^√ ±ÁÈÔ˜ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ

ηd ì ÓÂÒÙÂÚË ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·

ªb àÊÔÚÌc ÙcÓ ÂåÛ‹ÁËÛË ÙÔÜ Norman Russell
ÁÈa ÙcÓ àÔ‰Ô¯c ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙcÓ ¢‡ÛË Û‹ÌÂÚ·

™∆∞Àƒ√À °π∞°∫∞∑√°§√À*

^∏ àÔ‰Ô¯c ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ó˜ Úfi‚ÏËÌ· Ùɘ ‰˘ÙÈÎɘ ıÂÔ-

ÏÔÁ›·˜

^√ Norman Russell âȯÂÈÚÒÓÙ·˜ Óa âÍÂÙ¿ÛÂÈ Ùe ¿ÓÙÔÙ âӉȷʤÚÔÓ ˙‹ÙË-

Ì· Ùɘ àԉԯɘ ηd Ùɘ ÁÂÓÈÎfiÙÂÚ˘ ÙÔÔı¤ÙËÛ˘ Ùɘ ÓÂÒÙÂÚ˘ ‰˘ÙÈÎɘ ıÂÔ-
ÏÔÁ›·˜ öÓ·ÓÙÈ Ùɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ÚÔÛ‰ÈfiÚÈÛ âÈÙ˘-
¯Ë̤ӷ Ùe Ï·›ÛÈÔ Ùɘ àÓ·ÊÔÚĘ ÙÔ˘, àÊ\ ëÓe˜ ó˜ ÎÚÈÙÈÎc ÛÙ¿ÛË, η›, àÊ\ ëÙ¤-
ÚÔ˘, ó˜ ëÚÌËÓ¢ÙÈÎc ÚÔÛ¤ÁÁÈÛË Ùɘ àԉԯɘ ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÙÉ ıÂÔÏfiÁÔ˘ ÛÙcÓ
¢‡ÛË Û‹ÌÂÚ·. ™Ùd˜ ‰‡Ô ÓÂÒÙÂÚ˜ àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎb˜ Û¯ÔϤ˜, ÙÔÜ ª. Jugie àe ÙeÓ
ÌÂÛÔfiÏÂÌÔ S˜ ÙcÓ ‰ÂηÂÙ›· ÙÔÜ \50 ηd ÙÔÜ ÂÚÈÔ‰ÈÎÔÜ Istina àe ÙcÓ ‰ÂηÂ-
Ù›· ÙÔÜ \70 ηd ëÍɘ, ηıg˜ ηd ÛÙÔf˜ ÓÂÒÙÂÚÔ˘˜ Û˘Ó¯ÈÛÙb˜ Ùɘ ú‰È·˜ ëÚÌËÓ¢-
ÙÈÎɘ ÁÚ·ÌÌɘ, ï Norman Russell àÓÙÈ·Ú¤‚·Ï Ùe ηıÔÚÈÛÙÈÎe ¬ÛÔ Î·d âÌ‚ÏË-
Ì·ÙÈÎe öÚÁÔ ÙáÓ Vl. Lossky ηd J. Meyendorff. ¶Ú¿ÁÌ·ÙÈ, Ôî ‰‡Ô ·éÙÔd ÚáÛÔÈ
ıÂÔÏfiÁÔÈ Ùɘ ‰È·ÛÔÚĘ àӤϷ‚·Ó Ùe öÚÁÔ Ùɘ ·ÚÔ˘Û›·Û˘, Ùɘ ÚÔ‚ÔÏɘ ηd
Ùɘ ëÚÌËÓ›·˜ Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙcÓ ¢‡ÛË.
^√ Norman Russell ‰bÓ âӉȷʤÚÂÙ·È Óa àÔÙ˘ÒÛÂÈ ïÏfiÎÏËÚË ÙcÓ ÂÚd
¶·Ï·ÌÄ ‚È‚ÏÈÔÁÚ·ÊÈÎc ·Ú·ÁˆÁ‹, ì ïÔ›· ÂrÓ·È ôÏψÛÙ ÙÂÚ¿ÛÙÈ·, àÏÏa âÈ-
ϤÁÂÈ Óa âÈÛËÌ¿ÓÂÈ Ùd˜ ϤÔÓ âӉȷʤÚÔ˘Û˜ ‚·ÛÈÎb˜ ëÚÌËÓ¢ÙÈÎb˜ ηd ÎÚÈ-
ÙÈÎb˜ ÁÚ·ÌÌb˜ ÁÈa Ùe ˙‹ÙËÌ· Ùɘ àԉԯɘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙcÓ ¢‡ÛË. \∞Ó¿ÏÔÁ˜
ÚÔÛ¿ıÂȘ ηd Ì¿ÏÈÛÙ· ïÚÈṲ̂Ó˜ âÍ ·éÙáÓ Û·Ê¤Ûٷٷ ÛÙÚ·ÙÂ˘Ì¤Ó˜ ö¯Ô˘Ó

* ^√ ™Ù·ÜÚÔ˜ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘ ÂrÓ·È ™‡Ì‚Ô˘ÏÔ˜ ∞ã ÙÔÜ ^ÀÔ˘ÚÁ›Ԣ ¶·È‰Â›·˜ ηd £ÚË-

ÛÎÂ˘Ì¿ÙˆÓ, ¶ÔÏÈÙÈÛÌÔÜ Î·d \∞ıÏËÙÈÛÌÔÜ Î·d ‰È‰¿ÛÎˆÓ ÛÙe ^∂ÏÏËÓÈÎe \∞ÓÔÈÎÙe ¶·ÓÂÈÛÙ‹-
ÌÈÔ.

23
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

Á›ÓÂÈ ÛÙe ·ÚÂÏıeÓ àe ÙÔf˜ J. Gouillard1, S. Salaville2 ηd A. Wenger3. ^∏ Èe
Ï‹Ú˘ ηd Û˘ÛÙËÌ·ÙÈÎc âÈÛÎfiËÛË Ùɘ ÂÚd ÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ ‚È‚ÏÈÔ-
ÁÚ·Ê›·˜ ·Ú·Ì¤ÓÂÈ â‰á ηd ¯ÚfiÓÈ· âΛÓË ÙÔÜ D. Stiernon4, ÌÔÏÔÓfiÙÈ ì âÎÏÂ-
ÎÙÈÎc àÓ·ÊÔÚa Ûb ïÚÈṲ̂Ó˜ ÂÚÈÙÒÛÂȘ ηd ì ñÂÚÔÙÈÎc ÎÚÈÙÈÎc ‰È¿ıÂÛ‹
ÙÔ˘ öÓ·ÓÙÈ Ùɘ ÊÈÏÈÎɘ Úe˜ ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ âÚÁÔÁÚ·Ê›·˜ ¯·Ú·ÎÙËÚ›˙ÂÈ ÙcÓ Î·Ùa
Ùa ôÏÏ· âÚÁÒ‰Ë Î·d ÏÂÙÔÌÂÚÉ ·éÙc ·ÚÔ˘Û›·ÛË. ªb àÊÔÚÌc ÙcÓ âӉȷʤÚÔ˘-
Û· ÂåÛ‹ÁËÛË ÙÔÜ Norman Russell, àe ÙcÓ ÏÂ˘Ú¿ Ì·˜ ıa ı¤Ï·Ì Óa âÈÛËÌ¿-
ÓÔ˘Ì ηd Óa ÚÔÛÎÔÌ›ÛÔ˘Ì ÛÙcÓ ÛËÌÂÚÈÓc Û˘˙‹ÙËÛË ïÚÈṲ̂ӷ âÈϤÔÓ ÛÙÔÈ-
¯ÂÖ·.

^∏ ÌÓ‹ÌË ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Ùɘ ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜

ª¤Û· ÛÙeÓ âΉ˘ÙÈÎÈÛÌe ηd ÛÙcÓ „¢‰ÔÌfiÚʈÛË Ùɘ \√ÚıÔ‰ÔÍ›·˜ ÌÂÙa ÙcÓ
≠∞ψÛË Î·d ηÙa ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Ùɘ ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜, ÛÙcÓ Ì·ÎÚa ÂÚ›Ô‰Ô Ùɘ
«µ·‚˘ÏÒÓÈ·˜ ·å¯Ì·ÏˆÛ›·˜» Ù˘, ì ôÁÓÔÈ· Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·-
Ï·ÌÄ ÂrÓ·È Û¯Â‰eÓ Ï‹Ú˘. ^øÛÙfiÛÔ, Ùe ÚfiÛˆÔ Î·d Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔ-
Ú›Ô˘ ·Ú·Ì¤ÓÂÈ Î¿ˆ˜ ÁÓˆÛÙfi, ÏfiÁˇˆ Ùɘ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎɘ ÙÔ˘ ÌÓ‹Ì˘ ηÙa ÙcÓ µã
∫˘ÚÈ·Îc Ùɘ ªÂÁ¿Ï˘ ∆ÂÛÛ·Ú·ÎÔÛÙɘ, ηd âӉ¯Ô̤ӈ˜ ÏfiÁˇˆ Ùɘ Ìˉ¤ÔÙÂ
‰È·ÎÔ›۷˜ ìÛ˘¯·ÛÙÈÎɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘ Ûb âÏ¿¯ÈÛÙÔ˘˜ ÌÔÓ·ÛÙÈÎÔf˜ ·ÎÏÔ˘˜ ÙÔÜ
^∞Á›Ô˘ ò√ÚÔ˘˜. ™Ùe ÁÂÁÔÓe˜ ·éÙe çÊ›ÏÂÙ·È Î·Ùa ÄÛ· Èı·ÓfiÙËÙ· ηd ì ≈·Ú-
ÍË ÔÏÏáÓ àÂÈÎÔÓ›ÛÂˆÓ ÙÔÜ àÚ¯ÈÂÈÛÎfiÔ˘ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ ηÙa ÙcÓ ∆Ô˘ÚÎÔ-

1. GOUILLARD J., «Autour du palamisme», Echos d’Orient 37/1938, ÛÛ. 424-460.

2. SALAVILLE S., «De la spiritualité patristique et byzantine à la theologie russe», Revue
des études byzantines, 3/1945. ÛÛ. 215-244.
3. WENGER A., «Bulletin de spiritualité et de théologie», Revue des études byzantines,
10/1952, ÛÛ. 138-147.
4. STIERNON D., «Bulletin sur le Palamisme», Revue des études byzantines, 30/1972, ÛÛ.
231-341. ™Ùe ¢ÂÏÙ›Ô ·éÙe ÁÈa ÙfiÓ «¶·Ï·ÌÈÛÌfi» ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÔÓÙ·È Û˘ÓÔÏÈÎa 303 ‚È‚Ï›· ηd
ôÚıÚ· Ìb ı¤Ì· ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ Î·d ÙfiÓ «¶·Ï·ÌÈÛÌfi», Ùa ïÔÖ· â͉fiıËÛ·Ó àe Ùe 1959 ≤ˆ˜
Ùe 1972, âÓÙ·Á̤ӷ ÛÙd˜ àÎfiÏÔ˘ı˜ ëÓfiÙËÙ˜: âΉfiÛÂȘ ηd ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÂȘ ÎÂÈ̤ӈÓ, âÚÁ·-
ۛ˜ Û‡ÓıÂÛ˘, îÛÙÔÚÈÎe Ï·›ÛÈÔ, ‰ÔÁÌ·ÙÈÎa ˙ËÙ‹Ì·Ù·, ·ÙÂÚÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË, ìÛ˘¯·ÛÌfi˜.
ªb öΉËÏË âÈÛÙËÌÔÓÈÎc ñÂÚÔ„›· ÁÈa ÙcÓ ÚÔËÁ̤ÓË îÛÙÔÚÈÎÔÊÈÏÔÏÔÁÈÎc âÈÛÙ‹ÌË Ùɘ
¢‡Û˘, ï ÙÚfiÔ˜ Ùɘ ·ÚÔ˘Û›·Û˘ ·éÙɘ ÙÔÜ D. Stiernon ‰bÓ ÂrÓ·È ¿ÓÙÔÙ àÓÙÈÎÂÈÌÂÓÈÎfi˜,
âÓá ì àÔ˘Û›· Ì›·˜ ÔéÛÈ·ÛÙÈÎɘ ÌÂϤÙ˘ Ùɘ ëÏÏËÓfiʈÓ˘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ ‚È‚ÏÈÔÁÚ·Ê›·˜ ÁÈa
ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ âӉ¯Ô̤ӈ˜ Óa çÊ›ÏÂÙ·È Î·d ÛÙcÓ à‰˘Ó·Ì›· ÚfiÛ‚·Û˘ ÛÙcÓ ëÏÏËÓÈÎc
ÁÏáÛÛ·.

24
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÎÚ·Ù›·. ≠√̈˜, ì ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ àe Ùa ÚáÙ· ÎÈfiÏ·˜

¯ÚfiÓÈ· Ùɘ ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜ àÔÛȈÄÙ·È Ï‹Úˆ˜ àe Ùa ‰È¿ÊÔÚ· â›ÛËÌ· ıÂ-
ÔÏÔÁÈο, àÏÏa ηd àe Ùa âÎÏ·˚ÎÂ˘Ì¤Ó· j ÔÈÌ·ÓÙÈÎa ΛÌÂÓ· ÙáÓ çÚıÔ‰fi͈Ó.
∂rÓ·È ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎe ¬ÙÈ ï ¡ÈÎËÊfiÚÔ˜ £ÂÔÙfi΢, ï \∏Ï›·˜ ªËÓÈ¿Ù˘ ηd ï
ªÂϤÙÈÔ˜ ¶ËÁĘ ‰bÓ ÌÓËÌÔÓÂ‡Ô˘Ó ÎiÓ ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙd˜ ïÌÈϛ˜ Ôf Û˘Ó¤ıÂÛ·Ó
ÁÈa ÙcÓ µã ∫˘ÚÈ·Îc ÙáÓ ¡ËÛÙÂÈáÓ5. \∂Óá ì ôÁÓÔÈ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÂrÓ·È Ï‹Ú˘
ÛÙcÓ ƒˆÛ›·, ÛÙcÓ ëÏÏËÓfiʈÓË çÚıÔ‰ÔÍ›· âÍ·ÈÚ¤ÛÂȘ àÔÙÂÏÔÜÓ ïÚÈṲ̂ÓÔÈ Î‡-
ÎÏÔÈ ÏÔÁ›ˆÓ, ¬ˆ˜ ï ª¿ÍÈÌÔ˜ °Ú·ÈÎfi˜ (+1556), ï °·‚ÚÈcÏ ™Â‚ÉÚÔ˜ (+ 1616),
ï ªËÙÚÔÊ¿Ó˘ ∫ÚÈÙfiÔ˘ÏÔ˜ (+1639), ï ¡ÈÎfi‰ËÌÔ˜ ªÂÙ·ÍĘ (+1646), ï ¡Â-
ÎÙ¿ÚÈÔ˜ ^πÂÚÔÛÔÏ‡ÌˆÓ (+1676), ï °ÂÚ¿ÛÈÌÔ˜ µÏ¿¯Ô˜ ï ∫Ú‹˜ (+1685), ï ¢ÔÛ›-
ıÂÔ˜ ^πÂÚÔÛÔÏ‡ÌˆÓ (+1707), ï ÃÚ‡Û·ÓıÔ˜ ^πÂÚÔÛÔÏ‡ÌˆÓ (+1731), ï µÈΤÓÙÈÔ˜
¢·ÌÔ‰fi˜ (+1752), ï ∂éÁ¤ÓÈÔ˜ µÔ‡ÏÁ·Ú˘ (+1806), ï \∞ı·Ó¿ÛÈÔ˜ ï ¶¿ÚÈÔ˜
(+1813), ï ª·Î¿ÚÈÔ˜ ∫ÔÚ›ÓıÔ˘ (+1805) ηd Ù¤ÏÔ˜ ï ¡ÈÎfi‰ËÌÔ˜ ^∞ÁÈÔÚ›Ù˘
(+1809). ^√ÚÈṲ̂Ó˜ àfiÂÈÚ˜ öΉÔÛ˘ ÙáÓ öÚÁˆÓ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÙfiÛÔ àe ÙeÓ
¢ÔÛ›ıÂÔ ^πÂÚÔÛÔÏ‡ÌˆÓ ¬ÛÔ Î·d àe ÙeÓ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ ªÂÙ·ÍÄ âd ·ÙÚÈ·Ú¯›·˜
∫˘Ú›ÏÏÔ˘ ÙÔÜ §Ô˘Î¿Úˆ˜, àÏÏa ηd àe ÙeÓ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ ^∞ÁÈÔÚ›ÙË ÛÙd˜ ·Ú·-
ÌÔÓb˜ Ùɘ ëÏÏËÓÈÎɘ â·Ó¿ÛÙ·Û˘, ‰bÓ ÙÂÏÂÛÊfiÚËÛ·Ó âӉ¯Ô̤ӈ˜ ηd âÍ·È-
Ù›·˜ Ùɘ àÌ›ˆÙ˘ Ï·ÙÈÓÈÎɘ ÚÔ·Á¿Ó‰·˜ âÓ·ÓÙ›ÔÓ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·-
Ï·ÌÄ. ªÔÓ¿¯· ì ÌÓ›· ÙÔ˘ ‰È·ÙËÚ‹ıËΠôÛ‚ÂÛÙË Ì¤Û· ÛÙcÓ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ˙ˆc
Ùɘ \√ÚıÔ‰ÔÍ›·˜. ∞éÙ‹, âÓ Ù¤ÏÂÈ, ıa ï‰ËÁ‹ÛÂÈ ÛÙc Û˘ÌÂÚ›ÏË„Ë öÚÁˆÓ ÙÔÜ ¶·-
Ï·ÌÄ ÛÙ‹Ó «ºÈÏÔηϛ·» àe ÙeÓ ±ÁÈÔ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ ÙeÓ ^∞ÁÈÔÚ›ÙË Î·d ÚÔËÁÔ˘Ì¤-
Óˆ˜ ÛÙcÓ öΉÔÛË àÔÛ·ÛÌ·ÙÈÎáÓ öÚÁˆÓ ÙÔ˘ àe ÙeÓ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ ªÂÙ·ÍÄ Î·d
ÙeÓ \∞ı·Ó¿ÛÈÔ ¶¿ÚÈÔ6.
∫·Ùa ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Ùɘ ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜ âÓÙ›ÓÔÓÙ·È Ôî àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎb˜ àÓÙÈ-
‰Ú¿ÛÂȘ ÙáÓ ƒˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎáÓ, ·Ú¿ÏÏËÏ· Ìb ÙcÓ ÌÈÛÛÈÔÓ·ÚÈÛÙÈÎc ‰Ú¿ÛË
ÙÔ˘˜ ÛÙcÓ çÚıfi‰ÔÍË \∞Ó·ÙÔÏ‹. ^√ \πËÛÔ˘˝Ù˘ ºÚ·ÁΛÛÎÔ˜ ƒÈ¯¿Ú‰Ô˜7 (François
Richard), âΉ›‰ÂÈ Ùe 1658 Ûb ëÏÏËÓÈÎc ÌÂÙ¿ÊÚ·ÛË Ùe öÚÁÔ ÙÔ˘ «∆¿ÚÁ· Ùɘ ›-

5. µÏ. ∫∞§§π∞∫ª∞¡∏ µ., £ÂÔÏÔÁÈÎa Ú‡̷ٷ ÛÙcÓ ÙÔ˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 2009,

Û. 398-399.
6. °Èa Ùd˜ ÂÚÈ¤ÙÂȘ ÙáÓ ÎÂÈÌ¤ÓˆÓ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ Î·Ùa ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Ùɘ
ÙÔ˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜ ‚Ï. ∫∞§§π∞∫ª∞¡∏ µ., ¬.., ÛÛ. 397-416.
7. ∆cÓ ‰Ú¿ÛË ÙÔ˘ ÛÙc ™·ÓÙÔÚ›ÓË âÍÈÛÙÔÚÂÖ ï ú‰ÈÔ˜ ï François Richard ÛÙe ‚È‚Ï›Ô ÙÔ˘ Ìb
Ù›ÙÏÔ, Rélation de ce qui s’est passé de plus remarquable à Saint Érini isle de l’Archipel
depuis l’établissement des Pères de la Compagnie de Jesus en icellle, Paris 1657. µÏ. ηd
ƒ√À™™√À-ª∂§π¢ø¡∏ ª., \πËÛÔ˘˝Ù˜ ÛÙeÓ ëÏÏËÓÈÎe ¯áÚÔ (1560-1915), \∞ı‹Ó· 1991, Û. 197
ëÍ.

25
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

ÛÙˆ˜ Ùɘ ڈ̷˚Îɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ Âå˜ ÙcÓ ‰È·Ê‡Ӊ¢ÛÈÓ Ùɘ çÚıÔ‰ÔÍ›·˜», ¬Ô˘
Ôî ηÙËÁÔڛ˜ ÙÔ˘ âd ·îÚ¤ÛÂÈ âÓ·ÓÙ›ÔÓ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Î·d ηÙa Ùɘ êÁÈfiÙËÙ¿˜ ÙÔ˘
àÁÁ›˙Ô˘Ó Ùa ¬ÚÈ· Ùɘ Û˘ÎÔÊ·ÓÙ›·˜ ηd Ùɘ ≈‚Úˆ˜. ^√ \πËÛÔ˘˝Ù˘ ÌÈÛÛÈÔÓ¿ÚÈÔ˜
ηÏÔÜÛ ÙÔf˜ çÚıÔ‰fiÍÔ˘˜ Óa Ú›¯ÓÔ˘Ó ÛÙcÓ ˘Úa Ùa ∆ÚÈ҉ȷ, ÛÙa ïÔÖ· ÂÚÈ-
Ï·Ì‚·ÓfiÙ·Ó ì àÎÔÏÔ˘ı›· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ. ^√ °ÂÚ¿ÛÈÌÔ˜ µÏ¿¯Ô˜ à·ÓÙÒÓÙ·˜ ÛÙcÓ
àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎc ·éÙc ÚÔ·Á¿Ó‰· ÙÔÜ ºÚ·ÁΛÛÎÔ˘ ƒÈ¯¿Ú‰Ô˘ Ìb Ùe öÚÁÔ ÙÔ˘
«™ÎÔÙÔ‰›ÓË»8 âÈÛËÌ·›ÓÂÈ ¬ÙÈ ‰bÓ ñ¿Ú¯Ô˘Ó «·Ï·ÌÖÙ˜», ηı\ ¬ÛÔÓ ‰bÓ Úfi-
ÎÂÈÙ·È ÁÈa οÔÈÔ å‰È·›ÙÂÚÔ ‰fiÁÌ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ àÏÏa ÁÈa Ùe Û˘ÓÔ‰ÈÎe ÊÚfiÓËÌ·
Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜, Ùe ïÔÖÔ ıÂÌÂÏÈÒÓÂÙ·È ÛÙcÓ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓË ·ÙÂÚÈÎc ‰È‰·Ûη-
Ï›·. ∆cÓ ú‰È· ÂÚ›Ô˘ âÔ¯‹, Ùe 1635, ï ÔÏf˜ D. Petau9 àÔηÏÔÜÛ «redicula
dogmata» ÙcÓ ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, àÎÔÏÔ˘ıÔ‡ÌÂÓÔ˜ àe Ï·ÙÈÓfiÊÚÔÓ˜
ηd ÔéÓÖÙ˜, ¬ˆ˜ ï \πˆ¿ÓÓ˘ ∫·Ú˘fiÊ˘ÏÏÔ˜ (+1633), ï ¶. \∞ÚÎÔ‡‰ÈÔ˜ (+1634),
ï §. \∞ÏÏ¿ÙÈÔ˜ (+1669)10, Ôî ïÔÖÔÈ âͤ‰È‰·Ó öÚÁ· ÙáÓ àÓÙÈ¿ÏˆÓ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ
ηd ÌÂÙ¤ÊÚ·˙·Ó ÙcÓ ÔÏÂÌÈÎc ·éÙc àe ÙcÓ ¢‡ÛË ÛÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏ‹, ηÙËÁÔÚÒÓÙ·˜
ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ ‰È·ÚÎᘠâd ·îÚ¤ÛÂÈ Î·d â·Ó·Ï·Ì‚¿ÓÔÓÙ·˜ Ùd˜ ηÙËÁÔڛ˜ Ôf
ÙÔÜ Âr¯·Ó à¢ı‡ÓÂÈ Ôî àÓÙÈËÛ˘¯·ÛÙb˜ ÏfiÁÈÔÈ Ùɘ âԯɘ ÙÔ˘11. √î ≠∂ÏÏËÓ˜
ÛÔ˘‰·ÛÙb˜ ÛÙe ÎÔÏϤÁÈÔ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ \∞ı·Ó·Û›Ô˘ Ùɘ ƒÒÌ˘ Ȥ˙ÔÓÙ·Ó Óa àÓ·-
ıÂÌ·Ù›˙Ô˘Ó ÙÔf˜ àÓÙÈÏ·Ù›ÓÔ˘˜ êÁ›Ô˘˜ Ù˘ \√Úıfi‰Ô͢ \∂ÎÎÏËÛ›·˜. ∂rÓ·È ¯·Ú·-
ÎÙËÚÈÛÙÈÎe ¬ÙÈ ¬Ù·Ó àÚÁfiÙÂÚ· Ùe 1865 ï J.-P. Migne ıa Û˘ÌÂÚÈÏ¿‚ÂÈ ïÚÈṲ̂-
Ó· öÚÁ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, àÓ¿ÌÂÛ· Ûb Û˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù· Ï·ÙÈÓÈ˙fiÓÙˆÓ Î·d àÓÙÈËÛ˘¯·-
ÛÙáÓ, ıa àÓ·ÁηÛÙÂÖ àe Ùd˜ ȤÛÂȘ Ôf ÙÔÜ àÛ΋ıËÎ·Ó Óa ˙ËÙ‹ÛÂÈ Û˘ÁÁÓÒÌË
àe ÙÔf˜ àÓ·ÁÓáÛÙ˜. °Èa ÙeÓ \∞‚‚Ä Migne Ùa öÚÁ· ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ Î·d
ï µ›Ô˜ ÙÔ˘ ‰ËÌÔÛȇıËÎ·Ó ÁÈa îÛÙÔÚÈÎÔf˜ ηd ÌfiÓÔÓ ÏfiÁÔ˘˜, âÊ\ ¬ÛÔÓ àe ÙcÓ
ôıÏÈ· ·¥ÚÂÛË ÙáÓ «·Ï·ÌÈÙáÓ» ‰bÓ ÎÈÓ‰˘Ó‡ÂÈ â\ Ôé‰ÂÓd Ùe ÛÙ¤ÌÌ· Ùɘ \∂Î-
ÎÏËÛ›·˜12.

8. µÏ. ™∫∞ƒµ∂§∏-¡π∫√§√¶√À§√À ∞., «°ÂÚ·Û›ÌÔ˘ µÏ¿¯Ô˘ ÙÔÜ ÎÚËÙe˜ ‘™ÎÔÙÔ‰›ÓË’»,

¶·ÚÓ·ÛÛe˜ ª™∆ã/2004, ÛÛ. 135-170.
9. µÏ. PETAU D., Dogmata theologica, De Deo 1, I, ÛÙ. XII-XIII. 1, II, ÛÙ. VII. ^√ M.
Jugie ·Ú·‰¤¯ÂÙ·È ¬ÙÈ ì ·ÚÔ˘Û›·ÛË ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ àe ÙeÓ Petau ÂrÓ·È Ï‹Úˆ˜ âÏÏÈc˜ ηd
àÓ·ÎÚÈ‚‹˜. µÏ. JUGIE M., «Palamas Grégoire», ÛÙe Dictionnaire de Théologie Catholique,
Ù. Ãπ, ÛÙ. 1776.
10. µÏ. De Ecclesia occidentalis atque orientalis perpetua concessione, 1648.
11. PODSKALSKY G., ^∏ ëÏÏËÓÈÎc ıÂÔÏÔÁ›· âd ÙÔ˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜ 1453-1821, ÌÙÊÚ. ¶ÚˆÙ.
°.¢. ªÂÙ·ÏÏËÓfi˜, \∞ı‹Ó· 2005, ÛÛ. 72 ëÍ.
12. µÏ. PG 151, ÛÛ. 551-2, ÙcÓ ÚÔÛËÌ›ˆÛË (monitum) Ôf ÚÔÙ¿ÛÛÂÙ·È ÛÙe öÚÁÔ ÙÔÜ
ºπ§√£∂√À ∫√∫∫π¡√À, \∂ÁÎÒÌÈÔÓ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ: «Editidoris Patrologiae monitum...

26
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

^∏ öÓÙÔÓ· ÔÏÂÌÈÎc ·éÙc ÛÙ¿ÛË ÙáÓ ÚˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎáÓ öÓ·ÓÙÈ ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›-

Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ Î·Ùa ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Ùɘ ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜ ı¤ÙÂÈ Û·ÊᘠïÚÈṲ̂ӷ ˙ËÙ‹-
Ì·Ù·. ^√ G. Podskalsky, ÌÔÏÔÓfiÙÈ àÔ‰¤¯ÂÙ·È Î·d ·éÙe˜ ¬ÙÈ Ôî ıÂÔÏÔÁÈÎb˜ Û˘-
˙ËÙ‹ÛÂȘ âd ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜ ‰ÈÂÍ¿ÁÔÓÙ·È Ûb ôÏÏ· ‰›·, âÓÙÔ‡ÙÔȘ ï «·Ï·ÌÈ-
ÛÌe˜ ·Ú¤ÌÂÈÓ Ùe àÊ·Ób˜ àÏÏa ñ·ÚÎÙe ñfi‚·ıÚÔ Ùɘ \√ÚıÔ‰ÔÍ›·˜»13. √î
à̤ÙÚËÙ˜ ‰˘ÛÎÔϛ˜ ÙáÓ çÚıÔ‰fiÍˆÓ Î·Ùa ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Ùɘ ‰Ô˘Ï›·˜ âÍËÁÔÜÓ
âÓ Ì¤ÚÂÈ Ùe ÌÂȈ̤ÓÔ âӉȷʤÚÔÓ ÙÔ˘˜ ÁÈa ÙcÓ ıÂÔÏÔÁÈÎc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ °ÚË-
ÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ. ^∏ ÛÙ·ıÂÚc ÚÔ·Á¿Ó‰· ÙáÓ ÚˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎáÓ ÌÈÛÛÈÔÓ·-
Ú›ˆÓ âÓ·ÓÙ›ÔÓ ù¯È ÌfiÓÔ Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜, àÏÏa ηd ·éÙɘ Ùɘ ÌÓ‹Ì˘ ηd Ùɘ
êÁÈfiÙËÙ·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÔÜ ÌÔÚÂÖ Óa çÊ›ÏÂÙ·È ôÚ·ÁÂ; ∂rÓ·È Èı·Óe Óa âÓfi-
¯ÏËÛ·Ó ïÚÈṲ̂Ó˜ âΉfiÛÂȘ ηd ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÂȘ öÚÁˆÓ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ¬ˆ˜ Ôî ÂÚd
âÎÔÚ‡Ûˆ˜ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ àÔ‰ÂÈÎÙÈÎÔd ÏfiÁÔÈ Ôf â͉fiıËÛ·Ó ÛÙe
§ÔÓ‰›ÓÔ àe ÙeÓ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ ªÂÙ·ÍÄ, àÏÏa ΢ڛˆ˜ âÓÔ¯ÏÔÜÛ ì ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc
ÌÓ‹ÌË Î·d ì Û˘ÌÂÚ›ÏË„Ë Ùɘ àÎÔÏÔ˘ı›·˜ ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙe ∆ÚÈÒ-
‰ÈÔÓ. ™Ùe Ï·›ÛÈÔ ·éÙe Ùɘ Ï·ÙÈÓÈÎɘ ÚÔ·Á¿Ó‰·˜ âÓ·ÓÙ›ÔÓ Ùɘ êÁÈfiÙËÙ·˜ ÙÔÜ
¶·Ï·ÌÄ ÛÙd˜ ∫˘ÎÏ¿‰Â˜, ͤÛ·Û·Ó âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎb˜ àÓ·Ù·Ú·¯b˜ ÛÙc £‹Ú· ηd
ÛÙcÓ ¡¿ÍÔ, ÌÂÙ·Íf çÚıÔ‰fiÍˆÓ Î·d ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎáÓ14. ∂rÓ·È â›Û˘ Èı·Ófi,
Ôî Û˘Ó¯ÂÖ˜ àÔÙ˘¯›Â˜ öΉÔÛ˘ ÙáÓ Û˘ÁÁÚ·ÌÌ¿ÙˆÓ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙa Ù˘ÔÁÚ·-
ÊÂÖ· Ùɘ ^∂ÛÂÚ›·˜ Óa çÊ›ÏÔÓÙ·È Î·d ÛÙcÓ ÏÔÁÔÎÚÈÛ›· ÙáÓ Ï·Ù›ÓˆÓ15.

Ea tamen Graece tantum exhebemus, quia pars non sunt orthodoxe traditionis quae in libris
nostris reviviscit». ∂åο˙ÂÙ·È Ì¿ÏÈÛÙ· ¬ÙÈ ï ÙÂÏÂ˘Ù·ÖÔ˜ ÙfiÌÔ˜ (162Ô˜), ï ïÔÖÔ˜ àˆÏ¤ÛıË Ûb
˘ÚηÁÈa ηd öÎÙÔÙ Ô鉤ÔÙ â͉fiıË, ÌÔÏÔÓfiÙÈ ÂrÓ·È Ï‹Úˆ˜ ηd àÎÚȂᘠÁÓˆÛÙa Ùa Â-
ÚȯfiÌÂÓ¿ ÙÔ˘, ıa àԉ›ÎӢ ÂÚ›ÙÚ·Ó· ÙcÓ Ï‹ÚË Û‡ÌÙˆÛË Ùɘ ìÛ˘¯·ÛÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜
ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ìb ÙcÓ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓË ·ÙÂÚÈÎc ηd àÛÎËÙÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË Î·d ıa àÔ‰˘Ó¿ÌˆÓÂ
Ùa àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎa âȯÂÈÚ‹Ì·Ù· ÙáÓ ‰˘ÙÈÎáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ. µÏ. Û¯ÂÙÈÎa ∫∞§§π∞∫ª∞¡∏ µ.,
¬.., ÛÛ. 413-415.
13. PODSKALSKY G., ¬.., Û. 79.
14. µÏ. FRANçOIS RICHARD, ¬.. ƒ√À™™√À-ª∂§π¢ø¡∏ ª., ¬.. ª∞ƒ∫√¶√§π ª., «\∂Î-
ÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎc àÓ·Ù·Ú·¯c âÓ ¡¿Íˇˆ 1563», ^∂ÛÙ›·, µã, 1890, Û. 86. ∫∞§§π∞∫ª∞¡∏ µ., ¬..,
ÛÛ. 315-318, 401-407. PODSKALSKY G., ¬.., ÛÛ. 74-75.
15. ∫·Ùa ÙeÓ ∂éÁ¤ÓÈÔ µÔ‡ÏÁ·ÚË, ï ïÔÖÔ˜ ÛÙËÚ›˙ÂÙ·È ÛÙeÓ ¢ÔÛ›ıÂÔ ^πÂÚÔÛÔχ̈Ó,
«\∂d ∫˘Ú›ÏÏÔ˘ ÙÔÜ §Ô˘Î¿Úˆ˜, ¡ÈÎfi‰ËÌÔ˜ ªÂÙ·ÍĘ, ηd ÙÈÓb˜ ôÏÏÔÈ, öÊÂÚÔÓ Âå˜ ÙcÓ ∫ˆÓ-
ÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡ÔÏÈÓ Ù˘ÔÁÚ·Ê›·Ó ëÏÏËÓÈ΋Ó, ηd âÙ‡ˆÛ·Ó Ùe Û‡ÓÙ·ÁÌ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ηd ÙÔÜ
™¯ÔÏ·Ú›Ô˘, ηd ÙeÓ ‰È¿ÏÔÁÔÓ ÙÔÜ ª·ÚÁÔ˘Ó›Ô˘ ÂÚd Ùɘ âÎÔÚ‡Ûˆ˜, ηd Ù›Ó·˜ âÈÛÙÔÏa˜
ÙÔÜ \∞ÏÂÍ·Ó‰Ú›·˜ ªÂÏÂÙ›Ô˘, ηd µ·ÚÏ·aÌ ÌÔÓ·¯ÔÜ Î·Ùa ÙÔÜ Î·ı·ÚÙËÚ›Ô˘, ηd Ùe ÙÔÜ ºÈ-
Ï·‰ÂÏÊ›·˜ °·‚ÚÈcÏ ÂÚd ÙáÓ ¤ÓÙ ‰È·ÊÔÚáÓØ àÏÏ\ Ôî §·ÙÖÓÔÈ âÂÙ‹‰Â˘Û·Ó ‰Èa ‰fiÛˆ˜
Ï‹ıÔ˘˜ ¯ÚËÌ¿ÙˆÓ Úe˜ ÙÔf˜ âıÓÈÎÔ‡˜, ηd öÚÚÈ„·Ó âÓ ÙFÉ ı·Ï¿ÛÛFË ÙcÓ Ù˘ÔÁÚ·Ê›·Ó». µÏ.

27
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

^∏ ÓÂÔÛ¯ÔÏ·ÛÙÈÎc Û¯ÔÏc ÙÔÜ M. Jugie

∫·Ùa ÙcÓ ÙÚÈ·ÎÔÓÙ·ÂÙ›· 1920-1950 Ì›· ïÌ¿‰· ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎáÓ âÚ¢ÓËÙáÓ

Ìb ·ÚÈÔ âÎÚfiÛˆÔ ÙeÓ Martin Jugie, ÂÚÈÏ·Ì‚¿ÓÔÓÙ·˜ àÎfiÌË ÁÓˆÛÙa çÓfiÌ·-
Ù· ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ, ¬ˆ˜ Ôî S. Guissardan16, I. Hausher17, M. Can-

µ√À§°∞ƒ∂ø™ ∂À°∂¡π√À, \∂ÈÛÙÔÏc Úe˜ ¶¤ÙÚÔÓ ÙeÓ ∫Ï·›ÚÎÈÔÓ, ÂÚd ÙáÓ ÌÂÙa Ùe Û¯›ÛÌ·
êÁ›ˆÓ Ùɘ \√ÚıÔ‰fiÍÔ˘ \∞Ó·ÙÔÏÈÎɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ηd ÙáÓ ÁÈÓÔÌ¤ÓˆÓ âÓ ·éÙFÉ ı·˘Ì¿ÙˆÓ,
\∞ı‹ÓËÛÈÓ 1844, ÛÛ. 99-100. ≠√ÛÔÓ àÊÔÚÄ ÙcÓ âΉÔÙÈÎc àfiÂÈÚ· ÙÔÜ êÁ›Ô˘ ¡ÈÎÔ‰‹ÌÔ˘
ÛÙcÓ µÈ¤ÓÓË, ì ïÔ›· ıa qÙ·Ó ÙÚ›ÙÔÌË Î·d ıa àÎÔÏÔ˘ıÔÜÛ àıˆÓÈÎÔf˜ ÎÒ‰ÈΘ, ÈÛÙ‡ÂÙ·È
¬ÙÈ Ùa öÚÁ· ·éÙa ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Î·Ù·Û¯¤ıËÎ·Ó Ì·˙d Ìb Ùd˜ â·Ó·ÛÙ·ÙÈÎb˜ ÚÔÎËÚ‡ÍÂȘ ÙÔÜ
ƒ‹Á· µÂÏÂÛÙÈÓÏÉ àe ÙÔf˜ ∞éÛÙÚÈ·ÎÔ‡˜. °È\ ·éÙe ηd ‰bÓ ÂÚÈÂÏ‹ÊıËÛ·Ó, âÓÙ¤ÏÂÈ, ÛÙcÓ
öΉÔÛË Ùɘ ºÈÏÔηϛ·˜. µÏ. Û¯ÂÙÈÎa £∂√∫§∏∆√À ¢π√¡À™π∞∆√À, ^√ ±ÁÈÔ˜ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ˜ ï
^∞ÁÈÔÚ›Ù˘, \∞ıÉÓ·È 1959, ÛÛ. 208-212. ¢bÓ ÁÓˆÚ›˙Ô˘Ì Ìb ‚‚·ÈfiÙËÙ· ηÙa fiÛÔ ì ηٿ-
Û¯ÂÛË ·éÙc Û¯ÂÙÈ˙fiÙ·Ó Ìb οÔÈ· ÏÔÁÔÎÚÈÛ›· ÙáÓ ƒˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎáÓ, Ô‡, àÚÎÂÙb˜ ÊÔÚb˜
ÛÙe ·ÚÂÏıfiÓ, Âr¯·Ó ÏÔÁÔÎÚ›ÓÂÈ ÙcÓ àÎÔÏÔ˘ı›· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙd˜ âΉfiÛÂȘ ÙÔÜ ∆ÚȈ‰›Ô˘.
∫·Ùa ÙÔf˜ ™ÔÊÔÎÏÉ √åÎÔÓfiÌÔ˘ ηd M. Jugie οÔÈÔ˜ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÖÓÔ˜ µÂ˙˘ÚÔ‡Ï˘ ηٿÊÂ-
Ú Óa àÔÎÙ‹ÛÂÈ ÙeÓ ÚáÙÔ ÙfiÌÔ ÙáÓ ¯ÂÈÚÔÁڿʈÓ, Ôf η٤ÏËÍ ÛÙc ‚È‚ÏÈÔı‹ÎË Ùɘ
ªÔÓɘ ªÂÁ›ÛÙ˘ §·‡Ú·˜ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ò√ÚÔ˘˜. µÏ. √π∫√¡√ª√À ™., ∆ÔÜ âÓ êÁ›ÔȘ ¶·ÙÚe˜
ìÌáÓ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ àÚ¯ÈÂÈÛÎfiÔ˘ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ^√ÌÈÏ›·È ∫µã, \∞ıÉÓ·È 1861,
Û. È·ã. JUGIE M., «Palamas Grégoire», ¬.., ÛÙ. 1776. ^√ «¶ÚfiÏÔÁÔ˜» Ôf Û˘Ó¤ÁÚ·„ ï
±ÁÈÔ˜ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ˜ ^∞ÁÈÔÚ›Ù˘ ÁÈa ÙcÓ öΉÔÛË âΛÓË ‰ËÌÔÛȇıËΠÛÙcÓ \∂ÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎc
\∞Ï‹ıÂÈ·, 4/1883, ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡ÔÏȘ, ÛÛ. 93-101. µÏ. ª√¡∞Ã√À £∂√∫§∏∆√À ¢π√¡À™π∞-
∆√À, ^√ ±ÁÈÔ˜ ¡ÈÎfi‰ËÌÔ˜ ï ^∞ÁÈÔÚ›Ù˘, \∞ıÉÓ·È 1959, ÛÛ. 208-212. ^√ G. Podskalsky ÛÙe
öÚÁÔ ÙÔ˘ ^∏ ^∂ÏÏËÓÈÎc £ÂÔÏÔÁ›· âd ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜ 1453 -1821, âÈÛٷ̤ӷ ηd ۯ‰eÓ
Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎa àӷʤÚÂÙ·È ÛÙd˜ ·Ï·ÌÈÎb˜ ÛÔ˘‰b˜ ηd ÛÙd˜ àfiÂÈÚ˜ âΉfiÛÂȘ öÚÁˆÓ ÙÔÜ
¶·Ï·ÌÄ âd ∆Ô˘ÚÎÔÎÚ·Ù›·˜, à·ÚÈıÌÒÓÙ·˜ Ùd˜ ÚÔÛ¿ıÂȘ ÙÔÜ ¢ÔÛÈı¤Ô˘ ^πÂÚÔÛÔχ̈Ó
ηd ÙÔÜ ¡ÈÎÔ‰‹ÌÔ˘ ^∞ÁÈÔÚ›ÙË Î·d ÚÔÛı¤ÙÔÓÙ·˜ (ÛÙcÓ ñÔÛ. 223 ÙÔÜ çÁΈ‰¤ÛÙ·ÙÔ˘ ·éÙÔÜ
ÔÓ‹Ì·ÙÔ˜) ¬ÙÈ «Î·d Ìd· ηÈÓÔ‡ÚÈ· ÚÔÛ¿ıÂÈ· ÛÙeÓ ·åáÓ· Ì·˜ (™˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù·, ̤¯ÚÈ Û‹-
ÌÂÚ· 3 ÙfiÌÔÈ, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1962-1970) Ê·›ÓÂÙ·È Óa ö¯ÂÈ Ì›ÓÂÈ ÛÙ¿ÛÈÌË Î·d ¿ÏÈ», âÓÓÔÒ-
ÓÙ·˜ ÙcÓ öΉÔÛË ÙÔÜ ¶. ÃÚ‹ÛÙÔ˘. ^øÛÙfiÛÔ, Ùe 1988 ¬Ù·Ó ïÏÔÎÏ‹ÚˆÛ ï PODSKALSKY Ùe
öÚÁÔ ÙÔ˘ ·éÙe ‰bÓ ÁÓÒÚÈ˙ ÁÈa ÙeÓ 4Ô Î·d 5Ô ÙfiÌÔ Ùɘ öΉÔÛ˘ ÃÚ‹ÛÙÔ˘. µÏ. ÛÛ. 76-77, 369,
446, 451-452, 462, 468, 471-473. ¶ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ· ÁÈa Ùc Û¯¤ÛË ÙÔÜ êÁ›Ô˘ ¡ÈÎÔ‰‹ÌÔ˘ ηd Ùɘ
ºÈÏÔηϛ·˜ Ìb ÙeÓ ±ÁÈÔ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ ‚Ï. RIGO A., «Nicodemo l’Aghiorita, la
“Filocalia” e Gregorio Palamas», ÛÙe Û˘Ï. ÙfiÌÔ Nicodemo l’Aghiorita e la Filocalia, Bose
2001, ÛÛ. 151-164.
16. GUISSARDAN S., Le probleme de la simplicité divine en Orient et en Occident aux
XIVe et XVe siècles: Grégoire Palamas, Duns Scot et Georges Scholarios, Lyon 1933.
17. HAUSHER I., La methode d’oraison hésychaste, Roma 1927. «L’erreur fondamentale
et la logique du Messalianisme», Orientalia Christiana Periodica 1/1935, ÛÛ. 328-360. « À
propos de la spiritualité hésychaste: controverse sans contradicteur», Orientalia Christia-
na Periodica 3/1937, ÛÛ. 260-272. «Variations récentes dans les jugements sur la Méthode

28
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

dal18, âȉfiıËΠÛb Ì›· Û˘ÛÙËÌ·ÙÈÎc ÎÚÈÙÈÎc âͤٷÛË Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ¶·-
Ï·ÌÄ Î·d Ùɘ ìÛ˘¯·ÛÙÈÎɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘, âÁηÈÓÈ¿˙ÔÓÙ·˜ Û˘Ó¿Ì· ηd ÙcÓ öΉÔÛË
öÚÁˆÓ ÙáÓ àÓÙÈËÛ˘¯·ÛÙáÓ ÏÔÁ›ˆÓ ÙÔÜ π¢ã ·å. ^∏ ÓÂÔÛ¯ÔÏ·ÛÙÈÎc ·éÙc ïÌ¿‰·
àÓ·Ù‡ÛÛÂÈ Î·d Û˘ÛÙËÌ·ÙÔÔÈÂÖ Ùa ú‰È· ۯ‰eÓ âȯÂÈÚ‹Ì·Ù· ÙáÓ µ·ÚÏ·aÌ
∫·Ï·‚ÚÔÜ, °ÚËÁÔÚ›Ô˘ \∞ÎÈÓ‰‡ÓÔ˘, ¡ÈÎËÊfiÚÔ˘ °ÚËÁÔÚÄ, ¶ÚÔ¯fiÚÔ˘ ηd ¢ËÌË-
ÙÚ›Ô˘ ∫˘‰ÒÓË, \πˆ¿ÓÓË ∫˘·ÚÈÛÛÈÒÙË, ª·ÓÔ˘cÏ Î·d \πˆ¿ÓÓË ∫·Ï¤Î·, \πÛ·aÎ
\∞ÚÁ˘ÚÔÜ Î.ô. àÓÙÈËÛ˘¯·ÛÙáÓ. ^√ ¶·Ï·ÌĘ âϤÁ¯ÂÙ·È ¬ÙÈ Ï·ÙˆÓ›˙ÂÈ àÓÂ›ÁÓˆ-
ÛÙ·19. ∞éÙe˜ ηd Ôî Ì·ıËÙ¤˜ ÙÔ˘ Û˘Ó¤ıÂÛ·Ó àÓıÔÏfiÁÈ· ·ÙÂÚÈÎáÓ Ú‹ÛÂˆÓ ÁÈa
Óa ÛÙËÚ›ÍÔ˘Ó Î·Ù·¯ÚËÛÙÈÎa Ùd˜ ıˆڛ˜ ÙÔ˘˜, ëÚÌËÓ‡ÔÓÙ·˜ ÛÔÊÈÛÙÈÎa ηd
ñÔÎÂÈÌÂÓÈÎa ÙcÓ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓË ·ÙÂÚÈÎc ·Ú·‰ÔÛË20. ^√ ¶·Ï·ÌĘ ηٷÛÙÚ·-
ÙËÁÂÖ Ùe ‰fiÁÌ· Ùɘ àfiÏ˘Ù˘ êÏfiÙËÙ·˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ Ìb Ùd˜ àÓıÚˆÔÌÔÚÊÈΤ˜ ÙÔ˘
ηٷÛ΢¤˜21. ¶Ô˘ıÂÓa ï ¶·Ï·ÌĘ ‰bÓ àÛ¯ÔÏÂÖÙ·È Ìb Ùe ÁÂÁÔÓe˜ Ùɘ \∂ÎÎÏË-
Û›·˜22. ∫·d ÙÔÜÙÔ, ‰ÈfiÙÈ ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa ≤Ó·Ó „¢‰ÔÌ˘ÛÙÈÎÈÛÌfi, ï ïÔÖÔ˜ ÁÂÓÓ‹-
ıËΠηÙa ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Ôf ì µ˘˙·ÓÙÈÓc \∂ÎÎÏËÛ›· ‰È¤ÎÔÙ ηd ÙÔf˜ ÙÂÏÂ˘Ù·›-
Ô˘˜ ‰ÂÛÌÔ‡˜ Ù˘ Ìb ÙcÓ ƒˆÌ·˚Îc \∂ÎÎÏËÛ›·, Ìb ÙcÓ ïÔ›·, ôÏψÛÙÂ, ÙÔf˜ ÙÂÏ¢-
Ù·›Ô˘˜ ·åáÓ˜ ‰È·ÙËÚÔÜÛ êÏᘠ̛· ¯·Ï·Úc ëÓfiÙËÙ·. ªÔÏÔÓfiÙÈ Ôî àÓ·ÙÔÏÈÎÔd
ηÙËÁÔÚÔÜÓ ÙcÓ ƒˆÌ·˚Îc \∂ÎÎÏËÛ›· ÁÈa ÂåÛ·ÁˆÁc ‰ÔÁÌ·ÙÈÎáÓ Î·ÈÓÔÙÔÌÈáÓ, ì
\∞Ó·ÙÔÏ‹, àԉ¯fiÌÂÓË âÈۋ̈˜ ÙcÓ ·Ï·ÌÈÎc ‰È‰·Ûηϛ·, ·éÙc ÂrÓ·È Ôf
ùÓÙˆ˜ ÂåÛ¿ÁÂÈ Î·ÈÓÔÙƠ̂˜. ^√ ¶·Ï·ÌĘ Ìb ÙcÓ ÂÚ›ÊËÌË ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜ ηd

d’oraison des Hésychastes», Orientalia Christiana Periodica 19/1953, ÛÛ. 424-428.

«L’hésychasme. Étude de spiritualité», Orientalia Christiana Periodica 22/1956, ÛÛ. 5-40,
247-285.
18. CANDAL M., «El ∆heofanes de Gregorio Palamas», Orientalia Christiana Periodica
12/1946, ÛÛ. 238-261Ø «Innovaciones palamiticas en la doctrina de la gracia», Miscellanea
Giovanni Mercati, Ù. 3, (Studi e testi 123), Citta del Vaticano 1946, ÛÛ. 65-103Ø «Origen
ideologico del palamismo en un document de David Disipato», Orientalia Christiana
Periodica 15/1949, ÛÛ. 85-125Ø «Fuentes Palamiticas, Dialogo de Jorge Facrasi sobre e
contradictorio de Palamas con Niceforo Gregoras», Orientalia Christiana Periodica
16/1950, ÛÛ. 303-357Ø «La Confesion de fe antipalamitica de Gregorio Acindeno»,
Orientalia Christiana Periodica 25/1959, ÛÛ. 215-264Ø «La Juan Ciparisiota y el problema
trinitario palamitico», Orientalia Christiana Periodica 25/1959, ÛÛ. 127-164Ø «Demetrio
Cidonio y el problema trinitario palamitico», Orientalia Christiana Periodica 28/1962, ÛÛ.
127-164.
19. JUGIE M., «Palamas Grégoire», ¬.., ÛÙ. 1761.
20. ≠√.., ÛÙ. 1762-1763.
21. ≠√.., ÛÙ. 1763, 1796.
22. ≠√.., ÛÙ. 1772.

29
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

âÓÂÚÁÂÈáÓ ÛÙeÓ £Âe ‰ËÌÈÔ‡ÚÁËÛ ̛· Ó¤· ıÂÔÏÔÁ›·23. ª¿Ù·È· ì ‰È¿ÎÚÈÛË

ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ ÛÙeÓ £Âe âÎÏ·Ì‚¿ÓÂÙ·È ó˜ àÓ¿Ù˘ÍË Ùɘ ™∆ã √åÎÔ˘ÌÂ-
ÓÈÎɘ ™˘Ófi‰Ô˘. ¢bÓ ÚfiÎÂÈÙ·È ·Úa ÁÈa Ì›· ÛÔ‚·Úc àÏÏÔ›ˆÛË Î·d Ùɘ ıÂÔÏÔ-
Á›·˜, àÏÏa ηd Ùɘ ñÁÈÔܘ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜. ^øÛÙfiÛÔ, ï £Âe˜ â¤ÙÚ„Â, œÛÙÂ ï «·-
Ï·ÌÈÛÌfi˜» Óa ͯ·ÛÙÂÖ ÛÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏc ηd Óa ÌcÓ ‰È‰¿ÛÎÂÙ·È ϤÔÓ àe ÙÔf˜
àÓ·ÙÔÏÈÎÔf˜ ıÂÔÏfiÁÔ˘˜24.
≠√Ϙ Ôî ıÂÔÏÔÁÈÎb˜ ı¤ÛÂȘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ù›ıÂÓÙ·È ÛÙe ÌÈÎÚÔÛÎfiÈÔ Ùɘ Û¯Ô-
Ï·ÛÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜25. °Èa ÙeÓ Jugie, ÌÔÏÔÓfiÙÈ ì ÂÚ›ÊËÌË ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜ ηd
âÓÂÚÁÂÈáÓ ÂrÓ·È à·Ú¿‰ÂÎÙË Î·d ·îÚÂÙÈ΋, ¬ˆ˜ ηd ì àÛÎËÙÈÎc ηd ìÛ˘¯·-
ÛÙÈÎc âÌÂÈÚ›· Ùɘ ı¤·˜ ÙÔÜ àÎÙ›ÛÙÔ˘ ʈÙfi˜, óÛÙfiÛÔ, ï ¶·Ï·ÌĘ ‰¤¯ıËΠÙcÓ
â›‰Ú·ÛË ÙÔÜ îÂÚÔÜ ∞éÁÔ˘ÛÙ›ÓÔ˘ ηd ÙáÓ Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎáÓ ÛÙc ¯Ú‹ÛË ÙáÓ „˘¯ÔÏÔ-
ÁÈÎáÓ ÙÚÈ¿‰ˆÓ Ì¤Ûˇˆ ÙáÓ ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÂˆÓ ÙÔÜ ª¿ÍÈÌÔ˘ ¶Ï·ÓÔ‡‰Ë ηd ÙÔÜ ¢ËÌË-
ÙÚ›Ô˘ ∫˘‰ÒÓË. ª¿ÏÈÛÙ·, ó˜ Úe˜ Ùe âÌÚÔ¸fiıÂÙÔ j àÚÔ¸fiıÂÙÔ Ùɘ âÓ·Ó-
ıÚÒËÛ˘ ï ¶·Ï·ÌĘ Ù·˘Ù›˙ÂÙ·È Ìb ÙcÓ ôÔ„Ë ÙÔÜ £ˆÌÄ \∞ÎÈÓ¿ÙË26. ¶·Úfi-
ÌÔÈ·, ï ¶·Ï·ÌĘ, ηÙa ÙeÓ Jugie, ʤÚÂÙ·È Óa Û˘ÌʈÓÂÖ Ìb ÙcÓ ÚˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎc
ª·ÚÈÔÏÔÁ›· ηd Ùa ηÙ\ ·éÙcÓ Î·ÈÓÔÊ·ÓÉ ‰fiÁÌ·Ù· Ùɘ ôÛÈÏ˘ Û‡ÏÏ˄˘ ηd
âÓÛÒÌ·Ù˘ ÌÂÙ¿ÛÙ·Û˘ Ùɘ ¶·Úı¤ÓÔ˘27. ò∏‰Ë àe Ùe 1912, Ûb ‚È‚ÏÈÔÎÚÈÛ›· ÙÔ˘
ï Jugie ÁÈa Ùe ÂÚd °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ‚È‚Ï›Ô ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶··Ìȯ·cÏ ÛË-
Ì›ˆÓ Ìb öÌÊ·ÛË ¬ÙÈ «ï ¶·Ï·ÌÈÛÌe˜ ó˜ ‰fiÁÌ· Ùɘ ëÏÏËÓÔÚˆÛÈÎɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜
qÙ·Ó âÓÙÂÏᘠÓÂÎÚfi˜» ηd ¬ÙÈ ï Û˘ÁÁڷʤ·˜ ÙÔÜ ‚È‚Ï›Ô˘ ·éÙÔÜ ÂrÓ·È «ï ÌfiÓÔ˜
úÛˆ˜ ·Ï·Ì›Ù˘ Ôf ñ¿Ú¯ÂÈ àÎfiÌË»28. ¶·Úa ÙcÓ îÛÙÔÚÈÎc ηd ÁÚ·ÌÌ·ÙÔÏÔÁÈÎc
ÂéÚ˘Ì¿ıÂÈ¿ Ù˘, ì Û¯ÔÏc ·éÙc ‰bÓ à¤Ê˘Á ÙcÓ ÔÏÂÌÈÎc ηd Ùe öÓÙÔÓÔ ïÌÔÏÔ-
ÁÈ·Îe ÓÂÜÌ· ÛÙcÓ ëÚÌËÓ¢ÙÈÎc àÍÈÔÏfiÁËÛË Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ.
ò∂ÓÙÔÓË ÂrÓ·È ì Ï·ÙÈÓÈ΋ Ù˘ ñÂÚÔ„›·: ï Jugie ıˆÚÂÖ ¬ÙÈ Ôî ‰ÔÁÌ·ÙÈÎb˜ àÛ¿-
ÊÂȘ, Ôî ηÈÓÔÙƠ̂˜ ηd Ôî àÛ˘Ó¤ÂȘ ÙáÓ ìÛ˘¯·ÛÙáÓ Ôf âÈ‚Ï‹ıËÎ·Ó ó˜
‰fiÁÌ· ÛÙcÓ \√ÚıÔ‰ÔÍ›· Û˘ÓÈÛÙÔÜÓ ı›· ÙÈ̈ڛ·, ÁÈ·Ùd ¯ˆÚ›ÛÙËΠàe ÙeÓ àÔ-
ÛÙÔÏÈÎe ıÚfiÓÔ Ùɘ ƒÒÌ˘ ηd ñÔÙ¿¯ıËΠÛÙeÓ ·éÙÔÎÚ·ÙÔÚÈÎe ·ÔηÈÛ·ÚÈ-

24. ≠√.., ÛÙ. 1777 ηd 1817.

25. µÏ. JUGIE M., «Palamas Grégoire», ¬.., ÛÙ. 1764 ëÍ.
26. ≠√.., ÛÙ. 1766-1767, 1769-1770.
27. ≠√.., ÛÙ. 1770-1772. ¶Ú‚Ï. «Grégoire Palamas et l’Immaculée Conception», Re-
vue augustiniènne XVII/1910, ÛÛ. 145-161. ¶Ú‚Ï. JOURNET C., «Palamisme et Thomisme.
À propos d’un livre récent», Revue Thomiste 6/1960, ÛÛ. 430-452.
28. JUGIE M., Echos d’Orient 15/1912, Û. 528. ¶Ú‚Ï. JUGIE M., Le schisme byzantin,
Paris 1941, Û. 383.

30
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÛÌfi. «^√ ·Ï·ÌÈÛÌe˜ ó˜ ‰fiÁÌ· ÂrÓ·È ϤÔÓ ÓÂÎÚfi˜, ·Úa Ùe ¬ÙÈ âÈ‚ÈÒÓÂÈ ó˜
ÓÂ˘Ì·ÙÈÎfiÙËÙ· ÛÙeÓ ò∞ıˆÓ·, âÓá ñ¿Ú¯Ô˘Ó âÏ¿¯ÈÛÙÔÈ ≠∂ÏÏËÓ˜ ηd ƒáÛÔÈ Û˘-
Ì·ıÔÜÓÙ˜ Úe˜ Ùc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ»29.
^∏ àÏ‹ıÂÈ· ÂrÓ·È ¬ÙÈ Ôî ÌÂϤÙ˜ ÙÔÜ Jugie ηd ÙáÓ ôÏÏˆÓ àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎáÓ Ùɘ
ÂÚÈfi‰Ô˘ ·éÙɘ àÔÛÎÔÔÜÛ·Ó Ûb Ì›· ‰˘Ó·ÌÈÎc à¿ÓÙËÛË ÛÙe õ‰Ë àÓ·ÓÂÔ‡-
ÌÂÓÔ âӉȷʤÚÔÓ àÚÎÂÙáÓ çÚıÔ‰fiÍˆÓ ÌÂÏÂÙËÙáÓ ÁÈa ÙcÓ ìÛ˘¯·ÛÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·.
√î Ú›˙˜ ÙÔÜ âӉȷʤÚÔÓÙÔ˜ ·éÙÔÜ âÓÙÔ›˙ÔÓÙ·È ÛÙcÓ ÊÈÏÔηÏÈÎc àÓ·Á¤ÓÓËÛË
ÙÔÜ 18Ô˘ ·å. Ìb â›ÎÂÓÙÚÔ Ùe àÓ·ÓˆÙÈÎe ΛÓËÌ· ÙáÓ ∫ÔÏÏ˘‚¿‰ˆÓ. \∂ÚfiÎÂÈÙÔ
ÁÈa ≤Ó· ÚÂÜÌ· Ôf ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÔÜÛ à‰È¿ÎÔ· ηd àıfiÚ˘‚· ÛÙe ≠∞ÁÈÔÓ ò√ÚÔ˜,
âӉ¯Ô̤ӈ˜ àe ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, ‰È·ÎÚ·ÙÒÓÙ·˜ Ùa
ÔéÛÈÒ‰Ë Ùɘ çÚıfi‰Ô͢ ¶·Ú¿‰ÔÛ˘ Ì¤Ûˇˆ ÙÔÜ àÛÎËÙÈÎÔÜ Î·d ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎÔÜ
õıÔ˘˜ Ùɘ ÌÔÓ·ÛÙÈÎɘ ‚ÈÔÙɘ. ¶Ú¿ÁÌ·ÙÈ, Ìb àÊÂÙËÚ›· ÙcÓ ÊÈÏÔηÏÈÎc àÓ·Á¤Ó-
ÓËÛË Î·d Ùe ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎe ΛÓËÌ· ÙáÓ ∫ÔÏÏ˘‚¿‰ˆÓ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ò√ÚÔ˘˜, ì ÓÂÒÙÂ-
ÚË çÚıfi‰ÔÍË ıÂÔÏÔÁ›· ôÚ¯ÈÛ àÚÁa àÏÏa ÛÙ·ıÂÚa Óa â·Ó·Ó·Î·Ï‡ÙÂÈ ÙcÓ
ıÂÔÏÔÁÈÎc ÛΤ„Ë ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ. \∞Ó·ÊÔÚb˜ ÛÙc ‰È‰·Ûηϛ·
ÙÔ˘ Û˘Ó·ÓÙÔÜÌ õ‰Ë Ûb ıÂÔÏÔÁÈÎa âÁ¯ÂÈÚ›‰È· ÛÙc ƒˆÛ›· ÙáÓ àÚ¯áÓ ÙÔÜ π£ã
·å.30, àÏÏa Ùe àÍÈfiÏÔÁÔ öÚÁÔ ÙáÓ ¢. ∫ÏÂfi·31, ™. √åÎÔÓfiÌÔ˘32, £. ÷Ù˙ËÛÙ·‡-
ÚÔ˘33, °. ¶··Ìȯ·‹Ï34, O. Tafrali35, ÃÚ. ¶··‰ÔÔ‡ÏÔ˘36, B. Krivocheine37, D.

29. JUGIE M., «Palamite (controverse)», ¬.., ÛÙ. 1817.

30. RADCHENKO K. F., ^∏ ıÚËÛ΢ÙÈÎc ηd ÏÔÁÔÙ¯ÓÈÎc ΛÓËÛË ÛÙc ‚Ô˘ÏÁ·Ú›· ηÙa ÙcÓ
ÂÚ›Ô‰Ô Úe Ùɘ ÙÔ˘ÚÎÈÎɘ ÂåÛ‚ÔÏɘ (ÛÙa ÚˆÛÈο), ∫›Â‚Ô 1818. ¶Ú‚Ï. DOBRUNITSINE A.,
√î Ì˘ÛÙÈÎÔd Ùɘ µ˘˙·ÓÙÈÓɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ηÙa ÙeÓ π¢ã ·å. (ÛÙa ÚˆÛÈο), Kazan 1906.
31. ∫§∂√¶∞ ¢., °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ^√ÌÈÏ›·È ª∞ã, ^πÂÚÔÛfiÏ˘Ì· 1857.
32. √π∫√¡√ª√À ™., °ÚËÁÔÚ›Ô˘ àÚ¯ÈÂÈÛÎfiÔ˘ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ^√ÌÈÏ›·È
∫µã, \∞ıÉÓ·È 1861.
33. Ã∞∆∑∏™∆∞Àƒ√À £., ∞î ÂÚd ÙáÓ ìÛ˘¯·ÛÙáÓ Ùɘ ȉã ëηÙÔÓÙ·ÂÙËÚ›‰Ô˜ ηd Ùɘ ‰È‰·-
Ûηϛ·˜ ·éÙáÓ öÚȉ˜, §ÂÈ„›· 1905.
34. ¶∞¶∞ªπÃ∞∏§ °., ^√ ±ÁÈÔ˜ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ àÚ¯ÈÂ›ÛÎÔÔ˜ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢, ¶Â-
ÙÚÔ‡ÔÏȘ-\∞ÏÂÍ¿Ó‰ÚÂÈ· 1911.
35. TAFRALI O., Thessalonique au quatorzieme siècle, Paris 1913, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 21993.
36. ¶∞¶∞¢√¶√À§√À ÃÀ™√™∆√ª√À (ÌÂÙ¤ÂÈÙ· àÚ¯ÈÂÈÛÎfiÔ˘ \∞ıËÓáÓ), «^√ ±ÁÈÔ˜
°ÚËÁfiÚÈÔ˜ ï ¶·Ï·ÌĘ àÚ¯ÈÂ›ÛÎÔÔ˜ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ ηd ì §·ÙÈÓÈÎc \∂ÎÎÏËÛ›·», °ÚËÁfi-
ÚÈÔ˜ ï ¶·Ï·ÌĘ 26-27/1918, ÛÛ. 345-354. ¶ÂÚd Ùɘ àÓ·ÎËڇ͈˜ êÁ›ˆÓ âÓ ÙFÉ \√ÚıÔ‰fi͡ˆ
\∂ÎÎÏËÛ›· ÌÂÙ\ âÈ̤ÙÚÔ˘ ÂÚd ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, \∞ıÉÓ·È 1934.
37. KRIVOCHEINE B., «Asceticeskoe I bogoslovscoe ucenie sv. Gregorija Palamy» (^∏
àÛÎËÙÈÎc ηd ıÂÔÏÔÁÈÎc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ), Seminarium
Kondakovianum 8/1936, ÛÛ. 99-154Ø àÁÁÏÈÎc ÌÙÊÚ. ÛÙe Eastern Churches Quarterly 3/1938Ø

31
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

Staniloae38, £. ∫·ÛÙ·ÓÄ39, Vl. Lossky40, C. Kern41, Ì·ÚÙ˘ÚÂÖ ÁÈa ÙcÓ ÛÙ·ıÂÚc

â·Ó·Û‡Ó‰ÂÛË Ùɘ Û‡Á¯ÚÔÓ˘ \√ÚıÔ‰ÔÍ›·˜ Ìb ÙcÓ ·ÙÂÚÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË ÙÔÜ ¶·-
Ï·ÌÄ.

^∏ ‰˘Ó·ÌÈÎc à¿ÓÙËÛË ÙáÓ çÚıÔ‰fi͈Ó: Vladimir Lossky

ηd Jean Meyendorff

^√ D. Stiernon, ÚÔÏÔÁ›˙ÔÓÙ·˜ ÙcÓ àÓ·ÛÎfiËÛË Ùɘ ÓÂÒÙÂÚ˘ ÂÚd ÙeÓ ¶·-

Ï·ÌÄ ‚È‚ÏÈÔÁÚ·Ê›·˜, Âr¯Â âÈÛËÌ¿ÓÂÈ ¬ÙÈ ï ª. Jugie ñÉÚÍ ηÎe˜ ÚÔÊ‹Ù˘,
¬Ù·Ó öÁÚ·Ê ¬ÙÈ «ï ¶·Ï·ÌÈÛÌe˜ ó˜ ‰fiÁÌ· Ùɘ ëÏÏËÓÔÚˆÛÈÎɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ qÙ·Ó
âÓÙÂÏᘠÓÂÎÚfi˜». ªÔÏÔÓfiÙÈ ì ÚˆÛÈÎc àη‰ËÌ·˚Îc ıÂÔÏÔÁ›· ̤¯ÚÈ ÙeÓ 19Ô ·å.
‰bÓ à¤‰È‰Â ÙcÓ ‰¤Ô˘Û· ÛËÌ·Û›· ÛÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ, Ôî ƒáÛÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ
Ùɘ ‰È·ÛÔÚĘ ıa â·Ó·Ê¤ÚÔ˘Ó ‰˘Ó·ÌÈÎa ÛÙe ÚÔÛ΋ÓÈÔ Ùc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔ˘
ηd ıa ÙcÓ àÓÙȉȷÛÙ›ÏÔ˘Ó Ìb ÙcÓ Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›· Ùɘ ¢‡Û˘. ¶Ú¿ÁÌ·ÙÈ,
ÙcÓ ‰˘Ó·ÌÈÎfiÙÂÚË à¿ÓÙËÛË Úe˜ ÙcÓ àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎc Û¯ÔÏc ÙÔÜ Jugie, ¬ˆ˜ âÈ-
ÛËÌ·›ÓÂÈ Î·d ï Norman Russell, âͤÊÚ·Û·Ó ï Vladimir Lossky ηd ï Jean
Meyendorff, ‰‡Ô ƒáÛÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ Ùɘ ·ÚÈÛÈÓɘ Û¯ÔÏɘ, Ùa öÚÁ· ÙáÓ ïÔ›ˆÓ
ÁÚ¿ÊÙËÎ·Ó à¢ı›·˜ ÛÙcÓ Á·ÏÏÈÎc j ÛÙcÓ àÁÁÏÈÎc ÁÏáÛÛ·, ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÙËηÓ
Ûb ÔÏÏb˜ ôÏϘ ÁÏáÛÛ˜ ηd Âr¯·Ó ÛËÌ·ÓÙÈÎc à‹¯ËÛË ù¯È ÌfiÓÔ ÛÙeÓ çÚıfi‰Ô-
ÍÔ ÎfiÛÌÔ àÏÏa ηd ÂéÚ‡ÙÂÚ· ÛÙcÓ ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·.
∫·Ùa ÙeÓ Lossky, ì àÓ·ÙÔÏÈÎc ¶·Ú¿‰ÔÛË ÔÙb ‰bÓ öηÓ ‰È¿ÎÚÈÛË ÌÂÙ·Íf
Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌÔÜ Î·d ıÂÔÏÔÁ›·˜, ÌÂÙ·Íf ÚÔÛˆÈÎɘ âÌÂÈÚ›·˜ ÙáÓ ı›ˆÓ Ì˘ÛÙË-
Ú›ˆÓ ηd ÙáÓ âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎáÓ ‰ÔÁÌ¿ÙˆÓ. ^√ ΢ڛˆ˜ Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌe˜ ‰bÓ ÂrÓ·È àÙÔ-
ÌÈÎb˜ âÌÂÈڛ˜ ‰È·ÊfiÚˆÓ ‰È‰·ÛÎ¿ÏˆÓ Ùɘ ÓÂ˘Ì·ÙÈÎɘ ˙ˆÉ˜, ¬ˆ˜ Û˘Ó¤‚Ë ÛÙc
¢‡ÛË42. ^∏ àÔÊ·ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›· ‰bÓ ÂrÓ·È àÁÓˆÛÙÈÎÈÛÌe˜ j êÏᘠ̛· âÎÛÙ·-

ÁÂÚÌ·ÓÈ΋, Die asketische und theologishe Lehre des Hl. Gregorius Palamas, Würzburg
1939Ø Á·ÏÏÈÎc ÛÙe Le Messager de l’Exarchat du Patriarche Russe en Europe Occidentale
115/1987, ÛÛ. 45-108.
38. STANILOAE D., Viasta si invatsatura sf. Grigorie Palama, Sibiu 1938, Bucarest 21993.
39. ∫∞™∆∞¡∞ £., ^√ ±ÁÈÔ˜ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ï ¶·Ï·ÌĘ ηd ï Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌe˜ ÙáÓ ìÛ˘¯·ÛÙáÓ,
£ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1939.
40. LOSSKY V., Théologie mystique de l’Église d’Orient, Paris 11944Ø ëÏÏËÓÈÎc ÌÙÊÚ. ™Ù.
¶ÏÂ˘Ú¿ÎË, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 21973.
41. KERN C., «Les elements de la théologie de Grégoire Palamas», Irénikon 20/1947, ÛÛ.
6-63, 164-193.
42. µÏ. LOSSKY V., ¬.., ÛÛ. 7, 19.

32
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÙÈÎc ıˆڛ·, àÏÏa Ì›· ıÂÔÏÔÁ›· Ôf ıˆÚÂÖ Ùa Ì˘ÛÙ‹ÚÈ· Ùɘ ı›·˜ àÔÎ¿Ï˘-
„˘, ÂrÓ·È ì ı¤· ÙÔÜ £ÂÔÜ. ^√ ôÁÓˆÛÙÔ˜ £Âe˜ ÙáÓ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓáÓ ‰bÓ ÂrÓ·È ï àÚfi-
ÛˆÔ˜ £Âe˜ ÙáÓ ÊÈÏÔÛfiʈÓ, ï àÔÊ·ÙÈÛÌe˜ ‰bÓ ÛËÌ·›ÓÂÈ Î·d ≤Ó·Ó àÚfiÛˆÔ
Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌfi43. ^∏ çÚıfi‰ÔÍË \∞Ó·ÙÔÏc âͤÊÚ·˙ ¿ÓÙÔÙ Ùe Ì˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ ^∞Á›·˜
∆ÚÈ¿‰Ô˜, âÎÎÈÓÒÓÙ·˜ àe Ùa ¶ÚfiÛˆ·, âÓá ì Ï·ÙÈÓÈÎc ¢‡ÛË Âr¯Â ·Ú·‰ÔÛÈ·Îa
ó˜ àÊÂÙËÚ›· Ù˘ ÙcÓ ëÓfiÙËÙ· Ùɘ ı›·˜ ÔéÛ›·˜. ^∏ àÌÔÈ‚·ÈfiÙËÙ· ÙÔÜ ıÂÔÏÔÁÈ-
ÎÔÜ ·éÙÔÜ ÏÔ˘Ú·ÏÈÛÌÔÜ ıa àÓ·ÙÚ·ÂÖ Ìb ÙcÓ Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›· ÙÔÜ ªÂ-
Û·›ˆÓ·. °Èa ÙeÓ Lossky, ÛÙe öÚÁÔ ÙÔÜ ïÔ›Ô˘ ΢ÚÈ·Ú¯ÂÖ ì ıÂÔÏÔÁÈÎc ‰È¿ÎÚÈÛË
ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ, ï Ì˘ÛÙÈÎe˜ η› «ÂÚÛÔÓ·ÏÈÛÙÈÎfi˜» ¯·Ú·ÎÙÉÚ·˜ Ùɘ
çÚıfi‰Ô͢ ıÂÔÏÔÁ›·˜ àÓÙÈÙ›ıÂÙ·È Úe˜ ÙfiÓ «ÔéÛÈ·ÓÈÛÌfi» ηd Ùc ÓÔËÛÈ·Ú¯›·
Ùɘ ‰˘ÙÈÎɘ Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎɘ. ∆e ‰fiÁÌ· Ùɘ ı›·˜ ëÓfiÙËÙ·˜-ÔéÛ›·˜ ıa âÈÛÎÈ¿ÛÂÈ
ÛÙc ¢‡ÛË Ùe ‰fiÁÌ· Ùɘ ^∞Á›·˜ ∆ÚÈ¿‰Ô˜. ^∏ ÚÔÛˆÈÎc Û¯¤ÛË Ìb ÙeÓ £Âe àÓ·-
ʤÚÂÙ·È Î˘Ú›ˆ˜ ÛÙcÓ àÓıÚÒÈÓË Ê‡ÛË ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, Ôf àÔηχÙÂÈ ÙcÓ ı›·
ÔéÛ›·, ‰È·ÌÔÚÊÒÓÔÓÙ·˜ ≤Ó·Ó àÚfiÛˆÔ Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌe Ùɘ ÔéÛ›·˜ ηd Ì›· ·ÏÈÓ-
ÓfiÛÙËÛË Ùɘ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎɘ ÓÂ˘Ì·ÙÈÎfiÙËÙ·˜. «∂å˜ ÙcÓ ·Ú¿‰ÔÛÈÓ Ùɘ \∞Ó·ÙÔ-
ÏÈÎɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜», ‰ËÏÒÓÂÈ ï Lossky, «‰bÓ ñ¿Ú¯ÂÈ ÂÚÈıÒÚÈÔÓ ‰Èa Ì›·Ó ıÂÔ-
ÏÔÁ›·Ó η›, ÔÏf çÏÈÁÒÙÂÚÔÓ ‰È\ ≤Ó· Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌeÓ Ùɘ ı›·˜ ÔéÛ›·˜»44. ™Ùd˜ ıÂÔ-
ÏÔÁÈÎb˜ öÚȉ˜ ÂÚd Ùɘ ʇÛˆ˜ ÙÔÜ ÊˆÙe˜ Ùɘ ªÂÙ·ÌÔÚÊÒÛˆ˜ ηÙa ÙeÓ π¢ã
·å., ï £Âe˜ Ùɘ \∞ÔÎ¿Ï˘„˘ ηd Ùɘ âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎɘ âÌÂÈÚ›·˜ ‚Ú¤ıËΠàÓÙÈ-
̤وÔ˜ Ìb ÙeÓ £Âe ÙáÓ ÊÈÏÔÛfiÊˆÓ Î·d ÙáÓ Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎáÓ45. ^√ ÁËÚ·Ṳ̂ÓÔ˜
·éÙe˜ ^∂ÏÏËÓÈÛÌe˜ Ìb ÙÔf˜ ÔñÌ·ÓÈÛÙ¤˜ ÙÔ˘ öÚ¯ÂÙ·È Ûb Û‡ÁÎÚÔ˘ÛË Ìb ÙcÓ ıÂÔ-
ÏÔÁ›· ηd ÙcÓ ÓÂ˘Ì·ÙÈÎfiÙËÙ· Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜. √î ‚˘˙·ÓÙÈÓÔd ıˆÌÈÛÙb˜ ‰bÓ
ÂrÓ·È ÌfiÓÔ àÓÙÈÚfiÛˆÔÈ Ùɘ ‰˘ÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ àÏÏa ηd Ùɘ ÓÔËÛÈ·Ú¯ÈÎɘ
ÛΤ„˘ Ôf ‚ϤÔ˘Ó ÙcÓ ·ÙÂÚÈÎc ıÂÔÏÔÁ›· ñe Ùe ÚÖÛÌ· Ùɘ àÚ¯·ÈÔÂÏÏË-
ÓÈÎɘ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜46.
^øÛÙfiÛÔ, Ôî ôÎÙÈÛÙ˜ âÓ¤ÚÁÂȘ ÂrÓ·È ì ÙÚÈ·‰ÔÏÔÁÈÎc â¤ÎÙ·ÛË Ùɘ ÃÚÈÛÙÔ-
ÏÔÁ›·˜. ∆a ıÂÖ· ÚfiÛˆ· âÓÂÚÁÔÜÓ ad extra àe ÎÔÈÓÔÜ Ìb ÙeÓ ÙÚfiÔ Ôf
êÚÌfi˙ÂÈ ÛÙe ηı¤Ó·. ^√ Lossky àÛÎÒÓÙ·˜ ÎÚÈÙÈÎc ÛÙd˜ àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎb˜ ı¤ÛÂȘ

43. µÏ. LOSSKY V., ¬.., ÛÛ. 43-45.

44. µÏ. LOSSKY V., ¬.., Û. 71.
45. µÏ. LOSSKY V., ¬.., Û. 263.
46. µÏ. LOSSKY V., Vision de Dieu, Neuchâtel, 1962Ø ëÏÏËÓÈÎc ÌÙÊÚ. \∞Ú¯ÈÌ. ªÂÏÂÙ›Ô˘
∫·Ï·Ì·ÚÄ, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1973, Û. 203 ëÍ. ™Ùe ‚È‚Ï›Ô ·éÙe ï Lossky âÍÂÙ¿˙ÂÈ Û˘ÛÙËÌ·ÙÈÎa
ÙcÓ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓË ·ÙÂÚÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË Î·d Ùd˜ ËÁb˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÁÈa Ùe ˙‹ÙËÌ· Ùɘ ıÂÔÏÔ-
ÁÈÎɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÂÚd Ùɘ ı¤·˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ.

33
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

ÙÔÜ S. Guichardan ÂÚd ı›·˜ êÏfiÙËÙ·˜, ıˆÚÂÖ ¬ÙÈ êÏfiÙËÙ· â\ Ôé‰ÂÓd ‰bÓ
ÛËÌ·›ÓÂÈ ïÌÔÈÔÌÔÚÊ›· ηd ‰˘Û‰È¿ÎÚÈÛË. ¢È·ÊÔÚÂÙÈÎa Ùe ‰fiÁÌ· Ùɘ ı›·˜
êÏfiÙËÙ·˜ Û˘ÓÈÛÙÄ «≤Ó· âÓÙ˘ˆÛÈ·Îe ·Ú¿‰ÂÈÁÌ· ıÂÔÏÔÁÈÎɘ àÓ·ÈÛıËÛ›·˜
ÌÚÔÛÙa ÛÙa ıÂÌÂÏÈÒ‰Ë Ì˘ÛÙ‹ÚÈ· Ùɘ ›ÛÙˆ˜»47. ^∏ Ï·ÙÚ›· Ùɘ àÓıÚÒÈÓ˘
ʇÛ˘ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ ÂrÓ·È Í¤ÓË Úe˜ ÙcÓ àÓ·ÙÔÏÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË. ^∏ ÌfiÓË ï‰e˜
Ôf ηıÈÛÙÄ ÙÔf˜ àÓıÚÒÔ˘˜ Û˘ÌÌfiÚÊÔ˘˜ Ìb ÙeÓ ÃÚÈÛÙfi, ¬ˆ˜ ÙeÓ Âr‰·Ó Ôî
Ì·ıËÙb˜ ÛÙe £·‚ÒÚ, ÂrÓ·È ì ï‰e˜ Ùɘ àÔÎÙ‹Ûˆ˜ Ùɘ ¯¿ÚÈÙÔ˜ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡-
Ì·ÙÔ˜.
™Ùe Ù¤ÏÔ˜ Ùɘ ‰ÂηÂÙ›·˜ ÙÔÜ \50, ÙcÓ ÛÎ˘Ù¿ÏË ÙáÓ ·Ï·ÌÈÎáÓ ÛÔ˘‰áÓ Ï·Ì-
‚¿ÓÂÈ ï J. Meyendorff, ï ïÔÖÔ˜ Ìb Ùe ηıÔÚÈÛÙÈÎfi ÙÔ˘ öÚÁÔ, ÙcÓ ‰È·ÙÚÈ‚‹ ÙÔ˘,
ÙcÓ öΉÔÛË Î·d ÌÂÙ¿ÊÚ·ÛË ÙáÓ ∆ÚÈ¿‰ˆÓ ñbÚ ÙáÓ îÂÚᘠìÛ˘¯·˙fiÓÙˆÓ48 ηd ÙcÓ
ÌÂÁ¿ÏË âÈÛÙËÌÔÓÈÎc àÚıÚÔÁÚ·Ê›· ÙÔ˘ ÁÈa âÈ̤ÚÔ˘˜ ıÂÔÏÔÁÈÎa ηd îÛÙÔÚÈÎa
˙ËÙ‹Ì·Ù· Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÂÈ Ìb ÂåÚËÓÈÎe ÙÚfiÔ Ì›·
η›ÚÈ· à¿ÓÙËÛË ÛÙd˜ àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎb˜ ·åÙÈ¿ÛÂȘ ηd ÙÔÓ›˙ÂÈ ÙfiÓ «öÓÙÔÓÔ ıÂÔÏÔ-
ÁÈÎe ÂÚÛÔÓ·ÏÈÛÌe ηd ñ·ÚÍÈÛÌfi» Ùɘ Ì˘ÛÙÈÎɘ âÌÂÈÚ›·˜ ηd ıÂÔÏÔÁ›·˜ ÙÔÜ
êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ. ¶Ú¿ÁÌ·ÙÈ, ·éÙe Ôf ï D. Stiernon àÓ·ÁÓÒÚÈ˙ ó˜
àÓ¿ÁÎË Ì›·˜ Û˘ÓÔÏÈÎɘ âÚÁ·Û›·˜ ÁÈa ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ àe ≤Ó·Ó çÚıfi‰ÔÍÔ ıÂÔÏfi-
ÁÔ, Ûb Ì›· ÁÏáÛÛ· ÚÔÛÈÙc ÁÈa ÙcÓ ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·, η٤ÛÙË ‰˘Ó·Ùe àe ÙeÓ J.
Meyendorff. ¶·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÔÓÙ·˜ Ùe ÙÚ›Ù˘¯Ô49 ÙáÓ ·Ï·ÌÈÎáÓ ÙÔ˘ ÛÔ˘‰áÓ Ùe
1959 ηÙa ÙcÓ ëÍ·ÎÔÛÈÔÛÙc â¤ÙÂÈÔ Ùɘ ÌÓ‹Ì˘ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ,
ï ú‰ÈÔ˜ ï J. Meyendorff ıÂÒÚËÛ Ùe öÚÁÔ ÙÔ˘ ó˜ ÂåÛ·ÁˆÁc ÛÙc ÌÂϤÙË ÙÔÜ êÁ›-
Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, ó˜ ≤Ó· ÛËÌÂÖÔ âÎΛÓËÛ˘ ÙáÓ ·Ï·ÌÈÎáÓ ÛÔ˘‰áÓ Î·d
ù¯È ó˜ ÙÂÏÈÎc ηٿÏËÍ‹ ÙÔ˘˜50. ¶¤Ú· àe ÙcÓ âÍ·ÓÙÏËÙÈÎc ÙÂÎÌËÚ›ˆÛË ÙÔÜ îÛÙÔ-
ÚÈÎÔÜ Î·d ÊÈÏÔÏÔÁÈÎÔÜ Ï·ÈÛ›Ô˘ ηd ÙcÓ ÛÔ˘‰c ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ì¤Û· àe àÎfiÌË
àӤΉÔÙÔ˘˜ ¯ÂÈÚfiÁÚ·ÊÔ˘˜ ÎÒ‰ÈΘ, ï Meyendorff ·Ú¤¯ÂÈ Ì›·Ó âÍ·ÈÚÂÙÈÎc ¬ÛÔ
ηd ‰˘Ó·ÌÈÎc ëÚÌËÓ¢ÙÈÎc Ùɘ ÂÚd ıÂÒÛˆ˜ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÙÉ ıÂÔÏfi-
ÁÔ˘. ^∏ ìÛ˘¯·ÛÙÈÎc àÓ·Á¤ÓÓËÛË ÙÔÜ π¢ã·å. àÁÁ›˙ÂÈ ¬Ï˜ Ùd˜ Ù˘¯b˜ ÙÔÜ ¯ÚÈÛÙÈ·-

47. LOSSKY V., ^∏ ª˘ÛÙÈÎc £ÂÔÏÔÁ›· Ùɘ \∞Ó·ÙÔÏÈÎɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜, ¬.., Û. 87.
48. µÏ. GRÉGOIRE PALAMAS, Défense des saints hésychastes. Introduction, texte critique
et notes par Jean Meyendorff, 2 vol. (Spicilegium sacrum lovaniense 30-31), Louvain 1959.
49. ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa ÙcÓ ‰È·ÙÚÈ‚‹, ÙcÓ ‰›ÙÔÌË öΉÔÛË ÙáÓ ∆ÚÈ¿‰ˆÓ ηd Ùe âÎÏ·˚ÎÂ˘Ì¤ÓÔ
öÚÁÔ St. Grégoire Palamas et la mystique orthodoxe, Paris 1959, ëÏÏËÓÈÎc ÌÙÊÚ. \∂Ï. ª¿È-
Ó·, \∞ı‹Ó· 1983.
50. MEYENDORFF J., Indroduction à l’étude de Grégoire Palamas (Patristica Sorbo-
nensia 3), Paris 1959, Û. 13. \∞ÁÁÏÈÎc ÌÙÊÚ. A Study of Gregory Palamas, Traduction de G.
Lawrence, Londres 1964.

34
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÓÈÎÔÜ ‚›Ô˘: ÙcÓ ñ·ÚÍÈ·Îc ÙÂÏ›ˆÛË ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘ ó˜ ı¤ˆÛË, ÙcÓ Ì˘ÛÙËÚÈ·Îc
˙ˆ‹, ηıg˜ ηd ÙcÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎc Ì·ÚÙ˘Ú›· ÙáÓ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓáÓ ÛÙeÓ ÎfiÛÌÔ51. ^∏ ‰È‰·-
Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ù¯È ÌfiÓÔ ‰bÓ Û˘ÓÈÛÙÄ Ì›· ‚˘˙·ÓÙÈÓc ηÈÓÔÙÔÌ›· ÙÔÜ π¢ã
·å., àÏÏa àÔÙÂÏÂÖ àÓ¿Ù˘ÍË Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙáÓ ^∂ÏÏ‹ÓˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ \∂Î-
ÎÏËÛ›·˜. ™˘ÁÎÂÎÚÈ̤ӷ, ıÂÌÂÏÈÒÓÂÙ·È ÛÙcÓ ‰È‰·Ûηϛ· Ùɘ ™∆ã √åÎÔ˘ÌÂÓÈÎɘ
™˘Ófi‰Ô˘ ÂÚd ÙáÓ ‰‡Ô âÓ ÃÚÈÛÙˇá ʇÛÂˆÓ Î·d âÓÂÚÁÂÈáÓ, ‰ËÏ·‰‹, Ùɘ ÃÚÈÛÙÔ-
ÏÔÁ›·˜ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ ª·Í›ÌÔ˘ ÙÔÜ ^√ÌÔÏÔÁËÙÉ52. ^√ ¶·Ï·ÌĘ àÓÙÈı¤ÙÂÈ ÛÙeÓ
ÔéÛÈ·ÓÈÛÌe ηd ÛÙeÓ ÓÔÌÈÓ·ÏÈÛÌe ÙáÓ Ï·ÙÈÓfiÊÚÔÓˆÓ àÓÙÈ¿ÏˆÓ ÙÔ˘ ≤Ó·Ó Î·Ùa
‚¿ÛË ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈÎe ñ·ÚÍÈÛÌfi. ¶¤Ú· àe ÙcÓ àÁÓˆÛ›· ηd Ùe à̤ıÂÎÙÔ Ùɘ ı›-
·˜ ÔéÛ›·˜, ï ‚È‚ÏÈÎe˜ ηd ·ÙÂÚÈÎe˜ Ú·ÏÈÛÌfi˜ ÙÔ˘ ÙeÓ ï‰ËÁÂÖ Óa àÓ·ÁÓˆÚ›˙ÂÈ
ñ·ÚÍÈ·Îa ÙcÓ àÔÎ¿Ï˘„Ë ÙÔÜ £ÂÔÜ ‰Èa ÙáÓ âχıÂÚˆÓ Ú¿ÍÂˆÓ Î·d âÓÂÚ-
ÁÂÈáÓ ÙÔ˘ ÛÙcÓ ÎÙ›ÛË Î·d ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›·53. ^√ Meyendorff ‚ϤÂÈ ÙcÓ ‰È‰·Ûηϛ·
ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ó˜ öÎÊÚ·ÛË Ì›·˜ ‚·ı‡Ù·Ù· ñ·ÚÍÈ·Îɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ ηd
àÓıÚˆÔÏÔÁ›·˜. ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa ≤Ó·Ó ¯ÚÈÛÙÔÎÂÓÙÚÈÎe Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌe Ùɘ âÓ·ÓıÚˆ-
‹Ûˆ˜, ¬Ô˘ ï ∆ÚÈ·‰ÈÎe˜ £Âe˜ Ê·ÓÂÚÒÓÂÙ·È, ÌÂÙ¤¯ÂÙ·È Î·d ÎÔÈÓˆÓÂÖÙ·È ‰Èa
ÙáÓ àÎÙ›ÛÙˆÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ ÙÔ˘ ÛÙa ¬ÚÈ· Ùɘ Ì˘ÛÙËÚÈ·Îɘ ˙ˆÉ˜ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜,
ηÙa ≤Ó·Ó ÙÚfiÔ âÍfi¯ˆ˜ ÚÔÛˆÈÎfi, Ì·ÎÚÈa àe ïÔÈ·‰‹ÔÙ ÎÏÂÈÛÙc àÓÙ›ÏË-
„Ë âÎÏÂÎÙáÓ Î·d ¯·ÚÈÛÌ·ÙÔ‡¯ˆÓ54. √î ôÎÙÈÛÙ˜ âÓ¤ÚÁÂȘ ÂrÓ·È âχıÂÚ˜ ηd
ÚÔÛˆÈÎb˜ Ú¿ÍÂȘ Ùɘ ^∞Á›·˜ ∆ÚÈ¿‰Ô˜. √î «âÓ˘fiÛٷ٘» ·éÙb˜ âÓ¤ÚÁÂȘ
ηÏÔÜÓ ÙcÓ Û˘ÓÂÚÁ›· ηd âχıÂÚË Û˘ÌÌÂÙÔ¯c ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘ ÛÙe öÚÁÔ Ùɘ Ûˆ-
ÙËÚ›·˜55. \∂Í ôÏÏÔ˘, ÛÙe ùÓÔÌ· Ùɘ ‚È‚ÏÈÎɘ àÓıÚˆÔÏÔÁ›·˜ ì ÛΤ„Ë ÙÔÜ ¶·-
Ï·ÌÄ àÔÙÂÏÂÖ Ì›· àÓÙÈÏ·ÙˆÓÈÎc àÓÙ›‰Ú·ÛË, ‰È·ÌÔÚÊÒÓÔÓÙ·˜ Ì›· àÌÔÈ‚·›·
ëÓfiÙËÙ· Ó‡̷ÙÔ˜ ηd ÛÒÌ·ÙÔ˜ ÛÙeÓ ôÓıÚˆÔ56. ∆¤ÏÔ˜, ì Û‡ÌÙˆÛË ¶·Ï·ÌÄ
ηd ∫·‚¿ÛÈÏ· ó˜ Úe˜ Ùe ıÂÔÏÔÁÈÎe ñfi‚·ıÚÔ Î·d Ùc ı¤ÛË Ùɘ Ì˘ÛÙËÚÈ·Îɘ
çÓÙÔÏÔÁ›·˜ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ÁÈa ÙcÓ ı¤ˆÛË ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘ ηd ÙcÓ âÓ ÃÚÈÛÙˇá
˙ˆc ñÉÚÍ àfiÏ˘ÙË57.

51. MEYENDORFF J., Indroduction, ¬.., Û. 39.

52. MEYENDORFF J., Indroduction, Û. 13, 243, 252-256, 290 ëÍ.
53. MEYENDORFF J., Indroduction, Û. 290.
54. MEYENDORFF J., «Palamas (Grégoire)», Dictionnaire de spiritualité, 76-77/1983, Û.
97-98.
55. MEYENDORFF J., Indroduction, Û. 189, 213, 217 ëÍ, 226 ëÍ, 279 ëÍ, 291 ëÍ, 297. ¶Ú‚Ï.
MEYENDORFF J., «Palamas (Grégoire)», ¬.., Û. 99.
56. MEYENDORFF J., Indroduction, Û. 222.
57. MEYENDORFF J., «Palamas (Grégoire)», ¬.., Û. 101. ¶Ú‚Ï. Indroduction, Û. 33, 42,
124, 226-228.

35
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

^∏ ‰È·ÙÚÈ‚c ÙÔÜ Meyendorff öηÓ ÌÂÁ¿ÏË ·úÛıËÛË ÌÂÙ·Íf ÙáÓ ‰˘ÙÈÎáÓ ıÂ-
ÔÏfiÁˆÓ ηd àÚÎÂÙb˜ qÛ·Ó Ôî ÎÚÈÙÈΤ˜, ıÂÙÈÎb˜ ηd àÚÓËÙÈÎb˜ Ôf öÏ·‚Â58. ∆e
öÚÁÔ ÙÔ˘, ùÓÙˆ˜ àÔÙ¤ÏÂÛ àÊÂÙËÚ›· Ì›·˜ àÓ·Á¤ÓÓËÛ˘ ÙáÓ ·Ï·ÌÈÎáÓ Î·d
ÂéÚ‡ÙÂÚ· ÙáÓ ·ÙÂÚÈÎáÓ ÛÔ˘‰áÓ ÛÙd˜ çÚıfi‰Ô͘ ¯áÚ˜. ò∂ÙÛÈ àÚÎÂÙÔd çÚıfi-
‰ÔÍÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ ÛÙc ¢‡ÛË, ¬ˆ˜ ï P. Evdokimov59, ï O. Clement60, ï B.
Bobrinskoy61 Î.ô., àÏÏa ηd ÛÙcÓ ^∂ÏÏ¿‰· Ìb â›ÎÂÓÙÚÔ ÙcÓ £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË62, ıa
ÚÔÛÏ¿‚Ô˘Ó Î·d ıa àÓ·Ù‡ÍÔ˘Ó Ìb âÓÙ˘ˆÛÈ·Îe ÙÚfiÔ Ùd˜ Û˘Ó¤ÂȘ Ùɘ ‰È‰·-
Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ûb ‰È¿ÊÔÚÔ˘˜ ıÂÔÏÔÁÈÎÔf˜ ÙÔÌÂÖ˜ η›, ΢ڛˆ˜, ıa ÍÂÎÈÓ‹-
ÛÔ˘Ó ÙcÓ ÎÚÈÙÈÎc öΉÔÛË ÙáÓ Û˘ÁÁÚ·ÌÌ¿ÙˆÓ ÙÔ˘. ∞éÙe Ôf Û˘Ì‚·›ÓÂÈ ÂrÓ·È
âÓÙ˘ˆÛÈ·Îfi. ^∏ Û‡Á¯ÚÔÓË çÚıfi‰ÔÍË ıÂÔÏÔÁÈÎc ÛΤ„Ë ‰bÓ àÓ·ÓÂÒÓÂÈ êÏá˜
Ùe âӉȷʤÚÔÓ Ù˘ Á‡Úˆ àe Ùc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ,
àÏÏa ΢ÚÈÔÏÂÎÙÈÎa àÓ·Û˘ÁÎÚÔÙÂÖÙ·È Ìb ‚¿ÛË ÙcÓ ·ÙÂÚÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË ÙÔÜ ìÛ˘-
¯·ÛÙÉ ıÂÔÏfiÁÔ˘ Ûb Ì›· ‰˘Ó·ÌÈÎc ÚÔÛ¿ıÂÈ· ·éÙÔÁÓˆÛ›·˜ ηd å‰ÈÔÚÔÛˆ›·˜
öÓ·ÓÙÈ Ùɘ ¢‡Ûˆ˜. ^∏ ÂÚ›ÊËÌË ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ ÛÙeÓ £Âe Ù›-
ıÂÙ·È Î·d ¿ÏÈ ÛÙe â›ÎÂÓÙÚÔ ÙáÓ ‰È·ÊÔÚáÓ Ìb Ùc ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·.

58. µÏ. âÓ‰ÂÈÎÙÈÎa BOULARAND E., «Grégoire Palamas et la defense des saints hésycha-
stes», Revue d’ascétique et de mystique 36/1960, ÛÛ. 227-240. LANNE E., «Publication d’une
oeuvre inédite de Grégoire Palamas», Irénikon 35/1962, ÛÛ. 268-270. JOURNET CH., «Pa-
lamisme et thomisme. A propos d’un livre recent», Revue thomiste 60/1960, ÛÛ. 430-452.
BEHR-SIGEL E., «Réflexions sur la doctrine de Grégoire Palamas», Contacts 12/1960, ÛÛ.
118-125. BOUYER L., Contacts 12/1960. M. CANDAL, «Un libro nuevo sobre Gregorio Pa-
lamas», Orientalia Christiana Periodica 26/1960, ÛÛ. 418-428. ROMANIDES J., «Notes on the
Palamite Controversy and Related Topics», The Greek Orthodox Theological Review
6/1960-1961, ÛÛ. 186-205. 9/1963-1964, ÛÛ. 225-270.
59. EVDOKIMOV P., L’Esprit Saint dans la tradition orthodoxe, Paris 1969, ëÏÏËÓÈÎc
ÌÙÊÚ. ™Ù. ¶ÏÂ˘Ú¿ÎË, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 21987.
60. CLÉMENT O., Byzance et le christianisme oriental, Paris 1961.
61. BOBRINSKOY B., «Nicolas Cabasilas et la spiritualite hésychaste», La pensée
orthodoxe 1/1966, ÛÛ. 21-52.
62. ∆e 1959 ηÙa ÙcÓ ëÍ·ÎÔÛÈÔÛÙc â¤ÙÂÈÔ Ùɘ ÌÓ‹Ì˘ ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ‰ÈÔÚÁ·-
ÓÒıËΠÛÂÈÚa ‰È·Ï¤ÍÂˆÓ ÛÙcÓ ^∂Ù·ÈÚ›· ª·Î‰ÔÓÈÎáÓ ™Ô˘‰áÓ àe ÙeÓ Î·ı. ¶. ÃÚ‹ÛÙÔ˘
(µÏ. Ã∏™∆√À ¶., £ÂÔÏÔÁÈÎa ªÂÏÂÙ‹Ì·Ù· 3, «¡ËÙÈÎa ηd ^∏Û˘¯·ÛÙÈο», £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË
1977), ηıg˜ ηd ‰ÈÂıÓb˜ Û˘Ó¤‰ÚÈÔ, Ùa Ú·ÎÙÈÎa ÙÔÜ ïÔ›Ô˘ ‰ËÌÔÛȇıËÎ·Ó ÛÙeÓ ¶·ÓËÁ˘-
ÚÈÎe ÙfiÌÔ ëÔÚÙ·ÛÌÔÜ Ùɘ ëÍ·ÎÔÛÈÔÛÙɘ âÂÙ›Ԣ ÙÔÜ ı·Ó¿ÙÔ˘ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·-
Ï·ÌÄ, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1960. \∞ÎÔÏÔ˘ıÔÜÓ ï ÚáÙÔ˜ ÙfiÌÔ˜ Ùɘ ÎÚÈÙÈÎɘ öΉÔÛ˘ ÙáÓ ™˘ÁÁÚ·Ì-
Ì¿ÙˆÓ ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ Ùe 1962, Ì›· ÛÂÈÚa àe ıÂÔÏÔÁÈÎb˜ ÌÂϤÙ˜ ηd ‰È·ÙÚÈ‚b˜ ÁÈa
ÙeÓ ìÛ˘¯·ÛÙc ıÂÔÏfiÁÔ, î‰Ú‡ÂÙ·È Ùe ¶·ÙÚÈ·Ú¯ÈÎe ≠π‰Ú˘Ì· ¶·ÙÂÚÈÎáÓ ªÂÏÂÙáÓ Î·d ≤Ó·
‰Â‡ÙÂÚÔ ÛËÌ·ÓÙÈÎe Û˘Ó¤‰ÚÈÔ ÁÈa ÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ Ùe 1984. °Èa ÙcÓ Û¯ÂÙÈÎc ‚È‚ÏÈÔÁÚ·-

36
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

^∏ ‰Â‡ÙÂÚË ÓÂÔÛ¯ÔÏ·ÛÙÈÎc Û¯ÔÏc àÓÙÈ·Ï·ÌÈÛÌÔÜ

∆e ÁÂÁÔÓe˜ ·éÙe Ì·˙d Ìb ÙcÓ àÛÎÔ‡ÌÂÓË ÁÔËÙ›· Ùɘ ÂÚd ıÂÒÛˆ˜63 ‰È‰·-
Ûηϛ·˜ ÙáÓ ^∂ÏÏ‹ÓˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ÛÙeÓ ‰˘ÙÈÎe ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈÎe ÎfiÛÌÔ
ıa ï‰ËÁ‹ÛÂÈ Ûb Ì›· ‰Â‡ÙÂÚË àÓÙ›‰Ú·ÛË ÚˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎáÓ Î·d ù¯È ÌfiÓÔÓ ıÂÔ-
ÏfiÁˆÓ ηd âÚ¢ÓËÙáÓ, Ôî ïÔÖÔÈ ÚÔÛ¿ÁÔ˘Ó Ì›· ‰Â‡ÙÂÚË ‰¤ÛÌË àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎáÓ
ı¤ÛÂˆÓ Î·d ηÙËÁÔÚÈáÓ. ™ÙcÓ ÎÚÈÙÈÎc ÙÔÜ Lossky àÏÏa ηd ôÏÏˆÓ çÚıÔ‰fi͈Ó
ıÂÔÏfiÁˆÓ ÁÈa ÚÔÙÂÚ·ÈfiÙËÙ· ηd Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌe Ùɘ ı›·˜ ÔéÛ›·˜ ó˜ ‚·ÛÈÎa ÁÓˆ-
Ú›ÛÌ·Ù· Ùɘ ‰˘ÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ ÛΤ„˘, ÛÙcÓ ‰˘Ó·ÌÈÎc àÓ¿‰ÂÈÍË Î·d ÚÔ‚ÔÏc
ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ó˜ ñ·ÚÍÈ·ÎÔÜ Î·d ·Ú·‰ÔÛÈ·ÎÔÜ ıÂÔÏfiÁÔ˘ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ àe
ÙeÓ Meyendorff, Ì›· Ó¤· ïÌ¿‰· àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎáÓ ‰˘ÙÈÎáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ ıa οÓÂÈ Û‡-
ÓÙÔÌ· ÙcÓ âÌÊ¿ÓÈÛ‹ Ù˘. \∞ÓÙÈÛÙÚ¤ÊÔÓÙ·˜ Ùd˜ ηÙËÁÔڛ˜ ÙÔÜ Lossky ηd ÙÔÜ
Meyendorff, ì ‰Â‡ÙÂÚË ·éÙc ÓÂÔÛ¯ÔÏ·ÛÙÈÎc Û¯ÔÏc àÓÙÈ·Ï·ÌÈÛÌÔÜ ıa Ùd˜ âÂ-
ÎÙ›ÓÂÈ Ûb ïÏfiÎÏËÚË Û¯Â‰eÓ ÙcÓ ıÂÔÏÔÁÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË ÙáÓ ^∂ÏÏ‹ÓˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ,
΢ڛˆ˜ ¬Ìˆ˜ ÛÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ. \∂Âȉ‹, âÓ Ùˇá ÌÂٷ͇, àÚÎÂÙÔd ڈ̷ÈÔ-
ηıÔÏÈÎÔd ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙Ô˘Ó Ì›· ÊÈÏÈÎc Úe˜ ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙ¿ÛË Î·d àÔ‰¤¯ÔÓÙ·È
ıÂÙÈÎa ÙcÓ â›‰Ú·ÛË ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÌÔÜ ÛÙc ¢‡ÛË, ì ÔÏÂÌÈÎc Ùɘ Ó¤·˜ àÓÙÈ·Ï·-
ÌÈÎɘ Û¯ÔÏɘ Á›ÓÂÙ·È Èe âÈÙË‰Â˘Ì¤ÓË64.

Ê›· ‚Ï. °π∞°∫∞∑√°§√À ™., ¶ÚÔÏÂÁfiÌÂÓ· ÛÙc ıÂÔÏÔÁ›· ÙáÓ àÎÙ›ÛÙˆÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ, ∫·ÙÂÚ›ÓË
1992 ηd ∫ÔÈÓˆÓ›· ıÂÒÛˆ˜. ^∏ Û‡ÓıÂÛË ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ ηd ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ÛÙe öÚÁÔ ÙÔÜ
^∞Á›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, \∞ı‹Ó· 2001. ™Ùa Ù¤ÏË Ùɘ ‰ÂηÂÙ›·˜ ÙÔÜ \60 Ùe ≠∞ÁÈÔÓ
ò√ÚÔ˜ â·Ó‰ÚÒÓÂÙ·È àe Ó¤Ô˘˜ ÌÔÓ·¯Ô‡˜, ì £ÂÔÏÔÁÈÎc ™¯ÔÏc Ùɘ £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ ÛÙÚ¤ÊÂ-
Ù·È ÛÙ·ıÂÚa ÛÙd˜ ·ÙÂÚÈÎb˜ ÛÔ˘‰¤˜, ÍÂÎÈÓÄ Ì›· âÎÏ·˚ÎÂ˘Ì¤ÓË ÛÂÈÚa ·ÙÂÚÈÎáÓ âΉfiÛˆÓ
ηd ï . \πˆ¿ÓÓ˘ ƒˆÌ·Ó›‰Ë˜, ï ïÔÖÔ˜ ÚáÙÔ˜ àe ÙÔf˜ ÓÂÒÙÂÚÔ˘˜ ≠∂ÏÏËÓ˜ ıÂÔÏfiÁÔ˘˜
ÌÂÙa ÙeÓ fiÏÂÌÔ àÛ¯ÔÏ‹ıËÎÂ Û˘ÛÙËÌ·ÙÈÎa Ìb ÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙcÓ ÎÏ·ÛÛÈÎc ϤÔÓ
‰È·ÙÚÈ‚‹ ÙÔ˘ ÁÈa Ùe ÚÔ·ÙÔÚÈÎe êÌ¿ÚÙËÌ· (1957), ‰È‰¿ÛÎÂÈ ÛÙc £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË ‰ÔÁÌ·ÙÈÎc
Ìb ‚¿ÛË ÙcÓ ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ï ηı. °ÂÒÚÁÈÔ˜ ª·ÓÙ˙·Ú›‰Ë˜ äıÈÎc ηd ï ¡ÈÎfiÏ·-
Ô˜ ª·ÙÛԇη˜ ‰ÔÁÌ·ÙÈÎc ηd ‚˘˙·ÓÙÈÓc ÊÈÏÔÛÔÊ›· â›Û˘ Ìb â›ÎÂÓÙÚÔ ÙcÓ ÂÚd ıÂÒÛˆ˜
‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, âÓá ï ηıËÁËÙc˜ ¢ËÌ‹ÙÚÈÔ˜ ∆Û¿Ì˘ Î.ô. âΉ›‰Ô˘Ó Ùa
öÚÁ· ôÏÏˆÓ ìÛ˘¯·ÛÙáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ ÙÔÜ π¢ã ·å.
63. µÏ. RUSSELL ¡., The Doctrine of Deification in the Greek Patristic Tradition,
Osford 2004. Fellow Workers with God: Orthodox Thinking on Theosis, Foundations
Series, Crestwood, N.Y. 2009. «Theosis and Gregory Palamas: Continuity or Docrinal
Change?», St Vladinir’s Theological Quarterly 50.4/2006, ÛÛ. 357-379.
64. BOSSUYT F., Hesychasmus en Katholieke theologie, Bijdragen 1964, 剛ˆ˜ ÛÛ. 229-
238. STROHM M., «Die Lehre von der Einfachheit Gottes. Ein dogmatischer Streitpunkt
zwischen Griechen und Lateinen», Kyrios NF 7/1967, ÛÛ. 215-228. HABRA G., «The Source

37
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

ò∂ÙÛÈ, Ì›· ïÌ¿‰· ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ (J.-Ph. Houdret, J.-M.

Garrigues, J.S. Nadal, M.-J. Le Guillou) Û˘Ó¤Ú·Í ÛÙe àÊȤڈ̷ ÙÔÜ ÂÚÈÔ‰È-
ÎÔÜ Istina, Ìb Ùe Âå‰ÈÎe ηd ÂûÁψÙÙÔ ı¤Ì· «Orient-Occident, Gregoire
Palamas»65, âÓá ôÏÏÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ Î·d ‚˘˙·ÓÙÈÓÔÏfiÁÔÈ, ¬ˆ˜ ï E. von Ivanka, ï B.
Schultze, ï H.-G. Beck, ï G. Podskalsky, àÏÏa ηd ÓÂÒÙÂÚÔÈ âÚ¢ÓËÙ¤˜, ÛÙÔf˜
ïÔ›Ô˘˜ àӷʤÚıËΠï Norman Russell (I. Trethowan, R. Williams, D. Wen-
debourg, D. Krausmuller) âͤÊÚ·Û·Ó Û˘ÛÙËÌ·ÙÈÎa Ùd˜ öÓÙÔÓ˜ àÓÙÈÚÚ‹ÛÂȘ
ÙÔ˘˜ ÛÙc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ.
™Ùe àÓ˘fiÁÚ·ÊÔ «¶ÚÔÏÔÁÈÎfi» ÙÔÜ àÊÈÂÚÒÌ·ÙÔ˜ ÙÔÜ ÂÚÈÔ‰ÈÎÔÜ Istina, Á›-
ÓÂÙ·È àÓ·ÊÔÚa ÛÙeÓ M. Jugie, ï ïÔÖÔ˜ àÛÊ·Ïᘠ‰bÓ ıa ÂÚ›ÌÂÓ ¬ÙÈ Ôî çÚıfi-
‰ÔÍÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ ıa àÓÙȉÚÔÜÛ·Ó ÛÙd˜ ı¤ÛÂȘ ÙÔ˘ ηd ¬ÙÈ ï ú‰ÈÔ˜ Ìb Ùe öÚÁÔ ÙÔ˘
ñÉÚÍÂ, öÛÙˆ ηd àÚÓËÙÈο, ≤Ó·˜ Úfi‰ÚÔÌÔ˜ ÙÔÜ ÓÂÔ-·Ï·ÌÈÛÌÔÜ. ªb Ùe öÚÁÔ
ÙáÓ Lossky ηd Meyendorff ì ·Ï·ÌÈÎc ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ öÁÈÓÂ
ϤÔÓ ì Ï˘‰›· Ï›ıÔ˜ Ùɘ Û‡Á¯ÚÔÓ˘ çÚıfi‰Ô͢ ıÂÔÏÔÁ›·˜, ì ïÔ›· àÓÙÈÙ›ıÂÙ·È
Úe˜ ÙeÓ ÚˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎe Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎÈÛÌfi. √î ϤÔÓ ‰È·ÎÂÎÚÈ̤ÓÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ
Ùɘ çÚıfi‰Ô͢ ‰È·ÛÔÚĘ âÊ·ÚÌfi˙Ô˘Ó ÙcÓ ·Ï·ÌÈÎc ‰È¿ÎÚÈÛË Ûb ÙÔÌÂÖ˜ ¬ˆ˜
ì ÓÂ˘Ì·ÙÈÎfiÙËÙ· (P. Evdokimov), ì ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ıÂÔÏÔÁ›· (B. Bobrinskoy), ì
¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈÎc äıÈ΋ (C. Yannaras), ì âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›· (J. Zizioulas), ï ÌÔÓ·¯ÈÛÌfi˜
(A. Scrima) ηd ì îÛÙÔÚÈÔÛÔÊ›· (sic) (O. Clement). ^√ÚÈṲ̂ÓÔÈ Î·d Ì¿ÏÈÛÙ·

of the Doctrine of Gregory Palamas on the Divines Energies», Eastern Churches Quarterly
12/1957-1958, ÛÛ. 244-252, 294-303, 338-347. «La signification de la Transfiguration dans la
théologie byzantine», Collectanea Ordinis Cisterciensium Reformatorum 25/1963, ÛÛ. 119-
141. LANNE E., «L’interprétation palamite de la vision de saint Benoît», Le Millénaire du
Mont Athos, 963-1963, Venice-Chevetogne 1965, ÛÛ. 21-47. KUHLMANN J., Die Taten des
einfachen Gottes. Eine römisch-Katholische Stellungnahme zum Palamismus, Würzburg
1968. SCAZZOSO P., La teologia di S. Gregorio Palamas (1296-1359), Prefazione del Prof.
C.G. Bonis, Istituto di Studi Teologici Ortodossi S. Gregorio Palamas, Milano 1970.
PHILLIPS G., «La grâce chez les orientaux», Ephemerides Theologicae Lovaniensis 48/1972,
ÛÛ. 37-50. DE HALLEUX A., «Palamisme et Scolastique», Revue theologique de Louvain
4/1973, ÛÛ. 409-422.
65. Istina 3/1974, ÛÛ. 257-259. HOUDRET J.-PH., «Palamas et les Cappadociens», Istina
3/1974, ÛÛ. 260-271. GARRIGUES J.-M., «L’énergie divine et la grâce chez Maxime le
Confesseur», Istina 3/1974, ÛÛ. 272-296. NADAL, J.S., «La critique par Akindynos de l’her-
méneutique patristique de Palamas», Istina 3/ 1974, ÛÛ. 297-328. LE GUILLOU M.-J.,
«Lumière et charité dans la doctrine palamite de la divinisation», ÛÛ. 329-338. ™Ùe àÊȤڈ-
Ì· ·éÙe ıa à·ÓÙ‹ÛÔ˘Ó Ìb ôÚıÚ· ÙÔ˘˜ ÛÙe ÂÚÈÔ‰ÈÎe St. Vladimir’s Theological Quarterly
19(4)/1975 Ôî BARROIS G., «Palamism Revisited», ÛÛ. 211-231 ηd YANNARAS C., «The
Distinction between Essence and Energies and Its Importance for Theology», ÛÛ. 232-244.

38
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÂéÚ¤ˆ˜ ÁÓˆÛÙÔd ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎÔd ıÂÔÏfiÁÔÈ àÔ‰¤¯ÔÓÙ·È ÙeÓ ·Ï·ÌÈÛÌe ó˜

‚¿ÛË ÁÈa Ùc Û˘ÁÎÚfiÙËÛË Ì›·˜ Ìc Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ (A. De Halleux).
^øÛÙfiÛÔ, ì ı¤ÛË ÙÔÜ Meyendorff ¬ÙÈ ì ÂÚd ıÂÒÛˆ˜ ·ÙÂÚÈÎc ‰È‰·Ûηϛ· ÚÔ-
¸Ôı¤ÙÂÈ ÙcÓ ·Ï·ÌÈÎc ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ àÌÊÈÛ‚ËÙÂÖÙ·È ÙfiÛÔ
îÛÙÔÚÈÎa ¬ÛÔ Î·d ‰ÔÁÌ·ÙÈο. ∆¤ÏÔ˜, âÊÈÛÙÄÙ·È ì ÚÔÛÔ¯c Ûb ¬ÛÔ˘˜ àÓ˘Ô„›·-
ÛÙÔ˘˜ ηıÔÏÈÎÔf˜ ·Ú·Û‡ÚıËÎ·Ó àe Ùd˜ ı¤ÛÂȘ ÙÔÜ Meyendorff ηd âΉ‹Ïˆ-
Û·Ó Û˘Ì¿ıÂÈ· Úe˜ Ùc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ηÏÒÓÙ·˜ ÙÔ˘˜ Óa ÚÔÛ¤ÍÔ˘Ó
ÙcÓ Û·ÊÉ ·ÚÂÚÌËÓ›· ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÙÉ ‰È‰·ÛοÏÔ˘ Úe˜ Ùd˜ ·ÙÂÚÈÎb˜ ËÁ¤˜. ^√
J.-Ph. Houdret66 ‰Â›¯ÓÂÈ ÙcÓ ‰È¿ÛÙ·ÛË ¶·Ï·ÌÄ Î·d ∫··‰ÔÎáÓ, àÊÔÜ Ôî ÙÂ-
ÏÂ˘Ù·ÖÔÈ ‰¤¯ÔÓÙ·È ÌfiÓÔ âÓÓÔÈÔÏÔÁÈÎa ηd ù¯È Ú·ÁÌ·ÙÈÎa ÙcÓ ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜
ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ. ^√ J.-M. Garrigues ηٷϋÁÂÈ ¬ÙÈ ï ª¿ÍÈÌÔ˜ οÓÂÈ ÏfiÁÔ ÁÈa ≤ÍË
ηd ‰È¿ıÂÛË àԉԯɘ Ùɘ ÎÙÈÛÙɘ ¯¿ÚÈÙÔ˜ àe ÙeÓ ôÓıÚˆÔ Î·d ‚‚·›ˆ˜ ù¯È
ÁÈa ôÎÙÈÛÙË âÓ¤ÚÁÂÈ·. ^√ ¶·Ï·ÌĘ, ‰¤ÛÌÈÔ˜ Ùɘ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎɘ ıˆڛ·˜ ÂÚd
ÌÂÙÔ¯áÓ ÙÔÜ \∞ÚÂÔ·Á›ÙË, ‰Â¯fiÙ·Ó Ùd˜ âÓ¤ÚÁÂȘ ó˜ Ì›· âӉȿÌÂÛË Ù¿ÍË ÌÂÙ·Íf
ÙáÓ ‰‡Ô ıÂÏ‹ÛÂˆÓ Î·d ÙáÓ ‰‡Ô ʇÛÂˆÓ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ Î·›, ëÔ̤ӈ˜, ÂrÓ·È ‰È·-
ÌÂÙÚÈÎa àÓÙ›ıÂÙÔ˜ Ìb ÙcÓ ™∆ã √åÎÔ˘ÌÂÓÈÎc ™‡ÓÔ‰Ô. ªb ÙcÓ ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜
ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ ï ¶·Ï·ÌĘ ÚÂۂ‡ÂÈ, âÓ Ù¤ÏÂÈ, ÙeÓ ÌÔÓÔıÂÏËÙÈÛÌe ηd ÌÔÓÔÂ-
ÓÂÚÁËÙÈÛÌe ÙÔÜ ¶‡ÚÚÔ˘, ¬Ô˘ Ùe ÂrÓ·È Î·d ì âÏ¢ıÂÚ›· ÙÔÜ £ÂÔÜ àÓÙÈÙ›ıÂÓÙ·È67.
^√ J.S. Nadal68 ÛÙc Û˘Ó¤¯ÂÈ· Ìb ‚¿ÛË ÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ \∞ΛӉ˘ÓÔ âȯÂÈÚÂÖ Óa ‰Â›-
ÍÂÈ ¬ÙÈ ï ¶·Ï·ÌĘ ·Ú·‚È¿˙ÂÈ ÛÙcÓ ëÚÌËÓ¢ÙÈ΋ ÙÔ˘ Ùa ·ÙÂÚÈÎa ΛÌÂÓ· ηd
¬ÙÈ ì ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔ˘ ÂrÓ·È Ì›· Ó¤· ıÂÔÏÔÁ›·, ôÁÓˆÛÙË Ì¤¯ÚÈ ÙfiÙ ÛÙcÓ ·ÙÂÚÈÎc
·Ú¿‰ÔÛË. ^√ M.-J. Le Guillou69, ıˆÚÂÖ ¬ÙÈ ï «·Ï·ÌÈÛÌfi˜» ‰È‰¿ÛÎÂÈ ÙcÓ
çÓÙÔÏÔÁÈÎc ÌÂÙÔ¯c ÛÙeÓ £Âe ηÙa Ùa ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎa ÚfiÙ˘·. ^√ ¶·Ï·ÌĘ
àÎÔÏÔ‡ıËÛ ÙeÓ ¢ÈÔÓ‡ÛÈÔ \∞ÚÂÔ·Á›ÙË Î·d ù¯È ÙeÓ ª¿ÍÈÌÔ ^√ÌÔÏÔÁËÙ‹, ï
ïÔÖÔ˜ ‰È‰¿ÛÎÂÈ ¬ÙÈ ì ı¤ˆÛË âÈÙ˘Á¯¿ÓÂÙ·È Ì¤Ûˇˆ Ùɘ âχıÂÚ˘ ÌÂÙԯɘ ÛÙcÓ
àÁ¿Ë Î·d ÛÙcÓ ÎÔÈÓˆÓ›· ÙÔÜ £ÂÔÜ, ì ïÔ›· ıÂÌÂÏÈÒÓÂÙ·È ÛÙcÓ ·åÙÈfiÙËÙ· Ùɘ
¯¿Ú˘ ÙÔÜ ı›Ԣ ÂrÓ·È, Ôf ÙeÓ ı¤ÙÂÈ Ûb ηٿÛÙ·ÛË ıÂÔÁÓˆÛ›·˜70. ^øÛÙfiÛÔ,

66. HOUDRET J.-PH., «Palamas et les Cappadociens», ¬..

67. GARRIGUES J.-M., «L’énergie divine et la grâce chez Maxime le Confesseur», ¬..
68. NADAL, J.S., «La critique par Akindynos de l’herméneutique patristique de
Palamas», ¬..
69. µÏ. â›Û˘ LE GUILLOU M.-J., «Lumière et charité dans la doctrine palamite de la
divinisation», ¬.., ÛÛ. 336-338.
70. °Èa ÙcÓ ÛËÌ·Û›· Ùɘ ‰È·ÎÚ›Ûˆ˜ ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ Î·d ÙcÓ ı¤ˆÛË Î·Ùa ÙeÓ ±ÁÈÔ
ª¿ÍÈÌÔ ^√ÌÔÏÔÁËÙc ‚Ï. Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ KARAYIANNIS V., Maxime le Confesseur, Essence et
Énergies de Dieu, Paris 1993.

39
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

àÔ‰¤¯ÂÙ·È ï Le Guillou ¬ÙÈ ï ¶·Ï·ÌĘ Ìb ÙcÓ ‰È¿ÎÚÈÛË ·éÙc ı¤ÏËÛ Óa ñÂ-

Ú·Û›ÛÂÈ ÙcÓ ı¤ˆÛË ó˜ ÙcÓ ıÂÌÂÏÈÒ‰Ë ‰È¿ÛÙ·ÛË ÙÔÜ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈÎÔÜ Ì˘ÛÙËÚ›Ô˘.
™b Ì›· ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎc ÚÔÔÙÈ΋, âӉ¯Ô̤ӈ˜ ì ¢‡ÛË ıa ÌÔÚÔÜÛ Óa àÔ‰Â-
¯ÙÂÖ ÙcÓ ‰ÔÁÌ·ÙÈÎc ıÂÒÚËÛË ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ·Úa ÙcÓ ÚÔ‚ÏËÌ·ÙÈÎc ïÚÔÏÔÁ›·
ηd ‰È·Ù‡ˆÛ‹ Ù˘.
∆e ÛÎÂÙÈÎe Ùɘ Ù¿Û˘ ·éÙɘ ÌÂÙ·Íf ÙáÓ ‰˘ÙÈÎáÓ âÚ¢ÓËÙáÓ ÂrÓ·È Ùe ëÍɘ:
^∏ ¢‡ÛË, ηıg˜ η٤¯ÂÈ Ì›· ÚÔËÁ̤ÓË îÛÙÔÚÈÎÔÊÈÏÔÏÔÁÈÎc âÈÛÙ‹ÌË Î·d ÊÈ-
ÏÔÛÔÊÈÎc àÓ¿Ù˘ÍË, ÂrÓ·È Ûb ı¤ÛË Óa âÓۈ̷ÙÒÓÂÈ Î·d Óa ηٷÓÔÂÖ çÚıᘠÙcÓ
·Ú¿‰ÔÛË ÙáÓ ^∂ÏÏ‹ÓˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ÙÔ˘Ï¿¯ÈÛÙÔÓ Ì¤¯ÚÈ ÙeÓ ª¿-
ÍÈÌÔ, âÓá Ùe ≈ÛÙÂÚÔ µ˘˙¿ÓÙÈÔ, ‰È·ı¤ÙÔÓÙ·˜ êÏᘠ̛· «ÓÂ˘Ì·ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·»,
âÌÊ·Ó›˙ÂÈ à‰˘Ó·Ì›Â˜ ó˜ Úe˜ ÙcÓ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓË ·ÙÂÚÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·. ª¿ÏÈÛÙ·,
ï ‚˘˙·ÓÙÈÓÔÏfiÁÔ˜ H.-G. Beck ıa àÔÊ·ÓıÂÖ ¬ÙÈ ì àfiÚÚÈ„Ë Ùɘ Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎɘ
ηd ÂÈı·Ú¯Ë̤Ó˘ çÚıÔÏÔÁÈÎɘ ÛΤ„˘ ÛÙ¤ÚËÛ Ùe µ˘˙¿ÓÙÈÔ àe Ùc Û˘ÌÌÂÙÔ-
¯‹ ÙÔ˘ ÛÙc ‰È·ÌfiÚʈÛË ÙÔÜ Û‡Á¯ÚÔÓÔ˘ ‰˘ÙÈÎÔÜ Ó‡̷ÙÔ˜ ηd ÔÏÈÙÈÛÌÔÜ71. ^√
¶·Ï·ÌĘ, ηÙ\ â›‰Ú·ÛË ÙÔÜ ¢ÈÔÓ˘Û›Ô˘ \∞ÚÂÔ·Á›ÙË, ‰bÓ à¤Ê˘Á Ùd˜ ÓÂÔÏ·-
ÙˆÓÈÎb˜ âÈÚÚÔb˜ ηd ηٷÓfiËÛ ϷÓı·Ṳ̂ӷ ÙÔf˜ ∫··‰fiΘ ηd ÙeÓ ª¿ÍÈ-
ÌÔ.
√î ÓÂÒÙÂÚ˜ àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎb˜ ·åÙÈ¿ÛÂȘ ëÛÙÈ¿˙ÔÓÙ·È ·éÙc Ùc ÊÔÚa ÛÙcÓ ñÔÙÈ-
ı¤ÌÂÓË Û¯¤ÛË ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ìb ÙeÓ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÛÌfi. ^√ «·Ï·ÌÈÛÌfi˜» ÛÙÂÚÂÖÙ·È
àe οı ‚È‚ÏÈÎc ηd ·ÙÂÚÈÎc ıÂÌÂÏ›ˆÛË Î·d àÔÙÂÏÂÖ â¿ÓÔ‰Ô ÛÙcÓ ÓÂÔÏ·-
ÙˆÓ›˙Ô˘Û· ÌÂÙ·Ê˘ÛÈÎc ηd ÛÙfiÓ «ÔéÛÈ·ÓÈÛÌfi» ÙáÓ àÔÚÚÔáÓ ÙÔÜ «„¢‰Ô-¢ÈÔ-
Ó˘Û›Ô˘». ^∏ ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜ - âÓÂÚÁÂÈáÓ Î·Ù·ÚÁÂÖ ÙcÓ ı›· êÏfiÙËÙ· ηd ÂåÛ¿-
ÁÂÈ Ùa ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎa ÚfiÙ˘· ÛÙcÓ ^∞Á›· ∆ÚÈ¿‰·. ^∏ öÌÊ·ÛË ÛÙd˜ ôÎÙÈÛÙ˜
âÓ¤ÚÁÂȘ ÂÚÈÔÚ›˙ÂÈ Ùa ÚfiÛˆ· ÙfiÛÔ ÛÙcÓ ıÂÔÏÔÁ›· ¬ÛÔ Î·d ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔÌ›·.
^∏ çÓÙÔÏÔÁÈÎc âÍ¿ÚÙËÛË ÙáÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ àe ÙcÓ ı›· ÔéÛ›· ÌÂÈÒÓÂÈ Î·d Û˘ÛÎÔ-
Ù›˙ÂÈ, iÓ ‰bÓ àÊ·Ó›˙ÂÈ, ÙeÓ ÛˆÙËÚÈÔÏÔÁÈÎfi ÙÔ˘˜ ÚfiÏÔ. ∆c ı¤ÛË Î·d Ùe å‰È·›ÙÂÚÔ
öÚÁÔ Ùɘ âÓ·ÓıÚˆ‹Ûˆ˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ §fiÁÔ˘ àÓ·Ï·Ì‚¿ÓÂÈ ì «àÓ˘fiÛÙ·ÙÔ˜ âÓ¤Ú-
ÁÂÈ·» Ùɘ ı›·˜ ÔéÛ›·˜. ™˘ÓÂá˜, ì ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙÂÚÂÖÙ·È ¯ÚÈÛÙÔ-
ÏÔÁÈÎɘ ηd ÙÚÈ·‰ÔÏÔÁÈÎɘ ‚¿Ûˆ˜ ηd àÔÙÂÏÂÖ âÈÛÙÚÔÊc ÛÙcÓ ‰È‰·Ûηϛ·

71. µÏ. BECK H.-G., ^∏ µ˘˙·ÓÙÈÓc ÃÈÏÈÂÙ›·, ÌÙÊÚ. ¢ ∫Ô‡ÚÙÔ‚ÈÎ, \∞ı‹Ó· 1990, Û. 262.
∆cÓ çÚÁ·ÓÈÎc Û˘Ó¤¯ÂÈ· Ùɘ ·ÙÂÚÈÎɘ ·Ú·‰fiÛˆ˜ ÛÙc ÏÂÁfiÌÂÓË «‚˘˙·ÓÙÈÓ‹» ıÂÔÏÔÁ›·
ηٷ‰ÂÈÎÓ‡ÂÈ ï . °. ºÏˆÚfiÊÛ΢ Ìb ÙcÓ ÂåÛ‹ÁËÛ‹ ÙÔ˘ «^√ ≠∞ÁÈÔ˜ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ï ¶·Ï·ÌĘ ηd
ì ·ÙÂÚÈÎc ¶·Ú¿‰ÔÛȘ», Ôf ‰ËÌÔÛȇıËΠàÚ¯ÈÎa ÛÙeÓ ¶·ÓËÁ˘ÚÈÎe ÙfiÌÔ ëÔÚÙ·ÛÌÔÜ Ùɘ
ëÍ·ÎÔÛÈÔÛÙɘ âÂÙ›Ԣ ÙÔÜ ı·Ó¿ÙÔ˘ ÙÔÜ êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1960, ÛÛ.
240-254.

40
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÁÈa ÙeÓ êÏe £Âe ÙáÓ Ì˘ÛÙÈÎáÓ72. ^∏ âÈÛÙÚ¿Ù¢ÛË ‰È·ÊfiÚˆÓ ÂÓȯÚáÓ ÊÈÏÔ-
ÛÔÊÈÎáÓ âÊÔ‰›ˆÓ ÁÈa ÙcÓ ñÂÚ¿ÛÈÛË Ùɘ å‰ÈfiÚÚ˘ıÌ˘ ıÂÔÛÎÔ›·˜ ÙáÓ ìÛ˘¯·-
˙fiÓÙˆÓ ‰bÓ â¤ÙÚ„ ÛÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ Óa Û˘Óı¤ÛÂÈ çÚÁ·ÓÈÎa ÙcÓ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎc ıÂ-
ÔÏÔÁÈ΋ ÙÔ˘ ̤ıÔ‰Ô (sic) Ìb Ùa ‰Â‰Ô̤ӷ Ùɘ ı›·˜ àÔηχ„ˆ˜73. ∫·Ùa ÙeÓ
H.-G. Beck «ï ·Ï·ÌÈÛÌe˜ ‰bÓ ¯ÚÂÈ¿˙ÂÙ·È Û¯Â‰eÓ Î·ıfiÏÔ˘ Ì›· ‰È‰·Ûηϛ· ÁÈa
ÙcÓ ^∞Á›· ∆ÚÈ¿‰· Ìb Ùd˜ ÔχÏÔΘ ηd ‰˘ÛÓfiËÙ˜ ‰È·ÎÚ›ÛÂȘ Ù˘ ÌÂÙ·Íf Ùɘ
ÎÔÈÓɘ ÔéÛ›·˜ ηd ÙáÓ ·éÙfiÓÔÌˆÓ ñÔÛÙ¿ÛˆÓ, ¬ˆ˜ â›Û˘ ‰bÓ ¯ÚÂÈ¿˙ÂÙ·È
ÔûÙ ̛· ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈÎc àÓıÚˆÔÏÔÁ›·», ‰ÈfiÙÈ «ÍÂΛÓËÛ ÁÈa Óa ñÔÛÙËÚ›ÍÂÈ Î·d
Óa ÚÔ·Û›ÛÂÈ Ì›· Ì˘ÛÙÈÎc âÌÂÈÚ›·, ì ïÔ›· àÓ·Ù‡¯ıËΠàÓÂÍ¿ÚÙËÙ· àe
ÙcÓ ‰ÔÁÌ·ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·»74. \∂Í ôÏÏÔ˘, ì àÔ˘Û›· Ì›·˜ ÌfiÓÈÌ˘ àÓ·ÁÓˆÚÈṲ̂-
Ó˘ ıˆÚËÙÈÎɘ ·éıÂÓÙ›·˜, ëÓe˜ Âú‰Ô˘˜ âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎÔÜ magisterium ÛÙcÓ \∞Ó·-
ÙÔÏ‹, Û˘Ó¤‚·Ï œÛÙ ì îÛÙÔÚ›· Ùɘ ‚˘˙·ÓÙÈÓɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ Û¿ÓÈ· Óa âȉÂÈÎÓ‡-
ÂÈ ÎÂÊ¿Ï·È· ÎÙÈṲ̂ӷ ¿Óˆ Ûb ·Ï·ÈfiÙÂÚ· ıÂ̤ÏÈ·75. ^√ «·Ï·ÌÈÛÌfi˜», âÓ Ù¤-
ÏÂÈ, ÂrÓ·È ≤Ó· ÂåÎÔÓÔÎÏ·ÛÙÈÎe ΛÓËÌ·, Ùe ïÔÖÔ ÏÂÈÙÔ‡ÚÁËÛ ηٷÛÙÚÔÊÈÎa
Úe˜ ÙcÓ ·Ï·ÈÔÏfiÁÂÈ· àÓ·Á¤ÓÓËÛË: ì ôÌÂÛË ı¤· ÙÔÜ £ÂÔÜ àe ÙÔf˜ ìÛ˘¯·-
ÛÙb˜ ηıÈÛÙÄ ô¯ÚËÛÙË Ùc ‰È·ÌÂÛÔÏ¿‚ËÛË Ùɘ ÂåÎfiÓ·˜ ηd àÓÙÈÌ¿¯ÂÙ·È Ùe ‚·-
ÛÈÎe ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈÎe ıÂ̤ÏÈÔ Ùɘ âȯÂÈÚËÌ·ÙÔÏÔÁ›·˜ ÙáÓ ÂåÎÔÓÔʛψÓ76.
^√ ¡ÈÎfiÏ·Ô˜ ∫·‚¿ÛÈÏ·˜ ‰ÉıÂÓ àÓÙȉÚÄ ÛÙcÓ ñÔÙ›ÌËÛË ·éÙc ÙÔÜ öÚÁÔ˘ ÙÔÜ
ÃÚÈÛÙÔÜ Î·›, ηÙa Û˘Ó¤ÂÈ·, ÙáÓ ª˘ÛÙËÚ›ˆÓ, ¬ˆ˜ àÓÙȉÚÄ Î·d ηÙa Ùɘ â›-
ıÂÛ˘ Ôf ‰¤¯ÔÓÙ·È Ôî ÏfiÁÈÔÈ àÓıÚˆÈÛÙb˜ ÛÙe µ˘˙¿ÓÙÈÔ àe ÙÔf˜ ìÛ˘¯·ÛÙ¤˜77.

72. µÏ. IVANKA VON E., Hesychasmus und Palamismus, Plato christianus, Ubernahme
und Ümgestaltung des Platonismus durch die Väter, Einsiedeln 1964Ø «Le fondement
patristique de la doctrine palamite», ¶ÂÚ·Á̤ӷ £ã ¢ÈÂıÓÔܘ µ˘˙·ÓÙÈÓÔÏÔÁÈÎÔÜ ™˘Ó‰ڛ-
Ô˘, \∞ıÉÓ·È 1956, ÛÛ. 126-132. SCHULTZE B., Das Gottesproblem in der Osttheologie,
Münster 1967, Û˜. 23-32, 71-72.
73. BECK H.-G., ¬.., 229, 249, 259-260, 276-277.
74. µÏ. BECK H.-G., ¬.., ÛÛ. 259-260.
75. µÏ. Beck H.-G., ¬.., ÛÛ. 233.
76. µÏ. BECK H.-G., «Von der Fragwürdigkeit der Ikonen», Bayerische Akademie der
Wissenschaften, Phil-Histo. Kl., Sitzungsberichte 1, 1975, ÛÛ. 1-44. ¶Ú‚Ï. ª∞°π∂¡∆√ƒº π.,
µ˘˙¿ÓÙÈÔ Î·d ƒˆÛ›·, ÌÙÊÚ. ¡. ºˆÎĘ, \∞ı‹Ó· 1988, ÛÛ. 188-196. °π∞°∫∞∑√°§√À ™∆., ∫ÔÈ-
ÓˆÓ›· £ÂÒÛˆ˜, ¬.., ÛÛ. 289-290.
77. µÏ. STIERNON D., ¬.., Û. 288 ëÍ. °Èa Ùc Û¯¤ÛË ÙˆÓ ÏÔÁ›ˆÓ àÓıÚˆÈÛÙáÓ Ìb ÙeÓ ¶·-
Ï·ÌÄ Î·d å‰È·›ÙÂÚ· ÙáÓ à‰ÂÏÊáÓ ∫˘‰ÒÓË ‚Ï. RUSSELL N., «Prochoros Cydones and the
fourteenth - century understanding of Orthodoxy», Byzantine Orthodoxies, A. Louth and A.
Casidy (eds.), Aldershtot 2006, ÛÛ. 75-91. «Palamism and the Circle of Demetrius Cydo-
nes», Porphyrogenita, Essays on the History and Literature of Byzantium and the Latin East
in Honour of Julian Chrysostomides, edited by Ch. Dendrinos, J. Harris, E. Harvalia -
Cook, J. Herrin, London 2003, ÛÛ. 153-174.

41
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

^∏ àÓÙ›ıÂÛ‹ ÙÔ˘ Ìb ÙeÓ ìÛ˘¯·ÛÌe ÂrÓ·È ÎÚ·˘Á·Ï¤·. ª¿Ù·È· ì M. Lot-Borodine

ηd ôÏÏÔÈ ÚÔÛ¿ıËÛ·Ó Óa ·ÚÔ˘ÛÈ¿ÛÔ˘Ó ÙeÓ ∫·‚¿ÛÈÏ· ó˜ «·Ï·Ì›ÙË»78.
^√ÚÈṲ̂ÓÔÈ Ì¿ÏÈÛÙ· åÛ¯˘Ú›˙ÔÓÙ·È ¬ÙÈ ï ∫·‚¿ÛÈÏ·˜ qÙ·Ó àÓÙÈËÛ˘¯·ÛÙc˜ ηd
àÓÙÈ·Ï·ÌÈÎe˜ ıÂÔÏfiÁÔ˜, ï ïÔÖÔ˜ Âr¯Â ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ˜ âÎÏÂÎÙÈÎb˜ Û˘ÁÁ¤ÓÂȘ Ìb
ÙeÓ £ˆÌÄ \∞ÎÈÓ¿ÙË ·Úa Ìb ÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ79. ™ÙcÓ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎc ·éÙc
ôÏÏÔ ÚÄÁÌ· âÌÊ·Ó›˙ÂÙ·È Óa ÂrÓ·È ï «ìÛ˘¯·ÛÌfi˜» ó˜ àÛÎËÙÈÎc ηd ÓÂ˘Ì·ÙÈÎc
·Ú¿‰ÔÛË Ìb ‚·ıÈb˜ Ú›˙˜ ÛÙe ÌÔÓ·ÛÙÈÎe ‚›ˆÌ· Ùɘ \∞Ó·ÙÔÏɘ ηd ôÏÏÔ ï «·-
Ï·ÌÈÛÌfi˜» ó˜ ‰ÉıÂÓ Ó¤Ô ıÂÔÏÔÁÈÎe ηd å‰ÂÔÏÔÁÈÎe ÔåÎÔ‰fiÌËÌ·. ^√ «·Ï·ÌÈ-
ÛÌfi˜» Ìb ÙcÓ ‰È¿ÎÚÈÛË ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ Î·Ù·ÚÁÂÖ àÛÊ·ÏᘠÙcÓ ı›· êÏfi-
ÙËÙ· ηd ÂåÛ¿ÁÂÈ âӉȿÌÂÛ˜ ·éı˘fiÛٷ٘ ηd ·éı‡·ÚÎÙ˜ çÓÙfiÙËÙ˜ ÌÂÙ·Íf
£ÂÔÜ Î·d ÎfiÛÌÔ˘80. \∂‰á àÛÊ·ÏᘠñfiÎÂÈÙ·È Ì›· ÂÚ› «·Ï·ÌÈÛÌÔÜ» àÓÙ›ÏË„Ë
ó˜ å‰È·›ÙÂÚË ıÂÔÏÔÁÈÎc å‰ÈÔÚÚ˘ıÌ›· ÙÔÜ ù„ÈÌÔ˘ µ˘˙·ÓÙ›Ô˘, ÙcÓ ïÔ›· Âr¯Â η-
Ù·ÁÁ›ÏÂÈ ó˜ ·¥ÚÂÛË ì ÔÏÂÌÈÎc ÛÙ¿ÛË ·Ï·ÈfiÙÂÚˆÓ ƒˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎáÓ ıÂÔÏfi-
ÁˆÓ. °Èa ÙeÓ ÏfiÁÔ ·éÙe àÎÚȂᘠì M.-H. Congourdeau81 â·Ó·Ï·Ì‚¿ÓÂÈ Û˘-

78. MULLER-ASSHOFF H., «Beobachtungen an den Hauptschriften des Gregorios Pala-

mas und Nikolaos Kabasilas», Byzantinische Zeitschrift 79/1977, ÛÛ. 22-41. CONSTANTI-
NIDES HERO A., Letters of Gregory Akindynos. Greek Text and English Translation,
Washington D.C., Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1983. POLEMIS D.I.,
«Notes on a short Treatise of Nicolas Cabasilas», Revue des Études Byzantines 51/1993, ÛÛ.
155-160. BECK H.G., Kirche und theologische Literatur im Byzantinischen Reich, München
2
1977Ø «Humanismus und Palamismus», Actes du XIIe Congrès International des Etudes
Byzantines (Ochride 1961), ÙfiÌ. 1, Belgrade 1963, ÛÛ. 63-82, 323-327Ø ^∏ µ˘˙·ÓÙÈÓc ÃÈÏÈÂ-
Ù›·, ÌÙÊÚ. ¢. ∫Ô‡ÚÙÔ‚ÈÎ, \∞ı‹Ó· 1990. KLIMENKO M., «On the Divine Liturgy. Nicholas
Cabasilas and his Commentary», Diakonia 29/1996, ÛÛ. 215-237.
79. DEMETRAKOPOULOS A. I., «Nicholas Cabasilas’ Quaestio de Rationis Valore: An
anti-Palamite Defense of Secular Wisdom», µ˘˙·ÓÙÈÓa 19/1998, ÛÛ. 77-83. ¢∏ª∏∆ƒ∞∫Ÿ¶√À-
§√™ ∞.π., ¡ÈÎÔÏ¿Ô˘ ∫·‚¿ÛÈÏ· ∫·Ùa ¶‡ÚÚˆÓÔ˜. ¶Ï·ÙˆÓÈÎe˜ ÊÈÏÔÛÎÂÙÈÎÈÛÌe˜ ηd àÚÈ-
ÛÙÔÙÂÏÈÎe˜ àÓÙÈÛÎÂÙÈÎÈÛÌe˜ ÛÙc ‚˘˙·ÓÙÈÓc ‰È·ÓfiËÛË ÙÔÜ 14Ô˘ ·åáÓ·, \∞ı‹Ó· 1999, ÛÛ. 25-
29. KIANKA FR., Demetrius Cydones. Intellectual and Diplomatic Relations between Byzan-
tium and the West, Fordham Univ. 1981Ø «D. Cydones and Thomas Aquinas», Byzantion
52/1982, ÛÛ. 264-286. «A Late Byzantine Defence of the Latin Church Fathers», Orientalia
Christiana Periodica 49/1983, ÛÛ. 419-425.
80. µÏ. âÓ‰ÂÈÎÙÈÎa IVANKA VON E., Hesychasmus und Palamismus, Plato Christianous,
Einsieldeln 1964. «Hellenisches in Hesychasmus. Das antinomische der Energienlehre»,
Epektasis, Mélanges patristiques offerts au cardinal J. Daniélou, Paris 1972, ÛÛ. 490-500.
81. CONGOURDEAU M.-H., «Nicolas Cabasilas et le Palamisme», ÛÙe Û˘ÏÏ. ÙfiÌÔ Grego-
rio Palamas E Oltre. Studi e documenti sulle controversie teologiche del XIV secolo bizan-
tino, âÈÌ. A. Rigo, Firenze 2004, ÛÛ. 191-210. °Èa Ùc Û¯¤ÛË ¶·Ï·ÌÄ Î·d ∫·‚¿ÛÈÏ· ‚Ï. °π∞-
°∫∞∑√°§√À ™., «°ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ ηd ¡ÈÎfiÏ·Ô˜ ∫·‚¿ÛÈÏ·˜. ^∏ Û‡ÓıÂÛË Ì˘ÛÙËÚÈ·Îɘ
ηd àÛÎËÙÈÎɘ ˙ˆÉ˜ ÛÙcÓ çÚıfi‰ÔÍË ·Ú¿‰ÔÛË», £ÂÔÏÔÁ›· 3/2010, ÛÛ. 159-179.

42
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

Ó¯ᘠ¬ÙÈ ï ∫·‚¿ÛÈÏ·˜ ñÉÚÍ ÌbÓ ÛÙÂÓe˜ Ê›ÏÔ˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ûb â›Â‰Ô ÚÔ-
ÛˆÈÎe ηd ù¯È å‰ÂÔÏÔÁÈÎe ηd ÌÔÏÔÓfiÙÈ ÙeÓ ñÂÚ¿ÛÈÛÂ, ‰bÓ qÙ·Ó, ¬Ìˆ˜, «·-
Ï·Ì›Ù˘», ‰ËÏ·‰‹, ç·‰e˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, ¯ÚÂÒÓÔÓÙ·˜ ÛÙÔf˜ ñÔÙÈı¤ÌÂÓÔ˘˜ ÌÔ-
Ó·ÛÙÈÎÔf˜ ·ÎÏÔ˘˜ ÙáÓ «·Ï·ÌÈÙáÓ» Û˘ÏÏ‹‚‰ËÓ ≤Ó· Âr‰Ô˜ â¯ıÚfiÙËÙ·˜ Úe˜
ÙÔf˜ ÏÔÁ›Ô˘˜ ÔéÌ·ÓÈÛÙb˜ ηd ‰È·ÓÔÔ˘Ì¤ÓÔ˘˜. ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa ÙcÓ ·Ï·ÈfiÙÂÚË ı¤-
ÛË ÙÔÜ E. von Ivanka, Ó·d ÛÙeÓ ìÛ˘¯·ÛÌe ù¯È ÛÙeÓ ·Ï·ÌÈÛÌfi82!
ªÂÙÚÈÔ·ı¤ÛÙÂÚË ÂrÓ·È ì ÎÚÈÙÈÎc ÙÔÜ G. Podskalsky, ÁÈa ÙeÓ ïÔÖÔ ì ‰È‰·-
Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ‰bÓ ÛÙÂÚÂÖÙ·È ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈÎáÓ ‚¿ÛˆÓ. ^øÛÙfiÛÔ, ì ı¤ÛË Ùɘ
ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ ÂrÓ·È àÓÂ·ÚÎᘠâÓÙ·Á̤ÓË ÛÙ‹Ó «ìÛ˘¯·ÛÙÈÎÔ·Ï·ÌÈ΋» ̤ıÔ-
‰Ô Ùɘ ı¤·˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ. ™b ÚáÙÔ Ï¿ÓÔ Ù›ıÂÓÙ·È Ôî âÓ¤ÚÁÂȘ, âÓá ï ÃÚÈÛÙe˜
‰È·‰Ú·Ì·Ù›˙ÂÈ ≤Ó·Ó ‰Â˘ÙÂÚ‡ÔÓÙ· ÚfiÏÔ. \πÛ¯‡Ô˘Ó ¬Ï˜ Ôî ηÙËÁÔڛ˜ àÏÏa Ûb
ÏÈÁfiÙÂÚÔ ‚·ıÌfi. ¶ÚÔ‚ÏËÌ·ÙÈÎc ÂrÓ·È ì Û˘Û¯¤ÙÈÛË Ùɘ ÛˆÙËÚÈÒ‰Ô˘˜ ÔåÎÔÓÔÌ›·˜
Ìb Ùe öÚÁÔ ÙáÓ ı›ˆÓ ñÔÛÙ¿ÛˆÓ. ^∏ ÚÔÊËÙÈÎc ηd àÁÁÂÏÈÎc ıÂÔÙ›· ‰bÓ ıÂ-
ÌÂÏÈÒÓÂÙ·È ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈο. ^√ ¶·Ï·ÌĘ àÎÔÏÔ˘ıÒÓÙ·˜ Ùd˜ àÎÚfiÙËÙ˜ ÙÔÜ «„¢-
‰Ô-¢ÈÔÓ˘Û›Ô˘» –¬,ÙÈ àÎÚȂᘠ‰bÓ àÔ‰¤¯ıËÎÂ ï ª¿ÍÈÌÔ˜ ^√ÌÔÏÔÁËÙ‹˜– ·Ú·-
̤ÓÂÈ ‰¤ÛÌÈÔ˜ Ùɘ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎɘ ÛΤ„ˆ˜. ^√ ìÛ˘¯·ÛÙc˜ ‰È‰¿ÛηÏÔ˜ ÎÈÓ‰˘-
Ó‡ÂÈ Óa âÎÏ¿‚ÂÈ ÙcÓ ÂÚd £ÂÔÜ öÓÓÔÈ· ó˜ Ù·˘ÙfiÛËÌË ÂúÙ Ìb Ì›·Ó àÚfiÛˆË
ÂúÙ Ìb Ì›·Ó ñÂÚÚfiÛˆË ÌÔÓ¿‰·. \∂ÈϤÔÓ, ì îÛÙÔÚ›· Ùɘ ÛˆÙËÚ›·˜ âÎ›ÙÂÈ
Ûb Ì›· â¿ÓÔ‰Ô ÛÙcÓ àÚ¯¤ÁÔÓË Î·Ù¿ÛÙ·ÛË ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘. ¶·Ú\ ¬Ï· ·éÙ¿, ï ıÂ-
ÔÏfiÁÔ˜ ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÌÔÜ ñÂÚ¤‚Ë ÙeÓ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÛÌe ÛÙa ëÍɘ ‰‡Ô ÛËÌÂÖ·: ^∏
Û˘ÁÁ¤ÓÂÈ· Ùɘ „˘¯É˜ Úe˜ ÙeÓ £Âe ‰bÓ ÂrÓ·È Ì›· Ê˘ÛÈ΋ Ù˘ å‰ÈfiÙËÙ· ηd ì
êÌ·ÚÙ›· ‰bÓ Ù·˘Ù›˙ÂÙ·È Ìb ÙcÓ ñÏÈÎc Û‡ÛÙ·ÛË ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘. ™b οı ÂÚ›Ùˆ-
ÛË, ì ıÂÔÏÔÁ›· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ‰bÓ ÂrÓ·È ì ıÂÔÏÔÁ›· ÙÔÜ Ì¤ÏÏÔÓÙÔ˜, ¬ˆ˜ ÓÔÌ›˙ÂÈ
ï Meyendorff, ηd ÁÈ\ ·éÙe ÙeÓ ÏfiÁÔ ‰bÓ ÌÔÚÂÖ Óa àÔÙÂÏÂÖ Ù‹ «‚¿ÛË ëÓe˜
ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎÔÜ ‰È·ÏfiÁÔ˘ ÌÂÙ·Íf \∞Ó·ÙÔÏɘ ηd ¢‡Ûˆ˜»83.
\∂Ó Ùˇá ÌÂٷ͇, ôÏÏÔÈ ÓÂÔÛ¯ÔÏ·ÛÙÈÎÔd âÚ¢ÓËÙ¤˜84, ¬ˆ˜ ï A. Malet, ï G.
Lafont ηd ï M.-J. Le Guillou, àÓÙÈı¤ÙÔ˘Ó Ùe ÁÓˆÛÙe Û¯ÉÌ· ÙÔÜ Thomas de

82. µÏ. IVANKA VON E., Hesychasmus und Palamismus, Plato Christianous, ¬..
83. µÏ. POSKALSKY G., «Gottesschau und Inkarnation. Zur Bedeutung der Heilsgeschi-
chte bei Gregorios Palamas», Orientalia Christiana Periodica 35/1969, ÛÛ. 5-44.
84. µÏ. MALET A., Personne et amour dans la théologie trinitaire de saint Thomas
d’Aquin, Paris 1956, ÛÛ. 14, 28-29, 71-80, 152-155. LAFONT G., Peut-on connaître Dieu en
Jesus-Christ, Paris 1969, ÛÛ. 16-20, 31-105, 159-162. GUILLOU M.-J., Le mystère du Père,
Paris 1973, 101 ëÍ.

43
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

Regnon85 ÁÈa ÙeÓ ÂÚÛÔÓ·ÏÈÛÌe ÙáÓ ^∂ÏÏ‹ÓˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ ηd ÙeÓ ÔéÛÈ·ÓÈÛÌe
ÙáÓ §·Ù›ÓˆÓ. \∞ÓÙ›ıÂÙ· Úe˜ ÙÔf˜ Lossky ηd Meyendorff, Ôî ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎÔd
·éÙÔd ıÂÔÏfiÁÔÈ ıˆÚÔÜÓ ¬ÙÈ Ôî ∫··‰fiΘ âÌÊ·Ó›˙Ô˘Ó ÛÙc ıÂÔÏÔÁ›· ÙÔ˘˜
≤Ó·Ó å‰È¿˙ÔÓÙ· ÔéÛÈ·ÓÈÛÌfi, ï ïÔÖÔ˜ Û˘ÛÎÔÙ›˙ÂÈ Ùa ÚfiÛˆ· Ùɘ ∆ÚÈ¿‰Ô˜. ªfi-
ÓÔ ì ‰˘ÙÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË, àe ÙeÓ ±ÁÈÔ ∞éÁÔ˘ÛÙÖÓÔ Î·d Ùc ‰È‰·Ûηϛ· Ùɘ ÎÙÈÛÙɘ
¯¿ÚÈÙÔ˜, ‰È·Ù‹ÚËÛ öÓÙÔÓ· ÙfiÓ «‚È‚ÏÈÎfi-ÂÚÛÔÓ·ÏÈÛÙÈÎfi» ¯·Ú·ÎÙÉÚ· Ùɘ ıÂÔ-
ÏÔÁ›·˜ ηd ÙcÓ Ù¿ÍË ÙáÓ ÚÔÛÒˆÓ ÛÙcÓ ^∞Á›· ∆ÚÈ¿‰· Ìb ‚¿ÛË Ùc ‰Ú·ÛÙËÚÈfi-
ÙËÙ¿ ÙÔ˘˜ ÛÙcÓ ı›· ÔåÎÔÓÔÌ›·. ∫·Ùa ÙeÓ Beck, ôÏψÛÙÂ, ï ÁÓ‹ÛÈÔ˜ «ÙÚÈ·‰ÈÎe˜
Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌfi˜» ‚Ú›ÛÎÂÙ·È ÌfiÓÔ ÛÙcÓ «ÊÈÏÈÔ΂ÈÛÙÈ΋» ıÂÔÏÔÁ›·86.
^∏ D. Wendebourg87 ıˆÚÂÖ ¬ÙÈ ï ¶·Ï·ÌĘ çÚıa ëÚÌËÓ‡ÂÈ ÙÔf˜ ∫··‰fi-
Θ ïÏÔÎÏËÚÒÓÔÓÙ·˜ Ùd˜ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈΤ˜ ÙÔ˘˜ Ù¿ÛÂȘ. ≠√ÏË ì \∞Ó·ÙÔÏ‹ «ÓÂÔÏ·-
ÙˆÓ›˙ÂÈ». ª¿ÏÈÛÙ·, å‰È·›ÙÂÚ· ÛÙc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, Ùa ÚfiÛˆ· Ùɘ
^∞Á›·˜ ∆ÚÈ¿‰Ô˜ «àÔÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎÔÔÈÔÜÓÙ·È» Ï‹Úˆ˜ ηd Û˘ÛÎÔÙ›˙ÔÓÙ·È ÛÙcÓ
ı›· ÔåÎÔÓÔÌ›· âÍ·ÈÙ›·˜ ÙáÓ àÎÙ›ÛÙˆÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ. \∞ÓÙÈηıÈÛÙÒÓÙ·˜ Ùa ÚfiÛˆ-
· Ìb Ùd˜ âÓ¤ÚÁÂȘ ÙÔÜ £ÂÔÜ ó˜ ÌÔÓ·‰ÈÎe ̤ÛÔ Ùɘ Û¯¤Û˘ £ÂÔÜ Î·d ÎfiÛÌÔ˘,
ï ¶·Ï·ÌĘ ïÏÔÎÏËÚÒÓÂÈ ≈ÛÙÂÚ· àe Ì›· ¯ÈÏÈÂÙ›· Ùd˜ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎb˜ Ù¿ÛÂȘ Ùɘ
\∞Ó·ÙÔÏɘ. \∂Í·›ÚÂÛË àÔÙÂÏÂÖ ÌfiÓÔÓ ï ª¿ÍÈÌÔ˜ ^√ÌÔÏÔÁËÙ‹˜! ∫·Ùa ÙeÓ F.
Heinzer, ì ÙÚÈ·‰ÔÎÂÓÙÚÈÎc ëÚÌËÓ›· Ùɘ ı›·˜ ÔåÎÔÓÔÌ›·˜ ÙáÓ ÚÒÙˆÓ ·Ù¤-
ÚˆÓ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ó˜ öÎÊÚ·ÛË Ùɘ âÓ‰ÔÙÚÈ·‰ÈÎɘ Ù¿Í˘ ÙáÓ ÚÔÛÒˆÓ ıa
âÎÏ›„ÂÈ ÛÙÔf˜ ∫··‰fiΘ, ηd ÚÔ·ÓÙe˜ ÛÙeÓ ¢ÈÔÓ‡ÛÈÔ \∞ÚÂÔ·Á›ÙË Î·d
àÚÁfiÙÂÚ· ÛÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ, ù¯È ¬Ìˆ˜ ÛÙc ıÂÔÏÔÁÈÎc ÛΤ„Ë ÙÔÜ ª·Í›ÌÔ˘
ÙÔÜ ^√ÌÔÏÔÁËÙÉ. ^√ ¶·Ï·ÌĘ àÓÙÈÙ›ıÂÙ·È ÛÙeÓ ±ÁÈÔ ª¿ÍÈÌÔ, ¬Ù·Ó àÔ‰›‰ÂÈ ÙcÓ
¯ÔÚËÁ›· Ùɘ ¯¿ÚÈÙÔ˜-˘îÔıÂÛ›·˜ à‰È·ÎÚ›Ùˆ˜ Ûb ¬ÏË ÙcÓ ^∞Á›· ∆ÚÈ¿‰· ηd ù¯È
ÛÙcÓ ñfiÛÙ·ÛË ÙÔÜ ¶·ÙÚfi˜. ò∂ÙÛÈ, ÛÙeÓ ª¿ÍÈÌÔ ^√ÌÔÏÔÁËÙ‹, ì ı›· ÔåÎÔÓÔÌ›·
ηd ì ı¤ˆÛË ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘ âÎÏ·Ì‚¿ÓÔÓÙ·È ÛÙe Ï·›ÛÈÔ ëÓfi˜ «ÂÚÛÔÓ·ÏÈ-
ÛÌÔÜ», ï ïÔÖÔ˜ ñÂÚ‚·›ÓÂÈ ÙeÓ Î›Ó‰˘ÓÔ Ì›·˜ «Ê˘ÛÈÎɘ» ÂÚd ÌÂÙԯɘ àÓÙÈÏ‹-

85. µÏ. DE REGNON TH., Études de Théologie positive sur la Sainte Trinité, Première
série – Exposé du dogme, Paris 1892, ÛÛ. 433-434.
86. µÏ. BECK H.-G., ¬.., ÛÛ. 256-263.
87. µÏ. WENDEBOURG D., Geist oder Energie? Zur Frage der innergöttlichen
Verankerung des christlichen Lebens in der byzantinischen Theologie, München 1980, ÛÛ.
10, 171 ëÍ., 233 ëÍ., 244 ëÍ. ¶Ú‚Ï. ÙcÓ ÎÚÈÙÈÎc ıÂÒÚËÛË ÙÔÜ ª∞ƒ∆∑∂§√À °., «^√ ≠∞ÁÈÔ˜ °ÚË-
ÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ ηd ì ÓÂfiÙÂÚË ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·», ÛÙa ¶Ú·ÎÙÈÎa £ÂÔÏÔÁÈÎÔÜ ™˘Ó‰ڛԢ
êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1986, ÛÛ. 215-227, 剛ˆ˜ 220 ëÍ.

44
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

„ˆ˜, Ôf ·Ú·ÙËÚÂÖÙ·È ÛÙc ‰È‰·Ûηϛ· ôÏÏˆÓ ·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ \∞Ó·ÙÔÏɘ ηd
剛ˆ˜ ÛÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ88.

¶Úe˜ Ì›· ÛÙÚÔÊc ÙáÓ ·Ï·ÌÈÎáÓ ÛÔ˘‰áÓ ÛÙcÓ ¢‡ÛË;

ªÔÏÔÓfiÙÈ ÌÂÙ·Íf ÙáÓ ‰˘ÙÈÎáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ ñÉÚ¯·Ó âÏ¿¯ÈÛÙ˜ ≤ˆ˜ àÓ‡·Ú-

ÎÙ˜ ıÂÙÈÎb˜ ÚÔÛÂÁÁ›ÛÂȘ ÛÙc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ
Vl. Lossky ηd ΢ڛˆ˜ ÙÔÜ J. Meyendorff ÚÔοÏÂÛ ̛· ÛËÌ·ÓÙÈÎc àÏÏ·Ác
ÛÙeÓ ÙÚfiÔ Ìb ÙeÓ ïÔÖÔ ì ÓÂÒÙÂÚË ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›· àÓÙÈÌÂÙˆ›˙ÂÈ öÎÙÔÙ Ùe
öÚÁÔ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ. ò∂ÙÛÈ Ì›· ÛÂÈÚa àe ıÂÙÈÎa Û¯fiÏÈ·, ôÚıÚ· ηd ÌÔÓÔÁڷʛ˜
ôÚ¯ÈÛ·Ó Óa âÌÊ·Ó›˙ÔÓÙ·È. ∫·d ¿ÏÈ, ¬Ìˆ˜, ‰bÓ ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa οÔÈÔ ÚÂÜÌ·,
àÏÏa ΢ڛˆ˜ ÁÈa ÌÂÌÔӈ̤Ó˜ ÂÚÈÙÒÛÂȘ. ∆e öÚÁÔ Î·d Ôî ı¤ÛÂȘ ÙáÓ G.
Habra, F. Bossuyt, E. Dom Lanne, B. Sartorius, M. Strohm, L. Bouyer, E.
Mascall, J. Kuhlmann, P. Scazzoso, G. Phillips, A. De Halleux, G. Barrois, Y.
Spiteris, J. Lison, G. Russo, B. Marshall, A. Williams Î.ô. Ì·ÚÙ˘ÚÂÖ ¬ÙÈ ì ·Ú·-
‰ÔÛÈ·Îc ÛÙ¿ÛË Ùɘ ‰˘ÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ Ê·›ÓÂÙ·È Óa àÏÏ¿˙ÂÈ ÛÙ·‰È·Î¿. ò∞ÍÈÔ âÈ-
Û‹Ì·ÓÛ˘ ıˆÚÔÜÌ Ùe ÁÂÁÔÓe˜ ¬ÙÈ àÎfiÌË Î·d ÛÙd˜ ϤÔÓ ÚÔˆıË̤Ó˜ ÎÚÈ-
ÙÈÎb˜ Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙ·‰È·Îa ñÂÚ‚·›ÓÂÙ·È ì ·Ú·‰ÔÛÈ·Îc ÓÂ-
ÔÛ¯ÔÏ·ÛÙÈÎc àÓÙ›ÏË„Ë ÂÚ› «·Ï·ÌÈÛÌÔÜ» ó˜ ·îÚÂÙÈÎɘ ‰ÔÍ·Û›·˜, ì ïÔ›· ‰bÓ
Û¯ÂÙ›˙ÂÙ·È Ìb ÙcÓ ÚÔËÁÔ‡ÌÂÓË ıÂÔÏÔÁÈÎc ηd àÛÎËÙÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË ÙáÓ ^∂ÏÏ‹-
ÓˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜. ª¿ÏÈÛÙ· Ûb ïÚÈṲ̂ÓÔ˘˜ ΢ڛˆ˜ Ìc çÚıfi‰ÔÍÔ˘˜
âÚ¢ÓËÙb˜ âÌÊ·Ó›˙ÂÙ·È Ì›· Ó¤· âӉȷʤÚÔ˘Û· ëÚÌËÓ¢ÙÈÎc ÁÚ·ÌÌ‹, ì ïÔ›·
‰bÓ àÓÙÈı¤ÙÂÈ, àÏÏa âȯÂÈÚÂÖ Óa Û˘Óı¤ÛÂÈ j Óa ʤÚÂÈ Ûb ÁfiÓÈÌÔ ‰È¿ÏÔÁÔ ÙeÓ
£ˆÌÄ \∞ÎÈÓ¿ÙË Ìb ÙeÓ °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ. °Èa Óa Á›ÓÂÈ ·éÙe âÊÈÎÙfi, Ê·›ÓÂÙ·È
¬ÙÈ ‰È·‰Ú·Ì¿ÙÈÛ·Ó Î·Ù·Ï˘ÙÈÎe ÚfiÏÔ ÚÈ˙ÈÎb˜ àÓ·ıˆڋÛÂȘ ηd àÓ·ÓˆÙÈÎa
Ú‡̷ٷ âÓÙe˜ Ùɘ Û‡Á¯ÚÔÓ˘ ‰˘ÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ ÛΤ„˘, ¬ˆ˜ ì ·ÙÂÚÈÎc Λ-
ÓËÛË, ì âÌÊ¿ÓÈÛË Ùɘ «nouvelle theologie» ηd ì ‰ÈÂÍ·ÁˆÁc Ùɘ µã µ·ÙÈηÓɘ
™˘Ófi‰Ô˘, ¬ˆ˜ ÛˆÛÙa âÈÛËÌ·›ÓÂÈ ï Norman Russell.
ªb ÙcÓ âÌÓ¢Ṳ̂ÓË Î·ıÔ‰‹ÁËÛË ÙÔÜ A. De Halleux ÛÙe ηıÔÏÈÎe ·ÓÂÈ-
ÛÙ‹ÌÈÔ Ùɘ Louvain, ï J. Lison89 â¤ÏÂÍÂ ó˜ ‰È·ÙÚÈ‚c ÙcÓ ÌÂϤÙË Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔ-

88. HEINZER F., «L’explication trinitaire de l’Économie chez Maxime le Confesseur»,

Maximus Confessor – Actes du Symposium sur ªaxime le Confesseur, Fribourg 1982, ÛÛ.
159-172.
89. LISON J., L’Esprit répandu. La pneumatologie de Grégoire Palamas, Paris 1994.
¶Ú‚Ï. «La divinisation selon Grégoire Palamas », Irénikon 1/1994, ÛÛ. 59-70.

45
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

ÏÔÁ›·˜ ÛÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ, ˙‹ÙËÌ· ÁÈa Ùe ïÔÖÔ ·Ú·‰ÔÛÈ·Îa àÓÙÈÌ¿¯ÔÓÙ·È ì \∞Ó·-

ÙÔÏc Ìb Ùc ¢‡ÛË, àÏÏa ηd Ùe ïÔÖÔ ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÂÈ ÌÂÁ›ÛÙË ÛÔ˘‰·ÈfiÙËÙ· ÁÈa ÙeÓ
ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎe ‰È¿ÏÔÁÔ ÛÙd˜ ̤Ú˜ Ì·˜, ΢ڛˆ˜ ó˜ Úe˜ ÙcÓ âÌÂÈÚÈÎc ηd ù¯È Ùfi-
ÛÔ ó˜ Úe˜ ÙcÓ àη‰ËÌ·˚΋ ÙÔ˘ ‰È¿ÛÙ·ÛË. h∞Ó S˜ ÙÒÚ·, ηd ·Úa Ùd˜ âÈ̤-
ÚÔ˘˜ âÍ·ÈÚ¤ÛÂȘ, ì ıÂÔÏÔÁÈÎc ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ öÁÈÓ àÓÙÈ-
ΛÌÂÓÔ ÌÂıÔ‰Â˘Ì¤Ó˘ ÔÏÂÌÈÎɘ àe ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎÔ‡˜, ΢ڛˆ˜, ıÂÔÏfiÁÔ˘˜
ηd âÚ¢ÓËÙ¤˜, ì ÌÂϤÙË ÙÔÜ J. Lison ¯·Ú¿ÛÛÂÈ ÙcÓ ÚÔÔÙÈÎc ëÓe˜ ·éıÂÓÙÈÎÔÜ
ıÂÔÏÔÁÈÎÔÜ ‰È·ÏfiÁÔ˘ ÌÂÙ·Íf \∞Ó·ÙÔÏɘ ηd ¢‡Ûˆ˜. ªb âÍ·ÈÚÂÙÈÎc ÁÓÒÛË ÙÔÜ
corpus ÙáÓ ·Ï·ÌÈÎáÓ Û˘ÁÁÚ·ÌÌ¿ÙˆÓ, ì ‰È‰·Ûηϛ· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ıˆÚÂÖÙ·È
çÚıᘠÛÙe Ï·›ÛÈÔ Ùɘ ¶·Ú·‰fiÛˆ˜ Ôf âÎÚÔÛˆÂÖ Î·d ëÚÌËÓ‡ÂÙ·È Ì¤Û·
àe ÙcÓ ú‰È· Ùc ıÂÔÏÔÁÈÎc ÛΤ„Ë ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÙÉ ıÂÔÏfiÁÔ˘ ηd ù¯È ‰È·Ì¤ÛÔ˘ Ùɘ
Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎɘ ‰ÈfiÙÚ·˜, ¬ˆ˜ Û˘Ó‹ıˆ˜ ÁÈÓfiÙ·Ó Ì¤¯ÚÈ ÚÔÛÊ¿Ùˆ˜.
∆e 1996, ï Y. Spiteris90, ηıËÁËÙc˜ Ûb ڈ̷ÈÔηıÔÏÈÎa ·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈ· Ùɘ
ƒÒÌ˘, Û˘ÛÙËÌ·ÙÔÔÈÒÓÙ·˜ Ùd˜ ·Ú·‰fiÛÂȘ ÙÔ˘ ‰ËÌÔÛ›Â˘Û ̛· Û˘ÓıÂÙÈÎc ÌÔ-
ÓÔÁÚ·Ê›· ÁÈa ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ, ÛÙcÓ ïÔ›· ΢ڛˆ˜ âÍÂÙ¿˙ÂÈ ÙcÓ ÂÚd ıÂÒÛˆ˜ ηd
àÔÏ˘ÙÚÒÛˆ˜ ‰È‰·Ûηϛ·, Ù‹Ó «Ì·ÚÈÔÏÔÁ›·» ηd ÙcÓ àÛÎËÙÈÎc Ì˘ÛÙÈÎc ÙÔÜ
ìÛ˘¯·ÛÙÉ ıÂÔÏfiÁÔ˘ ó˜ ÙcÓ ϤÔÓ ‰˘Ó·ÌÈÎc ÎÔڇʈÛË Ùɘ ‚˘˙·ÓÙÈÓɘ ıÂÔÏÔ-
Á›·˜.
ò∏‰Ë Ùe 1970 ï P. Scazzoso91 Âr¯Â î‰Ú‡ÛÂÈ ÛÙe ªÈÏ¿ÓÔ Ùe \πÓÛÙÈÙÔÜÙÔ \√Úıfi-
‰ÔÍˆÓ £ÂÔÏÔÁÈÎáÓ ™Ô˘‰áÓ «≠∞ÁÈÔ˜ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ», âΉ›‰ÔÓÙ·˜ ηd
ÙcÓ ÚÒÙË ÌÔÓÔÁÚ·Ê›· ÂÚd ¶·Ï·ÌÄ ÛÙa åÙ·ÏÈο. ¶ÚfiÛÊ·Ù· ÛÙcÓ ú‰È· fiÏË,
Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈ‹ıËΠì ÙÚ›ÙÔÌË ‰›ÁψÛÛË öΉÔÛË (ëÏÏËÓÈÎe ÚˆÙfiÙ˘Ô Î·d åÙ·-
ÏÈÎc ÌÂÙ¿ÊÚ·ÛË) ÙÔÜ ·Ï·ÌÈÎÔÜ corpus. ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa Ì›· ÌÓËÌÂÈÒ‰Ë öΉÔÛË
Ôf Û˘Óԉ‡ÂÙ·È àe âÎÙÂٷ̤ӷ ÂåÛ·ÁˆÁÈÎa ÛËÌÂÈÒÌ·Ù· ηd ÛÙÚ¤ÊÂÈ Ùe
âӉȷʤÚÔÓ Ù˘ ù¯È ÌfiÓÔ ÛÙc ıÂÔÏÔÁÈÎc ÛËÌ·Û›·, àÏÏa ηd ÛÙd˜ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎb˜
ηd âÈÛÙËÌÔÏÔÁÈÎb˜ Û˘Ó¤ÂȘ Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ. ªb ≤Ó· ÁÂÓÓ·ÖÔ
ÚfiÏÔÁÔ ÁÈa ÙcÓ Û¯¤ÛË ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ìb ÙcÓ ¢‡ÛË, âÈÛËÌ·›ÓÂÙ·È ¬ÙÈ ï ìÛ˘¯·-
ÛÙc˜ ıÂÔÏfiÁÔ˜ ÂrÓ·È ÔéÛÈ·ÛÙÈÎa ôÁÓˆÛÙÔ˜ ÛÙc ¢‡ÛË, ì ïÔ›· ¿ÓÙÔÙ ÙeÓ ö‚ÏÂ-
 Ìb η¯˘Ô„›·. ^√ âΉfiÙ˘ ηd ÌÂÙ·ÊÚ·ÛÙc˜ Ùɘ ÙÚ›ÙÔÌ˘ ·éÙɘ öΉÔÛ˘ E.
Perrella92, ıˆÚÂÖ ¬ÙÈ «ï °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ ÁÈa ÙcÓ Û‡Á¯ÚÔÓË ÊÈÏÔÛÔÊ›·,

90. SPITERIS Y., Palamas: la grazia e l’esperienza, Gregorio Palamas nella discussion
teologica, Roma 1996.
91. SCAZZOSO P., ¬..
92. µÏ. Gregorio Palamas, 1. Atto e luce divina, Scritti filosofici e teologici, 2. Dal
sovraessenziale all’essenza, Cofutazioni, discussion, scritti confessional, document dalla

46
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÂrÓ·È ≤Ó·˜ Û˘ÁÁڷʤ·˜ âÍ úÛÔ˘ ÔéÛÈ·ÛÙÈÎe˜ Ìb ¬ÏÔ˘˜ âΛÓÔ˘˜ ÙÔf˜ ÌÂÁ¿ÏÔ˘˜

Ôf ηٷϷ̂¿ÓÔ˘Ó âÎÙÂÓÉ ÎÂÊ¿Ï·È· ÛÙd˜ îÛÙÔڛ˜ Ùɘ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜. ∫·d Ì¿ÏÈ-
ÛÙ· Ìb ÙcÓ ‰È·ÊÔÚa ¬ÙÈ âÓá ì ÛΤ„Ë ·éÙáÓ ÙáÓ ÙÂÏÂ˘Ù·›ˆÓ âd ·åáÓ˜ qÙ·Ó Î·-
ıÔÚÈÛÙÈÎc Û\ ¬ÏË ÙcÓ ‰˘ÙÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË, âΛÓËÓ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, Ôf âËÚ¤·Û ‚·-
ı‡Ù·Ù·, ôÌÂÛ· j öÌÌÂÛ· ÙcÓ ıÂÔÏÔÁ›· Ùɘ àÓ·ÙÔÏÈÎɘ ∂éÚÒ˘, – Ú¤ÂÈ àÎfi-
ÌË Óa ÙcÓ àÔΈ‰ÈÎÔÔÈ‹ÛÔ˘Ì ηd Óa ÙcÓ ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÔ˘ÌÂ, âaÓ ı¤ÏÔ˘Ì Óa
àÚ¯›ÛÂÈ Óa ÌÂÙ·‰›‰ÂÈ Î·d Ûb âÌĘ âÎÂÖÓÔ Ôf ö¯ÂÈ Óa ÌĘ ÂÖ»93.

¶Â‰›· ÁfiÓÈÌÔ˘ ηd ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎÔÜ ‰È·ÏfiÁÔ˘

∆a ı¤Ì·Ù· Ôf âÙ¤ıËÛ·Ó àe ÙcÓ àÓ·Ó¤ˆÛË ÙáÓ ·Ï·ÌÈÎáÓ ÛÔ˘‰áÓ ÛÙeÓ
20e ·å. ηd ÁÂÓÈÎfiÙÂÚ· Ùe ˙‹ÙËÌ· Ùɘ àԉԯɘ Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÙÉ
ıÂÔÏfiÁÔ˘ àe ÙcÓ ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·, ÂrÓ·È ıÂÌÂÏÈÒ‰Ë ÁÈa ÙcÓ Ù·˘ÙfiÙËÙ· Ùɘ \∂Î-
ÎÏËÛ›·˜ ÙfiÛÔ ÛÙcÓ àÓ·ÙÔÏÈÎc ¬ÛÔ Î·d ÛÙcÓ ‰˘ÙÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË. ^øÛÙfiÛÔ, Ôî ·-
ÚȘ ÁÚ·ÌÌb˜ Ùɘ Û˘˙‹ÙËÛ˘ ıa Ú¤ÂÈ ÛÙ·‰È·Îa Óa ï‰ËÁ‹ÛÔ˘Ó Ûb Ì›· ñ¤Ú‚·-
ÛË Ùɘ àÓÙÈÚÚËÙÈÎɘ ·éÙɘ ÔÏÂÌÈÎɘ, àÓÔ›ÁÔÓÙ·˜ ÙcÓ ÚÔÔÙÈÎc Ûb Ì›· ÚÔ-
Û¿ıÂÈ· ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎɘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ Û˘Ó¿ÓÙËÛ˘ ÌÂÙ·Íf \∞Ó·ÙÔÏɘ ηd ¢‡Û˘ ù¯È
ÌfiÓÔ ÁÈa ÙeÓ Û‡Á¯ÚÔÓÔ ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎe ‰È¿ÏÔÁÔ àÏÏa ηd ÁÈa Ùe ú‰ÈÔ Ùe ÓfiËÌ· ηd
ÙcÓ ÔÚ›· ÙÔÜ ÎfiÛÌÔ˘ ηd ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘!
^√ Norman Russell ÎÏ›ÓÂÈ ÙcÓ ÂåÛ‹ÁËÛ‹ ÙÔ˘ âÈÛËÌ·›ÓÔÓÙ·˜ η›ÚȘ âÚ¢-
ÓËÙÈÎb˜ ÚÔÙ¿ÛÂȘ ÛÙe Ï·›ÛÈÔ Ì›·˜ ‚·ı‡ÙÂÚ˘ ÌÂϤÙ˘ Ùɘ «àÓÙÈÓÔÌÈÎɘ» ÛΤ-
„˘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ. ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa ÙcÓ öÓÓÔÈ· Ùɘ ÌÂÙԯɘ, ÁÈa Ùe Úfi‚ÏËÌ· Ùɘ
ÓÔÌÈÌÔÔ›ËÛ˘ Ùɘ âÊ·ÚÌÔÁɘ Ùɘ ïÚÔÏÔÁ›·˜ ÙÔÜ ıˆÌÈÛÌÔÜ ÛÙcÓ ıÂÔÏÔÁ›· ÙÔÜ
¶·Ï·ÌÄ Î·d ÁÈa ÙcÓ Û¯¤ÛË ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Ìb ÙÔf˜ ôÌÂÛÔ˘˜ Ì·ıËÙb˜ ηd âÈÁfi-
ÓÔ˘˜ ÙÔ˘. ¢›Ï· ÛÙd˜ âӉȷʤÚÔ˘Û˜ ·éÙb˜ ÚÔÙ¿ÛÂȘ ıa ÚÔÛı¤Ù·Ì àÎfiÌË
ïÚÈṲ̂Ó˜. ¶ÚáÙ· ηd ·ÚÈ· ö¯ÂÈ ÛËÌ·Û›· Óa ÁÓˆÚ›ÛÔ˘Ì ηd Óa ëÚÌËÓ‡ÛÔ˘-
Ì Ùa ÁfiÓÈÌ· ηd ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎa àÓÔ›ÁÌ·Ù· Ôf Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ ï °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·-
Ï·ÌĘ Úe˜ ÙcÓ ‰˘ÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·.
™ÙcÓ ÏÔ‡ÛÈ· ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ÙÔ˘ ï ¶·Ï·ÌĘ, ÌÔÏÔÓfiÙÈ àÔÚÚ›ÙÂÈ Ìb Ì›·
âÍ·ÈÚÂÙÈÎc ıÂÔÏÔÁÈÎc ÙÂÎÌËÚ›ˆÛË Ùe Filioque, Û˘Ó¯›˙ÂÈ Î·d ïÏÔÎÏËÚÒÓÂÈ ÙcÓ ·-

prigionia fra I turchi, 3. Che cos’e l’Ortodossia, Capitoli, scritti ascetici, lettere, omelie, A
cura de Ettore Perrella, Testo Greco a fronte, Bompiani, 2003, 2005, 2006 Milano.
93. µÏ. PERRELLA E., Gregorio Palamas, Atto e luce divina, Scritti filosofici e teologici,
A cura de Ettore Perrella, Testo Greco a fronte, Bompiani, Milano 2003, ÛÛ. VII-XV.

47
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

Ú¿‰ÔÛË ÙáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ ÙÔÜ π°ã ·å. ÁÈa ÙcÓ ‰ÈÙÙc ÚfiÔ‰Ô Î·d öÎÏ·Ì„Ë ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘
¶Ó‡̷ÙÔ˜. ∆e ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· âÎÏ¿ÌÂÈ ‰Èa ÙÔÜ ÀîÔÜ Î·d ·åˆÓ›ˆ˜ àÓ··‡ÂÙ·È âÓ
Ùˇá Àîˇá. ™˘Ó¿Ì·, ÚÔÛÏ·Ì‚¿ÓÂÈ ÙcÓ ·éÁÔ˘ÛÙ›ÓÂÈ· ïÚÔÏÔÁ›· ÁÈa Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ·
ó˜ àÁ¿Ë (ÔxÔÓ Ùd˜ öÚˆ˜ àfiÚÚËÙÔ˜) ÌÂÙ·Íf ¶·ÙÚe˜ ηd ÀîÔÜ, ‰Â›¯ÓÔÓÙ·˜ ‰ËÌÈ-
Ô˘ÚÁÈÎa ¬ÙÈ ÌÔÚÂÖ Óa ÙcÓ ÌÂÙ·Û¯ËÌ·Ù›˙ÂÈ Î·d Óa ÙcÓ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÂÖ çÚıfi‰ÔÍ· ηd
Ì¿ÏÈÛÙ· ̤۷ àe ÙcÓ ıÂÔÏÔÁ›· ÙáÓ àÎÙ›ÛÙˆÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ94. ^∏ ÏÔ‡ÛÈ· ·éÙc ıÂÔ-
ÏÔÁ›· ÂÚd ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ηd ΢ڛˆ˜ ì àÌÔÈ‚·›· Û‡ÓıÂÛË ÌÂÙ·Íf ÃÚÈÛÙÔ-
ÏÔÁ›·˜ ηd ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ÛÙcÓ ıÂÔÏÔÁ›· Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ηd ÛÙcÓ âÓ ÃÚÈÛÙˇá
˙ˆc Ê·ÓÂÚÒÓÔ˘Ó ÙcÓ âÈηÈÚfiÙËÙ· àÏÏa ηd Ùc ‰˘Ó·ÙfiÙËÙ· àÍÈÔÔ›ËÛ˘ ηd Û˘Ì-
‚ÔÏɘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙeÓ Û‡Á¯ÚÔÓÔ ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎe ıÂÔÏÔÁÈÎe ‰È¿ÏÔÁÔ.
∆¤ÏÔ˜, âӉȷʤÚÔÓ ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÂÈ ì ÛÔ˘‰c Ùɘ Û˘ÓıÂÙÈÎɘ ηd àÛÎËÙÈÎɘ
àÓıÚˆÔÏÔÁ›·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ Î·d ì ÛËÌ·Û›· Ù˘ ù¯È ÌfiÓÔ Âå‰ÈÎa ÛÙcÓ ıÂÔÏÔÁÈÎc
àÓıÚˆÔÏÔÁ›·, àÏÏa ηd ÂéÚ‡ÙÂÚ· ÛÙcÓ ÊÈÏÔÛÔÊ›· ηd ÛÙcÓ Û‡Á¯ÚÔÓË „˘¯·-
Ó¿Ï˘ÛË. \∞ÎfiÌË, ıa ôÍÈ˙ Óa ‰ÈÂÚ¢ÓËıÂÖ ì Û¯¤ÛË Î·d ì ÛËÌ·Û›· Ùɘ ÂÚd âÓÂÚ-
ÁÂÈáÓ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÙÉ ıÂÔÏfiÁÔ˘ Úe˜ ÙcÓ Û‡Á¯ÚÔÓË âÈÛÙËÌÔÏÔÁ›·,
â·ÓȉڇÔÓÙ·˜ Ûb ôÏÏË ‚¿ÛË ≤Ó·Ó Û‡Á¯ÚÔÓÔ ‰È¿ÏÔÁÔ ıÂÔÏÔÁ›·˜ ηd
âÈÛÙËÌáÓ95.
™Ùd˜ ̤Ú˜ Ì·˜ ï °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ ÚÔ‚Ï‹ıËΠó˜ ï ϤÔÓ àÓÙȉ˘ÙÈÎe˜
ıÂÔÏfiÁÔ˜. ^øÛÙfiÛÔ, Ùe ·úÙËÌ· ηd ì àÓ¿ÁÎË ÙÔÜ ıÂÔÏÔÁÈÎÔÜ ‰È·ÏfiÁÔ˘ ñÊ›ÛÙ·-
Ù·È Î·Ùa ÙÚfiÔ åÛ¯˘Úe ηd ̤۷ ÛÙd˜ àÓÙÈÚÚËÙÈÎb˜ Û˘ÁÁڷʤ˜ ÙÔ˘ ÁÈa ÙcÓ âÎfi-
Ú¢ÛË ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜, àÏÏa ηd ÛÙcÓ ÁÂÓÈÎfiÙÂÚË ıÂÔÏÔÁÈÎc ÛÙ¿ÛË Î·d
ÓÔÔÙÚÔ›· ÙÔ˘. °ÓˆÚ›˙Ô˘Ì ¬ÙÈ ï ¶·Ï·ÌĘ Ê˘Ï·ÎÈṲ̂ÓÔ˜ ÛÙcÓ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ‡-
ÔÏË ‰È·ÏÂÁfiÙ·Ó Ìb ÙÔf˜ §·Ù›ÓÔ˘˜ ÙÔÜ °·Ï·ÙÄ Î·d Ùɘ ƒfi‰Ô˘, âÓá Ôî ÊÂÚfiÌÂ-
ÓÔÈ ó˜ ·Ú·‰ÔÛÈ·ÎÔd ηd âÓ Ù¤ÏÂÈ ‰˘ÙÈÎfiÊÚÔÓ˜ àÓÙ›·ÏÔ› ÙÔ˘, ï °ÚËÁfiÚÈÔ˜
\∞ΛӉ˘ÓÔ˜ ηd ï ¡ÈÎËÊfiÚÔ˜ °ÚËÁÔÚĘ, ÙeÓ Î·ÙËÁÔÚÔÜÛ·Ó ÁÈa ÙcÓ ÛÙ¿ÛË ÙÔ˘
·éÙ‹96. °ÓˆÚ›˙Ô˘Ì ¬ÙÈ ï ¶·Ï·ÌĘ qÚı Ûb ≤Ó·Ó âӉȷʤÚÔÓÙ· ‰È¿ÏÔÁÔ àÎfiÌË
ηd Ìb Ùe \πÛÏaÌ Î·d Ì¿ÏÈÛÙ· Ûb Û˘ÓıÉΘ ·å¯Ì·ÏˆÛ›·˜ ‰È·ÏÂÁfiÌÂÓÔ˜ Úe˜
ÙÔf˜ ÃÈfiÓ˜ Ùɘ ªÈÎÚĘ \∞Û›·˜97.

94. µÏ. Û¯ÂÙÈÎa °π∞°∫∞∑√°§√À ™., ∫ÔÈÓˆÓ›· ıÂÒÛˆ˜, ¬.., ÛÛ. 189-197. ¶Ú‚Ï. ¢∏ª∏-
∆ƒ∞∫√¶√À§√™ °., ∞éÁÔ˘ÛÙ›ÓÔ˜ ηd °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ, ∆a ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÙáÓ àÚÈÛÙÔÙÂ-
ÏÈÎáÓ Î·ÙËÁÔÚÈáÓ Î·d Ùɘ ÙÚÈ·‰ÈÎɘ „˘¯ÔıÂÔÏÔÁ›·˜, \∞ı‹Ó· 1997.
95. µÏ. Û¯ÂÙÈÎa ¶∂ƒ∂§§∞ ∂., «^√ ¶·Ï·ÌĘ ηd ì â·Ó·ıÂÌÂÏ›ˆÛË ÙáÓ âÈÛÙËÌáÓ», ^∏
™˘Ó¿ÓÙËÛË 16/2006, ÛÛ. 135-144.
96. µÏ. Ã∏™∆√À ¶., ™˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù· µã, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1966, Û. 30. ¶Ú‚Ï. STIERNON D.,
¬.., ÛÛ. 241 ηd 250.
97. µÏ. Ã∏™∆√À ¶., ™˘ÁÁÚ¿ÌÌ·Ù·, ¢ã, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1988, ÛÛ. 52-65, 111-116, 148-165.

48
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

∂rÓ·È ·Ú‹ÁÔÚË Î·d âÏȉÔÊfiÚ· ì àÏÏ·Ác ÙÔÜ Îϛ̷ÙÔ˜ ÌÂÙ·Íf ÔÏÏáÓ ‰˘-
ÙÈÎáÓ ıÂÔÏfiÁˆÓ, Ôî ïÔÖÔÈ âȯ›ÚËÛ·Ó Óa ÏËÛÈ¿ÛÔ˘Ó Î·d Óa ëÚÌËÓ‡ÛÔ˘Ó ÙcÓ
ÂÚd ıÂÒÛˆ˜ ‰È‰·Ûηϛ· ÙáÓ ^∂ÏÏ‹ÓˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ ηd å‰È·›ÙÂÚ· ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›-
Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙe Ï·›ÛÈfi Ù˘ ηd ù¯È ¿ÓÙÔÙ Ìb Ùd˜ ÚÔ¸Ôı¤ÛÂȘ Ùɘ Û¯ÔÏ·-
ÛÙÈÎɘ ÊÈÏÔÛÔÊ›·˜ ηd ıÂÔÏÔÁ›·˜. ^øÛÙfiÛÔ, ÂrÓ·È ‚¤‚·ÈÔ ¬ÙÈ \∞Ó·ÙÔÏc ηd ¢‡-
ÛË ‰bÓ ÁÓˆÚ›˙ÔÓÙ·È â·ÚÎᘠàÎfiÌË Î·d Û‹ÌÂÚ·. \∂Ï¿¯ÈÛÙ˜ ηd àÔÛ·ÛÌ·-
ÙÈÎb˜ ÂrÓ·È Ôî âΉfiÛÂȘ ηd Ôî ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÂȘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙc ¢‡ÛË Î·d àÓÙ›ÛÙÔÈ-
¯· âÏ¿¯ÈÛÙ˜ ≤ˆ˜ àÓ‡·ÚÎÙ˜ ÂrÓ·È Ôî âΉfiÛÂȘ ηd Ôî ÌÂÙ·ÊÚ¿ÛÂȘ ÙÔÜ ∞éÁÔ˘-
ÛÙ›ÓÔ˘ ηd ÙÔÜ \∞ÎÈÓ¿ÙË ÛÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏ‹. ò∂ÙÛÈ Î˘ÚÈ·Ú¯ÂÖ ÌÂÙ·Íf ÙáÓ ‰˘ÙÈÎáÓ ıÂ-
ÔÏfiÁˆÓ ì ôÁÓÔÈ· ÙÔÜ öÚÁÔ˘ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙe Û‡ÓÔÏfi ÙÔ˘, ì à¢ı›·˜ ÚÔÛ¤Á-
ÁÈÛË Î·d ì ÁÓˆÚÈÌ›· Ìb ÙcÓ ıÂÔÏÔÁÈ΋ ÙÔ˘ ÛΤ„Ë Ì¤Û· àe Ùa ú‰È· Ùa ΛÌÂÓ¿
ÙÔ˘ ηd Ûb ‚¿ıÔ˜, ¬ˆ˜ ηd ÁÂÓÈÎfiÙÂÚ· ì ôÁÓÔÈ· Ùɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘ ÙáÓ ^∂ÏÏ‹ÓˆÓ
¶·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜. \∂ÈϤÔÓ, ÛÙd˜ ÂÚd ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ Û‡Á¯ÚÔÓ˜ ÛÔ˘‰b˜
ÛÙc ¢‡ÛË, ÏcÓ âÏ·¯›ÛÙˆÓ âÍ·ÈÚ¤ÛˆÓ, ñ¿Ú¯ÂÈ Ï‹Ú˘ ôÁÓÔÈ· Ùɘ Û‡Á¯ÚÔÓ˘
ëÏÏËÓfiʈÓ˘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ ‚È‚ÏÈÔÁÚ·Ê›·˜.
^∏ ηÏÏȤÚÁÂÈ· ηd ÛÙd˜ ̤Ú˜ Ì·˜ Ì›·˜ Ù¤ÙÔÈ·˜ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ àÙÌfiÛÊ·ÈÚ·˜
ηıfiÏÔ˘ ‰bÓ Û˘Ì‚¿ÏÏÂÈ ÛÙcÓ Û‡Á¯ÚÔÓË ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎc ‰È¿ÛÙ·ÛË Ùɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜.
≠√Ù·Ó Ì¿ÏÈÛÙ· ì Û¯ÔÏ·›· ıÂÔÏÔÁ›· ÙáÓ âÚ¢ÓËÙáÓ Á›ÓÂÙ·È àÔÏÔÁËÙÈÎa ηd
ïÌÔÏÔÁȷο, âÚ‹ÌËÓ ëÓe˜ ÁÓ‹ÛÈÔ˘ âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁÈÎÔÜ Î·d ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎÔÜ âӉȷʤ-
ÚÔÓÙÔ˜, ¬Ù·Ó ì ÔÏÂÌÈÎc ÙÔÜ ·ÚÂÏıfiÓÙÔ˜ ÚÔÎÚ›ÓÂÙ·È å‰ÂÔÏÔÁÈÎa ηd ÔÏÈÙÈ-
ÛÌÈÎa ó˜ Û‡Á¯ÚÔÓË ıÂÔÏÔÁÈÎc ̤ıÔ‰Ô˜, ÙfiÙ àÔÌ·ÎÚ‡ÓÂÙ·È ïÔÈ·‰‹ÔÙ ‰˘-
Ó·ÙfiÙËÙ· àÏÏËÏÔηٷÓfiËÛ˘ ηd àԉԯɘ ÙÔÜ ôÏÏÔ˘ ηd ÙÔÜ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎÔÜ.
^∏ ıÂÔÏÔÁ›· àe ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎc ñfiıÂÛË Á›ÓÂÙ·È â·Ú¯ÈˆÙÈÎc ηd ÙÔÈÎc öÎÊÚ·-
ÛË, àӛηÓË Óa âÎÊÚ¿ÛÂÈ ÙcÓ âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁÈ΋ Ù˘ Ì·ÚÙ˘Ú›· ηd ÚÔÔÙÈ΋,
àÚÓÔ‡ÌÂÓË Óa ‰È·Ï¯ıÂÖ ÁfiÓÈÌ· ηd ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎa Ìb ÙeÓ Û‡Á¯ÚÔÓÔ ÎfiÛÌÔ.

¶ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ëÚÌËÓ›·˜ ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ÛÙeÓ çÚıfi‰ÔÍÔ

¯áÚÔ

\∂Óá ì àÔ‰Ô¯c Ùɘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÙÔÜ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ Ê·›-

ÓÂÙ·È Û¯Â‰eÓ Î·ıÔÏÈÎc ÛÙeÓ çÚıfi‰ÔÍÔ ÎfiÛÌÔ, ñ¿Ú¯Ô˘Ó ηd ïÚÈṲ̂Ó˜ ÌÂÌÔ-
ӈ̤Ó˜ ÂÚÈÙÒÛÂȘ öÓÙÔÓ˘ ÎÚÈÙÈÎɘ j ηٿʈÚ˘ ôÁÓÔÈ·˜ àe ïÚÈṲ̂ÓÔ˘˜
çÚıfi‰ÔÍÔ˘˜ ıÂÔÏfiÁÔ˘˜ ηd ‰È·ÓÔËÙ¤˜. ^∏ ÂÚ›ÙˆÛË ÙÔÜ ·ÙÚÔÏfiÁÔ˘ ηıË-
ÁËÙÉ ¢. ª·Ï¿ÓÔ˘ ‰bÓ Ê·›ÓÂÙ·È Óa âËÚ¿ÛÙËΠÎiÓ àe ÙcÓ àÓ·Ó¤ˆÛË ÙáÓ
·Ï·ÌÈÎáÓ ÛÔ˘‰áÓ Ùɘ âԯɘ ÙÔ˘. ò∂ÙÛÈ Ûb ù„ÈÌË ÌÂϤÙË ÁÈa ÙÔf˜ ‚˘˙·ÓÙÈ-

49
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

ÓÔf˜ âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎÔf˜ Û˘ÁÁÚ·ÊÂÖ˜ ¯·Ú·ÎÙ‹ÚÈÛ ÙeÓ ìÛ˘¯·ÛÌe Ìb ÙeÓ ÙÚfiÔ

Ôf ηٷÓfiËÛ Ùe ≈ÛÙÂÚÔ µ˘˙¿ÓÙÈÔ ì ‰˘ÙÈÎc öÚ¢ӷ, ‰ËÏ·‰‹, ó˜ Ì›· àÓÒÊÂÏË
ηd ôÛÎÔË öÚȉ·, ó˜ «˙‹ÙËÌ· “ÙfiÛÔÓ ÚÔÛÎÚÔÜÔÓ Âå˜ ÙcÓ ìÌÂÙ¤Ú·Ó ÏÔÁÈ-
΋Ӕ»98. ™Ùa ̤۷ Ùɘ ‰ÂηÂÙ›·˜ ÙÔÜ \70, ï ηıËÁËÙc˜ ¶. ∆ÚÂÌ¤Ï·˜, ï ïÔÖÔ˜
Âr¯Â àÓÙȉڿÛÂÈ öÓÙÔÓ· ÛÙcÓ ‰È·ÙÚÈ‚c ÙÔÜ . \πˆ. ƒˆÌ·Ó›‰Ë99 ηd ÛÙcÓ ¢ÔÁÌ·ÙÈ-
΋100 ÙÔ˘ ‰bÓ öηÓ àÔχو˜ η̛· ÌÓ›· ÛÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ, Ùe 1956-1957, ÛÙc ‰‡-
ÛË ÙÔÜ ‚›Ô˘ ÙÔ˘, Û˘Ó¤ÁÚ·„ ÌÂϤÙË ÁÈa ÙeÓ Ì˘ÛÙÈÎÈÛÌe ηd ÙcÓ Û¯¤ÛË ÙÔ˘ Ìb ÙcÓ
àÔÊ·ÙÈÎc ηd ηٷʷÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·. ™Ùe öÚÁÔ ÙÔ˘ ·éÙe ï à›ÌÓËÛÙÔ˜ ηıË-
ÁËÙc˜ àÛ¯ÔÏÂÖÙ·È Ìb ÙÔf˜ ¢ÈÔÓ‡ÛÈÔ \∞ÚÂÔ·Á›ÙË, ™˘ÌÂgÓ ÙeÓ ¡¤Ô £ÂÔÏfiÁÔ, ¡È-
΋ٷ ™ÙËıÄÙÔ, ª¿ÍÈÌÔ ^√ÌÔÏÔÁËÙc ηd °ÚËÁfiÚÈÔ ¶·Ï·ÌÄ, â·Ó·Ï·Ì‚¿ÓÔÓÙ·˜
ÙcÓ Î·Ù·ÓfiËÛË Î·d âȯÂÈÚËÌ·ÙÔÏÔÁ›· Ùɘ ‰˘ÙÈÎɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ηÙa ÙáÓ Ì˘-
ÛÙÈÎáÓ Ù˘. ∫·ıg˜ àÔÊ·›ÓÂÙ·È, ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa ÓÔÛËÚa ıÂÔÏÔÁ›· Ôf ‰È·Ó¤Â-
Ù·È àe ÙeÓ ·ÓıÂ˚ÛÌfi. ^√ ª¿ÍÈÌÔ˜ ^√ÌÔÏÔÁËÙc˜ ηd ï °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ
·Ú·Û‡ÚıËÎ·Ó àe ÙeÓ ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎe „¢‰Ô-¢ÈÔÓ‡ÛÈÔ. ∆a ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎa
àÔÏ›ÌÌ·Ù¿ ÙÔ˘ ÁËÛ·Ó ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ Î·d ÙÔf˜ ôÏÏÔ˘˜ ìÛ˘¯·ÛÙb˜ Ûb ñÂÚ-
‚ÔÏb˜ ηd Ûb ηٷ¯Ú‹ÛÂȘ, ¬ˆ˜ ì ÂåÛ·ÁˆÁc Û‡ÓıÂÛ˘ ÛÙcÓ êÏfiÙËÙ· ÙÔÜ £Â-
ÔÜ. ∆e ıÂÔÔÈe ‰áÚÔ âÌÊ·Ó›˙ÂÙ·È Óa ÂrÓ·È âÍ·ÙÔÌÈÎÂ˘Ì¤ÓÔ Î·d Óa ö¯ÂÈ ñÔÛÙ¿-
ÙË ÙeÓ ú‰ÈÔ ÙeÓ ôÓıÚˆÔ. °Èa ÙeÓ âÎÚfiÛˆÔ Ùɘ ·Ï·ÈĘ àη‰ËÌ·˚Îɘ ıÂÔÏÔ-
Á›·˜ ì ı¤ˆÛË Î·d ì êÁÈfiÙËÙ· ÂrÓ·È äıÈÎc ÌÂÙ·‚ÔÏc ηd ÌÂÙ·ÛÙÔȯ›ˆÛË. \∂Ó Ù¤-
ÏÂÈ ï ¶·Ï·ÌĘ, ·Ú·Û˘ÚfiÌÂÓÔ˜ àÓÙÈıÂÙÈÎa àe ÙeÓ µ·ÚÏ·¿Ì, η٤ÏËÍ ÛÙcÓ
ú‰È· Û‡Á¯˘ÛË101.
∆e 1990 ï ηıËÁËÙc˜ ™. \∞ÁÔ˘Ú›‰Ë˜ àÓÙÈÙÈı¤ÌÂÓÔ˜ ó˜ ‚È‚ÏÈÎe˜ ıÂÔÏfiÁÔ˜
ÛÙÔf˜ âÎÊÚ·ÛÙb˜ Ùɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ ÙÔÜ ÚÔÛÒÔ˘ ÛÙcÓ ^∂ÏÏ¿‰·, ıÂÒÚËÛ ¬ÙÈ ì
«‚˘˙·ÓÙÈÓc ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎc àÛÎËÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·» ‰bÓ ö¯ÂÈ Û¯¤ÛË Ìb ÙcÓ ıÂÔÏÔÁ›·

98. ª¶∞§∞¡√À ¢., √î µ˘˙·ÓÙÈÓÔd \∂ÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎÔd ™˘ÁÁÚ·ÊÂÖ˜, \∞ıÉÓ·È 1951, Û. 145.

¶Ú‚Ï. ∂™™∂§π°∫ ∫.¢., µ˘˙¿ÓÙÈÔÓ Î·d µ˘˙·ÓÙÈÓe˜ ÔÏÈÙÈÛÌfi˜, ÌÙÊÚ. ™.∫. ™·ÎÂÏÏ·ÚÔÔ‡ÏÔ˘,
\∞ıÉÓ·È 1914, Û. 270.
99. µÏ. ª∂∆∞§§∏¡√À °. (âÈÌ.), \∂Á¯ÂÈÚ›‰ÈÔÓ, \∞ÏÏËÏÔÁÚ·Ê›· . \π. ™. ƒˆÌ·Ó›‰Ô˘ &
ηı. ¶.¡. ∆ÚÂÌ¤Ï·, °ÂÓÈÎc ÂåÛ·ÁˆÁc ªËÙÚ. ¡·˘¿ÎÙÔ˘ ^πÂÚÔı¤Ô˘, ∂å‰ÈÎc ÂåÛ·ÁˆÁc . °.
ªÂÙ·ÏÏËÓÔÜ, \∞ı‹Ó· 2009.
100. µÏ. ÙcÓ Û¯Â‰eÓ ÛΈÙÈÎc àÓ·ÊÔÚa ÙÔÜ STIERNON D., ¬.., Û. 292.
101. µÏ. ∆ƒ∂ª¶∂§∞ ¶∞¡∞°πø∆√À, ª˘ÛÙÈÎÈÛÌfi˜ – \∞ÔÊ·ÙÈÛÌfi˜. ∫·Ù·Ê·ÙÈÎc £ÂÔÏÔ-
Á›·, Ù. ∞ã, \∞ıÉÓ·È 1974, Û. 17Ø ª˘ÛÙÈÎÈÛÌfi˜ – \∞ÔÊ·ÙÈÛÌfi˜. ∫·Ù·Ê·ÙÈÎc £ÂÔÏÔÁ›·, Ù. µã,
\∞ıÉÓ·È 21980, ÛÛ. 27, 29, 30, 40, 47, 69, 74-75, 81. ¶Ú‚Ï. ÙcÓ à¿ÓÙËÛË ÙÔÜ £∂√∫§∏∆√À ª√-
¡∞Ã√À ¢π√¡À™π∞∆√À, «¶ÂÚd Ì›·Ó ıÂÔÏÔÁÈÎcÓ ÌÂϤÙËÓ», ÂÚÈÔ‰ÈÎe \∞ıˆÓÈÎÔd ¢È¿ÏÔÁÔÈ 29-
30/1975, ÛÛ. 9-18Ø 31-32/1975, ÛÛ. 12-18Ø 33-34/1975, ÛÛ. 8-32.

50
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

Ùɘ îÛÙÔÚ›·˜. ^√ ÏfiÁÔ˜ Ôf ï °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ àÓ¤Ù˘Í ÙcÓ ‰È¿ÎÚÈÛË

ÔéÛ›·˜ ηd âÓÂÚÁÂÈáÓ çÊ›ÏÂÙÔ ÛÙcÓ ÚÔÛ¿ıÂÈ· ÙÔÜ ìÛ˘¯·ÛÙÉ ‰È‰·ÛοÏÔ˘ Óa
âÎÌˉÂÓ›ÛÂÈ Ùc ÛËÌ·Û›· Ùɘ ÎÙÈÛÙɘ ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›·˜ öÓ·ÓÙÈ Ùɘ \∞Ó·ÁÂÓÓ‹Ûˆ˜ ηd
ÙÔÜ ‰˘ÙÈÎÔÂ˘Úˆ·˚ÎÔÜ àÓıÚˆÈÛÌÔÜ. ∆e ı¤Ì· «âÓ¤ÚÁÂÈ· - ÔéÛ›·» ‰bÓ àÊÔÚÄ
ÙcÓ ñ·ÚÍÈ·Îc ÎÔÈÓˆÓ›· ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘ Ìb ÙeÓ £Âe ó˜ ÚfiÛˆÔ. √î ıÂÖ˜ âÓ¤Ú-
ÁÂȘ âÎÊÚ¿˙Ô˘Ó Ì›· ÓÂÔÏ·ÙˆÓÈÎc Ì˘ÛÙÈÎc ıÂÔÏÔÁ›·, Û‡Ìʈӷ Ìb ÙcÓ ïÔ›· ï
£Âe˜ ÂrÓ·È ôÎÙÈÛÙË âÓ¤ÚÁÂÈ·102. ^∏ ‚·ı‡ÙÂÚË ‰È·ÊÔÚa ÌÂÙ·Íf ÙÔÜ µ·ÚÏ·aÌ Î·d
ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ, Ùɘ ¢‡Ûˆ˜ ηd ÙÔÜ µ˘˙·ÓÙ›Ô˘, «qÙ·Ó ≤Ó·˜ £Âe˜ Ôf ηٷʿÛÎÂÈ
j Ôf àÚÓÂÖÙ·È ·éÙeÓ â‰á ÙeÓ ÎfiÛÌÔ»103. \∂Ó Ù¤ÏÂÈ, ï ¶·Ï·ÌĘ âÂÍÂÚÁ¿ÛÙËÎÂ
ÙcÓ ıÂÔÏÔÁ›· ÙáÓ àÎÙ›ÛÙˆÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ ÁÈa Óa ÍÂʇÁÂÈ àe ÙcÓ ÛÎÏËÚc Ú·ÁÌ·-
ÙÈÎfiÙËÙ· Ùɘ âԯɘ ÙÔ˘. ¶·ÚfiÌÔÈ·, ÙfiÛÔ Ôî ƒáÛÔÈ ıÂÔÏfiÁÔÈ Ùɘ ‰È·ÛÔÚĘ
¬ÛÔ Î·d Ùe Ó¤Ô Ì˘ÛÙÈÎÈÛÙÈÎe ÚÂÜÌ· ÛÙcÓ ^∂ÏÏ¿‰· ëÚÌ‹ÓÂ˘Û·Ó ÙcÓ âÎ Ó¤Ô˘ àÓ·-
Î¿Ï˘„Ë Ùɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ó˜ Ì›· âÏÈÙ›ÛÙÈÎË Î›ÓËÛË ÌÔÓ·ÛÙÈÎáÓ Î‡-
ÎÏˆÓ Î·d ó˜ àÙÔÌÔÎÚ·ÙÈÎc Ê˘Ác àe ÙcÓ îÛÙÔÚÈÎc Ú·ÁÌ·ÙÈÎfiÙËÙ·104.
∆e 1990 ï ™. ƒ¿ÌÊÔ˜ ‰ËÌÔÛ›Â˘Û ÌÂϤÙË ÁÈa Ùd˜ ÙÚÈ¿‰Â˜ ñbÚ ÙáÓ îÂÚᘠìÛ˘-
¯·˙fiÓÙˆÓ105, ¬Ô˘ ì ıÂÔÏÔÁ›· ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ ‰ÔÍ¿˙ÂÙ·È öÓ·ÓÙÈ Ùɘ ¢‡Ûˆ˜ ó˜
àfiÏ˘ÙË Î·Ù¿Ê·ÛË ÙÔÜ ¶ÚÔÛˆÈÎÔÜ £ÂÔÜ, ï ïÔÖÔ˜ ‰ÚÄ âχıÂÚ· ‰Èa ÙáÓ
àÎÙ›ÛÙˆÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ ÙÔ˘ Úe˜ ÙcÓ ÎÙ›ÛË Î·d ÙcÓ îÛÙÔÚ›·. ∆e 1996 Ôî ı¤ÛÂȘ ÙÔ˘
ÁÈa ÙeÓ ¶·Ï·ÌÄ ‰È·ÊÔÚÔÔÈÔÜÓÙ·È ôÚ‰ËÓ. ^√ ™. ƒ¿ÌÊÔ˜, âȯÂÈÚÒÓÙ·˜ Óa à·-
ÓÙ‹ÛÂÈ ÛÙe âÚÒÙËÌ· Ôf öıÂÛ ӈڛÙÂÚ· ï ™. \∞ÁÔ˘Ú›‰Ë˜ ÁÈa Ùc Û¯¤ÛË ÙáÓ ¶ÚÔ-
ÛÒˆÓ Ùɘ ^∞Á›·˜ ∆ÚÈ¿‰Ô˜ Ìb Ùe àÓıÚÒÈÓÔ ÚfiÛˆÔ Î·d ÙcÓ àÓÙ›ÛÙÔÈ¯Ë ÔÏÈ-
ÙÈÛÌÈ΋ ÙÔ˘ ‰˘Ó·ÌÈ΋, àӷηχÙÂÈ Ùfi «ÎÂÓfi» Ùɘ ìÛ˘¯·ÛÙÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜.
∆ÔÜÙÔ öÁÎÂÈÙ·È ÛÙe ÁÂÁÔÓe˜ ¬ÙÈ Ôî âÓ¤ÚÁÂȘ ÙÔÜ £ÂÔÜ, âÊ\ ¬ÛÔÓ ÚÔ¤Ú¯ÔÓÙ·È
àe Ùc ÎÔÈÓc ʇÛË, ÂrÓ·È àÚfiÛˆ˜, ÌÔÏÔÓfiÙÈ âÓ˘¿Ú¯Ô˘Ó ÛÙa ıÂÖ· ÚfiÛˆ-
·. ™˘ÓÂá˜, ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÂÖÙ·È ≤Ó· Âr‰Ô˜ àÓ·ÓÙÈÛÙÔȯ›·˜ ÌÂÙ·Íf ÙÔÜ ÂÂÚ·Ṳ̂-
ÓÔ˘ àÓıÚÒÈÓÔ˘ ÚÔÛÒÔ˘ Ôf ηÏÂÖÙ·È Óa ‰ÂÍȈıÂÖ ·ıËÙÈÎa ÙcÓ ôÂÈÚË Î·d
ôÎÙÈÛÙË ¯¿ÚË Î·d âÓ¤ÚÁÂÈ·. ∆e àÓıÚÒÈÓÔ ÚfiÛˆÔ Û˘ÓÙÚ›‚ÂÙ·È àe ÙcÓ àÂÈ-
ÚfiÙËÙ· ηd àÚÔÛˆ›· Ùɘ ¯¿ÚÈÙÔ˜, Á›ÓÂÙ·È ≤Ó· êÌ·ÚÙˆÏe âÁÒ, Ùe ïÔÖÔ ÌfiÓÔ
Ìb ÙcÓ àÛÎËÙÈÎc Ùɘ àԯɘ ηd Ùɘ ÛÙ¤ÚËÛ˘ ÌÔÚÂÖ Óa ıÂÚ·¢ıÂÖ. ^∏ Ú·-
ÎÙÈÎc ëÍ‹ÌÈÛ˘ ïÏfiÎÏËÚˆÓ ·åÒÓˆÓ Ì›·˜ Ù¤ÙÔÈ·˜ ıÂÚ·¢ÙÈÎɘ àÁˆÁɘ ÂrÓ·È ì

102. ∞°√Àƒπ¢∏ ™., «ªÔÚÔÜÓ Ùa ÚfiÛˆ· Ùɘ ∆ÚÈ¿‰Ô˜ Óa ‰ÒÛÔ˘Ó ‚¿ÛË ÁÈa ¶ÂÚÛÔÓ·-
ÏÈÛÙÈÎb˜ àfi„ÂȘ ÂÚd ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘;», ™‡Ó·ÍË 33/1990, ÛÛ. 67-75.
103. ∞°√Àƒπ¢∏ ™., ^√Ú¿Ì·Ù· ηd Ú¿ÁÌ·Ù·, \∞ı‹Ó· 1991, ÛÛ. 37-39.
104. ∞°√Àƒπ¢∏ ™., ^√Ú¿Ì·Ù· ηd Ú¿ÁÌ·Ù·, ÛÛ. 193-194.
105. ƒ∞ªº√À ™., ^πÏ·ÚeÓ ÊᘠÙÔÜ ÎfiÛÌÔ˘, \∞ıÉÓ·È 1990, ÛÛ. 301-487.

51
 ™Ù·‡ÚÔ˘ °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘
£∂√§√°π∞ 3/2012

·åÙ›· Ôf Ùe ëÏÏËÓÈÎe °¤ÓÔ˜ ηd Ôî ñfiÏÔÈÔÈ çÚıfi‰ÔÍÔÈ Ï·Ôd àÔÎÏ›ÛÙËηÓ

àe Ùe îÛÙÔÚÈÎe Á›ÁÓÂÛı·È, âÓá àÓÙ›ıÂÙ· ì ÂéÚˆ·˚Îc ¢‡ÛË ‰ËÌÈÔ‡ÚÁËÛ ÙeÓ
ÔÏÈÙÈÛÌe Ùɘ ÓˆÙÂÚÈÎfiÙËÙ·˜, àÎÔÏÔ˘ıÒÓÙ·˜ ÙcÓ ·éÁÔ˘ÛÙ›ÓÂÈ· ï‰e Ùɘ âÍ·ÙÔ-
Ì›Î¢Û˘ ηd ÙÔÜ „˘¯ÔÏÔÁÈÎÔÜ àÙfiÌÔ˘. ^∏ çÚıfi‰ÔÍË ıÂÔÏÔÁ›· ‰bÓ ÌfiÚÂÛ Óa
‰È·ÌÔÚÊÒÛÂÈ Ì›· Û·ÊÉ àÓıÚˆÔÏÔÁ›· Ìb â›ÎÂÓÙÚÔ ÙcÓ ıÂÔÏÔÁÈÎc öÓÓÔÈ· ÙÔÜ
ÚÔÛÒÔ˘ j ÙÔÜ âÓ˘ÔÛÙ¿ÙÔ˘. ^∏ «·Ï·ÌÈÎc χÛË» ÙáÓ âÓÂÚÁÂÈáÓ ÔéÛÈ·ÛÙÈÎa
ÂÚÈıˆÚÈÔÔ›ËÛ ÙeÓ ^∂ÏÏËÓÈÛÌfi, ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÒÓÙ·˜ àÓ˘¤Ú‚ÏËÙ· ÓÂ˘Ì·ÙÈÎa
ηd îÛÙÔÚÈÎa à‰È¤ÍÔ‰·106.
¶ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÚfiÛÏ˄˘ ηd ëÚÌËÓ›·˜ ÙÔÜ ¶·Ï·ÌÄ âÌÊ·Ó›ÛÙËÎ·Ó â›Û˘
ηd ÛÙe Ï·›ÛÈÔ Ùɘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ àÓ·Ó¤ˆÛ˘ ÙÔÜ \60. ^∏ Ù¿ÛË ·éÙc âÎÏ·˚·ıË-
ÎÂ Û˘¯Óa Ûb Ì›· „¢‰ÔÌfiÚʈÛË Ùɘ ·ÙÂÚÈÎɘ ηd ÓËÙÈÎɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘. ^∏
Û‡Á¯ÚÔÓË Û˘ÓıËÌ·ÙÔÏÔÁ›· ÂÚd ·ÙÂÚÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ Ìb ÚfiÛ¯ËÌ· ÙcÓ ¶·Ú¿-
‰ÔÛË ï‰‹ÁËÛ ÛÙ·‰È·Îa Ûb Ê·ÈÓfiÌÂÓ· ˙ËψÙÈÛÌÔÜ Î·d ÊÔÓÙ·ÌÂÓÙ·ÏÈÛÌÔÜ. ^∏
\√ÚıÔ‰ÔÍ›· ÛÙÔf˜ ÎfiÏÔ˘˜ ·éÙÔÜ ÙÔÜ Ú‡̷ÙÔ˜ âÎÏ·Ì‚¿ÓÂÙ·È ó˜ «Î·ÓÔÓÈ΋»
àÎÚ›‚ÂÈ· ηd ÚÔۋψÛË ù¯È ÛÙe ÓÂÜÌ·, àÏÏa ÛÙe ÁÚ¿ÌÌ· ÙÔÜ ·ÙÂÚÈÎÔÜ Ïfi-
ÁÔ˘, ù¯È ÛÙe ÊÚfiÓËÌ· ηd ÛÙe qıÔ˜ Ùɘ ·ÙÂÚÈÎɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘, àÏÏa Ûb Ì›·Ó
å‰ÈÔÎÙËÛÈ·Îc ηd ۯ‰eÓ ÎÏËÚÔÓÔÌÈÎc àÓÙ›ÏË„Ë Î·Ùԯɘ Ùɘ àÏ‹ıÂÈ·˜. ™˘¯Óa
Á›ÓÂÙ·È ÏfiÁÔ˜ ÁÈa ÙÔf˜ ¶·Ù¤Ú˜ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ Ìb ≤Ó·Ó ÙÚfiÔ, ï ïÔÖÔ˜ â·-
Ó·Ï·Ì‚¿ÓÂÈ ÛÙ›ڷ ηd àÓÙÈÁÚ·ÊÈÎa êÏᘠÙe ÁÚ¿ÌÌ· ηd ù¯È Ùe ˙ˆÔÁfiÓÔ
¶ÓÂÜÌ· ηd ÙcÓ ñ·ÚÍÈ·Îc ÛÙ¿ÛË Î·d ÓÔÔÙÚÔ›· Ùɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜ ÙÔ˘˜. ^∏ ÛÙ¿ÛË
·éÙc àÚÓÂÖÙ·È ÛÙ·ıÂÚa ÙeÓ ‰È¿ÏÔÁÔ Ìb ÙÔf˜ ëÙÂÚÔ‰fiÍÔ˘˜ ÁÈa ÏfiÁÔ˘˜ ıÂÔÏÔ-
ÁÈÎɘ ηı·ÚfiÙËÙ·˜.
¶Èe Û˘ÁÎÂÎÚÈ̤ӷ, ì àÓ·Ó¤ˆÛË ÙáÓ ·ÙÂÚÈÎáÓ ÛÔ˘‰áÓ, ηd å‰È·›ÙÂÚ· ÙÔÜ
êÁ›Ô˘ °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ, ‰È·ÌfiÚʈÛ ÛÙd˜ ̤Ú˜ Ì·˜ ≤Ó· Âr‰Ô˜ «Ï·˚ÎÔÜ ·-
Ï·ÌÈÛÌÔÜ», Û‡Ìʈӷ Ìb ÙeÓ ïÔÖÔ ì ÙÂÎÌ·ÚÙc ıÂÔÙ›· ηd ì àÓÙÈÎÂÈÌÂÓÔÔ›Ë-
ÛË Ùɘ âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎɘ âÌÂÈÚ›·˜ ó˜ ÌÂÙÚ‹ÛÈÌÔ˜ Û˘ÓÙÂÏÂÛÙc˜ Á›ÓÂÙ·È, Ìb Ì›·
ۯ‰eÓ Û¯ÔÏ·ÛÙÈÎc àÔ‰ÂÈÎÙÈÎc ̤ıÔ‰Ô, ï ÌÔÓ·‰ÈÎe˜ ÏfiÁÔ˜ âÁ΢ÚfiÙËÙ·˜ ÙáÓ
ÏÂÈÙÔ˘ÚÁËÌ¿ÙˆÓ ÙÔÜ ÎÏ‹ÚÔ˘ àÏÏa ηd Ùɘ àÔÛÙÔÏÈÎɘ ‰È·‰Ô¯É˜. h∞Ó Ùe Ì˘ÛÙ‹-
ÚÈÔ Ùɘ îÂÚˆÛ‡Ó˘ ÙÔÜ âÈÛÎfiÔ˘ ÚÔ¸Ôı¤ÙÂÈ Î·d à·ÈÙÂÖ ÙcÓ ı¤ˆÛË, iÓ ·éÙe˜
ÂrÓ·È ï ÏfiÁÔ˜ âÌÊ¿ÓÈÛ˘ ÙÔÜ ıÂÛÌÔÜ ÙáÓ ÚÂÛ‚˘Ù¤ÚˆÓ, Ùɘ âÓÔÚ›·˜ ηd ÙÔÜ Û˘-
ÓÔ‰ÈÎÔÜ Û˘ÛÙ‹Ì·ÙÔ˜ ÛÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›·, iÓ Ìb ÙcÓ ¿ÚÔ‰Ô ÙÔÜ ¯ÚfiÓÔ˘ Ôî ıÂÔ‡ÌÂ-
ÓÔÈ àÔÛ˘Ó‰¤ıËÎ·Ó àe ÙeÓ âÓÔÚÈ·Îe ÎÏÉÚÔ Î·d ñÉÚ¯·Ó ÌfiÓÔ ÛÙÔf˜ ÎfiÏÔ˘˜

106. ƒ∞ªº√À ™., ÃÚÔÓÈÎe ëÓe˜ ηÈÓÔ‡ÚÁÈÔ˘ ¯ÚfiÓÔ˘, ÛÛ. 191-248. «^∂ÚÌËÓ¢ÙÈÎe ñÛÙÂ-
ÚfiÁÚ·ÊÔ ÁÈa ≤Ó· ‘ÎÂÓfi’ Ùɘ ·Ï·ÌÈÎɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜», òπÓ‰ÈÎÙÔ˜ 7/1997, ÛÛ. 15-21.

52
 O A°π√™ °ƒ∏°√ƒπ√™ ¶∞§∞ª∞™ ∫∞π ∏ ¡∂ø∆∂ƒ∏ ¢À∆π∫∏ £∂√§√°π∞

ÙÔÜ àÓ·¯ˆÚËÙÈÎÔÜ Î·d ÌÔÓ·ÛÙÈÎÔÜ ‚›Ô˘, ÙfiÙ Âéı¤ˆ˜ ñÔÙÈÌáÓÙ·È Î·d àÌÊÈ-
Û‚ËÙÔÜÓÙ·È, ôÏÏÔÙ ηd Û‹ÌÂÚ·, Ôî ÎÔÈÓÔd îÛÙÔÚÈÎÔd ‰È¿‰Ô¯ÔÈ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ Î·d
ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÔd ÙáÓ ª˘ÛÙËÚ›ˆÓ öÓ·ÓÙÈ ÙáÓ ¯·ÚÈÛÌ·ÙÔ‡¯ˆÓ107. ∫·Ùa ÙeÓ . \πˆ¿ÓÓË
ƒˆÌ·Ó›‰Ë, ï ±ÁÈÔ˜ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ¶·Ï·ÌĘ ıˆڋıËΠηd ¿ÏÈ ó˜ ï ·ÚÈÔ˜
âÎÊÚ·ÛÙc˜ Ùɘ ıÂÚ·¢ÙÈÎɘ ηd ÌÔÓ·ÛÙÈÎɘ ·éÙɘ âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·˜.
£ÂˆÚÔÜÌÂ, ¿ÓÙˆ˜, ¬ÙÈ ÛÙc Û‡Á¯ÚÔÓË çÚıfi‰ÔÍË ıÂÔÏÔÁÈÎc ÛΤ„Ë, ì ëÚÌË-
Ó¢ÙÈÎc ηd ì àÛÎËÙÈÎc ıÂÒÚËÛË Ùɘ ı¤ˆÛ˘ ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘ ¯ÚÂÈ¿˙ÂÙ·È Óa Û˘Ó-
‰ÂıÂÖ ïˆÛ‰‹ÔÙ Ìb ÙcÓ ıÂÔÏÔÁÈÎc çÓÙÔÏÔÁ›· ÙÔÜ ÚÔÛÒÔ˘ ηd Ìb ÙcÓ Â鯷-
ÚÈÛÙÈ·Îc âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›· ηd àÌÔÈ‚·›ˆ˜. ^∏ ı¤ˆÛË Ì¤Ûˇˆ ÙáÓ àÎÙ›ÛÙˆÓ âÓÂÚ-
ÁÂÈáÓ, ì ‚È‚ÏÈÎc ÛËÌ·ÓÙÈÎc Ùɘ ˘îÔıÂÛ›·˜, ‰bÓ Û˘ÓÈÛÙÄ Ì›·Ó ·éÙÔÌ·ÙÈÎc ηd
àÚfiÛˆË ‰È·‰Èηۛ·. ∫·Ì›· àÛÎËÙÈÎc âÌÂÈÚ›· η› «ÓÂ˘Ì·ÙÈÎfiÙËÙ·» ‰bÓ
ÂrÓ·È ‰˘Ó·Ùe Óa ÓÔËıÂÖ ÛÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›·, iÓ ‰bÓ ö¯ÂÈ ó˜ ‚¿ÛË Î·d àÓ·ÊÔÚa ÙcÓ
ôÎÙÈÛÙË ¯¿ÚË ÙáÓ ª˘ÛÙËÚ›ˆÓ. ∫·Ùa ÙcÓ âΉ‹ÏˆÛË Ùɘ Ì˘ÛÙËÚÈ·Îɘ ηd àÛÎË-
ÙÈÎɘ ·éÙɘ Û˘ÓÂÚÁ›·˜ ï ÃÚÈÛÙe˜ àӷηÈÓ›˙ÂÈ ù¯È ÌfiÓÔ ÙcÓ ÎÔÈÓc ʇÛË, àÏÏa
ηd ÙcÓ å‰È·›ÙÂÚË ñfiÛÙ·ÛË ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘. ^∏ ÔåΛˆÛË Ùɘ âÓ˘fiÛÙ·Ù˘ ı›·˜
âÓ¤ÚÁÂÈ·˜ Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖÙ·È ÚÔÛˆÈÎa ηd ¯·ÚÈÛÌ·ÙÈÎa ̤۷ àe ÙcÓ àÌÔÈ-
‚·›· Û˘Û¯¤ÙÈÛË Ùɘ àÛÎËÙÈÎɘ ηd Ì˘ÛÙËÚÈ·Îɘ ˙ˆÉ˜. ™b η̛· ÂÚ›ÙˆÛË ì
ÌÂÙÔ¯c ·éÙc ‰bÓ ÂrÓ·È Ê˘ÛÈÎc j äıÈ΋, ·éÙÔÌ·ÙÈÎc j àÓ·ÁηÛÙÈÎc àe ÙcÓ
Ï¢Úa ÙÔÜ àÓıÚÒÔ˘. ¢›¯ˆ˜ ïÔÈ·‰‹ÔÙ ۇÁ¯˘ÛË ı›·˜ ηd àÓıÚÒÈÓ˘ ʇ-
Û˘, ÎÙÈÛÙÔÜ Î·d àÎÙ›ÛÙÔ˘, ì ôÎÙÈÛÙË ÙÚÈ·‰ÈÎc âÓ¤ÚÁÂÈ· ÂrÓ·È ÌÂÙ·‚È‚¿ÛÈÌË Ìfi-
ÓÔ ‰Èa ̤ÛÔ˘ ñÔÛÙ¿ÛÂˆÓ Î·Ùa ÙÚfiÔ ÚÔÛˆÈÎfi108.

107. µÏ. ƒøª∞¡π¢√À π., «¶ÚfiÏÔÁÔ˜» η› «^πÛÙÔÚÈÎÔ‰ÔÁÌ·ÙÈÎc ∂åÛ·ÁˆÁ‹» ÛÙeÓ ÙfiÌÔ
°ÚËÁÔÚ›Ô˘ ¶·Ï·ÌÄ ò∂ÚÁ·, ÙfiÌÔ˜ 1, ÛÙc ÛÂÈÚ¿ «ƒˆÌ·ÖÔÈ j ƒˆÌËÔd ¶·Ù¤Ú˜ Ùɘ \∂ÎÎÏË-
Û›·˜», £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1984, ÛÛ. 11-194Ø «\πËÛÔܘ ÃÚÈÛÙe˜-^∏ ˙ˆc ÙÔÜ ÎfiÛÌÔ˘», ÛÙe àÊȤڈ-
Ì· ÙÔÜ ÂÚÈÔ‰ÈÎÔÜ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ï ¶·Ï·ÌĘ ÁÈa ÙcÓ ÂåÎÔÛÈÂÓÙ·ÂÙËÚ›‰· àÚ¯ÈÂÚ·Ù›·˜ ÙÔÜ
ªËÙÚ. £ÂÛÛ·ÏÔӛ΢ ¶·ÓÙÂÏ‹ÌÔÓÔ˜ µã, £ÂÛÛ·ÏÔÓ›ÎË 1991, ÛÛ. 395-450Ø «\∂ÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈ-
ηd Û‡ÓÔ‰ÔÈ Î·d ÔÏÈÙÈÛÌfi˜», £ÂÔÏÔÁ›· 4/1995, ÛÛ. 646-680.
108. µÏ. °π∞°∫∞∑√°§√À ™., ∫ÔÈÓˆÓ›· ıÂÒÛˆ˜, ¬.., å‰È·›ÙÂÚ· ÛÛ. 425-456.

53