Journal of Science – 2016, Vol.

12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment

SỬ DỤNG SỐ PHỨC GIẢI CÂU 8 TRONG ĐỀ THI TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
QUỐC GIA MÔN TOÁN NĂM 2015 THEO 5 CÁCH

Trần Lê Nam
Trường Đại học Đồng Tháp

Thông tin chung: ABSTRACT

Ngày nhận bài: 15/03/2016
Ngày nhận kết quả bình duyệt:
22/04/2016
Ngày chấp nhận đăng: 12/2016
Title:
A use of complex numbers to
solve the eighth problem by five
methods in the 2015 National
High School Mathematics
Examination in Vietnam
Keywords:
Complex number, plane
geometry, complex geometry
Từ khóa:
Số phức, hình học phẳng,
hình học phức
Complex numbers are efective tools in solving plane geometry problems. In this
paper, we present some basic definitions and properties of plane geometry via
complex numbers. Then, the paper proposes five methods to solve the plane
analytic geometry problem in the 2015 National High School Mathematics
Examination in Vietnam through complex numbers.
TÓM TẮT
Số phức là một công cụ tốt để giải các bài toán hình học phẳng. Trong bài báo,
chúng tôi giới thiệu một số kiến thức cơ bản của hình học phẳng theo ngôn ngữ
của số phức. Từ đó, bài viết đưa ra 5 phương pháp để giải câu hỏi về hình học
giải tích trên mặt phẳng trong đề thi Trung học Phổ thông Quốc gia môn Toán
năm học 2015 theo ngôn ngữ số phức.

1. MỞ ĐẦU Ngoài các kết quả về véc-tơ và tích vô hướng, số

Căn bậc 2 của số âm xuất hiện trong việc tính toán
thể tích kim tự tháp của nhà toán học Hy Lạp,
Alexandria ở thế kỷ thứ I sau công nguyên. Tuy
nhiên, đến thế kỷ thứ XVI, khái niệm số phức mới
chính thức xuất hiện trong công trình của G.
Cardano về việc tìm nghiệm đại số của phương trình
lập phương (Katz, 2004). Sau đó, số phức được sử
dụng rất hiệu quả trong Vật lý và Toán học. Nó là
một công cụ tuyệt vời trong việc giải một số dạng
toán về đại số, giải tích, hình học và tổ hợp (Nguyễn
Hữu Điển, 2000; Li, 2004; Nguyễn Văn Mậu, 2009;
Đoàn Quỳnh, 1997; Võ Thanh Vân, 2009).
Trong những năm gần đây, việc sử dụng số phức
để giải các bài toán hình học trong đề thi IMO tỏ
ra khá hữu hiệu (Li, 2004). Khai thác thế mạnh
đó, chúng tôi nghĩ đến việc ứng dụng số phức
trong giải các bài toán hình học giải tích phẳng.
phức còn có thêm phần tử ảo i. Do đó, nếu chúng
ta tận dụng sức mạnh của nó thì việc giải các bài
toán hình học giải tích được ngắn gọn, tự nhiên và
đẹp.
Câu hình học giải tích phẳng trong đề thi Trung
học Phổ thông Quốc gia môn Toán năm 2015 là
một câu hỏi hay và khó (Bộ Giáo Dục và Đào
Tạo, 2015). Theo thống kê của chúng tôi thì hơn
85% thí sinh ở cụm thi Đại học Đồng Tháp là
không làm được câu này. Bài viết sẽ giới thiệu sự
thể hiện của một số khái niệm trong hình học giải
tích phẳng theo ngôn ngữ số phức. Từ đó, chúng
tôi đưa ra 5 cách giải bài toán theo ngôn ngữ này.
2. KIẾN THỨC CHUẨN BỊ
Chúng ta đã biết rằng nhờ song ánh
f :  2  , a, b   a  bi nên mỗi điểm

1
Journal of Science – 2016, Vol. 12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment

M a, b  trên mặt phẳng Oxy được đồng nhất véc-tơ bằng các phép toán đó trên các số phức
tương ứng. Phép nhân vô hướng 2 véc-tơ được
với một số phức z M  a  bi. Theo cách đồng tính theo công thức:


nhất đó thì véc-tơ OM có tọa độ là z M (Hình 1).

 1
 
a .b  Re za .zb  za .zb  za .zb .
2

Nói cách khác, véc-tơ a a, b  cũng được đồng 
Đặc biệt, độ dài của a được tính theo công thức
nhất với số phức za  a  bi. Khi đó, các phép 
a  za .za .
cộng, trừ hai véc-tơ, nhân một số thực với một

Hình 1. Một điểm và một véc-tơ trên mặt phẳng được đồng nhất với một số phức
Tiếp theo, chúng ta thể hiện các khái niệm tâm tỉ 2.2 Phương trình chính tắc của đường tròn
cự của 2 điểm, phương trình chính tắc của đường
Do khoảng cách giữa 2 điểm A và B, ký hiệu
tròn, đường thẳng theo ngôn ngữ của số phức. 
Trong mục này, chúng ta cho A, B là 2 điểm d A, B , bằng AB nên chúng ta được
phân biệt trên mặt phẳng.
2.1 Tâm tỉ cự của 2 điểm d A, B   z B
 z A z B  z A .
Điểm M là tâm tỉ cự của 2 điểm A, B ứng với Từ đó, chúng ta suy ra được đường tròn tâm A,
cặp hệ số a, b  , a  b  0, nghĩa là bán kính R  0 có phương trình dạng:
  
aMA  bMB  0, khi và chỉ khi: z  z z  z   R .
A A
2

az A  bz B 2.3 Phương trình của đường thẳng

zM  .
a b
  là đường thẳng qua điểm A nhận
Giả sử d
Đặc biệt, M là trung điểm của đoạn thẳng AB  
khi và chỉ khi a  0 làm véc-tơ chỉ phương. Điểm M nằm trên

zA  zB
đường thẳng d  khi và chỉ khi
zM  .  
2 AM  ta , t  . Điều này tương đương với
đẳng thức:

zM  zA zM  zA  z  z 
 t hay   M A
.
za za  za 


Do đó, đường thẳng d có phương trình dạng:

2
Journal of Science – 2016, Vol. 12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment

d  :
z  zA

z  zA
. d  : 10z  10
10i

z  10
10  10i
za za
hay
Lý luận tương tự, chúng ta được đường thẳng

d ' qua điểm A

nhận n  0 làm véc-tơ pháp d  : z  i z  10  10i.
tuyến có phương trình dạng Từ đó, chúng ta có bài toán: Trên mặt phẳng phức
cho tam giác ABC vuông tại A. Gọi H là
z  zA z  zA
d ' : z n
 . hình chiếu vuông góc của A trên cạnh BC ; D
z n là điểm đối xứng của B qua H ; K là hình
3. SỬ DỤNG SỐ PHỨC GIẢI CÂU 8 chiếu AD . vuông góc của C trên đường thẳng
TRONG ĐỀ THI TRUNG HỌC PHỔ AD . Giả sử hai điểm H và K lần lượt có tọa
THÔNG QUỐC GIA MÔN TOÁN NĂM
độ z H  5  5i, z K  9  3i và trung điểm
HỌC 2014 - 2015
Trong mục này, chúng tôi sử dụng các kết quả cạnh AC thuộc đường thẳng
được trình bày trong mục 2 để đưa ra 5 cách giải d  : z  iz  10  10i. Hãy tìm tọa độ
cho câu 8 trong đề thi Trung học Phổ thông Quốc
điểm A.
gia môn Toán năm học 2014 – 2015.
Thông thường, tọa độ điểm A là nghiệm của hệ
Đề bài. Trong mặt phẳng Oxy, cho tam giác
gồm 2 phương trình của 2 đường thẳng đi qua A.
ABC vuông tại A. Gọi H là hình chiếu vuông Lần lượt tìm 2 đường tròn, 1 đường tròn và 1
góc của A trên cạnh BC ; D là điểm đối xứng đường thẳng, 2 đường thẳng đi qua điểm A,
của B qua H ; K là hình chiếu vuông góc của chúng ta được 3 cách giải sau.
C trên đường thẳng Giả sử H 5, 5 ,   Cách 1. (Hình 2)

K 9, 3 và trung điểm cạnh AC thuộc Gọi M là trung điểm cạnh AC . Do hai tam giác
AHC và AKC lần lượt vuông tại H và
đường thẳng d  : x  y  10  0. Hãy tìm
K nên 4 điểm A, H , K ,C cùng nằm trên đường
tọa độ điểm A. tròn tâm M đường kính AC . Do đó, M nằm
Chuyển giả thiết bài toán sang mặt phẳng phức trên đường trung trực đoạn thẳng HK .
Do đường thẳng d  đi qua hai điểm

z 1  10, 0  10 và z 2  0,10  10i


nên d có phương trình dạng:

Trung điểm đoạn thẳng HK có tọa độ 2  4i. Chúng ta suy ra được, đường trung trực đoạn thẳng
HK có phương trình

d ' : 7  i  z  7  i  z  20.

3
Journal of Science – 2016, Vol. 12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment

Hình 2. Điểm A nằm trên 2 đường tròn C(M , MA) và C(H , HK).

Tọa độ của điểm M là nghiệm của hệ phương Từ (1) và (2), chúng ta được tọa độ điểm A là
trình: nghiệm của hệ phương trình:


z  i z  10  10i,






 
z z  z  z 10i  150, a 

7  i  z  7  i  z  20. (3)


 


    
z z  z  z 5  z  z 5i  150. b 
Do đó z M  10i và tọa độ điểm A thỏa mãn
 
Chúng ta suy ra được z  z  3i z  z   hay
phương trình:
Re z  3Im z . Do đó, z  3a  ai, a  .
C M , MH  :z  10i z  10i   250
Thay z  3a  ai vào phương trình (3a), chúng
hay ta được:

z .z  10i z  z   150. (1) 10a 2  20a  150.

Mặt khác, do AH  BD và hai điểm B, D đối Phương trình trên có nghiệm a  5 và a  3.

xứng nhau qua H nên chúng ta được Từ đó, chúng ta được A  15  5i.

  BAH
HKA   HAK
. 
Vậy, điểm A có tọa độ bằng 15, 5 . 
Cách 2. (Hình 3)
Chúng ta suy ra được tam giác AHK cân tại
Theo Cách 1, điểm A nằm trên đường tròn
H hay điểm A nằm trên đường tròn
C H , HK . Do đó, tọa độ điểm A thỏa mãn C M , MK .

phương trình:  
Mặt khác, do AH  HK nên đường thẳng
z  5  5i z  5  5i   200 MH  vuông góc với đường thẳng AK . Do

hay đó, tọa độ của A là nghiệm của hệ:

zz  5 z  z   5i z  z   150. (2)

4
Journal of Science – 2016, Vol. 12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment






 
C M , MA : z  10i z  10i   250,
 z  9  3i z  9  3i


 AK  :
1  3i

1  3i
.



Hình 3. Điểm A nằm trên đường tròn C(M , MA) và đường thẳng (KD)
Hệ phương trình trên tương đương với hệ phương Cách 3. (Hình 4)
trình Theo Cách 2, điểm A nằm trên đường thẳng qua

z z  z  z 10i  150,

 a   
điểm K và vuông góc với MH . Mặt khác, gọi
 (4)


 1  3i  z  1  3i   0.  b F là điểm đối xứng của K qua điểm M . Khi

đó, tứ giác AKCF là một hình chữ nhật và điểm
Từ phương trình (4b), chúng ta được
F có tọa độ z F  9  23i. Chúng ta suy ra
Re z  3Im z . Do đó, z  3a  ai, a  .
Thay z  3a  ai vào phương trình (4a), chúng
được đường thẳng AF  song song với đường
2
ta được 10a  20a  150. 
thẳng MH  (cùng vuông góc với AK ).
Khi đó a  5 hoặc a  3. Do đó, tọa độ của A là nghiệm của hệ phương
trình:
Vậy, A  15  5i hay A  15, 5 .  

 z  9  3i z  9  3i


 AK  :
1  3i

1  3i
,

 z  9  23i z  9  23i


AF  :
1  3i

1  3i
.



5
Journal of Science – 2016, Vol. 12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment

Hình 4. Điểm A nằm trên hai đường thẳng (KD) và (AF)

Hệ phương trình trên tương đương với hệ phương Do hai tam giác AHK và AMK cân tại
trình: H và M nên điểm A đối xứng với điểm K

1  3i  z  1  3i   0,

 
qua đường thẳng HM . 


 1  3i  z  1  3i   100i.

 Đường thẳng HM   có phương trình:
HM  : 1  3i  z  1  3i  z
Chúng ta suy ra được:
 20i.
50i
z  15  5i.
1  3i Đường thẳng t   qua K 
và vuông góc MH 

Vậy, điểm A có tọa độ là 15, 5 .  có phương trình:

Lý luận như đáp án của Bộ Giáo dục và Đào tạo, t  : 1  3i  z  1  3i  z  0.

chúng ta được 2 điểm A và K đối xứng nhau Chúng ta suy ra được, tọa độ giao điểm I của
 
qua đường thẳng MH . Cách 4 thể hiện các
HM  và t  bằng z I
 3  i.
phép tính theo ngôn ngữ số phức.
Cách 4. (Hình 5)
Do đó, z A  2z I  z K  15  5i hay

A 15, 5.

6
Journal of Science – 2016, Vol. 12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment

Hình 5. Hai điểm A và K đối xứng nhau qua đường thẳng (MH)

Cách 5. (Hình 6) Chúng ta suy ra được:

 
Đổi mục tiêu O;e ,e 
1 2
sang mục tiêu HB

AH 2

HK 2 1
 .
  HC HC 2 2
(2MH )  HK 2
4
M ;e ,e . Khi đó, z
1 2 M
 0, z H  5  15i
Do đó,
và z K  9  13i, zC  z A . Do điểm A nằm
5z H  zC 5z H  z A
trên đường tròn bán kính R  MH nên zB   . (6)
4 4
z A .z A  R2 .
Từ (5) và (6), chúng ta được:
Tiếp tuyến AB   của đường tròn C M , R  có  
z A 5z H  z A   z A 5z H  z A  8R 2 .
phương trình:
hay
AB  : A.z  Az.  2R2 . (5)
5z H z A  6R 2  5z H z A  0.
Mặt khác, hai tam giác ABH và CAH
đồng dạng nên chúng ta được

BH AH
 .
AH CH

7
Journal of Science – 2016, Vol. 12 (4), 1 – 8 Part D: Natural Sciences, Technology and Environment

Hình 6. Điểm A nằm trên tiếp tuyến (AB) của đường tròn C(M , MH).

2
Do z A z A  R nên phương trình trên tương đương với:

5z H z A2  6R 2z A  5z H R 2  0.

Chúng ta suy ra được,

z  3  4i  R  3  4i  z H  15  5i,
 2

 A
 5z H 5

 3  4i  R 3  4i z H
2
z 
 A
5z

5

 9  13i trïng víi K . 
 H

Trong hệ tọa độ ban đầu điểm A có tọa độ 15  5i hay A 15, 5 .  

TÀI LIỆU THAM KHẢO Nguyễn Văn Mậu (Chủ biên)., Trần Nam Dũng.,
Bộ Giáo dục và Đào tạo. (2015). Đề thi Trung học Đinh Công Hướng., Nguyễn Đăng Phất., Tạ
Phổ thông Quốc gia môn Toán. Duy Phượng. & Nguyễn Thủy Thanh. (2009).
Biến phức định lý và áp dụng. Hà Nội: Nhà
Đoàn Quỳnh. (1997). Số phức với hình học
xuất bản Đại học Quốc Gia Hà Nội.
phẳng. Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục.
Võ Thanh Vân (Chủ biên) & Lê Hiểu Dương &
Katz, J. V. (2004). A history of mathematics:
Nguyễn Ngọc Giang. (2009). Chuyên đề ứng
Brief version. Boston: Pearson Addison-
dụng số phức trong giải toán Trung học phổ
Wesley.
thông. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại học Sư phạm.
Li, Y. K. (2004). Geometry via complex numbers.
Mathematical Excalibur. 9(1), 1-4.
Nguyễn Hữu Điển. (2000). Phương pháp số
phức và hình học phẳng. Hà Nội: Nhà xuất
bản Đại học Quốc Gia Hà Nội.