, ünce İmam Cafer Sadık’ın yakınların-
dandı. Sonra ileri giderek ona ilahlık, kendisine de peygamberlik payesi verdi. Cafer Sadık, bu
düşüncesini öğrenince onu lanetleyip, kâfir olarak niteledikten sonra ondan ve taraftarların
dan uzaklaştı. Kendi taraftarlarına da onlarla konuşm amasını söyledi. Sonra bunların çıkar
dıkları fitne her yeri tutunca M ansur kardeşinin oğlu Kufe valisi İsa b. Musa b. M uhammed
1). Ali b. Abdullah b. Abbas'a Kbu’l-Hattab’ı yakalayıp kendisine getirmek için görevlendirdi.
Kufe valisi, onları Kufe m escidine buldu. 70 kişi kadarlardı. Teslim olmayı reddedince onlarla
Kufe valisinin askerlerinin arasında şiddetli bir çarpışm a oldu. Hattabîler kendilerini m ertçe
savundular. Taşla, sopayla ve bıçakla onar onar m escitten çıkıp savaştılar. Sonunda iki kişi
dışında hepsi hayatını kaybetti. Kaynaklarda tarih verilm em ekle beraber bu olay 136/753 ilâ
1 3 8 /7 5 5 -6 yılları arasında m eydana gelmiş olmalıdır.
MM Hüküm sürdüğü tarihler: 8 7 0 -8 9 2 .
1105 Bu tarih, Taberî, İbn’ü-1 Esir gibi tanınm ış tarihçilerin bu konuda verdiği tarihe uy
maktadır. Bunlar, Karmatî m ezhebinin başlangıç tarihi olarak bu tarihi verirler. Fakat bu tarih,
Karmatîlerin ortaya çıkış tarihi değil, gelişip tanındıkları ve Abbasî Halifesinin dikkatini çek
tiği tarihtir. M es’udî, et-Tenbih ve’l-eşraf (s.395) adlı eserinde Karmatî mezhebinin propangaıı-
daya (da’vet) 2 6 0 /8 7 3 -4 yılında İsfahan’da başladığını; Makrizî ise (s. 102) 2 6 4 /8 7 7 -8 yılında
Irak’ta Hüseyin A hvazî’nin (Karmat ve Abdan’dan ön ce o m ezhebin ilk dai’si) gayretiyle ge
liştiğini söyler.
"™ Hamdan Karmat'ın ölüm tarihi bilinmiyor. Nuveyrî, Nihayetü’l-Ereb (vrk.58 b) de
onun 286 /8 9 9 yılında kaybolduğunu, bir daha izine Tatlanmadığını yazar. Bu şahıs ve m ez
hebi hakkında geniş bilgi için bak. J.de Goeje, M emoire sur les C arm athes du Bahrain et les
Fatimides, 2 e edition. Leide 1886.
Çıkardıkları karışıklıklar günden güne büyüyünce, Halife onların kar
şısında âciz kaldı. Daha sonra, Bahreyn’i1107 işgal edip Mekke’ye gire
rek hacıları katlettiler. Öldürülenleri zemzem kuyusuna atıp Hacerü’l
esved’i kırdılar. Kabe’yi 25 yıl ellerinde tuttular1108. [154] İslâm melik
leri orayı 100 bin dinar karşılığında geri olmak istedilerse de vermedi
ler. 25 yıl sonra Hacerü’l-esved’i Kufe’ye getirip Kufe Camiine attıktan
sonra üzerine, “Biz bu taşı fermanla götürmüştük. Fermanla getirdik”
yazdılar. Fakat daha sonra Müslümanlar onu oradan alarak Mekke’ye
götürüp yerine koydular.
Karmatîler çıkardıkları karışıklıklar sırasında Abdullah b. Meymun

Kaddah’ın oğullarından biri Kufe’yi ve Irak’ı dolaştı. Bir oğlu da onun
la birlikteydi. Oralarda, “Ben imamın dai’siyim. İmamın ortaya çık
ması yakındır” demeye başladı. O arada Bul Kasım b. Havşab1109 adlı
birini halkını mezhebe çağırması için Yemen’e gönderdi. Ona, orada
bulanan şehirlere d ailer yollamasını buyurdu. Bul Kasım’ın Yemen’de
işleri yolunda gitti. Çok sayıda insan onun davetine uydu. [155] Dave
tine uyanlardan biri, aslen Magrib’in1110 Katame kabilesinden olan Bu
Abdullah Sufî Muhtesib1111 idi. O, onu halkı mezhebe çağırması için
1107 Basra körfezindeki Bahreyn değil bugünkü Hasa.

uo8 Tarihî kaynaklar, Karmatîlerin H acerü’l-esved’i tam 22 yıl 4 gün ellerinde bulundur
duklarını yazarlar. O halde yazar burada yanılgıya düşm üştür (M uhammed Kazvinî, a.g.e. II,
348.)
1100 EI-M ansıır lakabını almış olan Ebu’l-Kâsım Rüstem b. el-Hüseyin b. Ferec b. Havşab
b. Zadhan en-N eccar el-Kufî, İsm ailîlerin Yemen’deki ünlü daîlerindendi. Fatımî halifelerinin
ilki olan M ehdî’nin babası bu şahsı 2 6 8 /8 8 1 -2 yılında Abdullah b. M eym un Kaddah’ın oğulla
rından biri ve Yemen halkından Ali b. el-Fazl ile birlikte halkı mezhebe çağırm ası (da’vet) için
Yemen’e gönderdi. Kadisiye’den hareket edip aynı yılda Yemen’e varınca İbn Havşab orada
davete başladı. 2 7 0 /8 8 3 -4 yılında da bu işi açıktan açığa yaptı. Onun işi ilerleyip tarafat-Ian
çoğaldı. San’a ve Yemen’in belli başlı diğer şehirlerini ele geçirdikten sonra M ansur lakabını
aldı. Yemen’in bütün bölgelerine, Bahreyn’e, Yem am e’ye, Sind’e, Hind’e, Mısır’a ve M agrib’e
daîler gönderdi. M ehdi’nin babası bir süre sonra Ebu Abdullah Şii’yi onun yanm a gönderirken
ona, bir süre Yemen’de ibn Havşab’ın yanında yaşam ası, onun emir ve isteklerine harfiyyen
uyması, onun düşüncelerini iyice öğrendikten sonra M agrib’e gitmesi hakkında tavsiyede bu
lundu. Ebu Abdullah öyle yaptı. Bir süre İbn H avşab'm yanında yaşadı. Onun derslerinde ha
zır bulundu. Dâ’vet’in inceliklerini ve usullerini o tecrübeli hocadan öğrendi. Sonra bundan
sonra anlatılacağı gibi Magrib’e Katame Kabilelerinin yan m a gitti. İbn Havşab’m ismi ve soyu
hakkında tarihçiler arasında görüş ayrılıkları vardır. Yukarıda anlatılanlar tanınm ış tarihçile
rin yazdıklarına dayanm aktadır (M uhammed Kazvinî, III, 3 4 8 -3 4 9 .)
1110 Bu Abdullah, Maribli değildir. Tarihçiler onun doğum yeri olarak Kufe, Ram Hürm üz
ve San’a gibi yerleri gösterirler.
1111 Ebi Abdullah eş-Şi’î es-Sufî el-M uhtesib adıyla bilinen Bu Abdullah Sufî M uhtesib,
aslen Kufe, Ram Hürm üz veya San’a gibi yerlerin birinden olup Fatimîler devletinin kurucu
sudur. Çağının ender kişilerinden biri olup aklı ve yeteneğiyle ün salmıştı. Çünkü 2 8 0 /8 9 3 -9 4
yılında parasız, pulsuz, adam sız onu davet’in yayılm ası için Yemen’den Magrib’e gönderm iş
lerdi. O, orada sadece aklı, zekâsı, düşüncesi, azim ve yeteneğiyle 16 yıl gibi çok kısa bir za-
Magrib’e gönderdi. Bu Abdullah, verilen görevi yerine getirdi ve etrafı
na bir takım insan topladı. Bir az güçlenince Abdullah b. Meymun’un
oğullarından birine mektup yazarak, kendisinin imama Bul Kasım b.
Havşab’dan [156] daha yakın olduğunu iddia etti. Mektubuna kendisi
ne cesaret veren sözlerle dolu bir cevap aldı. Bu Abdullah’ın işi ilerle
yince Magrib ülkelerinden bir kısmıyla Kayravan ve Sicilmasa1112 böl
gelerini ele geçirdi. Abdullah b. Meymun’un oğullarından biri, oğlunu
yanma alıp Sicilmasa’ya varınca, Bu Abdullah Katamî onları karşıla
maya geldi.1113 Onlara izzet ve ikramda bulunarak, “Ben bu bölgeleri
senin adına yönetiyordum. Şimdi sen geldiğine göre yönetim senin”
dedi. O da cevap olarak, “Ben sana daha önce imamın dai’si olduğumu
söylemiştim. Çünkü o zaman imamın ortaya çıkış vakti gelmemişti.
Şimdi imamın ortaya çıkış vakti geldi.
O halde gerçeği rahatlıkla söyleyebilirim ki imam, [157] İsmail b.

Cafer’in soyundan olan benim” dedikten sonra kendisine Abdullah
b. Mehdi,111,1 oğluna da el-Kaim bi-Emrullah Muhammed adını koy
du. İmamlık ve hilafet makamına oturdu. Başta Katamîler olmak üzere
Magrib halkı ona biat etti.
Abdullah b. Mehdi 258/871’115 yılında Kayravan bölgesinde Meh

diye şehrini [158] kurdu. İşi ilerleyince, şeriatin binasını yıkmaya ve
onun hükümlerini hafife almaya başladı.
Çok geçmeden Bu Abdullah Sufi Muhtesib, ondan şüphelendi ve

ona hizmet etmek konusundaki azmi kırıldı. O arada Bu Abdullah’ın
kardeşi Yusuf1116 isyana kalkıştı. Bu Abdullah da Mehdî’ye karşı faali
yetlerde bulundu. O yüzden Mehdi, Bu Abdullah ile kardeşini öldürdü.
man zarfında Kuzey Afrika’da büyük bir devlet kurup o diyarın güçlü sultanlarını dize getirdi.
Fakat sonunda o ve kardeşi M ahtum lakabıyla tanınm ış olan Ebu'l-Abbas Muhammed, I Zil
hicce 298 (31 Temmuz 9 11) Sah günü M ehdi'nin ferm anıyla Kayravan bölgesindeki Rakkade
şehrinde öldürüldü.
1112 Bugünkü Sicilm asa harabeleri Fas şehrinin 2 0 0 mil güneyinde Sahra sınırına yakın
bir yerde bulunur.
1113 Cüveynî’nin bu bölüm ünde birkaç defa söylediği gibi “Mehdi, oğluyla Sicilm asa’ya
gelince Ebu Abdullah Şi’î, onu karşılam aya gitti” sözü onun bariz hatalarından biridir. Olay
gerçekte onun söylediğinin tam tersi olarak m eydana geldi.
1114 Kaynakların çoğunda M ehdi’nin adı übeydullah olarak geçer.
" ıs Bu tarih tam am en yanlıştır. Çünkü M ehdi’nin doğum tarihi 2 5 9 /872-3 veya 2 6 0 /873-4
olup, Mehdiye şehrinin inşasına 3 0 2 /9 1 4 -5 yılında başlanm ış, 3 0 8/920-21 yılında da bitiril
miştir.
1,16 Diğer kaynaklar onun Ebu’l-Abbas Ahmed ve Ebu’l-Abbas M uhammed adlarında iki
Mehdî’nin magrib beldelerinden olan Sicilmasa’da isyan ederek
orayı ele geçirmesi 296/908-9 yılma rastlar. O, 302/914-5 yılında da
Halife adına yöneticilik yapan Beni Aglabid’in tayin ettiği Magrib me
liklerinin kökünü kazıdı. Magrib beldelerinde, lfrikiye’nin1117 ve Si
cilya’nın bütün bölgelerinde üstünlük kazandı. Bu durum karşısında
İsmaîliler, Peygamberdin (A.S.) “3 0 0 ’lerin başın da güneş batıdan d o
ğ acaktır” sözünü yorumlayıp onun, Mehdî’nin ortaya çıkışına işaret
ettiğini söyleyerek Muhammed b. İsmail ile Mehdî arasında [159] Mu
hammed, babası, Ahmed ve onun babası..1118, gibi 3 imam bulunduğu
nu, onların lâkaplarının Razî, Vafî ve Takî olduğunu, bu üçünün gözle
görünmeyen imam olduğunu,
Mehdî’nin de Taki’nin o mezhebin dai’lerinden Abdullah b. Sâlim

el-Bas-rî’nin1119 Bağdatlılar ile İraklılar da Abdullah b. Meymun Kad-
dah’ın oğlu olduğunu söylediler. Sözün kısası onun İsmail b. Cafer’in
soyundan geldiğine inanmadılar. Kadir Billah1120 zamanında Bağdat’ta
devrin ileri gelenleri, seyyidler, kadılar ve âlimler bir araya gelerek
Mehdî’nin Cafer Sadık’ın [160] -Allah ondan razı olsun- soyundan gel
mediğine dair bir beyanname (m azhar) hazırlayıp imzaladılar. Bu be-
yannâme’nin içeriğini beşinci göbekten torunu olan Hakim’i anlatırken
nakledeceğiz.1121 26 yıl hüküm süren Mehdî’nin ölüm tarihi 322/934-5
dir.
[Kaim]
Oğlu Kaim onun yerine geçti. Kaim’in zamanında Magrib halkın
dan Ebu Yezid adındaki biri ayaklandı. Ebu Yezid, dindar, sunnî ve
ibadetlerini yerine getiren bir Müslümandı.1122 Halka, Mehdî’nin ve
Kaim’in sapıklıklarını birer birer anlattı. Yanına bir grup topladık
tan sonra Kaim ile savaşa girişti. Fakat Kaim'in askerleri, onu yenerek
Mehdî’ye kıstırdılar ve Ebu Yezid’e d ecc a l adını taktılar. Çünkü onlar
kardeşinin olduğunu söylerler ve Yusuf’tan söz etmezler.

’" 7 Bu kelime bugünkü Libya, 1\ınus ve Batı C ezayir’i karşılamaktadır.
1,18 Metinde boş bırakılmış olan gözle görülm eyen üçü ncü im am ın adı Düsturu’l-M ünec-
cim in’de de zikredilmemiştir.
ma Tarih-i-i Taberî, İbnü’l-Esir ve Makrizî gibi kaynaklarda Abdullah b. Salim el-Basrî’nin
adı geçm ez. Fakat Taberî iki yerde M ehdi’den söz etm iş, onu İbnü’l-Basrî adıyla anmıştır.
1120 9 9 1 -1 0 3 1 .
1,21 Bak.Tarih-i Cihan-güşa, II, s.358.
1122 Bütün kaynaklar bu şahsı Sünnî olarak değil H aricî olarak gösterir.
daha önce, gün gelecek Deccal1123 Mehdî’ye1124 veya Kaim’e karşı gele
cek demişlerdi. Kaim, o kavgalar sırasında 334 yılının Şevval ayında
(Mayıs-Haziran 946) öldü. Ölümünü bir süre gizlediler.
[El-Mansur]
Oğlu el-Mansur İsmail onun yerine geçti. Ebu Yezid’i ortadan kal
dırma çareleri aradı. Akıllı ve cesur bir adam olduğu için [161] Ebu
Yezid’i yenmeyi başardı, üzün süre peşinden gitti. Birkaç defa onunla
savaştı. Sonunda onu ele geçirerek öldürdü. Cesedini Magrib şehirle
rinde teşhir etti. Bu karışıklığı yatıştırdıktan sonra babasının öldüğünü
herkese duyurdu. Sonunda 341/952-3 yılında o da bu dünyadan göçtü.
[El-Muizz]
Oğlu el-Muizz Ebu Temim Ma’ad onun yerine oturdu. Zeki, liyakat
li, cesur ve bilgili bir adam olan el-Muizz, ülkesini iyi yöneterek top
raklarını genişletti.
Onun en büyük emeli, o sıralar Kafur1125 İhşidî’nin elinde bulunan

Mısır’ı ele geçirmekti. Yakın adamı Ebu’l-Hasan Cevher’i 358/968-9 yı
lında Mısır’a göndererek ora halkını kendisine biat etmeye çağırınca
mezhebe davet ettikleri Kafur da davete olumlu cevap verip, Abbasî
halifesine karşı geldi ve Muizz adına hutbe okuttu.1126
Aynı yıl yâni 358/968-9 yılında Kâfur ölünce Cevher, Muizz adına
Mısır ülkesini yönetmeye başladı ve Kahire yakınlarındaki Fustat şeh
rinin temelini atarak orayı 362(972-3) yılında [162] tamamladı. Şimdi
oraya Kahire-i Muizzîye derler.
Muizz, 362 yılının Ramazan aymda (Haziran-Temmuz 973) çok sa

yıda asker, sınırsız mal ve zenginlik arasında Mısır’a girerek Kahire’yi
başkent yaptı. Bu şekilde Mısır ve Hicaz bölgeleri Abbasoğullarınm
elinden çıkıp Muizz’in eline geçmiş oldu. Muizz, orada halka âdil ve
112:1 Kıyamete yakın günlerde ortaya çıkıp insanları doğru yoldan çıkaracak kişi.
1121 Mehdi veya diğer adıyla Kaim, tsm ailiye inancına göre dünya hayatının son 7 bin
yıllık devresinde ortaya çıkıp insanları kurtaracak olan kişi. Bak.lvanow, Kala-mi Pir, XXXV.
1125 Kafur (2 9 2 -3 5 8 /9 0 5 -9 6 7 ) zenci bir köleydi. M uhamm ed İhşidî onu satın alıp azad et
tikten sonra Mısır ve Suriye’nin idaresini eline geçirerek hükümdan oldu. Bak.Lane-Poole, A
History of Egypte in the Middle Ages, 88-89.
1126 Aslında, Cevher oraya varm adan bir yıl önce kâfur hayatını kaybetmişti.
insaflı davrandı. Bu yüzden tarihçiler onun iyiliğini anlatmakla biti
remezler. Nihayet o da 365 yılının Rebiyülâhır ayında (Aralık 975) bu
dünyadan ayrıldı.
[El-Aziz]
Oğul el-Aziz Ebu Mansur Nizar onun yerine geçti. Yönetimi sıra
sında Magrib’in, Mısır’ın ve Hicaz’ın alınmamış bölgelerini aldı. Onun,
Et-Taî Billah1127 adına Şam’da hüküm süren Alp Tegin Muizzî ile Alp
Tegin’e yardım eden Haşan b. Ahmed Karmatî’ye karşı verdiği savaş
lar, Magrib hakkında yazılmış olan tarih kitaplarında anlatılmış olup,
ölüm tarihi ramazan 386 (Eyül-Ekim 996) dır. Aziz, yumşak tabiatlı,
hâlim selim bir insandı. Öyleki, Haşan b. Beşir [163] Dımaşkî, onu,
veziri îbn Killis’i1128ve Kâtibi Ebi Nasr Kayravanî’yi1129 şu kıt’a ile eleş
tirince, Şiir (Arapça):
“ülkeyi p a rça la m a y a h az ır o lara k bekleyen Ebi N asr’a söyle.
Vezirinin d e işlerini üzerinden al. Bunu yaparsan , onun övgüsünü

kazanırsın.
[164] Her şeyi y ap, kim seden korkm a, Çünkü sarayın h âk im i saray
da değil.
Sarayın h âkim i n e istediğini bilmiyor. Bilse bile bilm ez görünüyor.”
İbn Killis bu şiiri Aziz’e nakletti. Aziz ona cevap olarak, “Bu eleşti
riye ikimiz de hedefiz. O halde ondan özür dileyelim” dedi.
Şair, başka bir zaman bir hicviye daha yazarak bu sefer onun içine
ordu komutanıfMic/-; ceyş Fazl’ı) da kattı. Şiir (Arapça):
“Hıristiyan ol. Çünkü olayların ispat ettiği gibi Hıristiyanlık g erçek

bir dindir.
Teslisdekilerin yüceliğini ve ululuğunu söyle. Ö nem siz olan gerisini

bırak.
Çünkü Yakub baba, Aziz oğul, Fazl ise kutsal ruhtur.”
1,27 9 7 4 -9 9 1 .
ma Yahudi asıllı.
1129 Metinde Ebu M ansur Dervanî olarak geçen bu şahsı İbnü’l-Esir, Ebu Mansur Abdullah
b. el-Hüseyin el-Kayravanî olarak anar.
Vezir, ikinci defa bu şiiri Aziz’e arz etti. Aziz, her ne kadar büyük
bir öfkeye kapıldıysa da “Onu affet” sözüne uyarak bir defa daha onu
affetti.
Nihayet üçüncü defa vezir, Aziz’in [165] yanma gelip, “Affa yer kal
madı. Çünkü affedersen, sözün geçmez olur. Bu sefer o, Aziz olan seni,
vezir olan beni ve nedimin İbn Zabaric’i şu şiirinde yermiş,” dedi. Şiir
(Arapça):
“Z abaric bir nedim , Killisi bir vezirdir.
Evet! Tasma köpeğin değerini gösterir. ”
Aziz, bu şiiri duyunca öfkelendi. Onu yakalaması için vezirine emir

verdi. Sonra yaptığına pişman olup onu affettiğini söyledi. Fakat ve
zir, Aziz’in onu affettiğini duymadığını ileri sürerek dosya (pervane),
gelmeden önce onu öldürttü. Aziz, onun ölümünü öğrenince üzülüp
pişman oldu.
Aziz, Suriye’nin yönetimini, adı Maneşa olan bir Yahudiye, Mısır’ın

yönetimini de İsa b. Nestorius adındaki bir Hıristiyana vermişti. Onlar,
inanç bakımından kendilerinden olmayan Müslümanlara zulüm ve
eziyet ediyorlardı. Onun üzerine bir kadın Aziz’e şu yazıyı gönderdi:
[166] “Ey yahudileri Menaşe b. Abram, Hıristiyanları da İsa b. Nestori
us ile yücelten Müminlerin Emiri! Benim halime bakmazsan, Müslü
manları kendi elinde küçültmüş olursun.” Bu yazıdan etkilenen Aziz,
onların her ikisini de azletti. Hıristiyanlardan 300 bin Mağribî dinarı
alarak onun zulmünün cezasını vermiş oldu. Birkaç defa da Müslü
manların ilâve vergisini (mu an) Yahudilerin ve Hıristiyanların üzeri
ne yükledi.
[Hakim]
O öldükten sonra oğlu Hakim Ebu Ali Mansur 12 yaşında onun
yerine oturdu. Babasının yumuşak huylu olmasına karşılık o duygu
suz ve sert tabiatlı idi. Mısır halkını korku ve zulümle inletti. Onun
âdetlerinden biri makamına oturduğu zaman yapılan haksızlıkları ona
anlatmaları ve onun bunları inkâr etmemesiydi. Bazen de ona, içinde
atasının, dedesini ve kendisinin neseplerinin gayri sahih olduğunu be
lirten, küfür ve hakaretle dolu yazılar verirlerdi.
Mektup verme işinde çok ileriye gittiler. Bir gün kağıttan bir kadın
[167] yapıp ona çarşaf giydirerek, eline de mühürlü bir yazı koydu
lar ve onu, Hakim’in geçeceği yolun üzerine yerleştirdiler. Yazı zâlim
Hakim’in eline geçip içindeki kendi hakkında yazılmış çirkin ve ağır
küfürleri, kendisinin ve adamlarının yaptıkları kötülükleri birer birer
okuyunca Hakim, büyük bir öfkeye kapıldı. Derhal kadını yanma getir
melerini buyurunca adamları bir kuklayla karşılaştılar. Buna daha da
çok sinirlenen Hakim, öfkesini yatıştırmak için adamlarına ve askerle
rine Kahire’yi yakıp orada bulan bütün insanları öldürmelerini emret
ti. Bu yüzden halk ile asker arasında büyük bir savaş başladı. Askerler,
halka galip geldikleri yerleri yıkıp yağmalıyor ve mallara zorla el ko
yuyorlardı. Hakim de her gün teftişe çıkıyor, olayların kendi isteğinin
dışında yapıldığına halkı inandırmaya çalışıyordu. Olayların üçüncü
gününde şeyhler ve şehrin ileri gelenleri Cuma Camiine sığındılar. Ku-
ran-ı k erim ’in sayfalarını sopaların ucuna takarak Hakim’e şikâyette
bulundular. Ona “Eğer bu karışıklık senin iznin dışında çıktıysa, kul
ların ve tebaan olan bize karışıklık çıkaranlara engel olmak için izin
[168] ver” dediler, Hakim, onlara cevap olarak “Bu olanları ben isteme
dim. Onlara karşı koymakta tamamen serbestsiniz” dedikten sonra as
kerlerine dönerek, “İşinize devam edin” dedi. Büyük bir azimle savaşa
giren şehir halkı, Hakim’in askerlerini bozguna uğratarak onları, Ha
kim’in ikametgâhı olan Kahire Kapısına kadar kovaladılar. Onun üzeri
ne Hakim korkarak askerlerine savaşı bırakmalarını emretti.
Bu olayda Kahire’nin dörtte biri yandı ve yarısı yağma edildi. As

kerler, halkın ırzına ve namusuna saldırdılar. Bu yüzden çok sayıda
insan utançtan hayatına son verdi.
Hakim, geceleri kıyafet değiştirerek çarşıyı pazarı dolaşır halkın ne

durumda olduğunu öğrenirdi. Bunun dışında şehirdeki kadınların du
rumunu öğrenmek için yaşlı kadınlar görevlendirmişti. Bu kadınlar,
istedikleri eve girer çıkarlar, Hakim’e yalan yanlış bilgiler verirlerdi. O
da bu bilgilere dayanarak çok sayıda kadın öldürdü. Kadınların evle
rinden dışarı çıkmalarını yasaklayıp, onlara evlerin damlarında dur
mamaları konusunda emir verdi. Ayakkabıcılardan da kadın ayakkabı
ları yapmamalarını istedi.
Halka şarap içmeyi yasakladı. Onların çoğunun bu yasağa uymadı

ğını öğrenince üzüm bağlarının büyük bir kısmını söktürdü.
Onun başka bir marifeti de şuydu: Kendi eliyle küçük küçük kağıt
lara notlar yazardı. Bunların bazılarında “Bu notu taşıyana bin dinar
veya filân şehri, veyahut da [169] şöyle kıymetli bir h il’at verin”; bazıla
rında ise, “Bu notu taşıyanı öldürün veya ondan şu kadar mal alm, falan
organını kesin, eziyet edin veya sakat bırakın” şeklinde emirler yazılıydı.
Notları bir mühürle mühürleyip kapattıktan sonra toplantılarda halkın
üzerine saçar, orada bulunanların herbiri, büyük bir istekle onlardan bi
rini veya birkaçını kapmaya çalışır, eline geçirdiğini mahallî memurlara
götürür, memur notta yazılı olan emri anında yerine getirirdi.
Hakim, Hırıstiyanlara ve Yahudilere, atlara, ve katırlara binmeyi ve

demirden üzengi kullanmayı yasakladı. Ayrıca onları Müslümanlardan
ayırt etmek için onların her birinin yanında birkaç tane boynuna halka
takılmış zenci köle bulundurmalarını şart koştu.
Onun bu çirkin hareketlerinden ve hakka şeriate sığmayan emirle

rinden dolayı Müslim, gayri Müslim bütün halk büyük bir ümitsizliğe
düştü. Hatta haremi, yakınlan ve memurları da ondan bıktılar.
Hakim, kızkardeşi Sittetü’l-Mülk’ü, askerlerinin komutanı olan ve

işlerini çekip çeviren İbn Davvas’la1130 beraber olmakla suçladı. Ona kı
rılan kızkardeşi İbn Davvas’a haber göndererek, Hakim’in katledilmesi,
onun yerine oğlu Ali’nin oturtulması konusunda onunla anlaştı. Kur
dukları plâna göre İbn Davvas’ın iki kölesine (gulâm) bin dinar verecek
ler, onlar Kahire yakınlarındaki Mukattam kalesinde pusuya yatacaklar,
[170] Hakim seyisiyle ordan geçerken Hakim’i ve seyisini öldürecekler
di. Tesadüfen o gün Hakim bir m üneccim e fal baktırdı. Müneccim, o
gecenin onun istikbalini belirleyeceğini , eğer geceyi sağ salim geçirir
se, seksen yıldan fazla yaşayacağını söyledi. M üneccimin bu sözlerin
duyan annesi oğluna yalvararak ondan o gece dışarı çıkmamasını iste
di. Hakim de annesinin sözünü tuttu. Fakat gece yarısını geçince onu
sıkıntı bastı. Huzuru ve rahatı kaçtı, uyku tutmaz oldu. Çıkmaya karar
verdiğinde annesi eteğine yapışıp yalvarmaya başladıysa da annesine
“Yola çıkmazsam ruhum bedenimden ayrılacak” dedi. Önceden karar
laştırdığı gibi seyisiyle Mukattam tepesine doğru yol aldı. Oraya varınca
pusuda bekleyenler, üzerlerine saldırıp onları öldürerek Hakim’in ce
sedini kızkardeşine getirdiler. Kızkardeşi onu hemen evinin bahçesine
■«o Magrib’deki Katama kabilesinin ileri gelenlerindendi.

gömdü. O dört kişiden başka kimse, o sırrı öğrenemedi. Yalnız kimseye
söylemeyeceğine dair yemin verip ant içirdikten sonra veziri durumdan
haberdar ettiler. Vezir, durumu öğrenince onlarla birlikte hareket edip
halkı yatıştırmaya çaba harcadı. Hakim’i soranlara “O bir haftalığına bir
yere gitti” diye cevap veriyorlar, Her gün “Onu filân yerde gördüm” di
yecek bir adam görevlendiriyorlardı.
[Ez-Zahir Billah]
[171] Nihayet devlet büyükleri ve ileri gelenleri durumu öğrenin
ce katilleri, hediyeler vererek yatıştırdıktan sonra Hakim’in oğlu Ebu’l
Haşan Ali’ye biat ettiler. Sittetü’l-Mülk, Ez-Zahir Billah1131 adını vere
rek onu tahta oturttuktan sonra Hakim’in başma gelenleri ve onun ölü
münü herkese duyurdu. İbn Davvas’ı överek ona hilatler verdi ve onu
ülkenin idaresinde söz sahibi etti.
Çok geçmeden Sittetü’l-Mülk, sarayın en cesur tanınan kişisi olarak

bilinen Halifeyi korumakla görevlendirilmiş olan 100 muhafızın başı
olan Nesim Hadim’i çağırıp İbn Davvas’ı ortadan kaldırma konusunda
onunla anlaştı. Onu 100 muhafızıyla İbn Davvas’ koruması için görev
lendirdi. İbn Davvas saraya girince, Nesim sarayın kapılarını kapayıp
muhafızlara dönerek, “Mevlâna Zahir, babasının katili olan İbn Dav-
vas’ı öldürmemizi emretti” dedi. Onun üzerine muhafızlar kılıç darbe
leriyle onu katlettiler.
İbn Davvas’m öldürülmesinden hemen sonra [172] Sittetü’l-Mülk,

kısa sürede onunla birlikte Hakim’in öldürülmesi olayına karışmış
veya o olaydan haberdar olanların tamamını ortadan kaldırdı, ülkenin
idaresini tek başma eline aldı. Devlet ileri gelenleri ve büyükleri ara
sında korkulan bir kişi oldu.
Yüce Allah’ın o ülkenin insanlarını, Hakim’in zulmünden, baskı

sından, çirkin hareketlerinden ve kötü ahlâkından kurtardığı tarih 411
yılının Şevval ayıdır (Ocak- Şubat 1021).1132 Şiir (Arapça):
“Ölüm m eleğinden M elik’e ”1133
1131 Tam lâkabı, Ez-Zahir li-İ’zaz Din-Allah’dır.

1132 Kaynaklar Hakim’in ölüm tarihi olarak 27 veya 28 Şevval 411 (24 veya 25 Şubat 1021)
tarihini verirler.
1133 Melik cehennem hâzinesinin bekçisinin adıdır.
Zahir de 15 yıl halifelik yaptıktan [173] sonra 427/1035-61134 yılın
da öldü.
IX. SAHTE MEHDİ HAKKINDA BEYANNAME

Hakim, El-Kadir Billah zamanında 309 yılında Abbasî halifesi adı
na Musul’da hüküm süren Mu’temidü’d-Devle Ebu Mâni Kirvaş b. Mu-
kallad Ukaylidî1135 ile mektuplaşmaya başladı. [174] Bir defasında Mı
sır’dan hediye ve armağanlar göndererek onu kendisine biat etmeye
çağırdı. Mutemidü’d-Devle de onun bu davetine uyarak Musul halkın
dan El-Kadir Billah’a karşı gelip, Hakim’e biat etmesini istedi ve Ha
kim adına hutbe okudu. O sırada Fars’a gelmiş olan Bahaüd-Devle b.
Adudü’d Devle1136 durumu öğrenince Mutemidü’d-Devle’ye bir adam
göndererek Hakim’e b ia t’m dan dolayı onu sert bir şekilde eleştirdi.
Bunun üzerine Mutemidü’d-Devle, pişman olup Hakim’e biati bıraka
rak, yönetimi altındaki beldelerde yeniden Kadir Billah adına hutbe
okutup Bağdat’a kıymetli hediyeler gönderdi. Bu olay tarih kitapların
da geniş olarak anlatılmıştır. Burada ondan özet olarak bahsetmemizin
sebebi onun sahte beyannamesine (m ahzar) giriş yapmak içindir. Be
yannamenin özeti şöyle:
“Bismillahi’r-Rahman er-Rahim,
“Şahitlik ettiklerine göre, Mısır'ı ele geçiren Maad b. İsmail, [175]

Said’in oğlu Abdurrahman’ın oğlu İsmail’in oğlu Maad’dır. Bunların
hepsi kökü Daysanî’ye1137 varan Daysan b. Said’in soyundan gelmekte
dirler. Yukarıda adı geçen Said, Magrib’e gidince Abdullah olarak ad
landırıldı ve Mehdi lakabını aldı. Mısır’da sivrilen Hakim lâkabındaki
Mansur ile Nizar b. Maad b. İsmail b. Abdurrahman b. Said [176] -Al
lah onların belaların ı versin- gibi kişilerin atalarının Ali b. Ebu Talib’in
soyuyla hiçbir ilgisi ve bağı yoktur. Onların soyundan geldikleri iddi
aları tamamen gerçek dışıdır. Ebu Talib’in soyundan gelenlerin hiçbiri
onları sahip çıkmamıştır. Daha bunların adlarının duyulmaya başla
1134 Ölüm tarihi 15 Şa’ban 4 2 7 (1 3 Haziran 1036)dır.

1 1 3 5 Arapların Beni Ka’b kabilesinin bir kolu olan ükaylidler veya Beni Ukayl hakkında
Bak.Lane-Poole, The M oham m adan Dynasties, 11 6 -1 1 7 .

1136 Büveyhoğulları hanedanı hakkında bak. Lane-Poole. a.g.e. 139-142.
1,37 Dinsizken Hıristiyanlığa geçen ve M .2 2 2 yılında ölen Suriyeli Bar Daysan’ın taraftar
ları.
dığı ilk günlerde, kutsal topraklarda ve Magrib’de onların kendi soyla
rı hakkında söyledikleri yalanlar duyulmaya başladı. Bunların hepsi
inkarcı, tanrı tanımaz, maddeci ve sapıktır; İslâmiyeti inkâr edip, Me-
cusîlerin iki tanrılı dinine ilgi duyarlar; bütün yasak sınırlarını aşarak
[177] içki içimeyi, kan dökmeyi helâl sayarlar, peygamberlere hakaret
ederek kendilerine kutsallık atfederler” 402 yılını Rebiyülevvel (Kasım
1011) ayında yazılmış ve Hz.Ali’nin soyundan gelen şerifler olan Mur-
taza ile er-Radî b. Musa1138ve bunlara benzer kimseler, meşhur fıkıhçı-
lardan Şeyh Ebu Hamid el-Isfe-rayinî1139,
Ebu’l-Hasan b. Kudurî1140, (Kadiyü’l-kudât) Ebu Muhammed b.

el-Ekfenî1141 ve Ebu Abdullah el-Beyzavî 1142gibi kimseler tarafından
imzalanmış olan onların yalan söyledikleri hakkındaki yukarıdaki be
yannameyi (m ahsar) Bağdat’ta ve ülkelerinin diğer beldelerinde halka
okudular.
X. ZAHİRİN OĞLU MÜSTANSIRIN TAHTA

OTURMASI
Zahir öldüğü zaman oğlu Ebu Temim Ma’ad yedi yaşındaydı. [178]
Onu hilafet makamına oturtarak Mustansır lâkabını verdiler. Cinnet
getirmesi ve aklının kıtlığıyla ün yapmıştı. Tutarsız hareketleri, karar
sız davranışları, aşırı müsrifliği, örf ve âdetlere uymaması yüzünden
“Divane Mustansır” adıyla meşhur oldu. Onun şeriatten uzak davranış
larının ve yaptığı deliliklerinin hikâyesi tarih kitaplarında geniş olarak
anlatılmış olup biz burada onun bir ikisini nakletmekle yetineceğiz.
1138 Şia im amlarının yedincisi Musa b. Cafer.

1139 Eş-Şeyh Ebu Hamid Ahmed b. Ebi Tahir M uham m ed b. Ahmed el-lsferayinî (344-
4 0 6 /9 5 5 -6 -1 0 1 6 ), çağının en büyük Şafiî fıkıhçılarm dandı ve Bağdat’ta verdiği derslere en az
700 fıkıhçı katılırdı.
I,40 Ebu’l-Hasan değil Ebu’l Hüseyin olmalı. Kudurî adıyla m eşhur olan Ebu’l-Hüseyin A h
med b. M uhammed b. Ahmed b. Cafer İbn Hamdan el-Fakih el-Hanefı el-Bagdadî 362 /9 7 2 yılın
da doğmuş olup, Ebu Hanife taraftarlarının önde gelen fıkıhçılarmdandı. 5 Recep 4 28 (25 Nisan
1037) yılında Bağdatta öldü.
II,1 Ekfenî el-Hanefı adıyla tanınm ış olan zam anın Bağdat kadısı Ebu M uham m ed A b
dullah b. Em ir el-Esedî (3 1 6 -4 0 5 /9 2 8 -1 0 1 4 -5 ) büyük fıkıhçılardandı. onun, âlimlere 10 0 bin
dinar dağıttığı söylenir. Lakabı olan ekfen, kefenin çoğulu olup bu da atalarının kefen işiyle
uğraştığını göstermektedir.
1142 Ebu Abdullah M uhamm ed b. Abdullah b. Ahm ed b. M uhamm ed el-Beyzavî eş-Şafî
el-Fakih, Bağdat’da devrinin ünlü fakihlerindendi. 80 küsur yaşındayken 4 2 4 /1 0 3 2 -3 yılında
öldü.
O, müsriflikte de cimrilikte de aşırıya kaçardı. Mesela hâzineden
kıymetli taşları getirtir, onları kına gibi öğüttükten sonra denize atardı.
Askerlere de normal maaşını ve erzakını vermez, onları büyük bir sı
kıntıya sokarak ayaklanmalarına sebep olurdu. Bir gün askerleri onun
sarayını kuşatarak ondan alacaklarını istediler. Zor durumda kalan
Mustansır, kendi el yazısıyla askerlerin haklarını yediğini itiraf ettiği
ni ve onlardan özür dilediğini belirten bir yazı yazıp onlara gönderdi.
Şiir (Arapça):
“Ben Allah ’tan başkasından bir şey istem em ve a n ca k ondan korka
rım. Çünkü O, yapısı itibariyle iyidiı:
Peygam berim atam , babam im am ım , inancım ise A llah ’ın birliği ve
adaletidir:1143
[179] “Para A llah ’ın parasıdır. K öleler A llah ’ın köleleridir ve c ö
m ertlik reddetm ekten d a h a iyidir. Zâlim olan lar n asıl devrileceklerini
göreceklerdir. ”
Onun diğer davranışları yukarıda anlattığımıza benzemekledir. Siz va
rın onun nasıl bir insan olduğunu anlayın. Şiir. (Arapça):
“Bunlar vesveseden doğan düşüncelerdir. O hem verir hem de red d e
der. Cimri de cöm ert d e değildir. ”
Mustansır bu şekilde hayat sürüp 60 yıl hilafette kaldı. Bu konu
da Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Biz on lara an cak, günahları çoğalsın
diye mühlet veriyoruz. “1144
[Musta’li]
Mustansır’m iki oğlu vardı. Önce Ebu Mansur Nizar adındaki oğlu
nu veliaht tayin ederek ona El-Mustafa Li Dinillah lakabını verdi. Son
ra yaptığına pişman olup onu azlederek yerine diğer oğlu Ebu’l-Kasım
Ahmed’i veliaht yapıp ona El-Musta’li Billah1145 lakabını taktı.
1143 Bağdatlı şair M uaviye b. Sufyan’ın Halife M e’m un’un veziri Haşan b. Sehl’i yergisi
hakkındaki şiir.
1.44 Kur'ân-ı Kerîm, 3/172.
1.45 M uhamm ed Kazvinî’ye göre (Tarih-i Cihan-güşa, III, 3 6 3 -3 6 4 ) Cüveyni, bâzı yerler
de olduğu gibi burada da yanlış bilgi vermektedir. Çünkü tarihçilerin naklettiklerine göre,
M ustansır Billah Fatımî’nin ölüm ünden sonra veziri Efzel adıyla m eşhur olan Em irü’l-Cuyuş
Şahanşah b. Bedrü'l-Cem alî’nin, M ustansır’m veliaht tayin ettiği Nizar ile arasının açık oluşu
dolayısıyla Efzel, onu halife yapm ayıp küçük kardeşi A hm ed’i hilafet m akam ına oturttu ve
Mustansır’m ölümünden sonra Mülhidlerin imamları ve ileri ge
lenleri iki gruba ayrıldılar. Bir grup, Nizar’m imamlığını tanıyarak “Bi
rinci tayin geçerliydi” dediler. Irak, Suriye, Kumiş1146 ve Horasan İs-
mailîleri yani Mülhidleri bu gruba giriyorlardı ve onlara “Nizarîler”
diyorlardı. [180] Mısır ve çevresinin İsmailîleri de Musta’lî’nin imam
lığını onayladılar. Bu gruba girenlere de “Mustalavîler” dediler.
Mustansır zamanında bundan sonraki bölümde göreceğimiz gibi

Hasan-ı Sabbah, Deylem’de açıktan açığa propangandaya1147 başladı.
Hasan-ı Sabbah’m propagandası sırasında Muhammed’in (A.S.) şeria-
tini kaldırıp, haram şeyleri helâl saydıkları için Hasan-ı Sabbah’a bağ
lanmış olan Nizarîlere Mülhid adını koydular. Bu konuda Yüce allah
şöyle buyuruyor: “A llah ’ın indirdiği ile hükm etm eyenler, işte o n la rfâ sık
olanlardır. ”1148. Fakat buna karşılık Musta’lavîler açıktan şeriate karşı
gelmeyip babalarının ve atalarının örf ve âdetlerini takip ettiler.
Kahireli askerler ve halk, Musta’li’ye biat etti ve onu hilâfet maka

mına oturttu. Nizar, iki oğluyla birlikte1149 Musta’li’den korkup kaça
rak İskenderiye’ye gitti. Ora halkı ana biat etmeyi kabul etti. Fakat çok
geçmeden Musta’li’nin gönderdiği askerler, İskenderiye’yi kuşatıp ele
geçirdikten sonra Nizar’ı ve iki oğlunu Kahire’ye getirdiler. Her üçü
de hapishanede hayatını kaybetti. Batıl inançlı Nizarî grubunun iddia
ettiği göre, Nizar’m bir oğlu İskenderiye’de kaldı. Hiçkimse [181] onu
bulamadı ve tanıyamadı. Şimdiki Alamut mülhidlerinin başı, soyu
nun ona dayandığını iddia eder. Bunu “Yeni Mülhidlerin Daveti” Bö
lümünde1150 anlatacağız.
Musta’li ölünceye1151 kadar hilafette kaldı.
ona El-M usta’li Billah lakabını verdi. O arada Nizar İskendireye’ye kaçtı. Ora halkı ile valisi
H asirü’d-Devle Aftegin ona biat etti ve el-M ustafa li-Din Allah lakabını verdi, bunun üzerine
Em irü’l-Cuyuş Efzel, İskenderiye’ye asker gönderip N izar’ı Aftegin’i de yakalatıp öldürttü. Bu
konuda ayrıca bak. Lane, Poole A History of Egypte in the Middle Age, 161-162.
1146 Bak. Tarih-i Cihan-güşa, I, 1 46- n.16.
1147 N izar’ı desteklemek için.
1149 D üsturu’l-N üneccim in’de N izar’ın oğullarının adları, Em ir Ebu Abdullah Hüseyin ve
Ebu Ali H aşan olarak yazılıdır.
1150 Bak.Cihan-güşa, III. s. 691-4.
1151 Ölüm tarihi 17 Safer 4 9 5 (11 Aralık 1101)dir.
Onun yerine oğlu Ebu Ali Mansur1152 geçti. Ebu Ali, 4 Zilkade 524
(10 Ekim 1130) tarihinde Nizarî mezhebinin aşırılarından bir grup ta
rafından katledildi.
Oğlu olmadığı için hayattayken veliaht tayin ettiği amcasının oğlu

Ebu’l-Meymun Abdü’l- Mecid b. Muhammed’i1153 onun yerine oturttu
lar.1154ve ona, El-Hafizü’d-Din Allah lakabını verdiler. O, 20 yıl hilafete
kaldı.1155
Onun yerine Az-Zafir1156 lâkabını verdikleri1157 Mansur İsmail geçti.

Az-Zafir, veziri Abbas b. Temin1158 tarafından öldürüldü.
[182] Beş yaşındaki oğlu Ebu’l-Kasım İsa’yı onun yerine oturtarak

ona El-Fayiz Bilah1159 lâkabım verdiler. El-Fayiz Billah, 6 yıl hilafette
kaldıktan sonra bu dünyadan ayrıldı.1100
Ondan sonra amcasının oğlu Ebu Muhammed Abdullah b. Yusuf b.

Hafız’ı hilafet makamına oturttular. Ona El-Azid li Din Allah lâkabını
taktılar. O, Eyyübîlerin ülkesini zapt etmelerine kadar hüküm sürdü.
XI. BU OLAYLARIN1161 SEBEBİ VE M AHİYETİ

554111’2 yılının başlarında Frenk (Avrupa)den kalabalık bir ordu ge
lip öldürme ve yağmayla meşgul [183] oldu. Ülke işlerinin bağlanıp
çözülmesi elinde olan Azid’in veziri Şabur, Frenk ordusu Kahire’yi ku
şatmakla meşgulken, Frenk ordusunun komutanına1163 bir kısmını na
kit, bir kısmını da senet olarak bir milyon Mısır Dinarı verip anlaşma
1152 Lâkabı, Em ir bi-Ahkam Allah.

Muhammed, M ustansır’ın oğluydu.
UM Bu doğru değil. Hafız, Em ir’in ölümü üzerine Em ir’in ham ile karısının doğurmasına
kadar işleri vekâleten yönetm iş, doğan çocuk kız olunca asaleten tahta oturmuştu.
1155 Ölüm tarihi 5 C em aziyelâhır 5 44(11 ekim 1149)dur.
1156 Tam lakabı, Ez-Zafir bi-Emr Allah.
1,57Oğlu.
1158 EZ-Zafir’in veziri Abbas b. Tamim değil, onun tahrikiyle Abbas Tamim’in oğlu Abbas
Nasr’ı öldürmüştür. Bak. Cihan-güşa.III, 366;Lane-Poole,a.g.e. 1 7 1 -172.
1159 Tarihçiler bu halifenin lakabı olarak El-Faiz bi-Nasr Allah veya kısa olarak El-Faiz
yazarlar.
nco ö lü m tarihi 17 Recep 55 (24 tem m uz 1 1 6 0 )’dır.
1161 Fatımî hanedanının yıkılması.
1,62 Burada verilen tarih yanlıştır. Doğrusu 5 6 4 /1 1 6 8 tarihidir.
1,631. Am alric.
imzalaması üzerine onlar kuşatmayı kaldırttılar. Fakat senetteki para
nın ödenmesi için orda beklediler.
Azid, veziri ve Mısır halkı, Frenk istilasına karşı o sırada Suriye’nin

yöneticisi olan Nureddin Mahmud b. Zengî b. Ak Sunkur’dan yardım
istediler. Ona yalvarıp peşpeşe [184] kadın saçları gönderince Nured
din Mahmud, Hums valisi Nuredin Şirkuh’u kalabalık bir orduyla Mı
sır’ı Frenkle-re karşı savunmaya gönderdi. O sırada Şirkuh’un erkek
kardeşinin oğlu Selahaddin Yusuf b. Eyyub1164 da amcasının yanın
daydı. Frenkler, Suriye askerinin geldiğini öğrenince geri çekilmeye
başladılar. Şirkuh da 7 Rebiyülahır 564 (16 O cak 1169) tarihinde Ka-
hire’ye girdi.
Azid ile Şabur, Şirkuh’u karşılayarak ona gerekli ilgi ve saygıyı gös
terdiler. Fakat Şirkuh, Şabur’dan askerleri için bir miktar para isteyip
de Şabur onu oyalamaya başlayınca aralarındaki sevgi ve dostluk nef
ret ve düşmanlığa dönüştü. Şabur, bir ziyafet sırasında Şirkuh’u or
tadan kaldırma planları kurarken Şabur’dan usanan Azid, durumu
Şirkuh’a bildirdi. Bu haber, Şabur’un sonunu hazırladı. Bir gün Şa
bur, bağlılığını ve saygısını bildirmek suretiyle gönlünü almak için
Şirkuh’un yanına gitti. Her zaman olduğu gibi Şirkuh’un kardeşinin
oğlu Selahaddin Yusuf silahlı bir grupla Şabur’u karşılamaya çıkınca
onu yakalayıp Azid’in fermanına uyarak başını gövdesinden ayırdı. Bu
olay 17 Rebiyülahır 564 (26 O cak 1169) tarihinde oldu.
O olaydan sonra Azid, [185] Melik Mansur lâkabının takarak Şir

kuh’u yerine vezir tayin etti. Şirkuh, vezir olduktan üç aydan daha az
bir süre sonra hayatını kaybetti.1165 Onun üzerine Azid, vezirliği Şir
kuh’un kardeşinin oğlu Selahaddin Yusuf’a verdi. Selahaddin, kısa bir
süre sonra Azid’i de Mısır ülkesini de hükmü altma aldı. Azid de onun
emirlerine uymak zorunda kaldı.
Sonra Suriye valisi Nureddin Mahmud, Selahaddin Yusuf’a bir

mektup göndererek ondan hükmü altındaki ülkelerde, hakkın bâtıl
üzerindeki zaferini gerçekleştirmek, hakkı her tarafta geçerli kılmak,
halkı Abbasî halifesi adına İslama çağırmak konularında gayret gös-
116-1 Eyyubî devletinin kurucusu ünlü Selahaddin Eyyubî.

ııes Vezirliği 2 ay 5 gün sürmüş olan Şirkuh’un ölüm tarihi, 22 C em aziyelâhır 5 64 (22M art
1169)dir.
termesini istedi. Selahaddin onun isteklerine uyup, mektubu aldığı
haftanın ilk cuma günü yani, 1 Muharrem 5661166 tarihinde Mısır ül
kesinin minberlerinden, En-Nazir li Din Allah1167 adına hutbe okutup
para(sikke) bastırdı.
Azid, aşure günü1168 ölünce Selahaddin, onun çocuklarını [186] ve

soyundan olanları hapsedip onlara ölüm şerbetini içirerek köklerini
kazıdı. Bu şekilde bağımsız bir hükümdar oldu. Onun çok hayırlı eser
leri ve hizmetleri vardır.
X II. HASAN-I SABBAH’IN KOYDUĞU YENİLİKLER,

MÜLHİDLERİN “YENİ DAVET” -ALLAH ONU
YENİLEMESİN -DEDİKLERİ DAVETİ
Yüce Allah’ın yardımı ve Cihan Şehzadesi Hülagu’nun gayretiyle
o mel’unların kaleleri ve evleri yıkılırken ve onların kötülükleri de-
fedilirken Alamut’un fethi sırasında bu satırların yazarı, hâzinede ve
kütüphanelerde incelemelerde bulunup, insanlığa faydalı olan şeyleri
seçip almak görevini aldı. Bundan maksat, yıllardan beri orada birikti
rilmiş olan kitapları incelemek, Kıır’ân-ı Kerîm leri ve faydalı kitapları,
"Ölüden diri çıkarır’"™gibi onların arasından çıkarmaktı. [187] O kitap
lar arasında “Sergi'ızeşt-i Seyyidin â” dedikleri Hasan-ı Sabbah’ın haya
tını ve başından geçenleri konu alan bir kitap buldum. Burada bu kita
bın konumuzla ilgili olan doğru bulduğum taraflarını nakledeceğim:1170
Bu kitaba göre o, aslen Hımyer kabilesindendir. Babası, Yemen’den

Kufe’ye, oradan Kum’a, Kum’dan da Rey’e gelerek, oraya yerleşti. Ha-
san-ı Sabbah orada dünyaya geldi. Şiir:
“Aslen K aym ’densin ve K ıışkek’te oturuyorsun. Ey acem i düzen baz! O

h a ld e sen Kutlan’d a n e arıyorsun?”1171.
1106 Bu tarih yanlış, doğrusu 5 6 7 yani 10 Eylül 1 1 7 1 ’dir.

1167 O tarih halife En-Nasır değil, M ustadî (1 1 7 0 -1 1 8 0 ) idi.
116810 M uharrem , yani 14 Eylül 1171.
1169 Kur’ân-ı Kerîm, 3 0 /18.
1170 Kendi ifadesine göre, Reşiddedin de eseri Cam iü’t-tevarih’i yazarken Sergüzeşt-i Sey-
yidinâ’dan yararlanm ıştır.
1171 Sultan Sancar devri şairlerinden Kuşkek-i Kainî’ye ait olan bu şiirde şair kendisine
hitap ediyor. Kutlan veya Kuttalan, Tacikistan’da Vahş ile Penc arasındaki dağlık bölgenin adı.
[188] Hasan-ı Sabbah’ın aslı El-Hasan b. Ali b. Muhammed b. Cafer
b. El-Hüseyin b. Muhammed es-Sabah el-Hımyerî’dir. -A llah’ın m elek
lerinin ve insanların laneti onun ve sülâlesinin üzerine olsun!-
Onun hakkında şunu söylerler: Bir gün adamlarından bir kaçı, ata
larının soy kütüğünü yazıp ona getirdiler. Fakat o, ikiyüzlülük edip be
ğenmemiş gibi davranarak iltifatlarla dolu o yazıyı suya batırdı.
Lanet olası bu Haşan şöyle anlatıyor: “Ben atalarımın mezhebi olan

Şia mezhebinin 12 imam kolundandım.1172 Rey’de Mısır Batınîlerenin
mezhebinden Emire Zerrab1173 adlı bir kişi vardı. Onunla mezheple
rimiz hakkında tartışma yapardık. O daima benim görüşlerimi çürü
tür, mezhebimi küçük düşürürdü. O sırada benim de inancım kuvvetli
değildi. Karşı koymama rağmen onun sözleri kalbimde yer ediyordu.
Derken ağır ve tehlikeli bir hastalığa yakalandım. Kendi kendime onun
mezhebinin daha doğru olduğunu söyledim. Fakat aşırı taassubum yü
zünden bu düşüncemi kimseye açıklayamadım. Kendi kendime, “Eğer,
Allah geçinden versin, ecel gelirse gerçeğe kavuşmadan öleceğim” de
dim. Bende meydana gelen bu inanç değişikliği yüzünden kimsenin
müdahalesi olmadan o hastalığı atlattım. Bunun yanında Bu Necm
Sarrac1174 adlı birinden Batınîlerin mezhebi hakkında bilgi istedim. O
bana ayrıntılı izah ve açıklamalarda bulunduktan sonra o mezhebin
sırlarını öğrendim. Abdü’l-Melik Ataş’ın1175 mezhebe davette bulun
maya izin [189] verdiği Mu’min adındaki birinden biat yeminimi ka
bul etmesini istemem üzerine o, “Haşan1176olan senin, Mu’min1177 olan
benden mezhepteki rütben daha üstündür. Ben senin yeminini nasıl
kabul eder, İmam’ın yapabileceği bir işi nasıl yaparım?” dedi. Sözün
kısası Mu’min, Hasan-ı Sabbah’ın ısrarına dayanamayarak onun yemi
nini dinledi.
1172 Şia'nın 12 İmam kolu, Hz.Ali'den başlayarak kaybolan M ehdi’ye kadarki 12 im am ’ı

imam kabul etm elerine rağmen, İsmailiye kolu, ilk altı im amla Cafer Sadık'ın oğlu İsm ail’i
veya M uham m ed’i yani 7 imam'ı imam kabul ederler.
1173 Zerrab, para basan m anasına gelir.
1,7,1 Sarrac yani saraç.
1175 İsfahan’dan Şahdiz kalesini ele geçiren A hm ed’in babasıydı. Bak.Hodgson, a.g.e. 8 5-86
ve 9 5-96.
1176 İyi, güzel m anasına gelir.
1177 Burada “im an eder” manasında kullanılmıştır.
464 (1072-2) yılında Irak’ta d ai olan Abdü’l-Melik Ataş Rey’e geldi.
Beni beğenerek d ailik naipliğine tayin ettikten sonra Mısır’a Halifeyi
görmem için gitmem gerektiğini söyledi. O sırada halife Mustansır idi.”
469/1076-7 yılında Mısır’a gitmek için İsfahan’a vardı. Oradan, bir

çok tehlike atlattıktan sonra Azerbeycan’a, oradan da tarih kitaplarının
ayrıntılı olarak anlattıkları gibi Suriye’ye vardı.
“Nihayet 471/1078-9 yılında Mısır’a ulaştım. [190] Orada kaldığım

yaklaşık bir buçuk yıl zarfında Mustansır’ın huzuruna çıkamadım. Fa
kat Mustansır, benim orada olduğumu biliyordu ve yanındakilere de
falarca beni övdüğünü duymuştum. O sırada yönetimde gerçek söz
sahibi kişi, Mustansır’ın ikinci olarak veliaht tayin ettiği küçük oğlu
Musta’lî’nin kayınpederi ve aynı zamanda ordu komutanı olan Emi-
rü ’l-Cuyuş117B idi. Ben de daha önce anlatıldığı üzere, mezhebin usul
ve kaidelerine uyarak [191] Nizar’ın adına davette bulunuyordum. Bu
yüzden Em irü’l-Cuyuş’un benimle arası iyi değildi. Hayatıma kastet
mek için tetikte bekliyordu. Sonunda beni zorla Frenklerden bir grupla
gemiye bindirip Magrib tarafına yola çıkardılar.
Deniz dalgalıydı. Dalga gemiyi Suriye’ye attı. Orada başıma bir iş

(v ak ı’a )u79 geldi. Oradan Haleb’e, Halep’ten de Bağdat ve Huzistan
yoluyla 473 yılının Zilhicce ayında (M ayıs-Haziran 1081) İsfahan’a
vardım. Oradan da Kirman ve Yezd bölgelerine giderek bir süre halkı
mezhebe davet etmekle vakit geçirdim. Sonra İsfahan’a, İsfahan’dan
tekrar Huzistan’a, oradan da çöl yoluyla Firrim1180 ve Şehriyar Kuh’a1181
geldim.
1,78 Afzal adıyla bilinen Em irü’l-Cuyuş Şahanşah’ın babası Bedr Cemali, 4 6 6 /1 0 7 3 -4 yı
lında M ııstansır’ın veziri oldu. M ustansır’m ölüm tarihi olan 3 7 8 /1 0 4 9 yılından 5 ay sonra
ölünceye kadar bu görevde kaldı.
1179 Burada vakıa kelimesi onun gösterdiği keramet yerine kullanılmıştır. Aynı olayı daha
etraflı anlatan Cam iü't-tevarih’te (vrk. 68) a şöyle yazar: O, daha önce gemidekilerine gemi
nin batm ayacağını söylemişti. Aniden şiddetli bir rüzgar çıktı. Gemi parçalandı ve gemideki
insanlar büyük bir telaşa kapıldılar. Buna karşılık Seyyid’nâ çok sakin ve olaylardan hiç et
kilenmemiş gibi görünüyordu. Biri ona, “Böyle bir durum da nasıl oluyor da bu şekilde sakin
oturabiliyorsun?” diye sorunca o, “M ustansır daha ön ce bana olacakları haber verdi. Onun
için korkulacak bir şey yok” dedi.
1180 Bavend hanedanının eski başkenti. M azenderan'ın doğusundaki dağlık bölgede, Sa-
ri’nin güneyinde bulunur. Aynı adı taşıyan bir kasaba da Hezar Cerib’in Du Dange bölgesinde
vardı. Bak. Minorsky, Hudud, 387.
1181Bugünkü Hezar Cerib sıradağları.
[192] Damgan’da 3 yıl kaldım. Oradayken birkaç d a i’y i Andic Rud1182
ile Alamat’un diğer bölgelerine gönderdim. Onlar halkı mezhebe davet
etmeye başladılar. Curcan, Tarz1183, Serhad1184 ve Çinaşk1185 gibi yerleri
ziyaret ettikten sonra geri döndüm.
[193] Nizamü’l-Mülk’ün, Bu Müslim Razî’ye beni yakalamak için

emir vermesi üzerine, o her yerde büyük bir gayretle beni aramaya
başladı. Onun için Rey’e gitmeye cesaret edemedim. Daha önce d aîler
gönderdiğim Deylaman’a gitmek istiyordum. Bunun için önce Sarf ye,
oradan da Dunbavend1186 ve Rey’in bir kasabası olan Huvar yolundan
Kazvin’e vardım ve böylece Rey’den uzaklaşmış oldum.
Bir defa daha Melikşah1187 adına Alamut kalesini yöneten Alevî-yi

Mehdi’ye bir d ai gönderdim. Alamut “aluh am u t” kelimelerinden mey
danan gelmiş olup, kartal yuvası mânasına gelir ve kartalın orada yu
vası vardır. Alamut’ta bâzı kimseler mezhebe girmeyi kabul etti. Alevî-
yi Mehdî, mezhep taraftarlarının hepsini kaleden çıkarıp “Kale, sultan
Melikşah’a aittir” diyerek kale kapısının sıkıca kapattı, (uzun bir tartış
m ad an sonra onları tekrar ka ley e aldı. Ondan sonra kim se onun sözü
n e gü venerek k a led en dışarı çıkm adı.)
[194] “Kazvin’den Deyleman’a, oradan Aşkavar bölgesine, oradan

da Alamut’a sınır olan Andic Rud’a gittim. Orada bir süre ikâmet ettim.”
Hasan-ı Sabbah’ın koyu sofuluğu, birçok kişiyi onun mezhebine

çekmiş ve çok sayıda insan onun davetini kabul etmişti. Büyük bir
tesadüf eseri, Aluh am ut kelimelerinin ebced hesabıyla karşılığı olan
ve onların uğurlu yıl saydıkları 6 Receb 483 (4 Eylül 1090) tarihin
de Hasan-ı Sabbah’ı gizili olarak Alamut kalesine götürdüler. Bir süre
orada kendini tanıtmadan yaşadı ve adının “D eh h u d a”olduğunu söy
ledi. Alevî, onun gerçek kimliğini öğrenince kaleden ayrılmaya karar
verdi. Ayrılmadan önce Haşan, Ona gizli olarak mezhebe girmiş olan
Girdkuh ve Damgan yöneticisi [195] Reis1188 Muzaffer Mustavfî’ye ilet
1182 A lam ut’un kasabalarından biri.

1183 Beyhak’taki İsmailiye köyü.
118,1 A starabad bölgesinde bir kasaba. Bak. Rabino, M azenderan and Astarâbad, 21.
1185 A starâbad’ın doğusunda Kuhsar’a bağlı bir kasaba. Bak. Rabino, a.g.e. 83-83.
1186 Dem avend’in eski adı.
1187 Ü nlü Selçuklu padişahı (1 0 7 2 -1 0 9 2 ).
1188 Reis sıfatı için bak. Lambton, Islam ic Society in Persia, 10.
mesi için bir mektup verdi. Mektupta, Reis Muzafferden Alamut ka
lesinin karşılığı olarak Alevî’ye 3 bin altın dinar ödemesini istiyordu.
Hasan’m nasıl kendine güvendiğini gösteren çok özlü bir şekilde yazıl
mış olan bu mektubun tam metni şöyle “Reis -Allah onu korusun-, Ala-
mut’un bedeli olarak 3 bin dinar altını Alevî-yi Mehdî’ye ödesin. “S e
lam peygam berlerin en seçkin ine ve onun evlâdın a olsun”. “Allah bize
yeter. O n e güzel Vekil” dir. “1189
Ali mektubu (berat) alıp yola düştü. Yolda kendi kendine “Reis Mu
zaffer, Emir-i dâd Habaşî b. Altun Tak’ın1190 naibi olup, büyük bir in
sandır. O, Hasan’ın mektubuna bakıp da para mı ödeyecek?” dedi. Bir
süre sonra Damgan’a vardı. Orada parası tükenip yoksul bir duruma
düşence son çare olarak Hasan’m mektubunu alıp ümitsiz olarak Reis
Muzaffer’e götürdü. Muzaffer mektubu öptükten sonra ona derhal pa
rayı ödedi.
Hasan-ı Sabbah-Allah onu kahretsin-Alamut’a yerleşip bağımsızlı

ğını kazanınca her tarafa dailer gönderdi. Zamanını halkı mezhebe da
vet etmek ve kısa görüşlüleri yoldan çıkarmak için harcadı. Onun ölü
münden sonra, taraftarlarının “Yeni Davet” (d a ’vet-i cedide) dedikleri o
sapık (bid ’at) mezhebe koyduğu yenilikler şundan ibarettir: İsmailiye
mezhebinin ilk öncüleri, vahiylerin, özellikle birden fazla mânaya ge
len âyetlerin sembolik yorumunu/te’vil), hadislerden çıkardıkları garip
manaları ve bunlara benzer diğer şeyleri, düşüncelerine şahit gösterir
lerdi. Onlara göre her zâhirin (dış) bir bâtınıf/çj olduğu gibi, her âyetin
de bir [196] zahirî, bir de bâtını manası vardı. Hasan-ı Sabbah, mez
hebin eğitim ve öğretime (talim ve ta ‘allum ) açılan bütün kapılarını
kapadı ve bu konuda şöyle dedi: “Allah’ı tanımak akıl ve düşünceyle
(nazar) mümkün olmaz, İmam’m rehberliğiyle olur. Çünkü dünyada
yaşayan yaratıkların çoğunda akıl ve dinî düşünce vardır. Eğer akıl, Al
lah’ı tanımakta yeterli olsaydı, hiçbir akıl sahibi, diğerinden farklı bir
Allah mefhumuna sahip olmaz ve bu konuda görüş ayrılığına düşmez
di. Onun için herkes aklının erdiği kadar dindardır. Öğretim yolu, iti
raz ve inkâr yolunu açık tutar. İnsanların bazıları ihtiyacından dolayı,
bazıları da taklit yoluyla dine girer. Bunun için de aklı kullanır. Halbu
1189 Kur'ân-ı Kerîm, 3 /167.

1190 Selçuklu em irlerinden biri. Bak. Hogson, a.g.e. 868.
ki, akıl din için kâfi değildir. Bundan dolayı insanların her devirde bir
imamın gözetimi altında dini öğrenmeleri gerekir.”
Böyle birkaç muğlak sözü aldatma tuzağına yem yaptı. Halkı ken
dine inanmaya zorladı. Akılsız ve sıradan insanlar, onun sözlerinin
altında gerçekler hâzinesinin gizli olduğunun sandılar. Onun en çok
üzerinde durduğu konulardan biri de muhaliflerine sorduğu “Akıl ye
terli mi, yetersiz mi?” sorusudur. O soruya kendisinin verdiği cevap
şöyledir: “Eğer akıl Allah’ı tanımakta yeterli olsaydı, akla sahip olan
kimsenin O’nu inkâr etmesi imkânsız olurdu. Eğer bir kimse bu soru
nuza “Akıl yeterli değildir” diyorsa, buna ilâve olarak aklını her şeyin
ölçüsü saymıyorsa ve bir rehbere ihtiyaç duyuyorsa, bizim mezhebi
miz onun mezhebidir.
Bir kimse inancını, akıl yeterli mi, yetersiz mi şıklarından birini

seçerek belirler. Yukarıdaki soruya olumlu cevap verenler, akim des
teğindeki öğrenimi savunurlar. Olumsuz cevap verenler ise, bilmek
için aklın desteğinin gereksiz olduğuna inanırlar. Eğer insan bilgiyi
ön plânda tutarsa, akıl ona yardımcı olabilir. Bilgi ikinci plânda tutu
lur, akla öncelik verilirse, [197] Allah’ı tanımak mümkün olmaz”. Gö
rüldüğü gibi bu iki şıktan Hasan-ı Sabbah, doğru olmayan ikinci şıkkı
seçmiştir. Yine o şunları söylüyor: “Muhaliflerimin delillerini çürüt
tüm. Dünyadaki insanların çoğu, aklın varlığının tek başına yeterli ol
madığını düşünmektedir. Aklın kullanımı bazı özel durumlarda şart
oiur. Akıl sahibi kimselere bir rehber yol göstererek yardımcı olabilir.
Bazılarının da ona ihtiyacı yoktur. Olursa da zararı olmaz”. Buradan
anlaşılıyor ki o İslâmî inancın açık yerini bulamamıştır.
Yine “Rehberliğe soyunacak kişinin bir takım delillerinin olması

gerekir. Ben bütün delilleri ortaya koyduğuma göre, benim rehberli
ğim veya benim belirlediğim kimselerin rehberliği geçerli olur” iddi
asında bulundu. Bu sözün yanlışlığı gün gibi açıktır. Çünkü o, “Ben
imam filân kimsedir, ona delil de benim sözümdür” diyor. Yine o,
“Eğer Müslümanların belli bir fikir etrafında toplanması (icm a) doğru
dur, deniyorsa, o halde muhaliflerinin delilini çürütmüş olan benim
sözümün gerçek olmadığı ileri sürülüyorsa, Müslümanlar bir yanlı
şın (bâtıl) etrafında toplanmışlar demektir”. Oun cevabı şudur: “Evet
îcma, Kur’ân-ı K erîm ’e ve hadislere inanan Müslümanlarca doğru ka
bul ediliyor, fakat o sana göre doğru değildir. O halde icm a üzerine
kurulmuş olan senin mezhebinin binası, senin hasımlarınm sözünün
üzerine bina edilmiştir ve onun sana bir faydası olmaz.” Onun ima
mın belirlenmesi konusunda bundan başka bir delili yoktur. [198]
O, Peygamberin (A.S.) “A llah ’tan başka ilah yoktu r denilinceye k a d a r
insanlarla savaşm am em redildi” sözünü ele alarak bu sözden “Pey
gamberin (A.S.) “A llah ’tan başka ilah yoktu r” sözünü insanlar ancak
benden öğrenebilir” manasını çıkarıyor ve bunun öğretim (ta’lim) ma
nasına geldiğini, söylüyordu. Onun bu delili, yaşlı kadının şu hikâye
siyle çürütülebilir. Yaşlı bir kadına Allah’ı sorduklarında o, gökyüzünü
gösterince Peygamber (A.S.) “Onun bırakın, o in an ç sahibi biridir” dedi.
Peygamber (A.S.) yaşlı kadına, “Sen Allah’ı tanımayı benden öğrenme
din, mümin değilsin” demedi. Yine bir Arap “Z am an Tanrı değil m i
dir?” diye sorunca Peygamber (A.S.) “Onu bırakın, o iyi söy led i” dedi.
Buna pek çok örnek verebiliriz. Kitabın konusu, sapıkların mezhebi
nin reddi ve Hakk mezhebinin delillerinin ispatı olmadığı için sözü
bu şekilde kısa tutmayı uygun gördük. Onların mezhebinin dışı tuzak
yemi, içi [199] İblis’in yuvası, amacı aklı ve ilmi devre dışı bırakmak
olup hurafeler yığınından başka bir şey değildir. “Allah onların k a lp le
rini ve kulaklarını mühürlemiştir, gözlerinde d e p erd e vardır ve büyük
az a b onlar içindir. “n91
Sözün kısası, Haşan, Alamut’a sınır bölgelerin ve oraya yakın yer

lerin ele geçirilmesi için büyük çaba harcadı. Mezhebe davet konusun
da başarılı olduğu yerleri kolayca topraklarına kattı. Kurduğu tehlikeli
tuzaklara düşmeyenleri de katliamda bulunarak, ırza geçerek, yağma
ederek, kan dökerek ve zor kullanarak kendi tarafına çekti. Ele geçir
diği kalelerle yetinmeyip, bina yapımına elverişli taş bulduğu her yere
bir kale inşa ettirdi.
Sultan Melikşah’m emirleri arasında Yorun Taş1192 adında [200]

Alamut toprağınınf/irtaj yönetimi kendisine verilmiş bir emir vardı. Bu
emir, sık sık Alamut eteklerine saldırır, Hasan-ı Sabbah’ın davetini ka
bul etmiş ve ona bağlanmış olanları öldürür, mallarını yağma ederdi.
O saldırılar sırasında Alamut’ta yeterli erzak biriktirilmediğinden ora
sakinlerinin çoğu sıkıntıya düştü. Kaleyi birkaç süvariye (ceride) bıra
kıp göç etmeye niyetlendi. Onun üzerine Hasan-ı Sabbah, imamdan

1192 Beyaz taş m anasına gelir.
yani Mustansır’dan oraya terk etmemeleri, yakında başarıya (ikbâl) ka
vuşacakları konusunda emir aldığını söyledi. Bu süslü yalan, halka
büyük bir dayanma gücü verdi ve onların Alamut’ta kalmalarına sebep
oldu. Ondan sonra oraya “bel-de-i ik b â l” adını verdiler.
Hasan-ı Sabbah, 484/1091-2 yılında halkını mezhebe girmeye ça

ğırsın diye dailerinden Hüseyin b. Kain’i, Kuhistan’a gönderdi. Hü
seyin, Kuhistan halkından bir kısmının daveti kabul etmesi üzerine
orada bulunan bir kasabaya yerleşti. Hasan-ı Sabbah, oraya mezhebin
yeni taraftarlarının yönetimi için bir n a ib u93 tayin etti. O da aynen
Hasan-ı Sabbah’m Alamut’ta yaptığı gibi halkı açıktan açığa mezhebe
girmeye davet edip fetihlere başladı. Elinden geldiği kadar çok fitne
çıkarmaya ve kaleler fethetmeye [201] çaba harcadı.
Hasan-ı Sabbah’ın sapık mezhebi açıktan yayılmaya ve Müslüman-

lara zarar vermeye başlayınca Sultan Melikşah, 485/1092 yılının baş
larında, Arslan Taş adındaki bir emiri, Hasan-ı Sabbah ile taraftarlarını
ortadan kaldırmak için görevlendirdi. Arslan Taş, aynı yılın Cemazi-
yelevvel ayında (H aziran-tem m uz 1092) Alamut’u kuşatma altına aldı.
O sırada Alamut’ta Hasan-ı Sabbah’ın yanında bulunanların sayısı alt
mış yetmiş kişiyi geçmiyordu. Erzakları da çok azdı. Yaşayabilecekleri
en alt düzeyde erzak tüketip kuşatanlara karşı koyuyorlar onlarla sa
vaşıyorlardı. Daha önce adı Dihdar Bu Ali olan Hasan-ı Sabbah’ın bir
daisi, Zuvara1194 ile Ardistan bölgesinden gelip Kazvin’e yerleşmiş ve
ora halkından bir grup onun çağırışına uymuştu. Aynı şekilde Talekan,
Kuh-i Bara1195 ve Rey bölgelerinden Sabbah’ın davetine uymuş olan
[202] çok sayıda insan gelip Kazvin’e yerleşmişti. Zor durumda kalan
Hasan-ı Sabbah, Dihdar Bu Ali’den yardım istedi. O da Kuh-i Bara ve
Talekan’a haber gönderip oradan topladığı askerleri, silahlan, araç ve
gereçleri Hasan-ı Sabbah’m yardımına gönderdi. Sayıları üç yüzü bu
lan yardım ekibi Alamut kalesine girmeyi başardı. O yılın Şaban ayı
nın (Eylül-Ekim 1092) sonunda kaleye yeni gelenler, kale sakinleri ve
onlarla sözleşmiş olarak kalenin dışında bekleyen Rudbar halkından
bir grupla beraber Arslan Taş’ın ordusuna baskın düzenledi. Bozguna
1193 Bu kelime “m uhteşem yönetici’' yerine kullanılmış olabilir. Bak. Hodgson a.g.e. 118,
n. 5.
1194 Orta İran’da, Ardistan’ın kuzey-doğusundadır.
1195 Şah Rud ile Sefid Rud’un (Kızıl Cilan) birleştikleri yerde bulunan bugünkü M ancil.
Bak. Ham dallah, tr. le Strage, 209 ve 210.
uğrayan Arslan Taş’ın askerleri oradan ayrılarak Melikşah’ın huzuru
na döndüler.
Sultan Melikşah, o bozgunun sebepleri üzerine kafa yorup onların

kökünü kazımak için çareler aradı. Fakat hayatının sonuna yaklaştığı
için düşündüklerini gerçekleştiremedi. Onun ölümünden sonra o hay
dutların köklerini kazımak için yapılan çalışmalarda gerileme oldu ve
onların çıkardıkları karışıklıkların boyutları önemli ölçülere ulaştı.
Melikşah, 485/1092 yılının başlarında yakın adamlarından biri

olan Gizil Sarig adlı emirin yönetimine Horasan bölgesinin askerlerini
vererek Kuhistan mülhidlerini ortadan kaldırmak için görevlendirdi.
Gizil Sarig, [203] Sistan’da bulunan Mu’minâbad’ın119Cnahiyelerinden
biri olan Dere1197 kalesinde onları kuşatıp savaşa başladı. O sırada Me-
likşah’m ölüm haberi gelince kuşatmayı bırakıp geri çekildi. Askerleri
de dağıldılar. Ondan sonra oradaki Mülhidler, Alamut’taki mezheptaş-
larının yaptıkları gibi zalim ellerini her tarafa uzatmaya ve halkı baskı
altında tutmaya başladılar. Şiir (Arapça):
“Ey tarla kuşu! Bu geniş ve bereketli y er san a açık. O rada yumurtla

ve huzur için de öt. ”
Hasan-ı Sabbah’ın ortaya çıktığı ilk günlerde Melikşah’ın veziri

olan Nizamü’l-Mülk el-Hasan b. Ali b. İshak el-Tusî -Allah rahm et eyle-
sin- Hasan-ı Sabbah [204] ile adamlarının gelecekte çıkaracakları karı
şıklıkları ve İslama açacakları zararın belirtilerini ileriyi gören gözüyle
gördüğü için, onların kökünü kazıyacak askerleri hazırlama konusun
da aşırı çaba harcadı.
Fakat onun niyetini öğrenen Hasan-ı Sabbah, Nizâmü’l Mülk’ü hile

tuzağına çekip ortadan kaldırmaya karar verdi. Ondan sonra şöhre
ti her tarafa yayıldı. Türlü düzenlerle, yalan sözler ve vaadlerle, iki
yüzlü davranışlarla “fe d a ile r ” denilen bir teşkilat kurdu ve Bu Tahir
Arranî adlı bir şahsı, “Dünyayı da âhireti de k a y b ed er”1198 âyetinin
hedefi yaptı. O, düştüğü bataklıkta âhiret saadetini aramaya başladı.
Arranî, 12 Ramazan 485(16 Ekim 1092) Cuma gecesi Mihavend böl-
1,90Müminâbad kasabası, B ircend’e bir günlük yol mesafesindedir.

" 97 Tabes’in güneyinde ve B ircend’in güney-doğusunda bulunur. Bak.Ham dallah, tr.Le
Strange, 144.
no» Kur'ân-ı Kerîm, 2 2/11.
gesinde bulunan Şahne1199 denen bir yerde sufî kılığına girerek, iftar
dan sonra görev yerinden haremine tahtı revan üzerinde gitmekte olan
Nizamül-Mülk’ün önüne geçip bıçağını onun sırtına sapladı. Niza-
mü’l-Mülk aldığı o yara yüzünden şehit oldu. Onların şehit ettikleri
ilk kimse de Nizamü’l-Mülk’tür.
O sırada Mısır’dan dönmüş olan Hasan-ı Sabbah, İsfahan’a gelmiş,

Batınîlerin yanında yerini almış, [205] Mısır’daki halifelerin adına
yaptığı davet her tarafta duyulmaya başlamıştı. İslâmiyetten ve din
den sıkılmış olan kimseler, onun söylediklerine inanarak onun yanın
da yerlerini almaya başladılar. O sırada Hasan-ı Sabbah, İsfahan’da
kimseye görünmeden mezhebine girmiş olan Reis Ebu’l-Fazl’ın evine
indi ve bir süre orada kaldı. Orada kaldığı zaman içinde Reis sık sık
yanma gelir onunla çeşitli konularda sohbet ederdi. Hasan-ı Sabbah,
bir gün yönetimden şikâyeti sırasında Sultan’m taassubundan, devlet
erkânının baskısından söz ettikten sonra, “Ne yazık! Eğer kendime iki
taraftar bulsam, bu memleketin altını üstüne getiririm” dedi. Bu söz
üzerine Reis Ebu’l Fazl, aşırı yorgunluktan, korkudan, endişeden ve
tehlikeli günler geçirmekten Hasan’ın ruhî bunalıma düştüğünü san
dı. Kendi kendine “Bu adam, Mısır’dan Kaşgar’a kadar olan yerlerde
adına hutbe okunan ve para(sikke) basılan, bayrağının altında binlerce
süvari ve piyade bulunan ve bir işaretiyle dünyanın altını üstüne geti
rebilecek güçte bir padişahın ülkesini iki kişiyle nasıl olur da ortadan
kaldırır?” diye düşündü. Hasan’ın ruhî bunalıma düştüğü düşüncesi
içini kemirmeye başladı. Kendi kendine “O böyle boş söz söyleyecek
adam değil, muhakkak akıl hastalığına yakalanmıştır” dedi. Hasan-ı
Sabbah’a belli etmeden, bildiği bir tedavi yöntemini ona uygulamak
için harekete geçti. Bu tür hastalıklara iyi gelen kokulu şerbetler ve di
mağı güçlendirici yiyecekler hazırlayıp yemek zamanı Hasan’m önü
ne sürdü. Hasan-ı Sabbah yiyecek ve içecekleri görünce hemen reis
Ebu’l-Fazl’m aklından geçenleri anladı. Derhal yola çıkmak için ha
zırlığa başladı. Reis, kalması için yalvarıp [206] yakardıysa da fayda
etmedi. Onun oradan Kirman’a, oradan da Alamut’a gidip yerleştiğini
söylerler. Yukarıda anlattığımız gibi Nizamü’l-Mülk’ü fedailerine öl
dürttükten 40 gün sonra da Melikşah vefat etti. Ülkenin işleri karışıp
devletin temelleri sallanmaya başladı. Her yerde karışıklıklar baş gös
1199 Bisutun ile Kengaver yolunun ortasındadır.

terdi. Buna karşılık Hasan-ı Sabbah’ın gücü ve kuvveti arttı. Devletten
korkan herkes gelip Hasan-ı Sabbah’a sığındı. O arada Reis Ebu’l-Fazl
da bir fırsatını bulup Alamut’a gelerek Hasan-ı Sabbah’m adamları
arasında yerini aldı. Bir gün Hasan-ı Sabbah ona dönerek “Kimin aklı
nı kaçırdığını şimdi belli oldu mu? Görüyorsun ki iki uygun dost bul
dum ve dediklerimi yaptım” deyince Reis Ebul-Fazl onun ayaklarına
kapanarak af diledi.
Nizamül-Miilk’ün öldürülmesinden kısa bir süre sonra iki ayrı za

manda onun iki oğlunu da bıçakladılar. Adı Ahmed1200 olan onlardan
biri, o yaranın etkisiyle Bağdat’ta felç oldu. Diğeri [207] Fahrü’l-Mülk’ü
de1201 Nişabur’da bıçakladılar. Ondan sonra emirlerin, devlet büyükle
rinin ve tanınmış kişilerin peşpeşe canına kıydılar. Hasan-ı Sabbah’a
karşı gelen herkesi ortadan kaldırdılar. Burada bütün bu öldürülenle
rin adlarını yazmak, sözü uzatır.
Bu sebeple mahallî yöneticiler (ashâb-i etraf) ya onların sevgisini

ya da düşmanlığını üzerlerine çekiyorlar, her iki durumda da zararlı
çıkıyorlardı. Sevgi duyanlar Müslüman padişahların gazabına uğru
yorlar ve “Dünyayı da âhireti de k a y b ed ern202 âyetinin dediği duruma
düşüyorlar, onlara düşmanlık besleyenler ise, çoğu zaman onların kur
dukları tuzaklara düşüp hayatlarını kaybediyorlardı.
Melikşah’ın oğulları Berk Yaruk ile Muhammed arasında kavga çı

kınca ülkede karışıklık ve sıkıntı baş gösterdi. Bunun üzerine Dam-
gan’ın yöneticisi Reis Muzaffer, âmiri olan Emir-i d âd Habeşî’yi1203 Gir-
dkuh kalesini kendisi için Sultan Berk Yaruk’tan istemeye ikna etti.
[208] Sultan’ın onun isteğine olumlu cevap vermesi üzerine Reis Mu
zaffer, Gurdkuh’a gidip Habeşî’nin adına orayı yönetmeye başladı. Ora
nın onarımı ve bayındırlığı için çok miktarda para harcadı. Habeşî’in
1200 Ebu N asr Ahm ed b. N izam ü’l-Mülk , babası gibi N izam ü’l-Mülk lakabıyla anılıyordu.
0 ,5 0 0 -5 0 4 /1 1 0 6 -1 1 1 0 yılları arasında Sultan M uhamm ed b. M elikşah’m; 5 1 6 -5 1 7 /1 1 2 2 -1 1 2 3
yılları arasında da Halife el-M usterşid Billah’ın vezirliğini yaptı. 5 4 4 /1 1 4 9 yılında Bağdat’ta
vefat etti. Batınîler tarafından Bağdat cam iinde bıçaklanışı ise, 5 0 3 /1 1 0 9 -1 0 yılına rastlar.
imi Fahrü’l-Mülk Ebu’l-Feth el-Muzaffer b. N izam ü’l-Mülk’ü, 1\ıtuş b. Alp Arslan 4 8 7 /1 0 9 4
yılında vezirliğe tayin etti. Ertesi yıl Tutuş öldürülünce Berk Yaruk’un vezirliğini yaptı.
4 9 0 /1 0 9 6 -7 yılında da Horasan’da Sultan San car’ın veziri oldu. 5 0 0 /1 1 0 6 yılında Nişabur’da
Batınîler tarafından öldüriilünceye kadar 10 yıl o görevde kaldı.
1203 Emir-i Dâd Habeşî b. Altun Tak, Selçukluların ünlü em irlerinden olup, Berk Yaruk
adına Horasan’ı yönetti. 4 9 3 /1 0 9 9 yılında Sancar ile Berk Yaruk arasındaki savaşta hayatını
kaybetti.
hâzinelerini oraya taşıdı. Orda yeterli para ve erzak toplayınca o zama
na kadar gizil tuttuğu İsmailiye mezhebinden olduğunu bütün sapık
lara ve sapık tarikatın mensuplarına açıkladı. Hasan-ı Sabbah adına
Girdkuh’u 40 yıl yönetti. Yöneticiliği sırasında sert bir kayada 300 gez1204
derinliğinde bir kuyu kazdı. Su bulamayınca kazmayı durdurdu. Fakat
onun ölümünden sonra peş peşe meydana gelen depremler sonucun
da kuyudan su çıkmaya başladı.
Sözün kısası güçlü bir set ve kötülük kaynağı olan Reis Muzaffer’in
yardımıyla Hasan’ın işi yolunda gitti ve çağrısına uyanların sayısı bü
yük bir hızla arttı. Sonra Hasan-ı Sabbah Alamut’un Rudbar bölgesin
de bulunan ve o sırada henüz daveti kabul etmemiş olan Lammasar
kalesine, Mülhidlerden bazıları ile Kiya Bozorg Ümid’i gönderdi. O ve
adamları, kimseye görünmeden 24 Zilkade 495 (10 Eylül 1102) gecesi
[209] kaleyi basıp oranın halkını öldürdü. Bozorg Ümid, o kalede 20
yıl hüküm sürdü. Hasan-ı Sabbah onu birkaç kere çağırdıysa da kale
den aşağı inmedi.
Hasan-ı Sabbah’ın, birinin adı Cistad Hüseyin olan iki oğlu vardı.
O sırada Alamut kalesinde bulunan Zeyd Haşanı dedikleri bir Alevî
de gizliden gizliye kendi adına davette bulunuyor, Hasan-ı Sabbah’ı
devirmeye çalışıyordu. O, önce Ahmed Dunbaverdî’ye Kuhistan d a i’si
Hüseyin Kainî’yi öldürttü ve o cinayeti üstad Hüseyin-i Sabbah’m üze
rine attı. Onun üzerine Hasan-ı Sabbah’ın emrine uyarak Ahmed [210]
Dunbeverdî ile kendi oğlu üstad Hüseyin’i öldürdüler. Fakat bir yıl
sonra Hasan-ı Sabbah işin aslını öğrenince Alevî’yi sahip olduğu tek
oğluyla birlikte öldürttü.
Hasan-ı Sabbah’ın, koyu sofuluk, nefse hâkimiyet, doğruluktan şaş

mama, hatadan uzak durma gibi esaslar üzerine bina ettiği kanunlar ve
nizamlar yüzünden, Alamut’ta ikâmet ettiği 35 yıl zarfında hiç kimse
açıktan şarap içemedi ve şarap küpünün yanma yanaşamadı. Çok sıkı
bir düzen kurdu. Mesele kalede n ey çalan birini derhal kalenin dışına
attırdı ve bir daha onun kaleye girmesine izin vermedi. Hasan-ı Sab-
bah’m Muhammed adında bir oğlu daha vardı. Şarap içmekle suçla
dıkları için emri üzerine onu da öldürdüler. O, iki oğlunun da katleder
1204 1 2 4 parmak uzunluğunda eski bir uzunluk ölçüsü.

ken belki de oğullarına iyi bir gelecek hazırlamak için çalışmadığını
herkese göstermek istemişti.
Hasan-ı Sabbah’m katı kurallarından birine daha örnek verelim:

Alamut’un kuşatıldığı sırada1205 iki kızıyla [211] beraber karısını Gir-
dkuh’a gönderirken reis Muzaffer’e, “Davamıza yardımcı olmaları için
bu kadınlara ip eğirt. Ancak o işi yaparlarsa, onlara ücret öde” diye
mektup yazdı. Bundan başka İsmailiye yöneticileri (muhteşem), görev
yaptıkları sırada yanlarına kadın yaklaştırmazlardı.
Hasan-ı Sabbah’m istilaları peş peşe gelince Sultan Muhammed b.

Melikşah, onu ortadan kaldırmak için asker topladı. Ordunun komu
tasını da Nizamü’l Mülk Ahmed b. Nizamü’l-Miilk’e verdi. Nizamü’l
Mülk Ahmed, derhal harekete geçerek Alamut’u, oranın yanında ve
Andic’in1200 sahilinde bulunan Ustuvand’ı1207 kuşattı, üzün süren sa
vaşlardan sonra Alamut’takilerin tahıllarını (gaile) yok etti. [212] Daha
sonra Rudbar’ı kuşatma altına aldı. Kalelerde kıtlık hüküm sürmeye
başladı. Ottan başka yiyecekleri kalmayan kaledekiler, kadınlarını ve
çocuklarını başka yerlere göndermeye başladılar. Hasan-ı Sabbah da
kadınlarını ve çocuklarını Girdkuh’a Gönderdi. Onların güçlerinin ve
yiyeceklerinin kalmadığını anlayan Sultan Muhammed, 511/1117-8
yılının başlarında Atabeg Nuş Tegin Şir Gir’i1208 ordulara komutan ta
yin ederek ona kaleleri kuşatma emri verdi. O da Safer ayının birinci
günü (4 H aziran 1117) Lammasar’ı, 12 Rebuyülevvel’de (13 Temmuz)
de Alamut’u kuşatarak m ancınıkları harekete geçirdi. Şiddetli savaşlar
başladı. O yılın zilhicce (Maıi-Nisan 1118) ayında kaleleri almak ve
Müslümanları onların fitnelerinden kurtarmak üzereyken Sultan Mu
hammed b. Melikşah’m İsfahan’da öldüğü haberi gelince askerler da
ğıldı. Böylece İsmaililer hayatta kaldılar. Karşı tarafın bıraktığı silâhla
rı ve diğer eşyayı kalelerine taşıdılar.
Her şansm bir smrı olduğu gibi her işin de bir sonu vardır. Yüce Al
lah, ilminin ve kudretinin mükemmelliğiyle [213] Hasan-ı Sabbah’m
1205 Bu kuşatma 8 yıl sürdü.

iz™ Alam ut ırmağına dökülen bir çay.
1207 yeri tespit edilemedi.
1208 Şirgir lakabıyla tanınm ış olan Em ir Nuş Tegin, Selçukluların ünlü em irlerindendir.
525/1 1 3 0 -3 1 yılında Sultan M ahm ud b. M uhamm ed b. M elikşah’m veziri Ebu’l-Kasım Nasır
b. Ali’nin emriyle katledildi.
vaktini ve sonunu ezelden belirlemişti. O yüzden, o vakit gelmeyince
kuvvetin, silahın araç ve gerecin fazlalığının elbette bir faydası olmaz.
Bu iddiamızın delili, o kalelerin fethedilmesinin ve yıkılmasının, Ci
han Padişahı Mengü Kaan’ın devletine nasip olmuş olmasıdır. Kardeşi
Cihan Padişahı Hülagu’nun gücü, küveti ve üstün yeteneği sayesinde
onların kalelerinin ve evlerinin tamamı bir hafta içinde yerle bir edildi
ve “Oraların altını üstüne getirdik’1209 hükmünün hedefi oldu. Bunları
başka bir yerde anlattık.
Sultan Sancar ile kardeşinin oğlu arasındaki düşmanlık, Mülhidler-

le uğraşmaya engelledi ve onların yeniden güçlenmesine sebep oldu.
Fakat Sultan Sancar, tahta kesin olarak oturunca onların kökünü kazı
mak için önce Kuhistan’a ordu gönderdi. Yıllarca şidetli savaşlar oldu.
Zor durumda kalan Hasan-ı Sabbah, barış için Sultan Sancar’a birkaç
defa elçi gönderdiyse de Sultan kabul etmedi. Normal yollardan ama
cına ulaşamayacağını anlayan Hasan-ı Sabbah hile yoluna başvurdu.
[214] Kendisini Sultan’m yanında savunmaları için Sultan’m yakınla
rından (havas) bir grubu vaadlerle aldattı. Sultan’m hademelerinden
birine parayla birlikte bir bıçak gönderdi. Hizmetçi Sultan gece sar
hoş olarak uyuduğu zaman bıçağı yatağının karşısında bir yere koydu.
Sultan, sabah kalkıp o bıçağı orada görünce endişelenmeye başladı.
Kimseden şüphelenmediğinden o işi gizlice araştırması için bir adam
görevlendirdi. O sırada Hasan-ı Sabbah, Sultan’a bir elçi göndererek,
“Eğer ben Sultan’m iyiliğini düşünmeseydim, sert yere konmuş olan o
bıçağı, onun yumuşak göğsüne saplatırdım” dedi. Bunun üzerine Sul
tan korkarak onunla barışa yöneldi. Onun yaptığı hileye kanarak on
larla savaş yapmaktan çekindi. Onun için Sancar’m zamanında Mül-
hidlerin işleri yolunda gitti. Sancar, onlara ait olan Kumiş bölgesinde
bulunan mülklerinin haracından 3 bin dinar eksiltti. Girdkuh’un ete
ğinden geçerlerken alınan bac’dan onlara verilecek olan miktarı belir
ledi. Çünkü Mülhidler, oradan geçen herkesten bir miktar vergi alırlar
dı. O usûl şimdiye kadar devam etti. Alamut’un fethi sırasında oradaki
kütüphanede Sancar’ın birkaç fermanına (menşur) rastladım. Sancar,
O fermanlarda onları [215] barışa ve dostluğa çağırıyordu. Buradan
Sultan Sancar’m onlara karşı büyük bir sabır gösterdiğini ve onlarla iyi
geçinmek niyetinde olduğunu anladım.

Sultan Sancar’ın hüküm sürdüğü devirde 518 yılının Rebiyülâhır
ayında (M ayıs-Haziran 1124) Hasan-ı Sabbah hastalandı. Lammasar’a
bir adam gönderip Bozorg Ümid’i çağırarak onu kendine halef tayin
etti. Dihdar Ebu Ali Ardistani’yi sağında oturtup onu propaganda (da
vet) işinin başına getirdi. Hasan-ı Adem-i Kasranî’yi sol tarafına, ordu
komutanı (sâhib-i ceyş) Kiya Bu Cafer’i de önüne oturttu. Onlara, eğer
imam gelir, ülkesinin başına geçmek isterse, onun yanında yerlerini
almalarını vasiyet etti. Sonra 6 Rebiyülâhır 518 yılı (23 Mayıs 1125)
Çarşamba gecesi Allah’ın ateşini ve cehennemini boyladı.
Haşan, Alamut kalesine çıktığı zamandan ölünceye kadar yani 35

yıl boyunca hiç o kaleden aşağı inmedi. İkâmetgâhından, iki defadan
fazla dışarı çıkmadı. Onu da [216] sarayın damına çıkmak için çıktı.
O bütün zamanını ibadet etmekle, kitap okumakla, sapık düşünce

lerini yazmakla ve ülke işleriyle uğraşmakla geçirirdi. Sabî’den1210 riva
yet ettiklerine göre Tarih-i Tacı adlı eserini yazarken ona neyle uğraştı
ğını soran bir dostuna “üstü örtülmüş yalan ve aslı olm ayan h ikây ey le”
cevabını verdi. Şiir (Arapça):
"Aslı olm ayan bir hikâye, ey Umm-i am r/”1211
[Bozorg Umid]
Bozorg Umid, Hasan-ı Sabbah’ın yerine geçtikten sonra hüküm
sürdüğü 20 yıl boyunca1212 [217] Hasan-ı Sabbah’ın koyduğu kuralla
rı ve ilkeleri koruyup onun yolunu takip etti. “Yoksa yapısını k a y a ca k
bir y er kıyısına y ap ıp d a onunla b eraber cehen n em ateşini yuvarlanan
kim se mi? “1213 âyetinde belirtilmiş olduğu şekilde yapılmış olan bina
sını sağlamlaştırdı. Onun hüküm sürdüğü devir Sultan Sancar’ın dev
ri olduğu için onların kalelerini yıkmak ve evlerini başlarına uçurmak
konusunda kimse ciddi bir çaba harcamadı.
1210 Büveyhoğullarının tarihçisi olan Ebu İshak İbrahim b. Hilal es-Sabi (ölm 3 8 4 /9 9 4 ) ve
eseri hakkında bak. Borthold, Turkestan,8.
1211 Hz. M uham m ed çağdaşı ünlü şair Abdullan b. ez-Zibara’m n bir beytinin ikinci mısraı.
1212 M uhamm ed Kazvini’ye göre (Cihan-güşa. 111, 217) Bozorg Umid 20 yıl değil, tam 14
yıl, 2 ay, 20 gün hüküm sürdü.
1213 Kur’ân-ı Kerîm, 9 /119.
O sırada Müminlerin Emiri Musterşid Billah1214 ile amcası Sultan
Sancar adına Irak, Arran ve Azerbeycan bölgelerini yöneten Selçuklu
Sultanı Mes’ud arasında anlaşmazlık çıktı. Bunun sebebi, minberlerde
hutbe okunurken Halife’nin adından sonra Sultan Mes’ud’un adı anı
lırken, bu uygulamadan vazgeçilmiş olması idi. Bunun üzerine Sultan,
Bağdat’a bir sefer düzenledi. Müminlerin Emiri El-Musterşid Billah da
ona karşı koymak üzere [218] kalabalık bir orduyla yola çıktı. Sultan’m
ordusu Hemedan’a yaklaşınca Sultan Mes’ud da diğer taraftan bir or
duyla gelip onlara katıldı. İki ordu karşı karşıya gelince Halife’nin or
dusundan bazı kimseler ayrılarak Sultan’ın ordusuna katıldı. Bu yüz
den Halife’nin ordusu zayıfladı. Zaten kuvvetli olan Sultan’m ordusu
daha da kuvvetlendi. Kısa bir süre sonra Halife yenilerek kendisi ile
birlikte devlet büyüklerinin hepsi de Sultan’m eline düştü. Onun üze
rine Sultan, hiç kimsenin canına kıymamaları ve yağmayla yetinmele
ri konusunda askerlerine emir verdi. Bu savaşta iki taraftan da ölenle
rin sayısı beş kişiyi geçmedi.
Sultan Mes’ud, Halife’nin adamlarını hapsettiyse de Halife’ye iyi

davrandı ve ona saygıda kusur etmedi. Onunla beraber Meraga’ya ka
dar gitti. Durumu, amcası Sancar’a bildirmek için bir haberci gönder
di. Fakat tesadüfen o günlerde peş peşe zelzele olup yıldırımlar düştü.
Şiddetli rüzgârlar her tarafın altını üstüne getirdi. Herkes bu olayla
rı Halife’ye yapılan kötü muameleye yükledi. Bunun üzerine Sultan
Sancar, elçiyle Sultan Mes’ud’a bir mektup göndererek, “Gıyaseddin’in
oğlu Mes’ud bu fermanı alır almaz müminlerin emirinin yanma gitsin.
Onun [219] bütün insanların sığmağı olan eşiğinin toprağım öptükten
sonra yaptıklarına karşılık ondan özür dilesin. Bilsin ki bu şekilde yıl
dırımların düşmesine ve şiddetli rüzgârların esmesine şimdiye kadar
kimse şahit olmadı. 20 gündür meydana gelen bu âfetleri Halife’ye ya
pılmış olan kötülüğün cezası olarak görüyorum. Daha da süreceğini
tahmin ettiğim bu afetlerin askerleri ve halkı zor duruma sokacağın
dan korkuyorum. Allah için bu işi telâfi etmeye çalışsın ve onun için
çaba harcasın” dedi.
Bu mektuptan, Sultan Sancar’ın Allah’tan nasıl korktuğunu ve

onun nasıl sağlam bir inanca sahip olduğunu anlıyoruz.
1214 Hüküm sürdüğü tarihler 1 1 1 8 -1 1 3 5 .

Sultan Mes’ud fermana uyarak Müminlerin Emiri’in huzuruna gitti.
Özür dileyip, suçunu itiraf ettikten sonra onu yüceltip büyütmek için
onun bindiği atı herkesin huzurunda çekerek yürüdü. Kendi eliyle ha
zırladığı özel çadıra götürüp, onun tahta oturtarak, kendisi, hacibleri
ve n aibleriyle birlikte onun önünde el pençe divan durdu.
Sultan Sancar, en çok güvendiği yakın adamlarından birini Sultan

Mes’ud’a elçi olarak göndererek, [220] ona “Belki Müminlerin Emiri
Darü’s-Selam’a (Bağdat) dönmek ister. Eğer istiyorsa, onun için gerekli
hazırlıklar yapılsın” diye emir verdi. Sultan Mes’ud elçiyi karşılamak
için yanma bir miktar asker alarak yola çıktı. Orada pusuda bekleyen
mel’un fedailerden ve Mülhidlerden bir grup sarayın askerlerden bo
şaldığını görünce ansızın sarayına girdiler ve 17 Zilkade 529 (29 Ağus
tos 1135) tarihinde Müminlerin Emirini bıçakladılar. Olayı öğrenen
Sultan Mes’ud büyük bir üzüntüye kapıldı. İki tarafa da uygun düşen
büyük bir cenaze töreni düzenleyip onu Meraga’da toprağa verdiler.
Fakat Sancar’ın devletinin düşmanı olan kötü kalpli kişiler, Hali-

fe’yi Sultan Sancar’ın öldürttüğünü iddia ettiler. Böylece “K a b e’nin
önünde y alan söyleyen m ü n eccim ler” gibi oldular. Sultan Sancar’m
huyunun iyiliği, soyluluğu, Hanefi mezhebinin ve hilâfet makamının
güçlendirilmesi konularında harcadığı çabalar ve hilâfet makamına
gösterdiği aşırı saygı, [221] açıkça gösteriyor ki bu tür asılsız suçlama
lar ve iftiralar, onun doğruluk ve büyüklük kaynağı olan şahsına hiç
bir zarar veremez. Bu konuyu “Söz sözü a ç tı” diyerek burada keselim.
Daha önce cahillik ve sapıklık tahtına oturmuş olan Bozorg Umid,

nihayet 26 Cemaziyelevvel 532 (9 Şubat 1138) tarihinde ecelin ayağı
nın altında ezildi ve cüssesi, cehennem ateşine odun oldu.
[Muhammed]
Ölümünden 3 gün önce veliaht tayin ettiği oğlu Muhammed, “Doğ

rusu babalarım ızı bir din üzerinde bu ldu k”'215 hükmüne uydu. Babası
nın en son yaptığı canilik Musterşid’in öldürülmesiydi. Onun yaptığı
ilk canilik de Musterşid’in oğlu Er-Raşid Billah’ı1216 öldürmek oldu.
1215 Kur'ân-ı Kerîm, 4 3 /23.

12,6 1 1 3 5 -1 1 3 6 . 0, Katledilmeden iki yıl önce am cası Muktefî’inin (11 3 6 -1 1 6 0 ) lehine taht
tan çekildi.
Er-Raşid Billah’ı öldürmesinin sebebi şuydu: Raşid, hilafete geçin
ce bazıları onu o makamdan indirmeye kalktı. Bazıları da ona biat et
medi. Raşid, Sultan Mes’ud’la uzun süre mücadele ettikten sonra ba
basının öcünü almak için Mülhidlerle savaşa çıktı. Yolda hastalandı.
O halde İsfahan’a vardı. Orada pusuda bekleyen fe d a ile r tarafından bı
çaklanarak öldürüldü. Onu İsfahan’da toprağa verdiler. O olaydan son
ra Abbasi halifeleri, halktan uzak durmaya ve saklanmaya başladılar.
Muhammed-i Bozorg Umid, Hasan-ı Sabbah’ın ve babasının yo

lundan giderek mezhebin temellerini sağlamlaştırmaya gayret göster
di. [222] 3 Rebiyülevvel 557 (20 şu bat 1162) tarihinde ölünceye kadar
İslamı ve şeriatı kendi anladığı şekilde uyguladı. “Size am elce en ço k
kayıbda bulunanları h a b er verelim mi? Dünya hayatında, çalışm aları
boşa gitmiştir, oysa onlar, güzel iş yaptıkları söylüyorlardı. ”1217
X III. HAŞAN B. MUHAMMED İ BOZORG UMID’İN

DOĞUMU
Haşan 520/1126-7 yılında doğdu. Buluğ çağma yaklaşınca Hasan-ı
Sabbah’m ve seleflerinin mezhebinin ilke ve kurallarını araştırmaya
heves etti. Sabbahîlerin yaptıkları gibi davet (propaganda) usulünü ve
onun gereklerini iyi öğrendi. Yeni fikirler üretme ve inançları yorum
lama derecesine ulaştı. İsmailiye mezhebinin ilkelerini, Sufîlerin va
azları ve sözleriyle karıştırıp onlara kendi yorumlarını da katarak, yeni
yeni görüşler ileri sürdü. İlk bakıştı aldatıcı olduğu hemen anlaşılan
onun sözleri ve davranışları [223] sıradan ve bilgisiz insanlara muci
ze gibi göründü. Babası Muhammed’in söylediği sözleri daha güzel
ve etkili bir şekle sokarak halkı mezhebe davet edip onları daha ko
lay aldattı. Babasının etkili konuşma yeteneğinden yoksun olmasına
karşılık o, hilekârlıkta ve aldatmada babasına üstün geldi. Bu yüzden
onun zamanında cehalet ehlinin sapıklığı daha da arttı. Sıradan insan
lar onun yanına koştu. [224] Taraftarları babasından ondan duydukları
gibi parlak sözler duymadıkları için Hasan-ı Sabbah’m bahsettiği ima
mın onun olduğunu sanmaya başladılar. Bu yüzden onların ona karşı
sevgisi giderek çoğaldı ve ona biat etme isteği kuvvetlendi.
1217 Kur’an-ı Kerîm, 1 8 /1 0 3 -1 0 4 .

Babası Muhammed, onun bu durumunu işitip halkı aldattığını öğ
rendi. Babasının ve Hasan-ı Sabbah’ın koyduğu kurallara sıkı sıkıya
bağlı, imama ve mezhebin ilkelerine uyulması konusunda aşırı has
sas olduğundan, oğlunun hareketlerine tepki göstererek ona karşı gel
di. Halkı toplayarak, “Haşan, benim oğlumdur. Ben, ise bildiğiniz gibi
iman değilim. Aksine imamın dailerinden bir daiyim . Kim, onun söz
lerine kulak verir ve ona inanırsa, kâfir ve dinsiz olur” dedi. Ondan
sonra oğlunu imam kabul eden bir grubu işkence ve eziyete tabi tuttu.
O yüzden bir defada Alamut’ta 250 kişi öldürttü. Daha sonra oğlunun
imamlığını kabul etmekle suçlanan 250 kişilik bir grubu da kaleden
dışarı attırdı. Bu yüzden Hasan’ın taraftarları cesaretlerini kaybedip
sindiler.
Bu olaylar karşısında Haşan da sinip babasından korkmaya başladı.

O işte yanlış anlaşıldığını ve suçsuz olduğunu belirten yazılar [225]
yazdı. Kendisini yanlış anlayanları kınayıp lanetledi. Daha önce söyle
diklerini inkâr ederek babasının yolunun doğru olduğunu ispatlamak
ve onu güçlendirmek için aşırı çaba harcadı. Sözleri, o mezhep taraf
tarları arasında meşhur olan risaleler yazdı.
Haşan gizliden gizliye şarap içerdi. Şarap içtiğinin kokusunu alan

babası, onu suçüstü yakalamak için büyük gayret gösterdi. Fakat baba
sının niyetini öğrenen Haşan, türlü hilelere başvurarak şarap içmedi
ğine babasını inandırdı.
Onların dinsiz ve utanmaz taraftarları, şeriat hükümlerinden uzak

laşmaya yatkın ve günah işlemeye hazır olduklarından, şarap içmeyi,
vaadedilen imamın ortaya çıkmasının yaklaştığına işaret sayıyorlardı.
Haşan, babasının yerine geçince taraftarları ve destekçileri, ona olan
aşırı bağlılıkları yüzünden onu imam bildiler ve ona olağanüstü say
gı gösterdiler. O da onların bu davranışları karşısında kendisini üstün
görmeye başlan. İdareyi kesin alarak ele alınca halkın yanlış inanç
ları ve günahkâr hareketlerine göz yumdu. Babasının yerine geçtiği
ilk günlerden itibaren Hasan-ı Sabbah’ın zamanında titizlikle uyulan
İslâmî ve şer’î kanunların çiğnenmesine ses çıkarmadı ve bizzat ken
disi de o konularda dine aykırı yenilikler koydu. [226] 559 yılın Ra
mazan ayında (Temmuz-Ağustos 1164) Alamut’un eteklerinde bulunan
bir alanda İslâmî kurallara aykırı olarak içyüzü kıble tarafına dönük
minberli bir cami yaptırdı. 17 Ramazan (8 Ağustos) tarihinde diğer vi
layetlerden Alamut’a çağırdığı insanları orada topladı. O gün için ha
zırlanan beyaz, kırmızı, yeşil ve sarı renklerinde dört ayrı bayrağın her
birini minberin bir ayağına taktıktan sonra minbere çıktı. Hilesine ve
yalanına kanmış olan talihsiz ve ziyan içinde olan sapıklara dönerek,
gizli imamın, hutbe metnini içeren bir tomar kağıdı biriyle kendisine
gönderdiğini duyurdu. Yanlış kurulmuş minberin üzerinden, imamla
rın rahmet kapısı olduğu, o kapının bütün Müslümanlara ve inanan
lara açık bulunduğu, onlar her zaman rahmet yağdırdığı, seçkin ve
özel kullarını yanma çağırdığı, onların üzerindeki sıkıntıları ve [227]
şeriat yükümlülüklerini kaldırdığı ve onları kıyamete eriştirdiği konu
larında yanlış ve sapık inancını söyledikten sonra muhtevası hurafe
lerle, yalan, yanlış ve çarpıtılmış cümlelerle dolu olan Arapça hutbeyi
okudu. Hutbede adı bilinmeyen, aslında mevcut olmayan imamların
adını zikretti.
Arapçayı bilenl218 cahillerin cahili, sapıkların sapığı, rezillerin re

zili olan ve minberin ayağında duran biri, onun ipe sapa gelmez boş
sözlerini ve bozuk cümlelerini Farsçaya çevirip, orada bulunanlara
açıkladı. Hutbenin muhtevası şöyleydi: “Haşan b. Muhammed b. Bo-
zorg Umid, bizim halifemiz, hüccetimiz ve daimizdir. Mezhebimizin
taraftarları dinî ve dünyevî işlerde onun emirlerine uyup ona itaat et
sinler. Mevlana’nın onlara -Ağızlarına toprak dolsun- rahmet ettiğini,
onları rahmetine çağırdığını ve Tanrı’ya ulaştırdığını bilsinler.”
Bu şekilde şeriate ve akla sığmayan, aldatıcı hileler, açık namussuz

luklar ve kaba zındıklıklarla dolu konuşmasını, zevksiz ve anlaşılma
yan [228] nutkunu okuduktan sonra minberden aşağı indi ve iki rek’at
bayram namazı kıldı. Sofra kurup iftar ettiler. Daha sonra şarkıcıları ve
çalgıcıları getirip eğlenip neşelenmeye başladılar ve “Bugün bayram”
dediler. O zaman sonra Mülhidler -Allah m üstahaklarm ı versin- Rama
zanın on yedisini Kıyam Bayramı (id-i kıyam ) ilân ettiler. O gün şarap
içip sazlı sözlü eğlenceler düzenlediler. Bu cahil serserilerin şeriate
uymayan utanç verici hareketleri, onlarla yakın oturma şanssızlığına
yakalanmış olan Müslümanlarda nefret uyandırdı. Şiir (Arapça)\
1218 Bu şahsın adı Fakih M uhamm ed Bustî idi. Bak. Ivanow, Kalami Pir, 117.
“Biz onlardan değiliz ki onların arasın da yaşayalım . Bu in san lar bir
kum ve altın ocağına benzem ektedirler. “1219
Kötü tabiatlı Haşan, aynı zamanda kısa görüşlü idi. Anılan hu tbe
y i okurken, kendisinin imam tarafından hü ccet ve d ai tayin edildiği
ni, yani imam’ın tek temsilcisi ve Muhammed b. Bozorg Umid’in oğlu
olduğunu söyledi. Çünkü kale kapılarında, duvar kitabelerinde onun
adı Haşan b. Muhammed b. Bozorg Umid olarak geçiyordu. Bunun
dışında o cahil ve sapığın, yalan sözleri uygunsuz hareketleri vardı.
Davranışları da “Sütü kaym ağının altından (gizlice) içiyordu” sözüne
uymaktaydı. Yazdığı muhtevası asılsız makalelerde ve mezheple ilgili
yaptığı gerçeğe uymayan konuşmalarda, ima yoluyla, bazen de açıktan
açığa kendisinin [229] Muhammed b. Bozorg Umid’in oğlu olduğunu
ilân ediyordu. Onun anlattıklarına göre, Bozorg Umid, Nizar b. Mus-
tansır’ın oğullarından bir imamın oğluydu ve kendisi de imamdı.
Çok geçmeden, halkı “Kıyam et D aveti” dedikleri yeni işaret1220 et

rafında toplamak için Kuhistan’a adam gönderdi. Oraya da kötülükle
rin tohumunu ekmek istedi. Bu şöyle oldu: Ona bağılı olarak Kuhis-
tan’da hüküm süren Reis Muzaffer’e, Muhammed-i Hakan adındaki bir
adamla yukarıda bahsettiğimiz nutku ve hutbenin metnini gönderdi. O
da o hutbenin metnini biraz değiştirerek [230] Kuhistan halkına okudu.
28 Zilkade 559 (18 Ekim 1164) tarihinde Reis Muzaffer, küfür ve

sapıklık yuvası olan Müminâbad kalesinde, sahte seyyidler ve rezil
imamlar tarafından Alamut’ta kurulmuş olan ve İslâmî kurallara uy
mayan minberin aynısını kurdu. Sonra minbere çıkıp ona gönderilmiş
olan hutbenin ve nutkun metnini okudu. Ondan sonra da Muhammed-i
Hakan minberin ayağına gelerek Hasan’m gönderdiği haberi oradakile-
re duyurdu. Haber şuydu: “Bundan yıllar önce Mustansır, Alamut’a bir
haberci göndererek, Yüce Allah’ın yeryüzünde her zaman bir halifesi
ve o halifenin de bir yardımcısı olduğunu, o halifenin kendisi, yardım
cısının da Hasan-ı Sabbah olduğunu, Hasan-ı Sabbah’a uyanın ken
disine uymuş sayılacağını bildirmişti. Şimdi de Haşan olan ben, yer-
yüzündeki Tanrı’nın halifesiyim, benim yardımcım da Reis Muzaffer
12,9 M utenebbî’den.
1220 Daha önce sözü edilen beyaz, kırmızı, yeşil ve sarı renkli bayraklar.
diyorum. Herkesin onun emirlerini yerine getirmesi, onun söylediğini
dini kabul etmesi gerekir.”
Mülhidlerin ini olan Müninabad’da bu yalanların ve sapık düşün

celerin açığa vurulduğu o gün, aynı minberin ayağının dibinde ve top
lanılan o yerde çeng’in ve re b a b ’ın eşliğinde şarap içtiler.
[231] O soysuz cahiller ve rezil sapıklar, aslında mel’un bir put

perestten başkası olmayan sahtekâr Hasan’m bilinmeyen nesebini ve
uydurma soy kütüğünü imam sandıkları Nizar’a dayandırdılar. Onun
soyu hakkında iki uydurma rivayet vardır: "Asılsız söz üzerine a n c a k
asılsız söz kurulur” Çok sayıda insanın inandığı en meşhur rivayet
şudur: Onun veled-i zina olduğu üzerine durmayıp dediler ki: Kadı
Ebu’l-Hasan Saidî dedikleri biri Mustansır’ın yakınlarından ve sır-
daşlarındandı. 488/1095 yılında, yani Mustansır’m ölümünden bir yıl
sonra Alamut’a Hasan-ı Sabbah’m yanına geldi ve 6 ay orada kaldık
tan sonra aynı yılın Receb ayında (Temmuz-Ağustos 1095) Mısır’a geri
döndü. Alamut’ta bulunduğu sırada Hasan-ı Sabbah, ona hürmette
kusur etmedi. Kadı Ebu’l-Hasan imamlardan olan Nizar’m oğlundan
torununu da başka bir ad altında Alamut’a getirdi ve onun imamın
torunu olduğunu Hasan-ı Sabbah’tan başka kimseye söylemedi. Son
ra çocuğu Alamut’un kenarında bulunan bir köye yerleştirdi. Onlara
göre, [232] Ezelî hikmetin gereği olan imamet makamının Mısır’dan
Deylem’e nakledilmesi gerekiyordu. Rezil düşüncelerini açığa vurma
ya “d a ’vet-i kıyam et" diyorlardı. D a’vet-i k ıy am et’e de Alamut’ta başla
nacağına inanıyorlardı. Aslında Mısır’dan gelen o adamın1221, doğum
yeri Alamut olan o çocuğun hikâyesi şöyleydi: Mısır’dan gelen adam,
Muhammed b. Bozorg Umid’in karısıyla zina etti. Kadın da ondan ha
mile kaldı. O uğursuz çocuk Muhammed b. Bozorg Umid’in evinde do
ğunca hem Muhammed hem de halk onu Muhammed’in çocuğu bildi
ler. Sözde İmamın oğlu İmam Hasan’ın gerçek kimliği budur.
[233] Herkes tarafından bilinen meşhur diğer bir rivayet de üç şık-

lıydı: Birinci şıkka göre, onların imam olarak kabul ettikleri çocuk, şa
irin aşağıdaki şiirde söylediği gibi nesebi gayri sahih ve veled-i zinadır.
Şiir (Arapça):
“Göz bir veled-i z in a ’y ı görüp açılınca, h e le o kölenin en dam ı da düz
gün olu n ca...”
Onların ikinci şıkta ileri sürdükleri onun asılsız nesebi, Peygambe

rimizin (A.S.) şu hadisine de aykırı düşmektedir: “Ç ocu kyatağa, taş da
zina ed en ed ir.” Şiir (Arapça):
"Söz, H iz a m ’m söylediği sözdür1222
Büyük bir günaha, şanssızlığa ve âhireti kaybetmeye sebep olabile

cek olan üçüncü şık da, yalanlarının doğruluğunu ispat etmek için, o
yalanları Allah tarafından gönderilmiş olan peygamberlere âlet ederler.
Bu dışı yaldızlanmış yalanı, her türlü kötülükten arınmış olan pey
gamberlere dayandırırlar. Onlar, soy kütüklerini, Tevrat’ta Melhizedek
olarak anılan Melikü’s-Selâm’ın soyundan olan Zebihullah İsmail b.
Halilullah İbrahim’e -A llah’ın selam ı onların üzerine olsun- bağlarlar.
Bu kitabın başında da belirtildiği gibi bu yolunu kaybetmiş grubun
batıl inançlarından biri de imamlar konusundadır. Onlar, İbrahim’i
imam kabul etmeyip onun oğlu İsmail’i imam kabul ederler.
[234] Bozorg Umid’in evlâtları ve taraftarları, yani Alamut’un ileri

gelenleri tarafından kabul edilmiş bir rivayete göre de Muhammed b.
Bozorg Umid’in Alamut’ta bir çocuğu oldu. Aynı gün Alamut’un ete
ğinde bulunan bir köyde sözünü ettiğimiz Haşan, gözle görünmeyen
imamın oğlu olarak dünyaya geldi. Onu doğuran kadın, o doğduktan
3 gün sonra onu alıp Alamut kalesine giderek Muhammed b. Bozorg
Umid’in sarayına girdi. Birkaç kişi, onun saraya girerken eteğinin al
tında bir şey tuttuğunu fark etti. Sarayda o sırada yanında kimsenin
bulunmadığı çocuğun uyuduğu yere kadar girmeyi başardı. İmam’ın
oğlu olan Hasan’ı oraya bırakıp Muhammed b. Bozorg Umid’in oğlunu
alarak oradan uzaklaştı.
Bu rivayet, daha önceki rivayetlerden de saçmadır. Çünkü yabancı

bir kadın bir padişahın sarayına girecek, padişahın çocuğunun yanın
da kimse bulunmayacak, kendi çocuğunu padişahın çocuğunun ye
rine bırakıp padişahınkini kimsenin haberi olmadan alıp götürecek.
Sonra baba, anne, dadılar, hizmetçiler, bakıcılar, velhasıl hiç kimse
yabancı çocuğu kendi çocuklarından ayırt edemeyecek. Bu rivayet hiç
1222 Cuyan b. Sa’b veya Vasim b. Tarik'in ünlü beytinin ikinci mısraı.
şüphesiz akıl ve mantıktan uzak olup, yalan üzerine bina edilmiştir.
Bunun doğruluğunu ispat etmek için sözünü ettiğimiz Hasan’ın oğlu
Muhammed’in [235] şu sözünü naklederler: Hasan’ın, Muhammed b.
Bozorg Umid’in oğlu olması, İsmail’in İbrahim’in -Allah’ın selâm ı on
ların üzerlerine olsun- oğlu olmasına benzemektedir. Şu farkla ki, İbra
him, İsmail’in kendi oğlu değil, imamın oğlu olduğunu bilmesine rağ
men, Muhammed b. Bozorg Umid, Hasan’ı imamın oğlu olarak değil
de kendi oğlu olarak bilmiştir. Hz. İbrahim, oğlunu kendi rızasıyla ve
bilerek İsmail’le değiştirmiştir.
Hasan’ın veled-i zina olduğun söyleyenler, dediler ki Muhammed b.

Bozorg Umid, daha doğar doğmaz onun kendi oğlu olmadığını anladı.
Yolunu kaybetmiş olan bir grubun imamlığını kabul ettiği o şahsın, ka
rısıyla oynaşıp zinada bulunduğunu öğrendiği zaman o adamı gizlice
öldürüp ortadan kaldırdı.
Bunun yanında yukarıda da söylediğimiz gibi Muhammed b. Bo

zorg Umid, temeli rezalet olan Hasan-ı Sabbah’ın kendine göre yorum
ladığı İslam kaideleri ve şeriati uygulamakta ve korumakta aşırı bir ti
tizlik göstermişti. Bu yüzden taraftarlarının çoğu içlerinden ona lanet
okumuşlardı. Şimdi de Hasan-ı Sabbah’ın, Bozorg Umid’in ve Bu Ali
Ardistanî’nin mezarlarının yanında bulunan onun mezarını hiç kimse
[236] isteyerek ziyaret etmez.
Mülhidler -Allah onların m üstahakın ı versin- sözünü ettiğimiz Ha

şan ile Nizar arasındaki bağ konusunda iki gruba ayrıldılar. Birinci
grup, “Yukarıda adı geçen kişilerin yaşadıkları zaman arasında hepsi
de takma adlarla bilinen üç imam gelmiştir. Bunlar, El-Mustansır oğlu
El-Mustafa Nizar oğlu Hadi oğlu El-Muhtedi oğlu El-Kahir bi Kuvvet
Allah oğlu Hasan’dır” derler. Diğer grup da El-Kahir bi Kuvvet Allah
oğlu Hasan’dır” derler. Diğer grup da el-Kahir bi Kuvvet Allah’ın Ha-
san’ın lâkabı olduğunu ileri sürerek onların arasındaki imam sayısını
ikiye indirirler. Bu ikinci gruba göre soykütüğü şöyledir: El-Hasan b.
El-Muhtedî b. el-Hadî b. Nizar.
[237] Yine Mülhidler güruhunun inancına göre, sözünün ettiğimiz

Haşan, “Ala Z ikrihi’s-S elâm ” lakabıyla şöhret kazandı. Bu lâkap ona
dailiğe başladığı ilk günlerde takılmış, o zaman herkes onu o lâkapla
anmaya başlamış. Daha sonra bu lâkap adının yerini almış ve o bu ad
dan başka adla anılmamış.
Sözün kısası, Dayanaksız olan bu mezhebin aslı ve baştan sona

kadar kötülüklerle dolu olan bu davetin sırrı şundan ibarettir: Onlar,
felsefecilere uyarak âlemin yaratılmış olmadığını (kadim), zamanın
sonsuz ve yeniden dirilmenin (kıyamet) manevî olduğunu savunurlar.
Cenneti ve cehennemi kendilerine göre yorumlayıp onlara manevî bir
rol verirler, bundan başka kıyametin yaratıkların Tanrı’ya ulaştıkları
zaman olacağını, o zaman, her şeyin gizlisinin saklısının açığa çıka
cağını ve şeriate uyma amellerinin de ortadan kalkacağını söylerler.
“Çünkü bu dünyada her şey hesap değil amelden, ahirette ise, her şey
amel değil hesaptan ibarettir. O halde kıyamet manevîdir. Bütün mil
letlerde ve dinlerde [238] vaadedilmiş olan ve beklenilen kıyametin
aslı, Haşan tarafından belirtildiği gibidir. Onlara göre, yaşadığımız bu
devirde şeriat yükümlülükleri insanların üzerinde kaldırılmıştır. Çün
kü kıyamet devri olan yaşadığımız bu devirde bütün insanların yön
lerini Tanrı’ya dönmeleri, şeriatin hükümlerini ve geçici ibadet adet
lerini terk etmeleri gerekir. Şeriatte insanların bir gün ve bir gecede
beş defa Tanrı’ya ibadet etmeleri ve onunla olmaları emredilmiştir. Bu
yükümlülük tamamen zahiridir. Yaşadığımız devir olan kıyamet dev
rinde insanların her an Tanrı’yla beraber olması ve nefsinin yönünün
daima İlahî huzura doğru çevirmesi gerekir. İşte gerçek namaz budur.”
Bu şekilde akıl yürütüp şeriatın ilkelerine ve İslâmın kurallarına

yeni yorumlar getirdiler ve onları açıktan açığa yok saydılar. Haramı
ve helâli ortadan kaldırdılar. Haşan, açık veya üstü kapalı olarak defa
larca söylemişti ki «Şeriat devrinde eğer bir kimse şeriate uyup ibadet
etmezse, ibadeti ve itaati manevî sayarsa, onu cezalandırıp taşlarlar.
Eğer bir kimse kıyamet devrinde şeriatin hükümlerini yerine getirir,
maddî ibadetlerle uğraşıp, gelenekleri devam ettirirse, onu cezalandır
mak, öldürmek veya taşlayıp işkence etmek şart olur.”
Bu şekilde aldatma, kışkırtma, baştan çıkarma, inkâr etme yolunu

takip eden bu zavallı şaşkınlar, hata denizine dalıp şaşkınlık çölünde
kendilerini kaybettiler. “Dünyayı da âhireti d e k a y b ed er”1223 âyetinin
hedefi oldular ve her şeyi mubah saydılar. Onların aşırıkları, bilerek
ız23 Kur’ân-ı Kerîm, 22/11

veya bilmeyerek her şeyi mubah sayan mezhebin (ibahetj taraftarları
oldular. Bir grubu da -Ağızlarına toprak dolsun- şeref ve haysiyet bakı
mından yırtıcı hayvanlarından ve haşerelerden daha alçak olan sahte
ve rezil imamlarına ilahlık yüklediler.
Bu şekilde şeriate aykırı yenilikleri ve sapıklıkları açıktan açığa

söylemeye başladıkları zaman [239] akıldan nasipleri olan ve henüz
kalplerindeki basiret nurunu kaybetmemiş bulanan o diyar halkından
bir grup “Başını kurtaran kazan çlı çık a r” sözünü söyleyerek o yolu
nu kaybetmişlerin arasındaki ikâmetgâhlarını terk edip gizli veya açık
olarak kendilerini Müslümanların araşma attılar. Bilhassa çok sayıda
insan Kuhistan’dan kalkıp Horasan’a yerleşti. Onlar, “İnananları kurta
rırız”122'1 müjdesine kavuştular. Bazıları da isteyerek veya istemeyerek
meskenlerini bırakmadılar. Evlerinde barklarında oturma talihsizli
ğinde bulunarak kendilerine kötü adm ve mülhid sıfatının verilme
sine razı oldular. Bunların arasında Müslüman olanlar vardı. Onlar,
fırsatını buldukça gizli olarak şeriatin emir ve yasaklarına uyarlardı.
Bu yüzden Mülhidlerin ülkesinde yaşayanların çoğunun durumu şu
âyete uymaktadır: “Onların soylarından gelenlerin kim i doğru yoldadır,
birçoğu d a yoldan çıkmıştır. ”ms
Bu şekilde yalan sözleri ve geçersiz delilleriyle Ala Zahirü’s Selam

dedikleri Haşan b. Muhammed b. Bozorg Umid’i kıyametin efendisi
(Kaim-i kıyam et), onun davetini de kıyam et ilân ettiler.
Onların arasında henüz kalplerinde Allah korkusu, burunlarında

diyanet kokusu olanlar vardı. Bunlardan biri de Hasan’m karısının kar
deşi Haşan b. Namaver idi. Tarih kitaplarında nakledildiğine göre o,
aslen Deylemli ve Büveyhoğullarmdan idi. Bu utanç verici düşüncele
rin ve görüşlerin yayılmasına daha fazla dayanamadı. 6 Rebiyülevvel
561 (9 O cak 1116) Cumartesi günü Lammasar kalesinde insanları baş
tan çıkaran Hasan’ı bıçakladı. Haşan, yediği bu darbe sonucu bu dün
yadan ayrılarak Allah’ın ateşini boyladı.
[240] Onun öldürülmesi üzerine İsmaililer, sapık düşüncelerine

ve batıl inançlarına dayanarak azılı bir eşkiya olan oğlu Muhammed’i
imam tayin ettiler. Muhammed babasının yerine oturduğu zaman he
1224 Kur’ân-ı Kerîm, 1 0 /103.

nüz 19 yaşındaydı. “K aranlıklar üstünde ka ran lık la r”1226 âyetinde be
lirtildiği gibi babasından daha zalim olan Muhammed, o diyarda ya
şayan Büveyh kabilesinden Haşan b. Namaver’in kadın, erkek, çoluk,
çocuk bütün akrabalarını eziyet ve işkenceye tabi tutarak öldürttü ve
Buya1227 neslini tüketti.
Sadece ismen Muhammed (övülmüş), fakat aslında mel’un olan bu

şahıs, “kıyam ete d a ’vet” dedikleri o sapıklığı/7)iri’a£j yerleştirmek için
her şeyi mubah (ibahet) saymada babasının da önüne geçti. İmamlığın
ilkelerini açıklamada babasından daha başarılıydı. Hikmet ve felsefe
ilimlerini bildiğini iddia ederse de o, bilgiden ve bütün ilimlerden boş
idi. Kendisi, yazdığı ifade bozukluklarıyla ve tutarsız cümlelerle dolu
yazılarında felsefe terimlerini kullanma ve filozofların sözlerini nak
letme konularında başarılı olduğunu ve hüner gösterdiğini iddia eder.
Bu konuda Peygamber (A.S.) şöyle der: “Kendisinin olm ayan bir şeyi
giyen bir kim se, [241] iğreti elbise giymiş gibi olur. ” Onun Arap dili, fel
sefe, tefsir, hadis, atasözleri ve başkasından alıp kendisinin olduğunu
iddia ettiği şiir gibi konularda yazdığı makalelerdeki ifade şekli bozuk,
cümleler yanlışlarla dolu ve anlaşılmaz haldedir.
Muhammed, Allah’ın vahyi olan “O, sapan ları taşkınlıkları içinde

bocalay ıp dururken b ırakır”1226 âyetinin belirttiği şekilde 46 yıl hüküm
sürdü. Mülhidler onun zamanında haksız yere kan döküp, karışıklık
lar çıkararak gasp, yağma ve yol kesme işlerinde aşırıya kaçtılar. Sapık
lığın kötülüğünü küfür temeli üzerine yerleştirip her tarafta yaymaya
çalıştılar.
Muhammed’in iki oğlu vardı. Doğum tarihi 562/1166-7 olan büyü

ğünün adı Celâleddin lakabıyla anılan Haşan idi. [242] Babası daha
çocuk yaştayken onu kendi yerine geçecek kimse olarak tayin etmişti.
Büyüyüp aklın eseri onda kendini göstermeye başlayınca Celâleddin,
babasının yolunun inkâr etmeye, sapıklık ve her şeyi mubah sayma
düşüncelerinden uzak durmaya başladı. Onun hareketlerini dikkatle
takip eden babası ile onun arasına soğukluk girdi. Her ikisi de bir
birinden çekinmeye ve uzak durmaya başladılar, ikâmetgâhında dü

1227 Büveyhoğullarına adını veren kişi.
1228 Kur’ârı-ı Kerîm, 7/186.
zenlediği kabul ve ziyafet günlerinde oğlunun bulunması onu rahat
sız ediyor, devamlı olarak elbisesinin altında zırh bulunduruyordu.
En çok güvendiği, daha önce halkı doğru yoldan çıkarmak için gö
revlendirilmiş olan Mülhidler, artık onu oğluna karşı korumak için
görevlendirilmişlerdi.
İnancı sağlam olduğu için babasına düşman olan Celâleddin Haşan,

“K alplerdekini Allah bilir. İnsanlar, dış görünüşe göre h arek et ederler.
Fakat Allah sırları d a gizli olan şeyleri de bilir. Bunun için insan haket-
tiğine göre y a övülür y a kın an ır’’ dendiği gibi babasını ortadan kaldır
mak için gizli olarak Bağdat Halifesine ve diğer Müslüman ülkelerin
sultanlarına adamlar göndererek onlara, babasının aksine Müslüman
olduğunu, saltanat sırası kendisine geldiğinde o sapık tarikatı kaldırıp
yerine İslâmî ilkeleri yerleştireceğini söyledi. Bu şekilde o gelecek için
plânlar yapıp yolunu belirledi.
Kötü huylu ve serseri tabiatlı Muhammed, 10 Rebiyülevvel 607 (1

Eylül 1210) tarihinde öldü. Bazıları onun zehirlenerek öldüğünü söyler.
[Celâleddin Haşan]
[243] Daha önceden kararlaştırıldığı gibi onun yerine oğlu Celaled-

din Haşan oturdu. O, işlerin idaresini eline alır almaz Müslüman ol
duğunu ilân edip yanlış yolda olan kavmini ve tebaasını, zorla sapık
mezhepten vazgeçirmeye, İslâmiyete girmeye ve şeriat hükümlerine
uymaya sevk etti. Bunu duyurmak için Bağdat Halifesine, Sultan Mu
hammed Harezmşah’a, Irak’m ve diğer bölgelerin meliklerine elçiler
gönderdi. Onlar da onun, babasının günlerinde İslâmiyeti kabul et
miş olduğunu göz önünde bulundurarak ona inandılar. Bilhassa Da-
rü’l Hilâfet (Bağdat), onun Müslüman olduğuna hükmetti; hakkında
iyi düşünerek onunla mektuplaşıp karşılıklı elçiler gönderme yolunu
açtı; onun için övücü lâkaplar kullanıp, bütün İslâm ülkelerine onun
ve kavminin iyiliği konusunda fetvalar gönderdi ve Müslümanların
onlarla evlenmesine izin verdi. O, ondan sonra Yeni Müslüman Cela-
leddin adıyla tanınmaya başladı. Yöneticiliği boyunca da taraftarları
onu Yeni M üslüman adıyla andılar.
İslâmiyete sıkı sıkıya bağlı olan Kazvin halkı, yakınlarında bulun

maları dolayısıyla Mülhidlerin yalanlarını, ikiyüzlülüklerini ve sah
tekârlıklarını iyi bildikleri, onlardan eziyet çekip zarar gördükleri, on
larla her zaman savaş halinde oldukları için önce Celâleddin’in ve
onun halkının İslamiyeti kabul ettiklerine inanamadıklarmdan o ko
nuda araştırma yapmak için kadılar ve imamlar görevlendirdiler. [244]
Onların iddialarına karşı delil ve şahit istediler. Diğer yandan Da-
rü’l-Hilafet’in fetvasıyla ve diğer İslam ülkelerinin imamlarının olum
lu cevaplarıyla Müslümanlığa kabul edilmiş olan Celâladdin, Kavzin-
lerin gözüne girmek için aşın çaba harcadı. Onların din büyüklerine
yaklaşmanın çarelerini aradı. Onun daveti üzerine Kazvin’in ileri ge
lenlerinden bir grup, Alamut’a gelince onları, Hasan-ı Sabbah ile Celâ
leddin’in babası ve dedesiyle Hasan-ı Sabbah’ın yazdıkları Mülhidle-
rin ve zındıkların mezhebini konu alan ve İslami inanca aykırı olan
kitapları diğerlerinden ayırdılar. Celâleddin’in emri üzerine Kazvinli-
lerin huzurunda onların hepsini yaktılar. Sonra Kazvinlilerin telkinle
riyle Celâleddin, kendi ataları, dedeleri ve o mezhebin ileri gelenleri
hakkında kötü sözler söyledi. Ben Kazvin ileri gelenlerinin ve kadıla
rının elinde bir yazı gördüm. Kendi eliyle yazdığı o yazıda Celâleddin,
Müslüman olduğunu, şeriatin hükümlerine uyduğunu belirtiyor, ken
disinden öncekilerin sapık mezhebini yeriyor, söz babasına ve dedesi
ne gelince, “Allah kabirlerini ateşe doldursun” diyor ve altına imzasını
atıyor.
Sözün kısası, Celâleddin ve adamları İslam’a döndüklerini bu şe

kilde ilan ettikten sonra, Müsliimanlar onlarla dostluk ve arkadaşlık
kurmaya başladılar; devrin halifesiyle zamanın sultanları onların kat
ledilmelerini yasakladılar.
Celâleddin, bir kafileyle birlikte Müslüman olan annesini 609/1212-

3 yılında hacca gönderdi. Bağdat’ta annesine izzet ve ikramda bulun
dular. Onun gönderdiği kafileyi (sebil) diğer sultanların kafilesinden
(sebil) [245] önde tuttular.
Sonra Celâleddin, Arran ile Azerbeycan’ı yöneten Atabeg Muzaf-

ferüddin Öz Beg ile sıkı bir dostluk kurdu. Diğer meliklere gösterdiği
yakınlıktan daha çok ona yakınlık gösterdi. Atabeg’le arası açık olan ve
zaman zaman kendi ülkesine saldıran Irak yöneticisi (mutem ellik) Nu-
reddin Mengli’ye karşı onunla anlaşma yapmak için Azerbeycan’a git
ti. Orada kaldığı bir buçuk yıl zarfında Atabeg’in gösterdiği büyük ilgi
ve yakınlık yüzünden her ikisi arasında güçlü dostluk bağları kuruldu.
Atabeg, Celâleddin’in askerine maaş bağlayıp ulufe dağıttıktan başka
Celâleddin’e ve onun yakınlarına kıymetli hediyeler ve h il’atler verdi;
[246] günlük masraflarmıf/ıarâ/c-ba/îâj karşılaması için her gün onun
hâzinesine nakil ola-raic (perpere) 1000 altın dinar gönderdi.
Celâleddin ile Atabeg Öz Beg bir süre Baylakan’da ikâmet ettiler.

O arada ikisi birden Darü’l Hilafet’e ve Suriye’ye elçiler göndererek,
Mengli’yi Irak’tan kovmaları hususunda Halife’den yardım istediler.
Halife, Muzafferüddin Vech es-Sabu’yu büyük bir orduyla yardıma
gönderdi. Celâleddin’in ve Atabeg’in müşterek ordusu, Muzafferüddin
Kök Böri1229 b. Zeyneddin Ali Küçük komutasında İrbil’de, Muzaffe
rüddin Vech es-Sa-bu’nun hizmetine girdi. Suriye de onlara yardım
için bir ordu gönderdi.
Onlar, 611/1214-5 yılında Nasıreddin Mengli’yi yendiler. Bu sava

şın hikâyesi pek meşhurdur. Konumuzun dışında olduğun için onu
burada anlatmayı uygun görmedik. Seyfeddin Iglamış’ı1230 Mengli’inin
yerine Irak’ta tahta [247] oturttular. Hizmetlerinden dolayı Ebher ve
Zencan’m yönetimini ona bıraktılar. Bu iki şehir birkaç yıl Celâled
din’in memurları (gum âştegânj tarafından yönetildi.
Celâleddin Irak, Arran ve Azerbeycan bölgelerinde bir buçuk yıl

kaldıktan sonra Alamut’a döndü. Onun o bölgelerde kaldığı süre zar
fında İslamiyet’e bağlılığı daha da arttı. Müslümanlar, onunla samimî
ilişkiler içine girdiler. Gilan emirlerinden, nikâhına almak için kadın
lar istedi. Onlar, onun bu isteğini reddedip ancak Darü’l-Hilafet’ten
bu konuda fetv a aldığı takdirde buna razı olabileceklerini söylediler.
Bunu üzerine Celâleddin Bağdat’a bir elçi gönderip Müminlerin Emiri
En-Nasır li- Din Allah’tan bu konuda fetva aldıktan sonra onların emir
lerinin dört kızını nikâhına aldı. Kadınlardan biri, halen hayatta olan
Kutum1231 vilayetinin yöneticisi(m ütem ellik) Key Kavus’un kızkardeşi
olup, Celâleddin’in oğlu Alaaddin Muhammed, o kadından [248] dün
yaya geldi.
1229 Mavi kurt m anasına gelir.

1230 Azerbeycan atabeglerinin hizmetinde bulunduktan sonra Sultan M uhamm ed Ha-rez-
m şah’ın hizm etine girmiş ve İsmaililer tarafından katledilinceye kadar onun yanında kalmıştır.
1231 Bugünkü adıyla Kuhdum. Gilan’ın bir kasabası olup, batısında Sefid Rud, güneyinde
M ancil, Kuzeyinde de Reşt bulunur. Bak.Minorsky, Hudud, 390.
Onlar1232 şöyle derler: Cihan Padişahı Cengiz Han, Türkistan’dan
hareket edip İslam ülkelerine varmadan önce Celâleddin ona gizli ola
rak mektuplar yollamış, kulluğunu ve boyun eğdiğini arz etmiş. Bu,
tamamen Mülhidlerin uydurmasıdır. Gerçek, kesin olarak belli değil.
Fakat şu kesin olarak bilinmektedir ki Cihan Fatihi Cengiz Han’ın as
kerleri, İslam ülkelerine geldiği zaman, Ceyhun ırmağının batısında
hüküm süren meliklerden elçi gönderip kulluğunu bildiren ilk kişi
Celâleddin idi. Celâleddin’in doğru yolu seçip, kurtuluş üzerine bina
sını kurmuş olasına rağmen, yerine geçen cahil oğlu ile şaşkın taraf
tarları onun çizdiği yoldan gitmedi. Akılları ermediğinden, belki de
talihsizliklerinden kendi bildikleri yola gittiler. Fakat çok geçmeden
göreceklerini gördüler. “Oysa pis pis kurulan kötü tuzağa a n c a k sahibi
düşer. ‘668
Müminlerin Emiri Ali b. Ebu Tâlib’in, asilere söylediği konumuza

uyan şu sözünü burada nakledelim: “A daletsizlik ekip onu gururla su
ladılar. Sonunda hüsran biçtiler.”
[Alaaddin M uhammed]
[249] Alaaddin Muhammed, babası Celâleddin’in yerine geçtiğinde

daha 9 yaşındaydı. Celâleddin 618 yılının Ramazan ayının ortasında
(1 Kasım 1221) öldüğünde Aladdin’den başka oğlu yoktu.
Celâleddin ölmeden önce ishal hastalığına yakalanmıştı. Ölümün

den sonra, onun vasiyetine dayanarak ülkenin yönetimini eline alan
ve aynı zamanda Alaaddin’in m ürebbisi olan vezir, Celâleddin’in akra
balarını, kız kardeşlerini, hanımlarını, devletin ileri gelenlerini ve çok
sayıda insanı Celâleddin’i zehirlemekle suçlayarak, onların bazılarını
öldürüp, bazılarını yaktı.
İsmaililerin saçma inançlarına ve sapık mezheplerine göre, imam

hangi yaşta olursa olsun, söylediği doğrudur ve emrine karşı geline
mez olduğundan yaşı küçük olan ve henüz eğitim, öğretimden geçme
miş Alaaddin’in her söylediğini yerine getirdiler. Celâleddin’in öğütle
rini, derslerini ve gösterdiği yolu bırakıp kendi eski sapık inançlarına
geri dönmeye başladılar. Daha önce girdikleri İslam yolundan çıkma-
t232 ismaililer.
ları sonunda, ülkeyi iyi idare etmekte aciz ve yetersiz kaldılar. Din ve
dünya işlerinde kefil ve rehber saydıkları o cahil çocuk, Şiir (Arapça):
“Eğer birkavm in kılavuzu karga ise, o kevm e M ecusîm ezarlığnı göster.
yaşıtı çocuklarla oyun oynayarak, deve ve hayvanların peşinden

koşarak vakit geçirince işlerin çaresini kadınlara soracak kadar düş
tüler. Celâleddin’in attığı temeller [250] yıkıldı. Onun aldığı yerinde
ve isabetli kararlar artık hayal oldu. Celâleddin’den korktukları için
İslam’ın ve şeriatin kurallarına uymuş görünen sapıklar, tekrar kara
kalplerinin ve çirkin emellerinin etkisiyle atalarının mezhebine geri
dönmeye başladılar. “İnkârları yüzünden buzağı sevgisi kalplerin e sin
dirildi.”1233 Münkirliğin ve gayri meşru yollara başvurmanın cezası
kalmadığı için farzlara ve sünnetlere uymakta, seyyidlerin ve din bü
yüklerinin gittikleri yolda yürümekte istekli davranmadılar. Yeniden
sapıklığı ve dinsizliği seçtiler. Kısa bir süre içinde tekrar güçlenip kuv
vetlendiler. İleri görüşlü olmaları sebebiyle İslam’ı seçmiş olan bazıları
da Müslümanlıkta karar kıldıkları için o sapıkların saldırısından kor
kup Müslüman olduklarını saklamaya başladılar. Sapıklık, o uğursuz
kavmin ve mel’un topluluğun arasında yeniden güç kazandı. Onlar, bir
defa daha dünyada ve âhirette kurtuluş fırsatını ellerinden kaçırarak
onu tamamen kaybettiler.
O çocuk, 6 yıl yöneticilik yaptıktan sonra sarayında bulunan bir

tabip, kimseye sormadan onu tedavi etmeye kalktı. Ondan çok mik
tarda kan alınca, çocuğun aklına zarar geldi. Gözünün önünde hayal
ler belirmeye başladı. Kısa bir süre sonra da melankolik (m alihülya)
oldu. Kimse onun hastalığına çare bulamadı. Oradaki tabipler, akıl ve
yetenek sahibi kimseler, onun melankolik olduğunu veya başka bir
hastalığa yakalandığını söylemeye cesaret edemediler. Çünkü tarikat
mensuplarının kendilerini anında öldüreceklerini biliyorlardı. Onla
ra göre akıl yetmezliği ve bilgi eksikliği [251] bir imam’a yakıştırıla-
maz, onun uygunsuz emirleri ve davranışları, aklının, dimağının ve
dengesinin bozukluğuna yüklenemezdi. Çaresi bulunmayan o hasta
lık, giderek ilerleyip onu tamamen etkisi altına aldı. Zaten doğuştan
aklı kısa, iyi bir öğrenim görmemiş ve düşünme ve tedbir alma yetene
ğini kaybetmiş olan Alaaddin, sonunda çıldırdı. Bu hastalığı da gide
rek ilerleyince birkaç yıl sonra onu zincire vurdular. Bu olaylar günü
müzde olduğu için zamanımızın insanları, onun düşünme yeteneğini
kaybetmesini davranış ve akıl bozukluğunu, yaptığı uygunsuz hare
ketleri, cinnet getirmelerini gayet iyi bilirler. Onun için onu burada
uzun uzun anlatmayı uygun görmedik. Eğer onun yaptıklarının onda
birini anlatsak, ona ciltlerce kitap yetmez. Onun durumunu bilmeyen
ler de anlattıklarımızdan onun başına neler geldiğini tahmin yoluyla
çıkarabilirler. Çocukluğunun başlangıcından ömrünün sonuna kadar
onu yanlış istikamete sevk eden akılsız akıl hocaları, onun kafasına
padişahlık gururunu ve kibrini, beynine, kalbine ve daima yanlış dü
şünen aklına boş hayalleri ve sevdaları yerleştirdiler. İsmaililer, onun
düşüncesinin Levh-i M ahfu z’d an 1234 kaynaklandığına, söylediği her şe
yin ilahi ilhamdan doğduğuna, düşüncesinde ve sözünde yanlış bu
lunmadığına inandılar. O da kendisini onların inandığı gibi gördü. Bu
konda aşırı giderek geçmişten [252] ve gelecekten haberler vermeye
başladı. Söylediklerinin hepsi de yalan ve saçma şeylerdi. Sayıklama
lar esnasında söylediği sözlerin akıllı kimseler tarafından düzeltilme
sini kabul etmezdi. Yapı itibariyle kötü oluşu, tecrübesizliği, bilgisiz
liği, sabırsızlığı ve huysuzluğu yüzünden hiç kimse onun söylediği
sözün aksi bir söz söyleyemezdi. Söylerse, işkenceyle öldürülmek, ağır
eziyet görmek, organlardan mahrum olmak gibi şeylerin başına gele
ceğini bilirdi.
Onun bu gaddarlığının haberi, ülkenin içinde ve dışında duyul

duğundan hiç kimse onun gözüne görünmek istemezdi. Padişahlara
gönderdikleri elçiler, onun arzu etmediği bir cevapla geri dönerlerse,
onu söylemeye cesaret edemezlerdi. Buna rağmen o, kendinden bir
şey saklandığını anlarsa, hiçbir nasihatçi yapmak istediğine engel ola
mazdı. Onun yakın adamları da yalan ve uydurma sözleri söylemeye
alışmışlardı. O bilgisiz ve korkak kimseler, ikiyüzlü davranarak onun
söylediği her şeyi yalan da yanlış da olsa tasdik edip onu kandırırlardı.
Onun yönetimi sırasında ister istemez yol kesme, hırsızlık ve zu

lüm olayları arttı. Suçlular, yalan söyleyip hediyeler vererek kendile
rini kurtardılar. Ülkede haddinden fazla meydana gelen bu uygunsuz
olaylar, onun karısını, oğlunu, evini, malını, mülkünü, delilik ve sapık
1234 Allah tarafından takdir edilen şeylerin yazılı bulunduğu manevî levha: İlm-i İlâhi.
lığıyla birlikte canını alıp yokluk âlemine götürdü. Bu konu herkes ta
rafından bilindiği için burada tekrar anlatmak lüzumunu hissetmedik.
[Rükneddin Hür Şah]
[253] Rükneddin Hür Şah, Alaaddin’in büyük oğluydu. O daha ço

cukken babası da henüz gençlik yıllarını yaşıyordu. Çünkü baba ile
oğul arasındaki yaş farkı 18’den fazla değildi. Rükneddin, daha çocuk
ken, Alaaddin onun için “O benim yerime geçecek olan veliahtımdır”
diyordu. Fakat Rükneddin biraz büyüyünce onların rezil taraftarları
rütbe ve makam bakımından onunla babası arasında bir fark gözet
mediler. Onun emirlerini de aynen babasının emirleri gibi yerine ge
tirdiler. Bunun üzerine Alaaddin, “Benim veliahtım diğer oğlumdur”
diyerek kararını değiştirince baba ile oğulun arası açıldı. Fakat onla
rın taraftarları, mezheplerinin kuralına uyup “Doğru olan ilk hüküm
dür” diyerek onun sonraki hükmünü kabul etmediler. Alaaddin, her
zaman halkın ortasında Rükneddin’i incitir, deliliğinin ve hastalığı
nın etkisiyle her yerde onu azarlayıp küçük düşürürdü. Baba ile oğu
lun odaları birbirine bitişikti. Rükneddin genellikle kadınlarla beraber
olur, gündüz bile odasından dışarı çıkmazdı. Ancak babasının sarhoş
olup sızdığı, sık sık yaptığı gibi koyunlarm yanına gittiği veya iş için
oradan ayrıldığı zaman, onun yokluğundan faydalanıp dışarı çıkar şa
rap içerdi.
Sözün kısası, 653/1255-6 yılında Alaaddin’in akıl hastalığı ağırlaştı.

Burada anlatılması uzun sürecek olan, zaten bu kitabın da konusu ol
mayan bir şekilde feleğin ve kaderin etkisiyle onun Rükneddin’e olan
düşmanlığı büsbütün arttı. Ona eziyet edip cezalandırmaktan zevk alır
hale geldi. Tehditlerinin, saldırılarının ve cezalarının arkası kesilmedi.
[254] Bu yüzden oğlu canının derdine düştü. Sonunda oradan uzakla
şıp Suriye kalesi, Alamut ve Meymun Diz kaleleriyle, hazine ve erzak
la dolu olan Rud-bar kalelerinden birini eline geçirip oralardan topla
yacağı askerlerle babasına karşı ayaklanmaya karar verdi.
Yukarıda zikrettiğimiz tarihte Alaaddin’in yakınları ve devlet bü

yükleri Alaaddin’den korkmaya ve diken üstünde oturmaya başladılar.
Hiçbirinin can güvenliği kalmamıştı. Çünkü Alaaddin, onların bazı
sını Rükneddin’le işbirliği yapmakla suçluyor, bazısına da bozuk ka
fasından uydurduğu hayalî bir takım suçlar yüklüyor, onları devam
lı olarak incitip azap içinde bırakıyordu. Baba ile oğul dıştan bir şey
söylemeseler de içten birbirlerinin kuyusunu kazmaya çalışıyorlardı.
Devlet ileri gelenleri ve seçkin kimseler de Alaaddin’den incinmişler,
onun uygulamaya koyduğu tedbirler yüzünden ülkenin elden çıkaca
ğını ve saltanatın yıkılacağını tahmin etmeye başlamışlardı.
Rükneddin, babasının uygunsuz davranışları yüzünden Moğol or

dusunun ülkesine saldıracağını, babasının bu işi ciddiye almadığını,
eğer kendisi padişah olsa, cihan padişahının huzuruna ve onun kapı
sındaki kölelere elçiler gönderip ona itaatini ve kulluğunu bildireceği
ni, ülkesinde halkın rahat yaşaması için karanlık işler çevirenlere izin
vermeyeceğini söylüyor, bu sözlerini halkı tuzağa çekmek için yem
olarak kullanıyordu.
Onun bu sözleri üzerine, çok geçmeden büyüklerin, devlet ileri ge

lenlerinin ve askerlerin birçoğu ona biat ederek, nereye giderse onun
la beraber olacaklarını, babasının adamlarından ve askerlerinden onu
koruyacaklarına, yalnız babası ona saldırırsa babasına karşı bir şey ya
pamayacaklarına dair söz verdiler.
Bu anlaşmadan bir ay sonra Rükneddin hastalandı. Yatağa düşüp

hareket edemez duruma geldi. [255] O sırada babası, ağaç ve kamış
tan yapılmış koyun ağılma bitişik bir evde şarap içtikten sonra sızıp
kaldı. Birlikte şarap içtiği kölelerden, çobanlardan, deve bakıcıların
dan ve onlar gibi rezil ve sefil meslekten meydana gelen bir grup da
onun yanında uyudu. Onlar gece yarısı uyandıklarında Alaaddin’in
ölü buldular. Boynu balta ile kesilmişti. Yanında yatan bir Hintli ile
bir Türkmen de yaralanmıştı. Türkmen çok geçmeden öldü. Fakat Hitli
sonradan iyileşti. Bu olay 653 yılının Şevval ayının son günü (1 A ralık
1255) Alaaddin’in vaktinin çoğunu geçirdiği Şirkuh1235 dedikleri yerde
meydana geldi.
Alaaddin’in oğulları ve hanımları cinayeti birkaç kişinin üzerine at

tılar. Bazı kimselerin, Alaaddin’in akrabalarından ve hizmetçilerinden
birkaçını olay günü muhafız kılığında olay yerinde gördüklerini söyle
meleri üzerine, onları derhal öldürdüler. Böylece uzakta yakında, iftira
etme ve töhmet altında bırakma yolunu açmış oldular. Bazı kimseler
1235 veya Şıra Kuh. A lam ut’un doğu tarafında bir dağın ve vadinin adı. Şir Kuh aynı za
m anda vadide bulunan bir köyün de adıdır.
“İki üç yabancı, Kazvin’den gelip Alaaddin’in yakınlarıyla işbirliği ya
parak onu yattığı yerde öldürdü ve onların himayesi altında tekrar gel
dikleri yere döndü” şeklinde şayia çıkardılar. Bu şekilde herkes bir şey
söylüyor, her geçen gün suçlamaların sayısı artıyordu. Fakat bir hafta
sonra cinayet, delilleriyle aydınlandı. Alaaddin’in [256] gece gündüz
birlikte olduğu, her sırrını ona söylediği en yakın adamı Hasan-ı Ma-
zenderanî’nin onu öldürdüğü anlaşıldı. Bu cinayetin faili şöyle açığa
çıktı: Haşan, aynı zamanda Alaaddin’in sevgilisi olan nikâhlı eşinden
işlediği cinayeti saklamadı. Kadın, onu duyar duymaz hemen Rükned-
din’e haber verdi. Onun üzerine derhal Hasan’la birlikte iki kızını ve
bir oğlunu öldürüp cenazelerini yaktılar. O arada Rükneddin Hür Şah
da babasının yerine tahta oturdu.
Yukarıda sözünü ettiğimiz Hasan-ı Mazenderanî’nin hayat hikâye

si kısaca şöyle: Daha çocukken Moğol askerleri onu Mazenderan’dan
alıp İrak’a götürdü. Orada askerlerin elinden kaçan Haşan, Alaaddin’in
ülkesine gitti. Alaaddin, çok yakışıklı olan Hasan’ı hemen fark etti. Ho
şuna gittiği için onu yanına aldı. Güven duyup onu yüksek bir maka
ma getirdi. Alaaddin, küstahlığı deliliği ve kötü huyluluğu yüzünden
her zaman herkesin içinde gerçek dışı ve hayali sebeplerle onu incitir
ve döverdi. Onun sert darbeleri yüzünden Hasan’m dişlerinin çoğu
dökülmüş, cinsel organı çalışmaz duruma gelmişti. Sakalının çıktığı,
saçına ak düştüğü zaman bile Haşan, Alaaddin’in gözünden düşmedi;
her zaman Alaaddin’in sevgilisi ve gözdesi olmayı başardı. O arada,
Alaaddin, elinin altında bulunan sevdiği kadınlardan birini Haşanla
nikahladı. Hasan’m o kadından iki üç çocuğu oldu. Buna rağmen Ha
şan, Alaaddin’den izin almadan evine gidip karısıyla yatamazdı. Ala
addin ise, korkup çekinmeden Hasan’ın karısıyla düşüp kalkardı. [257]
İhtiyaçların giderilmesinde, meselelerin halledilmesinde, önemli ko
nularda ve hatta devlet işlerinde Alaaddin’in vezirleri, devlet büyükle
ri ve ülkedeki hemen hemen herkes Hasan’a yaklaşıp ondan yardım al
mak için çaba harcardı. Çünkü Alaaddin’den sonra hiç kimsenin sözü
onunki kadar geçerli olmaz ve emri onunki kadar tutulmazdı. Çoğu za
man Haşan, Alaaddin’den habersiz emirler verir, bunlar anında yerine
getirilirdi. Bu geniş yetkileri yüzünden yararlanamadığı çok miktarda
malın sahibi oldu ve malını Alaaddin’den sakladı. Her zaman yünden
veya kalitesiz ketenden eski ve yırtık elbise giyerdi. Alaaddin’in gö
zünde basit bir hizmetçiden farksızdı ve bu yüzden yeme ve giyinme
konusunda hizmetçi gibi yaşaması gerekiyordu. Alaaddin’le beraber
koyun sürüsünün peşinden gittiği zaman yaya gider, ancak Alaaddin
insafa gelir veya iyi gününde olursa, eşeğe binmesine izin verirdi. Eğer
o, iyi bir elbise giyecek olsa, Alaaddin de onun malının olduğunu sez-
se, işkence ve dayaktan kendisini kurtaramazdı.
Bu yüzden Hasan’ın kalbinde Alaaddin’e karşı kin ve nefret duygu

su dolup taşıyordu. Haşan, Müslüman bir kimse idi. Alaaddin’le uzun
süre beraber yaşamış olmasına rağmen kalbinde sapıklığa karşı nefret
ve İslam’a karşı sevgi duygusu hiçbir zaman azalmamıştı. Alaaddin’in
hizmetinde bulunan ve onun ülkesinde oturmak zorunda kalmış olan
Müslümanlara karşı gerçek bir sevgi ve dostluk gösterirdi. Konuşma
ve sohbet etme fırsatı bulduğu zamanlarda içindeki acıyı duyduğu
üzüntüyü, geçimini sağlamak için katlanmak zorunda olduğu rezaleti,
Alaaddin’in kötülüklerini, sapıklıklarını ve kusurlarını Müslümanlara
anlatırdı. Kafasında her zaman yüce idealler bulunurdu. Alaaddin’in
katli gazasında bulundu. O tehlikeli cihad uğruna canını ve kanını
feda etti. “Allah onun hayırlı düşüncelerinin m ükâfatını versin!”
[258] Bazıları, Rükneddiıı Hür Şah’ın, babasını öldürttüğünü söy

lerse de bu kesinlikle yalandır. Çünkü Rükneddin o gece ateşler içinde
yatağa düşmüş ve hareket etme kabiliyetini kaybetmişti. Fakat daha
önce söylediğimizi ve onun babasının ölümünden etkilenmediğini göz
önünde bulundurursak, onun cinayetten memnun olduğunu tahmin
edebiliriz. Yine bir ihtimale göre Haşan, Rükneddin ile anlaşarak, ona
danışıp olurunu alarak o cinayeti işlemiştir. Çünkü Hasan’m Alaad
din’in öldürdüğü açıklanınca Rükneddin, suç ortakları ve destekçile
rini öğrenmek için onu sorguya çekmedi. Alaaddin’den kalan koyun
sürüsünü sayması ve onlara bakması bahanesiyle onu otlağa gönderdi.
Peşinden de güvendiği birini yolladı. O kişi gelip sürünün yanında ga
fil duran Hasan’m kellesini baltayla uçurdu. Böylece Haşan, kendisi
ni öldüreni göremedi ve [259] o konuda kimseye bir şey söyleyemedi.
Bu ipuçlarını değerlendiren kimseler, Rükneddin’in babasının öl

dürülmesinde Haşan ile işbirliği yaptığı sonucunu çıkardılar. Yine
onlara göre, Rükneddin, soruşturma yapılırsa Hasan’ın bilerek veya
bilmeyerek ağzından laf kaçıracağından korktuğu için onu öldürttü.
Rükneddin’in annesi ve erkek kardeşleri, Rükneddin’in saltanata geçi
şinin birinci yılında ondan incinip araları açılınca, babalarının cina
yetini onun üzerine atıp onu cinayete karışmakla itham ettiler. Alaad-
din’in zamanında kendi tarafını tutan ve kendisini desteklemiş olan
kimseleri Rükneddin, iş başına geçtikten sonra yüksek makamlara ge
tirmiş olmasına rağmen, onlar da Rükneddin’i babasının cinayetinde
sorumlu tuttular. Hatta Rükneddin’in, babasının katli için emir ver
diğini, katillerin onun desteğiyle ve ondan aldıkları cesaretle bu işi
yaptıklarını iler sürdüler. Fakat “Sırları ve gizli olan şeyleri en iyi Allah
bilir. ”
XIV. RÜKNEDDİN HÜR ŞAH’IN BABASININ

ÖLÜMÜNDEN SONRAKİ HAYATI
Başsağlığı törenleri bittikten 3 gün sonra, Rükneddin babasının
yerine oturdu. Daha önce babasının, Halhal’ın nahiyelerinden Şal
Rud’un1236 fethi için hazırladığı orduyu oraya gönderdi. [260] Onlar
oradaki kaleyi ele geçirip yağma ve katliamda bulundular. Ondan son
ra babasının ölümünü duyurmak için Gilan’a ve diğer komşu ülkelere
haberciler gönderdi. O, babasının aksine, insanlara sevgi ile yaklaşa
rak onlarla iyi geçinmeye çalıştı. Yönetimi altındaki bütün vilâyetlerin
halkının Müslüman olması ve yolların güvenli tutulması konusunda
çaba harcadı.
Hemedan’da bulunan Yasa’ur Noyan’a bir elçi göndererek, «Salta

nat sırası şimdi bende. Kulluk yoluna girip aramızda bulunan anlaş
mazlık tozunu sileceğim” dedi. Yasa’ur Noyan da ona gönderdiği ce
vapta, Şehzade Hülagu’nun kafilesinin yaklaştığını, onun yapacağı en
doğru hareketin kaleden çıkıp Hülagu’yu karşılamak olduğunu söyle
di. Elçilerin gidip gelmesinden sonra varılan anlaşma üzerine kardeşi
Şahinşah’ı, Cemaziyelevvel ayının ilk gününde1237 devlet büyüklerin
den bazıları ile Hülagu’yu karşılamaya gönderdi. Şahinşah ve yanın
dakiler Kazvin sınırında Yasa’ur’a katıldı. Yasa’ur onların yanma oğlu
Moraka’yı da katarak Hülagu’nun huzuruna gönderdi.
Yasa’ur, o yılın onunda (5 H aziran 1256) emrindeki Moğol ve Tacik

askerleriyle [261] Alamut Rudbar’ma geldi. Onu haber alan Rükned-
1236 Belki de Gilan’ın kasabalarından Şal ile aynı yerdir.

1237 27 Mayıs 1256.
din’in askerleri ve fed a ileri de Alamut’un üstündeki Siyalan Kuh’un1238
tepesinde toplandılar. Yukarıya doğru tırmanmaya başlayan Moğol
ordusu ile büyük bir savaşa tutuştular. Dağın çok sarp ve karşı tara
fın da çok kalabalık olduğunu gören Moğol ordusu geri çekildi. Çeki
lirken rast geldikleri sürüleri öldürüp şehirleri yıkıp yağmaladılar. O
sırada Rükneddin’in bağlılığını bildirmek için gönderdiği kardeşi Şa-
hinşah ile yanındakiler, Ustu’da bulunan Cihan Padişahının (Hülagu)
huzurundan dönüp, Cemaziyelâhır’ın sonunda (1256 yılında Haziran
ayının ikinci yarısı) Rükneddin’in yanına vardılar. Hülagu’dan cesa
ret verici sözler ve [262] iltifatlarla dolu bir yarlıg getirdiler. Yarlıg’da,
kardeşini gönderip kulluğunu ve bağlılığını bildirdiği için Hülagu’nun,
onun halkının, babasının zamanında işlediği suçları bağışladığını,
Rükneddin’in başa geçtikten sonra hiç suç işlemediğini, onun derhal
kaleleri yıkıp yanma gelmesini ve kendi askerlerinin onun ülkesinin
sınırına vardığını, yazıyordu. Yarlıg'ı alan Rükneddin, sözünü yerine
getirmek için sadece birkaç önemsiz kaleyi yıktı. Alamut, Meymun
Diz ve Lammasar gibi önemli kalelerin sadece kapılarını söktü. Küçük
kuleleri(kungre) ve mazgalları(ser-divar) uçurdu.
Yukarıda andığımız padişahın (Hülagu) fermanı üzerine Yasa’ur

Noyan ile askerleri, Rükneddin’in topraklarını terk ettiler. Şahinşah,
Hülagu’nun adamlarından biri ve Sadreddin ile beraber kaleyi ve için
dekileri teslim etmek için bir yıl mühlet istemek ve oraya b a sk a k tayin
ettirmek için Hülagu’nun yanına gittiler. Hülagu’nun orda bulunan el
çilerinden bazıları da kalelerin yıkılmasına nezaret etmek için orada
beklediler. Şaban ayının başlarında (Ağustosun sonu) Şuhan’da1239 Hü-
lagunun huzuruna [263] varan Sadreddin ile yanındakiler, beklenildi
ği gibi içi iltifatlarla dolu bir yarlıg ile Ordu’dan geri döndüler. Onlar
la beraber Tükel de oraya gelmişti. Onun görevi, eğer Rükneddin söz
verdiği şekilde gelip teslim olursa, onun yokluğunda oraya yönetmekti.
Rükneddin, ileriyi görememesi yüzünden korktu. Teslim olmayı

geciktirmeye ve beklemeye başladı. Her zaman, bir bahanenin arka
sına sığınmaya çalıştı. Veziri Şemseddin Gilekî ile babasının amcası
nın oğlu Seyfeddin Sultan Melik b. Kiya Bu Mansur’un elçilerle bir
likte 17 Şaban (9 Eylül) günü Padişahın huzuruna iki yazıyla (misal)
1238 A lam ut’un kuzey-doğusunda bulunur.

1239 Bucnurd ile Cacerm arasında bir köy.
gönderdi. Birinde özür dileyerek yeniden mühlet istiyor, İkincisinde
ise, emrinde bulunan Girdkuh ile Kuhistan naiblerinin gelerek ona
kulluklarını bildireceklerini söylüyordu. Yukarıda adlarını andığımız
Rükneddin’in iki elçisi, Rey civarında bulunan padişah’a kulluklarını
bildirdiler. Padişahın bayrağı, Lar ve Demâvend bölgelerine çekilince
padişah, Şemseddin Gilekî’yi [264] oranın yöneticisini alıp gelsin diye
Girdkuh’a, aynı şekilde Kuhistan yöneticisini çağırmak için de Şem
seddin Gilekî ile gelen birini Kuhistan’a, Seyfeddin Sultan Melik’in ya
nına elçiler katarak onu da Rükneddin’in yanına yolladı. Onu, Cihan
Padişahının Demavend’e teşrif ettiklerini, Rükneddin’in kulluğunu
göstermek için derhal harekete geçmesi gerektiğini, eğer hazırlık için
birkaç gün bekleyecekse, oğlunu önden göndermesini bildirdi. Moğol-
lar Ramazanın birinci günü (22 Eylül) Meymun Diz’in eteğine vardılar.
Cihan Padişahın bayrağının o bölgeye varması ve elçilerin getirdiği
ferman, Rükneddin’i büyük bir sıkıntıya düşürdü. Korku ve telaşın is
tilasına uğradı. Oğlunu gönderecek iken, danışmanlarının ve hanım
larının sözüne uyarak hile yoluna başvurdu. Daha önce babası saray
hizmetçilerinden birini hamile bırakmış ve onu babasının evine gön
dermişti. O kadın doğurduktan sonra hiç kimse o çocuğun Alaaddin’in
çocuğu olduğunu söylemeye cesaret edemedi ve herkes onu hor gördü.
İşte Rükneddin, oğluyla aynı yaşta olan o çocuğu yem olarak kullandı.
Devlet büyüklerini “Kendi oğlumu gönderiyorum” diye aldatarak o ço
cuğu elçilerle birlikte 17 Ramazan’da (8 Ekim) yola çıkardı.
O sırada padişahın bayrağı Rükneddin’in ülkesinin sınırına gelmiş

ti. Bunun için Rükneddin’in gönderdiği çocuğun onun oğlu olmadığı
nasıl anlaşılmadan kalabilirdi? Onun başkasının çocuğunu gönderdi
ği hemen açığa çıktı. Fakat padişahın emri üzerine o işi araştırmakta
acele davranmayıp bir süre onun saklı ve üstü kapalı kalmasında yarar
gördüler. İki gün sonra Hülagu, sahte çocuğu geri gönderirken, “O he
nüz çok küçük, annesinin yanında bulunması gerekir. Eğer Rükneddin
kulluğunu bildirmek için biraz [265] gecikecekse, Kardeşi Şahinşah’ı
göndersin” diye haber yolladı. Sahte çocuk, 2 Ramazan (13 Ekim) tari
hinde Rükneddin’in yanma döndü.
O sırada padişahın bulunduğu yer ile Alamut Rudbarı’nın arası ya

kın olduğu için elçilerin gidip gelmesi kesilmiyordu. Nihayet Rükned
din, 5 Şevval (26 Ekim) tarihinde Şiran Şah adındaki diğer kardeşi
ni padişahın huzuruna gönderdi. Şiran Şah, Şevval’in 7’si (28 Ekim)
olan üçüncü gün Rey’in nahiyelerinden Fiskir1240 denen yerde padişa
ha kulluğunu arz etti. O sırada Vezir Gilekî, Girdkuh’tan dönmüş, Gir-
dkuh’un yöneticisi Kadı Taceddin Merdan Şah’ı padişaha getirmişti. 9
Şevval (30 Ekim) günü padişah, yanında bulunan Şahinşah’ı Rükned-
din’e gönderip, “Eğer Rükneddin, Meymun Diz’i yıkar gelir de bağlılı
ğını bildirirse, böyle yapanlara davrandığım gibi ona iyi davranıp ilgi
ve sevgi gösteririm. Bunu yapmazsa, başına geleceği Allah bilir” diye
haber yolladı.
[266] Bu olaylardan elçilerin gidip gelmesinden yaklaşık bir ay son

ra Ustandar tarafından çok sayıda askerle hareket etmiş olan Buka Ti
mur ile Köke İlgay, Rükneddin’in ülkesine deniz tarafından gelip başta
Meymun Diz olmak üzere sağlam kaleleri çepe çevre kuşattılar.
Diğer yandan Cihan Padişahı da Şevval ayının ortasında (Kasımın

başlan ) Fiskir’den kalkıp Talekan yoluyla Rükneddin’in ülkesine doğ
ru hareket etti. Ayın 17’sinde (7 Kasım) Meymun Diz’in eteğine indi.
Daha önce gelenlerle birleşip kuşatmayı sağlamlaştırdı.
Rükneddin, aklına ve yıldız falına uyarak vakit geçiriyor, kaleden

aşağı inmek konusunda isteksiz davranıyordu. O sırada kale civarında
oturan dağ sakinleri ile Moğol askerleri arasında birkaç günlük çar
pışma oldu. Başlangıçta Rükneddin’in askerlerinin desteğindeki dağ
sakinleri galip gibi güründülerse de çok kısa bir zaman içinde [267]
karşı tarafın ezici gücünü gördüler. 25 Şevval’de (15 Kasım) yapılan
savaşta Rükneddin, onları güç ve kuvvet kullanarak yenemeyeceğini
anladı. Ertesi gün, bir tane olan oğlunu, İran Şah adlı diğer bir kar
deşi ile devlet büyüklerinin ve ileri gelenlerinin refakatinde aşağıya
gönderdikten sonra kendisi de 29 Şevval (19 Kasım) Pazar günü Cihan
Padişahına bağlılığını arz etti. Bu şekilde ona şans kapıları yeniden
açıldı. Akrabalarının ve taraftarlarının tamamını Meymun Diz’den çı
kararak, sahip olduğu hâzineleri taşıdı. Her ne kadar söylenildiği ka
dar malı çıkmadıysa da hepsi yanında bulunuyordu. Padişah, hâzine
nin çoğunu askerlere dağıttıktan sonra diğer kalelerin fetih ve yıkım
işlerine hız verdi.
1240 Yeya pişkil Dere.

Rükneddin Hür Şah’ın babası Alaaddin 653 yılının Şevval ayının
sonunda (1 A ralık 1255) katledilmişti. Rükneddin’in idareyi ele alması
da Şevval’in son günüydü. 654 yılının Şevval ayının son gününde (19
Kasım 1255) de Meymun Diz’i terk edip Padişaha bağlılığını bildirdi.
Bu şekilde o, tam bir yıl padişahlık yapmış oldu.
[268] XV. RÜKNEDDİN’İN KALEDEN İNİŞİNDEN

SONRA KALELERİN DURUMU
Daha talihi kendisini terk etmemiş olan Rükneddin, kaleden1241
aşağıya indi. Yanında onu korumakla görevlendirilmiş, aynı zamanda
tamga emiri de olan saray emirlerinden biri ile birkaç kişi vardı. Padi
şahın yanma geldikten sonra güvendiği adamları elçi olarak gönderip,
kendisine bağlı 40 kadar kaleyi yıktırdı. Sapık köpekler olan oraların
sakinleri fermana uyarak aşağıya indiler. Yalnız Alamut sınırına gel
mesine kadar kendilerine süre verilmesi için padişaha yalvardılar.
Padişah, iki üç gün sonral242 hareket emrini verdi. Rudbar kasaba

sından yeniden geçerlerken padişahın emri üzerine orada çadır kurup
konakladılar. Rudbar, İslâmî devirde Deylem meliklerinin merkezi idi.
Alaaddin de orayı dinlenme yeri olarak seçmiş ve orada bir köşk ile
bahçe inşa ettirmişti. Moğol ordusu, gösterdiği başarıyı kutlamak için
orda 9 gün bayram yaptı. Padişah Alamut’un eteğine vardı. Orada bir
gün kaldıktan sonra Rükneddin’i kaleye göndererek, [269] halkın orayı
terk edip aşağıya inmesini söyledi. Fakat kale komutanı Mukaddem’in,
onların isteğini geri çevirmesi üzerine Şehzade (Hülagu), orayı kuşat
ması için güçlü bir orduyla Bulagay’ı orada bıraktıktan sonra Lamma-
sar’a doğru hareket etti.
Çok geçmeden Alamut halkı kurtuluş yolunu tutup karşı koyma

kapısını kapadılar. Lammasar’ın eteğinde bulunan Rükneddin’e haber
göndererek ondan, padişahtan kendileri için şefaat dilemesini ve em
niyet y arlıg’ı (yarlıg-ı am an) almasını istediler. Rükneddin bir miktar
Moğol askeriyle yukarı çıkınca Mukaddem kaleden aşağı indi. Moğol
askerleri kale kapılarını ve m ancınıkları kırdılar. Kale sakinleri kaleyi
1241 Yani M eym un Diz’den.

1242 Yani M eym un Diz kalesinin fethinden iki üç gün sonra.
terk etmek için üç gün mühlet aldılar. O süre zarfında mallarından ta
şıyabildiklerini dışarı taşıdılar. Dördüncü gün Moğol askerleri ve dev
şirmeler (haşer), kaleye girerek sahiplerinin taşıyamadığı mallan yağ
ma ettiler.
Alamut, boynu yerde, diz çökmüş bir deveye benzer. Lamasar’ın

eteğinde bulunduğum sırada ünü her tarafı tutmuş olan kütüphaneyi
görme isteğimi padişaha [270] arz ettikten sonra ona «Oradaki nefis
kitapları ziyan etmemek gerekir” dedim. Bu teklifim padişahın hoşu
na gitti. Emri üzerine oraya gidip Kuran-ı Kerim lerden ve faydalı ki
taplardan elime geçenleri “Ölümden hay at çıkarır”1243 gibi çıkardım,
kürsilerden1244 rasat âletlerini, zâtu ’l h a la k 1245 ile yarım ve tam ustur-
labları1246 ve bunun gibileri aldım. Aklî ve naklî ilimlerde yeri olma
yan, onların sapık mezhepleriyle ilgili bütün kitapları yaktım. Oradaki
çok miktarda altın ve gümüş bulunan hâzineye “Ey sarı, sarı ol; beyaz
bey az o/”1247 sözünü okudum. Cömert davranıp oradan aldığım altın
ve gümüşleri halkın üzerine saçtım. Kütüphanede inceleme yaparken
Cil1248 ve Deylem Tarihini buldum. O kitap [271] Büveyhoğullarından
Fahrü’d-Devle1249 adına kaleme alınmıştı. Kitabın Alamut’la ilgili bö
lümünde şunlar yazılıydı: “Al-i Custan1250 dedikleri Deylem melikle
rinden biri, 246/860-61 yılında bu dağda bir kale inşa etmiş. Sonraki
Deylem melikleri onunla övünür olmuşlar. Orası daha sonraları da İs-
mailîlerin sığınağı olmuş.” Süllemî1251 Tarihinde de şunlar yazılıdır:
“Deylemliler, Irak’ı fethettikleri sırada, Mısır İsmailîlerden olan Siyah
Çeşm1252 adında bir kale komutanları (kutval) vardı. Daha sonraki yıl-
12,3 Kur'ân-ı Kerim, 3 0/18.

1244 Usturlabın bir parçası.
’245 Yıldız gözetlem e aleti.
1240 Yıldızların arz’a nazaran yükseklik derecesini bulmakta kullanılan âlet.
1247 Hz. Ali’nin Basra hâzinelerini ele geçirince söylediği söz. Bak.M es’udî,-Les Prai-
riesd’Or.IV 236.
1248 Gilan. Bak. Barthold, Turkestan s. 8
1249 Büveyhoğullarının hükümdarı.
1250 Al-i Custan veya Custanoğulları, İslâmiyetin ilk yıllarından 4/10. yüzyıla kadar A la
m ut Rudbar’ı, Talekan, Şah Rud ve Sefid Rud sahilleri gibi topraklarda hüküm sürm üş olan
Deylem m eliklerinin m ahallî yöneticileri.
1231 Ebu Ali el-Hüseyin b. Ahm ed b. M uhammed es-Süllem î el-Beyhakî, ünlü “Ahbar-ı
Vulat-ı Horasan” adlı eserin sahibi olup, eseri, 4/10. yüzyılın ortalarına kadar İran’ın doğu
bölgelerinin ve M averaünnehr’in tarihini konu alır. Yakut, Şeyh Saduk, Sam 'anî, İbn Hallikan,
Nizamî-i A razî, Cüveynî gibi tarihçiler onun eserinden kaynak göstererek yararlanm ışlardır.
Bu kitap bugün elde bulunmamaktadır.
larda [272] Hasan-ı Sabbah’ın orayı nasıl ele geçirdiği bundan önce
anlatmıştık. O kale çok sağlam bir şekilde inşa edilmişti. Demir bile
bu duvarlara işlemez, oradaki küçük bir taş parçasını yerinden oynata-
mazdı. Taşların ve kayaların içinde çeşitli uzunlukta ve genişlikte, taş
ve kireç kullanarak büyük hacimli su depoları yapmışlar, "Kayadan
evler yonttuğum uz’’ âyetinin dediğini yerine getirmişlerdi. Bunun dı
şında şarap, sirke, bal ve çeşitli sıvı ve katı yiyecekler için ambarlar ve
mahzenler inşa etmişler, sanki “Bina kuran ve dalgıçlık yap an şeytan
ları onun buyruğuna verdi”1253 tarifine uymuşlardı. Bu binaları, etraflı
olarak Kısas-ı Miıbin YJe1254 anlatılmış olan insan eliyle yapılmış o gör
kemli binalara benzetebiliriz. O kale yağma edilip yiyecekler çıkarılır
ken yağmacının biri, bal deposunu su havuzu sanmış ve yunus balığı
gibi oraya dalmıştı. S an ki “Babbinin katından ona bir nim et u laşm a
saydı, kın an m ış o la ra k sah ile a tıla cak tı’’1255 durumuna düşmüştü. Bah-
ru ırmağından1256 kalenin dibine kadar bir su yolu açmışlar ve kalenin
yarısını dolaşan o su kanalının önünü [273] taşla kesmişlerdi. Kalenin
biraz aşağısında denizi andıran, taştan havuzlar vardı. Kaleden inen
su depolanmak için orada birikir, fazlası dışarı atılırdı. Ta Hasan-ı Sab-
bah’ın zamanında yani 170 yıl önce konmuş olan bazı sıvı ve katı yi
yecekler, oradaki depolarda bozulmadan kalabilmişti. İsmailîye taraf
tarları onların bozulmadan kalmasını Hasan’m kerametine bağlarlar.
Bunlardan başka orada bulunan savaş araç ve gereçlerini burada anla
tacak olsak, birkaç cilt kitap daha yazmamız gerekir.”
Padişah (Hülagu), çok sayıda asker (haşem ) ve devşirmeyi (haşer)

oranın yıkımı için görevlendirdi. Askerler, duvarlara kazma işleteme
diler. Önce evlerin damını sonra duvarları yıkmaya çalıştılar. Bu işle
uzun süre uğraştılar.
Padişah, o bölgenin kışlağı olan Lammasar’a yerleşti. Oranın şey

tanlarına, belki sapıklığı bırakıp yılan deliğine benzeyen inlerinden
çıkarlar diye uzun bir mühlet verdi. Fakat bunun hiçbir yararını gö
remeyince Moğol ve Taciklerden meydana gelen bir orduyla Tayir Bu-

1254 Kısasu’l-Enbiya.
1255 Kur’ân-ı Kerîm, 6 8/49.
1256 Şah Rud’un diğer adı.
ka’yı oranın kuşatması için bıraktıktan [274] sonra amacına ulaşmış
ve muzaffer olarak 16 Zilhicce 654 (2 O cak 1257) tarihinde yola çıktı.
Rükneddin’i ailesi, hizmetçileri, şahsî eşyaları ve hayvanlarıyla bir

likte Kazvin’e yerleştirdiler. Ordusunu dağıtıp Moğol emirlerinin yö
netimine verdiler. Rükneddin, Hemedan’da bulunan padişahın yanma
kulluk bildirmeye ordu ’y a giderken güvendiği iki üç kişiyi, padişahın
elçileriyle birlikte Şam kalelerinin komutanını (kutval) getirmek, ora
ların hâzinelerini deftere geçirmek, o kaleleri padişaha bağlamak, pa
dişahın göğe benzeyen şemsiyesinin (çetıj oralara vardığında onu kar
şılamak için görevlendirildi.
Rükneddin, olumlu hareketlerinden dolayı padişahın ilgi ve sevgi

sini kazandı. Çok geçmeden gönlünü sıradan bir Türk ailesinin kızına
kaptırdı. Mecnun gibi, melikliğini aşkına feda etti. Sonunda padişah
tan izin alarak o kızla nikâhlandı. Bir gün şarap meclisinde şarkıcılar
dan şu rubaiyi söylemelerini rica etti.
Şiir:
“Ey p ad işah ! K apm a sağın m ak içiıı geldim . Yaptığımdan utanarak

geldim.
Senin cömertliğin ben i buraya saçım dan çek erek getirdi. Yoksa b e
nim bu ralarda n e işim vardı?”
Rükneddin, o günden itibaren her gün, kafasının kazanında Bahtri-

an damızlık aygırın azgınlığını pişirmeye ve tanıştığı herkese aşkından
söz etmeye başladı. Padişah ona düğün hediyesi olarak 100 baş deve
vermek istediyse de, “Ben bunları nasıl beslerim?” diyerek kabul etme
di. Fakat deve güreşine çok düşkün olduğundan, onların arasından 30
erkek deve aldı.
Sözün kısası Rükneddin, zifaftan çıktıktan sonra [275] Mengü Ka

an’a gitmek için padişahtan izin istedi. Padişah onun bu isteğini olum
lu bulunca 1 Rebiyülevvel 655 (9 Mart 1257) tarihinde yanma rehber
lik edecek adamlar alarak 9 kişilik bir kafileyle huzura varmak için
yola çıktı.
XVI. RÜKNEDDİN’İN BUNDAN SONRAKİ HAYATI VE
O KAVMİN SONU
Padişah, isteğini yerine getirip onu Cihan Padişahı Mengü Kaan’ın
huzuruna gönderirken, ona, yolunun Girdkuh’a uğraması ve dağdan
hâlâ inmemiş olan serserileri aşağı indirmesi görevini verdi. Onu yol
cu ettikten sonra ona nezaret etmesi için bir miktar Moğolu da onun
peşinden Bucra’ya gönderdi. Rükneddin Girdikuh’a varınca oradaki
serserilere, Moğolların yanında derhal aşağı inmelerini, gizli olarak da
inmemelerini söyledi. Oradan kalkıp Buhara’ya geldiği zaman geçim
sizliği yüzünden yanındakilere kavga edip yumruklaştı.
Aslında Cengiz Han’m koyduğu ve daha sonraları da geçerliliğini

koruyan bir yasaya göre, İsmailîlerden beşikteki bir çocuğun bile canlı
bırakılmaması gerekiyordu. Zaten kaleler düştükten sonra İsmailîle-
rin askerleri (haşem ) binler, yüzler şeklinde gruplara ayrılmış ve her
grup, Moğol komutanının ve askerlerinin gözetimi altına verilmişti. O
sırada çıkardıkları bazı olaylar, [276] onların kan damarlarının kesil
mesine sebep oldu. Mengü Kaan, bütün ordulara elçiler göndererek,
aralarında bulunan İsmailîlerin öldürülmesini emretti. Karakay Bitik
çi, Kazvin’e gidip Rükneddin’in oğullarını, kızlarını, kardeşlerini ve
dostlarını, sözün kısası onun kavminden olan herkesi yokluk ateşine
attı, Onlardan ikisini üçünü de Bulagan’ın1257 eline verdi. Bulagan da
onları, fe d a ile r tarafından bıçaklanarak öldürülmüş olan babası Çağa
tay’ın1258 kısası olarak öbür dünyaya yolladı. Böylece Rükneddin’in so
yundan kimse kalmadı.
[277] Kuhistan işleriyle görevli Horasan ordusu komutanı Ötegü Ci-

na’ya1259 verilen emir üzerine o, ruhlarına sapıklığın kök saldığı o top
luluğu, bir bahaneyle şehrin dışına çıkarıp onlardan 12 bin kadarını
kılıçtan geçirtti. Ondan sonra onları nerede buldularsa öldürdüler.
Rükneddin, Karakorum’a varınca Cihan Padişahı Mengü Kaan, “Se

nin bu kadar uzak bir yoldan gelmen boşunadır. Bizim hakkımzdaki
yasamız bellidir. Sen bağlılığını bildirdin de neden bazı kaleleri yıktır
1257 Bulagan, kum m anasına gelir.

1258 Curm agun ordusunun komutanlarından biri.
1259 M oğolca “yaşlı kurt” m anasına gelir.
madın? Derhal Girdkuh ve Lammasar’a geri dön. Ancak o kaleleri yık
tırdığın zaman bizim huzurumuza gelebilirsin” dedi.
Mengü Kaan, onu Girdkuh ile Lamassar kalelerini yıktırması için

geri gönderdi. O, Kangay’ın kenarına varınca yanında bulunan elçi
ler ziyafet vereceklerini vaad ederek onu ıssız bir yere çektiler ve ona,
onun babasının ve dedelerinin Allah’ın kullarına ettiklerinin günâhını
çektirdiler. Onu ve adamlarını ayakları altında iyice çiğnedikten sonra
kılıçlarına yem yaptılar. Böylece ondan ve sülâlesinden dünyada eser
kalmadı. O, onun akrabaları ve yakınları tarihe karışıp dillerde destan
oldular ve anlatılan bir hikâye halini aldılar.
[278] İsmailîlerin pisliğiyle kirlenmiş olan dünya bu şekilde temi

lendi; yolcular hiç çekinmeden yollarına gider oldular. Genç ve talihli
padişahın onların kökünü kazımasından sonra, herkes onun devleti
ne dua etmeye başladı. Gerçekten de bu iş, Müslümanların yarasına
merhem oldu ve dindeki yıkımı önledi. Şunu hiç kimse hiçbir zaman
aklından çıkarmasın ki onların dünyaya yerleştirdikleri fitnenin bo
yutları çok büyüktü, sebep oldukları karışıklıklar tahminlerin çok üze
rindeydi. Onlarla ilişki içinde olan herkes, her zaman korku ve panik
içinde bulunur, onların düşmanlıklarından ve hıyanetlerinden gece
gündüz zindan hayatı yaşardı. Sözün kısası, onlar bir kadehti, tüken
diler; bir rüzgârdı, dindiler. “Bu öğüt, kabu l eden lere bir öğüttür. ” “Al
lah onlara zâlim lere yaptığını yaptı. ”1260
NASIREDDIN B. MUHAMMED ET-TÜSî’NIN

BAĞDAT’IN FETHİ HAKKINDA KİTABA YAZDIĞI
ZEYİL
[280] Emniyet ve güven kaynağı olan Cihan Padişahı Hülagu Han,
Mülhidlerin ülkesine girmek ve o kavmin kökünü kazımak için ha
rekete geçince Halife’ye bir elçi gönderip, “Her zaman ben size itaat
ediyorum, deyip duruyorsun. Onu ispat etmek için şimdi bize askerî
yardım yapmam gerekir” dedi. Haberi alan Halife vezirlerine ve na-
iblerine oraya bir miktar asker göndermenin uygun olacağını söyledi.
Fakat onlardan bazıları Halife’ye “O, bu bahaneyle ülkenizi askerden
126° Kur’ân-ı Kerîm, 1 1/114.

arındırıp, zahmet çekmeden istediği zaman Bağdat’ı alacak” dediler.
Onların bu sözüne kanan Halife, asker gönderme işini ihmal etti.
Padişah, Mülhidlerin ülkesini fethetme işinden kurtulup Heme-

dan’a varınca, Halife’ye sert bir mektup daha gönderdi ve ondan niçin
asker göndermediğini sordu. Mektubu olan Halife korkuya kapılıp ve
zirinin görüşüne başvurdu. Vezir de ona, “Nakit paradan, mücevher
lerden, işleme silahlardan, [281] değerli elbiselerden, kıymetli binek
hayvanlarından, kölelerden, cariyelerden ve develerden meydana ge
len bir hediye hazırlayıp Hülagu’ya göndererek ondan özür dilemek
gerekir” diye akıl verdi. Onun dediği Halife’nin akima yattı. Denilen-
lerin derhal hazırlanmasını ve hediyeyi götürüp özür dileyecek iki üç
kişinin görevlendirilmesini istedi. Fakat orada bulunan Devat-dâr-ı
Kuçek1261 ile diğer devlet büyükleri, “Vezir bu kararıyla kendini kur
tarmak, bizi, askerleri ve Türkleri birbirimize düşürerek yok ettirmek
istemektedir. Onlar hediyeyi şehirden dışarı çıkardıkları zaman hedi
yelere el koyalım, veziri ve adamlarını ortadan kaldıralım” dediler.
Sözleri duyduktan sonra Halife, hediyeleri ve elçileri göndermek

te isteksiz davrandı. Hülagu’ya önemsiz miktarda bir hediye gönder
i26i Oevat-dâr-ı Sagir adıyla m eşhur olan Em irü'l-H acc M ukaddimü’l-Cuyuş M ücahided-
din Ebu’l-M eyamin Ay-Beg el-M ustansır, önceleri Halife M ustansır’ın yakınlarındandı. Halife
M usta’sım ’ın halifeliği sırasında işlerini giderek ilerletti. Sonunda adı geçen halifenin dev
letinin birinci derecedeki m em urlarından oldu. Devat-dâr-ı Kuçek, Şerefüddin İkbal Şarabî,
Devat-dâr-ı Bozorg lakabıyla tanınm ış olan Alaaddin et- Tabers ve daha sonra bahsedeceğim iz
Süleym an Şah b. Perçem-i İvayî halifenin devletinin dört sütunu gibiydiler. Devat-dâr-ı Kuçek,
6 3 2 /1 2 3 5 -5 yılında Musul Valisi Bedreddin Lulu'nun kızlarından biriyle evlenerek ona 20
bin dinar kırm ızı altın başlık ödedi. 6 3 5 /1 2 5 5 yılında, yani Bağdat’ın düşm esinden 3 yıl önce
M u’tasım ’ı halifelikten düşürüp onun yerine M u’tasım ’ın büyük oğlu Ebuî-Abbas A hm ed’i
oturtm aya kalktı. Halifenin veziri İbnü’l-Alkami, Halifeyi bu durum dan haberdar edince iki
taraf birbirine asker çekti. Bağdat’da büyük bir karışıklık m eydana geldi. Çok sayıda insan ya
ralanıp öldürüldü. Sonunda Sahib Divan Fahrüd-din Damganı, Halife ile Devat-dâr’m arasını
buldu. Devat-dâr hakkında söylenenlerin yalan olduğuna dair şehirde tellal çağırttı. Hutbede
Halifeden sonra Devat-dârın adının zikredilm esinden sonra ortalık yatıştı.
M oğolların Bağdat'a saldırısı sırasında onlara karşı koyma taraftarı olanların en ateşlisi
Devat-dâr-ı Kuçek idi. Buna karşılık vezir İbnü'l-Alkami, Anadolu Selçukluları, Fars Salgurlu-
ları ve Kırman Kara Hıtaylıların Moğollara karşı davranışlarını örnek alarak vergi verip itaat
etm ek ve şahneleri kabul etm ek taraftarı olduğundan ikisi arasında büyük bir çekişm e başladı.
Bağdat’ın fethi üzerine Devat-dâr-ı Kuçek, 2 Safer 6 5 6 (9 Şubat 1 258) tarihinde Hülagu’nun
em riyle katledildi. Sonra kellesini M usul'a götürüp orada halka teşhir ettiler.
Devat-dâr-ı Kuçek’in Celaleddin adında bir oğlu vardı. Hülagu onu yan m a alarak yetişti
rip büyüttü. Fakat M oğollara karşı içinde düşmanlık besleyen Celaleddin 6 6 2 /1 2 6 3 -4 yılında
avlanm ak ve Hz. Hüseyin’in şehit edildiği yeri ziyaret etm ek bahanesiyle sahip olduğu her
şeyi alıp Bağdat’tan Suriye’ye oradan da M ısır’a yani Moğolların düşmanı olan M ısır Memlük-
lülerinin devletine taşıyarak sığındı. Hülagu bunu duyunca çok üzüldü. Bu yüzden hastalığı
arttı ve kısa bir süre sonra da hayata veda etti.
di. Gönderileni alınca padişah çok öfkelendi. Halife’ye haber yollayıp,
“Kendin gel. Eğer gelmiyorsan vezirden, Devat-dâr-ı Kuçek’ten, Süley
man Şah’tan1262 birini gönder” diye haber gönderdi. Fakat halife, onun
1262 Şihabeddin Süleym an Şah b. Bercem el-İvayî, Luristan ve civarında ikâmet etmiş olan
Şiva adlı tanınm ış Türkm en boyunun reisiydi. Ravendî’nin Rahatü’s-siidûr'u, Selçuklu tarihi
hakkında yazılm ış olan Seyyid Sadreddin’in Zübdetü’t-tevarih’i, Tarihü’l-İbnü’l Esir, Siret-i
Celaleddin Menkubernî, İbn Ebi’l-Hadid’in Şerh-i N eh-cü’l-Belaga’sı, Tabakat-ı Nâsırî, Havâ-
disü’l-Camia, Tarih-i Güzide ve Nüzhetii’l-kulub gibi 6 /1 2 7 /1 3 ve 8/14. yüzyıllarda yazılmış
olan tarih kitaplarında onların adı İva, İye veya el-Türkmanü’l-İvaî olarak geçer. Fakat adı
geçen kitapların bazılarında İva yerine yanlış olarak İvan yazılmıştır. M uhtem elen sözünü
ettiğimiz Süleym an Şalı’ın babası olan İva Türkm enlerinin reisi B ercem ü’l-İvaî’niıı adı, İbnü’î
esir tarafından birkaç yerde anılmıştır. Bercem veya perçem kelimesi, Oğıız Türklerinin leh
çesinde Türk yiğitlerinin savaş zam anında kuşandıkları ve kendilerini onunla diğerlerinden
ayırt ettikleri ipekli bir kumaş veya vahşi sığırın kuyruğu m anasına idi. Diğer Türk lehçelerin
de perçem veya becgeııı olarak geçen bu kelime, Türklerde isim olarak çok sık kullanılmıştır.
Mesela bunların arasında Razî ve Muttekî zam anlarında Bağdat’ın em irii’l-um era makamında
bulunan Becgem'i, sayabiliriz. Bu adla anılan daha birçok Türk emiri vardır ki bunların adı
Tecarübii’l-ümeın ve zeylinde zikredilmiştir.
Sözünü ettiğimiz Süleym an Şah, Hemedan bölgesinin yöneticisi idi ve başkenti de He-
m edan’ın giiney-batısına 3 fersah uzaklıkta bulunan Bahar veya Vahar adında bir kaleydi. Bu
kale bugün de Bahar adıyla anılır. İva Türkm enleriyle, Luristan em irleri arasında ender olarak
görülen yakınlaşm anın yanında genellikle düşmanlık ve savaş hüküm sürerdi.
Süleym an Şah’ın adı 6 1 0 /1 2 1 3 -4 ilâ 6 5 6 /1 2 5 8 yılları arasında meydana gelen olaylara
karıştığı için tarih kitaplarında sık sık anılmıştır.
6 1 0 /1 2 1 3 -4 yılı dolaylarında Halife, Süleym an Şah'ı İva Türkm en aşiretinin reisliğinden
azledip, yerine onun küçük kardeşini tayin etti.
6 2 1 /1 2 2 4 yılında Sultan Celaleddin Menkuberııî’ııin yolu Hindistan’dan dönüşünden
kısa bir süre sonra Süleym an Şah’ın kalesinin yakınına düştü. Celaleddin, ondan kendisi için
bir cariye isteyince Süleym an Şah, yanında onu uygun bir cariye bulunmadığını, eğer nikah
lamak isterse, kızkardeşini ona verebileceğini söyledi. Sultan Celaleddin, çaresiz kalıp, onun
kızkardeşiyle evlendiği gece Süleym an Şah’ın kızkardeşini orada bıraktı. Aradan bir m üd
det geçince onun hamile olduğunu öğrenen Sultan, onu yanına çağırdı. Sultan’ın Süleym an
Şah’ııı kız kardeşinden bir oğlu oldu ve ona Kimkar Şah adını koydu. Bu çocuk 3 seneden
fazla yaşam adı. Ahlat kuşatması sırasında öldü.
Sultan Celaleddin’in A hlat’ı kuşattığı (6 2 6 -6 2 7 /1 1 2 8 -1 1 2 9 ) günlerde, Halife M ustansır’m
gönderdiği elçiler gelip Sııllan Celaleddin’den, Musul valisi Bedreddin Lulu, Erbil yöneticisi
Muzafferri'ıddin Kök Böri, İva Meliki Şihabeddin Süleym an Şah, Cibal Meliki İmadeddin Peh
livan b. Hezar Esf gibi Bağdat'a bağlı olan em irleri buyruğu altına almak için uğraşm amasını
rica etti. Sultan Celaleddin, Halife’nin bu isteğini kabul etti. Sözünü tutacağına dair yemin
ettikten sonra elçilere izzet ve ikramda bulundu ve yanlarına bir de kendi adam ını katarak
onları Bağdat’a uğurladı. Fakat A hlat’ı fethettikten ve o m eseleden kurtulduktan sonra Sultan
Süleym an Şah ile İmam eddin Pehlivan b. Hazar Esf hakkında halifeye verdiği söze pişman
oldu. O iki meliki yeniden kendisine bağlamayı aklına koydu. Fakat bunu yapm adan onların
kimin tarafında olduğunu, kalplerinin nereye meylettiğini öğrenmek ve ondan sonra gerekeni
yapm ak istedi. Bunun için Siret-i Celaleddin Menkubemî’nin yazarı Nesevî’yi görevlendir
di. Onu o iş ve halledilm esi gereken küçük m eseleler için 6 2 7 /1 2 2 9 -3 0 yılının ortalarında
A hlat’tan İsfahan’a gönderdi. Nesevî, Tebriz, Kazvin ve Sin yolunda anılan yılın Ramazan
ayının 2 8 ’sinde (21 Ağostııs 1 230) İsfahan’a vardı. Her iki m elikin de can ve gönülden Sultan
Cela-leddin’e bağlı olduklarını öğrenince geri döndü. Ondan sonra Sultan, Nesevî’yi Alam ut
İsmaililerin meliki Alaaddin M uham m ed’in yanına elçi olarak gönderdi.
635 yılının Cemaziyelevvel (Aralık 1 237) ayında Süleym an Şah’ın kızını, Başkadı(kadi-
yü ’l-kudat) Abdurrahm an b. el-Lem ganî ile naiblerin huzurunda, bin dinar başlıkla Mustan-
sır’ın ünlü em irlerinden Em ir Cemaleddin Kuş Tim ur’un oğlu M uzafferüddin M uham m ed ile
Bağdat’ta evlendirdiler.
Halîfe M ustansır’ın 10 Cem aziyelâhır 6 4 0 (5 aralık 1242) tarihinde ölm esinden ve yas
törenlerinin bitm esinden sonra halifenin veziri Nasıreddin b. en-Nakid, aralarında Süleym an
Şah’ın da bulunduğu bütün em irlere ve devlet büyüklerine hil'atler ve m akam lar dağıttı.
Süleym an Şah’ın Melike Hatun adındaki kızkardeşi, Küçük Lur m elikleriden Adududdin
Gerşasf b. Nııreddin M uhamm ed b. Ebi Bekr b. M uham m ed b. Hurşid ile evliydi.
Adududdin G erşasf’ın o kadından Şucaeddin Hurşid, Seyfeddin Rüstem ve Nııreddin
M uhamm ed adlarında üç oğlu vardı. Hüsam eddin Halil b. Bedr B.Şucaeddin Hurşid b. Ebi
Bekr b. M uham m ed b. Hurşid adındaki Adududdin’in devletine göz dikmiş olan am casının
oğlu Adududdin'in devletini Moğol devletine bağlamak arzusuyla ayaklanıp ülke yönetim ini
eline geçirdi ve bir yıl sonra da Adududdin ‘i işkenceyle öldürdü. Süleym an Şah’m kızkardeşi
Melike Hatun kocasının öldürülm esinden sonra henüz çocuk olan 3 oğlunu, gizlice Süleym an
Şah’ın yanına gönderdi. Bu yüzden Hüsam eddin Halil b. Bedr ile Süleym an Şah arasında
düşmanlık başgösterdi. Bir ayda 31 defa birbiriyle savaştılar. Sonunda Süleym an Şah yenildi.
Bahar kalesi ile Hemedan topraklarının bazısı Lurluların eline geçti. Bir süre sonra Süleym an
Şah yeni bir ordu hazırlayıp, Dehliz adıyla anılan bir yerde Hüsam eddin ile savaşa tutuştu.
Onu yenip geri döndü. Bir müddet sonra Hüsam eddin Halil, intikam almak için onun peşine
düştü. Süleym an Şah’ın kardeşi Öm er Beğ'i yakınlarıyla birlikte öldürdü. Bundan birkaç yıl
sonra Süleym an Şah, Hüsamedin Halil’e karşı savaşan Halife’ye yardım etmek için 6 0 bin ada
m ıyla oraya gitti. Hüsam eddin Halil, kendi adam larından ve M oğollardan oluşan 9 bin piyade,
3 bin süvari ile Şabur H ast’ta Süleym an Şah ile savaşa tutuştu. Ö nce Süleym an Şah yenildi.
Fakat m ücadeleyi elden bırakmadı. Yardıma gelen yeni birliklerle beraber yeniden savaşa gir
di. Hüsam eddin Halil “Süleym an Şah’ı yenm eden ölm eyeceğim» diye yem in etm esine rağmen,
ona yenildi; askerlerinden M üslüman ve Moğol olarak yaklaşık 1 6 0 0 kişi öldürüldü. Sonra
kendisi de yakalanıp kellesini kaybetti. Onun başını kesip Süleym an Şah’a gönderdikten son
ra vücudunu yaktılar. Süleym an Şah onun kellesini getirenlere “Eğer canlı getirmiş olsaydınız,
onun canını bağışlayacaktım " dedikten sonra şu rubaî’yi söyledi. Şiir:
Zavallı Halil Bedr, şaşırmış ve aklına Bahar'ı fethetme hevesinin tohum unu ekmişti. He
ves devi onu Süleym an’ın kapısına attı. Sonunda Süleym an Şah’m devlerinin eliyle öldürül
dü.”
Bu savaşın tarihi 6 4 3 /1 2 4 5 yılları civarındadır.
Daha önceleri Hem edan civarında ikâmet eden Süleym an Şah’ın ne sebeple Halife’nin
sarayına bağlanıp Bağdat’ta ikâmet ettiğini bilm iyoruz. Fakat onun, Bağdat’ın fethi sırasında
öldürülm esine kadar Bağdat’ta yaşadığı yaklaşık 20 yıl zarfındaki hayatı, çeşitli tarih kitap
larında, halifenin devlet büyüklerinin arasında anlatılmıştır. M usta’sım ’m devrinin sonlarına
doğru Devat-dâr-ı Kebir ile İkbal Şarabî’in ölüm lerinden sonra Süleym an Şah, Devat-dâr-ı
Kuçek adıyla bilinen M ücahideddin Ay Beg ve vezir M ueyyedüddin el- Alkami ile ülkenin ilk
üç kişisi arasında yerini aldı.
Hülagu, Bağdat’ı alm aya kesin olarak karar verince M usta’sım ’a gönderdiği elçilerle yu
karıda adını andığımız üç kişiyi yani Süleym an Şah’ı, Devat-dâr-ı Kuçek’i ve Veziri Bağdat'tan
huzuruna çağırdı. Fakat Halife her defasında onun bu isteğini çeşitli özürler ileri sürerek geri
çevirdi. Bağdat’ı kuşatan Moğolların galip geleceği sırada Hülagu, yanına görüşm ek için gel
miş olan Halifenin adam larından İb-nü’l-Cevzî, İbn Darbus ve Sahib Divan Fahrüddin’i, Sü
leyman Şah ile Devat-dâr-ı Kuçek’i getirm eleri için şehre gönderirken onların gelmesi için
yarlıg ve payza çıkardı. Sözü edilen kimseler ister istem ez 1 Safer 6 5 6 (8 Şubat 1 258) ta
rihlerinde Hülagu’nun yanına gittikleri zam an Hülagu, onlara “M ısır’a sefer düzenleyeceğim .
Askerlerini topla getir” diye em ir verdi. Ertesi gün Moğollar gelenlerin hepsini öldürdükten
sonra Süleym an Şah’ı da yakınlarından 7 0 0 kişiyle beraber eli bağlı olarak Hülagu’nun hu
zuruna getirdiler. Hülagu ona, “Sen yıldızları tanıyan bir m üneccim sin. Niye yıldızlara bakıp
da Halifenin başına gelecek olanları ona söylem edin? Eğer onun başına gelecekleri önceden
haber verseydin, o savaşa başvurm adan yanım ıza gelip itaat altına girerdi” diye cevap verdi.
Ondan sonra Hülagu’nun fermanı üzerine onu ve bütün adam larını şehit ettiler. Süleym an
dediklerinin hiç birini yapmayıp özür dilemekle yetindi. Halifenin bu
davranışı karşısında padişahın öfkesi büsbütün arttı. Bağdat üzerine
yürümek için birkaç defa harekete geçti. Fakat öfkesini bastırarak geri
döndü. Bir defa da Muhyiddin’in oğlu [282] İbnü’l Cevzî’yi1263 gönde
rip meseleyi barışçı yollardan halletmeye çalıştı. Fakat onun da bir fay
dası olmayınca 655 yılının Şevval (Ekim 1257) ayında Hemedan’dan
hareket etti. Sukuncak Noyan ile Baycu12'14 Noyan’ı sağ cenah öncü bir-
Şalı ile Deval-dâr’ın kellesini M usul’a Bedreddin Lulu'ya gönderdiler. Süleym an Şah ile dost
olan Bedreddin Lulu onun ölüm üne çok üzüldiiyse de kendi canının korkusundan onların
kellesini asıp halka teşhir etti.
Daha önce bahsettiğim iz gibi 6 4 3 /1 2 4 5 -6 yılında Küçük Lur’un padişahı Hıisanıeddin
Halil b. Bedr, Süleym an Şah ile yaptığı savaşta yenilip öldürülünce Küçük Lur’un padişahlığı
onun kardeşi Bedreddin M es’ud B. B edr’e geçm işti. O, Mengü Kaan’ın huzuruna giderek, düş
manı Süleym an Şah’ı halifenin desteklediğini kendisinin ise Moğolların hizmetinde bulundu
ğunu belirtikten sonra, Süleym an Şah’a karşı savaşmak için ondan yardım isteyince Mengü
Kaan, onu Hülagu’nun yanında İran’a göndermişti. Bağdat fetlıedilirkeıı Bedreddin Mes’ud,
Hülagu'dan Süleym an Şah’ın kendisine teslim edilm esini istem işti. Hülagu da ona "Gelecekte
ne olacağını Tanrı bilir” diye cevap vermişti. Bağdat fethedilip Süleym an Şah öldürülünce
Bedreddin Mes’ııd Süleym an Şalı’ın akrabalarına, “İsteyen burda kalsın, isteyen de Bağdat'a
gitsin. Kalanları yakınlarımla evlendireceğim ” deyince onların bazıları orada kaldı. Bazıları
da Bağdat’a geri döndü. Bedreddin M es’ud, Süleym an Şah’ın kızlarını oğullarıyla, kızlarıyla
da oğullarını evlendirdi. O evliliklerden çok sayıda çocuk doğdu ve onların nesli devam etti.
Süleyman Şah, bilgili ve kabiliyetli bir insandı. Farsça güzel şiirler söylerdi. İlm-i ııii-
cum 'da da derin bilgisi vardı. Yukarıda naklettiğimiz rubaisinden başka onun Atabeg Saad
Zeııgi’ye esir düştüğü sırada söylediği şu rubaiyi de burada nakledelim. Şiir:
"Allah korusun, ben Zengî’nin ordusundan korkmam. Ne de savaş m eydanından ve as
lanla savaşmaktan.
Ey Padişah Zengi (zenci) ile beni niye korkutmak istiyorsun? Ben çocuk muyum da Zen-
gi’den (zenci) korkayım."
Bunun yanında Esirüddin Umanî gibi Süleym an Şah’ı şiirlerinde övmüş birçok şair vardır.
(Bak.M ulıaınmed Kazvinî, Tarih-i Cilıaıı-güşa, III, 4 5 3 -4 6 3 ).
I2“ Şerefeddin Abdullah b. M uhiyeddin Ebi M uhmam ed Yusuf b. Cemaleddin Ebi Fa-
rac Abdurrahm an b. el-Cevzî, Bağdat kadısı ve Beşriyye m edresesinde m üderris idi. Kuşatma
sırasında halife tarafından Hülagu’ya elçi olarak gönderilmiş, Bağdat’ın fethinden sonra da
Halife'nin devletinin büyükleriyle beraber katledilmiştir.
i™ Baycu Noyan, Yasa’ut kabilesinden olup, Moğolların ünlü komutanlarından biriydi.
Ögedey Kaan, onu diğer ünlü bir Moğol komutanı alan Cıırmagun Noyan ile İran ve Rum ülke
lerinin fethine görevlendirdi. Baycu 6 4 0 /1 2 4 2 -3 tarihinde Anadolu’ya varıp Anadolu Selçuklu
sultanlarından I. Alaaddin Keykubad’ın oğlu Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev ile 6 Muharrem
641 (27 Haziran 1 2 4 3 ) tarihinde Erzincan’ın nahiyelerinden Kösedağ'da savaşarak onu yendi
ve Anadolu topraklarını Moğol topraklarına kattı.
Mengü Kaan tarafından Hülagu’nun batı ülkelerinde görevlendirdiği tarih olan 6 5 0 /1 2 5 2 -
3 yılında, daha ön ce Curmagun ile İran’a gelmiş olan B aycu’ya Anadolu’ya hareket etmesi
emri verildi. Hülagu İran’a gelince Baycu Noyan da Azerbaycan’dan gelip ona katılınca Hü
lagu çok sinirlendi. “Curmagun Noyan em redilen yere gitti de sen hâlâ İran’da ne arıyorsun?
Hangi savaşı kazandın ve hangi yeri itaat altına alarak yağlam adın? Yoksa bu kadar askerin
le Halife’den mi korkuyorsun?” diye onu azarlayınca Baycu, “Benim hiçbir suçum yok. Ne
em redildiyse onu yaptım . Rey kapısından Anadolu'ya ve Suriye’ye kadar yürüdüm . Yalnız
nüfusunun kalabalık, askerinin ve silahının pek çok ve yollarının dar oluşu yüzünden Bağdat
işini henüz halledem edim. Bundan sonra ferman padişahımındır. Neyi em rederse yerine ge-
liklerinin başında Erbil, Şehrzur ve Dakuk dağlan üzerinden yola çı
kardı. Ked Buka ile [283] Ankiya Noyan1265 da sol cenahtan Kerit1266 ile
Bayat üzerinden yol aldılar. Ordunun merkezinde yerini alan padişah
da Kirmanşah ve Halavan yolunda ilerledi.
Bağdat tarafından ise, Devat-dâr-ı Kuçek komutasında bir ordu çı

kıp Bakuba1267ile Bacsera1268arasında...1269 sahilinde karargâh kurdu. O
sırada padişah, Baycu’ya Dicle’yi geçip [284] batı tarafından Bağdat’a
girmesini buyurdu.
Padişah Hilvan’a vardı. Orayı aldıktan sonra sürvariler oradan ay

rıldılar. Moğol öncü birlikleri, yoldan Ay Beg Halebî’ye rastlayıp onu
tiririm ” diye cevap verdi. Bu cevap üzerine Hülagu’nun gazap ateşi söndü ve “Şimdi Magrib
denizi sahiline kadar gidip, o topraklan, Afrines ve Leskarî’nin elinden alm an gerekiyor” diye
B aycu’ya em ir verince Baycu Noyan derhal oradan ayrıldı. Anadolu vilayetlerine asker çekip
bütün Anadolu’yu ele geçirdi. Oraları yıkıp yağmaladı. B aycu’nun Anadolu’ya saldırısının ta
rihi olarak tarihçiler değişik rakam lar verirler. İbni Bibi, Selçuknâm e'de (s.287) 6 5 4 / 1 2 5 6 ; Ib-
nü’l-İbrî, M ııhtasarü’d-Düvel'de (s.462 6 5 3 /1 2 5 5 ; C am iü't-tevarih (Quatm ere neşr.s.2 2 0 -2 2 4 )
de 6 5 5 /1 2 5 7 yılını gösterir.
Nihayet 6 5 5 /1 2 5 7 yılının sonlarında Hülagu, Bağdat’a yürüm eyi kararlaştırınca, A nado
lu'yu yurt tutm uş olan Curmagun ile Baycu Noyan’ın askerlerinin sağ cenahtan Erbil üzerin
den Musul’a varm aları, M usul’dan da Bağdat’ın batısına inmelerini em retti (Cam iü’t-tevarih,
Quatrem ere neşr. 3 6 2 ). Emri 9 M uharrem 6 5 6 (17 Ocak 1 2 5 8 ) tarihinde alan Baycu Noyan,
Buka Tim ur ve Sukuncak Noyan’la birlikte Duceyl yolundan Dicle’yi geçip, İsa Nehri bölge
sine vardılar. M uharrem ayının ortasında Bağdat’ın batısına varıp, şehrin Dicle kenarındaki
m ahallelerine indiler. 22 M uharrem ’de (30 Ocak) savaşa başladılar. Bağdat’ın fethinden son
ra Ram azan 6 5 7 (Ağustos 1 2 5 9 ) tarihinde Hülagu, Suriye tarafına hareket edince B aycu ile
Sıınkur’a sağ cenahtan yürüm eleri em rini verdi. Bundan sonra Camiü’t-Tevarih’in Htılagu’dan
bahseden bölüm ünde ve daha başka yerlerde B aycu’nun adı geçm ez. Fakat aynı kitabın “Türk
ve Moğol Kavimleri” bölüm ünde Baycu'nun hayatı ve oğulları hakkında bilgi vardır. Reşided-
diıı, Moğol kavim lerinden Yasa’ut hakkında şunları söylüyor: Büyük em irlerden Kadan, bitik-
çilerin büyüklerinden Bukay ve Baycu Noyan, Yasaut’tandı. Baycu, Cebe’in akrabalarından
olup Ogedey Kaan, ön ce onu bin kişilik ordunun, sonra da tümenin komutanı yapıp C urm a
gun ile Anadolu’yu ben ele geçirdim ” diye gururlanıp büyüklenmeye başlayınca Hülagu onu
çağırıp ifadesini aldı. Onu suçlu bularak cezalandırdı. M alının yarısına el koydu. Bir tümen
olan askerini de ikiye bölerek yarısını C urm agun’un oğlu Şiram un'a verdi.Baycu Noyan’ın
oğlunun adı Adak, onun oğlunun adı da Sülem iş idi. İslam padişahı Gazan, B aycu’ya suyur-
gamişi ile birlikte 5 bin süvari verip onu tüm en emiri yapınca B aycu’nun davranışı değişti.
Bayancar ile Bucukur’u öldürdü. Sonunda işlediği bu suçtan dolayı hayatını kaybetti (Ca
m iü’t-tevarih, Berezin neşr. 1 .2 8 1 -2 8 2 ).
Buna göre, B aycu’nun Hülagu’nun em riyle katledilm esinin tarihi, onun Hülagu’nun sağ
cenahında Suriye’ye hareket ediş tarihi olan Ram azan 6 5 7 (Ağustos 1259) ile Hülagu’nun
ölüm tarihi olan Rebiyülahır 6 6 3 (Ocak 1 265) tarihleri arasında olmalıdır.
1265 Başka kaynaklardan bu adda bir şahıs yoktur. Belki de bu Hülagu'nun kom utanların
dan İlke Noyan’dır.
izse B Ugünkü Hürrem âbad’ın güneyinde bir yer.
1267 Bugün Yakubiye adıyla bilinen Bağdat'ın 10 fersah kuzey-doğusunda Hanekin-Bağdat
yolu üzerinde Diyali nehri sahilinde bir kasaba.
1268 Bağdat’ın 9 fersah kuzey-doğusunda Diyali nehri sahilinde küçük bir şehir.
um M etinde boş bulunan bu nehrin adı Bağdat’ın doğusundaki ünlü Diyali nehri olmalı.
yakalayarak padişahın huzuruna getirdiler. Ay Beg, sorulanlara doğru
cevap verdiği için Hülagu onun canını bağışlayıp ona öncü birliğin
de görev verince Moğollarla birlikte yola çıktı. Harezmli şehzadelerin
hayatta kalan kalanlarından biri de öncü birliğinde bulunuyordu. Bu
şehzade Halifen’nin ordusunda bulunan Kara Sunkur’a bir mektup ya
zarak, “Biz ve siz aynı milletteniz. Ben kulluğumu gösterip Moğollara
boyun eğdim. Bana çok iyi davranıyorlar. Siz de canınıza acıyıp, bo
yun eğin ve kurtulun” dedi. Kara Sunkur, ona yazdığı cevapta, “Hülagu
kim oluyor da Abbasoğlulları sülalesine saldırıyor? Bu devlet onun gi
bilerini çok gördü. Eğer Hülagu’ya barış lazımsa, gelip Halife’nin ülke
sini harap etmeye kalkmasın. Eğer o, derhal Hemedan’a döner, oradan
Halifeye özür dilediğini bildirirse, biz de Devat-dâr-ı Kuçek’ten sizin
için şefaat dileriz. O da gidip Halife’ye yalvarır. Halife insafa gelir, ba
rışı kabul eder” dedi. Bu mektup Hülagu’ya gelince Hülagu güldü ve
“Hüküm Tanrı’nındır. O, ne isterse o olur” dedi.
Sukuncak ile Baycu’nun Dicle’yi geçmeleri üzerine Bağdat halkı,

[285] Padişah Hülagu’nun Bağdat’a gelmekte olduğunu anladı. De-
vat-dâr, Moğol ordusunun Dicle’yi geçip Bağdat’a vardığını duyunca
ordusuyla birlikte Bakuba’dan dönerek, Anbar yakınında önden giden
Sukuncak Noyan ile savaşa tutuşup, onu yendi. Baycu Noyan’a yetiş
tiklerinde, o ordusunu geri çevirerek, Devat-Dâr’ın üzerine yürüdü ve
onu yendi. Pek çok kimse öldürüldü ve sağ kalanlar yenik olarak Bağ
dat’a döndüler.
Padişah, Diyalî nehrini, orada [286] tekne bırakmadıkları için ken

disini suya vurup geçerek 656 yılının Muharrem ayının ortasında
(O cak 1258) Bağdat kapısının önüne indi. Buka Timur’u da şehrin batı
tarafına gönderdi. Emri üzerine Moğolların çeper1270 dedikleri duva
rı Bağdat’ın etrafına yapmaya başladılar. Bir gece bir gündüz gibi bir
zaman zarfında padişahın maiyetinde bulunan askerler bir taraftan,
Buka Timur, Sukuncak ve Baycu Noyan’a bağlı askerler diğer taraftan
yüksek bir duvar diktiler. Duvarın şehir tarafındaki iç kısmına derin
bir hendek kazdılar. M ancınıkları yerleştirip savaş düzenini aldılar.
i27o Ağaçtan ve ottan yapılan duvar.

Dışarıda bunlar olurken şehrin içindeki Halife, Sahib Divan1271 ile
İbn Darbus’u az bir hediyeyle Hülagu’ya gönderdi. Halifenin hediye
yi az göndermesinin sebebi, ona “Çok [287] gönderirsen, çok korktu
derler” diye akıl vermelerindendi. Halifenin elçileri gelince padişah,
Devat-dâr ile Süleyman Şah’ın niçin gelmediklerini sordu. Halife ona
cevap olarak, “Siz, vezir, Devat-dâr ve Süleyman Şah’tan birini istedi
ğiniz için ben de sizin sözünüze uyarak onların en büyüğü olan veziri
gönderdim” dedi. Onun üzerine Hülagu, “Ben onu Hemedan’da söyle
miştim. Artık Bağdat’ın kapısındayım. Şimdi durum değişti. Niye bi
riyle yetineyim? Her üçünü de göndermelisin” dedi.
Çok geçmeden savaş başladı. Padişah, şehrin doğu tarafında Acem

burcunun1272 karşısında, Ked Buka’nm askeri de Necabe Kavs tarafın
da savaşıyorlardı. Balagay1273ile Sübetay1274 [288] şehrin sağ tarafında
idiler. Buka Timur da Bağ-ı Bakkal1275 denen Batı tarafında bulunuyor
du. Sukuncak ile Baycu, Adudî hastanesi1276 tarafını tutmuşlardı. 22
Muharrem 656 (30 O cak 1258) günü Moğollar her taraftan saldırıya
geçtiler. 5 gün 5 gece şiddetli savaşlar yaptılar. O sırada padişah, sey-
yidlerin, bilginlerin, Hıristiyan keşişlerinin, şeyhlerin ve savaşa girme
yenlerin canlarının bağışlandığına dair bir ferman yazmalarını buyur
du. O fermanı okun ucuna takarak şehrin içine attılar.
O günden sonra savaş daha da şiddetlendi. Gece, gündüz durma

dan devam etti. Nihayet 28 [289] Muharrem (7 Şubat) günü güneş do-
1271 Sahib Divan Fahrüddin Ebu Talib Ahm ed İbnü’d-Damgani, Abbasî halifelerinden
M ustansır ile M ustasım ’m devletinin büyüklerindendi. 4 2 4 /1 2 2 8 -9 yılında Halife M ustansır
tarafından Celâleddin M enkubem î’ye elçi olarak gönderildi. 6 4 3 /1 2 4 5 -6 yılında da Halife
M usta’sım Billah tarafından “sahib divan” olarak tayin edildi. Hülagu, Bağdat’ı aldıklaıı sonra
onu aynı görevinde bıraktı; ilgi ve iltifatlarıyla şereflendirdi. Onun ailesini ve evine sığınmış
olan herkesin canını ve malını bağışladı. Bağdat’ın fethinden, yani 6 5 7 /1 2 5 8 -9 yılından sonra
Sahib Divan, vergilerin hesabını vermek için ordu’su (karargah) Azerbaycan’da bulunan Hüla-
gu'nun yanına gitti. Hülagu ona büyük bir ilgi ve sevgi gösterdi. Onu Bağdat’a yönetici olarak
tayin etmek istedi. Fakat onu çekemeyenler, onun Hülagu’nun aleyhinde çalıştığı konusunda
Hülagu’yu ikna ettiler. Clrmiye yakınındaki üşnu’da hapisteyken 65 yaşında hayatını kaybetti.
1272 O sm anlılar tarafından Tabyatü’z-Zaviye adı verilen Bağdat’ın doğu tarafında bulunan
büyük burc.
1273 Balagay b. Şiban b. TUşi b. Cengiz Han.
1274 Sultan M uham m ed Harezmşah ile savaşan Cengiz Han’ın ünlü komutanı Sübetay Ba-
hadır’dan başka bir Sübetay olmalı.
1275 Nerede olduğu tespit edilemedi.
1276 A dudü’d-Devle Deylemî’nin yaptırdığı hastane olup Bağdat’ın kuzey-batısında, Dic
le’nin batı sahilinde Kazimeyn şehitliğine yakın bir yerde bulunuyordu. Bugün o binadan
hiçbir iz yoktur. Hatta 7 2 7 /1 3 2 6 -7 yılında Bağdat’a varan İbn Batuta’ya göre, orası tam am en
yıkılmış harap bir vaziyetteydi.
garken Moğol ordusu kalenin duvarlarına çıkmayı başardı. Önce Acem
burcunu ele geçirerek iki yönden ilerleyip kale burçlarını tamamen ele
geçirdiler ve orada bulunanları aşağı attılar. Sabah namazı vaktinde
bütün surlar, Bağdatlıların elinden alındı.
Şehrin etrafına duvar yaparlarken padişahın emri üzerine Bağ

dat’ın aşağısındaki yukarısındaki teknelere el koymuşlar, köprüleri ka
pamışlar, oralara bekçiler dikmişler, mancınıklarla neft silahlar yer
leştirmişlerdi. Savaş Şiddetlenince Devat-dâr, Bağdat’ın aşağı kısımda
tekneyle kaçmak istedi. Moğollar durumu öğrenince m ancınıkları ve
okları harekete geçirdiler. Buna rağmen o yine de kaçıp canını kurtardı.
Onun üç teknesini yakalayıp adamları öldürdüler ve silahlarını aldılar.
Alevîlerin nakibi de teknede öldürüldü.
Moğollar kale duvarlarını ele geçirdikleri zaman padişah, şehir hal

kının duvarları yıkmalarını istedi. O arada elçiler gelip gitti. Padişah,
Devat-dâr ile Süleyman Şah’ın şehirden çıkmasını, Halifenin de arzu
ediyorsa gelmesini, etmiyorsa yerinde kalmasını buyurdu. Halife, or
tanca oğlunu Devat-dâr ve Hülagu’nun yanma varmadan geri döndü.
Hülagu yanına gelen Süleyman Şah’a “Bağdat askerinin çoğu [290] bi
zim tarafımıza geçti” dedikten sonra, onu askerlerini dışarı çıkarması
için şehre gönderdi. Ertesi gün padişahın huzuruna gelen Süleyman
Şah’ın işini bitirdiler. Bağdat halkı, Şerefeddin Meragî1277 ile Şihabed-
din Zenganî’yi1278 gönderip Hülagu’dan canlarının bağışlanmasını is
teyince kendisi için tehlike çanlarının çalmaya başladığın anlayan
Halife şehirden çıkmak için izin istedi. 4 safer (11 Şubat) günü oğlu,
imamlardan, seyidlerden ve şeyhlerden, yakınlarından bazı kimseler
le padişahın huzuruna vardıktan sonra onu Kalvaz1279 burcuna indirdi
ler. Moğollar padişahın emri üzerine şehri yağmaladıktan sonra padi
şah, Halifenin evini görmek için oraya gitti. Her tarafı gezdikten sonra
Halifeyi de oraya getirtti. Halife oraya gelince bütün malını çıkarıp
halka dağıtılması için padişahtan istekte bulundu. Padişah da onun
1277 Diğer kaynaklarda da Bağdat’ın Moğollar tarafından alm ışı sırasında adı geçen bu
şahsın sadece adını biliyoruz.
1278 Şihabeddin Ebu’l-Menakıb Ahmed b. M ahmud ez-Zencanî. Bağdat’ın ünlü âlimle
rinden olup, Bağdat’taki Nizamiye ve M ustansıriye m edreselerinde m üderrislik ve o şehrin
başkadılığını yapmıştır. Onun bir de Kur’ân-ı Kerim tefsiri vardır. Bağdat’ın fethinden sonra
6 5 6 /1 2 5 8 yılında vefat etti.
' 27° Dicle’nin doğusunda Bağdat’ın ünlü kale kapılarından biridir. Bugün de ayaktadır ve
Babü’ş-şarkî “doğu kapısı” adıyla anılır.
mallarını yakınlarına, emirlerine, askerlerine ve yanında bulunanlara
dağıttıktan sonra bir tabak altını Halifenin önüne koyup ona “Bunları
ye” dedi. Halife, “Onlar yenmez” cevabını verince padişah, “O halde
bunları niye sakladın da askerlere vermedin? Bu demir kapıları ni
çin söküp ok ve mızrak yapanlara vererek nehir kenarında bulunan
karargâhımıza gelmedin? Eğer gelseydin, ben nehri geçmezdim” dedi.
Onun üzerine Halife, “Allah’ın takdiri böyleymiş” cevabını verince pa
dişah, “Şimdi senin başına gelecekler de Allah’ın takdiridir” dedikten
sonra Halifenin oğullarını ve kadınlarını dışarı çıkarmalarını emretti.
Moğol askerleri, Halifenin sarayına girdiler. Orada bulunan 700 kadın
ile 1300 hademeyi diğerlerinden ayırdılar.
Yağma işini bitirdikten sonra bir hafta şehir halkını rahat bıraktılar
ve topladıkları ganimetleri çuvallara [291] koymakla meşgul oldular.
14 Safer (21 Şubat) günü padişah, şehrin kapısından hareket etme

den Halifeyi çağırttı. Onu oraya1280 getirdiler. Arkasından ortanca oğ
luyla beş hedemesini de orada hazır ettiler. O gün1281 o köyde onunla
ortanca oğlunun hayatına son verdiler. Ertesi gün de büyük oğlu ile
yakınlarını Kalvaz kapısında öldürdüler. Fakat Halifenin kadınlarına
ve hademelerine dokunmadılar. Padişah ertesi gün oradan hareket etti.
Veziri1282, Sahib Divan’ı1283 İbn Darbus’u1284 vezire vezirlik, Sahib Di-
van’a sah ib divanhk, Darbus’a da oran askerlerinin1285 komutanlığına
vererek [292] Bağdat’a gönderdi, Ustu Bahadır’ı1286 da oraya şah n e ta
yin etti.
'280 Nereye? Bu yerin adı diğer kaynaklarda Vakf köyü olarak geçer.
1281 Yani 14 Safer 6 5 6 (21 Şubat 1 258) günü.
1282 Yani vezir M ueyyidüddin Alkamî.
1283 yani Fahrüddin Ahm ed Damganî’yi.
1284 Bazı kaynaklarda adı Darnus olarak geçen Abbasî halifelerinden M usta’sım Bilah’ın
yakın adam larından N ecm eddin el-Has adıyla tanınm ış olan Abdül Gani b. Ed-Darbus, önce
Bağdat’ta m ezarlarda tuğla işçisi olarak çalışırken M ustansır zam anında Halifenin güvercinle
rinin burçlarından birine hadem e olarak girmiş, sonra bütün güvercin burçlarının başkanlığı
makam ına yükselm işti. Daha sonra M usta’sım zam anında daha da ilerleyerek M usta’sımın
sarayının hacibi olmuş ve Necm eddin el-Has lakabım almıştır. Halife ona özel bir ilgi gösterir,
bütün önemli işleri ona danışırdı. Devlet erkânı ondan çekinirdi. O, vezirin odasına gelince
vezir ayağa kalkar yanında biri varsa dışarı çıkarır, bir arzusu varsa, onun vasıtasıyla Halifeye
ulaştırırdı. Moğollar tarafından Bağdat’ın fethinden sonra Hülagu onu önce “divan hazinedar
lığına", sonra da Moğolların devletinde önemli bir görev olan işçilerin ve sanatkârların bağlı
olduğu idarenin başına getirdi. O bu görevdeyken Bağdat’ta 6 7 7 /1 2 7 8 -9 yılında öldü. Aynı
şehirde evinin bahçesinde toprağa verildi.
1285 İşçiler ve sanatkârlar m anasına kullanılmıştır.
1286 Hülagu’nun Bağdat’ın Fethinden sonra oraya şahne olarak bıraktığı şahsında adı yal-
Padişahın emri üzerine Moğollar, Bağdat’ı imar edip, insan ve hay
van ölülerini kaldırarak çarşı pazarı yeniden canlandırdılar.
Padişah, muzaffer ve amacına ulaşmış olarak Siyah Kuh’a1287 gel

di. Orada Buka Timur’u daha önce boyun eğmiş olan Hille ile Vasıt’ın
yöneticiliğine tayin etti. Buka Timur, oraya varıp halkı sorguya çek
ti. Oradan Vasıt’a hareket etti. Orada bir hafta kıtal ve yağmada bu
lunduktan sonra geri dönüp atına binerek Şuşter’e gitti. Şerefeddin
el-Cevzî’yi de halkı ikna edip boyun eğdirsin diye yanında götürdü.
Onlar Şuşter’e varırlarken Şuşter’de bulunan askerlerin ve Türklerin
bazıları kaçtılar, bazıları öldürüldüler, bazıları da boyun eğdiklerini
bildirdiler. Kufe ve Basra asker gelmeden boyun eğdi.
nız Tarih-i Cihan-güşa'da bu adla anılmaktadır. Diğer kaynaklar onun adını Ali Bahadır oldu
ğunu söyler. Belki de Ali Bahadır adı ona M üslüman olduktan sonra verilmiştir.
Ali Bahadır, Hülagu ordusunun em irlerinden biriydi. Bağdat’ın fethi sırasında Müslü
m anlarla birlikte cam iye gittiği ve dini vecibeleri yerine getirdiği söylenir. Bağdat’ın fethinden
sonra m etinde de geçtiği gibi Hülagu onu Bağdat şahneliğine tayin etti. 6 5 8 /1 2 5 9 -6 0 yılında
Ali Bahadır, İmadeddin Ömer b. Kazvinî ve Irak yöneticilerinin bazı ileri gelenleriyle birlikte o
sırada Şam 'da bulunan Hülagu’nun O rdu’suna (karargâh) giderek 6 5 7 /1 2 5 8 -9 yılında Hülagu
tarafından İmaddedin Öm er b. Kazvinî ile ortak yönetm esi için bütün Irak’ın yöneticiliği
ne tayin etti. Onlar, Ata Melik Cüveynî hakkında iftirada bulunarak onu, devletin mallarını
zim m etine geçirmekle suçladılar. Hülagu o işin soruşturulm ası için birkaç kişi görevlendirdi.
Yargu’da Ata Melik’in suçu sabit görülünce öldürülm esine karara verildiyse de bazı devlet
büyüklerinin araya girm eleri üzerine Ata Melik’i, sakalını keserek cezalandırdılar. O cezadan
sonra Ata Melik halkın arasına çıktığı zaman yüzünü kapatırdı. 6 5 9 /1 2 6 0 -6 1 yılında ülkenin
sahib divan’ı Ata Melik C üveynî’nin kardeşi Şem seddin M uham m ed Cüveynî, Hülagu’nun Or
du’sundan Bağdat’a gelerek Ata Melik Cüveynî’ye atfedilen suçların asılsız olduğu hakkındaki
Hülagu’nun beratını getirdi. Ata Melik, hükümet konağında Hülagu’nun beratını okuduktan
sonra yüzünü Ali Bahadır’a göstererek, “Sakalı keserlerse yerine yenisi çıkar. Fakat kelleyi
keserlerse hiçbir zam an yerine yenisi gelmez” dedi. O zam andan sonra Ali Bahadır ile diğer
gam mazların cezasını vermek için tedbirler düşündü. Bağdat ileri gelenlerinin ve hakim leri
nin, Ali Bahadır’ın ve arkadaşlarının devletin malının ne kadarını zim m etine geçirdiğine dair
yazılı ifadelerini aldı ve o belgeyi padişaha gönderdi. Onun üzerine Hülagu, olayın soruştu
rulm asını emretti. Yargu’da Ali Bahadır’m ve arkadaşlarının suçu sabit görüldüğünden onla
rın katli konusunda ferman çıktı. 6 6 0 /1 2 6 1 -2 yılında İmadeddin Ömer Kazvinî’yi, 661 /1 2 6 2 -3
yılında da Ali Bahadır ile suç ortağı Alevî'yi ölüm e gönderdiler.
1287 Siyah kuh, yani kara dağ adında İran’da ve İran dışında pek çok dağ adı vardır. Dağ
daki taşların siyah renkte olması dolayısıyla bazı dağlara bu ad verilmiştir. Fakat burada sözü
edilen Kara Dağ, Hemadan yakınlarındaki bir dağın adıdır.
KRONOLOJİK TABLO
a) Büyük Hanlar
Cengiz Han (603 - 624 / 1206 - 1227)
Ögedey (624 - 639/1227-1241)
Töregene Hatun (639-644/1241-1246)
Güyük (644-647/1246-1249)
Mengü (647-658/1249-1260)
b) Ilhanlılar
Hülagu (654 - 663 / 1256 - 1265)
Abaka (663 - 680/1265-1282)
Ahmed Teküder (680-683/1282-1284)
Argun (683-690/1284-1291)
Geyhatu (690-694/1291-1295)
Baydu (694/1295)
Gazan Mahmud (694-703/1295-1304)
Olcaytu (703-716/1304-1316)
Ebu Said (716-736/1316-1336)

1. Yesügay Ailesi
Yesügay
t * y f 1r
Cengiz Han Cöşi Kasar Koşi’un Ötegin Belgütay
''
Ye:KU Yesüngay
2. Cengiz Han Ailesi
Tuşi Çağatay Ögedey Toli Çürçetay Kölgen Orhan

(Çöşi) (Tuli) (Cürçeday)
3. Tuşi (Cöşi) Ailesi
t T t t t
Hordu Batu Berke Berkecer Sibekan Tangut Bogal Toga
(Ordu) (Siban) Timur
S ar tak
f
Balagay Minkadur
Kuli Konkuran
Ulagçı
Tutar
4. Çağatay Ailesi
_L
Moşi Metiken Yesü Baydar
I
Tegüder Tekşi Burı Yesün Kara veya

Toka Kara Hülagu
5. Ögedey Ailesi
T
Güyük Köten Köçü Kadagan Kadagan Melik
(Kadan) (Kadan) veya
y Mengü
Hoca Naku Siremün
6. Toli (Tuli) Ailesi
Mengü Kubilay Hülagu Arık Böcek Möge Sögeti Sübetay

Möngke Böke (Sögedü)
Abaka Cumkur Yaşmuk

Nuştegin Garce
f
Kutbeddin
Muhammed Harezmşah
Atsız Harezmşah
Hıtay Han Süleyman Şah Ebu’l - Feth - il Arslan Atlıg

Harezmşah
I
Tekiş Harezmşah
1
Sultanşah Harezmşah
Taceddin Togan Yunus Han Alaaddin Nasıreddin

Alişah Togdu Muhammed Melikşah
1 ~
Erbüz Han Arslan Hindu
Şah Han
1
r t ’1 1r ’1 }
Han Sultan Gıyaseddin Rükneddin Celaeddin Uzlak Ak
(Kızı) Pir Şah Gur Sancı Menküberti Sultan Sultan
Terken (kızı)
BİBLİYOGRAFYA
Aka, İsmail, Mirza Şahruş ve Z am an ı, TTK yay. Ankara 1994

Alaaddin Ata Melik Cüveynî, The History o f the World -C onqueror,
İng. çev. J.A. Böyle; Arapça çev. Târih, F âtihu ’l -âlem Cihanguşay,
Muhammed Altuncu, Haleb 1405 (1985)-, Farsça sadeleştirilmesi:
Tahrirî-i N ev ez Tarih-i Cihanguşay, Mansur Servet, Tahran 1362 Ş.
(1983)
Bartlod, V.V, Turkestan Dow to the M ongol Invasion, London 1928; M o
ğol İstilâsına k a d a r Türkistan, Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız,
TTK. Yay. Ankara 1990
Beyhakî, Ebu’l-Fazl: Târih-i Beyhakı, Ganî ve Feyyaz Neşr. Tahran 1324
(1945)
Grousset, R., - L e Conquerant du Monde, Paris 1944
------------ L’Em pire d es Steppes, Paris 1939
------------ L’Em pire d es Mongol, Paris 1941
Haig, W.: Turks an d Afghans, Cambridge 1928
Hambis, L., La H auteA sie, Paris 1953
Hondgson, M.G.S., The Order o f Assasins, The Hague 1955
Howorth, H.H., History o f the Mongols, 4 c., London 1826-1927
Kafalı, Mustafa, -Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükselik Devirleri,
İstanbul 1976
------------ Cengiz Han, TDVİA, c.7, s.367
Kafesoğlu, İbrahim, H arezm şahlar Devleti Tarihi, TTK. yay. Ankara
1956
Kopraman, Kazım Yaşar, Mısır M em lukleri, Ankara 1989
Köymen Mehmet Altay, Büyük S elçukluk İm paratorluğu Tarihi, Anka
ra 1984
Lewis, B., The Orijines o f Ism ailism , Cambridge 1940
Marquart, Über d as Volkstum d er Kom anen, Berlin 1914
Merçil, Erdoğan, M üslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK yay. Ankara
1993
Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, Ankara 1948
Nesevî, Siretü’s-Sultan C elâleddin Mengubirti, neşr. ve Fransızcaya çev.
O. Houdas, Historie d e sultan D jealal ed-Din M ankobirti, Paris 1891,
1895
Pelliot, P., Notes sur l ’Histoire de la H orde d ’Or, Paris 1950
Ravendi, R ah atii’s-sudur ve âyetü ’s-surur, neşr. Muhammed İkbal,
Londra Leiden 1921; Türkçe Çev. Ahmet Ateş, TTK. Yay. 2 c. An
kara 1956
Reşideddin Fazlullah, C âm iü ’t-tevârih; târih-i m ubarek-i G azanî (His
torie des Mongols) neşr. ve Fransızcaya çev. Quatremere, C. I, Paris
1836; N. Berezin neşr. ve Rusça çev., Moscow, 1858-1888; Rusça
çev.: İ. Simirnova, Moscow 1952
Spuler, B., -Die Mongolen in Iran, 2. bsk. Berlin 1955; Türkçe çev. Ce
mal Köprülü: İran M oğollan, TTK yay. Ankara 1987
------------ Die Goldenen Horde, Leipzig 1943
Sa’alibî, Abdü’l-Melik b. Muhammed, Yetimetü’d-dehr, Beyrut 1873
Safa, Zabihullah, Târih-i Edebiyyât d er İran, 5 c. Tahran 1369 (1990)
Sümer, Faruk, A n adolu ’da Moğollar, SAD I (Ankara 1970) s. 1-147
Taner, Aydın, C elâlü ’d-Din H ârizm şah ve Zam anı, Ankara 1977
Turan, Osman, Selçuklular Z am anında Türkiye, İstanbul 1971
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına M edhal, TTK
yay. Ankara 1988
Vassaf, Fazullah b. Abdullah Şirazî, Vassâf el - H adra d er ahvâl-i
selâtiıı-i Moğol, neşr. ve Almancaya çev: Hammer-Purgstal (Geschi-
cte W assaf’s) Viyana 1857
Vernadsky, G., The Mongols an d Russia, New Haven 1953
Vladimirtsov, B., - Cengis - Khan, Paris 1948
------------ Le râgim e socia l des Mongols, Paris 1948
DİZİN
A Ahmed (Nizümül-Mülk’ün oğlu)

Abacı 25, 482 556
Abaka 3, 5, 7,20, 21, 22, 23, 24, Ahmed (Tegüder) 5
25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, Ahmed Belhî 116,117
33, 34, 35, 36, 41, 42, 43, 44, Ahmed Bitikçi 17, 503
45, 50, 51, 52, 53, 55, 58, 60, Ahmed Dunbaverdî 557
61, 62, 63, 64, 66, 501, 603, Ahmed Hocendî 116
605 Ahmed-i Bedili 268
Abbas b. Temin 544 Ahmet (Emir) 27, 42, 483, 608
Abdullah 2, 3, 7, 9, 20, 21, 27, Ahnef 198
43, 44, 54, 109, 154, 202, 313, Akaş Melik 348
335, 375, 519, 524, 525, 526, Akçe 280
529, 530, 531, 532, 533, 535, Ak-Melik 175
540, 541, 543, 544, 596, 608 Ak Sultan 341, 343
Abdullah b. Fazlullah eş-Şirazî 2, Alaaddin 30, 32, 38
54 Alaaddin Alevî (Seyyid) 297
Abdullah b. Meymun 529, 531, Alaaddin Bahaeddin Cuveynî 65
532,533 Alaaddin Keykubad 220,596
Abdullah b. Muaviye 524 Alaaddin Muhammed X, 108,
Abdullah b. Salim el-Basrî 533 112, 575, 576, 594
Abdullah Ebi Bekr b. Ahmed b. Alaaddin Muhammed el-Hotenî
Nasr 2 108,112
Abdü’l-Melik Ataş 547, 548 Alaaddin (sultan) VII, X, XI, 2,
Ad 80, 360 5, 7, 8, 9, 14, 15, 17, 18, 19,
Adem 49, 76, 88, 270, 499, 528, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 29, 35,
560 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44,
Abdullah Aftan 525 46, 47, 49, 50, 51, 53, 54, 55,
Ahmed 7, 43 58, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 108,
112, 162, 220, 234, 297, 393,
512, 575, 576, 577, 579, 580, 148, 165, 167, 172, 182, 210,
581, 582, 583, 585, 587, 593, 219, 221, 222, 227, 230, 232,
594, 596, 606, 607 244, 263, 271, 281, 283, 289,
Alaçin Begi 97 303, 307, 365, 372, 384, 407,
AlakNoyan 125 423, 426, 428, 433, 434, 437,
Alau’d-Devle 401 447, 492, 524, 525, 526, 527,
Alaü’l-Mülk Tirmizî 315 528, 529, 530, 531, 536, 538,
Alaü’l-Mülk Kunduz 388 540, 541, 543, 544, 547, 550,
Alemdar Bitikçi 466 553, 554, 558, 560, 569, 575,
Alevi-i Çergî 216 5 7 6 .5 8 8 .6 0 2
Alevî-yi Mehdi 549 Ali Hoca (İmiIIi) 231
Ali (Emir, Şikban) 63 Ali Hoca (Kizduvanlı) 125
Ali (Hakimoğlıı) 539 Ali (Hz.) 2, 3, 7,8, 10, 20, 21,
Ali b. Ahmed b. Ebi Bekr 49 23, 26, 27, 43, 46, 49, 56, 62,
Ali b. İsa b. Mahan 222 64, 65, 66, 111, 135, 142, 148,
Ali b. İsmail 527 165, 167, 172, 182, 210, 219,
Ali b. Muhammed 2, 8, 23, 56, 221, 222, 227, 230, 232, 244,
111, 219, 303, 547 263, 271, 281, 283, 289, 303,
Ali b. Musa er-Rıza 526, 529 307, 365, 372, 384, 407, 423,
Ali Cekinan 62 426, 428, 433, 434, 437, 447,
Ali Durugunî 148 492, 524, 525, 526, 527, 528,
Ali (EmirŞikban) 2, 3, 7, 8, 10, 529, 530, 531, 536, 538, 540,
20, 21, 23, 26, 27, 43, 46, 49, 541, 543, 544, 547, 550, 553,
56, 62, 64, 65, 66, 111, 135, 554, 558, 560, 569, 575, 576,
142, 148, 165, 167, 172, 182, 588.602
210, 219, 221, 222, 227, 230, Allame Kazvinî 293
232, 244, 263, 271, 281, 283, Allame Kirmanî 293
289, 303, 307, 365, 372, 384, Alp Arslan 520, 556
407, 423, 426, 428, 433, 434, Alp Direk 278, 279
437, 447, 492, 524, 525, 526, Alp-Er Han 145
527, 528, 529, 530, 531, 536, Alp Gazi 286, 287
538, 540, 541, 543, 544, 547, Alp Han 146
550, 553, 554, 558, 560, 569, Alp Tegin 255, 535
575, 576, 588, 602 Alp Tegin Muizzî 535
Ali (Hakimoğlıı) 2, 3, 7, 8, 10, 20, Altun Begi 97
21, 23, 26, 27, 43, 46, 49, 56, Altun Han 192, 194
62, 64, 65, 66, 111, 135, 142, Altun Tag 255
Amed Hacib 390 260, 261, 262, 263, 264, 270,
Amid-i Buzurg 147 276, 280, 281, 520, 553, 554,
Amidü’l-Mülk Şerefeddin Bistam 556,606
412 Arslan Şah 276
Ankiya Noyan 597 Arslan Taş 553,554
Anuşirevan (Nuşirevan) 70, 194 Asil Rugedî 416, 417
Arghasun 482 Aşkabus 370
Argun (A baka’nın oğlu) 3, 5, 9, Atabek 9, 43, 63, 163, 224, 267
13, 14, 15, 16, 17, 19, 25, 26, Atlıg (Atsız’ın oğlu) 257, 606
27, 38, 41, 42, 43, 44, 55, 57, Atsız IX, 10, 11, 255, 256, 257,
61, 62, 63, 64, 66, 132, 229, 258, 260, 261, 262, 270, 309,
230, 234, 239, 250, 410, 416, 606
418, 419, 420, 421, 422, 423, Avfî 10
424, 425, 426, 428, 429, 430, Ay Abe 162, 263
431, 439, 441, 442, 443, 445, Ay Beg Halebî 597
4 4 6 .4 8 9 .5 0 1 .5 0 3 , 504, 603 Aynü’l-Mülk 350, 351
Argun (Emir) 3, 5, 9, 13, 14, 15, Ayyar Beg 264
16, 17, 19, 25, 26, 27, 38, 41, Azam Melik 386, 387
42, 43, 44, 55, 57, 61, 62, 63, Azid 544, 545, 546
64, 66, 132, 229, 230, 234, Aziz Ebu Mansur Nizar 535
239, 250, 410, 416, 418, 419, Azizeddin Tuğraî 262
420, 421, 422, 423, 424, 425, Aziz Yalavac (Bak. M ahm ud Yala-
426, 428, 429, 430, 431, 439, vac) 194
441, 442, 443, 445, 446, 489, Aznavur 370
501.503, 504, 603 Azra 302
Arıg Böke 454, 460, 470, 500
Ariz-i Zuzenî 179 B
Arka tu 26
Bacman 456, 457
Arslan (Emir) 10, 27, 114, 115,
Bahadır 20, 26, 132, 133, 191,
116, 120, 145, 175, 260, 261,
238, 246, 599, 601, 602
262, 263, 264, 270, 276, 280,
Bahaeddin Şemseddin 7
281, 520, 553, 554, 556, 606
Bahaeddin Bağdadî 271
Arslan Han 114, 115, 116, 120,
Bahaeddin Cuveynî 65
145,26 0
Bahaeddin Herginanî 249
Arslan Han Mahmud 260
Bahaeddin (Melik) - 7, 10, 12, 13,
Arslan (II. Tuğrul’un oğlu) 10, 27,
14, 15, 21, 24, 43, 44, 45, 46,
114, 115, 116, 120, 145, 175,
59, 65, 72, 249, 250, 251, 268, Bedreddin Lulu 234, 390, 593,
271, 404, 405, 406, 409 594,5 96
Bahaeddin Muhammed 7 ,1 0 ,1 2 , Beg Tegin (Silâhdar) 162
15, 21, 44, 45, 46, 59, 72, 268, Behram Şah 256, 493
271 B eki(bak.Sorkotani Beki) 94, 100,
Bahaeddin Muhammed b. Ali 10, 230, 233, 235, 237, 238, 242,
271 244, 402, 418, 423, 426, 454,
Bahaeddin (Sultan Tekiş’in kâti 4 5 5 ,4 5 6 ,4 6 3 ,4 6 4 , 482, 498
bi) 7, 10, 12, 13, 14, 15, 21, Belgütay 187, 460, 604
24, 43, 44, 45, 46, 59, 65, 72, Benaketî 2, 56
249, 250, 251, 268, 271, 404, Beni Aglabid 533
405, 406, 409 Berke 20, 187, 234, 244, 464,
Bahaü’l-Miılk 165, 166, 168,169, 467, 472, 487, 604
173 Berkecer 187, 234, 244, 604
Bala Bitikçi 97, 100, 101 Berk Yaruk 255, 556
Balagay (S ibekan ’m oğlıı) 498, Beş Kulaç 408
501, 512, 520, 599, 604 Beyzavî 2, 21,541
Balgay Aka 496 Bigu Han 263
Barak Hacib 134, 353, 364, 391, Bijen 101, 119, 274
393, 394, 397, 398, 399 Bilge Kuti 98, 100
Barçuk 96 Bilge Tegin 255
Bare 92 Blochet 5, 6, 13, 14, 16, 52, 53,
Barışmas Han 146 57, 59, 138, 241, 248, 377,
Barmas 172, 173 472, 489, 498, 500
Baron Victor Rosen 1 0,54 Bogal 244, 604
Batu 101, 128, 187, 197, 229, Borakcin 246
234, 242, 243, 244, 245, 246, Bozorg Umid (Kiya) X, 560, 562,
247, 402, 405, 406, 408, 410, 563, 565, 566, 567, 568, 569,
413, 414, 419, 420, 423, 428, 571
430, 439, 442, 456, 459, 460, Böcek 246, 456, 457, 470, 501,
461, 462, 463, 464, 482, 483, 605
487, 498, 604 Börkay Noyan 181
Baycu 419, 499, 596, 597, 598, Bu Abdullah Katamî 532
599 Bu Abdullah Sufi Muhtesib 532
Baydar 233,246, 605 Bu Ali Ardistanî 569
Bedî’i Hemedanî 76 Bu Cafer (Kiya) 560
Bedreddin Çağır 272 Bughalay 482
Buğra Han 261, 335 Ceceken Beki 418, 498
Buka 22, 24, 25, 27, 38, 98, 99, Celaleddin er-Rindî 135
148, 162, 166, 167, 238, 402, Celaleddin Ali b. El-Hüseyin 263
428, 460, 489, 498, 499, 503, Celaleddin Harezmşah 234
506, 507, 509, 512, 586, 590, Celaleddin Haşan X, 314, 334,
597, 598, 599, 602 573
Buka Timur 498, 506, 509, 512, Cemaleddin Ali Tefrişi 447
586, 597, 598, 599, 602 Cemaleddin Ay Abe 162
Buku Han 101, 103, 104, 105, Cemaleddin Has Hacib 17, 428,
225, 275, 279, 379, 380 429,43 0
Bulagan 591 Çengî 477
BulagayAka 587 Cengiz Han XI, 5, 12, 15, 20, 53,
Bulga (Emir) 425 55, 56, 57, 58, 74, 79, 82, 83,
Bulgan (Hatun) 33 84, 85, 86, 88, 89, 91, 92, 93,
Bul Kasım b. Havşab 531, 532 94, 95, 96, 97, 106, 107, 109,
Bulmuş Buka 98 110, 115, 116, 117, 118,
Bu Müslim Razî 549 120, 121, 122, 123, 129,
Bundukdâr 26, 35 132, 133, 134, 135, 137,
Bu Necm Sarrac 547 144, 145, 146, 147, 148,
Burhaneddin 140, 268, 269 153, 154, 155, 156, 157,
Burhaneddin Ebu Said 268 159, 160, 161, 163, 164,
Bu Rıza 299 170, 175, 177, 181, 183,
Bu Tahir Arranî 554 186, 187, 188, 189, 190,
But Beki 100 206, 217, 237, 244, 248,
But Tengri 93 317, 318, 319, 341, 345,
Büri 233, 246, 481, 482 347, 348, 349, 350, 378,
Bürilgitay 480, 482 386, 388, 389, 390, 399,
413, 416, 418, 443, 452,
C 460, 461, 464, 466, 468,
473, 482, 486, 487, 490,
Çabala b. Ayham 347
521, 576, 591, 599, 603,
Cafer Sadık 525, 526, 529, 530,
607
533,54 7
Çiğin Korçi 142
Cafer Tayyar 524
Cinkay 228, 229, 230, 231, 240,
Cağa Noyan 485
243, 400, 409, 410, 412, 413,
Cebe (Veya Yeme) 160, 161, 162,
414, 417, 439, 482
163, 166, 169, 172, 179, 180,
181,597
Cin Timur 12, 57, 60, 124, 125, Ebu Bekir Divane 169, 173
402, 403, 404, 405, 406, 408, Ebu Bekr (Atabek) 109, 154, 221,
409, 410, 436, 437, 438, 439 227, 262, 315, 340, 341, 354,
Cumgar Oğul 500 361,366, 448
Curmagun 191, 219, 239, 378, Ebu’l-Abbas Ahmed 43, 44, 532
380, 381, 390, 402, 404, 405, Ebu Leheb 440
414, 419, 422, 436, 499, 591, Ebu’l-Fazl Abdurrezzak 7
596,597 Ebıı’l-Fazl Beyhakî 280
Alaaddin Ata Melik Cuveynî 3, Ebu’l-Fazl (Reis) 7, 62, 76, 136,
5, 7, 35, 36, 37, 38, 39, 42, 46, 280, 435, 555, 556, 607
51, 53, 65, 490 Ebu’l-Ferce Gregorisus 55
Çağan 238 Ebu’l-Hasan Ali 111, 219, 434
Çağatay 604 Ebu’l-Hasan Cevher 534
Ebu’l-Hasan Saidî (Kadı) 567
D Ebu’l-Hattab 529, 530
Ebu’l-Kasım Ahmed 542
Dad Beg Habeşî 255
Ebu’l-Kasım İsa 544
Dâd Habaşî b. Altun Tak 550
Ebu’l-Meali Nahhas 255
Danişmend Hacib 131, 132, 211,
Ebu’l-Mehasin Yusuf Tagri-birdî
221,409, 482
26
Dara 241, 507, 508
Ebu’l-Meymun Abdü’l- Mecid b.
David Melik 431
Muhammed 544
Daysan b. Said 540
Ebu Mansur Nizar 535, 542
Deccal 435, 437, 534
Ebu Muhammed Abdullah b. Yu
Devat-dâr-ı Kuçek 593, 594, 595,
suf b. Hafız 544
597, 598
Ebu Rıza el-Karî 433
Dihdar Bu Ali 553
Ebu Said 2, 4, 143, 217, 268, 603
Dinar (Melik) 133, 266, 267, 282,
Ebu Talib 524, 540, 599
309
Ebu Temim Ma’ad 534, 541
Dinha 21
Ebu Turab 181
Ebu Yala 433
E
Ebu Yezid 533, 534
Ebi Ferve 9 Edgard Blochet 6
Ebi Nasr Kayravanî 535 Edgü Timur 410, 411, 412, 413,
Ebrehe b. Sabbah 293 414, 419, 439
Ebu Abdullah el-Beyzavî 541 Edib Sabir 258
Ebu Ali Mansur 536, 544 Edward Browne 5
Efrasiyab 101, 119, 204, 308, Fahrü’l-Mülk Nizameddin
309, 345, 347, 380 Ebu’l-Mealî Kâtib-i Camî 179
Ekinci 255 Fatıma Hatun 418
Elçigitay 238, 422, 423, 483, 484 Fazl (Komutan) 2, 7, 8, 9, 62, 76,
Elçi Pehlivan 356, 366 136, 210, 280, 435, 519, 531,
Elçitay 187, 233, 468, 478 535, 555, 556, 607
Elfî 35 Fazlullah b. Ebi’l-Fahr es-Sehaî
Emineddin Dihistanî 299 62
Emin (Halife) 8, 43, 44, 222, 344, Ferecullah 43
345, 347, 352, 384 Feridüddin Beyhakî 394
Emin Melik 344, 345, 347, 352, Feridun 70
384 Feridun Gurî 149
Emire Zerrab 547 Fila 219
Emir Han 352 Firavun 84, 108, 434
Enverî 11, 207, 259, 470, 504 Firdevs-i Semerkandî 288
Er-Buka Pehlivan 148 Fuma 264, 265, 266
Erbüz Han 277, 606
Erkatu 19 G
Esed b. Abdullah 375
Gadak 97, 144
Eşref (Melik) 45, 365, 377
Gayır Han 117, 118, 120, 316,
Eyyüb 8
317
Gaymış Hatun 15, 242, 482
F Gaymış (Oğul Gaymış) 15, 98,
Fahreddin (Başkadı) 234 100, 242, 243, 244, 250, 416,
Fahreddin Abdülaziz el-Kufi 269 466,480, 482
Fahreddin Behiştî Hoca 427, 430 Gazan 2, 3, 5, 14, 27, 28, 36, 44,
Fahreddin Bitikçi (Hoca) 421, 55, 191, 597, 603
4 2 2 ,4 2 5 Geyhatu 5, 28, 43, 63, 603
Fahreddin Müstevfî-i Kazvenî 43 Gıyaseddin 3, 12, 266, 283, 285,
Fahreddin Nizameddin Ferid 286, 291, 328, 355, 390, 394,
Cami 305 561,596, 606
Fahreddin Salarî 352 Gıyaseddin Muhammed 3 ,1 2
Fahrü’d-Devle 588 Gıyaseddin (Sultan) 3, 12, 266,
Fahrü’l-Mülk (Emir) 496 283, 285, 286, 291, 328, 355,
Fahrü’l-Mülk (Nizam ü ’l-M ülk’ün 390, 394, 561, 596, 606
oğlu) 556 Gizil Sarig 554
Giray Melik 17
Gök Han 136 Har Post Gurî 384
Gurgin 380 Harun b. Şemseddin Cüveynî 47
GurHan 106, 107, 108, 111, 114, Harun Reşid 45, 222
115, 134, 301, 306, 309, 310, Haşan b. Ahmed Karmatî 535
311, 312, 335, 336, 337, 338 Haşan b. Beşir Dımaşkî 535
Gur Sancı 395, 606 Haşan b. Muhammed b. Bozorg
Güçlüg 106, 107, 108, 109, 110, Umid 565, 566, 571
111, 112, 1 1 3 ,1 1 5 ,1 1 9 Haşan b. Namaver 571, 572
Gürşetay 185 Haşan Hacı 123, 124
Güyük Han XI, 5, 13, 15, 57, 98, Haşan (Hz.) X, 19, 45, 111, 123,
229, 231, 235, 237, 238, 239, 124, 135, 173, 177, 211, 219,
240, 241, 242, 245, 246, 249, 227, 251, 257, 314, 322, 334,
400, 417, 420, 421, 422, 452, 392, 434, 469, 511, 514, 520,
454, 455, 459, 463, 466, 490, 525, 528, 529, 534, 535, 539,
491, 494, 496 541, 542, 543, 546, 547, 549,
550, 551, 552, 553, 554, 555,
H 556, 557, 558, 559, 560, 563,
564, 565, 566, 567, 568, 569,
Habeş Amid 248, 249, 250, 251
570, 571, 572, 573, 574, 581,
Haccac 433, 445
5 8 2 ,589
Hacib Ali 365, 372
Hasan-ı Adem-i Kasranî 560
Hadi 8, 569
Hasan-ı Mazenderanî 581
Hafız (Fatımî Halifesi) 544
Haşan Kattan 257
Hakanı 277
Haşan Sabbah 19
Hakim (Fatımî Halifesi) X, 21, 76,
Haşan Şeyh Abdan 529
257, 316, 533, 536, 537, 538,
Has Han 352
539, 540
Hatem-i Tayî 198, 204
Halil b. Aybek 65
Hıtay Han (Tamgaç Han) 262,
Hamdan Karmat 530
2 9 1 ,2 9 8 ,3 0 2 , 606
Hamid Bur 134, 397
Hızır (Hz.) 529
Hammad Raviye 222
Hindu Şah 278, 284
Hamuş (Atabeg) 163, 422
Hoca (Güyük’ün oğlu) 96, 98,
Hanefi (İmam-ı Azam) 111, 138,
133, 142, 232, 241, 242, 243,
524,562
244, 400, 419, 421, 422, 423,
Han Sultan 337, 338, 606
424, 425, 427, 428, 429, 430,
Harirî 46, 461
466, 467, 480, 481, 482, 485,
Haris 9, 190
605
Harmil 291, 294, 295, 392
Hordu 187, 234, 235, 237, 244, İhtiyareddin Abiverd 412
246, 480, 498, 604 II. David 239
Hucir 248, 370 İbn Davvas 538, 539
Humam-ı Tebrizî 44 İbn Hallikan 7, 8, 42, 63, 64, 65,
Human 274 330,58 8
Humar Tegin 148 İbn Killis 535
Hümayun Sipehsalar 175 İbn Medî 300
Hüsameddin (Emir Hüseyin) 430 İbn Mukle 45
Hüseyin (Emir) 1 3 ,1 1 6 ,4 1 9 ,4 2 2 , İbnü’l Cevzî 596
4 2 3 ,4 3 0 İbnü’l-Tıktıka 8, 9
Hüseyin (H arm il’in oğlu) 291 İbn Zabaric 536
Hüseyin b. Kainî 553 İbrahim (Hz.) 44, 45, 61, 114,
Huzayfa b. el-Yemanî 129 120, 182, 202, 206, 210, 227,
Hülagu XII, 3, 4, 5, 7, 12, 14, 17, 433, 526, 528, 529, 560, 568,
18, 19, 20, 22, 24, 28, 36, 37, 569.607
41, 42, 43, 44, 45, 46, 53, 54, İbrahim (İmam) 44, 45, 61, 114,
55, 57, 58, 60, 61, 62, 64, 65, 120, 182, 202, 206, 210, 227,
91, 100, 138, 190, 229, 249, 433, 526, 528, 529, 560, 568,
281, 377, 390, 426, 429, 430, 569.607
431, 452, 454, 460, 464, 466, İdi Kut 408,483
470, 472, 481, 482, 488, 497, İdkaç 98, 100
498, 499, 500, 501, 503, 504, İgrak 157, 344, 345, 346, 347
505, 506, 507, 510, 516, 520, İhtiyareddin (Amuye valisi) 134,
546, 559, 583, 584, 585, 587, 169, 170, 412, 417, 421, 445
589, 592, 593, 595, 596, 597, İl Arslan Harezmşah 10, 261,
598, 599, 600, 601, 602, 603, 262,263, 264, 270
605 İldeniz 271
Hüsameddin (Emir Hüseyin) 365, İl Direk 343
430, 595, 596 İldiz Noyan 142
Hüsrev-i Perviz 194, 464 İletgü Melik 125
Hz. Ali 21, 62, 360, 513, 588 İl Hoca 133
Hz. Hüseyin 335, 524, 593 İlig Han 335
İlig Türkmen 263, 309
I İl Tutmuş (Sultan Şem seddin)
290
İbn Darbus 595, 599, 601
İmadeddin Ahmed b. Ebu Bekr
İbn Tagri-berdî 45
Kamac 262
İbnu Funduk el-Beyhakî 255
İmadeddin (Belh hüküm darı) 62, İzzettin Kazvinî 358
262, 291, 292, 386, 594, 602 İzzettin Mergazî 284
İmadeddin Kazvinî 62
İmadü’l-Mülk Saveî 395 K
İmadü’l-Mülk (Emir) 229, 323,
Kaan (Bak. Ögedey) 5, 12, 13, 15,
324, 328,396, 496
16, 17, 18, 55, 57, 58, 59, 64,
İmadü’l-Mülk Muhammed Ho-
65, 70, 84, 88, 95, 97, 99, 100,
tenî 229
101 102 116 128 130 132,
İmameddin (Belh hüküm darı)
137 138 142 143 184 185,
594
187 189 190 191 192 194,
İnalcuk 117, 118
196 197 199 201 202 203,
İran Şah 586
204 205 206 207 208 209,
İsa b. Muhenna 35
210 211 212 213 214 215,
İsa b. Nestorius 536
216 217 218 219 221 222,
İsa (Hz.) 35, 139, 177, 187, 222,
223 224 225 226 227 228,
425, 461, 530, 536, 544, 597
229 230 232 233 234 235,
İsfehbud 297, 306, 405
237 238 242 243 244 245,
İshak 7, 8, 22, 23, 45, 120, 193,
246 248 249 378 381 390,
232, 321, 554, 560
400 401 402 403 404 405,
İshak b. İbrahim Musulî 45
406 407 408 409 410 411,
İshak Ermeni 22, 23
412 413 414 416 418 419,
İskender 84, 241, 302, 303, 378,
420 423 424 425 426 427,
518
428 429 430 431 440 452,
İsmail b. Cafer Sadık 525
453 454 455 456 457 458,
İsmail (Hz.) , 313, 355, 364, 390,
459 460 461 462 463 464,
462, 525, 526, 527, 529, 533,
467 468 472 473 474 476,
534, 540, 544, 547, 568, 569,
477 478 479 481 482 483,
607, 608
484 485 487 488 489 490,
İvan 3 6 0 ,3 6 1 ,3 6 9 , 373,5 94
491 492 493 494 495 496,
İzzeddin Sökmez 354
497 500 503 504 521 522,
İzzeddin Ay Beg 372, 375,377
559 590, 591, 592,596, 597
İzzeddin (H arm il’in oğlu) 3, 173,
Kaban 175, 379, 419
293, 354, 372, 375, 377, 427,
Kabihe 222
4 3 0 ,504
Kaçkar Harezmşah 255
İzzeddin Nassabe 173
Kadakac 482
İzzeddin Tahir 427, 504
Kadakan 128,483
İzzeddin Tahir (Sahib) 427, 504
Kadak Noyan 231, 422, 466, 479
Kaday Rengü 192 Keşli Han 134
Kadir Billah (El,) 533, 540 Keykavus 239, 378
Kadir Buku 278, 279, 280 Keykubad 220, 234, 596
Kadir Han 305 Keysan 7, 8 ,5 2 4
Kafur İhşidî 534 Keysan Mukenna 8
Kahir b. Kuvvet Allah 569 Kirvaş b. Mukallad Ukaylidî 540
Kaim bi-Emrullah Muhammed Kılıç 78, 279, 351, 354, 355, 478
532 Kıvameddin (Zuzen Meliki) 295
Kamer Neküdar 192 Kızıl Buka 402
Kamerüddin Tamar Han 159 Kız Melik 239, 361, 363, 431
Kan Hıtay 477 Kilik 92
Kara Buka 22 Kök Sağır 263
Karaca (Emir) 12, 120, 121, 174, Konkuran Oğul 480
176, 377, 403, 404 Konkurtakay 459
Karaca (Has H acib) 1 2 ,1 2 0 ,1 2 1 , Konkurtakay (Karakorum emiri)
174, 176, 377, 403, 404 459
Kara Hıtay 96, 106, 306, 308, Korçi 142, 482
317, 333, 335, 337, 397 Kotur Tegin 103
Karakay Bitikçi 591 Köke İlgay 5 0 3 ,5 1 2 ,5 8 6
Karakuş 182 Köketay 191
Kara Oğul 2 2 9 ,2 3 7 ,4 6 0 Kök Han 134
Kara Sunkur 598 Kölgen 185, 246, 468, 604
Karatay 19 Körgüz 12, 13, 57, 229, 230, 402,
Karay Melik 429, 503 405, 406, 407, 408, 409, 410,
Karındaş Han 354 411, 412, 413, 414, 415, 416,
Karun 119, 312, 328, 329, 390 417, 418, 419, 439, 440, 441,
Kata Kürin 477, 478 442
Kave 305 Köten 228, 229, 231, 233, 234,
Ked Buka 489, 499, 503, 506, 2 3 5 ,4 6 8 ,6 0 5
507, 509, 512, 597, 599 Közlü 295, 296, 297, 298
Kelbalat 12 Kubaca 291, 351, 352, 392
Kemaleddin b. Arslan Han 260 Kubilay 5, 100, 138, 238, 426,
Kemaleddin İsmail (Şair) 355, 454, 470, 485, 488, 497, 498,
364,462 500, 605
Kemaleddin Misem b. Ali 46 Küç-Tegin Pehlivan 166, 174
Kesmes 97 Kuka İlka 19
Keşik 472, 473, 474, 488 Kuli 7, 498, 604
Kurbağa 229 331, 400, 406, 409, 417, 426,
Kuş Temür 356, 357 441, 445, 447, 478, 489, 492,
Kutalmış Kaya 96 502, 545, 558, 600, 603
Kutbeddin Kirmanî 400, 401 Mahmud (Gazneli Sultan) 5, 80,
Kutbeddin Habeş Amed 390 130, 137, 138, 139, 140, 142,
Kutbeddin Muhammed Harezm 143, 144, 227, 230, 260, 262,
şah 273, 278 263, 291, 293, 294, 307, 308,
Kutbedin Ay Beg 290 310, 312, 331, 400, 406, 409,
Kutlug Han 124, 134, 351 417, 426, 441, 445, 447, 478,
Kutlug İnanç 271, 272, 273, 275, 489, 492, 502, 545, 558, 600,
277 603
Kutuku Noyan 175, 176 Mahmud Han 262, 263
Kuyang 309 Mahmud Şah-ı Sebzvâr 406
Küç Ay Tegin 342 Mahmud Tay 310, 312
Küç Buka Han 162 Mahmud Yalavac 130, 137, 142,
Küçlüg 305, 306, 311, 312, 317, 400, 417, 447, 489
318,338 Mama Yalavac 155
Küçük Taunal 477 Mansur X, 8, 35, 43, 60, 61, 227,
Kül Bolat 402, 403, 404, 405, 530, 531, 534, 535, 536, 540,
406, 409, 410, 411, 412, 413 542, 544, 545, 585, 607
Kün Er Direk 279, 280 Mansur İsmail 534, 544
Kürbuka 416, 419 Mansur (M elik el-) X, 8, 35, 43,
60, 61, 227, 530, 531, 534,
L 535, 536, 540, 542, 544, 545,
585,6 07
Laçin Beg 263
Mayancuk 275, 277, 279, 280
Laçin Hitayî 352
Mayy 435, 436
Leyla 333
Mecd b. el-Esir 62, 66
Mecdü’l-Mülk VII, 17, 24, 25, 27,
M
28, 29, 30, 32, 37, 38, 39, 40,
Maad b. İsmail (Fatımî Halifesi) 41, 52, 61, 62, 63, 64, 65
540 Mecnun 302, 590
Mahmud el-Hocendî 492 Mehdî 531, 532, 533, 534, 549,
Mahmud (Emir) 5, 80, 130, 137, 550
138, 139, 140, 142, 143, 144, Melhizedek Melik Şolem 528
227, 230, 260, 262, 263, 291, Melike Hatun 354, 595
293, 294, 307, 308, 310, 312, Melike Terken 264
Melik Müeyyed 264, 265 Mes’ud (Gazneli Sultan) 43, 44,
Melik Şah 255, 269, 270, 273, 130, 137, 172, 229, 234, 239,
275, 277, 278, 411, 520 268, 274, 278, 281, 424, 489,
Melik Şir 386 501, 502, 561, 562, 563, 596
Memun 526 Metiken 233, 249, 460, 605
Menaşe 536 Meymun Kaddah 5 2 9 ,5 3 1 ,5 3 3
Mengesser Noyan 471, 475, 477, Minkuli Böke 221
482, 496 Miran Bitikçi 482
Mengli 230, 267, 268, 269, 270, Moci 460, 498
299, 574, 575 Moğol Hacib 148, 169
Mengli (M elikÖ gedey’in oğlu) Molgar 344, 345, 346
230, 267, 268, 269, 270, 299, Moraka 583
574, 575 Möge 206, 211, 228, 460, 462,
Mengli (Nasıreddin) 230, 267, 470,6 05
268, 269, 270, 299, 574, 575 Möge Oğul 462
Mengübertî (bak. C elaleddin Ha- Mücirüddin (Melik E şrefin k a r
rezm şah) 12 deşi) 375
Mengü Bolat 422, 423 Mucirü’l-Miılk Kâfi-i Rabî 161
Mengü Kaan 5, 15, 16, 17, 18, Mucirü’l-Mülk Şerefeddin Mu
58, 59, 70, 84, 95, 97, 99, 100, zaffer 165
116, 132, 138, 184, 185, 187, Müeyyideddin ibn el-Kassab 274
196, 227, 232, 238, 242, 243, Muhammed X, XII, XIII, 2, 3, 5,
244, 245, 246, 249, 400, 401, 7, 8, 10, 12, 15, 20, 21, 23, 27,
407, 423, 424, 425, 426, 427, 30, 42, 44, 45, 46, 49, 55, 56,
428, 429, 430, 452, 454, 455, 59, 60, 62, 64, 65, 69, 72, 77,
456, 457, 459, 460, 461, 462, 79, 80, 81, 96, 107, 108, 109,
463, 464, 467, 468, 472, 473, 111, 112, 120, 135, 136, 142,
474, 476, 477, 478, 479, 481, 143, 147, 148, 154, 160, 163,
482, 483, 484, 485, 487, 488, 165, 173, 176, 177, 179, 190,
489, 490, 491, 492, 493, 494, 198, 203, 216, 219, 222, 226,
495, 496, 497, 500, 503, 504, 229, 234, 240, 255, 257, 261,
521, 522, 559, 590, 591, 592, 268, 271, 273, 275, 278, 283,
596 285, 291, 293, 302, 303, 307,
Mengü Timur 31, 60, 61, 63, 64, 310, 311, 313, 314, 316, 323,
65, 66 334, 335, 336, 337, 338, 340,
Mes’ud Gıyaeddin (Selçuklu Sul 341, 342, 352, 354, 359, 384,
tanı) 561 389, 390, 392, 395, 396, 421,
426, 437, 442, 455, 483, 492, 359, 384, 389, 390, 392, 395,
501, 519, 520, 524, 525, 526, 396, 421, 426, 437, 442, 455,
527, 529, 530, 531, 532, 533, 483, 492, 501, 519, 520, 524,
534, 541, 542, 543, 544, 547, 525, 526, 527, 529, 530, 531,
556, 557, 558, 560, 562, 563, 532, 533, 534, 541, 542, 543,
564, 565, 566, 567, 568, 569, 544, 547, 556, 557, 558, 560,
571, 572, 573, 575, 576, 588, 562, 563, 564, 565, 566, 567,
594, 595, 596, 599, 602, 606, 568, 569, 571, 572, 573, 575,
607, 608 576, 588, 594, 595, 596, 599,
Muhammed b. Ali Hüseyin 2 602, 606, 607, 608
Muhammed b. Bozorg Umid 565, Muhammed Harezmşah 12, 55,
566, 567, 568, 569, 571 107, 148, 354, 573, 599, 606
Muhammed b. el-Hanefiye 524 Muhammed (Hz.) X, XII, XIII, 2,
Muhammed Beşir 307 3, 5, 7, 8, 10, 12, 15, 20, 21, 23,
Muhammed b. İsmail 525, 527, 27, 30, 42, 44, 45, 46, 49, 55,
529,533 56, 59, 60, 62, 64, 65, 69, 72,
Muhammed b. Melikşah 44, 556, 77, 79, 80, 81, 96, 107, 108,
558 109, 111, 112, 120, 135, 136,
Muhammed b. Mikdat 501 142, 143, 147, 148, 154, 160,
Muhammed b. Şakir 64 163, 165, 173, 176, 177, 179,
Muhammed Dibac 525, 526 190, 198, 203, 216, 219, 222,
Muhammed Emin 222 226, 229, 234, 240, 255, 257,
Muhammed (Emir) X, XII, XIII, 261, 268, 271, 273, 275, 278,
2, 3, 5, 7, 8, 10, 12, 15, 20, 21, 283, 285, 291, 293, 302, 303,
23, 27, 30, 42, 44, 45, 46, 49, 307, 310, 311, 313, 314, 316,
55, 56, 59, 60, 62, 64, 65, 69, 323, 334, 335, 336, 337, 338,
72, 77, 79, 80, 81, 96, 107, 340, 341, 342, 352, 354, 359,
108, 109, 111, 112, 120, 135, 384, 389, 390, 392, 395, 396,
136, 142, 143, 147, 148, 154, 421, 426, 437, 442, 455, 483,
160, 163, 165, 173, 176, 177, 492, 501, 519, 520, 524, 525,
179, 190, 198, 203, 216, 219, 526, 527, 529, 530, 531, 532,
222, 226, 229, 234, 240, 255, 533, 534, 541, 542, 543, 544,
257, 261, 268, 271, 273, 275, 547, 556, 557, 558, 560, 562,
278, 283, 285, 291, 293, 302, 563, 564, 565, 566, 567, 568,
303, 307, 310, 311, 313, 314, 569, 571, 572, 573, 575, 576,
316, 323, 334, 335, 336, 337, 588, 594, 595, 596, 599, 602,
338, 340, 341, 342, 352, 354, 606, 607, 608
Muhammed Şah 219 Nasireddin (H abeş A m id’in oğlu)
Muhtedi 569 XII, 64, 65, 153, 269, 273, 389
Muhyiddin (İbnü’l-C ezvi’nin b a Nasireddin-i Tusî 64,153
bası) 7, 596 Nasireddin Melik Şah 269, 273
Muizzibeddin Deştâbâdî 173 Nasireddin (Vezir) XII, 64, 65,
Mukaddem 587, 588 1 5 3 ,2 6 9 ,2 7 3 , 389
Mukannâ 428 Nasireddin Ali (Melik) 426
Mu’min 547 Nasır li Dinillah (En-) (Abbasî H a
Muntecibeddin 10 lifesi) 314
Murtaza 303, 541 Necibeddin Kise-dâr 165
Musa 84, 119, 335, 525, 526, 527, Necmeddin Ali Cilâbadî 423
529,530, 541 Necmeddin Asfar 41
Musa (Hz) 84, 119, 335, 525, 526, Necmeddin Tebrizî 428
527, 529, 530, 541 Nemrut 434
Mustafa Nizar 569 Nesim Hadim 539
Musta’li 542, 543 Nevruz 14, 28, 44, 272, 445
Mustansır Billah 372, 543 Nizameddin Ali es-Sedidî 407
Mustarşid 334 Nizameddin (B ahaeddin Su-
Musta’sım Billah 19, 43, 401, 599 lu k ’un kardeşi) 14, 46, 179,
Mu’temid (Halife) 530 305, 404, 412, 415, 419, 422,
Muzafferüddin Kök Böri 356, 423
575 Nizameddin Şah 412, 415, 419,
Muzafferüddin Öz Beg 574 422
Mücdü’l-Mülk 38 Nizamü’l-Mülk (Vezir) 278, 281,
Mücireddin (Melik E şrefin k a rd e 549, 554, 555, 556, 558
şi) 377 Nizar 535, 540, 542, 543, 548,
Müeyyed (Melik) 44, 265 566, 567, 569
Mümin Ağa 61 Nosal 57, 402, 406, 409, 410,
Mütevekkil (Abbasi H alifesi) 380 4 1 1 ,439
Muzafferüddin Vech es-Sabu 575 Nov Kodak 240
Nuh Candar 387
N Nuh (Hz.) 80, 342, 364, 387, 443,
528
Naimatay 426, 427
Nuh Pehlivan 342
Naku 98, 241, 242, 243, 244, 424,
Nureddin Mengli 574
427, 466, 467, 472, 474, 479,
Nureddin Muhammed 595
485,6 05
Nureddin Munşî 355
Nuşirevan bak. Anuşirevan 70, 184, 185, 186, 187, 188, 189,
224, 227, 495 192, 206, 208, 229, 230, 234,
Nusret ed-Din (Atabeg) 422, 479 238, 245, 246, 248, 331, 378,
Nusret ed-Din (H asarefs Meliki) 404, 453, 458, 459, 463, 472,
328,329 482, 487, 596, 597, 603, 604,
Nusret (Melik) 154, 176, 392, 479 605
Nuş Tegin Garce 255 Ögünç 100, 101
Nuş Tegin Şir Gir 558 Ötegin 95, 187, 189, 230, 233,
237, 337, 468, 604
O Öz Beg (Azerbaycab Atabeki)
277, 316, 334, 351, 357, 361,
Oğul Beg 263
574,575
Oğul Hacib 342
Öz Beg Tay 351
Oğul Gaymış 15, 242, 243, 244,
416, 466, 480
Oğul Melik 391 P
Olcay Hatun 27, 28, 51 Pehlivan 11, 143, 148, 166, 169,
Olcayto 2, 3, 13, 27, 55 173, 174, 176, 342, 356, 366,
Ömer Firuzkuhi 266 594
Ömer Hayâm 173 Pervane 26
Ömer Oğul 96 Pir Şah 390, 606
Ong Han 91, 92, 93, 94, 106, 138,
454 R
Orhan 185, 225, 347, 352, 363,
Rabia 43, 44
3 8 1 ,3 8 2 ,6 0 4
Raca Kokar Sankin 351
Orkina Hatun 501
Radî b. Musa 541
Osman (Halife) 8, 9, 193, 202,
Rana 157
206, 210, 300, 304, 305, 309,
Raşid Billah 562, 563
311, 335, 336, 337, 338, 492,
Razî 255, 533, 549, 594
608
Raziyü’l-Mülk 386
Osman (Sem erkand Sultam) 8, 9,
Reşideddin (Tarihçi) 5, 13, 152,
193, 202, 206, 210, 300, 304,
181, 248, 257, 258, 259, 260,
305, 309, 311, 335, 336, 337,
262, 377, 416, 471, 489, 597,
3 3 8 ,4 9 2 ,6 0 8
608
Özer Han 115
Reşideddin Vatvat 2 5 7 ,2 5 8 ,2 5 9 ,
Ögedey XI, 5, 12, 13, 17, 55, 57,
260, 262, 471
88, 94, 97, 102, 121, 128, 130,
137, 151, 152, 155, 157, 158,
Reşid (Kuyumcu) 8, 10, 11, 45, Şafi (imam) 44
214,2 22 Safiyeddin Abdü’l-Müminin Ur-
Rükneddin Ali b. İbrahim Mugisî mevî 45
(Kadı) 182 Safiyyü’l-Mülk 24
Rükneddin Hoca Mübarek 400 Sahib Yalavac 139, 209, 211, 216,
Rükneddin Hür Şah X, 18, 579, 228, 239, 420, 425
581, 582, 587 Said Bahaeddin Su’luk 404
Rükneddin İmamzade 135 Sâin Melik Şah 411
Rükneddin Kert 147 Sakun 98
Rükneddin (Sultan) X, 18, 26, Salar Ahmed 157
135, 147, 182, 234, 239, 261, Salih (Hz.) 112, 217, 390, 433,
262, 263, 297, 318, 323, 328, 472
395, 396, 400, 401, 505, 506, Salih İsmail 390
507, 508, 509, 510, 512, 513, Salindi 97
514, 516, 517, 518, 519, 520, Saluk 329
521, 579, 580, 581, 582, 583, Samut 434
584, 585, 586, 587, 590, 591, Sancar (Melik) IX, 10, 11, 129,
606 140, 165, 207, 255, 256, 257,
Rüstem (Pehlivan) 11, 101, 126, 258, 259, 260, 261, 262, 263,
143, 156, 259, 285, 319, 342, 267, 268, 276, 300, 302, 303,
370, 371, 378, 475, 486, 523, 518, 546, 556, 559, 560, 561,
531, 595 562
Sancar (Sultan) IX, 10, 11, 129,
S 140, 165, 207, 255, 256, 257,
258, 259, 260, 261, 262, 263,
Saadeddin-i Acemi 62
267, 268, 276, 300, 302, 303,
Sabi 560
518, 546, 556, 559, 560, 561,
Sadeddin Halac 285
562
Sadeddin Rindî 295
Sancar Şah I X , 267, 268, 276
Sadreddin Hammuye 44
Sankur Tegin 103
Sadreddin (Melik) 27, 28, 44,
Sarık Buka 428
278, 280, 303, 422, 425, 426,
Sartak 245, 246, 416, 604
428, 584, 594
Selahaddin Nesaî 384, 385
Sadreddin (Tarihçi) 27, 28, 44,
Selahaddin Yusuf b. Eyyub 545
278, 280, 303, 422, 425, 426,
Şemseddin b. Abdülaziz b.
428, 584, 594
el-Kevvaz 63
Sadreddin Zencanî 27, 28
Sa’d (Şiraz A tebeki) 323
Şemseddin b. Muhammed b. Ali Siyah Çeşm 589
12 Sonkur Tegin 103
Şemseddin Ebi Abdullah b. Ah- Sorghan 477
meded-Dımaşkî 61 Sorkotani Beki (Sorkoktani Beki)
Şemseddin Kemerger 410, 419 100, 230, 233, 237, 242, 454,
Şemseddin Muhammed b. el-Say- 4 5 5 ,4 6 3 ,4 6 4 ,4 8 2
kal 62 Sögetü 125, 470, 501
Semud 80, 112 Suhrab 345, 378, 506
Senaî 76, 477 Sukuncak Noyan 511, 596, 597,
Sersig Han 146 598
Sevinç Han 134 Sultan Şah IX, 264, 265, 266,
Seyfeddin Aka (Sahib-i âzam ) 267, 268, 269, 270, 271, 272,
505 273, 276, 300
Seyfeddin Bitikçi 19, 20 Sultan Şemseddin 290, 350
Seyfeddin el-Baherzî (Şeyhülis Suman Korçi 482
lam ) 455 Suncak (Suncak) Aka 21, 27, 38,
Seyfeddin (Emir) 19, 20, 35, 98, 511
99, 157, 268, 345, 346, 386, Sunkur Aşkar 35
387, 455, 505, 509, 575, 585, Sübetay 133, 144, 160, 161, 162,
595 163, 166, 179, 180, 181, 191,
Seyfeddin Iglamış 575 238, 246, 326, 389, 498, 501,
Seyfeddin Merdan Şir 268 599,605
Seyfeddin Sultan Melik 585 Süleyman 2, 26, 27, 37, 128, 211,
Seyyid-i Ecel 166 234, 257, 262, 276, 277, 356,
Seyyid Müctebâ 443 466, 488, 514, 593, 594, 595,
Seyyid Sadreddin 280, 303, 594 596, 599, 600, 606
Seyyid Siraceddin 325 Süleyman Şah 262, 356, 593,
Sibakan 244,247 594, 595, 596, 599, 600, 606
Şihabeddin (Hacib-i Bozorg) 268 Şabur (Vezir) 356, 544, 545, 595
Şihabeddin (Kuhistan Valisi) 234 Şah IX, X, 9, 18, 176, 219, 255,
Şihabeddin Mes’ud Harezmî 281 256, 259, 262, 264, 265, 266,
Siknak Tegin 120 267, 268, 269, 270, 271, 272,
Siraceddin Şucaî 423, 426, 490 273, 275, 276, 277, 278, 281,
Siremün (Ö gedey’irı oğlu) 234, 283, 284, 299, 300, 305, 307,
235, 239, 459, 466, 467, 472, 356, 370, 381, 390, 400, 406,
4 7 4 ,4 7 9 ,4 8 2 , 485, 605 409, 411, 412, 415, 419, 422,
Sittetü’l-Mülk 538, 539 423, 441, 445, 493, 505, 507,
508, 520, 553, 579, 581, 582, Şemsü’l-Mülk Şihabeddin Serah-
586, 587, 588, 589, 593, 594, sî 384
595, 596, 599, 600, 606 Şemur Tayangu 114
Şah Gazi 299 Şerafeddin (Vezir) 405, 406
Şalva 360, 361 Şerefeddin (Emir-i m eclis) 43,
Şavkem 96 165, 179, 180, 384, 395, 410,
Şehinşah 505, 507, 508 411, 414, 416, 417, 418, 419,
Şemseddin Ali b. Muhammed 420, 421, 423, 432, 435, 436,
303 437, 438, 439, 440, 441, 442,
Şemseddin Ali (Emir) 167, 303 443, 444, 445, 446, 447, 448,
Şemseddin Cüveynî 46, 51 5 9 6 .6 0 0 .6 0 2
Şemseddin Gilekî 584, 585 Şerefeddin Harun 43
Şemseddin Harisî 166 Şerefeddin Meragî 600
Şemseddin Harun 46 Şerefeddin (Nişabur veziri) 43,
Şemseddin (Kadı) VII, 7, 12, 20, 165, 179, 180, 384, 395, 410,
21, 23, 24, 25, 29, 30, 38, 41, 411, 414, 416, 417, 418, 419,
42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 420, 421, 423, 432, 435, 436,
51, 52, 56, 61, 62, 63, 64, 65, 437, 438, 439, 440, 441, 442,
66, 139, 166, 167, 169, 172, 443, 444, 445, 446, 447, 448,
173, 176, 178, 234, 303, 350, 5 9 6 .6 0 0 .6 0 2
351, 378, 410, 419, 426, 501, Şerefü’l-Mülk (Vezir) 297, 365,
521, 584, 585, 602 394
Şemseddin (Kuhıstan Valisi) VII, Şeyh Han 145,169
7, 12, 20, 21, 23, 24, 25, 29, 30, Şiban Berke 234
38, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, Şigi Kutuku 345
49, 50, 51, 52, 56, 61, 62, 63, Şihabeddin Ahmed b. Yahya 36,
64, 65, 66, 139, 166, 167, 169, 56
172, 173, 176, 178, 234, 303, Şihabeddin Zenganî 600
350, 351, 378, 410, 419, 426, Şilemün Bitikçi 466, 481
501, 521, 584, 585, 602 Şirakçin Elçi 419
Şemseddin Mahbubî 139 Şiran Şah 507, 508, 586
Şemseddin Mes’ud Herevî 172 Şirkuh 545, 580
Şemseddin Muhammed 7, 20, Şucaeddin Ebu’l-Kasım 397
21, 42, 44, 45, 46, 62, 426, 602
Şemseddin Muhammed Kert 426 T
Şemseddin Sahib Divan 178
Taceddin Ali b. Muhammed 23
Taceddin Ali Şah 281, 283, 307
Taceddin Farizanî 403 242, 243, 342, 402, 403, 404,
Taceddin İlduz 291, 307 405, 406, 408, 409, 410, 411,
Taceddin Kerim eş-Şarkî 391 412, 413, 414, 416, 419, 436,
Taceddin Melik Halac 351 437, 438, 439, 460, 464, 468,
Taceddin Merdan Şah 586 487, 498, 506, 509, 512, 586,
Taceddin Zengî 289 595, 597, 598, 599, 602, 604
Takî 533 Timur Elçi 410, 411, 416
Takiyeddin 42, 375, 377 Timur Melik 1 2 6 ,1 2 7 ,1 2 8 ,3 4 2
Tamgac (Emir) 256, 272 Timur Noyan 242, 243, 460
Tamgac Han 256 Togacar 181, 183
Tamgay 511 Togacar Küreg 181
Tangut 83, 97, 157, 158, 185, Togan 12, 107, 110, 119, 250,
194, 217, 238, 244, 414, 488, 265, 266, 267, 276, 277, 319,
497, 604 477, 606
Tanguz 246 Togan Han 250
Tanyal 393 Togan Şah 265, 266, 267, 276
Tarbay 96, 97 Togan Şunkur 12
Taunal 477, 478 Togaşi 481, 482
Taycu 418 Tokay 125
Tayi (Halife) 334 Tok Togan 107, 110, 119,319
Tayir Bahadır 132,133 Tokuçar 28, 32
Tayir Buka 590 Tolan Çerbi 397
Taymas 366, 380, 381 Tonguz 410,41 1, 414
Taynal Noyan 125 Törbay 158, 159, 175, 350
Taysi 172, 180 Törbay Tokşin 158, 159
Tegüder 5, 460, 498, 506, 605 Töregene Hatun 57, 97, 228, 229,
Tehemten 224 230, 231, 233, 235, 417, 419,
Tekeş 172 4 4 1 ,603
Teküder 3, 22, 33, 36, 37, 41, 42, Tört Aba (Emir) 3 0 1 ,3 0 4 ,3 0 6
58, 603 Tudan Bahadır 26
Temşa 140 Tuğrul 10, 27, 271, 272, 273, 274,
Temuçin 91, 93 280, 357
Terken Hatun 117,148, 298, 304, Tuku 26
310, 337, 342, 388, 389, 390 Tuli XI, 5, 42, 58, 94, 95, 100,
Timur 5, 12, 28, 31, 57, 60, 61, 131, 134, 138, 154, 164, 165,
63, 64, 65, 66, 124, 125, 126, 170, 171, 172, 181, 182, 183,
127, 128, 181, 182, 187, 234, 604, 605
Tuşa Baskak 137 Yasa’ur 583, 584
Tuşi (Çöşi) 5, 20, 57, 94, 95, 110, Yaşmut 501
121, 123, 148, 159, 187, 244, Yeke 402, 480
402, 408, 480, 498, 599, 604 Yekü 187, 604
Tükel Tegin 103 Yeme bak. Cebe 144, 160, 326,
Tümen 413, 414 329
Türkmen Bitikçi 481 Yemin Melik 384, 385, 386
Yesü 15, 25, 38, 233, 235, 237,
U 244, 249, 250, 423, 460, 466,
481, 482, 484, 605
Uhatay 460
Yesülün 248, 249
Ulakçı 246
YesünToka 2 3 3 ,4 7 9 ,4 8 5
Ulug Noyan 453, 454,455
Yezdcerd 299
Ulug Sultan 356
Yezid 434, 508, 524, 5 3 3,53 4
Uluş İdi 123, 124, 125,127
Yorun Taş (Emir) 552
Unsurî 280
Yulduzcu 365,368, 378, 379
Urdu Kaya 28
Yunus 7, 8, 275, 276, 277, 336,
Uruk 38, 62, 63, 66
606
Ustu Bahadır (Ali B ahadır) 601
Yunus Han 275, 606
Utbî 335, 340
Yusuf b. Muhammed 226
Uzlak Sultan 341, 342, 343
Yusuf (Bu A bd u llah ’ın kardeşi) 7,
8, 9, 20, 26, 27, 45, 61, 63, 65,
V
84, 112, 226, 235, 355, 432,
Vafî 533 532, 533, 544, 545, 596
Vamık 302 Yusuf (Hz.) 7, 8, 9, 20, 26, 27, 45,
Vassaf 2, 3, 4, 14, 21, 27, 30, 31, 61, 63, 65, 84, 112, 226, 235,
36, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 52, 355, 432, 532, 533, 544, 545,
53, 54, 55, 56, 59, 84, 190, 608 596
Vech es-Sebu 391
Z
Y
Zafir (Fatimî H alifesi) 544
Yağan Sonkur 403 Zahir Billah (Fatimî H alifesi) X,
Yahya 36, 43, 56, 76, 519 539
Yakup 112 Zal (rüstem ’in babası) 349, 486
Yakut (Tarihçi) 45, 129, 143, 148, Zarkaî Yemanî 132
167, 315, 405, 588 Zebihullah İsmail b. Halilullah
Yalavaç 130 İbrahim 568
Zehebî 7, 8, 14, 21, 42, 45, 467 Ziyaü’l-Mülk-i Zuzenî 161
Zekeriya 43 Zucâcî Tebrizi (Şair) 447
Zengî (Atabeg) 289, 545, 596 Zübeyde 43, 44
Ziyaeddin Ali 172 Züleyha 336
Ziyaeddin Farsî 302
2. YER ADLAR
A Amid (Diyarbakır) 147, 205, 248,
Abaskun 166, 340, 390 2 4 9 ,2 5 0 ,2 5 1 ,3 3 1
Abbasâbad 507 Amu Derya 28, 489
Abhaz 43, 368 Amul 125, 161, 329, 389, 422,
Abiverd 164, 168, 285, 412, 445 445
Adkan 161 Amuye 125, 169, 261, 264, 267
Ahar 43, 379 Anadolu VI, 3, 13, 25, 26, 37, 42,
Ahfas 140 220, 234, 372, 374, 375, 376,
Ahlat 331, 365, 371, 372, 373, 377, 378, 402, 419, 420, 489,
374, 375, 376, 377, 594 508, 593, 596, 597, 608
Akar 351 Anbar 21, 62, 598
Aksam 375 Andhud 288, 310
Aladağ 37, 40 Andic Rud 549
Ala Kamak 242, 243, 245, 459 Ane 35
Alamut XII, 18, 19, 54, 58, 234, Arafat 334
239, 280, 314, 334, 393, 506, Ardistan 553
512, 515, 520, 522, 543, 546, Argiyan 405
549, 550, 552, 553, 554, 555, Arran 357, 365, 415, 426, 428,
556, 557, 558, 559, 560, 564, 4 3 0 ,4 8 9 ,5 6 1 ,5 7 4 , 575
565, 566, 567, 568, 574, 575, Arslan Güşay 280, 281
579, 580, 584, 586, 587, 588, As 240, 245, 246, 456
594 Asiya-yı Hafs 267
Alan 206, 240, 245, 247, 368, Astakar 157
456, 506 Astarabad 405, 411, 445, 505,
Alınca 359 521,549
Almalıg 88, 95, 107, 108, 115, Aşkanaven 315
116, 120, 247, 401, 501 Aşkavar 521, 549
Altay 488, 607 Aşnas 124
Aluh Nişin 511 Avrupa 9, 36, 55, 544
Azadvar 271
Azerbaycan 14, 239, 277, 365, Barlıg 407
415, 420, 428, 429, 489, 596, Basra 1, 329, 479, 527, 531, 588,
599 602
Basta 345
B Başgird 247
Bayat 91, 597
Babil 378
Baylakan 163, 575
Badgis 287, 404, 423, 483, 508
Belh 12, 17, 143, 153, 154, 160,
Bag 149, 164
164, 169, 173, 177, 178, 179,
Bag-ı Hürrem 149
256, 257, 289, 291, 292, 323,
Bagşur 164
324, 385, 386, 426, 502
Bağdat XII, 3, 4, 19, 20, 21, 22,
Benesk 298
23, 24, 25, 26, 29, 30, 31, 32,
Beş Balıg 97, 98, 99, 106, 120,
33, 34, 35, 37, 40, 41, 42, 43,
247, 480, 483, 498
45, 46, 53, 58, 61, 62, 63, 64,
Beyhak 164,406, 549
65, 91, 177, 222, 223, 234,
Beyrut 22, 35, 56, 608
239, 240, 274, 275, 277, 308,
Bistam 266, 283, 328, 412, 505
314, 316, 329, 333, 334, 356,
Bucra 591
357, 358, 359, 372, 393, 401,
Buhara XI, 59, 95, 122, 125, 126,
493, 526, 533, 540, 541, 548,
129, 130, 131, 132, 133, 134,
556, 561, 562, 573, 574, 575,
136, 137, 138, 139, 140, 141,
593, 594, 595, 596, 597, 598,
142, 144, 148, 169, 173, 203,
599, 600, 601, 602
216, 263, 300, 310, 311, 318,
Bahar 162, 187, 195, 227, 246,
319, 324, 397, 411, 455, 525,
247, 270, 279, 351, 356, 466,
591
503, 594, 595
Bulgar 95, 191, 234, 245, 246,
Baharz 215, 270
4 56,4 59
Bahreyn 531
Bumickes 130
Bahru 589
Buya Katur 572
Bakuba 597,59 8
Balala 350, 351, 352
Balasagun 104, 107, 308, 309, C
311 Cacerm 164, 266, 405, 445, 584
Balcuna 92 Calnâbad 518
Bamyan 155, 158, 249, 290, 291, Cam 161, 215, 270
292,386 Caristan 402
Barclıg Kent 148 Celum 289
Bankan 309 Cemâlâbad 508
Cend 107, 121, 123, 124, 125, Dane 298
127, 148, 150, 165, 260, 261, Debusiye 133, 136, 144
263, 264, 275, 278, 280, 305, Debuye 329
319,489 Delhi 290, 350
Ceyhun 10, 13, 14, 28, 42, 83, 97, Demavend 331, 389, 396, 549,
118, 123, 124, 125, 126, 129, 585
130, 131, 134, 137, 150, 151, Derbend 20, 163, 428
152, 156, 158, 181, 258, 260, Dere 109, 554, 586
266, 271, 287, 289, 298, 322, Derre-yi Dirazî 109
384, 388, 389, 414, 440, 501, Destegird 169
502,576 Deşt-i Kıpçak 1, 20, 158, 163
Cezire 61 Deval 352
Cibal 527, 594 Deylaman 549
Cihn el-Fukara 504 Deylem 402, 521, 543, 567, 587,
Ciruft 397 588
Cunabid 283 Deyr Esir 31
Curcan 283, 508, 549 Dicle 22, 388, 597, 598, 599, 600
Curcaniye 147 Dihistan 265, 272, 299, 389, 419,
Curzuvan 292 4 4 2 ,5 0 4
Cuvaşir 353, 390, 396, 397, 398, Dina 391
399 Dinaver 275
Cuveyn 271,405 Diyali 597
Cuy-i Arziz 513 Diyarbakır 37, 239, 383
Çah-ı Arab 282 Dizmar 377
Çatisar 352 Duceyl 32, 597
Çerg 216 Dunbavend 549
Çimkent 159, 338 Duşan 515
Çin 1, 16, 74, 77, 83, 84, 88, 175, Duvin 361, 411
188, 192, 194, 198, 205, 221,
238, 331, 465, 489, 497 E
Çinaşk 549
Ebher 575
Emil 308, 338, 482
D Erbil 31, 37, 356, 357, 594, 597
Dakuk 357, 597 Erdebil 162
Damgan 162, 315, 328, 445, 549, Erdehin 331
550,556 Erg Kalesi 404
Damrila 352 Ermeniyye 37
Erran 14, 27, 37, 42, 163 Gur 106, 107, 108, 111, 114, 115,
Erzen 375 134, 265, 267, 271, 283, 284,
Erzenkabad 421 285, 286, 287, 288, 289, 291,
Erzurum 234, 376 294, 301, 306, 307, 308, 309,
Etil 456 310, 311, 312, 334, 335, 336,
337, 338, 344, 395, 606
F Guz Balıg 308
Gürcistan 3, 13, 14, 24, 175, 234,
Fars VI, XIII, 14, 21, 40, 234, 239,
238, 360, 361, 368, 376, 419,
315, 328, 391, 419, 489, 497,
420, 428, 430, 431, 489, 499
5 1 1 ,5 2 4 ,5 4 0 , 593
Fenaket 121, 125, 126, 127, 158,
301, 306, 338, 410 H
Fergana 128, 250, 309, 338, 489 Haberan 324, 429
Ferrazin 328 Habuşan 18, 161, 262, 505
Fırat 35, 62, 195, 206, 374 Hacerü’l-esved 531
Firrim 548 Hadise 35
Firuzkuh 279, 291, 293, 307, 308 Haf 295, 344, 503
Fiskir 586 Halavan 597
Frenk 234, 493, 523, 544, 545 Halep 14, 238, 239, 251, 376,
Fulad 115 377, 420, 489, 548
Fustat 534 Halhal 583
Halya 161
G Harezm 11, 13, 95, 96, 124, 125,
127, 147, 148, 149, 151, 152,
Garcistan 255, 308
155, 165, 169, 179, 255, 256,
Garni 360,361
257, 258, 259, 260, 261, 262,
Gazne 155, 156, 159, 256, 331,
263, 264, 265, 266, 267, 269,
384, 385, 386, 387
270, 271, 272, 273, 275, 276,
Gaznin 175, 281, 291, 307, 308,
277, 278, 279, 281, 282, 283,
323, 334, 343, 344, 347, 350
284, 285, 287, 288, 289, 292,
Germsir 157, 384, 385
293, 294, 295, 296, 297, 298,
Gilan 329, 378, 521, 522, 575,
299, 302, 304, 305, 306, 307,
5 83,5 88
309, 310, 311, 316, 322, 329,
Girdkuh 162, 401, 506, 521, 549,
336, 337, 341, 342, 343, 388,
556, 557, 558, 559, 585, 586,
389, 402, 414, 436, 452, 489
591,5 92
Harkam 521
Göksaray 144
Harrakan 505, 506
Hastabsird (Harput) 376 Hocend 121, 126, 128, 139
Havis 400 Horasan VI, 12, 13, 14, 16, 17,
Hayber 521 21, 25, 37, 41, 55, 59, 60, 62,
Hayl-i Bozorg 315 72, 77, 130, 137, 147, 148,
Hazar Cem 511 154, 160, 163, 164, 165, 167,
Hemedan 36, 38, 63, 64, 66, 162, 170, 191, 202, 209, 218, 222,
274, 275, 277, 316, 328, 356, 230, 234, 248, 255, 257, 260,
375, 445, 561, 583, 590, 593, 263, 266, 267, 268, 270, 272,
5 9 4 ,5 9 5 ,5 9 6 ,5 9 8 , 599 275, 277, 278, 279, 280, 283,
Herat 147, 156, 157, 164, 165, 284, 285, 286, 287, 289, 291,
183, 267, 283, 284, 286, 287, 294, 297, 299, 306, 318, 322,
291, 292, 294, 295, 296, 297, 327, 384, 385, 386, 402, 403,
307, 308, 344, 384, 385, 400, 404, 405, 408, 409, 410, 412,
426, 501 414, 415, 417, 418, 419, 421,
HezarEsb 11 422, 426, 427, 428, 429, 430,
Hezar Esf Kalesi 259, 288, 328, 434, 435, 436, 437, 438, 439,
393,594 440, 441, 442, 448, 489, 491,
Hıtay 83, 88, 93, 95, 96, 102, 103, 499, 501, 524, 526, 527, 543,
104, 106, 130, 137, 158, 191, 554, 556, 571, 588, 591
192, 193, 194, 202, 203, 205, Hoten 108, 110, 111, 113, 114,
218, 223, 225, 228, 230, 234, 137, 306, 309, 338, 489
238, 239, 240, 257, 262, 264, Hoy 359, 361, 377
265, 266, 288, 291, 294, 296, Humus 60
298, 300, 302, 303, 305, 306, Huvar 506, 549
308, 311, 312, 317, 334, 335, Huzistan 20, 49, 91, 255, 391,
337, 397, 400, 419, 420, 426, 3 9 3,54 8
429, 430, 453, 477, 484, 488,
489, 491, 497, 606 I
Hicaz 534,535
Ifrikiye 533
Hilala 351
Irak 7, 14, 20, 21, 37, 45, 48, 61,
Hille 43, 602
62, 63, 65, 66, 130, 162, 180,
Hilvan 19, 597
191, 218, 239, 266, 268, 271,
Hindistan 14, 42, 157, 208, 239,
272, 273, 274, 275, 276, 277,
290, 308, 323, 345, 350, 365,
279, 280, 281, 283, 315, 316,
386, 391, 397, 398, 426, 489,
318, 322, 323, 324, 327, 328,
594
333, 334, 341, 353, 357, 363,
Hocanfu Balakasun 192
364, 366, 371, 384, 390, 391,
395, 396, 397, 402, 415, 419, Kahire-i Muizzîye 534
427, 428, 429, 440, 445, 447, Kale-yi Kahire 280
483, 489, 506, 527, 530, 531, Kalvaz 600, 601
543, 548, 561, 573, 574, 575, Kamadi 397
589,602 Kamlancu 102
Irakeyn 202, 277 Kandahar 385, 527
Irak-ı Acem 527 Kanghay 480
Irak-ı Arap 3,21 Kanklı 136, 192, 308, 309, 342,
Istahr 315 346, 388
İbrahim Adası 61 Kankuy 498
İgnak 306 Kar 182, 424
İlal 389 Karabağ 27
İlamiş 301 Karacadağ 43
İli 88, 242, 248 Karagöl 158
İmil 95, 106, 107, 187, 230, 231, Kara Hıtay 96, 106, 306, 308,
233,24 2 317, 333, 335, 337, 397
İndus 351,3 52 Karakorum 15, 16, 17, 27, 59,
İran XI, XII, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 12, 101, 102, 124, 125, 195, 207,
13, 14, 15, 17, 20, 22, 42, 44, 211, 213, 215, 218, 220, 225,
52, 55, 57, 58, 60, 63, 70, 71, 230, 240, 241, 390, 411, 412,
76, 84, 91, 101, 162, 164, 241, 459, 480, 485, 498, 502, 591
460, 497, 498, 501, 516, 521, Kara Kum 319
527, 553, 586, 588, 596, 602, Karakuş kapısı 182
608 Kara Müren Nehri 192
İsfehan 354, 355 Kara-Taş 217
İsferayın 327 Karluk-Kuyas 115
İskenderiye 543 Kars 361
İspidar 329 Karşı Suri 226
İtil 245 Karun Dağı 328
Karun Kalesi 329, 390
K Kasran 507
Kaşan 43,426, 445
Kaban 175,379, 419
Kaşgar 107, 108, 109, 110, 111,
Kabe 49 2,531, 562
137, 306, 309, 338, 369, 489,
Kabilan kapısı 149
555
Kabul 386, 527
Katur 157
Kahire 7, 20, 27, 280, 534, 537,
Katvan 129
5 3 8 ,5 4 3 ,5 4 4 ,5 4 5
Kayalıg 95, 106, 107, 116, 120, Kobak 95 ,2 42
242, 459, 480 Koca 106
Kayın 546 Kongurt 152
Kaylı 319 Kubaca 291, 351, 352, 392
Kaymış 319 Kucuran 385, 386
Kayravan 532 Kufe 268, 530, 531, 546, 602
Kazvin 25, 27, 162, 279, 280, Kuhistan 234, 282, 283, 506, 521,
315, 443, 444, 507, 508, 521, 553, 554, 557, 559, 566, 571,
522, 549, 553, 573, 574, 581, 585,591
583,590, 591, 594 Kukruh (Ku Kuruh) 402
Kebud Came 306, 405, 445 Kulan Başı 159, 424
Kelat 169, 325, 385 Kum 319, 426, 445, 480, 546
Keler 196, 247 Kumiş 161, 543, 559
Kelif 151 Kum Sengir 480
Kelüren 187, 463, 466 Kunak 95
Kemcihüd 480 Kunas 88, 95, 187
Kem Kemçik 309, 331 Kusdar 385
Kencek 422 Kuşkek 546
Kent, Yangi Kent 121, 123, 125, Kutlan 546
127 Kutlug Balıg 132
Kermine 141, 142 Kutum 575
Kert 147, 426, 501 Kuyas 88, 115, 187, 248
Kerzevan 154 Kuz Balıg 104
Keş 429, 501 Kür Nehri (Irmağı) 3 6 1 ,3 6 2 ,4 1 0
Kıfçak (Kıpçak) 191, 196, 247,
310, 368, 369, 456 L
Kırgızistan 110, 128
Lagz 368
Kinas 268
Lahor 159, 290,35 0
Kinda 268
Lal 506
Kirit 162
Lammasar 19, 506, 557, 558, 560,
Kirman 14, 83, 157, 193, 202,
571, 584, 587, 589, 592
234, 239, 267, 297, 299, 346,
Lar 585
353, 364, 390, 393, 396, 397,
Larican 389
400, 401, 426, 489, 511, 524,
Londra 7, 47, 61, 608
548, 555
Lur 14, 61, 63, 64, 66, 234, 239,
Kirmanşah 19, 597
328, 356, 357, 393, 401, 489,
Kizduvan 125
595,59 6
M Merend 360, 377
Mabizhanâbâd 344 Merv 125, 164, 165, 166, 167,
Macaristan 1 168, 169, 170, 171, 172, 173,
Magin 16, 74, 198, 497 174, 175, 176, 177, 182, 255,
Magrib 489, 527, 531, 532, 533, 257, 258, 266, 267, 269, 273,
534, 535, 538, 540, 541, 548, 275, 277, 278, 283, 284, 285,
597 286, 287, 289, 421, 423, 429,
Mahîâbâd Bahçesi 167 504,518
Malazcird (Malazgirt) 376 Merverrud (Mervcuk) 169, 271,
Malin 215 284,2 89
Mankışlag 341 Meşhed 21, 164, 174, 177, 230,
Mansuriye 421, 470, 504, 511 231, 285, 297
Manzi 194, 485, 488 Meşhed-i Tus 177, 285
Maravzik 248 Meydan-ı Sebz 344
Marga 174, 285 Meymundiz 18
Markab vadisi 361 Mezarat 128
Maveraünnehr XI, 74, 77, 96, Mısır 1, 9, 22, 23, 24, 25, 26, 28,
129, 130, 135, 138, 148, 234, 34, 35, 61, 84, 101, 374, 497,
247, 248, 256, 263, 264, 298, 531, 534, 535, 536, 540, 543,
299, 309, 310, 318, 322, 335, 544, 545, 546, 547, 548, 555,
336, 397, 402, 421, 425, 489, 567, 589, 593, 595, 607
4 9 1 ,5 0 1 ,5 8 8 Mindor 368
Mavu Balıg 101, 155, 225 Moğolistan 12, 15, 16, 82, 93, 95,
Mazenderan 12, 13, 17, 37, 60, 110, 463, 480, 498
125, 161, 168, 270, 279, 299, Mugan 27, 42, 162, 379
321, 322, 329, 331, 389, 390, Muhan 379
396, 402, 404, 405, 409, 410, Mukattam Tepesi 538
414, 417, 418, 421, 427, 429, Multan 159, 290, 351, 352
438, 440, 442, 489, 506, 512, Mu’minâbad 554
548, 549, 581 Musul 13, 14, 31, 37, 238, 390,
Medine 48, 130, 521, 526, 527 419, 489, 540, 593, 594, 596,
Mehdiye 532 597
Mekes 245, 246 Muş 376
Mekke 9, 48, 72, 153, 334, 531 Muzdakan 277
Mekran 353
Meraga 22, 36, 55, 56, 163, 166, N
561,5 62
Nahrvala 352 Paris VI, 4, 5, 6, 9, 19, 20, 23,
Nahşeb (Nev Karşı) 152, 155, 26, 27, 30, 34, 36, 42, 46, 47,
322,428 51, 52, 55, 56, 60, 63, 65, 102,
Namging 194 153, 227, 238, 433, 607, 608
Nandana 159 Parvan 344, 345
Nayman 106, 107, 185, 317, 422 Pasa 354
Necabe Kavs 599 Pencab 159
Necef 20, 21, 62 Penc Dih 271
Nesa 164, 168, 169, 175, 176, Peşaver 157, 290, 347
262,270, 304, 402 Petersburg 53
Nev 1 5 2 ,1 6 9 ,6 0 7 Pişkil Dara 507, 508
Nigrahan 387 Polonya 1
Nihavend 554
Nikala 350, 352 R
Nişabur 7, 12, 44, 160, 161, 164,
Radakan 14, 161, 270, 271, 284,
172, 177, 178, 179, 180, 181,
421, 504
182, 183, 262, 263, 268, 269,
Rey 10, 27, 162, 222, 272, 273,
273, 275, 276, 278, 283, 296,
274, 275, 277, 315, 327, 328,
313, 318, 324, 325, 326, 367,
330, 331, 355, 366, 367, 391,
403,426, 556
396, 444, 507, 527, 546, 547,
Nukan 182
548, 549, 553, 585, 586, 596
Nur 132, 133, 220
Rudbar 280, 522, 553, 557, 558,
Nusret Küh 154
584,587, 588
Nuzvar 287
Rum, Anadolu 13, 25, 70, 238,
239, 240, 245, 368, 489, 497,
O 499, 523, 596
Ogrug 158 Rusya 1, 20, 468
Ordu Balıg 103, 225
Orhun 101 S
Ors 128
Sadusan 352
Otrar 96, 97, 117, 120, 121, 126,
Safurkan 502
144, 304, 316, 480, 489
Saksın 95, 191, 234, 459
Özkent 107, 116, 123
Salumid 295
San’a 531
P Sancan 164
Parasravar 352 Sankuran 1 5 7 ,3 4 6 ,4 2 6
Saray 122, 227, 245 Sistan 164, 281, 293, 399, 404,
Sari 548 4 2 6,55 4
Sarig Sopan 109 Sivas 25, 26
Sarir 368 Sivistan 385
Sarmacan kapısı 167 Siyah Kuh 602
Sebzevar 181, 416, 441 Siyalan Kuh 584
Selenga 83, 102 Solongay 191, 488
Selmas 360 Somnat 280
Semerkand 59, 95, 122,126 ,1 29 , Suan 368
130, 133, 136, 137, 143, 144, Sugnak 12 3 ,2 6 0 ,2 7 5
145, 147, 148, 152, 158, 160, Sura 384
231, 241, 247, 263, 287, 288, Suriye 1, 22, 23, 31, 34, 35, 42,
289, 292, 300, 301, 304, 305, 60, 61, 63, 64, 66, 77, 85, 127,
306, 308, 311, 318, 319, 321, 198, 240, 245, 273, 368, 372,
322, 324, 337, 338, 358, 501 374, 375, 376, 378, 402, 420,
Sengbest 174 431, 489, 493, 510, 530, 534,
Serab 378 536, 543, 545, 548, 575, 579,
Serahs 164, 167, 168, 169, 170, 593, 596, 597
173, 174, 266, 267, 271, 272, Şabur Hast 356, 595
284, 285, 295, 297, 423 Şadyah 180, 182, 263, 267, 268,
Sercihan 329 269, 276, 278, 279, 283, 291,
Serhad 549 295,296, 297, 303, 342, 343
Ser-i Pul 144 Şahdiz 507, 547
Seyhun 107, 116, 121, 124, 125, Şahne 173,555
128, 131, 301, 419 Şalabana 527
Sibicab 338 Şal Rud 583
Sicilmasa 532, 533 Şam 35, 63, 101, 346, 358, 363,
Sicilya 533 365, 373, 527, 535, 590, 602
Sicistan 164, 308 Şanet 368
Siknak 107, 115, 116, 120, 123, Şayakan Tepesi 342
124 Şefurkan 17
Simnan 162, 273, 506 Şehristane (Şehristan) 168, 261,
Sind 155, 159, 291, 347, 349, 262, 282, 402, 415
350, 527, 531 Şehriyar Kuh 548
Sind nehri 155 Şehrzur 597
Sinuh 107 Şerviyaz 27
Şiran Kuh 328
Şiraz 50, 141, 209, 224, 315, 354, Tibet 83, 103, 191, 194, 402, 497
391,399 Tiflis 361, 362, 363, 364, 365,
Şirkuh 545, 580 431
Şirvan 163, 234, 239 Tirah 345
Şuhan 584 Tirmiz 152, 153, 155, 160, 166,
Şul 328 262, 292, 315, 324, 386, 389
Şuman 152 Tirmiz Nehri 160
Şuşter 602 Tuğla 102
Şuturbanân kapısı 182 Tulek 283
Tun 503
T Turşiz 282, 297
Tus 12, 14, 161, 164, 169, 177,
Taberek Kalesi 272, 273
180, 181, 182, 267, 270, 275,
Tabes 297, 554
283, 285, 297, 324, 403, 415,
Tak-ı Yazır 166
416, 420, 421, 426, 430, 440,
Talekan 144, 154, 155, 165, 176,
441, 446, 447, 470, 504, 527
285, 289, 347, 385, 386, 389,
Tuster 91, 356, 393
507, 511, 553, 586, 588
Tuzgu-Balıg 208
Tangut 83, 97, 157, 158, 185,
Türkistan 16, 57, 74, 85, 96, 97,
194, 217, 238, 244, 414, 488,
104, 138, 183, 234, 239, 247,
49 7,6 04
280, 322, 338, 421, 489, 499,
Tarab 137, 138, 139
57 6,6 07
Taraz 13, 15, 301, 309, 311, 397,
422,42 4
Tark 285 U
Tarum 281, 329, 521 Uça 351, 352
Tarz 549 Ulug Tag 480
Tayanfu 205 Umman Denizi 1
Tebriz 25, 27, 29, 40, 42, 43, 50, Uraz 181
62, 63, 163, 203, 357, 358,Urgenç 147
359, 360, 365, 366, 378, 419, Urmiye 379
420, 421, 422, 423, 431, 442, Ustu 505, 584, 601
446, 447, 594 Ustundar 512
Tekinâbad 385 Ustuva 181, 262, 342, 445
Tekrit 357 Ustuvand 558
Tela 61 Uşa 290
Teng-i Teku 328 Uşni 360
Tenure 149 Utuka 159
Uygur XI, 3, 12, 16, 17, 57, 72, Z
83, 95, 96, 98, 101, 102, 130, Zarnuk 131, 132
137, 159, 161, 180, 216, 225, Zave 325
407, 408, 409, 418, 430, 489, Zavulistan 291
497 Zencan 27, 329,575
Urayd 526 Zir-i Pul 270
Zurâbad 164
V Zuvara 553
Vahş 97, 144,546 Zuzen 295, 315, 344, 390, 396,
Vasıt 602 400
Velian 344 Zü’l-Karneyn Şeddi 303
Vezidan Köprüsü 139, 140
Y
Yak kalesinde 168
Yazir 164
Yemen 524, 531, 546
Yezd 14, 24, 401, 427, 508, 511,
548
3. MİLLET. KAVIM VE KABİLE ADLARI
A Halac (lar) 155, 285, 351, 386,
Abhaz 43, 368 387, 388
Ad 80, 360 Haniyye 57
Afgan 176 Hıtaylı(7arj 193, 203, 219, 220,
Alan 206, 240, 245, 247, 368, 266, 300, 301, 308, 397, 402,
45 6,5 06 498,5 15
Arab 23, 4 2 ,2 8 2
I
B İgrak 157, 344, 345, 346, 347
Başgird 247
Beni Ukayl 540 K
Beyaz (Uygur kabilesi) 4 9 1 ,552 Kanklı 136, 193, 308, 309, 342,
Bulgar 95, 191, 234, 245, 246, 346,388
247, 456, 459 Karluk 98, 115, 309
Katame 531
C Keler 197, 247
Çinli 3, 192 Kemçik-ud 110
Kereit 91, 106, 138
Kıfçak 191, 197, 247, 310, 368,
E
369,456
Efrasiyablı 57
Kıyat 91
Konkurat 93
F
Frenk 234, 493, 523, 544, 545 M
Megrit (Mergit) 107
G
Gurlular 283, 285, 287, 294, 385, N
386,3 88
Nayman 106, 107, 185, 317, 422
Guz(lar) 308
O
H
Oğuz (lar) 261, 266, 594
Habeş 189, 215, 249, 250, 251,
Oran (lar) 275, 324
354,390
Oyrat 93, 418, 498, 500
R
Rum 13, 25, 70, 239, 240, 245,
368, 489, 497, 499, 523, 596
Rus 5, 162, 240, 245, 246, 247,
43 4 ,4 5 6
S
Sakiz 91
Sarir 368
Semud 80, 112
Suan 368
Suldus 26, 511
T
Tacik(ler) 28, 92, 143, 183, 219,
229, 414, 503, 521, 583
Türk (ler) VI, XII, XIII, 3, 5, 6,
35, 57, 92, 101, 119, 126, 143,
147, 169, 202, 229, 248, 255,
272, 296, 297, 303, 354, 355,
387, 388, 391, 398, 402, 403,
503, 521, 590, 594, 597, 608
Im k m en (ler) 132, 169, 170, 263,
297, 309, 356, 387, 388, 481,
4 8 2 ,5 8 0 ,5 9 4
U
Ukaz-Merkit 185
Y
Yasaut kabilesi 597
Ahmediye dervişleri 37 Nizareyyi 543
Alevî(ler) 8, 23, 162, 231, 297,
525, 549, 550, 557, 602
Putperestler 301
Cedvelîler 525 R
Rafızî 524
Daysanîye 540
Dibacîler 526
Sabbahîler 563
Sufîler 563
Şafiî 44, 541
Fethi 7, 526 Şia 524, 525, 526, 529, 541, 547
H T
Hanefi 111, 138, 524, 562 Târih-i Nâsırî 280
Hımyer 546 Tefsir-i Beyzavî 2
Hıristiyan 3, 21, 34, 40, 240, 246, Tevrat 528, 568
346, 491, 535, 599
Y
I Yahudif/erJ 3, 535
İttihadiyye 529
Z
K Zeydiyye 524
Karmatîler 529, 530, 531
M
Mecusî(ler) 112, 328, 523
Mustalavîler 543
Mülhidf/erJ 515, 543
A 223, 232, 262, 312, 313, 316,
Atebe-i ketebe 10 323, 324, 327, 336, 337, 341,
343, 344, 362, 366, 369, 371,
374, 375, 379, 384, 438, 441,
C
443, 444, 446, 447, 458, 459,
Camiü’t-tevarih 2, 3, 4, 5, 6, 13,
462, 463, 469, 470, 472, 473,
14, 16, 19, 20, 21, 24, 25, 26,
477, 478, 479, 480, 483, 485,
27, 28, 29, 32, 33, 36, 37, 38,
495, 499, 506, 509, 510, 512,
39, 41, 42, 43, 44, 59, 104,
513, 514, 517, 518, 520, 522,
106, 107, 123, 138, 152, 155,
523, 528, 529, 542, 543, 546,
175, 242, 498, 500, 501, 507,
550, 551, 552, 554, 556, 559,
546, 548, 596, 597
560, 562, 563, 570, 571, 572,
Cevamiü’I-Ulûm 255
577, 588, 589,592, 600
E
L
Evsafü’l-Eşref 45
Lubabu’l-el-bâb 10
F
M
Fevatü’l-Vefeyyat 46
Makâmât-i Zeynebiyye 47
Manhalü’s-Safî 20
G Mecmau’l-ensab 2
gencnâme 205 Mesalikü’l-Ebsar 37
Meşaribü’t-Tecarib 255
H Mu’cemü’l-Buldan 434
Munyetü’l-Fuzelası 8
Habibü’s-Siyer 12, 46
Hüsrev u Şirin 47, 458, 475
N
K Nahcü’l-Belaga 46
Nihayetü’I-İreb 60
Kitabü’l-Fahrî 24, 56, 381
Nizamü’t-tevarih 2, 21
Kur’ân-ı Kerîm 19, 70, 72, 73, 75,
76, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84,
85, 87, 89, 96, 135, 148, 150, R
151, 154, 163, 167, 168, 179, Ravzatü’s-Safa 52, 56
181, 184, 190, 193, 194, 201, Risale-i Şurfiye 46
Rukyetü’l-kalem 10
Vafı bi’I-Vefayat 65
S
Sergüzeşt-i Seyyidina 19 Z
Sohbet-nâme 47 Zafer-nâme 2
Şeh-nâme 2, 101, 153, 321 Zübdetü’t-tevarih 280, 593
Şuref Eyvani’l-Beyan 46
T
Tarih-i Benaketî 2, 56
Tarih-i Cihan-güşa 2, 3, 4, 5, 11,
14, 17, 53, 54, 55, 56, 354, 513,
529, 533, 542, 543, 596, 601
Tarih-i Güzide 2, 11, 42, 43, 56,
59,593
Târih-i Nâsırî 280
Tarihî-i Cil ve Deylem 588
Tarih-i Tacı 560
Tarih-i Vassaf 2, 3, 4, 27, 30, 31,
36, 42, 43, 44, 52, 53, 54, 55,
56, 59
Tarihü’l-İslâm 7, 8, 42
Tecaribü’l-Umem 255
Tefsir-i Beyzavî 2
Tefsir-i keşşaf 80
Tercüme-i Semere-i Batlamyüs
45
Tesliyetü’l-İhvan 20, 29, 30, 31,
32, 33, 34, 51, 52
Tevrat 528, 568
6. TERİMLER
A berde 136
abdal 268 Beşinci iklim 489
aka 459, 462, 481 biat 334, 524, 526, 527, 532, 534,
alem 270, 315, 335 539, 540, 542, 543, 547, 562,
alemhâ-yi hâs 377 563,5 80
amaç 514 bid’at 520, 550, 571
arrade 136, 182 Bigu (beygu) 263, 277
ashâb 4 1 4 ,4 9 0 ,5 5 6 Birinci iklim 489
ashâb-ı amel ve şugl 490 bitikçi 208, 405, 419, 421, 423,
ashâb-i etrâf 556 426, 427, 438, 482
atabeg 262, 275, 395 buhar 130, 467
âuz taşı 412 buk 369
avam 80, 171, 228 bulga 499
avarizât 442 Bur 134, 397, 518
ayan 136,169, 172
Aznavur 370 C
câme (câm egi) 242, 307
B câme-hâne 307
bac 9 1 ,5 5 9 cede (cedeci) 193
Bahadır 20, 26, 132, 133, 191, cedvel 524
239, 246, 599, 601, 602 ceride 552
bahşi 39 cizye 50, 51, 310, 336, 523
baj 502 cu 204
Barak 134, 353, 363, 364, 391, çarh 372,374
393, 394, 397, 398, 399 çavuş 514
Barbut 459 çeng 158, 327, 380, 465, 471, 566
baskak 135, 400, 402, 408, 419, çeper 598
420, 422, 584 çerig 388
batıl 78, 105, 112, 359, 568, 571 çetr 277, 398, 512, 590
batın 47, 48, 77, 293, 463 çevgan 475
Bavurci 499 çök vurmak (diz çökm ek) 33
begtâg 242
bel-de-i ikbâl 553 D
berat 209, 238, 245, 291, 405, daî 525
4 9 4 ,5 5 0 dang 84
da’vet 530, 531, 550, 567, 571 F
da’vet-i cedide 550 fağfur 84
da’vet-i kıyamet 567 fedai 334
deccal 533 feles 205
def 137, 380 ferseng (fersah) 87
dehe 90, 126, 146,237 firavun 84
devat-dâr-ı 593, 595, 597, 598
dinar 25, 26, 30, 43, 44, 45, 46,
G
47, 49, 50, 62, 64, 84, 118,
Gada 378
147, 206, 223, 293, 368, 426,
gaile 172, 285
430, 431, 446, 491, 505, 531,
gaşiye 304
537, 538, 541, 549, 550, 559,
Gayır 117, 118, 120, 121, 122,
574,593, 594
316,3 17
dinâr-ı ruknî 84, 427
gaza 1 2 3 ,2 9 0 ,5 0 5
direk 121
gez 557
divan 3, 6, 7, 14, 52, 58, 72, 74,
gulam 263
110, 141, 158, 174, 262, 406,
gumâştegân 275, 575
42 7,496, 508, 561, 598, 601
Güçlüg 106, 107, 108, 109, 110,
divân-ı inşa 10
1 1 1 ,1 1 2 ,1 1 3 ,1 1 5 ,1 1 9
divan-ı istifa 3
H
E
hacerü’l-matar 193
ehl-i hırfe 172
haciblik 402, 408
emâret-i leşker 406
had 22, 85
emir-i ahur 134
Han(lık) XI, XII, 5, 7, 12, 13, 14,
Emir-i dâd 550, 556
15, 20, 23, 25, 28, 29, 30, 31,
emir-i hezâre 225
36, 44, 45, 51, 53, 55, 56, 57,
Emir-i Meclis 179
58, 74, 79, 82, 83, 84, 85, 86,
emir-i sad 89
87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94,
emir-i tümen 89
95, 96, 97, 98, 101, 103, 104,
Emirü’l-Cuyuş 542, 548
105, 106, 107, 108, 109, 110,
Emirü’l-Hac 593
111, 114, 115, 116, 117, 118,
emirü’l-umera 594
119, 120, 121, 122, 123, 124,
emsile 496
129, 131, 132, 133, 134, 135,
erkeün 491
136, 137, 138, 144, 145, 146,
evbaş 167, 295, 296, 403
147, 148, 152, 153, 154, 155,
eyvan 183
156, 157, 158, 159, 160, 161, Hazinedar 213
162, 163, 164, 169, 170, 175, hazine-i hassa 443
177, 181, 183, 185, 186, 187, hezâre 90, 225,23 7
188, 189, 190, 191, 192, 194, hilât 115
203, 206, 217, 225, 230, 231, hisar 225, 398
232, 235, 237, 238, 239, 240, huma 383
241, 242, 243, 245, 246, 249, hutbe 294, 300, 307, 311, 316,
250, 251, 256, 260, 261, 262, 492, 534, 540, 546, 555, 561,
263, 264, 268, 270, 275, 277, 564
279, 291, 298, 301, 302, 305, hacib (hüccab) 215
306, 309, 310, 311, 312, 316, hüccet 528, 565
317, 318, 319, 335, 336, 337,
338, 341, 345, 346, 347, 348, I
349, 350, 351, 352, 354, 359,
Ikta 552
378, 379, 380, 385, 386, 388,
id-i kıyam 565
389, 390, 399, 400, 408, 413,
İdikut 96, 97, 101
416, 417, 418, 420, 421, 422,
ili 402, 403, 404, 507
443, 452, 453, 454, 455, 459,
İlig 263, 309, 335
460, 461, 462, 463, 464, 466,
ilm-i ledunnî 528
468, 472, 473, 474, 480, 482,
inal 117
486, 487, 490, 491, 494, 496,
ini 398, 459, 462, 566
498, 516, 520, 521, 575, 591,
592, 599, 603, 604, 606, 607
K
haraç 559
harvar 473 Kaan 5, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 55,
haşem 174, 261, 264, 303, 328, 57, 58, 59, 64, 65, 70, 84, 88,
380, 387, 391, 399, 471, 589, 95, 97, 99, 100, 101, 102, 116,
591 128, 130, 132, 137, 138, 142,
Haşer 147, 148 143, 185, 187, 189, 190, 191,
haşer u hadem 316 192, 194, 196, 197, 198, 200,
hat 45, 121, 186, 188, 216, 243 201, 202, 203, 204, 205, 206,
havâic-bahâ 574 207, 208, 209, 210, 211, 212,
havas 80, 141, 171, 228, 277, 213, 214, 215, 216, 217, 218,
4 8 3 ,5 5 9 219, 220, 221, 222, 224, 225,
hayl-u haşem 399 226, 227, 228, 229, 231, 232,
hazine 28, 29, 72, 200, 215, 287, 233, 234, 235, 238, 243, 245,
416, 417, 430, 443, 579 246, 248, 250, 378, 381, 390,
400, 401, 402, 403, 404, 405, Kise-dâr 165
406, 407, 408, 409, 410, 411, kisra 70
412, 413, 414, 416, 418, 419, kiyâ 523
420, 423, 424, 425, 426, 427, kopçur 89, 4 2 5 ,4 2 8 ,4 3 0 ,4 3 1
428, 429, 430, 431, 440, 452, koşkun 423
453, 454, 455, 456, 457, 458, kös 301, 346,512
459, 460, 461, 462, 463, 464, köşk 208, 227, 4 2 1,5 87
467, 468, 472, 473, 474, 476, kungre 584
477, 478, 479, 481, 482, 483, kurultay 16, 37, 159, 187, 228,
484, 485, 487, 488, 489, 490, 229, 230, 243, 246, 489
491, 492, 493, 494, 495, 496, kussâd-ı tuyur 356
497, 500, 503, 504, 521, 522, kutlu han 397
559, 590, 591, 595, 596, 597 kutval 176, 284, 353, 384, 390,
Kadı-yı memâlik 182 520, 521, 523, 588, 589
kadim 569 kürsi 588
Kadiyü’l-kudât 541
Kaim-i kıyamet 571 L
kakmişi 28
Levh-i Mahfuz 578
kaman 104
kam 235
M
kanat (kanavât) 345, 348, 468,
505,519 mâhçe-i çetr 277
kantar 118 mahzar 540
karakgi 116 malihülya 577
kâr-hâne 410 mâl (mâliyât) 96, 142, 300, 310,
kariz 504 336, 400, 409, 410, 414, 415,
kârure 136 419, 420, 422, 445, 490
kasır 226 mancınık 124, 126, 152, 155,
kayser 70 182, 374, 386, 498, 515
keman-ı gav 515 medrese 331, 455
ketebe-i devâvin 406 mehdi 8, 44, 463, 531, 532, 533,
ketebe-i hat 216 540, 547, 549
kımız 204, 235, 470, 472 melik 48, 53, 163, 256, 405, 411,
kışlak 208 424, 430, 462
kıyamet 80, 129, 130, 224, 257, Melik-i taşt-dar 361
258, 316, 367, 567, 569, 570, meliklik hilâti 37, 274, 307, 311,
571 537
men 157, 218, 499 neft 136, 146, 150, 182, 372, 374,
menşur 280, 291, 307, 355, 559 377, 498, 515, 599
meşveret 85, 94, 188, 238, 412, nerke (nerge) 502
41 9 ,4 2 7 noyan 346
mevâcib 90 nöker 8 9 , 9 1 ,4 1 9 ,4 9 0
mevkib (m evâkib) 203 nutuk 264, 498
Mevlâna 135, 539 nüzul 133, 160, 161, 208, 227,
misâl (em sile) 355, 405, 497 391, 416
mu’an 442, 496, 536
mufredân-ı ebvâb 373 O
mufredân-ı has 270
ordu 13, 16, 24, 28, 85, 87, 88,
muhafızân-ı turuk 292
111, 141, 143, 144, 148, 169,
muhasebat 414, 430
171, 175, 181, 200, 227, 239,
muhasib 90
240, 242, 247, 263, 264, 267,
muhassilân-i mâl 336
274, 275, 277, 283, 284, 285,
muhterife 151, 422
301, 306, 310, 311, 319, 323,
muhteşem 506, 521, 523, 553,
345, 347, 351, 361, 375, 385,
558
386, 390, 393, 401, 406, 408,
mukaddem 162, 397, 399
409, 416, 422, 423, 431, 440,
mukaddime 180, 278, 396
454, 475, 477, 480, 483, 487,
mutasarrıf 430
492, 507, 515, 521, 535, 544,
mutemellik 574
548, 559, 560, 561, 575, 589,
muvaşşah 166
595, 597, 598
Müneccim 354, 538
ordu-yi buzurg 401
münşilik 73
organon 465
müsadere 91, 296, 442
ortak 16, 28, 35, 37, 70, 108, 216,
müsemmâ 442, 443
299, 405, 419, 423, 426, 447,
Müstevfi 510
473, 490, 496, 523, 601
mütecennide 167, 508, 519
P
N
payza 169, 238, 239, 405, 406,
naib 299, 353, 427, 553
414, 420, 426, 430, 454, 496,
nakib 275
497, 595
nal-baha 352
perpere 574
namazgâh 135
pervane 506, 536
nay 301, 512
peşiz 214
nefs-i emmare 39
puthane 77 tagar 422, 499, 508
ta’lim ve ta’allum 552
R tambur 326
tamga (al tamga) 13, 238, 422,
rebab 158,566
497, 587
Refik 522
Tarhan 92
reis 72, 555, 558
taşt dar 255
ribat 21, 50
Tayangu 1 1 4 ,2 8 7 ,3 0 1 ,3 0 2 ,3 0 5 ,
rind 295
311, 397
runud 162, 182, 403, 503
telâye 134
Tenasüh 355
S
tenzil 80, 528
sade 4, 90, 126, 146, 237 te’vil 528, 550
sahib divanlık 7 tevki 166
Sahib-i Azam 130, 469, 505 tikişmişi 425, 520
sâhib-i ceyş 560 tir-i çarh 372
sebil 314, 334, 574 toy 405, 460, 500
ser-divar 584 Toyin 104, 105
serheng 168 tuğra 305
ser-küttâb 496 turgu (tuzgu) 499, 504
setr 529 turkakan 226
sikke 293, 294, 300, 307, 311, tutmaç 418
316, 336, 546, 555 tümen (askerî terim) 26, 30, 42,
silâhdar 162 89, 125, 159, 207, 237, 239,
suk 415 477, 480, 487, 597
suyurgamişî 401, 406, 409, 420, tümen (para birimi) 26, 30, 42,
42 5,4 87 89, 125, 159, 207, 237, 239,
şahne 22, 96, 127, 137, 160, 161, 477, 480, 487, 597
162, 163, 172, 180, 304, 335,
601
U
şeyh VII, 44, 47, 49, 50, 145, 169,
ulag 223, 430, 490, 496, 508
215, 268, 269, 529, 541, 588
ulufe 89, 161, 163, 180, 416, 490,
şeyhülislâm, şeyhülislâmlık 166,
499, 508, 574
167, 168, 444, 455
ulug bitikçi 419, 427, 438
ulus 498
T
ummâl 275, 279, 311, 427, 440,
tabi 365 455
ummâl-i harâc 279 Z
urug 460, 461, 473 zahid 283, 303
usturlab 65 zahir 112, 523
ütük 28 zâtu’l halak 588
zaviye 21
V zelzele 561
vekilharç 416 zeradhâne 497
vezirlik 8, 20, 28, 38, 251, 325,
394, 405, 416, 601
vuşâkân-ı hazret 379
Y
yam 89, 90, 91, 415, 430, 490
yargu 15, 99, 412, 413, 417, 418,
441, 442
yarguci 15, 480
yargucî-i buzurg 477
yarkan 412
yarlıg 13, 238, 239, 243, 245,
400, 405, 406, 408, 409, 411,
414, 415, 419, 420, 422, 423,
426, 439, 454, 490, 505, 516,
521, 584, 587, 595
yarlıg-ı aman 587
yasa 85, 90, 119, 191, 197, 202,
238, 242, 248, 294, 307, 402,
420, 454, 468, 469, 490
yasanâme-i buzurg 85
yaylak 502
yezek 324, 326, 327, 328, 347,
475, 499
yurt 95, 487, 527, 596
HARİTALAR
Alaaddin Ata Melik Cüveynî
Farsçadan çevirisini yaptığımız Alaaddin Ata Melik Cüveynî’nin Târih-i Cihan

Güşa adlı eseri üç cilt halindedir. Birinci ciltte, uzun bir ön sözden sonra Moğolların
eski âdet ve gelenekleriyle Cengiz’in yasalarına; onun ortaya çıkışına ve Uygur
memleketlerindeki fetihlerine değinilir ve bu münasebetle Uygurların dinleri, âdetleri
ve efsaneleri hakkında kıymetli bilgiler verilir. Bundan sonra Cengiz’in ölümüne
kadar Maveraünnehr ve İran'daki fetihleri ve Güyük Han'ın ölümüne kadar meydana
gelen olaylar geniş bir şekilde anlatılır. Tuli ile Çağatay'dan kısaca bahsedilir.
Tarihçiler onun bu ciltte verdiği bilgilerin başka hiçbir kaynakta bulunmamasından
dolayı çok kıymetli olduğunu belirtirler.
Kitabın ikinci cildinde Harezmşahlılar tarihinden bahsedilmekte, bilhassa son
hükümdarlar hakkında uzun tafsilât verilmektedir. Yazarın çeşitli kaynaklara
dayanarak yazdığı bu ciltte, Kara Hıtaylar hakkında verdiği bilgilerin başka
kaynaklarda bulunmaması, onun tarihî değerini daha da artırmaktadır. Ayrıca bu
ciltte Ogedey zamanından başlayarak, Hülagu'nun İran'a gelişine kadar hüküm süren
Moğol hükümdarlarından da bahsedilmektedir. Yazarın Moğol hâkimlerinden
bahseden son kısmına ait olaylar hakkındaki bilgilerin bazılarını, kendisi gibi devlet
hizmetinde bulunmuş olan babasından duyduklarına ve bazılarını da bizzat kendi
gördüklerine dayandırmıştır.
Üçüncü cilt Mönke Han'ın tahta oturuş töreninin tasviri ile başlayıp, onun
saltanatının ilk yılları hakkında biraz bilgi verdikten sonra Hülagu'nun İran'a hareketi
ve İsmailî kalelerinin alınıp yıkılması konularıyla devam etmekte ve bunu takiben
Alamut İsmailîleri ve bunların mezhepleri hakkında uzun tafsilâta girişmektedir.
Yazarın bu savaşlara katıldığı ve Alamut kütüphanesinden de faydalandığı göz
önünde bulundurulursa, bu cildin de önemi kendiliğinden ortaya çıkar.

Alaaddin Ata Melik Cüveyni - Tarih-I Cihan Güşa PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alaaddin Ata Melik Cüveyni - Tarih-I Cihan Güşa PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALAADDİN ATA MELİK CÜVEYNÎ

TARİH-İ CİHAN GÜŞA

TÜRK TARİH KURUMU

TÜRK TARİH KURUM U YAYINLARI

IV/A-2-1. Dizi - Sayı 9

ALAADDİN ATA MELİK CÜVEYNÎ

TÜRK TARİH KURUMU

Bibliyografya ve indeks var.

1. Moğollar_Tarih. 2. Harezmşahlar_Tarih. 3. İsmaiiiye Tarih. I. E.a. II. Oz-

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurulu’nun

1947 yılında Hacıbektaş’ın Engel köyünde doğdu. İlkokulu aynı

Farsçadan çevirisini yaptığımız Alaaddin Ata Melik Cüveynî’nin,

Kitabın ikinci cildinde Harezmşahlar tarihinden bahsedilmekte,

Üçüncü cilt Mengü(Mönke) Han’ın tahta oturuş töreninin tasviri ile

Gerek muhtevası, gerekse Farsçayı çok iyi kullanması bakımından

Daha önce tam olarak Türkçeye çevrilmemiş olan Türk tarihinin

Son olarak çalışmamızın bu haliyle tarihimizin önemli bir devrine

MİRZA MUHAMMED İBN ABDU’LVAHHAB

O karışıklıklar ve fitne dalgalarının ortaya çıkardığı sarsıntı sırasın­

Tarih-i V assaf’m yazan Şihabeddin Abdullah b. İzzeddin Fazlul-

Bu üç kitap arasında şimdiye kadar basılmış ve herkesin yararlana­

Şimdi esas konumuza dönelim. Bu kitaba yazdığmız “Giriş”i üç bö­

A. YAZARIN HAL TERCÜMESİ12

12 Tanınmış Fransız m üsteşriklerinden müteveffa Quatrem ere, o devrin m üsteşriklerinden

Bu ailenin soyu, Abbasî halifelerinin tanınmış mabeyncisi Fazl b.

13 Kadı Nureddin Şıışterî'nin M ecalisü'l-M uminin’de ve merhum Hidayet'in ondan naklen

19 İbnu’l-Tıktıka’m n M unyetü’l-fuzela fi tevarihi’l-hulefa ve’l-vuzera’sı, 4 Halife, Em evî ve

“Senin şerefinin güzelliği, p a h a biçilm ez inciyi gölgede bırakır. Elinin

Eğer sen izin versen, hükm ün bir an d a gökyüzünün başın da bulu­

Sultan Tekiş, bu şiiri duyduktan sonra gece yarısına kadar şarap

Yukarıda sözünü ettiğimiz Bahaeddin’in, yani yazarımızın dör­

21 Cihan-güşa, c. II, vrk. 69a

“Ey şah, bütün yeryüzü san a aittir. Dünyanın devletini ve ikbalini

Hezaresb kalesinde Atsız’m yanında bulunan Reşid Vatvat da ona

“M elik Atsız ülke tahtına oturunca Selçuklu han ed an ı ve devleti son

Bu şiirlerinden dolayı Reşid Vatvat’a çok kızan Sultan Sancar, eli­

Yazarımızın dedesi, yani babasının babası Şemseddin b. Muham­

Yazarımızın babası Sahib Divan Bahaeddin Muhammed b. Muham­

63 7(1239) yılında34 Horasan, Mazenderan ve diğer batı bölgelerinin

643(1245) yılında36 Körgüz’den sonra İran’ın Batı bölgelerinin37 yö­

Çağının bilgilerinden sayılan Bahaeddin’in çok güzel Arapça ve

Tarih-i C ihan-güşa’nııı yazarı Alaaddin Ata Melik Cüveynî, 623

Emir Argun, İran’daki yöneticiliği sırasında yönettiği bölgelerin

■" Aynı eser, vrk. 123a.

Yazarımızın Emir Argun’a refakatçi olarak Moğolistan’a yaptığı ilk

Yine Argun’un 647(1249) yılında kendini savunmak için başkente

Argun’un 649(1251) yılında55 başkente yaptığı üçüncü yolculuktan

Buna göre yazarımız, bu yolculukta yaklaşık 1 yıl 6 ay Mengü Ka­

Şimdi esas konumuza dönelim. Ata Melik, Karakorum’da kaldığı

651 (1253) yılında Ata Melik, Karakorum’a yaptığı son yoluculuk-

Hülagu’un İran’a yeni geldiği sıralarda Batı ülkelerinin yönetimi

63 Aynı eser, s. 40, 42, 192.

Hülagu, İsmailiye kalelerini fethetmek için yola çıktığında yolu

C ihan-güşa’da açık olarak görüldüğü gibi Alaaddin Ata Melik, İs-

645 (1247) yılında71 Alamut fethedilip İsmaililerin kökü kazındık­

67 Aynı eser, vrk, 125a.

Hülagu’nun 655(1257) yılında İsmailiye meselesini halledip Bağ-

73 Aynı eser, vrk. 159b.

Bağdat’ın fethinden bir yıl sonra yani 657(1259) yılında Hülagu’nun

Ata Melik, Hülagu ölünceye kadar Bağdat’ın idaresini elinde tuttu.

78 Cam iü’t-tevarih, Quatrem ere neşr. s. 264

Onun yönetciliği sırasında bir gün Hıristiyanlar’ın başrahibi92,

Ata Melik, 657-663 (1258-1264) yılları arasında Hülagu zamanında

O karışıklıklar ve fitne dalgalarının ortaya çıkardığı sarsıntı sırasın

Bu üç kitap arasında şimdiye kadar basılmış ve herkesin yararlana

Şimdi esas konumuza dönelim. Bu kitaba yazdığmız “Giriş”i üç bö

Eğer sen izin versen, hükm ün bir an d a gökyüzünün başın da bulu

Yukarıda sözünü ettiğimiz Bahaeddin’in, yani yazarımızın dör

Bu şiirlerinden dolayı Reşid Vatvat’a çok kızan Sultan Sancar, eli

Yazarımızın dedesi, yani babasının babası Şemseddin b. Muham

Yazarımızın babası Sahib Divan Bahaeddin Muhammed b. Muham

643(1245) yılında36 Körgüz’den sonra İran’ın Batı bölgelerinin37 yö

Buna göre yazarımız, bu yolculukta yaklaşık 1 yıl 6 ay Mengü Ka

645 (1247) yılında71 Alamut fethedilip İsmaililerin kökü kazındık

Ata Melik’e edilen iftiralarda biri şuydu: Moğollar tarafından Bağ

O seferden Bağdat’a dönerken Mecdü’l -Mülk128 tekrar benim zim

Tesliyetü’l-İhvan risalesi burada bitiyor. Olayların bundan sonra

Sözün kısası, Zilhicce’nin hilâli görününce146, soruşturma için gel

Bu iş de bitince emirler kumaşların arasında Mecdü’l-Mülk’ün ke

Mecdü’l-Mülk, Aladağ denilen yerde öldürülmeden önce168 Hıristi

Tarih-i V assaf’m yazan 692(1293) yılında Tebriz’e gelince, Şemsed

“Ey Tebriz m ezarlıklarından Ç erendab! Seni ebediyyen rahm et yağ

Şemseddin’in oğullarından biri olan ve çağının bilgilerinden sayı

Şemseddin Cüveynî’nin oğullarından bir olan Hace Bahaeddin Mu

Alaaddin Ata Melik’in kızlarından biri, 671(1272-3) yılında tanın

Büyük âlim Kadı Nizameddin Isfehanî, Ş u ref Eyvani’I-Beyan fi şere

“Ben bu sözle onun değerini lâyıkıyla an latam adım . Çünkü h er k o