Ercan Kahya

Hidrolik. B.M. Sümer, İ.Ünsal, M. Bayazıt, Birsen Yayınevi, 2007, İstanbul

 BÖLÜM 9

BOYUT ANALİZİ

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

9.1.  GİRİŞ  

■ Mekanikteki herhangi bir büyüklük Newton hareket kanunundaki

temel büyüklükler: uzunluk (L), zaman (T) ve kuvvet (K)

bağlı olarak ifade edilebilir.

(Not: Kuvvetin yerine kütleyi (M) temel büyüklük olarak seçilebilir)

► Temel büyüklüklerin boyutlarına → "temel boyutlar:"

L, T, K
(ya da L, T, M)

■ Newton hareket kanununa göre kütlenin boyutu:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

■ [A]: Herhangi bir A büyüklüğünün boyutu ise,
temel boyutlar cinsinden: →

→ "boyutsuz büyüklük"

■ Bir büyüklüğün boyutu bu büyüklüğün tanımından elde edilir.

Özgül ağırlığın boyutu:

Dinamik viskozitenin boyutu:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya
► Boyut analizinin esasını boyut homojenliği ilkesi oluşturur.

BU NEDİR?

♦ Fiziksel olayları ifade eden bütün matematik denklemlerin

sağlaması gereken koşuldur.

♦ Bunun için denklemlerdeki bütün terimlerin boyutlarının aynı olması

gerekir.

Buna "boyut homojenliği" denir.

♦Örnek: Bernoulli denkleminde bütün terimler uzunluk boyutundadır.

♦ Bu özellik ile bu denklemler herhangi bir birim sisteminde yazılabilir.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 NEYİ KANITLAR?

► Fizik kanunlarını ifade eden herhangi bir bağıntının boyutsuz

büyüklükler cinsinden yazılabileceğini...

BU TEOREM (Buckingham) ŞUNU İFADE EDER:

♦ n adet boyutlu Ai büyüklüğü arasındaki

şeklinde bir bağıntı daima m=n-r adet boyutsuz πi büyüklüğü arasındaki

şeklinde bir bağıntı haline dönüştürülebilir.

r: Ai büyüklüklerinde görünen temel boyutların sayısıdır

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

■ πi büyüklüklerini elde etmek için önce A1, A2, ... , An boyutlu
büyüklükleri arasından r adedi şu koşulları sağlayacak şekilde seçilir:

1) Seçilen bu büyüklüklerden herhangi birinin boyutları diğer

seçilenlerin boyutlarının bir kombinezonu olmamalıdır.

2) r adet temel boyutun herbiri seçilen büyüklüklerden en az

birinde bulunmalıdır.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

■ r =3 olduğunu kabul ederek yukarıdaki koşulları sağlayacak şekilde
seçilen büyüklükleri A1, A2, A3 ise πi boyutsuz büyüklükleri için

Bu ifadelerdeki bilinmeyen üsler:

o şekilde belirlenir ki πi büyüklükleri gerçekten boyutsuz olsunlar.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

ÖRNEK: Çapı D olan bir boruda laminer akım (Hagen-Poiseuille akımı)

V ortalama hızı D boru çapına, akışkanın ρ özgül kütlesine,

µ viskozitesine, ve basınç gradyanına

bağlıdır:

♦ n = 5 boyutlu büyüklük arasındaki bu bağıntıyı boyutsuz büyüklükler

cinsinden yazalım.

♦ Bu büyüklüklerde L, T, K temel boyutlarının her üçü de bulunduğuna

göre (r =3), πi boyutsuz büyüklüklerinin sayısı m = n - r = 2 olacaktır.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

♦ A1, A2, A3 büyüklükleri olarak è V, D, ρ seçilebilir

(Not:
a- Bu üç büyüklükten herhangi birinin boyutları diğer ikisinin
boyutlarının bir kombinezonu olarak ifade edilemez
b- Üç temel boyutun hepsi bu büyüklüklerde bulunmaktadır

♦ Buna göre πi için:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

■ Üsleri belirlemek için bütün büyüklüklerin boyutları yazılırsa:

♦ Denklemler boyut bakımından homojen olacağından, birinci denklemden:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

♦ İkinci denklemden:

► Buna göre:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

► Böylece boyutsuz büyüklükler arasında:

Ya da:

SONUÇ: Sadece boyut analizini kullanarak laminer boru

akımında V hızı için bir ilişki elde edilmiştir.

► Daha önce elde ettiğimiz Hagen-Poiseuille denklemini düzenlersek,

yukarıdaki bağıntının:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

■ Boyutsuz büyüklük sayısı m = n - r = 1

söz konusu boyutsuz büyüklüğün hiçbir büyüklüğe bağlı olmaz

yani sabittir ve sadece Pi teoremini kullanarak sonuca varılır.

♦ ÖRNEK: Boru akımında laminer rejimden türbülanslı rejime geçiş

olayı . Bu olaydaki büyüklükler: V, D, ρ, µ

Buna göre geçiş olayı:

► Bu boyutsuz büyüklüğün Reynolds sayısı olduğu hemen görülebilir.

SONUÇ: Bu ifadedeki sabitin değerinin deneysel olarak belirlenir

(Boru akımında 2000 alınır).
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya
►Pi teoremi ile denklemleri boyutsuz şekilde ifade etmenin yararları:

1- Doğadaki olaylar birim sistemlerinden bağımsız olduklarına göre bu

olayları boyutsuz büyüklüklerle ifade etmek ilke olarak uygundur.

2- Boyutsuz ifade halinde değişken sayısı kadar (genellikle r =3)

azaldığından söz konusu fonksiyonun incelenmesi ve deneysel olarak
belirlenmesi büyük ölçüde kolaylaşır.
(çok daha az sayıda sistemli deneyler yaparak problem çözülebilir)

3- Boyutsuz büyüklükler cinsinden yazılan bir denklemin herhangi bir birim

sisteminde kullanılmasında herhangi bir güçlükle karşılaşılmadığı gibi
sonuçların grafik ya da tablolar şeklinde ifadesi daha kolaydır.

4- πi boyutsuz büyüklükleri fiziksel bakımdan anlam taşıyan değişkenlerdir

ve olayın benzerlik kriterlerini oluştururlar.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 BÖLÜM 15

MODEL TEORİSİ

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 15.1.  TANIMLAR  

Fiziksel Model: Fiziksel bir olayın (örneğin bir baraj dolu savağı üzerindeki
akımın) laboratuvarda bir benzeridir.

Prototip: Modelin temsil ettiği doğadaki sistemdir.

v Model ve prototip è geometrik, kinematik ve dinamik benzerlik

v Uzunluk için Lm: Model & Lp: Prototip

v Her (Lm, Lp) çifti è Lr = Lm/ Lp oranı sabit ise,

v  Bu iki sistem birbirine geometrik benzerdir denir.

v  Lr: uzunluk ölçeği (Lr = 1/10; 1/20 gibi)

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

benzerlikler bulunabilir.

Lmmodelde
n Geometrik LLmmmodelde
modelde
bir
benzer uzunluk
iki birolsun,
bir
sistem uzunluk
uzunluk
ele olsun,
olsun,
Prototipte,
alınsın: modelPrototipte,
Prototipte,
ve bu
bu prototipbu gelen uz
böyle
böyle herböyle
L m, L her
her LLmm,için
p çifti r =için
,LLp pçifti
Lçifti m / LLLr pr==LLmm/ /L
Liçin Lpp ise, sabit
sabit sabit
bu ise,
ikiise, bu iki
bu
sistem iki sis
sis
birbi
w Vm: Model üzerinde bir noktada akışkanın hızı
zerdir zerdir
w Vp: denir.
Prototipte
zerdir denir.
bu noktaya
L r denir.
uzunluk LLr ruzunluk
uzunluk
karşıolarak olarak hız
gelen noktadaki
olarak Lr = 1/10;LLr1/2r==
n Her noktadaki (Vm, Vp) çifti için hesaplanan Vr = Vm / Vp sabit ise,
Geometrik
Geometrik
Geometrik benzer
benzer ikibenzer iki
sistemiki sistemele
elesistem ele model
model vemodel veprototip.
ve
prototip. prototip.
Model üzeM
M
Bu İki sistem
ènoktadaBu arasında: kinematik
Bunoktada
noktada benzerlik
Vm'
Vm'
Vm' olsun. olsun.Prototipte
olsun.
PrototiptePrototipte bunoktay
bu
bu noktaya nokta
ge
olsun. olsun.
olsun. böyle
böyle herböyle hernoktadaki
her
noktadaki noktadaki Vm'için
Vm'
Vm' Vp çifti VVppçifti
çiftiiçin Vr = Vm/VV
içinhesaplanan
hesaplanan hesaplanan Vp =
r r=

Vm= Lmkinematik
sistemkinematik / Tm & Vp = Lp / Tp
benzerlik denir. Vm==Lmrrmv
Lmrrm
sistem sistem kinematik
benzerlikbenzerlik
denir. Vmdenir. Vm
= Lmrrmve Vp = L

V = VVr == VV
r V r
pp
p

bulunur. bulunur.VBurada
bulunur.
Burada BuradaVVrpr=ye VmNppye
=VmN ye Tr = Tm/Tp
Trye
Tr Tm/Tpye
==Tm/Tp yezaman
zaman
Hız ölçeği: r = VmN Zaman ölçeği: zaman de
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya
 bulunur. Burada Vr = VmN p ye Tr = Tm/Tp ye zaman

İvme için:

w İvme ölçeği: ar = am / ap tanımlanırsa

w  ar = Lr / Tr2 sabit kalır è yörüngeler benzer

✪  Kinematik benzer iki sistem:

Model ve prototipte birbirine karşı gelen noktalara etkiyen

kuvvetler arasındaki oran sabit è iki sistem dinamik benzerdir

Fr = Fm / Fp

Fr: Kuvvet ölçeği & her noktada sabit kalmalı.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

15.2.  BENZERLİK  KOŞULLARI  

v  Model ve prototipten birinden diğerine geçiş è benzerlik koşulları

v  Örnek: Bir liman modelinde ölçülen dalga yüksekliği, prototipte ne

kadar bir yüksekliğe karşı gelir?

v  Benzerlik koşullarının metotları:

a) dinamik metot
b) boyut analiz
c) diferansiyel denklem metodu

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 Model ve prototipe etkiyen kuvvetlerin oranda
Dinamik Metod
problemlerinde mevcut kuvvetler, esas olarak, atalet, yerçekimi ve viskozite kuvvet

v Model vebenzerlik
göre prototipe etkiyen kuvvetlerin aynı oranda değişmesi esası

(Atalet K.)m = (Yerçekimi K')m = (Viskozite K.)m =

(Atalet K.)p (Yerçekimi K.)p (Viskozite K.)p

Diferansiyel
olacak Denklem
temin Metodu
edilir. Bu metod § 15.3 de olarak ele

w Dinamik metotla ve boyut analizi metodu geometrik benzeşim zorunludur.

w  Olayı temsil eden diferansiyel denklemin bilinirse ilk iki metottan iyidir.

w  İzlenen yol:

w  Olayın diferansiyeli denklemini boyutsuz yazılır

w Diferansiyel denklemde ortaya çıkan boyutsuz katsayıların model ve
prototipte aynı değer alınır.
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya
 15.3. METODA GÖRE

Benzerlik
15.3.  DİNAMİK   elde edilebilmesi
METODA  GÖRE   için
BENZERLİK   en b
metod ve metodun model ve prototipe etkiyen muhtelif kuvve
Ÿ Benzerlik koşullarının elde edilebilmesi için kullanılabilecek en göre
Buna basit(15.4,5)
metod

(Yerçekimi K.)m _ (Yerçekimi K.)p

(Atalet K.)m (Atalet K.)p

(Viskozite k')m _ (Viskozite k.)p

(Atalet k')m . (Atalet k.)p

yazabiliriz..
Atalet kuvvetleri: Kütle x İvme = ρ L3 (LT-2)
2
Yerçekimi Atalet
kuvveti: ρ g L3 Kütle x
kuvvetleri, göre pU (L T ) ve
3
pgL (15.6) denklemi:
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya
 3
pgL (15.6) denklemi:
=
=
Bu V = L{f
Bu V = L{f

2
de V/(g L// § 12 de
2
de V/(g L// § 12 de Fr
¤ V / (g L) 2 büyüklüğü ègöre Fr:(15.6),
Froudebizi,
sayısı
model ve prototipte
göre (15.6), bizi, model ve prototipte Fr

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 1
Benzer viskoz kuvvetlerin p(LT /L)e
Viskoz kuvvetler: µ (LT-1 / L) L2
denkleminden:
298
Ilm (L m / L m) = 2
II p (L p T;l / L p) L p
3
298
Pm em
Bu(L m V = L{f konarakp (L p T;2)
_ Pp L

Bu V = L{f konarak

de gibi pVL/p

O halde (15.7) bizi, model ve prototipte Re

¤ (ρ V de
L) / µ büyüklüğü è Re:
gibiReynolds
pVL/p sayıs Re Reynolds

O halde (15.7) bizi, model ve prototipte Re

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 ÖNEMLİ SONUÇ:

Dinamik benzerliğin sağlanması:

Model Seçimi
veya
Froude & Reynolds sayılarının model veburadan
prototipteki eşit olması gerekir.

(15.9) olarak yazarsak

Model  Ölçeğinin  Seçimi   veya buradan

=
bu denklemden de

bu denklemden de

gr = 1 Froude koşulundan hız

ve uzunluk ölçekleri arasında Vr2 = Lr
bulunur. Genellikle gr = 1 - ITU, Ercan Kahya n
Hidrolik
 v Benzer şekilde Reynold
Benzer (15.11) bağıntısı açık
veyaolarak yazılırsa,
olarak
buradan

1
300

veya buradan bu denklemden de

Genellikle modelde ve prototipteki

akışkan: su è Vr =11
bulunur. Genellikle modelde ve pro
-  Reynolds koşulundan, hız ve ve uzunluk ölçekl
uzunluk ölçekleri arasında Vr Lr = 1
bu denklemden de

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

ÖNEMLİ SONUÇ:

Yukarıdaki bağıntılardan Vr yok edilirse:

Lr = 1 ya da Lm = Lp

Yani

¤ model, prototiple aynı büyüklükte inşa edilmeli

¤ yerçekimi, sürtünme ve atalet kuvvetlerinin aynı oranda

küçültülmesinin mümkün olmaması

¤ prototipteki olayı tam olarak yansıtacak bir model yapılamaması

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 NE YAPILMALI ???!

Kuvvetler: Atalet, yerçekimi ve sürtünme

Prototipteki olayda, sürtünme ve yerçekimi kuvvetinden hangisi daha

önemli ise o parametre esas alınır.

★ Eğer hareketi kontrol eden kuvvetler: viskozite ve atalet kuvvetleri

è Froude sayısı benzerlik sırasında göz önünde tutulmaz ve bu tip

modeller Reynolds modelleridir.

★ Eğer hareketi kontrol eden kuvvetler: yerçekimi ve atalet kuvvetleri

è Reynolds sayısı hesaba katılmaz; bu tip modeller Froude

modelleridir.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 15.4.  FROUDE  MODELLERİ  

15.4.yüzeyli
v Pratikte serbest FROUDE akımların modelleri genellikle Froude modeli
olarak yapılır.

Örnek: Baraj Pratikte serbest

dolu savağı, liman, yüzeyli modelleri
bağlama, su alma ağzı vb. genellikl
nek: Baraj dolu liman, su alma vb.
Bu modellerde;

veya vr = e r
12

w Diğer büyüklüklerin ölçekleri è geometrik ölçek ile belirlenebilir.

yukanda (15.12 denklemi). büyü
çek belirlenebilir. Zira herhangi bir A
rim sisteminde
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya
 Örnek 10.6
Örnek0,5
Örnek 10.6m
10.6 kanalda 1/20 ölçekli bir dolu savak modeli Prototip
0,5 m savakta maksimum su 1/20 ölçekli1,4
kanalda bir mdolu savak modeli
göre (a) ModeldekiPrototip
dolu savak su
0,5 m ne sukanalda ve1/20
(b) ölçekli bir60dolu savak su
modeli Prototip
m3/s
savakta maksimum 1,4Modelde
m mm
göresavak debi 0,016
(a) Modeldeki dolu savak su
savakta maksimum su ve (b) Modelde
ne göre prototip
1,4birim
m göre (a) Modeldeki
60 mm savak su geçen debi nedebi
dolu msavak
olur.0,016 3
/s 3
su
ne prototip ve (b) Modelde
göre birim 60 mm savakgeçen su
debi ne olur. debi 0,016 m /s
göre prototip birim geçen debi ne olur.
(a) Modeldeki su
(a) Modeldeki su 1
H m =L su
(a) Modeldeki r Hp = -1,40 = 0,07 m
1
H m =L r Hp = -1,4020= 0,07 m
1
20
H m =L(b)
r Hp = -1,40 = 0,07 m
(b) 20
Froude benzerlik kanununa göre:
(b)
Froude benzerlik kanununa göre:
Froude Vm =
benzerlik kanununa göre: _
Vm = Vp VLr V
_ pL2p -VLr L2p
V VLr V L2 -VLr L2
Vm =p p p _ p
V VLr Q = Qm = V 0,016
L2 -VLr= 28,62
L 2 m3 Is
Qp = Qmp = 0,016(1/20)5/2
p= p28,62 m3 Is p
p (1/20)5/2
Q = Qm = 0,016 = 28,62 m3 IsB = Bm
Prototip = 1/20 =10 m
p
Prototip (1/20)5/2 B = Bm p = L r =10 m
p Lr 1/20
PrototipPrototip birim B = Bm =
debisi: =q10=mQp = 28,62 =3 2 86 m 3 I s m
Prototip birim debisi:
p L r q1/20 = Qp p= 28,62
B
B p =210
10 '
86 m I 's m
p
p Hidrolik - ITU, Ercan Kahya
15.5.  REYNOLDS  MODELLERİ  

v  Pratikteki basınçlı akımlarınmodelleri genellikle Reynolds

modeli olarak yapılır.

Örnek:
Ÿ Suda çalışan türbinlerin (Francis ve Kaplan tipleri)
Ÿ santrifüj tulumbaların modelleri,
Ÿ uçakların maruz kaldıkları dirençler,
Ÿ denizaltıların derin sularda hareketi,
Ÿ kavitasyon araştırmaları,
Ÿ basınçlı borulardaki vanaların incelenmesi

w Diğer büyüklüklerin ölçekleri è geometrik ölçek ile belirlenebilir.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

küçük dikkate Vp
fiziksel Lmodellemenin
p sadece Froude
kanununa göre yeterli gibi (10.7) denklemi (10.6) den
hareketlerde zaman önemlidir ve
Örnek 10.5 tm _ L m/ Vm _ I _ r;-
-- -Lr---vLr
<1>160 mm bir boru 2 mis tp su iletmektedir.
ile 15°C'da Lp/Yp IL su <1>60 mm
boruda hangi ki dinamik sahip olsunlar.

Reynolds Kanunu: Suyun viskozitesi n

Boru prototipIerde
sürtünme ve atalet kuvvetleri etkili sürtünme
(10.8)kuvvetleri ikinci
denklemi ile dereced
verilen
Reynolds benzerlik kanunu sürtünmesinden enerji
vm Lp 160 veya cisimlere ge
Vm =--.-V p =-2=5,33m/s problemlerde sürtünme kuvvetleri önem
vp L m 60
göre gibi elde edilir:
VmLm _ VpLp
buradan,
Örnek 10.6 vm vp
0,5 m kanalda 1/20 ölçekli bir dolu savak modeli Prototip
savakta maksimum su
Hatırlatma: Hız ölçeği 1,4 m =
Vm V m göre =
L p (a)VmModeldeki dolu savak su
ne ve (b) Modelde 60Vpmm savak
Vp L msu Vp Lr debi 0,016 m3/s
göre prototip birim geçen debi ne olur.
(10.8) denklemine göre, model ve protot
l/Lr prototip
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya