ΕΝΟΤΗΤΑ 1(Β1,1-3)

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΤΗ.

Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;

Αρχαίο κείμενο

Διττης δή της αρετης ούσης, της μέν διανοητικης της δε ηθικης, η μέν
διανοητική το πλειον εκ διδασκαλίας έχει και την γένεσιν και την
αύξησιν, διόπερ εμπειρίας δειται και χρόνου, η δ’ ηθική εξ’ έθους
περιγίγνεται, όθεν και τούνομα έσχηκε μικρόν παρεκκλινον από του
έθους. Εξ ου και δηλον ότι ουδεμία των ηθικων αρετων φύσει ημιν
εγγίνεται · ούθεν γάρ των φύσει όντων άλλως εθίζεται, οιον ο λίθος
φύσει κάτω φερόμενος ουκ αν εθισθείη άνω φέρεσθαι, ουδ’ αν μυριάκις
αυτόν εθίζη τις άνω ριπτων, ουδέ το πυρ κάτω, ουδ’ άλλο ουδέν των
άλλως πεφυκότων άλλως αν εθισθείη. Ούτ’ άρα φύσει ούτε παρά φύσιν
εγγίνονται αι αρεται, αλλά πεφυκόσι μέν υμιν δέξασθαι αυτάς ,
τελειουμένοις δε διά του έθους.

Μετάφραση

Επειδή λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών, η διανοητική και η ηθική, η μεν
διανοητική κατά κύριο λόγο έχει και την προέλευση και την ανάπτυξή
της από τη διδασκαλία, γι’ αυτό ακριβώς έχει ανάγκη από την εμπειρία
και το χρόνο, η δε ηθική γεννιέται από τη συνήθεια από όπου πήρε και το
όνομά της που παρουσιάζει μικρή διαφορά από τη συνήθεια. Από αυτό
γίνεται φανερό ότι καμιά από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ
φύσεως · γιατί τίποτε απ’ αυτά που υπάρχουν εκ φύσεως μπορεί να
συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό, όπως για παράδειγμα η πέτρα που εκ
φύσεως πέφτει προς τα κάτω, δεν είναι δυνατόν να συνηθίσει να κινείται
προς τα πάνω, ούτε κι αν κάποιος συνηθίζει αυτή ρίχνοντας την προς τα
πάνω χιλιάδες φορές (δέκα χιλιάδες φορές), ούτε η φλόγα < μπορεί να
συνηθίσει να κινείται> προς τα κάτω, ούτε τίποτα άλλο από τα πράγματα
που γεννιούνται από τη φύση τους με μιαν ορισμένη ιδιότητα μπορεί να
συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό. Οι αρετές επομένως δε γεννιούνται μέσα
μας ούτε εκ φύσεως ούτε αντίθετα με τη φύση, αλλά σ’ εμάς που έχουμε

1
από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε και που τελειοποιούμαστε με
τη συνήθεια.
ΕΝΟΤΗΤΑ 1(Β1,1-3)

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΤΗ.

Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;

Αριστοτέλης: η ευδαιμονία είναι ψυχης ενέργειά τις κατ’ αρετήν τελείαν.

η ευδαιμονία είναι είδος ψυχικής ενέργειας σύμφωνης με την τέλεια αρετή.

ΔΟΜΗ
ΑΡΕΤΗ

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
προέρχονται

από τη διδασκαλία από την συνήθεια(εθισμό)

δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

ηθική αρετή
όμως οι άνθρωποι έχουμε εκ φύσεως
την ιδιότητα να την δεχτούμε.

ΣΧΟΛΙΑ
1.«διττης ούσης»: 2 είναι οι μορφές της αρετής κατά τον Αριστοτέλη:
α)η διανοητική αρετή(π.χ. σοφία, σύνεση, φρόνηση)που αφορά το
καθαρά λογικό μέρος της ψυχής. Αυτή καλλιεργείται και αυξάνει με τη
συστηματική διδασκαλία.
β) η ηθική αρετή(π.χ. δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία) που αφορά το
επιθυμητικόν (το μέρος της ψυχής που μετέχει και στο καθαρά λογικό μέρος της
ψυχής και στο άλογον μέρος).
2.«όθεν και τούνομα έσχηκε»: ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την
ετυμολογική συγγένεια που έχει η λέξη ηθική με τη λέξη έθος για να
στηρίξει τη θέση ότι η απόκτηση της ηθικής αρετής οφείλεται στον
εθισμό. Μάλιστα επειδή είναι βέβαιος ότι οι λέξεις είναι άρρηκτα
συνδεδεμένες με ό, τι δηλώνουν, η ετυμολογική συγγένεια δεν είναι
τυχαία , αλλά δηλώνει και σημασιολογική συγγένεια. Άρα η ηθική αρετή
είναι επίκτητη. Απόρριψη αριστοκρατικής αντίληψης.
3.«λίθος – πυρ»: ο Αριστοτέλης για να στηρίξει τη θεωρητική
ετυμολογική απόδειξη, επιστρατεύει 2 πειστικά παραδείγματα με
φυσικά φαινόμενα για την ενίσχυση του επαγωγικού συλλογισμού του.

2
Γενικό συμπέρασμα: τίποτα δεν μπορεί να λειτουργήσει με τρόπο
διαφορετικό από εκείνον που ορίζει η φύση.
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 (Β1,4)

Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη

Αρχαίο κείμενο

Έτι όσα μέν φύσει ημιν παραγίνεται, τας δυνάμεις τούτων πρότερον
κομιζόμεθα, ύστερον δε τας ενεργείας αποδίδομεν [όπερ επί των
αισθήσεων δηλον · ου γάρ εκ του πολλάκις ιδειν ή πολλάκις ακουσαι τάς
αισθήσεις ελάβομεν, αλλ’ ανάπαλιν έχοντες εχρησάμεθα, ου
χρησσάμενοι έσχομεν] · τάς δ’ αρετάς λαμβάνομεν ενεργήσαντες
πρότερον, ώσπερ και επί των άλλων τεχνων · ά γάρ δει μάθοντας ποιειν,
ταυτα ποιουντες μανθάνομεν, οιον οικοδομουντες οικοδόμοι γίνονται και
κιθαρίζοντες κιθαρισται · ούτω δή και τά μέν δίκαια πράττοντες δίκαιοι
γινόμεθα, τά Δε σώματα σώφρονες, τα δ’ ανδρεια ανδρειοι.

Μετάφραση

Ακόμα όσα εκ φύσεως υπάρχουν σε μας, τις δυνάμεις αυτών πρώτα

αποκτούμε και ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειές τους
[ αυτό είναι φανερό στις αισθήσεις · γιατί δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις
επειδή είδαμε πολλές φορές ή ακούσαμε πολλές φορές, αλλά αντίθετα
έχοντας αυτές κάναμε χρήση τους και δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει
και ξανακάνει χρήση τους] · τις αρετές όμως αποκτούμε, αφού πρώτα
εργαστούμε, όπως ακριβώς <εργαζόμαστε> και για τις άλλες τέχνες · γιατί
όσα πρέπει να κάνουμε, αφού (τα) μάθουμε, (τα) μαθαίνουμε κάνοντάς
τα<δηλ. με την πρακτική εξάσκηση>, όπως για παράδειγμα <κάποιοι> γίνονται
οικοδόμοι με το να οικοδομούν και <κάποιοι> κιθαρίστες με το να παίζουν
κιθάρα · με τον ίδιο τρόπο λοιπόν από τη μια γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας
δίκαιες πράξεις και από την άλλη σώφρονες <κάνοντας> σώφρονες
πράξεις και ανδρείοι <κάνοντας> γενναίες πράξεις.

3
 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 (Β1,4)

Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη

ΔΟΜΗ

αισθήσεις (εκ φύσεως) :

προηγείται η ύπαρξη τους και ακολουθεί η ενέργεια
≠
ηθικές αρετές (επίκτητες) :
προηγείται η ενέργεια και ακολουθεί η απόκτησή τους

ενισχυτικά παραδείγματα:
α) οιον οικοδομουντες οικοδόμοι γίνονται και
β) κιθαρίζοντες κιθαρισται

συμπέρασμα: τις ηθικές αρετές τις αποκτούμε με άσκηση, με

επαναλήψεις και με εμπειρίες (π.χ. γινόμαστε δίκαιοι
κάνοντας δίκαιες πράξεις).

ΣΧΟΛΙΑ
1.«έτι»: έχει προσθετική σημασία. Εισάγει ένα νέο επιχείρημα που για να
το στηρίξει χρησιμοποιεί και πάλι παραδείγματα, που τα αντλεί από τις
φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου(αισθήσεις).
2.«δύναμις και ενέργεια»: βλ βιβλίο σελ. 158
3.«ώσπερ και επί των άλλων τεχνων»: οι όροι «και των άλλων» είναι
περιττοί. η εξήγηση είναι ότι: τα έργα του Αριστοτέλη που μας σώθηκαν
ήταν οι προσωπικές του σημειώσεις που σε μεγάλο βαθμό διατήρησαν τα
χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου(μιας και τις χρησιμοποιούσε για
το μάθημά του) και άρα δεν έχουν τα χαρακτηριστικά του προσεγμένου
και αυστηρού γραπτού λόγου.
3.«τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα»: δημιουργείται το εύλογο
ερώτημα : πως είναι δυνατόν η απόκτηση της αρετής να είναι
μεταγενέστερη αφού για να κάνει κανείς μια δίκαια πράξη , πρέπει πρώτα
να είναι δίκαιος; ο Αριστοτέλης λύνει αυτή την απορία παρακάτω όπου
διευκρινίζει ότι:
- οι πράξεις που προηγούνται και επαναλαμβάνονται δεν είναι τυχαίες
ούτε γίνονται με την υπόδειξη κάποιου, αλλά :
α. αυτός που τις κάνει έχει ακριβή γνώση αυτού που κάνει
β. οι πράξεις είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης
γ. οι πράξεις γίνονται με τρόπο σταθερό και αμετάβλητο.

4
 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 (Β1,5-7)

Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης.

Αρχαίο κείμενο

Μαρτυρει δε και το γινόμενον εν ταις πόλεσιν · οι γαρ νομοθέται τους

πολίτας εθίζοντας ποιουσιν αγαθούς, και το μέν βούλημα παντός
νομοθέτου τουτ’ εστίν, όσοι δε μη ευ αυτό ποιουσιν αμαρτάνουσιν, και
διαφέρει τούτω πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύλης. Έτι εκ των αυτων και
διά των αυτων και γίνεται πασα αρετή και φθείρεται, ομοίως δε και
τέχνη· Εκ γάρ του κιθαρίζειν και οι αγαθοί και κακοί γίνονται κιθαρισται.
Ανάλογον δε και οικοδόμοι και οι λοιποί πάντες · εκ μεν γάρ του ευ
οικοδομειν αγαθοί οικοδόμοι έσονται, εκ δε του κακως κακοί. Ει γαρ μη
ούτως είχεν, ουδέν αν έδει του διδάσκοντος, αλλά πάντες αν εγίνοντο
αγαθοί ή κακοί.

Μετάφραση

Και τα παραπάνω τα επιβεβαιώνει κι αυτό που συμβαίνει στις πόλεις · οι

νομοθέτες δηλαδή κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό και η
επιδίωξη κάθε νομοθέτη είναι αυτή, όσοι όμως δεν κάνουν σωστά αυτό,
κάνουν λάθος < ή δεν πετυχαίνουν αυτό που επιδιώκουν> και σ’ αυτό διαφέρει
το ένα απ’ το άλλο, το καλό απ’ το λιγότερο καλό πολίτευμα.
Ακόμα για τους ίδιους λόγους και με τους ίδιους τρόπους και γεννιέται
κάθε αρετή και καταστρέφεται, το ίδιο και κάθε τέχνη · γιατί με το
παίξιμο της κιθάρας γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές. Με
ανάλογο τρόπο <γίνονται> και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι ·
δηλαδή χτίζοντας με καλό τρόπο τις κατοικίες θα γίνουν καλοί οικοδόμοι
όμως χτίζοντας με κακό τρόπο <θα γίνουν> κακοί. Γιατί αν <τα πράγματα>
δε συνέβαιναν έτσι, καθόλου δε θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα
δίδασκε, αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί από τη γέννηση τους.

5
 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 (Β1,5-7)

Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης.

ΔΟΜΗ

Ο ρόλος του νομοθέτη στην πραγμάτωση της αρετής

- οι νομοθέτες προσπαθούν με τον εθισμό να κάνουν τους πολίτες
καλούς ανθρώπους.
- Ο άνθρωπος αποκτά ή όχι την αρετή ανάλογα με το αν υπάρξει
καλός ή όχι εθισμός σ’ αυτήν

αγαθή πολιτεία φαύλη πολιτεία

αν εθισμός = εξάσκηση τότε είναι απαραίτητος ο άνθρωπος που θα

καθοδηγήσει τον τεχνίτη (κιθαριστή, οικοδόμο) και γενικά τον άνθρωπο
στην εξάσκηση.

ΣΧΟΛΙΑ
1.«πολιτεία πολιτείας αγαθή φαυλης»: στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης
εννοεί: όταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, εννοούμε
ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο στην αρετή, με το άλλο
λιγότερο.
Δηλαδή η πρόθεση όλων των νομοθετών είναι να κάνουν τους
πολίτες τους ενάρετους (άρα όλα τα πολιτεύματα είναι καλά) · αν τελικά
διαπιστώνουμε διαφορά από πολίτευμα σε πολίτευμα πρόκειται στην
ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό τελειότητας. Βασικό κριτήριο
τελειότητας είναι η μεγαλύτερη ή η μικρότερη βοήθεια που προσφέρουν
στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει, με τη δική τους
καθοδήγηση, την αρετή.
2.«αγαθη φαυλης»: το θέμα «διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα» δεν
ανήκει στο θέμα που απασχολεί εδώ τον Αριστοτέλη και το οποίο είναι: ο
τρόπος με τον οποίο γίνεται ο άνθρωπος κάτοχος της ηθικής αρετής.
Αν ο Αριστοτέλης κάνει αναφορά στη διαφορά των πολιτευμάτων, είναι
ασφαλώς γιατί θέλει να τονίσει την ευθύνη των νομοθετών σε ο, τι
αφορά την επιτυχημένη ή όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών
στην αρετή.
Πράγματι δεν γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι η αναφορά στη διαφορά
αυτή σημαίνει στην ουσία απομάκρυνση από το θέμα της αρετής , αυτό
όμως οφείλεται ακριβώς στο ότι το παράδειγμα κλείνει με τα επίθετα

6
αγαθής φαύλης , τα οποία πετυχαίνουν επανασύνδεση με το συζητούμενο
θέμα..
Ερώτηση 4 βιβλίου
Ο Αριστοτέλης για να υποστηρίξει τον συλλογισμό του ότι καμία ηθική αρετή δεν
προέρχεται εκ φύσεως χρησιμοποιεί στην ενότητα αυτή τα εξής επιχειρήματα:

1) οι νομοθέτες βρίσκουν τρόπους για να ασκούν τους πολίτες στην αρετή, άρα η
αρετή δεν είναι στοιχείο που το έχουν από πριν.
2) Η αρετή καταστρέφεται, όπως και η τέχνη, όταν αυτοί που την ασκούν σφάλλουν.
Τα εκ φύσεως χαρακτηριστικά όμως δεν μπορούν να μεταβληθούν, να γίνουν δηλ.
καλύτερα ή χειρότερα.
3) Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους, οι άνθρωποι θα ήταν από
φυσικού τους καλοί ή κακοί και δε θα χρειαζόταν να τους διδάξει κανένας τίποτα
σχετικό. Τώρα όμως τους διδάσκουν, γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές
πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι, κάνοντας όχι σωστές, δε θα γίνουν σωστοί.
Άρα η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά στηρίζεται στην ηθική πράξη.

7
 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 (Β1,7-8)

Σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής μας

διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση
της ηθικής αρετής

Αρχαίο κείμενο
Ούτω δή και έπί των αρετών έχει· πράττοντες γάρ τά έν τοις
συναλλάγμασι τοίς προς τους ανθρώπους γινόμεθα οι μέν δίκαιοι οι δέ
άδικοι, πράττοντες δέ τά έν τοις δεινοΐς και εθιζόμενοι φοβείσθαι ή
θαρρεΐν οι μέν ανδρείοι οϊ δέ δειλοί. Όμοίως δέ και τά περί τάς επιθυμίας
έχει και τά περί τάς οργάς- οι μέν γάρ σώφρονες και πράοι γίνονται, οι δ'
ακόλαστοι και όργίλοι, οι μέν έκ τοϋ ούτωσί έν αύτοΐς άναστρέφεσθαι, οι δέ
έκ τοϋ ούτωσί. Και ένί δή λόγω έκ των ομοίων ενεργειών αί έξεις γίνονται.
Διό δει τάς ενεργείας ποιας άποδιδόναι· κατά γάρ τάς τούτων διαφοράς
άκολουθοϋσιν αί έξεις. Ου μικρόν ούν διαφέρει τό ούτως ή οΰτως ευθύς έκ
νέων έθίζεσθαι, αλλά πάμπολυ, μάλλον δέ τό πάν.

Μετάφραση
Έτσι λοιπόν συμβαίνει και σχετικά με τις αρετές · γιατί κάνοντας όσα
συμβαίνουν στις συναλλαγές μας με τους άλλους ανθρώπους γινόμαστε άλλοι
δίκαιοι και άλλοι άδικοι, και κάνοντας όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του
φόβου και συνηθίζοντας στο φόβο ή στο θάρρος <γινόμαστε> άλλοι ανδρείοι
και άλλοι δειλοί. Με όμοιο τρόπο συμβαίνουν και τα σχετικά με τις επιθυμίες
και τα σχετικά με τις οργές · άλλοι δηλαδή γίνονται σώφρονες και πράοι,
άλλοι απειθάρχητοι και οξύθυμοι, άλλοι με το να συμπεριφέρονται για τα
ίδια πράγματα με εκείνον τον τρόπο και άλλοι <με το να συμπεριφέρονται>
με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο. Και με ένα λόγο τα μόνιμα στοιχεία του
χαρακτήρα μας διαμορφώνονται από τις όμοιες ενέργειες. Γι’ αυτό
πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειες μας · γιατί
ανάλογα με τις διαφορές αυτών <δηλαδή των ενεργειών> ακολουθούν τα
μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας .Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία το να
αποκτούμε συνήθειες από την πιο μικρή ηλικία μ’ αυτόν ή τον άλλο τρόπο,
αλλά πάρα πολύ μεγάλη ή μάλλον όλη.

Επισήμανση: η διαδικασία για την απόκτηση των ηθικών αγαθών είναι ανάλογη με
εκείνη των τεχνών. Όπως κάποιος μαθαίνει μια τέχνη με τη συνεχή άσκηση , έτσι
μαθαίνει και την αρετή επαναλαμβάνοντας «όμοιες ενέργειες». Αυτή η επανάληψη
όμοιων ενεργειών δημιουργεί τις έξεις , μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Η

8
Παιδεία πρέπει να προσανατολίζεται στη δημιουργία έξεων που οδηγούν στη ηθική
καλλιέργεια.
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 (Β1,7-8)

Σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής μας

διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση
της ηθικής αρετής

ΔΟΜΗ

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης παραθέτει και άλλα αποδεικτικά

επιχειρήματα που ενισχύουν την αρχική του θέση ότι «ουδεμία των
ηθικων αρετών φύσει ημιν εγγίνεται».

 1ο επιχείρημα : η ηθική πράξη έχει πολύ μεγάλη σημασία για την

απόκτηση της ηθικής αρετής.

 2ο επιχείρημα : τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας έχουν

διαφορές ανάλογες με τις διαφορές των αντίστοιχων πράξεων .

παράθεση αντιθετικών ζευγών

για να δείξει την αναλογία των πράξεων και των έξεων :
δίκαιοι ≠ άδικοι (στις σχέσεις με τους άλλους )
ανδρείοι ≠ δειλοί (σε όσα προξενούν φόβο)
σώφρονες ≠ ακόλαστοι (στις επιθυμίες)
πράοι ≠ οργίλοι (στις οργές)

 3ο επιχείρημα : ο εθισμός από πολύ μικρή ηλικία έχει μοναδική

παιδαγωγική αξία

εκφραστικά μέσα για να ενισχύσει το παράδειγμα :

σχήμα άρσης και θέσης : ου μικρόν, αλλά πάμπολυ
σχήμα υπερβολής : το πάν
κλιμάκωση με αυξανόμενη ένταση : (ου μικρόν) πάμπολυ το παν

9
 ΕΝΟΤΗΤΑ 5 (Β3,1-2)

Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση

για τον άνθρωπο

αρχαίο κείμενο

Σημεϊον δέ δεί ποιεϊσθαι των έξεων τήν έπιγινομένην ήδονήν ή

λύπην τοις έργοις· ό μέν γάρ άπεχόμενος των σωματικών ηδονών και
αύτω τούτω χαίρων σώφρων, ό δ' άχθόμενος ακόλαστος, και ό μέν
υπομένων τά δεινά και χαίρων ή μή λυπούμενός γε ανδρείος, ό δέ
λυπούμενος δειλός. Περ i ήδονάς γάρ και λύπας εστίν ή ηθική αρετή· διά
μέν γάρ τήν ήδονήν τά φαϋλα πράττομεν, διά δέ τήν λύπην τών καλών
άπεχόμεθα. Διό δει ήχθαί πως ευθύς έκ νέων, ώς ό Πλάτων φησίν, ώστε
χαίρειν τε και λυπεΐσθαι οίς δει· ή γάρ ορθή παιδεία αύτη εστίν.

μετάφραση

Ως αποδεικτικό σημάδι (ότι έχουν πια διαμορφωθεί ) οι έξεις πρέπει να

ορίσουμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις
μας · αυτός δηλαδή που απέχει από τις σωματικές ηδονές και χαίρεται γι’
αυτό είναι σώφρωνας, ενώ αυτός που δυσανασχετεί είναι ακόλαστος · και
αυτός που υπομένει τα δεινά και χαίρεται ή δε λυπάται βέβαια είναι
ανδρείος, ενώ αυτός που λυπάται είναι δειλός. Γιατί η ηθική αρετή έχει
σχέση με τις ευχαριστήσεις και τις δυσαρέσκειες μας · γιατί με την
ευχαρίστηση κάνουμε τιποτένια πράγματα, ενώ εξαιτίας της λύπης
απέχουμε από τα όμορφα πράγματα. Γι’ αυτό πρέπει να έχουμε πάρει
εκείνη την αγωγή από μικρή ηλικία, όπως λέει ο Πλάτων, ώστε και να
χαιρόμαστε και να λυπούμαστε για όσα πρέπει · γιατί αυτή είναι η σωστή
παιδεία.

Επισήμανση: ο Αριστοτέλης στην 1η και 2η ενότητα έδειξε ότι η αρετή είναι έξις,
δημιουργείται δηλαδή με την επανάληψη μιας πράξης. Στην 3η και 4η ενότητα έδειξε
ότι η ποιότητα μιας πράξης καθορίζει την ποιότητα της έξεως. Στην ενότητα αυτή
συμπληρώνει και αναφέρει ότι η πράξη έχει ως αποτέλεσμα ευχάριστο ή δυσάρεστο
συναίσθημα , ανάλογα με την ποιότητα της.

10
 ΕΝΟΤΗΤΑ 5 (Β3,1-2)

Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση

για τον άνθρωπο

ΔΟΜΗ

Στην ενότητα αυτή απασχολεί τον Αριστοτέλη ο συσχετισμός της ηθικής

αρετής με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα συναισθήματα που
συνοδεύουν τις πράξεις μας.

1. κριτήριο των έξεων είναι το συναίσθημα που συνοδεύει την πράξη.

Παράθεση παραδειγμάτων :
Σώφρων:
Ακόλαστος:
Ανδρείος :
Δειλός:

2. συσχετισμός της ηθικής αρετής με τα συναισθήματα

κάνουμε τις τιποτένιες πράξεις για να νιώθουμε ευχάριστα, ενώ μένουμε

μακριά από τις ωραίες πράξεις για να μη νιώθουμε δυσάρεστα

3. παιδαγωγική μέθοδος είναι να συσχετίζουμε τα συναισθήματα με την

ηθική αρετή
δηλαδή πρέπει να συνηθίζουμε τα παιδιά από μικρή ηλικία να κάνουν
αυτά που πρέπει αλλά και να αισθάνονται ευχάριστα που τα κάνουν.

11
 ΕΝΟΤΗΤΑ 6 (Β6, 1-4)
Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το
προορισμένο γι' αυτόν έργο
Αρχαίο κείμενο

Δεί δέ μή μόνον όντως ειπείν, οτι έξις, αλλά καί ποία τις. Ρητέον
ουν οτι πάσα αρετή, ού αν η αρετή, αυτό τε ευ έχον αποτελεί καί τό
έργον αυτου ευ άποδίδωσιν, οίον ή τοϋ οφθαλμού αρετή τόν τε
όφθαλμόν σπουδαΐον ποιεί καί τό έργον αυτου· τη γάρ του οφθαλμού
αρετή ευ όρώμεν. 'Ομοίως ή του ϊππου αρετή ϊππον τε σπουδαΐον
ποιεί καί αγαθόν δραμεΐν καί ένεγκεϊν τόν έπιβάτην καί μεΐναι τους
πολεμίους. ΕΙ δή τοϋτ' επί πάντων όυτως έχει, καί ή του άνθρώπου
αρετή εϊη αν ή έξις αφ' ης αγαθός άνθρωπος γίνεται καί αφ' ης εν τό
έαυτοϋ έργον αποδώσει. Πώς δέ τοϋτ' εσται, ηδη μεν είρήκαμεν, έτι δέ
καί ώδ' εσται φανερόν, εάν θεωρήσωμεν ποία τίς εστίν η φύσις αυτής.

μετάφραση

Δεν πρέπει μόνο να πούμε γενικά ότι <η αρετή> είναι έξη, αλλά και τι
είδους. Πρέπει να πούμε λοιπόν ότι κάθε αρετή όποιου πράγματος είναι
αρετή και το ίδιο (το πράγμα) το κάνει να φτάσει στην πιο καλή του
κατάσταση και το βοηθά να εκτελέσει σωστά το έργο του· για
παράδειγμα η αρετή του ματιού κάνει και το μάτι αξιόλογο και το έργο
του· γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Με όμοιο τρόπο και
η αρετή του αλόγου κάνει και το άλογο σπουδαίο και καλό να καλπάζει
και να σηκώνει τον αναβάτη και να αντιμετωπίζει τους εχθρούς. Αν
λοιπόν αυτό συμβαίνει έτσι σε όλα, και η αρετή του ανθρώπου θα
μπορούσε να είναι η έξη με την οποία ο άνθρωπος γίνεται καλός και με
την οποία θα εκτελεί καλά το έργο του. Πως θα γίνει αυτό, ήδη έχουμε
μιλήσει, αλλά ακόμη θα γίνει φανερό ως έξης, αν δηλαδή
προσπαθήσουμε να δούμε τι είδους είναι η φύση της (δηλαδή της
αρετής).

12
 ΕΝΟΤΗΤΑ 6 (Β6, 1-4)
Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το
προορισμένο γι' αυτόν έργο

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή είναι συνήθεια. Το νέο ερώτημα που τίθεται σ’ αυτή την ενότητα
είναι τι λογής είναι η αρετή.

ΔΟΜΗ

 η αρετή ανήκει στις έξεις (γένος)

οι έξεις αναλόγως με την ποιότητα των ενεργειών με την επανάληψη των
οποίων αποκτιούνται μπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές.

 Τα δύο γνωρίσματα (ειδοποιός διαφορά) που διαφοροποιούν την

αρετή από τις άλλες έξεις είναι:
1. κάνει τον άνθρωπο (ή το πράγμα ή το ζώο) που την έχει να
βρίσκεται στην τέλεια κατάσταση του
2. τον βοηθά να εκτελεί με σωστό τρόπο τον προορισμό του ( μιας
και σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η φύσις ουδεν ποιει μάτην =
τίποτα δεν κάνει μάταια).

 Για να ενισχύσει τη σκέψη του ο Αριστοτέλης παραθέτει δύο

παραδείγματα: Τόσο το μάτι όσο και το άλογο έχουν αρετή
και είναι σπουδαία, όταν επιτελούν τέλεια τον προορισμό
τους.

 Ειδικά για τον άνθρωπο αρετή είναι η έξη που τον κάνει
αγαθό= τέλειο και τον βοηθάει να εκτελεί με σωστό τρόπο
τον προορισμό του.

Πρέπει να επισημανθεί ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι αρετή μπορεί να

έχουν όλα τα έμψυχα όντα (άρα και τα ζώα) άλλα και όλα τα άψυχα, ως
ικανότητα, προτέρημα και δεν την εννοεί μόνο ως ηθική ιδιότητα του
ανθρώπου π.χ. Η αρετή του εδάφους είναι η ιδιότητα της ευφορία και η
ικανότητα να παράγει πλούσια προϊόντα.

13
ΕΝΟΤΗΤΑ 7 (Β6,4-8)

Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα, προσδιορισμός της έννοιας «μεσότητα»

Αρχαίο κείμενο

Εν παντί δή συνεχει και διαιρετω έστι λαβειν το μέν πλειον το δ’ έλαττον το δ’ ίσον,
και ταυτα ή κατ’ αυτό το πράγμα ή προς ήμας…. Λέγω δε του μέν πράγματος μέσον
το ίσον απέχον αφ’ εκατέρου των άκρων, όπερ εστίν έν και το αυτό πασιν, προς ημας
δε ό μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει · τουτο δ’ ουχ έν, ουδέ ταυτόν πασιν. Οιον ει τα
δέκα πολλά τα δε δύο ολίγα, τα έξ μέσα λαμβάνουσι κατά το πραγμα · ίσω γάρ
υπερέχει τε και υπερέχεται · τουτο δε μέσον εστί κατά την αριθμητική αναλογίαν.

Μετάφραση

Σε καθετί λοιπόν που παρουσιάζει συνέχεια και που μπορεί να διαιρεθεί είναι δυνατό
να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο <από το άλλο>, ένα κομμάτι μικρότερο<από το
άλλο> και ένα κομμάτι ίσο<με το άλλο> και όλα αυτά είτε σε σχέση με το ίδιο το
πράγμα είτε σε σχέση με μας… και ονομάζω μέσο του πράγματος εκείνο που απέχει
εξίσου από το καθένα από τα δύο άκρα το οποίο είναι βέβαια ένα και το αυτό για
όλους · σε σχέση με μας εκείνο που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πάρα πολύ λίγο ·
αυτό δεν είναι ένα ούτε το ίδιο σε όλους. Για παράδειγμα, αν τα δέκα είναι πολλά και
τα δύο λίγα, παίρνουν τα έξι ως μέσο σε σχέση με το πράγμα · γιατί αυτό υπερέχει
και υπερέχεται κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων · κι αυτό είναι το μέσο σύμφωνα με τις
διδασκαλίες της αριθμητικής.

Αρχαίο κείμενο

Το δε προς ημας ουχ ούτω ληπτέον · ου γάρ εί τω δέκα μναι φαγειν πολύ δύο δε
ολίγον, ο αλείπτης έξ μνας προστάξει · έστι γάρ ίσως και τουτο πολύ τω ληψομένω ή
ολίγον, τω δε αρχομένω των γυμνασίων πολύ. Ομοίως επί δρόμου και πάλης. Ούτω
δή πας επιστήμων την υπερβολήν μέν και την έλλειψιν φεύγει, το δε μέσον ζητει και
τουθ’ αιρείται, μέσον δε ου το του πράγματος αλλά το προς ημας.

Μετάφραση

Το μέσο όμως σε σχέση με μας δεν πρέπει να καθορίζεται έτσι · γιατί, αν δέκα μνες
(τροφής) είναι πολλές σε κάποιον να τις φάει, και δύο είναι λίγες, ο προπονητής (των
αθλητών) δε θα προστάξει έξι μνες · γιατί ίσως και αυτή<δηλ. η μερίδα τροφής> είναι
πολλή ή λίγη γι’ αυτόν που θα την πάρει · για το Μίλωνα λίγη, ενώ γι’ αυτόν που
αρχίζει τα γυμνάσια<δηλ. τον αρχάριο> πολλή. Ομοίως (συμβαίνει αυτό) για το
τρέξιμο και την πάλη. Έτσι λοιπόν κάθε ειδικός αποφέυγει από τη μια την υπερβολή

14
και την έλλειψη και από την άλλη επιζητεί το μέσον και προτιμά αυτό, δηλαδή όχι το
μέσον από καθαρά ποσοτική άποψη, αλλά το μέσον σε σχέση με μας.

ΕΝΟΤΗΤΑ 7 (Β6,4-8)

η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα,

προσδιορισμός της έννοιας «μεσότητα»

ΔΟΜΗ

σε καθετί υπάρχει το μέσο.

Με κριτήρια αντικειμενικά το μέσο είναι ένα και το ίδιο για

όλους.
Με κριτήρια υποκειμενικά το μέσο είναι διαφορετικό ανάλογα με
την περίπτωση

ΣΧΟΛΙΑ
1.«εστί λαβειν το μεν πλειον το δ' ελαττον το δ' όσον, και ταύτα η
κατ' αυτό το πράγμα η προς ημάς»: Ας παραστήσουμε αυτά που
λέγονται εδώ με ένα σχήμα:

Ι————Ι——Ι———————Ι
α γ δ β
αν φαντασθούμε λοιπόν ένα μέγεθος αβ διαιρετό επ' άπειρον, μπορούμε,
λέει ο Αριστοτέλης, να πάρουμε από αυτό -χάρη στη διαιρετότητα του- α)
ένα κομμάτι γβ=το πλειον, 6) ένα κομμάτι αγ= το έλαττον, γ) ένα
κομμάτι αδ= το ίσον.
"Σε σχέση προς το ίδιο το πράγμα" (κατ' αυτό το πράγμα) το κομμάτι γβ
είναι ένα κομμάτι πιο μεγάλο (προφανώς από το κομμάτι αγ), το κομμάτι
αγ είναι ένα κομμάτι πιο μικρό (προφανώς από το κομμάτι γβ). το
κομμάτι αδ είναι ένα κομμάτι ίσο (προφανώς προς το κομμάτι δβ).
“Σε σχέση προς εμάς" το κομμάτι γβ είναι ένα κομμάτι πολύ μεγάλο, το
κομμάτι αγ είναι ένα κομμάτι πολύ μικρό, το κομμάτι αδ είναι ένα σωστό
κομμάτι. Το σημείο δ είναι το αντικειμενικό ("σε σχέση προς το ίδιο το
πράγμα") μέσον, αφού απέχει εξίσου από τα σημεία α και β {άκρα).

15
Υποκειμενικά όμως ("σε σχέση προς εμάς") το σημείο δ διαφέρει από
άνθρωπο σε άνθρωπο.

2.«υπερβολήν …έλλειψιν»:κατά τον Αριστοτέλη η αρετή = μεσότητα

και βρίσκεται ανάμεσα σε δύο άκρα στην υπερβολή και στην έλλειψη.

αρετή = σωστή συμπεριφορά

υπερβολή και έλλειψη = λανθασμένες συμπεριφορές

πιθανόν ο Αριστοτέλης να χρησιμοποιούσε για τη διδασκαλία του το

ακόλουθο διάγραμμα :

θρασύτης δειλία ανδρεία

ακολασία αναισθησία σωφροσύνη
φθόνος ανώνυμον νέμεσις
κέρδος ζημία δίκαιον
ασωτία ανελευθερία ελευθεριότης
αλαζονεία ειρωνεία αλήθεια
κολακεία απέχθεια φιλία
……………………………………………………………………….
Στις δύο πρώτες στήλες δίνονται η υπερβολή και η έλλειψη αντίστοιχα,
ενώ στην τρίτη αναγράφεται η μεσότης (= η αρετή, η σωστή
συμπεριφορά).
Σημείωση: για την έλλειψη στην περίπτωση του φθόνου=υπερβολή-νέμεσις=αρετή
δηλώνεται ότι η ελληνική γλώσσα δεν διαθέτει όνομα=λέξη ·η εξήγηση που δίνεται από τον
Αριστοτέλη είναι ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν άνθρωποι με τέτοιες ιδιότητες.

16
 ENOTHTA 8 (Β6,9-10)

Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον.

Αρχαίο κείμενο

Ει δή πασα επιστήμη ούτω το έργον ευ επιτελει, προς το μέσον βλέπουσα

και εις τουτο άγουσα τά έργα [όθεν ειώθασιν επιλέγειν τοις ευ έχουσιν
έργοις ότι ούτ’ αφελειν έστιν ούτε προσθειναι, ως της μέν υπερβολης και
της ελλείψεως φθειρούσης το ευ, της δε μεσότητος σωζούσης, οι δ’
αγαθοί τεχνιται, ως λέγομεν, προς τουτο βλέποντες εργάζονται], η δ’
αρετή πάσης τέχνης ακριβεστέρα και αμείνων εστίν ώσπερ και η φύσις,
του μέσου αν είη στοχαστική. Λέγω δε την ηθικήν · αύτη γάρ εστί περί
πάθη και πράξεις, εν δε τούτοις έστιν υπερβολή και έλλειψις και το
μέσον.

Μετάφραση

Αν λοιπόν κάθε επιστήμη εκπληρώνει σωστά το έργο της μ’ αυτόν τον

τρόπο αποβλέποντας προς το μέσον και σ’ αυτό καθοδηγώντας τα έργα
της [γι’ αυτό συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα πετυχημένα έργα ότι
ούτε να αφαιρέσουμε είναι δυνατόν ούτε να προσθέσουμε, επειδή κατά
τη γνώμη τους η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν το σωστό ενώ η
μεσότητα το διασώζει, και οι ικανοί τεχνίτες εργάζονται, όπως λέμε,
αποβλέποντας σ’ αυτό], και (αν) η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη
από κάθε τέχνη, όπως ακριβώς και η φύση,(τότε) μπορεί να έχει για
στόχο της το μέσον. Και εννοώ την ηθική (αρετή) · γιατί αυτή
αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις και σ’ αυτά υπάρχει η υπερβολή
και η έλλειψη και το μέσον.

17
 ENOTHTA 8 (Β6,9-10)

Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον.

ΔΟΜΗ

Η έννοια της μεσότητας έχει μελετηθεί πλατιά από τον Αριστοτέλη,

χαρακτηρίζει ολόκληρο το φιλοσοφικό σύστημα του και έχει κεντρική θέση
σ’ αυτό.

Η μεσότητα διατηρεί την αξία των έργων

η υπερβολή
και η έλλειψη μειώνουν την αξία των έργων

γι’ αυτό
η τέχνη επιδιώκει το μέσο
η φύση επιδιώκει το μέσο είναι ανώτερες
η ηθική επιδιώκει το μέσο από την τέχνη(βλ. βιβλίο σελ. 171)
αρετή

ΣΧΟΛΙΑ
1.«η δ’ αρετή πάσης τέχνης…»: είναι η δεύτερη από τις 2 προκείμενες
προτάσεις του συλλογισμού(είναι δηλ. και αυτή μια υποθετική πρόταση)
και όχι η απόδοση στην υπόθεση με την οποία αρχίζει η ενότητα.
Δηλαδή:
«Ει δή πασα επιστήμη…έργα» υπόθεση
«η δ’ αρετή… η φύσις» υπόθεση δηλώνουν
«του μέσου αν είη στοχαστική» απόδοση το πραγματικό
2.“του μέσου αν είη στοχαστική”: η δυνητική ευκτική εκφράζει αυτό
που "είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και στο μέλλον", δηλαδή κάτι
πιθανό, ενδεχόμενο και όχι βέβαιο. Με την έγκλιση αυτή ο Αριστοτέλης
αποφεύγει τον κατηγορηματικό χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση,
αν το ρήμα της ήταν στην οριστική, η οποία εκφράζει το πραγματικό (τον
μέσον εστί στοχαστική). Η διατύπωση λοιπόν με δυνητική ευκτική δείχνει
μετριοπαθές και ήπιο ύφος(έλλειψη εγωισμού,συγκαταβατικότητα,σεβασμό
της προσωπικότητας του άλλου) γνωρίσματα που πρέπει να είχε και ο
χαρακτήρας του συγγραφέα, αν δεχτούμε τη φράση του Γάλλου Buffon
ότι "το ύφος είναι ο άνθρωπος".

18
3.Το ζεύγος των απαρεμφάτων αφελειν - ποοσθειναι σχηματίζει
χ ι α σ τ ό με τα αντίστοιχα τους ουσιαστικά της υπερβολης και της
ελλείψεως.
άφελειν προσθειναι

ύπερβολής ελλείψεως
4.«λέγω δε την ηθικήν»: ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι με τον όρο
«αρετή» εννοεί την ηθική αρετή, η οποία έχει σχέση με τον χαρακτήρα,
και όχι την διανοητική, γιατί οι διανοητικές αρετές, οι οποίες σχετίζονται
με τον ανθρώπινο νου, δεν είναι μεσότητες, αφού δεν υπάρχει γι’ αυτές
ούτε υπερβολή ούτε έλλειψη (π.χ η σοφία)· όμως οι ηθικές αρετές έχουν
να κάνουν με πράξεις και με συναισθήματα, όπου υπάρχει και υπερβολή
και έλλειψη.
5.«πάθη»: για τον Αριστοτέλη είναι τα συναισθήματα δηλ. οτιδήποτε
νιώθει ο άνθρωπος που καταλήγει στη χαρά ή τη λύπη, π.χ επιθυμία,
οργή, φόβος , θάρρος, φθόνο, χαρά, αγάπη, μίσος, πόθος, ζήλεια, έλεος.

19
 ΕΝΟΤΗΤΑ 9 (Β6,10-13)

Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας «μεσότης»

Αρχαίο κείμενο

Οιον και φοβηθηναι και θαρρησαι και επιθυμησαι και οργισθηναι και
ελεησαι και όλως ησθηναι και λυπηθηναι έστι και μαλλον και ηττον, και
αμφότερα ουκ ευ · το δ’ ότε δει και εφ’ οις και προς ούς και ου ένεκα και
ως δει, μέσον τε και άριστον, όπερ εστί της αρετης. Ομοίως δε και περί
τάς πράξεις έστιν υπερβολή και έλλειψις και το μέσον. Η δ’ αρετή περί
πάθη και πράξεις εστίν, εν οις η μεν υπερβολή αμαρτάνεται και ψέγεται
και η έλλειψις, το δε μέσον επαινειται και κατορθουται · ταυτα δ’ αμφω
της αρετης. Μεσότης τις άρα εστίν η αρετή, στοχαστική γε ουσα του
μέσου.

Μετάφραση

Για παράδειγμα, είναι δυνατό και να φοβηθούμε και να πάρουμε θάρρος

και να επιθυμήσουμε και να οργιστούμε και να ευσπλαχνιστούμε και
γενικά να ευχαριστηθούμε και να λυπηθούμε και περισσότερο και
λιγότερο και τα δύο αυτά <δηλ. το μαλλον και το ηττον> δεν είναι καλό · το
να αισθανόμαστε όμως (κάτι) τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα
πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για
το λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει, (είναι) και το μέσο και
το άριστο, κάτι που (είναι γνώρισμα) της αρετής. Ομοίως και στις
πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσο. Η αρετή υπάρχει στα
συναισθήματα και στις πράξεις, στις οποίες η υπερβολή αποτελεί λάθος
και κατακρίνεται και η έλλειψη, ενώ το μέσο επαινείται και είναι σωστό ·
και τα δύο αυτά<δηλ. ο έπαινος και το σωστό> (ανήκουν) στην αρετή. Η
αρετή επομένως είναι μια μεσότητα, επειδή βέβαια έχει για στόχο της το
μέσο.

20
 ΕΝΟΤΗΤΑ 9 (Β6,10-13)

Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας «μεσότης»

ΔΟΜΗ
αποτελούν
σφάλμα

υπερβολή
στα συναισθήματα έλλειψη στις πράξεις
(πάθη)υπάρχουν μέσο υπάρχουν

είναι το
σωστό

η δ’ αρετή περί πάθη και πράξεις εστίν

και στοχεύει στο μέσο.

ΣΧΟΛΙΑ
1.«μαλλον και ηττον»: κατά τον Αριστοτέλη είναι αρνητικό στοιχείο το
να αισθάνεται κάποιος κάτι περισσότερο η κάτι λιγότερο από το κανονικό
δηλ. το μέσο. Ακόμη και τα συναισθήματα καθορίζονται από την έννοια
της μεσότητας.
2.«ταυτα δ’ αμφω της αρετης»: στοιχεία της μεσότητας είναι ο έπαινος
και η ορθότητα, τα οποία είναι ταυτόχρονα και στοιχεία της αρετής. Άρα
η αρετή και η μεσότητα είναι έννοιες αλληλοσυμπληρούμενες και
αλληλοεξαρτώμενες.
3.«μέσον τε και άριστον…της αρετης»:

η αρετή μέσον (μεσότητα)

είναι άριστον(τελειότητα, άρα αντίφαση
ακρότητα) (οξύμωρο σχήμα)

δηλ. η αρετή είναι μεσότητα ως προς τα δύο άκρα(υπερβολή και

έλλειψη) όμως είναι και ακρότητα (αφού το άριστον =τέλειο). Το άριστον
είναι το σπουδαιότερο γνώρισμα του ανθρώπου, που δεν μπορεί να
ξεπεραστεί από κάτι άλλο ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο. Η ηθική
αρετή λοιπόν μπορεί να οδηγήσει κάποιον στην τελειότητα με βάση τη
μεσότητα

21
Παρατήρηση: το «όπερ» αναφέρεται στη λέξη «άριστον», η οποία προέρχεται από την ίδια
ρίζα με τη λέξη αρετή (<ριζ. αρ-). Σχετίζεται ετυμολογικά με τις λέξεις Άρης , αρείων,
άριστος, αραρίσκω(=ταιριάζω, προσαρμόζω), αρέσω(η πρώτη σημασία της αρετης ήταν η
ανδρεία, η γενναιότητα στον πόλεμο).
ΕΝΟΤΗΤΑ 10

Ορισμός της αρετής

Αρχαίο κείμενο

Έτι το μέν αμαρτάνειν πολλαχως έστιν [το γάρ κακόν του απείρου, ως οι
Πυθαγόρειοι είκαζον, το δ’ αγαθόν του πεπερασμένου], το δε κατορθουν
μαναχως [ διό και το μέν ράδιον το Δε χαλεπόν, ράδιον μέν το αποτυχειν
του σκοπου, χαλεπόν Δε το επιτυχειν] · και διά ταυτ’ ουν της μέν κακίας
η υπερβολή και η έλλειψις, της δ’ αρετης η μεσότης · εσθλοί μέν γάρ
απλως, παντοδαπως δε κακοί. Έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν
μεσότητι ουσα τη προς ημας, ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος
ορίσειεν. Μεσότης δε δύο κακιων, της μέν καθ’ υπερβολήν της δε κατ’
έλλειψιν · και έτι τω τάς μέν ελλείπειν τάς δ’ υπερβάλλειν του δέοντος έν
Τε τοις πάθεσι και εν ταις πράξεσι, την δ’ αρετήν το μέσον και ευρίσκειν
και αιρεισθαι.

Μετάφραση

Ακόμη το να κάνουμε λάθη μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους [ γιατί

το κακό (είναι γνώρισμα) του απείρου, όπως υπέθεταν οι Πυθαγόρειοι,
και το καλό του πεπερασμένου], ενώ το να κάνουμε το σωστό (μπορεί να
γίνει) με έναν μόνο τρόπο · [γι’ αυτό το ένα είναι εύκολο και το άλλο
δύσκολο · είναι εύκολο το να αποτύχουμε στο σκοπό μας και δύσκολο το
να πετύχουμε]· και γι’ αυτούς τους λόγους λοιπόν η υπερβολή και η
έλλειψη (είναι γνωρίσματα) της κακίας , ενώ η μεσότητα (είναι
γνώρισμα) της αρετής · καλοί (μπορούμε να γίνουμε ) με έναν μόνο
τρόπο και κακοί με πολλούς τρόπους.
Είναι επομένως η αρετή έξη<συνήθεια> που επιλέγεται ελεύθερα από
το άτομο και που είναι μια μεσότητα σχετικά με μας, η οποία καθορίζεται
από τη λογική, και συγκεκριμένα με τη λογική που καθορίζει ο φρόνιμος
άνθρωπος.
Αλλά η μεσότητα (βρίσκεται ανάμεσα) σε δύο κακίες , που η μία
βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της
έλλειψης · και ακόμα σε κάποιον (είναι δυνατό) άλλες κακίες να
υπολείπονται και άλλες να ξεπερνούν το πρέπον και στα συναισθήματα

22
και στις πράξεις, ενώ η αρετή (είναι δυνατό) και να βρίσκει και να
επιλέγει το μέσο.

ΕΝΟΤΗΤΑ 10 (Β6,14-16)

Ορισμός της αρετής

ΔΟΜΗ

Η ενότητα στηρίζεται στη συσσώρευση αντιθετικών όρων:

το αμαρτάνειν το κατορθουν
κακόν (Πυθαγόρειοι) αγαθόν
πολλαχώς μοναχώς
του απείρου (Πυθαγόρειοι) του πεπερασμένου
ράδιον χαλεπόν
αποτυχειν επιτυχειν
κακία αρετή
υπερβολή και έλλειψις μεσότης
παντοδαπως απλως
κακοί εσθλοί

ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΡΕΤΗΣ
«έστι άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ουσα τη προς ημας,
ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν».

γνωρίσματα αρετής
1. είναι έ ξ η (μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα)
2. ως έξη είναι π ρ ο α ι ρ ε τ ι κ ή (επιλέγεται ελεύθερα από τον
άνθρωπο)
3. βρίσκεται σε ένα μ έ σ ο (δηλ ανάμεσα σε δύο κακίες, που βρίσκονται
αντίστοιχα στην υπερβολή και στην έλλειψη), το οποίο
προσδιορίζεται με μ έ τ ρ ο τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο
4. βρίσκεται στο μέσο που καθορίζεται από τη λ ο γ ι κ ή (του
φ ρ ό ν ι μ ο υ ανθρώπου)
5. είναι το σ ω σ τ ό (ενώ οι κακίες είναι λάθη, που οφείλονται στην
υπερβολή και στην έλλειψη).

23
 Aρετή
Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον
άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα - γενικά και στα έμψυχα και στα
άψυχα. Έτσι, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο "αρετή" όχι με την έννοια της αν-
θρώπινης αποκλειστικά ηθικής ιδιότητας, η οποία απορρέει από κάποιες ενέργειες,
αλλά με μια ευρεία σημασία, ως ικανότητα, προτέρημα, αξιότητα έμψυχων ή άψυχων,
που τους δίνει τη δυνατότητα α) να βρίσκονται στην τέλεια κατάσταση τους και β) να
επιτελούν με τέλειο τρόπο τον προορισμό τους (π.χ. αρετή του εδάφους είναι η
ιδιότητα της ευφορίας και η ικανότητα του να παράγει πλούσια προϊόντα). Ειδικά για
τον άνθρωπο αρετή είναι η έξη με την οποία αυτός α) γίνεται τέλειος (αγαθός) και β)
επιτελεί με τέλειο τρόπο τον προορισμό του.

Β. Οι βασικές έννοιες του ορισμού (γνωρίσματα της αρετής)

1. έξις

- Το πρώτο γνώρισμα που αποδίδεται στην αρετή είναι η έξις. Η σημασία στα αρχαία
ελληνικά της λέξης αυτής (< έξω, μέλλ. του ρ. έχω) είναι: το να έχει ή να κατέχει
κανείς κάτι συνέχεια" έξις όμως είναι και η μόνιμη κατάσταση που προκύπτει από
συνήθεια ή άσκηση και με αυτή τη σημασία τη χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, δίνοντας
της ηθικό περιεχόμενο (τα μόνιμα ηθικά γνωρίσματα, τα μόνιμα στοιχεία του
χαρακτήρα μας, που μπορεί να είναι καλά ή κακά, αρετές ή κακίες).
- Κάθε έξη είναι αποτέλεσμα όμοιων ενεργειών που επαναλαμβάνονται και αυτό
σημαίνει ότι από την ποιότητα των ενεργειών εξαρτάται και η ποιότητα των έξεων, οι
οποίες μπορεί να είναι και αξιόλογες και ανάξιες λόγου, και θετικές και αρνητικές,
και καλές και κακές, και αρετές και κακίες. Επομένως, δεν είναι αρκετό να
χαρακτηρίζονται οι αρετές έξεις, γιατί οι έξεις είναι δυο λογιών και πρέπει να
προχωρήσουμε και να προσδιορίσουμε σε ποια από τις δυο κατηγορίες ανήκει η
αρετή, ποια είναι η ποιότητα της (ποία τις). Αναζητείται λοιπόν ποιο είναι το
γνώρισμα που διαφοροποιεί τις αρετές από τις άλλες έξεις, ποια είναι η ειδοποιός
διαφορά. Και διαπιστώνεται από τον Αριστοτέλη ότι δεν πρόκειται για ένα αλλά για
δύο γνωρίσματα. Έτσι, μια έξη είναι αρετή, όταν
α. κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάσταση του·
β. βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που είναι
προορισμένο γι' αυτόν.

24
2. προαιρετική
- Με τη λέξη προαιρετική προσεγγίζεται το γενικότερο και μεγάλο ζήτημα της
ελευθερίας της βούλησης του ανθρώπου, δηλαδή της ελευθερίας του να διαμορφώνει
απόψεις και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και
σύμφωνα με τις επιλογές του χωρίς καταναγκασμό. Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη
σημασία που έχει η προαίρεσις (= η ελεύθερη επιλογή), η οποία αποτελεί έναν από
τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και για να χαρακτηριστεί μια
πράξη ενάρετη· οι άλλοι δύο όροι είναι α) η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης
του (ειδώς) και β) η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίηση της (βεβαίως
και άμετακινήτως).

3. ή μεσότης
- Το δεύτερο γνώρισμα που αποδίδει ο Αριστοτέλης στην αρετή είναι η μεσότητα:
κάθε πράγμα που είναι συνεχές και διαιρετό, αν χωριστεί σε δύο μέρη, μπορεί να
δώσει ένα μέρος μεγαλύτερο και ένα μικρότερο ή δύο ίσα μέρη. Σε κάθε τέτοιο
συνεχές και διαιρετό πράγμα υπάρχει το μέσο, και αυτό μπορεί να είναι δύο ειδών:
α. μέσο με κριτήρια αντικειμενικά, με μέτρο τα ίδια τα πράγματα (με αυτά τα
κριτήρια το μέσο βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα δύο άκρα και είναι το ίδιο για
όλους) και
β. μέσο με κριτήρια υποκειμενικά, με μέτρο τον εαυτό μας (με αυτά τα κριτήρια
αλλάζει το πράγμα: το μέσο δεν είναι ούτε πολύ ούτε λίγο και δεν είναι ένα ούτε
το ίδιο για όλους, παρά διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, από περίπτωση σε
περίπτωση). Αυτό είναι το νόημα της φράσης του ορισμού τη προς ημάς.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη κάθε αρετή είναι το μέσο (μεσότης) ανάμεσα σε δυο
άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, που έχουν αρνητικό χαρακτήρα.

4. λόγος-φρονησις
Έχει ήδη αναφερθεί και είναι δεδομένο ότι το μέσο προσδιορίζεται από εμάς, με
κριτήρια υποκειμενικά (...εν μεσότητι τη, προς· ημάς)· έτσι όμως δημιουργείται η
εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσο με το δικό του τρόπο και επομένως
ορίζει την αρετή με κριτήρια υποκειμενικά (επομένως ο προσδιορισμός του μέσου και
ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο)· όμως ο Αριστοτέλης
προσθέτει ένα κοινό κριτήριο, τον ορθόν λόγον (τη λογική), ένα πολύ σημαντικό
στοιχείο για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής, ο οποίος διασφαλίζει την
αντικειμενικότητα· διευκρινίζει μάλιστα ότι αναφέρεται ειδικά στη λογική του
"φρόνιμου" ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική (σε άλλο σημείο των
Ηθικών Νικομαχειων επαναλαμβάνει την ίδια θέση με διαφορετική διατύπωση:
η μετά τον ορθού λόγου έξις αρετή εστίν). Σχετική με το λόγο είναι η φρόνηση, αφού

25
αποκτιέται με αυτόν. Χάρη στη φρόνηση υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές, ενώ αν
λείπει μία αρετή από έναν άνθρωπο, αυτό δείχνει ότι αυτός δεν έχει φρόνηση και
αποδιοργανώνεται ως προσωπικότητα.

ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

1. να συνδέσετε τα ρήματα της στήλης α με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους λέξεις που βρίσκονται στη στήλη β. δύο λέξεις της στήλης β
περισσεύουν.

Α. περιγίγνομαι 1. Άδεια
Β. έχω 2. Δοχείο
Γ. φέρομαι 3. Αγενής
Δ. παρεκκλίνω 4. Ευφυια
Ε. πέφυκα 5. Ένδεια
Στ. δέχομαι 6. Δίφρος
Ζ. δέομαι 7. Ενοχή
8. κλίτος
9. παράκληση

2. παρεκκλίνω: α)τι σημαίνει το ρήμα; β) ποια είναι τα συνθετικά του; γ)

να συνθέσετε το απλό ρήμα με τις προθέσεις εν, από, συν, κατά και να
σχηματίσετε τα αντίστοιχα παρασύνθετα ουσιαστικά.

3. έθος: α) να δώσετε ομόρριζα ρήματα στην αρχαία ελληνική και να

γράψετε τη σημασία τους. β) να γράψετε δύο ομόρριζα ουσιαστικά
της λέξης στη ν.ε.

4. να δώσετε αντώνυμα των λέξεων στην αρχαία ελληνική : αρετή,

γένεσις, πλειον, αύξησις, εμπειρία.

5. Πυρ: να βρείτε τέσσερις φράσεις της ν.ε. στις οποίες χρησιμοποιείται

η λέξη.

6. Να γράψετε 5 σύνθετες λέξεις της ν.ε. με πρώτο συνθετικό τις λέξεις :

λίθος, πυρ.

26
ΕΝΟΤΗΤΑ 2

1. να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια

οι παρακάτω λέξεις της ν.ε.: κομιστής, θυρωρός, λήμμα, χρήμα,
παρόραμα, λάφυρο, εύχρηστος, ευήκοος, τοκετός.
2. Να γράψετε τη σημασία των εκφράσεων:
Δίδωμι λόγον τινι=
Δίκην δίδωμι τινί=
Δίκας δίδωμι=
Αποδίδομαι τινα=
Εκδίδωμι ή εκδίδομαι θυγατέραν=
Δίκην λαμβάνω παρά τινος =
Ζημίαν λαμβάνω παρά τινος=

3. κομίζομαι: να συμπληρώσετε καθένα από τα κενά των φράσεων με

μία από τις λέξεις της παρένθεσης. Μία λέξη δε θα χρησιμοποιηθεί.
………….οστών
………….καρπών
…………αποδεικτικών στοιχείων
…………σκουπιδιών
………….του ταξί
(κόμιστρο, ανακομιδή, συγκομιδή, μετακόμιση, προσκόμιση, αποκομιδή)

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

1. Να γράψετε 2 ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

Μαρτυρει, γινόμενου, πολίεσιν, αμαρτάνουσι, έδει, αγαθοι.

2. να αντιστοιχίσετε τα ρήματα της στήλης α με τα παράγωγα ομόρριζά

τους στη στήλη β.
α. γίγνομαι 1. Αμαρτωλός
β. αμαρτάνω 2. Προσφορά
γ. διαφέρω 3. Ψυχοφθόρος
δ. φθείρομαι 4. Δίδαγμα

27
ε. δέω- ω 5. Γνήσιος
στ. διδάσκω 6. Δέηση

ΕΝΟΤΗΤΑ 7

1. να βρείτε στο κείμενο συνώνυμα των λέξεων: κελεύω, ήττον,

προτιμώ, επαίων, βιβρώσκω.
2. Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια
οιλέξεις : επισταμένως, ληπτέον, πρόσληψις, συνοχή, ταυτότης.
3. Να γράψετε 2 ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις :
διαιρετω, ελλείπει, φαγειν, αλείπτης, προστάξει, επιστήμων, αιρείται.
4. Να αντιστοιχίσετε τα ρήαμτα της στήλης α με τα παράγωγα ή
ομόρριζά τους στη στήλη β.
1. λαμβάνω α. απόρρητος
2. λέγω β. φαγώσιμο
3. ελλείπω γ. προσφυγή
4. υπερέχομαι δ. υπέροχα
5. εσθίω ε. αφηρημένος
6. προστάττω στ. επιληπτικός
7. άρχομαι ζ. συζήτηση
8. ζητώ η. εναρκτήριος
9. φεύγω θ. διάλειμμα
10. αιρουμαι ι. επιταγή

28
ΕΝΟΤΗΤΑ 8

1.άγουσα τά έργα : να δώσετε τη σημασία των εκγράσεων:

άγω και φέρω (+ όνομα πόλης ή χώρας)
άγω θεούς
άγω τειχος
ησυχίαν άγω
εορτήν άγω
άγω επί τους δικαστάς
άγομαι γυναίκα
άγε ή άγετε (δη)(+ υποτακτική ή προστακτική)
άγω κακως / καλως/ ορθως

3. να συνδέσετε τις λέξεις της στήλης α με τις σημασιολογικά συγγενείς

τους στη στήλη β.

α) ακριβής 1. ακριβοπληρώνω
β)ακριβός 2. Ακριβοδίκαιος
3 3. ακριβολόγος
4. ακριβοθώρητος
5. μονάκριβος
6. ανακριβής
7. ανεξακρίβωτος

4. επιτελω: να δώσετε ένα ομόρριζο επίρρημα της ν.ε.

5.να εντοπίσετε στο κείμενο 4 ρηματικούς τύπους σύνθετων ρημάτων και

να σχηματίσετε από το κάθε σύνθετο ένα παράγωγο ουσιαστικό και ένα
αντίστοιχο επίθετο.

5.Να γράψετε 2 ομόριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις : βλέπουσα
, φθειρούσης, άγουσα, σωζούσης, στοχαστική , πάθη , έλλειψις.

29
5. να αντιστοιχίσετε τα ρήματα της στήλη α με τα παράγωγα ή ομόρριζα
τους στη στήλη β
α. άγω 1. Πρόσθετος
β. προστίθημι 2. Αποτέλεσμα
γ. φθείρω 3. Συνήθεια
δ. εργάζομαι 4. Επίλογος
ε. επιτελω 5. Υπόλοιπο
στ. βλέπω 6. Αφαιρετικός
ζ. είωθα 7. Στρατηγός
η. επιλέγω 8. Επεξεργασία
θ. αφαιρω 9. Παραφθορά
ι. ελλείπω 10. Βλέμμα

ΕΝΟΤΗΤΑ 9

1. Να αντιστοιχίσετε τα ρήματα της στήλης α με τα παράγωγα ή

ομόρριζα τους στη στήλη β.
Α. φοβουμαι 1. Οργιστικός
Β. θαρρω 2. Ηδονικός
Γ.επιθυμω 3. Συλληπητήριος
Δ. οργίζομαι 4. Αμάρτημα
Ε. ήδομαι 5. Θαραλλέος
Στ. λυπουμαι 6. Άψογος
Ζ. αμαρτάνω 7. Παραίνεση
Η. ψέγομαι 8. Φόβητρο
Θ. επαινουμαι 9. Διόρθωση
Ι. κατορθουμαι 10. Ανεπιθύμητος

2. να εντοπίσετε στο κείμενο τα αντώνυμα των λέξεων: φοβηθηναι,

λυπηθηναι, ηττον, έλλειψις, αμαρτάνεται, επαινείται και της φράσης
ουκ ευ.
3. Κατορθουται: να γράψετε 4 ομόρριζα ουσιαστικά και επίθετα απλά ή
σύνθετα στη ν.ε.
4. Δει: να δώσετε τη σημασία των φράσεων
Πολλου δέω(απολογεισθαι):
Μικρου δέω (είναι):
Τα ενός δειν (πεντήκοντα)
Ολίγου δει

30
ΕΝΟΤΗΤΑ 10

1. να συμπληρώσετε τα αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στην α.ε.:

χαλεπόν, αποτυχειν, κακία, υπερβολή, πολλαχώς, άπειρον.
2. Ράθυμος, ραδιουργία, ευπαθής, μεσόγειος, προορισμός, λιποψυχώ,
αφορίζω, σχέση, εφεύρεση, έμπρακτος: με ποιες λέξεις του κειμένου
έχουν ετυμολογική συγγένεια;
3. Είκαζον: να δώσετε τις σημασίες των φράσεων:
Κατά το εικός και αναγκαίον=
Παρά το εικός=
Τα εικότα=
Εικη και ως έτυχεν=

4. να αντιστοιχίσετε τα ρήματα της στήλης α με τα παράγωγά ή

όμόρριζα τους στη στήλη β
1. εικάζω α. απέραντος
2. περαίνομαι β. ελλιπής
3. αποτυγχάνω γ. ανεπιτυχής
4. ορίζομαι δ. αόριστος
5. ελλείπω ε. υπερβολικός
6. επιτυγχάνω στ. εφεύρεση
7. ευρίσκω ζ. εικαστικός
8. υπερβάλλω η. επίτευγμα

31