ర

శ్ ీ గణేశాయ నమః

జై గురుదేవ
ర
శ్ ీ కృష్ం
ణ వన్దే జగద్గురుం

వైయాకరణ భూష్ణసార
(start from page 27)

మంగళ శ్ోకకం
శ్ర ీ లక్ష్మీ రమణం నౌమి గౌరీరమణరూపిణమ్| స్ఫో టరూపం యతః సరవ ం జగదేతద్

వివరతే
త ||భూ. సా - 1||

అనవ యం-:

(అహం) గౌరీరమణ రూపిణం శ్రలక్ష్మీ

ీ రమణ రూపిణం నౌమి. యతః స్ఫో టరూపం
సరవ మేతద్ జగద్ వివరతే||
త

న్దను (కౌణభ
డ ట)ట ోభసంపనన మైన లక్ష్మీ దేవి పతికి (శ్ర ీ విష్ణణవుకు) నమసక రిస్తతన్నన ను.
ఆయన పారవ తీపతి అయిన శివుని రూపం ధరించారు1. వారి నుండి శబ్దేర థ రూపంగా ఈ

సంపూర ణ జగత్తత2 వివర త రూపంగా కనిపిస్ఫత ంది3.

ప్పతిపదార థం-:
ర
శ్ ీః = ోభా, తయా సహితా యా లక్ష్మీ ః, తసాా రమణః = పతిః, తమ్| యదావ - ర
శ్ ీ సహితో
లక్ష్మీ రమణః ర
శ్ లక్ష్మీ
ీ రమణః, తమ్, అథవా ర
శ్ ీః = సరసవ తీ,లక్ష్మీ ః = రమా, తయో రమణః
ర
శ్ ీ లక్ష్మీ రమణః, తమ్, గౌర్యా రమణః = పతిః, తసా రూపం సవ రూపం అసాా స్తతతి
గౌరీరమణరూపీ తం, గౌరీరమణరూపిణమ్, మతవ రీ థయ ఇనిప్పతా య:||

చూడుడు-: కందరు ’స్ఫో టరూపం’ అన్ద పదానికి విష్ణణవు యొకక విశేష్ణం గా

తీస్తకుంటారు. వాఇయాకరణులు శబ్దేనిన (స్ఫో ట) ప్రహీ అని అనుకుంటారు అంద్గకని

వారి వైపు సంకేతం ఇవవ రడింది.

తాతప రా ం/వివరణ-:

1
దీనివలన శివకేశవుల అభేదమును ప్గంథకారులు చెపాప రు. పుర్యణాలలో "శివసా హృదయం
విష్ణణరివ ష్ణణశచ హృదయం శివః| విష్ణణ-రుప్దానతరం యచ్చ యో ప్ూతే మూఢధీస్తత సః||
2
ఈ సంపూర ణ జగత్తత శబ్దేర థ రూపం గా ఉనన ది. శరం ే అనగా సంజ,ఞ అర థం అనగా సంజ్ఞ ఞ ఈ రండింటినీ
తీసివేస్తత జగత్తత అని చెపప టానికి ఇంకేమీ ఉండద్గ. సంజ ఞ సంజ్ఞ ఞ కలసి ఈ జగత్తత గా చ్లామణి అవుతోంది.
3
వివర త శరం ే భారతీయ దరశ న సాహితా ంలో అతాతివ క అనా థాభావంగా కనిపించ్టం అని ప్పసిదమై ధ నది.
ఏదైన వస్తతవు తన తతాత వ నిన వదిలివెయా కుండా వేరేగా కనిపిస్తత దానిని వివర తం అని అంటారు. ఒక
రజ్జవుు ను (ప్తాటిని) పాముగా ప్భమపడినపుప డు ఆ ప్భమసల థ ంలో ప్తాడు తన సవ రూపానిన
వదిలివెయా కుండా పాములాగ కనిపిస్తతంది. శంకర్యచారుా లు వారు అదైవ త వేదాంతంలో సంపూర ణ
జగత్తతని వివర తం అని అన్నన రు.
ప్గంథాదిలో ర
శ్ ీకౌణభ
డ ుటగారు మంగళాచ్రణం చేస్తతన్నన రు. మంగళాచ్రణం,

ప్గంథసమాపితకి ప్పతిరంధకమైన విఘ్నన లను న్నశనం చేసి ప్గంథ సమాపితకి మార ుం

చూపిస్తతంది. మంగళాచ్రణం చేసిన్న కూడా ప్గంథం సమాపతం కాకపోతే అకక డ

విఘ్నన లు అధికంగా ఉన్నన యని, ఆ విఘ్నన లకు కావలసిన మంగళం చెయా లేదని
అర థం చేస్తకోవాలి. కాని న్నసితక ప్గంథాలలో మంగళం లేకపోయిన్న కూడా ప్గంథం

పరిసమాపిత అవుతోంది అని అంటే, అకక డ విఘ్నన లు లేవని, లేకపోతే పూరవ జనీ లో
చేసిన మంగళం మొదలైనవి కలిప ంచుకని అర థం చేస్తకోవాలి అని నవీన మతస్తథల

కథనం. మహాభాష్ా ంలో భగవాన్ పతంజలి మంగళం చెయా టం వలన వచేచ

ప్పయోజనం ఈ విధంగా చెపాప రు ’మఙ్ళా
ు దీని హి శాస్త్సాతణి ప్పథన్దత వీరపురుషాణిచ్

భవతాా యుష్ీ త్తప రుషాణి చాఽధ్యా తారశచ సిదాధర్యథ యథా స్తా రితి’ (పసప శాహిన క)|
’మఙ్ళా
ు దీని హి శాస్త్సాతణి ప్పథన్దత వీరపురుషాణిచ్ భవతాా యుష్ీ త్తప రుషాణి

చాధ్యా తారశచ వృదియు

ధ కాత యథా స్తా రితి’ (వృదిర్య
ధ దైచ్ సూప్తంలో).

శ్ర ీ = ోభతో కూడిన లౌకిక అలౌకిక సౌనర

ే ా మాధురా పరిపూర ణ, లక్ష్మీ = సంపూర ణ ఐశవ రా ం మరియు
సంపదకీ అధిషాాన దేవత, రమణ = మనోవినోదానికి ఆప్శయం, ఎవరిలో సమసత విశవ ం విశిష్ం
ట గా
చ్రిస్తతందో ఆయనను రమణ అని పిలుసాతరు, లేదంటే = శ్ర ీ = భూదేవి, లక్ష్మీ = లక్ష్ా భూతమైన

పురుషార థ చ్త్తష్య
ట ం ప్పాపితంపచేస్త దేవి, ఈ ఇదరూ
ే భగవాన్ విష్ణణవుకు భారా లు (శ్రశచీ తే

లకీశ ీ శచ పత్నన ఇతి ప్ుతిః) ఇదరి

ే శకుత లతో కూడుకుని ఉనన విష్ణణవుని శరణు వేడుకుంటాను. ఆ

భగవంత్తడు ఎలాగ ఉన్నన డు? గౌరీ రమణ రూపంగా ఉన్నన డు. గౌరీ = ప్పకృతి, మాయా,

విలాసభూత జగత్తతని ప్పదరిశ స్తతనన , అంద్గలో రమణుడు శివుడు, లేదా, గౌరీ = తెలని
క రూపం

కలిగిన సతిని కలవాడు, ఆమెలో రమించేవాడు, లేదా గౌరీ రమణ శంకర భగవానుడు, ఆయన
రూపం వలే తన సవ రూపం కల విష్ణణవును శ్స్తతతించేవాడు.
భూష్ణసారః-:
అశేష్ఫలదాతారం భవాఽబ్ధధ తరణే తరిమ్| శేషాఽశేషాథ-లాభార థ ప్పార థయే
శేష్భూష్ణమ్||భూ. సా 2||

అనవ యం-:
(అహమ్) అశేష్ ఫల దాతారమ్ భవాబ్ధధ తరణే తరిం శేష్భూష్ణం శేషాఽశేష్-లాభార థమ్

ప్పార థయే1||
ో
శ్ క కసరలారసిత
థ త థ -శేషాఽశేష్-లాభార థమ్
శ్ మ్ - శేష్సా = శేష్న్నగసా

మహాభాష్ా కృతఃపతంజలేః, అశేషాః = కృతా్ న ః స్తో టా అస్తో టాశచ యేఽర్యథ

మహాభాష్ా సాథస్తతషాం లాభార థమ్ = ా
శ్ ఞ న్నయ, శేష్భూష్ణమ్ - శేషే భూష్ణమ్

అలంకారతేవ న పరా ఙ్క తేవ న వా భూష్ణం యసా తం శివం శేష్శాయినం విష్ణణం వా

ప్పార థయ ఇతి||

తాతప రా ం-:
శేషావతారమైన భగవాన్ పతంజలి రచంచన మహాభాష్ా ం యొకక సంపూశ్ర ణ రహసా ం

ప్పాపితంచ్టానికి సంపూర ణ ఫలాలను ఇచచ , సంసార సాగర్యనిన దాటటానికి

నౌకాసవ రూపంగా ఉనన శేష్భూష్ణుడైన శివుడిని, లేదా విష్ణణవును న్దను ప్పాశ్రిస్తత
థశ్ న్నన ను.

ఇకక డ శేష్-భూష్ణం శరం

ే శ్శిష్
క ంట (దవ ందావ ర్యథలను చెపోత ంది). శేష్ః= శేష్న్నగో భూష్ణం
యసాా ఽసౌ శేష్ భూష్ణసతమ్ - ఈ ప్పకారం శివుడికి విష్ణణవునకు అనవ యిస్తతంది. శివుడు

శేష్న్నగుని తన మెడలో భూష్ణం గా ధరించాడు, విష్ణణవు తన తలప ంగా చేస్తకున్నన డు.

ఇకక డ కూడా భూష్ణకార రూపంలో శివుడికి, విష్ణణవుకి అభేదం చూపించారు

ప్గంథకారులు.
శంక-:

శేషావతారమైన పతంజలి రచంచనది అర థం అవవ టానికి శేష్న్నగున్ద ప్పారి థంచాలి కద,

శివుడినో, విష్ణణవునో కాద్గ కద. దేవదత్తతడి వదే ఉనన వస్తతవు దేవదత్తతడిన్ద అడిగి
తీస్తకోవాలి కాని విష్ణణదత్తతడిని కాద్గ కద.

1
అశేషాణాం ఫలాన్నం దాతారమ్ ఇతి సమబ నసా ధ మాన్దా శేష్-ష్ష్ఠా| కారక ష్షాాా స్తత ’తృజకాభాా ం కర తరి’
(2.2.15) ఇతి సమాస నిషేధాత్ | అథవా అశేష్ఫలాని దాతారమ్ ఇతి తృనన న్దతన విప్గహే
’గమాా దీన్నముపసఙ్ఖ్యా నమ్; (సి. కౌ. వారి తక 167) ఇతి దివ తీయాసమాసః| ో శ్ క కసరలారసితథ వ తమ్
థ -శేషాఽశేష్-
లాభార థమ్ - శేష్సా = శేష్న్నగసా మహాభాష్ా కృతః పతఞ్ులేర్, అశేషాః = కృతా్ న ః స్తో టా అస్తో టాశచ
యేఽర్యథ మహాభాష్ా సాథస్తతషాం లాభార థమ్ = శ్ాఞన్నయ, శేష్భూష్ణమ్ = శేష్ణ భూష్ణమ్, అలంకారతేవ న
పరా ఙ్క తేవ న వా భూష్ణం యసా తం శివం శేష్శాయినం విష్ణణం వా ప్పార థయ ఇతి
సమాధానం-:

ఈ శంకను నివృతిత చెయా టానికి అశేష్-ఫల-దాతారం అన్ద విశేష్ణం వేశారు.

భగవంత్తడు సంపూర ణ ఫలాలను ఇవవ గలగినవాడు. ఒక వస్తతవు మీద ఒకనికి అధికారం

ఉన్నన కూడా, దాని మీద కూడా భగవంత్తడికి అధికారం ఉంుంది. అంద్గకని

భగవతక ృప దొరికితే అసాధా మైనది కూడా స్తసాధా ం అవుత్తంది. ’మూకం కరోతి

వాచాలం పశ్్ఘం లఙ్య

ఘ తే గిరిమ్| యతక ృపా తమహం వన్దత పరమానన ే మాధవమ్’ ||
వాకుక పై సరసవ తి దేవికి అధికారం ఉన్నన కూడా, భగవతక ృప ఉంటే సరసవ తీ దేవి

మనకు వాకుక ను ప్పసాదిస్తతంది. ర్యజ్జ ప్పసనున డైతే స్తవకుడు సవ యం గా

ప్పసనున డవుతాడు. అంద్గకని శివుడు, విష్ణణవు ఇదరూ
ే కూడా శేష్ణనికి ఆర్యధా మైన వారే.

ఈ కారణం వలన స్తవకుడైన శేష్న్నగు యొకక వస్తతవు కూడా ఆయన సావ మియైన
విష్ణణవుని లేదా శివుడిని అడిగి తీస్తకోవచుచ . ఈ ప్పార థనలో ర
శ్ ీకౌణభ
డ ు
శ్ ట గారు మహాభాష్ా ం

లో ఉనన అనిన రహసాా ల ా

శ్ ఞ నం ప్పాపితంచాలని కోరుకున్నన రు. కారణం ఏమిటంటే
మహాభాష్ా రహసాా లను సంపూర ణంగా అర థం చేస్తకోకుండా వైయాకరణ సిదాధనత కారిక

మీద భాష్ా ం రచంచ్టం అసంభవం. కారికలలో వాా కరణ సిదాధంతాలను అతా ంత

సంక్షేపంగా నిరదిం
ధ చారు. ఆ సిదాధంతాల యొకక విశద వాా ఖ్ా మహాభాష్ా రహసాా ల

శ్ాఞనం లేకుండా అయేా పని కాద్గ. (కారికాకారులు కూడా తన మొదటి కారికలో ఈవిధంగా
తెలిపారు ’ఫణి-భాషిత-భాషాా బ్ఃధ శరకౌ
ే స్తతభ ఉదృ
ధ తః| తప్త నిరీ ణత ఏవార థః సఙ్క్షపే
ే ణేహ

కథా తే.’) భూష్ణసార ప్గంథకారులు చెపప దలచుకునన దేమిటంటే ’న్న ప్గంథానికి కూడా
ఆధారసతంభం మహాభాష్ా మే, న్దను మహాభాషాా నిన మథంచే ఈ భూష్ణసారం అన్ద

ప్గంథానిన మీకు అందిశ్స్తతన్నన ను’.

శంక-:

ఆరంభంలో ప్గంథసమాపితకి వచేచ ప్పతిరంధకాలన్ద విఘ్నన ల న్నశనం కరకు

భగవంత్తడిని ప్పారి థంచ్టం ఉచతమే, మరి భూష్ణసార రచ్యిత (కౌణభ
డ శ్ుట గారు) తన

సవ ంత ర్యగానిన ఎంద్గకు ఆలాపిస్తతన్నన రు?

సమాధానం

ఈ శ్ోకకంలో భవాబ్ధధ తరణే తరిమ్’ అని ప్వాయరడింది. భగవంత్తడిని విఘ్నన ల న్నశనం

కరకు ప్పారి థంచ్టం అతి త్తచ్ఛ మైనది. ఆయన సంసార సాగర్యనిన దాటటానికి
నౌకాసవ రూపంగా1 ఉనన పుప డు ఇంక మిగిలినవి లభంచ్టానికి కష్ం
ట ఏమునన ది?

ఆయన మంగళ సవ రూపుడు ఆయన సీ రణ మాప్తం చేత విఘ్నన లు పారిపోతాయి

అంద్గకని ఆయనను విఘ్నన లను న్నశనం చెయా మని అడగటం సూరుా డిని

అంధకార్యనిన తొలగించ్మని వేడుకోవటం2 వంటిది.

భూష్ణసారః-:
వాగ్ద ేవీ యసా జ్ఞహావ ప్గ్ద నరీనరి త సదా ముదా| భట్టటజీదీక్షితమహం పితృవా ం నౌమి
సిదయే
ధ 3||భూ. సా -3||

అనవ యం-:
యసా జ్ఞహావ ప్గ్ద వాగ్ద ేవీ ముదా సదా నరీనరి4త , తం పితృవా ం భట్టటజీదీక్షితం అహం

సిదయే
ధ నౌమి5||
ఎవరి జ్ఞహవ పై సరసవ తీదేవి సదా ప్పసనన ంగా అతిశయ నరనం
త చేస్తతందో అువంటి

బ్దరయా గారు భట్టటజీ దీక్షిత్తలకు న్దను నమసక రిస్తతన్నన ను. వాా కరణ శాస్త్సాతనికి ప్పసిదధ
విదావ ంస్తడు, సిశ్దాధనత కౌముదీ, శరకౌ
ే స్తతభ, ప్ౌఢమనోరమా-వాా కరణసిదన త రికా
ధ కా

(వైయాకరణ మతోనీ జన
ు కారికా) మొదలైన అన్దక ప్గంథాలను రచంచన ర
శ్ ీ భట్టటజీ
దీక్షిత్తలు ఈ భూష్ణసార రచంచన శ్ర ీ కౌణభ
డ టట కు పితృవుా లు (బ్దరయా ) అవుతారు.

భట్టటజీ దీక్షిత్తలు గారు అద్గు తమైన పాణినీయ వాా కరణ విదావ ంస్తలు మరియు
ప్పప్కియా శైలిని పర్యకాష్ా వరకు తీస్తకుని వెళళ గలిగిన ప్పముఖులు. ఇకక డ ఆయన

1
శంకరభగవతాప ద్గలు ప్పోన తతరీ మొదటి శ్ోకకంలో చెపాప రు ’అసార సంసార సముప్ద మధ్యా సమీ జతో

మే శరణం కిమసిత? గురో! కృపాలో! కృపయా వదైనదివ శేవ శ పాదాంబుజ దీర ఘ నౌకా||’ ప్పశన - హే దయాళు
గురువుగారు, కృపచేత మాకు అసార సంసారం అన్ద సముప్ద మధా లో మునిగిపోయిన న్దను ఎవవ రిని

శరణు వేడుకోవాలి? సమాధానం- విశేవ ుడు భగవాన్ విష్ణణవు చ్రణ కమలాలను శ్సిర
థ మైన నౌక అని అర థం
చేస్తకో.
2
అంద్గకన్ద పాండవ గీతలో ఇలాగ చెపాప రు ’లాభస్తతషాం జయస్తతషాం కుతస్తతషాం పర్యజయః|
యేషామిందీవరశాా మో హృదయస్ఫథ జన్నర ేనః||’
3
(కనిన ముప్దణలలో ఈ శ్ోకకం లభంచ్టంలేద్గ. కంతమంది ఈ శ్ోకకానిన వైయాకరణ భూష్ణంలోనిది

అని అంటారు)
4
నృతీ గాప్తవిక్షేపే (దివాది గణ పరస్మీ ) ధాత్తవు యొకక యఙ్ లుక్ ప్పప్కియ యొకక లట్ లకారంలో
ప్పథమపురుష్ ఏకవచ్నం నరీనరి త ప్పయోగం వస్తతంది. లటి తిపి ’చ్రక రీతఞ్చ ’ ఇతాా దాదౌ పాఠాచ్ఛ పో
లుకి ’రీగృద్గపధసా చ్’ (7.4.90) ఇతాా భాా ససా రీగాగమః. రభూథాతతన థ (7.2.64) అని ఈ సూప్తంలో
నిగమప్గహణంచేత భాషాయామపి యఙ్ లుక్ ప్పయుజా త ఇతి శ్ాఞపా తే. పునః పునరతిశయేన వా
నృతా తీతి నరీనరి త. ఏతేన దీక్షితమహోదయాన్నం లోకోతతరం పణిత డ ా ం వకృతవ
త ఞ్చ దోా తా తే||
5
ణు శ్స్తతత్న (అదాదిగణ పరస్మీ ) ధాత్తవుకి లట్ లకారంలో ఉతతమపురుష్ ఏకవచ్నం నౌమి అవుత్తంది.
అదాదితావ చ్ఛ పో లుకి ’ఉతో వృదిరు ధ కకి హల్’ (7.3.89) ఇతి వృదిఃధ ||
స్ఫదరుని కుమారుని దావ ర్య అయనకు ఆదరభావం వా కమవుతోంది.
త భట్టటజీ

దీక్షితమహమ్ అనన చోట తృతీయపాదంలో 5-6-7 అక్ష్ర్యలు లఘువు అవవ టం వలన

ఛనోేభంగం అయిా ంది, ఈ సా
శ్ థ నంలో ఛనస్త
ే ్ శాస్త్సాతనుసారం "1 U U" (లఘు + గురు+

గురు) అను రచ్న ఉండాలి. ప్ుతబోధ లో 'శ్ోకకే ష్ష్ం

ా గురు ే
శ్ య
ఞ ం సరవ ప్త లఘు
పంచ్మం దివ చ్త్తషాప దయోరప్హసవ ం సపతమం దీర ఘమనా యోః|| అనగా 8 అక్ష్ర్యల

ఛందస్త్ లో 5 వ అక్ష్రం సరవ ప్తా లఘు, అలాగ్ద 6 వ అక్ష్రం సరవ ప్త గురువు ఉండాలి.
2, 4 పాదాల 7 వ అక్ష్రం ప్హసవ ం మరియు 1 వ, మరియు 3 వ పాదాలలో అది దీర ఘం

అవుత్తంది. కాని ప్ుతబోధ లో చెపిప న పై లక్ష్ణం సాధారణంగా ఉంుంది అనిన చోటక

కాద్గ అని అనుకోవాలి. సంసక ృత వాఙ్ీ యంలో ఈ లక్ష్ణం పదే పదే వా భచ్రించ్టం

కనిపిస్తతంది.1

భూష్ణసార-:
పాణిన్నా దిమునీన్ ప్పణమా పితరం రంగోజీభటాటభధం దైవ త-ధావ నత-నివారణాది-ఫలికాం
పుమాు వ వాగ్ద ేవతామ్|

ఢుణిం
ఢ గౌతమ-జైమినీయ-వచ్న - వాా ఖ్యా తృభరూేషితాన్ సిదాధన్నతనుపపతితభః ప్పకటయే
తేషాం వచో దూష్యే||4||

అనవ యం-:
పాణిన్నా దిమునీన్ ప్పణమా దైవ త ధావ నత నివారణాది ఫలికాం పుమాు వ వాగ్ద ేవతాం ఢుణిం
ఢ

రఙ్గుజ్ఞభటాటభధం పితరం (ప్పణమా ) గౌతమ-జైమినీయ-వచ్న-వాా ఖ్యా తృభః దూషితాన్

సిదాధన్నతన్ ఉపపతితభరహం ప్పకటయే తేషాం వచ్ః దూష్యే||

తాతప రా ం-:

1
భగవదీత ు లో ’ధృష్ టకేత్తశేచ కితానః (1.5) న్నన్నశాస్త్సప్త పహరణాః (1.9) భీష్ీ ప్దోణప్పముఖ్తః (1.25) యేషామరే థ
కాఙ్క్షత
ే ం నః (1.33) ఉతా్ ధా న్దత ాతిధర్యీ ః (1.43) కుతసాతవ కశీ లమిదమ్ (2.2) మొదలైనవి. మహాకవి
కాళిదాస్త రచంచన రఘువంశంలో - తదనవ యే ుదిమ ధ తి (1.12) ఫలానుమేయాః ప్పారమాు ః (1.20)
అపా ర థకామౌ తసాా సాతమ్ (1.25), ప్పతాా దిశా నత ఇవ మే (1.61), రురోధ ర్యమం శృఙ్గవ ు (12.80) రర్యజ
రక్ష్ఃకాయసా (12.10) మొదలైనవి. శ్రహ ీ ర ష రచత నైష్ధీయచ్రిత లో - అవోచ్ద్గచ్చ ః కస్ఫక ఽయమ్ (17.84),
కిం న ప్పచ్ణాడత్ పాఖ్ణ డ (17.102). శ్ర ీ భర తృహరి ప్పణీత వాకా పదీయం లో -ఏకతివ న్నం దైవ తిన్నం చ్ (1.8),
సతాా విుదిస ధ ప్త తోకాత (1.9)అసతవ భూతో భావశచ తిఙ్పదైరభదీయతే (కౌణభ డ టట దావ ర చెపప రడినది)
చాలాసారుక సవ యం వాా కరణసిదాధనత కారిక లో దీని వా భచారం పదే పదే కనిపిస్తతంది. ఎలాగంటే ఫలే
ప్పధానం వాా పారః (2) ఉత్ రోుఽయం కరీ కర తృ (4) కరీ కర తృరా నా థా త్త (6), న త్త ప్పాపేా కరీ ణీతి (7),
తసాీ త్ కరోతిర్యధతోః సాా ద్(8), కిఞ్చ ప్కియావాచ్కతామ్ (9) ధాత్తసతయోర ధరిీ భేదే (13), ఆఖ్యా తశబ్ ే
భాగాభాా మ్ (14), ధాత్తసమబ న్నధధికార (16)అతిప్పసఙ్గునోద్శ్భావా ః (20) మొదలైనవి
ఈ అనిన శ్సాథన్నలలో ఛందోభంగం ఒపుప కోవాలి కనుక పైన చెపిప న ప్ుతిబోధ సాధారణంగా అని
అనుకోవాలి కాని అనిన చోటక అది వరి తంచ్ద్గ.
పాణిని1 మొదలైన మునులకు, దైవ తం అన్ద అంధకారం నివారించ్టానికి వాగ్ద ేవీ యొకక

పురుష్ రూపమైనువంటి తంప్డిగారైన రంగోజీభుటగారికి, విఘ్నన శవ రుడికి,

నమసక రించ, గౌతమ, జైమిని మహరుషల వచ్న్నలను అపవాా ఖ్యా నం చేస్త వాా ఖ్ా కారుల

దావ ర్య దూషితమైన (ఖ్ండించ్రడిన) వాా కరణ సిదాధంతాలను యుకిచేత

త మండనం
చేసి, ఆ వాా ఖ్యా నకారుల వచ్న్నలను ఖ్ండించ్టానికి ప్పస్తతత ప్గంథానిన రచస్తతన్నన ను.

ఈ ో
శ్ క కంలో ప్గంథకారులు 1) పాణిని మొదలైన మునులు, 2) తన తంప్డిగారైన
రంగోజీభుట గారు, 3) గణేుడికి నమసాక రం చేసారు. తన తంప్డిగారిని దైవ తమత

అంధకార్యనిన న్నశనం చేస్త పురుష్రూప సరసవ తీ దేవి రూపంగా భావించారు. దీనివలన

రంగోజీభుట గారు అదైవ త మతం బ్దగ తెలిసిన వారు మరియు వాా ఖ్యా త అయి

ఉండాలి.
ప్పశన -:

ప్గంథకారులు తన తంప్డిగారికి నమసాక ర్యలు తెలిపిన తరువాత గణేుడికి

నమసక రించారు. అది తపుప కాదా? సమాధానం-:

ప్గంథకారులు తన తంప్డిని కేవలం తంప్డిగా కాక సరసవ తి దేవి అవతారంగా తలిచారు.

కనుక ముందే నమసక రించారు. ఢుంఢం అనన చోట కూడా పితరమ్ అని

అనవ యించుకుంటే, తంప్డిగారు ఎలాగైతే సరసవ తి దేవి అవతారమో అలాగ్ద గణేుని

అవతారం అని కూడ అనుకోవచుచ . ’గౌతమ జైమినీయ వచ్న వాా ఖ్యా తృభరూేషితాన్’

అనన పుప డు పాణిని మతం మరియు గౌతమ జైమిని మతాలకు విరోధం లేద్గ అని అర థం
అవుత్తనన ది. విరోధం ఉనన ుట ఎంద్గకు కనిపిస్తతనన దంటే వాా ఖ్ా కారులు సరిగా

వాా ఖ్యా నించ్కపోవటం వలన. అంద్గకని "తేషాం వచో దూష్యే" అని చెపిప ,
ప్గంథకారులు ’తేషామ్ = వాా ఖ్ా కార్యణామ్’ అని వాా ఖ్ా కారులన్ద ఖ్ండన చేస్తతన్నన రు

అనన సంకేతం ఇచాచ రు. గౌతమ జైమిని మొదలైన మునులు, మరియు వారు రచంచన
న్నా యశాస్త్సం
త , మీమాంసా శాస్త్సం
త మొదలైన వాటిని ప్గంథకారులు (కౌణభ
డ ుటగారు)

గౌరవించారు కాని వాటిని ఖ్ండించ్టంలేద్గ. ఈ పదా ం ’శారూేల విప్కీడిత’ ఛంధస్త్ లో

ఉనన ది. దాని లక్ష్ణం "సూర్యా శైవ రీ సజసతతాః సగురవః శారూేలవిప్కీడితమ్’ (శారూేల

1
పాణిని, కాతాా యన (వరరుచ), పతంజలి. ఈ ముగుురు మునులను మునిప్తయం అని అంటారు.
మునిప్తయం నమసక ృతా తద్గకీఃత పరిభావా చ్(సి కౌ) మొదలైన వచ్నలలో ఈ ముగుురు మునులను
ప్గహించారు. ’మునిప్తయం వాా కరణమ్’ అనుసరించ ఈ ముగుురు మునులే పాణినీయ వాా కరణానికు
ఆచారా లుగా అర థం చేస్తకుంటారు. ’ఉతతరోతతరం మునీన్నం ప్పామాణా మ్’ లో కూడా ఈ ముగుురు
మునులన్ద ప్గహించాలి.
విప్కీడిత ఛనస్త
ే ్ లో ఒకక కక పాదంలో మగణ, సగణ, జగణ, తగణ, తగణ, ఒక గురువు

ఉంటాయి. అలాగ్ద 12, 7 అక్ష్ర్యలలో యతి ఉంుంది)

భూష్ణసారః-:
నతావ గణేశ-పాదారం
ు గురూనథ సరసవ తీమ్|శ్ర ీకౌణభ
డ టఃట కురోవ ఽహం వైయాకరణ-
భూష్ణమ్||5||

అనవ యః
గణేశ-పాదారం
ు గురూన్ అథ సరసవ తీం చ్ నతావ అహం ర
శ్ ీకౌణభ
డ ట్టట వైయాకరణ-

భూష్ణం కురేవ ||
తాతప రా ం-:

కౌణభ
డ ుట అయిన న్దను, గణేుని చ్రణకమలాలకు, గురువునకు, సరసవ తీదేవికీ
ప్పణామం చేసి వైయాకరణ భూష్ణ ప్గంథం రచస్తతన్నన ను.

వివరణ-:
’న్నమైకదేశే న్నమప్గహణం’ అన్ద న్నా యం చేత ఇకక డ ’వైయాకరణ భూష్ణ సార’

అనటానికి రద్గలుగా వైయాకరణ భూష్ణ అని చెపాప రు. కంతమంది ఈ ో

శ్ క కం
’వైయాకరణ భూష్ణ’ ప్గంథానికి చెందినది ప్పమాదవశాత్తత ఇకక డ సంకలితం

అయిా ంది అని అంటారు.. ఈ శ్ోకకానికి ఏ విధమైన కావా సౌష్వ

ా ం లేద్గ మరియు
లేఖ్కుడు గణేుని, సరసవ తి, గురువు తో పాు తన పేర కూడా శ్ర ీ తగిలించారు

అంద్గకని ఈ శ్ోకకం ప్పక్షిపతం అయి ఉండవచుచ .

భూష్ణసార-:
ప్పారిపి్ త-ప్పతిరనక
ధ -వ్యా హోపశమన్నయ1 కృతం శ్రపతంజలి
ీ సీ రణరూపం మంగళం

శిష్ా శిక్షార థం నిరధన ంశిచ కీశ్రి షతం ప్పతిానీతే -

శిష్ణా ల శిక్ష్ణార థం ప్పారంభం చెయా రడుత్తనన ప్గంథానికి విఘ్న సమూహ శాంతి కరకు

భగవాన్ పతంజలి యొకక సీ రణరూప మంగళం ప్గంథకారులు మొదటిలోన్ద నిరదిం

ధ చ
ప్గంథయొకక విష్యానిన ప్పతిజ ఞ చేస్తతన్నన రు.

శంక-:

1
ప్పారము మిష్ఃట ప్పారిపి్ తః, ప్పారిపి్ తో యే ప్గనఃథ తసా యే ప్పతిరనకా
ధ ః = విఘ్నన ః, తేషాం వ్యా హః =
సమూహః, తస్ఫా పశమన్నయ ప్పశానతా ర థమితా ర థః||
విఘ్న న్నశనం కోసమయిన్న కూడా, మంగళం ప్గంథాదిలో ప్వాసి ప్గంథంయొకక

పరిమాణం పంచ్టం ఎంద్గకు? ప్గంథ రచ్నపుప డు మనస్తలోనో, నోటితోనో చెపుప కుని

ప్గంథం ప్వాయవచుచ కద.

సమాధానం-:
శిష్ా శిక్షార థం నిరధన న్ అని చెపాప రు. ప్గంథం మొదటిలో ప్వాయటం వలన శిష్ణా లు

కూడా ప్గంథం మొదలుపటేట ముంద్గ మంగళాచ్రణం చేసాతరని అలాగ ప్వాసారు. అలాగ

కాక నోటితోనో, మనస్తలోనో అనుకుంటే ఆ విష్యం శిష్ణా లకి తెలియకపోతే వారు

’గురువుగారే మంగళం చెయా లేద్గ మమమెంద్గకు చెయాా లి,’ అని అనుకోవచుచ .

చకీరి షతం ప్పతిానీతే -: కరృమి
త ష్ం
ట చకీరి షతమ్, చెయాా లనుకోవటం చకీరి షతం.

ప్గంథకారులు ఏమి చెయా దలచుకున్నన రో దానిన సవ యంగా తన నోటితో వర ణన

చెయా టం.

వైయాకరణ మతోన్మ జ్న్

జ కారికా-01:
ఫణి-భాషిత-భాష్యా ్
బ ేఃధ శబ్-ద కౌస్తుభ ఉద్ధృతేః| తత్త నిర్ణత
ీ ఏవాఽర థేః సఙ్క్షపే
ే ణేహ

కథ్ా తే ||01||
తాతప రా ం-:

శేష్న్నగ అవతారం అయిన భగవాన్ పతంజలి నిరిీ ంచన మహాభాష్ా మన్ద సాగరం
నుండి శరకౌ
ే స్తతభం రయటకి వచచ ంది. అంద్గలో ఏ సిదాధంతాలను ప్పతిపాదించారో

వాటిని ఇకక డ సంప్గహంగా తెలియపరుసాతను.

భూష్ణసారః-:

ఉదృ
ే త ఇతి| అప్త అసాీ భః ఇతి శేష్ః| ’భాషాా బ్ఃధ శరకౌ
ే స్తతభ ఉదృ
ధ తః’ ఇత్తా కిస్తత
త

శరకౌ
ే స్తతభోకాతన్నమర్యథన్నమ్ ఆధునికోప్తేప క్షితతవ -నిర్యసాయ1| అనా థా2 తన్మీ లసాా సా

ప్గనసా
థ ా పాా ధునికోప్తేప క్షిత-సారతావ పత్నత పాణినీయాన్నమ్ అనుపాదేయతాఽఽపతేతః|

’తప్త నిరీ ణతః’ ఇత్తా కిరితోఽపా

త ధికం జ్ఞాఞస్తభః శరకౌ
ే స్తతభే ప్దష్వ
ట ా మితి
ధవ నయిత్తమ్||1||

తాతప రా ం-:
ఉదృ
ధ తః అనన చోట అసాీ భః అని అధాా హారం చేస్తకోవాలి. అనగా న్దను (భట్టటజీ

దీక్షిత్తలు) శరకౌ
ే స్తతభానిన వెలికి తీసాను. మహాభాష్ా మన్ద సాగరం నుండి శరకౌ
ే స్తతభం

1
ఆధునికేన = ఇదానీంతన్దన అర్యవ చీన్దన ఉప్తేప క్షితతవ మ్ = నిరిీ తతవ ం తనిన ర్యసాయేతా ర థః||
2
అనా థా = ఉకవైపరీతేా
త | ఆధునికోప్తేప క్షితతవ -నిర్యససాా కరణ ఇతా ర థః
వెలికి తీసాను అనటం వలన శరకౌ
ే స్తతభంలో ఆధునికుల సవ కపోల కలిప తమైన

సిదాధంతానిన ప్పతిపాదించ్టంలేద్గ, కాని మహాభాష్ా ం లో వరి ణంచన సిదాధంతాలన్ద

ప్పతిపాదిస్తతన్నన ను, లేదా పోషిస్తతన్నన ను అని ధవ నిస్తతంది. అంద్గకని పాణినిశాస్త్సం
త

చెపేప అధాా పకులు, లేదా చ్దివే విదాా రుథలు ఈ కారికా ప్గంథమును కూడా మహాభాష్ా
మూలకం అని అర థం చేస్తకోవాలి. ఎవరైన ఇంకా వివరంగా తెలుస్తకోవాలంటే, వారు

శరకౌ
ే స్తతభానిన చ్దవాలి అని ’తప్త నిరీ ణతః’ వలన తెలుస్ఫత ంది.
ఈ కారికా ప్గంథం (వైయాకరణ మతోనీ జన
ు కారిక) భట్టటజ్ఞ దీక్షిత్తలు రచంచారు.

ఈ ప్గంథానికి పూరవ ం భట్టటజీ గారు శర-ే కౌస్తతభ అన్ద అద్గు తమైన వాా కరణ ప్గంథం
రచంచారు. శరకౌ
ే స్తతభం పాతంజలి మహాభాష్ా ం మీద ఆధారపడి, ఒక సవ తంప్తమైన

వాా ఖ్యా న ప్గంథం1. ఆ ప్గంథంలో భట్టటజ్ఞ గారు ఏ ఏ సిదాధంతాలను సవిసాతరంగా

వాా ఖ్యా నించారో వాటిన్ద ఇపుప డు కారికా రూపంలో సంక్షేపంగా వరిస్తత
ణ న్నన రు. శర ే

కౌస్తతభం అనన ప్గంథం మహాభాష్ా ం మీద ఆధారపడినది, ప్పస్తతతం మనం

చ్ద్గవుత్తనన కారికా ప్గంథం (వైయాకరణ మతోనీ జన
ు కారిక) శరకౌ
ే స్తతభం మీద

ఆధారపడింది, కనుక ఈ కారికా ప్గంథం కూడా మహాభాష్ా ం మీద ఆధారపడిందని

చెపప వచుచ . అంద్గకని ఈ కారికలలో ప్పతిపాదించన సిదాధంతం దీక్షిత్తలవారి కపోల

కలప న కాద్గ అని, పతంజలి మహాభాష్ా ం అనుమతితో నిరిీ ంచ్రడిన వాా కరణ
సిదం
ధ తాల సంక్షిపత కథనం అని తెలుస్తకోవాలి.

భాషాా బ్ఃధ - ఇకక డ మహాభాష్ా ంలో సాగర్యనిన ఆరోపించారు. దేవతలు సముప్దానిన

మథంచ కౌస్తతభమణిని వెలికితీసారు, అలాగ్ద న్దను మహాభాష్ా ం అన్ద సాగర్యనిన

మథంచ శర-ే కౌస్తతభానిన వెలికి తీసాను.

సంక్షేపేణేహ కథా తే- మేము సంక్షిశ్పతంగా వాా కరణ సిదాధంతానిన ప్పతిపాదించాము, విశేష్

జ్ఞాఞస్తవులు విసాతర పూరవ కంగా చూడాలంటే శరకౌ

ే స్తతభానిన చ్దవవచుచ . భట్టటజ్ఞ
దీక్షిత్తల ’శరకౌ
ే స్తతభం’ అషాటధాా యీ ప్కమంలో ప్వాసిన ప్పసిదధ ప్గంథం. ఈ సమయంలో

ఆ ప్గంథం సంపూర ణంగా లభంచ్టంలేద్గ. మొదటి రండునన ర అధాా యలు, 4 వ

అధాా యం యొకక 4 పాదాలు లభస్తతన్నన యి. ప్పథమాధాా యం ప్పథమ పాదం అనగా

నవాహిన క వరకు దీక్షిత్తలు పూరిగా

త వివరంగా రచంచారు. తరువాత తరువాత వాటి

వాా ఖ్ా సంక్షిపతం అవవ టం జరిగింది. చ్త్తశ్ర్యథధాా యంలో ఆయన వాా ఖ్యా ఒక వృతిత

1
’శరకౌ
ే స్తతభం’ మంగలాచ్రణంలో కూడా ఇదే విధమైన భావానిన వా కం
త చేసారు ’ఫణి-భాషిత-భాషాా ఽబ్ఃే
శరకౌ
ే స్తతభముదరేధ (శ్ోకకం 3)
రూపంగా కనరడుతోంది. భట్టటజీ దీక్షిత్తలు ’సిదాధంత కౌముది’ లో ఉతతర కృదంతం

అంతిమంలో ఇలాగా ప్వాసారు

ఇశ్త థ లౌకిక-శబ్దేన్నం దిఙ్ఖ్ీ ప్తమిహ దరిశ తమ్| విసతరస్తత యథాశాస్త్సం
త దరిశ తః శర ే

కౌస్తతభే||
అతో లోపః (సి కౌ 2309) సూప్తంపై ప్ౌఢమనోరమ లో ’విసతరః శర ే కౌస్తతభే బోధా ః’

మరియు దాని వాా ఖ్ా అయిన శరర

ే తన లో శర-ే కౌస్తతభే ష్షేా అనటం వలన భట్టటజీ
దీక్షిత్తలు గారు సంపూర ణ అషాటధాా యీ మీద శర ే కౌస్తతభం ప్వాసారు అని అర థం

అవుతోంది.

భూష్ణసారః
ప్పతిాఞతార థమాహ-
దేనియొకక ప్పతిపాదన మీద ప్పతిజ ఞ చేసామో ఆ విష్యానిన చెపుప చున్నన రు. మేము

నిరీ ణత సిదాధంతాల వర ణన చేసాతము అని ప్పథమ కారికలో ప్పతిజ ఞ చేశారు. ఆ ప్పతిజను

ఞ
అనుసరించ ఇపుప డు వాా కరణశాస్త్స త సిదాధంతాల వర ణన ప్పారంభం చేస్తతన్నన రు.

వైయాకరణ మతోనీ జన
ు కారికా-02:
ఫల-వాా పారయోర్యధత్తర్యప్శయే త్త తిఙ్ః సీ ృతాః| ఫలే ప్పధానం వాా పారసితఙ్రస్తత
థ
విశేష్ణమ్||2||

తాతప రా ం-:
ఫలము వాా పారము రండూ ధాత్తవు చేత చెపప రడతాయి. ఫలాప్శయం (కరీ ) మరియు

వాా పార్యప్శయం (కర)త యొకక వాచ్కం తిఙ్ (ప్పతా యం) అవుత్తంది. అనగా తిఙ్ దావ ర్య
కర త లేద కరీ చెపప రడుత్తంది. ఫలానికి వాా పారం ప్పధానం అవుత్తంది. అనగా

ధాత్తవుకి ఫలం మరియు వాా పారం రండింటిలో అర థం ఉంటే అపుప డు వాా పార్యంశం
ముఖ్ా ం అవవ టం వలన విశేష్ా ం అవుత్తంది, అలాగ్ద ఫలాంశ అంద్గలో విశేష్ణం

అవుత్తంది. తిఙ్ యొకక అర థం (కర,త కరీ , సంఖ్ా , కాలం) ఎలపు

క ప డూ విశేష్ణమే
అవుతాయి

వివరణ-:
ఈ కారిక ఈ ప్పకరణానికి ప్పాణ సవ రూపమైనది. ఈ కారికలో వాా కరణశాస్త్సం
త లో ఉనన

ముఖ్ా మైన 4 సిదం

ధ తాలు ఉలేఖ
క ంచారు.
1. ఫలం మరియు వాా పారం రండింటి వాచ్కం ధాత్తవు అవుత్తంది అనగా ధాత్తవు
దావ ర్య ఫలం, మరియు వాా పారం చెపప రడతాయి.
 2. ఫలాప్శయం (కర)త మరియు వాా పార్యప్శయం (కరీ ) యొకక వాచ్కం తిఙ్

అవుత్తంది. అనగా తిఙ్ దావ ర్య కర త కాని కరీ కాని చెపప రడతాయి.1
3. ఫలానికి వాా పారం ప్పధానం. అనగా ధాత్తవుకు ఫలం మరియు వాా పారం

రండింటిలో అర థం ఉంటే వాా పార్యంశం ముఖ్ా ం అవవ టం వలన విశేష్ా ం

అవుత్తంది, ఫలాంశం అంద్గలో విశేష్ణం అవుత్తంది.

4. తిఙ్ లో (కర్యత , కరీ , సంఖ్ా , మరియు ఫలం) ఎలపు

క ప డూ విశేష్ణమే అవుతాయి
ఈ ప్పకరణం అంతా (వైయాకరణ భూష్ణసార ధాతవ ర థ నిర ణయ ప్పకరణం) ఈ

సిదాధంతాలకు (అనగా ఈ కారికలో ఉనన విష్యానిన ) పుషి ట కలిగించే వాా ఖ్యా నం

మాప్తమే అని అర థం చేస్తకోవాలి. ఈ 4 సిదాధంతాలలో మొదటి రండు సిదాధంతాలు

పాణిని యొకక "భూవాదయో ధాతవః" (1.3.1) మరియు ’లః కరీ ణి చ్ భావే చాఽకరీ కేభా ః
(3.4.69) అన్ద రండు సూప్తాలనుండి తీస్తకోరడాడయి. కారిక యొకక ఉతతర్యర
శ్ ధం సిదాధంతాల

దారశ నిక అంశం అయి ఉనన ది. ఈ 4 సిదాధంతాలలో మొదటి సిదాధంతమే ముఖ్ా
సిశ్దాధంతం.

భూష్ణసారం-:
ధాత్తరితా ప్త సీ ృత ఇతి వచ్నవిపరిణామేన్నఽనవ యః||

తాతప రా ం-:
కారికలో సీ ృతాః పదం రహువచ్న్నంత పదంగా చెపప రడింది. కాని ధాత్తః తో

అనవ యం చెయా టానికి దీనిని ఏకవచ్నం లోకి మార్యచ లి2. అపుప డు ధాత్తః సీ ృతః అని
అనవ యం కలుగుత్తంది.3

’ఫలవాా రయోర్యధత్తః’ అన్ద అంశం కారికలో ఉనన సీ ృతాః తో పాు సంరంధిస్తతంది.

కాని అకక డ రహువచ్నం అవవ టం వలన అనవ యం కలగటం లేద్గ. అంద్గకని దానిని

ఏకవచ్న్నంతం చేసి ఫలవాా పారయోర్యధత్తః సీ ృతః అని అనవ యం చెపాప లి.

’ఫలవాా పారయోర్యధత్తః సీ ృతః’ అనగా వాా కరణ సిదాధన్నతనుసారం ఫలం మరియు

1
భావార థకతిఙ్ఖ్ం ధాతవ ర్యథనువాదకమాప్తాతావ నన తేఽప్త ప్గాహాా ః| ఏతానధికృతా
ఏతతాక రికాభాషావసాన్దఽసాీ భః పాదటిపప ణాా ం యద్గక తం తతతస్త్ైవావలోకనీయమ్||
2
అననివ తార థక-విభకాత ా ది-తాా గ్దన అనవ య-యోగా -విభకాత ా ది కలప నం విపరిణామః
3
విశేష్ా ం మరియు విశేష్ణంలో సమాన విభకి త సాధారణంగా కనిపిస్తతంది. యలిం క గం యదవ చ్నం యా చ్
విభకివిషేష్ా
త సా | తలిం క గం తదవ చ్నం స్మవ విభకిరివ త శేష్ణసాా పి|| అనగా విశేష్ా ం మరియు విశేష్ణం
రంటిలో వచ్న, విభకి త సమానంగా ఉండాలి అని నియమం ఉనన ది. కాని ఒకవేళ ఏదైన్న అవసరమైన
కారణం చేత వచ్న భేదం ఒపుప కోవచుచ . "వేదాః ప్పమాణమ్" (సనిత). ఇకక డ వేదాల అన్దకం (న్నలుగు)
అయిన్న కూడా అంద్గలో ఏకాతీయ ప్పమాణత చూపించ్టం ఈ వాకా ం యొకక అభీష్ం ట . అయితే విశేష్ా
విశేష్ణలో వచ్నభేదం, లింగభేదం ఉండవచుచ కాని విభకి త భేదం ఉండకూడద్గ. ’లింగ సంఖ్యా విభేదేఽపి
విశేష్ణ-విశేష్ా తా| విభకిఃత పునరేకైవ విశేష్ణ-విశేష్ా యోః||’)
వాా పారం ధాత్తవు యొకక వాచ్కం గా చెపిప నటయి
ట ా ంది. (అనగా ధాత్తవు - పలానిన ,

వాా పార్యనిన రండింటినీ తెలుపుత్తంది). ఇకక డ ఫలం మరియు వాా పారం చేత ఏమి
తెలుపరడింది? దాని వివేచ్న ఇపుప డు భూష్ణకారులు చేస్తతన్నన రు

భూష్ణసారం-:
ఫలం వికితాత
క ా ది| వాా పారస్తత భావన్నఽభధా సాధా తేవ న్నఽభధీయమాన్న ప్కియా| ఉకంచ్
త

వాకా పదీయే - "యావత్ సిదమ

ధ సిదం
ధ వా సాధా తేవ న్నఽభధీయతే| ఆప్శిత ప్కమ
రూపతావ త్1 సా ప్కియేతా భధీయతే ||ఇతి|| 2

తాతప రా ం-:
ఫలం యొకక అభప్పాయం ఇకక డ ’మెతతరడటం’ (అవయవాలు శిధిలమవవ టం)

మొదలైనవి. వాా పారం అంటే సాధింపగలిగిన ప్కియ అని. దీనిన్ద మీమాంసకులు భావన
అని పిలుసాతరు. అంద్గకని ’సిదమ
ధ యిా న్న, సిదమ
ధ వవ కపోయిన్న కూడా అంద్గలో

సాధా తవ ం (అయేా అవకాశం) ఉంటే అపుప డు ఒక ప్కమానిన ఆప్శయించ ఏ సవ రూపమైతే

ఉంుందో, దానిన ప్కియ అంటారు అని భరృహరి
త వాకా పదీయంలో చెపాప రు (కాండ - 3,
ో
శ్ క కం - 1)
వివరణ-:

ఏ అభప్పాయం కాని ప్పయోజనం కాని ఆశించ, ఏదైన్న ప్కియ ఆరంభస్తత దానిని లోకంలో
ఫలం అంటారు. సవ ర్యునిన కోరుకుని యాగం చేస్తత అపుప డు సవ ర ుం యాగానికి ఫలం అని

అంటారు. ఆకలి నివృశ్తిత కరకు వంట చేస్తత, అపుప డు ఆకలి తీరటం వంట యొకక
ఫలం. ధన ప్పాపిత కరకు ర్యజ్జని ఆప్శయిస్తత ధన ప్పాప్పి ఫలం. ’సవ రితఞితః కస్త్రభప్పాయే
త

ప్కియాఫలే’ (1.3.72) అన్ద సూప్తంలో కూడా ఫలం గురించ సంకేతం ఇచాచ రు. కాని
ఇకక డ చెపిప న ఫలం, లోకాభప్పాయంలో ఉనన ఫలం ఒకక టి కాద్గ. ఎంద్గకంటే ’పచ్’

ధాత్తవు కి ఫలం ఆకలి తీరచ టం అని అనుకుంటే, ఆకలి తీరకపోతే దేవదశ్తోత ఽపాక్ష్మత్’

(దేవదత్తతడు వంట వండెను) అన్ద ప్పయోగం ఉపపనన ం కాకపోత్తంది. అపుప డు

1
ఆప్శితః ప్కమః - ౌర్యవ పరా ం యేన (రూపేణ) తద్ ఆప్శితప్కమమ్, తప్దూపం యసాా సా ఆప్శితప్కమరూపా,
తసాా భావసతతావ ద్ ఆప్శితప్కమరూపతావ త్| ప్కియారూపం హి తదవయవా అధిప్శయణాదయః, తే చ్ ప్కమశః
ఏవోతప దా న్దత| దరప ణాదిష్ణ త్త ప్కమశరమ్ే అరశ ఆదా జనతమాప్శితా ప్కమం ప్కమవత్ చ్ తప్దూపం చ్
ప్కమరూపమ్, ఆప్శితం ప్కమరూపం యసాా ఇతి విప్గహః ప్పదరిశ తః||
2
(వాకా పదీయం - తృతీయ కాండ శ్ోకకం - 1)
సంపూర ణ సకరీ క అకరీ క వా వస థ కూడా నశించపోత్తంది1 అంద్గకని ఇకక డ ఫలం శరం
ే

పారిభాషికం అని అర థం చేస్తకోవాలి. ధాత్తవులో వాా పారం అనగా ప్కియా-కలాపం వలన

కలిగ్ద వికితిత
శ్క (బ్ధయా ం మొదలైనవి మెతతరడటం), మొదలైన వాటికే ఇకక డ

పారిభాషికంగా ఫలం శరం

ే చేత అర థం చేస్తకోవాలి. ఈ ప్పకారం ఫలం యొకక సరళ
లక్ష్ణం ఏమిటంటే ’తదాధతవ ర థ జనా తేవ సతి తదాధతవ ర థతవ ం ఫలతవ ం’. ఫలం అనగా

ధాత్తవు చేత చెపప రడిన వాా పారం వలన జనిీ ంచ, ఆ ధాత్తవు యొకక అర థం చెపేప ది
ఫలం. ఉదాహరణకి ’పచ్’ ధాత్తవు తీస్తకుంటే, వికితిత
క అన్దది పచ్న ప్కియ (వాా పారం)

నుండి వెలవ డి పచ్ ధాత్తవుకి అంతర ుతంగా అర థం చెపుతంది కనుక, పచ్న ప్కియకి ఫలం
’వికితిత
క ’ అని చెపుప కోవాలి.

’సాధా తేవ న వివక్షిత’ అంటే, సిదమ

ధ వుత్తనన ఏ ప్కియ కరకు పచ్తి మొదలైన
ప్పయోగాలు చేయరడుత్తన్నన యో అువంటి ప్కియను ఇకక డ వాా పారం అని అంటారు.

ఉదాహరణకు, పచ్తి (వంట చేయుట) లో బ్ధయా ం మరియు నీళుళ పోసిన గిన్నన పొయా
మీద పటాటలి, గరిటతో అపుప డపుప డూ కలపాలి, అగిన ప్పజవ లించ్టానికి అపుప డపుప డు

గొటం
ట తో ఊదాలి, మధా లో అనన ం ఉడికిందో లేదో పరీక్ష్చెయాా లి ఇలాంటి ప్కియా
కలాపాలనీన ’వాా పారం’ అంటారు. వైయాకరణులు చెపేప ఈ వాా పార్యన్దన

మీమాంసకులు భావన2 అని అంటారు. వాా పార్యనికి సరళ లక్ష్ణం ’తదాధతవ ర థ ఫల

జనకతేవ సతి తదాధత్త వాచ్ా తవ ం వాా పారతవ మ్’ ధాత్తవు చేత చెపప రడి,

ధాత్తవుయొకక ఫలాంశను పుటిం

ట చేది వాా పారం అని అంటారు. అధిప్శయణ (నిపుప
రగిలించ్టం) ఫూతాక ర్యద్గలు (గొటం
ట తో ఊదటం) అని పూరవ ం చెపిప న ప్కియలు పచ్

ధాత్తవుకు వాా పారం ఎంద్గకంటే ఈ ప్కియలవలన్ద ’పచ్’ చేత చెపప రడుత్తనన (వాచ్ా )
ఫలాంశ (వికితిత
క ) ఉతప నన ం అవుత్తంది. సార్యంశం ఏమిటంటే వాా కరణమతానుసారం

ఒకకక ధాత్తవుకు ఫలాంశ మరియు వాా పార్యంశ అని రండు అంశలు అర్యథలుగా
ఉంటాయి. వాా పార్యంశం చేత ఫలాంశ ఉతప నన ం అవుత్తంది. ఇంద్గకన్ద వాా పార్యనికి

1
పరోపకార్యయ వహనిత నదా ః (పరులకు ఉపకారం చెయా టానికి నద్గలు ప్పవహిసాతయి) - అనన చోట వహ్
ధాత్త యొకక ఫలం పరోపకారం అని అనుకోవాలి. కాని అలాగ అనుకుంటే పరోపకార రూపం ఫలం
ఒకచోట, వహన ప్కియ ఇంకోచోట ఉంటాయి. ఈ ప్పకారం ఫలం మరియు వాా పారమునకు వా ధికరణం
అవవ టం వలన వహ్ ధాత్త సకరీ కం అయిపోత్తంది, అది సిదాధంతానికి, లోకరీతాా కూడా విరుదం ధ .
2
ఉతప తాత ా ర థక భూ ధాత్తవుకి ణిజనతం చేసి దానిచేత ణాా సప్శనోథ యుచ్ (3.3.107) సూప్తం దావ ర్య యుచ్
ప్పతా యం చేస్తత యుకి అన్, ణి కి లోపం అలాగ్ద టాప్ చేస్తత భావన్న శరం
ే నిష్ప నన ం అవుత్తమిే. ఈ ప్పకారం
ఉతాప దన మరియు భావన్న రండూ పర్యా య పదాలుగా ఉంటాయి. అంద్గకన్ద తరువాత చెపాతరు ’వాా పారో
భావన్నస్మవోతాప దన్న స్మవ చ్ ప్కియా (కారిక 5)
ఫలానుకూల వాా పారం అని అంటారు. ఇకక డ అనుకూలం అంటే జనకం అని అశ్ర థం.

ఫలానుకూల వాా పారం అంటే ఫలజనక వాా పారం.

ఉదాహరణాలు

1. పచ్ - వంట చెయా టం

ఫలం - బ్ధయా ం మొదలైన వాటిని మెతతగా చెయా టం
వాా పారం - గిన్నన ని రగిలించన పొయా మీద పటట ట ం, గరిటతో కలపటం,
గాలి ఊదటం మొదలైనవి
2. హన్ - చ్ంపటం
ఫలం - ప్పాణాల వియోగం
వాా పారం - గొంత్తపిసకటం, కతిత మొదలైన వాటిని ఎతిత కటటట ం, నరకటం
3. చుర్ = దొంగలించ్టం
ఫలం - అసవ కీయ వస్తతవును సవ కీయం చేస్తకోవటం
వాా పారం - తాళం పగలకటట ట ం, ఇతరులకు తెలియకుండా లోపలికి
ప్పవేశించ్టం మొదలైనవి
4. దృశ్ - చూచుట
ఫలం - దృషికి ట విష్యం అవవ టం
వాా పారం - కంటికి మనస్త్ కి సంయుకం త చెయా టం, కనున లు తెరిచ
విష్యానిన చూడటం మొ||
5. లిఖ్ - ప్వాయుట
ఫలం - కాగితం మొదలైన వాటిమీద రేఖ్య విన్నా సం
వాా పారం - చేతితో కలానిన పుటకుని, సిర్యలో ముంచ, మెల క మెలగా క
చేతిని కదపటం
6. ఛిద్ - ముకక లు చేయుట
ఫలం - రండుగా విడగొటట రడటం
వాా పారం - గొడలిడ తో చెకక ద్గంగలను నరకటం,
7. ప్ు - వినుట
ఫలం - శర ే ప్గహణం
వాా పారం - చెవికి మనస్త్ తో సంయుకం త చెయా టం
8. ాగృ - మెలకువగా ఉండుట
ఫలం - మళ్ళళ దృశా ప్పపంచ్ంతో సంరంధం
వాా పారం - కనున లు తెరవటం, లేచ కూరోచ వటం మొదలైనవి
ఈ విధంగా ప్పతీ ఒకక ధాతావ ర్యథనికి 2 భాగాలు ఉంటాయి. భూష్ణకారులు తన
మాటకు పరిపుషి ట కలిగించ్టానికి భరృహరి
త కారికను ఉటంకించారు. దాని

భావమేమిటంటే కారా ం 2 విధాలుగా కనిపిస్తతంది. ఒకటి సిదమై

ధ నది అనగా నిష్ప నన ం
అయినది (ఉదా-: అపాక్ష్మత్ - వండరడినది), రండవది అసిదమై
ధ నది అనగా

అపప టికింకా నిష్ప నన ం కానిది (పచ్తి, పక్ష్ా తి మొదలైనవి). ఈ రండు విధాల

కార్యా లకు ఎపుప డైతే ’సాధా తేవ న’ అని చెపాప రో, అపుప డు ఒక ప్కమం చేత అవాంతర
ప్కియా కలాపాలు జరుగుతాయని, వాటిని ప్కియా అని అంటారని అర థం అవుత్తంది.
’పచ్తి’, అనన పుప డు గిన్నన ను పొయిా మీదపటట
ట ం మొదలైన సమసత ప్కియలయొకక

వరుస కనిపిస్తతంది దానిని ప్కియ అని పిలుసాతరు. (ఎకక డైతే ఈ వరుస ప్కమ కనరడదో
అకక డ కూడా ఆరోపించ్టం కాని రూఢగా తీస్తకవటం కాని జరుగుత్తంది.)1

పచ్తి మొదలైనవాటిలో ప్కియ సాధా తవ ంలోన్ద వివక్ష్ ఉంుంది. అంద్గకని

’సాధా తేవ న వివక్షిత’ అనన దానిన్ద ఇపుప డు సప ష్ం
ట చేస్తతన్నన రు

భూష్ణసారః-:
న చ్ సాధా తేవ న్నఽభదాన్ద మాన్నఽభావః| ’పచ్తి, పాకః’; ’కరోతి, కృతిః’ - ఇతాా దౌ

ధాతవ ర్యథఽవగమాఽవిశేషేఽపి ప్కియాశ్నతర్యఽఽకాశ్ఙ్ఖ్ేఽన్నకాఙ్యో

ే ర ేరశ నస్మా వ మానతావ త్2|

తథా చ్ ప్కియానతర్యఽఽకాఙ్ఖ్ేఽనుతాథపకతాఽవచేఛ దక రూపం సాధా తవ మ్| తప్దూపవతవ మ్

అసతవ భూతతవ మ్| ఏతదేవాఽఽదాయ- ’అసతవ భూతో భావశచ తిఙ్శ్పదైరభధీయతే’

ఇతి వాకా పదీయమ్ ఇతి ప్దష్వ
ట ా మ్||

తాతప రా ం-:
పాకః, కృతిః మొదలైనవి చెపిప నపుప డు వేరే ప్కియ యొకక ఆకాంక్ష్ కనిపిస్తతంది, కాని

పచ్తి, కరోతి మొదలైనవాటిలో కనరడద్గ. అయిన్న ’పచ్తి,’ ’పాకః’ అన్ద రండు

శ్సలా
థ లలోన్మ ధాత్తవు మరియు దాని అర థం ఒకలాగ్ద ఉన్నన యి, వాటిలో ఏమీ వా తాా సం

(అంతరం) లేద్గ. అయితే ’పచ్తి,’ ’కరోతి,’ లో ప్కియ సాధా తవ ం గా చెపప రడుచునన ది,
’పాకః,’ ’కృతి,’ లో సిదత
ధ వ ం గా చెపప రడినది. వేరే ప్కియయొకక ఆకాంక్ష్

ఉండకపోవటమే సాధాా వస థ యొకక లక్ష్ణం. ఈ అవసలో

థ ప్కియ అసతవ భూతంగా
(అప్దవా భూత) ఉంుంది. దీనిన్ద వాకా పదీయంలో ’తిఙ్నత పదములవలన

అసతవ భూత ప్కియ చెపప రడుత్తనన ది’ అని అన్నన రు.

వివరణ-:

పచ్తి, కరోతి, పఠతి, మొదలైన తిఙ్నత శబ్దేలు వినన ప్ోత మనస్తలో వేరే (అనా మైన)
ప్కియ యొకక ఆకాంక్ష్ పుటద్గ
ట . కాని పాకః అంటే, విన్దవాని మనస్తలో ఆకాంక్ష్

కలుగుత్తంది ’పాకం చేయరడుత్తనన దా? పాకం న్నశనమవుత్తనన దా? పాకం

1
ఎకక డ ఈ ప్కమ మార ుం కనరడదో అకక డ కూడా ఆరోపం లేదా రూఢని స్తవ కరించాలి. దీని వివేచ్నం
రండవకారిక వాా ఖ్యా ంతంలో చెయా రడినది. దానిననుసరించ ప్కియ శబ్దేనికి ఉతప తిత
’ప్కియతేఽవయవాన్నం ప్కమేణ ఉతప తాత ా ఇతి ప్కియా’ అని చెపుప కోవాలి
2
ఒకవేళ ’పచ్తి, పాకః’ లో ప్కమంగా ప్కియాంతర్యనికి అన్నకాంక్ష్ మరియు ఆకాంక్ష్ అభీష్మై
ట న్న అపుప డు
కూడా ఇకక డ మూలంలో సమాసవశాత్ ముంద్గ ఆకాంక్ష్ తరువాత అన్నకాంక్ష్ యొకక కథనం
చెయా రడినది. సమాసంలో ’అలాప చ్తరమ్’ (2..2.34) నియమానుసారంగా అలాప చ్ పదం ముంద్గ
ప్పయోగించ్టం జరుగుత్తంది.
చెయా బోతార్య?’ అని. రండవ ప్కియా పదం వినరడకపోతే ప్ోతలో కుతూహలం

శాంతించ్ద్గ. ఇదే సాధాా వసకి

థ , సిదాధవసకి
థ వా తాా సం.
ప్పశన -:

పచ్తి మరియు పాకః అలాగ్ద కరోతి మరియు కృతి ఈ రండూ ఒకే ధాత్తవు నుండి
నిష్ప నన ం అయాా యి. మీరు ఒకకక ధాతవ ర్యథనికి ఫలం, వాా పారం అని రండు అంశలు

చెపాప రు కద. వాా పార్యంశమును మీరు సాధాా వస థ అని అంున్నన రు. మరి ఈ
రండింటికీ వా తాా సం ఎలాగా తెలుస్తతంది? పాకః లో ఉనన ధాత్తవు పచ్తి లో కూడా

ఉనన ది. కృతిః లో ఉనన ధాత్తవు కరోతి లో కూడా ఉనన ది. ఒకదానిలో మీరు
వాా పార్యంశను సాధాా వసగా
థ రండవదానిలో దానిని సిదాధవసగా
థ తీస్తకుంున్నన రు.

వీటనిన ంటికీ నియామకం ఏమిటి?

సమాధానం-:

పచ్తి మరియు కరోతి రండింటిలోన్మ ఒకే అర్యథనిన చేచ ధాత్తవు ఉనన ది. పచ్తి లో
ధాత్తవు యొకక సావ భావిక సాధాా వసకు
థ ఎవవ రూ నష్ం
ట కలిగించ్లేద్గ. అది నితా ం. కాని

పాకః మొదలైన వాటిలో ధాత్తవుయొకక సాధాా వసకు

థ ’ఘ్ఞ్’ మొదలైన ప్పతా యాల
ప్పయోగం చేత అభభూతం (దెరబ తింట్టంది) కలుగుతోంది. ఇంద్గకన్ద వాటియొకక

సాధాా వస థ పతనమవుత్తంది మరియు ’ఘ్ఞ్’ ప్పతా యం వలన వచేచ సిదాధవస థ ఆ

ధాత్తవుపైకి చేరి ప్పకాశిస్తతంది.

సిదాధవసలో
థ ధాత్తవాచ్ా వాా పారం ( ధాత్తవు చేత చెపప రడిన వాా పారం) ప్దవా ం
వలే కనిపిస్తతంది. ఎలాగైతే ప్దవా ంతో పాు లింగం, వచ్నం, మరియు విభకి త కలిసి

ఉంటాయో అలాగ్ద వాా పారంతో కూడా ఇవనీన కలిసి ఉంటాయి. పాకో ాయతే, పాకౌ
ాయేతే, పాకాః ాయన్దత ( వచ్నం) etc. కాని సాధాా వసలో
థ వాా పారం అమురం
త అవవ టం

వలన అసతవ వత్ - (అప్దవా వత్) అని అర థం చేస్తకోవాలి. అంద్గకని దానికి లింగం,
విభకి త మరియు వచ్నం యొకక కలయిక ఉండద్గ1. భరృహరి
త ఇదే విష్యానిన తన

కారికలో ఇలాగ చెపాప రు, ’సతవ -సవ భావమాపన్నన వా కిర్యన

త మభరుచ్ా తే| అసతవ -భూతో

1
’భవతి, భవతః, భవనిత’ మొదలైనవాటిలో ఏ వచ్నం దృగోచ్ ు రం అవుత్తందో అవి ప్కియతో పాుగా
తత ర
సంరంధించ్వు, వాటికి సంరంధం ’దేవద ః’ మొదలైన క తలతో పాుగా చెయా రడుత్తంది. ప్కియ
అమూర తం కనుక వచ్న్నతీతం. ఇదే కారణంగా భావవాచ్ా ంలో -ఏ వచ్నం చెపాతము? దీనికరకు
’ఏకవచ్నముత్ ర ుతః కరిష్ా తే’ అనుసరిమిచ ఏకవచ్న విధానం చెయా రడినది.
భావసచ తిఙ్ పదైరభధీయతే||1’ అనగా, ఎపుప డైతే ప్కియ సతవ రూపం అనగా

ప్దవా సవ భావానిన ధరిస్తతందో, అపుప డు విభకి త మొదలైనవి వాటిలో కలుసాతయి, కాని

తిఙ్నతపదాల చేతన్ద అప్దవా భూత ప్కియ యొకక ప్పతిపాదన జరుగుత్తంది. (పాకః

మొదలైనవి తిఙ్ లు కావు, స్తపుప లు)

భూష్ణసారః-
అయం చ్ వాా పారః2 ఫూతాక రతావ ఽధఃసన్నతపనతవ -యతన తావ దితతతప్దూపేన వాచ్ా ః|
పచ్తీతాా దౌ తతతప్తప కారక-బోధసాా ఽనుభవసిదతా
ధ వ త్| న చ్ న్నన్నర థతాఽఽపతితః|

తదాదిన్నా యేన బుదివి

ధ శేషాదేః శకా తాఽవచేఛ దకాన్నమ్3 అనుగమకసా సతావ త్| ఆఖ్యా తే4
ప్కియైకతవ -వా వసాథఽపి అవచేఛ దకబుది-ధ విశేషైకా మ్ ఆదాయైవ| ఉకఞ్చ
త వాకా పదీయే5

’గుణభూైరవయవైః సమూహః ప్కమజనీ న్నమ్6| బుదాధా ప్పకలిప తాఽభేదః7 ప్కియేతే

వా పదిశా తే’ ||ఇతి||

తాతప రా ం-:
సాధా తవ ం చేత ప్పతీయమానమైన ఈ వాా పారం - ఫూతాక రతవ ం (ఊదటం) అధః

సంతాపనతవ ం (ప్కింద మంట పటట

ట ం) మరియు వివిధ ప్పకార యతాన లు మొదలైన ఆ

1
ఈ కారిక ఇపుప డు వాకా పదీయంలో లభంచ్టంలేద్గ. అసతవ భూతోభావశచ ప్కియాఽన్దా న్నఽభధీయతే’ ఈ
ప్పకారం పాఠం వాకా పదీయంలో 2.195 గా లభస్తతనన ది. మేము కారిక యొకక పూర్యవ ర ధం ’దరప ణం’ నుండి
వెలికి తీసాము.
2
అయమ్ - సాధా తేవ న ప్పతీయమాన ఇతా ర థః
3
అభధా-శకి త వలన బోధకలిగ్ద అర్యథనిన శకాా ర థం అంటారు.దీనిని ఆలంకారికులు వాచాా ర థం లేదా
అభధ్యయార థం అంటారు. శకా ం అన్దకం. ఘ్ట, పట, గో మొదలైన అన్దక శబ్దేలు శకి త దావ ర్య ఏదో ఒక
అర్యథనిన బోధిస్తతంది అంద్గకని అవనీన శకాా లు. ఈ శకాా లలో ఉండే ధర్యీ నిన ఒకవేళ శకా తవ ం అని
చెపప రడితే అపుప డు ఘ్ట పట అన్ద రండు శకా శబ్దేలలో ఒకే శకా తవ ధరీ ం ఉంుంది, దీనివలన ఘ్ట
శబ్దేనికి పటమని, పట శబ్దేనికి ఘ్టమని అర థం వస్తతంది. అంద్గకని శకా తవ ం కంటే భనన మైన
శకా తావచేఛ దక ధరీ ం ఒపుప కోవాలి, అది కేవలం శకా ం లో మాప్తమే ఉంుంది. ఈ ప్పకారం ’ఘ్టం’ అన్ద
శకాా నికి శకా తావచేఛ దకం ’ఘ్టతవ ం’ అవుత్తంది అలాగ్ద ’పట’ అన్ద శకాా నికి శకా తావచేఛ దకం ’పటతవ ం’
అవుత్తంది. ఈ విధంగా భనన భనన శకా తావచేఛ దకాల కారణంగా ఘ్టానికి అర థం పటం అలాగ్ద పటానికి
అర థం ఘ్టం అయేా అవకాశం లేద్గ. ’శకా పదార థసా అసాధారణో ధరమ ేః శకా తావచ్ఛే ద్కమ్
ఇత్యా చ్ా తే| యథా ఘట శబ్దద ఘటతవ తవ ం పదారం థ బ్దధయతి అతసద్ ు సాధారణధర్మమ
ఘటతవ ం ఘటశబ్స ద ా శకా తావచ్ఛే ద్కమ్ ఇతి||’
4
ఆఖ్యా తప్కియైకతవ ఇతి పాఠో దరప ణ సమీ తః
5
తృతీయ-కాణే డ ప్కియాసముదేేశే శ్ోకక - 4
6
ప్కమేణ జనీ యేషాం తే ప్కమజన్నీ నః, తేషామ్ - ప్కమజనీ న్నమ్, అధిప్శయణాదివాా పార్యణామితా ర థః|
సమూహం ప్పతి గుణభూైః-తతతప్దూపేణ ఫూతాక రతావ దీన్న భాసమానైరవయవైరుా కఃత సమూహః| అప్త
’గుణభూైః’ ఇతా సా ’అంగభూైః’ ఇతా రే థ ౌనరుకాతా పతితః| అతో గుణశబోే ధరీ పరః, భూతశబోే ’యే
ప్పాపతా ర్యథస్తత ా
శ్ ఞ న్నర్యథః’ ఇతిన్నా యెన ’భూ ప్పాౌత (చుర్య ఆతీ న్ద) ఇత్తా కేర్శ్
త ాఞనపరో వర తమానకప్పతా
త యానత
ఇతి తతతప్దూపేణ భాసమానైరితా ర థః సమప దా తే||
7
ప్పకలిప తోఽభేదో యసా స్ఫఽయం ప్పకలిప తాఽభేదః, సమూహవిశేష్ణమేతత్||
ఆ విశేష్ రూపాలు ధాత్తవు చేత చెపప రడాడయి. ఎంద్గకంటే ’పచ్తి’ అని చెపిప నపుప డు

ఆ అనిన ంటి బోధ అనుభవ సిదమే

ధ కద.
ప్పశన -:

ఒకవేళ ఆ సమసత ప్కియలయొకక బోధ ’పచ్తి’ అని ఒకే శరం

ే చేత కలిగ్దటట్టతే ’పచ్తి’
న్నన్నర థకం అవుత్తంది కద?

సమాధానం-:
ఈ శంక ఇకక డ చెయా కూడద్గ ఎంద్గకంటే ఆ న్నన్న ప్కియల వెనుక కూడా బుదిధ విశేష్ం

అన్ద ఒక దారం (సూప్తం = ప్తాడు) కనిపిసూతంుంది. ఎలాగైతే ’తద్’ ’ఇదమ్’ మొదలైన

శబ్దేలు న్నన్నపదార్యథల బోధ చేసూత కూడా న్నన్నర థకాలు కావో అలాగ్ద ఇకక డ కూడా అర థం

చేస్తకోవాలి. ఒక ధాత్తవు వలన ఒకే ప్కియ బోధపడుత్తంది అన్ద నియమం ఉనన ది కద.
అంద్గకని అన్దక ప్కియలను బుదివి
ధ శేష్ం అన్ద ఒక సూప్తం (ప్తాడు) తో కుటిన
ట ుటగా

ఉండటం వలన ఏకతవ ం ఉపపనన ం అవుత్తంది. వాకా పదీయంలో ’ఎపుప డైతే వివిధ
రూపాలచేత భాసమాన అవయవాలతో కలసిన వాా పార్యల సమూహం ప్కమంగా

ఉతప నన ం అయిా , బుదిధ అన్ద ఒక సూప్తంతో కుశ్టర

ట డి అభనన రూపంచేత
ప్పతిపాదితమవుత్తందో అపుప డు దానిని ప్కియ అని అంటారు,’ అని చెపాప రు కద.

వివరణ-:
ధాతవ ర థ (ఒక అంశ అయిన) వాా పారం వలన అయేా అవాంతర ప్కియల ప్పతీతి ఆ

వాా పార్యంతర ుతంగా ఉంుంది. పచ్ ధాత్తవు యొకక వాా పార్యర థం వలన, ఊదటం,
పొయిా రగిలించ్టం, అగిన మీద గిన్నన ను పటట
ట ం, గరిటతో కలపటం, మొదలైన అనిన

ప్పయతాన ల బోధ కలుగుత్తంది. కాని ఈ అవాంతర వాా పార్యల కారణమైన ధాత్తవు

న్నన్నర థం అని అనుకోనవసరం లేద్గ.

పూరవ పక్షి-:
’హరి’1 మొదలైన పదాలకు అన్దకార్యథలు ఉన్నన యి. కారటి ట అన్దకార థక శబ్దేలలో మనకు

ఇష్ం
ట వచచ న ఏదో ఒక అర థంలో ప్పయోగించ్వచుచ అలాగ్ద ’పచ్’ ధాత్తవు కూడా
"ఊదటం" మొదలైన ఏదో ఒక అర థంలో ప్పయోగించ్వచుచ కద. సమాధానం-:

’పచ్’ ధాత్తవును అన్దకార థకంగా మేము ఒపుప కోము ఎంద్గకంటే ఆ అవాంతర ప్కియలను
బుదిధ విశేష్ం అన్ద ఒక ప్తాడుతో వాటిననిన ంటినీ కుశ్టిన
ట ుట కనిపిస్తతంది. ఒక మాలలో

1
హరిరివ షాణవహావిస్త్న్దే భేకే సింహే హయే రవౌ| చ్స్త్న్దే కోలే ప క ఙ్క్ష ు చ్ యమే వాతే చ్ కీరి తతః||
శ్ వ
హరిశబ్దేనికి 12 అర్యథలు ఉన్నన యి. 1. భగవాన్ విష్ణణవు, 2) సరప ం, 3)ఇంప్ద్గడు, 4) కపప , 5) సింహం,
6)గుప్రం, 7)సూరుా డు, 8)చ్ంప్ద్గడు, 9) వర్యహం, 10) వానరం, 11)యముడు, 12) వాయువు
అన్దకమైన పూసలు ఉన్నన కూడా ఒక దారంతో గుచ్చ రడి ఉండటం వలన ఒక మాలతవ

బుదిధ ఉతప నన ం అవుత్తంది, అలాగ్ద ఇకక డ అన్దకమైన అవాంతర ప్కియలు ఉన్నన

కూడా ఆ అనిన టి ఉదేేశా ం వికితిత
క రూప ఫలమును ఉతప నన ం చెయా టం లో మాప్తమే

ఉనన ది. ఈ ా
శ్ ఞ నవిశేష్ం వలన ఆ ప్కియలు అనీన కూడా ఒకే ప్తాటి మీద నిలరడతాయి,
అంద్గకని ’పచ్’ ధాత్తవు వాటిలో విడి విడిగా ఉనన ఏదో ఒక ప్కియలాగ బోధపడద్గ కాని

సమూహంగా ’పచ్’ ఆ అనిన టికీ వాచ్కం అవుత్తంది. - ’స వానరః,’ ’సా లతా,’ ’తత్
కమలం,’ ’అయం ఘ్టః,’ ’ఇయం బ్దలా,’ ’ఇదం ఫలం,’ మొదలైన వాటిని ’తద్,’

’ఇదమ్,’ మొదలైన శబ్దేలు అన్దక పదార్యథల బోధ చేసాతయి కాని అలాగ చేసిన్న కూడా ఒక
బుదిధ విశేష్ం కారణంగా ’తద్’ మొదలైనవి న్నన్నర థకాలు కావు. పచ్ మొదలైన వాటి

విష్యంలో కూడా ఇలాగ్ద అనుకోవాలి.

కాని ’ఆఖ్యా తేన ఏకా ప్కియా ప్పతాా యా తే’| ఆఖ్యా త (తిఙ్నత ధాత్తవు) వలన ఒకే

ప్కియ బోధపడుత్తంది అని న్నా యం. ఈ న్నా యానికి కూడా ఇదే సమాధానం చెపాప లి.
ఆఖ్యా త దావ ర్య అన్దక ప్కియల బోధ వచచ న్న కూడా ఆ అనిన ప్కియలను పరసప రం

కటిప
ట డేస్త బుదివి
ధ శేష్ం ఒకటి ఉనన ది. ఆ బుదివి
ధ శేష్ం ఒకక టే అవవ టం వలన అన్దక
ప్కియలు ఉన్నన కూడా సమూహాతీ చేత ఒకే ప్కియ ప్పతీతం అవుత్తంది. వాకా పదీయంలో

భరృహరి
త ’గుణభూైరవయవైః సమూహః ప్కమజనీ న్నమ్| బుదాధా ప్పకలిప తాఽభేదః
ప్కియేతి వా పదిశా తే ||అని చెపాప రు (3.7.4)"

ప్కమంగా ఉతప నన ం అయేా ది, గుణభూతం అనగా ఆ ఆ రూపాలచేత కనరడి బుదిధ

దావ ర్య ఏకాకారం పొంది అభనన ం లాగా ప్పతీతమయేా ఏ ప్కియల సమూహం ఉనన దో, ఆ

సమూహానిన ప్కియ అని అంటారు. ఇలాగ భరృహరి

త ప్కియకు లక్ష్ణం చెపిప శాశవ త
సతాా నిన ప్పతిపాదించారు; అది ఇంతవరకు అసతా ం అని ఎవరూ

నిరూపించ్లేకపోయారు. ఇనిన శతాబ్దేలుగా ఉనన మనుష్ణలందరూ ముకకంఠంతో

త

దీనిని ప్పశంసిస్తతన్నన రు. ఇపప టి వరకు ఏ వా కి త కూడా ప్కియ యొకక సంపూర ణ సవ రూపం

తెలుస్తకోలేకపోయారు (an infinite collection of series of actions = kriya).

పూరవ పక్షి-:

ప్కియ, అవాంతర ప్కియల సమూహం అవుత్తంది, ఆ సమూహం కనిన సారుక

సముదితరూపంగా కనిపిస్తతంది. ఎంద్గకంటే అవాంతర ప్కియలు క్ష్ణికం, క్ష్ణం

నివసించ నశిసాతయి. ఒక కతత అవాంతర ప్కియ పుటిన

ట వెంటన్ద పూరవ పు అవాంతర ప్కియ
నశిస్తతంది. ఈ ప్పకారం ఆ అనిన అవాంతర ప్కియలు ఒకే కాలంలో సమూహం గా

అవవ లేవు. అువంటపుప డు ఆ సమూహానికి ప్కియ అని ఎలాగ పేరు పడతారు?

సమాధానం-: కారికలో అతా ంత తెలివిగా ’బుదాధా ప్పకలిప తాఽభేదః" అన్ద శబ్దేనిన

జోడించారు. అనగా ఒకవేళ మనం క్ష్ణం కాలం ఉండే ప్కియల సమూహానిన ఒకేసారి
ప్పతా క్ష్ం చెయా లేకపోయిన్న కూడా మన బుదిధ దావ ర్య ఆ సమూహానిన అర థం

చేస్తకోగలము. బుదిధ దావ ర్య అంద్గలో సమూహమును కలిప ంచ, అభేదం అర థం

చేస్తకుని దానికి ప్కియ అని పేరు పటట
ట ం జరిగింది.1

భూష్ణసారః-:
ధాతవ ర థం నిరూపా తిఙ్ర థమాహ - ఆప్శయేతివ తి| ఫలాఽఽప్శయే వాా పార్యఽఽప్శయేచేతా ర థః|

ఫలాఽఽప్శయః కరీ | వాా పార్యప్శయః కర్యత | తప్త ఫల-వాా పారయోశ్ర్యధత్తలభా తావ నన

తిఙ్సతదంశే శకిః,త అనా లభా తావ త్| శకా తాఽఽవచేఛ దకం చాప్శయతవ ం తతతచ్ఛ కి-త

విశేష్రూపమ్ ఇతి స్తరర థ-నిర ణయే వక్ష్ా తే||

భూష్ణసార తాతప రా ం

ధాత్తవుయొకక అర్యథనిన నిరూపించన తరువాత ఇపుప డు కారికలో ’తిఙ్’ కి అర థం

చెపుతన్నన రు. ఆప్శయే త్త తిఙ్ః సీ ృతాః. అనగా ఆప్శయమునకు వాచ్కం ’తిఙ్’

అవుత్తంది. దేనియొకక ఆప్శయం? ఫలమూ, వాా పారమూ, పకక పకక న్ద చెపప రడాడయి
కనుక ఫలానికి, వాా పార్యనికి ఆప్శయవాచ్కం ’తిఙ్’ అవుత్తంది అని అర థం వస్తతంది.

ఫలానికి ఆప్శయం కరీ , అలాగ్ద వాా పార్యనికి ఆప్శయం కర.త కనుక కరీ మరియు కరలకు
త

వాచ్కం ’తిఙ్’ అవుత్తంది అన్ద అర థం వస్తతంది. ఫలానికి, వాా పార్యనికి వాచ్కం ’తిఙ్’

అని ఎంద్గకు అనుకోకూడద్గ. అలాగ అనుకోలేము ఎంద్గకంటే ఫలమునకు,

వాా పారమునకు అర థం ధాత్తవు నుంచే లభస్తతశ్స్తతనన ది కనుక. ’అననా లబోధహి శబ్దేర థః’

(వేరే విధంగా లభంచ్కపోతేన్ద ఈ శబ్దేనికి ఈ అర థం అని అనుకోవాలి) ఈ న్నా యానిన

అనుసరించ ఫలము, వాా పారముల ఆప్శయాలైన కరీ మరియు కర త ’తిఙ్’ వాచ్ా ం అని
చెపప రడినది. ఆప్శయంలో ఉండే అసాధారణ ధరీ ం ఆప్శయతవ మే శకా తావచేఛ దకం

1
ఒకవేళ వాా పార్యల సమూహమే ప్కియ అయితే గిన్నన ను పొయిా మీద పటే ట సమయంలో పచ్తి అని
ప్పయోగించే అవకాశం ఉండద్గ. ఎంద్గకంటే అపుప డు అనా వాా పారం ఇంకా పుటన్ద ట లేద్గ. అస్ లు
పుటన్ద
ట పుటనిట దానిని సంకలన్నతిీ క బుదిధ దావ ర్య అభేదం ఎలాగ కలిప ంచ్గలము? దీనికి సమాధానం
ఏమిటంటే సమూహంలో ఒక అవయవానిన కూడా సమూహం యొకక ఆరోపం చేసి ప్కియ యొకక
వా వహారం చూడరడుత్తంది. అంద్గకన్ద అధిప్శయణకాలంలో కూడా పచ్తి అన్ద ప్పయోగం ఉతప నన ం
అవుత్తంది. ఇంద్గకన్ద భర తృహరి వాకా పదీయంలో అన్నన రు "ఏకదేశే సమూహే వా వాా పార్యణాం
పచాదయః| సవ భావతః ప్పవర తన్దత త్తలా రూపం సమాప్శితాః ||3.7.58||
అని అర థం చేస్తకోవాలి. ఆ ఆప్శయతవ ం శకి త (ధరీ ) విశేష్ం అన్ద ప్పతిపాదన తరువాత

స్తరర థ నిర ణయ ప్పకరణంలో చేసాతరు.

వివరణ

’పచ్తి,’ ’పచ్తః’ మొదలైనవాటిలో రండు అంశలు కనిపిస్తతన్నన యి. ఒకటి ధాత్తవు

మరొకటి ’తిఙ్’ ప్పతా యం. ధాత్తవుకి ఫలం మరియు వాా పారం అన్ద రండు అర్యథలు

ఉన్నన యి అని ముందే చెపిప ఉన్నన ము. ఇపుప డు తిఙ్ కి అర థం చెపుతన్నన ము. ’ఆప్శయే
త్త తిఙ్ః సీ ృతాః,’ తిఙ్ చేత ఆప్శయం చెపప రడింది అనగా ’తిఙ్’ ఆప్శయానిన చెపుతంది.

ఈ ’తిఙ్’ దేనియొకక ఆప్శయానిన చెపుతంది అనన విష్యం ఇకక డ చెపప లేద్గ.

’ప్పతా యాసతిత (దగ ురగా ఉండటం)1’ న్నా యం దావ ర్య ఫలం మరియు వాా పారం దగ ుర

పఠంపరడి ఉండటం వలన ఫలం మరియు వాా పారం యొకక ఆప్శయాల వాచ్కం
’తిఙ్’ అవుత్తంది అన్ద అర థం ఫలిస్తతంది. ’పచ్’ ధాత్తవులో వికితాత
క ా ద్గలు ఫలరూపంగా

తండులం మొదలైన వాటిలో ఉనన ుటగా, ఫలం ఎలపు

క ప డూ కరీ లో ఉంుంది,
అంద్గకని ఫలాప్శయం కరీ అవుత్తంది. ఎలాగైతే ఫూతాక ర్యది వాా పారం కరలో
త

ఉంుందో, అలాగ్ద వాా పారం ఎలపు

క ప డు కరలో
త ఉంుంది. ఈ ప్పకారం ’తిఙ్’ వలన కర త

కాని కరీ కాని చెపప రడతాయి - ఇది నిష్క ర ష. ’తిఙ్,’ దావ ర్య కరీ మరియు కర త

చెపప రడుత్తంది అని (తినన గా) సప ష్ం

ట గా చెపప కుండా ఆప్శయే త్త ’తిఙ్ః సీ ృతాః’ అని
తిపిప ంచ చెపప టం వలన నైయాయికులు ’గౌరవం-లాఘ్వం’ అనన విష్యానిన

లేవన్నత్తతతారు2. సమాధానం ఏమిటంటే ’తిఙ్’ కరీ ను కాని కరను

త కాని చెపుతంది అని
తినన గా చెపేత, శకా తావచేఛ దకం అన్దకం అయేా అవకాశం ఉంుంది, అంద్గవలన

గౌరవ దోష్ం ప్పాపితస్తతంది. కాని ఇపుప డు ’తిఙ్’ వాచ్ా ం ’ఆప్శయం’ అయిా ంది అంటే
శకా తావచేఛ దకం ఆప్శయతవ ం ఒకక టే అవుత్తంది3. దీనివలన లాఘ్వం వస్తతంది. ఈ

1
ఎకక డ వీలుపడితే అకక డ పదార్యథల సంరంధం దగ ుర వాటితో చెయా టం మంచది, ఎంద్గకంటే దూరం
గా ఉనన దాని కంటే దగ ురగా ఉనన ది రప్ఘ్ం గా లభస్తతంది. దీనిన్ద ప్పతాా సతిత న్నా యం అని అంటారు.
2
ఏ పరిసితి
థ లో గౌరవం వస్తతంది, ఏ పరిసితి థ లో లాఘ్వం వస్తతంది అనన విష్యానిన భారతీయ
దార్ నికులు చాలా చాలా సిదాధంతానిన నిర ణయించారు. సరవ సాధారణంగా నవీన దారశ నికుల భావన ఈ
గోడ మీద ఆధారపడి ఉంుంది. ఎపుప డైతే వేరే మతానిన ఖ్ండించ్రడుత్తందో అపుప డు ప్పతి
శ్సాథనంలోన్మ ఇదే రీతిni (technique) ఆప్శయిసాతరు. దీనిని మించన సంభత బౌదిక ధ వాా యామం లేన్ద లేద్గ.
నవీన న్నా యం మొదలైన శాస్త్సాతలలో కృత-భూరి-పరిప్శమ వారు దీనివలన బ్దగా అర థం చేస్తకుంటారు.
3
అయినపప టికీ- కర తృతావ ది శకి త విశేష్ంలో కూడా భేదానిన కలిప ంచాలి్ న అవసరం ఉనన ది లేదంటే
’సపతమీ-పంచ్మౌా కారక మధ్యా (2.3.7) సూప్త ప్పవృతిత కలగద్గ.ఎంద్గకంటే ఈ సూప్తంలో కారక శరం ే
ర కి
క తృతావ ది శ పరకం,
త కాత తోత కాత
’అదా భు వ దేవద దవ ా హే దవ ా హాదావ భో ’ ఇతాా ది ఉదాహరణలలో ఒకవేళ
కర తృతవ శకి త ఖ్ండన, అలాగ్ద ఒకటి ఒపుప కుంటే రండు కార్యలకాల మధా కాలం ఉండకపోవటం వలన
సపతమీ లేదా పంచ్మీ కుదరద్గ. - అయిన్న ఆప్శయతావ లలో కూడా ఆప్శయతాతవ ం ఏదో ఒక అనుగత
ఆప్శయతావ నిన కరృతావ
త ది శకి త రూపంగా అర థం చేస్తకోవాలి. దీని యొకక విసతృత చ్రచ

స్తరనత ప్పకరణం లో చూపిసాతరు.

భూష్ణసారః-:
ననవ నయోర్యఖ్యా తార థతేవ కిం మానమ్? ప్పతీతేర కక్ష్ణయా ఆక్షేపాత్ ప్పథమాశ్నతపదాదావ
సము వాదితిచేత్ -

తాతప రా ం
పూరవ పక్షి ప్పశన -: కర త మరియు కరీ ’తిఙ్’ యొకక అర్యథలు అనటానికి మీకు ప్పమాణం

ఏమునన ది? ఒకవేళ మీరు కనుక తిఙ్నతపదం వలన కర త మరియు కరీ ప్పతీతి అవుతాయి
అంద్గకే మేము ’తిఙ్’ లను కర త మరియు కరీ అన్ద అర థం లో చెపుతన్నన ము అంటే, మేము

ఈ ప్కింది మూడు కారణాల చేత కూడా దీని ప్పతీతి సంభవమే అని అంటాము
1. లక్ష్ణ దావ ర్య

2. ఆక్షేపం దావ ర్య

3. దగ ురగా చెపప రడిన ప్పథమాంత పదం దావ ర్య

కారటిట ప్పతీతిని తీస్తకుని మీరు ’తిఙ్’ లకు కర త లేద కరీ అన్ద అర థంలో చెపప లేరు.
వివరణ-

వైయాకరణ సిదాధంతాలను అనుసరించ ఫలం మరియు వాా పారం ధాత్తవాచ్ా ం అని,

కర త మరియు కరీ ’తిఙ్’ వాచ్ా మని చెపప రడింది. కాని ఇది మీమాంసకుల మతానికి

విరుదం
ధ గా ఉనన ది. మీమాంసకులు ధాత్తవు కేవలం ఫలానికి మాప్తమే వాచ్కం, భావన్న
లేదా వాా పారం ’తిఙ్’ వాచ్ా మని అంటారు. అలాగ్ద కర త లేదా కరీ ల ప్పతీతి పైనుండి

అధాా హారం మొదలైనవాటి దావ ర్య తెలియరడుత్తంది, అని మనస్తలో ఉంచుకుని,

మీమాంసకులు వైయాకరణులను ప్పశిన స్తతన్నన రు. మీరు కరీ లేద కర త లను ’తిఙ్శ్ర థం’

అని చెపుతన్నన రు, దీనికి ఏమిటి ప్పమాణం?

సమాధానం-
’పచ్తి,’ ’పఠతి,’ ’కరోతి’ మొదలైన వాటి వలన కరయొకక
త , ’పచ్ా తే,’ ’పఠా తే,’ ’ప్కియతే’

మొదలైన వాటి వలన కరీ యొకక ప్పతీతి సప ష్ం

ట గాన్ద అందరికి ప్పతా క్ష్ం అవుతోందికద.
ఈ ప్పతీతి కారణంగా కర త లేదా కరీ లు తిఙ్శ్ర థం గా చెపాతము.

పూరవ పక్షి ప్పశన -:

ధరీ ం అని అనుకుని ఏదో విధంగా వైయాకరణులు ఒక శకా తావచెఛ దకం ఒపుప కుంటారు. ఇదంటే స్తరనత
నిర ణయంలో సప ష్ం
ట గా చెపాప రు
మీరు ప్పతీతి వలన మాప్తమే కర త కరీ లను ’తిఙ్’ చెపుతంది అని అనుకుంటే అది సరి

కాద్గ, ఎంద్గకంటే కర త లేదా కరీ ల ప్పతీతి ఈ ప్కింద లిఖంచన 3 కారణాలవలన కూడా

సంభవమే

1. లక్ష్ణ దావ ర్య-:(మీమాంసకుల మతం-1)

గంగ శబ్దేనికి అర థం జల ప్పవాహం, కాని తీరం కాద్గ, కాని ’గంగాయాం ఘోష్ః,’ మొదలైన

వాటిలో గంగ శరం

ే వలన లక్ష్ణ శకి త దావ ర్య తీరం అన్ద అర థం తీస్తకోరడుత్తంది. అలాగ్ద
’తిఙ్’ నిార థం భావన మాప్తమే, లక్ష్ణ దావ ర్య1 కరీ లేదా కర త ల యొకక ప్పతీతి

కనిపిస్తతంది.
2. ఆక్షేపం అనగా అర్యథపతిత దావ ర్య-: (మీమాంసకుల మతం-2)

’యేన విన్న యదనుపపనన ం తత్ తేన కలప ా తే,’ అనగా ఏది లేకపోతే ఏ కారా ం
సిశ్దిం
ధ చ్దో ఆ కారా ంలో దానిని కలిప ంచ్వచుచ . ఎలాగంటే ’పీనోఽయం దేవదతోత దివా న

భూఙ్క్షక ే’ అనగా దేవదత్తతడు లావుగా ఉన్నన డు కాని ఉదయం భోజనం చెయా డు. ఈ
ఉదాహరణలో అర్యథపతిత ప్పమాణం దావ ర్య దేవదత్తతడు ర్యప్తి భోజనం చేసాతడని

తెలుస్తతంది. ఎంద్గకంటే ఉదయమూ మరియు ర్యప్తీ ఎపుప డూ ఏమీ తినకుండా

దేవదత్తతడి శరీరం లావుగా అవవ ద్గ. ఈ విధంగా ’భవతి’ మొదలైనవాటిలో తిఙ్

వాచ్ా మైన భావన, కర త లేదా కరీ లేకుండా ఉండలేద్గ, అంద్గకని కర త కాని కరీ కాని
రయటనుండి కలిప ంచాలి.2

3. ప్పథమానత పదం దావ ర్య (నైయాయికుల మతం)

’దేవదతతః పచ్తి’ మొదలైన వాటిలో ’పచ్తి’ తో పాు ప్పథమాంత పదం దేవదతతః

అన్దవి కలిసి ఉంటాయి. వాటివలన కూడా కర త మొదలైన వాటి ప్పతీతి కలిప ంచ్వచుచ .
ఎంద్గకంటే ఒక పదానికి పకక న్ద చెపప రడిన పదానిన వాకాా ర థంలో ఉపయోగించ్వచుచ .

ఈ విధంగా పైన చెపప రడిన 3 విధాలుగా3 కర త మరియు కరీ ల ప్పతీతి

సంభవిస్తతంది. కారటి,ట వైయాకరణుల ’కరను
త కాని కరీ ను కాని తిఙ్ చెపుతంది’ అనన

1
లక్ష్ణం యొకక లక్ష్ణం ఇలాగ చెపప రడింది, ముఖ్యా ర థబోధ్య తద్గా కోత యయాఽనోా ఽర థః ప్పతీయతే|
రూఢః ప్పయోజన్నద్ వాఽసౌ లక్ష్ణా శకిరరిప
త తా|| దీనియొకక విసతృత వివేచ్న సాహితా దరప ణం మొదలైన
కావా శస్త్స్తయ
త ప్గంథాలలో చూడండి
2
మీమాంసకులు అర్యథపతితని వేరే ప్పమాణం గా తీస్తకుంటారు కాని నైయాయికులు దీనిని అనుమాన
ప్పమాణాంతర్యు వంగా అనుకుంటారు
3
ఈ మూడు ఉపాయాలలో కూడా పూరవ ం చెపిప న ఉపాయం రుచంచ్కపోవటం వలన తరువాతి
ఉపాయాలు చెపప రడాడయి. మొదటి ఉపాయంలో రుచ లేకపోవటానికి కారణం ఏమిటంటే ఒకవేళ తిఙ్
వలన లక్ష్ణ దావ ర్య కర తను కాని కరీ ను కాని తీస్తకుంటే అపుప డు భావనను (వాా పారం) తీస్తకోలేము,
ఎంద్గకంటే ఒకదానితో రండు వృత్తతల(అభధా మరియు లక్ష్ణ) ఆప్శయం చెయా లేము. కాని ఎపుప డు
ముఖ్యా ర థం వాకా ంలో అనుపపనన ం అవుత్తందో అపుప డు లక్ష్ణం ాతి అవుత్తంది. ఎలాగంటే ’గఙ్ఖ్ుయాం
వాా ఖ్ా ఉచతం కాద్గ. ఇలాగ మీమాంసకులచేత చూపరడిన పూరవ పక్షానికి

భూష్ణకారులు సమాధానం చెపుతన్నన రు.

భూష్ణసారః-:
అప్తోచ్ా తే - ’లః కరీ ణి చ్ భావే చాఽకరీ కేభా ః’ (3.4.69) ఇతి సూప్తమేవ మానమ్| అప్త
హి చ్కార్యత్ ’కరరి
త కృత్’ (3.4.68) ఇతి సూప్తోకం
త కరరి
త ఇతా నుకృష్ా తే| బోధకతారూపాం

తిబ్దదిశకిం
త తత్శ్సాథనితేవ న కలిప తే లకారే ప్పకలప ా లకార్యః కరీ ణి కరరిచాఽన్దన
త

విధీయన్దత| నకార విసర్యుది నిషాాం కరీ -కరణాదిబోధకతా-శకిమాదాయ

త శసాది విధానవత్|

న చ్ సూప్తే కరృత - కరీ పదే కరృతవ

త -కరీ తవ -పరే| తథా చ్ కరృతవ
త ం కృతిః, కరీ తవ ఞ్చ
ఫలమేవారోథఽస్తత ఇతి శఙ్క ా మ్, ఫలవాా పారయోర్యధత్త లభా తేవ న లకారసా పునసతప్త శకి-త

కలప న్నఽయోగాత్||
తాతప రా ం-:

దీనికి సమాధానం గా ’లః కరీ ణి చ్ భావే చాఽకరీ కేభా ః’ (3.4.69) అన్ద పాణిని సూప్తం
ప్పమాణంగా చెపాప రు1. ఈ సూప్తంలో చ్కారదవ యం వలన ’కరరి
త కృత్’ (3.4.68) అన్ద

పూరవ సూప్తం వలన రండు సారుక ’కరరి’

త అని అనువృతిత వశ్స్తతంది. ’లకారం సకరీ క

ధాత్తవులపై కరీ మరియు కరలో,

త అలాగ్ద అకరీ క ధాత్తవులపై భావే ప్పయోగం మరియు

కరరి
త ప్పయోగంలో వస్తతంది అన్ద అర థం నిష్ప నన ం అవుత్తంది. ఇకక డ లకార్యనికే కరీ

ఘోష్ః’ లో గఙ్శ ు బ్దేనికి ముఖ్ా జలప్పవాహరూపమైన అర థం ఎపుప డు వాకా ంలో అనుపపనన ం అయిా ందో
అపుప డు లక్ష్ణ దావ ర్య తటరూప లక్షాా ర థం కలప న జరిగింది. కాని ఇకక డ తిఙ్ యొకక వాచాా ర థం భావన
అనుపపనన ం అవవ లేద్గ అనన ప్పస్తన లేద్గ కద. అంద్గకని ఇకక డ లక్ష్ణను తీస్తకోలేము. రండవ
ఉపాయంలో రుచలేకపోవటానికి కారణం ఏమిటంటే ఒకవేళ ఆక్షేపం దావ ర్య కర త కాని కరీ కాని లభస్తతందని
అనుకుంటే భావన విశేష్ణంచేత ప్పతీతం అవుత్తంది కనుక ప్పధానం అవవ ద్గ, కాని కర త కాని కరీ కాని
ప్పధానం అవుత్తంది అది మీమాంసకుల మతంలో కూడా అనిష్మే ట . రండవ విష్యం ఏమిటంటే ’శాబ్దే
హాా కాఙ్ఖ్ే శబ్నై
ే వ ప్పపూరా తె’ అన్ద న్నా యం అనుసరించ శాబ్దే ఆకాంక్షా ఎలపు క ప డూ శబ్దేల దావ ర్య
శాంతిస్తతంది ఆక్షేపాలతో కాద్గ. ఇకక డ కర త లెదా కరీ యొకక ఆకాంక్షా శాబ్దే కనుక ఏదో శరంే చేత దీనిని
శాంతింపేయాలి. ఇంద్గకని ఇకక డ ఆక్షేపం వలన పని జరగద్గ. మూడవ విష్యం ఏమిటంటే
ఆప్శయానికి ఆక్షేపం కాని అనుమానం కాని ఎపుప డు అవుత్తందంటే దాని వెనుక వాా పితాఞన రలం ఉంటేన్ద.
ఇకక డ ’పచ్తి’ మొదలైన వాటిలో ఆప్శయం యొకక బోధం లేకుండా వాా పితాఞనం సరవ జనులకు సిదమే ధ ,
అంద్గకని ఆక్షేపం లేదా అనుమానం ఒపుప కోలేము.
1
ఇకక డ ఒక శంక ఉతప నన ం అవుత్తంది. మీమాంసకుల-వైయాకరణుల వివాదంలో వైయాకరణులు ఏ
ప్పకారం ప్పతిపక్షాలకంటే ముందే తమ శాస్త్సమ త యిన అషాటధాా యీ ప్పమాణానిన చూపగలరు అని. దేవదతత
మరియు యజద ఞ త్తత లు వివాదంలో ఒకవేళ దేవదత్తతడు తన ఇంటియొకక ప్పమాణం ఏదో ఒకటి చూపిస్తత
అది మానా ం కాద్గ, అలాగ్ద ఇకక డ వైయాకరణులు తమ ప్పతిపక్షాలకంటే ముందే తమ శాస్త్సతమైన
అషాటధాా యీ ప్పమాణం చూపించ్టం కూడా అనుచతం అని అనవచుచ . దీనికి సమాధానం ఏమిటంటే
ఇకక డ వివాదం ఆధునిక మీమాంసకులకు ఆధునిక వైయాకరణలకు మధా జరుగుతోంది. ప్పాచీన ఋషి-
ముని వరులకు అయితే రేండు పక్షాలుకూడా మానా మైనవే. వారు ప్తికాలదరీశ తిరోహిత అతిరోహిత
ప్పకారం అనిన అర్యథలకను హసాతమలకం గా యథార థ ా శ్ ఞ నం కలిగిన వారు అంద్గకని వారి ా
శ్ ఞ నం మిథా
కాద్గ. ఇముేకని వివాదంలో ఉనన ఆధునిక వా కుత లు తమ పక్షానిన పుషి ట చేస్తకోవటానికి ఉభయసమీ త
మైన తమ పురవ జ్జల వచ్న ఆధారం తీస్తకోవటం ఏ విధంగాను అనుచతం కాద్గ.
మరియు కర త అర థం చెపప రడింది అయిన్న కూడా వాసతవానికి అవి ’తిఙ్’ యొకక అర్యథలు

మాప్తమే, లకార్యలలో వాటిని కేవలం కలిప ంచారు మాప్తమే. నకార్యద్గలలో కర్యీ ది

అర థం ఉంుంది, కాని వాటికి వాా కరణ-ప్పప్కియానుసారం ’శస్’ మొదలైనవి కలిప ంచారు

అలాగ్ద ఇకక డ కూడా అర థం చేస్తకోవాలి. ఈ సూప్తంలో భావప్పధాన నిరే ేశం కారణంగా కర త

యొకక అర థం కరృతవ
త ం అనగా కృతి లేక వాా పారం, అలాగ్ద కరీ యొకక అర థం ఫలం అని

అనుకుంటే, అపుప డుకూడా అది సరిగ ఉండద్గ. ఎంద్గకంటే ఫలం మరియు వాా పరం
యొకక అర థం ధాత్తవు వలన్ద లభా మవుత్తనన పుప డు మళ్ళళ వాటిని ’తిఙ్’ దావ ర

చెపప రడటం అనుకోవటానికి ఆవశా కత ఏమునన ది? ఒక సారి ఉపలరం

ధ అయిన
అర్యథనిన మరల వేరే శరం
ే చేత ఉపలరం
ధ చెయా టం ఉచతంకాద్గ.

వివరణ-:
ఇంతకు ముంద్గ మీమాంసకులు/నైయాయికులు కర త లేదా కరీ ప్పతీతి కలుగుత్తంది

అని 3 ఉపాయాలు చెపాప రు. అంద్గకని వాళళ ప్పశన ఏమిటంటే ’తిఙ్,’ కర త లేదా కరీ
యొకక వాచ్ా ం అనుకోవటానికి ఏమీ ప్పమాణం లేద్గ. దీనికి జవాబుగా వైయాకరణులు

"లః కరీ ణి చ్ భావే చాఽకరీ కేభా ః’ (3.4.69) అన్ద పాణినీయ సూప్తానిన ఉటంకించారు. ఈ
సూప్తం సప ష్ం
ట గా చెపేప దేమిటంటే ’తిఙ్’ లకు కర త అని కాని కరీ అని కాని అర థం

ఉంుంది. సూప్తార థం లకార్యలకే కర త లేద కరీ అని ఉన్నన వాసతవానికి అవి ’తిఙ్’ లకే
వరి తసాతయి. ఎంద్గకంటే వాా కరణంలో లకార శ్సాథనంలో సరవ దా ’తిఙ్’ ఆదేశాలు

అవుతాయి అంద్గకని లకార్యలకే కస్త్ర్యతది అర థం కలిప ంచన్న శ్సాథనివదాు వం వలన వాటి

శ్సాథనం లో ఆదేశాలయిన తిఙ్ లలో అవి సంప్కమిసాతయి. ఇదే మాటని సప ష్ం
ట

చెయా టానికి దృషాటంతం చూపిస్తతన్నన రు. ’ర్యమైః’ మొదలైన వాటిలో విసర్యుద్గలకే

కరణం మొదలైన అర థం ఉంుంది. కాని వాా కరణ ప్పప్కియలో ’భస్’ మొదలైన

ప్పతా యాలలో కరణాద్గలు కలిప ంచ తరువాత విసర్యుద్గలలో మళిళ

సంప్కమింపచేసాతరు. అలాగ్ద దివ తీయా విభకి త ’ర్యమాన్’ మొదలైనవాటిలో

నకార్యద్గలలోన్ద కర్యీ ది అర థం ఉంుంది. ’శస్’ ప్పతా యంలో మొదట కలిప ంచ ఆ

తరువాత శ్సాథనివదాు వం వలన మరల నకార్యద్గలలో ఆ అర థం సంప్కమింపచేసాతరు.

సరిగా ఇదే విధంగా తిఙ్ఖ్ద్గలలో మాప్తమే కర త కాని కరీ కాని ప్పతీతమవుతాయి. వాా కరణ
ప్పప్కియ సౌలభా ం కోసం లకార్యలకు అర థం కలిప ంచన్న, తరువాత శ్సాతనివదాు వం చేత

మరల ’తిఙ్’ లకు సంప్కమిశ్స్తతంది.

 వాా కరణ ప్పప్కియ విష్యంలో భరృహరి
త ఇలాగ చెపాప రు "ఉపాయాః

శిక్ష్మాణాన్నం బ్దలాన్నముపలాలన్నః| అసతేా వరీ త ని సి

శ్ తా
థ వ తతః సతా ం సమీహతే||
ఉపేయప్పతిపతతా ర్యథ ఉపాయా అవా వసితా
థ ః1|| అనగా వాా కరణ ప్పప్కియను ఒక ఆట లాగ

అనుకోవాలి. ఈ అసతా మార ుమును ఆలంరనగా చేస్తకుని తెలుస్తకోవాలనన విదాా రి థ

సతా ం వరకు చేరుకోవాలి. ప్పప్కియా మర ుంలో కనరడే ఉపాయాలను వా వసిత
థ ం అని

అనుకోకూడద్గ. ఎంద్గకంటే విభనన మైన ఆచారుా లు ఈ ఉపాయాలను భనన మైన

విధాలుగా ఆప్శయిసాతరు. కాని సతా ం ఈ ఉపాయాలనుండి వచచ న నిశిచ తమైన లోక,

వేద, ప్పసిదధ ప్పయోగం2. (చవరకు లోకంలో మరియు వేదంలో ఉనన పయోగమే

నిశచ యం మధా లో వచేచ ప్పప్కియ ఒక ఆట వంటిది)

పూరవ పక్షి శంక -

కరృత కరీ పదాలలో కూడా భావప్పధాననిరే ేశం ఒపుప కుని కరృతవ
త ం, కరీ తవ ం ఎలాగ

అర థం చేస్తకున్నన మో అలాగ్ద ’దేవ ా కయోరి ేవ వచ్నైకవచ్న్ద’ (1.4.22) సూప్తం లో ’ఏక’

అంటే ఏకతవ ం, అలాగ్ద ’దివ ’ అంటే దివ తవ ం అని తీస్తకోవాలి. కరృతవ
త ం అంటే కృతి =

వాా పారం, కరీ తవ ం = ఫలం3. ఈ విధంగా వాా పారం మరియు ఫలం అన్ద అర థంలోన్ద
లకార్యనికి అర థం చెపాప లి.

సమాధానం-:
ఇలాగ అనుకోవటం వా ర థం ఎంద్గకంటే ’వాా పరం’ మరియు ’ఫలం’, ’ధాత్తవు యొకక

అర థం’ అని చెపాప ము, అంద్గకని అవి ముందే తెలియేయరడాడయి. లాకర్యలలో మరల

1
ఇపుప డు ముప్దించ్రడుత్తనన వాకా పదీయంలో పైన చెపిప న రండు శ్ోకకాలలో మొదటి శ్ోకకం 2.238 గా
లభస్ఫత ంది. కాని చవరి శ్ోకకం లభంచ్టంలేద్గ. కాని భాట్టటజ్ఞదీక్షిత్తలుగారు శరకౌ ే స్తతభం (నవాహిన క పృష్ం
ట
5) లో దీనిని భర తృహరి పేరుమీద ప్వాసారు. హరిభాసక రులు గారు కూడ తన పరిభాషా-భాసక రం చ్త్తర థ
పరిభాష్లో దీనిని భర తృహరి రచంచారు అని అన్నన రు. వైయకరణ సిదాధనత కారిక 69 వ కారిక లో ఈ శ్ోకకార థం
అవికలంగా చ్దవరడింది. న్నగ్దశభుట గారు కూడా దీనిని అకక డకక డ ఉదహరించారు
2
ఈ శ్సలథ ంలో వాా ఖ్యా నిసూత శ్ర ీ భట్టటజీ దీక్షిత్తలు గారు శర-ే కౌస్తతభంలో ఇలాగ ప్వాసారు
"అత ఏవ హి కేచత్ స్తప్పతా యం విదధాతి, అపరే సిమ్| తథా సూప్తరీతాా ’పాఠతమ్’ ఇతా ప్త
ఇతప్పతా యః, భాశ్ఃయరీతాా త ప్పతా యః, సూప్తరీతాా ’తావాన్’ ఇతి వత్తప్, ’డావతావర థవైశేషాా త్’ ఇతి
వారి తకోకరీతాా
త డావత్తరితి దిక్| ఏతేన ’పచ్తి’ ఇతాా దౌ ఆదేశైః సాీ రా మాణా లడాదయో బోధకా ఇతి వదనతః
పర్యసాతః| తథాహి - ’వృదవ ే ా వహార్యచ్ఛ కిప్గహః’
త ఇతి నిరివ వాదమ్| తతశచ ప్పయోగసమవాయిన్నమేవ
తిప్పభృతీన్నం శకిఃత సిధా తి, న తవ లౌకికాన్నం లాదీన్నమ్" (నవాహిన క ప్ 5)
3
నను కస్త్రుటతవ -కరీ తవ యోః కథం కృతి-ఫల-రూపతవ మ్ ఇతి చేత్ ఉచ్ా తే| యతాన ర థకకృధాతోః కర తరి
తృప్చ్ప తా యేన నిష్ప నన ః కర తృ శబోే ’యతన వాన్’ ఇతా ర థం వకి,త తద్గతతరః తవ ప్పతా యశచ కృతిరితి,
కర తృతవ సా కృతిరూపతవ మ్| కరీ శరస ే ా ఫలాప్శయే పారిభాషికతావ త్ తద్గతతర-తవ ప్పతా యేన ప్పకృతా ర థ-
ప్పకారీభూత-ఫల-బోధన్నత్ కరీ తవ సా ఫలరూపతవ ం చ్ సిదమి ధ తా ర థః (శంకర శాస్త్స్త)త
"ఎలాగంటే భర తృహరి వాకా పదీయంలో చెపాప రు ’యసిీ ంసూతచాచ రితే శబ్ ే యదా యోఽర థః ప్పతీయతే|
తమాహురర థం తస్మా వ న్ననదర థసా లక్ష్ణమ్|’ (2.329)
వాటికి అర థం చెపప టం లో ఉపయోగం లేద్గ1. అంద్గకని లకార్యలకు కరృ,
త కరీ అర థమే

సిదిస్త
ధ తంది.

భూష్ణసారః-:
అథ దరశ న్ననతరీయ-రీతాా 2
వాా పారసా ధాతవ ర థతావ భావాత్ తప్త లకారవిధిః సాా దితి
చేత్? తరి ి కృతామపి కరృకర్యీ
త దివాచతవ ం న సిదాధ తే| ’కరరి
త కృద్’ (3.4.67) ఇతి చ్ ’లః

కరీ ణి’ (3.4.69) ఇతా న్దన త్తలా యోగక్షేమమ్3| అపిచ్ మీమాంసకానం కృతామివ
ఆఖ్యా తాన్నమపి కరృత వాచతవ మస్తత, భావన్నయా ఏవాక్షేపేణ కృదాదివత్ ప్పతీతి-సము వే

వాచ్ా తవ ం మాఽస్తత| తథా సతి ప్పాధానా మ్ తసాా న సాా దితి చేద్? న, ఘ్టమానయ
ఇతాా దౌ ఆక్షిశ్పిత వా కేరపి
త ప్పాధానా వద్గపపతేతః| పచ్తి ఇతాా దౌ ’పాకం కరోతి’ ఇతి4

భావన్నయా వివరణ దరశ న్నద్ వాచ్ా తవ మ్ ఇతి చేనన 5

, పాకానుకూల వాా పారవతః
కరృరపి
త వివరణ - విష్యతావ ఽవిశేషాత్| నచ్ కరృరివ
త వరణం తాతప ర్యా ర థ వివరణమ్,

’పాకం కరోతి’ ఇతా శబ్దేర థ కరీ తవ వివరణవత్, ఇతరేతరయోగదవ న్దేవ

సముచ్చ యాంశవివరణవదావ , న తదర థనిర్యణయికమితి వాచ్ా మ్, భావన్నయామపి

త్తలా తావ త్||6

తాతప రా ం-:

ఒకవేళ మీమాంసా శాస్త్సం

త లో చెపిప నుటగా వాా పార్యనిన ధాత్తవు యొకక అర థం అని
కాకుండా వాా పార్యర థంలో లకార్యనిన తీస్తకుంటే అపుప డు కృప్తప తా యం కూడా కర త లేద

కరీ యొకక వాచ్కం గా సిదిం

ధ చ్ద్గ. ఎంద్గకంటే ’కరరి
త కృద్’ (3.4.67) సూప్తం లో కరరి
త

1
"ఎలాగంటే భర తృహరి వాకా పదీయంలో చెపాప రు యసిీ ంసూతచాచ రితే శబ్ ే యదా యోఽర థః ప్పతీయతే|
తమాహురర థం తస్మా వ న్ననదర థసా లక్ష్ణమ్ (2.329)
2
దరశ నం న్నా యాదిశాస్త్సమ్త , అనా ద్ దరశ నమ్ -దరశ న్ననతరమ్, మీమాంసాశాస్త్సతమితా ర థః. తప్త భవా రీతిః
దరశ న్ననతరీయరీతిః, తయా దరశ న్ననతరీయరీతాా
3
త్తలోా యోగక్షేమోఽర థప్పతిపాదకతవ ం యస్తా తా ర థః||
4
పాకం కరోతీతి ఇతి పాఠః కవ చనోన పలభా తే
5
న ఇతి కవ చనోన పలభా తే
6
ాతిశకి త వాదః- మీమాంసలో ఆకృతా ధికరణే ాత్న శకిః,త ఉత వా కౌత అని విచారించారు. ఘ్టః అన్ద
పదమునకు ఘ్టతవ ాతిలోన్ద శకి త ఉనన దా, లేక ఘ్టరూపంలో ఉనన వా కికా త అని ప్పశన . అకక డ
ాతిశకివాద్గలు
త మీమాంసకులు. వా కియందేత శకి త ఉనన ది అని స్తవ కరిస్తత వా కుత లు అన్దకం కనుక గౌరవం
అవుత్తంది. లాఘ్వం కోసం ాతిలోన్ద శకి త ఉనన ది అని స్తవ కరించారు మీమాంసకులు. వా కి త లేకుండా ాతి
లేద్గ కనుక వా కిని త ఆక్షేపించారు.అలగైతే ాతి లో ప్పాధానయం ఉనన దా లేక ఆక్షేపం వలన వచచ న
వా కిలోన్న?
త ఘ్టమానయ అని అంటే, ఘ్ట వా కి త (ఒకక ఘ్నటానిన ) తీస్తకుని వసాతరు కాని ఘ్టతావ ాతిని
కాద్గ కద. అనుభవసిదం ధ కనుక,ఆక్షేపించ్రడిన్న కూడా, చెపప రడకుండా ఉన్నన కూడా వా కిలోన్ద త
ప్పాధానా ం మీమాంసకులు స్తవ కరించారు అని ఆకృతా ధికరణంలో ప్పతిపాదించారు)
పదమే ’లః కరీ ణి చ్ భావే చాఽకరీ కేభా ః’ (3.4.69) సూప్తం లో అనువృశ్తతం అవుత్తంది

అంద్గకని ఆ రండు సా
శ్ థ న్నలలోన్మ కరరి
త పదానికి ఒకే అర థం తీస్తకోవటం ఉచతం.

వైయాకరణులు (మీమాంసకులను ఉదేేశించ ప్పశన )

మీరు కృత్ప్పతా యాలను ’కర’త లేదా ’కరీ ’ల వాచ్కం అనుకుని, ’భావనను (=

వాా పారం)’ పైనుండి ఆక్షేపం చేస్తతనన ుటగా, ’తిఙ్’ లలో కూడా ఎంద్గకు

అనుకోకూడద్గ?
మీమాంసకుల సమాధానం

"మేము ’భావనకు’ ప్పాధానా తను ఇచాచ ము కనుక, ఆఖ్యా త-ప్పతా యాలను

కృత్శ్ప్పతా యాల వలే అనుకోలేము’ .

వైయాకరణులు
మీరు ాతిలో శకిని
త ఒపుప కుంున్నన రు ఆ తారువాత వా కిని
త ఆక్షేపం దావ ర్య

వా వహరిస్తతన్నన రు. ’ఘ్టమానయ’ లో ఆక్షిపతమైన వా కి త (individual ఘ్టం) కి ప్పాధానా త

ఇస్తతన్నన రు కద, అలాగ్ద ఇకక డ ’తిఙ్’లో కూడా మీరు ఆక్షిపతమైన భావనకు కూడా

ప్పాధానా త ఇవవ చుచ తపుప లేద్గ".

ఒకవేళ మీరు (మీమాంసకులు) ’పచ్తి’ కి వివరణ ’పాకం కరోతి’ అని ఇచచ , అంద్గలో

’పాకం’ ధాతవ ర థమైన ’ఫలమును’ దోా తం చేస్తతంది, మరియు ’కరోతి’ తిప్-ప్పతా యాశ్ర థం
’భావనను’ వా కం
త చేస్తతంది, అంద్గకని మేము ఈ ’తిఙ్’ లను కస్త్ర్యతది అర థం

అనుకోకుండా భావన మాప్తమే అర థం గా తీస్తకుంటాము అని అంటే ’పచ్తి’ కి మీరు

భావన్న ప్పాధానా మునన వివరణ ఇచాచ రు కద, అంద్గలో దీనికి విపరీతంగా కరృత ప్పధాన

వివరణ కూడా కనరడుత్తనన ది. అంద్గకని రండు ప్పకార్యలుగా వివరణ లభంచ్టం

వలన ఇలాగ వివరణ మీద ఆధారపడి మనం ఏ ఒకక పరిణామానిన (conclusion)

అంద్గకోలేము1. (See madam's notes)

మీమాంసకులు-:

’పచ్తి’ అని కరృత ప్పధాన వివరణ అసలైనది కాద్గ, అది కేవలం తాతప రా ం చెపప టానికి
ఇచచ న వివరణ. పచ్తి అన్ద పదనికి వివరణ ఇసూత ’పాకం కరోతి’ అనన పుప డు

ఫలమునకు వివరణగా ’పాకం’ అని, అంద్గలో కరీ విభకి త (దివ తీయా విభకి)త వేసి
చూపిస్తతన్నన ము. అయితే ధాతవ ర థం లో కరీ న్నమమాప్తంగా కూడా కనరడద్గ. ఇంకోలాగ

1
ఇంద్గకన్ద చెపాప రు "యప్తోభయోః సమో దోష్ః పరిహారోఽపి వా సమః| నైకః
పరా నుయోకవాత సాతదృగర థవిచారణే|| ఎకక డ రండు పక్షాలలో సమాన దోష్ం మరియు సమాన పరిహారం
ఉన్నన యో అువంటి అర్యథనిన విచారించే సమయంలో ఏదో ఒక పక్ష్ంపై దోషారోపణ చెయా టం సరికాద్గ
చెపాప లంటే ’ఇతరేతరదవ నవ ే సమాసంలో’ రండు చ్కార్యల దావ ర్య సముచ్చ యానికి

వివరణ ఇచచ న్న, సమాసం లో సముచ్చ యానికి ఏ శరం

ే దావ ర్య ఉలేఖ్
క నం లేద్గ. ఈ
ప్పకారం ఇకక డ కరృత ప్పధాన వివరణ కూడా శబ్దేనుసారమైన వివరణ కాద్గ కాని

తాతప ర్యా నుసారి వివరణ.

వైయాకరణులు -

మేము మీరు చెపిప న దానికి వా తిరికంగా

త భావన్నప్పధాన వివరణమును
తాతప ర్యా నుసారంగా మరియు కరృపరక
త వివరణను శబ్దేనుసారీ గా చెపాతము. అపుప డు

రండు వివరణలో ఒకేలాంటి సమానదోష్మునన ది అంద్గకని వివరణల వలన

పరిణామము చేరుకోలేము.

వివరణ-:
మీమాంసకులు ’పచ్’ మొదలైన ధాత్తవులను కేవలం వికితాత
క ా ది ఫలం లోన్ద చూసాతరు

(వాా పారం లేదా భావనగా చూడరు). వారిమతం లో లకార్యలు (తిఙ్) ’భావన’ లేదా
’వాా పారం’ అన్ద అర థంలో వాడతారు. మీమాంసకుల మతంలో ధాత్తవు కేవలం

ఫలమును మాప్తమే సూచస్తతంది, వాా పార్యనిన ’తిఙ్’ అర థం గా తీస్తకుంటారు. ఈ

విధంగా వాా పార్యనికి అర థం పూరవ మే (ధాత్తవులో) లేద్గ కనుక దోష్ం లేద్గ అనన ది వారి

వాదన1. దీనికి వైయకరణులు - మీమాంసకుల మతంలో కృత్శ్ప్పతా యం కూడా కర త లేద

కరీ యొకక వాచ్కం అవవ ద్గ. ఎంద్గకంటే ’లః కరీ ణి చ్’ (3.4.89) సూప్తంలో

భావప్పధాన నిరే ేశం ఒపుప కుని ’కరృ’

త కి అర థం కరృతవ
త ం ( భావన), అలాగ్ద కరీ కి
కరీ తవ ం (ఫలం) అని మీరు ఎలాగ అర థం తీస్తకుంున్నన రో అలాగ్ద ’కరరి
త కృతద్’

(3.4.68)లో కూడా అర థం చెపాప లి. ఈ ప్పకారం మీమాంసక మతంలో కృత్ప్పతా యం

కూడా భావన అర థంలో వస్తతంది కనుక అది వాళళ మతానికి ఇష్ం
ట ఉండద్గ.

మీమాంసకులు ’తిఙ్’ లో కర త కాని కరీ ను కాని ఒపుప కోరు కాని ’కృత్’ ప్పతా యం లో
మాప్తం ఒపుప కుంటారు. ’మీరు (మీమాంసకులు)ఒక చోట (కృత్ప్పతా యం లో) ’కరరి’కి
త

కర త అని, ఇంకోచోట (తిఙ్ ప్పతా యంలో) దానికి కరృతవ

త ం-భావన -వాా పారం అని ఎలాగ
తీస్తకుంున్నన రు? ఇంద్గలో వైష్మా ం ఎంద్గకు? ’కరరి
త కృత్’ సూప్తంలో కరరి
త పదమే

"లః కరీ ణి చ్ భావే.." సూప్తంలో అనువృతతం అవుత్తంది అంద్గకని రండు శ్సాథన్నలలో

1
అపుప డు మీమాంసక మతంలో కరీ ణి లకార్యనికి ఏమవుత్తంది? ఎంద్గకంటే ’లః కరీ ణి చ్ భావే
చాఽకరీ కేభా ః’ (3.4.69) సూప్తంలో భావప్పధాన నిరే ేశం ఒపుప కుంటే ’కరీ ణి’ కి అర థం - కరీ తేవ అనగా
ఫలంలో లకారం అవుత్తంది. అకక డ ఫలార థం ధాత్తలర ధమే అంద్గకని ఆ అర థంలో మరల లకార విధానం
చెయా టం వలన ’అననా లబోధహి శబ్దేర థః’ తో విరోధం అలాగ్ద ఉంుంది. ఈ దిశలో ప్గంథకారులు దృషి ట
సారిమచ లేద్గ. మీమాంసకమతం లో దోష్ం చూపించ్టానికి అలాగ చేసి ఉండవచుచ
అభనన మైన ఒకే కరరి
త పదానిన రండు రకాలుగా వాా ఖ్యా నించ్టం తెలివైనవాళుళ చేస్త

పని కాద్గ.
సమాధానం గా మీమాంసకులు "పకాత దేవదతతః" (పచ్ + తృచ్) (వంటచేస్తవాడు

దేవదత్తతడు) మొదలైన కృత్ప్పతా యాల ప్పయోగంలో కరకిత ప్పాధానా త సప ష్ం

ట గా
ప్పతీతం అవవ టంవలన మేము ’కరరి
త కృత్’ లో భావప్పధాన నిరే ేశం కాకుండా

ధరిీ ప్పధాన నిరే ేశం స్తవ కరించ భావనను పైనుండి అధాా హారం చేసాతము. ఒకవేళ
కృత్ప్పతా యాలకు కూడా ’తిఙ్’ వలే భావన అర థంలో విధానం ఒపుప కుని కరను
త

పైనుండి ఆక్షేపం స్తవ కరిస్తత అపుప డు ’పకాత దేవదతతః’ మొదలైన వాటిలో ఆక్షేపలర ధ కరకు
త

ప్పాధానా త ఉపపనన ం అవవ ద్గ ఎంద్గకంటే ఆక్షిపత అర థం ఎపుప డూ అప్పధానంగాన్ద

ఉంుంది ఎపుప డూ కూడా ప్పధానం అవవ ద్గ.

సమాధానంగా వైయాకరణులు మీమాంసకుల శాస్త్సం
త లో ఒక ఉదాహరణ

ప్పస్తతతిస్తతన్నన రు. అంద్గలో వారు సప ష్ం

ట గా ఆక్షిపాతన్దన ప్పధానం గా తీస్తకున్నన రు.
మీమాంసకులు శకిని
త ాతిలోన్ద స్తవ కరించారు కాని వా కి త (ప్దవా ం) లో కాద్గ1. వారి

మతానుసారం ’ఘ్టః’ అన్ద పదం ఘ్టతవ ాతికి సంరంధించనది, ప్దవాా నికి లేదా
వా కికిత కాద్గ. వా కిని
త ఘ్టతవ ాతి నుంచ ఆక్షేపిసాతరు. ’ఘ్టమానయ’ అంటే

’ఘ్టతవ ాతిమ్’ ఆనయ అన్ద అర థం వస్తతంది. కాని ఘ్టతవ ాతిని తీస్తకుని ర్యవటం
కుదరద్గ. అంద్గకని ఆక్షేపం దావ ర్య ’ఘ్టవా కి’త అని అర థం చేస్తకుంటారు. ఇకక డ

మీమాంసకులును వైయాకరణులు అడుగుత్తన్నన రు ’ఘ్టమానయ’ లో మీరు ఆక్షేపం

వలన వచచ న ఘ్ట వా కిని
త ప్పధానంగా తీస్తకుంున్నన రు కద. ఎలాగైతే ఘ్టమానయ

లో నిరవ హించారో, అలాగ్ద కృత్ ప్పతా యంలో కూడా ఆక్షిశ్పాతర

శ్ థమును ప్పధాన్నర థంగా
స్తవ కరించ నిరవ హించ్ండి. ఒక చోట మీకు ఆపతిత లేకపోతే ఇంకో చోట కూడా మీకు ఆపతిత

ర్యకూడద్గ కద. అంద్గకని మీ మతంలో కృత్ ప్పతా యం కరకు కరరి

త పదమును

ధరిీ ప్పధానంగా, తిఙ్ పతాా నికి భావప్పధానం తీస్తకోవటం యుకి త కాద్గ.

మీమాంసకులు తమ మతానిన సప ష్ం

ట చెయా టానికి వేరే విధంగా
ప్పయతిన స్తతన్నన రు. వారి కథనం ఏమిటంటే వివృతి (అనగా వివరణ) వలన కూడా

శబ్దేల యొకక అర థం నిశచ యించ్వచుచ . ’శకిప్గహం

త వాా కరణోపమాన-కోషాపతవాకాా ద్

1
ఒకకక వా కిలో
త శకి త ని ఒపుప కుంటే గౌరవదోష్ం వస్తతమిే. ాతి లో శకిని
త ఒపుప కుంటే అతా నత లాఘ్వం గా
ఉంుంది. అంద్గకని మీమాంసకులు ప్పతేా క వా కిలో త శకిని త ఒపుప కోకుండా ాతిలోన్ద శకిని
త స్తవ కరిసాతరు
వా వహారతశచ | వాకా సా శేషాద్ వివృతేరవ దనిత సానిన ధా తః సిదప
ధ దసా వృదాధః||1’

వాా కరణం, ఉపమానం, కోష్ం, ఆపతవచ్న, వా వహారం, వాకా శేష్ం, వివరణ మరియు
ప్పసిదప
ధ దానికి సామీపా ం వలన శకిప్గహం
త ఉంుంది అని వృశ్ద్గధలు అంటారు. లోకంలో

’పచ్తి’ కి వివరణ”పాకం కరోతి’ అని ఇవవ రడినది. ఇకక డ ’పాకమ్’ అన్ద అంశ
ధాతావ ర థమైన ఫలమును దోా తయిస్తతంది, మరియు కరోతి అన్ద అంశ తిప్ ప్పతా యం

దావ ర్య భావన వాచ్ా ం అనగా వాా పారమును ప్పకటిస్తతంది. ఈ ప్పకారం ఈ వివరణలో
సప ష్ం
ట అయినదేమిటంటే, ధాత్తవునకు అర థం ఫలమని, ’తిఙ్’కి అర థం భావన అని.

అంద్గకని మేము ఈ వివరణను అనుసరించ భావనలోన్ద తిఙ్ ప్పతా యానికి విధి

ఉనన ది అని స్తవ కరిసాతము.

వైయకరణులు-:
’దేవదతతః పచ్తి’ ని వివరిసూత దేవదతెటక
త కరృకా
త పచప్కియ (ఏకతవ విశిష్ ట దేవదతత అన్ద

కర త యొకక పచ్న ప్కియ) అని కస్త్ర తర థకం కూడా కనిపిస్తతంది. అంద్గకని వివరణను చూసి
తిఙ్ యొకక వాచ్ా ం కర్యత లేకా భావన అవుత్తందా అనన నిర ణయం చెయా లేము. దీనికి

మీమాంసకులు మా వివరణ శబ్దేనుసారి కాని మీ వివరణ కేవలం తాతప ర్యా నిన మాప్తమే
సప ష్ం
ట చేస్ఫత ంది అని అంటారు. వివరణ అనన ది శబ్దేనుసారిగాన్మ,

తాతప ర్యా నుసారిగాన్మ, రండు ప్పకార్యలుగా అవవ గలవు, కాని శబ్దేల యొకక అర్యథల
వివేచ్న శబ్దేనుసారీ వివరణలోన్ద ఉంుంది, తాతప ర్యా నుసారీ వివరణలో కాద్గ.

దీనికరకు మీమాంసకులు రండు దృషాటంతాలను చెపాతరు.

1
దీనికి సంక్షిపత ఉదాహరణ-: 1. దాశరథః పదానికి అర థం దశరథుని పుప్త్తడు, ’దశరథసాా పతా ం దాశరథః,’
అని వాా కరణం చెపోత ంది, ’అత ఇఞ్’ 4.1.95 2. గో సదృో గవయః, అన్ద వాకాా నిన విని అడవిలో గో సదృశ
వా కినిత చూస్తత, పూరవ వాకా సీ రణదావ ర్య ’ఇది గవయం’ అన్ద శ్ాఞనం ఉపమానం అవుత్తంది. 3. ’అమర్య
నిర ుర్య దేవాః’ (అమరకోశ సవ ర ు) ఇతాా ది కోష్ వలన కూడా శకి త ప్గహణం కలుగుత్తంది. 4. కనిన సారుక ఆపత
వాకా ం (అనగా ప్పామాణిక పురుష్ణని) ఉపదేశం వలన కూడా శకిప్గహణ త కలుగుత్తంది. ఎలాగంటే ఒక
బ్దలకునికితన తంప్డిగారు మొదలైన వారు ఇది అశవ ం అని చెపేత బ్దలకునికి అశవ ం పదం యొకక
శకిగృహీతం
త అయిా ంది. వా వహారం వలన కూడా శకి త ప్గహణం అవుత్తంది ఎలాగంటే పదల ే వా వహారం
చూసి పిలలు క శబ్దేలకు అర థం తెలుస్తకుంటారు. సాహితా -దరప ణం దివ తీయ పరిచేఛ దం లో 4 వ్ కారికలో
ఇంకా వివరంగా ఉనన ది. వాకా శేష్ం వలన శకిప్గహణకుత ఉదాహరణం - యవమయశచ రురు వతి’ ఇకక డ
యవశరం ే వలన ఆరా ాతిని అనుసరించ బ్దరీ క గింజలు అనుకోవాలా లేక శ్మేకచ్ఛ ాతిని అనుసరించ
జొనన లు అని తీస్తకోవాలా అని సందేహంలో ’వసన్దత సరవ శసాా న్నం ాయతే పప్తశాతనమ్| మోదమాన్నశచ
నిష్నిా త యవాః కణిశశాలినః’ వలన బ్దరీ క గింజలు తీస్తకోవాలి ఎంద్గకంటే అవే వసనత కాలంలో పండుతాయి
కనుక.
వివృతం అనగా వివరణ వలన శకిప్గహణం
త గురించన చ్రచ ప్గంథలోన్ద ఇచాచ రు.
కనిన చోటక ప్పసిదధ పదానికి సమీపత కారణంగా కూడా శకిప్గహణంత జరుగుత్తంది ఎలాగంటే ’ఇహ
ప్పభనన కమలోదరే మధూని మధురః పిరతి’ ఇకక డ ప్పసిదాధర థక కమలం పద కూడా సమీపతా వలన
మధుకర్యనికి అర థం ప్భమర అర థమా లేక దోమ? ఈ సందేహం నివృతిత చేసి ప్భమర అర థంలోన్ద దానికి శకి త
ప్గహణం అవుత్తంది.
1. పాకం కరోతి-: ’పచ్తి’ కి పాకం కరోతి అని తాతప ర్యా నుసారి వివరణ ఉనన ది.

వివరించ్రడుత్తనన ’పచ్తి’ లో ధాత్తవు + తిఙ్ ఉన్నన యి. ధాత్తవు కు అర థం ఫలం,

తిఙ్ కి అర థం భావన (వాా పారం). వివరించ్రడుత్తనన పుప డు ఫలమును కరీ అని

చెపప రు, కాని వివరణలో దానిని కరీ అని చెపాతరు. ఇది అనిన తాతప ర్యా లకు వరభూతం
అయిా చెయా రడినది శబ్దేనుసారంగా కాద్గ. అంద్గకని వివరణగతమైన ఈ కరీ కరకు

వివరించ్రడుచునన దానిలో కరీ వాచ్క శరం

ే వెతకలేము.
2. ధవశచ ఖ్దిరశచ ధవఖ్దిరౌ

’ధవకదిరౌ’ అన్దది వివరింపరడుత్తనన ది. దీని వివరణ ధవశచ ఖ్దిరశచ . ఈ వివరణలో

రండు చ్కార సముచ్చ యాలు కనిపించ్టం కరకు ఈ ఉదాహరణ ఇవవ రడినది. కాని

వివరించ్రడుచునన దానిలో సముచ్చ య అర్యథనిన చెపేప వాచ్క శరం

ే ఏమీ లేద్గ
(అంటే చ్కర్యం). ఇకక డ రండు చ్కార తాతప ర్యా ల వరభూతం అయి వెయా రడినది. ఈ

విధంగా తాతప ర్యా నుసారీ వివరణల వెనుక పరిగెటి ట శదాల అర థం నిర ణయించ్లేము.
’పచ్తి ఏకకశ్రృకా
త పచప్కియా’ అన్ద వివరణ తాతప ర్యా నుసారీ అయిా ంది కాని శబ్దేనుసారీ

కాద్గ అంద్గకని మేము ఈ వివరణ చూసి ’పచ్తి’ లో ’తిఙ్’ ’కరృత వాచ్కం’ అని
సివ కరించ్లేము.

వైయాకరణులు సమాధానం చెపూత, ఒక వివరణ శబ్దేనుసారీ అని ఒకటి తాతప ర్యా నుసారీ
అన్ద నియమం ఏమీ లేద్గ. ఏ వివరణమైన్న ఏ విధంగానైన చెపప వచుచ . వివరణ తన

బోధను అనుసరించ వస్తతంది. మేము మీ వివరణను తాతప ర్యా నుసారి అని మా వివరణ
శబ్దేనుసారీ అని నముీ తాము. అంద్గకని వివరణలో ’తిఙ్’ యొకక వాచాా నిన ఈ

ప్పకారం నిర ణయించ్లేము.

భూష్ణసారః
కిఞ్చ 'పచ్తి దేవదతతః' ఇతా ప్తాఽభేదానవ యదరశ న్నత్ తదనురోధ్యన

కరృర్యవ
త చ్ా తవ మావశా కమ్, ’పకాత దేవదతతః’ ఇతివత్| న చాఽభేదబోధ్య
సమానవిభకికతవ
త ం నియామకమ్, తచాచ ప్త1 న్నస్తతతి వాచ్ా మ్, ’స్ఫమేన యేత’ శ్స్ఫత కం

పచ్తి’ ర్యజపురుష్ః ఇతాా దావయభేదబోధాఽఽన్నపతేతః||

తాతప రా ం-:

1
తచ్చ తప్త ఇతి పాఠానతరమ్
’పకాత దేవదతతః’ అనన పుప డు ఇకక డ కృదనతసల
థ ంలో స్తవ కరించనుకగా, ’పచ్తి దేవదతతః’

అని ఇకక డ రండు పదాలలో అభేదానవ యం కనిపిస్ఫత ంది అంద్గకని దీనికి అనురోధం
వలన (అనుకూలంగా) తిఙ్ లకు వాచ్ా ం కస్త్ర్యతద్గలు అని స్తవ కరించాలి.

పూరవ పక్షి - అభేదబోధకరకు రండు పదాలు సమాన విభకికం

త అవావ లి కాని ఇకక డ లేద్గ.

సమాధానం- మీ మీమాంసక మతంలో ’స్ఫమేన యేత’ ’శ్స్ఫత కం పచ్తి’ ’ర్యజపురుష్ః’

మొదలైనవాటిలో కూడా అభేదబోధ ఉపపనన ం అవవ ద్గ. ఎంద్గకంటే ఇకక డ కూడా

సమాన విభకికం
త కనరడుటలేద్గ కద.

వివరణ-:
మీమాంసకులను ఉదేేశించ వైయాకరణులు మరల ’తిఙ్’ ల కస్త్ర్యతదివాచ్కతవ ం సిదిం
ధ ప

చేస్తంద్గకు ప్పయతిన స్తత

శ్ న్నన రు. వైయాకరణల కథనం ప్పకారం ’పచ్తి దేవదతతః’
అనన చోట ’పచ్తి’ మరియు ’దేవదతతః’ లో అభేదానవ యం కనరడటం అనన ది

సారవ జనికం1 అంద్గకని ఈ ప్పతీతిని ఖ్ండించ్లేరు. ఈ ప్పతీతిని అనుసరించ, ’పచ్తి’

లో ఉనన ’తిప్’ ప్పతా యం ’దేవదతతః’ అన్ద ’కరకి’
త వాచ్కం అని అనుకోవాలి కాని భావన

కాద్గ అన్దది సప ష్ం

ట గా ఉనన ది.
మీమంసకులు-: అభేదానవ యం సమానవిభకి త ఉనన పదాల మధా న వాడతారు

ఎలాగంటే ’నీలో ఘ్టః, కృష్ఃణ కంరలః’ మొదలైనవి. ఇకక డ ’దేవదతతః పచ్తి’ లో

సమాన విభకి త లేన్ద లేద్గ మరి అభేదానవ యం అన్ద ప్పశేన ర్యద్గ కద.

సమాధానం-:
అభేదానవ యానికి సమాన విభకి త ఉండాలి అని మీరు అన్దటట్తే
ట ’స్ఫమేన యేత,’

’శ్స్ఫత కం పచ్తి,’ ’ర్యజపురుష్ః’ మొదలైనవాటిలో మీకు అభేదానవ యం ఉండకూడద్గ,

కాని మీకు ఇకక డ అభేదానవ యం ప్పసిదమే
ధ కద.

1. స్ఫమేన యేత -:
మీమాంసా శాస్త్సం
త లో యేత కు అర థం ’యాగ్దన ఇష్ం
ట భావయేత్’ (యాగం దావ ర్య

సవ ర్యుద్గలను సిదిం
ధ పచేస్తకోవాలి). ఇకక డ ’ఇష్ం
ట భావయేత్’ అన్దదానిలో యాగం
కరణం అయితే, స్ఫమమును కరణం అని ఎలాగ అనుకుంటారు? దీనికి మీమాంసకులు

’స్ఫమ’ లో లక్ష్ణ తీస్తకుని ’స్ఫమవతా యాగ్దన ఇష్ం

ట భావయేత్’ అని అభేదబోధ
స్తవ కరించారు. మరి ఇకక డ సమానవిభకికతవ
త ం ఎకక డ ఉనన ది?

2. శ్స్ఫత కం పచ్తి-:

1
దేవదతాత ఽభనైన కకర తృకో వర తమానో వికితత
క ా నుకూలో వాా పారః’ ఇతాా కారకసా శారబో
ే ధసాా నుభవసిదతా
ధ వ త్
ఇకక డ స్ఫత
శ్ కం ఒక ప్కియా విశేష్ణం. ప్కియావిశేష్ణం ధాత్తయొకక ఫలానిన విశిష్ం
ట

చేస్తతంది. అంద్గకని దానికి కరీ సంజ ఞ కలిగి దివ తీయా విభకి త అయిపోత్తంది. దీనిలో
కూడా మీమాంసకులకు సమీ తం ఉనన ది. మరి ఇకక డ అభేద బోధ లో ప్కియావిశేష్ణం

మరియు ఫలమునకు సమానవిభకికత

త ఎకక డునన ది?
3. ర్యజపురుష్ః-:

ర్యజఃఞ పురుష్ః - ర్యజపురుష్ః | ఇకక డ ష్ష్ఠ-ా తత్తప రుష్సమాసం లో మీమాంసకులను

అనుసరించ ర్యజఃఞ పదమును లక్ష్ణదావ ర్య ర్యజసవ తవ (ర్యజ్జకు సంరంధించనవాడు)

అన్ద అర థం వస్తతంది. దీనిచేత ’ర్యజ-సవ తవ వాన్ పురుష్ః’ ఈ ప్పకారం అభేదబోధ

ఉతప నన ం అవుత్తంది. మరి ఇకక డ కూడా సమాన విభకికతవ
త ం లేద్గ కద? పైన చెపిప న

3 సా
శ్ థ న్నలలో సమాన విభకి త లేకపోయిన్న కూడా మీమాంసకులు అభేద-బోధ
స్తవ కారించారు అలాగ్ద ’పచ్తి దేవదతతః’ లో విభకి త సమానం కాకపోయిన్న కూడా

అభేదబోధ ఒపుప కుంటే ఏమీ నష్ం

ట లేద్గ. అపుప డు ఈ అభేదబోధ ప్పతీతి వలన
వారుకూడా ’తిఙ్’ లో కర్యత మొదలైన అర్యథలను స్తవ కరించాలి.

భూష్ణసారః-:
న చ్ లక్ష్ణయా కరృరు
త కతావ
త త్ సామాన్నధికరణా మ్, పిఙ్ఖ్ుక్షాా దియౌగికాన్నమపి

ప్దవా వాచతావ ఽన్నపతేతః| ఏవం ’వైశవ దేవీ’ తాా ది తదితా

ధ న్నమపి’| ’అన్దకమనా పదారే థ’
(2.2.24) ’సాఽసా దేవతా’ (4.2.23) ఇతా నుశాసన్దన, ’పిశ్ఙ్క్ష ు అక్షిణీ యసాా ః’ ’విశేవ దేవ

దేవతా అసాా ః’ ఇతి విప్గహ-దరశ న్నత్ ప్పధాన ష్ష్ా రే థ ఏవాఽనుశాసనలాభాత్| తథా చ్

’అరుణయా పిఙ్ఖ్ుక్ష్యా కహాయాన్నా స్ఫమం ప్కీణాతి" ఇతి వాకేా ప్దవాా ఽనుకేర్యరుణా
త సా సవ -

వాకోా పాతతప్దవేా ఏవాఽనవ యప్పతిపాదకాఽరుణాధికరణోచేఛ దాఽఽపతిఇః|

ప్దవా వాచ్కతవ సాధకమూలయుకేఃత సామాన్నధికరణా - స్ఫా కరీతోా
త పపతితరితి ప్పపఞిచ తం

విసతరేణ వైయాకరణ-భూష్ణే||

తాతప రా ం
ఒకవేళ పచ్తి దేవదతతః మొదలైనవాటిలో లక్ష్ణ దావ ర్య కర్యత మొదలైన వాటిని

కలిప సాతమని, సామాన్నధికరణా ం ఉతప నన ం అవవ టం వలన అభేదబోధ ఉపపనన ం

అవుత్తంది అని అంటే అది కూడా సరి కాద్గ. ఎంద్గకంటే పిఙ్ఖ్ుక్ష్మ మొదలైన యౌగికం

మరియు వైశవ దేవి మొదలైన తదితా

ధ నత శబ్దేలు కూడా ప్దవా వాచ్కాలు అయేా అవకాశం
లేద్గ. కారణం ’అన్దకమనా పదారే థ’ (2.2.24) మరియు ’సాఽసా దేవత’ (4.2.23)అని ఈ
రండు పాణినీయ సూప్తాలు ’పిఙ్గు అక్షిణీ యసాా ః’ మరియు ’విశేవ దేవా దేవతా అసాా ః’
అని విప్గహం లో ప్పధాననిష్ా ర థం అనగా సంరంధమాప్తం గాన్ద వాా వృతం అవుతాయి.

ఈ ప్పకారం ఒకవేళ ’పిఙ్ఖ్ుక్ష్మ’ మొదలైన ప్దవా వాచ్కాలు ఉండకపోతే ’అరుణయాపిఙ్ఖ్ుక్షాా

ఏకహాయాన్నా స్ఫమం ప్కీణాతి’ అన్ద వాకా ం లో ’అరుణయా’ పదంలో ప్దవా ప్గహణ

లేకపోవటం వలన ’ఆరుణా -గుణం యొకక సవ వాకా ంలో ప్గహించ్రడిన ప్దవా ం తో

అనవ యించాలి’ అన్ద మాటకు పోష్కం మీమాంసాశాస్త్సం
త తృతీయాధాా య లో

ప్పథంపాదంలో ప్పతిపాదించ్రడిన సంపూర ణ అరుణాధికరణ మొతతం విచఛ నన ం

అవుత్తంది. ఎంద్గకంటే ఎపుప డైతే సమాన్నధికరణ రలం మీద ఆధారపడి మీరు

పింగాక్ష్మ మొదలైన శబ్దేలను ప్దవా వాచ్కాలుగా సిదిం

ధ పచేసారో ఆ సమాన్నధికరణా ం
లక్ష్ణం వలన్ద ఉపపనన ం అవుత్తంది. ఈ విష్యం మీద విసతృతమైన చ్రచ

వైయాకరణ - భూష్ణ ప్గంథం లో మేము చెపిప ఉన్నన ము.

వివరణ-:

పచ్తి దేవదతతః లో సామాన్నధికరణా కారణంగా అభేదానవ యం కనిపిస్ఫత ంది. అంద్గకని

దీని వలన పచ్తి లో ’తిఙ్’ ను కరకు
త వాచ్కం గా ఒపుప కోవాలి. ఇది వైయాకరణుల

దావ ర్య ప్పకటితమయిన ఒక యుకి.త కాని ’తిఙ్’ ను భావన అన్ద అర థంలో తీస్తకున్ద
మీమాంసకులు ’తిఙ్’ ను కరృత వాచ్కంగా తీస్తకోకుండా వేరే విధంగా అభేదానవ యం

సిదిం
ధ పచేయా టానికి ప్పయతిన స్తతన్నన రు. పచ్తి దేవదతతః లో ’తిప్’ ప్పతా యం
భావనలోన్ద ప్పకాశిస్తతంది మరియు లౌకికప్పసిదమై
ధ న అభేదానవ యం సిదిక
ధ రకు లక్ష్ణ

దావ ర్య కర త యొకక కలప నచేసి, సామాన్నధికరణా ం ఉతప నన ం అవవ టం వలన

అభేదబోధయొకక ప్పతీతి కలుగుత్తంది. ఈ ప్పకారం మా మతానికి ఏమీ దోష్ం కలగద్గ

వైయాకరణులు-:
మీరు ఈ ప్పకారం లక్ష్ణ దావ ర్య కలప న చేసి సామాన్నధికరణా ం ఉపపనన ం

చేస్తకున్దటట్తే
ట మీశాస్త్సం
త యొకక సంపూర ణ అరుణాధికరణం (మీమాంసక
దరశ నం3.1.6.12) విచఛ నన ం అయి వా ర థం అయిపోత్తంది. అపుప డు దానికి కంచ్ం

కూడా ప్పయోజనం ఉండద్గ. ఇంకా, పింగాక్షి మొదలైన యౌగిక మరియు వైశవ దేవీ
మొదలైన తదితా
ధ ంత శబ్దేలు ప్దవా వాచ్కాలు కావు, అవి సంరంధవాచ్కాలు అని

పాణినీయ సూప్తాలదావ ర్య తెలుస్తతనన ది. కాని మీమాంసకులు పింగాక్ష్మ గౌః, వైశవ దేవీ

ఆమిక్షా’ మొదలైన ప్పయోగాలలో సామాన్నధికరణా ం చూపి వీటిని ప్దవా వాచ్కాలు అని

అనుకుంున్నన రు. వీటియొకక సప ష్ ట ప్పమాణం మీమాంసా దరశ నంలో అరుణాధికరణ

లో లభస్తతంది. అరుణాధికరణ సారం ఏమిటంటే = జోా తిష్ణటమ ప్పకరణంలో ప్ుతి
"అరుణయా పిఙ్ఖ్ుక్షాా ఏకహాయన్నా స్ఫమం ప్కీణాతి’ అనగా అరుణచేత, ఎప్రని కనున ల

కలది, ఒక సంవత్ రం ఆయువు కలిగిన గోవు నుండి స్ఫమానిన సంపాదించు (purchase).

ఇకక డ జ్ఞాఞస ఏమిటంటే అరుణయా అన్ద పదం దేనితో అనవ యించాలి? మీమాంసక
మతానుసారం అరుణ శరం
ే కేవలం గుణవాచీ, గుణవిశిష్ ట ప్దవా వాచ కాద్గ. అది

గుణవాచీ అయితే దీనితో ప్కయం సంభవం కాద్గ, ఎంద్గకంటే గుణం నుండీ ఏమీ
వస్తతవు యొకక ప్కయం కుదరద్గ. ప్కయం వస్త్స త హిరణాా ది మూర త ప్దవాా ల దావ ర్యన్ద

సంభవం అవుత్తంది. ఎలాగంటే

"అమూరతావ
త ద్ గుణో నైవ ప్కియాం సాధయిత్తం క్ష్మః| తసాీ త్ ప్కీణాతిన్న న్నసా

సము వతేా కవాకా తా|| దీని అర థం ఏమిటంటే గుణం మూరం

త కాద్గ కనుక దానిచేత ఏమీ

ప్కియ సిదిం
ధ చ్ద్గ, ఇంద్గకన్ద ’అరుణయా ప్కీణాతి’ అనన చోట ఇకక డ ఏకవాకా త

సిదిం
ధ చ్ద్గ. అపుప డు మీమాంసకులు ’అరుణయా పదం ప్కీణాతి తో ఏకవాకా త
పొందకపోతే ఈ పదానిన వాకా ం నుండి వేరు చేసి దీనిని ప్పకరణాస్తసారంగా

ఏకవాకా తను సాధించాలి’. ప్పకరణం జోా తిష్ణటమ యజము

ఞ నకు సంరంధించనది.
అంద్గకని జోా తిష్ణటమంలో చ్మసాదిలో ఆరుణా ధరీ ం తీస్తకోవాలి. దీనిని మీమాంసా

సిదం
ధ తి ఖ్ండిస్తతన్నన రు. సిదాధంతి చెపేప దేమిటంటే ఒకవేళ అరుణయా పదం ప్కీణాతి

తో ఏకవాకా త సంభవించ్కపోయిన్న కూడా, ఆ వాకా ంలో ఉపాతతమైన (ప్గహించ్రడిన)

ఏదైన పదం యొకక వాచ్ా ప్దవా ం తో కలసి దానికి ఏకవాకా తా ఉపపనన ం అవుత్తంది.

ఎలాగంటే "పింగాక్ష్మ" మరియు ’ఏకహాయనీ’ అన్ద పదాలు చ్దవరడాడయి, ఈ రండు

ప్దవా వాచ్కాలు. ఆ ప్దవా ం గోవు. అంద్గకని ఆరుణా గుణం కూడా ఆ వాకా ంలో ఉనన
పదాల వాచ్ా ప్దవా ం (గోవు) తో పాు సంరంధించ ప్కీణాతి లో కరణం చేత అనివ తం

అవుత్తంది.
ఇకక డ వైయాకరణుల ప్పశన - మీరు "పచ్తి దేవదతతః" లో సామాన్నధికరణా ం చూసి

లక్ష్ణదావ ర్య కరను

త కలిప ంచ్మంున్నన రు, కాని ఈ పని అంత స్తలభం అయితే

అరుణాధికరణ యొకక ఆవశా కం ఏమిటి? అకక డ అరుణయా పదానికి ప్కీణాతి తో

పాుగా ఏకవాకా త సిదిం
ధ చ్టాని కోసం ఆ అధికరణ శ్సాతపించ్రడినది. ఇపుప డు మీరు

చెపిప న ఉపాయం అకక డ పనిచెయా దా? అనగా అరుణయా పదానికి వాచాా ర థం

ఆరుణా గుణం ఎపుప డైతే అనవ యంలో ఉపపనన ం కాదో అపుప డు లక్ష్ణం వలన
దానియొకక ఆప్శయభూత ప్దవా ం ప్గహించ ఏకవాకా త ఎంద్గకు సిదిం
ధ చ్ద్గ? మరల వేరే
కతత అధికరణ సృషిం
ట చ్టానికి ఎంద్గకు కష్ప
ట డాడరు? పింగాక్ష్మ మొదలైన రహుప్వీహీ

సమాస శబ్దేలు కూడా పాణిని వాా కారణానుసారం గా ప్దవా వాచ్కాలు కాద్గ కాని సంరంధ
వాచ్కాలు. మీరు పింగాక్ష్మ గౌః మొదలైన ప్పయోగాలలో సామాన్నధికరణా ం చూసి వాటిని

ప్దవా వాచ్కాలు అని అనుకుంున్నన రు. అువంటపుప డు అకక డ కూడా మీరు లక్ష్ణ
దావ ర్య ప్దవా ం యొకక కలప న చేసి సామాన్నధికరణా ం ఎంద్గకు చెయా లేరు? ఒకవేళ

మీరు అకక డ లక్ష్ణ దావ ర్య ప్దవా ం కలిప స్తత కనుక అరుణయా అన్ద పదానికి "పింగాక్షాా "
లేదా "ఏకహాయన్నా " పదాలతో సంరంధం కలగద్గ. ఎంద్గకంటే అకక డ నియమం

ఏమిటంటే సవ వాకోా పాతతపదం యొకక వాచ్ా పదం, ప్దవా ం తో పాుగాన్ద

సంరంధించ్టం మీకు కావాలి. అపుప డు పింగాక్ష్మ మొదలైన వాచాా ర థం కేవల

సంరంధులు అవుతాయి, ప్దవాా ర థం ముటకు లక్షాా ర

శ్ థంగా మిగిలిపోత్తంది. దానితో
అరుణయా తో సంరంధం ఉండద్గ. అంద్గకని మొతతం అరుణాధికరణం ఉచఛ నన ం

అయిపోత్తంది. ఇంద్గకని ’పచ్తి దేవదతతః’ లో మీరు లక్ష్ణ వలన కరను

త కలిప ంచ

సామాన్నధికరణా ఉపపనన ం చెయా లేరు. ఇంద్గకని మీరు తినన గా వైయాకరణానుసార

’తిఙ్’ ప్పతా యాలను కరృత వాచ్కాలుగా స్తవ కరించాలి.

భూష్ణసారః-:
తిఙ్ ఇతి| బోధకతారూపా శకిసిత
త ఙ్క్షవ ే వ ఇతా భప్పేతేా దమ్||

తాతప రా ం-

అర థబోధక శకి త ’తిఙ్’ లలో మాప్తమే ఉంుంది లకార్యలలో కాద్గ అంద్గకని ఆప్శయే త్త
తిఙ్ః సీ ృతాః లో తిఙ్ః అని ప్గహించాలి

వివరణ-
కారిక లో ’ఆప్శయే త్త తిఙ్ః సీ ృతాః’ అని చెపాప రు. అనగా ’తిఙ్’ ప్పతా యం ఆప్శయ

వాచ్కం అవుత్తంది, దేనియొకక ఆప్శయం? ప్పతాా సతిత చేత ( దగ ురతనం చేత) ఫలం
మరియు వాా పార్యనికి ఆప్శయం. ఫలానికి ఆప్శయం కరీ , మరియు వాా పార్యనికి ఆప్శయం

కర త అవుతాయి. ఈ ప్పకారం తిఙ్ కరీ కు కాని కరకు

త కాని వాచ్కం అవుత్తంది. ఇకక డ

ప్పశన ఏమిటంటే పాణిని ’లః కరీ ణి చ్ భావే చాఽకరీ కేభా ః’ (3.4.69) సూప్తం లో

లకార్యనికే కర త లేదా కరీ వాచ్కతవ ం చెపాప రు ’తిఙ్’ లకు కాద్గ, అంద్గకని సూప్తానికి
కారిక కు విరోధంగా ఉనన ది.
సమాధానం - వాసతవంగా కర త లేదా కరీ ను బోధించే శకి త ’తిఙ్’ లోన్ద ఉంుంది. లోకంలో

’పచ్తి,’ ’పచ్ా తే’ మొదలైన వాటివలన్ద కర త లేదా కరీ బోధపడుత్తంది కాని పచ్+లట్
దావ ర్య కాద్గ. లకార్యలలో ఈ శకిని
త వాా కరణ ప్పప్కియానుసారం కలిప సాతరు. ఇది

వాా కరణానిన బోధించ్టానికి కలిప తమైన పదతి

ధ . మూలశకి త ముటకు ’తిఙ్’ లోన్ద
ఉంుంది, వాటివలే క లోకంలో బోధకలుగుత్తంది. ఇంద్గకన్ద కారికాకారులు ’ఆప్శయే త్త

తిఙ్ః సీ ృతాః’ అన్నన రు. సూప్తం దావ ర్య లకార్యలలో శకిని

త ఒపుప కున్నన కూడా ఆదేశం
లో ఆ శకి త సా
శ్ థ నివదాు వం కారణం గా సంప్కాంతం అవుత్తంది అంద్గకని ’తిఙ్’ లోన్ద ఆ శకి త

ఉంుంది. ఈ ప్పకారం సూప్తానికి కారిక కు విరోధం లేద్గ.

భూష్ణసారః-:
పదార థం నిరూపా వాకాా ర థం నిరూపయతి - ఫలే ఇతాా ది| వికితాా
క ది ఫలం ప్పతి|తిఙ్ర థః =
కరృ-కరీ
త -సఙ్ఖ్యా -కాలాః| తప్త కరృ-కరీ
త ణీ ఫలవాా పారయొరివ శేష్ణే, సంఖ్యా కరృత

ప్పతా యే కరరి,
త కరీ ప్పతా యే కరీ ణి, సమానప్పతా యోపాతతతావ త్||

తాతప రా ం-:

ఈ ప్పకారం పదాల అర థం నిరూపించ, ఇపుప డు కారికాకారులు వాకాా ర థ నిరూపణ

చేస్తతన్నన రు. ’ఫలే ప్పధానం వాా పారః’ మొదలైన వచ్న్నలు చెపుతన్నన రు. ’ఫలే ప్పధానం

వాా పారం,’ అనగా వికితాత

క ది ఫలములో వాా పారం ప్పధానం గా ఉంుంది. ’తిఙ్రస్తత
థ
విశేష్ణమ్,’ తిఙ్ యొకక అర థం ఎపుప డూ విశేష్ణమే అవుత్తంది విశేష్ా ం కాద్గ. ’తిఙ్,’ కి

4 అర్యథలు ఉన్నన యి. కర,త కరీ , సంఖ్యా , కాలం. ఇంద్గలో కర త వాా పార్యనికి విశేష్ణం
మరియు కరీ ఫలానికి విశేష్ణం. అయితే సంఖ్ా విష్యంలో మనం అర థం

చేస్తకోవలసినదేమిటంటే ’తిఙ్’ కస్త్ర తర థంలో ప్పయోగిస్తత సంఖ్ా ’కరకి’

త విశేష్ణం
అవుత్తంది, కర్యీ ర థంలో ప్పయోగిస్తత సంఖ్ా ’కరీ కి’ విశేష్ణం అవుత్తంది, దీనికి కారణం

ఏమిటంటే రండూ కూడా (సంఖ్యా +కర,త లేదా సంఖ్యా + కరీ ) ఒకే ప్పతా యం దావ ర్య

చెపప రడతాయి.
వివరణ-:

పదార థ శ్ాఞనం కలగకుండా వాకాా ర థ శ్ాఞనం కలగద్గ. ఎంద్గకంటే పదార థం శ్ాఞనం

వాకాా రా
థ ఞ న్ననికి కారణం గా నిలుస్తతంది కనుక. తిఙ్నత పదం ధాత్తవు మరియు తిఙ్

ప్పతా యం కలిపి నిరిీ ంచ్రడుత్తంది. అంద్గకని కారిక లో పూర్యవ ర థం లో తిఙ్శ్నత పదం

యొకక వాచాా ర థం వరి ణంచారు. పదార థ వివేచ్న అయిన తరువాత వాకాా ర థ వివేచ్న
చేస్తతన్నన రు. కారికాకారులు కారిక ఉతతర్యర థంలో వాకాా ర థం సప ష్ం
ట చెయా టానికి ’ఫలే
ప్పధానం వాా పారసితఙ్రస్తత
థ విశేష్ణమ్’ అని అన్నన రు. ఇంద్గలో వైయాకరణుల రండు

దారశ నిక సిదాధంతాలను గుపిప ంచారు

1. ఫలానికి వాా పారం ప్పధానం అవుత్తంది, 2. తిఙ్ లకు అర థం విశేష్ణం అవుత్తంది

విశేష్ా ం ఎపుప డూ అవవ ద్గ.

మొదటి సిదాధంతంలో వాా పార్యనిన ప్పధానం అలాగ్ద ఫలం అప్పధానం అని చెపాప రు.

రండవ శరం
ే లో వాా పార్యనిన విశేష్ా ం అని ఫలానిన విశేష్ణం అని ప్పతిపాదన చేశారు.
విశేష్ా ం ఎపుప డు ప్పధానం అని, విషేష్ణం ఎపుప డూ అప్పధానమని సారవ జనీయకం.

ఫలం మరియు వాా పారం ఒకవేళ రండూ సముదిత (సమాన) రూపంలో ధాత్తవు యొకక
అర్యథనిన చెపిప న్న కూడా ఫలానిన వాా పార్యనికి విశేష్ణం అని అనుకోవాలి. అంద్గకని

ఫలానుకూల వాా పారమే ధాత్తవు యొకక అర థం గా నిలుస్తతంది కాని దానికి విపరీతం గా

వాా పారజనా ఫలం కాద్గ.

రండవ సిదాధంతంలో తిఙ్ ను విషేష్ణం అని అనన రు. తిఙ్ దేనికి విశేష్ణం అనన
వివేచ్న చెయా టానికి పూరవ ం, వాా ఖ్యా కారులు కౌణభ
డ ుట గారు తిఙ్ కి 4 అర్యథలు

ఉన్నన యి అని చెపాప రు.

1. కర,త 2. కరీ , 3. సంఖ్ా , 4. కాలం. ఈ న్నలుగిటిలో ఏది దేనికి విషేష్ణం అవుత్తంది

అనన విచారం చేదాేము

1. కర,త వాా పార్యనికి విశేష్ణం అవుతాడు. దేవదతతః పచ్తి లో ’దేవదతత నిష్ఃా

వికితా
క నుకూలవాా పారః’ అని బోధ కలుగుత్తంది. ఎువంటి వాా పారం? దీనికి విశేష్ణం
"దేవదతతనిష్ఃా " అనగా దేవదత్తతనిలో ఉనన వాా పారం. ఈ ప్పకారం కర త విశేష్ణం మరియు

వాా పారం విశేష్ా ం అవుతాయి.

2. కరీ ఎలపు
క ప డూ ఫలం కి విశేష్ణం అవుత్తంది. ’తంద్గలాః పచ్ా న్దత’ ఇకక డ తిఙ్

కరీ లో ప్పయుకం
త అయిా ంది, అంద్గకని తండులరూప కరీ వికిశ్తిత
క రూప ఫలంయొకక
విశేష్ణం. ’తండులనిష్ా వికితిత
క రూప ఫలం,’ అన్ద బోధలో వికితిత
క రూప ఫలం విశేష్ా ం

మరియు తండులరూప కరీ దానికి విశేష్ణం.

3. ’తిఙ్ర థ’ సంఖ్ా , కరకు
త కాని కరీ కు కాని ఎదో ఒకదానికి విశేష్ణం అవుత్తంది. ఎపుప డైతే

తిఙ్ కరలో
త చెపప రడుత్తందో అపుప డు సంఖ్ా కర త కి విశేష్ణం అవుత్తంది. ఎలాగంటే -

బ్దలః పచ్తి, బ్దలౌ పచ్తః మొదలైన వాటిలో ఏకతవ విశిష్ ట బ్దలకరృకం

త పచ్నమ్,

దివ తవ విశిష్బ్ద
ట లకరృకం
త పచ్నమ్’ మొదలైన వాటి బోధ కలుగుత్తంది. తిఙ్ కరీ లో
చెపప రడితో అపుప డు సంఖ్ా కరీ కి విశేష్ణం అవుత్తంది. ’తండులాః పచ్ా న్దత’ ఇకక డ

’రహుతవ విశిష్త
ట ండులకరీ కం పచ్నమ్’ అన్ద బోధ కలుగుత్తంది.
ప్పశన -:స్తరంతాలలో సంఖ్ా యొకక అనవ యం ప్పకృతి యొకక అర థంలో కనిపిస్తతంది,

అలాగ్ద ఇకక డ సంఖ్ా యొకక అనవ యం పకక న్ద ఉనన ధాత్తవు యొకక అర థం (ఫలం
కాని వాా పారం కాని) తో ఎంద్గకు అవవ ద్గ?

సమాధానం-: ’సమానప్పతా యోపాతతతావ త్’అని చెపాప రు. అనగా ఏ ప్పతా యం దావ ర్య
కర త కాని కరీ చెపప రడుత్తనన దో ఆ ప్పతా యం దావ ర్యన్ద సంఖ్ా కూడా చెపప రడింది. ఈ

ప్పకారం రండూ ఒకే కోటి లోకి వెళిళ పోతాయి. ఒకవేళ అవి పరసప రం అనివ తం అయితే
ఆ కారా ం ధాతవ ర థంలో అనివ తం అవవ టానికి మేము చెపేప కారణం అతా ంత

సనిన హితంగా ఉండటమే. ధాతవ ర థం లో అనవ యం చెయా కపోవటానికి దూరమే కారణం.

అనవ యం ఎంత దగ ురగా ఉంటే అంత మంచది.

నైయాయికుల మతంలో తిఙ్ ప్పతా యాలకు కర త లేద కరీ అన్ద అర థం చెపప రు. వారు
తిఙ్ లను కృతి అని అనుకుంటారు. అంద్గకని వారి మతంలో సంఖ్ా ను అనివ తం

చెయా టం కోసం ప్పథమాంత పదం వేరే చోు వెత్తకుతారు. ఈ ప్పకారం వైయాకరణ

మతం తో పోలిస్తత నైయాయికుల మతం అతిగౌరవం. ఈ ప్పకారం మీమంసకులు కూడా

తిఙ్ ప్పతా యాలను భావన అర థం లో తీస్తకుని కరను

త కాని కరీ ను కాని పైనుంచ
ఆక్షేపిసాతరు. కారటిట వారి మతంలో కూడా ఆక్షిశ్పత అర థంతో పాు సంఖ్ా ను అనివ తం

చెయాా లి. అంద్గకని వారి మతంకూడా గౌరవదోష్ప్గసతం అని అనుకోవాలి.

భూష్ణసారః-:
తథా చాఽఽఖ్యా తార థ-సంఖ్యా -ప్పకారక-బోధం ప్పతి ఆఖ్యా తజనా కరృత కరోీ పసితి
థ రే ిహురితి
కారా కరణభావః ఫలితః| నైయాయికాదీన్నమ్ ఆఖ్యా తర థ సంఖ్యా యాః ప్పథమాన్నతరే థ

ఏవాఽవయాద్ ఆఖ్యా తార థ-సంఖ్యా -ప్పకారక-బోధ్య ప్పథమానత-పద-జనోా పసితి

థ రే ిత్తరితి

కారా కారణభావో వాచ్ా ః| స్ఫఽపి ’చ్స్త్న ే ఇవ ముఖ్ం దృసా తే’ ’దేవదతోత భుకాత వ ప్వజతి’
ఇతాా దౌ చ్స్త్న-ే శ్కాత వ ర థయోర్యఖ్యా తార్యథఽననవ యాద్ ఇతర్యఽవిశేష్ణతవ -ఘ్టిత

ఇతా తిగౌరవమ్|
ఇదమపి కరృ-కరీ
త ణొర్యఖ్యా తార థతే మానమ్ ఇనతి సప ష్ం
ట రృహదూు ష్ణే||

తాతప రా ం-:
ఈ ప్పకారం (వైయాకరణ మతంలో) ఈ బోధకి (సంరంధించ) దేనిలో ఆఖ్యా తార థ సంఖ్ా
విశేష్ణమో - ఆఖ్యా తం వలన ఉతప నన ం అయేా కర త లేద కరీ యొకక ఉపసితి
థ కి
హేత్తవో, ఆ కారా కారణభావం ఫలితం అవుత్తంది. కాని నైయాయికుల మతంలో

ఆఖ్యా తార థ సంఖ్ా కు ప్పథమాంత పదం లో అనవ యిస్తతంది. అంద్గకని దానికి

అనుగుణంగా దేనిలో ఆఖ్యా తార థం సంఖ్యా విశేష్ణమే - ప్పథమాంతపదం వలన

ఉతప నన అర థం యొకక ఉపసితి

థ కి కారణం, దీనిని కారా కారణ భావం అని అంటారు. దీనికి
అతిరికంగా
త నైయాయికుల మతంలో ’చ్ంప్ద ఇవ ముఖ్ం దృశా తే’ ’దేవదతోత భుకాత వ

ప్వజతి’ మొదలైనవాటిలో చ్ంప్ద మరియు కాత

శ్ వ ర థ ప్పథమాంతంలో తిఙ్ర థ సంఖ్ా
అనవ యించ్టం కోసం ’ఆ ప్పథమాంతం వేరే దానికి విశేష్ణం కాద్గ’ అని కూడా

ప్వాయాలి. ఈ ప్పకారం నైయాయిక మతంలో వైయాకరణుల మతంతో పోలిస్తత

అతిగౌరవదోష్ం వస్తతంది.

కాని పరమతంలో వచేచ ఈ గౌరవ దోష్ం లేదా సవ మతం లో వచేచ లాఘ్వగుణం అన్ద
విష్యానిన సిదిం
ధ పచేస్తది కరీ అని కాని కరీ అనికాని చెపేప ’తిఙ్’ లోన్ద ఉనన ది.

ప్గంథకారులు ఈ విష్యానిన విసతృతంగా వైయాకరణ భూష్ణం అన్ద ప్గంథంలో

తెలిపారు.

వివరణ-:
వైయాకరణుల సిదాధంతానుసారం తిఙ్ కు అర థం సంఖ్ా అని, ’తిఙ్’ కు అర థం

చెపప రడిన కర త లేదా కరీ లో అనవ యించాలి అని ముందే చెపప రడినది. ఇపుప డు
ప్గంథకారులు దీనికి విరుదం
ధ గా చెపేప నైయాయికుల మతంలో అతా ంత గౌరవ

దోష్మును ఉటంకిస్తతన్నన రు.

నైయాయికుల మతంలో తిఙ్ర థం సంఖ్ా ప్పథమాంత పదంలో అనవ యిస్తతంది.

’దేవదతతః పచ్తి’ లో పచ్తి కి అనవ యం ఏకవచ్నంలో చెపప రడిన దేవదతతః. బ్దలౌ

పఠతః ఇకక డ పఠతః దివ వచ్న ప్పథమాంత బ్దలౌ లో అనవ యిస్తతంది. ఈ ప్పకారం

నైయాయికులు సంఖ్ా ను అనవ యించ్టానికి రయటనుంచ ప్పథమాంత పదం

ఆప్శయిసాతరు. కాని వైయాకరణులు ప్పకారం తిఙ్ర థం కర త లేద కరీ గా స్తవ కరిసాతరు కనుక

సంఖ్ా కూడా ఇంద్గలోన్ద అనవ యిస్తతంది. ఒకే తిఙ్ లో ఉనన కర/కరీ

త మరియు సంఖ్ా
పరసప రం అనవ యించుకుంటాయి. కారా కారణ భావం కనుక చూస్తత నైయాయికుల

మతంలోన్మ, వైయాకరణుల మతంలోన్మ ’సంఖ్ా ’ కర త లేదా కరీ కి విశేష్ణం

అవుత్తంది. మరియు ఏ బోధ అయితే ఉతప నన ం అవుత్తందో అది తిఙ్ర థసంఖ్యా ప్పకారక

బోధ అని చెపప రడుత్తంది. ఒకవేళ ఈ బోధను కారా ం అని అనుకుంటే, దీనికి కారణం
వైయాకరణమతంలో అదే ప్పతా యం వలన ఉతప నన ం అయేా కర త లేద కరీ . కాని
నైయయికుల మతంలో ఈ బోధకు కారణం బ్దహా ప్పథమాంత పదం అవుత్తంది. ఈ

విధంగా చూస్తత వైయాకరణులకంటే నైయాయికుల మతం లో గౌరవం ఎకుక వ.

అయితే నైయాయికులు అంటారు మేము సంఖ్ా ను అదే వాకా గత ప్పథమాంత

పదం యొకక అర థంలో అనవ యిసాతము. ’చ్ంప్ద ఇవ ముఖ్ం దృశా తే’ లో దృశా తే లో
ఉనన సంఖ్ా ముఖ్యనికి అనవ యిసాతర్య లేక చ్ంప్ద్గనికా? అలాగ్ద దేవదతోత భుకాత వ ప్వజతి

లో ఏమి చేసాతరు? నైయాయికులు ఈ దోష్ం నుండి తపిప ంచుకోవాటానికి మేము వేరే

దేనికి విశేష్ణం కాని ప్పథమాంత పదం తో పాుగా సంఖ్ా ను అనవ యిసాతము అని

అంటారు. ఈ విధంగా నైయాయికుల మతంలో సంఖ్ా ను అనవ యించ్టంలో అతి

గౌరవమన్ద దోష్ం వస్తతంది. ఈ విష్యానిన "రృహత్ వైయకరణ భూష్ణం" లో

ప్గంథకారులు దీనిని ఇంకా విసతృతం గా చ్రిచ ంచారు.

భూష్ణ సారః-

కాలస్తత వాా పారే విశేష్ణమ్| తథాహి - వరమాన్ద

త లట్ (3.2.124) ఇతా ప్త అధికార్యద్
ధాతోరితి లరమ్
ధ | తచ్చ ధాతవ ర థం వదత్ ప్పాధాన్నా ద్ వా పారమేవ ప్గాహయతీతి తస్త్ైవ

తదనవ యః| న చ్ సఙ్ఖ్యా వత్ కరృ-కరీ

త ణోరేవాఽనవ యః శఙ్క ా ః, అతీతభావన్నకే కరరి
త

’పచ్తి’ ఇతాా పతేతః, ’అపాక్ష్మత్’ ఇతా న్నపతేతశచ | పాకాఽన్నరము దశాయాం కరృత సతేవ

’పక్ష్ా తి’ ఇతా న్నపతేతశచ | న్నఽపి ఫలే తదనవ యః, ఫాలానుతప తితదశాయాం వాా పారసతేతవ

’పచ్తి’ ఇతా న్నపతేతః, ’పక్ష్ా తి’ ఇతాా పతేతస్తచ తా వధ్యయమ్| న చాఽఽమవాత-జడీకృత-

కలేవరసా ఉతాథన్ననుకూల-యతన సతావ ద్ ’ఉతితష్తి

ా ’ ఇతి ప్పయోగాఽఽపతితః,

పరయతన సా అాఞన్నద్ అప్పయోగాత్| కిఞిచ చేచ షాటదిన్నఽవగత్న చ్ ’అయమ్ ఉతితష్తి

ా ,

శకా త భావాత్ ఫలం త్త న ాయతే’ ఇతి లోక లోకప్పతీపిరిష్తా

ట వ త్| ఏవం చ్1 తిఙ్రోథ

విశేష్ణమేవ, భావనైవ ప్పధానమ్||

తాతప రా ం-:

కాలం వాా పారంలో మాప్తమే విశేష్ణమయి అనివ తమవుత్తంది. దీనికి కారణమేమిటంటే

’వరమాన్ద
త లట్’ (3.2.123) మొదలైన సూప్తాలలో ’ధాతోః (3.1.91) అన్ద అధికార సూప్తం

వరి తస్తతంది. ధాత్తవుకు ఫలం మరియు వాా పారం అన్ద 2 అంశలు ఉన్నన కూడా,
వాా పారంశలో ప్పాధానా ం ఉండటం వలన దానిన్ద ప్గహించ, అంద్గలోన్ద కాలానిన
అనవ యించుకోవాలి. సంఖ్ా కర త లేదా కరీ లో అనవ యించంది, అలాగ్ద కాలం కూడా
అనవ యించాలి అంటే అని సరి కాద్గ. ఎంద్గకంటే అపుప డు వాా పారం సమాపిత

అయిపోయిన్న కూడా కర త లో ’పచ్తి’ అన్ద ప్పయోగం చెయాా లి, ’అపాక్ష్మత్’ అన్ద

ప్పయోగం చెయా లేము. ఈ ప్పకారం పాకారంభదశలో కర త కు పక్ష్ా తి అన్ద ప్పయోగం

కూడా చెయా లేము.

ఫలములో కూడా కాలం అనవ యించ్ద్గ. ఎంద్గకంటే అలాగ చేస్తత, ఫలం ఇంకా
సిదం
ధ కాని దశలో వాా పార్యనికి ’పచ్తి’ అనన ప్పయోగం చెయా లేము, ’పక్ష్ా తి’ అన్ద

ప్పయోగమే చెయాా లి.

ఒకవేళ వాా పార్యనితోపాు కాలానికి అనవ యం చెపేత - ఆమవాతరోగం (constipation)

వచచ న వాడికి శరీరం జడమైపోత్తంది, అపుప డు ఉతాత న్ననుకూల యతాన నిన ’ఉతితష్తి
ట ,’

అన్ద ప్పయోగం చెయాా లి. దీనికి సమాధానం మేము చెపేప దేమిటంటే, వేరే వా కి త యొకక
యతన ం గురించన శ్ాఞనం మనకు కలగద్గ అంద్గకని ’ఉతితష్తి
ా ,’ అన్ద ప్పయోగం లేద్గ.

అవును. ఒకవేళ అతని చేషాట మొదలైన వాటితో మనం శ్ాఞత అయితే అపుప డు లోకంలో
చెపేప వారు ’అయం ఉతితష్తి
ా శకాత ా భావాత్ ఫలం త్త న ాయతే’ అనగా అతను

లేస్తతన్నన డు కాని శకిలేకపోవటం

త వలన లేవటం అన్ద ఫలం కలగటం లేద్గ. ఈ ప్పకారం
’తిఙ్’ లకు విశేష్ణం గాన్ద అర థం ఉనన ది. తిఙ్న్నతలలో భావనకే ప్పధానత ఉంుంది.

వివరణ-:
కాలం వాా పారంలో మాప్తమే అనవ యిస్తతంది. దీనికి ప్పమాణం పాణిని సూప్తం

’వరమాన్ద
త లట్’ (3.2.123) మొదలైనవి. ఈ సూప్తం ’ధాతో’ (3.1.91) అన్ద అధికారంలో
పఠంచ్రడినది కనుక దీనిలో ధాతోః అన్ద పదం అనువృతిత అయిా ంది. ధాత్తవుకు ఫలం

అన్న వాా పారం అని రండు అంశలో ఉన్నన యి. ఈ రండింటిలో ’ఫలే ప్పధానం వాా పారః,’
అనుసరించ వాా పార్యనికే ప్పాధానా ం వస్తతంది. ఫలాంశ వాా పారంశకి విశేష్ణం.

అంద్గవలన కాలం వాా పారం లో అనవ యం అవుత్తంది. ఈ ప్పకారం ’వరమాన

త కాలలో
ఉనన వాా పారం తనను చెపేప ధాత్తవుపై లట్,’ వస్తతంది మొదలైన ప్పకారంచేత

సూప్తానికి అర థం వస్తతంది.
శంక-:

ఎలాగైతే సంఖ్యా , అదే ప్పతా యం చేత చెపప రడిన కర,త లేద కరీ తో అనవ యిస్తతంది కద
ఇకక డ కూడా కాలానికి అదే చెపప లేదేమి? అంటే వరమాన్నది
త కాలాలలో ఉనన కర త కాని

కరీ లపై ’లట్’ వస్తతంది, అన్ద అర థం ఎంద్గకు తీస్తకోకూడాద్గ?

సమాధానం-:
లోకప్పతీతి వలన మేము అలాగ చేస్తతన్నన ము. వాా కరణం కేవలం లోకప్పతీతిని

అనుసరించాలి, లోకవిరుదధ అర్యథలను వాా కరణం చెపప లేద్గ.

1. వరమాన
త కాలం కర త మొదలైన వాటితో అనవ యిస్తత అపుప డు వాా పారం సమాపతం

అయిా న్న కూడా మనం ’పచ్తి,’ అన్ద చెపాప లి, ’అపాక్ష్మత్’ అని చెపప లేము. ఎంద్గకంటే
కర త భూతకాలంలో ఉండకపోతే మనం భూతకాల ప్పయోగం చెయా లేము, కర త వరమాన
త

కాలంలో ఉనన ంతవరకు మనం వరమాన

త కాల ప్పయోగమే చెయాా లి. కాని లోకంలో దీనికి
విరుదం
ధ గా వాా పారం పూరి త అయిన తరువాత ’అపాక్ష్మత్’ అన్ద ప్పయోగం వస్తతంది.

2. ఒకవేళ కర త వాా పార్యనిన ఇంకా ఆరంభంచ్కుండా ఉంటే, లోకంలో పక్ష్ా తి అన్ద

ప్పయోగం కనిపిస్తతంది. కాని కాలం కరతో
త అనవ యిస్తత, అతను వరమానకాలంలో
త

ఉన్నన డు కనుక వాా పారం ఆరంభంచ్కపోయిన్న, పచ్తి అన్ద చెపాప లి, పక్ష్ా తి అన్ద
ప్పయోగమే ఉండద్గ.
Footnote
1
ఏవం చ్ - పూరోవ కయు
త కీన్నమ్
త అవశాా ఽఙ్గక
ు రణీయతేవ చేతా ర థః
ఈ ప్పకారం ఫలానికి కాలంతో అనవ యం చెయా టం కుదరద్గ. ఎంద్గకంటే అలాగ చేస్తత
కరకు
త వికితాత
క ా ది ఫలం ఉతప నన ం అవవ కపోయిన్న కూడా పచ్తి అని చెపప లేము కాని

లోకంలో పచ్తి అన్ద ప్పయోగం ఉనన ది.

ఈ విధంగా కాలానికి సంరంధం కేవలం వాా పారంతో పాటే అనవ యం ఉంుంది. ఇది

స్తతర్యము సిదిస్త
ధ తంది.

శంక-: ఎవరికైన ఆమవాత రోగం ఉనన రోగి నిశేచ ష్ణటడుగా ఉండి లేచ వేరేచోట
కూరోచ లేడు. ఈ సందరు ంలో, లేవటానికి ప్పయతన రూప వాా పారం చేసాతడు, వాా పార్యనిన

వరమానకాలంలో
త ఉండటంవలన అతను కూరుచ నిఉనన పప టికీ ఉతితష్తి
ా అన్ద
ప్పయోగం చెయాా లి కద. కాని లోకంలో ఇలాగ కనరడటంలేద్గ.

సమాధానం-:
మేము చెపిప న దానిలో దోష్ంలోద్గ. వేరేవా కి త లోపల యతన రూపవాా పారం మేము

ప్పతా క్ష్ం చెయా లేము, వారి చేషాటద్గలని చూసిమాప్తమే మెము దానిలో ఉనన వాా పారం
ప్పతీతమవుత్తంది. కారటి ట ఆమవతరోగప్గస్తతడు ప్పయతన ం చేస్తతన్నన డు అనన విష్యం

మాకు తెలియద్గ కనుక మేము ఉతితష్తి

ా అని చెపప లేము. కాని అతన లేవటానికి కావలిన
చేత్తలను కదపటం మొదలైన చేష్లు
ట చేస్తత ’అతను లేవటానికి ప్పయతిన స్తతన్నన డు

కాని శకి త లేకపోవటం వలన లేవటం అన్ద ఫలం కలగటం లేద్గ,’ అన్న చెపాతము. ఈ
ప్పకారం తిఙ్ కి 4 అర్యథలు ఏదో ఒక దానికి విశేష్ణం అవుతాయి.
భూష్ణసారః

యదా పి ప్పకృతి-ప్పతా యార థయోః ప్పతా యార థస్మా వ ప్పధానా మ్ అనా ప్త దృష్ం
ట తథాపి
’భావ-ప్పధానమ్ ఆఖ్యా తం’ సతతవ -ప్పధాన్నని న్నమాని’ (నిరుకే,త అ.1 ఖ్.1)ఇతి నిరుకాత ద్

భూవాదిసూప్తాదిస-థ ప్కియా-ప్పాధానా బోధకభాశాా చ్చ ధాతవ ర థభావన్నప్పాధానా మ్

అధా వస్తయతే||

తాతప రా ం-:
ఒకవేళ ప్పకృతి ప్పతా యాల అర్యథలలో ప్పతా యార్యథనికే ప్పాధానా ం వేరేచోట కనరడిన్న

అపుప డుకూడా - ఆఖ్యా తలో భావానికే ప్పాధానా ం, న్నమాలలో ప్దవాా నికే ప్పాధానా ం
ఉంుంది,’ అన్ద నిరుక త కథనం అలాగ్ద ’భూవాదయో ధాతవః (1.3.1) మొదలైన

సూప్తాలకు మహాభాష్ా ంలో చెపిప నశ్ుటగా తిఙ్న్నతలలో ధాతవ ర థ భావనకే ప్పాధానా ం

అన్దది నిశచ యం అవుత్తంది.

వివరణ-:
కారకః (చేశెవాడు), పాచ్కః (వండే వాడు), మొదలైన కృదంతాలలో అలాగ్ద ’ఔపగవః

(ఉపగు యొకక పుప్త్తడు), దాశరథః ( దశరథ కుమారుడు) మొదలిఅన్ తదితా

ధ ంతాలలో
ప్పకృతర్యథనికి ప్పధానత కనరడద్గ, కాని ప్పతాా ర్యథనికే ప్పధానత కనిపిస్తతంది. కాని ఈ

నియమం తిఙ్న్నతలలో వరి తస్తతంది అని అనుకోకూడాద్గ, ఈ శ్సల

థ ంలో ఈ నియమానికి
అపవాదం ఉనన ది. దీనికి ప్పమాణం యాస్తక లవారి ’నిరుకం,’
త మరియు పతంజలి వారి

మహాభాష్ా ం. నిరుకంలో
త ’భావప్పధానమ్ ఆఖ్యా తమ్, సతవ ప్పధాన్నని న్నమాని,’ అనగా
ఆఖ్యా తలో ( తిఙ్న్నతలలో) భావం అనగ్ద ప్కియకు ప్పధానత ఉంుంది, అలాగ్ద న్నమాలలో

సతతవ ం అనగా ప్దవాా నికి ప్పధానత ఉంుంది. దీని రటి ట తిఙ్న్నతలలో ప్కియా అనగా
వాా పార్యనికే ప్పధానత ఉంుంది అన్దది వేరేగా సప ష్ఠక
ట రించ్వలసిన అవసరం లేద్గ. ఈ

ప్పకారం ’భూవాదయో ధాతవః’(1.3.1) సూప్తానిన వాా ఖ్యా నిసూత పతంజలి మహరి ష

మహాభాష్ా ంలో ’పచాా దయః ప్కియా భవతిప్కియాయాః కర్త్రోా భవనిత’ అనగా ’పచ్తి

భవతి’ (వంట జరుగుత్తనన ది) అనన పుప డు భవతి ప్కియకు పచ్తిప్కియ కర,త కారటి ట
ఇకక డ సప ష్ం
ట గా పచ్నం మొదలైనవి జరుగుచునన వి అని తెలుస్తతంది. ఒకవేళ ’పచ్తి’

మొదలైన వాటిలో ప్పతాా యార థం ప్పధానం ఐతే అపుప డు దీనిచేత ప్కియను చెపప లేము.
కారటిట భాశ్ఃయకారులు తిఙ్న్నతలలో ప్పతా యార్యథనిన ప్పధానం అని తీస్తకోలేద్గ కాని

ప్పకృతర్యథన్దన ప్పధానం గా స్తవ కరించారు.

ఒకవేళ తిఙ్నతసల
థ ంలో నైయాయికులననుసరించ ప్పతా యార్యథనికే ప్పధనత స్తవ కరిస్తత

ఏమిటి దోష్ం? దీనిని సప ష్ఠక

ట రిసూత భూష్ణకారులు..

భూష్ణసారః-:
అపి చ్ ఆఖ్యా తార థ-ప్పాధాన్దా తసా దేవదతాత దిభః సమమ్ అభేదానవ యాత్ ప్పథమానతసా 1

ప్పాధాన్నా ఽఽపతితః| తథా చ్ ’పశా మృగో ధావతి’ ఇతా ప్త భాష్ా సిదెటధకవాకా తా న సాా త్,

ప్పథమానతమృగసా ధావనప్కియా-విశేష్సా దృశిప్కియాయాం కరీ తావ పత్నత

దివ తీయాఽఽపతేతః| న చ్వమ్2 అప్పథమాసామాన్నధికరణాా త్ శతృ-ప్పసఙ్ఃు ఏవమపి3

దివ తీయాయా ద్గర్యవ రతేవ న ’పసా మృగః’ ఇతాా దివాకా స్మా వాఽసము వాఽఽపతేతః||
Footnotes
1. ప్పథమాన్నతరస్మా
థ తా ర థః
2. ఏవమ్- మృగశబ్దేద్ దివ తీయాఽఽపతాతవితా ర థః||
3. ఏవమపి - శతరి ప్పవృతాతవపీతా ర థః
తాతప రా ం-:

ఒకవేళ తిఙ్ ప్పతా యార్యథనిన ప్పధానంగా స్తవ కరిస్తత దానికి దేవదతతః మొదలైన కరలతో
త

పాు అభేదానవ యం కలుగుత్తంది. దీనివలన ఆఖ్యా తలలో ప్పథమాంతపదంలో ఉనన

అర థం ప్పధానం అని అనుకోవాలి. కాని అలాగ అనుకుంటే ’పశా మృగో ధావతి’ (చూడు
మృగం పరిగెడుత్తనన ది) లో మహాభాష్ా ంలో ప్పతిపాదించ్రడిన ఏకవాకా త కుదరద్గ.

ఎంద్గకంటే అపుప డు ’ధావతి’ యొకక విశేష్ా ం ’మృగం’ లో దివ తీయ విభకి త చెయాా లి,
ఎంద్గకంటే అది దృశా ప్కియగురించ కరీ అవుత్తంది. అలాగ కాద్గ ఒకవేళ దివ తీయ

విభకి త చెయా టం వలన అప్పథమాంత సామాన్నధికరణా ంలో ’లటః

శతృశానచావప్పథమా-సమాన్నధికరణే,’ (3.2.124) సూప్తం చేత శతృప్పతా య ప్పసంగం

ఉపసిత
థ మవుత్తంది, అంద్గకని ’తిఙ్ ఆదేశం అవవ వచుచ ’ ఇంద్గకని దివ తీయం
చెయా కూడాద్గ అని ఎవరైన ప్పశిన స్తత అది బ్దగుగాలేద్గ. ఎంద్గకంటే తిఙ్ చెయిా , లేదా

శతృ, దివ తీయవిభకిని

త ఏ అవసలో
థ కూడా ఆపలేము. విపరీతంగా (reverse) ’పశా మృగో
ధావతి’ అన్ద వాకా ం కూడా విఛిఛ నన ం అయిపోత్తంది.

వివరణ-:
నైయాయికులు ’పచ్తి, పచ్నిత’ మొదలైన ఆఖ్యా తలలో భావనకు (వాా పారం) ప్పధానత

ఒపుప కోరు. వారు ఈ సా

శ్ థ న్నలలో తిఙ్ కు కృతి అని అర థం తీస్తకుంటారు. కృతి ఆప్శయం
లేకుండా ఉండలేద్గ కనుక దానికి అనవ యం దేవదతతః మొదలైన ప్పథమానత కరలతో
త

పాుగా చెయా రడుత్తంది. ఈ ప్పకారం నైయాయికుల మతంలో ’పచ్తి మొదలైనవి

దెవదతతః మొదలైన కరలలో
త విశేష్ణం అవుత్తంది. ’దేవదతతః’ మొదలైన కర త విశేష్ా ం
అవుత్తంది. అంద్గకన్ద ఆ నైయాయికులు ’ప్పథమాన్నతర థ ముఖ్ా విశేష్ా క’ బోధ

కలుగుత్తంది. దేవదతతః పచ్తి అన్ద వాకా ం నైయాయికుల మతంలో ’పాకానుకూల-

వరమానకాలిక-కృతాా
త ప్శయో దేవదతతః’ (వికితిత
క ని కలిగించే వారమాన
త కాలిక కృతికి

ఆప్శయం దేవదత్తతడు). కాని వైయాకరణులు భావన్నప్పధాన బోధను ఒపుప కుంటారు. వారి

మతంలో తిఙ్ ప్పతా యం కర త మొదలైన అర్యథలలో అయిన్న కూడా అకక డ వాా పార్యనికే

ప్పాధానా ం ఉంుంది, తిఙ్ర థం విశేష్ణం మాప్తమే. దేవదతతః పచ్తి వలన

వైయాకరణుల మతంలో ’దేవదతతకరృక-వ
త రమానకాలిక-పాకానుకూలో
త వాా పారః’ అని

బోధను స్తవ కరిసాతరు.

ఇపుప డు నైయాయికుల మతంలో దోష్ం చూపించ్టానికి వైయాకరణులు చెపాతరు

ఒకవేళ ’ ప్పకృతిప్పతా యయోః ప్పతా యార థస్మా వ ప్పాధానా మ్’ దీని ప్పవృతిత తిఙ్నతలలో
కూడా ఒపుప కుంటే అపుప డు మీకు ప్పథమాన్నతర థ-ముఖ్ా విశేష్ా క బోధ కూడా ఒపుప కోవాలి.

ఎంద్గకంటే అపుప డు తిఙ్ కి అర థం కర త అన్ద దేవదత్తతద్గడు మొదలైన ప్పథమానత పదాల

అర థంతో పాు అభేదానవ యం తీస్తకోవాలి. దీనివలన ’పసా మృగో ధావతి’ ( మృగం

పరిగెడుచునన ది చూడు) అన్ద వాకాా ర థంలో దోష్ం సంభవిస్తతంది. ఈ సా

శ్ థ నంలో
మహాభాష్ా ంలో ఏకవాకా త ఒపుప కున్నన రు. ఏకవాకా తలో ఒకే ముఖ్ా విశేష్ా ం ఉండాలి.

అంద్గకని ’మృగకరృక
త ధావన్ననుకూల-వాా పార-కరీ క-తవ తక రృక-దరశ
త నమ్’1 అని
బోధ ఒపుప కుని తీర్యలి. నైయాయికులననుసరించ ప్పతా యార్యథనికి ప్పధానత

ఒపుప కుంటే ఏకవాకా త కుదరుే. ’మృగో ధావతి’ మరియు ’పశా ’ అని రండు వాకాా లు
వసాతయి. ఎంద్గకంటే వాకాా నికి లక్ష్ణం ’ఏక తిఙ్ వాకా ం’. ’మృగో ధావతి’ కి బోధ ఇలాగ

ఉంుంది ’ వరమానకాలిక-ధావన్ననుకూల-కృతాా
త ప్శయీ మృగః’ మరియు ’పశా ’ కి
’తతక రీ కదరశ న్నప్శయసతవ మ్’ అని బోధ కలుగుత్తంది. ఈ ప్పకారం వేరే వేరే విశేషాా లు

ఉండటం వలన ఏకవాకా త కలగద్గ. ఒకవేళ

’ధావన్ననుకూలవాా పార్యప్శయమృగకరీ కదరశ న్నప్శయసతవ మ్’ అన్ద బోధ చెపిప

ఏకవాకా త కలుగుత్తండి అని అంటే అని సరి కాద్గ. ఎంద్గకంటే అపుప డు దృశ్ ప్కియకు
రద్గలుగా కర త అవవ టంతో అభహితమయితే అపుప డు కూడా దృశ్ ప్కియకు ప్పతిగా

అనభహితం అవవ టం వలన ఈ అనభహిత కరీ లో దివ తీయ విభకి త చెయాా లి.
నైయాయికులు ఒకవేళ ’మృగ’ లో దివ తీయం చేస్తత ’ధావతి’లో లట్ శ్సాథనంలో తిఙ్

కుదరద్గ ఎంద్గకంటే ’లటః శప్తూ-సానచావప్పథమాసమాన్నధికరణే’ (3.2.124) సూప్తం

చేత శతృ ప్పతా య ప్పసంగం వస్తతంది. వైయాకరణులు అంటారు తిఙ్ లేక శతృ ఏదైన
కూడా దృశ్ ధాత్తవుయొకక కరీ మృగం లో అనభహితం అవవ టం వలన

దివ తీయావిభకి త అవావ లి, దానిని ఎవవ రూ ఆపలేరు. అపుప డు దివ తీయం అయిా శతృ
ప్పతా య ప్పసంగంకూడా అవశా ం అవుత్తంది. ఈ ప్పకారం ’పశా మృగో ధావతి’ అన్ద

సంపూర ణ వాకా ం విచచ నన ం అయిపోత్తంది, దీనికి ఉపపతిత నైయాయికుల దగ ుర లేద్గ.

అంద్గకని వైయాకరణుల సిదాధంతానుసారంగా ధావతి ని భావన ప్పధానం గా తీస్తకోవాలి,

అపుప డు తిఙ్నతసల
థ ంలో ’ప్పకృతిప్పతా యార థయోః ప్పతా యార థస్మా వ ప్పాధానా ం’ అన్ద
నియమం సంకోచ్ంగా (limited ) గా తీస్తకోవటమే సరైనది.

ఇంకంచ్ం వివరణ-:
’పశా మృగో ధావతి’ అన్దదానిలో ఏమిటి విచారణీయం అంటే ’పశా ’ అన్దది ఏ కరీ కు

సంరంధించనది అని. ఒకవేళ ’పశా ’ మృగానికి సంరంధించనదైతే అనగా మృగానిన

చూడు అయితే మృగానికి దివ తీయా విభకి త ర్యవాలి కాని ప్పథమ కాద్గ. కావాలంటే ’ధావతి’

కి కర త మృగం, కాని ’పశా ’ కి అది కరీ , మరియు ’పశా ’ కి కర త ’తవ మ్’. ఈ విధంగా ’పశా ’
యొకక అనభహిత కరీ ’మృగ’ లోదివ తీయావిభకి త ని ఎవవ రు ఆపలేరు. కాని

వైయాకరణుల మతంలో ఈ దోష్ం యొకక ప్పసకి త ఉండద్గ. వారు ’పశా ’ కి కరీ మృగం
అని అనుకోరు కాని ధావతి దావ ర్య ప్పతిపాదితమైన వాా పారం అని అనుకుంటారు. వారు

మతం ప్పకారం ఇకక డ మృగానిన చూడటం అనన విష్యమే ర్యద్గ, మృగం యొకక
పరుగుని చూడటమే ఈ వాకా ం చెపాప రు. ధావతి ని కరీ అనుకున్నన కూడా దివ తీయా

విభకి త ర్యద్గ. ఎంద్గకంటే ప్పతా యానతం అవవ టం వలన ’అర థవద్ ధాత్తరప్పతా యః
ప్పాతిపదికమ్ (1.2.45) సూప్తం వలన దానికి ప్పాతిపదిక సంజ ఞ ర్యద్గ, ప్పాతిపదిక సంజ ఞ

లేకుండా దివ తీయా విభకికం

త చెయా టం అనన ప్పశేన ర్యద్గ. కాని నైయాయికు ఈ
సమాధానం చెపప లేద్గ (వైయకరణులు చెపిప న విధంగా) ఎంద్గకంటే వారు ’ధావతి’ ని

మృగః యొకక విశేష్ణం గా స్తవ కరిసాతరు. వారి మతంలో ’ధావతి’ కి అర థం ’ధవన్ననుకూల

కృతిమాన్ మృగః’. ఈ ప్పకారం వారి మతంలో ’పశా ’ కి కరీ ’మృగం’, కారటి ట ఇకక డ

దివ తీయా విభకి త వచచ తీర్యలి. కారటి ట వారికి వైయాకరణులు చెపేప దేమిటంటే మీరు
’ధావతి’ ని మృగానికి విశేష్ణంగా తిస్తకోవద్గే, లేదంటే దివ తీయలో చెపప ండి అని.

దీనినుండి రతికి రయటపడటానికి మీరు కూడా మా లాగ ’ధావతి’ వి వాా పార ప్పధానం
గా అనుకోండి, లేదంటే దివ తీయని తపిప ంచుకున్ద మార ుం మీకు లేద్గ. అలాగ్ద ఒకవేళ

’ధావతి’ ని వాా పారప్పధానంగా తీస్తకుంటే ’ప్పకృతి-ప్పతా యార థయోః ’ప్పతా యార థస్మా వ
ప్పాధానా మ్’ అన్ద నియమానిన తిఙ్నతసల
థ ంలో ప్పయోగించ్కూడద్గ. తిఙ్న్నతనికి

అతిరికమైీ
త న కృదన్నతలలో మాప్తమే దీనికి ప్పవృతిత ఒపుప కోవటం ఉచతం.
Footnotes
1.’మృగ’ ’కర’త ధావనోతాప దక వాా పారం దేనిలో కరీ గా ఉంుందో అది యుష్ీ త్ కరృక
త

దరశ నం

భూష్ణసారః
న చ్ ’పశా ’ ఇతా ప్త ’తమ్’ ఇతి కప్మాఽధాా హారా మ్ వాకా భేదప్పసఙ్ఖ్ుత్| ఉతక ట1-ధావన-

ప్కియా-విశేష్ణస్మా వ దరశ నకరీ తయాఽనవ యసా ప్పతిప్ఇపాదయిషితతావ ద్2

అధాా హారేఽననవ యాపతేతశచ ||

మేము ’పశా మృగో ధావతి’ అన్ద వాకా ంలో ’తమ్’ అన్ద కరీ పదం అధాా హారం చేసి
’మృగం పరుగెడుతోంది దానిని చూడు’ అన్న అర్యథనిన చెపాతము కారటి ట ’మృగం’ లో

దివ తీయ విభకి త ప్పసకి త ఉండద్గ అని మీరు అంటే ఇది కూడా సరికాద్గ. ఎంద్గకంటే
అపుప డు రండు వాకాా లు వలే అవుత్తంది కాని మహాభాష్ా ంలో సిదిం
ధ చన ఏకవాకా త

కుదరద్గ. వకను
త వేగంగా పరిగెడుత్తనన ప్కియా విశేష్మే దరశ న కరీ ప్పతిపాదనం
చెయా టం అభీష్ం
ట అవవ టం వలన అది కుదరద్గ. ఎంద్గకంటే అపుప డు ధావన ప్కియ

దరశ న ప్కియకు కరీ అయి అనివ తం అవవ ద్గ.

వివరణ

నైయాయికుల పశా మృగో ధావతి’ లో దివ తీయ విభకి త దోష్ం నుండి రయటకు
ర్యవటానికి వారు అంటారు "మేము ఇకక డ ’తమ్’ అని అధాా హారం చేసాతము. ’మృగో

ధావతి తం పశా ’ ఈ ప్పకారం ’పశా ’ ప్కియ కు కరీ ’త,’ అవుత్తంది మృగం కాద్గ
అంద్గకని ’మృగం’ లో దివ తీయ విభకి త ప్పసకి త ఉండద్గ. దీనిమీద వైయాకరణులు

అంటారు ఒకవేళ మీరు ’తమ్’ పదానిన అధాా హారం చేస్తత అపుప డు రండు దోషాల ప్పసకి త
వస్తతంది.

1. ఏకవాకా త కుదరకపోవటం 2. వక త యొకక అభీష్ం

ట అనివ తం అవవ ద్గ
1. ఏకవాకా త కుదరకపోవటం

1
సృ గత్న (భా పర) ధాత్తవు శ్సాథనంలో ’పా-ప్ఘ్న-ధాీ -శ్సాథ (7.3.79) సూప్తంచేత ’ధౌ’ ఆదేశ ’వేగితాయాం గత్న
ధావాదేశమిచ్ఛ నిత’ (కాశికా) అనుసరించ వేగపూర ణ గతిలో వినిపిస్తతంది అంద్గకని భూష్ణకారులు ’ధావన’ కి
విశేష్ణంగా ’ఉతక ట’ శరం ే వేశారు. ధావు గతిుదయోధ : (భా ఉభయ) ప్పయోగం అనుకుంటే ’ఉతక ట’ అన్ద
విశేష్ణం అవశా ం లేద్గ.
2
సనన న్నతత్ ప్పతిపాదయతేః కరీ ణి శ్కప్పతా
త యే తతో భావే తవ ప్పతా యః| ప్పతిపాదయిత్తముష్తా ట వ దితా ర థః||
మహాభాష్ా ంలో దీనిని ఏకవకా ం అని ఒపుప కుంటారు. ఏకవాకా ంలో ముఖ్ా విశేష్ా ం

ఒకక టే ఉంుంది. ఇకక డ ’మృగో ధావతి’ లో ముఖ్ా విశేష్ా ం ’మృగం" అవుత్తంది,

అలాగ్ద ’తం పశా ’ లో ముఖ్ా విశేష్ా ం ’తవ ం’ అవుత్తంది. ఈ ప్పకారం నైయాయిక

మతంలో మహాభాషాా నికి విరుదం

ధ గా వాకా భేద ప్పసకి త వస్తతంది
2. వక త యొకక అభీష్ం
ట న్నరవేరద్గ

వక త ఏమి చెపప దలచుకున్నన డో ఆ అభీషాటర థం యొకక ప్పతిపాదన జరగద్గ. వక త

చెపప దలచుకునన దేమిటంటే ’మృగం యొకక పరుగు చూడు’ కాని నైయాయికులు

చెపుతన్నన రు ’మృగానిన చూడు’ ఈ ప్పకారం ధావన ప్కియ దరశ నప్కియలో

అనవ యించ్టంలేద్గ.

భూషణ సారేః
ఏవఞ్చ భావనాత్పకారకబ్దధే త్పథ్మాన్ప
ు ద్జ్న్యా పస్థథతిేః కారణమ్ ఇతి

నైయాయికోక ుం నాఽఽద్రణీయమ్| కిన్తు ఆఖ్యా తారక

థ రృ
ు త్పకారకబ్దధే
ధాత్యజ్న్యా పస్థథతిర్భా వనాతావ ఽవచ్ఛే న్న విషయతయా కారణమ్ ఇతి

కారా కారణభావో త్ద్షటవా ేః||

తాతప రా ం

ఈ ప్పకారం నైయాయికుల ’భావన్నప్పకారక బోధ లో ప్పథామానత పదం చేత ఉతప నన ం

అయేా అర థం యొకక అపసితి
థ కారణం అన్దది ఉచతంగా లేద్గ. కాని ఆఖ్యా తార థ కర త ఏ

బోధలో విశేష్ణం అవుత్తందో ఆ బోధ గురించ వాా పారతావ వచఛ నన విష్యం కలిగిన
ధాత్తవు యొకక అర థం భావాన (వాా పారం) యొకక ఉపసితి
థ మాప్తమే కారణం అవుత్తంది

అన్ద కారా కారణ భావం అర థం చేస్తకోవాలి.

వివరణ-:

ఇపుప డు సంక్షేపంగా పూరవ ం చెపిప న చ్రచ యొకక సారం చెపూత రకౌణభ

డ ుట గారు
కారా కారణ భావనను శ్సాథపిస్తతన్నన రు. నైయాయికుల మతం ప్పకారం వాకాా నికి

భావన్నప్పకారక (భావన విశేష్ణ) బోధ కలుగుత్తంది, ఎంద్గకంటే ప్పథమానత పదం

విశేష్ా ం అవుత్తంది కనుక. ఇది వెనుక వారు సప ష్ఠక
ట రించారు. అంద్గకని ఆ బోధలో

ప్పథమానత పదం వలన ఉతప నన అయేా అర థంయొకక ఉపసితి

థ కారణం అవుత్తంది అని
వారి మతం. కాని పూరోవ క త యుకుత ల చేత ఈ మతానిన పురిగా
త ఖ్ండించాము అంద్గకని

వారి మతమును ప్గహించ్లేము. ఈకక డ వైయాకరణుల మతం పూరోవ క త యుకుత లచేత

నిలరడుత్తంది కనుక వారి మతం (వైయకరణుల) ఒకక టే ప్గహించ్రడవలసినది.
సంక్షేపంగా చెపాప లంటే వైయాకరణులననుసరించ ’పచ్తి’ మొదలైనవాటిలో

ఆఖ్యా తార థకరృత ప్పకారక బోధ కలుగుత్తంది అనగా అలాంటి బోధలో ఆఖ్యా త అర థంలో కర త
విశేష్ణం అవుతాడు. ఇువంటి బోధలో భావన (వాా పారం) విశేష్ా ం అవుత్తంది.

అంద్గకని ధాతవ ర థం భావనలో ఉపసిత

థ ం అయిా ంది అనన ది ఈ బోధవలన కారం
అవుత్తమిే. ఎంద్గకంటే భావన ఉపసిత
థ ం అవవ కపోతే విశిష్ం
ట ఎలాగ చేస్తతంది?

బోధదశలో ఫూతాక రం మొదలైన విశేషాలచేత భాసితమైన ఈ భావన యొకక ఉపసితి

థ
కారణం కూడా అవవ ద్గ అని గురుత ంచుకోవాలి. కాని సాధారణంగా భావనతవ ం వలన

ప్పతీయమాన భావన యొకక ఉపసితి

థ మాప్తమే కారణం అవుత్తంది. కారా ం యొకక
భేదం వలన్ద కారణంలో భేదం ఉతప నన ం అయిా ందని, అంద్గకని, రండింటి

మతభేదంలో ముఖ్ా సాథనం కారా ం అని అర థం చేస్తకోవాలి. దీనిని అనుసరించ ఈ ప్కింది

విధంగా ప్వాయవచుచ .

కారా ం కారణం
నైయాయికులు భావన్నప్పకారక బోధ ప్పథమాంతపదం యొకక
అర థంలో ఉపసిత
థ ం
అయినది
వైయకరణులు ఆఖ్యా తార థకరృప్పకారకబోధ
త ధాతవ ర థ భావన యొకక
ఉపసితి
థ

భూషణ సారం
భావన్నప్పకారకబోధం ప్పతి త్త కృజనో
ు ా పసితి
థ వద్ ధాతవ ర థభావనోపసితి
థ రపి హేత్తః, ’పశా

మృగో ధావతి’ ’పచ్తి భవతి’ ఇతాా దా నురోధాద్ ఇతి దిక్||

తాతప రా ం

కాని ఎలాగైతే కృదనతసల

థ ంలో - ఎకక డ భావన్నప్పకారక బోధ కనిపిస్తతందో -
కృప్తప తా యం వలన జనా మైన కర మొదలైన ఉపసితి
థ కారణం అవుత్తంది అలాగ్ద

అపుప డపుప డు భావన్నప్పకారక ఆఖ్యా తసలా

థ లలో ధాతవ ర థ భావన యొకక ఉపసితి
థ కూడా
కారణంగా కనిపిస్తతంది. ’పశా మృగో ధావతి’ ’పచ్తి భవతి’ ఇతాా ది

ప్పయోగాలననుసరించ వైయాకరణులకు అలాగ అవశా ం స్తవ కరించ్టం తపప ద్గ.

వివరణ-

పైన చెపప రడిన వైయాకరణ నైయాయిక మత భేదం కేవలం తిఙ్ విష్యంలో మాప్తమే
అవుత్తంది. కృదనత శ్సల
థ ంలో రండింటి బోధలో వా తాా సంలేద్గ. ’పాచ్కః హారకః’
మొదలైన కృదనతసల
థ ంలో రండింటి మతానుసారం భావన్నప్పకారక బోధ కలుగుత్తంది.
అనగా ’పాకానుకూలవాా పారం కలిగిన దేవదత్తతడు’ మొదలైనవి. లేదా

’పాకానుకూలకృతికి ఆప్శయం దేవదత్తతడు మొదలైన వాటి బోధలో భావన విశేష్ణం,

అటేక దేవదతత మొదలైన కరలు
త విశేష్ా ం అవుతాయి. ర
శ్ ీ కౌణభ
డ ుటగారు ’పశా మృగో

ధావతి’ ’పచ్తి భవతి’ మొదలైఅన్ కనిన విశిష్ ట ఆఖ్యా తసలీ

థ య వాకాా ల అనురోధం
కారణంగా వైయకరణులు అపుప డపుప డు ఆఖ్యా తసలా
థ లో కూడా కృదనతసల
థ ం వలే

భావన్నప్పకారక బోధ ఒపుప కుని తీర్యలి. ఇలాంటి బోధలో - కృదనత స

శ్ లో
థ లో కర త
మొదలైనవాటి ఉపసితి
థ తరహాలో ధాతవ ర థభావన కూడా కారణం గా కనిపిస్తతంది.

తాతప రా ం ఏమిటంటే ’మశా మృగో ధావతి’ ’పచ్తి రవతి’ మొదలైన వాకాా ల బోధలో
విశేష్ా ం మరియు విశేష్ణం అన్ద రండు రూపాలలో భావన యొకక ఉపసితి
థ కనిపిస్తతంది.

కాని విశేష్ం ఏమిటంటే విశేష్ణం అయిన భావన వేరే ధాత్తవుయొకక అర థం అవుత్తంది,

విశేష్ా ం అయేా భావన వేరే ధాత్తవుకి. ఎలాగంటే ’పశా మృగో ధావతి’ లో ’మృగకరృక
త

ధావన కరీ క-తవ తక రృక

త దరశ న’ అన్ద బోధ వైయాకరణులకు అభీష్మే
ట . ఈ బోధలో ధావ
ధాత్తవాచ్ా భావన విశేష్ణం మరియు దృశ్ధాత్తవాచ్ా భావన విశేష్ా ం. ఈ ప్పకారం

’పచ్తి భవతి (వంట జరుగుచునన ది) లో ’పాకకరృకభావన’

త అన్ద బోధ కలుగుత్తంది.
ఇంద్గలో పచ్ ధాత్తవాచ్ా భావన విశేష్ణం మరియు భూధాత్తవాచ్ా భావన్ విశేష్ా ం.

ఒకవేళ ఆఖ్యా తసల

థ ంలో వైయాకరణులకు భావన్నప్పధాన బోధ అవుత్తంది మరియు
దానిలో దేవదతాత ది కరృత స్తరన్నతల అర థం ఉపసితి
థ విశేష్ణం అవుత్తంది అయిన్నకూడా

’పశా మృగో ధావతి’ మొదలైన మొదలైన ఏకవాకా త కలిగిన కనిన వాకాా లను
అనుసరించ భావన్నప్పధాన బోధలో స్తరన్నతర థం వలే ధాత్తవాచ్ా భావన ఉపసితి
థ కూడా

కనిపిస్తతంది. అంద్గకని మహాభాష్ా ంలో ’పచాా దయః ప్కియా భవతిప్కియాయాః కస్త్రోా త ర్

భవనిత' (మ. భా. 1.3.1)

భూషణసారేః-;
ఇతథఞ్చ ’పచ్తి’ ఇతా త్త ఏకాత్శయికా పాకాన్తకూలా భావనా ’పచ్ా న్తు’ ఇతా త్త

ఏకాత్శయికా యా వికితి
ి ుసద్
ు న్తకూలా భావన్తతి బ్దధేః| దేవద్తాుది-పద్-త్పయోగే త్య

ఆఖ్యా తార థ-కర్త్ర్భుదిభిసత

ు దరసా
థ ా ఽభేదాన్వ యేః||

తాతప రా ం-:
ఈ త్పకారం ’పచ్తి’ లో ఒక ఆత్శయం కలిగిన్ పాకోతాప దికా భావనా అన్త బ్దధ

కలుగుత్యంది. ’పచ్ా తే’ లో ఒక ఆత్శయం కలిగిన్ ఏ వికితి

ి ు అయితే ఉన్న దో దానిని
చెపేప భావన్’ అన్త బ్దధ కలుగుత్యంది. ఎప్పప డైతే ’దేవద్తుేః’ మొద్లైన్ పదాలల్
త్పయోగం జ్రుగుత్యందో అప్పప డు ఆ ఆ పదాలకు ఆఖ్యా తారం
థ కర ు

మొద్లైన్వాటితో పాటు అభేదించ్ఛ అన్వ యిసాుయి.

వివరణ-:

పైన్చెప్పప న్ వివేచ్న్ం వలన్ స్థదిధంచ్ఛన్ది యేమన్గా ’పచ్తి’ ’పచ్ా తే’ మొద్లైన్

తిఙనాులలో సంఖ్ా ఆఖ్యా తార థ కర ు లేక కరమ తోయొకక అన్వ యం చెయాా లి, కాని

ఆఖ్యా తపదాలలో భావన్న్త త్పధాన్ం అని ఒప్పప కోవాలి. అప్పప డు ’పచ్తి’ కి ఈ

విధమైన్ బ్దధ కలుగుత్యంది. ’ఏకాత్శయికా పాకాన్తకూలా భావనా’ అన్గా

ఏకతవ విశిషట కరృ

ు రూప ఆత్శయంలో ఉండే పాకం (వికితి
ిబ ు) ని ఉతప న్న ం చ్ఛసే
వాా పారం (భావన్). ఒకవేళ కాలానిన కూడా బ్దధకలిగించాలంటే ’ఏకతవ విశిషట

కర ుృ రూప ఆత్శయంలో ఉండే వరమా

ు న్కాలికా భావనా’ అన్త బ్దధ కలుగుత్యంది.

’పచ్ా తే’ అన్న ప్పప డు ’ఏకాత్శయికా యా వికితి

ి ుేఃమ, తద్న్తకూలా భావనా’ అన్గా

ఏకతవ విశిషట కరమ రూప ఆత్శయంలో ఉండే వికితి

ి ుని తెలిపే భావనా. కాలానిన
కూడా ఇందులో అన్వ యించాలంటే, ’ఏకతవ విశిషట కరమ రూప ఆత్శయం లో ఉండే

ఏ వికితి
ి ు ఉన్న దోమ్ దానిని ఉతప న్న ం చ్ఛసే వరమా
ు న్కాలికా భావనా’.

ఇకక డ ’పచ్ా తే’ ని త్పాచీన్-వైయాకరణులన్న్తసరిమ్చచ వరిం

ీ చ్టమయింది.

న్వీన్ వైయాకరణులు ఆఖ్యా తలన్త కర ుృ వాచ్ా ం మరియు భావవాచ్ా ంలో

భావనాత్పధాన్ బ్దధని ఒప్పప కుంటారు కాని కరమ వాచ్ా ంలో భావనాత్పధాన్బ్దధన్త

ఒప్పప కోరు. దీనిలో వారు మహాభాషా ం లో ఒక చోట తమ పకాా నిన ప్పషిట చ్ఛసే ఒక
త్పమాణానిన ఉటంకిసాురు "అథేహ కా చా భవితవా మ్ ’ఇషేఃట ప్పత్తేః’ ’ఇషా తే

ప్పత్తేః’| ఇహభవన్సా
ు ు వదాహేః - న్ భవితవా మ్ ఇతి| కిం కారణమ్? యశ్చచ హాఽర్మథ

వాక్యా న్ గమా తే ’ఇషేఃట ప్పత్తేః’ ’ఇషా తే ప్పత్తేః’ ఇతి నాఽసౌ జాత్యచ్ఛత్

త్పతా యాన్తున్ గమా తే’ (3.1.8)

దీని భావం ఏమ్చటంటే ’స్తప ఆతమ న్ేః కా చ్’ (3.1.8) సూత్తం యొకక ’ప్పత్తమాతమ న్

ఇచ్ే తీతి ప్పత్తీయతి’ మొద్లైన్ ఉదాహరణాలు ఉనాన యి. కాని త్పశన

ఏమ్చటంటే ’ప్పత్త ఇషా తే’ ఇకక డ కరమ వాచ్ా ంలో కా చ్ త్పతా యం చెయాా ల

వదాద? భాషా కారులు ఇకక డ ఏమ్చ సమాధాన్ం ఇచాచ రంటే ఇలాంటి బసథలాలలో
కా చ్ త్పతా యం చెయా కూడాదు ఎందుకంటే అర థ భేద్ం ఉన్న ది. ఇప్పప డు

విచారణీయమైన్ అంశం ఏమ్చటంటే ’ప్పత్తమ్చచ్ే తి’ మరియు ’ప్పత్త ఇషా తే’ లో

అర థ భేద్ం ఏమ్చటి? ఒకవేళ రండు బసథలాలలో భావనా త్పధాన్ం ఉంటే అప్పప డు
భేద్ం ఉండదు, కాని భాషా కారులు ఇకక డ భేదానిన చూపారు.

అందుకనిదీనివలన్ సప షమ
ట యిన్దేమ్చటంటే కర ుృ వాచ్ా ంలో భావనాత్పధాన్
బ్దధ కలుగుత్యంది, కాని కరమ వాచ్ా ంలో కరమ ణికృద్న్త్ు పయోగాలవలే

ఫలవిశ్చషా క బ్దధ కనిప్పస్తుంది. అన్గా ఈ బ్దధలో ఫలం విశ్చషా ం (త్పధాన్ం)

మరియు వాా పార విశ్చషణం అత్పధాన్ం అవుత్యంది. ఈ త్పకారం ’పచ్ా తే’ కి బ్దధ

కలుగుత్యంది - వర ుమాన్కాలిక వాా పారం వలన్ ఉతప న్న ం అయేా ఏకాత్శయికా

వికితి
ి ’ు .

భావవాచ్ా ంలో న్వీన్తలు మరియు త్పాచీన్తలు ఇద్దరూ కూడా భావత్పధాన్

బ్దధన్త ఒప్పప కుంటారు. అకక డ ధాతవ ర థ భావన్ కు లిట్ మొద్లైన్ అన్తవాద్ం

కలుగుత్యంది. దీనివలన్ తిఙర థ సంఖ్ా అన్నివ తం అవుత్యంది ఎందుకంటే

భావన్ అత్ద్వా ం అవవ టం వలన్ అందులో సంఖ్ా యొకక అన్వ యం

ఉపపన్న ం జ్రగదు. అయినా కూడా ’ఏకవచ్న్ముతస రత

గ ేః కరిషా తే’
అన్తసరించ్ఛ ఔతస రి గక ఏకవచ్న్ం చెయా బ్డుత్యంది.

భూషణసారేః-:
’ఘటో న్శా తి’ ఇతా త్తాప్ప ఘటాఽభినాన త్సయకో నాశాన్తకూలో వాా పార ఇతి

బ్దధేః| స చ్ వాా పారేః త్పతియోగితవ -విశిషనా

ట శసామత్ీ-సమవధాన్మ్| అత ఏవ
న్శాా ం సతాా ం ’న్శా తి’ తద్తా యే ’న్షేఃట ’, తదాా వితెవ ’న్ఙ్క్ష్ా తి’ ఇతి

త్పయోగేః| ’దేవద్తోు జానాతి’ ఇచ్ే తి’ ఇతాా దౌ చ్ దేవద్తాుఽభినాన త్శయకో

బజానేన్తచాే ద్ా న్తకూలో వర ుమాన్య వాా పార ఇతి బ్దధేః| సచాఽన్త
ు

ఆత్శయతైవేతిర్ణతోా హా మ్||2||
తాతప రా ం-:

’ఘ్ట్ట నశా తి’ అన్దచోట కూడా ’ఘ్టాభనన ఆప్శయం కలిగిన న్నోతాప దక వాా పారః’
అన్ద వాా పారం యొకక బోధ కనిపిస్తతంది. ఆ వాా పారం ’ప్పతియోగితవ విశిష్ ట న్నశసామప్గీ

యొకక వరమానతా’
త అవుత్తంది, ఇంద్గకని ఆ సామప్గీ యొకక వరమానతాలో
త ’నశా తి’
ని, దాని భూతకాలికతలో ’నష్ఃట ’ని అటేక దాని భవిష్ా తాక లికలో ’నఙ్క్ష్ా తి ని

ప్పయోగిసాతరు.
’దేవదతోత ాన్నతిమ్ దేవదతత ఇచ్ఛ తి’ మొదలైన వాటిలో కూడా ’దేవదతాత భనన

ఆప్శయం కలిగిన శ్ాఞన్ననుకూల లేదా ఇచాఛ నుకూల వరమానకాలిక

త వాా పారం యొకక
బోధ అని అర థం చేస్తకోవాలి. ఈ స థ లలో ఈ వాా పారం అనతతోగతావ
శ్ లా ఆప్శయతను

సిదిస్త
ధ తంది.
వివరణ-:

అనిన ధాత్తవులలో వాా పారం ఉంుంది. దీనిని సిదిం

ధ చ్టానికి ఈ ఘ్టానిన రచంచారు.
పూరవ పక్షి శంక ’నశా తి’ లో కేవలం న్నశరూపఫలం కనిపిస్తతమిే కాని వాా పారం

కనరడటంలేద్గ. అంద్గకని ’ప్పతేా క ధాత్తవుకి ఫలం మరియు వాా పారం అన్ద అర థం

ఉనన ది అనన సిదాధంతం సరి కాద్గ. దీనికి సమాధానంగా భూష్ణకారులు ’ఇకక డ కూడా

వాా పారం కనిపిస్ఫత ంది. ’ప్పతియోగితవ విశిష్ ట న్నశ సామప్గీ కనిపిస్ఫత ంది’. ’యసా
యప్తాఽభావః స తసా ప్పతియోగీ’ అనగా దేనిలో దేనియొకక అభావం ఉంుందో దానిని

దానియొకక ప్పతియోగి అని అంటారు. అనగా ఘ్టాభావంలో ఘ్టం ప్పతియోగి

అవుత్తంది. ఈ విధంగా దేనియొకక న్నశం చెపప దలచుకున్నన మో అది తన న్నశంలో

ప్పతియోగి. ఈ ప్పకారం ఘ్టన్నశంలో ప్పతియోగి ఘ్టం. ప్పతియోగితవ విశిష్ ట న్నశసామప్గీ

(దండం మొదలైన వాటితో కటర
ట డిన) కలిగి ఉండటమే ’ఘ్ట్ట నశా తి’ లో వాా పారం.

అనగా ఘ్టం మీద దండం మొదలైన వాటి ప్పహారం (కటట

ట ం) యొకక వరమానత
త

ఇకక డ వాా పారం అని అర థంచేస్తకోవాలి. ఎముేకంటే ప్పహారం లేకుండా ఘ్టం యొకక

న్నశం సంభవించ్ద్గ అంద్గకని ఘ్టంలో ప్పహార్యద్గలు అవవ టం వలన్ద న్నశ

ధాత్తవుయొకక వాా పారం అవుత్తంది మరియు దానిచేత ఘ్ట న్నశం అన్ద ఫలం

ఉతప నన ం అవుత్తంది. ఈ తరహాలో ఇకక డ కూడా వాా పారం కనిపిస్తతంది. ఇంద్గకని ఈ

విధంగా వాా పారం జరుగుత్తనన పుప డు మేము ’ఘ్ట్ట నశా తి’ అన్ద ప్పయోగం

చేస్తతన్నన ము, వాా పారం జరిగిపోయినపుప డు ’గట్ట నష్ఃట ’ ని ప్పయోగిసాతము,

భవిష్యా
త క లంలో అయితే ’ఘ్ట్ట నఙ్క్ష్ా తి’ అన్ద ప్పయోగం ఉంుంది.

ఇపుప డు పూరవ పక్షి ప్పశిన స్తతన్నన డు ’స ాన్నతి, స ఇచ్ఛ తి’ ఇకక డ శ్ాఞనం మరియు
ఇచాఛ రూప ఫలం ప్పతీతం అవుత్తనన ది కాని వాా పారం కనరడటం లేద్గ, ఎంద్గకంటే

శ్ాఞనం మరియు ఇచాఛ ఆతీ యొకక గుణాలు మరియు అవి సమవాయసంరంధం చేత
కలసి ఉంటాయి. దీనికి ఉతతరం - ఈ శ్సలా
థ లలో కూడా శ్ాఞన్ననుకూల (శ్ాఞనరూప ఫలం

ఉతప తిత చేస్త) లేదా ఇచాఛ నుకూల (ఇచ్ఛ రూప ఫలం ఉతప నన ం చేస్త) వాా పారం
యొకక బోధ కలుగుత్తంది. ఒకవేళ తీప్వంగా ఆలోచస్తత ఈ వాా పారం ఆతీ లో శ్ాఞనం

మరియు ఇచ్ఛ కి ఆప్శయతకి అతిరిక త అనా మైన కంచ్ంకూడా సిదిం

ధ చ్ద్గ. ఈ ప్పకారం
ప్పతేా క ధాత్తవులో వాా పార్యనిన కలిప ంచ్టం తపప ద్గ. ’అసిత విదా తే’ మొదలైనవాటిలో
ఒకవేళ సతాత (ఫలం) ప్పతీతమయి, ఏ ఒకక వాా పార్యనికి కాద్గ అయిన్న కూడా సతత యొకక

అన్దకక్ష్నవాా పిని అవవ టం వలన అంద్గలోకూడా వాా పార్యనిన కలిప ంచ్వచుచ . ఈ

విష్యం మీద విసతృతమైన విచారం 23వ కారికలో చెయా రడింది.

భూష్ణసార-:

నన్నవ ఖ్యా తసా కరృ-కరీ

త -శకతేవ
త ’పచ్తి’ ఇతా ప్తోభయబోధాఽఽపతితః, కరృమాప్తబోధవత్
త

కరీ మాప్తసాా పి బోధాఽఽపతితరితా తసాతతప రా ప్గాహకమ్ ఆహ-

తాతప రా ం-:
ఇపుప డు ఇకక డ ఒక ప్పశన ఉతప నన ం అవుత్తంది ఏమిటంటే ఒకవేళ ఆఖ్యా త (తిఙ్) కర త

మరియు కరీ రండింటికి వాచ్కం అయితే ’పచ్తి’ లో ఆ రండింటి బోధ ఎంద్గకు

కలగటం లేద్గ. కేవలం కరయొకక

త బోధ మాప్తమే ఎంద్గకు అవుతోంది/ లేదంటే

ఎలాగైతే ’పచ్తి’ లో కేవలం కర త యొకక బోధ అయితే అలాగ్ద కేవల కరీ యొకక బోధ

కూడా కలగాలి కద? ఈ ముడిని తీసివేయటానికి తరువాత (3) కారికలో ఒకే ప్పకారం బోధ

కలిగ్దలాగ నిరే ేశక చహన ం చూపరడింది.

కారికా

ఫలవాా పారయోసతప్త ఫలే తఙ్-యక్-చణాదయః| వాా పారే శశన మాదాా స్తత

దోా తయన్నతా ప్శయానవ యమ్||3||

తాతప రా ం-:
తఙ్, యక్, చణ్ మొదలైన ప్పతా యాలు, ఫల్ం మరియు వాా పారం రండింటి మధా

ఫలంలో ఆప్శయంలో అనవ యానిన దోా తనం చేస్తతంది, అలాగ్ద శప్, శన మ్ మొదలైన
ప్పతా యాలు వాా పారంలో ఆప్శయం యొకక అనవ యం ప్పకటిసాతయి.

భూష్ణసారః-:
తఙ్ఖ్దయః ఫలే ఆప్శయానవ యం దోా తయనిత| ఫలానవ యాా ప్శయసా కరీ తావ ద్

తదోేా తకాః కరీ దోా తకాః, వాా పార్యనవ యాా ప్శయసా కరృతావ
త త్ తదోేా తకాః కరృత శ్దోతా తకా

ఇతి సముదాయార థః| దోా తయనిత తాతప రా ం ప్గాహయనిత||3||

తాతప రా ం-:

ఫలాప్శయం కరీ అవుత్తంది. తఙ్ యక్ చణ్ మొదలైన ప్పతా యాల దావ ర్య ఆ కరీ
దోా తన జరుగుత్తంది. అంద్గకని తఙ్, యక్, చణ్ మొదలైనవాటిని కరీ దోా తకం అని
అంటారు.ఈ ప్పకారం వాా పార్యనికి ఆప్శయం అనగా కర త ను శప్, శన మ్ మొదలైనని

దోా తనం చేసాతయి, అంద్గకని వాటిని కరృత దోా తకాలు అని అంటారు.
వివరణ-:

ఆప్శయే త్త తిఙ్ః సీ ృతాః అనగా తిఙ్ (ఆఖ్యా త) ఫలం మరియు వాా పారంయొకక
ఆప్శయం అని చెపప రడింది. ఫలానికి ఆప్శయం కరీ మరియు వాా పార్యనికి ఆప్శయం కర త

అవుతాయి, ఈ ప్పకారం తిఙ్ కరీ మరియు కర త రండింటికీ బోధకం అవుత్తంది. మరి తిఙ్
దావ ర్య ఏ సమయం ఏ ఆప్శయానిన బోధిస్తతంది అని ఇకక డ ప్పశన ఉతప నన ం

అవుత్తంది. సమాధానంగా ఎపుప డు తిఙ్ లో ఆతీ న్దపదం, యక్ లేదా చణ్ ప్పతా యం
మొదలైనవి కలుసాతయో అపుప డు ఫలానికి ఆప్శయం అనగా కరీ యొకక బోధ

కలుగుత్తంది. ఎలాగంటే పఠా తే ప్గనఃథ , పచ్ా తే తణుడలః, అపాఠ ప్గనఃథ , అపాచ ఓదనః
మొదలైనవి. అటేక ఎపుప డు తిఙ్ లో పరస్మీ పదం, శప్, సన మ్, శాన , శా న్, శ మొదలైన

ప్పతా యాలు కలుసాతయో అపుప డు వాా పార్యప్శయం అనగా కర త యొకక బోధ

కలుగుత్తంది. ఈ ప్పకారం తిఙ్ కరీ లేదా కర త ఏదో ఒకక టే ఒక సమయంలో బోధ

కలిగిస్తతంది. దీనికి నియామకం వాా కరణ ప్పప్కియ. ’పచ్తి’ మొదలైన వాటిలో

వాా కరణానుసారంగా ’కరరి

త శప్’ (3.1.68) మొదలైన సూప్తాల దావ ర్య శప్ మొదలైన

ప్పతా యాలు కరన్ద

త బోధిసాతయి. ’పచ్ా తే, అపాచ’ మొదలైనవాటిలో ’భావకరీ ణోః’ (1.3.13)

’సారవ ధాత్తకే యక్’ (3.1.67) ’చణ్ భావకరీ ణోః (3.1.66) మొదలైనవి కరీ న్ద బోధిసాతయి.

ఈ ప్పకారం వా వస థ ఉండటం వలన ఏమీ దోష్ం ర్యద్గ ||3||

భూష్ణసారః-:

నన్దవ వం ’ప్కమాదము న్నరద ఇతా బోధి సః’ (శిుపాలవధ్య 1.3) ’పచ్ా తే ఓదనః

సవ యమేవ ’ ఇతాా దౌ చ్ వా భచారః| కరీ ణః కరృతవ

త వివక్షాయాం కరరి
త లకారే సతి

’కరీ వత్ కరీ ణా త్తలా ప్కియః’ (3.1.87) ఇతాా దిదేశేన యగాతీ న్దపదచణ్

చణవ దిటామతిదేశాత్ యగాదిసతేతవ ఽపి కరుతరేవ బోధాత్, వాా పార

ఏవాఽఽప్శయానవ యాచ్చ | ’అబోధి’ ఇతా ప్తాపి బుదాధ తేః కరరి

త లుఙ్| తసా ’దీపజన

(3.1.68) ఇతి చణ్, ’చణో లుక్’ (6.4.104) ఇతి తసా లుగితి సాధన్నద్ -

ఇతాా శఙ్ఖ్క యామాహ -

తాతప రా ం-:
సరేనండీ ఒకవేళ మీరు తఙ్, యక్, చణ్ మొదలైన వాటి దావ ర్య కరీ దోా తనం

అవుత్తంది అంటే మరి ’కుమాదముం న్నరద ఇతా బోధి సః (శిుపాలవధ 1.3) అనన చోట

’అబోధి’ లో అలాగ్ద ’పచ్ా తే ఓదనః సా వమేవ’ అనన చోట కరీ కరృత ప్పప్కియ యొకక

’పచ్ా తే’ లో దోష్ం ప్పాపితస్తతంది. ఎంద్గకంటే ఈ రండు శ్సలా

థ లలో ప్కమంగా చణ్

మరియు యక్ యొకక ప్పయోగం అవవ టం వలన కూడా కర త యొకక బోధ కలుగుతోంది,
కరీ యొకక బోధ కాద్గ కద.

వివరణ-:

’అబోధి’ అన్ద రూపం ’బుధ్ అవగమన్ద’ (దివాది ఆతీ న్ద) ధాత్తవు యొకక కరృత వాచ్ా ం లో

లుఙ్ యొకక ప్పథమపురుష్ ఏకవచ్న రూపం. ఇకక డ ’దీప-జన-బుధ-పూరి-తాయి-

పాా యిభోా ఽనా తరసాా మ్’ (3.1.68) వలన చ

శ్ క అనన ది చణ్ అయిా ’చణో లుక్’ (6.4.104)

వలన దాని తరువాత ’త్’ ప్పతా యం యొకక లోపం జరుగుత్తంది. ’పచ్ా తే ఓదనః

సవ యమేవ’ (ఓదనం తనంతట తాను వండుతోంది) అనన పుప డు ’పచ్ా తే’ అనన

ప్పయోగం కరీ కరృత ప్పప్కియకు సంరంధించనది. ఈ ప్పప్కియ లో లకారం (తిఙ్) కర త లో

కనిపిస్తతంది. కాని ’కరీ వత్ కరీ ణా త్తలా ప్కియః (3.1.87) సూప్తం వలన దానిని కరీ వలే

అనుకుని యక్ మొదలైనవి చెయా రడతాయి. ఈ ప్పకారం ’అబోధి’ ( అతను

తెలుస్తకున్నన డు) అలాగ్ద ’పచ్ా తే’ (తనంతట తాన్ద వండుతోంది) రూపాలలో ప్కమంగా

చణ్ మరియు యక్ మొదలైనవి జరిగిన్న కుడా కర త యొకక దోా తనం అవుత్తంది కరీ ది

కాద్గ. అంద్గకని తఙ్, యక్, చణ్ మొదలైన వాటి దావ ర్య కరీ యొకక దోా తన

అవుత్తంది అనన 3 వ కారిక సంగతంగా (సంరదం

ధ గా) లేద్గ. ఈ శంకకు సమాధానంగా 4
అ కారిక చెపాప రు భట్టటజీ దీక్షిత్తలు

కారికా - 4
ఉత్ రోుఽయం కరీ కృత్రివ ష్యాదౌ విపరా యాత్| తసాీ ద్ యథోచతం శ్ేయ
ఞ ం

దోా తకతవ ం యథాగమమ్ ||4||

తఙ్ యక్ చణ్ మొదలైనవి కరీ లను బోధిసాతయి అలాగ్ద శప్, శన మ్ మొదలైనవి కరలను
త

బోధిసాతయి అన్ద పూరవ ం చెపిప న

తాతప రా ం-:
కారికను ఉత్ ర ుంగా అనగా సామానా నియమం గా అర థం చేస్తకోవాలి. ఎంద్గకంటే దీనికి

అపవాదం కరీ కరృత ప్పప్కియ యొకక ’పచ్ా తే ఓదనః’ మొదలైన వాటిలో అలాగ్ద ’అబోధి’
మొదలైన వాటిలో కనిపిసాతయి. అంద్గకని పైనచెపిప న నియమము

వాా కరణశాస్త్సాతనుసారం యథోచత వా వసను

థ ఆధారం చేస్తకుని అర థం చేస్తకోవాలి.
భూష్ణసారః-:

కరీ కరృత విష్యాదౌ - ’పచ్ా తే ఓదనః సవ యమేవ’ ఇతాా దౌ| అప్త హి

’ఏకౌదన్నఽభన్నన ఽఽప్శయకః పాకానుకూలో వాా పారః’ ఇతి బోధః| ప్కమాదితి ఆది పద

ప్గాహా మ్| అప్త ’సామానా విశేష్ాఞనపూరవ క ఏకన్నరదవిష్యకాఞన్నఽనుకూలః

కృషాన భన్నన ప్శయకోఽతీతో వాా పారః’ ఇతి బోధః| యథోచతమితి - సకరీ క-ధాత్త-

సమభవాా హృత-భావసాధారణవిధి-విధ్యయ-చణా గాది కరీ దోా తకమితి భావః||4||

తాతప రా ం-:

కరీ కరృత విష్యాది ఉదాహరణగా ’పచ్ా తే ఓదనః సవ యమేవ’ మొదలైనవి ఇచాచ రు.
ఇకక డ ’ఏకతవ సంఖ్ా గల ఓదనం తో అభనన మైన ఆప్శయం కలిగిన వికితిత
క జనక

వాా పారం,’ అన్ద బోధ కలుగుత్తంది. ’కరీ కరృత విష్యాదౌ’ అనన పుప డు ఆది శరం
ే
దావ ర్య ’ప్కమాదముం న్నరద ఇతా బోధి సః’ మొదలైన శ్సలా
థ లలో ప్గహించాలి. ఇకక డ

’సామానా విశేష్ాఞనపూరవ క ఏకన్నరదవిష్యక శ్ాఞన జనక కృషాణభనన ఆప్శయం లో

ఉండే భూతకాలిక వాా పారః అన్ద బోధ ఉతప నన ం అవుత్తంది. యథోచతమ్ మొదలైన

వాటిలో సకరీ క ధాత్తవు వలన సాధారణభావకరీ ప్పప్కియ దావ ర్య విధించ్రడే చణ్
యఖ్ మొదలైన ప్పతా యాలు కరీ ను దోా తయిసాతయి అనన అభప్పాయం ఫలిస్తతంది.||4||

భూష్ణసారః-:
ఏవం సూచీకటాహన్నా యేన స్ఫపపతితకం వాకాా ర థముపవర ణా ’ఫలవాా పారయోః’ ఇతి

ప్పతిాఞతం ధాతోర్యవ ా పారవాచతవ ం లడాదా న్దత భావన్నయా అవాచ్ా తవ ం వదతః

ప్పాభాకర్యదీన్ ప్పతి వా వసాథపయతి -

తాతపరా ం
సూచీకటాహ-న్నా యం వలన వాకాా ర్యథనిన సయుకికంగా
త వాా ఖ్యా నం చేసారు. ఇపుప డు

తన పూరవ ప్పతిాఞతమైన ’ఫలవాా పారయోర్యధత్తః (ఫలం మరియు వాా పారం రండింటి

వాచ్కం ధాత్తవు) అన్ద సిదాధంతానిన సయుకికంగా
త నిరూపిస్తతన్నన రు. ధాత్తవు యొకక

అర థం భావన కాద్గ - అని అనుకున్ద ప్పాభాకర మీమాంసకులు మరియు కంతమంది

నైయాయికులు మతమును ఖ్ండించ్టానికి తరువాతి కారిక అవతరింపచేసారు.
వివరణ-:

ఒక లోహకారి ఒక పదే కటాహం (ఇనుప మూకుడు) చేస్తతన్నన డు. మధా లో ఒక వా కి త వచచ

న్నకు ఒక సూదిని తయారు చేసి ఇవువ అన్నన డు. అపుప డు లోహకారుడు తను

చేస్తతనన పనిని ఆపి, సూదిని తయారు చేసి ఇసాతడు. అతను అనుకుంటాడు ఈ మూకుడు
తయారు చెయా టానికి న్నకు 2-3 రోజ్జలు పడుత్తంది కాని ఈ సూదిని తయారు

చెయా టానికి 2-3 నిముషాలు మాప్తమే పడుత్తంది కనుక చేసి ఇదాేము అని. దినిని
సూచీ కటాహ న్నా యం అని అంటారు. చాలా కష్మై
ట న పని చేస్తతనన పుప డు స్తళువైన

పని ఒకక టి మధా లో తలకెత్తతకునన పుప డు ఈ న్నా యానిన ప్పయోగిసాతరు. ప్పస్తతత

విష్యంలో ఫలవాా పారయోర్యధత్తః అని దివ తీయ కారికలో ’ఫలవాా పారయోర్యధత్తః’ అన్ద

సిదాధంతానిన అన్దక ప్పకార్యలుగా శంకల ప్గసతం అవవ టం వలన దీనికంటే ముంద్గగాన్ద

ఆప్శయేత్త తిఙ్ః సీ ృతః మొదలైన వాకాా ర థ విష్యక భాగం దానికంటే స్తళువు కనుక

ప్గంథకారులు (కారికా కారులు) ముంద్గ వాకాా ర థ విష్యక విచారం చేసారు. ఇపుప డు అది
సమాపతం అయిా ంది. అంద్గకని పూరవ ప్పతిాఞత రహు ఆయాససాధా మైన

’ఫలవాా పారయోర్యధత్తః’ అన్ద సిదాధంతానిన ఇపుప డు చేపటాటరు.

లడాదా న్దత = ధాత్న. అప్త పరసమీపవచ్నోఽనతశరఃే | లడాదయోఽన్దత యసాీ ద్ అసౌ

లడాదా నతః, తసిీ న్ లడాదా న్దత| ఇకక డ ’ఆప్మప తా యవత్ కృఞోఽనుప్పయోగసా (1.3.63)
సూప్తంలో ఉనన ఆమ్ప్పతా యం వలే అతద్గుణసంవిాఞన రహుప్వీహి సమాసం.

అంద్గకని ఎలాగైతే ’చప్తగుమ్ ఆనయ, దృష్మ

ట థురమ్ ఆనయ’ ఇతాా ద్గలలో కేవలం
అనా పదార థం యొకక ప్కియలో అనవ యిస్తతందో గోఆద్గలలో కాద్గ, ఇదేప్పకారం ఇకక డ

కూడా లట్ ఆద్గలు దేనిపై చెయా రడతాయో కేవలం వాటీ ప్గహణమే ఇకక డ అభీష్ం
ట .
లట్ మొదలైన ధాత్తవు పైన చెయా రడతాయి అంద్గకని ’లడాదా నత’ కి అర థం ధాత్తవు

అని.
కారికా

వాా పారో భావన్న స్మవోతాప దన్న స్మవ చ్ ప్కియా | కృఞోఽకరీ కతాఽఽపతేతరన హి యతోన ఽర థ
ఇష్ా తే||5||

వాా పార్యనికే భావన అని పిలుసాతరు దానికే వేరే పేరు ఉతాప దన మరియు ప్కియ. ఒకవేళ
ధాత్తవుకు వాా పారం అని అర థం చెపప కుండా కేవలం ఫలం అర థం చెపేత అపుప డు

’కృఞ్’ కి అర థం ’యతన ం’ అని చెపాప లి, ఈ ప్పకారం కృఞ్ అకరీ కం

అవుత్తంది.అంద్గకని దానికి కేవలం యతాన ర థకం అనుకోవటం అభీష్ం
ట కాద్గ.
భూష్ణసారం-:

పచ్తి - పాకముతాప దయనిత, పాకానుకూలా భావన్న, తాదృుా తాప దన్న

ఇతాా దివివరణాద్, విప్వియమాణసాా పి తదావ చ్కతేతి భావః||

తాతప రా ం-:
ధాత్తవుకు ఫలం అనిమాప్తమే కాకుండా వాా పారం అన్ద అర థం కూడా ఉంుంది. ఇది

వైయాకరణలకు కూడా సమీ తమే. ఇంద్గలో ప్పమాణం ’పచ్తి’ కి ఇచేచ వివరణ.

నియమం ఏమిటంటే విప్వియమాణం ( దేనిని వివరిస్తతన్నన మో) మరియు వివరణం

సమాన్నర థకం చెపాతయి. ఎలాగంటే మఘ్వా = ఇస్త్నఃే . ఇకక డ విప్వియమాణమైనది మఘ్వ

మరియు ఇస్త్నుేడు దానికి వివరణం, అంద్గకని రండూ సమాన్నర థకాలు. ఈ ప్పకారం

ఇకక డ ’పచ్తి’ కి ’పాకమ్ ఉతాప దయతి’ ’పాకానుకూలా భావన్న’, ’పాకానుకూలా

ఉతాప దన్న’ మొదలైనవి వివరణ. ఈ అనిన వివరణలలో వాా పారం సప ష్ం
ట గా

కనిపిస్ఫత ంది. అంద్గకని వివరించ్రడుత్తనన ధాత్తవు కూడా వాా పార వాచ్కమే - ఇది
స్తతర్యమూ సిదిం
ధ చ్రడుత్తంది. ఇపుప డు ప్పశన ఏమిటంటే కారిక లో వాా పారః అని

చెపప టం వలన ఏమి ప్పయోజనం, ఎంద్గకంటే ’యా ప్కియా భావన్న స్మవోతాప దన్నఽపి చ్
సా సీ ృతా’ ఈ ప్పకారం కారికా చేసి కూడా ప్కియా శరం
ే పఠంచ్టం వలన ఆ ప్పయోజనం

సిదమ
ధ వుత్తంది. దీనికి సమాధానంగా భూష్ణకారులు ప్వాసారు
భూష్నసారః-

వాా పారపదం ఫూతాక ర్యదీన్నమ్ అయతాన న్నమపి ఫూతాక రతావ దిరూపేణ వాచ్ా తాం
ధవ నయిత్తముకమ్.
త అత ఏవ ’పచ్తి’ ఇతా ప్త అధఃసన్నతపనతవ -ఫూతాక రతవ -

చులుకా పరిధారణతవ -యతన తావ దిభరోబ ధః సరవ సిదిఃధ ||

తాతప రా ం-:

వాా పార పదం ప్గహించ్టంలో అర థం ఏమిటంటే పచ్నప్కియలో యతన ం కాకుండా వేరే

వాా పారంకూడా ఉందని అర థం అయిా ంది. ఈముేకని ’పచ్తి’ అని అనన పుప డు ’కింద

నిపుప పటట
ట ం, దానిని ఊదటం, గిన్నన ను దానిమీద పటట
ట ం, గరిట్తో తిపప టం,
కిందకు దించ్టం, యతన ం మొదలైన అనిన ప్పకార్యలుగా వాా పారంయొకక బోధ

సరవ సాధారణ కు కూడా లోకంలోకనిపిస్తతంది. అంద్గకని దేవదతతః పచ్తి ఈ ప్పకారం

చెపిప నపుప డు దేవదతతః పూతాక ర్యదిమాన్ న వా (దేవదత్తతడు ఊద్గత్తన్నన డా లేదా?)

అన్ద సందేహం ప్ోతకు ఎపుప డూ కలగద్గ. ఎంద్గకంటే ’పచ్’ లో ఈ అనిన ప్కియల

యొకక వాచ్కత కూడా ఉనన ది. ప్పాచీన నైయాయికులు కృతి (యతన (ప్పయతన ం) ని
మాప్తమే ధాత్తవు యొకక వాచ్ా ం అని అంటారు. వారిమతం నుండి అసమీ తి

చూపించ్టానికరకే వాా పారం మొదలైన పదాలను కారికలో వేసారు.

భూష్ణసారః-:

న చ్వమేషాం శకా తావచేఛ దకతేవ గౌరవాపతాత ా కృతితవ మేవ తదవచేఛ దకం వాచ్ా మ్,
’రథో గచ్ఛ తి,’ ’ాన్నతి’ ఇతాా దౌ చ్ వాా పార్యదిప్పకారకబోధో లక్ష్ణయేతి నైయాయికరీతిః

సాధీవ , శకా తావచేఛ దకతవ సాా పి లక్ష్ా తావచేఛ ద్ కతవ వద్ గురుణి సము వాత్
తయోరైవ ష్మేా బ్దాభావాత్||

తాతప రా ం-:
ఇపుప డు ఆక్షేపకర త అయిన వైయాకరణుల మీద ఆక్షేపం చేస్తతన్నన రు "మీ మతానుసారం

’పచ్’ అన్ద శకా ం కి శకా తావచేఛ దక ఫూతాక రతవ అధఃసన్నతపనతవ ,

చులాకా దిపరిధారణతవ మొదలైన అన్దకం అవుతాయి, కాని ఒకవేళ మీరు ధాత్తకి అర థం

కృతి (యతన ం) అని అనుకుంటే శకా తావచేఛ దకం ’కృతితవ ం’ అని ఒకక టే ఉంుంది.
ఈ ప్పకారం మా మతంతో (నైయాయికులు) పోలిచ తే మీ మతంలో గౌరవదోష్ం

కనిపిస్తతంది. ఒకవేళ మీరు ధాత్తవు కి అర థం కృతి (యతన ం) అని అనుకుంటాము అంటే

’రథో గచ్ఛ తి, చ్క్షుర్యున్నతి’ మొదలైన ప్పయోగాలు ఉతప నన ం అవవ వు ఎంద్గకంటే

రథం మరియు చ్క్షువులలో యతన ం ఉండద్గ (అచేతన/ జడాలు కనుక). దీనికి

సమాధానంగా నైయాయికుల రీతి అనుసరించ ఇలాగ ఇవవ వచుచ - ఇలాంటి శ్సల
థ ంలో

ముఖ్యా ర థం బ్దధితం అవవ టం వలన లక్ష్ణదావ ర్య వాా పార్యది యొకక కలప న
చెయా వచుచ అంద్గకని ఏమీ దోష్ం ర్యద్గ. ఈ ప్పకారం మీ మతంలో గౌరవ దోష్ం

ఎలాగంటే అలాగ్ద ఉనన ది

ఈ గౌరవ దోషానిన ఉదరి
ధ ంచ్టానికి శ్ర ీ కౌణభ
డ ుటగారు అన్నన రు " మీరు చెపిప న

గౌరవదోష్ం సరవ దా అయుకం.

త ఎపుప డు మీరు ’గంగాయాం ఘోష్ః’ లో గంగ శబ్దేనికి

లక్ష్ా తావచేఛ దకం ’గంగాతీరతవ ’ అని ఒపుప కుంటారో అపుప డు మీకు గౌరవ దోష్ం

కనరడలేదా? అకక డ ఒకవేళ మీకు కనరడకపోతే ఇకక డ మాకు కూడా కనరడలేద్గ. ఒక

చోట కనరడి ఇంకకచోు కనరడకపోవటం పూరిగా
త అనుచతం. వాసతవంగా విష్యం

ఏమిటంటే శకిదావ
త ర్య ఏ అర థం యొకక బోధయొకక ప్పతీతి సారవ జనీయకమో దానిని
అపలాపం ( తపిప ంచ్టం) చెయా లేరు, అువంటపుప డు అది గురువా లఘువా అనన

చ్రచ చెయా లేము. పచ్ ధాత్త దావ ర్య ఫూతాక ర్యది అన్దక ప్కిఅయల బోధ కలుగుత్తంది
కనుక ఒకవేళ ఫూతాక ర్యదితావ ది శకా తావచేఛ దకం ఒపుప కుంటే ఇంద్గలో ఏమీ
గౌరవ దోష్ంలేద్గ కాని ఇది వస్తతసితి
థ . లాఘ్వం అని అనుకుని ఏమీ తపుప అర థం

చెయా లేము అలాగ్ద గౌరవం అని భయపడి సారవ జనీయకమైన ప్పతీతిని తపిప ంచ్లేము
భుష్ణసారః-:

న చ్ ’పచ్తి - పాకం కరోతి’ ఇతి యతాన ర థకకరోతిన్నవివరణాద్ యతన ఏవార1థ ఇతి

వాచ్ా ం, ’రథో గమనం కరోతి’ ’బ్దాదిన్నఽ్క రః కృతః’ ఇతి దరశ న్నత్ కృఞో

యతాన ర థకతాయా అసిదేధః||

తాతప రా ం-:

ఒకవేళ మీరు ’పచ్తి’ కి పాకం కారోతి అని వివరణ ఇస్తత ఇకక డ కృ ధాత్తవు యతాన ర థకం

అవవ టం వలన ధాత్తవుకి వాచ్ా ం కృతి=యతన ం అని సిదిస్త

ధ తంది, భావన్న లేదా

వాా పారం అని కాద్గ అంటే ఇది సరి కాద్గ. ఎంద్గకంటే మేము ’కృ’ కి యతన ం అని

చెపప లేము అని మేము న్మరు శాతం శ్సలా

థ లలో చెపప గలము. రథో గమనం కరోతి,
బ్దాదిన్న అ్క రః కృతః అన్ద సా
శ్ థ న్నలలో కృ ధాత్తవుకి యతన ం అని అర థం చెపప లేము

ఎంద్గకంటే యతన ం ఆతీ గుణం2 అకక డ రథం బ్దజం మొదలైన జడా పదార్యథలలో
ఉండలేద్గ.

ఇపుప డు భావన (వాా పారం) ధాత్తవు యొకక వాచ్ా ం కాద్గ అని అనుకున్దవారి మతంలో
వేరే ఒక దొష్ం చూపిస్తతన్నన రు

భూష్ణసారః-:

కిఞ్చ భావన్నయా అవాచ్ా తేవ ’ఘ్టం భావయతి’ ఇతా ప్త ’ఘ్ట్ట భవతి’ ఇతా ప్తాపి

దివ తీయా సాా త్| న చాప్త ఘ్టసా కరృతేవ

త న తత్ ఞ్శ్జయా
ఞ కరీ సఞ్శ్ాఞయా బ్దధాద్ న
దివ తీయేతి వాచ్ా మ్, అనుగత కరృతవ
త సా 3
తవ నీ తే ద్గరవ చ్తేవ న ఘ్టసాా ఽకరృతావ
త త్|

కృతాా ప్శయతవ సా కారకచ్ప్కప్పయోకృతవ

త సా వా ఘ్టాదావభావాత్||
ఒకవేళ వాా పారం ధాత్త వాచ్ా ం కాద్గ అని అనుకుంటే కేవలం ఫలంలోన్ద ధాత్త వాచ్ా ం

ఉందని స్తవ కరిస్తత అపుప డు మీ ’ఫలాప్శయతవ ం కరీ తవ మ్’ అనగా ఏది ఫలానికి

ఆప్శయం అవుత్తందో అదే కరీ అవుత్తంది అని మీరు కరీ కి లక్ష్ణం చెపాప లి. అపుప డు

1
యతన ఏవాఖ్యా తార థః ఇతి కావ చతక ః పాఠోఽపపాఠ ఏవేతి బోధా మ్||
2
స్తఖ్-ద్గఃఖేచాఛ -దేవ ష్-ప్పయతాన శాచ తీ నో లిఙ్ఖ్ుని (వైశేషిక సూ 3.2.4)
3
చేతన్నఽచేతనోభయవృతితకర తృతవ లక్ష్ణస్తా తా ర థః||
ఎలాగైతే మీరు ’ఘ్టం భావయతి’ (ఘ్టం చేయరడుచునన ది) లో

ఉతప నన రూపఫలానికి ఆప్శయమైన ఘ్టమును కరీ అని అనుకుని అంద్గలో

దివ తీయావిభకి త వేసాతరు. అలాగ్ద ’ఘ్ట్ట భవతి’ లో కూడా ఉతప తిత రూప ఫలానికి

ఆప్శయమైన ఘ్టానికి కరీ సంజ ఞ చేసి అంద్గలో మీరు దివ తీయా విభకి త చెయాా లి అది

సప ష్ం
ట గా లోక-వేద విరుదం
ధ . దీనికి ఒకవేళ మీ సమాధానం కరృత సంజ ఞ వలన కరీ సంజ ఞ
బ్దధితమవుత్తంది కనుక దివ తీయా విభకి త ప్పసకి త ర్యద్గ అని అంటే ఈ సమాధానం మీ

మతంలో కూడా సరి కాద్గ, ఎంద్గకంటే లోకప్పసిదధ జడ లేదా చేతనం రండింటికీ మీ

మతంలో కర త లక్ష్ణం చెపప టం కుదరద్గ [ మీ మతంలో కేవలం చేతనమే కర త

అవుత్తంది జడం కాద్గ, కాని ఇకక డ ఘ్టం జడం అపుప డు అని కర త ఎలాగ అవుత్తంది?]

అతా ధికంగా మీరు కరకు

త ఏమి లక్ష్ణం చెపప గలరంటే కృతాా ప్శయతవ ం కరృతవ
త మ్’

కృతి అనగా యతాన నికి ఆప్శయమేదో దానిని కర త అని చెపాతరు.1 ఈ ప్పకారం ఒకవేళ మీరు

’కారక చ్ప్క ప్పయోకృతవ

త ం కరీ తవ మ్’ కారక సమూహ ప్పయోక త = సంచాలకుడు అని

అంటే అతను కర త అవుతాడు - ఈ లక్ష్ణం చేస్తత అది కూడా అసిశిఛ నతిత, సా

శ్ థ లీ పచ్తి,

ఘ్ట్ట భవతి’ ఇతా ద్గలలో అసి (కతిత), శ్సాథలీ (గిన్నన ) , ఘ్టం మొదలైన జడ పదార్యథలలో

ఉపపనన ం అవవ ద్గ. ఈ విధంగా ఎపుప డైతే మీరు కర త కి లక్ష్ణం చెయా లేరో ఆ కరృత
సంజ ఞ వలన కరీ సంజ ఞ బ్దధితమవుత్తంది అని మీ మతంలో కూడా చెపప లేరు.

అంద్గకని ఘ్ట్ట భవతి లో దివ తీయా విభకి త ప్పాపిత తపప ద్గ.

భూష్ణసారః-

ధాతవ ర్యథఽనుకూల-వాా పార్యఽఽప్శయతవ సా చ్ కారకమాప్తాతివాా పకతావ త్2

తాతప రా ం-:

మీమాంసకుల మతంలో కరకు

త లక్ష్ణం "ధాతవ ర్యథనుకూలవాా పార్యప్శయతవ ం

కరృతవ
త మ్’ అనగా ధాత్తవు కు అర థం (ఫలం) ఉతప నన ం చేస్త వాా పార్యనికి ఏది

ఆప్శయమో అది కర త అవుత్తంది. ఈ ప్పకారం ’ఘ్ట్ట భవతి’ లో భూధాత్తకు ఉతప తితరూప

ఫలానికి ఆప్శయం ఘ్టమునకు ’కర’త సంజ ఞ ర్యవటం వలన కరీ సంజ ఞ బ్దధింపరడి

1
కాని వైయాకరణుల మతంలో ఇకక డ ఏమీ దోష్ం ర్యద్గ ఎంద్గకంటే ధాత్తవుకు 'వాా పార్యప్శయం కర త
అవుత్తంది’ ఈ ప్పకారం వారి మతంలో కర తకి లక్ష్ణం చెయా రడింది
2
మాప్తశరఃే కార్తే్ న ా | కరీ -కరణాదిసరేవ ష్వ పి కారకేష్ణ
తతతదాధతవ ర థఫలానుకూలయతిక ఞిచ ప్తిక యతవ సతేవ న అతిప్పసఙ్ఖ్ుదితి భావః||
దివ తీయ విభకి త దోష్ం ర్యద్గ. దీని మీద భూష్ణకారులు ’మీమాంసకులు కరకు
త లక్ష్ణం

’ధాతవ ర్యథనుకూలవాా పార్యప్శయతవ మ్’ అని చెపాప రు అది యుకమైనది

త కాద్గ

ఎంద్గకంటే అనిన కారకాలు ఎంతొ కంత ధాత్తవుయొకక ఫలానిన ఉతప తిత చేస్త ప్కియకు
ఆప్శయం అవుతూన్ద ఉంుంది, ఒకవేళ అదిప్కియ ఉతప నన ం చెయా టంలో ఆప్శయం

కాకపోతే కారకం కూడా ఉండద్గ. ఎంద్గకంటే కారకానికి లక్ష్ణం "ప్కియాజనకతవ ం

కారకతవ మ్’ అనగా ప్కియకు జనకతవ మే కారకం యొకక లక్ష్ణం. ఎలాగైతే ’దేవదతోత

గృహే హసాతభాా ం విప్పాయ పాప్తాద్ అనన ం దదాతి’ ఇకక డ దదాతి ప్కియా కు అనిన

కారకాలు జనకం అవుతాయి. ’దేవదతత కరృతేవ

త న, ’గృహ’ అధికరణతేవ న హసత కరణతేవ న

విప్ప సప్మప దానతేవ న పాప్త అపాదానతేవ న అలాగ్ద అనన ం కరీ తేవ న దానప్కియను
నిష్ప నన ం చేసాతయి. అముేకని అవనిన కారకాలే. ఈ ప్పకారం మీమాంసకుల లక్ష్ణం
వలన అనిన కారకాలు కరృత సంజను
ఞ పొంద్గతాయి, అంద్గకని మీమాంసకుల దగ ుర
కూడా దివ తీయా విభకిని
త అడుడకున్ద ఉపాయం లేద్గ.

వివరణ-:
వస్తతతః మీమాంసకులు పైన చెపిప న లక్ష్ణంలో ఏమీ దోష్ం ర్యద్గ ఎంద్గకంటే ఒకవేళ

అనిన కారకాలు ప్కియాజనకతవ ంచేత కరలు

త అయితే ఉపాదాన్నది సంజల
ఞ విధానం
వా ర థం అయిపోత్తంది. అంద్గకని అనిన కారకాలు ఒకవేళ తమ తమ సా
శ్ థ న్నలలో ప్కియా

జనకతావ లు అయిన్న కూడా సవ తంప్తంగా వివక్షితమయేా ఆటికే కరృత సంజ ఞ వస్తతంది

మిగిలిన వాటికి కాద్గ. సవ తస్త్నఃత కర్యత (1.4.54) సూప్తం ఇదే అభప్పాయానిన బోధిస్తతంది.

కారకే (1.4.23) సూప్తానికి మహాభాష్ా ంలో కూడా ఇదే అభప్పాయం వా కం

త చేసారు భగవాన్

పతంజలి "ప్పధాన్దన సమవాయే సా

శ్ థ లీ పరతస్త్న్నత వా వాయే సవ తస్త్న్నత| కిం ప్పధానమ్? కర్యత |

కథం ా
శ్ ఞ యతే కర్యత ప్పధానమితి?యత్ సరేవ ష్ణ కారకేష్ణ సనిన హితేష్ణ కర్యత ప్పవరయితా
త

భవతి" భరృహరి
త కూడా

"నిష్ప తిత మాప్తే కరృతవ

త ం సరవ స్త్ైవాసిత కారకే|
వాా పారభేదాపేక్షాయాం కరణాదితవ సము వః" ||3.7.18||

ఇదే భావానిన న్నగ్దశభుట గారు లఘుమంజూష్లో స్తరర థ నిర ణయంలో వా కం

త చేసారు

"సరేవ షాం సవ సవ వాా పారదావ ర్య సావ తస్త్న్దణై

త వ ప్కియానిషాప దకతావ త్ కరృకారకతవ
త మ్||1

1
అప్త సావ తస్త్న్దా త తా సా సావ తస్త్నా త వివక్ష్యైవేతా ర థః
ఇపుప డు ర
శ్ ీకౌణభ
డ ుట గారు తన పూరోవ క త కథనయొకక అసారతాను తెలుస్తకునన

భావనను ధాతవ ర థ సిదిధ ఏకీకృతవ ం చెయా టానికి ప్పస్తతతిస్తతన్నన రు

భూష్ణసారః-:

అపి చ్ భావన్నయా అవాచ్ా తేవ ధాతూన్నం సకరీ కతావ ఽకరీ కతవ విభాగా ఉచఛ నన ః
సాా త్| సావ ర1థ -ఫల-వా ధికరణ-వాా పారవాచతవ ం సావ ర థ-వాా పార-వా ధికరణ-ఫల-

వాచ్కతవ ం వ సకరీ కతవ ం భావన్నయా వాచ్ా తవ మ్ అన్దతరణాసము వి|2 అనా తమతవ ం

తతవ మ్ 3
ఇతి చేద్? న | ఏకస్మా వాఽర థభేదేన అకరీ కతవ -సకరీ కతవ దరశ న్నత్|

తదేతదభసన్నధయాహ - కృఞ్ ఇతి4||

తాతప రా ం-:

ఒకవేళ భావన్న (వా పారం) ధాత్తవు యొకక వాచ్ా ం కాద్గ అనుకుంటే ధాత్తవుకు సకరీ క
అకరీ క అన్ద వా వస థ కలగద్గ. ఎంద్గకంటే సకరీ క ధాత్తవుకు లక్ష్ణం "సావ ర థ-ఫల-

వా ధికరణ-వాా పార-వాచతవ ం సకరీ కతవ మ్" లేదా "సావ ర థ-వాా పార-వా ధికరణ-ఫల--
వాచ్కతవ ం" అనగా ధాత్తవుకి తన అర థం (ఫలం) ఎదైతే ఉనన దో దాని సా
శ్ థ నం5 నుండి

భనన సా
శ్ థ నం దగ ుర ఉండే వాా పారవాచ్క ధాత్తవు సకరీ క ధాత్తవు అవుత్తంది. లేదా -
ధాత్త కి తన అర థం ఏ వాా పారం తన అధికరణ (శ్సాథనం) నుండి భనన అధికరణం కలిగిన

ఫలం యొకక వాచ్క ధాత్తవు సకరీ కం అవుత్తంది. రండు లక్ష్ణాల తాతప రా ం

ఏమిటంటే ధాత్తవు అర్యథనికి రండు భాగాలు ఉంటాయి ఒకటి ఫలం మరొకటి వాా పారం.

ఒకవేళ ఈ రండూ భనన భనన అధికరణ (శ్సల

థ ం)లో ఉంటే ధాత్తవు సకరీ కం, ఒకటే

అధికరణం అయితే అకరీ కం అవుత్తంది. ఎలాగంటే ’దేవదతతసణు

త డలాన్ పచ్తి’ ఇకక డ

1
సవ శబ్న్న
ే ఽప్త ధాత్తప్గాహా ః| తథా చ్ ధాత్తవాచ్ా ం యత్ ఫలం తాదృశ-ఫల-వా ధికరణో యో
వాా పారసతదావ చ్కతవ ం ధాతోశేచ ద్ భవతి తదా సొఽయం ధాత్తః సకరీ క ఇత్తా చ్ా తే||
2
అనతరేణ- విన్న అసము వి
3
సకరీ కతేవ న్నఽభమతా యావనోత ధాతవసాతన్ సర్యవ న్ శృఙ్ప్ు గాహికయా పరిగణయా ఏతదనా తమతవ ం
సకరీ కతవ మ్ ఇతి లక్ష్ణమ్ ఇతి భావః
4
తదేతత్ - పూరోవ కం త దోష్ాతమ్ అభసన్నధయ - మనసికృతాా హేతా ర థః||
5
గురుతంచుకోండి సకరీ కతవ లక్ష్ణంలో సావ ర థ శరం ే అతివాా పిత దోష్ం నుండి రక్షించ్టానికి
వెయా రడింది. దీని ప్పయోజనం ఏమిటంటే ధాత్తవుకు తన ఫలానికే వా ధికరణ వాా పారం అవావ లి కాని
వేరే ఏదో ఒక ఫలానికి వా ధికరణ వాా పారం కాకుడద్గ. ఒకవేళ లక్ష్ణంలో సావ ర థ పదం వెయా కపోతే అనిన
అకరీ క ధాత్తవులు సకరీ కాలు అయిపోతాయి ఎంద్గకంటే వాటి వాా పారం కూడా ఏదో ఒక ధాత్తవు యొకక
ఫలానికి వా ధికరణమే. ఎలాగంటే రఙ్ ధాత్తవు కూడా సకరీ కం అయిపోత్తంది ఎంద్గకంటే ఇది కూడా
వికితిత
క రూప ఫలానికి వా ధికరణ వాా పార్యనికివాచ్కం కారటి.ట అంద్గకని లక్ష్ణంలో సావ ర థ పదం అవశా ంగా
వెయాా లి. ధాత్తవు యొకక వాా పారం ఒకవేళ అదే ధాత్తవు యొకక ఫలానికి వా ధికరణం అయితే కనుక
అపుప డు కూడా ధాత్తవు సకరీ కం అవుత్తంది అనా థా కాద్గ. పైన చెపిప న రఙ్ ధాత్తవు యొకక వాా పారం
ఎలాగైన్న వికితాత
క ా ది ఫలాలకు వా ధికరణం అయిన్న కూడా ఆ ధాత్తవుకు తన ఫలానికి వా ధికరణం కాద్గ
ఎంద్గకంటే వికితిత క పచ్ ధాత్తవుకు ఫలం రఙ్ కి కాద్గ. అంద్గకని రఙ్ ధాత్తవు సకరీ కం అవవ ద్గ. ఈ
ప్పకారం సావ ర థ పద లక్ష్ణకు అతివాా పిత అవవ కుండా రక్షించ్రడింది
పచ్ కి ఫలం (వికితిత
క ) తణుడలంలో మరియు వంట అన్ద వాా పారం దేవదత్తతనిలో

ఉంుంది కారటిట పచ్ ధాత్తవు సకరీ క ధాత్తవు1. దేవదతతః శేతే (దేవదత్తతడు

నిప్దపోత్తన్నన డు) ఇకక డ రఙ్ (రఙ్ సవ పేన - అదాది గణం ఆతీ న్దపది స్తట్) ధాత్తవుకి

ఫలం శయనం మరియు శయన్ననుకూల వాా పారం (కళుళ ముయా టం వంటివి) రండూ
కూడా దేవదత్తతనిలో ఉంటాయి అంద్గకని రఙ్ ధాత్తవు అకరీ కం. ఈ ప్పకారం

ధాత్తవుల సకరీ కతవ ం మరియు అకరీ కతవ ం యొకక వా వసాథ ఎపప టి వరకు
చెయా లేమంటే ధాత్తవుకి ఫలం మరియు వాా పారం రండూ వాచ్కాలు అని

ఒపుప కోనంత వరకు చెయా లేము.

పూరవ పక్షి - అనిన సకరీ క ధత్తవులను ఒకే సారి లెఖయంచ, అపుప డు వీటికి భనన మైన

ధాత్తవులు అకరీ కం అవుతాయి అంద్గకని సకరీ కవా వస థ ఉపపనన ం అవవ కపోవటం

వలన ఫలం మరియు వాా పారం రండూ ధాత్తవు యొకక వాచ్ా ం అని ఒపుప కోవలసిన

అవసరం ఉండద్గ
సమాధానం-:

మిరు చెపిప నది ఎపుప డు సంభవం అంటే ధాత్తవులు సకరీ కమా అకరీ కమా అనీ
నిశచ యం అయినపుప డే కద, ఒకె ధాత్తవు ఒక అర థంలో సకరీ కం మరియు ఇంకో అర థం

లో అకరీ కము అవుతాయి. ’వహ్ ప్పాపణే (భ్ఆ ఉభయ) ఈ ధాత్తవు’స్తవకో భారం వహతి’

ఇకక డ ప్పాపణం అర థంలో సకరీ కం, అటేక ’నదీ వహతి’ ఇకక డ సా నన

ే అర థంలో

అకరీ కం. ఉపసర ుల ప్పయోగం వలన కూడా అన్దక అకరీ క ధాత్తవులు కూడా సకరీ కం
అవుతాయి. స భవతి, స ద్గఃఖ్ం అనుభవతి. అంద్గకని ధాత్తవుల సకరీ క అకరీ క

వా వస థ కరకు ఫలం మరియు వా పారం రండూ కూడా ధాత్తవు యొకక అర థం అని

ఒపుప కోవాలి. ఇంద్గకని ఇవనిన విచారించ కారికాకారులు అన్నన రు

’కృఞోఽకరీ కతాఽఽపతేతరన హి యతాన ఽర థ ఇష్ా తే’||

1
పైన చెపిప న లక్ష్ణం అనుసరించ ’జీవ ప్పాణధారణే,’ (భావ దిగణ పరస్మీ ) ధాత్తవు సకరీ కం అవుత్తంది
కాని వస్తతతః అకరీ కం. ఈ విధంగా - జీవ్ ధాత్తవుకు అర థం ప్పాణ ధారణ చెయా టం. ఇకక డ
ప్పాణధారణానుకూల వాా పారం దేవదతాత ద్గలలో అలాగ్ద ధారణాతీ క ఫలమైన ప్పాణాలలో ఉంుంది. ఈ
ప్పకారం ఫలం మరియు వాా పారం భనన భనన అధికరణలలో ఉంుంది కనుక జీవ్ ధాత్తవు సకరీ కం
అయిపోత్తంది కాని వస్తతతః అది అనిష్ం ట . దీనికి పరిహారంగా లక్ష్ణంలో ’సావ ర థఫలం అని విశేష్ణం
’ధాతవ ర్యథఽప్పవిషాటప్శయక’ అని వేసి ఉన్నన రు. అనగా లక్ష్ణం -’ధాతవ ర్యథఽప్పవిషాటప్శయక-సావ ర థఫల-
వా ధికరణ-వాా పారవాచతవ ం సకరీ కతవ మ్’. ధాత్తవుకు సావ ర థ ఫలం ఎలాగ ఉండాలంటే ధాతవ ర థంకి
అంతర ుతం లో వచేచ ఏ వస్తతవు యొకక ఆప్శయం ఇవవ కూడద్గ. ఇకక డ జీవ్ ధాత్తవులో ధారణాతీ క ఫలం
కి ఆప్శయం ప్పాణం, అవి ’జీవ ప్పాణధారణే’ అని ధాత్తవు యొకక అర థంలో ప్పవేశించంది అంద్గకని ఆ
ధాత్తవు సకరీ కం అవవ ద్గ. ఇంద్గవలన అకరీ కధాత్తవులను లెఖయంచేటపుప డు ’ధాతవ ర థనోపసస్త్ఙ్హా ు త్’
అని చెపప రడింది. దీని విశేష్ వివేచ్న ప్తయోదశి కారిక వాా ఖ్యా నంలో మరల చేసాతరు
భూష్ణసారః-:

అయం భావః-: వాా పార్యఽవాచ్ా తవ పక్షే ఫలమాప్తమర థ ఇతి ఫలితమ్| తథాచ్ ’కరోతి’

ఇతాా దౌ యతన ప్పతీతేసతన్నీ ప్తం వాచ్ా మభుా పేయమ్| తథాచ్ ’యతీ ప్పయతేన ’

ఇతివత్ ఫలసాథనీయయతన వాచ్కతావ ఽవిశేషాద్ అకరీ కతాఽఽపతితరుకరీతాా

త ద్గర్యవ రేతి|

తథాచ్- ’న హి యతన ః’ ఇతా ప్త ఫలసాథనీయతేవ న్దతి శేష్ః| ’కృఞ్ః’ ఇతి

ధాత్తమాప్తోపలక్ష్ణమ్| సరేవ షామపా కరీ కతా సకరీ కతా వా సాా దితి భావః||

తాతప రా ం-:
కారిక ఉతతర్యర్యథనికి అర థం చేశ్పూత భూష్ణకారులు - ఒకవేళ ధాత్తవును వాా పార్యనికి

వాచ్కం కాద్గ అనుకుని కేవలం ఫలానికే వాచ్కం అని అనుకుంటే కృఞ్ (డుకృఞ్
కరణే, తన్నది ఊభయపది), ధాత్తవు కూడా యత్ (యతీ ప్పయతేన - భావ దిగణం -
ఆతీ న్దపది) ధాత్తవులాగా అకరీ కం అయిపోత్తంది. ఎంద్గకంటే యత్ ధాత్తవుకి,

’కృఞ్’ ధాత్తవుకీ కూడా ఫలం ’యతన ం’అవుత్తంది. ఈ ప్పకారం రండు ధాత్తవులు

ఒకేలాగ ఉండటం వలన పైన చెపప రడినుటగా1 అకరీ కం అయిపోత్తంది కాని అది
లోకవా వహరవిరుదం
ధ . ఇంద్గవలన ’కృఞ్’ ధాత్తవు కేవలం ఫలసాథనీయ యతన ం అన్ద

అర థం అని కాకుండా దీనితో పాు వాా పారం అన్ద అర థం కూడా చెపుప కోవాలి. ’కృఞ్’

యొకక ప్గహణం ఇకక డ లక్ష్ణార థం (అంటే ఇంకా ఇలాంటివి చాలా ఉన్నన యని).

అభప్పాయం ఏమిటంటే ధాత్తవు కేవలం ఫలార థమే చెపుతంది అని అనుకోలేము, దానితో
పాు వాా పార్యర థం కూడా ఒపుప కోవాలి. ఒకవేళ ధాత్తవుకి వాా పార్యర థం ఒపుప కోకపోతే

ధాత్తవులకు సకరీ క-అకరీ క-వా వస థ కుదరద్గ. అనిన ధాత్తవులు సకరీ కం లేదా

అకరీ కం అయితీర్యలి కద. అనగా ఒకవేళ ’ఫలవాచతవ మ్ అకరీ కతవ మ్’అని చెపేత

అనిన ధాత్తవులు ఫలానిన చెపాతయి కనుక అనిన అకరీ కం అయిపోతాయి, ఒకవేళ

’ఫలవాచతవ ం సకరీ కం’ అంటే అనిన ధాత్తవులు సకరీ కం అయిపోతాయి.

ఇపుప డు కౌణభ
డ ుట గారు కారికా లో ఉనన ఉతతర్యర్యథనికి వేరే విధంగా వాా ఖ్యా నిస్తతన్నన రు

1
ఉకరీతి
త కి ఇకక డ ఏమి అభప్పాయం అవవ చుచ ? పూరవ పక్షి వాా పార్యనిన ధాత్త వాచ్ా ం కాద్గ కేవలం
ఫలానికే ధాత్తవు వాచ్ా ం అనుకుంటే ఉకరీతి
త ఎలాగ ప్పవృతిత అవుత్తంది? ఉకరీతి త అంటే ’వాా పారం
మరియు ఫలం రండు ఒకవేళ ఒకే శ్సాథనంలో ఉంటే ధాత్తవు అకరీ కం, మరియు ఒకవేళ భనన భనన
శ్సాథన్నలలో ఉంటే ధాత్తవు సకరీ కం, అన్ద ప్పతిపాదనం చెయా రడింది. ఇకక డ ఫలం మాప్తమే
చెపప రడింది వాా పారం అభహితం కాద్గ, మరి ఉకరీరి త ఎలాగ ప్పవరి తంచ్గలద్గ? దీనికి సమాధానం
టీకాకారులు ’సకరీ కభనన తవ ం అకరీ కతవ మ్’ ఈ ప్పకారం పూరోవ క త ఆరి థక రీతి వలన ఇకక డ అకరీ కతవ ం
అవుత్తంది.
భూష్ణసారః-:

అథవా ’వాా పారో భావన్న’ ఇతా రే థన వాా పారసా వాచ్ా తవ ం ప్పసాధా ఫలాంశసాా పి తత్

సాధయన్ నైయాయికాఽభుా పగత్ం ాన్నతి-కరోతాా దేః కేవల-శ్ాఞన-యతాన ది-ప్కియా-

మాప్త-వాచతవ ం దూష్యతి- కృఞ్ ఇతి| అయంభావః-ఫలాంశసాా ఽవాచ్ా తేవ వాా పార

ఏవ ధాతవ ర థః సాా త్; తథా చ్ సావ ర థ-ఫల-వా ధికరణ-వాా పార-వాచతావ దపి-

సకరీ కతోవ చేఛ దాఽఽపతితః| న చ్ కృఞాదౌ సకరీ కతవ వా వహారో భాక1త ఇతి నైయాయికోక త

యుకిమ్,
త వా వహారసా భాకతేవ
త ఽపి కరీ ణి లకార్యఽసము వాత్| న హి తీరే గఙ్ఖ్ుపదసా

భాకతేవ
త ఽపి తేన సాన న్నది కారా ం కరుత ం శకా మ్| ఏవఞ్చ ’నహి యతన ’ ఇతా ప్త

యతన మాప్తమితా ర థః||5||

తాతప రా ం
కారిక పూర్యవ ర థం దావ ర్య వాా పార్యనిన ధాత్తవాచ్ా ం అని సిదిం
ధ పచేసారు. ఇపుప డు కారిక
ఉతతర్యర థం దావ ర ఫలానిన కూడా ధాత్తవాచ్ా ం అని సిదిం
ధ పేస్తతన్నన రు. దీనికోసం

నైయాయికుల మతంలో చెపిప నుట ’శ్ాఞ, కృ’ మొదలైన ధాత్తవులు కేవలం శ్ాఞనం,

మరియు యతన ం అన్ద వాా పార్యలకు మాప్తమే వాచ్కం అనన దానిన ఖ్ండిస్తతన్నన రు2.

ఒకవేళ ఫలం ధాత్త వాచ్ా ం కాకపోతే కేవలం వాా పార్యన్దన ధాత్తవాచ్ా ం అని
తీస్తకోవాలి, ఈ ప్పకారం ’సావ ర థ-ఫల-వా ధికరణ-వాా పారవాచతవ ం సకరీ కమ్’ అనన

సకరీ క ధాత్త లక్ష్ణం అనుపపనన ం అవుత్తంది. ఎంద్గకంటే ధాత్తవాచ్ా ం ఫలం

అవవ నపుప డు, మరల ఆ ఫలానిన వా ధికరణ వాా పార్యనికి ఎలాగ నిరే ేశిసాతవు? అంద్గకని

ధాత్తవు యొకక వాచ్ా ం ఫలం అని కూడా ఒపుప కోవటం ఉచతం. అలాగకాకపోతే కృఞ్

ధాత్త సకరీ కం అవవ ద్గ. అపుప డు దానితో ’ప్కియతే ఘ్టః’ మొదలైన ప్పయోగాలకరకు

’లః కరీ ణి చ్భావే చాఽకరీ కేభా ః’ (3.4.69) సూప్తం దావ ర్య కరీ పై లకారం కూడా ర్యద్గ.
ఒకవేళ కృఞ్ ధాత్తవుకి లక్ష్ణదావ ర్య గౌణరూపం వలన సకరీ కం అనుకుని కరీ ణి

లకారం చేసాతను అంటే అది కూడా సరి కాద్గ. లక్ష్ణదావ ర్య దానిని సకరీ కం అనుకుని,
కారా సమయంలో లక్షాా ర థం వలన ఆ పని చెయా లేకపోత్తన్నన వు. ఎలాగంటే గఙ్ఖ్ుయాం

1
భజా త ఆమృదా తే స్తవా తే వా శకాా రోథఽభయేతి భకిర త కక్ష్ణా, తయా శకాా ర థసా తిరోధాన్నత్ సవ ాఞన్ద
ఘ్టకతయా శకాా ర థసాా పేక్ష్ణాచ్చ | భకాత ా ఆగతః - భకః,త లాక్ష్ణిక ఇతా ర థః||
2
ప్పాచీన నైయాయికుల ప్పకారం సాధారణంగా సకరీ క ధాత్తవులు ఫలం మరియు వాా పారం రండింటికీ
వాచ్కం అవుతాయి. కాని ా శ్ ఞ , కృ మొదలైన సవిష్యక (శ్ాఞన, ఇచాచ , కృతి..) ధత్తవులు కేవలం ా శ్ ఞ నం,
యతన ం మొదలైన వాా పార్యలకు మాప్తమే వాచ్కం, వాటిలో ఫలాంశ వాచ్ా ం లేద్గ. అకరీ క ధాత్తవులు
అనిన కూడా అనిన ఫల్ వాచ్కాలు కావు ఎంద్గకంటే వాటివలన ఫలం యొకక ప్పతీతి కనరడద్గ.
ఘోష్ః లో మీరు లక్షాా ర థంగా గంగాతీరం అనుకోండి కాని సాన న్నది కార్యా లు అంద్గలో

ఉపపనన ం అవవ వు. దాహం వేశ్స్తత గంగ నుండి నీళుళ ప్తాగుతారు కాని గంగా తీరం నుండి
కాద్గ, సాన నం చేయాా లనుకుంటే గంగలోన్ద చెయాా లి గంగాతీరంలో కాద్గ. ఈ ప్పకారం

ఇకక డ కరీ ణి లకార విధానమ్ చేస్తతనన పుప డు కృఞ్ ధాత్తవు యొకక వాసతవికమైన
అకరీ క రూపం వలన దానివలన కరీ ణి లకారం అవవ ద్గ. అంద్గకని కృఞ్ ధాత్తవును

కేవలం యతన రూప వాా పార్యర థం స్తవ కరించ్లేము, దానితో పాు ఫలార థం కూడా

ఒపుప కోవాలి, అనగా ’ఉతప తితరూప-ఫలసహిత యతన ’ అన్దఅర థం దానికి చెపాప లి ||5||

భూష్ణసారః-

అత ఏవాఽఽహ-

ఎంద్గకంటే కృఞ్ ధాత్తవుకు కేవలం యతాన ర థకం అనుకోవటం అనిష్ం

ట ఇంద్గకన్ద
కారికాకారులు అన్నన రు -

కారికా -:
కిన్మతతాప దనమేవానతః కరీ వత్ సాా ద్ యగాదా పి| కరీ కరరా
త నా థా త్త న భవేత్ తద్

దృశేరివ||6||
తాతప రా ం-:

కాని కృఞ్ ధాత్తవుయొకక ఉతాప దనమే అర థం (ఉతప తితరూపఫల + యతాన దివాా పార).

ఇంద్గకన్ద ’కరీ వత్ కరీ ణా త్తలా ప్కియః’ (3.1.87) సూప్తం వలన కరీ వదాు వం అయి

యక్ మొదలైనవి కూడా అవుతాయి. లేదంటే ’దృశ్’ధాత్తవు వలే కరీ కరృత ప్పప్కియా లో

’కృఞ్’ ధాత్త వలన అవి అవవ వు .

భూష్ణసారః-:

ఉతాప దనమ్- ఉతప తితరూప ఫలసహితం యతాన ది కృఞ్ర థ ఇతా ర థః| ఫలసా వాచ్ా తేవ
యుకా త నతరమ్1 ఆహ - యత ఇతాా ది| యతః కృఞో యతన మాప్తమరోథ న్దష్ా తే, అతః|

కరీ వత్ సాా దితి పదేన ’కరీ వత్ కరీ ణా త్తలా ప్కియః’ (3.1.87) ఇతి సూప్తం లక్ష్ా తే2.

అయమర థః - యత ఏవాస్ఫా తాప దన్నర థకతా, అతః ’పచ్ా తే ఓదనః సవ యమేవ’ ఇతివత్

’ప్కియతే ఘ్టః సవ యమేవ’ ఇతి యగాదయోఽపుా పపదా న్దత| అనా థా యతన సా

1
సకరీ కాఽకరీ కవిభాగోచేఛ దసా పూరోవ కతావ
త త్ తదపేక్ష్యా యుకా త నతరంఇతా ర థః||
2
కరీ వద్ యగాదా పి సాా ద్ ఇతా నవ యానుపపత్నత తదర థమాహ - ’సూప్తం లక్ష్ా తే’ ఇతి||
కరీ నిష్తా
ట వ ఽభావాత్1 తనన సాా ద్, దృషివత్| యథా ’దృష్ా తే ఘ్టః సవ యమేవ’ ఇతి

న, దరశ నసా ఘ్టాఽవృతితతావ త్ తథా యతన సాా పి, ఇతి తథా ప్పయోగాఽన్నపతేరి
ట తి ||6||

తాతప రా ం-:
ఉతాప దన అనగా ఉతప తితరూప ఫలంతో పాు యతాన ది వాా పారం కృఞ్ ధాత్తవుకు

అర థం. ’ఫలం ధాత్తవాచ్ా ం అవుత్తంది’ లో వేరే యుకి త చూపించ్టం కోసం అతః

మొదలైనవి చెపాప రు. ఎంద్గకంటే కృఞ్ కేవలం యతన ం మాప్తమే అభీషాటర థం కాద్గ

అంద్గకని ’కరీ వత్ కరీ ణా త్తలా ప్కియః’ (3.1.87) సూప్తం దావ ర్య అతిదేశం అయిా యక్

ఆద్గలు ప్పతా యాలైపోతాయి. అనగా ఎలాగైతే ’పచ్ా తే ఓదనః సవ యమేవ (అనన ం

దాని అంతట తాన్ద తయారైపోతోంది) ఇకక డ కరీ వదాు వం వలన ’పచ్ా తే’ లో యక్ ఆది

ప్పతా యాలు ఉతప నన ం అవుతాయి ఎలాగంటే ’ప్కియతే ఘ్టః సవ యమేవ’ఇకక డ

ప్కిఅయేత లో కూడా ఉతప నన ం అయిా నుట. ఒకవేళ కృఞ్ కేవలం యతన మన్ద అర థంలోన్ద
వాడితే యతన ం అన్దది ఘ్టాది కరీ లో సి
శ్ త
థ ం కాకపోవటం వలన2 కరీ వదాు వం అవవ ద్గ

మరియు అపుప డు యక్ ఆద్గలు కూడా కలగవు. కారణం యొకక కరీ వదాు వ
ఎపుప డవుత్తందంటే ఎపుప డైతే ప్కియ కేవలం కరీ లో ఉనన పుప డే. ఒకవేళ ప్కియ కేవలం

కరీ లో ఉండకపోతే కరీ వదాు వం అవవ ద్గ. ఎలాగంటే ’దృశా తే ఘ్టః సవ యమేవ’ ఈ

ప్పకారం ప్పయోగం చెయా లేము ఎంద్గకంటే దరశ న ఘ్టంలో లేద్గ కనుక.

వివరణ-:
కరీ వత్ కరీ ణా త్తలా ప్కియః 93.1.87) సూప్తం దావ ర్య కరకు
త కరీ వదాు వం అతిదేశం

అవుత్తంది. కాని ఆ అతిదేశం ధాత్తవాచ్ా మైన ఫలం కేవలం కరీ లోన్ద కనిపిస్తతన్ద
కరీ వదాు వం కలుగుత్తంది కరలో
త కాద్గ. ఎలాగంటే - పచ్ా తే ఓదనః సవ యమేవ,

భధయే కాష్ం
ా సవ యమేవ’ ఈ శ్సలా
థ లలో పచ్ యొకక ఫలం వికితిత
క కేవలం ఓదనరూప

1
కరీ మాప్తనిష్తా
ా వ ఽభావాద్ ఇతా ర థః| ’కరీ వత్ కరీ ణా త్తలా ప్కియాః (3.1.87) ఇతి సూప్తేణ యః
కరీ వదాు వ ఉచ్ా తే స కరీ సప్థ కియకాణామేవ భవతి న త్త కర తృ శ్సప్థ కియకాణామితి నియమః | యతన ఫలం
కరీ మాప్తే వర తతే స కరీ సప్థ కియకః| యథా ’పచ్తి’ ఇతా ప్త వికితిత
క రూపం ఫలం కరీ ణేా వ వర తతే న త్త కర తరి|
ఏవం ’భనతిత’ ఇతా ప్త దైవ ధీభావరూపం ఫలం కాషాాదావేవ వర తతే న త్త దేవదత్నత కర తరి. యప్తత్త ఫలం
కర తరి కరీ ణి చోభయప్త వర తతే స కర తృసథప్కియకో మనతవా ః, తప్త న భవతి కరీ వదాు వః| యథా ’దృశా తే
ఘ్టః సబ వ యమేవ’ ఇతా ప్త దృశేర ేరశ నరూపం ఫల్ం సమవాయేన కర తరి, విష్యతాసమబ న్దన ధ చ్ ఘ్టే
ర
వ తతే, అతోఽప్త కరీ వదాు వో నోపపదా తే| ఈదృశేష్ణ శ్ లే స థ ష్ణ ’పశా తి ఘ్టః సవ యమేవ’ ఇతేా వమేవ
ప్రోా గసా సాధుతవ ం శ్ేయఞ మ్||
2
ఎంద్గకంటే యతన ం చేతనధరీ ం ఘ్టాద్గలు అచేతనం కనుక
కరీ లో అలాగ్ద భద్ ఫలం దైవ ధీభావం ( రండు ముకక లుచెయా టం)కేవలం కాష్రూ
ా ప

కరీ లో ఉంుంది కరలో

త ఈ ఫలం ఎపుప డూ ఉండద్గ. అంద్గకని ఈ స
శ్ లా
థ లో ’కరీ వత్

కరీ ణా త్తలా ప్కియాః’ (3.1.87) సూప్తం వలన కరీ వదాు వం జరిగి యక్ ఆది ప్పతా యాలు

వసాతయి. కాని ’దృశా తే ఘ్టః సవ యమేవ’ అన్ద ప్పయోగమ్ అుదం

ధ ఎంద్గకంటే దృశ్

ధాత్తవు యొకక ఫలం దాని కరీ ఘ్టం లో ఉండద్గ కాని దేవదతత మొదలైన కరలలో
త

ఉంుంది. అంద్గకని ఇకక డ కరీ వదాు వం కలగద్గ1. ఇపుప డు ఈ ప్పసంగంలో ఒకవేళ

కృఞ్ ధాత్తవు యొకక శ్ర థం కేవలం యతన ం మాప్తమే అయితే ఆ యతన ం ఘ్ట పటాది
జడ పదార్యథలలో కలగద్గ, అంద్గకని కరీ వదాు వం జరగకపోవటం వలన ’ప్కియతే ఘ్టః

సవ యమేవ’ అన్ద ప్పయోగం చెయా లేము. కాని ఈ ప్పయోగం లోకంలో శాస్త్సం

త లో కూడా

అతా నత ప్పసిదమై
ధ నది. భాష్ా కారులు కూడా దీనిని అన్దకసారుక ప్పయోగించారు. దీనివలన
తెలి్ నది ఏమిటంటే కృఞ్ ధాత్తవు కేవలం యతన అర థంలో కాద్గ ఉతప తిత రూప
ఫలసహితంగాయతాన ది అర థం ఉంుంది. అంద్గకని ఉతప తితరూప ఫలం కేవలం

ఘ్టాది కరీ లో ఉండటం వలన కరీ వదాు వం కలుగుత్తంది, దోష్ం కలగద్గ. అదే
విష్యానిన ’ప్కియతే ఘ్టః సవ యమేవ అన్ద ప్పయోగంలో కలిగ్ద కరీ వదాు వం కృఞ్

ధాత్తవు కేవలం యతాన ార థంలో కాద్గ, ఫలం (ఉతప తిత) అర థంలో కూడా దీనితో పాు
ఉంుంది అనన విష్యానిన ప్పమాణితం చేస్ఫత ంది.

చూడుడు-:
కరీ కస్త్రుట ప్పప్కియా అర థం అవవ కుండా ఈ కారిక అటేక దీని తరువాత కారిక అర థం

అవవ టం కష్ం
ట . అంద్గకని విదాా రుథలను మేము కోరుకున్ద దేమిటంటే సిదాధంత
కౌముదిలో కరీ కరృత ప్పప్కియ ను బ్దగ అనురలన చేసి ఆ తరువాత ఈ రండు కారికలు

చ్దవాలి.

1
ఎపుప డు మనం ’దేవదతోత ఘ్టం పశా తి’ అన్నన మో అపుప డు దృశ్ ధాతవ ర థఫలమైన ’దరశ నం’ రండు
శ్సాథన్నలలో ఉంుంది. ఒకటి కర తలో రండవది కరీ లో. కర త లో దరశ న్ సమవాయ సమబ ధంచేత ఉంుంది,
కాని కరీ లో విష్యతాసంరంధం చేత ఉంుంది. ఈ ప్పకారం దేవదతోత ప్గామం గచ్ఛ తి’ ఇకక డ గమ్
ధాత్తవు యొకక ఉతతరదేశసంయోగరూప ఫలం, దేవదత్తతనిలో, మరియు ప్గామంలో సంయోగసంరంధంలో
ఉంుంది, ఎముేకంటే సంయోగం ఉభయనిష్గా ా కనిపిస్తతంది. కాని ఇకక డ ఎలాంటి ప్కియలలో
కరీ వదాు వం ఉండద్గ అంటే ఫలం రండు శ్సాథన్నలలో ఉంుందో అకక డ. కాని ఫలం కేవలం కరీ లో
ఉంటే కరీ వదాు వం అవుత్తంది. ఎలాగంటే పచ్ మరియు భద్ ధాత్తవు వలే. దీనికి ఫలం వికితిత
క మరియు
దైవ ధీభావ కర తలో కాద్గ, కారటిట సమవాయసంరంధం వలన కాని విష్యతాసంరంధం కాద్గ./ అంద్గకని
అువంటి శ్సలా థ లో కరీ వదాు వం కలుగుత్తంది