http://mr.vikaspedia.

in/agriculture/animal-husbandry/92c915930940-92a93e932928 26/7/2014

ळेऱी ऩारन
ळेऱीऩारन कवे कयाले ?

ळेऱीरा बायतात ‘गयीफाची गाम’ म्शणतात आणण कोयड्मा जमभनीलय ळेती कयणामाॊवाठी शा
एक पाय भशत्लाचा घटक आशे . ककयकोऱ ककॊ ला चढउताय अवरेल्मा ऩष्ृ ठबागाच्मा जमभनी ह्मा
गाम ककॊ ला इतय प्रकायच्मा जनालयाॊवाठी चाॊगल्मा नवतीर, ऩण ळेऱी शा उत्तभ ऩमााम आशे .
पाय थोडी गत
ॊ लणूक करून ळेऱी ऩारन शा ककयकोऱ आणण रशान ळेतकÚमाॊवाठी एक
पामदे ळीय उद्मभ ठरू ळकतो.

भशायाष्ट्रातीर ळेळ्माच्मा जाती

भशायाष्रातीर ळेळ्माच्मा जाती, उस्भानाफादी ळेऱी, वॊगभनेयी ळेऱी , वयती (खानदे ळी/
ननलानी)

भशायाष्ट्र याज्मातीर ळेऱी भें ढीऩारन व्मलवाम

याज्मात ळेऱी-भें ढीऩारन व्मलवाम शा ळेतीरा ऩयक व्मलवाम म्शणून ककपामतळीय ठयरेरा
आशे

ळेऱी-भें ढी प्रश्नालरी

ळेऱी-भें ढी ऩारना वलऴमी वलचायरे जाणाये वला वाधायण प्रश्न

...अळा आशे त ळेळ्माॊच्मा जाती

ळेऱीऩावन
ू भाॊव, मळॊगे ल खये माॊऩावन
ू डडॊकावायखे ऩदाथा, रशान आतड्माऩावन
ू ळस्रकिमेत
टाके घारण्मावाठी दोया (कॎट गट), शाडाॊऩावन
ू खत, खननज मभश्रण, कातडीऩावन
ू उच्च प्रतीचे
चाभडे मभऱते. काश्श्भयी जातीच्मा ळेळ्माॊकडून "ऩश्श्भना' नालाची भऊवत
ू रोकय मभऱते.
अॊगोया जातीच्मा ळेळ्माॊऩावन
ू "भोशे य' नालाची रोकय मभऱते.

अवे ठे ला कयडाॊचे व्मलस्थाऩन

कयडाॊच्मा ळयीयस्लास््म वमोग्म याखण्मावाठी वकव आशाय, बयऩयू व्मामाभ आणण काटे कोय
वाॊबाऱ भशत्लाचा आशे . कयडाॊवाठी कप्ऩे भोकऱे , शलेळीय, उफदाय, कोयडे अवणे गयजेचे अवते.
ऩळत
ू ज्साॊच्माकडून कयडाॊची तऩावभीकरून घ्माली.

ळेऱीऩारनातीर नोंदलशीचे अनन्मवाधायण भशत्तत्तल

ळेऱीऩारन शा व्मलवाम नफ्मात कयालमाचा अवेर, तय गोठाफाॊधणीवाठी कभीत कभी खचा ल

स्लत्चा चाया तमाय केल्माव शा व्मलवाम उत्तभ आशे.
जगबयातन
ू ळेऱीच्मा स्थाननक प्रजाती शोताशे त रप्ु त

जगबयातीर स्थाननक ऩातऱीलय आढऱणाऱ्मा ळेऱीच्मा अनेक प्रजातीॊची वॊख्मा लेगाने कभी
शोत अवल्माचे ऑश्स्रमा (स्ऩेन) मेथीर वॊळोधकाॊनी केरेल्मा वलेषण आणण वॊळोधनात
आढऱून आरे आशे . यलॊथ कयणाऱ्मा रशान प्राण्माॊतीर जैलवलवलधता कभी शोण्माचा धोका
अवन
ू मा वॊलेदनळीर प्रजाती लाचवलण्मावाठी प्रमत्नाॊचा लेग लाढलणे गयजेचे ठयणाय आशे .

थॊडीत कयडाॊची काऱजी कळी घ्माली?

जन्भानॊतय रगेच ळयीय लजनाच्मा नोंदीलरून कयडे अळक्त आशे त का वळक्त आशेत, माचा
अॊदाज फाॊधता मेतो.

जोडधॊद्मावाठी ळेऱी ल भें ढीची कोणती जात ननलडाली? नयाॊचे ननमोजन कवे कयाले?

याज्मातीर ळेळ्मा ल भेंढमाॊच्मा जातीॊचा वलचाय कयता उस्भानाफादी शी भाॊवावाठी उऩमक्त

अवरेरी आणण वॊगभनेयी शी भाॊव ल दधावाठी उऩमक्त अवरेरी ळेऱीची जात आशे .

ळेळ्मा-भें ढमाॊतीर आॊविषालऴाय योगाचे ननमॊविषण कवे कयाले?

कोलऱे गलत ळेळ्मा-भें ढमाॊनी बयऩयू खाल्ल्माभऱे आॊरवलऴाय आजाय शोतो.

ळेऱीऩारन कवे कयाले ?

1. शे कोण वरू करू ळकते?
2. वरू कयण्माची कायणे
3. तभच्मावाठी कोणती प्रजानत चाॊगरी आशे ?
4. प्रजोत्ऩादन प्रफॊधन
5. रवीकयण
6. ळेळ्माॊवाठी गोठा (भेऴगश
ृ े)
7. वॊगोऩनाच्मा ऩध्दती
8. ळेळ्माॊचा वलभा
9. बायताभध्मे ळेळ्माॊचे पाभा

ळेऱीरा बायतात ‘गयीफाची गाम’ म्शणतात आणण कोयड्मा जमभनीलय ळेती कयणामाॊवाठी शा एक पाय भशत्लाचा घटक
आशे . ककयकोऱ ककॊ ला चढउताय अवरेल्मा ऩष्ृ ठबागाच्मा जमभनी ह्मा गाम ककॊ ला इतय प्रकायच्मा जनालयाॊवाठी चाॊगल्मा
नवतीर, ऩण ळेऱी शा उत्तभ ऩमााम आशे . पाय थोडी गत
ॊ लणक
ू करून ळेऱी ऩारन शा ककयकोऱ आणण रशान
ळेतकÚमाॊवाठी एक पामदे ळीय उद्मभ ठरू ळकतो.
 शे कोण वुरू करू ळकते?
 रघ आणण भध्मभ ळेतकयी
 ज्माॊच्माकडे जभीन नाशी अवे श्रमभक
 वाभान्म कयणाॊची उऩरब्धता

वुरू कयण्माची कायणे

 कभी बाॊडलर ननलेळ आणण रलकय प्राप्ती शोणे
 वाधे आणण रशान ळेड ऩये वे आशे
 स्टॉर (एका जनालयाव फाॊधण्माची जागा) पेड श्स्थतीत ठे लल्माव नपा दे णाये
 ळेळ्माॊचा उच्च प्रजोत्ऩादन दय
 लऴाबयाचे काभ
 चफी नवरेरे भाॊव आणण कभी लवा अवरेरे ल वला रोकाॊना आलडणाये
 केव्शाॊ शी वलकून ऩैवे मभऱवलता मेतात

तभ
ु च्मावाठी कोणती प्रजानत चाॊगरी आशे ?
जभनाऩयी

 चाॊगरी उॊ ची अवरेरे जनालय प्रौढ जभनाऩयीभध्मे चाॊगरे वफक फाकदाय योभन नाक आणण ककभान 12 इॊच राॊफीचे
शे रकाले घेणाये कान फोकडाचे लजन वभाये 65 ते 85 ककरोग्राभ अवते ल ळेळ्माॊचे लजन 45 ते 60 ककरोग्राभ अवते
 प्रत्मेक वलण्माच्मा लेऱी एकच कयडू वशा भहशन्माॊच्मा कयड्माचे लजन वभाये 15 ककरोग्राभ अवते
 दय योज ककभान 2-2.5 मरटय दधाचे उत्ऩादन

तेरीचेयी

 ळेळ्माॊचा यॊ ग ऩाॊढया, बया ककॊ ला काऱा अवतो एका वलण्मात 2-3 कयडी फोकडाचे लजन वभाये 40 ते 50 ककरोग्राभ अवते ल
ळेळ्माॊचे लजन 30 ककरोग्राभ अवते
फोअय
 वॊऩण
ू ा वलश्लबयात भाॊवाकयीता ऩाऱतात लाढीचा दय तीव्र आशे फोकडाचे लजन वभाये 110 ते 135 ककरोग्राभ अवते ल ळेळ्
लजन 90 ते 100 ककरोग्राभ अवते 90 हदलवाॊच्मा कयड्माचे लजन 20-30 ककरोग्राभ अवते
आशाय प्रफॊधन
 चयण्माच्मा जोडीरा घन आशाय हदल्माव उच्चतभ लाढ दय मभऱतो
 प्रोटीनमक्त हशयला चाया जवे अकेमवमा, ल्मव
ू ना आणण कवाला तवेच आशायात नामरोजन स्रोत अवणे भशत्लऩण
ू ा आशे .
 ळेतकयी ळेताच्मा कडेने अगाथी, वफाफर आणण ग्रॎ रयमवडडमाची झाडे रालू ळकतात आणण हशयला चाया म्शणून दे ऊ ळकत
 एक एकयाच्मा जमभनीच्मा षेरात उगवलरेरी झाडे आणण चाया 15 ते 30 ळेळ्माॊना ऩोवण्मावाठी ऩये वा आशे .
घन आशाय खारी ददल्माप्रभाणे तमाय कयता मेऊ ळकतो:
घटक कयड्माचा आशाय लध्ृ दद आशाय स्तनऩान गबाायळेऱीचा आशाय
दे णाऱ्मा ळेऱीचा
आशाय

ज्लायी 37 15 52 35

डाऱी 15 37 --- ---

तेरलड्मा 25 10 8 20

गलताचा बवा 20 35 37 42

खननज मभश्रण 2.5 2 2 2

वाभान्म भीठ 0.5 1 1 1

एकूण 100 100 100 100

 कयड्माॊना ऩहशल्मा 10 आठलड्माॊत 50-100 ग्राभ घन/वाॊहित आशाय द्मामरा ऩाहशजे.

 लाढत्मा लमाच्मा कयड्माॊना 3-10 भहशन्माॊऩमंत दययोज 100-150 ग्राभ घन/वाॊहित आशाय दे ण्मात आरा ऩाहशजे.
 गाबण अवरेल्मा ळेऱीरा दययोज 200 ग्राभ घन/वाॊहित आशाय दे ण्मात आरा ऩाहशजे.
 1 मरटय दध
ू दे णाऱ्मा दधारू ळेळ्माॊना दययोज 300 ग्राभ घन/वाॊहित आशाय दे ण्मात आरा ऩाहशजे.
 ळेळ्माॊच्मा स्टॉरभध्मे उत्तभ प्रकायच्मा ताॊब्माने मक्त (950-1250 ऩीऩीएभ) अवरेरे मभनयर ब्रॉक्व ऩयवलण्मात मामरा
शले.
 प्रजोत्तऩादन प्रफॊधन
राबदामक ळेऱी ऩारनावाठी 2 लऴांभध्मे ळेऱीने 3 लेऱा व्मामरा (ककडडॊग) शले.
 तीव्र लाढीच्मा ल भोठ्मा आकायाच्मा ळेळ्माॊचा लाऩय प्रजोत्ऩादनावाठी कयाला.
 प्रजोत्ऩादनावाठी एक लऴा लमाच्मा भादीचा उऩमोग कयाला.
 भादीॊनी एका ककडडॊग नॊतय 3 भहशन्माॊतच ऩन्शाॊ गबा धायण केल्मावच 2 लऴांत 3 लेऱा प्रजोत्ऩादन शोऊ ळकते.
 ळेळ्मा वभाये 18 ते 21 हदलवाॊच्मा अॊतयाने भाजालय मेतात आणण शी अलस्था 24-72 ताव हटकते.
 भाद्मा भाजालय आल्मालय काशीतयी दखत अवल्मावायखे जोयाने ओयडतात. भाजालय आल्माचे आणखी एक रषण
म्शणजे ळेऩटी जोय-जोयाने इकडे-नतकडे शरवलणे. त्माच्मा जोडीरा, त्माॊचे फाह्म जननेंहिम थोडे-वे वजल्मावायखे
आणण मोननभागाातीर स्रालाभऱे ओरे ल घाणेयडे हदवते. त्माॊची बक
ू भॊदालते आणण भर
ू त्मागाची लायॊ लायता लाढते.
भाजालय आरेरी भादी स्लत: नय अवल्मावायखी इतय भादीच्मा अॊगालय चढण्माचा प्रमत्न कयते ककॊ ला इतय भादीव
अॊगालय चढू दे त.े
 भाजालय मेण्माची रषणे वरू झाल्मालय 12 ते 18 तावाॊच्मा काऱाॊत भादीचा वभागभ घडवलण्मात मेतो.
 काशी भाद्माॊभध्मे भाज 2-3 हदलव हटकतो. त्माभऱे त्माॊचा वभागभ ऩन्शाॊ दवऱ्मा हदलळी घडलामरा शला.
 गबाालस्था काऱ वभाये 145 ते 150 हदलवाॊचा अवतो, ऩण एक आठलडा ऩढे -भागे शोऊ ळकतो. आधीच तमाय याहशरेरे
फये .
कृमभ नष्ट्ट कयणे (ऩोटातीर जॊत नष्ट्ट कयणे)
 वभागभाच्मा आधी भाद्माॊचे डीलमभंग करून ऩोटातीर कृमभ नष्ट कयामरा ऩाहशजे. ज्मा ळेळ्माॊना जॊत अवतीर त्मा
कभकलत आणण वॊथ अवतात. कयड्माॊचे डीलमभंग ते एक भहशन्माचे झाल्मालय कयाले. कृमभ ककॊ ला जॊताॊचे जीलनचि तीन
आठलड्माॊचे अवते, म्शणून कयडी दोन भहशन्माॊची झाल्मालय ऩन्शा एकदा डीलमभंग कयण्माची मळपायव केरेरी आशे .
 वलण्माऩल
ू ी 2 ते 3 आठलडे गाबण भाद्माॊचे डीलमभंग कयण्मात मामरा शले. गबाायऩणाच्मा आयॊ मबक काऱात (2 ते 3 भहशन
गबाऩात शोलू नमे म्शणन
ू भाद्माॊचे डीलमभंग करू नमे.

रवीकयण
 कयड्माॊना एन्टयोटॉश्क्वमभमा आणण धनलााताच्मा रवीकयणाचा प्रथभ डोज 8 भहशन्माॊच्मा लमात आणण ऩन्शाॊ 12 आठलड्म
झाल्मालय द्माला. भाद्माॊना एन्टयोटॉश्क्वमभमा आणण धनलााताच्मा रवीकयणाचा डोज वभागभ काऱाच्मा 4 ते 6 आठलडे
आधी आणण वलण्माच्मा 4 ते 6 आठलडे आधी द्माला. नयाॊना लऴाातन
ू एकदा एन्टयोटॉश्क्वमभमा आणण धनलााताच्मा
रवीकयणाचा डोज द्माला.
 ळेळ्माॊवाठी गोठा (भेऴगश
ृ े)
1.डीऩ मरटय मवस्टभ (जनालयाॊवाठी तण
ृ ळय्मा)ి

 रशानवा कऱऩ ठे लण्मावाठी ऩये ळा आकायाचे ळेड ज्माॊभध्मे चाॊगरे लातामन (Cross ventilation) अवाले.
 मरटयची (गलताच्मा गादीची) उॊ ची कभीत कभी 6 वें.भी. अवाली.
 मरटय तमाय कयण्मावाठी राकडाचा बगा, धान्माचा बवा आणण ळेंगाॊच्मा वारऩटाॊचा लाऩय कयाला.
 मरटयरा थोड्मा हदलवाॊनी लयखारी आरट-ऩारट कयीत याशाले ज्माने घाण लाव मेत नाशी.
 दय दोन आठलड्माॊनी मरटय वाभग्री फदराली.
 प्रत्मेक ळेऱीरा वभाये 15 चौयव पट जागा शली अवते.
 फाह्म-ऩयान्नऩष्ट उऩिल कभी शोईर ह्माफाफत काऱजी घेण्मात मामरा शली.
 एक प्रौढ ळेऱी एका लऴांत वभाये एक टन खत टाकते.
2. ये झ्ड प्रॎ टपॉभा मवस्टभ (उॊ चीलय अवरेरा भॊच)

 जमभनीऩावन
ू 3 ते 4 पटाॊलय राकडी तख्त ककॊ ला तायाॊची जाऱी माॊचा लाऩय ह्मा ऩध्दतीत केरा जातो.
 ह्मा ऩध्दतीत फाह्म-ऩयान्नऩष्ट उऩिल ऩष्कऱ कभी शोण्माची ळक्मता अवते.

वॊगोऩनाच्मा ऩददती
 वेभी इॊटेश्न्वव्श मवस्टभ (अधा-गशन ऩध्दती)
 कभी कयणे अवतीर अळा जागा, ळेळ्माॊना भफरक हशयला चाया दे णे ळक्म अवेर आणण चयल्मा नॊतय घन आशाय दे ता
मेईर.
 इॊटेश्न्वव्श मवस्टभ
 ळेडभध्मे ळेळ्माॊना हशयला चाया आणण घन आशाय दे ण्मात मेतो.
 कयणात चायणे नाशी.
 ळेळ्माॊवाठी गोठा (ककॊ ला आश्रमस्थाने) डीऩ मरटय ककॊ ला ये झ्ड प्रॎ टपॉभा मवस्टभची अवालीत.
 ळेळ्माॊचा ालभा
 4 भहशने लमाऩावन
ू ळेळ्माॊचा वलभा जनयर इन्ळअयन्व कॊऩनीज ् भापात काढरा जाऊ ळकतो.
 अऩघात ककॊ ला योगाभऱे ळेऱीरा भयण आल्माव वलम्माचा दाला केरा जाऊ ळकतो.

बायताभदमे ळेळ्माॊचे पाभा

 नादयू ळेऱी पाभा
 मळलाजी ऩाका ळेऱी पाभा

भशायाष्रातीर ळेळ्माच्मा जाती

1. उस्भानाफादी ळेऱी
2. वॊगभनेयी ळेऱी
3. वयती (खानदे ळी/ ननलानी)
4. कोकण कन्मार फोकड
5. कोकण कन्मार ळेऱी

उस्भानाफादी ळेऱी
उस्भानाफादी ळेऱी

 ळारययीक गुणधभा :
 यॊ ग : प्राभख्माने काऱा

 कान : रोंफकऱणाये

 मळॊगे : भागे लऱरेरी

 कऩाऱ : फहशालि

 उॊ ची : ६५ ते ७० वें.भी.

 छाती : ६५ ते ७०वें. भी.

 राॊफी : ६० ते ६५ वें.भी.
 लजने :
 जन्भत् लजन : २.५ ककरो

 ऩण
ू ा लाढ झारेल्मा ळेऱीचे लजन. : ३० ते ३५ ककरो
 ऩूणा लाढ झारेल्मा फोकडाचे लजन : ४५ ते ५० ककरो
 ऩैदाळीचे गुणलैमळष्ट्टमे :
 लमात मेण्माचा काऱ : ७ ते ८ भहशने
 प्रथभ गाबण याशताॊनाचे लम : ८ ते ९ भहशने

 प्रथभ वलण्माचे लम : १३ ते १४ भहशने

 दोन वलताभधीर अॊतय : ८ ते ९ भहशने

 नय-भादी कयडाॊचे जन्भाचे प्रभाण. : १ : १

 ऋतचि (ऩन्शा भाजालय मेण्माचा काऱ) : २० ते २१ हदलव

वॊगभनेयी ळेऱी

 ळारययीक गुणधभा :
 यॊ ग - वॊगभनेयी ळेऱमाभध्मे ऩाॊढया (६६%) ऩाॊढयट ताॊफडा आणण ताॊफडा (१६%) यॊ ग आढऱतो.
 नाक - ताॊफडे, काऱा यॊ ग आढऱतो.
 ऩाम - काऱे , ताॊफडा यॊ ग आढऱतो.
 मळॊग - अॊदाजे ८ ते१२% ळेऱमा शमा बफनमळॊगी (बॊडमा) आढऱतात, उल
ळेऱमाॊभध्मे मळॊगे आढऱतात. मळॊगाचा आकाय, वयऱ, भागे लऱरेरी आढऱतात.
 कान - कान प्राभख्माने रोंफकऱणाये ऩयॊ त काशी ळेऱमाभध्मे उबे ककॊ ला वभाॊतय आढऱतात.
 कऩाऱ - प्राभख्माने फहशालि आणण वऩाट.
 दाढी- वॊगभनेयी ळेऱमाॊभध्मे अगदी तयऱक प्रभाणात दाढी आढऱते.
 ळेऩटी - ळेऩटी फाकदाय आणण वयावयी राॊफी १८.४६+०.२५ वेभी आढऱते.
 स्तन - गोराकाय (४२%), लाडग्मावायखे (२५%), रोंफकऱणाये (२२%) आढऱ
स्तनाग्रे गोराकाय आणण टोकदाय आढऱतात.
 लजने :


लम नय भादी

अ) जन्भत् २.४३+०.११ २.०८ ०.०९२

फ) ३ भहशने ९.२० ०.३५ ८.७२ ०.२८

क) ६ भहशने १६.२४ ०.९८ १३.८६ ०.२९

ड) १ लऴा २३.७२ ०.७१ २४.२१ ०३७

 ऩैदाळीचे गुणलैमळष्ट्टमे :
 लमात मेणे (हदलव)- २४५.१९+७.४२

 प्रथभ भाजालय मेण्माचे लम ( हदलव)- २४८.२३ १३.५६

 प्रथभ गाबण जाण्माचे लम (हदलव )-२८७.०९ १०.१६

 प्रथभ वलताचे लम (हदलव ) - ४३२.१८ १२.७७

 भाजाचा कारालधी (ताव) - ४१.७३ ०.८०

 दोन भाजाॊभधीर अॊतय- २३.८८ ०.४४

 दोन लेताॊभधीर अॊतय (हदलव)-२३.८८ ३.५७

 जन्भणा-मा कयडाॊची टक्केलायी-१.६२ ०.०४९

 जन्भणा-मा कयडाॊची टक्केलायी १. एक- ४२.२५% २. जऱे - ५४.२३% ३. नतऱे - २.८१% ४. चाय- ०.७०%

 दध
ू - ८० मरटवा दध
ू उत्ऩादन ९० हदलवाच्मा लेताभध्मे आढऱते.

वयती (खानदे ळी/ ननलानी)

वुयती (खानदे ळी/ ननलानी)

 ळारययीक गुणधभा :
 यॊ ग् ऩाॊढया

 कान् राॊफट आणण रॊ द

 काव् चाॊगरी भोठी

 दध उत्ऩादन : दययोज एक ते हदड केरो आणण एका वलताच्मा शॊ गाभात एकूण १२० ते १५० ककरो

 लास्तव्म : गजयातभध्मे आणण धऱे ,जऱगाॊल श्जल्ह्माॊभध्मे

 लजने :
 जन्भत् लजन : २.५ ककरो

 ऩण
ू ा लाढ झारेल्मा ळेऱीचे लजन. : २५ ते ३०ककरो

 ऩैदाळीचे गुणलैमळष्ट्टमे :

कोकण कन्मार फोकड

कोकण कन्मार ळेऱी

कोकण कन्मार

 स्थान :कन्मार जातीच्मा ळेळ्मा ह्मा कोकणातीर(भॊफई वलबाग) वभद्ग ककनायी अवरेल्मा मवॊधदगा श्जल्ह्माभध्मे आढऱतात. मव
श्जल्ह्मातीर कडाऱ, वालॊतलाडी, दोडाभागा, मरल्शा म्शणून ह्मा प्रमवध्द आशे . आणण त्मा बौगोमरक शलाभानाभध्मे ह्मा ळेळ्मा लाढ
 शे त्माॊचे खाव लैमळष््मे आशे . कोकण कन्मार ळेऱी शे कोकणाचे बऴण आशे . कोकण कन्मार ळेऱीची लैमळष््मे खारीरप्रभाण
 ळारययीक गण
ु धभा :
 यॊ ग्- लयच्मा जफड्मालय ऩाॊढया यॊ गचे ऩट्टे आढऱतात.

 ऩाम्- राॊफ, ऩामालय काऱा ऩाॊढया यॊ ग आढऱतो. ऩाम राॊफ आणण भजफूत अवल्माभऱे ळेळ्मा चाया खाण्मावाठी टे कड्मालय चढू ळकत

 कातडी्- कातडी भरामभ आणण गऱगऱीत अवल्माभऱे ळयीयालय ऩडणा-मा ऩालवाच्मा ऩाण्माचा चटकन ननचया शोतो. ळयीयालय
केव आढऱतात.

 डोक :- नाकाऩावून कानाऩमंत दोन्शी फाजूव ऩाॊढये ऩट्टे आढऱून मेतात.

 कऩाऱ्- काळ्मा यॊ गाचे, चऩटे आणण रॊ द अवते.

 कान:-् काऱा यॊ ग आणण ऩाॊढ-मा यॊ गाच्मा कडा, चऩटे राॊफ आणण रोंफणाये अवतात.

 मळॊगे्- टोकदाय, वयऱ आणण भागे लऱरेरी आढऱतात.

 नाक्- स्लच्छ आणण रॊ द आढऱतात.

 लजने :
 जन्भत् लजन १.७६ ते २.१९ वयावयी १.१९ कक.

मरॊग ळायीयीक लजन (कक) उॊ ची (वेभी) छातीचा घेय (वेभी) राॊफी (वेभी)

फोकड ५२.५७ ८३.०० ९०.०० ८४.००

ळेऱी ३२.८३ ६८.६ ७४.०० ७१.००

 ऩैदाळीचे गुणलैमळष्ट्टमे :
 ह्मा ळेळ्मा ननममभत आणण लऴाबय भाजालय मेतात. जळ्माचे प्रभाण ६६% आढऱते उन्शाळ्माभध्मे वलणा-मा ळेळ्माभध्मे जळ्माचे प्र
जास्त आढऱते.

भाहशती वॊकरक : अतर ऩगाय

स्रोत
: https://ahd.maharashtra.gov.in/index.php?option=com_content&view=article&id=228&Itemid=13
8&lang=mr

भशायाष्र याज्मातीर ळेऱी भें ढीऩारन व्मलवाम

1. भशायाष्रातीर ळेऱमा-भेंढमाॊची वॊख्मा:-
2. भशायाष्रातीर ळेऱी-भेंढी ऩारन व्मलवाम :-
3. भशायाष्र याज्मातीर लधगश
ृ े
4. ळेऱमा-भेंढमाऩावन
ू मभऱणा-मा भाॊवाची ननमाात:-
5. याज्मातीर रोकयीचे प्रभख फाजाय खारीरप्रभाणे
 6. ळेऱीऩावून मभऱणा-मा दधाचे उत्ऩादन:-
7. भशायाष्र याज्मातीर ळेऱमा-भेढमाॊचे प्रभख फाजाय
8. फाजाय गालाॊचे नाल
9. याज्मातीर ळेऱी-भेंढी ऩारन कयणा-मा वशकायी वॊस्था:-

याज्मात ळेऱी-भें ढीऩारन व्मलवाम शा ळेतीरा ऩयक व्मलवाम म्शणून ककपामतळीय ठयरेरा आशे .ऩळऩारन व्मलवाम शा
याज्माच्मा अथाव्मलस्थेतीर एक भशत्लाचा बाग आशे कायण याज्मातीर ७० टक्के रोकवॊख्मा उऩजीवलकेवाठी ळेतीलय
अलरॊफून आशे . ळेऱी-भें ढीऩारन व्मलवाम दष्काऱी ल ननभदष्काऱी बागात भें ढऩाऱाॊकडून वलळेऴत: धनगय वभाजाकडून
केरा जातो. ळेऱमाॊऩावून भाॊव, दध, कातडी, रेंडीखत आणण माफयोफयच भें ढमाऩावून रोकय उत्ऩादन मभऱते.
शा व्मलवाम अत्मॊत कष्टभम अवन भें ढऩाऱ ऊन, लाया, ऩाऊव माॊचा वलचाय न कयता आणण वला वखवोमी न
उऩबोगता हदलव यार भें ढमाॊच्मा कऱऩात याशून शा व्मलवाम कयतात.अनतऩाऊव, योगयाई माभऱे शजायो भें ढमा
भत्ृ मभखी ऩडतात. शा व्मलवाम ऩयॊ ऩयागत ऩध्दतीने केरा जात अवल्माभऱे भें ढऩाऱ वलभा लैगेये उतयवलत नाशीत.
भें ढऩाऱाॊच्मा भराॊना मळषणाऩावन लॊचचत यशाले रागते. लाढते ळशयीकयण ल हदलवेंहदलव कभी शोत जाणायी गामयान
षेरे त्माभऱे शा व्मलवाम ऩढे हटकून याशणे कठीण झारे आशे . भशायाष्र याज्मात रोकयीची कठरीशी वॊघहटत फाजायऩेठ
नाशी.

भशायाष्ट्रातीर ळेऱमा-भें ढमाॊची वॊख्मा:-

अ.क्र. ालबाग भें ढमाॊची रोकय उत्तऩादन (भे.टन) वन २००८- ळेऱमाॊची दध

ु उत्तऩादन वन २००८-
वॊख्मा २००९ वॊख्मा २००९

१ भफ
ॊ ई ३१२६ १२.९५९ ३५२११२ १०.१८६
(कोकण)

२ नामळक १३७७३७६ ५६६.२२५ ३१७३५५५ ७७.६९२

३ ऩणे १६२६९७६ ७७७.११२ २३६९०३७ ६३.७७८

४ औयॊ गाफाद २३५५०९ १५८.३९२ ११८५१६५ ४६.७९५

५ रातय १६५९१० ८१.५०८ ९१९३९५ १९.७९५

६ अभयालती १९८५४४ ७४.२९८ १४४०८१० ३९.१६३

७ नागऩयू ६९८९० ३६.७७३ १५४११०७ २०.२६९

 ३२५७५६२ १७०७.२८७ १०९८११८१ २७७.२५०

भशायाष्ट्रातीर ळेऱी-भें ढी ऩारन व्मलवाम :-

याज्मातीर भेऴऩारन व्मलवाम जलऱऩाव एक राख कटॊ फाॊकडून केरा जातो, तय ९५ टक्के खेडमाभध्मे ४८ राख
कटॊ फाकडून ळेऱीऩारन केरे जाते.
भशायाष्रातीर भाॊवाचे उत्ऩादन:-
भशायाष्र याज्माच्मा वाॊश्ख्मकी वलबागाच्मा भाहशतीनवाय वन २००८-२००९ भध्मे ळेऱमा-भें ढमाऩावून मभऱणा-मा भाॊवाचे
उत्ऩादन शे एकूण भाॊव उत्ऩादनाच्मा ३४.५२ टक्के (भें ढी ११.३४ टक्के आणण ळेऱी २३.१८ टक्के) आशे . माभध्मे
भशायाष्रात ळेऱमा-भें ढमाऩावून मभऱणाये वयावयी उत्ऩादन शे ११ कक.ग्रॎ एलढे आशे .
भशायाष्र याज्मातीर वन २००८-२००९ भधीर भाॊव उत्ऩादनाचा तक्ता खामररप्राभाणे आशे .

अ.क्र. प्रकाय कत्ततर केरेल्मा प्राण्माॊची वॊख्मा वयावयी भाॊव उत्तऩादन/ प्राणी एकूण भाॊव उत्तऩादन टक्केलायी

१ फैर ५११.४२१ १२६.२२३ ६४.५५३ २५.२१

२ म्शळी ७०३.११५ १३८.७३८ ९७.५४९ ३८.१०

३ भें ढमा २४६६.१८३ ११.७७२ २९.०३३ ११.३४

४ ळेऱमा ५११२.८३८ ११.६११ ५९.३६६ २३.१८

५ लयाश २१८.४०४ २५.२७४ ५.५२० २.१५

भशायाष्ट्र याज्मातीर लधगश

ृ े

अ.क्र. ध्जल्शा लधगश

ृ ाची वॊख्मा अ.क ध्जल्शा लधगश
ृ ाची वॊख्मा

१ फश
ृ न्भफ
ॊ ई १ १७ फीड ११

२ ठाणे ३ १८ औयॊ गाफाद ११

३ यामगड १ १९ जारना ५

४ मवॊधदगा २ २० फरढाणा ४७
५ नामळक १० २१ ऩयबणी ६

६ धऱे ४ २२ नाॊदेड १७

७ नॊदयफाय ५ २३ हशॊगोरी ११

८ जऱगाॊल १९ २४ अकोरा २८

९ अशभदनगय ७ २५ लामळभ १४

१० ऩणे ८ २६ अभयालती २६

११ वाताया १२ २७ मलतभाऱ ३०

१२ वाॊगरी २ २८ लधाा ६

१३ कोल्शाऩयू १३ २९ नागऩयू १४

१४ वोराऩयू ४ ३० बॊडाया १

१५ रातयू ६ ३१ गडचचयोरी ३

१६ उस्भानाफाद ४ ३२ चॊिऩयू ७

एकूण ३३८

ळेऱमा-भें ढमाऩावन
ू मभऱणा-मा भाॊवाची ननमाात:-

जगातीर वन २००७ भध्मे भें ढमाऩावून मभऱणा-मा भावाॊचे उत्ऩादन ८.८९ दळरष टन तय ळेऱमाऩावून मभऱणा-मा
भाॊवाचे उत्ऩादन ५.१४ दळरष टन शोते. बायताचा ळेऱमाॊऩावून मभऱणा-मा भाॊवाच्मा उत्ऩादनाभध्मे दवया तय
भें ढमाॊऩावून मभऱणा-मा भाॊवाच्मा उत्ऩादनाभध्मे वातला िभाॊक रागतो. वन २००६-२००७ भध्मे ळेऱमा-भें ढमाच्मा
भाॊवाचे ननमाात ळल्क ६५.८७ कोटी शोते. शे आता वन २००७-०८ भध्मे लाढून १३४.१० कोटी एलढे झारेरे आशे .
रोकय उत्ऩादन:-
याज्मातीर रोकय प्राभख्माने काऱी-ऩाॊढयी-मभश्र यॊ गाची आशे . रोकय कातयणी शी लऴाातून दोनदा केरी जाते. ऩहशरी जून-
जरैभध्मे तय दवयी शी वाधायणत: त्मानॊतय वशा भहशन्मानॊतय केरी जाते. भशायाष्र याज्मातीर भें ढमाॊऩावून वयावयी
५८५ ग्रॎभ एलढी रोकय उत्ऩाहदत शोते. वन २००८-०९ भधीर याज्माचे रोकयीचे उत्ऩादन १७०७ भें टन एलढे शोते.
 याज्मात एकूण उत्ऩाहदत शोणा-मा रोकयीऩैकी २० टक्के रोकय घोंगडमा ल जेन उत्ऩादनाची लाऩयरी जाते तय उलारयत
८० टक्के रोकय उत्तये कडीर याज्मातीर शरयमाणा, ऩॊजाफ मेथीर व्माऩायी, मभर भारक रष्कयावाठी रागणा-मा फयॎक
ब्रॉ केटच्मा उत्ऩादनावाठी खये दी कयतात.

याज्मातीर रोकयीचे प्रभख

ु फाजाय खारीरप्रभाणे

अ.क्र. फाजायाचे नाॊल ध्जल्शा अ.क्र. फाजायाचे नाॊल ध्जल्शा

१ रोणॊद वाताया १५ ऩायनेय अशभदनगय

२ परटण वाताया १६ रोणी अशभदनगय

३ म्शवलड वोराऩयू १७ श्रीयाभऩयू अशभदनगय

४ नाझये वोराऩयू १८ नेलावा अशभदनगय

५ भशूद वोराऩयू १९ ऩाथडी अशभदनगय

६ कयभाऱा वोराऩयू २० मळरय ऩणे

७ वाॊगोरा वोराऩयू २१ दौंड ऩणे

८ जनोनी वोराऩयू २२ जारना जारना

९ नातेऩते वोराऩयू २३ ऩयऱी फीड

१० जलऱा वोराऩयू २४ धारय फीड

११ वऩरील वोराऩयू २५ भनभाड नामळक

१२ ढारगाॊल वाॊगरी २६ मवन्नेय नामळक

१४ यमळन अशभदनगय २७ नाॊदगाॊल नामळक

 १४ वॊगभनेय अशभदनगय २८ वलजाऩयू औयॊ गाफाद

ळेऱीऩावन
ू मभऱणा-मा दध
ु ाचे उत्तऩादन:-

वन २००८-०९ भध्मे याज्माचे ळेऱीऩावून मभऱणा-मा दधाचे उत्ऩादन २७७.२४८ शजाय भें .टन शोते. भशायाष्रातीर
ळेऱमाॊचे एका हदलवाचे वयावयी उत्ऩादन २१९ ग्रॎम्व आशे . याज्माभध्मे उत्ऩाहदत शोणा-मा दधाऩैकी एकूण ४ टक्के
हशस्वा ळेऱमाॊच्मा दधाचा आशे .
भशायाष्र याज्मातीर दध उत्ऩादनाचा तऩमळर खामररप्रभाणे आशे .

दध
ु दे णा-मा प्राण्माॊची वॊख्मावयावयी दै नदॊ दन दध
ु एकूण दध
ु उत्तऩादन
अ.क्र.प्रकाय
(राख) उत्तऩादन (भें .टन)

१ वॊकरयत गामी ११८० ६.५४१ २८१७.१६६

गामी (वॊकरयत गामी

२ १९४३ १.५०३ १०६६.२४८
लगऱून)

३ म्शै व २३९५ ३.७६८ ३२९४.४९५

४ ळेऱी ३४७५ ०.२१९ २७७.२४८

७४५५.१५७

भशायाष्ट्र याज्मातीर ळेऱमा-भेढमाॊचे प्रभुख फाजाय

अ.क्र. तारक
ु ा ध्जल्शा फाजाय ददलव
फाजाय गालाॊचे नाल

१ ये णाऩय ये णाऩयू रातयू ळिलाय

२ भरड रातयू रातयू भॊगऱलाय

३ खाजगी उभयगा उस्भानाफाद गरूलाय

४ नैकनयू फीड फीड यवललाय

५ फाळी फाळी वोराऩयू ळननलाय

६ लैयाग फाळी वोराऩयू फधलाय

७ कऱॊ फ कऱॊ फ उस्भानाफाद वोभलाय

८ अणऩयू तऱजाऩय उस्भानाफाद गरलाय

९ ऩयाॊडा ऩयाॊडा उस्भानाफाद यवललाय

१० ऩायोदा उस्भानाफाद उस्भानाफाद यवललाय

११ बभ
ू बभ
ू उस्भानाफाद गरूलाय

१२ मेणऩयू उभयगा उस्भानाफाद वोभलाय

१३ उस्भानाफाद उस्भानाफाद उस्भानाफाद गरलाय

१४ जऱकोय तऱजाऩयू उस्भानाफाद ळननलाय

याज्मातीर ळेऱी-भें ढी ऩारन कयणा-मा वशकायी वॊस्था:-

भशायाष्रात एकण २२५० ळेऱी-भें ढमाॊच्मा वशकायी वॊस्था आशे त. त्माॊचा तऩमळर खामररप्रभाणे
१. ऩश्श्चभ भशायाष्र - ४५०
२. भयाठलाडा - ३८०
३. वलदबा - १७०
४. कोकण - २५
५. खानदे ळ - १२००
एकूण - २२२५

भशायाष्ट्र याज्मातीर ळेऱमा-भें ढमावाठी कामायत अवरेल्मा अळावकीम वॊस्था

१. ननॊफकय अचग्रकल्चय रयवचा इश्न्वटमट (NARI) परटण.
२. BAIF डेव्शरऩभें ट रयवचा पॉऊॊडेळन उयऱीकाॊचन ऩणे.
३. अॊतया, ऩणे.
४. BOSCO, ग्रामभण वलकाव केंि, कडेगाॊल, नगय-ऩणे- भागा, अशभदनगय
५. रयर अचग्रकल्चय रयवचा इश्न्वटमट नायामणयाल (RAIN).
६. कृऴी वलसान केंि फायाभती श्जल्शा ऩणे.

ळेऱी-भें ढी प्रश्नालरी
1. भशायाष्रातीर ळेऱमाॊच्मा ल भेंढमाॊच्मा जाती कोणत्मा आशे त?
2. ऩैदाळीकरयता ळेऱमाॊची ननलड कळी कयाली ?
 3. ऩैदाळीकरयता कऱऩाभध्मे ककती फोकड ठे लालेत ?
4. ळेऱी -भेंढीऩारन वलऴमक प्रमळषणाची ववलधा कठे उऩरब्ध आशे ?
5. ळेऱमाॊच्मा कोकण कन्मार जातीफद्दर भागादळान व्शाले.
6. लाडेफाॊधकाभावाठी ककती जागेची आलश्मकता अवते ?
7. ळेऱमाॊच्मा आशायाभध्मे अझोरा वलऴमक भागादळान व्शाले.
8. ळेऱमाॊचे व्मलस्थाऩन कवे कयाले?
9. ळेऱमाॊच्मा आशायाफाफत भागादळान व्शाले.
10. ळेऱमा-भेंढमाॊचे लम कवे ओऱखाले ?

भशायाष्ट्रातीर ळेऱमाॊच्मा ल भें ढमाॊच्मा जाती कोणत्तमा आशे त?

भशायाष्राभध्मे उस्भानाफादी, वॊगभनेयी, कोकण कन्मार आणण वयती मा ळेऱमाॊच्मा तय दख्खनी ल भाडग्माऱ मा
भें ढमाॊच्मा प्रभख जाती आशे त दख्खनी भें ढमाॊभध्मे वॊगभनेयी, रोणॊद, वाॊगोरा (वोराऩूय) आणण कोल्शाऩूयी शे उऩप्रकाय
आढऱतात.

ऩैदाळीकरयता ळेऱमाॊची ननलड कळी कयाली ?

1. जातीची वला रषणे फयोफय अवालीत, ळक्मतो त्माॊच्माभध्मे उबमगण (भाॊव आणण दध
ू )अवालेत.
2. वयावयी लम एक लऴााचे ऩढे , लजन ३०-३२ ककरोच्मा ऩढे अवाले
3. भादीचा चेशया थोडावाशी नयावायखा नवाला. अळा भादमा द्लीमरॊगी अवू ळकतात ल ऩैदाळीकरयता ननयोऩमोगी अवतात.
4. कऩाऱ रॊ द अवाले, भान राॊफ आणण ऩातऱवय अवाली,डोऱे तयतयीत अवालेत.
5. ऩाठ भानेऩावन ळेऩटाऩमंत ळक्मतो वयऱ अवाली, फाक नवाला. ऩाठीभागन ऩाहशल्मालय भाॊडमात बयऩय अॊतय अवाले,
मोनीभागा स्लच्छ अवाला.
6. काव भोठी आणण रळरमळत, दोन्शी वड एकाच राॊफीचे आणण जाडीचे, दध काढल्मालय रशान शोणाये अवालेत.
7. ननममभतऩणे भाजालय मेणायी, न उरटणायी, वळक्त, ननयोगी, जऱी वऩल्रे दे णायी, जास्त दध दे णायी, स्लत:च्मा
कयडाॊवलऴमी भातत्ृ लाची बालना अवणायी ळेऱी ननलडाली.

ऩैदाळीकरयता कऱऩाभदमे ककती फोकड ठे लालेत ?

ळेऱमाॊच्मा वॊख्मेच्मा तीन ते चाय टक्के ऩैदाळीचे फोकड ठे लालेत म्शणजेच २ ते ३० ळेऱमाॊना एक जातीलॊत फोकड शे
प्रभाण ठे लाले. दय दोन ते तीन लऴाानी कऱऩातीर फोकड फदराला म्शणजे वभयक्त ऩैदाव टाऱून वळक्त कयडे
जन्भारा मेतीर.

ळेऱी -भें ढीऩारन ालऴमक प्रमळषणाची वाु लधा कुठे उऩरब्ध आशे ?
भशाभॊडऱाच्मा वला प्रषेराॊलय ळेऱी-भें ढी ऩारन वलऴमक ऩाच हदलवाॊचे तवेच भख्मारम ऩणे मेथे तीन हदलवाॊचे प्रमळषण
दय भहशन्मारा घेतरे जाते. मामळलाम याशूयी कृऴी वलद्माऩीठ, भॊफई ऩळलैद्मकीम भशावलद्मारम तवेच काशी अळावकीम
वॊस्था जवे ननॊफकय अचग्रकल्चय रयवचा इश्न्वटमट (NARI) परटण, रयर अचग्रकल्चय रयवचा इश्न्वटमट नायामणयाल
(RAIN) मेथेशी वदय प्रमळषणाची ववलधा उऩरब्ध आशे .
ळेऱमाॊच्मा कोकण कन्मार जातीफद्दर भागादळान व्शाले.
कोकण कन्मार मा जातीच्मा ळेऱमा कोकणातीर वभिककनायी अवरेल्मा मवॊधदगा श्जल्ह्मातीर कङाऱ, वालॊतलाडी,
दोडाभागा मा बागाॊभध्मे आढऱतात. कोकण कन्मार शी जात भख्मत: भाॊव उत्ऩादनावाठी अवून १ ते १.५. लऴा
लमाच्मा फोकडाचा भटनाचा उताया ५६.७८ टक्के एलढा आशे . मा ळेऱमाॊफाफत अचधक भाहशतीवाठी परोत्ऩादन
ऩळवॊलधान वॊळोधन केंि ननऱे री, ता. कडाऱ, श्ज. मवॊधदगा ककॊ ना वलबागप्रभख ऩळवॊलधान ल दग्धव्मलवाम वलबाग,
डॉ.फ.वा.कोकण कृऴी वलद्माऩीठ, दाऩोरी, श्ज. यत्नाचगयी मेथे वॊऩका वाधाला.

लाडेफाॊधकाभावाठी ककती जागेची आलश्मकता अवते ?

ळेऱमा –फोकड आणण कयडाॊना खारीर प्रभाणे फॊहदस्त जागा आणण ककभान दप्ऩट जाऱीच्मा कॊ ऩणाची भोकऱी जागा
कपयण्मावाठी आलश्मक आशे .

अ.क्र. लमोगट छताखारीर चौ.भी. खुरी चौ.भी.

१ कयडे ०.४ ०.८

२ ळेळ्मा १ ते १.५ ३.००

३ ऩैदाळीचा नय २ ४.०

४ गाबण दबत्मा २ ४

ळेळ्मा-भेढमाॊच्मा रवीकयणावलऴमी भाहशती दमाली.

भदशना प्रनतफॊधक

एवप्रर आॊरवलऴाय, घटवऩा

भे ऩी.ऩी.आय.

वप्टें फय भागीर लेतात जन्भरेल्मा कयडाॊना आॊरवलऴाय, घटवऩा योगाचे रवीकयण कयणे.

डडवेंफय राळ्माखयकूत

ळेऱमाॊच्मा आशायाभदमे अझोरा ालऴमक भागादळान व्शाले.

अझोरा जर ळैलारावायखे हदवणाये तयॊ गते पना आशे . वाभान्मऩणे अझोरा उथऱ ऩाण्माच्मा जागी उगवलते ल माची
लाढ पाय बयाबय शोते. अझोरा शे ळेळ्मा-भेढमाॊच्मा आशायभध्मे प्रचथने आलश्मक अमभलो अॉमवड ल जीलनवत्ले स्रोत
म्शणून लाऩयता मेते. अझोरा जनालयाॊना वरबतेने ऩचणाये अवून घन आशायात मभवऱून ककॊ ला नवतेच जनालयाॊना दे ऊ
ळकतो. मा वॊदबाात अचधक भाहशतीवाठी वशाय्मक प्राध्माऩक, ऩळवलसान ल ऩळवलस्ताय वलबाग, िाॊनतमवॊश नाना ऩाटीर
 ऩळलैद्मकीम भशावलद्मारम मळयलऱ. ता. खॊडाऱा, श्ज. खॊडाऱा, श्ज. वाताया. (पोन नॊ. ०२१६९-२४४२४३) मेथे वॊऩका
वाधाला.

ळेऱमाॊचे व्मलस्थाऩन कवे कयाले?

ककपामतळीय ळेऱीऩारनावाठी व्मलस्थाऩन :

1. ळेऱमाॊच्मा वॊख्मेच्मा ३ ते ४ टक्के ऩैदाळीचे फोकड ठे लाले म्शणजेच २५ ते ३० ळेऱमाॊना १ फोकड शे प्रभाण ठे लाले.
2. दय दोन लऴांनी ळेऱमाभधीर फोकड फदराला म्शणजे वभयक्त ऩैदाव टाऱून वळक्त कयडे जन्भारा मेतीर.
3. गाबण / दधाऱ ळेऱमाॊना आणण ऩैदाळीच्मा फोकडाॊना ऩैदाव काऱात त्माॊच्मा लजनानवाय अनतरयक्त हशयलाचाया,
लाऱरेरा चाया ल खयाक दे ण्माॊत माला.
4. वला ळेऱमाॊना नश्जकच्मा ऩळधन वलकाव अचधका-माॊच्मा वल्ल्माने रवीकयण आणण जॊतप्रनतफॊधक औऴधोऩचाय
ननममभतऩणे कयाला.
5. गोचीड, उला इत्मादी फाशम ककटकाॊच्मा प्रनतफॊधावाठी ककटकप्रनतफॊधक औऴध पलायणी कयाली.
6. ळेऱमाॊचा वलभा उतयवलण्माॊत माला.
7. एखादी ळेऱी आजायी/भत
ृ ऩालल्माव तात्काऱ नश्जकच्मा ऩळचचककत्वारमावी वॊऩका वाधाला. तीची ऩयस्ऩय वलल्शे लाट
रालू नमे.
8. ळेऱमावाठी मोग्म आकायाचा स्लस्त ननलाया कयाला आणण त्माची स्लच्छता ठे लण्माॊत माली.
9. ळेऱमाॊना दययोज आलश्मकतेनवाय दोनदा स्लच्छ आणण थॊड ऩाणी दे ण्माची व्मलस्था कयाली.

ळेऱमाॊच्मा आशायाफाफत भागादळान व्शाले.

 हशयला चाया : ३ ते ४ कक. प्रती ळेऱी, प्रनतहदन
 लाऱरेरा चाया : ०.७५ ते १.०० ककरो
 प्रनतळेऱी, प्रनतहदन.
 वॊतमरत आशाय : २०० ते २५० ग्रॎभ प्रनतळेऱी, प्रनतहदन.

ळेऱमा-भें ढमाॊचे लम कवे ओऱखाले ?

कयडाव जन्भल्मानॊतय ऩहशल्मा आठलडमात वभोयच्मा दधी दाताच्मा भधल्मा तीन जोडमा मेतात. फाशे यची चौथी जोडी
लमाच्मा चौ्मा आठलडमात उगलते. काराॊतयाने कयडू जवजवे भोठे शोते सवसवे शे दधी दात ऩडतात ल त्माजागी
कामभचे दात उगलतात. त्माचा कारालधी खारीरप्रभाणे ऩहशरी जोडी - १५ ते १८ भहशने दवयी जोडी- २० ते २५ भहशने
नतवयी जोडी- २४ ते ३१ भहशने चौथी जोडी- २८ ते ३५ भहशने मा वलमळष्ट दातालरन ळेऱी- फोकड माॊच्मा लमाचा अॊदाज
मेतो.

ळा आशे त ळेळ्माॊच्मा जाती

1. दे ळातीर जाती ः्
2. आकायभानानवाय लगीकयण ः्
3. ळेळ्माॊऩावन
ू मभऱणाऱ्मा उत्ऩादनानवाय ळेळ्माॊचे प्रकाय ः्
4. ळेळ्माॊची लैमळष््मे ः्
ळेऱीऩावून भाॊव, मळॊगे ल खये माॊऩावून डडॊकावायखे ऩदाथा, रशान आतड्माऩावून ळस्रकिमेत टाके घारण्मावाठी दोया
(कॎट गट), शाडाॊऩावून खत, खननज मभश्रण, कातडीऩावून उच्च प्रतीचे चाभडे मभऱते. काश्श्भयी जातीच्मा ळेळ्माॊकडून
"ऩश्श्भना' नालाची भऊवूत रोकय मभऱते. अॊगोया जातीच्मा ळेळ्माॊऩावून "भोशे य' नालाची रोकय मभऱते.

दे ळातीर जाती ः्

1) हशभारमीन ऩलात याॊगा ः् (जम्भू-काश्भीय, हशभाचर प्रदे ळ आणण उत्तयाॊचर) जाती ः् गड्डी, चेगू आणण चाॊगाथाॊगी
इ.
2) उत्तय-ऩश्श्चभ वलबाग ः् (शरयमाना, ऩॊजाफ, याजस्थान, गजयात, उत्तय प्रदे ळ आणण भध्म प्रदे ळाचे उत्तय - ऩश्श्चभ
बाग) जाती ः् बफटार, कच्छी, झारलाडी, वयती, भेशवाणा, गोहशरलाडी, भायलाडी, मवयोशी, जखयाना, फायफयी,
जभनाऩायी इ.
3) दक्षषण वलबाग ः् (भशायाष्र, कनााटक, केयऱ, तमभऱनाडू, आॊध्र प्रदे ळ आणण भध्म प्रदे ळाचे काशी बाग) जाती ः्
उस्भानाफादी, कन्नी अडू, भरफायी, वॊगभनेयी इ.
4) ऩूला वलबाग ः् (बफशाय, ऩश्श्चभ फॊगार, ओरयवा आणण ...........बायताचा उत्तय-ऩूला वलबाग) जाती ः् काऱी फॊगारी,
गॊजाभ इ.

आकायभानानवाय लगीकयण ः्

1) भोठ्मा आकायाच्मा ळेळ्मा ः् जभनाऩायी, बफटार, जखयाना, झारलाडी, मवयोशी इ.

2) भध्मभ आकायाच्मा ळेळ्मा ः् भायलाडी, कच्छी, वयती, फायफयी, भेशवाणा, गोशीरलाडी, कन्नीअडू, भरफायी,
वॊगभनेयी, उस्भानाफादी, गॊजाभ, चाॊगाथाॊगी, चेगू आणण गड्डी इ.
3) रशान आकायाची ळेऱी ः् काऱी फॊगारी.

ळेळ्माॊऩावून मभऱणाऱ्मा उत्ऩादनानवाय ळेळ्माॊचे प्रकाय ः्

1) दध
ू ल भाॊव (दशे यी उद्देळ) ः् जखयाना, जभनाऩायी, बफटार, झारलाडी, गोशीरलाडी, भेशवाणा, कच्छी, मवयोशी,
फायफयी, वॊगभनेयी, भायलाडी इ.
2) भाॊवोत्ऩादनावाठी ः् काऱी फॊगारी, उस्भानाफादी, गॊजाभ, भरफायी, कन्नीअडू इ.
3) भाॊव ल रोकय उत्ऩादनावाठी ः् चाॊगाथाॊगी, चेग,ू गड्डी इ.याज्माॊत वॊगभनेयी ल उस्भानाफादी मा जाती प्रचमरत
अवल्मा तयी खानदे ळातीर काठे लाडी, खानदे ळी, कोकणातीर कन्माऱ, ऩाटण तारक्मातीर कई मा जाती दध
ू ल
भाॊवावाठी उत्तभ अवूनशी त्माॊचे गणधभा ननश्श्चत झारेरे नाशीत.
बायतात केर, खागणी, बफयायी, चोयखा, दख्खनी, जौनऩयी, कन्नी, लेराडू, कोदीलरी, भारकणचगयी, नागभेवेहशर,
ओरयवा ब्राऊन, ऩॊतजा, ऩफातवय, याभधन, ळेखालती, मळॊगायी माॊवायख्मा ककतीतयी जाती दराक्षषत याहशल्मा आशे त.

ळेळ्माॊची लैमळष््मे ः्

अ) मा जाती कोणत्माशी प्रकायच्मा शलाभानात तग धरू ळकतात.

फ) भख्म वऩकाॊऩावन
ू मभऱणाऱ्मा उऩप्रकायच्मा उत्ऩादनालय ळेळ्मा वशजगत्मा तग धरू ळकतात.
क) ननकृष्ट प्रकायच्मा खाद्माचे, गलताचे आणण अऩायॊ ऩरयक खाद्माचे दध
ू , भाॊव आणण कातडीभध्मे रूऩाॊतय उत्तभ
ऩद्धतीने कयतात.
ड) ळेळ्मा वेंहिम ऩद्धतीने ऩारनाव उऩमक्त अवून, वलावाधायण योगाॊना वशजावशजी फऱी ऩडत नाशीत.
इ) ळेळ्मा दयू लय यानात, डोंगयकऩाऱ्माॊत चयण्माव जाऊ ळकतात, तवेच कभीत कभी बाॊडलरी गॊतलणकीत व्मलस्थाऩन
कयणे वशज ळक्म अवते. कोणत्माशी लातालयणाळी वभयव शोण्माची नैवचगाक षभता अवल्माभऱे कोणत्माशी वलमळष्ट
प्रकायच्मा ननलाऱ्माची गयज नवते.

वॊऩका ः् 02426 - 243455

अणखर बायतीम वभश्न्लत ळेऱी वॊळोधन प्रकल्ऩ, भशात्भा परे कृऴी वलद्माऩीठ, याशयी

---------------------------------------------------------------------------------------------------

भाहशती वॊकरन: श्री. दत्तारम उयभडे

स्रोत: अग्रोलन- ऍग्रो श्व्शजन

http://www.agrowon.com/Agrowon/20130217/5451744907491160459.htm

अवे ठे ला कयडाॊचे व्मलस्थाऩन

1. आयोग्म व्मलस्थाऩन -
2. कयडाॊची लाढ -
3. लेऱीच ओऱखा जनालयाॊतीर आजाय...
4. प्रनतफॊधात्भक उऩाममोजना ः्

कयडाॊच्मा ळयीयस्लास््म वमोग्म याखण्मावाठी वकव आशाय, बयऩूय व्मामाभ आणण काटे कोय वाॊबाऱ भशत्लाचा आशे .
कयडाॊवाठी कप्ऩे भोकऱे , शलेळीय, उफदाय, कोयडे अवणे गयजेचे अवते. ऩळूतज्साॊच्माकडून कयडाॊची तऩावभीकरून घ्माली.
कयडाॊच्मा लाढीच्मा लमाचे वाधायण तीन टप्ऩे अवतात. जन्भाऩावन
ू दोन भहशने लम, दोन ते चाय भहशने लम आणण चाय
ते वशा भहशने लम अळा गटाॊत कयडाॊची वलबागणी मोग्म ठयते. भशत्त्लाची फाफ अळी, की ऩहशल्मा वशा भहशन्माॊत दय
ऩॊधया हदलवाॊव कयडे वाॊबाऱण्माचे व्मलस्थाऩन गयजेनवाय फदराले रागते. जन्भानॊतय रगेच ळयीयलजनाॊच्मा नोंदीलरून
कयडे अळक्त आशे त का वळक्त आशे त, माचा अॊदाज फाॊधता मेतो. अळक्त कयडे ऩहशरे ऩॊधया हदलव वाॊबाऱाली रागतात
फाह्म लातालयण अनतउष्ण अवो ककॊ ला अनत थॊड अवो, कयडाॊच्मा कप्प्मात गयजेनवाय ऩॊखे ककॊ ला वलद्मत हदले रालन
ू
ताऩभान ननमॊबरत कयणे प्रभख गयजेचे वभजाले.कयडाॊच्मा कप्प्मात अवणाये ताऩभान 35 ते 38 अॊळ वेश्ल्वअव एलढे
अवाले. कप्प्मात ताऩभान लाढीव ऩयू क अवल्माव कयडाॊच्मा ळयीयातीर ऊजाा (ळयीय ताऩभान) फाह्म लातालयणाप्रभाणे
फदरन
ू वॊतमरत याशण्मावाठी खची ऩडत नाशी.

आयोग्म व्मलस्थाऩन -
कयडाॊच्मा कप्प्मातीर ताऩभानाकडे दराष केल्माभऱे भयतकीचे वर वरू शोते. अनत थॊड फाह्म शलाभानाव गोठ्मात
उफदायऩणा, उष्णताभान लाढवलण्मावाठी वलद्मत हदले उऩमोगी ऩडतात. अनत थॊड लातालयणात आिा तभ
े ऱे कयडाॊचे कप्ऩे
रलकय कोयडे शोत नाशीत. रेंड्मा, ऩातऱ शगलण ककॊ ला भर
ू माभऱे कप्प्मात ओर याशते; भार हदलवातन
ू तीन-चाय लेऱा
जागा फदरन
ू कयडे कोयड्माच हठकाणी याशतीर माची काऱजी घ्माली. कयडाॊच्मा कप्प्मात गोणऩाटाचा लाऩय केल्माव
ओर ळोऴरी जाऊ ळकते, जमभनीत चनखडीचा थोडा लाऩय ओर ळोऴण्माव भदतीचा ठयतो. पयळीऩेषा भरूभ, भातीची
धम्भव केरेरी जभीन अचधक गयभ अवते.फाह्म लातालयणात थॊडी अवल्माव दयडीखारी चाय-ऩाच कयडे हदलवबय ठे लन
ू
काभ टाऱणाये ळेऱीऩारक वलार हदवतात. एका दयडीखारी चाय-ऩाच कयडे, म्शणजे भोकऱी शला मभऱणे कठीण आणण
श्लवनाचे योग ऩवयण्माव लाल ननभााण शोतो. दयडीभऱे ळयीय शारचार ऩण
ू ा फॊद शोते. व्मालवानमक ळेऱी प्रकल्ऩालय
दयडीभऱे शोणाये वगऱे तोटे गाॊबीमााने टाऱरे जाणे आलश्मक ठयते.वतत चाय-ऩाच हदलव ऩालवाची झड अवणाऱ्मा
बागात कयडाॊच्मा वाॊबाऱाचा प्रश्न अचधक श्क्रष्ट अवतो. ऊफ ननभााण कयण्मावाठी यारी ल ऩशाटे स्लत्च्मा
दे खये खीखारी ळेको्मा कयाव्मात.मबजरेल्मा ळेळ्माॊफयोफय कयडे ठे लू नमेत.

ऋतू कोणताशी अवो, कयडाॊना स्लच्छ, ननजंतक ऩाणी द्माले.फाह्म लातालयणात एकदभ झारेरा फदर कयडाॊना वशन शोऊ
ळकत नाशी अचानक घडणाये फदर कयडाॊच्मा ळयीयात ताण ननभााण कयतात. अळा लेऱी योगजॊतू पैरालतात. प्रनतकूर
फाह्म लातालयण, योगाची रागण, कभी झारेरी ळयीयषभता, अळक्तऩणा म्शणजे कयडाॊच्मा लाढीलय भोठा ऩरयणाभ
घडवलणायी श्स्थती ननभााण शोते.योग-जॊतू वलार अवतात, ननयोगी ळयीयातशी दडून अवतात. उच्च ळयीयस्लास््म अवल्माने
योगपैराल घडू ळकत नाशी; भार ळयीयालय ताण आरा, की ऋतन
ू वाय अथला अलकाऱी योगशी ळयीयालय प्रादबााल कयतात.
कयडाॊची लाढ -
दध
ू वऩणाऱ्मा कयडाॊव ळेऱीऩावन
ू दयू वाॊबाऱणे गयजेचे अवते. ऩहशल्मा ऩॊधयलड्मात चाय-ऩाच लेऱा दध
ू वऩण्मावाठी ताव
अधाा ताव भातेजलऱ ठे लाले. इतय लेऱी लेगळ्मा कप्प्मात हशॊडू द्माले. व्मामाभ नवणायी कयडे अऩचनाव फऱी ऩडतात.
कयडाॊच्मा कप्प्मात भोकऱी जागा अवल्माव त्माॊना भोकऱे कपयणे, उड्मा भायणे ळक्म शोऊ ळकेर. दयडीखारी वतत
फॊहदस्त झारेरी कयडे अळक्त आणण दफार याशतात.आज वदृढ अवणायी कयडे बवलष्मात कोणत्माशी कायणाने आजायी
ऩडणाय नाशीत, मावाठी त्माॊची ळयीयषभता काशी प्रभाणात लाढवलता मेत.े अवे उऩाम प्रनतफॊधात्भक रवीकयणाप्रभाणे
उऩमक्त ठयतात. कयडाॊना ऩालवाची झड वरू शोताच प्रनतजैवलकाॊच्मा गोळ्मा आणण जीलनवत्त्लाॊच्मा भारा दे ता मेतात.
अवा उऩचाय ळयीय ताण ननभााण शोऊ न दे ण्माव उऩमक्त ठयतो.
कयडाॊत भाती चाटणे, ऩयजीली प्रवाय शोणे, फाह्म ऩयजीलीॊचा राव अवणे, अवे प्रकाय नेशभीच हदवन
ू मेतात. फाह्म ऩयजील
वदृढ कयडाॊकडे कपयकत नाशीत. माउरट अळक्त कयडे हदलवबय भाश्माॊच्मा प्रादबाालाने रस्त अवतात. लाढीव रागरेल्मा
कयडाॊना षाय कभतयता अवल्माव ते भाती चाटतात आणण मातन
ू च ऩोटात जॊतशी लाढतात.प्रत्मेक कयडाव जन्भानॊतय 15
हदलवाॊत, तय ऩढे दय भहशन्माव एकदा जॊतनाळन कयाले. कयडे वशा भहशन्माॊची लाढे ऩमंत जॊतनाळक भारा अत्मॊत
उऩमोगी ऩडतात. फाह्म आणण ऩोटातीर कृभीनाळनाभऱे कयडाॊचा ळयीय ताण भोठ्मा प्रभाणालय कभी शोतो.कयडाॊची लाढ
जोभाने शोण्मावाठी तीन-चाय कयडे अवणाऱ्मा ळेऱीव दध
ू कभी अवू ळकते. अळा लेऱी कयडाॊना फाशे रून फाटरीने दध
ू
ऩाजाले. ऩाने तोडणाऱ्मा कयडाॊवाठी कप्प्मात हशयला रवरळीत चाया टाॊगन
ू ठे लाला. लाढीच्मा लमाप्रभाणे कप्प्माची जागा
लाढलाली आणण गटलायीनवाय कयडे लेगऱे कयालेत. तीन भहशन्माॊनत
ॊ य नय ल भादी कयडे लेगऱी कयालीत, तय
खच्चीकयणानॊतय नय कयडे भाॊवर फनवलता मेऊ ळकतात.

वॊऩका ः् 02426 - 243455

अणखर बायतीम वभश्न्लत वॊगभनेयी ळेऱी वॊळोधन प्रकल्ऩ,
भशात्भा परे कृऴी वलद्माऩीठ, याशयी, श्ज. अशभदनगय

---------------------------------------------------

लेऱीच ओऱखा जनालयाॊतीर आजाय...

दधाऱ जनालयाॊतीर आजायालय उऩचायाऩेषा प्रनतफॊधक उऩचाय भशत्त्लाचे आशे त. मोग्मलेऱी उऩाममोजना केल्माव जनालय
आजायाऩावन
ू दयू याशू ळकतात. मावाठी लेऱोलेऱी ऩळलैद्माॊकडून जनालयाॊच्मा आयोग्माची तऩावणी भशत्त्लाची आशे .

आजायी जनालये ळाॊत फवन

ू याशतात. त्माॊची शारचार भॊदालते. चेशया ऩडरेरा हदवतो. त्लचा ननस्तेज शोते. केव याठ
ककॊ ला उबे याहशरेरे हदवतात. त्लचेलरून शात कपयलरा अवता कोंडा गऱतो. ळयीयाबोलती भाश्मा घोंघालताना हदवतात.
अॊगालय फवरेल्मा भाश्मा कातडीच्मा शारचारीने अथला ळेऩटीने उठलण्माची ताकद जनालयाॊभध्मे नवते. योगी जनालयाॊची
नाकऩडी फऱ्माचदा कोयडी आढऱते. यलॊथ कयण्माची प्रकिमा भॊदालते. खाण्मा-वऩण्माची किमा भॊदालते ककॊ ला थाॊफते. दध
ू
उत्ऩादन ककॊ ला काभ कयण्माची षभता कभी शोते. ळेण ल रघलीभध्मे नेशभीऩेषा पयक जाणलतो. जनालये थयथय
काऩतात. तोंडातन
ू राऱ गऱते. नाकातन
ू , डोळ्माॊतन
ू ऩाणी मेत.े योगी जनालयाॊच्मा ळयीयाचे ताऩभान, श्लवन, हृदमाचे ठोके
प्रभाणात नवतात.

प्रनतफॊधात्भक उऩाममोजना ः्

1) मोग्म उत्ऩादनषभ जनालयाॊची ननलड कयाली. जनालयाॊना आयोग्मदामक, थॊडी, ऊन, लाया, ऩाऊव माॊऩावन
ू वॊयषण कयणाय
ननलाया अवाला. गोठा ल वॊऩण
ू ा ऩरयवय नेशभी स्लच्छ ठे लाला. वलळेऴ करून ऩालवाळ्मात जास्तीची खफयदायी घ्माली.
गोठ्माभध्मे दोन जनालयाॊत मोग्म अॊतय ठे लाले.
2) लातालयणातीर फदराॊचा जनालयाॊलय ताण मेतो, त्मावाठी लेऱोलेऱी ऩरयश्स्थतीनवाय व्मलस्थाऩनात फदर कयत जाला.
खाद्माच्मा गव्शाणी ननममभत स्लच्छ ऩाण्माने धऊन घ्माव्मात. ऩाणी वऩण्माचा शौद स्लच्छ धऊन घेऊन त्मारा चना
रालाला, त्माभऱे शौदात ळेलाळ्माची लाढ शोणाय नाशी. जनालयाॊच्मा ळयीयारा वला अन्नघटक (वऩष्टभम ऩदाथा, प्रचथने,
श्स्नग्ध ऩदाथा, तॊतभम ऩदाथा, षाय ल जीलनवत्त्ले) मोग्म प्रभाणात उऩरब्ध शोतीर, अवा मोग्म ल वॊतमरत आशाय
ऩयलाला.
3) दबत्मा जनालयाॊना भोकाट चयण्मावाठी वोडू नमे. भोकाट, भक्त ऩद्धतीने जनालयाॊचे वॊगोऩन कयत अवताना ते
कोणतेशी अखाद्म लस्तू ककॊ ला वलऴायी लनस्ऩतीचे वेलन कयणाय नाशीत माकडे रष द्माले. घटवऩा, पऱ्मा, राळ्मा खयकूत
आॊरवलऴाय (ळेऱी ल भेंढी) योगावलरद्ध ननममभत रवीकयण कयणे.
4) जॊतच
ूॊ ा प्रादबााल टाऱण्मावाठी लऴाातन
ू ककभान दोनदा (ऩालवाळ्माऩल
ू ी ल ऩालवाळ्मानॊतय) जॊतनाळक औऴधे ऩाजालीत.
ऩचनवॊस्थेचे वलकाय टाऱण्मावाठी एकाच लेऱी जास्त खाद्म न दे ता ते वलबागन
ू द्माले, तवेच पक्त वका ककॊ ला ओरा
चाया न दे ता दोन्शी मोग्म प्रभाणात द्माला. जनालयाॊच्मा अॊगालयीर ल ऩरयवयातीर गोचीड, गोभाश्मा माॊचा प्रादबााल
ननमॊबरत ठे लाला.
5) धाय काढण्माऩल
ू ी ल काढल्मानॊतय काव ल वड ऩोटॎ मळअभ ऩयभॅंग्नेटच्मा ऩाण्माने स्लच्छ धऊन कऩड्माने ऩवन
ू घ्माली
प्रजननवॊस्थेचे वलकाय टाऱण्मावाठी अनबली तज्साॊकडून मोग्म लेऱी तऩावणी करून घ्माली. दबती जनालये
आटवलल्मानॊतय प्रत्मेक वडात प्रनतजैवलके वोडून घ्माली.
6) गाबण जनालयाॊचा मोग्म वाॊबाऱ कयाला, तवेच वलताना ल वलल्मानॊतय मोग्म ती खफयदायी घ्माली. लावयाच्मा
जन्भाऩल
ू ीऩावन
ू च त्माच्मा वॊगोऩनाकडे रष द्माले. जनालयाॊतीर वलऴफाधा टाऱण्मावाठी फयळीमक्त चाया खाण्माव दे ऊ
नमे, तवेच कीटकनाळके, तणनाळके, खते, कोलऱी ज्लायी, ज्लायी वऩकाचे पटले, जलव, गामयानातीर वलऴायी लनस्ऩती माॊचा
जनालयाॊळी वॊऩका मेणाय नाशी माची दषता घ्माली. जनालयाॊना वऩादॊळाऩावन
ू ककॊ ला इतय प्राणी दॊ ळाऩावन
ू लाचवलण्मावाठी
अडचणीच्मा हठकाणी चयण्माव नेऊ नमे.
7) लेऱीच ननदानावाठी, गयज बावल्माव यक्त, यक्तजर, दध
ू , ळेण ल भर
ू माॊची तऩावणी करून घ्माली, तयीशी जनालयाव
योग झाल्माव त्लरयत ऩळलैद्माच्मा वाह्माने उऩचाय करून घ्मालेत. पक्त आजायऩणातच जनालयाॊना ऩळलैद्माकडे न
नेता लेऱोलेऱी ऩळलैद्मकीम डॉक्टयाॊकडून मोग्म ऩळवॊगोऩनाची भाहशती घ्माली.

-------------------------------------------------------------------------------------------------

भाहशती वॊकरन: श्री. दत्तारम उयभडे

स्रोत: अग्रोलन- http://www.agrowon.com/Agrowon/20120321/5138763450964225312.htm

ळेऱीऩारनातीर नोंदलशीचे अनन्मवाधायण

भशत्त्ल
1. नोंदलशीचे भशत्त्ल ल प्रभख कायणे -
2. वलिी नोंदलशी -
3. कयडाॊच्मा लजनाॊची नोंदलशी -
4. ळेळ्माॊच्मा लजनाॊची नोंदलशी -
5. ळेऱी वलण्माची नोंदलशी -
6. प्रत्मेक ळेऱीफद्दरच्मा भाहशतीची नोंदलशी -
7. कऱऩातीर एकूण ळेळ्माॊची वॊख्मा दळावलणायी नोंदलशी -
8. योजचा औऴधोऩचाय नोंदलशी -
9. भयतूक नोंदलशी -

ळेऱीऩारन शा व्मलवाम नफ्मात कयालमाचा अवेर, तय गोठाफाॊधणीवाठी कभीत कभी खचा ल स्लत्चा चाया
तमाय केल्माव शा व्मलवाम उत्ततभ आशे . ळेऱीऩारनाभदमे लेगलेगळ्मा गोष्ट्टीॊच्मा नोंदीवाठी ालळेऴ भशत्तत्तल आशे .
ळेऱीऩारनाभदमे तक्त्तमाॊनव
ु ाय ालालध नोंदी ठे लणे खूऩ आलश्मक आशे . जय ळेऱीऩारकाॊनी नोंदी ठे लल्मा तय तो
ळेऱीऩारन व्मलवाम नफ्मात आल्मामळलाम याशत नाशी.
- डॉ. तेजव ळेंडे
बायतात ळेऱीरा गरयफाॊची गाम म्शणतात. वलळेऴत् ग्राभीण बागातीर ७० टक्के गयीफ भहशरा, वमळक्षषत
फेयोजगाय, अल्ऩबूधायक, भजूय ल बूमभशीन रोक शा व्मलवाम ककपामतळीयऩणे कयतात. बायतात ळेऱीच्मा
जलऱऩाव २० जाती आशे त. त्माभध्मे जभनाऩायी, मवयोशी, वयती आणण भशायाष्रातीर उस्भानाफादी ल वॊगभनेयी
ळेळ्मा मा जातीॊना वलळेऴ भशत्त्ल आशे .

ळेऱीऩारनाभध्मे चाॊगरा ल वकव चाया उऩरब्ध झाल्माव ळेऱी २ लऴांत ३ लेऱा वलते. २ कयडे दे णाऱ्मा ळेळ्माॊना
वलळेऴ भशत्त्ल आशे . फोकडाच्मा भटणावाठी धामभाक फॊधने नाशीत. चाॊगल्मा प्रतीचे भटण, दध
ू , खत (रें डीखत) ल
कातडी इत्मादी उत्ऩन्न मभऱते. ळेऱीरा १२-१५ चौ. पूट जागा ल कयडाव ७-८ चौ. पूट फॊहदस्त जागा ल २५ चौ.
पूट भोकऱी जागा आलश्मक अवते.
आऩल्मारा जय ळेऱीऩारन शा व्मलवाम नफ्मात कयालमाचा अवेर , तय गोठाफाॊधणीवाठी कभीत कभी खचा ल
स्लत्चा चाया तमाय केल्माव शा व्मलवाम उत्तभ आशे . ळेऱीऩारनाभध्मे लेगलेगळ्मा गोष्टीॊच्मा नोंदीवाठी वलळेऴ
भशत्त्ल आशे . जय आशायाच्मा नोंदी, वऩराॊच्मा नोंदी, गाबणकाऱाच्मा नोंदी ल इतय नोंदी जय आऩण ठे लू ळकरो
नाशी तय शे ळेऱीऩारन व्मलवाम तो्मात नेणाये प्रभख कायण भानरे जाते.

ळेऱीऩारनाभध्मे ककॊ ला कोणत्माशी ऩळऩारन व्मलवामाभध्मे नोंदलशी नवणे शी एक चचॊतेची फाफ म्शणण्माव
काशीशी शयकत नाशी.

नोंदलशीचे भशत्त्ल ल प्रभख कायणे -

१) अऩेक्षषत लॊळालऱीची भादी ल नय ओऱखण्माकरयता.

२) ळेऱी व्मलस्थाऩनेभध्मे -
- ळेऱीची उत्ऩादनषभता चाचणी.
- अनलॊळ ल ऩैदाळीवाठी नय ल भादी ननलड.
- औऴधोऩचाय नोंदी.
- ळास्रोक्त ळेऱीऩारन ल प्रषेर व्मलस्थाऩन.
३) ळेऱीऩारनातीर उत्तभ ल ननकृष्ट ळेळ्मा ननलडून ननकृष्ट प्रषेराभधून काढून टाकणे.
४) जय वला नोंदी अवतीर तय एखाद्मा अडचणीलय भात करून ळेऱीचे उत्ऩादन लाढवलण्मावॊफॊधी त्लरयत ननणाम
घेता मेतो.
५) ळेऱीऩारनाभध्मे ऩढे हदरेल्मा लेगलेगळ्मा तक्त्माॊनवाय वलवलध नोंदी ठे लणे खऩ
ू आलश्मक आशे . जय ऩढे
हदल्माप्रभाणे ळेऱीऩारकाॊनी नोंदी ठे लल्मा, तय तो ळेऱीऩारन व्मलवाम नफ्मात आल्मामळलाम याशत नाशी.

वलिी नोंदलशी -

वलिीची तायीख ---- जनालयाचा बफल्रा िभाॊक ---- वलिी लेऱेव लम ---- वलिी लेऱेवचे लजन ---- वलिी ककॊ भत
---- कोणारा वलकरे ---- काऩण्मावाठी/ ऩैदाळीवाठी

कयडाॊच्मा लजनाॊची नोंदलशी -

कयडाचा बफल्रा िभाॊक ---- नय/भादी ---- कयडाची जन्भतायीख ---- जन्भत् लजन ---- लजनाची तायीख ----
लजन (कक.ग्रॎ.) ---- ळेया

ळेळ्माॊच्मा लजनाॊची नोंदलशी -

ळेऱीचा बफल्रा िभाॊक ---- लजनाची तायीख ---- लजन (कक.ग्रॎ.) ---- लजन लाढ/घट ---- ळेया
ळेऱी वलण्माची नोंदलशी -

ळेऱीचा बफल्रा िभाॊक ---- वॊकयाची तायीख ---- लाऩयरेरा फोकड बफल्रा ि./नाल ---- ळेऱी गाब गेरी का?
शोम/नाशी ---- ळेऱी व्मामल्माची तायीख ---- कयडाॊची वॊख्मा ---- कयडाॊचा बफल्रा ---- कयडाचे लजन ---- ळेया
---- ---- ---- ---- ---- नय ---- भादी ---- एकूण ---- िभाॊक/नाल/लणान ---- जन्भत् ---- ३ या भहशना ---- ६
ला भहशना ---- १ लऴा ----

प्रत्मेक ळेऱीफद्दरच्मा भाहशतीची नोंदलशी -

ळेऱीचा बफल्रा िभाॊक ---- ळेऱीचे लणान ---- जन्भतायीख/ वलकत घेतल
े ेऱचे (अॊदाजे) लम ---- खये दी तायीख
(खये दी केरी अवल्माव) ---- ळेऱीचा जन्भप्रकाय एक/ जऱे / नतऱे ---- ळेऱीची जात ---- ळेऱी लॊळालऱ ----
ळेऱीच्मा वलण्माच्मा तायखा ---- ळेया
---- ---- ---- ---- ---- ---- आई ---- फाऩ ---- हदनाॊक ---- ळेऱी व्मामरी गाबाडरी ---- एकूण कयडाॊची वॊख्मा
---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- नय ---- भादी ---- एकूण ----

कऱऩातीर एकूण ळेळ्माॊची वॊख्मा दळावलणायी नोंदलशी -

वयलातीची वॊख्मा ---- वॊख्मेत लाढ ल कायणे ---- वॊख्मेत घट ल कायणे ---- हदलवअखेय जनालये
प्रौढ ---- कयडे ---- एकूण ---- नलीन जन्भरेरी कयडे ---- नलीन खये दी ---- ---- प्रौढ ---- कयडे ---- एकूण
नय ---- भाद्मा ---- नय ---- भाद्मा ---- नय ---- भाद्मा ---- नय ---- भाद्मा ---- नय ---- भाद्मा ---- नय ----
भाद्मा ---- ---- नय ---- भाद्मा ---- नय ---- भाद्मा ---- नय ---- भाद्मा

योजचा औऴधोऩचाय नोंदलशी -

तायीख ---- बफल्रा िभाॊक ---- रषणे ---- उऩचाय

भयतक
ू नोंदलशी -

जनालयाचा बफल्रा िभाॊक ---- भत्ृ मूची तायीख ---- भत्ृ मूचे कायण

डॉ. तेजव ळेंडे, ९९७०८३२१०५

(रेखक ऩळू अनलॊळ ल ऩळऩैदाव वलबाग, िा. ना. ऩा. ऩळलैद्मकीम भशावलद्मारम, मळयलऱ मेथे वशामक
प्राध्माऩक आशे त.)
जगबयातून ळेऱीच्मा स्थाननक प्रजाती शोताशे त
रप्त
1. ऑश्स्रमातीर वलेषण आणण वॊळोधन
2. ळेऱी पामद्माची
3. काम आशे शा अभ्माव?
4. ळेऱीची लैमळष््मे ः्
5. का कभी शोताशे त ळेऱी प्रजाती?
6. जगबयातीर रप्त शोणाऱ्मा भशत्त्लाच्मा ळेऱी प्रजाती ः्
7. बायतातीर धोक्मात अवरेल्मा ळेऱी प्रजाती
8. बायतातीर प्रभख ळेऱी प्रजाती

ऑश्स्रमातीर वलेषण आणण वॊळोधन

जगबयातीर स्थाननक ऩातऱीलय आढऱणाऱ्मा ळेऱीच्मा अनेक प्रजातीॊची वॊख्मा लेगाने कभी शोत अवल्माचे ऑश्स्रमा
(स्ऩेन) मेथीर वॊळोधकाॊनी केरेल्मा वलेषण आणण वॊळोधनात आढऱून आरे आशे . यलॊथ कयणाऱ्मा रशान प्राण्माॊतीर
जैलवलवलधता कभी शोण्माचा धोका अवून मा वॊलेदनळीर प्रजाती लाचवलण्मावाठी प्रमत्नाॊचा लेग लाढलणे गयजेचे ठयणाय
आशे .

ळेऱी शा अनतळम काटक आणण ऩमाालयणारा वशनळीर अवा प्राणी आशे . ग्राभीण ऩातऱीलय दध
ू आणण भाॊवावाठी
त्माॊचा प्राभख्माने लाऩय शोतो. शा प्राणी अनतळम तीव्र शलाभान अवरेल्मा प्रदे ळातीर रोकाॊची दग्धजन्म ल प्राणणज
प्रचथनाॊची गयज बागलतो. भार गेल्मा काशी लऴांऩावून काशी ठयावलक जातीच्मा ऩळूॊचे ऩारन व्मालवानमक स्लरूऩाभध्मे
केरे जात अवल्माने स्थाननक प्रजाती लेगाने कभी शोत चारल्मा आशे त. नकत्माच ऑश्स्रमा (स्ऩेन) मेथीर वॊळोधकाॊनी
केरेल्मा जागनतक अभ्मावात जगातीर ळेऱीच्मा अनेक प्रजाती रप्त शोत अवल्माचे हदवून आरे आशे .

ळेऱी पामद्माची

- ऩारनावाठी अन्म जनालयाॊच्मा तरनेत कभी खचा.

- भाॊवाभध्मे उच्च दजााची प्रचथने
- काशी ळेळ्मा मा खाव रोकयीवाठी ऩाऱल्मा जातात. (बायत, चीन भॊगोमरमा मेथीर कॎळमभयी ळेऱी शी रोकयीवाठी
प्राधान्माने वाॊबाऱरी जाते.)
- ळेऱीचे दध
ू शे अचधक आयोग्मदामी भानरे जाते.

काम आशे शा अभ्माव?

- ऑश्स्रमातीर कृऴी, अन्न वॊळोधन आणण वलकाव प्रादे मळक वेला (SERIDA) मा वॊस्थेतीर वॊळोधकाॊनी ळेऱीचे चयणे,
त्माॊचे अन्म गलत खाणाऱ्मा प्राण्माॊळी अवरेरे वॊफॊध आणण जैलवलवलधता वॊलधान मा वलऴमालय अभ्माव केरा आशे .
- मा अभ्मावात ळेळ्माॊची जागनतक वॊख्मा, त्माॊच्मा वलवलध प्रजाती, वॊलधानावाठीचे प्रमत्न, अन्म जॊगरी आणण ऩाऱील
प्राण्माॊळी अवरेरे वॊफॊध, तवेच ळेळ्माॊच्मा चयण्माभऱे ऩमाालयणालय शोणाये ऩरयणाभ माॊचे वलश्रेऴण केरे आशे .
- वध्मा भमााहदत ळेऱी प्रजातीॊचा लाऩय ऩळधन वाॊबाऱताना केरा जात अवल्माने नैवचगाक जनकाॊची वलवलधतेत प्रचॊड
घट झारी आशे . वलळेऴत् मयोऩभध्मे अनेक स्थाननक ळेऱी प्रजातीॊची वॊख्मा कभी झारी अवून जगातीर अनेक
हठकाणची ऩरयश्स्थतीशी पायळी लेगऱी नवल्माचे वॊळोचधका योको योवा ग्रामवमा माॊनी वाॊचगतरे.
- हशभारमीन प्रदे ळाऩावून ऩठायी प्रदे ळाऩमंत जगातीर वलवलध बागातीर ळेळ्माॊचा आढाला घेण्मात आरा. प्रत्मेक
वलबागाभध्मे ळेळ्माॊचे अन्म जनालयाॊच्मा तरनेत स्ऩधाात्भक वलश्रेऴण कयण्मात आरे. त्मातून अचधक वॊलेदनळीर
अलस्थेत अवरेल्मा ळेऱी प्रजाती लाचवलण्मावाठी प्रमत्न कयणे ळक्म शोणाय आशे .

ळेऱीची लैमळष््मे ः्

- ऩळधनातीर अन्म प्रजाती तग धरून याशू ळकणाय नाशी, अळा हठकाणीशी काटक ळेळ्मा तग धरून याशू ळकतात.
- ळेळ्माॊच्मा चयण्माच्मा वलमीभऱे ऩमाालयणातीर काशी घटकाॊचे नकवान शोत अवरे तयी अनेक गलताच्मा प्रजातीॊची
लाढ आटोक्मात ठे लण्मावाठी ळेळ्माच भशत्त्लाची बूमभका ननबालतात.
- कठीण आणण तीव्र लातालयण अवरेल्मा डोंगयी, लाऱलॊटी आणण ननभलाऱलॊटी प्रदे ळाभध्मे ळेळ्मा ऩाऱण्माचे प्रभाण
अचधक आशे . तवेच गयीफ भानल्मा जाणाऱ्मा दे ळाॊभध्मे त्माॊचे प्रभाण अचधक आशे .
- स्थाननक प्रजाती मा ऩमाालयणाच्मा वॊलधानावाठी भशत्त्लाची बमू भका ऩाय ऩाडू ळकतात. त्माॊच्मा चयण्माभऱे यानात
रागणाऱ्मा लणव्माचा धोका काशी अॊळी कभी शोतो. तवेच लेगाने लाढणायी अनेक धोकादामक गलते त्माॊच्माभऱे
ननमॊरणात याशण्माव भदत शोते.
का कभी शोताशे त ळेऱी प्रजाती?

- मळकाय- भायखोयवायख्मा ळेऱीची मळकाय शी भाणवाॊच्मा काटकतेचा, दभवावाची ऩयीषा ऩाशणायी अवते. त्माभऱे
प्रनतष्ठे च्मा कायणाॊवाठी इॊग्रजाॊच्मा कारखॊडाऩूलीऩावून मा ळेऱीची मळकाय केरी जाते.
- चाया षेर अन्म व्मालवानमक प्राण्माॊवाठी याखून ठे लरी जात अवल्माने स्थाननक प्रजातीॊकडे अषम्म दराष शोत आशे .
बायतीम उऩखॊडाभध्मे स्थाननक प्रजातीॊऐलजी कॎळमभयी जातीच्मा ळेळ्माॊची रोकयीवाठी अचधक प्रभाणात जऩणूक केरी
जाते. त्माचे ऩरयणाभ ऩमाालयणालय शोत अवून, अनेक स्थाननक जाती बायत, चीन, भॊगोमरमातून नष्ट शोण्माच्मा
भागाालय आशे त.
- जॊगरे आणण चयाईच्मा षेराचे मोग्म व्मलस्थाऩन नवल्माने ळेळ्माॊचे यहशलाव कभी शोत आशे त.

जगबयातीर रप्त शोणाऱ्मा भशत्त्लाच्मा ळेऱी प्रजाती ः्

1) उत्तय अभेरयकेतीर ओयाभनोज अभेरयकॎनव मा प्रजातीची ळेऱी शी भाऊॊटन गोट मा नालाने ओऱखरी जाते.
- तीव्र उताय आणण अलघड प्रदे ळाभध्मे वशजतेने चढू उतरू ळकणायी शी ळेऱी 4.5 पूट राॊफीची अवून, लजन
वाधायणऩणे 100 ते 200 ऩौंड इतके अवते. उॊ ची 36 ते 48 इॊच इतकी अवते. नयाऩेषा भादी 30 टक्क्माॊनी रशान
अवते.
- गोराकाय ळयीयाभऱे थॊडीऩावून फचाल शोतो.

2) ऩाककस्तानभधीर भायखोय ळेऱी (Capra falconeri)

ऩाककस्तानचा याष्रीम वस्तन प्राणी भानरा जात अवरा तयी शी जॊगरी ळेऱीची प्रजात धोक्माभध्मे आशे . 1991 भध्मे
केलऱ 40 ते 50 ळेळ्माॊऩावून मा ळेळ्माॊची वॊख्मा प्रमत्नाॊती ऩॊधयाळेऩमंत ऩोचरी आशे . अथाात शी ळेऱी अद्माऩशी
धोक्माभध्मे आशे .
ओऱख - गोराकाय मळॊगे (नयाभध्मे मळॊगे 1.5 भीटयऩेषा अचधक राॊफीऩमंत लाढू ळकतात. राॊफी 130 ते 180 वें.भी.,
ळेऩटी 8 ते 14 वें.भी., लजन ः् नय 110 ककरो, भादी लजन-32 ते 50 ककरो.

बायतातीर धोक्मात अवरेल्मा ळेऱी प्रजाती

- जभनाऩायी ः् उत्तय प्रदे ळातीर आग्रा, भथया, इटाला भध्म प्रदे ळातीर मबॊड आणण भोये ना श्जल्ह्माॊत आढऱत अवरी
तय ळद्ध प्रजाती इटाला श्जल्ह्मातीर वभाये 80 खेड्माभध्मे आशे .
-वयती ः् वयत आणण फडोदा आढऱणायी शी ळेऱीची प्रजातीॊची वॊख्मा लेगाने कभी शोत आशे . शी जात अचधक दध
ू
दे णायी आशे .
-वॊगभनेयी ः् ऩणे आणण नगय श्जल्ह्माॊभध्मे आढऱणायी शी प्रजाती दध
ू आणण भाॊवावाठी ऩाऱरी जाते.
-ननरचगयी ताशे य (Nilgiritragus hylocrius) ः् शी ऩश्श्चभ घाटाच्मा दक्षषणेकडीर तमभऱनाडू आणण केयऱ मा
याज्माभध्मे आढऱणायी जॊगरी प्रजाती आशे . शी तमभऱनाडूचा याज्म प्राणी अवून धोक्मात अवरेरी प्रजाती आशे .

-----------------------------------------------
बायताभध्मे ळेऱीच्मा जभनाऩायी, वयती आणण वॊगभनेयी मा ऩाऱील प्रजातीॊची वॊख्मा लेगाने कभी शोत अवून, त्माॊच्मा
वॊलधानावाठी प्रमत्न वरू आशे त. जनकीम वलवलधतेच्मा दृष्टीने ळेऱीच्मा प्रजाती भशत्त्लाच्मा आशे त. कनाार मेथे
"नॎळनर ब्मयो ऑप जेनेहटक रयवोवेव' शी वॊस्था वला प्रकायच्मा ऩळू-ऩषी, ऩाऱील प्राणी माॊची जैलवलवलधता जतन ल
वॊलधान कयण्मावाठी कामायत आशे . तवेच केंि ळावनाच्मा वाह्माने वलद्माऩीठाभध्मे वॊगभनेयी ळेऱी जतन प्रकल्ऩ वरू
आशे .
- डॉ. वॊजम भॊडकभारे, लरयष्ठ ळास्रस, वॊगभनेयी ळेऱी वॊळोधन मोजना, भशात्भा परे कृऴी वलद्माऩीठ, याशयी
-----------------------------------------------
गेल्मा दशा लऴांऩावून फॊहदस्त ळेऱीऩारनाचा उद्मोग कयत आशे . आज भाझ्माकडे आकिकन फोअय जातीच्मा रशान
भोठ्मा 200 ळेळ्मा आशे त. मा ळेळ्माॊची भी भाॊवावाठी वलिी कयत अवून, एका ळेऱी (ल नतची दोन लेताॊतीर वऩल्रे)
माऩावून वला खचा लजा जाता वाधायणऩणे दशा शजाय रऩमे मभऱतात. भाझे अठया जणाॊचे एकबरत कटॊ फ प्राभख्माने
ळेऱीऩारनालय चारते.
- वॊदीऩ तकायाभ मळवाऱ, 9226395206 ऩरव, श्ज. वाॊगरी
-----------------------------------------------

बायतातीर प्रभख ळेऱी प्रजाती

- मवयोशी ः् याजस्थान आणण गजयातभधीर ऩारनऩयू बागाभध्मे आढऱणायी जात.

- भायलायी ः् याजस्थानभध्मे आणण गजयातभध्मे वलळेऴत् भेशवाणा श्जल्ह्मात शी जात आढऱते.
- फीटर ः् ऩॊजाफ आणण शरयमानाभध्मे आढऱते. दधावाठी ऩाऱरी जाणायी जात आशे .
- झाकयाणा ः् याजस्थानभधीर अरलाय श्जल्ह्मातीर झाकयाणा आणण काशी खेड्माॊत आढऱते. अत्मॊत भमााहदत
प्रदे ळाभध्मे आढऱणाऱ्मा मा जातीच्मा जनालयाॊची वॊख्मा लेगाने कभी शोत आशे .
- फायफायी ः् उत्तय प्रदे ळातीर उटाश, आग्रा आणण अमरगड तवेच याजस्थानातीर बयतऩूय श्जल्ह्मात आढऱते. दध
ू
आणण भाॊवावाठी ऩाऱरी जाणायी शी जात आशे .
- भेशवाणा ः् गजयातभधीर फनवकाॊथा, भेशवाणा, गाॊधीनगय आणण अशभदाफाद श्जल्ह्माॊभध्मे आढऱते. दध
ू आणण
केवाॊवाठी प्रमवद्ध.
- गोशीरलाडी ः् गजयातभधीर बालनगय, अभये री, जनागढ श्जल्ह्माॊत. दध
ू आणण केवाॊवाठी प्रमवद्ध.
- झारालाडी ः् गजयातभधीर वयें िनगय आणण याजकोट श्जल्ह्माॊभध्मे आढऱणायी शी प्रजाती दध
ू आणण केवाॊवाठी
प्रमवद्ध आशे .
- कच्छी ः् गजयातभधीर कच्छ श्जल्ह्माभध्मे शी प्रजाती आढऱते.
- भरफायी ः् केयऱभधीर कामरकत, कन्नभनोये आणण भल्रऩयभ श्जल्ह्माॊभध्मे आढऱणायी जात भाॊव आणण काशी
प्रभाणात दधावाठी ऩाऱरी जाते.
- उस्भानाफादी ः् भशायाष्रातीर उस्भानाफाद श्जल्ह्मातीर रातूय, तऱजाऩूय आणण उदगीय तारक्माॊभध्मे प्राभख्माने
आढऱते. दध
ू आणण भाॊवावाठी लाऩय.
- कन्नामडू: तमभऱनाडूतीर याभनाथऩयभ, चथरूनेलेरी श्जल्ह्माभध्मे आढऱणायी शी प्रजाती प्राभख्माने भाॊवावाठी ऩाऱरी
जाते

--------------------------------------------------------------------------------------------------
भाहशती वॊकरन: श्री. दत्तारम उयभडे
स्रोत: अग्रोलन - ऍग्रो श्व्शजन
http://www.agrowon.com/Agrowon/20130217/4821731211800974829.htm

थॊडीत कयडाॊची काऱजी कळी घ्माली?

जन्भानॊतय रगेच ळयीय लजनाच्मा नोंदीलरून कयडे अळक्त आशे त का वळक्त आशे त, माचा अॊदाज फाॊधता मेतो.
गोठ्माभध्मे कयडाॊच्मा कप्प्मातीर ताऩभानाकडे दराष केल्माभऱे भयतकीचे वर वरू शोते. अनत थॊड फाह्म शलाभानाव
गोठ्मात उफदायऩणा, उष्णताभान लाढवलण्मावाठी वलद्मत हदले उऩमोगी ऩडतात. अनत थॊड लातालयणात आिातेभऱे
कयडाॊचे कप्ऩे रलकय कोयडे शोत नाशीत. रेंड्मा, ऩातऱ शगलण ककॊ ला भूर माभऱे कप्प्मात ओर याशते; भार हदलवातून
तीन-चाय लेऱा जागा फदरून कयडे कोयड्माच हठकाणी याशतीर माची काऱजी घ्माली. कयडाॊच्मा कप्प्मात गोणऩाटाचा
लाऩय केल्माव ओर ळोऴरी जाऊ ळकते, जमभनीत चनखडीचा थोडा लाऩय ओर ळोऴण्माव भदतीचा ठयतो. पयळीऩेषा
भरूभ, भातीची धम्भव केरेरी जभीन अचधक गयभ अवते. एका दयडीखारी चाय-ऩाच कयडे, म्शणजे भोकऱी शला
मभऱणे कठीण आणण श्लवनाचे योग ऩवयण्माव लाल ननभााण शोतो. दयडीभऱे ळयीय शारचार ऩूणा फॊद शोते.
तीन-चाय कयडे अवणाऱ्मा ळेऱीव दध
ू कभी अवू ळकते. अळा लेऱी कयडाॊना फाशे रून फाटरीने दध
ू ऩाजाले. ऩाने
तोडणाऱ्मा कयडाॊवाठी कप्प्मात हशयला रवरळीत चाया टाॊगून ठे लाला. लाढीच्मा लमाप्रभाणे कप्प्माची जागा लाढलाली
आणण गटलायीनवाय कयडे लेगऱे कयालेत. तीन भहशन्माॊनॊतय नय ल भादी कयडे लेगऱी कयालीत. अळक्तऩणा आरेल्मा
कयडाॊवाठी ऩळलैद्मकाची भदत आणण उऩचाय आलश्मक अवतात.

वॊऩका - 02426- 243455

वॊगभनेयी वॊळोधन मोजना,
भशात्भा परे कृऴी वलद्माऩीठ, याशयी

एव. जी. जभदाडे, भल्शायऩेठ, श्ज. वाताया

भाहशती वॊदबा : अॎग्रोलन

जोडधॊद्मावाठी ळेऱी ल भें ढीची कोणती जात

ननलडाली? नयाॊचे ननमोजन कवे कयाले?
1. उस्भानाभाफादी ळेऱी -
2. वॊगभनेयी ळेऱी -
 3. भाडग्माऱ भेंढी -
4. ऩैदाळीवाठी नयाची ननलड -

याज्मातीर ळेळ्मा ल भें ढमाॊच्मा जातीॊचा वलचाय कयता उस्भानाफादी शी भाॊवावाठी उऩमक्त अवरेरी आणण वॊगभनेयी शी
भाॊव ल दधावाठी उऩमक्त अवरेरी ळेऱीची जात आशे . भें ढमाॊभध्मे रोकय ल भाॊवोत्ऩादनावाठी दख्खनी भें ढी आणण
पक्त भाॊवावाठी भडग्माऱ भें ढी पामदे ळीय आशे . मा वला जाती भशायाष्रातीर दष्काऱप्रलण बागाॊत अत्मॊत कभी ल
ननकृष्ट प्रतीच्मा चाऱ्मालय तग धरून याशतातच, मळलाम त्माॊची योगप्रनतकायक षभताशी चाॊगरी आशे .

उस्भानाभाफादी ळेऱी -

मा ळेऱीत जऱी कयडे दे ण्माचे प्रभाण 60 टक्के आशे . ननलड ऩद्धतीने जऱी कयडे दे णाऱ्मा ळेळ्मा ननलडाव्मात. शी जात
भटणावाठी चाॊगरी आशे .

वॊगभनेयी ळेऱी -

मा ळेळ्मा यॊ गाने ऩाॊढऱ्मा ककॊ ला ऩाॊढयट तऩककयी अवतात. मा ळेऱीत जऱी कयडे दे ण्माचे प्रभाण 40 ते 50 टक्के आशे .
शी जात दध
ू आणण भाॊवावाठी लाऩयरी जाते.

भाडग्माऱ भें ढी -

मा भें ढीची ळयीयलाढ चाॊगरी आशे . भें ढीच्मा कोकयाचे जन्भत् लजन तीन ते ऩाच ककरो अवते. तीन भहशने लमाच्मा
लेऱचे लजन 22 ककरो शोते. ऩूणा लाढ झारेल्मा भें ढीचे लजन 45 ते 50 ककरो इतके अवते. मा भें ढमाच्मा अॊगालय
रोकय कभी अवते.

ऩैदाळीवाठी नयाची ननलड -

नय शा कऱऩातीर वदृढ ल त्मा त्मा जातीचे गणधभा दळावलणाया अवाला. ऩैदाळीचा नय चऩऱ अवाला. ऩैदाळीचा नय
ननलडताना दोन जळ्मा नयाॊतीर एक चाॊगरा नय ननलडाला, म्शणजे ऩढीर वऩढमाॊत जऱे ल नतऱे कयडे दे ण्माचे प्रभाण
लाढते. ऩैदाळीच्मा नयाची प्रजोत्ऩादन षभता चाॊगरी अवाली, जेणेकरून एका हदलळी जास्तीत जास्त भाद्माॊना
गबाधायणा कयण्माव तो वषभ ठये र. नयाचे अॊडकोळ भोठे ल ऩोटारा चचकटरेरे अवाले. ऩैदाळीचा नय उॊ च, राॊफ,
बयदाय छाती अवणाया ल भानेलय आमाऱ अवणाया अवाला. ऩैदाळीच्मा नयात कोणतेशी ळायीरयक व्मॊग नवाले. ऩैदाळीचा
नय जानतलॊत भाता-वऩत्माऩावून झारेरा अवाला. नय ननलडताना दीड ते दोन लऴांचा ननलडाला. ऩैदाळीचा नय ननलडताना
जातीळी वाधम्मा अवणाया, दीड ते दोन लऴे लमाचा, जळ्माॊतीर एक अवणाया, वदृढ, उत्तभ प्रजोत्ऩादन षभता
अवणाया ननलडाला, म्शणजे त्माच्माऩावून जन्भारा मेणायी ऩढीर वऩढी चाॊगल्मा गणलत्तेची शोईर. वाधायणऩणे दीड ते
दोन लऴांच्मा नयारा 30 ळेळ्मा / भें ढमाॊच्मा ऩैदाळीरा लाऩयाले. दय दोन लऴांनी नय फदराला. शा फदर कयताना
ळक्मतो दवया नय राॊफ अॊतयालरून आणाला, म्शणजे वकऱ प्रजननाव आऱा फवून लाईट ऩरयणाभ शोणाय नाशीत.
वॊऩका -
1) 02426 - 243455
लरयष्ठ ळास्रस, वॊगभनेयी ळेऱी वॊळोधन मोजना
2) 02426 - 294225
वलावभालेळक दख्खनी भें ढी प्रकल्ऩ,
भशात्भा परे कृऴी वलद्माऩीठ, याशयी

वॊदीऩ गाढे , नाॊदेड, लवॊत ळेऱके, वॊगभनेय, श्ज. नगय

भाहशती वॊदबा : अॎग्रोलन

ळेळ्मा-भें ढमाॊतीर आॊरवलऴाय योगाचे ननमॊरण

कवे कयाले?
1. आॊरवलऴाय आजाय
2. उऩचाय -

आॊरवलऴाय आजाय
ऩळलैद्मक ल ऩळवलसान भशावलद्मारम, ऩयबणी मेथीर तज्स डॉ. भीया वाखये माॊनी हदरेरी भाहशती - कडक
उन्शाळ्मानॊतय ऩालवाऱा वरू शोऊन कोलऱे गलत जास्त प्रभाणात हदवून मेते. शे कोलऱे गलत ळेळ्मा-भें ढमाॊनी बयऩूय
खाल्ल्माभऱे आॊरवलऴाय आजाय शोतो. रशान कोकयाॊना, कयडाॊना जास्त दध
ू ऩाजणे. अनतकफामक्त ऩदाथा म्शणजे भका,
गशू, ज्लायी इ. जास्त प्रभाणात खाण्मात आल्माव माची रषणे हदवतात.

मा आजायाची रषणे म्शणजे कयडे, कोकये ननस्तेज हदवतात, दध

ू ऩीत नाशीत, वस्त, एका जागेलय फवून याशतात.
ऩातऱ हशयव्मा यॊ गाची वॊडाव शोते. तोंडाव पेव मेतो. फाचधत वऩल्रे शलेत उडी भारून जमभनीलय ऩडतात. चक्कय मेते.
भोठ्मा ळेळ्मा-भें ढमा 24 तावाॊऩमंत याशतात. त्माॊच्माभध्मे तोंडातून पेव मेणे, रार मेण,े अडखऱत चारणे, दात खाणे,
तोर जाणे, गोर कपयणे, श्लावोच्ालावाव राव शोणे आणण ळेलटच्मा टप्प्मात ऩोटपगी, जराफ शी रषणे आढऱून
मेतात.

उऩचाय -
अल्ऩ भदतीचा आजाय अवल्माभऱे प्रबाली उऩचायऩद्धती नाशी, ऩण ऩळलैद्मकाॊच्मा वल्ल्माप्रभाणे प्रनतजैवलके द्मालीत,
त्माभऱे ऩोटातीर वलऴ ळोऴण्माचे प्रभाण कभी शोते ल श्जलाणूॊची लाढ शोणे थाॊफते. कोलऱे , रवरळीत हशयले गलत
जास्त प्रभाणात खाऊ घारू नमे. रशान कयडाॊना, कोकयाॊना गयजेऩेषा जास्त दध
ू ऩाजू नमे. अनतकफामक्त ऩदाथा
(ज्लायी, भका इ.) जास्त प्रभाणात खाऊ घारू नमे. गाबण ळेळ्मा-भें ढमाॊना ऩळतज्साॊकडून मोग्म कारालधीत आॊरवलऴाय
रवीकयण करून घ्माले.
वॊऩका - डॉ. वाखये - 9423759490

वबाऴ पयाटे , जारना

ऩोऴण ल लजनलाढीलय रष ठे लन
ू फॊहदस्त
ळेऱीऩारन केरे मळस्ली

ळेऱीऩारनात ळेळ्माॊची वॊख्मा ककती त्तमाऩेषाशी आशाय, वॊगोऩनाद्लाया त्तमाॊचे लजन ककती लाढलरे, शे
भशत्तत्तलाचे अवते. ककती दे ऊन, ककती मभऱलरे माचे अथाळास्विष ज्मारा जभरे त्तमारा ळेऱीऩारन
व्मलवामातीर इॊगीत कऱरे. वाताया ध्जल््मातीर कलठे मेथीर मल
ु ा ळेतकयी ऩथ्
ृ लीयाज चव्शाण माॊनी
शीच वॊकल्ऩना प्रभाण भानन
ू वम
ु ोग्म ल ळास्विषीम व्मलस्थाऩनातन
ू फॊददस्त ळेऱीऩारन व्मलवाम केरा.
आज त्तमाॊची मा व्मलवामात चाॊगरी ओऱख तमाय झारी आशे .

ऩणे-फॊगऱूय भशाभागाालय वाताया श्जल्ह्मात कलठे गाल (ता. लाई) रागते. गालाची ओऱख वाॊगामची तय
तीन वऩढमाॊऩावन
ू मेथीर उत्ऩाहदत ऩेढमाॊचे गोडले भशायाष्र ल त्माफाशे य ऩवयरे आशे त. दवयी ओऱख
म्शणजे दे ळबक्त ककवन लीय माॊचे शे जन्भगाल. आणण नतवयी ओऱख म्शणजे 26-11 च्मा भफ
ॊ ईत
अनतये क्माॊच्मा भ्माड शल्ल्मात ळशीद झारेल्मा अॊफादाव ऩलाय माॊचे गाल. ऊव, आरे ल शऱद शी
गालची प्रभख वऩके. माच गालच्मा आचधऩत्माखारी जलऱच 50 उॊ फऱ्माॊची वलठ्ठरलाडी आशे . तेथीर
ऩ्
ृ लीयाज चव्शाण माॊनी तीन लऴांऩल
ू ी ऩायॊ ऩरयक ळेती ऩद्धतीरा फगर दे ऊन ळेऱीऩारन व्मलवाम वरू
केरा.

फी.एस्वी. ऍग्री, त्मानॊतय कृऴी व्मलस्थाऩनातीर एभफीए ऩदली त्माॊनी फॊगऱूय मेथीर वॊस्थेतन
ू
मभऱलरी. वॊस्थेतीर "कॎम्ऩव इॊटयव्ह्म'ू च्मा भाध्मभातन
ू बायतातीर एका कॊऩनीत वाॊगरी मेथे भाकेहटॊग
वलबागात काशी काऱ नोकयी केरी. खये तय उच्च मळषणाची ऩदली शाती अवल्माने चाॊगल्मा ऩगायाच्मा
नोकयीत यभणे ऩ्
ृ लीयाज माॊना ळक्म शोते. घयच्माॊचाशी भराने नोकयी कयाली अवाच आग्रश शोता. ऩयॊ त
ऩ्
ृ लीयाज माॊनी लऴाबयात नोकयी वोडरी. घयची ळेती ल त्माची आलड अवल्माने पेब्रलायी 2012 भध्मे
ळेतीऩयू क फॊहदस्त ळेऱीऩारन व्मलवाम वरू केरा.
त्माॊच्मा श्जद्दी स्लबालाऩढे घयच्माॊना ऩाठफऱ दे ण्मामळलाम गत्मॊतय उयरे नाशी. व्मलवामाच्मा वयलातीरा
फॊहदस्त ळेऱीऩारन अडचणीत मेऊ ळकते, माफाफत अनेकाॊनी त्माॊच्माऩढे ळॊका ननभााण केल्मा. ऩयॊ त
ऩ्
ृ लीयाज माॊनी आऩरे काभ ननभट
ू ऩणे चारू ठे लरे.
ऩथ्
ृ लीयाज माॊच्मा ळेऱीऩालन व्मलवामातीर टप्ऩे -

1) ज्माप्रभाणे ऩोल्रीभध्मे कोंफड्माॊना ठयावलक कारालधीत हदरे जाणाये खाद्म, त्मानवाय लाढणाये
त्माॊचे लजन माॊचे गणणत केरे जाते. तवा वलचाय ऩायॊ ऩरयक ळेऱीऩारनात पायवा शोत नवल्माचे
ऩ्
ृ लीयाज माॊना जाणलरे. आऩण ळेळ्माॊचे वॊगोऩन कवे कयतो, त्मा फदल्मात "आऊटऩट' काम घेतो,
माचा वलचाय त्माॊनी केरा. त्मा दृष्टीने कयालमाच्मा फाफी प्राधान्माने अॊगीकायल्मा.

2)आकिकन फोअय जातीचा छोटा नय ल स्थाननक जातीच्मा ऩाच ळेळ्मा वलकत घेऊन व्मलवामारा
वयलात केरी.
वयलातीरा नोकयीच्मा उत्ऩन्नातीर काशी लाटा गत
ॊ लरा. टप्प्माटप्प्माने स्थाननक ऩतऩेढीतन
ू अथावाह्म
घेतरे. आता वलिी ल मभऱणाऱ्मा उत्ऩन्नानवाय ननमोजनफद्ध लाटचार वरू आशे . वयलातीरा कऱऩाॊची
वॊख्मा भमााहदत ठे लरी. अनबल लाढत गेल्मानॊतय ळेळ्माॊची वॊख्मा लाढलरी.

3) भफ
ॊ ई मेथीर ऩळलैद्मकीम भशावलद्मारमातन
ू तीन हदलवाॊचे ळेऱीऩारन प्रमळषण घेतरे. याज्मातीर,
ऩययाज्माॊतीर वलवलध प्रकल्ऩाॊना बेटी हदल्मा. त्मातन
ू ळेड व्मलस्थाऩन शा भशत्त्लाचा भद्दा अवल्माचे
वभजरे. अन्म प्रकल्ऩाॊत जाणलणाऱ्मा रटी आऩल्मा प्रकल्ऩाभध्मे कभी केल्मा. उदाशयण वाॊगामचे तय
फऱ्माचदा फॊहदस्त ऩद्धतीत ळेळ्माॊना 24 ताव एकाच जागेलय ठे लरे जाते. ऩरयणाभी, वातत्माने गोठा
ओरा ल दगंधीमक्त याशतो. अवे लातालयण गोचीड, वऩवलाॊवायख्मा फाह्मऩयोऩजीलीॊवाठी ऩोऴक अवते.
ऩ्
ृ लीयाज माॊच्मा प्रकल्ऩात खाद्माची जागा ल भक्काभाची जागा लेगलेगऱी अवल्माभऱे ळेड स्लच्छ ल
कोयडी याशते. माभऱे योगयाईचे प्रभाण अत्मल्ऩ आशे .

ऩथ्
ृ लीयाज माचा ळेऱीऩारन व्मलवाम दृध्ष्ट्टषेऩात

उहद्दष्ट- - जानतलॊत नय-भादी माॊची वलिी

- फकयी ईदवाठी जानतलॊत ल धष्टऩष्ट नय तमाय कयणे.
- आकिकन फोअय, स्थाननक ल मवयोशी (याजस्थान) मा जातीॊचे ऩारन.

-वलठ्ठरलाडी (कलठे ) ऩरयवय भशाफऱे श्लय ल ऩाचगणीच्मा ऩाम्माळी अवल्माने बौगोमरक दृष्टीने
ऩजान्मछामेचा आशे . मा टाऩत
ू ीर ळेळ्माॊभध्मे मेथीर शलाभानाळी जऱलन
ू घेण्माचे गणधभा वलकमवत
झारे आशे त. ऩरयणाभी, तीनशी ऋतत
ॊू तग धयणाऱ्मा स्थाननक जाती ननलडून लाढलल्मा.
-लजनलाढीचा लेग स्थाननक जातीॊभध्मे अत्मल्ऩ अवतो. ऩरयणाभी, व्मलवामातीर अथाळास्र कोरभडू
ळकते. त्माभऱे आकिकन फोअय जातीच्मा नयावोफत "िॉव' (वॊकय) केल्माव त्मा ळेळ्माॊऩावन
ू 40 ते
45 ककरोचे नय मभऱू ळकतात. त्माभऱे अथाळास्राची घडी फवू ळकते, शे ओऱखन
ू फोअय जातीचे नय
कऱऩात लाऩयरे.
-अन्म हठकाणी जनालयाॊच्मा लजनलाढीचा दय श्जथे 50 ते 100 ग्रॎभ प्रनतहदन अवा अवतो, त्मा
तरनेत ऩ्
ृ लीयाज माॊच्माकडीर जनालयाॊच्मा लजनलाढीचा दय 200 ते 250 ग्रॎभ प्रनतहदनी आशे . त्माभऱे
लऴाात वभाये 65 ते 70 ककरोचे वलिीमोग्म नय तमाय शोतात.
-18 फाम 35 पूट आकायाचे दोन ननलावी, तय 12 फाम 70 पूट आकायाच्मा खाद्मावाठी दोन ळेड.
ऩाण्मावाठी दोन शजाय मरटयची टाकी.
- लडडरोऩाश्जात वलशीय. फागामत एक एकय 20 गठ
ॊ े ळेती. मातीर 20 गठ्
ॊ माॊत चाया रागलड.

ळेळ्माॊना ददरा जाणाया आशाय (प्रनत ळेऱी, प्रनत ददन)

1) वकाऱी 100 ग्रॎभ गोऱी ऩें ड. एका तावानॊतय वक्मा लैयणीची एक ककरो कट्टी. दोन तावाॊनत
ॊ य वका
चाया दीड ते दोन ककरो. (वकाऱी वका चाया हदल्माने बकेल्मा ऩोटी तो भोठ्मा प्रभाणात खाल्रा
जातो.) दऩायी फायानॊतय दोन लेऱा एकूण दोन ते अडीच ककरो हशयला चाया कट्टीद्लाया.
2) हशयव्मा चाऱ्माभध्मे भेथी घाव, दळयथ घाव, डीएचएन-6, वीओएवएव-27 आदी फशलावऴाक वऩकाॊचा
चाया.
3) वकाऱी भक्काभाच्मा ळेडभधून ळेळ्माॊना फाशे य वोडल्मानॊतय भक्काभाची जागा ल वामॊकाऱी ळेळ्मा
भक्काभाच्मा हठकाणी आत घेतल्मानॊतय हदलवबय लाऩयाची ल खाद्माची जागा स्लच्छ केरी जाते.

आयोग्म -
नलजात कयडाॊना 21 हदलवाॊनी आॊरवलऴाद ल ऩॊधया हदलवाॊनी फस्टयचा डोव. दोन भहशन्माॊनत
ॊ य राळ्मा
खयकूत ल घटवऩा, तय नतवऱ्मा भहशन्मात ऩीऩीआयचे रवीकयण. दय वशा भहशन्माॊनी औऴधाॊद्लाये
जॊतननभर
ूा न.

वेंदिम फोकड?
ऩ्
ृ लीयाज माॊच्मा म्शणण्मानवाय, फाजायात फकयी ईदच्मा वभायाव भोठ्मा प्रभाणात चधप्ऩाड, धष्टऩष्ट
फोकड ऩाशण्माव मभऱतात. त्माॊना लाढलण्मावाठी यावामननक औऴधे ल उत्तेजक िव्माॊचा लाऩय केरा
जातो. ऩयॊ त ऩ्
ृ लीयाज माॊच्माकडे फोकडाॊना ऩण
ू त
ा ् वेंहिम ल ऩौश्ष्टक आशाय दे ऊन लाढलरे जाते. त्माॊना
तणालभक्त लातालयणात ठे लरे जाते. अळा ऩद्धतीचे वभाये 25 वेंहिम फोकड वलिीव उऩरब्ध अवतात.

- लऴाबयात ळेळ्माॊभध्मे वभाये 30 नय ल 15 ते 20 भाद्माॊची वलिी केरी जाते.

- फकयी इदवाठी दीड लऴा लाढलरेल्मा वभाये 70 ते 80 ककरो लजनाच्मा फोकडाची वलिी शोते.
- ळद्ध नय अवल्माव प्रनत ककरो 1500 रऩमे दयाने वलकरा जातो. भादीची वलिी दोन शजाय रऩमे
दयाने शोते.
जाती ल जातीच्मा ळद्धतेनवाय दयात पयक याशतो.
- प्रकल्ऩात लावऴाक वभाये दोन राख रऩमे खचा शोतो. उऩरब्ध रेंडी खताचा लाऩय स्लत्च्मा ळेतातीर
वऩकाॊवाठी केरा जातो. शे खत मा लऴीऩावन
ू वलिीवशी उऩरब्ध केरे आशे .

पामदे ळीय व्मलवामावाठी लाऩयरेल्मा फाफी

* लजनलाढीचा लेग कामभ ठे लरा.

* मवयोशीवायख्मा जातीत जऱे दे ण्माचे प्रभाण 60 ते 70 टक्क्माॊऩमंत लाढलरे.
(मोग्म प्रकायच्मा ऩोऴणातन
ू )
- जन्भरेल्मा कयडाॊभधीर भत्ृ मच
ू े प्रभाणशी ळन्
ू म टक्के ठे लरे आशे .
- वॊगोऩनगश
ृ ाभध्मे स्लकल्ऩनेतन
ू गव्शाणीत नालीन्मऩण
ू ा फदर केरे. त्माभऱे खाद्म जास्त प्रभाणात
तेथे फवन
ू नावाडी कभी शोते. कभी जागेत जास्त ळेळ्माॊना भनवोक्त खाद्म खाता मेत.े
* वॊगोऩनगश
ृ ात भरभाच्मा बईऐलजी रादीचा लाऩय. त्मातशी लेगलेगऱे प्रमोग.
- ळेळ्माॊच्मा आई-लडडराॊचा डाटा ठे लरा.
ऩ्
ृ लीयाज माॊनी आऩल्मा ळेडभध्मे जन्भणाऱ्मा प्रत्मेक जनालयाच्मा आई-लडडराॊचा ळास्रीम "डाटा'
ठे लरा आशे . जातीची दध
ू दे ण्माची षभता, लेतषभता, आनलॊमळक गणधभा आदी वला नोंदी अवल्माने
जातीची ळद्धता तऩावणे ल तळा जाती वलकमवत कयणे ळक्म शोते. नोंदीच्मा दृष्टीने प्रत्मेक ळेऱीच्मा
कानात िभाॊकाचे बफल्रे रालण्मात आरे आशे त.
- बवलष्मात जनालयाॊचा लजनलाढीचा लेग 250 ते 300 ग्रॎभ प्रनतहदनी ठे लणे, दोन लऴांत चाय लेत घेणे,
अवे ननमोजन आशे . जातीची मोग्म ननलड, ननलडीचे हठकाण शे भख्म फॊहदस्त ळेऱीऩारनात भशत्त्लाचे
आशे त. माकरयता फॊहदस्त ळेऱीऩारन प्रकल्ऩातीर ळेळ्मा घेऊनच वॊगोऩन कयणे भशत्त्लाचे ठयते, अवे
ऩ्
ृ लीयाज म्शणतात.

ऩ्
ृ लीयाज माॊना परटण मेथीर ननॊफकय कृऴी वॊळोधन केंिातीर चॊदा ननॊफकय, मळयलऱ मेथीर
ऩळलैद्मकीम भशावलद्मारमातीर डॉ. अवलनाळ दे ल ल डॉ. वम
ू ल
ा ळ
ॊ ी माॊचे भागादळान, तय आजोफा नथू
चव्शाण, आजी वौ. गजयाफाई माॊची भोराची वाथ मभऱते.

प्रत्मेक बायतीमारा बायतीम लैद्मकीम वॊळोधन वॊळोधन वॊस्था, नली हदल्री मा वॊस्थेच्मा
मळपायळीनवाय दयडोई प्रनत लऴी अकया ककरो भाॊव मभऱामरा शले; ऩयॊ त उऩरब्धता ऩाच ककरोऩेषाशी
कभी आशे . त्मावाठी ळास्रीम ऩद्धतीनवाय ळेऱीऩारन शी काऱाची गयज आशे . ऩ्
ृ लीयाज माॊचा व्मलवाम
त्मा दृष्टीने आदळा आशे . अळा प्रकायचे प्रकल्ऩ भशायाष्रात उबे याशणे गयजेचे आशे . त्माभऱे भाॊवाची
उऩरब्धता लाढे र आणण तरणाॊना व्मलवामातन
ू योजगाय उऩरब्ध शोईर.
- डॉ. अालनाळ दे ल, कामाक्रभ वभन्लमक, फीएआमएप डेव्शरऩभें ट रयवचा पाउॊ डेळन, लायजे (ऩण
ु े ).

ऩथ्
ृ लीयाज चव्शाण- 9960548005.

काटे कोय व्मलस्थऩनातन

ू केरे मळस्ली
उस्भानाफादी ळेऴीऩारन
1. ळेळ्माॊचे व्मलस्थाऩन
2. ळेडची यचना
 3. व्मलवामाचे स्लरूऩ ल वलस्ताय -
4. भाकेट, वलऩणन ल वलिी
5. ऩयस्कायाने वन्भान
6. जोखीभ काम आशे ?

मभराने हदरेरा ळेऱीऩारनाचा वल्रा रातूय मेथीर भोशवीन ळेख माॊनी अभ्मावातून अॊभरात आणरा. आधननक ळेड व्मलस्थाऩन, खाद्म, ऩोऴण,

स्लच्छता, रवीकयण आदी वलवलध घटकाॊलय काटे कोय रष दे ऊन ळेऱीऩारन व्मलवाम लाढलरा. त्मातन
ू आचथाक वलकाव ळक्म करून दाखलरा.

व्मलवामाच्मा भाकेहटॊगवाठीशी त्माॊनी कळरता दाखलरी. आज ऩययाज्मातीर ग्राशक त्माॊच्माकडे ळेळ्माॊची भागणी कयण्मावाठी मेऊ रागरे आशे त.

भोशवीन मनवमभमॉ ॊ ळेख शे रातयू चे. त्माॊची काशी ळेती नव्शती. भार आऩरे मभर वय्मद जमभर माॊनी त्माॊना ळेऱीऩारनाची लेगऱी लाट दाखलरी. मा

व्मलवामाचा अभ्माव ल अथाळास्र तऩावून वन 2008 च्मा वभायाव ळेख माॊनी उस्भानाफादी ळेऱीऩारन व्मलवामारा वयलात केरी. मावाठी

रातयू ऩावन
ू काशी ककरोभीटयलयीर नाॊदगाल मळलायात चाय गॊठे जभीन भफायक चाऊव माॊच्माकडून कयायाने बाडेतत्त्लालय घेतरी, तय वोराऩयू

श्जल्ह्मातीर लैयाग मेथे मळलाजी ळेंडगे माॊच्माकडून चाय गॊठे जभीन लावऴाक 20 शजाय रऩमाॊने बाडेतत्त्लालय घेतरी. वयलातीरा 50 ळेळ्मा ल तीन

फोकडाॊची खये दी केरी. रातयू मेथे 20 तय लैयाग मेथे 30 ळेळ्माॊचे वॊगोऩन वरू केरे. आज नाॊदगाल मेथे 50 तय लैयाग मेथे 250 ळेळ्माॊचे ऩारन केरे

जात आशे . त्मावाठी आधननक ऩद्धतीच्मा ळेडची उबायणी केरी आशे .

ळेळ्माॊचे व्मलस्थाऩन

ळेडची यचना

आधननक ल ळास्रीम ऩद्धतीच्मा आदळा ळेडलय ळेळ्माचे आयोग्म अलरॊफन

ू अवते. मावाठी आधननक ल ळास्रीम ऩद्धतीने ळेड फाॊधरा आशे . जमभनीलय

15 फाम 35 पटाॊच्मा अॊतयालय पयळीचे फेड तमाय केरे आशे त. त्मालय वाडेतीन पटाॊलय रोखॊडी अॉगरचा लाऩय करून ळेडची उबायणी केरी. त्माभध्मे

ऩॊचचॊग जाऱी फवलून भजरा तमाय केरा. माभऱे ळेळ्माॊना शलेळीय लातालयण, त्माॊची वलष्ठा ल भूर खारी पयळीलय ऩडून ळेड स्लच्छ याशते, तवेच

ळेळ्मा ल त्माॊचे वलष्ठा-भूर एकभेकाॊच्मा वॊऩकाात मेत नाशीत. माभऱे त्माॊचे आयोग्म वदृढ याशते.

ळेडच्मा आतीर बागात चाया खाण्मावाठी भोठ्मा ळेळ्मा ल वऩराॊवाठी स्लतॊर गव्शाणी केल्मा आशे त. त्माॊची वलष्ठा ल भूर लाशून जाण्मावाठी ळेडरा

जाऱीचा लाऩय केल्माभऱे ळेडभध्मे स्लच्छता याशून ळेळ्माॊचे आयोग्म उत्तभ याशते. ळेडभधीर दगंधी जाण्मावाठी "व्शे श्न्टरेळन'ची वोम कयण्मात आरी

आशे . माभऱे आयोग्म वॊऩन्न याशून ळेळ्माॊचे ऩोऴण उत्तभ शोते.

ळेडच्मा नतन्शी फाजन

ॊू ी जाऱीचा लाऩय केल्माभऱे ळेडभध्मे शला भोठ्मा प्रभाणात खेऱती याशते. ऩालवाऱा, हशलाऱा अथला उन्शाळ्मात आलश्मकतेनवाय

ळेड झाकण्माची वोम केरी अवल्माभऱे ळेळ्माचे वॊयषण उत्तभ प्रकाये कयता मेते.
व्मलवामाचे स्लरूऩ ल ालस्ताय -

खाद्म व्मलस्थाऩन - ळेळ्माॊवाठी वकव आशायालय बय हदरा जातो. नाॊदगाल मेथीर ळेतीत एक एकयात भेथी घाव, भका आदीॊची रागलड केरी आशे .

ळेळ्माॊना हदलवातन
ू तीन लेऱा खाद्म हदरे जाते. ऩौश्ष्टक खाद्मात बयडरेरा भका, ळेंगदाण्माची ऩें ड, शयबया ल तयीचा बस्वा ल खननज मभश्रण

हदलवातून एक लेऱ हदरा जातो. वकाऱी हशयला चाया, दऩायी वलवलध ऩौश्ष्टक खाद्म, वामॊकाऱी लाऱरेरा चाया तय यारी हशयला चाया अवे खाद्म हदरे

जाते. हशयला चाया ल लाऱरेल्मा चाऱ्माचे तकडे कयण्मावाठी कडफाकट्टी मॊराचा लाऩय केरा जातो. माभऱे चाऱ्माची 50 टक्क्माॊऩमंत फचत शोते.

स्लच्छतेरा प्राधान्म हदरे जाते. ळेडच्मा फाशे यीर फाजूरा ळेडनेटचा लाऩय करून वालरी तमाय केरी आशे . ऩाणी वऩण्मावाठी स्लतॊर गव्शाणीची फाॊधणी

केरी आशे . ळेळ्माॊना शव्मा त्मा लेऱी ऩाणी वऩता मेते.

2) ऩीऩीआय, आॊरवा लऴाय, राळ्मा खयकूत, पऱ्मा ल घटवऩा मा योगाॊवाठी लऴाातन

ू एक लेऱ रवीकयण केरे जाते. 3) ऩोटातीर जॊतनाळक औऴध लऴाातन
ू

दोन लेऱा ऩाजरे जाते.

4) तीन भहशन्माॊऩमंत वऩराॊचे काऱजीऩल

ू क
ा वॊगोऩन केरे जाते. थॊडी, ऩालवाऱा माॊच्माऩावन
ू वलळेऴत् त्माॊचे वॊयषण केरे जाते.

भाकेट, ालऩणन ल ालक्री

ळेख माॊनी उस्भानाफादी गोट डॉट कॉभ शे वॊकेतस्थऱ 2012 भध्मे वरू केरे. माभऱे भशायाष्रावश आॊध्र प्रदे ळ, कनााटक, तमभऱनाडू, छत्तीवगड, गोला,

गजयात, भध्म प्रदे ळ ल केयऱ मा याज्माॊत ग्राशकलगा भोठ्मा प्रभाणात उऩरब्ध झारा. वध्मा ग्राशकलगा 80 टक्के ऩययाज्मातीर अवन
ू , नतकडे ळेऱीची

शी जात उऩरब्ध नवल्माने दयशी चाॊगरे मभऱतात. वध्मा भोठ्मा प्रभाणात लाऩयात अवरेल्मा "वोळर भीडडमा'चाशी लाऩय केल्माभऱे जास्तीत जास्त

ग्राशक ल फाजायऩेठ ळोधणे ल ग्राशकलगा तमाय कयणे वोऩे गेरे.

वशा राख रऩमे गत

ॊ लणक
ू करून 50 ळेळ्माॊऩावन
ू वरू केरेल्मा व्मलवामात आज ळेळ्माॊची वॊख्मा तीनळेऩमंत ऩोचरी आशे . 130 वऩरे आशे त.

भहशन्मारा वयावयी 30 ते 35 ळेळ्माॊची वलिी याज्मातीर ल ऩययाज्मातीर ग्राशकाॊना केरी जाते. वलिी लजनानवाय शोते. भोठी ळेऱी (35 ते 65 ककरो

लजन) 200 रऩमे प्रनत ककरो तय फोकड 250 रऩमे ककरो दयाने वलिी केरी जाते. ग्राशकाॊच्मा भागणीनवाय वऩराॊची वलिीशी भहशन्मारा वभाये 30

च्मा आवऩाव शोते. जभीन बाडे, खाद्म, रवीकयण, औऴधे अवा वभाये वाडे 55 शजाय रऩमे खचा शोतो. वशा कभाचायी अवन
ू त्माॊचा लेगऱा ऩगाय

अवतो. रें डी खताचा लाऩय चाया वऩकाॊच्मा ळेतीत केरा जातो. वऩरे भोठी झाल्मानॊतय वलिी शोत अवल्माभऱे त्माॊनाशी चाॊगरा बाल मभऱत आशे .

ऩयु स्कायाने वन्भान

श्जल्शास्तयीम आदळा ळेऱीऩारक ऩयस्काय पेब्रलायी 2014 भध्मे ळेख माॊना प्राप्त झारा. त्माॊच्मा उत्कृष्ट उस्भानाफादी ळेऱी व्मलवामाची दखर घेत

याज्माचे ऩळवॊलधान आमक्त एकनाथ डलरे माॊनी त्माॊच्मा पाभारा बेट दे ऊन कौतक केरे आशे ल आऩल्मा अचधकाऱ्माॊनाशी त्माफाफत वाॊचगतरे आशे .
जोखीभ काम आशे ?

ळेख म्शणतात, की वऩराॊच्मा भयतकीचा भोठा धोका अवतो. हशलाऱा, ऩालवाळ्मात त्माॊची पाय काऱजी घ्माली रागते. त्मावाठी आयोग्म, खाद्म, ऩाणी,

ळेड व्मलस्थाऩन ल स्लच्छता मा गोष्टीॊलय भी काटे कोय बय दे त अवल्माने भाझ्माकडे भयतकीचे प्रभाण अत्मॊत कभी आशे .

वॊऩका : भोशवीन ळेख- 9890856194

फदक ऩारन
1. फदक ऩारन एक उत्कृष्ट जोडधॊदा:
2. फदकाच्मा जाती्
3. फदक ऩारन पामदे ळीय शोण्मावाठी मा गोष्टीकडे द्मा्
4. ळॊबय फदकाॊच्मा व्मलस्थाऩनेलय रागणाया खचा ल त्माऩावन
ू मभऱणाये उत्ऩन्न

फदक ऩारन एक उत्तकृष्ट्ट जोडधॊदा:

फदक ऩारन शा व्मलवाम ऩ ्लेकडीर याज्मात त्माचप्रभाणे ताभीरनाडभध्मे भोठ्मा प्रभाणालय केरा जातो. ज्मा हठकाणी
कक्कट ऩारनाव ऩोऴक अवे शलाभान नाशी तेथे शा व्मलवाम चाॊगल्मा ऩद्धतीने कयतात त्माॊच्माकडे अळणा-मा फदकाॊची
वॊख्मा ८ ते १० अवन ती भोकाट वोडरेरी अवतात ल लऴााकाठी ६० ते ७० अॊडी दे तात. ऩयॊ तू शाच व्मलवाम ळास्रीम
ऩद्धतीचा अलरॊफ करन केरा तय त्मात फयाच पामदा शोतो.
फदकाॊची अडी वकव् फदक ऩारन शा व्मलवाम अॊडी आणण भाॊव उत्ऩादनाकयीता केरा जातो. फदकाॊच्मा अॊड्मॊना
आजतयी वलळेऴ भागणी नाशी, माचे प्रभख कायण म्शणजे माॊचे उत्ऩादन आऩल्माकडे पायच कभी आशे . जी काम अॊडी
ककॊ ला ऩषी उऩरब्ध अवतात, ती प्राभख्माने शॉटे रभध्मे लाऩयरी जातात . दवये कायण फदकाॊच्मा अॊड्मारा एक
प्रकायाचा उग्र लाव अवल्मा कायणाने त्माॊची भागणी कभी अवते. ऩयॊ त ज्माॊनी शी अॊडी खाण्माव वरलात केरी ते
शऱूशऱू शी अॊडी ऩवॊत कयतात.

१०० ग्रॎभ खाण्माजोग्मा अॊड्मात अवणायी ऩोऴणभुल्मे

ाललयण कोंफडी फदक
१ अॊड्माचे वयावयी लजन (ग्रॎभ) ५० ७०
२ अॊड्मातीर ऩाण्माचे प्रभाण (ग्रॎभ) ७४.५७ ७०.८३
३ उजाा (कॎरयीज) १५८ १८५
४ प्रचथने (ग्रॎभ) १२.१४ १२.८१
५ श्स्नग्ध ऩदाथा (ग्रॎभ) १५.१५ १३.७७
६ वऩष्टभम ऩदाथा (ग्रॎभ) १.२० १.४५
७ खननज ऩदाथा ०.९४ १.१४

फदकाच्मा जाती्
फदकाॊच्मा जातीचे लचगाकयण तीन गटात केरे जाते.
१. भाॊव उत्तऩादनाकयीता् माभध्मे प्राभख्माने आमरेवफयी , ऩेकीन माॊचा वभालेळ आशे . मा मळलाम याऊन्व ,
भवतोव्शोव ककॊ ला व्शाईट इॊडडमन यनवा शे वद्धा भाॊव उत्ऩादनकरयता लाऩयतात.
२. अॊडी उत्तऩादनाकयीता् मात प्राभख्माने खाकी कॎम्ऩफेर, भॎगऩाईज काऱे ककॊ ला ननऱे ऑयवऩॊगटव आणण व्शाईट
स्टनबब्रज इत्मादीचा वभालेळ शोतो. मावला जातीत खाकी कॎम्ऩफेर शी जात अत्मॊत वलकमवत झारी अवून , मा
जातीची लऴाावाठी २५० ते ३०० अॊडे दे तात.
३. ळोबेची फदके् मात प्राभख्माने टीर , वलडजन , ऩीनटे र ,ऩॉकशाडा , कयोरीना आणण ळोव्शे रीअय मा जातीचा
वभालेळ शोतो . शी फदके अत्मॊत ळोबीलॊत अवून , त्माॊचे यॊ ग वोनेयी , रार , जाॊबऱा , ननऱा , ऩाॊढया ,वऩलऱा
इत्मादी यॊ गाच्मा वलवलध छटा मक्त अवतात.

फदक ऩारन पामदे ळीय शोण्मावाठी मा गोष्ट्टीकडे द्मा्

१) फदकाॊच्मा घयालय जास्त खचा कर नका.
२) हदलयबय फदके चयण्माव वोडल्माव त्माचा खाद्मालयीर ननम्भा खचा कभी शोतो.
३) चाॊगल्मा जातीची फदके ठे ला.
४) हदलवातन एक लेऱा तयी फदकाॊचे ननयषण करन आजायी फदके आढऱल्माव अरग कया. मा गोष्टी काटे कोयऩणे
ऩाऱल्मा गेल्मा तय शा व्मलवाम पामदे ळीय शोऊ ळकतो.
मा व्मलवामात एक हदलवाची ऩीरे आणून त्माचे वॊगोऩन कयाले आणण नॊतय वाधायणऩणे २० ते २२ आठलड्माचची
झाल्मानॊतय अॊडी उत्ऩादनाव वरलात शोते. वाधायणऩणे १ लऴाात २७५ ते २९० अॊडी उत्ऩादन अवे एकॊदय १८ भशीने
फदके ठे लालीत. शा व्मलवाम वर कयताॊना खारीर फाफीॊकडे वलळेऴ रष द्माले.
१) धॊद्माचे प्रभाण् वूरलातीरा शा व्मलवाम रशान प्रभाणालय वर कयाला. धॊद्मातीर मळ, आणण अनबल , त्मात
मेणा-मा अडचणी ल त्मालय घ्मालमाचे ननणाम , मा फाफीॊचा अभ्माव झाल्मानॊतय शा व्मलवाम शऱूशऱू वशज लाढवलता
मेतो.

२) जागा् ळक्म झाल्माव बाड्माने जागा मभऱलाली म्शणजे गॊतलणक कभी याशीर. जागा स्लत्ची अवल्माव उत्तभ
.जागा ळक्म तोलय नदी, नारे, तराल ककॊ ला वयोलय माॊच्मा आवऩाव अवाली. माभऱे फदकाॊना रागणाये ऩाणी भफरक
मभऱते. तवेच फदकाॊना नैवगीाकग खाद्म शी उऩरद्ध शोते त्माभऱे त्माच्मा खाद्मालयीर खचा काशी प्रभाणात ( ळेकडा ५०
टक्के ऩमंत ) कभी शोऊ ळकतो.
३) बाॊडलर् शा व्मलवाम वूर कयताॊना इतय धॊद्माच्मा तरनेने कभी बाॊडलर रागते . बाॊडलर दोन प्रकायचे रागत
अवून त्मात अ) अनालनता खचा्म्शणजे श्स्थय ककॊ ला दीघाभदतीचे बाॊडलर मात प्राभख्माने फदकाॊना रागणा-मा घयाॊची
फाॊधणी , त्माच्मा वॊगोऩनात रागणाये खाद्म, ऩाणी माॊची बाॊडी इत्मादीचा वभालेळ अवतो. फ) आलती खचा् मात
प्राभख्माने खाद्म , भजयी , औऴध , वलज दे मक ,ऩळ वलभा (फदकाॊचा लावऴाक वलम्माचा शप्ता ), इत्मादीचा वभालेळ
अवतो.
४) भजुयी् फदकाॊच्मा मननटरा एक स्लमॊयोजगाय अवल्माव इतय भजयाची आलश्मकता बावत नाशी . ऩढे व्मलवामाचा
व्माऩ लाढल्मानॊतय भजयीलयीर खचाशी लाढतो. वाधायणऩणे ५०० ते १००० फदकाकयीता एक भजूय ठे लणे जरय अवते.
५) घये ् फदकाची घये तात्ऩयत्मा स्लरऩाची अवाली वाधायणऩणे फाव, फल्री, तह्रा्य़ा , ऩह्माा्मा ,तट्टे माॊच्मा
वाह्माने तमाय केरेल्मा घयाॊना खचा कभी रागतो. फदकाकयीता ऩाण्माच्मा उऩरब्धे नूवार स्थराॊतयीत कयण्माजोगी घये
फाॊधाली . शी घये तमाय कयीत अवताॊना ३० ते ४० फदकाकयीता एक घय माप्रभाणे घये तमाय कयाली.
६) उऩकयणे् फदकाॊच्मा घयात रायणायी उऩकयणे म्शणजे खाद्माची ल ऩीण्माची बाॊडी शोम. मातशी फदकाॊच्मा घयात
जय मवॊभेटची नारी तमाय करन त्मात ऩाणीऩयलठा केल्माव २४ ताव स्लच्छ ऩाणी त्माॊना मभऱते. वाधायणऩणे २०
फदकाकयीता १ खाद्माचे बाॊडे रागते. मानवाय खाद्माची बाॊडे ककॊ ला रे तमाय कयालीत. मा मळलाम अॊडी वाठलण्माकयीता
जाऱीचे कऩाट रागते.
७) मभऱकत् मा व्मलवामारा प्राभख्माने अॊडी वलिीऩावनच मभऱकत मभऱते . एक हदलवाॊची वऩरे आणन वॊगोऩन
केल्माभऱे वरलातीरा २० ते २२ आठलडे शी वऩरे ऩोवणे जरय अवते. एकदा फदकाॊचे अॊडी उत्ऩादनाव वयलात
झाल्मलय मभऱकतीव वरलात शोते. अरीकडे ळावन ८ ते१० आठलड्माची वऩरे जय वलकत घेतरी तय घयी
आणल्मानॊतय २ भशीन्मात उत्ऩादनाव वरलात शोते मळलाम वऩराॊना वरलातीच्मा ३ ते ४ आठलडे ऩोवणे अत्मॊत
श्जकयीचे अवते त्मात फयीच ऩीरे भत्ृ मभखी ऩडण्माची ळक्मता अवते. जय ८ ते १० आठलड्मातीर ऩीरे वलकत घेतरी
तय शी वद्धा काऱजी मभटते.

ळॊबय फदकाॊच्मा व्मलस्थाऩनेलय रागणाया खचा ल त्तमाऩावून मभऱणाये

उत्तऩन्न
अ) अनालती खचा

फदकाचे घय २४० चौ. पट २० पट राॊफ ल १२ रॊ द र. ४० /- प्रनत चौ. पट (कच्चे घय फाव, तट्टे ,त-शाटी
९६
ल अॉवफेवटॉवचे छत)
घयाफाशे य ताये चे कॊ ऩन (जाऱी) १५०० चौ.पट ४५
६ पट व्मावाचे ११/३ पट खोर ऩाण्माचे टाके १०
ब्रडय , खाद्म , अॊड्माचे रे इत्मादी प्रती फदक १० र. प्रभाणे १०
११० फदकाॊच्मा वऩराॊची ककॊभत १० र. प्रती वऩरा प्रभाणे ११
तयाज ल लजने ४
इतय अलाॊतय खचा ४
एकॊदय रुऩमे १८,०

फ) आलती खचा:

आलती खचा शा एकॊदय हदड लऴााकयीता हदरा कायण १ हदलवाचे वऩरे घेतल्मालय ६ भहशने अॊड्मालय मेईऩमंतचा काऱ ल
नॊतय १ लऴा अॊडी उत्ऩादनाचा काऱ
खाद्म: ० ते २० आठलडे १२ कक. प्रती फदक आणण अॊडी उत्ऩादनाचा १ लऴााचा काऱ
१. ३१,०
५० ककरो प्रती फदक एकॊदय खाद्म ६२ कक. म्शणन १०० फदकाॊना ६.२ भेरीक टन /५००० प्रनत टन
२ प्रनत फदक रव औऴधी ५ र. प्रभाणे ५
३ वलद्मत दे मके प्रनत भाश १०० र. प्रभाणे १८ भहशणे १८
४ फदकाॊच्मा घयालय घवाया १० टक्के १०
५ बाॊडी ल इतय वाशीत्मालय घवाया १५ टक्के १
६ १०० फदकाॊचा वलभा १५० र. प्रती ळेकडा १
७ फॉकेचे व्माज कृऴीकयीता १२ टक्के दयाने आलनता खचाालय (१८००० रऩमाॊलय) २१
एकॊदय खचा ३६,६

क) उत्तऩन्न
१ अॊडी वलिी २५,००० अॊडी (प्रती ऩषी वयावयी २५० अॊडी) र.१.५० प्रती अॊडे प्रभाणे ३७,५
२ खत वलिी १०००/- र. प्रनत टन खत ३,०
३ फायदाना ( रयकाभे ऩोती ) प्रती नग १० र. प्रभाणे १५० ऩोती १,५
लऴााच्मा ळेलटी १०० फदकाच्मा प्रती ८० र. प्रभाणे बफिी (प्रत्मेक फदकाचे वयावयी लजन अडीच
४ ८,०
ककरो) फदकाचे भत्ृ मचे प्रभाण धयरे नाशी कायण वलभा काढरेरा आशे .
एकूण उत्तऩन्न ५०

ड)एकॊदय उत्तऩन्न रु. ५०,०

- उत्तऩादन खचा ३६,०
एकॊदय नपा १३,३
इ)फॉक ऩयतीचा शप्ता
प्रनत लऴा ३६,०००र. प्रभाणे ३६
प्रनत लऴीकयीता १०० वऩल्राची खये दी र.१० प्रभाणे १०
एकॊदय रु. ४६
ननव्लऱ नपा १३३४०-४६०० = ८७४० /-
८७४०/- र. नपा हदड लऴााच्मा कारालधीत मभऱणाय आशे . प्रनत लऴा र. ५८२६/-
१) लयीर फदक ऩारन प्रकल्ऩ फाॊधणी शी नवलन व्मलवाम कयणा-मा ऩळूऩारकाॊना वयलातीव पक्त १०० फदका कयीता
आशे . जय ऩक्षमाॊची वॊख्मा लाढवलरी तय नफ्माचे प्रभाण लाढते.
२) मा प्रकल्ऩात खाद्मालयीर वॊऩूणा खचा दाखवलण्मात आरेरा आशे . जय फदकाकयीता आवऩाव नदी, वयोलय, तऱे ,
नाल्मा ककॊ ला बाताची ळेती अवेर तय त्मा प्रभाणात खाद्मालयीर खचा ५० % कभी केल्मा जाऊ ळकतो ज्माभऱे
नफ्माचे फये च प्रभाण लाढते.
३) प्रस्तूत प्रकल्ऩात ऩषाॊचा वलभा काढरेरा अवल्माभऱे भत्ृ मचे प्रभाण धकरेरे नाशी.

फदकाॊची उऩरब्धता - वाधायण वधायीत जातीॊची ६० ते ७५ हदलवाॊची वऩल्रे शी वप्टें फयऩावून एवप्ररऩमात खारीर
हठकाभी उऩरब्ध अवतात.
१) वेन्रर डक बब्रडीॊग पाभा, हशवाय गट्टा, फॊगरोय.
२) स्टे ट ऩोल्री पाभा, गोफयडॊगा, २४ ऩयगाणा श्जल्शा ( ऩश्श्चभ फॊगार ).
३) हदऩोद्म कृऴी व्काव केंि, याभळी, जरऩामगयी ( दक्षषण फॊगार ).
४) रयझनर डक बब्रडीॊग पाभा, अगयतारा ( बरऩूया )
 ५) स्टे ट ऩोल्री पाभा, कृवऴनगय, नाडीमा.
६) डक बब्रडीॊग पाभा, दे वाईगॊज, लडवा श्ज. गडचचयोरी ( भशायाष्र ).
७) फदक वलस्ताय केंि, कैराररे, श्ज. कृष्णा ( आॊध्र प्रदे ळ ).
८) आयाभ डक पाभा, मवफवागय.
९) शरयमाना कृऴी वलद्माऩीठ, हशवाय.
स्विषोत : ालस्ताय ल प्रमळषण वॊचरनारम, भशायाष्ट्र ऩळु ल भत्तस्म ालसान ालद्माऩीठ, नागऩयू

भें ढी ऩारनाचे पामदे

1. भेंढी ऩारन
2. पामदे
3. जाती
4. अथाळास्र:
5. वॊफॊचधत वललयण

भें ढी ऩारन
भें ढी ऩारन शे ककतीशी प्रभाणात (जेथे जास्त जभीन नाशी) ककॊ ला एखाद्मा घयाच्मा ळेडभध्मे दे खीर कयता मेते.
कोयड्मा जमभनीलय ळेती कयण्मावाठी शा एक पाय भशत्लाचा घटक आशे . पाय थोडी गत
ॊ लणूक करून भें ढी ऩारन शा
ककयकोऱ, रशान ळेतकयमावाठी आणण बूमभशीन श्रमभकाॊवाठी एक पामदे ळीय उद्मभ ठरू ळकतो.

पामदे
 ऩमाालयण आणण अमोग्म प्रफॊधन ऩध्दतीॊळी चाॊगरे अनकूरन
 हदलवेंहदलव भाॊवाची ककॊ भत लाढत आशे .
 भें ढमाॊऩावून दध
ू आणण रोकय मभऱते.
 एक भें ढी एका लेऱेव 1 ते 2 कयडू दे ते
 भाॊवाऩावून वयावयी मभऱकत 22-30 कक.ग्रा/भें ढी
 खताभऱे जमभनीची चाॊगरी ककॊ भत

जाती
 स्थानीम जाती: षेराॊप्रभाणे फदरते
 ऩयकीम जाती
1. भेयीनो – रोकयीवाठी
2. यॎभ फरेट – रोकय आणण भाॊव
3. ळेवलएट – भाॊव
4. वाउथ डाउन – भाॊव
 अथाळास्विष:
 आठ भहशन्माॊच्मा भें ढीचे आयॊ मबक भूल्म: रू. 1000/- ते रू.1200/-
 भें ढमा 6-7 लऴांच्मा झाल्मालय वलकतात रू.800/- ते रू.1500/- ते 2000/-
 यॎभव ् 1 लऴा ककॊ ला त्माशी ऩेषा रशान अवताॊना वलकल्मा जातात – रू.1500/- ते रू.2000/-

वॊफॊधधत ाललयण
 चाॊगल्मा जातीॊची उऩरब्धता
 भें ढी ऩारनावाठी ननलाया आणण गयज
 भें ढमाॊना चायणे
 ननयोगी भें ढमाॊचे उत्ऩादन

कृऩमा नजीकच्मा ऩळ आयोग्म केंिे ककॊ ला ळेती वलबागाॊना वॊऩका कया.

गलती कुयणाॊचा ालकाव मोजना. (१०० टक्के केंि

ऩुयस्कृत)

वदय मोजना १०० टक्के केंि ळावनाच्मा वशाय्माने याफवलण्मात मेत.े वदय मोजनेअॊतगात १० शे क्टय षेरावाटी
५.५० रष अनदान ळावकीम/ ननभळावकीम वॊस्थाॊना तवेच खाजगी वॊस्थाॊना १० शे क्टय षेरावाटी १०.०० रष
अनदान गलती कयणाॊचा वलकाव कयण्मावाठी दे ण्मात मेत.े वदय मोजनेअॊतगात प्रस्ताल केंि ळावनाव भॊजयीवाठी
वादय कयण्मात मतात ल केंि ळावनाची भॊजयू ी प्राप्त झाल्मानॊतय ळावकीम/ ननभळावकीम वॊस्थाॊना तवेच
खाजगी वॊस्थाॊना ननधी वलतयीत कयण्मात मेतो.

लैयणीचे गठठे तमाय कयणे. (२५ टक्के केंि ऩुयस्कृत :

७५ टक्के याज्म ऩयु स्कृत)

वदय मोजना २५ टक्के केंि ऩयस्कृत ल ७५ टक्के याज्म ऩयस्कृत मा स्लरऩात याफवलण्मात मेत.े ऩळधनावाठी
वभतोर आशाय उऩरब्ध शोण्माचे दृश्ष्टने तवेच टॊ चाई ऩयीस्थीतीत ऩळधनावाठी वभतोर आशाय उऩरब्ध व्शाला
माकयीता लैयण वऩकाॊचे अलळेऴ ४० टक्के ल वॊहशत खाद्म ६० टक्के इत्मादी ऩोऴणभल्म घटक मक्त लैयणीच्मा
वलटा तमाय कयण्माचा प्रकल्ऩ उबायणी कयणे , माकयीता वदय मोजना याफवलण्मात मेत.े मा मोजनेअॊतगात लैयणीचे
गठठे तमाय कयण्माच्मा एका मननटवाठी र. ८५.०० रष अनदान केंि ल याज्म मभऱून दे ण्मात मेत.े
 प्रभाणीत लैयणीच्मा बफमाणाचे लाटऩ कयणे. (२५ टक्के
याज्म ऩयु स्कृत :७५ टक्के केंि ऩयु स्कृत )

वदय मोजना २५ टक्के याज्म ऩयस्कृत ल ७५ टक्के केंि ऩयस्कृत मा स्लरऩात याफवलण्माचे प्रस्तालीत आशे . कृवऴ
वलद्मावऩठाभापात ळध्द ल प्रभाणीत लैयण बफमाणे उत्ऩादन कयणे ल राबाथींना १०० टक्के अनदानालय ऩयलठा
करन लेयण बफमाणे उत्ऩादन कामािभ याफवलणे जेणेकरन ळेतक-माॊना लैयण उत्ऩादनावाठी ळध्द ल प्रभाणीत
लैयण बफमाणे उऩरब्ध शोऊ ळकतीर शा मा मोजनेचा उद्मेळ आशे . वदय मोजना श्जल्शा ऩळवॊलधान उऩ आमक्त
माॊचे भापात याफवलण्माचे प्रस्तालीत आशे .

http://articles.economictimes.indiatimes.com/2013-10-21/news/43250459_1_goats-bakrid-meat
29/7/14

Premium variety Boer goats are sold online for up to

Rs 90,000
Jayashree Bhosale, ET Bureau Oct 21, 2013, 05.11AM IST

Tags:

 Jijabai|
 Boer goats|
 Boer


(Make no mistake, the visitors…)

PUNE: Premium cars from big cities now stop at the nondescript goat farm of the 55-year-
old Jijabai Narawade in village Savindane near Pune. Make no mistake, the visitors know for sure that
Jijabai sells a rare breed of goat having seen ads on online platforms like Quikr, OLX and Whatsapp.

These are not the local Indian goats available in mutton shops but Boer goats, which are still rare in
India.Boer goats are popular the world over for their meat and adapt to any climate. Jijabai's son,
Vinayak, who sells the animals online, has recently acquired a software to keep record of his 'Aai
Goat Farm', which started with two Boer goats and has a herd of 70 goats today.
Goat meat costs about 400 per kg while the Boer variety is priced at 1,750 per kg for male and 4,000
per kg for female goats. Depending on the weight, prices range from 60,000 per goat and 90,000 per
goat.

"Affluent Muslims from big cities like Mumbai buy these goats and rear them for a few months at their
homes before using them on Bakrid," said Vinayak Narawade. "There are very few buyers for such
highly-priced goats. The use of technology helps us locate them across the country," said Narawade.
Boer goats are native to South Africa. In India, Pune-based Nimbkar Agriculture Research Institute
(NARI) was the first one to import their embryo from Australia in 1993.

"Boer goats are used for cross-breeding with desi goats to increase their meat yield. The availability of
goat meat is not keeping pace with growing demand as the number of goat farmers is declining fast,"
said Dr Pradip Ghalsasi, associate director, NARI who works on cross-breeding.

So promising is the goat-rearing business that Fakkad Nanekar, who has three small-scale factories
in Chakan near Pune, has turned to the business after a proper training about goat rearing.