Το Μακεδονικό
στη δεκαετία
του ’40
Τάσος Κωστόπουλος
Η
αναζωπύρωση του μακε-
δονικού ζητήματος, σε
συνθήκες ξένης κατοχής
κι εμφύλιου πολέμου,
υπήρξε μία από τις καθο-
ριστικές ―και πολιτικά
φορτισμένες― εξελίξεις
της δεκαετίας του ’40, από την εποχή της κα-
τάρρευσης του μετώπου το 1941 ως τις με-
τωπικές αναμετρήσεις του Βίτσι και του
Γράμμου. Με δεδομένη την (τοτινή και με-
ταγενέστερη) συσκότιση που επέφεραν οι κά-
θε λογής εθνικές μυθολογίες, προπαγανδι-
στικές σκοπιμότητες και συστηματικές απο-
σιωπήσεις, μια στοιχειώδης επισκόπηση του
θέματος οφείλει να ξεκινήσει από την «εσω-
τερική», αντικειμενική βάση του: την εθνο-
τική ποικιλομορφία του βορειοελλαδικού χώ-
ρου, με κυριότερο χαρακτηριστικό τη συνε-
χιζόμενη παρουσία εκεί μιας ευμεγέθους σλα-
βόφωνης πληθυσμιακής ομάδας που αποτέ-
λεσε αντικείμενο διεκδίκησης εκ μέρους όλων
των κατά καιρούς αντιμαχόμενων εθνικών
και πολιτικοϊδεολογικών παρατάξεων.
1. Η κληρονομιά του
παρελθόντος
Σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του
1928, μετά τις ανταλλαγές πληθυσμών στην
ελληνική Μακεδονία παρέμειναν συνολικά
80.668 άτομα χριστιανικού θρησκεύματος
με μητρική γλώσσα τη «μακεδονοσλαυική».
Τα επίσημα αυτά συγκεντρωτικά δεδομένα
υποτιμούν, ωστόσο, σε μεγάλο βαθμό τα
πραγματικά μεγέθη της συγκεκριμένης πλη-
θυσμιακής ομάδας, όπως αποδεικνύει η σύ-
γκρισή τους με τις απόρρητες υπηρεσιακές
στατιστικές της ίδιας περιόδου που έρχονται
σταδιακά στη δημοσιότητα. Οι τελευταίες
υπολογίζουν μεταξύ 165.000 και 200.000 τον
αριθμό των σλαβόφωνων Μακεδόνων που
έμειναν στην Ελλάδα μετά τις ανταλλαγές
πληθυσμών, ενώ δεν λείπουν ακόμη ψηλό-
τερες (κι ενδεχομένως υπερβολικές) εκτιμή-
σεις. Η πλειοψηφία των Σλαβομακεδόνων
κατοικούσε στα δυτικά, ξεπερνώντας το 60%
του πληθυσμού στον ενιαίο τότε νομό Φλω-
ρίνης (επαρχίες Φλωρίνης και Καστορίας)
και στη γειτονική επαρχία Εδέσσης του νο-
μού Πέλλης· σλαβόφωνοι ήταν επίσης πάνω
από το ένα τρίτο των κατοίκων των επαρ-
χιών Αλμωπίας και Παιονίας, το ένα τέταρ-
το των επαρχιών Γιαννιτσών και Λαγκαδά,
το ένα πέμπτο της επαρχίας Εορδαίας και πά-
νω από το 10% του αγροτικού πληθυσμού
της επαρχίας Θεσσαλονίκης· στην Ανατολι-
κή Μακεδονία, αντίθετα, ως αποτέλεσμα της
μεγαλύτερης πίεσης που ασκήθηκε απ’ τις
ελληνικές αρχές για τον εκπατρισμό τους, ο
αριθμός των σλαβόφωνων Μακεδόνων δεν
ξεπερνούσε πια τους 40.000 σε σύνολο
413.000 κατοίκων.1
4 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
Κομιτατζήδες φουρνίζουν (Ίωνος Δραγούμη, «Τα
τετράδια του Ίλιντεν», επιμ. Γιώργος Πετσίβας,
εκδόσεις Πετσίβα, Αθήνα 2000).
O Γκότσε Ντέλτσεφ υπήρξε ηγετικό μέλος της
ΕΜΕO και σκοτώθηκε σε σύγκρουση με τουρκικό
απόσπασμα λίγο πριν την επανάσταση του Ίλιντεν
(εφημερίδα «Единство», 2.8.1953, ΑΣΚΙ).
O Νικόλα Καρέβ ηγετικό στέλεχος της ΕΜΕO και
πρόεδρος της βραχύβιας Δημοκρατίας του Κρουσό-
βου (εφημερίδα «Единство», 2.8.1953, ΑΣΚΙ).
Σε αντίθεση με άλλες «ξενόφωνες» πλη-
θυσμιακές ομάδες του ελλαδικού χώρου, η
εν λόγω μειονότητα είχε ζήσει μερικές δε-
καετίες αντιπαράθεσης ενός μεγάλου τμή-
ματός της με τις κεντρικές επιλογές του ελ-
ληνικού κράτους και των οργάνων του στην
περιοχή. Μεταξύ 1870 και 1912, η πλειοψη-
φία των σλαβόφωνων χριστιανών είχε απο-
σκιρτήσει από το Οικουμενικό Πατριαρχείο
και είχε υπαχθεί εκκλησιαστικά στη βουλ-
γαρική Εξαρχία. Λίγο πριν από τους Βαλ-
κανικούς Πολέμους, ο αριθμός των εξαρχι-
κών κατοίκων της μετέπειτα ελληνικής Μα-
κεδονίας υπολογιζόταν από τις ελληνικές
υπηρεσίες σε 181.552 κι από την ίδια την
Εξαρχία σε περίπου 190.000· μετά τις ανταλ-
λαγές πληθυσμού της δεκαετίας του ’20, οι
πρώην εξαρχικοί Έλληνες πολίτες εκτιμώ-
νται από τις απόρρητες υπηρεσιακές στατι-
στικές μεταξύ 80.000 και 100.000.2 Παρ’ όλο
που η ένταξη στο Πατριαρχείο ή την Εξαρ-
χία δεν αντιστοιχούσε μηχανικά στην αντί-
στοιχη εθνική ταυτότητα αλλά εντασσόταν
σε μια ευρύτερη πολιτική αναμέτρηση με-
ταξύ των αντίστοιχων «εθνικών κομμάτων»,
όπου η ιδεολογία συνιστούσε μονάχα μία από
τις παραμέτρους των σχετικών επιλογών, οι
πρώην εξαρχικοί θεωρούνται στη διάρκεια
του Μεσοπολέμου από τις ελληνικές αρχές
σαν κατά τεκμήριο «βουλγαρίζοντες» (ή
―έστω― «δεδηλωμένων σλαυικών φρονημά-
των»), με άμεσες συνέπειες όσον αφορά την
αντιμετώπισή τους από τη δημόσια διοίκη-
ση. Το υπηρεσιακό ζύγισμα της «εθνικής συ-
νείδησης» των Σλαβομακεδόνων θα αποτε-
λέσει έτσι, μετά το 1913, το εργαστήρι και
το πεδίο άτυπης πειραματικής εφαρμογής
του γραφειοκρατικού συστήματος ταξινό-
μησης και πιστοποίησης των «εθνικών και
κοινωνικών φρονημάτων» των πολιτών, που
μετά το 1938 επεκτάθηκε στο σύνολο της ελ-
ληνικής επικράτειας.
Σαφώς καθοριστικότερη από την όποια
εκκλησιαστική ένταξη υπήρξε η συλλογική
εμπειρία μιας μεγάλης μερίδας αυτού του
πληθυσμού, τόσο των πρώην εξαρχικών όσο
κι ενός απροσδιόριστου τμήματος των πρώ-
ην πατριαρχικών, από την οργανωμένη επα-
ναστατική πάλη κατά της Οθωμανικής Αυ-
τοκρατορίας μέσα από τις γραμμές των κο-
μιτατζήδων της Εσωτερικής Μακεδονικής
Επαναστατικής Οργάνωσης (ΕΜΕΟ). Άμε-
σος πρόγονος των εθνικοαπελευθερωτικών
κινημάτων του 20ού αιώνα, η ΕΜΕΟ έφερε
για πρώτη φορά σε επαφή τις νέες γενιές των
σλαβόφωνων κοινοτήτων με τα ριζοσπαστι-
κά (λαϊκίστικα κι αναρχοσοσιαλιστικά) κη-
ρύγματα κοινωνικής χειραφέτησης που ευ-
δοκιμούσαν τότε στον ευρύτερο σλαβικό κό-
σμο, κυρίως όμως λειτούργησε ως ένα «σχο-
λείο» νεωτερικών μορφών πολιτικής οργά-
νωσης. Οι συνέπειες αυτής της εμπειρίας
έμελλε ν’ αποδειχθούν πολλαπλά καθορι-
στικές στη διάρκεια της κατοχής – τόσο στο
πολιτικοϊδεολογικό επίπεδο (με τις ανταγω-
νιστικές αναφορές όλων των τοπικών πρω-
ταγωνιστών στην αντιοθωμανική εξέγερση
του 1903) όσο και στο καθαρά τεχνικό πε-
δίο, καθώς η απαιτούμενη επαναστατική τε-
χνογνωσία (από την απόκρυψη οπλισμού ως
τη σύσταση και λειτουργία παράνομων δι-
κτύων) αποτελούσε ήδη κτήμα μιας υπολο-
γίσιμης μερίδας της παλαιότερης γενιάς κι
εύκολα μπορούσε να μεταβιβαστεί στις επό-
μενες. Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ωστό-
σο, η κληρονομιά αυτής της περιόδου εκδη-
λώνεται κυρίως ως διατήρηση των διαχωρι-
στικών γραμμών τής (σε μεγάλο βαθμό εμ-
φύλιας) σύγκρουσης του 1904-1908 μεταξύ
μακεδομάχων και κομιτατζήδων. Με νωπή
τη μνήμη του αίματος κι άμεσες τις συνέ-
πειές της στην καθημερινή διοικητική πρα-
κτική των ελληνικών αρχών, αυτές οι δια-
χωριστικές γραμμές λειτούργησαν ως επί το
πλείστον αποτρεπτικά για το μείζον διακύ-
βευμα της αφομοίωσης των Σλαβομακεδό-
νων στον εθνικό κορμό· εξ ου και οι δισταγ-
μοί των κυβερνώντων της εποχής να τις επι-
σημοποιήσουν πανηγυρικά, εντάσσοντας τον
Μακεδονικό Αγώνα στο επίσημο πάνθεον
της εθνικής μνήμης.3
Οι Σλαβομακεδόνες υπήρξαν έτσι η πρώ-
τη ομάδα υπηκόων του ελληνικού κράτους
που, μαζί με την ιδιότητα του Έλληνα πο-
λίτη, απέκτησαν και τον ατομικό τους φά-
κελο στις υπηρεσίες τις αρμόδιες για την τα-
ξινόμηση των εθνικών και κοινωνικών τους
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
φρονημάτων. Στη διάρκεια του Μεσοπολέ-
μου αυτά τα φρονήματα «ζυγίζονται» διαρ-
κώς· παρ’ όλο που πολιτικές ή προσωπικές
παράμετροι προκαλούν αξιοσημείωτες αντι-
φάσεις στη μικροκλίμακα των επιμέρους
αποτιμήσεων, η γενική εικόνα ελάχιστα τρο-
ποποιείται στο πέρασμα του χρόνου. Σε μία
από τις πιο ενδιαφέρουσες καταγραφές της
εποχής, η 10η μεραρχία του ελληνικού στρα-
τού διακρίνει το 1925 τρεις βασικές κατη-
γορίες Σλαβομακεδόνων που έμειναν στη
Δυτική και την Κεντροδυτική Μακεδονία
μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών: οι «φα-
νατικοί ελληνόφρονες», προϊόν σε μεγάλο βαθ-
μό των διαχωριστικών γραμμών που χαρά-
χθηκαν με αίμα στο εσωτερικό των σλαβό-
φωνων κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό
Αγώνα, συγκροτούσαν, σύμφωνα με αυτή
την εκτίμηση, μειοψηφικούς πυρήνες 1-5
οικογενειών στα περισσότερα χωριά της πε-
ριοχής· οι «φανατικοί βουλγαρόφρονες», απο-
τέλεσμα μισού αιώνα προσηλυτισμού από
την Εξαρχία ή την ΕΜΕΟ, συνιστούσαν «το
εν τέταρτον έως δύο τέταρτα περίπου του πλη-
θυσμού εκάστου των χωρίων, εις τινα δε τού-
των την ολότητα του πληθυσμού»· αισθητά με-
γαλύτερη ήταν, τέλος, η τρίτη κατηγορία,
η οποία περιλάμβανε «τα τρία τέταρτα έως δύο
τέταρτα περίπου του πληθυσμού των χωρίων»
και ―κατά τη μεραρχία πάντα― την απο-
τελούσαν κάτοικοι «μη έχοντες εθνικήν συ-
νείδησιν, αδιαφορούντες διά την εθνικότητα
και μόνον διά την συντήρησίν των ασχολού-
μενοι, αδιαφορούντες αν είναι Έλληνες ή Βούλ-
γαροι, αυτοαποκαλούμενοι Μακεδόνες».4
Στην πραγματικότητα, βέβαια, η διαμόρ-
φωση των εν λόγω «εθνικών συνειδήσεων»
υπήρξε μια εξελισσόμενη, δυναμική διαδι-
κασία, καθώς οι αλλεπάλληλες μεταβολές
των βιοτικών συνθηκών μετά το 1912 επέ-
φεραν τους αντίστοιχους επαναπροσδιορι-
σμούς της στάσης των Σλαβομακεδόνων (ή
των επιμέρους μερίδων τους) απέναντι στο
ελληνικό κράτος και την ιδιότητά τους ως
Ελλήνων πολιτών. Η επανασημασιοδότηση
της γλωσσικής διαφοράς κατά τη μετάβαση
από το οθωμανικό καθεστώς (των αυτοδιοι-
κούμενων κοινοτήτων) στο νεωτερικό ελ-
ληνικό κράτος (των εξατομικευμένων σχέ-
σεων του πολίτη με τη δημόσια διοίκηση)
υπήρξε έτσι από μόνη της ένας καθοριστι-
κός μηχανισμός παραγωγής διακρίσεων και
τριβών, με αποτέλεσμα την αποξένωση ενός
τμήματος του σλαβόφωνου πληθυσμού από
το νέο καθεστώς. Η δημόσια εκστρατεία κα-
τά της σλαβοφωνίας, οι κατά καιρούς ή κα-
τά χώρους απαγορεύσεις της δημόσιας χρή-
σης της σλαβομακεδονικής γλώσσας και ο
σταθερός στιγματισμός των ομιλητών της
ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο αυτό το δια-
χωρισμό. Εξίσου σημαντικές υπήρξαν οι επι-
πτώσεις της προσφυγικής εγκατάστασης και
του συνακόλουθου ανταγωνισμού ντόπιων
και προσφύγων για την ιδιοκτησία της γης
και την προνομιακή πρόσβαση στο κράτος.
Η ευκαιριακή εμφάνιση ανταρτοομάδων της
ΕΜΕΟ σε σλαβόφωνα χωριά κατά τη δεκα-
ετία του ’20 και τα συνακόλουθα «αντιτρο-
μοκρατικά» μέτρα, που πρόσφεραν την ευ-
καιρία για προσωπικές αντεκδικήσεις κι επι-
δείξεις ισχύος ενώ συχνά έπαιρναν ανοιχτά
τρομοκρατικό χαρακτήρα, αποτέλεσαν έναν
επιπλέον παράγοντα συντήρησης της δυ-
σπιστίας (ή και της εχθρότητας) ενός τμή-
ματος του γηγενούς πληθυσμού απέναντι
στις αρχές. Προς την ίδια κατεύθυνση λει-
τουργούσε, τέλος, το καθεστώς μόνιμης επι-
τήρησης κι αστυνόμευσης των φρονημάτων
των κατοίκων.
Προς την αντίθετη κατεύθυνση, της εν-
σωμάτωσης των Σλαβομακεδόνων στον ελ-
ληνικό κοινωνικό σχηματισμό, λειτούργη-
σαν κυρίως δύο παράγοντες – αγρίως συκο-
φαντημένοι, και οι δυο τους, από τους μη-
χανισμούς ασφαλείας κι αναπαραγωγής της
κυρίαρχης εθνικοφροσύνης ως συνυπεύθυ-
νοι για τη διαιώνιση των «εθνικών κινδύ-
νων» στην περιοχή. Ο πρώτος παράγοντας
ήταν η (έστω και ατελής) πολιτική δημο-
κρατία της προμεταξικής περιόδου, η οικο-
δόμηση και λειτουργία «πελατειακών» κομ-
ματικών δικτύων που διαμεσολαβούσαν του-
λάχιστον ένα μέρος των αιτημάτων των ψη-
φοφόρων προς τις κρατικές υπηρεσίες, λει-
τουργώντας παράλληλα ως στοιχειώδες δίχτυ
προστασίας του ντόπιου πληθυσμού απένα-
ντι στις πιο ακραίες αυθαιρεσίες μιας οιονεί
5
Στιγμιότυπο από το μνημόσυνο των πεσόντων της
αντιοθωμανικής εξέγερσης του 1903 στη θέση
Λόκβατα, κοντά στο Δενδροχώρι [Ντίμπενι]
Καστοριάς, με συμμετοχή κατοίκων από επτά χωριά
της περιοχής (Лазо Поп-Jаневски,
Костурското село Д’мбени, Σκόπια 1996).
1.
Tasos Kostopoulos, “Counting the
‘Other’: Official Census and
Classified Statistics in Greece (1830-
2001)”, Jahrbücher für Geschichte
und Kultur Südosteuropas, τ. 5,
2003, σ. 65-8 & 73-4· Τάσος
Κωστόπουλος, Η απαγορευμένη
γλώσσα, Μαύρη Λίστα, Αθήνα 2000,
σ. 27-33· Ιάκωβος Μιχαηλίδης,
Μετακινήσεις σλαβόφωνων
πληθυσμών. Ο πόλεμος των
στατιστικών, Κριτική, Αθήνα 2003, σ.
219-242.
2.
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη - Αρχείο
Στεφ. Δραγούμη, φ. 217, έγγρ. 5·
Централен Държавен Архив (Σόφια),
ф. 1546, оп. 1, а.е. 390, л. 1-8.
3.
Τάσος Κωστόπουλος, «Ο εμφύλιος
Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908):
εκδοχές του κρατικού μονοπωλίου
της συλλογικής μνήμης», Τα
Ιστορικά, τ. 45, Δεκ. 2006, σ. 406-
414.
4.
ΙΑΜ/ΓΔΜ, φ.108, Χ Μεραρχία Δυτ.
Μακεδονίας (επιτελάρχης Γ.
Σαλβάνος), «Μελέτη επί της
εθνολογικής συνθέσεως της
περιοχής της Μεραρχίας και του
δυνατού της εγκαταστήσεως
προσφύγων εν αυτή», Βέρροια
9.4.1925, σ. 2.
6 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
Υπηρεσιακή στατιστική του ελληνικού Β’ Σώματος
Στρατού, με την ταξινόμηση των φρονημάτων των
κατοίκων του Νομού Φλώρινας ανά χωριό (1932)
και διάκριση των «Βουλγαροφώνων» σε «ελληνικής
συνειδήσεως», «βουλγαρόφρονες» και
«αμφιβόλους». Επί κατοχής έπεσε στα χέρια των
βουλγαρικών αρχών και επρόκειτο να αξιοποιηθεί
για την υποστήριξη των βουλγαρικών αξιώσεων
πάνω στην περιοχή κατά το μεταπολεμικό συνέδριο
ειρήνης (ЦДА, ф. 176к, оп. 21, а.е. 2613,
Αρχείο Τάσου Κωστόπουλου).
5.
Μικρή αλλά χαρακτηριστική
λεπτομέρεια: βασική δραστηριότητα
της (παράνομης) ΟΚΝΕ
Δενδροχωρίου, γύρω στο 1930, ήταν
η αντιμετώπιση της παράνομης
εκμετάλλευσης ή καταπίεσης των
χωρικών από δασκάλους και
χωροφύλακες με ανώνυμες
καταγγελίες στις προϊστάμενές τους
αρχές (Лазо Поп-Jаневски, Костурско
село Д’мбени, Σκόπια 1996, σ. 70-71).
6.
Κωνσταντίνος Καραβίδας,
Αγροτικά, Εθνικόν Τυπογραφείον,
Εν Αθήναις 1931, σ. 306-307.
Σλαβομακεδόνες και άλλοι μακεδόνες κομμουνιστές
στην Ακροναυπλία το 1937. Πρώτος αριστερά ο
Νεδέλκος Παπανεδέλκος, σύνδεσμος της ΕΜΕO
(Εν.) τη δεκαετία του ’30, που οργάνωσε την
απελευθέρωση των «27» τον Ιούνιο του 1941
(Αντώνης Φλόυντζης, «1937-1943. Ακροναυπλία
και Ακροναυπλιώτες», Θεμέλιο, Αθήνα 1979).
αποικιακής δημόσιας διοίκησης. Ο δεύτερος
παράγοντας που έδρασε αντικειμενικά προς
την ίδια κατεύθυνση, με καθοριστικές συ-
νέπειες για τις εξελίξεις στα χρόνια της Κα-
τοχής και του Εμφυλίου, υπήρξε το ελληνι-
κό κομμουνιστικό κίνημα – η μοναδική δύ-
ναμη του πολιτικού φάσματος που σε όλη
τη διάρκεια του Μεσοπολέμου υπεράσπισε
ανοιχτά τη διακριτή εθνική ταυτότητα των
Σλαβομακεδόνων και τα δικαιώματα που
απέρρεαν (ή θα έπρεπε να απορρέουν) από
αυτήν. Ακόμη και στη φάση κατά την οποία
υιοθέτησε το σύνθημα της Κομιντέρν για
«ενιαία κι ανεξάρτητη Μακεδονία-Θράκη»
(1924-35), το ΚΚΕ κι οι οργανώσεις του στον
μακεδονικό χώρο λειτούργησαν στην πρά-
ξη ως εναλλακτικός δίαυλος ένταξης του δυ-
ναμικότερου τμήματος της μειονότητας στην
ελληνική κοινωνικοπολιτική ζωή.5 Η εκλο-
γική δύναμη του κόμματος στις σλαβόφω-
νες κοινότητες ήταν σημαντικότερη στο νο-
μό Φλώρινας-Καστοριάς, όπου το 1926 και το
1936 εξέλεξε βουλευτή αποσπώντας αντί-
στοιχα το 7,84% και το 8,25% των ψήφων,
δευτερευόντως δε στο νομό Πέλλας, όπου
στη δεκαετία τα ποσοστά του κυμαίνονταν
μεταξύ 3,5 και 5,5%· στην υπόλοιπη Μακε-
δονία, η κομμουνιστική ψήφος σε μειονοτι-
κά χωριά υπήρξε είτε ανύπαρκτη είτε περι-
στασιακή. Με δεδομένες τις συνέπειες μιας
τέτοιας «αντεθνικής» επιλογής για τους (δι-
πλά ύποπτους) ψηφοφόρους και τις κοινό-
τητές τους, ακόμη και τα πιο σοβαρά στελέ-
χη του κρατικού μηχανισμού δεν παρέλει-
παν ωστόσο να επισημάνουν την αυξημένη
«ακτινοβολία» και «δραστικότητα» αυτών των
ψήφων «μεταξύ των υπολοίπων αδρανών χω-
ρικών».6
Αγνοούμε έτσι τι θα είχε συμβεί αν δεν εί-
χε μεσολαβήσει ο κατακλυσμός της μεταξι-
κής δικτατορίας. Μεταξύ 1936 και 1940, η
τελευταία εξαπέλυσε μια εκστρατεία βίαιης
αφομοίωσης, που περιλάμβανε την καθολι-
κή απαγόρευση της σλαβομακεδονικής γλώσ-
σας τόσο σε δημόσιους όσο και σε ιδιωτικούς
χώρους, την υποβολή όλου του ενήλικου
πληθυσμού σε ταχύρρυθμα υποχρεωτικά νυ-
χτερινά μαθήματα για την «εκμάθηση» της
ελληνικής (ώστε να μην υπάρχει η δικαιο-
λογία της άγνοιάς της), μαζικές εκτοπίσεις
υπόπτων, αφαιρέσεις ιθαγένειας και την κή-
ρυξη του μεγαλύτερου μέρους της σλαβό-
φωνης υπαίθρου σε Επιτηρούμενη Ζώνη, με
επιβολή περιορισμών στη μετακίνηση των
κατοίκων και στέρηση του δικαιώματος αγο-
ράς ακινήτων σε όσους οι υπηρεσίες ασφα-
λείας θεωρούσαν «δεδηλωμένων σλαβικών
φρονημάτων». Τελικό αποτέλεσμα αυτής της
πολιτικής υπήρξε η καθολική ακύρωση του
αφομοιωτικού εγχειρήματος των προηγού-
μενων δεκαετιών, η διάρρηξη των υφιστά-
μενων σχέσεων εκπροσώπησης και η ολο-
σχερής «εθνικοποίηση» της εθνοτικής ταυ-
τότητας των σλαβόφωνων κατοίκων της ελ-
ληνικής Μακεδονίας, στην ακριβώς αντίθε-
τη από την επιδιωκόμενη κατεύθυνση.
Τα μέτρα ασφαλείας που πάρθηκαν στη
διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, για
την προληπτική καταστολή μιας ενδεχόμε-
νης «πέμπτης φάλαγγας», ολοκλήρωσαν αυ-
τή τη ρήξη. Παρ’ όλο που η στάση των σλα-
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
βόφωνων φαντάρων του ελληνικού στρατού
στο μέτωπο κατά κανόνα δεν διαφοροποιή-
θηκε από αυτή των υπόλοιπων συναδέλφων
τους, οι δε μονάδες τους πρωταγωνίστησαν
στην αρχική απόκρουση των εισβολέων, την
ίδια εποχή στα μετόπισθεν οι αρχές ασφα-
λείας προχώρησαν στη μαζική εκτόπιση χι-
λιάδων συγγενών τους στα νησιά με βάση
λίστες «υπόπτων» καταρτισμένες εκ των
προτέρων· το πρώτο κύμα αυτών των εκτο-
πίσεων σημειώθηκε αμέσως μετά την 28η
Οκτωβρίου, ενώ το δεύτερο (και κατά τα φαι-
νόμενα μαζικότερο) τον Μάρτιο-Απρίλιο του
1941, στις παραμονές της γερμανικής επί-
θεσης. Όσοι πάλι στρατιώτες ήταν χαρα-
κτηρισμένοι από τις στρατιωτικές υπηρε-
σίες «ύποπτοι» ή «επικίνδυνοι εις την εθνικήν
ασφάλειαν», στάλθηκαν σε μια πρώτη φάση
σε συνεργεία οδοποιίας στα μετόπισθεν, για
να εκτοπιστούν στη συνέχεια κι αυτοί στα
νησιά.7 Οι συνέπειες αυτής της πολιτικής θα
γίνουν εμφανείς ήδη από τις πρώτες μέρες
της γερμανοϊταλικής κατοχής.
2. Εύθραυστες ισορροπίες
Άμεσο αποτέλεσμα της κατάρρευσης του με-
τώπου, την άνοιξη του 1941, ήταν η τριχο-
τόμηση της ελληνικής Μακεδονίας σε ζώνες
κατοχής. Οι περιοχές ανατολικά του Στρυ-
μόνα παραχωρήθηκαν «προσωρινά» στη
Βουλγαρία, που έσπευσε να τις προσαρτή-
σει επίσημα στις 14 Μαΐου και να εγκαινιά-
σει μια πολιτική εποικισμού, εθνοκάθαρσης
και βίαιης αφομοίωσης του εναπομείναντος
ελληνικού πληθυσμού. Το μεγαλύτερο τμή-
μα του νομού Κοζάνης και της επαρχίας Κα-
στοριάς (που στις 31 Ιουλίου αναβαθμίστη-
κε διοικητικά σε νομό) ενσωματώθηκαν με
απόφαση του Χίτλερ στην ιταλική ζώνη κα-
τοχής. Στη γερμανική ζώνη παρέμειναν όλη
η Κεντρική Μακεδονία, ο «νομός Στρυμό-
νος» (όπου εντάχθηκαν τα εδάφη του πρώ-
ην νομού Σερρών, στα δυτικά του ομώνυ-
μου ποταμού, τα οποία έμειναν εκτός βουλ-
γαρικής ζώνης) και οι επαρχίες Εορδαίας,
Κοζάνης και Φλωρίνης. Μετά τη συνθηκο-
λόγηση της Ιταλίας, τον Σεπτέμβριο του
1943, η ιταλική ζώνη κατοχής θα περάσει κι
αυτή στον έλεγχο των Γερμανών. Ο βουλ-
γαρικός στρατός θα κληθεί επίσης από τις
γερμανικές αρχές τον Ιούλιο του 1943 να
εκτελέσει «αστυνομικά» καθήκοντα μεταξύ
Στρυμόνα και Αξιού (με εξαίρεση την πόλη
της Θεσσαλονίκης), ενώ στις αρχές του 1944
θα πραγματοποιήσει βραχύβιες εκκαθαρι-
στικές επιχειρήσεις σε περιοχές της Φλώρι-
νας και της Αλμωπίας.
Η κατάρρευση του μετώπου κι η διάλυση
του κρατικού μηχανισμού της 4ης Αυγού-
στου συνοδεύτηκαν την άνοιξη και το κα-
λοκαίρι του 1941 από θεαματικές εκδηλώ-
σεις ενθουσιασμού και συμβολικής αποτί-
ναξης της ελληνικής κυριαρχίας εκ μέρους
των περισσότερων σλαβομακεδονικών κοι-
νοτήτων. Σε πολλά σλαβόφωνα χωριά, δια-
βάζουμε σε αστυνομική αναφορά της επο-
χής, «υψώθηκαν βουλγαρικαί σημαίαι και
ανηρτήθησαν εις τα διάφορα κέντρα εικόνες
του βασιλέως της Βουλγαρίας, έλαβον δε χώ-
ραν εκδηλώσεις και ζητωκραυγαί υπέρ της
Βουλγαρίας. Τόσον εις τα χωρία ταύτα, όσον
και πανταχού όπου υπάρχουσι Βουλγαρόφρο-
νες έπαυσαν ομιλούντες την ελληνικήν γλώσ-
σαν και ομιλούσι την τοπικήν σλαυικήν, συ-
γκενεύουσαν με την βουλγαρικήν. Άδουσι άσμα-
τα βουλγαρικά. Αι ελληνικαί επιγραφαί των
καταστημάτων κατεβιβάσθησαν και ανηρτή-
θησαν βουλγαρικαί. Οι ιερείς λειτουργούσιν
εις γλώσσαν βουλγαρικήν και οι μη συμμορ-
φωθέντες εξεδιώχθησαν».8 Η συσσωρευμένη
οργή των κατοίκων στράφηκε ενάντια σε
ό,τι θύμιζε όχι μόνο το μεταξικό καθεστώς
αλλά γενικότερα τον ελληνικό εθνικισμό· τα
ελληνικά σχολεία ιδίως, τα κατεξοχήν όρ-
γανα γλωσσικής καταστολής των προηγού-
μενων χρόνων, λεηλατήθηκαν κι η υλικο-
τεχνική τους υποδομή καταστράφηκε. Η μέ-
χρι τότε απαγορευμένη γιορτή των Κυρίλ-
7
Χαρτογραφική αποτύπωση του ιταλοβουλγαρικού
ανταγωνισμού για τη Δυτική Μακεδονία.
Χειρόγραφος «Εθνογραφικός χάρτης της
Ανατολικής Πρέσπας», περιοχής υπό ιταλική
κατοχή το 1941-1943, καταρτισμένος από το
βουλγαρικό μηχανισμό στην περιοχή. Εντοπίστηκε
στα αρχεία του βουλγαρικού Υπουργείου
Εξωτερικών, στο φάκελο που προοριζόταν να
στηρίξει τις βουλγαρικές αξιώσεις στο μεταπολεμικό
συνέδριο ειρήνης (ЦДА, ф. 176к, оп. 21, а.е.
2613, Αρχείο Τάσου Κωστόπουλου). Με κόκκινο
τα «βουλγαρικά» (=σλαβομακεδονικά) χωριά, με
μωβ τα «ελληνικά-προσφυγικά» και με πράσινο τα
«εξαλβανισμένα τουρκικά και βουλγαρο-πομακικά»
(Συλλογή Τάσου Κωστόπουλου).
7.
Γεώργιος Μόδης,
Απομνημονεύματα, Εκδόσεις
Πανεπιστημίου Μακεδονίας,
Θεσσαλονίκη 2003, σ. 191-193·
Σταύρος Κωτσόπουλος, «Η Εθνική
Αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία»,
αδημοσίευτο δακτυλόγραφο από το
αρχείο του ΚΚΕ, σ. 36-37·
ΙΑΜ/ΓΔΔΜ, φ. 8.3, διάφορα
έγγραφα. Αντίστοιχα προληπτικά
μέτρα πάρθηκαν εναντίον και άλλων
μειονοτήτων, από τους Τσάμηδες
της Θεσπρωτίας μέχρι τους Ιταλούς
της Πάτρας. Για τα σχετικά
υπηρεσιακά σχέδια: Απόστολος
Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής
Χωροφυλακής 1936-1950, Αρχηγείον
Χωροφυλακής, Αθήναι 1973, τ. Α, σ.
79-80.
8.
ΕΛΙΑ – Αρχείο Αθ. Χρυσοχόου
(ΕΛΙΑ/ΑΑΧ), φ. 1, εγγρ. 9,
Υφυπουργείον Δημοσίας Ασφαλείας
– Διεύθυνσις Υπηρεσίας Αλλοδαπών,
«Βουλγαρική προπαγάνδα. Δελτίον
Πληροφοριών Μηνός Ιουλίου ε.έ.»,
Εν Αθήναις 12.8.1941, σ. 9.
8 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
Καταθέσεις χωρικών της Φλώρινας στις
βουλγαρικές υπηρεσίες που είχαν εγκατασταθεί στο
γειτονικό Μοναστήρι [Μπίτολα], με παράπονα για
ενέργειες της Ελληνικής Χωροφυλακής μετά την
επανεγκατάστασή της στην περιοχή, Ιούνιος 1941.
(ЦДА, ф. 176к, оп. 21, а.е. 2613, Αρχείο Τάσου
Κωστόπουλου).
9.
Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή
εν Μακεδονία, ΕΜΣ, τ. Β1,
Θεσσαλονίκη 1950, σ. 17· Георги
Даскалов, Участта на Българите в
Егейска Македония, 1936-1946, Σόφια
1999, σ. 152-154.
10.
Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή…, ό.π.,
τ. Β1, σ. 17.
11.
ΕΛΙΑ/ΑΑΧ/1/8, «Εισηγητικόν
Σημείωμα»· ΓΑΚ-Αρχείο Εμμ.
Τσουδερού, φ. Ε16, εγγρ.038, Δ.
Λαμπράκης προς Τσουδερό, τέλη
Ιαν. 1944· Γεώργιος Μόδης, Πόλεμος
και κατοχή, Πάπυρος, Αθήνα 21972,
σ. 145.
12.
Για μια τέτοια τυπική περίπτωση,
βλ. ΓΑΚ - Αρχείο ΕΟΝ, φ.10/ΧΧV,
εγγρ. 249· Γεώργιος Νεδέλκος,
Αναμνήσεις απ’ την Εθνική Αντίσταση
στη Δυτική Μακεδονία, Αριστείδου,
Φλώρινα 2000, σ. 10-111· ΔΣΕ, Έτσι
άρχισε ο Εμφύλιος, Αθήνα 1987, σ.
81.
13.
Κωνσταντίνος Μπόνης, Η
Φλώρινα κατά την Κατοχήν,
Θεσσαλονίκη 1982, σ. 11-14.
14.
Σ.Μ. Κωνσταντινίδης, Η Φλώρινα
εις τας φλόγας, Έθνος, Φλώρινα
1957, σ. 26-27.
15.
Г. Даскалов, Участта…, ό.π., σ.
213 και 405· ЦДА, ф. 176, оп. 8, а.е.
1067, л. 9-10.
λου και Μεθοδίου (24 Μαΐου) και τοπικές
επέτειοι των επαναστατικών γεγονότων του
1903 γιορτάστηκαν πανηγυρικά, με πρωτα-
γωνιστές συχνά ντόπιους εκπαιδευτικούς ή
άλλους δημόσιους υπαλλήλους. Στρατηγι-
κότερο χαρακτήρα είχε η απόπειρα θεσμικής
αντικατάστασης των διορισμένων κοινοτι-
κών αρχών της μεταξικής περιόδου με νέα
συμβούλια ή επιτροπές κατοίκων· σε ορι-
σμένα χωριά αυτή η αλλαγή έγινε πανηγυ-
ρικά, από «λαϊκές συνελεύσεις», ενώ αλλού
επιχειρήθηκε διά της προσφυγής κάποιων
κατοίκων ―που ισχυρίζονταν ότι εκπρο-
σωπούσαν την πλειοψηφία του τοπικού πλη-
θυσμού― στα γερμανοϊταλικά φρουραρχεία.9
Ως αποτέλεσμα της γενικευμένης κατα-
πίεσης της μεταξικής περιόδου, που εξάλει-
ψε σε μεγάλο βαθμό τις παλαιότερες διαχω-
ριστικές γραμμές μεταξύ «βουλγαριζόντων»
και «γρεκομάνων», στις εκδηλώσεις αυτές
συμμετείχαν, δίπλα στους «παλαιούς εξαρ-
χικούς», ακόμη και άτομα που πριν από το
1912 «είχον διατηρήσει αμείωτον το [ελληνι-
κόν] εθνικόν αυτών αίσθημα».10 Σημαντικό
ρόλο στη μεταστροφή μιας μερίδας του πλη-
θυσμού φαίνεται πως έπαιξε επίσης η αρπα-
γή των φακέλων των τοπικών σταθμών Χω-
ροφυλακής και η δημοσιοποίηση του περιε-
χομένου τους στους ενδιαφερομένους, που
διαπίστωσαν ιδίοις όμμασι τι αισθήματα έτρε-
φαν απέναντί τους οι φύλακες του Γ’ Ελλη-
νικού Πολιτισμού.11 Παρόμοιες συμπεριφο-
ρές υπαγορεύτηκαν, τέλος, από τον αριβι-
σμό ντόπιων συνεργατών του δικτατορικού
καθεστώτος, που έσπευσαν να κρεμάσουν
στα σπίτια τους γερμανοβουλγαρικές ση-
μαίες, προσφερόμενοι να υπηρετήσουν (και)
τους νέους κυρίους του τόπου.12
Η επάνοδος των ελληνικών διοικητικών
αρχών, των υπαγόμενων στη δωσιλογική
κυβέρνηση της Αθήνας, οδήγησε από τις αρ-
χές του καλοκαιριού του 1941 στην επιβολή
μιας εξαιρετικά εύθραυστης ισορροπίας, κα-
θώς οι κατακτητές επιδίωκαν πάνω απ’ όλα
την παγίωση της τάξης, διατηρώντας, όμως,
ταυτόχρονα ανοικτές τις πόρτες σε κάθε επί-
δοξο συνεργάτη τους. Πρώτο μέλημα των
νέων νομαρχών ήταν η ανάκτηση του ελέγ-
χου της κατάστασης, όσο επέτρεπε κάτι τέ-
τοιο το πολύπλοκο σύστημα εξουσίας της
Νέας Τάξης, πατάσσοντας με τη βοήθεια των
στρατευμάτων κατοχής κάθε εκδήλωση ανυ-
πακοής εκ μέρους των διοικουμένων κι επα-
ναφέροντας στη θέση τους τα διορισμένα κοι-
νοτικά συμβούλια της μεταξικής περιόδου.13
Ιδιαίτερα επεισοδιακή υπήρξε η επανεγκα-
τάσταση της Χωροφυλακής στην ύπαιθρο:
σε μια σειρά σλαβομακεδονικά χωριά (Άγιος
Γερμανός, Λαιμός, Βεύη, Μελίτη, Πολυπό-
ταμος, Ξινό Νερό, Σκλήθρο, Σαρακηνοί κ.ά.)
οι κάτοικοι ξεσηκώθηκαν και προσπάθησαν
να εμποδίσουν δυναμικά την επαναλει-
τουργία των αστυνομικών σταθμών· οι χω-
ροφύλακες έγιναν δεκτοί με διαδηλώσεις,
αντιμετώπισαν κάθε λογής αποκλεισμούς,
πολιορκήθηκαν από εξαγριωμένα πλήθη και
συχνά κατέφυγαν στη χρήση των όπλων με
θανατηφόρα αποτελέσματα. Λιγότερο θεα-
ματικά αλλά εξίσου αποφασιστικά επρόκει-
το να παταχθούν οι «προκλήσεις» των «βουλ-
γαριζόντων» και σε ένα άλλο, κατεξοχήν συμ-
βολικό πεδίο. Με απόφαση της Ιεράς Συνό-
δου (4.10.1941), όσοι ιερείς είχαν τελέσει λει-
τουργία στα σλαβικά μετά την κατάρρευση
του μετώπου μπορούσαν να επιλέξουν ανά-
μεσα στη γραπτή υποβολή μετάνοιας και την
παραπομπή τους σε εκκλησιαστικό δικα-
στήρο «διά τα περαιτέρω».14 Στην πράξη, η
επίβλεψη (και επιβολή) της αποκλειστικά
ελληνόφωνης λειτουργίας ανατέθηκε στη
Χωροφυλακή, με συλλήψεις παπάδων που
επέμεναν να ψέλνουν «βουλγαριστί».15 Όσο
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 9

για τη δημόσια εκπαίδευση, εκεί η άρνηση

των Σλαβομακεδόνων να στείλουν τα παι-
διά τους σε ελληνικά σχολεία συγκαλύφθη-
κε βάσει της έκτακτης εκπαιδευτικής νομο-
θεσίας που επέτρεπε την υποκατάσταση της
παρακολούθησης των μαθημάτων με την
κατ’ οίκον διδασκαλία.16
Εκτός από τις δυναμικές αντιδράσεις, η
αποκατάσταση του status quo ante θα χρεια-
στεί ν’ αντιμετωπίσει και την πολιτική κι-
νητοποίηση του βουλγαρικού παρακρατι-
κού μηχανισμού. Ήδη από τον Απρίλιο-
Μάιο του 1941, ο οργανωτικός γραμματέας
της νεοσύστατης Βουλγαρικής Κεντρικής
Ε πιτροπής Κινητοποίησης Μακεδονίας
(Български Централен Акционен Комитет на
Македония, БЦАКМ), που είχε ήδη συγκρο-
τηθεί στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, πε-
ριόδευσε στα κυριότερα σλαβόφωνα αστικά
κέντρα της ΒΔ Ελλάδας με σκοπό την επέ-
κταση του δικτύου της οργάνωσης στο ελ-
ληνικό έδαφος. Κατάφερε να συγκροτήσει
κάποιους τοπικούς πυρήνες στη Φλώρινα
και την Έδεσσα· αλλού όμως, όπως στη Γου-
μένισσα ή τα Γιαννιτσά, οι επαφές του δή-
λωσαν απρόθυμες για κάτι τέτοιο «εξαιτίας
της απρόσφορης δημογραφικής σύνθεσης της
περιοχής»· λίγο αργότερα, οι δωσιλογικές ελ-
ληνικές αρχές εξουδετέρωσαν το παράρτη-
μα της Φλώρινας, συλλαμβάνοντας προσω-
ρινά την ηγεσία του.17
Ακολούθησε, το καλοκαίρι του 1941, η συ-
γκέντρωση στατιστικών στοιχείων και η
απόσπαση δηλώσεων βουλγαρικής εθνικό-
τητας από σλαβόφωνα χωριά. «Επεξεργαζό-
μενοι» αυτές τις δηλώσεις, σε συνδυασμό με
τους υπηρεσιακούς φακέλους φρονημάτων
των κατοίκων από τα λεηλατημένα αρχεία
των ελληνικών υπηρεσιών ασφαλείας και
του στρατού, οι υπηρεσιακοί καθηγητές Ντ.
Γιαράνοφ και Ι. Ντούιτσεφ θα δώσουν μια
πλασματική εικόνα βουλγαρικής απόλυτης
πλειοψηφίας (56%) στα δυτικά του Αξιού, λιτικού σχεδιασμού, μακιαβελικών συμμα- Γερμανός φρουρός στο χωριό Βράνια, κοντά στα
χωρίς όμως το παραμικρό πρακτικό αποτέ- χιών και καθοδήγησης των σλαβομακεδονι- σύνορα με την Ελλάδα, λίγο πριν την επίθεση κατά
λεσμα. Ο βομβαρδισμός των νομαρχιών με κών κοινοτήτων, ανεξαρτήτως ιδεολογικού της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας
(Bundesarchiv, Koblenz – Βάσος Μαθιόπουλος,
σχετικές διακηρύξεις επέτρεψε, αντίθετα, προσανατολισμού. Η πραγματική εμβέλειά
«Εικόνες Κατοχής», Μετόπη, Αθήνα, 1980).
στις υπηρεσίες ασφαλείας της κατοχικής κυ- του, η εσωτερική του συνοχή και κυρίως οι
βέρνησης να εκσυγχρονίσουν τους φακέλους αντοχές του σ’ ένα ραγδαία μεταλλασσόμενο
τους, αναμένοντας την ώρα που «το Ελληνι- περιβάλλον ήταν, ωστόσο, αρκετά συζητή-
κόν κράτος θα θελήση να απαλλαγή του πλη- σιμες. Από τη μελέτη της μετακομμουνιστι-
16.
Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή…, ό.π.,
θυσμού τούτου και να αποκτήση σύνορα συ- κής βουλγαρικής ιστοριογραφίας διαπιστώ- τ. Β1, σ. 245.
μπαγή, κατοικούμενα από ακραιφνές Ελληνι- νουμε ότι επρόκειτο περισσότερο για ένα δί-
17.
κόν στοιχείον».18 κτυο αλληλοδιαπλεκόμενων (και συχνά Г. Даскалов, Участта…, ό.π., σ.
145-147 και 212· Κ. Μπόνης, Η
Στις ελληνικές πηγές της εποχής, δεξιές ανταγωνιστικών μεταξύ τους) βουλγαρικών Φλώρινα…, ό.π., σ. 20-22.
κι αριστερές, αυτός ο βουλγαρικός μηχανι- υπηρεσιών κι αλυτρωτικών προσφυγικών
18.
σμός αναφέρεται συνήθως με το συλλογικό οργανώσεων, παρά για ένα ενιαίο κέντρο με Δημήτριος Ζαφειρόπουλος, Το
ΚΚΕ και η Μακεδονία, Αθήναι 1948,
όνομα «Οχράνα» (ασφάλεια)· του αποδίδο- ικανότητα σχεδιασμού και ελιγμών. Όσο για σ. 8· Г. Даскалов, Участта…, ό.π., σ.
νται δε σχεδόν υπερφυσικές δεξιότητες πο- την εικόνα της υποτιθέμενης αποτελεσμα- 176-183.
10
O Νικολάι Μπλαντένοφ, στρατιωτικός σύμβουλος
και από τα πλέον δραστήρια μέλη της Βουλγάρικης
Λέσχης Θεσσαλονίκης.
19.
Χρήστος Καρδαράς, Η βουλγαρική
προπαγάνδα στη γερμανοκρατούμενη
Μακεδονία. Βουλγαρική Λέσχη
Θεσσαλονίκης (1941-44),
Επικαιρότητα, Αθήνα 1997, σ. 57-58·
Г. Даскалов, Участта…, ό.π., σ. 149·
Κωνσταντίνος Αντωνίου, Η σλαυική
και κομμουνιστική επιβουλή και η
αντίστασις των Μακεδόνων,
Θεσσαλονίκη 1950, σ. 62·
FO/371/43775, A.R. Burn, «Minority
Problems. Greece», συνημ. σε Leeper
to Eden, Cairo 29.5.1944, no. 107.
20.
Νικόλαος Ηγουμενίδης, Σκέψεις
επί Μακεδονικών προβλημάτων,
Έδεσσα 1945, σ. 4-6.
21.
Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή…, ό.π.,
τ. Β1, σ. 150.
22.
Στο ίδιο, σ. 60 και 71· Г. Даскалов,
Участта…, ό.π., σ. 177-178.
O Αθανάσιος Χρυσοχόου διετέλεσε επιτελάρχης του
Γ’ Σώματος Στρατού και Γενικός Επιθεωρητής
νομαρχιών της Μακεδονίας. Το βιβλίο του
αφιερώνεται «[σ]τας ιεράς σκιάς των θυμάτων της
κομμουνιστικής κακουργίας», των συνεργατών του,
κατά την παρακολούθηση και την αντιμετώπιση του
«καταχθόνιου έργου των Βουλγάρων και των
κομμουνιστών».
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
τικότητάς του, αυτή πιθανότατα οφείλεται
στην αδυναμία των εξωτερικών παρατηρη-
τών ν’ αποκρυπτογραφήσουν τις εσωτερι-
κές λειτουργίες του πραγματικού υποκει-
μένου: των ίδιων των σλαβόφωνων κοινο-
τήτων, με την ιστορικά κληρονομημένη προ-
σαρμοστικότητα, αδιαφάνεια κι εσωτερική
αλληλλεγγύη τους απέναντι στους «Γκρέ-
κους» και τις κάθε λογής πολιτικοστρατιω-
τικές εκπροσωπήσεις τους.
Αρκετά πιο σαφή είναι τα πράγματα όσον
αφορά τη Βουλγαρική Λέσχη Θεσσαλονίκης,
που ιδρύθηκε τον Μάιο του 1941 ως ανα-
γνωρισμένο σωματείο με στόχο τη μόρφω-
ση, την «εκπολιτιστική δράση» και την «αλ-
ληλοβοήθεια» των μελών της, τα οποία βά-
σει του καταστατικού της έπρεπε να είναι
«Βούλγαροι γεννηθέντες εν Μακεδονία και τοι-
ούτοι Μακεδονικής καταγωγής». Στην πράξη
η δραστηριότητά της επικεντρώθηκε στην
εγγραφή όσο γίνεται περισσότερων μελών,
προκειμένου να ενισχυθεί η βουλγαρική επι-
χειρηματολογία για τον εθνικό χαρακτήρα
των επίδικων επαρχιών. Καθοριστικό ρόλο
σ’ αυτή την εξόρμηση έπαιξαν πάνω απ’ όλα
οι υλικές επαγγελίες: ο εφοδιασμός π.χ. των
«βουλγαρογραμμένων» με τρόφιμα κατά τη
διάρκεια του καταστροφικού πρώτου χει-
μώνα της Κατοχής, η δυνατότητά τους να
επισκέπτονται τις βουλγαροκρατούμενες πε-
ριοχές της Ανατολικής και Γιουγκοσλαβι-
κής Μακεδονίας, ακόμη και η ―συχνά βά-
σιμη― προσδοκία ότι το δελτίο ταυτότητας
του σωματείου (лична карта) παρείχε μια κά-
ποια ασφάλεια απέναντι στις «συμμαχικές»
γερμανοϊταλικές αρχές. Οι πολιτιστικές δρα-
στηριότητες του σωματείου υπήρξαν, αντί-
θετα, μάλλον ισχνές, περιορίστηκαν δε απο-
κλειστικά στην ίδια τη Θεσσαλονίκη: τον Ια-
νουάριο του 1942 η πάλαι ποτέ εξαρχική εκ-
κλησία του Αγίου Γεωργίου (μετονομασθεί-
σα στο μεσοδιάστημα σε Άγιο Ιωάννη Χρυ-
σόστομο) παραδόθηκε από τους Γερμανούς
στην τοπική «βουλγαρική κοινότητα»· ακο-
λούθησε τον Ιούνιο του 1942 η λειτουργία
βουλγαρικού δημοτικού σχολείου, στο κτί-
ριο του μέχρι πρότινος αντίστοιχου σερβι-
κού, με περίπου 200 μαθητές· τέλος, τον
Απρίλιο του 1944 εγκαινιάστηκε πανηγυρι-
κά ένα βουλγαρικό γυμνάσιο, το οποίο δεν
πρόλαβε καν να λειτουργήσει. Στη σλαβό-
φωνη δε ενδοχώρα, όσες οικογένειες επιθυ-
μούσαν το άνοιγμα βουλγαρικών σχολείων
υποχρεώθηκαν τελικά να επιλέξουν μεταξύ
της κατ’ οίκον διδασκαλίας του κυριλλικού
αλφαβήτου και της αποστολής των παιδιών
τους για κανονικές σπουδές στο βουλγαρο-
κρατούμενο Μοναστήρι ή στη Σόφια.
Ο τελικός απολογισμός του εγχειρήματος
είναι αρκετά αμφιλεγόμενος. Σύμφωνα με
τα διαθέσιμα στοιχεία, στο δεκαοκτάμηνο
Οκτωβρίου 1942-Μαρτίου 1944 οι «βουλγα-
ρογραμμένοι» οικογενειάρχες της γερμανι-
κής ζώνης κυμάνθηκαν μεταξύ 14.149 και
18.426. Ο αριθμός αυτός περιλαμβάνει όχι
μόνο σλαβόφωνους Μακεδόνες αλλά και μέ-
λη άλλων πληθυσμιακών ομάδων που επέ-
λεξαν τη συγκεκριμένη στρατηγική ατομι-
κής επιβίωσης: ελληνόφωνους γηγενείς, Μι-
κρασιάτες ή Αρμένιους πρόσφυγες, Τσερκέ-
ζους μουσουλμάνους της Βέροιας, ακόμη και
Νοτιοελλαδίτες εγκατεστημένους στη Μα-
κεδονία μετά το 1912.19 Όσο για τα κοινω-
νικά χαρακτηριστικά του ρεύματος αυτού
μεταξύ των Σλαβομακεδόνων, σκιαγραφού-
νται ως εξής την επαύριο του πολέμου από
τον κατοχικό διευθυντή της Νομαρχίας Πέλ-
λης: ο μεν «κόσμος των ταυτοτήτων», η μαζι-
κή δηλαδή βάση της Λέσχης, «ηλιεύθη κυ-
ρίως εκ των κάτω στρωμάτων, αμαθών πτω-
χών, κακοποιών, του χύδην, άλλως ειπείν,
όχλου, όστις είναι γνωστός εις το ελληνικόν λε-
ξιλόγιον με το όνομα “ρευστής συνειδήσεως”»·
τα στελέχη της κίνησης, αντίθετα, προήλ-
θαν «από την διεφθαρμένην εμπορικήν τάξιν»
των πόλεων, ενώ «ο σλαυόφωνος επιστημο-
νικός κόσμος» στο μεγαλύτερο μέρος του τή-
ρησε σιωπηρή ουδετερότητα: «δεν παρησύρ-
θη αλλά και δεν αντέδρασεν».20
Στα σλαβομακεδονικά χωριά, πάλι, η πρό-
κληση αυτού του επαναπροσδιορισμού προ-
κάλεσε μια μαζική επιστροφή στη ρευστό-
τητα και τις διαμάχες των χρόνων του Μα-
κεδονικού Αγώνα. «Το φαινόμενον της δια-
σπάσεως μελών της αυτής οικογενείας παρε-
τηρήθη και πάλιν», σημειώνει χαρακτηρι-
στικά ο τότε επιθεωρητής Νομαρχιών, Αθα-
νάσιος Χρυσοχόου. «Αδελφοί ετάχθησαν ενα-
ντίον αδελφών και τέκνα αντιμέτωπα των γο-
νέων», αν και «κατά κανόνα αι οικογένειαι συ-
μπαγώς ετάχθησαν με την μίαν ή την ετέραν
πλευράν», τα δε χωριά «διεχωρίσθησαν εις
βουλγαρόφρονα και ελληνόφρονα».21 Ένα τμή-
μα της μειονότητας αποφεύγει τη στοίχιση
με τη μια ή την άλλη πλευρά προβάλλοντας,
ήδη από τις πρώτες μέρες της Κατοχής, την
«εθνικότητα του Μακεδόνος». Η καταδήλω-
ση αυτής της (προς το παρόν) ουδέτερης ταυ-
τότητας ερμηνεύεται από τις μεν ελληνικές
αρχές ως ένδειξη αντίστασης στις βουλγα-
ρικές πιέσεις, από τον δε βουλγαρικό μηχα-
νισμό ως δείγμα κρυπτοβουλγαρισμού.22
Οι εσωτερικές αντιθέσεις αυτού του βουλ-
γαρικού μηχανισμού, το οικονομικό τους
υπόβαθρο κι η διαπλοκή τους με την πολι-
τική των ελληνικών κατοχικών αρχών είναι
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
ένα κρίσιμο ζήτημα που μέχρι σήμερα δεν
έχει μελετηθεί ούτε από την ελληνική ούτε
―φυσικά― από τη βουλγαρική ιστοριογρα-
φία. Η διοχέτευση π.χ. της επισιτιστικής βοή-
θειας της Σόφιας προς τις βουλγαρίζουσες οι-
κογένειες και κοινότητες της ελληνικής Μα-
κεδονίας περνούσε μέσα από ιδιωτικά εμπο-
ρικά δίκτυα, τα οποία πλούτισαν σε βάρος
των τελικών παραληπτών. Το διαπιστώνου-
με από αδημοσίευτη επιστολή τριών ηγετι-
κών στελεχών της «βουλγαρικής επιτροπής»
της Φλώρινας προς τον πρωθυπουργό Φί-
λωφ, τον Ιούνιο του 1942, όπου καταγγέλ-
λονται ως αχαλίνωτοι κερδοσκόποι δυο άλλα
στελέχη της ίδιας κίνησης, οι έμποροι Μενέ-
λαος Γέλες και Σταύρος Μάγγος· οι τελευ-
ταίοι κατηγορούνται, επιπλέον, ότι είχαν επι-
βάλει ένα άτυπο (κι επικερδέστατο για τους
ίδιους) μονοπώλιο στις εισαγωγές σιτηρών
από το βουτγαροκρατούμενο Μοναστήρι και
ότι συνεργάτες τους σ’ αυτή τη μαυραγορί-
τικη δραστηριότητα είχαν «έλληνες εμπό-
ρους», έναν πρώην διοικητή της χωροφυλα-
κής, το νομάρχη και το δήμαρχο Φλωρίνης.23
Στα απομνημονεύματά του, ο Μπόνης επι-
βεβαιώνει την εμπλοκή του στη διακίνηση
του βουλγαρικού καλαμποκιού, περιγράφο-
ντάς την βέβαια ως εθνωφελή δραστηριότη-
τα που «ευεργέτησε τον λαόν» και αφόπλισε
στην πράξη τη βουλγαρική προπαγάνδα.24 Σε
κάθε περίπτωση, η μετατροπή της βοήθειας
σε εμπόρευμα υπήρξε γεγονός αδιαμφισβή-
τητο, όπως και ο πλουτισμός των κατά τό-
πους μεσαζόντων από αυτήν.25
Βαρύ πυροβολικό της βουλγαρικής προ-
παγάνδας αποτελούσαν οι αξιωματικοί που
διορίστηκαν ως σύνδεσμοι ή διερμηνείς στα
κατά τόπους γερμανοϊταλικά φρουραρχεία,
με αρμοδιότητα «να προασπίζουν τα συμφέ-
ροντα του βουλγαρικού πληθυσμού ενώπιον
των γερμανικών και ιταλικών αρχών»· ως
στρατιωτικοί χώρας του Άξονα, ήταν συχνά
αποτελεσματικότεροι απέναντι στις αρχές
κατοχής απ’ ό,τι οι αξιωματούχοι της δωσι-
λογικής διοίκησης ή οι Έλληνες διερμηνείς
των ίδιων υπηρεσιών. Άλλες συμμαχικές «δι-
ευκολύνσεις» της πρώτης κατοχικής περιό-
δου υπήρξαν ο επαναπατρισμός 1.500 σλα-
βόφωνων αιχμαλώτων πολέμου και η από-
λυση πάνω από 1.400 σλαβομακεδόνων πο-
λιτικών κρατουμένων από τις φυλακές και
τις εξορίες όπου τους είχε στείλει η 4η Αυ-
γούστου. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους τελευταί-
ους συγκαταλέγονται και 27 στελέχη του
ΚΚΕ που αποφυλακίστηκαν στις 30 Ιουνί-
ου 1941 από την Ακροναυπλία με παρέμβα-
ση της βουλγαρικής πρεσβείας· γνώστες της
σλαβομακεδονικής αλλά όχι όλοι τους Σλα-
βομακεδόνες, οι περισσότεροι τα επόμενα
χρόνια θα συμμετάσχουν (κι ορισμένοι, όπως
ο Ανδρέας Τζήμας ή ο Λάζαρος Ζησιάδης-
Τερπόφσκι, θα πρωταγωνιστήσουν) στην εα-
μική Αντίσταση, πληρώνοντας κάποιες φο-
ρές αυτή τη στράτευση με τη ζωή τους.
Απέναντι στην προπαγανδιστική δρα-
στηριότητα των βουλγαρικών υπηρεσιών,
η κατοχική κυβέρνηση αντέταξε τους δικούς
της μηχανισμούς. Το συντονισμό τους ανέ-
λαβε τον Ιούλιο του 1941 ως «επιθεωρητής
Νομαρχιών Μακεδονίας» ο πρώην επιτε-
11
23.
ЦДА, ф.1816к, оп.1, а.е.64, л.1-6,
Σπύρο Ατανάσωφ, Ντ. Μπατσάνωφ
και Π. Λαζένκωφ προς πρωθυπουργό
Φίλωφ, Φλώρινα 28.6.1942.
24.
Κ. Μπόνης, Η Φλώρινα…, ό.π.,
σ.32-5.
25.
Στην επιστολή των τριών
αναφέρεται παρεμπιπτόντως και η
«γνωστή» περίπτωση ενός άλλου
«απατεώνα εμπόρου», ονόματι
Ντόνεσκι, στην Έδεσσα. Για μια
εντελώς διαφορετική ―κι
εξιδανικευτική― περιγραφή της
ίδιας διαδικασίας από έναν εθνικιστή
βούλγαρο ιστορικό: Г. Даскалов,
Егейска…, όπ.π., σ.283 και 785.
26.
Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή…, ό.π.,
τ. Β1, σ. 6.
Oι Ανδρέας Τζήμας και Λάζαρος Ζησιάδης ή Λάζο
Τερπόφσκι (Лазо Поп-Jаневски, Костурското
село Д’мбени, Σκόπια 1996).
Σλαβομακεδόνες και άλλοι κομμουνιστές στην
Ακροναυπλία επί 4ης Αυγούστου, γύρω από το
φέρετρο του Ευρ. Ωρολογά. Όρθιοι από αριστερά:
Λάμπρος Μόσχος, Θωμάς Ζιώγας, Διαμαντής
Τσιτσίνας, Θ. Ευθυμιάδης, Κ. Μποζίνης, Ζήσης
Ζωγράφος, Λάζαρος Ντάμος, Κυριάκος Πυλάης,
Μ. Μουρατίδης. Καθιστοί: Τάσος Καρατζάς,
Ζήσης Καλλιμάνης, Πέτρος Κέντρος, Β.
Μουρατίδης, Ζήσης Δελιόπουλος (Αντώνης
Φλούντζης, ό.π.).
12
O Νομάρχης Καστοριάς Κωνσταντίνος Μπόνης
(«Α’ Πανδυτικομακεδονικοί Αγώνες “Παύλος
Μελάς”, έκδοση της Κεντρικής Επιτροπής των
Πανδυτικομακεδονικών Αγώνων).
Χάρτης της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής της
Μακεδονίας με τις εθνότητες που την κατοικούσαν
το 1939, σύμφωνα με μελέτη του Αμερικανού R.V.
Burks, συνεργάτη της Υπηρεσίας Πληροφοριών των
ΗΠΑ (R.V. Burks, «The Dynamics of
Communism in Eastern Europe», Princeton
University Press, Princeton 1961).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
λάρχης του πρωθυπουργού Τσολάκογλου,
συνταγματάρχης Αθανάσιος Χρυσοχόου. Στα
απομνημονεύματά του ο ίδιος υποστηρίζει
πως οργάνωσε μιαν «ευρείαν υπηρεσίαν, εκτει-
νομένην μέχρι του απωτάτου μακεδονικού χω-
ρίου, διά την συστηματικήν παρακολούθησιν
της βουλγαρικής προπαγάνδας και την δια-
φώτισιν του λαού περί της επιβαλλομένης στά-
σεως αυτού».26 Στην πράξη, όπως διαπιστώ-
νουμε από το σωζόμενο τμήμα του αρχείου
του, αυτός ο μηχανισμός ταυτίζεται απόλυ-
τα με τις κατά τόπους υφιστάμενές του αστυ-
νομικές και διοικητικές δωσιλογικές αρχές.
Η όποια προσπάθεια του Χρυσοχόου για
απόκρουση της βουλγαρικής επιβουλής πέ-
ρασε μέσα από την πλήρη ταύτισή του με τις
γερμανικές κατοχικές αρχές και την αμείλι-
κτη καταστολή κάθε αντιστασιακής ενέρ-
γειας που έθετε σε κίνδυνο αυτή την ισορ-
ροπία. Αποκαλυπτικές για τη λογική του εί-
ναι οι (επικυρωμένες από τον ίδιο τον Τσο-
λάκογλου) αναλυτικές «οδηγίες» του προς
νομάρχες και επάρχους, για «απολύτως νο-
μοταγή στάσιν έναντι των στρατών κατοχής»
ως την «βασικήν κατεύθυνσιν» κάθε εθνικής
δραστηριότητας: «Πάσα ενέργεια δυναμένη
να δώση έστω και υπόνοιαν ότι δύναται να πα-
ραβλάψη τα συμφέροντα του στρατού κατοχής»,
ξεκαθαρίζει, «γίνεται αμέσως αντικείμενον εκ-
μεταλλεύσεως εκ μέρους της καιροφυλακτού-
σης ανθελληνικής προπαγάνδας». Ως ενδε-
δειγμένη πολιτική προέκρινε, ως εκ τούτου,
την πλειοδοσία σε φιλογερμανικές εκδηλώ-
σεις και την ικανοποίηση «των πολεμικών
συμφερόντων» του κατακτητή: «Εάν οι Βούλ-
γαροι προπαγανδισταί π.χ. κατορθώσωσιν να
συγκεντρώσωσι 1.000 ζεύγη μαλλίνων καλ-
τσών υπέρ του γερμανικού στρατού, είναι λίαν
ευχερές να συγκεντρωθώσι προς αντίδρασιν
1.500 υπό του Ελληνικού πληθυσμού».27
Η κατά τόπους εφαρμογή αυτής της πο-
λιτικής δεν μπορούσε παρά να δώσει κάποια
πολύ περίεργα δείγματα «εθνικής αντιστά-
σεως». Στη Φλώρινα π.χ. ένα από τα βασικά
επιτεύγματα του νομάρχη Κωνσταντίνου
Μπόνη υπήρξε η δημιουργία του εθνικό-
φρονος Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Αρι-
στοτέλης», «ίνα είναι δυνατή η συγκέντρωσις
της νεολαίας και η ευκολωτέρα παρακολού-
θησις και διαπαιδαγώγησίς της». Η δραστη-
ριότητα του συλλόγου εγκαινιάστηκε με μια
«συναυλία διά τας ενόπλους δυνάμεις κατο-
χής» (26.8.1941)· «η επιτυχία της», διαβεβαι-
ώνει στα απομνημονεύματά του ο νομάρχης,
«υπήρξεν εκπληκτική και είχε μεγίστην επί-
δρασιν επί των διαθέσεων των Γερμανών, οι
οποίοι ανεγνώριζαν την πνευματικήν και πο-
λιτιστικήν ανωτερότητα των Ελλήνων».28 Λι-
γότερο χαριτωμένες απ’ αυτή την ποιοτική
αναψυχή των κατακτητών έμελλε ν’ απο-
δειχθούν κάποιες άλλες πτυχές της εξυπη-
ρέτησης των «πολεμικών συμφερόντων» τους
– από την ενεργό υποστήριξη της εκστρα-
τείας αφοπλισμού της υπαίθρου ή τη δημό-
σια επικρότηση των πρώτων αιματηρών
αντιποίνων της Βέρμαχτ σε βάρος ελληνι-
κών χωριών (όπως έκανε το φθινόπωρο του
1941 ο Χρυσοχόου)29 μέχρι το κάλεσμα των
κατά τόπους δωσιλογικών αρχών προς τους
Γερμανούς ν’ αναλάβουν αυτοί την κατα-
στολή των κάθε λογής «ανταρσιών». Ο ίδιος
ο Μπόνης διεκδικεί έτσι δάφνες εισηγητή
για τις επιδρομές γερμανικών αποσπασμά-
των σε σλαβόφωνα χωριά της δικαιοδοσίας
του (Βεύη, Κέλλη, Κλειδί, Ξινό Νερό, Αγ.
Παντελεήμονας, Σκλήθρο) και παρίσταται
αυτοπροσώπως στον παραδειγματικό του-
φεκισμό χωρικών, στα σπίτια των οποίων
ανακαλύφθηκαν «στρατιωτικά είδη» (όπλα,
αγγλικές στολές ή έστω «ένα σπασμένο κο-
ντάκι τυφεκίου προελεύσεως της εποχής Α’
Παγκοσμίου πολέμου»).30 Ο συνάδελφός του
πάλι στην Κοζάνη, Κωνσταντίνος Γεωργα-
ντάς, θα καταγγείλει στο γερμανικό φρου-
ραρχείο την «στασιαστικήν εκδήλωσιν» των
«εμπνεομένων από κομμουνιστικάς αρχάς»
κατοίκων του ποντιακού χωριού Μεσόβου-
νο κατά των «νομίμων» κοινοτικών αρχών,
με αποτέλεσμα ένα από τα πρώτα ολοκαυ-
τώματα της κατοχικής περιόδου. Εκ των
υστέρων, η ευθύνη και γι’ αυτό το τραγικό
γεγονός θα αποδοθεί φυσικά στη «βουλγαρι-
κή προπαγάνδα» που ―μέσω ενός «σλαβο-
κομμουνιστή» δασκάλου― «παρέσυρε» τους
χωρικούς «ίνα διαβάλει το Ελληνικόν στοι-
χείον παρά ταις Γερμανικαίς Αρχαίς ως εχθρι-
κώς διακείμενον προς αυτάς».31
Έτσι κι αλλιώς, η εκστρατεία βίαιου αφο-
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
πλισμού της μακεδονικής υπαίθρου από τα
κατοχικά στρατεύματα πρόσφερε σε κάθε
πλευρά άπειρες ευκαιρίες για την ενοχοποίη-
ση και καταδίωξη των αντιπάλων της, αλλά
και απεριόριστες δυνατότητες στους κατα-
κτητές να εφαρμόζουν τη στρατηγική του
διαίρει και βασίλευε σε βάρος των επίδοξων
συνεργατών τους. Στην ιταλική ζώνη κα-
τοχής, το βασικό στήριγμα των Ταγμάτων
Ερεύνης, που το 1941-42 χτενίζουν τα χω-
ριά είναι βουλγαρόφρονες Σλαβομακεδόνες,
ορισμένοι από τους οποίους θ’ αναδειχθούν
τα επόμενα χρόνια σε ηγετικά στελέχη του
αντιεαμικού Αξονομακεδονικού Κομιτάτου·
οι αρχικές διώξεις στράφηκαν έτσι σε μεγά-
λο βαθμό εναντίον των ελληνόφωνων κα-
τοίκων και κυρίως κατά του προσφυγικού
στοιχείου, με το οποίο οι σλαβόφωνες κοι-
νότητες είχαν ανοικτούς λογαριασμούς. Από
το καλοκαίρι του 1942 και μετά, ωστόσο, η
φορά του εκκρεμούς θ’ αλλάξει ως αποτέλε-
σμα του ιταλοβουλγαρικού ανταγωνισμού.
Στηριγμένα στην ελληνική Χωροφυλακή,
τα Τάγματα Ερεύνης και η καραμπινιερία
στρέφονται τώρα εναντίον των σλαβομακε-
δονικών χωριών, με τα ίδια ακριβώς μέσα
που είχαν χρησιμοποιηθεί νωρίτερα κατά
του ελληνόφωνου στοιχείου. Οι βουλγαρό-
φρονες διερμηνείς των ιταλικών υπηρεσιών
αντικαθίστανται από Έλληνες «εθνικόφρο-
νες», οι παλιοί συνεργάτες των Ταγμάτων
Ερεύνης φυλακίζονται, ενώ την ίδια τύχη
έχουν ακόμη και απλοί «βουλγαρίζοντες»
χωρικοί που οι Έλληνες χωροφύλακες συλ-
λαμβάνουν επειδή επισκέφθηκαν τις βουλ-
γαροκρατούμενες περιοχές χωρίς ειδική
άδεια.32 Την εικόνα συμπληρώνει η εξάρ-
θρωση το 1941-42 του τοπικού δικτύου του
ΚΚΕ σε μια σειρά σλαβόφωνα χωριά (Κρα-
νιώνας, Δενδροχώρι, Νεστόριο) με μαζικές
συλλήψεις, βασανιστήρια, θανατικές κατα-
δίκες κι εκτελέσεις χωρικών.33
3. Κομιτάτο και Οχράνα
Η εμφάνιση των πρώτων ανταρτοομάδων
του ΕΛΑΣ στη βόρεια Πίνδο, το φθινόπωρο
του 1942, ανέτρεψε ριζικά τις προηγούμε-
νες ισορροπίες στη βορειοδυτική ελληνική
Μακεδονία. Ήδη από τον Φεβρουάριο του
1943, κυρίως όμως μετά την πανηγυρική
«κήρυξη της επανάστασης» στο Νεστόριο (4
Μαρτίου), οι ιταλικές κατοχικές αρχές κα-
τέφυγαν στον μαζικό εξοπλισμό πολιτοφυ-
λάκων από σλαβόφωνα χωριά ως αντιστάθ-
μισμα στο εαμικό κίνημα. Στις 5 Μαρτίου
θα συσταθεί στην Καστοριά και ο οργανω-
τικός φορέας αυτών των ομάδων: το Μακε-
δονο-Βουλγαρικό Κομιτάτο παρά τω Άξονι
(Македоно-Български Комитет при Оста ή
МБКО), γνωστότερο στην ελληνική φιλο-
λογία της εποχής ως Αξονομακεδονικό Κο-
μιτάτο.
Ουσιαστικά επρόκειτο για την τοπική εξει-
δίκευση της ευρύτερης ιταλογερμανικής
στρατηγικής των ημερών, για επιστράτευση
των κατά τόπους μειονοτήτων εναντίον των
βαλκανικών αντιστασιακών κινημάτων· ως
σημείο εκκίνησης του όλου εγχειρήματος
αναφέρεται μια συνάντηση στα Τίρανα, τον
Φεβρουάριο του 1943, ανάμεσα στον καθο-
δηγητή της ιταλικής αντικατασκοπίας στην
Αλβανία, Άντζελο ντι Ματέις, με τον Γερ-
μανό ομόλογό του στη Μακεδονία, καθηγη-
τή Ζάουερ. Τα πρώτα χωριά εξοπλίστηκαν
με καθαρά ιταλική πρωτοβουλία, πριν από
την επίσημη σύσταση του Κομιτάτου (Με-
σοποταμία, Σπήλαια, Λακκώματα, Μπαψό-
ρι), ενώ οι επίσημες βουλγαρικές αρχές φαί-
νεται πως ―αρχικά τουλάχιστον― υπήρξαν
αρκετά επιφυλακτικές απέναντι σε μια κί-
νηση που εξέθετε τους οπαδούς τους στα μά-
τια του ελληνικού πληθυσμού προς όφελος
της Ρώμης και όχι της Σόφιας. Μετά τη συ-
γκρότηση του Κομιτάτου, στελέχη του βουλ-
γαρικού στρατού, των υπηρεσιών ασφαλεί-
ας και του κλιμακίου του βουλγαρικού
υπουργείου Εξωτερικών στα γειτονικά Μπί-
τολα θ’ αναμειχθούν ενεργά στις διαπραγ-
ματεύσεις για την επέκταση του εξοπλισμού,
περισσότερο όμως για να ελέγξουν μια κα-
τάσταση που ήδη έχει δρομολογηθεί και ν’
αποσπάσουν ανταλλάγματα, παρά για να
συμβάλουν στην επέκταση της στράτευσης
των χωρικών στο πλευρό του Άξονα.
Στη γερμανική ζώνη κατοχής, βολιδο-
σκοπήσεις τοπικών παραγόντων για επέ-
κταση αυτών των ένοπλων πολιτοφυλακών
στις επαρχίες Γιαννιτσών, Παιονίας, Αλμω-
πίας και Φλωρίνης απορρίφθηκαν την άνοι-
ξη του 1943 από τις γερμανικές αρχές, που
φοβούνταν ότι μια τέτοια κίνηση θ’ απο-
σταθεροποιούσε ολοκληρωτικά τις ισορρο-
πίες μεταξύ των αλληλοϋποβλεπόμενων
γλωσσοπολιτισμικών ομάδων και θα επιδεί-
νωνε ακόμη περισσότερο την κατάσταση της
δημόσιας τάξης. Η κατάρρευση της Ιταλίας
τον Σεπτέμβριο του 1943 και η συνακόλου-
θη αύξηση των αναγκών των γερμανικών
στρατευμάτων σε εγχώριο ένοπλο «βοηθη-
τικό» προσωπικό έμελλε, ωστόσο, ν’ ανα-
τρέψουν εκ βάθρων αυτή τη συλλογιστική.
Το πρώτο βήμα προς την καινούργια κα-
τεύθυνση σημειώθηκε τον Οκτώβριο του
13
26.
Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή…, ό.π.,
τ. Β1, σ. 6.
27.
ΕΛΙΑ/ΑΑΧ/7/127, Αθ. Χρυσοχόου,
«Οδηγίαι», αρ.πρ. ΕΠ 666, συνημ. σε
Γ. Τσολάκογλου προς ΓΔΜ και
«άπαντα τα Υπουργεία», Εν Αθήναις
6.4.1942, αρ.πρ.εμπ. 370.
28.
Κ. Μπόνης, Η Φλώρινα…, ό.π., σ.
15-16.
29.
Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και
σβάστικα, τ. Α, Παπαζήσης, Αθήνα
1990, σ. 226.
30.
Κ. Μπόνης, Η Φλώρινα…, ό.π., σ.
18-26· ΙΑΥΕ/1944/2.4, Κ. Μπόνης
προς Γ. Τσολάκογλου, Εν Φλωρίνη
19.8.1941, αρ. πρ. εμπ. 80.
31.
Ο Ιός, «Μεσόβουνο 23.10.1941. Η
ανατομία μιας σφαγής»,
Ελευθεροτυπία, 27.10.2002· Στράτος
Δορδανάς, Το αίμα των αθώων,
Εστία, Αθήνα 2007, σ. 92-102.
32.
ΕΛΙΑ/ΑΑΧ/15/338, Διοίκησις
Χωροφυλακής Καστορίας, «Ετησία
έκθεσις ξένων προπαγανδών»,
Καστορία 3.1.1944, αρ.πρ.34/1/1· Δ.
Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ…, ό.π., σ.
14-16· Ραϋμόνδος Αλβανός,
«Κοινωνικές συγκρούσεις και
πολιτικές συμπεριφορές στην
περιοχή της Καστοριάς (1922-
1949)», αδημοσίευτη διδακτορική
διατριβή, Τμήμα Πολιτικών
Επιστημών ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη
2005, σ. 218-219.
33.
Στ. Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…»,
ό.π., σ. 163-164· Г. Даскалов,
Участта…, ό.π., σ. 212, 234· Л. Поп-
Jаневски, Костурско…, ό.π., σ. 111-
116· Лилjана Пановска, Теророт во
егеjскиот дел на Македониjа 1941-
1944, ИНИ, Σκόπια 1995, σ. 60-62·
Κυριάκος Πυλάης, Μνήμες -
Βιώματα - Στοχασμοί, 1870-1990,
Αθήνα 1990, σ. 158.
14
O Αντόν Κάλτσεφ, σκίτσο από την «Ελεύθερη
Ελλάδα», 15.2.1946 (Ιδιωτική Συλλογή).
O Ιβάν Μιχαήλοφ, ηγετικό στέλεχος της
ακροδεξιάς «Εσωτερικής Μακεδονικής
Επαναστατικής Oργάνωσης».
Μνημόσυνο στον τάφο του παλιού βοεβόδα Κόλιο
Ντομπρόλιτσκι, στο Καλοχώρι Καστοριάς, από
χωρικούς και πολιτοφύλακες του νεοσύστατου
«Βουλγαρομακεδονικού Κομιτάτου παρά το Άξονι»
(Απρίλιος 1943). Φωτογραφία από το εθνικιστικό
βουλγαρομακεδονικό περιοδικό της Σόφιας,
Илюстрация Илинден (τχ.154-5, 1944, Αρχείο
Τάσου Κωστόπουλου).
34.
Τάσος Κωστόπουλος,
«“Αξονομακεδονικό” Κομιτάτο και
Οχράνα. Μια πρώτη προσέγγιση»,
Αρχειοτάξιο, τ. 5, Μάιος 2003, σ. 41-
44.
35.
Στρ. Δορδανάς, Το αίμα…, ό.π., σ.
393.
36.
Г. Даскалов, Участта…, ό.π., σ.
542, 843-844.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
1943, με την υπαγωγή των υπολειμμάτων
του Αξονομακεδονικού Κομιτάτου της Κα-
στοριάς στην καθοδήγηση της γερμανικής
στρατιωτικής αστυνομίας και του εκεί Βούλ-
γαρου συνδέσμου στο γερμανικό φρουραρ-
χείο, υπολοχαγού Αντόν Κάλτσεφ. Η γενί-
κευση του εγχειρήματος θα έρθει την άνοι-
ξη και το καλοκαίρι του 1944, με το σχημα-
τισμό τριών Εθελοντικών Ταγμάτων Ασφα-
λείας (Доброволчески Дружини на Охрана) και
τον εξοπλισμό «ομάδων αυτοάμυνας» σε πε-
δινά κυρίως σλαβομακεδονικά χωριά της
Έδεσσας και της Φλώρινας.
Η δεύτερη αυτή φάση της επιστράτευσης
των Σλαβομακεδόνων κατά των ανταρτών,
που θα μείνει στην ιστορία με το ενιαίο όνο-
μα «Οχράνα», έχει την υποστήριξη της επί-
σημης Σόφιας. Η οργανωτική της, ωστόσο,
συγκρότηση ανατέθηκε στην Εσωτερική Μα-
κεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΒΜΡΟ
ή IMRO) του Ιβάν Μιχαήλωφ, δηλαδή την
ακροδεξιά μετεξέλιξη του αλυτρωτικού βουλ-
γαρομακεδονικού κινήματος του Μεσοπο-
λέμου που από το 1941 είχε στήσει το αρχη-
γείο της στο Ζάγκρεμπ κι από το 1943 προ-
ωθούσε την ιδέα μιας ανεξάρτητης Μακεδο-
νίας υπό την επικυριαρχία του Γ’ Ράιχ. Η
διαμεσολάβηση αυτή κρίθηκε απαραίτητη
από το γερμανικό επιτελείο προκειμένου να
εξουδετερωθεί εκ των ένδον η επιρροή του
ΚΚΕ και του ΕΑΜ στα σλαβομακεδονικά χω-
ριά.34
Ποια ήταν τα αριθμητικά μεγέθη αυτού
του ένοπλου μειονοτικού δωσιλογισμού; Από
βουλγαρικές πηγές γνωρίζουμε ότι στο Αξο-
νομακεδονικό Κομιτάτο είχαν στρατολογη-
θεί την άνοιξη του 1943 συνολικά περίπου
1.600 πολιτοφύλακες, εκ των οποίων οι 526
αποτελούσαν τη δύναμη κρούσης των «κι-
νητών αποσπασμάτων» ενώ οι υπόλοιποι πε-
ριορίζονταν στη φρούρηση των χωριών τους.
Η γεωγραφική κατανομή αυτού του δυνα-
μικού υπήρξε, ωστόσο, εξαιρετικά άνιση: στα
προπύργια του Κομιτάτου (Κορησός, Βασι-
λειάδα, Μεσοποταμία, Μανιάκι, Καλοχώρι,
Ανταρτικό) οι οπλισμένοι ισοδυναμούσαν με
το 15-30% του πληθυσμού, ενώ σε άλλα σλα-
βόφωνα χωριά η παρουσία τους ήταν αμε-
λητέα ή και μηδενική.
Ακόμη μικρότερη ομοιογένεια συναντά-
με στην περίπτωση της Οχράνα. Στο νομό
Καστοριάς παραμένει οπλισμένο μόνο ένα
μέρος από τα πάλαι ποτέ προπύργια του Κο-
μιτάτου, ως επί το πλείστον γύρω από την
πόλη, η δε συνολική δύναμη του Εθελοντι-
κού Τάγματος υπολογίζεται από τους Γερ-
μανούς προϊσταμένους του σε μόλις 680
άντρες.35 Στο νομό Φλώρινας οπλίστηκαν
αρχικά 4 χωριά στα σύνορα με την Καστοριά·
τον Αύγουστο του 1944, κάτω από μεγάλη
πίεση, πήραν όπλα και μερικά πεδινά κεφα-
λοχώρια του Αμυνταίου, χωρίς ωστόσο να
τα χρησιμοποιήσουν κατά του ΕΛΑΣ. Όλα
άλλωστε τα στελέχη κι ένας αδιευκρίνιστος
αριθμός από τους 200-250 οπλίτες του 2ου
Εθελοντικού Τάγματος, που στρατωνίστηκε
για περίπου έναν μήνα στο Ξινό Νερό, ήταν
επήλυδες εθελοντές του ΒΜΡΟ από τη βουλ-
γαρική Μακεδονία του Πιρίν.36 Σχετικά αξιό-
λογη υπήρξε, αντίθετα, η εμβέλεια του εγ-
χειρήματος στην επαρχία Εδέσσης, όπου ο
εξοπλισμός των χωριών ξεκίνησε τον Μάιο
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
του 1944 για να κορυφωθεί στις 2 Αυγού-
στου με την τελετουργική ορκωμοσία του
τοπικού Τάγματος και την έπαρση μιας
«ιδιορρύθμου σημαίας» της ανεξάρτητης Μα-
κεδονίας (4 ισοσκελή εφαπτόμενα τρίγωνα,
εναλλάξ κόκκινα και μαύρα, με το έμβλημα
του ΒΜΡΟ στο κέντρο), υπό το βλέμμα αρ-
κετών εκατοντάδων χωρικών που είχαν συρ-
ρεύσει στην πόλη από τα περίχωρα. Λίγες
μέρες αργότερα, η ΠΕ Έδεσσας του ΚΚΕ
εκτιμούσε σε περίπου 1.500 τους οπλισμέ-
νους Σλαβομακεδόνες της περιοχής.37 Στα
Γιαννιτσά, τέλος, δεν θα σημειωθεί η παρα-
μικρή προσπάθεια εξοπλισμού των Σλαβο-
μακεδόνων από τις κατοχικές αρχές, που προ-
τιμούν να στηριχθούν αποκλειστικά και μό-
νο στους εθνικοσοσιαλιστές εθελοντές του
Πούλου.
Ποικίλα ερμηνευτικά σχήματα έχουν προ-
ταθεί από διάφορες πλευρές για να εξηγή-
σουν τη στράτευση των σλαβόφωνων χωρι-
κών στις τάξεις του Κομιτάτου και της Οχρά-
να. Έλληνες και Βούλγαροι εθνικιστές ιστο-
ρικοί αποδίδουν τον εξοπλισμό των σλαβο-
μακεδονικών χωριών στη βουλγαρική εθνι-
κή συνείδηση μεγάλης μερίδας των τότε κα-
τοίκων τους. Οι εαμικές πηγές και η επίση-
μη ιστοριογραφία της ΠΓΔΜ προτιμούν,
αντίθετα, να τονίσουν τον συχνά αναγκα-
στικό χαρακτήρα αυτής της διαδικασίας, με
την άσκηση αφόρητης πίεσης στις ενεχόμε-
νες κοινότητες εκ μέρους του κατακτητή
και των οργάνων του. Μεταγενέστερες, τέ-
15
λος, ερμηνείες θα επικεντρωθούν στη δια- 37.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/21,
«Γρίβας» [Γ. Καραμίχας] προς
χρονική αντιπαλότητα γηγενών και προσ- Μακεδονικό Γραφείο, 6.8.1944.
φύγων (με την κάθε εθνοτική ομάδα να επι-
38.
λέγει κάθε φορά διαφορετικές συμμαχίες Τ. Κωστόπουλος,
«“Αξονομακεδονικό” Κομπάτο…»,
στην κεντρική σκηνή) ή στη γεωγραφική ό.π., σ. 45-50· Στ. Κωτσόπουλος, «Η
θέση των χωριών, που αναγορεύεται σε κα- Εθνική…», ό.π., σ. 91.
θοριστικό «γεωπολιτικό» παράγοντα των
αντίστοιχων επιλογών τους. Πολύ λιγότερη
προσοχή έχει δοθεί, αντίθετα, στην επίδρα-
ση της πολιτικής κληρονομιάς του Μεσο-
πολέμου: την προϋπάρχουσα σχέση κάποι-
ων κοινοτήτων με το ΚΚΕ (που συχνά απέ-
τρεψε την προσχώρησή τους στο Κομιτάτο)
ή, αντίθετα, τη στάση που κράτησαν απέ-
ναντι στον εξοπλισμό των χωριών οι εθνι-
κόφρονες κομματάρχες που μετά το 1913
αποτελούσαν τον βασικό δίαυλο διαμεσολά-
βησης των χωρικών στις κρατικές αρχές και
υπηρεσίες. Αυτός ο τελευταίος παράγοντας
έχει παραμείνει στο σκοτάδι για προφανείς
λόγους· από διάσπαρτες πληροφορίες προ-
κύπτει, ωστόσο, ότι αποφασιστικό ρόλο υπέρ
του Κομιτάτου έπαιξαν, τουλάχιστον σε ορι-
σμένα χωριά, σημαίνοντα τοπικά στελέχη εί-
τε του Λαϊκού Κόμματος είτε των Φιλελευ-
θέρων. Αποκαλυπτική είναι άλλωστε η με-
ταπολεμική υπηρεσιακή ταξινόμηση πρώην
κομιτατζήδων από την ΚΥΠ στη σχετικά
ήπια κατηγορία των «ρευστοσυνείδητων» σλα-
βοφώνων – κι όχι σε αυτήν των «βουλγαρο-
συνείδητων», όπως κατά κανόνα χαρακτηρί-
ζονταν υπηρεσιακά οι εαμίτες συγχωριανοί
τους.38
Άποψη της κεντρικής πλατείας της Έδεσσας στα
μέσα της δεκαετίας του 1940. Στην ευρύτερη
επαρχία Εδέσσης οι Σλαβομακεδόνες υπολογίζονταν
στο ήμισυ του πληθυσμού (Mats Lieberg,
«Θεσσαλονίκη 1944. Τα φωτογραφικά ντοκουμέντα
του Jean Lieberg», επιμ. Ε Χεκίμογλου,
University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999).
16
39.
N.G.L. Hammond, The Allied
Military Mission and the resistance
in West Macedonia, ΙΜΧΑ,
Θεσσαλονίκη 1993, σ. 141-142.
40.
ΕΛΙΑ/ΑΑΧ/14/318, Κέντρον
Αλλοδαπών (μοίραρχος Χ.
Δασκαλόπουλος) προς Διεύθυνσιν
Υπηρεσίας Αλλοδαπών, Εν
Θεσσαλονίκη 3.7.1943, αρ. πρ. ΔΥ.
41.
Г. Даскалов, Участта…, ό.π., σ.
449, 453-454· Λυκούργος
Συνόπουλος, Απομνημονεύματα ενός
καστοριανού παιδιού της πιάτσας
(1937-1957), Καστοριά 1998, σ. 125.
42.
ΙΑΥΕ/1944/1.3, Δ.Χ.Καστοριάς –
Γρ. Ειδικής Ασφαλείας (μοίραρχος Β.
Λάγιος) προς ΔιεύθυνσινΥπηρεσίας
Αλλοδαπών, «Μηνιαία έκθεσις
δράσεως των προπαγανδών και
συμμοριών», Καστορία 4.12.1943,
αρ. 62/2/2.
43.
Ευάγγελος Κωφός, Η βαλκανική
διάσταση του Μακεδονικού ζητήματος
στα χρόνια της Κατοχής και στην
Αντίσταση, Αθήνα 1989, σ. 9· Добрин
Мичев, «ВМРО в годините на войната»,
σε Македонски Научен Институт,
Национално-освободителното
движение на Македонските и
Тракийските Българи, 1878-1944, τ. 4
(1919-1944), Σόφια 2003, σ. 371-383.
44.
Г. Даскалов, Участта…, ό.π., σ.
428.
45.
Κ. Αντωνίου, Η σλαυική…, ό.π., σ.
105.
46.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/19, Π.Ε.
Έδεσσας προς Μ.Γ. του ΚΚΕ,
6.8.1944.
47.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/221,
«Θάνος» (Γιώργος Φουρκιώτης) προς
«Τάσιο» (Τάσο Κουντουρέλη),
11.5.44.
48.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/224,
«Θάνος» προς «Θεόφιλο», 5.6.44.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
Στο πεδίο της ιδεολογίας, όσο αυτή επι-
στρατεύεται για να νομιμοποιήσει τη συ-
στράτευση με τη Βέρμαχτ, παρατηρείται μέ-
σα στη διετία 1943-44 μια σταδιακή μετατό-
πιση του ένοπλου δωσιλογισμού από τον με-
γαλοβουλγαρικό εθνικισμό σ’ έναν συντη-
ρητικό μακεδονισμό. Αρχικά το Αξονομακε-
δονικό Κομιτάτο διεκδικεί για λογαριασμό
των Σλαβομακεδόνων της Καστοριάς το ρό-
λο προκεχωρημένου φυλακίου και ιστορι-
κής πρωτοπορίας του βουλγαρικού εθνικού
κινήματος· οι τραυματικές αναμνήσεις από
τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα ή τις εκ-
καθαριστικές επιχειρήσεις των Βαλκανικών
και του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου παίζουν
εδώ σημαντικό ρόλο, καθώς η ιταλοβουλγα-
ρική προπαγάνδα παρουσιάζει τον ΕΛΑΣ ως
συνέχεια και διάδοχο των ελληνορθόδοξων
Μακεδονομάχων. Σημαντικό ρόλο φαίνεται
πως έπαιξε επίσης η ύπαρξη μεταναστευτι-
κών ή προσφυγικών κοινοτήτων από συ-
γκεκριμένα χωριά στη Βουλγαρία, και κυ-
ρίως η ανανέωση των επαφών αυτών των
κοινοτήτων με τις γενέτειρές τους στη διάρ-
κεια της Κατοχής: ο σλαβόφωνος συνταγ-
ματάρχης (του ελληνικού στρατού και του
ΕΛΑΣ) Νίκος Λούκαρης θα ερμηνεύσει έτσι
το φιλοβουλγαρισμό της Βασιλειάδας με βά-
ση το γεγονός ότι «όσα παιδιά του χωριού
έχουν φτιαχτεί, το έκαναν στη Βουλγαρία, και
σ’ αυτή τη χώρα το χωριό οφείλει τα καλύτε-
ρά του σπίτια».39 Ήδη από το καλοκαίρι του
1943 οι ελληνικές κατοχικές υπηρεσίες ασφα-
λείας καταγράφουν, ωστόσο, μια στροφή στο
λόγο του Κομιτάτου, που προπαγανδίζει την
αυτοτελή δράση «διά την απελευθέρωσιν της
Μακεδονίας» με το επιχείρημα ότι «και αυτή
η Παλαιά Βουλγαρία δεν θέλει την ελευθερίαν
μας».40 Η κυβέρνηση της Σόφιας μόλις είχε
απορρίψει το επίσημο αίτημα αντιπροσω-
πείας του МБКО για χορήγηση όπλων και
αποστολή βουλγαρικού στρατού στην πε-
ριοχή, περιοριζόμενη σε χρηματική βοήθεια
προς τις οικογένειες των θυμάτων του
ΕΛΑΣ· είναι προφανές ότι αυτή η αυτοσυ-
γκράτηση, οφειλόμενη σε μεγάλο βαθμό στις
διπλωματικές ισορροπίες στο εσωτερικό του
Άξονα, προκαλούσε φυγόκεντρες τάσεις με
τη μετατόπιση των «ακριτών του βουλγα-
ρισμού» προς «αποσχιστικές» (από το εθνι-
κό τους κέντρο) λογικές, που δεν θα δυσκο-
λευτούν να βρουν και στρατηγικότερες εθνι-
κές αναφορές.41 Στα τέλη του 1943, η Διοί-
κηση Χωροφυλακής Καστοριάς επισημαίνει
έτσι την εμφάνιση μιας «καθαρώς αυτονομι-
στικής προπαγάνδας, ουδεμίαν σχέσιν εχού-
σης προς την κομμουνιστικήν τοιαύτην», η
οποία «ενθυμηθείσα τον Μ. Αλέξανδρον θέλει
να δημιουργήση καθαρόν Μακεδονικόν κρά-
τος» και συγκεντρώνει ως εκ τούτου ενα-
ντίον της «τα βέλη της Εαμικής προπαγάν-
δας».42 Η στροφή προς έναν βουλγαρίζοντα
μακεδονισμό θα ολοκληρωθεί με τα τάγμα-
τα της Οχράνα, που υιοθετούν πλήρως τη
γραμμή της ΕΜΕΟ για ενιαία ανεξάρτητη
Μακεδονία ως ένα «δεύτερο βουλγαρικό κρά-
τος».43
Αυτά όσον αφορά την ιδεολογία. Στην πρά-
ξη, τόσο το Κομιτάτο όσο και η Οχράνα θα
περιοριστούν στο ρόλο βοηθητικών σωμά-
των του στρατού κατοχής, που επωφελού-
νται από την πρόσκαιρη εξουσία τους για να
τακτοποιήσουν παλιούς λογαριασμούς ή για
να ικανοποιήσουν ταπεινότερες προσωπικές
βλέψεις. Οι σχετικές οδηγίες του Ιταλού
στρατιωτικού διοικητή Καστοριάς Άλντο
Βενιέρι (9.4.1943) προέβλεπαν την υποχρέ-
ωση των «ενόπλων Βουλγάρων» της περιο-
χής να «περιφρουρούν» τα χωριά τους και
τους συγκοινωνιακούς κόμβους της περιο-
χής από τον ΕΛΑΣ, να σπεύδουν σε βοήθεια
κάθε οπλισμένου χωριού που δεχόταν την
επίθεση των «συμμοριτών» και να συμμετέ-
χουν (σε ποσοστό 20% των τοπικών πολιτο-
φυλακών) στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις
του ιταλικού στρατού.44 Είναι κυρίως κατά
την άσκηση αυτών των τελευταίων καθη-
κόντων τους που τα εγκληματικότερα στοι-
χεία του Κομιτάτου επρόκειτο να διακριθούν
στο πλιάτσικο, τους βιασμούς και κάθε λο-
γής άλλες αγριότητες, σε βάρος όχι μόνο ελ-
ληνόφωνων γηγενών, βλάχικων ή προσφυ-
γικών αλλά και σλαβομακεδονικών χωριών
που έχουν ταχθεί με το ΕΑΜ. Τραυματική
για τον ελληνικό πληθυσμό της Καστοριάς
αποδείχθηκε επίσης η παρουσία των εν λό-
γω πολιτοφυλακών στην πόλη κατά το χα-
ώδες τρίμηνο Μαρτίου-Μαΐου 1943· εκτός
από «εθνικές» αντιθέσεις, η τρομοκρατία σ’
αυτή την τελευταία περίπτωση αντανακλά
και μια προσωρινή αντιστροφή των σχέσε-
ων κυριαρχίας πόλης-υπαίθρου: «Φάλαγγες
εξωπλισμένων χωρικών κατέκλυσαν τας οδούς
της Καστορίας», αφηγείται ένας αξιωματικός
της Χωροφυλακής, «και ηπείλουν τους πά-
ντας, ακουσθέντες να λέγωσι χαρακτηριστι-
κώς: “Έως τώρα μας ρουφάγατε το αίμα σείς,
τώρα ήρθε η σειρά μας”».45 Παρόμοιες υπήρ-
ξαν οι επιδόσεις και των ταγματασφαλιτών
της Οχράνα που με ορμητήριο την Έδεσσα
«οργιάζουν, προδίδουν, κάνουν εκστρατείες στα
γύρω χωριά, τρομοκρατούν», προσδίδοντας
στην αντιεαμική εκστρατεία του 1944 «φυ-
λετικό χαρακτήρα».46 Οι οχρανίτες της Κα-
στοριάς βαρύνονται, τέλος, με τη συμβολή
τους στο ολοκαύτωμα της Κλεισούρας
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 17

(5.4.1944) και τη συμμετοχή τους στις εκ- δυνος είναι ο εξοπλισμός των Μακεδονικών Η Γερμανίδα σύζυγος του κατοχικού πρωθυπουργού
καθαριστικές επιχειρήσεις της Βέρμαχτ στη χωριών. Τα ¾ των κατοίκων είναι Σλαυομα- Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου συνομιλεί με παιδιά
βόρεια Πίνδο, τον Ιούλιο του 1944. κεδόνες. Αν εξοπλισθούν μεγάλα χωριά σαν το στα Σέρβια Κοζάνης (Κώστας Παράσχος, «Η
Κατοχή», Ερμής, Αθήνα 1997).
Ο εξοπλισμός των σλαβομακεδονικών χω- Ξυνό Νερό, Μπάνιτσα και Πάτελι, όλη η πε-
ριών αποτέλεσε τον μεγαλύτερο κίνδυνο που ριφέρεια θα εξοπλισθή».48 Παρόμοιες εκτι-
αντιμετώπισε το εαμικό κίνημα της Δυτι- μήσεις, τόσο για το μέγεθος της απειλής όσο Χειρόγραφη προκήρυξη του ΝOΜΣ, της
κής και Κεντρικής Μακεδονίας, σε όλη τη και για τον κομβικό ρόλο κάποιων «στρα- Αντιφασιστικής Oργάνωσης Νέων Μακεδόνων, που
διάρκεια της Κατοχής. Το μέγεθος κι η εσω- τηγικών» χωριών στις επιλογές του πληθυ- ιδρύθηκε το 1945 (Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη,
τερική συνοχή της επίμαχης πληθυσμιακής σμού ευρύτερων περιοχών, συναντάμε και Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).
ομάδας καθιστούσαν αμφίβολες τις προο-
πτικές επιβίωσης του τοπικού αντιστασια-
κού κινήματος στην περίπτωση που αυτή
στρατευόταν ενεργά στο πλευρό του κατα-
κτητή, όπως έγινε με τα τουρκόφωνα πο-
ντιακά χωριά του Ν. Κοζάνης. «Ο μεγαλύτε-
ρος κίνδυνος απ’ τον οποίο φοβόμαστε, είναι
τα κομιτατζήδικα χωριά της περιφέρειας Κα-
στοριάς», σημειώνει χαρακτηριστικά σε ανα-
φορά του τον Μάιο του 1944 ο γραμματέας
της ΠΕ Φλώρινας, Γιώργος Φουρκιώτης, πε-
ριγράφοντας τις πρώτες απόπειρες για επέ-
κταση του εξοπλισμού σλαβόφωνων χωριών
έξω από την περίμετρο των προπυργίων του
МБКО. «Άμα πετύχουν στις προσπάθειες αυ-
τές, αλλοίμονό μας».47 Για να επαναλάβει,
ύστερα από μερικές εβδομάδες: «Ο μόνος κίν-
18
Ένοπλοι πολιτοφύλακες του
«Βουλγαρομακεδονικού Κομιτάτου παρά το Άξονι»
στο Καλοχώρι Καστοριάς (Απρίλιος 1943).
Φωτογραφία από το εθνικιστικό
βουλγαρομακεδονικό περιοδικό της Σόφιας,
Илюстрация Илинден (τχ.151, Ιαν. 1944,
Αρχείο Τάσου Κωστόπουλου).
49.
Ενδεικτικά: ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ.
23/5/22, «Νίκος» (Τ. Παπαδόπουλος),
«Έκθεση της Γραμματείας της Π.Ε.
Έδεσσας» προς το Γραφείο Περιοχής
Μακεδονίας του ΚΚΕ, 6.8.44·
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-18, «Πάνος» (Ευρ.
Καπετάνιος) προς «Αλέκο» (Λ.
Στρίγγο), 22.7.44· ΙΑΜ/ΓΔΔΜ/20.1,
30ό Σύνταγμα ΕΛΑΣ, «Έκθεσις
πεπραγμένων μηνός Ιουλίου 1944».
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
στις αναφορές των εαμικών στελεχών άλλων
περιοχών.
Στην προσπάθειά τους για αποτελεσματι-
κή ανάσχεση αυτού του κινδύνου, οι δυνά-
μεις της Αντίστασης θα κινηθούν σε δυο πα-
ράλληλους αλλά συμπληρωματικούς άξονες.
Ο πρώτος ήταν η επαναστατική τρομο-
κρατία: η άσκηση μιας παραδειγματικής ανε-
λέητης βίας εναντίον οπλισμένων χωριών
στρατηγικής σημασίας, με σκοπό την απο-
τροπή της επέκτασης του φαινομένου και
την εξουδετέρωση ή τον προσεταιρισμό όσων
ήδη είχαν εξοπλιστεί. Η πρώτη εντυπωσια-
κή ενέργεια έγινε την πρωτομαγιά του 1943,
με το κάψιμο του χωριού Λακκώματα ύστε-
ρα από διήμερη σκληρή μάχη και την εκτέ-
λεση μιας δεκαπενταριάς αιχμαλώτων κομι-
τατζήδων· εξίσου φονικές ήταν οι «επετεια-
κές» επιθέσεις της 25ης Μαρτίου 1944 ενά-
ντια σε μια πλειάδα οπλισμένων χωριών της
Καστοριάς (Μεσοποταμία, Ποριά, Κολοκυν-
θού, Κορησσός) κι εκείνες του Μαΐου της
ίδιας χρονιάς ενάντια σε οπλισμένα χωριά
της Έδεσσας (Πλατάνι, Βρυττά). Κάποιες
άλλες απόπειρες, όπως αυτή εναντίον της
Περικοπής τον Απρίλιο του 1944, κατέλη-
ξαν σε αποτυχία μπροστά στην ανωτερότη-
τα του οπλισμού των αμυνομένων και την
επέμβαση κινητών αποσπασμάτων από γει-
τονικά χωριά. Εκτός από μετωπικές, εντυ-
πωσιακές επιθέσεις σε προπύργια του Κομι-
τάτου και της Οχράνα, αυτή η άσκηση πίε-
σης περιλάμβανε επίσης μαζικές κινητοποι-
ήσεις στα αστικά κέντρα κατά του εξοπλι-
σμού, επιλεκτικές εκτελέσεις ή προληπτικές
συλλήψεις «εκείνων που πρωτοστατούν στην
προπαγάνδα της Οχράνας», καψίματα σπι-
τιών, κατασχέσεις περιουσιών, ακόμη και
ομηρίες συγγενών των κομιτατζήδων ως μέ-
τρο εκβιασμού για την παράδοση των
όπλων.49
Τα αποτελέσματα αυτής της στρατηγικής
υπήρξαν εξαιρετικά αντιφατικά. Κάποια
οπλισμένα χωριά μετά το χτύπημά τους απ’
τον ΕΛΑΣ «συμμορφώθηκαν», επέστρεψαν
τα όπλα τους στις κατοχικές αρχές ή τα πα-
ρέδωσαν στους αντάρτες, κάποιες φορές μά-
λιστα στρατεύθηκαν και ενεργά στο πλευρό
του ΕΑΜ· σ’ αυτές τις τελευταίες περιπτώ-
σεις, τα στοχευμένα χτυπήματα του αντάρ-
τικου κατά πάσα πιθανότητα επέφεραν
απλώς την ανατροπή κάποιων έτσι κι αλ-
λιώς οριακών ενδοκοινοτικών ισορροπιών.
Άλλες πάλι φορές, οι ίδιοι οι Γερμανοί έσπευ-
σαν ν’ αφοπλίσουν χωριά που είχαν πάψει
να τους εμπνέουν εμπιστοσύνη, για να απο-
τρέψουν τη διαρροή των όπλων τους στον
ΕΛΑΣ. Πολλές φορές, ωστόσο, ο αφοπλισμός
των κομιτατζήδων αποδείχθηκε μόνο προ-
σωρινός, ενώ οι βιαιότητες των ανταρτών
ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο τον αντιεα-
μικό προσανατολισμό των θιγμένων κοινο-
τήτων. Εξ ου και οι συνήθως αντιφατικές
εκτιμήσεις των στελεχών του ΚΚΕ, του ΕΑΜ
και του ΕΛΑΣ, τόσο σε τοπικό όσο και σε
παμμακεδονικό επίπεδο, για το βαθμό απο-
τελεσματικότητας αυτής της «παραδειγμα-
τικής» βίας όσον αφορά το «σωφρονισμό»
των επαμφοτεριζόντων Σλαβομακεδόνων.
Η επαναστατική βία αποτελούσε, όμως,
μονάχα το ένα από τα σκέλη της εαμικής πο-
λιτικής απέναντι στα σλαβομακεδονικά χω-
ριά που οπλίστηκαν από τον κατακτητή. Σα-
φώς καθοριστικότερο, και με πολύ πιο μα-
κροπρόθεσμες συνέπειες, αποδείχθηκε το
δεύτερο σκέλος αυτής της πολιτικής: η
έμπρακτη αναγνώριση της δικαιολογημένης
δυσφορίας ή καχυποψίας των Σλαβομακε-
δόνων απέναντι στην ελληνική κυριαρχία
και η συνακόλουθη επεξεργασία (ή έστω δια-
κήρυξη) ενός προγράμματος ενσωμάτωσής
τους στις γραμμές της Αντίστασης με αντάλ-
λαγμα την παροχή ισοτιμίας και μειονοτι-
κών δικαιωμάτων.
4. Ισονομία ή αυτοδιάθεση;
Το πρόγραμμα αυτό συμπλέκεται με την κε-
ντρική πολιτική γραμμή του ΚΚΕ και του
ΕΑΜ απέναντι στο καθοριστικό ζήτημα του
εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και τις επι-
μέρους εξειδικεύσεις του στις τοπικές συν-
θήκες. Η ελληνικότητα της (ελληνικής) Μα-
κεδονίας κι η υπεράσπιση της ελληνικής
εθνικής κυριαρχίας σε αυτή συνιστούν έναν
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 19

από τους βασικούς άξονες της εαμικής πο-

λιτικής σε όλο το διάστημα της Κατοχής, με
αποκορύφωμα τις μαζικές κινητοποιήσεις
του Ιουλίου του 1943 ενάντια στην επέκτα-
ση της βουλγαρικής στρατιωτικής παρου-
σίας δυτικά του Στρυμόνα. Τα σχετικά ντο-
κουμέντα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, η αρθρο-
γραφία του κομματικού κι εαμικού Τύπου,
το περιεχόμενο των διαφωτιστικών εγχειρι-
δίων και φυλλαδίων της εποχής δεν αφήνουν
την παραμικρή αμφιβολία γι’ αυτό τον προ-
σανατολισμό, αλλά και για τη σταδιακή πρό-
ταξη ενός αμιγώς εθνικοαπελευθερωτικού
λεξιλογίου σε βάρος του παραδοσιακού κομ-
μουνιστικού, ακόμη και στα κομματικά κεί-
μενα: «Καμμιά συμφωνία των εθνοπροδοτών
και καμμιά κατοχή των βαρβάρων δεν αλλά-
ζουν τον ελληνικό χαρακτήρα των κατακτημέ-
νων επαρχιών», διαβάζουμε π.χ. σε απόφαση
του ΠΓ του ΚΚΕ (10.7.1943), μαζί με τη δια-
βεβαίωση πως «οι βούλγαροι εισβολείς θα πλη-
ρώσουν ακριβά τον άνανδρο θρίαμβό τους».
Με ειδική απόφασή του, το Εθνικό Συμ-
βούλιο των Κορυσχάδων διακήρυξε ―κι αυ-
τό― πανηγυρικά «την ελληνικότητα της Μα-
κεδονίας και της Θράκης». Μεταξύ των πο-
λεμικών σκοπών του ΚΚΕ, όπως καθορί-
στηκαν επίσημα τον Ιανουάριο του 1944 από
τη 10η Ολομέλεια της ΚΕ, συγκαταλέγονταν
άλλωστε όχι μόνο «η πλήρης αποκατάσταση
της ακεραιότητας της Ελλάδας» αλλά επιπλέ-
ον η «στρατηγική εξασφάλιση των συνόρων
της από κάθε νέα ξενική επιβουλή» και η «ολο-
κλήρωση της εθνικής αποκατάστασης σύμφωνα
με την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών».50
Η εξειδίκευση αυτής της πολιτικής απένα-
ντι στους Σλαβομακεδόνες θα επικεντρωθεί
έτσι στην προσπάθεια απόσπασης της μειο-
νότητας από τη βουλγαρική επιρροή. «Το
κόμμα μας θα πρέπει να αναπτύξει όλη τη δρα-
στηριότητά του για να διαφωτίσει τις εθνικές αποτελεί εγγύηση της ελεύθερης και αδελφι- Προκηρύξεις του ΝOΜΣ (Αρχείο Φίλιππου
μειονότητες και ιδιαίτερα τους σλαυόγλωσσους κής συμβίωσης όλων των λαών».51 Το μετα- Δραγούμη, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).
μακεδόνες, να μην παρασυρθούν από το μίσος πολεμικό καθεστώς κι οι ελευθερίες των
της εθνικής καταπίεσης της ελληνικής κεφα- «Σλαύων» της Ελλάδας, ξεκαθαρίζει ειδικό
λαιοκρατίας και της τωρινής δημαγωγίας των φυλλάδιο του κόμματος το 1943, θα ήταν τα
κατακτητών και ιδιαίτερα του βουλγάρικου ίδια ακριβώς με ό,τι η μεταπολεμική Ελλά-
ιμπεριαλισμού και σωβινισμού», διαβάζουμε δα θα ζητούσε για τις ελληνικές μειονότη-
στην πολτική απόφαση της 8ης Ολομέλειας, τες των γειτονικών χωρών.52 Η γραμμή αυ-
τον Ιανουάριο του 1942. Στο ίδιο μήκος κύ- τή παρέμεινε σταθερή σε όλο το διάστημα
ματος, η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του Δε- της Κατοχής και στο σύντομο διάστημα της
κεμβρίου της ίδιας χρονιάς ξεκαθαρίζει ότι εαμικής κυριαρχίας. Αντικείμενο τριβών, 50.
ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τ. 5ος
το ΚΚΕ αγωνίζεται «για την πλήρη ισοτιμία παλινδρομήσεων κι αντιπαραθέσεων αποτέ- (1940-1945), έκδοση του ΚΚΕ
των εθνικών μειονοτήτων που ζουν στην Ελ- λεσαν, αντίθετα, το ακριβές περιεχόμενο της Εσωτερικού, χ.τ. 1973, σ. 157-158,
615, 197.
λάδα» και καλεί τις τελευταίες «να οργανω- «πλήρους ισοτιμίας», ο ρυθμός και η έκτα-
θούν πάνω στη βάση του αντιαξονικού αγώνα ση της έμπρακτης υλοποίησής του. 51.
Στο ίδιο, σ. 95-96, 124.
και της κοινής αδελφικής αντιφασιστικής πά- Ο δεύτερος παράγοντας που καθόρισε την 52.
Το Εθνικό μας πρόβλημα και το
λης με τον ελληνικό λαό για τη νίκη της Σο- πολιτική της Αντίστασης απέναντι στους Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας,
βιετικής Ένωσης και των συμμάχων της, που Σλαβομακεδόνες ήταν η εθνοτική σύνθεση Αθήνα 1943, σ. 30.
20
O Λάζο Τερπόφσκι, μέλος του Μακεδονικού
Γραφείου του ΚΚΕ, ο οποίος δολοφονήθηκε από
την ΠΑO (σκίτσο από την εφημερίδα «Единство»,
2.8.1953, ΑΣΚΙ).
53.
Κ. Πυλάης, Μνήμες…, ό.π., σ. 216·
Δ. Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ…, ό.π., σ.
58· «Αθάνατος» (Χ. Χαραλαμπίδης),
«Έκθεσις», 5.6.1944, σε Егеjска
Македониjа во НОБ 1944-1945,
Σκόπια 1971, σ. 419· Στράτος
Κέντρος, «Η Εθνική Αντίσταση στη
Δυτική Μακεδονία (1941-1944)», στο
Συλλογικό, Η δεκαετία 1940-1950
στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη
1998, σ. 304.
Η ηγετική ομάδα του Γιουγκοσλαβικού
Απελευθερωτικού Κινήματος. Από αριστερά προς
τα δεξιά Βλαντίμιρ Μπάκαριτς, Ίβαν
Μιλουντίνοβιτς, Έντβαρντ Κάρντελ, Γιόσιπ Μπροζ
Τίτο, Αλεξάντερ Ράνκοβιτς και Μίλοβαν Τζίλας,
Ιούνιος 1944 («Τίτο αυτοβιογραφικές αφηγήσεις»,
προλ. Ανδρέας Παπανδρέου, τόμ. 1, Νέα Σύνορα
Λιβάνη, Αθήνα 1984).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
των τοπικών μηχανισμών του ΚΚΕ και του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Από τα διαθέσιμα απομνημο-
νεύματα αγωνιστών διαπιστώνουμε πως ο
βαθμός ομογενοποίησης του μακεδονικού
χώρου εξακολουθεί να παραμένει αυτή την
εποχή σχετικά χαμηλός, ακόμη και στο εσω-
τερικό του ίδιου του (εξ ορισμού υπερεθνο-
τικού και διεθνιστικού) κομμουνιστικού κι-
νήματος: ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της
Κατοχής, η δράση κάθε μαχητή περιορίζε-
ται συνήθως στο εσωτερικό της δικής του
γλωσσοπολιτισμικής ομάδας, διατηρώντας
στην καλύτερη περίπτωση περιορισμένες
(και συχνά εύθραυστες) επαφές με τον αλ-
λόγλωσσο περίγυρο· μοναδική ίσως εξαίρε-
ση αποτελούν κάποια προπολεμικά ηγετικά
στελέχη του ΚΚΕ, που διατηρούσαν προ-
σωπικές διασυνδέσεις με όλες τις κοινότη-
τες της περιφέρειάς τους. Ο κατακλυσμιαί-
ος χαρακτήρας των ανατροπών που επέφε-
ρε η Κατοχή στην καθημερινή ζωή κι ο πο-
λυσυλλεκτικός (πολιτικά και εθνοτικά) χα-
ρακτήρας του εαμικού μπλοκ θα εντείνουν
ακόμη περισσότερο αυτές τις αντιφάσεις. Αν
για τους πρόσφυγες και τον ελληνόφωνο γη-
γενή πληθυσμό η αντιμετώπιση της βουλ-
γαρικής απειλής συνιστά βασική προτεραιό-
τητα, για τα σλαβομακεδονικά στελέχη του
ΚΚΕ και του ΕΑΜ το ζήτημα τίθεται αρκε-
τά διαφορετικά: υπόλογα αφ’ ενός μεν στο
κόμμα κι εφ’ ετέρου στις κοινότητες από τις
οποίες προέρχονται (και οι οποίες με τη σει-
ρά τους βιώνουν επί δεκαετίες έναν ιδιότυ-
πο εμφύλιο γύρω από το ζήτημα του εθνι-
κού προσανατολισμού τους), τα στελέχη αυ-
τά προσπαθούν κατά κανόνα να ισορροπή-
σουν ανάμεσα στις προτεραιότητες του αντι-
φασιστικού αγώνα και την ανάγκη να συν-
δυάσουν την (ελληνική) εθνική απελευθέ-
ρωση με κάποια εκδοχή εθνικής ή εθνοτικής
χειραφέτησης του σλαβομακεδονικού πλη-
θυσμού.
Η συμβολή αυτών των στελεχών του ΚΚΕ
στην ανασυγκρότηση των κομματικών ορ-
γανώσεων μετά την κατάρρευση του μετώ-
που, στην απόκρυψη οπλισμού και στη σύ-
σταση των πρώτων αντιστασιακών δικτύων
στις σλαβόφωνες περιοχές είναι αδιαμφι-
σβήτητη. Καθοριστικός υπήρξε ο ρόλος του
ακροναυπλιώτη Λάζο Τερπόφσκι (Λάζαρου
Ζησιάδη), μέλους του Μακεδονικού Γρα-
φείου του ΚΚΕ. Δαιμονοποιημένος από την
εθνικιστική ιστοριογραφία και πολιτική φι-
λολογία σαν το κατεξοχήν «ανθελληνικό
στοιχείο» του μακεδονικού ΕΑΜ, στην πραγ-
ματικότητα ―όπως προκύπτει από τις αφη-
γήσεις όλων ανεξαιρέτως των τότε συναγω-
νιστών του― συνέβαλε καταλυτικά στο γε-
φύρωμα των εθνοτικών διαφορών, την κα-
ταπολέμηση των φιλοβουλγαρικών ή αυτο-
νομιστικών τάσεων και την ένταξη των Σλα-
βομακεδόνων κομμουνιστών στο ΕΑΜ. Η
δολοφονία του από την ΠΑΟ τον Απρίλιο
του 1943 στα Ίμερα της Κοζάνης δεν στέ-
ρησε απλώς από το ΚΚΕ ένα από τα ικανό-
τερα περιφερειακά στελέχη του, αλλά και
εξασθένησε σοβαρά την επιρροή της κε-
ντρικής καθοδήγησης στα μεσαία στελέχη
και τις εαμικές οργανώσεις των σλαβόφω-
νων χωριών.
Διαφορετικής τάξης ζητήματα προέκυ-
ψαν από την παρουσία και τη δράση των
παρτιζάνων του γιουγκοσλαβικού Λαϊκού
Απελευθερωτικού Στρατού στις παραμεθό-
ριες περιοχές. Η πρώτη εμφάνισή τους στο
Βίτσι χρονολογείται στις αρχές του 1943,
όταν μια μονάδα τους μπήκε στο ελληνικό
έδαφος για να ξεφύγει από την καταδίωξη
του βουλγαρικού στρατού· κατά την παρα-
μονή της εκεί θα βοηθήσει το στέριωμα του
νεοσύστατου τοπικού αποσπάσματος του
ΕΛΑΣ, με κοινές εμφανίσεις τους σε σλαβο-
μακεδονικά χωριά.53 Η άτυπη αυτή συνερ-
γασία επισημοποιήθηκε το καλοκαίρι του
1943 με τις διαβαλκανικές συμφωνίες της
Καστανιάς, οι οποίες προέβλεπαν το συντο-
νισμό της δράσης Ελλήνων, Γιουγκοσλάβων
κι Αλβανών ανταρτών για τον προσεταιρισμό
των εκατέρωθεν μειονοτήτων (Σλαβομακε-
δόνες Ελλάδας, Έλληνες Αλβανίας, Αλβα-
νοί Τσαμουριάς) στον αντιφασιστικό αγώ-
να. Βάσει αυτών των συμφωνιών, τμήματα
του ΛΑΣ και στελέχη του ΚΚ Μακεδονίας
θα περάσουν επανειλημμένως στο Βίτσι,
στην Πρέσπα και στο Καϊμακτσαλάν για να
προπαγανδίσουν τον ενιαίο αγώνα κατά του
κατακτητή και να καταπολεμήσουν την
επιρροή των βουλγαρομακεδονικών οργα-
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
νώσεων. Η ζύμωση των Σλαβομακεδόνων
της Ελλάδας με αλυτρωτικά κηρύγματα (που
συχνά ξεπερνούσαν την απλή καλλιέργεια
σλαβομακεδονικής εθνικής συνείδησης κι
επεκτείνονταν στην προπαγάνδιση μιας μελ-
λοντικής «ενιαίας Μακεδονίας»), η στρατο-
λόγηση Ελλήνων πολιτών από γιουγκοσλα-
βικές μονάδες και κυρίως η εκ μέρους τους
διεξαγωγή επιχειρήσεων εντός ελληνικού
εδάφους χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με
τον ΕΛΑΣ προκάλεσαν, ωστόσο, έντονες τρι-
βές μεταξύ των δυο κομμουνιστικών κομ-
μάτων κι επανειλημμένες διαμαρτυρίες της
ηγεσίας του ΚΚΕ προς τους Τέμπο και Τίτο
γι’ αυτές τις «αντισυντροφικές» ενέργειες.54
Η ηγεσία του ΚΚΓ, από την πλευρά της, δεν
έβλεπε πιθανώς άσχημα μια ενδεχόμενη επί-
λυση του Μακεδονικού προς αυτή την κα-
τεύθυνση, διατηρούσε όμως, απ’ ό,τι φαίνε-
ται, αμφιβολίες για το ρεαλιστικό του εγ-
χειρήματος.55 Στα απομνημονεύματά του, ο
Τέμπο δεν παραλείπει να καυτηριάσει την
«υπερβολική ανυπομονησία» των στελεχών
του ΚΚ Μακεδονίας, «πολλοί απ’ τους οποί-
ους δεν ήθελαν να δουν την πραγματικότητα»
της αναγκαίας συμμαχίας με το ελληνικό
αντιστασιακό κίνημα· η δική του στρατηγι-
κή, υποστηρίζει, επεδίωκε τη θεωρητική δια-
σφάλιση του δικαιώματος αυτοδιάθεσης μέ-
χρι και την απόσχιση (χωρίς άμεση άσκησή
του), τη συγκρότηση διακριτών σλαβομα-
κεδονικών μονάδων του ΕΛΑΣ και την ανα-
λογική εκπροσώπηση του σλαβομακεδονι-
κού πληθυσμού στα όργανα της εαμικής αυ-
τοδιοίκησης. 56 Η επαμφοτερίζουσα αυτή
στρατηγική θ’ αποτυπωθεί πανηγυρικά στις
επίσημες οδηγίες του ΛΑΣ για τη δραστη-
ριότητα των πολιτικών στελεχών του στο
εσωτερικό της ελληνικής Μακεδονίας
(17.6.1944): ο μοναδικός δρόμος για ν’ απο-
κτήσουν οι Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας
«την πλήρη εθνική τους ελευθερία και ισότη-
τα, ν’ αποχτήσουν δικαίωμα μόνοι ν’ αποφα-
σίζουν για την τύχη τους», διαβάζουμε εκεί,
περνά απ’ την οργάνωση και συμμετοχή τους
στον αγώνα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ώστε να μπο-
ρέσουν να επηρεάσουν εκ των ένδον «την
γραμμή του κοινού αγώνα του ελληνικού και
μακεδονικού λαού. […] Κάθε άλλος δρόμος
προκαλεί διχόνοιες και διασπάσεις, που δεν
συμφέρουν στους λαούς μας και προ πάντων
στο μακεδονικό λαό, αλλά συμφέρει τους φα-
σίστες καταχτητές και διάφορους προδότες και
εχθρούς του λαού», όπως έγινε με τα «λάθη»
και τις «νοσηρές εκδηλώσεις» που παρατη-
ρήθηκαν. Το ίδιο ντοκουμέντο δεν παραλεί-
πει, ωστόσο, να θέσει ως απώτατο στόχο κι
«ιδανικό όλου του μακεδονικού λαού» τη μα-
κροπρόθεσμη άρση του «διαμελισμού» της
ευρύτερης Μακεδονίας.57 Η ηγεσία του ΚΚΕ
και του ΕΑΜ, από την πλευρά της, δεν θα
κρύψει τη δυσφορία της γι’ αυτό το προβο-
κάρισμά της από το αδελφό κόμμα: «Οι Γι-
ουγκοσλάβοι», ενημερώνει χαρακτηριστικά
τους Σοβιετικούς τον Ιούνιο του 1944 ο Αν-
δρέας Τζήμας, «θέλουν για 120.000 Μακεδό-
νες να χάσουμε όλο τον Ελληνικό λαό, η ευαι-
σθησία του οποίου στο Εθνικό ζήτημα, όπως
είναι φυσικό, έχει αναπτυχθεί στο έπακρο τε-
λευταία. Αυτή την ευαισθησία πάνε να εκμε-
ταλλευθούν όλες οι αντιδραστικές Ελληνικές
Κυβερνήσεις του Εξωτερικού για να καλλιερ-
γήσουν ξανά στον Ελληνικό λαό το Μεγαλοϊ-
δεατισμό και Σωβινισμό. Σας απευθύνω έκ-
κληση να επεμβήτε για να διορθωθεί το κα-
κό».
Σοβαρότερες φαίνεται πως υπήρξαν οι συ-
νέπειες αυτών των ελληνογιουγκοσλαβικών
τριβών στις σχέσεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με τα το-
πικά σλαβόφωνα στελέχη του και τις κοινό-
τητές τους. Έχοντας π.χ. «αφυπνιστεί» εθνι-
κά μετά την πρώτη επαφή του με τους παρ-
τιζάνους, ο νεαρός τότε επονίτης Τοντόρ Σί-
μοφσκι διαδίδει στα χωριά της Έδεσσας τα
σλαβομακεδόνικα αντάρτικα τραγούδια που
του έμαθαν· η αντίδραση του γραμματέα της
ΠΕ του ΚΚΕ, που τον «προειδοποιεί» ότι «το
κόμμα δεν πρόκειται ν’ ανεχθεί αυτές τις πα-
ρεκκλίσεις», θα τον μετατρέψει ―σύμφωνα
με τα λόγια του― «από διεθνιστή σε πραγ-
ματικό μακεδόνα πατριώτη». Ακολούθησε η
εξόντωση ενός τοπικού εαμικού στελέχους
και κάποιων επονιτών από τον ΕΛΑΣ με την
κατηγορία της «αντεπαναστατικής δραστη-
ριότητας» (στην πραγματικότητα, για συ-
νεργασία με τους Γιουγκοσλάβους παρτιζά-
νους). Παρ’ όλο που οι προτεραιότητες του
αντιφασιστικού αγώνα κι οι παλινδρομήσεις
21
Στελέχη του ΕΛΑΣ και του γιουγκοσλαβικού
Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού Μακεδονίας στο
Πευκωτό [Σμπόρσκο] Αλμωπίας τον Μάιο του
1944. Δεύτερος από αριστερά ο Ανδρέας Τζήμας
(Θανάσης Μητσόπουλος, Το 30ο Σύνταγμα του
ΕΛΑΣ, Editex, Γενεύη 1971).
54.
Ευ. Κωφός, Η βαλκανική…, ό.π., σ.
13-26· «Αθάνατος», «Έκθεσις», ό.π.,
σ. 419-423· Τάσος [Κουντουρέλης]
προς Αμπάς (24.5.44), στο ίδιο, σ.
413-5· ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-23/8/72,
Ζαχαρίας [Δρόσος] προς ΚΕ ΙΧ
Μεραρχίας ΕΛΑΣ, «Έκθεση για τη
δημιουργία - δράση και αποστασία
του τάγματος Γκότση», 20.10.44. Οι
ενέργειες αυτές θεωρούνταν συχνά
προβληματικές ακόμη κι από τοπικά
στελέχη του ΚΚΕ και του ΣΝΟΦ με
σαφή φιλογιουγκοσλαβικό
προσανατολισμό (Егеjска…, ό.π., σ.
341, 504-511).
55.
Σε συνομιλία του π.χ. με στέλεχος
του ΚΚ Βουλγαρίας, ο Τίτο
ξεκαθάρισε (20.11.44) ότι «όσον
αφορά τα σύνορα, δεν μπορεί να
εγερθεί το ζήτημα για την ελληνική
Μακεδονία, τη Θεσσαλονίκη κλπ.»
(Веселин Ангелов [επιμ.],
Македонският въпрос в българо-
югославските отношения 1944-1952
г., Главно Управление на Архивите,
Σόφια 2004, σ. 19).
56.
Svetozar Vukmanović (General
Tempo), Struggle for the Balkans,
Merlin, Λονδίνο 1990, σ. 215, 227.
57.
Sv. Vukmanović, Struggle…, ό.π., σ.
224-226· Егеjска…, ό.π., σ. 156-158·
Αθ. Χρυσοχόου, Η Κατοχή…, ό.π., τ.
Β2, σ. 352-354.
22
58.
Тодор Симовски, «Сеќавања за
Мирка Гинова», σε Таско Мамуровски,
Мирка Гинова (1916-1946). Живот и
дело, ИНИ, Σκόπια 1996, σ. 125-139.
59.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/4, «Νίκος»
(Τ. Παπαδόπουλος) προς Μ.Γ.,
30.3.44.
60.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/21, «Γ.
Γρίβας» (Γιώργης Καραμήχας) προς
Αντιπροσωπεία Πιερίων του Μ.Γ.,
«Έκθεση για την κατάσταση των
εαμικών οργανώσεων Έδεσσας και
Γιαννιτσών», 6.8.44· ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/408-
φ. 23/1/38, Μ.Γ. προς Π.Γ. του ΚΚΕ,
Ελεύθερη Ελλάδα 15.8.44, σ. 2.
61.
Λάζαρος Ντάμος προς
Δυτικομακεδονικό Γραφείο Κ.Ε. του
ΚΚΕ (24.1.44), σε Егеjска…, ό.π., σ.
340-341.
62.
Andrew Rossos, “The
Macedonians of Aegean Macedonia: a
British Officer’s Report,1944”,
Slavonic and East European Review,
τ. 69/2, Απρ. 1991, σ. 298-299·
N.G.L. Hammond, “The Allied
Military Mission in Northwestern
Macedonia 1943-44”, Balkan
Studies, τ. 32/1, 1991, σ. 119·
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/126, Π.Ε.
Γιαννιτσών («Γιάννης») προς ΜΓ,
«Έκθεση δράσης για το τρίμηνο
Μαρτίου-Μαΐου 1944», 20.6.44.
63.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/10,
«Πάνος» (Ευριπίδης Καπετάνιος)
προς «Αλέκο» (Λεωνίδα Στρίγγο),
27.5.44· ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ:23/8/60,
«Περικλής» (Α. Αντωνόπουλος),
«Έκθεση δράσης της Οργάνωσης
Καστοριάς για τον Μήνα Ιούνη
[1944]», χ.χ.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
της πολιτικής του ΚΚΕ απέναντι στη μειο-
νότητα θα αποτρέψουν την τελική ρήξη του
συγκεκριμένου στελέχους της ΕΠΟΝ και
των συντρόφων του με το ΚΚΕ πριν από την
απελευθέρωση, οι επιπτώσεις αυτών των
βιωμάτων στον ευρύτερο περίγυρό τους δεν
πρέπει να υποτιμηθούν.58 Το διαπιστώνου-
με, μεταξύ άλλων, από τα παράπονα της ΠΕ
Έδεσσας του ΚΚΕ προς το Μακεδονικό Γρα-
φείο του κόμματος, τον Μάρτιο του 1944,
για τις «καθόλου σωστές» αυθαιρεσίες τμη-
μάτων του ΕΛΑΣ που «χωρίς να ρωτήσουν
τις κατά τόπους οργανώσεις, ούτε ακόμα και
την ΠΕ» προβαίνουν σε συλλήψεις, εκτελέ-
σεις και κατασχέσεις περιουσιών, με αποτέ-
λεσμα την αποξένωση των Σλαβομακεδόνων
από την Αντίσταση.59 Η παράδοση μιας βα-
θιάς δυσπιστίας απέναντι στη μειονότητα
και τις «εθνικιστικές τάσεις» της δεν χαρα-
κτήριζε ωστόσο μόνο το στρατιωτικό σκέ-
λος του εαμικού κινήματος. Τον Αύγουστο
του 1944, είναι ο οργανωτικός υπεύθυνος
του ΕΑΜ στην ίδια περιοχή αυτός που πι-
στεύει ότι «πράχτορες της οχράνα στα διάφο-
ρα χωριά κρύβονται καλά μέσα στην οργάνω-
ση», ενώ το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ
«διαπιστώνει» με τη σειρά του πως ακόμη
και «η μαζική προσχώρηση των μακεδονοχω-
ριών στο Κόμμα ήτο τακτική της οχράνας για
να μπορεί να καμουφλάρεται καλύτερα». Όπως
διαπιστώνουμε από τα συμφραζόμενα, πηγή
των προαναφερθεισών εκτιμήσεων δεν ήταν
παρά η απλή διαπίστωση της συνοχής των
τοπικών κοινοτήτων και της επιβίωσης των
πατροπαράδοτων μηχανισμών αλληλοκά-
λυψης των μελών τους σε βάρος της κομ-
ματικής επαγρύπνησης: «Καμμιά κομματι-
κή επιτροπή και σύντροφοι δεν θέλησαν ποτέ
να μιλήσουν ποιοι είναι εκείνοι που σαμποτά-
ρουν όλη τη δουλειά μας. Μια κατάσταση πραγ-
ματικά μυστηριώδικη από πρώτης άποψης.
Τα περισσότερα χωριά απ’ αυτά έχουν άφθο-
νο οπλισμό (όπλα, αυτόματα, πιστόλια, σφαί-
ρες, κλπ) και καμμιά κομματική επιτροπή ή
μέλη δεν μιλάει, αλλά μάλλον φροντίζουν να
το καλύψουν και να πείσουν την καθοδήγηση
πως απλώς συκοφαντίες είναι».60
Δυο πτυχές της ευρύτερης στρατηγικής
του εαμικού κινήματος θα ενισχύσουν ακό-
μη περισσότερο τη δυσπιστία των σλαβομα-
κεδονικών κοινοτήτων και στελεχών απέ-
ναντί του. Η πρώτη αφορά την υιοθέτηση
από το ΚΚΕ και το ΕΑΜ των αιτημάτων του
ελληνικού αλυτρωτισμού για τη μεταπολε-
μική ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος των
Δωδεκανήσων και της Κύπρου· τοπικά στε-
λέχη, όπως ο ακροναυπλιώτης Λάζαρος Αδα-
μόπουλος, θα μεταφέρουν στην κεντρική κα-
θοδήγηση «το ερώτημα των Σλαβομακεδόνων»
της περιοχής τους γι’ αυτά τα δύο μέτρα και
σταθμά όσον αφορά την εφαρμογή της αυ-
τοδιάθεσης των λαών.61 Η δεύτερη πηγή δυ-
σπιστίας προερχόταν από την πολιτική «εθνι-
κής ενότητας», στην οποία το ΕΑΜ περι-
λάμβανε τόσο διάφορους ντόπιους εθνικι-
στές με βεβαρημένο παρελθόν απέναντι στη
μειονότητα όσο και την εξόριστη βασιλική
κυβέρνηση. Δεν είναι μόνο η βουλγαρική
προπαγάνδα που διαδίδει πως αντάρτες και
Βρετανοί θα φέρουν πίσω τον βασιλιά κι αυ-
τός θα παλινορθώσει το μεταξικό καθεστώς.62
Παρόμοιες επιφυλάξεις επιδεικνύουν ακόμη
και τα τμήματα εκείνα της μειονότητας που
στη διάρκεια του Μεσοπολέμου έτρεφαν συ-
μπάθειες για το κομμουνιστικό κίνημα και
τη συνεπή διεθνιστική του στάση.63
5. Η ισοτιμία στην πράξη
Για να υπερνικήσει τη βαθιά αυτή δυσπι-
στία και να εξουδετερώσει τις αρνητικές επι-
πτώσεις της στην ανάπτυξη του εαμικού κι-
νήματος, η καθοδήγηση του ΚΚΕ θα κατα-
φύγει το 1943-44 στη συγκρότηση αυτοτε-
λών μειονοτικών σχηματισμών στις περιοχές
όπου οι Σλαβομακεδόνες αποτελούσαν την
πλειοψηφία του πληθυσμού. Παρά την
αδιαμφισβήτητη συμβολή του στην κατα-
πολέμηση των δωσιλογικών και (λιγότερο)
των αποσχιστικών τάσεων, το εγχείρημα δεν
θα αποδειχθεί καθόλου εύκολο. Οι αντιδρά-
σεις ελληνικών εθνικιστικών κύκλων μέσα
κι έξω από το ΕΑΜ, κυρίως όμως η μόνιμη
καχυποψία της κομμουνιστικής καθοδήγη-
σης απέναντι στα τοπικά της στελέχη (που
συχνά θεωρούνταν ενδοτικά απέναντι στον
φιλογιουγκοσλαβικό αυτονομισμό), είχαν ως
αποτέλεσμα διαδοχικές παλινδρομήσεις κι
απότομες αλλαγές γραμμής εκ μέρους της
κομμουνιστικής ηγεσίας· εκτός από την ηγε-
μονία του «εθνικού» πάνω στις «δευτερεύ-
ουσες» απελευθερωτικές επαγγελίες του εα-
μικού κινήματος, οι παλινδρομήσεις αυτές
αποτυπώνουν επιπλέον την αμηχανία του
κεντρικού μηχανισμού απέναντι στα άκρως
αντιφατικά μηνύματα που δέχεται από τα
κατώτερα κλιμάκια της οργανωμένης του
βάσης, αλλά και τον διαρκή φόβο του μήπως
συμβάλει στην ανάπτυξη μιας κοινωνικής
δυναμικής που ο εαμικός μηχανισμός δεν θα
είναι από κάποια στιγμή και μετά σε θέση να
ελέγξει.
Το καθοριστικότερο βήμα στη μειονοτι-
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
κή πολιτική του ΚΚΕ επί Κατοχής υπήρξε
η σύσταση του Σλαβομακεδονικού Λαϊκού
Απελευθερωτικού Μετώπου (Славjано-
Македонски Народно Ослободителен Фронт) ή
ΣΝΟΦ, το φθινόπωρο του 1943. Η απόφαση
για τη δημιουργία του πάρθηκε από το Μα-
κεδονικό και το Δυτικομακεδονικό Γραφείο
του ΚΚΕ, προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο
κίνδυνος που αντιπροσώπευε για το εαμικό
κίνημα η ανάπτυξη του Αξονομακεδονικού
Κομιτάτου· ανεξακρίβωτος παραμένει, αντί-
θετα, ο μεταγενέστερος (1949) ισχυρισμός
δυο τοπικών στελεχών ότι η απόφαση αυτή
επικυρώθηκε τον Οκτώβριο του 1943 από
το ΠΓ του κόμματος.64 Η συγκρότηση των
σλαβομακεδονικών οργανώσεων έγινε σε επί-
πεδο νομού: το ΣΝΟΦ της Καστοριάς ιδρύ-
θηκε επίσημα στις 20 Οκτωβρίου 1943, αυ-
τό της Φλώρινας πραγματοποίησε την ιδρυ-
τική του σύσκεψη στις 27 Δεκεμβρίου 1943,
ενώ τον Απρίλιο του 1944 πραγματοποιή-
θηκαν περιφερειακές συνδιασκέψεις στους
δύο νομούς με συμμετοχή εκατοντάδων αντι-
προσώπων.
Στον λιγότερο από μισό χρόνο της ζωής
της η οργάνωση κατάφερε να προσελκύσει
έναν αξιόλογο αριθμό Σλαβομακεδόνων. Σύμ-
φωνα με δημοσιευμένες καταστάσεις των το-
πικών οργανώσεων, η οργανωμένη δύναμη
του ΣΝΟΦ Καστοριάς τον Μάρτιο του 1944
ανερχόταν σε 4.443 μέλη (2.496 άντρες και
1.947 γυναίκες) σε 43 χωριά, δηλαδή το ένα
πέμπτο του συνολικού πληθυσμού τους κα-
τά την απογραφή του 1940· άλλοι 3.497 χω-
ρικοί ήταν ενταγμένοι στις υπόλοιπες εαμι-
κές οργανώσεις των ίδιων κοινοτήτων (μό-
νιμο κι εφεδρικό ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, Εθνική Αλ-
ληλεγγύη).65 Για το νομό Φλώρινας δεν δια-
θέτουμε αντίστοιχα συγκεκριμένα στοιχεία.
Η επίσημη ιστοριογραφία της ΣΔ Μακεδο-
νίας προβάλλει έναν καταφανώς υπερβολικό
αριθμό 10.000 μελών, χωρίς οποιαδήποτε
τεκμηρίωση· σύμφωνα πάντως με ένα ηγε-
τικό στέλεχός του, το ΣΝΟΦ Φλώρινας ήταν
λιγότερο καλά οργανωμένο από το καστο-
ριανό ομόλογό του.66 Το αρχείο πάλι του
ΚΚΕ, που φυλάσσεται στα ΑΣΚΙ, μας πλη-
ροφορεί μόνο για τα κομματικά μεγέθη της
περιφέρειας: 2.575 μέλη σε 73 πόλεις και χω-
ριά τον Απρίλιο του 1944, εκ των οποίων τα
2.140 ήταν ταυτόχρονα ενταγμένα και στις
υπόλοιπες (πλην του ΣΝΟΦ) μετωπικές εα-
μικές οργανώσεις.67
Κεντρική γραμμή του ΣΝΟΦ υπήρξε η
αναγνώριση της ιδιαίτερης εθνικής ταυτό-
τητας των Σλαβομακεδόνων και η αναγκαιό-
τητα της συμμαχίας τους με το ελληνικό
εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα ως μοναδι-
κός δρόμος για την κατοχύρωση των εθνικών
τους δικαιωμάτων. Μεταξύ των 28 «συγκε-
κριμένων καθηκόντων» που θέτει η απόφα-
ση της περιφερειακής συνδιάσκεψης Κα-
στοριάς το 1944 (δίπλα στην ενεργό υπο-
στήριξη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, την πάλη κατά του
23
Oργανωτική κατάσταση Σεπτεμβρίου-Oκτωβρίου
1944 του Επαρχιακού Συμβουλίου ΕΠOΝ
Καστοριάς (Αρχείο ΕΠOΝ, ΑΣΚΙ).
64.
Έκθεση των Μ. Κεραμιτζήεφ και
Ηλ. Δημάκη προς την ΚΕ του ΚΚΕ
(2.6.1949), σε Егеjска Македониjа во
НОБ. 1949, Σκόπια 1983, σ. 312.
Επίσης: Στ. Κωτσόπουλος, «Η
Εθνική…», ό.π., σ. 179· Ташко
Мамуровски, Паскал Митревски и
неговото време, ИНИ, Σκόπια 1992,
σ. 20-21· Γιώργος Κουμαρίδης,
«ΣΝΟΦ και σλαβομακεδονικά
τάγματα (1943-44)», Αρχειοτάξιο, τ.
11, Ιούν. 2009, σ. 60-63.
65.
Егеjска…, ό.π., σ. 368-70.
66.
Στ. Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…»,
ό.π., σ. 202-203. Για τα «10.000
μέλη»: Христо Андоновски,
Македонците под Грциjа во борбата
против фашизмот (1940-1944), ИНИ,
Σκόπια 1968, σ. 116· Т. Мамуровски,
Паскал Митревски…, ό.π., σ. 25.
67.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/220,
Οργανωτική κατάσταση της Π.Ε.
Φλώρινας, Απρίλης 1944.
Επισημαίνεται ότι «λείπουν στοιχεία
από 2 αχτίδες» (σε σύνολο 11), λόγω
πρόσφατων συλλήψεων που
πραγματοποίησαν εκεί οι αρχές
κατοχής. Η περιφέρεια είχε
συνολικά 96 πόλεις και χωριά
(ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/2/232).
24
68.
Егеjска…, ό.π., σ. 388-390. Για τη
συνδιάσκεψη του ΣΝΟΦ Φλώρινας,
βλ. Στ. Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…»,
ό.π., σ. 186-189.
69.
Τ. Κωστόπουλος, Η
απαγορευμένη…, ό.π., σ. 192· Στ.
Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…», ό.π., σ.
184-185· Ристо Кирjазовски, «Некои
момента од културно-просветната
деjност на Македонците од
jугозападниот дел на Егеjска
Македониjа во време на НОБ (1943-
1944)», Гласник, τ. 3, 1972, σ. 103-
105.
70.
Егеjска…, ό.π., σ. 393-394.
Η εφημερίδα «Σλαβομακεδονική Φωνή», όργανο
του ΣΝOΦ Καστοριάς στη μακεδονική γλώσσα και
στη βουλγάρικη (Συλλογή Τάσου Κωστόπουλου).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
κατακτητή, τη συμβολή στην ανάπτυξη της
εαμικής αυτοδιοίκησης, το «χτύπημα της
Αντίδρασης με οποιαδήποτε μορφή και αν πα-
ρουσιάζεται, Κομιτάτο, ΠΑΟ, ΕΚΑ, είτε πα-
θητική είτε ενεργητική» και την «πλατειά δια-
φώτιση για την συναδέλφωση των Σλαυομα-
κεδόνων και Ελλήνων και για την Ενιαία τους
πάλη») διακρίνουμε την απόφαση για καλ-
λιέργεια της σλαβομακεδονικής εθνικής ιδι-
αιτερότητας σε βάρος της παραδοσιακής
βουλγαροφιλίας: «Να δημιουργήσουμε Εθνι-
κή συνείδηση στο λαό μας, συνοχή και Ενότη-
τα κάνοντας χτήμα του ιδιαίτερα την Επανα-
στατική του Ιστορία του Ήλιντεν και ικανό να
συνεχίζη τις καλές Λαϊκές παραδόσεις του».
Ιδιαίτερο βάρος δίνεται δε στην τακτική, «κα-
θαρή και επιμελημένη» έκδοση και κυκλο-
φορία του «περιφερειακού και τμηματικού τύ-
που» της οργάνωσης.68
Η κυκλοφορία σλαβομακεδονικών εντύ-
πων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΣΝΟΦ αποτε-
λεί ίσως το πιο ορατό στοιχείο αυτής της ζύ-
μωσης. Εκτός από μέσο προπαγάνδας της εα-
μικής γραμμής σε μια γλώσσα άμεσα κατα-
νοητή από τον πληθυσμό, η έκδοσή τους συ-
νιστούσε ταυτόχρονα δείγμα έμπρακτης υλο-
ποίησης των επαγγελιών της Αντίστασης για
ισότιμη μεταχείριση της μειονότητας στη
μελλοντική λαοκρατική Ελλάδα. Το ΣΝΟΦ
εκδίδει τη Славjано-Македонски Глас (Σλα-
βομακεδονική Φωνή) στην Καστοριά και την
Слобода (Ελευθερία) στη Φλώρινα· μετά τη
διάλυση της οργάνωσης, η τελευταία θα εξα-
κολουθήσει να κυκλοφορεί ίσαμε την απε-
λευθέρωση ως «εφημερίδα των Σλαβομακε-
δόνων της ΠΕ Φλώρινας του ΕΑΜ-ΣΟΦ».
Σλαβόγλωσσες μεταφράσεις των τοπικών
κομματικών εφημερίδων του ΚΚΕ θα κυ-
κλοφορήσουν επίσης στους δυο νομούς –
στην Καστοριά η Искра (Σπίθα) και στη Φλώ-
ρινα η Победа (Νίκη), ενώ φύλλο με τίτλο
Победа εκδόθηκε κι από το Μακεδονικό Τάγ-
μα Φλώρινας-Καστοριάς στις αρχές Οκτω-
βρίου του 1944. Στην Έδεσσα, όπου το ΚΚΕ
δεν συγκρότησε διακριτή μειονοτική οργά-
νωση, κυκλοφόρησαν το 1943 στα σλαβο-
μακεδονικά με ελληνικούς χαρακτήρες η
Τσέρβενα Ζβέζδα (Κόκκινο Αστέρι) κι ένα δελ-
τίο με τίτλο Ημερήσια Νέα από το Κόκκινο
Αστέρι (Νεδέλνη Νόβινη ουτ Τσέρβενατα Ζβέζ-
δα). Παρόμοιες πρωτοβουλίες αποδίδονται,
τέλος, στους Σλαβομακεδόνες κομμουνιστές
της Αλμωπίας, που το 1943 εξέδωσαν σλα-
βομακεδονική μετάφραση της τοπικής κομ-
ματικής εφημερίδας Φλόγα (ως Ίσκρα), και
της Πρέσπας, που το 1942-44 κυκλοφόρη-
σαν τα έντυπα Στραζάρ (Φρουρός) και Πρε-
σπάνσκι Γκλας (Πρεσπιώτικη Φωνή).69 Η χρή-
ση ελληνικών γραμμάτων υπαγορευόταν κα-
τά κανόνα από την έλλειψη σλαβικών τυ-
πογραφικών στοιχείων ή γραφομηχανών,
πρόβλημα όμως αποτελούσε από την άλλη και
η περιορισμένη αναγνωσιμότητα του κυριλ-
λικού αλφαβήτου τουλάχιστον από τη νεό-
τερη γενιά· σε έκθεσή του αμέσως μετά τη
συνδιάσκεψη του 1944, ο γραμματέας του
ΣΝΟΦ Καστοριάς Πασχάλης Μητρόπουλος
θα επισημάνει έτσι ως σοβαρό τεχνικό πρό-
βλημα την απουσία κειμένων της Славjано-
Македонски Глас συνταγμένων με το ελλη-
νικό αλφάβητο και ζητά «να εξευρεθή παντί
τρόπω μια ελληνική γραφομηχανή».70
Η μελέτη των λιγοστών διαθέσιμων φύλ-
λων αυτών των εντύπων επιτρέπει να εντο-
πίσουμε τα βασικά στοιχεία της «εθνικής» και
«πολιτικής» επιχειρηματολογίας που προ-
βλήθηκε για τον προσεταιρισμό των σλαβο-
μακεδονικών κοινοτήτων στο ΣΝΟΦ. «Οι
Σλαβομακεδόνες», διαβάζουμε, «είναι ένας λα-
ός πολύ βασανισμένος μέσα στη φλόγα της αι-
ώνιας πάλης»· τα «εθνικά του τραγούδια»,
ιδίως, αποτυπώνουν μια ολόκληρη επανα-
στατική παράδοση αγώνων για «ελευθερία
και λαϊκή εξουσία». Στη βάση και στο όνομα
αυτής της επαναστατικής παράδοσης χα-
ράσσονται και οι γραμμές του εθνικού-πο-
λιτικού διαχωρισμού τόσο απέναντι στην
«μπουρζουάδικη κλίκα» των εκπροσώπων της
«μεγαλοβουλγαρικής» πολιτικής στο εσωτε-
ρικό της μειονότητας, που κατηγορούνται
ότι θησαυρίζουν με «τα χρήματα που τους δί-
νει η βουλγαρική φασιστική κυβέρνηση για την
προδοσία του σλαβομακεδονικού λαού», όσο
και απέναντι στην ακροδεξιά ΕΜΕΟ του Ιβάν
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 25

Μιχαήλοφ (του σφαγέα των Μακεδόνων επα- O ΕΛΑΣ και ο Δημοκρατικός Στρατός σε συνέχεια
ναστατών της Βουλγαρίας κατά τη δεκαετία της «Εξέγερσης του Ίλιντεν» (σκίτσο από την
του ’20) και τους οπαδούς της. Το ΣΝΟΦ, εφημερίδα «Единство», 2.8.1953, ΑΣΚΙ).
αντίθετα, αυτοπροβάλλεται ως «η νέα ΕΜΕΟ
των Σλαβομακεδόνων, που θα εκπληρώσει μέ-
χρι τέλους τη δουλειά του Ίλιντεν», «η μονα-
δική λαϊκοαπελευθερωτική οργάνωση, που θα
εκπληρώσει τα εθνικά και κοινωνικά αιτήμα-
τα του σλαβομακεδονικού λαού». Το επανα-
στατικό μακεδονικό κίνημα των αρχών του
αιώνα και η εξέγερση του 1903 συνδέονται
με το ελληνικό 1821, ως απόδειξη της μα-
κροχρόνιας συναγωνιστικής σχέσης «δυο λα-
ών με μια θέληση» που για τη χειραφέτησή
τους πρέπει ν’ απαλλαγούν από τη συμμα-
χία των ντόπιων «κοτζαμπάσηδων» με τους
«ξένους τραπεζίτες». Θετική αντιμετώπιση
επιφυλάσσεται φυσικά και στο παρτιζάνικο
κίνημα της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας·
η φλωρινιώτικη Слобода θα προβάλει μάλι-
στα σε περίοπτη θέση το χαιρετισμό του Τί-
το προς την ΠΕΕΑ, επικαλούμενη ταυτό-
χρονα δηλώσεις του Γιουγκοσλάβου ηγέτη
υπέρ «της σωστής γραμμής του ΕΑΜ» και κα-
ταδίκης «κάθε διασπαστή του λαϊκού αγώνα».71
Οι «διασπαστές» αυτοί δεν ήταν άλλοι από
τα στελέχη του ΣΝΟΦ που, επηρεασμένα
από την επαναστατική ολοκλήρωση της
εθνογενετικής διαδικασίας στη γειτονική γι-
ουγκοσλαβική Μακεδονία και σε αντιδια-
στολή προς την επίσημη κομματική γραμ-
μή, έθεταν ζήτημα εθνικής αυτοδιάθεσης των
Σλαβομακεδόνων της Ελλάδας. Σε επίπεδο νωτική δομή, η οποία «θα καθοδηγούνταν
στελεχών, η τάση αυτή ήταν λίγο-πολύ κυ- άμεσα από το Μακεδονικό Γραφείο του ΕΑΜ»
ρίαρχη στο ΣΝΟΦ Καστοριάς και μειο - κι όχι από τις κατά τόπους περιφερειακές
ψηφική στο ΣΝΟΦ Φλώρινας, που μέχρι τέ- καθοδηγήσεις. Εξίσου σοβαρή ήταν η δια-
λους παρέμεινε κάτω από τον έλεγχο της κα- φορά των δύο πλευρών όσον αφορά τους μα-
θοδήγησης του ΚΚΕ. Η αναμέτρηση των δύο κροπρόθεσμους στόχους του αγώνα. Ενώ το
γραμμών έγινε σαφής στις 28 Ιανουαρίου ΚΚΕ και το ΕΑΜ διακήρυτταν σε όλους τους
1944, κατά τη σύσκεψη στελεχών των δύο τόνους την «ελληνικότητα» (και κατ’ επέ-
οργανώσεων στο χωριό Μαυρόκαμπος της κταση την ακεραιότητα) της ελληνικής Μα-
Καστοριάς, όταν η καθοδήγηση της Καστο- κεδονίας, διεκδικώντας επιπλέον μια ευνοϊ-
ριάς εισηγήθηκε (και η πλειοψηφία των κα- κή για την Ελλάδα «στρατηγική διαρρύθμι-
θοδηγητών της Φλώρινας απέρριψε κατη- ση» των βόρειων συνόρων της, οι «διασπα-
γορηματικά) τη δημιουργία ενιαίας οργά- στές» έθεταν θέμα αυτοδιάθεσης (και) των 71.
Εφ. Слобода, 1.7.1944, σ. 1, 4.
νωσης σε όλη την ελληνική Μακεδονία και Σλαβομακεδόνων – με ενδεχόμενη «προσάρ- Επίσης: εφ. Славjано-Македонски
τη μελλοντική οργάνωση της λαοκρατικής τησιν εις την ελεύθερη Μακεδονία» του Τίτο Глас, 25.3.1944 και 3.4.1944·
Ελλάδας σε ομοσπονδιακή βάση, σύμφωνα των περιοχών εκείνων της ελληνικής Μα- Славяно-Македонски Глас, «Ειδική
έκδοση» χ.χ.
με το γιουγκοσλαβικό μοντέλο.72 κεδονίας όπου «οι Σλαυομακεδόνες αποτελούν
Μια πρώτη διαφωνία αφορούσε την έκτα- την πλειοψηφία».73 72.
Ευ. Κωφός, Η βαλκανική…, ό.π., σ.
ση της οργανωτικής ανάπτυξης του ΣΝΟΦ: Κατάληξη αυτής της αντιπαράθεσης ήταν 19· Т. Мамуровски, Паскал
Митревски…, ό.π., σ. 23-24· Στ.
η καθοδήγηση του ΚΚΕ ήθελε να περιορί- η απόφαση του ΚΚΕ για διάλυση του ΣΝΟΦ Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…», ό.π., σ.
σει τους σνοφίτες μόνο σε εκείνα τα σλαβό- (διά της «συγχώνευσής» του στο ΕΑΜ) και 212-214 και έκθεση του ίδιου προς
το ΠΓ του ΚΚΕ (28.1.44), σε Егеjска
φωνα χωριά όπου δεν υπήρχε ήδη οργάνω- η σύλληψη των ηγετικών στελεχών του που Македониjа во антифашистичката
ση του ΕΑΜ· οι «διασπαστές» επιθυμούσαν, διαφώνησαν με αυτή την εξέλιξη. Ακολού- воjна, τ.VII/2, Σκόπια 1985, σ. 20-21.
αντίθετα, «όλος ο Σλαυομακεδόνικος κόσμος θησε η απόδραση του Ναούμ Πέγιοφ, ηγε- 73.
Ν. Πέγιος προς Γ. Γιαννούλη
που ζει μέσα στο Ελληνικό υπόδουλο κράτος να τικού στελέχους του ΣΝΟΦ Καστοριάς, η (31.5.44), σε Егеjска…, ό.π., 1971, σ.
οργανωθεί μέσα στο ΣΝΟΦ», με ενιαία οργα- καταφυγή του στους Γιουγκοσλάβους παρ- 416-419.
26 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

74.
Егеjска…, ό.π., σ. 115-116 τιζάνους μαζί με μερικές δεκάδες Σλαβομα- κτήσει» στους Γιουγκοσλάβους ήδη από τον
(προκήρυξη του ΣΝΟΦ), 408-410
(προκηρύξεις του ΕΛΑΣ και του
κεδόνες ελασίτες (16 Μαΐου) και η επάνοδός προηγούμενο μήνα.76 Για λόγους πολιτικής
ΚΚΕ) και 133-135 (προκήρυξη του τους ως Μακεδονικό Λαϊκό-Απελευθερωτικό σκοπιμότητας φαίνεται, άλλωστε, ότι στη
ΜΛΑΜΦ-Κ). Μέτωπο Φλώρινας-Καστοριάς (Македонско Φλώρινα διατηρήθηκε και στο επόμενο διά-
75.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/408-φ. 23/1/53, Λ. Леринско-Костурски Народно-Ослободителен στημα κάποια τυπική αναφορά στην οργά-
Στρίγκος προς Π.Γ., 12.9.1944· Фронт), το ένοπλο σκέλος του οποίου εμφα- νωση, με τη μετονομασία της σε ΣΟΦ (Славо-
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/58, Π.Ε. νιζόταν ως τμήμα του τιτοϊκού Λαϊκού Απε- македонски Ослободителен Фронт, Σλαβομα-
Καστοριάς (Μυλωνάς) προς Μ.Γ.
(Τάσο), χ.χ., και φ. 23/8/48, λευθερωτικού Στρατού. Το ΚΚΕ και η ενα- κεδονικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) και τη
«Περικλής» προς «Τάσο», 11.5.1944. πομείνασα ηγεσία του ΣΝΟΦ κατήγγειλαν σταθερή σύνδεσή της με το ΕΑΜ.77
76.
τον επικεφαλής της ανταρσίας ως «βούλγα- Η «συγχώνευση» του ΣΝΟΦ με το ΕΑΜ
Στ. Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…»,
ό.π., σ. 190-192· Егеjска…, ό.π., σ. ρο φασίστα, όργανο του Κάλτσεφ, του Μιχαή- δικαιολογήθηκε από το Μακεδονικό Γραφείο
397-398. λοφ και των Γερμανών»· στις δικές του προ- του ΚΚΕ, με εγκύκλιό του προς τις ενδια-
77.
A. Rossos, «The Macedonians…»,
κηρύξεις, ο Πέγιοφ απέφυγε, αντίθετα, την φερόμενες οργανώσεις, βάσει της ανάγκης
ό.π., σ. 305-306· εφ. Слобода, παραμικρή αναφορά στο ΚΚΕ και το ΕΑΜ, να καταπολεμηθούν οι «αυτονομιστικές τά-
1.7.1944, σ. 1. περιοριζόμενος στην εξίσωση των «προδο- σεις» που «διασπούν τον Εθνικό Αγώνα» και
78.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/408-φ. 23/1/22, Μ.Γ. τών του μακεδονικού λαού» (που συνεργάζο- «δίνουν στοιχεία στον καταχτητή και στα ντό-
ΚΚΕ, «Εγκύκλιος προς την νται με τη Βουλγαρία και το Κομιτάτο) με πια όργανά του να μας κατηγορήσουν ότι θέ-
οργάνωση Καστοριάς», 23.5.44. τους δωσίλογους «έλληνες φασίστες» και κα- λουμε την απόσπαση της Μακεδονίας από την
79.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/7, «Νίκος» λώντας τους Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας Ελλάδα»· η καταπολέμηση των «σωβινιστι-
(Τ. Παπαδόπουλος) προς Μ.Γ., να πολεμήσουν «για τη σωτηρία τους» στο κών αντιλήψεων» (στους κόλπους της μειο-
«Έκθεση για το Μάρτιο 1944»,
10.4.44.
πλευρό των παρτιζάνων του Τίτο, «του με- νότητας) συνδυάζεται, στο ίδιο ντοκουμέ-
γαλύτερου πολεμιστή των Βαλκανίων».74 Ο ντο, με τη στρατηγική επιλογή του κόμμα-
80.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/408-φ. 23/1/38, Μ.Γ. αντίκτυπος αυτών των επιλογών υπήρξε τος «για την Εθνική Ενότητα (που ολοκληρώ-
προς Π.Γ. του ΚΚΕ, Ελεύθερη
Ελλάδα 15.8.44· ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-
εξαιρετικά ζημιογόνος για την επιρροή του νεται με τη συνδιάσκεψη του Λιβάνου)».78 Πο-
φ:23/8/231, «Θάνος» (Γ. ΚΚΕ στις σλαβομακεδονικές κοινότητες της λύ γρήγορα, ωστόσο, η εμφάνιση και ο κίν-
Φουρκιώτης) προς «Αλέκο» (Λ. Καστοριάς, ιδίως στα Κορέστια, που αποτε- δυνος μαζικοποίησης της Οχράνα επέβαλαν
Στρίγκο), 8.9.44.
λούσαν το προπύργιο του ΣΝΟΦ και όπου, δραστική αλλαγή πολιτικής. Μετά από συ-
81.
Ευ. Κωφός, Η βαλκανική…, ό.π., σ. σύμφωνα με εαμικές εκθέσεις της εποχής, «ο νομιλίες του ΜΓ του ΚΚΕ με τους Γιου-
27-28, 57-65· Κ. Πυλάης, Μνήμες…, Πέγιος είχε ηρωοποιηθεί» και το κίνημά του γκοσλάβους, οι «λιποτάκτες» του Μαΐου επα-
ό.π., σ. 217-218· Αμύντας Κοσμάς,
Αναμνήσεις ενός καπετάνιου, απέκτησε «το χαρακτήρα λαϊκής θέλησης».75 ναπατρίστηκαν χωρίς συνέπειες· στο νομό
Θεσσαλονίκη [1982], σ. 110-114· Στην περιοχή της Φλώρινας, αντίθετα, η Πέλλας σχηματίστηκε ειδικό προπαγανδι-
Θανάσης Μητσόπουλος, Το 30ό
σύνταγμα του ΕΛΑΣ, Γενεύη 1971, σ.
απορρόφηση του ΣΝΟΦ στο ΕΑΜ φαίνεται στικό «συνεργείο» για τη «διαφωτιστική δου-
388-390· Х. Андоновски, πως έγινε λίγο-πολύ ομαλά, καθώς οι τοπι- λειά» στα χωριά της μειονότητας, αποτε-
Македонците…, ό.π., σ. 177-182, 190- κοί εκφραστές της «διασπαστικής» γραμμής λούμενο «από ένα σλαβόφωνο μακεδόνα και
197· Егеjска…, ό.π., σ. 491-494, 522-
530· ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/72, (οι αδερφοί Τουρούντζια) είχαν «λιποτα- 2-3 Σερβίδες αντάρτισσες»·79 δρομολογήθηκε
Ζαχαρίας [Δρόσος] προς ΚΕ ΙΧ
Μεραρχίας, «Έκθεση για τη
δημιουργία-δράση και αποστασία
του τάγματος Γκότση», 20.10.1944.

Σλαβόγλωσσο σύνθημα σε τοίχο σπιτιού στα

εγκαταλελειμμένα Κορέστια Καστοριάς (Συλλογή
Χρήστου Γαλανόπουλου).
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
επίσης η στρατολογία των πρώτων Σλαβο-
μακεδονισσών στον ΕΛΑΣ, με «αποφασιστι-
κό αντίχτυπο» στον τοπικό πληθυσμό.80 Η
σημαντικότερη καινοτομία αυτής της φά-
σης αφορούσε, όμως, τη συγκρότηση δύο αυ-
τοτελών σλαβομακεδονικών μονάδων, επι-
φορτισμένων με τη «διαλυτική» δουλειά και
τον αφοπλισμό των οχρανιτών. Το πρώτο
από αυτά τα «μακεδονικά τάγματα» συ-
γκροτήθηκε στις 16 Ιουνίου στο Καϊμα-
κτσαλάν, ως τμήμα του 30ού συντάγματος
του ΕΛΑΣ, με στρατιωτικό διοικητή τον
Κρητικό Βαγγέλη Φουντουλάκη και πολι-
τικό επίτροπο τον Σλαβομακεδόνα Γιώργο
Ούρντοφ, οργανωτικό γραμματέα ως τότε
της ΠΕ Έδεσσας του ΚΚΕ· το δεύτερο τάγ-
μα σχηματίστηκε στις 20 Ιουλίου στα Κορέ-
στια, ως τμήμα του 28ου συντάγματος, με
καπετάνιο τον Σλαβομακεδόνα Ηλία Δημά-
κη (Γκότσε), στρατιωτικό διοικητή τον Αρ-
βανίτη Κοσμά Σπανό (Αμύντα) και πολιτικό
επίτροπο τον Χρήστο Κολέντση (Κόκκινο).
27
Κι αυτό το άνοιγμα θα καταδείξει, όμως, σύ- Παρέλαση της «1ης Αιγαιάτικης Ταξιαρχίας» στα
ντομα τα όριά του, καθώς η ανεξέλεγκτη Μπίτολα [Μοναστήρι], 18 Νοεμβρίου 1944. Η
στρατολογία στην οποία επιδίδονται τα τάγ- Ταξιαρχία αποτελούνταν από άνδρες του 28ου
Συντάγματος του ΕΛΑΣ με καπετάνιο τον Ηλία
ματα μεταξύ των Σλαβομακεδόνων, η ζύ-
Δημάκη ή Γκότσε («L’oeuvre des frères Manaki»,
μωσή τους από τους Γιουγκοσλάβους παρ- Архив на Македониjа, Σκόπια 1996).
τιζάνους και η παρουσία στις γραμμές τους
ενός απροσδιόριστου αριθμού πρώην κομι-
τατζήδων (που άλλαξαν στρατόπεδο, ως απο-
τέλεσμα της κατάρρευσης του Άξονα αλλά
και της αυξημένης φερεγγυότητας που η
ύπαρξη καθαρά μειονοτικών μονάδων προ-
σέδιδε στις σχετικές εκκλήσεις του ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ) θα πυροδοτήσουν ξανά τα αμυντικά
ανακλαστικά της εαμικής καθοδήγησης. Με-
τά τη Συμφωνία της Καζέρτας, τον Οκτώ-
βριο του 1944, το μεν τάγμα Γκότσε θα εκ-
διωχθεί manu militari από τον ΕΛΑΣ στη Γι-
ουγκοσλαβία μετά την άρνησή του να μετα-
κινηθεί προς νότο, το δε τάγμα Ούντοφ θα
περάσει μόνο του τα σύνορα με τον ίδιο προ-
ορισμό.81 Η καταστολή των «αυτονομιστών»
θα ολοκληρωθεί στις αρχές Νοεμβρίου, με
28
82.
Για δυο τυπικά παραδείγματα:
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/247,
διοικητικός αντιπρόσωπος Φλωρίνης
Γ. Τζώρτζης προς Δ.Ε. Κεντρικής
και Δυτικής Μακεδονίας, Φλώρινα
11.11.44, αρ.πρ. εμπ. 8· Егеjска…,
ό.π., σ. 510, 522-523.
83.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες για τη
μεταφύτευση «του καθεστώτος των
στελεχών της Ακροναυπλίας μέσα στο
λαό» είναι οι επισημάνσεις του
Μοραΐτη πολιτικού επιτρόπου της
ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, Ρένου
Μιχαλέα (Егеjска…, ό.π., σ. 494-495,
503-511, 522-530 – ιδίως σ. 506-507).
84.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/228,
«Θάνος» (Γ. Φουρκιώτης) προς
«Αλέκο» (Λ. Στρίγκο), Αύγουστος
1944, και φ. 23/8/258, «Θάνος» προς
Μ.Γ., Φλώρινα 20.1.45.
85.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ415-φ. 23/8/235,
«Θάνος» προς «Τάσιο»
(Κουντουρέλη), 19.9.44· Στ.
Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…», ό.π., σ.
290.
86.
Γ. Κουμαρίδης, «ΣΝΟΦ…», ό.π., σ.
71-72· Patrick Evans, «General
Report» (1945), σ. 31-32.
87.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412-φ. 23/5/154,
έκθεση «Φώτη» («υπεύθυνου
παρακολούθησης» της Π.Ε.
Γιαννιτσών), 20.10.1944.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
το κλείσιμο των συνόρων από τις εαμικές
αρχές προκειμένου να αποτραπεί η διείσδυ-
ση φιλογιουγκοσλάβων προπαγανδιστών
στην ελληνική επικράτεια.
Ο απολογισμός της πολιτικής του ΚΚΕ
και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ απέναντι στους Σλαβο-
μακεδόνες επί Κατοχής καταδεικνύει έτσι
τα όρια μιας πολιτικής αναγκασμένης να
ισορροπεί ανάμεσα στις επιταγές της εθνι-
κής ενότητας, τις αντίρροπες πιέσεις που δε-
χόταν ο κομματικός κι εαμικός μηχανισμός
από την οργανωμένη βάση του μεταξύ των
(συχνά αλληλοϋποβλεπόμενων, αν όχι αντα-
γωνιστικών) διαφορετικών εθνογλωσσικών
ομάδων της ελληνικής Μακεδονίας, τις προ-
σωπικές προκαταλήψεις των περιφερειακών
και κεντρικών στελεχών, την υπονόμευση ή
και ανοιχτή αμφισβήτηση από τους Γιου-
γκοσλάβους παρτιζάνους της αποκλειστικής
κυριαρχίας του ΕΑΜ στις απελευθερωμένες
ζώνες, την «εθνικοποίηση» πολιτικών δια-
φωνιών ή αντιπαραθέσεων (όσον αφορά π.χ.
τη στάση του κινήματος απέναντι στην εξό-
ριστη βασιλική κυβέρνηση, τον αστικό πο-
λιτικό κόσμο και τους εν γένει «αντιδρα-
στικούς», που συχνά ταυτίζονταν με το μη-
χανισμό καταπίεσης των Σλαβομακεδόνων
τα προηγούμενα χρόνια) και την ανάγκη
εκπλήρωσης ενός μέρους τουλάχιστον από
τις υποσχέσεις για ισότιμη μεταχείριση της
μειονότητας.
Με δεδομένη την έμφαση στον εθνικοα-
πελευθερωτικό χαρακτήρα του εαμικού κι-
νήματος, η πίεση των φορέων του παραδο-
σιακού εθνικισμού δεν θα πρέπει καθόλου
να υποτιμηθεί· καθόλου τυχαία, άλλωστε,
δύο από τα πιο διαδεδομένα δείγματα αντιε-
αμικής μαύρης προπαγάνδας (εκ μέρους τό-
σο των δεξιών αντιστασιακών ή ημιδωσιλο-
γικών οργανώσεων, όσο και του επίσημου
δωσιλογικού και κατοχικού μηχανισμού),
τα πλαστά «σύμφωνα» του Πετριτσιού και
της Καρυδιάς, αφορούσαν ακριβώς την υπο-
τιθέμενη διαθεσιμότητα του ΚΚΕ να εκχω-
ρήσει την ελληνική Μακεδονία στους Σλά-
βους. Ακόμη σοβαρότερη υπήρξε η επίδραση
στελεχών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που προέρχονταν
από τον παραδοσιακό πολιτικό κόσμο, τον
«αστικό» στρατό ή τα προπολεμικά σώματα
ασφαλείας και πίεζαν διαρκώς για μια απο-
φασιστικότερη αντιμετώπιση του «αυτονο-
μισμού» και της «σλαβικής προπαγάνδας» ή
αναπαρήγαγαν (ως εαμική γραμμή) τα πα-
ραδοσιακά εθνικιστικά στερεότυπα για την
προϊστορία και τον εθνοτικό χαρακτήρα των
σλαβόφωνων περιοχών.82 Η αναπαραγωγή,
τέλος, αντιδημοκρατικών εξουσιαστικών
πρακτικών στο εσωτερικό του εαμικού και
κομμουνιστικού κινήματος φαίνεται πως
αποτέλεσε μιαν ακόμη πηγή ανακύκλωσης κι
εμπέδωσης των κάθε λογής στερεοτύπων και
«παρεξηγήσεων».83
Η εξισορρόπηση αυτών των αντιφάσεων
αποτυπώνεται, μεταξύ άλλων, στην πολιτι-
κή ανάδειξης στελεχών του αντιστασιακού
κινήματος από τη μειονότητα. Οι υποστη-
ρικτές της τονίζουν ότι, χάρη στο ΕΑΜ και
το ΣΝΟΦ, δεκάδες Σλαβομακεδόνες μετεί-
χαν σε ηγετικά πόστα της τοπικής αυτοδι-
οίκησης, της εθνικής πολιτοφυλακής και
των λαϊκών δικαστηρίων. Η επιβολή ποσο-
στώσεων στη στρατολογία για τον ΕΛΑΣ και
την Εθνική Πολιτοφυλακή «απ’ τους Έλ-
ληνες και τους ντόπιους, ανάλογα με τη σύνθεση
του πληθυσμού» επιβεβαιώνεται και από το
διαθέσιμο αρχειακό υλικό, τουλάχιστον για
την περιοχή της Φλώρινας.84 Κατά τη συ-
γκρότηση του Επαρχιακού Συμβουλίου της
ίδιας περιοχής, τον Σεπτέμβριο του 1944, τη-
ρήθηκε επίσης «η ίδια αναλογία με τη σύνθε-
ση του πληθυσμού, 2/3 Σλαυομακεδόνες και
1/3 Έλληνες», κάτι που κατά την τοπική κα-
θοδήγηση «έφερε ικανοποίηση σε όλο τον κό-
σμο»· πρόεδρος του συμβουλίου εξελέγη ο
Σλαβομακεδόνας Μήτσος Βελάκης.85 Σλα-
βομακεδόνες ήταν επίσης τρεις τουλάχιστον
αντιπρόσωποι των νομών Καστοριάς και
Φλώρινας στο Εθνικό Συμβούλιο των Κο-
ρυσχάδων (Μιχάλης Κεραμιτζής, Σπύρος Σί-
μου, Κυριάκος Πυλάης). Από την άλλη, συ-
χνά ―και μάλλον δικαιολογημένα― διατυ-
πώνονταν παράπονα για παραγκωνισμό των
μειονοτικών στελεχών στις στρατιωτικές δι-
οικήσεις του ΕΛΑΣ και για έλλειψη εμπι-
στοσύνης στους απλούς σλαβόφωνους αντάρ-
τες· αυτό το τελευταίο αποτελούσε ομολο-
γημένη πρακτική αρκετών στελεχών της
Αντίστασης, ανακοινώσιμη ακόμη και προς
τους Βρετανούς αξιωματικούς συνδέσμους
με τους οποίους συνεργάζονταν.86 Υπαρκτός
ήταν επίσης ο φόβος των καθοδηγητών για
το ενδεχόμενο ανάδειξης στα τοπικά όργανα
ανθρώπων που είχαν εκτεθεί κατά την πρώ-
τη φάση της Κατοχής, είτε ως μέλη της Βουλ-
γαρικής Λέσχης είτε και ως «εκδηλωμένοι
φασίσται».87
Οι πρακτικές επιπτώσεις της εαμικής πε-
ριόδου στην καθημερινή ζωή των Σλαβομα-
κεδόνων υπήρξαν, αντίθετα, αρκετά σαφείς
και οπωσδήποτε θετικές. Η ουσιαστική απε-
λευθέρωση της σλαβοφωνίας κι ακόμη πε-
ρισσότερο η επίσημη χρήση τής (μέχρι πρό-
τινος απαγορευμένης) σλαβομακεδονικής
γλώσσας σε κάθε λογής δημόσιες εκδηλώ-
σεις, από τις συνδιασκέψεις του ΣΝΟΦ μέ-
χρι τις πανηγυρικές λαϊκές συγκεντρώσεις
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
της απελευθέρωσης, συνιστούσαν καθορι-
στική τομή όσον αφορά τη μεταχείριση του
πληθυσμού από τις κατά καιρούς ελληνικές
διοικήσεις. Εξίσου σημαντικές τομές στο
συμβολικό πεδίο υπήρξαν ο επίσημος γιορ-
τασμός του Ίλιντεν στις ελεύθερες περιοχές
το καλοκαίρι του 1944 (κίνηση που έβγαζε
την τοπική συλλογική μνήμη από το καθε-
στώς της βαθιάς παρανομίας στο οποίο είχε
καταχωνιαστεί μετά το 1913) και το ανέβα-
σμα του «Ματωμένου Μακεδονικού Γάμου»
του Βοϊντάν Τσερνοντρίνσκι από θεατρικές
ομάδες της ΕΠΟΝ· δημοσιευμένο το 1900
στη Σόφια «στη μακεδονική λαλιά», με θεμα-
τολογία εμπνευσμένη από τους αγώνες των
Μακεδόνων χωρικών ενάντια στους Τούρ-
κους μπέηδες, το έργο αυτό προσφερόταν για
την ανάδειξη ενός κοινού αγωνιστικού πα-
ρελθόντος Ελλήνων και Σλαβομακεδόνων.
Από θεσμική άποψη, το σημαντικότερο
βήμα αποτέλεσε το βραχύβιο άνοιγμα σλα-
βομακεδονικών σχολείων από τις εαμικές αρ-
χές μετά την απελευθέρωση. Παρά τις αντι-
δράσεις των παραδοσιακών εκπροσώπων του
ελληνικού εθνικισμού (από τον μητροπολί-
τη Καστοριάς μέχρι κάποια υπηρεσιακά στε-
λέχη του σχολικού μηχανισμού) και την
απροθυμία πολλών από τους σλαβόφωνους
δασκάλους της περιοχής να στηρίξουν ενερ-
γά το εγχείρημα, τον Δεκέμβριο του 1944
εκδόθηκε σλαβομακεδονικό αλφαβητάρι, τον
Φεβρουάριο του 1945 λειτούργησε ένα τα-
χύρρυθμο εκπαιδευτικό «φροντιστήριο» στο
Άργος Ορεστικό (με υποψήφιους δασκάλους
που είχαν επιλεγεί μεταξύ των μορφωμένων
σλαβόφωνων επονιτών) και τον Μάρτιο της
ίδιας χρονιάς άνοιξαν για ένα μικρό χρονικό
29
Η θεατρική ομάδα του χωριού Άλωνα [Άρμενσκο]
Φλώρινας, μετά την παράσταση του «Ματωμένου
Μακεδονικού Γάμου». Το ανέβασμα του
σλαβόγλωσσου έργου του Βοϊντάν Τσερνοντρίνσκι
το 1944-1945 υπήρξε ίσως η πανηγυρικότερη
συμβολική επιβεβαίωση της νέας εαμικής πολιτικής
απέναντι στη μειονότητα (Παύλος Κούφης, «Άλωνα
Φλώρινας. Αγώνες και θυσίες», Αθήνα 1990).
διάστημα επίσημα σλαβομακεδονικά σχολεία
τουλάχιστον σε τρία χωριά της Καστοριάς
(Δενδροχώρι, Τειχιό, Κοντορόπη) και μερι-
κά ακόμη της Φλώρινας (Λαιμός, Μπούφι,
Νεοχωράκι, Τριανταφυλλιά, Υδρούσα, Κο-
ρυφή, Παρόρι, Σφήκα, Βεύη, Λόφοι, Σιτα-
ριά, Αγ. Παντελεήμονας, Ξινό Νερό κ.ά.).
Με δεδομένες τις κεντρικές πολιτικές εξελί-
ξεις της ίδιας περιόδου, η υποδοχή του μέ-
τρου υπήρξε πάντως αρκετά αντιφατική: κά-
ποια παραδοσιακά προπύργια της «ελληνο-
φροσύνης» αντιστάθηκαν ρητά σε αυτό, ενώ
οι περισσότερες σλαβόφωνες κοινότητες απέ-
φυγαν να εκτεθούν ζητώντας τη λειτουργία
οποιουδήποτε σχολείου, είτε ελληνικού εί-
τε σλαβομακεδονικού.88 Η σκιά της επικεί-
μενης αποκατάστασης της παλαιάς τάξης
πραγμάτων επέβαλλε άλλωστε τη μέγιστη
δυνατή αυτοσυγκράτηση – και η πλούσια σε
παρόμοιες ανατροπές ιστορία της περιοχής εί-
χε διδάξει τους κατοίκους της να μη διακιν-
δυνεύουν εύκολα τη στοχοποίησή τους από
τους εκάστοτε ισχυρούς.
6. Η λευκή τρομοκρατία
Χάρη στη συμφιλιωτική πολιτική του ΕΑΜ,
η απελευθέρωση του 1944 επέφερε μόνο πε- 88.
Αναλυτικά σε Τ. Κωστόπουλος, Η
ριορισμένη αιματοχυσία στις σλαβόφωνες απαγορευμένη…, ό.π., σ. 192-198.
περιοχές. Σημειώθηκαν βέβαια κάποια δη- 89.
Γ. Τζώρτζης, «Η Φλώρινα.
μόσια λιντσαρίσματα οχρανιτών κι «εξαφα- Ιστορία και αγώνες», στο Συλλογικό,
νίσεις» πρώην χωροφυλάκων, σε γενικές Φλώρινα. Η ακριτική ελληνική
γραμμές, όμως, το επίπεδο των αντεκδική- σκοπιά, Φλώρινα 1954, σ. 63·
Γιώργος Μίντσης, 80 χρόνια
σεων παρέμεινε αρκετά χαμηλό.89 Σχετικά ελεύθερη Έδεσσα, Έδεσσα 1992, σ.
ολιγάριθμες υπήρξαν και οι συλλήψεις από 102.
30
90.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/249,
«Θάνος» προς Κ.Ο.Π.Μ. [Φλώρινα],
3.12.44.
91.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ.
23/8/68,«Φώτης» προς Κ.Ο.Π.Μ.,
23.9.44, και φ. 23/8/74, «Περικλής»
(Α. Αντωνόπουλος) προς Κ.Ο.Π.Μ.,
Οκτ. 1944.
92.
ΙΑΥΕ 1952/10.1, Δ. Ανδρεάδης, «Η
κατάστασις εις την Βόρειον
Ελλάδα», Εν Αθήναις 6.12.1945.
93.
Για μια καταγραφή αυτών των
βιαιοτήτων χωριό προς χωριό, βλ.
κυρίως το υπόμνημα του ΔΣΕ προς
τον ΟΗΕ (Έτσι άρχισε ο Εμφύλιος,
Γλάρος, Αθήνα 1987, σ. 25-93) και
τις εκθέσεις που δημοσιεύονται στη
συλλογή Егеjска Македониjа во НОБ.
94.
ΙΑΥΕ 1945/39.11, νομάρχης
Φλωρίνης Α. Μαυρίδης, «Βραχεία
έκθεσις περί της συνθέσεως και
δράσεως των κατοίκων περιφερείας
Αμυνταίου κατά την τελευταίαν
τετραετίαν», Μάιος 1945. Επίσης:
Σόλων Γρηγοριάδης, «Ο άγριος
διωγμός των Σλαβομακεδόνων»,
Ριζοσπάστης, 13.1.1946.
95.
Τ. Κωστόπουλος, Η
απαγορευμένη…, ό.π., σ. 198-199.
96.
ΓΑΚ Ν. Καβάλας, Χρήστος
Τάσκας, «Απομνημονεύματα 1944-
1945», σ. 309, 317-324.
97.
ΓΑΚ/ΑΒΑ/439, Χρ. Ζαλοκώστας,
«Εντυπώσεις εκ περιοδείας εις την
Β. Ελλάδα», Αθήναι 31.10.45.
98.
ΓΑΚ/ΑΒΑ/439, Χρ. Ζαλοκώστας,
«Σημείωμα επί της δημοσίας τάξεως
κατά την 6ην Ιουλίου», Αθήναι
6.7.46· πρβλ. Ο Ιός, «Ο στρατός-
φάντασμα της εθνικοφροσύνης»,
Ελευθεροτυπία, 17.5.2009.
99.
Eleni Haidia, «The Punishment of
Collaborators in Northern Greece,
1945-1946», σε Mark Μazower (ed.),
After the war was over, Πρίνστον-
Οξφόρδη 2000, σ. 42-61.
100.
Για μια ενδεικτική λίστα: Έτσι
άρχισε…, ό.π., σ. 83-84.
101.
ΓΑΚ Φλώρινας/ Κ.5.1/ΣΑΕ 2, Γ.
Δαβίδης, «Αυτοβιογραφία», σ. 36-39.
Φυλλάδιο για τη σλαβομακεδόνισσα Μίρκα
Γκίνοβα από τα Ξανθογένεια [Ρουσίλοβο] της
Έδεσσας. Η Μ. Γκίνοβα ή Ειρήνη Γκίνη ήταν η
πρώτη γυναίκα που εκτελέστηκε το 1946. Στην
πρώτη σελίδα τα τελευταία λόγια της μπροστά στο
απόσπασμα: «..Ζήτω το ΚΚΕ! Ζήτω το ΝOΦ! –
Ζήτω η Δημοκρατία! –Θάνατος στο φασισμό!»
(ΑΣΚΙ).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
τον ΕΛΑΣ πρώην «βουλγαροφασιστών», απ’
τους οποίους κρατήθηκαν κατά κανόνα μό-
νο όσοι «είχαν παροτρύνει τα χωριά να εξο-
πλιστούν» ή «είχαν διαπράξει εγκλήματα»· σε
όλο το νομό Φλώρινας, οι φυλακισμένοι δω-
σίλογοι αυτής της κατηγορίας δεν πρέπει να
ξεπέρασαν το φθινόπωρο του 1944 τις μερι-
κές δεκάδες.90 Λιγότερο απλά εξελίχθηκαν
τα πράγματα στο νομό Καστοριάς, όπου η
δράση του Κομιτάτου είχε χαράξει αιματη-
ρές διαχωριστικές γραμμές και το ΚΚΕ χρει-
άστηκε να παρέμβει δυναμικά για να ελέγ-
ξει τις «σωβινιστικές» εκδηλώσεις του ελλη-
νόφωνου γηγενούς και προσφυγικού πλη-
θυσμού εναντίον των Σλαβομακεδόνων.91
Από τη δικαστική υπηρεσία του ΕΛΑΣ πα-
ραδόθηκαν συνολικά στην κυβέρνηση Πα-
πανδρέου ως δωσίλογοι 518 κρατούμενοι
«οχρανίται και εν γένει συνεργασθέντες με τους
κατακτητάς» ―ανεξαρτήτως μητρικής γλώσ-
σας― απ’ όλη τη Μακεδονία.92 Ηγετικά στε-
λέχη της βουλγαρομακεδονικής κίνησης,
όπως ο Βούλγαρος στρατιωτικός σύνδεσμος
Αντόν Κάλτσεφ κι ο επικεφαλής της Οχρά-
να Γκέοργκι Ντίμτσεφ, παραδόθηκαν επί-
σης από τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους
στον ΕΛΑΣ κι απ’ αυτόν στην κυβέρνηση
Παπανδρέου. Τα επόμενα χρόνια, ο πρώτος
καταδικάστηκε ως εγκληματίας πολέμου σε
ισόβια το 1946, σε θάνατο το 1948 και του-
φεκίστηκε στις 27.8.1948 στον «συνήθη τό-
πο» των φυλακών Επταπυργίου· ο δεύτερος
επαναπατρίστηκε το 1945 από τον αγγλικό
στρατό στη Βουλγαρία, όπου και παρέμεινε
για πολλά χρόνια στη φυλακή ως φασίστας.
Εντελώς διαφορετική τροπή πήραν τα
πράγματα μετά τη Βάρκιζα και το πέρασμα
της ουσιαστικής εξουσίας στην Εθνοφυλα-
κή και τις φιλοβασιλικές παρακρατικές συμ-
μορίες, που επανδρώθηκαν σε μεγάλο βαθ-
μό από πρώην συνεργάτες των κατοχικών
δυνάμεων. Με πρόσχημα τη δίωξη των πρώ-
ην «οχρανιτών» και «κομιτατζήδων», ένα
εκτεταμένο κύμα βίας σάρωσε τις σλαβόφω-
νες περιοχές, βάζοντας στο στόχαστρο όλα
ανεξαιρέτως τα μέλη της ανεπιθύμητης πλη-
θυσμιακής ομάδας – όχι μόνο τους πρώην
δωσιλόγους αλλά και πολλούς αγωνιστές με
λαμπρή αντιστασιακή δράση. Σχεδόν κάθε
σλαβομακεδονικό χωριό υπέστη μέσα στο
1945 μία ή περισσότερες επιδρομές «εθνικο-
φρόνων» παρακρατικών με στόχο τη λεη-
λασία των περιουσιών του, την καταστρο-
φή σπιτιών και αποθηκών, την κακοποίηση
των κατοίκων κι επιλεκτικούς φόνους ή απα-
γωγές.93 Ως αποτέλεσμα, ήδη από την άνοι-
ξη του 1945, τουλάχιστον ο ανδρικός πλη-
θυσμών πολλών σλαβόφωνων χωριών είναι
αναγκασμένος να διανυκτερεύει όχι «εις τας
οικίας [του] αλλ’ εις την ύπαιθρον».94 Ακόμη
και σε πόλεις όπως τα Γιαννιτσά, εθνικό-
φρονες παράγοντες της εποχής θα επισημά-
νουν την εφαρμογή μιας τρομοκρατικής πο-
λιτικής με στόχο τα καταστήματα και λοιπά
περιουσιακά στοιχεία των σλαβόφωνων ντό-
πιων· αλλού, όπως στο Κιλκίς ή τη Γουμέ-
νισσα, δημόσιες επιγραφές καλούν τους
«Βουλγάρους» της περιοχής να εγκαταλεί-
ψουν τη χώρα.95
Σε ορισμένες περιπτώσεις, ιδίως στην Ανα-
τολική Μακεδονία, η έξοδος αυτή θα επι-
βληθεί διά των όπλων από τοπικούς εθνικό-
φρονες πολέμαρχους, όπως ο Χρήστος Τά-
σκας, «γρεκομάνος» οπλαρχηγός του Τσα-
ούς Αντών από το Παγονέρι της Δράμας, που
περιέγραψε αναλυτικά αυτή τη δραστηριό-
τητα στα αδημοσίευτα απομνημονεύματά
του.96 Στην περιοχή Φλώρινας–Πτολεμαΐδας
πάλι, όπως πληροφορούμαστε από την απόρ-
ρητη αλληλογραφία του Χρήστου Ζαλοκώ-
στα με τον εξόριστο βασιλιά Γεώργιο, η «εξα-
φάνισις των κυριοτέρων Βουλγάρων πρακτό-
ρων» την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1945
ήταν έργο ενός μυστηριώδους μηχανισμού με
τα αρχικά ΠΟΚΑ· ακολουθώντας παλιές δο-
κιμασμένες τακτικές, τους επιλεκτικούς φό-
νους διαδέχθηκε στη συνέχεια η κατήχηση
της μειονότητας από το πολιτικό σκέλος της
εθνικοφροσύνης: «Τώρα τους προπαγανδί-
ζουν τα στελέχη μας και προσπαθούν διά της
πειθούς να τους φέρουν οριστικώς προς ημάς».
Από το ίδιο ντοκουμέντο διαπιστώνουμε πως
απώτερο στόχο της τρομοκρατίας συνιστούσε
η καταστολή όχι μόνο του «εθνικού» αλλά
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
και του «πολιτικού» εχθρού, στον οποίο πε-
ριλαμβανόταν σύμπασα η δημοκρατική πα-
ράταξη: «Το αποτέλεσμα», διαβάζουμε, «εφά-
νη κατά την περιοδείαν του Πλαστήρα. Παντού
οι σλαυόφωνοι τον απεδοκίμασαν».97 Οκτώ
μήνες αργότερα, ο κεντρικά οργανωμένος
παρακρατικός μηχανισμός που στήθηκε εν
όψει του δημοψηφίσματος, με απόφαση του
πρωθυπουργού Τσαλδάρη και υπό την προ-
εδρία του υπουργού Στρατιωτικών Πέτρου
Μαυρομιχάλη, για την εξολόθρευση των νό-
μιμων στελεχών της Αριστεράς σε όλη την
ηπειρωτική Ελλάδα (από τη Ρούμελη ως τον
Νέστο) και τη βίαιη παλινόρθωση της μο-
ναρχίας, θα φέρει τη συνθηματική ονομασία
«Μακεδονικό Κομιτάτο».98
Την παρακρατική δραστηριότητα συνό-
δευσε το δικαστικό πογκρόμ κατά των Σλα-
βομακεδόνων με την κατηγορία του δωσι-
λογισμού και, μετά τον Ιούνιο του 1946, του
«αυτονομισμού». Από τους 959 κατηγορου-
μένους που δικάστηκαν π.χ. στο Ειδικό Δι-
καστήριο Δωσιλόγων Θεσσαλονίκης κατά
τη διετία 1945-46, οι 663 ήταν Σλαβομακε-
δόνες που κατηγορούνταν για συνεργασία
με τους Βουλγάρους, ενώ απροσδιόριστη πα-
ραμένει η εθνοτική σύνθεση των 285 κατη-
γορουμένων για συνεργασία με τους Γερ-
μανούς. Από τους 663 καταδικάστηκαν τε-
λικά 410, εκ των οποίων οι 78 σε θάνατο και
οι 65 σε ισόβια· συχνά διώξεις και καταδίκες
βασίζονταν σε απλές φήμες ή και εξόφθαλμες
συκοφαντίες. Από το ναζιστικό «Εθελοντικό
31
Τάγμα Ασφαλείας» του Πούλου, αντίθετα,
μόλις 27 άτομα οδηγήθηκαν τελικά στο δι-
καστήριο ή δικάστηκαν ερήμην, ενώ απεί-
ρως πιο ευνοϊκή υπήρξε η μεταχείριση των
οικονομικών δωσιλόγων και των δημοσιο-
γράφων που είχαν επανδρώσει το μηχανι-
σμό της γερμανικής προπαγάνδας, προς υπε-
ράσπιση των οποίων προσήλθε μεγάλο μέ-
ρος από την καλή κοινωνία και την εθνικι-
στική διανόηση της συμπρωτεύουσας.99 Ακό-
μη μεγαλύτερος υπήρξε ο αριθμός των Σλα-
βομακεδόνων που οδηγήθηκαν με παρόμοι-
ες κατηγορίες στα αντίστοιχα περιφερειακά
δικαστήρια, συχνά κατά ομάδες δεκάδων ή
εκατοντάδων συγχωριανών· δίπλα σε γνω-
στούς οχρανίτες και κομιτατζήδες, ως «δω-
σίλογοι» φυλακίστηκαν έτσι εκατοντάδες
(Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων).
μέλη και στελέχη των εαμικών οργανώσεων
(ανάμεσά τους και ο εαμικός έπαρχος Φλω-
ρίνης το 1944-45) που είχαν πολεμήσει τον
κατακτητή και διωχθεί απ’ αυτόν.100 Η σλα-
βομακεδονική ταυτότητα συνεπαγόταν επί-
σης ιδιαίτερα βάναυση μεταχείριση κατά τη
διάρκεια της κράτησης, ακόμη και από φρου-
ρούς κάθε άλλο παρά φασίστες, όπως διαπι-
στώνουμε από τα απομνημονεύματα ενός
Πόντιου εαμίτη, τον οποίο συνόδευε η (ψευ-
δής) φήμη του «Βουλγάρου».101 Την εικόνα
συμπληρώνει η έννομη καταστολή της σλα-
βοφωνίας σε μεγάλο μέρος της υπαίθρου, κα-
θώς η δημόσια ομιλία της σλαβομακεδονι- O αριθμός των συλλήψεων την περίοδο της «λευκής
κής γλώσσας απαγορεύθηκε σε πολλά χωριά τρομοκρατίας» σύμφωνα με τα στοιχεία που ο
με αποφάσεις των τοπικών διοικητών της εαμικός συνασπισμός κατέθεσε στον OΗΕ (ΑΣΚΙ).
32
Προκήρυξη της ΕΠOΝ Φλώρινας και Καστοριάς,
Δεκέμβρης 1944 (Αρχείο ΕΠOΝ, ΑΣΚΙ).
102.
Για μια τέτοια διαταγή
(Πολυπόταμος Φλώρινας 27.9.45),
βλ. Πολιτικός Συνασπισμός
Κομμάτων του ΕΑΜ, Λευκή Βίβλος.
Δημοκρατικός νεοφασισμός (Ιούλης-
Οκτώβρης 1945), Αθήνα 1945, σ. 47.
Επίσης: Παύλος Κούφης, Άλωνα
Φλώρινας, Αθήνα 1990, σ. 96· Егеjска
Македониjа во НОБ. 1946, Σκόπια
1976, σ. 115.
103.
Παύλος Κούφης, Λαογραφικά
Φλώρινας-Καστοριάς, Αθήνα 1996, σ.
28-30· Loring Danforth, The
Macedonian conflict, Princeton
University Press, Πρίνστον 1995, σ.
185-187.
104.
Evangelos Kofos, Nationalism
and Communism in Macedonia,
IMXA, Θεσσαλονίκη 1964, σ. 148·
Ιάκωβος Μιχαηλίδης,
«Σλαβομακεδόνες πολιτικοί
πρόσφυγες στη Γιουγκοσλαβική
Μακεδονία», στο Συλλογικό,
Πρόσφυγες στα Βαλκάνια. Μνήμη και
ενσωμάτωση, Πατάκης, Αθήνα 2004,
σ. 46-47· Κωνσταντίνος Κατσάνος,
«Το Mακεδονικό Ζήτημα (1950-
1967): Η γιουγκοσλαβική οπτική»,
στο Συλλογικό, Το Μακεδονικό στα
ξένα αρχεία, Μίλητος, Αθήνα 2008,
σ. 55.
105.
Ενδεικτικά: «Οι Σουδήται»,
Έθνος, 4.9.45· «Οι Σουδήται»,
Ελευθερία, 23.4.1946· Γ. Χ. Μόδης,
«Οι Σουδήται της Ελλάδος»,
Ελληνικός Βορράς, 12.3.47· Τ.
Κωστόπουλος, Η απαγορευμένη…,
ό.π., σ. 202-203· Ιάκωβος
Μιχαηλίδης, «Οι Σλαβόφωνοι στην
Ελλάδα, 1919-1949», στο Συλλογικό,
Μακεδονικές ταυτότητες στο χρόνο,
Παπαζήσης, Αθήνα 2008, σ. 350-353.
106.
Για μια αναλυτική επισκόπηση
αυτών των εισηγήσεων: Tassos
Kostopoulos, «‘How the North was
won’: épuration ethnique, échange
des populations et politique de
colonisation dans la Macédoine
grecque», European Journal of
Turkish Studies
(http://www.ejts.org/), § 37-38.
107.
ΙΑΥΕ 1945/39, εκθέσεις Α.
Μαυρίδη για τις περιοχές Φλώρινας
(15.5.45) και Αμυνταίου (26.5.45).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
Εθνοφυλακής, επ’ απειλή παραπομπής στις
Επιτροπές Ασφαλείας για εκτόπιση.102 Το-
πικά πάλι στελέχη ή απλά μέλη του ΕΑΜ
που είχαν εκτεθεί με το άνοιγμα σλαβομα-
κεδονικών σχολείων ή το ανέβασμα σλαβό-
γλωσσων θεατρικών παραστάσεων διώχθη-
καν δικαστικά με την κατηγορία της «εθνι-
κής αναξιότητας».103
Αποτέλεσμα αυτού του διωγμού ήταν η
μαζική φυγή ενός τμήματος της μειονότη-
τας στις γειτονικές χώρες. Μεταξύ 1944 και
1946, περίπου 10.000 Σλαβομακεδόνες κα-
τέφυγαν στη Βουλγαρία κι άλλοι περίπου
17.000 στην τιτοϊκή Γιουγκοσλαβία, απ’ τους
οποίους οι 13.000 μετά τη Βάρκιζα.104 Μέχρι
το γενικευμένο ξέσπασμα του Εμφυλίου, η
«ολοκλήρωση» αυτής της διαδικασίας (με
την εκδίωξη και των υπολοίπων) θα αποτε-
λέσει μία από τις βασικές προγραμματικές
επαγγελίες και διεκδικήσεις της εθνικιστι-
κής Δεξιάς, συχνά σε συνδυασμό με τις απαι-
τήσεις για ήπια μεταχείριση ή πλήρη απαλ-
λαγή των «εθνικοφρόνων» δωσιλόγων. Κοι-
νό τόπο της σχετικής αρθρογραφίας του αθη-
ναϊκού και βορειοελλαδικού Τύπου, αλλά
και των σχετικών παρεμβάσεων στο Κοινο-
βούλιο μετά τις εκλογές του 1946 αποτελεί
η εξομοίωση των Σλαβομακεδόνων της Ελ-
λάδας με τους Σουδήτες, τη γερμανική μει-
ονότητα της Τσεχοσλοβακίας που χρησιμο-
ποιήθηκε ως πρόσχημα για την κατάληψη
της χώρας από το Γ’ Ράιχ κι εκδιώχθηκε από
τη χώρα με συνοπτικές διαδικασίες αμέσως
μετά την απελευθέρωση.105 Η δημόσια αυτή
συζήτηση αποτελεί μόνο την κορυφή του
παγόβουνου των αντίστοιχων απόρρητων
ενδοϋπηρεσιακών ζυμώσεων, που ξεκίνησαν
ήδη πριν από το τέλος της Κατοχής (μεταξύ
της εξόριστης κυβέρνησης και των επαφών
της στο εσωτερικό) για να πολλαπλασιαστούν
μετά την απελευθέρωση. Οι επιτελικοί αυτοί
σχεδιασμοί περιστρέφονταν γύρω από την
αναγκαιότητα και το εφικτό μιας μερικής ή
γενικευμένης εθνοκάθαρσης διά της διοικη-
τικής οδού και, τουλάχιστον κατά την αρ-
χική φάση τους, είχαν τη σαφή υποστήριξη
των επικυρίαρχων βρετανικών αρχών. Κα-
τά κανόνα, οι εν λόγω εισηγήσεις περιλάμ-
βαναν μια ταξινόμηση των Σλαβομακεδόνων
ανάλογα με τη στάση τους επί Κατοχής, χον-
δρικές εκτιμήσεις των αντίστοιχων μεγεθών
και προτάσεις για την επιθυμητή μεταχεί-
ριση κάθε κατηγορίας. Το πιο συνηθισμένο
αναλυτικό σχήμα έπαιρνε τη μορφή τριχο-
τόμησης της επίμαχης πληθυσμιακής ομά-
δας με διάκριση ανάμεσα στον σκληρό «αν-
θελληνικό» πυρήνα της (που έπρεπε να εκ-
διωχθεί ή εξολοθρευθεί), τους «παραμείνα-
ντας Έλληνας» (που όχι μόνο δεν έπρεπε να
θιγούν αλλά ενδεχομένως και ν’ ανταμει-
φθούν) και τους λιγότερο εκτεθειμένους ή
«ρευστής συνειδήσεως» (στους οποίους επι-
φυλασσόταν κάποια ενδιάμεση μεταχείριση).
Σε κάθε περίπτωση, τα μέλη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
ταξινομούνταν στην ίδια ή και χειρότερη κα-
τηγορία με τους δωσίλογους οχρανίτες· ο
αριθμός δε των ατόμων που θα έπρεπε να εκ-
διωχθούν από τη χώρα (ή να απομακρυν-
θούν από τις παραμεθόριες γενέτειρές τους)
κυμαινόταν συνήθως, ανάλογα με τις εκτι-
μήσεις, μεταξύ 50.000 κι 70.000.106 Κάποιοι
από τους συντάκτες αυτών των εκθέσεων,
όπως ο νομάρχης Φλωρίνης Α. Μαυρίδης, θα
συνδυάσουν το αίτημα εκκαθάρισης του
«βουλγαρικού πληθυσμού» της περιφέρειάς
τους με την παράλληλη εξάλειψη του «καρ-
κινώματος» των Καυκάσιων προσφύγων, οι
φιλοεαμικές κοινότητες των οποίων «δεν εν-
νοούν να εγκλιματισθούν εις το ελληνικόν πνεύ-
μα».107
Η αντανάκλαση αυτής της ζύμωσης στην
επίσημη διοικητική πρακτική αποτελεί ένα
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
άλλο κεφάλαιο, μεγάλο μέρος του οποίου εξα-
κολουθεί να καλύπτεται μέχρι σήμερα με το
μανδύα του απορρήτου. Από τα διαθέσιμα
ντοκουμέντα που έχουν έρθει ως τώρα στο
φως, γνωρίζουμε ότι καταρτίστηκαν του-
λάχιστον τρεις επιτροπές για την ενδελεχή
μελέτη του «προβλήματος» και την υποβο-
λή συγκεκριμένων προτάσεων.
Η πρώτη επιτροπή συγκροτήθηκε τον Αύ-
γουστο του 1945 από την κυβέρνηση Βούλ-
γαρη κι αποτελούνταν από τρεις εθνικόφρο-
νες πρώην υπουργούς και βουλευτές της πε-
ριοχής (Φ. Δραγούμης, Γ. Μόδης, Δ. Ανδρε-
άδης). Από τα συμφραζόμενα της αλληλο-
γραφίας της με το υπουργείο Εξωτερικών
διαπιστώνουμε ότι αρχικός σκοπός ήταν η
συγκέντρωση στοιχείων για την αντιμετώ-
πιση ενδεχόμενης ερευνητικής αποστολής
του ΟΗΕ στην ελληνική Μακεδονία για τη
μεταχείριση των εκεί μειονοτήτων. Μετά από
επιτόπιες περιοδείες και μελέτη των υπηρε-
σιακών φακέλων των κατοχικής διοίκησης,
το κύριο προϊόν των εργασιών της υπήρξε,
ωστόσο, η λεπτομερής ταξινόμηση των «εθνι-
κών φρονημάτων» του πληθυσμού στους
«εμπερίστατους» νομούς Καστοριάς, Φλώρι-
νας και Πέλλας, με κατάρτιση και υποβολή
σχετικών στατιστικών πινάκων, εν όψει των
τελικών αποφάσεων σε κεντρικό επίπεδο.108
Η δεύτερη επιτροπή συγκροτήθηκε στις
25 Οκτωβρίου 1945 με κοινή απόφαση των
υπουργών Δικαιοσύνης, Εσωτερικών και
Στρατιωτικών, με αποκλειστικό σκοπό την
καταγραφή των «βουλγαροφρόνων» και «ρου-
μανοφρόνων» μειονοτικών της Βόρειας Ελ-
λάδας «βάσει ειδικών κριτηρίων δηλωτικών
Βουλγαρικής ή Ρουμανικής συνειδήσεως» και
τη διάκρισή τους σε δύο κατηγορίες βάσει
«επιβαρυντικών» ή «ελαφρυντικών» κριτη-
ρίων.109 Στην πράξη, η διεκπεραίωση της τα-
ξινόμησης ανατέθηκε σε τοπικές επιτροπές
υπό την προεδρία των κατά τόπους εισαγ-
γελέων πρωτοδικών, σε στενή συνεργασία
με τους αντίστοιχους νομάρχες, στρατιωτι-
κούς διοικητές κι επικεφαλής της Χωροφυ-
λακής.110 Το τελικό προϊόν, που παραδόθη-
κε στο υπουργείο Δημοσίας Τάξεως τον Ιού-
λιο του 1946 και διαβιβάστηκε εν συνεχεία
στο υπουργείο Εξωτερικών, χαρακτήριζε
103.379 κατοίκους δεκατριών νομών της Μα-
κεδονίας και της Δυτικής Θράκης «βουλγα-
ρόφρονες» – 104.698 βάσει «επιβαρυντικών»
και 8.681 βάσει «ελαφρυντικών» κριτηρίων.
Από «παρανόησιν του πνεύματος» της υπουρ-
γικής απόφασης, κάποιες επιτροπές, ωστό-
σο, συμπεριέλαβαν στην κατηγορία αυτή όχι
μόνο σλαβόφωνους Βορειελλαδίτες αλλά και
κάθε λογής άλλους δωσίλογους συνεργάτες
των Βουλγάρων (Αρμενίους, Παλαιοελλαδί-
τες, Μικρασιάτες κλπ.), εξ ου και ―σύμφω-
να με τον υπουργό Δημόσιας Τάξης Σπύρο
Θεοτόκη― ο πραγματικός αριθμός των
«βουλγαροφρόνων» θα έπρεπε να μειωθεί
«εις 100.000 περίπου άτομα δι’ ολόκληρον την
περιοχήν Μακεδονίας-Θράκης». Το αντί-
στροφο «πνεύμα επιεικείας», σε συνδυασμό με
την «αντίληψιν ότι θα έπρεπε να αποφευχθή
η δημιουργία ενδεχομένης ξένης μειονότητος»,
επικράτησε, αντίθετα, στην καταγραφή των
«ρουμανοφρόνων» Βλάχων, με αποτέλεσμα
τον υπερβολικό περιορισμό τους σε μόλις
2.207 στη Μακεδονία και 533 στη Θεσσα-
λία.111 Μια τρίτη επιτροπή συστήθηκε, τέ-
λος, για το ίδιο ζήτημα από τον στρατό, με
επικεφαλής τον Α’ υπαρχηγό ΓΕΣ, το ακρι-
βές περιεχόμενο των εργασιών της παραμε-
νει ωστόσο προς το παρόν αδιευκρίνιστο.112
Τελική κατάληξη αυτών των επεξεργα-
σιών υπήρξε, φυσικά, η υποβολή προτάσεων
για τη ριζική αντιμετώπιση της ανεπιθύμη-
της μειονοτικής παρουσίας. Με επιχείρημα
«τους εθνικούς κινδύνους, ους περικλείει η
ύπαρξις μιας τοιαύτης συμπαγούς μάζης Βουλ-
γαροφρόνων, ιδίως εις τας περιοχάς της Δυ-
τικής Μακεδονίας», ο υπουργός Δημοσίας
Τάξεως θα εισηγηθεί τον Ιούλιο του 1946
την επίσημη υποβολή στο Συνέδριο της Ει-
ρήνης ελληνικού αιτήματος για «το ζήτημα
της απομακρύνσεως (απελάσεως) των Βουλ-
γαροφρόνων τούτων εκ του Ελληνικού Εδά-
φους»· «μετά την πραγματοποίησιν της προ-
33
O Φίλιππος Δραγούμης, σκίτσο από τον
«Ριζοσπάστη», 14.11.1946.
108.
ΙΑΥΕ 1945/12 (αλληλογραφία
μελών της επιτροπής με το Υπ.Εξ.)·
ΑΦΔ/69/446-450 (στατιστικοί
πίνακες).
109.
ΑΦΔ/104/134, υπουργός Δημ.
Τάξεως Σπ. Θεοτόκης προς υπ.
Εξωτερικών, Εν Αθήναις 24.7.1946,
αρ.πρ. 115/10/26/78, Απόρρητον -
Επείγον - Επί αποδείξει.
110.
ΙΑΥΕ 1945/39.7, Δ. Βλαστάρης
προς διάφορες υπηρεσίες,
«Καταγραφή Βουλγαροφρόνων -
Ρουμανοφρόνων», Εν Αθήναις
21.12.1945, αρ.πρ. 115/10/26/39,
Κατεπείγουσα - Απόρρητος -
Εμπιστευτική.
111.
ΑΦΔ/104/134, Σπ. Θεοτόκης, ό.π.
(24.7.1946).
112.
Στο ίδιο, σ. 3.
Εικ. (αριστ.): Έκδοση της Κεντρικής
Επιτροπής των Πανδυτικομακεδονικών
Αγώνων «Παύλος Μελάς» (Βιβλιοθήκη της
Βουλής των Ελλήνων).
Εικ. (κάτω): Έκδοση του Γενικού Επιτελείου
Στρατού (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).
34
113.
Στο ίδιο, σ. 2-4.
114.
Στο ίδιο, σ. 3.
115.
Ιωάννης Σταθόπουλος - Βασίλειος
Βαρδάκης, Η ελληνική ιθαγένεια,
Αθήναι 1953, σ. 235.
116.
Υφυπουργείον Τύπου και
Πληροφοριών, Η εναντίον της
Ελλάδος κομμουνιστική επιβουλή,
Αθήναι 1947, σ. 158-60.
117.
Αναλυτικά για την επιτροπή:
Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Τα πρόσωπα
του Ιανού. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές
σχέσεις την περίοδο του ελληνικού
Εμφύλιου Πολέμου (1947-1949),
Πατάκης, Αθήνα 2007, σ. 55-95.
118.
Senate Committee on Foreign
Relations, American Foreign Policy.
Basic documents 1941-1949, Arno
Press, Ν. Υόρκη 1971, σ. 758.
Δίγλωσση προκήρυξη του ΑΦΖ (Αντιφασιστικό
Μέτωπο Γυναικών), της γυναικείας οργάνωσης του
ΝOΦ (ΑΣΚΙ).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
τεινομένης απελάσεως των εν λόγω Βουλγα-
ροφρόνων», διευκρινίζει, «θα ήτο δυνατόν να
επιτευχθή εις τα εδάφη ταύτα ο εποικισμός δε-
κάδων χιλιάδων ακτημόνων Ελλήνων».113 Η
επιτροπή του ΓΕΣ, από την πλευρά της, συ-
νέταξε και υπέβαλε στην κυβέρνηση ―«ως
πρώτον μέτρον»― ένα σχέδιο ψηφίσματος με
το οποίο οι «βουλγαρόφρονες» έχαναν την
ελληνική ιθαγένειά τους.114 Πρακτικότερο,
το υπουργείο Οικονομικών θα σπεύσει ήδη
από τον Ιούνιο του 1945 να διατάξει να τε-
θούν υπό μεσεγγύηση οι περιουσίες όσων
απέκτησαν στη διάρκεια της Κατοχής τη
βουλγαρική υπηκοότητα, αλλά και όσων εί-
χαν εφοδιαστεί με ταυτότητες μελών της
Βουλγαρικής Λέσχης· το μέτρο όμως ανα-
κλήθηκε εντός διμήνου, για λόγους που πα-
ραμένουν αδιευκρίνιστοι.115 Με υπόμνημά
του προς την ερευνητική επιτροπή του ΟΗΕ,
ο Έλληνας εκπρόσωπος εκεί Αλέξης Κύρου
θα θέσει επίσημα τον Μάρτιο του 1947 ζή-
τημα απαλλαγής της Ελλάδας από την «πλει-
ονότητα των Σλαυοφώνων» κατοίκων της,
διακηρύσσοντας ότι «η ριζική λύσις του προ-
βλήματος αυτού» συνιστά βασική προϋπόθε-
ση για την ειρήνευση της χώρας.116
Η ερευνητική επιτροπή του ΟΗΕ είχε συ-
σταθεί τον Δεκέμβριο του 1946 για να εξε-
τάσει τις καταγγελίες της ελληνικής κυ-
βέρνησης περί υπόθαλψης κι ενεργού υπο-
στήριξης του αντάρτικου από τους Βόρειους
γείτονες· στερούνταν, ως εκ τούτου, κάθε
αρμοδιότητας για τη λήψη (ή την εισήγη-
ση) ενός παρόμοιου εθνοκαθαρτήριου μέ-
τρου.117 Στην τελική έκθεσή της προς το Συμ-
βούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ (27.5.1947), η
φιλοαμερικανική πλειοψηφία της επιτροπής
δεν θα αποφύγει πάντως μια συνοπτική ανα-
φορά στο αντικείμενο – αν και στην αντίθε-
τη κατεύθυνση απ’ ό,τι θα επιθυμούσε η επί-
σημη Αθήνα: «Παρουσιάστηκαν αποδεικτικά
στοιχεία που στηρίζουν την κατηγορία ότι η
Ελλάδα ενέκρινε την καταδίωξη των σλαβο-
μακεδονικών μειονοτήτων της. Επιπλέον η
Επιτροπή άκουσε κάποιες μαρτυρικές κατα-
θέσεις ότι η σλαβική διάλεκτος που ομιλείται
από τους Σλαβομακεδόνες ―περίπου 85.000
πρόσωπα― δεν διδάσκεται στα σχολεία κι ότι
σε ορισμένες περιοχές η χρήση αυτής της δια-
λέκτου από Έλληνες πολίτες έχει κάποιες φο-
ρές απαγορευτεί. Η Επιτροπή είναι της γνώ-
μης ότι η μεταχείριση αυτή κατέληξε σε ανα-
ταραχή και δυσφορία εκ μέρους της σλαβικής
μειονότητας της Βόρειας Ελλάδας, παρείχε δε
γόνιμο έδαφος για αποσχιστικά κινήματα».118
7. Το ΝΟΦ
Άμεσο προϊόν και ταυτόχρονα νομιμοποιη-
τικό επιχείρημα της «εθνικόφρονος» τρομο-
κρατίας υπήρξε η δράση των Σλαβομακεδό-
νων «αυτονομιστών» του ΝΟΦ (Народно
Ослободителен Фронт, Λαϊκό Απελευθερωτι-
κό Μέτωπο). Η οργάνωση συγκροτήθηκε
στις 23 Απριλίου 1945 από φυγάδες στη γι-
ουγκοσλαβική Μακεδονία, πρώην στελέχη
του ΚΚΕ και του ΣΝΟΦ που επηρεάζονταν
από το τιτοϊκό κίνημα κι είχαν έρθει σε ρή-
ξη με την ηγεσία του κόμματος, τόσο στο
Μακεδονικό όσο και σε ευρύτερα πολιτικά
ζητήματα (όπως η μετριοπαθής στάση του
ΕΑΜ απέναντι στους Άγγλους). Ο αρχικός
πυρήνας της προήλθε από την Πολιτική Επι-
τροπή των Μακεδόνων υπό την Ελλάδα, που
είχε συσταθεί στο Μοναστήρι τον Νοέμβριο
του 1944 μετά τη φυγή των μακεδονικών
ταγμάτων του ΕΛΑΣ στη Γιουγκοσλαβία,
και από μια Μυστική Απελευθερωτική Μα-
κεδονική Οργάνωση (ΤΟΜΟ), που συστή-
θηκε σε συνθήκες βαθιάς παρανομίας από
Σλαβομακεδόνες κομμουνιστές στην περιο-
χή της Έδεσσας πριν από τη Βάρκιζα. 119
Γραμματέας του εξαμελούς καθοδηγητικού
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
οργάνου εξελέγη ο δικηγόρος Πασχάλης Μη-
τρόπουλος (Πασκάλ Μητρόφσκι) από το Άρ-
γος Ορεστικό, πρώην γραμματέας του ΣΝΟΦ
Καστοριάς. Μαζί με το ΝΟΦ συγκροτήθη-
καν και οι μαζικές οργανώσεις του στο χώ-
ρο των γυναικών και της νεολαίας, το Αντι-
φασιστικό Μέτωπο Γυναικών (Антифашис-
тички Фронт иа Жените ή ΑΦΖ) και η Λαϊκή
Απελευθερωτική Ένωση Νεολαίας (Народно-
Ослободителен Младински Соjуз ή ΝΟΜΣ).
Η ιδρυτική διακήρυξη του ΝΟΦ δεν έχει
διασωθεί. Οι βασικές προγραμματικές του
θέσεις κατά την πρώτη περίοδο της ύπαρξής
του, μέχρι δηλαδή την υπαγωγή του στον
έλεγχο του ΚΚΕ και του ΔΣΕ το φθινόπω-
ρο του 1946, αποτυπώνονται ωστόσο ―όχι
χωρίς κάποιες οφθαλμοφανείς αντιφάσεις―
στο προπαγανδιστικό υλικό που συνόδευσε
την οικοδόμηση του οργανωτικού του δι-
κτύου στο εσωτερικό της ελληνικής Μακε-
δονίας. Το πρώτο (δίγλωσσο) έντυπο της ορ-
γάνωσης, το καλοκαίρι του 1945, διακη-
ρύσσει πως «θ’ αγωνισθή για την αδελφότητα
του Ελληνικού και Μακεδονικού λαού, για την
εξόντωση του φασισμού και των αρχηγών του:
Γκλίξμπουργκ, Στρατιωτικός σύνδεσμος, Βούλ-
γαρης κλπ, […] για την δημιουργία της αλη-
θινής Λαϊκής Δημοκρατίας, όπου όλες οι εθνό-
τητες θα έχουν πλήρη ισότητα»· εμφανής είναι
ταυτόχρονα η προβολή του Τίτο και της γι-
ουγκοσλαβικής πολιτικής, μαζί με την κα-
ταγγελία της υπερεθνικής συνεργασίας των
ντόπιων αντιδραστικών – «Ελλήνων και
Βουλγάρων» (στην ελληνόγλωσση βερσιόν
του άρθρου) ή «Ελλήνων και Μακεδόνων
φασιστών» (στη σλαβομακεδονική εκδοχή
του).120 Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται
και οι χειρόγραφες ή πολυγραφημένες προ-
κηρύξεις της ΝΟΜΣ που μάζεψε ο Φίλιππος
Δραγούμης το φθινόπωρο του 1945 στην
Έδεσσα: επαγγελία της «Λαϊκής Δημοκρα-
τίας» μέσα από τους κοινούς αγώνες «Ελ-
λήνων» και «Μακεδόνων» και ταυτόχρονη
διεκδίκηση είτε της «ισοτιμίας» είτε της «αυ-
τοδιάθεσης» των Σλαβομακεδόνων.121 Σύμ-
φωνα πάλι με βασικό κείμενο των αρχών του
1946, «το ΝΟΦ συγκεντρώνει γύρω του όλα τα
δημοκρατικά, αντιφασιστικά στοιχεία χωρίς
διάκριση εθνότητας, πίστης ή κομματικής έντα-
ξης», «υπερασπίζεται τα συμφέροντα των πλα-
τιών λαϊκών μαζών και αγωνίζεται για τη συ-
ντριβή του φασισμού στη Μακεδονία του Αι-
γαίου»· ταυτόχρονα, ωστόσο, το ίδιο ντο-
κουμέντο διακηρύσσει πως «ο μακεδονικός
λαός έχει δικαίωμα», το οποίο και «διεκδικεί
με το όπλο στο χέρι», «να ενωθεί με τη μήτρα
του, με το δικό του Πεδεμόντιο, τη Μακεδονία
του Βαρδάρη».122 Δίπλα σ’ αυτές τις συγκα-
35
λυμμένες ή απροκάλυπτες αλυτρωτικές δια-
κηρύξεις, η προπαγάνδα του ΝΟΦ θα επι-
δοθεί στην καταγγελία των «αυτονομιστών»
(δηλαδή των οπαδών μιας Μακεδονίας ανε-
ξάρτητης τόσο από την Ελλάδα όσο κι από τη
Γιουγκοσλαβία) ως οργάνων της Ιντέλιτζενς
Σέρβις και «της μακεδονικής αντίδρασης, που
επιδιώκει να διασπάση την ενότητα των λαών
της Γιουγκοσλαβίας». Αποκαλυπτική για τις
πολιτικές εξαρτήσεις του πρώιμου ΝΟΦ εί-
ναι επίσης η ένταξη μελών και στελεχών του
στο γιουγκοσλαβικό ΚΚ Μακεδονίας.
Από οργανωτική άποψη, το ΝΟΦ κατά-
φερε τελικά να συσπειρώσει ένα αξιόλογο
τμήμα του σλαβόφωνου πληθυσμού της κε- Καταστατικό του ΝOΦ (Αρχείο Τάσου
ντροδυτικής ελληνικής Μακεδονίας. Από τη Κωστόπουλου).
μελέτη του άφθονου αρχειακού υλικού της
περιόδου που έχει εκδοθεί στην ΠΓΔΜ, δια-
πιστώνουμε, ωστόσο, ότι κατά το πρώτο εξά-
μηνο της ύπαρξής του η παρουσία του ΝΟΦ
στην περιοχή περιοριζόταν σε σποραδικές
επισκέψεις κάποιων στελεχών ή ανταρτοο-
μάδων του από τη Γιουγκοσλαβία και στη
συγκρότηση τοπικών ολιγομελών καθοδη-
γητικών οργάνων, που λειτουργούσαν σε
συνθήκες βαθιάς παρανομίας· η ουσιαστική
οργανωτική ανάπτυξή του ξεκινά μόλις τον
Νοέμβριο του 1945, ως αποτέλεσμα προφα-
νώς της σχετικής φιλελευθεροποίησης που
επέφερε ο σχηματισμός της κυβέρνησης Σο-
φούλη αλλά και της σταδιακής βελτίωσης
των σχέσεων της οργάνωσης με το ΚΚΕ.123
Τον Φεβρουάριο του 1946, στο Μέτωπο και
τις μαζικές του οργανώσεις ήταν ενταγμέ-
νοι πάνω από 11.100 κάτοικοι των νομών 119.
Για την Πολιτική Επιτροπή:
Φλώρινας, Καστοριάς, Πέλλας, Ημαθίας και Андоновски 1968, σ. 202-204, και
Κοζάνης· το ένα τρίτο τους είχε στρατολο- Егеjска…, ό.π. (1971), σ. 268-269· για
την ΤΟΜΟ: Ристо Кирjазовски,
γηθεί στην πόλη της Έδεσσας, στην περι- Народно-Ослободителниот Фронт и
φέρεια της οποίας εντοπίζονταν συνολικά другите организации на Македонците
τα 3/4 των μελών της οργάνωσης.124 Μια πιο од Егеjска Македониjа (1945-1949),
Култура, Σκόπια 1985, σ. 101-105.
ισορροπημένη γεωγραφικά διάταξη της ίδιων
120.
οργανώσεων εμφανίζεται τον Μάιο του 1947, Εφ. Δελτίο - Билтен, 1, 17.7.1945.
έξι μήνες μετά την «ενοποίηση» των δυνά- 121.
ΑΦΔ/104/55-57· πρβλ. Φ.
μεων του ΝΟΦ με το ΚΚΕ: 16.349 μέλη, εκ Δραγούμης, «Ενωμένη Ομόσπονδη
των οποίων 5.515 στην περιφέρεια Έδεσσας, Μακεδονία», Εμπρός, 24.1.1946.
4.587 στην περιφέρεια Καστοριάς, 4.004 στην 122.
Егеjска Македониjа во НОБ. 1946,
περιφέρεια Φλώρινας, 1.401 στην περιφέ- Σκόπια 1976, σ. 189.
ρεια Γιαννιτσών-Γουμένισσας και 1.044 στην 123.
Егеjска Македониjа во НОБ. 1945,
περιφέρεια Νάουσας.125 Σκόπια 1973, κι Егеjска Македониjа
Στην Ανατολική Μακεδονία, οι αντίστοι- во НОБ. 1946, Σκόπια 1976, ιδίως σ.
92.
χες προσπάθειες του ΝΟΦ θα συναντήσουν
σοβαρά εμπόδια εξαιτίας της εθνολογικής 124.
Οργανωτικές καταστάσεις ανά
σύνθεσης του πληθυσμού, του «ακραίου συ- χωριό (9.2.46), σε Егеjска…, ό.π.
(1976), σ. 97-106.
ντηρητισμού» ενός μέρους του εναπομείνα-
ντος εκεί σλαβόφωνου πληθυσμού και της 125.
Έκθεση του Μιχ. Κεραμιτζήεφ
προχωρημένης αφομοίωσης ενός άλλου τμή- στο «Παν-Νοφίτικο Αχτίφ» της
20.5.1947, παρατίθεται σε Егеjска
ματός του στην ελληνική πλειοψηφία. Με- Македониjа во НОБ. 1947, Σκόπια
τά από περιοδεία του στο νομό Σερρών, ένα 1980, σ. 162.
36
O Γκεόργκι Δημητρόφ υπογράφει το νέο Σύνταγμα
της χώρας τον Δεκέμβριο του 1947 («Socialist
Bulgaria15 years of development, 1944-1955»,
Σόφια 1959).
126.
Егеjска…, ό.π. (1973), σ. 229.
127.
Р. Кирjазовски, НОФ и другите…,
ό.π., σ. 113-115· Егеjска..., ό.π., σ.
233, 282, 402.
128.
Егеjска…, ό.π. (1976), σ. 130. Βλ.
επίσης τις λίστες «οργανωτικών
καθηκόντων» του ΝΟΦ (Σεπτ. 1945)
σε Егеjска…, ό.π. (1973), σ. 302-305.
O Λευτέρης Μαυροειδής μιλά στη Βουλγαρία για
την Ελλάδα και τον Δημοκρατικό Στρατό, 8
Ιανουαρίου 1948 (Φ.Α. ΑΣΚΙ).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
ηγετικό στέλεχος της οργάνωσης εκτιμά πως
περίπου το ένα τρίτο των Σλαβομακεδόνων
της περιοχής «έχει εξελληνιστεί και με μεγά-
λο φανατισμό υποστηρίζει πολιτικά την άκρα
Αριστερά ή την άκρα Δεξιά, εθνικά όμως πάλι
τον ελληνισμό»· οι δε υπόλοιποι «κρατούν στά-
ση ουδετερότητας κι αδιαφορίας από πολιτι-
κοϊδεολογικής πλευράς», την οποία ο ίδιος
αποδίδει στα «ποικίλα προνόμια» που τους εί-
χαν παραχωρήσει οι βουλγαρικές κατοχικές
αρχές και στην απουσία οποιασδήποτε επα-
φής τους με τη (σλαβο)μακεδονική εθνική
ιδεολογία.126 Μαρτυρείται επίσης η παρου-
σία κάποιων σλαβόφωνων ανταρτοομάδων
επανδρωμένων από πρόσφυγες στο Πετρίτσι,
οι οποίες υποστηρίζονται από κύκλους του
ΚΚ Βουλγαρίας, διατηρούν επαφές με συ-
γκεκριμένες τοπικές οργανώσεις του ΚΚΕ
και προπαγανδίζουν την ιδέα μιας ανεξάρ-
τητης, ενιαίας Μακεδονίας.127 Μοναδική επι-
τυχία του ΝΟΦ θα είναι έτσι η δημιουργία ορ-
γανώσεών του σε έναν περιορισμένο αριθμό
σλαβομακεδονικών χωριών του Μενοικίου
όρους, τα οποία θεωρούνταν «αρκετά προο-
δευτικά» για τα δεδομένα της περιοχής.
Στο επίπεδο της τακτικής, το ΝΟΦ ακο-
λούθησε μια πολιτική που δεν απέκλινε ιδι-
αίτερα από αυτήν του ΚΚΕ: έμφαση στην πο-
λιτική δουλειά, την ανασύνταξη των τοπι-
κών οργανώσεων και την ανάπτυξη μαζικού
κινήματος· όσον αφορά δε την αντιφασιστι-
κή πάλη, πριμοδότηση της «μαζικής λαϊκής
αυτοάμυνας» κι όχι της άμεσης προσφυγής
στα όπλα. Έτσι, μέσα στο 1945 σημειώνο-
νται ελάχιστα ένοπλα χτυπήματα, στα όρια
των προσωπικών αντεκδικήσεων. Μονάχα
την άνοιξη του 1946 οι ανταρτοομάδες του θα
υπερβούν το επίπεδο της ένοπλης προπα-
γάνδας και θα εξελιχθούν σε καθαρά στρα-
τιωτικούς σχηματισμούς. Από το διαθέσιμο
μάλιστα αρχειακό υλικό διαπιστώνουμε πως
αυτή η εξέλιξη σε μεγάλο βαθμό ακολουθεί
(και αντιγράφει) τις επιλογές του ΚΚΕ για
σταδιακή κλιμάκωση των μορφών πάλης.128
Η στάση του ΚΚΕ απέναντι στο ΝΟΦ θα
εξαρτηθεί, την ίδια περίοδο, σε μεγάλο βαθ-
μό από τις εκτιμήσεις της ηγεσίας του για
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
την πιθανότητα ειρηνικής διεξόδου από την
κρίση. Έτσι, κατά το μεγαλύτερο μέρος του
1945, οι Έλληνες κομμουνιστές καταγγέλ-
λουν έτσι τη δραστηριότητα των «αυτονομι-
στών» ως «τυχοδιωκτισμό» που θέτει σε κίν-
δυνο την επιβίωση ολόκληρου του αριστερού
και προοδευτικού κινήματος στις σλαβόφω-
νες περιοχές· εξ ου και οι αρχικές εκτιμήσεις
κάποιων στελεχών του ΝΟΦ ότι το ΚΚΕ, με
την επιρροή του σε μια μεγάλη μερίδα των
Σλαβομακεδόνων, αποτελεί «το μεγαλύτερο
αντίπαλο» για το δικό τους κίνημα, καθώς
«επιφέρει πλήγματα από τα μέσα».129 Μια κά-
ποια όσμωση στη βάση των σλαβόφωνων κοι-
νοτήτων είναι βέβαια κάτι παραπάνω από
υπαρκτή, στη βάση συγγενικών δικτύων ή
προϋπαρχόντων συντροφικών δεσμών, αν
και συνήθως παίρνει τη μορφή πίεσης των
«μετριοπαθών» προς τους νοφίτες για αυτο-
συγκράτηση. Υπάρχουν άλλωστε και ακραία
στελέχη του ΝΟΦ, όπως ο Βαγγέλ Αγιά-
νοφσκι-Ότσε, που ακόμη και στις αρχές του
1946 κηρύττουν ότι το Μέτωπο δεν πρέπει
να έχει καμιά απολύτως σχέση με το ΚΚΕ,
αλλά «να απομακρύνει με κάθε τρόπο κάθε ελ-
ληνική οργάνωση από τη Μακεδονία του Αι-
γαίου» και να στρατολογήσει τους ντόπιους
Έλληνες στις γραμμές του σαν μειονότητα,
«δεδομένου ότι ζουν στη δική μας επικρά-
τεια».130
Η σταδιακή διολίσθηση του ΚΚΕ προς την
επανάληψη του ένοπλου αγώνα θα σημάνει,
ωστόσο, και τη ριζική επανεκτίμηση των
σχέσεών του με τους εγχώριους οπαδούς της
τιτοϊκής γραμμής. Σε εσωκομματική ομιλία
του στη Θεσσαλονίκη στα τέλη Δεκεμβρίου
του 1945, ο Ζαχαριάδης εκτιμά πλέον ότι το
ΝΟΦ δεν είναι παρά μια «αντιφασιστική δη-
μοκρατική οργάνωση» της Βόρειας Ελλάδας,
διακριτή από τους επάρατους αυτονομιστές
και δυνάμει συνοδοιπόρος στον αγώνα «για
το ψωμί, για την ελευθερία, για τη νέα ελληνική
λαϊκή δημοκρατία». Παρά τις αντιδράσεις κά-
ποιων τοπικών στελεχών του κόμματος, ιδι-
αίτερα στην περιοχή της Καστοριάς, η στα-
διακή προσέγγιση και συνεργασία των δύο
συλλογικοτήτων καθίσταται ορατή ήδη από
τις αρχές του 1946, με την από κοινού κι-
νητοποίηση των μηχανισμών τους για την
επιτυχία μαζικών εκδηλώσεων κατά της κρα-
τικής τρομοκρατίας σε πόλεις και χωριά και
την (αμυντική κατ’ αρχάς) σύμπραξη των
ανταρτοομάδων τους στο πεδίο της μάχης.
Θα ακολουθήσουν, τον Μάιο του 1946, οι
πρώτες μυστικές διαπραγματεύσεις μεταξύ
των δύο ηγεσιών και, το καλοκαίρι, αντί-
στοιχες ζυμώσεις μεταξύ τοπικών καθοδη-
γητικών οργάνων για το συντονισμό της ένο-
37
πλης δράσης. Το κυριότερο σημείο τριβής σε 129.
Егеjска…, ό.π. (1973), σ. 55.
αυτές τις συζητήσεις αφορά την ύπαρξη ―ή 130.
Егеjска…, ό.π. (1976), σ. 106.
όχι― αυτοτελών στρατιωτικών σχηματι-
σμών του ΝΟΦ και τη σύσταση κοινού επι-
τελείου με ποσοστώσεις σε εθνοτική βάση·
αλλού (όπως στο Πάικο) επικρατεί η γραμ-
μή του ΚΚΕ για ενιαίες μονάδες και καθο-
δήγηση, ενώ αλλού (όπως στη Φλώρινα) οι
αντιθέσεις παραμένουν αγεφύρωτες επί μή-
νες.
Η κλιμάκωση της ένοπλης δράσης, με την
ενοποίηση των διάσπαρτων ένοπλων ομά-
δων των καταδιωκόμενων κομμουνιστών
στον ενιαίο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας
(ΔΣΕ) τον Οκτώβριο του 1946, θα επιβάλει
τελικά την ενοποίηση των δυνάμεων του
ΚΚΕ και του ΝΟΦ στη βάση κεντρικής συμ-
φωνίας που έκλεισε στις 14 Οκτωβρίου 1946
στο Βελιγράδι μεταξύ ΚΚΕ (Γιάννης Ιωαν-
νίδης) και ΚΚΜ (Ιβάν Καραϊβάνοφ), με τη
μεσολάβηση του Γιουγκοσλάβου υπουργού
Εσωτερικών Αλεξάνταρ Ράνκοβιτς. Οι όροι
αυτής της συμφωνίας εξειδικεύτηκαν έναν
μήνα αργότερα μεταξύ Πασκάλ Μητρόφσκι
και Μάρκου Βαφειάδη και συνιστούσαν ου-
σιαστικά την πλήρη υπαγωγή του ΝΟΦ στον
έλεγχο του ΚΚΕ, με αντίτιμο το κοπτάρισμα
κάποιων στελεχών του στα ηγετικά κλιμά-
κια του ΔΣΕ, στο ΜΓ του ΚΚΕ και στο ΠΣ
της ΕΠΟΝ. Οι ανταρτοομάδες του ΝΟΦ
απορροφήθηκαν από τον ΔΣΕ, η ΝΟΜΣ δια-
λύθηκε και τα μέλη της ενσωματώθηκαν
στην ΕΠΟΝ, τα δε μέλη του ΚΚΜ πέρασαν
αυτόματα στις αντίστοιχες τοπικές οργανώ-
Συγκέντρωση στελεχών του ΝOΜΣ Καστοριάς στο
σεις του ΚΚΕ ή του ΑΚΕ· η εξέλιξη των κα- χωριό Χάλαρα [Ποσδίβιστα], λίγο πριν από την
τώτερων πολιτικών και στρατιωτικών στε- απορρόφηση της οργάνωσης στην ΕΠOΝ, το1947
λεχών του ΝΟΦ στις γραμμές του αντάρτι- (Лазо Поп-Jаневски, Костурското село
κου θα γινόταν με βάση τις ατομικές ικανό- Д’мбени, Σκόπια 1996).
38
Το βιβλίο βασίζεται ως επί το πλείστον σε ρεπορτάζ
που έκανε τον Μάιο-Ιούνιο του 1946 ο Δώρος
Πεφάνης για λογαριασμό της εφημερίδα
«Eλληνικό Αίμα» (Βιβλιοθήκη της Βουλής των
Ελλήνων).
131.
Σπυρίδων Σφέτας, Όψεις του
μακεδονικού ζητήματος στον 20ό
αιώνα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σ.
166-170· Р. Кирjазовски, НОФ и
другите…, ό.π., σ. 156-165, και 1995,
σ. 11-32· Andrew Rossos,
“Incompatible Allies: Greek
Communism and Macedonian
Nationalism in the Civil War in
Greece, 1943-1949”, The Journal of
Modern History, τ. 69, Μαρτ. 1997,
σ. 58-62.
132.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/415-φ. 23/8/88, Κ.Ο.
Καστοριάς, «Έκθεση πάνω στην
οργανωτική κατάσταση της Κ.Ο.Κ.
και του Νομού γενικά», 15.1.1947.
133.
Ристо Кирjазовски, Македонците и
односите на КПJ и КПГ (1945-1949),
Култура, Σκόπια 1995, σ. 27-28.
134.
Evangelos Kofos, The impact of
the Macedonian question on civil
conflict in Greece (1943-1949),
Αθήνα 1989, σ. 19-20.
135.
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/408-φ. 23/1/170, Λ.
Στρίγκος προς ΠΓ, Θεσσαλονίκη
14.2.1947.
136.
Р. Кирjазовски, НОФ и другите…,
ό.π., σ. 183-184· Егеjска…, ό.π.
(1980), σ. 149-177.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
τητές τους, χωρίς οποιαδήποτε ποσόστωση.
Το νέο, τέλος, καθοδηγητικό όργανο του
ΝΟΦ, το Κεντρικό Συμβούλιο, θα λογοδο-
τούσε στο εξής στο Μακεδονικό Γραφείο του
ΚΚΕ.131
Για το ΚΚΕ, οι συμφωνίες του Οκτωβρί-
ου-Νοεμβρίου 1946 αποτελούσαν όρο sine
qua non για την ανάπτυξη του ΔΣΕ στις σλα-
βόφωνες παραμεθόριες περιοχές. Ακόμη και
τα πιο επικριτικά προς το ΝΟΦ τοπικά στε-
λέχη του παραδέχονται π.χ. στις αναμνήσεις
τους ότι, πριν από την ενοποίηση, οι δικές
τους ανταρτοομάδες υπολείπονταν αισθητά
σε αριθμούς απέναντι στους νοφίτες. Ακό-
μη πιο εύγλωττη είναι, ωστόσο, μια λίγο με-
ταγενέστερη έκθεση της ΚΟ Καστοριάς, από
την οποία πληροφορούμαστε ότι, από το κα-
λοκαίρι του 1946 και μετά, «η μόνη οργάνω-
ση που διατηρούσε επαφή μέσα στα Σλαβομα-
κεδονοχώρια ήταν το ΝΟΦ», ενώ οι οργανώ-
σεις του ΚΚΕ σε πόλεις και χωριά είχαν ολο-
κληρωτικά αποδιαρθρωθεί· μετά τον Δε-
κέμβριο του 1946, αντίθετα, οι κομματικές
οργανώσεις ανασυγκροτήθηκαν, η ΕΠΟΝ
αναζωογονήθηκε και η καθοριστική συμβο-
λή της «ενότητας μεταξύ Σλαβομακεδόνων και
Ελλήνων» στην «ανάπτυξη του κινήματος»
αναγνωρίζεται ρητά.132 Για το ΝΟΦ, από την
άλλη, η υπαγωγή σ’ αυτή τη μάλλον λεόντια
συμμαχία υπαγορεύθηκε πιθανότατα από
την ανάγκη για άρση της απομόνωσής του
κι επικοινωνία του με τον ευρύτερο προο-
δευτικό πληθυσμό της ελληνικής Μακεδο-
νίας, ενδεχομένως και από πιέσεις της οργα-
νωμένης βάσης του· σ’ έναν βαθμό, όμως,
επιβλήθηκε στην ηγεσία του (και στην ηγε-
σία του ΚΚΜ) από τις κεντρικές επιλογές
της τιτοϊκής ηγεσίας για στήριξη του πα-
νελλαδικού ΔΣΕ κι όχι ενός χαμένου από χέ-
ρι περιφερειακού αποσχιστικού μικροα-
ντάρτικου. Σύμφωνα με γιουγκοσλαβικές
πηγές, η σχετική απόφαση ―όσον αφορά τα
βασικά σημεία της τελικής συμφωνίας― πάρ-
θηκε σε κοινή σύσκεψη των Τίτο και Ράν-
κοβιτς με στελέχη του ΚΚΜ και τον γραμ-
ματέα του ΝΟΦ στο Βελιγράδι, στα τέλη Αυ-
γούστου.133 Η δημοσιευμένη αλληλογραφία
του ίδιου του Τίτο με τον επικεφαλής του
ΚΚΜ Λαζάρ Κολίσεφσκι το φθινόπωρο του
1946, λίγο πριν από την υπογραφή των επί-
μαχων συμφωνιών, είναι άλλωστε κάτι πα-
ραπάνω από αποκαλυπτική για το συσχετι-
σμό δυνάμεων που καθόρισε το περιεχόμε-
νό τους.134
8. Το Μακεδονικό του ΔΣΕ
Η μακεδονική πολιτική του δεύτερου αντάρ-
τικου κινήθηκε σε τρία παράλληλα επίπεδα,
σαφώς αλληλοεπηρεαζόμενα αλλά συνάμα
διακριτά μεταξύ τους. Το πρώτο είναι οι δια-
δοχικές οργανωτικές αλλαγές που επήλθαν
στα ηγετικά κλιμάκια του ΝΟΦ μεταξύ 1947
και 1949, με τελικό αποτέλεσμα την απομά-
κρυνση των τιτοϊκών στελεχών και τον ολο-
κληρωτικό έλεγχο της οργάνωσης από την
ηγετική ομάδα του ΚΚΕ. Το δεύτερο επίπε-
δο, άμεσα συνδεδεμένο με το πρώτο, αφορά
τις στρατηγικές επιλογές και διακηρύξεις
της ζαχαριαδικής ηγεσίας σχετικά με τη μορ-
φή που θα έπαιρνε η επίλυση του μακεδονι-
κού ζητήματος μετά τη νίκη του ΔΣΕ. Τέ-
λος, το τρίτο επίπεδο περιλαμβάνει τα υλικά
μέτρα με τα οποία επιχειρήθηκε να υλοποι-
ηθούν (στις συγκεκριμένες συνθήκες του
περικυκλωμένου και εμπόλεμου «κράτους»
του Γράμμου, των Πρεσπών και του Βίτσι)
οι κομμουνιστικές επαγγελίες για έμπρακτο
σεβασμό των μειονοτικών δικαιωμάτων των
Σλαβομακεδόνων.
Η σαλαμοποίηση και ανασύνθεση της ηγε-
τικής ομάδας του ΝΟΦ υπήρξε μια διαδικα-
σία σταδιακή, που καθορίστηκε κυρίως από
δύο παράγοντες. Ο πρώτος ήταν η στρατη-
γική επιλογή της ζαχαριαδικής ηγεσίας να
ελέγξει οργανωτικά την καθοδήγηση των
Σλαβομακεδόνων, έτσι ώστε να «αποκλείσει
τον κίνδυνο υποτροπιασμού» των κρίσεων που
σημάδεψαν τη σλαβομακεδονική πολιτική
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 39

του ΕΑΜ.135 Ο δεύτερος ―και σημαντικό-

τερος― παράγοντας υπήρξε η έντονη φρα-
ξιονιστική διαμάχη στο εσωτερικό της ιστο-
ρικής ηγεσίας του ΝΟΦ γύρω από τον απώ-
τατο στρατηγικό στόχο του κινήματος: αυ-
τοδιάθεση ή ισοτιμία; Η προγραμματική αυ-
τή αντίθεση συνδεόταν, ωστόσο, με ένα ευ-
ρύτερο πλέγμα αντιλήψεων, κληρονομημέ-
νων σε μεγάλο βαθμό από τις εμφύλιες συ-
γκρούσεις των αρχών του αιώνα γύρω από
την ίδια τη σλαβομακεδονική (εθνική ή εθνο-
τική) ταυτότητα. Η θέση των «γρεκομάνων»
στην οργάνωση αποτέλεσε ένα σημείο υπό-
γειων τριβών, τόσο ανάμεσα στις καθοδη-
γήσεις του ΚΚΕ και του ΝΟΦ όσο και στο
εσωτερικό της τελευταίας.
Μια πρώτη αντιπαράθεση σημειώθηκε στο
«Παν-Νοφίτικο Αχτίφ» που συνήλθε στις 20
Μαΐου 1947 στο Καϊμακτσαλάν υπό την προ-
εδρία του στελέχους του ΚΚΕ Γιώργου Ερυ-
θριάδη. Οι αντιπρόσωποι του ΝΟΦ απέ-
κρουσαν με επιτυχία τις προτάσεις να κα-
θοδηγούνται όχι απευθείας από το ΚΚΕ αλ- δούς του Κάλτσεφ» (βουλγαρόφιλους τουτέ- Στελέχη του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας το
λά από το (υφιστάμενό του) ΑΚΕ, αλλαγή στιν δωσιλόγους), είχε ταχθεί ανοιχτά κατά 1945 στα γραφεία του κόμματος στη Θεσσαλονίκη.
που θα υποβίβαζε ακόμη περισσότερο το του ΔΣΕ και του ΝΟΦ· ένα 20% ήταν «πα- Πρόταση του ΚΚΕ το 1947 ήταν το ΝOΦ να
καθοδηγείται από το ΑΚΕ. Καθιστοί στην πρώτη
status της οργάνωσης στο εσωτερικό του κι- θητικοί», ενώ 30% «συμπαθούν πολύ το κί-
σειρά από αριστερά Ιντζεσίλογλου, Μήτσος
νήματος. Ένα δεύτερο αίτημά τους αφο- νημα, το ΝΟΦ, τον ελληνικό λαό» και μετεί- Παπαδημήτρης Κώστας Γαβριηλίδης, Καλατζής
ρούσε την αποτροπή της σύστασης οργανώ- χαν τρόπον τινά στον αγώνα «αλλά δεν είναι και Τερζόπουλος (Νίτσα Γαβριηλίδου, «O πατέρας
σεων του ΕΑΜ, αντικειμενικά ανταγωνι- επαναστάτες μέχρι τέλους»· το 40% τέλος, απο- μου Κώστας Γαβριηλίδης, Εντός, χ.χ.).
στικών προς αυτές του ΝΟΦ, στα σλαβό- τελούμενο κυρίως από χωρικούς (37%) και
φωνα χωριά· ο Ερυθριάδης δέχθηκε τελικά δευτερευόντως από εργάτες (3%), συνιστούσε
η παρουσία του ΕΑΜ να περιοριστεί στα με- την «αγωνιστική πρωτοπορία» της μειονό-
γάλα χωριά κι εκεί όπου το ΝΟΦ δεν ήταν τητας.136 Τελικά, το αίτημα για ένταξη των Αξιωματικοί του Εθνικού Στρατού κοιτούν
σλαβόγλωσσα συνθήματα του ΔΣΕ «Ζήτω ο
σε θέση να ελέγξει την κατάσταση. Επί της «γρεκομάνων» στο ΝΟΦ θα υλοποιούνταν
στρατηγός Μάρκος και ο Δημοκρατικός Στρατός».
ουσίας, η όλη διαφορά αφορούσε την αντι- από την καθοδήγηση του ΚΚΕ, με τρόπο Αξιωματικοί του Εθνικού Στρατού (Β. Καρδάσης -
μετώπιση των «γρεκομάνων», της ελληνό- όμως πολύ διαφορετικό απ’ ό,τι θα φαντά- Α. Ψαρομηλίγκος (επιμ.), «Εμφύλιος πόλεμος. 60
φρονος δηλαδή μειοψηφίας στο εσωτερικό ζονταν οι εμπνευστές του. χρόνια από τη λήξη του», Ελευθεροτυπία, Αθήνα
της μειονότητας, που ιστορικά θεωρούνταν Στις 13 Ιανουαρίου 1948 συνήλθε στο Μο- 2009).
ταυτισμένη με το ελληνικό κράτος αλλά στη
διάρκεια της Κατοχής είχε διχαστεί μεταξύ
δωσιλογισμού και Αντίστασης. Στην εισή-
γησή του προς το Αχτίφ, ο νέος γραμματέας
του ΝΟΦ Μιχαήλ Κεραμιτζήεφ προέβη στην
εκτίμηση ότι «το 85% του σλαβομακεδονικού
λαού έχει ξεκαθαρίσει την εθνική του συνεί-
δηση» και «πιστεύουν ότι είναι Μακεδόνες
(Σλάβοι)», οι δε γρεκομάνοι έχουν περιορι-
στεί από ένα προπολεμικό 20% σε μόλις 10%
της μειονότητας, εκ των οποίων οι μισοί «εξα-
κολουθούν να είναι χαφιέδες» ενώ οι υπόλοι-
ποι έχουν εξελιχθεί σε αντιφασίστες· υπο-
στήριξε δε τη συμμετοχή των τελευταίων
στην οργάνωση, ζητώντας επ’ αυτού τη βοή-
θεια του ΚΚΕ. Όσον αφορά την πολιτική
στάση των σλαβόφωνων Μακεδόνων απέ-
ναντι στο αντάρτικο, η ίδια εισήγηση εκτι-
μούσε ότι ένα 10% της μειονότητας, αποτε-
λούμενο από «γρεκομάνους» και «πρώην οπα-
40
Το τεύχος του «Δημοκρατικού Στρατού» με άρθρο
του Παντελή Βαϊνά, όπου και αναπτύσσεται η θέση
περί «ισοτιμίας, ισονομίας και ισοπολιτείας» του
σλαβομακεδονικού λαού (ΑΣΚΙ).
137.
Р. Кирjазовски, НОФ и другите…,
ό.π., σ. 210-253· A. Rossos,
“Incompatible…”, ό.π., σ. 64-69· Σπ.
Σφέτας, Όψεις…, ό.π., σ. 174-178
Егеjска Македониjа во НОБ. 1948,
Σκόπια 1981, σ. 16-49, 266-268, 302-
311.
138.
Παντελής Βαϊνάς, «Ο
Δημοκρατικός Στρατός και οι
Σλαβομακεδόνες», Δημοκρατικός
Στρατός, 10.1948, σ. 408-12.
Η ηγεσία του ΚΚΕ τον Γενάρη του 1949 στο
Γράμμο, στην 5η Oλομέλεια του Κόμματος, οπότε
και υιοθετήθηκε η θέση για την αυτοδιάθεση των
μειονοτήτων. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί από τον
Πέτρο Ρούσο. Από αριστερά διακρίνονται μεταξύ
άλλων οι Βασίλης Μπαρτζιώτας, Νίκος Ζαχαριά-
δης, Κώστα Καραγιώργης, Μιλτιάδης Πορφυρο-
γένης, Γιάννης Ιωαννίδης, Κώστας Λουλές, Χρύσα
Χατζηβασιλείου, Λεωνίδας Στρίγγος, Ζήσης
Ζωγράφος και Γιώργης Γούσιας (Φ.Α. ΑΣΚΙ).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
σχοχώρι Καστοριάς το 1ο Συνέδριο του ΝΟΦ,
με συμμετοχή 500 αντιπροσώπων από 208
οργανώσεις του Μετώπου. Όσον αφορά το
προγραμματικό μέρος, η εισήγηση του Μη-
τρόφσκι και η τελική απόφαση ξεκαθάρισαν
ως στόχο της οργάνωσης την «εθνική ισοτι-
μία» των Σλαβομακεδόνων στο πλαίσιο μιας
«ανεξάρτητης, δημοκρατικής Ελλάδας». Πιο
κρίσιμη ήταν η τομή που σημειώθηκε στο
οργανωτικό με την είσοδο στο ΚΣ μιας σει-
ράς στελεχών, πιστών στην ηγεσία του ΚΚΕ
και αντίπαλων του ΝΟΦ κατά την πρώτη
διετία της ύπαρξής του, που θεωρούνταν
«γρεκομάνοι». Η εκλογή τους στηρίχθηκε
από τον Μητρόφσκι και τους οπαδούς της
«ισοτιμίας», με το επιχείρημα ότι έτσι ολο-
κληρώνεται η «εθνική ενότητα» στους κόλ-
πους της μειονότητας· καταπολεμήθηκε,
αντίθετα, από τον Κεραμιτζήεφ και τους υπο-
στηρικτές της «αυτοδιάθεσης», που διαπί-
στωσαν ότι αυτή η «ενότητα» θα επιφέρει το
τέλος της ιστορικής ηγεσίας της οργάνωσης.
Δύο μήνες αργότερα, με την πάλη γραμμών
ανάμεσα στις δύο τάσεις να βρίσκεται σε πλή-
ρη εξέλιξη, μια σύσκεψη στελεχών υπό την
προεδρία του Μπαρτζώτα θα αποφασίσει την
αντικατάσταση του Μητρόφσκι, ως καθο-
δηγητή του ΝΟΦ εξ ονόματος του ΚΚΕ, από
μια «κομματική φράξια» της οποίας επικε-
φαλής τίθεται ο ζαχαριαδικός «γρεκομάνος»
(και ηγετικό στέλεχος του νομιμόφρονος
ΣΝΟΦ Φλώρινας επί Κατοχής) Σταύρος Κω-
τσόπουλος. Η αλλαγή θα ολοκληρωθεί το κα-
λοκαίρι, αμέσως μετά την αποκήρυξη του
Τίτο από την Κομινφόρμ, με την καταδίκη
της «φραξιονιστικής πάλης χωρίς αρχές» από
το ΠΓ του ΚΚΕ, την απομάκρυνση των «αρ-
χιφραξιονιστών» Κεραμιτζήεφ και Μη-
τρόφσκι από την καθοδήγηση του ΝΟΦ και
την παράδοση της ηγεσίας του τελευταίου
αποκλειστικά και μόνο στον ζαχαριαδικό μη-
χανισμό, με πρόεδρο τον Κωτσόπουλο και
γραμματέα τον Βαγγέλ Κόιτσεφ. Έξι μήνες
αργότερα, στη 2η Ολομέλεια του ΚΣ του
ΝΟΦ, ο «νομιμόφρων» Μητρόφσκι θα επα-
ναπροσληφθεί στο Γραφείο του οργάνου με
κοπτάτσια.137 Η ακριβής γραμμή της νέας
ηγετικής ομάδας θα εκφραστεί με εκτενές
άρθρο του Παντελή Βαϊνά στο περιοδικό του
ΔΣΕ: οι Σλαβομακεδόνες αποτελούν μειο-
νότητα που, «από τότε που υπάρχει Ελλάδα
εδώ» (δηλαδή από το 1912-13) «δούλεψε και
πολέμησε γι’ αυτήν», χωρίς όμως ν’ απολαύ-
σει τα δικαιώματα που αυτή η στάση συνε-
παγόταν· χάρη, όμως, στην «παλλαϊκή συμ-
μετοχή του στον όλο αγώνα που κάνει ο ελλη-
νικός λαός με την πρωτοπορεία του το ΔΣΕ»,
και «μέσα στην καινούργια λαϊκοδημοκρατι-
κή Ελλάδα που ανοικοδομιέται πάνω στα ερεί-
πια, ο σλαβομακεδόνικος λαός θα βρει την ισο-
τιμία, ισονομία, ισοπολιτεία και θα βρει τον
καιρό ν’ αναπτύξει τον καινούργιο εθνικό του
πολιτισμό».138
Ο οργανωτικός έλεγχος του ΝΟΦ από την
ηγεσία του ΚΚΕ δεν σήμανε, ωστόσο, και το
τέλος των παλινδρομήσεων όσον αφορά τη
γραμμή του κόμματος στο Μακεδονικό. Μέ-
σα στην τελευταία χρονιά του Εμφυλίου ση-
μειώθηκαν, αντίθετα, αλλεπάλληλες ανα-
τροπές των ισορροπιών που είχαν οικοδο-
μηθεί μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία,
με αποτελέσματα καταστροφικά για το ελ-
ληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Στις 30-31
Ιανουαρίου 1949 η 5η Ολομέλεια της ΚΕ του
ΚΚΕ, με εισήγηση του Ζαχαριάδη, ενέκρινε
την αντικατάσταση του στρατηγικού στό-
χου της ισονομίας των Σλαβομακεδόνων
εντός της Ελλάδας από αυτόν της «πλήρους
εθνικής αποκατάστασης του μακεδονικού (σλα-
βομακεδονικού) λαού, έτσι όπως το θέλει ο
ίδιος». Στις 3 Φεβρουαρίου, η 2η Ολομέλεια
του ΚΣ του ΝΟΦ ―από την οποία απείχαν
τα «τιτοϊκά» ιστορικά στελέχη της οργάνω-
σης― αποφάσισε τη σύγκληση μέσα στον
Μάρτιο του 2ου Συνεδρίου της, με διακη-
ρυγμένο σκοπό την επεξεργασία «νέων προ-
γραμματικών αρχών» και τη διακήρυξη «της
ένωσης της Μακεδονίας σε ένα ενιαίο, ανε-
ξάρτητο, ισότιμο μακεδονικό κράτος, στα πλαί-
σια της λαϊκοδημοκρατικής ομοσπονδίας των
βαλκανικών λαών»· ο γραμματέας του ΚΚΕ
ήταν παρών στις εργασίες και, σύμφωνα με
το επίσημο «δελτίο» του ΝΟΦ, μίλησε στο
ίδιο ακριβώς πνεύμα. Η άμεση, ωστόσο, αντί-
δραση της Γιουγκοσλαβίας, η ―διακριτικό-
τερη― διαφωνία της Μόσχας κι ο άκρως αρ-
νητικός αντίκτυπος αυτών των εξελίξεων
στο εσωτερικό της Ελλάδας (με τη δημόσια
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 41

δριμύτατη καταδίκη του ΚΚΕ ακόμη κι από αποσπασθεί η νίκη οπότε και θα καθορίσει με-
ιστορικούς συνοδοιπόρους του, όπως ο Αλέ- τά, με το Λαό και επί κεφαλής του Λαού, την
ξανδρος Σβώλος, και τη δίωξη των οπαδών παραπέρα πορεία».140 Στην πράξη, ωστόσο,
του με την κατηγορία της εσχάτης προδο- οι έκτακτες πολεμικές συνθήκες των ημε-
σίας) θα επιβάλουν την ταχύτατη αναδί- ρών δεν θα επιτρέψουν να συσταθούν παρά
πλωση της ζαχαριαδικής ηγεσίας, με τον ρα- ελάχιστες μόνο κόβες της καινούργιας ορ-
διοφωνικό σταθμό και τα έντυπα του ΔΣΕ (κι γάνωσης σε κάποια σλαβόφωνα χωριά. Η ση-
εν συνεχεία την ίδια την ΚΕ του ΚΚΕ) να μαντικότερη ενέργεια της ΚΟΕΜ, στον μό-
«διαψεύδουν» κατηγορηματικά τα ανακοι- λις πεντάμηνο βίο της, υπήρξε έτσι η προ-
νωθέντα περί μακεδονικής ανεξαρτησίας σαν συπογραφή στις 20 Ιουνίου της πολυσέλι-
«φημολογία» των «εχθρών του μακεδονικού δης καταγγελίας δύο ιστορικών στελεχών
λαού». Τελικά, το 2ο Συνέδριο του ΝΟΦ συ- του ΝΟΦ, εγκατεστημένων πια στη Γιου-
νήλθε στις 25-26 Μαρτίου στο χωριό Λευ- γκοσλαβία, ως «πραχτόρων του μεγαλογιου-
κώνας και περιορίστηκε να επικυρώσει το γκοσλάβικου σωβινισμού» κι οργανωτών «ενός
στόχο της πλήρους αυτοδιάθεσης των Σλα- κέντρου διάσπασης, προδοσίας και λιποταξίας
βομακεδόνων μετά τη νίκη, με λεπτομερείς σε βάρος του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα
ιστορικές αναφορές για τη διαδικασία της του μακεδόνικου λαού, του λαϊκοδημοκρατι-
«διαμόρφωσης του μακεδόνικου έθνους» αλ- κού αγώνα στην Ελλάδα, του ΔΣΕ»· απαντώ-
λά χωρίς την παραμικρή αναφορά σε ανε- ντας σε επιστολή των Γκότσε-Κεραμιτζήεφ
ξάρτητη Μακεδονία.139 προς την ΚΕ του ΚΚΕ, το ίδιο ντοκουμέντο
Η τελευταία πράξη θα σημειωθεί στις 27 φτάνει να θεωρήσει «ανύπαρχτη» ακόμη και
Μαρτίου με τη δημιουργία μιας διακριτής σλα- τη συμφωνία του 1946 για την ενοποίηση
βομακεδονικής Κομμουνιστικής Οργάνωσης ΚΚΕ-ΝΟΦ, ισχυριζόμενο ταυτόχρονα ότι
της Μακεδονίας του Αιγαίου (Комунистичската «οι απόψεις και επιδιώξεις» της «προδοτικής
Организациjа на Егеjска Македониjа ή ΚΟΕΜ), κλίκας» των δύο φυγάδων «συμπίπτουν με το
«οργανωτή και καθοδηγητή του ΝΟΦ», «με μοναρχοφασισμό» και τις απόπειρές του «να
πολιτική, κομματική και οργανωτική αυτοτέ- “λύσει” το μακεδονικό ζήτημα» με εθνοκά-
λεια» αλλά ταυτόχρονα «τμήμα του ΚΚΕ». θαρση της μειονότητας.141 Η ήττα του ΔΣΕ
Στην ιδρυτική της συνέλευση πήραν μέρος στα τέλη Αυγούστου θα σημάνει όχι μόνο το
168 «κομμουνιστές αντιπρόσωποι του 2ου Συ- ουσιαστικό τέλος της ΚΟΕΜ αλλά και την
Εικ. (επάνω): Φυλλάδιο με την ευκαιρία της
νεδρίου του ΝΟΦ», το όλο δε διάβημα πα- εξαπόλυση ενός εσωκομματικού κυνηγιού
ίδρυσης της Κομμουνιστικής Oργάνωσης της
ρουσιάστηκε από την ηγεσία τόσο του ΚΚΕ μαγισσών εναντίον όσων Σλαβομακεδόνων Μακεδονίας του Αιγαίου (Συλλογή Τάσου
όσο και της ΚΟΕΜ ως υπέρβαση των απλών πολιτικών προσφύγων θεωρούνται ύποπτοι Κωστόπουλου).
«εθνικών επιδιώξεων του ΝΟΦ» και συμβο- επαφών με (ή συμπαθειών προς) τους «τι-
λή της πρωτοπορίας των Σλαβομακεδόνων τοϊκούς πράχτορες». Εικ. (κάτω): Δίγλωσσο φυλλάδιο με την
στην επικείμενη οικοδόμηση μιας σοσιαλι- Η ερμηνεία των πολιτικών ακροβατισμών καταγγελία από την ΚOΕΜ των στελεχών του
στικής κι εν συνεχεία κομμουνιστικής κοι- της ηγεσίας του ΚΚΕ όσον αφορά το Μακε- ΝOΦ Μιχαήλ Κεραμιτζήεφ και Ηλία Δημάκη-
νωνίας· «σαν αυτοτελής οργάνωση», διαβά- Γκότσε (Συλλογή Τάσου Κωστόπουλου).
δονικό κατά τους τελευταίους μήνες του Εμ-
ζουμε στη σχετική εισήγηση του Ζαχαριά- φυλίου εξακολουθεί μέχρι σήμερα ν’ αποτε-
139.
δη, «η ΚΟΕΜ ανήκει στο ΚΚΕ μέχρις ότου λεί αντικείμενο δημόσιας συζήτησης. Αντι- ΚΚΕ, Επίσημα κείμενα, τ.6ος
(1945-1949), Αθήνα 1987, σ. 337-338,
366-367· Ev. Kofos, Nationalism…,
ό.π., σ. 177-183, και 1989, σ. 27-28·
Егеjска Македониjа во НОБ. 1949,
Σκόπια 1983, σ. 44-45, 52-55, 117-
118, 137-169· Р. Кирjазовски, НОФ и
другите…, ό.π., σ. 255-264, 286-312·
A. Rossos, “Incompatible…”, ό.π., σ.
71-73· Σπ. Σφέτας, Όψεις…, ό.π., σ.
182-196.
140.
Комунистичската Организациjа на
Егеjска Македониjа (ΚΟΕΜ), χ.τ.έ.
1949, σ. 4, 25-26.
141.
Р. Кирjазовски, НОФ и другите…,
ό.π., σ. 293-312· Σπ. Σφέτας,
Όψεις…, ό.π., σ. 195-201· Резолуциjа
на раководниот актив на К.О.Е.М. за
националистичката - издаjничка
клика на Керамидчиев - Гоче, χ.τ.
1949, σ. 8, 10, 18-20, 38. Για την
επιστολή των Γκότσε-Κεραμιτζήεφ
Δίγλωσσο φυλλάδιο με την ευκαιρία της σύγκλησης του 2ου Συνεδρίου του Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου της Μακεδονίας του Αιγαίου (Συλλογή Τάσου (2.6.49): Егеjска…, ό.π. (1983), σ.
Κωστόπουλου). 311-331.
42
Έκδοση με το ανακοινωθέν του Γραφείου
Πληροφοριών για την κατάσταση στο
Γιουγκοσλαβικό Κόμμα από τις εκδόσεις
«Λευτεριά» (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).
142.
Η τρίχρονη εποποιία του
Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας
1946-1949, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα
1998, σ. 416.
143.
Φίλιππος Ηλιού, Ο ελληνικός
Εμφύλιος Πόλεμος. Η εμπλοκή του
ΚΚΕ, Θεμέλιο, Αθήνα 2004, σ. 316.
144.
Η τρίχρονη…, ό.π., σ. 415-416·
Ιορντάν Μπάεφ, Ο ελληνικός
εμφύλιος πόλεμος. Διεθνείς
διαστάσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996, σ.
210-211. Για τα σχετικά σενάρια: Ev.
Kofos, The impact…, ό.π., σ. 28-31.
145.
Για τη σχετική αλληλογραφία
ΚΚΓ- ΚΚΕ (3-8.3.1949):
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/367/8-14 και Β. Κόντης,
Σπ. Σφέτας (επιμ.), Εμφύλιος
Πόλεμος. Έγγραφα από τα
γιουγκοσλαβικά και βουλγαρικά
αρχεία, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη
1999, σ. 128-134.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
μέτωπος μετά την ήττα με έντονες κατηγο-
ρίες για απανωτά «λάθη» στο ευαίσθητο αυ-
τό ζήτημα, ο ίδιος ο Ζαχαριάδης απέδωσε τις
επιλογές του στην ανάγκη να αντιμετωπι-
στεί πολιτικά «η υπονομευτική και διασπα-
στική δράση του Τίτο και των πρακτόρων του»
μεταξύ των Σλαβομακεδόνων, που αποτε-
λούσαν πλέον τη βασική πηγή εφεδρειών
του ΔΣΕ αλλά και τον κύριο όγκο του πλη-
θυσμού της «Ελεύθερης Ελλάδας».142 Την
ίδια ακριβώς εξήγηση έδωσε εν θερμώ προς
τον Γιουγκοσλάβο υπουργό Εσωτερικών
Ράνκοβιτς και ο Πέτρος Ρούσος, κατά τη συ-
νομιλία τους στο Βελιγράδι (1.4.1949).143 Πε-
ρισσότερο συνωμοτικές υπήρξαν οι προσεγ-
γίσεις κυβερνητικών κύκλων της Αθήνας
και Δυτικών διπλωματών, που είδαν στην
ξαφνική αλλαγή γραμμής μια προσπάθεια
της ΕΣΣΔ να υποσκάψει εκ των ένδον το τι-
τοϊκό καθεστώς στο μαλακό του υπογάστριο,
ενθαρρύνοντας μια φιλοβουλγαρική εξέλι-
ξη του Μακεδονικού με προοπτική την από-
σπαση της ΛΔΜ από τη γιουγκοσλαβική ομο-
σπονδία. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, πα-
ρά το γεγονός της σύμπλευσης του ΚΚΕ με
τη Μόσχα μετά τη δημοσιοποίηση της ρήξης
Τίτο-Στάλιν, τόσο η βουλγαρική κυβέρνη-
ση όσο και Σοβιετικοί αξιωματούχοι γνω-
στοποίησαν τον Μάρτιο του 1949 στην ηγε-
σία του ΚΚΕ τη διαφωνία τους με τους συ-
γκεκριμένους χειρισμούς της.144 Ανάλογες
υποψίες δημιουργήθηκαν φυσικά και στο
Βελιγράδι, που ενέκρινε μεν την υιοθέτηση
του συνθήματος για πλήρη εθνική αυτοδιά-
θεση των Σλαβομακεδόνων, αντέδρασε, όμως,
έντονα για τις διακηρύξεις περί ενιαίας ανε-
ξάρτητης Μακεδονίας: «Είναι εντελώς ακατα-
νόητο», διαβάζουμε σε τηλεγράφημα της ΚΕ
του ΚΚΓ προς την ΚΕ του ΚΚΕ (3.3.1949),
«πώς μπορεί κάποιος στο όνομα ενός μέρους
του μακεδονικού λαού, είτε είναι αυτό στην Αι-
γαιάτικη Μακεδονία είτε στην Μακεδονία του
Πιρίν, να θέτει τη συνολική λύση του μακεδο-
νικού ζητήματος χωρίς επαφή και συμφωνία με
τη ΛΔ Μακεδονίας, που ήδη συγκεντρώνει την
πλειονότητα του μακεδονικού έθνους».145 Ακο-
λούθησαν ο δραστικός περιορισμός της γι-
ουγκοσλαβικής βοήθειας προς τον ΔΣΕ, η
καταγγελία του «πισώπλατου χτυπήματος»
του Τίτο από την ηγεσία Ζαχαριάδη (6.7.1949)
και το επίσημο κλείσιμο των γιουγκοσλαβι-
κών συνόρων για τους Έλληνες αντάρτες
(11.7.1949).
Το τρίτο επίπεδο της μακεδονικής πολι-
τικής του ΚΚΕ το 1947-49 είχε να κάνει με
την αντιμετώπιση της σλαβομακεδονικής
μειονότητας από την Προσωρινή Δημοκρα-
τική Κυβέρνηση και τον εμβρυώδη κρατι-
κό μηχανισμό της. Οι «Καταστατικές διατά-
ξεις για μια ελεύθερη Ελλάδα», που θέσπισε
τον Αύγουστο του 1947 ως προσωρινό Σύ-
νταγμα των απελευθερωμένων περιοχών το
Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ, όριζαν ότι «οι
εθνικές μειονότητες έχουν πλήρη δικαιώματα
να διατηρήσουν και να αναπτύξουν τον εθνικό
τους πολιτισμό, γλώσσα, θρησκεία, εκπαίδευ-
ση κλπ.»· η αντίστοιχη πράξη του ΓΑ για την
εκπαίδευση προέβλεπε τη δημιουργία «ιδι-
αίτερων σχολείων» όπου «η διδασκαλία γίνε-
ται στη γλώσσα της μειονότητας». Σύμφωνα
με έκθεση του γραμματέα του ΝΟΦ στο 2ο
Συνέδριο της οργάνωσης, το χειμώνα του
1947-48 στη ζώνη του ΔΣΕ λειτούργησαν
87 σλαβομακεδονικά σχολεία με συνολικά
10.000 μαθητές· ως γλώσσα διδασκαλίας υι-
οθετήθηκε η διαμορφωμένη πλέον λόγια
(σλαβο)μακεδονική, με βιβλία από τη Λ.Δ.
Μακεδονίας και δασκάλους που εκπαιδεύ-
θηκαν σε ταχύρρυθμα φροντιστήρια στον
Άγιο Γερμανό της Πρέσπας. Μετά την ορ-
γανωμένη μεταφορά των περισσότερων παι-
διών της περιοχής στα «μετόπισθεν» του ανα-
τολικού μπλοκ, τα Σλαβομακεδονόπουλα
εξακολούθησαν να διδάσκονται τη μητρική
τους γλώσσα στα σχολεία που λειτούργησαν
εκεί με ευθύνη της Επιτροπής Βοήθειας προς
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
το Παιδί (ΕΒΟΠ). «Για πρώτη φορά στη ζωή
της, στη μακεδονική μειονότητα δίνονται όλες
οι δυνατότητες να αναπτύξει τη μητρική της
γλώσσα και τον εθνικό της πολιτισμό», τόνι-
σε χαρακτηριστικά ο υπουργός Παιδείας της
ΠΔΚ, Πέτρος Κόκκαλης, κατά την ομιλία
του στην τελετή αποφοίτησης του δεύτερου
κλιμακίου Σλαβομακεδόνων δασκάλων, τον
Φεβρουάριο του 1948. «Όλα αυτά δεν είναι
αποτέλεσμα ενός κάποιου ανθρωπισμού, αλ-
λά αποτέλεσμα της βαθιάς ιδεολογίας και της
ενιαίας πάλης Ελλήνων και Σλαβομακεδό-
νων».146 Εκτός από τα παιδιά, τα μαθήματα
εγγραμματισμού στα σλαβομακεδονικά επε-
κτάθηκαν επίσης στους ενήλικες Σλαβομα-
κεδόνες της απελευθερωμένης ζώνης και στα
μέλη της μειονότητας που υπηρετούσαν στις
στρατιωτικές μονάδες του ΔΣΕ. Εξίσου μα-
ζικό χαρακτήρα πήρε και η τακτική έκδοση
σλαβομακεδονικών εντύπων – από το δί-
γλωσσο Δελτίο (Билетин κι εν συνεχεία
Билтен) και το επίσημο όργανο Непокорен
(Ανυπότακτος) του ΝΟΦ, μέχρι τα τοπικά
Единство (Ενότητα) της Καστοριάς, Зора (Αυ-
γή) της Φλώρινας και Победа (Νίκη) της
Έδεσσας. Κατά κανόνα οι εκδόσεις αυτές
ήταν δίγλωσσες, στα ελληνικά και τα σλα-
βομακεδονικά· ως γλώσσα σύνταξης χρησι-
μοποιήθηκε κι εδώ η λόγια σλαβομακεδονι-
κή, με κάποιους «τοπικισμούς» τουλάχιστον
στην αρχική φάση. H διαφωτιστική, τέλος,
δουλειά στις μονάδες του ΔΣΕ γινόταν τόσο
στα ελληνικά όσο και στα σλαβομακεδονι-
κά, όχι μόνο για συμβολικούς αλλά και για
ουσιαστικούς λόγους.147 Η πολιτιστική αυ-
τή δραστητιότητα επισφραγιζόταν από την
καθαρά πολιτική, με τη δημόσια και μαζική
λειτουργία των οργανώσεων του ΝΟΦ στα
«ελεύθερα χωριά» (τα ελεγχόμενα απ’ τους
αντάρτες)· στις πόλεις και τα χωριά που ήλεγ-
χε η κυβέρνηση, αντίθετα, η όποια παρου-
σία της οργάνωσης περιοριζόταν στην επι-
βίωση και δράση οργανωμένων «τριάδων»,
«πεντάδων» ή «δεκάδων» σε συνθήκες βα-
θιάς παρανομίας.148
43
Λιγότερο απλά υπήρξαν τα πράγματα όσον Μαχητές του ΔΣΕ (Φ.Α. ΑΣΚΙ).
αφορά την αντιμετώπιση των Σλαβομακε-
δόνων, στελεχών ή απλών μαχητών, στις τά-
ξεις του ΔΣΕ. Ένα μόνιμο παράπονο του
ΝΟΦ απέναντι στην ηγεσία του δεύτερου
αντάρτικου αφορά την αναντιστοιχία ανά-
μεσα στη μαζική συμμετοχή της μειονότητας
στον αγώνα του ΔΣΕ και τη σχετικά χαμη-
λή παρουσία της στα ηγετικά κλιμάκια του
τελευταίου. Ενώ π.χ. στα τέλη του 1946 η
πλειοψηφία της διοίκησης του Αρχηγείου
Βίτσι (και η μειοψηφία των διοικήσεων στα
Αρχηγεία Γράμμου και Πάικου) αποτελού-
νταν από Σλαβομακεδόνες, το καλοκαίρι του
1947, με την αναδιάρθρωση του ΔΣΕ και το
σχηματισμό ταξιαρχιών, τα περισσότερα σλα-
βομακεδονικά στελέχη υποβιβάστηκαν σε
κατώτερες θέσεις (π.χ. διοικητές ταγμάτων
κι όχι ταξιαρχιών).149 Ένα μέρος των μάχι-
μων τμημάτων του ΝΟΦ προωθήθηκε επί-
σης ήδη από τα τέλη του 1946 από τη Δυτι-
κή Μακεδονία στην Κεντρική Ελλάδα, με
απόφαση που πάρθηκε από τους Βαφειάδη
και Μητρόφσκι αμέσως μετά την ενοποίη-
ση· το μέτρο τυπικά αποσκοπούσε στην ενί-
σχυση του αγώνα του ΔΣΕ στις νοτιότερες
περιοχές, στην πράξη όμως απέβλεπε περισ-
σότερο στην απομάκρυνση των «ανεξέλε-
γκτων» μονάδων από την ευαίσθητη περιο-
χή της μεθορίου. Για να αποφευχθούν δυ-
σάρεστες παρεξηγήσεις από την παρουσία
Σλάβων ανταρτών σε ελληνόφωνες περιοχές
που δεν ήταν εξοικειωμένες με την εθνοτι-
κή πολυμορφία της Βόρειας Ελλάδας, οι μα-
χητές αυτών των μονάδων διατάχθηκαν κα-
τά την είσοδό τους σε κατοικημένους χώ-
ρους να μιλούν αποκλειστικά και μόνο ελ-
ληνικά.150 Μετά δε την αλλαγή ηγεσίας του
ΝΟΦ, το καλοκαίρι του 1948, εξαπολύθηκε
«πραγματικό πογκρόμ» στις τάξεις των σλα-
βομακεδονικών στελεχών, με παραγκωνισμό
ακόμη και παλιών αγωνιστών της εαμικής
Αντίστασης, προκειμένου να οικοδομηθεί
ένα «στελεχικό απαράτ έμπιστο στην ηγεσία
με επικεφαλής τον Βαενά».151 Η προσπάθεια 146.
«Народна Просвета», Непокорен,
αποκλεισμού ανεπιθύμητων στελεχών δεν 1/6 (20.2.1948), σ. 13.
αποτελούσε πάντως προνόμιο μόνο μίας
147.
πλευράς: κατά την ενοποίηση των τμημά- Τ. Κωστόπουλος, Η
απαγορευμένη…, ό.π., σ. 206-210.
των των δύο οργανώσεων το 1946, π.χ., το
ΝΟΦ έβαλε βέτο στην ανάληψη ηγετικών 148.
Р. Кирjазовски, НОФ и другите…,
θέσεων από συγκεκριμένα στελέχη του ΚΚΕ ό.π., σ. 181.
(όπως ο Στράτος Κέντρος ή «Σλομπόντας»), 149.
Στο ίδιο, σ. 167.
τα οποία θεωρούσε αρνητικά προδιατεθει- 150.
Στο ίδιο, σ. 165-166· Τ.
μένα απέναντί του. Όσο για την υπεροπτι- Κωστόπουλος, Η απαγορευμένη…,
κή ―και κάποιες φορές ανοιχτά εχθρική― ό.π., σ. 210-211.
συμπεριφορά στελεχών και μαχητών του 151.
Βασίλης Γκανάτσιος (Χείμαρρος),
ΔΣΕ απέναντι στους σλαβόφωνους συμπο- Ένας δάσκαλος καπετάνιος,
λεμιστές τους ή τον τοπικό πληθυσμό, την Θεσσαλονίκη 2004, σ. 448-449.
44
«Ζήτω το 2ο Συνέδριο του ΝOΦ. Ζήτω η εθνική
ενοποίηση». Δίγλωσσα συνθήματα στο «κράτος» του
ΔΣΕ, ως έκφραση της «αδερφότητας κι ενότητας»
Ελλήνων και Σλαβομακεδόνων υπό τη ηγεσία
Ζαχαριάδη («Εμφύλιος πόλεμος. 60 χρόνια από τη
λήξη του», ό.π.).
152.
Νίκος Χατζηνικολάου (Καπετάν
Μαύρος), Ταραγμένα χρόνια στο
Νέστο, Νιραγός, Θάσος 2008, σ. 372.
153.
Κ. [Νίκος Ζαχαριάδης], «Μερικές
παρατηρήσεις πάνω στο άρθρο του
σ. Π. Βαϊνά», Δημοκρατικός Στρατός,
Δεκ. 1948, σ. 28-29.
154.
Ev. Kofos, Nationalism…, ό.π., σ.
183· Егеjска… , ό.π. (1983), σ. 192-
193· Δημοκρατικός Στρατός, Μάης
1949, σ. 355.
155.
Β. Κόιτσεφ, «Συμπεράσματα από
το Β’ Συνέδριο του ΝΟΦ»,
Δημοκρατικός Στρατός, Μάης 1949,
σ. 317. Πρόκειται για τον Παντελή
Βαϊνά, διοικητή της 16ης μεραρχίας,
και τον ίδιο τον Κόιτσεφ, μέλος του
Ανώτατου Πολεμικού Συμβουλίου.
156.
Τ. Κωστόπουλος, Η
απαγορευμένη…, ό.π., σ. 204. Ιδίως ο
τελευταίος αριθμός είναι μάλλον
καθαρά προπαγανδιστικός, αφού οι
συνολικές δυνάμεις του ΔΣΕ σε
Γράμμο-Βίτσι-Καϊμακτσαλάν
υπολογίζονταν σε περίπου 14.000
μαχητές.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
οποία καταγράφουν αρκετές μαρτυρίες πα-
λιών αγωνιστών, αυτή φαίνεται πως αποτε-
λούσε περισσότερο σύμπτωμα των έντονα
εξουσιαστικών πρακτικών που χαρακτήρι-
ζαν το κράτος της ΠΔΚ παρά συγκροτημέ-
νη πολιτική διακρίσεων· συχνά, άλλωστε,
εκτός από τους Σλαβομακεδόνες την υφί-
σταντο και μέλη άλλων «αδύναμων» πλη-
θυσμιακών ομάδων, όπως οι Πόντιοι.152
Η στροφή του 1949 θα σημάνει κι εδώ μια
δραστική αλλαγή πολιτικής, στο επίπεδο των
διακηρύξεων τουλάχιστον. Στο ανώνυμο άρ-
θρο του στο περιοδικό Δημοκρατικός Στρα-
τός, με το οποίο προανήγγειλε ουσιαστικά
τις αποφάσεις της 5ης Ολομέλειας, ο Ζαχα-
ριάδης κατήγγειλε τόσο τις «σωβινιστικές εκ-
δηλώσεις μέσα στους Έλληνες στο ΔΣΕ απέ-
ναντι στους σλαβομακεδόνες και ιδιαίτερα απέ-
ναντι στον πληθυσμό στο Βίτσι», όσο και «τις
εθνικές διακρίσεις μέσα στο ΔΣΕ», τονίζοντας
ότι «υπάρχουν παράπονα, τις πιο πολλές φο-
ρές βάσιμα, ότι οι σλαβομακεδόνες αξιωματι-
κοί δεν ονομάζονται και δεν προάγονται όπως
οι έλληνες», πρακτική που «πρέπει να λείψει
γιατί κάθε τέτοια διάκριση είναι απαράδεχτη
για το ΔΣΕ».153 Στις 3 Απριλίου 1949, η Προ-
σωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση ανασχη-
ματίστηκε, με την είσοδο σ’ αυτήν δύο στε-
λεχών του ΝΟΦ: του Πασκάλ Μητρόφσκι
ως υπουργού Επισιτισμού και του Σταύρου
Κωτσόπουλου ως επικεφαλής της νεοσύ-
στατης Διεύθυνσης Εθνικών Μειονοτήτων
του υπουργείου Εσωτερικών.154 Στην αρ-
θρογραφία του, το επίσημο έντυπο του ΔΣΕ
θα τονίσει ταυτόχρονα τη μαζική συμμετο-
χή των Σλαβομακεδόνων όχι μόνο στις γραμ-
μές του αντάρτικου αλλά και στο μηχανισμό
της επαναστατικής διοίκησης, από τα λαϊκά
κι επαρχιακά συμβούλια Φλώρινας-Καστο-
ριάς ως τους «γεωργικούς συνεταιρισμούς»
της Πρέσπας και των Κορεστίων. Παρά τις
προσπάθειες για προβολή αυτής της έμπρα-
κτης ισοτιμίας, διαπιστώνουμε ωστόσο ότι
αυτή η εκπροσώπηση αφορούσε κυρίως τα
μεσαία κλιμάκια του κινήματος: από τους
«πάνω από 1.000 μακεδόνες αξιωματικούς»
του ΔΣΕ, που επικαλείται το ίδιο κείμενο,
μονάχα δύο φέρονται να κατέχουν ανώτερο
βαθμό ή ηγετικές θέσεις.155
Οι όποιες διακρίσεις και η συνακόλουθη
δυσφορία δεν εμπόδισαν τη μαζική συμμε-
τοχή των σλαβόφωνων κατοίκων της Β.Δ.
Μακεδονίας στις τάξεις του ΔΣΕ. Σύμφωνα
με τα επίσημα στοιχεία του τελευταίου, οι
Σλαβομακεδόνες αντάρτες αυξήθηκαν από
5.350 τον Μάιο του 1947 σε 10.147 τον Ια-
νουάριο του 1948 και σε περισσότερους από
14.000 την άνοιξη και το καλοκαίρι του
1949.156 Μολονότι ένα μέρος αυτών των δυ-
νάμεων, ιδίως στην τελευταία φάση του Εμ-
φυλίου, προερχόταν από αναγκαστική στρα-
τολογία (όπως άλλωστε συνέβαινε και με
τους ελληνόφωνους αντάρτες), η έκταση της
υποστήριξης της μειονότητας προς τον ΔΣΕ
δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί. Το πρω-
ταρχικό άλλωστε κίνητρο γι’ αυτή τη στρά-
τευση δεν το αποτελούσε ούτε το όραμα μιας
σοσιαλιστικής κοινωνίας ούτε ο οποιοσδή-
ποτε «αλυτρωτισμός», αλλά η πεποίθηση με-
γάλου τμήματος της επίμαχης πληθυσμια-
κής ομάδας ότι δίνει μια μάχη για την ίδια τη
φυσική επιβίωση και για το δικαίωμα παρα-
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 45

μονής της στα πάτρια εδάφη. Οι Σλαβομα-
κεδόνες, εξηγεί στους ανακριτές του στα τέ-
λη του 1948 ένα συλληφθέν μεσαίο στέλε-
χος του ΔΣΕ, «πιστεύουν ότι ότι το πρόγραμ-
μα της Κυβερνήσεως είναι να εξολοθρεύση παν
Σλαυομακεδονικόν στοιχείον»· «διά τούτο μά-
χονται μετά φανατισμού» κι «έχουν καλλίτερον
ηθικόν» από τον μέσο συναγωνιστή τους,
αφού «έχουν πιστεύσει ότι η μόνη διέξοδος ήτις
απέμεινεν εις αυτούς είναι ο πόλεμος».157 Στο
ίδιο ακριβώς ένστικτο επιβίωσης (κι όχι στην
όποια προπαγανδιστική δουλειά «πρακτό-
ρων του Τίτο») θα πρέπει να αποδοθεί και η
μαζική διαρροή Σλαβομακεδόνων ―ανταρ-
τών και αμάχων― προς τη Γιουγκοσλαβία,
από τη στιγμή που έγινε πια φανερό πως η
τελειωτική συντριβή του δεύτερου αντάρ-
τικου ήταν απλώς ζήτημα χρόνου. Δυναμι-
κή που ούτε οι μεσσιανικές διακηρύξεις πε-
ρί «πλήρους εθνικής αποκατάστασης» ούτε
οι υπόλοιπες προπαγανδιστικές πιρουέτες
της ζαχαριαδικής ηγεσίας ήταν σε θέση ν’
αντιστρέψουν, έστω και στο ελάχιστο.158
κράτειας, η αυξημένη συμμετοχή Σλαβομα-
κεδόνων στις τάξεις του ΔΣΕ (που τροφο-
δοτούσε μια ολόκληρη παραφιλολογία περί
της υποτιθέμενης παρουσίας αλλοδαπών
στρατιωτικών συμβούλων ή ακόμη και σλα-
βικών «διεθνών ταξιαρχιών» στο πλευρό των
«ελληνόφωνων κατσαπλιάδων») και η συ-
νεργασία του ΚΚΕ με το ΝΟΦ αξιοποιήθη-
καν πανηγυρικά από την κρατική προπα-
γάνδα, προκειμένου να τεθεί υπό αμφισβή-
τηση η πατριωτική δράση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
και να περάσουν σε δεύτερο πλάνο οι εντυ-
πώσεις από την αδράνεια, τη φυγομαχία και
τον συγκαλυμμένο ή ανοιχτό δωσιλογισμό
της συντριπτικής πλειοψηφίας του εθνικό-
φρονος κόσμου επί Κατοχής.159 Ήδη από τα
χρόνια του Μεσοπολέμου, ο αντικομμουνι-
σμός κι ο αντισλαβισμός (μαζί με τον αντι-
σημιτισμό) αποτελούσαν τους βασικούς πυ-
λώνες της βορειοελλαδικής εθνικοφροσύνης·
στη διάρκεια της Κατοχής προβλήθηκαν ως
εθνοπρεπής δικαιολογία για την αποφυγή
της αντιπαράθεσης ή και για την έμπρακτη
συνεργασία με τον κατακτητή· με το ξέσπα-
σμα του Εμφυλίου, θα προσδώσουν στην

9. Το Μακεδονικό του «αντισυμμοριακή» κινητοποίηση το χαρα-

κράτους
Το ΚΚΕ και ο ΔΣΕ δεν ήταν η μόνη πλευρά
που τροποποίησε τη μακεδονική πολιτική
της στη διάρκεια του Εμφυλίου, προσαρμό-
ζοντας τις αναλύσεις και τις επαγγελίες της
στις προτεραιότητες της ένοπλης αναμέ-
τρησης. Παρόμοιες αλλαγές επέφερε η κλι-
μάκωση της σύρραξης στη διάρκεια του 1947
και στις αντίστοιχες πολιτικές του κυβερ-
νητικού στρατοπέδου. Για το επίσημο κρά-
τος, που διεξήγαγε έναν αγώνα ζωής και θα-
κτήρα ενός «δεύτερου Μακεδονικού Αγώ-
να». Το διαπιστώνουμε από τη σταδιακή ευ-
θυγράμμιση του μη κομμουνιστικού Τύπου
μεταξύ 1945 και 1948 πάνω σ’ αυτό το μο-
τίβο, αλλά και από την πλούσια προπαγαν-
διστική βιβλιοπαραγωγή των ημερών, την
επιδοτημένη κατά κανόνα από τα μυστικά Oι Σλαβομακεδόνες και κατ’ επέκταση ο
κονδύλια είτε του υπουργείου Εξωτερικών αντισλαβισμός υπήρξαν το προσφιλές θέμα πολλών
είτε άλλων κρατικών φορέων. Η επισημο- εκδόσεων (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).
ποίηση αυτής της παραφιλολογίας επήλθε
την άνοιξη του 1947, με τη Λευκή Βίβλο του
υφυπουργείου Τύπου και Πληροφοριών που 157.
ΓΕΣ, Κατάθεσις «Φάνη» Ταγ/ρχου
πρόβαλλε μια εικόνα του διεξαγόμενου Εμ- Α2 Γραφείου Γ.Α. Συμμοριτών, Εν
φυλίου σαν σλαβικής εισβολής στον ελλη- Αθήναις 1949, σ. 30.

νάτου, το Μακεδονικό λειτούργησε ως κα-
ταλύτης για τη διεύρυνση των κοινωνικών
συμμαχιών του κατά του εσωτερικού εχθρού.
Στο ιδεολογικό κατ’ αρχήν επίπεδο, η
«απειλή κατά της Μακεδονίας» προσέφερε
στο κυβερνητικό στρατόπεδο μια δέσμη επι-
χειρημάτων με τα οποία μπορούσε να νομι-
μοποιηθεί πολιτικά όχι μόνο η πολεμική σύ-
μπραξη της δημοκρατικής Κεντροδεξιάς με
τη φιλοβασιλική Δεξιά και τη δωσίλογη
Ακροδεξιά, αλλά και η αδρανοποίηση ―ή
ακόμη και ο προσεταιρισμός― όλων εκείνων
των εαμογενών κεντροαριστερών μαζών,
ιδίως στα αστικά κέντρα, που ήταν απρόθυ-
μες να εμπλακούν στη νέα ένοπλη σύ-
γκρουση. Η διαπλοκή του δεύτερου αντάρ-
τικου με τις εδαφικές βλέψεις γειτονικών
χωρών πάνω σε τμήματα της ελλαδικής επι-
νικό βορρά. Από την άλλη, οι ζωντανές ακό-
μη μνήμες των αρχών του αιώνα διευκόλυ-
ναν τον υπερτονισμό των (οφθαλμοφανών
άλλωστε) αναλογιών, τόσο ανάμεσα στο επα-
ναστατικό κίνημα των κομιτατζήδων του
1893-1908 και τους «εαμοσλαύους συμμορί-
τες» του 1941-1949, όσο και μεταξύ των «νο-
μιμοφρόνων» μακεδονομάχων υπερασπιστών
του «βυζαντινοοθωμανικού» status quo και
των εμφυλιοπολεμικών διαδόχων τους που
στρατολογούνταν στα ΜΑΥ-ΜΑΔ και ΜΕΑ.160
Αντανάκλαση αυτής της εκστρατείας στο
θεσμικό επίπεδο συνιστά η ανάδειξη του
«αντεθνικού» εγκλήματος στην κορυφή της
έκτακτης αντικομμουνιστικής νομοθεσίας
της περιόδου. Ήδη από τον Φεβρουάριο του
1946, η κατάργηση του μεταξικού «ιδιωνύ-
μου» από την κυβέρνηση Σοφούλη συνο-
158.
Βλ. χαρακτηριστικά τις
επισημάνσεις ενός ντόπιου
στρατιωτικού στελέχους του ΔΣΕ
που διατηρούσε καλές σχέσεις με
τους Σλαβομακεδόνες: Αμύντας,
Αναμνήσεις…, ό.π., σ. 240-242.
159.
Για τα κοινωνικά
χαρακτηριστικά της
βορειοελλαδικής εθνικοφροσύνης
της περιόδου, αλλά και τον
καθοριστικό ρόλο των
ποικιλώνυμων κρατικών και
παρακρατικών φορέων στη σταδιακή
συγκρότηση αυτού του ηγεμονικού
μπλοκ, βλ. Βασίλης Γούναρης,
Εγνωσμένων κοινωνικών
φρονημάτων, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη 2002.
160.
Αναλυτικά γι’ αυτό το
συσχετισμό: Τ. Κωστόπουλος, «Ο
εμφύλιος Μακεδονικός Αγώνας…»,
ό.π., σ. 414-425.
46
O Υπουργός Δημοσίας Τάξεως Κωνσταντίνος
Ρέντης.
Εισήγηση στο 2ο Συνέδριο του ΝOΦ με θέμα τις
ιδεολογικές του βάσεις (Συλλογή Τάσου
Κωστόπουλου).
Σύνθημα σε τοίχο σπιτιού στο χωριό Μακρυχώρι
[Κονομλάτι] Καστοριάς (Συλλογή Σπύρου
Καράβα).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
δευόταν από τη ρητή ποινικοποίηση των
«αυτονομιστικών» ή «αποσχιστικών» ιδεών.
Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς, το δρακόντειο
Γ’ Ψήφισμα, με το οποίο ποινικοποιήθηκε
μεγάλο μέρος της κομμουνιστικής δραστη-
ριότητας, θέσπισε τη θανατική ποινή για
όσους επιδίωκαν «την απόσπασιν ενός μέρους
εκ του όλου της Επικρατείας» και με ισόβια
κάθε προσπάθεια που ―«αμέσως ή εμμέ-
σως»― θα μπορούσε να θεωρηθεί διάδοση
ιδεών «τεινουσών» προς αυτό το σκοπό. Ο ν.
509 του 1947, με τον οποίο τέθηκαν εκτός
νόμου το ΚΚΕ και το ΕΑΜ, τιμωρούσε στον
ίδιο βαθμό «την εφαρμογήν ιδεών, εχουσών
ως έκδηλον σκοπόν την διά βιαίων μέσων ανα-
τροπήν του Πολιτεύματος, του κρατούντος κοι-
νωνικού συστήματος ή την απόσπασιν μέρους
εκ του όλου της Επικρατείας».161
Μια τρίτη τομή της περιόδου αφορά την
αναδιάταξη των τοπικών πολιτικών συμμα-
χιών και τη συνακόλουθη διεύρυνση της
εθνικόφρονος παράταξης διά της ενσωμά-
τωσης ενός αξιόλογου τμήματος των «μαύ-
ρων προβάτων» της προηγούμενης φάσης.
Η επανεγγραφή στις εθνικές δέλτους κά-
ποιων επώνυμων «βουλγαρισάντων» είχε
ήδη δρομολογηθεί σε αυστηρά ατομική κλί-
μακα μέσα στο 1945, πήρε όμως μαζικές δια-
στάσεις στη διάρκεια της επόμενης διετίας:
«Η τελευταία ευκαιρία να δείξουν έμπρακτα
οι παρασυρθέντες από τους βουλγαρόφωνους
χωρικούς πως μετανόησαν και πως έχουν από-
φαση στο εξής να μείνουν Έλληνες, εστάθη-
καν οι εκλογές της 31 Μαρτίου 1946», διαβά-
ζουμε σ’ ένα χαρακτηριστικό κείμενο της
εποχής, που υπογράφεται από τον Φίλιππο
Δραγούμη. «Πραγματικά με την αποχή του
ΚΚΕ από τες εκλογές ήτον εύκολο να εξακρι-
βωθεί η μετάνοια με το να παν να ψηφίσουν και
να μην απόσχουν».162 Στο ίδιο μήκος κύμα-
τος, ο πρώην υπουργός Εσωτερικών (και λί-
γο αργότερα Δημόσιας Τάξης) Κωνσταντί-
νος Ρέντης θα ξεκαθαρίσει στη Βουλή τον
Μάιο του 1947 τις νέες διαχωριστικές γραμ-
μές που επιβάλλει η αντιμετώπιση της κομ-
μουνιστικής ανταρσίας: «Ο τελευταίος πόλε-
μος εδημιούργησε νέα κριτήρια. Υπήρξαν είτε
βουλγαρόφωνοι, είτε σλαυόφωνοι, είτε ελλη-
νόφωνοι, οι οποίοι ηκολούθησαν ιδεολογίαν
ξένην και συστήματα ξένα προς το Ελληνικόν
Έθνος. Δεν δυνάμεθα να γενικεύσωμεν, ότι
κάθε σλαυόφωνος είναι εχθρός της Ελλάδος.
Θα καθορίσωμεν ως τοιαύτα τα πρόσωπα, τα
οποία ηθέλησαν ν’ αγωνισθούν διά την επι-
κράτησιν προθέσεων κατακτητικών επί της Ελ-
λάδος. Τους άλλους θα τους θεωρήσωμεν Έλ-
ληνας επί τη βάσει των νέων κριτηρίων, τα
οποία εδημιουργήθησαν».163 Στις υπηρεσια-
κές χαρτογραφήσεις του «φρονήματος» των
Σλαβομακεδόνων, προπύργια του Αξονομα-
κεδονικού Κομιτάτου ―όπως τα Λακκώμα-
τα, το Καλοχώρι ή η Κορησσός― καταγρά-
φονται έτσι ως «ελληνόφρονα» (ή έστω «ρευ-
στοσυνείδητα»), ενώ άλλα με πλούσια συμ-
μετοχή στην Αντίσταση ―όπως το Δενδρο-
χώρι και το Μπαψόρι― καταχωρούνται ως
αναφανδόν «βουλγαρόφρονα».164
Μια ιδιαίτερη πτυχή αυτής της ανακατα-
γραφής συνιστά η σιωπηλή επανένταξη στο
εθνικόφρον στρατόπεδο μιας μερίδας των
Σλαβομακεδόνων που συνδεόταν με τα κα-
τάλοιπα της ΕΜΕΟ, διατηρούσε συγγενικούς
ή άλλους δεσμούς με την υπερατλαντική
βουλγαρομακεδονική διασπορά και προω-
θούσε μια πολιτική ουδετερότητας στην «εν-
δοελληνική» εμφύλια σύρραξη (ουσιαστικά:
νομιμοφροσύνης απέναντι στις επίσημες κρα-
τικές αρχές), ελπίζοντας στη μεταπολεμική
διασφάλιση μειονοτικών δικαιωμάτων (ή
ακόμη και στη δημιουργία μιας ανεξάρτη-
της αντικομμουνιστικής Μακεδονίας) με αγ-
γλοαμερικανική παρέμβαση. Δυσκολευόμε-
να να εξηγήσουν τη στάση αυτή της αυτο-
νομιστικής οργάνωσης, και κυρίως τη δια-
κριτικότητά της όσον αφορά την εθν(οτ)ική
ταυτότητα των μελών της, κάποια τοπικά
στελέχη του ΝΟΦ φτάνουν έτσι να υπο-
στηρίξουν σε εκθέσεις τους πως η ΕΜΕΟ της
περιοχής τους «βρίσκεται στα χέρια των γρε-
κομάνων».165 Δύσκολα μπορεί βέβαια κανείς
ν’ αποφανθεί με βεβαιότητα σε ποιο βαθμό
αυτή η στρατηγική υφίστατο όντως, ως δια-
κριτή επιλογή, και δεν αποτελούσε απλώς
ένα μεταβατικό στάδιο προς τη συνειδητή
αφομοίωση των πάλαι ποτέ «βουλγαριζό-
ντων» στον ελληνικό εθνικό κορμό, με δια-
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
δικασίες ανάλογες με αυτές της παράλληλης
επανένταξης των πρώην ταγματασφαλιτών
και λοιπών δωσιλόγων της Νότιας Ελλάδας.
Από τα διαθέσιμα στοιχεία για κάποια πρώ-
ην «κομιτατζηδοχώρια», διαπιστώνουμε πά-
ντως ότι σ’ αυτή τη μετάλλαξη πρωταγωνί-
στησαν τοπικοί παράγοντες που είχαν υπο-
στηρίξει τον εξοπλισμό των κατοίκων από
τους Γερμανούς και μετά τη Βάρκιζα ανα-
νέωσαν προϋπάρχοντες δεσμούς τους ―ως
κομματαρχών― με επιφανή στελέχη του
εθνικόφρονος πολιτικού φάσματος.166 Με τε-
λικό αποτέλεσμα, σε ουκ ολίγα σλαβόφωνα
χωριά ο σκληρός πυρήνας των Ελλήνων
εθνικιστών να συγκροτείται από οικογένει-
ες πάλαι ποτέ στελεχών της Οχράνα.
Η ακριβής συμβολή των αγγλοαμερικα-
νικών υπηρεσιών σ’ αυτή τη μετατόπιση πα-
ραμένει επίσης αδιευκρίνιστη. Όχι μόνο η
δημόσια προπαγάνδα αλλά και απόρρητες
εσωκομματικές εκθέσεις του ΚΚΕ και του
ΝΟΦ κατά τη διετία 1946-47 τονίζουν π.χ.
ιδιαίτερα την (πραγματική ή υποτιθέμενη)
προπαγανδιστική δραστηριότητα του Βρε-
τανού υποπροξένου Φλώρινας Τζορτζ Χιλ
και του «πράκτορα της Ιντέλιτζενς» Πάτρικ
Έβανς υπέρ της ΕΜΕΟ, με στόχο την κα-
ταπολέμηση της επιρροής της Αριστεράς στο
εσωτερικό της μειονότητας και την ταυτό-
χρονη υπονόμευση του γειτονικού τιτοϊκού
καθεστώτος.167 Στην περίπτωση του Έβανς
θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί ότι παρό-
μοιοι ισχυρισμοί, για τη στάση του ως αξιω-
ματικού συνδέσμου στη διάρκεια της Κατο-
χής, δεν τεκμηριώνονται από το περιεχόμε-
νο όσων εκθέσεών του έχουν αποχαρακτη-
ριστεί.168 Από την άλλη, η δραστηριότητα
του Χιλ προκαλούσε την καχυποψία ακόμη
και ανώτερων στελεχών του κρατικού μη-
χανισμού, με τον γενικό διοικητή Δυτικής
Μακεδονίας Χριστόφορο Νάλτσα να τονίζει
ενδοϋπηρεσιακά όχι μόνο την εκτεταμένη
σλαβογλωσσία αλλά και τα «έντονα βόρεια
σλαβικά χαρακτηριστικά (πολωνικά;)» της φυ-
σιογνωμίας του.169 Άγραφη παραμένει επί-
σης η ιστορία των αντικομμουνιστικών σχη-
ματισμών που, επανδρωμένοι από Βαλκάνι-
ους εμιγκρέδες (μέλη της ΕΜΕΟ και του αλ-
βανικού Balli Kombëtar) στρατωνισμένους
στη Σύρο και το Λαύριο και καθοδηγούμε-
νους από δυτικές μυστικές υπηρεσίες, έδρα-
σαν όλη αυτή την περίοδο κατά μήκος των
ελληνογιουγκοσλαβικών κι ελληνοαλβανι-
κών συνόρων· αγνοούμε έτσι πλήρως τις πα-
ράπλευρες επιπτώσεις αυτής της παρουσίας,
όσον αφορά την επανασύνδεση των πρώην
οχρανιτών με τον εθνικό κορμό. Γεγονός πα-
ραμένει, ωστόσο, ότι ο φόβος μιας ενδεχόμε-
νης δυτικής πατρονίας των Σλαβομακεδό-
νων μετά το τέλος του Εμφυλίου αποτυπώ-
νεται στις εκθέσεις των πιο διεισδυτικών από
τους εθνικόφρονες παράγοντες της περιό-
δου.
Οι πολεμικές προτεραιότητες της εποχής
θα θέσουν, ωστόσο, σε δεύτερη μοίρα αυτές
τις επιφυλάξεις. Ήδη από το 1945-46 εκθέ-
47
Ανακοίνωση του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως στις
αρχές του 1947 (ΑΣΚΙ).
161.
Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί
θεσμοί σε κρίση, Θεμέλιο, Αθήνα
1983, σ. 496-504, 513-514.
162.
Φίλιππος Δραγούμης,
«Εισαγωγή», σε Δ. Ζαφειρόπουλος,
Το ΚΚΕ…, ό.π., σ. λδ.
163.
Εφημερίς των Συζητήσεων της
Βουλής, συνεδρίαση της 6.5.1947, σ.
739.
164.
ΑΦΔ/69/447, «Πίναξ κοινοτήτων
και συνοικισμών Νομαρχίας
Καστορίας».
165.
Τ. Κωστόπουλος, Η
απαγορευμένη…, ό.π., σ. 205·
Егеjска…, ό.π. (1980), σ. 156, 214,
381.
166.
Για ένα τέτοιο παράδειγμα: Στ.
Κωτσόπουλος, «Η Εθνική…», ό.π., σ.
91-92· Ριζοσπάστης, 26.6.1946.
167.
Έτσι άρχισε…, ό.π., σ. 78-80·
Ριζοσπάστης, 1.2.1947, σ. 2,
11.3.1947, σ. 2, και 11.6.1947, σ. 4·
Егеjска…, ό.π. (1976), σ. 231 και
(1980), σ. 69, 97, 144, 155, 157, 214,
312· ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/408-φ. 23/1/161 και
163, Λ. Στρίγκος προς ΠΓ,
Θεσσαλονίκη 19.10.46 και 28.10.46.
168.
A. Rossos, «The Macedonians…»,
ό.π., ιδίως σ. 308-309· Evans,
“General Report”, ό.π.
169.
ΙΑΥΕ 1945/39, Χρ. Νάλτσας προς
Υπ.Εξ., Εν Κοζάνη 8.11.1945, αρ.πρ.
Ε.Π.952.
48
Η Καστοριά σε φωτογραφία του 1950 (Ιδιωτική
Συλλογή).
170.
Егеjска…, ό.π. (1973), σ. 241, και
(1976), σ. 152, 325, 342.
171.
Γεώργιος Μόδης, Χωριά φρούρια
της Μακεδονίας, Αθήναι 1950. Για
μια πρώιμη επισκόπηση του
φαινομένου απ’ τον ίδιο: Γ.Χ.
Μόδης, «Η κατάστασις», Έθνος
(Φλώρινα), 3.7.1948.
172.
Егеjска…, ό.π. (1980), σ. 410-411.
Εκτός από το νομό Πέλλης, η
συγκεκριμένη περιφέρεια
περιλάμβανε επίσης τις (εν μέρει
σλαβόφωνες) επαρχίες Ναούσης του
Ν. Ημαθίας και Παιονίας του Ν.
Κιλκίς.
173.
Έτσι άρχισε…, ό.π., σ. 60, 93.
174.
Έκθεση του Κ. Μπόνη προς το
ΔΣ του ΙΜΧΑ (~1968), σ. 2-3.
175.
Γ. Μόδης, Απομνημονεύματα, ό.π.,
σ. 481.
176.
Ενδεικτικά: ΑΦΔ/88/142,
Κοινοτικό Συμβούλιο Ξυνού Νερού
προς Νομάρχην Φλωρίνης, Εν Ξυνώ
Νερώ 28.4.1947, αρ. πρ. 286·
ΑΦΔ/88/143, 153, δήμαρχος
Καστοριάς Σ. Τσεμάνης προς Φ.
Δραγούμη, Καστοριά 1 και 15.5.47·
ΑΦΔ/88/185, Αγ. Τζήμας προς τον
ίδιο, 5.9.1948.
177.
Έθνος (Φλώρινα), 19.6.1948, σ. 1,
και 26.6.1948, σ. 2.
178.
Για μια έξοχη βιωματική
καταγραφή αυτής της
πραγματικότητας, από τη σκοπιά
ενός σλαβόφωνου παιδιού: Πέτρος
Βότσης, Μακεντόντσετο. Οδοιπορικό
μιας πικρίας, Αθήνα 1998.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
σεις του ΝΟΦ καταγράφουν την ύπαρξη
«ένοπλων οργανώσεων της αντίδρασης», «έν-
στολων αντιαντάρτικων ομάδων», «εξοπλι-
σμένων δεξιών» ή «ντόπιων οπλισμένων χι-
τών» σε συγκεκριμένα σλαβομακεδονικά χω-
ριά, όπως και τις προσπάθειές τους «να επι-
φέρουν διάσπαση» στο εσωτερικό της μειο-
νότητας.170 Μετά την επίσημη συγκρότηση
των παραστρατιωτικών Μονάδων Αυτα-
σφαλείας Υπαίθρου (ΜΑΥ) και Μονάδων
Αποσπασμάτων Διώξεως (ΜΑΔ) στα τέλη
του 1946, η τακτική αυτή θα κορυφωθεί με
τη μετατροπή ολόκληρων χωριών σε ένοπλα
προπύργια της εθνικοφροσύνης κατά του
ΔΣΕ· από τα 30 τέτοια «χωριά-φρούρια» που
περιγράφονται στο ομώνυμο βιβλίο του
εμπνευστή τους, Γεωργίου Μόδη, τα 13 κα-
τοικούνταν εξ ολοκλήρου ή σε μεγάλο βαθ-
μό από σλαβόφωνους Μακεδόνες.171 Τα δια-
θέσιμα στατιστικά στοιχεία γι’ αυτή τη συ-
στράτευση στο πλευρό του Εθνικού Στρα-
τού είναι αρκετά αποσπασματικά, ενδεικτι-
κά, όμως, της έκτασης του φαινομένου. Η
πληρέστερη σχετική καταγραφή προέρχεται
από το ΝΟΦ Έδεσσας και συντάχθηκε στις
αρχές του 1948: σε σύνολο 75.779 Σλαβομα-
κεδόνων (35,4% του πληθυσμού της περι-
φέρειας), υπηρετούν στον κυβερνητικό στρα-
τό 487 κι έχουν πάρει όπλα ως «μάυδες» άλ-
λοι 736 (δίπλα σε 2.993 «Έλληνες»)· 1.992
σλαβόφωνοι άντρες και 51 γυναίκες υπηρε-
τούν την ίδια περίοδο στον ΔΣΕ, ενώ 13.584
άλλοι έχουν καταφύγει ή μεταφερθεί με τη
βία στα αστικά κέντρα, όπου αποτελούν το
37,4% των εσωτερικών προσφύγων.172 Στον
γειτονικό νομό Φλωρίνης, από τους 925 «εξο-
πλισμένους μοναρχοφασίστες» 45 χωριών που
καταγράφει εκεί την άνοιξη του 1947 η έκ-
θεση του ΔΣΕ προς τον ΟΗΕ, οι 258 κατοι-
κούν σε 18 σλαβομακεδονικά χωριά, άλλοι
273 σε 8 χωριά με μεγάλη πλειοψηφία Σλα-
βομακεδόνων, ενώ υπάρχουν και 4 οπλι-
σμένα σλαβόφωνα χωριά με άγνωστο αριθμό
πολιτοφυλάκων· ακόμη και στο νομό Κα-
στοριάς, όπου η πόλωση σε εθνοτική βάση
υπήρξε σαφέστερη, σε σύνολο 47 οπλισμέ-
νων χωριών και 536 ένοπλων παρακρατι-
κών τα 13 χωριά (με 78 ενόπλους) είναι αμι-
γώς σλαβομακεδονικά κι άλλα 14 (με 189
ενόπλους) μεικτά.173
Τελικό αποτέλεσμα αυτής της στράτευ-
σης ήταν η επιβεβαίωση των νέων διαχωρι-
στικών γραμμών, τόσο σε ατομικό όσο και
σε συλλογικό επίπεδο. «Κατά τον συμμοριτο-
πόλεμον, χωρία τα οποία εθεωρούντο κατά
90% βουλγαρίζοντα, έδειξαν απαράμιλλον αφο-
σίωσιν, προστατεύσαντα τα χωρία των από τας
φονικωτάτας επιθέσεις των συμμοριτών»,
υπενθυμίζει ―χρόνια αργότερα― ένας από
τους νομάρχες της εποχής σε εμπιστευτική
έκθεσή του για το φρόνημα των σλαβόφωνων
Μακεδόνων.174 «Πολλοί από τους στιγματι-
σμένους» ως βουλγαρόφιλοι, διευκρινίζει απ’
την πλευρά του ο Μόδης, «είχαν δράξει τα
όπλα και [ως] διμοιρίτες ή οπλίτες των ΜΑΥ
πολέμησαν με αληθινό συχνά ηρωισμό ενα-
ντίον των κομμουνιστικών και Νοφικών συμ-
μοριών. Μερικοί είχαν εφοδιασθή με άδειες
της στρατιωτικής Αρχής να κυκλοφορούν ένο-
πλοι και να ταξιδεύουν ελεύθερα με στρατιω-
τικά αυτοκίνητα».175
Φυσικά, τα προνόμια αυτά δεν αφορού-
σαν παρά ένα ελάχιστο τμήμα του επίμαχου
πληθυσμού. Η πλειοψηφία των Σλαβομα-
κεδόνων, ακόμη κι εκείνοι που τηρούσαν
αποστάσεις απέναντι στο αντάρτικο, αντι-
μετωπίζονταν συχνά από τις στρατιωτικές
αρχές ως εχθρικός πληθυσμός και τα χωριά
τους ως δυνητικά πεδία βολής προς ισοπέ-
δωση.176 Στην καλύτερη περίπτωση, αισθά-
νονταν υποχρεωμένοι ν’ απολογούνται στον
τοπικό Τύπο ακόμη και για την (πραγματι-
κή ή υποτιθέμενη) δυσαναλογία της προ-
σφοράς των κοινοτήτων τους σε αίμα και
υλικές θυσίες σε σχέση με τα υπόλοιπα σύ-
νοικα «στοιχεία».177 Βασική προϋπόθεση της
ένταξής τους στο στρατόπεδο των νικητών
ήταν άλλωστε η ρητή αποκήρυξη ή απο-
σιώπηση της γλωσσοπολιτισμικής ιδιαιτε-
ρότητάς τους και η «εκούσια» υποβολή τους
σε ένα εντατικό σφυροκόπημα εθνικής δια-
παιδαγώγησης, με κύρια χαρακτηριστικά
την εσωτερικευμένη αυτολογοκρισία και αυ-
τοϋποτίμηση.178
Οι υπηρεσιακές ζυμώσεις για την οριστι-
κή επίλυση του μειονοτικού προβλήματος
συνεχίστηκαν, ως επί το πλείστον μακριά
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0 49

από τα φώτα της δημοσιότητας, σε όλη τη O μοίραρχος Θεόδωρος Μπαγλανέας, διοικητής του
διάρκεια του Εμφυλίου. Με την κλιμάκωση Κέντρου Αλλοδαπών Εδέσσης και εν συνεχεία
των εχθροπραξιών, οι εισηγήσεις για απαλ- νομάρχης Πέλλας (Δ. Πεφάνης, ό.π.).
λαγή της μεθορίου από την παρουσία των
Σλαβομακεδόνων απέκτησαν έναν επείγο-
ντα χαρακτήρα. «Δέον να λάβη χώραν μετα-
κίνησις χωρίων παραμεθορίων κατοικουμέ-
νων υπό κατοίκων διφορουμένων εθνικών και
πολιτικών φρονημάτων, ως και διάλυσις ενίων
και εγκατάστασις εις τας περιφερείας αυτών
πληθυσμών εξηκριβωμένης Ελληνικής συνει-
δήσεως», διαβάζουμε π.χ. σε έκθεση του νο-
μάρχη Πέλλης Θεόδωρου Μπαγλανέα προς
τις προϊστάμενές του αρχές, τον Οκτώβριο
του 1946.179 Τον Ιανουάριο του 1948, το ΓΕΣ
θα υποβάλει αίτημα «να επιζητηθή το ταχύτερον μπτύξεως των στρατιωτικών μας δυνάμεων, οι 179.
ΓΑΚ/ΑΒΑ/440, Θ. Μπαγλανέας
προς πρωθυπουργό, υπουργούς Εν.
ανταλλαγή πληθυσμών» με τις όμορες σλαβι- συμμορίται επανερχόμενοι να μη εύρουν τα Δυνάμεων, Εσωτερικών, Δημ.
κές χώρες (όπου όμως δεν υπάρχουν αξιόλογες σπίτια των και τα χωρία των».181 Ασφαλείας και Β. Ελλάδος, ΓΕΣ, Γ’
ελληνικές μειονότητες), «διά να απαλλαγή η Η πρακτική εφαρμογή αυτής της στρα- Σ.Σ. και Γ.Δ. Κεντρ. Μακεδονίας, Εν
Εδέσση 19.10.46.
Ελλάς άπαξ διά παντός των Σλαυοφώνων (Βουλ- τηγικής είχε ήδη δοκιμαστεί από τον κυ-
γαριζόντων και Σερβιζόντων) και Σλαυο - βερνητικό στρατό το φθινόπωρο του 1947, 180.
ΑΣΚΙ/Δωρεά Στ. Γκιουλάκη, φ. 2,
φρόνων»· η ψευδώνυμη αυτή διαδικασία, δια- με την ισοπέδωση συγκεκριμένων χωριών ΓΕΣ – Α2 Δσις, «Έκθεσις επί της
ανθελληνικής δράσεως των
βάζουμε, «δύναται να είναι εκουσία, αλλά με του Βίτσι (Περικοπή, Μπαψόρι, Τρίβουνο, σλαυοφρόνων πληθυσμών της
το δικαίωμα δι’ ημάς να εκδιώκωμεν τους ανε- Κορυφή). Θα ξανατεθεί σε εφαρμογή κατά παραμεθορίου μειονότητος», Αθήναι
πιθυμήτους και υπόπτους, οίτινες σκοπίμως τις στρατιωτικές επιχειρήσεις της άνοιξης 6.1.1948, σ. 20-21· πρβλ. Σπύρος
Καράβας, «Οι ξενοσυνείδητοι της
δεν επιθυμούν την ανταλλαγήν». Όσο για «τον και του καλοκαιριού του 1948, με το σβήσι- XVης Μεραρχίας», Αρχειοτάξιο, τ.
αριθμόν των ατόμων των μη εχόντων δεδη- μο από το χάρτη «στιγματισμένων» χωριών 11, 2009, σ. 142.
λωμένην εθνικήν συνείδησιν», που αποτελούν όπως το Δενδροχώρι ή η Κρυσταλλοπηγή 181.
ΙΑΥΕ 1948/1238, Αρ. Μπασιάκος
«εχθρούς της Ελλάδος» και των οποίων «η και την απόπειρα εκδίωξης «προς τα σύνορα προς Υπ.Εξ., Θεσσαλονίκη 28.1.1948,
παραμονή εις τας παραμεθορίους περιοχάς και προς τας κατεχομένας υπό των συμμορι- αρ. πρ. 82.
κρίνεται ως λίαν επικίνδυνος», αυτός υπολο- τών περιοχάς» όσων σλαβόφωνων οικογε-
γίζεται ―βάσει της προαναφερθείσας στατι- νειών παρέμεναν στα χωριά τους· η παθητι-
στικής του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως― κή αντίσταση πολλών από τους εκδιωχθέ- Σπίτι στην εγκαταλελειμμένη Άνω Λεύκη
σε 80.000-90.000.180 Σαφώς πρακτικότερος, ο ντες, που επανέρχονταν πεισματικά «είτε εις [Ζουπάνιστα]. Η πλειονότητα των κατοίκων του
υπουργός Βορείου Ελλάδος Αριστείδης Μπα- τα χωρία των είτε εις άλλα γειτονικά», επέβα- χωριού κατέφυγαν στο τέλος του εμφυλίου στη
σιάκος προτείνει την ίδια εποχή συγκεκρι- λε, ωστόσο, τελικά την εγκατάλειψη «του αυ- Γιουγκοσλαβία (Συλλογή Σπύρου Καράβα).
μένη μεθοδολογία αντιμετώπισης του «κα-
κού»: «Δεδομένου ότι οι Εαμοσλαύοι κομ-
μουνισταί έχουν υπό τον έλεγχόν των και άλ-
λας περιοχάς σλαυοφώνους, τας οποίας πιθα-
νώτατα διοργανώνουν καθ’ ον τρόπον και την
περιφέρειαν Κορεστίων-Καστορίας» («δι’ εγκα-
ταστάσεως λαϊκών δικαστηρίων, σλαυοφώνων
σχολείων και εκκλησιών, διοικητικών Αρχών
κλπ»), «διατρέχομεν τον κίνδυνον να ευρεθώ-
μεν προ μιας αρκετά μεγάλης λωρίδος Μακε-
δονικής γης αυτονόμου με ιδίαν διοίκησιν και
ιδίας Αρχάς, την οποίαν θα παρουσιάσουν εις
τον ΟΗΕ ως επιτυχούσαν την ελευθερίαν της.
Τοιούτος ενδεχόμενος κίνδυνος δέον να απο-
τραπή οπωσδήποτε υπό του κράτους. Διό επι-
βάλλεται καθ’ ημάς, όπως ανατραπή αμέσως
η δημιουργηθείσα κατάστασις και εμποδισθή
η επέκτασις ταύτης διά στρατιωτικών επιχει-
ρήσεων, αι οποίαι να μη φεισθούν των βουλ-
γαρικών χωρίων της περιφερείας ταύτης, τα
οποία φιλοξενούν, υποθάλπουν και ενισχύουν
τους συμμορίτας, ώστε και εν περιπτώσει συ-
50
Ανακοίνωση της Νομαρχίας Κοζάνης (ΑΣΚΙ).
182.
ΑΦΔ/104/160, Φ. Δραγούμης,
«Υπόμνημα περί των παραμεθορίων
βουλγαροφώνων πληθυσμών»,
Αθήναι 12.11.1948, σ. 17-18.
183.
«Πρέσπα - Βίτσι - Κορέστια»,
Φωνή της Καστορίας, 29.4.1948, σ. 1.
184.
ΙΑΥΕ 1950/38.3, ΥΠΕΞ –
Συμβούλιον Πολιτικών Υποθέσεων,
«138η Συνεδρίασις» (11.3.1949), σ. 4
και 16-17.
185.
Τάσος Κωστόπουλος, «Το όνομα
του Άλλου: από τους
“Ελληνοβούλγαρους” στους
“ντόπιους Μακεδόνες”», στο
Συλλογικό, Μειονότητες στην
Ελλάδα, Αθήνα 2004, σ. 385-386.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
θαιρέτου και εξαιρετικώς επικινδύνου τούτου
παιχνιδίου υπό του ΓΕΣ και της κυβερνήσε-
ως»·182 έτσι κι αλλιώς, πάντως, ο πληθυσμός
των περισσότερων από τα σλαβόφωνα χω-
ριά του Γράμμου είχε ήδη καταφύγει στην
Αλβανία. Οι υπέρμαχοι της δυναμικής λύ-
σης εξακολούθησαν, πάντως, να διεκδικούν
δημόσια μια πολιτική γενικευμένης εθνο-
κάθαρσης: «σλαυικόν κράτος μέσα στο κράτος
μας», διακηρύσσει χαρακτηριστικά τον Αύ-
γουστο του 1948 μια εθνικόφρων εφημερί-
δα της Καστοριάς, η «σλαυική σφηκοφωλιά»
των Πρεσπών «πρέπει πάραυτα και εν συνε-
χεία με τον Γράμμο να καή, να σβύση και εξα-
φανισθή, μαζί και με τις σφηκοφωλιές του Βι-
τσιού και των Κορεστίων».183
Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, η τελική
απόφαση για το ζήτημα πάρθηκε τον Μάρ-
τιο του 1949, μετά την πανηγυρική αλλαγή
πολιτικής του ΚΚΕ και εν όψει της σχεδια-
ζόμενης παναστρατιάς για την κατάλυση του
«κράτους» της ΠΔΚ. Η πρωτοβουλία για την
«ανακίνησιν» του θέματος ανήκε στον στρα-
τάρχη Παπάγο, οι σχετικές δε υπηρεσιακές
διαβουλεύσεις πραγματοποιήθηκαν σε δύο
φάσεις.
Στις 11 Μαρτίου συνεδρίασε το Συμβού-
λιο Πολιτικών Υποθέσεων του υπουργείου
Εξωτερικών, υπό την προεδρία του μόνιμου
υφυπουργού Παναγιώτη Πιπινέλη, με συμ-
μετοχή εκπροσώπων του ΓΕΣ, της ΚΥΠ, του
υφυπουργείου Τύπου και άλλων φορέων.
Από την ομιλία του Πιπινέλη πληροφορού-
μαστε ότι από καιρό είχε αποφασιστεί «όπως
οι πλέον επικίνδυνοι εκ των Σλαύων της Μα-
κεδονίας απομακρυνθούν των βορείων μας
επαρχιών, δοθέντος ότι η απομάκρυνσις ολο-
κλήρου του πληθυσμού αυτού θα ήτο αδύνα-
τος, διότι θα προεκάλει αντιδράσεις διπλωμα-
τικής και οικονομικής φύσεως»· σύμφωνα δε
με διαβεβαιώσεις του υπουργείου Δημοσίας
Τάξεως, «η προσπάθεια της επιλογής» των
υπό εκτόπιση προσώπων «έχει ήδη προχω-
ρήσει σημαντικώς, και απομένει η εκτέλεσις
του μέτρου της απομακρύνσεως των 10-20 χι-
λιάδων φανατικών βουλγαριζόντων εις τα εν-
δότερα της χώρας, καθώς και η έκδοσις Ψη-
φίσματος ήτις θα επιτρέψη την αφαίρεσιν παρ’
αυτών της ελληνικής ιθαγενείας και του δελ-
τίου εργασίας». Οι «οριστικές αποφάσεις»
επρόκειτο να παρθούν «κατ’ αυτάς», από μια
σύσκεψη αντιπροσώπων του ΓΕΣ και των
υπουργείων Εξωτερικών, Δημοσίας Τάξεως,
Γεωργίας και Προνοίας. Για τον έμπειρο δι-
πλωμάτη, η πολιτική συγκυρία μετά τη 2η
Ολομέλεια του ΝΟΦ πρόσφερε μια μοναδι-
κή ευκαιρία για τη λήψη ριζικών μέτρων,
που δεν έπρεπε να πάει χαμένη: «Ευρισκό-
μεθα ήδη εν καθυστερήσει των μέτρων άτινα
έπρεπε να είχον ληφθεί από μακρού και υπάρ-
χει, ως εκ τούτου, φόβος να φανή η ενέργειά
μας ως συνέπεια των τελευταίων γεγονότων.
Εν τούτοις όμως, έστω και με καθυστέρησιν,
πρέπει να προλάβωμεν, διότι, όταν τα σημερι-
νά γεγονότα χαλαρωθούν, μαζί δε με αυτά λη-
σμονηθή η σημερινή πικρά των εντύπωσις, η
πολιτική της επιεικίας θα κυριαρχήση, ως συ-
νήθως, και πάλιν οι κύριοι αυτοί θα μείνουν
εις τας θέσεις των, διά να απειλήσουν την ακε-
ραιότητα και την ειρήνην της Χώρας μας».184
Η τελική σύσκεψη πραγματοποιήθηκε στις
23 Μαρτίου στο ΓΕΣ, με συμμετοχή εκπρο-
σώπων των υπουργείων Εξωτερικών, Εσω-
τερικών και Δημοσίας Τάξεως και κάποιων
άλλων παραγόντων, υπό την προεδρία ξανά
του Πιπινέλη. Από τις αποφάσεις που πάρ-
θηκαν εκεί γνωρίζουμε μόνο τα σχετικά με
την επιβολή μιας ενιαίας υπηρεσιακής ορο-
λογίας για «τον καταλληλότερον από εθνικής
απόψεως χαρακτηρισμόν των εν Β. Ελλάδι εχό-
ντων ως μητρικήν γλώσσαν και ομιλούντων συ-
νήθως το γνωστόν σλαυομακεδονικόν ιδίωμα».
Ως εθνικά ορθή επιλογή προκρίθηκε τελικά
η ονομασία «Σλαυόφωνοι», «αποκλειομένου
παντός άλλου όρου»· μια σειρά από υπουργεία
διατάχθηκαν έτσι να επιβάλουν στους υφι-
σταμένους τους την αποκλειστική χρησιμο-
ποίησή του, «τηρουμένης ούτω ενιαίας στάσε-
ως παρ’ όλων των αρμοδίων υπηρεσιών επί
του εν λόγω ζητήματος».185 Όσον αφορά τα
υπόλοιπα ζητήματα, η μοναδική διαθέσιμη
αναφορά στις αποφάσεις της σύσκεψης πε-
ριέχεται σε σχετικά πρόσφατη έκδοση της
ΠΓΔΜ, η οποία σκιαγραφεί το «άκρως απόρ-
ρητο διάταγμα» της ίδιας μέρας (αντίγραφο
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
του οποίου φέρονται να διαθέτουν τα κρατι-
κά «Αρχεία Μακεδονίας»), χωρίς, όμως, να
παραθέτει αποσπάσματά του. Από τα συμ-
φραζόμενα προκύπτει πάντως ότι τα σχέδια
για μετακίνηση χιλιάδων Σλαβομακεδόνων
προς νότον, με μαζική αφαίρεση ιθαγενειών
και δελτίων εργασίας δεν έγιναν δεκτά – με
αυτή τη μορφή τουλάχιστον. Απεναντίας, ως
κύριος στόχος φαίνεται πως τέθηκε η αφο-
μοίωση των «Σλαβόφωνων Ελλήνων» στην
υπόλοιπη ελληνική κοινωνία.186
Με δεδομένες τις εξελίξεις των επόμενων
χρόνων, το κείμενο μίας από τις βασικές ει-
σηγήσεις στην εν λόγω σύσκεψη αποδει-
κνύεται κάτι παραπάνω από διαφωτιστικό.
Ο λόγος για το «Υπόμνημα περί των παρα-
μεθορίων βουλγαροφώνων πληθυσμών» που
υπέβαλε τον Νοέμβριο του 1948 στο ΓΕΣ ο
βουλευτής Φίλιππος Δραγούμης, μετά από
σύσκεψή του με τις αρχές και «διαφόρους
παράγοντας εκ των καταστραφέντων και κα-
ταφυγόντων εις Καστορίαν Ελλήνων της υπαί-
θρου».187 Κεντρική ιδέα του ντοκουμέντου
ήταν η ανάγκη να προληφθεί «το ενδεχόμε-
νον αναγνωρίσεως υπό του ΟΗΕ εθνικής μει-
ονότητος “σλαυομακεδονικής”» κι «εξασφα-
λίσεως μειονοτικών δικαιωμάτων» στους σλα-
βόφωνους Μακεδόνες της Βόρειας Ελλάδας
με δυτική παρέμβαση, μετά την επικείμενη
συντριβή του ΔΣΕ. Όσον αφορά την προτι-
μητέα ορολογία, ο Δραγούμης πρότεινε ―χω-
ρίς επιτυχία― τη μετονομασία των Σλαβο-
μακεδόνων σε «Βουλγαρόφωνους», με το σκε-
πτικό ότι έτσι «διασπάται κάπως η μακεδο-
νική ενότης» και (χάρη στις ελληνοβουλγα-
ρικές ανταλλαγές πληθυσμών της δεκαετίας
του ’20) καθίσταται δυσκολότερη η ανα-
γνώριση εθνικής μειονότητας στην ελληνι-
κή Μακεδονία. Ευμενέστερη υποδοχή φαί-
νεται πως είχε το δεύτερο σκέλος των ειση-
γήσεών του σχετικά με την αποτελεσματι-
κότερη μέθοδο εξάλειψης του μειονοτικού
προβλήματος: διαφωνώντας με «τας υστερι-
κάς και δημοκοπικάς κραυγάς των ισχυριζο-
μένων ότι όλοι οι σλαυόφωνοι είναι ανάγκη να
εκδιωχθούν βιαίως κλπ», μέτρο το οποίο ο
ίδιος θεωρούσε «απαράδεκτον διεθνώς και δυ-
ναμικώς απραγματοποίητον», ο παλαίμαχος
πολιτικός αντιπρότεινε μια διακριτική πο-
λιτική σαλαμοποίησης και ήπιας εθνοκά-
θαρσης: εκδίωξη του σκληρού πυρήνα της
μειονότητας (με συλλογικές αφαιρέσεις ιθα-
γένειας, κατασχέσεις περιουσιών και «λελο-
γισμένο» εποικισμό της μεθορίου με ελλη-
νόφωνους κατοίκους γειτονικών περιοχών),
και ταυτόχρονο εξαναγκασμό των υπόλοι-
πων Σλαβομακεδόνων στην απάρνηση της
γλωσσοπολιτισμικής τους ιδιαιτερότητας.
51
Φωτογραφία από το χωριό Λαιμός Πρέσπας, από
περιοδεία του βασιλικού ζεύγους τον Ιούνιο του
1950 στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη (Γ.Γ.
Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενημέρωσης).
Στους σλαβόφωνους πολιτικούς πρόσφυγες
που θα χάσουν την ελληνική υπηκοότητα
και τα υπάρχοντά τους επειδή «απέδειξαν
εμπράκτως ότι θέλουν να ανήκουν εις την
“σλαυομακεδονικήν”, την “βουλγαρικήν” ή
άλλην εθνότητα», διαβάζουμε, «θα τους στα-
λούν εν ευθέτω καιρώ και αι οικογένειαί των,
εφ’ όσον δεν θα τας έχουν ήδη παραλάβει μεθ’
αυτών εις τας νέας των πατρίδας. Εάν και με-
τά τούτο ηθέλομεν ευρεθή ηναγκασμένοι διε-
θνώς ν’ αναγνωρίσωμεν την ύπαρξιν “σλαυο-
φώνου” ή “βουλγαροφώνου” γλωσσικής μειο-
νότητος εν Ελλάδι, δεν θα τολμήση κανείς χω-
ρικός να παρουσιασθή και να ζητήση είτε το
άνοιγμα μειονοτικών σχολείων και ναών ή
έστω και την απλήν διδασκαλίαν του ιδιώμα-
τός των εις το ελληνικόν δημοτικόν σχολείον
του χωρίου του· διότι εν τω μεταξύ οι ρευστής
συνειδήσεως βουλγαρόφωνοι θα έχουν παρα-
δειγματισθή εκ των συνεπειών της εκριζώσε-
ως των σλαυοκομμουνιστών πρακτόρων συγ-
χωριανών των και θα έχουν διαφωτισθή κα-
ταλλήλως υπό των αρμοδίων αρχών μας».188
10. Η σκόνη της Ιστορίας
Η έκβαση του Εμφυλίου έκρινε, ως γνω- 186.
Macedonian Academy of Sciences
στόν, την τύχη ενός σημαντικού τμήματος and Arts, Macedonia and its
relations with Greece, Σκόπια 1993,
της σλαβομακεδονικής μειονότητας της Βό- σ. 82-83.
ρειας Ελλάδας. Από τους 55.000 πολιτικούς
187.
πρόσφυγες που κατέφυγαν το 1948-49 στην Φωνή της Καστορίας, 24.10.48 και
14.11.48.
ΕΣΣΔ και τις υπόλοιπες χώρες του ανατο-
λικού μπλοκ οι 20.000 περίπου ήταν Σλα- 188.
ΙΑΥΕ 1950/39.8 και
βομακεδόνες· το ίδιο και οι 18.000 από τους ΑΦΔ/104/160, ό.π.· εκτενή
αποσπάσματα σε Τ. Κωστόπουλος, Η
25.000 πρόσφυγες που βρέθηκαν το ίδιο διά- απαγορευμένη…, ό.π., σ. 216-218.
στημα στη Γιουγκοσλαβία.189 Όσο για τους
189.
πεσόντες του πολέμου μεταξύ του σλαβό- Ι. Μιχαηλίδης,
«Σλαβομακεδόνες…», ό.π., σ. 48, 58-
φωνου πληθυσμού, υπολογίζονται από την 59· Κ. Κατσάνος, «Το
ιστοριογραφία της ΠΓΔΜ σε περίπου Μακεδονικό…», ό.π., σ. 54-55.
20.000.190 Κατά την επίσημη ελληνική ιστο- 190.
Стоjан Киселиновски, Егеjскиот
ριογραφία, η μαζική αυτή έξοδος συνιστού- дел на Македониjа, Култура, Σκόπια
σε «ευεργετική παρενέργεια» της εμφύλιας 1990, σ. 140· Тодор Симовски,
Населените места во Егеjска
τραγωδίας, καθώς «η Ελλάδα απαλλάχθηκε Македониjа, Σκόπια 1998, τ. A, σ.
έτσι από μια ξενοσυνείδητη μειονότητα που xlv.
52
17.7.1950, επαναπατρισμός παιδιών από τη
Γιουγκοσλαβία (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ.
Ενημέρωσης).
Στις 1-3 Απρίλη 1952 συνήλθε το Συνέδριο των
Σλαβομακεδόνων της Μακεδονίας του Αιγαίου,
όπου και εξελέγη το Κεντρικό Συμβούλιο της νέας
εθνικοαπελευθερωτικής λαϊκοδημοκρατικής
σλαβομακεδονικής οργάνωσης «Ίλιντεν». Την
κεντρική εισήγηση έκανε ο Παντελής Βαϊνάς
(Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
απειλούσε ενεργά την ασφάλεια και την εσω-
τερική της ειρήνη».191 Η απογραφή πληθυ-
σμού του 1951, η τελευταία που θα θέσει τα
ευαίσθητα ερωτήματα της (μητρικής ή «ομι-
λουμένης συνήθως») γλώσσας και της θρη-
σκείας των κατοίκων της ελληνικής επι-
κράτειας, κατέγραψε στην ελληνική Μακε-
δονία μόλις 36.894 άτομα με μητρική γλώσ-
σα τη «σλαυική». Στην πραγματικότητα,
όπως προκύπτει από λίγο μεταγενέστερες
απόρρητες υπηρεσιακές στατιστικές, ο αριθ-
μός των σλαβόφωνων Ελλήνων πολιτών
ήταν τουλάχιστον τετραπλάσιος.192
Για την εμπέδωση και διεύρυνση αυτής
της επιτυχίας, η αρμόδια Γενική Διεύθυνση
Αλλοδαπών του υπουργείου Εσωτερικών θα
εισηγηθεί το 1952 μια σειρά μέτρων. Επιλε-
κτικό κατ’ αρχήν χαρακτήρα του όποιου επα-
ναπατρισμού πολιτικών προσφύγων από τη
Γιουγκοσλαβία σε αυστηρά εθνοτική βάση:
«Κριτήριον βασικόν αποτελεί η Σλαυική κα-
ταγωγή. Δέον όπως αρνούμεθα απολύτως την
επιστροφήν παντός προσώπου Σλαυικής κα-
ταγωγής υπό οιασδήποτε συνθήκας και αν ευ-
ρέθη τούτο εις τας Σλαυικάς χώρας (φυγάδες,
βιαίως απαχθέντες, εκουσίως αναχωρήσαντες
το 1941, Κ/συμμορίται)». Όσον αφορά πάλι
τα σλαβόφωνα παιδιά του «παιδομαζώμα-
τος», τον επαναπατρισμό των οποίων το κρά-
τος ήταν αδύνατον ν’ αρνηθεί εφόσον οι οι-
κογένειές τους παρέμεναν στην Ελλάδα, «η
εγκατάλειψίς των εις τας εστίας των κρίνεται
ως εθνικώς ασύμφορος», δεδομένου ότι «η
διαβίωσίς των εις τας Χώρας του Παραπετά-
σματος ήτο καλλιτέρα, εις τας πλείστας του-
λάχιστον περιπτώσεις, εκείνης την οποίαν δύ-
ναται να παράσχη εις ταύτα σήμερον η οικο-
γενειακή περίθαλψις», με αποτέλεσμα «να θε-
ωρήται απολύτως βέβαιον ότι η νοσταλγία του
περιβάλλοντος εκείνου θα κρατή τα παιδιά ταύ-
τα εις ψυχικόν σύνδεσμον προς τον Σλαυι-
σμόν»· απαιτούνταν, ως εκ τούτο, «η λήψις
Κρατικής μερίμνης προς Εθνικήν διαπαιδα-
γώγησίν» τους. Το τρίτο μέτρο αφορούσε την
«διευκόλυνσιν της εξ Ελλάδος αναχωρήσεως
προς οιανδήποτε χώραν του εξωτερικού ατό-
μων ή οικογενειών Σλαυικής καταγωγής, κα-
τά μείζονα δε λόγον, προσώπων των οποίων
τα λοιπά μέλη οικογενείας» βρίσκονταν ήδη
εκτός Ελλάδας. Στο τραπέζι ξανάμπαινε, τέ-
λος, το γνωστό σχέδιο για τη διά νόμου «με-
τατόπισιν ολοκλήρων οικογενειών και υπο-
χρεωτικήν εγκατάστασιν τούτων εις Νότιον Ελ-
λάδα».193 Παρόμοιες εισηγήσεις, για την εκ
νέου τροποποίηση του εθνολογικού χάρτη
των «ευπαθών» περιοχών της ελληνικής Μα-
κεδονίας με διοικητικά μέσα, θα εξακολου-
θήσουν να διατυπώνονται από στρατιωτι-
κές και άλλες υπηρεσίες μέχρι τα τέλη της
δεκαετίας του ’50.194
Ακολούθησε η σιωπηρή τακτοποίηση των
μητρώων του έθνους, με τη σταδιακή αφαί-
ρεση της ελληνικής ιθαγένειας από χιλιάδες
«αλλογενείς» πολιτικούς πρόσφυγες ή με-
τανάστες. Ένα σχετικά μικρό τμήμα τους
έχασε την ιθαγένειά του, όπως και οι «Έλ-
ληνες το γένος» πολιτικοί πρόσφυγες, βάσει
της έκτακτης νομοθεσίας του Εμφυλίου (ΛΖ’
Ψήφισμα της 4.12.1947). Για τους υπόλοι-
πους χρησιμοποιήθηκε ένα διάταγμα του
1927, σύμφωνα με το οποίο «αλλογενείς, εγκα-
ταλιπόντες το Ελληνικόν έδαφος άνευ προθέ-
σεως επανόδου, αποβάλλουσι την Ελληνικήν
ιθαγένειαν» με μια απλή (και μη δημοσιευ-
τέα) διαπιστωτική πράξη του υπουργείου
Εσωτερικών· μετά το 1955, τη διάταξη αυ-
τή διαδέχθηκε το παρεμφερές άρθρο 19 του
Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας.195 Όπως δια-
πιστώνουμε από τους οικείους φακέλους των
αρχείων του υπουργείου Εξωτερικών, ο όλος
μηχανισμός τέθηκε σε λειτουργία τον Δε-
κέμβριο του 1949, αμέσως μετά τη συντρι-
βή της «ανταρσίας». Μια φορά το μήνα, τα
κατά τόπους Κέντρα Αλλοδαπών έστελναν
στην προϊστάμενή τους Κεντρική Διεύθυν-
ση δύο ονομαστικές καταστάσεις «αλλογε-
νών» κατοίκων του αντίστοιχου νομού,
«απολεσάντων την Ελληνικήν Ιθαγένειαν ως
καταφυγόντων εις όμορα κράτη» ή ―γενικά―
«εις το εξωτερικόν». Η μία από τις καταστά-
σεις αφορούσε αποκλειστικά και μόνο τους
«καταφυγόντας εις Βουλγαρίαν», η άλλη όλους
τους υπολοίπους. Η διαφορά είχε προφανώς
να κάνει όχι τόσο με τεχνικά ζητήματα (αφού
η δεύτερη ομάδα περιλάμβανε περιπτώσεις
εντελώς ανόμοιες, από την Αλβανία ως τις
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
χώρες της Δύσης), όσο με την ανάδειξη της
ενδεχόμενης «βουλγαροφροσύνης» κάποιων
φυγάδων σε ιδιαίτερη ―και κατά πάσα πι-
θανότητα επιβαρυντική― κατηγορία. Στη
συνέχεια, η Διεύθυνση Ιθαγενείας του
υπουργειου Εσωτερικών ενημέρωνε για την
αφαίρεση των ιθαγενειών τις αρμόδιες νο-
μαρχίες και τα στρατολογικά γραφεία, για
τη διαγραφή των εν λόγω προσώπων από δη-
μοτολόγια και μητρώα αρρένων. Η όλη δια-
δικασία ήταν άκρως απόρρητη.196
Από το 1950 και μετά, το Μακεδονικό
―ιδίως στην «εσωτερική», μειονοτική του
διάσταση― αποτελεί πια για τις ελληνικές
κυβερνήσεις ένα «ανύπαρκτο» ζήτημα. Αφ’
ενός μεν επειδή, σύμφωνα με τον επίσημο
λόγο, οι νίκες του Εθνικού Στρατού στον
Γράμμο και το Βίτσι επέβαλαν την αποχώ-
ρηση των «σλαβοσυνείδητων» από την ελ-
ληνική επικράτεια και την οριστική πλέον
εξάλειψη κάθε μειονοτικής παρουσίας ή διεκ-
δίκησης. Αφ’ ετέρου, επειδή η Ελλάδα των
εθνικοφρόνων νίκησε και αντλεί από τη νί-
κη της αυτή το δικαίωμα να μην το συζητή-
σει. «Εάν υπάρχει μειονότης τούτο είναι ζήτη-
μα εσωτερικόν και επομένως δεν δύναται ν’
αποτελέση αντικείμενον διαπραγματεύσεων μετ’
άλλης χώρας», εξηγεί π.χ. τον Ιούνιο του 1950
στον Γιουγκοσλάβο επιτετραμμένο, παρου-
σία του πρωθυπουργού Νικολάου Πλαστή-
ρα, ο μόνιμος υφυπουργός Εξωτερικών Ιω-
άννης Πολίτης· όταν δε αυτός τον «ερωτά εάν
είναι γεγονός ότι υπάρχει σλαυική μειονότης
εν Μακεδονία», θα (ξανα)πάρει την απάντη-
ση «ότι υπάρχουσι μειονότητες εν Ελλάδι αλ-
λά ότι αύται δεν δύνανται ν’ αποτελέσωσιν αντι-
κείμενον διαπραγματεύσεων μετά ξένων χω-
ρών».197 Μια ελαφρά διαφορετική συλλογι-
στική, στο ίδιο όμως μήκος κύματος, θ’ ανα-
πτύξει μερικούς μήνες αργότερα στη Βουλή
ο πρώην υπουργός Εξωτερικών, Ιωάννης Σο-
φιανόπουλος: «Το να ομιλώμεν περί προστα-
σίας μειονοτήτων, αι οποίαι εμπράκτως επέ-
δειξαν έλλειψιν νομιμοφροσύνης προς το στε-
γάζον αυτάς Κράτος, είναι αυτόχρημα απαρά-
δεκτον. Εάν αι ελάχισται αυταί άλλως τε μει-
ονότητες είναι υπαρκταί κατ’ ουσίαν, είναι πά-
ντως ανύπαρκται και μη προστατεύσιμοι κα-
τά το Διεθνές Δίκαιον».198
Η κρατική διαχείριση αυτού του «ανύ-
παρκτου» ζητήματος κατά τις επόμενες δε-
καετίες ξεφεύγει εντελώς από το πλαίσιο του
παρόντος κειμένου. Με την απόσταση των
εξήντα χρόνων που μας χωρίζουν από τότε,
μπορούμε πάντως να επισημάνουμε πως οι
στρατηγικές επιλογές του 1949-50 για τη ρι-
ζική επίλυση του εγχώριου (σλαβο)μακεδο-
νικού αποδείχθηκαν από απόσταση οι μα-
κροβιότερες αποφάσεις των ημερών: ούτε η
μεταπολίτευση του 1974, ούτε η «Αλλαγή»
του 1981, ούτε η «εθνική συμφιλίωση» του
1989 στάθηκε δυνατό ν’ ανακαλέσουν τον
εξοστρακισμό των διπλά ηττημένων του
1949 από τον εθνικό κορμό. Η κοινή υπουρ-
γική απόφαση 106841 της 29ης Δεκεμβρίου
1982, με την οποία επιτράπηκε ο ελεύθερος
επαναπατρισμός των πολιτικών προσφύγων
του Εμφυλίου, εξαίρεσε ως γνωστόν από το
ευεργετικό αυτό μέτρο τους «μη Έλληνες το
γένος». Η ίδια δικλίδα ασφαλείας διατηρή-
θηκε και στους ν. 1540/1985 (για την επι-
στροφή των δημευμένων περιουσιών των
πολιτικών προσφύγων) και 1863/1989 (για
την άρση των συνεπειών του Εμφυλίου),
ενώ ακόμη και το οφθαλμοφανώς προεκλο-
γικό άνοιγμα των συνόρων για μερικές μό-
νο μέρες, το Πάσχα του 1985 και το καλο-
καίρι του 2003, προκάλεσε εκρήξεις αγανά-
κτησης εκ μέρους της τότε δεξιάς αντιπολί-
τευσης. Έτσι, για ένα τμήμα των (τότε και
νυν) Ελλήνων πολιτών, οι θεσμικές πληγές
του Εμφυλίου παραμένουν ακόμη ανοιχτές.
53
O Ιωάννης Πολίτης διετέλεσε μεταξύ άλλων και
Υπουργός Εξωτερικών στη βραχύβια κυβέρνηση
Πέτρου Βούλγαρη (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ.
Ενημέρωσης).
191.
Ev. Kofos, Nationalism…, ό.π., σ.
186.
192.
Σπ. Καράβας, «Οι
ξενοσυνείδητοι…», ό.π., σ. 119-121·
ΚΥΠ, «Στοιχεία διά την περίοδον
του 1954», Άκρως Απόρρητον·
Υπ.Εξ. - Α’ Πολιτική Διεύθυνσις (Δ.
Μπίτσιος), «Σημείωμα» [Ιούνιος
1965]· ΚΥΠ - Τμήμα Εθνικών
Θεμάτων, «Συνοπτική έκθεσις περί
των γιουγκοσλαβικών ενεργειών εις
τον νομόν Φλωρίνης και της εν
αυτώ καταστάσεως», Ιούνιος 1965,
Άκρως Απόρρητον, Παράρτημα Ε,
«Στατιστικά στοιχεία πληθυσμού
νομού Φλωρίνης».
Εντυπωσιακότερη είναι η
ανακρίβεια της απογραφής όσον
αφορά τους «ακραίους» νομούς
(Καστοριάς, Θεσσαλονίκης, Δράμας),
όπου η σλαβοφωνία σχεδόν
«εξαφανίζεται» στατιστικά, τη
στιγμή που χωριά αμιγώς (ή κατά
συντριπτική πλειοψηφία)
σλαβόφωνα εξακολουθούν να
κατοικούνται από χιλιάδες
ανθρώπους.
193.
ΓΑΚ/ΑΣΓΜΣ/11, Δ. Βλαστάρης,
«Έκθεσις περί των εν Ελλάδι
βιούντων Σλαυοφώνων», Αθήναι
1.5.1952, αρ.πρ. 421/3/3/11, σ. 21-2.
194.
Τ. Κωστόπουλος, Η
απαγορευμένη…, ό.π., σ. 229-232· Σπ.
Καράβας, «Οι ξενοσυνείδητοι…», ό.π·
Ευάγγελος Κωφός, «Ελληνικό
κράτος και μακεδονικές ταυτότητες
(1950-2003)», στο Συλλογικό,
Μακεδονικές ταυτότητες στο χρόνο,
Παπαζήσης, Αθήνα 2008, σ. 368.
195.
Τάσος Κωστόπουλος, «Αφαιρέσεις
ιθαγένειας: η σκοτεινή πλευρά της
νεοελληνικής Ιστορίας (1926-2003)»,
Σύγχρονα Θέματα, τ. 83, Δεκ. 2003,
σ. 53-75.
196.
ΙΑΥΕ 1950/63.4, διάφορα
έγγραφα.
197.
ΙΑΜΜ/ΑΙΠ/53, «Σημείωμα επι
της συνομιλίας του Επιτετραμμένου
της Γιουγκοσλαυίας μετά του
προέδρου της Κυβερνήσεως»,
[Αθήνα] 10.6.1950.
198.
Επίσημα Πρακτικά των
Συνεδριάσεων της Βουλής,
30.11.1950, σ. 128.
54 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
ΑΣΚΙ/ΚΚΕ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρχεία
Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας,
Αθήνα.
ΑΣτΔ: Αρχείο Στέφανου Δραγούμη,
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.
ΑΦΔ: Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη,
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.
ΓΑΚ/ΑΒΑ: Αρχείο Βασιλικών
Ανακτόρων, Γενικά Αρχεία του
Κράτους, Αθήνα.
ΓΑΚ/ΑΣΓΜΣ: Αρχείο
Συντονιστικού Γραφείου Ξένων
και Μειονοτικών Σχολείων,
Γενικά Αρχεία του Κράτους,
Καβάλα-Αθήνα.
ΕΛΙΑ/ΑΑΧ: Αρχείο Αθανασίου
Χρυσοχόου, Ελληνικό
Λαογραφικό και Ιστορικό Αρχείο,
Θεσσαλονίκη.
ΙΑΜ/ΓΔΔΜ: Αρχείο Γενικής
Διοικήσεως Δυτικής Μακεδονίας,
Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας,
Θεσσαλονίκη.
ΙΑΜ/ΓΔΜ: Αρχείο Γενικής
Διοικήσεως Μακεδονίας, Ιστορικό
Αρχείο Μακεδονίας,
Θεσσαλονίκη.
ΙΑΜΜ/ΑΙΠ: Αρχείο Ιωάννη Πολίτη,
Ιστορικό Αρχείο Μουσείου
Μπενάκη, Κηφισιά.
ΙΑΥΕ: Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου
Εξωτερικών Αθήνα.
King’s Kollege – Liddell Hart
Centre for Military Archives,
Captain Evans «General Report»
(1945).
PRO – FO 371/43775, A.R. Burn,
«Minority Problems. Greece»,
συνημ. σε Leeper to Eden, Cairo
29.5.1944, no.107.
PRO – FO 371/48185, Salonica
Bureau, «The Macedonian
Autonomy Movement in North-
West Greece: its Setting and
Recent History», October 1945.
ЦДА Централен Държавен Архив
[Κεντρικό Κρατικό Αρχείο],
Σόφια.
Αλβανός Ραϋμόνδος, Κοινωνικές
συγκρούσεις και πολιτικές
συμπεριφορές στην περιοχή της
Καστοριάς (1922-1949),
αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή,
Τμήμα Πολιτικών Επιστημών
ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2005.
Αμύντας Κοσμάς, Αναμνήσεις ενός
καπετάνιου, Μπίμπης, Θεσσαλονίκη
[1982].
Αντωνίου Κωνσταντίνος, Η σλαυική
και κομμουνιστική επιβουλή και η
αντίστασις των Μακεδόνων,
Θεσσαλονίκη 1950.
Βότσης Πέτρος, Μακεντόντσετο.
Οδοιπορικό μιας πικρίας, Πλέθρον,
Αθήνα 1998.
Γ’ Σώμα Στρατού – Γραφείον
Διαφωτίσεως, Τι ζητούν οι
Βούλγαροι μέσ’ στη Μακεδονία;,
Θεσσαλονίκη 1948.
Bιβλιογραφία
Γενικόν Επιτελείον Στρατού –
Διεύθυνσις Πληροφοριών,
Κατάθεσις “Φάνη” Ταγ/ρχου Α2
Γραφείου Γενικού Αρχηγείου
Συμμοριτών, Εν Αθήναις 1949.
Γιαγγιώργος Κίτσος, Σκιαγράφηση
της Εθνικής Αντίστασης στη
Φλώρινα, Αθήνα 1990.
Γούναρης Βασίλης, Εγνωσμένων
κοινωνικών φρονημάτων.
Κοινωνικές και άλλες όψεις του
αντικομμουνισμού στη Μακεδονία του
Εμφυλίου Πολέμου, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη 2002.
Γρηγορίου Εμμανουήλ, Το
βουλγαρικόν όργιον αίματος εις την
Δυτικήν Μακεδονίαν, Πυρσός,
Αθήναι 1947.
Δασκαλάκης Απόστολος, Ιστορία
Ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950,
Αρχηγείον Χωροφυλακής, 2 τ.,
Αθήναι 1973.
Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας,
Έτσι άρχισε ο Εμφύλιος, Γλάρος,
Αθήνα 1987.
Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού,
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου, 16 τ.,
Αθήνα 1998.
Δορδανάς Στράτος, Το αίμα των
αθώων. Αντίποινα των γερμανικών
αρχών κατοχής στη Μακεδονία,
1941-1944, Εστία, Αθήνα 2007.
Ζαφειρόπουλος Δημήτριος, Το ΚΚΕ
και η Μακεδονία, Αθήναι 1948.
Καράβας Σπύρος, «Οι ξενοσυνείδη-
τοι της XVης Μεραρχίας», Αρχειοτά-
ξιο, τεύχ. 11, 2009, σ. 111-43.
Καρδαράς Χρήστος, Η βουλγαρική
προπαγάνδα στη γερμανοκρατούμενη
Μακεδονία. Βουλγαρική Λέσχη
Θεσσαλονίκης (1941-44),
Επικαιρότητα, Αθήνα 1997.
Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία
φρονημάτων, 2 τ., Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 1994-1995.
Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας,
ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τ. 5ος
(1940-1945), ΚΚΕ (Εσωτερικού),
χ.τ. 1973.
Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, Το
ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τ. 6ος
(1945-1949), Σύγχρονη Εποχή,
Αθήνα 1987.
Κόντης Βασίλης, Σφέτας Σπυρίδων
(επιμ.), Εμφύλιος πόλεμος. Έγγραφα
από τα γιουγκοσλαβικά και
βουλγαρικά αρχεία, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη 1999.
Κουμαρίδης Γιώργος, «ΣΝΟΦ και
σλαβομακεδονικά τάγματα (1943-44)»,
Αρχειοτάξιο, τεύχ. 11, 2009, σ. 55-87.
Koύφης Παύλος, Άλωνα Φλώρινας.
Αγώνες και θυσίες, Αθήνα 1990.
Koύφης Παύλος, Λαογραφικά
Φλώρινας-Καστοριάς, Αθήνα 1996.
Κωνσταντινίδης Σ.Μ., Η Φλώρινα εις
τας φλόγας. Συμβολή εις την Ιστορίαν
της Δυτικής Μακεδονίας, Έκδοσις εφ.
“Έθνος”, Φλώρινα 1957.
Κωστόπουλος Τάσος, Η απαγορευμένη
γλώσσα. Κρατική καταστολή των σλαβι-
κών διαλέκτων στην Ελληνική Μα-
κεδονία, Μαύρη Λίστα, Αθήνα 2000.
Κωστόπουλος Τάσος,
«“Αξονομακεδονικό” Κομιτάτο και
Οχράνα. Μια πρώτη προσέγγιση»,
Αρχειοτάξιο, τεύχ. 5, 2003, σ. 40-51.
Κωστόπουλος Τάσος, «Αφαιρέσεις
ιθαγένειας: η σκοτεινή πλευρά της
νεοελληνικής Ιστορίας (1926-
2003)», Σύγχρονα Θέματα, τεύχ. 83,
2003, σ. 53-75.
Κωστόπουλος Τάσος, «Το όνομα του
Άλλου: από τους “Ελληνοβούλγα-
ρους” στους “ντόπιους Μακεδό-
νες”», στο Εταιρεία Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισμού &
Γενικής Παιδείας, Μειονότητες στην
Ελλάδα. Επιστημονικό Συμπόσιο (7-
9.11.2002), Αθήνα 2004, σ. 367-403.
Κωστόπουλος Τάσος, «Ο εμφύλιος
Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908):
εκδοχές του κρατικού μονοπωλίου
της συλλογικής μνήμης», Τα
Ιστορικά, τεύχ. 45, 2006, σ. 393-432.
Κωτσόπουλος Σταύρος, «Η Εθνική
Αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία»,
αδημοσίευτο δακτυλόγραφο από το
αρχείο του ΚΚΕ που παραχώρησε
στον συγγραφέα ο εκλιπών Παύλος
Κούφης.
Κωφός Ευάγγελος, Η βαλκανική
διάσταση του Μακεδονικού ζητήματος
στα χρόνια της Κατοχής και στην
Αντίσταση, Αθήνα 1989.
Κωφός Ευάγγελος, «Το Μακεδονικό
στις σχέσεις ΚΚΕ-ΚΚΓ κατά τα
τέλη του 1944: η αποστολή του
Ανδρέα Τζήμα στον Τίτο», στο
Συλλογικό, Μακεδονία και Θράκη
1941-1944, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη
1998, σ.125-56.
Μητσόπουλος Θανάσης, Το 30ό σύντα-
γμα του ΕΛΑΣ, Editex, Γενεύη 1971.
Μιχαηλίδης Ιάκωβος, «Σλαβομακε-
δόνες πολιτικοί πρόσφυγες στη
γιουγκοσλαβική Μακεδονία», στο
Συλλογικό, Πρόσφυγες στα
Βαλκάνια. Μνήμη και ενσωμάτωση,
Πατάκης, Αθήνα 2004, σ. 43-82.
ΤΟ Μ Α Κ Ε ΔΟΝ Ι ΚΟ Σ Τ Η Δ Ε Κ Α Ε Τ Ι Α ΤΟΥ ’ 4 0
Μιχαηλίδης Ιάκωβος, Τα πρόσωπα
του Ιανού, 2 τ., Πατάκης, Αθήνα
2004 και 2007.
Μιχαηλίδης Ιάκωβος, «Οι
Σλαβόφωνοι στην Ελλάδα, 1919-
1949», στο Συλλογικό, Μακεδονικές
ταυτότητες στο χρόνο, Πατάκης,
Αθήνα 2008, σ. 317-54.
Μόδης Γεώργιος, Χωριά φρούρια της
Μακεδονίας, Τύποις Χ. Περγαμαλή,
Αθήναι 1950.
Μόδης Γεώργιος, Πόλεμος και Κα-
τοχή, Πάπυρος, Αθήνα 21972.
Μόδης Γεώργιος, Απομνημονεύματα,
Εκδόσεις Πανεπιστημίου
Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2003.
Μπόνης Κωνσταντίνος, Η Φλώρινα
κατά την Κατοχήν, Θεσσαλονίκη
1982.
Μπράμος Κώστας, Σλαβοκομμου-
νιστικαί οργανώσεις εν Μακεδονία.
Προπαγάνδα και επαναστατική
δράσις, Θεσσαλονίκη 1953.
Νεδέλκος Γεώργιος, Αναμνήσεις απ’
την Εθνική Αντίσταση στη Δυτική Μα-
κεδονία, Αριστείδου, Φλώρινα 2000.
Παπαθανασίου Παρμενίων, Για τον
ελληνικό βορρά, 2 τ., Παπαζήση,
Αθήνα 21997.
Παπαϊωάννου Αχιλλέας, Το Βίτσι
ως γεωπολιτικός και ιστορικός
χώρος, Μπίμπης, Θεσσαλονίκη χ.χ.
Παπακυριακόπουλος Ιωάννης,
Βούλγαροι και Ιταλοί εγκληματίαι
πολέμου εν Μακεδονία, Αετός,
Αθήναι 1946.
Πένης Δημήτρης, Πρέσπα η
Ελληνική (Απομνημονεύματα ενός
αγωνιστή), ΕΛΜΑ 93, Σόφια 2007.
Πεφάνης Δώρος, ΝΟΦ. Η σλαυική
αράχνη, Αθήναι 1947.
Πεφάνης Δώρος, Οι Έλληνες
Σλαυόφωνοι της Μακεδονίας και οι
Ελληνόβλαχοι, Αθήναι 1949.
Πυλάης Κυριάκος, Μνήμες-
Βιώματα-Στοχασμοί, 1870-1990,
Αθήνα 1990.
Συνόπουλος Λυκούργος,
Απομνημονεύματα ενός καστοριανού
παιδιού της πιάτσας (1937-1957),
Καστοριά 1998.
Σφέτας Σπυρίδων, Όψεις του
μακεδονικού ζητήματος στον 20ό
αιώνα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001.
Υφυπουργείον Τύπου και
Πληροφοριών, Η εναντίον της
Ελλάδος κομμουνιστική επιβουλή,
Αθήναι 1947.
Bιβλιογραφία
Φλάισερ Χάγκεν, Στέμμα και
σβάστικα, 2 τ., Παπαζήσης, Αθήνα
1990-1995.
Χατζηνικολάου Νίκος (Καπετάν
Μαύρος), Ταραγμένα χρόνια στο
Νέστο, Νιραγός, Θάσος 2008.
Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η Κατοχή εν
Μακεδονία, Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών, 6 τ., Θεσσαλονίκη 1949-
1952.
Christidès Christοpher, Le
Camouflage Macédonien à la
lumière des faits et des chiffres,
Société Hellénique d’Éditions S.A.,
Αθήνα 1949.
Hammond N.G.L., “The Allied
Military Mission in Northwestern
Macedonia 1943-44”, Balkan
Studies, τεύχ. 32/1, 1991, σ. 107-44.
Hammond N.G.L., The Allied
Military Mission and the Resistance
in West Macedonia, ΙΜΧΑ,
Θεσσαλονίκη 1993.
Kofos Evangelos, Nationalism and
Communism in Macedonia, ΙΜΧΑ,
Θεσσαλονίκη 1964.
Kofos Evangelos, The impact of the
Macedonian question on civil
conflict in Greece (1943-1949),
ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα 1989.
Κostopoulos Tasos, “Counting the
‘Other’: Official Census and
Classified Statistics in Greece (1830-
2001)”, Jahrbücher für Geschichte
und Kultur Südosteuropas, τεύχ. 5,
2003, σ. 55-78.
Kostopoulos Tassos, “‘How the
North was won’: épuration
ethnique, échange des populations
et politique de colonisation dans la
Macédoine grecque”, European
Journal of Turkish Studies
(http://www.ejts.org/)
Rossos Andrew, “The Macedonians
of Aegean Macedonia: a British
Officer’s Report,1944”, Slavonic
and East European Review, τεύχ.
69/2, 1991, σ. 282-309.
Rossos Andrew, “Incompatible
Allies: Greek Communism and
Macedonian Nationalism in the
Civil War in Greece, 1943-1949”,
The Journal of Modern History,
τεύχ. 69, 1997, σ. 42-76.
Vukmanović Svetozar (General
Tempo), Struggle for the Balkans,
Merlin, Λονδίνο 1990.
Андоновски Христо, Македонците
под Грциjа во борбата против
фашизмот (1940-1944), Институт за
Национална Историjа, Σκόπια 1968.
55
Архив на Македониjа, Егеjска
Македониjа во НОБ, 6 τ., Σκόπια
1971-1983.
Архив на Македониjа, Егеjска
Македониjа во антифашистичката
воjна, 3 τ., Σκόπια 1985-1996.
Даскалов Георги, Участта на
Българите в Егейска Македония,
1936-1946, Σόφια 1999.
Кирjазовски Ристо, «Некои момента
од културно-просветната деjност на
Македонците од jугозападниот дел на
Егеjска Македониjа во време на НОБ
(1943-1944)», Гласник, τεύχ. 3, 1972),
σ. 101-8.
Кирjазовски Ристо, Народно-
Ослободителниот Фронт и другите
организации на Македонците од
Егеjска Македониjа (1945-1949),
Култура, Σκόπια 1985.
Кирjазовски Ристо, Македонците и
односите на КПJ и КПГ (1945-1949),
Култура, Σκόπια 1995.
Македонски Научен Институт,
Национално-освободителното
движение на Македонските и
Тракийските Българи, 1878-1944, τ.
4 (1919-1944), Σόφια 2003.
Мамуровски Ташко, Паскал
Митревски и неговото време (1912-
1978), Институт за Национална
Историjа, Σκόπια 1992.
Пановска Лилjана, Теророт во
егеjскиот дел на Македониjа 1941-
1944, Институт за Национална
Историjа, Σκόπια 1995.
Пеjов Наум, Македонците и
граѓанската воjна во Грциjа,
Институт за Национална Историjа,
Σκόπια 1968.
Поп-Jаневски Лазо, Костурско село
Д’мбени, Σκόπια 1996.
Симовска Лидиjа, «Македонската
периодична публицистика во Егеjска
Македониjа во Haродноослободителната
Борба (1941-1944)», Гласник, τεύχ. 2,
1975, σ. 145-74.
Симовски Тодор, «Сеќавања за Мирка
Гинова», σε Таско Мамуровски,
Мирка Гинова (1916-1946). Живот и
дело, Институт за Национална
Историjа, Σκόπια 1996, σ. 119-39.
Шандански Иван, «Въоръжената
самозащита на Българите в Егейска
Македония (Март – Септември 1943
г.)», Известия на Държавните
Архиви, 94 (2007), σ.34-94.
Разкази и спомени од борбата,
Πολιτικές και Λογοτεχνικές
Εκδόσεις, χ.τ. 1961.