Ρενέ Ντεκάρτ
Ο Ρενέ Ντεκάρτ (εξελληνισμένο όνομα:Καρτέσιος)
(Γαλ. René Descartes [ʀəˈne deˈkaʀt], Λατ. Renatus
Cartesius, 31 Μαρτίου 1596 στη Λα Αι (La Haye en
Touraine) - 11 Φεβρουαρίου 1650 στην Στοκχόλμη)
ήταν Γάλλος φιλόσοφος, μαθηματικός και επιστήμο-
νας φυσικών επιστημών. Θεωρείται σταθμός στην
ιστορία της φιλοσοφίας, καθώς φέρεται ως δάσκα-
λος και ταυτόχρονα θύμα του Διαφωτισμού. Ανα-
φέρεται συχνά ως εκείνος που συνέλαβε την πιο
ακραία μορφή σκεπτικισμού. Προσπάθησε και κα-
τόρθωσε να απεγκλωβίσει τη φιλοσοφία από τον
σχολαστικισμό, να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη
στις νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου και να απελευ-
θερώσει το ανθρώπινο πνεύμα από την αυθεντία του
παρελθόντος[1] . Υπήρξε μια από τις σημαντικότερες
μορφές του ηπειρωτικού-ευρωπαϊκού ορθολογισμού.
Οι ιδέες του, όμως, έγιναν στόχος του εμπειρισμού
που επικράτησε μακροπρόθεσμα. Αλλά και οι βασι-
κές ιδέες του λειτούργησαν σε πείσμα των προθέσεών
του. Θέτοντας τα όρια μεταξύ πνευματικού και υλι-
κού κόσμου και αντιμετωπίζοντάς τον ως επαρκές
και αυτόνομο αντικείμενο μελέτης, βοήθησε στην επι-
κράτηση του υλισμού έναντι της πνευματοκρατίας.
Υλιστές του 18ου αιώνα όπως ο Ντήτριχ Χόλμπαχ
(Dietriech von Holbach, 1723-89) και ο εγκυκλοπαιδι-
στής Ντενί Ντιντερό, χρησιμοποίησαν τη γεωμετρική
αντίληψη του Θεού που αποσύρεται μετά τη δημιουρ-
γία. Συνδυάζοντας την άποψή του με τη μηχανιστική
ερμηνεία του ζωικού βασιλείου, προώθησαν την υλι-
στική θεώρηση του κόσμου[2] .
1 Βιογραφία
Ο Καρτέσιος γεννήθηκε το 1596, στην Λα (Χ)άιγ
αν Τουραίν (La Haye en Touraine, σήμερα μετονο-
μασμένη σε Ντεκάρτ), της Γαλλίας. Όταν ήταν ενός
έτους η μητέρα του πέθανε από φυματίωση. Ο πατέ-
ρας του, δικαστής στο Ανώτατο Δικαστήριο είχε λίγο
χρόνο να αφιερώσει στην οικογένειά του. Στην ηλι-
κία των δέκα ετών, εισήλθε στο Ιησουϊτικό Κολλέγιο
Ρουαγιάλ Ανρί-Λε-Γκραν στη Λα Φλες. Στη Λα Φλες
ο Ντεκάρτ φέρεται ότι ήλθε σε επαφή με τον ερμητικό
μυστικισμό, όντας ελευθεροτέκτονας, αλλά αργότερα
εγκατέλειψε αυτές τις ενασχολήσεις χάριν της ορθο-
λογικής έρευνας. Μετά την αποφοίτησή του μελέτησε
στο πανεπιστήμιο του Πουατιέ όπου έλαβε το Μπα-
καλορεά του και Άδεια (εξασκήσεως επαγγέλματος)
στη Νομική το 1616, σύμφωνα με την επιθυμία του
πατέρα του.
1
Ο Καρτέσιος δεν άσκησε ποτέ το επάγγελμα και το
1618 εισήλθε στην υπηρεσία του πρίγκηπα Μωρίς
του Νασσάου, κυβερνήτη των Ενωμένων Επαρχιών
των Κάτω Χωρών. Πρόθεσή του ήταν να δει τον κό-
σμο και να ανακαλύψει την αλήθεια.
Εκεί συνάντησε τον Ισαάκ Μπέεκμαν (Isaac
Beeckman), ο οποίος έστρεψε το ενδιαφέρον του
προς τα Μαθηματικά και τη νέα (τότε) Φυσική.
Στις 10 Νοεμβρίου 1619, ταξιδεύοντας προς τη
Γερμανία και σκεπτόμενος πώς θα χρησιμοποιήσει
τα μαθηματικά για να επιλύσει προβλήματα της
φυσικής, ο φιλόσοφος είχε ένα όραμα σε ένα όνειρο,
μέσω του οποίου «ανακάλυψε τα θεμέλια μιας
θαυμαστής επιστήμης». Σημείο αναφοράς στη ζωή
του νεαρού Καρτέσιου, το όραμα έγινε το θεμέλιο
πάνω στο οποίο ανέπτυξε την αναλυτική Γεωμετρία.
Αφιέρωσε το υπόλοιπο της ζωής του ερευνώντας τη
σχέση μαθηματικών και φύσης.
Το 1622 επέστρεψε στη Γαλλία, και για τα επόμενα
χρόνια μοίρασε τον χρόνο του ανάμεσα στο Παρίσι
και άλλα σημεία της Ευρώπης. Έφθασε στη Λα Αι το
1623, για να πουλήσει όλη την περιουσία του και να
επενδύσει τα χρήματά του σε ομόλογα, που του εξα-
σφάλισαν καλό εισόδημα για το υπόλοιπο της ζωής
του. Ο Καρτέσιος ήταν παρών στην πολιορκία της Λα
Ροσέλ από τον Αρμάν Ζαν ντυ Πλεσί, Καρδινάλιο Ρι-
σελιέ το 1627. Έφυγε για την Ολλανδία το 1628, όπου
έζησε αλλάζοντας συχνά τόπο διαμονής έως το 1649.
Το 1633, ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε από την
Καθολική Εκκλησία και ο Καρτέσιος εγκατέλειψε τα
σχέδιά του για την έκδοση του Πραγματεία επί του
Κόσμου, σύνοψη του έργου του των προηγούμενων
τεσσάρων χρόνων.
Αν και δεν παντρεύτηκε ποτέ, είχε μια κόρη, καρπό
της σχέσης του με μια κυρία ονόματι Ελέν. Η Φρανσίν
Ντεκάρτ γεννήθηκε το 1635 και βαπτίστηκε στις 7
Αυγούστου του ίδιου έτους. Προς μεγάλη θλίψη του
Καρτέσιου, πέθανε το 1640.
Ο φιλόσοφος συνέχισε να εκδίδει έργα σχετικά με τα
μαθηματικά και τη φιλοσοφία για το υπόλοιπο της
ζωής του. Το 1643, η Καρτεσιανή φιλοσοφία καταδι-
κάστηκε στο πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης και ο Καρ-
τέσιος ξεκίνησε τη μακρά αλληλογραφία του με την
Ελισάβετ της Βοημίας. Το 1647, του αποδόθηκε σύ-
νταξη από τον Βασιλιά της Γαλλίας.
Ο φιλόσοφος πέθανε στις 11 Φεβρουαρίου, 1650 στη
Στοκχόλμη, της Σουηδίας, όπου είχε προσκληθεί ως
διδάσκαλος της βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας.
2 2 ΕΡΓΟ

Ως αιτία του θανάτου του φέρεται η πνευμονία, αν

του. Η μέθοδος ήταν το σημείο στο οποίο εστιάστηκαν
και επιστολές που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα προς τα πρώιμα κείμενά του οι Κανόνες για την Καθοδή-
γηση του Πνεύματος[5] και εμφανίστηκαν κυρίως στο
και από τον ιατρό Έικε Πίες (Eike Pies) υποδεικνύ-
ουν ότι ο Καρτέσιος πιθανώς δηλητηριάστηκε από τη
Λόγος περί της Μεθόδου. Στο δεύτερο μέρος του Λό-
χρήση αρσενικού. γου, η μέθοδος παρουσιάζεται να έχει τέσσερις κανό-
Το 1667 το Βατικανό περιέλαβε τα έργα του στον νες: Καταρχήν, δε δεχόμαστε κάτι ως αληθινό, αν δεν
Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων. υπάρχει εμφανής γνώση της αλήθειάς του, αποφεύ-
γοντας βιασύνες και προκαταλήψεις. Κατόπιν διαι-
ρούμε κάθε μια από τις δυσκολίες σε όσο το δυνατόν
περισσότερα μέρη. Τρίτον, κατευθύνουμε τις σκέψεις
2 Έργο μας με τρόπο παρατακτικό, ξεκινώντας με τα απλού-
στερα και τα ευκολότερα γνωστά αντικείμενα, για να
2.1 Η καρτεσιανή μέθοδος γνώσης καταλήξουμε σταδιακά στη γνώση των συνθέτων και
τέλος επανελέγχουμε τη συλλογιστική πορεία μας για
να βεβαιωθούμε ότι δεν υπάρχουν παραλείψεις[6] .
Οδηγίες για την ακριβή παρακολούθηση της μεθό-
δου του δίνει στον πέμπτο Κανόνα όπου λέγει: «Θα
ακολουθούμε αυτή τη μέθοδο ακριβώς αν αρχικά
ανάγουμε τις περίπλοκες και σκοτεινές προτάσεις
βαθμιαία σε απλούστερες, και κατόπιν, αρχίζοντας
από τη διαίσθηση της απλούστερης όλων, προσπα-
θήσουμε να φθάσουμε μέσω των ίδιων βημάτων στη
γνώση όλων των υπολοίπων». Το παράδειγμα του συ-
γκεκριμένου ιδεολογήματος φαίνεται στον όγδοο Κα-
νόνα. Εκεί ο Καρτέσιος εξετάζει το πρόβλημα της
ανάκλασης, το σχήμα ενός φακού που εστιάζει τις
παράλληλες φωτεινές γραμμές σε ένα ενιαίο σημείο.
Το πρώτο βήμα στη λύση του προβλήματος, σύμ-
φωνα με τον φιλόσοφο, είναι να δει ότι ο προσδιορι-
σμός αυτής της γραμμής εξαρτάται από την αναλο-
γία των γωνιών διάθλασης και των γωνιών πρόσπτω-
σης. Αυτό με τη σειρά του εξαρτάται από τις αλλαγές
σε αυτές τις γωνίες που επέρχονται εξαιτίας διαφο-
ρών στα χρησιμοποιούμενα μέσα. Όλες αυτές οι αλ-
λαγές με τη σειρά τους εξαρτώνται τελικά από τον
τρόπο με τον οποίο διαπερνά η ακτίνα το μέσο. Αυ-
τού του είδους η γνώση προϋποθέτει γνώση της φύ-
σης του φωτός, κ.ο.κ., για να καταλήξει ότι η έσχατη
γνώση μας είναι η γνώση του τι είναι το φυσικό φαι-
νόμενο. Αυτή η τελευταία ερώτηση μπορεί, πιθανώς,
να απαντηθεί από τη διαίσθηση (ενόραση) μόνο, δη-
λαδή μια καθαρά ορθολογιστική αντίληψη της αλή-
θειας μιας πρότασης για την οποία –όπως είπαμε-
Index Librorum Prohibitorum είμαστε απόλυτα βέβαιοι. Γνωρίζοντας τη φύση της
φυσικής δύναμης, μπορούμε αναγωγικά να απαντή-
Ο Καρτέσιος υποστήριξε ότι η μέθοδος πρέπει να σουμε σε όλες τις πιθανές ερωτήσεις ή ζητήματα
οδηγεί σε μία μοναδική αρχή (Prinzip)[3] , για την που μπορεί να προκύψουν. Οι διαδοχικές απαντήσεις
οποία είμαστε απόλυτα σίγουροι. Χρησιμοποιώντας συνδέονται αναγωγικά με την πρώτη διαίσθηση.
αυτή τη θεμελιακή αρχή, θα μπορούσαμε σύμφωνα
με τον φιλόσοφο να ερμηνεύσουμε τον κόσμο της
εμπειρίας σε όλη του την έκταση. Σε τούτη την άποψη 2.2 Στοχασμοί επί της πρώτης φιλοσο-
θεμελιώνεται πιθανώς η ανατροπή του μεσαιωνικού φίας
σχολαστικού πνεύματος που επεδίωξε και σε ένα
βαθμό κατόρθωσε μαζί με τους άλλους διανοητές της Ενδεικτική της κυοφορίας του καρτεσιανού μεταφυ-
εποχής του ο Καρτέσιος [1] . σικού συστήματος τούτη η δημοσίευση[7] είναι μια
Πριν, λοιπόν, οποιαδήποτε καταγραφή των επί ανάλυση των απόψεών του, προορισμένη κυρίως για
μέρους στοιχείων του καρτεσιανού δένδρου της λόγιους και διανοούμενους της εποχής του. Με συ-
γνώσης[4] , χρειάζεται συζήτηση περί της μεθόδου γκεκριμένο βηματισμό στη σκέψη του αναζητά την
2.3 Οι σχέσεις ψυχής-σώματος
Λεπτομέρεια από το René Descartes i samtal med Sveriges
drottning, Kristina, Πιέρ Λουΐ Ντυμεζίλ (Pierre Louis
Dumesnil) (1698-1781)
αλήθεια, ωθούμενος παράδοξα από την αμφιβολία.
Αν και η βεβαιότητα είναι κεντρική ιδέα για τον Καρ-
τέσιο, ο δρόμος προς τη βεβαιότητα ξεκινά με την
αμφιβολία. Από τον πρώτο ήδη Στοχασμό ο φιλόσο-
φος φαίνεται να συνειδητοποιεί ότι ήταν αναγκαίο
κάποτε στην πορεία της ζωής του, να προχωρήσει σε
μια εκ βάθρων ανατροπή και να ξεκινήσει από την
αρχή, από τα θεμέλια, αν ήθελε να εγκαθιδρύσει κάτι
στέρεο και μόνιμο στις επιστήμες[8] . Ακολούθως, πα-
ρουσιάζει μια σειρά τριών σκεπτικιστικών επιχειρη-
μάτων σχεδιασμένα έτσι ώστε να αποβάλλουν τις πα-
ρούσες πεποιθήσεις του, προκειμένου να κατορθώσει
να τις αντικαταστήσει με βεβαιότητες. Η στρατηγική
του δεν είναι να αμφισβητήσει τις πεποιθήσεις του
μία προς μία, αλλά να υπονομεύσει τις βασικές αρ-
χές πάνω στις οποίες θεμελιώνονται.
Το πρώτο επιχείρημα κατευθύνεται ενάντια στην πε-
ποίθηση ότι μπορούμε να πιστεύουμε όλα όσα βιώνο-
νται μέσω των αισθήσεων. Υποδεικνύει ότι από καιρό
σε καιρό συνέλαβε τις αισθήσεις του να τον εξαπα-
τούν, κι ότι είναι συνετό να μην εμπιστεύεται κανείς
πλήρως εκείνους που τον εξαπατούν[9] . Το δεύτερο
και διάσημο επιχείρημα του ονείρου κατευθύνεται
ενάντια στην άποψη ότι μπορεί να εμπιστεύεται κα-
νείς τις αισθήσεις, αν τα αντικείμενα βρίσκονται κο-
ντά μας. Βλέπει ότι δεν υπάρχουν οποιαδήποτε αλη-
θινά σημάδια μέσω τον οποίων να μπορεί να διακρί-
νει τον ύπνο από την εν εγρηγόρσει κατάσταση[10] .
Αλλά ακόμα κι αν αμφιβάλλουμε για την αξιοπιστία
αυτού που μας δείχνουν οι αισθήσεις -και εδώ βρί-
σκεται ένα σημαντικό σημείο της υπόθεσής του- το
επιχείρημα του ονείρου αφήνει ανοικτή την πιθα-
νότητα να υπάρχουν κάποιες γενικές αλήθειες, που
δεν εξαρτώνται από την εγρήγορση ή τον ύπνο[11] .
Ο φιλόσοφος απαντά σε αυτό με το επιχείρημα του
κακόβουλου δαίμονα.
3
Αυτά τα επιχειρήματα έχουν μια κρίσιμη λειτουρ-
γία στο σκεπτικό του Descartes. Όπως παρατηρεί
στην εισαγωγή των Στοχασμών, μας απελευθερώ-
νουν από όλες τις προκαταλήψεις και παρέχουν τον
ευκολότερο δρόμο για να οδηγηθεί ο νους μακράν
των αισθήσεων[12] . Με αυτόν τον τρόπο ο σκεπτικι-
σμός του πρώτου Στοχασμού για τη βεβαιότητα προς
την οποία προσβλέπει ο φιλόσοφος. Τούτη η θεμε-
λιακή βεβαιότητα, το επιχείρημα του cogito, έρχεται
στον δεύτερο Στοχασμό, όπου καταλήγει ότι είναι,
ότι υπάρχει[13] . Ξεκινώντας από αυτή τη βασική αλή-
θεια αναζητά εκείνες τις ποιότητες που διακρίνουν
τον άνθρωπο και μιλά για τις σχέσεις της ψυχής και
του σώματος, δύο διακριτών χαρακτηριστικών της
ανθρώπινης ύπαρξης.
2.3 Οι σχέσεις ψυχής-σώματος
Η διάκριση μεταξύ του νου-ψυχής και του σώματος
είναι μία από τις γνωστότερες πιθανώς θέσεις του
Καρτέσιου και βέβαια δεν είναι δική του επινόηση.
Τη βρίσκει κανείς με διάφορες μορφές στους πρώ-
τους φιλοσόφους. Είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα
του Πλατωνισμού και, σε διαφορετική μορφή, είναι
κοινή στους περισσότερους από τους πρώτους χρι-
στιανούς φιλοσόφους, που γενικά υποστήριζαν ότι
κάποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου -ο
νους ή η ψυχή του- επιζεί του σωματικού θανάτου.
Αλλά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τρόπου με τον
οποίο κατέγραψε ο Καρτέσιος τη διάκριση και τα επι-
χειρήματα που χρησιμοποίησε άσκησαν μεγάλη επί-
δραση σε μεταγενέστερους διανοητές.
Στους Στοχασμούς ο Καρτέσιος ξεκαθαρίζει ότι η
διάκριση πρέπει να γίνει σε ένα νέο έδαφος. Στον
έκτο Στοχασμό συγκεκριμένα αναφέρει πως επειδή
έχει μια σαφή και διακριτή ιδέα του εαυτού του ως
μη εκτατού σκεπτόμενου πράγματος, και μια σαφή
και διακριτή ιδέα του σώματός του ως μη σκεπτόμε-
νου εκτατού πράγματος, είναι βέβαιο πως είναι αλη-
θινά διακριτός από το σώμα του και μπορεί να υπάρ-
ξει χωρίς αυτό[14] . Τούτη η αντίληψη για τον νου και
το σώμα είναι σημαντικά διαφορετική από τις αντι-
λήψεις των σχολαστικών. Για τους σχολαστικούς το
σώμα συντίθεται από την ύλη και τη μορφή. Η ύλη
αλλάζει διαρκώς, ενώ η μορφή είναι εκείνη που δί-
νει στα σώματα τις χαρακτηριστικές ιδιότητες που
κατέχουν. Για τον Καρτέσιο, όμως, όλα τα σώματα
είναι του ίδιου είδους, μια ουσία που περιέχει μόνον
γεωμετρικές ιδιότητες. Οι χαρακτηριστικές ιδιότητες
των ιδιαίτερων μορφών του σώματος ερμηνεύονται
με όρους μεγέθους, σχήματος και κίνησης των τμη-
μάτων του. Οι περισσότερες ζωτικής σημασίας λει-
τουργίες ερμηνεύονται από την άποψη της φυσικής
οργάνωσης του οργανικού σώματος. Ο νους, επομέ-
νως, δεν είναι αρχή της ζωής αλλά αρχή της νόη-
σης. Αναπτύσσει τη λογική, όπως η λογική ψυχή των
αριστοτελικών, αλλά περιλαμβάνει και άλλες διεργα-
4 2
σίες της σκέψης, που αποδίδονται σε άλλα τμήματα
της αριστοτελικής ψυχής. Επιπλέον, είναι μια γνήσια
ουσία που επιβιώνει του σωματικού θανάτου χωρίς
τη θεϊκή παρέμβαση.
Έχοντας θεμελιώσει την επιβίωση μετά το σωματικό
θάνατο και τη δυαρχία ψυχής σώματος, ο φιλόσοφος
στρέφεται προς την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού.
Ο ύψιστος, αιώνιος, παντοδύναμος, δημιουργός θεός
όλων των πραγμάτων στηρίζεται περισσότερο στη
«δογματική» ή μάλλον αξιωματική θέση ότι οι ιδέες
εκείνες που αντιπροσωπεύουν μέσα του κάποιες υπο-
στάσεις είναι περισσότερο αντικειμενικές από εκεί-
νες που απεικονίζουν μόνον συμβεβηκότα[15] . Όλα
όσα παρατηρεί είναι αδύνατο να έχουν παραχθεί από
εκείνον και συνεπώς ο θεός υπάρχει αναγκαία, αφού
η πεπερασμένη του ύπαρξη δεν μπορεί να έχει τοπο-
θετηθεί μέσα του παρά μόνο από μια ύπαρξη αλη-
θινά άπειρη. Με αυτόν τον απλουστευτικό τρόπο δη-
λώνει πως ο θεός υπάρχει, εφόσον το αίτιο της ιδέας
του θεού είναι ο ίδιος ο θεός -ιδεολογικό επιχείρημα.
Ως βοήθημα σε αυτό το επιχείρημα, ο Καρτέσιος μας
οδηγεί σε μια παραδοσιακή θα λέγαμε εκδοχή του κο-
σμολογικού επιχειρήματος για την ύπαρξη του θεού.
Από το επιχείρημα του cogito γνωρίζει ότι υπάρχει,
και εφόσον είναι ατελής, δεν μπορεί να έχει δημιουρ-
γήσει τον εαυτό του. Έτσι κάτι άλλο δημιούργησε την
ύπαρξή του. Άσχετα με το τι μπορεί να είναι αυτό,
εμείς απλά αναρωτιόμαστε τι ήταν εκείνο που το δη-
μιούργησε, δημιουργώντας μια αλυσίδα δημιουργών
που μας οδηγούν στην έσχατη, αυτοδημιούργητη και
τέλεια ύπαρξη που ονομάζεται θεός. Επανέρχεται
στο θέμα της ύπαρξης του θεού -ιδιαίτερα σημαντική
για τη βεβαιότητα της γνώσης του για τον εξωτερικό
κόσμο- στον πέμπτο Στοχασμό του, όπου αναπτύσσει
το οντολογικό του επιχείρημα για την ύπαρξη του
θεού, θεωρώντας πως ο θεός κατέχει όλες τις τελειό-
τητες, μία εκ των οποίων είναι η ίδια η ύπαρξη.
2.4 Η βεβαιότητα της γνώσης του εξωτε-
ρικού κόσμου
Ο πέμπτος Στοχασμός καλύπτει τρία κυρίως θέματα:
την ουσία της ύλης, το οντολογικό επιχείρημα για
την ύπαρξη του Θεού[1] και αυτό που μας ενδιαφέ-
ρει στην παρούσα περίπτωση, το δρόμο προς την τέ-
λεια γνώση. Στην αρχή ο Καρτέσιος αναφέρει ότι το
πιο πιεστικό καθήκον είναι να ξεφύγει από τις αμ-
φιβολίες που ένιωσε πριν από λίγες μέρες, και να
δει ποιον βαθμό βεβαιότητας μπορεί να πετύχει κα-
νείς σε σχέση με τα υλικά πράγματα[16] . Τούτο τον
στόχο αγγίζει στον έκτο Στοχασμό με το επιχείρημα
του για την ύπαρξη σωμάτων εξωτερικών ως προς
τον νου[17] . Ο φιλόσοφος επιμένει ότι η σαφής και
διακριτή ιδέα μας για κάποιο σώμα είναι εκείνη ενός
εκτατού πράγματος, που κατέχει τις ιδιότητες του
μεγέθους, της μορφής, και της κίνησης. Γενικά οι
διαυγείς και διακριτές ιδέες μάς παρέχουν βέβαιη
ΕΡΓΟ
γνώση των ουσιών των πραγμάτων και της πιθανότη-
τας της ύπαρξής τους. Κατόπιν ολοκληρώνει τον πέμ-
πτο Στοχασμό αναφέροντας εμφατικά πως η βεβαιό-
τητα του υπόλοιπου της γνώσης του εξαρτάται από τη
βεβαιότητά του για την ύπαρξη του θεού[18] . Απαντώ-
ντας στην στρατηγική κυρίως που εφάρμοσε για να
εγγυηθεί τη βεβαιότητα της γνώσης μας, αρκετοί από
τους πρώτους επικριτές του θεώρησαν ότι ο συλλογι-
σμός του υπονομευόταν από έναν φαύλο κύκλο. Προ-
κειμένου να αποδείξουμε την αλήθεια της ύπαρξης
του Θεού, χρειάζεται να υποθέσουμε ότι ορισμένες
από τις διαυγείς και διακριτές ιδέες μας είναι αλη-
θείς. Αλλά τούτη η υπόθεση δικαιολογείται μόνον αν
υποθέσουμε ότι ο θεός υπάρχει και δεν είναι πλανε-
ρός δαίμων[19] .
2.5 Η κριτική του Μπέικον και του Νεύ-
τωνα
Παρά το γεγονός ότι ο Ντεκάρτ μαζί με τον Μπέικον
(Francis Bacon, 1561-1626) θεωρούντο πρωτεργάτες
της νέας επιστημονικής μεθόδου, μετά τον θάνατο
του Ντεκάρτ οι ιστορικοί παρουσίασαν την υπερα-
πλουστευτική εικόνα ενός εμπειριστή Μπέικον ενα-
ντίον του ορθολογιστή Καρτέσιου. Αργότερα αυτή η
αντίθεση μετεξελίχθηκε σε ακόμα πιο έντονη αντι-
παλότητα μεταξύ Καρτέσιου και Νεύτωνα. Παραμέ-
νει γεγονός ότι οι επιστημονικές ερμηνείες του Καρ-
τέσιου, όπως η ερμηνεία του σύμπαντος ως χώρου
γεμάτου ύλη όπου οι πλανήτες στροβιλίζονται γύρω
από τον Ήλιο, δεν μπορούσαν να αντέξουν τον έλεγχο
στον οποίο τις υπέβαλε ο Νεύτωνας.
Χρειάζεται να ληφθεί υπ' όψιν ότι όλα αυτά συνέ-
βαιναν σε μια εποχή στην οποία οι φιλόσοφοι ήταν
εξοικειωμένοι σε τέτοιο βαθμό με τη φυσική και την
αστρονομία, ώστε είχαν τη δυνατότητα να συγκρί-
νουν και να εκφέρουν άποψη για τις διάφορες αντι-
μαχόμενες θεωρίες. Συνεπώς, δεν είναι δύσκολο να
ερμηνευθεί η πτώση της δημοτικότητας του Καρτέ-
σιου. Βέβαια, παρά τις ατέλειες και τις αδυναμίες της
φιλοσοφίας του, η συνεισφορά του Καρτέσιου στην
εξέλιξη των φιλοσοφικών ιδεών στην Ευρώπη ήταν
τεράστια. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ντ' Αλαμπέρ, γράφο-
ντας σε μια εποχή που μεσουρανούσε ήδη το άστρο
του Νεύτωνα, προσπάθησε να περισώσει τη μέθοδο
του Ντεκάρτ, διαχωρίζοντάς την από την ατυχή έκ-
βαση των επιστημονικών του υποθέσεων[20] . Η κρα-
τούσα θεώρηση για τον Καρτέσιο κατά τον 18ο αιώνα
ήταν ότι επρόκειτο για μια ιδιοφυΐα που έσφαλε, γιατί
δεν υιοθέτησε τον εμπειρισμό.
2.6 cogito ergo sum
Κατά τον φιλόσοφο η σταθερότητα και η βεβαιό-
τητα θεμελιώνεται στις πρώτες αρχές που συλλαμ-
βάνει η νόηση, η οποία διακρίνεται σ ενόραση και
2.7 Περί της ύπαρξης του Θεού
Σχεδίασμα από το Αρχαί Φιλοσοφίας
παραγωγή. Μοντέλο-πρότυπο της γνώσης είναι τα
μαθηματικά. Οι αισθήσεις και η φαντασία είναι κα-
τώτερες γνωστικές δυνάμεις, τις οποίες δεν μπο-
ρούσε να εμπιστευόμαστε με την ίδια βεβαιότητα. Η
γνώση για οτιδήποτε υπάρχει στον εξωτερικό μας κό-
σμο βασίζεται σε ιδέες και οι ιδέες είναι προϊόντα της
νόησης. Έτσι, η νόηση αφενός γνωρίζει τον εαυτό της
και αφετέρου μεσολαβεί για τη γνώση τον αισθητού
κόσμου[21] .
Ο Καρτέσιος προσπαθεί να θεμελιώσει την πρώτη
αρχή της γνώσης ενορατικά. Ο άνθρωπος έχει άμεση
συνείδηση για ό,τι συμβαίνει μέσα του. Βάσει αυτού
του στοιχείου προσπαθεί να κατοχυρώσει τη βεβαιό-
τητα της γνώσης, μακριά από την παράδοση και την
αυθεντία. Προκρίνει τη ριζική αμφιβολία ως μέσο για
να φτάσει ο άνθρωπος σε μια νέα βεβαιότητα, στρέ-
φοντας εναντίον των σκεπτικιστών το βασικό τους
όπλο, την αμφιβολία.
Μπορώ να αμφιβάλλω για όλα τα πράγ-
5
ματα που με περιβάλλουν και για όλα όσα
σκέφτομαι, Οι άνθρωποι συχνά σφάλλουν
στους συλλογισμούς τους ακόμα και σε
απλά θέματα και δεν υπάρχει λόγος να πι-
στεύω ότι οι αισθήσεις μου δεν με ξεγελούν
ή ότι οι σκέψεις μου δεν είναι παρά σαν τα
όνειρά μου όταν κοιμάμαι. Μπορώ να αμ-
φιβάλλω λοιπόν για όλα όσα σκέφτομαι και
πιστεύω, αλλά για ένα πράγμα σε καμία πε-
ρίπτωση δεν μπορώ να αμφιβάλλω, δηλαδή
για το ότι αμφιβάλλω.
Αμέσως όμως κατόπιν πρόσεξα πως,
ενώ εγώ ήθελα να σκεφτώ έτσι, ότι όλα ήταν
ψεύτικα έπρεπε αναγκαστικά, εγώ που το
σκεπτόμουν, να είμαι κάτι. Και παρατη-
ρώντας πως τούτη η αλήθεια: σκέπτομαι,
άρα υπάρχω ήταν τόσο γερή και τόσο σί-
γουρη ώστε όλες μαζί οι εξωφρενικές υπο-
θέσεις των σκεπτικών φιλοσόφων δεν ήταν
ικανές να την κλονίσουν, έκρινα πως μπο-
ρούσα δίχως ενδοιασμούς να την παραδε-
χθώ σαν την πρώτη αρχή της φιλοσοφίας
που αναζητούσα»[22] .
Είναι τόσο σαφής αυτή η άμεση συνειδητοποίηση της
ύπαρξης μέσω της αμφιβολίας ώστε ο Καρτέσιος την
εντοπίζει ως πρώτο μεθοδολογικό του κανόνα για τη
γνώση. Πρέπει κανείς να αποδέχεται μόνο σαφείς και
διακριτές ιδέες, για τις οποίες δεν μπορεί να υπάρχει
η παραμικρή αμφιβολία. Οι άλλοι κανόνες υποδει-
κνύουν πως τα προβλήματα πρέπει να διαιρούνται
στα απλούστερα δυνατά τμήματα και ότι ο συλλογι-
σμός οδηγείται από τις απλούστερες στις σύνθετες
ιδέες μέσω μιας εσωτερικής τάξης που τις συνδέει.
Τέλος χρειάζεται επανέλεγχος της πορείας του συλ-
λογισμού.
2.7 Περί της ύπαρξης του Θεού
Ο Καρτέσιος παρέχει τρία επιχειρήματα υπέρ της
ύπαρξης του Θεού. Το πρώτο επιχείρημα, το ιδεολο-
γικό, βασίζεται στην ιδέα που έχουμε για τον Θεό ως
τέλειο ον. Ο Καρτέσιος θεωρεί πως αυτή η ιδέα δεν εί-
ναι δυνατό να προέρχεται από εμάς, εφόσον είμαστε
πεπερασμένα και ατελή όντα[23] . Δεν μπορεί λοιπόν
παρά να προέρχεται από τον Θεό και συνεπώς ο Θεός
υπάρχει. Στην ίδια πεποίθηση για τη σχέση αιτίου-
αποτελέσματος βασίζεται και το δεύτερο επιχείρημα
του Καρτέσιου για την ύπαρξη του Θεού, το οποίο
συμβατικά ονομάζεται κοσμολογικό. Το επιχείρημα
αυτό έχει ως εξής: έχω αποδείξει την ύπαρξή μου·
ωστόσο το αίτιο της ύπαρξής μου δε θα μπορούσε να
ήταν ο ίδιος μου ο εαυτός, εφόσον τότε «δεν θα αμ-
φέβαλλα, δεν θα επιθυμούσα και δεν θα μου έλειπε
τίποτα, διότι θα χορηγούσα στον εαυτό μου όλες τις
τελειότητες των οποίων υπάρχει μέσα μου κάποια
6 3 ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

ιδέα, και έτσι θα ήμουν εγώ ο ίδιος Θεός»· επομένως
το αίτιο της ύπαρξής μου είναι ο Θεός, άρα ο Θεός
υπάρχει. Το τρίτο επιχείρημα, τέλος, το οποίο έχει κα-
θιερωθεί να ονομάζεται οντολογικό, δεν αντλείται εκ
των αποτελεσμάτων του Θεού (a posteriori), όπως τα
δύο προηγούμενα, αλλά από την ίδια τη φύση του
Θεού (a priori). Σύμφωνα με αυτό, στον Θεό αποδίδο-
νται όλες οι τελειότητες, μια εκ των οποίων είναι και
η ύπαρξη, επομένως ο Θεός υπάρχει. Με άλλα λόγια,
η ύπαρξη ανήκει στην ουσία του Θεού. Εφόσον, λοι-
πόν, κατά τον Καρτέσιο, η ύπαρξη του Θεού έχει απο-
δειχθεί, «αποκαθίσταται η εμπιστοσύνη στο lumen
naturale [φυσικό φως], δηλαδή στην άμεση προφά-
νεια της έλλογης γνώσης, η οποία έτσι θεμελιώνεται
οριστικά»[24] .
Ποιες άλλες έμφυτες ιδέες έχουμε δηλαδή ιδέες που
δεν προέρχονται από τα δεδομένα των αισθήσεων,
αλλά ενυπάρχουν στον νου και χρησιμεύουν για να
οργανώσουν τα δεδομένα των αισθήσεων; Τέτοιες εί-
ναι οι έννοιες της ύπαρξης, του αριθμού, της διάρ-
κειας, που ισχύουν για κάθε περιεχόμενο γνώσης.
Αλλά υπάρχουν και έννοιες που αναφέρονται συγκε-
κριμένα στον υλικό κόσμο, όπως η έκταση, η μορφή
και η κίνηση.
μπορεί να είναι αιτία η ίδια, ως παθητική οντότητα
χωρίς ιδέες» μοιάζουν αυθαίρετες, ωστόσο απτόητος
οδεύει προς το συμπέρασμα του ότι άρα αιτία μπο-
ρεί να είναι μόνο η παρέμβαση του Θεού. Εφόσον
δεν υπάρχει ενότητα μεταξύ σώματος και ψυχής, τη
σχέση μεταξύ ιδεών και εμπειρικής πραγματικότη-
τας εγγυάται μόνο μια διαμεσολάβηση εκ των άνω.
Το πρόβλημα του καρτεσιανού φαντάσματος στη μη-
χανή, ενός από τα πιο γνωστά προβληματικά σημεία
του συστήματος του Ντεκάρτ, υποτίθεται επιλύεται,
αλλά κατά ένα παιχνίδι των λέξεων αρκετά ειρωνικό,
θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό δε γίνεται παρά με
την επιστράτευση ενός από μηχανής θεού.
2.9 Συνεισφορά στην απεικόνιση των
μαθηματικών συμβόλων
Ο Καρτέσιος επινόησε το 1637 τη σύμβαση στα Μα-
θηματικά να χρησιμοποιούμε τα τελευταία γράμματα
της αλφαβήτου για τους άγνωστους συντελεστές μιας
εξίσωσης (x, y, z ή χ, ψ, ζ) και τα τρία πρώτα γράμ-
ματα για τους γνωστούς (a, b, c ή α, β, γ)[26]

3 Εργογραφία
2.8 To πρόβλημα της σχέσης ύλης-
πνεύματος

Η ριζική αντίθεση πνεύματος και ύλης, έφερε τον

Καρτέσιο αντιμέτωπο με ένα επιπλέον πρόβλημα.
Πώς γίνεται η επικοινωνία των δύο αυτών κόσμων;
Ποια είναι και με ποιον τρόπο γίνεται η επαφή με
τα εκτατά σώματα μιας υπόστασης που δεν κατα-
λαμβάνει έκταση στον χώρο; Πώς, για παράδειγμα,
το πνεύμα συλλέγει τα πληροφοριακά δεδομένα των
αισθήσεων; Ο Καρτέσιος, για να λύσει αυτό το πρό-
βλημα, ανέπτυξε μια θεωρία περί αλληλεπίδρασης
σώματος-πνεύματος μέσω της επίφυσης (κωναρίου),
ενός αδένα στο κέντρο του εγκεφάλου. Ωστόσο η εξή-
γηση που έδωσε είναι ελλιπής, καθώς το πρόβλημα
της αλληλεπίδρασης δύο «ουσιών» (ύλη-πνεύμα) αν
αυτές υποτεθούν εντελώς διαφορετικές δεν είναι εύ-
κολο να επιλυθεί, και η αναφορά του στην επίφυση
δεν έχει ούτως ή άλλως καμία επιστημονική βάση[25] .
Αργότερα το ίδιο ζήτημα επαναπραγματεύεται ο
Άρνολντ Γκέλινγκς (Arnold Geulincx, 1624 – 1669),
Φλαμανδός φιλόσοφος που θεωρείται οπαδός και συ-
νεχιστής του Καρτέσιου, και ο Νικολά Μαλμπράνς Γεωμετρία, 1η έκδοση, 1637
(Nicolas Malebranche, 1638 – 1715), Γάλλος φιλόσο-
φος που επεδίωξε να συνθέσει τον Αυγουστίνο με τον
Καρτέσιο. Τα ερωτήματα επανέρχονται: Πώς αλλη- • 1618. Compendium Musicae. Πραγματεία επί
λεπιδρούν αυτοί οι δύο κόσμοι; Τι είναι αυτό που κά- της μουσικής θεωρίας και της αισθητικής της
νει το χέρι να σηκώνεται; Ποια είναι η αιτία της κί- μουσικής γραμμένη για τον πρώτο συνεργάτη
νησης; Παρότι οι θεωρήσεις του Μαλμπράνς ότι «το του Ισαάκ Μπήκμαν (Isaac Beeckman).
πνεύμα είναι πεπερασμένο και ως τέτοιο δεν μπο-
ρεί να αποτελεί αιτία», και από την άλλη «η ύλη δεν • 1626–1628. Regulae ad directionem ingenii (Κανό-

νες για την καθοδήγηση του πνεύματος). Ατε-
λές.
• 1630–1633. Le Monde (Ο Κόσμος) and L'Homme
(Άνθρωπος). Συστηματική παρουσίαση της φυ-
σικής φιλοσοφίας του. '
• 1637. Discours de la méthode (Λόγος περί της Με-
θόδου). Εισαγωγή στο Essais.
• 1637. La Géométrie (Γεωμετρία). Το μείζον έργο
του Ντεκάρτ στα Μαθηματικά.
• 1641. Meditationes de prima philosophia (Στοχα-
σμοί περί της Πρώτης Φιλοσοφίας), επίσης γνω-
στό ως Μεταφυσικοί Στοχασμοί
• 1644. Principia philosophiae (Αρχαί Φιλοσοφίας).
Γράφτηκε για να αντικαταστήσει τα αριστοτε-
λικά κείμενα που χρησιμοποιούντο στα πανεπι-
στήμια.
• 1647. Notae in programma (Comments on a Certain
Broadsheet). Απάντηση στον άλλοτε μαθητή του
Καρτέσιου Henricus Regius.
• 1647. Περιγραφή του ανθρώπινου σώματος. Εκ-
δόθηκε μετά θάνατον.
• 1648. Responsiones Renati Des Cartes… (Συζήτηση
με τον Μούρμαν). Σημειώσεις στις συζητήσεις
του καρτέσιου με τον Φραντς Μπούρμαν (Frans
Burman) στις 16 Απριλίου 1648.
• 1649. Les passions de l'âme (Πάθη της Ψυχής).
Αφιερωμένο στην πριγκίπισσα Ελισάβετ της
Βοημίας.
• 1657. Αλληλογραφία. Εκδόθηκε από τον Κλοντ
Κλερσελιέ (Claude Clerselier).
4 Παραπομπές - σημειώσεις
[1] Μολύβας Γ., 2000, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ. Β΄,
ΕΑΠ, Πάτρα, 33 και 36.
[2] Κονδύλης, τ.1, σελ. 215 και Gay, σελίδες 146–150.
[3] Windelband, σελ. 159.
[4] Για το καρτεσιανό δένδρο της γνώσης βλ. Cottingham
J., 2003, Φιλοσοφία της Επιστήμης: οι Ορθολογιστές,
(μτφρ. Σ. Τσούρτης), Πολύτροπον, Αθήνα, 69.
[5] Βλ. Descartes, Rene (ed. Buchenau, Artur.), Regulae ad
directionem ingenii, Dürrschen Buchhandlung, (Leipzig,
1907) ή το υπερκείμενο frag. (1628), Bibliotheca
Augustana, 05.02.05. Βλ. επίσης την ελληνική έκδοση
Αυγελής Ν., 1974, (εισ.) Κανόνες για την καθοδήγηση
του πνεύματος, (μτφρ. σχ., Γ. Δαρδιώτης), Εγνατία,
Θεσσαλονίκη.
[6] Decartes R., 1976, Λόγος περί της Μεθόδου2 , (μτφρ.
εισ. σχολ. Χρ. Χριστίδης), Παπαζήσης, Αθήνα, 18.
7
[7] Για την ελληνική έκδοση βλ. Ντεκάρτ, Ρ., 2003, Στο-
χασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, (μτφρ. σχ. Ε. Βα-
νταράκης), Εκκρεμές, Αθήνα.
[8] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 59.
[9] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 61.
[10] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 62.
[11] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 64, [...]είτε αγρυπνώ είτε κοιμά-
μαι, δύο συν τρία θα κάνει πέντε, και το τετράγωνο
δεν θα έχει περισσότερες από τέσσερις πλευρές. Τόσο
διαυγείς αλήθειες δεν φαίνεται δυνατό να είναι ύπο-
πτες[...].
[12] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 47.
[13] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 72.
[14] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 169.
[15] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 99.
[16] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 144.
[17] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 183.
[18] Ντεκάρτ, Ρ., 2003, 157.
[19] Cassirer, 1951, σ. 54, Κονδύλης, 1987, τόμος Ι, 220-1
[20] Decartes R., 1976, 31-2.
[21] «Conversation with Burman», στο Cottingham J., et al,
(ed) 1984–91, The Philosophical Writings of Descartes,
vol. III, Cambridge University Press, Cambridge, 334-5.
[22] Ο Καρτέσιος θεωρούσε ότι το κατηγόρημα που αποδί-
δουμε σε κάποιο πράγμα εμπεριέχεται αναγκαία και
στο αίτιο του πράγματος (βλ. επίσης Cottingham, ό.π,
133). Εν προκειμένω, δηλαδή, εφόσον η ιδέα του Θεού
εμπεριέχει την τελειότητα, το αίτιό της θα πρέπει κι
αυτό αναγκαία να εμπεριέχει την τελειότητα. Επομέ-
νως, το αίτιο της συγκεκριμένης ιδέας δεν μπορεί να
είναι ο άνθρωπος, αλλά ένα τέλειο ον.
[23] Windelband, σελ. 163.
[24] «Ο Καρτέσιος χαρακτηρίζει φαντασία (imaginatio)
την αισθητηριακή πρόσληψη του ποιοτικού, ενώ,
εξάλλου, την πρόσληψη εκείνου που είναι δυνατό να
"κατασκευαστεί" με μαθηματικό τρόπο τη χαρακτη-
ρίζει διανοητική γνώση (intellectio). Και παρόλο που
εκτιμά σωστά τη βοήθεια που προσφέρει η εμπειρία
στη φαντασία θεωρεί ότι πραγματική επιστημονική
γνώση είναι μόνο αυτή που βασίζεται στη διάνοια».
Βλ. Windelband, σελ. 164.
[25] Βιρβιδάκης Σ., Καρασμάνης Β., Τουρνά Χ. 2007, Αρ-
χές Φιλοσοφίας Β' Λυκείου, σελ. 122.
[26] Ηοward Eves, Μεγάλες στιγμές των Μαθηματικών έως
το 1650, σελ. 150.
8 6 ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ

5 Βιβλιογραφία 6 Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Cassirer, E. (1956). The Philosophy of the • René Descartes στη Διαδικτυακή Εγκυκλοπαί-
Enlightment. Νέα Υόρκη: Mentor. δεια της Φιλοσοφίας

• René Descartes στη φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια

• Cottingham, J. (2003). Φιλοσοφία της Επιστήμης:
του Stanford
οι Ορθολογιστές. μτφρ. Σ. Τσούρτης. Αθήνα: Πο-
λύτροπον. ISBN 978-960-8354-03-6.

• , et al, (ed) (1984–91). The Philosophical Writings

of Descartes. vol. III. Cambridge: Cambridge
University Press. ISBN 9780521423502.

• Descartes, René (1907). Buchenau, Artur. επιμ.

Regulae ad directionem ingenii. Λειψία: Dürrschen
Buchhandlung.

• (1976). Λόγος περί της Μεθόδου. μετάφραση,

εισαγωγή, σχόλια: Χριστόφορος Χρηστίδης.
Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. ISBN 978-960-02-
0073-7.

• (1996). Τὰ πάθη τῆς ψυχῆς. μτφρ. Γιάννης Πρε-

λορέντζος, Δημήτρης Ροζάκης. Αθήνα: Εκδό-
σεις «Κριτική». ISBN 978-960-218-128-7.

• Gay, P. (1977). The Enlightenment: An

Interpretation. τ.1. Νέα Υόρκη: Norton.

• Καϊμάκης, Παύλος (1984). «Το επιχείρημα του

ονείρου στον Descartes. Προϋποθέσεις και προε-
κτάσεις». Φιλόλογος 36: 131–143.

• Κονδύλης, Παναγιώτης (1987). Ο ευρωπαϊκός

Διαφωτισμός. Αθήνα: Εκδόσεις «Θεμέλιο».

• Lefevre, R. (1986). μτφρ. Μάριος Βερέττας. «Η

ζωή και ο θάνατος στη σκέψη του Καρτέσιου».
Σκέψη και τέχνη 7: 19–22.

• Μαγκίρης, Βαγγέλης (Σεπτέμβριος 1996). «Rene

Descartes (1596-1650): Νέοι δρόμοι για την Επι-
στήμη και τη Φιλοσοφία». Περισκόπιο της Επι-
στήμης (τεύχος 198): σελ. 10.

• Μολύβας, Γ. (2000). Φιλοσοφία στην Ευρώπη.

τ.Β΄. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
ISBN 960-538-264-4.

• Ντεκάρτ, Ρενέ (2003). Στοχασμοί περί της πρώ-

της φιλοσοφίας. μτφρ. Ευάγγελος Βανταράκης.
Αθήνα: Εκδόσεις «Εκκρεμές». ISBN 978-960-
7651-27-3.

• Windelband, W. – Heimsoeth, H. (1982). Εγχειρί-

διο Ιστορίας της Φιλοσοφίας. τ.Β΄. μτφρ. Ν.Μ.
Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. ISBN 960-
250-111-1.
 9

7 Text and image sources, contributors, and licenses

7.1 Text
• Ρενέ Ντεκάρτ Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CE%B5%CE%BD%CE%AD_%CE%9D%CF%84%CE%B5%CE%
BA%CE%AC%CF%81%CF%84?oldid=5461188 Συνεισφέροντες: Geraki, Robbot, Acp, Kalogeropoulos, Lucinos, Αντιγόνη, Dada,
Pvasiliadis, Sz-iwbot, Badseed, FocalPoint, The Phantom, Gerakibot, CeeKay, Vasiliskrin, Egmontaz, Kostisl, Escarbot, Dadabot,
V-astro, Thijs!bot, JAnDbot, Magioladitis, CommonsDelinker, FlaBot, VolkovBot, Vanakaris, Atlantia, Idioma-bot, Synthebot,
TXiKiBoT, YonaBot, Hypnotist, SieBot, Sotkil, AlleborgoBot, Loveless, MARKELLOS, Μυρμηγκάκι, DragonBot, Ttzavaras, Alexbot,
MelancholieBot, SpBot, Nikosguard, Luckas-bot, ArthurBot, Ιων, GhalyBot, SassoBot, Vagrand, C messier, Xqbot, RedBot, TobeBot,
CHE, KamikazeBot, TjBot, Nataly8, EmausBot, ManosHacker, Ontoraul, WikitanvirBot, HRoestBot, Dionysus, MerlIwBot, KAKTOS,
Chrysalifourfour, HiW-Bot, Glorious 93, Spiros790, JYBot, Φίλιππος Α.Δ,, Ογκόλιθος, KatePapast, Heer van Robaais, Mikropsari και
Ανώνυμες συνεισφορές: 19

7.2 Images
• Αρχείο:Commons-logo.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Άδεια χρήσης: Public
domain Συνεισφέροντες: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions
used to be slightly warped.) Αρχικός δημιουργός: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier
PNG version, created by Reidab.
• Αρχείο:David_face.png Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/83/David_face.png Άδεια χρήσης: Public domain
Συνεισφέροντες: ? Αρχικός δημιουργός: ?
• Αρχείο:Descartes_La-Geometrie_1637.png Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4b/Descartes_La-Geometrie_
1637.png Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: ? Αρχικός δημιουργός: ?
• Αρχείο:Descartes_Principles_of_Philosophy_1.png Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/96/Descartes_
Principles_of_Philosophy_1.png Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: ? Αρχικός δημιουργός: ?
• Αρχείο:Frans_Hals_-_Portret_van_René_Descartes.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/73/Frans_Hals_
-_Portret_van_Ren%C3%A9_Descartes.jpg Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: André Hatala [e.a.] (1997) De eeuw van
Rembrandt, Bruxelles: Crédit communal de Belgique, ISBN 2-908388-32-4. Αρχικός δημιουργός: After Frans Hals (1582/1583–1666)
• Αρχείο:Greek_wikiquote_logo.png Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c4/Greek_wikiquote_logo.png Άδεια
χρήσης: CC BY-SA 3.0 Συνεισφέροντες: :File:Wikiquote-logo.png Αρχικός δημιουργός: Eloquence, τροποποίηση:Ωριγένης
• Αρχείο:Index_Librorum_Prohibitorum_1.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7b/Index_Librorum_
Prohibitorum_1.jpg Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: ? Αρχικός δημιουργός: ?
• Αρχείο:Nuvola_apps_edu_mathematics_blue-p.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3e/Nuvola_apps_
edu_mathematics_blue-p.svg Άδεια χρήσης: GPL Συνεισφέροντες: Derivative work from Image:Nuvola apps edu mathematics.png
and Image:Nuvola apps edu mathematics-p.svg Αρχικός δημιουργός: David Vignoni (original icon); Flamurai (SVG convertion); bayo
(color)
• Αρχείο:Portal-puzzle.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fd/Portal-puzzle.svg Άδεια χρήσης: Public
domain Συνεισφέροντες: User:Eubulides. Created with Inkscape 0.47pre4 r22446 (Oct 14 2009). This image was created from scratch
and is not a derivative of any other work in the copyright sense, as it shares only nonprotectible ideas with other works. Its idea came from
File:Portal icon.svg by User:Michiel1972, which in turn was inspired by File:Portal.svg by User:Pepetps and User:Ed g2s, which in turn was
inspired by File:Portal.gif by User:Ausir, User:Kyle the hacker and User:HereToHelp, which was reportedly from he:File:Portal.gif (since
superseded or replaced?) by User:Naama m. It is not known where User:Naama m. got the idea from. Αρχικός δημιουργός: User:Eubulides
• Αρχείο:René_Descartes_i_samtal_med_Sveriges_drottning,_Kristina.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/
commons/4/40/Ren%C3%A9_Descartes_i_samtal_med_Sveriges_drottning%2C_Kristina.jpg Άδεια χρήσης: Public domain Συνει-
σφέροντες: crop Αρχικός δημιουργός: Nils Forsberg After Pierre Louis Dumesnil (1698-1781)
• Αρχείο:Stylised_Lithium_Atom.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e1/Stylised_Lithium_Atom.svg Άδεια
χρήσης: CC-BY-SA-3.0 Συνεισφέροντες: based off of Image:Stylised Lithium Atom.png by Halfdan. Αρχικός δημιουργός: SVG by
Indolences. Recoloring and ironing out some glitches done by Rainer Klute.

7.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0