ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ
ΛΕΞΙΚΟ
COPYRIGHT: ΑΦΟΙ ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΙ & ΣΙΑ Ε.Ε.
ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ 24
10681 ΑΘΗΝΑ
ΤΗΛ. 3636482 - 3605451
FAX: 3607608
 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ
ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ
ΛΕΞΙΚΟ

ΤΟΜΟΣ Α'

αβατάρα - Γρηγόριος ο Σιναίτης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ: IC ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΘΗΝΑ 1994
 ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
ΠΡΟΛΟΓΙΖΕΙ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ακαδημαϊκός

ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΕΣ
Χιωτάκης Τάκης Χ ω ρ α φ ά ς Ευστράτιος
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Φιλόλογος, πρώην
εκπαιδευτικός σύμβουλος

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
• Αναπολιτάνος Διονύσιος
Καθηγητής του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας
της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών
• Αλατζόγλου - Θέμελη Γραμματική
Δρ. Φιλοσοφίας, πρώην Ερευνήτρια Κέντρου Φιλοσοφίας της
Ακαδημίας Αθηνών
• Ανδριανοπούλου Αθανασία
Κοινωνιολόγος
• Αργυροπούλου Ρωξάνη
Δρ. Φιλοσοφίας, Ερευνήτρια Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών
Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
• Βελισσαρόπουλος Δημήτριος
Πρέσβυς ε.τ.
• Βιτσαξής Βασίλειος
Πρέσβυς ε.τ.
• Βώρος Φανούριος
Δρ. Φιλοσοφίας, Σύμβουλος Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
• ΓιωργοβασΙλης Δημοσθένης
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας
• Δελλής I. Γ.
Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Πατρών
• Ζιάκας Γρηγόριος
Καθηγητής Ιστορίας Θρησκειών Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
• Θεοτοκάς Νίκος
Κοινωνιολόγος
• Ιελό Μαριάντζελα
Φιλόλογος (Πανεπιστημίου Αθηνών)
• Καράς Γιάννης
Δρ. Φιλοσοφίας, Ερευνητής του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών
του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
• Κασσωτάκη - Μαριδάκη Αθανασία
Δρ. Ψυχολογίας, ειδική συνεργάτις στο Τμήμα Ψυχολογίας του
Πανεπιστημίου Αθηνών
• ΚεσσΙδης θεοχάρης
Καθηγητής Φιλοσοφίας, αντεπ. μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
• Κοκαλάς Θεόδωρος
Φιλόλογος
• Κοκολόγος Αθανάσιος
Φιλόλογος, Ερευνητής
• Κρητικός Γιάννης
Κοινωνιολόγος
• Κύρκος Βασίλης
Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
• Κωσταράς Γρηγόριος
Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• ΛεοντσΙνη - Γλυκοφρύδη Αθανασία
Επίκουρος Καθηγήτρια Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Λιακόπουλος Ευστάθιος
Δικηγόρος - Συγγραφέας
• Μαμούρης Ζήσης
Βιολόγος, Δρ. Γενετικής, Λέκτωρ του Γενικού Τμήματος
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
• Μανουράς Ευάγγελος
Ψυχολόγος
• Μ ό π η - Στεφανίδη Ευφροσύνη
Επίκουρος Καθηγήτρια Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μπαλιάς Ευστάθιος
Διδάκτωρ Πολιτικής €πιστήμης
• Μπαρτζελιώτης Λεωνίδας
Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μπέγζος Μάριος
Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας της Θρησκείας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Μπιτσάκης Ευτυχής
Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
Υφηγητής Θεωρίας της Φυσικής Πανεπιστημίου Αθηνών
• Νάτσης Αθανάσιος
Φιλόλογος (Πανεπιστημίου Αθηνών)
• Νόβα · Καλτσούνη Χριστίνα
Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας
• Νούτσος Παναγιώτης
Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
• Οικονόμου Αντώνιος
Οικονομολόγος - Μηχανικός
• Παπαγούνος Γεώργιος
Ιστορικός Φιλοσοφίας και Επιστήμης
• Πατέλης Δημήτριος
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας
• Πολίτης Νικόλαος
Αναπληρωτής Καθηγητής Βυζαντινής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
• Ρούσσος Ευάγγελος
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας
• Σαρρής Νεοκλής
Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας
• ΣτεργΙου Νίκος
Κοινωνιολόγος
• Τερέζης Χρήστος
Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Πατρών
• Τζαφερόπουλος Απόστολος
Φιλόλογος, πρώην Σύμβουλος Εκπαίδευσης EE
• Τσατσούλης Δημήτριος
Δρ. Σημειολογίας - Κοινωνιολογίας
• Τσινόραμα Σταυρούλα
Επίκουρος Καθηγήτρια Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
• Φαραντάκης Πέτρος
Διδάκτωρ Φιλοσοφίας
• Ψημμένος Νίκος
Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Κάθε Λεξικό, μη απλώς μεταφραστικό λέξεων από μια σε άλλη γλώσσα,

πρέπει, για την εκπλήρωση της αποστολής του, να είναι όχι απλώς αποθήκη
γνώσεων, αλλά εύστοχα διαρθρωμένη σύντομη έκθεση καίριων νοημάτων,
εκφρασμένων με ακρίβεια και σαφήνεια, ώστε ο αναγνώστης να βρίσκει εύ-
κολα στην οικεία σελίδα και να κατανοεί δίχως άλλο βοήθημα ό,τι σε κάθε
στιγμή επιθυμεί να μάθει.
Το Λεξικό Φιλοσοφίας ειδικότερα πρέπει να είναι πρόσφορη για την α-
ποστολή του έκθεση φιλοσοφικών εννοιών, προβλημάτων, θεωρημάτων,
είτε σε μικροσυστηματική μορφή, είτε με αναφορά στον βίο και στο έργο
των φιλοσόφων, ενώ η έκθεση αυτή έχει πάντοτε ως αφετηρία και βάση α-
ντίστοιχες λέξεις, διαταγμένες κατ' αλφαβητική σειρά.

Η φιλοσοφία είναι πνευματική πρόσβαση αυτοδύναμη και αυτούπόλογη

προς και από «κάτι» ακέραιο και απόλυτο: καθώς ενέχει αδήριτη αυτοσυ-
νειδησία του ανθρώπου και αυτοβεβαίωση για την ύπαρξή του, μάλιστα
μέσα και αντίκρυ στον κόσμο, ή και με υπέρβαση κάπως του κόσμου, αλλά
και συνδρομή, αδήριτη επίσης, βεβαίωση της αυθυπαρξίας του κόσμου, και
ακόμη εδραία ηθική αυτοθεσία του ανθρώπου και συμπαράσταση παραμυ-
θητική του σε ώρες υπαρξιακά οριακές.
Εξ άλλου, ως συλλογικό έργο, έργο ανθρώπινο, η φιλοσοφία έχει και ι-
στορία, μάλιστα και ιστορικότητα. Και αποτελεί φαντασμαγορία, καθώς πα-
ρελαύνουν στον ιστορικό χρόνο τα έξοχα έργα των φιλοσόφων.
Η επιδιωγμένη αυτοτέλεια του έργου κάθε γνήσιου φιλοσόφου προέρ-
χεται προπάντων από την ίδια την πνευματική λειτουργία του. Από αυτήν
είναι υποχρεωμένος ο φιλόσοφος «λόγον διδόναι» για κάθε γνώμη του, και
άρα να μη αναδέχεται παθητικά τις επιτεύξεις των προγενεστέρων του,
αλλά να προβαίνει σε αναμόχλευση της φιλοσοφίας έως και τα θεμέλιά της·
ώστε παρά την γαλούχησή του από την Ιστορία της ή και παρά τους όποιους
επηρεασμούς του από την εποχή και περιοχή της ζωής του, να κατορθώνει
το έργο του ως αυτο-ανάπτυκτο και αυθυπόστατο και αυτο-έγκυρο.
Η ριζική όμως πνευματική αναζήτηση και η απότοκή της ιδιοσυστασία
TCU έργου κάθε γνήσιου φιλοσόφου, παρά την επακόλουθή τους εντύπωση
αστάθειας ή και ασυνέπειας της φιλοσοφίας στη διαδρομή της Ιστορίας της,
δεν συνεπάγονται και αντίστοιχη καταδίκη της φιλοσοφίας: ως από τη φύση
της πνευματικής ματαιοπραξίας. Η κορυφαία και υπερβατική αυτή δράση
του ανθρώπινου πνεύματος δεν είναι πηνελόπειο έργο ούτε σισύφειο έργο.
Τα μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα δεν έχουν επί αιώνες παραμερισθεί και
παραμένουν ως οδηγητικά του φιλοσοφικού στοχασμού, ενώ και πολλές
από τις δοσμένες λύσεις τους και από τις θεσπισμένες έννοιες και από τις
επιχειρημένες συστηματοποιήσεις παραμένουν επίσης, ολικά ή μερικά, έ-
γκυρες ή τουλάχιστον υποκινούν ή και στηρίζουν μεταγενέστερες προσβά-
σεις της φιλοσοφίας.
Η εκθαμβωτική αυτή μεγαλουργία του ανθρώπινου πνεύματος, και υπερ-
πολύτιμη εξ άλλου στην υπηρεσία του ανθρώπου και της κοινωνίας, είναι το
ευρύτατο αντικείμενο του Λεξικού Φιλοσοφίας. Και άρα εύλογα προβάλλει
το ερώτημα: Ποιοι έχουν τη δυνατότητα να μελετήσουν γόνιμα τις σελίδες
του; Μήπως μόνο οι καταρτισμένοι κάπως με προηγούμενες σπουδές φιλο-
σοφίας ή επίσης και οι μη καταρτισμένοι, έστω με προσπάθεια μεγαλύτερη;
Η ακραία γνώμη του Πλάτωνος, εκφρασμένη στο έργο Φα ίδρος (276α-
278b), περιορίζει τη δυνατότητα διδασκαλίας της φιλοσοφίας στον προφο-
ρικό πάντοτε διάλογο, και μόλις αναγνωρίζει τη βοηθητική αξία των συγ-
γραμμάτων ως μνημονίων, ενέχει άρα δυσπιστία και προς όποιο Λεξικό
Φιλοσοφίας. Η γνώμη αυτή όμως δεν εμπόδισε τον ύπατο φιλόσοφο να
κληροδοτήσει ο ίδιος στο ανθρώπινο γένος αριστουργήματα γραπτού
λόγου φιλοσοφικού, έστω με λογοτεχνική μορφή διαλόγου.
Εμείς, άρα, έχομε το δικαίωμα να εμπιστευθούμε τα συγγράμματα φιλο-
σοφίας, μάλιστα και τα με ορθό τρόπο συνταγμένα Λεξικά, ως μέσα πρό-
σφορα για τη γνωριμία και του ακατάρτιστου αναγνώστη με τη φιλοσοφία,
χωρίς όμως και να λησμονούμε τις επιφυλάξεις του Πλάτωνος. Μας ενθαρ-
ρύνει άλλωστε και η γνώμη του Αριστοτέλους, η εκφρασμένη στο έργο του
Περί ποιητικής (1448b13-14) "μανθάνειν ου μόνον φιλοσόφοις ήδιστον,
αλλά και τοις άλλοις ομοίως".
# * •

Δεν είχα την τιμή να μετάσχω ενεργά στον σχεδιασμό του προκείμενου
Λεξικού. Δικαιούμαι όμως να βεβαιώσω ότι συνεργάσθηκαν στη σύνταξή
του, και με άκρα επιμέλεια, πολλοί από τους γνωστούς εκπροσώπους της
φιλοσοφίας στη σημερινή Ελλάδα, ή τουλάχι. τον προσκλήθηκαν να συνερ-
γασθούν, και ότι άρα το Λεξικό αυτό αποτελεί έργο πολλών επιλέκτων συ-
νεργατών, και προπάντων εκπροσωπεί κάπως τις επιδόσεις της σύγχρονης
ελληνικής φιλοσοφίας, ή μάλλον των σύγχρονων διακόνων της φιλοσοφίας
στην Ελλάδα, με άνοιγμα εξ άλλου προς το σύνολο της ευρωπαϊκής, αλλά
και της μη ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. Εύχομαι, το πολυφρόντιστο αυτό
Λεξικό να λειτουργήσει ευεργετικά ως όργανο παιδείας στη χώρα, τη γενέ-
τειρα της φιλοσοφίας, της ήδη επιβεβλημένης οικουμενικά.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ I. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ακαδημαϊκός
 Οι κυριότερες συντομογραφίες

αγγλ. - αγγλικά ΟΕΔΒ - Οργανισμός Εκδόσεως

ανατ. - ανατύπωση Διδακτικών Βιβλίων
Ακαδ. Επ. - Ακαδημία Επιστημών ό.π. - όπου παραπάνω
αποσπ. - απόσπασμα παράγρ. - παράγραφος
βιβ. - βιβλίο π.χ. - παραδείγματος χάρη
βιβλιογ. - βιβλιογραφία πρβλ. -παράβολε
βλ. - βλέπε Σ.Ε. - Σύγχρονη Εποχή
βουλγ. - βουλγαρικά σανσκ. - σανσκριτικά
γεν. - γέννηση στερ. - στερητικό
εκδ. - έκδοση σ.σ. - σελίδες
ΕΚΚΕ - Εθνικό Κέντρο στο ίδιο - στο προαναφερόμενο
Κοινωνικών Ερευνών έργο
εξ- - και εξής τ. - τόμος
επαν. - επανέκδοση του ίδιου - του ίδιου συγγραφέα
επιμ. - επιμέλεια Χ·Χ· - χωρίς χρονολογία
ετυμ. - ετυμολογία έκδοσης
θιβ. - θιβετιανά
κ.ά. - και άλλα Bd - τόμος
κεφ. - κεφάλαιο Hrsg - εκδότης
κ.ο.κ. - και ούτω καθεξής PG - Patrologia Graeka
λ. - λήμμα PUF - Presse Universitaire
λ.χ. - λόγου χάρη de France
μαρτ. - μαρτυρία
μερ. - μέρος Αθ. - Αθήνα
ΜΙΕΤ - Μορφωτικό Ιδρυμα LPZ. - Λιψία
Εθνικής Τραπέζης Ν.Υ. - Νέα Υόρκη
μτφ. - μετάφραση Φρανκ. - Φρανγκφούρτη

Σημείωση:

• Οι χρονολογίες που αναγράφονται μετά το όνομα του προσώπου στο

οποίο αναφέρεται το λήμμα, σημαίνουν τον χρόνο γέννησης
και θανάτου του [π.χ. Αβελάρδος (Νάντη, 1079 - Cluny, 1142)].

• Ο αστερίσκος που συνοδεύει μια λέξη (π.χ. Αριστοτέλης*, υλισμός* κ.ά.)

δείχνει ότι για τη συγκεκριμένη λέξη υπάρχει στο Λεξικό ειδικό λήμμα.

• Ο μικρός αριθμός που βρίσκεται στο τέλος μιας χρονολογίας δείχνει τη

σειρά έκδοσης (π.χ. το "19662" υποδηλώνει ότι πρόκειται για τη
2η έκδοση του έργου στο οποίο αναφέρεται το κείμενο).

• Οι τίτλοι των βιβλίων και γενικά των έργων, γράφονται στο κείμενο με
πλάγια στοιχεία (π.χ. Πολιτεία του Πλάτωνα, Τα Μετά τα φυσικά του
Αριστοτέλη).
 A
σβατόρα (σανσκρ., από το "avatar"= κάθοδος,
μεταφ. ενσάρκωση). Η λέξη με τη σημασία "α-
πεσταλμένος" χρησιμοποιείται, κυρίως, για να
δηλώσει τις ενσαρκώσεις φωτισμένων όντων.
Στην ευρύτερη έννοιά της αναφέρεται σε κάθε
θεϊκό απεσταλμένο, π.χ. στους ιδρυτές των
θρησκειών.
Βιβλιογρ.: R. Gu6non, Aperfus sur I' initiation, Editions
Traditionnelles. Paris, 1986 (βλ. το κεφ. XLVIII, La
naissance de I' AvatAra, σσ 299-301). - Βασ. Βιτσαξής. Ο
στοχασμός και η πίστη (Αρχαιύτητα-Χριστιανισμός), 2
τόμ., Εστία, Αθήνα, 1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος.
Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας, Δωδώνη, Αθήνα-
Γιύννινα, 1992*.
Ε.Χ.
Αβελάρδος Πέτρος (Le Pallet, Νάντη, 1079 -
Cluny, 1142). Γεννήθηκε από οικογένεια ευγε-
νών. Σπούδασε στην Tours και στη Loches και
μετά στο Παρίσι, όπου ήλθε σε αντίθεση με
τον Γουλιέλμο του Champeaux*. Ιδρυσε σχολή
πρώτα στην Corbeille και μετά στο Melun, ενώ
αργότερα στον λόφο της Αγίας Γενοβέφας
στο Παρίσι, όπου και δίδαξε Λογική και θεο-
λογία. Ερωτεύτηκε την Ελοΐζα, μια νεαρή μα-
θήτριά του, την οποία και παντρεύτηκε κρυφά.
Αυτό τον γάμο δεν ενέκρινε ο θείος της Ελοϊ-
ζας, κληρικός Fulbert- ήταν τέτοια μάλιστα η
οργή του που έφθασε να ευνουχίσει τον Αβε-
λάρδο. Έκτοτε το αντρόγυνο, αφού χώρισε, α-
κολούθησε τον μοναστικό βίο, διατηρώντας
όμως πάντα επαφή με επιστολές. Αυτές οι επι-
στολές αποτέλεσαν το έργο του Αβελάρδου
Διήγηση των συμφορών μου, ένα από τα πιο
σπάνια αυτοβιογραφικά έργα του Μεσαίωνα.
Πέθανε στη Μονή του Cluny το 1142.
Τα έργα του Αβελάρδου είναι: De logica Ingre-
dientibus, De Trinitate, Dialectica, Sic et non,
Introductio ad theologiam, Scito te ipsum, Dialo-
gus inter Philosophum Judaeum et Christia-
num.
0 Αβελάρδος αντιλαμβάνεται τη λογική ως την
επιστήμη που καθορίζει την αλήθεια ή μη μιας
πρότασης, και γι' αυτό της αποδίδει αυτόνομη
θέση ανάμεσα στη ρητορική και τη γραμματι-
κή. Με βάση αυτά τα στοιχεία επανέρχεται στο
θέμα των «universalia» με ένα νέο, επαναστα-
τικό τρόπο, απομακρυνόμενος από τον καθαρό
νομιναλισμό του δασκάλου του Rosselino, ο ο-
ποίος θεωρούσε τις έννοιες ως απλές αρθρω-
μένες ηχητικές αποχρώσεις (flatus voci),
καθώς και από τον έσχατο πραγματισμό του
Γουλιέλμου του Champeaux, ο οποίος απέδιδε
στα "universalia" μια πραγματικότητα που βρί-
σκεται έξω από τον νου. Για τον Αβελάρδο
στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τίποτε κα-
θολικό: η καθολικότητα είναι καρπός μιας νοη-
τικής λειτουργίας, με την οποία λαμβάνονται
υπόψη οι μορφές ή status, στις οποίες τα επι-
μέρους πράγματα συγκλίνουν κατ' αναλογία.
Το καθολικό είναι επομένως "σημαίνουσα
φωνή" (vox significative) ή "λόγος" (sermo), μία
νοητική παράσταση πλήρης σημασίας για την
εξωτερική πραγματικότητα.
Στο θεολογικό πεδίο η εφαρμογή που ο Αβε-
λάρδος κάνει στη λογική ανάλυση σε επίπεδο
διαλογισμού περί του αποκεκαλυμμένου θέτει
τις βάσεις της συστηματικής θεολογίας. Με το
Sic et non ο φιλόσοφος εξετάζει διάφορες πε-
ριπτώσεις, στις οποίες οι πατερικές και συνο-
δικές αυθεντίες έρχονται σε αντίθεση μεταξύ
τους, και ως λύση προτείνει την ενεργοποίηση
μιας προσωπικής έρευνας, της μόνης ικανής
να αποκαλύψει την αλήθεια. Μια τέτοια εφαρ-
μογή της σωκρατικής μεθόδου στη θεολογία
βρίσκεται στις αρχές της σχολαστικής θεώρη-
σης, έτσι όπως αυτή υπερίσχυσε κατά τους
13ο-15ο αιώνες, και κατά την οποία η επίλυση
της "quaestio" επιτυγχάνεται μέσω της μελέ-
της των θετικών (videtur quod sic) και αντιθέ-
των (sed contra) απόψεων προς τη διατυπωθεί-
σα θέση. Ο Αβελάρδος δεν επιχειρεί με αυτό
να υποβαθμίσει την αυθεντία ή να υποτάξει
την Πίστη στον Λόγο. Ο φιλόσοφος υπερασπί-
ζεται την υπεροχή του αποκεκαλυμμένου, ενώ
11
Αβεμπάτσε

επικαλείται τη διαλεκτική για να προσδιορίσει του αντιλήψεων, είναι δύο: Kritik dor reinen
τα ασαφώς τιθέμενα από τις Ιερές Γραφές ζη- Erlahtung, 1888-1890 (Κριτική της καθαρής
τήματα. πείρας) και Der menschliche Weltbegriff, 1891
Σημαντική από ιστορική άποψη είναι η θέση (Η ανθρώπινη αντίληψη περί του κόσμου).
του Αβελάρδου στο πεδίο της ηθικής: ο φιλό- Μεταξύ των οπαδών του συγκαταλέγονται οι I.
σοφος υποστηρίζει ότι το κριτήριο της ηθικό- Πέτσολντ, Φ. Καρστάνγιεν, Ρ. Βίλλι, Φ. Αντ-
τητας των πράξεων δεν προσδιορίζεται μόνο λερ κ.ά. Η διδασκαλία του Αβενάριους είχε ε-
από έξωθεν κανόνες, αλλά και από αυτή τη συ- πίδραση και επί πολλών σημαντικών οπαδών
νείδηση, από την πρόθεση με την οποία το υ- του ρωσικού μαρξισμού, όπως οι Λουνατσάρ-
ποκείμενο πράττει: αγαθή είναι μόνο η πράξη σκι, Μπαζάροφ, Μπογκντάνοφ κ.ά. Παράλληλα
που σαφώς νοούμε και επιθυμούμε ως τέτοια. όμως προκάλεσε και την αντίδραση των ιστο-
Βιβλιογρ.: Chenu M.D., La th6o!ogie au Xlle sidcle. Paris.
ρικο-υλιστών και ιδίως του Λένιν*, ο οποίος με
1957, 1966'.- Vasoli C.. La filosolia medievale, Milano,
το έργο του Υλισμός και εμπειριοκριτισμός
1961, 1967', σσ. 238-48.
ασκεί αυστηρή κριτική στη φιλοσοφία του
Αθαν. Νάτσης
Αβενάριους, χαρακτηρίζοντάς την ως παραλ-
λαγή του υποκειμενικού ιδεαλισμού του
Αβεμπάτσε, βλ. Ιμπν Μοσάντζα.
Μπέρκλεϋ και του αγνωστικισμού του Χιουμ.
Απ. Τζαφερόπουλος
Αβενάριους Ριχάρδος (Avenarius Richard,
Παρίσι, 1843 - Ζυρίχη, 1896). Γερμανός φιλό-
Αβερρόης (Κόρντοβα, 1126-Μαρρακές, 1198).
σοφος, ιδρυτής του ακαδημαίκο-φιλοσοφικού
Με αυτό το όνομα είναι γνωστός στη Λατινική
κύκλου της Λιψίας, δημιουργός και θεμελιω-
Δύση ο αραβοϊσπανικής καταγωγής φιλόσο-
τής του Εμπειριοκριτικισμού* (Empiriokriti-
φος και επιστήμονας Muhammad ibn Ahmad
kismus), ενός φιλοσοφικού συστήματος ιδεα-
Muhammad ibn Rushd. Γόνος αριστοκρατικής
λιστικού και εμπειρικού περιεχομένου, συγγε-
οικογένειας, σπούδασε δίκαιο και ιατρική, ελ-
νούς προς του Χιουμ* (Hume) και του
ληνική φιλοσοφία και αστρονομία και, χάρη
Μπέρκλεϋ* (Berkley).
στην υποστήριξη του Ibn Tufail*, έγινε δεκτός
Κατά τον Αβενάριους οι αισθηματικές συγκινή-
στην αυλή του Μαρρακές, όπου και κατέλαβε
σεις και οι συναισθηματικές εκδηλώσεις δεν
διάφορα ανώτερα αξιώματα. Γύρω στα 1195 ε-
είναι δυνατόν να έχουν επίδραση στην ανθρώ-
ξορίσθηκε, οι θεωρίες του καταδικάστηκαν και
πινη σκέψη. Αντίθετα, επιβάλλεται η απομά-
απαγορεύθηκε η μελέτη της φιλοσοφίας του.
κρυνση από τη συνείδησή μας κάθε στοιχείου
Λίγο πριν από τον θάνατό του, ωστόσο, απο-
μεταφυσικού ή υπερφυσικού χαρακτήρα, προ-
καταστάθηκε και πάλι. Ο Αβερρόης είναι γνω-
κειμένου να μείνει ελεύθερος ο δρόμος προς
στός για τα σχόλιά του στα αριστοτελικά κεί-
τον σχηματισμό και τη χρησιμοποίηση της κα-
μενα, γεγονός που του χάρισε στη Δύση την ε-
θαρής εμπειρίας. Καμία διαφορά μεταξύ φυσι-
πωνυμία του «Σχολιαστή». Μας παραδίδονται
κού και ψυχικού στοιχείου δεν υπάρχει. Ατομο
τρία είδη σχολίων του: το Σχόλιον Μείζον
και περιβάλλων κόσμος δεν διαφέρουν κατά
(μετά το 1180), στο οποίο ερμηνεύει διεξοδικά
τρόπο που να επιβάλλει τον διαχωρισμό τους
το αριστοτελικό κείμενο - το Μέσον (Σχόλιο),
αλλά ανήκουν στην ίδια εμπειρία* η διάκριση
στο οποίο περιορίζεται στη διασαφήνιση του
σε υποκείμενο και αντικείμενο, σε ψυχικό και
κειμένου εν γένει, και το Σχόλιον Έλασσον ή
υλικό αποτελεί διάσπαση του εμπειρικού κό-
Παράφρσσις (1169-78), στο οποίο συνοψίζει
σμου και γι' αυτό πρέπει να απορρίπτεται ως
το παραλειπόμενο αριστοτελικό κείμενο.
άχρηστη, διότι "χωρίς υποκείμενο δεν υπάρχει
Σχολίασε ακόμη μεταξύ άλλων την Πολιτεία'
αντικείμενο και χωρίς αντικείμενο δεν υπάρχει
του Πλάτωνα*. Ανάμεσα στα πρωτότυπα κεί-
υποκείμενο" ("αρχική συναρμογή"). Επομένως,
μενά του αξίζει ν' αναφέρουμε: την Έσχατη
πραγματικότητα έξω και ανεξάρτητα από τη
Καταστροφή, έργο στο οποίο υπερασπίζεται
συνείδηση δεν υπάρχει- η διαρκής σύνδεση α-
τη φιλοσοφία απέναντι στις κατηγορίες του al
νάμεσα στη συνείδηση και στο ον, ανάμεσα
GhazSli' τις θεολογικές πραγματείες Έκθεσις
στο υποκείμενο και το αντικείμενο είναι αναγ-
των μεθόδων αποδείξεως των σχετικών προς
καία- δεν υπάρχει ον χωρίς συνείδηση, δεν υ-
τα δόγματα της θρησκείας και το Δοκίμιον κα-
πάρχει συνείδηση δίχως το ον.
θοριστικόν και Έκθεσις της μεταξύ θρησκευτι-
Τα έργα του Αβενάριους, που θεωρούνται ως
κού νόμου και Φιλοσοφίας υφιστάμενης σύ-
τα αντιπροσωπευτικότερα των φιλοσοφικών

12

γκλισης, έργα που αγνοήθηκαν από τους
Λατίνους- διάφορα πονημάτια σχετικά με τη
νόηση και την ουσία του κόσμου - τέλος, ένα ε-
κτεταμένο έργο ιατρικής φύσεως, γνωστό
στην Ευρώπη ως Colligeto, όρος που παραπέ-
μπει στον Αραβα al KuliyySt (Βίβλος γενικών
αρχών).
Για πολύ καιρό ο Αβερρόης θεωρήθηκε ως ο
δημιουργός της θεωρίας της "διπλής αλήθει-
ας". Στην πραγματικότητα όμως, η έννοια αυτή
δεν υφίσταται στα έργα του. Ο φιλόσοφος, δη-
λαδή, υποστηρίζει ότι υπάρχει μία μόνη αλή-
θεια, εκείνη στην οποία κατέληξαν οι φιλόσο-
φοι, που απαιτούν πάντοτε ακριβείς αποδεί-
ξεις θεμελιωμένες στην αιτιώδη σχέση, και ως
εκ τούτου απολύτως απαραίτητες. Οι θεολόγοι
ερίζουν επί ζητημάτων πιθανών, διαλεκτικού
τύπου, ενώ η πλειονότητα των ανθρώπων αρ-
κείται σε προτρεπτικούς, ρητορικούς λόγους,
όπως εκείνοι που παρουσιάζονται στο Κορά-
νιο. Ο Αβερρόης απορρίπτει την αβικεννική θε-
ωρία της προέλευσης του κόσμου από τον Θεό
κατ' εκπόρευση: ο κόσμος είναι αιώνιος, όπως
αιώνια είναι η ύλη, νοούμενη ως καθαρή α-
προσδιοριστία που περιέχει «εν σπέρματι»
όλες τις μορφές. Περαιτέρω, ο φιλόσοφος α-
νασκευάζει την Ψυχολογία του Αβικέννα* θε-
ωρώντας αυτήν ως μη σύμφωνη προς τη διδα-
σκαλία του Αριστοτέλη*, καθώς και ανεπαρκή
να ερμηνεύσει την καθολικότητα της επιστή-
μης. Ο Αβερρόης υποστηρίζει, πράγματι, ότι
τόσο το "ενεργεία" όσο και το "δυνάμει" ον
είναι μοναδικά, διακρίνονται από τα σώματα
και συμπίπτουν προς την κινούσα διάνοια·
μόνον αυτή η τελευταία είναι άυλη και γι' αυτό
αθάνατη, ενώ οι μεμονωμένοι άνθρωποι είναι
θνητοί. Η ατομική γνώση είναι δυνατή στο
μέτρο που οι προσλαμβανόμενες μέσω των αι-
σθήσεων παραστάσεις καθίστανται νοητές
από την ενέργεια του μερικού όντος. Η επι-
στήμη, όχι ο μυστικιστικός ασκητισμός, συνι-
στά την επανασύνδεση με το θείο. (Σχετικό με
την εμφανή επίδραση του Αβερρόη στον πολι-
τισμό της Λατινικής Δύσης βλέπε το επόμενο
λήμμα).
Βιβλιογρ.: Renan Ε.. Averrois el I' averroisme, Paris.
1861.
Μαριάντζελα Ιέλο
αβερροϊσμός. Όρος που αποδίδει τον φιλο-
σοφικό και επιστημονικό στοχασμό του Αβερ-
ρόη και της σχολής του. Οι πλέον χαρακτηρι-
στικές θέσεις του αβερροισμού είναι: α) η υπα-
Αβικέννας
γωγή της πίστης στις αλήθειες της λογικής, η
οποία αποτελεί και το μόνο κατάλληλο όργανο
για την κατάκτηση των επιστημονικών γνώσε-
ων, β) η αιωνιότητα της ύλης και του κόσμου,
γ) η μοναδικότητα του "δυνάμει όντος" για
όλους τους ανθρώπους, θέση γνωστή επίσης
με τον όρο «μονοψυχισμός».
Στον αραβικό κόσμο ο αβερροϊσμός γνώρισε
περιορισμένη διάδοση, ενώ βρήκε πολλούς ο-
παδούς μεταξύ των Εβραίων και των Λατίνων.
Πράγματι, περί το 1270 δημιουργήθηκε μια φι-
λοσοφική κατεύθυνση γνωστή ως «λατινικός
αβερροϊσμός». Οι εισηγητές αυτής της κίνη-
σης, αποκαλούμενοι averroistae από τους συγ-
χρόνους τους, είναι οι Siger de Brabante,
Βοήθιος εκ Δακίας, Bernier de Nivelles και
Gosvin de la Chapelle. Οι οπαδοί αυτής της κί-
νησης συμφωνούν με την αβερροική ερμηνεία
του Αριστοτέλη* σχετικά με τον μονοψυχισμό
και το αίδιον του κόσμου, αλλά απομακρύνο-
νται από τον Αραβα σχολιαστή όσον αφορά
στις σχέσεις μεταξύ "πίστης" και "λόγου"' με-
ταξύ των δύο εννοιών δεν υπάρχει αντίθεση,
αλλά διαχωρισμός, υπό την έννοια ότι οι λογι-
κές αλήθειες μπορούν να αντιτίθενται προς τις
αποκεκαλυμμένες, χωρίς αυτό να επιφέρει την
ακύρωσή τους. Στη θέση αυτή εναντιώθηκε η
πλειονότητα των διανοητών της εποχής, κυ-
ρίως οι Bonaventura* και Θωμάς ο Ακινάτης*,
οι οποίοι αναγνώριζαν σ' αυτήν τον κίνδυνο να
περιπέσουν σ" ένα είδος διπλής αλήθειας.
Αναβίωση του λατινικού αβερροισμού έλαβε
χώρα στην Ιταλία, ιδιαίτερα στη Bologna, κατά
τον 14ο αιώνα, μέσα από το έργο μιας πολυά-
ριθμης ομάδας δασκάλων της Σχολής των
Τεχνών, μεταξύ των οποίων γνωστοί είναι οι
Taddeo da Parma, Angelo d' Arezzo, Anselmo
da Como, Matteo da Gubbio και Giacomo da
Piacenza. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης,
προς τον υλιστικό αριστοτελισμό του Pietro
Pomponazzi, που αξιοποιεί την ερμηνεία του
Αριστοτέλη όπως αυτή δόθηκε από τον Αλέ-
ξανδρο Αφροδισιέα*, αντιτίθεται μία ομάδα ο-
παδών του αβερροισμού, υποστηρικτών της α-
ριστοτελικής ερμηνείας από τον Αραβα σχο-
λιαστή· γνωστότεροι από αυτούς υπήρξαν οι
Achillinus και Nifus.
Μαριάντζελα Ιέλο
Αθικέβρων, βλ. Ιμπν Τζεμιρόλ.
Αβικέννας, βλ. Ιμπν Σίνα.
13
ΑΘΙντια
αβίντια (σανσκρ. avidya, πάλι avijja, θιβ. Ma
rigpa: μη γνώση, άγνοια). Βασικός ινδουΐσπ-
κάς και βουδιστικός όρος. Αναφέρεται στην "ά-
γνοια", όχι με την έννοια ότι δεν γνωρίζει κα-
νείς κάτι το συγκεκριμένο, κάτι από τον χώρο
του επιστητού, αλλά με την αντίληψη ότι δεν
έχει καθαρή αίσθηση της πραγματικότητας ως
συνόλου, ότι ζει μέσα σε μια πνευματική συ-
σκότιση. Είναι το αντίθετο της Γνώσης, της
Σοφίας. Στον Ινδουισμό*, εκφράζει ένα καθολι-
κό χαρακτηριστικό του γήινου επιπέδου πάνω
στο οποίο στηρίζεται η αυταπάτη των φαινομέ-
νων και των εμπειριών, η υποκειμενική θέαση
του κόσμου, η μάγια*. Κυρίως δημιουργεί την
ψευδή αντίληψη της ύπαρξης ενός "εγώ", που
είναι η πρωταρχική αιτία του πόνου και της δυ-
στυχίας και της σώρευσης του κάρμα*. Στην
πραγματικότητα η μάγια δεν είναι παρά το σύ-
νολο της επί μέρους άγνοιας, σε αντίθεση με
το Brahman* που εκφράζει την ανεκδήλωτη υ-
περβατική πραγματικότητα και, κατά συνεκδο-
χή, τη Σοφία. Στον Βουδισμό της Χιναγιάνα*
πάνω από όλα είναι άγνοια της πραγματικής
φύσης του "εγώ", η οποία δεν επιτρέπει να συ-
νειδητοποιήσουμε τις "τέσσερις επιφανείς α-
λήθειες" που θα μας οδηγήσουν να απαλλα-
γούμε από τον πόνο και τη δυστυχία. Στον
Βουδισμό της Μαχαγιάνα* γεννά την αλυσίδα
των 12 Nidanas, των "δεσμών" ή των "αλληλο-
εξαρτώμενων αιτίων και καταγωγών", που
όσο υπάρχουν "επί τω αυτώ" συντηρούν και
περιστρέφουν συνεχώς τον τροχό της ζωής
στον ατέλειωτο κύκλο των γεννήσεων και των
θανάτων, στα βασίλεια της Σαμσάρα*, που
είναι: 1) Η άγνοια, 2) η παρόρμηση-σύλληψη,
3) η συνείδηση, 4) το σώμα και ο νους, 5) τα έξι
όργανα των αισθήσεων, 6) η επαφή, 7) η αι-
σθαντικότητα (ή εντύπωση), 8) η επιθυμία, 9) η
προσκόλληση, 10) η ύπαρξη (το γίγνεσθαι),
11) η γέννηση και 12) (τα γηρατειά, η ασθέ-
νεια, ο πονος και τελικά) ο θάνατος. Και μετά
ξεκινάει πάλι από την αρχή, με την άγνοια. Στο
σύστημα της Madhyamika, η άγνοια εκφράζε-
ται με την ανάπτυξη των αντιλήψεων και των
εννοιών που επικαλύπτουν την πραγματικότη-
τα. Αντίθετα, η Γνώση εδώ, που είναι μη δύίκή,
μας οδηγεί στην αλήθεια, γιατί η Γνώση και η
Πραγματικότητα ταυτίζονται. Στη Γιόγκα*, η ά-
γνοια γεννά τον εγωισμό, την προσκόλληση,
την αποστροφή και τον φόβο και είναι η αιτία
της έλλειψης ικανότητας συγκέντρωσης στον
διαλογισμό.
Βιβλιογρ.: Β α α Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
14
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τόμ., Εστία, Αθήνα,
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της Ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992V Nirad
Chaudhuri. Hinduism, σελ. 311.- Hiriyanna. Essentials ot
Indian Philosophy, σελ. 163.- Herbert Guenter, Buddhist
Philosophy, 85, 197.- T.RV. Murti, The Central Philo-
sophy ot Buddhism, σελ. 212, 214.- Bhagwan Shri Pa·
tanjali, Aphorisms of Yoga (Faber) I I 3 , 4 .
Ε. Λιακόπουλος
Αβουκάρας Θεόδωρος (πέθ. 770;). Το επώνυ-
μό του προέρχεται από την αραβική ή συριακή
προσφώνησή του ως Abu Cara, ως πατέρα ή ε-
πίσκοπου της πόλης των Καρών είναι πάντως
αμφίβολο αν πρόκειται για την πόλη που βρι-
σκόταν στην Παλαιστίνη ή για τη Χαράν της
Μεσοποταμίας.
Ευρισκόμενος στο πεδίο της διαμάχης μεταξύ
των υπερασπιστών των εικόνων και των αντι-
θέτων, ο Θεόδωρος υποστηρίζει την άποψη ότι
είναι επιτρεπτή η ύπαρξη των εικόνων, αφού η
τιμή αποδίδεται με αυτές στο εικονιζόμενο
πρόσωπο. Παρουσιάζει τις θέσεις του σε ένα
έργο, το ΕγχειρΙδιον κατά αιρετικών, Ιουδαίων
και Σαρακηνών, με το οποίο ελέγχει κυρίως
τους Μωαμεθανούς και τους Ιουδαίους, πλην
όμως στρέφεται εναντίον και άλλων αιρετι-
κών, όπως των οπαδών του Σεβήρου, των ωρι-
γενιστών κ.ά. Στο έργο του δεν περιορίζεται
μόνο στην αναίρεση των δοξασιών των αιρετι-
κών, αλλά συνεξετάζει διάφορα φιλοσοφικά
ζητήματα. Ετσι, γράφει για τη σχέση πραγμά-
των και ονομάτων (PG 1461-1492)· υποστηρί-
ζει δια μακρών την ύπαρξη του θεού (1492-
1504)· αναφέρεται στην πάλη του Χριστού με
τον διάβολο (1524 - 1528)· ασχολείται επίσης
μεταξύ άλλων και με το πρόβλημα του χρόνου
(1585).
Βιβλιογρ.: PG 97. 1461-1602.
Νικ. Γ. Πολίτης
αβουλία (στερητ. α + βουλή, βούληση).
Ελλειψη βούλησης, αδυναμία της θέλησης, α-
ναποφασιστικότητα. Εμφανίζεται σε περιπτώ-
σεις μελαγχολίας, υποχονδρίας και νευρασθέ-
νειας και μπορεί επίσης να προκληθεί από τη
διάσταση παραστάσεων και αισθημάτων ή, σε
προφανείς περιπτώσεις αδιεξόδου, από τη βε-
βαιότητα ότι κάθε πράξη είναι ανώφελη.
Ε. Ν. Ρούσσος
αγαθό, το: (του επιθ. αγαθός, ετυμολ. ίσως
από το άγαν: πάρα πολύ). Το επίθετο σημαίνει
αρχικά τον αξιοθαύμαστο και κατ' επέκταση
αυτόν που έχει δύναμη και τόλμη, τον γενναίο.

Ηδη στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία η χρήση
του ουδετέρου, το αγαθό (ν), προσέλαβε αξιο-
λογική και οντολογική σημασία και αποτελεί
μία από τις θεμελιώδεις έννοιες της ελληνικής
ηθικής φιλοσοφίας.
Η πρώτη έννοια και χρήση του όρου το αγαθό
(ν) στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη
συναρτάται προς την έννοια της καταλληλότη-
τας προς τι, για κάτι, άρα προς συγκεκριμένο
"έργον", π.χ. στον Πλάτωνα, πριν συνδεθεί με
την οντολογική και αξιολογική σημασία. Συνα-
φείς χρήσεις του όρου αναφέρονται συχνά: το
αγαθό ως "χρήσιμον" ή ως "οικείον" προς το
πράγμα που δέχεται τη χρησιμότητά του- και,
τέλος, η έννοια του αγαθού οδηγεί προς την ο-
λοκλήρωση τα όντα ή τον άνθρωπο και τότε
προσλαμβάνει το ον ή ο άνθρωπος τον χαρα-
κτηρισμό του "τελείου". Πολλές χρήσεις του
όρου αυτού άλλωστε συνάπτονται προς τις έν-
νοιες του συμφέροντος και του λυσιτελούς,
πράγμα εύλογο βέβαια, αφού το αγαθό (ν) έχει
άμεση σχέση σε πρώτη χρήση, ως προς τη λει-
τουργία του, με τη χρησιμότητα που απορρέει
από την εφαρμογή του. Αυτή η σημασία του
έχει φιλοσοφική χροιά, αλλά δεν αναφέρεται
άμεσα στην αυστηρά φιλοσοφική, δηλ. την ο-
ντολογική και ηθική ή αξιολογική χρήση του
όρου.
Ο Πλάτων* πρώτος έδωσε στην έννοια του α-
γαθού εύρος φιλοσοφικό και την ανύψωσε στη
σφαίρα της οντολογικής κατηγορίας. Στην
Πολιτεία του (505 α κ. έ.) συλλαμβάνει την
ιδέα του αγαθού ως την ύψιστη κατάκτηση της
ψυχής και ως κριτήριο της χρησιμότητας όλων
των αρετών, δηλ. οι αρετές καταξιώνονται
μόνο και όσο συνάπτονται προς το αγαθό ("η
του αγαθού ιδέα μέγιστον μάθημα" κ.λπ.). Το
αγαθόν, ακριβέστερα η ιδέα του αγαθού, κατέ-
χει την ακρότατη θέση στην κλίμακα του νοη-
τού και μετά δυσκολίας γίνεται προσιτή στην
ψυχή ( Πολιτεία , 517b: "εν τω γνωστώ τελευ-
ταία η του αγαθού ιδέα και μόγις οράσθαι"). Το
αγαθό εν τέλει στον Πλάτωνα επενεργεί ως
ζωογόνος δύναμη των όντων. Ο φιλόσοφος
παρομοιάζει το αγαθό και την πολυδύναμη
φύση του με την αντίστοιχη του ήλιου. Ορίζει,
λοιπόν, το αγαθό ως την ύψιστη ιδέα και το
τοποθετεί "επέκεινα της ουσίας" (Πολιτεία
509b). Και στον Αριστοτέλη* το "αγαθό (ν)" Ί -
σαχώς λέγεται τω όντι". Στο 1ο βιβλίο των
Ηθικών Νικομαχείων (και στα άλλα ηθικά έργα
του βέβαια) συναρτά το αγαθό προς την ευδαι-
μονία και την αρετή. Ωστόσο από την άποψη
αγάπη
της οντολογικής κατηγορίας συνδέει τη χρήση
του όρου με την αναγωγή του σε γενική κατη-
γορική αρχή (Ηθ. Νικ., 1096° 23-27). Το αγαθό
στην ηθική φιλοσοφία του Σταγιρίτη φιλοσό-
φου κατέχει το σημείο αναφοράς όλων των η-
θικών ενεργημάτων του ανθρώπου (των "πρά-
ξεων"): "ου πάντ' εφίεται". Εν τούτοις προσι-
διάζει στον χαρακτήρα και τη φύση του κάθε
ανθρώπου: "εκάστω τη φύσει οικείον". Στην
κλίμακα ή την ιεραρχία των επιδιωκόμενων
αξιών από τον άνθρωπο το αγαθό κατέχει την
ύψιστη θέση και χαρακτηρίζεται ως ύψιστη επι-
δίωξη ταυτιζόμενο με την ευδαιμονία.
Με τους Λατίνους και τον Αυγουστίνο*, η έν-
νοια του αγαθού (ως "bonum") θα επανασυνδε-
θεί με την αριστοτελική παράδοση, κυρίως με
τον Θωμά Ακινάτη*. Από τον λατινικό Μεσαί-
ωνα πέρασε στη φιλοσοφία της νεότερης
Ευρώπης και προσέλαβε διάφορες αποχρώ-
σεις: από τον ωφελιμισμό των Αγγλων (Τζ.
Στιούαρτ Μιλλ*) ως την καντιανή και την χε-
γκελιανή αντίληψη του αγαθού ως ταυτότητα
της υποκειμενικής βούλησης με το αγαθό. Η α-
ντίληψη αυτή, όπως είναι φυσικό, συνδέεται
με τη φιλοσοφική παράδοση της Δυτ. Ευρώ-
πης- οι μακρινές καταβολές ωστόσο της έννοι-
ας του αγαθού παραμένουν αμετακίνητες στην
αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη.
Βασ. Κύρκος
αγάπη, 1. (λατ. amor). Ο όρος "αγάπη" στη φι-
λοσοφία αλλά και στη γλώσσα της καθημερι-
νής ζωής είναι πολυσήμαντος. Από ψυχολογι-
κή άποψη, η αγάπη είναι ένα εσωτερικό αίσθη-
μα έλξης ενός προσώπου προς ένα άλλο πρό-
σωπο, προς μια κοινότητα ανθρώπων, προς
μιαν ιδέα. Ωστόσο, από την ελληνική αρχαιό-
τητα ήδη έχουμε μια διαφοροποίηση των μορ-
φών της αγάπης με την αντίστοιχη ορολογία:
"έρως", "φιλία", "στοργή", "αγάπη", "φιλότης".
Με την τελευταία αυτή σημασία της, η αγάπη
εξομοιωνόταν με μιαν ενεργό κοσμική δύναμη
(στον Εμπεδοκλή* αντιτίθεται στο «νείκος»*,
στο μίσος). Την ιδέα αυτή μιας συμπαντικής α-
γάπης ασπάζεται και ο Αριστοτέλης' και, αρ-
γότερα, ο Ποσειδώνιος*, του οποίου η θεωρία
περί παγκόσμιας "συμπαθείας" είχε πέραση
μέχρι την Αναγέννηση και τους Νέους
Χρόνους (τη συναντούμε και στον Γκαίτε*).
Σε ό,τι αφορά στη θεμελιώδη σημασία της έν-
νοιας της αγάπης (του έρωτα) για τη φιλοσο-
φία, για πρώτη φορά αυτή επισημαίνεται από
τον Πλάτωνα*. Στους διαλόγους του Συμπό-
15
αγάπη
σιον' και Φαιδρός', ο Πλάτων εκθέτει τη θεω-
ρία του για την αγάπη (τον έρωτα): η αγάπη,
γράφει, είναι η έλξη που ασκεί το ωραίον. Οι
τύποι της αγάπης είναι τόσοι, όσοι και οι τύποι
του ωραίου. Η αγάπη γεννιέται στην επαφή με
την αισθητή ομορφιά, αλλά ανελίσσεται απ'
αυτήν στην ψυχική ομορφιά και, σκαλί σκαλί,
ανεβαίνει ως τη διανοητική ομορφιά, που είναι
η αληθινή ομορφιά. Οι αισθητές ομορφιές του
υλικού κόσμου δεν είναι παρά χονδροειδή
σχεδιάσματα ή ωχρές ανταύγειες. Η αγάπη
είναι, επομένως, η λαχτάρα του ανθρώπου να
ξεπεράσει την αισθητή πραγματικότητα, για να
καταλήξει στη θέαση του κόσμου των ιδεών.
Έτσι, η αγάπη είναι επιθυμία εκείνου που δεν
έχουμε, είναι έλλειψη και ανεπάρκεια, και ταυ-
τόχρονα ατέλειωτη ανησυχία, αγωνία και λα-
χτάρα.
Τη θεωρία αυτή της αγάπης τη συνεχίζει ο
Πλωτίνος*, ο οποίος και επιτείνει τον μυστικι-
στικό της χαρακτήρα: οποιαδήποτε αγάπη α-
νάγεται στην αγάπη του Θεού, εφόσον αντι-
κείμενό της, σύμφωνα με την πλατωνική διδα-
σκαλία, είναι το καλό ("αγαθόν"). Και επειδή ο
Θεός είναι το απόλυτο καλό, έπεται ότι είναι
και το αληθινό τέρμα και το ιδανικό αντικείμε-
νο της κάθε αγάπης. Ο Αυγουστίνος*, αργότε-
ρα, θα προσαρμόσει την άποψη αυτή στο χρι-
στιανικό δόγμα και η νεοπλατωνική και αυ-
γουστίνεια θεωρία της αγάπης θα συνεχίσει να
επικρατεί σε όλο τον Μεσαίωνα. Αυτήν θα επι-
καλούνται και οι στοχαστές του Ουμανισμού*
και της Αναγέννησης (Λέων Εβραίος,
Μαρσίλιο Φιτσίνο* κ.ά.). Γενικά για τον χρι-
στιανισμό, η αγάπη αποτελεί την ουσία του
Θεού και τη βασική εντολή του προς τον άν-
θρωπο: είναι η ανιδιοτελής αγάπη προς τον
πλησίον, ακόμα κι αν αυτός είναι εχθρός.
Ωστόσο, στην περίοδο της Αναγέννησης εμ-
φανίζεται και μια νατουραλιστική αντίληψη της
αγάπης ως ζωτικής ορμής, ως μιας κοσμικής
δύναμης που διαπερνά και κινεί όλα τα όντα.
Στους Νέους Χρόνους η ψυχολογική έρευνα
του αισθήματος της αγάπης υπερισχύει των
θεωριών θεολογικού χαρακτήρα. Για τον
Καρτέσιο* και τον Σπινόζα* η αγάπη είναι ένα
πάθος που ο άνθρωπος, για να το δαμάσει,
πρέπει να κάνει χρήση του λογικού, το οποίο
θα μετατρέψει το πάθος σε αίσθημα νηφάλιο
και γαλήνιο. Για τον Λάιμπνιτς*, "αγαπώ ση-
μαίνει χαίρομαι την ευτυχία του άλλου, δηλα-
δή κάνω δική μου την ευτυχία ενός άλλου".
Για τον Ρομαντισμό* (Σλέγκελ*, Σίλλερ", νε-
16
αρό Χέγκελ*), η αγάπη είναι η πηγή όλων των
συναισθημάτων, είναι, κατά τον Χέγκελ, ένα α-
πέραντο αίσθημα "δια του οποίου δύο όντα υ-
πάρχουν μόνο ως μία τέλεια ενότητα και ενα-
ποθέτουν α' αυτήν όλη την ψυχή τους και τον
κόσμο ολάκερο". Για τον πεσσιμιστή όμως
Σοπενάουερ* η αγάπη είναι μια παγίδα που
στήνει στον άνθρωπο "το δαιμόνιο του είδους"
για να διαιωνίσει τη ζωή.
Για τον Μαρξ* και τον Ένγκελς* η αγάπη, ο έ-
ρωτας, είναι μια ιστορική κατάκτηση του αν-
θρώπου. Η συναισθηματική ζωή του ανθρώπου
αλλάζει σε συνάρτηση με τις αλλαγές στο κοι-
νωνικό γίγνεσθαι. "Η σύγχρονη γενετήσια
αγάπη διαφέρει ουσιαστικά από την απλή σαρ-
κική έλξη, από τον έρωτα των αρχαίων"
(Ένγκελς), γιατί προϋποθέτει την αμοιβαία
αγάπη, "ενώ στον αρχαίο έρωτα δεν ήταν
πάντα απαραίτητη η συγκατάθεση της γυναί-
κας". Εδώ ο συνειδητός χαρακτήρας του
έρωτα συνδυάζεται με τα ασύνειδα, ενορμητι-
κά στοιχεία που εκδηλώνονται και κατά την
ίδια τη γέννηση αυτού του συναισθήματος και
κατά την εκλογή του αντικείμενου της αγάπης,
καθώς και στις μορφές εκδήλωσής της (Α.
Σπίρκιν*). Για τον Φρόυντ* και την ψυχανάλυ-
ση, η αγάπη, ακόμα και στις υψηλότερες εκ-
φάνσεις της, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εξι-
δανίκευση μιας πρωτογενούς ενστιγματικής ε-
νόρμησης, της "λίμπιντο". Ωστόσο, η θεωρία
αυτή δεν εξηγεί την "εκλογή", που είναι πα-
νταχού παρούσα α' όλες τις μορφές της αγά-
πης. Μιαν απάντηση σε τούτο το πρόβλημα
δίνει ο Μαξ Σέλλερ*: η εκλογή, τονίζει, καθορί-
ζεται από την αναγνώριση μιας κάποιας
«αξίας» (βιοτικής, διανοητικής, ηθικής) στο α-
γαπώμενο πρόσωπο. Για άλλους, αντίθετα,
τους υπαρξιστές, η εκλογή δεν συνδέεται με
καμιά αξιολογική άποψη, έστω και αποκλειστι-
κά προσωπική, αλλά έχει έναν ολότελα ατομι-
κό, υπαρξικό χαρακτήρα: αγαπώ ένα πρόσωπο
γιατί είναι αυτό και κανένα άλλο.
Γιόν. Κρητικός
αγάπη, 2. Έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλο-
σοφίας, συγγενική με τον Ερωτα και τη Φιλία.
Αντίθετα από τον έρωτα και την τάση του για
ολοκλήρωση, η αγάπη χαρακτηρίζεται σαν
απλή αυτοπροσφορά του ατόμου, με ελεύθερη
απόφασή του και για το ελάχιστο.
Βιβλιογρ.: J. Β. Lolz, Die drei Stolen der Liebe. Eros.
Philia. Agape. Frankfurt. 1971.
E.N. Ρούσσος

"Αγία Οικογένεια". Από τα πρώτα έργα των
θεμελιωτών του μαρξισμού. Το έγραψαν από
κοινού ο Μαρξ* και ο Ενγκελς" για να ασκή-
σουν κριτική κατά του ιδεαλισμού του Χέγκελ*
και των οπαδών του. Το βιβλίο γράφτηκε το
1844, την περίοδο που οι συγγραφείς του συ-
νελάμβαναν και διαμόρφωναν την υλιστική α-
ντίληψη της ιστορίας. Στο έργο τους αυτό εξε-
τάζουν τις γνωσιολογικές ρίζες του ιδεαλι-
σμού, σκιαγραφούν την πάλη του υλισμού με
τον ιδεαλισμό από τον 17ο αιώνα ως τις αρχές
του 19ου, τονίζουν τη σύνδεση του υλισμού με
τις σοσιαλιστικές ιδέες και επεξεργάζονται
σειρά προβλημάτων της υλιστικής διαλεκτικής.
Αναπτύσσουν επίσης ορισμένες κεντρικές
ιδέες, όπως ο καθοριστικός ρόλος της υλικής
παραγωγής στην ανάπτυξη της κοινωνίας, το
πρόβλημα της αλλοτρίωσης, ο ρόλος των μα-
ζών και της προσωπικότητας στην ιστο'ρία, και
προβάλλουν τον ρόλο του προλεταριάτου στην
πάλη για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της
κοινωνίας. Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου είναι: Η
Αγία Οικογένεια. Κριτική της κριτικής. Κατά
του Μπρούνο Μπάουερ και της παρέας του.
Βιβλιογρ.: Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. «Απαντα», τ. 2.
Μόσχα, 1981'.- Η Μαρξιστική φιλοσοφία τον 19ο αιώνα.
Μόσχα. 1979.
Ν. Στ.
Αγίου ΒΙκτωρα σχολή. Θεολογική σχολή αυ-
γουστινιανών μοναχών, κέντρο της ορθόδοξης
καθολικής θεολογίας κατά τον 12ο αιώνα -
πήρε το όνομά της από το ομώνυμο αβαείο στο
Παρίσι, όπου και η έδρα της. Τη σχολή ίδρυσε
ο Γκυγιώμ του Σαμπώ* (περ. 1068-1121) και
σημαντικότεροι εκπρόσωποι της είναι ο άγιος
Βερνάρδος* (1091-1153), αβάς του Κλαιρβώ, ο
Ούγος του Σαιν-Βικτώρ (1096-1141) και ο
Ριχάρδος του Σαιν-Βικτώρ (;-1173). Η διδασκα-
λία των Βικτωρίνων, στηριζόμενη στον ιερό
Αυγουστίνο* και, έμμεσα, στον ψευδο-
Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη*, αποβλέπει στην ο-
λοκληρωμένη, καθολική μόρφωση των μονα-
χών (θεολογία, ελευθέριες τέχνες). Ο μυστικι-
σμός εδώ δεν είναι θεωρητικός, αλλά καλλιερ-
γεί τη θρησκευτικότητα και το συναίσθημα, με
σκοπό την επίτευξη του μοναχικού ιδεώδους,
που είναι βίωμα. Για τον σκοπό αυτό ακριβώς
επιβάλλονται πνευματικές ασκήσεις: προηγεί-
ται άνοδος από τρεις βαθμίδες και ακολουθούν
πέντε άλλοι ανοδικοί τρόποι, με τους οποίους
προσεγγίζεται η θεότητα- τότε ο μοναχός
γνωρίζει και "θεάταΓ τον Θεό.
Ε. Χωραφάς
Φ.Α., Α-2
αγνωσία
Αγκνι (σανσκρ. Agni, λατιν. ignis). Προσωπο-
ποίηση και θεοποίηση του στοιχείου του
πυρός. Ο θεός Αγκνι κατέχει ιδιαίτερη θέση
στην αρχαία ινδουισπκή παράδοση, γιατί κυ-
ρίως συνδέεται με το τέλεσμα της θυσίας.
Σύμφωνα με αυτήν, η φωτιά για τον άνθρωπο
έχει τρεις ιδιότητες: την καταστροφική, την ω-
φέλιμη και αυτήν της θαλπωρής. Λέγεται ότι,
όταν οι άλλοι θεοί αποφάσισαν να αναχωρή-
σουν για τους ουρανούς, ζήτησαν από τον
Αγκνι να παραμείνει στη γη ως αντιπρόσωπός
τους. Τότε αυτός διερωτήθηκε πώς είναι δυ-
νατόν να το κάνει, μια και οι καταστρεπτικές
του ιδιότητες ήταν γνωστές και γι' αυτό τον
λόγο δεν τον τιμούσαν ιδιαίτερα οι άνθρωποι.
Οι θεοί βρήκαν την παρατήρηση σωστή, διεχώ-
ρισαν και υπέταξαν τις καταστρεπτικές του εκ-
δηλώσεις και ενίσχυσαν τις θετικές και χρήσι-
μες, κάτι που θυμίζει σε άλλη έκδοση την
Προμηθείκή μας επανάσταση.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτοαξής. Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα-Χριστιανισμός), 2 τόμ.. Εστία. Αθήνα.
1991.-Δημ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
αγνωσία . Κατάσταση πραγματικής άγνοιας ή
παραδοχής αδυναμίας για γνώση. Διάφορες
παραλλαγές αγνωστικισμού ή σχετικισμού,
που προβάλλουν ως επιχείρημά τους την αδυ-
ναμία προσέγγισης στην απόλυτη γνώση-αλή-
θεια, αποδέχονται κάποια μορφή αγνωσίας. Οι
αρχαίοι Σκεπτικοί* ειδικά μιλούσαν για ισοδύ-
ναμα επιχειρήματα που επιτρέπουν ίση βεβαιό-
τητα και αμφιβολία - και τότε αυτή η ισοσθένεια
λόγων οδηγεί σε αγνωσία. Υποκριτική έκφρα-
ση γνωσιολογικής σεμνότητας μπορεί να θεω-
ρηθεί η ομολογημένη αγνωσία του Σωκράτη:
"εν οίδα ότι ουδέν οίδα". Είναι μια παραδοχή
που γίνεται δημιουργική αφετηρία για έρευνα,
αναζήτηση της αλήθειας, όπως πολλούς αιώ-
νες αργότερα αποδείχτηκε επίσης δημιουργι-
κή η διατύπωση της καρτεσιανής αμφιβολίας.
(Βλ. λ. αγνωστικισμός, γνώση, γνωσιολογία,
σκεπτικισμός, σχετικισμός).
Φ. κ. Βώρος
αγνωσία (θρησκειοφιλοσοφική). Πρόκειται για
φιλοσοφική θεώρηση του θείου με κύριο γνώ-
ρισμα την αδυνατότητα της ανθρώπινης διά-
νοιας να εγγυηθεί τη γνώση του Θεού. Το υ-
περβατικό δεν ανακηρύσσεται ανύπαρκτο (α-
θεϊσμός*), αλλά άγνωστο (αγνωστικισμός*).
Αφετηρία του αγνωστικισμού είναι η διχοτόμη-
17
αγνωστικισμός
ση της πραγματικότητας σε δύο σφαίρες: τη
φυσική και την υπερφυσική, ή τη γήινη και την
επουράνια, την ενδοκοσμική και την υπερβατι-
κή, την έλλογη και την υπέρλογη. Με κριτήριο
τον επιστημονισμό*, τον εμπειρισμό* και τον
ορθολογισμό*, η γνώση της φυσικής πραγματι-
κότητας θεωρείται έγκυρη και ανακηρύσσεται
αντικειμενική, επειδή πιστοποιείται ανεξάρτη-
τα από το υποκείμενο, κατά τον ίδιο τρόπο, πα-
ντού και πάντοτε, χωρίς κανένα περιορισμό
(χωρικό, χρονικό, προσωπικό). Αντίθετα όμως
η γνώση της υπερφυσικής πραγματικότητας
δεν είναι εμπειρική και θεωρείται υποκειμενι-
κή, αφού η πιστοποίηση της εξαρτάται από το
ανθρώπινο υποκείμενο, το οποίο αποφαίνεται
αν υπάρχει θεός.
Ο όρος "αγνωστικισμός" επινοήθηκε από τον
βρετανό βιολόγο, υπέρμαχο του δαρβίνειου ε-
ξελικτισμού, Τόμας Χένρυ Χάξλεϋ* (1825-
1895). Πρόδρομοι του αγνωστικισμού είναι οι
σοφιστές (κυρίως ο Πρωταγόρας*), οι Σκεπτι-
κοί* κ.ά. στην αρχαιότητα και, αργότερα, ο ε-
μπειριστής Χιούμ* (1711-1776), ο ιδεαλιστής
Καντ* (1724-1804) και ο θετικιστής Κοντ*
(1798-1857). Ο νεότερος αγνωστικισμός από
τα τέλη του 19ου αι. μέχρι σήμερα αντλεί την
έμπνευσή του από τις παραπάνω τρεις πηγές:
τον βρετανικό εμπειρισμό του Χιούμ, τον γερ-
μανικό ιδεαλισμό του Καντ και τον γαλλικό θε-
τικισμό του Κοντ. Εκφραστές του σύγχρονου
αγνωστικισμού, που ακμάζει κυρίως στο πολι-
τιστικό κλίμα της αγγλοσαξωνικής φιλοσο-
φίας, είναι πρωταρχικά ο Χάξλεϋ και ο
Σπένσερ* τον 19ο αι. Στον 20ό αι. διακρίνονται
ο Ράσσελ* (1872-1970), ο Αιερ* (1910-), καθώς
και το σύνολο των στοχαστών του νεοθετικι-
σμού*, ο "Κύκλος της Βιέννης"* με ηγήτορα
τον Κάρναπ* (1891-1970) και η σχολή της
γλωσσοαναλυτικής φιλοσοφίας. Ο αγνωστικι-
σμός συνιστά τη φιλοσοφία της θρησκείας του
θετικισμού* και του εξελικτισμού*.
Ο αγνωστικισμός τοποθετείται μεταξύ θείσμού
και αθεϊσμού. Ο κλασικός παραδοσιακός "θεϊ-
σμός" ομολογεί την ύπαρξη θεού και αποδέχε-
ται τις αποδείξεις περί αυτού σύμφωνα με τα
δόγματα της καθιερωμένης θρησκείας. Ο α-
γνωστικισμός αρνείται αφετηριακά και κατη-
γορηματικά κάθε δυνατότητα τεκμηριωμένης
γνώσης για την ύπαρξη θεού. Στη θεΐστική βε-
βαιότητα αντιπαρατίθεται η αβεβαιότητα του
αγνωστικιστή. Εξίσου διαφοροποιημένος εμ-
φανίζεται ο αγνωστικισμός έναντι του "αθεϊ-
σμού". Ενώ ο τελευταίος πρεσβεύει την "ανυ-
18
παρξία" του θεού, ο πρώτος αρκείται στην "α-
γνωσία" αυτού. Η διαφορά τους εντοπίζεται
στο πεδίο της άρνησης (ο αθεϊσμός συνιστά ο-
ντολογική άρνηση, ενώ ο αγνωστικισμός απο-
τελεί γνωσιολογική επιφύλαξη) και στη μεθό-
δευση της: ο αθεϊστής επιχειρεί να καταργήσει
τη θρησκεία περιορίζοντάς την ή απαγορεύο-
ντάς την ολότελα, ενώ ο αγνωστικιστής αφή-
νει τη θρησκεία να αυτοκαταργηθεί χάνοντας
την αξιοπιστία της μέσα σε μια σύγχρονη τε-
χνοκρατούμενη κοινωνία.
Βιβλιογρ.: R. Α. Armstrong. Agnosticism and Theism in the
Nineteeth Century, London, 1905.- H. J. Ayer, Language,
Tmth and Logic, London, 1936.- του Ιδιου, The Central
Questions ot Philosophy, London, 1973.- Μ. Μπέγζος.
Φιλοσοφική ανθρωπολογία της θρησκείας, Αθήνα,
1994.-Ν. Νησιώτης, Προλεγόμενα εις την θεολογικήν
γνωοιολογίαν. Αθήναι, 1965.
Μάριος Π. Μπέγζος
αγνωστικισμός ή αγνωσιαρχία (agnosticis-
mus). φιλοσοφική αντίληψη η οποία αρνείται,
ολοκληρωτικά ή εν μέρει, τη γνωσιμότητα του
κόσμου και τη δυνατότητα συγκρότησης επι-
στημονικής φιλοσοφίας. Αρνείται τη δυνατό-
τητα αντικειμενικής γνώσης του συνόλου του
επιστητού το οποίο δεν αντανακλάται στην ε-
μπειρία, και συνεπώς των αιτίων της αντικειμε-
νικής πραγματικότητας, του θεού, της ουσίας
των όντων και του συνόλου των "μεταφυσι-
κών" ουσιών. Ο αγνωστικισμός πρωτοεμφανί-
στηκε ως σκεπτικισμός* κατά την αρχαιότητα.
Ο Πύρρων ο Ηλείος*, θεωρεί αδύνατη τη βέ-
βαιη γνώση και προτρέπει τον εχέφρονα άν-
θρωπο να αποφεύγει τις κρίσεις και να επιδιώ-
κει την αταραξία της ισορροπίας. Ο Χιούμ' θε-
ωρούσε ανέφικτη τη διέξοδο της γνώσης από
τα πλαίσια των γεγονότων της υποκειμενικής
εμπειρίας, άρα και τη δυνατότητα του ανθρώ-
που να κρίνει για τη σχέση εμπειρίας και πραγ-
ματικότητας. Ο Καντ*, αν και παραδεχόταν την
αντικειμενική ύπαρξη των πραγμάτων, με τη
διχοτομία "πράγματος καθ' εαυτό" και "φαινο-
μένου" που εισήγαγε θεωρούσε την ουσία των
πραγμάτων απροσπέλαστη για τη γνώση.
Ολα τα μετέπειτα ρεύματα του αγνωστικι-
σμού, υιοθετώντας ουσιαστικά τη βασική επι-
χειρηματολογία των Χιούμ και Καντ, παραιτού-
νται από την επίλυση όλων των παραδοσιακών
κοσμοθεωρητικών ζητημάτων μετατρέποντας
αυτή την παραίτησή τους σε κοσμοθεωρητική
τοποθέτηση. Ο αγνωστικισμός απολυτοποιεί
την έλλειψη πληρότητας και επάρκειας, τον
περιορισμένο χαρακτήρα και τις δυσκολίες της

γνωστικής διαδικασίας σε διάφορες βαθμίδες
της γνώσης, τη διάσταση μεταξύ φαινομένου
(φαινομενικότητας) και ουσίας.
Ο άγγλος φυσιοδίφης Τζούλιαν Χάξλεύ* εισά-
γει τον όρο "αγνωστικισμός" (1869) για να ορί-
σει την κοσμοθεωρητική του στάση στις θρη-
σκευτικές συζητήσεις της εποχής του. Πριν
από αυτόν ο Σερ Γουίλιαμ Χάμιλτον*. στο
άρθρο του Η φιλοσοφία του απροσδιόριστου
(1829), θεωρεί ανέφικτη τη γνώση του απόλυ-
του και αδικαιολόγητο το γεγονός ότι η επι-
στήμη αποκαλύπτει μια πραγματικότητα η
ουσία της οποίας παραμένει άγνωστη. Ο θε-
μελιωτής του θετικισμού* Α. Κοντ* θεωρεί την
αποκάλυψη της ουσίας των πραγμάτων μά-
ταιη προσδοκία και ένδειξη της αδυναμίας του
ανθρώπινου πνεύματος. Ο Χ. Σπένσερ*. διακρί-
νοντας τα όρια του νου από τα όρια του πραγ-
ματικού σχετικά με την έσχατη φύση και την
αρχή των πραγμάτων, δηλώνει: "Δεν γνωρίζω
τίποτε, γι" αυτό και πρέπει να είμαι ευχαριστη-
μένος. Δεν αρνούμαι τίποτε και δεν ισχυρίζο-
μαι τίποτε". Ο θετικισμός* και ο νεοθετικισμός*
οδηγούν τον αγνωστικισμό στα έσχατα όριά
του, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα και την ε-
σωτερική αντιφατικότητά του (βλ. μαχισμός, ε-
μπειριοκριτικισμός, λογικός θετικισμός, ανα-
λυτική φιλοσοφία). Κοινό γνώρισμα όλων
αυτών των τάσεων είναι η άρνηση της ουσίας,
της νομοτέλειας των πραγμάτων (και ιδιαίτερα
της κοινωνικής νομοτέλειας) και συνεπώς η
όρνηση της διαλεκτικής*, της διάκρισης διά-
νοιας και λόγου*, της ανάβασης από το αφη-
ρημένο στο συγκεκριμένο* κ.λπ. Ο βρετανός
θετικιστής Αιερ* διατείνεται ότι ο θετικιστικός
αγνωστικισμός "στερείται κάθε λογικού ερεί-
σματος", δεδομένου ότι κάθε πρόταση περί
της γνωσιμότητας ή μη των πραγμάτων στε-
ρείται κάθε νοήματος (α-νόητη), συμπεριλαμ-
βανόμενης και της πρότασης: "υπάρχει μία κα-
θαυτό πραγματικότητα που δεν γνωρίζουμε".
Τον αγνωστικισμό υιοθετεί και ο υπαρξισμός*
στον βαθμό που, βάσει της αντίθεσης ύπαρ-
ξης-ουσίας, προτάσσει τη βιωματική εμπειρία
του ατόμου κ.λπ. και προτρέπει σε παραίτηση
από τις αφαιρέσεις, τις γενικεύσεις και γενικά
από την αναζήτηση ουσιωδών ιδιοτήτων.
Στοιχεία αγνωστικισμού υπάρχουν σε πολλά
ρεύματα επιστημονιστικού και ανπεπιστημονι-
στικού προσανατολισμού του 20ού αι. Ο αγνω-
στικισμός θέτει στον ένα ή στον άλλο βαθμό
φραγμούς στη γνώση και υπονομεύει την εμ-
βέλεια και το βάθος των κοινωνικών στοχοθε-
αγρότες
σιών και δραστηριοτήτων. Γνωρίζει άνθηση ιδι-
αίτερα σε περιόδους κρίσης και συντείνει ο
ίδιος στη διάδοση του ανορθολογισμού*, του
μυστικισμού*, ακόμα και σκοταδιστικών ιδεών
(βλ. και λ. αγνωσία, σχετικισμός, Σκεπτικοί, θε-
ωρία της γνώσης).
Βιβλίο γρ.: Χιούμ Ντ., Ο άνθρωπος και η εμπειρία,, εκδ.
Αναγνωστίδη (χ.χ.).- Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου,
εκδ. Παπαζήση.- του ίδιου, Προλεγόμενα σε κάθε μελλο-
ντική μεταφυσική, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1982.-
Russel Β., Our Knowledge ol the External World, Chicago,
1915.- Flint R., Agnosticism, N.Y., 1903.- Ward J..
Naturalism and agnosticism, v. 1-2, London. 1906'.- Μαρξ
Κ.. Οι θέσεις για τον Φόυερμπαχ, στο Κ Μαρξ και Φ.
Ενγκελς: "Γερμανική Ιδεολογία", τ. 1, Gutenberg, Αθ.
1979.- Hepburn R. W.. Agnosticism, "Encyclopaedia of
Philosophy", εκδ. P. Endwards. N.Y.-London, 1967.-
Huxley J. H„ Agnosticism and Christianity, Collected
Essays, v.1-5, London. 1984.- Ayer Α., The Central
Questions ol Filosophy, London, 1973.- James World,
Naturalism and Agnosticism, London, 1903.
Δ. Πατέλης
ΑγρΙππας (1ος αι. μ.Χ.). Σκεπτικός* φιλόσο-
φος. Περιόρισε σε πέντε τους δέκα "τρόπους"
των προγενέστερων από αυτόν Σκεπτικών,
όπως τους είχε διατυπώσει ο Αινησίδημος*, οι
οποίοι δικαιολογούν την "εποχή" (=αποφυγή
έκφρασης γνώμης, αποδοχής ή απόρριψης)
(βλ. Σκεπτικοί).
Ε. χ.
ΑγρΙππας Ερρίκος Κορνήλιος φον Νεττεσχάιμ
(Κολωνία, 1486-Γκρενόμπλ, 1535). Γιατρός,
μυστικιστής, ερμητιστής και αλχημιστής. Είχε
περιπετειώδη ζωή. Στις δοξασίες του έχει επη-
ρεασθεί από τον χριστιανισμό και τον νεοπλα-
τωνισμό*: ο κόσμος μας, αντανάκλαση των
Ιδεών, απαρτίζεται από τέσσερα στοιχεία (γη,
νερό, αέρας, φωτιά)' η μαγεία (φυσική, ουρά-
νια, θρησκευτική) σκοπό έχει τη γνώση του
θεού. Έγραψε στη λατινική τα έργα: De incer-
titudine et varietate scientiarum declamatio
invectiva (=Επικριτική μελέτη της αβεβαιότη-
τας και κενότητας των επιστημών), De occulta
philosophia (Περί της μυστικής φιλοσοφίας) και
μία μελέτη αναφερόμενη στην υπεροχή του
γυναικείου φύλου.
Ε. Χ.
αγρότες (αγροτιά). Κοινωνικό στρώμα το
οποίο διαμορφώνεται ιστορικά κατά την απο-
σύνθεση του πρωτόγονου κοινοτικού συστή-
ματος και τη βαθμιαία ανάδειξη του ατομικού
οικογενειακού νοικοκυριού σε κύρια μορφή
συγκρότησης του αγροτικού πληθυσμού. Η ε-
19
αγρότες
νίσχυση του ρόλου του ατομικού οικογενεια-
κού νοικοκυριού οδηγεί βαθμιαία από τις συγ-
γενικές κοινότητες στις εδαφικές (γειτονικές),
στη διαμόρφωση της ατομικής ιδιοκτησίας,
στην περιουσιακή και κοινωνική διαφοροποίη-
ση της υπαίθρου. Η εν λόγω διαδικασία συνδέ-
εται με τον κοινωνικό καταμερισμό της εργα-
σίας, με τον διαχωρισμό γεωργίας και κτηνο-
τροφίας, φερέοικου (νομαδικού, ημινομαδι-
κού) και εδραίου (μόνιμα εγκατεστημένου)
τύπου χειροτεχνίας και αγροτικής οικονομίας,
με την εμφάνιση και κλιμάκωση της "αντίθεσης
μεταξύ πόλης και υπαίθρου"*.
Η αγροικία, το μικρό αγροτικό νοικοκυριό πα-
ρουσιάζει μια σημαντική διαχρονικότητα και
σταθερότητα σε διάφορες ιστορικές εποχές,
ως παραγωγική μονάδα βασικά ιδιοσυντηρού-
μενη και αυτάρκης, μέσω του συνδυασμού α-
γροτικής οικονομίας-οικοτεχνίας και της κατα-
νομής εργασιακών λειτουργιών κατά ηλικία και
φύλο. Η εργασία έχει εδώ ιδιάζοντα συγκεκρι-
μένο χαρακτήρα, ενώ το προϊόν της, το κατα-
ναλωτικό αγαθό, προβάλλει ως αξία χρήσης. Η
διεύρυνση και εμβάθυνση των εμπορευματι-
κών και χρηματικών σχέσεων υπονομεύει βαθ-
μιαία τον φυσικό χαρακτήρα και τον (γεωγρα-
φικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό) α-
πομονωτισμό. Ωστόσο, παρ' όλες τις ιστορικές
αλλαγές ο αγροτικός βίος παρουσιάζει ορισμέ-
να προεξάρχοντα, σχετικά σταθερά γνωρίσμα-
τα (πατριαρχική δομή, παραδοσιακή νοοτρο-
πία, στενότητα ενδιαφερόντων, απομόνωση
κ.λπ.), τα οποία απορρέουν σε τελική ανάλυση
από το γεγονός ότι στην αγροτική οικονομία α-
ποφασιστικό ρόλο διαδραματίζουν κατ' εξοχήν
δεδομένα από τη φύση μέσα παραγωγής: η γη
και τα ζώα.
Κατά την κλασική αρχαιότητα, επί δουλοκτη-
σίας, η διατηρούμενη κοινοτική (κρατική) ιδιο-
κτησία έθετε υπό έλεγχο την κοινωνική διαφο-
ροποίηση και εξασφάλιζε την ελευθερία των
(μη δούλων) αγροτών ή, ακριβέστερα, τον
βαθμό ελευθερίας τους σύμφωνα με την κλη-
ρονομικά προκαθορισμένη σχέση τους προς
την κοινότητα. Οι απασχολούμενοι και στις α-
γροτικές εργασίες δούλοι βρίσκονταν (ως "ο-
μιλούντα εργαλεία") εκτός αυτής της ιεραρ-
χίας των διαβαθμισμένων ως προς τα προνό-
μιά τους δουλοκτητών.
Επί φεουδαρχίας χαρακτηριστική γίνεται πλέ-
ον η σχετική σύμπτωση κληρονομικά αξιωματι-
κής ιεραρχίας και ταξικής διαίρεσης της κοινω-
νίας. Η αγροτιά σχεδόν στο σύνολό της ανήκει
20
στην κατώτερη κοινωνική τάξη (στους δουλο-
πάροικους), ενώ το σημαντικότερο μέρος των
γαιοκτημόνων επιμερίζεται σε κατηγορίες της
επίσημης ιεραρχίας της αριστοκρατίας, των
ευγενών (δούκες, βαρώνοι, αυλικοί, κλήρος
κ.λπ.). Η φεουδαρχική έγγεια πρόσοδος ως ι-
στορική μορφή ιδιοποίησης μέρους της εργα-
σίας των άμεσων παραγωγών, των αγροτών,
πέρασε από τρεις διαδοχικές βαθμίδες: ως ερ-
γασία, σε είδος και σε χρήμα. Η τελευταία
βαθμίδα χαρακτηρίζει τις φεουδαρχικές σχέ-
σεις που διαβρώνονται πλέον από την ανάπτυ-
ξη των εμπορευματικών και χρηματικών σχέ-
σεων. Η ταξική πάλη παίρνει συχνά τη μορφή
απεγνωσμένων αγροτικών εξεγέρσεων (με
θρησκευτικά, αιρετικά κ.λπ. ιδεολογήματα) και
παρατεταμένων αγροτικών πολέμων.
Με την άνοδο της κεφαλαιοκρατίας επέρχεται
έντονη διαστρωμάτωση στον αγροτικό πληθυ-
σμό σε ανομοιογενείς κοινωνικές ομάδες υπα-
γόμενες προοπτικά στη βασική αντίθεση της
κεφαλαιοκρατίας, στην αντίθεση μεταξύ κεφα-
λαίου και μισθωτής εργασίας. Ο χαρακτήρας,
οι ρυθμοί και η μορφή της περίπλοκης διαδικα-
σίας αποσύνθεσης του μικροαγροτικού νοικο-
κυριού και της διείσδυσης των εμπορευματι-
κών και χρηματικών σχέσεων στην ύπαιθρο
συνδέονται με τους συσχετισμούς δυνάμεων,
με τις ιδιαιτερότητες (παραδόσεις κ.λπ.) και με
τη (διεθνή και εθνική) συγκυρία που επικρατεί
κατά τη μετάβαση στην κεφαλαιοκρατία. Η με-
τάβαση αυτή μπορεί να είναι ταχεία ("αμερικα-
νικού" τύπου) ή παρατεταμένη, συμβιβαστική
με φεουδαρχικές σχέσεις κ.λπ. ("πρωσικού" ή
"ρωσικού" τύπου). Η βαθμιαία εκμηχάνιση της
αγροτικής παραγωγής, τα ευρείας κλίμακας
εγγειοβελτιωτικά έργα, η χρήση χημικών λιπα-
σμάτων, επιλεγμένων σπόρων κ.λπ. τείνουν να
καταστήσουν την αγροτική οικονομία κλάδο
της βιομηχανίας.
Οι αγρότες χωρίζονται σε μισθωτούς εργάτες,
μικρούς, μεσαίους και μεγάλους γαιοκτήμο-
νες. Οι μικροί και μεσαίοι αγρότες συγκαταλέ-
γονται στα παραδοσιακά κεφαλαιοκρατικά με-
σαία στρώματα, με ιδιότυπα χαρακτηριστικά
μικροαστικής αμφιταλαντευόμενης νοοτρο-
πίας, στάσης ζωής, στοχοθεσιών και συμπερι-
φοράς. Ως εργαζόμενοι που υφίστανται εκμε-
τάλλευση, ρέπουν προς την εργατική τάξη*·
ως ατομικοί ιδιοκτήτες ρέπουν προς την αστι-
κή τάξη*. Ο ατομικισμός, οι έντονες συναισθη-
ματικές φορτίσεις και οι ανορθολογικοί τρόποι
αντιμετώπισης της πραγματικότητας, που
 αγροτική επανάσταση

συχνά τους χαρακτηρίζουν, προσδίδουν στις Ε., Αθήνα.- Φ. Ενγκελς . Ο πόλεμος των χωρικών στη
κινητοποιήσεις τους αυθορμητισμό και οι δια- Γερμανία.· F. Braudel. Les Structures du Quobdien:
Civilisation matirielle, 6conomie et capitalisms, XV* - XVII*
μαρτυρίες τους παίρνουν τη μορφή συναισθη-
siedes. tomes 1.2,3. Librairie Armand Colin. Paris. 1979-
ματικών εκρήξεων. Ο παραδοσιακός συντηρη- Newby H. et. al„ Farming for Survival: the small Farmer in
τισμός των μικροαστικών αγροτικών μαζών σε the Contemporary Rural Class Structure, in: "The Petite
συνδυασμό με την προτίμησή τους για ισχυρή Bourgeoisie. Comparative Studies ol the Uneasy Stratum",
πατερναλιστική κρατική εξουσία και "νομιμό- London. 1981.- Π. Παπαδόπουλος. Η ταξική διάρθρωση
τητα" συνέβαλαν κατά πολύ στην άνοδο και ε- της ελληνικής κοινωνίας. Σ.Ε., Αθήνα, 1987'.
Δ. Πατέλης
δραίωση του βοναπαρτισμού και του φασι-
σμού.
αγροτική επανάσταση. Για την κοινωνιολογία
Στις ανεπτυγμένες κεφαλαιοκρατικές χώρες,
αποτελεί την πρώτη από τις τρεις μεγάλες ε-
η εντατική εκβιομηχάνιση της αγροτικής πα-
παναστάσεις της ανθρωπότητας. Τοποθετεί-
ραγωγής, σε συνδυασμό με τον ρόλο του χρη-
ται γύρω στο 10000 π.Χ. και ολοκληρώνεται το
ματιστικού κεφαλαίου, προωθεί τη συγκέντρω-
7000 π.Χ. περίπου. Με την αγροτική επανάστα-
ση και συγκεντροποίησή της μειώνοντας δρα-
ση οι μέχρι τότε νομαδικοί λαοί, που τρέφο-
στικά το ποσοστό των αγροτών στο σύνολο
νταν από το κυνήγι και το ψάρεμα ή ήσαν καρ-
του οικονομικά ενεργού πληθυσμού.
ποσυλλέκτες, εγκαθίστανται σε ένα συγκεκρι-
Στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι αγρότες απο-
μένο μέρος δημιουργώντας τους πρώτους "α-
τελούν το βασικό μέρος του πληθυσμού. Η έ-
γροτικούς οικισμούς". Πραγματοποιείται έτσι
νταξη τους στο διεθνές κεφαλαιοκρατικό σύ-
το πρώτο βήμα αποδέσμευσης του ανθρώπου
στημα μέσα από το δίπολο "εξάρτηση-υπανά-
από τη φύση, αφού ο άνθρωπος, με την παρα-
πτυξη" προωθεί την ταξική διαφοροποίηση δια-
γωγή από την καλλιέργεια της γης, θέτει υπό
τηρώντας και αναπαράγοντας προκεφαλαιο-
τον έλεγχό του ένα σημαντικό μέρος των
κρατικές σχέσεις. Το φαινόμενο επιτείνεται με
μέσων συντήρησής του. Ο "πρωτόγονος καλ-
τις μεθόδους της "αγροτικής νεοαποικιοκρα-
λιεργητής", όπως καλείται ο αγρότης της πε-
τίας" (μονοκαλλιέργειες, οικολογική κατα-
ριόδου αυτής που λήγει με την "αστεακή επα-
στροφή, διεθνές νομισματικο-πιστωτικό σύ-
νάσταση" (5000-4000 π.Χ.), την εμφάνιση δη-
στημα κ.λπ.).
λαδή των πόλεων (του άστεως), ζει απομονω-
Στις χώρες που επιχείρησαν να δρομολογή-
μένος από τον έξω κόσμο, οργανωμένος σε
σουν εναλλακτικό ως προς την κεφαλαιοκρα-
κοινότητες σύμφωνα με τη συγγένεια, την ηλι-
τία τύπο ανάπτυξης (π.χ. στην τέως ΕΣΣΔ),
κία και το φύλο. Με την περιβάλλουσα κοινω-
κατά κανόνα οι αγρότες αποτελούσαν σημα-
νία διατηρεί πρωταρχικά σχέσεις πολέμου και
ντικό μέρος του πληθυσμού. Μετά από μια πε-
σπανιότερα ανταλλαγών. Χαρακτηρίζεται από
ρίοδο ανάπτυξης των εμπορευματικών και
μια πλήρη αυτονομία, ενώ η οικονομική αυτάρ-
χρηματικών σχέσεων στην ύπαιθρο (ΝΕΠ),
κεια της κάθε κοινότητας είναι πλήρης: παρά-
προχώρησαν στην "κολλεκτιβοποίηση" (ίδρυση
γει για την αυτοκατανάλωσή της και η έννοια
κρατικών νοικοκυριών και παραγωγικών συνε-
του υπερπροϊόντος τής είναι άγνωστη. Ολα τα
ταιρισμών), η οποία λειτούργησε και ως πηγή
άτομα-μέλη της κοινότητας συμμετέχουν στην
εσωτερικής συσσώρευσης για την εκβιομηχά-
παραγωγή τροφής. Δεν υπάρχει διαχωρισμός
νιση. Η αγροτική παραγωγή εντάχθηκε στον
καθηκόντων μεταξύ τους και επομένως δεν υ-
κρατικό σχεδιασμό, ο οποίος απέβλεπε στην ε-
πάρχει κοινωνικός καταμερισμός εργασίας,
ξάλειψη της αντίθεσης μεταξύ πόλης και υπαί-
μόνο φυσικός. Μετά την αστεακή επανάστα-
θρου. Η ανατροπή του εν λόγω τύπου ανάπτυ-
ση, τα παραπάνω χαρακτηριστικά αλλάζουν,
ξης δεν μας επιτρέπει να συναγάγουμε άμεσα
αφού οι "χωρικοί", όπως πλέον αποκαλούνται
πορίσματα για τους στόχους και τα αποτελέ-
οι καλλιεργητές της περιόδου αυτής που φθά-
σματά του στον αγροτικό τομέα.
νει μέχρι τη "βιομηχανική επανάσταση", είναι
Το γεγονός ότι η συντριπτική πλειονότητα του
εξαρτώμενοι από την ευρύτερη κοινωνία στην
πληθυσμού του πλανήτη είναι αγρότες, υπαγο-
οποία ανήκουν, πράγμα που σημαίνει σχετική
ρεύει την ανάγκη διεπιστημονικής συστηματι-
αυτονομία της κοινότητας, σχετική οικονομική
κής διερεύνησης της θέσης, του ρόλου και των
αυτάρκεια και υποχρεωτική παραγωγή υπερ-
προοπτικών τους στην κοινωνία.
προιόντος, εμφάνιση του κοινωνικού καταμε-
Βιβλιογρ.: Μ. Bloch. Caract6res Originaux de /' Histoire
ρισμού εργασίας και οργάνωση της κοινωνικής
Rurale Francaise, T. 1-2. Colin. Paris. 1952-1956.- K.
ομάδας με βάση την οικιακή μονάδα. Η πλήρης
Μαρξ. Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, Σ.

21
αδιάφορα
κοινωνικο-οικονομική αναδιάρθρωση επέρχε-
ται παρ' όλα αυτά με τη βιομηχανική επανά-
σταση: ο "γεωργός" στις σύγχρονες κοινωνίες
βλέπει τη γη ως οικονομικό αγαθό πάνω στο
οποίο επενδύει, απεξαρτοποιεί την παραγωγή
του από την οικογενειακή κατανάλωση και την
προσαρμόζει στις ανάγκες της αγοράς και του
ευρύτερου συστήματος στο οποίο ανήκει ισό-
τιμα. Ο αγρότης είναι πλέον απλά ένα επάγ-
γελμα.
Δημ. Τσατσούλης
αδιάφορα. Έννοια της ηθικής φιλοσοφίας.
Κατά τη διδασκαλία των Κυνικών* και των
Στωικών* ό,τι υπάρχει ανάμεσα στο καλό και
στο κακό, στην αρετή και στην κακία, δηλαδή
το ηθικά αδιάφορο. Ο στωικός Ζήνων* χώριζε
τα πράγματα από ηθική άποψη σε "αγαθά" (δι-
καιοσύνη, ανδρεία κ.λπ.), "κακά" (αδικία, δειλία
κ.λπ.) και "αδιάφορα" (ζωή / θάνατος, υγεία /
νόσος, ηδονή / πόνος, πλούτος / πενία, δόξα /
αδοξία κ.λπ.). Στον 16ο αιώνα παρατηρήθηκε
μια έριδα μεταξύ των "Αδιαφοριστών", οπαδών
του Μελάγχθονα*, και των ορθόδοξων
Λουθηρανών, όπως ο Φλάκιος, που ισχυριζό-
ταν ότι στα πράγματα της πίστης δεν υπάρ-
χουν αδιάφορα. Επίσης, κατά τον Φίχτε*, στην
Ηθική* δεν υπάρχουν αδιάφορα.
Ε. Ν. Ρούσσος
αδιαφορία, θρησκειοφιλοσοφική. Η αρνητική
στάση του σύγχρονου ανθρώπου απέναντι στη
θρησκεία εκδηλώνεται με δύο τρόπους: ως
αθεΐα και ως αδιαφορία. Ο άθεος αρνείται τη
θρησκεία ρητά και ριζικά, ενώ ο αδιάφορος ε-
πιφυλάσσεται απέναντι της. Ο ένας την πολε-
μά κι ο άλλος την ανέχεται. Ο πρώτος δυσφο-
ρεί και ο τελευταίος αδιαφορεί για τη θρη-
σκευτικότητα. Στον άθεο έχουμε απόλυτη άρ-
νηση του θεού. Στον αδιάφορο παρατηρείται
σχετική μόνο άρνηση με τρόπο ρητό ή σιωπη-
ρό. Ο θεός είναι ανύπαρκτος για τον άθεο και
άγνωστος για τον αδιάφορο.
Τρία είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της θρη-
σκευτικής αδιαφορίας: επιφυλακτικότητα, ου-
δετερότητα και ανεκτικότητα.
Η θρησκευτική αδιαφορία εμφανίζεται στη
Δυτική Ευρώπη ως απόρροια των θρησκευτι-
κών πολέμων της Μεταρρύθμισης και Αντιμε-
ταρρύθμισης, κατά τους Νέους Χρόνους, ιδίως
στον 18ο αι., και μάλιστα στις Κάτω Χώρες,
Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, για να αποκρυ-
σταλλωθεί κοσμοθεωρητικά στη "φυσική θρη-
22
σκεία" ("Σαν φυσική θρησκεία εννοώ τις ηθικές
αξίες που είναι κοινές στο ανθρώπινο γένος",
Βολταίρος*), η οποία αποτελεί την εκκοσμι-
κευμένη θεολογία του Διαφωτισμού*. Ο αγνω-
στικισμός*, ο δείσμός*, ο ελευθεροτεκτονι-
σμός* και ο φιλελευθερισμός* (λιμπεραλισμός,
λιμπερτινισμός) αποτελούν εκφάνσεις της
"φυσικής θρησκείας", η οποία διατυπώνεται
πρώτα από τους Βρετανούς εμπειριστές φιλο-
σόφους (Τζ. Λοκ* κ.ά). Ο ουμανισμός* της
Αναγέννησης και ο νομιναλισμός* των υστερο-
μεσαιωνικών χρόνων οδήγησαν στον νεότερο
Διαφωτισμό*, ο οποίος εξαγόρασε τη θρη-
σκευτική ειρήνευση της Ευρώπης με τη θρη-
σκευτική αδιαφορία, την ανεξιθρησκεία
(tol6rance) και την ισότιμη πολιτειακή κατοχύ-
ρωση των θρησκευτικών ελευθεριών κάθε ομο-
λογίας.
Βιβλιογρ.: Η. Blumenberg. Die Legitimilet der Neuzeit,
Frankfurt. 1966.- P. Hazard, Die Krisis des europaischen
Geistes 1680-1715, Hamburg, 1939.- R. Koselleck, Kritik
und Krise, Frankfurt, 1979.- H. Kung. Existiert Gott?
Miinchen, 1978.- Μ. Μπέγζος, Δοκίμια φιλοσοφίας της
θρησκείας, Αθήνα, 1988', 1991'.- Ν. Νησιώτης. Υπαρξι-
σμός και Χριστιανική πίστις, Αθήναι, 1956.
Μάριος Π. Μπέγζος
Άδραστος ο Αφροδισιεύς. Περιπατητικός φι-
λόσοφος του 2ου αι. μ.Χ. Έγραψε για τη σειρά,
τους τίτλους και τη γνησιότητα των αριστοτε-
λικών έργων, σχολίασε τις Κατηγορίες* και τα
Φυσικά" και πραγματεύτηκε προβλήματα της
Ηθικής όχι μόνο του Αριστοτέλη* αλλά και του
Θεόφραστου*. Από υπόμνημά του στον πλατω-
νικό Τίμαιο' συμπεραίνομε τις μαθηματικές και
αστρονομικές γνώσεις του. Τα υπομνήματά
του, σύμφωνα με μαρτυρία του νεοπλατωνικού
Πορφύριου*, (Περί του Πλωτίνου βίου 14), τα
μελετούσαν και στη σχολή του Πλωτίνου* στη
Ρώμη, τον 3ο αι. μ.Χ.
Ε. Ν. Ρούσσος
Αέτιος. Πλασματικό πρόσωπο, στο οποίο απο-
δίδεται συνήθως η σύνταξη μιας σωζόμενης
δοξογραφικής επιτομής, επιγραφόμενης Συ-
ναγωγή περί των αρεσκόντων και βασιζόμενης
στο θεοφράστειο έργο Φυσικών δόξαι. Η ανα-
φορά του ονόματος του Αέτιου, σε γνωστές
για την αναξιοπιστία τους πηγές, εξηγείται
από σύγχυση με το όνομα του Αρείου. (Βλ. λ.
Αρειος ο Δίδυμος).
Ε. Ν. Ρούσσος
αθανασία. Είναι η πεποίθηση ότι η ψυχή εξα-

κολουθεί να ζει -διατηρώντας μάλιστα τα κύ-
ρια γνωρίσματα της ιδιαιτερότητας της- και
μετά τον χωρισμό της από το σώμα, που επέρ-
χεται όταν ο άνθρωπος πεθαίνει. Η πίστη στην
αθανασία της ψυχής, που είναι κοινή στις πε-
ρισσότερες θρησκείες, μπορεί να ερμηνευτεί
ως έκφραση του αισθήματος της αυτοσυντή-
ρησης του ανθρώπου, που δεν μπορεί ή δεν
θέλει να εννοήσει πως ό,τι έχει μια αρχή θα
έχει κάποτε κι ένα τέλος. Έτσι ο θάνατος του
ανθρώπου προβλήθηκε και προβάλλεται ακόμη
ως απλός χωρισμός της ψυχής από το σώμα,
που είναι το μόνο που πραγματικά πεθαίνει. Η
ψυχή μεταβαίνει σε κάποιο υπερπέραν, όπου ή
ζει αιώνια ή περιμένει την κατάλληλη στιγμή
να επανέλθει στη γη με τη γέννηση ενός νέου
ανθρώπου εξασφαλίζοντας έτσι την αιώνια πα-
ράταση της ζωής της.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η τελευταία σκέψη α-
ποτέλεσε τον πυρήνα της πρώτης φιλοσοφι-
κής προσέγγισης της όλης προβληματικής.
Πρόκειται για τη διδασκαλία των Πυθαγο-
ρείων* για τη μετεμψύχωση, που έγινε αποδε-
κτή από πάρα πολλούς ανθρώπους σ' όλη τη
διάρκεια της αρχαιότητας. Τη μετεμψύχωση α-
ποδέχτηκε ακόμη και ο Πλάτων*, που παράλ-
ληλα προσπάθησε να καταδείξει -όσο, ίσως,
κανένας άλλος φιλόσοφος- ότι η ψυχή είναι α-
θάνατη. Τα κυριότερα επιχειρήματα, που ανέ-
πτυξε στους διαλόγους Φαίδων' και Φαιδρός",
είναι τα εξής πέντε:
1. Το επιχείρημα των "εναντίων", σύμφωνα με
το οποίο όλα προκύπτουν από τα αντίθετά
τους. Από τη ζωή προκύπτει ο θάνατος και από
τον θάνατο η ζωή, με αποτέλεσμα η ψυχή να
παραμένει αθάνατη.
2. Το επιχείρημα της "ανάμνησης", που στηρί-
ζεται στην άποψη πως ό,τι ονομάζουμε μάθη-
ση είναι στην πραγματικότητα ανάμνηση γνώ-
σεων αποκτημένων σε προγενέστερες ζωές
και διατηρημένων στην ψυχή μας. Η ψυχή δεν
έχει λοιπόν ποτέ πεθάνει και ούτε πρόκειται να
πεθάνει ποτέ.
3. Το επιχείρημα της συγγένειας της ψυχής με
τα όντως όντα, που είναι αιώνια και που κά-
νουν και την ψυχή αιώνια, δηλαδή αθάνατη.
4. Το επιχείρημα της ουσιαστικής συνάφειας
της ψυχής με τη ζωή: Η ιδέα της ζωής είναι πά-
ντοτε παρούσα στην ψυχή καθιστώντας την
έτσι αθάνατη.
5. Το επιχείρημα του "αεικινήτου" της ψυχής:
Η συνεχής κίνηση της ψυχής σημαίνει ότι η
αρχή της κίνησής της βρίσκεται σ" αυτήν την
αθανασία
ίδια. Αυτό δείχνει πως η ψυχή είναι αγέννητη
και επομένως αθάνατη.
Και από την απλή ανάγνωση των επιχειρημά-
των που απαριθμήσαμε, γίνεται φανερό πως
αυτά αντλούν την αποδεικτική αξία τους είτε
από πεποιθήσεις που η ορθότητά τους κάθε
άλλο παρά αναμφισβήτητη είναι είτε από
αρχές που σε τελευταία ανάλυση δεν προσφέ-
ρονται για την απόδειξη της αθανασίας. Αυτό
το διέκρινε και ο ίδιος ο Πλάτων, που ήδη στην
αρχή της διεξοδικής συζήτησης του Σωκράτη*
με τον Κέβητα για την αθανασία της ψυχής
στον Φαίδωνα (70 Β) υπογράμμισε πως χρειά-
ζεται κανείς μεγάλη "παραμυθία" και "πίστη"
για να παραδεχτεί ότι η ψυχή είναι αθάνατη. Η
όλη επιχειρηματολογία φαίνεται έτσι να απο-
σκοπεί όχι τόσο στο να αποδείξει την αθανα-
σία της ψυχής, όσο στο να την εμφανίσει ως
μια ευλογοφανή υπόθεση.
Τα επιχειρήματα του Πλάτωνα* δεν έμειναν ω-
στόσο χωρίς συνέχεια, παρόλο που σχεδόν
όλοι οι φιλόσοφοι της αρχαιότητας -εκτός κυ-
ρίως από τον Κικέρωνα* και τον Αυγουστίνο*-
δεν δέχονταν την αθανασία της ψυχής. Το επι-
χείρημα του "αεικινήτου" της ψυχής μάλιστα
εμφανίζεται ιδιαίτερα λειτουργικό στην αρχαία
διανόηση: Ακόμη και οι διδασκαλίες του
Αριστοτέλη* για τον θεό και για το "κινούν α-
κίνητον", όπως και η διδασκαλία των Στωικών*
για την αιωνιότητα του έλλογου κόσμου, δια-
τηρούν τελικά κάποιες απηχήσεις του επιχει-
ρήματος αυτού. Επαναδιατύπωση των επιχει-
ρημάτων του Πλάτωνα θυμίζουν εξάλλου μερι-
κά από τα επιχειρήματα, με τα οποία νεότεροι
φιλόσοφοι θέλησαν να αποδείξουν την αθανα-
σία της ψυχής. Τα σπουδαιότερα από αυτά
είναι το οντολογικό, το τελολογικό και το
ηθικό επιχείρημα. Το πρώτο, που το ανέπτυξαν
κυρίως ο Καρτέσιος* και ο Λάιμπνιτς*, δέχεται
την ψυχή ως απλή, αδιαίρετη και μη υλική
ουσία, που παραμένει αναλλοίωτη και επομέ-
νως αθάνατη. Το δεύτερο βασίζεται στην τάση
του ανθρώπου προς ένα τέλος, μια τάση που
θα πρέπει να συνεχίζεται και μετά τον θάνατο,
αφού σε τούτη τη ζωή κανένας άνθρωπος δεν
κατορθώνει να φτάσει σ" αυτό το τέλος. Το
τρίτο επιχείρημα θεμελιώνεται στην έννοια
της δικαιοσύνης, που επιβάλλει την αμοιβή της
αρετής και την τιμωρία της κακίας, ακόμη και
μετά τον θάνατο του ανθρώπου. Σε ανάλογο
ηθικό προβληματισμό ανάγεται και η καντιανή
προβολή της αθανασίας της ψυχής ως ένα αί-
τημα του πρακτικού λόγου, και μάλιστα ως το
23
Αθανάσιος ο Μέγας
αίτημα του ανθρώπου να μπορεί να πραγματω-
θεί ηθικά με τη μορφή μιας χωρίς τέλος προό-
δου προς την αγιότητα.
Η προβολή της αθανασίας της ψυχής ως αν-
θρώπινο αίτημα δίπλα στο αίτημα για την ελευ-
θερία και στο αίτημα για την ύπαρξη του Θεού
φανερώνει τη μεταφυσική και θρησκευτική
φόρτιση κάθε απόπειρας να αποδειχτεί με λο-
γικά επιχειρήματα ότι η ψυχή εξακολουθεί να
ζει και μετά τον θάνατο του ανθρώπου. Δεν
είναι γι' αυτό παράξενο που η σχετική επιχει-
ρηματολογία αποτέλεσε αντικείμενο οξείας
κριτικής πολλών διανοητών τόσο του γαλλικού
διαφωτισμού* όσο και του διαλεκτικού υλι-
σμού*, οι οποίοι θεωρούσαν το αίτημα της α-
θανασίας της ψυχής ως συντελεστή της δημι-
ουργίας του "φανταστικού κόσμου" των θρη-
σκευομένων ανθρώπων, που δεν είναι τίποτε
άλλο από το ιδεολογικό εποικοδόμημα ενός α-
πατηλού κόσμου που συγκροτεί η "πλαστή συ-
νείδηση".
Βιβλιογρ.: Πλάτωνος. Φαίδων και Φαιδρός.· Καρχεσίου,
Μεταφυσικοί στοχασμοί, Αθήνα χ.χ.- G. W. Leibniz,
Μεταφυσική πραγματεία, θεσσαλονίκη, 1975.- I. Kant,
Κριτική του πρακτικού λόγου, Αθήνα χ.χ.- Georg Sche-
rer. Das Problem des Todes in der Philosophie. Darmstadt,
1979.- Aloys Wenzl, Unsterblichkeil. Ihre metaphysische
und anthropologische Bedeutung, Bern, 1951.
Νίκος Κ. Ψημένος
Αθανάσιος ο Μέγας (περ. 296-373). Γεννήθη-
κε από χριστιανούς και ενάρετους γονείς"
αφού τελείωσε νωρίς τις σπουδές του, στρά-
φηκε στη μελέτη της Αγίας Γραφής. Εγινε πα-
τριάρχης Αλεξανδρείας το 326.
Στα έργα του διακρίνεται η βαθιά πίστη του και
η οξύνοια με την οποία επιλύει θέματα που
έχουν σχέση με δογματικά, ερμηνευτικά και
άλλα ζητήματα. Σε όσα έχουν αντιρρητικό χα-
ρακτήρα ο Αθανάσιος στρέφεται αμέσως ενα-
ντίον των Αρειανών, εμμέσως και κατά των
Ελλήνων φιλοσόφων, αφού οι αιρέσεις πολ-
λές φορές μεταχειρίζονταν διδάγματα της αρ-
χαίας φιλοσοφίας. Στρέφεται εναντίον της ά-
ποψης για την αυτόματη παραγωγή των όντων
και για τη δημιουργία του κόσμου από τον Θεό,
βέβαια, αλλά από προϋπάρχουσα ύλη. Ο
Αθανάσιος είναι οπαδός της αντίληψης που α-
ποδέχεται τη δυνατότητα της γνώσης των
πραγμάτων επεκτείνει μάλιστα την άποψη
αυτή με τη θέση του περί της δυνατότητας του
ανθρώπου όχι μόνο να γνωρίζει τον περιβάλ-
λοντα χώρο. αλλά, μέσω της γνώσης των κτι-
σμάτων, να φθάνει και στη γνώση του Θεού
(Καιά Ελλ.. κεφ. 33).
24
Σχετικά με τη διδασκαλία του περί του κακού,
ο Αθανάσιος ασπάζεται την άποψη περί της μη
οντότητας του κακού ( Κατά Ελλήνων, κεφ. 2)·
η παρουσία του όμως δικαιολογείται από το ότι
οι άνθρωποι το επινόησαν λόγω της πτώσης
τους· έτσι πίστεψαν όσα δβν υπάρχουν ("τα μη
όντα") σαν να υπάρχουν ("ως όντα"), με αποτέ-
λεσμα να στραφούν στη λατρεία των ειδώλων
(ό.π., κεφ. 7).
Η διδασκαλία για την ενανθρώπηση του
Χριστού καταλαμβάνει μεγάλο μέρος στα
έργα του Αθανασίου. Είναι φανερή η έφεσή
του να αποδείξει τη διαφορά της χριστιανικής
από την ελληνική φιλοσοφία, αλλά και από την
ιουδαϊκή θρησκεία, με το να θέτει τον Χριστό
ως τον συνοχέα των δύο φύσεων, της ανθρώ-
πινης δηλαδή και της θείας. Σενεξετάζονται ε-
πίσης απόψεις περί θανάτου, αλλά και το κο-
σμολογικό πρόβλημα, ιδιαίτερα εκείνο που
έχει σχέση με την προΰπαρξη ή όχι της ύλης,
αλλά και με τη "συμβολή" της ή όχι στη σύ-
σταση του κόσμου. Ο Αθανάσιος υποστηρίζει
τη δημιουργία του κόσμου από τον Θεό και κα-
τακρίνει τη διδασκαλία του Επίκουρου* για την
αυτόματη παραγωγή του κόσμου. Τη διδασκα-
λία αυτή απαγορεύει, λέει ο Αθανάσιος, η
ανομοιομορφία - αφού, αν τα πράγματα είχαν
γίνει αυτομάτως, έπρεπε να ήσαν όλα ίδια και
όχι διάφορα (Περί ενανθρωπήσεως, 2.).
Κατά των Αρειανών έχει γράψει τέσσερις λό-
γους, όπου υποστηρίζει ότι ο Χριστός δεν είναι
κτίσμα ούτε ποίημα, αλλ' ομοούσιος προς τον
Πατέρα' αν ήταν κτίσμα ή ποίημα θα ήταν έργο
του θεού (Κατά Αρειανών, Β" 72.).
Το έργο του Αθανασίου είναι μεγάλο, αφού,
εκτός από τα παραπάνω έργα, που έχουν ειδι-
κότερη φιλοσοφική χροιά, έχει γράψει και
άλλα ερμηνευτικά και ποιμαντικά αλλά και επι-
στολές, με τις οποίες άλλοτε τονώνει, άλλοτε
κρίνει και άλλοτε εξηγεί και διδάσκει για διά-
φορα ζητήματα.
Ηργα του Μ. Αθανασίου: PG 25-28. Λόγος κατά
Ελλήνων.· PG 25,4-96. Λόγος Περί ενανθρωπήσεως του
Λόγου (F. L. Gross, Athanasius De incarnatione, "Society
(or promoting Christian Knowledge* 39, London 1939.).-
Λόγοι Κατά αρειανών τέσσαρες (PG 26. 12-468. Κριτ.
έκδ. W. Bright, The Oration ot St. Athanasius against the
Arians..., Oxlord, 1873.).
NIK. Γ. Πολίτης
Αθ '""oc Πάριος (περίπου 1721, Κόστο Πά-
ρου - 24.b. 1813, Ρευστό Χίου). Κληρικός και
λόγιος, ένας από τους διδασκάλους του Γέ-
νους στην περίοδο από τα μέσα του 18ου ώς

την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Επί έξι
χρόνια φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή της
Σμύρνης. Στο Άγιον Όρος μελέτησε φιλοσο-
φία με δάσκαλο τον Ευγένιο Βούλγαρη* και το
1760 στην Κέρκυρα παρακολουθεί τις παραδό-
σεις φιλοσοφίας, φυσικής και ρητορικής του
Νικηφόρου Θεοτόκη*. Γρήγορα απέκτησε
φήμη ικανού δασκάλου, θεολόγου και φλογε-
ρού ιεροκήρυκα. Το 1771 κλήθηκε στο Αγιον
Ορος και ανέλαβε τη διεύθυνση της εκεί
Αθωνιάδας σχολής. Σύντομα όμως ήρθε σε σύ-
γκρουση με τους μοναχούς πάνω σε τελετουρ-
γικά θέματα, παραιτήθηκε και επέστρεψε στη
θεσσαλονίκη όπου επί δώδεκα χρόνια διεύθυ-
νε το εκεί σχολείο. Οταν επέστρεφε στην πα-
τρίδα του, την Πάρο, το πλοίο προσάραξε στη
Χίο και ο Αθανάσιος έμεινε εκεί. Με δικές του
ενέργειες ιδρύθηκε το 1792 στη Χίο Δημόσια
σχολή, ανέλαβε ο ίδιος τη διεύθυνσή της και
δίδαξε τα «σχολαστικά λεγόμενα μαθήματα:
Λογική, Ρητορική, Μεταφυσική και Θεολογία».
Στη σχολή αυτή φοίτησαν μαθητές όχι μόνον
από τα άλλα μέρη της Ελλάδας, αλλά και από
την Αίγυπτο, τη Συρία, την Παλαιστίνη και την
Αρμενία.
Ο Αθανάσιος Πάριος, παράλληλα με το διδα-
κτικό του έργο, ασχολήθηκε με συγγραφική,
μεταφραστική και εκδοτική εργασία. Εγραψε
πολυάριθμα έργα θεολογικού κυρίως περιεχο-
μένου (Αντιφώνησις και Ραψάκης), που στρέ-
φονταν ιδιαίτερα κατά των αντιπάλων της Ορ-
θοδοξίας, και Επιτομή των θείων δογμάτων,
μετάφραση από ιταλικά θεολογικά κείμενα.
Εκτός από τα θεολογικά, έγραψε Ρητορική
πραγματεία, σχολιασμό, βασικά, του έργου
του Ερμογένους του Ταρσέως (Βενετία, 1799)
και Στοιχεία μεταφυσικής, μετάφραση από ιτα-
λικά κείμενα (Βενετία, 1802). Σχεδίαζε να γρά-
ψει ένα βιβλίο με θέμα Περί του τι εστίν φιλο-
σοφία, αλλά δεν πρόλαβε. Από τα ανέκδοτα
έργα του τα σημαντικότερα είναι: Περί του τι
εστίν έθος, συνήθεια και παράδοσις, και
θεματογραφία - χάριν γυμνασίων των μαθη-
τών, εγκώμιον ούσα καθαυτό της φιλοσοφίας.
Στις ιδεολογικές απόψεις και τους προσανατο-
λισμούς του ο Πάριος ήταν συντηρητικός και
μονόπλευρος. Ο ίδιος ο Κοραής αναγκάστηκε
να τον επιτιμήσει για τον φανατισμό και την ε-
μπάθειά του.Καταδίωκε κάθε ιδέα που ερχόταν
σε αντίθεση με τις κυρίαρχες απόψεις.
Πολέμησε με φανατισμό τον ευρωπαϊκό φιλε-
λευθερισμό και κατηγορούσε τους Ελληνες
που στέλναν τα παιδιά τους να σπουδάσουν
αθεϊσμός
στη Δύση. Θεωρούσε ότι το ατύχημα για το ελ-
ληνικό Γένος δεν ήταν ότι «δεν ανέδειξε
νέους Δημόκριτους και Πλάτωνες», αλλά ότι
«έλλειψαν οι Βασίλειοι, οι Αθανάσιοι, οι Κύ-
ριλλοι, οι Αυγουστίνοι».
Βιβλιογρ.: Σάθα Κ.. Νεοελληνική φιλολογία. 1868. σελ.
435-437.
Ν. Στ.
αθεϊσμός. Φιλοσοφική άποψη που αρνείται την
ύπαρξη του Θεού. Η λέξη έχει ελληνική προέ-
λευση. Απαντάται στην αρχαία γραμματεία
(Πλάτωνος, Νόμοι, 967c, Απολ. 26c) και στην
Καινή Διαθήκη (Εφεσ. 2, 12: "ελπίδα μη έχο-
ντες και άθεοι εν τω κόσμω"). Χρησιμοποιείται
στην ευρωπαϊκή φιλοσοφική ορολογία από τον
17ο αι. με την έννοια της αντίθεσης προς τη
θρησκεία.
Ο όρος έχει τρεις σημασίες στη φιλοσοφία της
θρησκείας, (α) Αθεϊσμός σημαίνει κυριολεκτι-
κά την άρνηση του Θεού (και όχι της θρησκεί-
ας οπωσδήποτε). Με αυτή την έννοια της αμ-
φισβήτησης του προσωπικού θεού, ο αθεϊσμός
αντιτίθεται στον θεϊσμό. Πρόκειται κυρίως για
αντιθεισμό, που δεν κλιμακώνεται πάντα σε α-
ντιθρησκευτικότητα. (β) Αθεϊσμός σημαίνει
την άρνηση των ξένων θεών, της λατρείας των
δημοσίων (κρατικών) θεοτήτων ή των αλλό-
τριων θρησκευμάτων. Σε αυτή την περίπτωση
η λέξη "άθεος" υπονοεί τον "αλλόθρησκο",
ακόμα και τον "ετερόδοξο" ή "ανορθόδοξο" θε-
ιστή. (γ) Αθεϊσμός σημαίνει κατά τους νεότε-
ρους χρόνους την ολοσχερή άρνηση της θρη-
σκείας, θεϊστικής και μη. Αυτή είναι η επικρα-
τούσα κοινής χρήσης πλέον σημασία του όρου
σήμερα. Ο αθεϊσμός δεν σημαίνει μόνο τον α-
ντιθεϊσμό ούτε απλώς την άρνηση κάποιας
άλλης ή ξένης θεότητας. Αναφέρεται συνολι-
κά στο θρησκευτικό φαινόμενο, οπότε πλέον
αθεϊσμός είναι η αντιθρησκευτικότητα γενικά.
Ο νεότερος δυτικοευρωπαϊκός αθεϊσμός εμφα-
νίζεται με τρεις εκδοχές: την επιστημονική,
την ανθρωπιστική και την κοινωνιστική. Η άρ-
νηση του Θεού συμβαίνει στο όνομα της επι-
στήμης, του ανθρώπου και της κοινωνίας. Η ύ-
παρξη του θεού θεωρείται περιττή, άρα η θρη-
σκεία δεν χρειάζεται, διότι: (α) η επιστήμη ερ-
μηνεύει ικανοποιητικά τη φυσική πραγματικό-
τητα του κόσμου και η τεχνολογία εγγυάται
την ευημερία του ανθρώπου, (β) ο άνθρωπος
είναι ελεύθερος από τα δεσμά του ηθικού νό-
μου, της θρησκευτικής παράδοσης και της κοι-
νωνικής συμβατικότητας, και (γ) η ιδεολογία
25
αθεϊσμός
εγγυάται την κοινωνική ελευθερία και η πολιτι-
κή προοδεύει από τη θεοκρατική μοναρχία
στην ανθρωπιστική (αστική ή λαϊκή) δημοκρα-
τία. Σε μια τέτοια προοπτική η θρησκεία είναι
περιττή και επιβλαβής, αφού (κατά την αθεϊστι-
κή άποψη) λειτουργεί συντηρητικά, αντιδρα-
. στικά και αναχρονιστικά. Και αναλυτικότερα:
(α) "επιστημολογικός αθεϊσμός". Η ανάδυση
της νεότερης φυσικής στη Δ. Ευρώπη κατά τον
17ο αι. (Κοπέρνικος*, Κέπλερ*, Γαλιλαίος*,
Νεύτων*) έδωσε αφορμή στη γένεση του επι-
στημολογικού αθεϊσμού, χωρίς αυτό να ση-
μαίνει ότι η ίδια η επιστήμη ή ακόμα οι σκαπα-
νείς της είχαν αθείστικές προθέσεις. Η επιστη-
μονική αντιθρησκευτικότητα έχει ρίζες ιστορι-
κές. Αποτελεί ένα πολιτιστικό φαινόμενο πέρα
από τη δικαιοδοσία της θεολογίας ή της επι-
στημολογίας. Ο ιεροεξεταστικός διωγμός του
Γαλιλαίου* πυροδότησε την ένταση των σχέ-
σεων θρησκείας-επιστήμης, με αποτέλεσμα να
ταυτισθεί η τελευταία με την αντιθρησκευτικό-
τητα και να καταστεί προπύργιο του αθεϊσμού.
Με τον Δαρβίνο* και την εξελικτική βιολογία
στον 19ο αι. παίρνει την εκδίκησή του ο επι-
στημολογικός αθεϊσμός ανταποδίδοντας στον
ιεροεξεταστικό Θεϊσμό τη φίμωση του πρωτο-
πόρου φυσικού του 17ου αι. Οι δύο πρωτοπο-
ριακοί κλάδοι της επιστήμης (φυσική και βιολο-
γία), οι θεμελιωδέστερες Θεωρίες τους (μηχα-
νικισμός και εξελικτισμός), οι επιφανέστεροι
σκαπανείς τους (ο Γαλιλαίος στον 17ο αι. και ο
Δαρβίνος* στον 19ο αι.) υπό την επήρεια ιστο-
ρικών συμπτώσεων εδραίωσαν την εσφαλμένη
εντύπωση για το ασυμβίβαστο της πίστης με
την επιστήμη και την εξίσωση του αθεϊσμού με
τον επιστημονισμό*. Οι νεοϊδρυμένες τον 17ο
αι. επιστημονικές εταιρείες απαγόρευαν στα
μέλη τους να προφέρουν τη λέξη "θεός" στις
δημόσιες συνεδριάσεις τους. Οταν ο Ναπο-
λέων ρώτησε τον περίφημο αστρονόμο
Λαπλάς* "ποια είναι η θέση του θεού μέσα στο
σύμπαν;", πήρε τη μνημειώδη απάντηση: "Δεν
μου χρειάζεται η υπόθεση - θεός". Το εκλαϊ-
κευτικό εγχειρίδιο του Χαίκελ* (Ε. Haeckel,
1834-1919) με τίτλο Το αίνιγμα του κόσμου
(Die Weltratsel, 1899) κυκλοφόρησε σε εκα-
τομμύρια αντίτυπα και μεταφράσθηκε σε τριά-
ντα γλώσσες. Ανάλογη τύχη είχε το κλασικό
βιβλίο του Δαρβίνου, το 1859, που η πρώτη έκ-
δοσή του εξαντλήθηκε αμέσως την ημέρα της
εμφάνισής της στα βιβλιοπωλεία, αποσπώντας
τη διθυραμβική κριτική του Μαρξ* και του
Ενγκελς*.
26
(β) "ανθρωπολογικός αθεϊσμός". Μια σοβαρή
πηγή αθεϊσμού είναι το πρόβλημα της θεοδι-
κίας*: "Ο πόνος είναι ο βράχος του αθεϊσμού"
(Μόλτμαν). Η ύπαρξη του κακού στην ιστορία,
του πάθους στον άνθρωπο και του πόνου της
ανθρωπότητας θεωρούνται ασυμβίβαστα με
την ύπαρξη του θεού. Πώς ο πανάγαθος επι-
τρέπει το κακό; Αραγε ο παντογνώστης δεν
προβλέπει την έλευση του πάθους; Γιατί ο πα-
ντοδύναμος θεός δεν παρεμβαίνει στη ζωή και
στην ιστορία για να αποτρέψει τον πόνο του
ανθρώπου; Αφού λοιπόν το κακό θριαμβεύει,
άρα δεν υπάρχει θεός. Έτσι στο όνομα του αν-
θρώπου κηρύσσεται η αθεΐα. Ο ανθρωπολογι-
κός αθεϊσμός παίρνει σοβαρά υπόψη του την
ύπαρξη του κακού (θάνατος, ασθένεια, αδικία,
αλλοτρίωση, ανισότητα κ.λπ.). ΓΓ αυτό διαμαρ-
τύρεται εναντίον του και καταγγέλλει την ύ-
παρξη του θεού.
Στη φιλοσοφία της θρησκείας του Φόυερμπαχ*
(Feuerbach, 1804-1872) πρωτοεμφανίζεται συ-
γκροτημένη η ανθρωπολογική αθεΐα με τη βα-
σική πρόταση ότι "ο άνθρωπος δημιούργησε
τον θεό κατ" εικόνα του". Η θρησκεία θεωρεί-
ται μια ανθρώπινη επινόηση (η περίφημη
"projection", προέκταση, προβολή του ανθρώ-
που), σαν προσπάθεια ικανοποίησης των ανεκ-
πλήρωτων πόθων του. "Αν δεν υπήρχε θάνα-
τος, δεν θα υπήρχε θρησκεία". Με την ίδια λο-
γική στα τέλη του 19ου αι. ο Νίτσε* (Nietzsche,
1844-1900) θα μιλήσει για τον "θάνατο του
θεού" που καθιέρωσε η δυτικοχριστιανική πα-
ράδοση από τον σχολαστικισμό* μέχρι τον δια-
φωτισμό*. Τη σκυτάλη θα παραλάβει στον 20ό
αι. ο Σάρτρ* (J. P. Sartre, 1905-1985).
Στην ίδια όχθη συναντάμε τον Καμύ* (Α.
Camus, 1913-1960) που κάνει λόγο για τον "ε-
παναστατημένο άνθρωπο". Ο Φρόυντ* (Freud,
1856-1939) θα εκπροσωπήσει τον ανθρωπολο-
γικό αθεϊσμό με στήριγμα την ψυχαναλυτική
θεωρία. Η θρησκεία θα θεωρηθεί "παιδική αδυ-
ναμία", μια μορφή "νεύρωσης", θεμελιωμένη
στο "οιδιπόδειο σύμπλεγμα" της ανθρωπότη-
τας. Οι θρησκευτικές δοξασίες είναι "αυταπά-
τες, ικανοποίηση των πιο παλαιών, ισχυρών και
πιεστικών επιθυμιών της ανθρωπότητας",
(γ) "κοινωνιολογικός αθεϊσμός". Η κοινωνικο-
πολιτική ιδεολογία του διαφωτισμού συνάπτε-
ται με τον αθεϊσμό στις δύο εκδοχές της, τον
αστικό φιλελευθερισμό με κύριο εκπρόσωπο
τον Κόντ* (Α. Comte, 1798-1857) και τον σο-
σιαλισμό με πρωταγωνιστή τον Μάρξ* (Κ.
Marx, 1818-1883). Η διαφορά τους είναι ζήτη-

μα διαβάθμισης στον τόνο της αντιθρησκευτι-
κής κριτικής. Ο φιλελευθερισμός είναι ηπιότε-
ρος και ανεκτικότερος, γΓ αυτό αρκείται στον
αγνωστικισμό* τις περισσότερες φορές. Ο σο-
σιαλισμός* είναι οξύτερος και ριζοσπαστικότε-
ρος διακηρύσσοντας ανοικτά τον αθεϊσμό.
0 κοινωνιολογικός αθεϊσμός είναι συνέπεια
και κλιμάκωση του ανθρωπολογικού αθεϊσμού.
Το ζήτημα της "θεοδικίας" μπαίνει σε ιστορική
και κοινωνικοπολιτική βάση, όχι πια ατομοκε-
ντρικά και υπαρξιακά. Ο Ένγκελς* (Engels,
1820-1895) εκλαΐκευσε τον Μάρξ και σ' αυτό
το θέμα. Ο Λένιν* (Lenin, 1870-1924) όξυνε τις
αντιθρησκευτικές αιχμές κάνοντας πια λόγο
για τη θρησκεία σαν το "όπιο για το λαό" (αντί
του μαρξικού "όπιου του λαού"). Ο Στάλιν
σκλήρυνε τη στάση του σοβιετικού καθεστώ-
τος έναντι της θρησκείας. Στον νεομαρξισμό*
της Δ. Ευρώπης του 20ού αι. (ευρω-κομμουνι-
σμός, νέα Αριστερά, Σχολή της Φρανκφούρ-
της), στα τριτοκοσμικά εθνικοαπελευθερωτικά
κινήματα (Λ. Αμερική) και σε στοχαστές όπως
ο Γκαρωντύ* (Garaudy, 1913), ο Μπλόχ* (Bloch,
1885-1977) κ.ά. έχει αμβλυνθεί ο αθεϊσμός, το-
νίζεται ότι δεν πρόκειται για δογματικό-μετα-
φυσικό αξίωμα του μαρξισμού, αλλά αποτελεί
μόνο μεθοδολογικό, περιστασιακό όρο του
κοινωνικού αγώνα. Έτσι φθάνουν στον διάλο-
γο με τον χριστιανισμό κατά τη μεταπολεμική
εποχή, ιδίως από τη δεκαετία του 1960, που
διαλύει πολλές παρεξηγημένες θέσεις του κοι-
νωνιολογικού αθεϊσμού από το παρελθόν.
Αλλά και από τη θεϊστική πλευρά, ιδίως του
χριστιανισμού, έχουν σημειωθεί σοβαρότατες
διαφοροποιήσεις στον αιώνα μας, όπως είναι η
άρθρωση νέων γόνιμων θεολογικών προτάσε-
ων με ποικίλα σχήματα (η υπαρξιακή θεολογία
σε διάλογο με τον ανθρωπολογικό αθεϊσμό, η
πολιτική θεολογία και η θεολογία της απελευ-
θέρωσης σε διάλογο με τον κοινωνιολογικό α-
θεϊσμό, καθώς επίσης η εξελικτική θεολογία
σε διάλογο με τον επιστημολογικό αθεϊσμό).
Βρισκόμαστε λοιπόν σήμερα μπροστά σε μια
κατάσταση ριζικά διαφορετική από εκείνη του
περασμένου αιώνα με κύριο χαρακτηριστικό τη
μετατροπή του εριστικού αντίλογου σε κριτικό
διάλογο.
Η σύγχρονη φιλοσοφία της θρησκείας τηρεί α-
πέναντι στην αθεΐα στάση θετική και επιφυλα-
κτική. (α) Η "θετική αποδοχή" συνίσταται στο
ότι, μεταξύ άλλων, ο αθεϊσμός κρίνεται ότι
είναι το καθαρτήριο του θεϊσμού* και αποτελεί
μια λυδία λίθο της γνησιότητας της θρησκείας.
αθεϊσμός
Ο αθεϊσμός εκπηγάζει από τα λάθη της θεολο-
γίας και υπενθυμίζει με την έντονη παρουσία
του τις παραλείψεις του θεϊσμού. Με τη δια-
μαρτυρία του ο αθεϊσμός παραδίδει στη θεολο-
γία ένα μάθημα συνέπειας, που αν προσεχθεί
μπορεί να δρομολογηθεί μια ευεργετική διαδι-
κασία αποκάθαρσης της θρησκείας από τα
στοιχεία νοσηρής θρησκευτικότητας, τα οποία
ακριβώς καθιστούν αναπόφευκτη -ίσως απα-
ραίτητη- την ανάδυση του αθεϊσμού, (β) Η
"κριτική επιφύλαξη" έναντι του αθεϊσμού
αφορά στην εκκρεμότητά του και την ασυνέ-
πειά του. Ο επιστημολογικός αθεϊσμός δεν α-
ναιρεί τις προϋποθέσεις μιας απάνθρωπης τε-
χνοκρατίας, όπου η οικουμένη υφήλιος απει-
λείται από τον διπλό θάνατο: τον αιφνίδιο ενός
θερμοπυρηνικού ολοκαυτώματος και τον αργό
θάνατο του οικολογικού μαρασμού. Ο ανθρω-
πολογικός αθεϊσμός ελευθερώνει τον άνθρω-
πο από τα δεσμά της θρησκείας, αλλά ταυτό-
χρονα θραύει τους δεσμούς του με τον κοινω-
νικό περίγυρο και την ιστορική του παράδοση,
έτσι ώστε ο σύγχρονος άνθρωπος να είναι κα-
ταδικασμένος στην ελευθερία και στη μοναξιά
ταυτόχρονα (Σάρτρ: "ο άνθρωπος είναι καταδι-
κασμένος να είναι ελεύθερος" - "Οι άλλοι άν-
θρωποι είναι η κόλασή μου"). Ο κοινωνιολογι-
κός αθεϊσμός δεν λύνει ικανοποιητικά το ζήτη-
μα της ελευθερίας, αφού αναγκάζεται, στη
γραφειοκρατική εκδοχή του, να θυσιάζει την
ατομική ελευθερία στον βωμό της κοινωνικής
ισότητας. Έτσι από το ένα άκρο της ατομικότη-
τας περνάμε στο άλλο άκρο της μαζικότητας
δίχως ελεύθερη προσωπικότητα.
Η αξία του αθεϊσμού έγκειται στο ότι θέτει, με
τρόπο δραματικό και αποκαλυπτικό, το δίδυμο
θεμελιακό πρόβλημα: το ζήτημα της ελευθε-
ρίας και το πρόβλημα του κακού (θεοδικία). Η
βασική αδυναμία του αθεϊσμού είναι ότι δεν
μπορεί να δώσει επαρκή απάντηση στο παρα-
πάνω δίπτυχο ζήτημα. Ενδεχομένως να χρειά-
ζεται ο αθεϊσμός σαν ένα πείραμα και μια από-
πειρα για να συνετισθεί ο στρεβλωμένος θεϊ-
σμός. Οπωσδήποτε όμως δεν επαρκεί ο αθεϊ-
σμός, σήμερα πια, για να απαντήσει μόνος του
με επαρκή τρόπο στα υπαρξιακά και ιστορικά
προβλήματα του ανθρώπου.
Βιβλιογρ.: Μ. Μπέγζος, Δοκίμια φιλοσοφίας της θρησκεί-
ας, Αθήνα, 1988.- του ίδιου, Ελευθερία ή θρησκεία;
Αθήνα, 1991.- του ίδιου, Φιλοσοφική ανθρωπολογία της
θρησκείας, Αθήνα, 1994.- Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και
Χριστιανική Πίστις, Αθήνα, 1956.- Μ. Φαράντος. Το περί
θεού ερώτημα, Αθήνα, 1977.-Ν. Berdiaev, Les sources et
le sens du communisme russe, Paris, 1951.- S. Bulgakov,
27
Αθηναγόρας
Christentum im Soziahsmus. Gotlingen. 1977.- E. Bloch,
Atheismus im Christentum. Frankfurt, 1968.- H. Cox. The
Secular City. New York. 1965.- P. Evdokimoff.
"Phenomenologie de /' atheisme". "Contacts' 16 (1964),
204-224.- R. Garaudy. Dieu est mort, Paris, 1962 - του
ίδιου, De /' anatheme au dialogue. Paris. 1965.
Μάριος Π. Μπέγζος
Αθηναγόρας. Αθηναίος χριστιανός απολογη-
τής, με πλούσιες γνώσεις από την ελληνική φι-
λοσοφία, απέκρουσε κατηγορίες για χριστιανι-
κό αθεϊσμό, καννιβαλισμό και σεξουαλική δια-
στροφή (στην Πρεσβεία του, ανοιχτή επιστολή
στον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο*, 177 μ.Χ.).
ΕΝ. Ρούσσος
Αθήναιος (περ. 170-230 μ.Χ.) από τη Ναύκρα-
τη της Αιγύπτου. Δίδαξε ρητορική και γραμμα-
τική στην Αλεξάνδρεια και στη Ρώμη. Είναι κυ-
ρίως γνωστός ως συγγραφέας του αποτελού-
μενου από δεκαπέντε βιβλία έργου Δειπνοσο-
φισταί, από το οποίο σώθηκαν ελάχιστα απο-
σπάσματα. Σ' αυτό περιγράφεται ένα συμπόσιο
σοφών που έγινε το 228 μ.Χ. στο σπίτι ενός
πλούσιου Ρωμαίου. Σώζεται μία επιτομή του
έργου από άγνωστο συγγραφέα του 11 ου αι.
μ.Χ., που όμως περιέχει τα τρία πρώτα βιβλία,
του τρίτου μόνο την αρχή. Αν έχουμε υπόψη
ότι, σύμφωνα με μαρτυρίες, στο έργο αναφέ-
ρονταν επτακόσιοι συγγραφείς και πάνω από
χίλια πεντακόσια, χαμένα σήμερα, έργα,
καθώς και πλήθος πληροφοριών, εύκολα κατα-
νοούμε πόσο πολύτιμο θα ήταν αυτό το σύγ-
γραμμα για την ιστορία της φιλοσοφίας, αν
είχε διασωθεί ολόκληρο.
Ε.χ.
"Αθηναίων Πολιτεία" του Αριστοτέλη. Η Αθη-
ναίων Πολιτεία αποτελεί το πρώτο κεφάλαιο
ενός εκτενέστερου αλλά χαμένου έργου του
Αριστοτέλη με τίτλο Πολιτείαι (=πολιτεύματα).
ΙΗταν ένα μεγαλεπήβολο συλλεκτικό έργο,
που συγκέντρωνε και περιέγραφε πολιτεύμα-
τα διαφόρων πόλεων - κρατών, ελληνικών και
μη. Μόλις το 1891 ανακαλύφθηκε πάπυρος με
το πρώτο κεφάλαιο του έργου, δηλ. την Αθη-
ναίων Πολιτεία.
Αποτελείται από δύο μέρη: στο πρώτο περι-
γράφεται με αυστηρή χρονική ακολουθία η ε-
ξέλιξη του αθηναϊκού πολιτεύματος από τη βα-
σιλεία στην τυραννία και τη δημοκρατία με
όλες τις φάσεις και τις επαναστάσεις που έγι-
ναν σ' αυτές τις πολιτειακές μεταβολές- στο
δεύτερο περιγράφονται συστηματικά οι θεσμοί
28
της πόλης, όπως λειτουργούσαν την εποχή
του Αριστοτέλη. Περιγράφεται πώς οι νέοι "εγ-
γράφονταν" ως πολίτες, πώς απαρτίζονταν η
Βουλή και η Εκκλησία του Δήμου και ποιες
ήταν οι δικαιοδοσίες της καθεμιάς, ποιοι άρ-
χοντες εκλέγονταν και ποιοι "κληρώνονταν",
ποιες ήταν οι αρμοδιότητές τους και, τέλος,
πώς καταρτίζονταν τα δικαστήρια και ποια
ήταν η διαδικασία μιας δίκης (βλ. και λ. Αριστο-
τέλης).
Γοαμμ. θέμελη - Αλατζόγλου
"Αθλιότητα της Φιλοσοφίας". Εργο του
Μάρξ*. Ο πλήρης τίτλος του: Η αθλιότητα της
φιλοσοφίας. Απάντηση στη "Φιλοσοφία της α-
θλιότητας" του κ. Προυντόν. Γράφτηκε το
1847. Αποτελείται από δύο κεφάλαια: την
Επιστημονική ανακάλυψη και τη Μεταφυσική
της Πολιτικής Οικονομίας. Στο πρώτο ασκείται
κριτική στις οικονομικές απόψεις του
Προυντόν, ενώ στο δεύτερο γίνεται κριτική
των φιλοσοφικών του βάσεων. Ασκώντας κρι-
τική στον ιδεαλισμό και στη μεταφυσική του
Προυντόν*, καθώς και στην α,.όπειρά του να
χρησιμοποιήσει την ιδεαλιστική διαλεκτική*
του Χέγκελ* στην πολιτική οικονομία, ο Μάρξ
αναλύει τις αφετηριακές θέσεις της οικονομι-
κής του διδασκαλίας και ταυτόχρονα θέτει τις
βάσεις της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας,
που επεξεργάστηκε με τον Φ. Ενγκελς*. Ασκεί
κριτική στις ουτοπικές απόψεις του Προυντόν,
που υποστήριζε ότι η αστική κοινωνία μπορεί
να βελτιωθεί αν εξαλειφθούν με μεταρρυθμί-
σεις οι "κακές" πλευρές της και διατηρηθούν οι
"καλές", και διακηρύσσει ότι μόνο ο επαναστα-
τικός μετασχηματισμός της κοινωνίας μπορεί
να οδηγήσει στον σοσιαλισμό*. Αργότερα ο
Μάρξ, αναφερόμενος στο έργο του αυτό, ση-
μείωνε ότι στο βιβλίο αυτό περιέχεται σε εμ-
βρυακή κατάσταση εκείνο που ύστερα από εί-
κοσι χρόνια αναπτύχθηκε στο κύριο έργο του,
στο Κεφάλαιο'.
Βιβλιογρ.: Κ. Μάρξ και Φ. Ενγκελς, «Απαντα», τ. 4,
Μόσχα, 1981.- Τ. I. Οιζερμαν, Η διαμόρφωση της φιλο-
σοφίας του Μαρξισμού, Μόσχα, 1974, μερ. 2.- Η
Μαρξιστική φιλοσοφία του 19ου αιώνα, βιβ. I, Μόσχα,
1979.
Ν. Στ.
Αιδέσιος (;-355 μ.Χ.). Νεοπλατωνικός φιλόσο-
φος από την Καππαδοκία, μαθητής του Ιάμβλι-
χου* και ιδρυτής της σχολής της Περγάμου,
που ήταν ένα είδος παραρτήματος της Συρι-
ακής σχολής. Ο Αιδέσιος καταγινόταν και με

τη θεουργία και, ενώ ο Χριστιανισμός είχε ήδη
επικρατήσει, αγωνιζόταν για την επόνοδο του
πολυθεισμού. Μαθητές του υπήρξαν ο Πρίσ-
κος* και οι δάσκαλοι του αυτοκράτορα Ιουλια-
νού*, Ευσέβιος*, Μάξιμος* και Χρύσανθος*,
από τους οποίους οι δύο τελευταίοι ήταν σφο-
δροί πολέμιοι του Χριστιανισμού.
ε χ.
αιδώς. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Πλάτων' για
τον Πρωταγόρα* στον ομώνυμο διάλογο
(Πλάτων, Πρωταγόρας, 322 c-d), η ειρηνική
πολιτική ζωή των ανθρώπων προϋποθέτει δύο
αρετές: "αιδώ" και "δίκην" (αίσθηση ντροπής,
αίσθημα σεβασμού και αντίληψη δικαιοσύνης).
Ο Δημόκριτος* μάλιστα θεωρεί ότι το αίσθημα
του αυτοσεβασμού ("σαυτόν αιδείσθαι") απο-
τελεί την προϋπόθεση για να αποφύγει κανείς
οποιαδήποτε άπρεπη πράξη στη ζωή του. Στο
απόσπασμα 264 διαβάζουμε: «...εαυτόν μάλι-
στα αιδείσθαι και τούτον νόμον τη ψυχή καθε-
στάναι, ώστε μηδέν ποιείν ανεπιτήδειον».
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πρωταγόρας θεω-
ρούσε τόσο σημαντικές αυτές τις δύο αρετές,
ώστε να θεωρεί πως δεν μπορεί κάποιος να
είναι μέλος της κοινωνίας χωρίς αυτές. Στον
γνωστό μύθο, που φέρεται να αφηγείται στον
πλατωνικό διάλογο ( Πρωταγόρας, 322 d), πα-
ρουσιάζει ως υπόδειξη θεού τούτα τα λόγια:
«νόμον γε θες παρ' εμού, τον μη δυνάμενον αι-
δούς και δίκης μετέχειν κτείνειν ως νόσον
πόλεως».
Φ. Κ. Βώρος
Αιερ (Ayer), λόρδος Αλφρεντ Τζούλιους (1910
-1988). Βρετανός φιλόσοφος που δίδαξε κυ-
ρίως στα Πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του
Λονδίνου. Με το έργο του Γλώσσα, Αλήθεια
και Λογική (1936) εισήγαγε τις αρχές του λογι-
κού θετικισμού* στη Βρετανία, επιδιώκοντας
τη σύνδεση του τελευταίου με την παράδοση
του βρετανικού εμπειρισμού και τη φιλοσοφία
της γλωσσικής ανάλυσης. Η απάλειψη της με-
ταφυσικής* υπέρ της εμπειρικής επιστήμης α-
ποτελεί τη βάση του φιλοσοφικού του εγχει-
ρήματος. Υποστήριζε ότι τα παραδοσιακά προ-
βλήματα της φιλοσοφίας είτε είναι ψευδοπρο-
βλήματα ή μπορούν να μετασχηματισθούν σε
εμπειρικά προβλήματα ικανά να αντιμετωπι-
σθούν από τις μεθόδους των επιστημών.
Υιοθέτησε το κριτήριο νοήματος του λογικού
θετικισμού*, σύμφωνα με το οποίο μια πρότα-
ση έχει νόημα, εάν και μόνον εάν είναι είτε "α-
Αιλιανός
ναλυτική", δηλαδή αληθής ή ψευδής με βάση
τους ορισμούς των λέξεων και μόνον, ή "ε-
μπειρικά επαληθεύσιμη", δηλαδή αληθής ή
ψευδής με βάση την εμπειρική παρατήρηση
(αρχή της επαλήθευσης). Σταδιακά, οδηγήθη-
κε στην έκφραση επιφυλάξεων σχετικά με το
εύρος και την ακριβή διατύπωση της αρχής
αυτής. Ποτέ όμως δεν εγκατέλειψε τη θέση
ότι η παρατήρηση και η επιστημονική μέθοδος
αποτελούν θεμέλιο για κάθε έρευνα της αλή-
θειας, όπως και για την οριοθέτηση του νοήμα-
τος από την ανοησία. Ασχολήθηκε με προβλή-
ματα της αντίληψης και του νοήματος, με τη
φύση της επιστημικής βεβαιότητας, με την έν-
νοια του παρελθόντος και της πιθανότητας.
Συνέγραψε επίσης ιστορικοφιλοσοφικές πραγ-
ματείες.
Εργάτου: Language, Truth and Logic. Λονδίνο. 1936' The
Foundations of Empirical knowledge, Λονδίνο. 1940'
Philosophical Essays. Λονδίνο, 19541 The problem ot
Knowledge, Λονδίνο, 1956' Probability and Evidence,
Λονδίνο. 1972· The Central Questions in Philosophy.
Λονδίνο, 1973.
Σταυρούλα Τοινόρεμα
αιθήρ. 1. όρος της αρχαίας ελληνικής φιλοσο-
φίας για να δηλωθεί το πέμπτο στοιχείο ("πε-
μπτουσία") πέρα από τα γνωστά μας τέσσερα
(γη, ύδωρ, αήρ, πυρ). Κατά την ινδουιστική δι-
δασκαλία πρόκειται για το πρωταρχικό στοι-
χείο από το οποίο προήλθαν τα άλλα' ο αιθήρ
(akasha) θεωρείται σε άμεση συσχέτιση με τον
ήχο, που τα κύματά του επεκτείνονται από ένα
"σταθερό κέντρο" προς την περιφέρεια με ομό-
κεντρους κύκλους και αναπαριστούν έτσι την
έναρξη της δημιουργίας (πρβλ. "Λόγος", "Και
είπεν ο Θεός")" η αίσθηση που αντιστοιχεί
στον αιθέρα είναι η ακοή. 2. υποτιθέμενη ύλη,
αποτελούμενη από λεπτότατα σωματίδια,
μέσω της οποίας, όπως πίστευαν μέχρι την εμ-
φάνιση της θεωρίας της σχετικότητας, μετα-
φέρονταν το φως και τα ηλεκτρομαγνητικά κύ-
ματα.
Ε. Ν. Χωραφάς
Αιλιανός Κλαύδιος (2ος/3ος αι. μ.Χ.) από την ι-
ταλική Πραίνεστο. Αν και Ιταλός, ήταν άριστος
γνώστης της ελληνικής και σ' αυτήν έγραψε τα
έργα του. Εδίδαξε ρητορική στη Ρώμη την
εποχή του Αδριανού. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον
είναι το έργο του Ποικίλη ιστορία σε δεκατέσ-
σερα βιβλία, που περιέχει σύντομες διηγήσεις
και ανέκδοτα αναφερόμενα σε παλαιότερους
Ελληνες φιλοσόφους και παρέχει αρκετά ση-
29
Αινείας ο ΓαζαΙος
μαντικές πληροφορίες για την αρχαία ελληνι-
κή φιλοσοφία.
Ε. χ.
Αινείας ο ΓαζαΙος (5ος αι. μ.Χ.). Σύγχρονος
του Προκόπιου', επίσης από τη Γάζα, μαθητής
του νεοπλατωνικού Ιεροκλή*. Σώζονται 25 επι-
στολές του και ο διάλογος Θεόφραστος, πραγ-
ματεία για τη δημιουργία, την ψυχή και την α-
νάσταση.
ΕΝ. Ρούσσος
Αινησίδημος. Ο Αινησίδημος, ο σημαντικότε-
ρος εκπρόσωπος του "Πυρρώνειου" σκεπτικι-
σμού, τον οποίο ο ίδιος ανανέωσε, εσυστημα-
τοποίησε και ανέπτυξε διαλεκτικά, γεννήθηκε
στην Κνωσό και έζησε στην Αλεξάνδρεια κα-
τά τον πρώτο π.Χ. αιώνα. Οι απόψεις του συμ-
φωνούν με εκείνες του Πύρρωνα* σε όλα σχε-
δόν τα βασικά σημεία.
Η μέθοδος και τα επιχειρήματα που εχρησιμο-
ποίησε κατά του δογματισμού των μετά τον
Πύρρωνα Ακαδημεικών δικαιολογούν την έν-
ταξή του μεταξύ των σπουδαιοτέρων προδρό-
μων των Καντ* και Χιουμ*. Η στροφή των Ακα-
δημεικών προς τον δογματισμό φαίνεται ότι α-
πετέλεσε την αιτία διαφοροποίησής του από
αυτούς και την επιστροφή του στον "αυθεντι-
κό" σκεπτικισμό του Πύρρωνα.
Στο έργο του υπό τον τίτλο Υποτύπωσις εις τα
Πυρρώνεια, που πιθανόν είναι το πρώτο από τα
οκτώ βιβλία των Πυρρωνείων λόγων και περι-
λαμβάνει "τύπω και κεφαλαιωδώς" τη θεωρία
του σκεπτικισμού, προσπαθεί να δείξει ότι
"ουδέν βέβαιον εις κατάληψιν, ούτε δΓ αισθή-
σεως, αλλ' ούτε δια της νοήσεως" και ότι κάθε
απόλυτη κατάφαση ή απόλυτη άρνηση αποτε-
λεί δογματισμό. Σ' αυτό ακριβώς απέβλεπαν οι
δέκα "τρόποι": στην αναίρεση των θέσεων του
δογματισμού, από το ένα μέρος, και στην υπε-
ράσπιση της σχετικότητας της γνώσης, από το
άλλο μέρος. Οι Ακαδημεικοί* είναι δογματικοί
στον βαθμό που βεβαιώνουν ή αρνούνται κάτι
κατά τρόπο απόλυτο. Οι Σκεπτικοί*, αντίθετα,
ποτέ δεν ισχυρίζονται ότι ένα πράγμα είναι ή
δεν είναι αληθές· ούτε αποφαίνονται για κάτι,
ακόμη και για το ότι δεν αποφαίνονται για τί-
ποτε. Οι Ακαδημεικοί, με άλλους λόγους, ευρί-
σκονται συχνά σε συμφωνία με τους
Στωικούς*, έτσι ώστε οι "Στωικοί φαίνονται μα-
χόμενοι Στωικοίς". Επιπλέον, οι Σκεπτικοί ευρί-
σκονται σε πλεονεκτικότερη θέση έναντι των
Ακαδημεικών κατά το ότι δεν αντιφάσκουν
30
προς εαυτούς· γιατί αποτελεί αντίφαση ο ισχυ-
ρισμός ότι δεν είμαστε για τίποτε βέβαιοι, και,
ταυτόχρονα αποφαινόμαστε περί του αληθούς
ή του ψεύδους ή περί του καλού και του κακού.
Η στοχοθεσία του συγγραφέα των Πυρρω-
νείων λόγων φωτίζεται καλύτερα με την πα-
ρουσίαση και ανάλυση των δέκα "τρόπων",
όπως αυτοί διασώθηκαν, εκτός από τη σύν-
τομη περίληψη του Φωτίου* (Ευγγ. προπ. ΙΔ'
18. 9-10), κατά πρώτον λόγο από τον Σέξτο
Εμπειρικό* (Πυρ. υποτ. Α 36-163) και κατά δεύ-
τερο λόγο από τον Διογένη Λαέρτιο* ( θ 79-
88). Η κυριότερη και αυθεντικότερη πηγή των
"τρόπων" είναι ασφαλώς εκείνη του Σέξτου,
του κατ' εξοχήν εκπρόσωπου του Πυρρώνειου
σκεπτικισμού' η απόσταση όμως των δύο αιώ-
νων που χωρίζουν τον Σέξτο από τον Αινησί-
δημο καθιστά σχεδόν "φυσιολογική" τη διαφο-
ρά της μορφής υπό την οποία ο ίδιος παρου-
σιάζει τους "τρόπους" από εκείνης του Αινησί-
δημου. Αποτελεί, συνεπώς, υπεραπλούστευση
ο ισχυρισμός ότι η παράδοση των "τρόπων"
των Πυρρωνιστών είναι ενιαία και ομοιόμορφη.
Με τον όρο "τρόποι", "τόποι" ή "λόγοι", οι αρ-
χαίοι Σκεπτικοί υποδηλώνουν τους διάφορους
τρόπους ή λόγους μέσω των οποίων υποτίθε-
ται ότι επιτυγχάνεται η "εποχή", η αναστολή
δηλαδή της κρίσεως. (Βλ. λ. Σκεπτικοί).
Βιβλιογρ.: V. Brochard, Les sceptiques grecs, Paris, 1934,
επαν. 1986.
Λεων. Κ. Μπαρτζελιώτης
Αϊνστάιν Αλμπερτ (Einstein Albert). Γεννήθηκε
στο Ουλμ της Γερμανίας το 1879. Πέθανε στο
Πρίνστον (ΗΠΑ) το 1955. Ο Αϊνστάιν καταγό-
ταν από εβραϊκή οικογένεια. Σπούδασε στο
Πολυτεχνείο της Ζυρίχης απ' όπου απεφοίτη-
σε το 1900. Στην περίοδο 1902-19 εργάσθηκε
στο γραφείο Ευρεσιτεχνιών της Βέρνης.
Η νεότητα του Αϊνστάιν σενέπεσε με τις ανα-
καλύψεις του τέλους του 19ου αιώνα (ραδιε-
νέργεια, δομή του ατόμου, πειράματα για την
ανακάλυψη της κίνησης της γης μέσω του αι-
θέρα), οι οποίες ανέδειξαν τα όρια της κλασι-
κής - νευτώνιας φυσικής και προετοίμασαν τις
δύο μεγάλες επαναστάσεις, των κβάντα και
της σχετικότητας. Ο Αϊνστάιν πρωτοστάτησε
και στις δύο επαναστάσεις. Με μια σειρά εργα-
σίες στην περίοδο 1905-1907 εξήγησε τις κινή-
σεις Brown. Το 1905 εξήγησε το φωτοηλεκτρι-
κό φαινόμενο. Η ερμηνεία αυτή, μετά από την
κβαντική υπόθεση του Πλανκ (1900), αποτελεί
την αφετηρία της κβαντικής θεωρίας. Τον ίδιο

χρονο, πάντα υπάλληλος στη Βέρνη, εδημι-
ούργησε την Ειδική θεωρία τη Σχετικότητας.
Στην περίοδο 1915-17 εδημιούργησε τη Γενική
θεωρία της Σχετικότητας. Ενα μεγάλο μέρος
της ζωής του το αφιέρωσε στην προσπάθεια
να δημιουργήσει μια ενοποιημένη θεωρία των
φυσικών αλληλεπιδράσεων.
Ο Αϊνστάιν επηρεάστηκε από τον εμπειρισμό*
του Χιούμ* και τον εμπειριοκριτικισμό* του
Μαχ*. Όπως γράφει στις Αυτοβιογραφικές
Σημειώσεις του (1951), το βιβλίο του Μαχ*
Ιστορία της Μηχανικής τον ξύπνησε από τον
δογματικό του λήθαργο. Πράγματι ο Μαχ θεω-
ρούσε τις απόλυτες έννοιες της νευτώνιας φυ-
σικής (χώρος, χρόνος, κίνηση, μάζα κ.λπ.) ως
κατάλοιπα της θρησκευτικής αντίληψης.
Αντίστοιχα ο Αϊνστάιν εύρισκε ότι οι έννοιες
αυτές υπέφεραν από "δογματική ακαμψία". Με
την "Ειδική θεωρία", απέδειξε τη σχετικότητα
του χώρου και του χρόνου, αλλά και την ενό-
τητά τους σε μια τετραδιάστατη πολλαπλότη-
τα. Με τη "Γενική θεωρία" απέδειξε την ενότη-
τα χώρου, χρόνου και ύλης. Στα πλαίσια της
Ειδικής θεωρίας απέδειξε τη σχέση μάζας και
ενέργειας. Για τον λόγο αυτό η Ειδική σχετι-
κότητα αποτελεί το ευρύτερο πλαίσιο των μι-
κροφυσικών θεωριών και, μέσω αυτών, μία από
τις βάσεις της σύγχρονης αστροφυσικής και
κοσμολογίας. Αντίστοιχα η Γενική σχετικότη-
τα, της οποίας το φυσικό περιεχόμενο είναι
μια "χρονογεωμετρική θεωρία της βαρύτητας"
(V. Fock), αποτελεί το γενικό πλαίσιο των σύγ-
χρονων κοσμολογικών θεωριών. Συνολικά οι
σχετικιστικές θεωρίες του Αϊνστάιν αποτελούν
τη βάση της νεότερης φυσικής. Αντίθετα, ο
Αϊνστάιν δεν ασχολήθηκε με την περαιτέρω α-
νάπτυξη των κβαντικών (μικροφυσικών) θεω-
ριών. Εντούτοις, μια εργασία του σε συνεργα-
σία με τους Podolsky και Posen αποτελεί την
αφετηρία σημερινών ερευνών και αντεγκλήσε-
ων σχετικών με την ισχύ της ατομικότητας και
της τοπικότητας στη φυσική. Ο Αϊνστάιν υπήρ-
ξε ο βασικότερος εκπρόσωπος της ρεαλιστι-
κής Σχολής της σύγχρονης φυσικής.
0 Αϊνστάιν υπήρξε μέγας επαναστάτης στον
τομέα της φυσικής. Αντίστοιχα, και σε όλη του
τη ζωή, ασχολήθηκε με φιλοσοφικά και κοινω-
νικά ζητήματα. Γιος "ολοκληρωτικά άθεων
Εβραίων", είχε μια βαθιά θρησκευτικότητα στα
πρώτα του χρόνια. Ομως γύρω στα 12 τέλειω-
σαν απότομα οι σχέσεις του με τη θρησκεία.
Οπως γράφει ο ίδιος, κατάλαβε ότι οι ιστορίες
της Βίβλου δεν ήταν αληθινές. Εκτοτε αφο-
Αϊντουκέβιτς
σιώθηκε στη μελέτη της φύσης. Η απασχόλη-
ση με τους νόμους της φύσης του έδινε το αί-
σθημα μιας "εσωτερικής ελευθερίας". Ο
Αϊνστάιν φιλοσοφικά συνδύαζε τον υλισμό του
φυσικού επιστήμονα με ένα είδος σπινοζικού
πανθείσμού. Κοινωνικά ήταν υπέρ της απελευ-
θέρωσης των ανθρώπων, της κοινωνικής δικαι-
οσύνης και πίστευε στην ανάγκη μιας παγκό-
σμιας σοσιαλιστικής κοινότητας. Αγωνίστηκε,
πριν από τον ναζισμό, υπέρ της Σοβιετικής
Ενωσης, μετείχε στο εργατικό κίνημα της
Γερμανίας και καταδιώχτηκε από τους Ναζί.
Με την επικράτηση των Ναζί αναγκάστηκε να
αυτοεξορισθεί στις ΗΠΑ.
Ως γνωστόν, η θεωρητική βάση για την κατα-
σκευή της ατομικής βόμβας ήταν η περίφημη
εξίσωση E=mc 2 .0 Αϊνστάιν αγωνίστηκε σε όλη
του τη ζωή εναντίον της χρήσης της πυρηνικής
ενέργειας για πολεμικούς σκοπούς, υπέρ της
ειρήνης και της κοινωνικής προόδου. Στις
ΗΠΑ, παρά τη διεθνή ακτινοβολία και τον πα-
γκόσμιο θαυμασμό, έζησε ουσιαστικά σε μια
διακριτική απομόνωση, εξαιτίας των φιλοσοφι-
κών και των πολιτικών ιδεών του.
Βιβλιογρ.: Η σχετική βιβλιογραφία είναι απέραντη.
Δίνουμε μόνο δύο βασικά κείμενα του Αϊνστάιν και της
ελληνικής μετάφρασης ορισμένων βιβλίων του. Einstein,
Lotentz, Weyl, Minkowski: The Principle of Relativity,
Dover, 1923.· A. Einstein, 'Autobiographical Notes' στο
'Albert Einstein, Philosopher - Scientist', Ν. Y.. 1951- ιδ..
Η κίνηση Μπρόουν, εκδ. Κοροντζή, 1982.- ιδ., Πώς
βλέπω τον Κόσμο, εκδ. Μακρή, 1958.- ιδ.. Σχετικότης,
μετ. Γ. Βουδούρη, 1950.- Ιδ., Οι διαλέξεις του ΠρΙνστον,
εκδ. Κοροντζή.- Α. Einstein - L. Infold. Η εξέλιξη των
Ιδεών στη φυσική. Δωδώνη, 1978.
Ε. Μπιτσάκης
Αϊντουκέβιτς (Ajdukiewicz) Καζιμίρ (Τερνόπολ
Ουκρανίας, 12-12-1890-Βαρσοβία, 12-4-1963).
Πολωνός φιλόσοφος και λογικός. Μεταξύ
1920 και 1930 ανήκε στη σχολή Λβοφ -
Βαρσοβίας, θεωρείται ως ένας από τους σημα-
ντικούς φιλοσόφους του 20ού αιώνα, ο οποίος
ασχολήθηκε, μεταξύ άλλων, με τη θεωρία νοή-
ματος, ισχυριζόμενος ότι το νόημα ενός όρου
καθορίζεται από την ενδοσυστημική χρήση
του, δηλαδή από τη χρήση του στα πλαίσια
ενός εννοιολογικού συστήματος. Η άποψή του
αυτή συνδυαζόταν με τη θέση ότι οι βασικές ε-
πιστημονικές αρχές και έννοιες, οι συμπερα-
σματικοί κανόνες καθώς και οι κανόνες της ε-
μπειρικής αντιστοιχίας των θεωρητικών προτά-
σεων στηρίζονται ή είναι αποτελέσματα συμ-
βάσεων. Ετσι θεωρούσε ότι μία επιστημονική
θεωρία αποτελεί ένα λογικο-σημασιολογικά
31
αίρεση
συμβατικό και κλειστό σύστημα, το οποίο κα-
θορίζει την εικόνα της πραγματικότητας, που
υπ' αυτή την έννοια δεν αποτελεί μια ανεξάρ-
τητη από το σύστημα πραγματικότητα, αλλά
μεταβάλλεται και αλλάζει, καθώς μεταβαίνου-
με από ένα σύστημα σε κάποιο άλλο. Οι από-
ψεις αυτές του Αιντουκέβιτς θεωρήθηκαν ότι
ανήκουν στον λεγόμενα "ριζοσπαστικό συμβα-
τισμό". Η κλειστότητα και ο αυτοκαθορισμός
των επιστημονικών θεωριών, καθώς και η κατά
τον Αιντουκέβιτς συστημική σχετικότητα της
εικόνας της πραγματικότητας, τον οδήγησαν
στην άποψη της αδυναμίας μετάφρασης ενός
θεωρητικού συστήματος σε ένα άλλο. Ως βασι-
κό λόγο γΓ αυτό θεωρούσε τη μη ύπαρξη
γλώσσας ουδέτερης και ανεξάρτητης από τον
εννοιολογικό μηχανισμό της θεωρίας, στηριγ-
μένης στην αντικειμενικότητα των εμπειρικών
δεδομένων και ικανής να αποτελέσει το όργα-
νο της μετάφρασης. Εξ αιτίας της ακραίας
μορφής του συμβατισμού τον οποίο είχε υιοθε-
τήσει ο Αιντουκέβιτς και της συνακόλουθης
σύγκρουσής του με το αίτημα της αντικειμενι-
κότητας της επιστημονικής γνώσης, αναγκά-
σθηκε γύρω στα 1950 να απαρνηθεί βασικά χα-
ρακτηριστικά της φιλοσοφικής θεωρίας του.
Μεταξύ αυτών που απαρνήθηκε συγκαταλέγε-
ται και η ακραία άποψη περί μη μεταφρασιμό-
τητας μιας επιστημονικής θεωρίάς σε μια
άλλη. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί
ότι οι θέσεις του Αιντουκέβιτς γειτνίαζαν με
αρκετές από τις θέσεις και ιδέες των
Λογικοθετικιστών του κύκλου της Βιέννης. Σε
επίπεδο λογικής, η ερευνητική δουλειά του
Αιντουκέβιτς υπήρξε εντυπωσιακή. Εργάσθη-
κε στη θεωρία ορισμού, στην επαγωγική λογι-
κή, στη θεωρία σήμανσης, καθώς και στον κα-
θορισμό των λογικών συστημάτων, που αντι-
στοιχούν στις ιδιομορφίες συγκεκριμένων επι-
στημονικών θεωριών.
Δίον. Αναπολιτάνος
αίρεση. Διδασκαλία αντίθετη προς την ορθο-
δοξία. Η διασκεππκή εκδοχή της πίστης σε μια
θρησκεία γνωρίζει δύο εκδοχές: την ορθόδοξη
και την αιρετική. Η επίσημη, έγκυρη, αναγνωρι-
σμένη θεώρηση της πίστης επονομάζεται ορ-
θοδοξία. Η ανεπίσημη, αντίθετη ("ανορθόδο-
ξη") άποψη τιτλοφορείται αιρετική από τους α-
ντιπάλους της, ενώ ταυτόχρονα διεκδικεί για
τους οπαδούς της τον τίτλο της ορθοδοξίας. Η
σχέση ανάμεσα στην ορθόδοξη και την αιρετι-
κή διδασκαλία παραμένει διαλεκτική. Υφίστα-
32
ται διαρκής ένταση και ασίγαστη αντιπαλότητα
μεταξύ τους, που συνήθως καταλήγει στην ε-
πίσημη καταδίκη της αίρεσης, με συνέπεια την
αποκοπή των αιρετικών από την ορθόδοξη κοι-
νότητα. Παράλληλα όμως, σε ιστορικό επίπε-
δο, η ορθοδοξία είναι ανύπαρκτη χωρίς την αί-
ρεση, αφού κάθε ορθοδοξία δρομολόγησε την
ιστορική της εμφάνιση ως αίρεση (η χριστιανι-
κή εκκλησία παρουσιάσθηκε ως ιουδαϊκή πα-
ρασυναγωγή, ο βουδισμός" εμφανίσθηκε ως
μεταρρύθμιση του ινδουισμού* κ.λπ.). Η μοίρα
της αίρεσης είναι να καταλήγει στην εγκαθί-
δρυση μιας νέας ορθοδοξίας, αφού παγιωθεί
σε ένα κοινά αποδεκτό θρήσκευμα, με κλασικό
παράδειγμα τον προτεσταντισμό, ο οποίος α-
νέκυψε ως αίρεση του ρωμαιοκαθολικισμού
στη θρησκευτική Μεταρρύθμιση του 16ου
αιώνα και στη συνέχεια εξέθρεψε πάμπολλες
προτεσταντικές παραφυάδες (καλβινισμός,
πιετισμός, μεθοδιστές, βαπτιστές κ.ά.). Από
φιλοσοφική άποψη η αίρεση χαιρετίζεται θετι-
κά ως δημιουργικό φαινόμενο ζωτικότητας του
θρησκευτικού γεγονότος. Στον νεομαρξιστή
φιλόσοφο Ερνστ Μπλόχ* (1885-1977) οφεί-
λουμε την άποψη πως "το καλύτερο που έχει η
θρησκεία είναι ότι αναδεικνύει αιρετικούς"
(Atheismus im Christentum), εννοώντας τον
πλουραλισμό απόψεων και τη ζωτικότητα της
θεολογικής σκέψης.
Βιβλιογρ.: Α. V. Harnack, Dogmengeschichte, Tubingen.
1931'.- J. Ν. Kelly. Early Christian Doctrines, New York.
1958.- G. L. Prestige. God in the Patristic Thought,
London. 1969.
Μάριος Π. Μπέγζος
αίσθημα. Το αίσθημα, ως το απλούστερο στοι-
χείο της ζωής και της γνώσης, οφείλει την
προέλευση του στους εξωτερικούς ερεθι-
σμούς, όπως είναι ο κόσμος που μας περιβάλ-
λει, και στους εσωτερικούς ερεθισμούς, που
έχουν αφετηρία το ανθρώπινο σώμα. Οι ερεθι-
σμοί διακρίνονται επίσης σε ειδικούς, όταν επι-
δρούν σε ένα αισθητήριο όργανο, και σε γενι-
κούς, όταν ερεθίζουν περισσότερα του ενός
αισθητήρια όργανα.
Τα αισθήματα διακρίνονται μεταξύ τους βάσει
των δύο, κυρίως, ιδιοτήτων τους: το ποιόν και
την ένταση. Ποιόν του αισθήματος είναι το ι-
διαίτερο γνώρισμα ή περιεχόμενο κάθε αισθή-
ματος, που το διαφοροποιεί από τα άλλα. Το
ποιόν του αισθήματος εξαρτάται και από την
ειδική ενέργεια των νεύρων που διεγείρονται
και από τη λειτουργία του κεντρικού νευρικού
συστήματος όπου μεταβιβάζεται η διέγερση. Η

ένταση του αισθήματος εξαρτάται από τον
βαθμό ζωηρότητας ή δύναμης των ερεθισμών
που το προκαλούν.
Από τη διάκριση των αισθημάτων βάσει των ε-
ρεθισμών προκύπτουν δύο μεγάλες κατηγο-
ρίες αισθημάτων: τα οργανικά, τα κινητικά και
της ισορροπίας, που προκύπτουν από τους ε-
σωτερικούς ερεθισμούς, και τα αισθήματα της
αφής (πίεσης, θερμοκρασίας, πόνου), γεύσης,
όσφρησης, ακοής και όρασης.
Τον όρο "αίσθημα" χρησιμοποιεί ο Whitehead,
για να δηλώσει τον ενύπαρκτο και δημιουργικό
χαρακτήρα της εμπειρίας. Ο όρος "αίσθημα"
(feeling) έχει ευρύτατο περιεχόμενο και ανα-
φέρεται σε κάθε επίπεδο της εμπειρίας, είτε
συνειδητή είναι η εμπειρία αυτή είτε ασύνειδη.
Η νοητική λειτουργία, λ.χ., είναι μία μορφή του
αισθάνεσθαι που ανήκει, σε κάποιο βαθμό, σε
όλες τις συντιθέμενες και αφομοιούμενες
πραγματικότητες, σε όλες τις φάσεις της ε-
μπειρικής δραστηριότητας.
Βιβλιογρ.: Αριστοτέλους, Περί αισθήσειοςκαι αισθητών.·
Κ. Σπετσιέρη, Η ψυχική ζωή του ανθρώπου. Αθήναι,
I960 - Α, Ν. Whitehead, Process and Reality. New York,
the Macmillan Co., 1929 (The Free Press, New York.
1969).
Λεων. Κ. Μπαρτζελιώτης
αίσθηση. Η έννοια της αίσθησης έχει κατά και-
ρούς διαφορετικά ερμηνευθεί. Αλλοτε διακρί-
νεται ριζικά από την αντίληψη και άλλοτε ταυ-
τίζεται με αυτήν άλλοτε νοείται ως συμφυής
σχέση μεταξύ των συμβάντων και της διάρκει-
ας και άλλοτε συνδέεται με τον δυϊσμό σώμα-
τος και ψυχής- άλλοτε ως αντανάκλαση της
πραγματικότητας και των ιδιοτήτων του αντι-
κειμενικού κόσμου και άλλοτε συνδέεται με
την ψυχολογία, τη φυσιολογία και τη φαινομε-
νολογία. Από εδώ και οι διαφορετικές και δια-
μετρικά αντίθετες θεωρίες για την αίσθηση και
την αντίληψη.
Από σύγχρονη σκοπιά θα πρέπει να γίνεται
διάκριση μεταξύ αίσθησης και αντίληψης. Η αί-
σθηση είναι αναγκαίος όρος για την αντίληψη,
η δε αντίληψη είναι επαρκής όρος για την αί-
σθηση. Από γνωσ.οθεωρητική άποψη η αίσθη-
ση υποδηλώνει την ύπαρξη ενός ανεξάρτητου
αντικειμένου, η δε αντίληψη την ύπαρξη του
παρόντος αντικειμένου και της πίστης μας σ'
αυτό. Στην πραγματικότητα, όπως διαπιστώ-
νουμε κατά την εξέταση του αισθήματος, ποτέ
δεν έχουμε "αίσθημα" του συγκεκριμένου αντι-
κειμένου, αλλά πάντοτε κάποια οπτική ή ακου-
στική αντίληψη που δεν αποτελείται από απλά
Φ.Α., Α-3
αίσθηση
-
ακουστικά ή οπτικά στοιχεία η ίδια αποτελεί,
ωστόσο, το απλούστερο γνωστικό γεγονός και
την αφετηρία της εμπειρίας.
Ειδικότερα, οι αισθήσεις είναι οι εντυπώσεις
που προκύπτουν από τα ερεθίσματα των αντι-
κειμένων επί των αισθητηριακών οργάνων του
σώματος και των αισθητικών νεύρων. Τα αι-
σθητήρια όργανα μεταβιβάζουν τους ερεθι-
σμούς στη φλοιώδη ουσία του εγκεφάλου,
όπου γεννώνται τα επιμέρους αισθήματα. Ο
άνθρωπος έχει πέντε αισθήσεις: την όραση,
την ακοή, την όσφρηση, τη γεύση και την αφή,
στις οποίες οι νεότεροι ψυχολόγοι προσθέ-
τουν τη γενική αίσθηση.
Η σημασία των αισθήσεων και των αισθητηρια-
κών οργάνων συνίσταται στο ότι δημιουργούν
το πλαίσιο επικοινωνίας με τον κόσμο που μας
περιβάλλει: τον φυσικό, τον κοινωνικό και τον
πολιτισμικό. Από την επικοινωνία αυτή που
είναι, κατά βάση, αντιληπτική διαδικασία, σχη-
ματίζονται οι παραστάσεις που αποθησαυρίζο-
νται με τη μνήμη ή δημιουργούνται νέες με τη
φαντασία, ή, ακόμη, οδηγούν σε σύνθετες
νοητικές διεργασίες -μέσω συγκρίσεων, δια-
κρίσεων και συσχετισμών- στη δημιουργία
των εννοιών, που αποτελούν τον ακρογωνιαίο
λίθο τού θεωρητικού οικοδομήματος, του
λόγου και της μάθησης.
Ο Δημόκριτος* είχε ήδη παρατηρήσει ότι τα
"είδωλα" των πραγμάτων εισδύουν δια των αι-
σθητηρίων στην ψυχή και συντελούν στην α-
νάπτυξη της γνώσης. Ο Πλάτων*, παρόλο ότι
απέδωσε στην αίσθηση τα ηρακλείτεια χαρα-
κτηριστικά της ροής, της μεταβολής και του γί-
γνεσθαι, τα οποία παρεμποδίζουν την ανάπτυ-
ξη της επιστήμης, ο ίδιος, ωστόσο, δεν παρέ-
λειψε να αποδώσει και κάποιο θετικό ρόλο σ'
αυτήν, όταν εμφανίζει τα αισθήματα να επηρε-
άζουν τη γνωστική διαδικασία ως αφορμές
γνώσεως, όταν δηλαδή αφυπνίζουν τη μνήμη
και προκαλούν την ανάμνηση. Ο ίδιος φιλόσο-
φος εξυμνεί την αίσθηση της όρασης ως "ε-
ναργεστάτη" και "οξυτάτη" των αισθήσεων. Ο
Αριστοτέλης* εντάσσει την αίσθηση στο πλαί-
σιο της φυσικής του, η δε συμβολή της στην α-
πόκτηση της γνώσης είναι αποφασιστικής ση-
μασίας, επειδή αυτή προσφέρει την ουσιαστι-
κή μορφή των πραγμάτων "άνευ της ύλης".
Ετσι ο Σταγιρίτης, σε αντίθεση προς τον δυϊ-
σμό του Πλάτωνος, κατά τον οποίον η αίσθηση
αποτελούσε αυτόνομη μεσολαβητική λειτουρ-
γία, μεταφέρει την αφετηρία της αίσθησης από
την ψυχή προς τα αισθητά αντικείμενα. Το πε-
33
αισθησιαρχία

ριεχόμενο των εικόνων της ψυχής έχει άμεση τογενής, και η "παραστατική αμεσότητα", που
σχέση με την αίσθηση, η δε φαντασία τοποθε- είναι δευτερογενής. Η πρώτη προσφέρει τα αι-
τείται στη λειτουργία της αίσθησης και "ου γί- σθήματα, τα οποία είναι "ασαφή, ανεξέλεγκτα
γνεται άνευ αισθήσεως". Χωρίς την αίσθηση και συγκεχυμένα", τη γενική αίσθηση της ύ-
είναι αδύνατον στην ψυχή να ασκήσει την α- παρξής μας1 η δεύτερη προσφέρει τα "αντιλη-
πτικά δεδομένα", τα οποία είναι σαφή, ορισμέ-
ντιληπτική της λειτουργία και τη δημιουργική
να και ελεγχόμενα. Στην πρώτη περίπτωση εί-
της ενέργεια. Η μνήμη, επίσης, χρησιμοποιεί
μαστε παθητικοί δέκτες των αντιληπτικών αι-
ουσιαστικά εικόνες και, ως εκ τούτου, θα πρέ- σθημάτων, ενώ στη δεύτερη περίπτωση προ-
πει να είναι αισθητική παρά νοητική λειτουρ- σαρμόζουμε ενεργητικά τα αντιληπτικά μας αι-
γία. σθήματα προς τον κόσμο.
Κατά τη μεταριστοτελική περίοδο οι Στωικοί* Βιβλιογρ.: Θ. Βορέα. Ψυχολογία. Αθήναι. 1942'.-
με μεγάλη σαφήνεια ετόνισαν το γεγονός ότι Πλάτωνος, Θεαίτητος.· Αριστοτέλους, Περί ψυχής.· του
η γνώση είναι η ικανότητα της ψυχής να απο- Ιδιου, Περί μνήμης και αναμνήσεις.· John Locke. An
τυπώνει τις εντυπώσεις των πραγμάτων τα essay concerning human understanding, ί κ δ . D. S. Yolton.
οποία υποπίπτουν στις αισθήσεις μας. Όταν London, 1961.- Β. I. Λένιν, Υλισμός και εμπειριοκριτικι-
σμός, "Απαντα", τόμ. 18.- Μ. Merleau - Ponty. The primacy
γεννηθεί ο άνθρωπος, ισχυρίζονται, έχει το η-
of perfection and other essays, έκδ. J. M. Edie. North -
γεμονικό μέρος της ψυχής "ώσπερ χάρτην ευ-
Western University. 1964 - A. N. Whitehead. Symbolism,
εργόν εις απογραφήν", σαν λευκό χαρτί. its meaning and etfect. New York. The Macmillan Co..
Στους νεότερους χρόνους η διδασκαλία αυτή 1927.
ανανεώθηκε από τον Τζ. Λοκ*, ο οποίος υπε-
Λεων. Κ. Μπαρτζελιώτης
στήριξε ότι δεν υπάρχει έννοια, ιδέα ή γνώση
στην ανθρώπινη νόηση· η τελευταία είναι
αισθησιαρχία (ή αισθησιοκρατία ή σενσουαλι-
λευκό χαρτί, όπου η εμπειρία εγγράφει αργό-
σμός). Θεωρία της γνωσιολογίας κατά την
τερα κάθε επιμέρους γνώση. Ο Λοκ δεν δέχε-
οποία όλες οι ανθρώπινες γνώσεις, οι ιδέες και
ται μόνο γνώση που προέρχεται από την εξω-
ο ψυχικός κόσμος ακόμη, για μοναδική πηγή
τερική αίσθηση, αλλά και εσωτερική εμπειρία
τους έχουν τις αισθήσεις· αληθινά και υπαρκτά
που προέρχεται από την εσωτερική αίσθηση.
είναι όσα γίνονται αντιληπτά από τις
Κατά τη λενινιστική θεωρία της αντανάκλα-
αισθήσεις- κανένα έμφυτο ψυχικό στοιχείο δεν
σης* οι αισθήσεις μάς δίδουν μια υποκειμενική,
υπάρχει.
κατά το μάλλον ή ήττον πιστή, εικόνα των α-
Πρόκειται ουσιαστικά για μιαν υλιστική θεω-
ντικειμενικών ιδιοτήτων των πραγμάτων, αν
ρία, εφόσον ως μόνη πραγματικότητα δέχεται
και οι διάφορες αισθήσεις δεν μπορούν να α-
τον υλικό κόσμο. Μ' αυτή την έννοια βρίσκεται
ποδώσουν με την ίδια ακρίβεια τις ιδιότητες
παράπλευρη προς τον εμπειρισμό*, σύμφωνα
αυτές. Η φαινομενολογική προσέγγιση της αί-
με τον οποίο κάθε γνώση παράγεται άμεσα
σθησης αντιλαμβάνεται την αισθητική ψυχή
από την εμπειρία, αλλά και σε αντίθεση προς
όχι απλώς ως ευρισκόμενη μέσα στο σώμα,
τη νοησιαρχική ή ορθολογική θεωρία, κατά την
αλλά εξ ολοκλήρου αναμειγμένη με το σώμα.
οποία πηγή και κριτήριο της αληθινής γνώσης
Το ίδιο το σώμα είναι ολοκληρωτικά εμψυχω-
είναι μόνον η καθαρή νόηση.
μένο και όλες του οι λειτουργίες συμβάλλουν
Οι αρχές της αισθησιαρχίας ανάγονται στην
στη σύλληψη των αντικειμένων. Η κατ' αίσθη-
ελληνική αρχαιότητα και πρωτεργάτες της
ση αντίληψη του εξωτερικού χώρου, παρατη-
είναι οι Σοφιστές*. Ο πιο αντιπροσωπευτικός
ρεί ο Merleau - Ponty, πραγματοποιείται με τη
από αυτούς, ο Πρωταγόρας*, ταυτίζει τη
σωματική μας κατάσταση. Η "σωματική ή τοπι-
γνώση με την αίσθηση και θεωρεί τον άνθρω-
κή" μορφή παρέχει κάθε στιγμή μια σφαιρική,
πο, με την αυτοτελή λειτουργία της συνείδη-
πρακτική και συγκεχυμένη έννοια της σχέσης
σης, μέτρο μιας πραγματικότητας που διαρκώς
μεταξύ του σώματος και των πραγμάτων,
μεταβάλλεται. Αλλά αντιμετωπίζει τη σκληρή
καθώς και του τρόπου κατά τον οποίο τα αντι-
κριτική του Πλάτωνα' στον Θεαίτητο', όπου ε-
λαμβανόμαστε. Το σώμα μας είναι η έκφρασή
πισημαίνεται ότι παραγνωρίζει άλλες πηγές
μας. Τέλος, κατά την οργανισμική ή συνδυα-
γνώσης, όπως η μνήμη και η κρίση. Ακολούθη-
στική προσέγγιση της κατ' αίσθηση αντίληψης
σε όμως ο Επίκουρος* και έδωσε καθαρά υλι-
του Α. Ν. Whitehead, υπάρχουν δύο μορφές ε-
στικό χαρακτήρα στην αισθησιαρχία, σε μια
πικοινωνίας μας με τον εξωτερικό κόσμο, η "αι-
προσπάθεια να καλύψει τα κενά της θεωρίας
τιώδης αποτελεσματικότητα", που είναι πρω-
του Πρωταγόρα, στην οποία παρατηρούνται

34

και στοιχεία ιδεαλισμού. Παρόμοιες τάσεις κά-
νουν την εμφάνιση τους παράλληλα και σε με-
ρικούς Στωικούς* και Κυρηναίκούς*.
Συγκροτημένη σε αυτοδύναμο σύστημα, η αι-
σθησιαρχία, με σαφώς διαμορφωμένα τα ρεύ-
ματα της υλιστικής και ιδεαλιστικής αισθησιαρ-
χίας, παρουσιάζεται κατά τους νεότερους χρό-
νους μεταξύ 17ου και αρχών 19ου αιώνα. Η υ-
λιστική αισθησιαρχία εκπροσωπείται τώρα από
τους επιφανείς Αγγλους φιλοσόφους Θωμά
Χομπς*, Δαυίδ Χιουμ*, Τζον Λοκ*. Βάση της
θεωρίας του τελευταίου ήταν ότι στο ανθρώπι-
νο πνεύμα δεν υπάρχει καμιά έμφυτη ιδέα και
ότι όλες οι γνώσεις προέρχονται από εσωτερι-
κή ή εξωτερική εμπειρία. Διασημότεροι όμως
στον χώρο αυτό υπήρξαν οι φιλόσοφοι του
γαλλικού Διαφωτισμού* Κοντιγιάκ*, Λαμεττρί*,
Ελβέτιος*, Ντιντερό*, Χολμπάχ*. οι οποίοι δια-
κηρύττουν ότι βάση της γνώσης στο σύνολό
της είναι οι αισθήσεις και ότι αυτές συνδέονται
με τον αντικειμενικό κόσμο, που είναι η πηγή
από όπου αντλούν το υλικό τους. Με τη θεωρία
τους αυτή προσπαθούν να διορθώσουν τα αδύ-
νατα σημεία των Αγγλων θεωρητικών της αι-
σθησιαρχίας, τα οποία επιχείρησε να εκμεταλ-
λευθεί ο Μπέρκλεϋ*, υποστηρίζοντας ότι δεν
υπάρχει αντικειμενικός κόσμος και ότι οι παρα-
στάσεις δεν έχουν υπόσταση έξω από τη συ-
νείδηση μας (υποκειμενικός ιδεαλισμός*).
Πλάι στους Γάλλους υλιστές έρχεται να συ-
νταχθεί και ο Γερμανός Φόυερμπαχ*, με τον
οποίο η αισθησιαρχία αποκτά και στοιχεία ορ-
θολογισμού. Κάποια διαφοροποίηση, αντίθετα,
σημειώνεται με τους οπαδούς της εμπειριο-
κρατίας, όπως τον Αυστριακό Ερν. Μαχ* και
τον Γερμανό Αβενάριους*, οι οποίοι αποκρού-
ουν την ουσιαστική διάκριση μεταξύ νόησης
και εξωτερικού κόσμου. Τέλος, με τον Μαρξ*
κάνει την εμφάνισή του ο διαλεκτικός υλι-
σμός*, ο οποίος δέχεται ότι οι αισθήσεις φωτο-
γραφίζουν τον εξωτερικό κόσμο, αλλά δεν υ-
ποτιμά και τη λογική πλευρά της γνώσης. Από
τη συνεργασία των αισθήσεων και της αφηρη-
μένης σκέψης προκύπτει, κατά τον Μαρξ, η α-
ντικειμενική αλήθεια.
J. Locke, An essay concerning human understanding,
1689-1690.- G. Berkley. Treatise concerning the Principles
ol Human Knvowledge.
Απ. Τζαφερόπουλος
αισθητική. Κλάδος της φιλοσοφίας, που τα απαρχών του αισθητικού στοχασμού είναι συ-
όρια του αντικειμένου και το εύρος του πεδίου ζητήσιμο, ωστόσο η αντίληψη, δημιουργία και
του έχουν χαρτογραφηθεί με διαφορετικούς αξιολόγηση κάθε αντικειμένου που παρουσιά-
τρόπους, η αισθητική δεν παρέχει τη δυνατό-
αισθητική
τητα ακριβούς και ικανοποιητικού ορισμού της,
αφού ορίζεται άλλοτε ως επιστήμη ή μελέτη
του ωραίου και των ωραίων αντικειμένων ή με-
λέτη της τέχνης ή ορισμένων καταστάσεων
του νου, και άλλοτε ως φιλοσοφική μελέτη του
αισθητικού. Ο όρος αισθητική δηλώνει τη συ-
στηματική διερεύνηση προβλημάτων που θέ-
τουν η θεώρηση, δημιουργία και αξιολόγηση
του ωραίου κάθε φορά που το πνεύμα έρχεται
σ' επαφή με τον κόσμο της φύσης και της τέ-
χνης ή τη συστηματική, ιστορικά προσανατολι-
σμένη, ανάλυση και ερμηνεία των διαδικασιών
της αισθητικής δημιουργίας και ανταπόκρισης
των αντικειμένων τους, τόσο των φυσικών όσο
και των δημιουργημένων από τον άνθρωπο.
Οσοι ταυτίζουν την αισθητική με τη φιλοσοφία
της τέχνης την ορίζουν ως φιλοσοφικό κλάδο
που ασχολείται με τη δημιουργία, αξιολόγηση
και εμπειρία της τέχνης και με την ανάλυση
προβλημάτων που σχετίζονται μ' αυτές.
Ο όρος αισθητική, που είναι φανερό ότι προήλ-
θε από την ελληνική λέξη αίσθηση και συνδέε-
ται άμεσα με την ενέργεια του αισθάνεσθαι,
συνιστά νεολογισμό που η εισαγωγή του στη
φιλοσοφική ορολογία στα μέσα του 18ου
αιώνα οφείλεται στον γερμανό φιλόσοφο
Alexander Baumgarten* (1714 - 1762), ο οποί-
ος, ορίζοντας την αισθητική ως "τη θεωρία
των ελευθερίων τεχνών... επιστήμη της αισθη-
τηριακής γνώσης", χρησιμοποίησε τη λέξη για
νά δηλώσει την επιστήμη που ασχολείται με τη
διερεύνηση του ωραίου της φύσης και της τέ-
χνης. Οι ιστορικοί της αισθητικής διαφωνούν,
ωστόσο, για το αν η επιστήμη αυτή γεννήθηκε
στη Γερμανία με τον Baumgarten, που προσπά-
θησε στα μέσα του 18ου αιώνα να διερευνήσει
τον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνεται η τελει-
ότητα της αισθητηριακής γνώσης, ή στην
Αγγλία, στις αρχές του 18ου αιώνα, με τον
Antony Cooper, Earl of Shaftesbury, που διέκρι-
νε την αισθητική εμπειρία από άλλα είδη ε-
μπειρίας, ή, τέλος, στην Ιταλία με τον
Giambatista Vico, που ανύψωσε την ποιητική
φαντασία στο ίδιο επίπεδο με την επιστημονι-
κή διάνοια. Το ότι η αισθητική απέκτησε την
αυτοτέλειά της κατά τον 18ο αιώνα, όταν περι-
γράφηκε με τον όρο αυτό μια πνευματική δρα-
στηριότητα, τούτο δεν σημαίνει βέβαια ότι ο
αισθητικός στοχασμός δεν ήταν επίκαιρος σε
προγενέστερες εποχές. Μολονότι το θέμα των
35
αισθητική
ζει αισθητικό ενδιαφέρον απασχόλησε ιδιαίτε-
ρα την κλασική αρχαιότητα κατά την οποία ο
φιλοσοφικός στοχασμός εκτείνεται στη διε-
ρεύνηση προβλημάτων που αναφέρονται στην
έννοια του ωραίου και δευτερευόντως στην
έννοια της τέχνης, η οποία συχνά παίζει
απλώς επικουρικό ρόλο στην πραγμάτευση
του ωραίου και περιορίζεται σε μια μεμονωμέ-
νη καλλιτεχνική μορφή. Κατά την εποχή αυτή
οι συζητήσεις για το ωραίο συνδέονται πρω-
ταρχικά με τη γνωσιοθεωρία και την οντολο-
γία ή με την ηθική και τη λογική. Ο Πλάτων* α-
νέπτυξε μια μεταφυσική θεωρία του ωραίου,
όπως φανερώνουν οι αναφορές του στο από-
λυτο ωραίο (Φαίδων', Φαιδρός', Πολιτεία') ή
στο ιδεατό ωραίο (Συμπόσιο'). Κατά την πλα-
τωνική αντίληψη το ωραίο, που ταυτίζεται με
το αγαθό, δεν είναι τόσο αισθητό όσο νοητό,
ιδέα αυθύπαρκτη, ένα καθαρά ιδεατό αντικεί-
μενο της συνείδησης. Τη μεταφυσική αυτή α-
ντίληψη αποδέχεται ο Αριστοτέλης*, ο οποίος
θεωρεί το ώραίο όχι ως ιδέα αλλά ως αντικει-
μενική λογική οντότητα που διέπεται από τάξη
και συμμετρία και διακρίνεται από το αγαθό, ε-
πειδή αυτό συνδέεται πάντοτε με κάποια σκο-
πιμότητα. Οι μεταφυσικές θεωρίες του ωραίου
του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη συνδέονταν
με τον κόσμο της κοινωνικής πραγματικότη-
τας, ωστόσο η πλατωνική διάκριση του κοινω-
νικού και του ιδεατού άνοιξε τον δρόμο στις
μυστικιστικές θεωρήσεις του νεοπλατωνι-
σμού*. Στη φιλοσοφία του Πλωτίνου* η έννοια
του ωραίου και αυτή της τέχνης παραμένει κε-
ντρική. Η αντίληψή του για την ιεραρχία των
εκδηλώσεων του ωραίου και την υπεροχή του
νοητού κάλλους έναντι του αισθητού επηρέα-
σε τη μεσαιωνική αλλά και τη νεότερη φιλοσο-
φική διανόηση.
Τόσο οι φιλόσοφοι όσο και οι ιστορικοί της αι-
σθητικής θεωρούν ότι ο Μεσαίωνας δεν πα-
ρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη κα-
θαρά αισθητικού προβληματισμού. Ωστόσο,
μολονότι το αισθητικό ενδιαφέρον ελαττώνε-
ται, το ωραίο, συνδεόμενο πλέον με τον θεό
και όχι με την τέχνη, εξακολουθεί να κατέχει
κεντρική θέση στις φιλοσοφικές συζητήσεις,
αφού ο πλατωνικός μυστικισμός του Bona-
ventura* και ο αριστοτελικός ρεαλισμός του
Ακινάτη* συνδέονται πλέον μ' έναν θεολογικό
προσανατολισμό.
Στα διακόσια χρόνια που μπορούν, αν και
κάπως αυθαίρετα, να χαρακτηρισθούν ως Ανα-
γέννηση (1402-1600) αναπτύσσονται κριτικές
36
θεωρίες της τέχνης που τταδιακά απήλλαξαν
τη φιλοσοφική αισθητική από τον κλοιό της θε-
ολογίας, και σ' αυτό βοήθησαν το πνεύμα και
οι αντιλήψεις του νεοπλατωνισμού' σκοπός
της τέχνης είναι το ωραίο, το οποίο αυτό καθ'
αυτό είναι μια αξία αρμονικής αναλογίας, που
προκύπτει από τον κόσμο της τέχνης. Στη νεο-
κλασική περίοδο, ιδιαίτερα στον 16ο και 17ο
αιώνα, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στις
προϋποθέσεις του ωραίου, που αναπτύσσονται
διεξοδικά, τυποποιούνται και επικυρώνονται
θεσμικά από τις νέες "Ακαδημίες". Γράφονται
τότε ποικίλες πραγματείες αφιερωμένες σε ε-
πιμέρους τέχνες ή είδη τα οποία υπόκεινται σε
"κανόνες" εγγενείς στην ιδιαίτερη φύση και
λειτουργία της κάθε τέχνης.
Στον 18ο αιώνα το ωραίο δεν είναι πια η κε-
ντρική έννοια της φιλοσοφικής αισθητικής
αλλά αντιπροσωπεύει απλώς ένα είδος εμπει-
ρίας ανάμεσα στις άλλες, που ορίζεται και α-
ναλύεται μόνο αν αναφερθεί στην έννοια της
αισθητικής αντίληψης. Η εξέγερση εναντίον
των κανόνων γίνεται στο όνομα της ανταπό-
κρισης του δέκτη αντιλήπτορα προς το ωραίο.
To Oxford English Dictionary ορίζει την αισθητι-
κή ως "φιλοσοφία ή θεωρία της καλαισθησίας
ή ως την αντίληψη του ωραίου στη φύση και
στην τέχνη", ορισμός που προσδιορίζει την
προβληματική της αγγλικής φιλοσοφικής δια-
νόησης του 1θου αιώνα. Οι εκπρόσωποι της ε-
μπειριστικής αισθητικής, εκφράζοντας ορθο-
λογιστικές, ενορατικές και αισθησιοκρατικές
τάσεις και συνδέοντας την αισθητική με τη
γνωσιοθεωρία και την ψυχολογία (Shaftesbury,
Hutcheson, Hume*, Burke, Gerard, Reid, Smith,
Blair, Alison, Lord Karnes), ασχολούνται με
προβλήματα της φιλοσοφικής αισθητικής και
της λογοτεχνικής κριτικής και για πρώτη φορά
διακρίνουν με τρόπο σαφή διάφορα είδη αι-
σθητικής ανταπόκρισης που προκαλούνται από
τα αντικείμενα που εκάστοτε προσελκύουν το
ενδιαφέρον του δέκτη αναλύοντας, εκτός από
το ωραίο, έννοιες όπως υψηλό, γραφικό, τρα-
γικό, κ.ά. Με αυτούς η αισθητική από αντικει-
μενική αποβαίνει υποκειμενική, αν και από την
αρχαιότητα μέχρι και σήμερα ο διαχωρισμός υ-
ποκειμενιστικών και αντικειμενιστικών θεω-
ριών, οι οποίες συνδέονται άμεσα με το ερώ-
τημα αν οι αισθητικές κρίσεις αφορούν μια εγ-
γενή ποιότητα του αντικειμένου ή μια στάση
του νου, παραμένει ένα πρόβλημα που δεν
έχασε ποτέ την επικαιρότητά του.
Αν και η καθιέρωση της αισθητικής ως ξεχωρι-

στού κλάδου της φιλοσοφίας αποδίδεται στον
Baumgarten, σ" αυτήν φαίνεται ωστόσο ότι συ-
νέβαλε πρωτίστως ο Kant*, ο οποίος τόνισε
την ανεξαρτησία της αισθητικής συνείδησης
στον χώρο της ανθρώπινης εμπειρίας και θεώ-
ρησε την αισθητική κρίση, που δεν είναι ούτε
θεωρητική (δηλαδή γνωστική) ούτε πρακτική
(δηλαδή ηθική), ως κρίση συναισθήματος και
συναίσθημα κρίσης, που παρείχε τη δυνατότη-
τα σύνδεσης θεωρίας και πράξης και συμφι-
λίωσης των κόσμων της φύσης και της βούλη-
σης. Η αισθητική θεωρία του Kant, που οριοθε-
τεί το τέλος της παραδοσιακής αισθητικής,
βρήκε την καλύτερη έκφραση της στο έργο με-
ταγενέστερων γερμανών φιλοσόφων (Schil-
ler*, Schopenhauer*, Hegel*).
Από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα η αισθητική,
κρινόμενη στο πλαίσιο των αισθητικών θεω-
ριών που διατυπώθηκαν, εκπροσωπείται από
διάφορες τάσεις. Η ρομαντική αισθητική χα-
ρακτηρίζεται ως αισθητική του συναισθήματος
και επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην ανά-
λυση της φαντασίας και της τέχνης, διερευνά
τη σχέση του καλλιτέχνη με την τέχνη και τον
ρόλο της στην ανθρώπινη κοινωνία. Την εποχή
αυτή καθιερώνεται και ο όρος "αισθητισμός",
που στην ευρύτερη σημασία του δηλώνει αφο-
σίωση στην ομορφιά σε αναφορά προς τις τέ-
χνες και ειδικότερα τη λογοτεχνία. Με το
δόγμα "η τέχνη για την τέχνη" καλλιτέχνες και
κριτικοί διεκδικούν την ελευθερία της καλλιτε-
χνικής έκφρασης και επιδιώκεται η αυτονομία
της τέχνης από την ηθική, την πολιτική, τη θρη-
σκεία. Η αισθητική του 19ου αιώνα χαρακτηρί-
ζεται από ρομαντισμό*, ιδεαλισμό*, ρεαλισμό*
και επιστημονισμό*. Η αισθητική αποβαίνει "ε-
πιστημονική" και "πειραματική" και συνδέεται
πλέον όχι μόνο με κλάδους της φιλοσοφίας
αλλά και με επιστήμες όπως η φυσιολογία, η
ψυχολογία, η ψυχιατρική, η βιολογία, η εθνο-
λογία και η κοινωνιολογία.
Ο σύγχρονος αισθητικός προβληματισμός
μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ιδεοκρατικός και
πραγματοκρατικός και έχει καρπωθεί τα δι-
δάγματα μεγάλων συνθετικών διανοιών και
πρωτότυπων ερμηνευτών των αισθητικών προ-
βλημάτων (Dessoir, Croce*, Santayana*, Dewey*).
Ο ιδεαλισμός βρίσκεται διάχυτος στη φαινομε-
νολογική, υπαρξιστική και ψυχαναλυτική αι-
σθητική, ο πραγματισμός στην πειραματική και
μαρξιστική. Η αναθεωρητική μορφή της τελευ-
ταίας εκφράζεται από τους εκπροσώπους της
Σχολής της Φραγκφούρτης (Adomo*, Marcuse*,
αισιοδοξία και απαισιοδοξία
Benjamim). Οι σημειολογικές προσεγγίσεις
των φαινομένων της τέχνης (Cassirer*, Langer,
Morris) άνοιξαν νέους ορίζοντες στη σύγχρονη
αισθητική, η οποία ως εμπειρική επιστήμη πα-
ραμένει, τουλάχιστον στον αγγλοσαξωνικό
χώρο, "επιστημονική" και "αναλυτική" (Wit-
tgenstein*). Εργο της τελευταίας είναι η κριτι-
κή εξέταση βασικών εννοιών και παραδοχών
που υπεισέρχονται σ' όλες τις δοξασίες και
κρίσεις μας, ειδικότερα αυτών που αφορούν
στην τέχνη. Η αναλυτική αισθητική είναι, σε
τελική ανάλυση, λογική της αισθητικής αξιολό-
γησης και κρίσης.
Η προσέγγιση της αισθητικής είναι δυνατόν να
πραγματοποιηθεί με διάφορους τρόπους που
την καθιστούν κοινωνιολογική, ψυχολογική,
κριτική ή ιστορική. Σήμερα, εκτός από τη φιλο-
σοφικά θεμελιωμένη αισθητική, γίνεται λόγος
για βιομηχανική, τεχνολογική ή περιβαλλοντι-
κή αισθητική. Οποιοδήποτε η σύγχρονη αισθη-
τική ούτε μεταφυσική του ωραίου ή αισθητι-
σμός, ούτε κανονιστική ή μόνο εμπειρική επι-
στήμη είναι, αλλά κυρίως αξιολογούσα φιλο-
σοφική ενασχόληση που ενδιαφέρεται για όλο
το φάσμα των αισθητικών φαινομένων, και ει-
δικότερα για την τέχνη και την κριτική της.
Βιβλιογρ.: Μ. Beardslew. Ιστορία των αισθητικών θεω-
ριών, μετάφρ. Δ. Κούρτοβικ - Π. Χριστοδουλίδη. Νεφέλη,
Αθήνα, 1989.- Ε. Μουτσύπουλος, Φιλοσοφικοί προβλη-
ματισμοί, τόμ. Α', Αθήνα. 1971.- Κ. ΚωβαΙος, Η γραμματι-
κή του αισθητικού λόγου, 1984.- G. Hospers, Problems ol
Estetics, Enc. Philo., v. 1, 1967.
Αθαν. Γλυκοφρύδη - Λεοντσίνη
αισιοδοξία και απαισιοδοξία. Με τις έννοιες
αυτές αποδόθηκαν οι διεθνείς φιλοσοφικοί
όροι οτττιμισμός και πεσσιμισμός.
Αισιοδοξία είναι φιλοσοφική θεωρία περί του
κόσμου και του βίου κατά την οποία ο κόσμος
είναι ο τελειότατος των δυνατών κόσμων και
κυβερνιέται από το αγαθό ως δημιούργημα του
Θεού. Θρησκευτική φιλοσοφική αντίληψη κατά
βάση, η αισιοδοξία διακηρύχθηκε από τις κύ-
ριες θρησκείες της ανθρωπότητας (Χριστιανι-
σμός*, Ιουδαϊσμός*, Μωαμεθανισμός*) ως τρό-
πος ζωής. Πολύ νωρίτερα όμως καλλιεργήθη-
κε από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία (Προ-
σωκρατικοί*, Πλάτων*, Αριστοτέλης*, Στωικοί*,
Κυρηναϊκή Σχολή*, Δημόκριτος*, Επίκουρος*).
Θεμελιωτής όμως της μεταφυσικής αισιοδο-
ξίας υπήρξε κατά τους νεότερους χρόνους ο
Γερμανός Λάιμπνιτς*, και ακολούθησαν οι
Τζιορντάνο Μπρούνο*, Καρτέσιος", Σπινόζα*,
Καντ*, Γκαίτε* κ.ά. Αισιόδοξοι είναι και οι πε-
37
Αισχίνης ο Σφήττιος
ρισσότεροι από τους μεταγενέστερους φιλο-
σόφους, όπως ο Νίτσε*, ο Μπερξόν* κ.ά.
Στον αντίποδα της αισιοδοξίας βρίσκεται η α-
παισιοδοξία κατά την οποία ο κόσμος είναι ο
χειρότερος μεταξύ αυτών που υπήρξαν ή υ-
πάρχουν, διότι το κακό υπερισχύει του καλού
και η ζωή είναι γεμάτη συμφορές και οδύνη· η
μόνη πραγματικότητα του βίου είναι ο πόνος,
ενώ η φύση είναι αδιάφορη, τόσο για το ηθικό
καλό ή κακό όσο και για την ευτυχία ή δυστυ-
χία των δημιουργημάτων, ώστε η ανυπαρξία
να είναι προτιμότερη και ο θάνατος απολύτρω-
ση. Οπαδοί της απαισιοδοξίας κατά την αρχαι-
ότητα ήταν οι Θέογνις, Ηγησίας ο Πεισιθάνα-
τος*, Πρόδικος", Αντιφών*. Από τις θρησκείες
ο Βουδισμός* κυριαρχείται από τη μεταφυσική
απαισιοδοξία, διότι, κατ' αυτόν, ο κόσμος είναι
πλάνη, ψέμα, ματαιότητα, θλίψη και αθλιότη-
τα. Κατά τους νεότερους χρόνους ο επισημό-
τερος κήρυκας της απαισιοδοξίας υπήρξε ο
Σοπενάουερ*, ο οποίος τη διδάσκει ως τρόπο
ζωής. Αλλοι απαισιόδοξοι είναι ο μαθητής του
Χάρτμαν*, ο Βολταίρος* και μερικοί ποιητές,
όπως ο Ιταλός Λεοπάρντι και ο δικός μας Δημ.
Παπαρρηγόπουλος.
Μεταξύ των δύο αυτών, εκ. διαμέτρου αντίθε-
των, θεωριών βρήκε έδαφος να καλλιεργηθεί
και μία τρίτη, η "βελτιοδοξία". Με την έννοια
αυτή αποδόθηκε ο διεθνής φιλοσοφικός όρος
meliorismus, που οφείλεται στην Αγγλίδα μυ-
θιστοριογράφο Μαρία Αννα Εβανς, γνωστή με
το ψευδώνυμο Τζωρτζ Έλλιοτ. Σύμφωνα με τη
θεωρία αυτή, ο κόσμος και η ζωή δεν πρέπει να
αντιμετωπίζονται ούτε με αισιοδοξία ούτε με
απαισιοδοξία, αλλά με την αντίληψη ότι ο κό-
σμος βελτιώνεται και ότι στο χέρι του ανθρώ-
που είναι να καλυτερεύσει τη ζωή του μέσα
στον κόσμο αυτό. Κατά τον φιλόσοφο και κοι-
νωνιολόγο Ερβέρτο Σπένσερ*, η ζωή μέσω της
εξέλιξης θα φθάσει κάποτε να παρέχει περισ-
σότερη ηδονή παρά οδύνη· για την εξέλιξη
αυτή επικαλείται το προηγούμενο του αρχικού
άμορφου νεφελώματος, που διαμορφώθηκε με
την πάροδο του χρόνου στον τέλειο κόσμο
μας, καθώς και την εξέλιξη των αρχικών ατε-
λών μονοκυττάρων οργανισμών σε πολυπλο-
κότερες και τελειότερες μορφές ζωής. Η εξέ-
λιξη αυτή προς το καλύτερο μπορεί να επιτευ-
χθεί με την προσπάθεια των ανθρώπων, κατά
τον Αγγλο φιλόσοφο Ιάκωβο Σώλλυ, ο οποίος
με την εκδοχή του αυτή αναβαθμίζει τον ρόλο
του ανθρώπου στη διαδικασία βελτίωσης του
κόσμου και της ζωής. Τη θεωρία της βελτιοδο-
38
ξίας τη συμμερίζονται επίσης ο Βουντ*, ο
Γκολντσάιντ* κ.ά.
Βιβλιογρ.: G. Jung - W. Ziegenfuss, Philosophisches
Lexicon.· J. Sully. Pessimisme (1877).- Χ. Ανδρούτσου.
Σύστημα ηθικής (1925).
An. Τζαφερόπουλος
Αισχίνης ο Σφήττιος (περίπου 430-360 π.Χ.).
Μαθητής του Σωκράτη* και φίλος του Αρίστιπ-
που του Κυρηναίου*, γνωστός ως συγγραφέας
"σωκρατικών" διαλόγων, όμοιων με τους πλα-
τωνικούς. Χαρακτηριστικά αυτών των έργων
ήταν, όπως πιστεύεται, η πιστότητα στην από-
δοση του σωκρατικού ήθους και των παραστα-
τικών εκφραστικών τρόπων του Σωκράτη. Από
αυτά έχουν περισωθεί αποσπάσματα.
Βιβλιογρ.: Β. Ehlers, Eine vorptatonische Deutung des
sokratischen Eros. Der Dialog 'Aspasia' des Sokratikers
Aischines. Munchen. Beck 1966 (Zetemata 41).
E.N. Ρούσσος
αίτημα (λατ. postulatum). Πρόκειται για θέση
(κρίση, απόφανση) η οποία διατυπώνεται με
μία καταφατική πρόταση και η οποία αποτελεί
βασικό συστατικό του αξιωματικού μέρους
μιας επιστημονικής θεωρίας. Το νοηματικό πε-
ριεχόμενο κάθε αιτήματος προσιδιάζει στο α-
ξιωματικό πλαίσιο στο οποίο ανήκει. Έτσι τα
αιτήματα δεν ανήκουν στα λογικά αξιώματα τα
οποία είναι κοινά για όλες τις επιστημονικές
θεωρίες. Από την άλλη πλευρά, στα πλαίσια
της επιστημονικής θεωρίας στην οποία ανή-
κουν, θεωρούνται, και είναι προφανώς, αληθή.
Αυτό σημαίνει ότι, τουλάχιστον από πλευράς
αλήθειας, ο ρόλος του αιτήματος είναι εντε-
λώς ανάλογος προς αυτόν του αξιώματος.
Χρησιμεύουν όπως και τα αξιώματα για την ε-
ξαγωγή θεωρημάτων μέσω αποδεικτικών κα-
νόνων, στα οποία θεωρήματα μεταφέρεται η
αλήθεια των αξιωμάτων ή αιτημάτων από τα
οποία προκύπτουν. Στις σύγχρονες επιστημο-
νικές θεωρίες, ιδιαίτερα στις μαθηματικές, δεν
χρησιμοποιείται πλέον ο όρος "αίτημα", αλλά
ο όρος "αξίωμα" για όλες τις αρχικά αποδεκτές
ως αλήθειες προτάσεις της αντίστοιχης επι-
στημονικής θεωρίας. Η παραδοσιακή χρήση
του όρου, σύμφωνη και με την αρχαία παράδο-
ση την προερχόμενη από τα Στοιχεία του
Ευκλείδη, συνδέεται με την άποψη ότι τα αιτή-
ματα σε σχέση με τα αξιώματα αποτελούν τις
βασικότερες από τις αρχικές θέσεις στις οποί-
ες στηρίζεται η εκάστοτε συγκεκριμένη επι-
στημονική θεωρία. Παραδείγματα αιτημάτων
είναι η αρχή της αδράνειας στην κλασική φυσι-

κή, η αρχή της σταθερής και ανεξάρτητης από
συστήματα αναφοράς ταχύτητας του φωτός
στη σχετικιστική (ρελατιβιστική) φυσική και το
αίτημα των παραλλήλων στην Ευκλείδεια
Γεωμετρία, σύμφωνα με το οποίο από σημείο
εκτός ευθείας άγεται ακριβώς μία μόνο ευθεία
παράλληλη προς την πρώτη.
Δίον. Αναπολιτάνος
αιτία και αποτέλεσμα, βλ. αίτιο και αιτιατό.
αιτιατό, βλ. αίτιο και αιτιατό.
αίτιο και αιτιατό (αποτέλεσμα). Απλή παρατή-
ρηση των φυσικών φαινομένων (π.χ. της βρο-
χής ή της ροής των υδάτων στην κοίτη ενός
ρυακιού) προσφέρει στον παρατηρητή τις ακό-
λουθες εντυπώσεις: τα φαινόμενα αυτά πα-
ρουσιάζουν "ομοιομορφία" και "αλληλουχία"
σταθερή, έτσι που η εμφάνιση ενός φαινομέ-
νου γεννά την προσδοκία ότι θα ακολουθήσει
και το επόμενο της σειράς (αλληλουχίας). Λό-
γουχάρη, αν η θερμοκρασία πέσει για πολλές
ώρες κάτω από το μηδέν, παγώνει το νερό στο
ρυάκι- και, αντίστροφα, αν η θερμοκρασία α-
νέλθει μερικούς βαθμούς πάνω από το μηδέν
για αρκετές ώρες λιώνει ο πάγος στο ρυάκι και
γίνεται τρεχούμενο νερό, προς τα εκεί που ο-
δηγεί η κλίση του εδάφους.
Η επανάληψη της ίδιας παρατήρησης οδηγεί
σε κάποια συμπεράσματα (που απορρέουν από
την "ομοιομορφία των φαινομένων", τη "στα-
θερή αλληλουχία"). Τα φαινόμενα που εντάσ-
σονται σε μια αλληλουχία φαίνονται να έχουν
μια εσωτερική σχέση: κάθε επόμενο φαίνεται
να γεννιέται από το προηγούμενο, το ένα έχει
πι δύναμη να προκαλεί το άλλο' η άνοδος της
θερμοκρασίας συνεπιφέρει τήξη (λιώσιμο) του
πάγου, η πτώση θερμοκρασίας συνεπιφέρει
πήξη του νερού σε πάγο. Το φαινόμενο που
προηγείται ονομάζεται "αίτιο" και φαίνεται να
απαιτεί ("αιτεί") τη συνέχειά του, να ακολουθή-
σει δηλαδή το αποτέλεσμα ή "αιτιατό".
Το φαινόμενο της σταθερής ακολουθίας αιτίου
• αιτιατού ονομάζεται "αιτιότητα" και η σχέση
που συνδέει το αίτιο και το αιτιατό λέγεται "αι-
τιώδης". Η έννοια της αιτιότητας οδηγεί στη
σκέψη ότι για κάθε φαινόμενο μπορεί να ανα-
ζητηθεί ένα άλλο ως αίτιο που προηγείται και
ακόμη ένα που ακολουθεί ως αιτιατό. Αν αυτή
η σκέψη - παρατήρηση αληθεύει και αν γενι-
κευτεί, οδηγεί λογικά στο συμπέρασμα ότι όλα
τα φαινόμενα της φύσης εντάσσονται σε μια
αίτιο και αιτιατό
ενιαία και ατελεύτητη αλληλουχία, όπου κανέ-
να φαινόμενο δεν συμβαίνει χωρίς αίτιο και α-
ποτέλεσμα (παρατήρηση του Λεύκιππου*:
"ουδέν χρήμα μάτην γίγνεται, αλλά πάντα εκ
λόγου τε και υπό ανάγκης").
Λογική συνέπεια της ομοιομορφίας και αλλη-
λουχίας των φαινομένων είναι τούτη: η αιτιώ-
δης σχέση που συνδέει κάθε προηγούμενο με
το επόμενό του (αίτιο - αιτιατό) είναι αναγκαία,
εκφράζει "φυσική αναγκαιότητα" και είναι κα-
θοριστική για το τι πρόκειται κάθε φορά να α-
κολουθήσει ως αιτιατό ενός ορατού αιτίου.
Είναι τέτοια η βεβαιότητα του νου, ώστε μέσα
σε κάθε αίτιο μπορεί να διακρίνει το αιτιατό
("πρόβλεψη") και μέσα στο αιτιατό να αναζητή-
σει το αίτιο ("εξήγηση"). Αν μάλιστα κατορθω-
θεί η μέτρηση αιτίου και αιτιατού διαπιστώνε-
ται εξίσωση, που σημαίνει ότι η αιτιώδης
σχέση μπορεί να διατυπωθεί ως "νόμος" με α-
ριθμητική, ποσοτική έκφραση. Λογουχάρη, αν
αφεθεί κάποιο σώμα βάρους 1000 γραμμαρίων
να πέσει στο έδαφος από ύψος 20 μ., θα φτά-
σει στο έδαφος με επιτάχυνση / τελική ταχύ-
τητα τόση (X) και θα προσκρούσει με ορμή
τόση (Ψ). Η αιτιώδης σχέση εκφράζει φυσική
αναγκαιότητα.
Η γνώση των νόμων που διέπουν τη φύση δί-
νει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αξιοποιεί
τη φυσική αιτιότητα / αιτιώδη σχέση για την ε-
ξυπηρέτηση των σκοπών του (όλη η τεχνολο-
γία βασίζεται σ" αυτή την προσδοκία και σκοπι-
μότητα). Και πάντα η διερεύνηση της φύσης
προσφέρει ανείπωτη γοητεία. Ο Δημόκριτος*
έλεγε ότι θα προτιμούσε να βρει την αιτία ενός
φαινομένου παρά να κερδίσει τη βασιλεία των
Περσών (τους θησαυρούς της γης, θα λέγαμε
σήμερα). Πάντως, η αναζήτηση του αιτίου και
ο ποσοτικός προσδιορισμός της σχέσης του με
το αποτέλεσμα, καθώς και η επιμέτρηση όλων
των συνθηκών που συνοδεύουν και διευκολύ-
νουν την αιτιακή σχέση είναι τα αναγκαία συ-
στατικά του επιστημονικού λόγου.
Όταν η επιστημονική αναζήτηση αδυνατεί να
προσδιορίσει την αιτία ενός φαινομένου, επι-
καλείται μια δύναμη αόρατη: την "τύχη". Από
τους παλαιούς χρόνους αμφισβητήθηκε η ύ-
παρξη της- ο Δημόκριτος έγραψε (απόσπ. 11):
"Ανθρωποι τύχης είδωλον επλάσαντο πρόφα-
σιν ιδίης αβουλίης". Η νεότερη Φυσική σε φαι-
νόμενα μικροφυσικής επικαλέστηκε την αρχή
της "απροσδιοριστίας" (παραδοχή ότι υπάρ-
χουν φαινόμενα που δεν μπορούν να προσδιο-
ριστούν τα αίτιά τους ή τα αποτελέσματά
39
αιτιοκρατία
τους). Μάλλον πρόκειται για υποκειμενική α-
δυναμία του ανθρώπου να εισδύσει στα μυστή-
ρια της φύσης παρά για αντικειμενική ύπαρξη -
εμφάνιση φαινομένων που δεν μπορούν να
προσδιοριστούν.
Οταν η εμφάνιση και πορεία ενός φαινομένου
δεν εξηγούνται εντελώς από ένα μόνο αίτιο,
τις συνοδευτικές του φαινομένου περιστάσεις
τις ονομάζουμε "συνθήκες" (αναγκαίες και ε-
παρκείς). Λόγου χάρη, σώμα που αφήνουμε
από ύψος 100 μ. πέφτει προς τη γη με επιτά-
χυνση g, εφόσον έχει πυκνότητα μεγαλύτερη
από αυτή του αέρα και δεν επηρεάζεται από
πλευρικόν άνεμο ή από κάποια πλευρική έλξη
(την επιτάχυνση την υπολογίζουμε όταν το
σώμα πέφτει σε χώρο κενό).
Οι αντιλήψεις μας για το αίτιο, το αιτιατό, την
αιτιακή σχέση, την εξίσωση αιτίου - αποτελέ-
σματος, την αναγκαιότητα κ.λπ. ισχύουν για τα
φυσικά φαινόμενα και αποτελούν τη βάση της
Φυσικής Επιστήμης, όχι όμως και για τις πρά-
ξεις των ανθρώπων, μολονότι συχνά μιλάμε
για αίτια και αποτελέσματα πράξεων. Στην πε-
ρίπτωση αυτή γίνεται λόγος για ανάγκες, κίνη-
τρα, σκέψεις, ιδέες, αποφάσεις, που λαμβάνο-
νται με ελευθερία βούλησης του ανθρώπου. Η
ελευθερία αυτή μπορεί να επηρεάζεται από α-
νάγκες, περιστάσεις, εκτιμήσεις, αξίες που
πρεσβεύει το άτομο, αλλά οι ανθρώπινες πρά-
ξεις δεν καθορίζονται με την αναγκαιότητα
του φυσικού φαινομένου. Πάντα θα λιώνουν οι
πάγοι όταν η θερμοκρασία ανεβαίνει και παρα-
μένει πάνω από το μηδέν, πάντα οι αδικημένοι
θα ζητούν δικαιοσύνη και οι πεινασμένοι
τροφή, αλλά δεν είναι βέβαιο ούτε προβλέψι-
μο το πώς θα αντιδράσουν μπροστά στη βιτρί-
να ενός αρτοπωλείου οι συγκεκριμένοι πεινα-
σμένοι.
Επειδή το αίτιο φαίνεται να αποτελεί μια δύνα-
μη αόρατη που μέσα στο ηγούμενο φαινόμενο
ενεργεί για την παραγωγή του επόμενου, του
παράγωγου φαινομένου, πολύ νωρίς έγινε α-
ντικείμενο φιλοσοφικού στοχασμού: "τι είναι
το αίτιο", "από πού κατάγεται", "πώς" και "γιατί"
εκδηλώνεται; Πρώτος θεωρητικός ερευνητής
της φύσης του αιτίου υπήρξε, όσο γνωρίζουμε,
ο Αριστοτέλης*. Στο έργο του Μετά τα Φυσικά,
αφιέρωσε ειδικό κεφάλαιο (983α 24 κ.π.) για
τα αίτια και διέκρινε: "υλικό" αίτιο, "ειδικό"
αίτιο (είδος - μορφή), "ποιητικό" αίτιο (τη δύνα-
μη που ενεργεί), "τελικό" αίτιο (σκοπό, τέλος)
προς το οποίο τείνει κάθε μεταβολή. Και υπο-
στήριξε ότι επιζητούμε τη γνώση των αιτίων,
40
γιατί τότε μόνο μπορούμε να πούμε ότι γνωρί-
ζουμε κάτι, όταν νομίσουμε ότι γνωρίζουμε
την αιτία του ("τότε γαρ ειδέναι φαμέν έκα-
στον, όταν την πρώτην αιτίαν οιώμεθα γνωρί-
ζειν", Μετά τα Φυσικά, 983α 25-26). Ο ίδιος
σοφός έγραψε στο Περί ζώων μορίων Α4: "η
δημιουργήσασα φύσις αμηχάνους ηδονάς πα-
ρέχει τοις δυναμένοις τας αιτίας γνωρίζειν...".
Οι έννοιες αίτιο - αποτέλεσμα (αιτιατό) από
πολύ παλιά χρησιμοποιήθηκαν και για την αφή-
γηση ιστορικών περιστατικών, κοινωνικών φαι-
νομένων, τα οποία όμως δεν υποτάσσονται σε
αυστηρή αναγκαιότητα ούτε επιτρέπουν εξί-
σωση ανάμεσα σε κάποιο φαινόμενο που
προηγείται και κάποιο άλλο που ακολουθεί.
Αλλωστε, τα κοινωνικά φαινόμενα είναι πολύ
σύνθετα και πολύπλοκα και είναι δύσκολη η α-
πομόνωση τους. Προκειμένου γι' αυτά οι παρα-
τηρητές - μελετητές διατυπώνουν μόνο γενι-
κευτικές κρίσεις, που μπορούν να έχουν περί-
που το κύρος νόμου και να προδιαγράφουν νο-
μοτελειακές εξελίξεις, όχι όμως με τη βεβαιό-
τητα που εγκλείουν οι φυσικοί νόμοι. Μερικά
παραδείγματα: "Ολες οι εξουσίες φθείρουν και
η απόλυτη εξουσία φθείρει απόλυτα" (δεν έχει
διαψευστεί ως γενική κρίση, αλλά αυτό δεν
σημαίνει ότι κάθε άτομο που υπηρετεί αυτή
την εξουσία είναι διεφθαρμένο, χωρίς εξάλλου
οι αδιάφθοροι να αποτρέπουν τη γενικευμένη
από τους άλλους διαφθορά και φθορά των συ-
νειδήσεων). "Οι ανθρώπινες ανάγκες αποτε-
λούν το πιο ισχυρό κίνητρο της ανθρώπινης
δράσης". Και επειδή οι οικονομικές ανάγκες
είναι οι πιο πιεστικές και μόνιμες, τα αντίστοι-
χα (οικονομικά) κίνητρα αποτελούν τον πιο ι-
σχυρό παράγοντα που επηρεάζει την ιστορική
πορεία της ανθρωπότητας. Και οι ιδέες των αν-
θρώπων και ο τρόπος που σκέφτονται και
δρουν απορρέουν άμεσα ή έμμεσα από τα οι-
κονομικά τους συμφέροντα. Αυτές οι γενικεύ-
σεις δεν αποκλείουν την πιθανότητα κάποια
άτομα να αδιαφορούν για τον πλούτο, χωρίς
όμως και να αποτρέπουν τον γενικό κανόνα.
Συνολικά: η αιτιώδης σχέση (ανάγκες - ιδέες -
πράξεις) ισχύει και στην κοινωνική πραγματι-
κότητα, όχι όμως με την αυστηρή νομοτέλεια
της φυσικής αναγκαιότητας. Υπάρχει πάντα
ένα περιθώριο ελευθερίας σε ατομικό επίπεδο,
που όμως δεν ανατρέπει τη συλλογική πορεία
μιας κοινωνίας (Β. λ. ελευθερία).
Φ. κ. Βώρος
αιτιοκρατία (ντετερμινισμός από το λατ. deter·

mino = καθορίζω). Φιλοσοφική θεωρία η οποία
παραδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας*, την
καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια
όλων των φαινομένων. Το ευθέως αντίθετο
της αιτιοκρατίας πρεσβεύει ο ιντετερμινισμός*
(αναιτιοκρατία).
Οι απαρχές της αιτιοκρατίας απαντώνται στην
αρχαία ατομιστική. Κατά τον Αριστοτέλη "Δη-
μόκριτος δε το ου ένεκα αφείς λέγειν πάντα α-
νάγει εις την ανάγκην οις χρήται η φύσις"
(Περί ζώων γενέσεως, 789β 2), θέσεις οι οποί-
ες αναπτύχθηκαν από τους επικούρειους* και
τον Λουκρήτιο*. Η περαιτέρω εξέλιξη της αι-
τιοκρατίας συνδέεται με τη φυσιογνωσία και
τη φιλοσοφία των νέων χρόνων (Φ. Μπέικον*,
Γαλιλαίος*, Ντεκάρτ*, Νεύτων*, Λομονόσοφ*,
Λαπλάς*, Σπινόζα*, γάλλοι υλιστές του 18ου
αι.). Ο μηχανιστικός και αφηρημένος χαρακτή-
ρας των εν λόγω περί αιτιοκρατίας αντιλήψε-
ων εκφράζεται με την απολυτοποίηση της μορ-
φής της αιτιοκρατίας (η οποία περιγράφεται
από τους αυστηρά δυναμικούς νόμους της μη-
χανικής) και συνεπώς με την ταύτιση της αιτιο-
κρατίας με την αναγκαιότητα* και την απόρρι-
ψη του αντικειμενικού χαρακτήρα της τυχαιό-
τητας (ενδεχομενικότητας κ.λπ.). Κατά τον
ντετερμινισμό του Λαπλάς* έχει καθολική ισχύ
η αναγωγή των σύνθετων φαινομένων σε
απλά, των ποιοτικών διαφορών σε ποσοτικές,
όλων των κινήσεων της υλης στην απλή μηχα-
νική μετατόπιση σωματίων, ενώ η γνώση των
συντεταγμένων και της κινητικής κατάστασης
όλων των σωματίων του σύμπαντος τη δεδο-
μένη στιγμή καθορίζει μονοσήμαντα την κατά-
στασή του σε κάθε στιγμή του παρελθόντος ή
του μέλλοντος (βλ. μηχανικισμός, αναγωγι-
σμός). Αυτού του είδους η απόλυτη μηχανιστι-
κή αιτιοκρατία οδηγεί σε μυστικιστικού χαρα-
κτήρα φαταλιστικές απόψεις. Παρά το γεγο-
νός ότι η περαιτέρω ανάπτυξη της φυσικής
αλλά και του συνόλου των επιστημών έχει α-
νατρέψει προ πολλού το λαπλασιανό κοσμοεί-
δωλο, συχνά μέχρι σήμερα ως αιτιοκρατία εν-
νοείται ο ντετερμινισμός του Λαπλάς.
Ιδιαίτερη σημασία αποκτά η αιτιοκρατία σχετι-
κά με την κοινωνική πραγματικότητα, η οποία
διέπεται από την πλέον περίπλοκη αιτιότητα, η
παραδοχή και η θεωρητική διάγνωση της οποί-
ας συνδέεται αμέσως με το πρόβλημα της ε-
λευθερίας και του ρόλου του υποκειμένου. Η
διαλεκτικά εννοούμενη αιτιοκρατία εξετάζει
ως οργανικό όλο την κάθε στιγμή στην κοινω-
νία, ως ιστορικά αναπτυσσόμενο φάσμα δυνα-
μορφές φυσικής αιτιοκρατίας
τοτήτων, στο οποίο σημαντικό ρόλο διαδραμα-
τίζει το τυχαίο, η ενδεχομενικότητα, οι παλι-
νωδίες κ.λπ., απορρίπτοντας τη μοιρολατρία
και την τελεολογία*.
Ωστόσο η μηχανιστική αιτιοκρατία εμφανίζεται
στην κοινωνική θεωρία ως οικονομικός ντετερ-
μινισμός (οικονομιστική ερμηνεία του μαρξι-
σμού*), ως βιολογισμός (Σπένσερ* κ.ά.), ως τε-
χνολογικός ντετερμινισμός (Τ. Veblen*,
Όγκμπορν* κ.ά.), αλλά και ως πολιτισμικός
ντετερμινισμός σε διάφορες παραλλαγές (Μ.
Βέμπερ*, Α. Καρντίνερ, Μ. Μιντ, Πάρσονς
κ.ά.). Σε περιόδους κρίσης (της επιστήμης και
της κοινωνίας), η προσήλωση σε ιστορικά πα-
ρωχημένες μορφές αιτιοκρατίας κλονίζεται και
σταδιακά παραχωρεί τη θέση της στον ιντετερ-
μινισμό*. στη βουλησιαρχιά*, στον ανορθολο-
γισμό* κ.λπ. Η ιστορική ανάπτυξη της κοινωνι-
κής πρακτικής και της επιστημονικής νόησης
εμβαθύνει και συγκεκριμενοποιεί τον φιλοσο-
φικό στοχασμό και ως αιτιοκρατία. (Βλέπε και:
αιτιότητα, αίτιο και αποτέλεσμα, στατιστικοί
και δυναμικοί νόμοι και τη βιβλιογραφία τους).
Δ. Πατέλης
μορφές φυσικής αιτιοκρατίας. Οι εξελίξεις
των φιλοσοφικών αντιλήψεων για την αιτιότη-
τα* και την αιτιοκρατία* καθορίστηκαν σε με-
γάλο βαθμό από την εξέλιξη των φυσικών θε-
ωριών. Κι αυτό, επειδή η φυσική διερευνά τα
"έσχατα" (για τη δεδομένη ιστορική περίοδο)
συστατικά της ύλης και τις νομοτέλειες που τα
διέπουν.
Κατά την περίοδο της διαμόρφωσης της Μη-
χανικής (17ος-18ος αιώνες), κυριάρχησε η μη-
χανιστική αντίληψη για τους νόμους της φυσι-
κής και γενικότερα για τη φύση (μηχανιστικό
κοσμοείδωλο). Σύμφωνα μ' αυτή την αντίληψη,
η ύλη, κατασπαρμένη σ' έναν ευκλείδειο, άπει-
ρο, κενό χώρο, αποτελείται από αναλλοίωτα
άτομα, τα οποία αλληλεπιδρούν με δυνάμεις
που διαδίδονται με άπειρη ταχύτητα (αξίωμα
της δράσης από απόσταση). Τα άτομα, για τη
μηχανική, έχουν ένα και μοναδικό κατηγόρη-
μα: τη μάζα. Ετσι οι μηχανικές σχέσεις είναι
στερημένες από ποιοτικά χαρακτηριστικά.
Αντίστοιχα, τα μόρια και τα μικροσκοπικά σώ-
ματα, δομημένα από άτομα, έχουν ιδιότητες
οι οποίες μπορούν να αναχθούν απ" ευθείας
στα δομικά στοιχεία τους: στις μηχανικές ιδιό-
τητες των ατόμων και στις μηχανικές αλληλε-
πιδράσεις τους. Η μηχανιστική κοσμοαντίληψη
διατυπώθηκε σε ολοκληρωμένη μορφή από
41
μορφές φυσικής αιτιοκρατίας
τον Λαπλάς·. Κατά τον Γάλλο σοφό, ένα ευρύ
πνεύμα, το οποίο θα μπορούσε να συλλάβει σε
μια δεδομένη στιγμή το σύνολο των ατόμων
του σύμπαντος, τις ταχύτητες και τις δυνάμεις
με τις οποίες αλληλεπιδρούν, θα μπορούσε όχι
μόνο να προβλέψει το μέλλον, αλλά και να α-
νασυστήσει το παρελθόν του κοσμικού μηχανι-
σμού. Σύμφωνα με την αναγωγική-μηχανιστική
αντίληψη, τα πάντα, από την κίνηση των ατό-
μων μέχρι τη ζωή, τη σκέψη και τα αισθήματα,
θα μπορούσαν να εξηγηθούν με βάση τη μηχα-
νιστική αιτιοκρατία. Βέβαια, η κλασική φυσική
γνώριζε επίσης "πιθανοκρατικούς νόμους".
Αλλά στην περιόδο αυτή οι στατιστικοί-πιθανο-
κρατικοί νόμοι εθεωρούντο προϊόν ατελούς
γνώσης της πραγματικότητας και γινόταν
δεκτό ότι θα μπορούσαν, κατ' αρχήν, να ανα-
χθούν σε αιτιοκρατικούς νόμους με την εισα-
γωγή συμπληρωματικών παραμέτρων στην κα-
ταστατική εξίσωση του συστήματος.
Η διαμόρφωση του ηλεκτρομαγνητισμού και
των σχετικιστικών θεωριών ενίσχυσε την αντί-
ληψη για την αιτιοκρατική δομή του σύμπα-
ντος. Και στην περίπτωση των νόμων του ηλε-
κτρομαγνητισμού και της θεωρίας της βαρύτη-
τας του Αϊνστάιν*, η γνώση των αρχικών συν-
θηκών επιτρέπει να προβλέψουμε με βεβαιό-
τητα την εξέλιξη του συστήματος. Οι νέες θε-
ωρίες φαινομενικά επιβεβαίωναν τη μηχανιστι-
κή αντίληψη (Νεύτων*, Λαπλάς* κ.ά.) για την
αιτιοκρατία. Εντούτοις οι νόμοι της σχετικιστι-
κής φυσικής έδειξαν τα όρια της μηχανιστικής
φυσικής: κατά τις σχετικιστικές θεωρίες οι φυ-
σικές αλληλεπιδράσεις μεταδίδονται με πεπε-
ρασμένη ταχύτητα Τα φαινόμενα, συνεπώς,
είναι "διαδικασίες" στον χώρο και στον χρόνο
(τοπικότητα). Επιπλέον, οι οντότητες της νέας
φυσικής έχουν ποιοτικά χαρακτηριστικά και οι
νόμοι της περιγράφουν τη γένεση και την κα-
ταστροφή (τον μετασχηματισμό) φυσικών ο-
ντοτήτων. Η αλληλεπίδραση είναι κεντρική έν-
νοια των σχετικιστικών θεωριών. Στα πλαίσιά
τους η αιτιακή σχέση δεν είναι πλέον μια απλή,
γραμμική σχέση αιτίας-αποτελέσματος, είναι
μια περίπλοκη σχέση, συχνά μη γραμμική,
όπου το αποτέλεσμα αντεπιδρά στην αιτία. Οι
αιτιακές σχέσεις συνεπάγονται μη αντιστρε-
πτά φαινόμενα, τα οποία καθορίζουν το "βέλος
του χρόνου", δηλαδή τη χωρο-χρονική εξέλιξη
των φυσικών συστημάτων. Η νέα αυτή μορφή
αιτιοκρατίας ονομάζεται "δυναμική".
Εντούτοις η ανάπτυξη της κβαντικής μηχανι-
κής και, ευρύτερα, της μικροφυσικής φάνηκε
42
να ανατρέπει την αιτιοκρατική αντίληψη για τη
φύση. Πράγματι, οι ανισότητες του Χάιζε-
μπεργκ* (οι λεγόμενες σχέσεις απροσδιορι-
στίας) δεν επιτρέπουν την ταυτόχρονη μέτρη-
ση ορισμένων μεγεθών,όπως π.χ. η θέση και η
ορμή ενός σωματίου (γενικότερα: δύο μεγε-
θών που οι τελεστές τους δεν αντιμετατίθε-
νται). Ετσι όμως δεν είναι δυνατόν να υπάρξει
μια πλήρης περιγραφή της μικροφυσικής πραγ-
ματικότητας. Μπορούμε, π.χ., να πετύχουμε
μια αιτιοκρατική ή μια χωροχρονική περιγραφή
κ.λπ. Βεβαίως οι μικροφυσικές οντότητες δεν
είναι μηχανικά συστήματα, άρα η γνώση των
μηχανικών παραμέτρων δεν θα αρκούσε για
την περιγραφή ή εξήγηση των μικροφυσικών
διαδικασιών. Αλλά, γενικότερα, οι νόμοι της
μικροφυαικής είναι νόμοι "πιθανοκρατικοί": η
γνώση των αρχικών συνθηκών επιτρέπει να
προβλέψουμε την πιθανότητα καθεμιάς από
τις δυνατές καταστάσεις του στατιστικού συ-
νόλου. Ο πιθανοκρατικός χαρακτήρας της μι-
κροφυσικής θεωρήθηκε από ορισμένες σχολές
(Σχολή της Κοπεγχάγης, φυσικός ιδεαλισμός,
χριστιανική ανθρωπολογία) ότι σημαίνει πως η
φύση δεν σέβεται την αρχή της αιτιότητας, ότι
η μακροκοσμική αιτιοκρατία είναι επιφαινόμε-
νο κ.λπ. Οριακά, ότι η ελεύθερη βούληση των
μικροσωματίων αποτελεί το θεμέλιο (και την α-
πόδειξη) της ελεύθερης βούλησης του ανθρώ-
που. Η ρεαλιστική σχολή αντίθετα (Αϊνστάιν*,
ντε Μπρέιγ, Σραίντιγκερ, Πλανκ κ.λπ.) επιχεί-
ρησε να δώσει μια αιτιοκρατική εξήγηση της
συμπεριφοράς των μικροσωματίων. Ο ντε
Μπρέιγ το 1927 διατύπωσε μια αιτιοκρατική
θεωρία του μικρόκοσμου (θεωρία της διπλής
λύσης). Μετά το 1952 οι Bohr, Vigier και
άλλοι διατύπωσαν πιο συγκεκριμένες αιτιο-
κρατικές θεωρίες ή αιτιοκρατικά μοντέλα.
Εντούτοις, πρόκειται για θεωρητικά πρότυπα.
Πρόσφατα μάλιστα πειραματικά δεδομένα
φαίνεται να αμφισβητούν και την ισχύ της
"τοπικότητας" στον μικρόκοσμο. Εντούτοις, η
γνώση των αρχικών συνθηκών επιτρέπει να
προβλέψουμε τις δυνατές τελικές καταστά-
σεις και τις αντίστοιχες πιθανότητες. Αυτό
σημαίνει: 1) ότι ισχύει η αρχή της αιτότητας
(τα φαινόμενα προκαλούνται από αιτίες) και
2) ότι οι αιτίες "καθορίζουν" τα φαινόμενα.
Πράγματι, μια αλλαγή των αρχικών συνθηκών
μεταβάλλει την τελική κατανομή των καταστά-
σεων και αυτό αποτελεί απόδειξη ότι οι αιτίες
καθορίζουν το αποτέλεσμα, άρα ότι και στη
μικροφυσική ισχύει κάποια μορφή αιτιοκρα-
 αιτιότητα

Γίας, ο "κβαντικός στατιστικός καθορισμός". με τη δυναμική συνύπαρξη-μετασχηματισμό

Για να κατανοήσουμε τη φυσική σημασία της αιτίου-αιτιατού κατά το γίγνεσθαι του δεύτε-
νέας έννοιας, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι ρου και με την εμφάνιση στο ώριμο αιτιατό των
κατά τους κβαντικούς μετασχηματισμούς έ- προϋποθέσεων του νέου αιτιατού (που θα κα-
χουμε δημιουργία νέων στοιχείων πραγματι- ταστήσει αίτιο το νέο αιτιατό). Ο χαρακτήρας
κότητας χάρη στην αλληλεπίδραση των συ- του κάθε γνωστικού αντικειμένου εκδηλώνεται
στημάτων με το όργανο της μέτρησης ή μετα- εν πολλοίς στην ιδιοτυπία της αιτιότητας που
ξύ τους. Εδώ συνεπώς απαιτούνται οι κατηγο- το διέπει. Η επιστημονική έρευνα, σε διάφορες
ρίες της δυνατότητας και της πραγματικότη- βαθμίδες της, αποκαλύπτει διαφορετικά επίπε-
τας (του "δυνάμει" και "ενεργεία") και της πολ- δα εγνωσμένης αιτιότητας που διέπει το αντι-
λαπλής δυνατότητας. Ο κβαντικός στατιστικός κείμενο, η ανεπάρκεια και τα όρια εφαρμοσι-
καθορισμός δεν αποτελεί άρνηση της αιτιότη- μότητας των οποίων διακριβώνονται μόνο με
τας και της αιτιοκρατίας, αλλά γενίκευση των την επίτευξη της πλήρους και επαρκούς γνώ-
κλασικών μορφών. σης του αντικειμένου με την ωρίμανση της επι-
Βιβλιογρ.:ΑιαΛεκπκή (συλλογή άρθρων), Gutenberg.- Ν.
στήμης. Η ιδιοτυπία της αιτιότητας και της νο-
Κιτσίκη, Η Φιλοσοφία της Νεότερης Φυσικής, μοτέλειας* που διέπει το κάθε αντικείμενο κα-
Gunteberg.- Ε. Μπιτσάκη, Διαλεκτική και Νεότερη θορίζουν, σε τελική ανάλυση, τη μέθοδο επι-
Φυσική, ι. Ζαχαρόπουλος. - του Ιδιου. Physipue at στημονικής έρευνάς του (τρόπο συγκρότησης,
Materialisms, Ed. Soaales, Paris.- F. Selleri, Η διαμάχη τεκμηρίωσης, απόδειξης της επιστήμης κ.λπ.)
στην κβαντική μηχανική, Gutenberg - του ίδιου. Παρά-
και τον τρόπο πρακτικής επενέργειας, μετα-
δοξα και Πραγματικότητα, Τροχαλία.
Ε. Μπιτοάκης
σχηματισμού του εν λόγω αντικειμένου από
τον άνθρωπο. Υπάρχει λοιπόν η φυσική αιτιό-
τητα, η χημική αιτιότητα, η βιολογική αιτιότη-
απιότητα. Φιλοσοφική κατηγορία που επιση-
τα, η κοινωνική αιτιότητα κ.λπ., τα είδη και τα
μαίνει την αναγκαία γενετική και εσωτερική
επίπεδα των οποίων αποκαλύπτονται ευρύτε-
συνάφεια μεταξύ φαινομένων, από τα οποία
ρα και βαθύτερα με την ανάπτυξη των επιστη-
το μεν οροθετεί το δε, το ένα τίθεται ως όρος
μών.
του άλλου (βλ. αίτιο και αποτέλεσμα/αιτιατό).
Η οντική αιτιότητα που διέπει την αντικειμενι- Η Φυσική, λόγου χάριν, από την κλασική μη-
κή πραγματικότητα συνιστά τη βάση της αιτιό- χανιστική αντίληψη περί αιτιότητας (γραμμι-
τητας ως φιλοσοφικής, γνωσεολογικής και ε- κή αιτιότητα, τυπικές, ποσοτικές και μονοσή-
πιστημολογικής αρχής (γνωσιμότητας, πρό- μαντα καθορισμένες συνάφειες και μεταβο-
γνωσης κ.λπ.), αλλά και του συνόλου της υλι- λές κατά τη λαπλασιανή αιτιοκρατία), πέρασε
κής και πνευματικής δραστηριότητας του αν- στην ενσωμάτωση στατιστικών θεωριών, α-
θρώπου. Είναι μορφή της αμοιβαίας συνάφει- προσδιοριστίας και μη μονοσήμαντων σχέσε-
ας, σχέσης και αλληλεξάρτησης των φαινομέ- ων, πιθανοκρατικών αντιλήψεων κ.λπ. (βλ. πι-
νων, η οποία, συναρτώντας το (προ)ηγούμενο θανότητα).
με το επόμενο, το "είναι" με το "γίγνεσθαι", το Η πλέον περίπλοκη μορφή αιτιότητας διέπει
"ενεργεία" με το "δυνάμει" κ.λπ., διαφέρει από την κοινωνική πραγματικότητα, η μη διαλεκτι-
τις υπόλοιπες διατακτικού χαρακτήρα συσχετί- κή προσέγγιση της οποίας (μέσω γραμμικά και
σεις πραγμάτων, σχέσεων και διαδικασιών. Η μηχανιστικά εννοούμενων αιτιακών ακολου-
αμοιβαία εσωτερική συνάφεια αλλεπάλληλων θιών είτε μέσω πληθώρας παραγόντων -βλ.
φαινομένων ονομάζεται αιτιακή ακολουθία (ή παραγόντων θεωρία- που οδηγούν σε σχήμα-
αλυσίδα) και χαρακτηρίζεται από μεταφορά τα "κακής απειρίας") ανάγει την πηγή της ανά-
(μετασχηματισμό) ύλης, ενέργειας, κίνησης, πτυξης της κοινωνίας στην πλήρη απροσδιορι-
δομής και πληροφορίας. Στην αιτιώδη σχέση στία: όλες οι πλευρές της κοινωνίας θεωρού-
το ίδιο το αποτέλεσμα αντεπιδρά στο αίτιό νται ισότιμοι παράγοντες της λειτουργίας και
του, γεγονός που χαρακτηρίζει τα αναδραστι- ανάπτυξής της, γεγονός που εκδηλώνει τον ε-
κά και αυτορρυθμιζόμενα συστήματα. γκλωβισμό της γνώσης στη χαώδη αντίληψη.
0 μη γραμμικός χαρακτήρας της χρονικής αλ- Κατά τον Πλάτωνα* "παν γαρ το γιγνόμενον
ληλουχίας της αιτιότητας εκδηλώνεται στα α- υπ" αιτίου ανάγκη γίγνεσθαι - παντί γαρ αδύνα-
ναπτυσσόμενα συστήματα με τη δυνητική ύ- τον χωρίς αιτίου γένεσιν σχειν" (Πλάτ. Τίμ.
παρξη του αιτιατού στο αίτιο (πριν αυτό κατα- 28Α). Ο Αριστοτέλης* διέκρινε ποιητικά και τε-
στεί κυριολεκτικά αίτιο του εν λόγω αιτιατού) λικά αίτια ("αίτιον λέγεται όθεν η αρχή της με-

43
αιτιώδης σχέση
ταβολής η πρώτη ή της ηρεμήσεως, έτι το
τέλος", Μετά τα φυσικά 1013α 24 κ.ε., 983α
26, 1027α 29). Κατά τον Καρτέσιο* τίποτε δεν
γίνεται εκ του μηδενός ("nihil θχ nihilo fit"). Ο υ-
ποκειμενικός ιδεαλισμός* είτε απορρίπτει την
αιτιότητα ανάγοντάς την σε συνήθη για τον
άνθρωπο αλληλουχία αισθημάτων (Χιούμ*)
είτε τη θεωρεί προεμπειρική (a priori*) κατηγο-
ρία μέσω της οποίας το υποκείμενο τακτοποιεί
τον χαώδη κόσμο των φαινομένων (Καντ*). Ο
αντικειμενικός ιδεαλισμός* παραδέχεται την
ύπαρξη ανεξάρτητης από το υποκείμενο αιτιό-
τητας ως.εκδήλωσης του πνεύματος, της "α-
πόλυτης ιδέας"* (Χέγκελ*) κ.λπ. Κατά τον δια-
λεκτικό υλισμό* η νόηση, μέσα από τη διαλε-
κτική της ανάπτυξη, αποκαλύπτει διαρκώς την
αιτιότητα που διέπει την αντικειμενική πραγ-
ματικότητα και την κοινωνική μετασχηματιστι-
κή δραστηριότητα του ανθρώπου (πρακτική). Η
κοινωνική αιτιότητα ανάγεται συχνά σε μηχα-
νικές μορφές (Durkheim*), είτε απορρίπτεται
παντελώς ως ταυτόσημη με τη μεταφυσική
(μοιρολατρία, τελεολογισμό) από θετικιστικές
απόψεις.
Βιβλιογρ.: θ . Βείκου. θεωρία και μεθοδολογία της
Ιστορίας, θεμέλιο,. Αθ., 1987.- Engels F., Η διαλεκτική
της φύσης. Σ.Ε.. Αθ. 1984.- Ε. Μπιτσάκη, Το είναι και το
γίγνεσθαι. Δωδώνη, Αθ., 1975'.- του ίδιου. Διαλεκτική και
νεότερη Φυσική, Ζαχαρόπουλος, Αθ., 1982V του ίδιου. Η
δυναμική του ελάχιστου Α-Β Ζαχαρόπουλος, Αθ., 1982-
1987- Λένιν Β.Ι ..Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός,
Απαντα, Σ.Ε., τομ. 18 - του ίδιου, Φιλοσοφικά τετράδια.
Απαντα. Σ.Ε., τ. 29.- Μ.Ε. Omelyanovsky, Dialectics in
modem Physics, Progress Publ., Moscow, 1979.
Δ. Πατέλης
αιτιώδης σχέση, βλ. αίτιο και αιτιατό.
αιών. Ο χρόνος της ζωής κάποιου, η διάρκεια
της ύπαρξής του κατά τον Ομηρο (/Α. Τ27).
Στους προσωκρατικούς* η λέξη παίρνει επι-
πλέον και κάποιαν απόχρωση της μεταγενέ-
στερης σημασίας, δηλαδή του χρόνου απροσ-
διόριστης διάρκειας, της "αιωνιότητας", ιδίως
στις εκφράσεις "δι' αιώνος" (Αναξίμαν. Α, 10),
"έμπεδος αιών" (Εμπεδ. Β, 16) κ.λπ. Από τον
Πλάτωνα (Τίμ. 37d κ.α.) ο αιών γίνεται κλασι-
κός φιλοσοφικός όρος για την επισήμανση της
αιωνιότητας και διακρίνεται από τον "χρόνο",
από το ποσοτικό δηλαδή χρονικό διάστημα,
που κυλάει στον κόσμο του αισθητού γίγνε-
σθαι και συνδέεται ουσιαστικά με την κίνηση
από το παρελθόν προς το μέλλον. Ο ακίνητος
αιών βρίσκεται ακατάπαυστα στο Εν*. Γι'
αυτόν δεν ισχύει το "ήταν" ή " θα είναι" παρά
44
μόνον το "είναι". Κατά τον Πλωτίνο* ( Εννεά-
δες. III, 7, 4, 37), ο αιών είναι "η απόλυτη και
συνολική ουσία του Είναι".
Κατά την Αλεξανδρινή περίοδο ο αιών αποκτά
υπόσταση, προσωποποιείται και θεωρείται θε-
ότητα, προς την οποία προσφέρεται δημόσια
λατρεία, ιδίως κατά τον εορτασμό των γενε-
θλίων του παιδιού-Αιώνα (5-6 Ιανουαρίου).
Στην ιουδαϊκή και χριστιανική παράδοση ο ελ-
ληνικός "αιών" γίνεται χρονικό διάστημα, το
οποίο ορίζεται σαφώς και χαρακτηρίζεται ως
εποχή, περίοδος θείας οικονομίας. Ετσι, "ο
αιών ούτος" (= ο παρών κόσμος) αντιτίθεται
προς τον "μέλλοντα αιώνα" ( Ευαγγ . Ματθ. ιγ,
22). Από εδώ προέκυψε και η χρήση του πλη-
θυντικού "εις τους αιώνας των αιώνων" (Παύλ.
Επιστολή προς Εφεσ. γ, 9). Στον Ερμητισμό*
(Corpus Hermeticum 11,23) ο "αιών" θεωρείται
"δεύτερος θεός" και είναι απόρροια της "πρώ-
της θεότητας".
Η αντίληψη του ανώτατου υπερούσιου θεού
ως "βασιλέως των αιώνων" (Παύλ. Επιστ. Προς
Τιμόθ. 1,17) οδηγεί στην χαρακτηριστική για
τον Γνωστικισμό* ιδέα της ιεράρχησης του
πλήθους των αιώνων ως μεσολαβητών ανάμε-
σα στον απρόσιτο και άναρχο θεό και τον υλι-
κό κόσμο. Η λέξη δηλαδή αποκτά και αποκρυ-
φολογική σημασία, δηλώνοντας το πνεύμα
που ενώνει την ανθρώπινη με τη θεία υπόστα-
ση και παράγει την ενότητα του κόσμου, του
σύμπαντος, το Εν. Οι αιώνες, κατά τον Βαλε-
ντίνο*, είναι αρσενικοί και θηλυκοί και αποτε-
λούν δεκαπέντε συζυγίες (νους - αλήθεια, λό-
γος - ζωή, άνθρωπος - εκκλησία κ.λπ.). Αλλοι
όμως ανεβάζουν τους αιώνες σε 365.
Βιβλιογρ.: Norden Ε., Die Geburt des Kindes. Lpz., 1924.-
Reitzenstein R., Die Hellenistischen Mysterienreligionen,
Lpz., 1927.- Lowe R.. Kosmos und Aion, Gutersloh, 1935.
Απ. Τζαφερόπουλος
αιωνιότητα. Η άπειρη και χωρίς αρχή και τέ-
λος χρονική διάρκεια. Η ιδιότητα του όντος
που βρίσκεται πέρα από τον χρόνο και, ως ά-
ναρχο και ατελεύτητο, δεν επηρεάζεται από
αυτόν. Εννοια αφηρημένη και ασύλληπτη από
τις περιορισμένες πνευματικές δυνάμεις του
ανθρώπου, λόγω του ότι αυτός βρίσκεται σε
πλήρη αδυναμία να σχηματίσει συγκεκριμένη
περί αυτής ιδέα. Κατά τον Πλάτωνα* αιώνιες
και αμετάβλητες είναι μόνον οι "ιδέες", υπάρ-
χουν "καθ' εαυτός", είναι υπεραισθητές και
προσιτές μόνο στο πνεύμα.
Στη θεολογία το αιώνιο, το χωρίς αρχή και τέ-
λος είναι, ο άναρχος και ατελεύτητος θεός.

Αυτός βρίσκεται πάνω από τα όρια του χρό-
νου, μέσα στα οποία υπάρχουν τα πεπερασμέ-
να και φθαρτά όντα (Αποκάλυψη 1,4 κ.α., Προς
Ρωμ. 1,23 κ.α.), άφθαρτος και πέρα από κάθε
διαδοχή και περίοδο χρόνου. Την έννοια αυτή
μπορεί να την προσεγγίσει ο άνθρωπος μόνο
με την αποκάλυψη, η οποία εντείνει μέσα του
τη φυσική του τάση να ξεπεράσει κι αυτός το
πεπερασμένο και να υψωθεί στην ανώτερη
σφαίρα του απείρου, να ξεφύγει από τη χρονι-
κότητα και να ανοίξει την προοπτική της αιω-
νιότητας. Κατά τους πρώτους χριστιανούς φι-
λοσόφους (Κλήμης ο Αλεξανδρεύς*, Ωριγέ-
νης*, κ.ά.) ο κόσμος είναι και αυτός αιώνιος,
όπως δίδασκε και ο Αριστοτέλης*, διότι δεν
δημιουργήθηκε μέσα στον χρόνο, αλλά είναι
τετελεσμένο έργο του θεού μέσα στην αιωνιό-
τητα.
Τη θεολογική άποψη τη συμμερίζονται και οι ι-
δεαλιστές φιλόσοφοι, όπως ο Σπινόζα* κ.ά.
Αυτοί ερμηνεύουν την αιωνιότητα ως ιδιότητα
του άπειρου και τέλειου θεού ή του απόλυτου
πνεύματος*. Τα πάντα δημιουργούνται και εξα-
φανίζονται στον χρόνο, ενώ η αιωνιότητα, που
είναι χαρακτηριστικό του θεού, έχει απόλυτη
τελειότητα και μονιμότητα. Αντίθετη προς τη
θεολογική και ιδεαλιστική άποψη είναι η υλι-
στική άποψη. Κατά τον διαλεκτικό υλισμό* αι-
ώνια είναι μόνον η ύλη, η οποία καταλαμβάνει
τον άπειρο χρόνο, μεταστοιχειώνεται και αλ-
λάζει συνεχώς μορφές, τις οποίες μπορούμε
να τις γνωρίσουμε. Η αιωνιότητα του χρόνου
ύπαρξης της ύλης έχει κατά την υλιστική
άποψη δύο όψεις: την "ποσοτική", δηλαδή την
απεραντοσύνη των χρονικών διαστημάτων της
ύπαρξης των υλικών συστημάτων, που εναλ-
λάσσονται με συνέπεια, και την "ποιοτική",
που περιλαμβάνει την ατέλειωτη διαδοχή των
ποιοτικών αλλαγών της ύλης· αλλά είναι αδύ-
νατες οποιεσδήποτε καταστάσεις που οδη-
γούν στο τέλος όλου του κόσμου, όπως π.χ. ο
θερμικός θάνατος του σύμπαντος ή η συμπίε-
ση όλης της ύλης του κόσμου σε απέραντα με-
γάλη πυκνότητα με σταματημένο τον χρόνο ή
η αντιστροφή του χρόνου.
Απ Τζ.
"Ακαδημεικά" (Academics). Με την ονομασία
αυτή είναι γνωστό ένα από τα φιλοσοφικά
συγγράμματα του Κικέρωνα* σε διαλογική
μορφή. Αρχικά το έργο αυτό αποτελούσαν δύο
βιβλία, τα οποία ο Κικέρων ονόμασε με τα ονό-
ματα των προσώπων που κρατούν τους κύρι-
"Ακαδημεικά"
ους ρόλους στο κάθε βιβλίο, δηλαδή Κάτου-
λος (Catulus) το πρώτο και Λεύκουλλος ή
Λούκουλλος (Lucullus) το δεύτερο. Μετά την
"έκδοση" του έργου ο Κικέρων πληροφορήθη-
κε από τον φίλο του Αττικό* (Atticus) ότι ο ι-
στορικός Ουάρρων (Varro) επιθυμούσε πολύ
να έχει μια θέση στα πρόσωπα του έργου.
Επειτα από αυτό ο Κικέρων ξαναδούλεψε την
αρχική μορφή του έργου και το διεύρυνε σε
τέσσερα βιβλία. Σ" αυτή τη νέα έκδοση ο
Ουάρρων κατέχει μια σπουδαία θέση στα πρό-
σωπα του διαλόγου, στα οποία εξάλλου ο Κι-
κέρων πρόσθεσε και τον φίλο του Αττικό. Από
τις δύο αυτές "εκδόσεις" σώθηκαν από την
πρώτη το δεύτερο βιβλίο, δηλ. ο Λούκουλλος,
που το ονόμασαν Ακαδημεικά πρότερα (Aca-
demica priora) και από την επαυξημένη δεύτε-
ρη "έκδοση" το μεγαλύτερο μέρος του πρώτου
βιβλίου και μερικά αποσπάσματα από τα υπό-
λοιπα που πήραν την ονομασία Ακαδημεικά ύ-
στερα (Academica posteriora).
Ο Κικέρων άρχισε να γράφει τα Ακαδημεικά
μετά το 46 π.Χ., ενώ η υπόθεση του έργου το-
ποθετείται ανάμεσα στο 63 και 60 π.Χ. Το θέμα
των Ακαδημεικών είναι οι γνωσιοθεωρητικές
αναζητήσεις του Ρωμαίου ρήτορα: εξετάζει το
πρόβλημα της αλήθειας, όπως αυτό είχε δια-
μορφωθεί στα δόγματα των φιλοσοφικών σχο-
λών του καιρού του. Και πρώτα πραγματεύεται
τις γνωσιοθεωρητικές θέσεις του Αντιόχου*
και υπερασπίζεται τις απόψεις του δασκάλου
του Φίλωνα του Λαρισαίου*, ο οποίος κατά τη
γνώμη του εκπροσωπεί τη γνήσια παράδοση
της πλατωνικής φιλοσοφίας. Το έργο αυτό του
Κικέρωνα αποτελεί για την Ιστορία της
Φιλοσοφίας πολύτιμη πηγή πληροφοριών, κυ-
ρίως για την ελληνική φιλοσοφία της μετακλα-
σικής εποχής, και αναντικατάστατη μαρτυρία
για τους φιλοσόφους και τη διδασκαλία της
Νέας Ακαδημίας*. Ο ίδιος εκτιμούσε πολύ
αυτό το έργο του και πίστευε πως στο είδος
του δεν υπήρχε στους Ελληνες παρόμοιο έργο
(in tal genere ne apud Graecos quidem simile
quicquam) και πως δεν μπορούσε να γίνει κα-
λύτερο στην ακρίβειά του (ita accurate, ut nihil
posset supra). Η γλώσσα του έργου έχει όλα
τα προτερήματα του κικερώνειου λόγου: ύφος
κομψό, ειρωνική διάθεση και λεπτό χιούμορ με
λογοπαίγνια. Ο Πλούταρχος* το ονομάζει
"σύγγραμμα πάγκαλον" (Λούκ. 42, 3)· ο ιερός
Αυγουστίνος* το διάβαζε με θαυμασμό και το
χρησιμοποίησε πολύ, παρά την αντίθεσή του
προς τις σκεπτικές θέσεις των Ακαδημεικών
45
Ακαδημία
φιλοσόφων, για να γράψει το δικό του έργο
Contra Academicos. Από το έργο αυτό άλλω-
στε μπορούμε σήμερα να ανασυστήσουμε σε ι-
κανοποιητικό βαθμό τα βιβλία που χάθηκαν
από τα Ακαδημεικά του Κικέρωνα.
Βιβλιογρ.: Krische, Uber Ciceros Academics, Cot-
bngen,1845.- H. Rackhom, Cicero, De nature deonim,
Academica. κείμ. - μτφ., London, (1933), 1962 (σειρά Loeb
classical Libfary).- Lorscher Α., Zu Ciceros, De finibus und
den Academica. Hildesheim IN. York, 1975, (Halle 1911).
βασ. Κύρκος
Ακαδημία (του Πλάτωνα). Ο Πλάτων* ήταν πε-
ρίπου σαράντα χρονών όταν, το 387 π.Χ., ί-
δρυσε την Ακαδημία στην περιοχή έξω από τα
τείχη της τότε Αθήνας που και σήμερα λέ-
γεται "Ακαδημία Πλάτωνος". Στη θέση αυτή υ-
πήρχε ιερό του ήρωα Ακάδημου, από τον ο-
ποίο και πήρε τό όνομά του το ίδρυμα- το σω-
στό και πρώτο όνομα ήταν Ακαδήμεια.
Μετά τα ταξίδια του στη Σικελία, ταξίδια που
πραγματοποιούσε με την ελπίδα να επηρεάσει
την εκεί πολιτική κατάσταση, ο Πλάτων εγκα-
τέλειψε οριστικά τα όνειρά του για πολιτική
δράση ή πολιτική επιρροή και αφοσιώθηκε ο-
λοκληρωτικά στην Ακαδημία και την εκεί συ-
ντελούμενη έρευνα και διδασκαλία. Ισως, αν
είχε κατορθώσει να δράσει πολιτικά είτε στην
Αθήνα είτε στη Σικελία, να ήταν άλλη η εξέλι-
ξη και δράση της Ακαδημίας.
Το κύριο έργο της Ακαδημίας ήταν φιλοσοφικό
και επιστημονικό: η αναζήτηση της καθαρής
γνώσης. Ωστόσο, τη συνόδευε ως δεύτερος
σκοπός η πράξη, δηλ. η πολιτική δράση. Ο
Πλάτων προσπαθούσε να μορφώσει μερικούς
εξαιρετικούς νέους που θα μπορούσαν αργό-
τερα να επηρεάσουν την πολιτική ζωή της πα-
τρίδας τους, είτε ήταν αυτή η Αθήνα είτε άλλη
πόλη - και ο' αυτό, όπως και σε άλλα, είχε ως
πρότυπο τη φιλοσοφική κοινότητα των
Πυθαγορείων*.
Η πλατωνική Ακαδημία δεν έμοιαζε με κανένα
από τα σύγχρονα εκπαιδευτικά ιδρύματα και,
φυσικά, δεν έμοιαζε καθόλου με τα σύγχρονα
πανεπιστήμια. Για να βρούμε κάτι ανάλογο με
την Ακαδημία, πρέπει να πάμε πίσω, στα πρώ-
τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, ή μάλλον στους
πρώτους πυρήνες τους, στα κολλέγια, μια κλη-
ρονομιά του Μεσαίωνα, που οι τρόφιμοι τους
είχαν θρησκευτικούς δεσμούς, το ιδανικό της
κοινής ζωής και, ιδιαίτερα, της κοινής τράπε-
ζας. Ομως η πλατωνική Ακαδημία δεν ήταν
μόνο ένα κολλέγιο δασκάλων και μαθητών,
ήταν και μια κοινότητα ερευνητών, που ο καθέ-
46
νας τους μπορούσε να ακολουθεί τη μέθοδό
του και να υποστηρίζει τα συμπεράσματά του.
Από τον Αριστοτέλη* μαθαίνουμε ότι δεν υ-
πήρχε μία δεσπόζουσα άποψη, αλλά ποικιλία
απόψεων και θεωριών, ανάμεσα στις οποίες
φυσικά και η δική του. Οσο για τον Πλάτωνα,
έπαιζε τον ρόλο του καθοδηγητή, που αυτοπε-
ριοριζόταν στο να ρυθμίζει την ελεύθερη α-
νταλλαγή απόψεων.
Όλες οι επιστήμες - π ο υ εξάλλου τότε είχαν
πρωτοδημιουργηθεί- καλλιεργήθηκαν στην
Ακαδημία, κάτι που φαίνεται, έμμεσα έστω,
από τον μεγάλο μαθητή του Πλάτωνα, τον
Αριστοτέλη, ο οποίος, εκτός των άλλων, θα
μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως εγκυκλοπαιδι-
στής, ακριβώς γιατί καλλιέργησε και "έγραψε"
για όλες τις επιστήμες. Μεγαλύτερη βέβαια
έμφαση δινόταν στα Μαθηματικά, όπου περι-
λαμβάνονταν η Γεωμετρία, η Αστρονομία και η
θεωρία της μουσικής Αρμονίας. Χαρακτηρι-
στική είναι η φράση που ως προμετωπίδα δέ-
σποζε στην είσοδο της Ακαδημίας: "μηδείς α-
γεωμέτρητος εισίτω" (όποιος δεν ξέρει γεωμε-
τρία να μην εισέλθει). Αξίζει να θυμόμαστε ότι
όλοι οι γνωστοί και σημαντικοί συγγραφείς
γεωμετρικών εγχειριδίων που έζησαν στο διά-
στημα μεταξύ της ίδρυσης της Ακαδημίας και
της εμφάνισης των επιστημονικών σχολών της
Αλεξάνδρειας ήταν "ακαδημεικοί".
Στην Ακαδημία μαθήτευσαν πολλοί που αργό-
τερα έγιναν γνωστοί, όπως ο μαθηματικός Θε-
αίτητος*, συγγενής του Πλάτωνα, στον οποίο
ο μεγάλος φιλόσοφος αφιέρωσε και διάλογο,
ο μαθηματικός, αστρονόμος και γιατρός Εύ-
δοξος*, οι έπειτα διάδοχοι του Πλάτωνα στη
διεύθυνση της Ακαδημίας Σπεύσιππος* και
Ξενοκράτης*, ο αξεπέραστος Αριστοτέλης και
άλλοι λιγότερο γνωστοί: Φίλιππος ο Οππού-
ντιος*, Ηρακλείδης ο Ποντικός*, Φιλιστίων'
από τη Σικελία.
Ο Πλάτων πέθανε το 348 π.Χ. και από τότε την
Ακαδημία διηύθυναν φίλοι και μαθητές του. Η
μετά τον Πλάτωνα ζωή της Ακαδημίας χωρίζε-
ται σε τρεις ή και περισσότερες -κατ' άλλους-
περιόδους. Γνωστότερες είναι η αρχαία και η
μέση. Η αρχαία Ακαδημία, με εξέχοντες σχο-
λάρχες τον Σπεύσιππο* (407 - 335 π.Χ.) και τον
Ξενοκράτη* (396-314 π.Χ.), έμεινε αρκετά
πιστή στο πνεύμα του Πλάτωνα: συνέχισε να
καλλιεργεί τα μαθηματικά ως την κατεξοχήν ε-
πιστήμη, ενώ, ακολουθώντας τις τάσεις του ώ-
ριμου Πλάτωνα, ανέπτυσσε την κοσμολογία
του Τιμαίου'.

Η μέση Ακαδημία αναλώθηκε στον πόλεμο ε-
ναντίον των Στωικών*, κυρίως στο γνωσιοθεω-
ρητικό πεδίο, ενώ καλλιέργησε τη Σκεπτική φι-
λοσοφία με κύριους εκπροσώπους, που διετέ-
λεσαν και σχολάρχες, τον Αρκεσίλαο" (315-
240 π.Χ.) και τον Καρνεάδη' (214-129 π.Χ.).
Αργότερα, με σχολάρχη τον Φίλωνα* τον Λα-
ρισαίο (140 - 80 π.Χ.), η πλατωνική Ακαδημία
μετριάζει την κριτική της προς τους Στωικούς,
ενώ ο μαθητής και διάδοχος του Αντίοχος
Ασκαλωνίτης* (130-68 π.Χ.) ήταν τόσο μετριο-
παθής, ώστε τον κατηγόρησαν ότι "εν Ακα-
δημία φιλοσοφεί τα στωικά". Μετά τον Αντί-
οχο ενισχύθηκε το πνεύμα της μετριοπάθειας
στους κόλπους της Ακαδημίας, ενώ ταυτόχρο-
να άρχισε να αναπτύσσεται μια τάση εκλεκτι-
σμού, έτσι που η κύρια κατεύθυνση των σπου-
δών ήταν η εναρμόνιση της φιλοσοφίας του
Πλάτωνα με τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη.
Τον πέμπτο μ.Χ. αιώνα άρχισε να καλλιεργεί-
ται και στην Ακαδημία ο Νεοπλατωνισμός* με
εξέχοντες εκπροσώπους τους σχολάρχες
Πρόκλο* (410-485) και Δαμάσκιο (460-538)· ο
Δαμάοκιος* ήταν και ο τελευταίος σχολάρχης
της πλατωνικής Ακαδημίας, αφού το 529 με
διάταγμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού έ-
κλεισαν όλες οι ειδωλολατρικές φιλοσοφικές
σχολές των Αθηνών.
Με την αναγέννηση του Πλατωνισμού* στην Ι-
ταλία τον 15ο αιώνα ιδρύθηκε από τον Κόσιμο
Μέδικο πλατωνική Ακαδημία στη Φλωρεντία- σ"
αυτήν κατέφυγαν πολλοί βυζαντινοί λόγιοι
μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης από
τους Τούρκους. Στη φλωρεντινή Ακαδημία
καλλιεργήθηκε ο Νεοπλατωνισμός*, ενώ πα-
ράλληλα δέσποζε το πνεύμα της σύνθεσης
πλατωνισμού και αριστοτελισμού.
Βιβλιογρ.: Τσέλλερ · Νεστλέ. Ιστορία της ελληνικής φι-
λοσοφίας (μετάφραση από τη 13η έκδοση Χ. Θεοδωρί-
δη), Αθήνα. 1980. 192-197.- W.K.C. Guthrie, A History ol
Greek Philosophy. Cambridge (University Press), 1978,
446-492.- Ο. Gigon, Zur Geschichte der Netien Akademie
(· Studium 2. antike Philosophic. 1972).
Γραμμ. Αλατζόγλου · Θέμελη
ακαταληψία. Ως φιλοσοφικός όρος η μη δυνα-
τότητα γνώσης του όποιου γνωστικού αντικει-
μένου, η αδυναμία ανεύρεσης της αντικειμενι-
κής αλήθειας (βλ. λ. Σκεπτικοί).
EX.
Ακίνδυνος Γρηγόριος (14ος αι.) από τη Μυσία.
Κατά την έριδα των Ησυχαστών* βρισκόταν
στην Κωνσταντινούπολη και, ενώ αρχικά ήταν
ΑκροπολΙτης
ή προσποιόταν τον φίλο του Παλαμά* και εδή-
λωνε εχθρός του αντιπάλου του Βαρλαάμ του
Καλαβρού*, μετά την καταδίκη του τελευταίου
από τη Σύνοδο του 1341 και τη φυγή του στην
Ιταλία, έγινε αρχηγός των ανππαλαμικών, δη-
λαδή των βαρλααμιτών, στράφηκε κατά των
Ησυχαστών και δημιούργησε μεγάλες ταρα-
χές στην αυτοκρατορία. Σ' ένα σύγγραμμά του
από εφτά βιβλία, που τα δύο πρώτα είναι κατά
λέξη μετάφραση αποσπασμάτων από τη
Summa contra gentiles του Θωμά Ακινάτη*, επι-
τίθεται στους ησυχαστές που έλεγαν ότι βλέ-
πουν το άκτιστο φως, κάτι που καταλήγει σε υ-
λοποίηση του Θεού, και αντιτάσσει σ' αυτό ότι
το πραγματικό φως είναι η γνώση, σύμφωνα
άλλωστε και με τη δυτική σχολαστική. Δεν μας
είναι γνωστά τα του θανάτου του Ακίνδυνου
(βλ. Ησυχασμός βυζαντινός, Παλαμάς Γοηγό-
ριος, Βαρλαάμ ο Καλαβρός).
Βιβλιογρ.: Β. Ν. Τατΰκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία, μετά-
φρ. Εύας Καλμπουρτζή,Εταιρεία Σπουδών... Μωραίτη.
Αθήνα, 1977, σ. 206.
Ε. Χ.
Ακομινάτος Νικήτας ο Χωνιάτης (Χώνες
Φρυγίας, μέσα 12ου αι.-1206). Σπούδασε νομι-
κά στην Κωνσταντινούπολη, όπου με την υπο-
στήριξη του λόγιου αδελφού του Μιχαήλ, μη-
τροπολίτη της Αθήνας αργότερα, κατέλαβε α-
νώτερα κρατικά αξιώματα. Έγραψε την ιστορία
των ετών 1180-1206, όπου και ακριβέστατη
περιγραφή της άλωσης της Κων/πολης από
τους Φράγκους. Το σύγγραμμά του Θησαυρός
Ορθοδοξίας έχει συντεθεί, κατά τον Τατάκη,
με σκοπό να καταπολεμηθεί "το κίνημα των
ιδεών που ξεσήκωσε ο Ιταλός και όλες οι ορ-
θολογιστικών τάσεων αιρέσεις, που αρχίζουν
πάλι να πολλαπλασιάζονται στο Βυζάντιο". Ο
Ιωάννης ο Ιταλός* είχε καταδικασθεί τότε από
την Ιερά σύνοδο ως αιρετικός, κυρίως για τις
νεοπλατωνικές δοξασίες του και, γενικότερα,
επειδή θεωρούσε ανώτερη τη φιλοσοφική
σκέψη από τη θρησκευτική πίστη (βλ. Ιωάννης
ο Ιταλός).
Βιβλιογρ.: Β. Ν. Τατύκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία.
Εταιρεία Σπουδών ... Μωραίτη, Αθήνα. 1977, σ. 206.
Ε. Χ.
ΑκροπολΙτης Γεώργιος (Κωνσταντινούπολη,
1217-1282). Εζησε στην αυλή των αυτοκρατό-
ρων της Νίκαιας, όπου άκουσε τα μαθήματα
του Νικηφόρου Βλεμμύδη*, και κατέλαβε ανώ-
τατα αξιώματα- έγινε μέγας λογοθέτης, δηλα-
δή πρωθυπουργός, του Θεόδωρου Β' Λάσκαρη,
47
«ικτουαλισμός
ο οποίος τον έστειλε αργότερα και στον Πάπα
να διαπραγματευθεί την ένωση των εκκλη-
σιών. Στο ιστορικό του έργο Χρονική συγγρα-
φή εκθέτει τα γεγονότα από την πρώτη άλωση
της Πόλης από τους Σταυροφόρους (1204)
μέχρι την ανακατάληψη της (1261). Δίδαξε
μετά Πλάτωνα" και Αριστοτέλη* στο Πανεπι-
στήμιο της Κωνσταντινούπολης. Πλατωνικός,
θεωρείται από τους κυριότερους εκπροσώπους
του ανθρωπισμού και της βυζαντινής αναγέν-
νησης των τριών τελευταιών αιώνων μαζί με
τους Νικηφόρο Βλεμμύδη, Μάξιμο Πλανούδη*,
Γεώργιο Παχυμέρη*, Νικηφόρο Γρηγορά* κ.ά.
Ο Ακροπολίτης είναι γνήσιος εκπρόσωπος της
εποχής του και στην πολιτική σκέψη, που, όπως
γράφει ο Τατάκης, "κατευθύνεται όλο και πε-
ρισσότερο προς τις θεωρίες της φωτισμένης
δεσποτείας", και, γνήσιος μαθητής του Βλεμ-
μύδη, "αποκαλεί τον βασιλιά προστάτη, που
πρέπει ν' αγρυπνά για το καλό όλων".
Βιβλιογρ.: Β. Ν. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία.
Εταιρεία Σπουδών... Μωραίτη, Αθήνα. 1977. ο. 219-220.
Ε. Χωραφάς
ακτουαλισμός (actuality = πραγματικότητα).
Βασικός νόμος της υποκειμενικής ιδεαλιστικής
διδασκαλίας, που απλοποιεί την αρχή της δρα-
στηριότητας και ταυτίζει την πραγματικότητα
με την ενεργητικότητα του υποκειμένου. Τον
ακτουαλισμό, ως ολοκληρωμένο φιλοσοφικό
σύστημα, τον παρουσίασε ο Gentile. Στον "ε-
νεργητικό ιδεαλισμό" του ταυτίζει την ιδέα με
τη δημιουργική ενεργητική σκέψη και υποστη-
ρίζει ότι όλα τα πράγματα είναι δημιουργήματα
της ενεργητικότητας του πνεύματος. Ο όρος
ακτουαλισμός, νοούμενος ως "ομοιομορφι-
σμός", χρησιμοποιείται και στη φυσιογνωσία
και ιδιαίτερα στη γεωλογία ως βασική αρχή,
σύμφωνα με την οποία οι φυσικοί νόμοι, που ι-
σχύουν σήμερα και επηρεάζουν τον φλοιό της
γης, ίσχυαν οι ίδιοι και κατά το παρελθόν. Κατά
συνέπεια η γνώση των σύγχρονων φαινομέ-
νων μας παρέχει τη δυνατότητα να κατανοή-
σουμε όλες τις προηγούμενες περιόδους του
γεωλογικού χρόνου, καθώς και να επανασυν-
θέσουμε το παρελθόν με τη χρησιμοποίηση
της αρχής του ακτουαλισμού. Στην ψυχολογία,
όπου επίσης γίνεται η χρήση του όρου ακτουα-
λισμός, αυτός εκφράζει την άρνηση της ύπαρ-
ξης ενιαίου υποκειμένου της ψυχικής δραστη-
ριότητας και τον περιορισμό της σε σύνολο
συνειδητών ενεργειών.
Βιβλιογρ.: Lyell. Principles of the Geology (1830-33).
Απ. Τζ.
48
Αλ ΚΙντι, βλ. Κίντι
Αλ Φάραμπι, βλ. Φάραμπι
Αλαμπέρ, βλ. Λ/r' Αλαμπέρ
Αλανός (Alain de Lille, λατ. Alanus ab insulis)
(Λιλ, 1115 - Σίτο, 1202). Γάλλος φιλόσοφος,
θεολόγος και ποιητής. Ενας από τους εκπρο-
σώπους της πρώιμης σχολαστικής, στον
οποίο, λόγω των πολλών του γνώσεων, απο-
δόθηκε η προσωνυμία Doctor universalis (καθο-
λικός διδάκτωρ). Στο βιβλίο του Regulae de
sacra theologia (Κανόνες της ιερής θεολογίας),
με εμφανή την επίδραση του Βοηθίου*, εκθέτει
το δογματικό και ηθικό σύστημα της Εκκλη-
σίας. Με άλλο θεολογικό του έργο, το Contra
haereticos (Κατά των αιρετικών) στρέφεται
κατά των Αλβιγηνών, των Βαλδίων, των
Εβραίων και των Αράβων, έχοντας ως βάση τη
Γραφή, τους πατέρες της Εκκλησίας και τον
ορθό λόγο, τον οποίο χρησιμοποιεί με εξαιρε-
τική επιτυχία στην αντιδιαστολή των περιοχών
της πίστης και της γνώσης. Από τα κοσμικά
του έργα ξεχωρίζουν: Το κλάμα της φύσεως,
στο οποίο παριστάνεται η φύση να θρηνεί για
την κακία του ανθρώπου, και Anticlaudianus
(1183-4), μια αλληγορική ηθική εποποιία, που
διαπλέκεται γύρω από την κεντρική ιδέα ότι η
φύση σε συνεργασία με την αρετή δημιουργεί
τον τέλειο άνθρωπο.
Βιβλιογρ.: Matth. Baumgartner, Die philosophie des
Alanus de Insulis, "Zusammenhange mil dem Anscha-
nungen des 12 jahrhunderts" (Muensler 1896).- Raynaud
de Lage G.. Alain de Lille. Po6le du XII siMe (Paris, 1952).
Απ. Τζ.
Αλβέριχος (Albericus Aquensis). Γάλλος με-
σαιωνικός στοχαστής και μεταρρυθμιστής του
μοναχισμού. Εζησε τον 12ο αιώνα και υπήρξε
ηγούμενος περίφημων αβαείων, όπως του
Μολέμ και του Σιτώ. Φέρεται ως συγγραφέας
χρονικού και έγινε διάσημος για τη μεταρρύθ-
μιση που έμεινε γνωστή ως κιστερσιανή, συ-
νώνυμη του μοναχικού τάγματος της ρωμαιο-
καθολικής εκκλησίας. Αγιοποιήθηκε από τη δυ-
τική εκκλησία.
Βιβλιογρ.: Ε. Gilson. La philosophie au rnqyen ige. Paris.
1947.
Μάριος Μπέγζος
Αλβέρτος ο Μέγας (Albertus Magnus), θεμε-
λιωτής του χριστιανικού αριστοτελισμού* στον
δυτικοευρωπαϊκό Μεσαίωνα, διακεκριμένος

φυσιοδίφης, πρώτος ονοματοδότης γερμανι-
κών επωνυμίων σε φυτά και ζώα, ο αρχαιότε-
ρος γερμανός μεσαιωνικός στοχαστής που συ-
νέθεσε χριστιανικές, αρχαιοελληνικές, αραβι-
κές και ιουδαϊκές παραδόσεις μέσα στα πλαί-
σια του σχολαστικισμού*.
0 επονομαζόμενος "doctor universalis" (καθο-
λικός δάσκαλος) γεννήθηκε στη Γερμανία,
στην περιοχή της Σουαβϊας (σημερινή
Βυρτεμβέργη) μεταξύ 1193/1200. Μετά από
φυσιογνωστικές σπουδές χειροτονήθηκε δομι-
νικανός, πραγματοποίησε διδακτική σταδιο-
δρομία (σε Γαλλία και Γερμανία), αναδείχθηκε
επίσκοπος Ρέγκενσμπουργκ (Βαυαρία) και πέ-
θανε το 1280 στην Κολωνία. Το πολυσχιδές
συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει κείμενα
φιλοσοφικά, όπου υπομνηματίζονται όλα σχε-
δόν τα γνωστά αριστοτελικά έργα, φυσικοεπι-
στημονικά και θεολογικά, όπως υπομνήματα
σε όλα περίπου τα βιβλία της Αγίας Γραφής,
σχόλια στα αρεοπαγιτικά κείμενα και συστήμα-
τα θεολογίας (Summa Theologiae). Μαθητής
του υπήρξε ο Θωμάς Ακινάτης*, που οφείλει
πάμπολλα στον δάσκαλό του. Η έντονη και
άμεση επίδραση του Αλβέρτου ανιχνεύεται σε
περιώνυμους μεσαιωνικούς στοχαστές, όπως
είναι ο Μάιστερ Έκκαρτ*, ο Νικόλαος Κουζά-
νος* κ.ά.
Η φιλοσοφική συμβολή του συνίσταται στο ότι
πέτυχε να συνθέσει πολλά ετερόκλητα στοι-
χεία από ποικίλες διαφορετικές παραδόσεις
χωρίς να απομονώσει κάποιο από αυτά ή να α-
ποκλείσει κάτι. Από τις εξωχριστιανικές παρα-
δόσεις αφομοίωσε την αραβική, την ιουδαϊκή
και την αρχαιοελληνική φιλοσοφία, για να προ-
(Ιεί στη σύνθεση του χριστιανικού αριστοτελι-
σμού, που αποτέλεσε τη σπονδυλική στήλη
του μεσαιωνικού σχολαστικισμού*. Κατάφερε
να συνδυάσει τις φυσιογνωστικές μεθόδους
του 13ου αιώνα με τα θεολογικά δεδομένα και
τις φιλοσοφικές παραδοχές του καιρού του. Ο
ίδιος επιδιδόταν σε αστρολογικές και αλχημι-
κές έρευνες επινοώντας για πρώτη φορά γερ-
μανικές ονομασίες στα φυτά και τα ζώα,
καθώς επίσης βελτιώνοντας τις καλλιέργειες
στην περιοχή του Ρήνου και της Κολωνίας
στον 13ο αι.
Οι θεμελιώδεις φιλοσοφικές θέσεις του
Αλβέρτου συστοιχούν με τις βασικές μεταφυ-
σικές πεποιθήσεις του δυτικού μεσαιωνικού
κοσμοειδώλου. Η διάκριση λόγου - πίστης με
το αδιαμφισβήτητο πρωτείο της θεολογίας α-
πέναντι στη φιλοσοφία, η προτεραιότητα της
Φ.Λ., Α-4
άλγεβρα της λογικής
ουσίας έναντι του όντος και η πραγματοκρατι-
κή εκδοχή των "καθόλου" συνιστούν τον κορμό
της αλβερτινής μεταφυσικής, που δημιούργη-
σε "σχολή" στη Γερμανία (Κολωνία, 13ος αι.)
και στην Πολωνία (Κρακοβία, 17ος αι.). Σε σύ-
γκριση με τον περιώνυμο μαθητή του, Θωμά
Ακινάτη, υστερεί ο Αλβέρτος σε πρωτοτυπία,
μοιάζοντας περισσότερο με συμπιλητή παρά
με καινοτόμο διανοητή. Αναμφισβήτητα όμως
ανήκει σε αυτόν η εμπνευσμένη πρωτοβουλία
για την εισήγηση του χριστιανικού αριστοτελι-
σμού στη Δύση με όλα τα θετικά και αρνητικά
στοιχεία της ημιτελούς διαμεσολάβησης του
Σταγιρίτη στον Μεσαίωνα εξαιτίας του αραβι-
κού νεοπλατωνισμού.
Βιβλιογρ.: Alberti Magni Opera Omnia, Ed. Coloniensis.
Koln, 1951, 40 Bde.- E. Gilson. la philosophie au moyen
Age, Paris, 1944.- M. Grabmann. Der heilige Albert der
Grosse, (Munchen 1932).- H. U. Vonler, Geschichte der
mittelalierlichen Philosophie (Berlin, 1990).- B.
Αντωνιάδης, Εγχειρίδιον ιστορίας της φιλοσοφίας, τόμ.
Β' : Η Μέση Φιλοσοφία, Κωνσταντινούπολις, 1929.- Κ.
Λογοθέτης, Η φιλοσοφία των Πατέρων και του Μέσου
Αιώνος, 2 τόμοι, Αθήναι 1930/1935.- Μ. Μπέγζος.
Ελευθερία ή θρησκεία;, Αθήνα, 1991.
Μάριος Π. Μπέγζος
ΑλβΙνος (2ος αι. μ.Χ.). Πλατωνικός φιλόσο-
φος, δίδαξε γύρω στο 150 στη Σμύρνη, όπου
τον άκουσε ο Γαληνός*. Τα σωζόμενα έργα
του Εισαγωγή εις τους Πλάτωνος διαλόγους
και Διδασκαλικός των Πλάτωνος δογμάτων α-
ποτελούσαν ίσως μέρη ευρύτερης εργασίας
του για το πλατωνικό έργο. Ο Αλβίνος, όπως
και ο δάσκαλός του Γάιος*, δεν αναγνώριζε
μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα φιλοσοφικά
συστήματα του Πλάτωνα* και του Αριστο-
τέλη*, γι' αυτό και δεν δίσταζε κατά την ερμη-
νευτική εργασία του να ενσωματώνει στην
πλατωνική φιλοσοφία αριστοτελικά και στωϊκά
στοιχεία. Ωστόσο, ο Αλβίνος, μαζί με τον δά-
σκαλό του, θεωρείται από τους θεμελιωτές
μιας μεθόδου για την ερμηνεία του Πλάτωνα.
Ακόμα, ο Αλβίνος υπερασπίστηκε με αποφασι-
στικότητα τον ορθολογικό και διαλεκτικό
δρόμο προς τη φιλοσοφία από τις μυστικιστι-
κές και μαγικές τάσεις της εποχής του.
Βιβλιογρ. R.E. Witt, Albinos and the History of Middle-
Platonism, Cambridge, 1937 (Amsterdam, 1971).
E.N. Ρούσσος
άλγεβρα της λογικής. Ο όρος 'Αλγεβρα της
λογικής" προέρχεται από τις πρώτες εργασίες
και παραδόσεις στη μαθηματική λογική κατά
τον 19ο αιώνα (π.χ. G. Boole). Από τις εργα-
49
αλγόριθμος

οίες αυτές προέκυψε η άλγεβρα του Boole,
καθώς και η τάση για αλγεβροποίηση της λογι-
κής, η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην αλ-
γεβρική λογική. Η άλγεβρα της λογικής είναι
ένα σύστημα αλγεβρικών μεθόδων λύσης προ-
βλημάτων της λογικής. Στην άλγεβρα της λο-
γικής περιλαμβάνονται όλες εκείνες οι κατα-
σκευές που οδηγούν στην αλγεβροποίηση της
κλασικής προτασιακής λογικής, της κατηγορη-
ματικής ή πρωτοβάθμιας λογικής, καθώς kcu
των διαφόρων πλειότιμων λογικών. Αλγεβρο-
ποίηση σημαίνει δημιουργία ενός συστήματος
διαδικασιών και αλγορίθμων*,που μέσω συγκε-
κριμένων αλγεβρικών πράξεων μπορούν να ο-
δηγήσουν σε αλγεβρικές λύσεις λογικών προ-
βλημάτων. Αντικείμενο, δηλαδή, της άλγεβρας
της λογικής είναι η ίδια η λογική (δίτιμη* ή
πλειότιμη*) με το σύνολο πράξεων και σχέσε-
ών της, οι οποίες προσαρμόζονται και τυποποι-
ούνται κατάλληλα, ώστε να γίνουν αντικείμενο
αλγεβρικής αλγοριθμοποίησης προς λύση,
όπως ήδη ειπώθηκε, των αντίστοιχων λογικών
προβλημάτων.
Διον ΑνοποΜτάνος
αλγόριθμος, (από το algorithm!, algorismus, λα-
τινική μεταγραφή του ονόματος του επιστήμο-
να της Μέσης Ασίας του 9ου αιώνα Μουχα-
μέντ μπεν Μουσά αλ Χορεζμί). Σύστημα που
καθορίζει, μέσω ενός συνόλου πεπερασμένα
ελέγξιμων κανόνων, πεπερασμένες διαδικα-
σίες και συμπεριφορές για την αποτελεσματι-
κή επίλυση προβλημάτων. Χαρακτηριστικά του
αλγόριθμου είναι η μαζικότητα, ο καθορισμέ-
νος χαρακτήρας και η παραγωγικότητά του. Η
"μαζικότητα" είναι ένα χαρακτηριστικό που α-
ναφέρεται στο πλήθος των περιπτώσεων (το
οποίο καθορίζεται από τη δυνατότητα προσαρ-
μογής του αλγορίθμου σε διαφορετικές αρχι-
κές συνθήκες) στις οποίες μπορεί να χρησιμο-
ποιηθεί ο αλγόριθμος. Ο "καθορισμένος χαρα-
κτήρας" του αλγόριθμου αναφέρεται στη δια-
δικασία της εφαρμογής των κανόνων στα αρχι-
κά δεδομένα, η οποία διαδικασία οφείλει να
είναι μονοσήμαντα ορισμένη. Η "παραγωγικό-
τητα" είναι χαρακτηριστικό που αναφέρεται
στη δυνατότητα γνώσης του αποτελέσματος
του υπολογισμού σε κάθε βήμα της υπολογι-
στικής διαδικασίας. Η περιγραφή του αλγόριθ-
μου περιλαμβάνει την πλήρη υπόδειξη των πα-
ραμέτρων που υπεισέρχονται ή που είναι δυ-
νατόν να υπεισέλθουν στην υπολογιστική δια-
δικασία. Το πλήθος των παραμέτρων καθώς
και των τιμών που λαμβάνουν αυτές είναι αριθ-
μήσιμο. Το αλφάβητο της γλώσσας στην οποία
λειτουργεί ο αλγόριθμος είναι αριθμήσιμο. Ο
αλγόριθμος στα πλαίσια αυτά μπορεί να θεω-
ρηθεί ως μηχανισμός πεπερασμένων ακολου-
θιών αποτελεσματικών μετασχηματισμών λέ-
ξεων ή σημάτων. Το μονοσήμαντο των αλγο-
ριθμικών διαδικασιών, ο αυστηρά καθορισμέ-
νος χαρακτήρας τους και η ανεξαρτησία τους
από παράγοντες εξωτερικούς ως προς την υ-
πολογιστική διαδικασία αποκλείει τη δυνατό-
τητα αυθαίρετων λύσεων και έτσι οδηγεί στην
τυποποίηση ή αυτοματοποίηση των αλγοριθμι-
κών διαδικασιών. Αυτό το χαρακτηριστικό κα-
θιστά τον αλγόριθμο συνώνυμο της αυτόματης
μηχανής. Επίσης τον τοποθετεί στη βάση της
αυτοματοποίησης των διαδικασιών μετασχη-
ματισμού της πληροφορίας. Η νομιμοποίηση
της χρήσης ενός δεδομένου αλγόριθμου περ-
νάει μέσα από την απόδειξη της αντιστοιχίας
του με τις διαδικασίες επίλυσης του εκάστοτε
συγκεκριμένου προβλήματος, που με αυτή την
έννοια μπορεί να ονομασθεί λογαριθμικό.
Παραδείγματα λογαριθμικώς επιλύσιμων προ-
βλημάτων είναι της εύρεσης της αληθοτιμής
τυχόντος προτασιακού τύπου στα πλαίσια του
προτασιακού λογισμού, καθώς και του καθορι-
σμού των αποδείξιμων τύπων στα πλαίσια του
ίδιου λογισμού. Μέσω του καθορισμού του συ-
νόλου των προβλημάτων που επιλύονται λο-
γαριθμικά είναι δυνατόν να επιδιωχθεί η εύρε-
ση των ορίων αυτοματοποίησης των διαδικα-
σιών της νόησης. Η μελέτη των λογαριθμικών
διαδικασιών συνδέεται άμεσα με την ανάπτυξη
της τεχνητής νοημοσύνης.
Στα πλαίσια των μαθηματικών και της λογικής,
μέχρι τουλάχιστον το 1931, κυριαρχούσε η
πίστη στη δυνατότητα αλγοριθμικής επιλυσι-
μότητας όλων των αντίστοιχων προβλημάτων.
Το 1931, όμως, ο Κ. Γκέντελ* απέδειξε ότι στα
μαθηματικά η πλειοψηφία των αξιωματικών
συστημάτων πάσχει από την εγγενή αδυναμία
ύπαρξης προβλημάτων μη αλγοριθμικά επιλύ-
σιμων με τις προβλεπόμενες σ' αυτά αλγοριθ-
μικές διαδικασίες. Το θεώρημα αυτό, το οποίο
ονομάζεται "θεώρημα μη πληρότητας", οδήγη-
σε στο πρόβλημα της περιγραφής όλων των
τύπων αλγορίθμων στα πλαίσια μιας αυστηρής
και τυποποιημένης θεωρίας αλγορίθμων. Γύρω
στα 1936, διατυπώθηκε από τον Α. Τσερτς* n
εμπειρικά στηριγμένη περίφημη θέση του,
σύμφωνα με την οποία όλοι οι αλγόριθμοι που
ικανοποιούν τη διαισθητικά περιεκτική έννοια

50

του αλγόριθμου ταυτίζονται με αυτούς που δί-
νονται αναδρομικά μέσω συγκεκριμένης
γλωσσικής τυποποίησης. Παρόλο που η θέση
αυτή φάνηκε να ολοκληρώνει το πρόβλημα της
αναζήτησης του συνόλου των αλγορίθμων, η
ανάπτυξη της Ιδιας της έννοιας του αλγόριθ-
μου στη λογική και τα μαθηματικά συνεχίστηκε
και μετά το 1950. Στις αρχές της δεκαετίας του
1950 απετέλεσε τη βάση εκκίνησης του κλά-
δου των κατασκευαστικών μαθηματικών.
Επίσης στους τομείς της επιστήμης των υπο-
λογιστών και της πληροφορικής έγινε η βάση
της λύσης με μηχανές μαθηματικών προβλη-
μάτων, της αλγοριθμικής επεξεργασίας της
πληροφορίας, της ανάπτυξης των υπολογιστι-
κών τεχνικών. Ακόμη βοήθησε στον τομέα της
τεχνητής νοημοσύνης και της κατασκευής μο-
ντέλων αυτοματοποίησης των διαδικασιών της
παραγωγής. Τέλος, σημαντικό σταθμό στην α-
νάπτυξη των αλγορίθμων απετέλεσε η θεωρία
των κανονικών αλγορίθμων του Α. Α. Μάρκοφ,
η οποία επιτυγχάνει να προσδιορίσει επακρι-
βέστερα και αμεσότερα αυτό που θεωρείται ως
η "διαισθητική" έννοια του αλγόριθμου.
Διον. Αναηολιτάνος
Αλεξανδρινή φιλοσοφία. Φιλοσοφική κίνηση
των τελευταίων προχριστιανικών και των πρώ-
των χριστιανικών αιώνων με επίκεντρο την
Αλεξάνδρεια. Αποτελέστηκε από όψιμα ελλη-
νικά, ιουδαϊκά και πρώιμα χριστιανικά στοι-
χεία. Κυριότεροι εκπρόσωποι της ο Ιουδαίος
Φίλων* και οι εκκλησιαστικοί πατέρες Κλήμης*
και Ωριγένης*. Σ' αυτήν, τη λεγόμενη και
«Αλεξανδρινή σχολή», επιχειρήθηκε η δημι-
ουργία μιας χριστιανικής φιλοσοφίας που θα έ-
παιρνε τη θέση της όψιμης ελληνικής φιλοσο-
φίας. Από την «Αλεξανδρινή σχολή» πρέπει να
διαχωρίζεται η νεοπλατωνική σχολή της
Αλεξάνδρειας (4ος - 6ος αι. μ.Χ.), που κυριότε-
ροι εκπρόσωποι της ήταν η Υπατία*, ο
Συνέσιος*, ο Ιεροκλής*, ο Ολυμπιόδωρος*, ο
Νεμέσιος* και ο Ιωάννης ο Φιλόπονος*. Η νεο-
πλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας ήταν μία
από τις σχολές στις οποίες διαμορφώθηκε ο ό-
ψιμος νεοπλατωνισμός*, μετά τον Ιάμβλιχο*,
και στάθηκε το τελευταίο οχυρό της εθνικής
ελληνικής φιλοσοφίας στην Ανατολή. Με την
κατάκτηση της Αλεξάνδρειας από τους
Αραβες το 640, οι τελευταίοι εκπρόσωποι της*
νεοπλατωνικής σχολής της πέρασαν άλλοι
στην αραβική κοινωνία και άλλοι στη βυζαντι-
νή, και με αυτούς πέρασε και το ελληνικό
Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς
πνεύμα στον μεσαιωνικό κόσμο. Αντίθετα από
άλλες νεοπλατωνικές σχολές, που τις χαρα-
κτήριζαν μυστικιστικές τάσεις, η σχολή της
Αλεξάνδρειας χαρακτηριζόταν για τη νηφάλια
στάση της στην έρευνα, την καλλιέργεια της
Λογικής, των Μαθηματικών και της Αστρονο-
μίας, καθώς και για την πραγματολογική ερμη-
νεία των πλατωνικών και των αριστοτελικών
ιδεών (βλ. και Νεοπλατωνισμός).
Βιβλιογρ. E.V. Ivdnka, Plato Christianus. Ubemahme und
Umgestaltung des Platonismus durch die Vater,
Einsiedeln, 1964. - W. Bousset, Judisch-christlicher
Schulbetrieb in Alexandria und Rom, Gottingen. 1915. - A.
Momigliano, (ed.). The Conflict between Paganism and
Christianity in the Fourth Century. Oxlord. 1963.
E.N. Ρούσσος
Αλέξανδρος ο Αλης (ή του Χαίηζλ, Hales).
Αγγλος σχολαστικός διανοητής του 13ου
αιώνα, ιδρυτής της παλαιάς σχολής των
Φραγκισκανών. Γεννήθηκε περί το 1170 στην
Αγγλία, σπούδασε στο Παρίσι, χειροτονήθηκε
φραγκισκανός το 1231, διετέλεσε καθηγητής
στο πανεπιστήμιο των Παρισίων και πέθανε το
1245. Στους μαθητές του συγκαταλέγεται ο
Μποναβεντούρα*. Στη σκέψη και στο έργο του
εμπνέεται από τον Αυγουστίνο*. Μελέτησε,
στα λατινικά, έργα ανατολικών θεολόγων (α-
ρεοπαγιτικά κείμενα, Ιωάννης Δαμασκηνός*)
και σχολίασε το θεολογικό σύστημα του
Πέτρου Λομβαρδού*. Με τη συνεργασία των
μαθητών του έγραψε θεολογικό σύστημα με
τίτλο Summa universae theologiae. Προσανα-
τολίζεται στον αριστοτελισμό* φιλοσοφικά και
εμμένει στον αυγουστινισμό* θεολογικά.
Παραμένει ουσιοκράτης (προτεραιότητα της
ουσίας απέναντι στο ον) και πραγματοκράτης
(προτεραιότητα των γενικών εννοιών). Αποτε-
λεί τον εκπρόσωπο του βρετανικού σχολαστι-
κισμού στην ακμή της μεσαιωνικής φιλοσοφίας
κατά τον 13ο αιώνα.
Βιβλιογρ.: F. C. Copleston, A History of Medieval
Philosophy, London, 1972.- Ε. Gilson, La philosophie au
moyen ige, Paris, 1944.- H. U. Wohler, Geschichte der
mittelalterlichen Philosophie, Berlin, 1990.
Μάριος Π. Μπέγζος
Αλέξανδρος ο Αφροδκηεύς (ακμή περ. 200 μ.Χ.).
«Περιπατητικός» φιλόσοφος, ο σπουδαιότερος
σχολιαστής και εξηγητής του Αριστοτέλη*.
Γεννημένος στην Αφροδισιάδα της Καρίας,
όπως και ο Αδραστος*, επίσης σχολιαστής
έργων του Αριστοτέλη, μαθητής του Ερμίνου*,
του Σωσιγένη* και του Αριστοκλή* από τη
51
Αλέξανδρος ο ΛυκοπολΙτης
Μεσσήνη της Σικελίας, φίλος των Ρωμαίων αυ-
τοκρατόρων Σεβήρου και Αντωνίνου, πατέρα
και γιου, ο Αλέξανδρος δίδαξε στην Αθήνα,
τουλάχιστον από το 198 ως το 211, ως
«σχολάρχης», δηλαδή διευθυντής του «Περι-
πάτου», της σχολής του Αριστοτέλη.
Από το ερμηνευτικό έργο του σώθηκαν τα
Υπομνήματα στα αριστοτελικά συγγράμματα
Αναλυτικά πρότερα, Τοπικά, Μετεωρολογικά,
Περί αισθήσεως και Μετά τα Φυσικά, χάθηκαν
τα Υπομνήματά του στα αριστοτελικά έργα
Κατηγορίαι και Φυσική ακρόασις. Από τα πρω-
τότυπα συγγράμματά του σώθηκαν το Περί
ψυχής, το Περί ειμαρμένης και το Περί κράσε-
ως και αυξήσεως. Τα παραδομένα με το όνομά
του Ιατρικά απορήματα και φυσικά προβλήμα-
τα, Περί πυρετών και Προβλήματα ανέκδοτα
δεν είναι έργα δικά του.
Νους οξύς, απελευθερωμένος από τις μυστικι-
στικές τάσεις της εποχής του, με φιλολογική
ακρίβεια στην αυστηρά ορθόδοξη ερμηνεία
της αριστοτελικής διδασκαλίας, από έντονο α-
ντιπλατωνισμό, κάποτε όχι χωρίς αυθαιρεσία,
παρεκκλίνει από τα αριστοτελικά κριτήρια και
προσεγγίζει τον Στράτωνα* και τους Ατομι-
κούς. Ετσι, κατά τη θεωρία του Αλέξανδρου,
προτεραιότητα έχει το ειδικό; όχι το γενικό:
Στις κανονικές κινήσεις των ουράνιων σωμά-
των οφείλει η ύλη τις ποιότητες που εμείς τις
ταυτίζουμε με τη μορφή, με το «είδος» των
στοιχείων. Οι κινήσεις αυτές επιφέρουν και
τους ποικίλους συνδυασμούς ανάμεσα στα
απλά σώματα και έτσι παίρνουν μορφές τα
σύνθετα σώματα. Και η ψυχή των ζωντανών
οργανισμών δεν είναι παρά η φύση ή η δύναμη
που έχει προκύψει από κάποια πρόσμιξη'
ακόμα και στον άνθρωπο η ψυχή είναι αχώρι-
στη από το σώμα και θνητή, όπως θνητός είναι
και ο νους.
Τον Αλέξανδρο τον χαρακτήρισαν «εξηγητήν
κατ' εξοχήν» και δεύτερο Αριστοτέλη. Τον τι-
μούσαν πολύ και τον χρησιμοποιούσαν σε με-
γάλη κλίμακα, όχι μόνο οι μεταγενέστεροι
σχολιαστές, αλλά και οι Νεοπλατωνικοί και οι
άλλοι φιλόσοφοι σ' ολόκληρη-τη Βυζαντινή πε-
ρίοδο. Σ' αυτόν στηρίχτηκαν στην Αναγέννηση
οι Νεοαριστοτελικοί, ιδιαίτερα οι «Αλεξανδρι-
στές», που αμφισβητούσαν την αθανασία της
ψυχής, και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα ο
Θεόφιλος Κορυδαλεύς*, για να παραμερίσουν
τη σχολαστική και την αραβική ερμηνεία του
Αριστοτέλη.
Ε.Ν. Ρούσσος
52
Αλέξανδρος ο ΑυκοπολΙτης (3ος αι. μ.Χ.).
Νεοπλατωνικός φιλόσοφος της Αλεξανδρινής
σχολής* από τη Λυκόπολη της Ανω Αιγύπτου
και εθνικός αρχικά, έγινε κατόπιν οπαδός του
Μανιχάίσμού*, τον οποίο καταπολέμησε στη
συνέχεια, αφού έγινε Χριστιανός.
Ε. Χ.
Αλέξανδρος ο Πολυϊστωρ (1ος αι. π.Χ.).
Ελληνας συγγραφέας από τη Φρυγία. Από το
σαραντάτομο ιστορικό και γεωγραφικό του
έργο σώζονται σήμερα ελάχιστα αποσπάσμα-
τα. Μας είναι γνωστός κυρίως από μια περίλη-
ψη της κοσμολογίας των νεότερων πυθαγορεί-
ων, των μαθηματικών, όπου αναμειγνύονται
και στωικές δοξασίες, την οποία συνέταξε από
Πυθαγορείους σημειώσεις, ίσως από το σύγ-
γραμμα ενός από αυτούς τους μαθηματικούς,
του Ξενόφιλου του Χαλκιδέα. Σύνοψή της μας
διέσωσε ο Διογένης ο Λαέρτιος* (VII, 24 κ.ε.).
Η κοσμολογία αυτή των νεοπυθαγορείων* έχει
επηρεαστεί πολύ από τις δοξασίες των Ιώνων
φυσιοκρατών της τελευταίας περιόδου (Αλκ-
μαίων*, Διογένης*) και των ιατρών του 4ου
αιώνα: αποδίδεται Θεϊκός χαρακτήρας στη θερ-
μότητα, που αποτελεί την αιτία της ζωής· η
ψυχή είναι μέρος του θερμού αιθέρα ανακατω-
μένου με το ψυχρό και αθάνατη· η ψυχή διαι-
ρείται σε νου, θυμό και φρένες (τα δύο πρώτα
και στα ζώα, οι φρένες μόνο στον άνθρωπο)'
ουσία του κόσμου και της θεότητας είναι η αρ-
μονία.
Βιβλιογρ.: Τοέλλερ - Νεστλέ, Ιστορία της ελληνικής φι-
λοσοφίας, μετάφρ. Χ. Θεοδωρίδη, Εστία, Αθήνα, 1990.
σσ. 92. 360.
Ε. Χωραφάς
Αλεξάντερ (Alexander) Σαμουήλ (Σίδνεϋ Αυ-
στραλίας, 1859 - Μάντζεστερ, 1938). Αγγλος
νεορεαλιστής φιλόσοφος, ένας από τους ιδρυ-
τές της θεωρίας της "αναδυόμενης εξέλιξης",
η οποία αποτελεί τον άξονα, περί τον οποίο
περιστρέφεται το φιλοσοφικό του σύστημα.
Στο βασικό του έργο Space, Time and Deity
(Χώρος, Χρόνος και θεότητα, τόμ. 2, Μάντσε-
στερ, 1920) υποστηρίζει ότι ο χώρος και ο χρό-
νος δεν είναι δύο οντότητες ανεξάρτητες η
μία από την άλλη, αλλά συνεχείς, και αποτε-
λούν όψεις της μίας πραγματικότητας, του
"χωροχρόνου". Οταν δύο ή περισσότερες
πραγματικότητες ενώνονται, τότε προβάλ-
λουν. πέρα από τις σύμφυτες με αυτές, και
άλλες ιδιότητες, εντελώς διαφορετικού χαρα-

κτήρα. Έτσι, ο αρχικά ακαθάριστος χωρο-χρό-
νος αποκτά βαθμιαία νέες όψεις, μια εξέλιξη
δηλαδή από το ομοιογενές στο ετερογενές,
ένα γίγνεσθαι, στο οποίο η κάθε στιγμή περιέ-
χει όλες τις προηγούμενες και ταυτόχρονα υ-
περέχει από όλες αυτές. Οι αλλεπάλληλες
προβολές είναι κατά σειρά: η καθαρή κίνηση, η
φυσική ύλη, οι υλικές ιδιότητες, η ζωή και η
σκέψη. Προχωρώντας στο πρόβλημα της γνώ-
σης, ο Αλεξάντερ συνεχίζει και ως προς αυτό
τις νεορεαλισπκές του αντιλήψεις για τον
άμεσο χαρακτήρα της γνωστικής διαδικασίας.
Πρόκειται, κατ' αυτόν, για μιαν απλή και καθα-
ρή "παρουσίαση" της πνευματικής λειτουργίας
και ενός αντικειμένου, που μπορούν να
συνυπάρχουν έτσι η ιδέα ενός πράγματος δεν
έχει χαρακτήρα καθαρά πνευματικό, αλλά
είναι, κατά βάθος, ένα άλλο αντικείμενο του
πραγματικού κόσμου, χωρίς και να παύει να
είναι μια πράξη πνευματική. Από τη σύζευξη
διάνοιας και αντικειμένου γεννιούνται οι αξίες:
αλήθεια, αγαθότητα, κάλλος. Η "ύψιστη προ-
βολή" όλων των προγενέστερων συμπλεγμά-
των είναι το "θείον", η μετά τη διάνοια δηλαδή
υψηλότερη εμπειρική ιδιότητα. ΓΓ αυτό και το
θρησκευτικό συναίσθημα είναι η μόνιμη τάση
του σύμπαντος να υψωθεί προς μιαν ιδιότητα
πληρέστερη, που είναι η "θεότητα". Ετσι ο
θεός παρουσιάζεται ως σώμα και ψυχή: σώμα
είναι το σύμπαν, ψυχή η συνεχώς "αναδυόμε-
νη" θεότητα και δημιουργός ο χωρο-χρόνος.
Με τον τρόπο αυτό ο Αλεξάντερ προχωρεί στη
δική του μεταφυσική ερμηνεία.
Βιβλιογρ.: Ντεβώ Π., Το σύστημα του Αλεξάντερ, 1929.-
Mc Carthy J. W., The naturalism of S. Alexander, Ν. Y ,
1948.
Απ. Τζαφερόπουλος
Αλεξοντρόφ Γκεόργκι Φιοντόροβιτς (4.4.1908,
Πετρούπολη - 21.7.1961, Μόσχα). Ρώσος φι-
λόσοφος, ακαδημαϊκός, διευθυντής του Ινστι-
τούτου φιλοσοφίας της Ακαδ. Επιστ. της
πρώην ΕΣΣΔ. Πήρε μέρος στη συγγραφή της
Ιστορίας της φιλοσοφίας (1967). Τα κυριότερα
έργα του: Ο Αριστοτέλης (1940), Ιστορία των
κοινωνιολογικών θεωριών. Η αρχαία Ανατολή
(1959), Η ιστορία της κοινωνιολογίας ως επι-
στήμης (1958).
Ν. Στ.
ΑλεξΙνος ο Ηλείος (4ος / 3ος αι. π.Χ.). Μαθη-
τής του Στίλπωνα του Μεγαρέα* ή, κατ" άλ-
λους, του Ευβουλίδη* και αντίπαλος του στωι-
αλήθεια
κού Ζήνωνα*. Οι δοξασίες των Μεγαρικών
ήταν ένα κράμα ελεατικών στοιχείων και σω-
κρατικής διδασκαλίας. Εκείνη την εποχή η
σχολή αυτή είχε τραπεί σε στείρο έλεγχο των
προηγούμενων φιλοσοφικών διδασκαλιών και
εριστικότητα· την τάση αυτή ακολουθεί και ο
Αλεξίνος, που γΓ αυτόν τον λόγο επονομαζό-
ταν "Ελεγξίνος". Στο μοναδικό απόσπασμα
που σώθηκε από το έργο του, ο Αλεξίνος πα-
ρωδεί την απόδειξη του Ζήνωνα για τη λογικό-
τητα του κόσμου. Επίσης, ο επικούρειος
Ερμαρχος* διασώζει ένα απόσπασμα της χα-
μένης του συγγραφής Περί παιδείας, όπου
στην αντίθεση ρητορικής και φιλοσοφίας παίρ-
νει το μέρος της πρώτης. Ακόμη, αναφέρεται
και ένα βιβλίο του με το αποίο στρέφεται κατά
του Αριστοτέλη*.
Ε. χ.
αλήθεια. Στο μέγαρο της αλήθειας υπάρχουν
πολλά διαμερίσματα ή, καλύτερα, πολλές προ-
σεγγίσεις για τον ορισμό της έννοιας της αλή-
θειας. Ο συσχετισμός πίστης και δόξας προς
τη γνώση είναι το απλούστερο παράδειγμα για
την ύπαρξη διαβαθμίσεων στην απόκτηση της
γνώσης, οι οποίες επηρεάζουν και την έννοια
της αλήθειας, καθότι η αληθής γνώση είναι η
μόνη βάσιμη και βέβαιη γνώση, που δύσκολα
όμως αποκτά ο επιστήμονας ή ο φιλόσοφος. Η
έννοια της αλήθειας χρησιμοποιείται για να
δηλώσει την υποχρέωση που έχει ο επιστήμο-
νας να αναζητεί την αλήθεια, καθώς και τη
συμφωνία ή την ασυμφωνία (προκειμένου περί
ψεύδους) της έννοιας αυτής προς κάποιον κα-
νόνα.
Οι σημαντικότερες προσεγγίσεις στο πρόβλη-
μα της αλήθειας έγιναν από τον ορθολογισμό*,
τον εμπειρισμό* και τον ιδεαλισμό*, τον διαλε-
κτικό υλισμό* και τη γλωσσική ανάλυση*.
Κατά τον ορθολογισμό, οι αλήθειες του λόγου
γίνονται γνωστές "εκ των προτέρων" ("a
priori"), με την έννοια πως ό,τι ισχύει για τη γε-
νική εκφορά ισχύει και για τη μερική - ατομική
εκφορά. Ο λόγος για τον οποίο οι "αλήθειες
του λόγου" δεν γίνονται γνωστές "εκ των υ-
στέρων" ("a posteriori") είναι ότι οι αλήθειες
αυτές αναφέρονται σε ιδιότητες που δεν πα-
ρατηρήθηκαν ποτέ. Ο Leibniz* ισχυρίζεται ότι
υπάρχουν δύο είδη αλήθειας: οι αλήθειες του
λόγου και οι αλήθειες της εμπειρίας. Οι πρώ-
τες είναι αναγκαίες και οι αντίθετες αυτών
είναι συμπτωματικές. Η θεωρητική ή η αλήθεια
του λόγου είναι ανεξάρτητη από την αλήθεια
53
αλήθεια
των αισθητών πραγμάτων. Ο Descartes* εξαρ-
τά τη βέβαιη και ασφαλή γνώση από το ορθο-
λογικό σύστημα που οικοδομείται με βάση την
ενόραση* και την παραγωγή*. Η επιστήμη που
μας προσφέρει αυτού του είδους τη βεβαιότη-
τα και αναγκαιότητα είναι τα μαθηματικά.
Ο εμπειρισμός, λαμβανόμενος είτε στην αυ-
στηρή είτε στην ασθενή του μορφή, δέχεται
ότι η ασφαλής και σταθερή γνώση θεμελιώνε-
ται στην εμπειρία, αφού οι ιδέες (έννοιες, πα-
ραστάσεις) προκύπτουν, άμεσα ή έμμεσα, από
την εμπειρία και ειδικότερα από την "κατ" αί-
σθησιν" αντίληψη. Ο Locke* υποστήριξε ότι ο
ανθρώπινος νους είναι, από τη φύση του,
λευκό χαρτί, όπου εγγράφεται κάθε επιμέρους
γνώση. Κατά τον Hume*, η γνώση παράγεται
από τον συνειρμό των εντυπώσεων σύμφωνα
με τους νόμους της ομοιότητας, της συνάφει-
ας και του αιτίου - αποτελέσματος*. Οι εντυ-
πώσεις όμως δίνονται "χωριστές" μεταξύ τους,
η δε νόηση ποτέ δεν μπορεί να συλλάβει την
πραγματική τους σχέση.
Ο Kant* εισηγήθηκε την "κοπερνίκεια επανά-
σταση", δηλαδή την αλλαγή της στάσης του υ-
ποκειμένου έναντι του κόσμου. Η γνώση δεν
διαμορφώνεται σύμφωνα με τα πράγματα,
αλλά τα πράγματα αντανακλούν τη δομή της
νόησης και τις κατηγορίες της. Τα ίδια τα
πράγματα δεν υπόκεινται στη γνώση και είναι
για πάντα απρόσιτα στην ανθρώπινη νόηση. Τα
μόνα που μπορούμε να γνωρίσουμε είναι τα
φαινόμενα. Ο ίδιος φιλόσοφος εισηγήθηκε τη
διάκριση των κρίσεων σε αναλυτικές και συν-
θετικές. Στην αναλυτική κρίση το κατηγορού-
μενο δεν προσθέτει τίποτε στην έννοια του υ-
ποκειμένου, η δε αρχή πάνω στην οποία βασί-
ζεται είναι εκείνη της αντίφασης. Στη συνθετι-
κή κρίση το κατηγορούμενο δεν αναφέρεται
στο υποκείμενο, αλλά διευρύνει το περιεχόμε-
νό του, η δε άρνησή της δεν δημιουργεί αντί-
φαση. Τη διάκριση των κρίσεων σε αναλυτικές
και συνθετικές άλλοι την αποδέχθηκαν και τη
συνέδεσαν με τη διαψευσιμότητά τους (P. F.
Strawson* και Η. P. Grice*) και άλλοι αρνήθη-
καν τη σαφή οριοθέτηση μεταξύ τους (W. V.
Quine*), επειδή η συνθετική κρίση δεν περιέχει
μόνο στοιχεία που έχουν σχέση με την εμπει-
ρία, ούτε η αλήθεια της έχει άμεση σχέση
προς αυτήν. Κατά τον Quine, η "λογική αλή-
θεια" είναι μια πρόταση που είναι αληθής και
παραμένει αληθής κάτω από όλες τις επανερ-
μηνείες των συστατικών της στοιχείων. Η "λο-
γική αλήθεια" δεν περιορίζεται στις κατηγορι-
54
κές προτάσεις, όπως συμβαίνει με τις αναλυτι-
κές και τις συνθετικές, αλλά είναι ευρύτερη
των τελευταίων αυτών.
Ο διαλεκτικός υλισμός* συνδέει την έννοια της
αλήθειας με τη διαδικασία των εσωτερικών α-
ντιθέσεων και της συνεχούς προσπάθειας υ-
πέρβασης των εμποδίων και των σφαλμάτων.
Αποτέλεσμα του συνδυασμού αυτού είναι η
δημιουργία της αντικειμενικής, αλλά και ταυ-
τόχρονα σχετικής αλήθειας. Η αντικειμενικό-
τητα της αλήθειας συνάγεται από την ανεξαρ-
τησία του περιεχομένου των παραστάσεών
μας από το υποκείμενο και τον άνθρωπο, ενώ η
σχετικότητά της προέρχεται από τους περιορι-
σμούς του ιστορικού γίγνεσθαι και των συνε-
χώς μεταβαλλόμενων κοινωνικοπολιτικών
συνθηκών.
Οι δυσκολίες οντολογικής και λογικής θεμε-
λίωσης της αλήθειας οδήγησαν στη "γλωσσι-
κή" προσέγγιση της αλήθειας. Εκπρόσωποι
του λογικού θετικισμού* και της γλωσσανάλυ-
σης* προσπάθησαν, με την αποκλειστική
χρήση της σημαντικής* και της λειτουργικότη-
τας της γλώσσας, να παραμερίσουν τις δυσκο-
λίες της μεταφυσικής* και τα σφάλματα της ε-
πιστημολογίας*· τελικά, οδήγησαν στον επι-
στημονισμό* και στον ανορθολογισμό*. Η διά-
κριση μεταξύ περιγραφικών και συγκινησιακών
προτάσεων ή μεταξύ της τεχνητής - επιστημο-
νικής γλώσσας και της ποιητικής γλώσσας δεί-
χνει τη "διγλωσσία" τους: την "καθαρή" γλώσ-
σα της επιστήμης και την "κοινή" γλώσσα της
αμφιβολίας και του προβληματισμού.
Όλες αυτές οι προσεγγίσεις σχηματοποιού-
νται στις θεωρίες για την αλήθεια και, συγκε-
κριμένα, στις θεωρίες της αντιστοιχίας, του
πραγματισμού, της συνάφειας και στην οργα-
νισμική και τη σημαντική θεωρία.
Κατά τη θεωρία της αντιστοιχίας*, μεταξύ του
λόγου και του αντικειμένου ή του λόγου και
των γεγονότων και πραγματικών καταστάσε-
ων υπάρχει συμφωνία ή αντιστοιχία. Ωστόσο,
υπάρχει μεγάλη ασυμφωνία ως προς τον αριθ-
μό των όρων που πρέπει να ευρίσκονται σε α-
ντιστοιχία όσο και ως προς την έννοια των
χρησιμοποιούμενων όρων. Νεότερες και σύγ-
χρονες θεωρίες της αντιστοιχίας αντιπαραθέ-
τουν, συνήθως, δύο όρους: (I) τις πεποιθήσεις
ή τις προτάσεις και (II) τα γεγονότα, χωρίς
τούτο να σημαίνει ότι τα προβλήματα που οι
θεωρίες αυτές αντιμετωπίζουν είναι λιγότερα.
Ο πραγματισμός* επεδίωξε την γεφύρωση του
χάσματος μεταξύ της υποκειμενικής διάθεσης

της πίστης και της αντικειμενικής πραγματικό-
τητας συνδυάζοντας: (I) το νόημα των σημείων
με τη διάθεση της πίστης, (II) τη διάθεση της
πίστης με τις προτάσεις της αντικειμενικής
πραγματικότητας και (III) τις προτάσεις με τις
φίσεις ή τις λογικές αλήθειες με τις συνθήκες.
Η πρώτη προσπάθεια έγινε από τον Charles S.
Peirce*, η δεύτερη από τον William James* και
η τρίτη από τον John Dewey*, ο οποίος στο
πλαίσιο της λειτουργικής του θεωρίας
(instrumentalism) προσπαθεί να συνδυάσει τα
λογικά ενδιαφέροντα του Peirce με τα ψυχο-
λογικά ενδιαφέροντα του James.
Κατά τη θεωρία της συνάφειας η αλήθεια συνί-
σταται στη χωρίς αντίφαση* συμφωνία των
προτάσεων ενός συστήματος μεταξύ τους. Αν
μια δεδομένη πρόταση συνάπτεται χωρίς αντί-
φαση προς άλλες, αποδεκτές ήδη προτάσεις,
τότε η πρόταση αυτή είναι αληθής. Συνεπώς,
μια κρίση είναι αληθής αν έχει συνέπεια προς
τον εαυτό της και συνάπτεται προς το σύστη-
μα των κρίσεών μας. Οπως λέγει ο Hegel*, η α-
λήθεια είναι δυνατόν να χαρακτηρισθεί, από
γενική και αφηρημένη άποψη, ως η συμφωνία
του περιεχομένου της νόησης προς τον εαυτό
του.
Η οργανισμική* θεωρία για την αλήθεια, όπως
διατυπώθηκε από τον Α. Ν. Whitehead*, μπορεί
να χαρακτηρισθεί και ως συνδυαστική θεωρία,
γιατί συνδυάζει τη θεωρία της αντιστοιχίας με
τη θεωρία της συνάφειας. Η αλήθεια είναι
όρος που αναφέρεται μόνο στη φαινομενικό-
τητα, ενώ η πραγματικότητα ταυτίζεται προς
τον εαυτό της και δεν έχει νόημα να ερωτά κα-
νείς αν αυτή είναι αληθής ή ψευδής. Αλήθεια
είναι η συμφωνία της φαινομενικότητας προς
την πραγματικότητα, ορισμός που επιτρέπει
την ενότητα της εμπειρίας και δεν αποκλείει
την ύπαρξη επιμέρους αληθειών μέσα στο μέ-
γαρο της αλήθειας.
Τέλος, η σημαντική* θεωρία, όπως την εισηγή-
θηκε ο Alfred Tarski*, επιδιώκει να ορίσει την α-
λήθεια έτσι, ώστε ο ορισμός να είναι τυπικά
ορθός και να ανταποκρίνεται στα πράγματα.
Από την άποψη αυτή, η σημαντική θεωρία απο-
τελεί τροποποίηση της θεωρίας της αντιστοι-
χίας για την αλήθεια. Η τροποποίηση συνίστα-
ται στη δημιουργία μιας τεχνητής γλώσσας ή
μεταγλώσσας*, η οποία, με τη σαφήνεια και
την ακριβολογία της, είναι σε θέση ν' αποφύγει
τις αντινομίες και τις αντιφάσεις που συνεπά-
γεται η φυσική γλώσσα.
Βιβλιογρ.: R. Descartes. Regulae ad direclionem ingenii.
αλήθεια ιστορική
-Oeuvres de Descartes». IV.- J. Locke, An Essay
Concerning Human Understanding, έκδ. D. W. Yotton, τόμ.
2, London, 1961.- I. Kant, Kritik der reinen Vemuntt,
Hamburg, Felix Meiner Verlag, 1956.- W. V. Quine, From a
Logical Point of View, Cambridge, University Press, 1953.-
R. Camap, Philosophy and Logical Syntax, London, Κ eg an
Paul, 1935.- Β. I. Lenin, -Απαντα-, τόμ. 18.- Η. S. Thayer,
Meaning and Action. A Study of American Pragmatism.
New York. The Bobbs - Merrill Co., 1973.- G. Hegel. Logic,
μετ. W. Wallace, London, Oxford University Press, 1982-
A. N. Whitehead, Process and Reality, New York, The Free
Press, 1969.- Α. Κ. Μπαρτζελιώτη. Φιλοσοφία και επιστη-
μονική έρευνα. Γνωσιοθεωρία, Αβήνα, 1989.
Λεων. Κ. Μπαρτζελιώτης
αλήθεια ιστορική (η έννοια της "αλήθειας"
στην ιστορία). Όλη η θεωρία της γνώσης συνο-
δεύεται από το αίτημα ή την προσδοκία της
αλήθειας- αλλά συνήθως οι γνωσιολογικές συ-
ζητήσεις γίνονται με παραδείγματα παρμένα
από τις μαθηματικές ή τις φυσικές επιστήμες,
όπου η "έννοια της αλήθειας" ορίζεται είτε ως
"εσωτερική λογική συνοχή" μιας αποδεικτικής
διαδικασίας (στα μαθηματικά) είτε ως "ανταπό-
κριση" ή "αντιστοιχία" μιας φυσικής διαδικα-
σίας, ενός φαινομένου, προς ό,τι έχει στον
νου του ή εκφράζει με τον λόγο του ο παρατη-
ρητής του φαινομένου (στις φυσικές επιστή-
μες). Όμως οι ιστορικοί, πρώτοι στην ιστορία
του επιστημονικού στοχασμού, έκαμαν πρό-
βλημα την "αναζήτηση της αλήθειας" στον
τομέα της έρευνάς τους. Είναι γνωστή η αγω-
νιώδης προσπάθεια του Θουκυδίδη* (luy-
γραφή, Α 20-22) να ερευνά για την "αλήθεια"
και η δραματική διαπίστωσή του ότι: «οι άν-
θρωποι τας ακοάς των προγεγενημένων αβα-
σανίστως παρ' αλλήλων δέχονται... αταλαίπω-
ρος τοις πολλοίς "η ζήτησις της αληθείας"... ε-
πιπόνως δε ευρίσκετο (η ακρίβεια, η αλήθεια
των έργων), διότι οι παρόντες τοις έργοις εκά-
στοις ου ταυτά περί των αυτών έλεγον, αλλ'
ως εκατέρων τις ευνοίας ή μνήμης έχοι...».
Αργότερα ο Πολύβιος* ( Ιστορίαι Α, 14. 4-6) υ-
πογράμμισε με έμφαση την ανάγκη αναζήτη-
σης της αλήθειας, για να έχει αξία η ιστορική
αφήγηση' γιατί «εξ ιστορίας αναιρεθείσης της
αληθείας το καταλειπόμενον αυτής ανωφελές
γίνεται διήγημα ...». Αλλά τι είναι "αλήθεια ι-
στορική";
Υποχρεωτικά θα απαντήσουμε χωριστά:
1) Για την "αλήθεια ενός απλού γεγονότος"
που, όσο απλό και αν είναι φαινομενικά (π.χ. η
διάβαση του Ρουβίκωνα από τον Καίσαρα το
44 π.Χ.), αποτελεί περιληπτική σύνθεση άπει-
ρων λεπτομερειών, γενίκευση άπειρων επιμέ-
ρους όμοιων κινήσεων, τότε το γεγονός είναι
55
αληθινός σοσιαλισμός
"αληθινό", αν η "αφήγηση" που δίνεται γι" αυτό
"αντιστοιχεί" -έστω γενικευτικά- σε ό,τι ακρι-
βώς έχει συμβεί, έτσι που ένας αναγνώστης να
μπορεί να αναπλάσει φανταστικά το γεγονός.
2) Για τα "κίνητρα" και τις σκέψεις των δρώ-
ντων προσώπων. Τα κίνητρα όμως είναι αθέα-
τα και ο αφηγητής μπορεί μόνο κατ' αναλογία
να τα εικάσει- τότε η εικασία είναι "αληθινή",
αν πραγματικά αποδίδει τα κίνητρα εκείνων
που έδρασαν, κάτι που σπάνια επιβεβαιώνεται
από τις πηγές, αλλά και σπάνια διαψεύδεται
(ότι λ.χ. ο Καίσαρ με τη διάβαση του
Ρουβίκωνα παραβίαζε νόμο της πολιτείας και
ανέτρεπε το πολίτευμα). Η επισήμανση των κι-
νήτρων δεν μπορεί να έχει τη βεβαιότητα μέ-
τρησης ενός φυσικού φαινομένου, αλλά ε-
γκλείει την πιθανότητα ενός αναλογικού συλ-
λογισμού, που θεμελιώνεται στη θουκυδίδεια
λογική "κατά το εικός και το αναγκαίον": η επι-
σήμανση των κινήτρων μπορεί να συνοδεύεται
από "εικασία που είναι λογικά αναγκαία" (π.χ.
οι Αθηναίοι το 4 t 5 π.Χ. ανέλαβαν την εκστρα-
τεία στη Σικελία κινούμενοι από τούτα τα κίνη-
τρα ... Θουκυδίδης, Συγγραφή, 6. 24).
3) Για τις "αξιολογικές κρίσεις" που διατυπώ-
νονται στην ιστορία (για πράξεις και πρόσωπα,
καταστάσεις και θεσμούς) ο "βαθμός αλήθει-
ας" είναι αντίστοιχος προς τις πράξεις (και
πρόσωπα, καταστάσεις και θεσμούς), όπου α-
ναφέρεται.
4) Για την "αλήθεια των ερμηνευτικών κρίσε-
ων" (π.χ. η ιστορία είναι παράγωγο της ανθρώ-
πινης δραστηριότητας για πλούτο και εξουσία)
θα γίνει λόγος στο λήμμα Φιλοσοφία της
Ιστορίας.
Βιβλιογρ.: Ε. Π. Παπανούτσος, Γνωσιολογ/α (κεφ. Δ':
Ιστορική Γνώση).- W. Η. Walsh, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία
της Ιστορίας (μετ. Φ. Κ. Βώρου).- Φ. Κ. Βώρος, Το πρό-
βλημα της ιστορικής γνώσης, ("Φιλοσοφία", 5-6, 1976).
Φ. Κ. Βώρος
αληθινός σοσιαλισμός. Γερμανικής προέλευ-
σης μικροαστική αντίληψη περί σοσιαλισμού,
που εμφανίσθηκε κατά τη δεκαετία του 1840
(Κ. Γκρούν, Μ. Χες, Γ. Κρίγκε, Ο. Λούνιγκ, Γ.
Πούτμαν). Η φιλοσοφία του "αληθινού σοσια-
λισμού" αποτελεί έναν εκλεκτικιστικό συνδυα-
σμό ιδεών γάλλων και άγγλων σοσιαλιστών
ουτοπιστών, νεαρών χεγκελιανών και ηθικής
του Φόυερμπαχ*. Οι εκπρόσωπο! του θεωρού-
σαν τον σοσιαλισμό θεωρία υπεράνω τάξεων,
η οποία αίρει την αλλοτρίωση* μέσω της πραγ-
μάτωσης κάποιας πανανθρώπινης ουσίας και
του κατευνασμού των κοινωνικών αντιφάσε-
56
ων. Διακήρυσσαν επίσης την αποχή από την
πολιτική δράση. Κατά την επανάσταση του
1848 - 49 πολλοί από τους εκπρόσωπους του
"αληθινού σοσιαλισμού" τάχθηκαν με τη μικρο-
αστική δημοκρατία. Εξιδανικεύοντας προκε-
φαλαιοκρατικές μορφές θεωρούσαν εφικτή
για τη Γερμανία τη μετάβαση στον σοσιαλισμό
παρακάμπτοντας τη μεγάλη κεφαλαιοκρατική
παραγωγή (πρβλ. ομοιότητα |Κ ναροντνικι-
σμό).
Βιβλιογρ.: Κ. Μάρξ. Φ. Ηνγκελς, Η γερμανική ιδεολογία,
εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1979, τόμ. 1-2.- των Ιδιων:
Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος, Σ.Ε. Αθήνα.
1982.- Forder Η., Marx und Engels am Vorabent dot
Revolution (1846 - 1848), Perlin, 1960.
4. Πατέλης
«Αλκιβιάδης μείζων» ή «πρώτος». Φιλοσοφικός
διάλογος του Πλάτωνα, γραμμένος μεταξύ
395 - 390 π.Χ. Με τον υπότιτλο ή περί ανθρώ-
που φύσεως ως θέμα αυτού ορίζεται η διερεύ-
νηση της φύσης του ανθρώπου, ενώ με τον χα-
ρακτηρισμό «μαιευτικός» δηλώνεται ότι από
τη συζήτηση των δύο προσώπων, του Σωκράτη
και του Αλκιβιάδη, έρχονται στο φως έννοιες
που από την φύση ενυπάρχουν στην ψυχή του
ανθρώπου. Σκοπός του διαλόγου είναι να φω-
τιστεί η διδασκαλία του Σωκράτη, τον οποίο οι
κατήγοροι του τον θεωρούσαν υπεύθυνο της
πολιτικής στάσης του Αλκιβιάδη, και συγχρό-
νως να ερμηνευθεί η πραγματική σημασία του
Δελφικού ρητού "γνώθι σαυτόν". Το τελευταίο
αυτό θεωρείται, κατά τον Πρόκλο*, και το
κύριο θέμα του διαλόγου, καθώς η αυτογνωσία
παρουσιάζεται να υπερβαίνει τα όρια της εσω-
τερικής ενδοσκόπησης του μεμονωμένου ατό-
μου και ανάγεται σε βάθρο, επάνω στο οποίο
οικοδομείται η πολιτική κοινότητα και πραγμα-
τώνεται η πολιτική πράξη.
Ειδικότερα, διασαφηνίζονται οι σχέσεις δικαί-
ου - αγαθού, καλού - συμφέροντος. Ασκείται έ-
ντονη κριτική στο αθηναϊκό σύστημα αγωγής,
διότι αυτό αγνοεί τη διδασκαλία της δικαιοσύ-
νης, χωρίς τη γνώση της οποίας ούτε από τον
πόλεμο ούτε από την ειρήνη μπορεί κανείς να
ωφεληθεί' διότι χρήσιμο και δίκαιο είναι ταυτό-
σημα, εφόσον ό,τι είναι δίκαιο είναι και ωραίο
και καλό και ό,τι είναι καλό είναι και χρήσιμο.
Με την αποκάλυψη ότι όλα αυτά τα αγνοεί ο
Αλκιβιάδης και ότι σ' αυτό ευθύνεται ο θείος
και κηδεμόνας του Περικλής, που είχε εμπι-
στευθεί την αγωγή του σε έναν Θρακιώτη
δούλο, εξάγεται το συμπέρασμα ότι οι άρχο-
ντες της πόλεως, ρόλο τον οποίο φιλοδοξεί να

παίξει και ο Αλκιβιάδης, πρέπει μέσω της παι-
δείας να γίνουν ενάρετοι, για να ευτυχήσει η
πόλη, πρέπει δηλαδή να αναπτυχθεί στενός
σύνδεσμος ανάμεσα στην πολιτική και την παι-
δεία. Η παιδεία όμως θα πρέπει να στηριχθεί
στην αυτογνωσία και την ανάταση της ψυχής
προς το θείο. Η πορεία λοιπόν του πολιτικού
πρέπει να περάσει από την αγωγή, η αγωγή
από την ηθική και η ηθική από τη μεταφυσική.
Ετσι θα μπορέσει κανείς να γνωρίσει τον
εαυτό του, την ψυχή του, που τον διατηρεί σε
επαφή με το θείο και με τις αρετές του, για να
γίνει και ο ίδιος ενάρετος, αλλιώς θα είναι
ένας αιώνιος δούλος και κατά συνέπεια ανίκα-
νος να αναλάβει την διαχείριση των κοινών.
0 Ιάμβλιχος* θεωρεί το έργο αυτό ως τον πρώ-
τον στη σειρά των δέκα διαλόγων που κατά
την άποψή του περιέχουν το σύνολο της πλα-
τωνικής φιλοσοφίας. Η γνησιότητα του έργου
πέρασε από το στάδιο της αμφισβήτησης κατά
τα νεότερα χρόνια. Η σχετική όμως έρευνα α-
πέδειξε τελικά ότι ο διάλογος αυτός είναι γνή-
σιος του Πλάτωνα.
Απ. Τζαφερόπουλος
«Αλκιβιάδης ο δεύτερος». Φιλοσοφικός διά-
λογος, που δεν είναι του Πλάτωνα (νόθος),
στον οποίο συζητείται η χρησιμοποίηση και α-
ποτελεσματικότητα της προσευχής, όπως δη-
λώνεται και στον υπότιτλο: Περί προσευχής,
μαιευτικός. Σκοπός του Σωκράτη εδώ είναι να
"υπενθυμίσει", με την προσφιλή του μαιευτική
μέθοδο, στον Αλκιβιάδη ότι οι άνθρωποι πρέ-
πει να είναι προσεκτικοί και συνετοί στις προ-
σευχές που απευθύνουν στους θεούς. Διότι,
αν μας λείπει η ευθυκρισία, διατρέχουμε τον
κίνδυνο να ζητήσουμε από τους θεούς κάτι
που νομίζουμε ("οίεσθαι") ότι είναι καλό, χωρίς
τις περισσότερες φορές να γνωρίζουμε ("ειδέ-
ναι") αν αυτό είναι και πραγματικά καλό και όχι
κακό για μας. ΓΓ αυτό είναι προτιμότερο να
μην εύχεται ή απεύχεται κανείς κάτι συγκεκρι-
μένο, αλλά να ζητάει από τους θεούς κατά
έναν γενικό τρόπο το καλό και να εξορκίζει
κατά έναν γενικό επίσης τρόπο το κακό. Από
την πλευρά τους πάλι οι θεοί εισακούουν και
εκπληρώνουν τις παρακλήσεις των ανθρώπων,
εφόσον αυτοί είναι φρόνιμοι και δίκαιοι.
Απ Τζ.
Αλκιδάμας ο Ελεάτης (4ος αι. π.Χ.). Σοφιστής*
και ρήτορας, μαθητής του Γοργία*. Σώζονται
δύο λόγοι του- στον ένα απ' αυτούς, Περί των
Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης
σοφιστών, στρέφεται κατά του Ισοκράτη και
αμφισβητεί την όλη διδακτική του, που απέ-
βλεπε μόνο στην απόκτηση δεξιότητας για
συγγραφή ρητορικών λόγων και όχι στην ικα-
νότητα προφορικού αυτοσχεδιασμού. Κατ'
αυτόν, ο κύριος ρόλος της φιλοσοφίας είναι η
επίθεση στον νόμο και το έθιμο, «τους καθιε-
ρωμένους βασιλιάδες των πολιτειών». Πί-
στευε ακόμα, πεποίθηση που εκφράζει στον
χαμένο του λόγο Μεσσηνιακός, ότι το φυσικό
δίκαιο επιβάλλει την κατάργηση της δουλείας,
και αυτή την άποψη αναφέρει ο Αριστοτέλης*
(Ρητορ. Ill 3 ρ 1406 β 11, 1406 α 22): ο θεός
έκανε ελεύθερους όλους τους ανθρώπους, η
φύση δεν έπλασε κανέναν για σκλάβο. Σχετι-
κές ίσως με τις παραπάνω θέσεις είναι και κά-
ποιες νύξεις για χειραφέτηση της γυναίκας,
τάση που διαφαίνεται στο έργο του Ευριπίδη
και του Αριστοφάνη.
Ε. Χ.
Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (ακμή περ. 500 π.Χ.).
Προσωκρατικός φιλόσοφος και φυσιολόγος
γιατρός.
Γιος του Πειρίθου, ο Αλκμαίων γεννήθηκε και
έζησε στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, στα
χρόνια που δρούσαν εκεί οι πρώτοι Πυθαγό-
ρειοι*. ΓΓ αυτό, και σε συνδυασμό με το γεγο-
νός ότι ο Αλκμαίων έχει σχέση με την πυθαγο-
ρική θεωρία των αντιθέτων, ήδη από την αρ-
χαιότητα τον νόμιζαν Πυθαγόρειο, ενώ πρόκει-
ται για αυτοδύναμο φιλόσοφο.
Ο Αλκμαίων, ακολουθώντας τον Ξενοφάνη*
και τον Ηράκλειτο*, δίδαξε ότι η γνώση δεν
είναι αυτονόητο κτήμα του ανθρώπου, αλλά
κατάκτηση ύστερα από αγώνα: ο άνθρωπος
έχει τη δυνατότητα να προσπορίζεται τεκμή-
ρια "περί των αφανέων", όπως και "περί των
θνητών" πραγμάτων. Αυτό γίνεται, αφού ο άν-
θρωπος, κατά τον Αλκμαίωνα, διαφέρει από τα
άλλα ζώα "ότι μόνον" αυτός έχει συνείδηση,
"ενώ τα άλλα αισθάνονται, βέβαια, αλλά δεν
έχουν συνείδηση". Με τη συνείδηση ο άνθρω-
πος κατανοεί την πραγματικότητα. Σχετικά ο
Αλκμαίων, ως φυσιολόγος, διαπίστωσε ότι οι
αισθήσεις λειτουργούν όχι μεμονωμένα, με τα
φυσικά στοιχεία του αέρα, της φωτιάς κ.λπ.,
όπως πίστευαν ως τότε, αλλά με αναφορά
στον εγκέφαλο, που πρώτος ο Αλκμαίων τον
είδε σαν κέντρο αναφοράς για τις σωματικές
και τις ψυχικές λειτουργίες. Προηγούμενο γΓ
αυτή τη θέση του Αλκμαίωνα υπάρχει, σε άλλο
επίπεδο βέβαια, στον Ξενοφάνη και στον
57
Αλκουΐνος
Επίχαρμο*: Η πέρα από όργανα συνολική αί-
σθηση και νόηση διακηρύχτηκε σαν ιδιότητα
του ξενοφανικού θεού: "Ούλος ορά, ούλος δε
νοεί, ούλος δε τ" ακούει"· από όπου και ο πολύ
γνωστός στίχος του Επίχαρμου: "Νους ορή και
νους ακούει' τάλλα κωφά και τυφλά". Προσ-
διορισμένος από τον πραγματωμένο σε πολ-
λές ελληνικές πόλεις της εποχής του δημο-
κρατικό πλουραλισμό, ο Αλκμαίων, με βάση
την πυθαγορική θεωρία των αντιθέτων και την
ηρακλειτική της αντιθετικής αρμονίας, κατα-
κτά τη διπολικότητα σαν λογική αρχή μέσα στη
φύση, τόσο στο σύνολο όσο και στα μέρη. Ετσι
ξεπερνά τον αρχαϊκό μονισμό, που, τυπικά βέ-
βαια, ευθυγραμμιζόταν με τη θεοκρατική μο-
ναρχία. Ο Αλκμαίων καταλαβαίνει ότι οι δύο
πόλοι του όντος συμπίπτουν σε κάθε σημείο της
πραγματικότητας, αφού έχει διαβάσει στον
Ηράκλειτο (34) και στον Παρμενίδη (5) ότι
είναι κοινό "αρχή και πέρας επί κύκλου". Ετσι
και ο ίδιος διδάσκει ότι γι' αυτό χάνονται και οι
άνθρωποι, "ότι ου δύνανται την αρχήν τω τέλει
προσάψαι" (2). Με συνέπεια στη δημοκρατική
ιδεολογία και στον φιλοσοφικό πλουραλισμό
του, ο Αλκμαίων προεκτείνει τη διαρχία ως κρι-
τήριο και στις έρευνές του πάνω στη φυσιολο-
γία. Ετσι εξηγεί ότι, όταν ανάμεσα στις δυνά-
μεις του οργανισμού επικρατεί "ισονομία",
έχομε ως αποτέλεσμα την υγεία, ενώ, όταν ε-
πικρατεί η "μοναρχία", έχομε την ασθένεια.
Σύμφωνα με την επικρατούσα στα χρόνια του
υλοζωιστική αντίληψη για την "ανώλεθρον" και
"αείζωον" ύλη του σύμπαντος, ο Αλκμαίων θε-
ωρούσε τον κόσμο από τη Σελήνη και πέρα αι-
ώνιο και τα ουράνια σώματα αεικίνητα και έμ-
ψυχα. Αεικίνητη και άφθαρτη πίστευε ο
Αλκμαίων και την ψυχή. Την αιωνιότητα του
σύμπαντος και της ψυχής την απέδιδε στην α-
εικινησία.
Επίδραση του Αλκμαίωνα ανιχνεύομε σε φιλο-
σόφους του 5ου αι. π.Χ., κυρίως στον
Εμπεδοκλή*, στον Αναξαγόρα* και στον
Διογένη* τον Απολλωνιάτη, που όπως και ο
Αλκμαίων ήταν και φυσιολόγοι γιατροί.
Ιδιαίτερος ήταν ο ρόλος του Αλκμαίωνα στη
διαμόρφωση της ιπποκρατικής ιατρικής, που
είχε την ακμή της επίσης στον 5ο αιώνα.
Τέλος, ακόμα και ο Πλάτων*, που βασικά είναι
προσδιορισμένος από την ελεατική έννοια της
ακινησίας του όντος, ίσως οφείλει στον
Αλκμαίωνα την έννοια της αεικίνητης και αυτο-
κίνητης ψυχής.
Ε. Ν. Ρούσσος
58
Αλκουΐνος (Alcuinus). Ο πρωτεργάτης της κα-
ρολίγγειας αναγέννησης του 8ου αιώνα, πρω-
τοπόρος στη θεμελίωση της παιδείας στη με-
σαιωνική Δύση, εισηγητής της συστηματικής
αντιγραφής αρχαίων κειμένων με βάση τη λε-
γόμενη "καρολίγγεια γραφή" και συγγραφέας
της πρώτης ψυχολογικής πραγματείας στον
Μεσαίωνα. Γεννήθηκε μεταξύ 730 / 732 στη
Βρετανία, χειροτονήθηκε μοναχός, διεύθυνε
την καθεδρική σχολή της Υόρκης (Γιορκ), προ-
σκλήθηκε από τον Καρλομάγνο και ανέλαβε
την αναμόρφωση της περίφημης σχολής του
Ααχεν (Αιξ λα Σαπέλ), η οποία αναδείχθηκε σε
μορφωτικό κέντρο της Δυτικής Ευρώπης στον
8ο αιώνα χάρη στις παιδευτικές πρωτοβουλίες
του, και πέθανε το 804 στη μονή του Αγίου
Μαρτίνου κοντά στην πόλη Τουρ.
Το σχέδιο του ΑλκουΓνου ήταν να "οικοδομή-
σει μια νέα Αθήνα μέσα στη Γαλλία", όπως α-
ποκαλύπει σε επιστολή του στον Καρλομάγνο
με την υποστήριξη του οποίου πραγματώνει το
μεγαλεπήβολο σχέδιό του. Ενθάρρυνε την
καλλιέργεια των επτά ελευθερίων τεχνών
(γραμματική, ρητορική, διαλεκτική, αριθμητική,
γεωμετρία, αστρονομία, μουσική).θεμελίωσε
σχολές, όπως της Υόρκης και του Ααχεν, που
αποτέλεσαν το πρότυπο των μεσαιωνικών μο-
ναστηριακών σχολών και τον πρόδρομο του
παρισινού πανεπιστημίου. Στην ψυχολογία του
ακολούθησε τη σκέψη του Αυγουστίνου* και
υιοθέτησε πλατωνικές ανθρωπολογικές θέ-
σεις. Συνέθεσε έμμετρη ιστορία της επισκοπής
της Υόρκης και οι πολυάριθμες επιστολές του
διακρίνονται για την αξία των ιστορικών πλη-
ροφοριών τους.
Βιβλιογρ.: Ε. Gilson, La philosophie au moyen Sge, Paris.
1944.
Μάριος Π. Μπέγζος
αλλαγή. Φυσικό φαινόμενο, που επηρεάζει
όλα τα αντικείμενα και τα φαινόμενα και εμφα-
νίζεται ως μετατροπή, μεταβολή, μεταμόρφω-
ση. Στην αλλαγή υπάγεται λ.χ. η τήξη και η
πήξη και γενικότερα κάθε κίνηση, αλληλεπί-
δραση και μετάβαση από μια κατάσταση σε
άλλη. Στην αλλαγή περιλαμβάνονται και όλες
οι διαδικασίες ανάπτυξης και εμφάνισης νέων
φαινομένων στον κόσμο. Η αλλαγή μπορεί να
είναι ποσοτική (αυξομείωση) ή ποιοτική (μετα-
σχηματισμός). Αυτή επεκτείνεται, πέρα από τα
αντικείμενα, και στους νόμους που διέπουν
την κίνηση της ίδιας της ύλης. Στον αντίποδα
της αλλαγής βρίσκεται η αδράνεια, η ιδιότητα

δηλ. των σωμάτων κατά την οποία αυτά δεν
μεταβάλλουν την κατάσταση της κίνησης
τους, αν δεν επιδράσει επάνω τους εξωτερική
δύναμη.
Απ.Τζ.
αλληγορία. Μορφή του λόγου, προφορικού ή
γραπτού, κατά την οποία κάτω από την επιφά-
νεια μιας έννοιας καλύπτεται άλλη, η οποία και
αποτελεί το κύριο νόημα. Πρόκειται δηλαδή
για έναν έμμεσο τρόπο μετάδοσης πληροφο-
ριών. Η επικοινωνία του είδους αυτού θεωρεί-
ται επιτυχής από τη στιγμή που ο δέκτης θα α-
ποκωδικοποιήσει πλήρως τις ενδιάμεσες επο-
πτικές μορφές και θα τις μετασχηματίσει σύμ-
φωνα με τις προθέσεις του πομπού, χωρίς πα-
ρανοήσεις ή παρερμηνείες. Η σημασία της α-
ποκωδικοποίησης αυτής είναι μεγάλη, δεδομέ-
νου ότι το νόημα της αλληγορίας είναι συνή-
θως ηθικό ή διδακτικό, με την ευρύτερη έννοια
του όρου.
Η αλληγορική έννοια συγγενεύει με το σύμβο-
λο', υπάρχει όμως ουσιαστική διαφορά ανάμε-
σά τους. Με το σύμβολο, που είναι κάποιο
γράμμα, λέξη, φράση ή αντικείμενο, δηλώνε-
ται συνθηματικά ορισμένη έννοια, ενώ με την
αλληγορία έχουμε ένα ευρύτερο σύνολο πολ-
λών εννοιών και σχέσεων συγχρόνως. Δια-
φορά υπάρχει επίσης ανάμεσα στην αλληγο-
ρία και τη μεταφορά.
Αλληγορίες υπάρχουν στις θρησκευτικές διδα-
σκαλίες (παραβολές κ.λπ.), στους λαϊκούς μύ-
θους, στις παροιμίες, στα γνωμικά, στα αινίγ-
ματα, στους συγγραφείς και ποιητές, καθώς
και στα έργα των εικαστικών τεχνών. Από τις
χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις συγγραφέ-
ων που χρησιμοποίησαν την αλληγορία είναι ο
Πλάτων*, ο οποίος στην Πολιτεία του παρου-
σιάζει τη θεωρία των "ιδεών" με τη γνωστή αλ-
ληγορία του σπηλαίου. Από τους νεότερους ο
Δάντης είναι ο σημαντικότερος θιασώτης της
αλληγορίας. Προσπάθειες αλληγορικής ερμη-
νείας γραπτών έργων διαπιστώνουμε τόσο
κατά την αρχαιότητα με τους Στωικούς*, στην
ποίηση του Ομήρου κ.ά., όσο και με τον Φί-
λωνα' τον Αλεξανδρέα στη Βίβλο*.
Στην αλληγορία οδηγήθηκε ο άνθρωπος από
την επιθυμία του να συμπυκνώσει και να κάμει
πιο συγκεκριμένες τις γενικές και αφηρημένες
έννοιες ή να βοηθήσει στην κατανόηση σύνθε-
των εννοιών με τη μεσολάβηση ενός απλού
και ευκολονόητου τρόπου προσέγγισης της
ουσίας, η οποία για μιαν απευθείας προσέγγι-
αλληλεγγύη
ση και κατανόηση θα απαιτούσε λεπτότερους
και αφηρημένους τρόπους σκέψης, ή ακόμη
για να μεταβιβάσει απαγορευμένες ή απλώς
μη αποδεκτές έννοιες πίσω από την προστα-
τευτική ασπίδα της αλληγορίας, που και νόμι-
μη και θεμιτή είναι. Η αλληγορία με την τελευ-
ταία αυτή επιδίωξή της λειτούργησε ως κιβω-
τός διάσωσης πολλών απαγορευμένων εννοι-
ών και ιδεών, που χωρίς αυτήν ίσως και να μην
επιβίωναν.
Απ. Τζαφερόπουλος
αλληλεγγύη. Έννοια που συναντάμε για
πρώτη φορά στο έργο του Emile Durkheim
(Εμίλ Ντυρκαίμ*) Περί καταμερισμού της κοι-
νωνικής εργασίας (1893) και υποδηλώνει τον
τρόπο με τον οποίο τα άτομα ενός κοινωνικού
σχηματισμού συνδέονται μεταξύ τους, έτσι
ώστε να εξασφαλίζεται η κοινωνική συμβίωση
και συνοχή.
Ο Durkheim κάνει διάκριση μεταξύ δύο ειδών
αλληλεγγύης, της "μηχανικής" και της "οργανι-
κής", που αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά
είδη κοινωνικής οργάνωσης, στις αρχαϊκές
"τομεακές" κοινωνίες και στις σύγχρονες "βιο-
μηχανικές".
Στις "τομεακές" - παραδοσιακές κοινωνίες, με
τον χαμηλό καταμερισμό της εργασίας, τα
άτομα είναι αδιαφοροποίητα μεταξύ τους και
πλήρως ταυτισμένα με την ομάδα, τις κοινές
αξίες και πεποιθήσεις και τα κοινά ιδανικά της
("συλλογική συνείδηση"). Η αλληλεγγύη που
επικρατεί εδώ είναι η "μηχανική". Πρόκειται για
"αλληλεγγύη μέσω της ομοιότητας". Στις κοι-
νωνίες αυτές ο καθένας είναι ό,τι και οι άλλοι,
χωρίς συνειδητοποίηση της ατομικότητάς του,
η δε "συλλογική συνείδηση" καλύπτει εξ ολο-
κλήρου τις ατομικές συνειδήσεις.
Αντίθετα, στις βιομηχανικές κοινωνίες, που
χαρακτηρίζονται από υψηλό δείκτη καταμερι-
σμού της εργασίας, τα άτομα, διαφορετικά με-
ταξύ τους, συνυπάρχουν χάρη στη συνεργασία
από την οποία είναι απόλυτα εξαρτημένα, η δε
αλληλεγγύη που τα συνδέει είναι "οργανική".
Ο Durkheim αποκαλεί τη μορφή αυτή αλληλεγ-
γύης "οργανική", κατ' αναλογία προς τα όργα-
να ενός έμβιου όντος, καθένα από τα οποία,
διαφορετικό από τα υπόλοιπα, επιτελεί συγκε-
κριμένες λειτουργίες, όλες στον ίδιο βαθμό α-
παραίτητες για την επιβίωση του οργανισμού.
Η συνοχή της κοινότητας στην περίπτωση
αυτή απορρέει ή εξασφαλίζεται όχι μέσω της
ομοιότητας, αλλά μέσω της διαφοροποίησης
59
αλληλεπίδραση
των ατόμων και της συναίνεσης που αυτή επι-
βάλλει. Η συλλογική συνείδηση δεν χαρακτη-
ρίζεται πλέον, όπως στις παραδοσιακές κοινω-
νίες, από αυστηρότητα, με αποτέλεσμα το
άτομο να γνωρίζει έναν μεγάλο βαθμό αυτονο-
μίας στη σκέψη και στη δράση.
Βιβλιογρ.: Durkheim Ε., The Division of Labour in Society,
Yhe Free Press. London, 1960 - Alport H„ Emile Durkheim
and his Sociology, New York, 1939.- Aron R„ Η εξέλιξη
της κοινωνιολογικής σκέψης, εκδ. Γνώση. Αθήνα. 1991.
Χρ. Νόβα-Καλτοούνη
αλληλεπίδραση, θεμελιακός λογικός τρόπος
("κατηγορία", Καντ*) με τον οποίο η διάνοια
συνδέει τα πράγματα και τα φαινόμενα και
σχηματίζει την ενότητα του αντικειμένου της
πείρας. Πρόκειται για την αμοιβαία σχέση με-
ταξύ των φαινομένων στη φύση και στην κοι-
νωνία. Κατά τη θεωρία της αλληλεπίδρασης,
κανένα πράγμα της αντικειμενικής πραγματι-
κότητας ή κοινωνικό φαινόμενο δεν μπορεί να
νοηθεί ανεξάρτητο και απομονωμένο, αλλά σε
σχέση προς τα άλλα που το περιβάλλουν. ΓΓ
αυτό και η μελέτη των πραγμάτων οφείλει να
γίνεται κάτω από το πρίσμα της συνάφειας και
των σχέσεών τους προς αυτά που βρίσκονται
γύρω τους. Ετσι λ.χ. τα ζώα πρέπει να εξετά-
ζονται σε σχέση με τις γεωγραφικές συνθήκες
κάτω από τις οποίες ζουν, όπως επίσης οι κοι-
νωνικές κινήσεις στην ιστορία και την καθημε-
ρινή πραγματικότητα σε σχέση με τις συνθή-
κες που τις δημιούργησαν και με τις οποίες
βρίσκονται σε απόλυτη συνάφεια. ΓΓ αυτό, και
σε επίπεδο γνωσιολογίας, γνώση των πραγμά-
των σημαίνει γνώση της αλληλεπίδρασής
τους. Αλλά και το αποτέλεσμα της αλληλεπί-
δρασης αυτής ασκεί τις δικές του επιδράσεις
στο αίτιο που το γέννησε. Ετσι, οι παραγωγι-
κές δυνάμεις μέσα στο συγκεκριμένο κοινωνι-
κό περιβάλλον γεννούν και διαμορφώνουν τις
παραγωγικές σχέσεις, αλλά κι αυτές με τη
σειρά τους επιδρούν και επηρεάζουν την ίδια
την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η
αλληλεπίδραση λοιπόν αιτίας και αιτιατού
είναι καθοριστική στην εξέλιξη των φυσικών
και κοινωνικών γεγονότων. Πρέπει να σημειω-
θεί όμως ότι η αλληλεπίδραση μεταξύ των φαι-
νομένων δεν σημαίνει ότι όλες οι αιτίες και τα
αποτελέσματα έχουν την ίδια σπουδαιότητα.
ΓΓ αυτό επιβάλλεται η αναζήτηση της βασικό-
τερης και ο προσδιορισμός εκείνης που ασκεί
τον πιο αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη των
πραγμάτων.
Βιβλιογρ.: Φ. Ενγκελς, Η διαλεκτική της φύσης.· Μπ. Μ.
60
Κέντροφ. Ο Ένγκελς και η διαλεκτική της φυσιογνω-
σίας.· I. Θεοδωρακόπουλος. Εισαγωγή στη φιλοσοφία,
τόμ. Α".
Απ. Τζαφερόπουλος
αλληλόδραση. Ο όρος δηλώνει τη δυναμική
σχέση που δημιουργείται μεταξύ δύο ή περισ-
σότερων μεταβλητών λόγω της δράσης που α-
ναπτύσσουν η μία προς την κατεύθυνση της
άλλης. ' Εχει καθιερωθεί περισσότερο ως "δια-
ντίδραση". Στην κοινωνιολογία, η κοινωνική
διαντίδραση αναφέρεται στη συμπεριφορά
των ατόμων ή ομάδων που προκύπτει στα
πλαίσια μιας επικοινωνιακής διαδικασίας. Σε α-
ντίθεση με τον Συμπεριφορισμό* (Μπηχαβιορι-
σμό), ο οποίος ερμηνεύει την ανθρώπινη συ-
μπεριφορά με βάση τον μηχανισμό ερέθισμα-
απόκριση, η Σχολή της κοινωνικής διαντίδρα-
σης εξηγεί τη συμπεριφορά με βάση τους κοι-
νωνικούς παράγοντες. Όπως θα υποστηρίξει ο
εκφραστής της Σχολής της συμβολικής διαντί-
δρασης, Τζωρτζ Χέρμπερτ Μηντ* (1863-1931),
σε αντίθεση με τα ζώα, τα οποία αντιδρούν
είτε με γενετικής καταγωγής σήματα είτε με α-
νακλαστικά σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, οι
άνθρωποι μπορούν να προβλέπουν αλλά και
να έχουν καταγράψει προηγούμενες αντιδρά-
σεις συνανθρώπων τους, ώστε να μπορούν να
υπολογίζουν την αντίδραση που θα προκαλέ-
σει η κάθε τους πράξη. Επομένως, η δράση
των ατόμων γίνεται αντιληπτή ως συμβολική
συμπεριφορά και η αλληλόδρασή τους στηρί-
ζεται σε κοινές συμβολικές σημασίες που
έχουν εκμαθηθεί κατά τη διάρκεια της κοινωνι-
κοποίησης. Ο Μηντ θα υπογραμμίσει τον ρόλο
της γλώσσας ως κατεξοχήν κοινωνικοποιητι-
κού θεσμού, αφού οι σημασίες των πραγμάτων
είναι αυθαίρετες και παράγονται μέσα από τις
συμβολοποιήσεις της γλώσσας. Ο Χέρμπερτ
Μπλούμερ, κύριος εκπρόσωπος της συμβολι-
κής διαντίδρασης, θα δεχτεί ότι η σημασία δεν
παράγεται από το ίδιο το αντικείμενο αλλά
από τις συμβολικές ερμηνείες που θα του απο-
δώσουν οι εκάστοτε χρήστες του.
Αλλοι εκπρόσωποι της Σχολής αυτής, που έ-
μεινε γνωστή ως "Σχολή του Σικάγου", είναι οι
Ελ. Φάρις, Κ. Γιαγκ, Ε. Χιούζ, ενώ μια διαφο-
ροποιημένη θεωρητική εκδοχή εκφράζει η
"Σχολή της Αϊόβα", με κύριο εκπρόσωπο τον
Μάνφορντ Κουν (1911-1963). Αυτό για το
οποίο επικρίθηκε ιδιαίτερα η "Σχολή του
Σικάγου" ήταν η έλλειψη επιστημονικής ακρί-
βειας, η αοριστία της και η υπερβολική βαρύτη-
τα που έδωσε στη διαίσθηση, αρνούμενη τα

εργαλεία που θα επέτρεπαν μια εμπειρική επι-
βεβαίωση. Απορρίπτοντας τα ερωτηματολό-
για, χρησιμοποίησε κυρίως τα προσωπικά έγ-
γραφα και κατέφυγε στη μελέτη περιπτώσεων
και στη συμμετοχική παρατήρηση. Η επίδραση
της "Σχολής της συμβολικής διαντίδρασης"
στις κοινωνικές επιστήμες εξακολουθεί να
είναι σημαντική, άμεσα και έμμεσα, στη δια-
μόρφωση νεότερων θεωριών.
Δημ. Τσατσούλης
αλληλουχία, βΚ.σύνδεση
αλλοτρίωση (λατ. alienatio, γερμ. Entfre-
mdung). Ο όρος "αλλοτρίωση" είχε χρησιμο-
ποιηθεί για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μόνο
για τη μεταβίβαση κυριότητας (ενός κτήματος,
π.χ.). Τον 18ο αιώνα, στις θεωρίες περί "κοινω-
νικού συμβολαίου" (Χομπς*, Ρουσσώ*) η έν-
νοια της αλλοτρίωσης σημαίνει τη μεταβίβαση
ορισμένων "φυσικών" δικαιωμάτων και ελευθε-
ριών σε μιαν ανώτερη αρχή (κράτος, κοινωνία).
Τον 19ο αιώνα, με τον Χέγκελ* (Φαινομενολο-
γία του Πνεύματος, Φιλοσοφία του Δικαίου), η
έννοια για πρώτη φορά χρησιμοποιείται για
συγκεκριμένα ιστορικο-κοινωνικά δεδομένα, ι-
δωμένα μέσα από το πρίσμα του ιδεαλιστικού
διαλεκτικού συστήματος του γερμανού φιλό-
σοφου. Ολες αυτές οι θεωρίες είχαν περιορι-
σμένη απήχηση, και η έννοια της αλλοτρίω-
σης, που ήταν πλατιά γνωστή, παρέμενε στα
πλαίσια του εμπράγματου δικαίου, ως μεταβί-
βαση δηλαδή ενός πράγματος σε ξένη κυριό-
τητα. Από τη δεκαετία όμως του 1950 άρχισε
να πλουτίζεται με νέες και διαφορετικές σημα-
σίες: μιας αίσθησης "αποξένωσης" ή αδυνα-
μίας μέσα στην κοινωνία, της αποπροσωποποί-
ησης του ατόμου μέσα στις μεγάλες και γρα-
φειοκρατούμενες οργανώσεις, όπου εκείνο
που ανήκει στον άνθρωπο ως ατομικότητα ή
που είναι προϊόν της δραστηριότητάς του τού
γίνεται ξένο, κάτι άλλο από τον ίδιο, όπου η ε-
σωτερικότητα του ανθρώπου χάνεται: δεν
είναι πια δικά του τα πράγματα που ο ίδιος δη-
μιούργησε, τα εργαλεία που ο ίδιος έφτιαξε
και χρησιμοποίησε για να δαμάσει τη φύση. Η
κοινωνία, η εργασία, η γλώσσα, η κουλτούρα
στρέφονται εναντίον του, γίνονται "μια άρνη-
ση του ανθρώπινου όντος": η κοινωνία μπορεί
να μετατραπεί σε όργανο καταπίεσης για ένα
τμήμα των μελών της, η εργασία μπορεί να
γίνει ένα βάρος εξουθενωτικό και άδικο, η
γλώσσα ένα σκέτο παιχνίδι εικόνων και αφαι-
άλμα
ρέσεων κενών περιεχομένου και, τέλος, η φι-
λοσοφία και η επιστήμη μπορεί να σημαίνουν
την κακοδαιμονία της ανθρωπότητας. Η αλλο-
τρίωση αναδείχθηκε έτσι σε μια από τις κεντρι-
κές έννοιες της σύγχρονης κοινωνιολογίας.
Οι λόγοι αυτής της εξέλιξης ήταν η κοινωνική
και ιδεολογική αναστάτωση που ακολούθησε
τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, η αύξηση του ειδι-
κού βάρους των διανοουμένων, που έβλεπαν
προβληματικό τον ρόλο τους και τη θέση τους
μέσα στην κοινωνία. Εδώ την πιο άμεση και βα-
σική επίδραση είχε η ανακάλυψη των Οικονο-
μικών - Φιλοσοφικών Χειρογράφων του 1844
του Καρλ Μαρξ*, όπου ο νεαρός τότε Μαρξ,
κάτω από την ισχυρή ακόμα επίδραση του
Χέγκελ*, και αμεσότερα του Φόυερμπαχ* (της
ανάλυσής του για τη θρησκευτική αλλοτρίω-
ση), χρησιμοποιεί την έννοια της αλλοτρίωσης
ως θεμελιακή έννοια στην ανάλυση του καπι-
ταλισμού. Στα Χειρόγραφα ο Μαρξ συγκε-
ντρώνει την προσοχή του στην αλλοτρίωση
της εργασίας και τονίζει τις απεχθείς πλευρές
της. Χρησιμοποιεί τρεις όρους, που και οι τρεις
έχουν συγγενικό εννοκκό περιεχόμενο: "Verge-
genstandichung" (εξανπκειμένωση), Tntfremdung"
(αλλοτρίωση ή ατοξένωση) και "Entausserung" (α-
ποχωρισμός από τον ίδιο τον εαυτό μου ή πού-
λημα του εαυτού μου σαν εμπορεύματος).
Κατά τον Μαρξ, στις συνθήκες της αλλοτρίω-
σης ο εργάτης χάνει τον έλεγχο των διαδικα-
σιών της εργασίας, του προϊόντος της εργα-
σίας του, και γίνεται ένα πράγμα, ένα "αντικεί-
μενο" (Gegenstand).
Η αναβίωση του όρου "αλλοτρίωση" στις τε-
λευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερα από δυτικούς
μαρξιστές, εγγράφεται στην προσπάθειά τους
να αποκαταστήσουν την ευρύτερη, την ανθρω-
πιστική πλευρά της σκέψης του Μαρξ.
Γιάν. Κρητικός
άλλως Είναι. Φιλοσοφική κατηγορία στον
Χέγκελ*, αναφερόμενη σε μία από τις μορφές
εξέλιξης του Είναι. Δηλαδή το Είναι στη σχετι-
κή ολοκλήρωσή του παρουσιάζεται συχνά με
διάφορη μορφή - με "ξένη", "μη αληθινή" μορ-
φή - που όμως προϋπήρχε "δυνάμει" μέσα στην
προηγούμενη μορφή του. Μέσα στο όλο χε-
γκελιανό σύστημα, το Είναι μεταβάλλεται σε
άλλως Είναι στη φύση, και αυτό το τελευταίο
συναιρείται μέσα στο πνεύμα.
Ε.χ.
άλμα. Η διαδικασία διαλεκτικής μετατροπής
61
Άλμπερτ
των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές, αλλά
και η μετάβαση από μιάν ορισμένη ποιότητα σε
μιάν άλλη, όταν το αναπτυσσόμενο αντικείμε-
νο φτάνει στα όρια του "μέτρου". Κατά τον
Χέγκελ* το βαθμιαίο, το συνεχές της αλλαγής
αφορά μόνο στην εξωτερική ποσοτική πλευρά
της. Από ποιοτικής όμως πλευράς εκδηλώνε-
ται η απόλυτη ασυνέχεια, η διακοπή της καθα-
ρά ποσοτικής κίνησης προς τα εμπρός. Και ε-
φόσον η εμφανιζόμενη νέα ποιότητα ως προς
την καθαρά ποσοτική συσχέτιση της συνιστά,
σε σύγκριση με την εκλείπουσα, ένα απροσ-
διόριστο έτερο, μιαν αδιάφορη ποιότητα, η με-
τάβαση συνιστά άλμα (Sprung)· και οι δύο ποι-
ότητες είναι τεθειμένες ως εντελώς εξωτερι-
κές μεταξύ τους ( Επιστήμη της λογικής, μέρος
3ο, κεφ. 2ο, υποκεφάλαιο Β'). Κάθε γέννηση
και κάθε θάνατος - διευκρινίζει ο Χέγκελ - δεν
συνιστά κάτι το συνεχιζόμενο βαθμιαία, αλλά
"διακοπή του βαθμιαίου και άλμα από την πο-
σοτική αλλαγή στην ποιοτική" (στο ίδιο). Κατά
τον φιλόσοφο, η διάνοια (βλ. διάνοια και
λόγος) αδυνατεί να συλλάβει το άλμα που έ-
γκειται στην ποιοτική μετάβαση ενός αντικει-
μένου, ενός πράγματος στην ετερότητά του,
στο αντίθετά του, γι' αυτό και βαυκαλίζεται με
την παράσταση περί ταυτότητας και περί αλ-
λαγής ως αδιάφορης εξωτερικής, ποσοτικής,
δηλαδή εξελικτικής αλλαγής (βλ. εξελικτι-
σμός). Το άλμα είναι στιγμή της αυτοανάπτυ-
ξης του όλου και όχι προϊόν εξωτερικής πα-
ρέμβασης.
Ο Μαρξ*, σε αντιδιαστολή με τον Χέγκελ, εφό-
σον εξετάζει ιστορικά συγκεκριμένα αντικείμε-
να (π.χ. τις σχέσεις παραγωγής της κεφαλαιο-
κρατίας), δεν βλέπει στο άλμα στιγμή, αναβαθ-
μό της νόησης στην πορεία προς την απόλυτη
ιδέα, αλλά στιγμή της αυτοανάπτυξης του α-
ντικειμενικά υπαρκτού όλου (βλ. επίσης: μετά-
βαση των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές, α-
νάπτυξη, διαλεκτική και τη βιβλιογραφία σε
αυτά).
Δ. Πατέλης
Άλμπερτ (Albert) Χανς (γεν. 1921). Γερμανός
φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και οικονομολό-
γος, διακεκριμένος εκπρόσωπος του κριτικού
ορθολογισμού*. Αφετηρία του είναι το πρό-
βλημα της συνάφειας γνώσης και δραστηριό-
τητας, δηλαδή το πρόβλημα της ορθολογικό-
τητας της ανθώπινης πρακτικής. Έργα του:
Okonomische Ideologie und politische Theorie,
Gottingen, 1954.- MarMsoziotogie und Endschei-
62
dungslogik, Berlin, 1967.- Konstruction und Kritik,
Hamburg, 1972.- Aufklarung und Steuerung,
Hamburg, 1976.- Traktat liber rational Praxis,
Tubingen, 1978.- Wissenschaft und die
Fehlbarkeit der Vernunft, Tubingen, 1982.
Δ. n.
Αλμπιζουά (Αλβιγηνοί). Παρακλάδι της αίρε-
σης των "Καθαρών" (βλ. λ.) στη νοτιοδυτική
Γαλλία κατά τον 12ο αι.
ε. χ.
αλογισμός. Είναι τρόπος σκέψης ο οποίος, συ-
γκαλυμμένος συχνά από μια τυπική ορθότητα
της διατύπωσής του, αγνοεί τους νόμους και
τους κανόνες της λογικής, καθώς και τις αρμό-
ζουσες αντιστοιχίες ανάμεσα στη νόηση και
στην εξωτερική ή εσωτερική εμπειρική πραγ-
ματικότητα. Από το τέλος του 19ου αι. εμφανί-
στηκαν μερικές ενορατικές θεωρίες της φιλο-
σοφίας σύμφωνα με τις οποίες ένα είδος αλο-
γισμού θεωρείται θεμελιώδους σημασίας, με
την έννοια ότι, σε αντιδιαστολή προς τη λογι-
κή γνωστική διαδικασία, γίνεται αποδεκτή η
δυνατότητα άμεσης ενορατικής σύλληψης της
αλήθειας. Οι αλογισμοί είναι δυνατόν να ανα-
καλυφθούν μόνο με εμπεριστατωμένη λογική
και αναδρασιακή ανάλυση της σχέσης νόησης
και πραγματικότητας.
Δίον. Αναπολιτάνος
Άλπορτ (Allport) Γκόρντον (1897-1967). Αμερι-
κανός ψυχολόγος, ο οποίος διατύπωσε ένα
συγκεκριμένο θεωρητικό μοντέλο για τη δομή
και την πορεία ανάπτυξης της ανθρώπινης
προσωπικότητας. Σε αντίθεση με άλλες προ-
σεγγίσεις (όπως η ψυχανάλυση), οι οποίες δια-
μόρφωσαν τα θεωρητικά τους μοντέλα ξεκινώ-
ντας από την κλινική παρατήρηση, ο Αλπορτ
μελέτησε τη δομή και την ανάπτυξη της υγιούς
προσωπικότητας. Βασική αρχή της θεωρίας
του είναι ότι η προσωπικότητα αποτελεί ανοι-
κτό σύστημα που βρίσκεται σε διαρκή αλληλε-
πίδραση με την κοινωνία. Για τον λόγο αυτό η
φυσιολογική κατάσταση για την προσωπικότη-
τα είναι εκείνη της δυναμικής ισορροπίας, η
οποία καταργείται και αναδομείται στις πρά-
ξεις του υποκειμένου. Η διαρκής ανατροπή της
ομοιόστασης είναι το μέσον με το οποίο ο άν-
θρωπος πραγματώνει τις μελλοντικές του δυ-
νατότητες και αυτό αποτελεί και την κινητήρια
δύναμη ανάπτυξής του. Από τη θέση αυτή α-
πορρέει η αντίληψη του Αλπορτ σύμφωνα με

την οποία, για να κατανοήσουμε τη συγκεκρι-
μένη προσωπικότητα στο παρόν της, πρέπει να
ερευνήσουμε όχι το μακρινό παρελθόν της
(όπως πίστευε π.χ. η ψυχανάλυση), αλλά τους
μελλοντικούς της προσανατολισμούς. Παρα-
φράζοντας τη λαϊκή παροιμία "πες μου τον
φίλο σου να σου πω ποιός είσαι", ο Αλπορτ
έλεγε "πες μου πώς φαντάζεσαι το μέλλον
σου, να σου πω ποιος είσαι τώρα". Ως δομικά
στοιχεία της προσωπικότητας ο Αλπορτ διέκρι-
νε τα «γνωρίσματα», τα οποία λειτουργούν με
βάση την αρχή της λειτουργικής αυτονομίας.
Στον άνθρωπο υπάρχουν δύο κατηγορίες γνω-
ρισμάτων: τα "θεμελιώδη", που συνθέτουν τη
σφαίρα των κινήτρων και των αξιών, και τα
"λειτουργικά", τα οποία διαμορφώνουν τη συ-
μπεριφορά.Τέτοια γνωρίσματα είναι η ευγέ-
νεια, το φιλότιμο, τα οποία, αν και δεν παρακι-
νούν στην εκδήλωση συγκεκριμένων συμπερι-
φορών, ωστόσο τις διαμορφώνουν. Ο Αλπορτ
διακρίνει τα παρακάτω γνωρίσματα ως στοι-
χεία της υγιούς προσωπικότητας: την ενεργό
στάση απέναντι στην πραγματικότητα, την ικα-
νότητα παρατήρησης των γεγονότων της εσω-
τερικής ζωής χωρίς τη χρησιμοποίηση της ψυ-
χολογικής άμυνας, τη σταθερότητα στις κατα-
στάσεις απογοήτευσης και τη διαρκή προσπά-
θεια ατομικής ολοκλήρωσης. Η θεωρία του
Αλπορτ, αν και συνέβαλε σημαντικά στη διε-
ρεύνηση της δομής και της λειτουργίας της
προσωπικότητας, αδυνατεί να διακρίνει τον ι-
στορικό και πολιτισμικό χαρακτήρα της.
Σημαντικότερο έργο του: Personality and So-
cial Encounter, Ν. Υ., 1960.
Βιβλιογρ.:Ζειγκάρνικ Β. Β., θεωρίες της προσωπικότη-
τας στις χώρες της Δύσης. Μόσχα. 1982.
Ευάγγ. Μανουράς
Αλτουσέρ (Althusser) Λουί (1918, Αλγερία -
1990, Γαλλία). Γάλλος φιλόσοφος, επικεφα-
λής σχολής ερμηνείας του μαρξισμού, εκπρό-
σωποι της οποίας βρίσκονται και στην Ιταλία,
στην Ισπανία, στις ΗΠΑ, στην Ελλάδα (Ν.
Πουλαντζάς κ.ά.) και ιδιαίτερα στη Λ. Αμερική
(Μ. Harnecher κ.ά.). Στο έργο του διακρίνονται
δύο κύριες περίοδοι: 1) της δεκαετίας του
1960, όπου επικεντρώνει την προσοχή του
στήν επεξεργασία της φιλοσοφίας ως
«θεωρίας των θεωρητικών πρακτικών» και 2)
της δεκαετίας του 1970, οπότε εννοεί τη φιλο-
σοφία ως τεκμηρίωση της πολιτικής πάλης, ως
«πολιτική εντός της θεωρίας«, ως «σε τελική
ανάλυση, πάλη των τάξεων εντός της
Αλτουσέρ
θεωρίας». Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται
από την πολεμική κατά της πραγματιστικής ερ-
μηνείας του μαρξισμού (κατά της εργαλειακής
και επιλεκτικής χρήσης του στην τρέχουσα πο-
λιτική), κατά της κυρίαρχης στη μεταπολεμική
Γαλλία υπαρξιστικής*, περσοναλιστικής', φαι-
νομενολογικής* κ.λπ. ερμηνείας του μαρξι-
σμού. Έμφαση δίνει στα «ώριμα» (μετά το
1844) έργα του Μαρξ*, στην αυτοτέλεια της ε-
πιστημονικής νόησης από την καθημερινή συ-
νείδηση (της «θεωρίας» από την «ιδεολογία»),
στον μεθοδολογικό ρόλο της φιλοσοφίας,
στην προσέγγιση της γνωστικής διαδικασίας
ως πνευματικής παραγωγής κ.λπ. Αυτοπροσ-
διορίζει τη στάση του ως «θεωρητικό αντι-
ανθρωπισμό», όπου το συγκεκριμένο άτομο
δεν συνιστά το αφετηριακό σημείο αλλά το τε-
λικό αποτέλεσμα της ανάλυσης της κοινωνίας.
Απολυτοποιεί την ασυνέχεια στην ανάπτυξη
της σκέψης του Μαρξ*, την οποία οριοθετεί με
την έννοια της (προερχόμενης από τον Μπα-
σελάρ*) «επιστημολογικής τομής». Η «συμ-
πτωματική ανάγνωση» (lecture symptomate)
του Κεφαλαίου που προτείνει στοχεύει στην
κάθαρση του μαρξισμού από τη διαλεκτική* και
συνολικά απ' το «φενακισμένο περίβλημα» για
την αποκάλυψη του «αληθινού» πυρήνα του.
Στην «ιστορικιστική» διαλεκτική της ολότητας
αντιπαραθέτει τη μελέτη της «δομής με
δεσπόζουσα» και «επικαθορισμό» (surd6termi-
nation). Κατά τη δεύτερη περίοδο (μετά την
«αυτοκριτική» του) ο Αλτουσέρ αμβλύνει κά-
πως τις «θεωρητικίστικες» θέσεις του, χωρίς
να τις εγκαταλείπει, και επιχειρεί να τις κατα-
στήσει συμβατές με τον νέο ορισμό της φιλο-
σοφίας κατά τον οποίο η τελευταία ανάγεται
στην πολιτική. Ο τρόπος με τον οποίο ο
Αλτουσέρ έθεσε τα θεμελιώδη προβλήματα
της μαρξιστικής θεωρίας εκ των πραγμάτων α-
πορρίπτει τη συστηματική ανάλυση των νομο-
τελειών ανάπτυξης της επιστημονικής νόησης
(βλ. ιστορικό και λογικό, ανάβαση από το αφη-
ρημένο στο συγκεκριμένο, διάνοια και λόγος,
διαλεκτική λογική κ.λπ.).
Έργα του: Pour Marx, Paris, 1965, Lire le «Capital» (avec
Balibar E„ Estabtet R.) v. 1-2, Paris. 1965, L0nine et la
philosophie, Paris, 1969, R6ponse 6 John Lewis. Paris.
1973, Positions (1964-1975), Paris, 1976, Elements d'
Autocritique, Hachette, Paris. 1974.
Στην ελληνική έχουν μεταφρασθεί τα έργα του: Γι α τον
Μαρξ, Γράμματα. Αθήνα, 1978.- θέσεις, θεμέλιο (πολ.
εκδόσεις).- Στοιχεία αυτοκριτικής, Πολύτυπο. Αθήνα,
1983.- Απάντηση στον Τζ. Λιούις, θεμέλιο, Αθήνα,
1977.- Γι α την κρίση του μαρξισμού, Αγώνας, Αθήνα,
1980.- Τι πρέπει ν' αλλάξει στο Κ.Κ, Αγώνας. Αθήνα.
63
αλτρουισμός
1980.- Συζήτηση για το κράτος. Αγώνας, Αθήνα, 1980.- Ο
Λένιν και η φιλοσοφία, Ηριδανός, Αθήνα (χ.χ.).- Το μέλ-
λον διαρκεί πολύ. Τα γεγονότα. Αυτοβιογραφίες.
Πολίτης, Αθήνα, 1992.- Σειρό άρθρων στα περιοδικά: Ό
Πολίτης·, "Αγώνας", "θέσεις". "Σχολιαστής". "Σύγχρονα
θέματα" κ.ά.
Δ. Πατέλης
αλχφ<Μίύχψ6βτ HfiwA win ura^oijtiiti.
μέχρι αυτοθυσίας αγάπη προς τους άλλους (α-
ντίθετό του ο εγωισμός). Ο όρος καθιερώθηκε
διεθνώς από τον ιδρυτή του θετικισμού* Αύγ.
Κοντ*, κατά τον οποίο ο αλτρουισμός έχει εν-
στικτώδεις ρίζες στον άνθρωπο, πρέπει όμως
να εξυψώνεται σε συνειδητή αρχή και ηθικό ι-
δεώδες.
Ως όρος ο αλτρουισμός μπορεί να είναι και-
νούριος, ως ηθική όμως αρχή είναι αρχαιότα-
τος. Τον διακηρύττει ο βουδισμός*, ο στωικι-
σμός* (Υστερη Στοά), ο Χριστιανισμός*, για
τον οποίο ο αλτρουισμός είναι συνώνυμο της
προς τον πλησίον αγάπης χωρίς καμιά διάκρι-
ση. Αργότερα τον προβάλλουν η αγγλική ηθική
του 18ου αιώνα, καθώς και οι Λάιμπνιτς*,
Σοπενάουερ*, Φόυερμπαχ*.
Πολύπλευρη όμως υπήρξε και η κριτική κατά
του αλτρουισμού. Ο Σπένσερ*, αντίθετα προς
τον Κοντ, δεν δέχεται την ενστικτώδη προέ-
λευση του αλτρουισμού, αλλά τον θεωρεί
προϊόν προσαρμογής, που διαμορφώνεται
στην πορεία της φυσικής εξέλιξης (εξελικτι-
σμός*). Ως τάση, δηλαδή, θεωρεί τον αλτρουι-
σμό μεταγενέστερο του εγωισμού, αλλά τον
προβάλλει ως "υποκειμενική επιλογή", που
συμβάλλει στην ευημερία της κοινωνίας. Ο
Νίτσε* προσθέτει ότι δεν είναι παρά δημιούρ-
γημα ενός ομαδικού εγωισμού, που προσπαθεί
να καλύψει τις μετριότητες και να τις αντιπα-
ραθέσει προς την υπεράνθρωπη τελειότητα. Ο
Φρόυντ* χαρακτηρίζει τον αλτρουισμό νευρω-
τικό αντιστάθμισμα ενός απωθημένου πρωτό-
γονου εγωισμού, ενώ οι θεωρητικοί του μαρξι-
σμού* δέχονται την ύπαρξη του αλτρουισμού
στις πρωτόγονες κοινωνίες, πριν εμφανιστεί η
ιδιοκτησία- με την εμφάνιση όμως της ταξικής
κοινωνίας ο αλτρουισμός καταργήθηκε και τη
θέση του πήρε ο νόμος της εκμετάλλευσης.
Όσο για την αντίθεση μεταξύ αλτρουισμού και
εγωισμού, που διαπιστώνεται από την αστική
ηθική, αυτήν τη θεωρούν φαινομενική, απατη-
λό φαινόμενο, που έχει τις ρίζες του στο κοι-
νωνικό καθεστώς και θα εξαλειφθεί με την αλ-
λαγή του καθεστώτος αυτού.
Βιβλιογρ.: F. S. Marvin, Compte the founder ol Soaologie,
64
London, 1936.- Α. I. Γιατρότσκι, Η αλτρουιστική ηθική και
η ατομιστική της τεκμηρίωση, Γιούριεφ, 1914.- D. Gusli.
Egoismus und Altruismus. Leipsig, 1903.
Απ. Τζαφερόπουλος
αλχημεία. Η χημεία του Μεσαίωνα, που οι κυ-
ριότεροι σκοποί της ήταν η κατασκευή "ευγε-
νών" μετάλλων (χρυσού, αργύρου) με τη με-
τουσίωση και μεταβολή των "αγενών" (σίδη-
ρος, χαλκός κ.λπ.) και η εύρεση της "φιλοσο-
φικής λίθου", η οποία θα εξασφάλιζε στον κά-
τοχο του μυστικού της το "ελιξήριο" της αιώ-
νιας νεότητας.
Η λέξη Αλχημεία είναι αραβική, διότι η τέχνη
αυτή αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στην
Αίγυπτο, όπου θεωρούσαν ως εφευρέτη αυτής
τον θεό θωθ*, τον Ερμή τον Τρισμέγιστο των
Ελλήνων. Με τον καιρό η Αλχημεία των
Αιγυπτίων δέχθηκε την επίδραση των επιστη-
μών της Ανατολής (Βαβυλωνία, Περσία, Συρία
κ.λπ.), δηλαδή της μαγείας και της αστρολο-
γίας. Στους Βαβυλώνιους ιδιαίτερα αποδίδεται
η παρομοίωση των επτά αλχημικών μετάλλων
με τους επτά γνωστούς πλανήτες. Η αντιστοι-
χία αστρονομικών συμβόλων και μετάλλων
ήταν η εξής: Ήλιος = χρυσός, Σελήνη = άργυ-
pos, Κρόνος = μόλυβδος, Αρης = σίδηρος,
Αφροδίτη = χαλκός, Ερμής = κασσίτερος, Δίας
= ήλεκτρο (= κράμα χρυσού και αργύρου). Οι
Αραβες κατακτητές της Ισπανίας μετέφεραν
στη Δύση και την αλχημεία, η οποία γνώρισε ε-
ξαιρετική άνθηση εκεί κατά τον Μεσαίωνα,
ενώ η λατινική έγινε η γλώσσα των μεταφρά-
σεων των σχετικών συγγραμμάτων διάσημοι
μεταφραστές υπήρξαν ο Μοριένος, ο Ροβέρ-
τος Καστρένσις κ.ά. Κατά τον 13ο αι. εμφανί-
στηκαν και συγγραφείς κύρους, όπως οι
Αλβέρτος ο Μέγας* (Τα θαύματα του κόσμου,
Περί ορυκτών κ.ά.), Ρότζερ Μπέικον* (Μέγα
έργο. Μικρό έργο, Τρίτο έργο), Βενσάν ντε
Μπωβαί (Τετραπλό κάτοπτρο της φύσης),
Αρνόλντο ντε Βιλλανόβα* (Βιβλίο επονομαζό-
μενο ο θησαυρός των θησαυρών, κομποσκοίνι
των φιλοσόφων) κ.ά.
Οι προσπάθειες των αλχημιστών μπορεί να
μην απέδωσαν τους αναμενόμενους καρπούς,
βέβαιο όμως είναι ότι συνετέλεσαν στη γέννη-
ση της επιστήμης της χημείας· οι πρακτικοί αλ-
χημιστές ήταν οι πρώτοι που ανακάλυψαν λ.χ.
τον φώσφορο, το αρσενικό κ.ά. Παράλληλα
όμως αναπτύχθηκε και ο μυστικιστικός κλάδος
της αλχημείας, ο οποίος με τους διάφορους α-
γύρτες κατάντησε στη "μαύρη μαγεία" και προ-
κάλεσε την περιφρόνηση, αλλά και τον φόβο

γι" αυτό και σε πολλές περιπτώσεις καταδιώ-
χθηκαν οι αλχημιστές, τόσο από την πολιτεία
όσο και από την Εκκλησία. Το γεγονός αυτό,
συνδυαζόμενο με τη διάψευση των ελπίδων
περί μεταστοιχείωσης των μετάλλων και της
ανακάλυψης της φιλοσοφικής λίθου, οδήγη-
σαν στη σταδιακή εγκατάλειψη της αλχημείας,
την οποία διαδέχθηκε και αντικατέστησε η επι-
στήμη της Χημείας με την έναρξη της
Αναγέννησης.
Βιβλιογρ.:Ε. J. Holmyard. Alchemy. London, 1957.- Η. Μ.
Leicester, Alchemy. San Fransisco, 1964.· Stan.
Klossowski de Rola, Alchemy, the secret art.· M. Hall, The
secret teachings ol all arts.
Απ. Τζ.
αμαρτία. To αντίθετο της αρετής, η αρνητική
σχέση του ανθρώπου με το θείο, το συνώνυμο
του κακού στη θρησκεία. Σύμφωνα με τη χρι-
στιανική πίστη υπάρχουν δύο εντελώς διαφο-
ρετικές εκδοχές για την αμαρτία. Η μία ανα-
πτύχθηκε στον δυτικό μεσαιωνικό χριστιανι-
σμό, διατυπώθηκε σε λατινική γλώσσα, χαρα-
κτηρίζει τον ρωμαιοκαθολικισμό και τον προτε-
σταντισμό και επονομάζεται "νομική" αντίληψη
περί αμαρτίας. Η άλλη εμφανίσθηκε στον ανα-
τολικό ελληνόγλωσσο χριστιανισμό του
Βυζαντίου, προσιδιάζει στην Ορθοδοξία και
τιτλοφορείται "ιατρική" αντίληψη περί αμαρ-
τίας.
Η δυτική χριστιανική θεώρηση της αμαρτίας,
που λέγεται "νομική", ταυτίζει την αμαρτία με
την παρανομία, εκδέχεται το αμάρτημα ως πα-
ράπτωμα και αντιλαμβάνεται το κακό ως παρά-
βαση του θείου νόμου. Συνέπεια της νομικής η-
θικής είναι η θεώρηση της σωτηρίας ως ικανο-
ποίηση της θείας δίκης, τιμωρία του αμαρτω-
λού και εκδίκηση. Η εκκλησία εξισώνεται με
σωφρονιστήριο και ο αμαρτωλός ισοδυναμεί
με κακοποιό, ένοχο, εγκληματία, ενώ ο άγιος
είναι ο δικαιωμένος αμαρτωλός, κι ο εξομολό-
γος πιστεύεται ότι μοιάζει με ανακριτή, δικα-
στή και εισαγγελέα. Πρωταίτιος αυτής της ηθι-
κής είναι ο Αυγουστίνος* στον 5ο αι., συνεχι-
στής παραμένει ο Θωμάς Ακινάτης* στον 13ο
αι. και διατηρητής είναι οι σύνοδοι του
Τριδέντου στον 16ο αι., η Α' Βατικανή στον
19ο αι. κ.λπ.
Η ανατολική ορθόδοξη θεώρηση, η "ιατρική"
ηθική, θεωρεί την αμαρτία ως αστοχία, υπαρ-
ξιακή αδυναμία, ανθρώπινη ασθένεια και οντο-
λογικό νόσημα. Πιστεύει ότι η σωτηρία σημαί-
νει τη θεραπεία της ανθρώπινης φύσης, την
ίαση και την ιατρεία της βούλησης για την ακε-
Φ Α , Α-5
Αμβρόσιος
ραίωση του ανθρώπου, ώστε να γίνει σώος
(σώζω, σωτηρία), δηλαδή ακέραιος, ολόκλη-
ρος, ατόφιος. Η εκκλησία φαίνεται ιατρείο
ψυχών και παθών, ο αμαρτωλός είναι άρρω-
στος, ασθενής και αδύναμος, ο άγιος μοιάζει
με τον μετανοημένο αμαρτωλό, ο εξομολόγος
ταυτίζεται με τον ψυχοθεραπευτή, τον ιατρό
και πνευματικό πατέρα, ο οποίος δεν δικάζει
αλλά θεραπεύει. Αυτή η αντίληψη κυριάρχησε
στην ελληνική πατερική θεολογία του
Βυζαντίου και επισκιάσθηκε στα μεταβυζαντι-
νά χρόνια της τουρκοκρατίας από αθέμιτες
προσμίξεις με δυτικές (ρωμαιοκαθολικές και
προτεσταντικές) αντιλήψεις, έτσι ώστε να ε-
πέλθει μια σύγχυση της ανατολικής "ιατρικής"
ηθικής με τη δυτική "νομική" ηθική.
Βιβλιογρ.:Χ. Γιανναράς, Η ελευθερία του ήθους, Αθήνα.
19791.- Ν. Ματσούκας. Δογματική και συμβολική θεολο-
γία, 2 τάμοι, θεσσαλονίκη, 1985.- Μ. Μπέγζος,
Ελευθερία ή θρησκεία; Αθήνα, 1991.- I. Ρωμανίδης. Το
προπατορικών αμάρτημα, Αθήναι, 1957.- Γ. Φλωρόφοκυ,
Εργα, τόμ. 3: Δημιουργία και απολύτρωση, θεσσαλονί-
κη, 1983.
Μάριος Π. Μπέγζος
Αμαρτωλός Γεώργιος (9ος αι.). Γεννήθηκε
στην Κωνσταντινούπολη και εμόνασε στην
Αλεξάνδρεια, απ" όπου και το προσωνύμιο "α-
μαρτωλός", συνηθισμένο στους μοναχούς.
Είναι γνωστός ως συγγραφέας ενός Χρονικού
(από κτίσεως κόσμου μέχρι το 842 μ.Χ.), όπου
μεταξύ μυθολογικών και ιστορικών γεγονότων
βρίσκει την ευκαιρία να εκφράσει τον θαυμα-
σμό του για τον Πλάτωνα* και να αποδοκιμά-
σει τον Αριστοτέλη*, ακολουθώντας έτσι το
κλίμα της εποχής, όπως είχε διαμορφωθεί με
τη φιλοσοφική διάσταση πλατωνικών και αρι-
στοτελικών.
Ε. Χ.
Αμαφίνιους (C. Amafinius, 2ος αι. π.Χ.).
Αναφέρεται από τον Κικέρωνα* (Τουσκου-
λαναί ΔιατριβαΙ IV 3,6 κ.ε.) ως συγγραφέας λα-
τινικών πεζών συγγραμμάτων που αναφέρο-
νταν στην επικούρεια φιλοσοφία.
Ε . Χ .
Αμβρόσιος, Αγιος (Treviri, 340 - Milano, 397).
Γόνος επιφανούς οικογένειας Ρωμαίων συ-
γκλητικών, διετέλεσε κυβερνήτης στο Μιλάνο.
Από αυτή τη θέση παρενέβη με επιτυχία στη
διαμάχη μεταξύ αρειανών και χριστιανών και
λόγω αυτού του γεγονότος τον ανεκήρυξαν ε-
πίσκοπο, αν και ήταν ακόμη κατηχούμενος. Η
65
ΑμεινΙας
φιλολογική και φιλοσοφική του κατάρτιση
σφραγίζει τους Λόγους του, τα αντιαρειανικά
του έργα και τις θεολογικές μελέτες του: (De
fide, Hexaemeron, De incarnatione κ.ά.)
Στα έργα του Αμβρόσιου, ειδικά στους Λόγους
του, είναι εμφανή τα στοιχεία που δείχνουν
άμεση γνωριμία με τον Πλωτίνο* και τον
Πορφύριο'και, οπωσδήποτε, νεοπλατωνικές ε-
πιρροές. Ωστόσο ο Αμβρόσιος δεν ασχολείται
ιδιαίτερα με θεολογικά και μεταφυσικά ζη-
τήματα· περισσότερο τον ενδιαφέρουν προ-
βλήματα ηθικής και ποιμαντικής φύσης. Στο De
officiis ministrorum εκθέτει το κατά την άποψή
του δικαίωμα των χριστιανών για γνώση του
ειδωλολατρικού πολιτισμού. Και αναφέρεται
στα στοιχεία εκείνα αυτού του τελευταίου που
θεωρεί χρήσιμα για μια πιο ολοκληρωμένη κα-
τάρτιση ιδίως του κλήρου, η οποία με τη σειρά
της θα τον οδηγήσει στην επιτυχία της απο-
στολής του. Σε αυτό τον στόχο θα βοηθήσει
και η οργάνωση της εκκλησίας σε μια ιεραρχι-
κή δομή, καθώς και η κατάλληλη προετοιμασία
των κληρικών από τις μονές.
Αξιοσημείωτο στοιχείο της προσωπικότητας
του Αμβροσίου είναι η ανεξαρτησία του από
την πολιτική εξουσία, και συγκεκριμένα από
τον ίδιο τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο, στον
οποίο δεν δίστασε να επιβάλει την ποινή της
αυτοτιμωρίας, για να εξιλεωθεί για τη σφαγή
της θεσσαλονίκης. Γνώστης της ελληνικής
γλώσσας, έκανε γνωστούς στη Δύση τους α-
νατολικούς ιεράρχες, όπως τον Μέγα
Βασίλειο*, τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό* και
τον Γρηγόριο Νύσσης*. Ο Αμβρόσιος, επίσης,
επηρέασε τον Αγιο Αυγουστίνο*, τον οποίο
μάλιστα βάπτισε το 387.
Βιβλιογρ.: Πατρολογία Migne, τόμ, 14-17.
Γο. Φ. Κίασταράς
ΑμεινΙας ο πυθαγόρειος* (περίπου 540-470
π.Χ.). Μαθητής του ήταν ο Ελεάτης Παρμε-
νίδης* και, όπως παραδίδεται, αυτός ο τελευ-
ταίος, ακολουθώντας τις υποδείξεις του δα-
σκάλου του, εγκατέλειψε την επιτυχημένη πο-
λιτική του σταδιοδρομία και στράφηκε "εις η-
συχίαν", δηλ., ακολούθησε την οδό της φιλο-
σοφίας. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι στους
πυθαγόρειους οφείλονται και οι κοσμολογικές
γνώσεις του Παρμενίδη, όπως τις εκθέτει στο
Περί φύσεως φιλοσοφικό ποίημά του: η σφαι-
ρικότητα της γης, η κίνηση των πλανητών, η
αρμονία των σφαιρών.
ε. χ.
66
Αμέλιος Γεντιλιανός (3ος αι. μ.Χ.). Νεοπλα-
τωνικός* φιλόσοφος, ο σπουδαιότερος μαθη-
τής και συνεργάτης του Πλωτίνου' στη Ρώμη
(περίπου 246-270). Ο Αμέλιος έμεινε πιστός
στα διδάγματα του δασκάλου του, παρουσίασε
όμως διαφορές σε τρία σημεία της θεωρίας
του για τις "υποστάσεις" του όντος- δηλαδή υ-
ποστήριζε ότι η ψυχή, αν και ενιαία, γίνεται
πολλαπλή μέσα στον χρόνο, ότι οι ιδέες, ή
μορφές, είναι άπειρες σε πλήθος και ότι ο νους
είναι τριαδικός.
Ε. Ν. Ρούσσος
άμεση γνώση. Το είδος της γνώσης που συλ-
λαμβάνεται απευθείας από το υποκείμενο
χωρίς την παρεμβολή κάποιας λογικής διεργα-
σίας και, ως εκ τούτου, ανεπίδεκτο οποιουδή-
ποτε κριτικού ελέγχου και επιστημονικής τεκ-
μηρίωσης. Η γνώση αυτή που, αρκετέ*? φορές,
ταυτίζεται με την ενόραση, είναι αυστηρά προ-
σωπική, υποκειμενικού χαρακτήρα και μοναδι-
κή εφόσον δυσχερώς μεταδίδεται. Κάτω από
το πνεύμα αυτό, η ενατένιση των ιδεών, ως αι-
ώνιων οντοτήτων με πραγματική υπόσταση,
και η "ομοίωσις θεώ", που πρέσβευαν ο
Πλάτων* και οι Νεοπλατωνικοί*, αβίαστα μπο-
ρούν να θεωρηθούν ως η πρώτη πρσπάθεια
που κατεβλήθη στην ιστορία της φιλοσοφίας
για αποτύπωση της άμεσης γνώσης. Στους νε-
ότερους χρόνους, ο Ντεκάρτ* τη συνέδεσε με
τη σαφή έννοια, απαλλαγμένη από κάθε ενδε-
χόμενη αμφιβολία, που, ωστόσο, ορίζεται από
τη δύναμη του λόγου και όχι από την αστάθεια
των αισθήσεων ή τη σαθρή κρίση που μας πα-
ρέχει η φαντασία. Παράλληλα, ο συγγραφέας
της διατριβής: Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα
της Συνείδησης (1889), ο Μπερξόν*, πίστευε
πως μόνο με την άμεση γνώση είμαστε σε
θέση να αχθούμε στο απόλυτο αλλά και στην
εσώτατη υφή των όντων, η οποία από τη φύση
της είναι απροσπέλαστη σε κάθε άλλη μη διαι-
σθητική προσέγγιση.
Στο πλαίσιο ύπαρξης της άμεσης γνώσης βρί-
σκει πεδίο δράσης και η φαινομενολογία του
Χούσσερλ*. Σύμφωνα με αυτόν, η συνείδηση
στρέφεται διαρκώς προς ό,τι εκδηλώνεται αυ-
θεντικά, έχοντας ως απώτερο στόχο την επα-
νεύρεση των πρωταρχικών μη αναγώγιμων ι-
διοτήτων των πραγμάτων, εισχωρώντας στην
ουσία τους, στον χώρο δηλαδή που δεν υφί-
στανται συμβεβηκότα. Πρόκειται, με λίγα
λόγια, για μια άμεση σύλληψη του νοήματος
των πραγμάτων βασιζόμενη σε μια μη περιέ-

χουσα συνείδηση, που όμως κατευθύνεται σε
περιεχόμενα ετερογενή προς την ίδια- πορεία
της οποίας το εύρος ολοένα διευρύνεται. Από
την άλλη πλευρά, ο Ράσσελ* προτείνει τη διά-
κριση ανάμεσα στη γνώση της άμεσης πληρο-
φόρησης (knowledge by acquaintance) και της
περιγραφικής γνώσης (knowledge by descri-
ption). Στην πρώτη περίπτωση αναφερόμαστε
στη βέβαιη και αλάθητη γνώση των αισθήσε-
ων, των δεδομένων της μνήμης και του εγώ,
ενώ στη δεύτερη εννοούμε τη γνώση που μας
παρέχεται από τις προτασιακές σχέσεις.
Καθίσταται πάντως φανερό, παρά την απουσία
σχετικών διευκρινίσεων στο θέμα αυτό από
τον Αγγλο φιλόσοφο, ότι η σχέση μεταξύ πρώ-
του και δεύτερου είδους γνώσης είναι άρρη-
κτη, επειδή είναι αδύνατο να υπερβούμε τα
όρια της άμεσης γνώσης χωρίς την αρωγή της
αντίστοιχης περιγραφικής.
Κατά τον Γουάιτχεντ*, αναγκαίες προϋποθέ-
σεις για τη θεμελίωση της άμεσης γνώσης
είναι:1. Το "πλήρες συμβάν" (complete event),
δηλαδή ολόκληρη η φύση σε μια δεδομένη
στιγμή, 2. Η "αισθητηριακή εποπτεία" (sense
awareness), η οποία μας τροφοδοτεί με άμε-
σες πληροφορίες για τον αισθητό κόσμο και 3.
Το "αντιληπτικό συμβάν" (percipient event),
κατά το οποίο η αντίληψή μας ενώνεται με το
ίδιο το γεγονός. Η ανάπτυξη λοιπόν και η ολο-
κλήρωση της γνώσης, σύμφωνα με τον
Αμερικανό στοχαστή, είναι αποτέλεσμα δια-
φόρων διαδοχικών σταδίων στα οποία συντε-
λείται η σύνθεση και η αφομοίωση παλαιότε-
ρων και νεότερων συλλήψεων. Η βιωσιμότητα
της άμεσης γνώσης επικρατεί και στον εμπει-
ρισμό*, στον βαθμό που αυτός τη θεωρεί ως ο-
λότητα στοιχειωδών εντυπώσεων πάνω στις
αισθήσεις. Οι εμπειρικές σχολές, πιστεύοντας
ότι η σημαντικότερη πηγή γνώσης είναι οι αι-
σθήσεις, απορρίπτουν την ύπαρξη προεμπειρι-
κών συστατικών - όπως αυτά καταγράφονται
στις έμφυτες ιδέες - και καθετί το μεταφυσικό,
επειδή τούτο υπερβαίνει τα όρια της εμπει-
ρίας. Κυριότεροι αντιπρόσωποι των πεποιθή-
σεων αυτών είναι ο Μπέικον*, ο Λοκ*, ο
Κοντιγιάκ*, ο Μιλλ*, ο Μπέρκλεϋ* και ο Χιούμ*.
Επιθυμώντας μάλιστα η Σκωτική σχολή* να
προστατεύσει τον στοχασμό από τον σκεπτικι-
σμό του τελευταίου (Ντέιβιντ Χιούμ), επινόησε
τη θεωρία της εμφυτοκρατίας, σύμφωνα με τις
δοξασίες της οποίας ο άνθρωπος εκ γενετής
διαθέτει ορισμένες αντιληπτικές ικανότητες,
που τον βοηθούν στην αναζήτηση των αιτίων
άμεση γνώση
καθώς και στην αναγωγή του νου από τα επι-
μέρους στα καθόλου. Κύριος εισηγητής των α-
πόψεων αυτών εμφανίζεται ο Ρίιντ*, ο οποίος,
ως εκφραστής της θεωρίας του κοινού νου, α-
ποδεχόταν την άμεση γνώση κάτω από διαφο-
ρετικό πρίσμα από αυτό των εμπειριστών.
Υποστήριζε, δηλαδή, τη δυνατότητα του νου
να συλλαμβάνει πρωτότυπες, ενορατικές κρί-
σεις αλλά και να τις υποβάλλει συγχρόνως σε
λογικό έλεγχο παρά τον αδιαμφισβήτητα
πραγματικό χαρακτήρα τους.
Στον ελληνικό χώρο των ιδεών, οι αντιλήψεις
για την άμεση γνώση δεσπόζουν στη διδασκα-
λία των Πατέρων της Ανατολικής Εκκλησίας
στο σημείο που αυτές αναφέρονται στην προ-
σωπική μας επικοινωνία με τον θεό.
Συγκεκριμένα, απορρίπτεται η σχολαστική λο-
γοκρατία λόγω του ότι αναστέλλει ατελεύτητα
το αποτέλεσμα της γνώσης θεωρούμενη ως
"νόσος του νοός". Στη θέση της προτείνεται η
άσκηση του σώματος, που μαζί με την αδιάλει-
πτη προσευχή (Κύριε Ιησού Χριστέ Υιέ του
θεού, ελέησόν με), την κατάνυξη του πνεύμα-
τος και τη συντριβή της καρδιάς μάς οδηγούν
στη θέαση του "ακτίστου φωτός" κατά τους
Ησυχαστές* (βλ. και λ. Βυζαντινή φιλοσοφία).
Την ενορατική αυτή μέθοδο θα ενωτισθούν και
ορισμένοι εκπρόσωποι της νέας ελληνικής φι-
λοσοφίας, όπως για παράδειγμα ο Βικέντιος
Δαμωδός*, ο Ευγένιος Βούλγαρης*, ο Αθανά-
σιος Ψαλίδας*, ο Πέτρος Βράιλας-Αρμένης*
κ.ά. Αυτοί, παρόλο που διακρίθηκαν στη δρα-
στηριότητά τους να συμβιβάσουν τη διανόηση
της εσπερίας με τη δική μας αριστοτελική και
πλατωνική παράδοση, παραβίασαν μεγαλο-
πρεπώς το άβατο της λογικής του διαφωτι-
σμού*, εμμένοντας στο ορθόδοξο θέσμιο πως
το καταλληλότερο ενδιαίτημα για συνύπαρξη
του πεπερασμένου με το άπειρο είναι η πίστη.
Η τελευταία συνιστά ασφαλώς μορφή της άμε-
σης γνώσης, επειδή δεν είναι μόνο διανοητική
βεβαιότητα εδραζόμενη σε υποκειμενικά ερεί-
σματα, αλλά και εσωτερική πεποίθηση μέσω
της οποίας εισδύουμε στο πεδίο των μυστικών
θρησκευτικών αληθειών. Η ακλόνητη, τέλος,
πεποίθηση, που προέρχεται από τη θεία Χάρη,
για την έκβαση διαφόρων ζητημάτων καλείται
στη μυστική θεολογία και "πληροφορία".
Βιβλιογρ.: Γλυκοφρύδη-ΛεοντσΙνη Α.. Η Γνωσιοθεωρητι-
κή θεμελίωση της Αισθητικής του Thomas Raid, διδ.
διατρ., βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, Αθήνα, 1988-
θεοδωρακώπουλος I., Φιλοσοφικά και Χριστιανικά
Μελετήματα. 2τ\ έκδ.. 1973.- Μουτσόπουλος Ε.. Γνώσεις
και Επιστήμη. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 1972.-
67
•μεταβλητότητα
Μπαρτζελιώτης Λ., Φιλοσοφία και Επιστημονική Ερευνα.
Γνωσιοθεωρία . Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 1984-
Νούτσος Π., Η λειτουργία του νεωτερικού πνεύματος
στη "Λογική' του Βούλγαρη. Ανάτυπο από τον ΙΓ τόμο
της "Δωδώνης". Επιστημονικής Επετηρίδας της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
Ιωάννινα, 1984.- Bergson Η.. Οι δύο Πηγές της Ηθικής
και της θρησκείας, μτφ. Β. Τατάκης, Πανεκδοτική, χ.χ.
Π. Φαραντάκης
αμεταβλητότητα, στη λογική. Αποτελεί ενδο-
συστημική ή εξωσυστημική ιδιότητα συσχετι-
σμών και αφορά κυρίως στη χωρο-χρονική
σταθερότητά τους κατά τη διάρκεια ορισμένων
μετασχηματισμών. Ακόμη μπορεί να σημαίνει
την ανεξάρτητη από χώρο και χρόνο δομική
σταθερότητα και το αναλλοίωτο οντολογικών
πραγματικοτήτων σύμφωνα με τις υπαρκτικές
οντολογικές υποθέσεις φιλοσοφικών συστη-
μάτων. Το χαρακτηριστικό μιας τέτοιας αμετα-
βλητότητας διαθέτει, για παράδειγμα, το πλα-
τωνικό σύμπαν των Ιδεών. Η αμεταβλητότητα,
εκτός από εσωτερική ιδιότητα πλευρών ή
όψεων μιας δομής, μπορεί να είναι και εξωτε-
ρικό στοιχείο της ίδιας, με την έννοια ότι
ακόμη και προβλεπόμενες από την ίδια τη
δομή ενός συστήματος εσωτερικές μεταβολές
αποτελούν στοιχείο μιας αχρονικά προσδιορι-
σμένης και αναλλοίωτης τάξης πραγμάτων.
Ετσι η αιτιοαιτιατή δομή πλευρών του κόσμου,
παρά την εσωτερική κινητικότητά της, εμφανί-
ζει καθεαυτήν αμεταβλητότητα, με την έννοια
ότι δεν μετασχηματίζεται χωροχρονικά σε μια
δομή που δεν θα ήταν αιτιοαιτιατής υφής. Στα
πλαίσια των επιστημών η αναζήτηση σταθε-
ρών κόμβων καθώς και αρχών διατήρησης α-
ποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ηγεμονίας
της ανάγκης εύρεσης στοιχείων αμεταβλητό-
τητας στον γνωσιακό χώρο. Τα στοιχεία αυτά
αποτελούν τους σταθερούς "κόμβους" πάνω
στους οποίους στηρίζεται η ίδια η περιγραφή
δυναμικών φαινομένων ροής. Οι αρχές διατή-
ρησης της ορμής και της υλοενεργειακής
πραγματικότητας σε κλειστά φυσικά συστήμα-
τα αποτελούν βασικό παράδειγμα τέτοιων
σταθερών κόμβων στην περιοχή της φυσικής.
Στις φυσικές επιστήμες, γενικότερα, η αναζή-
τηση στάσεων και ισορροπιών σε ένα ρέον σύ-
στημα αποτελεί το βασικό συστατικό της μελέ-
της τους. Ιδιαίτερα στις κοινωνικές επιστήμες
καθώς και στις επιστήμες του ανθρώπου, το
χαρακτηριστικό της αμεταβλητότητας εμφανί-
ζεται ως καθοριστικό της έννοιας της αντικει-
μενικότητας. Στα μαθηματικά η αμεταβλητότη-
68
τα δεν εμφανίζεται μόνο ως συνολικό τους χα-
ρακτηριστικό, αλλά και ως χαρακτηριστικό
συσσώρευσης και σταθεροποίησης στα πλαί-
σια μιας μεταβολής συναρτησιακής υφής. Η α-
μεταβλητότητα, τέλος, είναι δυνατόν να έχει
και χαρακτηριστικά μεταβλητότητας και χαρα-
κτηριστικά αμεταβλητότητας κατά τη μετάβα-
ση από την περιοχή των αρχών και νόμων ενός
επιπέδου στην περιοχή των αρχών και νόμων
του οντολογικά ή γνωσιολογικά αμέσως επό-
μενου απ' αυτό επιπέδου.
Διον. Αναπολιτάνος
αμεταβλητότητα, στην ψυχολογία. Αφορά
στην ιδιότητα ορισμένων παραμέτρων ενός
συστήματος να μη μεταβάλλονται, όταν το σύ-
στημα υφίσταται μετασχηματισμούς.
Στην Ψυχολογία, και ιδιαίτερα στην Εξελικτική
Ψυχολογία, η γνωστική διατήρηση αναφέρεται
στην κατανόηση από το παιδί ότι η σχέση των
φυσικών μεγεθών δύο αντικειμένων παραμέ-
νει σταθερή, ανεξάρτητα από τις εξωτερικές
αλλοιώσεις που μπορεί να υποστεί ένα από τα
δύο αυτά αντικείμενα. Εξωτερική αλλοίωση
θεωρείται οποιαδήποτε μεταμόρφωση του α-
ντικειμένου που δεν περιλαμβάνει κάποια πρό-
σθεση ή αφαίρεση από το φυσικό μέγεθος του
αρχικού αντικειμένου.
Ο Piaget* περιέγραψε την ικανότητα για γνω-
στική διατήρηση και ανέφερε ότι αυτή παρατη-
ρείται στην περίοδο της "συγκεκριμένης σκέ-
ψης" της ανάπτυξης της νόησης, θεωρεί την ι-
κανότητα για γνωστική διατήρηση βασικό δεί-
κτη ότι το παιδί πέρασε από την ωροσυλλογι-
στική περίοδο στην περίοδο της συγκεκριμέ-
νης σκέψης.
Ένα κλασικό πείραμα που αφορά στην ικανό-
τητα για γνωστική διατήρηση είναι το εξής: 0
εξεταστής παρουσιάζει στο παιδί τρία γυάλινα
δοχεία (Α, Β, Γ). Τα δύο γυάλινα δοχεία (Α, Β)
είναι ακριβώς όμοια, ενώ το τρίτο δοχείο (Γ)
είναι ψηλότερο και λεπτότερο από τα άλλα
δύο. Αρχικά, ο εξεταστής βάζει την ίδια ποσό-
τητα νερού στα δύο όμοια δοχεία (Α και Β).
Εφόσον τα δύο δοχεία είναι του ίδιου μεγέ-
θους, το ύψος του νερού είναι το ίδιο στα δύο
δοχεία. Το παιδί πρέπει να διαβεβαιώσει τον ε-
ξεταστή ότι καταλαβαίνει πως τα δύο δοχεία
έχουν την ίδια ποσότητα νερού. Στη συνέχεια,
ο εξεταστής χύνει το περιεχόμενο του δοχεί-
ου Β στο δοχείο Γ. Παρόλο που οι δύο ποσότη-
τες νερού παραμένουν οι ίδιες, το φυσικό μέ-
γεθος των δύο αντικειμένων δεν μοιάζει να
είναι πλέον το ίδιο. Εφόσον το δοχείο Γ είναι

ψηλότερο και λεπτότερο από το δοχείο Β, το
ύψος του νερού στο δοχείο Γ θα είναι μεγαλύ-
τερο από το ύψος του νερού στο δοχείο Α.
Το παιδί που βρίσκεται στην ωροσυλλογιστική
περίοδο της εξέλιξης της νόησης συγκεντρώ-
νει την προσοχή του σε ένα μόνο χαρακτηρι-
στικό του προβλήματος, στο ύψος ή στο πλά-
τος ενός δοχείου, με αποτέλεσμα να θεωρήσει
ότι τα δύο δοχεία περιέχουν διαφορετική πο-
σότητα νερού. Το παιδί που βρίσκεται στην πε-
ρίοδο της συγκεκριμένης σκέψης της εξέλιξης
της νόησης έχει την ικανότητα να συνυπολογί-
σει πολλές διαστάσεις συγχρόνως και να εξε-
τάσει την αλληλεπίδρασή τους. Το παιδί κατα-
λαβαίνει, δηλαδή, ότι η αλλαγή στο ύψος του
δοχείου αντισταθμίστηκε με αντίστοιχες αλλα-
γές στο πλάτος του, με αποτέλεσμα να παρα-
μένει ίδια η ποσότητα του νερού στα δύο δο-
χεία.
Εκτ:, από την ικανότητα για γνωστική διατή-
ρηση της ποσότητας έχει μελετηθεί και η ικα-
νότητα για γνωστική διατήρηση άλλων φυσι-
κών μεγεθών. Εχει δε αποδειχθεί ότι η ικανό-
τητα για γνωστική διατήρηση δεν κατακτάται
συγχρόνως για όλες τις ιδιότητες των φυσι-
κών μεγεθών, αλλά σε διαφορετικές χρονικές
περιόδους. Το παιδί κατακτά πρώτα, στο 7ο
περίπου έτος της ζωής του, τη διατήρηση της
ποσότητας και του αριθμού. Στο 9ο περίπου
έτος της ζωής του κατακτά τη διατήρηση του
βάρους και, τέλος, στο 11ο έτος της ζωής του,
τη διατήρηση του όγκου. Το φαινόμενο αυτό
της σταδιακής κατάκτησης της έννοιας της
γνωστικής διατήρησης διαφόρων φυσικών με-
γεθών λέγεται "οριζόντια κλιμάκωση" (derala-
ge horizontale).
Βιβλιογρ.: Brainerd. C.J.. Piaget's Theory ol Intelligence.
New Jersey, Prentice-Hall. 1978 - Flavell J. H., Cognitive
Development. New Jersey, Prentice-Hall, 1977.- Παρα-
σκευόπουλος I. Ν., Εξελικτική Ψυχολογία: σχολική ηλι-
κία. Αθήνα, 1985 - Παρασκευώπουλος 1. Ν.. Εξελικτική
Ψυχολογώ προσχολικής ηλικίας, Αθήνα. 1985.
Ευφρ. Μόττη-Στεφανίδη
Αμμώνιος ο ΕρμεΙου (περ. 445-526 μ.Χ.).
Νεοπλατωνικός* φιλόσοφος, διευθυντής της
νεοπλατωνικής σχολής της Αλεξάνδρειας* και
σχολιαστής έργων του Αριστοτέλη*. Ο Αμμώ-
νιος γεννήθηκε και δίδαξε στην Αλεξάνδρεια-
ήταν γιός του Ερμεία και της Αιδεσίας, νεο-
πλατωνικών φιλοσόφων, και αδελφός του
Ηλιόδωρου, επίσης νεοπλατωνικού φιλοσό-
φου και αστρονόμου. Τυπικά χριστιανός, είχε
δάσκαλο τον συμμαθητή και φίλο του πατέρα
αμοραλισμός
του Πρόκλο*. Ο ίδιος είχε μεγάλη επίδραση και
ως δάσκαλος και ως σχολιαστής των, λογικών
κυρίως, συγγραμμάτων του Αριστοτέλη. Και
στις δύο επιδόσεις του διακρίθηκε για τη νη-
φαλιότητα της σκέψης του περισσότερο από
τους σύγχρονούς του Ακαδημαϊκούς. Από
τους μαθητέ- του, ο Ασκληπιός και ο Ιωάννης
ο Φιλόπονος* εξέδωσαν τα έργα του και τα
χρησιμοποίησαν ευρύτατα στα δικά τους υπο-
μνήματα σε αριστοτελικά έργα. Επίσης σημα-
ντικό ρόλο έπαιξε το έργο του Αμμώνιου και
σε άλλους σχολιαστές του Αριστοτέλη, όπως
ο Σιμπλίκιος*, ο Ολυμπιόδωρος*, ο Ηλίας, ο
Δαβίδ*, ο Στέφανος* και ο Δαμάσκιος*.
ΕΝ. Ρούσσος
Αμμώνιος Σακκός (περίπου 200-250 μ.Χ.).
Πλατωνικός φιλόσοφος, κατά την παράδοση ι-
δρυτής του Νεοπλατωνισμού*, δάσκαλος του
Πλωτίνου*, του Λογγίνου* και του Ωριγένη*.
Δίδαξε στην Αλεξάνδρεια και είχε βαθιά επί-
δραση στους μαθητές του, χωρίς όμως ν' αφή-
σει γραμμένη τη διδασκαλία του. Δεχόταν τον
κόσμο δημιουργημένο όχι από προϋπάρχουσα
ύλη, αλλά από το μηδέν και με μόνο το θέλημα
του θεού, που κατά τον Αμμώνιο προνοεί γι'
αυτόν, χωρίς όμως η πρόνοιά του να αναιρεί
την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Ο
Αμμώνιος ταύτιζε την ψυχή με τη ζωή και, α-
ντίθετα από την κατοπινή διδασκαλία του μα-
θητή του Πλωτίνου, αυτός, σε οντολογικό επί-
πεδο, δεν θεωρούσε την ψυχή κατώτερη από
τον νου.
Ε Ν. Ρούσσος
αμοραλισμός. Όρος της Ηθικής που μπορεί ν'
αποδοθεί στην ελληνική με τον όχι εύχρηστο
όρο "αηθικισμός" και που θα πρέπει ν' αντιδια-
στέλλεται από τον "ανηθικισμό". Με τον αηθι-
κισμό δηλώνεται η τέλεια απουσία ηθικών
αρχών, η αμφισβήτηση ή άγνοια της αξίας και
της σημασίας τους- ενώ ο ανήθικος παραβαίνει
τους ηθικούς κανόνες έχοντας λίγο πολύ συ-
νείδηση του τι κάνει. Αμοραλιστές ήταν οι
Κυνικοί* και ορισμένοι σοφιστές* κατά την αρ-
χαιότητα, ο Μακιαβέλλι* και ο Νίτσε*, για ν" α-
ναφέρουμε μερικούς απ' αυτούς. Στον αιώνα
μας ο αμοραλισμός ήταν ένα από τα κύρια χα-
ρακτηριστικά των ολοκληρωτικών καθεστώ-
των, ενώ στις μέρες μας αποτελεί ένα ανησυ-
χητικό κοινωνικό φαινόμενο.
Ε. χ.
69
Αμπανιάνο
Αμπανιάνο ( Abbagnano) Νικόλα (Σαλέρνο
1901- ). Ιταλός φιλόσοφος. Δίδαξε σε πολλά
πανεπιστήμια της Ιταλίας είτε ως ιστορικός
της Φιλοσοφίας είτε ως θεωρητικός της. Είναι
ένας από τους πρώτους που ανέπτυξαν στην
Ιταλία τη θεματική του υπαρξισμού*, συμβάλ-
λοντας έτσι στην υπέρβαση της υπερέχουσας
στο φιλοσοφικό αυτό ρεύμα ιδεαλιστικής επιρ-
ροής. Μετά τον πόλεμο επικέντρωσε το ενδια-
φέρον του στον αγγλοαμερικανικό πραγματι-
σμό* και ινστρουμενταλισμό*. Μια σύνθεση
αυτών των ρευμάτων με τη θεματική του υπαρ-
ξισμού μπορεί να θεωρηθεί η πρότασή του για
έναν "θετικό υπαρξισμό", ο οποίος στα μηδενι-
στικά συμπεράσματα συγγραφέων του υπαρξι-
στικού ρεύματος αντιπαραθέτει την έννοια της
ύπαρξης ως της "δυνατότητας του Είναι", που
ο άνθρωπος πραγματοποιεί, αλλά πάντα δια-
κινδυνεύοντας, με τη χρήση της λογικής. Αυτή
η τελευταία νοείται εδώ ως ικανότητα ανακά-
λυψης νέων μεθόδων. Κύρια έργα του
Abbagnano είναι: Η δομή της ύπαρξης (1939),
Εισαγωγή στον Υπαρξισμό (1942), θετικός
Υπαρξισμός (1948) κ.ά.
Μαριάντζελα Ιέλο
Αμπέρ Ανδρέας-Μαρία (Andr6-Marie Ampere,
Λυών 1775-1836). Γάλλος φυσικός, γνωστός
από τη θεωρία του για τον ηλεκτρομαγνητι-
σμό. Επιχείρησε επίσης μια ταξινόμηση των ε-
πιστημών και των ψυχικών φαινομένων και
διατύπωσε δική του θεωρία της νόησης.
Σχετικό με αυτές τις τελευταίες ενασχολήσεις
του είναι και το έργο του Essai sur la philoso-
phie des sciences ou Exposition analytique d'
une classification naturelle de toutes les
connaissances humaines, 1834 (Δοκίμιο για τη
φιλοσοφία των επιστημών ή αναλυτική έκθεση
μιας φυσικής ταξινόμησης όλων των ανθρώπι-
νων γνώσεων).
Ε. Χ.
Αμπιντάρμα (σανσκρ., Abhidharma, θιβ.: chos
ngo pa). Μία από τις τρεις διαιρέσεις (σανσκρ.,
Tripitaka = τρεις κάλαθοι) των Βουδιστικών
Κανονικών Διδασκαλιών, που στηρίζεται κυ-
ρίως στη λογική και την ανάλυση. Οι άλλες δύο
διαιρέσεις είναι: Βινάγια* (= κανόνες ηθικής
και τυπικά μοναχικού βίου) και Σούτρες* (= δι-
δασκαλίες του ίδιου του Βούδα).
Το Αμπιντάρμα, σύμφωνα με τον Ασάγκα*,
έχει τέσσερις εξαίρετες ιδιότητες: 1) βρίσκε-
ται πρόσωπο με πρόσωπο με τον υπέρτατο
70
σκοπό και τη φύση της πραγματικότητας, β) δι-
δάσκει τις αναγκαίες βαθμίδες για την πραγ-
μάτωση του σκοπού αυτού και τις παρουσιάζει
από πολλές πλευρές, γ) στέκεται πάνω από τις
μικροαντιθέσεις όσο αφορά στη φύση της
Πραγματικότητας και μπορεί να δώσει οριστική
απάντηση, δ) εισχωρεί στη βαθύτερη ουσία
των βουδιστικών διδασκαλιών.
Βιβλιογρ.: Herbert V. Guenther. Philosophy A Psychology
in the Abhidharma.· Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η
πίστη 'Αρχαιότητα-Χρισπανισμός), 2 τόμ., Εστία, Αθήνα,
1991. ,ημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
Αμπουμπάκερ, βλ. Ιμπν Τουφάιλ.
αμφιβολία. Με τον όρο "αμφιβολία" δηλώνου-
με την αμφιταλάντευση του πνεύματος μεταξύ
δύο προτάσεων και τον δισταγμό του να απο-
φανθεί ποια από αυτές τις δύο είναι η σωστή ή
ποια πρέπει να αποδεχθεί. Επιπλέον, αυτές οι
δύο προτάσεις είτε εμφανίζονται στον ανθρώ-
πινο νου ως αντίθετες είτε οι λόγοι αποδοχής
της μιας ή της άλλης είναι ισοδύναμοι.
Στην καθημερινή ζωή πολλές φορές αμφιβάλ-
λουμε και απέχουμε από τη διατύπωση μιας
κρίσης, χωρίς να είμαστε υποχρεωμένοι να αι-
τιολογήσουμε τη στάση μας αυτή. Στην φιλο-
σοφική σκέψη άμως η έννοια της αμφιβολίας
παίρνει μια διαφορετική διάσταση. Εδώ η αμφι-
βολία πρέπει να είναι λογική και να αιτιολογεί-
ται η ύπαρξή της, αλλά και η έκτασή της. Κατ'
αυτόν τον τρόπο η αμφιβολία αποτέλεσε αφε-
τηριακό σημείο του "φιλοσοφείν" αλλά και ση-
μαντική μέθοδο προς αναζήτηση της βεβαιότη-
τας.
Η ανθρώπινη σκέψη τις περισσότερες φορές
κυμαίνεται μεταξύ άρνησης και κατάφασης.
Χαρακτηριστικό της αμφιβολίας είναι η "ισο-
σθένεια των λόγων" για την αποδοχή της μιας
ή της άλλης πρότασης, αλλά και οι συνθήκες:
κάτι που είναι εύλογο να αμφισβητηθεί υπό ο-
ρισμένες συνθήκες, υπό άλλες αυτό φαίνεται
να είναι αδύνατον.
Οι φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν μόνο με την
αμφιβολία ως μεθοδολογικό εργαλείο, αλλά
μέσω αυτής τις περισσότερες φορές προσπά-
θησαν να βρούν και να καθορίσουν αυτά που
υπό όλες τις συνθήκες είναι αναμφίβολο, που
αποτελεί ύψιστη και αδιαμφισβήτητη βεβαιό-
τητα από την οποία θα μπορούσαν να προκύ-
ψουν άλλες, μικρότερες βεβαιότητες για τον
άνθρωπο και τον κόσμο. Ετσι, τουλάχιστον σ'

ένα θεωρητικό επίπεδο, η αμφιβολία, είτε ως
καθολική απόρριψη ή "εποχή" είτε ως μεθοδο-
λογικό όπλο, αποτέλεσε πρωταρχή και έναυ-
σμα της ανθρώπινης γνώσης.
Οι περιπέτειες του "αμφιβάλλειν" στην ιστορία
του ανθρώπινου πνεύματος μας δίνουν μια α-
νάγλυφη εικόνα της ιστορίας των φιλοσοφι-
κών ρευμάτων μιας και κάθε στοχασμός περιέ-
χει την αμφιβολία ως αφετηρία του, είτε συνει-
δητά είτε όχι. Αν και είναι δυνατόν να την ανι-
χνεύσει κανείς από τους προσωκρατικούς*
στοχαστές (όπως στον Ηράκλειτο*) μέχρι και
τους Σοφιστές* (Γοργία*, Πρωταγόρα*), μπο-
ρούμε να πούμε ότι για πρώτη φορά συνειδη-
τοποιείται και προβάλλεται ως κύριο μεθοδο-
λογικό εργαλείο στον Σκεπτικισμό*. Ο αρχαίος
Σκεπτικισμός είτε υπό τη μορφή του ακαδημαϊ-
κού, είτε υπ' αυτή του πυρρώνειου, ξεκινά από
την αμφιβολία για τα δεδομένα του εξωτερι-
κού κόσμου και των αισθήσεων, για να υπο-
στηρίξει την αδυναμία του ανθρώπου να γνω-
ρίσει οτιδήποτε με βεβαιότητα, την ανυπαρξία
ασφαλούς κριτηρίου για την αλήθεια, και επο-
μένως να προτείνει την "αταραξία"*. Η αμφιβο-
λία για τη δυνατότητα της γνώσης χρησιμοποι-
είται από τους αρχαίους σκεπτικιστές ως μέσο
για να αποδειχτεί η αναγκαιότητα της ψυχικής
ηρεμίας για την απόκτηση της ευδαιμονίας,
αλλά και ως αυτοσκοπός πολλές φορές.
Η ολοκληρωτική αμφιβολία των αρχαίων
Σκεπτικών και η αποχή από την υποστήριξη ο-
ποιασδήποτε θέσης θα λάβει στα νεότερα χρό-
νια νέα μορφή, θα χρησιμοποιηθεί η αμφιβολία
άλλες φορές ως κύριο όπλο για να κατοχυρω-
θεί η θρησκευτική γνώση, άλλες για να κατα-
στεί αδιαμφισβήτητη η βεβαιότητα της συνεί-
δησης ή, τέλος, για να αποδειχθεί οριστικά η
δυνατότητα της γνώσης. Ο Montaigne* θα προ-
σπαθήσει να κατοχυρώσει τη βεβαιότητα της
θρησκευτικής γνώσης πάνω στην πίστη με
κύριο μέσον την αμφιβολία σχετικά με την
ισχύ των ορθολογικών επιχειρημάτων που α-
φορούν στα θρησκευτικά ζητήματα.
Ο ιερός Αυγουστίνος* βρίσκει στην αμφιβολία
το μέσον από το οποίο προκύπτει η βεβαιότητα
της συνείδησης για τον εαυτό της. Αυτή η
αρχή της εσωτερικής αυτογνωσίας, που απο-
τελεί αφετηριακό σημείο της φιλοσοφίας, προ-
κύπτει κατά κύριο λόγο από την αμφιβολία. Η
διατύπωση της πρότασης "si fallor, sum" τον ο-
δηγεί όχι μόνο στο "καθώς αμφιβάλλω, ξέρω
ότι εγώ που αμφιβάλλω υπάρχω", αλλά και
στην επέκταση του ενεργήματος της αμφιβο-
αμφιθυμία
λίας, έτσι ώστε αυτή να περικλείει όλες τις κα-
ταστάσεις της συνείδησης (νόηση, κρίση,
μνήμη, γνώση, βούληση). Για τον Αυγουστίνο
όποιος αμφιβάλλει κατέχει αναγκαστικά την α-
λήθεια γιατί μόνο εξαιτίας αυτής αμφιβάλλει.
Με την αμφιβολία, κατά παρόμοιο τρόπο, κα-
τοχυρώνει και ο Descartes* τόσο τη βεβαιότη-
τα για την ύπαρξη όσο και τη δυνατότητα της
γνώσης. Η βασική του αρχή "de omnibus
dubitandum", η αρχή της καθολικής αμφιβο-
λίας, τον οδηγεί από τη μια πλευρά στην ανεύ-
ρεση της μόνης αδιαμφισβήτητης γενικά πρό-
τασης "cogito ergo sum", και κατ' επέκταση λει-
τουργεί ως προς τη δυνατότητα της γνώσης
διττά: μας απελευθερώνει από προλήψεις και
δεισιδαιμονίες, αλλά και λειτουργεί ως το
μόνο βέβαιο κριτήριο για να διακρίνουμε το
ορθό από το εσφαλμένο, κι έτσι προλειαίνει το
έδαφος για την αληθινή γνώση.
Μπορούμε να δούμε λοιπόν ότι η αμφιβολία
άλλες φορές χρησιμοποιήθηκε από τους φιλο-
σόφους ως κύριο αποδεικτικό μέσο για την α-
δυναμία υιοθέτησης όποιασδήποτε θέσης και
άλλες φορές ως έχουσα στη βάση της το αίτη-
μα της απόλυτης βεβαιότητας της γνώσης, της
συνείδησης ή της πίστης. Επίσης, όπως εύστο-
χα παρατηρεί ο D. Hume*, άλλες φορές υιοθε-
τείται ως δεδομένη και πριν από την εξερεύνη-
ση των νοητικών λειτουργιών, ενώ άλλες
φορές προκύπτει ή προβάλλει ως αποτέλεσμα
της εξερεύνησης αυτής.
Σε κάθε περίπτωση αποτέλεσε βασική έννοια
και μέσον του "φιλοσοφείν", που στη χρήση
του αντικαθρεφτίζονται τα φιλοσοφικά προ-
βλήματα και οι ανάγκες κάθε εποχής.
Βιβλιογρ.: W. Windelband, Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλο-
σοφίας, τόμος Β'.- R. Popkin. Scepticism, T h e
Encyclopaedia ol Philosophy', Macmillan and the (ree Press
t . 7.- R. Popkin, The history of Scepticism.- H. Franklurt,
Doubt, "The Encydopaidia of Philosophy", o.rt., T. 2.
Αθαν. Κοκολόγος
αμφιθυμία. Η ταυτόχρονη εκδήλωση αντίθε-
των συναισθημάτων προς κάποιο πρόσωπο,
σκοπό, σχέση ή φαινόμενο. Τον όρο εισήγαγε
πρώτος ο Ελβετός ψυχολόγος Μπλόυερ, ο ο-
ποίος διέκρινε τρεις μορφές αμφιθυμίας: τη
βουλητική, τη συναισθηματική και τη νοητική
αμφιθυμία. Σήμερα ο όρος αμφιθυμία χρησιμο-
ποιείται για τον χαρακτηρισμό αντιφατικών συ-
ναισθηματικών καταστάσεων εξαιτίας τόσο
της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης προσω-
πικότητας, της σφαίρας των κινήτρων και των
αναγκών της, όσο και της κοινωνικής πραγμα-
71
ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο
τικότητος, η οποία περιβάλλει το άτομο από
φαινόμενα και καταστάσεις που μπορεί να έλ-
κουν και να απωθούν ταυτόχρονα.
Ευάγγ. Μανουράς
ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο
(γερμ. Aufsteigen vom Abstrakten zum Konkre-
ten). Βασική επιστημονική μέθοδος, τρόπος α-
πεικόνισης της εσωτερικής νομοτέλειας, της ου-
σίας του αντικειμένου ως οργανικού όλου, σε
συνδυασμό με την ενότητα λογικής και ιστορι-
κής εξέτασης. Αποτελεί τον «μηχανισμό» διαλε-
κτικής διεύρυνσης, εμβάθυνσης και συστηματο-
ποίησης της έρευνας, αλλά και έκθεσης των α-
νεπτυγμένων αποτελεσμάτων της τελευταίας.
Το Κεφάλαιο' του Κ. Μαρξ* είναι κλασικό υπό-
δειγμα διερεύνησης ενός αντικειμένου (των
κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής) ως
οργανικού όλου, όπου η ανάβαση από το αφη-
ρημένο στο συγκεκριμένο παρουσιάζεται στην
πλέον ανεπτυγμένη μορφή της. Εδώ αίρεται
διαλεκτικά το κεκτημένο της προμαρξικής κλα-
σικής οικονομικής σκέψης (το οποίο παρέμενε
προσκολλημένο στην εξωιστορική αφαίρεση
του μεμονωμένου ατόμου - Ροβινσώνα, φορέα
της ιδιωτικής ιδιοκτησίας), αλλά και το κεκτη-
μένο της μεγαλειώδους χεγκελιανής Επιστή-
μης της Λογικής (η οποία αντιλαμβανόταν το
οργανικό όλο ως αρχέγονο, αποκλειστικά
πνευματικό προϊόν, αποκομμένο από την υλική
πραγματικότητα).
Στη διαδικασία της γνώσης η νόηση κινείται
αρχικά από τη χαώδη αντίληψη περί του όντως
υπάρχοντος όλου, δηλαδή από το συγκεκριμέ-
νο, όπως αυτό είναι δεδομένο στη ζωντανή ε-
ποπτεία, προς όλο και απλούστερους προσδιο-
ρισμούς, μέχρι τελικά να διακριθεί η "απλού-
στερη πλευρά" (σχέση) του όλου (π.χ. το ε-
μπόρευμα στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία).
Πρόκειται για μιαν αντιφατική διαδικασία κατά
την οποία υπερτερεί μεν η ανάλυση του αντι-
κειμένου ως αμέσως δεδομένου, όμως στην ε-
νότητά της με κάποιες συνθετικές εικασίες
περί της ουσίας. Η διάκριση της απλούστερης
σχέσης (τυχόν παραπέρα διαμελισμός της ο-
δηγεί πλέον έξω από τα πλαίσια του δεδομέ-
νου αντικειμένου, έξω από την ιδιαιτερότητά
του) είναι "το αποτέλεσμα της κίνησης της
νόησης από τη χαώδη αντίληψη περί του όλου,
από το αισθητηριακό συγκεκριμένο προς το α-
φηρημένο", το οποίο γίνεται το αφετηριακό
σημείο του επόμενου σταδίου της γνωστικής
διαδικασίας, της ανάβασης από το αφηρημένο
72
στο νοητά συγκεκριμένο. Στο στάδιο αυτό της
γνώσης η νόηση δεν περιορίζεται πλέον στον
εντοπισμό της συνάφειας ως απλής συνύπαρ-
ξης διαμελισμένων πλευρών του αντικειμένου
(ως αλληλουχία ή ως εξωτερική συνάφεια των
πλευρών), αλλά αντανακλά κατ' εξοχήν συνθε-
τικά την εσωτερική συνάφεια, την εσωτερική
ενότητα των πλευρών, έτσι ώστε η κάθε πλευ-
ρά να προβάλλει ουσιωδώς προσδιορισμένη α-
κριβώς λόγω της συνάφειάς της με τις άλλες
πλευρές του οργανικού όλου. Κατά την ανάβα-
ση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο η δια-
φορά παρίσταται μέσω της ενότητας, ενώ η ε-
νότητα συνίσταται στην εσωτερική συνάφεια
του διαφορετικού, δηλαδή η σύνθεση πραγμα-
τοποιείται μέσω της ανάλυσης, ενώ η ανάλυση
μέσω της σύνθεσης. Η όλη διαδικασία της βαθ-
μιαίας άρσης της απροσδιοριστίας του γνωστι-
κού αντικειμένου έχει ως αποτέλεσμα το
"νοητά συγκεκριμένο", το οποίο αποτελεί ενό-
τητα (κατά κύριο λόγο εσωτερική) διαφόρων
πολλαπλών προσδιορισμών του αντικειμένου,
το σύνολο των νόμων* και νομοτελειών* που
διέπουν το οργανικό όλο.
Η απόσπαση της πρώτης κίνησης (από το αι-
σθητηριακό συγκεκριμένο στο αφηρημένο, της
ανάλυσης κ.λπ.) από το επόμενο στάδιο της
γνώσης και η απολυτοποίησή της οδηγεί σε
μιαν άτακτη, χαώδη συσσώρευση γνώσεων,
στην άρνηση της ουσίας (των εσωτερικών και
αόρατων στην επιφάνεια συναφειών), που χα-
ρακτηρίζει τον εμπειρισμό* και τον θετικισμό*
αλλά και τους αγοραίους οικονομολόγους. Η
απόσπαση και άπολυτοποίηση της ανάβασης
από το αφηρημένο στο νοητά συγκεκριμένο
(της σύνθεσης κ.λπ.) αποκόβει την πορεία της
σκέψης από την αντιπαραβολή της με τα αι-
σθητηριακά δεδομένα (με τη ζωντανή επο-
πτεία, με τα γεγονότα κ.λπ.) και οδηγεί σε μια
χεγκελιανού τύπου ιδεαλιστική αντίληψη, που
θεωρεί τη νόηση ως αποκλειστικά αυτογεννώ-
μενη διαδικασία.
Για τη γόνιμη χρησιμοποίηση της εν λόγω με-
θόδου είναι απαραίτητο: 1) να υφίσταται ως
οργανικό όλο επαρκώς ώριμο και ανεπτυγμένο
το γνωστικό αντικείμενο - 2) να έχει προηγηθεί
η κίνηση της γνώσης από το αισθητηριακά συ-
γκεκριμένο στο αφηρημένο (στην επιστήμη
αλλά και στο άτομο - ερευνητή)' 3) και τα δύο
στάδια της γνώσης να λαμβάνονται στην ενό-
τητά τους, έτσι ώστε να διακρίνεται σε ποια
βαθμίδα της γνώσης θα υπερτερεί η μεν είτε η
δε πορεία.

Ο «μηχανισμός» της ανάβασης από το αφηρη-
μένο στο συγκεκριμένο αποτελείται από τις
εξής εννοιολογικές, κατηγοριακές ομάδες:
της επιφάνειας (του "είναι"), της ουσίας, του
φαινομένου και της πραγματικότητας.
Η μεθοδολογία της εν λόγω ανάβασης έχει
συμβάλει ήδη στη θεμελιώδη ανάπτυξη της θε-
ωρίας της ιστορίας της ανθρωπότητας ως ολό-
τητας, χαράζοντας την πορεία ανάπτυξης, δια-
λεκτικής «άρσης» του επιστημονικού κεκτημέ-
νου της κοινωνικής θεωρίας του μαρξισμού*. Η
ευρετική σημασία της διαφαίνεται και σε
σχέση με τα επικείμενα συνθετικά εγχειρήμα-
τα στο πεδίο των βιολογικών επιστημών αλλά,
μακροπρόθεσμα, και σε όλο το φάσμα των κοι-
νωνικών και φυσικών επιστημών.
Δ. Πατέλης
αναγκαιότητα, φυσική. Είναι το ουσιώδες γνώ-
ρισμα της αιτιώδους σχέσης στη φύση" κάθε
φαινόμενο ως αίτιο παράγει "αναγκαία" το αι-
τιατό του (το αποτέλεσμα) και κάθε φαινόμε-
νο, ως αιτιατό, προϋποθέτει "αναγκαία" το
αίτιό του. Η "αναγκαιότητα" βασιλεύει στη φύ-
ση. Συχνά αντιδιαστέλλεται προς το "τυχαίο",
το μη προβλέψιμο (βλ. και λ. τύχη). Επίσης α-
ντιδιαστέλλεται προς την ελευθερία*.
Φ. Κ. Βώρος
ανάγκες ή ανάγκη. Δυναμική πλευρά της αλ-
ληλεπίδρασης του ανθρώπου (οργανισμού,
προσωπικότητας, κοινωνικής ομάδας, συνολι-
κά της κοινωνίας) με τους αντικειμενικούς (φυ-
σικούς και τεχνητούς, όρους ύπαρξης και ανά-
πτυξής του, η οποία εκφράζει την εξάρτηση
του ανθρώπου από το αντικειμενικό περιεχό-
μενο αυτών των όρων και τον απαραίτητο (α-
ναγκαίο) χαρακτήρα τους. Η ανάγκη ψυχολο-
γικά βιώνεται ως δοκιμασία λόγω της έλλειψης
(στέρησης) του αντικειμένου της, γεγονός που
ωθεί το υποκείμενο σε ενεργό στάση και σε
πρακτική μετασχηματιστική δραστηριότητα. Η
άμεση κατανάλωση ως ικανοποίηση των βιο-
λογικών αναγκών του ανθρώπου συνιστά την
απλούστερη σχέση της ανθρώπινης κοινωνίας.
Στην πορεία της ανθρωποκοινωνιογένεσης α-
ναπτύχθηκε η αλληλεπίδραση του ανθρώπου
με το περιβάλλον του (αναπτύχθηκε η σχέση
του ανθρώπου με τη φύση, τα μέσα επενέργει-
ας στη φύση, τα υλικά, τα αντικείμενα, αλλά
και ο ίδιος ο άνθρωπος), με αποτέλεσμα να α-
ναπτύσσονται και οι ανάγκες. Η ανάπτυξη των
ανάγκες
αναγκών του ανθρώπου δεν πραγματοποιείται
εξελικτικά-γραμμικά, αλλά μέσω μιάς "διαδικα-
σίας διαμεσολάβησης ποιοτικής, ποσοτικής και
ουσιώδους αναβάθμισής τους": από τις βιολο-
γικές (διατροφή, ένδυση, υπόδηση, γενετήσια-
αναπαραγωγική κ.λπ.) μέχρι την ανάγκη για
εργασία (που σταδιακά υπερτερεί της ανάγκης
για αποφυγή της εργασίας), για δημιουργία (ε-
πιστημονική, αισθητική κ.λπ.), αλλά και για ο-
λόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του
κάθε ατόμου και της ανθρωπότητας στο σύνο-
λό της. Μέσα από την ανάπτυξη του πολιτι-
σμού οι ανθρώπινες ανάγκες βαθμιαία υπερ-
βαίνουν τη ζωώδη (ενστικτώδη, αμέσως εξαρ-
τημένη από το δεδομένο φυσικό περιβάλλον
και τον μεταβολισμό κ.λπ.) μορφή τους και συ-
γκροτούν ένα ιεραρχημένο όλο, το οποίο σε
τελική ανάλυση εδράζεται στον "τρόπο παρα-
γωγής"*. Οι βιολογικές ανάγκες διατηρούνται
στον άνθρωπο σε ανηρμένη, μετασχηματισμέ-
νη μορφή (βλ. λ. άρση), διαμεσολαβημένες
από την κοινωνική ανάπτυξη.
Η ανάπτυξη των αναγκών του ανθρώπου ξεκι-
νά ιστορικά από ανάγκες που η ικανοποίησή
τους εξαρτάται αμέσως από την αυτενέργεια
της φύσης (του περιβάλλοντος και του ανθρώ-
πινου οργανισμού) και περνά βαθμιαία σε ανά-
γκες, η ικανοποίηση των οποίων πραγματοποι-
είται μέσω της εργαλειακής (αρπακτικής, λη-
στρικής κ.λπ.) εκμετάλλευσης της φύσης αλλά
και του μεγαλύτερου μέρους της κοινωνίας.
Στην περίπτωση που θα αποφευχθεί η αυτοκα-
ταστροφή (με πόλεμο, οικολογική καταστροφή
ή με χρόνιο εκφυλισμό), η ικανοποίηση των
νέων αναγκών θα πραγματοποιείται από τη συ-
νειδητά ενοποιημένη ανθρωπότητα μέσω της
"αυτενέργειας", της εγνωσμένης, σχεδιοποιη-
μένης και αρμονικά αναπτυσσόμενης αλληλε-
πίδρασης ανθρώπου-φύσης.
Οι συνειδητοποιημένες ανάγκες προβάλλουν
ως συμφέροντα, τα οποία, όσο η κοινωνική α-
νάπτυξη πραγματοποιείται μέσω της διάκρι-
σης, της αντίθεσης, της αντίφασης μεταξύ α-
τόμων, ομάδων, τάξεων κ.λπ. και κοινωνικού
όλου, οδηγούν σε στάσεις ζωής, στοχοθεσίες
και συμπεριφορές αλληλοσυγκρουόμενες, αλ-
ληλοαποκλειόμενες είτε και ανταγωνιστικές.
Οι ανάγκες αποτελούν προϋπόθεση και προϊόν
όχι μόνο της εργασίας για την παραγωγή υλι-
κών αγαθών, υπηρεσιών κ.λπ., αλλά και της
εργασίας για την παραγωγή (συστηματοποίη-
ση, διάδοση κ.λπ.) γνώσεων. Η ικανοποίηση
κάποιας ανάγκης του ανθρώπου συνιστά μια
73
ανάγκη
διαδικασία αφομοίωσης ορισμένης μορφής
δραστηριότητας, αλλά και συμβολή στην πα-
ραπέρα ανάπτυξη αυτής της δραστηριότητας.
Η εξέταση των αναγκών ως αποκλειστικά ατο-
μικών ιδιοτήτων φυσικής υφής χαρακτηρίζει
σημαντικό μέρος της κλασικής αστικής σκέψης
και του διαφωτισμού* (ροβινσωνάδα, ατομι-
σμός κ.λπ.). Η αντιδιαστολή της σφαίρας των
αναγκών, των ιδιωτικών συμφερόντων, με τα
γενικά εκφράζεται στην αντίθεση "κοινωνίας
των ιδιωτών" και "πολιτείας" (Χέγκελ* κ.ά.).
Στη συνέχεια αποκαλύπτεται ο ρόλος της ερ-
γασίας και του συστήματος: παραγωγή-διανο-
μή-ανταλλαγή-κατανάλωση στην ιστορική πο-
ρεία των αναγκών (Κ. Μαρξ*, Φ. Ένγκελς*
κ.ά.). Η ψυχανάλυση επιχειρεί την αποκάλυψη
του ασυνείδητου μηχανισμού των αναγκών,
των κινήτρων και της συμπεριφοράς ανάγο-
ντάς τον στη γενετήσια ορμή (Φρόυντ*, νεο-
φροϋδισμός*). Η περιγραφή της ανάγκης ως
λειτουργικού χαρακτηριστικού της δράσης
των φυσιολογικών μηχανισμών, ως διαμεσο-
λαβητικού μηχανισμού της σχέσης οργανι-
σμού-κινήτρου, ως μηχανισμού "ετοιμότητας"
κ.λπ. απασχολεί τον συμπεριφορισμό*. Ο νεο-
συμπεριφορισμός επιχειρεί μια περιγραφή της
συμπεριφοράς και των αναγκών με όρους αγο-
ραπωλησίας (J. K.Homans*, P. Μ. Blau). Η πο-
λιτισμική-ιστορική σχολή της ψυχολογίας εξε-
τάζει τη συσχέτιση αναγκών-κινήτρων-δρα-
στηριότητας στη διαδικασία κοινωνικοποίη-
σης της προσωπικότητας (Λ. Βιγκότσκι*, Α.
Λεόντιεφ*, κ.ά.). Η κριτική σχολή επέκρινε τον
καταναλωτισμό και τις επίπλαστες ανάγκες
(Μαρκούζε*). Ο Λακάν* συσχέτισε τις ανάγκες
με τις έννοιες του αιτήματος και της επιθυμίας.
Οι ανάγκες εξετάζοντα1 από τη βιολογία, την
ηθολογία, την οικονομολογία, την κοινωνιολο-
γία, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία (βλ. και λ.
κίνητρα, συμφέροντα κοινωνικά, συνείδηση
και νόηση).
Βιβλιογρ.: G. Lukacs, Prolegomena Zur Ontologie des
gesellschattlichen Seins. Luchtemand, 1986. Lewin K.,
Vorsati, Wille und Bedurinis, Berlin. 1926.- του Ιδιου, A
dynamic theory ot personality, Ν. Y. - London. 1935.- Mc
Dougall W., The energies ot men. Ν. Y„ 1933.- Skinner B.
F., The behavior ot organisms, Ν. Y., 1938.- Πιαζέ Ζαν,
Προβλήματα γενετικής ψυχολογίας, Υποδομή. Αθ.,
1979.- Κ. Μαρξ-Φ. Ηνγκελς, Η γερμανική ιδεολογία,
Gutenberg, τόμ. 1-2, Αθ. 1977.- Β. Α. Βαζιούλιν. Η διαλε-
κτική του ιστορικού προτσές και η μεθοδολογία της έ-
ρευνύς του, Σ. Ε., Αθήνα 1988.- Α. Heller, Η θεωρία των
αναγκών στον Μαρξ. Εξάντας, Αθ., 1977.
Δ. Πατέλης
74
ανάγκη, θεμελιώδης αρχή της φιλοσοφίας, η
οποία από τον Αριστοτέλη* ορίζεται ως "το μη
ενδεχόμενον άλλως έχειν", ό,τι δηλαδή δεν
είναι δυνατόν να είναι ή να νοηθεί διαφορετι-
κά. Με την έννοια αυτή η ανάγκη εκφράζει τη
νομοτελειακή σχέση των φαινομένων της
φύσης και της κοινωνίας. Συνδέεται δηλαδή με
τις έννοιες αιτίας - αποτελέσματος* (αιτιοκρα-
τία). Η αναγκαιότητα της παραγωγής του απο-
τελέσματος από το αίτιο, που είναι ανεξάρτη-
τη από την ανθρώπινη βούληση, δεν αποκλείει
την αντικειμενική ύπαρξη του τυχαίου. Το τε-
λευταίο, κατά την υλιστική αντίληψη, οφείλε-
ται στην περιπλοκή των δυνάμεων (Μπύχνερ*).
Κριτική της φιλοσοφικής αυτής αρχής άσκη-
σαν μεταξύ άλλων ο Αγγλος φιλόσοφος
Χιούμ*, ο οποίος τοποθέτησε στη θέση αυτής
την αρχή της απλής διαδοχής των φαινομέ-
νων, και ο Γάλλος φιλόσοφος Μπουτρού*, ο ο-
ποίος υποστήριξε ότι και οι φυσικοί άκόμα
νόμοι δεν έχουν αναγκαία, αλλά ενδεχόμενη
εφαρμογή.
Επίσης, στους αρχαίους Έλληνες, "ανάγκη
δαιμόνων", "αι εκ θεών ανάγκαι" είναι η μοίρα,
το πεπρωμένο, και συχνά προσωποποιείται
στους ποιητές και ανάγεται σε ενδοκόσμια δύ-
ναμη με αδήριτη ισχύ φυσικού νόμου: "ανάγκα
δ' ουδέ θεοί μάχονται". Οι παρεμφερείς δυνά-
μεις / έννοιες "Αίσα" και "Μοίρα" αναφέρονται
στο ειδικότερο ατομικό πεπρωμένο.
Απ. Τζ.
αναγωγή, φαινομενολογική (λατ. reductio).
Αναφέρεται στις διαδικασίες εξηγητικής απλο-
ποίησης ενός αντικειμένου, ενός φαινομένου
κ.λπ., και αποτελεί όρο που σημαίνει τη μετά-
βαση σε πρώτες αρχές, πρώτα στοιχεία ή πρώ-
τες καταστάσεις. Στο επίπεδο της κατό
Χούσσερλ* φαινομενολογικής προσέγγισης, η
αναγωγή αναφέρεται στη μεθοδολογική αρχή
απόρριψης κάθε εξωτερικού εμπειρικού στοι-
χείου κατά την έρευνα των πραγμάτων. Η φαι-
νομενολογική αναγωγή οδηγεί στην έρευνα
των πραγμάτων με στοιχεία που προσιδιάζουν
στην καθαρή συνείδηση. Αυτά έχει ως αποτέ-
λεσμα την αποβολή όλων των ξένων προς την
καθαρή συνείδηση στοιχείων και την αποδοχή
στο πραξιακό επίπεδο των εγγενών της ενερ-
γημάτων. Μέσα από αυτή τη διαδικασία της
κάθαρσης συντελείται ένα είδος επιστροφής,
με την έννοια ότι τα ήδη αποκλεισθέντα, ως ε-
ξωτερικά προς τη συνείδηση, ερευνώνται, όχι
τα ίδια με την έννοια του εμπειρικού τους εν-

δύματος, αλλά χα (δια με την έννοια της καθα-
ρής τους ουσίας.
Διον. Αναπολιτάνος
σναγωγισμός (reductionism, από το λστιν.
reductio = επαναγωγή, αποκατάσταση, αναγω-
γή, υπαγωγή). Μεθοδολογική αρχή η οποία απο-
λυτοποιεί τον γόνιμο μέχρι ενός ορίου ρόλο της
αναγωγής*, θεωρώντας εφικτή και αναγκαία την
πλήρη αναγωγή ανώτερων (συνθετότερων, πε-
ριπλοκότερων κ.λπ.) φαινομένων σε κατώτερα
(απλούστερα, θεμελιώδη κ.λπ.). Ωστόσο, παρά
το γεγονός ότι οι ανώτερες μορφές συγκρότη-
σης και ανάπτυξης της αντικειμενικής πραγμσπ-
κότητας ανακύπτουν από κατώτερες και τις δια-
τηρούν σε "ανηρμένη" (υποταγμένη, μετασχη-
ματισμένη κ.λπ.) μορφή (βλ. άρση), είναι μη α-
ναγώγιμες σε αυτές. Ο αναγωγισμός βασίζεται
σε μια μηχανιστικού χαρακτήρα (βλ. μηχανικι-
σμός) γραμμική ιεράρχηση των επιπέδων της
πραγματικότητας, στην οποία οι ποιοτικές και
ουσιώδεις διαφορές (βλ. ποιότητα, ουσία) υπο-
βαθμίζονται είτε αγνοούνται παντελώς και ανά-
γονται σε ποσοτικές και μορφικές (δομικές
κ.λπ.). Ο αναγωγισμός εκδηλώνεται π.χ. στην ε-
ξέταση του ψυχισμού ως αποκλειστικού αποτε-
λέσματος της φυσιολογίας, πληροφοριακών
διαδικασιών κ.λπ., στη βιολογικοποίηση της κοι-
νωνικής ζωής, στον οικονομισμό, στην τεχνική
αιτιοκρατία κ.λπ. Διαδεδομένη μορφή αναγωγι-
σμού είναι η θετικιστική τάση "απαλλαγής της
φιλοσοφίας από τη μεταφυσική" μέσω της ανα-
γωγής της γνώσης σε προτάσεις-κρίσεις περί
των αισθημάτων, των πειραματικών δεδομένων,
των μετρήσεων (φαινομεναλισμός, φυσικαλι-
σμός) είτε σε λογική-γλωσσολογική ανάλυση
της επιστημονικής γνώσης (νεοθετικισμός*). Στη
φαινομενολογία* του Χούσσερλ* ο υπερβατολο-
γικός αναγωγισμός αποσκοπεί στην κάθαρση
της σκέψης από τα ανθρωπολογικά, ψυχολογι-
κά, εμπειρικά και χωροχρονικά γνωρίσματα της
γνώσης για την αποκάλυψη της καθαρής απο-
βλεππκότητας (Intentionalitat) της ενόρασης των
ουσιών. Προϊόν γόνιμης και δημιουργικής ανα-
γωγής είναι οι τυποποιήσεις, οι εξιδανικεύσεις,
οι τεχνητες τυποποιημένες γλώσσες, η κυβερ-
νητική*, η γενική θεωρία των συστημάτων
(Bertalanfly), οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, η συ-
νεργετική κ.λπ. παρά τις συχνά υπέρμετρες α-
ξιώσεις των θεμελιωτών και οπαδών τους ανα-
φορικά με την εμβέλεια και το πεδίο εφαρμοσι-
μότητάς τους.
Δ. Πατέλης
αναίρεση
ανάδραση. Με τον όρο σημαίνεται η κυκλική
συσχέτιση δύο χρονικά (και ίσως αιτιακά) ε-
πάλληλων γεγονότων (συμβάντων) ή ομάδων
γεγονότων (συμβάντων). Έτσι αν το συμβάν
τύπου Β είναι το αποτέλεσμα και το συμβάν
τύπου Α το αίτιο, με τον όρο "ανάδραση" εννο-
ούμε τον εκ των υστέρων επηρεασμό και την
πιθανή τροποποίηση του Α από την εμφάνιση
του Β, με την έννοια ότι το μελλοντικό Α δεν
θα είναι Α, αλλά Α". Τα χαρακτηριστικά της α-
νάδρασης διαθέτουν συστήματα που συναντά
κανείς στην έμβια φύση, στην κοινωνία, στην ι-
στορία και στα προϊόντα της τεχνολογίας.
Στην ανάδραση διακρίνουμε τη θετική ανάδρα-
ση, όπου τα αποτελέσματά της την ενισχύουν,
και την αρνητική ανάδρασή τους, όπου τα απο-
τελέσματά της την εξασθενούν. Σε διαδικα-
σίες όπου υπάρχει ανάδραση είναι δυνατόν να
έχουμε σταθεροποίηση αν οι θετικές ή αρνητι-
κές μεταβολές και αλληλοεπιδράσεις τείνουν
προς ένα πεπερασμένο όριο. Η ανάδραση σε
πολύπλοκα συστήματα δεν είναι, πολλές
φορές, δυνατόν να περιγραφεί. Παρά ταύτα η
μελέτη της είναι απαραίτητη για τη γνωσιακή
προσπέλαση των εμφανιζόμενων διαδικασιών
στην εμπειρική πραγματικότητα. Αναδρασιακά
συστήματα με βασικό χαρακτηριστικό τους τη
μετάδοση και συνακόλουθη τροποποίηση της
πληροφορίας λέγονται "πληροφοριακά".
Διον. Αναπολιτάνος
αναθεωρητισμός, βλ. ρεβιζιονισμός.
αναίρεση (ανασκευή). Λογική πράξη της από-
δειξης, της θεμελίωσης του ψεύδους ή του ε-
σφαλμένου προβαλλόμενων ισχυρισμών (κρί-
σεων, απόψεων, προτάσεων, αποδείξεων ή θε-
ωριών). Μπορεί να επιτευχθεί μέσω της επί-
κλησης γεγονότος μη συμβατού με την ορθό-
τητα ορισμένης κρίσης (βλ. γεγονός, πείραμα).
Η αναίρεση της απόδειξης επιτυγχάνεται
μέσω: 1) της αναίρεσης του συμπεράσματος
της απόδειξης αποδεικνύοντας το ψεύδος του
ή το αληθές αντίθετης προς αυτό πρότασης· 2)
της αναίρεσης των προκείμενων (των επιχει-
ρημάτων) της απόδειξης- 3) της αναίρεσης του
τρόπου, της μορφής της απόδειξης, καθιστώ-
ντας σαφές ότι το συμπέρασμα δεν συνάγεται
λογικά από τις προκείμενες προτάσεις. Οι πε-
ριπτώσεις 2 και 3 ανασκευάζουν τη δεδομένη
απόδειξη αφήνοντας ανοικτό το ζήτημα της
δυνατότητας ορθής απόδειξης του εν λόγω
συμπεράσματος (βλ. επίσης λ. απόδειξη).
Βιβλιογρ.: Lakatos I.. Μεθοδολογία των προγραμμάτων
75
αναιτιοκρατία
επιστημονικής έρευνας. Σύγχρονα θέματα, θεσ/κη,
1986.- Αριστοτέλη, Περί ερμηνείας, Αναλυτικά πρότερα,
Αναλυτικά ύστερα, Περί σοφιστικών ελέγχων.· Ε.
Παπανούτσου, Λογική, Δωδώνη.
Δ. Πατέλης
αναιτιοκρατία, βλ. ιντετερμινισμός.
ανακύκληση. Φιλοσοφική θεωρία κατά την
οποία το σύμπαν, η ζωή, τα φαινόμενα ακο-
λουθούν μιαν ομοιόμορφη κυκλική πορεία, ε-
πανερχόμενα αενάως στο σημείο από το οποίο
έγινε η εκκίνησή τους. Επομένως η αιωνιότητα
είναι ένας κύκλος, μια ατελεύτητη επιστροφή,
ενώ τα γεγονότα και τα πράγματα φθείρονται
και αναδημιουργούνται συνεχώς και τα πρό-
σωπα ξαναγεννιούνται ομοιόμορφα, ύστερα
από μεγάλες χρονικές περιόδους, όπως έγινε
άπειρες φορές στο παρελθόν και θα ξαναγίνε-
ται αιώνια στο μέλλον. Ταυτόσημος είναι ο
όρος "παλιγγενεσία" των Πυθαγορείων*, δηλα-
δή η επιστροφή στη ζωή μετά τον θάνατο, η α-
ναγέννηση, η παλινόρθωση, η γένεση για δεύ-
τερη φορά, αλλά σαφώς διάφορος από τον
όρο εξέλιξη και το περιεχόμενό της.
Η ιδέα της ανακύκλησης εμφανίζεται στις θρη-
σκευτικές δοξασίες και τη μυθολογία διαφό-
ρων λαών, και ως αφετηρία έχει την παρατή-
ρηση της περιοδικότητας ορισμένων φυσικών
φαινομένων, όπως είναι η αέναη αλληλοδια-
δοχή του ημερονυκτίου, ίων εποχών του
έτους κ.λπ. Την ανακύκληση λ.χ. συμβολίζει η
παράσταση του αιγυπτιακού πτηνού φοίνικα,
που ξαναγεννιέται από τη στάχτη του. Από
τους αρχαίους φιλοσόφους την ιδέα αυτή την
συναντούμε στους Αναξιμένη*, Αναξίμαν-
δρο*, Διογένη τον Απολλωνιάτη*, Πυθαγόρα*,
Εμπεδοκλή*, Στωικούς* κ.ά. Οι Πυθαγόρειοι
λ.χ. έλεγαν ότι τα πρόσωπα που τώρα βλέπου-
με μπροστά μας θα εμφανιστούν και στο μέλ-
λον και οι πράξεις τους θα επαναληφθούν πα-
νομοιότυπα. Και οι Στωικοί ότι τα πάντα ξεκί-
νησαν από το "πυρ" και ότι το σύστημα του κό-
σμου, ύστερα από την πάροδο κάποιας περιό-
δου της αιωνιότητας, θα καταστραφεί με μια
παγκόσμια πυρκαγιά και έπειτα θα ανοικοδο-
μηθεί πάλι, κατά την ίδια διαδικασία, όμοιο
προς το προηγούμενο σύστημα, και θα ακο-
λουθήσει την ίδια πορεία. Αλλά και η χριστιανι-
κή πίστη περί αναστάσεως νεκρών και περί αι-
ώνιας ζωής, που θα επακολουθήσει, αποτελεί
επίσης επιβεβαίωση της ανακύκλησης, την
οποία με παραστατικότητα περιγράφουν οι
χριστιανοί συγγραφείς και ιδίως ο Ωριγένης*.
76
Κατά τους νεότερους χρόνους την επιστροφή
των πάντων την υποστήριξαν από διάφορες
σκοπιές πολλοί φιλόσοφοι, όπως οι Βίκο*,
Χέρντερ*, Γουσταύος Λεμπόν*, Νίτσε* κ.ά.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Βίκο, ο
οποίος κατά τον 17ο αι. μετέφερε την αρχή
της ανακύκλησης στην έρευνα της φιλοσοφίας
της ιστορίας και δίδασκε ότι η ιστορία αποτε-
λεί μια σειρά τέλειων κύκλων, οι οποίοι διαδέ-
χονται ο ένας τον άλλο, μια ανακύκληση ομοι-
όμορφων γεγονότων που επαναλαμβάνονται
αιώνια.
Βιβλιογρ.: Μποννέ Κ. (1720-1793), Φιλοσοφική παλιγγε-
νεσία.· Μπαλλάνς Π. (1776-1886), Δοκίμια κοινωνικής
παλιγγενεσίας.· Νίτσε Φρ., Χαρούμενη Επιστήμη (1882).
Απ. Τζαφερόπουλος
αναλογία. Στα μαθηματικά ο όρος αναλογία
μεταξύ δύο μεγεθών σημαίνει την ανάλογη με-
ταβολή τους, δηλαδή αν το πρώτο μέγεθος
από Α μεταβάλλεται σε Α' και το δεύτερο από
Β σε Β', τότε ο λόγος (το πηλίκον) του Α προς
το Α' είναι ίσος προς τον λόγο (το πηλίκον) του
Β προς το Β'. Στην περίπτωση αυτή τα μεγέθη
αυτά ονομάζονται "ανάλογα". Ο όρος αναλο-
γία, χρησιμοποιούμενος γενικά και όχι στα αυ-
στηρά πλαίσια μιας μαθηματικοποιημένης επι-
στημονικής γλώσσας, σημαίνει ομοιότητα α-
ντικειμένων, ιδεών, συλλήψεων, φαινομένων,
διαδικασιών κ.λπ. Στα πλαίσια της σκέψης, η α-
ναλογική σκέψη, η οποία μεταφέρει δομές από
μια περιοχή αντικειμένων, ιδεών κ.λπ. σε μία
άλλη με παρεμφερή χαρακτηριστικά, μπορεί
να είναι γόνιμη, αλλά είναι και γεμάτη κινδύ-
νους. Το να συμπερασματολογεί κανείς κατ' α-
ναλογίαν σημαίνει υιοθέτηση χαρακτηριστικών
με αληθοφανή υφή, στηριγμένη στη μη προ-
σεγμένη μεταφορά δομικών στοιχείων μιας
περιοχής που μόνον χονδρικά εμφανίζονται
ως ανάλογα προς τα δομικά στοιχεία της δεύ-
τερης. Παρά ταύτα, η κατ' αναλογίαν μεταφο-
ρά στοιχείων μιας περιοχής σε άλλη μπορεί να
είναι γόνιμη σε δύο περιπτώσεις: πρώτον, αν
οι δύο περιοχές είναι ισόμορφες ή ομοιόμορ-
φες και, δεύτερον, αν, παρά το ότι οι δύο πε-
ριοχές δεν είναι ισόμορφες ή ομοιόμορφες, τα
κατ" αναλογίαν μεταφερόμενα μπορούν να α-
ποτελέσουν πηγή για τη διατύπωση επιστημο-
νικών υποθέσεων ή επαγωγικών κρίσεων.
Διον. Αναπολιτάνος
αναλογία του όντος, αναλογία του Είναι (λατ.
Analogia Entis). Αρχή του καθολικού σχολαστι-

κισμοιι* κατά την οποία ύλη και μορφή πρέπει
πάντοτε να βρίσκονται σε αναλογία η μία με
την άλλη. Η αναλογία δηλώνει πάντοτε τον
συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο συνδέεται η
ύλη με τη μορφή. Κατά τον Αριστοτέλη* "ουσία
ή τε ύλη και το είδος και τα εκ των τοιούτων"
(Μετά τα φυσ. 1035 α 2). Δηλαδή η συνάντηση
ύλης και μορφής, η συγκεκριμένη σύνθεση
αυτών των δύο χαρακτηρίζει την κυρίως ουσία.
Προκειμένου λοιπόν να οριστεί η ουσία, πρέπει
να τονιστεί η ενεργός σύνθεση των δύο στοι-
χείων που την συναποτελούν. Αρα το Είναι,
κατά τον Αριστοτέλη, συνίσταται στην ενέρ-
γεια μορφής και ύλης, που βρίσκονται σε μιαν
αναλογία μεταξύ τους.
Απ. Τζ.
ανάλυση. Ο όρος σημαίνει την πρακτική ή νοη-
τική διαδικασία του διαχωρισμού και της συλ-
λογής όλων των συστατικών του αναλυόμενου
αντικειμένου, φαινομένου, διαδικασίας κ.λπ.
Στα συστατικά αυτά περιλαμβάνονται τα μέρη
του αντικειμένου, τα στοιχεία του αντικειμέ-
νου, οι ιδιότητες των μερών ή των στοιχείων
του αντικειμένου και οι σχέσεις μεταξύ των
μερών ή των στοιχείων ή των μερών και των
στοιχείων του. Η ανάλυση αποτελεί μέθοδο
μετάβασης από το ειδικό στο λιγότερο ειδικό ή
στο γενικότερο, ιδιαίτερα όταν αυτή αφορά
στη μελέτη ιδιοτήτων ή σχέσεων που εδρεύ-
ουν στο αντικείμενο ανάλυσης ή που συγκρο-
τούν το αντικείμενο αυτό. Η αντίστροφη διαδι-
κασία της ανάλυσης είναι αυτή της σύνθεσης,
της συγκρότησης δηλαδή του αντικειμένου
από την απλή συλλογή όλων των συστατικών
του. Οι διαδικασίες της ανάλυσης και της σύν-
θεσης αποτελούν οργανικό συστατικό κάθε ε-
πιστημονικής έρευνας. Η ανάλυση αποτελεί
μεθοδολογικό εργαλείο κάθε επιστήμης.
Επίσης αποτελεί αντικείμενο μελέτης της ψυ-
χολογίας, της θεωρίας της γνώσης, της φιλο-
σοφικής λογικής και της μεθοδολογίας της ε-
πιστήμης. Η αναλυτική διαδικασία, ως νοητική
διαδικασία, αν και κάνει την εμφάνισή της αρ-
χικά στο επίπεδο της αισθητηριακής αντίλη-
ψης, εν τούτοις έχει ως κύρια περιοχή δράσης
της την αφηρημένη σκέψη. Στα πλαίσια αυτά
μπορούμε να διακρίνουμε συγκεκριμένες μορ-
φές ανάλυσης. Στην πρώτη κατηγορία τοποθε-
τείται το είδος της ανάλυσης που επιχειρείται
σε συγκεκριμένο αντικείμενο, ως αντιπροσω-
πευτικό όμως μιας κλάσης αντικειμένων.
Συμπεράσματα μιας τέτοιας ανάλυσης συνή-
"Αναλυτικά"
θως γενικεύονται και χρησιμοποιούνται για
τον καθορισμό της ενιαίας δομής των αντικει-
μένων της κλάσης. Στη δεύτερη κατηγορία το-
ποθετείται το είδος της ανάλυσης που οδηγεί
στην αλλαγή αντικειμένου σπουδής με την έν-
νοια της απομόνωσης και μελέτης ιδιοτήτων
και σχέσεων ανεξάρτητα από το αρχικά ανα-
λυόμενο αντικείμενο. Στην τρίτη κατηγορία α-
νήκει η ανάλυση ως διαίρεση συνόλων (κλάσε-
ων) αντικειμένων σε υποσύνολα. Στην τέταρτη
κατηγορία ανήκει η εννοιολογική ανάλυση, η
οποία μπορεί να οδηγήσει στην ανακάλυψη
πρώτων αρχών και αξιωμάτων. Στην πέμπτη
κατηγορία ανήκει η γλωσσική ανάλυση, η
οποία βοηθά στην απομόνωση τυπικών χαρα-
κτηριστικών των φυσικών γλωσσών, τα οποία
είναι βασικά στη λογική δομή τους, και στην α-
νασύνθεση και δημιουργία τυπικών γλωσσών,
στα πλαίσια των οποίων είναι δυνατόν να επι-
χειρηθεί η αυστηρή διατύπωση και μελέτη επι-
μέρους χαρακτηριστικών συγκεκριμένων επι-
στημονικών περιοχών. Τέλος, ο όρος "ανάλυ-
ση" μαζί με τον όρο "σύνθεση" χρησιμοποιού-
νται στην Ευκλείδεια γεωμετρία και σημαίνουν
διαδικασίες επεξεργασίας γεωμετρικών προ-
βλημάτων με ανάλογο νόημα προς αυτό που
δόθηκε παραπάνω.
Διον. Αναπολιτάνος
"Αναλυτικά" του Αριστοτέλη. Έργο του
Σταγιρίτη φιλοσόφου, που αποτελείται από
δύο βιβλία: τα Αναλυτικά Πρότερα και τα
Αναλυτικά Ύστερα. Μαζί με τις Κατηγορίες?,
το Περί Ερμηνείαςτα Τοπικά" και τους
Σοφιστικούς Ελέγχους' συναποτελούν το λε-
γόμενο Όργανον"*, δηλαδή τα λογικά συγ-
γράμματα του Αριστοτέλη, τα οποία από την
εποχή του Κικέρωνα* και μετά θεωρήθηκε ότι
συγκροτούν την αριστοτελική λογική και απο-
τελούν το όργανο της ορθής διανόησης και
της επιστήμης.
Στα Αναλυτικά Πρότερα εξετάζονται οι παντός
είδους συλλογισμοί και οι κανόνες που διέ-
πουν την τυπική ορθότητα των συλλογισμών,
ανεξάρτητα από την αλήθεια ή μη των προτά-
σεων που τις απαρτίζουν. Στα Αναλυτικά
Υστερα εξετάζεται ο συλλογισμός από την
άποψη της ουσιαστικής ορθότητας, ως μέσο
για την εύρεση της αλήθειας και τη συγκρότη-
ση της επιστήμης· επίσης διατυπώνονται γενι-
κότερες κρίσεις για το πώς συγκροτείται η
γνώση, για τον ρόλο των αισθήσεων και του
νου - το τελευταίο μάλιστα κεφάλαιο αποτελεί
77
αναλυτικές και συνθετικές κρίσεις
ένα είδος "εξομολόγησης" των επιστημολογι-
κών "πιστεύω" του Αριστοτέλη. Τόσο τα Ανα-
λυτικά Πρότερα όσο και τα Αναλυτικά Υστερα
χωρίζονται σε δύο μέρη: Α και Β. (Βλ. λ.
Αριστοτέλης).
Γραμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
αναλυτικές και συνθετικές κρίσεις. Οι όροι
είναι καντιανής προέλευσης και σημαίνουν τη
διαίρεση των κρίσεων (ισχυρισμών, προτάσε-
ων) σε δύο κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές
εμφανίζονται ενωρίτερα στα έργα του Λάιμ-
Γτνιτς*, ο οποίος χρησιμοποιεί αντί του όρου
"συνθετικός" τον όρο "ενδεχομενικός" και αντί
του όρου "κρίση" τον όρο "αλήθεια". Επίσης,
για τις αναλυτικές αλήθειες χρησιμοποιούσε
την φράση "αλήθειες του λόγου" και για τις
συνθετικές τη φράση "αλήθειες του γεγονό-
τος". Σύμφωνα με τον Λάιμπνιτς οι αναλυτικές
αλήθειες είναι εκείνες στις οποίες καταλήγει
κανείς μετά από πεπερασμένη πνάλυσή τους.
Οι ενδεχομενικές αλήθειες είναι εκείνες για
την εύρεση της αλήθειας των οποίων απαιτού-
νται άπειρα, ως προς το πλήθος τους, βήματα.
Σύμφωνα με έναν δεύτερο ορισμό του
Λάιμπνιτς, αναλυτικές αλήθειες είναι εκείνες
που εκφράζονται με προτάσεις αληθείς σε
κάθε δυνατό κόσμο, ενώ οι ενδεχομενικές με
προτάσεις οι οποίες είναι αληθείς σε κάποιους
δυνατούς κόσμους και ψευδείς σε κάποιους
άλλους. Η έννοια της ανάλυσης στον Λάιμ-
πνιτς πολλές φορές ταυτίζεται με την έννοια
της απόδειξης*. Ο Χιούμ* υιοθετούσε κατά
έναν τρόπο την παραπάνω διάκριση όταν διε-
χώριζε τη "σχέση των ιδεών" από τα "γεγονό-
τα". Στο έργο του Καντ* η διάκριση αυτή έλαβε
την καθαρότερή της διατύπωση και καθιερώθη-
κε ο όρος "αναλυτικές και συνθετικές κρίσεις".
Κοντά στη διάκριση αυτή ο Καντ εισήγαγε και
αυτήν των "a priori" και "a posteriori" κρίσεων.
Σύμφωνα και με αυτή τη νέα διάκριση, οι ανα-
λυτικές κρίσεις είναι a priori, ενώ οι συνθετικές
μπορεί να είναι ή a priori ή a posteriori. Οι λογι-
κές αλήθειες, όπως αυτή που εκφράζεται με
την αρχή του αποκλεισμού του τρίτου, είναι a
priori αναλυτικές κρίσεις, ενώ οι συνήθεις μα-
θηματικές αλήθειες, όπως αυτή σύμφωνα με
την οποία το άθροισμα των γωνιών ενός τρι-
γώνου είναι ίσο με δύο ορθές γωνίες, είναι a
priori συνθετικές κρίσεις και, τέλος, οι καθαρά
εμπειρικές αλήθειες, όπως αυτή που εκφράζε-
ται με τη φράση "ο αναπτήρας μου είναι μαύ-
ρος", είναι a posteriori συνθετικές κρίσεις. Οι
78
λογικοί θετικιστές* ταυτίζουν τις συνθετικές α-
λήθειες με τις εμπειρικές "προτάσεις της πα-
ρατήρησης", ενώ τις αναλυτικές με τις λογικά
έγκυρες προτάσεις, δηλαδή αυτές που είναι
αφ" ενός αληθείς, ανεξάρτητα από τον κόσμο
της εμπειρίας ή της νόησης, και, αφ' ετέρου,
κενές πληροφοριακού περιεχομένου για τον
κόσμο. Στα πλαίσια της σύγχρονης λογικής, η
διάκριση μεταξύ αναλυτικότητας και συνθετι-
κότητας διατηρείται. Οι αναλυτικές αλήθειες
εκφράζονται από τους λογικά έγκυρους τύ-
πους, οι οποίοι δεν έχουν μαθηματικό πληρο-
φοριακό περιεχόμενο, ενώ οι συνθετικές αλή-
θειες από τους μη λογικά έγκυρους τύπους, οι
οποίοι έχουν και στους οποίους συμπεριλαμ-
βάνονται τα προσιδιάζοντα σε μια θεωρία α-
ξιώματα*.
Διον. Αναπολιτάνος
αναλυτική. Η σημασία του όρου, όπως καθιε-
ρώθηκε από τον Αριστοτέλη', συνδέεται με τη
μελέτη των στοιχειωδών αρχών βάσει των ο-
ποίων ο συλλογισμός αποκτά αποδεικτικό χα-
ρακτήρα. Στα Τοπικά" και στα Αναλυτικά ύστε-
ρα* διαχωρίζονται η λογική (ή η διαλεκτική με
την πλατωνική της σημασία) από την αναλυτι-
κή. Η πρώτη χρησιμοποιείται για τη μελέτη και
ανάλυση της δομής του λόγου. Στα πλαίσιά
της η δεύτερη αναφέρεται σε συλλογισμούς
με αυστηρό αποδεικτικό χαρακτήρα. Μια σο-
βαρή αλλαγή της χρήσης του όρου συντελεί-
ται στον Καντ*. Εκεί, η αναλυτική είναι το
μέρος της υπερβατικής φιλοσοφίας του που
σχετίζεται με τον λόγο, δηλαδή με τις αρχές
της λογικής ως γνώσης.
Διον. Αναπολιτάνος
αναλυτική φιλοσοφία. Οι φιλόσοφοι όλων των
αιώνων επιδίωξαν να συνθέσουν φιλοσοφικά
συστήματα με τομείς Αισθητικής, Ηθικής,
Γνωσιολογίας, Μεταφυσικής ή επιχείρησαν να
αναλύσουν σημαντικές φιλοσοφικές έννοιες.
Η Αναλυτική φιλοσοφία, που εμφανίστηκε κυ-
ρίως στις αγγλοσαξονικές χώρες στον αιώνα
μας, παραμερίζει συνειδητά τα άλλα φιλοσο-
φικά προβλήματα, ιδιαίτερα τα μεταφυσικά,
και δεν διστάζει να τα χαρακτηρίζει ψευδοπρο-
βλήματα ή και ανοησίες (nonsensical). Οι εκ-
φραστές της Αναλυτικής φιλοσοφίας υποστη-
ρίζουν ότι το κύριο έργο της φιλοσοφίας είναι
η ανάλυση και κατανόηση της γλώσσας. Ρητά
ή όχι, φαίνονται να έχουν αφετηρία την κα-
ντιανή διάκριση των προτάσεων σε "συνθετι-

κές" και "αναλυτικές"· αναλυτική είναι η πρότα-
ση εκείνη που το κατηγόρημά της προκύπτει
από τη λογική ανάλυση του υποκειμένου.
Λογουχάρη, η πρόταση: "το σώμα έχει έκταση"
είναι απλή ανάλυση της έννοιας σώμα (που ση-
μαίνει αντικείμενο που κατέχει χώρο, έχει δια-
στάσεις). Στοχαστές όπως οι G. Ε. Moore*, Β.
Russell*, Α. J. Ayer* ασχολήθηκαν πολύ με την
ανάλυση της γλώσσας και προώθησαν τη "φι-
λοσοφία της γλώσσας"* και τη "θεωρία της
Γνώσης"* (Γνωσιολογία). Ενδεικτικό των τάσε-
ων της Αναλυτικής φιλοσοφίας είναι το θεμα-
τολόγιο ενός βιβλίου (του John Hospers) που
έχει τον τίτλο: An Introduction to Philosophical
Analysis' τα περιεχόμενά του είναι: Σημασία
των λέξεων. Ορισμός, Κενολογία (vagueness,
προτάσεις χωρίς περιεχόμενο), Σημασία της
πρότασης, Έννοια της γνώσης, οι Έννοιες, Η
Αλήθεια, Πηγές της γνώσης, Τι είναι η γνώση,
Η αλήθεια της αναλυτικής πρότασης, Η ανα-
γκαία (λογική) αλήθεια, Η εμπειρική γνώση, Η
έννοια της αιτίας, της αιτιοκρατίας, της
Ελευθερίας, Αναγκαιότητα (στη φύση) και
Ελευθερία (στην ανθοώπινη συνείδηση) κ.λπ.
Αν είναι επιτρεπτή μια κρίση ιστορική, μπορεί
κανείς να σημειώσει ότι η Αναλυτική φιλοσο-
φία εκφράζει την αγγλική πολιτική και διπλω-
ματία, όπως η αρχαία Σοφιστική* εξέφραζε την
κλασική Αθήνα.
Σημαντική επίδραση για τη διαμόρφωση της
Αναλυτικής φιλοσοφίας άσκησε το έργο του
Ludwig Wittgenstein*, Tractatus Logico- philoso-
phicus. ΐ αυτόν οφείλονται οι αποφθεγματικές
διατυπώσεις: "ο κόσμος είναι τα όρια της
γλώσσας μου" και "η σημασία μιας λέξης βρί-
σκεται στη χρήση της". Πρόκειται για δυναμική
αλλά εξωτερική προσέγγιση στη φιλοσοφία.
Φ. Κ. Βώρος
ανάμνηση (πλατωνική θεωρία). Η πλατωνική
θεωρία της ανάμνησης προϋποθέτει τη θεωρία
των ιδεών και τη θεωρία περί ψυχής του μεγά-
λου φιλοσόφου. Σύμφωνα με την τελευταία, ή
ψυχή του ανθρώπου έζησε σ" έναν άλλο
κόσμο, πριν ενσωματωθεί και γεννηθεί στη
δική μας κατάσταση ύπαρξης. Σ" εκείνον τον
άλλο κόσμο, η ψυχή "είδε τις ιδέες", τις οποίες
και θυμάται ("αναμιμνήσκεται" - "ανάμνησις")
κατά τη διάρκεια της γήινης ζωής της με α-
φορμή τα πράγματα του κόσμου τούτου. Οι
ιδέες είναι τα αιώνια και αναλλοίωτα "πρότυ-
πα" των φθαρτών, υλικών πραγμάτων, ενώ τα
φθαρτά πράγματα αποτελούν τα "έκτυπα" των
Αναξαγόρας
ιδεών. Μ" αυτή την έννοια, η γνώση για τον
Πλάτωνα είναι ανάμνηση. Σε πολλούς διαλό-
γους του αναφέρεται στην ανάμνηση, στον
Μένωνα', στον Φαίδωνα* και αλλού. Όμως χα-
ρακτηριστικότερο είναι ένα χωρίο του
Φαιδρού' (249 ε): "Κάθε ανθρώπινη ψυχή έχει
δει τις ιδέες, αλλιώς δεν θα έμπαινε σε ανθρώ-
πινο σώμα - όμως δεν είναι εύκολο για την κάθε
ψυχή να θυμάται τις ιδέες με αφορμή τα παρό-
ντα". Μόνο λίγες ψυχές, και κυρίως η ψυχή του
φιλοσόφου, που κατορθώνει να πάρει απόστα-
ση από τα υλικά πράγματα και να σκεφθεί μόνη
της, "καθ" εαυτήν", μόνο αυτή κατορθώνει να
φθάσει στην πραγματική γνώση.
Με τις μυθικές και ποιητικές του αυτές διατυ-
πώσεις, ο Πλάτων θέλει να δείξει το a priori της
γνώσης, όπως είπαν οι νεότεροι φιλόσοφοι,
και να τονίσει ότι η εμπειρία είναι μόνο αφορ-
μή για την πραγματική - νοητική γνώση. Επί-
σης, τονίζοντας ότι όλες οι ψυχές έχουν δει
τις ιδέες, αλλά λίγες τις θυμούνται στην εδώ
ζωή τους, θέλει να δείξει ότι "δυνάμει" όλοι οι
άνθρωποι μπορούν να συμμετέχουν στη
γνώση, αλλά λίγοι είναι εκείνοι που στην
πράξη κατορθώνουν να πραγματοποιήσουν τις
δυνατότητες που έχουν από τη φύση τους.
(Βλ. λ. Πλάτω\ή.
Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
Αναξαγόρας (περ. 500-428 π.Χ.). Προσωκρα-
τικός* φιλόσοφος, ένας από τους κυριότερους
εκπροσώπους της όψιμης φυσικής φιλοσοφίας
της Ιωνίας, εισηγητής της έννοιας του Νου ως
κοσμολογικής αρχής.
Γιός του Ηγησιβούλου ή Ευβούλου, ο Αναξα-
γόρας γεννήθηκε στις Κλαζομενές, κοντά στη
Σμύρνη. Μεταγενέστεροι συγγραφείς ανέφε-
ραν ότι ήταν γόνος αρχοντικής και πλούσιας
οικογένειας και ότι τη μεγάλη περιουσία του
την άφησε στους συγγενείς του, για να μπορέ-
σει απερίσπαστα να επιδοθεί στη φιλοσοφία.
Πέρασε τα πιο ώριμα χρόνια του, σχεδόν τριά-
ντα (περίπου 462-432 π.Χ.), στην Αθήνα της
χρυσής εποχής, πριν από τον Πελοποννησιακό
πόλεμο, και του ανήκει η τιμή ότι μεταφύτεψε
τη φιλοσοφία από την Ιωνία στην Αττική. Στην
Αθήνα διαμόρφωσε τη διδασκαλία του, δίδαξε
και είχε μαθητές τον Περικλή, τον Ευριπίδη και
τον Αρχέλαο* τον Αθηναίο, δάσκαλο του
Σωκράτη*. Στο τέλος κατηγορήθηκε για αθεΐα.
Σε εποχή που οι πολλοί πίστευαν ακόμα ότι τα
ουράνια σώματα είναι θεοί, θεωρίες όπως αυτή
του Αναξαγόρα για τον ήλιο, ότι είναι πυρα-
79
Αναξαγόρας
κτωμένο πέτρωμα, ήταν επόμενο να στοιχειο-
θετούν την κατηγορία της αθεΓας. Ωστόσο,
όπως ακριβώς συνέβη αργότερα και στις περι-
πτώσεις του Σωκράτη* και του Αριστοτέλη*, η
ποινική δίωξη είχε ελατήρια πολιτικά, και συ-
γκεκριμένα κινήθηκε από τους αντιπάλους του
Περικλή, που προστάτευε τον δάσκαλο και
φίλο του. Εξόριστος από την Αθήνα, ο Αναξα-
γόρας μετέφερε τη σχολή του στη Λάμψακο,
στη νότια ακτή του Ελλησπόντου, όπου έζησε
τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Αργότερα
τον τιμούσαν και στη Λάμψακο και στην ιδιαί-
τερη πατρίδα του, στις Κλαζομενές, όπου του
έστηναν αγάλματα και είχαν τη μορφή του
πάνω σε νομίσματα' και από την πλατωνική
Απολογία Σωκράτους ξέρομε ότι πολλά χρόνια
μετά τον θάνατο του Αναξαγόρα τα βιβλία του.
πουλιόνταν ελεύθερα και μέσα στην Αθήνα.
Αφετηρία της φιλοσοφίας του Αναξαγόρα
ήταν η απορία του πάνω στη θρέψη: Δεν του
φαινόταν ευεξήγητο το φαινόμενο του ότι με
την τροφή που εισάγουμε στο σώμα διαμορ-
φώνονται πράγματα που πριν δεν υπήρχαν,
δηλαδή σάρκα από μη σάρκα, οστά από μη
οστά, τρίχες από μη τρίχες κ.λπ. Ότι βέβαια
από το τίποτα δεν μπορεί να γίνει τίποτα, αυτό
ήταν αξίωμα ήδη πριν από τη γένεση της
φιλοσοφίας" και πάνω σ' αυτή τη βάση οι πρό-
δρομοι του Αναξαγόρα, οι παλαιότεροι Ιωνες
φιλόσοφοι, υποστήριζαν την αφθαρσία της
ύλης και εξηγούσαν τη γένεση των σωμάτων
από τις αλλοιώσεις της (από την πύκνωση και
την αραίωση του αέρα ο Αναξιμένης*, από τις
μεταμορφώσεις της φωτιάς ο Ηράκλειτος*).
Για τον Αναξαγόρα αυτή η εξήγηση δεν ήταν
πλέον επαρκής, αφού στη συνέχεια ο
Παρμενίδης* είχε δείξει ότι το ον δεν μεταβάλ-
λεται γιατί δεν κινείται, και δεν κινείται γιατί
δεν έχει χώρο έξω από τον εαυτό του- με άλλα
λόγια, ο Παρμενίδης είχε δείξει ότι όχι μόνο
από το τίποτα δεν μπορεί να γίνει τίποτα αλλά
και, αντίστροφα, από το ον δεν μπορεί να γίνει
μη ον. Με αυτά τα δεδομένα και με τις σύγ-
χρονες του Αναξαγόρα θεωρίες, του Ζήνωνα*
του Ελεάτη για την "εις άπειρον τομήν", προέ-
κταση του αξιώματος ότι το ον σε καμιά περί-
πτωση δεν μπορεί να γίνει μη ον, και του
Εμπεδοκλή* για τη σύνθεση των σωμάτων από
τέσσερα, καθαυτά αναλλοίωτα, στοιχεία της
ύλης (νερό, γη, αέρα, φωτιά) σε ποικίλους
συνδυασμούς, ο Αναξαγόρας ανατρέχει στον
οικείο του χώρο της πρώιμης Ιωνικής φυσικής,
στον Αναξίμανδρο*, που είχε θέσει κοσμολογι-
80
κή αρχή το "άπειρον" ως αδιαμόρφωτη μάζα,
και φτάνει στο συμπέρασμα ότι η ύλη απαρτί-
ζεται από μόρια κάθε είδους, μορφής, σχήμα-
τος, μεγέθους και αριθμού, ότι σε κάθε φυσικό
σώμα υπάρχουν μόρια κάθε είδους ("εν παντί
παντός μοίρα ένεση", απόσπ. 11) και ότι κάθε
σώμα χαρακτηρίζεται μόνο από την επικρατού-
σα μέσα σ' αυτό ομάδα από ομοειδή μόρια.
Σύμφωνα με αυτά και με πάγια ήδη προσωκρα-
τική αντίληψη, για τον Αναξαγόρα το ποσό της
ύλης παραμένει σταθερό (απόσπ. 5) και ό,τι
λέμε γένεση και φθορά δεν είναι παρά πρόσμι-
ξη των μορίων της ύλης σε διαφορετικούς συν-
δυασμούς και σε διαφορετικές αναλογίες κάθε
φορά (απόσπ. 17).
Όταν ο Αναξαγόρας ανταποκρίθηκε στην απο-
ρία για τη σύσταση της ύλης, χρειάστηκε να ε-
ξηγήσει και τη γένεση στις διαδικασίες της, κυ-
ρίως όμως την κινητήρια και μορφοπλαστική
δύναμη του κόσμου. Αυτό το πρόβλημα δεν υ-
πήρχε στους παλαιότερους Ιωνες φιλοσό-
φους, .γιατί εκείνοι εννοούσαν την ύλη όχι
απλώς άφθαρτη αλλά και "αείζωον", με επακό-
λουθο την αυτοκίνηση, πράγμα που σημαίνει
ότι ως τότε την ύλη και την ενέργεια τις εννο-
ούσαν ως πράγματα σύμφυτα και σε αδιάσπα-
στη ενότητα. Όταν όμως με την ελεατική ο-
ντολογία φάνηκε ότι η αφθαρσία και το αμετά-
βλητο της ουσίας ήταν συνάρτηση της ακινη-
σίας της, η αιτία της κίνησης μέσα στον φυοι-
κό κόσμο έπρεπε να εξηγηθεί πάνω σε άλλη
βάση. Σύγχρονος του Αναξαγόρα ο Εμπεδο-
κλής, προσδιορισμένος από βαθιά ριζωμένες
δαιμονοκρατικές αντιλήψεις, επινόησε την κί-
νηση να επιβάλλεται απ" έξω πάνω στα στοι-
χεία με δύο δυνάμεις, τη "Φιλότητα" και το
"Νείκος", που γι' αυτόν ενεργούσαν σαν έλξη
και απώθηση κατά τη σύνθεση και αποσύνθεση
των σωμάτων. Ο Αναξαγόρας σκέφτηκε με
τρόπο ανάλογο και, έχοντας προηγουμένως
την έννοια του Ξενοφάνη* για τον θεό, που
"νόου φρενί πάντα κραδαίνει", την "γνώμην"
του Ηράκλειτου, "οτέη εκυβέρνησε πάντα διά
πάντων", και την "ιερήν φρήνα" του Εμπεδο-
κλή, υπέθεσε ως αίτιο για την κίνηση τον Νου,
που γΓ αυτόν ήταν ουσία εντελώς ξεχωριστή
από τα συστατικά της ύλης, που είναι "ομού
πάντα": Ό Νους όμως είναι άπειρο και αυτοδύ-
ναμο και δεν σμίγει με κανένα από τα πράγμα-
τα, αλλά είναι μόνος αυτός με τον εαυτό του...
Είναι δηλαδή το λεπτότερο από όλα το πράγ-
ματα και το καθαρότερο, και έχει κάθε γνώση
για κάθε πράγμα και δύναμη στον μέγιστο

βαθμό... Ο Νους όλος είναι ομοιόμορφος και ο
μεγαλύτερος και ο μικρότερος..." (απόσπ. 12).
Σύμφωνα με αυτή την κοσμολογική αρχή του
Αναξαγόρα, "και όσα βέβαια έχουν ψυχή, και
τα μεγαλύτερα και τα μικρότερα, σε όλα ο
νους επικρατεί. Και στην περιστροφή του σύ-
μπαντος ο νους επικρότησε, ώστε να περι-
στρέφεται από την αρχή. Και πρώτα από κά-
ποιο μικρό σημείο άρχισε να περιστρέφεται,
και όλο περισσότερο περιστρέφεται, και θα πε-
ριστρέφεται όλο και περισσότερο. Και αυτά
που σμίγουν και εκκρίνονται και ξεχωρίζουν
όλα τα αναγνωρίζει ο νους. Και ποιας λογής έ-
μελλε να είναι και ποιας λογής ήταν, όσα τώρα
δεν είναι, και όσα τώρα είναι, και ποιας λογής
θα είναι, όλα τα έβαλε σε τάξη ο νους, και την
περιστροφή αυτή, που τώρα περιστρέφονται
και τα άστρα και ο ήλιος και η σελήνη και ο
αέρας και ο αιθέρας που ξεχωρίζουν. Και η πε-
ριστροφή αυτή έκανε να ξεχωρίζουν. Και ξε-
χωρίζει από το αραιό το πυκνό και από το
ψυχρό το θερμό και από το σκοτεινό το λα-
μπρό και από το υγρό το ξηρό" (απόσπ. 12).
Έτσι, κατά τη γένεση του κόσμου, τα βαριά
υλικά μαζεύτηκαν στο κέντρο και σχημάτισαν
τη Γη, ενώ τα ελαφρά τραβήχτηκαν προς την
περιφέρεια και αποτέλεσαν τα ουράνια σώμα-
τα, που είναι διάπυρα. Με αυτές τις διεργασίες
διαμορφώνονται όχι μόνο ο κόσμος ο δικός
μας αλλά και άλλοι: "Αφού λοιπόν αυτά τα
πράγματα έτσι έχουν, πρέπει να ξέρομε ότι υ-
πάρχουν πολλά και από κάθε είδος μέσα σε
όλα όσα σμίγουν και σπέρματα από όλα τα
πράγματα και ότι έχουν μορφές κάθε είδους
και χρώματα και γεύσεις. Και ότι διαμορφώθη-
καν και οι άνθρωποι και τα άλλα ζώα όσα
έχουν ψυχή. Και ότι από τους ανθρώπους είναι
και πόλεις κατοικημένες και έργα κατασκευα-
σμένα, όπως και σ' εμάς, και ότι υπάρχει και σ'
αυτούς και ήλιος και σελήνη και τα άλλα, όπως
και α' εμάς, και ότι η γη και σ' αυτούς φύει
πολλά και κάθε είδους ... Αυτά λοιπόν τα έχω
πει για το ξεχώρισμα, γιατί δεν θα μπορούσε
μόνο ο' εμάς να ξεχωρίσουν αλλά και αλλού"
(απόσπ. 4).
0 Αναξαγόρας, όπως έκαναν και οι άλλοι Προ-
σωκρατικοί φιλόσοφοι, βοηθώντας τον λαό να
ελευθερωθεί από τον φόβο και τις δεισιδαιμο-
νίες, συμπλήρωνε τη φυσική θεωρία του με λε-
πτομερειακές εξηγήσεις πάνω σε αστρονομι-
κά, μετεωρολογικά και γεωλογικά φαινόμενα,
που για την Ελεατική φιλοσοφία ήταν βέβαια
"βροτών δόξαι", χωρίς σημασία για το ον, γι'
Φ Α , Α-6
Ανάξαρχος ο Αβδηρίτης
αυτόν όμως ήταν "όψις αδήλων" (απόσπ. 21α),
δηλαδή φανέρωμα αφανών πραγμάτων. Ετσι ο
Αναξαγόρας δίδασκε "τον ήλιον μύδρον είναι
διάπυρον και μείζω της Πελοποννήσου", θέση
που ενισχύθηκε στον καιρό του από πτώση με-
γάλου μετεωρίτη στους Αιγός ποταμούς το
467 π.Χ. Ακόμα δίδασκε ότι η ζωή γεννήθηκε
μέσα στο νερό και ότι οι αισθήσεις είναι "μετά
λύπης", γιατί λειτουργούν με την προσβολή
από αντίθετα στοιχεία, ενώ η επαφή με όμοια
στοιχεία έχει αποτέλεσμα την απάθεια.
Ο Αναξαγόρας, με τη θεωρία του για την ύλη
και τον νου, ανανέωσε την παλαιότερη Ιωνική
φυσική φιλοσοφία, ιδιαίτερα τη διδασκαλία
του Αναξίμανδρου για το "άπειρον" ως αδια-
μόρφωτη μάζα, από όπου εκκρίνονται σε σπερ-
ματική μορφή ("γόνιμον") τα στοιχεία της
ύλης, και επηρέασε στη διαμόρφωση τους, θε-
τικά και αρνητικά, τόσο την Ατομική φιλοσοφία
όσο και τα πνευματοκρατικά συστήματα του
Σωκράτη*, του Πλάτωνα* και του Αριστοτέλη*.
Από τον ευρύτερο πνευματικό χώρο επιδρά-
σεις της διδασκαλίας του Αναξαγόρα έχουν
διαπιστωθεί και στις τραγωδίες του Ευριπίδη,
που ήταν μαθητής του φιλοσόφου.
Βιβλιογρ.: Anassagora, di D. Lanza. Firenze, 1966. -
Anaxagore de Qazom6ne, par J. Zafiropulo, Paris. 194Θ. -
The Fragments ol Anaxagoras. Edited with an Introduction
and Commentary by D. Sider, Meisenheim, Hain, 1981,
147 p.(Beitrage zur Klassischen Philologie 118).- F. Cleve,
The philosophy ol Anaxagoras, The Hague, Nijhoff. 1975,
166 p.- D.J. Furley, Anaxagoras in Response to
Parmenides, Canadian Journal ol Philosophy, Suppl. 2
(1976) 61-85 (- Essays in Ancient Greek Philosophy,
edited by J.P. Anton & A. Preus, 2. Albany N.Y., State
Univ. ol New York press. 1983. 70-92).- N.W. Konig,
Anaxagoras on Differentiation and Change, Univ. of
Washington Satle, 1980,302 p.- M. Scholield. An Essay on
Anaxagoras, Cambridge Univ. Press. 1980,187 p.
E.N. Ρούσσος
Ανάξαρχος ο Αβδηρίτης (περ. 380-320 π.Χ.).
Οπαδός της Ατομικής φιλοσοφίας με σοφιστι-
κές και "σκεπτικές" τάσεις. Δάσκαλος του Πύρ-
ρωνα* του Ηλείου, ακολούθησε μαζί του τον
στρατό του Μ. Αλέξανδρου ως τις Ινδίες. Ως ο-
παδός της Ατομικής φιλοσοφίας δίδασκε την
απειρία των κόσμων μέσα στο σύμπαν και την
ηθική του Δημόκριτου*, αντικαθιστώντας μόνο
την αθαμβίη και την ευθυμίη με την απάθεια και
την ευκολία. Σκοπό της αγωγής ο Ανάξαρχος
θεωρούσε την ευδαιμονία, γι' αυτό και του α-
πέδωσαν την επωνυμία του «Ευδαιμονικού».
Ε. Ν. Ρούσσος
81
Αναξίμανδρος
Αναξίμανδρος (περ. 610-546 π.Χ.). Προσω-
κρατικός* φιλόσοφος, ίσως ο αρχαιότερος συ-
στηματικός νους της Ιωνικής φυσικής και ο-
πωσδήποτε ο κορυφαίος εκπρόσωπος του
Υλοζωισμού* της Μιλήτου.
Ο Αναξίμανδρος, γιός του Πραξιάδη, γεννήθη-
κε και έδρασε στη Μίλητο, πόλη όπου γεννή-
θηκαν και έδρασαν επίσης και οι δυο άλλοι κύ-
ριοι εκπρόσωποι του Υλοζωισμού, ο Θαλής*,
λίγο μεγαλύτερος στην ηλικία, δάσκαλος και
φίλος του Αναξίμανδρου, και ο Αναξιμένης*,
μια γενιά νεότερος και ίσως μαθητής του
Αναξίμανδρου. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του ο
Αναξίμανδρος φαίνεται ότι δέχτηκε έντονα ε-
ρεθίσματα για τη μελέτη του φυσικού κόσμου,
όχι μόνο από τις θεωρίες του Θαλή αλλά και
από άλλες, γνωστές εκεί, συγγενικές ιδέες και
εφαρμογές, που προέρχονταν από τους
Πέρσες, τους Βαβυλώνιους και τους Αιγύπτι-
ους. Έτσι ανέπτυξε πλούσια ενδιαφέροντα,
που τον ώθησαν να επιδοθεί τόσο στην καθαρή
θεωρία του φυσικού κόσμου όσο και σε πρακτι-
κές λύσεις και εφαρμογές πάνω σε προβλήμα-
τα σχετικά με τα μετεωρολογικά και τα ημερο-
λογιακά φαινόμενα και να ανταποκριθεί έτσι
πρωτοποριακά στην ανάγκη της εποχής του να
ελευθερωθούν οι μάζες από τις κρατούσες
δεισιδαιμονίες γύρω από τα φυσικά φαινόμενα
και να οργανωθούν με ασφαλέστερους τρό-
πους οι καλλιέργειες και τα ταξίδια. Έτσι ο
Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος Έλληνας που έ-
γραψε ολοκληρωμένο επιστημονικό σύγγραμ-
μα Περί φύσεως, συνοδευμένο με χάρτες του
ουρανού και της υδρογείου, πάνω σε πρότυπο
βαβυλωνιακό, και με ενδείξεις για τις αποστά-
σεις ανάμεσα στα ουράνια σώματα, πάνω σε
πρότυπο περσικό. Σχετική είναι και η σημασία
της μαρτυρίας ότι ο Αναξίμανδρος επισκέφτη-
κε τη Σπάρτη και ότι εκεί κατασκεύασε ηλιακό
ρολόι και πρόβλεψε μεγάλο τοπικό σεισμό.
Στη γενική θεωρία του φυσικού κόσμου ο
Αναξίμανδρος, με αφετηριακά δεδομένα τις
θεογονικές, σχεδόν ταυτόσημες στην προεπι-
στημονική αντίληψη, παραστάσεις βασικά του
Χάους και βοηθητικά της Νύχτας, του Αέρα και
του Ωκεανού, καθώς επίσης και τη σχετική πα-
ράσταση του νερού από τη διδασκαλία του
Θαλή, πέτυχε να κατανοήσει την προκοσμική
κατάσταση του δομήσιμου υλικού του κόσμου
και να συλλάβει την έννοια της άμορφης, της
αδιαμόρφωτης μάζας ως αρχής του σύμπα-
ντος. Αυτή την έννοια ο Αναξίμανδρος ίσως
την ονόμασε ο ίδιος με τον όρο "άπειρον", που
82
τον εισηγήθηκε στη φιλοσοφία, ουσιαστικο-
ποιώντας το ουδέτερο του επιθέτου "άπειρος".
Ο Αναξίμανδρος, σύμφωνα με τη μαρτυρία 15,
θεώρησε τη μάζα του απείρου "αθάνατον" και
"ανώλεθρον". Μεταβιβάζοντας αυτά τα γνωρί-
σματα από τα πρόσωπα των θεών στην κοσμο-
λογική αρχή, ο Αναξίμανδρος πέτυχε να κατα-
κτήσει, ως έννοια, την αφθαρσία της ύλης.
Για τη γένεση του κόσμου ο Αναξίμανδρος,
μαρτ. 10, δίδασκε ότι αυτή άρχισε από την α-
διαμόρφωτη μάζα του "απείρου", όταν ξεχώρι-
σε με έκκριση το "γόνιμον", δηλαδή το σπέρμα
του θερμού και του ψυχρού, που κατά την
εποχή πριν από τον Δημόκριτο* τα εννοούσαν
γενικά ως ουσίες, όχι ως ποιότητες. Έτσι, με
πυρήνα το ψυχρό, που αποτέλεσε τη μάζα της
Γης, διαμορφώθηκε, "ως τω δένδρω φλοιόν",
σφαίρα από τη μάζα του θερμού, που έσκασε,
και τα κομμάτια της περικλείστηκαν μέσα σε
μικρότερες σφαίρες και αποτέλεσαν τα ουρά-
νια σώματα. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεσή
του, ο Αναξίμανδρος θεωρούσε τα ουράνια
σώματα πύρινα, με σχήμα τροχού και περίβλη-
μα μια αέρινη σφαίρα με στόμια, που κάνουν
ορατό το πύρινο εσωτερικό τους και που όταν
φράζουν γίνονται αιτία για τις εκλείψεις. Με
βάση κάποιο περσικό πρότυπο ο Αναξίμανδρος
πίστευε ότι από τη Γη πιο πολύ απέχει ο Ήλιος,
πιο λίγο η Σελήνη και ακόμα πιο λίγο οι πλανή-
τες και οι απλανείς. Με μέτρο τη Γη, που κατά
τον Αναξίμανδρο πλησιάζει το ελλειπτικό
σχήμα, αφού νοείται σαν σπόνδυλος από
κίονα, με ύψος το 1/3 του πλάτους της, ο
Ηλιος έχει περιφέρεια 27 και η Σελήνη 18
φορές μεγαλύτερη από την περιφέρεια της
Γης. Οι μαρτυρίες για τέτοιες μετρήσεις, μόλο
που έρχονται σε αντίθεση με τις απόψεις που
επικρατούσαν γενικά στην πρώιμη Ιωνική φυ-
σική για τα ουράνια σώματα, δεν αποκλείεται
να είναι αυθεντικές, γιατί οι αναφερόμενες με-
τρήσεις δίνουν τιμές με συντελεστή τον ιερό
αριθμό 3, που ήταν πρότυπο για ημερολογια-
κές, λατρευτικές και κοινωνικές δομές ως την
εποχή του Αναξίμανδρου.
Για τη Γη ο Αναξίμανδρος δίδασκε ότι μένει
μετέωρη, επειδή απέχει το ίδιο ακριβώς από
όλα τα σημεία του σύμπαντος, ότι κάποτε ήταν
σκεπασμένη ολόκληρη από το υγρό στοιχείο,
ότι η θάλασσα είναι υπόλειμμα του αρχικού
υγρού και ότι με τις εξατμίσεις μπορεί η Γη κά-
ποτε να γίνει ολόκληρη στεριά. Από θερμοκρα-
σιακές μεταπτώσεις πάνω στην επιφάνεια της
Γης θα πρέπει κατά κάποιον τρόπο να αιτιολο-

γούσε ο Αναξίμανδρος και την εμφάνιση της
ζωής, αφού, κατά τις μαρτυρίες 10, 11 και 30,
δίδασκε ότι "τα ζώα γίνεσθαι εξ υγρού εξατμι-
ζομένου υπό του ηλίου", ότι τα πρώτα ζώα
είχαν γεννηθεί μέσα στο υγρό στοιχείο, ότι
ήταν κλεισμένα μέσα σε "φλοιούς" αγκαθω-
τούς και ότι σε προχωρημένη ηλικία ξεραίνο-
νταν, έσκαζε ο φλοιός τους και σε λίγο πέθαι-
ναν. Οσο για την καταγωγή του ανθρώπου, ο
Αναξίμανδρος φανερώνεται πρόδρομος του
Δαρβίνου: ξεκινώντας από το ότι ο άνθρωπος
είναι Ισως το μόνο ζώο που δεν έχει αυτάρκεια
με τη γέννησή του αλλά χρειάζεται για πολύν
καιρό τις μητρικές φροντίδες, ο Αναξίμανδρος
σκέφτηκε ότι, αν ο άνθρωπος ήταν ανάμεσα
στα πρώτα ζώα της γης, θα μπορούσε πολύ
εύκολα να εξαφανιστεί' έτσι ο φιλόσοφος υπέ-
θεσε ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να βρίσκεται
στο τέρμα κάποιας εξελικτικής πορείας και να
έχει προέλθει "εξ αλλοειδών ζώων". Ας σημει-
ωθεί ότι στην Ελλάδα, πριν από τον Αναξίμαν-
δρο, σκέψη για καταγωγή του ανθρώπου από
άλλα ζώα είχε διατυπωθεί, αλλά μόνο μυθικά.
Η σημασία και η επίδραση του έργου του
Αναξίμανδρου φάνηκε προσδιοριστική για τη
διαμόρφωση ολόκληρης της προσωκρατικής
σκέψης, όχι μόνο της φιλοσοφικής. Η αποθεο-
ποίηση των φυσικών φαινομένων από τον
Αναξίμανδρο ήταν τόσο ριζική, που ακόμα και
επαναστατικοί επικριτές της κατεστημένης λα-
τρείας, όπως ο Ξενοφάνης* και ο Ηράκλειτος*,
δεν ετόλμησαν να την ακολουθήσουν σε όλα
τα σημεία. Ειδικότερα, ο Αναξίμανδρος με τον
χάρτη της υδρογείου έδωσε στον Φερεκύδη*
την ιδέα του πέπλου της Χθονίης, που έχει
επάνω του ζωγραφισμένες τις στεριές και τις
θάλασσες. Με τις έννοιες του απείρου, του κύ-
κλου, της σφαίρας και με τις επιδόσεις του
στην αστρονομία γενικά ώθησε τους Πυθαγό-
ρειους* και τους Ελεάτες* στην κοσμολογία
και στην οντολογία. Με την έννοια της αδια-
μόρφωτης μάζας του απείρου, από όπου ξεχω-
ρίζονται με έκκριση οι φυσικές ουσίες, επηρέ-
ασε τον Αναξαγόρα στη θεωρία του για την
ύλη, με το "ομού πάντα χρήματα", από όπου
ξεχωρίζονται με έκκριση τα "ομοιομερή" σώμα-
τα. Τέλος, με τη θεωρία του για την καταγωγή
του ανθρώπου "εξ αλλοειδών ζώων" επηρέασε
τον Εμπεδοκλή στην ανθρωπογονία του, που δί-
δασκε ότι η μορφή του ανθρώπου κατορθώθηκε
ύστερα από πλήθος εξελικτικές φάσεις και μέσα
από πολύπλοκες τερατογονικές διασταυρώσεις.
Βιβλιογρ.: Ch. Η. Kahn, Anaximander and the Origins ol
Αναξιμένης
Greek Cosmology, New York/London, I960.- C.J. Classen.
Anaximander and Anaximenes. The Earliest Greek
Theories ot Change, Thronesis" 22 (1977) Θ9-102.- R.
Fetter. Der Ursprung der Wissenchatt bei Anaximander
von Milet, "Philosophia Naturalis" 24 (1987), 195-215.- M.
Concha, Anaximandros. Fragments et t6moignages, PUF,
Paris. 1991.
E.N. Ρούσσος
Αναξιμένης (περ. 585-525 π.Χ.). Προσωκρα-
τικός* φιλόσοφος, ύστερα από τον Θαλή* και
τον Αναξίμανδρο*, τρίτος και τελευταίος εκ-
πρόσωπος του "υλοζωισμού"* της Μιλήτου.
Ο Αναξιμένης, γιος του Ευρύστρατου, γεννή-
θηκε και έδρασε στη Μίλητο. Ήταν ίσως εκεί
μαθητής του συμπολίτη του Αναξίμανδρου*,
του μεγαλύτερου από τους τρεις φιλοσόφους
της Μιλήτου. Αφετηρία της θεωρίας του για
τον κόσμο φαίνεται ότι ήταν η επιθυμία του να
κάνει αμεσότερα νοητό το "Απειρον", την κο-
σμολογική αρχή του Αναξίμανδρου. Ετσι, με
βάση την εμπειρία της γήινης ατμόσφαιρας και
τις κρατούσες αερογονικές παραστάσεις του
μύθου, ο Αναξιμένης υπέθεσε ότι το σύμπαν α-
παρτίζεται αποκλειστικά από τη μάζα του αέρα
και ότι από την πύκνωση και την αραίωσή του
προέρχονται όλες οι ουσίες, όλα τα φυσικά
σώματα και φαινόμενα. Η χαοτική φύση του
αέρα και η κινητικότητά του, που προϊδεάζει
για την ενέργεια και την αιτία της γένεσης και
κάθε μεταβολής, ίσως είναι τα γνωρίσματα
που υπέβαλαν στον Αναξιμένη την ιδέα της ε-
κλογής αυτού του σώματος σαν αρχής του κό-
σμου. Οπωσδήποτε, σύμφωνα με πάγια υλοζω-
ιστική αντίληψη, ο Αναξιμένης εννοούσε τον
σέρα σαν ύλη και ενέργεια μαζί, σαν ένα σώμα
πάντα ζωντανό ή, καλύτερα, με αυθεντικούς υ-
λοζωισπκούς όρους, "αθάνατον", όπως πρωτύ-
τερα το άπειρο ο Αναξίμανδρος, και "αείζωον",
όπως αργότερα το πυρ ο Ηράκλειτος*.
Ο Αναξιμένης εξηγούσε τη δομή του σύμπα-
ντος από τους βαθμούς πυκνότητας του αέρα.
Ετσι, κατά τον Αναξιμένη, ο αέρας, όταν αραι-
ώνεται, γίνεται φωτιά, όταν πυκνώνεται, γίνε-
ται άνεμος, ύστερα νέφος, νερό, χώμα και από
αυτά όλα τα άλλα. Κατά τη γένεση του κό-
σμου, σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, με τη συ-
μπύκνωση του αέρα διαμορφώθηκε πρώτα η
Γη και ύστερα, από τη μάζα της, με εξατμίσεις,
αραιώσεις και αναφλέξεις, τα ουράνια σώμα-
τα. Παίρνοντας αυτή τη θέση, ο Αναξιμένης α-
ποσαφήνισε το γεωκεντρικό κριτήριο της ως
τότε κοσμολογίας, χωρίς να παρεκκλίνει ούτε
από τη θέση του Αναξίμανδρου, που θεωρούσε
83
Αναξιμένης ο Λαμψακηνός
τα ουράνια σώματα αποσπάσματα της αρχέγο-
νης μάζας με πυρήνα τη Γη, ύστερα από έκρη-
ξη, ούτε και από τις κρατούσες θεογονικές α-
ντιλήψεις, που παρίσταναν σαν απογόνους
της "παμμήτειρας" Γης τον Ουρανό, τον Ήλιο,
τη Σελήνη και τους άλλους θεοποιημένους α-
στερισμούς. Ο Αναξιμένης, μάλιστα, με αυτή
τη θέση του, επηρέασε άμεσα και τον λίγο νε-
ότερό του Ξενοφάνη', που δίδασκε ότι τα ου-
ράνια σώματα είναι κυριολεκτικά εφήμερα
προϊόντα από τις αναθυμιάσεις της Γης.
Για τον κόσμο ο Αναξιμένης δίδασκε ότι έχει
σχήμα ημισφαιρικό, με τη Γη στη βάση και από
πάνω τον ουρανό, σαν θόλο διαμορφωμένο
από κάποια ουσία περίπου κρυσταλλική, ίσως
ανάλογη με το "γόνιμον" του Αναξίμανδρου,
που κατά την κοσμογένεση εκκρίνεται από την
αδιαμόρφωτη μάζα του απείρου. Εδώ, εκτός
από τη διδασκαλία του Αναξίμανδρου, ο
Αναξιμένης έχει προηγούμενα, για την ιδέα
της κρυσταλλικής επιφάνειας του ουράνιου
θόλου, τόσο τις οπτικές εντυπώσεις του προε-
πιστημονικού ανθρώπου όσο και τις εμπειρίες
του χαλαζιού, του χιονιού και του πάγου και
ευθυγραμμίζεται με την επική ποίηση, όπου ο
ουράνιος θόλος περιγράφεται πάντα σαν
σώμα στέρεο, χάλκινος ή σιδερένιος. Στην ε-
σωτερική επιφάνεια του ουράνιου θόλου οι α-
πλανείς είναι, κατά τον Αναξιμένη, όπως υπο-
θέτουν με βάση αιγυπτιακό πρότυπο, σαν καρ-
φιά καρφωμένα πάνω στο κρυσταλλοειδές
("ήλων δίκην καταπεπηγμένα τα άστρα τω κρυ-
σταλλοειδεί"). Αντίθετα υπό τους απλανείς, οι
πλανήτες, μαζί με τον Ηλιο και τη Σελήνη, κι-
νούνται ακολουθώντας τροχιές που περνούν
όχι κάτω από τη Γη αλλά γύρω από αυτήν,
όπως ο γύρος του καπέλου στο κεφάλι ("ω-
σπέρεί περί την ημετέραν κεφαλήν στρέφεται
το πιλίον"). Σ" αυτή τη θέση ο Αναξιμένης έχει
ίσως βαβυλωνιακό πρότυπο, με μυθική προϋ-
ποτύπωση το αστροκεντημένο καπέλο του
θεού Ηλιου και το καθημερινό ταξίδι του, κατά
τη νύχτα, από τη Δύση στην Ανατολή, μέσα σε
χρυσό κύπελλο ή σ' ένα "ηφαιστότευκτο" κρε-
βάτι, πάνω στον Ωκεανό, ολόγυρα στη Γη. Για
την ίδια τη Γη, που, όπως σημειώθηκε ήδη, βρί-
σκεται στη βάση του ουράνιου θόλου, δηλαδή
στο κέντρο του σύμπαντος, ο Αναξιμένης, πα-
ραλλάσσοντας το επίπεδο σχήμα του Θαλή και
τον σπόνδυλο του Αναξίμανδρου, δίδασκε
(μαρτ. 20) ότι αυτή είναι "τραπεζοειδής" και ότι
το μεγάλο πλάτος της κάνει ώστε να μένει με-
τέωρη πάνω στην αέρινη μάζα: "ου γαρ τέ-
84
μνειν, αλλ' επιπωματίζειν τον αέρα τον κάτω-
θεν". Στο σύνολό του ο κόσμος, σε μορφή ημι-
σφαιρική, με τη Γη στη βάση και από πάνω τον
ουράνιο θόλο, κατά τον Αναξιμένη, περιστρέ-
φεται σαν μυλόπετρα ("μυλοειδώς").
Ο Αναξιμένης δεν διέθετε τη μεγαλοφυία του
Αναξίμανδρου, και η θεωρία του Αέρα φαίνεται
απλοϊκή, όχι μόνο με τα σημερινά κριτήρια
αλλά και με τα κριτήρια της εποχής της.
Ωστόσο ο Αναξιμένης πέτυχε να κάνει ορισμέ-
να βήματα, που αποδείχτηκαν καθοριστικά για
την εξέλιξη της Ιωνικής φυσικής: διδάσκοντας
ότι ο αέρας είναι όχι μόνο πριν από τη γένεση
του κόσμου αλλά και τώρα και πάντα η μοναδι-
κή ουσία του, προωθούσε το πρόβλημα από
την Κοσμογονία στην Κοσμολογία, δηλαδή
από την περιγραφική εξήγηση της καταγωγής
του κόσμου στη λογική θεώρηση της δομής
του καθαυτήν. Και θεωρώντας το θερμό και το
ψυχρό, το υγρό και το ξηρό καταστάσεις του
αέρα, έφτανε να κατανοήσει τις ποιότητες, και
μάλιστα να τις εξηγήσει από τις ποσότητες.
Ετσι ο Αναξιμένης οδήγησε τον "μονισμό" ως
την άκρα συνέπειά του και προετοίμασε την
κορυφαία έκφρασή του στον Ηράκλειτο*.
Οπαδός του Αναξιμένη, έναν αιώνα αργότερα,
ο Διογένης ο Απολλωνιάτης*, ανανέωσε τη θε-
ωρία του Αέρα, εμπλουτίζοντάς την με τα δε-
δομένα της όψιμης Ιωνικής φυσικής. Το
απόσπ. 5 του Διογένη θα μπορούσε να θεωρη-
θεί ως το αρχαιότερο ερμηνευτικό σχόλιο στη
θεωρία του Αναξιμένη: "Και μου φαίνεται ότι
αυτό που έχει τη νόηση είναι ο αποκαλούμε-
νος από τους ανθρώπους αέρας και ότι από
αυτόν κυβερνώνται τα πάντα και ότι στα πάντα
επικρατεί" δηλαδή μου φαίνεται ότι αυτό το
ίδιο είναι θεός και ότι φτάνει μέσα στο καθετί
και ότι διαθέτει τα πάντα και ότι είναι μέσα στα
πάντα".
Βιβλιογρ.: W. Κ. C. Guthrie, A History ol Greek Philosophy.
1, Cambridge, 1962, 115-140.
Ε. Ν. Ρούσσος
Αναξιμένης ο Λαμψακηνός (4ος αι. π.Χ.).
Μαθητής του Διογένη* και παιδαγωγός του Μ.
Αλεξάνδρου, που τον ακολούθησε στην εκ-
στρατεία του. Έγραψε Ιστορία του Αλεξάν-
δρου, από την οποία σώζονται λίγα αποσπά-
σματα. Εργο του είναι και η Ρητορική προς
Αλέξανδρον, που παλαιότερα τη θεωρούσαν
έργο του Αριστοτέλη.
Βιβλιογρ.: P. Wendland, Anaximenes von Lampsakos.
1905.
Ε. Χ.

αναπλήρωση. Μία από τις πιο σημαντικές έν-
νοιες η οποία αναπτύχθηκε στα πλαίσια της
ψυχολογίας του βάθους και ιδιαίτερα στην α-
τομική ψυχολογία του Αντλερ*. Ο Αντλερ συ-
σχέτιζε την αναπλήρωση με εκείνον τον μηχα-
νισμό της προσωπικότητας τον οποίο χρησιμο-
ποιεί το άτομο για να ξεπεράσει τα συναισθή-
ματα μειονεκτικότητας που βιώνει στην πορεία
του για διάκριση. Το ξεπέρασμα των συναισθη-
μάτων αυτών πραγματοποιείται με την ανά-
πτυξη των αντίθετων γνωρισμάτων και συμπε-
ριφορών προς εκείνα που προκαλούν τα συναι-
σθήματα μειονεκτικότητας. Ο Αντλερ διακρίνει
διάφορες μορφές αναπλήρωσης, οι οποίες
διαμορφώνουν και διαφορετικό "στυλ ζωής": 1.
την "επιτυχή αναπλήρωση" του συναισθήματος
μειονεκτικότητας ως αποτέλεσμα της σύμπτω-
σης της τάσης για διάκριση με τους κοινωνι-
κούς κανόνες, 2. την "υπεραναπλήρωση", κατά
την οποία το άτομο υπεραναπτύσσει κάποιο
συγκεκριμένο γνώρισμα ή συμπεριφορά, και 3.
την "παθολογική απόσυρση", κατά την οποία
το άτομο αδυνατεί να απελευθερωθεί από τα
συναισθήματα μειονεκτικότητας με αποτέλε-
σμα την εμφάνιση νευρωσικών συμπτωμάτων.
Με την ευρύτερη έννοια η αναπλήρωση σημαί-
νει την αποκατάσταση της διαταραχής με την
επίτευξη ισορροπίας των φυσιολογικών και
ψυχικών διαδικασιών μέσω της επεξεργασίας
συμπεριφορών αντίθετης κατεύθυνσης από ε-
κείνη που προκάλεσε τη διαταραχή της ισορ-
ροπίας.
Βιβλιογρ.: Α. Αντλερ, ΑνθρωπογνωσΙα (ελληνική μετά-
φραση από τα Γερμανικά), Αθήνα, 1971.- Adler Α.,
Individual psychology.· Lindzey G. - Holl C„ Theories ol
personality. Ν. Υ., 1978\- Βιγκότσκι Λ. Σ.. "Μειονεκτικό-
τητα και υπεραναπλήρωση", στο βιβλίο Νοητική καθυ-
στέρηση. τυφλά και κωφάλαλα άτομα. Μόσχα, 1967.
Ευάγγ. Μανουράς
ανάπτυξη. Η νομοτελειακή διαδικασία της αλ-
λαγής των πραγμάτων και των φαινομένων,
στην πορεία της οποίας επικρατεί μια τάση
προοδευτική, μια υπέρβαση της ποιότητάς
τους από τις κατώτερες στις ανώτερες κι από
τις απλές στις πολύπλοκες μορφές. Χαρακτη-
ριστικά της ανάπτυξης είναι η αναντιστρεπτό-
τητα και η ορισμένη κατεύθυνσή της.
Βασικό στοιχείο της διαδικασίας της ανάπτυ-
ξης είναι ο "χρόνος"- μόνο μέσα στη ροή του
χρόνου θα φανερωθεί η κατεύθυνσή της. Στην
ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας και επιστήμης
δεν υπήρξε μια σαφής ιδέα της ανάπτυξης,
διότι ακόμα και οι μεγάλοι "φυσικοί της Ιω-
ανάπτυξη
νίας", ο Θαλής*, ο Αναξίμανδρος* και ο Αναξι-
μένης*, ακόμα κι ο Ηράκλειτος* και ο Εμπεδο-
κλής* θεωρούσαν τον χρόνο σαν ένα ποτάμι
που κυλάει κυκλικά και σύμβολό του είναι ο
τροχός. Το ρεύμα του ποταμού του χρόνου
δεν έβγαινε από την αιώνια κυκλική κοίτη του.
Για την αρχαία φιλοσοφία δεν υπήρχε πρόβλη-
μα αναντίστρετττων αλλαγών παρά μόνο το
πρόβλημα της προέλευσης του κόσμου και των
αντικειμένων του.
Η χριστιανική σκέψη, ακολουθώντας την πλα-
τωνική διδασκαλία (Τίμαιος'), θεωρεί ότι ο
χρόνος γεννήθηκε με τη δημιουργία του κό-
σμου και θα τερματιστεί με το τέλος του κό-
σμου. Η ροή του χρόνου από κυκλική (και αιώ-
νια) γίνεται γραμμική.
Με την εμφάνιση της πειραματικής επιστήμης
στους Νέους Χρόνους, η ιδέα της γραμμικής
ροής του χρόνου στη μελέτη της φύσης οδη-
γεί στην αντίληψη για μια φυσική ιστορία με
κατευθυνόμενες και αναντίστρεπτες αλλαγές
στη φύση, στην κοινωνία και στη σκέψη. Από
την κοσμολογία του Καρτέσιου* και τη θεωρία
του για τη γένεση του πλανητικού συστήματος
και τη Γενική Ιστορία της Φύσης και θεωρία του
Ουρανού του Καντ* ως τις θέσεις του Μπυφόν
για τη μεταβλητότητα των οργανισμών και τη
θεωρία του Λαμάρκ* για την εξέλιξη των ειδών
σε συνάρτηση με τις μεταβαλλόμενες συνθή-
κες του περιβάλλοντος και, παραπέρα, ως το
κορυφαίο σημείο της θεωρίας της ανάπτυξης
στην περιοχή της οργανικής φύσης με τις ερ-
γασίες του Δαρβίνου* και του Χαίκελ*, η ιδέα
της ανάπτυξης κερδίζει συνεχώς έδαφος και
παράλληλα γίνεται αντικείμενο φιλοσοφικής
μέλετης.
Ο Χέγκελ* είναι ο φιλόσοφος που συνέλαβε
πρώτος, στο ιδεαλιστικό του σύστημα και με
τη διαλεκτική του μέθοδο, ολόκληρο τον φυσι-
κό, ιστορικό και πνευματικό κόσμο σαν μια δια-
δικασία, δηλαδή σαν έναν κόσμο σε διαρκή κί-
νηση, αλλαγή, μετασχηματισμό και ανάπτυξη,
και προσπάθησε να δείξει την εσωτερική συνά-
φεια σ" αυτή την κίνηση και ανάπτυξη.
Αποκάλυψε έτσι τον μηχανισμό και την πηγή
της ανάπτυξης: την πάλη και την υπέρβαση
των αντιθέτων, γιατί, όπως γράφει ο ίδιος
(Λογική II, 1, 2), "μόνον εφόσον κάτι έχει μέσα
του μιαν αντίφαση, έχει ενέργεια και δράση".
Ο διαλεκτικός υλισμός* εννοεί την ανάπτυξη
ως καθολική ιδιότητα της ύλης, ως πραγματικά
γενική αρχή, που αποτελεί, με τη μορφή του ι-
στορισμού, τη βάση και για την ερμηνεία της ι-
85
αναρχισμός
στορίας, της κοινωνίας και της γνώσης. Τις κύ-
ριες ιδιομορφίες των διαδικασιών της ανάπτυ-
ξης εκφράζουν οι βασικοί νόμοι του διαλεκτι-
κού υλισμού: ενότητα και πάλη των αντιθέτων,
μετάβαση από τις ποσοτικές αλλαγές σε ποιο-
τικές, άρνηση της άρνησης. Σύμφωνα με τη
διαλεκτική - υλιστική θεωρία της ανάπτυξης, "η
ανάπτυξη μοιάζει να επαναλαμβάνει τις βαθμί-
δες που ήδη έχει περάσει, όμως τις επαναλαμ-
βάνει διαφορετικά, σε ανώτερη βάση· είναι α-
νάπτυξη "σπειροειδής", όχι "ευθύγραμμη".
Ο μαρξισμός* βλέπει ριζική τη διαφορά και συ-
νάμα οργανική την ενότητα μεταξύ των δύο
βασικών τύπων ανάπτυξης: της "εξέλιξης" και
της "επανάστασης". Στο δεύτερο μισό του
19ου αιώνα, που η ιδέα της ανάπτυξης διαδί-
δεται πλατιά, ο μαρξισμός ασκεί την κριτική
του αφενός στον ρηχό "εξελικτισμό" και αφε-
τέρου στις θεωρίες της λεγόμενης "δημιουργι-
κής εξέλιξης" (Μπερξόν* κ.ά.), που εκφράζουν
ιντετερμινιστικές και αλογικές τάσεις.
Στον 20ό αιώνα, τα κοινωνικά κινήματα και η
ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών ανέτρεψαν
πριν απ' όλα τη θετικιστική άποψη ότι η ανά-
πτυξη είναι μια γραμμική πρόοδος. Τόσο στις
φυσικές, όσο και στις κοινωνικές επιστήμες δί-
νεται πρωταρχική σημασία στη μελέτη των "ε-
σωτερικών μηχανισμών" της ανάπτυξης. Ο
νέος αυτός προσανατολισμός πλούτισε σημα-
ντικά τις γενικές αντιλήψεις για την ανάπτυξη.
Όχι μόνο η βιολογία αλλά και η ιστορία του
πνευματικού πολιτισμού έδειξαν ότι η διαδικα-
σία της ανάπτυξης δεν είναι ούτε καθολική
ούτε ομοιογενής, ότι η γενική προοδευτική
γραμμή της διαπλέκεται με αλλαγές που οδη-
γούν την εξέλιξη σε αδιέξοδο ή και σε οπισθο-
δρόμηση. Η ανάλυση όμως των μηχανισμών
της ανάπτυξης απαίτησε μια βαθύτερη μελέτη
της "εσωτερικής δομής" των αναπτυσσόμενων
αντικειμένων, και ιδιαίτερα της οργάνωσης και
λειτουργίας τους. Ετσι, στα μέσα του 20ού
αιώνα παρατηρήθηκε κάποια απομόνωση των
κλάδων που μελετούν την οργάνωση και τη
λειτουργία των αναπτυσσόμενων αντικειμέ-
νων. Όσο όμως δικαιολογημένη κι αν είναι από
μεθοδολογική άποψη αυτή η απομόνωση, στον
βαθμό που οι διαδικασίες λειτουργίας της συ-
νιστούν πράγματι ένα αυτοτελές αντικείμενο
μελέτης, η μεγαλοποίηση από μερικά επιστη-
μονικά ρεύματα αυτής της λειτουργικής πλευ-
ράς σε βάρος της εξελικτικής προκάλεσε συ-
ζητήσεις σχετικά με την προτεραιότητα της
"δομικής" ή της "λειτουργικής" προσέγγισης
86
(συζητήσεις ιδιαίτερα έντονες στην ιστορική ε-
πιστήμη, την εθνογραφία και τη γλωσσολο-
γία). Η πείρα των σύγχρονων ερευνών δείχνει
ότι τόσο η πλευρά της ανάπτυξης όσο και η
πλευρά της οργάνωσης μπορούν να έχουν αυ-
τοτελή σημασία κατά τη μελέτη των αναπτυσ-
σόμενων αντικειμένων. Ωστόσο, είναι απαραί-
τητο να συνυπολογίζονται οι αντικειμενικές
δυνατότητες και τα όρια της καθεμιάς απ'
αυτές τις προσεγγίσεις, καθώς και το ότι σε ο-
ρισμένο στάδιο γνώσης προβάλλει η ανάγκη
της σύνθεσης των αναπτυξιακών και των ορ-
γανωτικών αντιλήψεων για το αντικείμενο
(όπως γίνεται λ.χ. στη θεωρητική βιολογία).
Γιόν. Κρητικός
αναρχισμός. Κοινωνικοπολιτικό ρεύμα που
θέτει ως σκοπό του την απελευθέρωση της
προσωπικότητας από κάθε μορφή πολιτικής,
οικονομικής και πνευματικής εξουσίας. Βάση
της αναρχικής κοσμοθεωρίας είναι ο ατομικι-
σμός, ο υποκειμενισμός και ο βολονταρισμός.
]<ύρια χαρακτηριστικά του αναρχισμού είναι η
εχθρική στάση σ' όλες τις μορφές κρατικής ε-
ξουσίας, η υπεράσπιση της μικρής ατομικής ι-
διοκτησίας, η μη κατανόηση της αξίας των με-
γάλων μέσων παραγωγής, η άρνηση όλων των
νόμιμων μορφών πολιτικού αγώνα, η εφαρμο-
γή της τακτικής της "άμεσης δράσης" και η ε-
γκαθίδρυση του κομμουνισμού χωρίς τη μεσο-
λάβηση της δικτατορίας του προλεταριάτου.
Το μελλοντικό κοινωνικό σύστημα ο αναρχι-
σμός το φαντάζεται με τη μορφή ομοσπον-
διών, όπου κάθε ανταλλαγή προϊόντων ανάμε-
σα στις κοινότητες θα γίνεται μέσω εργατικών
συνεταιρισμών. Ο αναρχισμός, που δεν υπήρ-
ξε ποτέ ενιαία ιδεολογία, έχει τις ρίζες του
στην ποιητική φαντασία των Ελλήνων. Οι πρώ-
τοι αναρχικοί ήταν οι Κύκλωπες γιατί "δεν
έχουν προεστών βουλές μήτε από νόμους ξέ-
ρουν" (Ομήρ. Οδ., Ε. 103). Η ένταση της οικο-
νομικής και κοινωνικής ανισότητας στην αρ-
χαία Ελλάδα γίνεται αφορμή εμφάνισης αναρ-
χικών τάσεων, που εκφράζονται αλλά και κρί-
νονται στον χώρο της φιλοσοφίας.
Ο Πλάτων*, στο βιβλίο Η' της Πολιτείας, πέρα
απ' το συμπέρασμά του ότι δεν μπορεί να υ-
πάρξει ιδανική Πολιτεία επειδή κάθε μορφή κυ-
βέρνησης γλιστρά στην αντίστοιχη εκφυλισμέ-
νη μορφή της, καταδικάζει την αναρχία και τη
θεωρεί αιτία εμφάνισης τυραννικών καθεστώ-
των. Αλλά και ο πυρήνας της φιλοσοφίας των
Κυνικών* έχει αναρχικό χαρακτήρα. Δεν κα-

τόρθωσαν όμως να διαμορφώσουν επιστημονι-
κή θεωρία με τη βοήθεια της οποίας θα ανακά-
λυπταν την αντικειμενική ιστορική νομοτέλεια.
Οι Κυνικοί στην προσπάθειά τους να ελευθε-
ρώσουν τον άνθρωπο πρότειναν την απαλλαγή
του από τις τρέχουσες υλικές ανάγκες, εξιδα-
νικεύοντας την αυτάρκεια και την πρωτόγονη
κοινωνία. Κατά τον Μαρξ*, αυτές οι αντιλήψεις
χαρακτηρίζουν γενικά τον "κομμουνισμό του
στρατώνα", που στηρίζεται στην αφηρημένη
άρνηση του πολιτισμού με την επιστροφή στην
απλότητα του φτωχού πρωτόγονου ανθρώπου
που δεν έχει καμιά ανάγκη. Στον Μεσαίωνα οι
πιο πολλές αιρέσεις ήταν επαναστατικά κινή-
ματα με θρησκευτικό μανδύα. Η αίρεση των
Βογομίλων*, που εμφανίστηκε τον 10ο μ.Χ. αι.
στη Βουλγαρία, είχε αντιφεουδαρχικό χαρα-
κτήρα.Τον ίδιο χαρακτήρα είχε και η εξέγερση
στη Βοημία των οπαδών του Γιαν Χους, των
Χουσιτών, που απαιτούσαν ταυτόχρονα και τη
δήμευση της εκκλησιαστικής περιουσίας. Στην
εποχή πάλι της Μεταρρύθμισης ο Τόμας
Μύντσερ ήταν πανθείστής ταυτίζοντας τις έν-
νοιες του θεού και του Κόσμου. Ηγήθηκε της
επανάστασης των χωρικών στη Γερμανία και
κήρυξε την επιστροφή στον "κομμουνισμό" του
πρώιμου χριστιανισμού, γιατί "omnia sunt
communia". Κάποιες αναρχικές αντιλήψεις δια-
κρίνονται στα έργα των Γάλλων Διαφωτι-
στών*, Ρουσώ* και Ντιντερό*, ενώ στη διάρ-
κεια της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 ο
Μπαμπέφ* και ο Μαρά πίστευαν στη λυτρωτική
δύναμη της επαναστατικής βίας και απαιτού-
σαν την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας.
Ο Αγγλος αναρχικός φιλόσοφος Γκόντουιν
(1756-1836) με το έργο του Έρευνα για την
Πολιτική Δικαιοσύνη αποκαλύπτει ένα κοινωνι-
κό όραμα και εκφράζει την απεριόριστη εμπι-
στοσύνη του στη λογική φύση του ανθρώπου
και στις δυνατότητες βελτίωσής του. Στη
Γερμανία ο Στίρνερ* με το έργο του Ο άνθρω-
πος και η ιδιοκτησία κηρύσσει έναν άκρατο α-
τομικό αναρχισμό, που δεν είχε όμως μεγάλη
απήχηση στο αναρχικό κίνημα. Ο Προυντόν*
(1809-1865) θεωρείται ένας από τους πρώτους
μεγάλους θεωρητικούς του αναρχισμού. Στον
Προυντόν ανήκει η περίφημη φράση "η ιδιο-
κτησία είναι κλοπή". Πρότεινε την ίδρυση
Τράπεζας του Λαού που δεν θα διέθετε κεφά-
λαια και δεν θα απεκόμιζε κέρδη. Οι φιλοσοφι-
κές ιδέες του Προυντόν είναι αντιφατικές. Αν
και επιτέθηκε στη θρησκεία και στην Εκκλησία
(κάτι που, σύμφωνα με τον Μαρξ*, ήταν "μεγά-
αναρχισμός
λη υπηρεσία στις συνθήκες της Γαλλίας εκεί-
νης της εποχής, όταν οι Γάλλοι σοσιαλιστές
θεωρούσαν χρήσιμο να βλέπουν στη θρησκευ-
τικότητα το σημείο της υπεροχής τους πάνω
στον αστικό βολταιρισμό του 18ου αι. και στον
γερμανικό αθεϊσμό του 19ου αι.") ο Προυντόν
ήταν πλατωνιστής. Προσπάθησε να διαμορφώ-
σει τη θεωρία του για τις ιδέες της ισότητας,
της δικαιοσύνης και της ισορροπίας των δυνά-
μεων σε γενικό και κατηγορικό νόμο της ύπαρ-
ξης. Η αντίθεση είναι για τον Προυντόν η αιώ-
νια αρχή της ανθρώπινης ζωής. Για τη μεταβο-
λή όμως των κοινωνικών θεσμών δεν αναζήτη-
σε τα πολιτικά και επαναστατικά μέσα, αλλά
την ορθή ιδέα που μέσα στην αφαίρεσή της θα
κατέλυε τις αντιθέσεις. Η ιδέα αυτή είναι η
ιδέα της δικαιοσύνης, που μέσα της εξισορρο-
πούνται οι αντίθετες δυνάμεις. Ηγετική θέση
στην ιστορία του αναρχικού κινήματος κατέχει
ο Μπακούνιν* (1814-1876). Είχε επηρεασθεί
από τη φιλοσοφία του Hegel*, στον οποίο
όμως εναντιώθηκε σχετικά με την έννοια της
αντίφασης. "Η ουσία της αντίφασης δεν είναι η
εξισορρόπηση των αντιθέτων, αλλά η προτίμη-
ση της άρνησης. ΓΓ αυτό τον λόγο η δημιουρ-
γία του μέλλοντος απαιτεί την καταστροφή
της υφιστάμενης πραγματικότητας. Η χαρά
της καταστροφής είναι δημιουργική χαρά". Για
τη βελτίωση της κοινωνίας είναι αναγκαία η
καταστροφή του Κράτους, γιατί το Κράτος κα-
ταστρέφει ό,τι είναι ανθρώπινο μέσα στον άν-
θρωπο. Ηταν αντίθετος στις επιστημονικές α-
φαιρέσεις και τις θεωρούσε βρυκόλακες που
τρέφονται με ανθρώπινο αίμα. Απεχθανόταν
την ορθολογικοποίηση της ζωής και στον "επι-
στημονικό σοσιαλισμό" του Μαρξ αντέταξε
τον δικό του "ενστικτώδη σοσιαλισμό". Ο
Μπακούνιν όμως δεν κατανοούσε ότι η σοσια-
λιστική επανάσταση προσδιορίζεται απ" τις α-
ντικειμενικές κοινωνικές συνθήκες, δεν κατα-
λάβαινε πως η "βία είναι οικονομική δυνατότη-
τα", όπως είπε ο Μαρξ. Ο Μαρξ, χαρακτηρίζο-
ντας την κοσμοθεωρία του Μπακούνιν, γράφει:
"Η βούληση, και όχι οι οικονομικές συνθήκες,
αποτελεί τη βάση της κοινωνικής του επανά-
στασης". Ο Κροπότκιν* συστηματοποίησε κά-
πως τον αναρχισμό. Στο έργο του Κατάκτηση
του ψωμιού οραματίζεται την αναρχική κοινω-
νία όπου θα επικρατεί η αρχή "στον καθένα α-
νάλογα με τις ανάγκες του". Στο ζωικό βασί-
λειο δεν είδε μόνο τον "αγώνα για επιβίωση",
αλλά και την αμοιβαία βοήθεια και συνεργασία.
Πάνω σ' αυτές τις ανθρωπιστικές αρχές θεμε-
87
Αναστάσιος ο Σιναΐτης
λιώνει το πιο αξιόλογο έργο του, την Ηθική.
Πολλές ιδέες του Κροπότκιν σχετίζονται με
τον χριστιανικό αναρχισμό του Τολστόη, που
ήθελε κι αυτός την εξαφάνιση του Κράτους,
όχι όμως με τη βία αλλά με την παθητική αντί-
σταση. Ο εμφύλιος στην Ισπανία και η συμμε-
τοχή στην κυβέρνηση του 1936 αναρχικών υ-
πουργών απέδειξε έμπρακτα ότι αναρχία και ε-
ξουσία δεν συμβιβάζονται. Ο σημερινός πνευ-
ματικός κόσμος ύστερα και από την αποτυχία
του "Γαλλικού Μάη" του 196Θ απέρριψε την
"ολική άρνηση" του Μαρκούζε*. Επιβεβαιώθη-
κε στην πρακτική η αλήθεια της σκέψης του
Λένιν* ότι "ο αναρχισμός δεν έδωσε τίποτε
εκτός από γενικές φράσεις ενάντια στην εκμε-
τάλλευση". Ο αναρχισμός σήμερα διατηρείται
ακόμη σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της
Αμερικής, αλλά η επίδρασή του όλο και περισ-
σότερο χαλαρώνει. Την ιδεολογία του κυρίως
εκφράζουν ορισμένες εξτρεμιστικές ομάδες
που, στηριζόμενες στον ακραίο ατομικιστικό α-
ναρχισμό του Στίρνερ, προβαίνουν σε τρομο-
κρατικές ενέργειες.
Βιβλιογρ.: Nettlau Μ.. Der Anarchismus von Proudon zu
Kropolkin.-Walicki Α., A History ol Russian Thougt.-
Zenkovsky V., A History of Russian Philosophy.· Harmel
C., Histoire de /' anarchie.· JollS., The Anarchists,
θεόδ. Κοκάλας
Αναστάσιος ο ΣιναΤτης (7ος αι. μ.Χ.), ηγούμε-
νος της μονής του Σινά. Για ν' αντιμετωπίσει
τους αιρετικούς μελέτησε και χρησιμοποίησε
πολύ στα έργα του τον Αριστοτέλη*· γι' αυτό
και τα συγγράμματά του θεωρούνται τα πρώτα
σχολαστικά θεολογικά έργα. Ιδιαίτερο ενδια-
φέρον παρουσιάζει το έργο του Οδηγός κατά
Ακεφάλων, όπου αναφέρει και αναλύει τους
όρους που πρέπει να χρησιμοποιεί ο πιστός για
να παραμένει μέσα στα πλαίσια της ορθοδο-
ξίας, αλλά και για ν' αντιμετωπίζει τους αιρετι-
κούς, ιδιαίτερα τους Μονοφυσίτες. Αξιοση-
μείωτη είναι και η όλη θεολογία και ανθρωπο-
λογία που εκθέτει ο Αναστάσιος, ο οποίος
εδώ, κατά τον Τατάκη, "εμπνέεται, παρά τους
αριστοτελικούς όρους που χρησιμοποιεί, από
έννοιες πιο οικείες στον Πλάτωνα*".
Βιβλιογρ.: Β. Ν. Τατάκης, Η Βυζαντινή φιλοσοφία, μετά-
φρ. Εύας Καλπουρτζή, Εταιρεία Σπουδών... Σχολή
Μωραίτη, Αθήνα, 1977, σελ. 97-99.
Ε. Χ.
αναστόχαση (λατ. reflexio). Με τον όρο εκφρά-
ζεται η δυνατότητα της ανθρώπινης νόησης
για αυτοπαρατηρησία, για αυτοσυνείδηση, για
88
προσανατολισμό της προς ολική θέαση των
ίδιων της των δομικών στοιχείων, μορφών και
προϋποθέσεων. Επίσης σημαίνεται η εξέταση
του φαινομένου της γνώσης μέσω διαδικασιών
αυτογνωσίας και η κριτική ανάλυση όλων των
επιμέρους χαρακτηριστικών της γνωστικής
διαδικασίας. Το βασικό στοιχείο της αναστό-
χασης είναι όχι μόνο τα κριτικά χαρακτηριστι-
κά της, αλλά και αυτά που οδηγούν στη δημι-
ουργία νέας γνώσης μέσω της μελέτης της
ίδιας της γνώσης ως αντικειμένου. Τα βασικά
είδη αναστόχασης είναι τρία: η αναστόχαση
ως γνωσιακή αυτοπαρατηρησία· η αναστόχαση
ως κριτική και ανάλυση της επιστημονικής
γνώσης· η αναστόχαση ως προσέγγιση και συ-
νειδητοποίηση των γνωσιακών μας ορίων. Η
φιλοσοφική προσέγγιση της αναστόχασης ου-
σιαστικοποιείται με τον Σωκράτη*, ο οποίος
προβάλλει ως πρώτιστο καθήκον την αυτογνω-
σία*. Ο Πλάτων* και ο Αριστοτέλης* θεωρούν
την αναστόχαση ύψιστη δραστηριότητα συν-
δεδεμένη με την ολική θέαση, μέσω της οποί-
ας αποκαλύπτεται το ενιαίο του νοητού και της
σκέψης. Η αναστόχαση μέσω του νεοπλατωνι-
σμού* φθάνει στη μεσαιωνική φιλοσοφία και
θεολογία, εκφράζοντας τη θεϊκή δραστηριότη-
τα της δημιουργίας του κόσμου ως απορρέου-
σα από τη θεϊκή αυτογνωσία. Στον Ντεκάρτ* η
αναστόχαση είναι η βάση κατανόησης των
άμεσα αντιληπτών θεμελίων της συνείδησης.
Στον Λάιμπνιτς* είναι το χαρακτηριστικό που
διαφοροποιεί τον άνθρωπο, ως έλλογο ον, από
τα ζώα. Η αυτογνωσία ως αυτοσυνειδησία αρ-
χίζει με την αναστόχαση. Σύμφωνα με τον
Καντ*, η αναστόχαση επικεντρώνεται στη συ-
σχέτιση γνώσης και γνώστη, και, σύμφωνα με
τον Χέγκελ*, η αναστόχαση αποτελεί την κινη-
τήρια δύναμη της ανάπτυξης του παγκόσμιου
πνεύματος και εκδηλώνεται ως ιστορική αυτο-
συνείδηση του. Κατά τους Μαρξ* και Εν-
γκελς*, η αναστόχαση εκδηλώνεται ως θεώρη-
ση της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο και
ως συνείδηση καθοδηγούσα προς το πραξιακά
αναγκαίο.
Διον. Αναπολιτάνος.
ανατολική σοφία. Η ελληνική παράδοση, συν-
θετική από τη φύση της και τον γεωγραφικό
της χώρο, δεν έχει στα γονίδιά της την προκα-
τάληψη κατά της Ανατολικής Σοφίας που υπο-
βόσκει στη Δυτική σκέψη, η οποία την αντιμε-
τωπίζει σαν πρωτόγονη και εξωπραγματική.
Εμείς ξέρουμε ότι η Δυτική σκέψη δεν προ-

σφέρει μια σφαιρική κάλυψη στις ανησυχίες
μας. Μπορεί και η Ανατολή να μην έχει απα-
ντήσει σε όλα τα μεγάλα ερωτήματα ικανοποι-
ητικά, αλλά σχεδόν όλοι οι στοχαστές της
προσπάθησαν να θεμελιώσουν και να περιγρά-
ψουν τις συνθήκες μιας κατανοητής ενότητας.
Πέρα δε από την προσπάθεια μιας εναδικής α-
ντίληψης, πλούτισαν την ανθρώπινη έκφραση
με τον διαλογισμό και τη γιόγκα*, υπογραμμί-
ζουν την ύπαρξη των πνευματικών δυνάμεων
και επιχειρούν να εισχωρήσουν στη λειτουργι-
κότητά τους, ερμηνεύουν την παρουσία του
κακού με τον νόμο του κάρμα* και την κατά-
σταση της αβίντια*. Μας πρόσφεραν επίσης
έννοιες όπως η μάγια*, η σαμσάρα', η νιρβάνα*
και η κενότητα, που χωρίς αυτές η ανθρώπινη
σκέψη θα ήταν αφάνταστα φτωχότερη.
Αντίθετα, ο δυτικός τρόπος σκέψης δεν εκτιμά
τον "βίο θεωρητικό", που φαίνεται σαν ξένος
και απόκοσμος μέσα στα σωρεύματα της τε-
χνολογίας του. Δεν θεωρεί υγιές να ασχολεί-
ται κανείς με τα μη φυσικά φαινόμενα και δεν
τα εξηγεί ικανοποιητικά. Η τελεολογία, με ε-
ξαίρεση ίσως την αστροφυσική, απουσιάζει εμ-
φατικά από την επιστημονική θέαση των πραγ-
μάτων. Η ζωή του δυτικού ανθρώπου, μετά
από την παιδική αθωότητα και τον νεανικό εν-
θουσιαμό, εμφανίζεται μονότονη, αποπνευμα-
τοποιημένη και χωρίς μεταφυσική διέξοδο και
προοπτική γιά τις ώριμες ηλικίες. Τέλος, δεν
είναι σε θέση να εξηγήσει την ύπαρξη της αδι-
κίας, του πόνου και του θανάτου, του κακού
γενικά, το οποίο όμως αναγκάζεται να αποδε-
χθεί σαν εχθρικό μεν αλλά αξεπέραστο υπο-
λειτούργημα σε ένα αγαθό, μονιστικό σύμπαν.
Αυτή κυρίως η αποδοχή αποτελεί την πρόχει-
ρα επικαλυπτόμενη ρωγμή της όποιας μεταφυ-
σικής του.
Βιβλιογρ. :Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα-Χριστιανισμός) , Εστία, Αθήναι, 1991.- Δημ.
Βελιοσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1992*.- του Ιδιου, Ιστορία της
κινεζικής φιλοσοφίας, τόμ. 2, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα,
1981.
Ε. Λιακόπουλος
Ανατόλιος ο Αλεξανδρεύς (3ος αι. μ.Χ.).
Μαθηματικός και φιλόσοφος με αριστοτελική
κατεύθυνση. Λίγο νεότερος του νεοπλατωνι-
κού φιλοσόφου Πλωτίνου*, υπήρξε δάσκαλος
του επίσης νεοπλατωνικού Ιάμβλιχου*. Στην
Αλεξάνδρεια ίδρυσε και διηύθυνε μιά αριστο-
τελική σχολή φιλοσοφίας. Αργότερα ασπά-
στηκε τον χριστιανισμό και χειροτονήθηκε επί-
αναφορικότητα
σκοπος Λαοδικείας (269). Έγραψε ένα μεγάλο
έργο εισαγωγής στα Μαθηματικά, σε 10 βι-
βλία, με τον τίτλο Αριθμητικοί εισαγωγαί. Αυτό
το έργο, που είναι ταυτόσημο με το Περί δεκά-
δος και των εντός αυτής αριθμών, περιείχε και
αναλύσεις της αριθμολογίας των Μυστικών
και, κατά ένα μέρος του, ενσωματώθηκε στα
θεολογούμενα της αριθμητικής, έργο του μα-
θητή του Ιάμβλιχου. Από ένα άλλο έργο του
Ανατόλιόυ με τον τίτλο Εκ των περί του Πάσχα
κανόνων, για τον χρονικό προσδιορισμό της ε-
ορτής του Πάσχα, σώζονται αποσπάσματα στο
ελληνικό πρωτότυπο και ολόκληρο σε λατινική
μετάφραση.
ΕΝ. Ρούσσος
ανατροφοδότηση, βλ. ανάδραση.
αναφορικότητα. Στη λογική και στη θεωρία του
νοήματος, είναι η σχέση ανάμεσα σ' έναν όρο
ή μια έκφραση και σε αυτό στο οποίο ο όρος ή
η έκφραση αναφέρεται, στο αντικείμενο ή
στην ομάδα αντικειμένων για τα οποία μιλάει.
Ο ρόλος της αναφορικότητας στη διαμόρφωση
του νοήματος έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρό-
πως. Σύμφωνα με μια απλουστευτική εκδοχή
της αναφορικής θεωρίας, το νόημα μιας έκ-
φρασης ταυτίζεται με αυτό στο οποίο αναφέ-
ρεται. Σε μια πιο επιτηδευμένη εκδοχή της, η
ίδια θεωρία υποστηρίζει ότι το νόημα μιας έκ-
φρασης ταυτίζεται με τη σχέση ανάμεσα στην
έκφραση και στο αντικείμενο αναφοράς, ότι
δηλαδή η αναφορική σχέση είναι αυτή που συ-
γκροτεί το νόημα. Μολονότι η συγκεκριμένη
θεωρία προκύπτει από μια ορθή διαισθητική
θέση, σύμφωνα με την οποία η γλώσσα χρησι-
μοποιείται για να μιλάει για πράγματα έξω από
(αλλά και μέσα σε) αυτήν, εντούτοις, μέσω υ-
περαπλούστευσης, οδηγείται σε αμφίβολα συ-
μπεράσματα. Όπως έχουν επισημάνει οι αντί-
παλοι της, το νόημα δεν μπορεί να ταυτίζεται
ούτε με το αναφερόμενο αντικείμενο ούτε με
την αναφορική σχέση, καθώς ορισμένες γλωσ-
σικές εκφράσεις έχουν μεν νόημα, αλλά δεν
συνδέονται, με σημασιολογικά σημαντικούς
τρόπους, με πράματα έξω από αυτές. Επι-
πλέον, ακόμα και στην περίπτωση των αναφορι-
κών εκφράσεων, έχει υποστηριχθεί ότι η αναφο-
ρική σχέση δεν συγκροτείται ατομιστικά, ως αντι-
στοιχία ένα προς ένα, γλωσσικών μερών με δια-
κριτά στοιχεία του κόσμου, αλλά ολιστικά, βάσει
του ρόλου που έχει η έκφραση μέσα στο ευρύτε-
ρο γλωσσικό πλαίσιο στο οποίο λειτουργεί.
89
Ανάχαρσις
Η εξήγηση της αναφορικότητας έχει αποτελέ-
σει αντικείμενο διαφορετικών προσεγγίσεων
στα πλαίσια της σχολής της φιλοσοφικής ανά-
λυσης. Ένα σημαντικό είδος προβλημάτων
που έχει προκαλέσει εξηγητικές διαφοροποιή-
σεις αφορά στη σχέση αναφορικότητας και ύ-
παρξης. Πώς μπορούμε να αναφερθούμε ή να
μιλήσουμε με νόημα για κάτι που δεν υπάρχει,
που είτε είναι φανταστικό (ο μονόκερως) ή α-
νήκει στο μέλλον (ο θάνατός μου) ή είναι λογι-
κή κατασκευή (ο μέσος καταναλωτής); Ο
Μάινονγκ* υπέθεσε ότι αυτά τα πράγματα
έχουν ένα είδος ύπαρξης, ενώ ο Ράσελ* υπο-
στήριξε ότι δεν αναφερόμαστε πραγματικά σε
αυτά.
Οι πλέον γνωστές εξηγήσεις της αναφορικό-
τητας είναι η θεωρία της σημασίας (sinn) και
της αναφοράς (bedeutung) του Φρέγκε*, η θε-
ωρία των περιγραφών του Ράσελ* και η θεωρία
της αναφοράς του Στρόσον*.
Βιβλιογρ.: FregeG., Uber Sinn und Bedeutung, "Zeitschrift
fur Philosophic und philosophische Kritik", τ. 100, 1892.-
Russell B.. Denoting, "Mind", 1905.- Strawson P. F., On
Riferring, "Mind", 1950.- Platts Μ. (εκδοτ.), Reference.
Truth and Reality. Essays on the Philosophy of Language,
London. 1980.
Σταυρούλα Τοινόρεμα
Ανάχαρσις (6ος αι. π.Χ.). Σκύθης ηγεμόνας και
σοφός, γνωστός μόνο από ελληνικές πηγές.
Κατά τον Ηρόδοτο 4, 76, πολυταξιδεμένος,
θαυμαστής του ελληνικού πολιτισμού, επιχεί-
ρησε να εισαγάγει στην πατρίδα του τη λα-
τρεία της Μητέρας των θεών και γι' αυτό βρήκε
τον θάνατο από τους δικούς του. Για τους φι-
λοσόφους, ιδιαίτερα για τους Κυνικούς*, από
τον 4ο αιώνα και έπειτα, με την τάση για εξι-
δανίκευση της φυσικής ζωής, ο Ανάχαρσις
έγινε το πρότυπο του συνετού και επιδεκτικού
βαρβάρου, κυρίως του αδιάφθορου φυσικού
ανθρώπου. Ετσι, όπως διαβάζουμε στον Διο-
γένη τον Λαέρτιο*, 1, 101-105, του απέδωσαν
και ελληνίδα μητέρα, τον έκαναν φίλο του
Σόλωνα*, τον κατέταξαν ανάμεσα στους Εφτά
σοφούς* και απέδωσαν και σ' αυτόν, όπως και
σ' εκείνους, μια σειρά από γνωμικά ή μάλλον
ευφυείς απαντήσεις σε απορίες ή παρατηρή-
σεις. Από Κυνικούς έχουν γραφτεί επίσης ορι-
σμένες επιστολές και άλλα κείμενα, που κατά
την αρχαιότητα κυκλοφορούσαν σαν έργα του
Ανάχαρση. Κυνικά κριτήρια διαθέτει ο Ανά-
χαρσις και ως πρόσωπο στους διαλόγους του
Λουκιανού*.
Ε.Ν. Ρούσσος
90
Ανδρόνικος Κάλλιστος (θεσσαλονίκη, 1400-
Λονδίνο, 1486). Έλληνας λόγιος, ο οποίος
μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως,
όπου ήταν εγκαταστημένος τότε, κατέφυγε
στη Δύση. Δίδαξε ελληνική φιλοσοφία στην
Ιταλία, Γαλλία και Λονδίνο. Στη Ρώμη σχετί-
στηκε με τον Βησσαρίωνα* και συνεργάστηκε
μαζί του. Στο Παρίσι, κατά τον Γάλλο σοφό
Κλαβιέρο, με τον Ανδρόνικο άρχισε η συστη-
ματική διδασκαλία των ελληνικών γραμμάτων.
Ο Ανδρόνικος ήταν θερμός οπαδός της αρι-
στοτελικής φιλοσοφίας και πολλοί από τους
μετέπειτα ονομαστούς σοφούς της Ευρώπης
υπήρξαν μαθητές του. Τίτλοι φιλοσοφικών
έργων του: Περί παθών, Περί αρετών και κα-
κών, Περί ψυχής, Περί τύχης κ.ά.
Βιβλιογρ.: Κ. Σύθα, Νέος Ελληνομνήμων, τ. Ε, ο. 201
κ.ε.- Migne, Patrologia Greece, vol. 161, col. 1131 κ.ε.
Απ. Τζ.
Ανδρόνικος ο Ρόδιος (1ος αι. π.Χ.). Περιπατη-
τικός* φιλόσοφος, γνωστός κυρίως ως ανανε-
ωτής του αριστοτελισμού* στην εποχή του, με
φιλολογική και φιλοσοφική δραστηριότητα
στην Αθήνα και στη Ρώμη. Ο Ανδρόνικος, σε
συνεργασία με τον δάσκαλό του, τον αλεξαν-
δρινό Τυραννίωνα*, ανέλαβε την προσπάθεια
να συγκεντρώσει, να κατατάξει, να επιμεληθεί
και να εκδώσει τα διδακτικά συγγράμματα του
Αριστοτέλη*, δηλαδή τα αυτόγραφα που ο με-
γάλος φιλόσοφος χρησιμοποιούσε κατά τη δι-
δασκαλία τού και που μετά τον θάνατό του
είχαν αποθηκευτεί από τους κληρονόμους του
και σχεδόν λησμονηθεί. Τα αριστοτελικά έργα,
στη μορφή που δημοσιεύτηκαν από τον
Ανδρόνικο στη Ρώμη, περίπου 40-30 π.Χ., έγι-
ναν η βάση όχι μόνο για την ανανέωση της α-
ριστοτελικής διδασκαλίας στον "Περίπατο",
στην Αθήνα, αλλά και για τις αριστοτελικές
σπουδές γενικά. Ο Ανδρόνικος δίδαξε την αρι-
στοτελική φιλοσοφία στην Αθήνα, αλλά δεν
είναι γνωστό αν ήταν απλός συνεργάτης ή δι-
ευθυντής του «Περιπάτου» και αν αυτό έγινε
πριν (περίπου 78-48 π.Χ.) ή μετά (30 π.Χ.) ή και
πριν και μετά την οπωσδήποτε μακρόχρονη α-
πουσία του με την εκδοτική απασχόληση του
στη Ρώμη. Για την κατανόηση του αριστοτελι-
κού συστήματος στο σύνολό του, αλλά και της
φιλοσοφίας γενικά, ο Ανδρόνικος κατά τη δι-
δασκαλία του απέδιδε θεμελιακή, προπαιδευτι-
κή σημασία στα λογικά συγγράμματα του Αρι-
στοτέλη.
Ε.Ν. Ρούσσος

Ανδρούτσος Χρήστος (1669, Κίος Βιθυνίας-
3.11.1935, Αθήνα). Ένας από τους σημαντικό-
τερους εκπρόσωπους της θεολογικής και φι-
λοσοφικής σκέψης στη νεότερη Ελλάδα.
Καθηγητής της θεολογικής σχολής της
Χάλκης και του Πανεπιστημίου της Αθήνας.
Σπούδασε στην Κεντρική Ιερατική Σχολή της
Κωνσταντινούπολης (1882-1887) και στη
θεολογική σχολή της Χάλκης (1887-1892).
Πήγε κατόπιν στην Ευρώπη, όπου συμπλήρω-
σε τις θεολογικές και φιλοσοφικές του σπου-
δές στο Πανεπιστήμιο της ΛιψΙας. Εκεί αναγο-
ρεύτηκε διδάκτωρ της φιλοσοφίας και η διατρι-
βή του Το κακόν παρά Πλάτωνι βραβεύτηκε.
Το 1895 διορίστηκε καθηγητής στη θεολογική
σχολή της Χάλκης. Αρκετό διάστημα διετέλε-
σε καθηγητής στα ελληνικά σχολεία της
Ρουμανίας. Οταν γύρισε στην Ελλάδα διορί-
στηκε καθηγητής γυμνασίου στην Κρήτη και
στη Μαράσλειο Ακαδημία (1906-1911). Τέλος,
στην περίοδο 1912-1935 ήταν καθηγητής της
Δογματικής και της Χριστιανικής Ηθικής στη
θεολογική σχολή του Πανεπιστημίου της
Αθήνας.
Ν. Στ.
ανεξαρτησία, στη λογική και στα μαθηματικά.
0 όρος συνήθως χρησιμοποιείται για να εκ-
φράσει την μη αποδειξιμότητα ενός τύπου
(πρότασης), καθώς και τη μη αποδειξιμότητα
της άρνησής του από τα αξιώματα μιας αξιω-
ματικής θεωρίας. Στην περίπτωση αυτή λέμε
ότι ο συγκεκριμένος τύπος είναι ανεξάρτητος
από τα αξιώματα της θεωρίας. Ένα παράδειγ-
μα τέτοιου τύπου είναι το αξίωμα* της επιλο-
γής, το οποίο είναι ανεξάρτητο από τα αξιώμα-
τα της κατά Ζερμέλο-Φρένκελ θεωρίας των
συνόλων. Ένα δεύτερο παράδειγμα, ιστορικής
μάλιστα σημασίας, είναι η ανεξαρτησία του αι-
τήματος* των παραλλήλων από τα υπόλοιπα α-
ξιώματα της ευκλείδειας γεωμετρίας. Στην πε-
ρίπτωση κατά την οποία ένας τύπος είναι ανε-
ξάρτητος από ένα σύνολο αξιωμάτων, τότε
είναι δυνατόν είτε αυτός είτε η άρνησή του να
προστεθεί στα αξιώματα χωρίς το νέο σύνολο
αξιωμάτων να καταστεί αντιφατικό. Έτσι, δε-
δομένου ενός συνόλου αξιωμάτων και ενός α-
νεξάρτητου απ' αυτά τύπου, είναι δυνατόν να
επεκταθεί το σύνολο αξιωμάτων προς δύο αλ-
ληλοαποκλειόμενες κατευθύνσεις.
Κατ' αναλογίαν τύπων ή προτάσεων μπορούμε
να ορίσουμε τη συναρτησιακή ανεξαρτησία,
δηλαδή την ανεξαρτησία των εκφραστικών
ανθρωπολογισμός
μέσων. Με αυτό εννοούμε ότι ένας όρος (έν-
νοια) στα πλαίσια μιας τυπικής γλώσσας είναι
ανεξάρτητος, αν δεν μπορεί να ορισθεί μέσω
άλλων όρων (εννοιών) της γλώσσας. Η έννοια
αυτής της ανεξαρτησίας συνδέεται με την ύ-
παρξη συνθηκών ορισιμότητας, οι οποίες δεν
μπορούν να παραβιάζονται.
Διον. Αναπολιτάνος
Ανθρακίτης Μεθόδιος, βλ. Μεθόδιος Ανθρακί-
της
ανθρωπισμός, βλ. ουμανισμός
ανθρωποκεντρισμός. Φιλοσοφική και θεολογι-
κή αντίληψη, η οποία θεωρεί τον άνθρωπο ως
κέντρο και ανώτερο σκοπό του σύμπαντος και
της δημιουργίας στα πλαίσια της αρχής της τε-
λεολογίας*. Εκφράστηκε στη διδασκαλία του
Σωκράτη*, των σοφιστών*, των Πατέρων της
Εκκλησίας*, των σχολαστικών*, αλλά και σε τά-
σεις των Νέων και Νεότερων Χρόνων (Βολφ*,
υπαρξισμός*, Τεγιάρ ντε Σαρντέν*, φιλοσοφική
ανθρωπολογία*). Ο Κ. Β. Hundeshagen αντιπα-
ρέθετε τον χριστιανικό θεοκεντρισμό στον αν-
θρωποκεντρισμό του Ρουσώ* (J. J. Rousseau),
ενώ ο νεοκαντιανός Βίντελμπαντ* θεωρούσε
τη χριστιανική θρησκεία ανθρωποκεντρική. Η ε-
ξέλιξη της επιστήμης, με την υπέρβαση του
γεωκεντρικού κοσμοειδώλου, τη θεώρηση του
ανθρώπου ως προϊόντος της εξέλιξης κ.λπ. υ-
πονόμευσε σοβαρά τον ανθρωποκεντρισμό.
Δ. Πστέλης
ανθρωπολογία φιλοσοφική, βλ. φιλοσοφική
ανθρωπολογία
ανθρωπολογική αρχή, βλ. ανθρωπολογισμός
ανθρωπολογική σχολή, βλ. σχολή ανθρωπο-
λογίας
ανθρωπολογισμός. Φιλοσοφική τάση κατά την
οποία θεμελιώδης και αφετηριακή κατηγορία
του φιλοσοφικού στοχασμού είναι ο άνθρω-
πος, είτε ως ατομική οντότητα είτε ως εκπρό-
σωπος του ανθρώπινου γένους. Συνδέεται κυ-
ρίως με την αδυναμία θεωρητικής εξέτασης
της ανθρωποκοινωνιογένεσης αλλά και της
διαλεκτικής του όλου πλέγματος κοινωνικών
σχέσεων της ανεπτυγμένης ανθρωπότητας.
Κατ' αυτό τον τρόπο, ο άνθρωπος ως φυσική -
βιολογική οντότητα, δηλαδή οι προϋποθέσεις
91
ανθρωπομορφισμός
του κοινωνικού ανθρώπου εκλαμβάνονται ως
ουσία του ανθρώπου. Η θέση αυτή αποδίδει
στη φύση του εξωίστορικά θεωρούμενου ατό-
μου και διάφορες συγκεκριμένου ιστορικού
χαρακτήρα κοινωνικές ιδιότητες (π.χ. την ρο-
βινσονάδα της κλασικής αστικής οικονομικής
σκέψης, τα «φυσικά δικαιώματα», αναπόσπα-
στο μέρος των οποίων θεωρούσαν την ιδιωτική
ιδιοκτησία κ.λπ.). Από τον 17ο μέχρι τις αρχές
του 19ου αι. ο ανθρωπολογισμός τεκμηρίωνε
τα επαναστατικά κινήματα της ανερχόμενης α-
στικής τάξης αντιτάσσοντας στο φεουδαρχικό
καθεστώς την αυθεντική φύση του ανθρώπου,
το φυσικό δίκαιο* κ.λπ. Σημαντικότεροι εκπρό-
σωποι αυτής της κατ' εξοχήν υλιστικής τάσης
ήταν οι: Ελβέτιος*, Φόυερμπαχ* και Τσερνι-
σέφσκι*. Από τα μέσα του 19ου αι. εμφανίζο-
νται υποκειμενικές ιδεαλιστικές τάσεις ανθρω-
πολογισμού, οι οποίες σε διάφορες παραλλα-
γές τους χαρακτηρίζουν και πολλά σύγχρονα
φιλοσοφικά ρεύματα (Φ. Νίτσε*, Β. Ντίλταϊ*,
Γκ. Ζίμμελ*, Μ. Σέλερ*, Α. Γκέλεν* και υπαρξι-
σμός*, πραγματισμός*, φιλοσοφία της ζωής*,
φιλοσοφική ανθρωπολογία*, ανθρωποκοινω-
νιολογία, κοινωνικός δαρβινισμός*, κοινωνιο-
βιολογία*, φρουδισμός* κ.λπ.).
Βιβλιογρ.: Helvetius Κ.. De V Homme, de ses facultes
intellectuelles et de son 6ducation, Paris, 1773.-
Feuerbach L., Zur Kritik der Hegelschen Philosophie, στο
"Hallische jahrtoucher lur deutsche Wissenschaft und
Kunst", 1839.- Τσερνισέφσκι Ν. Γκ., Η ανθρωπολογική
αρχή στη φιλοσοφία, στο "Σοβρεμένικ", 1960, βλ.
Έργα", ρωσ. έκδ.. Μόσχα, 1987, τόμ. 2, σελ. 146-229,
(ελλ. έκδ. Τα φιλοσοφικά, Ηριδανός. Αθ., χ.χ.).-
Μπιτσάκη Ε., Φιλοσοφία του ανθρώπου, Gutenberg, Αθ.
19911.
Δ. Πατέλης
ονθρωπομορφισμός. Παράσταση με ανθρώπι-
νη μορφή, απονομή ανθρώπινων (σωματικών,
ψυχικών κ.λπ.) ιδιοτήτων σε φυσικά φαινόμενα
συνδεόμενα με τη φανταστική, μυθολογική
κ.λπ. υποστασιοποίηση αυτών των ιδιοτήτων
(θεότητες, δαίμονες, πνεύματα κ.λπ.) ως προ-
σωποποίηση θρησκευτικών και μυθολογικών α-
πεικασμάτων. Στις πρώιμες δοξασίες συνδέε-
ται με τον τοτεμισμό*, τη μαγεία*, τον ζωομορ-
φισμό, τον φυτομορφισμό, τον ανιμισμό* και
τη μετεμψύχωση*. Κλασική περίπτωση ρεαλι-
στικού ανθρωπομορφισμού αποτελούν οι ολύ-
μπιοι θεοί της ελληνικής αρχαιότητας. Παρά
την επίσημη αντιανθρωπομορφική θέση τους,
μερικές παγκόσμιες θρησκείες υιοθετούν αν-
θρωπόμορφες γλυπτές ή εικονογραφικές πα-
ραστάσεις (όπως π.χ. ο Βουδισμός* και ο
92
Χριστιανισμός*). Στοιχεία ανθρωπομορφισμού
υπάρχουν στον λαϊκό παραδοσιακό πολιτισμό,
σε καλλιτεχνικά εκφραστικά μέσα, σε γλωσσι-
κούς ιδιωματισμούς που απηχούν αρχέγονες
ανθρωπομορφικές αντιλήψεις (π.χ. «βρέχει»,
«χαράζει»), αλλά και στην ορολογία που
αφορά στη σύγχρονη επιστημονική και τεχνο-
λογική δραστηριότητα (π.χ. μηχανοργάνωση,
μνήμη ηλεκτρονικού υπολογιστή κ.λπ.).
Η φιλοσοφική κριτική κατά της αναπαράστα-
σης θεοτήτων κατ' εικόνα και ομοίωση του αν-
θρώπου εκφράζεται στην αρχαιότητα μαχητικά
από τον ιδρυτή της Ελεατικής σχολής
Ξενοφάνη* και κατά τον 19ο αι. από τους Λ.
Φόυερμπαχ*, Κ. Μαρξ* κ.ά.
Δ. Πατέλης
άνθρωπος (Human, Man). 1) Το ανθρώπινο
άτομο από τη σκοπιά των φυσικών (και βιολο-
γικών) και των κοινωνικών του ιδιοτήτων το
άτομο ως κοινωνικό φαινόμενο, ως προϊόν και
υποκείμενο της κοινωνικής δραστηριότητας.
2) συνώνυμο της λέξης ανθρωπότητα.
Στα ανατομικά και φυσιολογικά χαρακτηριστι-
κά του έμφρονος ανθρώπου (homo sapiens)
συγκαταλέγονται η όρθια στάση, η δίποδη βά-
διση, η δομή και η λειτουργία των άνω άκρων
κ.ά. γνωρίσματα τα οποία διαμορφώθηκαν
κατά την ανθρωποκοινωνιογένεση. Στην πο-
ρεία της τελευταίας αυξήθηκε ο όγκος του ε-
γκεφάλου, πραγματοποιήθηκε μια ιδιότυπη
νευρολογική εξέλιξη των ανθρωποειδών σε
σύγκριση με τα άλλα πρωτεύοντα, αναπτύχθη-
κε η ικανότητα χρησιμοποίησης συμβόλων,
χειρισμού και παραγωγής εργαλείων, η γλώσ-
σα και η συμβολική - πολιτισμική συμπεριφορά.
Η "φυλετική" ενδογενετική εξέλιξη του ανθρώ-
που (οι αλλαγές γονιδιακού αποθέματος που
οδηγούν στη διαφοροποίηση νέων ειδών ή τα-
ξινομικών βαθμίδων) σταμάτησε ουσιαστικά τα
τελευταία 250.000 χρόνια (από τα τέλη της
Μέσης Πλειστόκαινης).
Ως εκπρόσωπος της ώριμης, της ανεπτυγμέ-
νης κοινωνίας, ο άνθρωπος συνιστά ένα πο-
λυεπίπεδο ιεραρχημένο και διατεταγμένο σύ-
στημα, μιαν ολότητα στοιχείων, σχέσεων, ιδιο-
τήτων και διαδικασιών οργανικά συνδεόμενων
μεταξύ τους. Η αλληλεπίδραση των ανθρώπων
με το περιβάλλον για τη διατήρηση της ζωής
τους, αλλά και μεταξύ τους για τη διαιώνιση
του βιολογικού τους είδους συνιστά την α-
πλούστερη σχέση της κοινωνίας. Η εργασιακή
(παραγωγική) επενέργεια των ανθρώπων στο

(φυσικό και τεχνητό) περιβάλλον τους και οι
συνδεόμενες με αυτήν μεταξύ τους σχέσεις
συνιστούν την ουσία της κοινωνίας, από την
οποία (σε συνδυασμό με την απλούστερη
σχέση) απορρέει όλο το φάσμα των μορφών
κοινωνικής συνείδησης του ανθρώπου (γνώση,
επιστήμη, ηθική, πολιτική, αισθητική, θρησκεία,
φιλοσοφία κ.λπ.). Ο άνθρωπος ως εσωτερική
ενότητα κοινωνικού και ατομικού (βιολογικού,
ψυχοφυσιολογικού κ.λπ.), από τη σκοπιά της
αφομοίωσης των ιστορικά διαμορφωνόμενων
συγκεκριμένων ειδών δραστηριότητας και κοι-
νωνικών σχέσεων συνιστά την "προσωπικότη-
τα".
Η βαθμιαία εμφάνιση και ανάπτυξη της εργα-
σιακής δραστηριότητας μετασχημάτισε ριζικά
τις αναγκαίες και ικανές για την εμφάνιση του
κοινωνικού ανθρώπου φυσικές προϋποθέσεις
(περιβαλλοντικές συνθήκες, έμβια όντα, homo
sapiens, αγελαίος τρόπος ζωής κ.λπ.). Ολη η ι-
στορία της εμφάνισης και διαμόρφωσης του
ανθρώπου είναι μια αντιφατική διαδικασία βαθ-
μιαίου μετασχηματισμού του κατ' εξοχήν φυσι-
κού σε καθαυτό κοινωνικό, κατά την οποία το
πρώτο αίρεται (βλ. άρση) από το δεύτερο ως υ-
ποταγμένη στιγμή του. Η κορύφωση της δια-
μόρφωσης της ανθρώπινης ιστορίας οδηγεί
στην κυριαρχία του κοινωνικού, με μιαν άκρως
εξωτερική και πραγματοποιημένη μορφή λη-
στρικής εκμετάλλευσης του φυσικού περιβάλ-
λοντος και χειραγώγησης του ανθρώπου, η
οποία εμπεριέχει την αρνητική πλευρά των δη-
μιουργικών δυνάμεων του ανθρώπου ως κατα-
στροφική και αυτοκαταστροφική δυνατότητα
(οικολογική κρίση, πόλεμος μαζικής εξόντω-
σης). Η αυθεντικά ανθρώπινη ιστορία, η ώριμη
αταξική κοινωνία θα χαρακτηρίζεται, κατά τον
Μαρξ', από την ολόπλευρη ανάπτυξη των δη-
μιουργικών ικανοτήτων του κάθε ανθρώπου ως
αυτοσκοπού.
Το κάθε ανθρώπινο άτομο, από τη γέννησή του
μέσω της κοινωνικοποίησής του, αφομοιώνει
σταδιακά το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο
και τα είδη της ανθρώπινης δραστηριότητας
και επικοινωνίας, επαναλαμβάνοντας σε ανηρ-
μένη μορφή την ανθρωποκοινωνιογένεση (η ο-
ντογένεση «επαναλαμβάνει» τη φυλογένεση).
Οι περιπτώσεις παιδιών που «διαπαιδαγωγήθη-
καν» σε ζωώδες περιβάλλον αποδεικνύουν ότι
είναι ανέφικτη η διαμόρφωση του ανθρώπου
έξω από την κοινωνία. Ακόμα και η δίποδη βά-
διση είναι επίκτητη ικανότητα, ακόμα και καθα-
ρά φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπινου
άνθρωπος
οργανισμού μετασχηματίζονται κοινωνικά υπό
την επίδραση του υλικού και πνευματικού πολι-
τισμού (π.χ. η επιλεκτική λειτουργία των αι-
σθήσεων).
Ο άνθρωπος εξετάζεται από διάφορες επιστή-
μες: από την κοινωνιολογία, την ανθρωπολο-
γία, την εθνογραφία, την παιδαγωγική, την α-
νατομία, τη φυσιολογία, την ψυχολογία κ.ά. Η
φιλοσοφία, ως η βαθύτερη μορφή κοινωνικής
συνείδησης και ορθολογικής κοσμοαντίληψης,
στον βαθμό που επιδιώκει να είναι επιστημονι-
κή, εξετάζει τον άνθρωπο, το κοινωνικό είναι,
λαμβάνοντας υπόψη και τα σχετικά πορίσματα
των επιστημών, αλλά και των διεπιστημονικών
προσεγγίσεων του ανθρώπινου φαινομένου.
Η ιστορία του φιλοσοφικού στοχασμού περι-
στρέφεται κατά πολύ γύρω από τα βασικά προ-
βλήματα της προέλευσης, της φύσης, της ου-
σίας και του προορισμού του ανθρώπου. Η αρ-
χαία κινεζική, ινδική και ελληνική φιλοσοφία
θεωρούσε τον άνθρωπο μέρος της υπερχρονι-
κής τάξης του σύμπαντος, ως μικρόκοσμο
(Δημόκριτος*) που απεικόνιζε και συμβόλιζε
τον ανθρωπομορφικά εννοούμενο μακρόκο-
σμο. Κατά τη μετενσωμάτωση της ινδικής φι-
λοσοφίας, ρευστοποιούνται τα όρια μεταξύ
έμβιων όντων, αλλά μόνο ο άνθρωπος επιδιώ-
κει τη λύτρωση από την εμπειρική ύπαρξη και
τον νόμο του κάρμα - σαμσάρα*.
Σε αντιδιαστολή με την πλατωνική αντίληψη
του ανθρώπου ως φορέα πνεύματος (η αρχή
του οποίου εννοείται ως υπερατομική και α-
πρόσωπη), ο Πρωταγόρας* προβάλλει ως
μέτρο, κριτήριο και κανόνα των πάντων τον άν-
θρωπο. Η αρχαία αντίληψη περί ανθρώπου συ-
μπυκνώνεται στο έργο του Αριστοτέλη*, κατά
τον οποίο ο άνθρωπος είναι φύσει «πολιτικόν
ζώον», ένα ον προικισμένο με ψυχή και λογικό
και ικανό για κοινωνική ζωή. Στον χριστιανι-
σμό* τονίζεται η εσωτερική διττότητα της
φύσης του ανθρώπου (που αποτελείται από
ψυχή και σώμα), η οποία είναι μεν «εικόνα και
ομοίωση του θεού», ωστόσο ωθείται από το
σώμα (το «σαρκίον») σε αμαρτωλά παραπτώ-
ματα. Η μορφή του θεανθρώπου παρέχει τη
δυνατότητα εσωτερικής επικοινωνίας κάθε αν-
θρώπου με τη «θεία χάρη», η οποία μέσω εσω-
τερικών ρυθμιστικών αρχών (βιωμάτων, συνεί-
δησης) και υπό το πρίσμα μιας ιεραρχίας αρε-
τών διασφαλίζει τη «σωτηρία». Η φιλοσοφία
της Αναγέννησης αναδεικνύει την αυτονομία
της ατομικότητας και το απεριόριστο των δημι-
ουργικών δυνατοτήτων του ανθρώπου. Η αν-
93
άνθρωπος
θρωποκεντρική κοσμοθεώρηση της εποχής ε-
δράζεται στην παραδοχή της τελειότητας της
φύσης του ανθρώπου, στην αρμονία ψυχής και
σώματος, στον κόσμο των αισθημάτων και των
συναισθημάτων του ανθρώπου (Πίκο ντέλλα
Μιραντόλα*, Νικόλαος Κουζάνος* κ.ά.). Ο ευ-
ρωπαϊκός ορθολογισμός* των νέων χρόνων,
ξεκινώντας από τον Ντεκάρτ*, θεωρεί τη
νόηση όχι μόνο ειδοποιό και ουσιώδες χαρα-
κτηριστικό του ανθρώπου, αλλά και τη μοναδι-
κή αξιόπιστη μαρτυρία της ύπαρξής του (cogito
ergo sum). Η καρτεσιανή παράδοση ενισχύει
τον δυϊσμό ψυχής και σώματος, ταυτίζοντας
την ψυχή με τη συνείδηση και ανάγοντας το
σώμα σε φυσικά και μηχανικά φαινόμενα (βλ.
ψυχοφυσικό πρόβλημα, αναγωγισμός). Η πα-
ράδοση αυτή ωθείται στα άκρα της από τον
Λαμετρί* (Ο άνθρωπος μηχανή). Ο διαφωτι-
σμός* τονίζει τη δυνατότητα και την αναγκαιό-
τητα αυτοδιαμόρφωσης του ανθρώπου μέσω
του πολιτισμού και της γλώσσας. Ο Β.
φρανκλίνος* ορίζει τον άνθρωπο ως «ζώο που
κατασκευάζει εργαλεία».
Ο γερμανικός ιδεαλισμός (τέλη 18ου - αρχές
19ου αι.) επικεντρώνει την προσοχή του στην
ενεργό αυτοσυνείδηση του ανθρώπου. Ο I.
Καντ* θεωρεί βασικό πρόβλημα της φιλοσο-
φίας τον άνθρωπο, διακρίνοντας σε αυτόν τον
κόσμο της φυσικής αναγκαιότητας και τον
κόσμο της ηθικής ελευθερίας. Η φυσική φιλο-
σοφία του ρομαντισμού* (Χέρντερ*, Γκαίτε*
κ.ά.) επιστρέφει κατά κάποιον τρόπο στον ανα-
γεννησιακό ανθρωποκεντρισμό* προβάλλο-
ντας τον άνθρωπο ως ζωντανή ολότητα, η σω-
ματική «ανεπάρκεια» του οποίου έναντι άλλων
ζώων αντιστρέφεται σε υπεροχή με την αυτο-
διαμόρφωσή του και τον πολιτισμό. Η νομικο-
πολιτική αυτοτέλεια του ατόμου που χαρακτη-
ρίζει την άνοδο της κεφαλαιοκρατίας οδηγεί
σε κοινωνικο-φιλοσοφικές θεωρήσεις ατομικι-
στικού χαρακτήρα, οι οποίες έβλεπαν την κοι-
νωνία ως συνονθύλευμα εξωιστορικά θεωρού-
μενων ατόμων, στη φύση των οποίων απέδι-
δαν και ιδιότητες του εξιδανικευμένου αστού
(βλ. τη «ροβινσονάδα» της κλασικής αστικής
οικονομολογίας, τον homo economicus, τα
«φυσικά δικαιώματα», με αναπόσπαστο στοι-
χείο τους την ιδιωτική ιδιοκτησία κ.λπ.).
Βαθμιαία αναπτύσσεται η ιδέα του ιστορισμού
του ανθρώπου. Ο Νοβάλις* θεωρεί την ιστορία
«εφαρμοσμένη ανθρωπολογία». Ο Χέγκελ*
βλέπει τον άνθρωπο ως υποκείμενο της πνευ-
ματικής δραστηριότητας, δημιουργό του πολι-
94
τισμού και φορέα της απόλυτης ιδέας, της κα-
θολικής ιδεατής αρχής, του αυτοανελισσόμε-
νου "απόλυτου πνεύματος"*. Ο φόυερμπαχ* α-
ναπροσανατολίζει τη φιλοσοφία ανθρωπολο-
γικά, θέτοντας στο κέντρο της την αισθησιακή
- σωματική οντότητα του ανθρώπου. Ο Κ.
Μαρξ* ορίζει την ουσία του ανθρώπου ως δια-
τεταγμένο σύνολο των κοινωνικών του σχέσε-
ων και την κοινωνία ως διαδικασία και παράγω-
γο της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων.
Εξετάζει την ιστορία του ανθρώπου ως φυσι-
κο-ιστορική νομοτελειακή διαδικασία και θεω-
ρεί όλη την προταξική και ταξική ανάπτυξη της
κοινωνίας «προϊστορία» του ανθρώπου, από
την οποία νομοτελειακά θα ανακύψει η
«αυθεντικά ανθρώπινη» ιστορία, η αταξική κοι-
νωνία. Ο στενός συνεργάτης του Ένγκελς* ε-
πιχειρεί να γενικεύσει θεωρητικά τα δεδομένα
των ιστορικών επιστημών του 19ου αι. και απο-
καλύπτει τον ρόλο της εργασίας στην ανθρω-
πογένεση. Ο Τσερνισέφσκι* αναπτύσσει την
ανθρωπολογική αρχή της φιλοσοφίας ως θε-
μελίωση του επαναστατικού δημοκρατικού κι-
νήματος. Ο Νίτσε* παρουσιάζει τον άνθρωπο
ως παίγνιο ζωτικών, συναισθηματικών και βου-
λητικών δυνάμεων και ανορθολογικών έλξε-
ων. Ο Κίρκεγκορ* προτάσσει τη βουλητική
πράξη και την εκλογή του ανθρώπου ως αυτο-
καθοριζόμενη πνευματική ουσία. Οι φιλοσοφι-
κές απόψεις από τα τέλη του 19ου αι. επικε-
ντρώνουν την προσοχή τους σε κάποιες ιδιαι-
τερότητες του ανθρώπινου φαινομένου: στη
"διαίσθηση"* (Μπερξόν*), στην εργαλειακή
δραστηριότητα (Ντιούι*), στα βιώματα του
φόβου και του πεπερασμένου της ύπαρξης
(Χάιντεγκερ*), στους μηχανισμούς του ασυνεί-
δητου και της γενετήσιας ορμής (φροϋδι-
σμός*), στην προσωπικότητα και στην ύπαρξη
(υπαρξισμός*, περσοναλισμός*), στις δομές
των φαινομένων της «καθαρής» συνείδησης
(Χούσσερλ,* φαινομενολογία*) κ.λπ. (βλ. και λ.
προσωπικότητα, κοινωνία, φιλοσοφική ανθρω-
πολογία, ανθρωπολογισμός και τη βιβλιογρα-
φία τους).
Βιβλιογρ.: R. Foley, Another Unique Species. Patterns in
human evolutionary ecology, Ν. Y. - London, 1987.- Σ.
Δημητρίου, Η εξέλιξη του ανθρώπου, 2-3. εκδ. Καστα-
νιώτη.· Μπ. Γκ. Ανάνιεφ, Περί των προβλημάτων της
σύγχρονης ανθρωπογνωσίας, Μόσχα, 1977.- Κ. Μαρξ ·
Φ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, τόμ. 1 -2, Gutenberg.
Αθήνα, 1979.- θ . Βέικου, Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτι-
σμός, Αθήνα. 1983.- Γ. Αλατζόγλου - θέμελη. Πάντων
χρημάτων μέτρον άνθρωπος. Η πλατωνική και η αριστο-
τελική μαρτυρία, Αθήνα, 1976.-Α. Σαφ, Φιλοσοφία του
ανθρώπου, θεμέλιο. Αθήνα, 1983.- Ε. Μπιτσάκη, Φίλο-

σοφία του ανθρώπου. Gutenberg, Αθήνα, 1991.- Α. Μπα-
γιώνα, Η ιστορικότητα της συνείδησης στη φιλοσοφία
του γαλλικού διαφωτισμού. Ολκός. Αθήνα, 1974.
Δ. Πατέλης
ΑνθρωποσοφΙα. Μυστικιστική θεωρία, παρα-
κλάδι της θεοσοφίας*, την οποία διετύπωσε ο
Ρούντολφ Στάινερ* (1861 - 1925). Δεχόμενος
τις θεωρίες της θεοσοφίας, που αποτελούν
ένα συμπίλημα βουδιστικών και χριστιανικών,
κυρίως προτεσταντικών, δοξασιών, ο Στάινερ
θέλει να μεταφέρει στην πράξη τις αρχές της·
σκοπός αυτής της πρακτικής πλέον θεοσο-
φίας θα είναι η ανακάλυψη και αποκάλυψη των
κρυμμένων ικανοτήτων και δυνατοτήτων του
ανθρώπου, που μπορεί ν' αποκαλυφθούν και να
καλλιεργηθούν με την κατάλληλη αγωγή και ο-
ρισμένες ασκήσεις. Στις διδασκαλίες της
Ανθρωποσοφίας, πέρα από τη θεοσοφική της
βάση, θα βρούμε και άλλα στοιχεία προερχό-
μενα από τα αρχαία μυστήρια, τον νεοπλατω-
νισμό*, την ιδεαλιστική φιλοσοφία κ.λπ. Ο
Στάινερ, επιδιώκοντας να μεταφέρει τις θεω-
ρίες του στην πράξη, προτείνει τη διαίρεση της
κοινωνίας σε τρεις τομείς (κράτος, δικαιοσύνη,
οικονομία) και νέα μέθοδο για την κατάργηση
των μηχανών στη γεωργία. Ο ίδιος ίδρυσε
Εταιρεία για τη διάδοση και εφαρμογή των
ιδεών του (Ντόρναχ Ελβετίας, 1913), οι οποίες
είχαν στην εποχή του και έχουν ακόμη κάποια
απήχηση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες (βλ.
και λ. Θεοσοφία),
ε. χ.
ανιμισμός (από το λατ. animus = ψυχή) ή ψυ-
χοκρατία, σε ελληνική απόδοση. Αρχαιότατη
λαϊκή και κατόπιν φιλοσοφική δοξασία, κατά
την οποία τα πάντα στη φύση έχουν ψυχή.
Πίσω από κάθε αντικείμενο ή φαινόμενο της
φύσης (άνεμος, βροχή, αστραπή, βροντή) και
της ζωής (επιδημίες) κρύβεται ένα άυλο και α-
όρατο πνεύμα, που κυβερνά σύμφωνα με τη
θέλησή του.
0 ανιμισμός εμφανίζεται στις απαρχές της αν-
θρώπινης ιστορίας σε πολλά μέρη του κόσμου,
μεταξύ λαών με διαφορετική φυλετική κατα-
γωγή και πολιτιστική ανάπτυξη, όταν ακόμη ο
άνθρωπος ήταν αδύναμος μπροστά στη φύση,
της οποίας αγνοούσε τους νόμους. Η πίστη ότι
οι ψυχές των πεθαμένων προγόνων υπάρχουν
στη φύση ως πνεύματα, τα οποία αναπτύσ-
σουν δραστηριότητες που επηρεάζουν τη ζωή
των ζωντανών, προς το καλό τα αγαθά και
προς το κακό τα κακοποιό, οδήγησε στη λα-
ανομία
τρεία των πνευμάτων αυτών και στη διαμόρ-
φωση πρωτόγονων θρησκειών.
Στη φιλοσοφία ανιμισμός καλείται η θεωρία ε-
κείνη που θεωρεί ως πρωταρχική αιτία όλων
των φαινομένων της ζωής την ψυχή. Διαμορ-
φώθηκαν μάλιστα δύο είδη φιλοσοφικού ανιμι-
σμού. Ο πρώτος θεωρεί ότι το σώμα παράγεται
και οργανώνεται από την ψυχή. Ο δεύτερος
θεωρεί το κάθε κύτταρο ως είδος μικροσκοπι-
κού ζώου και ότι το σώμα παράγεται από τη
συμφωνία όλων αυτών των στοιχειωδών
ψυχών ("πολυζωικός ανιμισμός"). Ο διάσημος
Αγγλος ανθρωπολόγος Edward Tylor υιοθέτη-
σε (1871) τον όρο ανιμισμός για να χαρακτηρί-
σει μ" αυτόν την "πίστη σε πνευματικά όντα",
στην ύπαρξη δηλαδή ατομικών ψυχών, που
είναι ικανές να συνεχίσουν την ύπαρξή τους
μετά τον θάνατο. Την άποψή του αυτή τη στη-
ρίζει στην εμπειρία των ονείρων και των ορα-
μάτων, οπότε η ψυχή απομακρύνεται από το
σώμα και παίρνει άλλα σχήματα και μορφές'
και πιστεύεται ότι κάτι ανάλογο πρέπει να συμ-
βαίνει και μετά τον θάνατο.
Απ. Τζ.
ΑννΙκερις ο ΚυρηναΙος (περ. 330-270 π.Χ.).
Φιλόσοφος της Κυρηναϊκής σχολής και αρχη-
γός της μιας από τις τρείς γνωστές ομάδες της
("ΑννικέρειοΓ, "θεοδώρειοι", "Ηγησιακοί"), μα-
θητής του Αντίπατρου του Κυρηναίου και δά-
σκαλος του Θεόδωρου* του Αθεου. Ο Αννίκε-
ρις διεύρυνε το κριτήριο της Κυρηναϊκής φιλο-
σοφίας, αναγνωρίζοντας την ηδονή όχι μόνο
ως "ιδιοπαθητική", δηλαδή ατομική, αλλά και
ως "συμπαθητική", δηλαδή κοινωνική. Ετσι ο
Αννίκερις, αντίθετα από τον Επίκουρο* και τον
Αρίστιππο*, τον ιδρυτή της Κυρηναϊκής σχο-
λής, παραδεχόταν και ορισμένες υποχρεώσεις
του ατόμου απέναντι στην πατρίδα, στους
συγγενείς και στους φίλους, ύστερα από τη
διαπίστωσή του ότι η ηδονή εξαρτάται και από
τις σχέσεις του ατόμου με το περιβάλλον του.
Ε. Ν. Ρούσσος
ανομία. 1. Εννοια που για πρώτη φορά εισήγα-
γε στην κοινωνιολογική ανάλυση ο Εμίλ
Ντυρκαίμ* και υποδηλώνει την απουσία ή τη
χαλάρωση του συστήματος κανόνων και αξιών
μιας κοινωνίας. Σε ανομικές καταστάσεις εξα-
σθενούν όλα εκείνα τα στοιχεία που αποτε-
λούν ρυθμιστικό παράγοντα της ανθρώπινης
συμπεριφοράς, όπως κοινά ιδανικά, κοινά συ-
ναισθήματα, κοινές αξίες και κοινοί κανόνες,
95
ανόμοια

με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η σχέση του μερικανικό όνειρο". Ο δρόμος για την επίτευξη
ατόμου με την ομάδα του. τέτοιων στόχων και, ειδικότερα, για κοινωνική
Η έννοια της ανομίας γνώρισε διαφορετικές ανέλιξη και απόκτηση πλούτου γίνεται ιδιαίτε-
εκδοχές, ακόμη και στο έργο του ίδιου του ρα δύσκολος για όσους διαθέτουν χαμηλό επί-
Ντυρκαίμ. Για πρώτη φορά τη συναντάμε στο πεδο μόρφωσης και περιορισμένο εισόδημα. Σ'
έργο του Περί καταμερισμού της κοινωνικής αυτές τις περιπτώσεις τα άτομα καταφεύγουν
εργασίας (1893) και αποδίδεται με τον όρο σε διάφορα πρότυπα κοινωνικής προσαρμο-
αυτό εκείνη η κατάσταση που χαρακτηρίζεται
γής·
από έλλειψη ηθικών και νομικών κανόνων, κυ- Ο Μέρτον διακρίνει πέντε πρότυπα κοινωνικής
ρίως στην οικονομική οργάνωση της κοινω- προσαρμογής, που συγχρόνως αποτελούν και
νίας. τον καθρέφτη των στάσεων του ατόμου απέ-
Αντίθετα, στο έργο Η αυτοκτονία (1897) το κε- ναντι στους πολιτισμικούς στόχους και τα θε-
ντρικό πρόβλημα για τον Ντυρκαίμ είναι η σμικά μέσα για την επίτευξη αυτών των στό-
σχέση του ατόμου με την κοινότητα. Η ανομία χων: κονφορμισμός (conformity), καινοτομία
δεν εξηγείται εδώ με βάση το επίπεδο της οι- (innovation), τυπολατρία (ritualism), απόσυρση
κονομικής / κοινωνικής οργάνωσης, αλλά με (retreatism), εξέγερση (rebellion).
βάση τη σχέση του ατόμου με το σύστημα Βιβλιογρ.: Durkheim Ε.. The Division ol Labour in Society.
αξιών και κανόνων. Ως ανομία μεταφράζεται η The Free Press, London, 1960.- Durkheim Ε., Η αυτοκτο-
αδυναμία του ατόμου να περιστείλει τις επιθυ- νία. εκδ. ΑναγνωστΙδη, Αθήνα, χ.χ.- Merton R. Κ.: "Social
μίες του, να παραιτηθεί από τις συνεχείς διεκ- Structure and Anomie". στο έργο του: Social Theory and
Social Structure. The Free Press, Glencoe, 1957.- Alperl
δικήσεις, να προτάξει το συμφέρον της ομά- H„ Emile Durkheim and his Sociology. New York. 1939.
δας έναντι του ατομικού - προσωπικού. Οι συ- Xp. Νόβα - Καλταούνη
νεχείς διεκδικήσεις οδηγούν σε ενίσχυση του
ανταγωνισμού, διαταράσσουν τη συνεργασία ανόμοια. Ο όρος εμφανίζει πολυσημία. Μπο-
καθώς και τη σχέση του υποκειμένου με την ρούμε να διακρίνουμε τρεις σημασίες του
κοινότητα στην οποία ανήκει και δυσχεραίνουν όρου. Κατά τον Βοήθιο* ανόμοιοι είναι οι όροι
την ενσωμάτωση του σ' αυτή. Οι κανόνες δεν που είναι διάφοροι αλλά όχι αντίθετοι. Κατά
είναι πλέον δεσμευτικοί για το κοινωνικό υπο- τον Λάιμπνιτς*, ο όρος αναφέρεται σε δύο έν-
κείμενο, που χάνει τον προσανατολισμό του
νοιες που δεν βρίσκονται σε σχέση γένους και
και οδηγείται σε μορφές αποκλίνουσας συμπε-
είδους, σε δύο έννοιες, δηλαδή, που η μία δεν
ριφοράς, όπως είναι η αυτοκτονία, το έγκλημα
μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κατηγόρημα της
κ.λπ. Ανομία με την έννοια αυτή είναι η κρίση
άλλης. Γενικότερα και ορθότερα, ανόμοιες λέ-
των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών ως α-
γονται δύο έννοιες που δεν βρίσκονται ούτε
πορροια της χαλάρωσης όλων των συνεκτικών
σε σχέση είδους και γένους, ούτε σε σχέση
δεσμών του ατόμου με την κοινότητα.
ενός είδους προς άλλο είδος του ίδιου γένους.
2. Την έννοια της ανομίας διαπραγματεύθηκε
ο Ρόμπερτ Μέρτον* περισσότερο από τη σκο- Διον. Αναπολιτάνος
πιά των συνεπειών που αυτή έχει στο κοινωνι-
ανορθολογισμός (ιρρασιοναλισμός, από το
κό υποκείμενο, δίνοντάς της συγχρόνως μια
λατ. irrationalis = ανορθολογικός). Στην ιστορία
ψυχοκοινωνική διάσταση. Ως ανομία ορίζεται
της φιλοσοφίας κίνηση ενάντια στον "ορθολο-
η δυσαρμονία μεταξύ πολιτισμικών στόχων
γισμό" και τον "Διαφωτισμό"*, η οποία αμφι-
που θέτει η κοινωνία και νόμιμων μέσων που
σβητεί λίγο ή πολύ ριζικά την ικανότητα της
το άτομο έχει στη διάθεσή του για την επίτευ-
λογικής, της επιστημονικής σκέψης να γνωρί-
ξη αυτών των στόχων.
σει και να εκφράσει τις καθοριστικές σχέσεις
Στις σημερινές βιομηχανικά αναπτυγμένες κοι- και νομοτέλειες της αντικειμενικής πραγματι-
νωνίες, ενώ προπαγανδίζεται η "κοινωνική επι- κότητας, και θέλει να την αντικαταστήσει με
τυχία", η οποία εννοείται ως υλική κυρίως επι- άλλες -για τον ανορθολογισμό ανώτερες-
τυχία, δεν γίνεται λόγος για τα νόμιμα μέσα γνωστικές λειτουργίες, που τις βλέπει σε διά-
που το κοινωνικό υποκείμενο πρέπει να χρησι- φορες εξωλογικές πλευρές της πνευματικής
μοποιήσει προκειμένου να ανταποκριθεί στα ζωής: τη βούληση, τη διαίσθηση (ενόραση),
προβαλλόμενα κοινωνικά πρότυπα. Στο οπτικό την άμεση βιωματική εμπειρία, τη μυστική "φώ-
πεδίο των αναλύσεων του Μέρτον υπάρχει η τιση", τη φαντασία, το ένστικτο, το "ασυνείδη-
αμερικανική κοινωνία και συγκεκριμένα το "α- το" κ.λπ.

96

Ετσι, ο ανορθολογισμός δεν είναι κάποιο αυ-
τοτελές φιλοσοφικό ρεύμα, αλλά ένα στοιχείο
και συστατικό μέρος διαφορετικών φιλοσοφι-
κών συστημάτων και ρευμάτων. Καταρχήν, α-
νορθολογικές ως προς το βασικό τους περιε-
χόμενο είναι όλες οι θρησκείες και θρησκευτι-
κο-φιλοσοφικές διδασκαλίες, μ' όλο που σε με-
ταγενέστερα στάδιά τους επικαλούνται στοι-
χεία λογικής σκέψης.
Για τη "βουλησιαρχία"* του Σοπενάουερ* το ύ-
στατο θεμέλιο της πραγματικότητας είναι μια
τυφλή δύναμη, η "βούληση", που δρα χωρίς κα-
νένα κίνητρο. Ολα επομένως τα συμβαίνοντα
"στερούνται νοήματος" και η ιστορία δεν έχει
καμιά λογικότητα.
Στο ίδιο περίπου μήκος κύματος κινείται και η
φιλοσοφία του ώριμου Σέλλινγκ* (η "φιλοσο-
φία της αποκάλυψης") και του Κίρκεγκορ",
καθώς και του Νίτσε", ιδρυτή της "φιλοσοφίας
της ζωής" (Lebensphilosophie), όπως επίσης
και του Εντουαρντ Χάρτμαν", ιδρυτή της "φι-
λοσοφίας του ασυνείδητου".
Στις αρχές του 20ού αιώνα (1907) ο Μπερξόν*
δημοσιεύει το έργο του Η δημιουργική εξέλι-
ξη, που άσκησε ισχυρή επίδραση κατά το διά-
στημα του μεσοπολέμου ως η κύρια θεωρητική
θεμελίωση του ενορατισμού (ιντουϊσιονισμού),
όπου η "ενόραση"", μια μορφή άμεσης γνώσης
που "εισδύει μεμιάς στην ουσία των πραγμά-
των", είναι το μοναδικό έγκυρο όργανο της
(μεταφυσικής) γνώσης, ενώ η διάνοια, η λογι-
κή σκέψη, είναι εντελώς ανεπαρκής για μια
βαθιά κατανόηση της εξέλιξης του κόσμου, η
οποία συντελείται χάρη σε μια μυστηριώδη ε-
νέργεια, τη "ζωική ορμή".
Η μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο περίοδος ση-
μαδεύεται από μιαν έξαρση των ανορθολογι-
κών επιθέσεων κατά του λογικού και της επι-
στήμης, στις προόδους των οποίων αποδίδεται
η πολύπλευρη κρίση, κοινωνική, πολιτισμική,
υπαρξιακή, αξιών. Ο ούγγρος φιλόσοφος Λού-
κατς* συνόψισε, στο έργο του Η καταστροφή
του λογικού (1954, στα γερμανικά), την ανα-
βίωση και ενδυνάμωση στη φιλοσοφία και την
κοινωνιολογία ανορθολογικών αντιλήψεων,
δείχνοντας την κοινωνική ρίζα τους, ιδιαίτερα
στις οικονομικά και τεχνολογικά αναπτυγμέ-
νες χώρες την εποχή της "επιστημονικο-τεχνι-
κής επανάστασης".
Γιόν. Κρητικός
ανοχή. Ενας από τους ψυχικούς παράγοντες
οι οποίοι συνιστούν ισχυρή βούληση. Το να α-
Φ.Α., Α-7
Άνσελμος της Αόστης
νέχεται, να υπομένει κανείς· το να δείχνει ηρε-
μία μπροστά στις ανυπέρβλητες δυσκολίες και
τα ανεπανόρθωτα δυστυχήματα. Το να υπομέ-
νει αδιαμαρτύρητα μια προσβολή που θίγει τα
στοιχειώδη δικαιώματά του, ενώ θα μπορούσε
να αντιδράσει, απαγορεύοντάς την ή τιμωρώ-
ντας τον δράστη. Ο τρόπος, κατ" επέκταση, με
τον οποίο μια εξουσία αντιμετωπίζει κάποιες
παραβιάσεις νόμων ή κανονισμών, που έχει
την υποχρέωση να εφαρμόζει. Ακόμη, το να
σέβεται ή να υπομένει κανείς κάτι που ο ίδιος
δεν παραδέχεται, το να αφήνει δηλαδή στον
καθένα την ελευθερία να εκφράζει τις γνώμες
του και όταν αυτές είναι αντίθετες προς τις
δικές του γνώμες, χωρίς αυτό να συνεπάγεται
ότι εγκαταλείπει τις πεποιθήσεις του ή απο-
φεύγει να τις εκδηλώνει, να τις διαδίδει και να
τις υπερασπίζεται. Με την έννοια αυτή, κατά
τους νεότερους χρόνους, γίνεται χρήση του
όρου ανοχή και προκειμένου περί της ανεξι-
θρησκείας, δηλαδή της αποφυγής απαγόρευ-
σης λειτουργίας άλλων, πλην της αναγνωρι-
σμένης, θρησκειών ή της δίωξης των ετερο-
θρήσκων.
Απ Τζ.
Άνσελμος της Αόστης, Αγιος (Αόστη, 1033 -
Λονδίνο, 1109). Σπουδάζει στους Βενεδικτί-
νους της Aosta και μετά τον θάνστο της μητέ-
ρας του περιπλανιέται για τρία χρόνια πριν ε-
γκατασταθεί στη Μονή της Bee, όπου γίνεται
μοναχός το 1060. Το 1078 εκλέγεται αβάς και
το 1093 αρχιεπίσκοπος του Canterbury. Το
1098 βρίσκεται στην αυλή του Πάπα Ουρβανού
II, όπου ξαναγυρίζει όταν εξορίζεται από την
Αγγλία, το 1103. Στην Αγγλία επιστρέφει μετά
τη Σύνοδο του Λονδίνου το 1106 και εκεί τον
βρίσκει ο θάνατος.
Από τα έργα του Ανσελμου αξιομνημόνευτα
είναι τα: De grammatico, Monologion, Proslo-
gion, De veritate, De libertate arbitrii, De casu
diaboli, De fide Trinitatis, Cur Deus homo, De
conceptu virginali et originali peccato, De pro-
cessione S. Spiritus.
Ο Άνσελμος είναι ο τελευταίος από τους μο-
ναχούς - διδασκάλους, γιατί η Μονή της Bee
ήταν από τις λίγες που είχαν κρατήσει την κα-
ρολίγγεια παράδοση των Μονών - Σχολών. Στο
Monologion και το Proslogion φαίνεται καθαρά
η κρίση που περνούσε το εκπαιδευτικό σύστη-
μα στις μονές. To Monologion, όπως φανερώ-
νει ο τίτλος του, είναι ένας ιδεαλιστικός μονό-
λογος, μία «ακολουθία συλλογισμών», που κα-
97
ανταγωνισμός
ταλήγουν στο συμπέρασμα πως ο Θεός υπάρ-
χει. Παρατηρώντας εδώ τη φύση των πραγμά-
των, ανακαλύπτει τη διαβάθμιση των επιπέ-
δων, βασιζόμενος στην άποψη ότι ο κόσμος
διέπεται από μία τάξη. Στο Proslogion, αντίθε-
τα, φαίνεται να πιστεύει ότι η παρατήρηση, τα
πράγματα, τα επίπεδα, η τάξη είναι περιττά-
όλα ανάγονται σε μία λέξη: Θεός. Σε αυτό το
έργο, εξάλλου, βρίσκεται και το περίφημο ο-
ντολογικό επιχείρημα για την a priori ύπαρξη
του Θεού. Ο Ανσελμος ξεκινά από τη διαπί-
στωση ότι όλοι οι άνθρωποι θεωρούν τον Θεό
ως «το ον εκείνο τελειότερο του οποίου ο άν-
θρωπος δεν μπορεί να νοήσει». Αυτό το ον,
λοιπόν, υπάρχει, τουλάχιστον στον νου μας.
Αυτό, όμως, είναι παράλογο, γιατί αυτό το ον
δεν μπορεί να υφίσταται μόνο κατ' αυτό τον
τρόπο, δηλαδή μέσα στο νου μας, αλλά μπορεί
να υποτεθεί πως ένα άλλο ον υπάρχει τόσο
στον νου μας όσο και στην πραγματικότητα,
και αυτό θα ήταν τελειότερο από το προηγού-
μενο. Έτσι, λοιπόν, οδηγούμαστε σε μια αντί-
φαση: πώς είναι δυνατόν να υπάρχει μέσα στο
μυαλό μας ένα ον για το οποίο έχουμε δεχτεί
ότι δεν υπάρχει άλλο τελειότερο και ταυτό-
χρονα να παρουσιάζουμε ένα άλλο ον τελειό-
τερο από αυτό; Για να αποφύγουμε την αντί-
φαση πρέπει να δεχτούμε ότι το ον, του οποί-
ου τελειότερο δεν μπορεί να νοηθεί, πρέπει να
υπάρχει όχι μόνο στον νου μας, αλλά και στην
πραγματικότητα.
Η ισχύς αυτής της διαπίστωσης αμφισβητήθη-
κε από έναν σύγχρονο του Ανσέλμου, τον μο-
ναχό Gaunilo, ο οποίος στο έργο του Liber pro
insipiente υποστηρίζει ότι από τον ορισμό του
Θεού ως όντος του οποίου δεν μπορούμε να
νοήσουμε τίποτε τελειότερο δεν μπορούμε να
συμπεράνουμε την ύπαρξή του, όπως ακριβώς
από την έννοια ενός τελειότατου νήσιού δεν
μπορούμε να βγάλουμε το πόρισμα ότι το νησί
υπάρχει στην πραγματικότητα. Σε αυτή την
κριτική ο Ανσελμος απαντά προβάλλοντας τη
θέση ότι μόνο στην περίπτωση του τελειότε-
ρου όντος είναι θεμιτή η διατύπωση της άπο-
ψης ότι η αληθινή ύπαρξη είναι τελειότητα,
που αναφέρεται απαραίτητα σ' αυτό- διαφορε-
τικά αυτό το ον δεν θα ήταν το τελειότερο.
Για τη σχέση πίστης και λόγου, ο Ανσελμος
στο Monologion αποδίδει στον λόγο το έργο
της μετάφρασης της βεβαιότητας της πίστης
σε λογική απόδειξη: «intelligo ut credam». Στα
επόμενα έργα τροποποιεί την άποψή του και
θεωρεί το περιεχόμενο της πιότης ως βάση
98
της λογικής έρευνας. Η λύση που προβάλλεται
από τον Ανσελμο στο πρόβλημα των
universalia (= καθολικές έννοιες) συνίσταται
σε έναν ρεαλισμό πλατωνικού τύπου, κατά τον
οποίο η αληθινή ουσία των πραγμάτων συμπί-
πτει με τις υποδειγματικές ιδέες που υπάρ-
χουν στον Νου του Δημιουργού.
Στα έργα της Λογικής, De grammatico και De
veritate, ο Ανσελμος προαναγγέλλει σε πολλά
σημεία τις θεωρίες της σημασίας, της υπόθε-
σης και της ονομασίας.
Βιβλιογρ.: Vegetti Μ. - Alessio F.. Filosolie β Society, vol.
I, Zanichelli editore. Bologna. 1978, σο. 402-404.
Γοηγ. Φ. Κωσταράς
ανταγωνισμός. Μία από τις μορφές της αντί-
φασης, η πάλη, η διαμάχη των αντίθετων και α-
ντιμαχόμενων δυνάμεων. Ο όρος χρησιμοποι-
ήθηκε από τα θρησκευτικά συστήματα ως πάλη
του καλού και του κακού, αλλά και από τις φι-
λοσοφικές θεωρίες του Καντ*, του Σοπενάου-
ερ* κ.ά. Ως κοινωνιολογικός όρος σημαίνει την
προσπάθεια της επικράτησης επάνω στον αντί-
παλο και της εξασφάλισης πλεονεκτημάτων.
Στην κοινωνική οικονομία ειδικότερα, ανταγω-
νισμός είναι η προσπάθεια για την κατάκτηση
της αγοράς. Τη μορφή αυτή του ανταγωνισμού
την υποστήριξαν οι Γάλλοι φυσιοκράτες οικο-
νομολόγοι. Συνεχιστές αυτών υπήρξαν οι
Αγγλοι Ανταμ Σμιθ* και Δαβίδ Ρικάρντο, οι ο-
ποίοι διακήρυξαν τον "ελεύθερο ανταγωνι-
σμό", συνδέοντάς τον με το γενικό δόγμα του
φιλελευθερισμού*. Κατά τον μαρξισμό*, ο α-
νταγωνισμός παρατηρείται στις κοινωνίες σε
όλη την ιστορική περίοδο της ατομικής ιδιο-
κτησίας των μέσων παραγωγής κατά τα διαδο-
χικά στάδια των κοινωνικών σχηματισμών
(δουλοκτητικό, φεουδαρχικό, καπιταλιστικό).
Σε όλα αυτά τα στάδια κυριαρχούν μέσα στην
κοινωνία αντίπαλες μεταξύ τους τάξεις, που ο-
δηγούνται σε διαρκείς συγκρούσεις (αστοί -
προλετάριοι). Γι' αυτό ως μόνη θεραπεία του
κακού θεωρεί τη μετάβαση στην αταξική κοι-
νωνία και την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτη-
σίας των μέσων παραγωγής.
Απ. Τζ.
αντανάκλαση. Καθολική ιδιότητα της αντικει-
μενικής πραγματικότητας, πλευρά της αλληλε-
πίδρασης που συνίσταται στη διαφόρων βαθμί-
δων αναπαραγωγή γνωρισμάτων, δομικών χα-
ρακτηριστικών, ιδιοτήτων και σχέσεων του α-
ντανακλώμενου αντικειμένου ή διαδικασίας.

Σε διαφορετικές βαθμίδες συγκρότησης, διάρ-
θρωσης κ.λπ. της πραγματικότητας προσιδιά-
ζουν διαφορετικά ως προς τα ποιοτικά και ου-
σιώδη χαρακτηριστικά τους είδη αντανάκλα-
σης: στα σώματα της μη ζώσας φύσης (π.χ.
ίχνη μηχανικής αλληλεπίδρασης)· στα φυτά
και στους απλούστερους οργανισμούς (π.χ. "ε-
ρεθιστικότητα", ως μεταβολή της φυσιολογι-
κής κατάστασης υπό την επίδραση εξωτερικών
και εσωτερικών ερεθισμάτων)· σε ανώτερα
είδη έμβιων όντων (π.χ. "αισθαντικότητα" ως ι-
κανότητα σχηματισμού πρωταρχικών απεικα-
σμάτων κ.λπ., που παρέχουν τη δυνατότητα
χωροχρονικού προσανατολισμού, προσαρμο-
γής, αλλά και προτρέχουσας επενέργειας στο
περιβάλλον βάσει της οικολογικής ιδιοτυπίας
του και των αναγκών του οργανισμού) κ.λπ.
Στη βαθμίδα του ανθρώπου παρατηρείται η α-
νώτερη και η πλέον περίπλοκη μορφή αντανά-
κλασης: η "συνείδηση" και η "αυτοσυνείδη-
ση". Πρόκειται για ιδιότητες, η εμφάνιση, η
διαμόρφωση και η ανάπτυξη των οποίων συν-
δέεται με την ιστορία του πολιτισμού, και ιδιαί-
τερα με την εργασιακή δραστηριότητα και την
επικοινωνία. Η ανάγκη μετασχηματισμού της
φύσης με την από κοινού δραστηριότητα,
μέσω των εργαλείων (μέσων) εργασίας, καθο-
ρίζει τον "επιλεκτικό" και "σκόπιμο" χαρακτήρα
της αντανάκλασης στον άνθρωπο, ο ψυχισμός
του οποίου συνδυάζει την "αισθητηριακή
νόηση" με τη "λογική σκέψη" (έννοιες, υποθέ-
σεις, θεωρίες κ.λπ.) και με τη "δημιουργική φα-
ντασία" και αντικειμενοποιείται σε υλικά και ι-
δεατά αντικείμενα που έχουν παραχθεί από
τον άνθρωπο (συμπεριλαμβανόμενων και των
συστημάτων σημάτων όπως η γλώσσα). Η ύ-
παρξη ορισμένης διαμεσολαβημένης και ενερ-
γά μετασχηματιζόμενης αντιστοιχίας μεταξύ
της αντανάκλασης και των αντικειμενικών χα-
ρακτηριστικών της πηγής της, μεταξύ της επε-
ξεργασίας των νευρικών ερεθισμάτων στον ε-
γκέφαλο και των ψυχικών μορφωμάτων του
διασφαλίζει ορισμένη αποτελεσματικότητα
στη δραστηριότητα του υποκειμένου. Η επι-
στημονική έρευνα αποσκοπεί στη βέλτιστη δυ-
νατή αντανάκλαση του αντικειμένου, στην
αληθή αναπαράσταση των νόμων που το διέ-
πουν με εγγύτερο ή απώτερο στόχο τον δημι-
ουργικό μετασχηματισμό του. Η αισθητική α-
ντανάκλαση μέσω αισθητηριακών απεικασμά-
των - αισθητηριακών ισοδυνάμων της ουσίας
(της αρτιότητας, της νομοτέλειας κ.λπ.) των α-
ντικειμένων, συγκροτεί ένα πεδίο που απαρτί-
αντανάκλαση
ζεται από την αισθητική μορφή της συνείδησης
(συνδεόμενη στενά και με τη γνωστική λει-
τουργία της νόησης), από την αισθητική σχέση
προς την πραγματικότητα, από τα αισθητικά
βιώματα και την αισθητική δημιουργία (παρού-
σα σε κάθε δημιουργική δραστηριότητα).
Η ανάπτυξη της πληροφορικής και της κυβερ-
νητικής* παρέχει τη δυνατότητα μοντελοποίη-
σης - τυποποίησης και εμπειρικής - μετρικής
προσέγγισης των διαφόρων μορφών και επιπέ-
δων της αντανάκλασης από τη σκοπιά της πα-
ραγωγής, επεξεργασίας και μετάδοσης πληρο-
φοριών.
Η παράδοση του εμπειρισμού* εξετάζει την α-
ντανάκλαση κατ' εξοχήν ως παθητική διαδικα-
σία εμπλουτισμού της ψυχής μέσω της εμπει-
ρίας και των παραστάσεων. Οι Στωικοί* και αρ-
γότερα οι αισθησιοκράτες αποκαλούσαν την
ψυχή του νεογνού tabula rasa (άγραφο πίνα-
κα). Η γραμμική, μηχανιστική και μονόπλευρη
θεώρηση της αντανάκλασης ανήγαγε το πρό-
βλημα στον απλό αντικατοτττρισμό. Η γερμανι-
κή κλασική φιλοσοφία έθεσε το ζήτημα του α-
νακλαστικού χαρακτήρα της συσχετικότητας
των προσδιορισμών του αντικειμένου στο επί-
πεδο της ουσίας, ανάγοντάς το τελικά στον α-
ναστοχασμό και στην ανασκοπική λειτουργία
της υποστασιοποιημένης νόησης (reflexion
στον Χέγκελ*). Ο διαλεκτικός υλισμός* ανέδει-
ξε τη διαβάθμιση των τύπων της αντανάκλα-
σης, στα πλαίσια της καθολικής αλληλεπίδρα-
σης, ως πυρήνα της γνωσιολογίας (Β. I.
Λένιν*). Διάφορες νεομαρξιστικές προσεγγί-
σεις προσάπτουν στη λενινιστική θεώρηση μη-
χανιστικά χαρακτηριστικά αντιπαραθέτοντας
σ" αυτή την υποκειμενικά νοούμενη πράξη (βλ.
σχολή της Πράξης). Η υπερεκτίμηση της εξάρ-
τησης του περιεχόμενου της αντανάκλασης
από τις νευροφυσιολογικές ιδιαιτερότητες
των αισθητηρίων οργάνων χαρακτηρίζει τον
φυσιολογικό ιδεαλισμό (MUller J.). Για τη θεω-
ρία των ιερόγλυφων τα απεικάσματα της αντα-
νάκλασης είναι σύμβολα, σημεία των πραγμά-
των συμβατικού χαρακτήρα (G. Helmholtz*).
Η αντανάκλαση αποτελεί το αντικείμενο διεπι-
στημονικών προσεγγίσεων (βλ. και: ψυχισμός,
συνείδηση, αυτοσυνείδηση, θεωρία της γνώ-
σης).
Βιβλιογρ.: Josel de Vri6s. Die Erkennlnis theorie des
dialeklishen Matenalismus. Munchen - (κ.α.), 1958. -
Παβλόφ Τ., Θεωρία της αντανάκλασης. Δωδώνη.- Ρ. Η.
Lindsay- D. Α. Norman. Human Inlormalion Processing. An
Introduction to Psychology. Ν. Y.- London. 1972.- Θ.
Βακαλιάς, Είναι και συνείδηση, γνώση και αλήθεια.
99
αντβάιτα
Gutenberg. Αθ.. 1966 - Ε. Ξενόπουλος. Η διαλεκτική της
συνείδησης, Ιωλκός, Αθ.. 1979.
Δ. Πατέλης
αντβάιτα (σανσκρ. advaita). Μη διττότητα. Ε-
νας όρος σχεδόν ξένος προς τη δυτική σκέψη,
αν εξαιρέσουμε τον Ηράκλειτο*, ο οποίος χρη-
σιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει τη φιλοσο-
φία της Βεντάντα* (σανσκρ. Vedanta), που α-
ποτελεί ένα από τα έξι συστήματα της ορθό-
δοξης ινδουίστικής σκέψης (1) και ειδικότερα
όπως αυτή έρμηνεύτηκε από τον Σανκάρα*. Η
φιλοσοφική αυτή σχολή υπογραμμίζει ότι ο κό-
σμος, το Είναι και ο Θεός μπορεί να μην είναι
απόλυτα ένα, αλλά συγχρόνως δεν είναι ξεχω-
ριστά, δεν διαφέρουν στην ουσία τους. Ο θεός
(το Βράχμαν*, Brahman) είναι ασύλληπτος ως
έννοια από την ανθρώπινη εμπειρία. Εξάλλου,
ο εμπειρικός κόσμος είναι απλά φαινομενικός,
ούτε υπάρχει ούτε δεν υπάρχει. Ετσι δεν μπο-
ρεί να εξηγηθεί με πληρότητα. Μπορεί να
πούμε ότι ο κόσμος "αναπαύεται" πάνω στον
θεό, σαν το θεμέλιό του, αλλά ο θεός δεν ε-
μπλέκεται άμεσα, ως αιτία του κόσμου, με το
συγκεκριμένο αυτό αποτέλεσμα. Ο κόσμος α-
ναπτύσσεται μέσα από την αυταπάτη (μάγια*)
και είναι "εφήμερος, ακάθαρτος και ανούσιος,
όπως το ρεύμα του ποταμού, ή σαν τη φλόγα
ενός καντηλιού, δεν έχει συνεκτικότητα όπως
μια μπανάνα, μοιάζει με αφρό, με οφθαλμαπά-
τη, με όνειρο". Τελικά βέβαια ο Σανκάρα δεν α-
πέφυγε μια αμεσότερη σύνδεση του θεού με
τη δημιουργία και δηλώνει ότι ο κόσμος αυτός
φανερώθηκε χάρη στη δημιουργό, προσωπική
εκδήλωση (Ishvara*) του ανεκδήλωτου θεού
(Βράχμαν) (βλ. και Αουρομπίντο).
1. Τα συστήματα αυτά είναι: Νυάγια* (Nyaya) = Λογι-
κή· Βαισέσικα* (Vaisheshika) = Ανάλυση· Γιόγκα*
(Yoga) = Ενωση- Πούρβα - Μ^άνσα* (Purva - Mi-
mansa) = Ερμηνεία' Σάμκυα* (Samkhya) = Απαρίθ-
μηση και Βεντάτα* (Vedanta) = Μετά πς Βέδες.
Βιβλιογρ.: Κ. Μ. Sen, Hinduism, οελ. 82-84.- Ν.
Chaudhuri, Hinduism, σελ. 87.- Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχα-
σμός και η πίστη (Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τόμ.,
Εστία, Αθήνα, 1991- Δημ. Βελισσαρόποολος, Ιστορία
της ινδικής φιλοσοφίας, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα,
1992*.
Ε. Λιακόπουλος
αντεπανάσταση. Ο αντίποδας της επανάστα-
σης, η αντίδραση που αποσκοπεί στην κατά-
πνιξη ανερχόμενων επαναστατικών κινημάτων
ή στην ανατροπή εδραιωμένων από την επανά-
σταση κοινωνικών και οικονομικών καθεστώ-
100
των και, γενικά, στη διατήρηση ή στην παλι-
νόρθωση ιστορικά παρωχημένων καθεστώτων.
Κάθε επαναστατική διαδικασία, ιδιαίτερα στα
πρώιμα στάδιά της, συνοδεύεται νομοτελειακά
από την αντεπανάσταση ως ετερότητά της. Σε
καθαρή μορφή εμφανίζεται από την εποχή που
οι κοινωνικές επαναστάσεις αρχίζουν να δια-
δραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ιστορία
της κοινωνίας, δηλαδή από την εποχή των
πρώιμων αστικών επαναστάσεων (π.χ. μετά τη
Μεταρρύθμιση και τον πόλεμο των Χωρικών
στη Γερμανία τον 16ο αι., στις Κάτω χώρες τον
16ο αι., στην Αγγλία τον 17ο αι. κ.λπ.). Στον
βαθμό που διεθνοποιείται η κοινωνική, οικονο-
μική και πολιτική ζωή παρακολουθώντας την
εμβέλεια των επαναστατικών διαδικασιών διε-
θνοποιείται και η αντεπανάσταση (βλ. π.χ. την
Ιερά Συμμαχία του 1815).
Ιδιαίτερη ένταση και έκταση χαρακτηρίζει την
αντεπανάσταση που συνιστά τον αντίποδα της
σοσιαλιστικής επανάστασης, σε βαθμό που η
επικράτησή της και η δρομολόγηση κεφαλαιο-
κρατικής παλινόρθωσης να συμπαρασύρει το
σύνολο σχεδόν των χωρών στις οποίες είχαν
επικρατήσει σοσιαλιστικές επαναστάσεις.
Μετά την εδραίωση του νέου κοινωνικού και
πολιτικού καθεστώτος, η αντεπανάσταση ενι-
σχύεται αξιοποιώντας ερείσματα, σε διεθνές
και εθνικό επίπεδο, από τις ηττημένες δυνά-
μεις, από τη δυσαρέσκεια που προκαλούν οι
δυσκολίες της αντιφατικής πορείας του νέου
καθεστώτος, από τη διάσταση μεταξύ κοινωνι-
κών προσδοκιών και νέας πραγματικότητας,
από κρισιακά φαινόμενα - επακόλουθα της
προτρέχουσας δυναμικής της επανάστασης
και της γραφειοκρατικοποίησης του νέου κα-
θεστώτος, καθώς και από τις οικονομικές,
στρατιωτικές, ιδεολογικές, πολιτικές και ψυ-
χολογικές πιέσεις που ασκεί ο διεθνής περίγυ-
ρος (ιδιαίτερα σε συνθήκες κατά τις οποίες η
αντίθεση επανάστασης-αντεπανάστασης μορ-
φοποιείται σε αντίπαλα κοινωνικο-οικονομικά
συστήματα) σε παγκόσμια κλίμακα.
Οι μορφές της αντεπανάστασης ποικίλλουν:
από την ένοπλη αντίσταση, τον εμφύλιο πόλε-
μο, τα πραξικοπήματα, τις συνωμοσίες, τη δο-
λιοφθορά, την τρομοκρατία και την εξωτερική
επέμβαση (εξαγωγή αντεπανάστασης) μέχρι
τις πιο εκλεπτυσμένες μορφές ιδεολογικής και
ψυχολογικής χειραγώγησης (ιδιαίτερα με τα
σύγχρονα μέσα μαζικής επικοινωνίας). Ιδιότυ-
πες αντεπαναστάσεις είναι ο βοναπαρτισμός'
και ο φασισμός*.

Στον βαθμό που αποκτά κοινωνικά ερείσματα,
η αντεπανάσταση αυτοπροβάλλεται και θεω-
ρείται προσωρινά ως φορέας του νέου, ως ε-
πανάσταση.
Η περίπλοκη δυναμική του συσχετισμού επα-
νάστασης-αντεπανάστασης στην ιστορία εκ-
δηλώνει τον μη γραμμικό χαρακτήρα της κοι-
νωνικής ανάπτυξης, η οποία χαρακτηρίζεται
και από παλινωδίες, οπισθοδρομήσεις και τυ-
χαιότητες. Μια περιορισμένη θεώρηση της εν
λόγω δυναμικής ανάγει το πρόβλημα στην ύ-
παρξη κάποιου μοιραίου "θερμιδοριανού νό-
μου", κατά τον οποίο η αντεπαναστατική μετε-
ξέλιξη και η παλινόρθωση της παλαιάς τάξης
πραγμάτων είναι αναπόφευκτη για κάθε επα-
νάσταση (Λ. Έντβαρντς, Ντ. Πίττι, Κ. Μπρίντον
- ΗΠΑ). Η επικράτηση της αντεπανάστασης
φτάνει να αυτοανακηρύσσεται ως τέλος της
Ιστορίας (Φουκογιάμα-ΗΠΑ). Αλλά μόνο η προ-
οπτική θεώρηση της ιστορίας μάς επιτρέπει να
εντάξουμε τις ήττες του πρώτου ρεύματος των
επαναστάσεων - οι οποίες μάλιστα, εφ' όσον
εκδηλώνονται αρχικά στην καθυστερημένη πε-
ριφέρεια, στους "ασθενείς κρίκους" του κυ-
ρίαρχου παγκόσμιου συστήματος, κληρονο-
μούν, προκαλούν και αναπαράγουν ανεπίλυτα
προβλήματα - στη νομοτέλεια που διέπει την
ανάπτυξη της ανθρωπότητας ως ολότητας.
Οι δυνατότητες παλινόρθωσης του ιστορικά
παρωχημένου καθεστώτος είναι αντιστρόφως
ανάλογες του εύρους και του βάθους των αλ-
λαγών που έχει επιφέρει η επανάσταση. Αλλά
καμία αντεπανάσταση δεν μπορεί να κατα-
στρέψει ολοσχερώς τις επαναστατικές κατα-
κτήσεις που αντιμάχεται.
Α. Πατέλης
"ΑντερασταΙ" (ή περί σοφίας, ηθικός). Νόθος
διάλογος του Πλάτωνα, έργο πιθανόν κάποιου
ανώνυμου οπαδού της Μέσης Ακαδημίας,
γραμμένο κατά τα μέσα του 3ου π.Χ. αι.
Το γενικό συμπέρασμα του διαλόγου: φιλοσο-
φία δεν είναι η πολυμάθεια, αλλά η μάθηση, με
την οποία ρυθμίζεται ο πολιτικός και κοινωνι-
κός βίος. Μόνο αν νοηθεί έτσι η ενασχόληση
με τη φιλοσοφία, μπορεί αυτή να είναι ωφέλι-
μη, καλή και αγαθή.
Απ. Τζ.
Αντερσον (Anderson) Perry (γεν. το 1938).
βρετανός φιλόσοφος μαρξιστικής αναφοράς.
Ασχολείται με θέματα κοινωνικής φιλοσοφίας
και ιστορίας της φιλοσοφίας. Εισηγητής του
αντίδραση
όρου "Δυτικός μαρξισμός". Μέλος της συντα-
κτικής επιτροπής του περιοδικού: "New Left
Review". Εργα του: Considerations on Western
Marxism. Verso. London-New York, 1976 (ελλη-
νική έκδοση: Ράππα, 1978).- In the tracks of
Historical Materialism. Verso. London-New York,
1983.- To απολυταρχικό κράτος, Οδυσσέας,
Αθήνα, 1986.- Από την αρχαιότητα στη φεου-
δαρχία, Οσυσσέας, Αθήνα, 1981.- Θεωρίες για
το τέλος της ιστορίας, Στάχυ, Αθήνα, 1994.
Δ. Π.
Αντίγονος ο Καρύστιος (περ. 250-200 π.Χ.).
Εζησε στην Ερέτρια, όπου είχε δάσκαλο τον
Μενέδημο*, και αργότερα στην Αθήνα και την
Πέργαμο. Εγραψε τους Βίους φιλοσόφων,
όπου εκτός από τα γεγονότα της ζωής αναφέ-
ρεται και στον χαρακτήρα των σοφών που
βιογραφεί' αποσπάσματα του έργου διέσωσε ο
Διογένης ο Λαέρτιος*. Αλλα έργα του, που
έχουν χαθεί, είναι το σχετικό μάλλον με την ι-
στορία της φιλοσοφίας Ιστορικά υπομνήματα
και το Περί λέξεως, δηλαδή περί ύφους. Σώ-
ζεται και μία Ιστοριών παραδόξων συναγωγή,
η οποία αποδίδεται στον Αντίγονο και περι-
λαμβάνει παράξενα συμβάντα, που έχει συ-
γκεντρώσει από τα έργα άλλων συγγραφέων.
Ε. Χ.
αντίδραση. Δράση αντίθετη προς άλλη ν, αντε-
νέργεια, αντίσταση. Ειδικότερα: Στη φυσιολο-
γία η αντενέργεια του οργανισμού που εκδη-
λώνεται ως απάντηση σε κάποιον ερεθισμό,
είτε αυτός είναι εξωτερικά αντιληπτός είτε
όχι, όπως λ.χ. στην περίπτωση που ως αποτε-
λέσματα αντίδρασης σε μη ορατούς ερεθι-
σμούς έχουμε τις εσωτερικές εκκρίσεις οργά-
νων του σώματος. Στη φυσική, η δύναμη που
αντιτάσσσεται από κάποιο σώμα και είναι ίση
και αντίθετη προς μιαν άλλη δύναμη που ενερ-
γεί πάνω σ" αυτό, με σκοπό την εξουδετέρωση
της, όπως λ.χ. η φυγόκεντρος δύναμη αποτε-
λεί αντίδραση προς την κεντρομόλο. Στη χη-
μεία, η εκδήλωση φαινομένων που χαρακτηρί-
ζουν μιαν ουσία, εκδήλωση που προκαλείται
με την επίδραση μιας άλλης ουσίας (αντιδρα-
στήριο). Στην πολιτική, οι ενέργειες και η
δράση εναντίον ενός κινήματος, μιας επανά-
στασης. Στην κοινωνιολογία, αντίπραξη ενα-
ντίον νέων κοινωνικών ιδεών, είτε με τη μορφή
απλής αποδοκιμασίας είτε με τη μορφή ενερ-
γητικής αντιπαράθεσης για εξουδετέρωση των
αποτελεσμάτων τους και την επιστροφή στο
101
αντίθεση
προηγούμενο καθεστώς. Στην ψυχολογία, ε-
νέργεια που έρχεται ως επακόλουθο σε κά-
ποιο ερέθισμα. Ο χρόνος που μεσολαβεί μετα-
ξύ ερεθισμού-αντίδρασης καλείται "ψυχικός
χρόνος αντίδρασης". Από την ταχύτητα της α-
ντίδρασης κρίνεται η ετοιμότητα (λ.χ. των οδη-
γών αυτοκινήτων), μετριέται ο βαθμός προσο-
χής (λ.χ. των μαθητών), η ταχύτητα των απα-
ντήσεων σε ερωτήσεις, η ευχέρεια συνειρμών
κ.λπ.
Απ. Τζ.
αντίθεση. Ο αλληλοαποκλεισμός ή η νοηματι-
κή εναντίωση δύο όρων ή δύο προτάσεων.
Πολλές φορές χρησιμοποιείται και με την έν-
νοια της αντίφασης. Σε επίπεδο χαρακτήρων,
κοινωνικών τάξεων, τάσεων, απόψεων, θέσε-
ων κ.λπ. σημαίνει επίσης την εναντίωση (πρα-
ξιακή, δυναμική, γλωσσική κ.λπ.). Στα πλαίσια
της φιλοσοφίας, και μάλιστα στη διαλεκτική
του Χέγκελ* και στην υπερβατική λογική του
Καντ*, η αντίθεση είναι το δεύτερο σκέλος του
ζεύγους θέση-αντίθεση, που σημαίνει εναντίω-
ση λογική ή δυναμική. Στις αντινομίες του
Καντ οι αντιθέσεις χρησιμοποιούνται για τη βε-
βαίωση επ" άπειρον αναδρομών στα αντίστοι-
χα θέματα, για τα οποία ο αντικειμενικός στό-
χος είναι η απόδειξη μη ύπαρξης πρώτου στοι-
χείου.
Διον. Αναπολιτάνος
αντίθεση πόλης (άστεως) και υπαίθρου. Πρό-
κειται για μια σχέση που χαρακτηρίζει διαφο-
ρετικές μορφές εποικισμού των ανθρώπων σε
διάφορες βαθμίδες της ιστορικής ανάπτυξης
της κοινωνίας. Σε ορισμένες βαθμίδες της ανά-
πτυξης της κοινωνίας η σχέση αυτή αποκτά α-
ντιθετικό και ανταγωνιστικό χαρακτήρα που
εκφράζεται στη διαφορά του επιπέδου ανά-
πτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, της εκ-
παίδευσης, της επιστήμης, του πολιτισμού,
του επιπέδου ζωής (βλ. βιοτικό επίπεδο) και
του τρόπου ζωής.
Η αντίθεση μεταξύ άστεως και υπαίθρου ανα-
κύπτει πρωταρχικά όταν η ανάπτυξη των παρα-
γωγικών δυνάμεων και ο κοινωνικός καταμερι-
σμός της εργασίας οδηγεί στον λειτουργικό
και γεωγραφικό αποχωρισμό κατ" αρχήν της
χειροτεχνίας από την αγροτική οικονομία. Η
χειροτεχνία ως δευτερογενής, τριτογενής
κ.λπ. επεξεργασία προϊόντων της αγροτικής
οικονομίας και της συλλεκτικής δραστηριότη-
τας με τη βοήθεια χειροκίνητων εργαλείων ερ-
102
γασίας μαζί με μια σειρά διοικητικές, πολιτι-
κές, θρησκευτικές, πολιτιστικές κ.λπ. δραστη-
ριότητες εγκαθίσταται στην πόλη, ήδη από την
εποχή της δουλοκτησίας*. Επί φεουδαρχίας,
παρά το γεγονός ότι η πόλη εκμεταλλεύεται
όλο και πιο πολύ οικονομικά την ύπαιθρο (με
τις μονοπωλιακές τιμές, το εμπόριο, τις συντε-
χνίες, τη φορολογία, την τοκογλυφία κ.λπ.), ο
οικονομικός κορμός της, η χειροτεχνία, δια-
δραματίζει υποταγμένο στις φεουδαρχικές α-
γροτικές σχέσεις ρόλο.
Επί κεφαλαιοκρατίας το άστυ μετατρέπεται σε
σημείο συγκέντρωσης της βιομηχανίας, του ε-
μπορίου, των υπηρεσιών, της παιδείας, των ε-
πιστημών και του πολιτισμού. Η ύπαιθρος αρχι-
κά, κατά την περίοδο της λεγόμενης πρωταρ-
χικής συσσώρευσης, εντάσσεται βίαια και λη-
στρικά στην τροχιά της επικεντρωμένης στα α-
στικά κέντρα δραστηριότητας του κεφαλαίου.
Βαθμιαία ο πλούτος και ο πολιτισμός συγκε-
ντρώνεται στα αστικά κέντρα, ενώ η ύπαιθρος
χαρακτηρίζεται από τεχνολογική, πολιτιστική
και πνευματική καθυστέρηση. Οι κεφαλαιοκρα-
τικές σχέσεις αναπτύσσονται στην ύπαιθρο
υπό την αποφασιστική και κυρίαρχη επίδραση
της πόλης, ο πληθυσμός της οποίας αναπτύσ-
σεται ραγδαία (βλ. αστυφιλία). Η συγκέντρωση
και συγκεντροποίηση της αγροτικής παραγω-
γής σε συνδυασμό με την εκμηχάνιση της α-
γροτικής οικονομίας συρρικνώνουν περισσό-
τερο τον πληθυσμό της υπαίθρου, ιδιαίτερα
στις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες. Η αντί-
θεση πόλης-υπαίθρου εκδηλώνεται επί κεφα-
λαιοκρατίας με τις σχέσεις πολιτικής κυριαρ-
χίας, με την οικονομική, τεχνολογική κ.λπ. ε-
ξάρτηση της υπαίθρου, αλλά και με τη διατη-
ρούμενη τελμάτωση και καθυστέρηση της τε-
λευταίας.
Στις χώρες όπου επιχειρήθηκε η δρομολόγηση
εναλλακτικού ως προς την κεφαλαιοκρατία
τύπου ανάπτυξης, η ύπαιθρος αξιοποιήθηκε ε-
πίσης ως πηγή συσσώρευσης για τη βιομηχα-
νία με παράλληλη ραγδαία άνοδο της αστυφι-
λίας και ένταξη της αγροτικής οικονομίας στον
κεντρικό σχεδιασμό με τη μορφή συλλογικών
και κρατικών μονάδων.
Όσο υπερτερεί η μηχανοποιημένη παραγωγή η
αγροτική οικονομία διαδραματίζει υποδεέστε-
ρο ρόλο και, στον βαθμό που αναπτύσσεται η
μηχανοποιημένη παραγωγή, τείνει να υποβαθ-
μίζεται σε κλάδο της βιομηχανίας. Ομως όσο
κι αν τελειοποιείται και διευρύνεται η χρήση
μηχανών, χημικών ουσιών κ.λπ. στην αγροτική
 αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας
οικονομία, βασικά χαρακτηριστικά μέσα παρα-
γωγής της παραμένουν η γη και τα ζώα, δηλ.
μέσα παραγωγής κατ' εξοχήν φυσικής (και όχι
τεχνητής, κοινωνικής) προέλευσης. Αλλά όσο
ισχύει αυτό θα παραμένει ανέφικτη η άρση*
της αντίφασης, η κατάργηση των ουσιωδών
διαφορών μεταξύ βιομηχανίας και αγροτικής
οικονομίας, μεταξύ πόλης και υπαίθρου.
Στους νέους χρόνους οι φυσιοκράτες (Fran-
cois Quesnay, Anne Turgot) προσδίδουν άθελά
τους μιαν αγροτική - φεουδαρχική επίφαση
στον οικονομικό και φιλοσοφικό στοχασμό
τους, ενώ διερευνούν τις κεφαλαιοκρατικές
σχέσεις που εδραιώνονται στα αστικά κέντρα.
Η ρομαντική φιλοσοφική και κοινωνική σκέψη
εξιδανικεύει τη ζωή της υπαίθρου και τις πα-
τριαρχικές δομές (π.χ. ο J. Ch. Leonard Simon-
de de Sismondi). Ο ουτοπικός σοσιαλισμός*
προέβαλε αρχικά την ιδέα της εξάλειψης της
αντίθεσης πόλης-υπαίθρου. Ο Κ. Μαρξ* ανέ-
δειξε τις ιστορικές βαθμίδες της εν λόγω αντί-
θεσης και τη σχέση της με τις εκάστοτε ταξι-
κές αντιθέσεις, προεικάζοντας την εξάλειψή
της στην αταξική κοινωνία του μέλλοντος. Ο
G. Tonnies εξετάζει αυτή την αντίφαση μέσα
από την αντίληψη του για το δίπολο "κοινότη-
τα-κοινωνία", αντιπαραθέτοντας τις αστικές
και τις αγροτικές μορφές κοινωνικής ζωής. Ο
Μ. Βέμπερ* αναλύει την πόλη από την άποψη
της ιστορικής ανάπτυξης της κοινωνίας, του
οικονομικού καθεστώτος της, του πολιτισμού
και των πολιτικών θεσμών της. Η σχολή του
Σικάγου (R. Park κ.ά.) εισάγει την οικολογική
ανάλυση της εν λόγω αντίθεσης, ιδιαίτερα α-
ναφορικά με τα αστικά κέντρα ως πεδία χωρο-
χρονικών διατάξεων και δυναμικών κοινωνι-
κών ομάδων, φαινομένων κ.λπ. Η αντίληψη
του ουρμπανισμού (L. Wirth, P. Η. Chombart de
Lauwe κ.ά.) αντιπαραβάλλει τον τρόπο ζωής
της πόλης με αυτόν των λεγόμενων "πρωτόγο-
νων κοινοτήτων". Ο R. Redfield επιχειρεί τη
διατύπωση ενός ενιαίου ιδεότυπου των κοινω-
νιών που προϋπήρχαν των πόλεων είτε έμει-
ναν ανεπηρέαστες από αυτές: τη "δημώδη κοι-
νωνία".
Τα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα που
συνδέονται με την αντίθεση πόλης - υπαίθρου
αποκτούν ιδιαίτερη επικαιρότητα με τα οικολο-
γικά, δημογραφικά και επισιτιστικά προβλήμα-
τα της ανθρωπότητας.
βιβλιογρ.: Classic essays and Ihe culture ol cities. Ν. Y„
1969 - του ίδιου, City, class and capital. Ν. Y., 1982.- P. H.
Chombart de Lauwe. Des hommes et des villes, Paynt,
1965 - H. Lelebvre. Le Droit 6 la ville. Anthropos, Paris
1968.- του ίδιου. Μαρξισμός και πόλη. Οδυσσέας. Αθήνα.
1983.- Redfield R., Peasant Society and Culture. Univ. of
Chicago Press - Φ. Ταίνις, Κοινότητα και κοινωνία, Αθήνα
(χ.χ.).- Δ. Πατέλης, Μιά επανεξέταση του Οικονομικού
Ρομαντισμού, Ουτοπία, No 7. 1993.
Δ. Πατέλης
αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής ερ-
γασίας. Πρόκειται για τον χαρακτήρα που
προσλαμβάνει σε ορισμένες βαθμίδες ανάπτυ-
ξης της κοινωνίας η σχέση μεταξύ δύο αρχικά
ενιαίων πλευρών της ανθρώπινης δραστηριό-
τητας. Ο άνθρωπος, σε αντιδιαστολή με τις εν-
στικτώδεις ενέργειες των ζώων, δομεί την
πρακτική δραστηριότητά του συνειδητά, σύμ-
φωνα με ορισμένο προκαταβολικά επεξεργα-
σμένο σκοπό, στόχο, πρόγραμμα. Στις υποτυ-
πώδεις μορφές εργασιακής δραστηριότητας
της πρωτόγονης κοινωνίας όλες οι πλευρές
της ανθρώπινης δραστηριότητας συγκροτού-
σαν μιαν άμεση, συγκρητική ενότητα. Η βαθμι-
αία εμβάθυνση του καταμερισμού της εργα-
σίας* και η περιπλοκή της πρακτικής δραστη-
ριότητας οδήγησε σταδιακά στην αυτονόμηση
της στοχοθεσίας (της παραγωγής γνώσεων α-
ναφορικά με τα μέσα, το αντικείμενο και το α-
ποτέλεσμα της εργασίας), αλλά και της προ-
παρασκευής (εκπαίδευσης, κατάρτισης κ.λπ.)
του υποκειμένου* της εργασίας. Η απόσπαση,
η διάκριση της πνευματικής, της διανοητικής
εργασίας (στοχοθεσίας, διεύθυνσης, προπα-
ρασκευής του υποκειμένου κ.λπ.) από τη χει-
ρωνακτική, φυσική εργασία συνιστά τη βαθύ-
τερη έκφραση του καταμερισμού της εργα-
σίας. Η διάκριση αυτή συνδέεται οργανικά με
την εμφάνιση και εδραίωση της ατομικής ιδιο-
κτησίας*, των κοινωνικών τάξεων* και του κρά-
τους* και γίνεται αντίθεση συμφερόντων μετα-
ξύ των κοινωνικών ομάδων (τάξεων, στρωμά-
των) που ασχολούνται με τη σωματική εργασία
και εκείνων που ασχολούνται με την πνευματι-
κή εργασία. Η τελευταία μετατρέπεται σε προ-
νόμιο των κυρίαρχων τάξεων, ενώ η επαχθής,
μονότονη, εξουθενωτική κ.λπ. φυσική εργασία
διεκπεραιώνεται από τις κυριαρχούμενες μά-
ζες που υφίστανται την εκμετάλλευση. Παρά
τον ανταγωνιστικό χαρακτήρα που προσέλαβε
η αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής ερ-
γασίας στις εκμεταλλευτικές βαθμίδες (σχη-
ματισμούς) ανάπτυξης της κοινωνίας, η πνευ-
ματική εργασία συνιστά προνομιακό, πλην
όμως όχι αποκλειστικό, μονοπωλιακό πεδίο
δραστηριότητας της εκάστοτε άρχουσας
τάξης. Η πνευματική δραστηριότητα (η παρα-
103
αντίθεση χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας
γωγή, επεξεργασία και διάδοση γνώσεων,
ιδεών, πληροφορίας κ.λπ.) συγκροτεί ένα αντι-
φατικό πεδίο, μέρος του οποίου (κυρίαρχη ιδε-
ολογία, ιδεολογικοί μηχανισμοί κ.λπ.) χρησι-
μοποιείται ως μέσο χειραγώγησης των μαζών,
ως μέσο επιβολής, εδραίωσης και αναπαραγω-
γής των κυρίαρχων οικονομικών και κοινωνι-
κών σχέσεων.
Φορέας της πνευματικής δραστηριότητας γί-
νεται ένα διαταξιακό κοινωνικό στρώμα: η δια-
νόηση*.
Η εν λόγω αντίθεση αποκτά διαφορετικό πε-
ριεχόμενο στις διάφορες ιστορικές βαθμίδες.
Στη δουλοκτητική κοινωνία, όπου κάθε εργα-
σία θεωρούνταν υποτιμητική αρμοδιότητα των
δούλων, ανέθεταν στους τελευταίους ακόμα
και μέρος των λειτουργιών της πνευματικής
εργασίας (διοικητικές, κατασταλτικές, νοση-
λευτικές, εκπαιδευτικές, καλλιτεχνικές κ.λπ.).
Ο κατ' εξοχήν φορέας της χειρωνακτικής ερ-
γασίας, ο δούλος, αντιμετωπίζεται κατά την
κλασική αρχαιότητα ως μέσο παραγωγής*, ως
"ομιλούν εργαλείο" (Αριστοτέλης*), δηλ. κατ'
εξοχήν ως φυσικό σώμα. Επί φεουδαρχίας ο
φορέας της χειρωνακτικής εργασίας, ο δουλο-
πάροικος, εξακολουθεί σε σημαντικό βαθμό να
συνιστά "φυσικό σώμα", έχοντας κατακτήσει
μερική μόνο απόσπαση από τα μέσα παραγω-
γής, ενώ η πνευματική δραστηριότητα απα-
σχολεί κατ' εξοχήν μερίδα των ευγενών και
του κλήρου.
Με την άνοδο της κεφαλαιοκρατίας και στη
βάση της ανάπτυξης της χειρωνακτικής εργα-
σίας επιτείνεται το χάσμα μεταξύ φυσικής και
διανοητικής εργασίας, καθώς επίσης και μετα-
ξύ εμπειρικής και θεωρητικής γνώσης, ενώ
πρωτεύοντα ρόλο (λόγω της παραγωγικής της
σημασίας) αποκτά η εμπειρική γνώση. Με την
ευρείας κλίμακας εκμηχανισμένη παραγωγή, η
τελειοποίηση και η δημιουργία μηχανών απαι-
τούν και θεωρητική γνώση ( η εμπειρία μετα-
τρέπεται σε θεωρητικά κατευθυνόμενο πείρα-
μα*), οπότε η πνευματική εργασία αποκτά
άμεσα παραγωγική σημασία ως κοινωνικό φαι-
νόμενο και ο ρόλος των φορέων της (των δια-
νοουμένων) αναβαθμίζεται και περιπλέκεται.
Επί ανεπτυγμένης κεφαλαιοκρατικής (εκβιο-
μηχανισμένης) κοινωνίας η αντίθεση, το
χάσμα μεταξύ χειρωνακτικής και διανοητικής
εργασίας οξύνεται στο έπακρο, εφόσον συν-
δέεται οργανικά με την αντίθεση μεταξύ "ζω-
ντανής" και "νεκρής" εργασίας (μεταξύ ενερ-
γού εργασίας και όρων παραγωγής, μηχανών
104
κ.λπ. που αποτελούν αποκρυστάλλωμα εργα-
σίας του παρελθόντος και "ενσάρκωση" της
διανοητικής, της επιστημονικής, τεχνολογικής
κ.λπ. δραστηριότητας), αλλά και με τη βιομη-
χανική τυποποίηση της χειραγωγικού χαρα-
κτήρα "πνευματικής" δραστηριότητας (γραφει-
οκρατία*, ιδεολογικοί μηχανισμοί, Μέσα μαζι-
κής επικοινωνίας, βιομηχανία θεάματος-ακρο-
άματος κ.λπ.). Ταυτόχρονα όμως η μηχανική
παραγωγή προετοιμάζει το έδαφος για την κα-
τάργηση του χάσματος μεταξύ φυσικής και
διανοητικής εργασίας, μεταξύ εμπειρικής και
θεωρητικής γνώσης. Ωστόσο αναγκαίος και ι-
κανός όρος της κατάργησης της εν λόγω αντί-
θεσης είναι η εισαγωγή σε ευρεία κλίμακα της
αναπτυγμένης αυτοματοποίησης, οπότε η ερ-
γασία για την ανάπτυξη της αυτοματοποιημέ-
νης παραγωγής και η γενική διεύθυνση αυτής
της παραγωγής αρχίζουν να υπερτερούν ένα-
ντι της απλής (μηχανικής, χειρωνακτικής κ.λπ.)
χρησιμοποίησης μηχανών. Τότε αλλάζει βαθ-
μιαία και ο χαρακτήρας της διατηρούμενης ερ-
γασίας, η οποία αποκτά όλο και πιο διαμεσο-
λαβημένη σχέση με το τελικό προϊόν, διανοη-
τικοποιείται, βελτιώνονται οι συνθήκες εργα-
σίας, ενώ μειώνεται σταδιακά ο αναγκαίος ερ-
γάσιμος χρόνος.
Οι παραπάνω διαδικασίες εκτυλίσσονται αντι-
φατικά. Εδώ δεν πρόκειται για γραμμικές, εξε-
λικτικές διαδικασίες «καθαρά» τεχνολογικού
χαρακτήρα. Πρόκειται για διαδικασίες που
συνδέονται με όλο το πλέγμα των ανθρώπινων
δραστηριοτήτων και σχέσεων και προϋποθέ-
τουν την ενεργό, τη συνειδητή παρέμβαση του
κοινωνικού υποκειμένου. Πρόκειται για διαδι-
κασίες οι οποίες μάλλον δεν ερμηνεύονται με
πληρότητα και επάρκεια από τις διάφορες τε-
χνοκρατικές θεωρήσεις, αλλά και από τις με-
θοδολογικά παρεμφερείς αντιτεχνσκρατικές
τάσεις. Η σύγχρονη διερεύνηση της εν λόγω
αντίφασης και η πρόγνωση της έκβασής της θα
πρέπει να ανατρέξει στη γόνιμη και κριτική θε-
ώρηση του θεωρητικού έργου του Κ. Μαρξ*, ο
οποίος πρώτος επεσήμανε ρητά την ύπαρξη
αυτής της αντίφασης και έθεσε το φιλοσοφικό,
κοινωνιολογικό και οικονομικό πλαίσιο για την
εξέτασή της. Κατά τον Μαρξ, η αντίφαση με-
ταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας
αίρεται (βλ. άρση) στην ώριμη αταξική (κομ-
μουνιστική) κοινωνία, όπου η χειρωνακτική και
η διανοητική εργασία θα «ανακτήσουν» την ε-
νότητά τους, όχι όμως με την αρχέγονη, πρω-
τόγονη μορφή τους, αλλά ως ενιαία, μέσα

στην πολλαπλότητό της, «καθολική», δημιουρ-
γική δραστηριότητα των ολόπλευρα ανεπτυγ-
μένων προσωπικοτήτων του μέλλοντος (βλ. ε-
πίσης τα λήμματα: εργασία, διανόηση, γραφει-
οκρατία, αλλοτρίωση, επιστήμη, εμπειρικό και
θεωρητικό, τεχνοκρατία και τη βιβλιογραφία σ'
αυτό).
Βιβλιογρ.: Κ. Μαρξ, Κριτική του προγράμματος της
Γκότα, Σύγχρονη Εποχή - του ίδιου: Το Κεφάλαιο, τόμ. 1 -
3. Σύγχρονη Εποχή.- του Ιδιου: Gnindrisse. .. τόμ. Α. Β. Γ.
εκδ. Στοχαστής. Αθήνα 1989-90.- Β Α. Βαζιούλιν, Η δια-
λεκτική του ιστορικού προτσές και η μεθοδολογία της έ-
ρευνάς του, Σ.Ε., Αθήνα. 1988.
Δ. Πατέλης
αντίθετη πρόταση. Είναι η αρχική προκείμενη
της συλλογιστικής διαδικασίας στην απόδειξη
«διό της εις ότοπον απαγωγής».
ε. χ.
αντιθετική. Σύνολο ή συλλογή αντιθετικών ι-
σχυρισμών από τους οποίους κανένας δεν
είναι προτιμητέος. Η αντιθετικότητα των ισχυ-
ρισμών αυτών μπορεί να σημαίνει και αντιφατι-
κότητα, που συνεπάγεται λογική αδυναμία
συμβατότητάς των. Στη γενική περίπτωση η α-
ντιθετικότητα δεν συνεπάγεται την αντιφατι-
κότητα. Η αντιθετική ως έννοια προέρχεται
από τις φιλοσοφικές λογομαχίες, καθώς και
από τις μεθόδους πολεμικής των σχολαστι-
κών, σχετίζεται δε με αντίστοιχες μεθόδους
που αναπτύσσονται στη ρητορική τέχνη. Κατά
τον Καντ*, ο όρος αναφέρεται στην αντιθετι-
κότητα του λόγου με τον εαυτό του. Η αντιθε-
τικότητα αυτή εμφανίζεται έντονα στις καντια-
νές «αντινομίες»*. Η εξέταση των αντινομιών
του καθαρού λόγου είναι αντικείμενο της κατά
Καντ υπερβατικής αντιθετικής.
Διον. Αναπολιτάνος
αντίθετο. Η μία από τις δύο διιστάμενες πλευ-
ρές μιας ορισμένης ενότητας, ο δεύτερος ό-
ρος μιας αντίθεσης, ό,τι συνιστά εναντίωση σε
μια "θέση" (βλ. λ. αντίθεση, ενότητα και πάλη
των αντιθέτων),
ε. χ.
αντικειμενική αλήθεια, βλ. αλήθεια.
αντικειμενική πραγματικότητα. Το σύνολο
του υλικού κόσμου με όλη την πολλαπλότητα
των μορφών και εκφάνσεών του. Η αντικειμε-
νική πραγματικότητα ως ανεξάρτητη από τη
συνείδηση του υποκειμένου ταυτίζεται συχνά
αντικειμενισμός
με τις έννοιες "ύλη"*, "υλικός κόσμος", "Εί-
ναι"*. Κρίνεται όμως σκόπιμο να διακρίνονται
οι έννοιες «αντικειμενική πραγματικότητα» και
«ύλη», ιδιαίτερα όταν γίνεται λόγος για τα
φαινόμενα της κοινωνικής συνείδησης* και του
εποικοδομήματος*. Τα εν λόγω φαινόμενα, γε-
νετικά (ως προς την εμφάνιση, διαμόρφωση
και ανάπτυξή τους), προβάλλουν από την
άποψη του υλικού καθορισμού τους. Ωστόσο,
εφ' όσον έχουν πλέον ανακύψει, προβάλλουν
στην κάθε νέα γενεά ατόμων ως κάτι το δεδο-
μένο, ως αντικειμενική πραγματικότητα, χωρίς
όμως να μπορούν να αναχθούν στην κατηγο-
ρία των υλικών φαινομένων (των υλικών κοι-
νωνικών σχέσεων κ.λπ.). Την ύπαρξη της αντι-
κειμενικής πραγματικότητας παραδέχονται οι
φιλοσοφίες του υλισμού*, του αντικειμενικού
ιδεαλισμού* και του ρεαλισμού*.
Δ. Πατέλης
αντικειμενικό πνεύμα. Η δεύτερη βαθμίδα της
μακράς πορείας ανάπτυξης του απόλυτου
πνεύματος*, που υπάρχει κυρίως ως ιστορία
κατά τον Χέγκελ*. Στη βαθμίδα αυτή φθάνει το
πνεύμα μετά από το στάδιο του υποκειμενικού
πνεύματος και την πραγμάτωση της ελεύθε-
ρης βούλησής του στον αντικειμενικό κόσμο,
υποτάσσοντας δηλαδή την φύση, και υπερνι-
κώντας ηθικά και πολιτικά τη φαινομενική απο-
μόνωση των ανθρώπων προσδίδοντάς τους
πραγματική ατομικότητα. Η ηθικότητα, ως δια-
λεκτική σύνθεση του δικαίου και της ηθικής
(του δικαίου της υποκειμενικής συνειδητής
βούλησης), πραγματώνεται στην οικογένεια,
στην κοινωνία των ιδιωτών και στο κράτος και
συνιστά την ανώτερη μορφή του αντικειμενι-
κού πνεύματος. Ως αποκορύφωμα της ηθικότη-
τας η πολιτεία (το κράτος) μπορεί να καταστεί
φορέας του απόλυτου πνεύματος*, το οποίο
ως έσχατο στάδιο ανάπτυξης του πνεύματος
αποκαλύπτει την απόλυτη ιδέα*.
Δ. Πατέλης
αντικειμενικός ιδεαλισμός. Παραλλαγή του ι-
δεαλισμού κατά την οποία το σύμπαν εδράζε-
ται σε κάποια απρόσωπη και αντικειμενικά υφι-
στάμενη πνευματική αρχή («θεός», «κόσμος
των ιδεών», «παγκόσμιος λόγος» κ.λπ.) (βλ. ι-
δεαλισμός).
Δ. π.
αντικειμενισμός. Κοσμοθεωρητική στάση, η
οποία διακηρύσσει την ανάγκη τήρησης ουδε-
105
αντικείμενο
ιερότητας απέναντι στα κοινωνικά και πολιτι-
κά φαινόμενα. Θεωρεί τη φιλοσοφία ανίκανη
να προωθήσει την έρευνα μέχρι τη συναγωγή
κριτικών εκτιμήσεων και αξιολογικών κρίσεων
(βλ. αξία) και συνεπώς την προτρέπει να απο-
φεύγει παρόμοιες τάσεις, να περιορίζεται στα
πλαίσια του καθαρού στοχασμού, αφήνοντας
τα κύρια κοινωνικά και κοσμοθεωρητικά προ-
βλήματα στη δικαιοδοσία της υποκειμενισπκής
ιδεολογίας. Ανακηρύσσει την επιστήμη* αξιο-
λογικά «ουδέτερο» μέσο εργαλειακού χαρα-
κτήρα (βλ. επιστημονισμός). Θεωρεί ανεδαφι-
κή τη θεώρηση της ιστορίας ως νομοτελειακής
διαδικασίας, η οποία εκτυλίσσεται μέσω της
ανθρώπινης δραστηριότητας. Κατά τον μαρξι-
σμό* η αντικειμενικότητα της κοινωνικής επι-
στήμης εδράζεται στην υιοθέτηση της οπτικής
των αντικειμενικά προοδευτικών κοινωνικών
τάξεων (βλ. επίσης θετικισμός, τεχνοκρατία).
Δ. π.
αντικείμενο (λατ. objectum). Φιλοσοφική έν-
νοια η οποία, μαζί με τη συσχετική της έννοια
«υποκείμενο»*, υποδηλώνει τις δύο αντίθετες
πλευρές κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.
Είναι το μέρος της «αντικειμενικής πραγματι-
κότητας»* με το οποίο αλ > ,λεπιδρά το υποκεί-
μενο στρέφοντας προς αυτό την ενεργό δρα-
στηριότητά του ως πρακτική* ή ως γνώση*.
"Δυνάμει αντικείμενο" του ανθρώπου ως κοι-
νωνικού υποκειμένου είναι το σύνολο της υλι-
κής και ιδεατής πραγματικότητας, όλα τα φυ-
σικά, κοινωνικά και συνειδησιακά φαινόμενα,
δηλαδή καθετί το επιστητό. "Ενεργεία αντικεί-
μενο" είναι το μέρος εκείνο του επιστητού που
εντάσσεται στην τροχιά της εμπράγματης με-
τασχηματίζουσας δραστηριότητας, αλλά και
της πνευματικής οικειοποίησης του ανθρώπου,
το βάθος και η εμβέλεια των οποίων είναι συ-
νάρτηση του ιστορικού επιπέδου ανάπτυξης
του υλικού και πνευματικού πολιτισμού*.
"Αντικείμενο της εργασίας" είναι το υλικό στο
οποίο επενεργεί το υποκείμενο της εργασίας
με τη βοήθεια μέσων για την παραγωγή ορι-
σμένου προϊόντος. Αρχικά ο άνθρ πος χρησι-
μοποιούσε ως αντικείμενο υλικό δεδομένο
από τη φύση. Στη συνέχεια επεξεργάζεται το
υλικό προσδίδοντάς του ορισμένες ιδιότητες
(εκτός από τις φυσικές ιδιότητες που διατη-
ρεί), για να φθάσει τελικά στη χρήση τεχνητών
υλικών με προκαθορισμένες ιδιότητες. Δηλα-
δή ο άνθρωπος δεν προσαρμόζεται απλώς στο
αντικείμενο ως φυσικό υλικό, αλλά το μετα-
106
σχηματίζει σύμφωνα με τις ανάγκες του και
σύμφωνα με τις ανάγκες της παραγωγής.
Το αντικείμενο της γνώσης (μελέτης, έρευ-
νας*) αρχικά υποπίπτει στις αισθήσεις από τις
οποίες ξεκινά η «γνωστική διαδικασία*», η
οποία παρέχει στο υποκείμενο εμπειρική και
θεωρητική γνώση των ιδιοτήτων, των πλευρών
και των νομοτελειών* που το διέπουν. Στον
βαθμό που η γνωστική διαδικασία ανεξαρτητο-
ποιείται, αυτονομείται σχετικά και αποκτά δια-
μεσολαβημένη σχέση με την πρακτική, ανε-
ξαρτητοποιείται σχετικά και το αντικείμενο της
γνώσης. Ένα και το αυτό γνωστικό αντικείμενο
μπορεί να εμφανίζεται ως αντικείμενο μελέτης
πολλών επιστημονικών κλάδων. Κατά τον
Μεσαίωνα το αντικείμενο γνωσιολογοποιείται
και αποκαλείται subjectum, δηλ. υποκείμενο, α-
ντικείμενο δε θεωρείται η εντύπωση, η παρά-
σταση που προκαλεί αυτό στον άνθρωπο.
Κατά τη μηχανιστική υλιστική παράδοση, το υ-
ποκείμενο ως κατ' εξοχήν παθητικό υφίσταται
την επίδραση του αντικειμένου. Κατά την ιδεα-
λιστική παράδοση, αντίθετα, το αντικείμενο
είναι προϊόν είτε κάποιου υπερατομικού υπο-
κειμένου (του θεού, της «απόλυτης ιδέας»
κ.λπ., βλ. αντικειμενικός ιδεαλισμός) είτε της
ψυχικής δραστηριότητας, (των αισθητηρίων
οργάνων, των καταστάσεων κ.λπ.) του ατόμου
(βλ. υποκειμενικός ιδεαλισμός). Ο Χέγκελ* α-
ναδεικνύει πλευρές του ιστορικού και κοινωνι-
κού χαρακτήρα του αντικειμένου και της σχέ-
σης του με το υποκείμενο, την οποία ανάγει
τελικά στην πνευματική δραστηριότητα. Ο
Μαρξ* τεκμηριώνει τον ιστορικό και κοινωνικό
χαρακτήρα του αντικειμένου μέσω της ανά-
πτυξης της κοινωνικής πρακτικής δραστηριό-
τητας. Η νεοκαντιανή φιλοσοφία (βλ. νεοκα-
ντιονισμός) τροποποίησε τον καντιανό απριο-
ρισμό δίνοντας έμφαση αρχικά στον ψυχοφυ-
σιολογικό μηχανισμό πρόσληψης του αντικει-
μένου και, αργότερα, ανάγοντας το επιστητό
εν γένει σε «διαπλοκή λογικών σχέσεων» (Η.
Cohen*). Ο αυστριακός φιλόσοφος Ρ. Αμεζέ-
ντερ εισάγει την αντιπαράθεση του αντικειμέ-
νου της μελέτης (Gegenstand) στο αντικείμενο
(objekt) το 1904, ενώ ο Αλέξιους φον Μάινονγκ
(Meinong), συνδέοντας αυτή τη διάκριση με τη
θεωρία της αποβλεπτικότητας (Intentionalitat)
του Φραντς Μπρεντάνο* (Brentano), διατύ-
πωσε μια θεωρία των αντικειμένων (Ge-
genstandstheorie), που ερμήνευε το αντικείμε-
νο της μελέτης ως πράξη κατά την οποία βιώ-
νεται το αντικείμενο ως δεδομένο. Η φαινομε-

νολογία* του Χούσσερλ* επικέντρωσε την
προσοχή όχι στο αντικείμενο αλλά στην προ-
θετικότητα, αποβλεπτικότητα της συνείδησης.
Βιβλιογρ.: Ouine W. v.. Word end Object. New York-
London-Wiley, 1960,-Ιμβριώτης Γ.. Δοκίμια μαρξιστικής
φιλοσοφίας, Σ. Εποχή. 1978.- Μουρέλος Γ., θεμελιώδεις
έννοιες της σύγχρονης φιλοσοφίας και επιστημολογίας.
Εγνατία, 1976.- Παβλόφ Τ., θεωρία της αντανάκλασης.
Δωδώνη, 1974.- L. Geumonat. Επιστήμη και ρεαλισμός.
Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1987.- Ε. Μπιτσάκη, θεωρία και
πράξη, Gutenberg. 1983'.
Δ. Πατέλης
αντικείμενο μελέτης, βλ. αντικείμενο.
αντικειμενοποίηση και απαντικειμενοποίηση,
βλ. εξαντικειμένωση και απαντικειμένωση.
αντικουλτούρα. Ο όρος "αντικουλτούρα" ση-
μαίνει, καταρχήν, την άρνηση γενικά των πολι-
τισμικών, πνευματικών κατακτήσεων και αξιών
και την έξαρση, αντίστροφα, των πρωτόγονων
ενστίκτων του ανθρώπου. Χαρακτηριστικό πα-
ράδειγμα αυτής της στάσης είναι η φράση που
ο προπολεμικός χιτλερικός συγγραφέας Χανς
Γιοστ βάζει στο στόμα του, επίσης χιτλερικού,
κεντρικού ήρωά του, Σλάγκετερ, στο ομώνυμο
θεατρικό έργο του: "Οταν ακούω τη λέξη κουλ-
τούρα, τραβάω το πιστόλι μου". Πέρα από
τούτη την απόλυτη άρνηση της κάθε κουλτού-
ρας, στη σύγχρονη κοινωνιολογία ο όρος πήρε
μιαν ειδική ερμηνεία: δήλωνε την ιδεολογία
των "επαναστατημένων" κοινωνικών ομάδων,
της φοιτητικής, κυρίως, νεολαίας, αλλά και ευ-
ρύτερων στρωμάτων της διανόησης, ακόμα και
περιθωριακών, "λούμπεν", στοιχείων της
πόλης στις δυτικές αναπτυγμένες χώρες. Η
γενιά των "μπήτνικς" της δεκαετίας του 50 και
των "χίππις" της δεκαετίας του 60, που πρωτο-
εμφανίστηκαν στις ΗΠΑ, απέρριπταν τη "μαζι-
κή κοινωνία" και τις αξίες της, την τεχνοκρατι-
κή και αλλοτριωτική "κουλτούρα" της, προτι-
μούσαν (κακοχωνεμένες) ανατολικές θρησκεί-
ες, κήρυχναν μια "φιλοσοφία" της Ειρήνης και
της Αγάπης, την περιφρόνηση των υλικών
πραγμάτων, τη χρήση μαριχουάνας και παραι-
σθησιογόνων ως μέσων διαλογισμού και ηδο-
νής, τον ελεύθερο έρωτα και, γενικά, μια ι-
διόρρυθμη βιοτροπία μέσα στις κοινότητές
τους, που περιλάμβανε ένα δικό τους στυλ εν-
δυμασίας, χάντρες, κουδούνια κ.λπ.
Τόσο η αντικουλτούρα αυτή των δεκαετιών
του 50 και του 60, στην αμερικανική τους, βα-
σικά, εκδοχή, όσο και οι παράλληλες εκδηλώ-
αντίληψη
σεις των "Οργισμένων Νέων" (Angry Young
Men) στην Αγγλία και του μεγάλου κινήματος
των φοιτητών στη Γαλλία (ο "Γαλλικός Μ ιης"
του 68) εκφράζουν, η καθεμιά με τον δικό της
τρόπο,την εξέγερση ενάντια στην απανθρώπι-
ση των κοινωνικών σχέσεων στις σύγχρονες
"βιομηχανικές κοινωνίες", στην πολλαπλή αλ-
λοτρίωση του ατόμου, στην κρίση των θεσμών,
στην περιθωριοποίηση μεγάλων τμημάτων του
πληθυσμού κ.λπ. Από την άλλη μεριά, όμως, οι
μορφές έκφρασης της "αντικουλτούρας" ή "ε-
ναλλακτικής κουλτούρας" (counterculture) πά-
σχουν από μια παθολογική εσωστρέφεια, που
τις κάνει να εμφανίζονται ως μορφές ανίκανες
να προσφέρουν μιαν ουσιαστική εναλλακτική
πρόταση - κ ι ακόμα λιγότ ο μιαν εναλλακτική
λύση- στη γενική διαρθρωτική κρίση της σύγ-
χρονης "μαζικής κοινωνίας" και στην απανθρω-
πίζουσα "μαζική κουλτούρα" που τη συνοδεύει.
Αυτός είναι ο λόγος που τα κινήματα αυτά "ξε-
θύμαναν" σύντομα και αρκετά από τα συστατι-
κά στοιχεία τους, όπως και αρκετοί από τους
πρωταγωνιστές τους, "αφομοιώθηκαν" με τον
καιρό από το πολιτισμικό "κατεστημένο".
Γιάν. Κρητικός
αντίληψη. Με τον όρο αυτόν εννοούμε τη γνω-
στική λειτουργία κατά την οποία επιτελείται
πρόσληψη, αναγνώριση και ερμηνεία των δια-
φόρων ερεθισμάτων, τα οποία κατακλύζουν
τις αισθήσεις μας, με σκοπό τη μεταβίβαση
τους στη μνήμη για περαιτέρω επεξεργασία. Η
εννοιολογική αυτή προσέγγιση της αντίληψης
προϋποθέτει ότι τα άτομα έχουν επίγνωση των
δραστηριοτήτων οι οποίες λαμβάνουν χώρα
κατά την αντιληπτική διαδικασία. Αντίληψη
όμως πραγματοποιείται ακόμα και σε περιπτώ-
σεις όπου τα άτομα δεν συμμετέχουν ενεργη-
τικά στην αντιληπτική διαδικασία, όπως κατα-
φαίνεται από ευρήματα ερευνών, οι οποίες
διεξάγονται στον χώρο της Νευροψυχολο-
γίας.
Οι απόψεις διαφόρων μελετητών, οι οποίοι
προσπάθησαν να διερευνήσουν τον τρόπο εμ-
φάνισης και ανάπτυξης της ικανότητας της α-
ντίληψης στα άτομα, διχάζονται. Ορισμένοι
(π.χ. οι νατιβιστές) υποστηρίζουν ότι η αντίλη-
ψη αποτελεί έμφυτη ικανότητα, ενώ άλλοι, οι
αποκαλούμενοι εμπειριστές, διατυπώνουν την
άποψη ότι η αντίληψη είναι προϊόν μάθησης
συντελούμενης μέσω των εμπειριών του ατό-
μου, όπως αυτές καθορίζονται από την άμεση
επαφή του με το περιβάλλον.
107
αντίληψη
Βασική υπόθεση των απόψεων των εμπειρι-
στών είναι ότι τα άτομα δεν συμμετέχουν ε-
νεργητικά στην αντιληπτική διαδικασία. Αυτό
σημαίνει ότι τα πολυάριθμα ερεθίσματα του
περιβάλλοντος αναπαρίστανται κατά αντιγρα-
φικό τρόπο στη μακροπρόθεσμη μνήμη χωρίς
να υποστούν καμία επεξεργασία. Στις αρχές
του αιώνα μας, όμως, η άποψη αυτή διευρύν-
θηκε από τους υποστηρικτές της Μορφολογι-
κής Ψυχολογίας. Οι Wertheimer, Koffka και
Kohler.oi οποίοι ήταν οι κυριότεροι εκπρόσω-
ποι της Μορφολογικής Ψυχολογίας, στην προ-
σπάθειά τους να ερμηνεύσουν την οπτική αντί-
ληψη, υποστήριξαν τη θέση ότι ο ανθρώπινος
νους έχει την τάση να αντιλαμβάνεται τα αντι-
κείμενα ως ολοκληρωμένα σύνολα απαρτιζό-
μενα από επιμέρους στοιχεία, αλλά η αντίλη-
ψη των αντικειμένων είναι μια ενεργός και δη-
μιουργική διαδικασία, γιατί προϋποθέτει την
εύρεση των σχέσεων μεταξύ των επιμέρους
στοιχείων του συνόλου αλλά και των σχέσεων
μεταξύ του μέρους και του όλου. Η διαδικασία
αυτή διέπεται από ορισμένες αρχές και νό-
μους όπως αυτούς της εγγύτητας, της ομοιό-
τητας, της ολοκλήρωσης, της συμμετρίας και
της συνέχειας.
Σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις του φαι-
νομένου της αντίληψης αποδίδουν ακόμη με-
γαλύτερη έμφαση στην ενεργό συμμετοχή του
ατόμου κατά την αντιληπτική λειτουργία.
Θεωρητικοί όπως οι Bruner, Gregory και
Neisser χαρακτηρίζουν την αντίληψη ως σύνο-
λο ενεργητικών και εποικοδομητικών διεργα-
σιών, οι οποίες δεν περιορίζονται μόνο στις
προσλαμβανόμενες από τα αισθητήρια όργανα
πληροφορίες, αλλά επεκτείνονται στην ενερ-
γό αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλ-
λον μέσω των υπολοίπων γνωστικών του λει-
τουργιών και των γνώσεων και εμπειριών που
έχουν ήδη αποκτηθεί. Μέσα σε αυτό το θεωρη-
τικό πλαίσιο, η επεξεργασία των διαφόρων ε-
ρεθισμάτων, που είναι και φορείς πληροφο-
ριών, ολοκληρώνεται σε δύο στάδια. Στο
πρώτο στάδιο επιτελείται η πρόσληψη και στο
δεύτερο η αναγνώρισή τους. Η πρόσληψη του
ερεθίσματος, η οποία είναι αποτέλεσμα επιλε-
κτικής διαδικασίας, καθώς και η αναγνώρισή
του, η οποία αποτελεί πολύπλοκη διαδικασία
για την ολοκλήρωση της οποίας απαιτούνται οι
λειτουργίες της οργάνωσης και ερμηνείας των
ερεθισμάτων, επηρεάζονται από διάφορους
παράγοντες, όπως τη φύση του ερεθίσματος,
τα ενδιαφέροντα του ατόμου, τις προηγούμε-
108
νες εμπειρίες του, τις προσδοκίες του, τον
βαθμό συγκέντρωσης της προσοχής του,
καθώς και το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο
οποίο ολοκληρώνεται η αντιληπτική διαδικα-
σία.
Παρ' όλες τις σημαντικές προσπάθειες που
έχουν γίνει προς την κατεύθυνση ερμηνείας
του φαινομένου της αντίληψης, εντούτοις οι
ψυχολόγοι μελετητές του θέματος δυσκολεύ-
ονται στο να καθορίσουν ποιες μορφές της α-
ντιληπτικής συμπεριφοράς είναι έμφυτες και
ποιες επίκτητες ή αν όλες είναι έμφυτες ή επί-
κτητες. Μελέτες, για παράδειγμα, οι οποίες α-
ποσκοπούσαν να εξετάσουν την ανάπτυξη της
αντίληψης του βάθους, έχουν δείξει ότι τα
βρέφη ηλικίας 6-14 μηνών έχουν ήδη αναπτύ-
ξει την αντίληψη του βάθους, χωρίς να μπο-
ρούν όμως να ελέγξουν αν υπάρχει η ικανότη-
τα αυτή .και στα νεογέννητα, λόγω αδυναμίας
εύρεσης μιας ερευνητικής μεθόδου εφαρμόσι-
μης στον πληθυσμό αυτό.
Εξάλλου, σύμφωνα με τον Piaget*, η ανάπτυξη
της αντίληψης της σταθερότητας των αντικει-
μένων, της ικανότητας, δηλαδή, με την οποία
τα άτομα αντιλαμβάνονται ότι τα αντικείμενα
του περιβάλλοντος υπάρχουν, ακόμα κι αν ευ-
ρίσκονται πέρα από το οπτικό τους πεδίο ή
όταν κρύβονται, εμφανίζεται για πρώτη φορά
στην ηλικία των δύο ετών και αναπτύσσεται με
την πάροδο του χρόνου. Σύγχρονοι ψυχολόγοι
βασιζόμενοι σε ενδείξεις μελετών με υποκεί-
μενα τυφλά άτομα, των οποίων η όραση απο-
καταστάθηκε σε μεγάλη ηλικία, σύμφωνα με
τις οποίες τα άτομα αυτά εμφάνιζαν ορισμένες
μονο μορφές αντιληπτικής συμπεριφοράς
μετά την αποκατάσταση της όρασής τους, ο-
δηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι και σι δύο α-
πόψεις ερμηνείας του φαινομένου της αντίλη-
ψης, δηλαδή η άποψη των οπαδών του νατιβι-
σμού και εκείνη των εμπειριστών, προσφέρουν
καλύτερη ερμηνεία του φαινομένου της αντί-
ληψης.
Στον χώρο της Γνωστικής Ψυχολογίας επικρα-
τούν τρεις διαφορετικές θεωρητικές απόψεις
καθεμιά από τις οποίες προσπαθεί να ερμηνεύ-
σει πώς τα άτομα αναγνωρίζουν τις μορφές
των αντικειμένων (pattern recognition). Σύμφω-
να με τη βασικότερη υπόθεση μιας από τις θε-
ωρητικές αυτές απόψεις, τη γνωστή ως υπόθε-
ση ταύτισης μορφών (template matching), τα α-
ντικείμενα που μας περιβάλλουν αναπαρίστα-
νται στη μνήμη υπό τη μορφή μικροσκοπικών
περιγραμμάτων ή μορφών (templates). Ανα-

γνώριση ενός ερεθίσματος σημαίνει και ταύτι-
ση του με μια από τις μικροσκοπικές αυτές
μορφές, η οποία είναι το αποτέλεσμα πολλα-
πλών συγκρίσεών του με τις πολυάριθμες μνη-
μονικές αναπαραστάσεις.
Κατά τη θεωρητική άποψη τη γνωστή ως θεω-
ρία πρωτοτύπων (prototype theory), οι ομοιότη-
τες ανάμεσα στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα
τα οποία αντιστοιχούν στα ερεθίσματα, δηλα-
δή τις μορφές που πρόκειται να αναγνωρι-
στούν, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην
αναγνώριση τους. Κυρίαρχη υπόθεση της θεω-
ρητικής αυτής άποψης είναι ότι κάθε ερέθισμα
αποτελεί μέλος μιας ευρύτερης κατηγορίας ε-
ρεθισμάτων και προσδιορίζεται από χαρακτη-
ριστικά γνωρίσματα, τα οποία κατέχονται και
από τα υπόλοιπα μέλη της κατηγορίας αυτής.
Τα πρωτότυπα ερεθίσματα μιας κατηγορίας
(prototypes) έχουν αφηρημένο χαρακτήρα και
εμπερικλείουν τα βασικά χαρακτηριστικά γνω-
ρίσματα που κατέχουν όλα τα μέλη της κατη-
γορίας. Ένα νέο ερέθισμα συγκρίνεται με το
πρωτότυπο ερέθισμα και αν προσδιορίζεται με
ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά γνωρίσμα-
τα από εκείνα τα οποία υπάρχουν στο πρωτό-
τυπο ερέθισμα, τότε αναγνωρίζεται.
Σύμφωνα τέλος με τη θεωρητική άποψη προσ-
διορισμού των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων
(feature theory), κάθε ερέθισμα είναι συνδεδε-
μένο με συγκεκριμένο αριθμό προσδιοριστι-
κών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων ή λεπτο-
μερειών. Η διαδικασία αναγνώρισης αρχίζει με
την αφαίρεση των γνωρισμάτων από μια
μορφή, τη συνένωσή τους και τη σύγκρισή
τους με τις γενικότερες πληροφορίες που υ-
πάρχουν στη μνήμη. Η θεωρία αυτή υποστηρί-
ζεται από μελέτες που πραγματοποιούνται
στον χώρο της Γνωστικής Ψυχολογίας, της
Νευροφυσιολογίας και των ηλεκτρονικών υπο-
λογιστών.
Παρά το γεγονός ότι το αντιληπτικό σύστημα
θεωρείται ως ένας μηχανισμός που μας επι-
τρέπει να γνωρίσουμε το περιβάλλον μας, οι
διαδικασίες μέσω των οποίων ολοκληρώνεται
δεν επιτελούνται πάντοτε χωρίς λάθη. Έτσι,
μερικές φορές δεν αντιλαμβανόμαστε σωστά
τα διάφορα ερεθίσματα με αποτέλεσμα να
προβαίνουμε σε λανθασμένες αντιλήψεις, τις
γνωστές ως αντιληπτικές ψευδαισθήσεις ή ο-
φθαλμαπάτες (illusions). Μια γνωστή οφθαλ-
μαπάτη είναι αυτή της σελήνης: η σελήνη φαί-
νεται μεγαλύτερη όταν βρίσκεται κοντά στον
ορίζοντα και κατά πολύ μικρότερη όταν είναι
ΑντΙλοχος
ψηλά. Αλλες οφθαλμαπάτες είναι αυτές των
Muller-Lyer και Ponzo, γνωστές ως γεωμετρι-
κές ψευδαισθήσεις, κατά τις οποίες ευθείες
γραμμές ίσου μήκους γίνονται αντιληπτές ως
έχουσες άλλοτε μικρότερο και άλλοτε μεγα-
λύτερο μήκος ανάλογα με τον τρόπο τοποθέ-
τησής τους στο χώρο, π.χ. σε κάθετους ή πα-
ράλληλους σχηματισμούς κ.λπ. Παρομοίως, σε
περιπτώσεις όπου τα περιβαλλοντικά ερεθί-
σματα γίνονται αντιληπτά όχι από όλα τα άτο-
μα, αλλά από ένα συγκεκριμένο άτομο μόνο,
για κάποιο καθαρά υποκειμενικό λόγο, ως έχο-
ντα δομή διαφορετική από την πραγματική
τους, τότε δημιουργούνται εσφαλμένες αντι-
λήψεις, οι λεγόμενες αντιληπτικές παραισθή-
σεις. Ένα άτομο, για παράδειγμα, υπό την επή-
ρεια του φόβου που του προκαλεί ένα σκοτει-
νό δωμάτιο παρερμηνεύει τις κινήσεις των
κλαδιών ενός δέντρου, η σκιά των οποίων α-
ποτυπώνεται σε έναν από τους τοίχους του
δωματίου, και τις εκλαμβάνει ως μορφές ζώων
που κινούνται εναντίον του.
Βιβλιογρ.: Best J.Β (1986). Cognitive Psychology, St Paul:
West Publising Company.- Bums, R.B. Dobson, C.B
(1984), Introductory Psychology, Lancaster, England: MTP
Press Limited.- Eysenck M.W. (1986), A Handbook ol
Cognitive Psychology, London: Lawrence Erlbaum
Associates.- Eysenk M. W., Keane, M.T (1992), Cognitive
Psychology: A Student's Handbook, Hove and London:
Lawrence Erlbaum Associates.- Houston, J.P, Bee H.,
Hatfield. E, Rimm D.C (1981), Essentials ol Psychology, N.
York: Academic Press.- ΚομΙλη, A. (1981), Σύγχρονη
Ψυχολογία: Η έρεονα της Συμπεριφοράς, Αθήνα, Νέα
Σύνορα.- Παρασκευόπουλος, I. Ν. (1982), Εξελικτική
Ψυχολογία, Αθήνα. τόμ. 2, 3.- Πόρποδας, Κ.Δ (1991),
Γνωστική Ψυχολογία: Η Διαδικασία της Μάθησης, τόμ. 1.
Αικ. Μαριδάκη - Κασσωτάκη
«ΑντιλογΙαι». Με τον όρο Αντιλογίαι αναφέρε-
ται έργο του σοφιστή Πρωταγόρα*. Σώζεται
μόνο ο τίτλος, και σημαίνει: "αντιθετικοί λόγοι
ή επιχειρήματα". Προφανώς σ" αυτό το έργο ο
Πρωταγόρας ανέπτυσσε την άποψη ότι για
κάθε θέμα υπάρχουν δύο λόγοι ή απόψεις, α-
ντίθετες η μία από την άλλη. Η άποψη αυτή
ήταν πολύ διαδεδομένη στην Αθήνα του 5ου
π.Χ. αιώνα και ο Πρωταγόρας θεωρείται ως ο
εισηγητής της, ενώ η δημοκρατική Αθήνα ως ο
τόπος όπου κατεξοχήν μπορούσε να επαλη-
θεύεται. (Βλ. λ. Πρωταγόρας).
Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
ΑντΙλοχος (1ος αι. π.Χ.). Πλατωνικός φιλόσο-
φος που ανήκε στη νέα Ακαδημία* μαζί με τον
Φίλωνα τον Λαρισαίο* κ.ά. Φέρεται ως συγγρα-
109
αντιμεταβολή
φέας μιας ιστορίας της ελληνικής φιλοσοφίας
από την εποχή του Πυθαγόρα* μέχρι τον θάνα-
το του Επίκουρου*.
ε. χ.
αντιμεταβολή (λατ. contrapositio). Είδος συ-
μπερασματικού κανόνα σύμφωνα με τον οποίο
από τη συναγωγή του Β από το Α μπορεί κα-
νείς να συμπεράνει ότι αν ισχύει η άρνηση του
Β τότε συνάγεται και η άρνηση του Α. Για πα-
ράδειγμα, από την πρόταση "Αν Α τότε Β" συ-
νάγεται η πρόταση "Αν όχι Β τότε όχι Α".
Επίσης από την πρόταση "Αν το Α είναι αλη-
θές, τότε το Β είναι αληθές" συνάγεται "Αν το
Β είναι ψευδές τότε και το Α είναι ψευδές".
Διον. Αναηολιτάνος
αντιμεταθετικός νόμος ή αντιμεταθετική ιδιό-
τητα. Ιδιότητα μιας πράξης ή μιας σχέσης σύμ-
φωνα με την οποία η αντιμετάθεση των όρων
στην πράξη ή στη σχέση δεν επηρεάζει το
πραξιακό ή σχεσιακό αποτέλεσμα. Συμβολικά,
αν με Ρ συμβολίσουμε την πράξη ή τη σχέση, ι-
σχύει
αΡβ = βΡα
Ο νόμος αυτός ισχύει για την πρόσθεση και
τον πολλαπλασιασμό στα πλαίσια των πραγμα-
τικών αριθμών, καθώς και για τη σύζευξη ή τη
διάζευξη στη λογική. Παράδειγμα αλγεβρικής
δομής για την οποία δεν ισχύει είναι αυτή του
συνόλου των πινάκων εφοδιασμένου με τη συ-
νήθη πράξη του πολλαπλασιασμού πινάκων.
Αντικείμενο των μαθηματικών είναι και αξιω-
ματικά συστήματα στα οποία ορίζονται αντιμε-
ταθετικές πράξεις και σχέσεις, καθώς και αξιω-
ματικά συστήματα στα οποία ορίζονται μη α-
ντιμεταθετικές πράξεις και σχέσεις.
Διον. Αναπολιτάνος
αντινατουραλισμός. Η θεωρία για την ψυχολο-
γία και τις κοινωνικές επιστήμες που υποστηρί-
ζει ότι τα ανθρώπινα όντα -ίσως και τα ζώα με
ανώτερη νοημοσύνη- συνιστούν ένα αντικεί-
μενο έρευνας τόσο διαφορετικό από εκείνο
των φυσικών επιστημών, ώστε χρειάζονται
πολύ διαφορετικές μέθοδοι για τη μελέτη
τους. Έτσι, στη μελέτη των ανθρώπινων
όντων, μπορούμε να επικοινωνούμε μ' αυτά και
να προσπαθούμε να καταλάβουμε τη σημασία
των λόγων και των πράξεών τους, ενώ ένας
φυσικός δεν μπορεί με τον ίδιο τρόπο να επι-
κοινωνήσει με τις φυσικές ουσίες και τους φυ-
σικούς μηχανισμούς που μελετά. Μια σύστοι-
110
χη άποψη είναι ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά
και οι ανθρώπινες διανοητικές διαδικασίες δεν
μπορούν να εξηγηθούν με τις μεθόδους της
φυσικής και της χημείας ή με τις φυσιολογικές
διαδικασίες που συντελούνται στο ανθρώπινο
σώμα (βλ. αναγωγισμός) και ότι καμιά μελέτη,
ακόμα και η πιο προχωρημένη, της δομής του
ανθρώπινου εγκεφάλου και των διαδικασιών
που συντελούνται μέσα σ' αυτόν δεν μπορεί να
εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι
σκέφτονται, αποφασίζουν, ενεργούν, αισθά-
νονται κ.λπ.
Η αντίθετη άποψη είναι ο "νατουραλισμός" που
επικράτησε στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό* του
18ου αιώνα, ο οποίος αγνοούσε την ιστορική
διάσταση του ανθρώπου (θεωρίες περί "φυσι-
κού ανθρώπου", "φυσικής ηθικής", "φυσικού δι-
καίου" κ.λπ.).
Αν ο νατουραλισμός παραβλέπει τις διάφορες
βαθμίδες και τις ειδικές νομοτέλειες της καθε-
μιάς στην κλίμακα της ανάπτυξης της έμβιας
ύλης και ανάγει τις ουσιαστικές, ποιοτικές δια-
φορές τους στην πιο απλή, αρχική τους
μορφή, ο αντινατουραλισμός απομονώνει και
απολυτοποιεί την ανώτερη βαθμίδα και τις ει-
δικές νομοτέλειές της, σε σημείο που να πα-
ρουσιάζει τον άνθρωπο σαν ένα ον έξω και
πάνω από τη φύση.
Η άρση της αντίθεσης βρίσκεται στη διαλεκτι-
κή σύνθεση: ο άνθρωπος, αν και είναι ένα φυ-
σικό σύστημα του οποίου η δομή και οι διαδι-
κασίες που συντελούνται μέσα σ' αυτό πρέπει
να αναζητηθούν στον ανθρώπινο εγκέφαλο ή,
γενικότερα, στα ανθρώπινα κοινωνικά συστή-
ματα, εντούτοις έχει μια πολύ μεγαλύτερη πο-
λυπλοκότητα σε σύγκριση με τα άλλα φυσικά
συστήματα, και γι' αυτό τον λόγο απαιτούνται
για τη μελέτη του εντελώς νέα θεωρητικά
πλαίσια και εμπειρικές μέθοδοι.
Γιάν. Κρητικός
αντινομία. Η εμφάνιση στην πορεία της σκέ-
ψης δύο ευθέως αντιθέτων βεβαιώσεων εξ
ίσου τεκμηριωμένων. Η έννοια της αντινομίας
εμφανίσθηκε στη φιλοσοφία των Ελεατών',
των Σοφιστών' και των Σκεπτικών*. Κατά τον
Ζήνωνα τον Ελεάτη*, «τα αυτά όμοιά τε και α-
νόμοια, και εν και πολλά, μένοντά τε αυ και
φερόμενα». Ο Πρωταγόρας* επεσήμανε τη συ-
νύπαρξη δύο αντικείμενων προς αλλήλους
λόγων σε κάθε πράγμα, ενώ η επισήμανση της
ισοσθένειας των λόγων τεκμηρίωνε τον αγνω-
στικισμό* των Σκεπτικών. Μέσω του σχολαστι-

κισμού* και της φιλοσοφίας της Αναγέννησης
η έννοια κληροδοτείται στην κλασική γερμανι-
κή φιλοσοφία. Κατά τον I. Καντ*, η νόηση κατά
τη μετάβαση από τη διάνοια στον λόγο (βλ.
διάνοια και λόγος) από τη φύση της προσκρού-
ει σε τέσσερις κοσμολογικές αντινομίες: 1) ο
κόσμος έχει αρχή στον χρόνο και τον χώρο - ο
κόσμος είναι απέραντος ως προς τον χρόνο
και τον χώρο - 2) καθετί στον κόσμο συνίσταται
από το απλό - δεν υπάρχει τίποτα απλό, όλα
είναι σύνθετα- 3) υπάρχουν στον κόσμο αιτίες
που ενεργούν ελεύθερα (εκτός των φυσικών
νόμων) - δεν υπάρχει ελευθερία, τα πάντα υ-
πάγονται στη φυσική αναγκαιότητα- 4) μεταξύ
των αιτίων του κόσμου υπάρχει κάποιο απολύ-
τως αναγκαίο ον - δεν υπάρχει τίποτε το απο-
λύτως αναγκαίο μεταξύ των αιτίων του κό-
σμου. Οι αντινομίες οφείλονται, κατά τον
Καντ, στη σύγχυση φαινομένων και νοουμέ-
νων, φαινομενολογικού και υπερβατικού κό-
σμου. Ο Χέγκελ* έδωσε περαιτέρω ώθηση
στον εν λόγω φιλοσοφικό στοχασμό επισημαί-
νοντας την αναγκαιότητα της αντιφατικότητας
για την ανάπτυξη, την οποία όμως ανάγει απο-
κλειστικά στην κίνηση της νόησης. Ο Μαρξ*
στο Κεφάλαιο' αίρει την απόσπαση της νοητι-
κής αντιφατικότητας από αυτήν του ερευνώ-
μενου αντικειμένου με τη λογική κατηγοριακή
αναπαράσταση της κλιμάκωσης της αντιφατι-
κότητας ενός συγκεκριμένου υπαρκτού αντι-
κειμένου ως οργανικού όλου (βλ. ανάβαση από
το αφηρημένο στο συγκεκριμένο). Στην πορεία
της γνώσης η νόηση προσκρούει και σε κάποι-
ες ιδιότυπες αντινομίες - αντιφάσεις, που αφο-
ρούν σε βαθμίδες της αναπτυσσόμενης γνώ-
σης, απολυτοποιήσεις, αντιπαραβολές ανε-
παρκώς επεξεργασμένων αφαιρέσεων μεταξύ
τους και με την εμπειρική πραγματικότητα,
προεκβολές περιορισμένης εμβέλειας γνώσε-
ων κ.λπ.
Βιβλιογρ.: Καντ I.. Κριτική του Καθαρού Λόγου, εκδ. Πα-
παζήση.- Καντ I., Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική με-
ταφυσική, Δωδώνη. Αθήνα-Γιάννινα, 1982.- Χέγκελ Γκ.,
Η επιστήμη της λογικής, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα,
1991.- Γ. Ιμβριώτη, Η φιλοσοφία του Καντ, Διογένης,
Αθήνα, 1974.
Δ. Πατέλης
«Αντι - Ντύρινγκ». Βασικό έργο της μαρξιστι-
κής γραμματολογίας. Γράφτηκε από τον Φ.
Ενγκελς" στα 1877-78 για ν' αντιμετωπιστούν
οι φιλοσοφικές απόψεις του καθηγητή Ε. Ντύ-
ρινγκ, ένα εκλεκτικιστικό μείγμα χυδαίου υλι-
σμού, θετικισμού και ιδεαλισμού, που εκείνη
αντιουτοπία
την περίοδο επηρέαζε τμήμα των μελών του
σοσιαλδημοκρατικού κόμματος της Γερμανίας.
Ο πλήρης τίτλος του είναι: Η ανατροπή της ε-
πιστήμης από τον κΰριον Ευγένιον Ντύρινγκ.
Το Αντι-Ντύρινγκ θεωρείται πραγματική εγκυ-
κλοπαίδεια του μαρξισμού*. Διαπαιδαγωγή-
θηκαν μ' αυτό χιλιάδες οπαδών του. Ο Λένιν*
το χαρακτήρισε "εγκόλπιο κάθε συνειδητού
εργάτη". Αποτελείται από εισαγωγή και τρία
μέρη. Στην εισαγωγή ο Ενγκελς δίνει μια επι-
σκόπηση της ανάπτυξης της φιλοσοφίας, από
την υποτυπώδη διαλεκτική της αρχαιότητας
ως την υλιστική διαλεκτική του μαρξισμού, και
υποστηρίζει ότι με τις δυο ανακαλύψεις του
Μαρξ* -την υλιστική αντίληψη της ιστορίας και
τη θεωρία της υπεραξίας- ο σοσιαλισμός από
ουτοπία μετατράπηκε σε επιστήμη. Στο πρώτο
μέρος, στη Φιλοσοφία, εκτίθενται τα βασικά
προβλήματα του υλισμού και της διαλεκτικής,
καθώς και της υλιστικής αντίληψης της ιστο-
ρίας. Το δεύτερο μέρος, η Οικονομία, είναι α-
φιερωμένο στην οικονομική διδασκαλία του
Μαρξ. Στο τρίτο μέρος, στον Σοσιαλισμό, δίνε-
ται μια περιγραφή της ιστορίας και της θεω-
ρίας του μαρξιστικού σοσιαλισμού και διαγρά-
φονται τα γνωρίσματα της μελλοντικής, κομ-
μουνιστικής κοινωνίας, όπου οι άνθρωποι γίνο-
νται "πραγματικά και συνειδητά κυρίαρχοι της
κοινωνίας και κατ" επέκταση κυρίαρχοι και της
φύσης", και όπου, κατά την έκφραση του
Ένγκελς, η ανθρωπότητα πραγματοποιεί το
άλμα από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο
βασίλειο της ελευθερίας.
Το "Αντι-Ντύρινγκ" έχει μεταφρασθεί στα ελ-
ληνικά και έχει εκδοθεί από τη "Σύγχρονη
Εποχή", 1993'.
Βιβλιογρ.: Το έργο Άντι-Ντύρινγκ" του Ενγκελς και η
εποχή μας, Μόσχα, 1978 - Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς,
Άπαντα", τ. 20, Μόσχα, 1981.- Η Μαρξιστική φιλοσοφία
του 19ου αιώνα, τόμ. 2, Μόσχα, 1979, κεφ. 12.
Ν. Στ.
αντιουτοπία. Ο όρος δηλώνει την ιδεολογική
στάση ενός τμήματος των διανοουμένων, κυ-
ρίως της Δύσης, οι οποίοι, σε αντίθεση με τον
ουτοπισμό, όπως αποκαλούν την πίστη στη δυ-
νατότητα εγκαθίδρυσης ενός δίκαιου κοινωνι-
κού συστήματος, φρονούν ότι μια τέτοια επι-
δίωξη είναι ανέφικτη, αλλά και ότι κάθε από-
πειρα για την πραγματοποίησή της οδηγεί σε
ολέθρια αποτελέσματα. Ειδικά, η επανάσταση
του 1917 στη Ρωσία και οι κατοπινές εξελίξεις
της έδωσαν αφορμή και υλικό για μια σειρά "α-
ντιουτοπικά" μυθιστορήματα. Απ' αυτά τα γνω-
111
ΑντΙοχος ο ΑσκαλωνΙτης
στότερα είναι: Ο θαυμαστός νέος κόσμος
(Brave New World) του Άλντους Χάξλεϋ
(1932), Το έτος 1984 του Τζωρτζ Οργουελ
(1949), Το κουρδιστό πορτοκάλι (The Clock-
work Orange) του Αντονυ Μπέρτζες (1962), Η
άνοδος της αξιοκρατίας (The Rise of Meri-
tocracy) του Μάικλ Γιανγκ (1958), Ο κύριος των
μυγών (Lord of Flies) του Ουίλλιαμ Γκόλντιγκ
(1963), Σκοτεινιά στο μεσημέρι (Darkness at
Noon), γνωστότερο με τον τίτλο Το Μηδέν και
το Απειρον, του Αρθουρ Κέσλερ, κ.ά. Σε ανά-
λογο πνεύμα είναι γραμμένες και μελέτες,
όπως Ο μύθος της μηχανής (The Myth of the
Machine) του Λιούις Μάμφορντ (2 τόμοι, 1967-
70).
Εδώ, πρέπει να γίνει η διάκριση ανάμεσα στην
"αντιουτοπιστικη" φιλολογία, που σε τελική α-
νάλυση τείνει στη δικαίωση και υπεράσπιση
της κοινωνίας του "ελεύθερου ανταγωνισμού",
με όλες τις κοινωνικές ανισότητες και αδικίες
της, και στα έργα προοδευτικών συγγραφέων,
όπως του Ανατόλ Ορανς (Το νησί των Πιγ-
κουίνων), του Τζακ Λόντον (Η σιδερένια φτέρ-
να), του Χέρμπερτ Τζωρτζ Ουέλς τα μυθιστο-
ρήματα επιστημονικής φαντασίας, του Ρομπέρ
Μερλ (Ένα ζώο προικισμένο με λογικό) κ.ά..
που επισημαίνουν τους πραγματικούς κινδύ-
νους και προειδοποιούν γι' αυτούς, προτείνο-
ντας, άμεσα ή έμμεσα, μια συλλογική αντιμε-
τώπιση τους για μια ζωή άξια του ανθρώπου.
Γιάν. Κρητικός
ΑντΙοχος ο ΑσκαλωνΙτης, (Ασκαλών Παλαι-
στίνης, περ. 130/120 - 68 π.Χ.). Ελληνας φιλό-
σοφος, πλατωνικός και εκλεκτικός, ιδρυτής
της λεγόμενης «πέμπτης Ακαδημίας».
Ο Αντίοχος ήταν μαθητής του φίλωνα του
Λαρισαίου* στην Αθήνα και διάδοχός του στη
διεύθυνση της πλατωνικής Ακαδημίας* (79-
78). Ακολούθησε τον δάσκαλό του στη Ρώμη
(88), όπου ο Αντίοχος κέρδισε τη φιλία του
Ρωμαίου Λούκουλλου. Ως «σχολάρχης» της
Ακαδημίας στην Αθήνα, ο Αντίοχος είχε μαθη-
τή τον Κικέρωνα*, ο οποίος στα έργα του ανα-
φέρεται συχνά στον Αντίοχο. Αργότερα, κατά
τον δεύτερο Μιθριδατικό πόλεμο (73), ο
Αντίοχος συνόδεψε τον φίλο του Λούκουλλο
στην εκστρατεία του στην Ανατολή και πέθανε
στη Μεσοποταμία.
Ο Αντίοχος αγωνίστηκε κυρίως για να απαλλά-
ξει την Ακαδημία από την επίδραση του
Σκεπτικισμού* και να την επαναφέρει στη γνή-
σια πλατωνική παράδοσή της. Γι' αυτό ήρθε σε
112
σύγκρουση ακόμα και με τον δάσκαλό του τον
φίλωνα, μαθητή του Καρνεάδη*, εκείνου ακρι-
βώς που είχε εισαγάγει τον Σκεπτικισμό στην
Ακαδημία. Χαρακτηριστική του αγώνα του
είναι η παρατήρησή του στους Σκεπτικούς:
Είναι αντίφαση να «βεβαιώνει» κανείς πως τί-
ποτα δεν μπορεί να «βεβαιωθεί» και παράλλη-
λα να «αποδεικνύει» πως τίποτα δεν μπορεί να
«αποδειχθεί»! Στο πρόβλημα της αλήθειας ο
Αντίοχος δέχτηκε τη θέση του Στωικού
Χρύσιππου* για την «εννοιακή παράσταση» ως
μέσο για τη γνώση, ενώ στο πρόβλημα της ευ-
τυχίας επεσήμανε ως ιδανικό την απάθεια, που
είχαν διδάξει γενικά οι παλαιότεροι Στωικοί*.
Ο Αντίοχος έκανε και μια έκθεση της Ακαδη-
μαϊκής, της Περιπατητικής και της Στωικής φι-
λοσοφίας*, επιδιώκοντας να δείξει ότι οι τρεις
σχολές διαφέρουν περισσότερο στη διατύπω-
ση παρά στην ουσία. Με όλα αυτά ο Αντίοχος
έδειξε βέβαια ότι δεν ήταν παρά ένας εκλεκτι-
κός.
Αν και όχι ιδιαίτερα δημιουργικός φιλόσοφος,
ο Αντίοχος άσκησε μάλλον σημαντική επίδρα-
ση, και του αναγνωρίζουν ότι αυτός άνοιξε τον
δρόμο για την εξέλιξη του Πλατωνισμού* προς
τον Νεοπλατωνισμό*.
Βιβλιογρ.: J. Glucker. Antiochus and the Late Academy,
Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1978, 510 S.
(Hypomnemata 56).
Ε. Ν. Ρούσσος
Αντίπατρος ο Ταρσεύς (2ος αι. π.Χ.). Στωικός*
φιλόσοφος, ένας από τους τελευταίους εκ-
προσώπους της "Παλαιάς Στοάς" και δάσκαλος
του Παναίτιου του Ρόδιου*, αρχηγού της "Μέ-
σης Στοάς".
Ο Αντίπατρος ήταν μαθητής του Διογένη του
Βαβυλώνιου* και διάδοχός του στη διεύθυνση
της Στοάς στην Αθήνα (περ. 140). Σε ώριμη η-
λικία τερμάτισε τη ζωή του θεληματικά, παίρ-
νοντας δηλητήριο (περ. 137). Από τα έργα του
είναι γνωστοί οι τίτλοι Περί κόσμου, Περί ου-
σίας, Περί ψυχής. Περί θεών. Περί ζώων, Περί
μαντικής και Περί του Σωκράτους δαιμονίου.
Ο Αντίπατρος ασχολήθηκε με τα πιο κεντρικά
προβλήματα της Στωικής φιλοσοφίας*, και οι
θέσεις του ο" αυτά είναι σύμφωνες με τις ιδέες
των μεγάλων δασκάλων της "Παλαιάς Στοάς".
Έκανε μάλιστα ο Αντίπατρος μεγάλο αγώνα,
για να υπερασπιστεί τη γνήσια στωική παράδο-
ση από τις επιθέσεις και τις επικρίσεις κυρίως
του Καρνεάδη*. Σύμφωνα με τη γενικότερη δι-
δασκαλία της Στοάς, ο Αντίπατρος δεχόταν τα
εξής: Για την αλήθεια ως κριτήριο την "καταλη-

τττική φαντασία", δηλαδή την εννοιακή παρά-
σταση. Για το σύμπαν ότι έχει ορισμένο σχήμα,
το σφαιρικό, που διευκολύνει την κίνησή του.
Για την ουσία ότι είναι σωματική, δηλαδή από
ύλη, και για την ψυχή ότι είναι θερμή πνοή.
Περισσότερη σημασία έχει η διδασκαλία του
Αντίπατρου πάνω στα ηθικά προβλήματα. Η
βασική θέση του είναι: Να κάνουμε πάντα και
χωρίς παρεκκλίσεις αυτό που εξαρτάται από
τη δύναμή μας, για να πετυχαίνουμε αυτό που
πρωταρχικά ανταποκρίνεται στη φύση μας.
Ε.Ν. Ρούσσος
Αντίπατρος ο Τύριος (1ος αι. π.Χ.). Φιλό-
σοφος, από τους εκπροσώπους της "Μέσης
Στοάς", μαθητής του Ποσειδώνιου* και δάσκα-
λος του Ρωμαίου Πόρκιου Κάτωνα (περ. 70
π.Χ.). Πέθανε πριν από το 45 π.Χ. Με την επί-
δραση του Ποσειδώνιου, ο Αντίπατρος ασχο-
λήθηκε κυρίως με τη φυσική φιλοσοφία, όπως
φαίνεται από τους τίτλους των έργων του Περί
κόσμου και Περί ζώων. Από λάθος έχουν απο-
δοθεί στον Αντίπατρο και ορισμένα από τα
έργα του Αντίπατρου του Ταρσέα*, συνώνυ-
μου αλλά αρχαιότερου στωικού φιλοσόφου. Ο
Αντίπατρος δίδασκε ότι ο κόσμος είναι ζωντα-
νός οργανισμός, έμψυχος και λογικός και ότι
έχει ως "ηγεμονικόν" τον αιθέρα.
Ε.Ν. Ρούσσος
αντιπροσωπευτικότητα. Η ιδιότητα της ικανο-
ποιητικής αντιπροσώπευσης του όλου από ένα
μέρος του. Η ιδιότητα αυτή εξαρτάται ως προς
την εμφάνισή της από τη δυνατότητα αναπα-
ράστασης του όλου από το μέρος. Μια τέτοια
αναπαράσταση προϋποθέτει ότι σε αρκετά ικα-
νοποιητικό βαθμό το μέρος φέρει σε μικρογρα-
φία όλες τις ιδιότητες του όλου, ώστε να απο-
τελεί ισόμορφη απεικόνιση του. Μια άλλη πε-
ρίπτωση αντιπροσωπευτικότητας είναι αυτή
της ικανοποιητικής αντιπροσώπευσης του
όλου (με την έννοια του συνόλου) από ένα
στοιχείο του. Στις εμπειρικές επιστήμες και έ-
ρευνες η έννοια της αντιπροσωπευτικότητας
χρησιμοποιείται ευρύτατα συνδυασμένη με
χρήση στατιστικών μεθόδων δειγματοληπτι-
κού χαρακτήρα. Ετσι, δειγματοληψίες που ο-
δηγούν σε εμπειρικές διαπιστώσεις σταθερού
χαρακτήρα οδηγούν επαγωγικά σε γενικές
προτάσεις που αφορούν το όλον. Σε τέτοιες
περιπτώσεις η αντιπροσωπευτικότητα γίνεται
έννοια στα πλαίσια ενός μαθηματικοποιημένου
(στατιστικού) συστήματος, όπου έννοιες,
Φ.Α., Α-8
Αντισθένης ο Αθηναίος
όπως αυτή του διαστήματος εμπιστοσύνης και
της πιθανότητας εμπιστοσύνης, αυστηροποι-
ούν τη μετάβαση από το ειδικό στο γενικό.
Διον. Αναπολιτάνος
Αντισθένης ο Αθηναίος (περ. 455-360 π.Χ.).
Σοφιστής", ρήτορας, σωκρατικός φιλόσοφος
και εμπνευστής των Κυνικών*.
Ο Αντισθένης ήταν γιος ενός Αθηναίου, ελεύ-
θερου πολίτη, και μιας δούλης από τη Θράκη.
Γεννήθηκε και έζησε στην Αθήνα, πολέμησε
στην Τανάγρα (424) και ήταν ένας από εκεί-
νους που παραστάθηκαν στον Σωκράτη* μέσα
στο δεσμωτήριο κατά τις τελευταίες στιγμές
του (399). Πρώτος δάσκαλος του Αντισθένη
ήταν ο Γοργίας* και δεύτερος ο Σωκράτης. Ο
πρώτος τον έκανε να ενδιαφερθεί για τη ρητο-
ρική και να μελετήσει τη γλώσσα ως φορέα α-
λήθειας, ενώ ο δεύτερος του έστρεψε την
προσοχή στα ηθικά προβλήματα.
Με εξαίρεση τον Δημόκριτο*, ο Αντισθένης
ήταν ίσως ο γονιμότερος συγγραφέας της
προπλατωνικής περιόδου. Από τους γνωστούς
62 τίτλους έργων του πολλοί φανερώνουν τα
πλούσια ενδιαφέροντα του Αντισθένη και την
παράλληλη πορεία του με σύγχρονούς του
συγγραφείς: Ο Αίαντος λόγος, ο Περί Οδυσ-
σέως, η Ορέστου απολογία και ο Περί Ελένης
και Πηνελόπης θυμίζουν τους λόγους του
Γοργία Υπέρ Παλαμήδους απολογία και Ελέ-
νης εγκώμιον. Η Αλήθεια το ομώνυμο έργο του
Πρωταγόρα*. Ο Κύρος θυμίζει την Κύρου παι-
δεία του Ξενοφώντα*, ο Αλκιβιάδης και ο
Μενέξενος τους ομώνυμους διαλόγους του
Πλάτωνα*. Από τα έργα του Αντισθένη σώθη-
καν μόνο μικρά αποσπάσματα.
Το ηθικό μέρος της σκέψης του Σωκράτη
έδωσε στο πνεύμα του Αντισθένη την αποφα-
σιστική ώθηση. Αλλά και εδώ τον Αντισθένη
τον τράβηξε περισσότερο η πρακτική πλευρά,
όχι τόσο η θεωρητική θεμελίωση της ηθικής
πάνω στη γνώση. Ετσι, η λιτότητα της ζωής
του δάσκαλου έγινε ιδανικό στη φιλοσοφία
του μαθητή. Ο Αντισθένης πίστευε ότι η αρετή,
νοούμενη σαν ενιαία αξία και αξιοσύνη, είναι
διδακτή, ότι αυτή μόνη φτάνει για την ευτυχία
του ανθρώπου, ότι η αρετή είναι πράξη και δεν
χρειάζεται ειδικές γνώσεις, ότι ο σοφός δεν ε-
νεργεί κατά τους κειμένους νόμους αλλά κατά
τον νόμο της αρετής, ότι ο δίκαιος πρέπει να
είναι για τον καθένα πιο πολύ από συγγενής
και ότι οι κοινωνίες καταστρέφονται, όταν οι
πολίτες δεν μπορούν να διακρίνουν τους κα-
113
αντιστοιχία
κούς από τους καλούς. Παροιμιώδης έμεινε ο
αντιηδονισμός του Αντισθένη, που θεωρούσε
τον έρωτα "κακίαν της φύσεως". Ακριβώς οι α-
σκητικές τάσεις έπεισαν τους Κυνικούς φιλο-
σόφους να τον θεωρήσουν αρχηγό τους, μο-
λονότι ο Ιδιος δεν ήταν ιδρυτής της σχολής
τους. Επεκτείνοντας αυτή τη σχέση, στην ύ-
στερη αρχαιότητα θεωρούσαν τον Αντισθένη
και ως συνδετικό κρίκο ανάμεσα στον Σωκράτη
και τους Στωικούς*. Ετσι, στην παράδοση του
σωκρατικού στοιχείου χάραζαν τη γραμμή:
Σωκράτης - Αντισθένης - Διογένης* - Κράτης* -
Ζήνων*. Ο Διογένης ο Λαέρτιος* λέει ότι ο
Αντισθένης δίδαξε στον κυνικό Διογένη την α-
πάθεια, ο Διογένης στον Κράτητα την εγκρά-
τεια και ο Κράτης δίδαξε στον Ζήνωνα την
καρτερία. Με άλλα λόγια, η μετακλασική αρ-
χαιότητα ήθελε να βλέπει την αρχή όλων των
ιδανικών στο πνεύμα του Σωκράτη.
Στο πρόβλημα της αλήθειας, που ήταν νευραλ-
γικό για την εποχή του και που απασχολούσε
έντονα τόσο τους Σοφιστές* όσο και τους
Σωκρατικούς, ο Αντισθένης, στενός συγγενής
και με τις δύο παρατάξεις, πίστευε, σύμφωνα
μάλιστα με εδραιωμένες ακόμα από την προϊ-
στορική εποχή αντιλήψεις, ότι τα ονόματα α-
ποτελούν στοιχεία της φύσης των πραγμάτων,
ανήκουν στα πράγματα και γΓ αυτό μπορούν
να δηλώνουν τα πράγματα. Ετσι ο Αντισθένης
είχε καταλήξει σ' ένα είδος ονοματοκρατίας,
που τον ανάγκαζε να αρνείται τη δυνατότητα
ορισμού ενός πράγματος με γνωρίσματα ενός
άλλου και έφτασε στο σημείο να υποστηρίζει,
για παράδειγμα, ότι δεν μπορούμε να λέμε "Το
χιόνι είναι λευκό", αλλά μόνο "Το χιόνι είναι
χιόνι'Ι Πάνω σ' αυτή τη γνωσιολογία ο Αντι-
σθένης στήριζε και τη θέση του για την παιδεία:
"Αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων επίσκεψις".
Πράγμα που σημαίνει ότι, κατά τον Αντισθένη,
μαθαίνοντας κανείς τα ονόματα, μαθαίνει και
τα πράγματα που αναφέρονται σ' αυτά. Από θε-
ολογική άποψη ενδιαφέρει επίσης το γεγονός
ότι ο Αντισθένης, συνεχίζοντας τον μονοθεϊ-
σμό του Ξενοφάνη*, δίδασκε ότι οι άνθρωποι
νομίζουν ότι υπάρχουν πολλοί θεοί, αλλά
πραγματικά υπάρχει μόνο ένας, και αυτός δεν
μοιάζει με κανένα από τα γνωστά όντα.
Βιβλιογρ.: Antisthenis Fragments. Collegit F. D. Gaizzi,
Milano, Varese, 1966, 146 p. (Testi θ Document! 13).- A.
Patzer. Antisthenes der Sokratiker, Freiburg/Munchen, Al-
ber. 1974.
E.N. Ρούσσος
αντιστοιχία, θεωρία της αλήθειας. Η θεωρία
114
της αντιστοιχίας της αλήθειας, με την ευρύτε-
ρη σημασία της, δηλώνει ότι η αλήθεια συμφω-
νεί με την πραγματικότητα, ότι υπάρχει αντι-
στοιχία μεταξύ μιας πρότασης και των πραγμά-
των. Η ειδικότερη σημασία δηλώνει ότι η αλή-
θεια είναι μια ιδιότητα σχέσης όπου οτιδήποτε
είναι αληθές -φράση, πρόταση, ισχυρισμός-
χαρακτηρίζεται ως αληθές εξαιτίας της σχέ-
σης του προς κάτι άλλο, συνήθως ένα δεδομέ-
νο. Προβληματική παραμένει η διάκριση μετα-
ξύ της πρότασης και του δεδομένου. Καθώς
και η διακρίβωση της αντιστοιχίας μεταξύ της
δομής μιας πρότασης και της δομής του δεδο-
μένου ή μιας κατάστασης.
Γ. Παπαγούνος
αντιστοιχίας αρχή. Θεμελιώδης μεθοδολογική
αρχή που διέπει την ανάπτυξη των επιστημών.
Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η αντικατάσταση
μιας φυσικής θεωρίας από μιαν άλλη δεν απο-
τελεί εγκοπή αλλά συνέχεια, η οποία μπορεί
να εκφραστεί με κατάλληλες εννοιολογικές
και μαθηματικές αντιστοιχίες. Η παλιά θεωρία
διατηρείται κατά κάποιο τρόπο στα πλαίσια της
νέας με την έννοια ότι ένα μέρος της λειτουρ-
γεί με διαδικασίες παρεμφερείς (αντίστοιχες)
των παλαιών. Βάσει της αρχής της αντιστοι-
χίας είναι ελεύθερα τα δάνεια από την παλαιά
θεωρία στη νέα με την προϋπόθεση κατάλλη-
λων τροποποιήσεων και περιορισμών. Η ιστο-
ρία των μαθηματικών, της φυσικής και των
άλλων επιστημών παρέχει γόνιμο έδαφος με-
λέτης της αρχής της αντιστοιχίας. Στα μαθη-
ματικά, ιδιαίτερα, μια τέτοια αρχή χρησιμοποι-
είται για τη μετάβαση από μια μαθηματική πε-
ριοχή σε άλλη με ισόμορφα χαρακτηριστικά
προς την πρώτη. Αυτό γίνεται γιατί συνήθως η
δεύτερη περιοχή εμπεριέχει μεθοδολογικές
και εργαλειακές δυνατότητες λύσης προβλη-
μάτων μεγαλύτερες από την πρώτη. Στην πε-
ριοχή της φυσικής ένα παράδειγμα χρήσης της
αρχής της αντιστοιχίας είναι αυτό από τον
Μπορ* το 1913, μέσα σ' ένα κλίμα γενικής αμ-
φισβήτησης των βασικών αξιωμάτων και
αρχών της κλασικής φυσικής.
Διον. Αναπολιτάνος
αντίστοιχος, βλ. επαρκής.
αντιστροφή (λατ. conversio). Διαδικασία της
τυπικής λογικής, κατά την οποία συντελείται ο
μετασχηματισμός μιας κρίσεως με την αλλαγή
της θέσης των όρων της έτσι ώστε το υποκεί-

μενο να πάρει την θέση του κατηγορουμένου
και το κατηγορούμενο του υποκειμένου. Για
την αντιστροφή ισχύουν οι εξής αρχές:
Αντιστρέφονται όλες οι γενικές αποφατικές
προτάσεις (π.χ. κανένα πτηνό δεν είναι μαστο-
φόρο - κανένα μαστοφόρο δεν είναι πτηνό) και
όλες οι μερικές καταφατικές (π.χ. μερικοί
Ασιάτες είναι χριστιανοί - μερικοί χριστιανοί
είναι Ασιάτες). Οι γενικές καταφατικές αντι-
στρέφονται με τον περιορισμό να μεταβλη-
θούν κατά ποσόν (π.χ. όλα τα δέντρα είναι
φυτά - μερικά φυτά είναι δέντρα). Οι μερικές α-
ποφατικές προτάσεις δεν αντιστρέφονται (π.χ.
επειδή μερικοί άνθρωποι δεν είναι κυνηγοί,
δεν έπεται ότι μερικοί κυνηγοί δεν είναι άν-
θρωποι). Η αντιστροφή ονομάζεται απλή, αν
δεν μεταβάλλεται η ποσότητα των προτάσε-
ων.
Απ. Τζ.
αντίφαση διαλεκτική. Κατηγορία που εκφράζει
την εσωτερική πηγή κάθε ανάπτυξης* και κάθε
κίνησης*. Η αναγνώριση της εσωτερικής αντί-
φασης, της ουσιώδους αντίφασης, της ενότη-
τας εσωτερικής και εξωτερικής αντίθεσης δια-
φοροποιεί τη διαλεκτική* από τη μεταφυσική*.
Η πρώτη, σε αντιδιαστολή με τη δεύτερη, πα-
ραδέχεται την ύπαρξη ουσιωδών εσωτερικών
και αναγκαίων αντιφάσεων. Οι αντιφάσεις που
εξετάζει η διαλεκτική πρέπει να διακρίνονται
από τις «λογικές» αντιφάσεις, οι οποίες εκ-
φράζουν σύγχυση και ασυνέπεια της σκέψης.
Η αντίφαση που εξετάζει η διαλεκτική είναι
πηγή ανάπτυξης, καθώς αναπτύσσεται και η
ίδια, διανύοντας τις βαθμίδες της ταυτότητας*,
της διάκρισης*, της αντίθεσης* και της αντίφα-
σης* (είτε της καθαυτής αντίφασης). Η ταύτιση
συνιστά εμβρυώδη αντίφαση δεδομένου ότι το
παλαιό, ουσιωδώς ταυτόσημο του εαυτού του,
εμπεριέχει προϋποθέσεις του νέου, δηλ. στιγ-
μές που το διαφοροποιούν από τον ίδιο τον
εαυτό του, ως υποταγμένες όμως στην ταυτό-
τητα. Η διάκριση επίσης είναι μια μη αναπτυγ-
μένη πλήρως αντίφαση, διότι, παρά το γεγο-
νός ότι συνιστά σε πρώτο πλάνο τη συνύπαρξη
του νέου και του παλαιού, το νέο σχηματίσθη-
κε και εξακολουθεί να αναπτύσσεται από το
παλαιό, σε συνδυασμό με το παλαιό. Παρα-
πέρα ανάπτυξη της αντίφασης συνιστά η αντί-
θεση, κατά την οποία, αν και προβάλλει στο
προσκήνιο η άρνηση του παλαιού από το νέο,
το νέο επίσης σχηματίζεται εδώ από το πα-
λαιό, συνδέεται εσωτερικά με αυτό: το νέο
Αντιφών ο Αθηναίος
πραγμοτοποιείται ως άρνηση του παλαιού.
Στην ανώτατη βαθμίδα της αντίφασης (καθαυ-
τή αντίφαση) το νέο ολοκληρώνει την άρνηση,
τον μετασχηματισμό του παλαιού, συμπερι-
λαμβάνοντας το παλαιό σε "ανηρμένη", μετα-
σχηματισμένη μορφή ως στιγμή του εαυτού
του, οπότε και διαμορφώνεται η συνάφεια, η ε-
σωτερική ενότητα των διαφόρων πλευρών,
πραγμάτων κ.λπ. Στην καθαυτή αντίφαση το
κύριο δεν είναι η αμοιβαία άρνηση των πλευ-
ρών, αλλά το γεγονός ότι στην εν λόγω διαδι-
κασία αυτές γεννούν η μία την άλλη ως διακε-
κριμένες μεταξύ τους, πραγματοποιώντας
μιαν αμοιβαία μετάβαση και ταυτιζόμενες.
Οταν ένα αντικείμενο φτάνει στην ανώτατη
βαθμίδα της ανάπτυξης της αντίφασής του, ω-
ριμάζουν οι προϋποθέσεις εξαφάνισής του,
διότι η καθαυτή αντίφαση σημαίνει ότι το ίδιο
το αντικείμενο με την εσωτερική του κίνηση
αρνείται τον εαυτό του "εν εαυτώ". Εδώ ακρι-
βώς έγκειται ο κριτικός και επαναστατικός χα-
ρακτήρας της διαλεκτικής (Κ. Μαρξ*).
Η αντίφαση που εξετάζει η διαλεκτική* παρα-
τηρείται και στη φύση, στην κοινωνία, στη νόη-
ση και στη συνείδηση. Στην κοινωνία που βασί-
ζεται στην ατομική ιδιοκτησία και στην εκμε-
τάλλευση, οι αντιφάσεις αποκτούν ανταγωνι-
στικό χαρακτήρα και εκφράζονται με την πάλη
των τάξεων, με τη διαπάλη αντιθέτων κοινωνι-
κών ομάδων και με το ανέφικτο της διευθέτη-
σης των εν λόγω αντιφάσεων στα πλαίσια του
δεδομένου κοινωνικού συστήματος. Χαρακτη-
ριστικές, κατά τους μαρξιστές, είναι οι αντιφά-
σεις π.χ. μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου, με-
ταξύ ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, μεταξύ πο-
λυεθνικών εταιρειών και εθνικών - κρατικών
πολιτικών μορφών, μεταξύ ανεπτυγμένων και
αναπτυσσόμενων χωρών κ.λπ.
Δ. Πατέλης
αντίφαση καθαυτή, βλ. αντίφαση διαλεκτική.
αντίφασης αρχή, βλ. αρχή της αντίφασης
Αντιφών ο Αθηναίος (5ος αι. π.Χ.). Σοφιστής,
ίσως ο αρχαιότερος θεωρητικός του φυσικού
δικαίου και της ισότητας των ανθρώπων.
Σύμφωνα με μαρτυρίες των αρχαίων, ο Αντι-
φών ήταν ένας από τους συνομιλητές του Σω-
κράτη* στην Αθήνα, δάσκαλος του τύραννου
Διονυσίου στις Συρακούσες και ψυχοθεραπευ-
τής στην Κόρινθο, όπου "τέχνην αλυπίας συνε-
στήσατο, ώστε τους λυπουμένους διά λόγων
115
Άντλερ Άλφρεντ
θεραπεύειν, και πυνθανόμενος τας αιτίας πα-
ρεμυθείτο τους κάμνοντας". Ο Αντιφών, σύμ-
φωνα πάντα με μαρτυρίες των αρχαίων, είχε
ακόμα επιδόσεις στην εξήγηση των ονείρων,
στη φυσική και τα μαθηματικά, στην επική και
την τραγική ποίηση, στη ρητορική και τη μελέ-
τη της γλώσσας. Ως συγγράμματά του αναφέ-
ρονται η Αλήθεια, το Περί ομονοίας, ο Πολιτι-
κός, το Περί κρίσεως ονείρων και η τραγωδία
Πλήξιππος. Αποσπάσματα έχουν σωθεί κυρίως
από την Αλήθεια και το Περί ομονοίας.
Από την αρχαιότητα ως σήμερα, στους κύ-
κλους των ειδικών που έχουν ασχοληθεί με
την προσωπικότητα και το έργο του Αντιφώ-
ντα, παραμένει ανοιχτό το πρόβλημα της ταυ-
τότητάς του: υπάρχουν ενδείξεις ότι ο σοφι-
στής Αντιφών και ο ρήτωρ Αντιφών ο Ραμνού-
σιος είναι το ίδιο πρόσωπο, όπως υπάρχουν
και ενδείξεις ότι ο σοφιστής, ο ρήτορας, ο ποι-
ητής, ο ψυχοθεραπευτής και ο ονειροκρίτης
είναι δύο, τρία ή και περισσότερα πρόσωπα με
κοινό μεταξύ τους μόνο το όνομα. Για τον χω-
ρισμό του σοφιστή από τον ρήτορα οι ειδικοί ε-
πικαλούνται κυρίως δύο επιχειρήματα: τη δια-
φορά στα μορφολογικά στοιχεία του λόγου και
την απόσταση στην ιδεολογία. Πραγματικά, ο
ρήτορας Αντιφών ήταν εχθρός της δημοκρα-
τίας, πραξικοπηματίας, φανατικός υπέρμαχος
των κοινωνικών διακρίσεων και των κειμένων
νόμων, έστω και με καταπίεση των πολιτών,
ενώ ο συγγραφέας της Αλήθειας εκδηλώνεται
για την απόλυτη προτεραιότητα του "φυσικού"
δικαίου έναντι του "θετού" και με αυτό το κρι-
τήριο για την ισότητα όλων των ανθρώπων, ά-
σχετα από φυλή, φύλο και κοινωνική τάξη. Για
την τάύτιση του σοφιστή με τον ρήτορα υπάρ-
χουν τα ακόλουθα επιχειρήματα: Η σύμπτωση
χρόνου (5ος αι. π.Χ.), τόπου (Αθήνα / Ραμνού-
ντα) και περιβάλλοντος (οι περίπου σύγχρονοι
συγγραφείς Θουκυδίδης*, Ξενοφών* και Πλά-
των* ξέρουν μόνο έναν Αντιφώντα)· η ανυπαρ-
ξία ειδήσεων για την ιδιωτική ζωή και την πολι-
τική δράση του σοφιστή, ένδειξη της ανυπαρ-
ξίας προσώπου άλλου από τον ρήτορα Αντι-
φώντα· ο γενικός κανόνας στη ζωή των παλαι-
ότερων σοφιστών να έχουν πολλαπλές επιδό-
σεις στις επιστήμες και στις τέχνες και να καλ-
λιεργούν πολλά είδη λόγου' από όπου ακόμα
και η επίδοση στην ψυχοθεραπευτική "διά
λόγων" εξηγείται από το γενικό ενδιαφέρον
των σοφιστών για τη γλώσσα και για τα πάθη
που μπορούσε να διεγείρει στις ψυχές των α-
κροατών η δύναμη του λόγου. Με κριτήριο την
116
πολυμέρεια σαν γενικό κανόνα στη ζωή των
παλαιότερων σοφιστών, μπορούν ακόμα να ε-
ξηγηθούν οι διαφορές στη μορφή του λόγου
και στις ιδέες, αφού διαφορετικά είδη λόγου
έχουν διαφορετικά μορφολογικά γνωρίσματα.
Οσο για τις "αναρχικές" ιδέες της Αλήθειας, α-
συμβίβαστες με τη γενικά γνωστή αντιλαϊκή
πολιτεία του ρήτορα, ας σημειωθεί ότι από τα
σωζόμενα αποσπάσματα δεν γίνεται φανερό
αν αυτές αποτελούν το "πιστεύω" του συγγρα-
φέα τους ή απλώς επιχειρηματολογία προς
τον ειδικό στόχο ενός λόγου, φαινόμενο κανο-
νικό για τους σοφιστές και τους ρήτορες.
Πάντως το πρόβλημα παραμένει ανοιχτό.
Συμμετέχοντας στον κοινωνικό προβληματι-
σμό που εγκαινιάστηκε ακριβώς στην εποχή
του, ο Αντιφών, σύμφωνα βέβαια με τα σωζό-
μενα αποσπάσματα της Αλήθειας και του Περί
ομονοίας, είχε διατυπώσει τις ακόλουθες σκέ-
ψεις: Φύση και νόμος είναι αντίθετα. Πολλά
από εκείνα που αναφέρονται στον νόμο είναι
αντίθετα με τη φύση ("πολεμίως τη φύσει"). Τα
φυσικά είναι αναγκαία και έμφυτα, τα του
νόμου θετά και συμφωνημένα. Τα φυσικά είναι
ελεύθερα και συμφέροντα για τη συντήρηση
της ζωής, τα του νόμου είναι "δεσμά της φύσε-
ως". Η φύση δεν διακρίνει Έλληνες και βαρβά-
ρους, ελεύθερους και δούλους. Για την ευτυ-
χία του ο άνθρωπος πρέπει να δίνει προτεραι-
ότητα στο φυσικό δίκαιο έναντι του θετού δι-
καίου. Στη ζωή είναι "πάντα σμικρά και ασθενή
και ολιγοχρόνια και αναμεμειγμένα λύπαις με-
γάλαις". Ο γάμος και ο οικογενειακός βίος
είναι "μέγας αγών ανθρώπω". Οι φροντίδες για
τη συντήρηση και την ευτυχία του ατόμου πολ-
λαπλασιάζονται τόσες φορές όσα είναι τα
άτομα που συμβιώνουν μαζί του. Αυτό μειώνει
αντίστοιχα τη χαρά της αγάπης των ατόμων
που συμβιώνουν. Με την παιδεία εθίζουν "τους
παίδας άρχεσθαι", γιατί "αναρχίας ουδέν κά-
κιον ανθρώποις". Η ομόνοια είναι δυσκολοκα-
τόρθωτη, αλλά με αυτήν "αι πόλεις ισχυρότα-
τοι τε και ευδαιμονέσταται γίγνονται".
Βιβλιογρ.: Ε. Bignone. Anlitonte orators e Antilonte
solista, Urbino, Argalia, 1974, 138 p.- A. La Face.
Richerche Antilontee. Palermo, Palombo, 1969, 102 p -
H.C. Avery, One Antiphon or Two?. "Hermes" 110 (1982),
145-158.- G. Pendrick. Once Again Antiphon the Sophist
and Antiphon of Rhamnus, "Hermes" 115 (1987), 46-60.
E.N. Ρούσσος
Αντλερ Άλφρεντ (Βιέννη, 1870 - Αμπερτίν
Σκωτίας, 1937). Διάσημος Αυστριακός ψυχία-
τρος κοι δημιουργός της Ατομικής Ψυχολο-

γίας. Υπήρξε μαθητής του Φρόυντ* και συνερ-
γάτης του (1902). Πολύ γρήγορα όμως διαφο-
ροποιήθηκε (1907) από τον δόσκαλό του και
δημιούργησε τη δική του ψυχαναλυτική θεω-
ρία. Ο Άντλερ δέχεται την ύπαρξη ενός δυνα-
μικού ασυνειδήτου, όχι όμως και ότι βασικό κί-
νητρο δραστηριότητας είναι η γενετήσια ορμή,
η libido του Φρόυντ, αλλά η ορμή για την υπερ-
νίκηση των ατελειών και των μειονεκτημάτων,
για την επικράτηση, την κυριαρχία και την κοι-
νωνική αναγνώριση· με τον τρόπο αυτό τόνισε
το σύνολο της ατομικής ζωής του ανθρώπου
και γι' αυτό τη θεωρία του την ονόμασε
"Ατομική ψυχολογία".
Κατά τον Αντλερ, όταν αποτυγχάνει η ορμή
της επικράτησης, τότε αναπτύσσεται το "συ-
ναίσθημα της μειονεξίας"· άλλοτε δικαιολογη-
μένα (σωματική αναπηρία, διαζευγμένοι γο-
νείς κ.λπ.) και άλλοτε σχεδόν αβάσιμα (λ.χ. πε-
ριστασιακή αποτυχία). Συχνά για την υπερνίκη-
ση των καταστάσεων μειονεξίας τίθεται σε
λειτουργία ο "μηχανισμός της αναπλήρωσης",
ο οποίος, και όταν ακόμη δεν κατανοείται από-
λυτα από το άτομο, εν τούτοις γίνεται το κέ-
ντρο της διαμόρφωσης της προσωπικότητας,
καθορίζοντας τον ψυχισμό και δημιουργώντας
ένα χαρακτηριστικό μοντέλο ζωής (life styl).
Οσα όμως άτομα αδυνατούν να ξεπεράσουν
την ανεπάρκειά τους αναπτύσσουν νευρωτικά
συμπτώματα (φανταστικές ασθένειες κ.λπ.).
Η διάγνωση και η μελέτη των νευρώσεων στη-
ρίζεται, κατά τον Αντλερ, στη διερεύνηση του
ατομικού ιστορικού του ασθενούς και της οικο-
γένειάς του. Ετσι διαπιστώνεται το μοντέλο
ζωής του, εντοπίζεται το συναίσθημα μειονε-
ξίας και υποδεικνύονται για αντιστάθμιση τα
θετικά στοιχεία και οι τομείς ανάδειξης. Βασι-
κό στοιχείο στη θεραπεία των νευρώσεων α-
ποτελεί η τόνωση του "αυτοσυναισθήματος",
δηλαδή η ενθάρρυνση για ανάληψη έργου στα
μέτρα των δυνατοτήτων του ασθενούς.
Η κριτική στη θεωρία του Αντλερ διαπιστώνει
ότι η αξία της αντιστάθμισης του συναισθήμα-
τος της μειονεξίας έχει υπερβολικά τονιστεί,
διότι το συναίσθημα της μειονεξίας δεν το
έχουν όλα τα ελαττωματικά άτομα. Αντίθετα,
δεν αναφέρεται καθόλου το "συναίσθημα της
ανωτερότητας", που παρουσιάζεται συχνότε-
ρα και έχει σοβαρότερες επιπτώσεις τόσο για
τα άτομα όσο και για το κοινωνικό σύνολο.
Οπωσδήποτε όμως του ανήκει η τιμή ότι καθό-
ρισε το "σύμπλεγμα της μειονεξίας", κάτι που
γνώρισε στη συνέχεια αξιοσημείωτη επιτυχία
Αντόρνο
σε πάρα πολλούς τομείς. Αυτό το σύμπλεγμα
αποτελεί την αφετηρία της αμερικανικής ψυ-
χολογικής κίνησης, η οποία κάνει ευρύτατη
χρήση του συμπλέγματος μειονεξίας, ιδίως
όταν η νεύρωση θεωρείται ότι έχει κοινωνική
προέλευση. Στη διάδοση της θεωρίας του
Αντλερ σημαντικότατο ρόλο διαδραμάτισε και
η ίδρυση από αυτόν της Διεθνούς Εταιρείας
της Ατομικής Ψυχολογίας (1914).
Τα σημαντικότερα έργα του Αντλερ είναι: Η α-
τέλεια των οργάνων (1907), Επίθεση στη νεύ-
ρωση και τη ζωή (1908), Νευρική ιδιοσυγκρα-
σία (1912), Πράξη και θεωρία της ατομικής ψυ-
χολογίας (1918), Ανθρωπογνίοσία (1927), Η
τεχνική της συγκριτικής ατομικής ψυχολογίας
(1929), Η αγωγή του παιδιού (1930), Η έννοια
της <Γωής (1930).
Βιβλιογρ.: Orgier Η., Α. Adler. Man and his Work (1963).-
Way L., Adlets place in psychology, (N.Y. 1963).- Σπ.
Καλλιάφα. Ψυχολογία του βάθους.- R. Dreikurs. Ot βασι-
κές αρχές της αντλερικής ψυχολογίας.
Απ. Τζαφερόπουλος
Αντλερ Μαξ (Adler Max) (Βιέννη, 1873-1937).
Αυστριακός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, θε-
ωρητικός του αυστριακού μαρξισμού και ηγετι-
κό στέλεχος του Σοσιαλδημοκρατικού κόμμα-
τος. Ο Αντλερ ήταν οπαδός του νεοκαντιανι-
σμού*, που επιχειρούσε να απομακρύνει την
έννοια του "πράγματος καθ" εαυτό" από το σύ-
στημα της κριτικής φιλοσοφίας. Δεχόταν τη
μαρξιστική διαλεκτική μέθοδο, διαφωνούσε
όμως ως προς την υλική βάση της ύπαρξης,
την οποία υποστήριζε η μαρξιστική θεωρία. Η
διαφωνία του επεκτεινόταν και προς τη μαρξι-
στική ερμηνεία των σχέσεων εργασίας, τις ο-
ποίες ερμήνευε ως "φαινόμενα πνευματικής
ζωής", υποστηρίζοντας ότι το κοινωνικό Είναι
και η κοινωνική ζωή ταυτίζονται. Εγραψε: Marx
Studien (σε συνεργασία με τον Χίλφερντιγκ),
Kant und Marxismus (1925), Lehrbuch der mate-
rialistischen Geschictsauffassung (1930-2) κ.ά.
Απ. Τζ.
Αντόρνο Τεόντορ Βίζενγκρουντ (Theodor Wie-
sengrund Ado mo) (1903-1969). Ενας από τους
μεγαλύτερους Γερμανούς φιλοσόφους του 20ού
αιώνα, εκπρόσωπος της "Κριτικής Θεωρίας" και
της Σχολής της Φρανκφούρτης*. Το 1923 ίδρυσε
με μια ομάδα νεο-μαρξιστών στη Φρανκφούρτη
το Ινστιτούτο Κοινωνικής Ερευνας (Institut fuer
Sozialiforschung), του οποίου υπήρξε Διευθυντής
και το οποίο αργότερα προσαρτήθηκε στο
Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης.
117
Αντόρνο
Από το έργο του, που είναι σημαντικό και πο-
λύπλευρο, θα μπορούσε κανείς να διακρίνει
μελέτες όπως: Φιλοσοφία της σύγχρονης μου-
σικής, Μετακριτική της γνωσιοθεωρίας, Τρεις
μελέτες για τον Χέγκελ, Εισαγωγή στην Κοι-
νωνιολογία της Μουσικής, Αρνητική Διαλεκτι-
κή, Αισθητική θεωρία, Η αυταρχική προσωπι-
κότητα και, σε συνεργασία με τον Μαξ
Χόρκχάιμερ*, Διαλεκτική του Διαφωτισμού.
Το έργο του Αντόρνο, όπως άλλωστε και το
έργο όλων των εκπροσώπων της "Κριτικής θε-
ωρίας' αποτελεί μια προσπάθεια συγκερασμού
της μαρξιστικής και της φροϋδικής θεωρίας.
Οι Αντόρνο και Χόρκχάιμερ άνοιξαν νέους ορί-
ζοντες στην Ψυχανάλυση καθιστώντας τη
φροϋδική θεωρία και την κριτική της Πολιτικής
Οικονομίας αλληλοσυμπληρούμενα εργαλεία
για τη μελέτη των κοινωνικών σχέσεων και ιδι-
αίτερα των αλλοτριωμένων σχέσεων στα
άτομα της καπιταλιστικής κοινωνίας, συμβάλ-
λοντας με αυτόν τον τρόπο στην καλύτερη κα-
τανόηση του εξωτερικού κόσμου.
Σε μια εποχή που ο μαρξισμός αλλοιωνόταν
μέσα στον σταλινικό σχολαστικισμό (αρχές
της δεκαετίας του '30), η Κριτική θεωρία απο-
τελούσε μια απόπειρα ανανέωσής του. Τόσο ο
Αντόρνο όσο και ο Χόρκχάιμερ, περιφρονώ-
ντας τον "οικονομισμό" μιας μερίδας θεωρητι-
κών του μαρξισμού, θεωρούσαν πως το κίνη-
τρο της επαναστατικής ανατροπής της καπιτα-
λιστικής κοινωνίας δεν μπορεί να είναι η απα-
θλίωση των μαζών και η αλλοτρίωση. Κι αυτό,
γιατί οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις δεν
προσδιορίζονται πλέον από μια σειρά αντιτιθέ-
μενων σχέσεων ανάμεσα στο κεφάλαιο και το
εμπόρευμα, το κράτος και την ιδεολογία, το υ-
ποκειμενικό και το αντικειμενικό, αλλά αυτές
εκδηλώνονται ως σχέσεις εξουσίας ανθρώπων
πάνω σε ανθρώπους. Ολοένα και περισσότερο
οι άνθρωποι υποτάσσονται και ταυτίζονται με
τις σχέσεις που τους καταπιέζουν, με αποτέ-
λεσμα η κυριαρχία να μεταβάλλεται σε μαζικό
κοινωνικό φαινόμενο, ο δε φασισμός είναι ένα
είδος μοίρας των σύγχρονων κοινωνιών.
Για τον Αντόρνο και τον Χόρκχάιμερ το πρό-
βλημα είναι να κατανοηθεί αυτή η συνειδησια-
κή παράλυση, ο τρόπος που ανανεώνεται αυτή
η συμφωνία μεταξύ ατόμου και παραγωγικών
σχέσεων. Να κατανοηθεί τέλος η αδυναμία
του Εγώ να αντιδράσει αποφασιστικά και να α-
ξιώσει μια επαναστατική πρακτική πραγματο-
ποιήσιμη.
Η ιδέα της μεταφυσικής αυτής της αλλοτριω-
118
μένης και απολιθωμένης κοινωνίας παραμένει
πάντα για τον Αντόρνο αναλλοίωτη. Η ενότη-
τα θεωρίας και πρακτικής αποτελεί το μέσο για
την κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότη-
τας και την πραγμάτωση της μεταμόρφωσης
της. Ο ρόλος της Φιλοσοφίας είναι εδώ σημα-
ντικός. Ποιας φιλοσοφίας όμως;
Η φιλοσοφία, παρατηρεί ο Αντόρνο, δεν θα
πρέπει να διεκδικεί τον ρόλο του προνομιού-
χου ερμηνευτή του κόσμου, αλλά αντίθετα
έργο της πρέπει να είναι η διευκρίνιση των
προβλημάτων που γεννιούνται από τα επιστη-
μονικά ρεύματα ή από την κοινωνική πραγματι-
κότητα. Η φιλοσοφία όταν ασκείται με αυτόν
τον τρόπο αρνείται τον δυϊσμό του εμπειρικού
και του νοητού και παύει να μεταμορφώνει το
μερικό σε παράσταση του γενικού, αφού το
όλο δεν μπορεί κανείς να το ξεχωρίσει από τα
μέρη του.
Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ο
Αντόρνο και τα άλλα μέλη του Ινστιτούτου
Κοινωνικής Ερευνας, όπως οι Μαξ Χόρκχάι-
μερ, Χέρμπερτ Μαρκούζε*, Έριχ Φρομ*, Λέο
Λέβενταλ, Φρανς Νόυμαν κ.ά., εκδιώχθηκαν
από τη Γερμανία και κατέφυγαν στην Αμερική.
Το Ινστιτούτο απέκτησε προσωρινή έδρα στο
Πανεπιστήμιο της Κολούμπια, όπου και συνέχι-
σε το ερευνητικό του έργο σχετικά με τα θέ-
ματα του φασισμού και των εξτρεμιστικών κοι-
νωνικών κινημάτων. Το 1950 το Ινστιτούτο ε-
παναλειτουργεί ως τμήμα του Πανεπιστημίου
της Φρανκφούρτης. Χαρακτηριστικότερη ερ-
γασία του Ινστιτούτου στο διάστημα της εξο-
ρίας είναι η μελέτη του Αντόρνο και συνεργα-
τών του με τίτλο Η αυταρχική προσωπικότητα.
Στα πλαίσια της μελέτης αυτής επιχειρήθηκε η
διακρίβωση σχέσης συνάρτησης μεταξύ συ-
γκεκριμένων χαρακτηριστικών της προσωπικό-
τητας και ανοικτά εκφρασμένων στάσεων και
αντιλήψεων σε θέματα οικονομίας και πολιτι-
κής. Στην εν λόγω μελέτη ενδιέφεραν εκείνες
οι στάσεις και αντιλήψεις που θα μπορούσαν
να αποτελούν χαρακτηριστικά μιας αυταρχι-
κής και εν δυνάμει φασιστικής προσωπικότη-
τας. Ως τέτοια στοιχεία θεωρούνται οι ρατσι-
στικές προκαταλήψεις, η θεοποίηση της ομά-
δας ή των ομάδων στις οποίες το άτομο ανή-
κει, ο επιθετικός εθνικισμός, η εχθρότητα απέ-
ναντι στην εργατική τάξη, καθώς και η περι-
φρόνηση των δημοκρατικών θεσμών.
Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής έδειξαν
πως άτομα επιρρεπή σε φασιστική προπαγάν-
δα ήταν φορείς μιας ιδεολογίας που προυπο-

θέτει μια απόλυτη και άκριτη ταύτιση με τους
γονείς. Τα άτομα αυτά στην πρώιμη παιδική η-
λικία ήταν εντελώς υποταγμένα στη γονική
αυθεντία και ιδιαίτερα στην πατρική εξουσία,
χωρίς ωστόσο να έχουν μια ουσιαστική σχέση
με τους γονείς, αλλά τους αποδέχονταν με
τρόπο εντελώς επιδερμικό και συμβατικό.
Πρόκειται για μια σχέση υποταγής και ψυχρό-
τητας, που, όπως παρατηρεί ο Χόρκχάιμερ,
διακρίνει όλα τα άτομα φασιστικής ιδεολογίας.
Έργα του: Aufsaetze zur Gesellschaftstheorie und
Methodologie, Frankfurt/M. 1973.- Studien zum auto-
rilaeren Charakter, SuhrVamp, Frankfurt/M. 1973.- Αντόρ-
vo T. / Χόρκχάιμερ, Μ. (επιμέλεια): Κοινωνιολογία. Εισα-
γωγικά δοκίμια, εκδ. Κριτική Σκέψη, Αθήνα, 1987.-
Σύνοψη της πολιτιστικής βιομηχανίας, εκδ. Αλεξάνδρεια,
Αθήνα, 1989.
Βιβλιογρ.: Βενσάν, Ζαν-ΜαρΙ: Η Σχολή της Φρανκφούρ-
της και η Κριτική θεωρία, εκδ. Επίκουρος, Αθήνα, 1978.-
Wiggerhans P., Die Frankfurter Schule, Muenchen, Wien,
1986.
Xp. Νόβα - Καλτσούνη
ανυπαρξία. 1. Η κατάσταση της μη ύπαρξης. 2.
Η εξαφάνιση κάθε στοιχείου ιδιαιτερότητας
του ανθρώπου, όταν αυτός ενώνεται / ταυτίζε-
ται με τον θεό, το άπειρο, το μεταφυσικό
μηδέν (βλ. και λ. Νιρβάνα).
Ε.χ.
Ανώνυμος ο Έλλην. Ο άγνωστος μέχρι τώρα
συγγραφέας ενός βιβλίου που εκδόθηκε το
1806 στην Ιταλία και κυκλοφόρησε παράνομα
στην τουρκοκρατούμενη τότε Ελλάδα με τον
τίτλο Ελληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περί ε-
λευθερίας, και με μόνα στοιχεία για την έκδο-
ση, τον σκοπό και τον συγγραφέα, τη σύντομη
φράση: «Συντεθείς τε και τύποις εκδοθείς ιδίοις
αναλώμασι προς ωφέλειαν των Ελλήνων παρά
Ανωνύμου του Έλληνος. Εν Ιταλία, 1806».
Οι όχι λίγες υποθέσεις που διατυπώθηκαν από
πολλούς αξιόλογους ερευνητές, ιστορικούς
και φιλόλογους, για την ταυτότητα του συγ-
γραφέα δεν κατέληξαν σε κανένα ομόφωνο
και οριστικό συμπέρασμα. Από το περιεχόμενο
όμως και το ύφος της γραφής του βιβλίου, φαί-
νεται καθαρά ότι ο Ανώνυμος ο Ελλην ήταν
ένας αγνός και φλογερός πατριώτης, προικι-
σμένος με εξαίρετες διανοητικές ικανότητες,
με μια πλατιά και πολύπλευρη μόρφωση, ενη-
μερωμένος στα εσωτερικά πράγματα της
Ελλάδας των αρχών του 19ου αιώνα και εμφο-
ρούμενος από τον διακαή πόθο να υπηρετήσει
την υπόθεση της απελευθέρωσης των Ελ-
λήνων. Ο συγγραφέας είναι εμποτισμένος με
Ανώνυμος ο Έλλην
το πνεύμα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού* του
18ου αιώνα κι από τις αρχές της γαλλικής επα-
νάστασης, που θέλει να τις μεταλαμπαδεύσει
και στη σκλαβωμένη Ελλάδα. Το βιβλίο του
είναι ένα εγερτήριο σάλπισμα, μια θερμή έκ-
κληση στους συμπατριώτες του απ" όλα τα κοι-
νωνικά στρώματα -αγρότες, χειροτέχνες, ε-
μπόρους...- να ξεσηκωθούν σ" ένοπλο αγώνα
για ν' αποτινάξουν τη σκλαβιά και να φέρουν
στην Ελλάδα ένα καθεστώς ελευθερίας. Η έκ-
κληση αυτή απευθύνεται όχι μόνο στο συναί-
σθημα αλλά και στο λογικό" στηρίζεται σε δε-
δομένα ιστορικά, κοινωνιολογικά, επιστημονι-
κά, φιλοσοφικά, έστω κι αν αυτά παραθέτονται
χωρίς αυστηρή λογική σειρά,
θυμίζει ο Ανώνυμος στους συμπατριώτες του
το ένδοξο παρελθόν της Ελλάδας, την αρχαία
Αθήνα με το δημοκρατικό της πολίτευμα και
την αρχαία Σπάρτη με τους ισωτικούς θεσμούς
της. Αποδίδει στην πολιτική του Φιλίππου την
κατοπινή κατάπτωση των ελληνικών πόλεων,
που κατέληξε στην υποταγή της Ελλάδας στη
Ρώμη. Καταδικάζει τη βυζαντική περίοδο, με
τη «στερέωση» και θεσμοποίηση του χριστια-
νισμού και την παντοδυναμία του ιερατείου.
Τρείς είναι, γράφει, οι εξουσίες στο Βυζάντιο
που «κατέφθειραν τους Ελληνες και κατερή-
μωσαν την Ελλάδα»: η τυραννία, το ιερατείο
και οι ευγενείς. Δριμύτατη είναι η κριτική του
Ανωνύμου κατά της σκοταδιστικής δράσης του
ιερατείου που επιδίωξε «να ενώσει τα εκκλη-
σιαστικά εντάλματα με τους πολιτικούς νό-
μους». Για να «τιμάται» και συνάμα να «ορίζει
χωρίς δυσκολίαν», κατάλαβε ότι χρειαζόταν
πριν απ' όλα «να τυφλώση τον λαόν με την
αμάθειαν»... Ετσι οι Ελληνες, αν και φιλελεύ-
θεροι, στερήθηκαν «το φως της φιλοσοφίας»
και, «μεθυσμένοι από την αμάθειαν και δεισι-
δαιμονίαν, υπήκουον και εφοβούντο τους τυ-
ράννους των, χωρίς να ηξεύρουν το διατί».
Κεντρική έννοια του βιβλίου είναι η "Ελευθε-
ρία", όπως την αντιλαμβάνονταν οι ευρωπαίοι
διαφωτιστές του 18ου αιώνα, ως αρχή και
πηγή του Φυσικού Δικαίου, του ιδεολογικού
αυτού όπλου εναντίον της απόλυτης, ελέω
θεού, μοναρχίας. Για τους Ελληνες, ιδιαίτερα,
ο Ανώνυμος θεωρεί ότι η Ελευθερία είναι «ως
η όρασις εις τους οφθαλμούς». Διότι, προσθέ-
τει, «αν ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος, δεν
είναι δυνατόν να γνωρίση την διαφοράν του
από τον δούλον και, εξακολούθως, είναι ανα-
γκαίον πράγμα εις τον δούλον να γνωρίση την
ελευθερίαν, δια να μισήση την δουλείαν και να
119
Αξελός
την αποστροφή». Η ελευθερία είναι προϋπόθε-
ση της αυτογνωσίας και αντίστροφα. Την ε-
λευθερία την εξασφαλίζει ο Νόμος. Και ο
Ανώνυμος, πιστός στο πνεύμα του Διαφωτι-
σμού, πλέκει το εγκώμιο του Νόμου, που εδώ
χάνει την υπερβατική του λειτουργία (η οποία
τον έκανε συνώνυμο της αυθαιρεσίας και της
κατάχρησης εξουσίας), αφού θεωρείται ανώ-
τατο προϊόν του ανθρώπινου λογικού και όχι α-
πόρροια του θεϊκού πνεύματος. Κατά συνέ-
πεια, το πολίτευμα που ταιριάζει στην έμφυτη
κλίση του ανθρώπου «προς το βέλτιον», που
εγγυάται την ελευθερία, άρα την ευτυχία και
την προκοπή των ανθρώπινων κοινωνιών, είναι
εκείνο όπου άρχει ο Νόμος: η Νομαρχία.
Στο σημείο αυτό, παρουσιάζει ενδιαφέρον η
ρουσσωϊκής έμπνευσης άποψη του Ανωνύμου
για τα τέσσερα στάδια της εξέλιξης της αν-
θρωπότητας. Το πρώτο ήταν το Φυσικόν σύ-
στημα, όπου οι άνθρωποι διήγαν, απομονωμέ-
νοι ο ένας από τον άλλο, μια φυσική ζωή,
δίχως να έχουν ανάγκη από νόμους. Όταν
όμως «ο ένας έκραξεν προς βοήθειαν τον
άλλον, το φυσικον σύστημα ετελείωσεν».
Αρχίζει τότε η κοινωνική ζωή, με επικράτηση
του δυνατότερου πάνω στον αδύνατο, η βία, η
αρπαγή, η καταπίεση, η αδικία, το καθεστώς
της Αναρχίας. Ακολουθεί η Μοναρχία, που σύ-
ντομα μετεξελίσσεται σε Τυραννία. Τέλος, τα
κακά και οι δυστυχίες που έφεραν τα προη-
γούμενα συστήματα δίδαξαν την ανθρωπότη-
τα να βρει το νέο σύστημα, τη "Νομαρχία", που
εξασφαλίζει τη γαλήνη και την ευτυχία, την ε-
λευθερία - πολιτική, οικονομική, της έκφρασης
και της σκέψης.
Όσο για την οικονομική ισότητα, αυτή θα ολο-
κληρωθεί, κατά τον Ανώνυμο, μόνο με την κα-
τάργηση του χρήματος που, με τη δυνατότητα
συσσώρευσης και θησαύρισής του, δημιουργεί
και διατηρεί τον χωρισμό των ανθρώπων σε
πλούσιους και φτωχούς.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης η διάκριση που
κάνει ο Ανώνυμος (κι εδώ φαίνεται η επίδραση
των γάλλων εγκυκλοπαιδιστών*, του Βίκο*,
του Γκρότιους*, του Χέρντερ* κ.ά.) ανάμεσα
σε δίκαιους πολέμους (για την υπεράσπιση της
ανεξαρτησίας κ.λπ.) και σε άδικους πολέμους
(που επιδιώκουν την υποδούλωση και καταλή-
στευση άλλων λαών).
Το βιβλίο του Ανωνύμου του Έλληνος, με τη
ζωντάνια της γλώσσας του και τις πολλές αλή-
θειες του, δεν παύει να είναι επίκαιρο και θα ε-
ξακολουθεί να γαλουχεί και να φρονηματίζει
120
τις ερχόμενες γενιές. Είναι ένα πολύτιμο, α-
κτινοβόλο πετράδι στο μεγάλο θησαυροφυλά-
κιο της εθνικής μας κληρονομιάς.
Βιβλιογρ.: Νίκου Α. Βέη, Έρευνες και στοχασμοί γύρω
στην -Ελληνική Νομαρχία» και τον συγγραφέα της.- Κ.
θ . Δημαρά, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.- Ε.
Π. Παπανούτσου, Νεοελληνική Φιλοσοφία, τ. Α', 1959-
θ . Παπαδόπουλου - Γ. Κρητικού, Νεοελληνική Φιλοσο-
φία, άρθρο στη Σοβιετική Φιλοσοφική Εγκυκλοπαίδεια,
4ος τόμ., Μόσχα, 1967.- tylario Vitli, Ιστορία της
Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Torino, 1972.
Γιάν. Κρητικός
Αξελός Κώστας. Ο πιο βαθυστόχαστος από
τους σύγχρονους έλληνες φιλοσόφους με διε-
θνή αναγνώριση. Μόνιμα εγκαταστημένος στο
Παρίσι, από το τέλος του πολέμου, έχει γρά-
ψει (έως το 1994), κυρίως στα γαλλικό, ελληνι-
κά και γερμανικά, δεκαπέντε βιβλία. Κείμενά
του έχουν μεταφρασθεί σε δεκαέξι γλώσσες.
Τον έχουν χαρακτηρίσει "μοναδικό φιλοσοφι-
κό μάρτυρα στο ύψος του παρόντος χρόνου"
(J. Μ. Palmier) και «κατά βόθος ένα είδος "τε-
λευταίου φιλοσόφου"» (Ph. de la Genardi6re).
Γεννήθηκε στις 26 Ιουνίου 1924 στην Αθήνα
όπου ανατράφηκε σε μεγαλοαστικό περιβάλ-
λον με πατέρα γιατρό. Ο αδελφός του χρημά-
τισε καθηγητής της φιλοσοφίας στη Γερμανία.
Παρακολούθησε τα εγκύκλιο μαθήματα στη
Σχολή Μακρή και στο Βαρβάκειο, και ταυτο-
χρόνως μαθήματα γλώσσας στη Γερμανική
Σχολή Αθηνών και στο Γαλλικό Ινστιτούτο.
Γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστη-
μίου Αθηνών αλλά δεν παρακολούθησε μαθή-
ματα λόγω της ενεργού ανάμιξής του στην ε-
θνική αντίσταση κατά τη διάρκεια της ξενικής
κατοχής και του εμφυλίου πολέμου. Δημοσιο-
γράφος, θεωρητικός και οργανωτικό στέλεχος
του κομμουνιστικού κινήματος στην περίοδο
1941-1945, καταδικάσθηκε αργότερα σε θάνα-
το από την τότε κυβέρνηση της χώρας. Δια-
γράφηκε από το κομμουνιστικό κόμμα και από
τον Δεκέμβριο του 1945 εγκαταστάθηκε στο
Παρίσι μόνιμα για να επιδοθεί απερίσπαστος
στη φιλοσοφία.
Υστερα από σπουδές στη Σορβόννη εργάστη-
κε ως ερευνητής φιλοσοφίας στο Εθνικό
Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (1950-1957)
και ως επιτετραμμένος ερευνών στην Ecole
pratique des Hautes Etudes (1957-1959).
Η πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία σηματο-
δοτείται από την υποστήριξη δύο διατριβών
στη Σορβόννη, για τον Ηράκλειτο* και γιά τον
Μαρξ* (1959), και από την ανάληψη διδακτικού

έργου στο Ιδιο αυτό πανεπιστήμιο του Παρι-
σιού από το 1962 ως το 1973.
Διακρίθηκε ως αρχισυντάκτης της περιοδικής
έκδοσης επίκαιρου φιλοσοφικού στοχασμού
"Arguments" ("Επιχειρήματα") από το 1956
μέχρι το 1962, για να αναλάβει στη συνέχεια
την διεύθυνση της σειράς βιβλίων "Arguments"
του γνωστού παρισινού οίκου «Minuit». Πα-
ράλληλα μεταφράζει Χάιντεγκερ* (από τα γερ-
μανικά στα γαλλικά) και Λούκατς*. Δίνει διαλέ-
ξεις σε όλο σχεδόν τον κόσμο ως επισκέπτης
καθηγητής γνωστών πανεπιστημίων της υφη-
λίου και αναγορεύεται επίτιμος διδάκτορας
διαφόρων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων.
Το συγγραφικό του έργο εγκαινιάζεται πολύ ε-
νωρίς και εμφανίζεται σταδιακά, σεμνά και
προσεγμένα. Η παλιότερη φιλοσοφική δημοσί-
ευση του χρονολογείται στο 1952 και είναι μια
ανθολόγηση από νεανικά πρωτόλεια με τίτλο
"Φιλοσοφικές Δοκιμές". Στη δεκαετία του 1960
αφοσιώνεται στη γαλλική συγγραφή της πρώ-
της τριλογίας του με τίτλο "Το ξετύλιγμα της
περιπλάνησης", που περιλαμβάνει τα έργα Ο
Μαρξ στοχαστής της τεχνικής (1961), Ο Ηρά-
κλειτος και η φιλοσοφία (1962) και Προς την
πλανητική σκέψη (1964). Ακολουθεί ως ιντερ-
μέτζο ένα βιβλίο γραμμένο απ' ευθείας στα
γερμανικά με τίτλο Εισαγωγή σε μια μέλλουσα
σκέψη (1966). Στη δεκαετία του 1970 δίνει στη
δημοσιότητα τη δεύτερη φιλοσοφική τριλογία
του με τίτλο "Το ξετύλιγμα του παιχνιδιού",
που προαγγέλλεται από το βιβλίο - κλειδί Το
παιχνίδι του κόσμου (1969), συνεχίζεται με το
βιβλίο Για μια προβληματική ηθική (1972) και
κατακλείεται από μιά Συμβολή στη λογική
(1977). Τον ίδιο εκείνο καιρό προσφέρεται και
η τρίτη τριλογία του Αξελού με την προσωνυ-
μία "Το ξετύλιγμα μιας αναζήτησης" που απο-
τελείται από τα Επιχειρήματα μιας έρευνας
(1969), περιλαμβάνει τους Ορίζοντες του κό-
σμου (1974) και τα Προβλήματα του παιγνίου.
(1979). Τέλος, στη δεκαετία του 1980, συνεχί-
ζει ο Αξελός το φιλοσοφικό του οδοιπορικό με
δύο διαφορετικούς τρόπους. Ο ένας είναι το
συστηματικό ολοκλήρωμα της σκέψης του,
που συνοψίζεται στην Ανοιχτή Συστηματική
(1984), και ο άλλος παραμένει ο προφορικός
λόγος (ομιλίες, διαλέξεις, συνεντεύξεις).
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 κυκλοφο-
ρούν στο Παρίσι οι Μεταμορφώσεις (1991) και,
στην ελληνική γλώσσα, οι διαλέξεις του Από
το εργαστήρι της σκέψης (1992) και Γran σκε-
φτόμαστε; Τι να πράξουμε; (1993).
αξία
Ανιχνεύοντας πηγές έμπνευσης για τον
Κώστα Αξελό, οφείλουμε να σταθούμε με προ-
σοχή στον Ηράκλειτο*, τον Χέγκελ*, τον
Μαρξ*, τον Νίτσε* και τον Χάιντεγκερ*. Επι-
χειρώντας να σκιαγραφήσουμε τον στοχασμό
του Αξελού θα "πρεπε πρωταρχικά να επισημά-
νουμε μερικούς μόνο άξονες του φιλοσόφου
λόγου του. Αφετηρία του παραμένει ο κόσμος
ως πρωτογενές άνοιγμα που περιέχει τα
πάντα (φύση, θεούς και ανθρώπους).
Ο άνθρωπος σχετίζεται με τον κόσμο κατά δύο
αλληλοσυμπληρούμενους τρόπους: την περι-
πλάνηση και το παίγνιο. Ως πλάνης κινείται
μέσα στο άπειρο συμπαντικό του κέλυφος και
ως παίκτης διανοίγεται απροσδιόριστα μέσα
σε αυτό. Μέσα σε αυτό το παιχνίδι αναπτύσ-
σεται ολόκληρος ο πολιτισμός (τεχνική, πολι-
τική, θρησκεία, τέχνη, σκέψη). Ο χρόνος, που
με τους ρυθμούς του είναι συνυφασμένος με
τον κόσμο, παραπέμπει σε μιαν ακόμα σημα-
ντική διάσταση, που είναι η ανοικτότητα κάθε
συστήματος. Το μέλλον είναι ανοικτό σε επι-
βεβαίωση ή και σε διάψευση, όπως κι ο κόσμος
παραμένει ανοικτός, σαν την έκβαση κάθε παι-
χνιδιού, την ώρα ακριβώς που παίζεται. Η ανοι-
κτότητα συναρτάται με την απροσδιοριστία και
την αναφορικότητα. "Γιατί σκεφτόμαστε; Η ε-
ρώτηση επανέρχεται, απαιτητική. Η ερωτημα-
τική απάντηση μάς κάνει να στρεφόμαστε
στον Κόσμο που μας κάνει να σκεφτόμαστε. Ο
Κόσμος - η ερώτηση και η απάντηση- εμφανί-
ζεται, μας προσκαλεί και αποσύρεται, κρύβε-
ται. Παιχνίδι του πανδαμάτορα Χρόνου. Ο χρό-
νος είναι ο χρόνος της παραγωγικής και φθο-
ροποιού περιπλάνησης, όχι μόνον, ή κυρίως,
του ανθρώπου και της κοινωνίας" (Γιατί σκε-
φτόμαστε; Τι να πράξουμε; 1993, σελ. 42).
Βιβλιογρ.: Από τα μελετήματα σε ελληνική γλώσσα για
τη σκέψη του Κώστα Αξελού επισημαίνουμε τα εξής: Η.
Lelebvre-P. Fougeyrolias, To Παιχνίδι του Κώστα Αξελού.
(γαλλικά 1973 και ελληνικό 1984).- Α. ΝικολαΙδης, Η
Ποιητική Σκέψη και Γλώσσα του Κώστα Αξελού, Αθήνα,
1984).- Γιόγκος Ανδρεάδης, Για τον Κώστα Αξελό,
Αθήνα, 1992.
Μάριος Π. Μπέγζος
αξία (αξίες). Εννοια της φιλοσοφίας και των
κοινωνικών επιστημών με τη βοήθεια της οποί-
ας επισημαίνεται η κοινωνική και ιστορική ση-
μασία, το νόημα διαφόρων πολιτισμικών πραγ-
μάτων, σχέσεων και δραστηριοτήτων. Αρκετά
διαδεδομένη είναι η άποψη ότι οι αξίες, οι αξιο-
λογικές κρίσεις κ.λπ. αφορούν κυρίως στο πε-
δίο του πνευματικού πολιτισμού, της πνευματι-
121
αξία
κής παραγωγής, της συνείδησης* και ιδιαίτερα
στην ηθική*, την αισθητική* και τη θρησκεία*.
Η Ιδια η ορολογία ("αξία", "αξιολόγηση", "εκτί-
μηση" κ.λπ.) ανέκυψε από τον κόσμο των αξια-
κών σχέσεων και της "τιμής" ως μορφής έκ-
φρασης της αξίας, από τον κόσμο στον οποίο
άμεσα προβάλλει στο προσκήνιο η ποσοτική
πλευρά των ανταλλακτικών αξιών (πρβλ. την
ανάλυση των Α. Σμιθ, Ντ. Ρικάρντο, Κ. Μαρξ*
κ.ά.).
Η συγκριτική αντιπαραβολή (αξιολόγηση) αν-
θρώπων, συμπεριφορών, προτύπων κ.λπ. απο-
τελεί μεν σημαντική πλευρά του ενσυνείδητου
βίου, ωστόσο γίνεται κύριο γνώρισμα της συ-
νείδησης στην κοινωνία στην οποία κυριαρχεί
η ανταλλαγή προϊόντων της εργασίας*, της
παραγωγής, όπου συνεπώς προέχει η σύγκρι-
ση, η εξίσωση διαφόρων πραγμάτων μεταξύ
τους. Στην κοινωνία αυτή της κυριαρχίας των
εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων, το
ουσιωδέστερο εμπόρευμα είναι η εργατική δύ-
ναμη (ικανότητα προς εργασία), η οποία επί-
σης έχει αξία προσδιοριζόμενη από την εξίσω-
ση της εργατικής δύναμης διαφόρων ανθρώ-
πων. Γι' αυτό και προβάλλει εδώ στο προσκή-
νιο, και στην κοινωνική συνείδηση, η ιδέα π.χ.
της ισότητας ως ιδέα της ομοιότητας απομο-
νωμένων ατόμων.
Σε μια κοινωνία όπου δεσπόζει η ενότητα υλι-
κών συμφερόντων, το κύριο δεν είναι η ομοιό-
τητα διαφόρων αμοιβαία απομονωμένων ατό-
μων, αλλά η ενότητα, η συνάφεια των ανθρώ-
πων μέσω της αμοιβαίας διάκρισής τους. Εδώ
οι άνθρωποι ως προσωπικότητες δεν συνδέο-
νται μεταξύ τους κατά κύριο λόγο επειδή είναι
ως προς κάποιο γνώρισμα όμοιοι με τους άλ-
λους, αλλά διότι ο καθένας είναι ενδιαφέρων
για τους άλλους λόγω της ιδιομορφίας του ως
προσωπικότητας. Συνεπώς η επιλογή π.χ. μιας
ηθικής πράξης δεν πραγματοποιείται εδώ κατά
κύριο λόγο με τη σύγκριση διαφόρων αξιών,
σύμφωνα με ορισμένη "κλίμακα αξιών" (δηλα-
δή σύμφωνα με κάτι το έξωθεν και άνωθεν επι-
βεβλημένο στο άτομο), αλλά ως κάτι που συμ-
βάλλει στην ανάπτυξη της προσωπικότητας
και συνεπώς στην ανάπτυξη των άλλων αν-
θρώπων ως ιδιότυπων προσωπικοτήτων. Η επι-
λογή της ηθικής πράξης πραγματοποιείται εδώ
ως εσωτερική αναγκαιότητα κοινωφελούς
δράσης για τους άλλους, μέσω της οποίας κυ-
ρίως επιτυγχάνεται και η ανάπτυξη του εν
λόγω υποκειμένου.
Η ύπαρξη υπερατομικής και υπερυποκειμενι-
122
κής ισχύος κανονιστικών ιδεατών σχέσεων
που διασφαλίζουν τη διυποκειμενική συναίνε-
ση κατά την επιλογή στάσεων ζωής, στοχοθε-
σιών και συμπεριφορών υποδηλώνει ακριβώς
την αντίφαση* μεταξύ εσωτερικών και εξωτε-
ρικών κινήτρων, επιδιώξεων, κριτηρίων, προτύ-
πων κ.λπ. της προσωπικότητας, η οποία συνι-
στά κατά κάποιο τρόπο την "εσωτερίκευση'
και "εξατομίκευση" της αντιφατικότητας που
χαρακτηρίζει τη συγκεκριμένη βαθμίδα ιστορι-
κής ανάπτυξης της κοινωνίας. Ως αξίες προ-
βάλλουν λοιπόν σημαντικές πτυχές της κοινω-
νικής συνείδησης και του εποικοδομήματος
(βλ. βάση και εποικοδόμημα), διάφορα ιδεώδη,
θεσμοί, σύμβολα, συνδηλωτικά στοιχεία κ.λπ.
στις κοινωνίες με διαφορετικά και αντίθετα ι-
διωτικά, ομαδικά και συλλογικά συμφέροντα,
είτε όταν αυτά (τα ιδεώδη κ.λπ.) υπερυψώνο-
νται στο υπερ-φυσικό, υπερ-κοινωνικό και άρα
υπερ-ιστορικό πεδίο της καθαρής δεοντολο-
γίας*, είτε όταν σύρονται στο αγοραίο πεδίο
της αγοραπωλησίας ως εμπορεύσιμα και διατι-
μώμενα αγαθά. Και τότε η αναγκαιότητα μελ-
λοντικής αλλαγής της εν λόγω κοινωνίας, αρ-
χικά τουλάχιστον, υποχρεώνεται να αρθρώνει
τον λόγο της ως αντίπαλο σύστημα, κλίμακα
αξιών, το οποίο αντιπαρατίθεται στο συντηρη-
τικό σύστημα αξιών που συγκροτεί η κυρίαρχη
ιδεολογία* και η θεσμικότητά της (βλ. επίσης:
ηθική, αξιολογικοί προσανατολισμοί, αξιολο·
για και τη βιβλιογραφία σε αυτά).
Βιβλιογρ.: Ευ. Παπανούτσου. Ηθική, Αθήνα, 1949.- θ.
Βορέα, Ηθική, Ακαδημεικά, τομ. 4. ΟΕΔΒ, 1957.· Max
Scholar, Der Formalismus in der Ethik und die malenale
Wertethik, Halle. 1916.- Edgar Brightman, Nature and
value. New York, 1945.- R. B. Perry, General Theory ol
Value, 1926.- J. N. Findlay, Values and intentions. A study
in value theory and philosophy ol mind, London, 1961-
Horkheimer M., Traditionelle und Kritische Theorie,
Frankfurt, 1969.
Δ. Πατέλης
(Συμπλήρωμα)
αξία. Καθετί που οι άνθρωποι θεωρούν άξιο
προσπάθειας για να.το αποκτήσουν, να το
πραγματοποιήσουν ή να το ζήσουν είναι μια
αξία, γι" αυτούς που το αποδέχονται ή το πρε-
σβεύουν. Ανάλογα με το περιεχόμενό τους (ή
τον τομέα ανθρώπινης δράσης όπου αναφέρο-
νται) οι αξίες διακρίνονται σε οικονομικές, κοι-
νωνικές, θρησκευτικές και άλλες· για τη φιλο-
σοφία αντικείμενο μελέτης είναι οι αξίες του
"αγαθού", του "ωραίου", του "αληθινού", που α-
ντιστοιχούν στους τρεις βασικούς τομείς της
Φιλοσοφίας: Ηθική, Αισθητική, Γνωσιολογία.

Επειδή το θρησκευτικό φαινόμενο ιστορικά
διαπιστώνεται ως καθολικό, πολλοί προσθέ-
τουν στις παραπάνω τρεις κατηγορίες φιλοσο-
φικών αξιών και το "άγιο", που είναι πεδίο με-
λέτης της φιλοσοφίας της θρησκείας. Για κάθε
κατηγορία αξιών νοείται ότι υπάρχει ή ισχύει
και η αντίθετή της "απαξία". Απαξίες αντίστοι-
χες στις παραπάνω αξίες είναι 'το "κακό", το
"άσχημο", το "ψεύτικο", το "βέβηλο".
Φ. Κ. Βώρος
αξιοκρατία. Στην κυριολεξία σημαίνει εξουσία
που στηρίζεται στις αξίες. Τον όρο επινόησε ο
άγγλος κοινωνιολόγος Μάικελ Γιανγκ (Young,
1870-1933) στο αντι-ουτοπικό έργο του Η άνο-
δος της αξιοκρατίας (The Rise of the Meri-
tocracy). Είναι η κυβέρνηση εκείνων που θεω-
ρούνται ότι έχουν αξία. Ο Γιανγκ σατίριζε την
απειλούμενη άνοδο στην εξουσία της νέας ο-
λιγαρχίας, που δικαιολογούσε την κυριαρχία
της με το επιχείρημα ότι αποτελείται από τους
πιο νοήμονες και πιο ενεργητικούς εκπροσώ-
πους του λαού. Αυτοί επισημαίνονται από την
παιδική τους ηλικία και επιλέγονται για μιαν ει-
δική εντατική εκπαίδευση, που χαρακτηρίζεται
από τη μανιακή επιδίωξη της ποσοτικοποίησης
(με τεστ π.χ.) των επιδόσεων και των προσό-
ντων.
Τον αυτο-καταστροφικό χαρακτήρα του ορά-
ματος του Γιανγκ για την "αξιοκρατία" οι εκ-
πρόσωποι της νεοσυντηρητικής κοινωνιολογι-
κής σκέψης τον αντικατέστησαν με ένα νέου
τύπου "ελιτισμό" και με μια νέα απολογητική
θεωρία της "αξιοκρατίας" (ιδιαίτερα στις ΗΠΑ,
οι Ντάνιελ Μπελ, Μπρζεζίνσκι, Μ. Πλάτνερ
κ.ά.) δίνοντας στον όρο θετικό περιεχόμενο.
Στην ουσία, η νεοσυντηρητική εκδοχή της α-
ξιοκρατίας στρέφεται κατά της ιδέας της κοι-
νωνικής ανάπτυξης και επιδιώκει να δικαιολο-
γήσει τα προνόμια της "νέας ελίτ της διανόη-
σης", της οποίας η συμβολή στην ευημερία
του κοινωνικού συνόλου είναι, όπως λένε, δυ-
σανάλογα μεγάλη. Τελικός σκοπός: η διαιώνι-
ση του χωρισμού της κοινωνίας σε εξουσιάζο-
ντες και εξουσιαζόμενους.
Γιάν. Κρητικός
αξιολογία (και αξιολογική κρίση). Μολονότι ως
ειδικός κλάδος της φιλοσοφίας η Αξιολογία
διαμορφώθηκε από τα τέλη του 19ου αιώνα και
ύστερα, η μελέτη των αξιών που μνημονεύσα-
με (βλ. αξία) και η προαγωγή τους σε "αξίες
ζωής" (στόχους που αξίζουν πολλή ανθρώπινη
αξιολογική κρίση
προσπάθεια) είναι φαινόμενο που ιστορικά συ-
μπορεύεται με τη γένεση και ανάπτυξη της φι-
λοσοφικής σκέψης. Όταν λ.χ. ο Δημόκριτος*
έλεγε: "βούλεσθαι μίαν ευρείν αιτιολογίαν
(αιτία φαινομένου) ή των Περσών βασιλείαν ε-
αυτού γενέσθαι" ουσιαστικά ύψωνε την "αξία"
αλήθεια σε σκοπό ζωής mo άξιο για τον άν-
θρωπο από όλα τα υλικά πλούτη. Και ο
Αριστοτέλης* γενίκευσε την "αξία" του θεωρη-
τικού βίου, όταν λ.χ. σημείωσε για το ίδιο
θέμα: η γεννήσασα φύσις αμηχάνους ηδονάς
προσφέρει τοις δυναμένοις γνωρίζειν τας αι-
τίας" (Περί ζώων μορίων, Α. 4).
Ως κλάδος φιλοσοφικού στοχασμού η Αξιο-
λογία μελετά: τη γένεση και τη φύση των
αξιών, τα κριτήρια εκτίμησης των αξιών, την ιε-
ράρχηση και την αντικειμενικότητά τους, την
απόλυτη ύπαρξη και αξία τους ή την ιστορικό-
τητά τους.
Όλα αυτά τα ερωτήματα έχουν αφετηρία ή βρί-
σκουν απάντηση μέσα σε ένα θεμελιακό: "υ-
πάρχουν" οι αξίες αντικειμενικά, έξω και ανε-
ξάρτητα από τους ανθρώπους που τις πρε-
σβεύουν ή απλά "ισχύουν" και επιδρούν στη
ζωή των ανθρώπων όταν και όσο αυτοί τις α-
ποδέχονται ως κανόνες σκέψης, ως πηγές συ-
γκίνησης, ως οδηγούς δράσης στη ζωή τους; Η
ιστορία - ο πιο αμάχητος προμηθευτής ειδήσε-
ων για τέτοια ερωτήματα - μας πληροφορεί ότι
οι διάφορες κοινωνίες ανάλογα με τις δικές
τους περιστάσεις προβάλλουν κατά καιρούς
διάφορες αξίες: η μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοι-
νωνία το "άγιο" (ως αξία κυρίαρχη και ελεγκτι-
κή όλων των άλλων), η κοινωνία της Αναγέν-
νησης το "ωραίο" και το "αληθινό", η αρχαία
ελληνική κοινωνία (π.χ. της κλασικής Αθήνας)
έδειχνε ισόρροπη εκτίμηση για τις αξίες του ω-
ραίου, του καλού, του άγιου, του αληθινού,
αλλά δεν σχολίαζε πόσο είναι καλό, δηλαδή
ηθικό, το να έχει κάποιος δούλους, στερημέ-
νους το αγαθό της ελευθερίας. Η διαφορετική
και πάντα ρευστή "αξία των αξιών" δεν είναι
μόνο κοινωνικό φαινόμενο, είναι και ψυχολο-
γικό, υποκειμενικό. Μπορεί το ίδιο άτομο κατά
καιρούς να δίνει διαφορετική αξία και προτε-
ραιότητα στις διάφορες αξίες: αγαθό, ωραίο,
αληθινό, άγιο. Στην εποχή μας φαίνεται (εκτί-
μηση υποκειμενική) ότι στην ιεραρχία των
αξιών την πρώτη θέση έχουν η "αλήθεια" και η
"δικαιοσύνη"' ίσως γιατί κρίνονται αξίες ανα-
γκαίες για τη ζωή, αλλά ελλειμματικές στην
πράξη.
αξιολογική κρίση. Η γλωσσική σύνδεση ο-
123
αξιολογικοί προσανατολισμοί
ποιουδήποτε πράγματος ή φαινομένου ή πρά-
ξης ή κατάστασης με κάποια αξία αποτελεί
"κρίση αξιολογική". Λογουχάρη, τούτο είναι
ωραίο, αληθινό, δίκαιο (καλό, ηθικό), άγιο ή βέ-
βηλο είναι κρίσεις αξιολογικές. Εκτός από τις
επιστημονικές κρίσεις που μπορούν με την έ-
ρευνα να επιβεβαιωθούν ή να διαψευστούν,
όλες οι άλλες έχουν "υποκειμενικό" χαρακτή-
ρα. Παράδειγμα: ο σεβασμός του νόμου είναι
μια "αξία" για όσους αυτό το νομικό καθεστώς
είναι εξυπηρετικό- για όσους απ' αυτό αδικού-
νται "αξία" είναι η προσπάθεια μεταβολής του
νόμου (βλ. και λ. αξιολογικοί προσανατολι-
σμοί).
Βιβλιογρ.: Ε. Π. Παπανούτσος, Ηθική (κεφ. 4ο, "Το θέμα
των ηθικών αξιών").- θ . Βορέας, Εισαγωγή εις την
ΦιλοοοφΙαν, σελ. 111-112.- Ε. Π. Παπανούτσος, Ο
Λόγος και ο Άνθρωπος, γ' μέρος ("Ο άνθρωπος και οι
αξίες").- Χ. Θεοδωρίδης, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία,, σελ.
86-87.-1. Frolov, Dictionary ot Philosophy, λήμμα Axiology.
Φ. Κ. Βώρος
αξιολογικοί προσανατολισμοί. Οι ηθικές και ι-
δεολογικές αφετηρίες με βάση τις οποίες το
άτομο αξιολογεί τα κοινωνικά φαινόμενα, τα
γεγονότα που εκτυλίσσονται γύρω του και
στην κοινωνία συνολικά. Οι αξιολογικοί προ-
σανατολισμοί διαμορφώνονται στη διαδικασία
της κοινωνικοποίησης του ατόμου και αποκα-
λύπτονται στους σκοπούς, τα ενδιαφέροντα
και τις επιδιώξεις του. Το σύστημα των αξιολο-
γικών προσανατολισμών διαμορφώνει το ου-
σιαστικό περιεκτικό υπόβαθρο του προσανατο-
λισμού της προσωπικότητας και εκφράζει την
εσωτερική πλευρά των σχέσεων της με την
πραγματικότητα. Παράλληλα αντανακλά τις
πολιτισμικές αξίες της κοινωνίας όπου ζει και
αναπτύσσεται το άτομο. Εκτός από τους αξιο-
λογικούς προσανατολισμούς του ατόμου, στην
ψυχολογία μελετώνται και οι αξιολογικοί προ-
σανατολισμοί της ομάδας, οι οποίοι διαμορφώ-
νονται στη διαδικασία της κοινής δραστηριότη-
τας και επικοινωνίας μεταξύ των μελών της και
καθορίζουν τις σχέσεις της ομάδας προς την
κοινωνία. Οι αξιολογικοί προσανατολισμοί της
ομάδας εξαρτώνται από τη θέση που αυτή κα-
τέχει στο συνολικό σύστημα των κοινωνικών
σχέσεων.
Βιβλιογρ.: Ρουμπινστάιν Σ. Α.. Οι βάσεις της γενικής ψυ-
χολογίας, Μόσχα, 1946.- Πετρόφσκι Α. Β., Προσωπικό-
τητα - Δραστηριότητα - συλλογική Ομάδα, Μόσχα, 1982.
Ευάγγ. Μανουράς
αξίωμα. Πρόταση (θέση) στα πλαίσια μιας επι-
στημονικής θεωρίας, αποδεκτή a priori ως αλη-
124
θής. Συνήθως τα αξιώματα είναι ανεξάρτητα
μεταξύ τους και στο σύνολό τους περιγρά-
φουν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά του σύ-
μπαντος των αντικειμένων που προτίθεται να
περιγράψει η συγκεκριμένη θεωρία. Από τα α-
ξιώματα μέσω συγκεκριμένων αλγορίθμων',
που ονομάζονται αποδεικτικοί κανόνες, παρά-
γονται τα θεωρήματα, τα λήμματα και τα πορί-
σματα της θεωρίας. Το σύνολο των αξιωμάτων
μιας επιστημονικής θεωρίας αποτελούν υπο-
σύνολο του συνόλου των τύπων (προτάσεων)
της γλώσσας της θεωρίας. Ο όρος "αξίωμα"
συναντάται για πρώτη φορά στον Αριστοτέ-
λη*, ο οποίος από την πλευρά της θεωρίας της
γνώσης θεωρεί τα αξιώματα ως αιώνιες, αναλ-
λοίωτες, αναμφισβήτητες, a priori αλήθειες, α-
νεξάρτητες από εμπειρικούς καθορισμούς και
μακραίωνες διαδικασίες συσσώρευσης εμπει-
ρικής γνώσης. Τα αξιώματα στα πλαίσια μιας
φιλοσοφικής θεωρίας (και για τους οπαδούς
της θεωρίας αυτής) είναι άχρονες a priori αλή-
θειες, καθορίζουσες ή μάλλον περιγράφουσες
τη φύση του όντος και της γνώσης του.
Δίον. Αναπολιτάνος
αξιωματική μέθοδος. Μέθοδος κατασκευής ε-
πιστημονικής θεωρίας στηριγμένη στην απο-
δοχή πρώτων αρχών, αιτημάτων* και αξιωμά-
των* και στην παραγωγή περαιτέρω αποδε-
κτών προτάσεων (θεωρημάτων) μέσω αποδεί-
ξεων. Η δομή μιας έτσι συγκροτημένης επιστη-
μονικής θεωρίας έχει χαρακτήρα παραγωγικό,
με την έννοια ότι η παραγωγή νέων προτάσε-
ων (θεωρημάτων) από τα αξιώματα στηρίζεται
σε αποδεικτικές διαδικασίες με παραγωγική
συμπερασματική υφή. Πρόκειται για διαδικα-
σίες αποδεικτικών μεταβάσεων από προτάσεις
σε κάποιες άλλες, οι οποίες είναι εξ ίσου ή λι-
γότερο γενικές από τις πρώτες. Τέτοιες διαδι-
κασίες χρησιμοποιούνται σε μεγαλύτερη ή μι-
κρότερη κλίμακα από όλες τις επιστήμες.
Ωστόσο, εκεί που αποτελούν το βασικό εργα-
λείο δουλειάς είναι τα μαθηματικά και οι θεω-
ρητικές περιοχές των θετικών επιστημών, ιδι-
αίτερα της φυσικής. Η πρώτη εμφάνιση της α-
ξιωματικής μεθόδου παρατηρείται στην αρχαία
Ελλάδα και συνδέεται με τη γνωσιακού χαρα-
κτήρα λατρεία της θεωρίας ως ολικής θέασης
από τους αρχαίους Έλληνες, με την ανακάλυ-
ψη και τη χρησιμοποίηση από τους ίδιους της
έννοιας της απόδειξης* και με την ιδιαίτερη α-
νάπτυξη της γεωμετρίας (Πυθαγόρας*, Ευ-
κλείδης* κ.λπ.). Η σύγχρονη αντίληψη περί α-

ξιωματικής μεθόδου, διαμορφωμένη και σφυ-
ρηλατημένη από αιώνες επεξεργασίας, χρω-
στά ιδιαιτέρως πολλά στη δουλειά που έγινε
κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα και
κατά τη διάρκεια του 20ού στα πλαίσια της α-
νάπτυξης της λογικής. Ερευνητές, όπως οι
Φρέγγε*, Ράσσελ*, Χίλμπερτ*, Γκέντελ*, δια-
μόρφωσαν πλήρως το τοπίο και έτσι η σύγχρο-
νη αντίληψη περί αξιωματικής μεθόδου, χωρίς
να διαφέρει ουσιωδώς από την αρχαιοελληνι-
κή, διακρίνεται για τη σαφήνεια και ευκρίνειά
της. Σύμφωνα με αυτήν, για την κατασκευή
μιας αξιωματικής θεωρίας απαιτείται η πλήρης
τυποποίηση της γλώσσας μέσα στα πλαίσια
της οποίας αυτή θα γραφεί. Στη συνέχεια α-
παιτείται η ύπαρξη αποτελεσματικά ελέγξιμων
διαδικασιών και αλγορίθμων* κατασκευής και
αναγνώρισης τύπων και προτάσεων της γλώσ-
σας αυτής. Από το σύνολο των προτάσεων της
γλώσσας συνήθως επιλέγεται ένα συγκεκριμέ-
νο υποσύνολο, το οποίο οφείλει να συλλαμβά-
νει όλες τις εννοιολογικές συνιστώσες του α-
ντικειμένου που θέλουμε να περιγράφει η θεω-
ρία μας. Το υποσύνολο αυτό αποτελεί το σύ-
νολο των αξιωμάτων της θεωρίας. Στις συνη-
θέστερες περιπτώσεις το σύνολο των αξιωμά-
των μιας θεωρίας είναι πεπερασμένα ελέγξι-
μο. Βασικό χαρακτηριστικό της αξιωματικής
μεθόδου είναι η ύπαρξη αποδεικτικών κανό-
νων. Οι κανόνες αυτοί είναι αποτελεσματικοί
αλγόριθμοι παραγωγής προτάσεων (τύπων),
που καλούνται θεωρήματα. Η απόδειξη, με
αυτή την έννοια, είναι μια πεπερασμένη ακο-
λουθία τύπων, που καθένας τους είτε είναι α-
ξίωμα είτε παράγεται από τους προηγούμε-
νούς του με κάποιον αποδεικτικό κανόνα. Ο τε-
λευταίος τύπος μιας απόδειξης είναι το απο-
δειχθέν θεώρημα. Η μελέτη μιας αξιωματικής
θεωρίας, με την έννοια της εμφάνισής της ως
αξιωματικού τυπικού συστήματος όπως περι-
γράφτηκε παραπάνω, είναι αντικείμενο της με-
ταθεωρίας*. Στα πλαίσιά της ορίζεται το σημα-
σιολογικό περιεχόμενο της αξιωματικής θεω-
ρίας και εισάγεται, μέσω σχετικού ορισμού της
αλήθειας, η έννοια του μοντέλου της θεωρίας
αυτής. Βασικά χαρακτηριστικά μιας αξιωματι-
κής θεωρίας μπορούν να είναι η συνέπεια (μη
αντιφατικότητα), η πληρότητα, η κατηγορικό-
τητα, η αποκρισιμότητα και η ανεξαρτησία των
αξιωμάτων. Σύμφωνα με το πρόγραμμα του
Χίλμπερτ, στην περιοχή των μαθηματικών θα
ήταν επιθυμητό να μπορούσε να αποδειχθεί η
συνέπεια σύνθετων αξιωματικών συστημάτων
ΑουρομπΙντο
από τη συνέπεια σχετικά απλών και περατο-
κρατικά ελέγξιμων συστημάτων. Κάτι τέτοιο α-
ποδείχθηκε ανέφικτο. Σύμφωνα με το θεώρη-
μα μη πληρότητος που απέδειξε ο Κ. Γκέντελ
το 1931, αξιωματικά συστήματα στην περιοχή
των μαθηματικών, που περιέχουν συγκεκριμέ-
να τμήματα των αξιωμάτων της κατά Peano α-
ριθμητικής των φυσικών αριθμών, δεν μπορούν
να φιλοξενήσουν στο εσωτερικό τους αποδεί-
ξεις της ίδιας της συνέπειάς τους. Στα πλαίσια
της φιλοσοφικής συζήτησης για τα θεμέλια
των μαθηματικών, που ξέσπασε στις αρχές του
20ού αιώνα μετά την ανακάλυψη των παράδο-
ξων* στη θεωρία των συνόλων, η αξιωματική
μέθοδος αμφισβητήθηκε, χωρίς ιδιαίτερη επι-
τυχία τουλάχιστον στο επίπεδο της ακολουθη-
τέας πράξης, από την ενορατική* (ιντουϊσιονι-
στική) φιλοσοφική σχολή, καθώς και από διά-
φορες φιλοσοφικές σχολές κατασκευαστικού
προσανατολισμού.
Δι ον. Αναπολιτάνος
ΑουρομπΙντο Σρι (1872-1950). Μυστικός φιλό-
σοφος της σύγχρονης Ινδίας, που επιδίωξε να
ακολουθήσει πιστά την αρχική θεωρία της
Βεντάντα* και σε πολλά σημεία ταυτίστηκε με
τη σχολή της Αντβάιτα* του Σανκάρα*. Σύμ-
φωνα με τον ΑουρομπΙντο, ο Σανκάρα δεν πέ-
τυχε με πληρότητα να εξηγήσει λ.χ. γιατί το α-
πόλυτο θα έπρεπε να κατέλθει στο σχετικό ε-
πίπεδο. Ο ίδιος έδωσε την εξήγηση ότι αυτό ο-
φείλεται στην ακαταμάχητη έκφραση της ου-
σιαστικής δύναμης του Βράχμαν*. Σε σχέση με
τον άνθρωπο, τόνισε ότι το νοητικό του επίπε-
δο δεν είναι το ανώτερο- ότι το άτομο πρέπει
να ασκηθεί στην υπέρβαση του νοητικού και να
επανεύρει την πρωταρχική του φύση. Αυτή η
άσκηση αποκλήθηκε από αυτόν "ολοκληρωτική
γιόγκα". Πρόκειται για μια αυστηρή και πολύ-
πλοκη καθημερινή άσκηση, ικανή κατά την
άποψή του να μεταμορφώσει την κατάσταση
του νου και τη ζωή του ασκούμενου. Θεωρού-
σε σπουδαίο επίτευγμα τη συμφιλίωση της
ύλης με το πνεύμα, του ανθρώπου με τον Θεό,
του σχετικού με το απόλυτο, των πολλών με
το ένα.
Εργάτου: The ideal ol human unity (1950), The doctrine ο!
the passive resistance (1952). Bases olJoga (1955), The
foundation ol Indian culture (1959).
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τόμ.. Εστία, Αθήνα,
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα - Γιόννινα, 1992".
Ε. Λιακόπουλος
125
απαγωγή
απαγωγή, βλ. παραγωγή.
απάθεια. Όρος της ελληνιστικής φιλοσοφίας
συγγενής με τον όρο "αταραξία"' σημαίνει κα-
τάσταση ψυχής απαλλαγμένης από πάθη· απα-
ντάται στον στωικό φιλόσοφο Διονύσιο Ηρα-
κλειώτη (= από την Ηράκλεια) ως τίτλος έργου
του Περί απαθείας, στις Διατριβές του επίσης
στωικού φιλοσόφου Επικτήτου* και σε ανώνυ-
μα σχόλια των Ηθικών Νικομαχείων' του Αρι-
στοτέλη* (βλ. λ. αταραξία, ελληνιστική φιλο-
σοφία).
Γοαμμ. θέμελη - Αλατζόγλου
απαρίθμηση (αγγ. enumeration). Σημαίνει την
αντιστοιχία των μερών ή των στοιχείων ενός
συνόλου με μέρος των φυσικών αριθμών ή με
όλο το σύνολο των φυσικών αριθμών. Στα
πλαίσια της θεωρίας των συνόλων σημαίνει
την αντιστοίχιση των μερών ή των στοιχείων
ενός συνόλου με ένα τμήμα των διατακτικών
αριθμών. Ο ορισμός με απαρίθμηση είναι ορι-
σμός μιας έννοιας με απαρίθμηση των ατόμων,
των στοιχείων ή των ειδών που περιλαμβάνο-
νται στο πλάτος της. Επαγωγή με απαρίθμηση
είναι η διαδικασία συναγωγής μιας πρότασης
με δΓ απαριθμήσεως εξέταση των ειδών του
γένους στο οποίο αναφέρεται η πρόταση. Μια
τέτοια συναγωγή είναι βέβαιη όταν η επαγωγή
είναι πλήρης, δηλαδή όταν η απαρίθμηση έχει
συμπεριλάβει όλα τα είδη του γένους. Τέλος,
η εξέταση ενός σύνθετου αντικειμένου της ε-
μπειρίας ή της νόησης μπορεί να γίνει με δι' α-
παριθμήσεως εξέταση των απλών μερών του.
Διον. Αναπολιτάνος
απείκασμα. Στη φιλοσοφία το απείκασμα προ-
σεγγίζεται μέσα από το πρίσμα της διαδικα-
σίας της αντανάκλασης και θεωρείται αποτέ-
λεσμα της δυναμικής εκείνης διαδικασίας κατά
την οποία συναντώνται ο άνθρωπος (ως φορέ-
ας υλικής δραστηριότητας) με το αντικείμενο
αντανάκλασης (ως φορέα της υλικής πραγμα-
τικότητας). Το απείκασμα, ως αποτέλεσμα της
αντανάκλασης, είναι αντικειμενικό ως προς
την προέλευσή του και υποκειμενικό ως προς
τον τρόπο ύπαρξής του. Στην ψυχολογία το α-
πείκασμα συνδέεται κυρίως με την αισθητηρια-
κή γνώση και μελετάται ως μορφή ψυχικής α-
ντανάκλασης, ως υποκειμενικό φαινόμενο που
εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της υλικής και ε-
μπράγματης δραστηριότητάς του. Σε αυτό α-
ντανακλώνται στοιχειώδεις ιδιότητες της υλι-
126
κής πραγματικότητας, όπως ο χώρος, η κίνηση
και η μορφή. Το απείκασμα, αφού διαμορφω-
θεί, ενσωματώνεται στην υλική δραστηριότητα
ασκώντας ενεργό προσανατολιστικό ρόλο
στην παραπέρα πραγματοποίηση της. Σε ανώ-
τερες βαθμίδες γνώσης το απείκασμα προϋπο-
θέτει την εσωτερίκευση των σχημάτων των υ-
λικών πράξεων και εμφανίζεται με τη μορφή
των εννοιών. Το απείκασμα ως μορφή ψυχικής
αντανάκλασης είναι ταυτόχρονα και λειτουρ-
γία του εγκεφάλου και "στιγμή" της υλικής ε-
μπράγματης δραστηριότητας. Για τον λόγο
αυτό και η δομή του έχει συστημικό χαρακτή-
ρα. Για τη φύση, τη δομή και τον ρόλο του α-
πεικάσματος στην ψυχική ζωή του ανθρώπου
πραγματοποιήθηκαν πολλές έρευνες στα
πλαίσια της γνωστικής ψυχολογίας, κυρίως
από τη Σοβιετική σχολή. Ιδιαίτερη μορφή απει-
κάσματος είναι το "καλλιτεχνικό" απείκασμα
και το "ειδητικό" απείκασμα.
Βιβλιογρ.: Λένιν Β. I.. Υλισμός και εμπεφιοκριτικισμός,
Άπαντα, τ. 18.- Σμυρνόφ Σ. Δ., Η ψυχολογία του απεικό-
σματος. Το ζήτημα της δυναμικότητας της ψυχικής α-
ντανάκλασης. Μόσχα, 1985.
Ευάγγ. Μανουράς
άπειρο (από το στερ. α + πέρας = τέλος). Τη
λέξη αυτή χρησιμοποίησε πρώτος ο Μιλήσιος
φιλόσοφος Αναξίμανδρος* ως "αρχή" όλων
των όντων, δηλ. ως πρωταρχικό υλικό στοιχείο
όλων των αισθητών πραγμάτων. Ο φιλόσοφος
αυτός πίστευε ότι από αυτό, το άπειρον, γίνο-
νται και σ' αυτό καταλήγουν όλα τα πράγματα'
επίσης ότι από το άπειρο γεννιούνται και εξα-
φανίζονται μέσα σ' αυτό "άπειροι" κόσμοι, δη-
λαδή είναι σαν μια μήτρα κόσμων, που παράγει
και αφομοιώνει τους κόσμους χωρίς όρια χρό-
νου και τόπου. Το άπειρο, τέλος, στον Αναξί-
μανδρο δεν είναι μόνο αθάνατο, αγέννητο και
άφθαρτο, αλλά παραλληλίζεται με το θείον,
που περιέχει και κατευθύνει τα πάντα.
Μια μορφή απείρου, με την έννοια της άπειρης
έκτασης / διάπλωσης στον χρόνο και στον χώ-
ρο, πρέπει να υποθέσουμε στη διδασκαλία ή
θεωρία για την περιοδικότητα των κόσμων, δη-
λαδή στη θεωρία για την άπειρη σε διάρκεια
γένεση κόσμων σύμφωνα με έναν ρυθμό και
έναν νόμο ανακύκλησης, που συναντάμε
εκτός από τον Αναξίμανδρο, όπως είδαμε,
στον Ηράκλειτο* και στον Εμπεδοκλή*. Η αντί-
ληψη αυτή επιβιώνει στη φιλοσοφία των
Στωικών*. Επίσης μια πτυχή της άποψης αυτής
επισημαίνουμε στη θεωρία των ομοιομερών
του Αναξαγόρα* και στη θεωρία των ατόμων

του Λεύκιππου* και του Δημόκριτου*. Στους
Προσωκρατικούς* όμως, και συγκεκριμένα
στους Πυθαγόρειους*, έχουμε την αρνητική
σημασία του απεριόριστου και του απείρου ("α-
όριστον", "άπειρον"), σε αντίθεση προς το πε-
περασμένο και το "ωρισμένον". Στον γνωστό
πίνακα των αντιθέτων που παραδίδεται ως επί-
τευγμα των αρχαίων Πυθαγορείων, το πέρας
ταυτίζεται με το ένα και το καλό, ενώ το άπει-
ρο με τα πολλά και το κακό.
Οι αποτιμήσεις του απείρου από τον Πλάτω-
να*, στον διάλογό του Φίληβος, δεν αποκρύνο-
νται από τη διδασκαλία των Πυθαγορείων.
Αυτό φαίνεται στη θεωρία του για τις τέσσερις
μορφές ή είδη του όντος (άπειρον, πέρας,
μείξη αυτών των δύο και αιτία της μείξεως).
Μια άλλη καταγραφή της αποτίμησης του α-
πείρου έχουμε στον Τίμαιο' του Πλάτωνα,
όπου το άπειρο εκλαμβάνεται ως άτακτο και α-
όριστο, δηλαδή έκφραση αρνητική του κό-
σμου. Υπάρχει ακόμη η άποψη (τη διατύπωσε ή
την εισήγαγε ο Αριστοτέλης) ότι η αντίληψη
του απείρου στην ύστερη φιλοσοφία του
Πλάτωνα σχετίζεται με τις ιδέες και τη θεώρη-
ση του ενός (π.χ. στον διάλογο Παρμενίδη?).
Αλλοι ερευνητές πιστεύουν ότι οι αντιλήψεις
αυτές απηχούν απόψεις που η παράδοση απο-
δίδει στην άγραφη διδασκαλία του Πλάτωνα
και στην πλατωνική παράδοση (βλ. λ. πλατωνι-
σμός).
Για τον Αριστοτέλη* το άπειρον δεν υπάρχει
ως υπόσταση καθαυτήν, όπως το θεωρούσαν
οι Πυθαγόρειοι και ο Πλάτων, ούτε ως ένα ά-
πειρο αισθητό σώμα, διότι το αισθητό ορίζεται
από τα όριά του (γΓ αυτό άλλωστε ο Αριστο-
τέλης αρνείται και το κενό). Αλλά και στις πε-
ριπτώσεις όπου μπορεί να έχουμε μια μορφή
απείρως μεγάλου με τη διαρκή πρόσθεση ή, α-
ντίθετα, απείρως μικρού με τη διαίρεση, και
στην περίπτωση αυτή αποδέχεται την έννοια
του "δυνάμει" απείρου (ποτέ την "ενεργεία").
Αυτή η αντίληψη του δυνάμει απείρου και όχι
του πραγματικού απείρου έχει σχέση τόσο με
την έννοια του χώρου όσο και με τον χρόνο
(π.χ. με την αρίθμηση) και την κίνηση. Το άπει-
ρο δεν σχετίζεται ούτε με τη μορφή (χώρος)
ούτε με την κίνηση (χρόνος) ούτε με την έν-
νοια του τέλους, του σκοπού, και της αιτίας.
Μόνο ως μία μορφή του μη όντος γίνεται εντέ-
λει δεκτή αυτή η έννοια του απείρου από τον
Αριστοτέλη.
Στη φιλοσοφία και στις φιλοσοφικές απόψεις
της ελληνιστικής εποχής συναντάμε βέβαια
άπειρο
και την έννοια του απείρου, αλλά ως απήχηση
μάλλον των παλαιοτέρων αντιλήψεων. Ως χα-
ρακτηριστικό της ουσίας του θεού βρίσκουμε
το άπειρον στην όψιμη ελληνιστική φιλοσοφία
των αυτοκρατορικών χρόνων (π.χ. στον Φίλω-
να* από την Αλεξάνδρεια). Τέλος ο Πλωτίνος*
χαρακτηρίζει το πλήρες "έν" και το αγαθόν ως
"άπειρον".
Βιβλιογρ. :Α. Edel, Aristotle's Theory ol Infinite, Ν. York.
1934.- R. Mondolfo, L' inlinito net pensiero dell antichiti
classics, Firenze. 1956.- Th. G. Sinnige, Matter and infinity
in the Presocratic Schools and Plato, Assen, 1968.- L.
Sweeny, Infinity in the Presocratics. The Hayue, 1972.- C.
J. de Vogel, La thdorie de I' dpeiron chez Platon el dans la
tradition platonicienne, Rev. Philos. France Etrang, 149
(1959)21-39.
Βασ. Κύρκος
άπειρο, στα μαθηματικά. Είναι μια βασική έν-
νοια στα μαθηματικά και δηλώνει την ανυπαρ-
ξία πέρατος σε μια διαδικασία αρίθμησης ή κα-
τασκευής μαθηματικών αντικειμένων. Είναι
δυνατόν επίσης να σημαίνει την ύπαρξη μαθη-
ματικού αντικειμένου, το εσωτερικό του οποί-
ου δεν εξαντλείται κατά την αρίθμηση των
στοιχείων του. Η έννοια του απείρου συνδέε-
ται με την έννοια της αρίθμησης, η οποία με τη
σειρά της ορίζεται ως διαδικασία μετάβασης
από ένα συγκεκριμένο μαθηματικό αντικείμενο
(π.χ. έναν φυσικό αριθμό) στο αμέσως επόμε-
νό του. Η απλούστερη μαθηματική δομή στην
οποία εμφανίζεται η έννοια του άπειρου είναι
αυτή των φυσικών αριθμών, δηλαδή των θετι-
κών ακεραίων αριθμών που παράγονται από
έναν αρχικό αριθμό (το μηδέν ή τη μονάδα) με
επαναλαμβανόμενη προσθήκη της μονάδας.
Στα πλαίσια της θεωρίας των συνόλων είναι
δυνατόν να διακρίνουμε μεταξύ της έννοιας
του διατακτικά απείρου και του πληθικά απεί-
ρου. Σύμφωνα με τη δεύτερη, ένα μαθηματικό
αντικείμενο, στην προκειμένη περίπτωση ένα
σύνολο, αποτελείται από ένα πλήθος στοιχεί-
ων που δεν εξαντλείται με τη διαδικασία της α-
ρίθμησης. Σύμφωνα με την πρώτη, ένα μαθη-
ματικό αντικείμενο αποτελείται από στοιχεία
γραμμικώς διατεταγμένα, η διάταξη των οποί-
ων δεν εξαντλείται με τη διαδικασία της αρίθ-
μησης. Ενα σύνολο διατακτικά άπειρο είναι και
πληθικά άπειρο, ένα πληθικά άπειρο δεν είναι
κατ' ανάγκην και διατακτικά άπειρο. Αυτή η
διάκριση οδηγεί, στα πλαίσια της θεωρίας των
συνόλων, στην αντίστοιχη διάκριση μεταξύ
πληθικών και διατακτικών αριθμών.
Το άπειρο στα μαθηματικά είναι δυνατόν να
127
απειροστικός
λειτουργεί είτε ως αντικείμενο είτε ως ιδιότη-
τα μη εξάντλησης ενός σύμπαντος μαθηματι-
κών αντικειμένων. Στην πρώτη περίπτωση κα-
λείται "πραγματικό" ή "ενεργεία" άπειρο, ενώ
στη δεύτερη "δυνητικό" ή "δυνάμει" άπειρο.
Στη δεύτερη περίπτωση δεν γίνεται αποδεκτή
η ύπαρξη απείρων αντικειμένων, δηλαδή αντι-
κειμένων με άπειρο πλήθος στοιχείων, παρόλο
που στο εσωτερικό του σύμπαντος όλων των
αντικειμένων οι επιτρεπόμενες διαδικασίες
πράξεων μετάβασης ή επανάληψης δεν οδη-
γούν σε εξάντληση όλων των αντικειμένων
του σύμπαντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
χρήσης της έννοιας του δυνάμει απείρου έ-
χουμε όταν εργαζόμαστε στα πλαίσια του μα-
θηματικού σύμπαντος των φυσικών αριθμών,
χωρίς να θεωρούμε το σύνολο των φυσικών α-
ριθμών ως ενιαίο, ξεχωριστό αντικείμενο εξέ-
τασης. Στην περίπτωση του πραγματικού η ε-
νεργεία απείρου γίνεται αποδεκτή η ύπαρξη α-
πείρων αντικειμένων στα πλαίσια ενός σύμπα-
ντος αντικειμένων δυνητικά άπειρου ή και πε-
περασμένου. Παράδειγμα χρήσης της έννοιας
του ενεργεία απείρου έχουμε όταν εργαζόμα-
στε στα πλαίσια της θεωρίας των συνόλων,
όπου το σύνολο των φυσικών αριθμών εισάγε-
ται ως ξεχωριστό αντικείμενο - σύνολο, τα
στοιχεία του οποίου είναι όλοι οι φυσικοί αριθ-
μοί. Η έννοια του δυνάμει απείρου έχει έναν
δυναμικό χαρακτήρα μετάβασης, γΓ αυτό και
συναντάται στην έννοια του ορίου, ενώ η έν-
νοια του ενεργεία απείρου στατικό, γΓ αυτό και
συναντάται στον ορισμό τελειωμένων μαθημα-
τικών αντικειμένων.
Διον. Αναπολιτάνος
απειροστικός. Με τον όρο "απειροστικός" χα-
ρακτηρίζεται οτιδήποτε ανήκει στη σφαίρα
των απειροστών. Τα "απειροστά", σύμφωνα με
τον Λάιμπνιτς*, είναι οντότητες που δεν έχουν
αντιστοιχία προς τον πραγματικό κόσμο και
που στην περιοχή των μαθηματικών είναι εξαι-
ρετικά χρήσιμες για τη δημιουργία ενός λογι-
σμού που οδηγεί στην εύρεση κλίσεων καμπυ-
λών και εμβαδών. Ο Λάιμπνιτς τα χρησιμοποί-
ησε για να εισαγάγει τις έννοιες της παραγώ-
γου και του ολοκληρώματος, καθώς και αντί-
στοιχες αλγεβρικές μεθόδους υπολογισμού
των σε συγκεκριμένες περιπτώσεις συναρτή-
σεων. Συγχρόνως με τον Λάιμπνιτς εισήγαγε
αντίστοιχες μεθόδους υπολογισμού κλίσεων
καμπυλών (παραγώγων) και εμβαδών (ολοκλη-
ρωμάτων) και ο Νεύτων*. Οι δυο τους, παρά
128
την αντιδικία που ξέσπασε μεταξύ τους σχετι-
κά με το ποιος ανακάλυψε πρώτος τις αντί-
στοιχες μεθόδους, θεωρούνται ως οι συνιδρυ-
τές του κλάδου των μαθηματικών που λέγεται
"απειροστικός λογισμός" ή, γενικότερα, του
κλάδου της "ανάλυσης". Οι μέθοδοι που εισή-
γαγε ο Λάιμπνιτς διακρίνονται για τον στατικό,
αλγεβρικό τους χαρακτήρα, ενώ οι μέθοδοι
του Νεύτωνος διακρίνονται για την περισσότε-
ρο δυναμική - ροίκή τους υφή. Η εισαγωγή των
απειροστών από τον Λάιμπνιτς θεωρήθηκε ότι
εμπεριείχε αντιφάσεις και σιγά σιγά εγκατα-
λείφθηκε, ώσπου κατά τη διάρκεια του 19ου
αιώνα αντικαταστάθηκε από την έννοια του
"ορίου" που, συνοδευόμενο από τους καλού-
μενους "ε-δ-ορισμούς" και τις "ε-δ-τεχνικές",
οδήγησε στην ασφαλή θεμελίωση του απειρο-
στικού λογισμού. Έτσι, σήμερα ο απειροστικός
λογισμός είναι ο κλάδος των μαθηματικών που
ασχολείται με την έννοια του ορίου, καθώς
αυτή χρησιμοποιείται για την εισαγωγή της έν-
νοιας της συνέχειας, της έννοιας της παραγώ-
γου και της έννοιας του ολοκληρώματος στα
πλαίσια ιδιαίτερα της ευθείας των πραγματι-
κών αριθμών. Το 1964 ο Αβραάμ Ρόμπινσον, α-
μερικανός μαθηματικός, επανεισήγαγε την έν-
νοια του "απειροστού" και με τη βοήθεια της
λογικής, που ήδη είχε προχωρήσει αρκετά ως
κλάδος των μαθηματικών, κατόρθωσε να επα-
νοικοδομήσει το όνειρο του Λάιμπνιτς, σε α-
σφαλή θεμέλια αυτή τη φορά.
Σύμφωνα με τον Ρόμπινσον (και εν πολλοίς
σύμφωνα με τον Λάιμπνιτς), το απειροστό εμ-
φανίζεται ως ο αντίποδας του απείρου, με την
έννοια ότι θεωρείται ως το απείρως μικρό, το
μικρότερο από κάθε πραγματικό αριθμό, το
οποίο αντιστρεφόμενο δίδει το άπειρο. Ένα α-
πειροστό είναι τόσο μικρό, ώστε δεν υπάρχει
φυσικός αριθμός με τον οποίο πολλαπλασιαζό-
μενο να υπερβεί οποιονδήποτε, δεδομένο εκ
των προτέρων, θετικό πραγματικό αριθμό.
Διον. Αναπολιτάνος
Απελ (Apel) Καρλ Οττο (γεν. 1922). Γερμανός
φιλόσοφος, μαθητής του Ροτχάκερ, καθηγη-
τής του πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης.
Προβάλλει την αξίωση μιας "γλωσσολογικής
στροφής" στη φιλοσοφία, θεωρώντας τη
γλώσσα πρωτεύον πεδίο της φιλοσοφικής α-
νάλυσης και της θεωρίας της επικοινωνίας.
Έργα: Die Idee der Sprache in der Tradition des
Humanismus von Dante bis Vico , Bonn, 1963.- Trans-
formation der Philosophie, Frankfurt/Main, 1973.- Der
Denkweg von Ch. S. Pierce, Frankfurt/Main, 1975 - Die

"Erklaren: Verstehen" - Controverse in transzendental -
pragmatischen Sicht. Franklurt/Main. 1979.
Δ.Π.
Απελλής (πέθ. περ. 180 μ.Χ.). Ήταν μαθητής
του γνωστικού Μαρκίωνος, που αποσπάσματα
του έργου του σώθηκαν και από τον Ωριγένη*
στο έργο του Εις την Γένεσιν. Ο Απελλής δε-
χόταν την ύπαρξη τεσσάρων θεών, τους οποί-
ους διακρίνει σε αγαθούς και κακούς. Ο ένας
θεός, ο αγαθός, είναι τελείως άγνωστος στους
προφήτες, ο δεύτερος είναι ο δημιουργός του
παντός, ο τρίτος είναι εκείνος που μίλησε στον
Μωυσή και είναι πύρινος, τέλος ο τέταρτος
είναι ο πονηρός και ο αίτιος των κακών.
Πηγές: Ιππολύτου, Φι λοσοφούμενα ή κατά πασών αιρέ-
σεων7, 31-38.
Νικ. Γ. Πολίτης
απλοϊκός ρεαλισμός. Αντίληψη κατά την
οποία ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει όπως α-
κριβώς εμφανίζεται στις αισθήσεις μας. Οταν
δηλαδή γνωρίζουμε τα πράγματα με τη γνώση
μας, δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να συ-
νειδητοποιούμε τις ιδιότητες και τις ποιότητες
που έχουν αυτά από μόνα τους. Η ψυχή και το
πνεύμα του ανθρώπου δεν κάνει, κατά βάθος,
τίποτε άλλο παρά να παραλαμβάνει έτοιμη τη
μορφή των πραγμάτων από τον εξωτερικό
κόσμο.
Οπαδός της αντίληψης αυτής υπήρξε ο
Εμπεδοκλής*, ο οποίος δίδασκε ότι οι ιδιότη-
τες του εξωτερικού κόσμου είναι όπως τις α-
ντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας. Τη γνώμη
αυτή την αποδεχόταν και ο Αριστοτέλης* και
υποστήριζε ότι μέσω των αισθήσεων σχηματί-
ζονται στην ψυχή μας ακριβείς εικόνες των α-
ντικειμένων. Από τις νεότερες τάσεις ο εμπει-
ριοκριτικισμός*, ο νεορεαλισμός*, η φιλοσοφία
της γλώσσας* και ορισμένες τάσεις της φαινο-
μενολογίας* υποστηρίζουν ότι οι θέσεις τους
προσεγγίζουν στις θέσεις του απλοϊκού ρεαλι-
σμού. Παρ' όλα αυτά, οι εκπρόσωποι των ρευ-
μάτων αυτών στην πραγματικότητα προσδί-
δουν ιδεαλιστική ερμηνεία στις απόψεις του α-
πλοϊκού ρεαλισμού. Η απλοϊκή αυτή αντίληψη
αμφισβητήθηκε ήδη από την αρχαιότητα. Πρώ-
τη η Ελεατική* φιλοσοφία, και κυρίως ο μεγά-
λος εκπρόσωπός της Παρμενίδης*, χώρισε τον
κόσμο του αληθινού Είναι από τον κόσμο των
παραστάσεων και δίδαξε ότι το Είναι αυτό βρί-
σκεται πέρα από τις απλές παραστάσεις, τις ει-
κόνες που μας δίνουν οι αισθήσεις. Τη διάκρι-
φ.λ., α-9
από καθέδρας σοσιαλισμός
ση αυτή τη βρίσκουμε και στον Δημόκριτο* και
στον Πλάτωνα*. Η νεότερη φιλοσοφία αντι-
τάσσει στον απλοϊκό ρεαλισμό τη θεωρία του
Καντ* περί του υπερβατικού ρεαλισμού*, σύμ-
φωνα με την οποία ο εξωτερικός κόσμος, που
είναι προσιτός στις αισθήσεις μας, αποτελεί
φαινόμενο, πίσω από το οποίο υπάρχει η πραγ-
ματικότητα του αντικειμενικού κόσμου. Ανάμε-
σα στον απλοϊκό και τον υπερβατικό ρεαλισμό
στάθηκε ο κριτικός ρεαλισμός*, κατά τον οποίο
υπάρχει μία αυτοτελής πραγματικότητα, η
οποία όμως δεν παραμένει τελείως άγνωστη
στον άνθρωπο, που με την κριτική του δύναμη
μπορεί να διακρίνει ποια είναι τα αντικειμενικά
γνωρίσματα των πραγμάτων και ποια τα υπο-
κειμενικά που μας δίνουν οι αισθήσεις.
Βιβλιογρ.: Messer, Der Krilische realism (1923).- Ν.
Hartman, Der Aufbau tier realen We//(1940).
An. Τζαφερόπουλος
από καθέδρας σοσιαλισμός. Παραλλαγή της
αστικής θεωρίας του σοσιαλισμού*. Στις δεκα-
ετίες του 1860 και 1870 στη Γερμανία, παράλ-
ληλα με την ανάπτυξη του κρατικού καπιταλι-
σμού*, είχε σημειωθεί και σοβαρή ανάπτυξη
της συνειδητότητας της εργατικής τάξης με τη
διάδοση των ιδεών του μαρξισμού*. Ως αντί-
βαρο στο φαινόμενο αυτό, εκπρόσωποι της
γερμανικής επιστήμης (κυρίως οικονομολόγοι:
Γκ. Σμόλλερ, Λ. Μπρεντάνο, Α. Βάγκνερ, κ.ά.),
ίδρυσαν την "Ένωση κοινωνικής πολιτικής",
μεταβλήθηκαν σε απολογητές του κρατικού
καπιταλισμού και άρχισαν από τις πανεπιστη-
μιακές τους έδρες μια εκστρατεία κατά των
σοσιαλιστικών ιδεών. Στα κηρύγματά τους
(στον "από καθέδρας σοσιαλισμό", όπως ονο-
μάστηκε) παρουσίαζαν το πρωσικό κράτος ως
"λαϊκό κράτος" και τη γραφειοκρατική του ε-
ξουσία ως τα "μοναδικά ουδέτερα στοιχεία
στην ταξική πάλη" που μπορούν να συμβάλουν
στη βελτίωση της θέσης των εργαζομένων,
θεωρούσαν ότι είναι δυνατόν να λυθεί το ερ-
γατικό ζήτημα με τη ρύθμιση των εργασιακών
σχέσεων από την αστυνομία και με την ανα-
βίωση των μεσαιωνικών συντεχνιακών συνη-
θειών. Γι" αυτό και κήρυσσαν την ανάγκη της α-
νάμιξης του κράτους στις οικονομικές και πο-
λιτικές σχέσεις, για να επιβληθεί, όπως υπο-
στήριζαν, ο "σοσιαλισμός από τα πάνω". Στα
τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, η
απήχηση αυτών των κηρυγμάτων είχε μειωθεί
σημαντικά. Αργότερα, ορισμένες από τις θέ-
σεις του "από καθέδρας σοσιαλισμού" περιλή-
119
αττοαντικειμενοποίηση
φθηκαν στα προγράμματα των σοσιαλδημο-
κρατικών κομμάτων της Δύσης.
Βιβλιογρ.: Κ. Μαρξ, Παρατηρήσεις στο βιβλίο του Α.
Βάγκνερ, 'Απαντα Μαρξ και Ένγκελς", τ. 19, Μόσχα,
1981.- Φ. Ένγκελς, Μπρεντάνο εναντίον Μαρξ, στο ίδιο,
τ. 22.- Volkertin G . F , Der Deutsche Katheder Soziahswus,
Βερολίνο, 1959.- Λ. Ιλιτσόφ, Π. Φεντοσέγιεφ, Φιλοσοφι-
κό εγκυκλ. λεξικό, εκδ. Κσπόπουλου, Αθήνα, 1985.
Ν. Στ.
αποαντικειμενοποίηση, βλ. εξαντικεψένωση
και απανπκεψένωση.
απογοήτευση. Ψυχική κατάσταση που προκα-
λείται από την εμφάνιση αξεπέραστων δυσκο-
λιών, οι οποίες είτε είναι αντικειμενικές είτε
έτσι τις αντιλαμβάνεται το υποκείμενο, με α-
ποτέλεσμα να ακυρώνεται η επίτευξη ενός ση-
μαντικού για το άτομο στόχου ή η ικανοποίηση
ενεργοποιημένων αναγκών ή η επίλυση κάποι-
ου προβλήματος ή να διαψεύδονται οι προσδο-
κίες του. Η απογοήτευση συνοδεύεται από μια
σειρά αρνητικών συναισθημάτων, όπως η έ-
ντονη ανησυχία, η απόγνωση, ο φόβος κ.ά. Ο
βαθμός απογοήτευσης εξαρτάται από την ισχύ
και τι ένταση του αιτίου, του γεγονότος που
την προκαλεί, από τη συνολική διαμόρφωση
της προσωπικότητας, καθώς και από την ικανό-
τητά της να αντεπεξέρχεται στις δυσκολίες
της ζωής. Υψηλός βαθμός απογοήτευσης μπο-
ρεί να οδηγήσει στη μερική ή πλήρη αποδιορ-
γάνωση της δραστηριότητας του ατόμου, στη
μείωση της αυτοπεποίθησης και στην υιοθέτη-
ση πρωτόγονων τρόπων αντίδρασης και συ-
μπεριφορών. Αντίθετα, η ικανότητα ανοχής
της διάψευσης και η αναβολή της ικανοποίη-
σης της ενεργοποιημένης ανάγκης είναι στοι-
χείο ωριμότητας και ψυχικής δύναμης.
Ευάγγ. Μσνουράς
αποδεικτικός. Επιστημονικός και φιλοσοφικός
όρος, ο οποίος σημαίνει την ιδιότητα της εξα-
γωγής μιας πρότασης ή της υιοθέτησης μιας
κρίσης με διαδικασίες που διαθέτουν τον ύψι-
στο δυνατό βαθμό λογικής εγκυρότητας. Η ε-
γκυρότητα μιας πρότασης ή μιας κρίσης σε μια
τέτοια περίπτωση δεν εξαρτάται από το συ-
γκεκριμένο σημασιολογικό της περιεχόμενο,
αλλά από την εγκυρότητα του σημασιολογικού
περιεχομένου των προτάσεων ή κρίσεων από
τις οποίες προέκυψε, καθώς και από την εγκυ-
ρότητα των διαδικασιών παραγωγής της.
Τέτοιες διαδικασίες έχουν τυποποιηθεί στα
πλαίσια γλωσσών που χρησιμοποιούνται ιδιαί-
130
τερα στα μαθηματικά και ως βασικό τους χαρα-
κτηριστικό έχουν τη μεταφορά αλήθειας από
τις προκείμενες στο συμπέρασμα. Οι αποδει-
κτικές κρίσεις μελετήθηκαν ιδιαίτερα από τον
Αριστοτέλη*, ο οποίος και τις αντιδιαστέλλει
από τις "διαλεκτικές" κρίσεις. Οι τελευταίες
είναι πιθανοκρατικού χαρακτήρα και επομένως
μη βέβαιες. Η έννοια "αποδεικτικός", και επο-
μένως και οι αποδεικτικές κρίσεις, στα πλαίσια
της τυπικής λογικής λαμβάνουν το σημασιολο-
γικό τους περιεχόμενο σε συμφωνία με τη δο-
μική ιδιοσυστασία της περιοχής στην οποία α-
ναφέρονται. Έτσι η έννοια "αποδεικτικός" δια-
φοροποιείται όταν, για παράδειγμα, μετακινεί-
ται κανείς από την περιοχή της κλασικής τυπι-
κής λογικής στην περιοχή της "τροπικής" λογι-
κής ή στην περιοχή της "ενορατικής" (ιντουι-
σιονιστικής) λογικής.
Διον. Αναπολιτάνος
απόδειξη. Είναι η επιβεβαίωση του αληθούς
(της ισχύος) ή του αναληθούς (της μη ισχύος),
η τεκμηρίωση της ορθότητας μιας πρότασης
(κρίσης, απόφανσης) μέσω πραγματικών ή λο-
γικών επιχειρημάτων. Απόδειξη, με την ευρεία
έννοια του όρου, θεωρείται η επιβεβαίωση, η
επαλήθευση μιας πρότασης (θέσης, συμπερά-
σματος, θεωρίας) στη βάση όχι μόνο λογικών
διαλογισμών αλλά και εμπειρικών δεδομένων
που προέρχονται από την παρατήρηση και το
πείραμα* ή η αναίρεση (ανασκευή) ή διάψευση
αυτής της πρότασης κατά τον ίδιο τρόπο. Με
τη στενή έννοια απόδειξη είναι η λογική διαδι-
κασία, κατά την οποία η αλήθεια μιας πρότα-
σης είναι λογικό επακόλουθο, δηλαδή προκύ-
πτει από μια πεπερασμένη ακολουθία-αλυσίδα
λογικών συλλογισμών, ορθών συναγωγών,
που οδηγούν από ορθές προκείμενες (αξιώμα-
τα, ορισμούς, προτάσεις, εγνωσμένης ήδη α-
λήθειας) σε αποδεικνυόμενα συμπεράσματα.
Η απόδειξη αυτή εφαρμόζεται στα "τυπικά α-
ξιωματικά συστήματα" της λογικής, των μαθη-
ματικών και των τυποποιημένων και μαθηματι-
κοποιημένων μερών της θεωρητικής φυσικής.
Στο μεταίχμιο του 19ου και 20ού αι. ο Χίλ-
μπερτ* εισηγείται ένα πρόγραμμα τυποποίη-
σης της απόδειξης των παραγωγικών θεωριών,
με σαφή ορισμό των αρχικών αξιωματικών
προτάσεων της κάθε θεωρίας και την εξίσου
σαφή υπόδειξη των λογικών μέσων, των κανό-
νων συναγωγής συμπερασμάτων (αποδείξε-
ων) της εν λόγω θεωρίας. Κατ" αυτό τον τρόπο
η συνεπής τυποποίηση της έννοιας της από-

δειξης ανάγει το πρόβλημα στη σπουδή της
δομής των τύπων (μορφών) των αποδείξεων
στα αξιωματικά συστήματα, χωρίς περιεκτικές
αναφορές (χωρίς αναφορές στη σημασία των
τύπων) παρέχοντας δυνατότητες μεταβίβασης
ορισμένων τυπικών νοητικών λειτουργιών
στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές (τεχνητή
νοημοσύνη). Ωστόσο δεν ανάγονται όλες οι
ουσιώδεις πλευρές της έννοιας της απόδειξης
σε τύπους και απαιτούν ειδική θεωρητική επε-
ξεργασία (βλ. λ. μεταθεωρία). Επιπλέον, όπως
απέδειξε ο Κ. Γκέντελ*, ακόμα και οι απλού-
στερες μαθηματικές θεωρίες (π.χ. θεωρία των
αριθμών) δεν επιδέχονται πλήρη και ταυτόχρο-
να μη αντιφατική τυποποίηση, έχοντας πάντο-
τε ένα "μη τυποποιούμενο απόλυτο". Τέλος,
καμιά τυποποίηση δεν μπορεί να αντιπαρέλθει
το θεμελιώδες ζήτημα της ερμηνείας*, δηλαδή
της συσχέτισης με την εκτός αυτής πραγματι-
κότητα που περιγράφει και οφείλει να εξηγεί.
Η πλήρης τυποποίηση (ως ανέφικτη τάση) νοη-
τικών συστημάτων και η αντιπαραβολή τους με
τα δεδομένα της εμπειρίας (περιγραφή) χαρα-
κτηρίζει τη βαθμίδα της γνώσης κατά την
οποία επικρατεί η διάνοια (βλ. λ. διάνοια και
λόγος) και η τυπική λογική*. Στη βαθμίδα του
λόγου η απόδειξη αποκτά διαλεκτικό χαρακτή-
ρα και επιτυγχάνεται με την ολότητα ενός δια-
τεταγμένου και ιεραρχημένου συστήματος αλ-
ληλένδετων προσδιορισμών (βλ. και λ. πρακτι-
κή, αλήθεια, αναίρεση, ανάβαση από το αφη-
ρημένο στο συγκεκριμένο, ενορατική λογική,
κονστρουκτιβιστική κατεύθυνση και βιβλιογρα-
φία σε αυτά).
Βιβλιογρ.: D. Hilbert, Axiomatic Thinking in Philosophia
Mathematics, vol. 7, No 1/2, June-December.- του Ιδιου,
Grundlagen der Geometrie, Leipzig-Berlin, 1930.- K.
Godel, Russell's Mathematical Logic, in "The Philosophy ot
Bertrand Russel" vol. 1, Harper Torchbooks. Ν. Y., 1963.-
S. C. Kleene, Introduction to Mathematics, North-Holland
Publishing Co., Amsterdam-P. Noordhoff N. Y„ Groningen
1952.- του Ιδιου: Mathematical Logic, N. Y.-London-
Sudney, 1967.
Δ. Πατέλης
απόδειξη δια της εις άτοπον απαγωγής ή απα-
γωγή εις το άτοπον ή απαγωγική απόδειξη.
Αρχή της Λογικής, κατά την οποία φθάνουμε
στην αλήθεια μιας πρότασης όχι κατ' ευθείαν,
αλλά με πλάγιο τρόπο, με την κατάδειξη δηλα-
δή του ψεύδους της αντιφατικής προς αυτήν
πρότασης. Ακολουθείται δηλαδή η εξής διαδι-
κασία: παίρνουμε μια πρόταση Α, αλλά θεω-
ρούμε ως αληθή την αντιφατική προς αυτήν
πρόταση μη-Α, και συνάγουμε μια σειρά συ-
απόδειξη
μπερασμάτων. Ελέγχοντας στη συνέχεια ένα
προς ένα τα συμπεράσματα αυτά, τα βρίσκου-
με ψευδή και παράλογα, αν και αυτά προέκυ-
ψαν με λογικό τρόπο από τη μη-Α. Από το ψεύ-
δος που προέκυψε συμπεραίνουμε ότι η υπό-
θεση μας περί του μη-Α ήταν άτοπη και έτσι,
κατά την αρχή της αντίφασης, προβάλλει η α-
λήθεια του Α. Η αποδεικτική αυτή διαδικασία
χρησιμοποιείται ευρύτατα στα μαθηματικά,
όπου ονομάζεται "απόδειξη δια της παραδο-
χής του αντιθέτου". Βρίσκει όμως εφαρμογές
και σε άλλες επιστήμες, όπου η αλήθεια μιας
πρότασης δεν θα ήταν δυνατόν να αναγνωρι-
στεί, παρά μόνο με το ψεύδος της αντίθετης
προς αυτήν πρότασης.
Απ. Τζ.
απόδειξη στη λογική. Διαδικασία συναγωγής
της αλήθειας και θεμελίωσης της ορθότητας
μιας κρίσης από την αλήθεια ή την ορθότητα
άλλων κρίσεων, που είναι πασιφανείς ή ομολο-
γουμένως αληθινές ή πιθανές. Η απόδειξη
είναι, κατά κανόνα, ένας συλλογισμός. Κατά
τον Αριστοτέλη, απόδειξη είναι "συλλογισμός
δεικτικός αιτίας και του διό τι" και, κατά τον
Θωμά τον Ακινάτη*, "συλλογισμός ποιών γνώ-
ναι". Γι' αυτό σε κάθε απόδειξη έχουμε: τη
θέση ή συμπέρασμα (την πρόταση δηλαδή που
πρέπει να αποδειχθεί και η οποία προκύπτει
από τις άλλες ως συμπέρασμα), τα επιχειρήμα-
τα (τους αποδεικτικούς δηλαδή λόγους, από
τους οποίους συμπεραίνεται η αλήθεια της
θέσης) και την ισχύ της απόδειξης (δηλαδή τον
βαθμό της λογικής αναγκαιότητας, με την
οποία από τα επιχειρήματα απορρέει η θέση).
Η απόδειξη μπορεί να είναι άμεση, όταν η αλή-
θεια εξάγεται άμεσα από τα επιχειρήματα, ή
έμμεση, όταν η ορθότητα της θέσης συνάγεται
από τη σφαλερότητα της αντιφατικής προς
αυτήν πρότασης. Σύμφωνα με μιαν άλλη διά-
κριση, η απόδειξη μπορεί να είναι "επαγωγική"
(συναγωγή της αλήθειας του όλου από τα
μέρη), "αναλογική" (συμπεραίνουμε από το
όμοιο για άλλο όμοιο) και "παραγωγική" (συνα-
γωγή της αλήθειας του μερικού από το γενι-
κό). Τη βεβαιότητα της αλήθειας της θέσης την
εξασφαλίζει μόνο η παραγωγική απόδειξη. Οι
άλλες δύο αποδείξεις παρέχουν πιθανότητα
μόνο, με μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό
πειστικότητας" παρ' όλα αυτά, επειδή αυτές
στηρίζονται στην επιστημονική παρατήρηση,
οδηγούν με τη γενίκευση στη διατύπωση κανό-
νων ή νόμων. Κατά τον βαθμό βεβαιότητας
131
αποδομισμός
πάλι, η απόδειξη μπορεί να είναι "αντικειμενι-
κή", όταν η αλήθεια της ισχύει για όλους, ή "υ-
ποκειμενική", όταν η ισχύς της περιορίζεται
μόνο α" εκείνους που αποδέχονται την αλήθεια
της απόδειξης. Εξυπακούεται ότι η επιστήμη
μόνο στις αντικειμενικές αποδείξεις μπορεί να
θεμελιώνει τις απόψεις της και όχι στις υποκει-
μενικές, οι οποίες δεν αποτελούν λογικό
είδος. Τέλος, σχετικά με την πηγή της απόδει-
ξης, έχουμε και τη διάκριση σε "εκ των προτέ-
ρων", όταν αυτή συνάγεται από γενικές ύπερε -
μπειρικές κρίσεις που είναι αποτελέσματα επι-
στημονικής παρατήρησης, και σε "εκ των υστέ-
ρων", όταν συνάγεται από εμπειρικές κρίσεις.
Απ. Τζαφερόπουλος
αποδομισμός. Φιλοσοφικο-επιστημολογική θε-
ωρία η οποία πρωτοεμφανίστηκε στη δεκαετία
του '60 ως λογοτεχνική κριτική και επεκτάθηκε
στις τέχνες και τις κοινωνικές επιστήμες υπό
την επίδραση της σκέψης του Γάλλου φιλοσό-
φου του μετανεωτερικού ρεύματος Jacques
Derrida*. Κεντρική έννοια του αποδομισμού
είναι το "κείμενο", δηλαδή το γλωσσικό πλαί-
σιο, το οποίο νοείται ως σύνολο αυθύπαρκτων
σημαινόντων (λέξεων), που αποσυσχετίζονται
από την εμπειρική πραγματικότητα των σημαι-
νομένων (πράγματα), στην οποία θεωρεί ότι α-
ντιστοιχούν κατά συμβατικό τρόπο. Τα σημαί-
νοντα ή τα γλωσσικά κείμενα αντλούν την α-
λήθεια τους από άλλα σημαίνοντα ή κείμενα
(θεωρίες), μέσω των οποίων επικοινωνούν οι
δημιουργοί τους και σε σχέση με τα οποία ορί-
ζονται τα νοήματά τους, με αποτέλεσμα να
είναι από τη φύση τους διφορούμενα και διαρ-
κώς ανασκευάσιμα. Ο αποδομισμός είναι δη-
λαδή μια κριτική της θεωρίας από τη σκοπιά
της σημειωτικής, που αποδεικνύει τα σφάλμα-
τά της χωρίς να προτείνει μια βιώσιμη λύση.
Στην ίδια οπτική, η κοινωνική πραγματικότητα
δεν είναι παρά τα κείμενα, δηλαδή σύνολα ση-
μαινόντων που συγκροτούν τις θεωρίες οι ο-
ποίες έχουν την αξίωση να εξηγήσουν τον ε-
μπειρικό κόσμο, ενώ ο κόσμος αυτός δεν υ-
πάρχει παρά μέσα στα ίδια τα κείμενα, τα
οποία, "αποδομούμενα" από την κριτική, ανα-
δεικνύουν τα νοηματικά κενά των θεωριών και
τις οδηγούν σε κρίση και σε επαναθεώρηση.
Επίσης, ο περιορισμός στο κείμενο αίρει την α-
πόσταση του υποκειμένου από την αντικειμενι-
κή πραγματικότητα την οποία αυτό επιχειρεί
να εξηγήσει, η θεωρία εκπίπτει σε μια απλή α-
νάγνωση που είναι εξίσου νομιμοποιημένη με
132
κάθε άλλη ανάγνωση, με συνέπεια να εισάγε-
ται ένας απόλυτος σχετικισμός προ-επιστημο-
νικού χαρακτήρα, που καταργεί τα όρια ανάμε-
σα στο ορθολογικά εξηγήσιμο και το αυθαίρε-
το.
Ο αποδομισμός δέχτηκε με τη σειρά του κριτι-
κή για το γεγονός ότι ο σχετικισμός του εκμη-
δενίζει κάθε δυνατότητα ουσιαστικού κοινωνι-
κού προβληματισμού και κριτικής. Στα πλεονε-
κτήματά του εγγράφεται ο εμπλουτισμός της
θεωρητικής σκέψης και η επανατοποθέτηση
πολλών θεωρητικών προσεγγίσεων ως αποτέ-
λεσμα της κριτικής του.
Ευστ Μπάλιας
αποιδεολογικοποίηση. Στη δυτική φιλοσοφική
και κοινωνιολογική σκέψη, ρεύμα που εμφανί-
ζεται μετά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο (δεκαε-
τία του "50) με αξιώσεις κοινωνιολογικής θεω-
ρίας, οι θεωρητικές ρίζες της οποίας βρίσκο-
νται στον θετικισμό και στην κοινωνιολογία
της γνώσης του Καρλ Μανχάιμ*, που θεωρού-
σε ότι ένα αγεφύρωτο χάσμα χώριζε την "επι-
στήμη" ως αντικειμενική, αξιόπιστη γνώση από
την "ιδεολογία" ως υποκειμενική και αυθαίρετη
κρίση και σαν τέτοια εξοβελιστέα από τη
σκέψη και προπαντός από την κοινωνική δρά-
ση. Κατά τους νεοθετικιστές Τεοντόρ Γκάι-
γκερ* ( Ιδεολογία και αλήθεια, 1953), Καρλ
Πόππερ* ( Ψευδοπροφήτες: Χέγκελ, Μαρξ και
οι διάδοχοι, 1958, Αντικειμενική γνώση, 1973),
αξιολογικές κρίσεις, κοσμοθεωρίες, "κομματι-
κό πνεύμα", περιλαμβάνονται στην έννοια της
ιδεολογίας και, ως καθαρά υποκειμενικά, αθε-
μελίωτα θεωρητικά στοιχεία είναι αντίθετα
στην επιστημονική γνώση. Ιδιαίτερα η σοσιαλι-
στική ιδεολογία θεωρείται από τους οπαδούς
αυτής της αντίληψης ως "διεστραμμένη συνεί-
δηση" και ως "συνείδηση πολιτικής σκοπιμότη-
τας".
Όχι μόνο αντίπαλοι του μαρξισμού* και του σο-
σιαλισμού*, αλλά και πολλοί θεωρητικοί του
"δημοκρατικού σοσιαλισμού"* στη δυτική Ευ-
ρώπη και μερικοί από τις πρώην Λαϊκές και
Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες της ανατολικής
(Κολακόφσκι στην Πολωνία, Κόσικ στην Τσε-
χοσλοβακία κ.ά.), που αντέδρασαν στις δια-
στρεβλώσεις των αρχών του σοσιαλισμού στις
χώρες του "υπαρκτού σοσιαλισμού", διαστρε-
βλώσεις που καλύπτονταν με τον μανδύα της
ιδεολογίας, αμφισβήτησαν τον επιστημονικό
χαρακτήρα της σοσιαλιστικής ιδεολογίας και
απαίτησαν την "κάθαρση" των κοινωνικών επι-

οτημών από την ιδεολογία. Πρόκειται για τις
θεωρίες της "αποϊδεολογικοποίησης", του "τέ-
λους των ιδεολογιών", της "μετα-ιδεολογικής
εποχής". Η συντηρητική κοινωνιολογική σκέψη
προσανατολίζεται σήμερα προς μιαν "επανιδε-
ολογικοποίηση" και "ιδεολογική καταξίωση"
του καπιταλισμού.
Γιόν. Κρητικός
αποκλειομένου τρίτου αρχή (principium exclusi
tertii sive medii). Θεμελιώδης αρχή της λογι-
κής, σύμφωνα με την οποία δύο αντιφατικές
έννοιες, όταν λέγονται για το ίδιο πρόγμα, δεν
είναι δυνατόν να ψεύδονται και οι δύο, αλλά,
εάν αληθεύει η μία, ψεύδεται η άλλη· τρίτη
λύση δεν υπάρχει (tertium non datur). Η αρχή
αυτή εκφράζεται με τον εξής τύπο: "Α ή είναι ή
δεν είναι Β", π.χ. "η Γη ή είναι πλανήτης ή δεν
είναι πλανήτης", μια τρίτη εκδοχή αποκλείεται.
Την αρχή αυτή ο Αριστοτέλης την ορίζει ως
εξής: "παν ή φάναι ή αποφάναι αναγκαίον α-
νάγκη της αντιφάσεως θάτερον είναι μόριον α-
ληθές, αδύνατον γαρ αμφότερα ψευδή είναι"
(|Μεταφυσ. Γ, 8, 1012, β\ 10,11).
Απ. Τζ.
αποκλειστική πρόταση. Η πρόταση που απο-
φαίνεται ότι ένα κατηγορούμενο (ιδιότητα) α-
νήκει αποκλειστικά στα υποκείμενα ενός δεδο-
μένου συνόλου. Οταν το κατηγορούμενο κα-
ταφάσκει ή αποφάσκει μόνον ένα μέρος της έ-
κτασης του συνόλου, τότε η πρόταση ονομά-
ζεται "μερική αποκλειστική πρόταση". "Εναλ-
λακτική" ή "διαζευκτική" είναι εκείνη η πρότα-
ση που έχει όλα τα μέλη της ασυμβίβαστα με-
ταξύ τους και τέλος'εξηρτημένη" είναι εκείνη
που εκφέρει έναν αναντικατάστατο όρο.
Δίον. Αναπολιτάνος
αποκλίνουσα συμπεριφορά (deviant beha-
viour). Η συμπεριφορά που αντιβαίνει στους
καθιερωμένους κανόνες μιας δεδομένης κοι-
νωνίας και υπόκειται σε κοινωνικές ή και δικα-
στικές κυρώσεις. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά
ορίζεται από την κοινωνική στάση, και όχι από
κάποιαν ενδιάθετη ιδιομορφία, και περιλαμβά-
νει όχι μόνο το έγκλημα αλλά και παρεκκλί-
σεις, όπως η ναρκομανία, ο αλκοολισμός, η ο-
μοφυλοφιλία, η αυτοκτονία, ακόμα και παρα-
βάσεις κανόνων μιας ομάδας που οι ίδιοι μπο-
ρεί να αποκλίνουν από κανόνες ευρύτερα απο-
δεκτούς.
Οι θεωρητικοί της σύγκρουσης των πολιτισμών
αποκρυφισμός
υποστηρίζουν ότι οι συμπεριφορές σ" ένα δε-
δομένο κοινωνικό σύστημα είναι "αποκλίνου-
σες", κρινόμενες με βάση τους κανόνες άλλων
πολιτισμών.
Σύμφωνα με την άποψη περί κοινωνικού ελέγ-
χου (Εμίλ Ντυρκαίμ' κ.ά.), όσο υπάρχουν ομα-
λές συνθήκες κοινωνικής οργάνωσης, οι πρά-
ξεις των ατόμων ρυθμίζονται από τους κανό-
νες της κοινωνίας και η απόκλιση είναι ελάχι-
στη. Οταν όμως υπάρχει αποδιοργάνωση της
κοινωνίας, τότε ο έλεγχος της τήρησης των
κανόνων χαλαρώνει και ανοίγει ο δρόμος στην
αποκλίνουσα συμπεριφορά. Για τους μαρξι-
στές κοινωνιολόγους, η αποκλίνουσα συμπερι-
φορά είναι απόρροια των ανταγωνιστικών σχέ-
σεων παραγωγής που κυριαρχούν στην καπι-
ταλιστική κοινωνία: αυτοί στρέφουν την προ-
σοχή τους κυρίως στα προβλήματα της γένε-
σης, της πρόληψης και της καταπολέμησης
της αποκλίνουσας συμπεριφοράς, αναλύοντας
τις αιτίες, τις δομές, τη δυναμική και τις ιδιο-
μορφίες της αντικοινωνικής συμπεριφοράς,
τον ρόλο των μικρών ομάδων στη διαμόρφωσή
της και, τέλος, τα κοινωνικά και ψυχολογικά
χαρακτηριστικά των ατόμων που είναι επιρρε-
πή σε αποκλίνουσες συμπεριφορές.
Η "κοινωνιολογία της αποκλίνουσας συμπεριφο-
ράς" (Sociology of deviance) αναπτύχθηκε σε επι-
στημονικό κλάδο εν μέρει ως αντίδραση (ιδιαίτε-
ρα στις ΗΠΑ) στην παραδοσιακή Εγκληματο-
λογία με την έμφαση που έδινε στις θετικιστικές
θεωρίες περί πολλαπλών αιτίων του εγκλήματος
και εν μέρει εναντίον των θεωριών συναίνεσης
προς την καθεστηκυία κοινωνική τάξη.
Γιόν. Κρητικός
αποκρυφισμός. Σύνολο διδασκαλιών που βασί-
ζονται στην πίστη για την ύπαρξη απόκρυφων,
μυστικών, αόρατων δυνάμεων που δρουν μέσα
στον κόσμο και καθορίζουν την τύχη έμψυχων
και άψυχων όντων. Συνακόλουθο παρεπόμενο
είναι η ανάπτυξη τεχνικών και πρακτικών για
τη χειραγώγηση και διαχείριση των απόκρυ-
φων δυνάμεων από ανθρώπους κατάλληλα ε-
ξασκημένους ("μάγοι", "μύστες"). Παράλληλα
γίνονται προσπάθειες καταγραφής και κωδικο-
ποίησης τέτοιων θεωρητικών πεποιθήσεων και
πρακτικών μεθοδεύσεων σε κείμενα απόκρυ-
φα ("ερμητικά κείμενα", "καββαλιστικά εγχειρί-
δια"). Τέλος, είναι χαρακτηριστικό του αποκρυ-
φισμού η συγκρότηση ομάδων μυημένων
μελών του σε κλειστό κοινωνικό σώμα ("τέκτο-
νες", "ροδόσταυροι").
133
αποκρυφισμός
Από συστηματική φιλοσοφική άποψη μπορού-
με να συνοψίσουμε τον αποκρυφισμό στα εξής
βασικά σημεία του: 1) Η "ενότητα του σύμπα-
ντος" και η αλληλεπίδραση του φυσικού με το
ψυχικό στοιχείο συνιστούν την αφετηρία του.
Ο κόσμος και ο άνθρωπος, η φύση και η ψυχή,
η ύλη και το πνεύμα, το έμψυχο και το άψυχο,
το έλλογο και το άλογο, το ένυλο και το άυλο,
το ενσώματο και το ασώματο, η ύλη και η ε-
νέργεια θεωρούνται όχι ως αντίθετα στοιχεία,
αλλά ως δύο όψεις μιας και της αυτής πραγμα-
τικότητας, ως διαφορετικά αλλά συμπληρωμα-
τικά στοιχεία της ενιαίας πραγματικότητας. 2)
Η "αναγωγή του ψυχικού στο φυσικό". Εξαι-
τίας της συμπληρωματικότητας φυσικού - ψυ-
χικού οδηγούμεθα στην προσφυγή στο μείζον
στοιχείο, που είναι η φύση. Έτσι καθετί που
αφορά στην ψυχή παραπέμπεται στη φύση για
να βρει την απάντησή του, με αποτέλεσμα την
καλλιέργεια της αστρονομίας και της αστρο-
λογίας, των μαθηματικών και της αριθμοσο-
φίας, της χημείας αλλά και της αλχημείας. 3) Ο
"ανορθολογισμός και ο μυστικισμός" διακρί-
νουν κατεξοχήν τον αποκρυφισμό. Ο λόγος α-
ναστέλλεται ενώπιον της φύσης και της
ψυχής. Ο μυστικισμός εκλαμβάνεται ως ενο-
ποιητική - συμπαντική εμπειρία του ανθρώπου.
Το απόκρυφο και αόρατο πιστεύεται ως δρα-
στικότερο στοιχείο απέναντι στο ορατό και
φανερό, γι' αυτό ο αποκρυφισμός επιδίδεται
στη διαχείριση του αόρατου για να χειραγωγή-
σει το ορατό. 4) Η "ανάγκη αντί της ελευθε-
ρίας". Συνέπεια τέτοιων πεποιθήσεων είναι η
προτεραιότητα της αναγκαιότητας προ της δυ-
νατότητας και το πρωτείο της ανάγκης έναντι
της ελευθερίας. Καθετί πιστεύεται ότι υπόκει-
ται στην τυφλή ανάγκη, υπακούει σε αδήριτη
νομοτέλεια και υφίσταται κάτω από το κράτος
της μοίρας του. 5) Ο "ελιτισμός του αποκρυφι-
σμού". Σε κάθε περίπτωση μόνο ένας μικρός α-
ριθμός ανθρώπων θεωρείται ικανός να "μυηθεί"
στον αποκρυφισμό και έτσι δημιουργείται μια
"πνευματική ολιγαρχία" από τους "μύστες", που
μυούν κάποιους στα "μυστικά" των απόκρυφων
δυνάμεων οι οποίες κυβερνούν το σύμπαν, φυ-
σικό και κοινωνικό. Όλοι αυτοί συγκροτούν μια
"ελίτ", ένα είδος εκκοσμικευμένης "κάστας",
που αποφασίζει για τις τύχες του κόσμου.
Ιστορικά μπορούμε να σημειώσουμε μερικούς
μόνο από τους κύριους σταθμούς του αποκρυ-
φισμού στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ως αφετη-
ριακό σημείο πανθομολογείται η ελληνιστική
εποχή, με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια, όπου
134
άκμαζε ο συγκρητισμός θρησκειών και φιλοσο-
φιών της Ανατολής και χάρη στο διαμετακομι-
στικό εμπόριο, ευνοημένο από την ενοποιητική
ισχύ της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, λειτουρ-
γούσε ως χωνευτήρι απόκρυφων διδασκαλιών
και ως ιμάντας διοχέτευσής του στη Δύση. Δεν
είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι πρωτοκορυφαίοι
του κλασικού ελληνισμού, σαν τον Ηρόδοτο*
και τον Πλάτωνα*, ομολογούν τη μαθητεία
τους στα ιερά μυστικά των Αιγυπτίων, ούτε
στερείται σημασίας άτι μεταγενέστερα, στον
3ο μ.Χ. αι., ο Πλωτίνος* μεταστρέφεται ολο-
κληρωτικά στο αλεξανδρινό περιβάλλον. Τεκ-
μήριο της αλεξανδρινής μήτρας του αποκρυφι-
σμού είναι τα "ερμητικά κείμενα", από τον θεω-
ρούμενο πρωτεργάτη του αποκρυφισμού, τον
Ερμή Τρισμέγιστο*. Παράλληλα κωδικοποιού-
νται οι απόκρυφες πρακτικές με τις δύο επιδό-
σεις στην αλχημεία και στην αστρολογία. Στον
Μεσαίωνα καταδιώκονται αλλά και διαδίδονται
οι απόκρυφες διδασκαλίες σε μυστικές αιρετι-
κές ομαδοποιήσεις μαθητευμένες κυρίως στον
Μανιχάϊσμό*, όπως είναι οι Βογόμιλοι*, οι
Παυλικιανοί*, οι Καθαροί*, σε μάγους και μά-
γισσες, στην καββαλιστική παράδοση του ιου-
δαϊσμού, στους αλχημιστές και στους σταυρο-
φόρους. Ανθηση γνωρίζει ο αποκρυφισμός με
την Αναγέννηση, οπότε κυκλοφορούν μετα-
φρασμένα τα ερμητικά κείμενα και σημειώνε-
ται η μετάβαση από τη μαγεία στην επιστήμη,
από την αλχημεία στη χημεία και από την α-
στρολογία στην αστρονομία. Ο ευρωπαϊκός
Διαφωτισμός* δεν ανέκοψε την προέλαση του
αποκρυφισμού, μολονότι αποπειράθηκε να τον
εκλογικεύσει και να τον αξιοποιήσει κοινωνι-
κοπολιτικά. Ο τεκτονισμός* κληρονομεί πά-
μπολλα στοιχεία από τον αποκρυφισμό, το κί-
νημα των "Ροδοσταύρων" εμμένει περισσότε-
ρο στο θρησκευτικό-συμβολικό στοιχείο αντί
του κοινωνικοπολιτικού, ενώ παράλληλα σχη-
ματοποιούνται πολυποίκιλες κινήσεις σαν τον
"θεοσοφισμά"*, την "ανθρωποσοφία"* κ.λπ.
Παρακμιακές επιβιώσεις του αποκρυφισμού
στον αιώνα μας είναι, πέρα από την εκλαΐκευ-
ση της αστρολογίας, και η διάδοση της μαγεί-
ας στη νεολαία ("σατανισμός"), όπως επίσης η
συνακόλουθη παρουσία ανατολικών θρησκευ-
τικών κινήσεων στον δυτικοευρωπαϊκό χώρο
("διαλογισμός"), η απόπειρα διασύνδεσης με
τη σύγχρονη πυρηνική φυσική (Το Τάο και η
Φυσική), καθώς και η έντονη αναφορά του οι-
κολογικού προβληματισμού με τη δυνατότητα
εναλλακτικού τρόπου ζωής.

Κριτική επισκόπηση του αποκρυφισμού σήμε-
ρα θα μπορούσε να επιχειρηθεί αν σημειώσου-
με ως θετικό του στοιχείο το ότι δεν κατασιγά-
ζεται η μεταφυσική αναζήτηση του ανθρώπου
παρά τις σειρήνες του καταναλωτισμού, αλλά
ως αρνητικό παρεπόμενο του αποκρυφισμού
θα ήταν δυνατό να επισημανθεί το ότι προσφέ-
ρονται λύσεις εξατομικευμένες χωρίς κοινωνι-
κή εμβέλεια και δίχως δυνατότητα βιωσιμότη-
τας. Απέναντι στην κρίση του μοντέρνου τρό-
που ζωής σήμερα προσφέρεται από τον απο-
κρυφισμό μια ατελέσφορη λύση που παρακά-
μπτει την κρίση αντί να απαντά σ' αυτήν κατευ-
θείαν.
Βιβλιογρ.: Σ. Κυριακόπουλος, Η καταγωγή του τεχνικού
πνεύματος. Αθήναι, 1965.- του Ιδιου, Ενώπιον της τεχνι-
κής. Αθήναι, 1971.- Μ. Μπέγζος, Δοκίμια φιλοσοφίας της
θρησκείας, Αθήνα, 1988.- του ίδιου, Ανατολική ηθική και
δυτική τεχνική, Αθήνα, 1993.
Μάριος Π. Μπέγζος
σποκωδικοποίσηση. Είναι η διαδικασία εκείνη
κατά την οποία ο "δέκτης" ενός "μηνύματος"
προσπαθεί να αναγάγει τα σημεία, σύμφωνα
με τα οποία συντάχθηκε ένα μήνυμα, στον δικό
του γνωσιολογικό "κώδικα" και μ' αυτό τον
τρόπο να τα αποκρυπτογραφήσει για να κατα-
λάβει τη σημασία του μηνύματος. Για να επι-
τευχθεί η αποκωδικοποίηση, και άρα η επικοι-
νωνία, θα πρέπει ο κώδικας (γλωσσικός, εικο-
νικός, κινησιακός κ.ά.) που χρησιμοποιήθηκε
από τον "πομπό" να είναι γνωστός και στον
δέκτη. Αλλιώς, είτε η αποκωδικοποίηση θα
είναι αδύνατη είτε θα γίνει λανθασμένα.
Εμπόδιο στη σωστή αποκωδικοποίηση ενός
μηνύματος αποτελεί η "πολυσημία". Το εμπό-
διο αυτό αίρεται με τη βοήθεια των συμφραζο-
μένων, δηλαδή του γλωσσικού ή άλλου περι-
βάλλοντος που συνοδεύει την πράξη επικοινω-
νίας. Αλλο σημαντικό πρόβλημα για τη σωστή
αποκωδικοποίηση αποτελεί η πιθανή "αστά-
θεια" του κώδικα, ειδικά όταν αυτός είναι προ-
συμφωνημένος από τα δύο μέρη και μεταβλη-
θεί στο μεταξύ εν αγνοία του ενός από αυτά.
Πρόβλημα αποκωδικοποίησης δημιουργεί επί-
σης η χρήση από τον πομπό μιας "ιδιολέκτου"
ή "κοινωνιολέκτου" (όπως π.χ. η αργκό ή κά-
ποιο TC ικό ιδίωμα), άγνωστης σε μεγάλο
βαθμό από τον δέκτη. Πολλές φορές, ειδικά
μεταξύ των νεανικών ομάδων, η ανεύρεση και
χρήση νέων λέξεων αποβλέπει ακριβώς στη
δημιουργία ενός κώδικα επικοινωνίας που να
τις διαφοροποιεί από τη συνολική κοινωνία και
να καθιστά δύσκολη την αποκωδικοποίηση των
Απολλόδωρος
μηνυμάτων από τα μη μέλη. Η δυνατότητα ή
όχι σωστής αποκωδικοποίησης ενός μηνύμα-
τος εξαρτάται, τέλος, από τις διαφορετικές
κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες κάτω από τις
οποίες "κοινωνικοποιήθηκαν" τα άτομα. Έτσι,
μια διαφήμιση, που για τον κάτοικο μιας δυτι-
κής χώρας δεν σημαίνει κάτι περισσότερο από
μια ακόμη παρότρυνση κατανάλωσης αυτού
αντί άλλου παρεμφερούς προϊόντος, από τον
κάτοικο κάποιας υπανάπτυκτης χώρας μπορεί
να αποκωδικοποιείται ως μήνυμα ενός τρόπου
ζωής στον οποίο ο ίδιος δεν συμμετέχει. ΓΓ
αυτό υποστηρίζεται ότι η παραγωγή σημασίας
δεν βρίσκεται στο μήνυμα αυτό καθαυτό αλλά
στην αμφίδρομη σχέση που δημιουργείται με-
ταξύ μηνύματος και δέκτη, ο οποίος, τελικά,
συμμετέχει στην παραγωγή του νοήματος
μέσα από την αποκωδικοποίηση που αυτός
κάνει.
Δημ. Τσατσούλης
Απολλινάριος (4ος μ.Χ. αι.). Καταγόταν από τη
Λαοδίκεια της Συρίας και δίδασκε πολλές
δικές του απόψεις, οι οποίες έχουν απορριφθεί
από την Εκκλησία. Είχε γράψει πολλά ερμη-
νευτικά έργα, από τα οποία έχουν εκδοθεί όσα
σώθηκαν. Είχε ασχοληθεί και με τον υπομνη-
ματισμό ή μάλλον την παράφραση των Ψαλ-
μών.
Η αιρετική διδασκαλία του Απολλινάριου, για
την οποία και κατακρίθηκε, είναι εκείνη που
αφορά στην ένωση της θεότητας με το ανθρώ-
πινο σώμα και την άλογη ψυχή. Ο Απολλινά-
ριος δέχεται ότι ο Χριστός δεν προσέλαβε ο-
λόκληρη τη φύση του ανθρώπου, το σώμα δη-
λαδή και την ψυχή του, αλλά την τελευταία
την έλαβε "έξωθεν". Αποτέλεσμα ήταν να θεω-
ρεί, όπως γράφουν οι Πατέρες, "άνουν" τον
Χριστό. Τελικά αυτές οι απόψεις οδηγούν
στην αδυναμία σωτηρίας και θέωσης του αν-
θρώπου, και γι' αυτό κατακρίθηκαν από την
Εκκλησία.
Βιβλιογρ. :Η. Lietzmann, Apothnans von Laotfcea und
seine Schule, Tubingen, 1904 (ανατύπ. 1970).
NIK. Γ. Πολίτης
Απολλόδωρος ο Αθηναίος (2ος αι. π.Χ.). Γραμ-
ματικός, που έζησε στην Αλεξάνδρεια και α-
σχολήθηκε κυρίως με τα ιστορικά της φιλολο-
γίας. Από τα πολλά του έργα ξεχωρίζει το ι-
στορικό Χρονικά (ιστορία από τα τρωικά μέχρι
το 144 π.Χ.) σε ιαμβικά τρίμετρα' σ' αυτό ανα-
φέρονται τα σπουδαιότερα γεγονότα και πρό-
135
Απολλόδωρος ο Κηποτύραννος
οωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστο-
ρία, την πολιτική και πνευματική ζωή αυτής της
χιλιόχρονης περιόδου, γι' αυτό και το όλο έργο
θεωρείται και πηγή για την ιστορία της φιλοσο-
φίας. Το πλέον, όμως, ενδιαφέρον σύγγραμμα
του Απολλοδώρου είναι η Απολλοδώρου Βι-
βλιοθήκη, σε τρία βιβλία, που αναφέρεται στη
θεογονία, κοσμολογία και μυθολογία των αρ-
χαίων και από το οποίο άντλησαν πληροφο-
ρίες πολλοί μεταγενέστεροι συγγραφείς. Η
γνησιότητά του αμφισβητήθηκε, αλλά σήμερα
γίνεται δεκτό ότι μάλλον πρόκειται για υστε-
ρότερη σύνοψη του έργου του Απολλόδωρου.
Ε. χ.
Απολλόδωρος ο Κηποτύραννος (2ος αι. π.Χ.).
Φιλόσοφος, οπαδός του Επίκουρου* και διευ-
θυντής του "Κήπου", της σχολής των Επικού-
ρειων στην Αθήνα (περ. 150-120)· γι' αυτό και
του απέδωσαν το παρωνύμιο Κηποτύραννος,
δηλαδή κύριος του Κήπου. Ήταν δάσκαλος του
Ζήνωνα του Σιδώνιου* και του Δημήτριου του
Λάκωνα*. Αν έχει σχέση με την πραγματικότη-
τα η πληροφορία του Διογένη του Λαέρτιου*, ο
Απολλόδωρος πρέπει να είχε συντάξει πάνω
από 400 πραγματείες, ανάμεσα στις οποίες
την Περί του Επικούρου βίου και τη Συναγωγή
των δογμάτων, μια πρώτη ιστορία της επικού-
ρειας φιλοσοφίας. Όλα τα έργα του Απολλό-
δωρου έχουν χαθεί.
Ε. Ν. Ρούσσος
απολλώνιο και διονυσιακό. Το ζεύγος αυτό
εννοιών διατυπώθηκε αρχικά από τον Σέλ-
λινγκ*, υιοθετήθηκε από τον Χέγκελ' και τον
Βάγκνερ* και αναπτύχθηκε κυρίως από τον
Νίτσε* στα έργα του Η γένεση της Τραγωδίας
από το πνεύμα της μουσικής (Die Geburt der
Tragodie aus dem Geist der Musik, 1872) και
Ανεπίκαιροι στοχασμοί (Unzeitgemasse Betra-
chtungen, 1873-1876). Ο Νίτσε αντιπαραθέτει
στον αρχαϊκό θεό Διόνυσο τον φωτεινό θεό
Απόλλωνα. Ο Διόνυσος είναι το σκοτεινό, το
ασύνειδο, η δύναμη της ζωής, το οργιαστικό,
το ατελεύτητο στοιχείο - η εκστατική, όλη
πάθος, άλογη αρχή. Ο Απόλλων είναι το φως,
το μέτρο, η τάξη και η αρμονία, το λογικό, η ο-
μορφιά. Η ενότητα των δύο αυτών στοιχείων
συνιστά, κατά τον Σέλλινγκ, "το μυστικό της α-
ληθινής ποίησης" και, κατά τον ΝίΤσε, γεννά τη
μεγαλειώδη καλλιτεχνική αποκάλυψη (στην
κλασική Ελλάδα με την αττική Τραγωδία, στη
σύγχρονη του Νίτσε Γερμανία με το βαγκνερι-
136
κό μουσικόδραμα) της πρωτογενούς αντιφατι-
κής ενότητας του κόσμου.
Στον Σωκράτη και στον χριστιανισμό ο Νίτσε ε-
πιρρίπτει την ευθύνη για την καταστολή του
διονυσιακού πνεύματος και τη συνακόλουθη
παρακμή της κλασικής Ελλάδας και, παραπέ-
ρα, την κατάπτωση της δυτικής κουλτούρας,
τον πεσιμισμό και τον "ευρωπαϊκό μηδενισμό",
που διακρίνεται για μιαν εχθρική προς τη ζωή
ηθική. Η θεωρία του Νίτσε για το διονυσιακό
και το απολλώνιο άσκησε ευρύτατη επίδραση
στη φιλοσοφική και κοινωνιολογική σκέψη του
20ού αι. (γερμανικός υπαρξισμός, Όστβαλντ
Σπένγκλερ* κ.ά.), αλλά και στην ανθρωπολο-
γία και, ειδικά, στον νέο σχετικά κλάδο της,
την πολιτισμική ανθρωπολογία (Ρουθ Μπένε-
ντικτ, Πρότυπα πολιτισμών, όπου η αμερικανί-
δα ανθρωπολόγος, 1887-1948, μελετώντας
σύγχρονες "πρωτόγονες" κοινωνίες, οδηγήθη-
κε στην ταξινόμηση τους σε δύο τύπους: τον
διονυσιακό και τον απολλώνιο).
Γιάν. Κρητικός
Απολλώνιος ο Τυανεύς (Τύανα Καππαδοκίας,
10-100 μ.Χ.). Νεοπυθαγόρειος* θεόσοφος.
Πρότυπό του είναι ο Πυθαγόρας*, όχι μόνο ως
φιλόσοφος, αλλά κυρίως ως αρχηγός θρησκεί-
ας, μυστικιστής και νομοθέτης, του οποίου θε-
ωρεί τον εαυτό του πνευματικό κληρονόμο.
Ακολουθεί με αυστηρότητα την Πυθαγόρεια
δίαιτα (αποφυγή κρεοφαγίας), αμφίεση (λινο-
στολία), πενία, αφιλοχρηματία, αγνότητα, ά-
σκηση σιωπής.Παράλληλα πλουτίζει το πνευ-
ματικό του οπλοστάσιο με πλατωνικές και
στωικές διδασκαλίες, αλλά και με ανατολικές,
όπως η αστρολογία των Χαλδαίων, η διδασκα-
λία των Ινδών Βραχμάνων και των Γυμνοσοφι-
στών της Αιγύπτου, τους οποίους επισκέπτε-
ται κατά τις πολυετείς περιπλανήσεις του. Με
τα στοιχεία αυτά "ο νεοπυθαγορισμός του
Απολλώνιου είναι στο βάθος ένας φιλοσοφι-
κός συγκρητισμός" (Β. Τατάκης).
Το φιλοσοφικό του σύστημα θα μπορούσε να
συνοψιστεί ως εξής: α) Ο "κόσμος" δημιουργή-
θηκε και κυβερνιέται από τους θεούς- πέντε
είναι τα συστατικά της δημιουργίας του: ύδωρ,
αήρ, γη, πυρ, αιθήρ. β) Ο "άνθρωπος" έχει
ουσία θεϊκή και τελειοποιείται με την αρετή και
τη σοφία- η ψυχή είναι αγέννητη και αθάνατη
και υπόκειται σε μετενσωμάτωση. γ) Η "θεολο-
γική του σκέψη" για πυρήνα της έχει την ευσέ-
βεια. Οι αντιλήψεις του είναι πολυθεϊστικές. Οι
θεοί εξουσιάζουν όχι μόνο τον κόσμο, αλλά

και τις ψυχές των ανθρώπων. Παράλληλα, α-
ναπτύσσει και μονοθεϊστικές ιδέες, οι οποίες
επικεντρώνονται στη λατρεία του Ήλιου, που
τον ταυτίζει με τον Απόλλωνα κατά την αρχαι-
οελληνική αντίληψη, δ) Η "μυθολογία" θεωρεί-
ται από αυτόν ανεύθυνο έργο των ποιητών,
χωρίς ίχνος αλήθειας· δέχεται μόνο την αλλη-
γορική σημασία των μύθων, ε) Η "ελευθερία"
σε κάθε μορφή της είναι ύψιστο αγαθό. Κατα-
κρίνει με δριμύτητα την τυραννία και αγωνίζε-
ται εναντίον της. Ο Απολλώνιος ποτέ δεν ι-
σχυρίστηκε ότι είναι θεός. Ο βιογράφος του
όμως Φιλόστρατος ο Αθηναίος* (2ος-3ος μ.Χ.
αι.) θέτει ως στόχο του τη θεοποίηση του
Απολλώνιου, κατά το προηγούμενο του Πυθα-
γόρα. Αυτή είναι εξάλλου η επιθυμία της συζύ-
γου του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου (193-
211 μ.Χ.), της Ιουλίας Δόμνας, με εντολή της ο-
ποίας ο Φιλόστρατος γράφει Τα εις τον Τυα-
νέα τον Απολλώνιον, έχοντας ως πηγές τον
Μάξιμο τον Αιγιέα, τον Μοιραγένη και τον μα-
θητή του Απολλώνιου Δάμη. Η Δόμνα είχε δια-
βάσει το έργο του Δάμη και θέλησε να έχει ένα
βιβλίο περί του Απολλώνιου πληρέστερο και
λογοτεχνικότερο, και προπαντός εξυπηρετικό-
τερο του σκοπού της, που ήταν η προβολή
ενός ήρωα της Εθνικής θρησκείας. Στην προ-
σπάθειά του να ανταποκριθεί, ο Φιλόστρατος
δίνει έμφαση στις προφητείες και τα θαύματα
του Απολλώνιου. Στην ίδια κατεύθυνση κινού-
νται αργότερα οι πολέμιοι του Χριστιανισμού
με επικεφαλής τον Κέλσο*, τον Πορφύριο*,
τον Ιεροκλή* κ.ά. Από όλους αυτούς "δια του
Απολλώνιου απεσκοπείτο βασικώς η αναζωπύ-
ρησις της λατρείας του Απόλλωνος, συντε-
λούσης εις την ειρήνην του κράτους... και όχι η
δημιουργία μιας νέας θρησκείας" (Α. Παπαδό-
πουλος). Η τάση αυτή ήταν φυσικό να προκα-
λέσει την αντίδραση των Χριστιανών. Ο
Ωριγένης* (185-254), ο Επίσκοπος Ευσέβιος*
(265-339) κ.ά. αποκαλούν τον Απολλώνιο μά-
γο, γόητα, τυχοδιώκτη, απατεώνα, ασεβή, α-
γύρτη... Η εμπλοκή αυτή του ονόματος του
Απολλώνιου στη διαμάχη μεταξύ Χριστιανών
και Εθνικών, με τις υπερβολές και τις ακρότη-
τες και από τις δύο πλευρές, ήταν φυσικό να
αλλοιώσει και να συσκοτίσει την αληθινή φυ-
σιογνωμία του Απολλώνιου. Την αποσαφήνιση
της επιχειρεί με επιτυχία η σχετική ελληνική
βιβλιογραφία που ακολουθεί.
Βασική ελληνική βιβλιογραφία: Κ.Σ. Κιτρινιάρη, Απολ-
λώνιος ο Τυανεύς, Ανθρωπος ή δαίμων, μάγος ή μύστης;
Αθήναι, 1939.- Α. Παπαδοπούλου. Απολλώνιος ο Τυα-
νεύς. Η δια της προβολής του απόπειρα ενισχύσεως του
"Απολογία Σωκράτους"
Εθνισμού και καταπολεμήσεως του Χριστιανισμού,
θεσ/νίκη, 1966.- Β. Τατάκη, Η συμβολή της Καππαδοκίας
στη Χριστιανική σκέψη, Αθήνα, 1950.- Απ. Τζαφερόπου-
λου, Φιλοστράτου, Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον,
εισαγ.-μετάφρ. 1-8, Αθήνα. 1994, Εκδ. Γεωργιάδη.
Απ. Τζαφερόπουλος
Απολλώνιος ο Τύριος (1ος αι. π.Χ.). Φέρεται
ότι έγραψε τα, χαμένα σήμερα, έργα: Πίναξ
των από Ζήνωνος φιλοσόφων και των βιβλίων,
Περί φιλοσόφων γυναικών.
Ε . Χ .
"Απολογία Σωκράτους" του Ξενοφώντα*. Η α-
πολογία του Σωκράτη' που έγραψε ο Ξενο-
φών, σε αντίθεση με αυτήν του Πλάτωνα',
είναι ένα κείμενο γραμμένο σε πρώτο ενικό
πρόσωπο, μιλάει δηλαδή ο Ξενοφών, σε αντί-
θεση με τον Πλάτωνα, που βάζει τον ίδιο τον
Σωκράτη να απολογείται.
Ο Ξενοφών αναφέρει στην αρχή ότι και άλλοι
έχουν γράψει για το ίδιο θέμα και στη συνέ-
χεια διηγείται, σε πλάγιο λόγο, τον διάλογο
του Σωκράτη με κάποιον Ερμογένη, ο οποίος
τον ερωτά διάφορα σχετικά με τη δίκη και τις
εναντίον του κατηγορίες. Η απολογία τελειώ-
νει με την παρέμβαση του νεαρού Απολλόδω-
ρου και τη διαβεβαίωση του Ξενοφώντα ότι ο
Σωκράτης, μιλώντας στο δικαστήριο για τον
εαυτό του με τρόπο ασυνήθιστο και ίσως λίγο
προκλητικό, προκάλεσε τον φθόνο των δικα-
στών, κι έτσι τη θανατική του καταδίκη.
Ολη η απολογία είναι διάσπαρτη από εκφρά-
σεις θαυμασμού και σεβασμού προς το πρόσω-
πο του Σωκράτη. (Βλ. λ. Ξενοφώ\ή.
Βιβλιογρ.: Κ. Joel, Der echte und der Xenophontische
Sokrates, Berlin, 1901.- H. Maier, Sokretes, Tubingen,
1913.- Γρ. Βλαστός, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός
φιλόσοφος, Αθήνα, 1993 (ελλ. μετάφρ. Π. Καλλιγά).
Γραμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
"Απολογία Σωκράτους" του Πλάτωνα. Η Απο-
λογία του Σωκράτη* και οι επιστολές που έ-
στειλε ο Πλάτων* στους φίλους του - α π ό τις
οποίες πολλές θεωρούνται νόθες- είναι τα
μόνα σε συνεχή λόγο, και όχι σε μορφή διαλό-
γου, γραπτά του Πλάτωνα. Η Απολογία θεω-
ρείται νεανικό έργο και πρέπει να γράφτηκε α-
μέσως μετά τον θάνατο του Σωκράτη,
θεωρείται επίσης ιστορικά αξιόπιστο έργο,
αφού αποδίδει έναν λόγο που εκφωνήθηκε δη-
μόσια -στο δικαστήριο της Ηλιαίας- και που
τον άκουσαν πολλοί, άρα θα ήταν δύσκολο για
τον Πλάτωνα να αλλάξει τα λόγια του
137
απόλυτη ιδέα
Σωκράτη -κάτι που συνηθίζει σε μεταγενέστε-
ρα έργα του- χωρίς να δεχτεί τις αντιδράσεις
ή και επιθέσεις κάποιων. Σχετικά μ' αυτά πρέ-
πει ακόμη να λεχθεί ότι ο Πλάτων αναφέρει
τον εαυτό του ως παρόντα στη δίκη -κάτι που
εγγυάται την αξιοπιστία- ενώ στον Φαίδωνα
π.χ., όπου περιγράφει τις τελευταίες ώρες του
Σωκράτ στη φυλακή, πώς ήπιε το κώνειο και
πέθανε, φροντίζει να μας βεβαιώσει ότι ο
"Πλάτων.... ησθένει" και δεν ήταν παρών.
Η Απολογία χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο
-και πιο γνωστό από τα σχολικά μας βιβλία- ο
Σωκράτης ανασκευάζει τις εναντίον του κατη-
γορίες, τις ρητές: "Σωκράτης αδικεί τους τε
νέους δΐ'ίφθείρων και θεούς ους η πόλις νομί-
ζει ου νομίζων, έτερα δε δαιμόνια καινά εισά-
γων", και τις υποβόσκουσες: όσα λέγονται "εν
τη Αριστοφάνους κωμωδία", ότι δηλαδή
"Σωκράτης αδικεί και περιεργάζεται ζητών τα
τε υπό γης και ουράνια και τον ήττω λόγον
κρείττω ποιών και άλλους ταύτα διδάσκων".
Στο δεύτερο και πολύ συντομότερο μέρος
-αφού έχει κριθεί καταδικαστέος- ο Σωκράτης
προτείνει, μεταξύ σοβαρού και αστείου, για
τον εαυτό του όχι ποινή αλλά "εν πρυτανείω
σιτείσθαι", κάτι που ήταν η ύψιστη τιμή για
έναν αθηναίο πολίτη· και αυτό φαίνεται εξόρ-
γισε τους δικαστές, οι οποίοι και τελικά, σε
δεύτερη ψηφοφορία όπως συνηθιζόταν τότε,
τον καταδίκασαν σε θάνατο. Στο τρίτο και τε-
λευταίο μέρος, αρχίζει με την πρόβλεψη - π ο υ
φυσικά επιβεβαιώθηκε- ότι ο θάνατός του θα
είναι αφορμή λοιδορίας για την Αθήνα και τους
πολίτες της, και τελειώνει με υπαινιγμό για την
αθανασία της ψυχής, λέγοντας ότι κανείς δεν
ξέρει αν η ζωή ή ο θάνατος είναι κάτι καλύτε-
ρο.
Βιβλιογρ.: W. C. Guthrie, A History ot Greek Philosophy IV,
Cambridge (University Press). 1975, 70-93.
Γραμμ. Αλατζόγλου • θέμελη
απόλυτη ιδέα. Είναι η βασική κατηγορία της
φιλοσοφίας του Χέγκελ*, που σημαίνει το από-
λυτο ή το πράγμα καθ" εαυτό, την ταύτιση του
λογικού και του Είναι (του παντός). Κατά τον
Χέγκελ, το παγκόσμιο γίγνεσθαι αποτελεί την
ανάπτυξη της απόλυτης ιδέας ή του απόλυτου
πνεύματος. Η ανάπτυξη της απόλυτης ιδέας α-
ποτελεί το διαλεκτικό γίγνεσθαι της αυτοαπο-
κάλυψης των έλλογων εννοιών. Αυτό σημαίνει
ότι κάθε έννοια, όντας περιορισμένη και μονό-
πλευρη, δεν μπορεί να παραμένει στη μονομέ-
ρεια και το περιορισμένο πλαίσιό της. Η έν-
138
νοια, έχοντας την ανάγκη μιας άλλης έννοιας,
ξεπερνάει τα όριά της και μετατρέπεται σε α-
ντίθετό της. Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο
πραγματοποιείται το πέρασμα της έννοιας από
τη θέση στην αντίθεση. Ομως η ανάπτυξη α-
παιτεί την αποκάλυψη της εσωτερικής αντιφα-
τικής αντίθεσης, δηλαδή το πέρασμα στο αντί-
θετό της. Το πέρασμα αυτό αποτελεί την άρ-
νηση της άρνησης, που είναι η επιστροφή στη
θέση και η περαιτέρω ανάπτυξη της έννοιας, η
ταύτισή της στη σύνθεση. Στη βαθμίδα της
σύνθεσης συντελείται η «άρση» της αντίθεσης
ολοκληρωτικά και στον υψηλότερο βαθμό,
πραγματοποιείται η ταύτιση των αντιθέτων. Η
ταύτιση αυτή δεν αποτελεί αφηρημένη ταύτι-
ση της νόησης, αλλά συγκεκριμένη ταύτιση με
το λογικά. Και αυτό, γιατί η ταύτιση των αντι-
θέτων προϋποθέτει διαφορές, άρσεις και αντι-
θέσεις. Οπότε και η τρίτη βαθμίδα της ανάπτυ-
ξης, η σύνθεση, περιέχει, εκτός από τη συγκε-
κριμένη ταύτιση των αντιθέτων, και ορισμένα
στοιχεία επίσης συλλογιστικής μονομέρειας.
Το γεγονός αυτό κάνει τη σύνθεση ένα είδος
θέσης. Όμως στην υψηλότερη βαθμίδα της α-
νάπτυξης, σύμφωνα με τη λογική της αναδιά-
ταξης της έννοιας, προϋποτίθεται η άρνηση,
το πέρασμα στην αντίθεση. Κατά συνέπεια ο
βίος της έννοιας ή της ιδέας συνίσταται στην
αυτοανάπτυξη, που συντελείται μέσω τριών
βαθμίδων ή της τριάδας: θέση, αντίθεση, σύν-
θεση. Το γίγνεσθαι της αυτοανάπτυξης του α-
πόλυτου είναι ταυτόχρονα ευθύγραμμη ανά-
βαση από το απλό στο σύνθετο, από το αφη-
ρημένο στο συγκεκριμένο, από το πλέον
φτωχό περιεχόμενο της έννοιας προς το
πλέον πλούσιο. Η απόλυτη ιδέα, ξεκινώντας
απο την πιο φτωχή έννοια του Είναι (της καθα-
ρής πράξης της σκέψης), αναπτύσσεται στη
σφαίρα της αφηρημένης λογικής (ένα είδος
μπαλέτου των εννοιών), κατόπιν στη μορφή
του άλλως Είναι στη φύση και, τέλος, στην
πλέον συγκεκριμένη μορφή του πνεύματος.
Από δω πηγάζουν και τα τρία μέρη του φιλο-
σοφικού συστήματος του Χέγκελ που αποτε-
λούν τις τρεις βαθμίδες ανάπτυξης του απόλυ-
του: η λογική, η φιλοσοφία της φύσης και η φι-
λοσοφία του πνεύματος.
Τη μέθοδο της ανάβασης (του περάσματος) από
το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, στην οποία α-
ναφέρεται ο Αριστοτέλης* και την οποία ανέ-
πτυξε ο Χέγκελ, την εφάρμοσε ο Κ. Μαρξ* στο
Κεφάλαιό του (βλ. λ. Χέγκελ, απόλυτο πνεύμα).
θεοχ. Κεσσίδης

απόλυτο (λατ. absolutum - το απεριόριστο, το
αυθύπαρκτο, το χωρίς προϋποθέσεις). Έννοια,
που υποδηλώνει την τελείως ανεξάρτητη και
αυτοτελή πρώτη αρχή, την απαρχή παντός υ-
παρκτού, δηλαδή το απόλυτο Είναι. Το απόλυ-
το Είναι αντιδιαστέλλεται προς τον σχετικό
και εξαρτημένο κόσμο των πραγμάτων και φαι-
νομένων, είναι αιώνιο, αδημιούργητο, ενιαίο,
απέραντο, τέλειο, αναλλοίωτο, αυτενεργό.
Γενάρχης της μεταφυσικής, της διδασκαλίας
της απόλυτης πρώτης αρχής είναι ο
Παρμενίδης*, ο οποίος, αναζητώντας την
ουσία του κόσμου, κατέληξε στην ιδέα του ενι-
αίου, ακίνητου, ακέραιου, άπειρου Είναι ως ο-
ντολογικής πραγματικότητας που διαφέρει
από τα μεταβλητά στοιχεία (ύδωρ, γη, αήρ,
πυρ), τα οποία εμφανίζονται και εξαφανίζο-
νται. Οι φιλόσοφοι εννοούσαν με δικό του ο
καθένας τρόπο το απόλυτο. Ο Πλάτων, λογου-
χάρη, ως απόλυτο θεωρούσε τις αιώνιες
"ιδέες", ο Αριστοτέλης το "πρώτον κινούν", οι
Σχολαστικοί* την απόλυτη προσωπικότητα, δη-
λαδή τον θεό ως δημιουργό του παντός. Στη
νεότερη εποχή η θεωρία του απόλυτου ήταν
δημοφιλής στη γερμανική φιλοσοφία: ο
Σέλλινγκ* θεωρούσε το απόλυτο ταυτόσημο
με τις αντιθέσεις του "ιδεατού" και του "πραγ-
ματικού", του "πεπερασμένου" και του "άπει-
ρου"· ο Σοπενάουερ* θεωρούσε απόλυτο την
"καθολική βούληση"· ο Χέγκελ* το "απόλυτο
πνεύμα", τον "παγκόσμιο λόγο". Οι σύγχρονοι
νεοθετικιστές* και υπαρξιστές* ασκούν κριτι-
κή, αν και από διαφορετικές θέσεις, στον
«μεταφυσικό» χαρακτήρα της θεωρίας του α-
πόλυτου. Διάφοροι υλιστές, απορρίπτοντας το
απόλυτο, το αντικαθιστούν με την «ύλη» ως
κύρια ουσία παντός υπαρκτού. Ο δε διαλεκτι-
κός υλισμός* εξετάζει την κινούμενη και ανα-
πτυσσόμενη ύλη ως την αιώνια και άπειρη
αρχή του κόσμου.
θεοχ. ΚεσσΙδης
απόλυτο πνεύμα. Είναι το τρίτο μέρος του φι-
λοσοφικού συστήματος του Χέγκελ*, όπου ε-
ξετάζονται το υποκειμενικό πνεύμα*, το αντι-
κειμενικό πνεύμα* και το απόλυτο πνεύμα ως
τελειωτικά στάδια της ανάπτυξης (αυτογνω-
σίας) της απόλυτης ιδέας*. Για το υποκειμενι-
κό πνεύμα, που είναι συναρτημένο με τη φύση,
είναι χαρακτηριστικές τέτοιες μορφές γνώσης
και αυτογνωσίας, όπως η ανθρωπολογία, η
φαινομενολογία και η ψυχολογία. Το αντικει-
μενικό πνεύμα, αφού αφομοιώσει τη γνώση και
"Απομνημονεύματα"
την ελευθερία, εκφράζεται στο δίκαιο, την
ηθική και το ήθος. Η ηθική εκδηλώνεται στην
οικογένεια, την κοινωνία και το κράτος. Το
κράτος αποτελεί την έκφραση του γενικού,
ενώ το ατομικό την έκφραση του επί μέρους,
του μοναδικού. Η προτεραιότητα του γενικού
απέναντι στο ατομικό δίνει τη δυνατότητα στο
κράτος να εξετάζει το ατομικό ως μέσον για
την πραγματοποίηση των σκοπών και καθηκό-
ντων του. (Η θεωρία του Χέγκελ για το γενικό
που υπερτερεί του μοναδικού έδωσε τη δυνα-
τότητα να θεωρηθεί ο Χέγκελ σαν ένας από
τους θεωρητικούς του ολοκληρωτισμού).
Το αντικειμενικό πνεύμα, αφού καταστεί στο
κράτος συγκεκριμένη πραγματικότητα, εκδη-
λώνεται στην τέχνη, τη θρησκεία και τη φιλο-
σοφία, δηλαδή στις μορφές της ενατένισης,
της αντίληψης και της γνώσης. Στην τέχνη η
ιδέα (το ιδεώδες, το απόλυτο), εκδηλωνόμενη
μέσω της ύλης, αφομοιώνεται μέσω της ζω-
ντανής εικόνας και της αισθητικής απεικόνι-
σης. Η θρησκεία, υλοποιώντας την παραστατι-
κή αισθηματική συγκίνηση που προκαλεί η
ιδέα, την έξαρση του πνεύματος προς το από-
λυτο, συνενώνει το θείο με το ανθρώπινο.
Όμως στη θρησκεία, συμπεριλαμβανόμενου
και του χριστιανισμού ως υπέρτατης μορφής
της, το απόλυτο συνειδητοποιείται μέσω των
παραστάσεων. Το απόλυτο πνεύμα μόνο στη
φιλοσοφία βρίσκει την αντίστοιχη έκφραση
της σκεπτόμενης διάνοιας που συνειδητοποιεί
τον εαυτό της (βλ. λ. Χέγκελ).
θεοχ. Κεοοίδης
"Απομνημονεύματα" του Ξενοφώντα. Τα Απο-
μνημονεύματα, η Απολογία Σωκράτους και το
Συμπόσιον είναι τα έργα του Ξενοφώντα που
προδίδουν τη μαθητεία του κοντά στον Σωκρά-
τη*, και την όποια σχέση του με τη φιλοσοφία.
Στα Απομνημονεύματα, που έχουν μορφή δια-
λόγου, αλλά σε πλάγιο λόγο, ο Ξενοφών* προ-
σπαθεί να αναπαραστήσει τη διδασκαλία του
Σωκράτη, όπως την άκουγε ο ίδιος και όπως
του την διηγούντο άλλοι, όταν ο ίδιος έλειπε
απ' την Αθήνα. Στην αρχή ανασκευάζονται οι
εναντίον του Σωκράτη κατηγορίες - ο ι ρητές,
αλ ά κυρίως οι υποβόσκουσες- και στη συνέ-
χεια παρουσιάζεται ο Σωκράτης να συνομιλεί
με διάφορους συγχρόνους του, γνωστούς σε
μας και από τους διαλόγους του Πλάτωνα*, και
να αναλύει όλα τα ηθικά, πολιτικά, θρησκευτι-
κά, ανθρωπολογικά κ.ά. θέματα που απασχο-
λούσαν την εποχή και τους συγχρόνους του.
139
απομύθωση
Πρόβλημα παραμένει πόσο πιστά αποδίδει ο
Ξενοφών τις ιδέες του Σωκράτη και κατά πόσο
μπορούμε να βασιζόμαστε στον Ξενοφώντα,
προκειμένου να αναπαραστήσουμε το ιστορικό
πρόσωπο του Σωκράτη. Γενικά, ο Ξενοφών θε-
ωρείται - σ ε σχέση με τον μεγάλο μαθητή του
Σωκράτη, τον Πλάτωνα- ως απλοϊκός και
ρηχός αφηγητής της σωκρατικής σκέψης· ίσως
όμως, και ακριβώς γι' αυτό, να είναι πιο κοντά
στη σωκρατική σκέψη, αφού δεν την "προε-
κτείνει δημιουργικά", όπως ο μέγας Πλάτων
(βλ. λ. Ξενοφών).
Βιβλιογρ.: Κ. Joel, Der echte und der Xenophontische
Sokrates. Berlin, 1901.· H. Maier, Sokrates. Tubingen,
1913.- A. E. Taylor, Sokrates. London, 1932.- Γρ. Βλά-
στος, Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος,
Αθήνα,· 1993, εκδ. Εστίας (ελλ. μετάφρ. Παύλου
Καλλιγά).
Γοαμμ. Αλατζύγλου - Θέμελη
απομύθωση. Τον όρο εισήγαγε, στη δεκαετία
του 1940, ο γερμανός προτεστάντης θεολόγος
Ρούντολφ Μπούλτμαν* στην προσπάθειά του
να μεταδώσει το μήνυμα της Βίβλου σε θρη-
σκευτική μορφή συμβατή με τη σύγχρονη επι-
στήμη και φιλοσοφία, αντί της πίστης στις μυ-
θολογικές ιδέες που υπάρχουν στη Βίβλο, οι ο-
ποίες ανάγονται στον 1ο αιώνα μ.Χ. και αντα-
ποκρίνονται στην πνευματική κατάσταση της
εποχής εκείνης, αλλά όχι στην πνευματική κα-
τάσταση του 20ού αιώνα.
Απόπειρες απομυθοποίησης υπήρξαν και στην
αρχαιότητα: η πάλη κατά των μυθολογικών
σχημάτων στην περίοδο της εμφάνισης των
μονοθεϊστικών θρησκειών, η αντίθεση της ελ-
ληνικής και της ινδικής φιλοσοφίας, η προσπά-
θεια να ερμηνευθεί ο μύθος ως αλληγορική έκ-
φραση της αλήθειας, τάση χαρακτηριστική της
ελληνιστικής εποχής κ.λπ.
Γιάν. Κρητικός
αποξένωση, βλ. αλλοτρίωση
απορία, απορητική, (από το στερ. α + πόρος =
πέρασμα, διέξοδος - "άπορος" και "απορείν").
Σημαίνει το αδιέξοδο, την αμηχανία, την αμφι-
βολία και την ανάγκη, σ' αντίθεση προς την ευ-
πορία. Ο Πλάτων* με τη λέξη αυτή χαρακτηρί-
ζει τη θέση του ομιλητή (συνομιλητή του
Σωκράτη), όταν αυτός αποκτά συνείδηση της
άγνοιάς του και αρχίζει να ζητεί μια συνειδητή
διέξοδο (π.χ. στον Μενέξενο' 80θ - 86c). Όλη
η μέθοδος των ερωτήσεων του Σωκράτη απο-
βλέπει να φέρει σε κατάσταση απορίας ("ποι-
140
είν απορείν") τον συνομιλητή του ( Χαρμίδης'
169c: "αλώναι υπό της απορίας", δηλαδή να κυ-
ριευθεί από την απορία). Ο ίδιος ο Σωκράτης"
άλλωστε ζει διαρκώς, βρίσκεται πάντοτε σε "α-
πορία", δηλαδή σε κατάσταση αδιεξόδου και α-
ναζήτησης, αλλά κάνει και στον συνομιλητή
του το ίδιο (βλ. Πολιτεία, 338c). Η φιλοσοφία
είναι μια ακατάπαυστη απορητική διαδικασία,
που εξελίσσεται και προχωρά ανάμεσα από
την απορία (και την πενία) και την (προσωρινή)
πληρότητα (πόρος), όπως χαρακτηριστικά πε-
ριγράφει τον έρωτα ο Πλάτων ( Συμπόσιο
203 α κ.ε.).
Για τον Αριστοτέλη* η φιλοσοφία εξακολουθεί
να είναι "απορητική", δηλαδή αναζήτηση διε-
ξόδων από τα ερωτήματα και τα προβλήματα
που εκτρέφει η ίδια η φιλοσοφική ζήτηση. ΓΓ
αυτό θέτει πάντοτε μεθοδικά τις απορίες, δη-
λαδή τα προβλήματα, στην αρχή των φιλοσο-
φικών του ερευνών, π.χ. στην αρχή του 2ου βι-
βλίου του έργου του Μετά τα Φυσικά* 995α 24:
"ανάγκη προς την ζητουμένην επιστήμην ε-
πελθείν ημάς πρώτον περί ων απορήσαι δει
πρώτον". Συχνά χρησιμοποιεί τον όρο απορία,
για να τονίσει τη δυσκολία και την προσοχή
που επιβάλλει η προσέγγιση ενός θέματος
("πολλήν απορίαν έχει", "επισκέψασθαι και δια-
πορήσαι", να το ερευνήσουμε και να θέσουμε
τα προβλήματα, Ηθικά Νικομάχει& Α4).
Οι Σκεπτικοί* φιλόσοφοι κατά την ελληνιστική
εποχή αποκαλούνται / χαρακτηρίζονται επίσης
ως "απορητικοί", χωρίς να ανανεώνουν την α-
πορητική μέθοδο του Πλάτωνα και του Αριστο-
τέλη. Στους Ρωμαίους φιλοσόφους η απορία
εκφράζεται με την "dubitatio" (αμφιβολία) και
άλλες φορές με την "quaestio" (ζήτηση).
Βιβλιογρ.: Β. Waldenfels, Das socratische Fragen, Aporie.
Elechos, Anamnesis, 1961- G. Gral, Die socratische
Aporien im Denken Platons, Winlerthar. 1963.
Boo. Κύρκος
απορροή ή απόρροια. Ορος της νεοπλατωνι-
κής κυρίως φιλοσοφίας που δηλώνει την εκπό-
ρευση της όλης παγκόσμιας ύπαρξης στις δια-
δοχικές, από την ανώτερη ως την κατώτερη,
βαθμίδες της από το Ενα, τη Μονάδα, τον θεό.
Κατά τον Πλωτίνο* η σειρά της απορροής είναι
η εξής: α) πνευματικός κόσμος, κόσμος των
ιδεών, β) παγκόσμια ψυχή και ατομικές ψυχές,
γ) αισθητός, σωματικός κόσμος. Αυτή η απορ-
ροή του σύμπαντος κόσμου από τη θεότητα ε-
ξεικονίζεται συνήθως με τον ήλιο και το φως
του, γνωστό ήδη πλατωνικό σύμβολο που υιο-
θέτησε και ο Χριστιανισμός*. Από την απορροή
 απόσταση κοινωνική

αυτή η θεία ουσία δεν θίγεται ούτε στο ελάχι- απόσταση κοινωνική. Έννοια με την οποία α-
στο, κάτι που αποκλείει κάθε πανθείστική ποδίδεται ο βαθμός της διαφοράς που νιώθουν
αντίληψη· ο Θεάς είναι πανταχού παρών, αλλά τα άτομα απέναντι σε μέλη της ίδιας ή άλλης
και επέκεινα του κόσμου τούτου. Κατά την κά- κοινωνικής ομάδας. Πρόκειται για όρο της τυ-
θοδο της απορροής αναφαίνονται και οι κατώ- πικής κοινωνιολογίας (formale Soziologie), η
τερες καταστάσεις υπάρξεως, που αποτελούν οποία ασχολείται με τη στατική και δυναμική α-
πλέον μια ωχρή αντανάκλαση της θεϊκής νάλυση της έννοιας της κοινωνικής απόστα-
τελειότητας- έτσι εξηγείται και η εμφάνιση τουσης.
Κακού στον κόσμο. Αλλά οι νεοπλατωνικοί* Σύμφωνα με τον L. V. Wiese*, οι κοινωνικές
δέχονται και την αντίστροφη πορεία, την διαδικασίες συντελούν στην προσέγγιση ή την
άνοδο, κάτι που για τον άνθρωπο σημαίνει επι- απομάκρυνση των ατόμων ("κοινωνική από-
στροφή του ασώτου, επάνοδο στην πρώτη σταση"). Με την έννοια αυτή, οι κοινωνικές
αρχή, θέωση. Η περί απορροής αντίληψη διαδικασίες είναι διαδικασίες είτε προσέγγι-
-μάλλον ορθότερη από αυτήν της δημιουρ- σης είτε απομάκρυνσης. Τυπικές διαδικασίες
γίας- επηρέασε τους Αραβες θεολόγους, τους προσέγγισης είναι εκείνες που συντελούν
μυστικούς του Μεσαίωνα, κυρίως τον Έκχαρτ* στην κοινωνική ομοιομορφία, ενώ απομάκρυν-
και τον Κουζάνο*, τον Λάιμπνιτς* κ.ά. Ας ση- σης (απόστασης) όσες συμβάλλουν στη δημι-
μειωθεί, τέλος, ότι την ίδια σχεδόν δοξασία ουργία ανισοτήτων, ιεραρχιών, κοινωνικών τά-
δέχονται και οι ινδοϋίσπκές γνωσιακές διδα- ξεων κ.λπ.
σκαλίες με τον όρο «εκδήλωση»' όμως εδώ η Η έννοια της κοινωνικής απόστασης έχει τόσο
όλη Υπαρξη είναι απορροή του «Μη Εκδεδη- οριζόντια όσο και κάθετη διάσταση. Η οριζό-
λωμένου» (ή αλλιώς: του μεταφυσικού Μη- ντια κοινωνική απόσταση αναφέρεται σε ορι-
δενός, του Μη Όντος, του Απείρου, της πα- ζόντιες σχέσεις στα πλαίσια της ίδιας ομάδας
γκόσμιας Δυνατότητας), του "καθαρού μηδε- ή μεταξύ ομάδων και προσδιορίζει την ένταση,
νός", όπως θα πει ο μυστικός Έκχαρτ*, του τη διάρκεια ή την ποιότητα αυτών των σχέσε-
"θείου γνόφου", όπως θα ονομάσει το ίδιο ων. Η κάθετη διάσταση της κοινωνικής από-
πράγμα ο (ψευδό) Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης*. στασης προσδιορίζει τις κάθετες σχέσεις με-
Ε. Χωραφάς ταξύ κοινωνικών στρωμάτων ή τάξεων και εκ-
φράζει τη θέση που κατέχουν τα άτομα ή ομά-
απορρόφηση (νόμος της απορρόφησης). Ιδιό- δες σε μια συγκεκριμένη ή και αόριστη ιεραρ-
τητα στη λογική και στα μαθηματικά που έχει ο χία.
όρος ο οποίος στα πλαίσια συγκεκριμένων Σε ατομικό επίπεδο και σε σχέση με τις καθη-
πράξεων απορροφά κάθε πρόσθετο όρο εμφα- μερινές μας επαφές η κοινωνική απόσταση
νιζόμενο στην ίδια πράξη μαζί του. Ένας όρος γνωρίζει ένα ελάχιστο και ένα μέγιστο όριο. Η
με αυτή την ιδιότητα λέγεται "απορροφητικός ελάχιστη κοινωνική απόσταση αντανακλά
όρος" (ή απορροφητικό στοιχείο) ως προς τη στην άνεση, την ελευθερία, την πληρότητα και
συγκεκριμένη πράξη. Για παράδειγμα το μηδέν την αμεσότητα στην επικοινωνία και την εκδή-
είναι απορροφητικό στοιχείο ως προς τον πολ- λωση των συναισθημάτων. Αντίθετα, όσο με-
λαπλασιασμό στα πλαίσια των πραγματικών γαλύτερη η κοινωνική απόσταση τόσο εντονό-
αριθμών δηλαδή οποιοσδήποτε αριθμός πολ- τερη η επιφυλακτικότητα, η καχυποψία, η έλ-
λαπλασιαζόμενος με το μηδέν δίδει ως αποτέ- λειψη εμπιστοσύνης προς τα άτομα με τα
λεσμα το μηδέν. Στα πλαίσια της θεωρίας συνό- οποία ερχόμαστε σε επαφή, και τόσο μεγαλύ-
λων, το κενό σύνολο είναι απορροφητικό στοι- τερη η προσπάθεια να περιοριστούν στο ελάχι-
χείο ως προς την πράξη της τομής- η τομή δύο στο οι αμοιβαίες σχέσεις.
συνόλων είναι το σύνολο των κοινών στοιχείων Η κοινωνική απόσταση που νιώθουν τα μέλη
των συνόλων έτσι η τομή του κενού συνόλου με μιας ομάδας απέναντι στα μέλη μιας άλλης ο-
οποιοδήποτε σύνολο είναι το "κενό σύνολο". μάδας δημιουργείται στη βάση πραγματικών
Στην ψυχολογία ο όρος, παρότι πεπαλαιωμέ- διαφορών οικονομικής, πολιτισμικής, θρησκευ-
νος και μικρής χρήσης, σημαίνει την κατάστα- τικής, εθνικής κ.λπ. φύσης. Ωστόσο οι διαφο-
ση του πνεύματος του βυθισμένου και απορρο- ρές αυτές δεν οδηγούν από μόνες τους σε κοι-
φημένου σε σκέψεις που δεν του επιτρέπουν νωνική απόσταση. Η "μετάφραση" αυτής της
να αντιληφθεί τίποτε άλλο. πραγματικότητας σε κοινωνική απόσταση συ-
Δίον. Αναπολιτάνος ντελείται μέσω του συστήματος αξιών που επι-

141
σποστεριόρι
κρατεί στην ομάδα και ειδικότερα μέσω της τα-
ξινόμησης χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων σε "α-
νώτερα" και "κατώτερα".
Η κοινωνική θέση και κατά συνέπεια και το
κύρος που αποτελεί συστατικό της στοιχείο
(σήμερα μετριέται με το ύψος του εισοδήμα-
τος) προσδιορίζει και τον βαθμό κοινωνικής ε-
παφής ή κοινωνικής απόστασης. Όσοι νιώθουν
να ανήκουν στην ίδια ομάδα, στην ίδια κοινω-
νική τάξη, παρουσιάζουν πυκνότερη εσωτερι-
κή επαφή (επαφή με άτομα της ίδιας ομάδας)
απ' ό,τι εξωτερική (επαφή με άτομα άλλης ο-
μάδας). Στις περιπτώσεις αυτές η εξωτερική
επαφή περιορίζεται στο ελάχιστο. Η πυκνότη-
τα της επαφής συμβαδίζει με τη συμπάθεια ή
την αντιπάθεια που νιώθουμε για άτομα της
ίδιας ή άλλης ομάδας, στοιχεία που είναι α-
πόρροια στερεοτυπικών αντιλήψεων και προ-
καταλήψεων. Σε τέτοιες περιπτώσεις ανα-
πτύσσεται μεταξύ των μελών της ίδιας ομάδας
έντονη η αίσθηση του "εμείς". Ο,τι είναι "εμείς"
είναι αξιολογικά ανώτερο, σε αντίθεση με το
"εκείνοι", που χαρακτηρίζεται από ελλείψεις
και ελαττώματα.
Οσο μεγαλώνει η κοινωνική απόσταση τόσο
μικραίνει η ικανότητά μας να διακρίνουμε επι-
μέρους ατομικές διαφορές. Για παράδειγμα, οι
φορείς ηγετικών ρόλων τείνουν να υποτιμούν
τις ατομικές διαφορές όσων κατέχουν "κατώ-
τερες" κοινωνικές θέσεις, με αποτέλεσμα να
τους χαρακτηρίζουν με εκφράσεις όπως
"όχλος", "πλήθος", "μάζα" κ.λπ. Σε μια τέτοια
κατάσταση κοινωνικής απόστασης οι "κατώτε-
ροι" τείνουν να υπερτιμούν τις ικανότητες και
ιδιότητες των ηγετικών στελεχών.
Βιβλιογρ.: Wiese, L. V., Zur Methodologie der Bezie-
hungelehre, στο "Koelner Vierteljahresheit fuer Sozialwis-
senschaften' /.,1921, σελ. 47-55.- Gottman E„ Behavior in
Public Places, The Free Press ol Glencoe, 1963.-
Holstaetter, P., Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχολογία.
εκδ. Νέα Σύνορα. Αθήνα. 197Θ.
Χρ. Νόβα-Καλ τσουνη
σποστεριόρι (a posteriori=8K των υστέρων).
Όρος της Γνωσιολογίας, που δηλώνει ότι όλες
οι γνώσεις προέρχονται ή εξαρτώνται από την
εμπειρία, κατ' αντίθεση προς την "a priori"
άποψη, η οποία υποστηρίζει ότι στη συνείδηση
προϋπάρχουν γνώσεις ανεξάρτητες από την ε-
μπειρία. Κύριος εκπρόσωπος της a posteriori
θεωρίας είναι ο John Locke*, ο οποίος στο βα-
σικό του έργο An essay concerning human
understanding (1689-1690) αντιμάχεται τη θε-
ωρία των έμφυτων ιδεών, δηλαδή την παραδο-
142
χή του Descartes* ότι ο νους του ανθρώπου
έχει ορισμένες έννοιες έμφυτες, και υποστηρί-
ζει ότι ο όρος "ιδέα" είναι ταυτόσημος με τον
όρο "παράσταση" ή "έννοια", ότι η ψυχή είναι
"tabula raza" και ότι εκ των υστέρων καταγρά-
φονται σ" αυτήν μέσω των εμπειριών οι γνώ-
σεις. Ο Kant* στην Κριτική του καθαρού λόγου
δέχεται την ύπαρξη του a posteriori στοιχείου
στον σχηματισμό της γνώσης, το οποίο το χα-
ρακτηρίζει "εξωλογικό" ή "προλογικό", αλλά
παράλληλα δέχεται και την ύπαρξη ενός a
priori στοιχείου, δηλαδή ενός λογικού στοιχεί-
ου, που συμβάλλει στον σχηματισμό της γνώ-
σης (βλ. και λ. απριόρι-a prion).
An. Τζ.
αποτέλεσμα. Ο όρος χρησιμοποιείται ως β1
μέλος στο ζεύγος αίτιο-αιτιατό (ή αποτέλε-
σμα)" δηλών - την κατάσταση που προκύπτει
ως συνέπεια της δράσης κάποιου αιτίου που
προηγήθηκε. Στη φυσική επιστήμη το αποτέλε-
σμα εκφράζεται ως β' μέλος μιας εξίσωσης
που το α' μέλος της είναι το αίτιο (βλ. αίτιο - αι-
τιατό).
Φ. Κ. Βώρος
Απουλήιος (Apulejus). Εκλεκτικός πλατωνικός
φιλόσοφος με ρητορική παιδεία (2ος/1ος αι.
π.Χ.). Γεννήθηκε στη Madaura της Νουμιδίας
και σπούδασε στην Καρχηδόνα και στην
Αθήνα. Ταξίδεψε και στην Ανατολή, όπου μυή-
θηκε στη μαγεία. Εγραψε τα έργα του στην ελ-
ληνική και λατινική. Σπουδαιότερα από τα σω-
ζόμενα συγγράμματά του: Περί του δόγματος
του Πλάτωνος (De Platone et ejus dogmate),
To δαιμόνιον του Σωκράτους (De deo Socratis),
και τα δύο στα λατινικά, η Απολογία και η αν-
θολογία ρητορικών λόγων Φλόριντα. Επίσης έ-
γραψε τις Μεταμορφώσεις (αρχικά Χρυσούς
όνος), αλληγορικό έργο επηρεασμένο από τις
ενασχολήσεις του με τη μαγεία και τα μυστή-
ρια. Στα φιλοσοφικά του έργα, ακολουθώντας
τον δάσκαλό του Αλβίνο*, τον μαθητή του
Γάιου*, δέχεται έναν θεό καθοριζόμενο από δι-
πλές αρνήσεις (ούτε καλός ούτε κακός κ.λπ.),
που μπορούμε να τον γνωρίσουμε με τη μέθο-
δο της αφαίρεσης ή της αναλογίας· επίσης,
όπως ο Μάξιμος ο Τύριος* και ο Πλούταρχος',
δέχεται την ύπαρξη ενός πλήθους δαιμόνων
μεταξύ θεού και υλικού κόσμου στον ρόλο εν-
διάμεσων δυνάμεων και εξουσιών και γέφυρας
ανάμεσα στον θεό και τους ανθρώπους, κάτι
 αποφατική θεολογία

που απηχεί πλατωνικές δοξασίες (Πλάτωνα, ριστικά του εκάστοτε δεδομένου προς εξέτα-
Συμπόσιον', 202e-203a). ση τύπου. Το είδος της αλγοριθμικής προσπέ-
Βιβλιογρ.: Τ σ έ λ λ ε ρ - Ν ε σ τ λ έ , Ιστορία της ελλην. φιλοσο- λασης εξαρτάται από το προς λύση γενικό
φίας, μετφ. Χ. Θεοδωρίδη, Εστία, Αθήνα, 1990. σ. 368-9.- πρόβλημα που τίθεται στα πλαίσια της συγκε-
Ε. BrAhier. Ιστορία της Φιλοσοφίας, μετφ. Π. Ιοιαννίδη-Κ. κριμένης θεωρίας. Ετσι, μπορεί η αλγοριθμική
Τριανταφυλλίδη, Αφοι Συρόπουλοι. 2 τόμ., Αθήνα, 1957- προσπέλαση να αφορά στην έννοια της αλή-
8. τόμ. I. σ. 324. θειας ή στην έννοια της απόδειξης. Για παρά-
Ε.Χ.
δειγμα, το πρόβλημα της δυνατότητας απόφα-
σης, είτε αυτό αφορά στην αλήθεια είτε στην
απόφανση (αγγλ. assertion). Κατάφαση, δια- απόδειξη, λύνεται θετικά στην περίπτωση του
νοητική πράξη που κυρώνει ως αληθή μια πρό- προτασιακού λογισμού, ενώ δεν λύνεται στην
ταση καταφατική ή αρνητική. Απόφανση είναι ntpinr(i)OT| του κατηγορικού λογισμού. Η αρ-
επίσης μια πρόταση που καταφάσκεται. νητική απάντηση σχετικά με το πρόβλημα στην
Διον. Αναπολιτάνος περίπτωση του κατηγορικού λογισμού δεν ε-
πηρεάζει την έρευνα συγκεκριμένων τμημά-
απόφαση (στην ψυχολογία). Η απόφαση ως των του ή συγκεκριμένων θεωριών ή ακόμη και
διαδικασία και αποτέλεσμα της εκλογής σκο- κλάσεων θεωριών που είναι δυνατόν να διατυ-
πών και μεθόδων ενέργειας μελετάται στην πωθούν στα πλαίσιά του. Τουναντίον, η έρευ-
ψυχολογία υπό το πρίσμα των ψυχολογικών να σχετικά με το πρόβλημα της δυνατότητας
μηχανισμών (βουλητικών, συγκινησιακών, απόφασης (decidability problem) για συγκεκρι-
νοητικών), με τους οποίους η διαδικασία αυτή μένες θεωρίες ή συγκεκριμένες κλάσεις θεω-
διαμορφώνεται. Η διαδικασία της απόφασης ριών είναι σήμερα ιδιαίτερα ζωντανή στα πλαί-
ψυχολογικά δεν ταυτίζεται με την επιλογή σια της μαθηματικής λογικής.
μιας λύσης ανάμεσα σε ένα προκαθορισμένο Διον. Αναπολιτάνος
αριθμό εναλλακτικών λύσεων (μαθηματική θε-
ωρία λήψης της απόφασης). Όπως απέδειξαν
οι έρευνες, η λήψη της απόφασης δεν είναι αποφατική θεολογία. Γνωσιολογική θεωρία
σχέση μαθηματική αλλά διαλεκτική και υπερ- περί Θεού, που απαντάται στην ελληνική θεο-
βαίνει τα όρια της θεωρίας των πιθανοτήτων λογία των Μέσων Χρόνων (Βυζάντιο), κατά
και της τυπικής λογικής. Η λήψη της απόφα- την οποία θεωρείται αδύνατη η γνώση του
σης είναι μια σύνθετη διαδικασία στην οποία θεού εξαιτίας της ύπαρξής του. Σύμφωνα με
συμμετέχουν ανώτερες ψυχικές λειτουργίες, τον αποφατισμό, ο Θεός είναι άγνωστος στην
καθώς επίσης διαδικασίες που αφορούν στην ουσία του και γίνεται εν μέρει γνωστός στις ε-
επανεκτίμηση της αρχικής κατάστασης, στα κί- νέργειές του με τις οποίες επικοινωνεί προς
νητρα και τις θελήσεις του υποκειμένου και τον κόσμο.
στη συνολική δόμηση της προσωπικότητάς Βασικές "μεταφυσικές προϋποθέσεις" του α-
του. ποφατισμού είναι η προσωπική εκδοχή του
θεού (προσωποκρατία, "περσοναλισμός"), η
Βιβλιογρ.: Μπρουσλίνσκι Α. Β., Ψυχολογία της σκέψης διάκριση στον θεό ανάμεσα στην ουσία και
και κυβερνητική, Μόσχα, 1976.-του ίδιου, Οι ψυχολογικοί
στο πρόσωπο, η οντολογική προτεραιότητα
μηχανισμοί στη διαμόρφωση των σκοπών, έ κ δ ο σ η της
Ακαδημίας επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ.. Ινστιτούτο ψυχολο-
του προσώπου (υπόστασις) έναντι της ουσίας
γίας, Μόσχα, 1977. (φύσις), η διαφοροποίηση της θείας ουσίας
Ευόγγ. Μανουράς από τις θείες ενέργειες, η οντολογική διαφορά
ανάμεσα στο κτιστό και στο άκτιστο (τα όντα
απόφαση, πρόβλημα της δυνατότητας (αγγλ. είναι κτιστά, δηλ. δημιουργημένα από τον θεό,
decidability). Πρόκειται για το πρόβλημα της που πιστεύεται άκτιστος, αδημιούργητος) και η
δυνατότητας οριστικού καθορισμού, μέσω πε- κοινωνία κτιστού-ακτίστου δια της μετοχής
περασμένων διαδικασιών, της ύπαρξης (ή μη) του ανθρώπου στις θείες ενέργειες με αποχή
αλγοριθμικής προσπέλασης ενός τυχόντος από τη θεία ουσία.
τύπου μιας δεδομένης τυπικής αξιωματικής θε- Το συγκεκριμένο εννοιολογικό περιεχόμενο
ωρίας. Ο καθορισμός αυτός ταυτίζεται με την του αποφατισμού συνοψίζεται στις ακόλουθες
ανεύρεση αποτελεσματικών αλγορίθμων, η επιστημολογικές προτάσεις: α) "αλήθεια" και
δομή των οποίων είναι γενικού χαρακτήρα και "γνώση" διαφέρουν, η πρώτη είναι μεγαλύτερη
δεν εξαρτάται από τα προσιδιάζοντα χαρακτη- από τη δεύτερη, η γνώση είναι περιορισμένη,

143
αποχρώντος λόγου αρχή
ενώ η αλήθεια μένει άπειρη κι απεριόριστη' β)
η "γνώση" διαφοροποιείται από τον "λόγο",
αυτός διατυπώνει μόνο ένα κάποιο μέρος της
γνώσης, η λογική οριοθετεί ενδεικτικά χωρίς
να ορίζει εξαντλητικά την αλήθεια, ο ορθός
λόγος είναι το όριο και ο όρος της γνώσης, και
γ) γνώση είναι η ένωση του υποκειμένου με το
αντικείμενο, δεν πρόκειται για την κτήση ή την
κατάκτηση της απρόσωπης αλήθειας, αλλά για
τη μετοχή και συμμετοχή, την επικοινωνία του
ανθρώπου με το άλλο του, στη φύση, στην κοι-
νωνία ή στο θείο.
Βιβλιογρ.: Χ. Γιανναράς, Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης,
Αθήνα. 1967.- Σ. Κυριαζόπουλος, Προλεγόμενα εις την
ερώτησιν περί Θεού, Αθήναι. 1960.- Β. Λόσσκι. Η
Μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας,
1964.- Ν. Ματσούκας, Δογματική και
θεολογία, θεσ/κη, 1985.- Μ. Μπέγζος, Φιλοσοφική
Ανθρωπολογία της θρησκείας. Αθήνα. 1994.- Ν. Νησιώ-
τ η ς . Προλεγόμενα εις την θεολογικήν
Αθήναι. 1965.
Μάριος Π. Μπέγζος
αποχρώντος λόγου αρχή (principium rationis
sufficientis). Αρχή της Λογικής κατά την οποία
κάθε κρίση πρέπει να θεμε. ιώνεται ή να απο-
δεικνύεται. Για να γίνει δηλαδή αποδεκτή η α-
λήθεια μιας κρίσεως, πρέπει να προσαχθεί ε-
παρκής αιτιολόγηση. Εάν γίνει αποδεκτή ως α-
ληθής μια κρίση, πρέπει κατ" ανάγκην να γίνει
αποδεκτό και ό,τι συνδέεται ή εξαρτάται από
την κρίση αυτή ως αληθές. Η κρίση αυτή ονο-
μάζεται "λόγος" (ratio) και το εξαρτώμενο και
προσδιοριζόμενο από αυτήν νόημα "ακολου-
θία" ή συμπέρασμα. Κάθε "λόγος" που πείθει
για την αποδοχή μιας ακολουθίας λέγεται "α-
ποχρών λόγος". Η αφετηρία της αρχής αυτής
βρίσκεται στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική
σκέψη. Πρώτος ο Λεύκιππος* αποφάνθηκε ότι
"ουδέν χρήμα μάτην γίγνεται, αλλά πάντα εκ
λόγου τε και ανάγκης" (= κανένα πράγμα δεν
γίνεται χωρίς λόγο, αλλά όλα γίνονται ένεκα
λόγου κάτω από την πίεση της ανάγκης). Την
αρχή αυτή τη χρησιμοποίησαν κατόπιν ο
Πλάτων* ("εισίν εκάστω των όντων λόγοι"), ο
Αριστοτέλης* και η νεότερη φιλοσοφία. Πρω-
τοπόρος σ' αυτό υπήρξε ο Γερμανός μυστικι-
στής φιλόσοφος Νικ. Κουζάνος*. Αργότερα
την έννοια του "λόγου" στη διατύπωση "αρχή
του αποχρώντος λόγου" τη χρησιμοποίησαν οι
Λάιμπνιτς* και Βολφ*. Στον Βολφ οφείλεται
και ο πληρέστερος ορισμός της αρχής αυτής:
"Nihil est sine ratione sufficiente" (= τίποτε δεν
υπάρχει χωρίς επαρκή λόγο). Λάιμπνιτς και
Βολφ θεωρούν τον αποχρώντα λόνο ως αρχή,
144
σύμφωνα με την οποία ρυθμίζεται η συλλογική
λειτουργία της ανθρώπινης διάνοιας. Ο Λάιμπ-
νιτς επιπλέον έδωσε όχι μόνο λογικό, αλλά και
οντολογικό περιεχόμενο σ' αυτήν: "Κανένα
φαινόμενο δεν μπορεί να είναι αληθινό και
καμιά άποψη δεν μπορεί να είναι ορθή, χωρίς
να διατυπωθεί ο αποχρών λόγος που αποδει-
κνύει γιατί τα πράγματα είναι έτσι και όχι αλ-
λιώς". Ενώ ο Σοπενάουερ*, στο έργο του Περί
της τετραπλής ρίζας της αρχής του αποχρώ-
ντος λόγου, διακρίνει τέσσερις κατηγορίες
του: περί του αποχρώντος λόγου του γιγνώ-
σκειν, περί του αποχρώντος λόγου του γίγνε-
σθαι, περί του αποχρώντος λόγου του Είναι και
περί του αποχρώντος λόγου του δραν.
θεσ/κη, Απ. Τζαφερόπουλος
Συμβολική
απριόρι (a priori = εκ των προτέρων). Γνωσιο-
Γνωοιολογίαν, λογική άποψη κατά την οποία προϋπάρχουν
στη συνείδηση αλήθειες ανεξάρτητες από την
εμπειρία. Αυτές, κατά τον Leibniz*, είναι οι μα-
θηματικές και λογικές αλήθειες, που πηγάζουν
κατ' ευθείαν από τον νου και έχουν απόλυτη
διαύγεια και αναγκαιότητα, σε αντίθεση προς
τις εμπειρικές γνώσεις, οι οποίες δεν έχουν
ποτέ αναγκαιότητα. Επίσης, οι a priori έννοιες
έχουν αιώνιο κύρος και αναφέρονται στο κρά-
τος των ιδεών, που ισχύει πέρα από τον χρόνο.
Η άποψη αυτή έλαβε μεγαλύτερη διάδοση από
τον Kant*, κατά τον οποίο a priori μορφές επο-
πτείας είναι ο "χρόνος", ο "χώρος" και οι "κατη-
γορίες". Γενικότερα, a priori αποκαλείται κάθε
κρίση που διατυπώνεται "από αρχής" και όχι με
βάση την εμπειρία που προέρχεται από τα
πράγματα, ό,τι δηλαδή υπάρχει προκαταβολι-
κά ή "εκ των προτέρων" (βλ. και λ. αποστεριόρι
- a posteriori).
Απ. Τζ.
απροσδιοριστία, βλ. ιντετερμινισμός
απώθηση. Ένας από τους μηχανισμούς ψυχο-
λογικής άμυνας. Εμφανίζεται ως διαδικασία
κατά την οποία μη αποδεκτές φαντασίες, συ-
ναισθήματα, θελήσεις "εκδιώκονται" και κρα-
τούνται έξω από τον χώρο της συνείδησης,
περνώντας στον χώρο του υποσυνείδητου. Τα
ψυχικά αυτά γεγονότα, αν και δεν ανήκουν
πλέον στον χώρο του συνειδητού, εξακολου-
θούν να επιδρούν στη συμπεριφορά του ατό-
μου και βιώνονται από το υποκείμενο με τη
μορφή διαφόρων συναισθημάτων, όπως ο
φόβος, η ανασφάλεια κ.ά. Ο Φρόυντ*, ο οποίος
εισήγαγε τον όρο αυτό, διακρίνει δύο μορφές

απώθησης: την "καθαυτό απώθηση", στην
οποία το απωθημένο υλικό ήταν κάποτε στον
χώρο της συνείδησης και κρατήθηκε αργότερα
έξω από αυτήν, και την "πρωταρχική απώθη-
ση", στην οποία το απωθημένο υλικό δεν ήταν
ποτέ στον χώρο της συνείδησης, αλλά κρατή-
θηκε εξαρχής στον χώρο του υποσυνείδητου.
Βιβλιογρ.: Ζ. Φρόυντ, Το εγώ και το Εκείνο, από τη "Χρη-
στομάθεια Ιστορίας της ψυχολογίας", Μόσχα, 1980.- του
ίδιου. Εισαγωγικές διαλέξεις στην ψυχανάλυση,
1922.
Ευάγγ. Μανουράς
Αρατος από τους Σόλους της Κιλικίας. Γραμ-
ματικός, στωικός φιλόσοφος και, κυρίως, ποιη-
τής (περ. 305-240 π.Χ.). Στην Αθήνα γνώρισε
τον Μενέδημο* και τον στωικό Ζήνωνα*" έζησε
πολλά χρόνια στην αυλή του Αντίγονου Γόνα-
τα στη Μακεδονία, όπου και πέθανε. Εκτός
από τα άλλα έργα του, ο Αρατος απόκτησε με-
γάλη φήμη με το εκτεταμένο αστρονομικό, δι-
δακτικό και θρησκευτικό του ποίημα Φαινόμε-
να. Το ποίημα, που έχει διασωθεί, επαινέθηκε
πολύ στην εποχή του και, αργότερα, μεταφρά-
στηκε πολλές φορές στα λατινικά και σχολιά-
στηκε από πολλούς. Πρόκειται για ποιητική α-
πόδοση της αστρονομίας του Ευδόξου*, χωρί-
ζεται σε τρία μέρη και αρχίζει μ' έναν ύμνο
στον Δία, τον ένα θεό της στωικής φιλοσο-
φίας, που όλοι οι άλλοι θεοί αναπαριστούν ι-
διότητές του εικονιζόμενες στα όντα και στοι-
χεία της φύσης.
Βιβλιογρ.: Τσέλλερ - Νεστλέ, Ιστορία της ελληνικής φι- θα μαρτυρεί, κατά τη γνώμη έγκυρων μελετη-
λοσοφίας, μετάφρ. Χ. Θεοδωρίδη, Εστία, Αθήνα, 1990, τών, ότι ποτέ δεν διακόπηκαν οι πλατωνικές
οο 267.288.
Ε.Χ.
Αργυρόπουλος Ιωάννης (Κων/νούπολη 1415 -
Ρώμη 1487). Βυζαντινός λόγιος και φιλόσο-
φος, ένας από αυτούς που μεταλαμπάδευσαν
την ελληνική παιδεία στην Ιταλία και συνέβα-
λαν στην Αναγέννηση. Σπούδασε λατινικά
στην Πάδουα, κατέλαβε ανώτερα αξιώματα
στη βασιλεύουσα και πήρε μέρος στη σύνοδο
της Φλωρεντίας. Μετά την άλωση καταφεύγει
στον Μοριά, στον Δεσπότη Θωμά Παλαιολόγο,
που τον στέλνει στην Ευρώπη να ζητήσει βοή-
θεια. Δάσκαλος στην αυλή των Μεδίκων στη
Φλωρεντία και καθηγητής της εκεί Πλατωνικής
Ακαδημίας, δίδαξε αργότερα φιλοσοφία στη
Ρώμη μέχρι τον θάνατό του. Εγραψε πολλές
μελέτες πάνω σε έργα Ελλήνων φιλοσόφων,
κυρίως του Αριστοτέλη*, αν και είχε ταχθεί με
τη μερίδα των πλατωνικών. Ο Αργυρόπουλος,
Φ.Λ., Α-10
Άρειος
κατά τους αμέσως πριν από την άλωση χρό-
νους, έζησε έντονα την ατμόσφαιρα της συνει-
δητοποίησης από τους βυζαντινούς της ελλη-
νικότητάς τους· ακολουθώντας το παράδειγμα
του Πλήθωνα*, θα παρακινήσει τον τελευταίο
αυτοκράτορα να πάρει τον τίτλο του βασιλιά
των Ελλήνων, κάτι που "θ" αρκούσε να εξα-
σφαλίσει τη σωτηρία των ελεύθερων Ελλήνων
και την απελευθέρωση των υπόδουλων αδελ-
Μόσχα, φών τους".
Βιβλιογρ.: Β. Ν. Τατάκης, Ηβυζαντική φιλοσοφία, μετά-
φρ. Εύας Καλπουρτζή, Εταιρεία Σπουδών..Σχολή
Μωραίτη, Αθήνα, 1977, σ. 215.
Ε. Χ.
Αρέθας ο Καισαρείας (850 - περ. 944). Γεννή-
θηκε στην Πάτρα και ο ίδιος αυτοαποκαλείται
Αρέθας Πατρεύς. Ήταν μαθητής του Φωτίου,
χειροτονήθηκε διάκονος και αργότερα, το 901,
έγινε αρχιεπίσκοπος Καισαρείας. Πρόκειται
για συγγραφέα ποικίλων έργων φιλολογικών,
ερμηνευτικών, θεολογικών, κανονικών, λει-
τουργικών και άλλων, όπως επιστολών, ρητο-
ρικών λόγων και επιγραμμάτων.
Εξαιρετική είναι η συμβολή του στη διάσωση
διαφόρων έργων της κλασικής γραμματείας,
που αντίγραφά τους έγιναν με τη δική του πα-
ρότρυνση -έχει και ο ίδιος συμβάλει στην αντι-
γραφή- στο βιβλιογραφικό του εργαστήριο.
Μεταξύ των διασωθέντων συγγραφέων είναι ο
Πλάτων*· άλλως τε και σήμερα γίνεται λόγος
για την "έκδοση Αρέθα". Η περίοδος του Αρέ-
σπουδές στο Βυζάντιο.
Αλλοι συγγραφείς που έγιναν αντίγραφα των
έργων τους είναι ο Αριστοτέλης*, ο Ευκλεί-
δης', ο Στράβων', ο Δίων Χρυσόστομος' κ.ά.
Τα έργα του στο PG 106, 493-806.
Βιβλιογρ.: Β. Λαούρδας, Ελληνικά 12. 256-261 - L. G.
W e s t e r i n k , Marginalia by Arethas in Moscow greek MS
231, ( B y z . 4 2 , 1 9 7 2 ) 1 9 6 - 2 4 4 . - Arethae Scripts minora.
έκδ. L. G. Westerink I. Λιψία. 1968, σελ. 325.
NIK. Γ. Πολίτης
Αρειος (260-336 μ.Χ.). Καταγόταν από τη Λι-
βύη και σπούδασε στην Αντιόχεια. Πρόκειται
για έναν από τους αιρετικούς που στράφηκε
κατά της ουσίας, της συνοχής και της σχέσης
των προσώπων της Αγ. Τριάδος και εν τέλει ε-
ναντίον αυτής της ίδιας της ύπαρξής της. Η δι-
δασκαλία του καταδικάστηκε από την Α'
Οικουμενική Σύνοδο, της Νίκαιας, από 14-6
μέχρι 25-8 του 325.
145
Άρειος ο Δίδυμος
Ο Αρειος υποστήριζε ότι υπάρχει ένας και μο-
ναδικός υπερβατικός και ακατάληπτος Θεός. Ο
Χριστός, κατά τη διδασκαλία του, δεν είναι α-
γέννητος, αλλ' έχει αρχή. Με τη θέση αυτή
διακρίνεται καθαρά η υπαγωγή του Χριστού
στην τάξη των κτισμάτων. Δέχεται ειδικότερα
ο Άρειος ότι ο Χριστός γεννήθηκε προ "χρό-
νων αιωνίων" και ότι έγινε στη συνέχεια "άτρε-
τττον και αναλλοίωτον κτίσμα του Θεού τέλει-
ον". Σε ένα έργο του που επιγράφεται Ομολο-
γία Πίστεως, επαναλαμβάνει την άποψή του,
αναγνωρίζοντας τον Υιόν "γεγενημένον προ
πάντων των αιώνων". Η συγκάλυψη της αιρέ-
σεώς του γίνεται με τη χρήση του ρήματος "γί-
γνομαι" αντί του "γεννώμαι", που στη μετοχή
του παρακειμένου διαφέρει κατά ένα ν και ση-
μαίνει δημιουργία που έχει λάβει αρχή, και βε-
βαίως δεν αναφέρεται με κανένα τρόπο σε ά-
χρονη γέννηση του Χριστού.
Π η γ έ ς : Θ ε ο δ ω ρ ή τ ο υ , Εκκλησιαστική
Αλέξανδρον Αλεξανδρείας ( Π α ρ ά Α θ α ν α σ ί ο υ . Περί
Συνόδων 16, Ε π ι φ α ν ί ο υ . Πανάριον
Πίστεως (Παρά Σωζομενού. Εκκλ.
θάλεια ( Π α ρ ά Α θ α ν α σ ί ο υ . Κατά Αρειανών
Νικ. Γ. Πολίτης
Άρειος ο Δίδυμος (Αλεξάνδρεια, περ. 83 π.Χ.-
10 μ.Χ.). Φιλόσοφος με διδακτική και συγγρα-
φική δράση στην Αλεξάνδρεια και στη Ρώμη,
όπου ήταν δάσκαλος του αυτοκράτορα
Αυγούστου και φίλος του Μαικήνα. Δεν είναι
εύκολο να αποδειχθεί ούτε η τοποθέτηση του
Αρείου σε μια ορισμένη φιλοσοφική σχολή
ούτε ο εκλεκτικισμός του. Πρόκειται μάλλον
για μελετητή της ιστορίας της φιλοσοφίας, αν
κρίνομε από το βασικό έργο του Επιτομή των
αρεσκόντων τοις φιλοσόφοις", εγχειρίδιο που
ίσως προοριζόταν για τον μαθητή του Αύγου-
στο. Από αυτό το έργο ο Στοβαίος* έχει δια-
σώσει μερικά αποσπάσματα, που αναφέρονται
στη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα', στην
Ηθική του περιπατητικού Εύδωρου του Αλε-
ξανδρέα* και στη Φυσική και Ηθική των
Στωικών*. Εχουν σωθεί, ακόμα, αποσπάσματα
από ένα παρηγορητικό λόγο του Αρείου απευ-
θυνόμενο στη Ρωμαία αυτοκράτειρα Λιβία ύ-
στερα από τον θάνατο του συζύγου της Δρού-
σου. Στη σκέψη του Αρείου πιθανό να έχουν α-
σκήσει ιδιαίτερη επίδραση ο περιπατητικός
Θεόφραστος*, ο στωικός Ποσειδώνιος* και ο
εκλεκτικός Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης*. Από
αυτές τις επιδράσεις οι ειδικοί εξηγούν και κά-
ποια τάση του Αρείου να εναρμονίσει τις δια-
φορετικές διδασκαλίες που αντιπροσώπευαν
146
τις κυριότερες φιλοσοφικές σχολές, την Ακυ
δημία*, τον Περίπατο*, τον Κήπο* και τη Στοά*.
Ε.Ν. Ρούσσος
Αρεντ (Arendt) Χάνα (1906-1975). Γερμανο-α-
μερικανίδα φιλόσοφος και πολιτειολόγος, μα-
θήτρια του Γιάσπερς* και του Χάιντεγκερ*.
Κεντρικά της θέματα: ο ολοκληρωτισμός, η ε-
πανάσταση και η βία. Εργα της: The Human
Condition, Chicago, 1958.- Vita activa, Oder Vom
tatigen Leben, Munchen, I960.- Between Past
and Future. Six Exercises in Political Thought,
N. York, 1961.- The origins of Totalitarism, N.
York, 1966.- The Life of the Mind v. 1-2, N.
York/London, 1978.
Δ. π
αρετή. Όρος της ηθικής φιλοσοφίας. Η λέξη
"αρετή", ετυμολογικά συγγενής με το "άρι-
Ιστορία Α", 4.- Προς στος", αρχικά σήμαινε την τέλεια εκδήλωση
των μιας κ Ίριας ιδιότητας, που κάνει ένα πρόσωπο,
6 9 . C·)·- Ομολογία
ζώο ή πράγμα να ξεχωρίζει από τα όμοιά του.
Ιστορία Β'. 27).-
Α . 2 - 1 0 ).
(Παράδειγμα: Η αρετή ενός μαχαιριού είναι ότι
αυτό κόβει καλύτερα από άλλα). Στη φιλοσο-
φία η σημασία του όρου περιορίστηκε στην
ηθική αξία, και έτσι αναφέρεται αποκλειστικά
στην ηθική ολοκλήρωση του ανθρώπου. Από
τον 5ο αι. π.Χ. άρχισε ο προβληματισμός για
την έννοια της αρετής, για τις μορφές με τις ο-
ποίες αυτή εκδηλώνεται, για τις μεταξύ τους
σχέσεις, και κυρίως για το αν η αρετή είναι
"προίκα" ενός ανθρώπου δοσμένη από τη φύση
(πρβλ. και το πλατωνικό "θεία μοίρα") ή κατά-
κτησή του με τη διδαχή και την άσκηση, όπως
πίστευαν κυρίως ο· Σοφιστές*, ο Δημόκριτος*
και ο Σωκράτης*. Ο Πλάτων* όρισε την αρετή
ως δεξιότητα της ψυχής για σοφία και δικαιο-
σύνη, νοούμενη σαν ενότητα εσωτερικής
αξίας και εξωτερικής αποδοχής. Ο ίδιος προσ-
διόρισε και τις λεγόμενες απόλυτες αρετές,
δηλαδή τη σοφία, τη δικαιοσύνη, τη γενναιότη-
τα και τη σωφροσύνη, που έγιναν αποδεκτές
από όλα τα φιλοσοφικά συστήματα. Ωστόσο,
αποκρούοντας τις θέσεις των Σοφιστών, που
θεωρούσαν την αρετή "διδακτόν" και την εξαρ-
τούσαν από την τέχνη, δηλαδή από τη μεθοδι-
κή διδασκαλία και άσκηση, ο Πλάτων πίστευε
ότι στη ζωή δεν είναι δυνατή μια τέλεια πραγ-
μάτωση της αρετής, γιατί οι εκδηλώσεις της
μέσα στον αισθητό κόσμο είναι έκτυπα από κά-
ποια πρότυπα που υπάρχουν στον νοητό
κόσμο, δηλαδή στις μεταφυσικές "ιδέες". Ετσι
ο Πλάτων μετέθεσε το πρόβλημα της αρετής

στη σφαίρα του υπερβατικού. Ο Αριστοτέλης*
εντόπισε την αρετή στη σωστή συμπεριφορά
του ανθρώπου πάνω στο μέσο σημείο ("μεσό-
της") ανάμεσα σε δυο ακραίες καταστάσεις,
την υπερβολή και τη στέρηση. Οι Στωικοί* συ-
νέδεσαν την αρετή με την έννοια της φύσης
και δίδασκαν ότι η ηθικά σωστή συμπεριφορά
είναι απόλυτα προσδιορίσιμη, γιατί είναι πάντα
σύμφωνη με τη φύση και με τη λογική ("κατά
φύσιν και κατά λόγον"). Η θεωρία της αρετής,
η "αρετολογία", αποτέλεσε ειδικό τομέα της
φιλοσοφικής ηθικής.
Βιβλιογρ.: Fr. L. B e e r e t z . Αρετή im Denken der
kratiker (Ο όρος "αρετή" στους Προσωκρατικούς.
νική περίληψη από τον Ε.Ν. Ρούσσο). "Φιλοσοφία* 5-6
(1975-1976). 157-176.-J. Kube, Techne und Arete. Sophi-
shsches und pletonisches Tugendwissen, Berlin,
Gruyter. 1969.- H.J. Kramer, Arete bei Platon und Aristo-
teles. Amsterdam, Schippers. 1967'.
E.N. Ρούσσος
Αρήτη (4ος αι. π.Χ.). Φιλόσοφος της Κυρηναΐ-
κής σχολής, κόρη και μαθήτρια του ιδρυτή της
σχολής Αρίστιππου του Κυρηναίου του πρε-
σβύτερου", μητέρα και δασκάλα του Αρίστιπ-
που του Κυρηναίου του νεότερου*, του γνω-
στού ως "Μητροδίδακτου", επειδή διδάχτηκε
τη φιλοσοφία από τη μητέρα του.
Ε Ν. Ρούσσος
Αριές (Arids) Φιλίπ (1914-1984). Γάλλος ιστο-
ρικός και κοινωνικός φιλόσοφος, ειδικευμένος
στην ιστορική δημογραφία και την ιστορική αν-
θρωπολογία. Ιδιαίτερη σημασία απέδιδε στη
διερεύνηση ψυχικών φαινομένων στην ιστορία
μέσω μη παραδοσιακών πηγών. Εργα του: L'
enfant et la vie familiale dans /' ancien r6gime,
Paris, 1973.- Un historien du dimanche, Paris,
1980.- L' Homme devant la mort, Paris, 1985.-
Le temps de /' histoire, Paris, 1986.
Δ.Π.
αριθμός. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη* "το εν
(σημαίνει) μέτρον πλήθους τινός, και ο αριθ-
μός ... πλήθος μεμετρημένον και πλήθος μέ-
τρων διό και ευλόγως ουκ εστίν το έν αριθ-
μός" (Μετά τα Φυσικά', XIII, 2. 1088α 4-6).
Ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, μπορούμε να
ορίσουμε τον αριθμό ως το εξαγόμενο της με-
τρήσεως ενός ποσού ή μεγέθους, μετά την ε-
πιλογή ως μονάδας ενός αντικειμένου ή και
μιας ομάδας αντικειμένων θεωρούμενης ως ε-
νιαίας και αδιαίρετης. Τα πλέον γνωστά συ-
στήματα αριθμών είναι τα εξής: α) Οι "φυσικοί"
αριθμός
αριθμοί, δηλαδή οι "θετικοί" και "ακέραιοι", οι
οποίοι προκύπτουν από τη μονάδα ή το μηδέν
(αν θεωρήσουμε ότι στους φυσικούς αριθμούς
περιλαμβάνεται και το μηδέν) με προσθήκη της
μονάδας κατά επαναλαμβανόμενο τρόπο, β) Οι
"ακέραιοι" αριθμοί, δηλαδή οι θετικοί ακέραιοι
αριθμοί, το μηδέν και οι αρνητικοί ακέραιοι α-
ριθμοί. Οι ακέραιοι αριθμοί προκύπτουν από
τους φυσικούς αριθμούς αν επεκτείνουμε την
πράξη της αφαίρεσης πέρα από τα όρια που ε-
πιτρέπουν οι φυσικοί αριθμοί, γ) Οι "ρητοί" α-
ριθμοί, οι οποίοι προκύπτουν από τους ακέραι-
Vorso-
ους αριθμούς ως κλάσματα της μορφής μ/ν, με
Ελλη- μ και ν ακεραίους, που έχουν κοινό διαιρέτη
μόνο τη μονάδα και με ν διάφορο του μηδενός,
δ) Οι "αλγεβρικοί" αριθμοί, οι οποίοι είναι λύ-
De σεις πολυωνυμικών εξισώσεων με ακέραιους
συντελεστές, ε) Οι "υπερβατικοί" αριθμοί, οι ο-
ποίοι δεν είναι λύσεις τέτοιων εξισώσεων, στ)
Οι "άρρητοι" αριθμοί, οι οποίοι δεν παριστάνο-
νται ως κλάσματα μ/ν με μ και ν ακέραιους και
ν διάφορο του μηδενός· παράδειγμα τέτοιου
αριθμού είναι η τετραγωνική ρίζα του 2, (·*/2). ζ)
Οι "πραγματικοί" αριθμοί, οι οποίοι συναποτε-
λούνται είτε από τους ρητούς και τους άρρη-
τους είτε από τους αλγεβρικούς και τους υ-
περβατικούς αριθμούς, η) Οι μιγαδικοί αριθμοί,
οι οποίοι είναι της μορφής α + bi, όπου α και b
είναι πραγματικοί αριθμοί και i είναι η τετραγω-
νική ρίζα του -1 (δηλαδή i = V-1).
Εκτός αυτών των αριθμητικών συστημάτων υ-
πάρχουν και άλλα, η περιγραφή των οποίων
εκφεύγει των ορίων του παρόντος λήμματος.
Τα αριθμητικά συστήματα τα οποία αναφέρθη-
καν έχουν παραχθεί κατά τη διάρκεια των αιώ-
νων ως αναγκαίες επεκτάσεις για τη λύση συ-
γκεκριμένων προβλημάτων που ανέκυπταν
κάθε φορά. Για παράδειγμα, η επέκταση των
ρητών αριθμών και η δημιουργία των αρρήτων
συνδέθηκε με την ανακάλυψη του Πυθαγο-
ρείου θεωρήματος καθώς και με τη συνακό-
λουθη διαπίστωση της ύπαρξης ασύμμετρων
μεγεθών. Ως δεύτερο παράδειγμα μπορεί να
αναφέρει κανείς αυτό της επέκτασης των
πραγματικών αριθμών προς την πλευρά των μι-
γαδικών. Η επέκταση αυτή προέκυψε από την
ανάγκη για πλήρη λύση εξισώσεων όπως η Χ*
= - 1 . Σε επίπεδο κλάδων των μαθηματικών οι
οποίοι ασχολούνται με συγκεκριμένα αριθμητι-
κά συστήματα, μπορεί να αναφερθεί η θεωρία
αριθμών, καθώς και η αναλυτική θεωρία αριθ-
μών. Οι κλάδοι αυτοί έχουν ως κύριο αντικεί-
μενο τους φυσικούς αριθμούς. Με την πολύ
147
"Αριστέα επιστολή"
γενική τους σημασία οι κλάδοι των μαθηματι-
κών μπορούν, ανεξάρτητα από τις αλληλοεπι-
καλύψεις τους, να χωρισθούν σε γεωμετρι-
κούς και αριθμητικούς. Οι δεύτεροι έχουν ως
αντικείμενό τους τον αριθμό υπό όλες τις δυ-
νατές εννοιολογικές εκδοχές του.
Στο φιλοσοφικό επίπεδο οι αριθμοί έπαιξαν
σπουδαίο ρόλο όπως εξ άλλου όλα τα μαθημα-
τικά αντικείμενα. Κατά τους Πυθαγόρειους* η
οντολογική υφή του κόσμου είχε αριθμολογικό
χαρακτήρα. Οι αριθμοί αποτελούσαν γΓ αυ-
τούς την ουσία του κόσμου. Είναι γνωστή η
σχετική άποψη την οποία είχαν και η οποία υ-
πέστη τραγική διάψευση μετά την ανακάλυψη
των ασυμμέτρων. Σύμφωνα με αυτήν οι μετρι-
κές σχέσεις του κόσμου ήταν σχέσεις ρητού
χαρακτήρα. Από την άλλη πλευρά τα βασικά
δομικά χαρακτηριστικά του κόσμου αντιπρο-
σωπεύονταν από συγκεκριμένους αριθμούς οι
οποίοι συνέθεταν την περίφημη "τετρακτύν".
Οι αριθμοί αυτοί ήσαν οι 1, 2, 3, 4 οι οποίοι α-
θροιζόμενοι δίδουν τον αριθμό 1 0 . 0 αριθμός 1
αντιστοιχεί στο σημείο, το οποίο γίνεται αντι-
ληπτό ως οντότητα αδιάστατη, ο αριθμός 2 α-
ντιστοιχεί στην ευθεία αντιληπτή ως οντότητα
μονοδιάστατη, ο αριθμός 3 στο επίπεδο αντι-
ληπτό ως οντότητα δισδιάστατη και τέλος ο α-
ριθμός 4 στον χώρο αντιληπτό ως οντότητα
τρισδιάστατη.
Διον. Αναπολιτάνος
"Αριστέα επιστολή", γραμμένη γύρω στα 100
π.Χ. Ο Ιουδαίος συγγραφέας της αναφέρεται
στη μετάφραση της Π. Διαθήκης από τους
Εβδομήκοντα (Ο") επί Πτολεμαίου Β" του
Φιλαδέλφου (285-247 π.Χ.) και, κατά τους
Τσέλλερ - Νεστλέ, «βάζει τη μάσκα ειδωλολά-
τρη, νοστιμεύεται εκφράσεις της στωικής φι-
λοσοφίας κι εφαρμόζει, πρόδρομος σ' αυτό
του Φίλωνα*, την αλληγορική μέθοδο της
Στωικής σχολής* στην ερμηνεία νομικών δια-
τάξεων της Παλαιάς Διαθήκης».
Βιβλιογρ.: Τσέλλερ - Νεστλέ, Ιστορία της ελληνικής φι-
λοσοφίας, μετάφρ. Χ. Θεοδωρίδη. Εστία, Αθήνα. 1990.
σ. 331.
Ε. Χ.
Αριστείδης (1ος-2ος αι. μ.Χ.). Απολογητής του
Χριστιανισμού και πρώην πλατωνικός φιλόσο-
φος. Στο φιλοσοφικό παρελθόν του συγγρα-
φέα αναγνωρίζεται μία πρώτη συνάντηση του
ελληνισμού και του χριστιανισμού*. Έγραψε
έργο με τίτλο Απολογία, το οποίο μέχρι πρό-
148
σφατα ήταν έμμεσα μόνο γνωστό, αφού εθεω-
ρείτο ότι το ελληνικό κείμενο διασώθηκε στο
δημώδες μυθιστόρημα Βαρλαάμ και Ιωάσαφ,
του 8ου αι., το οποίο αποδίδεται στον Ιωάννη
Δαμασκηνό*. Το 1899 βρέθηκε χειρόγραφο
του 7ου αι. στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης
του Σινά με τη συριακή μετάφραση του ελληνι-
κού έργου. Κατά μαρτυρία του Ευσέβιου και
του Ιερώνυμου, ο Αριστείδης επέδωσε την
Απολογία του το 128 στον ευρισκόμενο στην
πόλη των Αθηνών Αδριανό.
Σε γενικές γραμμές ο Αριστείδης δέχεται ότι
μόνον οι χριστιανοί, σε αντίθεση με τους εθνι-
κούς, έχουν αληθινή γνώση περί Θεού. Υπο-
στηρίζει επίσης ότι κριτήριο της συμπεριφοράς
της ανθρωπότητας πρέπει να είναι η μονοθεϊα.
Πάντως, απέναντι στην εθνική φιλοσοφία ο
Αριστείδης κρατάει μια ήπια στάση. Αλλωστε,
αφού δέχεται ότι ο θεός είναι ο κινών τον
κόσμο, ότι ο κόσμος και τα του κόσμου ακο-
λουθούν μία κίνηση ( Απολογία, 1, 2.), είναι α-
ντιληπτή η προσπάθειά του να συνδέσει τη
χριστιανική με την εθνική φιλοσοφία.
Πηγές: Απολογία (Ed. Goodspeed, Die altesten
Apologeten, Gottingen, 1914, 2-23.).
NIK. Γ. Πολίτης
Αρίστιππος ο ΚυρηναΙος, ο πρεσβύτερος (435
-355 π.Χ.). Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος, ιδρυ-
τής της Κυρηναίκής ή Ηδονιστικής Σχολής*. Σε
νεαρή ηλικία γνωρίστηκε με τη διδασκαλία του
Πρωταγόρα*. Αργότερα γοητεύθηκε ι π ό τη δι-
δασκαλία του Σωκράτη*, ήλθε στην Αθήνα και
συνδέθηκε στενά μαζί του, χωρίς όμως να ε-
γκαταλείψει τις συνήθειες της ζωής του και τις
αντιλήψεις του. Ο Ξενοφών* (Απομνημονεύ-
ματα Α, 1 και Γ,8) τον παρουσιάζει να συνομιλεί
με τον Σωκράτη και να αναπτύσσει τις ηδονι-
στικές του θεωρίες.
Είναι ο πρώτος μαθητής του Σωκράτη ο οποίος
μετά τον θάνατο του δασκάλου εμφανίστηκε
ως σοφιστής, δηλαδή ως επαγγελματίας και α-
μειβόμενος δάσκαλος, αρχικά στην Αθήνα και
αργότερα σε άλλες πόλεις, όπου φιλοξενήθη-
κε από τυράννους, όπως ο Διονύσιος των
Συρακουσών, τους οποίους κολάκευε και
ζούσε με πολυτέλεια στις αυλές τους.
Επιστρέφοντας στην πατρίδα του ίδρυσε τη
φιλοσοφική του σχολή, όπου δίδασκε ότι η
γνώση έχει αξία, όταν αυτή συνοδεύεται με
πρακτική χρησιμότητα. Περιφρονούσε τα μα-
θηματικά, διότι δεν εξετάζουν τι είναι ωφέλιμο
και τι βλαβερό. Τις φυσιογνωστικές έρευνες

τις θεωρούσε άσκοπες και ανωφελείς. Ακο-
λουθώντας τον Πρωταγόρα, υποστήριζε ότι
μπορούμε να γνωρίζουμε μόνο τα δικά μας αι-
σθήματα και όχι το ποιόν των όντων και τα αι-
σθήματα των άλλων, επειδή αυτά είναι δημι-
ουργήματα της στιγμής. Τα αισθήματα τα διέ-
κρινε σε εκείνα που προκαλούν ηδονή και σε ε-
κείνα που προκαλούν πόνο - η ηδονή από τη
φύση της είναι ευάρεστη και αποτελεί αγαθό,
ενώ ο πόνος, ως δυσάρεστος από τη φύση του
επίσης, αποτελεί κακό. Ύψιστος λοιπόν σκο-
πός του ανθρώπου είναι η ηδονή και προς
αυτόν τον σκοπό πρέπει να κατατείνουν όλες
οι πράξεις του- αυτός ο σκοπός εξάλλου απο-
τελεί κατά τον Αρίστι ιπο την έκφραση της α-
νώτατης ηθικής. Γι" αυτά είναι εντελώς αδιά-
φορη η πηγή προέλευσης των ηδονών. Υπάρ-
χει όμως διαφορά βαθμού μεταξύ των απολαύ-
σεων. Τα σωματικά αισθήματα ηδονής κατέ-
χουν την πρώτη θέση, ως τα πιο πηγαία και ι-
σχυρότερα. Δεν στερούνται όμως τελείως ση-
μασίας και οι ψυχικές και πνευματικές ηδονές.
Εργο της φρόνησης είναι να κρίνει, ανάλογα
με την αξία τους, τα διάφορα αγαθά και τις α-
ντίστοιχες απολαύσεις. Οποιαδήποτε κι αν
είναι η επιλογή, απαράβατος πρέπει να θεω-
ρείται ένας όρος, η εγκράτεια. Δεν πρέπει δη-
λαδή κατά την πραγματοποίηση του μοναδικού
σκοπού, που είναι η απόλαυση της ζωής κατά
τον καλύτερο δυνατό τρόπο, να υποταχθεί κα-
νείς στις ηδονές, αλλά να παραμένει κύριος
του εαυτού του και των περιστάσεων. Στον
διάλογό του Περί του Λαίδος κατόπτρου (είναι
ένας από τους 6 και κατ' άλλους 25 διαλόγους
που έγραψε) τον κανόνα αυτό ζωής τον περι-
γράφει ως εξής: "Εχω ΛαΙδα, ουκ έχομαι· επεί
το κρατείν και μη ηττάσθαι ηδονών άριστον".
Η αντίληψη αυτή περί αυτοκυριαρχίας και ο έ-
ρωτας της ανεξαρτησίας τον οδηγούν μακρύ-
τερα, στο αγαθό της ελευθερίας του ατόμου,
προς το οποίο τρέφει ιδιαίτερη εκτίμηση. Ο
ίδιος προσωπικά, για να μη θυσιάσει την ελευ-
θερία του, όχι μόνο μακριά από την πολιτική
κρατήθηκε, αλλά και δεν δέχθηκε να ανήκει ως
πολίτης σε κάποιο συγκεκριμένο κράτος· γΓ
αυτό και ζούσε παντού ως μέτοικος.
Βιβλιογρ.: Anstippi et Cyrenaicorum fragments, ed.
Mannebach, Leiden, Koln, 1961.- Classen C. J., Aristippos.
•Hermes* 86 (1958). 182-192.- I. Ν. Θεοδωρακόπουλος,
Εισαγωγή στη φιλοσοφία, τόμ. Γ , 189 κ.ε.
Απ. Τζαφερόπουλος
Αρίστιππος ο νεότερος. Αρχαίος Ελληνας φι-
λόσοφος, εγγονός του Αρίστιππου του Κυρη-
Αριστόβουλος
ναίου, γιος της θυγατέρας του Αρήτης*. Η
Αρήτη, που είχε διδαχθεί την ηδονιστική φιλο-
σοφία από τον πατέρα της, τη δίδαξε με τη
σειρά της στο γιο της (Διογ. Λαέρτιος Β, 86), ο
οποίος για τον λόγο αυτό ονομάστηκε Μητρο-
δίδακτος. Ο Αρίστιππος διαδέχθηκε τη μητέρα
του στη θέση του Σχολάρχη της Κυρηναίκής
Σχολής* και συνετέλεσε στην προαγωγή και
διάδοση της φιλοσοφικής θεωρίας την οποία ο
παππούς του είχε συστηματικά αναπτύξει.
Απ Τζ.
Αριστόβουλος (Αλεξάνδρεια, 3ος - 2ος αι.
π.Χ.). Ιουδαίος Περιπατητικός φιλόσοφος, ι-
δρυτής της Ιουδαϊκής Αλεξανδρινής Σχολής*.
Ενδεικτικά της χρονικής περιόδου που έζησε
και έδρασε είναι η βασιλεία Πτολεμαίου Ε' του
Επιφανούς (204-181 π.Χ.), του οποίου υπήρξε
δάσκαλος και σύμβουλος, καθώς και του Πτο-
λεμαίου Στ' του Φιλομήτορος (187-146 π.Χ.),
στον οποίο αφιέρωσε το σημαντικότερο βιβλίο
του, Εξηγήσεις της Μωυσέως Γοαφής ή του
Μωυσέως Νόμου, μια ερμηνεία αλληγορική
της Πεντατεύχου. Το έργο του αυτό εμπεριέ-
χει και τον πυρήνα της διδασκαλίας του. Μ'
αυτό προσπάθησε να αποδείξει ότι πηγή της
ελληνικής φιλοσοφίας, από τον Όμηρο και έ-
πειτα, υπήρξε η Παλαιά Διαθήκη, ισχυριζόμε-
νος ότι όλοι οι Ελληνες στοχαστές είχαν ε-
ντρυφήσει σ" αυτήν και είχαν επηρεαστεί από
το περιεχόμενό της. Για να θεμελιώσει την αυ-
θαίρετη αυτή άποψή του, από τη μια μεριά πλη-
σίαζε, με την τεχνική της αλληγορικής ερμη-
νείας, χωρία της Παλαιάς Διαθήκης στις αντι-
λήψεις Ελλήνων φιλοσόφων, όπως του Πυθα-
γόρα*, του Σωκράτη*, του Πλάτωνα* κ.ά., και
από την άλλη, ως άριστος ελληνιστής που
ήταν, παραχάραζε ελληνικά κείμενα ή έπλαθε
νόθα χωρία, τα οποία απέδιδε σε Ελληνες ποι-
ητές και φιλοσόφους. Τόση ήταν η αληθοφά-
νεια των δοξασιών του, ώστε να παραπλανή-
σει και να παρασύρει σ' αυτές πολλούς χρι-
στιανούς θεολόγους, μέχρι και τους Πατέρες
της Εκκλησίας, από τους οποίους στη συνέ-
χεια καταβλήθηκαν προσπάθειες, προκειμένου
να εναρμονίσουν τον θαυμασμό τους προς την
ελληνική φιλοσοφική σκέψη με την αντίληψή
τους για την υπεροχή και τη θεία προέλευση
των διδασκαλιών της Βίβλου'.
Βιβλιογρ.: Walckenaer. Diatribe de Aristobulo Judaeo
(1806).- Elter, De Aristobulo Judaeo (1804).
Απ. Τζαφερόηουλος
149
Αριστοκλής ο Μεσσήνιος
Αριστοκλής ο Μεσσήνιος (Μεσσήνη Σικελίας,
2ος αι. μ.Χ.). Φιλόσοφος, βασικά οπαδός της
σχολής του Περιπάτου, αλλά και θαυμαστής
του Πλάτωνα* και γνωστός για τη συμβιβαστι-
κή θέση του ανάμεσα στις κυριότερες φιλοσο-
φικές σχολές. ΤΗταν δάσκαλος του Αλέξαν-
δρου του Αφροδισιέα*. Έγραψε ένα γενικό
έργο ιστορίας της φιλοσοφίας, το Περί φιλο-
σοφίας, σε 10 βιβλία, ανάλογο με το Φιλο-
σόφων βίοι του Διογένη του Λαέρτιου*. Από
αυτό το έργο, που όπως φαίνεται ήταν πηγή
για το έργο του Διογένη, έχουν σωθεί μόνο α-
ποσπάσματα. Ο Αριστοκλής διαφέρει βασικά
από τον Διογένη στο ότι αυτός δεν αρκέστηκε
στα βιογραφικά στοιχεία των φιλοσόφων,
αλλά, ακολουθώντας τη μέθοδο του Θεόφρα-
στου*, άσκησε ενιαία κριτική σε όλα τα συστή-
ματα της αρχαίας φιλοσοφίας, με βάση πάντα
τα κριτήρια της Περιπατητικής σχολής", στην
οποία ο ίδιος ανήκε. Για τον Αριστοκλή ξέρομε
ακόμα ότι εξηγούσε την περιπατητική έννοια
του νου πανθείσπκά, δηλαδή με το στωικό κρι-
τήριο.
ΕΝ. Ρούσσος
αριστοκρατία. Μορφή πολιτεύματος κατά το
οποίο τη διακυβέρνηση της πολιτείας την
έχουν οι «άριστοι», δηλαδή οι ευγενείς, οι ευ-
πατρίδες. Ο Αριστοτέλης* την αντιδιαστέλλει
προς την μοναρχία* και τη δημοκρατία* και πα-
ρατηρεί ότι αυτή εκφυλίζεται πάντοτε σε ολι-
γαρχία. Ως πρώτη μορφή αριστοκρατίας θεω-
ρείται η φυλετική. Αυτή εκπροσωπεί την κυ-
βερνητική τάξη χώρας που υποδουλώθηκε με
κατάκτηση (π.χ. οι μανδαρίνοι στην Κίνα, οι
Υξώς στην Αίγυπτο). Συνηθέστερη όμως
μορφή αυτής είναι η ταξική. Γύρω από τον βα-
σιλιά, στην αρχαία Ελλάδα, αναπτύχθηκε μια
τάξη προνομιούχων, οι οποίοι με την πτώση
της βασιλείας επέβαλαν ολιγαρχικό πολίτευ-
μα. Η ταξική αυτή ολιγαρχία συνυπήρξε ορι-
σμένες φορές με τη βασιλεία, όπως στην
Σπάρτη η ολιγαρχία των Εφόρων μαζί με τους
δύο βασιλείς. Στη Ρώμη είναι γνωστή η αρι-
στοκρατία των πατρικίων, στο Βυζάντιο των ο-
νομαστών οικογενειών (Φωκάδες, Κομνηνοί,
Σκληροί κ.ά.), οι οποίες έδωσαν και αυτοκρά-
τορες, στη μεσαιωνική Ευρώπη η αριστοκρατία
των φεουδαρχών, στη νεότερη Ελλάδα οι κο-
τσαμπάσηδες κ.λπ. Αλλες μορφές αριστοκρα-
τίας είναι η ιερατική και η πλουτοκρατική, που
ιστορικά συναντώνται κυρίως στην Ιταλία
(Φλωρεντία, Βενετία κ.ά.). Μετά την κατάρρευ-
150
ση των αυτοκρατοριών καταργήθηκε και η αρι-
στοκρατία του γένους, με μόνη εξαίρεση την
Αγγλία, όπου εξακολουθεί να υπάρχει και να
διατηρεί πλούτο και προνόμια η αριστοκρατία
των λόρδων. Σήμερα με τη λέξη αριστοκρατία
χαρακτηρίζονται μεταφορικά ορισμένες κοι-
νωνικές ομάδες, όπως λ.χ. οικονομική αριστο-
κρατία, αριστοκρατία του πνεύματος κ.λπ.,
χωρίς όμως ο χαρακτηρισμός αυτός να συνε-
πάγεται και κάποια ιδιαίτερα προνόμια.
An. Τζ.
Αριστόξενος ο ΤαρσντΙνος (περ. 370-; π.Χ.).
Φιλόσοφος με κατεύθυνση πυθαγορική και αρι-
στοτελική, εισηγητής του φιλολογικού είδους
της βιογραφίας, θεωρητικός της μουσικής και
θεμελιωτής της επιστήμης της μουσικολογίας.
Ο Αριστόξενος γεννήθηκε στον ελληνικό
Τάραντα της Ιταλίας, έζησε ένα χρονικό διά-
στημα στην Πελοπόννησο, στη Μαντινεία και
στην Κόρινθο, και τέλος εγκαταστάθηκε στην
Αθήνα. Δάσκαλοι του ήταν πρώτα ο πατέρας
του, ο μουσικός Σπίνθαρος, ύστερα ο επίσης
μουσικός Λάμπρος ο Ερυθραίος, ο Πυθαγό-
ρειος* φιλόσοφος και θεωρητικός της μουσι-
κής Ξενόφιλος* και τέλος ο Αριστοτέλης*. 0
Αριστόξενος πρέπει να ήταν μακρόβιος, αν
κρίνομε από το πλήθος τις πραγματείες του,
που φτάνουν τις 453 και που αναφέρονται στη
φιλοσοφία, στη μουσική, στην ιστορία και σε
«παν είδος παιδείας».
Ο Αριστόξενος πίστευε στην ηθοπλαστική και
παιδαγωγική αξία της μουσικής και υποστήριζε
όχι βέβαια τους νεωτερισμούς της εποχής του,
αλλά τους παλαιούς, αυστηρότερους ρυθμούς,
όμως όχι με την αδιαλλαξία που χαρακτήριζε
τον Πλάτωνα' πάνω σ" αυτό το θέμα. Συνάρ-
τηση αυτής της ιδεολογίας του Αριστόξενου
ήταν η αποδοχή από μέρους του της πυθαγορι-
κής έννοιας της ψυχής ως αρμονίας του σώμα-
τος, έννοιας που είχε ήδη απορριφθεί από τον
Πλάτωνα, μόλο που και ο Πλάτων είχε τόσες
σχέσεις με τους Πυθαγόρειους* όσες και ο
Αριστόξενος.
Από το βιογραφικό έργο του Αριστόξενου, που
έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη του είδους
της βιογραφίας, ιδίως μέσα στο περιβάλλον
της σχολής του «Περιπάτου», έχουν σωθεί α-
ποσπάσματα κυρίως από τους Βίους του
Πυθαγόρα', του Αρχύτα", του Σωκράτη" και
του Πλάτωνα. Από αυτά διαφαίνεται και κά-
ποια κακοπροαίρετη διάθεση του Αριστόξενου
για τα θέματα που πραγματευόταν. Ο ίδιος έ-

τρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια για τους Πυθαγό-
ρειους, πράγμα που φαίνεται, εκτός από τις
άλλες ιδέες του, και από το έργο του
Πυθαγορικαί αποφάνσεις. Αλλα έργα του Αρι-
στόξενου πάνω σε γενικότερα παιδευτικά θέ-
ματα είναι οι Νόμοι παιδευτικοί, οι Νόμοι πολι-
τικοί και τα Ιστορικά υπομνήματα. Και αυτά τα
έργα δεν έχουν σωθεί.
Από τις επιδόσεις του Αριστόξενου στη θεωρία
της μουσικής τα κυριότερα έργα του είναι τα
εξής: Αρμονικά στοιχεία, Ρυθμικά στοιχεία,
Περί μουσικής ακροάσεως. Περί μελοποιίας,
Περί τόνων, Περί αυλών και οργάνων, Περί
χορών και Περί τραγικής ορχήσεως. Το πρώτο
από αυτά είναι το βασικότερο έργο για το σύ-
στημα της μουσικής. Αποτελείται από τρία βι-
βλία και έχει σωθεί σχεδόν ακέραιο. Οι ειδικοί
αποφαίνονται γι' αυτό το έργο ότι δεν αποτε-
λούσε ενιαίο σύγγραμμα, αλλά έχει συντεθεί
από δυο χωριστές πραγματείες: η μία από
αυτές, δηλαδή το πρώτο βιβλίο, πραγματευό-
ταν τις αρχές της μουσικής και η άλλη, το δεύ-
τερο και το τρίτο βιβλίο, πραγματευόταν τα
στοιχεία. Με αυτό το έργο ο Αριστόξενος, κυ-
ρίως ορίζοντας τις έννοιες του τόνου, του χρό-
νου, του διαστήματος, της τονικής κλίμακας
και της χρωματικής εισαγωγής, θεμελίωσε την
Αρμονική ως ιδιαίτερο κλάδο της μουσικής θε-
ωρίας. Με αυτό ακριβώς το έργο του ο Αρι-
στόξενος επηρέασε συγγραφείς, όπως ο Κικέ-
ρων*, ο Βιτρούβιος, ο Πλούταρχος*, ο Κλαύ-
διος Πτολεμαίος, ο θέων ο Σμυρναίος*, ο Αρι-
στείδης Κοιντιλιανός, ο Βοήθιος*, ο Μανουήλ
Βρυέννιος, και μπόρεσε να παίξει βασικό ρόλο
γενικά στην ιστορία της μουσικής.
Βιβλιογρ.: Aristoxenos. Hrsg. F. Wehrli. Basel/Stuttgart.
Schwabe. 196Λ 87 S. (Die Schule des Aristoteles 2).- R.
Da Rios. Aristoxeni Elements harmonica, Roma. 1954.
E.N. Ρούσσος
Αριστοτέλης, ο μεγάλος Μακεδόνας φιλόσοφος.
Α. Η ΖΩΗ ΤΟΥ:
0 Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384 π.Χ. στη
μικρή πόλη Στάγιρα στις βορειοανατολικές
ακτές της Χαλκιδικής, παλαιά Ιωνική αποικία
της Ανδρου' ήταν γόνος της μακεδονικής γης
και δεν έπαψε ποτέ να σκέφτεται και να ενδια-
φέρεται για τη γενέθλια γη.
0 Αριστοτέλης έχασε τον πατέρα του σε
νεαρή ηλικία, γΓ αυτό κηδεμόνας του έγινε ο
γαμπρός του Πρόξενος. Οταν έγινε 17 χρονών
ήρθε στην Αθήνα να παρακολουθήσει μαθήμα-
τα στην Ακαδημία του Πλάτωνα* και παρέμεινε
Αριστοτέλης
κοντά στον ώριμο, πρεσβύτη σχεδόν Πλάτωνα
περίπου 20 χρόνια.
Οταν πέθανε ο Πλάτων, το 347 π.Χ., και ανέ-
λαβε τη διεύθυνση της σχολής ο ανηψιός του
Σπεύσιππος,* ο μακεδόνας φιλόσοφος εγκατέ-
λειψε την Ακαδημία και την Αθήνα και ύστερα
από πρόσκληση του φιλοπρόοδου ηγεμόνα
Ερμεία εγκαταστάθηκε στην Ασσο της Τρωά-
δας, όπου μαζί με άλλους φίλους του δημιούρ-
γησε ένα είδος σεμιναρίου για να συζητούν φι-
λοσοφικά θέματα ("εις ένα περίπατον συνιόν-
τές"). Μετά τον θάνατο του Ερμεία, ο Αριστο-
τέλης παντρεύτηκε την αδελφή του Πυθιάδα,
που πέθανε μάλλον ενωρίς, και μετά απ" αυτό
συνδέθηκε και συμβίωσε ως τον θάνατό του με
την Ερπυλλίδα. Εκεί στην Ασσο της μικρασια-
τικής ακτής, άρχισε ο Αριστοτέλης τις πρώτες
φυσιογνωστικές του έρευνες και τις συνέχισε
στη Λέσβο με τη βοήθεια του Θεόφραστου*,
που πρωτογνώρισε ακριβώς εκείνα τα χρόνια
της αποδημίας του. Στην Ασσο παρέμεινε ο
Αριστοτέλης δύο περίπου χρόνια (347-345) και
στη συνέχεια, με τη βοήθεια του φίλου του πια
Θεόφραστου, εγκαταστάθηκε στη Λέσβο,
όπου διεύρυνε τις έρευνές του. Το 343/42 δέ-
χθηκε την πρόσκληση του βασιλιά της
Μακεδονίας Φίλιππου να αναλάβει τη διαπαι-
δαγώγηση του διαδόχου του μακεδονικού θρό-
νου, του μετέπειτα Μ. Αλεξάνδρου.
Στην αυλή των μακεδόνων βασιλέων στην
Πέλλα, όπου τον ακολούθησε και ο μαθητής
του Θεόφραστος, ο Αριστοτέλης παρέμεινε
δύο περίπου χρόνια. Οταν ο Φίλιππος ανέθεσε
καθήκοντα αντιβασιλέα στον νεαρό Αλέξαν-
δρο, ο φιλόσοφος και η ομάδα που τον συνό-
δευε αποτραβήχθηκαν στη γενέτειρά του, στα
Στάγιρα. Εκεί τώρα συνέχισε τις φυσιοδιφικέ;
έρευνές του και στην περίοδο αυτή οφείλουμε
την πρώτη "σύλληψη" πολλών έργων του (της
φυσικής και της ηθικής φιλοσοφίας του) και
την επεξεργασία άλλων.
Οχτώ συνολικά χρόνια παρέμεινε ο φιλόσο-
φος στη Μακεδονία και ολοκλήρωσε το ερευ-
νητικό του έργο, τόσο στη φυσιοδιφία όσο και
στις πολιτικές επιστήμες. Μετά την καταστρο-
φή της Θήβας (336 π.Χ.) και όταν το πολιτικό
κλίμα ήταν πια ευνοϊκό στην Αθήνα, ο
Αριστοτέλης εγκατέλειψε τη Μακεδονία και ε-
γκαταστάθηκε για δεύτερη φορά στην Αθήνα,
το 335 (σχεδόν 50 ετών). Ως ένας από τους
πολλούς ξένους, όμως, που ζούσαν στην πόλη
αυτή δεν είχε δικαίωμα έγγειας ιδιοκτησίας, γΓ
αυτό δίδαξε στις κτιριακές εγκαταστάσεις του
151
Αριστοτέλης
Λυκείου, ενός δημόσιου γυμναστηρίου ανάμε-
σα στον Λυκαβηττό και τον Ιλισσό. Μετά τον
θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (το 323 π.Χ.), για
να αποφύγει τις διώξεις του αντιμακεδονικού
κόμματος, ο Αριστοτέλης έφυγε από την
Αθήνα και γύρισε στη Χαλκίδα, στο οικογενει-
ακό τους κτήμα, όπου σε λίγο πέθανε.
Τα δέκα τρία αυτά χρόνια ως τον θάνατό του
συνιστούν την κατ' εξοχήν δημιουργική περίο-
δο στη φιλοσοφική πρόοδο του Αριστοτέλη.
Είναι εκπληκτικό πώς σε τόσο μικρό χρονικό
διάστημα ο φιλόσοφος αυτός πρόφθασε να
γράψει ένα έργο με τόση πολυμέρεια και τέ-
τοια έκταση. Η φιλοσοφία της φύσεως, η έν-
νοια του όντος, το πρόβλημα των αρχών και
των αιτιών, η αισθητική αποτίμηση της τέχνης,
η καταγραφή των λογικών κατακτήσεων και
όλων των λεπτών αποχρώσεων της γλώσσας
και του ελληνικού λόγου γενικά, η γνώση των
λειτουργιών της ψυχής και των αισθήσεων, η
θεμελίωση της πρακτικής φιλοσοφίας, δηλαδή
της ηθικής, και η πολιτική του φιλοσοφία, πα-
ράλληλα με την ιστορική ανασκόπηση της πο-
λιτικής ζωής των ελληνικών πόλεων και πολ-
λών ξένων λαών (Πολιτείαι), οδήγησε τον νου
του μεγάλου φιλοσόφου στην καθολική διά-
σταση του ανθρώπου και του ιστορικού Είναι.
Η φιλοσοφία του και η σκέψη του έγιναν το με-
γάλο ποτάμι που άρδευσε τον στοχασμό των
μεταγενέστερων, παράλληλα βέβαια με τη δι-
δασκαλία του άλλου γίγαντα της σκέψης της
αρχαιότητας, του Πλάτωνα.
Β. ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ.
1. Η παράδοση.
Η παράδοση που συνδέεται με τα έργα του
Αριστοτέλη είναι περίεργη και έχει μερικά
κενά ή και αντιφάσεις. Μετά τον θάνατο του
φιλοσόφου, τη βιβλιοθήκη του κληρονόμησε ο
αγαπημένος μαθητής του, ο Θεόφραστος, κΓ
αυτός πάλι την κληροδότησε μετά τον θάνατό
του (το 287 π.Χ.), μαζί με τα δικά του βιβλία,
στον γιο του πλατωνικού φιλοσόφου από τη
Σκήψη της Τρωάδας Κορίσκου, τον Νηλέα
(Διογ. Λαέρτιος* 5, 52). Σύμφωνα με την αρ-
χαία δοξογραφική παράδοση, ο Νηλέας ένα
μέρος των βιβλίων αυτών πούλησε και ένα
άλλο δώρισε στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρει-
ας (Αθήναιος*, 1,4,3ab). Τα περισσότερα όμως
συγγράμματα του Αριστοτέλη παρέμειναν στα
υπόγεια της οικίας του Νηλέα στη Σκήψη για
διακόσια σχεδόν χρόνια μετά τον θάνατό του,
δηλ. ως το 80 π.Χ., όταν τα βρήκε, στην Αθήνα
152
πια, και τα πήρε στη Ρώμη ως λάφυρα πολέμου
ο Σύλλας, ο πορθητής των Αθηνών κατά τον 2ο
Μιθριδατικό πόλεμο (86 π.Χ.). Εκεί στην
Αθήνα, έφερε τα βιβλία του Αριστοτέλη κάποι-
ος μανιώδης βιβλιόφιλος ή βιβλιέμπορος, ο
Απελλικών, που τα είχε αγοράσει από τους α-
πογόνους του Νηλέα.
Στη Ρώμη τώρα, μετά τον θάνατο του γιου του
Σύλλα, στον οποίο ανήκε η βιβλιοθήκη, το 46
π.Χ., ο μικρασιατικής καταγωγής φιλόσοφος
Τυραννιών, με τη συνεργασία του περιπατητι-
κού Ρόδιου φιλοσόφου Ανδρόνικου*, εξέδω-
σαν το Corpus των έργων του Αριστοτέλη
(αυτή είναι η πρώτη έκδοση της Ρώμης) μετα-
ξύ 40 και 20 π.Χ. Η πρώτη αυτή έκδοση των α-
ριστοτελικών έργων είναι, όπως πιστεύει η έ-
ρευνα, κυρίως έργο του Ανδρόνικου. Τη χρο-
νολόγηση της πρώτης αυτής έκδοσης τη συ-
μπεραίνουμε από τις πληροφορίες που α-
ντλούμε από τα έργα του Κικέρωνα* και από
τον Στράβωνα. Την πρώτη μνεία / αναφορά
στην έκδοση αυτή βρίσκουμε στον Διονύσιο
Αλικαρνασσέα* (Περί συνθέτων ονομάτων 25,
198), που ζούσε στη Ρώμη μετά το 30 π.Χ.
Οι ερευνητές βρίσκουν πολλά κενά και μερικές
αντιφάσεις σ' αυτή την περίεργη δοξογραφική
παράδοση των αριστοτελικών έργων. Πώς και
από πού δίδαξαν οι σχολάρχες του αριστοτελι-
κού Περιπάτου* επί δύο σχεδόν αιώνες; Η βι-
βλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν είχε μια πλήρη
σειρά (corpus) του έργου του μεγάλου φιλοσό-
φου; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που
δεν βρίσκουν απάντηση στη δοξογραφική πα-
ράδοση που συνοπτικά παραθέσαμε πιο πάνω.
Φαίνεται ότι οι διευθυντές / σχολάρχες του
Περιπάτου διέθεταν αντίγραφα των έργων του
Δασκάλου" ωστόσο, αναπάντητο παραμένει το
ερώτημα αν είχαν στη διάθεσή τους όλα τα
έργα του. Επίσης στους φιλοσόφους της αρ-
χαίας Στοάς βρίσκουμε σαφείς αναφορές στην
ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη· από πού
αντλούν οι φιλόσοφοι αυτοί; Και οι δύο μεγά-
λοι στωικοί φιλόσοφοι της Μέσης Στοάς,
Παναίτιος* και Ποσειδώνιος* γνώριζαν το έργο
του Αριστοτέλη (τη Φυσική και τα βιολογικά
συγγράμματά του), ενώ ο Πολύβιος* δεν γνώ-
ριζε τα πολιτικά συγγράμματα του Αριστοτέ-
λη. Τέλος, όπως μαθαίνουμε από τον Κικέ-
ρωνα* ( Topica, 3) στα χρόνια του δεν διαβάζο-
νταν πολύ τα έργα του Αριστοτέλη, η αριστο-
τελική φιλοσοφία ωστόσο διδάσκεται στις φι-
λοσοφικές σχολές και κυρίως, βέβαια, στον
Περίπατο.

2. Τα αριστοτελικά συγγράμματα
και η ονομασία τους.
Διάφοροι αρχαίοι δοξογράφοι παρέδωσαν διαφο-
ρετικό αριθμό έργων του Αριστοτέλη. Ετσι, π.χ. ο
αλεξανδρινός Ερμιππος* (2ος αι. π.Χ.) παραδίδει
έναν κατάλογο τετρακοσίων έργων, όπως μας
πληροφορεί ο Διογένης Λαέρτιος* (3ος αι. μ.Χ.),
που διέσωσε τον κατάλογο αυτό. Αλλον κατάλο-
γο μας διέσωσε, συμπίλημα από διάφορες πηγές,
ο γνωστός λεξικογράφος Ησύχιος (7ος αι. μ.Χ.),
μία ακόμα μαρτυρία οφείλουμε στον Πτολεμαίο*
(1ος αι. μ.Χ.) και, τέλος, υπάρχει ο Πίναξ, δηλ. κα-
τάλογος των έργων του Αριστοτέλη, που κατάρ-
τισε ο πρώτος εκδότης του αριστοτελικού corpus,
όπως είδαμε, ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος (40-20 π.Χ.).
Ο κατάλογος αυτός είναι η εγκυρότερη πληροφο-
ρία που διαθέτουμε για το συγγραφικό έργο του
Αριστοτέλη.
Στον Ανδρόνικο, πιθανότατα, οφείλουμε τη δι-
αίρεση των αριστοτελικών έργων σε τέσσερις
ενότητες, καθώς και τους χαρακτηρισμούς "α-
κροατικοί" ή "ακροαματικοί" (αργότερα) "λό-
γοι" για τις συγγραφές που υπηρετούσαν διδα-
κτικούς σκοπούς (παραδόσεις κ.λπ.), σε αντίθε-
τη προς τους "εξωτερικούς" ή "εκδεδομένους"
λόγους ("υπομνήματα", "μέθοδοι", "πραγματεί-
αι", κατά την παράδοση), που προορίζονταν για
το ευρύ αναγνωστικό κοινό. Στους "εξωτερι-
κούς λόγους" υπάγονταν οι διάλογοι της πρώι-
μης συγγραφικής περιόδου του Αριστοτέλη,
που έχουν χαθεί σχεδόν στο σύνολό τους και
μόνο λίγα αποσπάσματα διασώθηκαν, π.χ. οι
διάλογοι Εύδημος, Περί φιλοσοφίας, Προτρε-
πτικός κ.λπ. Το βασικό χαρακτηριστικό των δια-
λόγων του Αριστοτέλη συνίσταται στη συμμε-
τοχή του ίδιου του φιλοσόφου στα διαλεγόμε-
να πρόσωπα, καθώς επίσης και στη συνεχή -και
χωρίς τις γνωστές διακοπές στους πλατωνι-
κούς διαλόγους- ανάπτυξη των θέσεων των
συνομιλητών / διαλεγομένων και στην απρό-
σκοπτη απάντηση ή αναίρεση από τον συνομι-
λητή. Επιπλέον, οι διάλογοι έχουν μια κάποια
λογοτεχνική δροσιά και χάρη, αλλά αυτά το
είδος και το ύφος του φιλοσοφικού λάγου δεν
παρακολούθησε τη φιλοσοφική ωριμότητα του
φιλοσόφου και γρήγορα το εγκατέλειψε.
Αντίθετα, τα έργα που μας διασώθηκαν είναι
κυρίως οι παραδόσεις των μαθημάτων του, οι
"ακροαματικοί λόγοι", που χαρακτηρίζονται
από αυστηρό, επιστημονικό λόγο και πυκνό
ύφος. Σπάνια διακρίνει κανείς σ1 αυτά τα έργα
ίχνη χαλάρωσης της αυστηρότητας του ύφους
και μια αμυδρά ποιητική παραχώρηση. Ο φιλο-
Αριστοτέλης
σοφικός αυτός λόγος απαιτεί μακροχρόνια ά-
σκηση και τριβή, μεγάλη προσοχή και εξοικείω-
ση με τις αριστοτελικές φιλοσοφικές έννοιες.
Ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος είναι ο πρώτος που κα-
τέταξε ("διείλε") τα διδακτικά συγγράμματα
του Αριστοτέλη, σύμφωνα με το περιεχάμενό
τους, σε τέσσερις βασικές ομάδες: 1. Το Ό ρ -
γανον" (δική του είναι η επιλογή του όρου, που
ανταποκρίνεται θαυμάσια στο περιεχόμενο
των λογικών έργων του φιλοσόφου). 2. Τα
ηθικά έργα μαζί με τα Πολιτικά, την Ποιητική
και τη Ρητορική. Αυτή η δεύτερη ομάδα δια-
σπάται σε δύο κλάδους: στον πρώτο υπάγο-
νται τα τρία ηθικά συγγράμματα του φιλοσό-
φου και τα Πολιτικά, ενώ στον δεύτερο κλάδο
περιλαμβάνονται η Ποιητική και η Ρητορική. 3.
Στην τρίτη ομάδα συναριθμούνται τα έργα γε-
νικά της φυσικής φιλοσοφίας και οι βιολογικές
πραγματείες του Αριστοτέλη, και 4. Τα Μετά
τα Φυσικά. Ο τίτλος δεν ανταποκρίνεται σε μια
σχετική πραγματεία - σύγγραμμα ή έρευνα του
Αριστοτέλη για θέματα που σχετίζονται με ό,τι
εμείς εννοούμε με τον όρο "μεταφυσική". Ο
Ανδρόνικος ο Ρόδιος προτίμησε και επέβαλε
εντέλει τον όρο αυτό (και όχι τον όρο: "περί
πρώτης φιλοσοφίας" ή "η περί των πρώτων
αρχών θεωρία", ενώ ο Αριστοτέλης μεταχειρί-
ζεται τον όρο: "πρώτη φιλοσοφία"), από λό-
γους εσωτερικής συνοχής του αριστοτελικού
έργου. Δηλαδή συγκέντρωσε εδώ τις εργασίες
που ακολουθούσαν (από την άποψη του περιε-
χομένου) μετά τα Φυσικά (όχι μετά την Φυσι-
κήν ακρόασιν, αλλά όλα τα έργα που αναφέ-
ρονται στη φυσική φιλοσοφία). Μ' αυτή τη διά-
ταξη των αριστοτελικών έργων ο Ανδρόνικος
εδημιούργησε και επέβαλε έναν όρο και μια
θεμελιώδη έννοια της δυτικής φιλοσοφίας.
Ετσι:
I. To corpus των αυθεντικών αριστοτελικών
έργων περιλαμβάνει τα ακόλουθα έργα (σωζό-
μενα ολόκληρα):
1. Το "Οργανον". Κάτω απ" αυτό τον τίτλο στε-
γάζονται τα εξής έργα: α. Κατηγορίαι, β. Περί
ερμηνείας, γ. Τοπικά, δ. Αναλυτικά (Πρότερα
και Υστερα), ε. Σοφιστικοί έλεγχοι. 2. Τη Ρητο-
ρική (το 3ο βιβλίο, Περί λέξεως, αρχικά ήταν
χωριστή πραγματεία). 3. Την Ποιητική ή Περί
Ποιητικής (ελλιπές). 4. Τη Φυσική. Ο Ανδρόνι-
κος ο Ρόδιος υπήγαγε στον τίτλο Φυσική α-
κρόασις τέσσερις εργασίες/πραγματείες, δηλ.
το 1ο βιβλίο Περί αρχών, το 2ο βιβλίο Περί των
τεσσάρων αιτίων. Τα 3ο - 6ο βιβλία, για την κί-
νηση και τη συνέχεια (το συνεχές). 5. Περί ου-
153
Αριστοτέλης
ρανού, Περί γενέσεακ; και φθοράς. 6.
Μετεωρολογικά. 7. Περί ψυχής και Μικρά φυ-
σικά. 8. Τα βιολογικά συγγράμματα: Περί τα
ζώα ιστορίαι, Περί ζώων μορίων, Περί ζώων γε-
νέσεως, Περί ζώων πορείας. 9. Περί ζώων κι-
νήσεως. 10. Μετά τα φυσικά (μεταγενέστερη
ονομασία, όπως είδαμε). 11. Τα ηθικά και πολι-
τικά συγγράμματα, δηλ. Ηθικά μεγάλα, Ηθικά
Ευδήμεια, Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά.
II. Στα σωζόμενα έργα (στο corpus) του φιλο-
σόφου αριθμούμε 17 τίτλους. Τα περισσότερα
ανήκουν στην πρώτη συγγραφική του περίοδο
και έχουν διαλογική μορφή. Σ' αυτά υπολογί-
ζουμε τους πέντε (5) μικρότερους διαλόγους
Περί ρητορικής (ή Γρύλος), Σοφιστής, Περί
ευχής, Ερωτικός και Συμπόσιον.
III. Με το όνομα του Αριστοτέλη οι δοξογράφοι
παρέδωσαν και πολλά έργα ή τίτλους έργων
που η έρευνα σήμερα δεν τα θεωρεί γνήσια α-
ριστοτελικά, δεκατρία τον αριθμό, όπως Περί
κόσμου. Περί φυτών, Προβλήματα, Οικονομι-
κά, Ρητορική προς Αλέξανδρον κ.λπ. (βλ. I.
During, R.E. Suppl-Band X11968, σα. 312-318).
Γ. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ
1. Η σχέση του με τον Πλάτωνα.
Στην Ιστορία της Φιλοσοφίας η σχέση του
Αριστοτέλη με τον μεγάλο δάσκαλό του, τον
Πλάτωνα, επανέρχεται συχνά και προσλαμβά-
νει τη μορφή προβλήματος για μερικούς ερευ-
νητές και ιστορικούς της φιλοσοφίας. Μπο-
ρούμε να πούμε πάντως ότι το θέμα αυτό θα α-
ποτελεί πάντοτε σημείο φαινομενικού προβλη-
ματισμού, διότι καθένας από τους δύο μεγά-
λους αυτούς φιλοσόφους της ελληνικής αρ-
χαιότητας αποτελεί φιλοσοφικό μέγεθος κα-
θαυτό και άφθαρτο κεφάλαιο της φιλοσοφίας.
Ενα στοιχείο / συμπέρασμα πάντως είναι α-
ναμφισβήτητο για τους σοβαρότερους μελετη-
τές: ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος και ο μεγα-
λύτερος πλατωνιστής και η φιλοσοφική σκέψη
του δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά μόνο
μέσω της πλατωνικής φιλοσοφίας. Από το
άλλο μέρος, ο Αριστοτέλης, όσο κι αν παρέ-
μεινε πλατωνιστής, ανέπτυξε αυτόνομο φιλο-
σοφικό στοχασμό, υιοθέτησε πλευρές και θέ-
σεις του φιλοσοφείν διαμετρικά αντίθετες
προς τον δάσκαλό του και έθεσε την προσωπι-
κή του σφραγίδα στην Ιστορία της Φιλοσοφίας
τόσο έντονα όσο και ο Πλάτων.
Επιπλέον, το πρόβλημα αυτό το συσκότισε, ως
μη όφειλε, η δοξογραφική παράδοση με ένα
πλήθος ανεξέλεγκτων και μικρόλογων αναφο-
154
ρών. Με τον κριτικό, λοιπόν, έλεγχο της δοξο-
γραφίας μπορούμε βάσιμα να ισχυρισθούμε
ότι η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στον
Πλάτωνα, μολονότι επικρίνει ή απορρίπτει
πολλά σημεία της φιλοσοφίας του, διακρίνεται
ωστόσο για τον σεβασμό αλλά και την ήπια και
αντικειμενική κριτική. Ο Σταγιρίτης φιλόσοφος
είχε καταρχήν επίγνωση ότι κρίνει μια μεγαλο-
φυία, η συνείδηση όμως του φιλοσόφου και το
χρέος του απέναντι στην (επιστημονική) αλή-
θεια τού επιβάλλουν να κρίνει όσο γίνεται αντι-
κειμενικά τον δάσκαλό του, ουσιαστικά δηλ. να
τον καταξιώσει στην ιστορία της Φιλοσοφίας.
Η πρώτη μαρτυρία, που φανερώνει τον σεβα-
σμό που έτρεφε ο μαθητής προς τον δάσκαλο,
αλλά και τον μεγάλο φιλόσοφο, είναι το από-
σπασμα από τη γνωστή ελεγεία που έγραψε ο
Αριστοτέλης για τον Εύδημο. Σ' αυτό το έμμε-
τρο και λιτό κείμενο, ο Αριστοτέλης εκδηλώνει
τον σεβασμό του προς την προσωπικότητα του
Πλάτωνα, "...ος (δηλ. ο Πλάτων) μόνος ή πρώ-
τος θνητών κατέδειξεν εναργώς / οικείω τε βίω
και μεθόδοισι λόγων / ως αγαθός τε και ευδαί-
μων άμα γίνεται ανήρ". Στα Ηθικά Νικομάχεια
επίσης, όπου συζητεί το πρόβλημα του αγα-
θού, αφού αναπτύξει την προβληματική του
θέματος και αναφερθεί στην πλατωνική εκδο-
χή και διδασκαλία περί αγαθού, λέει ότι δυσκο-
λεύεται να την αποδεχθεί, μολονότι την είχε
αναπτύξει φίλος, δηλ. αγαπητός (Ηθικά Νικο-
μάχεια Α4, 1096α 12): αν και μια παρόμοια συ-
ζήτηση δεν είναι ευχάριστη, διότι οι εισηγητές
της θεωρίας των ιδεών υπήρξαν προσφιλείς
άνδρες (εννοεί βέβαια τον Πλάτωνα), και συ-
νεχίζει: "δόξειε δ' αν ίσως βέλτιον είναι και
δειν επί σωτηρία γε της αληθείας και τα οικεία
αναιρείν, άλλως τε και φιλοσόφους όντας· αμ-
φοίν γαρ όντοιν φίλοιν όσιον προτιμάν την α-
λήθειαν", δηλαδή "θα φαινόταν ίσως ότι είναι
προτιμότερο και ότι πρέπει για τη σωτηρία της
αλήθειας να αναιρούμε και τις δικές μας από-
ψεις, καθόσον, βέβαια, είμαστε φιλόσοφοι.
Διότι εφόσον και τα δύο είναι αγαπητά (δηλ. η
αλήθεια και οι φίλοι), θεία επιταγή μας επιβάλ-
λει να προκρίνουμε την αλήθεια".
Οπως είπαμε ήδη, ο Αριστοτέλης ανέπτυξε
προσωπικές φιλοσοφικές θέσεις και έκρινε ή
απέρριψε πολλές απόψεις του δασκάλου του.
ποτέ όμως δεν έπαψε να θεωρεί τον Πλάτωνα
πρώτο φιλοσοφικό μέγεθος.
2. Η έννοια της φιλοσοφίας.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί το "ειδέναι", και επομέ-
νως το φιλοσοφείν, ως οντολογικό γνώρισμα

του ανθρώπου: η φύση του ανθρώπου ως ελ-
λόγου όντος τον ωθεί ή τον οδηγεί προς τη
γνώση και τη φιλοσοφία. Αυτό άλλωστε δηλώ-
νει ο φιλόσοφος με την πρώτη αράδα του
έργου του Μετά τα φυσικά, όπως είναι γνω-
στό, "πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται
φύσει" (Α1, 980α1). Το ειδέναι, (είδος - οίδα -
οράν) σημαίνει τη γνώση των πραγμάτων που
έχουν μορφή (είδος), δηλαδή τον κόσμο των
φαινομένων, όπως παρουσιάζεται σε μας ως
αντικείμενο αισθητικής εμπειρίας και θεωρητι-
κής έρευνας κ.λπ. Η (Βαθύτατη αυτή επιθυμία
του ανθρώπου, η "όρεξις" να γνωρίσει τον
κόσμο, συνδέεται με την αγάπη των αισθήσε-
ων. Αυτό το στοιχείο δείχνει την πίστη του
Αριστοτέλη ότι η αφετηρία της γνωστικής δια-
δικασίας είναι η αίσθηση {Περί ψυχής 8,
432α7): "και δια τούτο ούτε μη αισθανόμενος
ουδέν αν μάθοι ουδέ ξυνίοι". Η ευχαρίστηση
που συνοδεύει την αισθητηριακή αντίληψη συ-
νιστά την πρώτη ώθηση για γνώση. Έτσι, με α-
φετηρία και θεμέλιο την αίσθηση, ο Αριστο-
τέλης ορίζει τα στάδια ή αναβαθμούς της γνώ-
σης σε έξι (Μεταφ. Α1, 986-28 κ.ε.):
I. την "αίσθηση", κοινή σε όλα τα ζώα - ως ση-
μαντικότερες αισθήσεις αναγνωρίζονται η
όραση και η ακοή - II. τη "μνήμη", που δεν είναι
χαρακτηριστικό όλων των ζώων και συνδέεται
με τη φρόνηση και τη μάθηση- III. την "εμπει-
ρία", το σταθερό υπόβαθρο και η σημαντικότε-
ρη πρόσβαση προς την "τέχνη" και την "επι-
στήμη"· IV. την "τέχνη". Με τη γνωστική βαθμί-
δα που αντιστοιχεί στην τέχνη (όχι με την έν-
νοια των Καλών τεχνών) επιτυγχάνεται να συ-
γκροτηθεί στην ψυχή του ανθρώπου - υποκει-
μένου μια γνώμη για πράγματα όμοια, ως απο-
τέλεσμα πολλών εμπειρικών εννοιών ("εκ πολ-
λών της εμπειρίας εννοημάτων", Μεταφ. ό.π.).
Η τέχνη βέβαια στον Αριστοτέλη (και στον
Πλάτωνα) δεν συνδέεται ούτε αναφέρεται α-
ποκλειστικά στις Καλές τέχνες, όπως άλλωστε
και στα νέα ελληνικά: ο φιλόσοφος σε μια
άλλη συνοχή την ορίζει ως "εξιν μετά λόγου α-
ληθούς ποιητικήν" (Ηθικά Νικομάχεια, Ζ4,
11140α 10)· V. την "επιστήμη", που διαφέρει
από την τέχνη, διότι δεν έχει πρακτικούς σκο-
πούς, αλλά αποβλέπει στη θεωρητική έρευνα-
έχουν όμως κοινό χαρακτηριστικό το ότι και οι
δύο αναζητούν το "διότι", τις αιτίες, και δεν αρ-
κούνται στο "ότι" που χαρακτηρίζει την εμπει-
ρική γνώση - VI. τη "σοφία", που αποτελεί τον
ύψιστο βαθμό στη γνωστική διαδικασία και την
τελείωση της επιστήμης.
Αριστοτέλης
Η φιλοσοφία (και το φιλοσοφείν) συνιστά τη
συνειδητή επιδίωξη του ανθρώπου να θεωρή-
σει τις πρώτες αρχές των όντων, δηλαδή να
γνωρίσουμε και να ερμηνεύσουμε τον λόγο ύ-
παρξης και την ουσία των όντων: τι είναι το ον
/ τα όντα, πώς είναι και γιατί είναι όπως είναι.
Τα ερωτήματα ακριβώς αυτά μας οδηγούν
στην έρευνα των αρχών και των αιτιών, και
αυτό επιδιώκει ο άνθρωπος με τη φιλοσοφία.
Αυτή η επιδίωξη βέβαια συναρτάται πάντοτε
με τα αισθητά όντα, τα φαινόμενα και τα γεγο-
νότα και το "ον η ον", όπως λέει ο Αριστο-
τέλης, δηλ. με τα όντα, τα πράγματα, τον
κόσμο των αισθητών, καθόσον τα αντιλαμβα-
νόμαστε ως όντα. Η φιλοσοφία σημαίνει
ακόμη την τεκμηριωμένη και αιτιολογημένη
γνώση, την "επιστήμη", η οποία πάντοτε συ-
ναρτάται με τη γνώση ενός αντικειμένου ("επι-
στήμη τινός"), ενός επιστητού.
Αυτό όμως μπορεί να είναι ανεξάρτητο οντο-
λογικά από την επιστημονική γνώση - άλλωστε
ο αντικειμενικός κόσμος υπάρχει ανεξάρτητα
από τη γνωστική δραστηριότητα του ανθρώ-
που (βλ. Κατηγορίαι 7b 20: "επιστήμης δε μη
ούσης ουδέν κωλύει επιστητόν είναι").
3. Η μέθοδος της Φιλοσοφίας.
Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, πιστεύει
ότι στην αφετηρία του φιλοσοφείν υπόκειται η
έκπληξη και ο θαυμασμός, δηλ. η ερωτηματική
στάση του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο και
στα πράγματα (βλ. Μεταφ. Α2 982b 11 κ.ε., πβ
Πλάτων, Θεαίτητος 155α), το διαπορείν και το
ερωτάν, η απορητική διάθεση του ανθρώπου,
όταν θεωρεί τον κόσμο, και η συνακόλουθη ε-
πιθυμία του να θέτει ερωτήματα και να επιδιώ-
κει να λάβει απαντήσεις. Αυτή την πάλη και τη
διάθεση βρίσκουμε ήδη στους μεγάλους προ-
σωκρατικούς* φιλοσόφους και συνδέεται α-
σφαλώς με την προσπάθεια του ανθρώπου να
γνωρίσει τον κόσμο που τον περιβάλλει
(Μεταφ. ό.π., "δια το φεύγειν την άγνοιαν εφι-
λοσόφησαν").
Απ' αυτήν ακριβώς τη στάση του ανθρώπου α-
πέναντι στον κόσμο αλλά και από τη φύση των
όντων, δηλ. του κόσμου των αισθητών, όπως
τον αντιλαμβάνονται οι Έλληνες, διαμορφώ-
θηκε και η μέθοδος έρευνας του κόσμου, η μέ-
θοδος προσέγγισης και ερμηνείας του. Η φιλο-
σοφία, όπως γενικότερα η επιστήμη και κάθε
συστηματική γνώση, δεν είναι νοητή χωρίς τη
μέθοδο του φιλοσοφείν, δηλ. είναι ανάγκη επι-
τακτική να καθορίσουμε τη μέθοδο, τον τρόπο
να προσπελάσουμε τα πράγματα και να επιχει-
155
Αριστοτέλης

ρήσουμε τη γνώση και την ερμηνεία τους. Η νας, δηλαδή την επαγωγή* (Μεταφ. Μ4 1078b
μέθοδος βέβαια συναρτάται και με τον σκοπό 28), τους επακτικούς λόγους, "τα επαγωγικά ε-
που επιδιώκουμε κάθε φορά με τη γνώση, πιχειρήματα". ε) Πλατωνική επίσης κληρονο-
όπως είναι εύλογο (Μεταφ.Α2, 983α 22: "και μιά είναι η παραγωγική συλλογιστική μέθοδος,
τις ο σκοπός ου δει τυγχάνειν την ζήτησιν και δηλ. η εξαγωγή συμπερασμάτων "κατεβαίνο-
την όλη ν μέθοδον"). ντας" από το γενικό προς το μερικό, καθώς και
Ο Αριστοτέλης επακρίβωσε τη μέθοδό του α- στ) η διαιρετική μέθοδος των εννοιών γένους
φορμώμενος από τη γνώση και την εμπειρία εις τα είδη (ο Πλάτων είχε κάνει ήδη ευρύτατη
που του εξασφάλιζε η μεγάλη φιλοσοφική πα- χρήση της διαιρετικής αυτής μεθόδου).
ράδοση των Ελλήνων. Η μέθοδός του αποτε- 4. Οι θεμελιώδεις τρόποι του σκέπτεσθαι:
λείται από τα εξής βασικά στοιχεία: α) Τη ση- η Λογική.
μασιολογική ανάλυση της γλώσσας, των λέξε- Η φιλοσοφία, κατά την αντίληψη του Αριστο-
ων. Όπως είναι γνωστό, τη φιλοσοφική θεώρη- τέλη, και το φιλοσοφείν συνδέονται άρρηκτα
ση του κόσμου αποτυπώνει και κωδικοποιεί η με τη λειτουργία της νόησης και τη γλώσσα. Ο
γλώσσα ενός λαού. Από την "επίσκεψιν των ο- φιλόσοφος μελέτησε τη λειτουργία και τη
νομάτων", για να θυμηθούμε τη ρήση του Αντι- δομή της γλώσσας σε συνάρτηση με την εκφο-
σθένη*, αναγόμαστε στην κατανόηση του κό- ρά των φιλοσοφικών εννοιών και το πρόβλημα
σμου. Από την ανάλυση, λοιπόν, της γλώσσας της αντίληψης του όντος, δηλαδή της αλήθει-
ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε στις κατηγορικές ας. Αφορμώμενος από την πλατωνική και τη
σημασίες του όντος, όπως π.χ. αυτό γίνεται σωκρατική παράδοση και κυρίως από τη φιλο-
φανερό από τις σημασίες του Είναι (κατηγορι- σοφία της γλώσσας του πλατωνικού Κρατύ-
κή και υπαρκτική). β) Μια άλλη μορφή της αρι- λοι/, θεμελίωσε τη λογική ως ιδιαίτερη επι-
στοτελικής μεθόδου είναι η απορητική, δηλ. η στημονική γνώση και καθόρισε παράλληλα τον
ανάλυση και η μελέτη των προβλημάτων, που σκοπό της: η έρευνα των επιστημονικών φιλο-
μας κάνουν να διαπορούμε, να προβληματιζό- σοφικών θεμάτων. Ο ίδιος ονόμασε αυτό που
μαστε ( Μεταφ. Β1, 995α 24: "ανάγκη προς την ονομάζουμε εμείς σήμερα λογική (και τα λογι-
ζητουμένην επιστήμην επελθείν ημάς πρώτον κά συγγράμματα) Αναλυτική, δηλαδή μέθοδο
περί ων απορήσαι δει πρώτον", δηλαδή "είναι ανάλυσης των δεδομένων της γλώσσας και, ο'
ανάγκη, για τη γνώση που επιδιώκουμε, να ε- ένα δεύτερο στάδιο, καθοδήγηση του νου
ρευνήσουμε πρώτα απ' όλα ποια προβλήματα στην έρευνα επιστημονικών θεμάτων και την
πρέπει να έχουν προτεραιότητα κατά την ανα- αποκάλυψη της αλήθειας. Έτσι, θα λέγαμε ότι
ζήτησή μας. την έρευνά μας". Και συνεχίζει ο η Αναλυτική θεωρείται από τον Αριστοτέλη ως
φιλόσοφος: "έστι δε τοις ευπορήσαι βουλομέ- επιστημονική μεθοδολογία.
νοις προύργου το διαπορήσαι καλώς", δηλαδή Όπως είδαμε, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η ε-
"είναι ωφέλιμο σ' αυτούς που θέλουν να έχουν πιστημονική γνώση αναπτύσσεται βαθμιαία, με
καλά αποτελέσματα στις έρευνές τους να θέ- αναβαθμούς. Η πορεία της από την άποψη της
τουν σωστά τα προβλήματα και τις απορίες μεθόδου είναι από το μερικό προς το γενικό,
τους"), γ) Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επίσης δηλαδή εκείνο που καθαυτό είναι το γενικότε-
την ιστορική γενετική μέθοδο έρευνας των φι- ρο και το βεβαιότερο δεν είναι για μας τέτοιο
λοσοφικών προβλημάτων. Από αυτή τη μελέ- ευθύς εξαρχής, αλλά αποβαίνει βαθμιαία α'
τη, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο έθεσαν τα αυτή τη βεβαιότητα. ΓΓ αυτό με τις λογικές του
προβλήματα οι προγενέστεροι, μπορούμε να έρευνες ο Αριστοτέλης έχει σκοπό να αποκα-
αντλήσουμε πολύ χρήσιμα συμπεράσματα ή, λύψει τη μέθοδο της επιστημονικής γνώσης
καλύτερα, η μελέτη αυτή θα μας βοηθήσει να μέσα από τη γλώσσα, που ο ρόλος της επομέ-
συγκροτήσουμε τη δική μας μέθοδο προσέγγι- νως είναι προπαιδευτικός για τη φιλοσοφία.
σης των φιλοσοφικών προβλημάτων (Μεταφ. ΣΤΟ έργο του Αναλυτικά ύστερα ο Αριστοτέ-
A3, 983b: "όμως δε παραλάβωμεν και τους λης ορίζει μεθόδους, με τις οποίες συγκροτεί-
πρότερον ημών εις επίσκεψιν των όντων ελθό- ται η επιστημονική γνώση: "απόδειξις", "ορι-
ντας και φιλοσοφήσαντας περί της αληθείας"). σμός", "διαίρεσις", "επαγωγή" και "αναλογία",
Είναι προφανής η σημασία αυτής της μεθόδου ενώ στα Αναλυτικά πρότερα αναπτύσσει τη
για τη φιλοσοφική ζήτηση, δ) Από τον Πλάτω- θεωρητική ανάλυση της λογικής δομής του
να (ο Αριστοτέλης την αποδίδει στον Σωκρά- συλλογισμού και του συλλογίζεσθαι. Την ανά-
τη) παρέλαβε την "επαγωγική" μέθοδο έρευ- λυση αυτή προτάσσει στην απόδειξη* και την

156

επαγωγή. Ολόκληρο το οικοδόμημα της τυπι-
κής Λογικής* μαρτυρεί τη διεισδυτική ματιά
του φιλόσοφου στη δομή της γλώσσας και του
ρόλου της στην έκφραση των φιλοσοφικών εν-
νοιών.
0 Αριστοτέλης υποβαθμίζει τη διαλεκτική* (σε
σχέση με τη γνώμη του Πλάτωνα) και την το-
ποθετεί στο επίπεδο της μάθησης' της αναθέ-
τει την αρμοδιότητα να μελετήσει τις κοινές α-
ντιλήψεις ("δόξαι"), με τις οποίες συζητούμε
ένα οποιοδήποτε πρόβλημα. Επιπλέον η διαλε-
κτική είναι μια δυνατότητα ("δύναμις"), που
μας επιτρέπει να μεταχειριζόμαστε σωστά τον
διάλογο, δεν μπορεί όμως να υψωθεί στο επί-
πεδο της επιστήμης, διότι "δεν αφορμάται από
την κατοχή της ουσίας των πραγμάτων, αλλά
από κρίσεις που η βεβαιότητά τους είναι μόνο
πιθανή" ("τα ένδοξα").
Στο έργο του Κατηγορίαι, ερευνά το σημασιο-
λογικό περιεχόμενο των εννοιών από τις οποί-
ες απαρτίζεται η λογική κρίση. Αυτές, λοιπόν,
τις έννοιες που συγκροτούν τις κρίσεις τις ο-
νομάζει "όρους". Οταν τώρα ερευνά τους
όρους κατά τη σημασία που έχουν προτού α-
ποτελέσουν συστατικά στοιχεία της κρίσης
("κατά μηδεμίαν συμπλοκήν λεγόμενοι",
Κατηγ. 1b 25), τους διακρίνει και τους κατα-
τάσσει σε δέκα γενικές τάξεις ή διακρίσεις,
που τις ονομάζει "κατηγορίες". Παρότι δεν υ-
πάρχει ομοφωνία στην έρευνα για το τι είναι
κατηγορίες ή, καλύτερα, τι ακριβώς εννοούσε
ο φιλόσοφος με τον όρο αυτό, μπορούμε ω-
στόσο να συμφωνήσουμε ότι θεωρούσε το
πρόβλημα των κατηγοριών ως "γραμματικό"
(που έχει δηλαδή σχέση με τη δομή της γλώσ-
σας), ως "οντολογικό" (διότι αναφέρεται στη
λεκτική εκφορά των χαρακτηριστικών εκφάν-
σεων του όντος) και ως "λογικό" (διότι αφορά
στον τρόπο του σκέπτεσθαι).
0 Σταγιρίτης φιλόσοφος δέχεται ότι "πάσα δι-
δασκαλία και πάσα μάθησις εκ προϋπαρχού-
σης γίγνεται γνώσεως". Αυτή η θέση αποτελεί
θεμελιώδη αρχή της αριστοτελικής φιλοσο-
φίας και ειδικότερα της αριστοτελικής γνωσιο-
θεωρίας. Η γνώση και η κατάκτησή της όμως
στηρίζεται ή προϋποθέτει ορισμένες βασικές
αποδεικτικές αρχές. Ο Αριστοτέλης αναγνωρί-
ζει δύο τέτοιες αρχές 1) τον νόμο της αντιφά-
σεως και 2) τον νόμο της του τρίτου ή μέσου α-
ποκλείσεως. Η αρχή της αντίφασης χαρακτη-
ρίζεται ως η πλέον βέβαιη και ως ανεπίδεκτη
διάψευσης ( Μεταφ. 1005b 19: "βεβαιοτάτη δ"
αρχή πασών περί ην διαψευσθήναι αδύνατον").
Αριστοτέλης
Με τον νόμο της του τρίτου ή μέσου αποκλεί-
σεως ο Αριστοτέλης επέβαλε τη δύναμη της
λογικής συνέπειας και την κατοχύρωση της ε-
πιστημονικής αλήθειας. Δύο αντιφατικές έν-
νοιες που αναφέρονται στο ίδιο πράγμα δεν
είναι λογικώς δυνατόν να είναι ταυτόχρονα και
οι δύο ψευδείς (ούτε και αληθείς). Οποιος πα-
ραγνωρίζει το κύρος της αρχής αυτής οδηγεί-
ται στην αυτοαναίρεση.
5. Η θεωρητική φιλοσοφία.
Οπως είναι γνωστό, η θεωρητική γνώση ή, με
άλλα λόγια, η επιστήμη και η φιλοσοφία, κατά
το πρώτο στάδιο της ανάπτυξής τους δεν απέ-
βλεπαν στην εξυπηρέτηση πρακτικών ανα-
γκών, δηλαδή δεν είχαν χρησιμοθηρικό χαρα-
κτήρα. Η επιδίωξη της γνώσης ικανοποιούσε
τη φυσική "όρεξιν του ειδέναι", την έμφυτη
κλίση του ανθρώπου να γνωρίσει τον κόσμο
και τα πράγματα (τα όντα) (βλ. Μεταφυσ. Α Ι ,
981b 13 ε-b 19: "διά το μη προς χρήσιν είναι
τας επιστήμας" πβ και 982α 14: "του ειδέναι
χάριν"). Από την αντίληψη αυτή των Ελλήνων
για τη γνώση και τη φιλοσοφία, όπως την κω-
δικοποιεί ο Αριστοτέλης, προέκυψε η θεωρητι-
κή επιστήμη, δηλαδή η έρευνα των γνωστικών
προβλημάτων ανεξάρτητα από πρακτικούς
σκοπούς. Αυτή η αίσθηση του φιλοσοφείν και η
συνάρτησή της προς το ειδέναι "εαυτού χάριν"
οδήγησε στην αντίληψη του θεωρητικού βίου,
στη θεώρηση και την έρευνα των όντων καθώς
και την επιδίωξη της αλήθειας.
Ο Αριστοτέλης δεν έγραψε ειδική μελέτη που
να αντιστοιχεί σε ό,τι εμείς εννοούμε σήμερα
με τη γνωσιοθεωρία. Στα έργα του όμως, και
προπάντων στο Μετά τα Φυσικά, είναι διά-
σπαρτες οι απόψεις του για γνωσιοθεωρητικά
θέματα και προβλήματα. Οπως και στη σύγ-
χρονη φιλοσοφική προβληματική, τρία είναι τα
βασικά προβλήματα θεωρητικής φιλοσοφίας ή
γνωσιοθεωρίας που ερευνά ο φιλόσοφος: α)
την έννοια της αλήθειας, β) το πρόβλημα των
πηγών και την εγκυρότητα της γνώσης και γ)
την εγκυρότητα των αποδεικτικών αρχών.
Ο καθορισμός της αλήθειας συναρτάται στενά
με την αντίληψη της γνωστικής. διαδικασίας
και με το ίδιο το νόημα της γνώσης. Κατά τον
Αριστοτέλη, η αλήθεια "ποσαχώς λέγεται", δεν
είναι δηλαδή μονοσήμαντος όρος. θ α μπορού-
σαμε να συνοψίσουμε τις σημάνσεις του όρου
αυτού, πάντοτε βέβαια κατά την αντίληψη του
Αριστοτέλη, στα ακόλουθα σημεία: 1) Στην α-
ντικειμενικότητα, δηλ. την πραγματικότητα, τα
όντα που υφίστανται ανεξάρτητα από το γνω-
157
Αριστοτέλης
ρίζον υποκείμενο, τον άνθρωπο. Αυτό που ο-
νόμαζε ο Δημόκριτος "ετεή ον", ο Πλάτων
"όντως ον" και ο Αριστοτέλης "τόδε τι". 2) Στη
γνώση που αποκτούμε και έχουμε γΓ αυτή την
αντικειμενική πραγματικότητα, προϊόν των λο-
γικών κρίσεων, εφόσον βέβαια αυτή η γνώμη /
γνώση συμφωνεί με τα πράγματα (συμφωνία
νόησης και πραγματικότητας). 3) Επιπλέον ο
Αριστοτέλης αναγνωρίζει και ένα είδος δια-
σκεπτικής νόησης ή διαίσθησης, με την οποία
ο άνθρωπος συλλαμβάνει την αλήθεια των αι-
σθητών πραγμάτων (βλ. Μεταφυσ. Θ10,1051b
22: "έστι το μεν αληθές ή ψεύδος το μεν θιγείν
και φάνάι αληθές..."). 4) Διακρίνει τέλος τη λο-
γική ή τυπική αλήθεια, που προκύπτει από τη
διαπλοκή των όρων μιας πρότασης* ή ενός
συλλογισμού*.
Για τις πηγές της γνώσης, τέλος, ο Αριστο-
τέλης, δέχεται καταρχήν την αίσθηση, όπως
είδαμε, χωρίς να φθάνει βέβαια στην άκρα ε-
μπειριοκρατία*, δεν είναι δηλαδή ακραιφνής ε-
μπειριστής (Περί αισθήσεως 445b 17: "Ουδέ
νοεί ο νους τα εκτός μη μετ' αισθήσεως όντα",
πβ Περί ψυχής Β2, 413b 4, καθώς και Περί
ζώων γενέσεως 23. 731α 31). Ο Αριστοτέλης
στο πέμπτο βιβλίο του έργου του Μετά τα
Φυσικά (Ε1, 1026α 19) διακρίνει τρεις "θεωρη-
τικές φιλοσοφίες": μαθηματική, φυσική, θεολο-
γική. Η "θεολογική" αναφέρεται στη γνώση
του θείου γενικώς και ο φιλόσοφος δεν επα-
νήλθε ούτε προσπάθησε σε κάποιο άλλο έργο
του να άρει ή να εξομαλύνει τη σχέση αυτή της
θεωρητικής γνώσης περί του θείου και μάλιστα
σε σχέση προς την "πρώτη φιλοσοφία", δηλα-
δή τη φιλοσοφία καθαυτήν. Αλλωστε δεν με-
ταχειρίστηκε αυτή τη λέξη ("θεολογική") σε
άλλα έργα του (μια αναφορά στο 1064b 3 θεω-
ρείται από την έρευνα μεταγενέστερη παρεμ-
βολή). Ο φιλόσοφος, πράγματι, θεωρεί την ε-
νασχόληση ή τη θεωρητική έρευνα του θείου
ως "επιστήμη θεολογική", δηλαδή ως θεωρητι-
κή -·νώση περί τα θεία. Δεν τον απασχόλησε
όμως η πλευρά αυτή της θεωρητικής γνώσης
περισσότερο. Μεταχειρίζεται βέβαια και σε
άλλα σημεία του έργου του αυτού (τα
Μεταφυσικά) και αλλ-· • τους όρους "θεολο-
γείν", "θεολογία" και "θεολόγος", αλλά μόνο
για να διακρίνει τους μυθολογούντες διανοη-
τές που προηγήθηκαν από τους φιλοσόφους
της φύσεως, τους "κοσμολόγους" ή "φυσιολό-
γους", όπως τους ονομάζει. Από την όψιμη αρ-
χαιότητα ως τις μέρες μας (και με την επίδρα-
ση της ερμηνείας του Θωμά Ακινάτη*) μίλησαν
158
πολλοί για τη θεολογία του Αριστοτέλη, δεν
βρίσκει όμως στο έργο του ερείσματα μια τέ-
τοια θέση.
6. Η φιλοσοφία της φύσεως.
Η μελέτη της φύσεως είχε μακρά παράδοση
στην ελληνική φιλοσοφία, όταν ο Αριστοτέλης
έκανε τις φυσιοδιφικές του έρευνες και απο-
φάσισε να γράψει κι αυτός για τη φιλοσοφία
της φύσεως. Φαίνεται όμως πως στα χρόνια
του δεν ήταν τόσο σαφές το νόημα αυτού του
όρου ("φύσις"), αν σκεφτούμε ότι στη "Φυσι-
κή» του επανειλημμένα επιχειρεί να δώσει μια
απάντηση ή, καλύτερα, να προσδιορίσει το
νόημα της φύσεως (Φυσική Β1,192b 32:"φύσις
μεν ουν εστί το ρηθέν", και λίγο πιο κάτω "τι
μεν ούν έσπν φύσις .... δοκεί δ' η φύσις, έτι δε
φύσις" 194α 12, "η φύσις διχώς λέγεται, το τε
είδος και η ύλη"). Από το άλλο μέρος, βέβαια,
με τη "Φυσική" του δεν κωδικοποιεί απλώς τις
κατακτήσεις κα* τα εγνωσμένα της ελληνικής
φιλοσοφικής παράδοσης ως τότε, ως την
εποχή του, αλλά επανεξετάζει εξ αρχής (όπως
κάνει άλλωστε σ' όλα τα έργα του) τα θέματα
και τη μέθοδο έρευνας, επαναθέτει τα προβλή-
ματα και ανανεώνει τα ερωτήματα της φιλοσο-
φίας της φύσεως. Φυσική, λοιπόν, κατά τον
Αριστοτέλη είναι η επιστήμη που έχει ως αντι-
κείμενό της τη μελέτη της φύσεως (και όχι το
σύνολο των φυσικών φαινομένων). Οταν όμως
ο φιλόσοφος μεταχειρίζεται τον όρο "φύσις",
εννοεί το σύνολο των αντικειμένων που συ-
γκροτούν τη φυσική πραγματικότητα και έχουν
ως χαρακτηριστικό τους γνώρισμα την κίνηση,
και μάλιστα μόνο όσα έχουν την αρχή (αιτία)
της κίνησης ή της ηρεμίας μέσα τους (Φυσική,
Β1, 192b 13: "τούτων μεν γάρ έκαστον εν
εαυτώ αρχήν έχει κινήσεως και στάσεως"). Θα
μπορούσε ακόμη να πει κανείς ότι ολόκληρη η
"Φυσική" του Αριστοτέλη έχει ως αντικείμενο
της την κίνηση και το σύνολο των εννοιών της.
Ο όρος αυτός "κίνησις", πράγματι, έχει ευρύτε-
ρη σημασία και θα λέγαμε ότι χαρακτηρίζει
κάθε έννοια μεταβολής. Συγκεκριμένα ο
Αριστοτέλης διακρίνει τρεις βασικές αποχρώ-
σεις. Δηλαδή με την κίνηση εννοεί: 1) τη γένε-
ση, δηλ. τη μετάβαση από το μη ον στο ον (πά-
ντοτε όμως "εκ της υποκειμένης ύλης" εκ τίνος
προϋπάρχοντος, όχι εκ του μηδενός, δηλαδή
ως κάτι που δεν υπάρχει, δεν είναι αισθητό
ακόμα, π.χ. η γέννηση του ανθρώπου)· 2) κίνη-
ση επίσης είναι η φθορά, δηλαδή η μετάβαση
από το ον στο μη ον (π.χ. ο θάνατος ενός ατό-
μου, και στην περίπτωση αυτή όμως η "ύλη"

παραμένει αθάνατη) και 3) τέλος, ως κίνηση
εννοεί και τη μετάβαση από το ον πάλι στο ον
(π.χ. ένας άνθρωπος άδικος γίνεται δίκαιος),
δηλαδή έχουμε μεταβολή της ποιότητας του
ανθρώπου, άρα μια μορφή κίνησης.
Από μια άλλη άποψη την κίνηση εννοεί ο φιλό-
σοφος: α) ως κίνηση κατά ποσόν, π.χ. αύξηση
ή ελάττωση, β) κατά ποιόν, οπότε έχουμε την
αλλοίωση και γ) ως κίνηση κατά τόπο, δηλαδή
ως φορά. Μ' αυτό το σχήμα αντιλαμβανόμαστε
τα είδη της μεταβολής, τη μορφή της κίνησης
που αφορά στα αντικείμενα με "έμφυτη" την
αιτία της μεταβολής ("αύξησις", "φθίσις", "αλ-
λοίωσις", "φορά"). Κάθε αύξηση και ελάττωση
προϋποθέτει αλλοίωση και κάθε αλλοίωση
προϋποθέτει την τοπική κίνηση, τη φορά. Η κί-
νηση αυτή όμως δεν είναι νοητή χωρίς τ ς έν-
νοιες του "τόπου", δηλαδή του χώρου, του
"κενού", του "συνεχούς", του "χρόνου" και του
"απείρου". Αυτές ακριβώς οι έννοιες συνι-
στούν και τα αντικείμενα έρευνας στο έργο
του Αριστοτέλη Φυσική ακρόασις ή απλώς
Φυσική, όπως συνήθως το αναφέρουμε (ένωση
τεσσάρων βιβλίων που έκανε ο Ανδρόνικος ο
Ρόδιος, όπως είδαμε). Δηλαδή η κίνηση προϋ-
ποθέτει την έννοια του συνεχούς και δεν είναι
κατανοητή παρά μόνο σε συνάρτηση με τις έν-
νοιες του χώρου και του χρόνου.
Τα φυσικά πράγματα είναι αντικείμενα της
"Φυσικής" του Αριστοτέλη και όλα όσα συνδέ-
ονται ή συμβαίνουν μ' αυτά: γένεση, φθορά,
μεταβολή κ.λπ. Βασικό στοιχείο της αριστοτε-
λικής "Φυσικής" είναι η έννοια της "αρχής", όχι
όμως ως αυτοσκοπός, αλλά πάντοτε ως μεθο-
δολογική αφετηρία για τη σκέψη μας, για να ε-
ξηγήσουμε τα συμβαίνοντα στη φύση ("η γαρ
αρχή τινός ή τινών", Φυσ. Α2,185α 4). Με βάση
ευτή τη διευκρίνιση και όσα αναφέραμε για
την κίνηση, μπορούμε να προσθέσουμε συ-
μπληρωματικά ότι στην τάξη του φυσικού γί-
γνεσθαι (="φύσις") ο Αριστοτέλης στηρίζει την
έννοια ή τη θεωρία της "τελεολογίας". Βασικό
αξίωμα της αντίληψης αυτής είναι η περίφημη
φράση του "Φύσις ουδέν μάτην ποιεί". Με την
έννοια της τελεολογίας επίσης συνδέεται η
θεωρία περί των τεσσάρων αιτίων και αυτή
πάλι ουσιαστικά συναρτάται με την ύλη και τη
φύση.
Για να συντελεσθεί οποιοδήποτε φυσικό γεγο-
νός ή φαινόμενο προϋποτίθενται τέσσερις βα-
σικές αρχές ή αίτια. Τις αιτίες αυτές ο Αριστο-
τέλης τις αναλύει συστηματικά στο 2ο βιβλ.
του έργου του Μετά τα Φυσικά και επανέρχε-
Αριστοτέλης
ται στο θέμα αυτό στο 2ο βιβλ. της "Φυσικής"
του.
1. Πρώτη αιτία είναι η "ύλη" (η υποκειμένη
ύλη), π.χ. για μία οικία ύλη είναι ο πηλός και οι
πέτρες. 2. Δεύτερη αιτία είναι το "είδος", δη-
λαδή το σχέδιο που έχει στον νου του ο οικο-
δόμος ("η ουσία και το τι ην είναι"). Αυτή είναι
και η σημαντικότερη (Μεταφ. Β2, 996b 13-14).
3. Τρίτη είναι η αρχή ή "πηγή" της κίνησης
("όθεν η αρχή της κινήσεως"), δηλαδή αυτή
που είναι η αφετηρία, η "πηγή" της διαδικασίας
της κίνησης αυτής, π.χ. της οικοδόμησης ενός
σπιτιού. 4. Τέταρτη αιτία είναι ο σκοπός, το
"τέλος", ("το ου ένεκα και το αγαθόν" ή "ου δ'
ένεκα το έργον"), ο σκοπός για τον οποίο γίνε-
ται κάθε έργο. Αυτές οι τέσσερις αιτίες ορί-
ζουν οποιαδήποτε "τεχνική" ενέργεια του αν-
θρώπου και είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για
τη γνώση του φυσικού γίγνεσθαι ("περί πασών
του φυσικού ειδέναι", Φυσ. 198α 22). Μερικές
φορές οι δύο πρώτες αιτίες (ύλη-είδος) συμπί-
πτουν σε μία, εν πάση περιπτώσει όμως με τις
τέσσερις αυτές αιτίες εξηγούμε κάθε μεταβο-
λή που συμβαίνει στον φυσικό κόσμο.
7. Η πρακτική και πολιτική φιλοσοφία.
Ο Αριστοτέλης καθόρισε την πρακτική φιλοσο-
φία ως τον δεύτερο στην ιεραρχία κλάδο των
φιλοσοφικών επιστημών. Χαρακτηρίζει τις έ-
ρευνές του για τις "πράξεις" (= τα ηθικά ενερ-
γήματα) του ανθρώπου ως "περί τα ανθρώπινα
φιλοσοφία" και την τέχνη της ανθρώπινης συμ-
βίωσης ως "πολιτική" (δηλ. τέχνη). Ετσι κληρο-
δότησε στην Ιστορία της Φιλοσοφίας δύο βασι-
κούς όρους και όρισε δύο ουσιαστικές περιο-
χές της ηθικής και κοινωνικής ζωής του αν-
θρώπου: την ηθική φιλοσοφία και την πολιτική,
δηλ. την έρευνα για τις πράξεις του ανθρώπου
(ηθική) και την κοινωνική συμβίωσή του (πολι-
τική).
Η πρακτική φιλοσοφία, ειδικότερα, έχει ως α-
ντικείμενό της τα ηθικά ενεργήματα του αν-
θρώπου' αυτό σημαίνει γεγονότα που δεν είναι
δυνατόν να καθορισθούν με λογική αναγκαιό-
τητα εκ των προτέρων αντίθετα χαρακτηρίζο-
νται από ρευστότητα και διαφορετική κάθε
φορά εκδοχή, αυτό που ο Αριστοτέλης ονομά-
ζει "ενδεχομένως και άλλως έχειν". Επιπλέον
οι ανθρώπινες πράξεις είναι έκφραση και προϊ-
όν της ελεύθερης επιλογής ή της βούλησης
του ανθρώπου. Η πρακτική φιλοσοφία, για λό-
γους μεθοδολογικούς και διδακτικούς, διαιρεί-
ται σε δύο κλάδους: την πολιτική και την ηθική
πραγματεία. Ο άνθρωπος ως "ζώον πολιτικόν
159
Αριστοτέλης
φύσει" πραγματώνει, δηλαδή ολοκληρώνει την
πολιτική του φύση μόνο μέσα στην πολιτική
κοινότητΓ ("κοινωνία πολιτική"). Η ηθική ερευ-
νά την έννοια της ευδαιμονίας του ανθρώπου
σε συνδυασμό με την έννοια του αγαθού και
της αρετής, ενώ η πολιτική εξετάζει τους
όρους και τις προϋποθέσεις της κοινωνικής
συμβίωσης των ανθρώπων μέσα στην πόλη,
στην ανθρώπινη κοινότητα. Ο σκοπός του αν-
θρώπου, είτε ως ατόμου είτε ως πολίτη μέλους
της ανθρώπινης κοινότητας, είναι η ευδαιμο-
νία. Προέχει ωστόσο να στηρίξουμε την αν-
θρώπινη κοινότητα, επειδή εξασφαλίζει την
ευδαιμονία σε περισσότερους ανθρώπους" και
αυτό ανταποκρίνεται άλλωστε στη φύση της,
δηλαδή έχει οντολογική προτεραιότητα,
("πρότερον δη τη φύσει ή πόλις ή οικία και έ-
καστος ημών έστιν", Πολιτικά).
Την ηθική και πολιτική φιλοσοφία του ο Αρι-
στοτέλης αναπτύσσει σε τρία έργα ηθικής και
ένα πολιτικής φιλοσοφίας: Ηθικά Μεγάλα,
Ηθικά Ευδήμεια και Ηθικά Νικομάχεια, το ση-
μαντικότερο έργο ηθικής φιλοσοφίας. Στα τρία
αυτά έργα, γραμμένα σε διαφορετικά χρονικά
διαστήματα, ο φιλόσοφος ερευνά και εξετάζει
την πραγμάτωση του αγαθού στη ζωή ενός αν-
θρώπου, δηλαδή πώς θα κατακτήσει κανείς την
ευδαιμονία ως άτομο, ενώ στα Πολιτικά (έργο
που αποτελείται από τη συνένωση πολλών
συγγραφών), ερευνά την πραγμάτωση του α-
γαθού και την κατάκτηση της ευδαιμονίας
μέσα στην πόλη. Και στις δύο περιπτώσεις βέ-
βαια πρόκειται για την ευδαιμονία του ανθρώ-
που, πώς θα επιτύχει ο άνθρωπος την ευτυχία,
μια ευτυχισμένη ζωή, είτε ως άτομο με την ε-
νάρετη ζωή του είτε ως μέλος της κοινότητας,
συμβιώνοντας με τους συνανθρώπους του και
πραγματώνοντας την αρετή στα πλαίσια τώρα
της πόλεως.
Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης προτάσ-
σει την έρευνα ή τον προσδιορισμό του αγα-
θού: τι είναι αγαθό, τι εννοούμε όταν λέμε
"καλό" (το εννοιολογικό ηθικό εύρος της λέξης
"αγαθός" είναι μεγαλύτερο από ό,τι στη λέξη
"καλός"). Διαπιστώνει αμέσως ότι το "αγαθόν"
αφορά σε όλη την έκταση της ανθρώπινης
δραστηριότητας, διανοητικής και πρακτικής:
"Πάσα τέχνη και πάσα μέθοδος, ομοίως δε
πράξις τε και προαίρεσις, αγαθού τινός εφίε-
σθαι δοκεί" (Α1, 1094α 1-2), ότι δηλ. ο άνθρω-
πος με οποιαδήποτε τεχνική δραστηριότητα
και με κάθε θεωρητική ενασχόληση, καθώς ε-
πίσης και με οποιοδήποτε ηθικό ενέργημα και
160
με κάθε απόφασή του φαίνεται ότι επιδιώκει
μια μορφή του αγαθού. Έτσι καταλήγει ο φιλό-
σοφος στο συμπέρασμα ότι όλες οι δραστη-
ριότητες του ανθρώπου αποβλέπουν στην κα-
τάκτηση του αγαθού.
Η συστηματική εξέταση των εννοιών αυτών ο-
δηγεί τον Αριστοτέλη στον προσδιορισμό και
της έννοιας του αγαθού, το οποίο τώρα ορίζε-
ται ως η πραγμάτωση του σκοπού ("έργον",
"τέλος"), για τον οποίο είναι πλασμένος (φύ-
σει) ο άνθρωπος. Ο σκοπός πάλι αυτός συναρ-
τάται με την ανάπτυξη των φυσικών προδιαθέ-
σεων και δυνάμεων που διαθέτει ο άνθρωπος
και πραγματώνεται στη σφαίρα της πρακτικής
και της κοινωνικής του ζωής ως "ψυχής ενέρ-
γεια κατ' αρετήν" (Ηθικά Νικομάχεια, Α6,
1098α 16: "Το ανθρώπινον αγαθόν ψυχής ε-
νέργεια γίνεται κατ" αρετήν"). Η ευδαιμονία,
λοιπόν, του ανθρώπου συνίσταται στην άσκη-
ση της αρετής, αφού το "αγαθόν", όπως είδα-
με, αποτελεί το ουσιώδες συστατικό της ευ-
δαιμονίας και συνυπάρχει με την άσκηση της
αρετής. Η ευδαιμονία, βέβαια, όπως συμπεραί-
νεται ήδη από όσα αναπτύξαμε, δεν είναι μια
κατάσταση της ψυχής, αλλά μάλλον θεωρείται
από τον Αριστοτέλη ως δραστηριότητα της
ψυχής κατά την άσκηση της αρετής και συνδέ-
εται με την πολιτική ζωή του ανθρώπου, δηλα-
δή με τον τρόπο που συμβιώνει με τους συναν-
θρώπους του. Από την άποψη αυτή η ευδαιμο-
νία δεν απορρίπτει τα υλικά αγαθά ("τα εκτός
αγαθά"), αλλά, αντίθετα, τα προϋποθέτει ως α-
ναγκαία για την ολοκλήρωση της (ο Αριστο-
τέλης τα ονομάζει επίσης "χορηγία").
Θεμέλιο της αριστοτελικής ηθικής / πρακτικής
φιλοσοφίας είναι η αρετή θεωρούμενη ως με-
σάτης. Όπως είναι γνωστό, ο Αριστοτέλης ορί-
ζει την αρετή καταρχήν ως μεσότητα: "έξις
προαιρετική εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς (ο-
ρισμένη λόγω και ως αν ο φρόνιμος ορίσειεν'
(Ηθικά Νικομάχεια 1106Β 36), δηλαδή η αρετή
είναι μια σταθερή ψυχική διάθεση ως αποτέλε-
σμα ελεύθερης επιλογής και ορίζεται ως το
μέσο σε σχέση με μας" αυτό το μέσο καθορίζε-
ται από την (κοινή) λογική καθώς και από την
κρίση ενός συνετού ανθρώπου. Σήμερα πι-
στεύουμε ότι η έννοια της μεσότητας δεν έχει
την καταγωγή της στην αρχαία ιατρική, μολο-
νότι υπάρχουν υποστηρικτές και της αντίθετης
άποψης. Η αρετή, επομένως, κατά τον Αριστο-
τέλη, δεν είναι φυσική προδιάθεση, αλλά είναι
αποτέλεσμα ορισμένης δραστηριότητας, που
γίνεται τελικά σταθερή διάθεση / ιδιότητα της

ψυχής ("έξις") με την επίμονη άσκηση και τον
εθισμό (έθος - ηθική). Επιπλέον δεν είναι αντι-
κείμενο διδασκαλίας, όπως η θεωρητική γνώ-
ση, ούτε αποκτάται με τη γνώση αλλά με την
πράξη και συνδέεται άρρηκτα, είναι αποτέλε-
σμα ελεύθερης επιλογής του ανθρώπου ("προ-
αίρεσις"). Προϋπόθεση του ενάρετου βίου
είναι η ελευθερία της βούλησης, το δικαίωμα
της επιλογής, ενώ η έννοια της μεσότητας
συνδέεται επίσης με την ανθρώπινη σύνεση
και σωφροσύνη, δεν έχει ίχνος μεταφυσικής.
Είναι το μέσον (μέτρον) ανάμεσα στις ακραίες
θέσεις από την άποψη της ουσίας και της ο-
ντολογικής της αναφοράς ("κατά την ουσίαν
και τον λόγον το τι ήν λέγονται", Ηθ. Νικ. Β6,
1107α 5 κ.ε.), αξιολογικά όμως και ως προς την
έννοια του ορθού είναι το ύψιστο σημείο ("α-
κρότης"). Η έννοια της μεσότητας, πρέπει να
προσθέσουμε, έχει σχέση και αναφέρεται
μόνο στις ηθικές αρετές και όχι στις διανοητι-
κές. Τέλος, δύο ακόμη βασικές έννοιες / αρε-
τές της αριστοτελικής ηθικής φιλοσοφίας είναι
η "δικαιοσύνη" (μ' αυτήν συνδέεται και η έν-
νοια της επιείκειας) και η "φιλία". Και οι δύο
έχουν σαφώς πολιτική διάσταση. Η δικαιοσύνη
χαρακτηρίζεται ως "αλλότριον αγαθόν μόνη
των αρετών, ότι προς έτερόν εστίν" (Ηθ. Νικ.
Ε1,1130α 3), επειδή αποσκοπεί στην ευδαιμο-
νία του άλλου, αυτού που την δέχεται παρά
αυτού που την ασκεί ("προς έτερόν εστίν").
Από το άλλο μέρος η φιλία χαρακτηρίζεται
πρωτίστως πολιτική αρετή και εκτιμάται ως θε-
μέλιο της πολιτικής κοινωνίας (ο Αριστοτέλης
της αφιερώνει το 8ο βιβλίο των Ηθικών Νικο-
μαχείων).
Οπως είναι γνωστό, ο Αριστοτέλης υπήρξε ο
θεωρητικός μελετητής της πολιτικής (φιλοσο-
φίας) με το έργο του Πολιτικά. Προηγήθηκε
βέβαια ο Πλάτων, που με την Πολιτεία και τους
Νόμους του, κυρίως, δικαίως θεωρείται ως ο
θεμελιωτής της πολιτικής φιλοσοφίας. Ωστό-
σο, πρώτος ο Αριστοτέλης συστηματοποίησε
τη μελέτη της πολιτικής και κωδικοποίησε την
ως τότε πολιτική εμπειρία των Ελλήνων ως θε-
ωρητική γνώση και ανάλυση του πολιτικού φαι-
νομένου. Αφορμάται από την πεποίθηση ότι ο
άνθρωπος είναι πρωτίστως "ζώον πολιτικόν"
και παρέπεται το "κοινωνικόν" και "οικονομι-
κόν", επομένως η πολιτική κοινότητα έχει προ-
τεραιότητα, γΓ αυτό και "πρότερον τη φύσει
πόλις ή οικία και έκαστος εξ ημών". Η πόΛΐς
όμως, εννοούμενη ως πολιτική κοινότητα, δεν
θεωρείται ως αυτοσκοπός· η σημασία της και ο
Φ.Α., Α-11
Αριστοτέλης
προορισμός της συναρτάται με τη δυνατότητα
που παρέχει στα μέλη της, στους πολίτες να
πραγματώσουν στους κόλπους της τη φύση
τους και να κατακτήσουν την ευδαιμονία (Πο-
λιτικά, 1252Β 29): "γινομένη μεν ουν του ζην
ένεκα, ούσα δε του ευ ζην". Αλλωστε μόνο
μέσα στα πλαίσια της πόλεως μπορεί να ανα-
πτύξει ο άνθρωπος τις φυσικές του ικανότητες
και να αρτιωθεί ηθικά- έξω από την πόλη, δη-
λαδή έξω και μακριά από την κοινότητα αν-
θρώπων, παραμένει πάντοτε ελλιπής και ατε-
λής. Η πόλις άλλωστε, κατά την αντίληψη των
Ελλήνων, δεν είναι απλώς συγκέντρωση αν-
θρώπων και υπηρεσιών, αλλά κυριότατα θε-
σμός πολιτικός και καθίδρυμα παιδευτικό, θεο-
φρούρητο, πνευματικό επίτευγμα του ανθρώ-
που και κριτήριο εν τέλει της κοινωνικής και
πολιτικής του ωριμότητας. Επιπλέον, η πόλις
συνεστήθη όχι ως δείγμα ομαδικής ζωής, αλλά
χάρη στην έλλογη φύση του ανθρώπου και
στην αίσθηση της δικαιοσύνης (Πολιτικά Α2,
1253α 15-18)- δημιουργήθηκε ως έκφραση της
"ορμής" του ανθρώπου "επί την τοιαύτην (δηλ.
πολιτικήν) κοινωνίαν", και αυτή η "ορμή" είναι
κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων
("εν πάσιν"). Πάνω σ' αυτές τις θεμελιώδεις
αρχές στηρίζεται η πολιτική φιλοσοφία του
Αριστοτέλη και γενικότερα των Ελλήνων,
αφού, όπως είπαμε ήδη, ο φιλόσοφος αυτός
συμπυκνώνει και κωδικοποιεί όλη την πολιτική
φιλοσοφία των Ελλήνων.
8. Αισθητική και φιλοσοφία της τέχνης.
Προτού μας απασχολήσουν οι απόψεις του
Αριστοτέλη για την τέχνη, δηλαδή τις καλές
τέχνες, και τη φιλοσοφική αποτίμηση των δια-
φόρων μορφών της τέχνης, κυρίως της λογο-
τεχνίας, είναι αναγκαίο να αποσαφηνίσουμε
μερικά πράγματα από την αριστοτελική φιλο-
σοφία σχετικά με την "τέχνη", όπως μεταχειρί-
ζεται ο φιλόσοφος αυτόν τον όρο στα συγ-
γράμματά του. Καταρχήν, λοιπόν, με τον όρο
"τέχνη" και ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης εννο-
ούν την κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώ-
που, η οποία βέβαια προϋποθέτει γνώση αιτιο-
λογημένη που υπερβαίνει την εμπειρία. Ο
Αριστοτέλης διακρίνει τα αισθητά πράγματα
(τα "όντα") σε όσα είναι "φύσει" και σ' εκείνα
που είναι προϊόντα της κατασκευαστικής ικα-
νότητας του ανθρώπου ("από τέχνης" ή "τέ-
χνη") ( Φυσικά Β1, 192Β 8 κ.ε.). Ολα τα έργα
της τέχνης, όπως την εννοούμε εμείς σήμερα,
υπάγονται σ' αυτή τη δεύτερη κατηγορία, είναι
δηλαδή αποτέλεσμα της δημιουργικής επέμ-
161
Αριστοτέλης
βοσης του ανθρώπου στη φύση με την ευρεία
έννοια. Η τέχνη τώρα με αυτό το νόημα απο-
βλέπει, κατά τον Αριστοτέλη, σε δύο σκοπούς:
είτε να αναπληρώσει όσα η φύση δεν "κατα-
σκεύασε", όσα χρηστικά πράγματα, εργαλεία,
έργα τέχνης κ.λπ. δεν μπορεί να είναι έργα της
φύσεως ("όλως δε η τέχνη τα μεν επιτελεί α η
φύσις αδυνατεί απεργάσασθαι", Φυσικά Β8,
199α 15 κ.ε.) είτε μιμείται τη φύση ("τά δε μι-
μείται", ό.π.). Όλα τα καλλιτεχνικά έργα, η
καλλιτεχνική δραστηριότητα του ανθρώπου
(ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική, μουσική κ.λπ.)
υπάγονται στη δεύτερη διάκριση, είναι δηλαδή
αποτέλεσμα μίμησης: "μιμήσεις το σύνολον",
λέει ο φιλόσοφος για τα είδη του ποιητικού
λόγου, αλλά αυτό ισχύει για όλα τα καλλιτε-
χνήματα ( Ποιητική, 1447α 13).
Επιβάλλεται όμως να άρουμε κάθε παρεξήγη-
ση που συνοδεύει τη μίμηση. Στον Αριστοτέλη
η λέξη αυτή έχει διαφορετική σημασία από ό,τι
στον Πλάτωνα, που μεταχειρίζεται αυτό τον
όρο για να μειώσει την καλλιτεχνική δημιουρ-
γία, ως "τρίτον από της αληθείας" (πάντοτε σε
σύγκριση βέβαια με τη φιλοσοφία). Όταν ο
ποιητής "μιμείται" πράξεις π.χ., αυτό σημαίνει
δημιουργική ανα-σύνθεση, αναπαράσταση των
ηθικών ενεργημάτων του ανθρώπου με γνώση
και φαντασία. Δεν έχει να κάνει τίποτα η μίμη-
ση, όπως την εννοεί ο Αριστοτέλης, με την α-
πομίμηση ή την αντιγραφή, ούτε με ό,τι αρνη-
τικό συνοδεύει αυτή τη λέξη: ο φιλόσοφος επι-
μένει να τονίζει το νόημα της μίμησης (σ' αντί-
θεση με τον Πλάτωνα) και να το ανάγει στον
φυσικό προικισμό του ανθρώπου, στο ένστικτό
του ("μιμητικώτατον των ζώων ο άνθρωπος").
Με τις λέξεις "ποιείν" και "μίμησις" ο Αριστοτέ-
λης θέλει να δηλώσει τη δημιουργική δύναμη
του καλλιτέχνη ή τη "δημιουργική φαντασία",
όπως τονίζει νεότερος μελετητής του Αριστο-
τέλη (I. During). Ενα έργο τέχνης, λοιπόν, είναι
μια δημιουργική αναπαράσταση, είναι έργο όχι
μόνο έμπνευσης αλλά και γνώσης.
Όπως ο Πλάτων έτσι και ο Αριστοτέλης θεω-
ρούν το σύνολο των καλών τεχνών (εικαστικές
τέχνες, ποίηση, μουσική, χορός) ως μίμηση,
μόνο που, όπως είδαμε, δεν εννοούν τα ίδια
πράγματα με τη λέξη αυτή. Επίσης και οι λέ-
ξεις "ποιείν", "ποίηση" και "ποίημα" καταρχήν
σημαίνουν την κατασκευαστική δραστηριότη-
τα του ανθρώπου και μετά τα έργα της ποίη-
σης, όπως τα εννοούμε εμείς σήμερα. Η ποίη-
ση πάντως είναι μίμηση, σ' όλο το εύρος της,
δηλαδή σε όλα τα είδη του ποιητικού λόγου. Ο
162
Αριστοτέλης έγραψε ειδικό έργο για τα έργα
της ποίησης (έπος, τραγωδία κ.λπ.), από το
οποίο σώθηκε μόνο το πρώτο μέρος. Στο έργο
αυτό βρίσκουμε έξοχες αισθητικές κρίσεις και
φιλοσοφικές θέσεις του φιλοσόφου όχι μόνο
για την ποίηση και τα ποιητικά έργα γενικά
αλλά υπάρχουν πολλές αναφορές στη μουσική
(και στα Πολιτικά, κάνει εκτεταμένο λόγο για
τη μουσική), στη γλυπτική ("των ανδριάντων
ποίησις", όπως λέει ο Γοργίας) και στη ζωγρα-
φική.
Ενα ακόμα σημείο της φιλοσοφικής θεώρησης
της τέχνης και της αισθητικής αποτίμησης των
έργων της, όπως την αντιλαμβάνονται οι
Αρχαίοι και μαθαίνουμε από τον Αριστοτέλη,
είναι η αντίληψη του για την έννοια του "κάλ-
λους", της ομορφιάς. Πρώτα πρέπει να έχουμε
πάντοτε στον νου μας ότι η αντίληψη του κάλ-
λους στους αρχαίους Ελληνες είναι νοητική
μάλλον ραρά "αισθητική", με τη σημασία που
ξέρουμε εμείς σήμερα από την εποχή της
Αναγέννησης και κυρίως του κλασικισμού. 0
Αριστοτέλης π.χ. αναφέρει πολλές φορές ως
πρότυπο ομορφιάς τα μαθηματικά, διότι ως αι-
σθητικές κατηγορίες θεωρεί την τάξη, τη συμ-
μετρία και το καθορισμένο στον χώρο ως ευ-
σύνοπτο και ακριβές· αυτά ακριβώς τα χαρα-
κτηριστικά βρίσκει ο φιλόσοφος, κατ' εξοχήν
μάλιστα, στα μαθηματικά αντικείμενα (Μετά τα
Φυσικά 1078 36 κ.ε). Φαίνεται όμως ότι η αντί-
ληψη της τέχνης από τους Ελληνες είναι κατ'
ουσίαν μαθηματική, δηλαδή νοητική, και η αι-
σθητική τους στηρίζεται στις μαθηματικές ανα-
λογίες των πραγμάτων (τάξις, συμμετρία, ωρι-
σμένον κ.λπ.). Επιπλέον οι αρχαίοι Έλληνες
για τις σημερινές έννοιες όπως λογοτεχνία,
τέχνη, αισθητική δεν είχαν καν λέξεις αντί-
στοιχες, όπως δέχεται σήμερα η έρευνα, και
δεν γνώριζαν το κάλλος, την ομορφιά ως αι-
σθητική έννοια ή κατηγορία. Αυτά κυρίως ισχύ-
ουν για την κλασική εποχή (Πλάτων και Αρι-
στοτέλης). Ωστόσο ο Αριστοτέλης εθεώρησε
την τέχνη στο σύνολό της και ειδικά την ποίη-
ση θετικά. Αντίθετα από τον δάσκαλό του, τον
Πλάτωνα, που καταδίκασε και εξόρισε τους
ποιητές από την ιδανική του πολιτεία, ο
Αριστοτέλης παραμένει πιστός στην ελληνική
παράδοση, που ήθελε τους ποιητές δασκά-
λους του λαού' θεωρεί και αξιολογεί την ποίη-
ση ως φιλοσοφικότερη από την Ιστορία, όπως
είναι γνωστό ( Ποιητική, 1451 Β5). Επιπλέον α-
πάλλαξε την ποίηση και γενικότερα την τέχνη
από ηθικά κριτήρια και αξιολογήσεις ξένες

προς αυτήν: "ουχ η αυτή ορθότης εστίν της πο-
λιτικής (ηθικής) και της ποιητικής" (Ποιητική
1460 Β13).
Οι θέσεις αυτές του Αριστοτέλη δεν επέδρα-
σαν ούτε επηρέασαν, αισθητά τουλάχιστον,
τις αντιλήψεις των μεταγενέστερων για την
τέχνη. Ασκησαν όμως μεγάλη επίδραση (από
την Αναγέννηση και εξής) στη διαμόρφωση
των αισθητικών αντιλήψεων του νεότερου αν-
θρώπου. Η νεότερη (και η σύγχρονη) αισθητική
άντλησε και αντλεί πολλά και πολύτιμα στοι-
χεία τόσο για τη λογοτεχνία γενικά όσο και για
τις καλές τέχνες στο σύνολό τους. Σήμερα μά-
λιστα ξαναγυρίζουμε στις απόψεις του μεγά-
λου Σταγιρίτη και ανακαλύπτουμε σ" αυτές
πρωτοτυπία και τόλμη.
Δ. ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ.
Νηφάλιος ανατόμος των φιλοσοφικών προ-
βλημάτων και συστηματικός μελετητής του φι-
λοσοφικού λόγου, ο Αριστοτέλης ερεύνησε
και "διέταξε" τη φιλοσοφική σκέψη και τη με-
θοδική γνώση, έτσι ώστε να θεωρείται, δικαί-
ως, ο θεμελιωτής της επιστημονικής αντιμετώ-
πισης της φιλοσοφίας.
Ολοι οι κατοπινοί αιώνες ως τα νεότερα χρό-
νια κινούνται και στοχάζονται ανάμεσα στα
δύο μεγέθη της ελληνικής φιλοσοφίας, τον
Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης,
πρακτικότερος ωστόσο από τον δάσκαλό του,
δαπάνησε τη φιλοσοφική του διάθεση στην έ-
ρευνα του αισθητού κόσμου. Δεν δεχόταν τις
ιδέες του Πλάτωνα και εννοούσε το "είδος"
(μορφή) πάντοτε σε αδιάσπαστη ενότητα με
την "ύλη" (είδος - ύλη), με τα αισθητά πράγμα-
τα. Οι έννοιες ύλη και είδος (μορφή) γίνονται ο
άξονας για τη μελέτη του φυσικού - ένυλου
κόσμου. Τα πάθη δεν καταδικάζονται αλλά με-
τριάζονται (θεωρία της μεσότητας)- η τέχνη,
και κυρίως η τραγωδία και γενικότερα η ποίη-
ση, δεν εξοβελίζονται από την κοινωνία, αλλά
αποτιμούνται με κριτήρια οικεία και επομένως
κρίνονται κατάλληλες να υπηρετήσουν την αν-
θρώπινη κοινότητα. Ο άνθρωπος είναι "ζώον
μιμητικόν" και μάλιστα "το μιμητικώτατον των
ζώων", δηλαδή ον καλλιτεχνικό από τη φύση
του, η αισθητική του έχει γνήσιες φυσικές κα-
ταβολές. Δεν ενδιαφέρει τον Αριστοτέλη η ι-
δανική αλλά η άριστη πολιτεία, αυτή που είναι
εφικτή στα μέτρα του ανθρώπου. Η παιδεία και
η σωστή αγωγή συνιστούν τις καλύτερες προ-
ϋποθέσεις για την επιβίωση και την πρόοδο
της ανθρώπινης κοινότητας. Η θεωρητική πολι-
τική φιλοσοφία και οι προσπάθειες των Ελλή-
Αριστοτέλης
νων να συστήσουν ευνομούμενες κοινωνίες
βρίσκουν στο έργο του Αριστοτέλη την ερμη-
νεία και την ιστορική τους αποτίμηση.
Ο στοχασμός του Αριστοτέλη διεύρυνε τον ο-
ρίζοντα της Φιλοσοφίας από την αντίθετη
προς τον Πλάτωνα κατεύθυνση. Ο μελετητής
της Ιστορίας της Φιλοσοφίας έχει την εντύπω-
ση πως η "τελείωση" της φιλοσοφίας είχε συ-
ντελεσθεί με τον Αριστοτέλη - για να παρα-
φράσουμε μια γνωστή δική του φράση "η φιλο-
σοφία έσχε την εαυτής φύσιν". Η μορφή του
κλείνει την ακμή της ελληνικής φιλοσοφίας,
την κλασική, και συγχρόνως μια ολόκληρη
εποχή. Μετά τον θάνατό του η ελληνική φιλο-
σοφία, η ελληνική ιστορία και ολόκληρος ο
γνωστός τότε κόσμος αποκτούν άλλες διαστά-
σεις. Με τον Αριστοτέλη έδυσε ο κλασικός κό-
σμος των Ελλήνων. Η φιλοσοφία ήταν η τε-
λευταία και η κορυφαία του τραγικού χορού
που τράβηξε την αυλαία.
Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη άσκησε τεράστια
επίδραση και είχε απροσμέτρητες συνέπειες
για την ανάπτυξη της επιστήμης (σε μερικές
περιπτώσεις και δεσμευτική επίδραση). Δεν
έπαψε όμως ούτε στιγμή να ασκεί αμείωτη
γοητεία και να χαρίζει στους μελετητές απερί-
γραπτη χαρά και απόλαυση πνευματική, αυτήν
ακριβώς που πηγάζει από την ειλικρινή ενα-
σχόληση με οποιαδήποτε περιοχή της φιλοσο-
φίας ή της επιστήμης.
Βιβλιογρ.: Η μνημειώδης νεότερη έκδοση του έργου του
Αριστοτέλη είναι αυτή που έκανε ο J. Bekker, Aristotelis
Opera, l-IV, Berlin, 1831-1870, ανατύπ. 1960, με τον Index
Arislotelicus του Η. Bonitz. Επιμέρους μελέτές: J. L.
Ackrill. Aristotle's Ethics, London, 1973.- του Ιδιου,
Aristotle the Philosopher, Oxford, 1980.- J. L. Ackrill (εκδ.),
A New Aristotle Reader, Princeton, Un. Pr., 1987.- D. J.
Allan, The Philosophy ot Aristotle, Oxford Un. Pr., 1952
(ανατ. 1979).- Barnes J. - Schofield, M. · Sorabji R. (εκδ.).
Articles on Aristotle, τόμοι 4, London, 1971/72.- Fr. Briese,
Die Philosophie des Aristoteles, τόμ. I: Logik und Me-
taphysik, τόμ. II: Die besonderen Wissenschalten Halen,
1978.-1. During, Aristoteles, Darstellung und Interpretation
Seines Denkem, Heidelberg, 1966 (ελλην. μτφ. Π. Kov-
τζιό-Παντελή. Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία
της σκέψης του, τόμ. Α, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1991).- Κ. Δ.
Γεωργούλης, Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης, θεσΜκη, 1962
(ανατύπ.).- W. Jaeger, Aristoteles. Grundlegung einer
Geschichte seiner Entwicklung, Berlin, 1923 (ανατ. 1955).-
W. Kullmann. Wissenschalt und Methode. Interpretationen
zur aristotelischen Theorie der Naturwissenschalt, Berlin /
New York, 1974.- J. Luka-siewicz, Aristotle's Syllogistic
Irom the Standpoint ol Modem Formal Logic, Oxlord,
1967'.- S. Mansion (εκδ.) Aristote et les probUmes de
mdthode, Louvain, 1971.- M. Mathen. (εκδ.), Aristotle
Today, London, 1987 - P. Moraux. (εκδ.). Aristoteles in der
neueren Forschung, Darmstadt. 1968.- D. Papadis. Die
Rezeption der Nikomachischen Ethik der Aristoteles bei
163
αριστοτελισμός
Thomas von Aquin. Frankfurt / M., 1980.- R. Robinson,
Aristotle's Psychology, N. YorV, 1989 - W. D. Ross.
Aristotle. London, 1923. ανατ. 1972. (ελλην. μτφ.,
ΜαριλΙζα Μήτσου, Αριστοτέλης, Αθήνα, ΜΙΕΤ. 1991).- Η.
Schweitzer. Zur Logik der Praxis, Munchen, 1971.- Γρ.
Ζιάκας, Ο Αριστοτέλης στην αραβική παράδοση,
Θεσ/νίκη, 1980.- Β. Α. Kyrkos. Die Dichtung als Wissens-
problem bei Aristoteles, Διατρ. (Heidelberg), Athen, 1972.
Βασ. Κύρκος
αριστοτελισμός. Με τον όρο "αριστοτελισμός"
εννοούμε, πρώτον, τη συνέχεια της φιλοσο-
φίας του Αριστοτέλη, είτε μέσα στον Περίπα-
το, που διαδέχθηκε το Λύκειο, είτε στην ευρύ-
τερη περιοχή του Ελληνισμού και αργότερα
στον ρωμαϊκό κόσμο' επίσης τους σημαντικό-
τερους εκπροσώπους της αριστοτελικής φιλο-
σοφίας, τα κέντρα θεραπείας και καλλιέργειας
των αριστοτελικών σπουδών, τους υπομνημα-
τιστές και σχολιαστές των έργων του φιλοσό-
φου και τις επιδράσεις της σκέψης του και των
φιλοσοφικών δογμάτων του. Δεύτερον, εννο-
ούμε τη συνέχεια και τις απηχήσεις της αρι-
στοτελικής φιλοσοφίας, με την εμφάνιση του
Χριστιανισμού και τις μεταλλαγές του γνω-
στού τότε κόσμου, στη διαμόρφωση της νέας
εικόνας που προσλαμβάνει ο κόσμος αυτός
στην ιστορική του διαδρομή, που τέμνεται από
την εμφάνιση των Αράβων στο προσκήνιο της
Ιστορίας και συνεχίζεται στον δυτικό Μεσαίω-
να και στο Ελληνικό Βυζάντιο. Και τρίτον,
τέλος, στην έννοια του αριστοτελισμού συ-
μπεριέχεται και η σπουδή της αριστοτελικής
φιλοσοφίας στον νεότερο κόσμο (συμπεριλαμ-
βάνουμε και τη θεραπεία της αριστοτελικής φι-
λοσοφίας στον μεταβυζαντινό, τον τουρκο-
κρατούμενο και τον Ελληνισμό των παροικιών
κυρίως, βέβαια, εννοούμε εδώ τη Δυτική
Ευρώπη και τις εξακτινώσεις της δυτικής κλα-
σικής παιδείας στη βόρεια Αμερική κ.λπ.).
Διακρίνουμε τρεις μεγάλες περιόδους στην ι-
στορία του αριστοτελισμού: την αρχαία, τη με-
σαιωνική και τη νεότερη.
Α. Μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη (322 π.Χ.)
τη διεύθυνση της σχολής του, του Λυκείου, α-
νέλαβε ο μαθητής και φίλος του Θεόφραστος*,
από την Ερεσσό της Λέσβου, ο οποίος εν
μέρει μόνο συνέχισε τις βασικές γραμμές του
δασκάλου του. Όπως είδαμε, ο Θεόφραστος
κληρονόμησε και τη βιβλιοθήκη του Αριστοτέ-
λη με όλα τα συγγράμματά του, δημοσιευμένα
και αδημοσίευτα ("εσωτερικοί" και "εξωτερικοί
λόγοι") και την κράτησε, βέβαια, στην κατοχή
του ως τον θάνατό του (287 π.Χ.).
164
Έτσι στον Περίπατο*, όπως μετονομάσθηκε
τώρα το Λύκειο, σπουδάζουν τη φιλοσοφία
του Αριστοτέλη από τα αυθεντικά του έργα.
Όπως είναι εύλογο όμως, ο Θεόφραστος θα
δώσει την προσωπική σφραγίδα και τον δικό
του τόνο στη φιλοσοφική έκφραση της Σχο-
λής. θ α συνεχίσει τις βιολογικές έρευνες του
Αριστοτέλη ( Περί φυτών ιστορίαι και Περί
φυτών αιτιώ\ή και θα καινοτομήσει, ως ένα
βαθμό, με το έργο του Φυσικών δόξα ι και τους
Χαρακτήρες. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο,
άσκησε κριτική στον δάσκαλό του.
Στους αυτήκοους μαθητές του Αριστοτέλη συ-
ναριθμείται και ένας άλλος αξιόλογος φιλόσο-
φος, ο Εύδημος ο Ρόδιος*, που μετά τον θάνα-
το του δασκάλου του ίδρυσε σχολή στη Ρόδο
και συνέχισε την αριστοτελική φιλοσοφική πα-
ράδοση. Στα κύρια έργα του αναφέρονται τα
συγγράμματά του για την ιστορία των επιστη-
μών (Γεωμετρία, Αριθμητική κ.λπ.). Ενας άλ-
λος προικισμένος μαθητής του Αριστοτέλη
ήταν ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος*, που ασχο-
λήθηκε με τη μουσική (Περί αρμονικών στοι-
χείων) και μετέφερε στους κόλπους του
Περιπάτου τη διδασκαλία των Πυθαγορείων*.
Αλλοι μαθητές του Αριστοτέλη ήταν ο Κλέ-
αρχος* από τους Σόλους της Κύπρου, ο Φαι-
νίας*, συμμαθητής και συμπατριώτης του Θεό-
φραστου, ο Διοκλής* από την Κάρυστο κ.ά.
Στους άμεσους διαδόχους του Θεοφράστου
προσμετρούμε τον διάσημο φυσικό Στράτωνα
τον Λαμψακηνό* (στη διεύθυνση της Σχολής
287-269 π.Χ.), που διέπρεψε για την εξαιρετική
του επίδοση στη Φυσική.
Με τον Στράτωνα γίνεται εμφανέστερη η βαθ-
μιαία απομάκρυνση των σχολαρχών του
Περιπάτου από την αυθεντική διδασκαλία του
Αριστοτέλη. Ο ίδιος ο Στράτων απομακρύνθη-
κε σε πολλά σημεία από τον αριστοτελικό ορι-
σμό του χρόνου (ως "αριθμόν κινήσεως" κ.λπ.),
με το επιχείρημα ότι "η δε κίνησις και ο χρόνος
συνεχές, το δε συνεχές ουκ αριθμητόν".
Διάδοχοι του Στράτωνα στον Περίπατο ήταν ο
Λύκων* από την Τρωάδα (269-225 π.Χ.) κΓ
αυτόν διαδέχτηκε ο Αρίστων* από την Κέα
(Τζιά) και, τέλος, ο Σωτίων* από την Αλεξάν-
δρεια (2ος αι. π.Χ.) υπήρξε ο δέκατος στη
σειρά των σχολαρχών του Περιπάτου από τον
θάνατο του Αριστοτέλη.
Σ' όλο αυτό το διάστημα, για δύο περίπου αιώ-
νες, όπως είπαμε ήδη, οι διάδοχοι και μαθητές
του Αριστοτέλη στη σχολή του Περιπάτου δι-
δάσκουν από αντίγραφα των έργων του δα-

σκάλου, διότι τα αυθεντικά συγγράμματά του
βρίσκονταν στα υπόγεια της Σκήψης, στην
Τρωάδα. Όπως είναι εύλογο, στη γνήσια και
αυθεντική φιλοσοφία του Αριστοτέλη δημιουρ-
γήθηκαν χάσματα, δεν επικρατούσε άλλωστε
ποτέ στον Περίπατο αυστηρό δογματικό πλαί-
σιο διδασκαλίας και τήρησης της αριστοτελι-
κής σκέψης, όπως συνέβαινε στις άλλες φιλο-
σοφικές σχολές. Υπήρξε εν τούτοις ένας σε-
βασμός στις θέσεις του μεγάλου δασκάλου και
στις φιλοσοφικές παραδόσεις της σχολής.
Αυτός ο σεβασμός συνεχίστηκε και μετά τη
δημοσίευση των αριστοτελικών έργων -ουσια-
στικά στην πρώτη έκδοση- από τον αριστοτε-
λικό φιλόσοφο και ενδέκατο στη σειρά σχο-
λάρχη του Περιπάτου, τον Ανδρόνικο τον
Ρόδιο* (περ. 40-30 π.Χ.).
Από τότε όμως τα πράγματα αλλάζουν. Η αρι-
στοτελική φιλοσοφία, όπως διδασκόταν στον
Περίπατο, είχε ήδη μια παράδοση προφορικής
συνέχειας αλλά και προσωπικής συμβολής
όλων των διευθυντών της σχολής, λίγο ως
πολύ. Η παράδοση αυτή θα ενισχυθεί τώρα με
τη μελέτη των έργων του δασκάλου και θα
προκύψει απ' αυτή τη διεργασία η μεγάλη
σειρά των Υπομνημάτων και των Σχολίων στα
έργα του Αριστοτέλη. Πριν φθάσουμε στους υ-
πομνηματιστές και τους σχολιαστές των αρι-
στοτελικών έργων, η φιλοσοφία του Αριστο-
τέλη βρήκε απήχηση στους Ρωμαίους διανο-
ούμενους, π.χ. στον Κικέρωνα*, και επηρέασε
τα ήθη και τη σκέψη τους, ίσως περισσότερο
από τους Στωικούς*, όπως πιστεύεται. Ο
Κικέρων, πάντως, φαίνεται πως δεν πρόφθασε
να δει την έκδοση των αριστοτελικών κειμέ-
νων από τον Ανδρόνικο τον Ρόδιο στη Ρώμη
και μάλλον ήξερε την αριστοτελική φιλοσοφία
από την παράδοση του Περιπάτου και των μι-
κρότερων σχολών που συντηρούσαν αρκετά
στοιχεία από τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη.
0 αριστοτελικός φιλόσοφος, άλλωστε, Κριτό-
λαος*, από τη Φάσιλη της Κιλικίας, είναι ο πρώ-
τος που έκανε γνωστή την αριστοτελική φιλο-
σοφία στους Ρωμαίους κατά τον 1ο αι. π.Χ. Η
αριστοτελική φιλοσοφία εν τω μεταξύ δεν είχε
μάλλον μεγάλη επίδραση στα δόγματα των
άλλων φιλοσοφικών σχολών κατά την ελληνι-
στική περίοδο, δηλαδή στην Ακαδημία*, στους
Επικούρειους* (στον Κήπο), στη Στοά* και
στους Κυνικούς*. Θα πρέπει να παρατηρήσου-
με ότι ειδικά οι Στωικοί φιλόσοφοι, και ειδικό-
τερα οι πρώτοι Στωικοί φιλόσοφοι, οικοδόμη-
σαν το φιλοσοφικό τους σύστημα εν πολλοίς
αριστοτελισμός
σε αντίθεση με την αριστοτελική σκέψη, κυ-
ρίως βέβαια τη Λογική τους και τη Φυσική τους
(και την πρώιμη Ηθική τους, π.χ. τη θεωρία περί
παθών).
Στον Επίκουρο* επισημαίνει η έρευνα κάποια
στοιχεία των αριστοτελικών επιδράσεων, κυ-
ρίως στη Φυσική και στην Ηθική του. Μόνο δύο
μεγάλοι εκπρόσωποι της Μέσης Στοάς, ο
Παναίτιος* και ο Ποσειδώνιος*, θα μελετήσουν
τα έργα του Αριστοτέλη, όσα υπήρχαν ως α-
ντίγραφα προσιτά, και θα προσέξουν τις από-
ψεις του φιλοσόφου. Κατά το δεύτερο μισό
του 1ου αι. π.Χ. ο, ήσσονος σημασίας κατά τα
άλλα, φιλόσοφος Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης* θα
επιχειρήσει να συγκεράσει ή να προσεγγίσει
τη διδασκαλία των δύο μεγάλων φιλοσόφων
της κλασικής αρχαιότητας, του Πλάτωνα* και
του Αριστοτέλη. Ετσι, θα αρχίσει η περίοδος
του Εκλεκτικισμού*, που θα γνωρίσει την κορύ-
φωση της στους εκπροσώπους του Νεοπλατω-
νισμού* και προπάντων στον νεοπλατωνικό φι-
λόσοφο Πορφύριο*, σπουδαίο μελετητή των α-
ριστοτελικών έργων και από τους σημαντικό-
τερους υπομνηματιστές.
Από το 30 π.Χ. μετά την πρώτη, ουσιαστικά,
έκδοση των αριστοτελικών έργων (Οοφυε)
από τον Ανδρόνικο τον Ρόδιο, αρχίζει ο υπο-
μνηματισμός και τα σχόλια στα έργα του
Αριστοτέλη. Τα Υπομνήματα και τα Σχόλια,
που έγραψαν εξαίρετοι μελετητές των έργων
του φιλοσόφου, θα συνεχισθούν σ' όλους σχε-
δόν τους βυζαντινούς αιώνες και αποτελούν
σήμερα μία από τις απολύτως αναγκαίες και
τις σημαντικότερες πηγές για τη μελέτη της α-
ριστοτελικής φιλοσοφίας. Οι σημαντικότεροι
σχολιαστές και υπομνηματιστές της εποχής
είναι ο Αλέξανδρος* από την Αφροδισιάδα της
Κιλικίας (ο σημαντικότερος όλων, περ. 2ος αι.
μ.Χ.), ο Σιμπλίκιος* (5ος - 6ος αι. μ.Χ.), που
προσπάθησε να βρει κοινά σημεία στη σκέψη
του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα, και ο Ιω.
Φιλόπονος* (6ος αι. μ.Χ.), που κράτησε μάλλον
μια ήπια στάση στα Σχόλιά του και προσπάθη-
σε να φέρει τον Αριστοτέλη κοντά στη χρι-
στιανική διδασκαλία (είχε ασπασθεί τον Χρι-
στιανισμό). Ο Θεμίστιος* είναι επίσης ένας υ-
πομνηματιστής των έργων του Αριστοτέλη
(μέσα του 4ου αι. μ.Χ.), αλλά και ο τελευταίος
εκπρόσωπος της σχολής του Αριστοτέλη, του
Περιπάτου. Μετά τον θάνατο του Θεμίστιου
δεν έχουμε πια αναφορές στη δραστηριότητα
του Περιπάτου.
Β. Οι λογικές αποδεικτικές ικανότητες του αρι-
165
αριστοτελισμός
στοτελικού συστήματος και η επιστημονική
του δομή ευνόησαν την προσαρμογή του και,
από το άλλο μέρος, κατέστησαν αναγκαία τη
μελέτη και την οικειοποίηση, θα λέγαμε, των ε-
πιχειρημάτων του από τον αναφαινόμενο και
ανερχόμενο Χριστιανισμό κατά τον 4ο αι. μ.Χ.
Και εννοούμε εδώ τους μεγάλους Πατέρες της
Εκκλησίας στην πρώτη γραμμή και, στη συνέ-
χεια, το Βυζάντιο και τον Ισλαμισμό. Αργό-
τερα, το ίδιο θα συμβεί με τη σύνθεση του αρι-
στοτελισμού και της χριστιανικής θεολογικής
παράδοσης στους σχολαστικούς του δυτικού
Μεσαίωνα. Στην ανατολική Μεσόγειο και στα
ενδότερα της περιφέρειάς της ο αριστοτελι-
σμός είχε χρησιμεύσει ήδη ως όπλο και όργα-
νο στις μεγάλες αιρέσεις που συντάραξαν την
Ελληνική Χριστιανική Ανατολή κατά τους πρώ-
τους αιώνες του Χριστιανισμού και ως την εμ-
φάνιση των Αράβων από τον 7ο αιώνα. Στο
Βυζάντιο, στους πρώτους αιώνες, με την επι-
βολή του χριστιανικού θρησκευτικού δόγματος
έγινε αναγκαίο να εξευρεθούν τα λογικά και α-
ποδεικτικά επιχειρήματα για τη στήριξή του.
Υπήρχε ήδη παράδοση με τρυς Θεμίστιο, Ιω.
Φιλόπονο και πιο πρώιμα με τον Κλήμεντα* τον
Αλεξανδρινό (2ος αι. μ.Χ.) και τον πρόδρομο
της οικείωσης του Αριστοτέλη με το χριστιανι-
κό δόγμα, τον Φίλωνα τον Ιουδαίο* (1ος αι.
π.Χ.). Στον Κλήμεντα βρίσκουμε πολλά στοι-
χεία της περιπατητικής παράδοσης.
Οι πρώτοι Χριστιανοί Πατέρες προσδοκούσαν
να αρυσθούν επιχειρήματα από το αριστοτελι-
κό "Οργανο", για να κατοχυρώσουν το τριαδι-
κό δόγμα της νέας θρησκείας. Καθ" όλη τη
μακρά διάρκεια του Βυζαντίου υπήρξε έντονο
το ενδιαφέρον των χριστιανών θεολόγων για
τον Αριστοτέλη και τη φιλοσοφία του (και υπο-
τονικό για τον Πλάτωνα). Από το άλλο μέρος,
οι πρώτοι κιόλας μεγάλοι θεολόγοι της ανατο-
λικής Εκκλησίας, αφού αντιμετώπισαν τον κίν-
δυνο από τον Νεοπλατωνισμό*, εστράφησαν
εναντίον των αιρέσεων, όπου διέγνωσαν στοι-
χεία επιδράσεων του Αριστοτέλη. Ο Μέγας
Βασίλειος*, ο Γρηγόριος Νύσσης* κάι ο Θεο-
δώρητος* επισήμαναν την επίδραση αριστοτε-
λικών ιδεών στην αίρεση του Ευνομίου. Ο
Μάξιμος ο Ομολογητής* θα κάνει ευρεία
χρήση εννοιών και της ορολογίας της φιλοσο-
φίας του Αριστοτέλη, ενώ είχαν προηγηθεί αρ-
κετοί άλλοι πριν, π.χ. ο Λέων ο Βυζάντιος*
(5ος-6ος αι.). Η ενασχόληση με τον Αριστο-
τέλη πάντως γνώρισε νέα ώθηση με τον πα-
τριάρχη Φώτιο* (9ος αι.), που ανανέωσε τη
166
σπουδή των κλασικών γραμμάτων γενικότερα
μετά τους δύσκολους αιώνες του Βυζαντινού
μεσοδιαστήματος (7ος-8ος αι.).
Από τον 11ο αι., με τη λειτουργία του Πανεπι-
στημίου της Κων/πόλεως, ανανεώνονται οι α-
ριστοτελικές σπουδές στο Βυζάντιο και το εν-
διαφέρον για την ελληνική φιλοσοφία γενικό-
τερα. Μια σειρά εξαιρετικών ανδρών, διανοού-
μενων και φιλοσόφων, θα μελετήσουν τον
Αριστοτέλη, θα υπομνηματίσουν το έργο του
και θα διδάξουν τη σκέψη του. Μιχ. Ψελλός*,
Ιωάννης Ιταλός*, Μιχαήλ Εφέσιος* (γράφει τα
πρώτα σχόλια στα Πολιτικό του Αριστοτέλη),
Ευστράτιος Νικαίας*, Νικηφόρος Βλεμμύδης*,
Γεώργιος Παχυμέρης*, Θεόδωρος Μετοχίτης*
και άλλοι πολλοί ανανεώνουν τις αριστοτελι-
κές σπουδές και δημιουργούν τον αριστοτελι-
σμό του ύστερου Βυζαντίου, ο οποίος θα κρα-
τήσει ως την Αλωση και μετά απ' αυτήν.
Πράγματι, κατά την Αλωση (15ος αι.) είναι
γνωστή η σφοδρή διαμάχη αριστοτελιστών
(Γεώργιος Γεννάδιος ή Σχολάριος*) με τους
πλατωνιστές (Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός*). Η
διαμάχη αυτή θα τροφοδοτήσει τις πολιτικές
αντιθέσεις στο εκπνέον Βυζάντιο, θα μεταφερ-
θεί στη Δύση και θα συνεχισθεί και στους πρώ-
τους αιώνες της Τουρκοκρατίας στον υπόδου-
λο Ελληνισμό.
Οπως σημειώσαμε ήδη, στην Ελληνική Χρι-
στιανική Ανατολή κατά τον 4ο αι. ο αριστοτελι-
σμάς ήταν πάντοτε κυρίαρχο φιλοσοφικό
ρεύμα με ουσιαστικές επιδράσεις στη διαμόρ-
φωση των θρησκευτικών δογμάτων και των
πολιτιστικών ιδεών. Στην ευρύτερη περιοχή
της Συρίας οι αφέσεις των Νεστοριανών* και
των Μονοφυσιτών* προσπάθησαν να αρυ-
σθούν δογματικά όπλα, για να στηρίζουν τις
θεολογικές αποκλίσεις τους, από την παράδο-
ση της αριστοτελικής φιλοσοφίας και ειδικά
από τις Κατηγορίες.
Δημιουργήθηκαν, λοιπόν, κέντρα μελέτης του
Αριστοτέλη στην Εδεσσα της άνω Συρίας και
στην Αντιόχεια. Μας είναι γνωστά τα ονόματα
των σημαντικότερων "αριστοτελιστών" απ'
αυτή την περιοχή και αυτή την εποχή:
Γεώργιος ο Αραψ, Ιάκωβος επίσκοπος Εδέσ-
σης, Σεβήρος Σεμπάχ. Μετά την αναστολή της
λειτουργίας της Σχολής της Εδεσσας από τον
αυτοκράτορα Ζήνωνα (489), οι νεστοριανοί
αυτοί μελετητές του Αριστοτέλη κετέφυγαν
στην Περσία. Εκεί θα συναντήσουν οι Αραβες
αργότερα (και στην κυρίως Συρία, βέβαια) την
αριστοτελική φιλοσοφική παράδοση και θα την

αναπτύξουν στο Πανεπιστήμιο της Βαγδάτης
κατά τον 9ο αι., μεταφράζοντας τα έργα του
Αριστοτέλη στα αραβικά. Οι πρώτοι μελετητές
του Αριστοτέλη προέρχονται πράγματι απ'
αυτή τη συνάντηση του αριστοτελισμού της
Συρίας με τον αραβικά κόσμο. Εδώ μπορούμε
να αναφέρουμε τους πρώτους Σύρους: τον
Χουναίν Ιμπν Ισάκ (Hunain Ibn Ishacq), τον
Αμπν Μπισρ Ματά Ιμπν Γιουνούς (Abn Bishr
Matta Ibn Junus), τον Ισάκ Ιμπν Χουναίν (Ishaq
Ibn Hunain) κ.ά. Γρήγορα τους Σύρους αυτούς
θα διαδεχθούν οι Αραβες, εκπρόσωποι του α-
ναπτυσσόμενου αραβικού πολιτισμού στην α-
ραβική πλέον Περσία. Ο Αλ-Φαραμπί* ασχολή-
θηκε με τη Λογική του Αριστοτέλη, αλλά πε-
ρισσότερο γνωστός για τα επιτεύγματά του
έγινε ο Πέρσης Ιμπν Σίνα, ο Αβικέννα* (11ος
αι.) όπως τον ξέρουμε με το εξελληνισμένο
όνομά του. Από την άλλη άκρη του ισλαμικού
κόσμου, στην αραβοκρατούμενη Ισπανία, θα ε-
πιβληθεί με τις καταπληκτικές μελέτες του για
τον Αριστοτέλη ο Ισπανοάραβας Ιμπν Ρουσντ,
ο γνωστός μας Αβερρόης* (12ος αι.).
Ο Αριστοτέλης γνώρισε, πράγματι, στο πρό-
σωπο του Αβερρόη έναν από τους σημαντικό-
τερους μελετητές και ερμηνευτές του στην
ιστορία· ο Αβερρόης ανέλυσε και ερμήνευσε
το έργο του φιλοσόφου με καταπληκτική φα-
ντασία και ευαισθησία, με γνώση των παλαιό-
τερων Σχολίων και της παράδοσης· επεξεργά-
στηκε βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλο-
σοφίας, όπως τη θνητότητα της ψυχής, την αι-
ωνιότητα του κόσμου, το ενιαίο του λόγου σ'
όλους τους ανθρώπους κ.λπ. Με τη μελέτη του
ο Αβερρόης δημιούργησε "σχολή" και παράδο-
ση στη μελέτη του Αριστοτέλη, τον αβερροί-
σμό*, επηρέασε βαθύτατα τις αριστοτελικές
σπουδές στη Δύση, κυρίως τη δυτική θεολο-
γία, και ως τις μέρες μας σι ερμηνείες του α-
ποτελούν ουσιαστικά εργαλεία για την κατα-
νόηση του Αριστοτέλη. Παράλληλα, στην αρα-
βοκρατούμενη Ισπανία έχουμε την ανάπτυξη
του εβραϊκού αριστοτελισμού, με κυριότερους
εκπροσώπους τον Salomon Ibn Gabirol, γνω-
στό στη Δύση ως Avicebron* (11ος αι.), τον
Αβραάμ Ιμπν Νταούτ από το Τολέδο (12ος αι.)
και τον σημαντικότερο όλων, τον περίφημο
Μωυσή Μαίμωνίδη* από την Κόρδοβα (12ος
αι.). Με πρώτη και σημαντικότερη ίσως πύλη
εισόδου της αριστοτελικής φιλοσοφίας στη
Δύση το Βυζάντιο (μέσω της Ιταλίας) και κατά
δεύτερο λόγο από την αραβοκρατούμενη
Ισπανία, ο αριστοτελισμός άρχισε να επηρεά-
αριστοτελισμός
ζει τη σκέψη γενικότερα και την ανάπτυξη της
δογματικής θεολογίας στη Δύση από τον 12ο
αιώνα. Το 1150 ο Ιάκωβος Βενετός, ύστερα
από την παραμονή του στην Κωνσταντινού-
πολη και τη σπουδή του Αριστοτέλη εκεί, με-
ταφράζει στα λατινικά τα Φυσικά, το Περί
ψυχής και το Μετά τα φυσικά του Αριστοτέλη.
Ο R. Grosseteste το 1240 μεταφράζει τα Ηθικά
Νικομάχεια. Τέλος ο έξοχος μεταφραστής, ε-
πίσκοπος Κορίνθου κατά τη Φραγκοκρατία
στην Ελλάδα, ο Φλαμανδός Γουλιέλμος
Moerbeke* (1255-78) ολοκλήρωσε τη μετά-
φραση του αριστοτελικού Corpus στα λατινικά
με μια θαυμαστή, υποδειγματική τεχνική μετα-
φραστική ακρίβεια. Ο Moerbeke και ο Θωμάς
Ακινάτης τον ίδιο αιώνα (13ο) στη Δύση (Ιταλία
- Παρίσι) θα δημιουργήσουν την παράδοση των
αριστοτελικών σπουδών στη δυτική Ευρώπη.
Ο πρώτος μεγάλος αριστοτελιστής πάντως
στη Δύση ήταν ο Πέτρος Αβελάρδος* (12ος
αι.) και τον ακολούθησαν ο Roger Bacon* (14ος
αι.) και W. Ockham*. Η επιβλητική μορφή βέ-
βαια του δυτικού αριστοτελισμού, που δέσπο-
σε στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, είναι
ο Θωμάς Ακινάτης* (1225-1286), που εγκαινία-
σε νέα εποχή τόσο στη θεολογία της Δυτικής
Ευρώπης, ειδικά της καθολικής Εκκλησίας,
όσο και στη Φιλοσοφία.
Γ. Μετά τον 15ο αι. δημιουργείται μια νέα κα-
τάσταση για τις αριστοτελικές σπουδές, τόσο
στην τουρκοκρατούμενη ορθόδοξη Ελληνική
Ανατολή όσο και στη λατινική Καθολική Δύση.
Από την Ελληνική Ανατολή μια μεγάλη χορεία
Ελλήνων λογίων ανδρών, λίγο πριν από την
Αλωση, αλλά κυρίως μετά απ' αυτήν, όπως
είναι γνωστό, ζητούν καταφύγιο στις χώρες
της Δύσης, κατά πρώτο λόγο στην Ιταλία. Εκεί
τώρα, μαζί με χιλιάδες ελληνικών χειρογρά-
φων που μεταφέρουν, είτε αυτοβούλως είτε
κατ' εντολήν άλλων προστατών, αναλαμβά-
νουν να διδάξουν ελληνικά, αλλά κυρίως μετα-
φέρουν τον αριστοτελισμό της Ανατολής, των
τελευταίων αιώνων του Βυζαντίου, στα παι-
δευτικά κέντρα της δυτικής Ευρώπης. Ο
Μανουήλ Χρυσολωράς* πριν από την Αλωση
(1355-1415) και μετά ο Ιωάννης Αργυρόπου-
λος* (1417-1473), ο Θεόδωρος Γαζής* (1400-
1486), ο Γεώργιος Τραπεζούντιος* (1395-
1475) και ο καρδινάλιος Βησσαρίων* (1403-
1472) μεταφέρουν στην Ιταλία και στις άλλες
δυτικές χώρες την ελληνική άποψη για την ερ-
μηνεία και τη μετάφραση του Αριστοτέλη. Η
άλωση της Κωνσταντινούπολης συνοδεύτηκε
167
αριστοτελισμός
από τη σφοδρή αντίθεση του αριστοτελισμού
(Γεώργιος Σχολάριος) και του πλατωνισμού
(Γεώργιος Πλήθων / Γεμιστός). Αυτή τη διαμά-
χη μετέφεραν οι Έλληνες λόγιοι στην Ιταλία
και στην άλλη δυτική Ευρώπη. Τον ίδιο αιώνα
με την ανακάλυψη της τυπογραφίας αρχίζουν
να τυπώνονται τα έργα του Αριστοτέλη· ήταν
τέτοια η ζήτηση μάλιστα, που από ποσοτική
άποψη κατέλαβαν τη δεύτερη θέση (την πρώτη
έχουν τα έργα του Μεγάλου Αβελάρδου*). Η
πρώτη πλήρης έκδοση στα ελληνικά θα γίνει
από τον Αλδο Μανούτιο (η editio aldina) στη
Βενετία (το 1495-98), ενώ προηγήθηκε η έκδο-
ση στα λατινικά στην Πάντοβα (το 1472-74).
Αυτή η εκδοτική δραστηριότητα ενισχύει τώρα
μια νέα κίνηση μελέτης του Αριστοτέλη, έναν
νεοαριστοτελισμό, που αναπτύσσεται σε αντί-
θεση προς τον σχολαστικισμό* και τον (αραβι-
κό) αβερροϊσμό*. Παράλληλα, σ" αυτούς τους
δύο αιώνες (14ο και 15ο) αναπτύσσονται και οι
πλατωνικές σπουδές με κέντρο αρχικά τη
Φλωρεντία (Ακαδημία Φλωρεντίας, ο Marsilio
Ficino* κ.ά.), ενώ οι ηθικές, οι πολιτικές και οι
φυσιογνωστικές μελέτες του Αριστοτέλη θα α-
ποτελέσουν το έναυσμα για την ανάπτυξη των
επιστημών. Ηδη όμως προβάλλουν οι νεό-
τεροι χρόνοι και μια νέα εποχή ανατέλλει για
τις επιστήμες.
Στην τουρκοκρατούμενη Ανατολή ο Θεόφιλος
Κορυδαλεύς* (1574-1646) μεταφέρει τον αρι-
στοτελισμό, ακριβέστερα τον νεοαριστοτελι-
σμό της Πάντοβας και δημιουργεί παράδοση:
τον Κορυδαλικό αριστοτελισμό ή απλώς τον
Κορυδαλισμό. Αυτός ο τρόπος μελέτης και ερ-
μηνείας του Αριστοτέλη θα κρατήσει έναν
αιώνα σχεδόν και θα επηρεάσει όλη την πνευ-
ματική και παιδευτική παράδοση στον υπόδου-
λο Ελληνισμό. Πολυάριθμοι Έλληνες, είτε στις
τουρκοκρατούμενες χώρες της Ελληνικής
Ανατολής είτε στον Ελληνισμό της Διασπο-
ράς, μελετούν, γράφουν, μεταφράζουν και
σχολιάζουν τα έργα του Αριστοτέλη: ο Νικ.
Κούρσουλας* (υπομνήματα στη Φυσική ακρόα-
ση, στο Περί γενέσεως και φθοράς, στο Περί
ουρανού, Περί ψυχής), ο Γεράσιμος Βλάχος*
(στο Περί ψυχής, Φυσική ακρόαση κ.λπ.), ο
Αλέξ. Μαυροκορδάτος (υπόμνημα στο Περί
γενέσεως και φθοράς) και πλήθος άλλων.
Στη δυτική Ευρώπη ο αριστοτελισμός από τον
16ο ως τον 18ο αι. διέρχεται μια κατάσταση α-
ντίδρασης και άρνησης. Οι διανοητές βλέπουν
τον σχολαστικισμό* του Μεσαίωνα και τον α-
βερροϊσμό ως αντίδραση στο πνεύμα των
168
νέων καιρών. Πάντως ο αριστοτελισμός, παρά
ταύτα, επηρεάζει όλο το φάσμα της φιλοσοφι-
κής προόδου στις χώρες της δυτικής Ευρώπης:
Fr. Bacon (1561-1626), G. Β. Leibniz (1646-
1716), J. Bodin επηρεάζονται από τις ιδέες του
Αριστοτέλη. Η Ποιητική και η Ρητορική είναι τα
αγαπημένα έργα αυτής της εποχής. Τον 19ο
και τον 20ό αιώνα κόπασε το αντιαριστοτελικό
ρεύμα και ξανάρχισε η μελέτη των αριστοτελι-
κών έργων με τη βοήθεια των νέων δεδομένων
των ιστορικών και άλλων αρχαιογνωστικών ε-
πιστημών. Ο Αριστοτέλης αναδεικνύεται ως η
πρώτη προωθητική δύναμη της φιλοσοφίας.
Την πρώτη νέα έκδοση των νέων έργων του
Αριστοτέλη από τον J. G. Buhle (1791) θα ακο-
λουθήσει η μνημειώδης έκδοση της Βασιλικής
Πρωσικής Ακαδημίας του Βερολίνου (1835
έως 1870). θ α συνεχισθεί η έκδοση αυτή με τα
σχόλια και τα υπομνήματα στα έργα του
Αριστοτέλη έως σήμερα. Η σύγχρονη φιλοσο-
φική κίνηση στις χώρες της Ευρώπης και στη
Βόρεια κυρίως Αμερική είναι έντονη και πολ-
λαπλώς ευεργετική για τη φιλοσοφία γενικό-
τερα και την ιστορία των ιδεών. Πολυάριθμα
κέντρα και ινστιτούτα μελέτης και ερμηνείας
των έργων του Αριστοτέλη κρατούν ζωηρό
το ενδιαφέρον των μορφωμένων ανθρώπων.
Πρέπει πάντως να αναφέρουμε δύο τέτοια κέ-
ντρα: το Aristoteles Archiv στο Βερολίνο (1965
κ.ε.) και την Aristotelian Society του Λονδίνου.
Πέρα απ" αυτά, μεταφράσεις των αριστοτελι-
κών έργων εκπονούνται σε όλες τις χώρες και
η μελέτη τους συνεχίζεται με θαυμαστό
ρυθμό.
Βιβλιογρ.: Ed. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer
geschichtlichen Entwicklung, τομ. I-VI. Darmstadt, W.B..
1963' (Leipzig 1010*, 1844-1852').- P. Moraux. D'Aristote
ά Bessanon, 1970.- Fr. Wehrli (εκδ.). Der Peripatos in
vorchristlicher Zeit, 1959.- Β. N. Tatakis, La philosophie
byzantine, Paris, 1949. ελλην. μτφ. Εύα Καλπουρτζή.
Βυζαντινή Φιλοσοφία, Αθήνα, 1979.- G. Lacombe.
Aristoteles Latinus, 3 τομ. και κείμενα, 15 τόμοι, 1939·
1994 (συνεχίζεται).- P. Moraux κ.ά., Aristote et Saint
Thomas <f Aquin, 1957.- H. Rashdall, The Universities ol
Europe in the Middle Ages, νέα εκδ., τόμ. 3, 1936.- Τ. J.
De Boer, Geschichte der Philosophie in Islam, 1901 (για
τον αραβικό αριστοτελισμό).- F. Ε. Peters, Aristoteles
Arabus: The oriental (Syriac and Arabic) Translations and
Commentaries ol the Arestotelian Corpus, 1968 - 0.
Kristeller, Renaissance philosophy and the Medieval
Tradition, 1966.- P. Petersen. Geschichte der
aristotetischen Philosophie in protestantischen Deuts•
chland, 1921.- I. Opelt, Griechische Philosophie bei den
Araben, Munchen, 1970.- P. Moraux (εκδ.), Aristoteles in
derneueren Forschung, Darmstadt, W.B. 1968.- του ίδιου.
Der Aristotelismus bei den Griechen: Von Andronikos bis
Alexander v. Aphrodisias, τομ. I. Berlin, 1973 - Fr. Wehrli.

Der Peripatos bis zum Beginn der romischen Kaiserzeit,
στον τόμο: "Die Philosophic der Antike" 3. εκδ. Η. Flashar,
Basel/Stuttgart, 1983 (σ. 459-599).- J. P. Lynch, Aristotle's
School. A Study ot a Greek Educational Institution.
California, 1972.- Γρ. Δ. Ζιάκας, Ο Αριστοτέλης στην α-
ραβική παράδοση, θεσσαλονίκη, 1980.
Boo. Κύρκος
Αρίστων ο ΚεΙος (3ος αι. π.Χ.). Περιπατητι-
κός* φιλόσοφος, μαθητής του Λύκωνα* και
ίσως διάδοχός του στη διεύθυνση του Περι-
πάτου στην Αθήνα.
0 Αρίστων, όπως και ο δάσκαλός του, χαρα-
κτηριζόταν από την τάση για εκλαΐκευση της
αριστοτελικής φιλοσοφίας, και γι' αυτό με τα
έργα του απευθυνόταν στο ευρύτερο μορφω-
μένο κοινό της εποχής του. Μια σειρά από δια-
λόγους του, με πρότυπο τους διαλόγους που
έγραψε ο Αριστοτέλης* σε νεανική ηλικία, α-
πευθυνόμενος επίσης στο ευρύτερο κοινό, υ-
πηρετούσαν την προσπάθεια για εισαγωγή στα
προβλήματα της φιλοσοφίας. Το ίδιο και ένας
προτρεπτικός λόγος του, και αυτός κατά το
πρότυπο του αριστοτελικού Προτρεπτικού. Το
ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Αρίστωνα για τα
ηθικά προβλήματα, με κριτήριο τη διδασκαλία
του Αριστοτέλη για τη μεσότητα, διαφαίνεται
από τα έργα του Ερωτικά όμοια, Περί του κου-
φίζειν υπερηφανίας και άλλες πραγματείες με
χαρακτηρολογικό περιεχόμενο, ανάλογες με
τους Χαρακτήρες του Θεόφραστου*, ιδρυτή
του Περιπάτου. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και
για τον διάλογό του Περί γήρως, θέμα που
είχαν πραγματευτεί πριν από τον Αρίστωνα και
άλλοι Περιπατητικοί, όπως ο Θεόφραστος και
ο Δημήτριος ο Φαληρεύς* και που έγινε πρότυ-
πο για τον Ουάρρωνα* και τον Κικέρωνα* σε
πραγματείες τους πάνω στο ίδιο θέμα. Ενας
ακόμα διάλογος του Αρίστωνα, με τον τίτλο
Λύκων, αφιερωμένος στον δάσκαλό του Λύκω-
να, είχε θέμα "τα περί των ψυχών δόγματα".
Τέλος ο Αρίστων, ακολουθώντας την παράδο-
ση του Περιπάτου, που εγκαινίασε τη βιογρα-
φία ως είδος του λόγου, έγραψε και βίους του
Ηράκλειτου*, του Σωκράτη*, του Επίκουρου*,
του Αριστοτέλη, του Θεόφραστου και του
Λύκωνα. Από όλα τα έργα του Αρίστωνα έχουν
σωθεί πολύ μικρά αποσπάσματα.
Ε.Ν. Ρούσσος
Αρίστων ο Χίος (3ος αι. π.Χ.). Ελληνας φιλό-
σοφος, στωικός* στην αρχή ως μαθητής του
Ζήνωνα του Κιτιέα*. Αργότερα όμως απομα-
κρύνθηκε από τις θεωρίες της Στοάς και ανέ-
ΑρκεσΙλαος ο ΠιταναΙος
πτυξε δική του θεωρία, η οποία βρισκόταν
πολύ κοντά στις αντιλήψεις των κυνικών*.
Ο Αρίστων καταφρονούσε τη λόγια μόρφωση.
Απέρριπτε τη διαλεκτική* και τη λογική*, ως ά-
χρηστες και ανώφελες, και τη φυσική, ως επι-
στήμη που ξεπερνάει τη γνωστική ικανότητα
του ανθρώπου. Αρνιόταν επίσης τη διάκριση
των αγαθών από τον Ζήνωνα σε "προηγμένα"
(αυτά δηλαδή που είναι κατά φύση, έχουν αξία
και αξίζει να τα επιθυμούμε) και στα αντίθετά
τους, τα "αποπροηγμένα". Αποδεχόταν μόνο
την τρίτη διάκριση, τα "αδιάφορα", διδάσκο-
ντας ότι τα πάντα είναι "αδιάφορα", δεν έχουν
δηλαδή ούτε αξία ούτε απαξία, εκτός από την
αρετή και την κακία. Ελεγε ότι αρετή είναι η
υγεία του πνεύματος και είδη αυτής η φρόνη-
ση, η δικαιοσύνη κ.λπ. και ότι η διδασκαλία της
είναι έργο της παιδαγωγικής και όχι της φιλο-
σοφίας. Κατά τον Παναίτιο*, ο Αρίστων δεν
άφησε γραπτό έργο.
Βιβλιογρ.: Mayer Α., Aristonstudien, Phil. Suppl. XI (1910),
σ. 484 κ.ε.
Απ. Τζ.
ΑρκεσΙλαος ο ΠιταναΙος (315-241 π.Χ.). Αρ-
χαίος Ελληνας φιλόσοφος, ιδρυτής της Μέσης
Ακαδημίας. Αρχικά σπούδασε μαθηματικός
στην πατρίδα του Πιτάνη της Μ. Ασίας, κοντά
στον μαθηματικό Αυτόλυκο. Αργότερα στην
Αθήνα φοίτησε στην Περιπατητική Σχολή*,
όταν διευθυντής αυτής ήταν ο διάδοχος του
Αριστοτέλη Θεόφραστος*. Μετά έγινε μαθη-
τής του Κράντορα* στην Ακαδημία*, όπου γνώ-
ρισε τον σχολάρχη της Πολέμωνα* και τον
Κράτη*, οι οποίοι τον επηρέασαν αποφασιστι-
κά στις μετέπειτα κατευθύνσεις του. Μετά τον
θάνατο του Κράτη, ο Αρκεσίλαος τον διαδέ-
χτηκε στη διεύθυνση της Σχολής και έγινε αρ-
χηγός της λεγόμενης Μέσης Ακαδημίας· με
την ιδιότητά του αυτή άρχισε αγώνα κατά του
φιλοσοφικού δογματισμού.
Ο Αρκεσίλαος αμφισβητούσε τη δυνατότητα
αντίληψης με τις αισθήσεις (Cicero, De orat.,
Ill, 67). Πρώτος στόχος της πολεμικής του υ-
πήρξε η φιλοσοφία του Ζήνωνα*, κατά την
οποία κριτήριο της αλήθειας είναι η "καταλη-
πτική φαντασία". Σε τέτοιο βαθμό έφθανε η
αμφισβήτηση του για τη δυνατότητα της γνώ-
σης, ώστε να διακηρύττει ότι "τίποτε δεν γνω-
ρίζουμε ούτε ακόμη το ότι τίποτα δεν γνωρί-
ζουμε". Σκοπός λοιπόν της φιλοσοφίας, κατά
τον Αρκεσίλαο, δεν πρέπει να είναι η κατάκτη-
ση της αλήθειας, αλλά η αποφυγή της πλάνης,
169
ΑρμινιανοΙ
πράγμα που τον οδήγησε στην απόλυτη απο-
φυγή από την έκφραση γνώμης ("εποχή"). Την
αρχή αυτή τόσο αυστηρά την τήρησε ο ίδιος,
ώστε ούτε το αξίωμά του αυτό δεν ήθελε να το
εμφανίσει ως γνώση. Με τον τρόπο αυτό πλη-
σίαζε μάλλον προς τις ιδέες του Πλάτωνα*,
που δεχόταν την υποκειμενική παράσταση
("δόξα"). Αρνιόταν λοιπόν τη δυνατότητα της
γνώσης, όχι όμως και της ενέργειας, αφού υ-
ποστήριζε ότι, προκειμένου να ενεργήσει κα-
νείς λογικά, αρκεί να ακολουθήσει το πιθανό
(εύλογον), που αποτελεί ανώτερο κριτήριο για
την πρακτική ζωή.
Ο Αρκεσίλαος, που υπήρξε ικανός χειριστής
της διαλεκτικής, δεν άφησε συγγράμματα,
κατά το προηγούμενο του Σωκράτη. Η επίδρα-
ση όμως της προφορικής του διδασκαλίας, η
οποία μας είναι γνωστή μόνον από έμμεσες
μαρτυρίες, διατηρήθηκε στην ιστορία της φιλο-
σοφίας παρά τις παρερμηνείες που παρατηρή-
θηκαν σ' αυτήν, διότι στα χρόνια του η Ακα-
δημία συγκέντρωσε πολλούς μαθητές, οι οποί-
οι διέσωσαν τα διδάγματά του.
Βιβλιογρ.: Gigon Ο.. Zur Geschichle der sogenanden
Neuen Akademie. "Museum Helvelicum", 1944, Bd. 1, s.
47-64.- Weische Α., Cicero und die Neue Akademie,
Munster. 1961- Kramer H. J.. Platonismus und Helle-
nislische Philosophie, Berlin - Ν. Y., 1971. b. 5-107.
Απ. Τζαφερόπουλος
ΑρμινιανοΙ. Αιρετικοί Διαμαρτυρόμενοι στην
Ολλανδία, που προήλθαν από τον Καλβινισμό
(βλ. λ. Καλβίνος). Πήραν το όνομά τους από
τον πάστορα του Αμστερνταμ Ιάκωβο Αρμίνιο
(Ιάκ. Χάρμενσεν, 1560-1609), που απέρριπτε
τη διδασκαλία του Καλβίνου για τον "απόλυτο
προορισμό" και δεχόταν ότι ο άνθρωπος, βοη-
θούμενος από τη θεία χάρη, μπορεί να σώσει
την ψυχή του με την πίστη και τα καλά έργα. Ο
αρμινισμός καταδικάστηκε ως αίρεση από τη
σύνοδο του Ντόρντρεχτ (1618-19). Σήμερα υ-
πάρχουν ακόμη μερικές χιλιάδες οπαδοί του
στην Ολλανδία.
Ε . χ .
αρμονία. Ταιριαστή, συμμετρική διάταξη των
μερών ενός συνόλου, χωρίς τα μέρη αυτά να
αντιτίθενται μεταξύ τους ή στις διάφορες λει-
τουργίες του συνόλου, ενώ αντίθετα συντεί-
νουν στο ίδιο συνολικό αποτέλεσμα. Τα πράγ-
ματα, κατά τους Πυθαγόρειους*, είναι συνθέ-
σεις άνισων και αντίθετων στοιχείων. Για να
γίνει όμως η σύνθεση, αυτά έχουν ανάγκη από
έναν δεσμό, την αρμονία, η οποία χαρακτηρί-
170
ζεται ως ένωση πολλών στοιχείων και ως συμ-
φωνία των αντιθέτων. Ως φιλοσοφικός όρος η
λέξη αρμονία χρησιμοποιήθηκε από τους σύγ-
χρονους Γάλλους φιλοσόφους και ιδαίτερα
από τον Ravaisson*, στον οποίο οφείλεται και
η διάδοση της χρήσης της. Στην αισθητική,
κατά τον Πλάτωνα*, η αρμονία κατέχει τη θέση
ενός από τα γνωρίσματα του αισθητικού φαι-
νομένου, που είναι το μέτρο και η αρμονία, η
καθαρότητα και η τελειότητα. Στη μουσική, ει-
δικότερα, είναι ένα από τα τρία κυριότερα
στοιχεία της (ρυθμός, μελωδία, αρμονία). Ο
ρόλος της αρμονίας στην περίπτωση αυτή
είναι να προκαλεί την αισθητική ιδιότητα του
αισθήματος που προέρχεται από την ακρόαση
περισσοτέρων του ενός μουσικών ήχων ταυτό-
χρονα. Κατά τους Πυθαγόρειους, μουσική αρ-
μονία παράγουν και τα ουράνια σώματα. Αυτά,
όπως κάθε σώμα που κινείται, παράγουν
ήχους, το ύψος των οποίων είναι ανάλογο
προς την ταχύτητά τους· το σύνολο των ήχων
αυτών αποτελεί εναρμόνια συμφωνία ("αρμο-
νία σφαιρών"), την οποία δεν ακούμε, επειδή
δεν συνηθίσαμε σ' αυτήν από τη στιγμή της
γέννησης μας. Και στην ηθική φιλοσοφία η
θέση της έννοιας αρμονία είναι σημαντική.
Κατά τους Πυθαγόρειους, ηθική είναι μια
πράξη που έχει μέσα της μέτρο και αρμονία.
Κατά τον Kant*, πρέπει να υποθέσουμε ότι υ-
πάρχει μια αναγκαία σχέση μεταξύ του ηθικού
φρονήματος και της τάξεως του κόσμου, μια
αρμονία, όπου η τάξη του κόσμου και η κατά-
σταση της ζωής ρυθμίζονται από το ηθικό φρό-
νημα.
Απ. Τζ.
αρμονία, προδιατεταγμένη ή προκατεστημένη.
Θεωρία του Leibniz*, σύμφωνα με την οποία ο
Θεός από τη στιγμή της δημιουργίας του κό-
σμου κανόνισε και προδιέγραψε για την αιω-
νιότητα την απόλυτη αντιστοιχία και συμφωνία
των διαφόρων μονάδων, ώστε το σύμπαν να
λειτουργεί σαν ένα καλοκουρδισμένο ρολόι. Η
θεωρία αυτή έρχεται ως απόηχος φιλοσοφι-
κών απόψεων της αρχαιότητας και ιδιαίτερα
του Ηράκλειτου*, ο οποίος παρατήρησε ότι
στον κόσμο επικρατεί αρμονία, η οποία παρά-
γεται από την εναντιότητα και την αντιξοότητα
των πάντων.
Απ. Τζ.
Αρμστρονγκ (Armstrong) Ντέιβιντ (γεν. 1926).
Αυστραλός φιλόσοφος, εκπρόσωπος του "επι-

στημονικού υλισμού". Θεωρεί τη συνείδηση
σαν τον εγκέφαλο από την άποψη του διαμε-
σολαβητή εσωτερικών και εξωτερικών κινή-
τρων και αντιδράσεων. Επιδιώκει την αναγωγή
(βλ. αναγωγισμός) του ψυχικού στο φυσικό και
του γενικού (του αναγκαίου και του ουσιώ-
δους) στο μοναδικό και στο τυχαίο.
Εργα του: A materialist Theory of Mind, New
York - London, 1968.- What is a Law of Nature?
Cambridge, 1983.
Δ.Π.
άρνηση. Φιλοσοφικός όρος που υποδηλώνει
έναν από τους νόμους της διαλεκτικής ανά-
πτυξης, ένα από τα στοιχεία της διαδοχικότη-
τας που υπάρχει στην εξέλιξη του αναπτυσσό-
μενου αντικειμένου. Κάθε αντικείμενο, κατά τη
διαδικασία της ανάπτυξής του, θα περάσει α-
ναπόφευκτα από το στάδιο της ίδιας του της
άρνησης, θα γίνει δηλαδή ποιοτικά διαφορετι-
κό. Πρόκειται για μιαν αλυσιδωτή άρνηση του
παλιού και την εμφάνιση του νέου, που δεν
έχει ούτε αρχή ούτε τέλος. Το αναπτυσσόμε-
νο αντικείμενο μετατρέπεται συνεχώς σε κάτι
άλλο, ενώ, κατά μιαν ορισμένη έννοια, εξακο-
λουθεί να παραμένει το ίδιο. Ετσι λ.χ. η νεότη-
τα αρνείται την παιδικότητα, τη νεότητα η ωρι-
μότητα και την ωριμότητα το γήρας· ή το
φύτρο αρνείται τον σπόρο, και το στάχυ το
φύτρο. Παράλληλα όλα αυτά δεν είναι παρά
διαφορετικά στάδια της ανάπτυξης ενός και
του αυτού ανθρώπου ή φυτού. Αυτή η αδιάκο-
πη αυτοάρνηση είναι το χαρακτηριστικό της
προοδευτικής αυτοανάπτυξης, που παρατηρεί-
ται στη φύση, τη γνώση και την κοινωνία. Η
διαλεκτική άρνηση δεν είναι άσκοπη και κενή,
αλλά δημιουργική, καθώς το παλιό όχι απλώς
απορρίπτεται και καταστρέφεται, αλλά παρα-
χωρεί τη θέση του σε κάτι νέο, το οποίο διατη-
ρεί τις θετικές πλευρές του παλιού στη νέα
ποιότητα του Είναι και της γνώσης.
Απ. Τζ.
άρνησης της άρνησης, νόμος. Βασικός νόμος
της διαλεκτικής. Χαρακτηρίζει τη διαδικασία
της ανάπτυξης ως προς την κατεύθυνσή της,
τη διαλεκτική ενότητα της εμφάνισης του νέου
και της υπό νέα μορφή διατήρησης ορισμένων
στοιχείων του παλιού και την ανοδικότητα που
εκφράζεται ως διαλεκτική διαδοχικότητα. Η
καταγωγή του νόμου ανάγεται στον Χέγκελ*,
αν και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του εμ-
φανίστηκαν ενωρίτερα στην ιστορία της σκέ-
άρνησης της άρνησης, νόμος
ψης και της φιλοσοφίας. Στα πλαίσια της χε-
γκελιανής φιλοσοφίας βασικό στοιχείο της έν-
νοιας της ανάπτυξης και της προόδου είναι η
εμφάνιση ή η εκδίπλωση της άρνησης που ήδη
υπήρχε στο προηγούμενο αναπτυξιακό στά-
διο. Η άρνηση της άρνησης αυτής συντελείται
ως άρση της και επομένως ως, κατά μια έν-
νοια, επαναφορά και αποκατάσταση του αντι-
κειμένου της αρχικής άρνησης. Η επαναφορά
και αποκατάσταση αυτή είναι εντούτοις η γέν-
νηση του νέου ως έννοιας ή οντότητας που
διατηρεί στοιχεία του παλιού εμπλουτισμένα
με την άρνηση ή με το αντίθετό της. Η γέννη-
ση του νέου αντιστοιχεί στην, σε ανώτερο α-
ναπτυξιακό στάδιο, εμφάνιση του ενιαίου των
αντιθέτων μετά από τη διαπάλη τους για επι-
κράτηση. Ετσι, ο νόμος της άρνησης της άρνη-
σης σηματοδοτεί και εκφράζει, αφενός, το δυ-
ναμικό πέρασμα του ενός αντιθέτου στο άλλο
και, αφετέρου, το αναπτυξιακά υπέρτερο απο-
τέλεσμα της τελικής σύνθεσής τους, που συ-
ντελείται με την άρνηση της αρχικής άρνησης.
Στα πλαίσια της χεγκελιανής φιλοσοφίας διο-
γκώθηκε η σημασία και η προβλεπτική ικανότη-
τα του τριαδικού σχήματος "θέση, άρνηση, άρ-
νηση της άρνησης", καθώς, μεταφερόμενο από
το επίπεδο ανάπτυξης των εννοιών, επιδιώ-
χθηκε να εκφράσει κάθε δυναμική διαδικασία
αλλαγής. Στα πλαίσια της υλιστικής διαλεκτι-
κής ο νόμος της άρνησης της άρνησης θεωρεί-
ται ότι καθορίζει και περιγράφει τις διαδικα-
σίες ανάπτυξης και στη φύση και στην κοινω-
νία και στη νόηση. Ως χαρακτηριστικά των δυ-
ναμικών αλλαγών ή μεταβολών θεωρούνται ο
νόμος της ενότητας και της πάλης των αντιθέ-
των, καθώς και ο νόμος της μετάβασης από
την ποσοτική συσσώρευση στην ποιοτική με-
ταλλαγή. Και οι δύο αυτοί νόμοι αποτελούν
πλευρές, εκφάνσεις, εκδοχές του ενός και μο-
ναδικού νόμου, αυτού της άρνησης της άρνη-
σης, χωρίς να τον εξαντλούν περιγραφικά. Ο
νόμος της άρνησης της άρνησης, πέρα από
τον εκ των προτέρων καθορισμό του δυναμι-
κού πλαισίου της αλλαγής, αναφέρεται στην
τελειωμένη διαδικασία, στο τελειωμένο προϊ-
όν της. Ετσι, στα επιμέρους στάδια της υπό ο-
λοκλήρωση διαδικασίας, ο νόμος εκφράζεται
ως ενδιάθετη τάση, ως έκφραση του αριστοτε-
λικού "δυνάμει". Βασικά χαρακτηριστικά του
νόμου είναι η άρνηση, η διαδοχικότητα (με την
έννοια της κατεύθυνσης) και η ανάπτυξη. Η α-
νάπτυξη αυτή γίνεται αντιληπτή ως κατευθυ-
νόμενη, αλλά όχι με γραμμικό τρόπο. Δεν είναι
171
Αρντιγκό
δυνατόν να παρασταθεί καν με μία επίπεδη κα-
μπύλη, διότι η όποια παράστασή της όφειλε να
συμπεριλάβει το χαρακτηριστικό της μετάβα-
σης σε ανώτερο αναπτυξιακό στάδιο και το χα-
ρακτηριστικό της διατήρησης στοιχείων του
παλαιού στα πλαίσια της νέας σύνθεσης των
αντιθέτων. Έτσι η ανάπτυξη, ως έκφραση του
νόμου της άρνησης της άρνησης, μπορεί να
παρασταθεί ως σπειροειδής καμπύλη, η οποία
αποδίδει και το χαρακτηριστικό της μετάβασης
σε ανώτερο αναπτυξιακό στάδιο και αυτό της,
κατά κάποιον τρόπο, "επιστροφής" που συντε-
λείται με την άρση της αρχικής άρνησης. Μια
σπειροειδής καμπύλη μπορεί να θεωρηθεί ότι
είναι μια ακολουθία μη ταυτιζόμενων περιφε-
ρειών κύκλου οι οποίες συνδέονται κατά
τρόπο συνεχή. Αυτή η σχηματική παράσταση
συνηγορεί υπέρ της σχετικής ομοιότητας των
αναπτυξιακών διαδρομών και της μοναδικότη-
τας της διαλεκτικής αναπτυξιακής πορείας.
Δεν πρόκειται για ουσιαστική επιστροφή στο
παλιό, αλλά για "επανάληψη" χαρακτηριστικών
και ιδιοτήτων με σχετικό περιεχόμενο. Η σχε-
τικότητα του περιεχομένου αυτού εξαρτάται
από την πολυπλοκότητα της αναπτυξιακής
διαδικασίας. Ως επιπλέον χαρακτηριστικό της
διαλεκτικής αναπτυξιακής διαδικασίας είναι
δυνατόν να αναφέρει κανείς αυτό του ολοένα
επιταχυνόμενου ρυθμού μεταβολής και μετά-
βασης από μια κατάσταση στην αντίθετη της.
Η επιτάχυνση αυτή μπορεί να εκφραστεί είτε
ως μεταβολή ταχύτητας είτε ως εσωτερική με-
ταβολή των μετρικών χαρακτηριστικών του
χρόνου που χρησιμοποιείται στο αναπτυσσό-
μενο σύστημα. Οπως ήδη ειπώθηκε, στα πλαί-
σια της υλιστικής διαλεκτικής η έννοια του δια-
λεκτικά αναπτυσσομένου συστήματος, αυτού
δηλαδή που υπακούει κατά την ανάπτυξη του
στον νόμο της άρνησης της άρνησης, αφορά
όλα τα αναπτυσσόμενα συστήματα είτε στη
φύση είτε στην κοινωνία είτε στη νόηση.
Διον. Αναπολιτάνος
Αρντιγκό Ρομπέρτο (Κρεμόνα, 1828-Μάντοβα,
1920). Ιταλός φιλόσοφος. Αφού ολοκλήρωσε
τις σπουδές του στο Σεμινάριο της Μάντοβα,
χειροτονήθηκε ιερέας το 1851. Μια βαθιά
πνευματική κρίση τον οδήγησε στο να εγκατα-
λείψει το ιερατικό στάδιο το 1881, οπότε και
κατέλαβε την έδρα του καθηγητή της Ιστορίας
της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Πάντο-
βα, θέση που διατήρησε μέχρι το 1909. Πέθανε
αυτόχειρας.
172
Ο Αρντιγκό συνέβαλε αποφασιστικά στην ει-
σαγωγή στη νεότερη ιταλική φιλοσοφία θεμε-
λιωδών θέσεων του ευρωπαϊκού θετικισμού*.
Ερχόμενος σε αντιπαράθεση προς την πνευ-
ματοκρατία της εποχής, προσπάθησε να αξιο-
ποιήσει τη θετικιστική μέθοδο στα πλαίσια μιας
επιστροφής στην πραγματικότητα της εμπει-
ρίας και απέδειξε πως αυτή η τελευταία απο-
τελεί το αναγκαίο θεμέλιο για οποιαδήποτε θε-
ωρητική κατασκευή. Στο έργο του La psicolo-
gia come scienza positive (Η ψυχολογία ως θε-
τική επιστήμη, 1870), που σηματοδοτεί τη γέν-
νηση της επιστημονικής ψυχολογίας στην
Ιταλία, περιλαμβάνονται οι θεμελιώδεις κατευ-
θύνσεις της σκέψης του. Η μέθοδος του Αρντι-
γκό μοιάζει πολύ με εκείνη του Spencer*, μο-
λονότι στο έργο του Dottrina Spenceriana dell'
inconoscibile (Η θεωρία του Spencer για το ά-
γνωστο, 1899) επικρίνει τις θέσεις του Αγγλου
φιλοσόφου: δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που
να υφίσταται πέρα από τις γνωστικές δυνατό-
τητες του ανθρώπου - το άγνωστο, που για τον
Spencer αποτελεί μεταφυσική αφαίρεση έξω
από την εμπειρική τάξη, είναι στην πραγματι-
κότητα ένας μόνο περιορισμός στην ανθρώπι-
νη διάνοια, περιορισμός που μπορεί ν' αντιμε-
τωπιστεί μέσω της πειραματικής μεθόδου.
Συνακόλουθη της φιλοσοφικής θεώρησης του
Αρντιγκό είναι η παιδαγωγική του αντίληψη.
Στο έργο La scienza dell'educazione (Η επιστή-
μη της παιδείας, 1893), υποστηρίζει την ανά-
γκη εισαγωγής στην παιδαγωγική διαδικασία
της άμεσης και έμμεσης ενορατικής μεθόδου.
Η πρώτη είναι εκείνη "με την οποία, χωρίς να
καθοδηγείται από κανέναν και με τη βοήθεια
των αισθήσεων, το άτομο μαθαίνει να γνωρίζει
τα πράγματα". Η δεύτερη, πάλι,· αναφέρεται
στη συσσωρευμένη μέσα στον χρόνο πολιτι-
σμική και επιστημονική κληρονομιά της ανθρω-
πότητας.
Αλλα σημαντικά έργα του Αρντιγκό είναι: La
morale dei positivisti (Η ηθική των θετικιστών,
1879), Relativitd delta logics umana (Η σχετι-
κότητα της ανθρώπινης λογικής, 1881), II tatto
psicologico delta percezione (To ψυχολογικό
γεγονός της αντίληψης, 1882), Sociologia(Κοι-
νωνιολογία, 1886), L' unitd delta coscienza (Η ε-
νότητα της συνείδησης, 1898).
Αθ. Νάτσης
Αρόν Ρεϋμόν (Aron Raymond, 1905-1983).
Γάλλος κοινωνιολόγος, δημοσιολόγος και πο-
λιτικός σχολιαστής, καθηγητής της Κοινωνιο-

λογίας στη Φιλοσοφική Σχολή της Σορβόννης
(1955-1968) και κατόπιν στο Collage de France.
Στα έργα του πραγματεύθηκε θεμελιακά προ-
βλήματα της φιλοσοφίας της ιστορίας, της κοι-
νωνιολογίας και της πολιτειολογίας. Εξετάζο-
ντας την ιστορία από την "επιστημολογική, υ-
περβατολογική, φιλοσοφική σκοπιά", κατέληξε
στο συμπέρασμα ότι η κατανόησή της είναι α-
ντικειμενικά περιορισμένη, διότι ο ιστορικός
λόγος δεν μπορεί να περικλείσει ολόκληρο το
γίγνεσθαι της ανθρωπότητας. Και γι' αυτό, ο
αιτιακός ντετερμινισμός", που είναι το εργα-
λείο του ιστορικού λόγου, αντανακλά μόνον εν
μέρει την αντικειμενική πραγματικότητα
(Εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας, 1937,
και Κριτική φιλοσοφία της Ιστορίας, 1964). Ο
Αρόν είναι ένας από τους θεμελιωτές της τε-
χνοκρατικής θεωρίας της "ενιαίας βιομηχανι-
κής κοινωνίας" και της συνακόλουθής της θεω-
ρίας της "σύγκλισης" των δύο αντίθετων κοι-
νωνικών συστημάτων, του καπιταλισμού και
του σοσιαλισμού, καθώς και της δημιουργίας
ενός πολιτισμού νέου τύπου, όπου η ανάπτυξη
της επιστήμης και της τεχνικής και τα συστή-
ματα οργάνωσης και διαχείρισης επισκιάζουν
τις ασυμφιλίωτες διαφορές μεταξύ καπιταλι-
σμού και σοσιαλισμού ( Δεκαοχτώ μαθήματα
για τη βιομηχανική κοινωνία , 1962, Η πάλη
των τάξεων. Νέα μαθήματα για τη βιομηχανική
κοινωνία, 1964). Με το ίδιο πνεύμα, υποστηρί-
ζει ότι ο ρόλος της ιδεολογίας φθίνει στο
μέτρο που στεριώνει η "ορθολογική" κοινωνία,
εκθειάζει την αποίδεολογικοποίηση και απο-
κρούει τον μαρξισμό ως ιδεολογία. Ήδη στο
Όπιο των διανοουμένων (1955), ασκεί δριμεία
κριτική στον παλιό συνεργάτη του Ζαν Πωλ
Σαρτρ* και στους μαρξιστές για την τυφλή υ-
ποστήριξή τους στη Σοβιετική Ενωση. Ο ίδιος
υποστηρίζει με θέρμη τη Δυτική Συμμαχία υπό
την ηγεσία των ΗΠΑ. Στο Δημοκρατία και ολο-
κληρωτισμός (1965), εκδηλώνει καθαρά την α-
νπσοσιαλιστική στάση του. Στο Η ανεύρετη ε-
πανάσταση (1968) επικρίνει τους συναδέλ-
φους του καθηγητές που υποστήριξαν τη φοι-
τητική εξέγερση του 1968 (Γαλλικός Μάης).
Αλλα έργα του Ρ. Αρόν: Ειρήνη και πόλεμος
μεταξύ των εθνών (1962), Τα στάδια της κοι-
νωνιολογικής σκέψης (1967), Αυτοκρατορική
δημοκρατία. Οι ΗΠΑ στον κόσμο (1945-72),
Πολιτικές μελέτες (1972).
Γιόν. Κρητικός
ΑρποκρατΙων ο ΑργεΙος (2ος αι. μ.Χ ). Φιλό-
Αρριανός
σοφος με κατεύθυνση πλατωνική, μαθητής του
Αττικού* και, κατά το λεξικό Σούδα, συγγρα-
φέας ενός πλατωνικού λεξικού. Με την προ-
σέγγισή του στις ιδέες του Νουμήνιου*, σχετι-
κά με τη μεταφυσική θεωρία για τις υποστά-
σεις, ο Αρποκρατίων μπορεί να καταταχτεί
στους προδρόμους του Νεοπλατωνισμού*. Το
έργο του είχε χρησιμοποιηθεί από τους νεο-
πλατωνικούς φιλοσόφους Ιάμβλιχο* και Πρό-
κλο*.
Ε.Ν. Ρούσσος
Αρριανός (95-180 περίπου, Νικομήδεια Μικρα-
σιατικής Βιθυνίας). Νεαρότατος έγινε μαθη-
τής, και μάλιστα επίλεκτος, του στωικού φιλο-
σόφου Επικτήτου* στη Νικόπολη της Ηπείρου"
αργότερα συμπλήρωσε τις σπουδές του στη
ρητορική και τη φιλοσοφία στην Αθήνα. Κατά
την παραμονή του στην Αθήνα γνωρίστηκε με
τον αυτοκράτορα Αδριανό, και, πιθανότατα με
πρόσκλησή του, πήγε στη Ρώμη, όπου πήρε
τον τίτλο του "ρωμαίου πολίτη" και το ρωμαϊκό
όνομα Φλάβιος. Διετέλεσε για μια εξαετία το-
πάρχης της Καππαδοκίας, πρεσβευτής και α-
ντιστράτηγος TCU Αυγούστου. Το 147 τον βρί-
σκουμε στην Αθήνα να έχει τον τίτλο του αθη-
ναίου πολίτη και να διορίζεται από τον Αδρια-
νό επώνυμος άρχων της πόλεως των Αθηνών.
Περί το τέλος της ζωής του γύρισε στην πατρί-
δα του Νικομήδεια, όπου έγινε ιερεύς της
Δήμητρας και της Περσεφόνης, ενώ ταυτόχρο-
να φαίνεται ότι βρήκε τον χρόνο να επεξεργα-
στεί τα συγγράμματά του.
Είχε ευρεία μόρφωση και μεγάλη πολυμάθεια,
ήταν πολυγραφότατος, και είχε ως πρότυπο
τον Ξενοφώντα, ονομάσθηκε μάλιστα "νέος
Ξενοφών". Εγραψε, όπως και ο Ξενοφών*, έρ-
γα φιλοσοφικά, ιστορικά, γεωγραφικά, στρα-
τιωτικά κ.ά. Τα φιλοσοφικά του έργα είναι: Επι-
κτήτου Διατριβαί σε οκτώ βιβλία, από τα οποία
σώζονται τα τέσσερα, και Επικτήτου Εγχειρί-
διον, που αποτελεί σύντομη περίληψη των Δια-
τριβών σ" αυτά περιγράφει τη διδασκαλία του
δασκάλου του Επίκτητου, όπως ο Ξενοφών
είχε περιγράψει στα Απομνημονεύματά του τη
διδασκαλία του δασκάλου του Σωκράτη*. Από
τα ιστορικά του έργα σπουδαιότερα είναι: Αλε-
ξάνδρου Ανάβασις κατ' αναλογία προς το έργο
του Ξενοφώντα Κύρου Ανάβασις, όπου περι-
γράφει την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου
στην Ασία, Μετά τον Αλέξανδρον, Βιθυνιακά,
Παρθικά. Στα γεωγραφικά του έργα περιλαμ-
βάνονται: η Ινδική και ο Περίπλους του Ευξεί-
173
άρση
νου. Στα στρατιωτικά του έργα ανήκουν: η Τα-
κτική Τέχνη και η Έκταξις των Αλανών. Με το
έργο του Κυνηγετικός συμπληρώνει ο Αρρια-
νός το ομώνυμο έργο του Ξενοφώντα, ενώ
έχει γράψει και δύο βιογραφίες - π ο υ όμως
έχουν χαθεί- του Τιμολέοντος του Κορινθίου
και του Δίωνος του Συρακουσίου.
Ο Αρριανός δεν μεταχειρίσθηκε την "Κοινή"
ελληνική γλώσσα της εποχής του, που προήλ-
θε από την ανάμειξη της αττικής με τις άλλες
διαλέκτους, αλλά προσπάθησε, όπως ο Λου-
κιανός* και άλλοι, να επιτύχει την αναβίωση
της αττικής διαλέκτου, έχοντας ως υπόδειγμα
τον Ξενοφώντα* και τον Θουκυδίδη*. Δεν πέ-
τυχε βέβαια απολύτως· η φράση του δεν έχει
την κομψότητα και τη χάρη του Ξενοφώντα'
ούτε φυσικά η εξιστόρησή του έχει την αξία
των ιστορικών αριστουργημάτων του Θουκυ-
δίδη και του Ξενοφώντα, τους οποίους μιμήθη-
κε. Παρόλ' αυτά, ως ιστορικός, πολιτικός,
στρατιωτικός και γεωγράφος, είναι αξιόλογος,
ενώ ως φιλόσοφος, έστω λαϊκός, προσπαθεί
και διεισδύει στα πρακτικά προβλήματα της αν-
θρώπινης ζωής. Κύρια χαρακτηριστικά του ως
συγγραφέα είναι η σαφήνεια, η ακρίβεια, η συ-
νοπτικότητα και η αμεροληψία.
Βιβλιογρ.: Pauly • Wissowa, Real - Encyclopedia II, s.v.-
Loeb Class. Library, Arian. History ol Alexander and Indica,
London, 1976 (P. A. Brund ed).
Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
άρση (γερμανικά Aufheben). Φιλοσοφική κατη-
γορία την οποία εισήγαγε ο Χέγκελ* και υπο-
δηλώνει τον μετασχηματισμό κατά τον οποίο η
μορφή και οι αρχές ενός συστήματος-ολότη-
τας* παραμερίζονται, απορρίπτονται, αναιρού-
νται, αλλάζοντας το περιεχόμενό τους, αλλά
διατηρώντας και εδραιώνοντας ταυτόχρονα
τον ρόλο τους ως βιώσιμων στοιχείων, υπο-
ταγμένων στιγμών της νέας ολότητας-ανώτε-
ρης βαθμίδας της ανάπτυξης*. Σημαίνει ταυτό-
χρονα καταστροφή, αναίρεση, διακοπή, αλλά
και διατήρηση, συγκράτηση. Η κάθε ανώτερη
κατηγορία (σύνθεση) αίρεται υπεράνω της
θέσης και της αντίθεσης καταργώντας και δια-
τηρώντας τες σε μετασχηματισμένη μορφή,
πραγματοποιώντας έτσι την "άρνηση της άρ-
νησης"*. Κατά τον Χέγκελ η άρση χαρακτηρί-
ζει κατ' εξοχήν την κίνηση της αυτοαναπτυσ-
σόμενης απόλυτης ιδέας. Ο Μαρξ* μέσα από
τη θεωρητική ανάλυση ενός οικονομικού σχη-
ματισμού (της κεφαλαιοκρατίας) αναδεικνύει
τον αντικειμενικό και υλικό χαρακτήρα της α-
νάπτυξης-άρσης του από τη νομοτελειακά α-
174
νώτερη του βαθμίδα ως αυτοάρνηση της ολό-
τητάς του. Η νομοτέλεια αυτή διέπει ιδιότυπα
και τη διαδοχή των θεωρητικών συστημάτων
στην ιστορία της επιστήμης (βλ. και λ. διαλε-
κτική, αντίφαση, ανάβαση από το αφηρημένο
στο συγκεκριμένο, άρνησης της άρνησης
νόμος).
Βιβλιογρ.: Χέγκελ Γκ. Β. Φ.. Η φαινομενολογία του πνεύ-
ματος, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1993.- του Ιδιου: Η επι-
στήμη της λογικής, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1991.- Κ.
Μαρξ, Το κεφάλαιο, τ. 1-3. Σ.Ε.. Αθήνα, 1978.
Δ. Πατέλης
αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Η Ελληνική φιλο-
σοφία κατά την πρώτη από τις τρεις μεγάλες
περιόδους της ιστορίας της, πριν από τη Βυζα-
ντινή (και Μεσαιωνική) και τη Νεοελληνική (και
σύγχρονη). Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία ανα-
πτύχθηκε μεταξύ του 6ου αι. π.Χ. και του 6ου
αι. μ.Χ., δηλαδή σε χρονικό διάστημα μεγαλύ-
τερο από μια χιλιετία, και πέρασε από εξελικτι-
κές φάσεις που αντιστοιχούν στις φάσεις της
ιστορικής μοίρας της αρχαίας ελληνικής κοι-
νωνίας.
Η γένεση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας
συμπίπτει με τη γένεση της φιλοσοφίας γενι-
κά. Μέσα σε πρωτοφανείς για τους αρχαίους
λαούς κοινωνικο-πολιτικές διεργασίες, που
προσδιόρισαν τον χαρακτήρα του αρχαίου ελ-
ληνικού πολιτισμού, το ελληνικό πνεύμα επι-
χείρησε για πρώτη φορά να δώσει εξηγήσεις
όχι πια μυθικές και αλληγορικές αλλά λογικές
και θεωρητικές, προβληματιζόμενο πάνω στη
γνώση και την ουσία των πραγμάτων, τη δομή
και τη λειτουργία του σύμπαντος, την καταγω-
γή της ζωής και τη φύση του ανθρώπου, τη
θέση του μέσα στον κόσμο και τα συστήματα
του ομαδικού βίου. Καθώς συνειδητοποιούσε
και επεξεργαζόταν τα προβλήματά της, η αρ-
χαία ελληνική φιλοσοφία διαμόρφωνε τη
γλώσσα και την ορολογία της φιλοσοφίας γε-
νικά και ανακάλυπτε τα δικά της κριτήρια.
Εξάλλου, αποβλέποντας στη γενική θεώρηση
της πραγματικότητας, πριν από τη γένεση των
ειδικών επιστημών, η αρχαία ελληνική φιλοσο-
φία λειτούργησε στην κοινωνία της εποχής
της και ως μητέρα των επιστημών, Ακόμα η αρ-
χαία ελληνική φιλοσοφία λειτούργησε και ως
συντελεστής ελευθερίας και προαγωγής του
ατόμου και του κοινωνικού συνόλου, εξευτελί-
ζοντας πανίσχυρες μυθοκρατικές και δαιμονο-
κρατικές δομές και αντιλήψεις και λυτρώνο-
ντας τις μάζες από τις δεισιδαιμονίες και το
άγχος.

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία στην ιστορική
της εξέλιξη διακρίνεται σε τρεις μεγάλες χρο-
νικές περιόδους: την περίοδο της Προσωκρατι-
κής φιλοσοφίας, την περίοδο της Αττικής φι-
λοσοφίας και την περίοδο της Ελληνιστικής
και Ελληνο-ρωμαικής φιλοσοφίας.
Η Προσωκρατική φιλοσοφία', που οφείλει το
όνομά της στο γεγονός ότι οι κυριότεροι εκ-
πρόσωποι της έζησαν πριν από τον Σωκράτη*,
αναπτύχθηκε τον 6ο και τον 5ο αι. π.Χ. και είχε
κεντρικό θέμα τη γνώση του φυσικού κόσμου,
δηλ. ήταν φυσική φιλοσοφία. Τις κυριότερες
σχολές αυτής της περιόδου τις σχημάτισαν οι
λεγόμενοι υλοζωιστές της Μιλήτου (Θαλής*,
Αναξίμανδρος*, Αναξιμένης*), της Κολοφώνας
(Ξενοφάνης*) και της Εφέσου (Ηράκλειτος*),
οι Πυθαγόρειοι* (Πυθαγόρας*, Φιλόλαος*,
Αρχύτας*), οι Ελεάτες* (Παρμενίδης*, Ζήνων*,
Μέλισσος*), ορισμένοι συμβιβαστικοί των
προηγούμενων ρευμάτων και τάσεων (Αλκμαί-
ων', Εμπεδοκλής*, Διογένης ο Απολλωνιά-
της*, Αναξαγόρας*) και τέλος οι Ατομικοί*
(Λεύκιππος*, Δημόκριτος*). Προς το τέλος
αυτής της περιόδου σημειώνεται το κίνημα της
Σοφιστικής* (Πρωταγόρας*, Γοργίας*, Ιππίας*,
Αντιφών*), με στροφή του ενδιαφέροντος από
τη φύση στον άνθρωπο και την καλλιέργεια
της ευρύτερης παιδείας και της εξειδικευμέ-
νης γνώσης (εγκυκλοπαιδισμός).
Η Αττική φιλοσοφία*, που ονομάζεται έτσι ε-
πειδή αναπτύχθηκε με κέντρο την Αθήνα, αρχί-
ζει στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αιώνα
και καλύπτει κυρίως τον 4ο. Το γενικά ανθρω-
ποκεντρικό ενδιαφέρον της σοφιστικής προσ-
διορίζεται τώρα κοινωνικά και πολιτικά, ο σο-
φιστικός υποκειμενισμός, σχετικισμός και σκε-
πτικισμός αντιμετωπίζεται με τον αγώνα για
την κατάκτηση εννοιών με γενικό κύρος, ώστε
να προσδιοριστεί η ουσία των πραγμάτων, και
ο σοφιστικός αμοραλισμός αναχαιτίζεται με τη
μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς για τη
σύνταξη αυτόνομης Ηθικής, προσανατολισμέ-
νης στα ιστορικά δεδομένα κοινωνικο-πολιτικά
πλαίσια (του "πολιτικού ζώου"). Έτσι η Αττική
φιλοσοφία διαμορφώνεται σε καθαρή Οντο-
λογία ή Μεταφυσική*, με έντονο όμως τον χα-
ρακτήρα της Πολιτικής φιλοσοφίας. Κορυφαί-
ες μορφές της Αττικής φιλοσοφίας είναι ο
Σωκράτης*,που στο πρόσωπό του αναφέρουν
την αρχή τους οι λεγόμενες Σωκρατικές σχο-
λές (Μεγαρική*, Ηλιο-Ερετρική", Κυνική*, Κυ-
ρηναική*), ο Πλάτων*, ιδρυτής της Ακαδημίας*,
ο Αριστοτέλης*, ιδρυτής του Περιπάτου*. Η
αρχαία ελληνική φιλοσοφία
Ακαδημία και ο Περίπατος είναι σχολές με
δράση που φτάνει ως το τέλος του αρχαίου κό-
σμου (πλατωνισμός*, αριστοτελισμός*, με επι-
βιώσεις και αναβιώσεις στον Μεσαίωνα και
στους Νεότερους χρόνους).
Η Ελληνιστική* και Ελληνο-Ρωμαϊκή* φιλοσο-
φία* ξεκινά από τους πρώτους μετακλασικούς
χρόνους και παρακολουθεί την αρχαία ελληνι-
κή ζωή ως τη μετάπλασή της στη χριστιανική
κοινωνία του Βυζαντίου. Σ' αυτή την περίοδο,
με την καταστροφή της κλασικής ελληνικής
πολιτείας, η Ηθική φιλοσοφία χάνει την κοινω-
νικοπολιτική διάστασή της και περιορίζεται
στην ατομικότητα του ανθρώπου, με αναφορά
της πράξης του στις αρχές και τους μηχανι-
σμούς της γνώσης (Γνωσιολογία, Λογική) ή
της φύσης του κόσμου και της ουσίας των
όντων (Κοσμολογία, Οντολογία). Τα κυριότερα
ρεύματα και συστήματα αυτής της περιόδου τα
απαρτίζουν οι Στωικοί* (Αρχαία Στοά: Ζήνων*,
Κλεάνθης*, Χρύσιππος*· Μέση Στοά: Π,ιναί-
τιος*, Ποσειδώνιος*· Νέα Στοά: Σενέκας*,
Επίκτητος*, Μάρκος Αυρήλιος*), οι Επικού-
ρειοι*, οι Σκεπτικοί* (Πύρρων*, Αρκεσίλαος*,
Καρνεάδης*), οι Εκλεκτικοί* και οι Νεοπλατω-
νικοί* (Πλωτίνος*, Πορφύριος*, Ιάμβλιχος*,
Πρόκλος').
Ας σημειωθεί ότι τόσο τις περιόδους όσο και
τα συστήματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσο-
φίας πρέπει να τα φανταστούμε όχι σαν στε-
γανά διαμερίσματα, αλλά σαν οργανικά μέλη
ενός ζωντανού οργανισμού, δηλ. μπορούμε να
παρατηρήσουμε αμοιβαίες εισβολές από τον
ένα χώρο στον άλλο, αμοιβαίες επιδράσεις,
αλληλοσυμπληρώσεις, αντιμαχίες, παράλλη-
λες πορείες κ.λπ. Έτσι η παραπάνω διαίρεση ε-
ξυπηρετεί απλά την ανάγκη να φανεί σε πολύ
αδρές γραμμές πώς συναρθρώνεται το σώμα
της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.
Το σώμα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας
το γνωρίζομε πρώτα από τα σωζόμενα κείμενα
των ίδιων των αρχαίων φιλοσόφων και ύστερα
από τις βιογραφίες, τις ιστορικές εκθέσεις και
τα ερμηνευτικά υπομνήματα διαφόρων μετα-
γενέστερων συγγραφέων για τους αρχαίους
φιλοσόφους. Ωστόσο η γνώση αυτής της φιλο-
σοφίας παραμένει ελλιπής, όχι μόνο γιατί τα
περισσότερα κείμενα των Προσωκρατικών,
των Σοφιστών, των Σωκρατικών, των Ακαδη-
μαϊκών, των Περιπατητικών, των παλαιότερων
Στωικών, των Επικούρειων, των Σκεπτικών και
των Εκλεκτικών έχουν χαθεί, αλλά και γιατί
πολλοί μεγάλοι δάσκαλοι, όπως ο Θαλής, ο
175
Α ρ χ έ δ η μ ο ς ο Ταρσεύς
Πυθαγόρας, ο Σωκράτης, ο Πύρρων, ο Αρκεσί-
λαος, ο Καρνεάδης, ο Επίκτητος και ο Αμμώ-
νιος Σακκάς*, δεν έγραψαν τίποτε. Η έλλειψη
αυτή επιτείνεται από το γεγονός ότι οι αρχαίοι
φιλόσοφοι δεν εξαντλούσαν τη φιλοσοφική
τους δραστηριότητα και ακτινοβολία με το
γράψιμο, αλλά έδιναν πρώτη θέση στον προ-
φορικό λόγο και στην προσωπική επικοινωνία
τους με το στενότερο και το ευρύτερο κοινω-
νικό περιβάλλον. Ας μην προστεθεί εδώ και η
γενικότερη δυσκολία του σύγχρονου ανθρώ-
που στην προσπέλαση των κριτηρίων του αρ-
χαίου πολιτισμού.
Τα κενά στη γνώση της αρχαίας ελληνικής φι-
λοσοφίας συμπληρώνονται σχετικά με κείμενα
επιγόνων των διαφόρων σχολών και ρευμά-
των, μαρτυρίες μεταγενέστερων συγγραφέ-
ων, βιογραφίες, ιστορικές εκθέσεις, αρχαία
ανθολόγια και ερμηνευτικά υπομνήματα. Οι
"δοξογραφίες", δηλ. εκθέσεις πάνω σε διδα-
σκαλίες φιλοσόφων, εγκαινιάστηκαν από τον
Αριστοτέλη ( Μετά τα Φυσικά, Α) και τον μαθη-
τή και συνεργάτη του Θεόφραστο* ( Φυσικών
Δόξαι• σώζεται μόνο το τμήμα Περί αισθήσε-
ων). Το θεοφράστειο έργο ήταν πρότυπο για
τη Συναγωγή αρεσκόντων, που αποδίδεται στο
μάλλον πλασματικό πρόσωπο του Αέτιου*, για
το ψευδο-πλουτάρχειο Περί των αρεσκόντων
φιλοσόφσις φυσικών δογμάτων και για την ε-
πιτομή του 1ου βιβλίου των Εκλογών του Στο-
βαίου" (5ος αι. μ.Χ.). Το δοξογραφικό υλικό
έχει εκδοθεί από τον Diels σε τόμο επιγραφό-
μενο Doxographi Graeci. Από μια σειρά ιστο-
ριογραφικά έργα έχουν περισωθεί οι Βίοι του
Διογένη του Λαέρτιου* (3ος αι. μ.Χ.), επίσης ο-
ρισμένες βιογραφίες γραμμένες από τον
Λουκιανό*, τον Φιλόστρατο*, τον Πορφύριο*,
τον Ιάμβλιχο* κ.ά. Ανθολογημένο υλικό από
την αρχαία ελληνική φιλοσοφία συναντούμε
σε έργα όπως οι Notes Atticae του Gellius* (2ος
αι. μ.Χ.), οι Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου*
(περ. 200 μ.Χ.), η Ποικίλη ιστορία του Αιλια-
νού* (2ος αι.μ.Χ.), το Εκλογαί TOU Στοβαίου*,
καθώς και στα έργα του Κικέρωνα*, του Πλού-
ταρχου*, του Γαληνού', του Σέξτου του Εμπει-
ρικού*, του Κλήμη του Αλεξανδρέα*, του Ιπ-
πόλυτου της Ρώμης και άλλων εκκλησιαστικών
συγγραφέων. Τέλος, πολύτιμα για τη γνώση
και κατανόηση της αρχαίας ελληνικής φιλοσο-
φίας είναι τα ερμηνευτικά υπομνήματα πάνω
σε έργα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, τα
οποία γράφτηκαν όχι μόνο από Ελληνες της ύ-
στατης αρχαιότητας (Αλέξανδρος ο Αφροδι-
176
σεύς*, Αλβίνος*, Ολυμπιόδωρος*, Πρόκλος*,
Σιμπλίκιος*, Φιλόπονος* κ.ά.) και των βυζαντι-
νών χρόνων, αλλά και από Λατίνους, Αραβες
και Ευρωπαίους κατά τον Μεσαίωνα.
Όλες οι περίοδοι, οι σχολές και οι τάσεις που
σημειώθηκαν στη διαίρεση της αρχαίας ελλη-
νικής φιλοσοφίας, αποτελούν ειδικά λήμματα
αυτού του έργου. Σ' αυτά ο αναγνώστης μπο-
ρεί να ανατρέξει για τα επιμέρους θέματα της
αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.
Βιβλιογρ.: C.-Fr. Geyer, Eintuhwng in die Philosophie der
Antike, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
1978, 220 S - W. K. C. Guthrie, A History of Greek Philo-
sophy, 1-6: Cambridge Univ. Press 1962-1981.- W. Totok,
Handbuch der Geschichle der Philosophie, !: Frankfurt.
Ktostermann. 1964, 400 S. (βιβλιογραφικό).- Ed. Zeller.
Die philosophie der Griechen in ihrer geschichllichen
Entwicklung, 1-3: Leipzig, Reisland 1919-1923* (Darm-
stadt, Wissenschaftliche Buchgesellschatt, 1963).
E.N. Ρούσσος
Αρχέδημος ο Ταρσεύς (περ. 200-140 π.Χ.).
Φιλόσοφος με στωική κατεύθυνση, ιδρυτής
σχολής στωικής φιλοσοφίας στη Βαβυλώνα.
Στην Αθήνα ο Αρχέδημος ήταν μαθητής του
συμπολίτη του Ζήνωνα του Ταρσέα* και του
Διογένη του Βαβυλώνιου* και πλησίαζε στις
ιδέες τον συμπολίτη του, επίσης στωικό φιλό-
σοφο, Αντίπατρο τον Ταρσέα*. Συνεπής με το
γενικό κριτήριο της στωικής Ηθικής, που συνο-
ψίζεται στην προτροπή «ομολογουμένως τη
φύσει ζην», ο Αρχέδημος δίδαξε ότι ο άνθρω-
πος δεν έχει παρά να επιλέγει το βασικότερο
από ό,τι είναι φυσικό και να μην παρεκκλίνει
από αυτό σε καμιά περίπτωση.
Ε Ν. Ρούσσος
Αρχέλαος ο Αθηναίος (περίπου 480-410 π.Χ.).
Ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους της
Προσωκρατικής φιλοσοφίας, ο αρχαιότερος
Αθηναίος φιλόσοφος, μαθητής του Αναξαγό-
ρα* και δάσκαλος του Σωκράτη*. Οπως όλοι οι
Προσωκρατικοί*, ο Αρχέλαος ήταν βασικά φυ-
σικός φιλόσοφος, αλλά, σύμφωνα με τις μαρ-
τυρίες των αρχαίων, είχε ενδιαφερθεί και για
τα ηθικά προβλήματα, πράγμα που κυρίως γοή-
τεψε τον μαθητή του Σωκράτη. Σχετικά, η πι-
θανότερη εκδοχή είναι ότι ο Αρχέλαος είχε
γράψει ένα βιβλίο, αναφερόμενο με τον αβέ-
βαιο τίτλο Φυσιολογία, όπου πρώτα εξέταζε τη
σύσταση του φυσικού κόσμου καθεαυτόν και
ύστερα ξεχώριζε τα πράγματα που είναι
«νόμω» από τα πράγματα που είναι «φύσει».
Έτσι μπορεί να λεχθεί ότι ο Αρχέλαος με το
έργο του αποτέλεσε ένα συνδετικό κρίκο ανά-

μεοα στους Προσωκρατικούς, που μελετού-
σαν τον φυσικό κόσμο καθεαυτόν, και στους
Σοφιστές*, που τους απασχολούσε βασικά η α-
ντίθεση «φύσις - νόμος». Ακολουθώντας τον
Αναξαγόρα, ο Αρχέλαος έθετε ως μορφοπλα-
στική αρχή του σύμπαντος τον Νου*' ανατρέ-
χοντας όμως στο γενικό κριτήριο των αρχαιό-
τερων υλοζωιστών, δεν θεωρούσε πια τον
Νου, όπως ο δάσκαλός του, αμιγή και χωριστό
από το μίγμα της ύλης αλλά σύμφυτο με αυτό.
Έτσι ο Αρχέλαος, στηριγμένος στον δάσκαλό
του και στις πηγές του δασκάλου του, κυρίως
στον υλοζωιστή Αναξίμανδρο*, εξηγούσε τη
γένεση του κόσμου με «έκκριση» του «θερ-
μού» και του «ψυχρού» από το αρχικό μίγμα
της ύλης, και βέβαια ύστερα από επενέργεια
του Νου, που προκάλεσε την πρώτη κίνηση. Τη
διαμόρφωση των φυσικών σωμάτων και των
μερών του κόσμου από το θερμό, στο οποίο α-
πέδιδε κάποια ενεργητική ιδιότητα, και το
ψυχρό, στο οποίο απέδιδε κάποια παθητική ι-
διότητα, ο Αρχέλαος την εννοούσε μέσα από
διεργασίες ανάλογες με την αραίωση και την
πύκνωση του αέρα, όπως είχαν διδάξει ο πα-
λαιός υλοζωιστής Αναξιμένης* και ο σύγχρο-
νος του Αρχέλαου Διογένης ο Απολλωνιάτης*.
Για τη γένεση της ζωής και την καταγωγή του
ανθρώπου ο Αρχέλαος πίστευε στην εξέλιξη
των ειδών, όπως την είχαν συλλάβει ως τότε ο
Αναξίμανδρος και ο Εμπεδοκλής*.
Βιβλιογρ.: W.K.C. Guthrie, A History of Greek Philosophy,
2. Cambridge Univ. Press, 1965, 339-344.
Ε.Ν. Ρούσσος
αρχές λογικής. Αυτές είναι οι παρακάτω: 1.
ΦΧή της ταυτότητας (βλ. λ.)· 2. αρχή της αντί-
φασης (βλ. λ.)- 3. αρχή αποκλεισμού του τρί-
του ή μέσου (βλ. λ.). Στις παραπάνω τρεις
αρχές είναι δυνατόν να προστεθεί μία τέταρτη,
η αρχή του συλλογισμού. Σύμφωνα με αυτή
την τελευταία αν το α συνεπάγεται το β και το
β συνεπάγεται το γ τότε το α συνεπάγεται το
γ. Παλαιότερα θεωρούσαν ως τέταρτη αρχή
αυτήν του αποχρώντος λόγου.
Σχετικά με τις παραπάνω αρχές μπορούμε να
παρατηρήσουμε ότι αυτές δεν επαρκούν για
την επαρκή συναγωγή όλων των ταυτολογιών
της λογικής. Για κάτι τέτοιο απαιτούνται περαι-
τέρω προσθήκες.
Δίον. Αναπολιτάνος
"Αρχές της νέας επιστήμης για την κοινή
φύση των εθνών", βλ. Βίκο.
φ.λ., α-12
"Αρχές της φιλοσοφίας"
"Αρχές της φιλοσοφίας" ( Principia Philoso-
phiae, 1644). Έργο του Γάλλου φιλοσόφου
Ρενέ Ντεκάρτ*, στο οποίο παρέχεται η πληρέ-
στερη έκθεση της σκέψης του, μετά τον Λόγο
περί της μεθόδοι/. Ο ίδιος το χαρακτηρίζει
"Πραγματεία συστηματική και οριστική περί
των αρχών της γνώσεως" και το διαιρεί σε τέσ-
σερα μέρη: 1) Πρώτη φιλοσοφία ή μεταφυσική,
2) Περί των αρχών των υλικών πραγμάτων, 3)
Περί του ορατού κόσμου και 4) Περί της Γης.
Στο βασικό ζήτημα της φιλοσοφίας, που είναι η
σχέση ανάμεσα στη νόηση και το Είναι, ο συγ-
γραφέας παίρνει θέση δύιστική. Παραδέχεται
την ύπαρξη δύο ουσιών, την ουσία του σώμα-
τος, του οποίου κατηγορούμενο (βασική ιδιό-
τητα) είναι η ύπαρξη στον χώρο (έκταση), και
την ουσία της ψυχής, της οποίας κατηγορού-
μενο είναι η σκέψη. Δέχεται δηλαδή δύο ανε-
ξάρτητες μεταξύ τους ουσίες (αρχές), μία
υλική και μία πνευματική, και παράλληλα μια
τρίτη ουσία (αρχή), τον Θεό, που καθορίζει την
ύπαρξη του σώματος και της ψυχής. Περί του
θεού δέχεται ακόμη και τα εξής: Μόνον ένας
θεός, που πραγματικά υπάρχει, μπορεί να πα-
ραγάγει μέσα μας την ιδέα ενός υπέρτατου
Όντος. Όχι μόνον η ιδέα του θεού, αλλά και η
ίδια η ύπαρξή μας απορρέει από αυτόν. Ο δημι-
ουργός Θεός είναι άπειρος, εμείς, τα δημιουρ-
γήματά του, είμαστε όντα πεπερασμένα, ενώ
τα άλλα πράγματα, στα οποία δεν διαπιστώ-
νουμε όρια, είναι απλώς απεριόριστα. Αλλες
θέσεις του έργου: Αυτός που αναζητεί την α-
λήθεια πρέπει να ξεκινά από την αμφιβολία
όλων των πραγμάτων, όχι μόνο των αισθητών,
αλλά και των μαθηματικών αποδείξεων.
Ωστόσο δεν είναι δυνατόν να υποθέσουμε ότι
δεν υπάρχουμε, όπως επίσης δεν μπορούμε να
αμφιβάλλουμε και για τη σκέψη μας, με την
οποία οδηγούμαστε στην αμφιβολία, διότι
είναι πράγμα χωριστό από την ύλη και από τις
ιδιότητες που αποδίδονται σ" αυτήν. Στα πράγ-
ματα διακρίνουμε: α) τις ιδιότητες (ουσία,
διάρκεια, τάξη και αριθμός), β) τη σκεπτόμενη
ουσία (νόηση, βούληση και όλοι οι τρόποι της
γνώσης και της βούλησης) και γ) τα σώματα
(μέγεθος, μορφή, κίνηση, κατάσταση, διαιρε-
τότητα). Από την ένωση ψυχής και σώματος
προκύπτουν επίσης ορισμένα άλλα πράγματα:
πάθη, συναισθήματα, αισθήσεις. Τα σφάλματά
μας προέρχονται από τις προκαταλήψεις της
παιδικής μας ηλικίας, την έλλειψη προσοχής
και το γεγονός ότι συνδέουμε τις σκέψεις μας
με λέξεις οι οποίες δεν τις εκφράζουν επακρι-
177
αρχέτυπο
βώς. ΓΓ αυτό, από όλα τα πράγματα που η θεία
πίστη δεν μας τα κάνει γνωστά, ο φιλόσοφος
δεν πρέπει να θεωρεί τίποτε ως αληθινό, παρά
μόνον εκείνο που ο ίδιος θα έχει αναγνωρίσει
ως αληθινό.
Απ. Τζ.
αρχέτυπο (στην ψυχολογία). Μία από τις θεμε-
λιώδεις έννοιες της αναλυτικής ψυχολογίας
του Γιούνγκ*, η οποία αναφέρεται στην ατομι-
κή εκδήλωση του συλλογικού ασυνείδητου*
ως συλλογικής εμπειρίας του είδους. Το αρχέ-
τυπο είναι μια μορφή γενικών νοητικών σχημά-
των και παραστάσεων, τα οποία εμπεριέχουν
σε σημαντικό βαθμό το συγκινησιακό στοιχείο
και αποτελούν την αρχική ψυχική δομή του α-
τόμου. Το συλλογικό ασυνείδητο εκδηλώνεται
στους μύθους, στις πεποιθήσεις, αλλά και στις
διάφορες μορφές δημιουργικής δραστηριότη-
τας, καθώς επίσης και στα όνειρα. Ετσι, στον
κάθε άνθρωπο ενυπάρχει με τη γέννησή του
μια σειρά έμφυτων ψυχικών δομών (τα αρχέ-
τυπα) ως ατομική έκφραση του συλλογικού α-
συνείδητου. Σαν παράδειγμα μπορούμε να α-
ναφέρουμε το αρχέτυπο της μητέρας, δηλαδή
την αφηρημένη ιδέα (παράσταση) για τη μητέ-
ρα την οποία το παιδί κληρονομεί και με βάση
το αρχέτυπο αυτό διαμορφώνει τη συγκεκρι-
μένη εικόνα για τη δική του μητέρα.
Βιβλιογρ.: Γιουνγκ Κ.. Ψυχολογικοί τύποι, Μόσχα, 1967.
Ευάγγ. Μανουράς
αρχή (λατ. principium). Η πολυσημία του όρου
"αρχή" είναι ήδη γνωστή στην αρχαία ελληνική
(και τη λατινική) γραμματεία, κυρίως στη φιλο-
σοφία. Με τη λέξη αυτή οι Ελληνες δηλώνουν:
1) την αφετηρία, το σημείο (χρόνου ή τόπου)
εκκίνησης, 2) την πολιτική εξουσία ή την αρχη-
γία και 3) τη φιλοσοφική σημασία, στην οποία
μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής αποχρώ-
σεις: α) την πρώτη αιτία από την οποία προέρ-
χεται κάτι, π.χ. αρχή κινήσεως ή στάσεως,
κατά τον Αριστοτέλη*, β) την πρώτη και θεμε-
λιακή (υλική) ουσία, από την οποία αποτελείται
ο κόσμος των αισθητών, π.χ. για τον Θαλή*
ήταν το ύδωρ, το υγρό στοιχείο, για τον Ηρά-
κλειτο* το πυρ, η θερμότητα κ.λπ., γ) τον γενι-
κό νόμο που διέπει την πραγματικότητα, κυ-
ρίως στην περιοχή των φυσικών επιστημών,
π.χ. η αρχή της αιτιότητας, και δ) τον βασικό,
ρυθμιστικό κανόνα που ρυθμίζει τη σκέψη μας
ή τις πράξεις μας (π.χ. οι λογικές αρχές, οι ηθι-
κές, οι νομικές κ.λπ.).
178
Η φιλοσοφική σημασία του όρου αυτού έχει
την αφετηρία της στον Πλάτωνα* και κυρίως
στον Αριστοτέλη. Ο Πλάτων μεταχειρίζεται τη
λέξη "αρχή" για να δηλώσει την οντολογική
αρχή, που τη θεωρεί κάτι το αγέννητο, αρχικά
αθάνατον: "αρχή δε αγέννητον", Φαιδρός 245
(10). Το στοιχείο αυτό είναι η πηγή και αιτία
της κίνησης και θεωρείται "αεικίνητον και αθά-
νατον" (ό.π.). Ως γνωσιολογική αρχή (λατ.
principium cognoscendi) με τη σημασία της α-
ξιωματικής γνώσης (αξίωμα) συναντάμε τον
όρο αυτό στην Πολιτεία του Πλάτωνα ("ανυπό-
θετος αρχή" 510b 7), δηλ. τη γνώση που τη δε-
χόμαστε αξιωματικά, τη θέτουμε ως θεμέλιο
και προϋποθέτουμε την "ορθότητά" της. για να
οικοδομήσουμε το γνωστικό οικοδόμημα ("με-
θοδολογική αρχή").
Στον Αριστοτέλη όμως η έννοια της "αρχής" α-
ποκτά τη σημασία και το εννοιολογικό εύρος
που την καθιέρωσε στην ιστορία της Φιλοσο-
φίας. Τρεις είναι, κυρίως, οι βασικές σημασίες
του όρου "αρχή" οι οποίες αναφέρονται στη
θεωρητική φιλοσοφία ή στη λογική, δηλαδή
στη φιλοσοφία της γλώσσας. Μια τέταρτη ση-
μασία έχει η εφαρμογή και χρήση του όρου
"αρχή" στην πολιτική και ηθική φιλοσοφία του
Αριστοτέλη. Η πρώτη και θεμελιώδης οντολο-
γική σημασία του όρου "αρχή" έχει σχέση με
τον προσδιορισμό των βασικών χαρακτηριστι-
κών της ύλης, όπως την αντιλαμβάνονται οι
Προσωκρατικοί* φιλόσοφοι. Στα πρώτα κεφά-
λαια του 1ου βιβλίου του έργου του Μετά τα
Φυσικά, ο φιλόσοφος "ελέγχει" και αναζητεί
στους προγενέστερους φιλοσόφους να διακρι-
βώσει κατά πόσον αυτοί επεσήμαιναν αυτά
που εκείνος θεωρεί θεμελιώδη, δηλαδή ουσια-
στικά χαρακτηριστικά των όντων, τις τέσσερις
αιτίες. Ερευνά, λοιπόν, την έννοια της αρχής.
Μ' αυτόν τον όρο στην οντολογία του εννοεί
την πρωταρχική, υλική πάντοτε, ουσία των
όντων, το υλικό πρωταρχικό στοιχείο, που,
παρά τις μεταβολές ή τις μεταλλαγές του με
τη μορφή των διαφόρων πραγμάτων, διατηρεί
πάντοτε την πρωταρχική του ουσία, τη φύση
του (Μεταφυσικά A3, 983b 9-10, "της μεν ου-
σίας υπομενούσης τοις δε πάθεσι μεταβαλ-
λούσης", δηλ. μένει αναλλοίωτη η πρωταρχική
υλική ουσία ενώ αλλάζει μορφές, και λίγο πιο
κάτω: "της τοιαύτης φύσεως αεί σωζομένης").
Αυτό ακριβώς το στοιχείο (που ο Αριστοτέλης
το αναφέρει - ό χ ι πρώτος αυτός- ως αρχή)
προσπάθησαν όλοι οι Προσωκρατικοί φιλόσο-
φοι να προσδιορίσουν με τη μορφή (οι περισ-

σότεροι) της ύλης ("εν είδει ύλης", Μεταφ.
ό.π.). Σε άλλη περίπτωση ο Αριστοτέλης ανα-
φέρει το στοιχείο αυτό ως "υποκειμένη ύλη". Ο
Σιμπλίκιος* (5ος αι. μ.Χ.) μας παραδίδει ότι ο
Θεόφραστος* πιστεύει πως τον όρο αυτό χρη-
σιμοποίησε πρώτος ο Αναξίμανδρος*, αλλά
αυτό δεν το δέχονται σήμερα όλοι οι ερευνη-
τές.
Η δεύτερη σημασία του όρου αρχή αναφέρεται
στους θεμελιώδεις κανόνες, τις επιστημολογι-
κές αρχές με τις οποίες ξεκινάμε να αποδεί-
ξουμε κάτι, ή στους συλλογιστικούς τρόπους
που συνιστούν επιστημονικά αποδεικτικά ερ-
γαλεία. Στον Αριστοτέλη οι αρχές της γνωστι-
κής διαδικασίας είναι συνώνυμες με τις αρχι-
κές προκείμενες του συλλογισμού κατά περί-
πτωση ειδικές (Αναλυτικά πρότερα Α2,43α 21:
"τας περί έκαστσν αρχάς"). Η πιο έγκυρη και
σταθερή από τις αποδεικτικές αυτές αρχές
είναι η αρχή της αντιφάσεως*, την οποία ανα-
πτύσσει ο φιλόσοφος στο έργο του Μετά τα
φυσικά κυρίως (Γ3-6 1005α 19-1011b 220):
"αύτη δη πασών έστί βεβαιοτάτη των αρχών ...
η της αντιφάσεως" (1005b 22). Το κυριότερο
"προσόν" των αποδεικτικών αυτών αρχών,
κατά τον Αριστοτέλη, συνίσταται στην αυτα-
πόδεικτη σχεδόν εγκυρότητά τους και στην α-
λήθεια τους, η οποία είναι αντικείμενο θεωρη-
τικής έρευνας (Ηθικά Νικομάχεια Α7,1098α 26
κ.ε.). Η βασική αρχή των επιστημονικών απο-
δείξεων είναι ο νους (Αναλυτικά ύστερα Α23 μ
84Β 40: "εν δ" αποδείξει και επιστήμη ο νους").
Οπως είναι γνωστό, οι αρχές του Είναι ή της
ουσίας των όντων, που ο Αριστοτέλης ονομά-
ζει επίσης "αιτίας", είναι τέσσερις, τις οποίες ο
Αριστοτέλης εκθέτει κυρίως στην αρχή του
έργου Μετά τα Φυσικά (A3 983/24 κ.ε.): 1. η
"ουσία" και το "τι ην είναι", δηλ. τι είναι ένα
πράγμα και ποια είναι η αιτία να είναι όπως
είναι και όχι διαφορετικά, 2. η "ύλη" και το "υ-
πσκείμενον", δηλ. το υλικό στοιχείο που υπό-
κειται, βρίσκεται στη βάση κάθε αισθητού
πράγματος, 3. η "αρχή της κινήσεως", δηλαδή
η αρχική αιτία της κίνησης, και, 4. το "ου ένεκα
και ταγαθόν", ο σκοπός για τον οποίο υπάρχει
(φύσει) ή γίνεται (τέχνη) ένα πράγμα.
Αυτές οι τέσσερις αρχές ή αιτίες, που συγκρο-
τούν την αριστοτελική οντολογία, αποτελούν
και τα θεμέλια της φυσικής φιλοσοφίας του.
Με κριτήριο αυτές, εξάλλου, ελέγχει, όπως εί-
δαμε, τους προγενέστερους φιλοσόφους.
Βιβλιογρ.: Κ. von Fritz. Die αρχαί in der griechischen
Mathemetik. "Archiv BegriHsgeschichte" (1955).- G. S. Kirk
-J. M. Raven - M. Schotield. The Presocralic Philosophers,
αρχή της αφαίρεσης
Cambridge, 1983' (1975) (ελλ. μτφ. Δπμοσθ. Κούρτοβικ,
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Αθήνα, 19901 (MIET).- G.
Ε. R. Lloyd (εκδ.), Methods and Problems in Greek
Science, Cambridge, 1991.- A. Lumpe, Der terminus
"Prinzip" (αρχή) von den Vorsokratikem bis aul
Aristoteles', Archiv. Begriftges. (1955) σ. 104-106.
Βασ. Κύρκος
αρχή της αντίφασης (principium contradictio-
nis). θεμελιώδης αρχή της Λογικής. Σύμφωνα
μ' αυτήν, καμία έννοια δεν είναι δυνατόν να
νοείται αντίθετη προς τον εαυτό της ή προς το
σύνολο των γνωρισμάτων της· καμία πρόταση
δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα αληθής και
ψευδής. Στην τυπική λογική η αρχή αυτή δια-
τυπώνεται με τον εξής τύπο: «Α δεν είναι όχι
Α» ή «Α δεν είναι όχι (α+β+γ)»· π.χ. «ο άνθρω-
πος δεν είναι όχι άνθρωπος» ή «ο άνθρωπος
δεν είναι όχι ζώο, δίποδο, άπτερο, λογικό».
Κατά τον Αριστοτέλη, ο οποίος πρώτος διατύ-
πωσε την αρχή αυτή, πρόκειται για τη «βεβαιο-
τάτην των αρχών απασών» (Μεταφυσικά, Γ, 3,
1005, β, 11)· ο ίδιος την ορίζει ως εξής: «Το
αυτό άμα υπάρχειν τε και μη υπάρχειν αδύνα-
τον τω αυτώ και κατά το αυτό» (Μεταφυσικά,
Δ, 3,1005, β, 19 = δεν είναι δυνατόν να προσι-
διάζει και να μην προσιδιάζει ταυτόχρονα ένα
και το αυτό σε ένα και το αυτό και με ένα και το
αυτό νόημα). Από την αρχή αυτή απορρέει ο
γνωστός κανόνας: η άρνηση της άρνησης είναι
άμεση κατάφαση ή διπλή άρνηση είναι κατά-
φαση (dublex negatio affinnat). Χωρίς τους πε-
ριορισμούς που επιβάλλει η αρχή της αντίφα-
σης, η σκέψη θα αναιρούσε και θα διέψευδε
τον ίδιο της τον εαυτό και όλες οι προσπάθει-
ες για λογική πορεία θα κατέληγαν σε αποτυ-
χία. Η αρχή λοιπόν αυτή προφυλάσσει τη
σκέψη από τους παραλογισμούς στους οποί-
ους θα μπορούσε να οδηγηθεί.
Απ. Τζαφερόπουλος
αρχή της αφαίρεσης. Αρχή της λογικής κατά
την οποία παραλείπονται ή απομακρύνονται
δευτερεύοντα ή επουσιώδη κυρίως γνωρίσμα-
τα από μιαν έννοια ή παράσταση και εξαίρο-
νται τα ουσιώδη, γενικά και αναγκαία, που
έχουν ιδιαίτερη σημασία. Κατά τον αριστοτελι-
στή Θωμά τον Ακινάτη*. όλες οι ιδέες πηγά-
ζουν από την αίσθηση και τη νοητική αφαίρε-
ση. Σ' αυτόν οφείλεται και η διάκριση της αφαί-
ρεσης σε τρεις βαθμούς. Κατά τον πρώτο, τα
πράγματα που είναι αντιληπτά από τις αισθή-.
σεις εφοδιάζουν τον νου με εικόνες, από τις ο-
ποίες με την αφαίρεση προκύπτουν κατ' ευθεί-
179
Άρχππτος
αν οι "φυσικές ιδέες". Προχωρώντας σ' έναν α-
νώτερο βαθμό αφαίρεσης σχηματίζουμε ιδέες
απλής νοητικής ποσότητας, πέρα και έξω από
την αισθητή πραγματικότητα των αντικειμέ-
νων, "μαθηματικές ιδέες". Κατά τον τρίτο και
ανώτατο βαθμό, αποκοπτόμαστε από τη σωμα-
τική ή νοητική ποσότητα και θεωρούμε μονον
ό,τι είναι καταληπτό με τον νου, δηλαδή "μετα-
φυσικές ιδέες". Σύμφωνα με τους βαθμούς ή
τα επίπεδα αυτά της αφαίρεσης οι επιστήμες
διακρίνονται σε φυσικές, μαθηματικές και με-
ταφυσικές.
Απ. Τζαφερόπουλος
Άρχππτος (μέσα ή δεύτερο μισό 5ου αι. π.Χ.).
Ένας από τους ελάχιστους Πυθαγόρειους* του
Κρότωνα που γλίτωσαν, όταν οι Κροτωνιάτες,
υποκινούμενοι από τον Κύλωνα, πυρπόλησαν
το σπίτι όπου ήταν συγκεντρωμένοι. Οι άλλοι
που διέφυγαν ήταν ο Φιλόλαος* και ο Λύσις,
που αργότερα έγινε δάσκαλος του Επαμει-
νώνδα στη Θήβα. Μετά απ' αυτά τα γεγονότα
οι Πυθαγόρειοι κατέφυγαν στην κυρίως Ελ-
λάδα.
Ε. χ.
Αρχύτας (περίπου 430-350 π.Χ.). Πυθαγόρει-
ος* φιλόσοφος, μαθηματικός, στρατιωτικός και
πολιτικός ηγέτης του Τάραντα. Αντίθετα από
τους παλαιότερους Πυθαγόρειους, ο Αρχύτας
διακρινόταν για τα δημοκρατικά φρονήματά
του και με αυτά, όπως και με τα μεγάλα ηγετι-
κά προσόντα του, αγαπήθηκε από τους συμπο-
λίτες του και «προέστη της πόλεως πολύν
χρόνον». Ο Πλάτων*, που φιλοξενήθηκε κοντά
του στην Ιταλία και συνδέθηκε μαζί του με
φιλία, τον είχε σαν ένα από τα πρότυπά του,
όταν στην Πολιτεία * του υποστήριζε ότι πρέ-
πει ή οι φιλόσοφοι να κυβερνήσουν ή οι κυβερ-
νήτες να φιλοσοφήσουν. Ο Αρχύτας μετέδωσε
στον Πλάτωνα και στους συνεργάτες του της
πλατωνικής Ακαδημίας γνήσια πυθαγορικά δι-
δάγματα για το σύμπαν και τον άνθρωπο. Ο
Αρχύτας είχε ακόμα την τύχη να σώσει με με-
σολάβησή του τη ζωή του Πλάτωνα, που, φιλο-
ξενούμενος στις Συρακούσες από τον τύραννο
Διονύσιο τον Β', απειλήθηκε να δολοφονηθεί
από στρατιωτικούς για διασυνδέσεις του με
παράγοντες που αργότερα ανέτρεψαν τον τύ-
ραννο. Ως πυθαγόρειος φιλόσοφος, ο Αρχύ-
τας θεωρούσε τα μαθηματικά κλειδί για την ερ-
μηνεία της φύσης στο σύνολο και στα μέρη
της. Έτσι έβλεπε τις μαθηματικές αναλογίες
180
στον προσδιοριστικό τους ρόλο παντού, στο
σύμπαν, στα βιολογικά φαινόμενα, στις αν-
θρώπινες σχέσεις, ακόμα και στην πολιτική.
Παράλληλα με τα μαθηματικά, ο Αρχύτας α-
σχολήθηκε με την αστρονομία, τη γεωμετρία
και τη στερεομετρία, την ακουστική και τη θε-
ωρία της μουσικής. Από τη θεωρία του για το
άπειρο, νοούμενο κοσμολογικά, έχει παραδο-
θεί μόνο η βασική απορία του: Αν βρεθώ στα έ-
σχατα όρια του σύμπαντος, «εκτείναιμι αν την
χείρα ή την ράβδον εις το έξω ή ου;». Παραδί-
δεται ακόμα ότι ο Αρχύτας επέτυχε «τον
κύβου διπλασιασμόν δια της τομής του ημι-
κυλίνδρου», λύση που επιδοκιμάζεται και από
τους σύγχρονους μαθηματικούς, και ότι μελέ-
τησε και καθόρισε τους τρεις τύπους μουσικής
κλίμακας, δηλαδή την «εναρμόνιον», την
«χρωματικήν» και την «διατονικήν».
Βιβλιογρ.: F. Cordano, Sui trammenti politici attributi ad
Archita in Stobeo: La Parola del Passato 26 (1971) 290-
300.
Ε.Ν. Ρούσσος
Ασάνγκα (σανσκρ. Asanga, θιβ. thogs-med-pa).
Ενδιαφέρουσα και κυρίαρχη μορφή στην εξέ-
λιξη και τη φιλοσοφία του Βουδισμού* της
Μαχαγιάνα* και ειδικότερα ένας από τους ι-
δρυτές της σχολής Γιογκατσάρα*, που ερμή-
νευσε την έννοια της "κενότητας" (Σουνιάτα*)
με ιδεαλιστικά κυρίως κριτήρια. Έζησε τον 4ο
μ.Χ. αιώνα. Φαίνεται ότι είναι και ένας από
τους πρωτοπόρους του Ταντρικού Βουδισμού
ή του Διαμαντένιου Οχήματος (Βαζραγιάνα),
αν δεχτούμε τη σχέση του με τη Guhya Samaja
Tantra. Τα τρία κύρια έργα του είναι: Mahayana
Sutralamkara, Dharma Dharmatavibhanga και
Madhyanta Vlbhaga.
Βιβλιογρ.: Tucci Giuseppe, Some aspects ot the Doctrines
ol Maitreyanatha and Asanga.- T. R. V. Murti, The Central
Philosophy of Buddhism, σα. 107-109.- Δημ. Βελισσαρό-
πουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας, Δωδώνη,
Αθήνα-Γώννινα, 1992*.- Βαο. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και
η πίστη (Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τόμ.. Εστία,
Αθήνα, 1991.
Ε. Λιακόπουλος
ΑσαρΙ Αμπού-αλ-Χασάν (al-Ashari, Abu 'L-
Hasan Ali). Περίφημος μουσουλμάνος θεολό-
γος και θεμελιωτής της συστηματικής ή ορθο-
λογικής λεγόμενης θεολογίας του Ισλάμ, γνω-
στής με τον αραβικό όρο "Καλάμ" (λόγος του
θεού) ή "ελμ αλ-Καλάμ" (επιστήμη του λόγου
του θεού). Γεννήθηκε το 873 στη Βασόρα του
Ιράκ και έδρασε εκεί και, προς τα τελευταία

χρόνια της ζωής του, στη Βαγδάτη, όπου και
πέθανε το 935.
Για τη ζωή του δεν γνωρίζομε πολλά. Ως το
36ο τουλάχιστον έτος της ζωής του ήταν οπα-
δός της σχολής των Μουταζιλιτών. Έπειτα
όμως, και προφανώς πριν από το 909, αναίρε-
σε τη διδασκαλία των Μουταζιλιτών και αφο-
σιώθηκε στην ανάπτυξη και τη λογική κατοχύ-
ρωση της αυστηρής διδασκαλίας των οπαδών
της ισλαμικής παράδοσης. Η παράδοση του α-
ποδίδει πολυάριθμα έργα, από τα οποία λίγα
σώθηκαν. Από αυτά αξίζει να μνημονεύσουμε
εδώ τα εξής τέσσερα: 1. Γνώμες θεολογικές
των Μουσουλμάνων, μια μεγάλη θεολογική
πραγματεία που διαιρείται σε τρία μέρη και ε-
ξετάζει: α) τις αιρέσεις του Ισλάμ, β) την ορθό-
δοξη ισλαμική ομολογία πίστεως και γ) διάφο-
ρες έννοιες και όρους του Καλάμ. 2. Μια σύνο-
ψη των αρχών του Ισλάμ με τον τίτλο Σχόλια,
που υπήρξε κατ" εξοχήν δημοφιλές ανάγνω-
σμα. 3. Το μικρό έργο Πίστη, στο οποίο εξετά-
ζεται η φύση και η ουσία της ισλαμικής πίστης,
και 4. Το έργο Σαφής έκθεση των βασικών
αρχών της (ισλαμικής) πίστης.
Το όλο έργο του Ασαρί έχει άμεση σχέση με
τους Μουταζιλίτες, τους οποίους καταπολε-
μεί. Αυτοί ήταν ζηλωτές μουσουλμάνοι θεολό-
γοι οργανωμένοι στη Βασόρα και τη Βαγδάτη.
Επηρεασμένοι από τις διαλεκτικές μεθόδους
της ελληνικής φιλοσοφίας και εμφορούμενοι
από τον ζήλο να συστηματοποιήσουν τη θρη-
σκεία τους και να την απαλλάξουν από τα α-
σθενή της σημεία, απέρριπταν την περί απολύ-
του προορισμού διδασκαλία του Ισλάμ, κήρυτ-
ταν την αρχή της ελευθερίας της βουλήσεως
και τόνιζαν τη δικαιοσύνη του θεού, ο οποίος
δεν προορίζει τις ανθρώπινες πράξεις, όπως
δίδασκε το επίσημο Ισλάμ, αλλά πράττει ό,τι
είναι άριστο ("άσλαχ") για τα δημιουργήματά
του. Ακόμη, παρέλαβαν τους αριστοτελικούς
όρους "ουσία" και "συμβεβηκός" και έκαναν
διάκριση ανάμεσα στη θεία ουσία και τα ιδιώ-
ματά της. Η ουσία του θεού, έλεγαν, είναι α-
πολύτως μία, απρόσιτη και ακατάληπτη, ενώ
τα ιδιώματά της "κτιστά" συμβεβηκότα, που
προστίθενται σ' αυτήν απέξω.
Ο λόγος του θεού είναι κατά το επίσημο Ισλάμ
ένα αιώνιο ιδίωμά του και το Κοράνιο, ως αιώ-
νιος λόγος του θεού, είναι αιώνιο και αδημι-
ούργητο. Οι ΜουταζιλΙτες έχοντας ως βάση
ότι δίπλα στην ουσία του θεού δεν μπορούν να
νοηθούν αιώνια ιδιώματα (ούτε επομένως και
το ιδίωμα του λόγου), δέχονταν ότι το Κοράνιο
ΑσαρΙ Αμπού-αλ-Χασάν
δεν είναι "άκτιστο" και "αδημιούρτητο", αλλά
"κτιστό" και δημιουργημένο άμεσα από τον
θεό. Έτσι προκάλεσαν σάλο στην ισλαμική
κοινότητα.
Ο αλ-Ασαρί αναίρεσε τις θέσεις των Μουταζι-
λιτών κρατώντας μια ενδιάμεση, συμβιβαστική
θέση ανάμεσα σ' αυτούς και τους αυστηρούς
νομοδιδασκάλους της ισλαμικής παράδοσης.
Έτσι, τόνισε την αξία της μελέτης και της υπε-
ράσπισης των αρχών της πίστης με τα μέσα
της λογικής· δίδαξε ότι η ουσία του θεού είναι
απρόσιτο και ακατάληπτο μυστήριο ("γάιΙ>"). Ο
θεός όμως έχει αιώνια ονόματα και ιδιώματα,
όπως ακριβώς μνημονεύονται στο Κοράνιο και
όπως απαιτεί η απλή πίστη. Μέσω αυτών ο
θεός γίνεται γνωστός στον κόσμο. Ωστόσο α-
πέναντι στην απρόσιτη και ακατάληπτη ουσία
του θεού, οι αώνιες ιδιότητες δεν είναι αυθυ-
πόστατες, αλλά παίρνουν την υπόσταση τους
από τη θεία ουσία, και επομένως δεν εισάγεται
πολυαρχία στη θεότητα. Το Κοράνιο, ως αιώ-
νιος λόγος του θεού, είναι αιώνιο και αδημι-
ούργητο. Δεν δημιουργήθηκε από τον θεό,
όπως δίδασκαν οι Μουταζιλίτες, αλλά, ως αιώ-
νιο ιδίωμα, φυλάσσεται αιωνίως κοντά στον
θεό αδημιούργητο και άκτιστο.
Απέναντι στη θέση των Μουταζιλιτών ότι ο
θεός είναι δίκαιος και πράττει ό,τι είναι άριστο
για τα δημιουργήματά του, και επομένως δεν
ευθύνεται για τις πράξεις των ανθρώπων, οι ο-
ποίες είναι προϊόντα της ελεύθερης θέλησής
τους, ο Ασαρί, βασιζόμενος στην παντοδυνα-
μία του θεού, δίδαξε ότι όλες οι ανθρώπινες
πράξεις είναι δημιουργημένες από τον θεό. Ο
θεός δημιουργεί και προορίζει τις καλές και
τις κακές πράξεις των ανθρώπων, όπως ακρι-
βώς δημιουργεί και όλα τα πράγματα. Είναι δη-
μιουργός του καλού και του κακού και οδηγεί
στο καλό όποιον θέλει και παραδίδει στο κακό
όποιον θέλει.
Το σουννπτκό Ισλάμ απέρριψε βέβαια ορισμένες
λογοκρατικές θέσεις του Ασαρί, αλλά κράτησε
τη γενική περί προορισμού διδασκαλία. Στερεό-
τυπη είναι η μουσουλμανική φράση: "ό,τι θέλει ο
θεός θα γίνει, και ό,τι δεν θέλει δεν θα γίνει".
Τη διδασκαλία του Ασαρί την ανέπτυξαν και τη
διέδωσαν οι μαθητές του και έτσι διαμορφώθη-
κε μια ιδιαίτερη "ασαριτική σχολή", της οποίας
η κύρια συμβολή στη θεολογία του Ισλάμ (Κα-
λάμ) ήταν η ανάλυση των σχέσεων μεταξύ
λόγου και πίστης. Η ασαριτική σχολή κυριάρχη-
σε στη θεολογία του Ισλάμ ως τον 15ο αιώνα.
Γοηγ. Ζιάκας
181
ασκητισμός
ασκητισμός. Τρόπος ζωής που συνίσταται
στην αυθυπέρβαση του ατομικισμού με την ε-
ξάσκηση της ανθρώπινης βούλησης για να επι-
κυριαρχεί πάνω στα πάθη της ανθρώπινης
φύσης.Συνώνυμα του ασκητισμού (από το "α-
σκητής": υποκείμενο ασκήσεων) είναι ο "ανα-
χωρητισμός" (από την "αναχώρηση" του ασκη-
τή από την πόλη για την έρημο), ο "μοναχι-
σμός" (από τη "μοναχική" ύπαρξη του ασκητή,
ως "μοναχού": μόνου, αυτοαπομονωμένου από
άλλους ανθρώπους, που ζει σε "μονή", "μονα-
στήρι" ή ως "ερημίτης": πολίτης της ερήμου), ο
"ησυχασμός" (από την επιδίωξη της "ησυχίας")
και ο "μυστικισμός" (από τη μαθητεία στη "μυ-
στική θεολογία", με κύριο χαρακτηριστικό την
ένωση με το θείο ή τη θητεία στη "νηπτική πα-
ράδοση" με σκοπό την ανάνηψη και κάθαρση).
Φιλοσοφικά αναπτύχθηκε ο ασκητισμός από
τον Μαξ Σέλερ* (1874-1928) στο κλασικό αν-
θρωπολογικό έργο του Η θέση του ανθρώπου
στον κόσμο (1927, γερμανικά) και προωθήθηκε
από τον Καρλ Φρίντ. φον Βαίτσαίκερ (1912 -)
στο μελέτημά του Ο κήπος του ανθρώπινου
(1977). Κατά τον Μαξ Σέλερ "ο άνθρωπος είναι
το έμβιο ον που μπορεί χάρη στο πνεύμα του
να τηρεί απέναντι στη ζωή, η οποία τον δια-
τρέχει με βίαια ρίγη, μια ασκητική στάση κατα-
πιέζοντας και απωθώντας τις ορμές του.
Συγκρινόμενος με το ζώο που πάντα λέει "ναι"
στην πραγματικότητα, ακόμα κι όταν την απο-
στρέφεται και την αποφεύγει, ο άνθρωπος
είναι το ον που μπορεί να λέει "όχι", ο "ασκη-
τής της ζωής". Από τον Βαίτσαίκερ προτείνε-
ται μια "ασκητική δημοκρατία" ως εναλλακτι-
κός τρόπος ζωής ενάντια στον καταναλωτι-
σμό: "Η τεχνική απαιτεί αυτοκυριαρχία. Η τε-
χνική ως παράγοντας πολιτισμού είναι ανέφι-
κτη χωρίς την ικανότητα για τεχνική ασκητική".
Βιβλιογρ.: Μ. Μπέγζος. Φιλοσοφική ανθρωπολογία
θρησκείας. Αθήνα , 1994.
Μ. Π. Μπέγζος
Ασκληπιάδης ο Φλιάσιος (περ. 350-280 π.Χ.).
Φιλόσοφος. Παρακολούθησε μαθήματα πρώτα
στην πλατωνική Ακαδημία* στην Αθήνα, ύστε-
ρα κοντά στον Στίλπωνα* στα Μέγαρα και
τέλος ακολούθησε τον νεότερο φίλο του Με-
νέδημο τον Ερετριέα* στην Ήλιδα, στο Κίτιο
της Κύπρου και στην Ερέτρια, όπου ο Μενέ-
δημος ίδρυσε την Ερετρική σχολή* φιλοσο-
φίας (περ. 308 π.Χ.), δηλαδή την εποχή που
στην Αθήνα ο Επίκουρος* ίδρυσε τον Κήπο*
(306) και ο Ζήνων ο Κιτιεύς* τη Στοά (301).
182
Σύφωνα με τις υπάρχουσες αρχαίες μαρτυ-
ρίες, ο Ασκληπιάδης εγκαταστάθηκε μόνιμα
στην ιδιαίτερη πατρίδα του φίλου του και εκεί
ολοκλήρωσε τη ζωή και το έργο του, συνεργα-
ζόμενος μαζί του.
ΕΝ. Ρούσσος
Ασκληπιόδοτος ο Αλεξανδρεύς ή Μέγας (περ.
425-495 μ.Χ.). Φιλόσοφος με νεοπλατωνική
κατεύθυνση, μαθητής του Πρόκλου*, γνωστός
κυρίως από ένα χαμένο ερμηνευτικό υπόμνη-
μά του στον Τίμαιο* του Πλάτωνα. Ο Ασκλη-
πιόδοτος είχε ενδιαφερθεί επίσης για την ια-
τρική και τα μαθηματικά, και σχετικά αναφέρε-
ται θέση του που αμφισβητούσε τη διαφορά α-
κίνητου και κινούμενου χρόνου. Οι νεότεροι
του νεοπλατωνικοί* φιλόσοφοι Δαμάσκιος* και
Σιμπλίκιος* επεσήμαναν την κριτική ιδιοφυΐα
του Ασκληπιόδοτου, την ευσέβειά του, την εμ-
μονή του στην εθνική θρησκεία, τη νηφάλια
ηθική του και την απόκρουση της μαγείας από
μέρους του.
Ε. Ν. Ρούσσος
Ασμους Βαλεντίν Φερντινάντοβιτς (30.12.
1894, Κίεβο - 5.6.1975, Μόσχα). Ουκρανός φι-
λόσοφος. Καθηγητής του πανεπιστημίου της
Μόσχας και επιστημονικός συνεργάτης του
Φιλοσοφικού Ινστιτούτου της Ακαδημίας Επι-
στημών της πρώην ΕΣΣΔ. Ασχολήθηκε με προ-
βλήματα της ιστορίας της φιλοσοφίας (ιδιαίτε-
ρα του γερμανικού ιδεαλισμού), της θεωρίας
και της ιστορίας της λογικής, της αισθητικής
και της λογοτεχνίας. Πήρε μέρος στη συγγρα-
φή της Ιστορίας της φιλοσοφίας, που εξέδωσε
η Ακαδ. Επιστημών. Εργα: Η διαλεκτική του
Καντ( 1930), Λογική (1947), ΟΝτεκάρτ( 1956),
Ο Δημόκριτος (1960), Ο Πλάτων (1975), Η
της
Αρχαία φιλοσοφία (1976).
Ν. Στ.
Ασπάσιος (περ. 100-150 μ.Χ.). Φιλόσοφος της
Περιπατητικής σχολής*, δάσκαλος του Ερμί-
νου*, συνέταξε ερμηνευτικά υπομνήματα στα
έργα του Αριστοτέλη Κατηγορία!', Φυσική α-
κρόασις', Περί ουρανού,' Μετά τα Φυσικά' και
Ηθικά Νικομάχεια'. Από όλα αυτά έχει σωθεί
μόνο ένα μέρος από το υπόμνημα στα Ηθικά
Νικομάχεια. Είναι γνωστό ότι τα υπομνήματα
του Ασπάσιου τα χρησιμοποιούσαν στον κύκλο
του Πλωτίνου*.
Ε Ν. Ρούσσος

ΑστΙκα ή Αστικαμάτα. Ο όρος ετυμολογείται
από το σανσκριτικό "ασ.'", που σημαίνει "υπάρ-
χει, είναι" και αντίστοιχό του είναι το ελληνικό
"εστί". Αστικά καλούνται τα έξι ινδικά "ορθόδο-
ξα" φιλοσοφικά συστήματα, δηλαδή εκείνα
που αποδέχονται την αυθεντία των Βέδας, με
την ευρεία έννοια (Αρανυάκας, Ουπανισάδες
κ.λπ.). Αντίθετα, "ΝαστΙκα" αποκαλούνται εκεί-
να που αποτελούν συστήματα στοχασμού που
κινούνται έξω από τις γενικές γραμμές του
Βεδικού κύκλου. Τα Αστικά λέγονται και
Νταρσάνας, από τη σανσκριτική ρίζα drsh, που
σημαίνει βλέπω, και χαρακτηρίζονται "συστή-
ματα", γιατί οι συλλογισμοί και οι αφορισμοί
που περιέχουν αποτελούν σχετικά ολοκληρω-
μένα λογικά συστήματα. Πολλά από αυτά ξε-
περνούν τα όρια αυτών που ονομάζουμε σήμε-
ρα "φιλοσοφία". Από τη μια μεριά θίγουν καθα-
ρά θρησκευτικά θέματα και από την άλλη προ-
βλήματα που θεωρούνται σήμερα "θετικά-επι-
στημονικά". Τα "ορθόδοξα" φιλοσοφικά συστή-
ματα είναι: 1) Ούταρα Μιμάμσα ή Αντβάιτα
Βεντάντα (άκρατος μονισμός)· 2) Πούρβα ή
Κάρμα Μιμάμσα ή Μιμάμσα Σούτρα (σχετικά
δυιστική Βεντάντα)' 3) Βισισταντβάιτα Βεντά-
ντα (προσδιορισμένος μη δυϊσμός)· 4) Ντβαϊ-
ταντβάιτα Βεντάντα (δυϊσμός του μη δυϊσμού)·
5) Νυάγια-Βαϊσεσίκα (λογικός ρεαλισμός)· 6)
Σαμκύα ή Σανκύα-Γιόγκα (κοσμολογικός δυϊ-
σμός).
Τα μη ορθόδοξα συστήματα (Ναστίκα) είναι: ο
Βουδισμός", ο Τζαινισμός, η Τσαρβάκα ή Λο-
καγιάτα κ.ά. μικρότερης σημασίας.
Βιβλιογρ.: Βαο. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα-Χριστιανισμός), 2 τόμ., Εστία, Αθήνα,
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1992".
Βαο. Βιτσαξής
αστική δημοκρατία, βλ. δημοκρατία
αστική επανάσταση. Τύπος κοινωνικής επανά-
στασης* που κύριος στόχος της είναι η εξάλει-
ψη του φεουδαρχικού καθεστώτος, του καθε-
στώτος της δουλοπαροικίας είτε των υπολειμ-
μάτων του, η εγκαθίδρυση και εδραίωση της ε-
ξουσίας της αστικής τάξης* και η δημιουργία
των όρων για την απρόσκοπτη λειτουργία και
ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος.
Αστική επανάσταση με την ευρεία έννοια απο-
καλείται ολόκληρη η περίοδος μετάβασης από
τη φεουδαρχία στο αστικό καθεστώς. Με τη
στενότερη έννοια αστική επανάσταση θεωρεί-
ται οριομένη κοινωνικο-πολιτική επανάσταση
αστική επανάσταση
περιορισμένης χρονικής διάρκειας, η οποία δι-
ευθετεί άμεσα και κυρίως τα ζητήματα του νο-
μικού και πολιτικού εποικοδομήματος*.
Η αστική επανάσταση οφείλεται στη διαπλοκή
αντιθέσεων που χαρακτηρίζει τη δεδομένη ι-
στορική εποχή: μεταξύ των νέων ανερχόμε-
νων κεφαλαιοκρατικών παραγωγικών δυνάμε-
ων και των παρωχημένων φεουδαρχικών σχέ-
σεων παραγωγής (δουλοπαροικίας, συντε-
χνιακών δεσμών) είτε των καταλοίπων τους,
μεταξύ της αναπτυσσόμενης κεφαλαιοκρατι-
κής οικονομικής βάσης και του φεουδαρχικού
εποικοδομήματος (θεσμών, δικαίου, θρησκευ-
τικής ιδεολογίας κ.λπ.). Η κάθε συγκεκριμένη
αστική επανάσταση έχει την ιδιομορφία της, η
οποία συνδέεται με τη (διεθνή και εθνική) ιστο-
ρική συγκυρία, με τον χαρακτήρα των διαπλε-
κόμενων αντιθέσεων, με τους στόχους και την
ιδεολογία της, με τον τρόπο προώθησης αυ-
τών των στόχων, με τον χαρακτήρα του συλ-
λογικού υποκειμένου της και με τη χρονικότη-
τά της (χρονολογία διεξαγωγής, ρυθμοί προώ-
θησης κ.λπ.).
Οι πρώιμες αστικές επαναστάσεις - η Μεταρ-
ρύθμιση και ο Πόλεμος των χωρικών (1524-25)
στη Γερμανία, η επανάσταση στις Κάτω Χώρες
(16ος αι.) και η Αγγλική επανάσταση (17ος
αι.)-, παρά τη θρησκευτική μορφή τους, αποτέ-
λεσαν το προανάκρουσμα της αστικής κυριαρ-
χίας στην Ευρώπη. Στην Αμερική η αστική επα-
νάσταση πήρε τη μορφή του πολέμου των α-
ποικιών για την ανεξαρτησία τους, που οδήγη-
σε στην ίδρυση των ΗΠΑ (18ος αι.). Η μεγάλη
Γαλλική επανάσταση (1789-94), με τον ριζο-
σπαστισμό και τη διεθνή ακτινοβολία της, ά-
σκησε σημαντική επίδραση στον χαρακτήρα
της ιστορικής διαδικασίας. Το βάθος και η εμ-
βέλεια των κοινωνικο-πολιτικών μετασχηματι-
σμών που επιφέρει η αστική επανάσταση είναι
συνάρτηση της μαζικότητας του κινήματός της
και του συσχετισμού δυνάμεων στα πλαίσια
του επαναστατικού αντιφεουδαρχικού στρατο-
πέδου, την ηγεμονία του οποίου είχε η (κατά
την διάρκεια των πρώτων αστικών επαναστά-
σεων επαναστατική) αστική τάξη. Στις περι-
πτώσεις περιορισμένης, φθίνουσας και χειρα-
γωγούμενης από την αστική τάξη συμμετοχής
των μαζών, έχουμε επανάσταση «κορυφών»
συμβιβαστικού χαρακτήρα (π.χ. επανάσταση
Νεότουρκων το 1908, Ιαπωνία 1867-68, κατάρ-
γηση της δουλοπαροικίας στη Ρωσία το 1864
κ.ά.). Σε αντιδιαστολή με αυτή την εκδοχή, οι
αστικές δημοκρατικές επαναστάσεις διακρίνο-
183
αστική τάξη
νται για την ευρείας κλίμακας συμμετοχή λαϊ-
κών μαζών που προβάλλουν τις δικές τους
διεκδικήσεις και προσδίδουν στην επανάσταση
ριζοσπαστικό και δημοκρατικό χαρακτήρα
(Γαλλία 1789-94, Ρωσία 1905-07 και Φεβρου-
άριος 1917). Η αυτοτελής επαναστατική πα-
ρουσία του λαού και ιδιαίτερα της εργατικής
τάξης στις αστικές επαναστάσεις από τον 19ο
αι. και κυρίως κατά τον 20ό αι. επιφέρει ποιοτι-
κές και ουσιώδεις αλλαγές στην πορεία της ε-
παναστατικής διαπάλης, διανοίγοντας δυνατό-
τητες για τη μετεξέλιξη της αστικής επανά-
στασης σε σοσιαλιστική (βλ. σοσιαλιστική επα-
νάσταση).
Οι αστικές επαναστάσεις διακρίνονται κατά τη
μορφή τους ως προς τους στόχους που προ-
τάσσουν. Αυτοί οι στόχοι είναι: 1) θρησκευτι-
κοί (π.χ. Μεταρρύθμιση)' 2) εθνική ανεξαρτη-
σία (π.χ. Κάτω Χώρες, ΗΠΑ, Ελλάδα του
1821)· 3) διευθέτηση του αγροτικού ζητήματος
(π.χ. Γαλλία, Ρωσία 1905-07)· 4) ενοποίηση
του έθνους σε κρατικό μόρφωμα (π.χ. Γερμα-
νία, Risorgimento στην Ιταλία του 19ου αι.)· 5)
απελευθέρωση από τον ιμπεριαλιστικό αποι-
κιακό ή νεοαποικιακό ζυγό (Ασία, Αφρική,
Λατινική Αμερική του 20ού αι.).
Τις αστικές επαναστάσεις, ιδιαίτερα τις πρώι-
μες, κατά κανόνα διαδέχονται αντιδραστικές
αντεπαναστατικές διαδικασίες παλινόρθωσης
(π.χ. "θερμιδώρ", βλ. αντεπανάσταση), οι οποί-
ες ωστόσο ποτέ δεν μπορούν να ανατρέψουν
εντελώς τις κατακτήσεις της επανάστασης. Η
διαπάλη αστικής επανάστασης και αντεπανά-
στασης οδηγεί συχνά σε διατήρηση φεουδαρ-
χικού τύπου θεσμικών κ.λπ. καταλοίπων (π.χ.
Μοναρχίες, μη διάκριση κράτους και εκκλη-
σίας κ.ά.). Μετά την επικράτηση του παγκόσμι-
ου κεφαλαιοκρατικού συστήματος, η αστική
τάξη δεν χάνει απλώς και τα τελευταία στοι-
χεία προοδευτικότητάς της, αλλά μετατρέπε-
ται σε αντιδραστική και αντεπαναστατική, με-
θοδεύοντας την κατάπνιξη οποιουδήποτε ε-
ναλλακτικού ως προς την κυριαρχία της κινή-
ματος ή τύπου ανάπτυξης.
Βιβλιογρ.: Grab W „ Die Debatte um die Franzosische
Revolution, Miinchen. 1975.- Godechot J., Les Evolutions,
Paris. 1963.- Lefebvre G.. La R6volution francaise, Paris,
1957.- Α. Μόνφρεντ. Ρουσό - Μαρά - Ροβεσπιέρος, μορ-
φές της Γαλλικής Επανάστασης, Σ.Ε., Αθήνα.- Κ. Μαρξ,
Η 18η ΜπρυμαΙρ του Λ. Βοναπάρτη, θεμέλιο, Αθήνα.-
του Ιδιου: Ταξικοί αγώνες στη Γαλλ/α, θεμέλιο, Αθήνα.-
Φ. Ένγκελς, Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία, Σ.Ε.,
Αθήνα. 1993.- Η Επανάσταση του 1821, Επιστημονικό
Συμπόσιο, Σ.Ε.. Αθήνα, 1981.
Δ. Πατέλης
184
αστική τάξη. Κοινωνική τάξη, η οποία από την
εποχή της Γαλλικής Επανάστασης παίζει απο-
φασιστικό ρόλο στο οικονομικό, πολιτικό και
κοινωνικό επίπεδο της αστικής-καπιταλιστικής
κοινωνίας. Η έννοια "αστική τάξη" (bour-
geoisie) έλκει την καταγωγή της από τη λέξη
"μπουρζουά" (bourgeois), που στην εποχή της
φεουδαρχίας σήμαινε τον%αστό, τον κάτοικο
της πόλης. Οι πρώτοι αυτοί αστοί, που προήλ-
θαν από την ανάπτυξη της βιοτεχνικής και ε-
μπορευματικής παραγωγής, απετέλεσαν το
πρόπλασμα της αστικής τάξης με τη μαρξιστι-
κή έννοια.
Σύμφωνα με τον Saint Simon (Σαιν Σιμόν)*, η
μπούρζουαζία αποτελούσε εκείνο το κοινωνι-
κό στρώμα στο οποίο ανήκαν οι ανώτεροι υ-
πάλληλοι, οι δικαστικοί και οι γαιοκτήμονες, ε-
φόσον αυτοί δεν ήταν ευγενείς. Για τον Saint
Simon, η μπουρζουαζία παρεμβαλλόταν μετα-
ξύ ευγενών και ακτημόνων και ήταν μη παρα-
γωγική.
Η έννοια της τάξης γενικότερα, και της αστι-
κής ειδικότερα, αποκτά στη μαρξιστική θεωρία
μια άλλη διάσταση, άμεσα συνδεδεμένη με
την έννοια των παραγωγικών δυνάμεων και
των παραγωγικών σχέσεων. Στο Μανιφέστο'
και αργότερα στο Κεφάλαιο'ο Karl Marx (Καρλ
Μαρξ)* προσδιορίζει με σαφήνεια, τόσο τη δια-
δικασία συγκρότησης, όσο και τα χαρακτηρι-
στικά της αστικής τάξης. Οπως παρατηρεί ο
Friedrich Engels (Φρίντριχ Ένγκελς)* σε σημεί-
ωσή του στην αγγλική έκδοση του Μανιφέ-
στου (1888), ως αστική τάξη νοείται "η τάξη
των σύγχρονων καπιταλιστών, οι οποίοι κατέ-
χουν τα κοινωνικά μέσα παραγωγής και εκμε-
ταλλεύονται τη μισθωτή εργασία" (σ. 41). Δύο
επομένως είναι τα συστατικά στοιχεία της α-
στικής τάξης: η κατοχή των μέσων παραγωγής
και η εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας,
που στη μαρξική ορολογία αποδίδεται με τον
όρο "υπεραξία" (απλήρωτο τμήμα της προσφε-
ρόμενης μισθωτής εργασίας), μοναδική πηγή
πλούτου της τάξης αυτής.
Στον αντίποδα της αστικής τάξης, που κατέχει
τα μέσα παραγωγής, βρίσκεται το προλεταριά-
το, η τάξη των εργατών, η μόνη "ιδιοκτησία"
των οποίων είναι η εργατική τους δύναμη, την
οποία πωλούν έναντι αμοιβής στην πρώτη.
Επομένως οι δύο αυτές βασικές τάξεις υπάρ-
χουν εξ ορισμού, δηλαδή είναι μια αντικειμενι-
κή πραγματικότητα, ανεξάρτητα από το γεγο-
νός αν τα μέλη τους αναγνωρίζουν ή όχι την
ύπαρξή τους.

Η αστική τάξη είναι προϊόν πολύχρονης εξέλι-
ξης. Η μετάβασή της από τη μια βαθμίδα εξέλι-
ξης στην άλλη συνοδευόταν πάντα από αντί-
στοιχες οικονομικές και πολιτικές μεταβολές,
στις οποίες η ίδια έπαιζε κάθε φορά και ένα
διαφορετικό ρόλο, μέχρι την καθιέρωσή της
και την απόκτηση της πλήρους οικονομικής και
πολιτικής κυριαρχίας στη βιομηχανική κοινω-
νία.
θα πρέπει εδώ να παρατηρήσει κανείς πως η
πορεία της αστικής τάξης δεν είναι ενιαία για
όλες τις χώρες, αλλά καθορίστηκε από τις ιδι-
αίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στη συ-
γκεκριμένη χώρα. Για παράδειγμα, η πορεία
αυτή ήταν εντελώς διαφορετική στην Αγγλία
απ' ό,τι στη Βόρεια Αμερική, η οποία δεν γνώ-
ρισε τη φεουδαρχία* ως κοινωνικό σύστημα,
και ακόμη πιο. διαφορετική σε χώρες με αρ-
γούς ρυθμούς εκβιομηχάνισης (Ιταλία) ή και με
καθυστερημένη ή μη αυτοδύναμη εκβιομηχάνι-
ση (Ελλάδα, Τουρκία).
Το ερώτημα αναφορικά με τη σύνθεση της α-
στικής τάξης είναι ένα ερώτημα όχι μόνο καί-
ριο, αλλά και επίκαιρο. Ποιοι αποτελούν την α-
στική τάξη; Παραμένει αυτή σταθερή από ά-
ποψη σύνθεσης και φυσιογνωμίας από τη στιγ-
μή που άρχισε να παίζει κυρίαρχο ρόλο στο οι-
κονομικό, πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι;
Οπως παρατηρεί ο Μαρξ, η αστική τάξη, ως
κοινωνική πραγματικότητα, χαρακτηρίζεται
από διαρκείς ανακατατάξεις στο εσωτερικό
της. Σε κάθε περίοδο υπερισχύουν διαφορετι-
κές ομάδες, ανάλογα με τη σφαίρα τοποθέτη-
σης των κεφαλαίων: Στην περίοδο της βιοτε-
χνικής παραγωγής (μανιφακτούρα) υπερισχύει
το εμπορικό κεφάλαιο (εμπορική αστική τάξη),
που το διαδέχεται το βιομηχανικό κεφάλαιο
και η βιομηχανική παραγωγή (βιομηχανική α-
στική τάξη). Στα πλαίσια της βιομηχανικής πα-
ραγωγής αναπτύσσεται το εμπορικό και τρα-
πεζικό κεφάλαιο (εμπορική και τραπεζική αστι-
κή τάξη). Στους κόλπους της βιομηχανικής α-
στικής τάξης αναπτύσσονται παρακλάδια της
ίδιας και αποτελούν το απαραίτητο συμπλήρω-
μά της. Πρόκειται για τους λεγόμενους μικρο-
αστούς, βιοτέχνες, εμπόρους, εισοδηματίες,
αγρότες. Με την έννοια αυτή τα διάφορα
στρώματα της αστικής τάξης δεν μπορούν να
έχουν ταυτόσημα συμφέροντα, αλλά αντίθετα
βρίσκονται σε διαρκή ανταγωνισμό στην προ-
σπάθειά τους να οικειοποιηθούν όσο γίνεται
μεγαλύτερο μερίδιο από την παραγόμενη υπε-
ραξία στη βιομηχανική - καπιταλιστική διαδικα-
αστυφιλία (ουρμπανισμός)
σία της παραγωγής. Ειδικότερα τα μικροαστι-
κά στρώματα είναι διαρκώς εκτεθειμένα στον
ανταγωνισμό των κυρίαρχων μεγαλοαστικών
στρωμάτων, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν
κάθε στιγμή να προλεταριοποιηθούν ( Κομμ.
Μανιφέστο', σ. 52). Εμφανής είναι ο κίνδυνος
αυτός σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας
και η αδυναμία των στρωμάτων αυτών να αντι-
μετωπίσουν τον ανταγωνισμό.
Το στοιχείο της κατοχής, της ατομικής ιδιοκτη-
σίας των μέσων παραγωγής ήταν αναμφισβή-
τητα αποφασιστικής σημασίας τον 19ο αιώνα,
προκειμένου να χαρακτηρισθεί κάποιος αστός-
καπιταλιστής, όχι όμως σήμερα στον ίδιο
βαθμό.
Σήμερα με την επικράτηση άλλων μορφών ι-
διοκτησίας, όπως μετοχικές εταιρίες ή κρατι-
κές επιχειρήσεις ("δημόσιος τομέας"), η σύν-
θεση της αστικής τάξης γίνεται όλο και περισ-
σότερο πολύπλοκη.
Η διοικητική ελίτ των κρατικών επιχειρήσεων,
αλλά προπάντων τα ανώτατα διευθυντικά στε-
λέχη των ιδιωτικών επιχειρήσεων (managers),
με τους υψηλούς μισθούς, τη συμμετοχή στη
λήψη αποφάσεων και τα πάσης φύσης προνό-
μια, τείνουν να μεταβληθούν σε μια ιδιαίτερη
κατηγορία αστών, των οποίων τα συμφέροντα
είναι πλήρως ταυτισμένα με τα συμφέροντα
των επιχειρηματιών - αστών. Η επαγγελματική
και κοινωνική θέση αυτών των αστικών στρω-
μάτων εξαρτάται άμεσα από τη θέση που κατέ-
χουν οι επιχειρήσεις που διαχειρίζονται στην
εγχώρια και παγκόσμια επιχειρηματική σκακιέ-
ρα. Από την αλλη πλευρά, η διαρκής διεθνο-
ποίηση της παραγωγής και του κεφαλαίου (μο-
νοπώλια) συμβάλλει κάθε μέρα και περισσότε-
ρο στην αλλοίωση του εθνικού χαρακτήρα
ενός μέρους της αστικής τάξης και την εδραί-
ωση μιας άλλης κατηγορίας αστικών στρωμά-
των, των "υπερεθνικών αστικών στρωμάτων".
Βιβλιογρ.: Marx, Κ. - Engels, F., Το κομμουνιστικό μανι-
φέστο, εκδ. θεμέλιο, 1982.- Mam, Κ. - Engels, F„ Die
Deutsche kteotogie, στο "Marx - Engels Werke", τ. 3, Dietz
Verlag, Berlin, 1969.- Marx, K„ Das Kapital, τ. I. III. Dietz
Verlag, Berlin, 1977.- Πουλαντζάς, Ν., Οι κοινωνικές τά-
ξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό, εκδ. θεμέλιο, 1982.
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
αστικοδημοκρατική επανάσταση, βλ. αστική ε-
πανάσταση.
αστυφιλία (ουρμπανισμός). Εννοια με την
οποία αποδίδεται η μετακίνηση σημαντικών
τμημάτων του αγροτικού πληθυσμού σπς.πό-
185
αστυφιλία (ουρμπανισμός)
λεις. Πρόκειται για φαινόμενο που στη βιομη-
χανική κοινωνία παίρνει ιδιαίτερα μεγάλες δια-
στάσεις και συνίσταται στην αλματώδη επέ-
κταση των αστικών κέντρων με παράλληλη
μείωση του αγροτικού πληθυσμού.
Η αστυφιλία είναι φαινόμενο που δεν έχει
ούτε διαχρονικό ούτε διατοπικό χαρακτήρα. Η
έκταση και τα χαρακτηριστικά του είναι συνάρ-
τηση των ιδιαίτερων οικονομικών, κοινωνικών -
πολιτικών και πολιτισμικών συνθηκών κάθε
χώρας σε μια δεδομένη στιγμή της ιστορικής
της εξέλιξης. Χρονικά, η εξέλιξη του φαινομέ-
νου συμβαδίζει με την εξελικτική πορεία της
ίδιας της έννοιας της πόλης.
Ο ρόλος που έπαιζε η πόλη στην παραγωγική
διαδικασία καθόριζε ανέκαθεν τη μορφή και την
έκταση του φαινομένου της αστυφιλίας. Για πα-
ράδειγμα, στους νεότερους χρόνους η πόλη της
ευρωπαϊκής Δύσης ήταν το αποτέλεσμα μιας
μακρόχρονης πορείας, που στο επίκεντρό της
βρίσκονταν οι παραγωγικές δραστηριότητες της
εποχής και ειδικότερα η αγορά. Οι πόλεις εδώ α-
ποτελούσαν κέντρα βιοτεχνικής παραγωγής και
εμπορικών συναλλαγών. Από άποψη δομής και
οργάνωσης οι πόλεις αυτές γνώριζαν μια διοικη-
τική και πολιτιστική αυτονομία, η δε επέκτασή
τους ακολουθούσε τους ρυθμούς ανάπτυξης
της παραγωγής και διακίνησης των αγαθών, με
αποτέλεσμα η αύξηση του πληθυσμού να είναι
συνάρτηση των αναγκών αυτής της ανάπτυξης
και να συμβαδίζει με τη δυνατότητα της πόλης
να τον εντάξει στις παραγωγικές και λοιπές κοι-
νωνικές διαδικασίες.
Με τη βιομηχανική επανάσταση και τη συγκέ-
ντρωση της παραγωγής στο εργοστάσιο αλλά-
ζει και η φυσιογνωμία της πόλης ως απόρροια
της μετακίνησης μεγάλων τμημάτων του αγρο-
τικού πληθυσμού στα αστικά κέντρα, με στόχο
να απασχοληθούν στη βιομηχανική παραγωγή.
Η ισορροπία που μέχρι εκείνη τη στιγμή επι-
κρατούσε μεταξύ εισροής πληθυσμού και δυ-
νατότητας απορρόφησής του από την παρα-
γωγική διαδικασία διαταράσσεται. Η εισροή α-
γροτικών πληθυσμών στις πόλεις γίνεται μαζι-
κά και, παρά τις αυξημένες δυνατότητες της
παραγωγής να απορροφήσει το μεγαλύτερο
μέρος τους, ένα σημαντικό τμήμα των πληθυ-
σμών αυτών μένει στο περιθώριο της παραγω-
γικής διαδικασίας, με αποτέλεσμα να αυξά-
νουν καθημερινά οι άνεργοι, οι ζητιάνοι, οι ά-
στεγοι και οι παραβάτες.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί το
γεγονός ότι, παρά την ύπαρξη τέτοιων φαινο-
186
μένων, στις πόλεις του Μεσαίωνα δεν διαρρη-
γνύεται ο χωροταξικός, πολιτισμικός και κοι-
νωνικός τους ιστός και κατορθώνουν να διατη-
ρήσουν τη φυσιογνωμία και την κοινωνική
τους συνοχή χάρη στην υποδομή που είχαν σε
τομείς όπως ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η
περίθαλψη, η παιδεία κ.λπ.
Με την εδραίωση της βιομηχανικής - καπιταλι-
στικής παραγωγής δεν παρατηρείται στις ευ-
ρωπαϊκές αυτές πόλεις αύξηση της ανεξέ-
λεγκτης μετακίνησης των αγροτικών πληθυ-
σμών στα αστικά κέντρα, όπως συνέβη στις α-
ναπτυσσόμενες χώρες, αλλά αντίθετα η αύξη-
ση αυτή περιορίζεται, αφού οι αναπτυγμένες
βιομηχανικά χώρες της Δύσης προωθούν πα-
ράλληλα και την ανάπτυξη της υπαίθρου. Η πο-
λιτική αυτή συνέβαλε στην επέκταση των πό-
λεων της βιομηχανικής Ευρώπης με ένα ρυθμό
πολύ πιο αργό από εκείνον που γνώρισαν οι α-
ναπτυσσόμενες χώρες.
Στις λεγόμενες αναπτυσσόμενες χώρες η εξέ-
λιξη των πόλεων ακολούθησε εντελώς διαφο-
ρετική πορεία. Η διαδικασία εκβιομηχάνισης
των χωρών αυτών άρχισε αργά και σχεδόν α-
προγραμμάτιστα, με συνέπεια τη ραγδαία επέ-
κταση των πόλεων και τη μεγάλης έκτασης
φτώχεια. Τα μοντέλα ανάπτυξης που οι χώρες
αυτές υιοθέτησαν, κυρίως μετά τον Β' Παγκό-
σμιο πόλεμο, ("μοντέλα εκσυγχρονισμού"),
είχαν στο επίκεντρό τους τον λεγόμενο "μο-
ντέρνο τομέα", δηλαδή τον δευτερογενή και
τριτογενή τομέα της παραγωγής (βιοτεχνική /
βιομηχανική παραγωγή και υπηρεσίες). Αποτέ-
λεσμα αυτής της επιλογής ήταν η παραμέληση
του "παραδοσιακού τομέα" (γεωργία) και η
σταδιακή συρρίκνωση του. Η πόλη καθίσταται
πόλος έλξης για μεγάλα τμήματα του αγροτι-
κού πληθυσμού, τα οποία καταφεύγουν εκεί
και αναζητούν όχι μόνον εργασία, αλλά και
παιδεία, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, ψυχα-
γωγία. Οι μάζες όμως αυτές, στο μεγαλύτερο
μέρος τους, δεν καταφέρνουν να ενταχθούν
πλήρως στην παραγωγική και κοινωνική διαδι-
κασία, γιατί απουσίαζε ένα ειδικό για τον
σκοπό αυτό διαμορφώμένο οικονομικό - κοινω-
νικό πλαίσιο. Αποτέλεσμα αυτής της πραγματι-
κότητας ήταν η δημιουργία εφεδρικού εργατι-
κού στρατού, τα χαμηλά ημερομίσθια, η φτώ-
χεια και τα κάθε φύσης ανομικά φαινόμενα
(χαλάρωση ηθικών αξιών, ναρκωτικά, εγκλη-
ματικότητα). Χαρακτηριστικά παραδείγματα
τέτοιων πόλεων αποτελούν η Καλκούτα, το
Κάιρο, η πόλη του Μεξικού κ.λπ.
 ασυνείδητο

Στην Ελλάδα το φαινόμενο της αστυφιλίας
προσδιορίστηκε από τις οικονομικές, πολιτικές
και κοινωνικές ιδιαιτερότητες της χώρας. Ο μι-
κρός κλήρος και γενικά η παραμέληση της υ-
παίθρου, το κλίμα διχασμού και διωγμών που
δημιούργησε ο εμφύλιος πόλεμος, οι διαρκώς
αυξανόμενες ευκαιρίες απασχόλησης στις με-
γάλες πόλεις και κυρίως στην Αθήνα, απόρ-
ροια της εισροής κεφαλαίων με τη μορφή ε-
πενδυτικών προγραμμάτων, μεταναστευτικού,
ναυτιλιακού και τουριστικού συναλλάγματος,
προσδιόρισαν τόσο την έκταση και τον ρυθμό
του μεταναστευτικού ρεύματος όσο και τη μορ-
φή του (εξωτερική-εσωτερική μετανάστευση).
Αποτέλεσμα αυτής της ανεξέλεγκτης πορείας
προς τις μεγάλες πόλεις, και κυρίως την Αθή-
να, ήταν η εδραίωση της αντίληψης του ευκαι-
ριακού, η αβεβαιότητα, η χαμηλή ποιότητα
ζωής, η χαλάρωση των ηθικών αξιών και γενι-
κά η ενίσχυση ανομικών φαινομένων.
Βιβλιογρ.: Φίλιας Β., Όψεις της διατήρησης και της μετα-
βολής του κοινωνικού συστήματος, εκδ. Νέα Σύνορα.
Αθήνα, 1979. τ. Β' (Το φαινόμενο της αστυφιλίας), α. 59-
68,-Τσαούσης Δ., Η κοινωνία του ανθρώπου, εκδ. Guten-
berg, Αθήνα. 1983, ο. 383-434 ("Πόλη και Μεγαλού-
πολη").- Mumford L., The City in History, New York,
Harcourt Brace Jovanovich, 1961.- Oswald H., Die
veberschaetzte Stadt, Olten, Freiburg, 1966.- Friedrichs J..
(Hg.): Soziologische Stadttorschung, Opladen, 1988.
Xp. Νόβα - Καλτσούνη
αφού, έλεγε, για ένα ψυχικό γεγονός η ύπαρ-
ξή του σημαίνει παρουσία του στη συνείδηση,
άποψη που υποστήριζε ήδη ο Ντεκάρτ*, ο ο-
ποίος θεωρούσε κάθε ψυχικό γεγονός ως γε-
γονός της συνείδησης. Κατά τον Λοκ, το να μι-
λάει κανείς για ασυνείδητα ψυχικά γεγονότα
είναι μια ρητορεία στερούμενη νοήματος. Ο
Καντ επισημαίνει, αντίθετα, ότι ορισμένες ψυ-
χικές καταστάσεις μπορούν να φανερώνονται
έμμεσα, χωρίς αυτό να μας επιτρέπει να αμφι-
σβητήσουμε την ύπαρξή τους. Το αντιληπτό
σύμπτωμα υποδηλώνει ένα γεγονός, άσχετα
αν αυτό μπορεί ή όχι να γίνει άμεσα φανερό.
Το ασυνείδητο κατέχει μια κεντρική θέση στη
φιλοσοφία του Σέλλινγκ* και του Σοπενάουερ*
για τον οποίο η βούληση είναι ακριβώς τυφλή,
δηλαδή ασυνείδητη. Ο συνεχιστής του Σοπε-
νάουερ Έντουαρντ φον Χάρτμαν*, στο έργο
του Η φιλοσοφία του ασυνείδητου (1869), ανα-
πτύσσει την έννοια του ασυνείδητου πραγμα-
τοποιώντας μια σύνθεση των θεωριών του
Σέλλινγκ και του Σοπενάουερ. Εξηγεί την "κα-
κομοιριά" της ύπαρξης με την αιώνια διαμάχη
μεταξύ της βούλησης και του λογικού, διαμάχη
που μπορεί να μετριαστεί μόνο με τον ενσυνεί-
δητο λόγο, που κατακτά την υπεροχή απέναντι
στην τυφλή ενόρμηση μέχρι την τελική ελευ-
θέρωση του ασυνείδητου στο τέρμα του φυσι-
κού βίου.

ασυλλογιστικά συμπεράσματα. Συμπεράσμα- Εξάλλου, οι έρευνες της γαλλικής, ιδιαίτερα,

τα που, παρά την εγκυρότητά τους, δεν είναι ψυχιατρικής σχολής (Ζαν-Μαρτέν, Σαρκό*
δυνατόν να παραχθούν συλλογιστικά ή να λά- κ.ά.) οδήγησαν στην αποκάλυψη μιας, διαφο-
βουν τη μορφή κανονικού συλλογισμού. ρετικής από την ενσυνείδητη, ψυχικής δρα-
Διον. Αναπολιτάνος
στηριότητας παθογόνος φύσης μη αντιληπτής
από τον πάσχοντα. Τη γραμμή αυτή ακολούθησε
ασυνείδητο. Κάθε ψυχικό φαινόμενο που δεν ο αυστριακός νευρολόγος Ζίγκμουντ Φρόυντ*, ο
εμφανίζεται στη συνείδηση, που έχει δύσκολη ιδρυτής της "ψυχανάλυσης". Βάση της θεω-
πρόσβαση σ" αυτήν. Το "ασυνείδητο" διαφέρει ρίας του Φρόυντ είναι ότι τα ενσυνείδητα φαι-
από το "προσυνείδητο" στο ότι αυτό το τελευ- νόμενα αποτελούν ένα ελάχιστο τμήμα του
ταίο είναι "ικανό για συνείδηση" ή μπορεί εύκο- ψυχικού βίου του ανθρώπου και ότι τα νευρω-
λα να γίνει ενσυνείδητο. τικά συμπτώματα είναι σημάδια βαθύτερων
Πρώτος ο Λάιμπνιτς* ( Μοναδολογία , 1720) ε- ψυχικών γεγονότων, που η "λογοκρισία" κρα-
πέσυρε την προσοχή σε ορισμένα ψυχικά φαι- τάει στο υποσυνείδητο τμήμα του ανθρώπινου
νόμενα πάρα πολύ αδύναμα και ασαφή για να ψυχισμού. Κι αυτό, γιατί η συνείδηση τείνει να
μπορούν να φτάσουν στο κατώφλι της συνεί- μην αναγνωρίζει σαν δικές της τις ενστιγματι-
δησης, τα οποία μολαταύτα είναι αιτία των α- κές ορμές και τάσεις που προέρχονται από το
ρεσκειών, των συμπαθειών και αντιπαθειών ασυνείδητο, επειδή είναι αντίθετες με τον
και, γενικά, όλων των συμπεριφορών και αντι- κόσμο των ηθικών, κοινωνικών και πολιτισμι-
δράσεων που δεν έχουν μια σαφή λογική αι- κών αξιών τις οποίες το άτομο έχει αποδεχτεί
τιολογία. Ο Καντ* δέχτηκε την ιδέα και αντέ- και προπαντός με την εικόνα που έχει σχηματί-
κρουσε την αβάσιμη στην ουσία αντίρρηση του σει το ίδιο για τον εαυτό του' απ' όπου και η α-
άγγλου φιλόσοφου Λοκ*, που χαρακτήρισε α- νάγκη μιας λογοκρισίας, η οποία εκτοπίζει τα
ντιφατική την ίδια την έννοια του ασυνείδητου, γεγονότα που θεωρούνται απαράδεκτα ή δυ-

187
ασυνέχεια και συνέχει^
σάρεστα. Αυτές οι "απωθημένες" στο ασυνεί-
δητο ορμές συνεχίζουν να υπάρχουν ως ασύ-
νειδες επιθυμίες και τάσεις και αποτελούν μια
λανθάνουσα ενέργεια που καθορίζει την ενσυ-
νείδητη ζωή και εκδηλώνεται μόνο μ : έμμεσο
τρόπο (στα όνειρα, στις παραδρομές της
γλώσσας, στις αδέξιες ενέργειες κ.λπ.) επηρε-
άζοντας συχνά αρνητικά την ανάπτυξη της
προσωπικότητας. Οι ασύνειδες τάσεις μπο-
ρούν, κατά τον Φρόυντ, να φανερωθούν και να
τεθούν υπό έλεγχο με τη βοήθεια της τεχνικής
της ψυχανάλυσης.
Ο ελβετός ψυχίατρος Καρλ Γιουνγκ* δεν δέχε-
ται την άποψη του Φρόυντ για δυναμική δομή
του ασυνείδητου και διακρίνει ένα "ατομικό α-
συνείδητο" και ένα "συλλογικό ασυνείδητο".
Το ατομικό ασυνείδητο συμπίπτει με το φροϋ-
δικό προσυνείδητο, ενώ το συλλογικό είναι,
κατά τον Γιουνγκ, "μια πανίσχυρη πνευματική
κληρονομική διάσταση που ξαναγεννιέται
στην κάθε ατομική εγκεφαλική δομή", η οποία
αποτελείται από "αρχέτυπα", δηλαδή αρχαία
μορφοείδωλα που ανήκουν στην κοινή κληρο-
νομιά ορισμένης ομάδας, ορισμένου λαού, ο-
λόκληρης της ανθρωπότητας, αποτέλεσμα ε-
παναλαμβανομένων βιωματικών εμπειριών
(γέννηση, θάνατος, μητρότητα, φυγή μπροστά
στον κίνδυνο κ.λπ.).
Γιόν. Κρητικός
ασυνέχεια και συνέχεια. Ο αντιθετικός χαρα-
κτήρας των εννοιών της ασυνέχειας και της
συνέχειας ανάγεται στις πρώτες προσπάθειες
των προσωκρατικών* φιλοσόφων να δώσουν
απαντήσεις στην αντίθεση μεταξύ της ενότη-
τας του κόσμου και της πολλαπλότητας των
φαινομένων. Το πρόβλημα τέθηκε για πρώτη
φορά κατά την κριτική που άσκησαν οι Ελε-
άτες* στην ταύτιση των γεωμετρικών σημείων
με τις αριθμητικές μονάδες από τους Πυθαγό-
ρειους*, απέκτησε δε ιδιαίτερο φιλοσοφικό και
επιστημονικό ενδιαφέρον στα "παράδοξα" του
Ζήνωνα* (περ. 450 π.Χ.), μαθητή του Παρμε-
νίδη*. Με τα "παράδοξα" ο Ζήνων έθεσε κατά
δραματικό και, ταυτόχρονα, προκλητικό τρόπο
το πρόβλημα της συνέχειας, το οποίο συνδέε-
ται αναπόσπαστα με την άπειρη διαιρετότητα
και την ασυνέχεια, τα αδιαίρετα δηλαδή μεγέ-
θη ή τα άτομα, τα οποία συνεπάγονται πολλα-
πλότητα, κίνηση και μεταβολή.
Τα σημεία, λ.χ., είτε νοηθούν ως εκτατά είτε
χωρίς έκταση, αποτελούν αντίφαση. Στην
πρώτη περίπτωση, μπορεί να υπάρχει μόνον
188
ένας πεπερασμένος αριθμός στο πεπερασμέ-
νο μέγεθος· στη δεύτερη περίπτωση, ο άπει-
ρος και χωρίς έκταση αριθμός σημείων δεν συ-
νιστά μέγεθος. Η δραματική αυτή αντίθεση της
συνέχειας και της ασυνέχειας απετέλεσε την
αφετηρία για μια σειρά από αντιπαραθέσεις
που φθάνουν μέχρι των ημερών μας.
Η πρώτη σημαντική αντίδραση προς την ελεα-
τική πρόκληση για την άρνηση της πολλαπλό-
τητας, της κίνησης και του κενού, προήλθε από
τους Ατομικούς*. Κατά την ατομική θεωρία,
όπως διατυπώθηκε κυρίως από τον Λεύκιππο*
και τον Δημόκριτο*, η ελεατική επιχειρηματο-
λογία υποσκάπτει, εκτός των άλλων, τα θεμέ-
λια της μαθηματικής επιστήμης. Αν το φυσικό
και εκτατό ον δεν μπορεί να προέλθει από τον
άπειρο και χωρίς έκταση αριθμό στοιχείων, θα
πρέπει να υπάρχει κάποιο πέρας στη διαίρεση.
Ετσι, τα πρωταρχικά μεγέθη είναι άπειρα κατά
τον αριθμό και αδιαίρετα κατά το μέγεθος, τα
πολλά δεν προέρχονται από το ένα ούτε το
ένα από τα πολλά, αλλά μάλλον όλα γεννώ-
νται από την ανάμιξη και τη σύγκρουση των
αρχικών μεγεθών.
Ο Πλάτων*, παρά τα ειρωνικά του σχόλια για
τα παράδοξα του Ζήνωνος, υιοθέτησε, τουλά-
χιστον κατά τα πρώτα στάδια του φιλοσοφικού
του έργου, τη διδασκαλία του Παρμενίδη* και
παρήλλαξε το παράδοξο της διχοτόμου του
Ζήνωνα κατά το ότι ένα ευθύγραμμο τμήμα
δεν δύναται να νοηθεί ούτε ως συνιστάμενο
από τα σημεία του, αλλά ούτε και χωρίς αυτά.
Η άπειρη διαιρετότητα, το άπειρον, δεν είναι
παρά το συστατικό μέρος της συνέχειας.
Η αντίδραση του Αριστοτέλη* ήταν πολύπλευ-
ρη. Προχώρησε στη συστηματική αναίρεση
τόσο της άκαμπτης ελεατικής θέσης για το ο-
μογενές και το "πλήρες", όσο και της μηχανι-
στικής θεωρίας των Ατομικών για τα αδιαίρε-
τα, την κίνηση και το κενό. Τα "παράδοξα",
παρά το ότι συνιστούν "ψευδή λόγον" και "πα-
ραλογισμούς", είναι, κατά τον Αριστοτέλη, ση-
μαντικά κατά τούτο, ότι δηλαδή αποκαλύπτουν
την αδυναμία επίλυσης ενός διλήμματος με
στατικούς μαθηματικούς τύπους και πεπερα-
σμένους αριθμούς. Είναι, επίσης, αδύνατον "εξ
αδιαιρέτων" να προέλθει η συνέχεια, όπως η
γραμμή από σημεία, αν πραγματικά η γραμμή
είναι "συνεχές" και το σημείο είναι "αδιαίρε-
τον", "αμερές". Το συνεχές μέγεθος, αντίθετα,
πρέπει να είναι "διαιρετόν εις αεί διαιρετά". Εξ
άλλου, τα ατομικά τρίγωνα του Πλάτωνος, με
τις ιδεατές αναλογίες, δεν συνιστούν τα θεμε-

λιώδη στοιχεία της φύσης. Η αριστοτελική
αυτή επιχειρηματολογία εσηματοδότησε μια
νέα περίοδο για την επιστήμη κατά την οποία
οι έννοιες της αναλογίας και του επ" άπειρον
διαιρετού της συνέχειας έχουν το προβάδισμα
έναντι της αρμονίας και του ενεργεία απείρου.
Η έννοια του συνεχούς, η οποία αντικαθιστά
την έννοια των απείρων αδιαιρέτων ατόμων,
είναι εκείνη που διευρύνει τα όρια της μαθημα-
τικής επιστήμης.
Για να αντιμετωπίσει την ελεατική πρόκληση
και την αριστοτελική αντίδραση ο Επίκουρος*
προχώρησε στην απόρριψη του αμερούς των
απαθών "πρώτων σωμάτων" του Δημοκρίτου,
αλλά και της επ' άπειρον διαιρέσεως, για να μη
καταστούν τα όντα ασθενή και μη όντα. Κατά
τον Επίκουρο, το "άκρον" του πεπερασμένου
σώματος, που γίνεται κατ" αίσθησιν αντιληπτό,
επιτρέπει την κίνηση προς το αμέσως επόμε-
νο, το "εξής" όμοιόν του, οδηγείται δε, αναλο-
γικά, προς το άπειρο δια της νοήσεως.
Η θεωρία των Στωικών για το συνεχές, σε α-
ντίθεση προς εκείνες της ατομοκρατίας και
της μηχανοκρατίας, ήταν οργανισμική και "δυ-
ναμική". Οι Στωικοί* μετεσχημάτισαν το συνε-
χές της ύλης σε ενεργητική ποιότητα και το
κατέστησαν καθοδηγητική αρχή για όλα τα κο-
σμικά φαινόμενα.
Στην Αναγέννηση, το πρόβλημα της συνέχειας
και της ασυνέχειας επανήλθε στο προσκήνιο,
κυρίως με τις θεωρίες του Κουζάνου* και του
Bruno*. Με αυτά τα δεδομένα ο Leibniz* επε-
χείρησε την κριτική ανάλυση της διδασκαλίας
του Descartes* για την έκταση και την ατομική
θεωρία του Δημοκρίτου, όπως αυτή ανανεώθη-
κε από τον Gassendi*. Η εισαγωγή του Απει-
ροστικού Λογισμού* για τη θεραπεία της κρί-
σης και την έξοδο από τον "λαβύρινθο" του συ-
νεχούς από τον Leibniz δεν είναι παρά επι-
στροφή στην αριστοτελική λύση του προβλή-
ματος. Τούτο συνάγεται από τη διάκριση που
επιχειρεί μεταξύ δυνατότητας και πραγματικό-
τητας, μεταξύ "δυνάμει" και "ενεργεία". Κατά
την αντίληψη αυτή, στο ιδεατό ή στο συνεχές
το όλον προηγείται του μέρους. Το μέρος εδώ
είναι "δυνάμει". Στα πραγματικώς όμως υπάρ-
χοντα όντα το απλό προηγείται του όλου και
τα μέρη είναι "ενεργεία".
Οι προσπάθειες αριθμοποίησης και απεικόνι-
σης του συνεχούς, που έγιναν από μερικούς
μαθηματικούς τον 19ο αιώνα προκειμένου,
προφανώς, να το απαλλάξουν από τα "ενορα-
τικά" στοιχεία, οδήγησαν στις αναζητήσεις
ασυνέχεια και συνέχεια
είτε του λογικού οικοδομήματος των πραγμα-
τικών αριθμών (Dedekind) είτε της θεωρίας
των Συνόλων (G. Cantor), με βάση τις έννοιες
της διάταξης και του πλήθους. Ενώ ο Cantor ε-
πεδίωξε την γεφύρωση του χάσματος μεταξύ
της συνέχειας και της ασυνέχειας αρχίζοντας
από την τελευταία, οι οπαδοί της Ενορατικής
Σχολής, με αρχηγό τον L. Ε. J. Brouwer, ακο-
λούθησαν την αντίθετη κατεύθυνση, έθεσαν
δηλαδή ως αφετηρία το συνεχές και αναζήτη-
σαν τη δόμηση της ασυνέχειας ταυτίζοντας
την ύπαρξη των μαθηματικών αντικειμένων με
την κατασκευή τους.
Ακρως ενδιαφέρουσες για την προσπέλαση
του προβλήματος της συνέχειας και της ασυ-
νέχειας είναι οι προσπάθειες που καταβλήθη-
καν αντιστοίχως από την οργανισμική* και τη
διαλεκτική* φιλοσοφία.
Η οργανισμική φιλοσοφία, όπως διατυπώθηκε
από τον Α. Ν. Whitehead*, αντικατέστησε την
έννοια της ύλης με την έννοια της πραγματι-
κότητας των "συμβάντων" (events). Η αρχική
θέση του Whitehead συνίστατο στη θεώρηση
της δομής των εσωτερικών σχέσεων των συμ-
βάντων ως "συνεχούς" και των χαρακτήρων
τους ως "ασυνέχειας". Στο δεύτερο όμως στά-
διο της φιλοσοφικής του δημιουργίας ο White-
head προχώρησε σε επανεκτίμηση της θέσης
του για το συνεχές των συμβάντων και διετύ-
πωσε την άποψη ότι η "συνέχεια" δεν αποτελεί
γνώρισμα της πραγματικότητας καθεαυτήν η
πραγματικότητα είναι αθεράπευτα ασυνεχής,
ατομική. Η συνέχεια αποτελεί γνώρισμα της
δυνατότητας και όχι των περασμάτων του γί-
γνεσθαι. Υπάρχει το γίγνεσθαι της συνέχειας,
αλλά όχι η συνέχεια του γίγνεσθαι. Οι πραγμα-
τικές οντότητες, όπως αποκαλεί τώρα τα συμ-
βάντα, είναι οι πλασματικές οντότητες του γί-
γνεσθαι, του συνεχούς εκτακτού κόσμου. Το
εκτατό ευρίσκεται εν τω γίγνεσθαι, αλλά το
"γίγνεσθαι" δεν είναι καθεαυτό εκτατό.
Εξ άλλου, από τη γενική προκείμενη της δια-
λεκτικής φιλοσοφίας, κατά την οποία υφίστα-
ται η μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα
-το "σκάνδαλο" για τη μηχανιστική θεωρία κατά
τον Ένγκελς*- συνάγεται η αλματική αντίληψη
της μεταβολής στη φύση, η συνέχεια και η ασυ-
νέχεια, νοούμενες ως πόλοι της ίδιας αντίθε-
σης. Η ασυνέχεια περιλαμβάνει τη συνέχεια,
αλλά και η συνέχεια οδηγεί στην ασυνέχεια. Το
υλικό μικροσωμάτιο, η ασυνέχεια, δεν είναι
παρά η "ιδιομορφία" μέσα στο ενιαίο πεδίο.
Βιβλιογρ.: Ε. Μπιτσάκη, Το είναι και το γίγνεσθαι. Αθήνα,
189
άσχημο
1975.- Θ. Βέικου, Το πρόβλημα του συνεχούς στη φίλο-
σοφία του Whitehead, "Φιλοσοφία" 3 (1973), σσ. 405-
442.- Φ. Βασιλείου, Το πρόβλημα για τη φύση του συνε-
χούς, "Φιλοσοφία" 3 (1973), σα. 47-73.- Λ. Κ. Μπαρτζε-
λιώτη, Συνεχές και ασυνέχεια, Αθήνα, 1994.
Λεων. Κ. Μπαρτζελιώτης
άσχημο. Κατηγορία της αισθητικής που δηλώ-
νει ιδιότητες δυσαρμονικές, δυσαναλογίες, α-
συμμετρίες που φτάνουν μέχρι το τερατώδες
(σε κατάφωρη αντίθεση με τα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα του ωραίου) και που στη ζωή τις
αισθανόμαστε ως δυσάρεστες και απωθητικές.
Στηγ τέχνη, το άσχημο που υπάρχει στην αντι-
κειμενική πραγματικότητα μεταμορφώνεται,
μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αποκτώ-
ντας εκφραστική δύναμη και προκαλώντας
μιαν αντίδραση που ξεπερνά τη δυσαρέσκεια
και μετατρέπεται σε αισθητική συγκίνηση.
Η αισθητική της αρχαιότητας και του γαλλικού
κλασικισμού απέρριψαν το άσχημο. Στον
Μεσαίωνα το άσχημο θεωρήθηκε ως η ενσάρ-
κωση των διαφόρων ιδιοτήτων του Κακού*. Ο
γερμανικός κλασικισμός, με τον Λέσσινγκ* και
τον Χέγκελ*, αποδέχτηκε, μέσα σε ορισμένα
όρια, τον αισθητικό ρόλο του άσχημου. Η δη-
μοκρατική ιδεολογία της ανερχόμενης αστικής
τάξης, εκφράζοντας την αντίθεση της προς τα
γούστα της τέχνης των σαλονιών, καλλιέργη-
σε το άσχημο μέσω ορισμένων εκπροσώπων
της φλαμανδικής και της ισπανικής ζωγραφι-
κής (Μπος, Μπρύγκελ, Γκόγια κ.ά.). Η τέχνη
και η αισθητική του ρομαντισμού, που έκλιναν
προς τις έντονες αντιθέσεις, προς το γκροτέ-
σκο (Σλέγκελ*, Ουγκό, Ντελακρουά κ.ά.) αντι-
παρέθεταν συχνά το άσχημο (το φρικτό) με το
ωραίο, ενώ η τέχνη του νατουραλισμού* και
του κριτικού ρεαλισμού*, που έτειναν στον α-
ποφενακισμό του ειδύλλιου και του μελοδρά-
ματος, αποκάλυπταν τις ρυπαρές, άθλιες και
σκοτεινές πλευρές της καθημερινής ζωής. Η
σύγχρονη τέχνη, ως έκφραση της ανπακαδη-
μαίκής, αντισυμβατικής διαμαρτυρίας, εξήρε
το άσχημο με τρόπο επιδεικτικό, ενεργοποιώ-
ντας τις εκφραστικές του δυνατότητες (εξπρε-
σιονισμός*, υπερρεαλισμός*, ντανταΐσμός*
κ.ά.), (βλ. και λ. ωραίο).
Γιάν. Κρητικός
αταραξία. Ορος της αρχαίας ελληνικής φιλο-
σοφίας, που σημαίνει έλλειψη ταραχής. Η
πρώτη της σύλληψη οφείλεται πιθανότατα
στον Δημόκριτο*, ο οποίος θεωρεί καλή κατά-
σταση της ψυχής (= ευεστώ) εκείνη κατά την
190
οποία η ψυχή δεν ταράσσεται από μεγάλες συ-
γκινήσεις, πάθη ή προσπάθειες. Η αταραξία
έγινε σημαία της ελληνιστικής φιλοσοφίας και
δείχνει ότι, στα ταραγμένα χρόνια της κυριαρ-
χίας των Μακεδόνων αλλά και των Ρωμαίων
αργότερα, το ιδανικό που είχαν να προτείνουν
οι φιλόσοφοι στους απλούς ανθρώπους ήταν η
με κάθε τρόπο διατήρηση της ψυχικής γαλή-
νης.
Για τους Επικούρειους* η αταραξία είναι η ιδε-
ώδης ψυχική κατάσταση, που επιτυγχάνεται
με την απαλλαγή από τον φόβο των θεών, του
θανάτου και των φυσικών φαινομένων επίσης
με τον περιορισμό των αναγκών μας, αφού η
διαρκής προσπάθεια ικανοποίησής τους διατα-
ράσσει την ψυχική γαλήνη, και τέλος επιτυγ-
χάνεται με την ιδιώτευση, δηλαδή τη μη συμ-
μετοχή στα κοινά ("λάθε βιώσας"). Για τους
Στωικούς*, και ιδιαίτερα τον ύστερο στωικισμό
του Επίκτητου*, η αταραξία είναι το ύψιστο
αγαθό, που αποκτάται με το να μην επιθυμού-
με τίποτε, αλλά και με το να μη φοβόμαστε τί-
ποτε ("nihil timere nec cupere, summum bonum
esse"), (βλ. λ. ελληνιστική φιλοσοφία και απά-
θεια).
Γοαμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
ΑτζιθΙκα. Φιλοσοφικο-θρησκευτικό, μη ορθό-
δοξο (Ναστίκα) σύστημα της αρχαίας Ινδίας
που αναπτύχθηκε κυρίως τον 5ο π.Χ. αιώνα,
κατά την περίοδο δηλαδή της έντονης αμφι-
σβήτησης των διδαχών των Βέδας* υπό ευρεία
έννοια (Αρανυάκας, Ουπανισάδες' κ.λπ.) από
τους δύο μεγάλους μύστες: τον πρίγκιπα Σι-
ντάρτα Σακυαμούνι, τον κατοπινό Βούδα* (φω-
τισμένο), ιδρυτή του ομώνυμου στοχαστικού
ρεύματος και θρησκείας, και τον Μαχαβίρα,
τον τελευταίο Τιρθανκάρα (πρόφήτη), που έ-
δωσε την οριστική μορφή στις διδαχές πανάρ-
χαιων ινδικών δοξασιών φιλοσοφικο-θρησκευ-
τικού περιεχομένου και θεμελίωσε τη θρη-
σκεία των Τζάιν. Στ ι πλαίσια της έντονης αμ-
φισβήτησης των θεμελιακών διδαχών των
Βέδας, και παράλληλα με τις διδασκαλίες του
Μαχαβίρα, αναπτύχθηκε από τον σύγχρονο
του τελευταίου μύστη, τον Μασκαρίν ή Μακχα-
λίν Γκοσάλα, μια διδαχή, που ενώ κινήθηκε αρ-
χικά σε ανάλογη τροχιά με εκείνη του Μαχα-
βίρα γρήγορα διαχώρισε τη θέση της, ιδιαίτερα
στο αίτημα της λύτρωσης και στον τρόπο από-
κτησης της, και στη συνέχεια ήρθε σε οξεία α-
ντίθεση με αυτήν, αλλά και με εκείνη του
Βούδα. Ο Γκοσάλα δίδασκε πως η λύτρωση, η

κάθαρση δηλαδή του "τζίβα" (της ζωικής μονά-
δας ή "ψυχής") από το "κάρμα" (την κληρονομι-
κή ή επίκτητη ενοχή) και τα δεσμά του, δεν
μπορεί να επιτευχθεί με προσπάθειες και αγώ-
νες του ανθρώπου (ασκητισμός, ενάρετη ζωή
κ.λπ.) αλλά επέρχεται μηχανικά και αυτόματα
μετά από 85.000 μετασαρκώσεις. Η διδασκα-
λία του Γκοσάλα ακολουθήθηκε αρχικά από
ικανό αριθμό οπαδών (που αποκλήθηκαν
Ατζιβίκας) αλλά σιγά σιγά παραμερίστηκε και η
μνήμη της έσβησε από τον τρίτο κιόλας αιώνα
π.Χ., κυρίως λόγω της μοιρολατρικής-μηχανι-
κής πρόσβασής της στο πρόβλημα της λύτρω-
σης, που δεν άφηνε κανένα περιθώριο και
καμιά ελπίδα επίσπευσής της με τη θέληση του
ανθρώπου. Κείμενα από τις διδαχές της Ατζι-
βίκα από άλλους αρχαίους Ινδούς "διδασκά-
λους" (όπως σι Κασσάπα, Ίακούντα κ.ά.) δεν
έχουν διασωθεί. Ό,τι μας είναι σχετικά γνωστό
προέρχεται από σχετικές αναφορές νεότερων
φιλοσόφων και συγγραφέων άλλων συστημά-
των.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τόμοι, Εστία, Αθήνα.
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Βαο. Βιτσαξής
άηιαν. Σανσκριτικός όρος, που αρχικά σήμαινε
αναπνοή, με τον οποίο αναφερόμαστε στην
"ψυχή" ή το "εγώ". Η λέξη βαθμιαία απόκτησε
την έννοια της ατομικής ψυχής, αυτής της αό-
ρατης εσωτερικής ουσίας του ατόμου που δια-
κρίνεται από το σώμα, τον νου και τις αισθή-
σεις. Είναι το υπερβατικό εγώ, καθώς επίσης
και μια διάσταση του υπέρτατου, όπως αποκα-
λύπτεται από την άσκηση και την εσωστροφή.
Ετσι οδηγούμεθα σε μια διάκριση της έννοιας:
όταν γράφεται με κεφαλαίο άλφα αναφερόμα-
στε στην Υπέρτατη Αρχή και αποδίδεται με τη
λέξη "Είναι"· όταν γράφεται με μικρό αναφέρε-
ται στην ατομική αρχή ενός όντος και αποδίδε-
ται με το "εγώ". Σύμφωνα με την Αντβάιτα* υ-
πάρχει μια σχέση ενότητας μεταξύ του άτμαν
και του Βράχμαν*, κάτι που δεν είναι αποδεκτό
από άλλες σχολές του Ινδουισμού.
Βιβλιογρ.: Κ. Μ. Sen. Hinduism, σελ. 83-Θ4.- Δημ. Βελισ-
οαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας, Δωδώνη,
Αθήνα - Γιάννινα, 1992·.- Βασ. Βιτσαξής. Ο στοχασμός
και η πίστη (Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), τόμοι 2. Εστία,
Αθήνα. 1991.
£. Λιακόπουλος
ατομική φιλοσοφία. Η τελευταία σχολή φυσι-
ατομική φιλοσοφία
κής θεωρίας και κοσμολογίας της περιόδου
της Προσωκρατικής φιλοσοφίας.
Η ατομική φιλοσοφία έχει αφετηρία τον έλεγ-
χο της ελεατικής θεωρίας για το ον. Κατ"
αρχήν οι ατομικοί δέχτηκαν το ελεατικό δόγμα
ότι το ον είναι αγέννητο και άφθαρτο, δεν δέ-
χτηκαν όμως ότι το ον είναι και ακίνητο και α-
διαίρετο. Οι Ελεάτες* είχαν αρνηθεί τη δυνα-
τότητα να κινείται και να διαιρείται το ον, επει-
δή γΓ αυτούς εκτός από το ον δεν υπήρχε
τίποτ' άλλο. Οι ατομικοί παρατήρησαν ότι με
αυτό τον τρόπο οι Ελεάτες είχαν αρνηθεί και
την ύπαρξη του κενού, που το ταύτιζαν με το
μη ον. Αλλά το "κενόν", το μη ον, απέναντι στο
"πλήρες", στο ον, μπορεί να το λέμε μη ον,
είναι όμως τόσο πραγματικό όσο και το ον. Με
άλλα λόγια η ύπαρξη του κενού χώρου έπρεπε
να θεωρείται τόσο βέβαιη όσο και η ύπαρξη
του όντος. Ακολούθως οι Ατομικοί πήραν αρ-
νητική στάση απέναντι στη θεωρία του ελεάτη
Ζήνωνα* για την "επ' άπειρον τομήν", που βέ-
βαια ήταν θεωρητικά δυνατή για τα σχήματα
των μαθηματικών αλλά όχι και για τα φυσικά
σώματα. Κρίνοντας τη θέση του Ζήνωνα, πρό-
σεξαν περισσότερο ότι με την "επ' άπειρον
τομήν" στο πεδίο της Φυσικής τα λογικά επα-
κόλουθα θα ήταν να δεχτούμε άπειρο κενό,
που θα έκανε δυνατή την απεριόριστη διαίρε-
ση των σωμάτων, και μάλιστα άπειρο κενό νο-
ούμενο τελικά και σαν μοναδική ουσία του σύ-
μπαντος, σε αντίθεση βέβαια ακόμα και με την
ίδια την ελεατική φιλοσοφία, που είχε αρνηθεί
εντελώς την ύπαρξη του κενού, καθώς εκείνη
το ταύτιζε με το μη ον. Διαπιστώνοντας λοιπόν
το άτοπο της θεωρίας του Ζήνωνα, οι Ατομικοί
βεβαιώθηκαν ότι τελικά υπάρχει από τη μια
κενό, που κάνει δυνατή τη διαίρεση των σωμά-
των, και από την άλλη έσχατα μόρια ύλης, που
δεν επιδέχονται τομές και παραμένουν
"άτομα", δηλ. άτμητα. Πάνω σ' αυτή τη θεωρη-
τική βάση, οι Ατομικοί κατέκτησαν την έννοια
του "ατόμου". Υστερα δεν δυσκολεύτηκαν να
αποδώσουν στο άτομο τα κύρια γνωρίσματα
του ελεατικού όντος: αγέννητο, ακατάλυτο, α-
μετάβλητο, απλό και με ορισμένα όρια. Αυτό
όμως σήμαινε ότι το άτομο είχε μόνο όγκο, όχι
άλλη ιδιότητα. Ετσι έφτασαν στην έννοια της
"αποίου" ύλης και εξήγησαν τις ποιότητες από
τους τρόπους συμπλοκής των ατόμων κατά τη
σύνθεση των σωμάτων.
Κύριοι εκπρόσωποι της ατομικής φιλοσοφίας
είναι ο Λεύκιππος*, που η ιστορικότητά του αμ-
φισβητείται ήδη από την αρχαιότητα, ο Δημό-
191
ατομικισμός
κριτος* και, στους Ελληνιστικούς χρόνους, ο
Επίκουρος* (βλ. λ. Δημόκριτος, όπου και βι-
βλιογραφία).
Ε. Ν. Ρούσσος
ατομικισμός, βλ. ατομισμός.
ατομικότητα. Η ιδιότητα του ατομικού, η ανε-
πανάληπτη και μοναδική ιδιομορφία, που κάνει
ένα ον ή φαινόμενο να ξεχωρίζει από το
πλήθος- τα ιδιαίτερα διακριτικά γνωρίσματα
που χαρακτηρίζουν μια δεδομένη οντότητα.
Από τα στοιχεία του ορισμού γίνεται ήδη αντι-
ληπτό ότι η ατομικότητα αντιτίθεται προς τη
γενίκευση, αφού η πρώτη αναφέρεται στην
ποιότητα, ενώ η δεύτερη στην ποσότητα. Και η
ατομικότητα δεν είναι ποτέ ένα ποσόν, αλλά
πάντοτε ένα ποιόν. Με την έννοια αυτή γίνεται
σαφές ότι η φυσική επιστήμη, η οποία γενικεύ-
ει πάντοτε, καταστρέφει με τις έννοιές της την
ατομικότητα, ενώ αντίθετα η πραγματική ιστο-
ρική επιστήμη έχει ως σκοπό να περισώσει
μέσα από το πλήθος την ατομικότητα και μο-
ναδικότητα ενός φαινομένου. Αυτή λοιπόν την
ποιοτική ατομικότητα, όπως είναι το ιστορικό
φαινόμενο, δεν μπορεί να την πλησιάσει και να
την κατανοήσει η ποσοτική και γενικεύουσα
μέθοδος της φυσικής επιστήμης. Κάτι ανάλογο
συμβαίνει και με τη μαθηματική επιστήμη. Η
μαθηματικά και ποσοτικά ορισμένη ατομικότη-
τα δεν έχει καμιά σχέση με την ποιοτική ατομι-
κότητα και πραγματικότητα του κόσμου, ούτε
με την ατομικότητα, όπως την ορίζει η έννοια
της ιστορίας. Στις άλλες επιστήμες η έννοια
της ατομικότητας αποκτά διαφορετικό νόημα,
ανάλογα με τη συγκεκριμένη της εφαρμογή.
Στη βιολογία λ.χ. η ατομικότητα χαρακτηρίζει
τα ειδικά γνωρίσματα του δεδομένου είδους ή
οργανισμού, τα οποία αποτελούν έναν ιδιό-
μορφο συνδυασμό κληρονομικών και επίκτη-
των ιδιοτήτων. Στην ψυχολογία, πάλι, η έννοια
της ατομικότητας περιστρέφεται γύρω από
τον συνολικό χαρακτηρισμό του ξεχωριστού
ανθρώπου, με την ιδιαίτερη πολυμορφία των ι-
διοτήτων του, όπως λ.χ. της ιδιοσυγκρασίας,
του χαρακτήρα κ.λπ. Ιστορικά την ιδέα της α-
τομικότητας τη βλέπουμε να εμφανίζεται αρχι-
κά στη φιλοσοφική σκέψη του Λεύκιππου* και
του Δημόκριτου*, όπου αυτή συνδέεται κυρίως
με την έννοια του ατόμου ως ξεχωριστής ο-
ντότητας. Από την Αναγέννηση και μετά τονί-
ζεται η προσωπικότητα του μεμονωμένου ατό-
μου, σε αντιπαράθεση προς τις παραδοσιακές
192
κοινωνικές σχέσεις και τους θεσμούς, και γίνε-
ται η αφετηρία του νέου ευρωπαϊκού ατομι-
σμού. Ετσι, κατά τον Λάιμπνιτς*, οι "μονάδες",
οι οποίες θυμίζουν κάπως τα άτομα του
Δημόκριτου, αποτελούν μια πολλαπλότητα α-
πομονωμένων στον εαυτό τους ειδικών ου-
σιών του Είναι. Η στροφή, γενικά, της προσο-
χής προς το άτομο και, ιδιαίτερα, η ερμηνεία
των ιστορικών εποχών ως ανεπανάληπτων και
μοναδικών ατομικών σχημάτων αποτελεί χα-
ρακτηριστικό της κοσμοαντίληψης του ρομα-
ντισμού* και της φιλοσοφίας της ζωής*.
Απ. Τζ.
ατομικών διαφορών ψυχολογία. Τομέας της
ψυχολογικής έρευνας που έχει ως αντικείμενο
τις ψυχολογικές διαφορές μεταξύ ατόμων και
μεταξύ ομάδων, καθώς και τα αίτια και τις συ-
νέπειες αυτών των διαφορών. Ανέκυψε υπό
την επίδραση των πειραματικών και ψυχογενε-
τικών μεθόδων, της παιδαγωγικής, της ψυχια-
τρικής και του επαγγελματικού προσανατολι-
σμού. Ο Φ. Γκάλτον* επεξεργάσθηκε σειρά με-
θόδων στατιστικής ανάλυσης, ενώ ο γερμανός
ψυχολόγος Β. Στερν είναι ο εισηγητής του
όρου (1900). Η αρχική ανάπτυξη της ψυχολο-
γίας ατομικών διαφορών συνδέεται με το έργο
των Α. Μπινέ (Γαλλία), Α. Φ. Λαζούρσκι (Ρω-
σία), Τζ. Κέτελ (ΗΠΑ) κ.ά. Ιδιαίτερη ώθηση
έδωσε στον τομέα η χρησιμοποίηση ενός διευ-
ρυνόμενου φάσματος τεστς και κλιμάκων (α-
τομικών, ομαδικών, προβολικών, νοημοσύνης,
κοινωνιομετρικών, ικανοτήτων κ.λπ.) και τυπο-
λογιών, που παρέχουν τη δυνατότητα ποσοτι-
κών - μετρικών προσεγγίσεων και ταξινομήσε-
ων των ψυχολογικών ιδιοτήτων των ατόμων.
Διακρίνονται οι εξής κατευθύνσεις: 1) η θεω-
ρία των δύο παραγόντων του Ch. Ε. Spearman,
κατά την οποία κάθε είδος δραστηριότητας
προϋποθέτει την παρουσία ενός παράγοντα
γενικού χαρακτήρα και ενός παράγοντα ιδιαί-
τερου, απαραίτητου για την εν λόγω δραστη-
ριότητα" 2) η πολυπαραγοντική θεωρία, (L. L.
Thurstone, J. P. Guilford κ.ά.), η οποία απορρί-
πτει τον γενικό παράγοντα και υιοθετεί την ύ-
παρξη ευρέος φάσματος πρωτευουσών νοητι-
κών ικανοτήτων (ταχύτητα αντίληψης, συνειρ-
μική μνήμη κ.λπ.)" 3) η διαφορική ψυχοφυσιο-
λογία, η οποία με αφετηρία το έργο του I. Π.
Παβλόφ* συγκροτεί σύστημα αντιλήψεων
βάσει των ιδιοτήτων του νευρικού συστήμα-
τος, οι οποίες εκδηλώνονται στα τυπικά - δυ-
ναμικά χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς και
 ατομισμός

ιδιαίτερα της ιδιοσυγκρασίας (Μπ. Μ. Τεπλόφ, ρες μπιλιάρδου: οι ηλεκτρομαγνητικές και άλ-
Β. Ντ. Νεμπιλίτσιν κ.ά.)· Έντονες είναι οι μεθο- λες λιγότερο οικείες ιδιότητες έχουν υποσκε-
δολογικές συζητήσεις σχετικά με την εγκυρό- λίσει αυτά τα σφαιρίδια σε ό,τι αφορά την ερ-
τητα, την πληρότητα και την επάρκεια των πο- μηνευτική τους σπουδαιότητα.
σοτικών και τυπολογικών προσεγγίσεων, τη
Η αρχαία φιλοσοφική αντίληψη της δομής της
στιγμή που αναπτύσσονται διαρκώς νέες πει-
ραματικές και μαθηματικές μέθοδοι. ύλης, αν και φαίνεται σήμερα ξεπερασμένη,
Βιβλιογρ.: Anastasi Α.. Differential psychology. Ν. Υ.. έχει ωστόσο προσφέρει στη γνώση ιδέες εξαι-
1969- Pieron Η.. La psychologie ditterentielle. Paris. ρετικά γόνιμες και προχωρημένες για τη φύση
1962.· Τεπλόφ Μπ. Μ., Προβλήματα ατομικών διαφορών. της ύλης.
Μόσχα, 1962 - του ίδιου. Ψυχολογία ατομικών διαφο- Γιάν. Κρητικός
ρών. "Κείμενα". Μόσχα, 1982 - του Ιδιου, Προβλήματα
γενετικής ψυχοφυσιολογίας, Μόσχα, 1978 - Guilford J.
ατομισμός στην κοινωνιολογία. Πρόκειται για
P., The nature ot human intelligence, εκδ. Mc. Graw - Hill,
1967 - I. Ν. Παρασκευόπουλου. Ψυχολογία ατομικών
την τάση εκείνη που αναπτύχθηκε μέσα στα
διαφορών. Αθήνα, 1982. πλαίσια της κοινωνιολογίας δίνοντας περισσό-
Δ. Πατέλης τερη έμφαση στο άτομο ως παράγοντα δια-
μόρφωσης της κοινωνικής συμπεριφοράς. Οι
οπαδοί του ατομισμού υποστηρίζουν ότι τα
ατομισμός. Η διδασκαλία που διατυπώθηκε για
κοινωνικά φαινόμενα ερμηνεύονται με ψυχο-
πρώτη φορά από τον Λεύκιππο* και τον Δημό-
λογικά κριτήρια, ενώ θεωρούν ότι η προσωπι-
κριτο' (5ος αιώνας π.Χ.) και, αργότερα, από
κότητα του ατόμου είναι φαινόμενο βιοψυχικό,
τον Λουκρήτιο* (1ος αι. π.Χ.), σύμφωνα με την
αποτέλεσμα της κληρονομικότητας. Ο άνθρω-
οποία όλα τα πράγματα αποτελούνται από αδι-
πος, υποστηρίζουν, γεννιέται με κάποια χαρα-
αίρετα σωματίδια, "άτομα", που διαφέρουν με-
κτηριστικά τα οποία δεν μεταβάλλονται κατά
ταξύ τους στην έκταση, το σχήμα, τη στερεό-
τη διάρκεια της ζωής του.
τητα και ίσως το βάρος, που είναι και οι μόνες
Κυριότερος εκπρόσωπος της τάσης αυτής εί-
τους ιδιότητες (δεν έχουν ούτε θερμότητα
ναι ο Γκαμπριέλ Ταρντ* (1843-1904), ο οποίος
ούτε χρώμα ούτε οσμή, που είναι ιδιότητες
υποστήριξε ότι η ψυχική και κοινωνική συμπε-
"δευτερεύουσες", παράγωγες των διαφορετι-
ριφορά βασίζεται στη μίμηση του ενός ατόμου
κών συναθροισμάτων των ατόμων που κινού-
από το άλλο (Οι νόμοι της μίμησης, 1890, Η
νται στο κενό).
κοινωνική λογική, 1893). Κατ' επέκταση, και η
Τη (φιλοσοφική) αυτή θεωρία της ασυνεχούς
κοινωνία σχηματίζεται και υπάρχει από τη
δομής της ύλης συνέχισαν στον 17ο αιώνα οι
στιγμή που ένα άτομο διαμορφώνει τη συμπε-
Γκασσεντί* και Λοκ*. που έδωσαν έμφαση στη
ριφορά του με πρότυπο τη συμπεριφορά ενός
διαφορά ανάμεσα στις πρωτεύουσες και τις
άλλου ατόμου. Επομένως, η κοινωνία δεν είναι
δευτερεύουσες ιδιότητες των υλικών πραγμά-
τίποτε άλλο από μια απλή συνάθροιση ατόμων
των.
που οφείλει την ενότητά της στο ένστικτο της
Η καθαυτό επιστημονική θεωρία της ατομικής
μίμησης. Η θεωρία της μίμησης, που στηρίζεται
δομής της ύλης διατυπώθηκε για πρώτη φορά
στον νόμο της "επανάληψης", εμπλουτίστηκε
από τους Ντάλτον και Αβογκάντρο (αρχές του
αργότερα από τους νόμους της "αντίθεσης"
19ου αι.), που υιοθέτησαν την ονομασία "άτο-
και της "προσαρμογής", προκειμένου να εξη-
μα" για τα έσχατα σωματίδια της ύλης. Οι νεό-
γηθούν και οι παρατηρούμενες διαφορές.
τερες ανακαλύψεις (τέλη του 19ου - μέσα του
Έντονη κριτική στη θεωρία του ατομισμού και
20ού αι.) έκαναν την κλασική "ατομική θεωρία"
στον προεξάρχοντα ρόλο των ψυχολογικών
να χάσει ορισμένα χαρακτηριστικά της, και
παραγόντων για τη δημιουργία του "κοινωνι-
πριν απ' όλα την αδιαιρετότητα. Έτσι, το άτομο
κού" άσκησε ο Εμίλ Ντυρκαίμ* και οι οπαδοί
εμφανίζεται στις μέρες μας σαν ένα πολύπλο-
του, προβάλλοντας τον κοινωνικό εξαναγκα-
κο σύστημα, η συγκεκριμένη ανάλυση του ο-
σμό ως βασική όψη της "κοινωνικότητας". Σή-
ποίου μπορεί να προωθηθεί ακόμα πιο πέρα και
μερα, η κοινωνιολογία απορρίπτει την αντίλη-
να αποκαλύψει και νέα χαρακτηριστικά.
ψη των ατομιστών, που πιστεύουν ότι το άτομο
Η νεότερη φυσική διατηρεί την αρχή να εξηγεί
μπορεί να τροποποιήσει την κοινωνία, αλλά σε
τις παρατηρήσεις αναζητώντας τη δομή ολοέ-
κάποια σημεία η θεωρία αυτή επηρέασε την
να μικρότερων σωματιδίων, αλλά τα σωματίδια
κοινωνική ψυχολογία και τη σύζευξη των αντι-
αυτά δεν είναι πια δυνατό να νοούνται πως
τιθέμενων τάσεων που αυτή εμπεριέχει.
έχουν στερεότητα και σχήμα σαν μικρές σφαί-

•.Α.. Α-13 193

άτομο
Επιδράσεις του ατομισμού συναντώνται επί-
σης σε μια μερίδα της αμερικανικής κοινωνιο-
λογίας (Ε. Α. Ρος, Φ. Γκίντινγκς', Ε. Χ. Σάδερ-
λαντ κ.ά.).
Δημ. Τσατσούλης
άτομο (από το αρχαίο ελληνικό «άτομο», το ά-
τμητο, το μη τεμαχιζόμενο). 1. Στον αρχαίο ελ-
ληνικό στοχασμό, τα άτμητα διακεκριμένα με-
ταξύ τους σωμάτια της ύλης. Κατά τους Λεύ-
κιππο* και Δημόκριτο* τα διαρκώς κινούμενα
άτομα διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το μέ-
γεθος, το σχήμα και τη θέση τους στον χώρο.
Την έννοια υιοθέτησε και ο Επίκουρος*. Κατά
τους νέους χρόνους εντάχθηκε στην ορολογία
της φυσικής επιστήμης. Στη λογική άτομο ονο-
μάζεται κάθε αντικείμενο που έχει ιδιότητες
και σχετίζεται με άλλα αντικείμενα.
Δ. π.
άτομο. 2. (individ). Το ξεχωριστό, το μεμονω-
μένο μέλος κάποιας κοινωνικής ομάδας. Στην
κοινωνιολογία η έννοια άτομο χρησιμοποιείται
ως ενδεικτικό στοιχείο ενός δείγματος, η περι-
γραφή του οποίου ανάγεται στην ένταξή του
σε ορισμένο σύνολο. Στην ψυχολογία είναι ο
άνθρωπος, εκπρόσωπος του ανθρώπινου γέ-
νους που διαθέτει ψυχοφυσιολογικές ιδιαιτε-
ρότητες. Στην κοινωνιομετρία διακρίνεται από
το άτομο αυτό καθαυτό και εξετάζεται ως
πλέγμα εσωτερικών σχέσεων, αμοιβαίων έλ-
ξεων και απώσεων από άτομα και ομάδες, που
εστιάζονται στο κάθε υποκείμενο (J. Moreno).
Προσωπικότητα* είναι το ανθρώπινο άτομο
από τη σκοπιά των κοινωνικών του ιδιοτήτων.
Το άτομο αποτελεί το αφετηριακό σημείο και
το κεντρικό θέμα των ατομοκρατικών, ατομι-
στικών θεωρήσεων.
Δ. Π.
άτοπο. Αυτό που βρίσκεται έξω από τον πρέ-
ποντα τόπο, το ασυνήθιστο, αλλόκοτο και πα-
ράλογο. Αυτό δηλαδή που παραβιάζει τους τυ-
πικούς νόμους και κανόνες της λογικής σκέ-
ψης. Ετσι, άτοπη είναι η ιδέα τα στοιχεία της
οποίας δεν συμβιβάζονται· άτοπη κρίση είναι
εκείνη που η διατύπωση της συνεπάγεται
ασυνέπεια' ο άτοπος συλλογισμός εμπεριέχει
τυπικά σφάλματα. Στην κοινωνική συμπεριφο-
ρά ως άτοπο χαρακτηρίζεται γενικά το ανοί-
κειο, απρεπές και ανάρμοστο.
An. τζ.
194
Α π α λ ό ς (περ. 20 π.Χ.-50 μ.Χ.). Φιλόσοφος με
στωική κατεύθυνση, δάσκαλος του νεότερου
Σενέκα* στη Ρώμη, από όπου απελάθηκε το 30
μ.Χ. Ο Ατταλος ενδιαφέρθηκε κυρίως για ηθικά
προβλήματα, όπως ο εθισμός στην απλότητα
της ζωής και η δύναμη του χαρακτήρα. 0
Σενέκας στα έργα του αναφέρεται συχνό στον
δάσκαλό του.
Ε. Ν. Ρούσσος
Αττική φιλοσοφία. Η φιλοσοφία της δεύτερης
από τις τρεις μεγάλες ιστορικές περιόδους της
Αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, που ονομάζε-
ται έτσι επειδή αναπτύχθηκε με κέντρο την
Αθήνα. Η ανάπτυξη της εκάλυψε τις τελευταί-
ες δεκαετίες του 5ου και κυρίως τον 4ο αι. π.Χ.
και θεωρείται ως η κατεξοχήν κλασική φιλοσο-
φία των αρχαίων Ελλήνων. Κατά την περίοδο
της Αττικής φιλοσοφίας το γενικά ανθρωποκε-
ντρικό ενδιαφέρον της Σοφιστικής προσδιορί-
στηκε κοινωνικά και πολιτικά, ο σοφιστικός υ-
ποκειμενισμός, σχετικισμός και σκεπτικισμός
αντιμετωπίστηκε με τον αγώνα για την κατά-
κτηση εννοιών με γενικό κύρος, ώστε να προσ-
διοριστεί η ουσία των πραγμάτων, και ο σοφι-
στικός αμοραλισμός αναχαιτίστηκε με τη με-
λέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς για τη σύ-
νταξη αυτόνομης Ηθικής, προσανατολισμένης
στα ιστορικά δεδομένα κοινωνικο-πολιτικά
πλαίσια (του "πολιτικού ζώου"). Έτσι η Αττική
φιλοσοφία διαμορφώθηκε σε καθαρή Οντο-
λογία* ή Μεταφυσική*, με έντονο όμως τον χα-
ρακτήρα της Πολιτικής φιλοσοφίας. Κορυ-
φαίες μορφές της Αττικής φιλοσοφίας είναι ο
Σωκράτης*, που στο πρόσωπό του αναφέρουν
την αρχή τους οι λεγόμενες Σωκρατικές σχο-
λές (Μεγαρική*, Ηλιο-Ερετρική*, Κυνική*, Κυ-
ρηναϊκή*), ο Πλάτων*, ιδρυτής της Ακαδημίας',
και ο Αριστοτέλης*, ιδρυτής του Περιπάτου*. Η
Ακαδημία και ο Περίπατος είναι σχολές με
δράση, που φτάνει ως το τέλος του αρχαίου
κόσμου (πλατωνισμός*, αριστοτελισμός*, με ε-
πιβιώσεις και αναβιώσεις στον Μεσαίωνα και
στους Νεότερους χρόνους). (Για τα επιμέρους
θέματα αυτής της περιόδου βλ. λ. Σωκράτης,
Σωκρατικές σχολές, Πλάτων, πλατωνισμός,
Αριστοτέλης, αριστοτελισμός).
Ε. Ν. Ρούσσος
Αττικός (περ. 150-200 μ.Χ.). Φιλόσοφος με
πλατωνική κατεύθυνση. Ως ορθόδοξος πλατω-
νικός, ο Αττικός αντιστάθηκε στην τόση της ε-
ποχής του να συμβιβάσει τα συστήματα του

Πλάτωνα* και του Αριστοτέλη*, τονίζοντας τις
ομοιότητές τους, και εργάστηκε για να δείξει
τις διαφορές τους και να εμποδίσει την εισροή
αριστοτελικών στοιχείων στην πλατωνική
Ακαδημία. Στη σκέψη του ο Αττικός απέφυγε
την αριστοτελική επίδραση, όχι όμως και τη
στωική. Εργα του διαβάζονταν στους νεοπλα-
τωνικούς κύκλους του Πλωτίνου* και του
Πρόκλου*.
ΕΝ. Ρούσσος
λτφιλντ (Attfield) Ρόμπιν (γεν. 1941). Αγγλος
ιστορικός της επιστήμης και φιλόσοφος, ειδι-
κευμένος στην οικολογική ηθική. Βασικό του
έργο: The Ethics of Environmental Concern,
New York, 1983.
Δ.Π.
αυγουστινισμός. Κυρίαρχη τάση της δυτικής
μεσαιωνικής φιλοσοφίας, που ακολούθησε τη
σκέψη του Αυγουστίνου* (5ος αιώνας). Κύρια
χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αυγουστινι-
σμού είναι η ανθρωπολογική επικέντρωση του
στοχασμού με έμφαση στον ψυχσλογισμό, η
ουσιοκρατική ροπή της μεταφυσικής και η
άμεση επίδραση του νεοπλατωνισμού* με έ-
ντονα στοιχεία μυστικιστικής εσωστρέφειας.
Το θεμελιακό δίπολο θέμα του αυγουστινι-
σμού παραμένει ο Θεός και η ψυχή, σε αντίθε-
ση προς τον θωμισμό, που εκπηγάζει από τον
στοχασμό του Θωμά Ακινάτη* (1225-1274) και
βασίζεται στον θεό και στον κόσμο. Επιφανείς
εκπρόσωποι του αυγουστινισμού υπήρξαν
(εκτός βέβαια από τον εμπνευστή του Αυγου-
στίνο, 354-430), ο Ανσελμος Κανταβρυγίας*
(1033-1109) και ο Μποναβεντούρα* (1221-
1274). Στους αντίποδες του αυγουστινισμού
τοποθετείται αρχικά ο θωμισμός και τελικά ο
νομιναλισμός*, παρόλο που η πλειονότητα των
πρωταγωνιστών του νομιναλιστικού κινήματος
προερχόταν από αυγουστίνειους εκκλησιαστι-
κούς κύκλους με ροπή προς τον πλατωνισμό.
Οι κύριες διαφορές ανάμεσα στον αυγουστινι-
σμό και στον θωμισμό έγκεινται στη βασική κα-
τεύθυνση (ανθρωποκεντρικός αυγουστινισμός
και κοσμοκεντρικός θωμισμός), στις φιλοσοφι-
κές επιρροές τους (νεοπλατωνικός αυγουστι-
νισμός και αριστοτελικός θωμισμός) και στις
θεολογικές προεκτάσεις τους (μυστικισμός και
ψυχολογισμός στον αυγουστινισμό, ορθολογι-
σμός και δογματισμός στον θωμισμό). Μέχρι
τον 13ο αιώνα επικρατούσε στη δυτική μεσαι-
ωνική φιλοσοφία ο αυγουστινισμός, που αντι-
Αυγουστίνος
καταστάθηκε από τον θωμισμό, ο οποίος υπε-
ρισχύει μέχρι σήμερα στη ρωμαιοκαθολική
σκέψη. Ο αυγουστινισμός βρήκε απήχηση
μόνο στα αναγεννησιακά κινήματα διαμαρτυ-
ρίας, ενώ ο επίσημος ρωμαιοκαθολικισμός
στηρίζεται στον θωμισμό, έχοντας ανακηρύξει
τη σκέψη του Ακινάτη ως την αυθεντική "χρι-
στιανική φιλοσοφία" από τα τέλη του 19ου αι.
Βιβλιογρ.: Μ. Μπέγζος, Ελευθερία ή θρησκεία; Αθήνα,
1991.
Μάριος Π. Μπέγζος
Αυγουστίνος Αυρήλιος (Aurelius Augustinus).
Ο μεγαλύτερος στοχαστής του δυτικού μεσαι-
ωνικού πολιτισμού, θεολόγος και φιλόσοφος,
επίσκοπος και άγιος της ρωμαιοκαθολικής εκ-
κλησίας. Γεννήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 354
στην Ταγάστη της Νουμιδίας (σημερινή Αλγε-
ρία) από πατέρα ειδωλολάτρη και μητέρα χρι-
στιανή, τη Μόνικα. Σπούδασε ρητορική στην
Καρθαγένη της Βόρειας Αφρικής και στη Ρώ-
μη· έζησε ακόλαστο βίο και απέκτησε εξώγαμο
γιο. Μετακομίζοντας το 384 στο Μιλάνο, επι-
δόθηκε στη μελέτη της φιλοσοφίας, διαβάζο-
ντας Πλάτωνα* και Πλωτίνο* σε λατινικές με-
ταφράσεις, επικοινωνώντας με κύκλους μανι-
χαίων* και συχνάζοντας στις κηρυγματικές συ-
νάξεις του αρχιεπισκόπου Μεδιολάνων (Μιλά-
νου) Αμβροσίου. Υπό την επήρεια αυτού του
τελευταίου ο Αυγουστίνος μεταστρέφεται
στον χριστιανισμό σε ηλικία 33 ετών και δέχε-
ται το βάπτισμα μαζί με τον γιό του τη νύχτα
του Πάσχα, το 387. Παραιτείται από τη δημό-
σια δραστηριότητα για να αφοσιωθεί ως λαϊ-
κός ακόμα στη φιλοσοφία, ζώντας σε μια α-
γροτική έπαυλη και διδάσκοντας εκεί σαν σε
πλατωνική ακαδημία μέχρι το 388, κοντά στη
λίμνη του Κόμο. Με τον θάνατο της μητέρας
του Μόνικας επανακάμπτει οριστικά πια στη
βορειοαφρικανική γενέτειρά του, χειροτονεί-
ται το 391 πρεσβύτερος, ύστερα από τη φορτι-
κή πίεση του λαού της Ιππώνας, και το 396 ε-
κλέγεται επίσκοπος της ίδιας πόλης, ζώντας
την πολιορκία της από τα στίφη των Βανδά-
λων. Αφήνει εκεί την τελευταία του πνοή στις
28 Αυγούστου 430.
Το συγγραφικό του έργο είναι τεράστιο, γΓ
αυτό ο βιογράφος του παρατηρεί εύστοχα πως
δεν υπάρχει άνθρωπος στον κόσμο που να διά-
βασε όλα όσα συνέγραψε ο Αυγουστίνος
εκτός βέβαια από τον ίδιο. Η επίδρασή του
στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού συ-
νολικά, κι όχι μόνο της θεολογίας ή της φιλο-
195
αυθεντία
σοφίας, είναι κατά κοινή ομολογία τεράστια,
αφού πρόκειται για τον πρώτο συντάκτη έργου
φιλοσοφίας της ιστορίας, της περίφημης Πολι-
τείας του Θεού. Δεν υπάρχει εγχειρίδιο ιστο-
ρίας της φιλοσοφίας που να μην αναφέρεται
στον Αυγουστίνο. Είναι ο μοναδικός μεσαιωνι-
κός στοχαστής που δεν απουσιάζει από κανέ-
να έργο ιστορίας του μεσαιωνικού πολιτισμού.
Ο Αυγουστίνος δέχθηκε πάμπολλες και οξύτα-
τες επικρίσεις ως θεμελιωτής του παπισμού
και του θεοκρατικού ολοκληρωτισμού στη με-
σαιωνική Δύση ("πολιτικός αυγουστινισμός")
και ως εισηγητής του κληρικαλισμού με την υ-
περαυστηρή γενετήσια ηθική που εισήγαγε
στο "μοναστήρι κληρικών" της επισκοπής του
απαγορεύοντας τον γάμο των ιερωμένων.
Πέρα από κάθε υπερβολική εκτίμηση ή υποτί-
μηση, πρέπει να αρκεσθούμε στη νηφάλια εκτί-
μηση του φιλοσοφικού του έργου συνολικά, το
οποίο διακρίνεται για τον όγκο του και τη ρη-
τορική του δεινότητα, μαζί βέβαια με τις εγγε-
νείς αδυναμίες της ελλιπούς ελληνομάθειας (ο
Αυγουστίνος ήταν εξαρτημένος από λατινικές
μεταφράσεις ελληνικών κειμένων) και του γε-
ωπολιτισπκού περιορισμού του (ποτέ δεν είχε
συναντηθεί ούτε είχε μελετήσει Ελληνες θεο-
λόγους).
Τα θεμελιώδη συστατικά στοιχεία της σκέψης
του Αυγουστίνου είναι τα παρακάτω: 1) Ο ψυ-
χολογισμός και ο ανθρωποκεντρισμός. Το βα-
σικό σημείο εκκίνησης του στοχασμού του
είναι ο Θεός και η ψυχή: "Θέλω να γνωρίσω
τον θεό και την ψυχή. Τίποτε περισσότερο, τί-
ποτε άλλο" - "Ο θεός είναι το εσώτερο από τα
ενδότερά μου και το ύψιστο από τα υψηλότερά
μου" - "Στον εσώτερο άνθρωπο εδρεύει η αλή-
θεια". 2) Η ουσιοκρατία της οντολογίας. Η έν-
νοια του προσώπου απουσιάζει στον Αυγου-
στίνο και πλεονάζει μόνο η οντολογική κατη-
γορία της απρόσωπης, άχρονης, άυλης και κα-
θολικής ουσίας. Η τριαδολογία του είναι ου-
σιολογική, η ενότητα της θείας ουσίας υπερκα-
λύπτει την ετερότητα των τριών προσώπων
του θεού. 3) Η φύση του ανθρώπου και η θεία
χάρη πολώνονται επικίνδυνα στον Αυγουστί-
νο. Αποτέλεσμα της ασυμμετρίας φυσικού - υ-
περφυσικού είναι η άτεγκτη ηθική φιλοσοφία
του (απόλυτος προορισμός του ανθρώπου, το
προπατορικό αμάρτημα, η υπεραυστηρή γενε-
τήσια ηθικολογία κ.λπ.). 4) Ο φιλόσοφος λόγος
και η χριστιανική πίστη διαχωρίζονται με άνιση
ιεράρχηση προς όφελος της θεολογίας και σε
βάρος της φιλοσοφίας: "Κατανόησε για να πι-
196
στεύσεις, πίστευε για να κατανοήσεις" - "Πι-
στεύεις, επειδή δεν κατανοείς, αλλά με την
πίστη θα μπορέσεις να κατανοήσεις" - "Η πίστη
αναζητά, ο λόγος ανακαλύπτει". Με αυτό τον
τρόπο τροχιοδρομείται όλη η δυτικοευρωπαϊκή
προβληματολογία για τη σχέση φιλοσοφίας -
θεολογίας παραπαίοντας από το ένα άκρο της
μεσαιωνικής θρησκειοποίησης στον άλλο, ενά-
ντιο πόλο της νεότερης εκκοσμίκευσης. 5) 0
νομικισμός του ρωμαιοκαθολικισμού θεμελιώ-
νεται πρωταρχικά από τον Αυγουστίνο. Η έν-
νοια της αυθεντίας προβάλλεται ρητά: "Δεν θα
πίστευα στο Ευαγγέλιο, αν δεν με παρακινού-
σε η αυθεντία της καθολικής εκκλησίας" -
"Ενάντια στο θέλημά σου και για χάρη της σω-
τηρίας σου" - "Η αγάπη κατευθύνει τους κα-
λούς, αλλά ο φόβος διορθώνει τους πολλούς".
Με αυτό τον τρόπο ο Αυγουστίνος αποβαίνει
εισηγητής του παπισμού, έστω κι έμμεσα, με
τον "πολιτικό αυγουστινισμό", όταν πια οι
πάπες δεν θα είναι θεολόγοι και φιλόσοφοι,
αλλά νομικοί και ηγήτορες.
Η προβληματικότερη πλευρά της σκέψης του
Αυγουστίνου στη φιλοσοφία είναι η άκριτη και
τυφλή εξάρτησή του από τον νεοπλατωνισμό",
χωρίς επαρκή γνώση των ελληνικών πηγών,
δίχως θεολογική αποστασιοποίηση από την
αρχαιοελληνική ουσιοκρατική μεταφυσική και
με βαριά κληρονομιά από την προγενέστερη
θητεία του στον μανιχαϊσμό με τον απάνθρω-
πο ασκητισμό του. Ο "διδάσκαλος πασών των
εκκλησιών μετά τους Αποστόλους", όπως τιμη-
τικά αποκάλεσαν τον Αυγουστίνο, επηρέασε
όσο κανείς άλλος τη Δυτική Ευρώπη, αλλά επί-
σης την ταλαιπώρησε όσο κανείς άλλος με τις
μονομερείς επιλογές του, όπως σήμερα άλλω-
στε παραδέχονται ακόμα και ρωμαιοκαθολικοί
στοχαστές, σαν τον Κουρτ Φλας: "Ο Αυγου-
στίνος αποπροσανατόλισε και ταλαιπώρησε
την Ευρώπη, αλλά συνάμα τη βοήθησε να απο-
κτήσει την ταυτότητά της στη γνώση και στη
ζωή".
Βιβλιογρ.: Από τη νεότερη ελληνική βιβλιογραφία βασι-
ζόμαστε στο: Μ. Μπέγζος. Ελευθερία ή θρησκεία: Αθή-
να, 1991, και από την ξενόγλωσση συνιστούμε το: Κ.
Flasch. Augustin. Stuttgart. 1980.
Μάριος Π. Μπέγζος
αυθεντία (γερμ. Autoritat, από το λατ. autoritas
= εξουσία, επιρροή). Το αναμφισβήτητο κύρος,
η σημασία και η επιρροή ενός προσώπου, ενός
συστήματος απόψεων, μιας κοινωνικής ομά-
δας, οργάνωσης, θεσμού κ.λπ. που απορρέ-
ουν: 1) από το αξίωμα, τη θέση, το status κ.λπ.

ή 2) από την παραδοχή του αποφασιστικού
ρόλου του εν λόγω προσώπου, συστήματος
κ.λπ. στα πλαίσια συλλογικής συγκρότησης
και δραστηριότητας. Στην πρώτη περίπτωση
πρόκειται για μορφή άσκησης θεσπισμένης ε-
ξουσίας*, η οποία διασφαλίζει τον έλεγχο των
πράξεων και τον συγκερασμό των συμφερό-
ντων (συναίνεση) χωρίς την άμεση επίκληση ε-
πιβράβευσης ή καταστολής. Στη δεύτερη περί-
πτωση πρόκειται για κατ' εξοχήν άτυπη κατα-
ξίωση του ηγετικού ρόλου ενός υποκειμένου,
το οποίο προβάλλει ως ηθικό πρότυπο, διαθέ-
τοντας υψηλό βαθμό αναφορικότητας (λει-
τουργώντας ως σημείο αναφοράς για σύγκρι-
ση και καθοδήγηση συμπεριφοράς). Σε συνάρ-
τηση με το πεδίο αναφοράς διακρίνονται αυθε-
ντίες πολιτικές, ηθικές, νομικές, επιστημονικές
κ.λπ. Είναι προϊόν της διεύρυνσης και εμβά-
θυνσης της οργανωτικής - διοικητικής (βλ. διοί-
κηση, διεύθυνση) λειτουργίας. Σε διάφορες ι-
στορικές βαθμίδες ανάπτυξης της κοινωνίας α-
ποκτά διαφορετικό χαρακτήρα σε συνάρτηση
με τις ιδεολογικές αντιλήψεις, τις πηγές και τα
κριτήρια νομιμότητας της εξουσίας.
Κατά τον Χομπς*, η «κυριαρχική αυθεντία»
είναι ο μόνος τρόπος απαλλαγής από την α-
ναρχία, από τον «πόλεμο όλων εναντίον όλ-
ων». Η αναρχική παράδοση (βλ. λ. Μπακούννή
απορρίπτει μηδενιστικά την ύπαρξη κάθε αυθε-
ντίας, ταυτίζοντας την τελευταία με το κράτος
και την εξουσία. Οι Κ. Μαρξ* και Φ. Ένγκελς*
αναφέρθηκαν στον ιστορικά χαρακτήρα και
την αναγκαιότητα της αυθεντίας σε συνδυα-
σμό με το πρόβλημα της εξουσίας και της δι-
εύθυνσης, απορρίπτοντας τόσο τις απόλυτα α-
ντιεξουσιαστικές τάσεις όσο και τη λατρευτι-
κού χαρακτήρα προσήλωση στην αυθεντία ως
αντικοινωνικές. Ο Νίτσε* εισήγαγε μια κυνικά
αντιφιλελεύθερη προάσπιση της αυθεντίας ως
αναγκαίου εργαλείου της ανορθολογικής
«θέλησης για εξουσία», που αποτέλεσε μια
από τις θεωρητικές πηγές της ιδεολογίας του
φασισμού*. Ο Μ. Βέμπερ* διέκρινε την αυθε-
ντία που βασίζεται στην παράδοση, συμπερι-
λαμβανομένων και άλλων κριτηρίων (γνώσεις,
ηλικία, θέση, βούληση κ.λπ.), στην ορθολογικά
τεκμηριωμένη νομιμότητα* ή στο χάρισμα του
πολιτικού ηγέτη με εξαιρετική επιρροή. Κατ'
αυτό τον τρόπο ταξινομεί τους τρόπους νομι-
μοποίησης της αυθεντίας σε: παραδοσιακούς,
ορθολογικούς και χαρισματικούς. Η αντίληψη
περί ταξικής ηγεμονίας και πολιτικής αυθε-
ντίας αναλύεται από τους Β. I. Λένιν* και Α.
Αυρήλιος
Γκράμσι*. Ο τελευταίος εντάσσει την εν λόγω
προβληματική στην αντίληψη περί οργανικής
διανόησης.
Η αυθεντία εξετάζεται από την πολιτική φιλο-
σοφία, την κοινωνιολογία, την κοινωνική ψυ-
χολογία, την κοινωνιομετρία, την πολιτειολο-
γία κ.λπ.
Βιβλιογρ.: Tessen - Wesierski F., Der Autoritatsbegrill in
den Hauptphasen seiner hislorischen Entwicklung, Pader-
born, 1907.- Weber M.. Gesammalte autsatze zur Social
und Wirtschattgeschichle, Tubingen. 1924.- Lenk Kurt,
Πολιτική κοινωνιολογία. Παρατηρητής, θεα/κη. 1990 (βι-
βλιογραφία: σελ. 221-242).
Δ. Πατέλης
αυθόρμητο (λατ. spontaneum, το αυθαίρετο,
το αυτόβουλο, το αυτόματο). Χαρακτηρισμός
διαδικασιών οι οποίες δεν ανακύπτουν από ε-
ξωτερικές επιδράσεις, αλλά από εσωτερικά
αίτια, ως αυτενέργεια. Στη φιλοσοφική σκέψη
συνδεόταν συχνά με την αυτοκίνηση της
φύσης (Επίκουρος*, Σπινόζα*). Κατά τον
Λάιμπνιτς*, το απόλυτα αυθόρμητο της κάθε
μονάδας σχηματίζει ως σύνολο μονάδων τον
κόσμο της προκαθορισμένης αρμονίας. Η δια-
λεκτική φιλοσοφία το ερμηνεύει ως αυτοκίνη-
ση του πνεύματος (Χέγκελ*) είτε ως αυτοανά-
πτυξη εσωτερικά αντιφατικών αντικειμενικών
φαινομένων (Μαρξ*, Λένιν*). Βλ. επίσης συνει-
δητό και αυθόρμητο.
Δ. π.
αυθόρμητος ή απλοϊκός υλισμός. Πιο δόκιμος
όρος στη γλώσσα μας είναι ο "απλοϊκός υλι-
σμός". Λέγεται για την υλιστική αντίληψη που
είχαν για τον κόσμο οι πρώτοι στοχαστές
(προ-Σωκρατικοί), πριν επικρατήσει η αντιδια-
στολή αισθητού - νοητού κόσμου. Για τους
στοχαστές αυτούς η αρχή των όντων είναι κά-
ποιο υλικό στοιχείο: το "νερό" κατά τον Θαλή*,
ο "αέρας" κατά τον Αναξίμανδρο*, το "άτομο"
κατά τους Λεύκιππο*, Δημόκριτο*. Από όλους
τους Προσωκρατικούς*, ως υλιστές, μερικοί ε-
ξαιρούν μόνο τον Αναξαγόρα*, που πρώτος μί-
λησε για τον "Νου" ως δύναμη δημιουργό,
αλλά δεν είναι βέβαιο ότι εννοούσε μια ύπαρ-
ξη έξω από τον υλικό κόσμο (βλ. λ. υλισμός).
Βιβλιογρ.: Ε. Zeller - W. Nestle, Ιστορία της Ελληνικής
Φιλοσοφίας, μετ. Χαράλ. Θεοδωρίδη, κεφ. "Προσωκρατι-
κή φιλοσοφία".- Α. S. Bogomolov. Ιστορία της αρχαίας
Ελληνικής Φιλοσοφίας, μετ. Φ. Κ. Βώρου, κεφάλαια:
"Προσωκρατικοί", "Ατομικοί".
Φ. Κ. Βώρος
Αυρήλιος, βλ. Μάρκος Αυρήλιος.
197
αυστηρότητα
αυστηρότητα ηθική (ριγορισμός, από το λατ.
rigor = ακαμψία, σκληρότητα). Ο ειδικός χαρα-
κτήρας της Ηθικής του Καντ*, η οποία βασίζε-
ται στην απόλυτη ισχύ της "κατηγορικής προ-
σταγής"*, δηλαδή αποκλείει με άκαμπτο τρόπο
κάθε συμβιβασμό των ηθικών κανόνων με τις
υλικές και πνευματικές ανάγκες του ανθρώ-
που. Ηθικές θεωρούνται μόνο οι πράξεις που
έχουν ως αποκλειστικό κίνητρο το καθήκον και
που είναι απαλλαγμένες από κάθε άλλον επη-
ρεασμό (π.χ. συναίσθημα συμπόνιας, φροντίδα
για ικανοποίηση της συνείδησής μας με κάποια
αγαθοεργία κ.λπ.). Τον ηθικό ριγορισμό του
Καντ διακωμώδησε ο Φρ. Σίλλερ* με σατιρι-
κούς στίχους.
Γιόν. Κρητικός
αυστρομαρξισμός. Πολιτικό και ιδεολογικό
ρεύμα, μία από τις παραλλαγές του "αναθεω-
ρητισμού"*. Διαμορφώθηκε κατά τα τέλη του
19ου αιώνα στις γραμμές της αυστριακής σο-
σιαλδημοκρατίας και απέκτησε ιδιαίτερο
κύρος στην περίοδο του Μεσοπολέμου, όταν
όλο το αυστριακό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα
ονομαζόταν "αυστρομαρξιστικό". Πολιτικοί και
ιδεολογικοί του ηγέτες ήταν οι Κ. Ρέννερ, Ότ.
Μπάουερ, Μ. Αντλερ, Φ. Αντλερ και άλλοι.
Ο αυστρομαρξισμός παρουσίαζε όλα τα χαρα-
κτηριστικά της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρα-
τίας της εποχής εκείνης: απαρνιόταν βασικές
αρχές του μαρξισμού, απέρριπτε τον επανα-
στατικό δρόμο και υιοθετούσε τον ρεφορμι-
σμό. Ωστόσο είχε τον δικό του, ιδιαίτερο δρό-
μο, που παρουσιάζει ενδιαφέρον. Η αυστριακή
σοσιαλδημοκρατία ήταν το πρώτο κόμμα που
ψήφισε ειδικό πρόγραμμα για το εθνικό ζήτη-
μα (το πρόγραμμα του Μπρνό, 1Θ99) και πρό-
τεινε την αρχή της ομοσπονδιακής οργάνωσης
της Αυστρίας. Λίγα χρόνια όμως αργότερα, οι
ηγέτες της, Ρέννερ και Μπάουερ, διατύπωναν
τη θεωρία της "πολιτισμικής - εθνικής αυτονο-
μίας", που δεν παίρνει υπόψη της το στοιχείο
της. εδαφικής εθνικής ολοκλήρωσης αλλά θε-
μελιώνεται στην αντίληψη περί έθνους ως έ-
νωσης πολιτισμικού και ιδεολογικού περιεχο-
μένου, πράγμα που στις τότε συνθήκες του πο-
λυεθνικού αυστροουγγρικού κράτους δεν απο-
τελούσε παρά καλυμμένη μορφή παγγερμανι-
κού εθνικισμού. Η θέση αυτή προκάλεσε πολ-
λαπλές αντιδράσεις και στη διάρκεια της μετέ-
πειτα περιόδου άλλαξε. Η ομάδα του Μπάουερ
αναγνώρισε στο πρόγραμμά της (αρχές του
1918) το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των
198
εθνών. Την ίδια ^μως περίοδο, στα χρόνια της
πρώτης αυστριακής Δημοκρατίας, οι ηγέτες
της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας είχαν τα-
χθεί υπέρ της ενσωμάτωσης της Αυστρίας στη
Γερμανία. Επίσης, μετά την κατάληψη της
Αυστρίας από τη χιτλερική Γερμανία (Μάρτης
1938), τάχθηκαν κατά της πάλης για την ανε-
ξαρτησία της Αυστρίας, υποστηρίζοντας ότι
μόνο η παγγερμανική επανάσταση μπορεί να
απαλλάξει τη χώρα από τον φασισμό και ότι,
ύστερ' απ' αυτό, η Αυστρία θα παραμείνει στα
πλαίσια μιας ενιαίας Γερμανίας.
Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου οι ηγέτες της
αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας προσπάθησαν
να τηρήσουν ενδιάμεση στάση μεταξύ 2ης και
3ης Διεθνούς. Ιδιαίτερα ο Φ. Αντλερ συνέβαλε
ενεργά στη δημιουργία της "Δυόμισι" (2'k)
Διεθνούς και αργότερα (1923) στη συγχώνευ-
ση της με τη 2η Διεθνή. Πρέπει, πόντιος, να ση-
μειωθεί ότι στα χρόνια του Μεσοπολέμου ο
αυστρομαρξισμός διέφερε από τη δεξιά πτέρυ-
γα της σοσιαλδημοκρατίας: αναγνώρισε στο
πρόγραμμά του ότι σε περίοδο όξυνσης της
ταξικής πάλης είναι σκόπιμη και δυνατή η δι-
κτατορία του προλεταριάτου, αγωνίστηκε
κατά του κινδύνου του φασισμού, ορισμένοι
μάλιστα ηγέτες του υποστήριξαν την ιδέα του
ενιαίου αντιφασιστικού μετώπου. Το 1934 το
αυστριακό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα κάλεσε
τους εργαζόμενους σε ένοπλη εξέγερση κατά
της αυστροφασιστικής κυβέρνησης, που όμως
απέτυχε.
Μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο η δεξιά
ηγεσία του ΣΚ Αυστρίας απαρνήθηκε ολοκλη-
ρωτικά τον μαρξισμό, καθώς και όλη την πολι-
τική και θεωρητική κληρονομιά του αυστρο-
μαρξισμού, και χάραξε νέες θέσεις στο πρό-
γραμμά της, όπως τη θεωρία των "μεσαίων τά-
ξεων", τη διδασκαλία της δυνατότητας "σύνθε-
σης" της ιδιωτικής πρωτοβουλίας με τον κρατι-
κό καπιταλισμό κ.ά.
Βιβλιογρ.: Τούτοκ Β. Μ., Από τον αυστρομαρξιομό στον
σύγχρονο αναβεωρητισμό, "Νέα και νεώτερη Ιστορία",
αρ. 4, Μόσχα, 1958.- Βλ. επίσης βιβλιογραφία στα λήμ-
ματα εθνικό ζήτημα και έθνος.
Ν. Στ.
αυταπάρνηση, θετική ηθική ιδιότητα κατά την
οποία ο άνθρωπος απαρνείται τον εαυτό του
υπέρ άλλων, τα συμφέροντα του υπέρ των
συμφερόντων των άλλων, θεωρείται ως α-
κραία μορφή ανιδιοτέλειας και αλτρουισμού, η
οποία ως στάση ζωής είναι η ετοιμότητα για ε-
νέργειες αυτοθυσίας. Είναι η οικειοθελής ιε-

ράρχηση στοχοθεσιών κατά την οποία ο άν-
θρωπος παραιτείται από τα συμφέροντά του
και μερικές φορές θυσιάζει και την ίδια του την
ζο»ή χάριν των συμφερόντων άλλων ανθρώ-
πων, χάριν τ·ις επίτευξτ,ς κοινών σκοπών,
χάριν της υλοποίησης υψηλών ιδεωδών. Η ι-
διότητα αυτή εκδηλώνεται σε εξαιρετικές, α-
κραίες περιστάσεις κατά τις οποίες ο άνθρω-
πος υποχρεώνεται να υπερβεί τα συνηθισμένα
όρια των υποχρεώσεών του, όπως αυτά δια-
μορφώνονται στην καθημερινή του ζωή. Στις
εν λόγω περιστάσεις, οι οποίες βιώνονται ως
ηθικά προβλήματα και συγκρούσεις καθηκό-
ντων (κλιμάκων ιεράρχησης αξιών), τίθεται σε
δοκιμασία η ισχύς της κοσμοθεώρησης, η βού-
ληση και ο αυτοέλεγχος n j u χαρακτηρίζουν
τον άνθρωπο στη συνολική πορεία της ζωής
του. Η αιιταπάρνηση παρατηρείται σε ευρεία
κλίμακα σε συνθήκες απελευθερωτικών ή αμυ-
ντικών πολέμων, επαναστατικών κινημάτων,
μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών, εξε-
γέρσεων κ.λπ. Οσο η κοινωνία σπαράσσεται
από αντίθετα και αντιφατικά υλικά συμφέρο-
ντα, ο αγώνας για την ανάπτυξη της ανθρωπό-
τητας, για τους κοινωνικούς στόχους ως κύρι-
ους στόχους της προσωπικής ζωής απαιτεί αυ-
ταπάρνηση, αυτοθυσία και ορισμένο βαθμό α-
σκητισμού. Αυτό αφορά στον τύπο εκείνο της
προσωπικότητας για τον οποίο ύψιστη, δεσπό-
ζουσα και εσωτερική ανάγκη είναι η δραστη-
ριότητα για χ ρη της ανθρωπότητας υπό την ι-
διότητα του συνειδητά κοινωνικού όντος, που
ελεύθερα (δηλ. βάσει της εγνωσμένης ανα-
γκαιότητας) συμβάλλει στον μετασχηματισμό
τ ς πραγματικότητας. Η στάση αυτή ως ριζο-
σπαστικά ανθρωπιστική και επαναστατική δια-
φέρει ριζικά από τον ηττοπαθή και μοιρολατρι-
κό ασκητισμό. Η ξάλειψη των κοινωνικων -
ταξικών ανταγωνισμών θα άρει την αναγκαιό-
τητα της εν ενεργεία αυταπάρνησης διατηρώ-
ντας ωστόσο δυνάμει την ετοιμότητα τη., ολό-
πλευρα αναπτυγμένης αυθεντικής προσωπικό-
τητας για την εκδήλωση αυταπάρνησης και αυ-
τοθυσίας.
Δ. Πατέλης
αυτάρκεια. Ορος της αρχαίας ελληνικής ηθι-
κής και πολιτικής φιλοσοφίας. Κατά τον ορι-
σμό του Πλάτωνα* η αυτάρκεια δηλώνει την α-
νεξαρτησία από εξωτερικά πράγματα και από
άλλους ανθρώπους. Κατά τον Σωκράτη*, είναι
προϋπόθεση για την πραγμάτωση της ελευθε-
ρίας. Για τον Αριστοτέλη", στην αυτάρκεια βρί-
αυταρχισμός
σκεται το αγαθό. Για τους Κυνικούς" και τους
Στωικούς* είναι το ιδανικό της ζωής. Ο σοφός,
κατά τη στωική διδασκαλία, είναι «αυτάρκης».
Αυτάρκεια του λαού στον οικονομικό τομέα
σημαίνει οικονομική ανεξαρτησία μιας χώρας
από την εισαγωγή αγαθών.
ΕΝ Ρούσσος
αυταρχία, βλ. αυτοπροσδιορισμός.
αυταρχισμός. Η αρχή της τυφλής υποταγής
στην εξουσία σε αντίθεση προς την ατομική ε-
λευθερία της σκέψης και της πράξης. Στην πο-
λιτική είναι σύστημα που συγκεντρώνει τη δύ-
ναμη στα χέρια του αρχηγού ή μιας μικρής
ελίτ, η οποία δεν είναι συνταγματικά υπεύθυνη
στον λαό και έχει τον απόλυτο έλεγχο σε
όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής.
Αυταρχισμός είναι επίσης η κατεύθυνση της α-
στικής πολιτικής σκέψης, που θεωρεί το κρά-
τος ανώτατο αποτέλεσμα και σκοπό της κοι-
νωνικής εξέλιξης (ετατισμός). Ο αυταρχισμός
θέτει υπό τον έλεγχό του τη δικαστική εξουσία
και χρησιμοποιεί την κοινωνική δημαγωγία,
ενώ ταυτόχρονα εφαρμόζει σκληρά μέτρα κα-
ταναγκασμού και καλλιεργεί στις μάζες τον
φανατισμό, τον φόβο και τη δουλική σχέση
προς την εξουσία.
Στις ιστορικές μορφές αυταρχισμού ανάγονται
ο ασιατικός δεσποτισμός στην αρχαία Μεσο-
ποταμία, ο αιγυπτιακός, οι τυραννικές μορφές
εξουσίας στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, ο α-
πολυταρχικός τρόπος κυβέρνησης στον
Μεσαίωνα και στους Νέους Χρόνους, καθώς
και τα φασιστικά καθεστώτα στον 20ό αι.
Παράλληλα με τα αυταρχικά καθεστώτα εμφα-
νίζονται και αυταρχικές θεωρίες, που θεμελιώ-
νουν ηθικά και λογικά τον ανήθικο και παράλο-
γο τρόπο της τυραννικής άσκησης της εξου-
σίας.
Στην αρχαία Μεσοποταμία συστηματοποιήθη-
κε για πρώτη φορά η θεωρία για τη θεϊκή προ-
έλευση της βασιλείας, που είχε ως σκοπό την
καλλιέργεια της τυφλής υποταγής του λαού
στην εξουσία του βασιλιά. Τη ίδια μορφή είχε
και η εξουσία των Φαραώ στην Αίγυπτο. Η
Αθηναϊκή Δημοκρατία έχασε την ισορροπία
της όταν για ένα διάστημα διοικήθηκε από το
ολιγαρχικό καθεστώς των Τριάκοντα Τυράν-
νων με αρχηγό τον Κριτία. Ο Κριτίας, όπως και
πρωτύτερα ο Αλκιβιάδης, είχαν επηρεασθεί
από τις θεωρίες των σοφιστών* Θρασύμαχου
και Καλλικλή που υπεράσπιζαν το δίκαιο του ι-
199
αυτεξούσιο
σχυροτέρου. Ο Θουκυδίδης* στον γνωστό διά-
λογο Αθηναίων και Μηλιών αποκαλύπτει μέσω
των πρέσβεων της Αθήνας την ομολογία πί-
στης στον αυταρχισμό. Στο Βυζάντιο ο αυτο-
κράτορας "είναι ο εκλεκτός του θεού, και γΓ
αυτό όχι μόνο αφέντης και δεσπότης, αλλά και
η ζωντανή εικόνα του χριστιανικού κράτους
που του εμπιστεύθηκε ο θεός. Οι υπήκοοι του
κράτους είναι δούλοι του". (G. Ostrogorsky,
Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, σελ. 89).
Ένας αμοραλιστικός αυταρχισμός κυριαρχεί
και στα έργα του Ν. Μακιαβέλλι, ιδιαίτερα
στον Ηγεμόνα (1532).
Στις αρχές των Νέων Χρόνων στη Γαλλία,
όπως και στην Αγγλία, εγκαθιδρύεται η απε-
ριόριστη βασιλική εξουσία. Στα χρόνια της α-
πολυταρχίας ο άγγλος φιλόσοφος Χομπς*,
στο έργο του Λεβιάθαν, υποστηρίζει πως η ε-
ξουσία πρέπει να επενδυθεί σε ένα θνητό θεό,
σε ένα βασιλεύοντα μονάρχη που θα κυβερνά
με τη βία. Στον 20ό αι. εμφανίζεται ο Φασι-
σμός* στην Ιταλία και ο Εθνικοσοσιαλισμός
στην Γερμανία. Ο θεωρητικός του φασισμού
νεοεγελιανός φιλόσοφος Gentile τονίζει το α-
ναμφισβήτητο κύρος του φασιστικού κράτους,
στο οποίο έπρεπε να υποταχθεί και η ηθική και
η θρησκεία. Ο Χίτλερ χαρακτήρισε ο ίδιος την
εξουσία του autoritar (αυταρχική) και μαζί με
τους θεωρητικούς του διακήρυττε την "πειθαρ-
χημένη ελευθερία". Οι αυταρχικές τάσεις εκ-
δηλώνονται και σήμερα με το δυνάμωμα των
νεοφασιστικών κινητοποιήσεων σε πολλές
Χώρες.
Βιβλιογρ.: Diakonott I., Early Antiquity (μετάφρ. από τα
ρωσικά). University ol Chicago Press. 1991.- του ίδιου, Η
κουλτούρα του Βυζαντίου (ρωσικά). 2 τόμοι. εκδ. Νάκκα.
1984, 1989.- Leo Strauss and S. Cropsey, History ol
Political Philosophy, The University ol Chicago Press,
1987.- Sambine. Ιστορία των πολιτικών θεωριών, (μετά-
φρ. από αγγλικά), εκδ. Ατλαντίδα.- Guthrie W.. A History
ol Greek Philosophy, 5 vol.. Cambrige University Press,
1988.
θεόδ. Κοκάλας
αυτεξούσιο, βλ. ηθική.
αυτοανάτττυξη, βλ. αυτοκίνηση.
αυτογνωσία (αυτό + γιγνώσκω). Η αντωνυμία
"αυτό" ως πρώτο συνθετικό λέξης έχει τη ση-
μασία της αυτοπάθειας ή αυτενέργειας, γΓ
αυτό αυτογνωσία σημαίνει γνώση του εαυτού
μου. Παράλληλα, με τα κείμενα του Αριστοτέ-
λη, η λέξη "αυτο-" ως πρώτο συνθετικό άρχισε
να δηλώνει το "αληθές ον". Με την πρώτη ση-
200
μασία, που έχει επικρατήσει, αυτογνωσία είναι
η γνώση του εαυτού μας, η αυτεπίγνωση, η α-
ντικειμενική γνώση και ορθή εκτίμηση των α-
ρετών και των κακιών μας, "το εαυτόν γνώναΓ,
ο αυτοέλεγχος. Ειδικότερα αυτογνωσία είναι
η γνώση του εσωτερικού μας κόσμου, των σκέ-
ψεων, των συναισθημάτων, των βουλητικών
μας τάσεων, η γνώση του εαυτού μας κυρίως
από πλευράς ηθικής και πνευματικής.
Η αυτογνωσία ως σύνθετη διαδικασία, αφού
είναι συνεκδήλωση του λογικού, του συναι-
σθήματος και της βούλησης, εκδηλώνεται σε
δύο κατευθύνσεις: πρώτον ως διαπίστωση δια
μέσου του λογικού εν αναφορά προς τους κα-
νόνες του ορθώς λογίζεσθαι, όταν πρόκειται
για κάποια σκέψη μας, και εν αναφορά προς
τους κανόνες του εσωτερικευμένου ήδη "δέο-
ντος"· δεύτερον, είναι εκδήλωση της βούλη-
σης ως προσπάθεια διόρθωσης αδυναμιών και
ελαττωμάτων, τόσο στο πνευματικό όσο και
στο ηθικό επίπεδο, με την προϋπόθεση ότι η
βούληση είναι ισχυρή. Αυτή η δεύτερη δυναμι-
κο-διορθωτική έκφρασή της είναι που κάνει
την αυτογνωσία από τη μια μεριά να διαφέρει
από τον ησυχασμό (quietismus) και την παθητι-
κή εσωστρέφεια και από την άλλη πολύ δύ-
σκολο αγώνισμα ("Θαλής ερωτηθείς τί
δύσκολον το εαυτόν γνώναΓ, Διογένης Λα-
έρτιος 1,36). Η αυτογνωσία αποτελούσε τον α-
κρογωνιαίο λίθο της ηθικής θεωρίας και του
πρακτικού βίου πολλών αρχαίων φιλοσοφιών
των Ινδιών, του κινέζου Λάο - Τσε*, των πυθα-
γορείων*, του Σωκράτη* κ.ά. Υπάρχει βέβαια
διαφορά στη διαδικασία και τον σκοπό της αυ-
τογνωσίας ανάμεσα στις ανατολικές φιλοσο-
φίες και την ελληνική.
Στις πρώτες έπαιρνε τη μορφή της αυτοσυγκέ-
ντρωσης και απομόνωσης, αφού συνδεόταν
κυρίως με μεταφυσικούς σκοπούς, ενώ στην
ελληνική φιλοσοφία είχε ως σκοπό την ηθικο-
ποίηση μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι και απέ-
βλεπε στο "σωφρονείν" (Ηράκλειτος*, απ.
β116: "ανθρώποισι πάσι μέτεστι γιγνώσκειν ε-
αυτούς και σωφρονείν"· βλ. Μάρκου Αυρηλίου,
Εις εαυτόν, VII, 59α: "ένδον σκάπτε"). Αυτή η
αυτοεξέταση και αυτοδιόρθωση είναι μια ατε-
λείωτη διδασκαλία που δεν ολοκληρώνεται,
αλλά συνεχώς επιδιώκεται και συμπληρώνεται
μέσα στη μεταβλητότητα που χαρακτηρίζει τη
ζωή (βλ. Πλάτωνος, Απολογία Σωκράτους.
38α). Εμπόδια στην αυτεπίγνωση είναι ο εγωι-
σμός μας, ο ναρκισσισμός, ο φόβος μπροστά
στον εαυτό μας, η τάση εξωραϊσμού των ελατ-

τωμάτων μας, η κολακεία των άλλων. Η γνώση
του εαυτού μας έχει πρακτικά αποτελέσματα.
Πρώτον, στον χώρο της πνευματικής ζωής α-
πομακρύνει τον άνθρωπο από τη δοκησισοφία,
την οίηση, τον δογματισμό και τον υποκειμενι-
σμό. Δεύτερον, στον χώρο της ηθικής ζωής
συντελεί στην περιστολή των αλόγων πράξε-
ων, των παθών και των κακών έξεων και στην
τήρηση του μέτρου. Για την αρχαία φιλοσοφία
το "Γνώθι σαυτόν" ήταν συνδεδεμένο με το
"Μηδέν άγαν" (βλ. Πλουτάρχου, Περί Πυθικού
μαντείου, 29). Στον χώρο της ψυχολογίας ο
όρος αυτογνωσία έχει αντικατασταθεί από ε-
ξειδικευμένους όρους, όπως "αυτοεκτίμηση",
"αυτοεικόνα", "αυτοαντίληψη".
Βιβλιογρ.: G. Wilkins, Know thyself in greek and latin
literature. 1877, επαν. London. 1979.
I. Γ. Δελλής
αυτοθυσία, βλ. αυταπάρνηση.
αυτοκίνηση και αυτοκινησία. Φιλοσοφική έν-
νοια η οποία επισημαίνει την αφ" εαυτού κίνη-
ση* του αντικειμένου, δηλαδή αλλαγές, μετα-
βολές ορισμένου συστήματος προερχόμενες
από το ίδιο το εν λόγω σύστημα και καθοριζό-
μενες από την εσωτερική αναγκαιότητα*, νο-
μοτέλεια* και αντιφατικότητά του (βλ. αντίφα-
ση), οι οποίες και διαμεσολαβούν κατά την ε-
πενέργεια σε αυτό εξωτερικών παραγόντων,
συνθηκών κ.λπ. Η αυτοκίνηση προϋποθέτει την
ύπαρξη συστήματος ορισμένου βαθμού συ-
γκρότησης, δομής, λειτουργίας και αυτοοργά-
νωσης*, ανώτερου από τα πράγματα τα οποία
απλώς αλληλεπιδρούν μηχανικά και εξωτερικά
με το περιβάλλον τους. Ανώτερη μορφή αυτο-
κίνησης είναι η ανάπτυξη*.
Στην ιστορία της φιλοσοφίας η αυτοκίνηση ερ-
μηνεύεται είτε ως αποτέλεσμα υλικών φυσι-
κών δυνάμεων και ιδιοτήτων (υλισμός*) είτε
ως αποτέλεσμα ιδεατών αρχών και υποστάσε-
ων, οι οποίες κινούν τη θεωρούμενη ως κατ' ε-
ξοχήν παθητική ύλη (ιδεαλισμός*).
Κατά το νευτώνειο μηχανιστικά αιτιοκρατού-
μενο (βλ. αιτιοκρατία) κοσμοείδωλο, η κίνηση*,
θεωρούμενη ως μετατόπιση σωμάτων στον
χώρο και ποσοτική μεταβολή, είναι μόνο εξω-
τερικού χαρακτήρα (βλ. μεταφυσική, αναγωγι-
σμός). Η έννοια της αυτοκίνησης εμπλουτιζό-
ταν βαθμιαία στην ιστορία του φιλοσοφικού
και επιστημολογικού στοχασμού μέσα από διά-
φορους σταθμούς: από τον «Λόγο» της αρχαι-
ότητας ως την ιδέα της αιτίας αφ' εαυτής
αυτοκτονία
(causa sui) του Σπινόζα*, την εξελικτική θεωρία
του σύμπαντος (Καντ*), την αυτοκίνηση - αυ-
τοανάπτυξη της απόλυτης ιδέας (Χέγκελ*), τη
διαλεκτική - υλιστική αντίληψη της αυτοκίνη-
σης της φύσης και της κοινωνίας (Μαρξ*,
Ένγκελς*) και πιο πέρα ως τις σύγχρονες διε-
πιστημονικές προσεγγίσεις της (βλ. κυβερνητι-
κή, επιστημονικοτεχνική επανάσταση).
Βιβλιογρ.: Α. Einstein - L. Inleld. Η εξέλιξη των ιδεών στη
φυσική, εκδ. Δωδώνη. Αθήνα, 1978.- Ε. Μπιτσάκη,
Διαλεκτική και νεότερη φυσική. I. Ζαχαρόπουλος,
Αθήνα. 1981.- J. Ο. Bernal, Η επιστήμη στην ιστορία,
τόμοι 4, εκδ. I. Ζαχαρόπουλος.
Δ. Πατέλης
αυτοκτονία. Το φαινόμενο της αυτοκτονίας α-
πασχολεί την Κοινωνιολογία από το 1897,
χρόνο δημοσίευσης του έργου του Emile
Durkheim (Εμίλ Ντυρκαίμ*) με τον τίτλο Οι κοι-
νωνικές αιτίες της αυτοκτονίας. Στο έργο
αυτό, ως αυτοκτονία ορίζεται ο εκούσιος θά-
νατος που προκαλείται με άμεσο ή έμμεσο
τρόπο από μια θετική ή αρνητική πράξη του
ίδιου του θύματος, το οποίο γνωρίζει ότι η συ-
γκεκριμένη πράξη θα επιφέρει τον θάνατο.
Στις περιπτώσεις που οι πράξεις αυτές δεν
έχουν ως αποτέλεσμα τον θάνατο, τότε αποδί-
δονται με τον όρο "απόπειρα αυτοκτονίας".
Με τον Durkheim η έννοια της αυτοκτονίας α-
ποκτά μια κοινωνική διάσταση, σε αντίθεση με
την ηθική διάσταση με την οποία μέχρι εκείνη
τη στιγμή γινόταν αντιληπτή, και δεν θεωρεί-
ται πλέον ένα ατομικό ηθικό φαινόμενο, ως μια
δολοφονία με ένα δολοφόνο -τον αυτόχειρα-,
αλλά ένα συλλογικό κοινωνικό φαινόμενο.
Οι θέσεις του Durkheim σ" αυτό το έργο θεω-
ρούνται ακόμη και σήμερα ως το πλέον φιλό-
δοξο πείραμα με στόχο τη διατύπωση μιας γε-
νικά αποδεκτής κοινωνιολογικής θεωρίας για
το φαινόμενο της αυτοκτονίας.
Ο Durkheim δεν ασχολείται με εκείνα τα είδη
αυτοκτονιών που οφείλονται σε εξω-κοινωνι-
κούς παράγοντες, όπως ψυχικές διαταραχές,
θρήσκευμα, φυσικό περιβάλλον, φυλή, μίμηση
κ.λπ., αλλά εστιάζει την προσοχή του σε παρά-
γοντες εμφανώς κοινωνικούς, προσπαθώντας
να αποδείξει ότι ηθικές πράξεις όπως η αυτο-
κτονία προκαλούνται από δυνάμεις εξωτερικές
προς τα άτομα, έχουν δηλαδή αιτίες κοινωνι-
κές. Η θέση αυτή του Durkheim είναι απόρροια
της κεντρικής θέσης του γενικότερου θεωρητι-
κού οικοδομήματός του, η οποία συνοψίζεται
στη φράση "η κοινωνία είναι το πρότερο". Αν
στην περίπτωση της αυτοκτονίας αποδείκνυε
201
αυτόματη γένεση
πως ένα τόσο προσωπικό γεγονός, όπως είναι
η αφαίρεση της ίδιας της ζωής του ατόμου,
είχε κοινωνικές αιτίες, αποδείκνυε συγχρόνως
πως τα κοινωνικό γεγονότα, δηλαδή οι κατα-
στάσεις της συλλογικής συνείδησης, έχουν
μια δύναμη κατα αγκασμού, χάρη στην οποία
επιβάλλονται στα άτομα και καθορίζουν τη
δράση τους.
Ο Durkheim διακρίνει τρεις βασικούς τύπους
αυτοκτονιών: την εγωιστική, την αλτρουιστική
και την άνομη.
Η εγωιστική αυτοκτονία έχει τις αιτίες της
στην αδυναμία του ατόμου να ανταποκριθεί
στις απαιτήσεις της κοινωνικής ομάδας της ο-
ποίας αποτελεί μέλος.
Η αλτρουιστική αυτοκτονία έχει άμεση σχέση
με το καθήκον και πρόκειται για πράξη με
υψηλό βαθμό ενσωμάτωσης στην ομάδα. Είναι
δηλαδή πράξη που στόχο έχει την προστασία
της ομάδας. Το άτομο οδηγείται στην αυτο-
κτονία από ντροπή, γιατί παραβίασε τις αρχές
της ομάδας του ή γιατί με την πράξη του αυτή
απλά ακολουθεί τις κοινωνικές ιταγές.
Η άνομη αυτοκτονία είναι χαρακτηριστικό των
κοινωνιών όπου επικρατεί χαλάρωση των ηθι-
κών και νομικών κανόνων, στοιχεία που χαρα-
κτηρίζουν τις σημερινές κοινωνίες. Στην περί-
πτωση αυτή το άτομο χάνει τον προσανατολι-
σμό του, οδηγείται σε ανασφάλεια και τελικά
στην αυτοκτονία.
Παρά τις επικρίσεις που ο Durkheim δέχθηκε
για τις θέσεις του αναφορικά με το φαινόμενο
της αυτοκτονίας, πολλές από τις διαπιστώσεις
του έχουν ισχύ ακόμη και σήμερα.
Σύμφωνα με τα πορίσματα σύγχρονων εμπειρι-
κών ερευνών, ισχύει ως βέβαιο ότι:
- Η συχνότητα των αυτοκτονιών εξαρτάται
από την οικογενειακή κατάσταση του ατόμου.
Ο δείκτης αυτοκτονιών είναι 2-3 φορές υψηλό-
τερος στους ανύπανδρους και χήρους απ' ό,τι
στους παντρεμένους.
- Οι άνδρες αυτοκτονούν συχνότερα από τις
γυναίκες, ενώ οι γυναίκες προβαίνουν συχνό-
τερα σε απόπειρες.
- Ατομα μεγαλύτερης ηλικίας αυτοκτονούν
συχνότερα από τους νέους, ενώ μεταξύ των
νέων η ομάδα των φοιτητών έχει τον υψηλότε-
ρο δείκτη αυτοκτονιών.
- Οι αστικές περιοχές παρουσιάζουν μεγαλύ-
τερο δείκτη αυτοκτονιών από τις ημιαστικές
και τις αγροτικές.
- Οι χαμηλές επαγγελματικές και κοινωνικές
θέσεις (status) έχουν χαμηλότερο δείκτη αυτο-
202
κτονιών από τις ιντίστοιχες μεσαίες θέσεις.
- Η συχνότητα των αυτοκτονιών είναι στους
άνδρες ανάλογη με την ηλικία τους, δηλαδή υ-
περδιπλάσια σε άνδρες 40 ετών απ' ό,τι σε ε-
κείνους των 20 ετών.
- Οι αυτοκτονίες γενικά είναι συχνότερες σε
περιόδους ειρήνης απ' ό,τι σε περιόδους πολέ-
μου.
Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να προσδιορίσει κα-
νείς τις αιτίες που οδηγούν στην αυτοκτονία.
Κι αυτό, γιατί πρόκειται για φαινόμενο ύνθε-
το, που η ερμηνεία του υπερβαίνει την απλο-
ποιημένη θέση: "αυτοκτόνησε γιατί δεν μπο-
ρούσε να τα βγάλει πέρα με τις συνθήκες
ζωής". Οπως έχουν δείξει οι έρευνες, φαινό-
μενα αυτοκαταστροφής, μορφή των οποίων α-
ποτελεί και η αυτοκτονία, είναι συνάρτηση α-
τομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών παραγό-
ντων.
Βιβλιογρ.: Durkheim Ε.. Οι κοινωνικές αιτίες της αυτο
κτονίας. εκδ. Αναγνωστίδη. χ.χ.- Douglas J.. The Social
Meanings ol Suicide, Princeton University Press.
Princeton, New Jersey. 1970 - Gibbs J. / Martin W., Status
Integration and Suicide, Eugene, Oregon: University ol
Oregon Press, 1964 - Gibbs J., Suicide, στο: Merton.
R./Nisbet, R. (ed ): "Contemporary Social Problems", New
York, 1966 - Henry A. / Short J., Suicide and Homicide.
Glencoe: The Free Press, 1954.- Menninger K.:
Selbstzerstoerung. Psychoanalyse des Selbstnords.
Suhrkamp Taschenbuch Wissenschatt (StW) 249.
Xp. Νόβα • Καλτοουνη
αυτόματη γένεση. Γνωστή και ως "αβιογένε-
ση", περιλαμβάνει το σύνολο των θεωριών που
προσπαθούν να εξηγήσουν την προέλευση της
ζωής από τη μη ζώσα ύλη. Η ιδέα της αυτόμα-
της γένεσης έχει τις ρίζες της στην αρχαιότη-
τα. Ο Θαλής* θεωρούσε ότι η ζωή ξεπή^ ισε
από το νερό, ο Αναξίμανδρος* ότι αυτή οημι-
ουργείται από την επίδραση του ήλιου στην
άβια ύλη και ο Αναξιμένης* ότι προέρχεται από
τον αέρα. Ο Αριστοτέλης* δέχτηκε την αβιογέ-
νεση, περιορίζοντάς την ωστόσο στους μικρο-
οργανισμούς και σε ορισμένα ασπόνδυλα και
σπονδυλωτά, αλλά όχι σε ζώα των οποίων α-
ναπαραγωγικά όργανα είναι εμφανή.
Αργότερα, ο Λουκρήτιος* στο έργο του De
rerum natura θα αναφερθεί σε ζώντες οργανι-
σμούς που παίρνουν μορφή με τις βροχές και
τη θερμότητα του ήλιου.
Στους αιώνες που ακολουθούν οι απόψεις
αυτές θα μεταβληθούν ελάχιστα. Μέχρι το
δεύτερο μισό του 17ου αιώνα οι θεωρίες της
αυτόματης γένεσης κυριαρχ ν και προβάλλο-
νται ως ο μόνο ρόπος για να εξηγηθεί η ξαφ-

νική εμφάνιση διαφόρων οργανισμών (μικρο-
οργανισμών, εντόμων, σκωλήκων κ.λπ.) πάνω
στη Γη. Από τους πρώτους που θα διαχωρίσει
τη θέση του, διαισθανόμενος την πλάνη της α-
βιογένεσης, είναι ο Χάρβεϋ* (William Harvey,
1578-1657). Διάσημος για την ανακάλυψη της
κυκλοφορίας του αίματος, θα συνοψίσει τις α-
πόψεις του στη φράση "ex ονο omnia" (όλα
προέρχονται από το αυγό). Οι ιδέες του όμ„ις,
λόγω απουσίας πειραματικών δεδομένων, δεν
θα βρουν ανταπόκριση. Η πρώτη πειραματική
απόδειξη έρχεται από τον Ιταλό φυσιοδίφη
Ρέντι (Francisco Redi, 1626-1698). Στο διάση-
μο πλέον πείραμά του ο Ρέντι τοποθέτησε
τμήματα από ένα πεθαμένο σαλιγκάρι και ένα
κομμάτι κρέας σε οκτώ δοχεία, τέσσερα από
τα οποία έκλεισε ερμητικά, ενώ τα υπόλοιπα
τα άφησε ανοικτά. Στο εσωτερικό των τελευ-
ταίων εμφανίστηκαν σκώληκες, ενώ στο εσω-
τερικό των πρώτων δεν παρατηρήθηκε καμιά
μορφή ζωής. Ο Ρέντι υπέθεσε, ορθά, ότι οι
σκώληκες προέρχονται από άλλους που είχαν
τη δυνατότητα να εισέλθουν στα ανοιχτά δο-
χεία. Εντούτοις, η διαμάχη ανάμεσα στους υ-
ποστηρικτές της αυτόματης γένεσης, όπως οι
Νίντχαμ (John Needham, 1713-1781) και
Μπυφόν, και στους επικριτές της, όπως οι
Σπαλλαντζάνι (Lazzaro Spallanzani, 1729-
1799) και Χέλμχολτζ (Hermann von Helmholtz,
1821-1894), θα διαρκέσει για αρκετό ακόμη
χρονικό διάστημα. Αρκετοί διακεκριμένοι βιο-
λόγοι, όπως οι Χάξλεϋ* (Thomas Henry Huxley,
1825-1895), Σπένσερ* (Herbert Spencer, 1820-
1903), Νάγκελι (Karl von Nageli, 1817-1891) και
Χαίκελ* (Ernst Haeckel, 1834-1919), θα δε-
χτούν την υπόθεση ότι απλές μορφές ζωής
προήλθαν από την εξέλιξη της μη ζώσας ύλης.
Το 1859, ο Πουσέ (Pouchet) αναφέρει ότι πέ-
τυχε τη γένεση μικροοργανισμών από ανόργα-
νες ουσίες, αλλά τα πειράματα του Παστέρ
(Louis Pasteur, 1822-1895) θα αποδείξουν ότι
η δραστηριότητα και η αναπαραγωγή των μι-
κροοργανισμών καθίσταται αδύνατη μετά από
αποστείρωση.
Στη δεκαετία του 1920 ο βιοχημικός Οπάριν
(Alex. Oparin) και ο φυσιολόγος και γενετιστής
Χαλντέιν (John Β. S. Holdane, 1892-1964), δια-
τείνονται, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο,
ότι, κάτω από τις συνθήκες που επικρατούσαν
κατά τη δημιουργία της Γης πριν από 4,5 δισε-
κατομμύρια περίπου χρόνια, τα βασικά οργανι-
κά μόρια των ζωντανών οργανισι ών (σάκχα-
ρα, αμινοξέα και νουκλεοτίδια) είναι δυνατόν
αυτοοργάνωση
να δημιουργήθηκαν αυτόματα από ανόργανα
στοιχείο. Η υπόθεσή τους επιβεβαιώνεται πει-
ραματικά στη δεκαετία του 1950 από τους
Ούρεϋ (Harold Urey) και Μίλλερ (Stanley Mil-
ler), και διατυπώνεται η θεωρία ότι παρόμοια
οργανικά μόρια θα μπορούσαν σταδιακά να γί-
νουν πιο περίπλοκα, δημιουργώντας έναν
πρώτο, πολύ απλό ζωντανό οργανισμό, από
τον οποίο, με εξελικτικές διαδικασίες εκατομ-
μυρίων ετών, προέκυψαν οι σύγχρονοι πολυ-
σύνθετοι οργανισμοί. Ορισμένες από τις από-
ψεις της θεωρίας αυτής έχουν ήδη ελεγχθεί
πειραματ κά, ενώ άλλες παραμένουν απλές υ-
ποθέσεις. Το βέβα.ο είναι ότι, από κάποια στιγ-
μή και μετά, οι συνθήκες στη Γη άλλαξαν τόσο,
που ήταν αδύνατη η εμφάνιση της ζωής με τη
σημερινή της μορφή.
Βιβλιογρ.: J. Β. Burke, The Origin of Lite, 'Fortnightly
Reviw", September, 1905 - C. S. Pittendrigh, Life, εκδ.
Harcourt Brace Jovanovich, New York, 1957.- E. J.
Gardner, History of Biology, 3d ed. Minneapolis. Burgess.
1972.- R. E. Dickerson, Chemical Evolution and the Origin
ol Lite, "Scientific American", September. 1978.- R. Harre.
Great Scientific Experiments, εκδ. Oxford University Press,
Oxford, 1983.
ΖήσηςΜαμούρης
αυτόνομη και ετερόνομη ηθική, βλ. ηθική.
αυτονομία ηθική, βλ. ηθική.
αυτοοργάνωση. Διαδικασία η οποία χαρακτη-
ρίζει τα συστήματα με υψηλό επ: ιεδο πολυ-
πλοκότητας και συνίσταται στην ικανότητα
των εν λόγω συστημάτων, υπό μεταβαλλόμε-
νες εξωτερικές και εσωτερικές συνθήκες, να
δημιουργούν, να αναπαράγουν, να διατηρούν
και (είτε) να τελειοποιούν την οργάνωσή τους.
Διάφοροι τύποι της εν λόγω διαδικασίας παρα-
τηρούνται σε αντικείμενα και φαινόμενα της
πλέον διαφορετικής υφής, π.χ. στο κύτταρο,
στους σύνθετους πληθυσμούς, στις βιογεωκοι-
νότητες, στα οικοσυστήματα, στην ανθρώπινη
κοινωνία κ.ά. Η δημιουργία δεσμών, ο μετα-
σχηματισμός και η αναδιάρθρωση δεσμών με-
ταξύ των μερών (στοιχείων) του συστήματος,
ο προσανατολισμός και η σχετική ανεξαρτη-
σία, αυτονομία από το περιβάλλον, είναι γνω-
ρίσματα των διαδικασιών αυτοοργάνωσης, οι
οποίες αποτελούν πλευρά της αυτοανάπτυξης
(βλ. ανάπτυξη).
Ορισμένος τύπος αυτοοργάνωσης είναι τα ο-
μοιοστατικά συστήματα που χαρακτηρίζονται
από καταστάσεις δυναμικής κινητικής ισορρο-
203
αυτοπαρατήρηση
πίας - ανισορροπίας, η οποία διατηρείται μέσω
περίπλοκων προσαρμοστικών αντιφάσεων,
μέσω της ανανέωσης βασικών δομών, λειτουρ-
γιών και ιδιοτήτων και μέσω της διαρκούς λει-
τουργικής αυτορρύθμισης όλων των μερών.
Στη βιολογία η αυτοοργάνωση εννοείται ως
γνώρισμα των αυτοαναπτυσσόμενων και αυ-
τορρυθμιζόμενων όλων, τα οποία υφίστανται
και διοικούνται ως σχετικά σταθερό ενιαίο όλο
με την αλληλεπίδραση, διανομή και αναδιανο-
μή των διαθέσιμων (εξωτερικής και εσωτερι-
κής προέλευσης) υλών, ενέργειας και πληρο-
φορίας, ώστε να διασφαλίζουν την επικράτηση
των εσωτερικών συναφειών έναντι των εξωτε-
ρικών. Στην ανθρώπινη κοινωνία* παρατηρού-
νται διάφορες βαθμίδες ιστορικών τύπων αυ-
τοοργάνωσης, από τη φυσική (οργανική, αγε-
λαία κ.λπ.) αυτοοργάνωση σε διάφορες μορ-
φές σταδιακού μετασχηματισμού της φυσικής
αυτοοργάνωσης σε κοινωνική - πολιτισμική. Η
αυτοοργάνωση αποτελεί αντικείμενο διεπι-
στημονικής προσέγγισης που παρέχει πληθώ-
ρα υλικού για τον επιστημολογικό και φιλοσο-
φικό στοχασμό. (Βλ. επίσης: σύστημα, δομή,
κυβερνητική).
Βιβλιογρ.: Ashby W. Ross. Design lor a brain, Chapman
and Hall. London, 1960.- Guillaumaud J , Κυβερνητική και
διαλεκτικός υλισμός, θεμέλιο. Αθήνα. 1978.- Sell -
organizing systems, eds. M.C. Yovits. G. T. Jacobi, G. D.
Goldstein, Washington. 1962.- Oparin Α., Η προέλευση
της ζωής. Μάθηση, Αθήνα. 1956.- Βαζιούλιν Β. Α.. Η δια-
λεκτική του ιστορικού προτσές.... Σ. Ε. Αθήνα. 1988.
Δ. Πατέλης
αυτοπαρατήρηση. Η παρατήρηση του ανθρώ-
που η οποία κατευθύνεται στη δική του εσωτε-
ρική ζωή επιτρέποντάς του να εστιάζει την
προσοχή του σε διάφορες εκδηλώσεις της, συ-
ναισθήματα, βιώματα, σκέψεις, όπως αυτά εμ-
φανίζονται άμεσα στη συνείδησή του. Η αυτο-
παρατήρηση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο
στη διαμόρφωση του μηχανισμού του αυτοε-
λέγχου και της αυτοσυνείδησης. Αποτέλεσμα
της αυτοπαρατήρησης είναι συνήθως ο απολο-
γισμός, η περιγραφή και η αξιολόγηση διαφό-
ρων πλευρών της προσωπικότητας του ατό-
μου, κάτι που προϋποθέτει τη συμμετοχή ανώ-
τερων ψυχικών λειτουργιών. Η ικανότητα για
αυτοπαρατήρηση διαμορφώνεται μέσα στα
πλαίσια της κοινής δραστηριότητας και επικοι-
νωνίας. Η αυτοπαρατήρηση χρησιμοποιήθηκε
ως επιστημονική μέθοδος στην ψυχολογία από
την ατομιστική ψυχολογία του Wundt, η εγκυ-
ρότητά της όμως αμφισβητήθηκε από όλες τις
204
κατευθύνσεις της εποχής (συμπεριφορισμός*,
γκεσταλτψυχολογία*). Σήμερα η αυτοπαρατή-
ρηση δεν αποτελεί αυτόνομη ψυχολογική μέ-
θοδο, αλλά χρησιμοποιείται κυρίως για τη συλ-
λογή άμεσου εμπειρικού υλικού το οποίο υπό-
κειται σε παραπέρα επεξεργασία.
Βιβλιογρ.: Ρουμπινστόιν Σ. Α., Αρχές και δρόμοι ανάπτυ-
ξης της ψυχολογίας. Μόσχα. 1959.- Βιγκότσκι Λ. Σ..
Σχετικά με το άρθρο του Κ. Κόφφκα: Η αυτοπαρατήρηση
και η μέθοδος στην ψυχολογία, στο "Λ. Σ. Βιγκότσκι.
Συλλογή έργων - , τ. 1, Μόσχα. 1982.
Ευάγγ. Μανουράς
αυτοπροσδιορισμός. Ο αυτοκαθορισμός ως
χαρακτηριστικό της αυτοαναπτυσσόμενης δια-
δικασίας σε αντιδιαστολή με τον ετεροπροσ-
διορισμό. Συνδέεται με το είδος και τον χαρα-
κτήρα της αιτιότητας*, της νομοτέλειας* που
διέπει την εν λόγω διαδικασία, αλλά και με το
επίπεδο της ανάπτυξης της. Στις κατώτερες
βαθμίδες της ανάπτυξης του, κάθε αναπτυσ-
σόμενο όλο είναι μάλλον ετεροπροσδιοριζό-
μενο παρά αυτοπροσδιοριζόμενο. Μορφή ετε-
ροπροσδιορισμού και εκδήλωση ανωριμότητας
συνιστά και ο κατ' εξοχήν αρνητικός ως προς
κάτι (ως προς την ετερότητα του εν λόγω όλου
κ.λπ), ο κατ' εξοχήν αποφατικός προσδιορι-
σμός. Ο αυτοπροσδιορισμός χαρακτηρίζει τον
κατ" εξοχήν θετικό και ενεργητικό χαρακτήρα,
την ωριμότητα της εν λόγω διαδικασίας (κοι-
νωνίας, ατόμου, υποκειμένου κ.λπ.). (Βλ. και λ.
αυτογνωσία).
Δ. Πατέλης
αυτοσυνείδηση. Η συνειδητή σχέση του ατό-
μου ως προς τις ανάγκες, τις ικανότητες, τις
θελήσεις, τα βιώματα και τα κίνητρα της συ-
μπεριφοράς του. Η αυτοσυνείδηση εκφράζεται
ακόμα και στη νοηματική αξιολόγηση των υπο-
κειμενικών δυνατοτήτων του εαυτού του, στην
ύπαρξή του συνολικά ως ατόμου που σκέφτε-
ται, αισθάνεται και δρα. Για τον λόγο αυτό στη
λειτουργία της αυτοσυνείδησης συμμετέχουν
σύνθετες νοητικές διεργασίες. Η αυτοσυνεί-
δηση διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση
των εκτιμήσεων των άλλων ανθρώπων μέσα
από μια συγκριτική διαδικασία η οποία αφορά
στα κίνητρα, τους σκοπούς, τις πράξεις και την
αποτελεσματικότητά τους μέσα σε ένα συγκε-
κριμένο ιστορικά κοινωνικό πλαίσιο, στο οποίο
κυριαρχούν συγκεκριμένες αξίες, ηθική, κανό-
νες συμπεριφοράς κ.λπ. Έτσι η αυτοσυνείδηση
έχει βαθιά κοινωνικό χαρακτήρα. Η αυτοσυνεί-
δηση διαμορφώνεται ως διαδικασία ανάπτυξης

της ίδιας της συνείδησης και γι' αυτό εμφανί-
ζεται μεταγενέστερα ως στοιχείο της προσω-
πικότητας. Αφού διαμορφωθεί, συμμετέχει και
επιδρά στις συνειδητές δραστηριότητες και ε-
πιλογές του ατόμου. Η αυτοσυνείδηση είναι
χαρακτηριστικό όχι μόνο του ατόμου αλλά και
ευρύτερων κοινωνικών ομάδων και εκπληρώ-
νει τον ρόλο ενός συλλογικού εσωτερικού μη-
χανισμού μέσω του οποίου η ομάδα αυτοκαθο-
ρίζεται και τοποθετείται απέναντι στις άλλες
κοινωνικές ομάδες και τα κοινωνικά φαινόμε-
να (βλ. και λ. αυτογνωσία).
Βιβλιογρ.: Τσισνακόβα 1.1., Η αυτοσυνείδηση της προσω-
πικότητας. στη συλλογή άρθρων με θέμα "θεωρητικά ζη-
τήματα της ψυχολογίας της προσωπικότητας". Μόσχα,
1974.- Κον I. Σ., Στην εξερεύνηση του εαυτού. Μόσχα.
1984.- ΣπΙρκιν Α. Γ., Συνείδηση και αυτοσυνείδηση,
Μόσχα, 1972.
Ευάγγ. Μανουράς
αφαίρεση ^aT.abstractio). Η διαδικασία και το
αποτέλεσμα του σχηματισμού εικόνων της
πραγματικότητας, δηλαδή παραστάσεων, εν-
νοιών, γενικών κρίσεων, με την απόρριψη ε-
πουσιωδών χαρακτηριστικών και πιθανώς τη
σύνθεση, δηλαδή την προσθήκη πληροφορίας
ή πληροφοριών που δεν υπήρχαν εμφανώς
στο αρχικό γνωσιακό υλικό. Τα αποτελέσματα
της διαδικασίας της αφαίρεσης καλούνται α-
φαιρέσεις. Η διαδικασία της αφαίρεσης (και πι-
θανώς της σύνθεσης χαρακτηριστικών που
προκύπτουν από γνήσια αφαίρεση) οδηγεί στη
δημιουργία γενικών αφηρημένων εννοιών, γε-
νικών αρχών και θεωριών, οι οποίες χρησιμο-
ποιούνται για γνωσιακές ταξινομήσεις και ερ-
μηνείες των εμπειρικών ή, ακόμα γενικότερα,
των γνωσιακών μας δεδομένων. Υπάρχουν
διάφορα επίπεδα αφαιρέσεων. Οι αφαιρέσεις
που έχουν ως πεδίο εφαρμογής τους τά άμεσα
αισθητηριακά δεδομένα λέγονται "πρώτου
βαθμού". Οι αφαιρέσεις επί των αφαιρέσεων
πρώτου βαθμού λέγονται "δευτέρου βαθμού".
Γενικότερα οι αφαιρέσεις που έχουν ως πεδίο
εφαρμογής τους τις αφαιρέσεις νιοστού βαθ-
μού λέγονται "νιοστού συν ένα βαθμού". Παρά
το ότι όλες οι αφαιρέσεις, ανεξαρτήτως του
βαθμού τους, διαθέτουν γνωσιακή αξία, οι πε-
ρισσότερο σημαντικές απ' αυτές είναι όσες
άμεσα ή έμμεσα οδηγούν σε εφαρμογές που
σχετίζονται με την εμπειρική σφαίρα. Βασικά
προβλήματα συνδεδεμένα με την αφαίρεση
είναι αυτά του ακριβούς προσδιορισμού των
ουσιωδών και των επουσιωδών χαρακτηριστι-
κών των αντικειμένων που βρίσκονται στο
αφαίρεση
πεδίο εφαρμογής της διαδικασίας της αφαίρε-
σης, καθώς και αυτά που αναφέρονται στον
προσδιορισμό των κοινών χαρακτηριστικών
των αντικειμένων αυτών. Ακόμη, προβλήματα
συνδεδεμένα με την αφαίρεση είναι εκείνα
που προκύπτουν κατά τον καθορισμό του πεδί-
ου εφαρμογής της αφαίρεσης. Ένα είδος α-
φαίρεσης χωρίς ιδιαίτερο γνωσιακό περιεχό-
μενο είναι αυτό που στηρίζεται σε αφαιρετικές
διαδικασίες τυχαίου χαρακτήρα, όπου δηλαδή
η διάκριση ουσιωδών, επουσιωδών και κοινών
χαρακτηριστικών δεν γίνεται κατά τον κατάλ-
ληλο τρόπο ή αγνοείται, συνειδητά ή ασυνεί-
δητα.
Στην περιοχή της τέχνης, η αφαίρεση χρησιμο-
ποιήθηκε και χρησιμοποιείται συνεχώς για την
παραγωγή βασικά ανεικονικών συνθέσεων με
την προσδοκία συγκεκριμένου αισθητηριακού
αποτελέσματος. Το κυνήγι νέων εικόνων,
νέων συνδυασμών ήχων, νέων λεκτικών κατα-
σκευών, έχοντας ως βάση την αφαίρεση, πήρε
φρενιτιώδεις διαστάσεις κατά τον εικοστό
αιώνα. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις το βασικό
ζητούμενο ήταν η νέα μορφή, ανεξάρτητα από
την ύπαρξη σημασιολογικά προσδιορισμένου
περιεχομένου. Στα μαθηματικά, το σύστημα α-
φαιρέσεων είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένο, με α-
ποτέλεσμα να είναι πολλές φορές δύσκολα
προσδιορίσιμο το εμπειρικά περιεχόμενο μα-
θηματικών παραδοχών, κατασκευών και απο-
δείξεων. Έτσι, στις πλείστες των περιπτώσεων
τον ρόλο του πεδίου εφαρμογής των αφαιρέ-
σεων τον παίζουν σύνολα άλλων αφαιρέσεων,
που για τον εξοικειωμένο μαθηματικό αποτε-
λούν επαρκές υποκατάστατο πρωτογενούς ε-
μπειρικού υλικού. Στον βαθμό που οι άλλες ε-
πιστήμες χρησιμοποιούν μαθηματικά, μετέ-
χουν στην αφαιρετική διαδικασία που προσι-
διάζει στη μαθηματική επιστήμη. Ωστόσο, κάθε
επιμέρους επιστήμη έχει το δικό της σύστημα
αφαιρέσεων που είναι χαρακτηριστικό της
γνιοσιακής ιδιοσυστασίας της. Οι θεωρητικές
έννοιες στα πλαίσια μιας επιστήμης ή μιας επι-
στημονικής θεωρίας είναι προϊόντα πολύπλο-
κων διαδικασιών αφαίρεσης. Υπάρχουν είδη α-
φαιρέσεων τα οποία εμφανίζονται σε όλες τις
φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες. Παρα-
δείγματά τους είναι οι αφαιρέσεις ιδιοτήτων
και σχέσεων, καθώς και οι αφαιρέσεις οι σχετι-
ζόμενες με τις έννοιες της ταυτότητας, της ο-
μοιότητας, της ισοδυναμίας, της αδιακριτότη-
τας, της ατομικότητας, της ενότητας, της πολ-
λαπλότητας κ.λπ. Τέτοιες αφαιρέσεις είναι βα-
205
αφαίρεση της αδιακριτότητας
αικές και πρωταρχικές για κάθε είδους γνωσια-
κή διαδικασία. Χωρίς αυτές είναι αδύνατη η
διαμόρφωση γνώσεων για τη φύση. την κοινω-
νία και τη νόηση. Στη φιλοσοφία ένα καίριο
πρόβλημα είναι αυτό του καθορισμού της
φύσης των πραγματικοτήτων που ονομάσαμε
παραπάνω αφαιρέσεις με την έννοια των απο-
τελεσμάτων αφαιρετικών διαδικασιών. Δύο
κλασικά διαφορετικές απόψεις κυριαρχούν
στον φιλοσοφικό ορίζοντα. Σύμφωνα με την
πρώτη, την πλατωνική, οι πραγματικότητες
αυτές δεν είναι αποτέλεσμα αφαιρετικών δια-
δικασιών. Είναι υπαρκτικά ανεξάρτητες και
γνωσιακά ενυπάρχουν στον νου του δυνητικού
γνώστη, με την έννοια ότι συνειδητοποιούνται
ως υπάρχουσες μέσα από μια διαδικασία που
πιθανώς διαθέτει τα χαρακτηριστικά της αφαί-
ρεσης. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα*, η βασική
μέθοδος συνειδητοποίησης εννοιών ή αληθει-
ών είναι η διαλεκτική, η οποία έχει τον χαρα-
κτήρα κατάλληλης εκμαίευσής των. Σύμφωνα
με τη δεύτερη άποψη, την αριστοτελική, οι
πραγματικότητες αυτές προκύπτουν αφαιρετι-
κά, και στο επίπεδο του νοήματός τους δεν ση-
μαίνουν οντότητες μη εμπειρικές, αλλά εκ-
φράζονται με όρους που έχουν χρηστικό και ε-
πιμεριστικό χαρακτήρα. Έτσι, για παράδειγμα,
ο όρος "πράσινος" μπορεί να χρησιμοποιηθεί
μόνον ως επίθετο, με την έννοια ότι δεν υπάρ-
χουν αυτοδύναμες ιδιότητες, αλλά μόνον ε-
μπειρικά αντικείμενα που διαθέτουν ιδιότητες.
Οι ιδιότητες, με την έννοια των μορφών, υπάρ-
χουν μόνον ως μορφοποιούσες συγκεκριμένα
αντικείμενα.
Διον. Αναπολιτάνος
αφαίρεση της αδιακριτότητας. Συνδέεται με
την άρση της αδυναμίας διάκρισης, η οποία
είναι δυνατόν να οφείλεται στην αδυναμία α-
κριβών περιγραφών αντικειμένων είτε της αι-
σθητηριακής είτε της θεωρητικής περιοχής
ενός γνωσιακού τομέα. Κυριότερα αναφέρεται
στην πρακτική της αισθητηριακής παρατήρη-
σης και αφορά στην άρση της αδυναμίας ακρι-
βούς καθορισμού των ορίων και, επομένως,
διάκρισης αντικειμένων στα πλαίσια των αι-
σθητηριακών μας δεδομένων. Η αδιακριτότητα
μπορεί να οφείλεται είτε σε εγγενείς αδυνα-
μίες συνδεδεμένες με τα παρατηρούμενα αντι-
κείμενα και φαινόμενα είτε σε αδυναμίες σχε-
τιζόμενες με τα όργανα παρατήρησης. Στη
δεύτερη περίπτωση η αδιακριτότητα αφαιρεί-
ται ευχερέστερα με την έννοια ότι, ως οφειλό-
206
μενη είτε στα αισθητήρια όργανά μας είτε στις
προεκτάσεις τους (δηλαδή στα όργανα παρα-
τήρησης), αίρεται ευκολότερα με τη βελτίωσή
τους.
Διον. Αναπολιτάνος
αφαίρεση της ταύτισης. Είναι μία από τις βασι-
κές αφαιρέσεις των μαθηματικών και της λογι-
κής, που οδηγεί στη δημιουργία και θεώρηση
ενός νοητικού αντικειμένου, το οποίο ενεργεί
ως αντιπρόσωπος μιας υποκείμενης κλάσης α-
ντικειμένων. Αναφέρεται δηλαδή στον σχημα-
τισμό μιας αφηρημένης έννοιας με την ανάδει-
ξη των ομοιοτήτων και αφαίρεση όλων των
διαφορών ομοειδών αντικειμένων που ανή-
κουν σε μια δεδομένη κλάση. Ο σχηματισμός
αυτός οφείλεται σε αφαίρεση που ανάγεται
στην ταύτιση αντικειμένων συνδεδεμένων με
μια σχέση ισοδυναμίας.
Διον. Αναπολιτάνος
αφαίρεση του δυνάμει πραγματοποιήσιμου.
Αποτελεί τη βάση στήριξης της ιδέας του "δυ-
νάμει" απείρου. Το δυνάμει άπειρον διαφορίζε-
ται από το "ενεργεία" άπειρο με την έννοια ότι
το πρώτο αναφέρεται στη μη φραγμένη αλλά
πεπερασμένη δυνατότητα εκτέλεσης νοητι-
κών ή μη πράξεων, ενώ το δεύτερο στην απο-
δοχή της ύπαρξης ενός άπειρου αντικειμένου,
ενός αντικειμένου δηλαδή που θα περιείχε ως
στοιχεία του όλους τους φυσικούς αριθμούς.
Η αφαίρεση του δυνάμει πραγματοποιήσιμου,
λοιπόν, επιβάλλεται από την ανάγκη θεωρητι-
κής παράστασης οποιασδήποτε πεπερασμένης
διαδικασίας οσουδήποτε μεγάλου μήκους. Μια
τέτοια ανάγκη δεν είναι απαραίτητο να οδηγή-
σει στην πολύ ισχυρότερη και φιλοσοφικά αμ-
φιλεγόμενη παραδοχή της ύπαρξης ενεργεία
(πραγματικού) απείρου. Βασικό παράδειγμα ε-
φαρμογής της αφαίρεσης του δυνάμει πραγ-
ματοποιήσιμου είναι η παραδοχή ότι δεν υπάρ-
χει μέγιστος φυσικός αριθμός και, επομένως,
δεδομένου ενός φυσικού αριθμού μπορεί να
παραχθεί ο επόμενός του με προσθήκη ο"
αυτόν της μονάδας. Σε πρακτικό επίπεδο, οι
δυσκολίες της πραγματοποίησης κατασκευα-
στικών διαδικασιών εξαιρετικά μεγάλου μή-
κους, οι οποίες προέρχονται από χωροχρονι-
κούς περιορισμούς της ύλης και της ενέργει-
ας, οδηγούν σε περατοκρατικής υφής αντιλή-
ψεις και χαρακτηρίζουν σχεδόν όλα τα στάδια
ανάπτυξης της εφηρμοσμένης επιστήμης και
τεχνικής. Για παράδειγμα, η θεωρία των πεπε-
 αφομοίωση
ρααμένων αυτομάτων, η θεωρία δηλαδή των Αφανάσιεφ Βίκτωρ Γκριγκόροβιτς (γεν. 18-11-
αφηρημένων συστημάτων διακριτής κατεργα- 1922, Ακτανίς Ταταρίας). Τάταρος φιλόσοφος,
σίας της πληροφορίας, τα οποία διαθέτουν πε- ακαδημαϊκός. Δίδαξε στην Ακαδημία Κοινω-
περασμένο αριθμό καταστάσεων, είναι δυνα- νικών Επιστημών της πρώην ΕΣΣΔ. Ασχολή-
τόν να αρθρωθεί έτσι ώστε να υπάρχει μέγιστο θηκε κυρίως με θέματα του ιστορικού υλισμού,
φράγμα στον αριθμό των καταστάσεων αυτών. της διεύθυνσης, καθώς και με τα φιλοσοφικά
Πρακτικές διαπιστώσεις τέτοιας υφής οδη- προβλήματα της βιολογίας.
γούν αφενός στην άποψη περί εξασθένησης Εργα του: Το πρόβλημα της ακεραιότητας στη
της ανάγκης αφαίρεσης του δυνάμει πραγμα- φιλοσοφία και τη βιολογία (1964), Ο άνθρωπος
τοποιήσιμου με το δικαιολογητικό της μη ευ- και η διεύθυνση της κοινωνίας (1977), Βάσεις
χρηστότητάς της και, αφετέρου, στην άποψη των φιλοσοφικών γνώσεων {1978).
περί ενίσχυσης της ανάγκης αυτής με το δικαι- Ν. Στ.
ολογητικό ότι μόνο έτσι είναι δυνατόν να ολο-
κληρωθεί μια μελέτη όλων των πεπερασμένων αφασία. Εκφραστική αδυναμία ή άρνηση για
κατασκευαστικών διαδικασιών. διατύπωση γνώμης. Κατά τους αρχαίους Σκε-
Διον. Αναπολιτάνος
πτικούς' η παραίτηση από τη διατύπωση γνώ-
μης για πράγματα που δεν γνωρίζομε με βε-
αφαίρεση του ενεστωτικού απείρου. Ο όρος βαιότητα («εποχή»).
"ενεστωτικό άπειρο" είναι νοηματικά ισοδύνα-
Ε. Ν. Ρούσσος
μος με τον όρο "ενεργεία άπειρο". Η αφαίρεση
του ενεστωτικού απείρου είναι (μαζί με την α-
αφηρημένη οντότητα (abstract entity). Κάθε ι-
φαίρεση του δυνάμει πραγματοποιήσιμου) μία
διότητα, σχέση, πλευρά, κατάσταση αντικειμέ-
από τις βασικές αφαιρέσεις των κλασικών μα-
νων της αίσθησης ή της νόησης. Για τις αφη-
θηματικών και της λογικής. Αναφέρεται στην
ρημένες οντότητες υπάρχουν δύο εκ διαμέ-
παραδοχή της ύπαρξης απείρων αντικειμένων
τρου αντίθετες φιλοσοφικές απόψεις, οι οποί-
αντικειμένων, δηλαδή, τα οποία περιέχουν ως
ες συνδέονται αντίστοιχα με τα φιλοσοφικά
συστατικά τους άπειρα, ως προς το πλήθος
συστήματα των Πλάτωνα* και Αριστοτέλη*.
τους, στοιχεία. Το απλούστερο τέτοιο μαθημα-
Σύμφωνα με την πρώτη, οι αφηρημένες οντό-
τικό αντικείμενο είναι το σύνολο των φυσικών
τητες υπάρχουν καθαυτές και ανεξάρτητες
αριθμών. Το σύνολο αυτό περιέχει το μηδέν
από τα αντικείμενα στα οποία υπεισέρχονται
και αν περιέχει τον αριθμό ν τότε περιέχει και
και τα μορφοποιούν. Σύμφωνα με τη δεύτερη,
τον αριθμό ν+1. Αλλα άπειρα αντικείμενα-σύ-
δεν υπάρχουν αφηρημένες οντότητες ως ανε-
νολα στα πλαίσια των κλασικών μαθηματικών
ξάρτητα οντολογικά υποκείμενα, αλλά εμφανί-
είναι το σύνολο των ακεραίων αριθμών, το σύ-
ζονται είτε ως συγκεκριμένες μορφοποιήσεις
νολο των ρητών αριθμών, το σύνολο των
αντικειμένων είτε, σε επίπεδο νόησης, ως α-
πραγματικών αριθμών, το σύνολο των μιγαδι-
φαιρετικές αποσπάσεις από τα επιμέρους αντι-
κών αριθμών κ.λπ. Η αφαίρεση του ενεστωτι-
κείμενα. Κατά την άποψη των εμπειριοκρατών,
κού απείρου είναι δυνατόν να θεωρηθεί ότι ε-
όπως π.χ. του "καλού επίσκοπου" Μπέρκλεϋ*,
πιβάλλεται από ανάγκη η οποία προκύπτει από
οι αντίστοιχοι όροι οι οποίοι υποτίθεται ότι α-
την αδυναμία περάτωσης της διαδικασίας της
ναφέρονται σε αφηρημένες οντότητες έχουν
αρίθμησης και, επομένως, από την αδυναμία
μόνο χρηστική και επιμεριστική αξία. Κατά τον
διακριτής επισκόπησης του τέλους μιας τέτοι-
Μπέρκλεϋ δεν υπάρχει καμία αφηρημένη ο-
ας διαδικασίας. Στην προκείμενη περίπτωση, η
ντότητα στην οποία να αναφέρεται ο όρος
διαδικασία αρίθμησης θεωρείται ως μη φραγ-
"τρίγωνο". Η χρήση ενός τέτοιου όρου έχει
μένη, δηλαδή ανεξάρτητη από συγκεκριμέ-
μόνο το νόημα απόδοσης ιδιότητας, όπως
νους χωροχρονικούς υλοενεργειακούς περιο-
στην πρόταση "το χ είναι τρίγωνο".
ρισμούς. Η θεώρηση μη φραγμένων διαδικα-
Διον. Αναπολιτάνος
σιών αρίθμησης ή κατασκευής συνδέεται με
την αφαίρεση του δυνάμει πραγματοποιήσι-
μου. Τα περατοκρατικά, τα ενορατικά (ιντουι- αφηρημένο, βλ. ανάβαση από το συγκεκριμένο
σιονιστικά) και, γενικότερα, τα κατασκευαστι- στο αφηρημένο.
κά μαθηματικά δεν χρησιμοποιούν την αφαίρε-
ση του ενεστωτικού (ενεργεία) απείρου. αφομοίωση. Στη φιλοσοφία σημαίνει τη διαδι-
Διον. Αναπολιτάνος κασία και το αποτέλεσμα της μετάβασης από

207
αφορισμός
το ανόμοιο στο όμοιο. Στην ψυχολογία η ση-
μασία της αφομοίωσης ταυτίζεται με τη νοητι-
κή ενέργεια της βεβαίωσης μιας μεγάλης ομοι-
ότητας μεταξύ διαφορετικών πραγματικοτή-
των. Η βεβαίωση αυτή είναι δυνατόν να αντα-
ποκρίνεται ή να μην ανταποκρίνεται στην
πραγματική κατάσταση που υποτίθεται ότι βε-
βαιώνεται. Στη φυσιολογία ο όρος αφομοίωση
αναφέρεται στη διαδικασία της μετατροπής
της χωνεμένης τροφής σε ζώντα στοιχεία
υφής που προσιδιάζει στο ον που τρέφεται.
Στην παιδαγωγική ο όρος έχει σημασία παρεμ-
φερή προς αυτή που του αποδίδεται στη φυσιο-
λογία. Αντιδιαστέλλεται αφ' ενός προς τη μνήμη
και αφ' ετέρου προς την εφεύρεση ή ανακάλυ-
ψη, και σημαίνει τη δημιουργική μετατροπή και
μεταστοιχείωση του μαθησιακά αφομοιουμένου
σε οικείο κομμάτι του προσωπικού και εξατομι-
κευμένου εννοιολογικού συστήματος.
Διον. Αναηολιτάνος
αφορισμός (από το «αφορίζω»: αποχωρίζω).
Μια πρόταση που δεν έχει συνάφεια με άλλες,
είναι αυθυπόστατη και εκφράζει με συντομία
και επιγραμματικότητα μια ολοκληρωμένη
σκέψη. Αφορισμούς έγραψαν ο Έρασμος*, ο
Βάκων*, ο Πασκάλ*, ο Γκαίτε*, ο Νίτσε* κ.ά. Το
επίθετο «αφοριστικός» σημαίνει: στον τύπο
του αφορισμού.
Βιβλιογρ.: Η. Kruger. Studien uber den Aphorismus als
philosophische Form. Franklurt. 1957.
E.N. Ρούσσος
αχίμσα (σανσκρ., ahimsa). To δόγμα της μη
βίας και του μη μίσους, το οποίο υιοθετήθηκε
από τον Ινδουισμό ήδη από τη Βεδική εποχή,
δεν είναι άριας καταγωγής και προφανώς είναι
κληρονομιά των αυτοχθόνων. Το δόγμα αυτό
κληρονομήθηκε από τον Βουδισμό* και τον
Γιανισμό* και στη σύγχρονη εποχή εκφράστη-
κε πρακτικά από το απελευθερωτικό κίνημα
του ΓκάντΓ. Ουσιαστικά εκδηλώνεται με την α-
208
ποφυγή της κάκωσης και του φόνου, τόσο των
συνανθρώπων όσο και των άλλων όντων, και
οδήγησε σε υπερβολές, όπως στην περίπτωση
των Γιανιστών, που χρησιμοποιούσαν πάνινα
φίλτρα στο πρόσωπό τους για να μην αναπνέ-
ουν και φονεύουν έτσι μικροοργανισμούς,
είναι δε μία από τις αιτίες της χορτοφαγίας.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής. Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα • Χριστιανισμός), τόμοι 2. Εστία. Αθήνα.
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα-Γιόννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
Αχούντοφ Μιρζά φαταλί (12-7-1812, Σεκί,
Αζερμπαϊτζάν - 10-3-1878, Τιφλίδα Γεωρ-
γίας). Αζέρος φιλόσοφος, υλιστής και αθει-
στής. Οι ιδεολογικές του κατευθύνσεις δια-
μορφώθηκαν υπό την επίδραση των ιδεών των
προοδευτικών στοχαστών της προεπαναστατι-
κής Ρωσίας. Μαχόταν για την πρόοδο και τον
πολιτισμό της πατρίδας του, κατά της φεου-
δαρχικής τάξης πραγμάτων και του τσαρικού
δεσποτισμού. Έγραψε την πραγματεία Τρεις ε-
πιστολές του Ινδού πρίγκηπα Καμάλ-ουντ-
Ντοβλέ στον Πέρση πρίγκηπα Ντζελάλ-ουντ-
Ντοβλέ και απάντηση σ' αυτές του τελευταίου
(δεκαετία του 1Θ60)· επίσης Κριτική του
Εκκελμέ, Απάντηση στον φιλόσοφο Χιουμ.
Ν. Στ.
Αχούρα Μάζντα. Ο Σοφός Κύριος ή ο Κύριος
του Φωτός, το όνομα του Υπερτάτου Όντος
στη διδασκαλία του Ζωροαστρισμού*. Τέλειος
σε σοφία και αγαθότητα, είναι μια ηθική σύλ-
ληψη του Θεού, που θεωρείται ως η "Αλή-
θεια", σε αντίθεση με το "ψεύδος" ή το κακό
πνεύμα, που ονομάζεται Αγκρα-Μαινίου (βλ.
και Ζωροαστρισμός).
Βιβλιογρ.: Paul de Breuil, Ο Ζωροαστρισμός. μετάφρ. Γ
Μαυρουδής, Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1993.
Ε. Λιακόπουλος
 Β
Βάγκνερ (Wagner) Ρίχαρντ (1813-1883). Γερ-
μανός συνθέτης - δραματουργός και θεωρητι-
κός της φιλοσοφίας της τέχνης και της αισθη-
τικής. Έλαβε μέρος στην εξέγερση του Μαίου
της Δρέσδης το 1849. Μετό την ήττα της επα-
νάστασης κατέφυγε στην Ελβετία, όπου και
συνέγραψε τα βασικά θεωρητικά έργα: Τέχνη
και επανάσταση (1849), Το καλλιτεχνικό έργο
του μέλλοντος (1850), Οπερα και δράμα
(1852), όπου και εκδηλώνονται επιδράσεις της
ηθικής ανθρωπολογίας του Φόυερμπαχ* και
του αναρχισμού του Μπακούνιν*. Αναπτύσσει
τη ρομαντική παράδοση, τονίζοντας την ανά-
γκη εμβάθυνσης στην παραδοσιακή λαϊκή
τέχνη, επιδιώκει τη σύνθεση των τεχνών (π.χ.
μέσω της οργανικής συγχώνευσης μουσικής,
λόγου και θεατρικής πράξης στην όπερα). Το
έντονο αντικεφαλαιοκρατικό και αντικληρικό
του πάθος εκφράζεται με διάφορους τρόπους.
Αρνείται τον πλούτο και προβάλλει την ιδέα
της χειραφέτησης, της απελευθέρωσης και
της αντικατάστασης του χριστιανισμού από
μια νέα θρησκεία της ανθρώπινης αγάπης.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1850 στρέφε-
ται στην απαισιόδοξη φιλοσοφία του Σοπενά-
ουερ* και αργότερα του Νίτσε* και του Γκομπι-
νό' και απαρνείται την επανάσταση. Μετά την
επιστροφή του στη Γερμανία (1861) υιοθετεί
μεγαλογερμανικές και μυστικιστικές θρησκευ-
τικές απόψεις (Κράτος και θρησκεία, 1864).
Στο έργο του θρησκεία και τέχνη (1880) ανα-
φέρεται στον εκφυλισμό του κόσμου, καταδι-
κάζει τον υλισμό και προβάλλει ως σωτηρία
τον ιδεαλισμό του Σοπενάουερ και την αληθινή
θρησκευτική πίστη. Σταδιακά εκδηλώνονται
στο έργο του αντιδραστικά ρομαντικά στοι-
χεία, τα οποία όμως (παρά την μετέπειτα ιδεο-
λογική χρησιμοποίησή τους από τη γερμανική
σωβινιστική προπαγάνδα) δεν μπορούν να επι-
σκιάσουν την καλλιτεχνική και θεωρητική συμ-
βολή του.
Εργα του: Gesammelte Schriften und Dichtun-
«.Α., Α-14
gen, Bd 1-10, Lpz., 1871-1883· 6 Autl, Bd 1-16,
Lpz., 1912-1914.
Βιβλιογρ.: Moos P.. Richard Wagnerals Estelhiker, Berlin,
1906.
Δ. Πατέλης
Βάδης Σχολή. Φιλοσοφική Σχολή ομάδας νεο-
καντιανών* της γερμανικής πόλης Βάδη (τέλη
19ου, αρχές 20ού αι.) από τους Lange*,
Windelband*, Rikert*, Liebmann, Riehl, Volcket*
κ.ά. που κινήθηκε κυρίως γύρω από την έρευνα
του πολιτισμού.
Η Σχολή ανέπτυξε ιδιαίτερα τη θεωρία των
πνευματικών, ηθικών και πολιτιστικών επιστη-
μών και υποστήριζε ότι το λογικό θεμέλιο
επάνω στο οποίο οικοδομείται η επιστήμη είναι
η συναίσθηση των αξιών και όχι οι έννοιες και
οι κρίσεις. Από την άποψη αυτή, η φιλοσοφία
γίνεται επιστήμη των αξιών και έτσι δημιουρ-
γείται νέα θεμελιώδης φιλοσοφική μάθηση, η
"Αξιολογία"*. Και ενώ στις φυσικές επιστήμες
ο σχηματισμός των εννοιών καθοδηγείται από
τη (γενικεύουσα) νομοθετική μέθοδο, που με-
λετά τους γενικούς νόμους της φύσης, ο σχη-
ματισμός εννοιών στις "ιστορικές επιστήμες",
όπως αποκαλεί η Σχολή τις επιστήμες για τον
πολιτισμό, καθοδηγείται από την ιδιογραφική
μέθοδο, που περιγράφει το ατομικό ιστορικό
φαινόμενο στη μοναδικότητά του.
Οι φιλόσοφοι της Σχολής αρνούνται την αντι-
κειμενική ύπαρξη του "πράγματος καθ' εαυτό",
που το χαρακτηρίζουν ως "σταγόνα ξένου αί-
ματος", απορρίπτουν τους αντικειμενικούς κα-
νόνες της κοινωνίας, περιορίζουν τις κατηγο-
ρίες της επιστήμης σε αντικειμενικούς τύπους
κ.λπ. Γενικότερα, είναι κήρυκες του δόγματος
"επιστροφή στον Καντ", αναπτύσσουν τη φιλο-
σοφία τους επάνω στις αρχές του καντιανού
κριτικισμού, αλλά συγχρόνως απορρίπτουν τα
υλιστικά στοιχεία του Καντ. Η Σχολή δέχτηκε
την επίδραση του Χούσσερλ*. Στην Κοινωνιο-
λογία τις ιδέες της εφάρμοσε ο Μ. Βέμπερ' και
στην ψυχολογία ο Γ. Μύνστερμπεργκ.
209
Βαζιούλιν
Βιβλιογρ.: Rickert Η.. Die Heildeberg Tradition in der
deutschen Philosophie. Tub., 1931.- Lange Fr., Ιστορία
του υλισμού και κριτική της σημασίας του για την παρού-
σα εποχή.- Riehl Α., Ο φιλοσοφικός κριτικισμός και η ση-
μασία του για τη θετική επιστήμη (1876).
Απ. Τζαφερόπουλος
Βαζιούλιν Βίκτορ Αλεξέγιεβιτς (γεν. στη Μό-
σχα το 1933). Καθηγητής της Φιλοσοφικής
Σχολής του Πανεπιστήμιου Λομονόσοφ της
Μόσχας. Ένας από τους σημαντικότερους σο-
βιετικούς στοχαστές. Οι έρευνές του επικε-
ντρώνονται στην ανακάλυψη της λογικής που
διέπει το Κεφάλαιο* του Κ. Μαρξ', μέσω το
αυστηρού διεξοδικού και συστηματικού στοχα-
σμού πάνω στο πολιτικο-οικονομικό υλικό, σε
συνδυασμό με μιαν αυθεντική επανεπεξεργα-
σία της αντικειμενικής λογικής του Χέγκελ*
και με τις προϋποθέσεις εφαρμοσιμότητάς
της. Η μεθοδολογία αυτή του παρέχει τη δυνα-
τότητα θεωρητικής αποτίμησης του κεκτημέ-
νου των βασικών ερυνητικών πεδίων της μαρ-
ξιστικής επιστήμης ως ενιαίας, πλην όμως ε-
σωτερικά διαφοροποιημένης, φυσικο-ιστορι-
κής διαδικασίας. Η θεωρητική και μεθοδολογι-
κή εξέταση της λογικής της ιστορίας τον οδη-
γεί στη συγκρότηση μιας αυθεντικής αντίλη-
ψης για τη κοινωνία ως ολότητα, ως φυσικο-ι-
στορική διαδικασία αλληλεπίδρασης φυσικού
και κοινωνικού και βαθμιαίου μετασχηματι-
σμού του πρώτου από το δεύτερο. Οι δύο βα-
σικές επισημάνσεις του ("λογική του Κεφαλαί-
οιΓ και "λογική της Ιστορίας") δρομολογούν τη
διαλεκτική ανάπτυξη, την «άρση»* του επιστη-
μονικού κεκτημένου του μαρξισμού διανοίγο-
ντας ένα φάσμα νέων ερευνητικών πεδίο ν.
Εργα του: Η λογική του «Κεφαλαίου» του Κ.
Μαρξ, Μόσχα, 1968.- Το γίγνεσθαι της μεθό-
δου επιστημονικής έρευνας του Κ. Μαρξ: λογι-
κή σκοπιά, Μόσχα, 1975.- Η διαλεκτική της ι-
στορικής διαδικασίας και η μεθοδολογία της έ-
ρευνάς της κ.ά.
Δ. Πατέλης
Βάθυλλος (5ος αι. π.Χ.). Πυθαγόρειος* φιλό-
σοφος από την Ποσειδώνια. Υπήρξε μαθητής
του διάσημου ιατρού και Πυθαγόρειου φιλοσό-
φου Αλκμαίωνα του Κροτωνιάτη* (Διογ.
Λαερτ. Η, 83).
Απ. Τζ.
Βαϊμπάσικα (σανσκ. Vaibhasika). Ένα' περί-
που αιώνα μετά την ίδρυση του Βουδισμού*,
άρχισαν να διαμορφώνονται δύο τάσεις στην
210
κοινότητά του (Σάγκα). Η μία, συντηρητική, έ-
μεινε προσκολλημένη στις αρχικές πρακτικές
και είναι αυτή που ονομάστηκε "Τα Διδάγματα
των Γερόντων" (Πάλι: Theravanda, σανσ.
Sthaviravada). Την εποχή του αυτοκράτορα
Ασόκα, η Τεραβάδα μετέφερε αυτή τη μορφή
του Βουδισμού στη νότια Ινδία και στην Κεϋ-
λάνη, όπου οι Γραφές διατηρήθηκαν στη διά-
λεκτο Πάλι.
Η άλλη τάση, που εξέφρασε το προοδευτικό
ρεύμα, ονομάστηκε Σαρβαστιβάδα (Sarvasti-
vada). Μετέφερε τις Γραφές στη σανσκριτική
γλώσσα και εξαπλώθηκε προς τα βόρεια, στην
Γκαντάρα και το Κασμίρ (και από εκεί αργότε-
ρα πέρασε στην Κίνα και στο Θιβέτ). Αι τή η
δεύτερη τάση διαμορφώθηκε σε αυτοτελή
σχολή, η οποία πήρε το όνομα Vaibhasika, από
τα σχόλια που αναπτύχθηκαν πάνω στους αρ-
χικούς Κανόνες (Vaibhasa).
Το σύστημα που αναπτύχθηκε από αυτή τη
σχολή είναι ένας ριζοσπαστικός πλουραλι-
σμός, που δομήθηκε παράλληλα πάνω στην
άρνηση της ύπαρξης μιας αναλλοίωτης ψυχής
(Atman) και στην αποδοχή συγκεκριμένων
στιγμιαίων οντοτήτων. Παρά το γεγονός ότι το
Ντάρμα παραμένει βασική και κεντρική έννοια
εδώ, η Αλλαγή και το Γίγνεσθαι αποτέλεσαν
το κεντρικό της πρόβλημα.
Σπερματικά η σχολή αυτή κυοφόρησε τη μεγα-
λειώδη ανάπτυξη του Βουδισμού στη Μαχα-
γιάνα* και στη Μαντιαμίκα*.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα • Χριστιανισμός), 2 τόμ.. Εστία, Αθήνα.
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη. Αθήνα - Γιάννινα. 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
Βαϊσέσικα (σανσκ. Vaisheshika): Η "ατομική" ή
"αναλυτική" λεγόμενη σχολή της ορθόδοξης
ινδικής σκέψης, που έχει άλλες πέντε σχολές
(βλ. Αντβάιτα). Η λέξη σημαίνει "λεπτομέρεια"
ή "εξειδίκευση" (vishesha) και αναφέρεται στα
χαρακτηριστικά εκείνα γνωρίσματα που ξεχω-
ρίζουν και προσδιορίζουν ένα ειδικό αντικείμε-
νο από όλα τα άλλα. Έξι είναι αυτά τα χαρα-
κτηριστικά κατά τη σχολή αυτή: 1) η ουσία
(dravya), 2) η ποιότητα (guna), 3) η κίνηση
(karma), 4) η γενικότητα (samanya), 5) η ειδι-
κότητα (vishesha) και 6) το συμφυές (sama-
vaya). Η σχολή έχει και μια θεωρία περί φυσι-
κής, σύμφωνα με την οποία τα "άτομα", που
είναι η μικρότερη υποδιαίρεση του κόσμου της
εκδήλωσης, είναι αιώνια, είναι τεσσάρων
ειδών και συμπίπτουν με τα τέσσερα γνωστά

στοιχεία: τον αέρα, τη φωτιά, το νερό και τη
γη, που είναι τα υλικά στοιχεία. Υπάρχουν
όμως και τα άυλα, που είναι: ο αιθέρας
(akahsa), ο χρόνος (kala), ο χώρος (dik), η
ψυχή (atman) και το πνεύμα (manas). Έτσι, το
εκφρασμένο σύμπαν γεννιέται και εξειδικεύε-
ται σύμφωνα με τον νόμο του κάρμα που πίσω
του είναι το θείο.
Βιβλιογρ.: Zaehner R. C.. Hinduism.· Dasgupta S A .
History οI Indian Philosophy.· Hiriyanna M., Essentials ol
Indian Philosophy.- Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η
πίστη (Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα.
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλσ-
οοιρίας. Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
Βάισσε Χριστιανός Ερμάνος (Weisse Christian
Herman, Λειψία, 1801-1866). Γερμανός φιλό-
σοφος, φιλόλογος και θεολόγος, ένας από
τους εκπροσώπους της ιδεαλιστικής φιλοσο-
φικής αισθητικής, που βλέπει στην τέχνη τον
καρπό της αποκάλυψης της "απόλυτης ιδέας",
και του θεολογικού ιδεαλισμού, που θεωρεί τις
ιδέες σαν αιώνιες, σταθερές σκέψεις του δημι-
ουργού Θεού. Ο Βάισσε ανέπτυξε έναν ηθικό
θεισμό*, στον οποίο συμπεριέλαβε και την
πανθεϊστική διδασκαλία του δασκάλου του
Εγέλου*, τη σχετική με την ενδοκοσμικότητα
του απολύτου πνεύματος*. Έργα του: Αρχές
της μεταφυσικής (1835), Δογματική φιλοσοφία
ή φιλοσοφία του χριστιανισμού (1855-1862).
Αισθητική, Κριτική Ευαγγελική ιστορία κ.ά.
Απ. Τζ.
Βαίσχάουπτ (Weisshaupt) Αδάμ (1742-1811).
Γερμανός θεολόγος, καθηγητής στο Πανεπι-
στήμιο του Ινγκολστάντ, με κοσμοπολιτικές
και αντικληρικές δοξασίες. Το 1776 ίδρυσε το
μυστικιστικό Τάγμα των Πεφωτισμένων (lllumi-
nati), το οποίο διαλύθηκε το 1784 από την κυ-
βέρνηση της Βαυαρίας. Ο Βαίσχάουπτ, μεταξύ
των άλλων, έγραψε και το έργο Αμφιβολίες
σχετικά με τις καντιανές αντιλήψεις'για τον
χώρο και τον χρόνο.
Ε.χ.
Βάκων Ρότζερ, βλ. Μπέικον Ρότζερ.
Βάκων Φράνσις, βλ. Μπέικον Φράνσις.
Βαλεντίνος (2ος αι. μ.Χ.). Αιγύπτιος γνωστι-
κός φιλόσοφος, ιδρυτής σημαντικής γνωστι-
κής αίρεσης. Αρχικά ήταν οπαδός των πλατω-
νικών ιδεών και στη συνέχεια ασπάστηκε τον
Βάλλα
χριστιανισμό, για να εξελιχθεί σε ενοχλητικό-
τατο αιρεσιάρχη. Η διδασκαλία του ήταν ένα
μίγμα αρχαιοελληνικών θεοσοφικών θεωριών
(Θεογονία Ησιόδου, αριθμοί του Πυθαγόρα,
Ορφικές παραδόσεις), αιγυπτιακών δοξασιών
και χριστιανικών αντιλήψεων (με κύρια αναφο-
ρά στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη). Στο ιδιότυπο
σύστημά του συμπορεύονται το Χάος ή Βυθός,
ο απόλυτος πατήρ, και η σύζυγος του Σιγή με
τον Αχαμώθ και τον Ώρο, και τέλος με τον Χρι-
στό και το Αγιο Πνεύμα. Στην πορεία αυτή πε-
ριγράφεται η εξέλιξη της αυθύπαρκτης και α-
γέννητης ουσίας σε "πλήρωμα", που ολοκλη-
ρώνεται δια του Ιησού Χριστού. Το γνωστικό
αυτό σύστημα του Βαλεντίνου απέκτησε πολ-
λούς οπαδούς, τους Βαλεντινιανούς, και ανα-
στάτωσε την Εκκλησία, η οποία αντέδρασε με
αναιρέσεις, στις οποίες και οφείλονται κυρίως
οι σχετικές με αυτό πληροφορίες μας. Ο Αγ.
Ειρηναίος, στο πρώτο από τα πέντε βιβλία του
έργου του Έλεγχος και ανατροπή της ψευδω-
νύμου γνώσεως (178 - 188 μ.Χ.), ανασκευάζο-
ντας τις απόψεις του Βαλεντίνου και την αυ-
θαίρετη ερμηνεία των βιβλικών κειμένων, πα-
ρέχει ένα πλήθος στοιχείων του συστήματος
αυτού. Επίσης ο Τερτυλλιανός στο έργο του
Adversos Valentinianos, γράφοντας εναντίον
της μυστηριοκαπηλείας και της περίπλοκης θε-
ολογίας της αιρέσεως αυτής, υπεισέρχεται και
στις τελετουργικές πτυχές της.
Απ. Τζ.
Βάλλα Λαυρέντιος (Ρώμη 1407-1457). Ιταλός
φιλόσοφος και φιλόλογος. Καθηγητής της Ρη-
τορικής στην Πλακεντία και στην Παβία, έζησε
για μερικά χρόνια (1437-48) στη Νεάπολη,
στην αυλή του Αλφόνσου της Αραγωνίας. Στα
1431 ανάγεται χρονολογικά το πρώτο μεγάλο
έργο του, το De voluptate, το οποίο ακολούθως
επεξεργάστηκε εκ νέου στα τρία βιβλία του De
vero falsoque bono. Κατά την περίοδο που
έζησε στη Νεάπολη έγραψε τα έργα Ele-
gantiae latinae linguae (1435-44), De libero
arbitrio (μεταξύ 1435 και 1439), Dialecticae
disputationes (1439), De falso credita ad
ementita Constantini donatione (1440), De
professione religiosorum (1442) και τα τρία βι-
βλία Historiarum Ferdinandi regis Aragoniae
(1445-46). To 1448 επέστρεψε στη Ρώμη,
όπου και άνοιξε σχολή για τη διδασκαλία της
Ρητορικής και έγραψε το In Novum Testa-
mentum ... adnotationes (1449) και άλλα ελάσ-
σονα έργα.
211
Βάλα
To De vero falsoque bono (Περί του αληθούς
και ψευδούς αγαθού) αποτελεί μία σκληρή επί-
θεση κατά της στωικής ηθικής, έτσι όπως αυτή
εκτίθεται στα πρώτα τέσσερα βιβλία του έργου
De consolatione philosophiae (Περί παραμυθίας
της φιλοσοφίας) του Βοηθίου*. Στρεφόμενος
ενάντια στην ηθική των Στωικών", που διακη-
ρύσσει την άρνηση κάθε απόλαυσης και την
καταστολή των παθών ως προϋπόθεση για την
επίτευξη της αρετής (honestas), ο Βάλλα υπε-
ραμύνεται του επικουρισμού", υποστηρίζοντας
ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων, αντίθετα, ε-
νεργεί με ένα και μόνο στόχο: την ηδονή, που
ταυτίζεται στην πραγματικότητα με το χρήσιμο
και που αποδεικνύεται ως το αληθινό κίνητρο
των ανθρώπινων ενεργειών. Οι νόμοι θεσπί-
στηκαν και τα κράτη ιδρύθηκαν μόνον εξαιτίας
της χρησιμότητας που οι άνθρωποι έλπιζαν να
αντλήσουν από αυτά' το ίδιο, φυσικά, ισχύει
και για τις ελευθέριες τέχνες*. Αν, λοιπόν, η
φύση μάς ωθεί στην αναζήτηση της ηδονής, ο
στωικισμός*, υποτιμώντας τη φυσική δράση
των ανθρώπων, διαστρεβλώνει την ίδια τη
φύση και διαμορφώνει ένα ηθικό ιδεώδες μα-
κριά από τις ανθρώπινες δυνατότητες, προσιτό
μόνο σε λίγους εκλεκτούς. Σε αντίθεση με
αυτή την αριστοκρατική αντίληψη, ο επικουρι-
σμός εμφανίζεται ως ηθική απευθυνόμενη
προς όλους τους ανθρώπους, μία αυθεντική
ερμηνεία της φύσης. Η αναζητούμενη από
τους χριστιανούς ηδονή, η ουράνια, υπέρτατη
και συχνά αντιτιθέμενη προς τη γήινη, εξακο-
λουθεί ωστόσο να είναι ηδονή, κάτι που μας
παρέχει ευχαρίστηση· η ηδονιστική προοπτική,
λοιπόν, μπορεί να υφίσταται ακόμη και στα
πλαίσια της χριστιανικής θεώρησης.
Στο έργο του De libero arbitrio (Περί ελευθε-
ρίας της βουλήσεως) αντικείμενο της πολεμι-
κής του Βάλλα είναι πάλι ο Βοήθιος, αυτή τη
φορά το πέμπτο βιβλίο της Consolatio, όπου
συζητείται το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ
της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου και
της θείας Πρόνοιας. Μέσα από την κριτική της
επιχειρηματολογίας του Βοηθίου, ο Βάλλα
θίγει στην πραγματικότητα τις· διακρίσεις και
τη λειτουργία όλης της σχολαστικής φιλοσο-
φίας. Οι έννοιες της αιωνιότητας, της πρόνοι-
ας και της θείας παντοδυναμίας είναι ακατα-
νόητες για τον άνθρωπο, που τίποτα δεν γνω-
ρίζει εκτός χρόνου. Απαιτείται κατ' αρχήν να
διακρίνουμε στο θείο γνώση και βούληση: και
ό,τι καθιστά αναγκαία τα γεγονότα δεν είναι η
γνώση, αλλά ή βούληση του θεού. Ούτε και οι
212
άγγελοι, λέει ο Βάλλα, μπορούν να γνωρίζουν
για ποιους λόγους η θεία βούληση «άιλλους
παιδεύει και άλλους ευσπλαχνίζεται». Ενα-
ντίον, επίσης, του σχολαστικισμού, και αυτή τη
φορά εναντίον και αυτού του Αριστοτέλη*, κα-
τευθύνονται οι Dialecticae disputationes (Δια-
λεκτικές διατριβές): στην αφηρημένη και φορ-
μαλιστική λογική της αριστοτελικής - σχολα-
στικής παράδοσης ο Βάλλα αντιπαραθέτει μία
ορθολογική ερμηνεία της γλώσσας. Οι αριστο-
τελικές κατηγορίες περιορίζονται σε τρεις:
ουσία, ποιότητα και δράση. Απαιτείται να εξη-
γήσουμε την ακριβή σημασία των λέξεων, να
τις απελευθερώσουμε από τις επιστρωματώ-
σεις με τις οποίες οι διακρίσεις των σοφιστών
και των σχολαστικών τις έχουν καλύψει, απο-
καθιστώντας τον δεσμό μεταξύ λόγων (verba)
και πραγμάτων (res). Μόνον έτσι θα καταστεί
εφικτή η διάβαση προς τη διαλεκτική τέχνη.
Απαραίτητο εργαλείο σ" αυτή τη διαδικασία α-
ναθεώρησης είναι η φιλολογία, που, κατά τον
Βάλλα, αποκτά ευρεία σημασία, αφού μέσα
από τις λέξεις αντικατοπτρίζεται ο ανθρώπινος
τρόπος σκέψης και, επομένως, η ιστορία. Στα
πλαίσια αυτής της προοπτικής η αντισχολαστι-
κή πολεμική του Βάλλα αποκτά την πραγματι-
κή της διάσταση: ο Μεσαίωνας, διαφθείροντας
την αγνότητα της λατινικής, απώλεσε ταυτό-
χρονα τη βαθύτερη ουσία εκείνου του πολιτι-
σμού. Η αποκατάσταση της "λατινικότητας" ι-
σοδυναμεί με εγχείρημα ριζικής πολιτισμικής
ανανέωσης. Το έκτο βιβλίο του έργου Ele-
gantiae latinae linguae (Για την κομψότητα της
λατινικής γλώσσας) πραγματεύεται τη σημα-
σία διαφόρων όρων σημαντικών για τη φιλοσο-
φία, φιλολογία και τη νομική επιστήμη. Υπο-
δειγματική είναι εδώ η διερεύνηση της έννοιας
"persona", όπως αυτή νοείται στη σχολαστική
φιλοσοφία, θεωρούμενη από τον Βάλλα ως
ποιότητα (qualitas). Ο Βάλλα εφαρμόζει στη συ-
νέχεια τις μεθόδους της φιλολογικής επιστή-
μης σ' ένα γνωστό κείμενο, το De Constantini
donatione (Κωνσταντίνειος δωρεά), του οποίου
αποδεικνύει και την πλαστότητα. Τέλος, στο In
Novum Testamentum adnotationes (Σημειώσεις
στην Καινή Διαθήκη) διεκδικεί το δικαίωμα της
κριτικής εξέτασης, έστω και σε φιλολογικό
μόνον επίπεδο, των ιερών κειμένων. Το έργο
αυτό κατά την Αντιμεταρρύθμιση συμπεριελή-
φθη στο index της Συνόδου του Trento.
Βιβλιογρ.: Garin Ε., L' umanesimo italiano, Laterza. Ban.
1965.- Gaeta F., Lorenzo Valla. Filologia e storia neir
Umanesimo italiano. Napoli, 1959.
Αθαν. Νάτοης •

Βαλλόν Ερρίκος (Walton Henri) (Παρίσι, 1879-
1962). Γάλλος ψυχολόγος και πολιτικός.
Υπήρξε ειδικός στην παιδική γενετική και ε-
φαρμοσμένη ψυχολογία, θεμελιωτής της νέας
γαλλικής παιδαγωγικής, ιδρυτής συμβουλευτι-
κών κέντρων ιατροπαιδαγωγικής και διευθυ-
ντής του ινστιτούτου επαγγελματικού προσα-
νατολισμού. Υπήρξε επίσης εκδότης του πρώ-
του περιοδικού παιδικής ψυχολογίας, του
Enfance (Παιδική ηλικία, 1948).
Τις απόψεις του έχει συνοψίσει με τρόπο από-
λυτα σαφή στο έργο του L' Evolution psycholo-
gique de /' enfant (Η ψυχολογική εξέλιξη του
παιδιού, 1941). Στο έργο αυτό την ψυχολογική
ανάπτυξη του παιδιού, τη μετάβασή του δηλ.
από το ένα στάδιο στο άλλο, την περιγράφει
σαν μια πραγματική τροποποίηση, η οποία συ-
νοδεύεται πάντοτε από κρίση. Μέσα στο παιδί
παρατηρούνται ψυχολογικές συγκρούσεις («ε-
παναστάσεις»), σαν να έχει αυτό να διαλέξει
ανάμεσα σε δύο τύπους δράσεως, αυτού που
φεύγει και εκείνου που έρχεται. Με την αντί-
ληψή του αυτή για τον τρόπο της σταδιακής α-
νάπτυξης της συνείδησης στα παιδιά, ο Βαλ-
λόν έγινε ιδρυτής ψυχολογικής σχολής, που
φέρει το όνομά του, αλλά συγχρόνως ήρθε σε
ρήξη με τους υπόλοιπους ψυχολόγους, ανάμε-
σα στους οποίους είναι και ο Πιαζέ*, οι οποίοι,
αντίθετα, υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη του
παιδιού συμπληρώνεται από ανεπαίσθητες με-
ταβατικές καταστάσεις και όχι με εκρήξεις ή
"ανταρσίες".
0 Βαλλόν, ως οπαδός της φιλοσοφίας του δια-
λεκτικού υλισμού, εφάρμοσε τις αρχές του ι-
στορισμού στην ανάλυση του ψυχισμού, ανά-
λογη όμως υπήρξε και η πολιτική τοποθέτηση
και δράση του. Μέλος του ΓΚΚ από το 1942
πήρε μέρος στη γαλλική αντίσταση και εκλέ-
χθηκε επανειλημμένα βουλευτής και πρόε-
δρος της επιτροπής για τη μεταρρύθμιση της
παιδείας.
Εγραψε, εκτός από το έργο που προαναφέρ-
θηκε: Το ανήσυχο παιδί (1925), Η προέλευση
του χαρακτήρα στο παιδί (1934-1949), Η κατα-
γωγή του στοχασμού στο παιδί (1945) κ.ά.
Βιβλιογρ.: Τουταντζιάν Ο. Μ., Οι ψυχολογικές αντιλή-
ψεις του Βαλλόν (1966).- Zazzo R„ Psychologio at
marxisme. La vie el I'oeuvre de Henri Wallon. Paris. 1975.-
N. Κ. Χαρβάτη. Henri Wallon. "Σύγχρονα θέματα", τ. 3.
1963.· Μ. Ηλιου, Henri Wallon. "Επιθεώρηση Τέχνης", τ.
97-98. 1963.
Λα. Τζαφερόπουλος
Βαλσαμών Θεόδωρος (Κων/πολη, 12ος αι.).
Βόμβας
Επιφανέστατος κανονομαθής του Βυζαντίου.
Ακολούθησε το ιερατικό στάδιο και πολύ νωρίς
στράφηκε προς το εκκλησιαστικό δίκαιο, ύστε-
ρα από προτροπή του αυτοκράτορα Μανουήλ
Κομνηνού. Η υψηλή αυτή σχέση τον οδήγησε
στην υποστήριξη του καισαροπαπισμού, στον
οποίο στράφηκαν οι αυτοκράτορες της Κωνστα-
ντινούπολης, προκειμένου να αντιμετωπίσουν
τους εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους
του κράτους. Ο Βαλσαμών υποστήριζε ότι, ενώ
η δύναμη και η δράση του Πατριάρχη περιορίζε-
ται μόνο στην ψυχή, η δύναμη και η δράση του
αυτοκράτορα επεκτείνεται στο σώμα και την
ψυχή των υπηκόων του και ότι ο αυτοκράτορας
δεν υπόκειται στους νόμους ούτε στους κανό-
νες. Με τις θέσεις του αυτές ευνοούσε τη μετα-
τροπή των αυτοκρατόρων σε απόλυτους μονάρ-
χες. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται το έργο
του Ερμηνεία πονηθείσα παρά Θεοδώρου, δια-
κόνου της του Θεού Μεγάλης Εκκλησίας, νομο-
φύλακος και χαρτοφύλακος και πρώτου των
Βλαχερνών, του Βαλσαμώνος.
Απ. Τζ.
Βόμβας Νεόφυτος (1776, Χίος - 1855, Αθήνα).
Γεννήθηκε στη Χίο. Σπούδασε σε διάφορα
σχολεία του τουρκοκρατούμενου τότε ελληνι-
κού χώρου: στη Σίφνο, στην Πάτμο, στη Χίο,
στην Πόλη. Το 1808 έφτασε για ανώτερες
σπουδές στο Παρίσι. Για πολλά χρόνια ήταν
προστατευόμενος του Κοραή* και θαυμαστής
των ανακαινιστικών ιδεών του. Αργότερα
έγινε υπέρμαχος συντηρητικών ιδεών και έδει-
ξε χαρακτηριστική αστοργία για τη μνήμη του
προστάτη του (ο Κοραής πέθανε το 1833).
0 Βόμβας νωρίς εγκατέλειψε τις φυσικές επι-
στήμες, που είχε αρχικά μελετήσει, και στρά-
φηκε αποκλειστικά στη φιλολογία και τη φιλο-
σοφία. Το 1813 δημοσίευσε το πρώτο βιβλίο
του: Ρητορική. Πέντε χρόνια αργότερα δημο-
σίευσε τα Στοιχεία Φιλοσοφικής Ηθικής. Στο
βιβλίο αυτό πραγματεύεται θέματα, όπως: οι
«πρώτες αρχές» της ηθικής, οι πηγές της ηθι-
κής αλήθειας και πλάνης, η αρετή ως μέσο στη
ζωή, η ευδαιμονία του ανθρώπου, η ηθική συ-
νείδηση. Πραγματεύεται τα θέματά του με
τρόπο αριστοτελικό, αλλά και με «νήματα»
χριστιανικά, ώστε η φιλοσοφία του να μη γίνε-
ται «επικίνδυνη» για το εκκλησιαστικό κατε-
στημένο της εποχής του, που παρακολουθού-
σε άγρυπνα την κίνηση των ιδεών και επέβαλ-
λε πιεστικά τις συντηρητικές του απόψεις σε
όλους τους τομείς της πνευματικής ζωής.
213
Βαν ντερ Μπέργκε
Ο Βόμβας πήρε μέρος στον Αγώνα της Ανε-
ξαρτησίας. Αργότερα έγινε καθηγητής φιλο-
σοφίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και το
1838 εξέδωσε το βιβλίο Στοιχεία Φιλοσοφίας.
Στον φιλοσοφικό στοχασμό του (όπως και γε-
νικότερα στον εκπαιδευτικό προσανατολισμό
του) απομακρυνόταν διαρκώς από τις αρχές
του Κοραή. Αυτό διαπιστώνεται περισσότερο
σ' αυτό το φιλοσοφικό έργο του. Και υπάρχουν
βάσιμοι λόγοι να θεωρηθεί ο Βάμβας συνυπεύ-
θυνος για τη σχετική ρηχότητα στην οπόία ο-
δηγήθηκε ο ελληνικός στοχασμός στις πρώτες
δεκαετίες του ελεύθερου εθνικού βίου.
Βιβλιογρ.: Κ. Θ. Δημαρά. Νεοελληνικός Διαφωτισμός.·
G. P. Henderson, Η Αναβίωση του Ελληνικού Στοχασμού.
1620 • 1830 (μετάφρ. Φ. Κ. Βώρου).
φ. Κ. Βώρος
Βαν ντερ Μπέργκε (Van der Berge) Πιερ Λουί
(γεν. το 1933). Αμερικανός κοινωνιολόγος,
κοινωνικός ανθρωπολόγος, ειδικευμένος στην
Αφρική. Δραστήριος οπαδός και προπαγανδι-
στής του κοινωνιο-βιολογισμού. Θεωρεί την
κοινωνιολογία και την κοινωνική ανθρωπολο-
γία υποδιαίρεση της εξελικτικής βιολογίας, υ-
πογραμμίζοντας τον ρόλο των κληρονομικών
και βιολογικών προϋποθέσεων της συμπεριφο-
ράς των ανθρώπων κατά την ερμηνεία των κοι-
νωνικών φαινομένων. Ο ακραίος βιολογισμός
του τον οδηγεί σε μια συντηρητική πολιτική το-
ποθέτηση, στην κατηγορηματική απόρριψη
κάθε απόπειρας κοινωνικής αλλαγής, δεδομέ-
νου ότι θεωρεί το ισχύον κοινωνικό καθεστώς
βιολογικά προκαθορισμένο. Εργα του: Bringing
the paradigms of biology and social science.
Sociobiology and human nature, San Francisco,
1078.- Man in society. A biosocial perspective,
New York, 1975.
Δ. Π.
bav Στέενμπέργκεν (Van Steenbergen) Φερ-
νάντ (γεν. 1904). Βέλγος φιλόσοφος νεοθωμι-
στής*, ειδικευμένος στην ιστορία της μεσαιω-
νικής φιλοσοφίας. Εργα του: Epistdmologie,
Louvain, 1965.- Ontologie, Louvain, 1966.- Intro-
duction ά /' 6tude de la philosophie m6di6vale,
Louvain, 1974.- Le Probldme de Γ existence de
Dieu dans les ecrits de Saint Thomas d' Aquin,
Louvain, 1980.
Δ. Π.
Βανγκ Γιανγκ-μινγκ (Wang Yang-ming),Bav
214
Σουτζέν, Βαν Μοάν (1472-1529). Ενας από
τους μεγαλύτερους φιλοσόφους των νεότε-
ρων χρόνων. Γεννήθηκε στο Γιου-άο της επαρ-
χίας Τσε-Κιανγκ. Στα δεκαοχτώ του χρόνια
μυήθηκε στις διδασκαλίες του μεσαιωνικού φι-
λοσόφου Τσου-Σι (Chu-Hsi) (1130-1200), ο ο-
ποίος ήταν περίπου ό,τι ήταν στη Δύση ο
Θωμάς ο Ακινάτης*, δηλαδή ο γενικής αποδο-
χής φιλόσοφος της Κίνας για πολλούς αιώνες.
Η αλήθεια, κατά τον Βανγκ Γιανγκ-μινγκ, και
μαζί με αυτήν η σοφία, αποκτάται με την έρευ-
να του ίδιου του νου μας με οδηγό την ενόρα-
ση και όχι τη λογική εξερεύνηση των πραγμά-
των, όπως έλεγε ο Τσου-Σι. Ο Βανγκ Γιανγκ-
μινγκ δίδαξε επίσης και τη θεωρία περί της ε-
νότητας του ανθρώπου με το σύμπαν, ακόμη
και με τα άψυχα πράγματα, την ιδέα της ύπαρ-
ξης μιας ασυσκότιστης καθαρής ψυχής, απαλ-
λαγμένης από τις επιθυμίες, που εναπόκειται
σε κάθε άνθρωπο να την αποκαλύψει και να
την καταστήσει κυρίαρχη των πράξεών του,
ώστε να μπορεί έτσι να βλέπει το υπέρτατο
αγαθό. Η διάκριση καλού και κακού υπάρχει
μόνο σε ένα ορισμένο επίπεδο ύπαρξης (το δί-
δαξαν και οι Στωικοί* φιλόσοφοι και ο Μάρκος
Αυρήλιος*), εκείνο το βιώνει μόνο ο "επίπλα-
στος" άνθρωπος, εκείνος που δεν έχει πραγ-
ματικά φωτιστεί. Οι αντιλήψεις αυτές δεν ανά-
γονται μόνο στη νόηση. Ο Βανγκ Γιανγκ-μινγκ
εισάγει και την έννοια της ενυπάρχουσας σ'
αυτήν "βούλησης", που διαδραματίζει καίριο
ρόλο στην αναζήτηση της αλήθειας. Η φύση
έχει πηγή τον "Ουρανό" και τα πράγματα που
εμπεριέχει δημιουργούνται με την αποδοχή
της "μορφής" (της αρχής, του λόγου) εκ μέ-
ρους του "αιθέρα", ο οποίος αντιστοιχεί σε ό,τι
στη Δύση αποκαλείται "ουσία" ή "άμορφη ύλη",
που είναι μη ον. Ο εξωτερικός κόσμος είναι
πραγματικά το σύνολο των παραστάσεων της
συνείδησής μας. Ετσι λοιπόν, εκεί που ο Τσου-
Σι είχε καθιερώσει τη διάκριση ύλης - πνεύμα-
τος ο Βανγκ Γιανγκ-μινγκ καθιερώνει ένα ιδεα-
λιστικό σύστημα ανάλογο με το του Berkeley
(Μπέρκλεϋ*). Υπό την επήρεια μάλιστα ενός
άκρως ιδεαλιστικού βουδισμού, υπέδειξε ως
μέθοδο του "καθαρού χαρακτήρα" και της "η-
συχίας του νου" τη Dhyana (Δυάνα), τη στοχα-
στική βύθιση. Ο Γιανγκ Βανγκ-μινγκ κατέληξε
στην καθιέρωση της ανθρωπιάς, που τη θεωρεί
ως τον ακρογωνιαίο λίθο της συμπεριφοράς,
σύμφωνα προς την οποία, άλλωστε, ζούσε και
τη ζωή του. Εργα του: Τα τσουέβεν (Ερωτήμα-
τα σχετικά με τη "Μεγάλη Διδασκαλία") και

Chu-tzu Wan-mn Ting-lun (Διδασκαλία του
Τσου-Σι κατά την ώριμή του ηλικία).
Βιβλιογρ.: Fung Yu-lan. A History ol Chinese Philosophy.
Princeton. University Press, 1953 (Β' τόμ. σο. 596-629).-
Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της κινεζικής φιλοσο-
φίας. Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1981 (Β' τόμ. σσ. 250-
268).
Δημ. Βελισαρόπουλος
Βανγκ Τσουνγκ (Wang Ch'ung) (27-100; μ.Χ.).
Κατά τον 1ο αι. μ.Χ.σημειώθηκε στην Κίνα ένα
ρεύμα απόρριψης από τους φιλοσόφους των
στοιχείων εκείνων που προέρχονταν από το α-
πόκρυφο και είχαν κατακλύσει τη χώρα ήδη
από τον 3ο αι. π.Χ. Εκείνος ο φιλόσοφος που
συνέβαλε περισσότερο από όλους στην κά-
θαρση της φιλοσοφίας από τα ξένα αυτά στοι-
χεία και εισήγαγε σ' αυτήν ένα λογοκρατικό
και κριτικό πνεύμα είναι ο Βανγκ Τσουνγκ, που
καταγόταν από την επαρχία ου Κιανγκ και
από πολύ μικρός έδειξε μεγάλη κλίση στη φι-
λοαοφ'α, χωρίς να προσκολληθεί σε καμία
σχολή. Ασκησε το επάγγελμα του δάσκαλου
στην πατρίδα του και στην κρατική υπηρεσία έ-
φθασε μόνο ως τον βαθμό του υπονομάρχη. Σε
όλα τα φιλοσοφικά προβλήματα πρόταξε μια
ρεαλιστική θεωρία απαλλαγμένη από προκα-
ταλήψεις. Ακόμα και τα δύο βασικά κοσμολογι-
κά στοιχεία "Γιν" και "Γιανγκ" τα αντιμετωπίζει
ορθολογικά ως δύο δυνάμεις, παθητική και ε-
νεργητική, από το παιγνίδι των οποίων πηγάζει
το "γίγνεσθαι". Από τα έργα του σώζεται το
Λουν Χενγκ (Συζητήσεις και συλλογισμοί) που
χαρακτηρίζεται από έντονο κριτικό πνεύμα.
Στη μεταφυσική του ο Βανγκ Τσουνγκ είναι ε-
πηρεασμένος απο το I Τσιν (Το βιβλίο των με-
ταβολών). Απορρίπτει κάθε τάση προσωποποί-
ησης του Ουρανού, έναν όρο που θεωρεί ως
αλληγορικό, και απορρίπτει την ιδέα της εντε-
λέχειας, τη σκοπιμότητα στη δημιουργία. Η
φύση είναι αδιάφορη. Στη μοίρα δίνει μια εντε-
λώς διαφορετική έννοια. Λέει ότι από τη στιγ-
μή της σύλληψης, όταν οι γονείς ενώνουν τη
ζωικές δυνάμεις τους, οι τύχες και οι ατυχίες
στη ζωή του ανθρώπου έχουν προκαθοριστεί.
Γενικά στο Λουν Χενγκ ο Βανγκ Τσουνγκ δια-
κήρυττε: "Μίσος στα αποκυήματα της φαντα-
σίας"· και "όποιος διατείνεται κάτι πρέπει να το
υποστηρίζει με συγκεκριμένα παραδείγματα".
Κόθε ισχυρισμός έχει ανάγκη απόδειξης. Γενι-
κά μπορεί να λεχθεί ότι κανένας Κινέζος φιλό-
σοφος δεν είχε ως την εποχή του αντιταχθεί
τόσο ανοιχτά στις προκαταλήψεις και τις ασυ-
ναρτησίες.
Βανγκ Φου-τζι
Βιβλιογρ.: Fung Yu-lan. A History ol Chinese Philosophy,
Princeton University Press. 1953, σσ. 150-167.- Δημ. Βε-
λισσαρόπουλος, Ιστορία της κινεζικής φιλοσοφίας, Δω-
δώνη, Αθήνα. 1981 (Α' τ., σσ. 18-25).
Δημ. Βελισσαρόπουλος
Βανγκ Φου-τζι (1619-1692). Γεννήθηκε στο
Yeng-yang του Hunan. Τα νεανικά του χρόνια
συμπίπτουν με την πτώση της δυναστείας
Μινγκ κάτω από τα χτυπήματα φυλών της Μα-
ντζουρίας, που κατέλαβαν τελικά την Κίνα και
ίδρυσαν την αυτοκρατορική δυναστεία Τσινγκ,
με την οποία αρνήθηκε να συνεργαστεί- αντί-
θετα, την πολέμησε ως στρατιωτικός ηγέτης
και, όταν αυτή επιβλήθηκε, αναγκάστηκε ν' α-
ποσυρθεί σε ηλικία τριάντα τριών ετών στα
βουνά, όπου και αφοσιώθηκε στη φιλοσοφία
τόσο του κομφουκιανισμού, όσο και του Ταοί-
σμού και του Βουδισμού. Τα σωζόμενα έργα
του βρίσκονται συγκεντρωμένα στη συλλογή
Chuan-shan / shu (Σωζόμενα έργα του Σι-Τσου-
άν σαν, όνομα με το οποίο ήταν επίσης γνω-
στός ο Βανγκ Φου-τζι). Στο έργο του Τυ ssu-
shu ta-chuan-shuo (Παρατηρήσεις στην ανά-
γνωση των τεσσάρων βιβλίων), ο Βανγκ Φου-
τζι λέει ότι ο Λόγος (Li) δεν είναι υπερβατική
αρχή που προϋπάρχει της ύλης. Είναι απλώς η
τάξη και ο ρυθμός με τον οποίο εμφανίζεται η
ύλη από την οποία αποτελείται το σύμπαν.
Υλη (ch'i) και Λόγος (Li) "είναι ταυτόσημες έν-
νοιες, όπου ο Λόγος είναι η ενέργεια που ε-
μπεριέχεται στην ύλη", υλική ενέργεια. Υπάρ-
χουν πέντε στοιχεία στον κόσμο (το πέμπτο
είναι ο αιθέρας) και, όταν γίνεται λόγος περί
Ουρανού (Τ'ιεν), δεν πρέπει να εννοούμε την
υπέρτατη αρχή, αλλά απλώς το Γιν και το Γιαν-
γκ (την παθητική και τη δυναμική / ενεργό, α-
ντίστοιχα, αρχή), καθώς και τα πέντε στοιχεία,
δηλαδή γενικά τη "φύση" του υλικού κόσμου.
Εκτός από τα συγκεκριμένα πράγματα δεν υ-
πάρχει κάτι άλλο - το "Μη Ον" είναι απλώς η α-
πουσία του όντος. Αναγνωρίζει ότι ναι μεν ο
κεντρικός πυρήνας του κομφουκιανισμού είναι
ορθός και εξακολουθεί να είναι έγκυρος, οι λε-
πτομέρειες όμως αλλάζουν. Στον κόσμο τα
πάντα βρίσκονται σε κίνηση, σε μια διαδικασία
συνεχούς μεταβολής, παραγωγής και κατα-
στροφής, πράγμα που συμβαίνει και ως προς
τις δοξασίες. Για τον λόγο αυτό ο Βανγκ Φου-
τζι πίστευε στην ιδέα της κοινωνικής προόδου.
Το κομμουνιστικό καθεστώς τον τίμησε ιδιαίτε-
ρα μετά την επικράτηση του, το 1949, στην
Κίνα, και λόγω της υλιστικής υφής της φιλοσο-
φίας του και λόγω της αντίθεσής του -παρ'
215
Βαρδαλάχος
όλο που βασικό ήταν οπαδός της κομφουκιανής
σχολής- στην αναζήτηση λύσεων στα προβλή-
ματα της χώρας του σε παρωχημένα συστήμα-
τα. Φρονούσε ότι οι συνθήκες αλλάζουν και τα
πολιτικά συστήματα πρέπει να προσαρμόζονται
στις ιστορικές και γεωγραφικές μεταβολές.
Βιβλιογρ.: Fung Yu-lan. A History ol Chinese Philosophy.
Princeton University Press, 1953 (Β' τόμ. σσ. 641-650).
Δημ. Βελισοαρόπουλος. Ιστορία της κινεζικής φιλοσο-
φίας. Δωδώνη, Αθήνα, 1981 (Β' τόμ. σα. 281-289).
Δημ. Βελισσαρόπουλος
Βαρδαλάχος Κωνσταντίνος (1755 - 1830). Έλ-
ληνας λόγιος με αξιόλογη συμβολή στη δια-
μόρφωση της ελληνικής επιστημονικής - φιλο-
σοφικής σκέψης του καιρού του.
Σπούδασε φιλολογία, ιατρική και φυσικομαθη-
ματικά στην Πάδοβα της Ιταλίας και αμέσως
μετά, το 1800, διορίστηκε δάσκαλος και στη
συνέχεια διευθυντής της Ηγεμονικής Ακαδη-
μίας του Βουκουρεστίου. Το 1816 τον συνα-
ντούμε δάσκαλο στη Χίο και το 1819 διευθυντή
του ελληνικού σχολείου (Εμπορική σχολή) της
Οδησσού. Το 1820 επιστρέφει στην Ηγεμονική
Ακαδημία του Βουκουρεστίου από την οποία
όμως τα επαναστατικά γεγονότα τον απέσπα-
σαν τον αμέσως επόμενο χρόνο. Παραμένει
στο Μπρασόβ (Στεφανούπολη) της Τρανσυλ-
βανίας, όπου ασχολείται με συγγραφική δρα-
στηριότητα, για να επιστρέψει και πάλι το 1825
στη σχολή της Οδησσού, όπου διδάσκει μέχρι
το 1830. Τον χρόνο εκείνο ο Καποδίστριας τον
προσκάλεσε ν' αναλάβει τη διεύθυνση της
σχολής της Αίγινας. Η γολέττα όμως που τον
μετέφερε ναυάγησε κοντά στην Κέα τη νύχτα
μεταξύ 19 και 20 Ιουνίου 1830 και ο Βαρδαλά-
χος πνίγηκε.
Το συγγραφικό έργο του Κ. Βαρδαλάχου είναι
πλούσιο και πολυδιάστατο. Εκδόθηκαν Φυσική
πειραματική (1812), Ρητορική Τέχνη (1815),
Γραμματική της ελληνικής γλώσσης (1829),
Μαθήματα δια τους παίδας (1830), Μαθήματα
εκ των Αισωπεΐων Μύθων (1830), Λουκιανού
Σαμοσατέοκ; Διάλογοι (1831), Ξενοφώντος
Κύρου Παιδεία και Κύρου Ανάβασις (1845/6).
Στο συγγραφικό του έργο, που στόχο του έχει
τη σπουδάζουσα νεολαία, διαφαίνεται η προ-
σπάθεια να δοθεί στον νέο μια εγκυκλοπαιδική
μόρφωση, στηριζόμενη στην ευρωπαϊκή παι-
δεία και με άξονα τις φυσικές και θετικές επι-
στήμες.
Εκφράζοντας το πνεύμα των γάλλων εγκυκλο-
παιδιστών, γενικότερα το πνεύμα της επιστή-
μης του καιρού του, ο Βαρδαλάχος είναι έν-
216
θερμος υποστηρικτής της ιδέας της ενότητας,
της συνεχούς εξέλιξης του φυσικού κόσμου.
Μιας ενότητας και μιας συνεχούς εξέλιξης την
οποία βλέπει μέσα σ' ένα απέραντο διαστημικό
χώρο όπου «το ένα ηλιακό σύστημα σύρει το
άλλο». «Μελετώ τους νόμους, ζητώ τας σχέ-
σεις αι οποίαι κατασταίνουσι ταύτην την απέ-
ραντον άλυσσον εν μόνον ό^ον», γράφει στα
Μαθήματα δια τους παίδας.
Ο Βαρδαλάχος βλέπει μια συνεχή εξέλιξη, μια
συνεχή κίνηση στον τομέα της επιστήμης, της
γνώσης γενικότερα. «Είναι αναντίρρητον»,
γράφει στη Γ οαμματική της ελληνικής γλώσ-
σης, «ότι, όταν μία τις επιστήμη, ή τέχνη, εξε-
τάζεται συνεχώς και με ακρίβειαν, ανακαλύ-
πτονται πράγματα πρότερον αγνοούμενα, και
όσον πλειότερον εξετάζονται, τόσον προχω-
ρεί εις το έμπροσθεν, και κατ' ολίγον πλησιάζει
εις την τελειοποίησίν της. Αδικούμεν βέβαια
τον ανθρώπινον νουν, αν νομίζωμεν ότι, από
τα έως τώρα ευρεθέντα, περαιτέρω δεν ημπο-
ρεί να προχωρήση η Επιστήμη. Η καθημερινή
πείρα αποδείχνει εις ημάς το εναντίον. Τούτο
γίνεται μόνον, όταν παύση ο νους από το να
παρατηρή, να περιεργάζεται, και να επιθυμή
την ιδίαν εαυτού τελειοποίησίν. Το οποίον δεν
είναι ίδιον της φύσεως του ανθρωπίνου νοός».
Αξιες προσοχής είναι και οι κοινωνιολογικές α-
ντιλήψεις του Βαρδαλάχου, ο οποίος είναι ο-
παδός της φυσικής μεν ισότητας αλλά και της
κοινωνικής ανισότητας των ανθρώπων. « Ολοι
οι άνθρωποι είναι ίσοι, και όλοι έχουν το φυσι-
κόν δίκαιον της ισότητας, είναι φοβερόν πράγ-
μα και να το φαντασθή τις ότι ο άνθρωπος εις
τόσην θηριωδίαν καταντά, ώστε να αρπάξη
από τους ομοειδείς του το φυσικόν των δίκαι-
ον, και αυτήν την ζωήν των», γράφει ο Βαρδα-
λάχος (Τα πρώτα σχέδια των παιδικών μαθη-
μάτων, σελ. 400, 41 θ), ο οποίος προσθέτει
όμως ότι χωρίς την ανισότητα «πάσα πολιτική
ένωσις, πάσα κοινωνική διάταξις ήθελεν είαθαι
αδύνατος» και γι' αυτό «ο πτωχός και ο αδύνα-
τος πάντοτε είναι υποκείμενος εις τον πλου-
σιώτερον και δυνατώτερον» (Μαθήματα δια
τους παίδας, σελ. 137). Για να καταλήξει:
«Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, και δεν πρέπει
κανείς να εγγίζη, όσα δίκαια έλαβεν ο άνθρω-
πος από την φύσιν και ότι όλοι οι άνθρωποι
είναι άνισοι».
Γιαννης Καράς
Βαρδησάνης (154-222). Γνωστικός καταγόμε-
νος από την Εδεσσα. Ο Βαρδησάνης παραδε-

χόταν ότι υπάρχουν δύο αρχές από τις οποίες
η μία είναι ο άγνωστος "Πατήρ" και η άλλη η
"ύλη", από την οποία προήλθε ο Σατανάς. Από
τον Πατέρα απορρέουν επτά αιώνες, οι οποίοι
μαζί του αποτελούν το "πλήρωμα". Από το
πλήρωμα αυτό προέρχεται το πνεύμα του αν-
θρώπου, που εξαιτίας της αμαρτίας κατέπεσεν
α' αυτό τον κόσμο, όπου κατήλθε ο Χριστός
για τη σωτηρία του.
Πηγές: Αποσπάσματα (F. Jacoby, Die Fragme-
nte der griechischen Historiker, 3 vol., Leiden,
1923-1958 (ανατ. 1954-1969), 3, 643-656).
Nik Γ. Πολίτης
Βαρλαάμ ο Καλαβρός (1290-1348). Μοναχός
από την Καλαβρία της Νότιας Ιταλίας. Συμμε-
τείχε στους αγώνες εναντίον των Λατίνων και
καταδίκασε τις δογματικές τους αντιλήψεις
και τις αξιώσεις που είχαν για τα πρωτεία στη
διοίκηση της Εκκλησίας. Η κατάρτιση και η
καλλιέργεια του Βαρλαάμ εκτιμήθηκαν από
τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο, ο οποίος μάλιστα
του ανέθεσε την αποστολή να μεταβεί στην
Αβινιόν και να διαπραγματευθεί με τον Πάπα
Βενέδικτο XII, ώστε ο τελευταίος να ενισχύσει
το Βυζαντινό κράτος που βρισκόταν μπροστά
στον τουρκικό κίνδυνο ανίκανο να αμυνθεί. Οι
συζητήσεις δεν απέδωσαν και οι διαφορές που
είχαν γεννήσει το Σχίσμα δεν αποκαταστάθη-
καν έτσι ο Βαρλαάμ γύρισε άπρακτος στην
Κωνσταντινούπολη.
Λαμβάνοντας μέρος στη διαμάχη των Ησυχα-
στών, διακωμώδησε αυτούς και τον Γρηγόριο
Παλαμά*, με αποτέλεσμα η Σύνοδος που συ-
γκλήθηκε το 1341 από τον Ιωάννη Καλέκα, τον
Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, για να επι-
λύσει τη διαφορά, να καταδικάσει τον Βαρλα-
άμ. Το γεγονός αυτό τον οδήγησε πάλι στην
Ιταλία, όπου προσχώρησε στον Καθολικισμό
και με την προστασία και τη βοήθεια του Πε-
τράρχη ανακηρύχθηκε επίσκοπος του Geharzo
στη Νεάπολη.
0 Βαρλαάμ ακολουθούσε την αριστοτελική φι-
λοσοφία και διακρινόταν για τον ορθολογισμό
του. Αυτό το γεγονός τον έκανε να ασκήσει
σκληρή πολεμική εναντίον των Ησυχαστών σε
τέτοιο βαθμό, που το όνομά του σημάδεψε το
κίνημα εναντίον του μυστικιστικού Ησυχα-
σμού*.
Μαριάντζελα Ιελο
βάση και εποικοδόμημα. Θεμελιώδεις κατηγο-
ρίας της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας (βλ.
βάση και εποικοδόμημα
ιστορικός υλισμός), στις οποίες αντανακλάται
η δομή ενός οικονομικού κοινωνικού σχηματι-
σμού και η νομοτελειακή διαλεκτική συνάρτη-
ση και αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγωγι-
κών, οικονομικών σχέσεων και του συνόλου
των υπόλοιπων σχέσεων.
Ο εισηγητής του εν λόγω ζεύγους κατηγοριών
Κ. Μαρξ* όρισε ως εξής τη μεταξύ τους σχέση:
«Στην κοινωνική παραγωγή της ύπαρξής τους,
οι άνθρωποι συνάπτουν καθορισμένες, ανα-
γκαίες και ανεξάρτητες από τη θέλησή τους
σχέσεις· οι σχέσεις αυτές παραγωγής αντι-
στοιχούν σε ένα δεδομένο βαθμό ανάπτυξης
των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Το σύνο-
λο των σχέσεων αυτών σχηματίζει την οικονο-
μική δομή της κοινωνίας, την πραγματική βάση
πάνω στην οποία αντιστοιχούν ορισμένες μορ-
φές της κοινωνικής συνείδησης» (από τον
Πρόλογο στην Κριτική της πολιτικής οικονο-
μίας, 1859). Κατά τον Β. I. Λένιν*, οι εν λόγω
κατηγορίες αντανακλούν τη διάκριση μεταξύ
«υλικών» και «ιδεολογικών» κοινωνικών σχέ-
σεων, οι πρώτες από τις οποίες διαμορφώνο-
νται ανεξάρτητα από τη θέληση και τη συνεί-
δηση του ανθρώπου.
Το περιεχόμενο αυτών των κατηγοριών εκ-
φραζόταν κατ' εξοχήν ιδεαλιστικά με τις έννοι-
ες της κλασικής αστικής πολιτικής και κοινωνι-
κής φιλοσοφίας: «κοινωνία των ιδιωτών»,
«κράτος».
Οι άνθρωποι ως υποκείμενα* αποτελούν τα ε-
νεργά «συστατικά στοιχεία» των υλικών κοι-
νωνικών σχέσεων. Δεν επιδίδονται απλώς
στην υλοποίηση των δυνατοτήτων αλλαγής
των υλικών κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες υ-
πάρχουν ανεξάρτητα από αυτούς, αλλά η ίδια
η δραστηριότητά τους, η ίδια η αυτοπραγμάτω-
σή τους αποτελεί ταυτόχρονα μια διαδικασία
αλλαγής των υλικών κοινωνικών σχέσεων.
Αποτελεί δηλαδή η δραστηριότητά τους μια
χρησιμοποίηση των διαθέσιμων αντικειμενι-
κών δυνατοτήτων αλλαγής, η οποία δημιουρ-
γεί συνάμα δυνατότητες αλλαγής των υλικών
κοινωνικών σχέσεων. Κατ" αυτό τον τρόπο, ε-
ποικοδόμημα είναι η δραστηριότητα των αν-
θρώπων η οποία κατευθύνεται από την κοινω-
νική συνείδηση* και συμπεριλαμβάνει (εκτός
της κοινωνικής συνείδησης και) τη συνένωση,
την οργάνωση των ανθρώπων ως υποκειμέ-
νων, καθώς και τα υλικά μέσα πραγματοποίη-
σης αυτής της δραστηριότητας (πολιτική - νο-
μική θεσμικότητα, μέσα παρεμβατισμού, κατα-
στολής κ.λπ.). Το εποικοδόμημα αυτό υψώνε-
217
βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας
ται πάνω από τις κοινωνικές παραγωγικές σχέ-
σεις, που ως οικονομική βάση κυρίως καθορί-
ζουν, προσδιορίζουν το εποικοδόμημα, το
οποίο, ωστόσο, με κανέναν τρόπο δεν μπορεί
να αναχθεί (την οικονομική βάση.
Το εποικοδόμημα ως προς τις πράξεις και τα
μέσα που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι είναι
υλικό. Ομως, σε αντιδιαστολή με τις υλικές πα-
ραγωγικές σχέσεις, οι σχέσεις του εποικοδο-
μήματος, ως όλου, διαμορφώνονται διαμέσου
της κοινωνικής συνείδησης και κατευθύνονται
από αυτήν κατά τη λειτουργία τους. Η εξέταση
του εποικοδομήματος συνολικά μας επιτρέπει
να εξετάσουμε την ενότητα κοινωνικής συνεί-
δησης και κοινωνικού Είναι* μέσα στη διαφορά
τους. Το εποικοδόμημα από την άποψη της ιδι-
αιτερότητάς του σε σύγκριση με την κοινωνική
συνείδηση χρησιμεύει για την αντίστροφη
υλική επενέργεια της κοινωνικής συνείδησης
στο κοινωνικό Είναι.
Η διάκριση μεταξύ βάσης και εποικοδομήμα-
τος εκδηλώνεται σε καθαρή μορφή επί κεφα-
λαιοκρατίας, όπου όλες οι πλευρές του κοινω-
νικού όλου προβάλλουν από την άποψη της
διαφοράς, της αντίθεσής* τους. Το εν λόγω
γεγονός αντανακλάται έντονα και στον χαρα-
κτήρα των σχετικών μαρξικών ορισμών, οι ο-
ποίοι φέρουν την ανεξίτηλη σφραγίδα της κε-
φαλαιοκρατικής βαθμίδας της ανάπτυξης της
κοινωνίας. Με αυτό συνδέονται και οι δυσκο-
λίες που προκύπτουν από τη μηχανική αναζή-
τηση του περιεχόμενου των εν λόγω κατηγο-
ριών σε όλες τις προκεφαλαιοκρατικές βαθμί-
δες της κοινωνικής ανάπτυξης.
Στις μετέπειτα επεξεργασίες - ερμηνείες της
μαρξικής θεωρίας παρατηρήθηκαν τάσεις μη-
χανιστικής αναγωγής του εποικοδομήματος
στη βάση (βλ. αναγωγισμός, μηχανιστική αντί-
ληψη, οικονομικός υλισμός, τεχνοκρατία), αλ-
λά και βουλησιαρχικής, υποκειμενιστικής (βλ.
βουλησιαρχία, υποκειμενισμός) υπερεκτίμησης
του ρόλου του εποικοδομήματος. Ιδιοτυπία πα-
ρουσιάζει η ερμηνεία του Λ. Αλτουσέρ* με τις
επιρροές που έχει δεχθεί από τον δομισμό*.
Βιβλιογρ.: Κ. Μαρξ. Κριτική της Εγελιανής φιλοσοφίας
του Κρότους και του Δικαίου. Παπαζήσης. Αθήνα. 1978.-
του ίδιου: Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, θεμέλιο.
Αθήνα. 1978 - Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς. Η Γερμανική ιδε-
ολογία. τόμ. 1-2. Gutenberg. Αθήνα. 1979.- Μ. Harneker,
Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού. Παπαζήσης.
Αθήνα.1976.
Δ. Πατέλης
βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας. Η διατύπω-
218
ση ενός τέτοιου προβλήματος με τόση σαφή-
νεια και διάκριση (ευκρίνεια) οφείλεται στον
Ηνγκελς* (Fr. Engels). Η ύπαρξή του όμως και
η επίδρασή του στη διαμόρφωση των φιλοσο-
φικών συστημάτων επισημαίνεται από πολύ
νωρίς στον αρχαίο ελληνικό φιλοσοφικό στο-
χασμό. Συγκεκριμένα, το πρόβλημα διατυπώ-
νεται έτσι: προηγείται η συνείδηση του ανθρώ-
που ή η υλική υπόσταση (η ψυχή ή το σώμα), η
"συνείδηση" ή το "Είναι"; Η απάντηση στο ερώ-
τημα αυτά αποτελεί τη βάση για τη διαμόρφω-
ση κάθε φιλοσοφικού συστήματος. «Οι φιλό-
σοφοι», έγραψε ο Ένγκελς (Κ. Μαρξ - Φ.
Ενγκελς, Άπαντα, τ. 21, σελ. 383), "χωρίστη-
καν σε δυο μεγάλα στρατόπεδα, ανάλογα με
την απάντηση που έδιναν σ" αυτό το πρόβλη-
μα. Εκείνοι που βεβαίωναν ότι το πνεύμα υ-
πήρχε πριν από τη φύση ... ι ποτέλεσαν το ιδε-
αλιστικό στρατόπεδο. Εκείνοι που θεωρούσαν
βασική αρχή τη φύση προσχώρησαν στις διά-
φορες μορφές του υλισμού». Είναι αυτονόητο
ότι από την απάντηση που δίνει ένας στοχα-
στής σ' αυτό το ερώτημα (το βασικό) απορρέ-
ουν οι θέσεις του σε πολλά άλλα συναφή και
ουσιώδη. Λογουχάρη, για έναν συνεπή υλιστή
(που δέχεται ότι η ύλη υπάρχει πριν, ανεξάρ-
τητα και έξω από τη συνείδηση του ανθρώπου)
ανάλογη είναι και η αντίληψή του για τη
γνώση, ως αντανάκλαση της υλικής πραγματι-
κότητας στη συνείδηση. Οι υλιστές όλων των
αιώνων ως προς το φαινόμενο της γνώσης
(πηγή, αφετηρία) πρεσβεύουν διάφορες πα-
ραλλαγές αισθησιαρχίας (οι αισθήσεις του αν-
θρώπου δέχονται ερεθίσματα και τα μεταφέ-
ρουν στον νου)' δεν υπάρχει γνώση που δεν
πέρασε απ' αυτόν το δρόμο (ύλη - αίσθηση -
συνείδηση). Αυτή την άποψη βρίσκουμε στον
Δημόκρηο*, στον Επίκουρο*, στον Τζων Λοκ*
(John Locke) ("nihil in intellectu quod non prius
fuerit iasensu"). Και οι ιδεαλιστές όλων των ε-
ποχών (που προϋποθέτουν αθανασία της
ψυχής, προύπαρξη συνείδησης, που εγκαθί-
σταται στο θνητό σώμα) ερμηνεύουν το φαινό-
μενο της γνώσης με κάποια παραλλαγή
προΰπαρξης μορφών γνώσης στην ψυχή - συ-
νείδηση, προτού αυτή "φυλακιστεί" στο φθαρ-
τό σώμα για μια πρόσκαιρη "φιλοξενία". Ο Πλά-
των* δημιούργησε τη θεωρία της "ανάμνησης"'
(η αιώνια ψυχή, όταν εγκαθίσταται στο φθαρτό
σώμα, παίρνει αφορμή από τις αισθήσεις για
να θυμηθεί εικόνες που είχε αντικρίσει κατά
την προηγούμενη, ασώματη, ύπαρξή της). Ο
Ντεκάρτ" (Descartes) εισηγηθηκε τη θεωρία

περί "έμφυτων ιδεών", που προϋπάρχουν στη
συνείδηση πριν αυτή εγκατασταθεί στο θνητό
σώμα ("ideae innatae", π.χ. χώρος, χρόνος και
άλλες).
Από τη θέση που παίρνουν οι φιλόσοφοι στο
βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας εξαρτώνται
και οι αντιλήψεις τους για τη μεταφυσική,
ακόμη και σε εποχές που δεν είχε καθιερωθεί
η αντιδιαστολή ιδεαλισμού - υλισμού. Ο Δημό-
κριτος, λ.χ., που είχε βασική θέση ότι δεν υ-
πάρχει τίποτε άλλο από άτομα και κενό ("ετεή
δε άτομα και κενόν"), ειρωνευόταν ως μυθο-
πλασίες και ψεύδη όσα ισχυρίζονταν άλλοι
περί ζωής μετά θάνατον: «ένιοι θνητής φύσε-
ως διάλυσιν ουκ ειδότες... τον της βιοτής χρό-
νον εν ταραχαίς και φόβοις ταλαιπωρέουσι,
ψεύδεα περί του μετά την τελευτήν μυθοπλα-
στέοντες χρόνου» (Στ. 297). Η μεταφυσική του
είναι συνειδητή απόρροια της βασικής παρα-
δοχής. Και ο Επίκουρος*, συνεπής υλιστής,
διακηρύσσει με έμφαση: "ο θάνατος ουδέν
προς ημάς", γιατί όσο υπάρχουμε εμείς δεν υ-
πάρχει με μας ο θάνατος, και όταν έλθει εκεί-
νος δεν υπάρχουμε εμείς για να τον αισθαν-
θούμε. Πρέπει να σημειωθεί ότι κατά καιρούς
οι φιλόσοφοι διατύπωσαν διαφορετικά ή πρό-
βαλαν διαφορετικά το βασικό πρόβλημα της
φιλοσοφίας. Λογουχάρη, για τη σχολαστική
φιλοσοφία του Μεσαίωνα βασικό πρόβλημα
ήταν η αντιδικία ανάμεσα στον "Νομιναλισμό"*
(ή Ονοματοκρατία), που δεχόταν ότι οι καθολι-
κές έννοιες δεν υπάρχουν στην πραγματικότη-
τα αλλά μόνο στη νόηση, και τον "Ρεαλισμό"*,
που υποστήριζε ότι οι γενικές κατηγορίες - έν-
νοιες έχουν υπόσταση αντικειμενική. Αλλά και
αυτή η αντιδικία ουσιαστικά στην ίδια βάση κα-
ταλήγει: παραδοχή υλιστική (το όνομα είναι
παράγωγο του νου) ή ιδεαλιστική (το όνομα
έχει υπόσταση αντικειμενική, όπως η πλατωνι-
κή ιδέα). Η ίδια αντιδικία είχε περάσει στον βυ-
ζαντινό φιλοσοφικό στοχασμό (βλ. λ.χ. το λ.
Βλεμμύδης Νικηφόρος). Τη θέση του διαλεκτι-
κού υλισμού* απέναντι στο βασικό πρόβλημα
της φιλοσοφίας από την πλευρά του νεοελλη-
νικού στοχασμού έχει εύστοχα, νομίζω, διατυ-
πώσει ο Δημήτρης Γληνός* στην "Εισαγωγή"
του στον Σοφιστή (σελ. 52): «ο διαλεκτικός υ-
λισμός ("δυναμικός ρεαλισμός" έγραφε τότε
-το 1940- για να αποφύγει τη λογοκρισία) α-
ναγνωρίζει την ύπαρξη και την πρωταρχικότη-
τα στο εξωυποκειμενικό "Είναι", για να το κα-
τακτήσει με τον νου, καθοδηγημένον από την
πράξη». Στον τομέα του ιστορικού υλισμού*
Βασίλειος Καισαρείας
την ίδια αυτή θέση ο Μαρξ* διατύπωσε λακωνι-
κά: «Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που
καθορίζει το Είναι τους, αλλά αντίθετα, το κοι-
νωνικό τους Είναι καθορίζει τη συνείδησή
τους».
Βιβλιογρ.: The Fundamentals ol Marxist - Leninist
Philosophy (Progress Publishers. Moscow, σελ. 17-24).-
Fr. Ertgels. Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της
κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας.
Φ. Κ. Βώρος
ΒασιλεΙδης (2ος αι. μ.Χ.). Γνωστικός που δίδα-
ξε στην Αλεξάνδρεια περί το 130. Από τη διδα-
σκαλία του σώθηκαν μικρά αποσπάσματα. Οι
έμμεσες μαρτυρίες διαφέρουν κάπως στην α-
ναφορά τους στο έργο του Βασιλείδη. Κατά
τον Ειρηναίο, ο Βασιλείδης δίδασκε ότι από
τον ακατονόμαστο και αγέννητο Θεό προήλθε
πρώτα ο νους, απ' αυτόν ο λόγος και από τον
λόγο η φρόνηση· στη συνέχεια από τη φρόνη-
ση προήλθε η σοφία και η δύναμη. Τέλος από
τη δύναμη προήλθαν οι δυνάμεις, αλλά και οι
ανώτατοι άγγελοι, που απετέλεσαν τον ανώ-
τατο ουρανό. Κατά τον Ιππόλυτο, ο Βασιλείδης
δίδασκε ότι αρχικά δεν υπήρχε τίποτα και απ"
αυτό το "ουκ ον" προήλθε το σπέρμα του κό-
σμου που περιέχει τα πάντα. Και καταλήγει
στον παραλογισμό πως ο Θεός που δεν υπήρ-
χε δημιούργησε από το τίποτα τον κόσμο που
κι αυτός δεν υπήρχε.
Βιβλιογρ.: W. Volker, Quellen zur Geschichte der
christlischen Gnosis, Tubingen, 1932, 40-41.- Ιππολύτου
Φιλοσοφούμενα ή κατά πασών αιρέσεων 7, 14, 1.
Νικ. Γ. Πολίτης
Βασίλειος Καισαρείας (330-379). Εζησε και
πέθανε στην πατρίδα του, την Καισάρεια της
Καππαδοκίας. Θεωρείται από τους επιφανέ-
στερους Πατέρες του Χριστιανισμού. Ορθά ο-
νομάστηκε μέγας, δεδομένου ότι είναι μεγάλο
το έργο του, όχι μόνο το κοινωνικό αλλά και το
συγγραφικό, αφού έχει γράψει έργα ποικίλου
περιεχομένου, όπως αντιαιρετικά, κοσμολογι-
κά, ηθικά και άλλα. Αναγνωρίζεται επίσης η
συμβολή του, όπως του Γρηγορίου* και του
Χρυσοστόμου*, στη διάδοση των ανθρωπιστι-
κών ελληνικών γραμμάτων, αλλά κυρίως στη
δογματική θεμελίωση της χριστιανικής διδα-
σκαλίας, και μάλιστα σε καιρούς κατά τους ο-
ποίους η πίστη βρισκόταν σε διωγμό ή αμφιβο-
λία. Στο έργο του είναι εμφανής η φιλοσοφική
υποδομή, ευρίσκουν δε οι μελετητές απηχή-
σεις σ' αυτό παλαιότερων φιλοσόφων. Προκει-
μένου π.χ. περί των πηγών του σημαντικού
219
Βασουμπάντου
έργου του που αναφέρεται στην Εξαήμερο,
κατά τους νεότερους μελετητές, ο συγγραφέ-
ας είχε υπόψη τον Αριστοτέλη*, τον Πλάτω-
να*, τον Ποσειδώνιο* και τον Πλωτίνο*, χωρίς
βεβαίως το γεγονός αυτό να μειώνει την πρω-
τοτυπία των επιχειρημάτων του. Σχετικά με
τον ερμηνευτικό του τρόπο π Βασίλειος τείνει
περισσότερο προς την κατά λέξη ερμηνεία των
Γραφών και όχι προς την αλληγορική μέθοδο.
Αναφερόμενος σε ουσιαστικά γνωρίσματα του
Θεού, αναιρεί την άποψη του Ευνομίου ότι η α-
γεννησία είναι ταυτόσημη προς την ουσία του
Θεού, δεδομένου ότι, αν γίνει δέκτη η θέση
αυτή, αποκλείεται από τον Χριστό το γνώρισμα
της θεότητας. Είναι λογικό να αντιτίθεται ο
Βασίλειος και στις μανιχαϊκές απόψεις περί
της οντότητας του κακού, σύμφωνα με τις ο-
ποίες το κακό βρίσκεται σε θέση αντιπαλότη-
τας προς το καλό. Κεντρική ιδέα του Βασιλείου
είναι η άποψη ότι αιτία των κακών δεν είναι ο
Θεός, αλλ' η κακή χρησιμοποίηση του αυτε-
ξούσιου του ανθρώπου. Το κακό είναι στέρηση
του αγαθού. (Οτι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο
Θεός, 5, PG 31,341 Β). Ερμηνεύοντας το Εποί-
ησεν ο Θεός τον ουρανόν και την γη ν, θα γρά-
ψει ο επίσκοπος Καισαρείας ότι ο Θεός δεν
έχει τους τύπους ή, μάλλον, δεν είναι ο ευρε-
τής των σχημάτων των όντων (Εξαήμ. Β', 3,
Giet, 148). Τα όντα δηλαδή και η ύλη τους επι-
νοήθησαν μαζί από τον Δημιουργό. Ολα τα
όντα στη συνέχεια, μετά δηλαδή τη δημιουρ-
γία, ακολούθησαν τους όρους που έθεσε σ'
αυτά ο Δημιουργός, εκτός από τον άνθρωπο, ο
οποίος συνετέλεσε στην εμφάνιση του κακού,
που διαφορετικά είναι ανύπαρκτο, αφού δεν
πλάστηκε από τον Δημιουργό (Εξαήμ. Β', 4).
Γενικότερα, ο Βασίλειος εμφανίζεται βαθύς
γνώστης όχι μόνο των τότε φυσικών διδασκα-
λιών, αλλά και των αντίστοιχων περί του σύ-
μπαντος φιλοσοφικών αντιλήψεων. Ειδικότε-
ρα, ως προς τη σύσταση του κόσμου ο Βασί-
λειος δεχόταν ότι έγινε ακαριαία. Δεχόμενος
την παραγωγή του σύμπαντος από το μη ον,
έρχεται φυσικά αντιμέτωπος με την άποψη αρ-
χαίων φιλοσόφων για το αίδιο του κόσμου.
Ο Μ. Βασίλειος υποστηρίζει τη χριστιανική φι-
λοσοφία, αφού, όπως πιστεύει, η αρχαία φιλο-
σοφία καταγίνεται με λεπτόλογες ευρέσεις
δογμάτων, ηθικών διατάξεων και φυσιολογιών
(Ομιλ. εις τους Ψαλμ., ΛΒ', ζ1, PG 29, 341.).
Λέει όμως ο Βασίλειος ότι μπορούν οι νέοι
κατά τις σπουδές τους να ασκήσουν τις πνευ-
ματικές τους δυνάμεις στην αρχαία γραμμα-
220
τεία, ως προπαιδεία όμως της διείσδυσης στα
μυστήρια της χριστιανικής φιλοσοφίας. Ετσι
προβάλλονται προς μίμηση πολλοί συγγρα-
φείς του αρχαίου κόσμου, επειδή, κατά τον ε-
πίσκοπο Καισαρείας, εξεθείαζαν την αρετή.
Έργα του: Οτι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο
Θεός (PG 31, 329-353. Κριτ. έκδ. Yves Cou-
rtonne, Saint Basiie, Homilies sur la richesse,
Paris, 1935).- Ομιλίαι εις την ΕξαήμερονΘ' (PG
29.3-20Θ. Κριτ. έκδ. S. Giet, Basiie de C6sar6e,
Hom6lies sur /' H6xa6meron. Texte grec, introd.
et traduction, Sources Chr6tiennes", 26, Paris,
1949).- Προς τους νέους όπως αν εξ Ελληνι-
κών ωφελοίντο λόγων (PG 31, 564-589. Κριτ.
έκδ. F. Boulanger, Αυχ jeunes gens, sur la
mani6re de tirer profit des lettres helteniques,
Paris, Les belles Lettres, 1965).
NIK. Γ. Πολίτης
Βασουμπάντου. Ινδός βουδιστής φιλόσοφος
του 4ου αιώνα, ο οποίος πέρα από τη συμβολή
του στην ανάπτυξη της ινδικής συλλογιστικής
(που διαφέρει από την αριστοτέλεια), δημιούρ-
γησε μαζί με τον αδελφό του Ασάγκα* τη
σχολή Τσιταμάτρα (Cittamatra: Μόνο νους),
που την αποτύπωσε στο έργο του Ιδεάσματα
(Vijnapti-matrata), σύμφωνα με την οποία όλη η
φαινόμενη πραγματικότητα και τα εξωτερικά
αντικείμενα δεν έχουν αληθινή υπόσταση,
αλλά είναι απλά ιδεάσματα, κατασκευές του
νου μας (citta), ο οποίος παράγει όλα αυτά τα
φαινόμενα αφ" εαυτού, αλλά, παρά ταύτα,
στην πρωταρχική του κατάσταση είναι καθαρή
φωτεινότητα. Αυτή είναι μια παράλληλη, αλλά
διαφορετική θεωρία από αυτή που διατύπωσε
ο Ναγκαρτζούνα με την έννοια της κενότητας
(sunyata) και τη σχολή Μαντιαμίκα* (Madhya-
mika) που στηρίχτηκε σε αυτήν.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιισαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ.. Εστία, Αθήνα, 1991-
Δημ. Βελισσαρόπουλου, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη. Αθήνα - Γιάννινα, 1992".
Ε. Λιακόπουλος
βεβαιότητα. Η ιδιότητα του βέβαιου ή η κατά-
σταση του νου όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με
μια αποτίμηση ή μια κρίση, την οποία χωρίς
ίχνος αμφιβολίας θεωρεί αληθή. Στην πρώτη
περίπτωση η βεβαιότητα έχει λογικό χαρακτή-
ρα, ενώ στη δεύτερη νοητικό - ψυχολογικό.
Στη φιλοσοφία, και ιδιαίτερα στη θεωρία της
γνώσης, έχουν γίνει προσπάθειες σύζευξης
των δύο ειδών βεβαιότητας. Για παράδειγμα, ο
Καρτέσιος* θεωρεί ότι τεκμήριο βέβαιας γνώ-

σης αποτελεί η ευκρίνεια και σαφήνεια των
ιδεών μας. Αυτή είναι δυνατόν να είναι δύο
ειδών: γνώση του άμεσου αλλά βέβαιου και
γνώση του έμμεσου αλλά αποδεικτικά αναγώ-
γιμου με βέβαιες διαδικασίες στο άμεσα βέ-
βαιο.
Διον. Αναπολιτάνος
Βέδας ο αιδέσιμος (Beda Venerabilis). Ο θεμε-
λιωτής της αγγλικής φιλοσοφίας στον 8ο
αιώνα, πρωτοπόρος της εκκλησιαστικής ιστο-
ριογραφίας και εμπνευστής ανωτάτων εκπαι-
δευτηρίων στη μεσαιωνική Ευρώπη.
Γεννήθηκε περί το 672/673 στην περιοχή του
Τζάρροου της Αγγλίας, όπου έζησε το μεγα-
λύτερο μέρος της ζωής του ως ιερομόναχος
στην παρακείμενη μονή του Αγίου Παύλου, και
πέθανε το 735. Διακρίθηκε για την πολυμάθεια
και τη γλωσσομάθειά του χάρη στην οποία συ-
νέταξε σχόλια σε βιβλικά κείμενα. Κυρίως έ-
μεινε πασίγνωστος για το περίφημο έργο του
Εκκλησιαστική Ιστορία του Αγγλικού Έθνους,
(731), καθώς και για το επιστημονικό του σύγ-
γραμμα Περί καταγραφής του χρόνου, με τα
οποία θεμελιώθηκε η ιστοριογραφία στη Δυτι-
κή Ευρώπη. Στον Βέδα οφείλεται η έμπνευση
της πρωτοβουλίας του μαθητή του, αρχιεπι-
σκόπου Εγκμπερτ, να ιδρύσει εκπαιδευτήριο
στην Υόρκη, από όπου αποφοίτησε ο Αλ-
κουίνος*, ο αναμορφωτής της παιδείας στη με-
σαιωνική Ευρώπη και πρωτεργάτης της καρο-
λίγγειας αναγέννησης.
Βιβλιογρ.: Opera historica, 2 τόμ., Oxford, 1896, 1975'.-
Bede-his lile, times and writings. A. W. Thomson, Oxford,
1935. 1965'.- G. F. Browe, The Venerable Bede, London,
1928'.- 0. P. Meyaert. Bede and Gregory the Great, Jarrow
/Durham. 1965.
Μάριος Π. Μπέγζος
"Βέδες". Βιβλία Γνώσης. Οι Ινδοί κατέχουν
ένα σύνολο ιερών ύμνων, που αποκαλούνται
Βέδες και οι οποίοι έχουν γραφεί στη "βεδική",
μια αρχαϊκή μορφή σανσκριτικών. Αυτές απο-
τελούνται από τέσσερις συλλογές (Samhitas):
Τη Ρίγκ Βέδα (Στίχοι θυσίας), τη Γι ατζούρ
Βέδα (Τύποι θυσίας), τη Σάμα Βέδα (Μελω-
δίες) και την Ατάρβα Βέδα (Μαγικοί τύποι), η
καθεμιά από τις οποίες διαιρείται σε τέσσερα
μέρη: Μάντρας' (πρωταρχικοί ήχοι), Βραχμά-
νες' (τελετουργικά κείμενα), Αρανιάκες (κεί-
μενα του δάσους: μυστικά κείμενα άσκησης)
και Ουπανισάδες' (φιλοσοφικά συγγράμματα).
Οι δύο από αυτές τις συλλογές, η Ριγκ Βέδα, η
αρχαιότερη, με 1028 ύμνους, και η Ατάρβα
"Βέδες"
Βέδα, με 731 ύμνους, είναι πρωτότυπα έργα.
Οι άλλες δύο συλλογές είναι ποιήματα που
στηρίζονται, αναπτύσσουν ή ερμηνεύουν θέ-
ματα από τις δύο προηγούμενες. Όλοι αυτοί οι
ύμνοι διατηρήθηκαν μέσα από την προφορική
παράδοση και μεταδόθηκαν από δάσκαλο σε
μαθητή, σε μια αδιάσπαστη αλυσίδα, από την
εποχή που η γραφή ήταν άγνωστη, όπως ακρι-
βώς και τα δικά μας Ομηρικά έπη. Η Βεδική
αυτή περίοδος, κατά την οποία συνετέθησαν
αυτοί οι ύμνοι, κυμαίνεται από το 2500 μέχρι
το 600 π.Χ. Φαίνεται ότι είναι, μαζί με τους
Ορφικούς Υμνους (βλ. λ. Ορφισμός), οι αρχαι-
ότεροι θρησκευτικοί ύμνοι της ανθρωπότητας.
Οι ύμνοι της Ριγκ Βέδα είναι ως επί το πλεί-
στον εξυμνήσεις διαφόρων θεοτήτων, που συ-
νήθως είναι προσωποποιήσεις φυσικών δυνά-
μεων και φαινομένων, όπως του ήλιου (surya),
του ανέμου (vayu), της αυγής (usas) και της
φωτιάς (agni). Εξυμνούν το μεγαλείο και τη
δύναμη, το μυστήριο της φύσης, τα κατορθώ-
ματα των θεών, και περιέχουν επικλήσεις για
βοήθεια, για εύνοια και χάρη. Οι επικλήσεις ζη-
τούν κυρίως υλική βοήθεια, όπως είναι η μα-
κροζωία, η τεκνοποίηση, η απόκτηση κοπα-
διών, χρυσαφιού κ.λπ. Σπάνια οι ύμνοι αυτοί α-
ναφέρονται σε πνευματικά αγαθά, όπως μια
θέση στον παράδεισο. Αντίθετα, οι ύμνοι της
Ατάρβα Βέδα αναφέρονται σε περιγραφές κα-
τασκευής φυλαχτών, ξόρκια δαιμόνων, φίλτρα
για τη ζήλεια και την ερωτική επιτυχία, φυλα-
χτά για την προστασία του σπιτιού, της υγείας,
της τύχης στα παιγνίδια, της επιτυχίας στις συ-
ναλλαγές, της συγχώρησης αμαρτημάτων
κ.λπ. Αλλά όλοι αυτοί οι ύμνοι από τις Βέδες,
και οι προσευχές καθ' εαυτές, δεν στηρίζονταν
κυρίως στην εύνοια των θεών, αλλά στην πλη-
ρότητα των προσφορών και των θυσιών και
στην ακρίβεια της ίδιας της ιεροτελεστίας,
όπου μόνο κατά τη διάρκειά της μπορούσαν να
ψαλούν, να εκφρασθούν και να ενεργοποιη-
θούν.
Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν απ' αρχής οι
ύμνοι αυτοί είχαν συνδεθεί και ψάλλονταν
μόνο κατά τη διάρκεια των τελετών και των θυ-
σιών, αλλά αν κρίνουμε από τις Βραχμάνες',
που συντέθηκαν αργότερα και αποτέλεσαν ε-
πεξηγηματικά παραρτήματα των ύμνων, βλέ-
πουμε να υποδεικνύουν, με αυθεντικό και από-
λυτο τρόπο, τόσο τη θέση αυτών των ύμνων
στην τελετουργική διαδικασία, όσο και τον
τόνο, τις χειρονομίες και τις συνθήκες εκφώ-
νησής τους. Οδηγούμεθα έτσι στο συμπέρα-
221
θελτιοδοξία
σμα ότι η βεδική περίοδος δημιούργησε μια πε-
ρίεργη αντίληψη θρησκευτικότητας που δεν τη
συναντάμε πουθενά αλλού. Πολλές από τις τε-
λετουργικές μορφές θυσίας (yajna) απαιτού-
σαν μεγάλο αριθμό ιερέων, αφθονία υλικών
(βούτυρο, ρύζι. γάλα, ζώα κ.λπ.) και έπρεπε να
εκτελούνται με ακρίβεια σε ορισμένες ώρες
από μέρα σε μέρα, για μήνες ολόκληρους,
ακόμα και για δέκα ή δώδεκα ολόκληρα χρό-
νια. Και η πιο μικρή παράβαση των διαδικασιών
και' των λεπτομερειών που προσδιόριζαν οι
Βραχμάνες', μπορούσε να καταστρέψει ολό-
κληρο το προσδοκώμενο από τη θυσία αποτέ-
λεσμα. Αν όμως το τέλεσμα αυτό μπορούσε να
διεξαχθεί σύμφωνα με τους αναφερόμενους
τύπους, τότε τα υλικά αποτελέσματα θα εμφα-
νίζονταν υποχρεωτικά, ανεξάρτητα ακόμα και
από τη θέληση των θεών στους οποίους απευ-
θύνονταν. Οι θυσίες εμφανίζονται εδώ ισχυρό-
τερες από τους ίδιους τους θεούς. Οι Βέδες πι-
στεύτηκε ότι περιείχαν και αποκάλυπταν μια
τέτοια υπερφυσική δύναμη που τις απέκοψε
από οποιονδήποτε ανθρώπινο δημιουργό και
αναπτύχθηκε η πίστη ότι έπρεπε να υπάρχουν
από την αρχή της δημιουργίας. Στην ουσία θε-
οποιήθηκαν αυτές οι ίδιες οι Βέδες, αφού κα-
τείχαν τους μυστικούς νόμους λειτουργίας
του σύμπαντος. Το γεγονός ότι οι ιερείς
(Βραχμάνοι*) αναδείχτηκαν πια σαν οι μόνοι
προορισμένοι και ικανοί να τελούν όλες αυτές
τις θρησκευτικές πράξεις, τους εξασφάλισε
ένα προνομιούχο μονοπώλιο ανεπανάληπτο
στον κόσμο. Τόσο που η δεύτερη αυτή μορφή
του Ινδουισμού', με όλα τα θετικά της και τα
αρνητικά της, ονομάστηκε Βραχμανισμό
Ετσι η ινδική φιλοσοφία εξελίχθηκε και μετα-
μορφώθηκε με τον καιρό, και παραδοσιακά δι-
αιρείται σε τέσσερις κύριες περιόδους: α) Τη
βεδική περίοδο, από την οποία προέρχονται οι
τέσσερις Βέδες. Είναι η περίοδος όπου πάνω
στις επιχώριες παραδόσεις οι Αριοί έφεραν
στις Ινδίες μια διπολική μορφή θείας ιεραρ-
χίας, τους Ντέβας και τους Ασούρας, και τις
λατρείες του πυρός, της θυσίας ζώων και την
τελετουργική χρήση και σπονδή ενός μεθυστι-
κού ποτού που το αποκαλούσαν "σόμα". Η ιδέα
ότι η πολλαπλότητα του κόσμου προέρχεται
από μια μονάδα εμφανίζεται την περίοδο αυτή,
όπως επίσης η έννοια του κάρμα* και της επα-
ναγέννησης. Η ιδέα επίσης ότι ανάμεου στους
ανθρώπους και στα ζώα ή στα άλλα όντα δεν
υπάρχει διαφορά φύσης, αλλά διαβαθμίσεων,
εμφανίστηκε στην ύστερη Βεδική εποχή, β)
222
Την επική περίοδο (600 π.Χ. - 200 μ.Χ.). Μας
άφησε τη Ραμαγιάνα', τη ΜαχαμπαράταΓ και
τη Μπαγκαβάντ Γκιτά' που είναι τμήμα της Μα-
χαμπαράτα. Η τελευταία είναι το πλέον περιε-
κτικό βιβ> ί της περιόδου αυτής και αποτελεί
μια σύνθεση των μέχρι τότε φιλοσοφικών θέ-
σεων. Ο Βουδισμός*, ο Γιανισμός* και οι έξι
ορθόδοξες φιλοσοφικές σχολές αναπτύχθη-
καν αυτή την περίοδο, γ) Την περίοδο των Σού-
τρας*, που συμπίπτει με την πρωτοχριστιανική
εποχή. Μας κληρονόμησε τη βεντάντα* και
την Αντβάιτα*. Η Βεντάντα' Σούτρα του Μπα-
νταραγιάνα, είναι το πιο γνωστό έργο αυτής
της εποχής. Και δ) Τη σχολαστική περίοδο,
που φθάνει μέχρι περίπου τον 17ο αιώνα, όπου
η φιλοσοφική αναζήτηση είχε μια παρακμή, για
να αναζήσει και πάλι στη σύγχρονη εποχή με
τον Ραμακρίσνα*, τον Βιβεκανάντα* και τον
Αουρομπίντο*.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ.. Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισοαρόπουλος. Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας.
Δωδώνη. Αθήνα-Γιάννινα, 1992".
Ε. Λιακόπουλος
βελτιοδοξία. Φιλοσοφική θεωρία κατά την
οποία ο κόσμος βελτιώνεται από ημέρα σε
ημέρα, και από τον άνθρωπο εξαρτάται η καλυ-
τέρευση του εαυτού του και της ζωής του (βλ.
λ. αισιοδοξία και απαισιοδοξία).
Απ. Τζ.
Βέμπερ Αλφρεντ (Weber Alfred, 1868-1958).
Γερμανός κοινωνιολόγος, αδελφός του Max
Weber*, ασχολήθηκε κυρίως με τη μελέτη της
φύσης διάφορων πολιτισμών και ειδικότερα με
την κρίση του δυτικού πολιτισμού. Στο έργο
του συναντούμε εκ νέου τη διάκριση στην
οποία είχε προβεί και ο Max Weber μεταξύ τε-
χνικού και πνευματικού πολιτισμού (Kultur).
Πρόκειται στην ουσία για διάκριση μεταξύ θε-
τικής γνώσης και των ιδιαίτερων δημιουργημά-
των του πνεύματος, που αποτελούν την έκ-
φραση της ψυχής ενός λαού.
Η κοινωνιολογία του Α. Weber θα μ: ορούσε να
χαρακτηρισθεί ως μια μορφή διαμαρτυρίας
κατά του τεχνικού πολιτισμού, του οποίου ο
θρίαμβος σημαίνει στην ουσία επιστροφή στη
βαρβαρότητα. Στόχος του είναι να καταδείξει
την αυτοτέλεια της εξέλιξης του πνευματικού
πολιτισμού. Οι πολιτισμοί, σύμφωνα με τον Α.
Weber, έχουν τη δική τους μορφή και δυναμι-
κή, δηλαδή συγκροτούν" ., εξελίσσονται και
αποσυντίθενται με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτη-

ριστικά τους. Η πρόοδος της επιστήμης, δηλα-
δή του τεχνικού πολιτισμού δεν απ τελεί εγ-
γύηση για τον εμπλουτισμό του πνευματικού
πολιτισμού. Η σημερινή εποχή του τεχνικού
πολιτισμού χαρακτηρίζεται από αχαλίνωτο ε-
γωισμό και απουσία πνευματικών ανησυχιών.
Το ερώτημα στο οποίο καλείται να απαντήσει η
κοινωνιολογία, σύμφωνα με τον Α. Weber,
είναι ερώτημα σχετικό με το μέλ ον των
(πνευματικών) πολιτισμών: βρισκόμασ ο μπρο-
στά σε αποσύνθεση ή σε μια νέα σύνθεση
τους; Εργα του: Ideen zur Kultursoziologie,
Karlsruhe, 1927, Kulturgeschichte als kulturso-
ziologie, Muenchen, 1950.
Βιβλιογρ.: Aran Α.. Η σύγχρονη γερμανική κοινωνιολο-
γία. εκδ. Ε.Κ.Κ.Ε.. Αθήνα. 1974.
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
Βέμπερ Μαξ (Weber Max, 1864-1920). "ερμα-
νός κοινωνικός επιστήμονας, γνωστός για την
ευρυμάθεια και τα πολύπλευρα επιστημονικά
του ενδιαφέροντα, άφησε ένα έργο πλούσιο
και ποικίλο, το οποίο θα μπορούσε να ταξινο-
μηθεί στις εξής κατηγορίες: 1. Μελέτες μεθο-
δολογίας, κριτικής και φιλοσοφίας, 2. Ιστορικά
έργα, 3. Μελέτες Κοινωνιολογίας της θρησκεί-
ας, 4. Πραγματεία γενικής Κοινωνιολογίας με
τίτλο Οικονομία και Κοινωνία.
Το πρόβλημα που ανακύπτει για έναν επιστή-
μονα είναι το πρόβλημα της αντικειμενικότη-
τας. Πώς μπορεί ένας επιστήμονας να είναι
φανατικός με το αντικείμενό του και να είναι
συγχρόνως αμερόληπτος; Πώς μπορεί να υ-
πάρξει αντικειμενική επιστήμη, όταν αυτή, από
τον ίδιο τον Weber, ορίζεται ως η προσπάθεια
κατανόησης (Verstehen) της ανθρώπινης ·ρά-
σης, συστατικό στοιχείο της οποίας είναι οι
αξίες;
Την αντινομία αυτή ο Weber προσπαθεί να υ-
περβεί με τη σφυρηλάτηση δύο σημαντικών
εννοιών: "αξιολογική κρίση" (Werturteil) και
"σχέση προς τις αξίες" (Wer'beziehung). Η α-
ξιολογική κρίση είναι η προσωπική εκτίμηση
του καθενός και φανερώνει τη στάση που
τηρεί απέναντι σε μια αξία. Μπορεί κάποιος να
αξιολογεί μια αξία ως σημαντική ή να την α-
πορρίπτει. Η σχέση προς τις αξίες είναι θέμα
αν ξάρτητο από τη στάση απέναντι σε μια συ-
γκεκριμένη αξία. Για παράδειγμα, όταν ένας ε-
πιστήμονας επιλέγει να προσεγγίσει επιστη-
μονικά την Α ή Β αξία, μπορεί η επιλογή αυτή
να γίνεται με κριτήριο την αξιολογική κρίση, η
επιστημονική προσέγγιση όμως της συγκεκρι-
Βέμπερ
μένης αξίας, στη συνέχεια, προϋποθέτει την α-
ποστασιοποίηση του επιστήμονα από την αξιο-
λογική του κρίση και μελέτη της όχι αναφορικά
με τον ίδιο και τη σημασία που αυτός της απο-
δίδει, αλλά σε σχέση με τους ανθρώπους που
τη βίωσαν και τη σημασία που εκείνοι της έδω-
σαν.
Με τη μέθοδο αυτή ο Weber θεώρησε ότι
έλυνε και ένα από τα βασικότερα ερωτήματα
που τον βασάνιζαν: πώς μπορεί κανείς να είναι
αντικειμενικός επιστήμονας (σχέση προς τις
αξίες) και συγχρόνως άνθρωπος της πολιτικής
(αξιολογική κρίση), όπως ο ίδιος ήθελε να
είναι;
Βασικό εργαλείο κατανόησης της δράσης και
γενικά της ιστορικής-κοινωνικής πραγματικό-
τητας στη βεμπεριανή θεωρία είναι ο "ιδεατός
τύπος". Ο ιδεατός τύπος είναι μια νοητική κα-
τασκευή (Gedankengebildung), μια νοητή ανα-
συγκρότηση ενός κοινωνικού φαινομένου,
μιας ιστορικής-κοινωνικής πραγματικότητας ή
ενός ιστορικού ατόμου. Ο κοινωνιολόγος επι-
λέγει για την avac υγκρότηση αυτή fvav ορι-
σμένο αριθμό γνωρισμάτων του φ α κ . μένου ή
της πραγματικότητας, χωρίς ποτέ να είναι δυ-
νατή η ακριβής, η πραγματική απόδοσή της. Η
ανασυγκρότηση παραμένει μια μερική απόδο-
ση του όλου. Η νοητική αυτή κατασκευή είναι
απαραίτητο εργαλείο της κατανόησης. Κι αυτό
γιατί οι διάφοροι τύποι φαινομένων, ατόμων ή
ιστορικής-κοινωνικής πραγματικότητας δεν
εμφανίζονται αμιγείς, αλλά μεικτοί. Αυτό ση-
μαίνει πως θα πρέπει να ορίσουμε τον καθένα
με ακρίβεια, προκειμένου να τον κατανοήσου-
με. Αν πάρουμε ως παράδειγμα τους ιδεότυ-
πους της εξουσίας (έλλογη/νό· >η, ρισματι-
κή, παραδοσιακή), θα παρατηρήσουμε πως κα-
νένας από τους τύπους αυτούς δεν υπάρ-
χει αμιγής στην πραγματικότητα, αλλά μπο-
ρούμε να τους συναντήσουμε μεικτούς. Για
τον λόγο αυτό θα πρέπει σε ένα πολιτικοκοι-
νωνικό καθεστώς (π.χ. νόμιμη / έλλογη και πα-
ραδοσιακή εξουσία) να απομονώσουμε τα επι-
μέρους στοιχεία του για χάρη της κατανόησης
Το πολύκροτο έργο του Προτεσταντική ηθική
και το πνεύμα του καπιταλισμού προσέδωσε
στον Μ. Weber ον χαρακτηρισμό "ο Μαρξ της
αστικής τάξης". Αφετηρία του έργου αυτού
πετέλεσε το ερώτημα: "γιατί ο καπιταλι-
σμός αναπτύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη και τη
Βόρεια Αμερική και πουθενά αλλού στον
κ.σμο"·
Η απάντηση που δίνει ο Μ. Weber συνοψίζεται
223
Βεμπλέν
στο ότι τα δύο βασικά στοιχεία της προτεστα-
ντικής ηθικής - ο ασκητικός τρόπος ζωής και η
επιδίωξη της επαγγελματικής επιτυχίας- ευ-
νόησαν να αναπτυχθούν οι προϋποθέσεις εκεί-
νες που αποτελούν τη βάση της λογικής του
καπιταλισμού: συσσώρευση πλούτου και επα-
νεπένδυση. Δηλαδή ο τρόπος ζωής που επέ-
βαλε η καλβινική ηθική ωθούσε τους πιστούς
να συμπεριφέρονται σύμφωνα με το πνεύμα
του καπιταλισμού στη φάση της εδραίωσής
του.
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Weber
είναι πως οι οικονομικές συνθήκες που επικρα-
τούν σε μια χώρα δεν αποτελούν αποφασιστι-
κής σημασίας παράγοντα για την ανάπτυξη
του καπιταλισμού, αλλά απαιτούνται και άλλα
στοιχεία για να συμβεί αυτό. Τα στοιχεία αυτά
αναφέρονται στον εσωτερικό κόσμο του αν-
θρώπου και ειδικότερα στις αξίες του. Οταν ο
Weber τονίζει τον ρόλο των αξιών, στην προ-
κειμένη περίπτωση των θρησκειών, στην ανά-
πτυξη και εδραίωση του καπιταλισμού, αυτό
δεν σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζει τη σπουδαιό-
τητα του ρόλου της οικονομικής πραγματικό-
τητας. Η επισήμανση ενός άλλου παράγοντα
πολιτισμικού δεν είχε την πρόθεση, όπως ο
ίδιος παρατηρεί, να αντικαταστήσει τον οικο-
νομικό ντετερμινισμό της μαρξιστικής θεωρίας
με έναν άλλο, πολιτισμικό, ντετερμινισμό,
αλλά να καταδείξει την αμοιβαία σχέση μεταξύ
των δύο αυτών στοιχείων (βάσης και εποικο-
δομήματος) στη διαμόρφωση και μεταβολή της
κοινωνικής πραγματικότητας.
Έργα του: Weber Μ., Gesammelte Aufsaetze
zur Wissenschaftslehre, J. C. B. Mohr, Tuebingen
1964.- Weber M„ Wirtschaft und Gesellschaft, J.
C. B. Mohr, Tuebingen 1956.- Weber M.,
Gesammelte Aufsaetze zur Religionssoziologie,
J. C. B. Mohr, Tuebingen fif 922-23.- Weber M„
Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπι-
ταλισμού, Gutenberg, 1978.- Weber Μ., Δοκί-
μια επί της θεωρίας των Κοινωνικών Επιστη-
μών, Εθν. Κέντρο Κοιν. Ερευνών, 1972.
Βιβλιογρ.: Aron R.. Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής
ψης. 2 τόμοι (2ος), εκδ. Γνώση, Αθήνα 1991.
Χρ. Νόβα - ιαλτσούνη
Βεμπλέν (Veblen) Θόρσταιν (30-7-1857, Ουι-
σκόνσιν - 3-8-1929, Καλιφόρνια). Αμερικανός
κοινωνιολόγος και οικονομολόγος. Δίδαξε σε
διάφορα πανεπιστήμια της Αμερικής. Έδωσε ι-
διαίτερη βαρύτητα στο είδος της εργασίας που
επιτελεί το άτομο και στις τεχνικές που συνο-
224
δεύουν την εργασία αυτή. Υποστήριξε τη
στενή σχέση μεταξύ πολιτισμού και υποκείμε-
νης τεχνολογίας, ενώ χαρακτήρισε την κοινω-
νία σαν μια μηχανή εργοστασίου της οποίας τα
δομικά στοιχεία αποτελούν οι οικονομικοί θε-
σμοί. Η πνευματική προσαρμογή των ατόμων
στις τεχνολογικές αλλαγές της παραγωγικής
διαδικασίας, αναγκαία για την εξέλιξη της κοι-
νωνίας, συμβαίνει με αργούς ρυθμούς, ειδικά
όσον αφορά στις τάξεις εκείνες που δεν συμ-
μετέχουν άμεσα στην παραγωγή.
Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η "τάξη της σχό-
λης", έννοια που εισήγαγε ο ίδιος και ανέλυσε
στο πρώτο και πλέον επιτυχημένο βιβλίο του
[The Theory of the Leisure Class, 1899). Πρό-
κειται για μια τάξη που συναντάται όλες τις ε-
ποχές και της οποίας τα μέλη δεν ασχολούνται
με χειρωνακτικές εργασίες αλλά με επαγγέλ-
ματα που προσδίδουν κύρος και γόητρο, όπως
τα στρατιωτικά (π.χ. φεουδάρχες), θρησκευτι-
κά κ.ά. Η "σχόλη" δεν σημαίνει έτσι αδράνεια
και τεμπελιά αλλά μη παραγωγική χρήση του
χρόνου. "Η αποχή από την εργασία", σημειώνει
ο ίδιος, "αποτελεί συμβατική ένδειξη πλούτου
και συνιστά συμβατικό σημάδι κοινωνικής
θέσης". Η "εμφανής σχόλη" και η "επιδεικτική
κατανάλωση" συνιστούν στοιχεία που προσδί-
δουν εκτίμηση στους ανθρώπους, πράγμα που
καθορίζει την κοινωνική τους θέση.
Οπως έχει παρατηρήσει ο καθηγητής Δ. Τσα-
ούσης (Η κοινωνία του ανθρώπου, Gutenberg,
Αθήνα, 1983), η ανάλυση του Βεμπλέν για την
τάξη της σχόλης παρουσιάζει αναλογίες με
την έννοια της κοινωνικής θέσης όπως την
όρισε ο Μαξ Βέμπερ*, όταν προσδιόριζε ότι οι
ομάδες κοινωνικής θέσης (status) στρωματώ-
νονται σε σχέση όχι προς την ιδιοκτησία των
μέσων παραγωγής αλλά προς την καταναλωτι-
κή δύναμη που αυτές διαθέτουν. Ο Βεμπλέν ε-
ξέτασε επίσης την έννοια του "επιπέδου ζωής"
παρατηρώντας εύστοχα ότι, αφού αποτελεί
συνήθεια, το επίπεδο ζωής δύσκολα συμπιέζε-
ται, ενώ ταυτόχρονα διευκρίνιζε ότι η κατάκτη-
ση γοήτρου βρίσκεται στο στοιχείο της "σπα-
σκέ- τάλης" χρόνου και αγαθών. Η θεωρία του θεω-
ρείται ότι ενέχει προφητικά στοιχεία για την α-
νάλυση των σύγχρονων καταναλωτικών κοι-
νωνιών, ενώ η επίδρασή της στην κοινωνιολο-
γική σκέψη (ιδιαίτερα την αμερικανική) υπήρξε
σημαντική.
Σημαντικότερα έργα: Η θεωρία της αργόσχολης τάξης,
1899 (ελλ. μετ. στις εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα, 1982) Η
θούρια της εμπορικής επιχείρησης. 1904- Το ένστικτο
της εργασιμότητας, 1914- Η θέση της επιστήμης στον

σύγχρονο πολιτισμό. 1919' Η απουσιάζουσα ιδιοκτησία
και η εμπορική επιχείρηση στη σύγχρονη εποχή, 1923.
Δημ. Τσατσούλης
Βενιαμίν Λέσβιος (1759, Πλωμάρι Μυτιλήνης -
1824, Ναύπλιο). Επώνυμο Γεωργαντής, Γεωρ-
γαντέλλης ή Καρρές, και όνομα, κατά πάσα πι-
θανότητα, Βασίλειος. Γεννήθηκε το 1759 στο
ορεινό Πλωμάρι της Μυτιλήνης, το σημερινό
Καμμένο Χωριό. Σε ηλικία δέκα επτά χρονών ο
Βενιαμίν φεύγει για το Αγιον Όρος και, αργό-
τερα, ως ιερομόναχος στη μονή του Παντο-
κράτορα, ακολουθεί τον θείο του, ηγούμενο
στο μετόχι του Αγίου Νικολάου στις Κυδωνίες
της Μ. Ασίας. Εκεί ο Βενιαμίν φοιτά στη σχολή
του I. Οικονόμου, που τον παίρνει κάτω από
την προστασία του στέλνοντάς τον στις σχο-
λές της Πάτμου και της Χίου και ύστερα για
δέκα χρόνια στη Δυτική Ευρώπη, στην Πίζα
πρώτα και μετά στο Παρίσι. Στην Εκόλ Πολυ-
τεκνίκ, ο Βενιαμίν μελετά τα έργα του Κοντι-
γιάκ* και των ιδεολόγων, τα μαθηματικά συγ-
γράμματα του Λαγκράντ και τη χημεία του Λα-
βουαζιέ. Στις Κυδωνίες, ο Βενιαμίν επιστρέφει
το 1798, περίπου, αφού προηγουμένως είχε ε-
πισκεφθεί το περίφημο για την εποχή του τη-
λεσκόπιο του Β. Χέρτσελ στο Γκρίνουϊτς. Ως
το 1812 ο Βενιαμίν διδάσκει στη νέα Ακαδημία
των Κυδωνιών, που προσελκύει μαθητές απ'
όλο τον βαλκανικό χώρο. Τις παραδόσεις του
στην Ακαδημία των Κυδωνιών απαρτίζουν τα
έργα του: Στοιχεία Μεταφυσικής (Βιέννη,
1820), Στοιχεία Ηθικής (ανέκδοτο), Στοιχεία
Φυσικής (ανέκδοτο), Στοιχεία Γεωμετρίας
(Βιέννη, 1820), Στοιχεία Αριθμητικής (Βιέννη,
1818), Στοιχεία Αλγεβρας (ανέκδοτο), Τριγω-
νομετρία (ανέκδοτο). Από το 1803 ο Βενιαμίν
δέχεται επιθέσεις αντιφρονούντων, αναγκάζε-
ται να απολογηθεί στο Πατριαρχείο και αποχω-
ρεί από την Ακαδημία των Κυδωνιών. Στη συ-
νέχεια, πηγαίνει για λίγο στην Κωνσταντινού-
πολη και Μυτιλήνη και στα 1818 δέχεται τη
θέση του σχολάρχη στην Ακαδημία του Βου-
κουρεστίου και τον επόμενο χρόνο του Ιασίου.
Μυείται στη φιλική Εταιρεία και από τη Σμύρ-
νη, όπου βρίσκεται για μικρό χρονικό διάστη-
μα, αρχίζει την ενεργό του ανάμειξη στον
Αγώνα. Βουλευτής στην Α' Εθνοσυνέλευση
της Επιδαύρου, αντιπρόσωπος της πελοπον-
νησιακής Γερουσίας, μέλος της Αρμοστείας
του Αιγαίου, ο Βενιαμίν πεθαίνει στο Ναύπλιο
το 1824 σε επιδημία τύφου.
Το έργο του Βενιαμίν τον καθιστά ένα σημα-
ντικό σταθμό του νεοελληνικού φιλοσοφικού
φ.λ., α-15
Βενιαμίν Λέσβιος
και επιστημονικού στοχασμού. Εκφραστής της
γαλλικής φιλοσοφικής και επιστημονικής δια-
νόησης, παρακολουθεί τη γαλλική φιλοσοφία
από τον Καρτέσιο* μέχρι τον Μαιν ντε Μπιράν*
ενσωματώνοντας την ιδεολογία του Ντεστύτ
ντε Τρασύ* και τις θεωρίες του Ζ. Καμπανίς*.
Στον τομέα της ηθικής και της πολιτικής θεω-
ρίας ο Βενιαμίν ακολουθεί τις θεωρίες του
Χιουμ*, του Ελβέτιου* και του Χόλμπαχ*, κυ-
ρίως για την αξία των παθών και τον ρυθμιστι-
κό τους χαρακτήρα για τη ζωή του ανθρώπου -
με την αντιστοιχία ανάμεσα στα φυσικά χρέη
και στα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου και
τις αντιλήψεις του για τον νόμο, ο Βενιαμίν
βρίσκεται κοντά στη σκέψη του Μοντεσκιέ* και
των γάλλων φυσιοκρατών. Ωστόσο, η σύνδεση
της ηθικής με τη γνωσιολογία, οι ερμηνείες
των εννοιών της αρετής και της ελευθερίας,
όπως και οι αναλύσεις του Βενιαμίν των δια-
φόρων πολιτειακών μορφών είναι καθαρά αρι-
στοτελικές. Παρόλο που αμφισβητεί την αρι-
στοτελική έξαρση της δημοκρατίας, ο Βενιαμίν
πιστεύει ότι καμιά μορφή πολιτείας δεν είναι
τέλεια, και δε χάνει καθόλου την εμπιστοσύνη
του στην πρόοδο του ανθρώπου. Τόσο στη
γνωσιολογία του όσο και στη φυσική του θεο-
λογία, δεν υπάρχει μοναστική αναγωγή. Απο-
μακρυσμένος από κάθε σκεπτικισμό, ο Βενια-
μίν αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στον εμπειρι-
σμό* και τον ιδεαλισμό*, ενώ στη φυσική θεο-
λογία απορρίπτει τις υλιστικές θεωρίες του
καιρού του και οδηγείται τελικά στην καρτε-
σιανή άποψη των δύο ουσιών. Στο φυσιογνω-
στικό πεδίο ο Βενιαμίν προτείνει την υπόθεση
του «πανταχηκινήτου», η οποία διέπει όλα τα
ψυχικά και φυσικά φαινόμενα και με την οποία
προσπαθεί ν" αναιρέσει το νόμο της βαρύτητας
του Νεύτωνα*. Η υπόθεση αυτή του Βενιαμίν
συνδέεται, αφενός με την αριστοτελική θεω-
ρία της κινητικότητας της ύλης και, αφετέρου,
περιέχει τη δυναμική έννοια της ενέργειας,
που άνοιξε καινούριους δρόμους στη νεότερη
θεωρία της ύλης. Στη θεωρία αυτή του «παντα-
χηκινήτου» διαφαίνεται και η αντίληψη του Βε-
νιαμίν για την αδιάκοπη συνέχεια φιλοσοφίας
και επιστήμης.
Βιβλιογρ.: I. Μουτζούρης, Βενιαμίν ο Λέσβιος, οι κατήγο-
ροι των ιδεών του και η Μεγάλη Εκκλησία. Αθήνα, 1982,
σελ. 237.- Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμίν Λέ-
σβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του 18ου αιώνα (διδακτο-
ρική διατριβή), Αθήνα. 1983, σελ. 289.- Γ. Βαλέτας, Βε-
νιαμικά, Μυτιλήνη, 1982, σελ. 397 - Θανάσης Παπαδό-
πουλος, Οι φιλοσοφικές και κοινωνικο-πολιτικές αντιλή-
ψεις του Βενιαμίν Λέσβου, Αθήνα, 1983, σελ. 285.
Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου
225
βεντάντα
βεντάντα (σανσκ. Vedanta). Η έκτη και η πλέον
γνωστή από τις έξι ορθόδοξες σχολές της
Ινδικής φιλοσοφίας (βλ. Αντβάιτα). Η λέξη ση-
μαίνει το τέλος (anta), το απόγειο ή την κατά-
ληξη της γνώσης, δηλαδή προς το τελευταίο
μέρος από τις Βέδες*, τις Ουπανισάδες. Η κε-
ντρική ιδέα της σχολής είναι ότι ο Θεός (Βράχ-
μαν*) και η ψυχή (άτμαν*) είναι ένα. Το Βράχ-
μαν, το Υπέρτατο Είναι κατά τις Ουπανισάδες,
εθεωρείτο διάφορο και πολύ ανώτερο από
τους θεούς, όπως ο Βισνού* ή ο Σίβά*. Ο Σαν-
κάρα*, ο μέγιστος των ορθόδοξων Ινδών φιλο-
σόφων, οδηγήθηκε με τη θεωρία του περί μη
δυϊσμού (Αντβάιτα*) στη θέση ότι δεν υπάρ-
χουν δύο βασικές πραγματικότητες, αλλά μία,
δηλαδή το Βράχμαν. Η περιγραφή του Απόλυ-
του γίνεται από τον Σανκάρα με αφαιρέσεις:
δεν έχει ποιότητες ή μέρη· δεν έχει όρια- δεν
ενεργεί" δεν έχει συνείδηση του "εγώ" ή του
"εσύ"· δεν περιορίζεται από τον χρόνο" δεν με-
ταβάλλεται. Τα μόνα χαρακτηριστικά που μπο-
ρεί κανείς να πει ότι έχει είναι: ύπαρξη (sat),
συνείδηση (cit) και ευδαιμονία (ananda). Οσον
αφορά στην ψυχή (atman), αυτή έχει επικαλυ-
φθεί από πέπλα άγνοιας και η αληθινή της
φύση μπορεί να αποκαλυφθεί μόνο με την α-
φαίρεσή τους, όπως όταν καθαρίζουμε μια α-
γκινάρα. Το εξώτερο πέπλο είναι το σώμα.
Κάθε πέπλο είναι το αποτέλεσμα μιας επιβά-
ρυνσης που προέρχεται από τη δράση μας
(κάρμα*) αυτής της ζωής ή κάποιας προηγού-
μενης. Με την πιστή άσκηση αρετής, ευσέβει-
ας και διαλογισμού, τα πέπλα, ένα ένα, απο-
βάλλονται, μέχρις ότου αναγνωρίσουμε την
Υπέρτατη Ψυχή.
Βιβλιογρ.: Β α α Βιτσαξής. Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός). 2 τ.. Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα - Γιόννινα, 1992".
Ε. Λιακόπουλος
Βεντένσκι Αλεξάντρ Ιβάνοβιτς (1856-1925).
Ρώσος φιλόσοφος και ψυχολόγος, καθηγητής
στο πανεπιστήμιο του Πέτερμπουργκ, πρόε-
δρος του φιλοσοφικού ομίλου του Πέτερ-
μπουργκ. Στη διατριβή του Δοκίμιο δόμησης
της θεωρίας της ύλης επί των αρχών της κριτι-
κής φιλοσοφίας (μέρος I, 1888), ανέπτυξε τις
ιδέες της καντιανής φιλοσοφίας, αποκαλώ-
ντας το φιλοσοφικό του σύστημα "Λογικισμό".
Στο έργο του Περί των ορίων και των γνωρι-
σμάτων της εμψυχώσεως (1892), υποστήριζε
ότι η ψυχική ζωή του άλλου δεν διαθέτει αντι-
κειμενικά γνωρίσματα, γι' αυτό και αποτελεί
226
κάτι το αναπόδεικτο. Με αφετηρία αυτή τη
θέση, στο έργο του Η ψυχολογία απαλλαγμέ-
νη από κάθε μεταφυσική, επέκρινε την εμπειρι-
κή πειραματική ψυχολογία. Ο Βεντένσκι ήταν
πολέμιος του υλισμού και του αθεϊσμού. Μετά
την επανάσταση του Οκτώβρη (1917) στη
Ρωσία, αντιτίθεται μαζί με άλλους στις επιλο-
γές του νέου καθεστώτος και την κυρίαρχη ι-
δεολογία (τον μαρξισμό). Οπως στον τομέα
της ψυχολογίας, έτσι και στον τομέα της λογι-
κής παραμένει συνεπής ιδεαλιστής. Σημαντι-
κότερο έργο στον τομέα αυτόν ήταν Η λογική
ως μέρος της θεωρίας της γνώσης (1909).
Αλλα σημαντικά έργα του: Ατομισμός και ε-
νεργητισμός (εξ αφορμής του λόγου του Β.
Οσβαλντ: Το ανυπόστατο του επιστημονικού
υλισμού), Αγ. Πετρούπολη, 1896.- Η διαμάχη
περί ελευθερίας της βούλησης ενώπιον του δι-
καστηρίου της κριτικής φιλοσοφίας, στο περιο-
δικό του Υπουργείου λαϊκής επιμόρφωσης,
μέρος 337, Οκτώβριος 1901.- Περί αθεϊσμού
στη φιλοσοφία του Σπινόζα, στο περιοδικό
"Ζητήματα φιλοσοφίας και ψυχολογίας", βι-
βλίο 2 (37).
Ευόγγ. Μανουρός
Βερνάντσκι Βλαντίμιρ Ιβάνοβιτς (12.3.1863,
Πετρούπολη - 6.1.1945, Μόσχα). Ρώσος φυ-
σιοδίφης και στοχαστής με ευρύτατο φάσμα
διεπιστημονικών, επιστημολογικών και φιλο-
σοφικών ενδιαφερόντων, θεμελιωτής της γεω-
χημείας, της βιογεωχημείας, της βιογεωλο-
γίας και της θεωρίας περί "βιόσφαιρας" και "νο-
οσφαίρας". Η τελευταία συγκροτήθηκε από
τον Βερνάντσκι μέσω της συνθετικής γενίκευ-
σης των πορισμάτων του από τη βιογεωχημεία
και την ιστορία των επιστημών.
Ο Βερνάντσκι είναι ένας από τους θεμελιωτές
της γενετικής μεταλλειολογίας και της ραδιο-
γεωλογίας με σημαντική συμβολή στην κρυ-
σταλλογραφία, στην ιστορία και μεθοδολογία
των επιστημών, στην τεκμηρίωση της σύγχρο-
νης οικολογίας κ.ά. Η διεπιστημονική δραστη-
ριότητά του προσέδιδε στον φιλοσοφικό στο-
χασμό του μάλλον αυθόρμητο υλιστικό και δια-
λεκτικό χαρακτήρα μέσα από πληθώρα θεωρη-
τικών προβλημάτων: πολυμορφία χωροχρονι-
κών καταστάσεων της ύλης, δομή και ιδιότη-
τες του χρόνου, σχέση εμπειρικού και θεωρη-
τικού, οπτικού και εποπτικού στην επιστήμη,
δομή και νομοτέλειες ανάπτυξης της επιστή-
μης, επιστημονικό κοσμοείδωλο, σχέση φυσι-
κών επιστημών και φιλοσοφίας, κοινωνική α-

ποστολή και ηθική της επιστήμης και άλλα.
Επιχείρησε να συνθέσει τη φυσικοϊστορική και
την ανθρωπιστική τάση της επιστήμης στο σύ-
στημα του "ανθρωποκοσμισμού". Στα τέλη της
δεκαετίας του 1920 - αρχές της δεκαετίας του
1930 ήλθε σε σύγκρουση με τον Ντεμπόριν*
στα πλαίσια της σύγκρουσης «μηχανικιστών» -
«διαλεκτικών».
Βιβλιογρ.: La G6ochimie. Paris. 1924.- Η ΒιοσφαΙρα, τ. 1-
2, Λένινγκραντ, 1926.- Προβλήματα ΒιογεωχημεΙας. 1-2,
Μόσχα - Λένινγκραντ, 1934-1940.- Επιλογή Εργων. τ. Ι -
δ. Μόσχα, 1954-1960.- Η χημική δομή της βιόσφαιρας
της Γης και του περιβάλλοντός της, Μόσχα, 1965.
Δ. Πατέλης
Βερνάρδος του Κλαιρβώ (Bernard de Clair-
vaux) ή του Σαρτρ. Επιφανής Γάλλος θεολό-
γος του 12ου αιώνα, αγιοποιημένος από τη
ρωμαιοκαθολική εκκλησία και διακεκριμένος
θεμελιωτής της μυστικής θεολογίας στη Δυτι-
κή Ευρώπη. Γεννήθηκε το 1091 στη Ντιζόν και
εγκατέλειψε την αριστοκρατική του οικογέ-
νεια για να αφιερωθεί στον μοναχισμό το
1113. Ιδρυσε το περίφημο μοναστήρι του
Κλαιρβώ το 1115 και αναγορεύθηκε ηγούμε-
νος του μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1153.
Ασκησε τεράστια επιρροή στην πολιτική και
την πολιτιστική ζωή του Μεσαίωνα ως ηγούμε-
νος του αββαείου του Κλαιρβώ, αναμίχθηκε
στην έριδα κατά του Αβελάρδου* (1140), συνέ-
δραμε στις σταυροφορίες του καιρού του, κα-
θιέρωσε τον μυστικισμό του ρωμαιοκαθολι-
σμού στον 12ο αιώνα με κύρια χαρακτηριστικά
γνωρίσματα την υπερβολική ασκητική αυστη-
ρότητα του βίου και την έντονη εσωστρέφεια,
με έμφαση στην αγάπη και το πάθος. Διακρίθη-
κε ως πολέμιος του ορθολογισμού και της σχο-
λαστικής θεολογίας και έμεινε γνωστός ως υ-
πέρμαχος του μυστικισμού και της ασκητικής
θεολογίας. Επίσης έγινε παροιμιώδης η μαχη-
τικότητά του και η ενεργός ανάμιξή του στην
τρέχουσα πολιτική ζωή του καιρού του. Η επιρ-
ροή του επιβίωσε πολύ πέρα από την εποχή
του, αφήνοντας τα σημάδια της στον μυστικι-
σμό των κιστερσιανών μοναχών και φθάνο-
ντας μέχρι την ηθικολογική εποικοδομητική φι-
λολογία ρωμαιοκαθολικών και προτεσταντών
στη Μεταρρύθμιση. Επικρίσεις κατά του Βερ-
νάρδου αφορούν τόσο στην εξατομίκευση και
τον ανθρωποκεντρισμό του μυστικισμού του,
όσο και στην εριστικότητα με την οποία αναμί-
χθηκε στην τρέχουσα ιστορική πραγματικότη-
τα του καιρού του.
Βιβλιογρ.: Α. Η. Bredero, Bernard von Clairvaux im
Βέστερμαρκ
Widerstreil der Historie (Wiesbaden, 1966).- S. Gilson, Die
Mystik des heiligen Bernard von Clairvaux (Wittlich. 1936).-
W. Hiss, Die Anlhropologie Bernards von Clairvaux (Berlin,
1964).- J. Ledercq, Saint Bernard et I' esprit astercien
(Paris. 1966).
Μάριος Π. Μπέγζος
Βέστερμαρκ (Westermark) Εντουαρντ (20.11.
1862 - Σεπτέμιβριος 1939, Ελσίνκι). Φινλανδός
φιλόσοφος και κοινωνιολόγος. Ο Βέστερμαρκ
αποδέχεται τη δαρβινική βιολογία και την «ε-
ξελικτική θεωρία», και στο βιβλίο του Γέννηση
και εξέλιξη των ηθικών ιδεών (The origin and
development of moral ideas) επιχειρεί να πα-
ρουσιάσει μια «Φυσική Ιστορία» της ηθικής με
τη βοήθεια μιας συλλογής από συγκριτικά δε-
δομένα. Αν και κοινωνιολόγος, επιμένει σε μια
ξεπερασμένη βιολογική ψυχολογία και θεμε-
λιώνει τις ηθικές αντιλήψεις σε συναισθηματι-
κές καταστάσεις της ψυχής και, πιο συγκεκρι-
μένα, στην ορμή της «ανταπόδοσης».
Η ορμή της ανταπόδοσης, αντίδραση του θυμι-
κού στα αισθήματα της καλής ή της κακής διά-
θεσης, αναπτύσσεται μέσω της φυσικής επιλο-
γής και πρέπει να διακριθεί από τις ηθικές εκεί-
νες τάσεις στις οποίες οδηγεί το αίσθημα της
«συμπάθειας».
Το τελευταίο διαμορφώνεται στα πλαίσια της
ανθρώπινης κοινωνίας, που είναι η «ζυγαριά
της ηθικής συνείδησης». Οι πρωταρχικές «εθι-
μικές κρίσεις» δεν εκφράζανε τα προσωπικά
συναισθήματα μεμονωμένων ατόμων αλλά του
κοινωνικού συνόλου. Οι έννοιες του καλού,
της αρετής και της δικαίωσης διαμορφώνονται
μέσω της δημόσιας ηθικής επικύρωσης, ενώ ε-
κείνες του κακού και της αμαρτίας μέσω της η-
θικής απόρριψης. Οι εξελιγμένες «ηθικές κρί-
σεις» δεν έχουν καθολική ισχύ, αλλά βασίζο-
νται μάλλον στις αντιλήψεις και τους προσα-
νατολισμούς του μεμονωμένου ατόμου. Εξε-
τάζοντας την κοινωνικοψυχολογική παραγωγή
της ηθικής συνείδησης, ο Βέστερμαρκ δεν δια-
κρίνει καμιάν απόδειξη της ευρύτατα διαδομέ-
νης αντίληψης ότι η ηθικότητα έχει την απαρ-
χή της στη θρησκεία: μόνο σ' ένα περισσότερο
προωθημένο στάδιο της ιστορικής εξέλιξης ε-
πικυρώνονται θρησκευτικά οι ηθικοί κανόνες.
Στο γνωστότερο έργο του, το Η ιστορία του
γάμου (The history of human marriage), ο Βέ-
στερμαρκ αφιερώνει πολλά κεφάλαια στην α-
πόρριψη της παλαιότερης θέσης (του Mor-
gan*), που υποστηρίζει μιαν ευθύγραμμη εξέλι-
ξη από τις ελευθερογαμικές σχέσεις στην πο-
λυγαμία κι από κει στη μονογαμία, υποδεικνύο-
227
Βησσαρίων
ντας με λεπτομερειακές αναφορές το γενικά
αποδεκτό πια γεγονός ότι όλο το γνωστό ε-
θνολογικό υλικό δεν έχει ανακαλύψει πουθενά
ελεύθερες γαμιαίες σχέσεις.
Η οικογένεια ήταν πάντα, κατά τον Βέστερ-
μαρκ, μονογαμική εξαιτίας βιολογικών αιτίων.
Η αναγκαιότητα της μακρόχρονης φροντίδας,
ανατροφής και προστασίας του νεογέννητου
επιβάλλει μια τέτοια μορφή οικογένειας, που ο
Βέστερμαρκ θεωρεί ανέκαθεν πατριαρχική. «Ο
πολιτισμός ευνόησε, βέβαια, στην πορεία του
ως ένα ορισμένο βαθμό την πολυγαμικότητα
των ανδρών, αλλά στις ανώτερες μορφές του
επιστρέφει από μόνος του στη μονογαμία».
Στις αναλύσεις του για τις μορφές επιλογής
του συζύγου, της συμφωνίας και της τέλεσης
του γάμου ο Βέστερμαρκ χρησιμοποιεί τη «συ-
γκριτική μέθοδο» με τη βοήθεια της οποίας πι-
στεύει ότι μπορεί να στηρίξει έναν «κριτικό ε-
ξελικτισμό»: η πορεία από τις πρωτόγονες
προς τις σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι γραμ-
μική αλλά ωστόσο προοδευτική.
Στην κοινωνιολογική θεωρία του οδηγείται σ"
ένα βιολογικό αναγωγισμό ως προς τα κοινω-
νικά γεγονότα με ακραίες ερμηνείες, όπως
αυτή των θεσμών μέσω των ενστίκτων ή εκεί-
νη της διαμόρφωσης της κοινωνίας από τη
«γονική ορμή». Εξάλλου, παρά τον πολύπλευ-
ρο φωτισμό των ηθικών αντιλήψεων σε διάφο-
ρους λαούς, η συγκριτική μέθοδος που χρησι-
μοποιεί σχετικοποιείται: από το σύνολο του υ-
λικού επιλέγεται κάθε φορά ό,τι ταιριάζει στα
συμπεράσματα.
Βιβλιογρ.: Η ιστορία του ανθρώπινου γάμου, 1891 (The
history ol human marriage). - Η τελετουργία και πίστη στο
Μαρόκο, 2 τόμοι, 1926 (Ritual and belief in Marocco).- Πα-
γανιστικά κατάλοιπα στον μωαμεθανικό πολιτισμό, 1933
(Pagan survivals in Mohammedan civilisation).· To μέλλον
του γάμου στον δυτικό πολιτισμό, 1936 (The future ol
marriage in western civilisation).
Αντώνης Οικονόμου
Βησσαρίων (1395-1472). Επιφανής προσωπι-
κότητα που διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο τα
τελευταία χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατο-
ρίας, αλλά και στις πρώτες δεκαετίες της
σκλαβιάς. Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα, ήλθε
μικρός στη βασιλεύουσα, όπου υπήρξε μαθη-
τής ονομαστών διδασκάλων, όπως ο Μανουήλ
Χρυσοκόκκης. Παρακολούθησε τέσσερα με
πέντε χρόνια στον Μιστρά τον Πλήθωνα*. Με
τη μόρφωση και την ευστροφία του κατόρθωσε
αργότερα να γίνει μητροπολίτης Νικαίας και
έτσι έλαβε μέρος στη Σύνοδο της Φερράρας -
228
Φλωρεντίας. Είναι γνωστός από την πολιτική,
εκκλησιαστική και ανθρωπιστική δράση του.
Η συμπεριφορά του στη Σύνοδο ξεχωρίζει από
το ότι, παρά τις θέσεις των άλλων που συμμε-
τείχαν σ' αυτήν, θεωρούσε ότι το filioque μπο-
ρούσε να ανιχνευθεί σε έργα Πατέρων της
Εκκλησίας, οι οποίοι δέχονταν ότι το Αγιο
Πνεύμα εκπορεύεται και δια του Υιού. Στην
προκειμένη περίπτωση ο Βησσαρίων εταύτισε
την πρόθεση "εκ" με την "διό". Σχετικά με το
πρωτείο του Πάπα δεν πήρε θέση.
Μετά την υπογραφή του "Ορου", ο Βησσαρίων
δεν βρισκόταν σε φίλιο έδαφος στην Ανατολή.
Ετσι παρέμεινε στη Δύση και ο Πάπας τον ο-
νόμασε Καρδινάλιο. Η κατοικία του Βησσαρίω-
να στη Ρώμη έγινε τόπος συγκέντρωσης των
ανθρωπιστών της Ανατολής και της Δύσης,
θεωρείται ότι η υπεράσπιση του Πλάτωνα*
από τον Βησσαρίωνα με το σύγγραμμά του In
calumniatorem Platonis (1469), αποτελεί σημα-
ντική συμβολή στον αναγεννώμενο πλέον στη
Δύση Πλατωνισμό*. Αλλωστε ο ίδιος ο Βησσα-
ρίων έγραφε ότι μέχρι τότε «τα δε Πλάτω-
νος...πάσι Λατίνοις εισίν άγνωστα».
Πήρε θέση διαλλακτική σχετικά με το ζήτημα
που είχε ανακινήσει ο Θεόδωρος Γαζής* ως
προς τη συμφωνία ή όχι του Αριστοτέλη* με
τον Πλάτωνα. Ας υπενθυμίσουμε ακόμη ότι ο
Βησσαρίων, μεταξύ των μεταφράσεών του,
περιέλαβε και τα Μετά τα Φυσικά του Αριστο-
τέλη.
Οπωσδήποτε ο Βησσαρίων, μετά την Αλωση,
ανάλωσε τη ζωή του στην προσπάθεια οργά-
νωσης σταυροφορίας για την απελευθέρωση
της Κωνσταντινούπολης. Για τον σκοπό αυτό
ταξίδεψε σε πολλές πόλεις.
Οι κρίσεις για τον Βησσαρίωνα αρχίζουν από
την ονομασία του "κοπέλλιν" του Πάπα και
φτάνουν μέχρι τον χαρακτηρισμό του ως του
φωτεινότερου πνεύματος της εποχής του.
Έργα του: Προς τους Μαξίμου μοναχού του Πλανούδη
περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος κατά Λατί-
νων συλλογισμούς, PG 161,3139-321.- Περί της εκπορεύ-
σεως του Αγίου Πνεύματος, PG 161, 321-407.- Δογματι-
κός λόγος ή περί ενώσεως, PG 161, 543-615.- In
calumniatorem Platonis, libri IV, έκδ. L. Mohler, Bessanon
II, Paderbom, 1-631 (ελλ. και λατ.).
NIK. Γ. Πολίτης
βία. Ως βία, με τη γενικότερη σημασία του
όρου, νοείται η κατάσταση εκείνη κατά την
οποία κάποιος με τη χρήση ή την απειλή χρή-
σης φυσικής ή ψυχολογικής βίας εξαναγκάζε-
ται σε πράξεις ή στην ανοχή πράξεων στις ο-

ποίες δεν θα προέβαινε με τη θέλησή του.
Στην περίπτωση αυτή γίνεται λόγος για άμεση
ή διαπροσωπική βία.
Η έμμεση ή δομική βία (strukturelle Gewalt)
αφορά εκείνες τις περιπτώσεις όπου το άτομο
εμποδίζεται από τις ίδιες τις δομικές συνθήκες
μιας κοινωνίας να οδηγηθεί σε επίπεδα ανά-
πτυξης και αυτοπραγμάτωσης στα οποία θα
μπορούσε να φθάσει αν εξέλειπαν συγκεκρι-
μένες μορφές δομικής βίας. Πρόκειται δηλαδή
για τη διαφορά μεταξύ του δυνατού επιπέδου
ανάπτυξης και του πραγματικού (υπάρχοντος).
Σύμφωνα με τον J. Galtung* σε τέτοιες περι-
πτώσεις πρέπει να γίνεται λόγος όχι για δομι-
κή βία, αλλά για "κοινωνική αδικία" (soziale
Ungerechtigkeit). Με τον όρο αυτό εννοείται η
κατάσταση εκείνη όπου οι κοινωνικές συνθή-
κες οδηγούν σε άνιση κατανομή δύναμης και
πλούτου, με συνέπεια την άνιση μεταχείριση.
Πρόκειται για άνιση μεταχείριση που επιβάλ-
λεται σε άτομα με λιγότερη δύναμη και πλούτο
παρά τη θέλησή τους.
Χρ. Νόβα • Καλτσούνη
Βίας ο Πριηνεύς (περ. 620-540 π.Χ.). Πολιτικός
ηγέτης της Πριήνης, ένας από τους Επτά σο-
φούς της αρχαίας Ελλάδας.
0 Βίας καταγόταν από ηγεμονική οικογένεια
"Καδμείων" της Θήβας, που είχαν εποικίσει την
Πριήνη. Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες, που
το κύρος τους δεν μπορεί να ελεγχθεί, ο Βίας
διηύθυνε την άμυνα της Πριήνης κατά την πο-
λιορκία της από τον βασιλιά της Λυδίας Αλυάτ-
τη (μετά το 600) και πέτυχε τη λύση της πο-
λιορκίας, παραπλανώντας τον πολιορκητή
σχετικά με την επάρκεια της πολιορκημένης
πόλης σε αγαθά' πέτυχε τους καλύτερους δυ-
νατούς όρους για την Πριήνη ως πρεσβευτής
της κατά τη συνδιάσκεψη ειρήνης, όταν η
Πριήνη ηττήθηκε σε πόλεμο εναντίον της συμ-
μαχίας Σαμίων και ΜιλησΙων (περ. 550), εκμε-
ταλλευόμενος ίσως παραδοσιακές διαφορές
ανάμεσα στη Σάμο και στη Μίλητο' εισηγήθη-
κε, ως εκπρόσωπος της Πριήνης στη συνέλευ-
ση των Ιώνων, πριν από την υποταγή τους
στην Περσία (περ. 546), την εγκατάλειψη των
ιωνικών πόλεων της Μικρός Ασίας και την ενι-
αία εγκατάσταση των κατοίκων τους στη Σαρ-
δηνία.
0 Βίας ήταν πρόσωπο αποδεκτό με σεβασμό
από όλες τις κοινωνικές ομάδες της πατρίδας
του' έτσι σε αναφυόμενες διαφορές είχε επι-
τυχίες σε προσπάθειες "συνδιαλλαγής" και έ-
Βίβες
μεινε παροιμιώδης η ικανότητά του στην απο-
νομή της δικαιοσύνης. Η παράδοση έχει απο-
δώσει στο πρόσωπό του ορισμένα αποφθέγμα-
τα, όπως "Οι πλείστοι κακοί", "Νόει το πραττό-
μενον", "Λάλει καίρια"' επίσης ένα διαφορετι-
κά άγνωστο επικό ποίημα Περί Ιωνίας, που δεν
μπορεί να του ανήκει. Οι σχετικά νεότεροι του
ποιητές, Ιππώναξ ο Εφέσιος και Δημόδοκος ο
Λέριος, εγκωμίασαν τη δικαιοσύνη του και αρ-
γότερα ο φιλόσοφος Ηράκλειτος", αυστηρός
στην κρίση του για όλους τους μεγάλους ως
την εποχή του, εκφράστηκε επαινετικά για τον
Βίαντα. Στην Πριήνη του απέδιδαν μετά τον
θάνατό του λατρευτικές τιμές ήρωα.
Ε. Ν. Ρούσσος
Βιβεκανάντα Σουάμι (1863-1902). Οπαδός και
δάσκαλος της Βεντάντα", μετέδωσε το πνεύμα
και τη σκέψη του Ραμακρίσνα* στη Δύση κατά
τη διάρκεια της Διεθνούς θρησκευτικής Συνό-
δου στο Σικάγο το 1893, όπου με μεγάλη ζέση
αναφέρθηκε στην ανοχή που πρέπει να επιδει-
κνύουν οι θρησκείες και οι σχολές η μία προς
την άλλη.
Ε. Λιακόπουλος
ΒΙβες Ιωάννης Λουδοβίκος (Vivos Juan Luis)
(Valencia, 1492 - Brugge, 1540). Ισπανός φιλό-
σοφος, παιδαγωγός και κορυφαίος ουμανι-
στής. Κατά τον Dilthey", ο Βίβες είναι "ο πρώ-
τος μεγάλος συστηματικός συγγραφέας στην
περιοχή της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας".
Ασχολήθηκε με την εξέταση του ανθρώπου
από βιολογική άποψη, με τη μορφολογική και
φυσιολογική σύγκριση ανθρώπου - ζώων, τη
φυσική ιστορία και την καταγωγή του ανθρώ-
που από τα ανθρωποειδή, τη μελέτη των δια-
φόρων ανθρώπινων φυλών κ.λπ.
Ο Βίβες θεωρείται ιδρυτής της νεότερης παιδα-
γωγικής και της εμπειρικής ψυχολογίας. Ως πρό-
δρομος της παιδαγωγικής του ρεαλισμού* άσκη-
σε ισχυρή επίδραση επάνω στον Κομένιο* και
τον Λογιόλα. Εργο της διδασκαλίας, κατά τον
Βίβες, είναι να προάγει την ενεργητικότητα και
την κρίση του παιδιού. Η ιστορία πρέπει να διδά-
σκεται ως ιστορία του πολιτισμού και να συν-
δυάζεται με τη γεωγραφία. Προτείνει, πρώτος
αυτός, τη δημιουργία γυμναστηρίων για αθλο-
παιδιές και σωματικές ασκήσεις, ώστε η ανάπτυ-
ξη του σώματος να συντελείται με ευχάριστο
τρόπο και να επέρχεται η αρμονία σώματος και
ψυχής, της οποίας κύριο πρόβλημα θεωρούσε
όχι το τι είναι αυτή, αλλά το πώς εκδηλώνεται.
229
"Βιβλίο περί των αιτίων"
Ασχολήθηκε ακόμη με την αισθητική* αλλά και
μέ τη μελέτη των κοινωνικών προβλημάτων,
για την αντιμετώπιση των οποίων πρότεινε την
αποκατάσταση της κοινωνικής δικαιοσύνης και
την απαλλαγή των λαϊκών μαζών από την εξα-
θλίωση, θέσεις που του στοίχισαν δυσμενή με-
ταχείριση. Ο Βίβες συνδύαζε τον ορθολογισμό
και το κριτικό πνεύμα με την ειλικρινή θρη-
σκευτική πίστη. Πρωταρχική ικανότητα του αν-
θρώπου θεωρούσε την "κρίση" και δίδασκε ότι
μόνον αυτή μπορεί να τον οδηγεί σε συμπερά-
σματα, χωρίς να εξαρτάται από οποιοδήποτε
επιχείρημα αυθεντίας. Με την θεωρία του αυτή
έγινε πρόδρομος της γνωσιολογικής μεθόδου
του Καρτέσιου*.
Ο Βίβες πρωτοστάτησε μαζί με τους Πετράρ-
χη, Έρασμο*, Μελάγχθωνα* κ.ά. στην κίνηση
των Ανθρωπιστών (Ουμανιστών*) της Αναγέν-
νησης. Ιδανικό του ήταν η απαλλαγή του αν-
θρώπου από τον εκκλησιαστικό ζυγό του Με-
σαίωνα και η εξύψωση του ανθρώπινου πνεύ-
ματος στην ελευθερία της κλασικής αρχαιότη-
τας κατά το ελληνικό πρότυπο. Στην προσπά-
θειά του όμως για τη δημιουργία μιας σύνθε-
σης Πλατωνισμού - Χριστιανισμού και την προ-
βολή της σύνθεσης αυτής σε ένα νέο ιδανικό
ζωής, ήρθε σε σύγκρουση με την Εκκλησία και
τη σχολαστική παράδοση. Αναγνώριση πό-
ντιος της δράσης του αυτής αποτέλεσε η έντα-
ξή του στη γνωστή ως "τριανδρία της δημο-
κρατίας των Γραμμάτων" μαζί με τους Έρα-
σμο* και Βουδαίο.
Σημαντική υπήρξε η επίδραση του Βίβες στη
διαμόρφωση της ευρωπαϊκής σκέψης με τα 60
περίπου συγγράμματά του- τα σπουδαιότερα
απ' αυτά είναι: De causis corruptarum artium,
De anima et de vita (1536), De institutione
feminae Christiana (1523) κ.ά.
Βιβλιογρ.: Maranon G.. Luis Vives. Madrit, 1952.- Urmenet
F. de. La doctrine psicologia y pedagogics de Luis Vives,
Barcelona. 1949.
Απ. Τζαφερόπουλος
"Βιβλίο περί των αιτίων" ή "Βιβλίο περί του
καθαρού αγαθού" (Liber de causis ή Liber de
expositione bonitatis puree). Βιβλίο γραμμένο
στην αραβική (10ος ή 11ος αι.), που περιελάμ-
βανε μέρη του έργου του Πρόκλου* Στοιχείω-
σις θεολογική και έγινε πολύ γνωστό στον Με-
σαίωνα στη λατινική του μετάφραση.
Το έργο ε γνώριζαν ο Αλανός*, ο Αλβέρτος ο
Μέγας*, ο Θωμάς ο Ακινάτης* και ο Δάντης.
Ε. Χ
230
Βίβλος. Περιληπτικό όνομα του συνόλου των
βιβλίων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης,
αλλιώς Αγία Γραφή, Γραφές, Ιερά Γράμματα.
Το θεμελιώδες βιβλίο του χριστιανισμού*.
Παλαιά Διαθήκη είναι η παλιά συμφωνία μετα-
ξύ θεού και του "περιουσίου" λαού του, του
Ισραήλ, που αποκαλύφθηκε μέσω θεοπνεύ-
στων ανδρών και προετοίμασε την πλήρη απο-
κάλυψη μέσω του Ιησού Χριστού. Αυτή η απο-
κάλυψη έγινε με την Καινή Διαθήκη, δηλαδή τη
νέα συμφωνία μεταξύ θεού και όλων των αν-
θρώπων αυτή τη φορά, και περιέχει όσα ο ίδιος
ο Χριστός απεκάλυψε και δίδαξαν οι Απόστο-
λοι. Η Παλαιά Διαθήκη και η Καινή Διαθήκη,
μαζί με την Ιερή Παράδοση, αποτελούν την αυ-
θεντική πηγή της χριστιανικής διδασκαλίας και
πίστεως.
Η Παλαιά Διαθήκη περιλαμβάνει την παλαιότα-
τη ιουδαϊκή παράδοση (12ος - 2ος αι. π.Χ.),
γράφτηκε στην αρχαία ιουδαϊκή και εν μέρει
στην αραμάϊκή γλώσσα, καθώς και δύο βιβλία
της στην ελληνική (Μακκαβαίων Β' και Σοφία
Σολομώντος). Μεταφράστηκε στο σύνολό της
στα ελληνικά από εβδομήντα (Ο1) ελληνομα-
θείς Ιουδαίους σοφούς (3ος αι. π.Χ.) στην Αλε-
ξάνδρεια. Στη μορφή της αυτή, με την οποία
την παρέλαβε ο Χριστιανισμός, η Παλαιά Δια-
θήκη αριθμεί σαράντα εννέα βιβλία, τα οποία
διακρίνονται σε τρεις ομάδες: 1) Ιστορικά: Πε-
ντάτευχος (5 βιβλία χρονικών και νόμων, που
αποδίδονται στον Μωυσή), Ιησούς του Ναυή,
(βιβλ. 2), Νεεμίας, Εσθήρ, Τωβίτ, Ιουδήθ, Μακ-
καβαίων (βιβλ. 3). 2) Ποιητικά και διδακτικά:
Ιώβ, Ψαλμοί, Παροιμίες, Ασμα Ασμάτων,
Εκκλησιαστής, Σοφία Σολομώντος, Σοφία Σει-
ράχ και 3) Προφητικά: Ησαΐας, Ιερεμίας, Ιεζε-
κιήλ, Δανιήλ, Δώδεκα μικροί προφήτες, θρήνοι
Ιερεμίου, Επιστολές Ιερεμίου, Βαρούχ. Εκτός
όμως από τη μετάφραση των Ο' έγιναν και
άλλες στα ελληνικά, όπως του Ακύλα (130
μ.Χ.), του θεοδοτίωνα, του Συμμάχου κ.ά. Η
Παλαιά Διαθήκη μεταφράστηκε επίσης στην α-
ραμάϊκή, τη συριακή (με αρχαιότερη την "Πε-
σιττώ" = απλή, 2ος αι. μ.Χ.), τη λατινική (η γνω-
στή Vulgata του Ιερωνύμου, 390-405 μ.Χ.), την
κοπτική (4ος αι. μ.Χ.), την αιθιοπική (4ος - 5ος
αι. μ.Χ.), τη γοτθική (του Ουλφίλα, 381 μ.Χ ),
την αρμενική (5ος αι. μ.Χ.), τη γεωργιανή (5ος
αι. μ.Χ.), τη σλοβένικη (των Μεθοδίου και Κυ-
ρίλλου, 9ος αι. μ.Χ.) και αργότερα σε όλες
σχεδόν τις γλώσσες.
Η Καινή Διαθήκη αποτελείται από 27 βιβλία και
διακρίνονται κι αυτά σε 1) Ιστορικά: Ευαγγέλια

(Μαπ,αίου, Μάρκου, Λουκά, Ιωάννη), Πράξεις
των Αποστόλων, 2) Διδακτικά: Επιστολές (14
του Αποστόλου Παύλου και 7 καθολικές, ήτοι 1
του Ιακώβου, 2 του Πέτρου, 3 του Ιωάννη, 1
του Ιούδα) και 3) Προφητικό: Αποκάλυψη του
Ιωάννη. Τα βιβλία αυτά συγκεντρώθηκαν για
πρώτη φορά σε μια συλλογή, τον Κανόνα της
Καινής Διαθήκης, κατά το δεύτερο μισό του
2ου αι. μ.Χ. Η γλώσσα της Καινής Διαθήκης
στο πρωτότυπό της ήταν η ελληνική, η διεθνής
δηλαδή γλώσσα της εποχής εκείνης, εκτός
από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, που γρά-
φτηκε στην εβραϊκή και μεταφράστηκε αμέ-
σως στην ελληνική. Όπως η Παλαιά Διαθήκη
έτσι και η Καινή μεταφράστηκε σε όλες σχε-
δόν τις γλώσσες του κόσμου.
Η Βίβλος αναγνώστηκε και μελετήθηκε όσο
κανένα άλλο βιβλίο στον κόσμο από ανθρώ-
πους κάθε ηλικίας και μόρφωσης και επηρέασε
τη ζωή, τον πολιτισμό και την ιστορία της αν-
θρωπότητας με την ηθική και θρησκευτική της
διδασκαλία, καθώς και με την επιρροή που ά-
σκησε στον υλικό και πνευματικό βίο των αν-
θρώπων. Για τους θεολόγους και τους κληρι-
κούς, κατά κύριο λόγο, υπήρξε αστείρευτη
πηγή ηθικής και δογματικής διδασκαλίας, αλλά
και παρόρμηση για την ανάπτυξη μιας απέρα-
ντης "βιβλικής φιλολογίας" (μελέτες, έρευνες,
διατριβές, πραγματείες, επιστολές κ.λπ.). Οι
λαϊκές μάζες βρήκαν σ' αυτήν αποκούμπι στη
δυστυχία, σύμβουλο και οδηγό στην ευτυχία.
Στον ζήλο των ιεραποστόλων για τη διάδοση
της Βίβλου χρωστούν πολλοί καθυστερημένοι
λαοί τη διαμόρφωση της γλώσσας τους και την
επινόηση αλφαβήτου, προκειμένου αυτή να
μεταφραστεί και να διαδοθεί (π.χ. Μεθόδιος
και Κύριλλος). Αλλά και η αθρόα διείσδυση
φράσεων, παροιμιών, παραβολών, θρησκευτι-
κών όρων στις γλώσσες των διαφόρων λαών
συνετέλεσε αφάνταστα στην ανάπτυξη των
γλωσσών και των λογοτεχνιών τους. Οι λογο-
τέχνες άντλησαν από τη Βίβλο άφθονο υλικό
και έμπνευση και δημιούργησαν αθάνατα
έργα, ενώ για τη ρητορική αρχίζει μια νέα πε-
ρίοδος ακμής. Οι μουσουργοί του Βυζαντίου
(Ρωμανός ο Μελωδός) και της Δύσης (Μπαχ,
Χαίντελ) με βάση τη θεματογραφία της Βίβλου
παράγουν έργα αξεπέραστα. Ανεξάντλητη
όμως πηγή έμπνευσης αποτελεί κατ" εξοχήν
για τους ζωγράφους και τους γλύπτες τόσο
του Βυζαντίου όσο και της Δύσης, ιδίως με
τους μεγάλους δασκάλους της Αναγέννησης
(Ραφαήλ, Μιχ. Αγγελος, Θεοτοκόπουλος κ.ά.).
Βιγκότσκι
Αλλά και η φιλοσοφική σκέψη δέχεται βαθύτα-
τη την επίδραση της Βίβλου με την κοσμοαντί-
ληψη της, τον θεολογικό ιδεαλισμό, τη φυσική
θεολογία, τη θεοκρατία (deismus), τη διαλεκτι-
κή θεολογία, τον θρησκευτικό μυστικισμό κ.λπ.
Αναμφισβήτητα τεράστια υπήρξε η συμβολή
της Βίβλου στην ανάπτυξη και διαμόρφωση
του ευρωπαϊκού πολιτισμού, παρά τις όποιες
αδυναμίες ή τα λάθη που παρατηρήθηκαν στην
ερμηνεία και την εφαρμογή της διδασκαλίας
της. Διότι πραγματικά η Βίβλος υπήρξε «το μι-
κρότερο βιβλίο με τη μεγαλύτερη επίδραση»,
κατά τον λακωνικό χαρακτηρισμό της από τον
Μ. Ναπολέοντα.
ΑΠ. Τζαφερόπουλος
Βιγκότσκι Λ. Σ. (1896-1934). Ρώσος ψυχολό-
γος, ιδρυτής της σοβιετικής σχολής ψυχολο-
γίας, δημιουργός της ιστορικο-πολιτισμικής
θεωρίας για την ανάπτυξη των ψυχικών λει-
τουργιών, συγγραφέας πολλών θεωρητικών
έργων, οργανωτής μιας σειράς πειραματικών
και εργαστηριακών ερευνών σε όλους σχεδόν
τους τομείς της ψυχολογίας, δημιουργός νέων
πειραματικών μεθόδων. Αποφοίτησε από τη
νομική σχολή του πανεπιστημίου της Μόσχας
και την ιστορική - φιλοσοφική του πανεπιστη-
μίου "ΣινιάφσκΓ. Μέσα από τις έρευνές του σε
όλα σχεδόν τα πεδία της ψυχολογικής έρευ-
νας κατέληξε σε ένα σύστημα θεωρητικό, το
οποίο έγινε γνωστό σαν ιστορικο-πολιτισμική
θεωρία για την ανάπτυξη των ανωτέρων ψυχι-
κών λειτουργιών. Κατά την άποψη του Βιγκό-
τσκι ο σύγχρονος άνθρωπος και ο ψυχισμός
του είναι προϊόν της ιστορίας και του πολιτι-
σμού. Οι ψυχικές λειτουργίες υπάρχουν στον
άνθρωπο με τη μορφή των κατώτερων ψυχι-
κών λειτουργιών και καθορίζονται από τους
νόμους της φύσης. Με την ένταξη του ανθρώ-
που στην κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις,
οι ψυχικές λειτουργίες μετεξελίσσονται σε α-
νώτερες ψυχικές λειτουργίες, ιδιαίτερο γνώρι-
σμα των οποίων είναι ο διαμεσολαβημένος
από τα σύμβολα (σημεία) χαρακτήρας τους,
καθώς επίσης και η εθελούσια και στοχοκατευ-
θυντήρια εκδήλωσή τους. Τα σύμβολα (ση-
μεία) τα οποία διαμεσολαβούν στις σχέσεις α-
τόμου - κοινωνίας είναι προϊόντα της υλικής
δραστηριότητας των ανθρώπων. Οι ψυχικές
λειτουργίες εμφανίζονται στον άνθρωπο σε
δύο μορφές: ως υλική σχέση διαμεσολαβημέ-
νη από τα υλικά συστήματα συμβόλων και αρ-
γότερα ως ανώτερη ψυχική λειτουργία. Ο μη-
231
Βιέννης Κύκλος
χανισμός μέσω του οποίου διαμορφώνεται ο
ψυχισμός είναι η εσωτερίκευση και η γενίκευ-
ση των υλικών συστημάτων των συμβόλων
(σημείων), με σημαντικότερο το σύστημα της
γλώσσας.
Ιδιαίτερα σημαντικές ήταν οι έρευνές του στον
χώρο της παιδαγωγικής και εξελικτικής ψυχο-
λογίας. Μελετώντας τη σχέση νόησης και
γλώσσας, μάθησης και ψυχικής ανάπτυξης, ει-
σάγει για πρώτη φορά την έννοια της "ζώνης
της επερχόμενης ψυχικής ανάπτυξης", ως
"δείκτη" των νοητικών δυνατοτήτων του αν-
θρώπου, επεξεργάζεται τη "μέθοδο των δι-
πλών συμβόλων" (σημείων), για να περιγράψει
την πορεία ανάπτυξης της νόησης και να απο-
δείξει τον σημαντικό ρόλο του εξωτερικού φω-
νητικού λόγου (εγωκεντρικός λόγος στη θεω-
ρία του Πιαζέ*) στην ανάπτυξη της νόησης και
στη συμπεριφορά του παιδιού στο σύνολό της.
Στον χώρο της κλινικής ψυχολογίας διατύπω-
σε τη θεωρία του έμμεσου δρόμου για την "α-
ποκατάσταση των ψυχικών λειτουργιών" στα
άτομα που πάσχουν απο νευρολογικές διατα-
ραχές ανοίγοντας τον δρόμο για τη δημιουρ-
γία της ψυχονευρολογίας στην ΕΣΣΔ. Εξ ίσου
σημαντικές ήταν και οι θεωρητικές μεθοδολο-
γικές έρευνες του Βιγκότσκι. Μελετώντας κρι-
τικά τα επιτεύγματα της ενδοσκοπικής ψυχο-
λογίας και αξιοποιώντας δημιουργικά τις νέες,
για την εποχή εκείνη, ιδέες που εκπορεύονταν
κυρίως από τη Γκεστάλτ-ψυχολογία* και τον α-
μερικάνικο συμπεριφορισμό*, διαπιστώνει την
ανάγκη δημιουργίας μιας νέας ψυχολογίας η
οποία θα έχει ως αντικείμενό της τον συγκε-
κριμένο ιστορικά άνθρωπο. Η νέα αυτή ψυχο-
λογία για τον Βιγκότσκι θα αποτελεί τον συν-
δετικό κρίκο ανάμεσα στις κοινωνικές επιστή-
μες και τη φιλοσοφία. Η σύνδεση της συγκε-
κριμένης επιστήμης (της ψυχολογίας) με τη φι-
λοσοφία (τον μαρξισμό) είναι απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να προσεγγίσει ο ερευνητής ολο-
κληρωμένα τον άνθρωπο και τον ψυχισμό του.
Οι ιδέες του κυριάρχησαν στη σοβιετική ψυχο-
λογία και αναπτύχθηκαν μετά τον θάνατό του
στα έργα των Α. Ν. Λεόντιεφ, Α. Ρ. Λούρια κ.ά.
Το έργο του Βιγκότσκι είναι η πρώτη συστημα-
τοποιημένη προσπάθεια διαμόρφωσης μαρξι-
στικής ψυχολογίας.
Σημαντικά έργα του: Η ιστορική σημασία της κρίσης στην
ψυχολογία (1926), Το ζήτημα της πολιτισμικής ανάπτυ-
ξης του παιδιού (1928), Σημειώσεις για την ιστορία της
συμπεριφοράς (κοινή εργασία με τον Α. Ρ. Λούρια)
(1930), Η ιστορία ανάπτυξης των ανώτερων ψυχικών λει-
τουργιών (1931), Σκέψη και γλώσσα (1934).
Βιβλιογρ.: Το επιστημονικά έργο του Λ. Σ. Βιγκότσκι και
232
η σύγχρονη ψυχολογία, Μόσχα, 1981.- Νταβίντοφ Β. Β.,
Η σημασία του έργου του Λ. Σ. Βιγκότσκι για τη σύγχρο-
νη ψυχολογία, στο "Σοβιετική παιδαγωγική", 1982. No 6.-
Λούρια Α. Ρ ..Η θεωρία της ανάπτυξης των ανώτερων
ψυχικών λειτουργιών στη σοβιετική ψυχολογία, στο:
"Ζητήματα φιλοσοφίας", 1966, No 7.
Ευάγγ. Μανουράς
Βιέννης Κύκλος. Ομάδα επιστημόνων - φιλο-
σόφων, που αποτέλεσε τον ιδεολογικό και ορ-
γανωτικό πυρήνα του κινήματος του λογικού
θετικισμού*. Ο Κύκλος δημιουργήθηκε με βάση
ένα σεμινάριο του Μόριτς Σλίκ* στο πανεπι-
στήμιο της Βιέννης (1922), όπου προβλήθηκε
ένα πρόγραμμα "επιστημονικής φιλοσοφίας"
με θετικιστική κατεύθυνση, και συσπείρωσε
αρκετούς νέους επιστήμονες, οι οποίοι έβλε-
παν με σκεπτικισμό τις δυνατότητες της παρα-
δοσιακής φιλοσοφίας.
Στον κύκλο συμμετείχαν οι Ρ. Κάρναπ*, Φ. Βάι-
σμαν, Γ. Φέιγκλ, Ο Νόυρατ*, Χ. Χαν*, Β. Κραφτ,
φ. Κάουφμαν*, Κ. Γκιόντελ, Κ. Μέγκερ κ.ά.
Αλλά και εκτός Αυστρίας απέκτησε οπαδούς,
όπως οι: Χ. Ράιχενμπαχ* με την ομάδα του (Βε-
ρολίνο), φ. Φρανκ* (Τσεχοσλοβακία), Ε. Κάιλα
(Φινλανδία), Α. Μπλάμπεργκ και Ε. Νάγκελ
(ΗΠΑ), Γ. Γιόγκενσεν (Δανία), Α. Αιερ* (Αγ-
γλία).
Ο Κύκλος επηρεασμένος από την "επιστημονι-
κή κοσμοαντίληψη" του Έρνεστ Μαχ* και τις υ-
ποκειμενικές - ιδεαλιστικές θέσεις της λογικής
ανάλυσης της φιλοσοφίας, ιδιαίτερα του Λ.
Βιτγκενστάιν*, προχώρησε στη διαμόρφωση
των πρώτων βάσεων του λογικού θετικισμού,
δίνοντας σ" αυτόν επιστημονική μορφή. Σκο-
πός της φιλοσοφίας, κατά τον Κύκλο, είναι η
λογική διευκρίνηση των σκέψεων και μοναδική
πηγή της είναι αυτό που μπορεί να ελεγχθεί ε-
πιστημονικά. ΓΓ αυτό και απορρίπτει πρώτα απ'
όλα τη μεταφυσική, επειδή αυτή κινείται πέρα
και έξω από την εμπειρία και ως εκ τούτου δεν
είναι δυνατή ούτε η επαλήθευση ούτε η διά-
ψευση της.
Το 1929 δημοσιεύθηκε το μανιφέστο Επιστη-
μονική Κοσμοαντίληψη. Κύκλος Βιέννης, των
Κάρναπ*, Χαν και Νόυρατ, που συμπίπτει με
την οργανωτική διαμόρφωση του Κύκλου. Και
από το 1930 άρχισαν να οργανώνονται σε διά-
φορες χώρες συνέδρια εκπροσώπων του κινή-
ματος και η έκδοση περιοδικού με τίτλο
«Erken-ntnis» (Γνώση), που κράτησε ως το
1939. Από το 1931 όμως άρχισε και η σταδιακή
εξασθένηση του κινήματος. Τη χρονιά αυτή έ-
φυγαν από τη Βιέννη ο Κάρναπ και ο Φέιγκλ.

To 1934 πέθανε ο Μαχ και το 1936 ο Σλικ. Η
διαρροή στελεχών συνεχίστηκε και τα επόμε-
να χρόνια, ώσπου η Αυστρία καταλήφθηκε από
τον Χίτλερ και ο Κύκλος έπαψε να υπάρχει.
Αλλά και οι ιδέες του ξεπεράστηκαν με τον
καιρό. Και ως μόνη συνεισφορά του στην υπό-
θεση της φιλοσοφίας θεωρείται η δημιουργία
ενός κλίματος αντίθετου προς τον ιδεαλισμό*.
Διάδοχος του Κύκλου έγινε το ρεύμα του "λο-
γικού εμπειρισμού"* στις ΗΠΑ.
Βιβλιογρ.: Φράνκ Φ., Φιλοσοφία της επιστήμης.- ΣβΙριεφ
Θ.Σ., Ο νεοθετικισμός και τα προβλήματα της θεμελίω-
σης της επιστήμης (1966).- Νόυρατ Ο.. Le devetoppement
du Cerde de Vienne et /' avenir de I' empirisme togique
(1935).- Kraft V., Der Wiener Kreis (1950).- Jorgensen J..
The developent ol logical empirism (1951).
An. Τζαφερόπουλος
ΒΙζε Λέοπολντ (Leopold von Wiese). Γερμανός
κοινωνιολόγος (1876-1968), γνήσιος συνεχι-
στής του έργου του ΖΙμμελ* (G. Simmel). Είναι
εκείνος που εισήγαγε τον όρο "τυπική κοινω-
νιολογία" (formale Soziologie), προκειμένου να
χαρακτηρίσει το έργο του Simmel. Καθιερώθη-
κε από τότε να χαρακτηρίζονται και οι δικές
του θεωρητικές προσεγγίσεις ως "τυπική κοι-
νωνιολογία".
Σύμφωνα με τον L. v. Wiese, στην περίπτωση
μελέτης των κοινωνικών σχηματισμών είναι α-
ναγκαίο να μελετάται η ομάδα ως ολότητα και
να μην περιορίζεται η ανάλυση στις επιμέρους
μορφές συμπεριφοράς. Ως εγκυρότερη όμως
μέθοδο θεωρεί εκείνη που ορμάται από τα επι-
μέρους (άτομο), για να κατανοήσει το όλο
(ομάδα), αφού το άτομο αντιπροσωπεύει την
πρωταρχική πραγματικότητα, η οποία, σε αντί-
θεση με την ομάδα, γίνεται αμέσως αντιληπτή.
Τη μέθοδό του αποκαλεί ο ίδιος ο L. v. Wiese
"φαινομενολογική" και προβαίνει στη συστη-
ματοποίηση τεσσάρων θεμελιωδών εννοιών
(Grundbegriffe):
- κοινωνική διαδικασία (sozialle Prozesse)
- κοινωνική απόσταση (sozialer Abstand)
- κοινωνικός χώρος (sozialer Raum)
- κοινωνικός σχηματισμός (soziale Gebilde) =
διάφορες οργανώσεις, ομάδες, οικογένεια,
επιχείρηση κ.λπ.
Η κοινωνιολογία, σύμφωνα με τον L. v. Wiese,
μελετώντας τα κοινωνικά φαινόμενα ανακαλύ-
πτει παντού κοινωνικές διαδικασίες, οι οποίες
διαδραματίζονται στα πλαίσια ενός κοινωνικού
χώρου (χώρου κοινωνικών σχέσεων). Οι διαδι-
κασίες αυτές συντελούν στην προσέγγιση ή
την απομάκρυνση των ατόμων (κοινωνική από-
ΒΙζε
σταση) και οδηγούν τελικά στη δημιουργία κοι-
νωνικών σχηματισμών και αποκρυσταλλώσε-
ων.
Οι κοινωνικές αυτές διαδικασίες είναι δύο
ειδών: α) τα άτομα είτε προσεγγίζουν το ένα
το άλλο είτε απομακρύνονται το ένα από το
άλλο (zu- und auseinander) και β) είτε ενώνο-
νται είτε χωρίζονται (binden und loesen). Σε
μια πρώτη ταξινόμηση θα μπορούσε να πει κα-
νείς ότι οι κοινωνικές διαδικασίες είναι διαδι-
κασίες είτε προσέγγισης είτε απομάκρυνσης.
Οι διαδικασίες προσέγγισης γνωρίζουν δια-
βαθμίσεις ανάλογα με τον βαθμό προσέγγι-
σης, από την απλή επαφή (ζητώ μια πληροφο-
ρία από κάποιον που συναντώ στο δρόμο)
μέχρι την ένωση δύο προσώπων. Η απλή
επαφή μπορεί να οδηγήσει τόσο στη διαφω-
νία/διάσταση (δύο πρόσωπα αυτόπτες μάρτυ-
ρες ενός γεγονότος διαφωνούν στην περιγρα-
φή αυτού που είδαν) όσο και στη συμφωνία
/ένωση δύο προσώπων (σύμπτωση αντιλήψε-
ων για ένα θέμα).
Τυπικές διαδικασίες προσέγγισης είναι εκεί-
νες που συντελούν στην κοινωνική ομοιομορ-
φία, ενώ απομάκρυνσης όσες συμβάλλουν στη
δημιουργία ανισοτήτων, ιεραρχιών, κοινωνι-
κών τάξεων κ.λπ.
Οι κοινωνικές διαδικασίες είναι πιθανόν να κα-
ταλήξουν στη συγκρότηση κοινωνικών σχημα-
τισμών. Οι σχηματισμοί αυτοί μπορούν να ταξι-
νομηθούν με κριτήριο την απόσταση από την
οποία το άτομο αντιλαμβάνεται το όλο, π.χ.
θέατρο, ιππόδρομος, ομάδες κ.λπ. Για ένα
άτομο τα διάφορα είδη μαζών που σχηματίζο-
νται στον ιππόδρομο ή στο θέατρο είναι σε
πολύ μικρή απόσταση από εκείνο. Κι αυτό,
γιατί το άτομο στην προκειμένη περίπτωση
έχει επίγνωση της συγκρότησης της μάζας,
αφού το ίδιο συμβάλλει σ' αυτή. Σε μεγαλύτε-
ρη απόσταση από τις μάζες είναι οι ομάδες. Η
ομάδα διακρίνεται από τη μάζα μέσω της διάρ-
κειας και της σχετικής της συνέχειας, η οποία
εμφανίζει έναρξη οργάνωσης. Στη συνέχεια
γεννιούνται παραδόσεις, συνήθειες, σχέσεις
μεταξύ ομάδων. Με τη συσσώρευση απλών
σχηματισμών δημιουργούνται κοινωνικά σώ-
ματα (Koerperschaften). Αυτά τα σώματα δημι-
ουργούνται από το δεύτερο στάδιο κοινωνικών
διαδικασιών και προϋποθέτουν την ύπαρξη ιδε-
ωδών και τεχνικής οργάνωσης. Τυπικές μορ-
φές κοινωνικών σωμάτων είναι η εκκλησία, το
κράτος, οι τάξεις, το οικονομικά σώμα.
Για την ανάλυση της συμπεριφοράς ο L. ν.
233
Βιζυηνός
Wiese παίρνει υπόψη του την ενέργεια του α-
τόμου και το κίνητρό της, τη συμπεριφορά του
και την κατάσταση της συνείδησης του. Η κοι-
νωνική διαδικασία είναι παράγωγο της συμπε-
ριφοράς ενός ατόμου και της θέσης του στον
κοινωνικό χώρο.
Εφαρμόζοντας έναν τύπο που απορρέει από
τις έννοιες αυτές, ο L. v. Wiese θεωρεί ότι μπο-
ρούμε να αναλύσουμε οποιαδήποτε κοινωνική
διαδικασία: P=C χ Ν χ Ca. όπου Ρ= διαδικασία,
C= ατομική συμπεριφορά, Ν= φυσικό περιβάλ-
λον, Ca= συμπεριφορά των άλλων. Ετσι ο L. ν.
Wiese τείνει προς μια ψυχολογία της συμπερι-
φοράς (Behaviorismus), όχι με τη στενή έννοια
μιας κλασικής ψυχολογίας, η οποία αδιαφορεί
για τα φαινόμενα της συνείδησης, αλλά με την
ευρεία έννοια της Ψυχολογίας της κοινωνικής
συμπεριφοράς, πώς δηλαδή οι άνθρωποι συ-
μπεριφέρονται στην κοινωνία, πώς δομούν τις
κοινωνικές τους σχέσεις και τους κοινωνικούς
σχηματισμούς.
Εργα του: Zur Methodotogie der Beziehungslehre. στο
"Koelner Vierteljahreshefte luer Sozialwissenschaften" I,
Leipzig 1921, o. 47-55.- System der Soziotogie als Lehre
von den sozialen Prozessen und den sozialen Gebilden der
Menschen, zweite Ausgabe, Muenchen, 1933.- Organisa-
tion, στο: "Handwoerterbuch der Sozialwissenschalten",
Bd. 8, Stuttgart, Goettingen, Tuebingen, 1964, σ. 108 επ.
Βιβλιογρ.: Aron R„ Η σύγχρονος γερμανική κοινωνιολο-
γία, εκδ. E.K.K.E.. Αθήνα. 1974.
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
Βιζυηνός Γεώργιος (Βιζύη Θράκης, 1849 ·
Αθήνα, 1896). Γνωστός νεοέλληνας ποιητής
και διηγηματογράφος, που διακρίθηκε παράλ-
ληλα και στην επιστήμη της φιλοσοφίας. Φτω-
χός αλλά άριστος μαθητής στην Κωνσταντι-
νούπολη, απέσπασε την προσοχή του πλούσι-
ου ομογενούς Γ. Ζαρίφη, ο οποίος ανέλαβε τις
δαπάνες των σπουδών του στη Φιλοσοφική
Σχολή Αθηνών και στη συνέχεια της μετάβα-
σής του στη Γερμανία για ανώτερες σπουδές
στη φιλοσοφία και ψυχολογία (1875). Υπήρξε
μαθητής του Λότσε* στη Γοτίγγη, βοηθός του
Τσέλλερ* στο Βερολίνο και φίλος του Βούντ*
στη Λειψία. Με τη διατριβή του Περί παιδιάς
υπό ψυχολογικήν άποψιν αναγορεύθηκε διδά-
κτορας της φιλοσοφίας στη Γερμανία. Η δια-
τριβή του αυτή μεταφράστηκε στα αγγλικά και
προκάλεσε εντύπωση. Μετά επισκέφθηκε τα
πανεπιστήμια του Παρισιού και του Λονδίνου
και το 1882 επέστρεψε στην Ελλάδα. Επεδίω-
ξε να καταλάβει έδρα της φιλοσοφίας στο πα-
νεπιστήμιο Αθηνών, παρουσιάζοντας το σημα-
234
ντικό του έργο Η φιλοσοφία παρά Πλωτίνω,
αλλά δεν επέτυχε παρά μόνο να αναγορευθεί
υφηγητής, πράγμα που τον απογοήτευσε και
επιδείνωσε την κλονισμένη πνευματική του ι-
σορροπία, με αποτέλεσμα να παραμείνει κατά
τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του έ-
γκλειστος σε ψυχιατρείο. Εκτός των πολλών
λογοτεχνικών του έργων έγραψε και τα εξής
επιστημονικά: Ψυχολογικοί μελέται επί του
καλού, Α' Πνευματικοί ιδιοφυΐαι (Παράγωγα
του καλού) και Β' Αι αρχαί των τεχνών (Γένε-
σις του καλού). Σχολικά εγχειρίδια: Στοιχεία
Λογικής προς χρήσιν της ελληνικής νεολαίας
και Ψυχολογία.
Απ. Τζαφερόπουλος
Βικέντιος ντε ΜπωβαΙ (Vincent de Beauvais,
περ. 1190-1264). Γάλλος Δομινικανός, θεολό-
γος, παιδαγωγός και φιλόσοφος. Γνωστός κυ-
ρίως από το εκτεταμένο έργο του Speculum
Majus (Μεγάλος καθρέφτης, περ. 1244). Πρό-
κειται για μια θεολογική και ιστορική εγκυκλο-
παίδεια, που περιλαμβάνει όλες τις μέχρι τότε
γνώσεις. Διαιρείται σε τέσσερα μέρη: 1)
Naturale, πληροφορίες από έναν πλατύ κύκλο
της φυσιογνωσίας, 2) Doctrinale,μεταφυσικές,
μαθηματικές και θεολογικές γνώσεις, 3) Mora-
le, απόψεις περί ηθικής και 4) Historiale, ιστορι-
κές πληροφορίες από τη δημιουργία του κό-
σμου μέχρι τις σταυροφορίες. Τα 2.000 έργα
των 450 συγγραφέων που περιλαμβάνει αυτό
το έργο αποτελούν μιαν άριστη πηγή πληρο-
φοριών, παρά τις αδυναμίες που έχουν επιση-
μανθεί σ' αυτό.
Βιβλιογρ.: Uberweg - Geyer, Ιστορία της φιλοσοφίας
(έκδ. 1928, σ. 733).
Απ. Τζ.
Βίκο Ιωάννης Βαπτιστής (Νεάπολη 1668-
1748). Ιταλός φιλόσοφος. Από φτωχή οικογέ-
νεια, σπούδασε λογοτεχνία, φιλοσοφία και νο-
μική, ουσιαστικά ως αυτοδίδακτος, κυρίως
κατά τη διάρκεια της διαμονής του στη Vatolla
του Σαλέρνο (1686-95). Το 1699 κατέλαβε τη
θέση του professor eloquentiae στο Πανεπιστή-
μιο της Νεάπολης και αφιέρωσε τη ζωή του
στη μελέτη, καταπονούμενος από οικογενεια-
κά προβλήματα, οικονομικές δυσκολίες και α-
πογοητεύσεις. Μόνο στα 1732 θα επιτύχει μια
πιο ουσιαστική αναγνώριση με την αναγόρευ-
ση του στο αξίωμα του βασιλικού ιστοριογρά-
φου. Βαθιά δεμένος με την ανθρωπιστική και
αναγεννησιακή παράδοση, αλλά και ανοικτός

στα μεγάλα προβλήματα που απασχολούσαν
την ευρωπαϊκή σκέψη στην αυγή του 18ου
αιώνα, ο Βίκο αναγνωρίζει μεταξύ των αρχαί-
ων και νεότερων συγγραφέων τέσσερις μορ-
φές, που θεωρεί ως άμεσους εμπνευστές του:
τον Πλάτωνα*, που βλέπει τον άνθρωπο «όπως
αυτός πρέπει να είναι»' τον Τάκιτο, που θεωρεί
«τον άνθρωπο όπως αυτός είναι»- τον Βάκω-
να*, που με την επαγωγική μέθοδο συμβάλλει
στην πρόοδο της ανθρώπινης επιστήμης- και,
τέλος, τον Γκρότιους*, ο οποίος κατόρθωσε να
συνδέσει φιλοσοφία και φιλολογία σε ένα «κα-
θολικό δίκαιο», στο οποίο ενυπάρχει ολόκληρη
η ιστορία των εθνών. Τεράστια επίδραση άσκη-
σαν επίσης στον φιλόσοφο ο Κικέρων* και ο
ιερός Αυγουστίνος*, και από τους αναγεννη-
σιακούς οι Φιτσίνο* και Μακιαβέλι*, ενώ από
τους νεότερους οι Καρτέσιος*, Γκασεντί*,
Χομπς* και Μπέιλι.
Η ισχυρή ανθρωπιστική συνιστώσα της φιλο-
σοφίας του Βίκο παρουσιάζεται ήδη στα πρώτα
του κείμενα και ιδιαίτερα στο De nostri
temporis studiorum ratione (1708), όπου αντιμά-
χεται την επαγωγική μέθοδο της καρτεσιανής
νέας επιστήμης και υπερασπίζεται τη ρητορική
ενάντια στην ξηρότητα του μαθηματικού συλ-
λογισμού, τη φαντασία και την ποίηση ενάντια
στην ψυχρότητα της κριτικής και του αφηρημέ-
νου λόγου. Η αντικαρτεσιανή πολεμική του
Βίκο αναπτύσσεται περαιτέρω στο De antiquis-
sima Halorum sapientia (1710), όπου ο φιλόσο-
φος αναζητά να αποκαταστήσει την πυθαγό-
ρεια διδασκαλία, να δημιουργήσει μια μεταφυ-
σική θεωρία ως θεμέλιο της φυσικής. Ανα-
πτύσσει έτσι τη θεωρία του «μεταφυσικού ση-
μείου» και του "conatus": τα σώματα συντίθε-
νται από σημεία μεταφυσικά, δηλαδή αδιαίρε-
τα, πυρήνες δύναμης (conatus) μιας απροσδιό-
ριστης ικανότητας κίνησης, που γεννούν το
σύμπαν.
Μελετώντας τον ανθρώπινο κόσμο, και υπό
την επίδραση του Γκρότιους, ο Βίκο πλησιάζει
την ιστορία με την πεποίθηση ότι αυτή μπορεί
να δημιουργήσει επιστήμη που, μέσω της ερ-
μηνείας καθολικών σταθερών, νοηματοδοτεί
το ιστορικό γίγνεσθαι. Αυτή η νέα επιστήμη, α-
ντικείμενο του σπουδαιότερου έργου του
Principi d' una scienza nuova dintomo alia nature
delle nazioni( 1725), είναι δυνατή ακριβώς διότι
ο κόσμος της ιστορίας δημιουργείται από τους
ανθρώπους. Ο κόσμος των εθνών αποτελεί το
αντικείμενο της μόνης δυνατής ανθρώπινης ε-
πιστήμης, που συνδέει τη φιλοσοφία με τη φι-
Βιλαμόβιτς
λολογία, το «αληθές» του φιλοσόφου με το
«βέβαιο» του φιλολόγου.
Ο άνθρωπος, κάτω από τον φόβο της θεότη-
τας, προσωποποιημένης στα φυσικά φαινόμε-
να, περνά σταδιακά από τη ζωώδη αρχική του
κατάσταση στην κοινωνική ζωή: μετά την
εποχή των θεών έρχεται αυτή των ηρώων. Η
θεμελιώδης αυτή φάση της ιστορίας, κατά την
οποία οι άνθρωποι αρχικά αισθάνονται χωρίς
να αντιλαμβάνονται και εν συνεχεία παρατη-
ρούν με ταραγμένη ψυχή, αποτελεί ένα από τα
κυριότερα θέματα της προβληματικής του
Βίκο: αντιμαχόμενος την «υπεροψία των ε-
θνών», καθώς και εκείνη των «λογίων», που
τείνουν να αποδίδουν στην αρχαιότητα εξελιγ-
μένους τρόπους ζωής, σύμφωνους προς τις υ-
ποδείξεις της λογικής, ο φιλόσοφος αναζητά
να καταδείξει την αυθεντικότητα του πρωτό-
γονου κόσμου. Η δυνατότητα προσφέρεται α-
κριβώς μέσα από την κατανόηση εκείνου του
κόσμου (ι>ς εποχής της νεότητας του ανθρώπι-
νου γένους, μιας εποχής πλήρους φαντασίας,
που εκφράζεται αρχικά με χειρονομίες και ει-
κόνες, για να φθάσει τέλος στον αρθρωμένο
ποιητικό λόγο: «Οι πρώτοι άνθρωποι λόγω φυ-
σικής ανάγκης υπήρξαν ποιητές και μίλησαν με
χαρακτήρες ποιητικούς», υποστηρίζει ο Βίκο.
Αυτή είναι η κλείδα της νέας επιστήμης, που
του επιτρέπει να παρουσιάσει μια νέα θεώρη-
ση για τις αρχές της ανθρώπινης ιστορίας.
Υψιστη μαρτυρία της ηρωικής εποχής αποτε-
λούν για τον φιλόσοφο τα ομηρικά έπη, έργα
που καταδεικνύουν τη δημιουργική φαντασία
και εκφραστική δύναμη ενός ολόκληρου λαού.
Βιβλιογρ.: Croce Β.. La Filosolia di G. Β. Vico. Laterza,
Ban, 1962.- Gentile G.. Studi vichiani, in "Opere", XVI.
Sansoni, Firenze, 1968.
Αθαν. Νάτσης
Βιλαμόβιτς Ούρλιχ, (von Wilamowitz-Moel-
lendorff Ulrich, 1848-1931). Γερμανός φιλόλο-
γος, κορυφαίος ερμηνευτής του αρχαίου ελλη-
νικού πολιτισμού, από τους κυριότερους εκπρο-
σώπους του λεγόμενου ιστορικού θετικισμού.
Αποκρούοντας τον μουσειακό κλασικισμό, που
περιόριζε το ενδιαφέρον της επιστήμης σε μια
στενή περιοχή της πνευματικής, παραγωγής
και το έργο της έρευνας σε απλή παρατήρηση,
διόρθωση και έκδοση ορισμένων κειμένων, ο
Βιλαμόβιτς είδε τον αρχαίο κόσμο στο σύνολό
του σαν οργανική λειτουργία ανάπτυξης του
λόγου και του πολιτισμού. Ετσι, όρισε ως έργο
της φιλολογίας το "να ξαναζωντανέψει με τη
δύναμη της επιστήμης την περασμένη ζωή: το
235
ΒΙλλμαν
τραγούδι του ποιητή, τη σκέψη του φιλοσόφου
και του νομοθέτη, την ποικίλη και πολυθόρυβη
κίνηση της αγοράς και του λιμανιού, της στε-
ριάς και της θάλασσας, να ξαναζωντανέψει
τους ανθρώπους στην εργασία τους και στο
παιχνίδι τους". Με αυτό το κριτήριο ο Βιλαμό-
βιτς εντάχθηκε στο κίνημα του Ιστορισμού*,
που επεδίωκε τη ζωντανή αναπαράσταση των
επιμέρους μορφών του αρχαίου βίου, και συνε-
τέλεσε ανάμεσα στους πρώτους στο να εκθρο-
νιστεί η ιδεοκρατική ερμηνεία της ιστορίας ως
"δήμιοι ·>γικού πνεύματος". Ετσι άνοιξε τον
δρόμο σε μια αμεσότερη επικοινωνία με τους
αρχαίους συγγραφείς και έθεσε στην υπηρε-
σία της ερμηνείας κάθε πληροφορία που πε-
ριέχουν οι επιγραφές, οι πάπυροι, τα μνημεία,
ακόμα και η λαϊκή παράδοση. Ακόμα, κατόίργη-
σε τους φραγμούς ανάμεσα στη φιλολογία,
την ιστορία και την αρχαιολογία, ταυτίζοντας
τη φιλολογία με την αρχαιογνωσία στο σύνολό
της, και μετατόπισε το επίκεντρο της έρευνας
από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα στην ελληνική.
Ενισχύοντας τα ιστορικά κριτήρια της φιλολο-
γικής έρευνας, ο Βιλαμόβιτς έκρινε τις έννοιες
και τα σύμβολα, τις λατρείες και τους μύθους,
όπως και κάθε άλλο θεσμό, μέσα στο πλαίσιο
της δικής του πολιτιστικής ιστορίας και έτσι
έδωσε σε όλους τους τομείς της φιλολογίας
νέο ενδιαφέρον.
Ε. Ν. Ρούσσος
ΒΙλλμαν Οθων (Willman Otto, Lissa, 1839 - Leit-
meritz, 1920). Γερμανός καθολικός θεολόγος,
παιδαγωγός και φιλόσοφος. Στη διαμόρφωση
των απόψεών του δέχθηκε την επίδραση του
Αριστοτέλη* και του Πλάτωνα* από τους αρ-
χαίους, του Αυγουστίνου* και του θ . Ακινάτη*
από τον θεολογικό χώρο, και των Χέρμπαρτ*,
Ziller και Λάιμπνιτς* από την πλευρά της νεό-
τερης φιλοσοφίας. Αξονα της φιλοσοφικής
του σκέψης αποτελεί η θεωρία του περί των
"ιδεών". Κατά τον Βίλλμαν, οι ιδέες είναι οι
σκέψεις του θεού, σύμφωνα με τις οποίες
έχουν τακτοποιηθεί τα πράγματα του κόσμου.
Οι ιδέες είναι αναλλοίωτες, άφθαρτες και ανε-
ξάρτητες από τον άνθρωπο. Η κατανόησή τους
από τον άνθρωπο αποτελεί προϋπόθεση σο-
φίας και πρέπει αυτές να κατέχουν κεντρική
θέση μεταξύ δασκάλου και μαθητή κατά τη δια-
δικασία της διδασκαλίας και της μάθησης.
Αυτές επίσης ρυθμίζουν, ως κοινωνικές δυνά-
μεις, τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους.
Εχοντας για πρότυπό του την Ερβαρτιανή δι-
236
δασκαλία, προσπαθεί να θεμελιώσει την
αγωγή στην ιστορία, κοινωνιολογία, φιλοσο-
φία και θρησκεία. Αναπτύσσει τις τυπικές εξε-
λικτικές μορφές της παιδείας και διδάσκει ότι
το πρόβλημα της μόρφωσης, τόσο κατά το
βάθος της ιδέας του όσο και κατά τον πλούτο
της ιστορικής ανάπτυξης, μπορεί να το εξου-
σιάσει μόνο η σύνδεση της ιστορικής με την ε-
πιστημονική άποψη περί αρχών. Εργα του: Ο
Αριστοτέλης ως παιδαγωγός (1909), Η διδα-
κτική ως μέθοδος διδασκαλίας (1ΘΘ9), Ιστορία
του ιδεαλισμού (1907), Εισαγωγή στην ιστορία
της μεταφυσικής (1914).
Απ. Τζ.
Βίνερ (Wiener) Νόρμπερτ (Κολούμπια, Μισού-
ρι, 1884 - Στοκχόλμη, 1964). Αμερικανός μαθη-
ματικός, ένας από τους θεμελιωτές της κυβερ-
νητικής. Το πρώτο φιλοσοφικό του δοκίμιο, Τα
όρια της άγνοιας, το έγραψε σε ηλικία 11 χρό-
νων και απέσπασε τον τίτλο του "παιδιού θαύ-
ματος" στα τέλη του 19ου αι., ενώ στις αρχές
του επόμενου, 20ού αι., με τη διατριβή του
επάνω στη μαθηματική λογική, με την οποία α-
νέλυε συγκριτικά τη "θεωρία των σχέσεων"
των Σπένσερ*, Γουάιτχεντ* και Ράσσελ*, απέ-
κτησε τον τίτλο του διδάκτορα, και το 1919
έγινε τακτικός καθηγητής στο Τεχνολογικό
Ινστιτούτο της Μασσαχουσέτης.
Καθοριστικά για το μαθηματικό έργο του Βίνερ
υπήρξαν τα προβλήματα που έθεταν η θεωρη-
τική φυσική, οι βιολογικές επιστήμες και η ηλε-
κτρονική και υπολογιστική τεχνική. Οι μελέτες
του περιστράφηκαν στη θεωρία των μετασχη-
ματισμών του Φουριέ*, στη θεωρία του δυναμι-
κού, στη θεωρία του θεωρήματος του Τάου-
μπερ, στη θεωρία της κίνησης του Μπράουν,
με συμπεράσματα ιδιαίτερα σημαντικά για την
εξέλιξη της θεωρίας των πιθανοτήτων, στη θε-
ωρία των συνδέσεων, στη γενικευμένη αρμονι-
κή ανάλυση, με την οποία συνέβαλε ουσιαστι-
κά στην ηλεκτρονική μηχανολογία, στη θεωρία
της πρόβλεψης και της διύλισης. Με τις μελέ-
τες του αυτές έτεινε στη σύνδεση των θεωρη-
τικών κατασκευών με την τεχνική και συνέβα-
λε μεταξύ άλλων στην τελειοποίηση του ρα-
ντάρ και των συστημάτων τηλεκατεύθυνσης,
ενώ επινόησε σύστημα αυτόματης σκόπευσης
για τα αντιαεροπορικά πυροβόλα.
Η πορεία του αυτή τον οδήγησε στις μαθηματι-
κές θεωρίες των πληροφοριών, της επικοινω-
νίας και του αυτοματισμού. Καρπός των σχετι-
κών του μελετών υπήρξε το έργο του: Cyber-

netics or control and communication in the ani-
mal and the machine (1948) (Κυβερνητική ή έ-
λεγχος και επικοινωνία στο ζώο και τη μηχα-
νή), με το οποίο καθιερώθηκε διεθνώς ο όρος
«κυβερνητική» και γεννήθηκε η ομώνυμη επι-
στήμη. Η ιδέα της κυβερνητικής του Βίνερ βα-
σίζεται στην ενότητα των διαδικασιών της δι-
εύθυνσης και της επεξεργασίας της πληροφο-
ρίας στα σύνθετα συστήματα. Ο Βίνερ επεξέ-
τεινε την κυβερνητική εμπειρία στους διάφο-
ρους τομείς της επιστήμης, όπως στη μηχανο-
λογία, τη βιολογία, την ψυχολογία, τις κοινωνι-
κές επιστήμες κ.λπ., ενώ στα τελευταία του
έργα στράφηκε στα προβλήματα των σχέσεων
του ανθρώπου με τις πληροφορικές - υπολογι-
στικές συσκευές και υποστήριξε υλιστικές και
διαλεκτικές ιδέες.
Απ. Τζαφερόπουλος
Βίντελμπαντ Γουλιέλμος (Windelband Wil-
helm) (Πότσνταμ, 1848 - Χαϊδελβέργη, 1915).
Γερμανός φιλόσοφος, ιδρυτής της φιλοσοφι-
κής σχολής της Βάδης· (νεοκαντιανοί).
0 Βίντελμπαντ δίνει έμφαηη στη σημασία των
ιστορικών επιστημών, οι οποίες κατέχουν πρω-
ταρχική θέση στο σύστημά του, με το οποίο
κατατάσσεται ουσιαστικά στους ιστορικούς
της φιλοσοφίας. Στον τομέα αυτόν εξάλλου α-
ναφέρεται και το μεγαλύτερο μέρος του συγ-
γραφικού του έργου, είτε ως φιλοσοφία της ι-
στορίας είτε ως ιστορία της φιλοσοφίας. Ο Βί-
ντελμπαντ θεωρεί την ιστορία από ιδεοκρατική
άποψη και αναπτύσσει τη δική του μεθοδολο-
γία για τη σύλληψη του νοήματος και της ου-
σίας της ιστορίας, θεωρία που τη συνέχισε ο
διάδοχός του στη σχολή της Βάδης, ο Ρίκερτ*.
0 Βίντελμπαντ, ξεκινώντας από την καντιανή
διάκριση του λόγου σε θεωρητικό και πρακτι-
κό, όρισε ως σκοπό των επιστημών 1) την πε-
ριγραφή των φαινομένων και των γεγονότων
(ιδεολογικές επιστήμες) και 2) την αναζήτηση
και διατύπωση σταθερών νόμων (νομοθετικές
επιστήμες). Χαρακτήρισε τη φιλοσοφία ως επι-
στήμη των "καθολικών αξιών", τις οποίες θεω-
ρεί απριορικές, υπερβατικές και πολυσήμα-
ντες, και τις διακρίνει σε λογικές, ηθικές, αι-
σθητικές και θρησκευτικές. Τις τέσσερις αυτές
κατηγορίες τις ερμηνεύει ως βαθμίδες μιας α-
νιούσας κλίμακας, στην κορυφή της οποίας το-
ποθετεί τις θρησκευτικές, οι οποίες συναρτούν
το σύνολο των αξιών σε μιαν ανώτερη μετα-
φυσική ενότητα, που είναι ο θεός. Η διδασκα-
λία του Βίντελμπαντ άσκησε σημαντική επί-
βιοθεωρία
δραση στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία, κοινωνιο-
λογία και ιστορία.
Τα σημαντικότερα έργα του είναι: Ιστορία της δυτικής φι-
λοσοφίας στην αρχαιότητα (1888), Ιστορία της νεότερης
φιλοσοφίας (2 τ., 1878-1880), Λόγοι και μελέτες (2 τ.,
1884), Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας (1892), Ιστο-
ρία και φυσική επιστήμη (1894), ΠΛάτων(1900), Περίθε-
ωρίας του τυχαίου (1904), Περί ελευθερίας της βουλήσε-
ως (1905) κ.ά.
Βιβλιογρ.: Rickert Η., W. Windelband, Tub., 1929.-
Jakowenko Β., W. Windelband, Prag., 1941.
Απ. Τζ.
Βιντζνιαναθάντα, βλ. Γι ογκατσάρα.
θιοθεωρία (βίος + θεωρώ). Ο ορισμός του όρου
είναι πολυσήμαντος και το περιεχόμενό του
πλατύ. Η σημασία του όρου προσδιορίζεται
από την έννοια που δίδεται στη λέξη βίος. Αν
βίος σημαίνει μόνο ζωή, δηλαδή σύμπλεγμα
οργανικών φαινομένων, τότε ο όρος νοείται
ως εξέταση, μελέτη της ζωής και γίνεται εξο-
λοκλήρου αντικείμενο έρευνας της βιολογίας,
η οποία διατυπώνει ποικίλες απόψεις σχετικά
με τη γένεση της ζωής και τα φαινόμενά της.
Αν όμως βίος σημαίνει κάποια δραστηριότητα
και συμπεριφορά του ανθρώπου (π.χ. πολιτι-
κός βίος), τότε βιοθεωρία σημαίνει την εξέτα-
ση της συγκεκριμένης δραστηριότητας του αν-
θρώπου και διαφοροποιείται κατά περίπτωση
σημασιολογικά. Η πιο παλιά αποδεκτή σημασία
του όρου "βίος" είναι τρόπος ζωής. Στην περί-
πτωση αυτή βιοθεωρία σημαίνει ηθική φιλοσο-
φία, αφού η τελευταία εξετάζει τα του βίου
(βλ. Διογένης Λαέρτιος, II, 16" (ψ) Πλ. π. τ. αρ.
874: "ηθικόν δε το κατησχολημένον περί του
ανθρωπίνου βίου"), τα αξιολογεί και καθιστά
τον βίον ευδαίμονα (= Σέξτου Εμπειρικού*,
Προς Μαθηματικούς 1,1, 109). Αυτή η σημασία
του όρου νομιμοποιείται σε αντίθεση προς τον
συνήθη όρο κοσμοθεωρία, που ορίζεται ως το
σύνολο των δοξασιών και πεποιθήσεων που α-
ναφέρονται στη φύση και τη λειτουργία του
κόσμου (κοσμολογικό - οντολογικό πρόβλημα
της Μεταφυσικής). Αν πάλι σκοπός του βίου
είναι η θεωρία (Αναξαγόρας*, ΟΚ 59 Α 29),
τότε ο όρος παίρνει το περιεχόμενο της ίδιας
της ζωής όχι μόνο από βιολογική αλλά και
πνευματική άποψη. Μπορεί όμως η βιοθεωρία
να μην είναι φιλοσοφία, όταν η ίδια έχει ως α-
φετηρία μια μυθική εξήγηση της ζωής ή είναι
υπόθεση για τη ζωή προεπιστημονική και προ-
κριτική; Συμπερασματικά ο όρος βιοθεωρία
μπορεί να εξηγηθεί ως γενική ή ειδική θεώρη-
ση (εξέταση) τη ζωής κάτω από συγκεκριμένη
237
Βιόλα
φιλοσοφική αφετηρία και προοπτική. Στην πε-
ρίπτωση αυτή μπορεί να είναι βιοθεωρία υλι-
στική ή ιδεαλιστική.
I. Γ. Δελλής
Βιόλα (Viola) φίλιππο. Ιταλός κοινωνικός φιλό-
σοφος. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο «La Sa-
pienza» της Ρώμης. Συνδυάζει την εμπειρική έ-
ρευνα με τη θεωρητική στο πλαίσιο μιας «υ-
παρξιακής κοινωνιολογίας». Εργα του: La
society astratta. Un sistema di indifferenza nella
nostra reahtd quotidiana, Roma, 1989 (ελλ. έκ-
δοση: Η κοινωνία της αφαίρεσης. Το σύστημα
της αδιαφορίας και της αποξένωσης στην κα-
θημερινή ζωή, εκδ. Στάχυ, Αθήνα, 1993).
Δ. π.
βιολογική κατεύθυνση στην κοινωνιολογία
(Κοινωνιοβιολογία). Κοινωνιολογικό και ιστο-
ρικο-φιλοσοφικό ρεύμα, σύμφωνα με το οποίο
το κοινωνικό εννοείται αναλογικά προς το βιο-
λογικό. Η κοινωνική πραγματικότητα γίνεται α-
ντιληπτή ως βιολογικός οργανισμός, του οποί-
ου η επιβίωση στηρίζεται στη βάση της συνερ-
γασίας των επιμέρους μερών του.
Βασική θέση της Κοινωνιοβιολογίας είναι ότι
υπάρχει μια αναλογία μεταξύ μορφών συμπε-
ριφοράς που προσδιορίζουν τη συνύπαρξη και
οργάνωση της ζωής των ζώων (μορφές κοινω-
νικής οργάνωσης στις μέλισσες) και κοινωνι-
κών διαδικασιών στους ανθρώπους. Ξεκινώ-
ντας από αυτή τη θέση διατυπώνεται η άποψη
πως στις ανθρώπινες κοινωνίες επενεργούν
βιολογικής φύσης παράγοντες και προσδιορί-
ζουν την οργάνωση και την εξελικτική τους
πορεία. Δηλαδή, η εξελικτική πορεία της κοι-
νωνίας και του κράτους, καθώς και οι επί μέ-
ρους μορφές ατομικής συμπεριφοράς υποτάσ-
σονται σε βιολογικούς κανόνες. Πρόκειται για
προσπάθεια να ερμηνευθεί η δομή των ανθρώ-
πινων κοινωνιών ως προϊόν μιας βιολογικής ε-
ξελικτικής προσαρμογής, ως απόρροια "φυσι-
κής επιλογής".
Μια τέτοια θεώρηση της κοινωνικής πραγματι-
κότητας αποκαλύπτει την πρόθεση για παρα-
γνώριση του ιστορικού στοιχείου στην πορεία
των κοινωνιών και, προπάντων, παραγνωρίζει
το γεγονός πως, όσο και αν η βιολογική φύση
του ανθρώπου είναι απαραίτητη προϋπόθεση
της κοινωνικής του φύσης, δεν μπορεί όμως η
πρώτη να προσδιορίσει τη δεύτερη, γιατί αυτή
είναι ποιοτικά κάτι το εντελώς διαφορετικό και
238
υποτάσσεται σε διαφορετικούς κανόνες από
τους βιολογικούς.
Αν εξετάσει κανείς την πορεία της κοινωνιο-
λογίας, θα διαπιστώσει πως τόσο ο ιδρυτής
της επιστήμης αυτής (August Comte*) όσο και
μια μερίδα των κλασικών μέχρι τον Talcott
Parsons* και τον Niklas Luhmann* επιζητούν
στις κοινωνιολογικές τους αναλύσεις, σε μι-
κρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, μια σύνδεση με
τη Βιολογία.
Ως τα βασικότερα θεωρητικά ρεύματα ή σχο-
λές του κοινωνιοβιολογισμού θα μπορούσαν
να θεωρηθούν, εκτός της θεωρίας του Η.
Spencer*, ο Κοινωνικός Δαρβινισμός*, η Φιλο-
σοφική - Ανθρωπολογική* σχολή και η Οργανι-
κή σχολή* της Κοινωνιολογίας.
Βιβλιογρ.: Wilson Ε., Sodobiology. The New Synthesis.
Harvard University Press, Cambridge. Mass. 1975.-
Hamilton W., The Genetic Theory ol Social Behavior, στο:
"Journal of Theoretical Biology", 7/1964, pp. 1 -52.- Lipp W..
Biologische Kategorien im Vormarsch? Heraustorderung
und Antwort einer kuenftigen Soziotogie, Wuerzburg
19Θ0.- Lewontin R„ Η πλάνη του βιολογικού ντετερμινι-
σμού, στα "Σύγχρονα θέματα", τ. 1/1978, σ. 63-70.- Κού-
βελας Η., Ο νέος βιολογικός ντετερμινισμός - Κοινωνιο-
βιολογία, στα "Σύγχρονα θέματα", τ. 1/1978. σ. 79-85.
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
βιολογιοκρστία, βλ. βιολογική κατεύθυνση
στην κοινωνιολογία.
βιολογισμός, βλ. βιολογική κατεύθυνση στην
κοινωνιολογία.
θιομέριμνα, βλ. μέριμνα.
βιομηχανική κοινωνία, θεμελιακή κατηγορία
της σύγχρονης αστικής κοινωνιολογίας, που
χρησιμοποιείται σε αντίθεση προς τις μαρξιστι-
κές κοινωνικοταξικές έννοιες της καπιταλιστι-
κής και της σοσιαλιστικής κοινωνίας.
Η έννοια "βιομηχανική κοινωνία" είναι μια έν-
νοια για την κοινωνία κενωμένη από κοινωνικό
περιεχόμενο. Κάνει αφαίρεση όλων των ου-
σιωδών κοινωνικών διαφορών μεταξύ καπιτα-
λισμού και σοσιαλισμού και χειρίζεται το καί-
ριο πρόβλημα της κοινωνικής δομής των κοι-
νωνικών σχηματισμών της εποχής μας ως ένα
καθαρά τεχνικο-οργανωτικό πρόβλημα. Η λε-
γόμενη "τεχνική εξέλιξη", σύμφωνα μ' αυτή
την αντίληψη, τείνει στην εξάλειψη των κοινω-
νικών διαφορών, καθώς και ανάμεσα στον σο-
σιαλισμό και τον καπιταλισμό, και οδηγεί στη
σύγκλιση των δύο συστημάτων. Ετσι, η θεμε-
λιακή, καθοριστική σύμφωνα με τον μαρξισμό,
ταξική διαφορά μεταξύ καπιταλισμού και σο-

οιαλιομού εξαφανίζεται. Όλο το πρόβλημα της
εξέλιξης και των δύο κοινωνικών συστημάτων
ανάγεται όχι στις διαφορετικές μορφές ιδιο-
κτησίας στα μέσα παραγωγής, αλλά στην τε-
χνική και την εφαρμογή της.
Τη θεωρία αυτή διατύπωσαν σε δύο παραλλα-
γές ο Γάλλος κοινωνιολόγος Ρ. Αρόν* σε
σειρά παραδόσεων στη Σορβόνη (1956-59) και
ο Αμερικανός οικονομολόγος Ουόλτ Ουίτμαν
Ροστόου στο βιβλίο του Πολιτική και τα στάδια
της οικονομικής ανάπτυξης (1971). Σύμφωνα
με αυτή τη θεωρία, η προοδευτικότητα ενός
κοινωνικού συστήματος κρίνεται από το επίπε-
δο της βιομηχανικής του παραγωγής (κατά τον
Ροστόου, της παραγωγής αγαθών μαζικής κα-
τανάλωσης μακρόχρονης χρήσης: αυτοκίνητα,
ψυγεία, συσκευές τηλεόρασης κ.λπ.).
Οι θεωρητικοί της "βιομηχανικής κοινωνίας"
βρήκαν τις κεντρικές ιδέες της θεωρίας τους
στα έργα Γερμανών φιλοσόφων και κοινωνιο-
λόγων των αρχών του 20ού αιώνα (Βέρνερ Ζό-
μπαρτ, Ο νέος καπιταλισμός, 1902.- Μαξ Βέ-
μπερ", Οικονομία και κοινωνία, 1927).
Γιάν. Κρητικός
βίος. Η ζωή του ανθρώπου, δηλαδή η διάρκειά
της από τη γέννηση ώς τον θάνατο, η κατά-
σταση και ο τρόπος ζωής. Ο άνθρωπος ως αυ-
τόνομη μονάδα έχει τον ατομικό του βίο, αλλά
με την ένταξή του σε διάφορες κοινωνικές ο-
μάδες, που του επιβάλλουν έναν ιδιαίτερο
τρόπο ζωής και συμπεριφοράς, αναπτύσσει
παράλληλα και τον οικογενειακό, κοινωνικό
κ.λπ. βίο του κάτω από συνθήκες και καταστά-
σεις, που καθορίζουν συγχρόνως και την ποιό-
τητα του βίου του. Με την έννοια αυτή ο βίος
του ανθρώπου μπορεί να προσλαμβάνει ποικί-
λες μορφές, οι βασικότερες των οποίων είναι
οι εξής: 1) σωματικός βίος: περιλαμβάνει το
ούνολο των φυσιολογικών φαινομένων της
ζωής· 2) υλικός: περιλαμβάνει την ικανοποίηση
των υλικών αναγκών του ανθρώπου (τροφή,,
ενδυμασία, κατοικία κ.λπ.), καθώς και την από-
λαυση των αγαθών του πολιτισμού (επικοινω-
νία, ανάπαυση, διασκέδαση κ.λπ.)· 3) πνευμα-
τικός: είναι το σύνολο των σκέψεων και των ε-
νεργειών του σκεπτόμενου ανθρώπου, αλλά
και όλων των ανθρώπων μιας εποχής, που
συμμετέχουν στη δημιουργία του πολιτισμού
της. Ο πνευματικός βίος, ανάλογα με τον
τομέα στον οποίο ασκείται η πνευματική δρα-
στηριότητα, χαρακτηρίζεται ως θεωρητικός,
θρησκευτικός, κοινωνικός, οικονομικός, πολι-
βιοτικό επίπεδο
τικός, αισθητικός. Για τον θεωρητικό έχουμε
να παρατηρήσουμε ότι περιλαμβάνει την ενα-
σχόληση με τις επιστήμες και τις γνώσεις γενι-
κότερα, ενώ για τον θρησκευτικό ότι σ' αυτόν
είναι κυρίαρχη η αντιπαραβολή της βραχύτη-
τας και του μόχθου του επίγειου προς την αιω-
νιότητα και την μακαριότητα του μετά τον θά-
νατο βίου- 4) ψυχικός: το σύνολο των ψυχικών
φαινομένων, η ψυχική δραστηριότητα του αν-
θρώπου· 5) συνειδησιακός: η επιδίωξη, η κίνη-
ση, η τάση της συνείδησης, όχι η φαινομενο-
λογική, αλλά η μπερξονική· όχι δηλαδή απλώς
η συνειδητοποίηση ενός αντικειμένου ή φαινο-
μένου, αλλά ενός αντικειμενικού σκοπού, τον
οποίο η συνείδηση προσδιορίζει για τον εαυτό
της ή δημιουργεί ελεύθερα - 6) περιβαλλοντι-
κός - ταξικός, όπως αγροτικός, αστικός κ.λπ.
βίος. Η ένταξη του ανθρώπου σε κάποιον από
τους τρόπους ή τις περιοχές αυτές του βίου
ασκεί τεράστια επίδραση στην προσωπική και
οικογενειακή του ζωή, καθώς επίσης και στην
εργασία, την κοινωνική του δράση, τη διάθεση
και τη συμπεριφορά του. Και η επίδραση αυτή
είναι θετική ή αρνητική ανάλογα με την κατά-
σταση και την ποιότητα των μορφών του βίου,
που χαρακτηρίζονται με ένα πλήθος επιθετι-
κών προσδιορισμών, όπως βίος ακύμαντος, α-
νέφελος, αμέριμνος, ανθόσπαρτος κ.λπ. ή, α-
ντίθετα, βίος μαρτυρικός, περιπετειώδης, πο-
λυτάραχος κ.λπ., κατά περίπτωση. Τέλος,
παρά την παρατηρούμενη διεθνοποίηση του
βίου, αυτός εξακολουθεί να διατηρεί παράλλη-
λα τις εθνικές και κοινωνικές ιδιομορφίες των
διαφόρων λαών, που είναι ανάλογες προς τις
γεωγραφικές, πολιτιστικές, κοινωνικές κ.λπ.
συνθήκες.
Απ. Τζαφερόπουλος
βιοτικό επίπεδο, επίπεδο διαβίωσης. Έννοια
της οικονομολογίας και της οικονομικής κοι-
νωνιολογίας που εκφράζει τον βαθμό ποσοτι-
κής και ποιοτικής ικανοποίησης των υλικών και
πολιτισμικών αναγκών των ανθρώπων, τον
βαθμό εξασφάλισης αγαθών, υπηρεσιών και
συνθηκών διαβίωσης. Συνιστώσες του βιοτικού
επιπέδου είναι το εισόδημα, η ποσότητα και η
δομή της κατανάλωσης, η διάρκεια εργάσιμου
και ελεύθερου χρόνου, ο χαρακτήρας της ερ-
γασίας, η στέγαση, η εκπαίδευση, η περίθαλ-
ψη, ο πολιτισμός κ.λπ. Το βιοτικό επίπεδο απο-
τελεί καθοριστική συνιστώσα του τρόπου
ζωής.
Δ. π.
239
βισισταντβάιτα βεντάντα
βισισταντβάπα βεντάντα (προσδιορισμένος
μη δυϊσμός). Ινδικό ορθόδοξο φιλοσοφικο-
θρησκευτικό σύστημα, μονιστικό στην κοσμο-
λογική του πρόσβαση και πραγματιστικό στη
θεώρησή του της φυσικής πολλαπλότητας και
του θείου. Ιδρυτής του είναι ο Ινδός φιλόσο-
φος Ραμανούτζα* ή Λακσμάνα ή Ραμανουτζα-
τσάρια, που έζησε τον 11ο αιώνα μ.Χ. Χαρα-
κτηριστικό του συστήματος είναι η προσωπο-
ποίηση του Απόλυτου. Στη θέση του υπερβατι-
κού, απόλυτου και ακατηγόρητου Βράχμαν*
(νιργκούνα Βράχμαν), ο Ραμανούτζα εισάγει
τον θεό-πρόσωπο (Απόλυτο με ιδιότητες ή σα-
γκούνα Βράχμαν). Πρόκειται για μια προσπά-
θεια σύνθεσης ενός προσωπικού θεϊσμού με
τη φιλοσοφία του ακατηγόρητου Απόλυτου,
και επομένως συνδιαλλαγής ανάμεσα στις α-
παιτήσεις του στοχασμού και σε εκείνες του
θρησκευτικού αισθήματος. Τέτοιες προσπάθει-
ες είχαν γίνει και στο παρελθόν από πρόδρο-
μους του στοχασμού του Ραμανούτζα, όπως
είναι εκείνες του φιλόσοφου Μπάκσαρα (9ος
αιώνας μ.Χ.), του Ναθαμούνι (αρχές 10ου
αιώνα μ.Χ.) και του Αλναντάρ ή Γιαμουνατσά-
ρα (τέλος 10ου αι. μ.Χ.). Η Βισισταντβάιτα Βε-
ντάντα, ακόμα, απορρίπτει τη φαινόμενη ή
σχετική ύπαρξη της πολλαπλότητας, την οποία
δίδαξε ο πατριάρχης του αντβαϊτισμού
(Αντβάιτα Βεντάντα), ο Σάνκαρα*, και αποδέ-
χεται την πραγματική της ύπαρξη. Τις ουπανι-
σαδικές περικοπές που απερίφραστα καταδι-
κάζουν την ύπαρξη διαφορών (βισίστας), την
πολυμορφία δηλαδή ή πολλαπλότητα του σύ-
μπαντος, ο Ραμανούτζα ερμηνεύει σαν απόρ-
ριψη μόνο της ανεξάρτητης από το Βράχμαν ύ-
παρξής τους και όχι σαν άρνηση της οντολογι-
κής τους πραγματικότητας.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
βισνάνα (σανσκρ., vijnana). Ο όρος σημαίνει
"διάκριση", με την έννοια μιας ολόκληρης δια-
δικασίας που βρίσκεται πίσω της, δηλαδή του
τεμαχισμού ενός όλου σε μέρη, τα οποία μετά
διακρίνονται, επιλέγονται και προσλαμβάνο-
νται. Αυτή η λειτουργία συνδέεται βασικά με
τις αισθήσεις, ώστε στην πραγματικότητα η
λέξη να σημαίνει τελικά "αισθάνομαι". Ο όρος
έχει σχέση με τη βουδιστική άποψη, η οποία
δεν δέχεται την έννοια της ψυχής σαν ατομι-
κής και αμετάβλητης κατάστασης, αλλά στη
240
θέση της έχει τοποθετήσει την έννοια της "συ-
νείδησης", με την αντίληψη ότι, καθώς δεν υ-
πάρχει ένα απαράλλακτο "εγώ", αυτή έχει μια
ροή και μια μεταβλητότητα από επαναγέννηση
σε επαναγέννηση. Έτσι, το κέντρο της καρμι-
κής συνέχειας, το οποίο και αποφασίζει στη
συγκεκριμένη συνείδηση, εδρεύει στη βισνά-
να, στη λειτουργία των αισθήσεων. Στην ουσία
πρόκειται για μια ψυχολογική διαδικασία, η
οποία και μόνο είναι πραγματική και η οποία
μεταμορφώνει τον εαυτό της τόσο στη διαδι-
κασία "πρόσληψης" όσο και στην "προσλαβα-
νόμενη" εικόνα. Αυτά τα δύο μαζί αποτελούν
την "άμεση εμπειρία" της φαινόμενης πραγμα-
τικότητας. Παρά ταύτα, η σχολή Μαντιαμίκα*
πιστεύει ότι και αυτή η άμεση εμπειρία δεν
έχει στήριγμα στο "κάτι" και στο "κάπου", αλλά
είναι ένας απλός τρόπος ερμηνείας και τίποτα
άλλο. Τελικά πρέπει να τονιστεί ότι η "συνεί-
δηση", ως έκφραση μιας συγκεκριμένης μονα-
δικής οντότητας, αποτελείται από τρία στοι-
χεία: Μάνας* (manas), Βισνάνα (vijnana) και
Ντάτου* (dhatu).
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992".
Ε. Λι ακόπουλος
Βιονού (Vishnu: Ο πανταχού διεισδύων), θεό-
τητα που ανευρίσκουμε ήδη από την εποχή της
Ριγκβέδα*, της οποίας μερικοί ύμνοι είναι α-
φιερωμένοι σε αυτήν. Αργότερα πήρε τη
μορφή και της αποδόθηκαν οι ιδιότητες τις ο-
ποίες διατηρεί μέχρι σήμερα, εκείνες δηλαδή
της Πρωταρχικής θεότητας, που την αναδει-
κνύει σε συντηρητή και προστάτη του κόσμου.
Οι δύο άλλες όψεις της λειτουργικής ινδουί-
στικής τριάδας, είναι ο Βράχμα*, ο Δημιουρ-
γός, και ο Σίβα*, ο Καταστροφέας. Ο Βισνού
έχει συνδεθεί ειδικότερα με την έννοια του
Αβατάρ*, της ηθελημένης δηλαδή καθόδου και
ενσάρκωσης ενός φωτισμένου όντος στο επί-
πεδο της Σαμσάρα* για τη σωτηρία του κό-
σμου. Δέκα είναι οι Αβατάρες αυτοί, από τους
οποίους οι πιο γνωστοί είναι ο Ράμα* και ο
Κρίσνα*, καθώς και ο Ερχόμενος Κάλκιν. Ο
Βισνού αντιπροσωπεύει συγχρόνως και την υ-
πέρτατη πραγμάτωση κάθε πιστού. Καθώς
σκοπός του πιστού είναι να απαλλαγεί από τον
φαύλο κύκλο των γεννήσεων και των θανά-
των, στόχος του είναι να αντικρίσει κάποτε
κατά πρόσωπο τον ίδιο τον Βισνού, που εκ-
φράζει έτσι την απόλυτη ευδαιμονία. Αλλά

αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς την εύνοια και
τη χάρη του. Έτσι ο Βισνού δεν είναι μόνο το
μέσον (upaya) αλλά και ο σκοπός ή το τέλος
(upeya) γΓ αυτή την υπέρβαση και σωτηρία.
Βοηθήματα για αυτή την απελευθέρωση του
πιστού είναι οι αγαθές πράξεις (karma), η
πνευματική εξέλιξη και γνώση (jnana) και η ο-
λοκληρωτική πίστη και αφοσίωση (bhakti) στο
Θεό.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
βιταλισμός. Θεωρία που υποστηρίζει ότι κάθε
έμβιο ον κυβερνάται και κατευθύνεται από μια
"Ζωτική Δύναμη". Αναπτύχθηκε κυρίως στην
προσπάθεια να εξηγηθούν οι διαφορές ανάμε-
σα στους ζώντες οργανισμούς και στη μη
ζώσα ύλη.
Στοιχεία βιταλισμού εμπεριέχονται και στις θε-
ωρίες του Αριστοτέλη*, ο οποίος πίστευε ότι η
κινητήρια δύναμη σε ένα σώμα εδρεύει στην
ψυχή. Ο βιταλισμός είναι στενά συνδεδεμένος
με τον ανιμισμό* και, κατά έναν τρόπο, αποτε-
λεί τη συνέχεια των θεωριών του, ευρύτατα
διαδεδομένων κατά τον 17ο αιώνα. Οι ανιμιστι-
κές απόψεις αναπτύχθηκαν για να αναβαθμί-
σουν τα έμβια όντα, ως αντίβαρο στις μηχανι-
στικές θεωρίες, που επέμεναν να αντιμετωπί-
ζουν τους ζωντανούς οργανισμούς σαν απλές
μηχανές, των οποίων η λειτουργία μπορούσε
να εξηγηθεί με φυσικοχημικούς νόμους. Σύμ-
φωνα με τον Χάρτσοκερ (Nicolas Hartsoeker,
1656-1725), για τους ανιμιστές είναι αδιανόη-
το η μελέτη των ζωντανών οργανισμών να α-
ντιμετωπίζεται με την άποψη ότι όλα εξηγού-
νται μόνο με τους νόμους της μηχανικής,
χωρίς τη βοήθεια της ψυχής και της νόησης.
Τον 18ο αιώνα οι ανιμιστές θα γίνουν οι φανα-
τικοί πολέμιοι του υλισμού* και του αθεϊσμού*.
Απορρίπτουν καθετί το τυχαίο στην οργάνωση
της ζωής και διατείνονται ότι η τελειότητα των
όντων είναι το δημιούργημα μιας άγνωστης
αρχής, που παίρνει αρχικά το όνομα "Ψυχή"
και κατόπιν "Νόηση". Στο τέλος του 18ου
αιώνα η μυστηριώδης αρχή μετονομάζεται σε
"Ζωτική Δύναμη" και ο ανιμισμός παραχωρεί τη
θέση του στον βιταλισμό. Στις αρχές του 19ου
αιώνα επιφανείς φυσιοδίφες, γιατροί και κυ-
ρίως φυσιολόγοι, όπως οι Κυβιέ (Georges
Cuvier, 1769-1832) και Μπισά (Xavier Bichat,
1771-1802), θα ασπαστούν τις αρχές του βιτα-
Φ.Λ., A-16
βιταλισμός
λισμού. Η αναζήτηση μιας ζωτικής αρχής προ-
κύπτει από την επιθυμία να διαχωρισθούν τα
όντα από τα πράγματα και ο διαχωρισμός
αυτός να θεμελιωθεί όχι πάνω στην ύλη, της ο-
ποίας η ύπαρξη αναγνωρίζεται, αλλά σε μετα-
φυσικές δυνάμεις, που διαφοροποιούν τη
ζώσα από τη μη ζώσα ύλη. Στις αρχές του
αιώνα μας μεταξύ των βιταλιστικών θεωριών
διακρίνονται διάφορες τάσεις, κυριότερες από
τις οποίες είναι ο μεταφυσικός ή φιλοσοφικός
βιταλισμός και ο επιστημονικός βιταλισμός.
Κύριος εκπρόσωπος και ένας από τους θεμε-
λιωτές του μεταφυσικού βιταλισμού θεωρείται
ο Μπερξόν* (Bergson), του οποίου οι ιδέες για
ένα διάστημα είχαν ευρεία απήχηση. Η φιλο-
σοφία του συλλαμβάνει την έννοια της ζωής
σαν μια "ορμή" και ένα "ρεύμα", που εμπλέκε-
ται σε έναν ατέρμονα αγώνα με την άψυχη ύλη
προκειμένου να την αναγκάσει να οργανωθεί.
Αντίθετα, ωστόσο, προς τους υπόλοιπους ανι-
μιστές ή βιταλιστές ο Μπερξόν απορρίπτει κάθε
έννοια φιναλισμού* (= τελεολογίας). Οπαδοί του
επιστημονικού βιταλισμού υπήρξαν πολλοί δια-
κεκριμένοι επιστήμονες, μεταξύ αυτών και ο εμ-
βρυολόγος Ντρις* (Hans Driesch, 1867-1941).
Γοητευμένος, και ταυτόχρονα προβληματισμέ-
νος, από την πολυπλοκότητα της εμβρυακής ε-
ξέλιξης, θα εγκαταλείψει την εμβρυολογία για
νο αφοσιωθεί στη φιλοσοφία. Στην ανάπτυξη
των βιταλιστικών θεωριών τη σκυτάλη από
τους βιολόγους θα πάρουν οι φυσικοί, όπως οι
Ελσέσερ (Μ. Elsasser), Πολάνυ (Μ. Polanyi)
και Μπορ (Niels Bor), οι οποίοι εντυπωσιάζο-
νται πολύ περισσότερο από τους βιολόγους
από τη ζώσα ύλη. Κατά την άποψή τους, οι ι-
διότητες της ζωής δεν παραβιάζουν τους νό-
μους της φυσικής, αλλά δεν μπορούν να εξη-
γηθούν μόνο με τις φυσικές δυνάμεις και τις
χημικές αντιδράσεις που διέπουν τα μη ζώντα
συστήματα. Είναι επομένως απαραίτητη η α-
ποδοχή της ύπαρξης πρόσθετων αρχών που
διέπουν μόνο τα έμβια όντα και ως εκ τούτου
είναι αδύνατο να ανακαλυφθούν.
Σταδιακά, η συσσώρευση των παρατηρήσεων και
οι συνεχείς ανακαλύψεις που αφορούν στη δομή
και τη λειτουργία των έμβιων όντων εκτόπισαν τις
βιταλιστικές θεωρίες από την επιστημονική σκέψη.
Βιβλιογρ.: J. S. Haldane. The Philosophical Basis ol
Biology, Λονδίνο. 1931.- F. Jacob. La Logique du Vivant,
une Histoire de I' H6r6dit6, εκδ. Qallimard, 1970.- J.
Monod, Le Hasard et la Necessita. Essai sur la philosophie
naturelle de la biologie modeme, εκδ. du Seuil, 1970.- E. J.
Gardner, History ol Biology, Minneapolis, Burgess, 19723.
ΖήσηςΜαμούρης
241
Βιττγκενστάιν
Βιττγκενστάιν (Wittgenstein), Λούντβιχ Γιόζεφ
Γιόχαν (1889-1951). Αυστριακός φιλόσοφος
της λογικής και της γλώσσας, ο οποίος από το
1929 έζησε στη Μεγάλη Βρετανία και δίδαξε
στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ. Στο έργο του
Λογικοφιλοσοφική πραγματεία (1921) επιχει-
ρεί να οριοθετήσει το νόημα από την ανοησία,
αυτό που μπορεί να ειπωθεί από εκείνο το
οποίο δεν μπορεί να ειπωθεί χωρίς παραβίαση
των ορίων του νοήματος. Αυτό που μπορεί να
ειπωθεί είναι η ολότητα των προτάσεων.
Υπάρχει αυστηρή αντιστοιχία μεταξύ προτάσε-
ων και κόσμου, ονομάτων και αντικειμένων,
και δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν γνήσιες
προτάσεις για τίποτε πέρα από αυτό. Η ουσία
της γλώσσας βρίσκεται στην περιγραφή, η
οποία κατανοείται μέσω της έννοιας της εικο-
νικής αναπαράστασης, όπως αυτή διατυπώνε-
ται μέσω της εικονικής θεωρίας του νοήματος.
Γλώσσα και πραγματικότητα μοιράζονται την
ίδια "μορφή αναπαράστασης" ή "λογική μορ-
φή". Κάποιες προτάσεις δείχνουν άμεσα το
νόημά τους (οι στοιχεώδεις προτάσεις) με το
να αποτελούν "λογικές εικόνες" στοιχειωδών
καταστάσεων πραγμάτων. Είναι συνδυασμοί
απλών "ονομάτων", τα οποία αντιστοιχούν σε
εξίσου απλά "αντικείμενα" στον κόσμο (λογι-
κός ατομισμός). Η Πραγματεία παρέχει μια γε-
νική θεωρία της μορφής γένεσης των σύνθε-
των προτάσεων της φυσικής γλώσσας από τις
στοιχειώδεις προτάσεις μέσω του αληθοσυ-
ναρτησιακού συστήματος της λογικής. Σημείο
κορύφωσης του έργου αποτελεί η εξήγηση της
φύσης της αναγκαιότητας. Ολη η αναγκαιότη-
τα είναι λογική, και αυτή δεν είναι περιγραφι-
κή, όπως πίστευαν ο Φρέγκε* και ο Ράσσελ*.
αλλά ταυτολογική. Η αλήθεια των προτάσεων
της λογικής εξαρτάται από τη λογική δομή των
συμβόλων και μόνο. Δεν μπορούν να συγκρι-
θούν με την πραγματικότητα όπως οι εμπειρι-
κές προτάσεις, αλλά δείχνουν τα τυπικά χαρα-
κτηριστικά της γλώσσας και του κόσμου. Ως εκ
τούτου, δεν λένε τίποτα, είναι άνευ νοήματος.
Αλλά, καθώς δεν παραβιάζουν τους κανόνες
της λογικής σύνταξης, ανήκουν στον συμβολι-
σμό. Αντίθετα, οι προτάσεις της μεταφυσικής,
της θρησκείας και της ηθικής, καθώς προσπα-
θούν να μιλήσουν για πράγματα που δεν μπο-
ρούν να ειπωθούν, παραβιάζουν τους κανόνες
της λογικής σύνταξης και είναι α-νόητες
(unsinning). Σύμφωνα με την εικονική θεωρία,
λοιπόν, εάν μια σειρά σημείων αδυνατεί να εκ-
φράσει μια στοιχειώδη ή μια σύνθετη πρόταση,
242
και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να βεβαι-
ώσει ή να αρνηθεί μια ταυτολογία (ή μια μαθη-
ματική εξίσωση), τότε είναι κυριολεκτικά ανόη-
τη. Σε αυτό το πλαίσιο, η φιλοσοφία αντιμετω-
πίζεται όχι ως σώμα γνώσης, αλλά ως δραστη-
ριότητα κατάδειξης των ορίων της γλώσσας.
Ως κριτική της γλώσσας αποσαφηνίζει τα όρια
του νοήματος και εντοπίζει τις πηγές της φιλο-
σοφικής πλάνης στην προσπάθεια υπέρβασης
αυτών των ορίων.
Από το 1929 ο Βιττγκενστάιν υποβάλλει σε
κριτική βασικές θέσεις του πρώιμου έργου του
και επαναπροσδιορίζει τη φιλοσοφική έρευνα
για τη γλώσσα, φέρνοντας στο προσκήνιο την
έννοια της χρήσης και συνδυάζοντας την προ-
σέγγιση του νοήματος με την επιστημολογία
της κατανόησης. Η χρήση σύμφωνα με πρότυ-
πα ορθότητας, δηλαδή κανόνες, αποτελεί κρι-
τήριο κατανόησης, καθώς επίσης η εξήγηση
μιας έκφρασης από τον συγκεκριμένο ομιλητή
αποτελεί κριτήριο για το πώς κατανοείται από
αυτόν.Η θέση αυτή αφενός αντικρούει μεντα-
λιστικές θεωρίες, που αντιμετώπιζαν την κατα-
νόηση ως ιδιωτική νοητική πράξη σύνδεσης
μιας λέξης με τη σημαινόμενη οντότητα, και α-
φετέρου υπονομεύει τη συγγενή άποψη ότι οι
εξηγήσεις που δίνουν οι ομιλητές δεν είναι σε
θέση να αποδώσουν πλήρως το νόημα, με α-
ποτέλεσμα να θεωρείται επιβεβλημένη η συ-
γκρότηση γενικών σημασιολογικών θεωριών
για να καλυφθεί το χάσμα μεταξύ του τι κατα-
νοείται (έμμεσα) από τους χρήστες και τι εξη-
γείται από αυτούς στις καθημερινές εξηγήσεις
του νοήματος. Ο Βιττγκενστάιν απορρίπτει τις
σημασιολογικές θεωρίες και τις γενικές φορ-
μαλιστικές εξηγήσεις του νοήματος, υποστηρί-
ζοντας αφενός ότι δεν υπάρχει ανάγκη να θε-
σμοθετηθεί μια υποκείμενη ουσιώδης γενική
αρχή τη στιγμή που η γλώσσα λειτουργεί, στις
διάφορες εκφάνσεις της, και χωρίς αυτήν, και
αφετέρου ότι "όλες οι εξηγήσεις έχουν ένα
τέλος". Οφείλουμε να αρκεσθούμε στην περι-
γραφή και να μην αναζητούμε απόλυτους ορι-
σμούς ή έσχατες εξηγήσεις που δεν είναι δυ-
νατόν να υπάρξουν.
Το νόημα είναι ιδιότητα που αποκτά η πρόταση
ολιστικά βάσει της ικανότητάς της να λειτουρ-
γεί ως μέρος ενός πλέγματος χρήσης των
γλωσσικών σημείων, που ο Βιττγκενστάιν απο-
καλεί "γλωσσικό παιχνίδι". Μέσω της εισαγω-
γής αυτής της έννοιας, απορρίπτει την ιδέα
της γλώσσας ως αυστηρού λογικο-συντακτι-
κού συστήματος κανόνων και στρέφεται προς

μια κοινωνικο-πρακτική αντίληψη του νοήμα-
τος, το οποίο θεμελιώνει στις κοινές ανθρώπι-
νες δραστηριότητες ή "μορφές ζωής". Παράλ-
ληλα, ανασκευάζει την επιχειρηματολογία φι-
λοσόφων, όπως ο Ψρέγκε και ο Ράσσελ, που
θεωρούσαν τις κατασκευές της τυπικής λογι-
κής ως βασικό μοντέλο λειτουργίας της γλώσ-
σας, αλλά και ως εργαλείο για τη λύση φιλο-
σοφικών προβλημάτων. Σε αυτό το εγχείρημα
αυτοελέγχεται και ο ίδιος εναντίον της τάσης
της Πραγματείας να συγκροτεί τις δικές της
προτάσεις με γενικούς φιλοσοφικούς όρους,
ως μέρος μιας τυπικής σημασιολογικής θεω-
ρίας, την οποία στο ώριμο έργο του θεωρεί α-
δύνατη. Έργα του: Tractatus Logico - philoso-
phicus, London, 1961 (ελλην. μτφ. Αθήνα,
1978).- Philosophical Investigations (μαζί με το
γερμ. κείμενο Philosophische Untersuchungen),
Οξφόρδη, 1967 (ελλην. μετφ. Φιλοσοφικές
Ερευνες, Αθήνα, 1977).- The Blue and the
Brown Books, Οξφόρδη, 1970, (ελλην. μετφ.
To Μπλε και το Καφέ Βιβλίο, Αθήνα, 1984).
Σταυρούλα Τσινόρεμα
Βπέλλο Έρασμος (Witello Erasmus, 1210-
1285). Γερμανός σχολαστικός φιλόσοφος.
Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα μαθηματικά. Ανέ-
πτυξε μια μαθηματική-δυναμική κοσμοθεωρία
και διατύπωσε τη θεωρία της μεταφυσικής του
φωτισμού. Ερεύνησε ειδικά το φαινόμενο της
διάθλασης του φωτός.
Απ. Τζ.
βίωμα. Οποιαδήποτε κατάσταση ή φαινόμενο
της αντικειμενικής πραγματικότητας εσωτερι-
κεύεται από το υποκείμενο ως γεγονός συγκι-
νησιακά χρωματισμένο και αποτελεί άμεσα δο-
σμένο γεγονός της συνείδησής του. Ως τέτοιο
γεγονός εντάσσεται στη ζωή του ατόμου και
αποτελεί στοιχείο της. Με την έννοια αυτή το
βίωμα αποτέλεσε το κύριο αντικείμενο ανάλυ-
σης της ενδοσκοπικής ατομιστικής ψυχολο-
γίας με έμφαση στον άμεσα δοσμένο συγκινη-
σιακό χαρακτήρα του. Το βίωμα, ως στοιχείο
της συνείδησης, αντανακλά την πραγματικό-
τητα (γνωστική συνισταμένη), ενώ ταυτόχρο-
να υποδεικνύει και τη σχέση του ατόμου προς
την πραγματικότητα (συνισταμένη των κινή-
τρων). Ως τέτοιο στοιχείο, το βίωμα εντάσσε-
ται στη ζωή του ατόμου και επηρεάζει τις κα-
θημερινές σχέσεις και συμπεριφορές του. Πα-
ράλληλα, ως στοιχείο της ψυχικής ζωής επι-
δρά στην αναδιάρθωση της ιεραρχίας των κι-
Βίων ο ΒορυσθενΙτης
νήτρων που δομούν την προσωπικότητα,
καθώς επίσης στις εκτιμήσεις και στις επιλο-
γές της. Ως στοιχείο της ζωής της ενεργού
προσωπικότητας, διαμορφώνει μαζί με άλλα
την εσωτερική ιστορία του "ατόμου", προσδί-
δοντας με τον τρόπο αυτό νόημα στη ζωή του.
Ευάγγ. Μανουράς
Βίων ο Αβδηρίτης (περ. 430-370 π.Χ.). Αστρο-
νόμος, μαθηματικός και φιλόσοφος, μαθητής
και συμπολίτης του Δημόκριτου*. Εξετάζοντας
το μήκος της ημέρας σε διάφορα γεωγραφικά
πλάτη, ο Βίων συνεπέρανε πρώτος ότι υπάρ-
χουν περιοχές της Γης "ένθα γίνεσθαι εξ
μηνών την νύκτα και εξ την ημέραν". Αυτό ση-
μαίνει ότι ο Βίων είχε κατανοήσει τη συνάφεια
των εποχών του έτους με το ηλιοστάσιο,
πράγμα που πρϋποθέτει τη συνείδηση της
σφαιρικότητας της Γης. Ο Βίων μελέτησε επί-
σης τη συνάφεια της φοράς των ανέμων με το
κλίμα.
Ε. Ν. Ρούσσος
Βίων ο ΒορυσθενΙτης (περίπου 325-255 π.Χ.).
Περιπλανώμενος λαϊκός φιλόσοφος και θεμε-
λιωτής του είδους της "διατριβής", δηλαδή της
εκλαϊκευτικής φιλοσοφικής πραγματείας πάνω
σε ηθικά προβλήματα. Γεννήθηκε στην Ολβία
του Εύξεινου Πόντου, κοντά στον ποταμό
Δνείπερο, που οι αρχαίοι τον έλεγαν Βορυσθέ-
νη, γι' αυτό και σ Βίων Βορυσθενίτης. Στην
Αθήνα ο Βίων έμαθε την πλατωνική φιλοσοφία
κοντά στον ακαδημαϊκό Κράτητα*, την αριστο-
τελική κοντά στον Θεόφραστο*, την κυρηνάίκή
κ&ντά στον Θεόδωρο τον Αθεο* και τη φιλοσο-
φία των Κυνικών*, η οποία και σφράγισε την
προσωπικότητά του. Δεν τον απασχολούσαν
τα κεντρικά προβλήματα του συστήματος της
φιλοσοφίας, αλλά μόνο θέματα συμπεριφοράς
του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία, περιγελού-
σε σχετικά "μουσικήν και γεωμετρίαν", όπως
τους μάντεις και τους ιερείς, και δεν έκρυβε
την αθεϊστική τοποθέτηση του. Αναπτύσσο-
ντας τα θέματά του στη γλώσσα της καθημερι-
νής ζωής, με συχνές αναφορές στα πράγματα
της κοινής εμπειρίας, με αποστροφές στον φα-
νταστικό συνομιλητή, έτσι που ο λόγος να
παίρνει τη ζωντάνια του διαλόγου, με τη φιλο-
παίγμονα διάθεση και τη σωκρατική ειρωνεία
του, τη θυμοσοφία και την ανεκδοτολογία του,
αποφεύγοντας πάντα την ορολογία της συ-
στηματικής φιλοσοφίας και επιδιώκοντας την
απλούστευση των προβλημάτων ως την απλόι-
243
Βλάστος

κότητα, ο Βίων έδωσε τον τύπο της "διατριβής" Το διδακτικό και το συγγραφικό έργο του Βλά-
ως σύντομης και εκλαϊκευτικής φιλοσοφικής στος είχε διεθνή αναγνώριση και επηρέασε
πραγματείας πάνω σε ηθικά προβλήματα. βαθύτερα στο να διαμορφωθούν ανθεκτικότε-
Ε. Ν. Ρούσσος
ρα κριτήρια μεθόδου και ερμηνείας της αρχαί-
ας ελληνικής φιλοσοφίας στον αμερικανικό
Βλάστος Γκρέγκορυ (Vlastos Gregory, 1907- κόσμο.
1991). Ελληνοαμερικανός φιλόσοφος, ειδικός Βιβλιογρ.: Exegesis and Argument. Studies in Greek
στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Philosophy presented to Gregory Vlastos: Assen Net-
herlands, 1973.
Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, αλλά
Ε. Ν. Ρούσσος
έζησε στην Αμερική ήδη από τα παιδικά του
χρόνια. Σπούδασε στα πανεπιστήμια του Σικά-
Βλάχος Γεράσιμος (1605/7-1685). Έλληνας
γου και του Χάρβαρντ, δίδαξε σε πανεπιστήμια
στοχαστής με ευρύτατη φιλοσοφική, φιλολο-
του Καναδά (1931-1948) και από το 1955 ήταν
γική και θεολογική παιδεία. Ένας από τους πιο
ο επικεφαλής στον φιλοσοφικό τομέα του Πα-
προικισμένους λόγιους του 17ου αιώνα, τέκνο
νεπιστημίου του Πρίνστον, στις Ηνωμένες Πο-
πνευματικό της ελληνικής αναγέννησης, αλλά
λιτείες. Πήρε μέρος σε αγώνες για την ελευ-
και συνεχιστής του βυζαντινού ουμανισμού,
θερία και τη δημοκρατία, ίδρυσε το "Συμβούλιο
γνώστης καλός της φιλοσοφίας και της θεολο-
φιλοσοφικών σπουδών" (Council for Philosophi-
γίας του Μεσαίωνα, αλλά και της νεότερης ευ-
cal Studies) και συνεργάστηκε με την "Αμερι-
ρωπαϊκής φιλοσοφίας, που σπούδασε στην
κανική Φιλοσοφική Εταιρεία" (American Philo-
Πάδοβα της Ιταλίας.
sophical Association) και με άλλες επιστημονι-
Οι κύριοι σταθμοί της ζωής του: μεταξύ 1655
κές οργανώσεις, με λαμπρά αποτελέσματα για
και 1662, δάσκαλος της φιλοσοφίας και της
το έργο της φιλοσοφίας στην Αμερική.
θεολογίας (στα ελληνικά και τα λατινικά) στο
Έχοντας επιτύχει στέρεη φιλολογική και φιλο-
σχολείο της ελληνικής κοινότητας της Βενε-
σοφική υποδομή, εμπλουτισμένη με διεισδυτι-
τίας- το 1664 ηγούμενος της μονής της Πανα-
κό κριτικό πνεύμα, με ιδιοσυγκρασία διαλεκτι-
γίας της Παλαιοπόλεως στην Κέρκυρα και,
κή και νηφάλια και με τη θέρμη του ανθρωπι-
τέλος, από το 1681 και ως το θάνατό του, μη-
σμού στην πιο καλή έκφρασή του, ο Βλάστος
τροπολίτης Φιλαδελφείας στη Βενετία.
έκανε κύριο έργο της ζωής του την προσπά-
Το συγγραφικό έργο του Γεράσιμου Βλάχου,
θεια να καταστήσει όσο γίνεται πιο κατανοη-
που, εκτός από δύο συγγράμματα - τον τετρά-
τές τις ηθικές και τις πολιτικές έννοιες της αρ-
γλωσσο θησαυρό της εγκυκλοπαιδικής βάσε-
χαίας ελληνικής φιλοσοφίας από την αρχή της
ως (Βενετία, 1659) και την Αρμονία οριστική
ως τον Πλάτωνα. Καρπός αυτής της προσπά-
(Βενετία, 1661) - έχει παραμείνει χειρόγραφο
θειας ήταν μια μεγάλη σειρά από συντομότε-
σε διάφορες βιβλιοθήκες του κόσμου (Βενετία,
ρες ή εκτενέστερες ερμηνευτικές πραγματεί-
Ιεροσόλυμα, Λονδίνο, Βουκουρέστι, Αθήνα
ες, από τις οποίες ανθολογούμε μερικούς τίτ-
κ.ά.), εκφράζει και τον πνευματικό κόσμο του
λους: Ισότητα και Δικαιοσύνη στις πρώιμες ελ-
δημιουργού του. Εκτός από τις Διδαχές του,
ληνικές Κοσμολογίες (Equality and Justice in
τις κηρυγματικές του δηλαδή ομιλίες και λό-
Early Greek Cosmologies, 1947), Ισονομία (Iso-
γους, που σε όγκο ξεπερνούν τα 2.000 φύλλα,
nomia, 1953), Για τον Ηράκλειτο (On Heracli-
η πνευματική παραγωγή του Γεράσιμου Βλά-
tus, 1955), To παράδοξο του Σωκράτη (The
χου, που τη συγκροτούν κυρίως εγχειρίδια δι-
paradox of Socrates, 1957), Πεδία πραγματικό-
δακτικά, περιλαμβάνει πολλά έργα γραμματι-
τητας στον Πλάτωνα (Degrees of Reality in
κής και ρητορικής, έργα λογικής και φιλοσο-
Plato, 1965), Υπάρχει δουλεία στην Πολιτεία;
φίας.
(Does Slavery exist in the Republic? 1969), Δι-
καιοσύνη και ψυχική αρμονία στην Πολιτεία Με τον τετράγλωσσο θησαυρό της εγκυκλο-
(Justice and Psychic Harmony in the Republic, παιδικής βάσεως, που συνέταξε "εκ διαφόρων
1969), Πλατωνικές σπουδές (Platonic Studies, παλαιών τε και νεωτέρων λεξικών", ο Γεράσι-
1973), To σύμπαν του Πλάτωνα (Plato's Uni- μος Βλάχος θεωρείται γενικά ως ο πρώτος
verse, 1975). To ωριμότερο από τα συγγράμ- νεοέλληνας λεξικογράφος.
ματα του Βλάστος είναι ο Σωκράτης (1991), Έργο φιλοσοφικής υφής αποτελεί η Αρμονία
που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά οριστική των όντων (1661). Ένα επίτομο, όπως
από τον Παύλο Καλλιγά (1993). θα το χαρακτηρίζαμε σήμερα, εγκυκλοπαιδικό
λεξικό. Εκτενή κεφάλαια αφιερώνει κι εδώ σε

244

θέματα φιλοσοφίας (κεφ. 8-45), κοσμογραφίας
(κεφ. 46-53), γεωλογίας (κεφ. 54-67), όπως και
στον όνθρωπο (κεφ. 68-146), καθώς και σε
όλλες επιστήμες κι επιστημονικά θέματα.
Με τον Γεράσιμο Βλάχο αρχίζει η νεοελληνική
φιλοσοφική σκέψη. Η φιλοσοφία, με την αρι-
στοτελική έννοια του όρου, βρίσκει τον πρώτο
νεοέλληνα μελετητή της, τον άνθρωπο που ε-
πιχειρεί να συνδέσει την αρχαιοελληνική, τη
βυζαντινή και τη χριστιανική παράδοση με τη
σύγχρονη δυτική ευρωπαϊκή σκέψη.
Η φιλοσοφία κατά τον Γεράσιμο Βλάχο είναι
•γνώσις των όντων" και η επιστήμη, που
"μέρος εστί της φιλοσοφίας", "γνώσις, εμπι-
στοσύνη, κατανόησις, θεωρία, εμπειρία, διδα-
σκαλία", όπως θα γράψει στον θησαυρό, ενώ
στον πρώτο τόμο του Περί ρητορικής δυνάμε-
ως (έργο γραμμένο γύρω στα 1658 στη Βενε-
τία), σημειώνει (φ. 72) πως χάρη στην επιστή-
μη "τα τε παρόντα, παρεληλυθότα και μέλλο-
ντα καταλαβείν δυνάμεθα, δΓ αυτής τους πρό-
παλαι γεννηθέντος και τους γεννησομένους
καταλαμβάνομεν".
Χάρη στις μελέτες του πάνω στη φιλοσοφία
του Αριστοτέλη*, τις παραφράσεις του έργου
του μεγάλου Σταγιρίτη φιλόσοφου, αλλά και
γενικότερα από τη συγγένεια κοσμοαντίλη-
ψης, ο Γεράσιμος Βλάχος θεωρούνταν από
τους συγχρόνους του νέος Αριστοτέλης. Είναι
σύγχρονος, αν και νεότερος, με τον άλλο με-
γάλο ερμηνευτή του αριστοτελικού έργου, τον
Θεόφιλο Κορυδαλέα*. Μόνο που στον Γεράσι-
μο Βλάχο παρατηρούμε μια τάση παρεμβολής
στην ερμηνεία της φιλοσοφίας του Σταγιρίτη
στοιχείων της χριστιανικής σκέψης, ενώ ο Θε-
όφιλος Κορυδαλέας προσπαθεί να μας δώσει,
και μας δίνει, έναν Αριστοτέλη περισσότερο
αυθεντικό, θεμελιωτή της σύγχρονης επιστη-
μονικής σκέψης.
Νυστέρι της σκέψης του Γεράσιμου Βλάχου
είναι το αριστοτελικό τρίπτυχο "ει εστί, τι εστί
και οποίον εστί", που θα τον οδηγήσει στη διε-
ρεύνηση των φυσικών φαινομένων, των αιτιών
των όντων, γιατί, όπως έλεγε κι ο φιλόσοφος,
"πάσα επιστήμη περί αιτίας και αρχάς εστίν"
και"η φυσική αν είη πρώτη επιστήμη" (Μετά τα
Φυσικά, Ε 1). Εξάλλου και το πρώτο συγγραφι-
κό του έργο, γραμμένο σε ώριμη ηλικία, το
1640, είναι μια παράφραση της αριστοτελικής
φυοικής: "Εις άπασαν την φυσικήν πραγματεί-
αν προοιμιακά ζητήματα παρά Γερασίμου ιερο-
μονάχου Βλάχου του Κρητός εκτεθέντα". Ένα
έργο καθαρά φιλοσοφικό, που μας δίνει ανά-
Βλεμμύδης
γλυφα μια σφαιρική εικόνα της σκέψης του Γε-
ράσιμου Βλάχου πάνω στα προβλήματα της
φύσης και του φυσικού κόσμου.
Ο άνθρωπος "εκ της φύσεως κέκτηται την
αρχήν καθ" ην άπαντα κατανοήσαι δύναται",
γράφει ο Γεράσιμος Βλάχος στις Παραφρά-
σεις και ζητήματα εις άπασαν την λογικήν
πραγματείαν του Αριστοτέλους, όπου, ερμη-
νεύοντας κι εδώ την αριστοτελική σκέψη, μας
δίνει ένα σίγουρο μεθοδολογικό εργαλείο
γνώσης, της γνώσης που προχωρά από τις
απλές έννοιες στις αποδεικτικές γνώσεις, θε-
μελιώνοντας ταυτόχρονα την αρχή ότι η λογι-
κή είναι "αναγκαία προς την των επιστημών ε-
πίκτησιν"· κι αυτό, γιατί όποιος "δίχως της λο-
γικής" φιλοσοφεί είναι άνθρωπος που "εν θα-
λάττη γράφει και εις αέρα βαδίζει".
Γιάννης Καράς
Βλεμμύδης Νικηφόρος (1197-1272). Ο κυριό-
τερος εργάτης και εκφραστής μιας παιδευτι-
κής κίνησης που επιχειρήθηκε στο ελληνικό
κράτος της Νίκαιας (1204-1261), τον καιρό της
Φραγκοκρατίας. Εργάστηκε ιδιαίτερα για μια
εκπαιδευτική αναγέννηση που θα πραγματο-
ποιούνταν με την πρωτοβουλία και φροντίδα
του κράτους, θεωρούσε βασική αποστολή του
κράτους την εκπαίδευση για τη διάπλαση των
νέων σε ηθικές προσωπικότητες. Τις παιδαγω-
γικές αντιλήψεις του ο Βλεμμύδης έχει εκθέ-
σει στην πραγματεία του Περί αρετής και α-
σκήσεως. Για να εφαρμόσει τις ιδέες του χρει-
αζόταν (και απολάμβανε) την αυτοκρατορική
εύνοια. Για την πραγματοποίηση μιας κρατικής
εκπαιδευτικής πολιτικής έγραψε ειδική πραγ-
ματεία προς τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Β' Λά-
σκαρη, με τίτλο Βασιλικός Ανδριάς. Η σχέση
του Βλεμμύδη με την αυτοκρατορική αυλή τού
απέφερε και τιμή και φθόνο. Φαίνεται ότι εκ-
φράζει προσωπικά βιώματα η αποφθεγματική
διατύπωση: "τιμώθεμα δαψιλώς, φθονούμεθα
δαψιλέστερον, το μεν διά το πολύ της τιμής,
το δε διά της γνώμης το σκληρόν".
Τα φιλοσοφικά συγγράμματα του Βλεμμύδη
έχουν χαρακτήρα διδακτικών εγχειριδίων, ορ-
γάνωση ιδεών και θεμάτων, σαφήνεια στην έκ-
φραση. Οι ιδέες του ενσαρκώνουν μια συνει-
δητή προσπάθεια για συμβιβασμό της πλατωνι-
κής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας, αλλά
και της χριστιανικής πίστης. Ένα δείγμα περιέ-
χεται στο βασικό φιλοσοφικό έργο του: Εισα-
γωγικής Επιτομής βιβλίον α': Επιτομή της Λο-
γικής (του Αριστοτέλη) και βιβλίον β': Περί φυ-
245
Βλόσσιος
σικής ακροάσεως. Γράφοντας την επιτομή της
Λογικής, αναπαράγει ουσιαστικά τη Λογική
του Αριστοτέλη ενσωματώνοντας και μετεγε-
νέστερα ερμηνευτικά σχόλια και μνημοτεχνι-
κές μεθόδους. Αλλά, όπως ήταν εύλογο, αντι-
μετωπίζει και το βασικό φιλοσοφικό πρόβλημα
του καιρού του για τη φύση των "γενικών εν-
νοιών" (για τα universalia, όπως έλεγαν οι σχο-
λαστικοί του Μεσαίωνα). Είναι οι γενικές έν-
νοιες ονόματα μόνον, προϊόντα λογικής αφαί-
ρεσης μόνον; Και υπάρχουν μόνο στον νου του
ανθρώπου που τις δημιουργεί; Αυτή η άποψη
είχε αριστοτελική καταγωγή και την υποστήρι-
ζαν οι "νομιναλιστές" (από το λατινικό no-
men). Η θεωρία τους λέγεται "νομιναλισμός"*
(ονοματοκρατία). Αλλη, αντίθετη, θεωρία δέ-
χεται ότι οι γενικές έννοιες έχουν υπόσταση
αντικειμενική, αντιστοιχούν στα πράγματα,
είναι πράγματα. Η θεωρία αυτή λέγεται "ρεαλι-
σμός"* (από το λατινικό realis = πραγματικός),
"πραγματοκρατία". Η θεωρία τούτη έχει πλα-
τωνική καταγωγή" οι ιδέες, πίστευε ο αρχαίος
φιλόσοφος, έχουν υπόσταση αντικειμενική, υ-
πάρχουν σ' έναν άλλο κόσμο, άφθαρτο και αι-
ώνιο, που ισχνή μόνο απεικόνιση του δίνουν τα
αισθητά όντα στον άνθρωπο. Γράφει, λοιπόν, ο
Βλεμμύδης στην Επιτομή της Λογικής·. "Οταν
ανεβαίνουμε τη λογική κλίμακα προσθέτοντας
κάθε φορά ένα νέο γένος (το προσεχές γέ-
νος), κάνουμε να υπάρχουν στη σκέψη μας τα
γένη και τα είδη κατά τρόπο άυλο (ως λογική
αφαίρεση, άποψη αριστοτελική)... βλέπουμε
και με ποιο τρόπο περνάμε από τα φθαρτά α-
ντικείμενα στα αναλλοίωτα όντα (ιδέα πλατω-
νική)". Έχουν, λοιπόν δίκιο και ο Αριστοτέλης
και ο Πλάτωνας*. Αλλά ο Βλεμμύδης προσθέ-
τει χριστιανικά: "Ούτως ουν τα γένη και τα είδη
προ των πολλών (πραγμάτων) εισίν εν τω δη-
μιουργώ κατά τους ποιητικούς λόγους· εν τω
Θεώ γαρ οι ουσιοποιοί λόγοι των όντων... καθ'
ους ο υπερούσιος τα όντα πάντα και προώρισε
και παρήγαγε" (Β. Τατάκη, Βυζαντινή Φιλοσο-
φία, 217-218).
Με τρόπο ανάλογο αντιμετωπίζει ο Βλεμμύδης
και το πρόβλημα της ύλης. Η ύλη, γράφει, είναι
άφθαρτη και αγέννητη, από μια άποψη, γεννη-
τή και φθαρτή, από άλλη άποψη. Εφόσον η ύλη
αποτελεί το υποκείμενο που απ' αυτό παράγο-
νται τα αισθητά πράγματα και αφού αυτή δεν
μπορεί να αναχθεί σε άλλα στοιχεία, έπεται ότι
είναι άφθαρτη και αγέννητη. Αλλά αφού, επί-
σης, έχει ποιητικό αίτιο, τον Θεό, που τη δημι-
ούργησε από το μηδέν, βγαίνει το συμπέρα-
246
σμα ότι η ύλη είναι γεννητή και υπόκειται σε
φθορά. Έτσι ο Βλεμμύδης επιχειρεί να συμβι-
βάσει (και ουσιαστικά νοθεύει) τον αριστοτελι-
κό φιλοσοφικό λόγο με τη θρησκευτική πίστη
("εκ του μηδενός εποίησεν ο θεός τον κό-
σμον"). Αυτό όμως αποτελεί ζήτημα πίστης,
που ο λόγος ο ανθρώπινος δυσκολεύεται να
την αποδεχτεί - γιατί, όπως δίδαξαν ήδη οι προ-
σωκρατικοί: "ουδέν χρήμα μάτην γίγνεται
αλλά πάντα εκ λόγου τε και από ανάγκης".
Βιβλιογρ.: Β. Ν. Τατάκη, Βυζαντινή Φιλοσοφία. - Κ. Δ. Γε-
ωργούλη. Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, τόμος β'.
Φ. Κ. Βώρος
Βλόσσιος Γάιος (2ος αι. π.Χ.) από την Κύμη
της Κάτω Ιταλίας. Στωικός φιλόσοφος, μαθη-
τής του Αντίπατρου του Ταρσέα*, φίλος και ο-
παδός του Τιβέριου Γράκχου, τον οποίο επηρέ-
ασε στις ιδέες και τους αγώνες του για την α-
γροτική μεταρρύθμιση στη Ρώμη. Μετά τη δο-
λοφονία του Τιβέριου ο Βλόσσιος κατέφυγε
στον ηγεμόνα της Περγάμου Αριστόνικο' όταν
αυτός νικήθηκε από τους Ρωμαίους, ο Βλόσ-
σιος αυτοκτόνησε.
Ε. Χ
Βογόμιλοι (από τη βουλγ. λέξη βογόμιλος =
θεοφιλής). Ονομασία θρησκευτικής αίρεσης,
που εμφανίστηκε στη Βουλγαρία κατά τον 8ο
αιώνα, μετά την εκεί εγκατάσταση εποίκων
από την Μ. Ασία, Μεσσαλιανών* και Παυλικια-
νών* αιρετικών ως επί το πλείστον, και χρησι-
μοποιήθηκε ως όργανο για την πολιτική επι-
κράτηση των Βουλγάρων κατά των Βυζαντι-
νών, εναντίον των οποίων κήρυξαν και θρη-
σκευτικό πόλεμο, σημειώνοντας επιτυχίες
κατά των "ειδωλολατρών", όπως αποκαλούσαν
τους ορθοδόξους.
Ο βογομιλισμός διαδόθηκε και στην ίδια την
Κωνσταντινούπολη, όπου ο αυτοκράτορας
Αλέξιος Α' Κομνηνός αναγκάστηκε να λάβει
σκληρά μέτρα εναντίον του, θανατώνοντας
επάνω στην πυρά και τον εκεί εκπρόσωπο της
αφέσεως μοναχό Βασίλειο (1118). Η διάδοση
όμως του βογομιλισμού συνεχίστηκε στη Θρά-
κη, Μακεδονία (φθάνοντας και μέσα στο Αγιο
Όρος), Σερβία και Βοσνία. Και παρά την κατα-
δίκη τους από δύο Συνόδους στην Κωνσταντι-
νούπολη (1316 και 1325) οι Βογόμιλοι εξακο-
λούθησαν να επιβιώνουν μέχρι την άλωση,
οπότε εξισλαμίστηκαν.
Κατά τους Βογομιλιστές, πρωτότοκος γιος του
θεού ήταν ο Σαταναήλ, που επαναστάτησε

μαζί με μιαν ομάδα αγγέλων κατά του πατέρα
του, ο οποίος οργίστηκε και τον γκρέμισε στη
γη. Εδώ ο Σαταναήλ, διατηρώντας μέρος της
θεϊκής του δύναμης, δημιούργησε τον κόσμο
και τον αμαρτωλό άνθρωπο. Η έλευση όμως
του Ιησού Χριστού στη γη σήμανε το τέλος της
θεϊκής δύναμης του Σαταναήλ, ο οποίος χωρίς
το ηλ (= θεός) πλέον στο όνομά του έμεινε
απλός Σατανάς, ως πνεύμα του κακού.
Οι Βογομιλιστές θεωρούσαν τους εαυτούς
τους οπαδούς του Χριστού, ενώ τους υπόλοι-
πους χριστιανούς τους θεωρούσαν οπαδούς
του Σατανά. Δέχονταν μόνο την Καινή Διαθή-
κη, με ιδιαίτερη προτίμηση στο Κατά Ιωάννην
Ευαγγέλιο, ενώ την Παλαιά Διαθήκη τη θεω-
ρούσαν σαν έργο και όργανο του Σατανά.
Απέρριπταν τις εικόνες, το σημείο του σταυ-
ρού, τα ιερά λείψανα και το βάπτισμα" αποδέ-
χονταν μόνο το πνευματικό βάπτισμα, με την
"επίθεση" του Ευαγγελίου, και την Κυριακή
Προσευχή και παράλληλα εφάρμοζαν δικά
τους απόκρυφα. Ζούσαν ασκητικά, με αυστη-
ρές νηστείες και αποχή από το κρέας και τον
γάμο.
Βιβλιογρ.: Migne, Ρ G 130, 12889 Η.- Ιβάνοφ, Βογομιλικά
βιβλία και θρύλοι (Σόφια, 1925).- Ν. Κολογερά, Αλέξιος ο
Κομνηνός, Ευθύμιος ο Ζυγαβηνός και οι αιρετικοί Βογό-
μιλοι (1880).- Α. ΜαντοΟδη, Οι Βογόμιλοι (Αθήνα, 1936).-
0. Obolensky, The Bogomils (1972).
Απ Τζαφερόπουλος
Βοήθιος (Anicius Manlius Torquatus Severinus,
περ. 480-524 μ.Χ.). Ρωμαίος και χριστιανός πο-
λιτικός, επιστήμων και φιλόσοφος, "ο τελευ-
ταίος Ρωμαίος φιλόσοφος και ο πρώτος σχο-
λαστικός".
0 Βοήθιος ανήκε σε μεγάλη οικογένεια της
ρωμαϊκής αριστοκρατίας, σταδιοδρόμησε στις
διοικητικές υπηρεσίες του θευδέριχου του Με-
γάλου, βασιλιά των Οστρογότθων, και πέτυχε
να προστατέψει ρωμαϊκές οικογένειες και ε-
παρχίες από την καταπίεση των Οστρογότθων.
Γρήγορα όμως και ο ίδιος έπεσε θύμα της αυ-
ξανόμενης έντασης στις σχέσεις της εξουσίας
των Οστρογότθων με τη ρωμαϊκή αριστοκρα-
τία, που σε συνεννόηση με τον Ιουστινιανό
στην Ανατολή εργαζόταν για την ανασύσταση
του δυτικού ρωμαϊκού κράτους: Σε μιά δίκη για
"εσχάτη προδοσία", ενώ ο Βοήθιος προσπα-
θούσε να υπερασπιστεί τον κατηγορούμενο
φίλο του Αλβίνο*, η κυβέρνηση των Οστρογότ-
θων απάγγειλε κατηγορία και εναντίον του
ίδιου. Ετσι ο Βοήθιος φυλακίστηκε και αργότε-
ρα εκτελέστηκε (524).
Βοήθιος
Ο Βοήθιος ήταν συγγραφέας πολύπλευρα
μορφωμένος και θεωρούσε ως ένα από τα
κύρια έργα του τη διάσωση της αρχαίας παι-
δείας. Στον φιλοσοφικό τομέα επεχείρησε τη
συγχώνευση της πλατωνικής και της αριστοτε-
λικής κοσμοθεωρίας με τη χριστιανική. Έτσι α-
κριβώς προχώρησε πέρα από την εποχή του, ε-
γκαινιάζοντας την παιδεία του Μεσαίωνα στη
Δύση. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι για
τον ίδιο τον Βοήθιο η αρχαία φιλοσοφία ήταν
ακόμα μεγαλύτερο στήριγμα από τη χριστιανι-
κή πίστη. Είχε προγραμματίσει τη μετάφραση
και τον σχολιασμό κατά το δυνατόν όλων των
πλατωνικών και των αριστοτελικών έργων, με
πρόθεση να δείξει την εσωτερική ενότητα
αυτών των συστημάτων και να καταστήσει
προσιτό στον κόσμο της εποχής του ένα απαρ-
τισμένο σύνολο ελληνικής φιλοσοφίας. Ο
ίδιος διάρθρωσε αυτό το σύνολο των γνώσεων
σε τέσσερα μέρη (Αριθμητική, Μουσική, Α-
στρονομία και Λογική), το ονόμασε Quadrivium
("τετρακτύν") και πρόφτασε να συντάξει μεγά-
λα τμήματά του ως εξής: Institutio arithmetica,
De institutione musics, μετάφραση και σχόλια
στις Κατηγορίες του Αριστοτέλη, σχόλια στα
αριστοτελικά έργα Περί ερμηνείας, Αναλυτικά
πρότερα, Αναλυτικά ύστερα, Τοπικά και Σοφι-
στικοί έλεγχοι κ.ά. Στον τομέα της Λογικής α-
νήκουν και τα περισσότερο πρωτότυπα έργα
του Βοήθιου De syllogismo categorico, De
syllogismo hypothetico, De divisione και De
differentiis topicis.
Λίγο πριν από τον θάνατό του, ο Βοήθιος έ-
γραψε μέσα στη φυλακή το έργο που τον
έκανε ευρύτατα γνοκττό σ' όλο τον κόσμο, από
την εποχή του ως σήμερα: αυτό είναι η
Consolatio philosophise (Η παρηγορία της φι-
λοσοφίας). Και σ' αυτό το έργο ο Βοήθιος πα-
ρουσιάζεται προσδιορισμένος από τα πλατωνι-
κά, τα αριστοτελικά και τα νεοπλατωνικά κρι-
τήρια, σε βαθμό που ο ανυποψίαστος αναγνώ-
στης αδυνατεί να πιστέψει ότι έχει να κάνει με
χριστιανό συγγραφέα. Έτσι, ο Βοήθιος, αντί-
θετα από τη χριστιανική θεολογία, διδάσκει
κατά τον Αριστοτέλη* ότι ο κόσμος είναι άναρ-
χος και ατελεύτητος, κατά τον Πλάτωνα* ότι η
δημιουργία είναι ανακατάταξη προϋπάρχου-
σας ύλης, ότι η ψυχή έχει προϋπάρξει και ότι η
γνώση της είναι ανάμνηση καταστάσεων που
αυτή έζησε πριν από την επίγεια ζωή της και,
κατά τον Πλωτίνο*, ότι η ψυχή, για να επικοι-
νωνήσει με τον γήινο κόσμο, περιβάλλεται
κάθε φορά ένα σώμα.
247
Βόηθος ο Μαραθώνιος
Τα έργα του Βοήθιου αποτέλεσαν τη βάση των
φιλοσοφικών σπουδών στον δυτικό κόσμο
κατά τον Μεσαίωνα και πολυάριθμα σχόλια
γράφτηκαν για μεμονωμένα έργα του. Γρήγο-
ρα ο Βοήθιος πήρε την αίγλη του μάρτυρα, και
η Consolatio διαδόθηκε και διαβάστηκε όσο ε-
λάχιστα κείμενα ύστερα από τη Βίβλο. Μετα-
φράστηκε σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές
γλώσσες.
Βιβλιογρ.: R. Η. Patch, The Tradition of Boethius, New
York, 1935 - Η. M. Barret, Boethius. Cambridge, 1940.
Ε. Ν. Ρούσσος
Βόηθος ο Μαραθώνιος (περ. 200-118 π.Χ.). Φι-
λόσοφος, ένας από τους εκπροσώπους της
Νέας Ακαδημίας. Μαζί με τον συμμαθητή, και
σχετικά πρεσβύτερό του, Καρνεάδη*, άσκησε
έντονη κριτική στα διδάγματα της Παλαιάς
Στοάς και συνετέλεσε έτσι στην ανανέωση της
στωικής φιλοσοφίας με τον Παναίτιο τον
Ρόδιο*.
Ε. Ν. Ρούσσος
Βόηθος ο Σιδώνιος 1. (2ος αι. π.Χ.). Στωικός
φιλόσοφος, μαθητής του Διογένη του Βαβυ-
λώνιου* και σύγχρονος του Παναίτιου του Ρό-
διου*. Ο Βόηθος, όπως και ο Παναίτιος, ανήκει
στους εκπροσώπους της Μέσης Στοάς, που
τροποποίησαν τα διδάγματα της Παλαιάς. Ετσι
ο Βόηθος και ο Παναίτιος "τας εκπυρώσεις και
παλιγγενεσίας καταλιπόντες", "ηυτομόλησαν"
στο "δόγμα το της αφθαρσίας του κόσμου".
Σχετικά ο Βόηθος δεν δεχόταν ότι το σύμπαν
είναι ζωντανός οργανισμός και επέφερε τρο-
ποποιήσεις στην πανθείστική θεωρία των πα-
λαιότερων στωικών. Σ' όλες αυτές τις θέσεις
φαίνεται ότι ο Βόηθος επηρεάστηκε ως ένα
βαθμό από τα κοσμολογικά κριτήρια του Αρι-
στοτέλη*. Ο Βόηθος εισηγήθηκε ακόμα ως κρι-
τήρια της αλήθειας τον "νουν", την "αίσθησιν",
την "όρεξιν" και την "επιστήμην". Ασχολήθηκε
κυρίως με τη φυσική θεωρία, την αστρονομία
και τη μετεωρολογία, και αναφέρονται ως
έργα του το Περί φύσεως, το Περί ειμαρμένης
και ένα υπόμνημα στα Φαινόμενα του Αρατου*.
Ε. Ν. Ρούσσος
Βόηθος ο Σιδώνιος 2. (1ος αι. π.Χ.). Περιπατη-
τικός φιλόσοφος, μαθητής του Ανδρόνικου
του Ρόδιου*, συνεχιστής του έργου του για
την έκδοση και τον σχολιασμό των αριστοτελι-
κών συγγραμμάτων, ίσως και διάδοχός του
στη διεύθυνση του Περιπάτου* στην Αθήνα.
248
Σχόλια του Βόηθου στο αριστοτελικό έργο Κα-
τηγορίαι αναφέρονται από τον Σιμπλίκιο*. Ο
Βόηθος εργάστηκε και στην προσπάθεια εναρ-
μονισμού του αριστοτελικού με το πλατωνικό
σύστημα και επεχείρησε να ταυτίσει τις "ιδέες"
του Πλάτωνα* με τα "είδη" του Αριστοτέλη*.
Στην προσωπική διδασκαλία του, όμως, ο Βόη-
θος διετύπωσε ορισμένες καθαρά φυσιοκρατι-
κές θέσεις, που αποκαλύπτουν την απόσταση
του τόσο από τα αριστοτελικά όσο και από τα
πλατωνικά κριτήρια. Οι κυριότερες από αυτές
τις θέσεις είναι οι εξής: Το ειδικό προηγείται
του γενικού - η μορφή δεν είναι ουσία' η ψυχή
είναι θνητή.
Ε. Ν. Ρούσσος
βολονταρισμός, βλ. βουλησιαρχία.
ΒολταΙρος (Francois Marie Arouet de Voltaire,
1694-1778). Ενας από τους πιο γνωστούς εκ-
φραστές του Γαλλικού Διαφωτισμού και συ-
νεργάτης της φημισμένης "Εγκυκλοπαίδειας"
(βλ. Διαφωτισμός, Εγκυκλοπαιδιστές). Οξύς
και συχνά σαρκαστικός στις παρατηρήσεις
του, επιγραμματικός στις εκφράσεις του, πα-
ραστατικός στις παρομοιώσεις του ως συγγρα-
φέας. Υπήρξε υπέρμαχος της ελευθεροφρο-
σύνης, διώκτης της δεισιδαιμονίας, αυστηρός
κριτής της καθολικής (παπικής) εκκλησίας για
τα ατοπήματά της στα δόγματα και την πρακτι-
κή της. Ωστόσο δεν ήταν άθεος' πρέσβευε ότι
κι σν δεν υπάρχει θεός είναι χρήσιμο να επι-
νοήσουμε κάποια θεότητα, γιατί μόνο έτσι
μπορεί να χαλιναγωγηθεί το ήθος του πλή-
θους, των πολλών, στην κοινωνία. Στο σημείο
αυτό η σκέψη του δεν απέχει από την παρατή-
ρηση του αρχαίου σοφιστή Κριτία (Η. Diels - W.
Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 8 B)
ότι: "πυκνός τις και σοφός ανήρ το θείον ειση-
γήσατο ίνα είη τι δείμα τοις κακοίς...".
Ο ίδιος υποστήριζε μια μορφή ντεϊσμού*, την
πίστη δηλαδή σε κάποιον θεό δημιουργό, που
δεν αναμιγνύεται καθόλου στις ανθρώπινες υ-
ποθέσεις. Η εκ μέρους του υπεράσπιση της ε-
λευθεροφροσύνης, της ανεξιθρησκείας και α-
νεξιγνωμίας και η ταυτόχρονη κριτική του
προς την παπική εκκλησία και το αυταρχικό
προεπαναστατικό καθεστώς (ancien r6gime)
τον έφεραν σε σύγκρουση με το κράτος και
συχνά ο Βολταίρος γνώρισε τη Βαστίλλη.
Κύρια έργα του 1: Lettres Philosophiques,
Etements de la Philosophie de Newton, Essai
sur les moeurs et I' esprit des nations (φιλοσο-

φία της Ιστορίας), Trait6 de la toterance, Dictio-
naire Philosophique και ο φημισμένος Candida
(ο Αγαθούλης. που έχει μεταφραστεί στην ελ-
ληνική με τον τίτλο Μικρομέγας, στη σειρά
"100 αθάνατα έργα").
Στα φιλοσοφικά έργα του (Φιλοσοφικές Επι-
στολές, Φιλοσοφικό Λεξικό, Πραγματεία για
τη Μεταφυσική) ο Βολταίρος -ακολουθώντας
το φιλοσοφικά/επιστημονικά πνεύμα του και-
ρού του: τον Λοκ* και τον Νεύτωνα*- πλησία-
σε την ιδέα της αιωνιότητας της ύλης, της α-
ντικειμενικής ύπαρξής της, επίσης την έννοια
της αιτιότητας των φυσικών φαινομένων, δη-
λαδή δεχόταν απόψεις που αποκλείουν θρη-
σκευτικές ερμηνείες. Ταυτόχρονα όμως πρέ-
σβευε τον "ντεϊσμό", την πίστη ότι υπάρχει
θεός δημιουργός, που δεν παρεμβαίνει στην
πορεία του κόσμου μετά την αρχική πράξη της
δημιουργίας.
Μερικές αποφθεγματικές ρήσεις του Βολταί-
ρου: "Η πολιτική εξουσία είναι η θέληση όλων
που εκφράζεται από έναν ή περισσότερους
(εκπροσώπους) σύμφωνα με νόμους που έγι-
ναν με τη συμβολή όλων". "Η ειρήνη είναι καρ-
πός της ανεξιγνωμίας" (και της κοινωνικής δι-
καιοσύνης). Στο Περί οργής θεού, κεφ. XIII,
βάζει στο στόμα του Επίκουρου* τα ακόλουθα:
"Η ο θεός θέλει να άρει το κακό απ' αυτό τον
κόσμο και δεν μπορεί, ή μπορεί και δε θέλει" ή
ούτε μπορεί ούτε θέλει - ή, τέλος, και μπορεί
και θέλει. Αν θέλει και δεν μπορεί, σημαίνει α-
δυναμία, πράγμα αντίθετο με τη φύση του
Θεού- αν μπορεί και δεν θέλει, σημαίνει κακία,
πράγμα ακόμα πιο αντίθετο προς τη φύση του"
αν ούτε θέλει ούτε μπορεί, σημαίνει συγχρό-
νως κακία και αδυναμία" αν θέλει και μπορεί
(και μόνο αυτό ταιριάζει στον θεό), πώς γίνε-
ται να υπάρχει το κακό στη γη;". "Δεν συμφω-
νώ ούτε με μία λέξη από όλα όσα λέτε, μα θα
αγωνιστώ μέχρι θανάτου για το δικαίωμά σας
να τα λέτε", έγραψε σε φίλο του, αφού διάβα-
σε κάποιο δοκίμιό του.
Βιβλιογρ.: W. Durant, Παγκόσμια Ιστορία του Πολιτι-
σμού, τ. Γ σελ. 186-215.- Ernest Cassirer, The Philosophy
ol the Enlightenment (throughout).- Παν. Κονδύλης. Ο Ευ-
ρωπαϊκός Διαφωτισμός (εκδ. "θεμέλιο", 2 τόμοι).
Φ. Κ. Βώρος
Βόλτμαν (Woltmann) Λούντβιχ (1871-1907).
Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημο-
σιολόγος και οφθαλμίατρος, ιδρυτής του πε-
ριοδικού: "Politisch-Anthropologische Revue"
(1902). Οι απόψεις του χαρακτηρίζονται από
την απόπειρα άκρως εκλεκτικίστικης (βλ. εκλε-
Βολφ
κτικισμός) τεκμηρίωσης του ρατσιστικού-αν-
θρωπολογικού ντετερμινισμού (βλ. αιτιοκρα-
τία) και επέδρασαν στα ιδεολογήματα του ρα-
τσισμού*, του πανγερμανισμού και του εθνικο-
σοσιαλισμού.
Έργα του: Die Darwinsche Theorie und der Sozialismus.
1899.- Der historische Materialismus. Darstellung und
Kritik der Marxistischen Weltanschaunung, 1900.- Die
Germanen und die Renaissance in Italien, 1905.- Die
Germanen in Frankreich, 1907.- Kritische und genetische
Begrundung der Ethik, Freiburg (in Bayem), 1896 (Diss.).
Δ.Π.
Βολφ Χριστιανός (Wolff Cristian, Μπρεσλάου
1679-Χάλλη 1754). Γερμανός ορθολογιστής
φιλόσοφος, επιφανής εκπρόσωπος της φιλο-
σοφίας του Διαφωτισμού στη Γερμανία. Επη-
ρεάστηκε από τον Λάιμπνιτς*, του οποίου αρ-
γότερα συνόψισε τη διδασκαλία σε ενιαίο επι-
στημονικό και διδακτικό σύνολο, αφού τη συ-
μπλήρωσε και την τροποποίησε σε ορισμένα
σημεία, καθώς επίσης από τον Καρτέσιο', τον
Σπινόζα* και από την αρχαία ελληνική φιλοσο-
φία, ιδίως τον Αριστοτέλη*, και τους Στωι-
κούς*. Οι ορθολογικές του όμως απόψεις τον
οδήγησαν σε σύγκρουση με τους "πιετιστές"
(ευσεβιστές).
Η φιλοσοφία του Βόλφ αποβλέπει στην πρα-
κτική χρησιμότητά της, προϋπόθεση της οποί-
ας θεωρεί την απόκτηση ακριβούς και βέβαιης
γνώσης. Η γνώση αυτή πρέπει να στηριχθεί
στην ύψιστη "αρχή της αντίφασης", την οποία
είχε ήδη επισημάνει ο Αριστοτέλης ( Μετά τα
Φυσικά, βιβ. Γ), καθώς και στην αρχή του "απο-
χρώντος λόγου". Αυτή η τελευταία θεωρήθηκε
ανατρεπτική και του στοίχισε την έδρα στο πα-
νεπιστήμιο της Χάλλης, την εξορία του από
την Πρωσσία (1723) και την αναζήτηση κατα-
φυγίου στο πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ
(1723-1740).
Με βάση την αρχή της αντίφασης ο Βολφ πα-
ράγει όλες τις αλήθειες, αναλύοντας τις γενι-
κότατες έννοιες, και αυτές τις ονομάζει "αλή-
θειες του λόγου". Δέχεται όμως και τις "αλή-
θειες των γεγονότων", αυτές δηλ. που πηγά-
ζουν από την εμπειρία.
Ο Βολφ προτάσσοντας, κατά το παράδειγμα
του Αριστοτέλη, την επιστήμη της λογικής ως
προπαιδευτική μάθηση, διαιρεί τη φιλοσοφική
γνώση σε επιμέρους επιστήμες.
Στην οντολογία, που είναι το αρτιότερο από τα
διάφορα τμήματα της φιλοσοφίας του, ο
Βολφ, εφαρμόζοντας τις αρχές της αντίφασης
και του αποχρώντος λόγου για την περιγραφή
249
βοναπαρτισμός
των αντικειμένων στο σύνολό τους, αποφαίνε-
ται ότι κάθε αντικείμενο είναι σύνολο ορισμέ-
νων σταθερών ιδιοτήτων, οι οποίες έχουν ως
πηγή της τελειότητάς τους τον θεό. Οι σταθε-
ρές πάλι ιδιότητες έχουν ως φορέα τους έναν
σταθερό πυρήνα, την "ουσία", όπως την ονο-
μάζει, έχοντας και σ" αυτό οδηγό του τον Αρι-
στοτέλη. Η σύνθεση όλων αυτών των "ουσιών"
αποτελεί τον κόσμο, με τον οποίο ασχολείται η
κοσμολογία ως αυτοτελής κλάδος της φιλοσο-
φίας. Από τους νόμους της σύνθεσης των
απλών ουσιών και από τους νόμους της κινητι-
κής τους ενέργειας ο Βολφ εξαρτά τις μεταβο-
λές του κόσμου, του οποίου αποχρών λόγος
και ρυθμιστής είναι ο θεός. Στην ψυχολογία ο
Βολφ, ακολουθώντας τους νοησιαρχικούς, δέ-
χεται ότι τα ψυχικά φαινόμενα κατά βάθος
είναι νοητικά. Παράγοντες των ψυχικών φαι-
νομένων είναι η αίσθηση και η φαντασία, και
πάνω από αυτές ο λόγος.
Πρωτότυπος είναι ο Βολφ ιδιαίτερα στην
ηθική. Πλησιάζοντας το δόγμα των στωικών
"κατά φύσιν ζην", προτείνει την ηθική κατά
φύση ζωή, με σκοπό την τελειοποίηση του α-
τόμου και του ανθρώπινου γένους. Στην πολι-
τική εμφανίζεται οπαδός της "φωτισμένης δε-
σποτείας". Στην οικονομία δέχεται το εμποριο-
κρατικό σύστημα της Πρωσσίας, όπως αυτό
λειτουργούσε στα χρόνια του.
Η επίδραση του Βολφ στη Γερμανία του 18ου
αι. υπήρξε πολύ σημαντική. Τα σημαντικότερα
έργα του είναι: Αρχικά θεμέλια απασών των
μαθηματικών επιστημών (Χάλλη 1710), Λογι-
κοί σκέψεις περί θεού, κόσμου και ψυχής και
περί όλων εν γένει των πραγμάτων (Λειψία
1719), Λογικαί σκέψεις περί των ενεργειών
της φύσεως (Χάλλη 1723), Κοσμολογία
(1731), Εμπειρική ψυχολογία (1732), Φυσικόν
δίκαιον (1740), Οικονομικά (1750) κ.ά.
Βιβλιογρ. :Kohimerer Ε., Kosmos und Kosmonomie bei C.
Wolf, Cott.. 1911.- Utitz E„ C. Wolf. Halle, 1929.- Campo
M., C. Wolff β il razionalismo precrilico, Milano, 1939.
Απ. Τζαφερόπουλος
βονσπαρτισμός. Απολυταρχικό πολιτικό σύ-
στημα. Αρχικά εμφανίστηκε στη Γαλλία ως
τάση για την παλινόρθωση της δυναστείας των
Βοναπαρτών. Στη συνέχεια εξελίχθηκε σε πο-
λιτική ιδεολογία, η οποία εκδηλώνεται ως τάση
για τη συγκέντρωση όλων των εξουσιών του
κράτους σε ένα πρόσωπο, κατά το πρότυπο
του καθεστώτος των Βοναπαρτών, Ναπολέο-
ντα Α' και Γ". Ως πολιτικός όρος ο Βοναπαρτι-
σμός υποκατέστησε ουσιαστικά έναν άλλο αρ-
250
χαιότερο, τον "καισαρισμό", που επίσης ήταν
απολυταρχία και γενικά αυταρχική πολιτική ε-
ξουσία, που εξαρτιόταν από τη θέληση ενός
άνδρα. Ο βοναπαρτισμός βρίσκει γόνιμο έδα-
φος, και παρά τις υπάρχουσες και ισχύουσες
αρχές, σε κοινωνίες στις οποίες παρατηρείται
ανοιχτή ταξική σύγκρουση, οπότε εμφανίζεται
μια δυναμική, πολιτική ή στρατιωτική προσωπι-
κότητα για την εφαρμογή ενός "συμβιβαστι-
κού" πολιτικού προγράμματος. Ιστορικά πα-
ρουσιάζεται με δύο μορφές: την προοδευτική,
με τυπικό εκπρόσωπο τον Ναπολέοντα Α", και
την αντιδραστική, όπως στην περίπτωση του
Ναπολέοντα Γ. Στοιχεία βοναπαρτισμού χαρα-
κτήριζαν την πολιτική του Βίσμαρκ στη Γερμα-
νία, του Στολίπιν στη Ρωσία, του Νάσερ στην
Αίγυπτο κ.ά.
Απ. π.
Βορέας Θεόφιλος (1873, Μαρούσι Αττικής -
1954, Αθήνα). Σπούδασε θεολογία και φιλολο-
γία στο πανεπιστήμιο της Αθήνας, φιλοσοφία
και ψυχολογία στο πανεπιστήμιο της Λιψίας.
Από το 1912 καθηγητής της φιλοσοφίας στη
φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου της
Αθήνας. Από το 1926 ακαδημαϊκός, επίτιμος
συγκλητικός του πανεπιστημίου της Λιψίας και
ξένος εταίρος της Ακαδημίας των επιστημών
της Βουδαπέστης.
Προσπάθησε να δημιουργήσει παράδοση επι-
στημονικής φιλοσοφίας και ψυχολογίας.
Ιδρυσε το πρώτο στην Ελλάδα ψυχολογικό ερ-
γαστήριο (1925) σύμφωνα με το πρότυπο του
εργαστηρίου που διεύθυνε στη Λιψία ο δάσκα-
λός του Β. Βουντ* (W. Wundt).
Η σκέψη του είναι θετικιστική, αλλά το κυριό-
τερο χαρακτηριστικό της είναι η μετριοπάθεια.
Στη θεωρία της γνώσης λόγου χάρη απορρί-
πτει τόσο τον υλισμό όσο και τον ιδεαλισμό,
στο πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης
δέχεται ότι υπάρχει σχετική περιορισμένη ε-
λευθερία, στο πρόβλημα ψυχής-σώματος είναι
δυιστής κ.ο.κ. Διδάσκει ιστορία της φιλοσο-
φίας από τους προσωκρατικούς μέχρι τους
συγχρόνους του ευρωπαίους και συστηματική
φιλοσοφία, όπως γνωσιολογία, αισθητική, λο-
γική, φιλοσοφία της θρησκείας κ.λπ. Μπορεί
να μην είχε πρωτοτυπία, αλλά ήταν εργατικός,
παρακολουθούσε τα φιλοσοφικά ρεύματα της
Ευρώπης και οι παραδόσεις του ήταν κάποιου
επιπέδου. Έργα του: Λογική (1932).- Ψυχολο-
γία (1933).- Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν
(1935).- Ηθική (1957).- Η δόξα περί των σπλά-

χνων ως έδρας της ψυχής (1909).- Η πειραμα-
τική παιδαγωγική των καθ' ημάς χρόνων
(1911).- Πειραματική Ψυχολογία και Ψυχολο-
γικά εργαστήρια (1913).- Η πορεία της λήθης
(1930) κ.ά.
ΒιβλιογρΕ. Παπανούτσου, Νεοελληνική Φιλοσοφία, Βα-
σική βιβλιοθήκη 36/Β - Μ. Κισσάβου, Η Φιλοσοφία εν τη
συγχρόνω Ελλάδι, Θεόφιλος Βαρέας, Αθήναι, 1953.
Γααμμ. θέμελη - Αλατζόγλου
Βορμς (ννοπτ^Ρενέ (8.12.1869, Ρεν-12.2.1926,
Παρίσι). Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολό-
γος, ο βασικός εκπρόσωπος της οργανιστικής*
κοινωνιολογίας στη Γαλλία. Στο βιβλίο του
Οργανισμός και κοινωνία (Organisms et
soci6t6, 1896) υποστηρίζει ότι η κοινωνία προ-
σομοιάζει με τον ανθρώπινο οργανισμό.
Στο έργο του Φιλοσοφία των κοινωνικών Επι-
στημών (Philosophie des sciences sociales,
1903-1907) επιχειρεί να επεκτείνει την οργανι-
στική αντίληψη της κοινωνιολογίας και προς
άλλες κατευθύνσεις (ανατομία, φυσιολογία,
παθολογία, υγιεινή της κοινωνίας), χρησιμο-
ποιώντας μιαν αυστηρή βιολογική ορολογία,
παραδέχεται ωστόσο ότι ο οργανισμός και η
κοινωνία δεν πρέπει να θεωρούνται ως ταυτό-
σημα.
Στο τελευταίο του έργο Κοινωνιολογία: η
φύση της, το περιεχόμενό της, οι εξαρτημένοι
κλάδοι της (Sociologie, sa nature, son contenu,
ses attaches, 1926) περιορίζει ακόμη περισσό-
τερο την έννοια του οργανισμού κι απομακρύ-
νεται από την καθαρά βιολογική αρχική του
θέση: μόνο στην πρωταρχική τους κατάσταση
οι κοινωνίες προσομοιάζουν με οργανισμούς
και υπόκεινται στους κανόνες τους. Με τη βαθ-
μιαία εξειδίκευση και ανάπτυξη τους μεταβάλ-
λονται σε περισσότερο πνευματικά - πολιτισμι-
κά οικοδομήματα, αποδεχόμενες ταυτόχρονα
σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό ανθρώπινα δια-
νοητικά ιδανικά (δικαιοσύνη, ελευθερία, ειρή-
νη κ.λπ.).
Με τη μεσολάβηση του ανθρώπινου πνεύμα-
τος, επιτελείται έτσι μια μετάβαση από τον ορ-
γανικό κόσμο (με τους σκληρούς αγώνες για
την αυτοσυντήρηση που τον διακρίνουν) στον
κοινωνικό. Ως προς τη σχέση ατομικού - κοι-
νωνικού, ο Βορμς υποστηρίζει μια ενδιάμεση
θέση ανάμεσα σ' αυτήν του Ντυρκαίμ* και σ" ε-
κείνη του Ταρντ*: το κοινωνικό συνίσταται από
ατομικά στοιχεία αλλά και το ατομικό πληρώ-
νεται από κοινωνικά. Η κοινωνία δεν υφίσταται
δίπλα στους μεμονωμένους ανθρώπους, αλλά
αποτελεί μιαν οργάνωση τους, βρίσκοντας την
Βούδας
ανώτατη έκφρασή της στο κράτος: σ' αυτό συ-
νειδητοποιεί τον εαυτό της. Το κράτος έχει
μιαν αυτόνομη δική του ζωή, που το αποσπά
τόσο πολύ από τους πολίτες του, ώστε να μπο-
ρεί να ζητήσει απ" αυτούς θυσίες και υπακοή.
Είναι τόσο πολύ "φύση", ώστε κάθε ατομικι-
σμός, οσοδήποτε υγιής, να πρέπει να καταπο-
λεμηθεί ως μη φυσικός αν καθορίζεται ως αυ-
τοσκοπός. Η κοινωνία υπόκειται στους φυσι-
κούς νόμους της εξέλιξης, γι' αυτό και απαγο-
ρεύεται κάθε σκέψη για πρόοδο και μεταρρύθ-
μιση. Η επιστήμη δεν είναι προσανατολισμένη
προς την πράξη αλλά προς τη γνώση. Για να ε-
πιδράσουμε πραγματικά πάνω στον κόσμο, θα
πρέπει να γνωρίζουμε επακριβώς το Είναι του.
Η μεγάλη οργανωτική ικανότητα του Βορμς
στάθηκε αναμφισβήτητα για την ανάπτυξη της
κοινωνιολογίας - όχι μόνο στη Γαλλία- πολύ
πιο σημαντική από το επιστημονικό του έργο.
Αντώνης Οικονόμου
Βούδας (563-483 π.Χ.). Μία από τις μεγαλύτε-
ρες προσωπικότητες στην ιστορία του κόσμου
και ο ιδρυτής του Βουδισμού*. Γεννήθηκε στην
πρωτεύουσα της φυλής των Σάκυας Καπιλαβά-
στου, στο σημερινό Νεπάλ, σε μια εποχή με-
γάλων αλλαγών. Ο έκτος αιώνας π.Χ. υπήρξε
μια εποχή που προσδιόρισε αποφασιστικά την
πνευματική πορεία της ανθρωπότητας: Στον
αιώνα αυτόν γεννήθηκαν, στην Ινδία, εκτός
από τον Βούδα Γκοτάμα, και ο Μαχαβίρα, ο ι-
δρυτής του Γιανισμού*, στην Κίνα ο Κομφού-
κιος* και ο Λάο-Τσε', στην Ελλάδα ο Θαλής*, ο
Ξενοφάνης*, ο Πυθαγόρας* και ο Ηράκλειτος*,
στην Περσία ο Ζαρατούστρας* και στην Παλαι-
στίνη ο Ιερεμίας. Ο πατέρας του Βούδα, ο Σου-
ντοντάρμα, ήταν αρχηγός, ένα είδος βασιλιά,
της πολεμικής κάστας (Kshatriya) Γκοτάμα,
από την οποία πήρε ο γιος του και το όνομά
του, αν και το πραγματικό του όνομα ήταν Σι-
ντάρτα. Η μητέρα του Μαχαμάγια τον γέννησε
στο άλσος Λουμπίνι, στο νότιο Νεπάλ, καθώς
ταξίδευε για να επισκεφθεί τους γονείς της
που έμεναν στη Ντεβαντάχα. Κατά τη γέννησή
του, όπως αναφέρει η παράδοση, συνέβηκαν
πράγματα θαυμαστά. Όμως η μητέρα του πέ-
θανε κατά τον τοκετό και ο πατέρας του, και
για τον λόγο αυτό, κατέβαλε ιδιαίτερη φροντί-
δα να του προσφέρει όλες τις ανέσεις και την
πολυτέλεια που του επέτρεπε η υψηλή του
θέση και να τον προστατεύσει, όσο γίνεται,
από τους κινδύνους και τη δυστυχία της ζωής.
Παρά ταύτα, από τη νεανική του ηλικία ο Σι-
251
Βούδες
ντάρτα φανέρωσε ένα πνεύμα εξόχως διεισ-
δυτικό και μια κλίση προς τη συγκέντρωση, την
απομόνωση και τον διαλογισμό. Όταν ενηλι-
κιώθηκε, από τις τετρακόσιες υποψήφιες νύ-
φες που του παρουσιάστηκαν, σύμφωνα με τη
θέση του ως πρίγκιπα, για επιλογή, αυτός προ-
τίμησε τη σεμνή Γιοσοντάρα από την οποία α-
πέκτησε ένα γιο, με το όνομα Ραχούλα. Στην
ηλικία των είκοσι εννέα ετών ο Σιντάρτα, βγαί-
νοντας έξω από την αυταπάτη της ευτυχίας
που του έδινε το παλάτι του, συναντήθηκε και
βίωσε εμπειρικά τις τέσσερις όψεις της ανθρώ-
πινης δυστυχίας: τα γηρατειά, την αρρώστια,
τον θάνατο και τον αυτοβασανισμά. Αυτό τον
συγκλόνισε βαθιά και τον έκανε να απαρνηθεί
τα τρία του παλάτια, τους τίτλους του, την οι-
κογένειά του και γενικά τα εγκόσμια και να α-
ναζητήσει μια ουσιαστική γνώση και κατανόη-
ση του κόσμου. Τη φώτιση δηλαδή και την α-
πελευθέρωση από τον φαύλο κύκλο των δια-
δοχικών ενσαρκώσεων μέσα στον ωκεανό του
πόνου που αποκαλείται σαμσάρα*. Έτσι, έγινε
ένας περιπλανώμενος ασκητής, ο οποίος για
έξι χρόνια ακολούθησε όλους τους γνωστούς
δασκάλους και δοκίμασε όλους τους γνω-
στούς δρόμους, τη γιόγκα, τη νηστεία, την α-
πάρνηση και τον ασκητισμό. Αλλά παρ' όλα
αυτά δεν κατόρθωσε να βρει απάντηση στα με-
γάλα ερωτήματά του. Τότε, σε ηλικία τριάντα
πέντε ετών, πήρε τη μεγάλη απόφαση να δια-
λογισθεί προσωπικά και βαθιά και να παραμεί-
νει αμετακίνητος μέχρι να βρει την αιτία του
πόνου και της δυστυχίας και τον τρόπο της υ-
πέρβασής τους. Στη Μποντγκάγια, κάθισε σε
στάση διαλογισμού κάτω από μια συκιά, που α-
ποκλήθηκε από τότε το δέντρο της φώτισης,
και ορκίστηκε να μη σηκωθεί από τη θέση αυτή
μέχρι να κατανοήσει τα φαινόμενα του κό-
σμου. ΤΗταν η πανσέληνος του Μαίου. Η παρά-
δοση περιγράφει με λεπτομέρειες όλους τους
πειρασμούς και τις δοκιμασίες που υπέστη από
τον Μάρα, το πνεύμα του κακού. Τελικά ο
Μάρα, με όλη του τη φοβερή ακολουθία, τού
αρνήθηκε το δικαίωμα να παραμείνει εκεί.
Τότε ο Σιντάρτα άγγιξε σε μαρτυρία το χώμα
με τον δείχτη του δεξιού του χεριού και η γη
σείστηκε και αντιλάλησε ηχηρά το δικαίωμά
του να παραμείνει στην επίμονη αυτή στάση α-
ναζήτησης και τού επιβεβαίωσε τη στήριξή
της. Ήταν η μεγάλη στιγμή της φώτισης και
της απελευθέρωσης του. Από τότε κατανόησε
τα πάντα και αποκλήθηκε Βούδας, δηλαδή
"αυτός που ξύπνησε" από τον βαθύ ύπνο της ά-
252
γνοιας. Έτσι πέρασε τα υπόλοιπα σαράντα
πέντε χρόνια της ζωής του διδάσκοντας "τις
τέσσερις επιφανείς αλήθειες", δηλαδή τη "λο-
γική", με την οποία αναλύει την αιτία του
πόνου και της δυστυχίας, δηλαδή το "εγώ" που
γεννάει την άγνοια από την οποία προέρχεται
η προσκόλληση και η αποστροφή, και "το οκτα-
πλό μονοπάτι", δηλαδή τις οκτώ αρετές με τις
οποίες μπορούμε να υπερβούμε τη δυϊκή αντί-
ληψη και τον πόνο (βλ. Βουδισμός), που απο-
τελούν την πεμπτουσία της διδασκαλίας του.
Ο ιστορικός Βούδας κάλεσε και προσκάλεσε
τους ανθρώπους να ακολουθήσουν το παρά-
δειγμά του και να φωτιστούν, να γίνουν και
αυτοί Βούδες, γιατί κάθε ον έχει μέσα του
αυτή τη δυνατότητα που αποκαλείται βουδική
φύση. Αποκλήθηκε και Σακυαμούνι, δηλαδή ο
Σοφός της φυλής των Σάκυας, και από τους α-
ναρίθμητους οπαδούς του σχηματίστηκε η κοι-
νότητα των πιστών, η Σάγκα- η διδασκαλία του
αποκλήθηκε Ντάρμα", δηλαδή ο παγκόσμιος
νόμος που εξηγεί τα φαινόμενα. Και τα τρία
αυτά, ο Βούδας, που είναι ο Οδηγός, η Σάγκα,
που είναι η κοινότητα των συνασκητών και συ-
νοδοιπόρων, και το Ντάρμα, που είναι το προ-
σωπικό βίωμα και η ατομική προσπάθεια, ο Δρό-
μος που πρέπει να ακολουθήσει κανείς, είναι
"τα τρία πολύτιμα πετράδια", στα οποία αναφέ-
ρεται και ζητάει προστασία κάθε Βουδιστής.
Βιβλιογρ.: Arnold Edwin, The Light ol Asia, σε ποιητική
μορφή.- Lillie Arthur, The Lite ol Buddha - Marshall
George, Buddha. The Quest tor Serenity.- Saddhatissa H„
The Lite ot the Buddha.- Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και
η πίστη (Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα.
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*
Ε. Λι ακόπουλος
Βούδες. Πέρα από τον ιστορικό Βούδα* Σακυα-
μούνι (ή Γκοτάμα Σιντάρτα) το επίθετο Βούδας
(ο Αφυπνισμένος - α π ό τον βαθύ λήθαργο της
άγνοιας-, ο Φωτισμένος) δίδεται σε κάθε φω-
τισμένο ον το οποίο έχει υπερβεί το δυϊκό επί-
πεδο και κατέχει συμπαντική γνώση.
Ε. Λ.
Βούδι (σανσ.: Buddhi). Η ατομική βάση της
νόησης. Σοφία, η οποία δεν μπορεί να συγχέε-
ται ούτε με τη μάθηση ούτε με την τρέχουσα
γνώση.
Ε. Λ.
Βουδισμός. Ο Βουδισμός είναι δημιούργημα

της εξελικτικής πορείας της προϊνδικής, της
βεδικής και της ινδουίστικής παράδοσης. Είναι
εκπόρευση της πυκνής σκέψης του 6ου π.Χ.
αιώνα που αποτέλεσε μοναδικό και αποφασι-
στικό σταθμό στην ιστορία του κόσμου. Αλλά
κυρίως είναι το απαύγασμα της έκλαμψης και
της φώτισης του Γκοτάμα Σιντάρτα που απο-
κλήθηκε Βούδας, ενός ανθρώπου και ασκητή
που κατάκτησε τη γνώση μέσα από έναν βαθύ-
τατο και επίμονο διαλογισμό. Ο Βουδισμός, για
τους μη Βουδιστές ιστορικούς, φαίνεται ότι ε-
πεδίωξε μια κοινωνική επανάσταση και μια
πνευματική αναγέννηση, με την απόρριψη της
αυθεντίας όλων των θρησκευτικών παραδόσε-
ων που είχαν δημιουργηθεί πριν από αυτόν,
όπως ο Ινδουισμός, ο Βραχμανισμός*, ο Γιανι-
σμός*, οι Ατζιβάκας κ.λπ. Στην ουσία όμως ο
Βούδας δίδαξε μια ανεξάρτητη από τις τρέ-
χουσες συμβατικότητες ηθική και μια νέα, κα-
θαρή θέαση του κόσμου. Βούδας δεν σημαίνει
θεός, αλλά ένας άνθρωπος όπως όλοι οι άλλοι,
ο οποίος όμως ξύπνησε από τον βαθύ ύπνο της
πνευματικής άγνοιας (αβίντια*) και κατόρθωσε
να συλλάβει την αλήθεια και την ουσία των
νόμων που κυβερνούν τους κόσμους. Για τους
ανθρώπους ιδιαίτερα, ο Βούδας βίωσε τη βαθιά
αιτία του πόνου και της δυστυχίας τους και
από απέραντο έλεος αποφάσισε να τους διδά-
ξει τον τρόπο με τον οποίο θα υπερβούν αυτό
τον φαύλο κύκλο των γεννήσεων και των θα-
νάτων, που στην ανατολή αποκαλείται Σαμσά-
ρα·.
Ο άνθρωπος, η πνευματική του σύγχυση και η
εγγενής δυστυχία του υπήρξαν το κεντρικό
πρόβλημα της βουδιστικής πρακτικής και κάθε
μεταφυσική αναζήτηση που δεν είχε σχέση με
τις καθημερινές του αυτές δοκιμασίες και με
την απαλλαγή του από αυτές θεωρήθηκε φυγή
και ματαιοπονία και δεν ενθαρρύνθηκε ποτέ.
Κάθε μεταφυσική θεώρηση είναι στην ουσία
μερική μόνο προσέγγιση της αλήθειας, που
βρίσκεται πέρα και πάνω από κάθε λογική ανά-
λυση και νοητική διεργασία. Έτσι, ο Βουδισμός
δεν είναι ούτε θρησκεία με τον αυστηρό προσ-
διορισμό του όρου (δεν έχει θεό δημιουργό
λ.χ. και σωτηριολογία), ούτε είναι ένα φιλοσο-
φικό σύστημα με τη δυτική αντίληψη του όρου.
Απλά είναι ένας τρόπος ζωής, ένας πρακτικός
Δρόμος. Βούδας κατά συνεκδοχή είναι εκείνος
που περπάτησε αυτό τον Δρόμο και μπορεί να
αναφέρει στους άλλους τι βρήκε πάνω σ'
αυτόν, μεταβαλλόμενος έτσι σε οδηγό τους.
Αλλά κάθε ακόλουθος και συνοδοιπόρος του
Βουδισμός
πρέπει και οφείλει να τον βαδίσει φυσικά
μόνος του και να ζήσει ο ίδιος τις εμπειρίες
του1 κανένας άλλος δεν μπορεί να τον περπα-
τήσει για λογαριασμό του. Ο Βουδισμός μετα-
φέρει έτσι άμεσα, άφοβα και χωρίς κανένα δι-
σταγμό την ευθύνη της πορείας αυτής σε κάθε
ασκούμενο προσωπικά. Ο νόμος του κάρμα*,
που υιοθέτησε και αναπροσδιόρισε, του το επι-
βάλλει.
Αυτή η παρομοίωση του δρόμου επέτρεψε στο
βουδιστικό σύστημα να αποκαλείται Όχημα
(Yana), με την έννοια ότι είναι ένα μέσο το
οποίο θα σε μεταφέρει από τον τόπο της εγκό-
σμιας εμπειρίας, της πνευματικής άγνοιας, της
επιθυμίας, της δυστυχίας και του πόνου στον
τόπο της υπερβατικής σοφίας, που είναι η απε-
λευθέρωση από τα δεσμά και τον πόνο και που
αποκαλείται Φώτιση. Και καθώς για λόγους
πρακτικούς, όταν διασχίσουμε με ένα ακάτιο
το ποτάμι και φθάσουμε στην απέναντι όχθη,
δεν το σέρνουμε μαζί μας, αλλά το εγκαταλεί-
πουμε για να φθάσουμε εύκολα στον τελικό
μας προορισμό, έτσι και το βουδιστικό Όχημα
είναι απλά ένα μέσο πορείας και ολοκλήρωσης
που η φύση του και η αποστολή του δεν του ε-
πιτρέπουν να εξελιχθεί σε αυτοσκοπό.
Αποτέλεσμα αυτής της ιδιότητάς του να είναι
άμεσος, πρακτικός και βιωματικός, είναι ότι δη-
μιούργησε σχολές και μορφές που τον παρου-
σιάζουν με άλλη κάθε φορά απόχρωση, μέσα
στους 25 αιώνες της ιστορίας του, και τον κά-
νουν να συμφιλιώνεται σοφά με το επιχώριο
κάθε φορά πολιτισμικό σχήμα, καθώς έχει εξα-
πλωθεί σε ολόκληρο τον πλανήτη. Παράλλη-
λα, έχει και διάφορα επίπεδα έκφρασης και ερ-
μηνείας. Αλλά τα διάφορα Οχήματα που δίδα-
ξε ο Βούδας, όπως τα Οχήματα της Χιναγιάνα*
και της Μαχαγιάνα* λ.χ., θεωρούνται από
όλους τους Βουδιστές τέλεια από κάθε άποψη
και οι διάφορες παραδόσεις των ποικίλων α-
σκήσεων του Ντάρμα*, βαθύτατες και πέρα
από τα όρια της φαντασίας, αποτελεσματικές.
Η ποικιλία τους δεν οφείλεται σε κάποια δια-
φορά ποιότητάς τους, αλλά στη διαφορετική ι-
κανότητα πρόσληψης των όντων στα οποία α-
πευθύνονται, στη διαφορετική καρμική τους ε-
πιβάρυνση. Ο Λέων της Φυλής των Σάκυα
(όπως αποκαλείται ο Βούδας Σακυαμούνι) γύ-
ρισε για παράδειγμα τον τροχό του Ντάρμα
(δηλαδή δίδαξε) ουσιαστικά στα 45 χρόνια της
αποστολής του και, παρά τις άπειρες ομιλίες
του, μόνο τρεις φορές ουσιαστικά και κάθε
φορά κινήθηκε σε διαφορετικό επίπεδο και για
253
Βούλγαρης
διαφορετικές κατηγορίες όντων: με το πρώτο
γύρισμα, ο Βούδας εξαφάνισε τη λανθασμένη
άποψη της μη αποδοχής του νόμου της αιτίας
και του αποτελέσματος (κάρμα) (κάτι που ήταν
εύκολο να το αποδεχθούν όλοι σχεδόν οι άν-
θρωποι)' με το επόμενο γύρισμα, εξαφάνισε τη
λανθασμένη άποψη της πίστης σε μια αυθύ-
παρκτη και ανεξάρτητη ψυχή, που αποτελεί τη
βάση της απατηλής προσκόλλησης στο "εγώ",
(κάτι που είναι δυσκολότερα αποδεκτό, γιατί
το εγώ είναι η πηγή της άγνοιας και το στήριγ-
μα όλων των παθών)· και με το τρίτο γύρισμα
εξαφάνισε τη βάση όλων συλλήβδην των λαν-
θασμένων απόψεων, που θεωρούν ότι τα φαι-
νόμενα γενικά έχουν μια ανεξάρτητη και στέ-
ρεη ύπαρξη (το απατηλό των φαινομένων
μόνο μετά από βαθύ και έμπειρο διαλογισμό
μπορεί να γίνει τελικά αποδεκτό).
Για τις βασικές έννοιες του Βουδισμού βλέπε:
Επαναγέννηση*, Κάρμα*, Νιρβάνα*, Σαμσάρα*.
Για τις γενικές αρχές του: (Οι) Τέσσερις Επι-
φανείς Αλήθειες*, (το) Οκταπλό Μονοπάτι*,
Κενότητα*. Για τις σχολές του: Χιναγιάνα* ή
Τεραβάδα*, Μαχαγιάνα*, Ζεν*.
Βιβλιογρ.: Βαο. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη,
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ.. Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα - Γιόννινα, 1992".
Ε. Λιακόπουλος
Βούλγαρης Ευγένιος (1716, Κέρκυρα - 1806,
Μονή Αλεξάντρ Νέφσκι, Πετρούπολη). Γεννή-
θηκε στην Κέρκυρα. Εκεί γνώρισε ως δάσκαλο
έναν από τους διαπρεπείς λόγιους της εποχής,
τον Αντώνιο Κατήφορο. Για τη συνέχεια των
σπουδών του δεν έχουμε ασφαλείς ειδήσεις·
ίσως φοίτησε και στο πανεπιστήμιο της Πάδο-
βας. Πάντως, την ευρύτητα της παιδείας του
Βούλγαρη την αποκαλύπτει το έργο του, διδα-
κτικό και συγγραφικό. Η σταδιοδρομία του: Το
1737 ή 1738 χειροτονήθηκε διάκονος· τότε άλ-
λαξε και το βαφτιστικό του όνομα Ελευθέριος
σε Ευγένιος. Το 1742 (σε ηλικία 26 χρόνων)α-
νέλαβε τη διεύθυνση της Μαρουτσαίας Σχο-
λής στα Γιάννενα - το 1750 έγινε διευθυντής
άλλης σχολής στην Κοζάνη· το 1753 προσκλή-
θηκε για τη διεύθυνση της νεοσύστατης τότε
Αθωνιάδος Ακαδημίας, από όπου αποσύρθηκε
το 1759 για να διδάξει στην Πατριαρχική Ακα-
δημία της Κωνσταντινούπολης. Το 1762 τερ-
ματίζεται η εκπαιδευτική δράση του Βούλγα-
ρη. Εγκαταλείπει οριστικά και τον ελληνικό
χά}ρο για την Ευρώπη, από όπου δεν γύρισε
ποτέ πια. Κατέληξε στη Ρωσία, όπου η Αικατε-
254
ρίνη (σε περίοδο τότε θεαματικών φιλελεύθε-
ρων χειρονομιών, πριν από τη Γαλλική Επανά-
σταση) του επιδαψίλευσε τιμές και τον προώ-
θησε ως το αξίωμα του αρχιεπισκόπου της νε-
οσύστατης τότε αρχιεπισκοπής «Σλαβονίου
και Χερσώνος» στην Ουκρανία.
Για την εικοσάχρονη περίοδο της εκπαιδευτι-
κής δραστηριότητας του Βούλγαρη οι ερευνη-
τές σημειώνουν τα παρακάτω, συνοπτικά:
α. Ως δάσκαλος θαυμάστηκε για τη σοφία και
την εργατικότητά του" ο ίδιος φαίνεται αισθα-
νόταν το έργο του ως προσφορά κοινωνική
προς το γένος.
β. Την περίοδο της εκπαιδευτικής του δραστη-
ριότητας ο Βούλγαρης - γ ι α εξυπηρέτηση του
εκπαιδευτικού έργου του- μετέφρασε ένα
πλήθος συγγράμματα από δυτικοευρωπαϊκές
γλώσσες (J. Locke, Δοκίμιο για την ανθρώπινη
νόηση.- Antonio Genovesi, Στοιχεία Μεταφυσι-
κής.- G. J. S. Gravesande, Εισαγωγή εις την Φι-
λοσοφίαν.- Fr. Wucherer, Φυσική.- Christian
von Wolff, Στοιχεία Αριθμητικής και Γεωμε-
τρίας και άλλα). Αυτά τα έργα αποτελούσαν
πολύ τολμηρό νεωτερισμό για δύο λόγους:
πρώτα γιατί έθιξαν την αλαζονεία και αυτάρ-
κεια της παράδοσης ως μόνης πηγής παιδείας
και ύστερα για το συγκεκριμένο περιεχόμενό
τους, που οπωσδήποτε έθιγε την αυθεντία της
παράδοσης και της αποκάλυψης, όσο κι αν
προσπάθησε ο Βούλγαρης να διαχωρίσει τα
όρια του φιλοσοφικού στοχασμού και της ορ-
θόδοξης πίστης. Οι νεωτερισμοί και ο αρχικός
φιλελευθερισμός του Βούλγαρη προκάλεσαν
αντιδράσεις των συντηρητικών κύκλων γενικά,
της Εκκλησίας αργότερα (αλλά ως τότε ο Βούλ-
γαρης είχε προλάβει να αναδιπλωθεί). Ως προς
αυτούς τους νεωτερισμούς (εισαγωγή της δυτι-
κοευρωπαϊκής φιλοσοφίας και επιστήμης) είχε
προηγηθεί ο Β. Δαμωδός" αλλά διέφυγε ή πρό-
λαβε τις αντιδράσεις, γιατί ζούσε σ' ένα απόμε-
ρο χωριό της Κεφαλονιάς και η διδασκαλία του
τότε είχε πολύ περιορισμένη εμβέλεια,
γ. Από όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα όπου υ-
πηρέτησε, ο Βούλγαρης αποχώρησε ύστερα
από ιδεολογικές διενέξεις, προστριβές και φα-
τριασμούς εκ μέρους των αντιπάλων ή των ε-
πικριτών του. Φαίνεται, πάντως, ότι οι αντιδι-
κίες που εκδηλώθηκαν γύρω από το πρόσωπό
του οφείλονταν και στην πληθωρική παρουσία
του, που επισκίαζε όλους τους άλλους, και σε
κάποια εριστικότητά του, που ίσως μεγάλωνε
με το πέρασμα του χρόνου. (Βλ. Henderson, Η
αναβίωση του ελληνικού στοχασμού,70).

Περισσότερο και από την εκπαιδευτική και με-
ταφραστική προσφορά του, τον Βούλγαρη τον
έκανε διαπρεπή η συγγραφική παραγωγή του.
Το 1766 (όταν πια είχε οριστικά εγκαταλείψει
τον ελληνικό χώρο) εξέδωσε στη Λιψία τη Λο-
γική του, το πιο σημαντικό για την ελληνική
παιδεία έργο του. Αυτό διαιρείται σε 5 βιβλία:
(1) περί εννοιών, (2) περί σκέψεως, (3) περί
κρίσεως, (4) περί διανοίας και (5) περί μεθό-
δου. Οι τίτλοι των 5 μερών του έργου και ο
όγκος του (586 σελίδες) δηλώνουν ότι δεν
πρόκειται για ένα σύγγραμμα «τυπικής λογι-
κής», αλλά για ευρύτερο εγχειρίδιο εισαγωγής
στον φιλοσοφικό στοχασμό. Η εικόνα αυτή συ-
μπληρώνεται από ένα πλήθος παρεκβάσεις με
πληροφορίες από όλη την ιστορία της ευρω-
παϊκής φιλοσοφίας. Αυτές προσθέτουν στο
έργο πολύ φόρτο και στον αναγνώστη πολύ
κόπο. Ο Henderson (ό.π., σελ. 94), διατυπώνει
την εξήγηση ότι η προσθήκη τόσων παρεκβά-
σεων και ποικίλων φιλοσοφικών πληροφοριών
ήταν αναγκαία, γιατί οι μαθητές των διαφόρων
σχολών δεν είχαν τότε άλλη φιλοσοφική προ-
παιδεία ούτε άλλη βιβλιογραφία.
Αναλύοντας τον φιλοσοφικό στοχασμό γενικά
και παρουσιάζοντας τη νεότερη ευρωπαϊκή φι-
λοσοφία του διαφωτισμού ειδικά, ήταν πολύ
φυσικό να αντιμετωπίσει ο Βούλγαρης το πρό-
βλημα των σχέσεων της φιλοσοφίας προς τη
θεολογία και την πίστη. Ζούσε σε μια κοινωνία
όπου η εκκλησιαστική αυθεντία δεν μπορούσε
να ανεχτεί τη φιλοσοφία παρά μόνο ως υπηρε-
τική της θεολογίας· και μετέφερε - ω ς δάσκα-
λος πρώτα- σ' αυτή την κοινωνία τον ευρωπαϊ-
κό φιλοσοφικό στοχασμό, που τολμούσε -κυ-
ρίως στα χρόνια του διαφωτισμού- να κρίνει
και τη θρησκεία και να αμφισβητεί την εκκλη-
σιαστική αυθεντία και τον λόγο της Αποκάλυ-
ψης. Οφειλε να ξεκαθαρίσει τη θέση του. Δη-
λώνει λοιπόν ότι θα προχωρεί στον φιλοσοφι-
κό στοχασμό διατηρώντας πάντα στενότατη
επαφή με τον ορθό λόγο. Αλλά και αποφεύγει
να αποδεχτεί οποιαδήποτε θέση που δεν συμ-
φωνεί με την αποκαλυφθείσα αλήθεια, όπως
αυτή εκφράζεται από την Αγία Γραφή. Υπο-
στηρίζει ότι είναι σφαλερό να νομίζουμε ότι τα
θεία θέματα αποκλείονται από τους στοχα-
σμούς του φιλοσόφου* αλλά και διευκρινίζει
-περιοριστικά- ότι έχουμε δικαίωμα να ερευ-
νήσουμε εκείνα μόνο τα κατηγορήματα του
θείου που είναι δυνατόν να εκφραστούν με έν-
νοιες φυσικές («ταις κατά φύσιν εννοίαις λη-
πτά»)· μένουν δηλαδή έξω από τους στοχα-
Βούλγαρης
σμούς του φιλόσοφου, έξω από την κριτική
του ορθού λόγου, «τα επέκεινα του λόγου, τα
υπέρ λόγον» δόγματα, που είναι βέβαια θέσεις
δογματικές, αναπόδεικτες. Διακηρύσσει ανε-
ξαρτησία της σκέψης αλλά σπεύδει να βάλει
όρια της ανεξαρτησίας. Παρέμεινε πάντα θεο-
λογών φιλόσοφος («θεολογείν φιλοσοφικώς
αιρούμενος»).
Οπως παρατήρησε ο Δ. Γληνός (Η αξία των αν-
θρωπιστικών γραμμάτων στην Ελλάδα, 1945,
σελ. 38 - 39), ο Βούλγαρης υπήρξε «ένα πε-
ρίεργο αμάλγαμα βυζαντινής χριστιανικής πα-
ράδοσης και δυτικού ανθρωπισμού», Διαφωτι-
σμού.
Πάντως, και μόνο που τόλμησε και μιλήσει για
«ελευθερία του συλλογίζεσθαι» και «άδεια
του αναγιγνώσκειν βιβλία» (με περιορισμούς,
όπως θα δούμε και παρακάτω) και που αμφι-
σβήτησε τη μοναδικότητα της αρχαίας κληρο-
νομιάς ως πηγής παιδείας και που τόλμησε
ακόμη να διδάξει νεότερη ευρωπαϊκή φιλοσο-
φία, ο Βούλγαρης θεωρήθηκε φορέας και ειση-
γητής φιλελεύθερων ιδεών. Και ήταν πράγματι
για το πνευματικό κλίμα του καιρού του, για το
κοινωνικό και εκκλησιαστικό περιβάλλον όπου
έδρασε ως δάσκαλος. Και δύο χράνια ύστερα
από τη δημοσίευση της Λογικής του (1766)
έκανε ένα ακόμη βήμα, παρουσίασε στο ελλη-
νικό κοινό μεταφρασμένο το έργο του Βολταί-
ρου* Περί των διχονοιών των εν ταις Εκκλησί-
αις της Πολονίας Δοκίμιον, όπου πρόσθεσε ο
μεταφραστής και Σχεδίασμα περί της Ανεξι-
θρησκείας. Και ο όρος ανεξιθρησκεία (απόδο-
ση του γαλλικού ΙοΙόΓ3ηοθ=ανεκτικότητα) είναι
νεολογισμός που τον έπλασε ο Βούλγαρης.
Αυτό τον καιρό (1768) ο Βολταίρος χαρακτηρί-
ζεται, «καθ' ημάς εν ευκλεία τη εκ των λόγων»,
διάσημος συγγραφέας. Είναι εποχή γενικότε-
ρης ανοχής νέων ιδεών στην ελληνική κοινω-
νία (Κ. θ . Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτι-
σμός, σελ. 145 - 175: Ο Βολταίρος στην Ελλά-
δα και Σημειώσεις για την παρουσία του Βολ-
ταίρου στην Ελλάδα).
Οσο για το Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας,
αυτό δεν αποτελεί διακήρυξη ελευθερίας της
θρησκευτικής συνείδησης, αλλά κυρίως περι-
γράφει τα άρια της ανοχής απέναντι στους ε-
τεροφρονούντες. Η ανοχή, η ανεκτικότητα χα-
ρακτηρίζεται ως «επιεικής και πραεία διάθεσις
ψυχής ευσεβούς». Για τον Βούλγαρη, λοιπόν,
ανεξιθρησκεία δεν σημαίνει αδιαφορία για την
πίστη του άλλου, αλλά εγρήγορση και προσπά-
θεια προσηλυτισμού των ετεροφρονούντων. Ο
255
βούληση
ανεξίθρησκος είναι «ζηλωτής ευσεβείας», που
οφείλει να χρησιμοποιήσει την πειθώ ή τη δι-
δαχή, για να μεταπείσει. Ως έσχατα μέσα ο
Βούλγαρης ανέχεται την «ακοινωνησία» (κοι-
νωνική καταδίκη και αποστροφή) και τον αφο-
ρισμό, όχι όμως διωγμούς. Τούτο το τελευταίο
σημείο αποτελεί πράγματι πρόοδο για εκείνη
την εποχή, που γνώριζε και διωγμούς και κα-
τατρεγμούς και ταπεινώσεις (Henderson, ό.π.
104 -110).
Αργότερα και η ανεξιθρησκεία αυτή του Βούλ-
γαρη και ο θαυμασμός του για τον Βολταίρο θα
τροποποιηθούν, μέσα στο γενικότερο κλίμα
συντηρητισμού και αντίδρασης, που θα εκδη-
λωθεί ύστερα από τη Γαλλική Επανάσταση
από την πλευρά όλων των κατεστημένων ε-
ξουσιών, στον ευρωπαϊκό και στον τουρκοκρα-
τούμενο ελληνικό χώρο. Τώρα πια το όνομα
του Βολταίρου, ως επίθετο, δηλώνει την ασέ-
βεια. Κυκλοφορούν ως μομφές οι λέξεις:
«βολταιρόφρων», «βολταιρολάτρης», «βολ-
ταιροφωτισμένος», «βολταιροψαλιδίτης» (ο-
παδός των ιδεών του Βολταίρου και του Αθ.
Ψαλίδα'). Τώρα πια είναι και για τον Βούλγαρη
ο Βολταίρος ένα από τα «μεγάλα και εξακου-
στά επί δυσσεβεία ονόματα» (Κ. θ . Δημαρά,
ό.π., σελ. 245 - 262: Δέκα χρονιά ελληνικής
παιδείας, 1791 - 1800).
Σύγχρονος ερευνητής (Γ. Διζικιρίκης, Ο Νεο-
ελληνικός Διαφωτισμός και το ευρωπαϊκό
πνεύμα 1750- 1821) καταγράφει και τεκμηριώ-
νει τις αρνητικές πτυχές της προσωπικότητας
του Ευγ. Βούλγαρη:
α) Ο Βούλγαρης είχε μια αριστοκρατική αντί-
ληψη για την παιδεία, αφού αρνήθηκε τη
γλώσσα που μπορούσε να εννοήσει ο λαός και
κατακεραύνωσε όσα βιβλία ήταν γραμμένα
στην απλή γλώσσα. Εγραφε ο Βούλγαρης:
«Εκσυρικτέον άρα (να αποδοκιμάζονται) τα
χυδαϊστί φιλοσοφείν επαγγελλόμενα βιβλιδά-
ρια». Αλλά, αν γινόταν δεκτή αυτή η συμβουλή
του, τότε για ποιο κοινό γράφονταν τα βιβλία
του Βούλγαρη, π.χ. η Λογική του (που ήταν
γραμμένη σε γλώσσα αρχαΐζουσα); Αν ήταν
για παιδευτικούς σκοπούς, τότε ήταν άχρηστο
βιβλίο, β) Υπερασπίζεται ο Βούλγαρης την «ε-
λευθερία του συλλογίζεσθαι» και την «άδεια
του αναγιγνώσκειν τα βιβλία», αλλά και παρει-
σάγει αυτολογοκρισία. Γράφει: «και τα δύο βέ-
βαια, καθ' εαυτό εύλογα φαίνονται και αξιέπαι-
να... πλην έχουσι και τα δύο όρους τινός, μέσα
εις τους οποίους πρέπει να μένουν περιγε-
γραμμένα, αν είναι να έλπιση τις την εξ αυτών
256
ωφέλειαν». Ο Βούλγαρης επηρεάστηκε στα
νιάτα του από τους ελευθερόφρονες γάλλους
στοχαστές, ιδιαίτερα από τον Βολταίρο. Δεν
έπαψε όμως ποτέ νάναι στο βάθος ο συντηρη-
τικός και συνετός θεολόγος της ορθόδοξης εκ-
κλησίας. Αυτά καταγράφει και τεκμηριώνει ο
σύγχρονος ερευνητής (Γ. Διζικιρίκης, ό.π.,
σελ. 44 - 49).
Βιβλιογρ.: Κ. θ . Δημαρά, Νεοελληνικός Διαφωτισμός-
G. P. Henderson, Η Αναβίωση του Ελληνικού Στοχασμού,
1620- 1830 (μετάφρ. Φ. Κ. Βώρου).- Γ. ΔιζικιρΙκη, Ο Νεο-
ελληνικός Διαφωτισμός και τα ευρωπαϊκό πνεύμα 1750 -
1821.
Φ. Κ. Βώρος
βούληση. Η ικανότητα του προσώπου να επι-
λέγει συνειδητά ένα σκοπό ανάμεσα σε άλλες
δυνατές σκοποθετήσεις, να εμμένει σ' αυτόν
και να καταβάλλει όλες τις δυνάμεις του για
την επίτευξη του. Η βούληση διαφέρει από την
"ενόρμηση" και τη "φιλοδοξία", αφενός, και
από τη "γνώση" και την "αξιολόγηση", αφετέ-
ρου. Η βούληση δεν αναφέρεται και δεν κινεί-
ται ("τεί Γ) μόνο προς ένα σκοπό, αλλά και α-
ποφασίζει υπέρ αυτού του σκοπού. Η αξιολογι-
κή απόφαση για τον σκοπό είναι μια νοητική
πράξη. Η βούληση συνδέεται, έτσι, αδιάσπα-
στα με τη σκέψη ("Nihil volitum, nisi praecogni-
tum" = τίποτε δεν μπορούμε να θέλουμε αν
προηγουμένως δεν το γνωρίσουμε).
Η αναμφισβήτητη σημασία που έχει η βούληση
στη ζωή της κοινωνίας οδήγησε σε διάφορες
ερμηνείες και προσπάθειες ταξινόμησης. Στην
ιστορία της φιλοσοφίας η προσπάθεια να δοθεί
απάντηση στο ερώτημα τι πρέπει να εννοούμε
με τον όρο βούληση και στο συνακόλουθο ποια
είναι η σχέση της βούλησης με τη νόηση
(σκέψη, γνώση) κατέληξε σε θεωρίες ψυχολο-
γικού χαρακτήρα που μπορούν να χωριστούν
σε δυο ομάδες. Η πρώτη, η "ετερογενετική",
θεωρεί τη βούληση εξαρτημένη από άλλους
ψυχικούς παράγοντες, ιδιαίτερα από τη νόηση
("νοησιαρχία": Πλάτων*, Αριστοτέλης*, Στωι-
κοί*, Θωμάς ο Ακινάτης*, Καρτέσιος*, Σπινό-
ζα*, Γκασεντί*, Λάιμπνιτς', Χομπς*, Λοκ',
Μποννέ, Λαμάρκ*, Καντ*, Χέγκελ* κ.ά.). Η
άλλη, η "αυτογενετική", θεωρεί τη βούληση ως
ένα πρωτογενές ή αυθόρμητο γεγονός, ή,
όπως στη "βουλησιαρχία", ως καθοριστικό πα-
ράγοντα της γνώσης, ως πρώτη αιτία όλων
των όντων (Ντουνς Σκωτ*), ως βάση καθοριστι-
κή του σύμπαντος κόσμου (Σοπενάουερ*), ως
ουσία του κόσμου (I. Μπάνσεν*), ως αρχικό κί-
νητρο ("ελατήριο") στη φύση και στην κοινωνία

(Νίτσε*). Η βούληση συνδέεται στενά με τον
χαρακτήρα του ανθρώπου και ο ρόλος της
είναι σημαντικός στην πορεία της διαμόρφω-
σης και αναμόρφωσής του. Αλλά και αντίστρο-
φα, ο χαρακτήρας είναι η βάση των βουλητι-
κών διαδικασιών, όπως ο νους είναι η βάση
των διαδικασιών της σκέψης και η ιδιοσυγκρα-
σία η βάση των συναισθηματικών διαδικασιών.
Γιάν. Κρητικός
βουλησιαρχία. Όρος της φιλοσοφίας και της
ψυχολογίας. Χρησιμοποιήθηκε προς το τέλος
του 19ου αιώνα (Fr. Tonnies 1883, F. Paulsen
1892) αλλά έχει μακραίωνη ιστορία ως ιδέα.
Από τον καιρό του αγίου Αυγουστίνου* (4ος αι.
μ.Χ.) και ύστερα διάφοροι στοχαστές θεώρη-
σαν ότι η "βούληση" είναι ιδιότητα πιο σημαντι-
κή ή πρωταρχική σε σχέση προς τη "νόηση" (α-
ντίστοιχη θεωρία η "νοησιαρχία") και το συναί-
σθημα. Ο πρώτος εισηγητής της ιδέας αυτής, ο
Αυγουστίνος (353-410 μ.Χ.), θεωρούσε ότι ο
Θεός είναι "απόλυτη βούληση", ανεξάρτητη
από τον Λόγο και ότι η αγαθή βούληση του αν-
θρώπου είναι ελεύθερη. Πολλούς αιώνες αρ-
γότερα ο Duns Scotus* (1265-1308) έγραψε
ότι στον άνθρωπο η βούληση είναι λειτουργία
ανώτερη από τη νόηση (voluntas est superior
intellectu). Με αυτό ή παραπλήσιο νόημα η βού-
ληση βρήκε θέση σημαντική στο έργο πολλών
νεότερων στοχαστών. Ο D. Hume* (1711-76)
υποστήριζε ότι η θέληση είναι ο καθοριστικός
παράγων της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ο
Kant* (1724-1804) πίστευε ότι η βούληση είναι
η πηγή της ηθικής κρίσης και πράξης. Με αφε-
τηρία του τον "Πρακτικό Λόγο" (έκφραση της
βούλησης) έφτασε ο γερμανός φιλόσοφος στο
αίτημα για "ελευθερία της βούλησης". Η βού-
ληση είναι πρωταρχική δύναμη στη φιλοσοφία
του Schopenhauer* (1788-1860), ο οποίος θεω-
ρεί τη συνείδηση του ανθρώπου και το λογικό
ως εκφάνσεις του ψυχισμού υπηρετικές στη
βούληση. Από αυτή την παραδοχή του και ιε-
ράρχηση των ψυχικών δυνάμεων πηγάζει και η
διακήρυξη της "απαισιοδοξίας", αφού έτσι όλη
η διεργασία της ζωής υποτάσσεται στην
"τυφλή δύναμη της βούλησης". Η βούληση
είναι του κόσμου η ουσία, η δύναμη, η αξία.
Προσπαθώντας να διαμορφώσει μια "φιλοσο-
φία της ζωής" ο Fr. Nietzsche* (1844-1900) α-
ποδέχτηκε τη βούληση ως έκφραση κύρια της
ζωής και προσδιόρισε ως κύριο στόχο της την
"αναζήτηση δύναμης" (Macht will). Έτσι η βου-
λιμία για δύναμη ονομάστηκε σκοπός της ζωής
Φ.Α., Α-17
Βουντ
με την περιβολή φιλοσοφικού στοχασμού, που
δεν έχει κορωνίδα του τη "λογική" αλλά την
τυφλή βούληση.
Στον τομέα της Ηθικής η "βουλησιαρχία" ση-
μαίνει ότι: η ανθρώπινη βούληση είναι το επί-
κεντρο όλων των ηθικών προβλημάτων και
είναι ανώτερη από όλα τα ηθικά κριτήρια.
Τέτοια διδάγματα για την προτεραιότητα της
βούλησης (για δύναμη) έναντι του λόγου και
της εκλογίκευσης των στόχων και των αποτε-
λεσμάτων ήταν μοιραίο να επιδοκιμάζονται ή
να γίνονται δεκτά με συμπάθεια από πολιτι-
κούς κύκλους που έτειναν προς τη δικαίωση
της βίας και της απολυταρχίας του Κράτους
για εξυπηρέτηση ποικίλων στόχων, υποταγής
του ατόμου και κατάργησης της ελευθερίας
του στα πλαίσια του καθαγιασμένου κράτους:
εθνοφυλετικού, φασιστικού, ναζιστικού (τις
πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας),
θ α ήταν παράλειψη να παρασιωπήσουμε ότι η
πρώτη γνωστή στην ιστορία των ιδεών αντιπα-
ράθεση νοησιαρχίας - βουλησιαρχίας εκφρά-
στηκε με τον ελληνικό στοχασμό προς το
τέλος του 5ου αι. π.Χ. Ο Σωκράτης* υπήρξε κή-
ρυκας της νοησιαρχίας ("ουδείς εκών κακός"),
ο τραγικός ποιητής αποκάλυψε τη δύναμη των
παθών ("θυμός δε κρείσσων των εμών φρονη-
μάτων") και ο ιστορικός έδειξε και ανέλυσε τη
βιαιότητα της πολιτικής δύναμης στις επιδιώ-
ξεις της: κατοχή και νομή της εξουσίας" χαρα-
κτηριστικά δείγματα οι δημηγορίες πολιτικού
επεκτατισμού (Θουκυδίδης*, βιβλίο έκτο. Σικε-
λικά) και όλα τα σχετικά με την εγκαθίδρυση
και "πολιτεία" των Τριάκοντα.
Φ. Κ. Βώρος
Βουντ (Wundt) Βίλχελμ (16-8-1832, Νεκαράου
Βάδης - 31-8-1920, Γκροσμπότεν). Γερμανός
ψυχολόγος, φυσιολόγος, φιλόσοφος και
γλωσσολόγος. Βάσει σχεδίου επεξεργασίας
της φυσιολογικής ψυχολογίας, η οποία με το
εργαστηριακό πείραμα διερευνά τις νομοτέ-
λειες που συνδέουν τα στοιχεία της συνείδη-
σης, ίδρυσε το πρώτο διεθνές κέντρο πειραμα-
τικής ψυχολογίας (1879). θεωρώντας αντικεί-
μενο της ψυχολογίας την άμεση εμπειρία,
τους παράγοντες της συνείδησης και τα εμπί-
πτοντα στην αυτοπαρατήρηση («αναλυτική εν-
δοσκόπηση») φαινόμενα, πρότεινε τη μελέτη
των πειραματικά απροσπέλαστων ανώτερων
ψυχικών λειτουργιών (ομιλία, νόηση, βούλη-
ση) με την πολιτισμική - ιστορική μέθοδο. Πα-
ραδεχόταν την ύπαρξη του ψυχοφυσικού πα-
257
Βουστ
ραλληλισμού και μιας ιδιότυπης αιτιότητας
που διέπει τη συνείδηση και καθορίζει τη συ-
μπεριφορά μέσω της πρόσληψης. Στις εθνοψυ-
χολογικές του μελέτες επιχειρεί μια ψυχολο-
γική ερμηνεία του μύθου, της θρησκείας, της
τέχνης κ.λπ. ( Voelkerpsychologie, 1900-20).
Εργα του: Beitrage zur Theorie der Sin-
neswahrnehmung, Abhandlung 1-6, 1858-62.-
Vorlesungen uber die Menschen und Tierseeie,
Bd 1-2, 1863.- Grundzuge der physiologischen
Psychologie, Bd l-ll, 1910.- Volkerpsychologie,
10 Bd - e. Leipzig, 1920.- Die Sprache, 2 vols,
Stuttgart. 1921.- Philosophiche Studien, 1883.-
Logik..., 1880-83 κ.ά.
Β ι β λ ι ο γ ρ . : H e u s s n e r Α . . Einluhrung
Philosophie und Psychologie, G o t t i n g e n , 1 9 2 0 , N e l V ' . - Die
Philosophie Wilhelm Wundts, L p z . , 1923.- F l u g e l J. C „ A
hundred years ol psychology. 1833-1933, L o n d o n , 1 9 5 3 .
Δ. Πατίλης
Βουστ Πέτρος (Wust Peter, 1884-1940). Γερ-
μανός καθολικός φιλόσοφος, οπαδός του θεο-
λογικού υπαρξισμού. Το σπουδαιότερο έργο
του είναι Η ανάταση της μεταφυσικής (1920).
Απ. Τζ.
Βράιλας - Αρμένης Πέτρος (1812, Κέρκυρα -
1884, Λονδίνο). Σπούδασε στη Μπολόνια της
Ιταλίας, στη Γενεύη και στο Παρίσι νομικά και
φιλοσοφία. Γύρισε στα Επτάνησα (1835) και
εργάσθηκε άλλοτε ως δικηγόρος, άλλοτε ως
δικαστής, ενώ αργότερα έγινε βουλευτής και
γραμματέας της Ιονίου Γερουσίας. Το 1854
διορίσθηκε καθηγητής φιλοσοφίας στην Ιόνιο
Ακαδημία. Μετά την ένωση των Επτανήσων με
την Ελλάδα πήγε στην Αθήνα, όπου ανέλαβε
διάφορα υψηλά λειτουργήματα, όπως σύμβου-
λος Επικρατείας, υπουργός Εξωτερικών και,
τέλος, πρεσβευτής σε διάφορες πρωτεύουσες
της Ευρώπης.
θεωρείται ο σπουδαιότερος νεοέλληνας φιλό-
σοφος του περασμένου αιώνα. Και πράγματι,
ήταν άνθρωπος βαθυστόχαστος αλλά και πο-
λυμαθής, προικισμένος με πλούσια φαντασία,
αλλά και με νου συστηματικό. Κατόρθωσε να
συγκροτήσει σύστημα φιλοσοφικό και να το
εκθέσει σε πολλά και ογκώδη συγγράμματα
που γνώρισαν αρκετά νωρίς δημοσιότητα και
προβολή, όχι μόνο στην Ελλάδα. Όπως ο ίδιος
ο Βράιλας ομολογεί στα Προλεγόμενα τού
Περί πρώτων ιδεών και αρχών δοκιμίου του,
προτίμησε να ταχθεί «υπό την σημαίαν της
συγχρόνου εκλεκτικής σχολής», επειδή τα συ-
στήματα του «ιδανισμού», του «υλισμού» και
258
του «πανθεισμού» - που δέσποζαν στη σύγ-
χρονή του φιλοσοφική διανόηση- απολυτοποι-
ούν κάποιες μορφές του όντος ή γενικεύουν
μια μερική αλήθεια, έστω «ουσιώδη», και την
ανάγουν σε καθολική. Ο ίδιος προσπαθεί με
τον εκλεκτισμό, που δεν τον θεωρεί «σύστη-
μα» αλλά «μία των αρχών της ορθής φιλοσο-
φικής μεθόδου» (Προλεγόμενα), να αποφύγει
αυτές τις απολυτοποιήσεις και να συμφιλιώσει
τα αντίθετα. Η τάση του αυτή τον οδήγησε
πολλές φορές σε υπερβολές, όπως στη συμφι-
λίωση και στη σύμπραξη φιλοσοφίας και θρη-
σκείας, κάτι που για τον ευρωπαϊκό 19ο αιώνα
είναι αδιανόητο.
Έ ρ γ α τ ο υ : Περί πρώτων ιδεών και αρχών δοκίμιον, Κέρ-
in Wilhelm Wundts
κ υ ρ α . 1851.- θεωρητικής και πρακτικής φιλοσοφίας στοι-
χεία, Κέρκυρα, 1862.- Φιλοσοφικοί Μελέται, Κέρκυρα,
1864.- Περί ψυχής, Θεού και ηθικού νόμου διατρφαί,
Κωνπαντινούπολη, 1879, και πολλά άλλα.
Βιβλιογρ.: Πέτρου Βράιλα - Αρμένη, Φιλοσοφικά Έργα,
1-13, "Corpus Philosophorum Graecorum Recentiorum"
(εκδίδεται υπό τη διεύθυνση Ε. Μουτσόπουλου).
Γραμμ. Αλατζόγλου - θέμελη
Βράχμα (σανσκ., Brahma). Ο πρώτος από τους
θεούς της ινδικής Τριάδας, ο Δημιουργός.
Επονται, ο Βισνού* (Vishnu), ο Συντηρητής, και
ο Σίβα* (Shiva), ο Καταστροφέας. Η παραδο-
σιακή απεικόνιση του Βράχμα είναι με τέσσερα
πρόσωπα, που υποδηλώνουν ότι είναι παντε-
πόπτης και συμβολίζουν τις τέσσερις Βέδες*.
Εχει γεννηθεί πάνω στο άνθος ενός λωτού και
θεωρείται ο προπάτορας των θεών και των αν-
θρώπων. Σύζυγός του είναι η Σαρασβάτι, η θεά
της γνώσης. Κατά την επική περίοδο του
Ινδουισμού*, ο Βράχμα έχασε μεγάλο μέρος
από τη δημοτικότητά του και παρά την προ-
σπάθεια που κατεβλήθη αργότερα να αποκα-
τασταθεί ως μέρος μιας ολοκληρωμένης τριά-
δας (Trimurti), η λογικοφανής αυτή σύνθεση
είχε περισσότερη απήχηση στον δυτικό κόσμο
παρά στις Ινδίες. Βράχμα ονομαζόταν και ο
ένας από τους τέσσερις ιερείς που πρωτοστα-
τούσαν στις θυσίες κατά τη Βεδική περίοδο, ο
οποίος επόπτευε τις τελετές και διόρθωνε τα
ενδεχόμενα λάθη.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δ η μ . Β ε λ ι σ σ α ρ ό π ο υ λ ο ς , Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Ε. Αιακόπουλος
Βράχμαν (σανσκ., Brahman). Ινδουιστικός
όρος, ο οποίος, στο ουδέτερο, "το Βράχμαν",
αναφέρεται στον θεό, στο Υπέρτατο Ον, που

δεν έχει χαρακτηριστικά και ιδιότητες (βλ. 0ε-
ι/τάιτα*). Στο αρσενικό, "ο Βράχμα" (Brahma),
αναφέρεται στο πρώτο μέλος της ινδουιστικής
Τριάδας θεών. Το Βράχμα (χωρίς ν) είναι το
ουσιαστικό όνομά του: το θείον. Αρχικά στη Ρι-
γκβέδα* το Βράχμαν υποδήλωνε την υπερφυ-
σική δύναμη που κατέχουν ορισμένα όντα,
φαινόμενα ή πράγματα, ενώ στην ύστερη ινδι-
κή σκέψη απέκτησε μια έννοια μυστική και α-
πρόσωπη.
Ε. Λιακόπουλσς
"Βραχμάνες". Κείμενα σε πεζό λόγο που επι-
χειρούν να ερμηνεύσουν τη μυστική σημασία
των βεδικών ύμνων και των θυσιαστήριων τε-
λετών. Ανήκουν στην περίοδο μεταξύ του 800-
500 π.Χ. Είναι επιλογές ή συνόψεις από παλαι-
ότερες διδασκαλίες που χρωματίζονται έντο-
να από μύθους και παραβολές.
Ε Λιακόπουλος
Βραχμανισμός. Μεταγενέστερο στάδιο και
λαϊκότερη εξέλιξη της βεδικής θρησκείας.
Παρά τη διατήρηση του αρχικού πολυθείσμού,
ο Βραχμανισμός οδήγησε σε μια πρώτη μορφή
μονοθεϊσμού με την ανακήρυξη του Πραζαπά-
τι σαν υπέρτατου κύριου των όντων. Παράλλη-
λα, καθιέρωσε και ανέπτυξε τις έννοιες της ε-
παναγέννησης*, του κάρμα* και της μάγια* και
διέδωσε σε ευρύτερα στρώματα κανόνες ηθι-
κού βίου και την ερημική άσκηση και ενδο-
στροφή, τη Γιόγκα*. Ο Βραχμανισμός έδωσε ε-
πίσης θρησκευτικό χαρακτήρα στη διαίρεση
της κοινωνίας σε τάξεις, κατά το σύστημα της
κάστας*. Η επόμενη φάση εξέλιξής του είναι ο
Ινδουισμός*.
Ε. Λι ακόπουλος
Βραχμάνοι. Αυτοί που ανήκουν στην ανώτατη
και πλέον κλειστή κοινωνική και θρησκευτική
τάξη (κάστα*) του ινδικού συστήματος. Οι ιε-
ρωμένοι και λειτουργοί του. Οι Βραχμάνοι εθε-
ωρούντο ιερά και απαραβίαστα πρόσωπα και
είχαν το μοναδικό προνόμιο να διεξάγουν τις
περίπλοκες τελετουργίες και θυσίες που προέ-
βλεπαν τα θρησκευτικά τους κείμενα, καθώς
και να τα μελετούν και να τα ερμηνεύουν.
Ε. Λιακόπουλος
Βριγκτ (von Wright) Γκέοργκ Χένρικ φον (γεν.
1916). Φινλανδός λογικός και φιλόσοφος. Δια-
δέχθηκε τον Βιττγκενστάιν' στο Καίμπριτζ,
διετέλεσε πρόεδρος της Ακαδημίας της Φιν-
Βυζαντινή φιλοσοφία
λανδίας. Εκπρόσωπος της αναλυτικής φιλοσο-
φίας. Εργάτου: Logical Studies, London, 1957.-
Norm and Action, London, 1963.- Explanation
and Understanding, New York, 1971.- Causality
and Determinism, New York, 1974.- Wit-
tgenstein, Oxford, 1982.
Δ. n.
Βροντίνος ή ΒροτΙνος ο Μεταποντίνος ή Κρο-
τωνιάτης (περ. 550-480 π.Χ.). Πυθαγόρειος φι-
λόσοφος, ένας από τους άμεσους μαθητές του
Πυθαγόρα, πατέρας ή, κατ" άλλους, σύζυγος
της Θεανώς, που διαφορετικά είναι γνωστή ως
μαθήτρια και γυναίκα του Πυθαγόρα. Συγγρα-
φείς του τέλους του αρχαίου κόσμου ανέφε-
ραν ότι ο Βροντίνος είχε γράψει τη φιλοσοφι-
κή πραγματεία Περί νου και διανοίας και τα ορ-
φικά ποιήματα Φυσικά, Πέπλος και Δίκωον,
έργα που στο σύνολό τους είναι γνωστά μόνο
από αρχαίες μαρτυρίες και με αμφισβητούμενη
πατρότητα.
Ε. Ν. Ρούσσος
Βρυέννιος Ιωσήφ (14ος / 15ος αι.). Βυζαντινός
θεολόγος και λόγιος, μοναχός στη μονή του
Στουδίου, οπαδός των Ησυχαστών*, που με τα
έργα του άσκησε πολεμική κατά των Παπικών
και των οπαδών του Βαρλαάμ του Καλαβρού*.
Στο θέμα της ένωσης ανατολικής και δυτικής
εκκλησίας τάσσεται υπέρ της ισότιμης ένω-
σης, αλλά χωρίς παρέκκλιση από την ορθόδο-
ξη πίστη. Εργα του: Ομιλίαι διάφοροι (1420),
Κεφάλαια επτάκις επτά κ.ά.
Βιβλιογρ.: Ν. Β. Τωμαδάκης, Ιωσήφ Βρυέννισς, "Σύλλα-
βος Βυζαντινών μελετών και κειμένων". 1961, ο. 489-611.
Ε. Χ.
Βρύσων ο Ηρακλεώτης (περ. 420-340 π.Χ.).
Σοφιστής και μαθηματικός, γιος του μυθογρά-
φου Ηρόδωρου, από την Ηράκλεια του Πό-
ντου, μαθητής του Ευκλείδη του Μεγαρέα* και
δάσκαλος του Πύρρωνα του Ηλείου*. Αναφέ-
ρεται ότι ο Βρύσων δεν άφησε συγγράμματα
και ότι ο Πλάτων* είχε κρατήσει σημειώσεις
από τα διδάγματά του. Ο Αριστοτέλης* είχε
υπόψη του θεωρία του Βρύσωνα για τον τε-
τραγωνισμό του κύκλου. Οπωσδήποτε πολλή
ασάφεια χαρακτηρίζει όλες τις αρχαίες ειδή-
σεις γύρω από το πρόσωπο του Βρύσωνα.
Ε. Ν. Ρούσσος
Βυζαντινή φιλοσοφία. Στη βυζαντινή φιλοσο-
φία αποτυπώνονται με περισσή ενάργεια οι κυ-
259
Βυζαντινή φιλοσοφία
ριότεροι σταθμοί στην ιστορία της διανόησης
των αρχαίων Ελλήνων. Ετσι, διαφαίνεται η εμ-
μονή στην έννοια του καθήκοντος όπως της
κληροδοτήθηκε από τον Σωκράτη*, η θεωρία
περί ψυχής με τον τρόπο που παραδόθηκε από
τον Πλάτωνα* και τους Νεοπλατωνικούς*,
καθώς και η ερευνητική μεθοδικότητα του Αρι-
στοτέλη*, βάσει της οποίας ο φιλόσοφος είναι
σε θέση να προβεί στην αποδοχή ή την απόρ-
ριψη ποικίλων εκδοχών ερμηνείας κατά τη δια-
λεύκανση προβλημάτων του στοχασμού. Τη
σκέψη των βυζαντινών λογίων επηρέασε επί-
σης η στωική* φιλοσοφία αναφερόμενη στο
θέμα της ευδαιμονίας και της ματαιότητας του
παρόντος βίου, η διδασκαλία των Επικούρει-
ων* για την αναγκαιότητα απόκτησης γαλήνης
και "αταραξίας", αλλά και ο Σκεπτικισμός* με
τις βασικές πεποιθήσεις του πως η αμφιβολία
επιβάλλεται να ελέγχει το κύρος και τη δυνα-
τότητα της γνώσης.
Η βαθύτερη ωστόσο λογική του βυζαντινού
σκέπτεσθαι έγκειται στο ότι καλεί τον άνθρω-
πο να υπερβεί τον χώρο του κοσμοείδωλου
στο οποίο τον εντάσσει οποιοδήποτε φρόνημα
τεχνητής μακαριότητας που δεν έχει καμία συ-
νάφεια με αυτό που καλείται ορθόδοξη πνευ-
ματικότητα. Είναι μάλιστα αυτή η τελευταία
που εξανθρωπίζει την απρόσωπη γνώση αντι-
καθιστώντας την αρκετές φορές με την πίστη,
η οποία βρίσκεται έξω από τον φαύλο κύκλο
κάθε εγκεφαλικής ερευνητικής διαδικασίας.
Κατ' επέκταση, η καθημερινή πολιτεία του πι-
στού, προσανατολισμένη στη θεία χάρη και το
μυστηριακό πνεύμα της εκκλησίας, αποκτά αί-
σθηση ζωής ασύλληπτη από τους ανθρώπους
οι οποίοι δεν μαθητεύουν στην παιδεία του
Χριστού μέσω της ένσαρκης αγάπης. Η βυζα-
ντινή λογιοσύνη δεν παραδίδεται αμαχητί στη
θωπεία των επιχειρημάτων των εθνικών φιλο-
σόφων αλλά τοποθετείται κριτικά απέναντι
τους- στάση που της επιτρέπει να καταλήξει
σε ένα δημιουργικό εκλεκτισμό. Μέσα από την
προοπτική αυτή, οι Πατέρες της Εκκλησίας
μπόρεσαν να επισημάνουν ότι η γνώση και η
λογική δεν κινδυνεύουν από την αμάθεια και
το παράλογο αντίστοιχα, αλλά από την ίδια
την απολυτοποίησή τους. Ο σωτήριος μυστικι-
σμός τον οποίο ενωτίζονται και προβάλλουν α-
πορρέει από τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη
βίωση του αποκαλυφθέντος θεού -όπως
αυτός εννοείται στη Γραφή- και στην προσπά-
θεια του ανθρώπου να υπερβεί τελεσφόρως
την ατομικότητά του.
260
Η χριστιανική διανόηση αρχίζει ουσιαστικά στο
τέλος του δεύτερου και στις αρχές του τρίτου
μ.Χ. αιώνα και ταυτίζεται με την προσπάθεια
που κατέβαλαν οι Πατέρες να προασπίσουν τις
θεμελιώδεις αλήθειες του ορθού χριστιανικού
πνεύματος έναντι των αιρέσεων και των πάσης
φύσεως διαστρεβλωτών του. Για λόγους όμως
ιστορικά πρακτικούς ο στοχασμός των Βυζα-
ντινών τοποθετείται στα χρονικά όρια του 6ου
και 15ου αιώνα. Κατά τους πρώτους δύο αιώ-
νες (6ο και 7ο) παρατηρείται θάλλουσα πνευ-
ματικότητα στις τάξεις των μοναχών, στις ο-
ποίες ξεχωρίζει η μορφή του αγίου Ιωάννη της
Κλίμακος* ή Σχολαστικού. Αυτός με το έργο
του Κλίμαξ ή Πλάκες Πνευματικοί (περίπου
650 μ.Χ.) υποδεικνύει την πρέπουσα πνευματι-
κή ζωή που οφείλουμε να υιοθετήσουμε προ-
κειμένου να ενωθούμε με το θείον. Ο αγώνας
στον οποίο καλούμαστε να αποδυθούμε περι-
γράφεται στους τριάντα "λόγους" που συνθέ-
τουν την Κλίμακα, καθώς και στον επίλογό της,
Εις τον Ποιμένα. Το γλωσσικό ύφος του Ιωάν-
νη ευπορεί χάρη στην έλλειψη κάθε περιττο-
λογίας και φραστικών πλεονασμών αλλά και
λόγω της δεξιοτεχνίας του να δίνει εύστοχους
ορισμούς σε βαθιά θεολογικά νοήματα' στοι-
χεία που αποσπούν τον αμέριστο θαυμασμό
του αναγνώστη. Αγγλική, γαλλική, γερμανική,
λατινική, πορτογαλική, ισπανική, ιταλική, ρου-
μανική, σερβική, ρωσική, αρμενική, αραβική, ι-
βηρική και συριακή είναι οι γλώσσες στις οποί-
ες έχει μεταφραστεί η Κλίμαξ, ενώ στην ελλη-
νική αυτό που απομένει να επιχειρηθεί είναι η
κριτική έκδοσή της. Αλλη μεγάλη προσωπικό-
τητα της ίδιας περιόδου είναι ο Λεόντιος* ο
Βυζάντιος (ή "μοναχός" και "ερημίτης"). Στο
πρωτεύον σύγγραμμά του Βιβλία τρία κατά Νε-
στοριανών και Ευτυχιανών, αποτολμώντας να
καταδείξει τα μειονεκτήματα και τις αδυναμίες
των παραπάνω αιρέσεων προσδιορίζει επακρι-
βώς τη σημασία αδάμαστων, μέχρι τότε, όρων,
όπως π.χ. "φύσις", "πρόσωπον", "είδος", "ου-
σία" κ.λπ., κινούμενος με άνεση πότε σε νεο-
πλατωνικά και πότε σε αριστοτελικά πρότυπα
συγγραφικής συμπεριφοράς. Ο Λεόντιος δεν
παύει, παρ" όλα αυτά, να καταγγέλλει το φρού-
δο κύρος της εκφοράς εννοιών που σκοπεύ-
ουν στην κάρπωση του μηνύματος του θείου
λόγου, τοποθετώντας στη θέση τους την ενό-
ραση* και τον άνωθεν φωτισμό. Αντιλήψεις
που, σ" ένα βαθμό, εγκολπώνεται με τον δικό
του τρόπο, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής*,
του οποίου η απαράμιλλη αντίσταση στις από-

ψεις των Μονοθελητών*, και συνακόλουθα
στις σχετικές απαγορεύσεις του αυτοκράτορα
Κώνσταντα Β' να τερματισθεί κάθε ανταλλαγή
γνωμών στο δεσπόζον θέμα της εποχής, προ-
κάλεσε τον ακρωτηριασμό και κατόπιν τον θά-
νατό του (662). Καίτοι η πνευματική γενεσι-
ουργία του Μάξιμου αρχίζει σε ώριμη ηλικία, ο
ίδιος, με παρατεταμένη ετοιμότητα πνεύμα-
τος, συμβάλλει όσο λίγοι στην αντιμετώπιση
αρκετών θεολογικών θεμάτων που χρόνιζαν.
Τα έργα του, στα οποία συμφιλιώνεται το προ-
σωπικό βίωμα εν Χριστώ με τη θύραθεν γνώση,
περιλαμβάνουν εκτός από τις δογματικές και
αντιρρητικές πεποιθήσεις του κατά των Μονο-
φυσιτών* και Μονοθελητών, την Ερμηνεία εις
τον ψαλμόν 59, το Προς Θεόπεμπτον συγ-
γραμμάτων ερμηνεύον τρία Γοαφικά χωρία, τα
Σχόλια εις τα συγγράμματα Διονυσίου κ.ά.
Στους επόμενους τρεις αιώνες κυριαρχεί η εκ-
κλησιαστική διανόηση δύο εξόχων φυσιογνω-
μιών: του Ιωάννη Δαμασκηνού* και του Φωτί-
ου*, Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης. Ο πρώ-
τος, συντάκτης, μεταξύ των άλλων, της Πηγής
Γνώσεως και συνθέτης του τροπαρίου Πάντα
ματαιότης τα ανθρώπινα, δεν διστάζει να ανα-
σκευάζει ή να απορρίπτει τμήματα του έργου
του, τα οποία, εκ των υστέρων, δεν παρουσία-
ζαν συμπαγή νοηματική αλληλουχία. Αποσυρ-
μένος στην Ιερά Μονή Αγίου Σάββα, την πιο
ξακουστή λαύρα της Παλαιστίνης, ο Δαμασκη-
νός δεν ακολούθησε κατά πόδας την εκπονητι-
κή μέθοδο των προγενεστέρων του (Λεόντιου,
Μάξιμου, Μάρκου του Ερημίτη κ.ά.), αρκούμε-
νος στην υιοθέτηση μιας τακτικής περισσότε-
ρο σχολαστικού και λιγότερο νηπτικού χαρα-
κτήρα. Κεντρικό, τέλος, σημείο της διδασκα-
λίας του για την τελείωσή μας είναι οι θεωρίες
του περί "αποταγής", της αποχώρησής μας,
δηλαδή, από κάθε άκαρπη πολυπραγμοσύνη
και της προσχώρησης σ' έναν τρόπο ζωής α-
παλλαγμένο από κοινωνική δόξα, χρηματικό
πλούτο και κοσμικόφρονες επιδείξεις. Ο Φώ-
τιος (820-891) και το περιβάλλον του σηματο-
δοτούν την απαρχή μιας νέας ανθρωπολογίας,
προσδίδοντας οντότητα στην κίνηση των αρ-
χαίων Ελλήνων στοχαστών και καθιστώντας
την τρέχουσα για τους συγχρόνους τους. Ο
ίδιος εξάλλου τολμά, τηρουμένων των αναλο-
γιών, να μην παρακάμψει τις αντιλήψεις των
Σκεπτικών* κατά τη διάρκεια της εντρύφησής
του στην πραξιολογική περίοδο των ελληνικών
ιδεών (3ος αι. π.Χ. - 3ος αι. μ.Χ.). Η αισθητή
όμως φιλοσοφική προσφορά του Φωτίου συνί-
Βυζαντινή φιλοσοφία
σταται στην οπτική γωνία κάτω από την οποία
θεώρησε το φλέγον, για τη σκέψη της εποχής
του, ζήτημα του νομιναλισμού* (ονοματοκρα-
τία) και του ρεαλισμού* (πραγματοκρατία), που
την απώτερη καταγωγή του βρίσκει στους
Στωικούς* και στον Πλάτωνα* αντίστοιχα. Κα-
τόρθωσε, μ' άλλα λόγια, κατά τρόπο αναλυτικό
ν' απογυμνώσει τους όρους αυτούς από τα εμ-
βόλιμα γνωρίσματα και, κλονίζοντας το αρχικό
τους δέος, να τούς αποκαταστήσει στις οικείες
τους διαστάσεις.
Στην ενδέκατη εκατονταετία γνωρίζει μεγάλη
άνθηση η θεολογία των Μυστικών με επιφα-
νείς εκπροσώπους της, τον Συμεώνα τον Νέο
θεολόγο*, τον Νικήτα Στηθάτο* και τον Κάλλι-
στο Καταφυγιώτη*. Εδραία διακριτικά της θρη-
σκευτικής αυτής δοξασίας είναι η απάθεια, η α-
πόρριψη του λόγου και ο αποφατισμός. Μέσα
απαραίτητα που, αν συνδεθούν και με την ε-
γκατάλειψη των εγκόσμιων, μας βοηθούν να
θεωρήσουμε το άκτιστο φως, το οποίο, για
τους εκφραστές της παραπάνω θεολογίας,
δεν συνιστά κάποια αφηρημένη έννοια αλλά
συγκεκριμένη οντική πραγματικότητα. Εκείνος
εντούτοις που θα αποστασιοποιηθεί από τις α-
ντιλήψεις των Μυστικών είναι ο Μιχαήλ Ψελ-
λός' (1018-1078). Ο πολυγραφότατος λόγιος
του Βυζαντίου θα ενστερνισθεί μια αριστοτελι-
κή λογοκρισία με νεοπλατωνικές προεκτάσεις.
Στα συγγράμματά του συνδυάζει την ελληνο-
κεντρική εξέταση των φιλοσοφικών προβλη-
μάτων με την εκ βαθέων ομολογία του για
πίστη στα χριστολογικά δόγματα της Ορθοδο-
ξίας. Μαθητής, αλλά όχι πιστός συνεχιστής
των διδασκαλιών του Ψελλού, υπήρξε ο Ιωάν-
νης ο Ιταλός*, του οποίου οι ευεπίδεκτοι οπα-
δοί των πεποιθήσεών του, Ευστράτιος Νικαί-
ας*, Λέων Χαλκηδόνος και Ευστράτιος Γαρι-
δάς, καταδικάστηκαν ως αιρετικοί στις αρχές
περίπου του δωδέκατου αιώνα.
Κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου της
βυζαντινής πνευματικότητας, πρωτοστατεί ο
Ησυχασμός* στο προσκήνιο των θεολογικών
ιδεών. Σύμφωνα με τους αυθεντικότερους υ-
ποστηρικτές του -Γρηγόριο ΣιναΤτη*, Γρηγόριο
Παλαμά* και Νικόλαο Καβάσιλα*- η ένωσή μας
με τον θεό επιτυγχάνεται με τη συνεχή επί-
κληση του: «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του θεού,
ελέησόν με» και με τη συνέργεια της θείας
Χάριτος. Λειτουργικό ρόλο στην τεχνική αυτή
της ενδιάθετης συνήθως προφοράς του ονό-
ματος του Ιησού, διαδραματίζει η "καρδία",
στην οποία προσηλώνεται ο προσευχόμενος.
261
βύθια ψυχολογία
Πολέμιος της "ησυχίας" αναδείχθηκε ο μονα-
χός από τη νότια Ιταλία Βαρλαάμ ο Καλαβρός*
(1290-1348) με το σκεπτικό ότι αυτή αντιτίθε-
ται στη λογική και την επιστήμη, μοναδικά ε-
φόδια με τα οποία ατενίζουμε τον Θεό. Τίλος,
ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων* (1355, Κων-
σταντινούπολη-1452, Μυστράς) επιφέρει άλλη
τροπή στα κοινωνικοφιλοσοφικά δρώμενα του
καιρού του. Ευρυμαθής και καινοτόμος, ο φι-
λόσοφος του Μυστρά δεν δίνει μείζονα σημα-
σία στην εκ των άνω γνώση και βοήθεια, ενα-
ποθέτοντας τις ελπίδες του για μια ουμανιστι-
κή παλιγγενεσία στο κύρος ενός στοχάζεσθαι
με σαφή ελληνοπρεπή γνωρίσματα. Τις θέσεις
αυτές αργότερα αντέκρουσε, με μεγάλη ευαι-
σθησία, ο Γεώργιος Γεννάδιος* ή Σχολάριος, ο
οποίος έφερε τα σύνδρομα χαρίσματα του μυ-
στικού θεολόγου Γρηγορίου του Παλαμά*, ενώ
ταυτόχρονα ανεγνώριζε την αξία του δυτικού
Σχολαστικισμού*, όπως αυτός είχε εκτεθεί από
τον Θωμά Ακινάτη*. Ο εξανδραποδισμός του
Βυζαντίου δεν συνεπάγεται και την ακαριαία
εκπνοή της βυζαντινής διανόησης. Χωρίς μάλι-
στα την τελευταία είναι αδύνατον να κατανοη-
θεί πλήρως η ακμή της Αναγέννησης που ακο-
λούθησε. Ακόμα, ωστόσο, και η δική μας νέα
ελληνική φιλοσοφία οφείλει τη σοφία εκλε-
κτών στοχαστών της στην περιούσια πνευματι-
κή παρακαταθήκη του Βυζαντίου. Παρά την ε-
τερογένεια των θεολογικών προβληματισμών
που ανθούσε στον βυζαντινό ελληνισμό, ο τε-
λευταίος διατηρεί το μέγα κύρος του, λόγω
του ότι είχε την ικανότητα να διαλέγεται σε
βάθος με τα χριστολογικά ζητήματα που, κατά
καιρούς, προέκυπταν, εκβάλλοντας παράλλη-
λα όλα τα επείσακτα στοιχεία που αποτελού-
σαν ζώσα απειλή για την αλλοίωση του δόγμα-
τος.
Βιβλιογρ.: Λ. Μπαρτζελιώτης, Ο ελληνοκεντρισμόςκαι οι
κοινωνικοπολιτικές ιδέες του Πλήθωνος. Αθήνα. 1989.-
Λ . Μ π ε ν ά κ η ς . Η σπουδή της βυζαντινής φιλοσοφίας.
τική επισκόπηση 1949-1971. "Φιλοσοφία" 1 (1971), σ σ .
3 9 0 - 4 3 3 . - Κ. Σ π ε τ σ ι έ ρ η ς , Εικόνες Ελλήνων φιλοσόφων
εις εκκλησίας. Ανάτυπο της Επιστημονικής Επετηρίδας
της φιλοσοφικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών. Αθήνα
1964.- Β. Τ α τ ά κ η ς . θέματα χριστιανικής Βυζαντινής
λοσοφίας. Αποστο κή Διακονία. Αθήνα. 1952 - Β. Τατά-
κης. Η βυζαντινή φιλοσοφία. Εταιρεία Σπουδών Μω-
ραίτη, Αθήνα, 1977 - Χ. Τερέζης, Φιλοσοφική Ανθρωπο-
λογία στο Βυζάντιο. Ελληνικά Γράμματα", Αθήνα. 1993.
Πέτρος Φαραντάκης
βύθια ψυχολογία, βλ. ψυχολογία του βάθους.
Βύρτσμπουργκ σχολή. Σχολή της ψυχολογίας
262
η οποία εμφανίστηκε στις αρχές του 20ού
αιώνα στη Γερμανία με έδρα το πανεπιστήμιο
του Βύρτσμπουργκ. Κύριοι εκπρόσωποι της
σχολής αυτής είναι ο Κ. Κιούλπε, ο Κ. Μάρμπε,
ο Ν. Αχ, ο Κ. Μπιούλερ κ.ά. Η σχολή αυτή ει-
σήγαγε στην πειραματική ψυχολογική έρευνα
ως ιδιαίτερο αντικείμενο ανάλυσης την επίλυ-
ση προβλημάτων (ασκήσεων) νοητικού χαρα-
κτήρα, εστιάζοντας την προσοχή στη διαδικα-
σία εξαγωγής λογικών συμπερασμάτων αλλά
και απαντήσεων σε ερωτήματα τα οποία απαι-
τούσαν ιδιαίτερη νοητική προσπάθεια. Με τις
έρευνές τους οι εκπρόσωποι της σχολής
αυτής απέδειξαν ότι η σκέψη είναι μια ψυχική
διαδικασία, οι νομοτέλειες της οποίας δεν α-
νάγονται ούτε σε εκείνες της τυπικής λογικής
ούτε σε εκείνες των συνειρμών. Η σκέψη, κατά
την άποψη της σχολής αυτής, έχει ανεικονικό
χαρακτήρα. Η αντίληψη αυτή έχει την αφετη-
ρία της στην προσέγγιση της διαδικασίας της
σκέψης ως πράξης ανάλυσης σχέσεων που
βρίσκονται έξω από τα όρια του αισθητού. Η
σκέψη ως διαδικασία συνίσταται στον διαρκή
μετασχηματισμό και τ> σύσταση νέων σχέσε-
ων ανάμεσα στις σκέψεις. Η ροή των σκέψεων
επηρεάζεται από δύο παράγοντες: Την εσωτε-
ρική καθοριστική τάση και την εντύπωση για
τον στόχο. Η εσωτερική καθοριστική τάση εμ-
φανίζεται ως αποτέλεσμα της εσωτερίκευσης
και μετατροπής των εντολών σε ένα είδος ε-
σωτερικών για το άτομο εντολών. Η τάση αυτή
κάνει τη διαδικασία της σκέψης στοχοκατευ-
θυνόμενη με αποτέλεσμα κάποιοι συνειρμοί να
ενισχύονται, ενώ κάποιοι άλλοι καταστρέφο-
νται. Η εσωτερίκευση των εντολών και η λει-
τουργία τους ως στοιχείου του συνολικού
"εγώ" διαμορφώνει και την εντύπωση για τον
στόχο, ο οποίος αποτελεί την πηγή της εκδή-
λωσης της εσωτερικής καθοριστικής τάσης. Η
σχολή του Βύρτσμπουργκ συνέβαλε σημαντι-
κά στη διερεύνηση της διαδικασίας της νόησης
αναδεικνύοντας τον δυναμικό χαρακτήρα της
και την άμεση σχέση της με συνολικότερους
παράγοντες της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Κρι-
Παράλληλα, υπερβαίνοντας τις συνειρμικές α-
πόψεις για τη νόηση περιορίστηκε στην περι-
γραφή του ανεικονικού χαρακτήρα της, αδυνα-
τώντας να την προσεγγίσει ως σχέση αντανά-
φι- κλασης και ως λειτουργία άμεσα συνδεδεμένη
με την εμπράγματη υλική δραστηριότητα του
ατόμου.
Β ι β λ ι ο γ ρ : Ο . Κ. Κ ι ο ύ λ π ε . Η Σύγχρονη ψυχολογία τηςσκε-
ψης. στη "Χρηστομάθεια γενικής ψυχολογίας". "Ψυχολο-
γία της σκέψης". Μόσχα. 1981.- Τιχομίροφ Ο. Κ.. Ψυχο-
λογία της σκέψης, κεφ. 10, Μόσχα. 1984.- Γιαροσέφσκι
Μ . Γ.. Ιστορία της ψυχολογίας, κ ε φ . 12. Μ ό σ χ α , 1985.
Ευαγγ Μανουράς
 Γ
Γαζής Ανθιμος (1758-1828). Ένας από τους
σημαντικότερους, σε επιστημονική κατάρτιση
και φιλοσοφική σκέψη, λόγιους του υπόδου-
λου ελληνισμού και των χρόνων της Επανά-
στασης.
Συγγραφέας, στοχαστής, εκδότης βιβλίων και
χαρτών, όπως και του περιοδικού «Ερμής ο
Λόγιος», δημιουργός σχολείου στις Μηλιές
του Πηλίου με έντονη την παρουσία της σκέ-
ψης του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, ένα από τα
βασικά στελέχη της Φιλικής Εταιρείας.
Μετέφρασε στα ελληνικά σύγχρονα ευρωπαϊ-
κά επιστημονικά συγγράμματα, εξέδωσε χάρ-
τες, επιμελήθηκε την έκδοση επιστημονικοφι-
λοσοφικών έργων, συνέβαλε στη διάδοση της
παιδείας και της σύγχρονης ευρωπαϊκής σκέ-
ψης στην πατρίδα του.
Το συγγραφικό - εκδοτικό αυτό έργο του Ανθι-
μου Γαζή είναι πλούσιο και ποικίλο. Συγκρα-
τούμε μεταξύ αυτών: Γρ αμματική των Φιλοσο-
φικών Επιστημών, του Benjamin Martin, Βιέν-
νη, 1799' Εγχεφίδιον Συμβουλευτικών, Νικο-
δήμου Αγιορείτου, Βιέννη, 1801' Σύνοψις των
Κωνικών Τομών, Guidonis Grandi, Βιέννη,
1802' Χημική Φιλοσοφία, του Α. F. Fourcrory,
Βιέννη, 1802· Επιτομή Αστρονομίας, του La
Land, Βιέννη, 1803' Των κωνικών τομών ανα-
λυτική πραγματεία, του La Caille, Βιέννη, 1803"
Στοιχεία Γεωγραφίας. Νικηφόρου Θεοτόκη,
Βιέννη, 1804, και Μελετίου Γεωγραφία, Βενε-
τία, 1807 (δεύτερη έκδοση).
Είναι όλα έργα των φυσικών - θετικών επιστη-
μών: φυσικής, μαθηματικών, γεωγραφίας"
έργα μέσα από τα οποία θέλει να κάνει γνω-
στές στους συμπατριώτες του τις νέες κατα-
κτήσεις του επιστημονικού, ευρωπαϊκού πνεύ-
ματος, να φέρει σε στενότερη επαφή τον υπό-
δουλο ελληνισμό με τη φωτισμένη Ευρώπη.
Στον τομέα της αστρονομίας - γεωγραφίας η
προσφορά του Ανθιμου Γαζή είναι ποικίλη και
εκφράζεται τόσο με τις σημειώσεις - προσθή-
κες του σε διάφορα έργα γεωγραφίας όσο και
με την πλούσια χαρτογραφική δραστηριότητα
που ανέπτυξε στο ίδιο αυτό διάστημα. Τα στοι-
χεία με τα οποία συμπληρώνει τα έργα γεω-
γραφίας, την έκδοση των οποίων επιμελείται,
αφορούν τόσο τον τομέα της αστρονομίας
όσο και της επιμέρους γεωγραφίας.
Από τη γεωγραφία του Μελέτιου ξεσηκώνου-
με μια πολύ αξιοπρόσεκτη για την εποχή εκεί-
νη παρατήρηση του Ανθιμου Γαζή, μια παρατή-
ρηση καθαρά κοινωνικού χαρακτήρα -εμπνευ-
σμένη ασφαλώς από τις ιδέες του γαλλικού
διαφωτισμού- που δίνει μια νέα διάσταση στη
γεωγραφία: «Αι συχναί περιηγήσεις εις όλα τα
γνωστά μέχρι της σήμερον μέρη της γης, και αι
ανακαλύψεις πολλών μερών αγνώστων εις
τους παλαιούς», γράφει, «αποδεικνύουσι
πάντη ψευδή και μυθώδη την υπό των παλαιών
τερατώδη περιγραφήν του Ανθρώπου. Ο
Ανθρωπος, εν γένει, είναι ο αυτός εις όλα τα
μέρη και Έθνη της Γης, όμοιος τοις λοιποίς
καθ' όλα τα μέλη του σώματός του, διαφέρει
όμως ως προς το χρώμα και ως προς το εξωτε-
ρικόν σχήμα του σώματός του, εξιστάμενος
των λοιπών εθνών εξ αιτίας της διαφοράς του
κλίματος εις το οποίον κατοικεί, της διαίτης και
άλλων τινών περιστατικών τα οποία ενεργού-
σιν εις το σώμα του».
Ιδιαίτερα πλούσια, όπως ήδη σημειώσαμε, η
δραστηριότητα του Ανθιμου Γαζή ως χαρτο-
γράφου. Εκδίδει τρεις γεωγραφικούς πίνακες:
της Ελλάδας (1800), της Ευρώπης (1801) και
της Ασίας (1802), καθώς και ένα χάρτη της Μα-
γνησίας (1814).
Στόχους καθαρά επιστημονικούς -τις ανά-
γκες της ελληνικής επιστημονικής σκέψης,
την προσπάθεια της καλλιέργειας μιας επιστη-
μονικής ορολογίας, όπως και το ενδιαφέρον
για τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής φιλολο-
γίας- εξυπηρετεί και η έκδοση του 3τομου Ελ-
ληνικού Λεξικού με ερμηνείες «εις την καθωμι-
λημένην διάλεκτον» και με βάση το Λεξικό του
Κ. Σνειδέρου (1809 ο πρώτος, 1812 ο δεύτε -
263
Γαζής
ρος και 1816 ο τρίτος τόμος, όλοι στη Βενετία).
Η προσπάθεια του Ανθιμου Γαζή για τη διάδο-
ση των επιστημονικών γνώσεων και, γενικότε-
ρα, της παιδείας στην πατρίδα του, στρέφεται
και προς μιαν άλλη κατεύθυνση: την ίδρυση
στις Μηλιές, σε συνεργασία με τον Γρ. Κων-
σταντά, ενός «σχολείου φιλολογίας και φιλο-
σοφίας», ενός «Πανδιδακτηρίου», οργανωμέ-
νου πάνω σε σύγχρονες παιδαγωγικές βάσεις
και με φιλελεύθερους προσανατολισμούς.
Γιάν. Καράς
Γαζής Θεόδωρος (θεσ/νίκη, περ. 1370-1475).
Έλληνας κληρικός, από τους επιφανέστερους
εκπροσώπους της βυζαντινής αναγέννησης,
που μετά την άλωση της θεσ/νίκης από τους
Τούρκους (1429) κατέφυγε και δίδαξε στην
Ιταλία (Σιέννα, Φερράρα, Ρώμη, Νεάπολη, Κα-
λαβρία, όπου και πέθανε). Έργα του: Περί Αρι-
στοτέλους και Πλάτωνος, Περί εκουσίου και α-
κουσίου, Παράφρασις Ιλιάδος Ομήρου κ.ά.· ε-
πίσης μετέφρασε στη λατινική έργα των Αρι-
στοτέλη*, Θεόφραστου*, Ιπποκράτη* κ.ά. και σ"
αυτόν οφείλεται η α' έκδοση του έργου του
Αύλου Γελλίου* Αττικαί νύκτες.
Βιβλιογρ.: L. Stein. Der Humanist 77). Gaza als Philosoph,
στο «Archiv lur geschichte der Philosophie», 1889, τ. Β', σ.
426.
EX.
ΓαΙγκερ Βέρνερ (Jaeger Werner, 1888-1961).
Κορυφαίος Γερμανός κλασικός φιλόλογος και
φιλόσοφος της ιστορίας και της παιδείας, αρ-
χηγός του λεγόμενου Τρίτου Ανθρωπισμού.
Κυριότερα συγγράμματά του: Νεμέσιος ο Εμε-
σηνός- Ερευνα πηγών για τον Νεοπλατωνισμό
και τις απαρχές του στον Ποσειδώνιο (Νβ-
mesios von Emesa. Ouellenforschung zum
Neuplatonismus und seinen Anfangen bei
Poseidonios, 1914)· Γρηγορίου του Νύσσης
Έργα, τόμοι 10 (Gregorii Nysseni Opera, 1921
εξ. κριτική έκδοση κειμένου με συνεργασία ο-
μάδας ερευνητών)· Αριστοτέλης, θεμελίωση
μιας ιστορίας της εξέλιξής του (Aristoteles.
Grundlegung einer Geschichte seiner Entwic-
klung, 1923)· Παιδεία. Η διαμόρφωση του ελ-
ληνικού ανθρώπου, τόμοι 3 (Paideia. Die
Formung des griechischen Menschen, 1934-
1947' έχει μεταφραστεί στις κυριότερες ευρω-
παϊκές γλώσσες και στα ελληνικά)" Διοκλής ο
Καρύστιος. Η ελληνική ιατρική και η σχολή του
Αριστοτέλη (Diokies von Karystos. Die grie-
chische Medizin und die Schule des Aristoteles,
264
1938)" Η θεολογία των πρώιμων Ελλήνων φι-
λοσόφων (πρώτα στα αγγλικά: The Theology of
the Early Greek Philosophers, 1947, και αργό-
τερα στα γερμανικά: Die Theologie der fruhen
griechischen Denker, 1953)" Αριστοτέλους Με-
ταφυσικά (Aristotelis Metaphysics, κριτική έκ-
δοση κειμένου, Οξφόρδη, 1957).
Ο Γαίγκερ κληρονόμησε από τον δάσκαλό του
Βιλαμόβιτς* την τάση να καταστήσει γνωστά
στο ευρύτερο κοινό τα πορίσματα της αρχαιο-
γνωστικής επιστήμης. Έτσι, έθεσε ως σκοπό
της φιλολογίας να δείξει τη σημασία των αρ-
χαίων Ελλήνων για το παρόν της σύγχρονης
κοινωνίας. Κατά τη γνώμη του, η γνωριμία με
το "Κλασικό", νοούμενο ως καλλιτεχνικό και
ηθικό πρότυπο, έπρεπε να αντικαταστήσει την
απλή αρχαιογνωσία. Για να μειώσει την από-
σταση ανάμεσα στην επιστήμη και την πρακτι-
κή ζωή, ο Γαίγκερ προσπάθησε μέσα στην ίδια
την επιστημονική γνώση της αρχαιότητας να
ανανεώσει τον Ανθρωπισμό (Humanismus). Ο
λεγόμενος «Τρίτος Ανθρωπισμός» του Γαί-
γκερ ήταν αντίδραση όχι μόνο στον φιλολογι-
κό αλλά και στον γενικότερο Θετικισμό και
Ιστορισμό. Ο Γαίγκερ επιχείρησε να συγκερά-
σει τον επιστημονικό ανθρωπισμό των φιλολό-
γων και τον ανθρωπισμό των ποιητών και φιλο-
σόφων. Ωστόσο ήταν υποχρεωμένος να κρα-
τήσει σε απόσταση τόσο τους άγονους εκπρο-
σώπους της τυπολατρικής και αφιλοσόφητης
φιλολογίας όσο και τους αισθαντικούς οπα-
δούς του λεγόμενου κύκλου του ποιητή Στέ-
φαν Γκεόργκε (Stefan George), που για χάρη
μιας νιτσεϊκής "καλλιτεχνικής επιστήμης" υπο-
τιμούσαν την "κριτική επιστήμη".
Νηφαλιότερες αποτιμήσεις της μεταπολεμικής
κριτικής γ. ι τη σημασία του Γαίγκερ μπορούν
να συνοψιστούν στις ακόλουθες γραμμές: Ο
Γαίγκερ είδε τον αρχαίο ελληνισμό από την ο-
πτική γωνία της παιδείας, ολίσθησε στον "πα-
μπαιδαγωγισμό" και έτσι τίμησε το ελληνικό
πνεύμα όχι για τις λογικές και τις καλλιτεχνι-
κές πραγματώσεις του καθαυτές, αλλά σαν
δάσκαλο του "ελληνοκεντρικού πολιτιστικού
κύκλου". Με τον Τρίτο Ανθρωπισμό του ο Γαί-
γκερ εξήγησε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο
πλατωνικά και έτσι τού στέρησε τα γνωρίσμα-
τα του ρεαλιστικού και του τραγικού, που
είχαν επισημάνει με επίμονες έρευνές τους
πολλοί μεγάλοι ελληνιστές, από τον Γιάκομπ
Μπούρκχαρντ* (J. Burckhardt) ως τον Βιλαμό-
βιτς.
Βιβλιογρ.: I. Καλιτσουνάκης, Επιμνημόσυνοι λέξεις εις

Werner Jaeger, "Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών", 36,
(1961).- Κ. Βουρβέρης, Ο ελληνικός ανθρωπισμός κατά
τον Werner Jaeger, Αθήνα, 1961.- J. Η. Finley, Werner
Jaeger, Gymnasium 69 (1962).- W. Schadewaktt, Ge-
denkrede aut Werner Jaeger, Berlin, 1963.
Ε. Ν. Ρούσσος
Γάιος από την Πέργαμο (περ. 100-160 μ.Χ.).
Πλατωνικός φιλόσοφος, "σχολάρχης" της
Ακαδημίας και δάσκαλος του Αλβίνου*.
Ως ερμηνευτής της πλατωνικής φιλοσοφώ" ς, ο
Γάιος διατύπωσε την άποψη ότι ο Πλάτων δι-
δάσκει σε άλλα σημεία του συγγραφικού
έργου του "επιστημονικώς" και σε άλλα "εικο-
τολογικώς", δηλαδή ότι εκθέτει τις ιδέες του
αλλού άμεσα και θετικά και αλλού έμμεσα, με
αλληγορίες και υπαινιγμούς. Έτσι ο Γάιος
έκανε αισθητή την ανάγκη να μεθοδεύει ο ερ-
μηνευτής του πλατωνικού έργου τη μελέτη
του ανάλογα με την περίπτωση και να μην επι-
μένει σε ένα ενιαίο κριτήριο. Με αυτό τον
τρόπο ο Γάιος ανταποκρίθηκε ταυτόχρονα και
στην τάση της εποχής του να αιτιολογεί πλα-
τωνικά τον σύγχρονό της προβληματισμό, α-
ναζητώντας στο έργο του Πλάτωνα, έστω και
"σπερματικά", τις ιδέες του φιλοσοφικού προ-
βληματισμού των ρωμαϊκών χρόνων.
Στη θεωρία της αρετής ο Γάιος αποδέχτηκε τη
στωική "οικείωσιν" του ανθρώπου με τον εαυτό
του, βέβαια με τον όρο ότι αυτή η έννοια ε-
ντάσσεται στη γενικότερη "σμοίωσιν θεώ", που
κατά το πλατωνικό κριτήριο είναι ο τελικός
σκοπός των πράξεων. Με αυτή τη θέση του ο
Γάιος έγινε ένας από τους προδρόμους του
Πλωτίνου", ο οποίος οικοδόμησε ολόκληρη
την ηθική του ακριβώς πάνω στην αρχή "ομοί-
ωσις θεώ".
Ο Γάιος άσκησε ευρύτερη επίδραση σε πλατω-
νικούς και νεοπλατωνικούς κύκλους. Επιδρά-
σεις του έχουν επισημανθεί στα έργα του
Αλβίνου, του Απουλήιου*, του Πλωτίνου, του
Πορφύριου", του Πρόκλου* κ.ά.
Ε. Ν. Ρούσσος
Γαλανός Δημήτριος (Αθήνα, 1760 - Μπεναρές,
1833). Σοφός Έλληνας ινδολόγος, ο μόνος
ξένος που έγινε δεκτός στην τάξη των Βραχ-
μάνων. Μετά τις σπουδές του στην Ελλάδα
(Αθήνα, Μεσολόγγι, Πάτμο) πήγε στην Κων-
σταντινούπολη, από όπου ήλθε στην Καλκού-
τα για να διδάξει την ελληνική γλώσσα στα
παιδιά του εκεί Έλληνα εμπόρου Κ. Πανταζή.
Εδώ συμπληρώνει και ο ίδιος τη μόρφωσή του
(μαθαίνει τη σανσκριτική, περσική, αγγλική
Γαληνός
κ.ά. γλώσσες), αποκτά σημαντική περιουσία
και αναδεικνύεται σε σημαντικό παράγοντα
της ελληνικής κοινότητας. Κατόπιν αναχωρεί
για την ιερή πόλη των Ινδιών, το Μπεναρές,
για να εμβαθύνει περισσότερο στη σοφία των
ιερών κειμένων του Βραχμανισμού' τότε έγινε
Βραχμάνος, χωρίς να απομακρυνθεί ούτε στο
ελάχιστο από τη χριστιανική του πίστη, κάτι
άλλωστε το απόλυτα κατανοητό για όσους
γνωρίζουν βαθύτερα τα πράγματα. Ο Δ. Γαλα-
νός πέθανε ξαφνικά στο Μπεναρές, ενώ ετοι-
μαζόταν να επιστρέψει στην Ελλάδα, και τά-
φηκε στο εκεί αγγλικό νεκροταφείο. Το μετα-
φραστικό του έργο από τη σανσκριτική στην
ελληνική είναι τεράστιο' με αυτό ήθελε να
κάνει γνωστή στους Έλληνες, αλλά και στους
άλλους Ευρωπαίους, την ινδουϊστική σοφία.
Τα χειρόγραφά του ε κληροδότησε στο Πανε-
πιστήμιο Αθηνών από αυτά έχουν εκδοθεί
επτά τόμοι, που περιλαμβάνουν μεταφράσεις
και συνόψεις βραχμανικών κειμένων, ενώ το
μεγαλύτερο μέρος τους παραμένει ανέκδοτο.
Ας σημειωθεί, τέλος, ότι ο Γαλανός ενδιαφε-
ρόταν σε όλη του τη ζωή για τα ελληνικά
πράγματα, έκανε πολλές δωρεές σε ιδρύματα
και με τη διαθήκη του διέθεσε τη μισή του πε-
ριουσία για την ανέγερση του Πανεπιστημίου
Αθηνών.
Ε. Χ.
Γαληνός Κλαύδιος (Claudius Galenus) (Πέργα-
μος, 129 - Ρώμη, 199 μ.Χ.). Ελληνικής καταγω-
γής Ρωμαίος γιατρός και φιλόσοφος, η δεύτε-
ρη μετά τον Ιπποκράτη* αυθεντία στον δίδυμο
αυτό επιστημονικό χώρο.
Ο Γαληνός έχοντας για ίνδαλμά του τον Ιππο-
κράτη, οδηγήθηκε στην πεποίθηση "Οτι ο άρι-
στος ιατρός και φιλόσοφος", όπως τιτλοφορεί
και ένα σύγγραμμά του, όπου επικαλείται ως
μεγάλο παράδειγμα τον Ιπποκράτη και υπο-
στηρίζει την αναγκαιότητα ιατρικής και γενι-
κής φιλοσοφικής μόρφωσης. Αυτή η πίστη του
διαπότισε και τα πολυάριθμα έργα του. Έντονα
και άμεσα όμως αποτυπωμένη βρίσκεται στην
πραγματεία του Περί Ιπποκράτους και Πλάτω-
νος δογμάτων, όπου προσπάθησε να συμβιβά-
σει τα ιατρικά διδάγματα της ιπποκρατικής
Σχολής με την πλατωνική φιλοσοφία, καθώς
και στο έργο του Φιλόσοφος Ιστορία, που είναι
εγχειρίδιο για τους σπουδαστές της ιατρικής.
Η ιδέα αυτή της ταυτότητας της ιατρικής και
της φιλοσοφίας επέδρασε αποφασιστικά στην
πορεία που ακολούθησε η ευρωπαϊκή ιατρική
265
Γαλιλαίος
μέχρι την Αναγέννηση, γεγονός που μαρτυρεί
και ο σύνθετος τίτλος του "ιατροφιλόσοφου"
που υπήρξε κυρίαρχος για αρκετούς αιώνες
στην Ευρώπη.
Στις φιλοσοφικές του απόψεις ο Γαληνός εμ-
φανίζεται εκλεκτικός. Στη λογική, φυσική και
μεταφυσική ακολουθεί τον Αριστοτέλη*. Στις
μονοθεϊστικές του ιδέες, την ταύτιση δηλ. του
θεού με τον ανώτατο νου, ακολουθεί τον Πλά-
τωνα* και τους Στωικούς*, ενώ αποκρούει τον
Επίκουρο* και τον σκεπτικισμό*. Από τα συγ-
γράμματά του γίνεται επίσης φανερό ότι τελι-
κά ασπάστηκε τον Χριστιανισμό.
Ο Γαληνός υπήρξε πολυγραφότατος. Τα συγ-
γράμματά του υπολογίζονται σε επτακόσια πε-
ρίπου. Από αυτά τα 115 είναι φιλοσοφικού πε-
ριεχομένου, σώθηκαν όμως μόνο τρία. Μερικά
από τα έργα του από την ελληνική γλώσσα,
στην οποία έγραφε, μεταφράστηκαν στην αρα-
βική, τη συριακή, την εβραϊκή και τη λατινική.
Εκδοση των απάντων του: Opera omnia, ed Κ. G. Kuhn, v.
1-20. Lipsiae 1821-1833.
Βιβλιογρ.: Bowersock G. W . Greek sophists in the Roman
Empire, Oxl.. 1969 - Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας
Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 1219-1220.
Απ. Τζαφερόπουλος
Γαλιλαίος (Πίζα, 1564 - Αρτσέτρι, 1642). Ο πα-
τέρας της νεότερης επιστήμης. Παραμέλησε
τις σπουδές του στην ιατρική για να αφιερωθεί
στη μαθηματική και φυσική επιστήμη. Το 15Θ3
ανακαλύπτει τον νόμο του ισοχρονισμού της
ταλάντωσης, ενώ το 1586 εφευρίσκει τον υ-
δροστατικό ζυγό για τη μέτρηση του ειδικού
βάρους των σωμάτων. Καταλαμβάνει, το 1589,
την έδρα των Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο
(Studium) της Πάντοβα, εγκαινιάζοντας μια πε-
ρίοδο γόνιμης δραστηριότητας και συσφίγγο-
ντας σχέσεις με τους πνευματικούς και πολιτι-
στικούς κύκλους της Βενετίας. Η κατασκευή
του τηλεσκοπίου (1609) του επέτρεψε να ανα-
καλύψει τους τέσσερις δορυφόρους του Δία,
να μελετήσει τις ηλιακές κηλίδες, να παρατη-
ρήσει τους δακτυλίους του Κρόνου και την ύ-
παρξη των φάσεων της Αφροδίτης. Οι ανακα-
λύψεις αυτές, που επιβεβαιώνουν αποφασιστι-
κά την ισχύ της κοπερνίκειας θεωρίας, οδήγη-
σαν τον Γαλιλαίο στο να αποδοθεί κυριολεκτι-
κά σε μία εκστρατεία διάδοσης του έργου του.
Είχε στο μεταξύ επιστρέψει στην Τοσκάνη, το
1610, με τον τίτλο του πρώτου μαθηματικού
και φιλοσόφου του Μεγάλου Δούκα Κόζιμου
Β'. Το 1611, σε μία πρώτη συνάντηση με την
παπική κουρία, ο Γαλιλαίος εξέθεσε τα αποτε-
266
λέσματα των ερευνών του και έτυχε εύνοιας
και αναγνώρισης. Το επόμενο έτος δημοσιεύει
το έργο Discorso intorno alio cose che stanno su
I'acqua (Λόγος σχετικός με τα αντικείμενα που
επιπλέουν στο νερό) και το Istoria e dimostra-
zione intorno alia macchie solari (Ιστορία και α-
ποδεικτική γύρω από τις ηλιακές κηλίδες).
Ωστόσο ορισμένες επιστολές του γύρω από τη
σχέση επιστήμης και πίστης, που γράφτηκαν
ανάμεσα στο 1613 και 1615, προκαλούν την
παρέμβαση της Αγίας Έδρας, η οποία καταδι-
κάζει ως αιρετικές τις κοπερνίκειες θέσεις και
απαγορεύει στον Γαλιλαίο την υιοθέτηση
τους. Ο φιλόσοφος όμως δεν εγκαταλείπει τον
αγώνα του: με αφορμή την πολεμική που είχε
προκαλέσει η εμφάνιση τριών κομητών, παίρ-
νει αποφασιστικά θέση κατά του έργου Libra
astronomica ac philosophica (Αστρονομική και
φιλοσοφική ισορροπία) του Ιησουίτη Orazio
Grassi. Γεννιέται έτσι το έργο II Saggiatore
(1623), κείμενο που χαρακτηρίζεται από έντο-
νο αντιαριστοτελικό και αντιδογματικό πνεύ-
μα. Από το 1624 ως το 1630 ο Γαλιλαίος αφιε-
ρώθηκε στη συγγραφή του έργου Dialogo
sopra i due massimi sistemi del mondo, Toie-
maico e Copernicano (Διάλογος πάνω στα δύο
μέγιστα κοσμικά συστήματα, Πτολεμαικό και
Κοπερνίκειο), έργο που είδε το φως το 1632.
Οι επιπτώσεις δεν άργησαν να φανούν. Λίγους
μήνες αργότερα το βιβλίο κατασχέθηκε και ζη-
τήθηκε από τον Γαλιλαίο να μεταβεί στη Ρώμη.
Η δίκη που ακολούθησε (1633) έκλεισε με την
καταδίκη του φιλοσόφου, που πέρασε τα τε-
λευταία χρόνια της ζωής του σε απομόνωση.
Η φιλοσοφική θεώρηση του Γαλιλαίου δίνει τη
χαριστική βολή στην αρχή της αριστοτελικής
αυθεντίας βάζοντας τα θεμέλια της νέας επι-
στημονικής έρευνας. Η φιλοσοφία, νοούμενη
ως θέαση του κόσμου, αποβάλλει τα μεταφυ-
σικά της στοιχεία, καθίσταται μέθοδος αποτε-
λεσματική, ενώ το πείραμα ανάγεται σε μέσο
επαλήθευσης για την προσέγγιση της αλήθει-
ας. Τα μαθηματικά αποκτούν αξία καθολικής
μεθόδου, από τη στιγμή που η χρήση συμβατι-
κών σημείων είναι σε θέση να δώσει τη μόνη
δυνατή λογική εξήγηση των φαινομένων. Για
να αποφύγει συγχύσεις, ο Γαλιλαίος αφήνει α-
νοιχτό το πρόβλημα της πίστης, η αποτελε-
σματικότητα της οποίας βρίσκεται πέρα από
μαθηματικές αποδείξεις. Ο επαναστατικός, ω-
στόσο, χαρακτήρας της φιλοσοφίας του Γαλι-
λαίου δεν μπορούσε να αποφύγει τη σύγκρου-
ση με την Καθολική Εκκλησία και την αριστο-

τελική παράδοση, που κυριαρχούσε στα πανε-
πιστήμια και υπερασπιζόταν τα πρότυπα της
παλαιάς επιστήμης και της μεσαιωνικής λογι-
κής. Για να προστατεύσει την αυτονομία της ε-
πιστημονικής έρευνας από πιθανές εκκλησια-
στικές επεμβάσεις και για να αποφύγει το
στίγμα του αιρετικού, ο Γαλιλαίος υποστήριξε
την αλληγορική αξία των Γραφών, η σημασία
των οποίων δεν ερχόταν έτσι σε αντίθεση με
την κοπερνίκεια θεώρηση. Τα έργα του Γαλι-
λαίου δεν αποτελούν ξηρές επιστημονικές
πραγματείες, αλλά θεμελιώνονται στη βάση
μιας συμπαγούς λογοτεχνικής παραγωγής, ι-
κανής να συλλάβει και να διαδώσει τα νέα μη-
νύματα. Δέκτες τους δεν είναι μόνο οι επιστή-
μονες αλλά και το ευρύτερο καλλιεργημένο
κοινό, που είναι σε θέση να συντελέσει σε
αυτή τη διάδοση.
Βιβλιογρ.: Geymonat Α.: Galileo Galilei. Einaudi. Torino.
1957.- Rossi P.: Aspetti delta rivoluzione scientilica.
Morano. Napoli. 1971.
Αθαν. Νάτσης
γάμος. Θεσμός με κοινωνική και νομική διά-
σταση, του οποίου αφετηρία είναι σχετική τε-
λετή θρησκευτικού ή πολιτικού χαρακτήρα. Ο
γάμος, ο οποίος ρυθμίζεται από εθιμικούς και
νομικούς κανόνες, είναι η απαρχή για τη θεμε-
λίωση του θεσμού της οικογένειας. Παρ' ότι ο
γάμος ως θεσμός, με τη μορφή που μας είναι
γνωστός, αμφισβητείται σήμερα όσο ποτέ άλ-
λοτε, εντούτοις εξακολουθεί να είναι ο βασι-
κός τρόπος συμβίωσης.
Η κυρίαρχη μορφή γάμου στις σημερινές κοι-
νωνίες είναι η μονογαμία. Είναι όμως λάθος να
θεωρούμε πως η μονογαμία απαντάται σε όλες
τις εποχές και σε όλες τις κοινωνίες με ενιαία
μορφή ή ότι ο γάμος προηγείται πάντα της α-
πόκτησης παιδιών. Κάθε κοινωνία θεσπίζει
πάντα εκείνους τους θεσμούς, κατά συνέπεια
και τη μορφή γάμου, που εξυπηρετούν συγκε-
κριμένους σκοπούς σε μια συγκεκριμένη στιγ-
μή της ιστορικής της εξέλιξης.
Από την άλλη πλευρά πρέπει να επισημανθεί
το γεγονός ότι ο γάμος (ανεξάρτητα με ποια
μορφή) απετέλεσε τον άξονα της κοινωνικής
οργάνωσης σχεδόν όλων των λαών, χωρίς ε-
ξαίρεση και των "πρωτόγονων". Κι αυτό, γιατί
κάθε φυλή διέκρινε τα μέλη της σε συγγενείς
διάφορων κατηγοριών, από τους οποίους κά-
ποιους μπορούσε κανείς να "παντρευτεί" και
άλλους όχι. Ο Morgan (Μόργκαν*) θεωρούσε
πως οι όροι που οι αρχαϊκές φυλές που μελέ-
τησε χρησιμοποιούσαν, προκειμένου να προσ-
γάμος
διορίσουν αυτές τις διαφορετικές κατηγορίες
συγγενών, αντικατόπτριζαν πιθανές βιολογι-
κές σχέσεις που αντιστοιχούσαν σε διαφορετι-
κές μορφές γάμου. Ξεκινώντας από αυτόν το
συλλογισμό, ο Morgan καταλήγει στο συμπέ-
ρασμα ότι την αρχική αιμομεικτική σχέση που
χαρακτήριζε τις πρώτες γενετήσιες ενώσεις
είχαν διαδεχθεί τέσσερα είδη γάμων και αντί-
στοιχες μορφές οικογένειας:
- "αιματοσυγγενικός γάμος" ή σιματοσυγγενι-
κή οικογένεια. Πρόκειται για \ -μο μεταξύ α-
δελφών ή εξαδέλφων, που επήλθε μετά την α-
παγόρευση της γενετήσιας ένωσης μεταξύ γο-
νιών και παιδιών.
- "πουναλουανός γάμος" ή πουναλουανή οικο-
γένεια, με κύριο χαρακτηριστικό της την απα-
γόρευση της γενετήσιας ένωσης μεταξύ αδελ-
φών.
- "ζευγαρωτός γάμος" ή ζευγαρωτή οικογέ-
νεια, αποτέλεσμα διεύρυνσης της αιμομεικτι-
κής ομάδας και της απαγόρευσης της γενετή-
σιας ένωσης μεταξύ εξαδέλφων.
- "μονογαμία" ή μονογαμική οικογένεια, που
εμφανίζεται με τον πολιτισμό.
Ο Morgan αποδίδει αυτή τη συρρίκνωση του
κύκλου των ατόμων της φυλής που κανείς επι-
τρεπόταν να παντρευτεί σε παράγοντες περισ-
σότερο βιολογικούς. Αντίθετα, ο Friedrich
Engels (Φρίντριχ Ένγκελς*) αποδίδει αυτή την
πορεία προς τη μονογαμία σε συγκεκριμένες
οικονομικές - κοινωνικές συνθήκες και ειδικό-
τερα στην παραγωγή και αναπαραγωγή των
όρων ζωής. Η μονογαμία, σύμφωνα με τον
Engels, είναι απόρροια της εμφάνισης της ατο-
μικής ιδιοκτησίας και ειδικότερα του καθεστώ-
τος ιδιοκτησίας του άνδρα τόσο στα μέσα πα-
ραγωγής όσο και στις γυναίκες και τα παιδιά.
Ο γάμος λύεται με τον θάνατο ενός εκ των δύο
συζύγων ή με το διαζύγιο. Τα ποσοστά διαζυ-
γίων είναι συνάρτηση διαφόρων παραγόντων,
όπως η φιλελευθεροποίηση της νομοθεσίας
περί διαζυγίων, η επιρροή των πολιτισμικών
και ιδιαίτερα των θρησκευτικών αντιλήψεων
στη λήψη μιας τέτοιας απόφασης, η εξάλειψη
των διαφόρων ταμπού γύρω από το θέμα, η
κοινωνική θέση των συζύγων, η επαγγελματι-
κή τους δραστηριότητα, η ηλικία σύναψης
πρώτου γάμου (υψηλά ποσοστά διαζυγίων σε
νεαρά ζευγάρια), το μορφωτικό επίπεδο των
συζύγων, η διάρκεια του γάμου (συχνότερα
διαζύγια τα πρώτα χρόνια του γάμου).
Βιβλιογρ.: Engels F „ Der Ursprung der Fami/ie des
Privateigentums und des Slaales ( Η καταγωγή της οικο-
γένειας. της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους).
267
γεγονός
Dietz Vertag, Berlin, 1977.· Μουσούρου Α., Κοινωνιολο-
γία της σύγχρονης οικογένειας, εκδ. Gutenberg, 1989.-
Μισέλ Α., Κοινωνιολογία της οικογένειας και του γόμου.
εκδ. Gutenberg, 1976.- Ράσσελ Μ.. Γόμος και ηθική, εκδ.
Αρσενίδης, 1981.
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
γεγονός. Γραμματικά ο όρος δηλώνει κάτι που
είναι τελειωμένο, τεκμηριωμένο, αληθινό και
διαπιστώαιμο. Στην καθημερινή γλώσσα συχνά
το "γεγονός" αντιδιαστέλλεται προς ό,τι είναι
υποθετικό, ανεξακρίβωτο, απλά προσδοκώμε-
νο. Με το παραπάνω νόημα το γεγονός θεω-
ρείται μέρος της αντικειμενικής πραγματικότη-
τας, είναι "πραγματικό γεγονός".
"Επιστημονικό γεγονός" ονομάζεται η νοητή
αντανάκλαση ή εγγραφή του αντικειμενικού /
πραγματικού γεγονότος στη συνείδηση του
παρατηρητή και έπειτα η γλωσσική έκφρασή
του με όρους μιας ορισμένης γλώσσας. Η
πτώση διαφόρων αντικειμένων από κάποιο
ύψος προς το έδαφος (π.χ. των καρυδιών μιας
καρυδιάς προς το έδαφος) είναι πραγματικά
γεγονότα. Οτι όλα τα σώματα που βρίσκονται
στο πεδίο έλξης της γης όταν αφεθούν στο
κενό πέφτουν με κατεύθυνση προς το κέντρο
της γης είναι μία επιστημονική γενίκευση (που
αγκαλιάζει όσα πραγματικά γεγονότα έχουν
συντελεστεί και όσα αναμένονται κατά φυσική
αναγκαιότητα να συμβουν), που γίνεται δεκτή
ως επιστημονικό γεγονός.
Για "κοινωνικά γεγονότα" (όχι απλές ατομικές
πράξεις μέσα στην κοινωνία) κάνουν λόγο
όσοι αποδέχονται ότι οι επί μέρους ατομικές
πράξεις αποτελούν στην ουσία έκφραση της
κοινωνικά διαμορφωμένης συνείδησης και συ-
μπεριφοράς των ατόμων ως δρώντων προσώ-
πων. Κοινωνικά γεγονότα είναι οι θεσμοί (εκ-
παιδευτικοί, οικονομικοί, πολιτικοί και άλλοι),
που διαμορφώνονται ως αθροιστικό αποτέλε-
σμα της επινοητικής δραστηριότητας των ατό-
μων, τα οποία επιδιώκουν ικανοποίηση των α-
ναγκών ή των συμφερόντων τους μέσα στα
πλαίσια της κοινωνίας όπου ζουν, και των ποι-
κίλων αλληλεπιδράσεων που συντελούνται
μέσα σ' αυτή την κοινωνία. Σύμφωνα με αυτή
την παραδοχή τα άτομα συνδημιουργούν τους
θεσμούς (κοινωνικά γεγονότα) και οι ατομικές
προσωπικότητες διαμορφώνονται μέσα στους
θεσμούς και κάτω από την επίδρασή τους.
Και τα "ιστορικά γεγονότα" είναι αποτέλεσμα
συλλογικής δράσης των ατόμων που συνεργά-
ζονται, συνειδητά ή όχι, ρητά ή σιωπηρά, για
την προώθηση σκοπών που υπηρετούν (κατά
268
προσδοκία ή ελπίδα ή και κατά πλανημένη
προσδοκία) το συλλογικό σώμα. Συλλογικής
δράσης αποτέλεσμα είναι τα ιστορικά γεγονό-
τα, ακόμη και αν φαίνονται ως προσωπικές
πρωτοβουλίες κάποιου ατόμου, του ηγέτη. Η
πρωτοβουλία του τελευταίου δεν βρίσκει οπα-
δούς και συνεργάτες για να γίνει δράση, αν
δεν εκφράζει τις ρητές ή μύχιες επιδιώξεις
τους. Η κύρια ικανότητα του ηγέτη είναι να
διαβλέπει το ζητούμενο από κείνους που επι-
χειρεί να κινήσει σε δράση (δεύτερη ικανότητα
να διοχετεύει τον δυναμισμό τους σε δράση).
Ετσι δημιουργούνται τα ιστορικά γεγονότα,
συλλογικής ανθρώπινης δραστηριότητας επι-
τεύγματα.
Για τα γεγονότα όλων των κατηγοριών η επι-
στημονική περιγραφή και ανάλυση περιλαμβά-
νει κάποια κοινά στοιχεία: (α) τόπο, χρόνο, πε-
ριστάσεις, όπου αυτά εμφανίζονται, (β) δρώ-
ντα πρόσωπα ή δυνάμεις που τα προκαλούν,
(γ) αίτια ή ανάγκες ή κίνητρα που προκαλούν
τη δράση, (δ) ορατά και εξακριβωμένα αποτε-
λέσματα (ή και προσδοκώμενα), (ε) αξιολόγη-
ση των δυνάμεων που δρουν ή των προθέσε-
ων, (στ) αξιολόγηση των αποτελεσμάτων και
(ζ) προσπάθεια διατύπωσης γενικεύσεων ή
νόμων που διέπουν την εμφάνιση και πορεία
των γεγονότων κάθε φορά που αυτά συντε-
λούνται.
Φ. Κ. Βώρος
Γέλλιος (Gellius) Αύλος (2ος αι. μ.Χ.). Ρωμαίος
λόγιος, που ήρθε στην Αθήνα στα χρόνια του
Δημήτριου του Φαληρέα* και γνωρίστηκε με
τους εκεί φιλοσόφους. Είναι γνωστός κυρίως
ως συγγραφέας του έργου Atticae noctes (=
Αττικαί νύκτες), που αποτελεί πηγή πληροφο-
ριών για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
Ε. Χ.
Γέμινος ο Ρόδιος (περ. 110-40 π.Χ.). Στωικός
φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος, μα-
θητής του Ποσειδώνιου* στη σχολή του στη
Ρόδο. Εγραψε Εισαγωγή εις τα φαινόμενα,
Επιτομή της Ποσειδωνίου Μετεωρολογικών ε-
ξηγήσεως και Περί της των μαθημάτων τάξε-
ως, που ίσως αποτελεί μέρος του γενικότερου
έργου του Μαθημάτων θεωρία, μιας εγκυκλο-
παίδειας των Μαθηματικών σε έξι βιβλία. Από
τα έργα του Γέμινου σώζονται η Εισαγωγή α-
κέραιη και τα άλλα σε αποσπάσματα στα ελλη-
νικά και στα αραβικά, που είναι μετάφραση χα-
μένων ελληνικών κειμένων. Στο έργο του ο Γέ-

μινος ακολούθησε όχι μόνο τον Ποσειδώνιο
αλλό και τη γενικότερη μαθηματική και αστρο-
νομική παράδοση, που είχε αρχίσει από τον
Εύδοξο* τον Κνίδιο. Ο Γέμινος, συμμεριζόμε-
νος τις θέσεις του Ποσειδώνιου, πήρε μέρος
και στη διαμάχη ανάμεσα στους αυστηρούς
μαθηματικούς και στους "σκεπτικούς" Ακαδη-
μαϊκούς* και Επικούρειους* για τη λογική θε-
μελίωση των Μαθηματικών κατά το υπόδειγμα
του Ευκλείδη*.
Ε. Ν. Ρούσσος
Γεμιστός Γεώργιος, βλ. Πλήθων.
γενεά. 1. Στη Δημογραφία αποδίδεται με τον
όρο γενεά η διαφορά (απόσταση) μεταξύ του
χρόνου γέννησης των γονιών και των παιδιών.
Δηλαδή, μεταξύ γιαγιάς και εγγονής παρεμ-
βάλλονται δύο γενεές (γιαγιά - κόρη - εγγονή).
Η απόσταση αυτή δεν προσδιορίζεται με από-
λυτη ακρίβεια, αλλά κατά προσέγγιση. Η διάρ-
κεια της γενεάς δεν υπολονίζεται σε κάθε
εποχή και κάθε κοινωνία με ενιαίο τρόπο, με α-
ποτέλεσμα αυτή να αναφέρεται κατά περίπτω-
ση σε μια περίοδο 20 ή 30 χρόνων ή και σε ο-
λόκληρο τον κύκλο ζωής ενός ανθρώπου.
2. Στην Κοινωνιολογία αποδίδεται με τον όρο
γενεά εκείνη η ομάδα του πληθυσμού, η οποία
είναι λίγο πολύ ομοιογενής από άποψη στάσε-
ων, προσανατολισμών και προτύπων συμπερι-
φοράς, που τη διαχωρίζουν σαφώς από τις
προηγούμενες ή τις επόμενες γενεές. Ετσι, γί-
νεται λόγος για γενιά της αντίστασης, γενιά
του 114, γενιά του Πολυτεχνείου κ.λπ.
Στον χρονικό προσδιορισμό της γενιάς κοινω-
νιολογικά παρατηρούνται διακυμάνσεις ανά-
λογα με τον ορισμό της γενιάς δημογραφικά -
στατιστικά.
Συνυφασμένες με την έννοια της γενεάς είναι
οι όροι "χάσμα γενεών" ή "σύγκρουση γενε-
ών", με τους οποίους αποδίδεται συνήθως η
διαφορά αντιλήψεων ή η ένταση μεταξύ ενηλί-
κων και εφήβων. Πρόκειται για φαινόμενα που
δεν έχουν τις ρίζες τους στη Βιολογία (διατα-
ραχές στην εφηβεία), αλλά σε καθαρά κοινωνι-
κούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Τόσο η
μορφή όσο η έκταση και ο τρόπος που εκφρά-
ζονται αυτές οι διαφοροποιήσεις ή οι συγκρού-
σεις εξαρτώνται από τις συνθήκες (χρόνος,
προϋποθέσεις κ.λπ.) κάτω από τις οποίες οι
κοινωνίες παραχωρούν στα νέα μέλη τους μια
θέση ενήλικα. Η "σύγκρουση γενεών" αποτε-
λεί δείκτη του τρόπου που είναι συγκροτημέ-
γενετική μέθοδος
νες και λειτουργούν οι κοινωνίες, καθώς και
στοιχεία του ρυθμού εξέλιξής τους.
Χρ. Νόβα • Καλτσούνη
γένεση. Η πράξη της γέννησης, η έναρξη, η εν
τω χρόνω εμφάνιση όντων, γεγονότων ή φαι-
νομένων, που την ακολουθεί μια διαδικασία ε-
ξέλιξης (γένεση, αλλαγή - μεταβολή, φθορά)·
γενικότερα, η μετάβαση από το μη εκδεδηλω-
μένο στην εκδήλωση. Όρος με ευρύ περιεχό-
μενο που αναφέρεται στη βιολογία, στη γνω-
σιολογία και τη μεθοδολογία των επιστημών
γενικά, στην ψυχολογία, στην κοινωνιολογία,
στη λογική, στη γλωσσολογία και στην πολιτι-
κή οικονομία· επίσης και στη φιλοσοφία και
θρησκειολογία, όπου ευθύς εξ αρχής συνδέθη-
κε, κυρίως, με το πρόβλημα της αρχής και της
δημιουργίας του κόσμου (βλ. και λ. γενετική
μέθοδος).
Ε. Χ.
γένεση αυτόματη, βλ. αυτόματη γένεση.
«Γένεσις». Το πρώτο βιβλίο της Πεντατεύχου
του Μωυσή στην Παλαιά Διαθήκη, που αναφέ-
ρεται στη δημιουργία του κόσμου και του αν-
θρώπου από τον θεό. Εννοείται ότι στα εδώ
διαλαμβανόμενα θα πρέπει να αποδοθεί η συμ-
βολική τους σημασία, για να ερμηνευθούν και
κατανοηθούν ορθά.
Ε. Χ.
γενετική μέθοδος. Μέθοδος γνωστικής προ-
σέγγισης, μελέτης και έρευνας που αποβλέπει
στην ανεύρεση / διαπίστωση της προέλευσης /
γένεσης των αντικειμένων με τα οποία ασχο-
λείται μια επιστήμη και στην παραπέρα εξέλιξη
/ διαμόρφωσή τους σε σχέση με την αρχή /
πηγή παραγωγής τους. Μια πρώτη και υποτυ-
πώδη χρήση αυτής της μεθόδου παρατηρούμε
στις μυθολογίες των αρχαίων λαών, όπου η
γένεση του κόσμου αποδίδεται στον θεό ή
στους θεούς. Οι αρχαίοι Ελληνες φιλόσοφοι, ο
καθένας διαφορετικά, προσπαθούν να προσ-
διορίσουν την αρχή της δημιουργίας της ύπαρ-
ξης: ο Θαλής* δέχεται το "ύδωρ", ο Αναξαγό-
ρας* τον "Νου", ο Αναξίμανδρος* το "άπειρον",
ο Αναξιμένης* τον "αέρα", ο Πυθαγόρας* τον
"αριθμό", οι ατομικοί (Λεύκιππος*, Δημόκρι-
τος*) τα "άτομα", ο Ηράκλειτος* το "πυρ", ο
Πλάτων* τις "ιδέες", ο Αριστοτέλης* το "κινούν
ακίνητον" κ.λπ. Στους νεότερους χρόνους
(τέλη 18ου - αρχές 19ου αι.) η μέθοδος παίρνει
269
γενετική πορεία
συγκεκριμένη μορφή κσι εφαρμόζεται σε κα-
θορισμένες περιοχές της γνώσης: κατά την κο-
σμολογική υπόθεση του Καντ*, οι "ιδέες", δη-
λαδή οι προσδιοριστικές έννοιες της ενότητας
των καθορισμένων φαινομένων, παράγονται
από τον "λόγο" - ο Δαρβίνος* διατυπώνει τη
γνωστή θεωρία του για την καταγωγή των ει-
δ ώ ν ο Χέγκελ* ( Φαινομενολογία του πνεύμα-
τος, 1807) θεωρεί όλο τον πνευματικό πολιτι-
σμό της ανθρωπότητας ως νομοτελειακή ανά-
πτυξη και βαθμιαία εκδήλωση του "παγκόσμιου
πνεύματος". Σταδιακά, η γενετική μέθοδος ε-
φαρμόζεται από πολλές επιστήμες, ιδιαίτερα
από εκείνες που ασχολούνται με διαδικασίες
ανάπτυξης: έτσι, η Βιολογία, με τον κλάδο της
"Γενετικής" (που αντικατέστησε τον στενότε-
ρο όρο "Κληρονομικότητα"), προσπαθεί να α-
νακαλύψει τα αίτια της κληρονομικότητας των
βιολογικών χαρακτηριστικών, τον τρόπο μετα-
βίβασης και την υλική της βάση (με πρόσθετο
πρακτικό σκοπό τη δυνατότητα βελτίωσης
φυτών, ζώων)· στην ψυχολογία, τα ψυχικά
φαινόμενα και οι εκδηλώσεις αποδίδονται στο
"ασυνείδητο" (Φρόυντ*) ή στο "σύμπλεγμα ατέ-
λειας" και στην "τάση για αυτοεπιβεβαίωση"
(Αντλερ*) ή στο "ομαδικό ασυνείδητο" και τα
"αρχέτυπά" του (Γιουνγκ*). Ακόμη, δημιουρ-
γούνται νέοι κλάδοι επιστημών, όπως η γενετι-
κή ψυχολογία, η γενετική κοινωνιολογία και,
στη φιλοσοφία, η γενετική φαινομενολογία. Η
γενετική μέθοδος, που από τη φύση της σχετί-
ζεται με τη "διαχρονικότητα" συνάντησε (από
τα τέλη του 19ου αι.) την αντίδραση της δομι-
κής (στρουκτουραλιστικής) και λειτουργικής
μεθόδου (βλ. λ. δομή, στρουκτουραλισμός, δο-
μολειτουργική ανάλυση, λειτουργική σχολή),
που διακρίνονται για τη "συγχρονικότητά"
τους, όπως π.χ. στην περίπτωση της "συγχρονι-
κής" και "διαχρονικής" γλωσσολογίας, σύμφω-
να με τη διάκριση του Φερντινάν ντε Σωσσύρ.
Σήμερα επιδιώκεται ο συνδυασμός αυτών των
δύο μεθόδων μελέτης, της δομολειτουργικής -
συγχρονικής και της γενετικής - διαχρονικής,
κάτι που όχι μόνο έχει προβάλει ως αίτημα
αλλά και την έχει εφαρμόσει ο μαρξισμός, και
συγκεκριμένα ο ίδιος ο Κ. Μαρξ* αναλύοντας
την αστική οικονομία στα βασικά του έργα Το
Κεφάλαιο' και Οι θεωρίες της υπεραξίας.
Βιβλιογρ.: Μαρξ Κ.. Το Κεφάλαιο, στο "Μαρξ Κ. και
Ενγκελς Φ.. Απαντα", τ. 23. Μόσχα - του ίδιου, Οι θεω-
ρίες της υπεραξίας, ό.π., τ. 26 - Μπόλντουιν Τζ. Μ.,
Σκέψη και πράγματα. Μια μελέτη της ανάπτυξης και της
έννοιας της σκέψης ή της γενετικής λογικής, τ. 1 -3, Λον-
δίνο. 1906-11.
Ε. Χ.
270
γενετική πορεία, βλ. εξέλιξη ή εξελικτική
ρεία.
γενετικός δομισμός, βλ. δομισμός γενετικός.
γενετικός ορισμός. Ορισμός που αναφέρεται
στη γένεση / δημιουργία ενός πράγματος ή
στον τρόπο παραγωγής του.
Ε. Χ.
γενίκευση (λατ. generalisation Η, σε νοητικό ε-
πίπεδο, μετάβαση από το ειδικό στο γενικό ή
από το λιγότερο γενικό στο περισσότερο γενι-
κό. Η μετάβαση αυτή είναι δυνατόν να έχει εν-
νοιολογικό ή προτασιακό χαρακτήρα. Στην
πρώτη περίπτωση μεταβαίνει κανείς νοητικά
(πιθανώς μέσω διαδικασιών αφαίρεσης, που α-
ναγκαία έχουν επαγωγικό χαρακτήρα) από ε-
πιμέρους γεγονότα ή αντικείμενα σε έννοιες.
Επίσης είναι δυνατόν να μεταβαίνει από λιγό-
τερο γενικές σε περισσότερο γενικές έννοιες.
Στη δεύτερη περίπτωση η μετάβαση γίνεται
από ένα σύνολο εμπειρικών ή λιγότερο γενι-
κών προτάσεων σε μία, αντίστοιχα, γενική ή
περισσότερο γενική πρόταση. Αν η γενίκευση
λαμβάνει χώρα ως ανακάλυψη κάποιας κοινής
ιδιότητας αντικειμένων, που ανήκουν σε ένα
απροσδιορίστου μεγέθους σύνολο, μετά από
πεπερασμένη και μη εξαντλούσα το σύνολο
δειγματοληψία, τότε αυτή ονομάζεται επαγω-
γική γενίκευση. Σε μια τέτοια περίπτωση τα ε-
πιμέρους αντικείμενα είναι συνήθως εμπειρι-
κά. Αν η γενίκευση λαμβάνει χώρα ως διαπί-
στωση ιδιότητας νοητικού αντικειμένου, τότε
ονομάζεται λογική. Παράδειγμα μιας τέτοιας
γενίκευσης θα μπορούσε να είναι η έννοια του
τριγώνου ως αποσπασθείσα γενικευτικά από
την έννοια του ισόπλευρου τριγώνου. Η τριγω-
νικότητα, σε μια τέτοια περίπτωση, είναι λογι-
κό χαρακτηριστικό του ισόπλευρου τριγώνου
και δεν συσχετίζεται με το πλήθος ή τις διαδι-
κασίες ελέγχου, ως προς την τριγωνικότητα,
όλων των επιμέρους τριγώνων. Η διαδικασία
της γενίκευσης αποτελεί βασικό μεθοδολογι-
κό εργαλείο κατασκευής γενικών προτάσεων
ή θεωριών, το πληροφοριακό περιεχόμενο των
οποίων είναι δυνατόν να ποικίλλει. Τέλος, η
διαδικασία της γενίκευσης συνδέεται, κατά
την οικοδόμηση του θεωρητικού μέρους της
γνώσης, με τις διαδικασίες της αφαίρεσης, της
επαγωγής, της ανάλυσης και της σύνθεσης,
της μεταφοράς, της αναλογίας κ.λπ.
Διον. Αναπολιτάνος

γενικό. Πρόκειται για μια έννοια ή οντολο-
γική κατάσταση, στην οποία υπάγονται ή ε-
μπεριέχονται ορισμένες άλλες μερικότερες,
που εξειδικεύουν το σχετικά καθολικό πε-
ριεχόμενό της. Επί καθαρά γνωσιολογικού επι-
πέδου αποτελεί, επίσης, το προϊόν μιας αφαι-
ρετικής διαδικασίας της νόησης, η οποία ταξι-
νομεί τις ιδιότητες των όντων σε γενικότερες
λογικές ενότητες. Εδώ η αφετηρία βρίσκεται
στον εντοπισμό των κοινών στοιχείων, τα
οποία είναι εκφραστικά του βαθμού της οντο-
λογικής επικοινωνίας ή της λογικής συγγένει-
ας που υπάρχει ανάμεσα σε ορισμένα ή σε όλα
τα όντα. Γι' αυτό αποκλείονται κατά τη διαδι-
κασία αυτή τα επουσιώδη και συμπτωματικά
γνωρίσματα, που αποτελούν εκφράσεις του
τρόπου και του βαθμού της διαφοράς και της
υποστατικής ιδιαιτερότητας. Το κάθε γενικό ι-
δίωμα μπορεί να εκληφθεί είτε ως κατηγορού-
μενο των υποκειμένων είτε ως εγγενές φυσικό
στοιχείο τους. Το ζήτημα αυτό συνδέεται με
το κατά πόσον τα γενικά έχουν αντικειμενική
ύπαρξη ως "καθόλου" ανεξάρτητα από τα επι-
μέρους ή αποτελούν απλώς a posteriori λογικά
προϊόντα. Μια συμβιβαστική μετριοπαθής εκ-
δοχή θα τα όριζε ως υπάρχοντα καταρχάς μ"
έναν αυτόνομο τρόπο σ" ένα υπερεμπειρικό ε-
πίπεδο, ακολούθως ως ενυπάρχοντα στα επι-
μέρους όντα και τέλος ως καθιστάμενα θεωρη-
τικό περιεχόμενο της σκέψης. Κατά τον Ηρά-
κλειτο", το γενικό δεν δηλώνει απλώς ένα ι-
δίωμα σε ταυτότητα με τον εαυτό του, αλλά
κυρίως την αντιθετικότητα που υπάρχει μέσα
στα πράγματα. Πρόκειται για τη διαλεκτική λο-
γική, που εξετάζει τον κόσμο και τη γνωστική
προσέγγισή του σύμφωνα με τη δυναμική λει-
τουργία τους. Αντίθετα, από τον Παρμενίδη*
αντιμετωπίζεται υπό το πρίσμα της τυπικής λο-
γικής και εκλαμβάνεται ως μια μόνιμη κατά-
σταση που είναι απαλλαγμένη από κάθε αντί-
θεση. Ο Πλάτων*, επί οντολογικού επιπέδου,
υποστηρίζει ότι είναι η αναλλοίωτη ουσία των
όντων. Επί γνωσιολογικού, θεωρεί ότι ως αφε-
τηρία του έχει το εμπειρικό υλικό που κομίζουν
οι αισθήσεις, το οποίο κατόπιν λογικής επεξερ-
γασίας εντάσσεται σε εννοιακά σχήματα από
- • αν.,'"·ρες νοητικές λειτουργίες. Κατά τον
οτοτέλη*, είναι ο γενικότερος κοινός προσ-
5ι<;ρισμός που μπορεί να αποδοθεί κατηγορια-
κά σε πολλά και διαφορετικά κατά το είδος
όντα, η διαμόρφωση του, όμως, είναι προϊόν
της λογικής διεργασίας και γι" αυτό δεν μπο-
ρούμε να δεχθούμε την a priori ύπαρξή του.
Γεννάδιος
Ανεξάρτητα, ωστόσο, από τις εκδοχές υπό τις
οποίες αντιμετωπίζεται, το γενικό αποτελεί
δυνατότητα, ως συνεκτικός λογικός τύπος, για
τη γνωστική προσέγγιση της πραγματικότη-
τας.
Χρ. Τερέζης
γενικό πλαίσιο. Πρόκειται για την ενότητα ή
την καθολικότητα εκείνη που, διαθέτουσα συ-
νεκτικότητα, λειτουργικότητα και εσωτερική
νομοτέλεια, προσδίδει ένα νόημα στα μέρη
της διαφορετικό από εκείνο που θα κατεί-
χαν ή κατά την αυτόνομη παρουσία τους ή ε-
νταγμένα σ' ένα άλλο πλαίσιο. Ως σύστημα
σχέσεων ανταποκρίνεται περισσότερο από το
επιμέρους στην πολυπτυχότητα του αντικειμε-
νικού κόσμου και γι' αυτό διαθέτει επιστημολο-
γική νομιμότητα. Μπορεί να αποτελέσει κριτή-
ριο για την επαληθευσιμότητα ή τη διαψευσι-
μότητα μιας απόφανσης και λειτουργεί ως
πεδίο αναφοράς. Περιορίζει αισθητά την αυ-
θαιρεσία και την ανακρίβεια και οριοθετεί μια
περιοχή του υπαρκτού ή της επιστημονικής έ-
ρευνας τόσο ως προς την παρουσία της όσο
και ως προς τη λειτουργία της. Υπό κάποιους
όρους, αποτελεί κάτι αντίστοιχο προς τη θεω-
ρία.
Χρ. Τερέζης
Γεννάδιος ή Σχολάριος Γεώργιος (Κων/πολη,
1405 - Σέρρες, 1472). Θεολόγος, φιλόσοφος,
φιλόλογος και νομικός. Διετέλεσε Πατριάρχης
Κων/πόλεως, ο πρώτος μετά την άλωση. Υπήρ-
ξε μαθητής του Γεωργίου Γεμιστού ή Πλήθω-
να* και του μητροπολίτη Εφέσου Μάρκου Ευ-
γενικού*. Ως φιλόσοφος ήταν φανατικός οπα-
δός του αριστοτελισμού* και αδιάλλακτος ε-
χθρός της πλατωνικής φιλοσοφίας - γι" αυτό και
ήλθε σε ρήξη με τον δάσκαλά του Πλήθωνα.
Ο Γεννάδιος υπήρξε πολυγραφότατος. Το σύ-
νολο των έργων του εκδόθηκε σε οκτώ τόμους
από τους L. Petit, Χ. Α. Siderides και Μ. Juje με
τίτλο Γεωργίου Σχολαρίου. Απαντα τα ευρι-
σκόμενα, Παρίσι, 1928-1936. Το φιλοσοφικό
του έργο περιλαμβάνεται στους τόμους IV (πο-
λεμικά έργα κατά του Πλήθωνα κ.ά.), V (μετα-
φράσεις από τα λατινικά και σχόλια σχολαστι-
κών φιλοσόφων και μάλιστα του κορυφαίου
αυτών Θωμά Ακινάτη*), VII (σχόλια στα έργα
του Αριστοτέλη) και VIII (φιλοσοφικά έργα).
Συγκεκριμένοι τίτλοι είναι: Κατά Πλήθωνος
αποριών επ' Αριστοτέλει· Υπόμνημα εις την
Εισαγωγήν του Πορφυρίου· Υπόμνημα εις τα
271
γένος
περί λογικής έργα του Αριστοτέλους κ.λπ.
Απ. Τζ.
γένος, βλ. είδος και γένος.
Γερμανός Α', ο Ομολογητής (635-733). Πα-
τριάρχης της Κωνσταντινούπολης (713-730),
υπέρμαχος της εικονολατρίας, αναγκάστηκε
από τον εικονοκλάστη αυτοκράτορα Λέοντα Γ
τον Ισαυρο σε παραίτηση (730), ενώ η σύνο-
δος των εικονομάχων επισκόπων στην Ιέρεια
τον αναθεμάτισε (754). Η αποκατάσταση της
μνήμης του έγινε από την Τ Οικουμενική Σύ-
νοδο Νικαίας (787) με επαίνους για την αγιό-
τητα του βίου του, την ορθοδοξία της διδασκα-
λίας του και για τα συγγράμματά του, με τα
οποία καταπολέμησε τους αιρετικούς. Εγραψε
λόγους, πραγματείες και δογματικές επιστο-
λές, που περιέχονται στον 98ο τόμο της Ελλη-
νικής Πατρολογίας του Migne. Τα κυριότερα
από τα έργα του που σώθηκαν είναι: Περί αιρέ-
σεων και Συνόδων, όπου αναφέρει τον αριθμό,
τον χρόνο και τον σκοπό για τον οποίο συ-
γκλήθηκαν Περί όρου ζωής, μακρός διάλογος,
σχετικός με την ενάρετη ζωή και με τελικό συ-
μπέρασμα ότι μετά τον θάνατο υπάρχει δικαίω-
ση· Ιστορία Εκκλησιαστική και μυστική θεωρία,
δηλαδή περί ιερού ναού, των συμβόλων του
και περί της τέλεσης των αγίων μυστηρίων.
Υπήρξε επίσης και πολυγράφος εκκλησιαστι-
κός ποιητής. Στην ποίησή του κυριαρχεί απαλό
θρησκευτικό συναίσθημα και κρυπτόμενο με-
ταφυσικό βάθος.
Απ. Τζ.
γεωγραφική σχολή. Μία από τις κατευθύνσεις
της κοινωνιολογίας και της κοινωνικής φιλο-
σοφίας, η οποία θεωρεί ως κύριο παράγοντα ή
ως αφετηρία της ανάλυσης της κοινωνίας το
φυσικό γεωγραφικό περιβάλλον (κλίμα, μορ-
φολογία του εδάφους, χλωρίδα, πανίδα κ.λπ.).
Ακραία μορφή της είναι η μηχανιστική γεωγρα-
φική αιτιοκρατία (ντετερμινισμός). Οι πρώτες
ιδέες τέτοιου τύπου απαντώνται στην αρχαιό-
τητα (Ιπποκράτης*, Ηρόδοτος', Πολύβιος').
Διάφορες μορφές μηχανιστικής αναγωγής (βλ.
αναγωγισμός) των κοινωνικών, ψυχολογικών,
πολιτισμικών κ.λπ. φαινομένων στους φυσι-
κούς παράγοντες του εξωτερικού περιβάλλο-
ντος παρατηρούνται στην εποχή της ανόδου
της κεφαλαιοκρατίας (φυσιοκράτες*, Μοντε-
σκιέ*, Τυργκό*) ως αντίλογος στις μυθολογι-
κές και μυστικιστικές ερμηνείες της ιστορίας.
272
Κατά τους 18ο-19ο αι. ορισμένοι στοχαστές
(π.χ. Γκ. Μποκλ, Λ. I. Μέτσνικοφ, κ.ά.) απέδι-
δαν μεγάλο ρόλο στους γεωγραφικούς παρά-
γοντες κατά τη διαμόρφωση των πρώτων μορ-
φών πολιτισμού. Στη σύγχρονη κοινωνιολογία
παρατηρούνται δύο τάσεις συγγενείς με τη γε-
ωγραφική σχολή: 1) Η «πολιτική γεωγραφία»
και η γεωπολιτική*, όπου προτάσσεται ο χωρι-
κός προσδιορισμός της ανάπτυξης των πολιτι-
κών δομών, και συχνά η αναγκαιότητα πολιτι-
κού επεκτατισμού κρατών για την προσάρτηση
και τον έλεγχο «ζωτικού χώρου»" σε συνδυα-
σμό με τον ρατσισμό* η τάση αυτή αποτέλεσε
ιδεολόγημα της επιθετικότητας του φασισμού*
και γενικότερα του ιμπεριαλισμού (π.χ. Κ. Χα-
ουσχόφερ, Φ. Ράτζελ, Ρ. Κιελέν, Ρ. Τσέλλεν,
Χ. Μακίντερ, Α. Τ. Μάχαν, Α. Γκουμιλιόφ κ.ά.).
2) Η σχολή κοινωνικής γεωγραφίας της Γαλ-
λίας και της Ολλανδίας (Φ. Λε Πλέι, Ε. Ντεμο-
λέν, Π. Βιντάλ ντε λα Μπλας, Λ. Φέβρ κ.ά.), οι
οποίοι ανέλυσαν την επίδραση της ανθρώπι-
νης' δραστηριότητας στο περιβάλλον. Απ" εδώ
προέρχεται η μετέπειτα "κοινωνιογεωγοαφία"
και η "κοινωνική οικολογία" (βλ. επίσης τα λήμ-
ματα: γεωγραφικό περιβάλλον, άνθρωπος, κοι-
νωνία και τη βιβλιογραφία σε αυτά).
Βιβλιογρ.: Huntington Ε., Civilisation and climate, Oxford,
1925.- Febvre L. et Batallon L., La tene et I' Evolution
humaine,Paris, 1922.- Moraz6 Ch., Esse/ sur la civilisation
d'ocddent.t. 1, L'Homme, Paris,, 1949.-KemerR. J., The
urge to sea. The course ol Russian history, Berkley - Los
Angeles, 1946.- M. Sorre, Rencontres de la G6ographie et
de la Sodologie, M. Riviere, Paris. 1957.
Δ. Πατέλης
γεωγραφικό περιβάλλον. To σύνολο των αντι-
κειμένων και των φαινομένων της φύσης, δη-
λαδή το έδαφος (με τη διαμόρφωσή του, το
πλαίσιο που το περιβάλλει και τη στρωματο-
γραφία του), το κλίμα (θερμότητα, ψύχος, βρο-
χές, υδάτινοι πόροι, άνεμοι, ηλιοφάνεια) και ο
φυτικός και ζωικός κόσμος, τα οποία σε κάποιο
ορισμένο ιστορικό στάδιο συμμετέχουν στη
διαδικασία της παραγωγής και αποτελούν ανα-
γκαίο όρο για την ύπαρξη και ανάπτυξη της αν-
θρώπινης κοινωνίας. Ο γεωγραφικός τύπος
μιας περιοχής του πλανήτη μας καθορίζει και
τον τύπο ζωής ο οποίος επικρατεί σ' αυτήν, και
ως εκ τούτου επιδρά στη διαμόρφωση και την
ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Διαφο-
ρετικός λ.χ. είναι ο τρόπος, η ποιότητα και οι
συνθήκες ζωής των λαών που κατοικούν στη
λεκάνη της Μεσογείου από των λαών που κα-
τοικούν στις χώρες των μουσώνων (Ινδία
 γεωκεντρισμός

κ.λπ.). Η επίδραση αυτή δεν περιορίζεται μόνο έχει κινητοποιήσει όχι μόνο τα κράτη, αλλά και
στον υλικό βίο, αλλό επεκτείνεται και στη δια- τους διεθνείς οργανισμούς, ενώ η ευαισθητο-
μόρφωση του κοινωνικού και πολιτιστικού βίου ποίηση του κοινού καλλιεργείται συστηματικά
των ανθρώπων. ΓΓ αυτό και η σχέση γεωγρα- στις σύγχρονες κοινωνίες, με στόχο την επί-
φικού περιβάλλοντος και ανθρώπου απετέλε- τευξη ισορροπίας ανάμεσα στις φυσικές και
σε ανέκαθεν αντικείμενο μελέτης της κοινω- ανθρώπινες δυνάμεις, που συναντιούνται και
νιολογίας και η γνωστή ως Γεωγραφική Σχο- διαμορφώνουν μέσα στον χώρο και τον χρόνο
λή* θεωρεί τη σχέση αυτή ως την κύρια αιτία το γεωγραφικό περιβάλλον.
που καθορίζει την ανάπτυξη της ιστορίας. Απ. Τζαφερόπουλος
Αντίθετος προς την άποψη αυτή υπήρξε ο μαρ-
ξισμός*, ο οποίος ως κύρια δύναμη ανάπτυξης γεωκεντρισμός. Αστρονομική και φιλοσοφική
της κοινωνίας θεωρεί όχι το γεωγραφικό περι- περί κόσμου θεωρία. Διδάσκει ότι όλος ο ου-
βάλλον, αλλά τον τρόπο παραγωγής και την ράνιος θόλος, με τον ΤΗλιο, τη Σελήνη, τους
εργασία. Τους δύο αυτούς παράγοντες τους πλανήτες και τα άλλα άστρα, περιστρέφεται
προβάλλει ως κύριους όρους ανταλλαγής της γύρω από ένα σταθερό και μοναδικό κέντρο,
ύλης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Για τη Γη. Η θεωρία αυτή, που απλώς επεκτείνει
τον μαρξισμό το γεωγραφικό περιβάλλον δεν παλαιότερες γεωκεντρικές αντιλήψεις, δια-
είναι παρά το πεδίο εργασίας, η φυσική βάση μορφώθηκε σε σύστημα από τον Κλαύδιο Πτο-
της εργασιακής δραστηριότητας του ανθρώπου, λεμαίο (2ος μ.Χ. αι.) και με την επικράτηση της
η φυσική προϋπόθεση της υλικής παραγωγής. έριξε στη λήθη, μέχρι τον 16ο αι., την αντίπα-
Σήμερα γίνεται παραδεκτό ότι όχι μόνον ο άν- λη θεωρία περί ηλιοκεντρικού συστήματος,
θρωπος επηρεάζεται από το γεωγραφικό περι- την οποία υποστήριξαν πολλοί και σημαντικοί
βάλλον, αλλά και ο ίδιος, με τη δυναμική του αστρονόμοι και φιλόσοφοι της ελληνικής αρ-
παρουσία και επέμβαση, επηρεάζει το περι- χαιότητας, όπως οι Αναξίμανδρος*, Φιλόλα-
βάλλον του αυτό. Η σχέση γεωγραφικού περι- ος*, Αριστοτέλης*, Πλάτων*, ο Στράβων και,
βάλλοντος και ανθρώπου στον σύγχρονο ιδίως κυρίως, ο Αρίσταρχος ο Σάμιος. Στο σύστημά
κόσμο έχει αλλάξει ριζικά περιεχόμενο κάτω του, που είναι γνωστό ως "Πτολεμαίκό", ο
από την επίδραση της επιστημονικοτεχνικής Κλαύδιος, προσπαθώντας να υποστηρίξει μα-
προόδου. Παλαιότερα η ανθρώπινη δύναμη θηματικά τις θεωρίες του, διατείνεται ότι οι
ήταν μικρότερη από τη δύναμη της φύσης και πλανήτες ακολουθούν στην κίνησή τους αυ-
οι φυσικές πηγές ξεπερνούσαν κατά πολύ τις στηρά ισόμετρες κυκλικές τροχιές, τους "επί-
δυνατότητες της κοινωνίας για την αξιοποίησή κυκλους" όπως τους ονόμασε, ενώ τα κέντρα
τους. Σήμερα όμως η κατανάλωση ενέργειας αυτών διαγράφουν άλλες, επίσης κυκλικές
και φυσικών υλών έχουν εξισωθεί με τα απο- τροχιές, τους "επίκεντρους κύκλους". Το σύ-
θέματά τους στη γη και ολόκληρος ο πλανήτης στημα του Κλαυδίου το συνέχιζαν και το συ-
φέρει σαφή τα ίχνη της διάβασης του ανθρώ- μπλήρωναν οι μετέπειτα αστρονόμοι και φιλό-
που και της ισχύος του. Η κατασκευή δρόμων, σοφοι, για να στηρίξουν τη γεωκεντρική υπό-
εργοστασίων, λιμένων, μεταλλείων κ.λπ. έχει θεση, με αποτέλεσμα να κυριαρχήσει αυτό ως
επιφέρει μεταβολές στην όψη της γης, ενώ η τα μέσα του 16ου αι., οπότε εκτοπίστηκε από
βελτίωση των μηχανικών μέσων εκμετάλλευ- τον Κοπέρνικο* (1473-1543). Αυτός αναδίφησε
σης των πλουτοπαραγωγικών πηγών για την α- τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέ-
ντιμετώπιση των διαρκώς αυξανόμενων κατα- ων και ιδίως του Αρίσταρχου του Σάμιου (3ος
ναλωτικών αναγκών, που έχει σχέση και με π.Χ. αι.), στη θεωρία του οποίου διατυπωνόταν
τον παρατηρούμενο υπερπληθυσμό, αυξάνει η βασική άποψη ότι κέντρο του κόσμου είναι ο
επικίνδυνα τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Οι ΤΗλιος και όχι η Γη: "Αρίσταρχος ο Σάμιος υπο-
παράγοντες αυτοί ασκούν αρνητική επίδραση τίθεται τα μεν απλανέα των άστρων και τον
στους μηχανισμούς αυτορρύθμισης της φύσης άλιον μένειν ακίνητον, ταν δε Γαν περιφέρε-
και ανατρέπουν την ισορροπία στη σχέση άν- σθαι περί τον άλιον κατά κύκλου περιφέρειαν,
θρωπος - γεωγραφικό περιβάλλον. Η ορθολο- ος εστίν εν μέσω τω δρόμω κείμενος" (Αρχιμή-
γική λοιπόν αντιμετώπιση του φαινομένου α- δη ΨαμμΙτης). Με βάση την θεμελιακή αυτή
ποτελεί ένα από τα επείγοντα και ζωτικής ση- άποψη ο Κοπέρνικος εμφάνισε σε σύγγραμμά
μασίας προβλήματα, που απαιτούν άμεση του το ηλιοκεντρικό σύστημα ως δική του ανακά-
λύση. ΓΓ αυτό η προστασία του περιβάλλοντος λυψη και κατόρθωσε να το επιβάλλει και να ανα-

Φ.Λ., Α-18 273

γεωπολιτική
τρέψει θεωρίες που είχαν ζωή πολλών αιώνων.
Ο γεωκεντρισμός είχε και τη φιλοσοφική του
διάσταση. Αποτέλεσε τη βασική αρχή της κο-
σμολογίας του χριστιανισμού και συνδέθηκε
με την αντίληψη ότι ο άνθρωπος κατέχει κε-
ντρική θέση και παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο στο
σύμπαν (ανθρωποκεντρισμός). Αντίληψη που
ενισχύθηκε από το αστρονομικό σύστημα του
Πτολεμαίου, που εντελώς συμπτωματικά συ-
νέπεσε χρονικά με την ανάπτυξη και διάδοση
της νέας θρησκείας. Κατά τη χριστιανική αντί-
ληψη, εφόσον η Γη αποτελεί το κέντρο του κό-
σμου, τότε και ο άνθρωπος, που η Γραφή τον
ανακηρύσσει κύριο της Γης, πρέπει να τοποθε-
τηθεί στο κέντρο του κόσμου. Την εξαιρετική
του αυτή θέση ο άνθρωπος την έχασε με την ε-
πικράτηση της θεωρίας του Κοπέρνικου. Μια
θεωρία που συγκλόνισε την καθολική Εκκλη-
σία, διότι αχρήστευε τελείως την ανθρωποκε-
ντρική της διδασκαλία. Γι' αυτό και αποκήρυξε
το κοπερνίκειο σύστημα, μόλις αυτό εμφανί-
στηκε. Και ο μεν Κοπέρνικος πρόφθασε να πε-
θάνει, χωρίς να διωχθεί. Οι δύο συνεχιστές
του όμως, ο Γαλιλαίος* (1564-1642) και ο
Τζιορντάνο Μπρούνο* (1548-1600), διώχτηκαν
από την καθολική Εκκλησία, η οποία είχε θέσει
στο μεταξύ σε λειτουργία τον μηχανισμό της
"Ιερής Εξέτασης". Ο Γαλιλαίος αποκήρυξε τη
θεωρία και σώθηκε, αλλά ο Μπρούνο καταδικά-
στηκε σε θάνατο, κάηκε επάνω στην πυρά, η
στάχτη του σκορπίστηκε και το όνομά του ανα-
θεματίστηκε. Με την πάροδο του χρόνου και
την πίεση της επιστήμης, με την οποία συμμά-
χησε και η αναπτυσσόμενη τεχνολογία, η
Εκκλησία υποχρεώθηκε κι αυτή να εγκαταλεί-
ψει τον γεωκεντρισμό και να συμφιλιωθεί με
τον ηλιοκεντρισμό, αναπροσαρμόζοντας κατά
κάποιον τρόπο και τις αρχικές κοσμολογικές α-
ντιλήψεις της.
Απ. Τζαφερόπουλος
γεωπολιτική, θεωρία που αναπτύχθηκε κατε-
ξοχήν κατά τον Μεσοπόλεμο με ιδεολογικά
σπέρματα στη γερμανική φιλοσοφική παράδο-
ση και στη Γερμανική Ιστορική Σχολή. Στηρίζε-
ται στην ιδέα ότι η κοινωνία αποτελεί έναν φυ-
σικό ζωντανό οργανισμό του οποίου η ανάπτυ-
ξη καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το γεω-
γραφικό και φυσικό περιβάλλον. ΓΓ αυτό και
συνδέεται με τον μαλθουσιανισμό και τον κοι-
νωνικό δαρβινισμό*. Ο όρος αναφέρεται για
πρώτη φορά από τον Rudolf ΚοθΙΙθπ στο βιβλίο
του The State as an Organisme (1903) και θα
274
γίνει αργότερα το επίσημο δόγμα του γερμανι-
κού φασισμού χάρη στον στρατηγό Καρλ Χα-
ουσχόφερ (Κ. Haushofer), ιδρυτή και διευθυντή
(1924-1944) του χιτλερικού περιοδικού "Zeits-
chrift fur Geopolitik". Σύμφωνα με τις επιταγές
της γεωπολιτικής, γεωγραφική θέση, φυσικά
σύνορα και "ζωτικός χώρος" (που παραπέμπει
στη γνωστή χιτλερική πολιτική του "Leben-
sraum") συνιστούν τους καθοριστικούς παρά-
γοντες διακυβέρνησης μιας κοινωνίας. Με
αυτό τον τρόπο, το κοινωνικό ανάγεται σε βιο-
λογικό και κατ" επέκταση σε πρόβλημα τεχνο-
κρατικής οργάνωσης, για την οποία υπεύθυνη
αναδεικνύεται πλέον η κυβερνητική επιστήμη.
Στην Ελλάδα, η Μικρασιατική Καταστροφή και
ο υφέρπων λαϊκισμός της νατουραλιστικής
στροφής οδηγούν σε μια υιοθέτηση της γεω-
πολιτικής από τον γερμανοτραφέντα Κ. Σ.
Σφυρή, του οποίου η πανεπιστημιακή διδασκα-
λία βρίθει υπεραπλουστεύσεων με τον υπερτο-
νισμό του γεωγραφικού παράγοντα και την ε-
ξαφάνιση του κοινωνικού. Ο Π. Παμπούκης,
κατά τη μεταξική δικτατορία, θα κάνει άμεση α-
ναφορά τόσο στο μουσολινικό "Mare nostra",
όταν θα αποκαλέσει το Αιγαίο "η Μεσόγειός
μας", όσο και στο χιτλερικό "Blut und Boden"
(Αίμα και Έδαφος), όταν θα χαρακτηρίσει ως
ουτοπιστές τους Κ. Σοκόλη και I. Δραγούμη, οι
οποίοι, κατά τη γνώμη του, είχαν παραμελήσει
στις θεωρίες τους τα δύο κυρίαρχα αυτά οργα
νωτικά, για την πολιτική ζωή των λαών, στοι-
χεία υπερτονίζοντας το πνευματικό. ΓΓ αυτόν,
η φύση είναι το κατεξοχήν ενεργό στοιχείο το
οποίο επιδρά πάνω στον άνθρωπο. Και όπως
παρατηρεί ο Κώστας Βεργόπουλος στο βιβλίο
του Εθνισμός και οικονομική ανάπτυξη, η γεω-
πολιτική δεν άφησε αδιάφορους και τους έλ-
ληνες αγροτιστές, ενώ ο ηγέτης τους I. Σόφια
νόπουλος συνδύασε τα γεωπολιτικά και τεχνι
κά κριτήρια με την αταξική σύλληψη της κοι
νωνίας, μιας κοινωνίας, κατ' αυτόν, πειθαρχη
μένης από το Κράτος.
Δημ. Τσατσούλης
Γεώργιος Τρσπεζούντιος (Ηράκλειο Κρήτης
1395/6 - Ρώμη, 1484). Σπούδασε τα λατινικί
στη Βενετία, δίδαξε σε πολλές ιταλικές πόλεκ
και καταγινόταν με την αντιγραφή χειρογρά
φων. Μετάφρασε στα λατινικά αρχαίους Έλλη
νες συγγραφείς, δώδεκα έργα συνολικά, μετα
ξύ των οποίων και τους Νόμους' του Πλάτωνα*
Ήταν αριστοτελικός και οι επιθέσεις του κατί
του Πλάτωνα ήταν βίαιες, όπως στο γραμμέν(

στη λατινική έργο του Comparatio Platonis et
Aristotelis. Έγραψε δεκατέσσερις πραγματείες
στη λατινική (Rhetorics, Dialectics κ.ά). Έργα
του στην ελληνική: Περί της αληθείας της των
Χριστιανών πίστεως· Περί ειρήνης Χριστιανών
Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος κ.ά.
ε. χ.
Γεωργούλης Κωνσταντίνος (1894, Καλαμάτα -
1968, Αθήνα), ιλόλογος και φιλόσοφος.
Σπούδασε φιλολογία, παιδαγωγικά και φιλο-
σοφία στην Αθήνα και μετεκπαιδεύτηκε (1930-
1933) στη Γερμανία. Σταδιοδρόμησε ως φιλό-
λογος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση· έφτα-
σε ως το βαθμό του γενικού επιθεωρητή πριν
από το 1940. Και για 22 χρόνια (1941-1963) δι-
εύθυνε το Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης,
δηλαδή το μοναδικό τότε σχολείο επιμόρφω-
σης των λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης. Εκεί
πραγματικά έβαλε τη σφραγίδα της προσωπι-
κότητάς του με την εργατικότητα και την ευρυ-
μάθειά του, ανεξάρτητα από το ότι επικρίθηκε
ότι επέβαλε εκεί ένα διδακτικό φορμαλισμό
περασμένης εποχής. Ο Γεωργούλης άρχισε τη
σταδιοδρομία του ως φορέας προοδευτικών α-
ντιλήψεων και την τερμάτισε ως κύριος εκφρα-
στής της συντηρητικής εκπαιδευτικής πολιτι-
κής, μέσα στο κλίμα έντονης αντιδικίας που
εκδηλώθηκε με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμι-
ση του 1964 (κύριος φορέας της ο Ε. Παπα-
νούτσος). Η πνευματική αυτή πορεία του Γε-
ωργούλη φαίνεται και στη γλωσσική έκφραση
των έργων του- μεταφράζει λογουχάρη, την
Πολιτεία" του Πλάτωνα* στη δημοτική (1939),
αλλά γράφει σε καθαρεύουσα την Ιστορία της
Ελληνικής Φιλοσοφίας (ένα από τα τελευταία
έργα του, που εκδόθηκε ύστερα από το θάνατό
του, το 1975).
Χωρίς να είναι κατά κύριο έργο φιλόσοφος, ο
Γεωργούλης ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία και
πολύ και γόνιμα. Συγκεκριμένα: 1) Μετέφρασε
σημαντικά φιλοσοφικά έργα της ελληνικής αρ-
χαιότητας (του Αριστοτέλη* τα Φυσικά" και τα
Μετά τα Φυσικά". του Πλάτωνα την Πολιτεία).
2) Εκλαΐκευσε για το ελληνικό κοινό σύγχρονα
φιλοσοφικά ρεύματα, με τρόπο εύληπτο και
κατανοητό (τα σχετικά κείμενά του έχουν εκ-
δοθεί σε ενιαίο βιβλίο με τίτλο: Σύγχρονοι φι-
λοσοφικοί κατευθύνσεις). 3) Έγραψε δύο αξιό-
λογα συνθετικά έργα: Αριστοτέλης ο Σταγειρί-
της (1962) και Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσο-
φίας (καλύπτει την αρχαία και τη βυζαντινή
εποχή, εκδόθηκε ύστερα από το θάνατο του
Γιακόμπι
συγγραφέα, το 1975). Η σημασία αυτών των
δύο συγγραφών μπορεί να εκτιμηθεί αν λάβου-
με υπόψη ότι για την ελληνική φιλοσοφία δεν
έχουμε ανάλογες συγγραφές από πανεπιστη-
μιακούς δασκάλους (εξαίρεση αποτελούν οι Β.
Ν. Τατάκης και Χαρ. Θεοδωρίδης) εκείνη την
περίοδο που έδρασε ο Γεωργούλης και προ-
σφεύγουμε και σήμερα σε ξένα συγγράμματα
για την ελληνική φιλοσοφία.
Φ. Κ. Βώρος
γη, βλ. στοιχεία.
Γιακόμπι (Jacobi) Φρίντριχ Χάινριχ (Ντύσσελ-
ντορφ, 1743 - Μόναχα, 1819). Γερμανός ιδεα-
λιστής φιλόσοφος, ένας από τους εκπροσώ-
πους της "φιλοσοφίας της πίστης" και εισηγη-
τής της "φιλοσοφίας του συναισθήματος" (Ge-
fijlsphilosophie). Σπούδασε στη Γενεύη, όπου
ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του γαλλικού Δια-
φωτισμού*, ενώ μετά την επιστροφή του στη
Γερμανία μελέτησε τον Σπινόζα" και τον
Καντ*. Τα πρώτα έργα του φιλοσόφου Η αλλη-
λογραφία του Έντουαρντ Αλβιλς (Eduard
Allwills Briefsammlung, 1775-6) και Βόλντεμαρ
(Woldemar, 1777), σε μορφή επιστολικών μυθι-
στορημάτων, δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό
"Γερμανικός Ερμής" (Der Deutsche Mercur).
,Στο φιλοσοφικό του σύστημα ο Γιακόμπι επι-
χειρεί να συνδυάσει τον ορθολογισμό* με την
πίστη. Έτσι, ακολουθώντας τον εμπειριστή
Χιουμ*, δέχεται την αλήθεια της πραγματικό-
τητας που μέσω των αισθήσεων αντιλαμβάνε-
ται η συνείδηση. Όμως, το λογικό, η νόηση α-
δυνατεί να αποκαλύψει στον άνθρωπο την
"άλλη" πραγματικότητα, την υπερβατική,
αφού, σε αυτό πλέον το επίπεδο, η γνώση δεν
είναι δυνατόν να αποδειχθεί, κάτι που θα ήταν
απαίτηση της διάνοιας· υπάρχει κάτι που υπό-
κειται σε κάθε απόδειξη, και αυτό το "κάτι" δεν
αποδεικνύεται, αλλά αποκαλύπτεται με την
"πίστη" και το "συναίσθημα". Αυτού του είδους
η γνώση έχει ως βάση/σημείο εκκίνησης την
"άγνοια", όπως η απόδειξη στηρίζεται στο ανα-
πόδεικτο, και είναι, σε αντίθεση με την αγνο-
ούσα γνώση του Καντ*, η "γνωρίζουσα ά-
γνοια"· σ" αυτές τις αναπόδεικτες αλήθειες συ-
μπεριλαμβάνεται και η γνώση του θεού. Αυτή
η α-λογική ή, καλύτερα, υπερ-λογική πίστη
έχει στο σύστημα του Γιακόμπι ευρύτατο πε-
ριεχόμενο και αναφέρεται τόσο στον αισθητό
όσο και στον υπεραισθητό/αιώνιο κόσμο* και σ'
αυτόν τον τελευταίο, την πηγή προέλευσής
275
Γιάκομησον
του, ο άνθρωπος επανέρχεται και απορροφά-
ται βρίσκοντας εδώ την τελική λύτρωση.
Το 1785, ο Γιακόμπι με το έργο του Περί της
φιλοσοφίας του Σπινόζα,... (Uber die Lehre des
Spinoza, in Bricen an den Hern Moses Men-
delssohn) επιτίθεται κατά του ορθολογισμού
του Σπινόζα προκαλώντας έτσι την επίθεση
του Μέντελσον και άλλων Γερμανών εκπρο-
σώπων του Διαφωτισμού, που τον κατηγορούν
ως σκοταδιστή' απαντά με το Ο Ντέιβιντ Χιουμ
για την πίστη (David Hume Uber den Glauben,
oder Idealismus und Realismus, 1787), όπου α-
ναφέρεται διεξοδικά στη γνώμη του για την
πίστη, που συμφωνεί με αυτήν του Χιουμ· στο
ίδιο, για την πίστη, θέμα αναφέρεται διεξοδι-
κότερα και το Ο Γιακόμπι προς τον Φίχτε
(Jacobi an Fichte, 1799). Η κριτική του Γιακόμπι
στράφηκε και κατά του μεγάλου εκπροσώπου
του Διαφωτισμού στη Γερμανία Ιμμ. Καντ για
τις αντιφάσεις και τον αγνωστικισμό του, κυ-
ρίως με το Περί της τόλμης του Κριτικισμού
(Uber das Unternehmen der Kritizismus), καθώς
και κατά του Σέλλινγκ* (Για τα θεία όντα και
την αποκάλυψη τους) και του Φίχτε*, όπως εί-
δαμε παραπάνω- πίστευε ότι ο ιδεαλισμός,
όπως διαμορφώθηκε από τον Καντ, εξελισσό-
μενος θα οδηγήσει στον πανθεϊσμό και τον "μη-
δενισμό". Εξάλλου, στο φιλοσοφικό σύστημα
του Γιακόμπι, στη "φιλοσοφία του συναισθήμα-
τος και της πίστης", και λόγω ακριβώς του α-
νορθολογισμού του, θα βρούμε πολλά χαρακτη-
ριστικά της μετέπειτα "φιλοσοφίας της ζωής"*
(Lebensphilosophie) και του υπαρξισμού*.
Βιβλιογρ.: Φόυερμπαχ Α., Ιστορία της φιλοσοφίας (στο
κεφ. Ό Γιακόμπι και η φιλοσοφία της εποχής του"), τ. 2.
Μόσχα, 1967 - L6vy - Bruhl L„ La philosophie de F. Jacobi,
Parts, 1894.- Bollnow O. F„ Die Lebens philosophie F. - H.
Jacobis, Stuttg. - Berlin, 1966.- Baum G., Vemuntt und
Erkenntis. Die Philosophie F. - H. Jacobis, Bonn, 1969.
Ε Χωραφύς
Γιάκομησον (Jakobson) Ρόμαν (Μόσχα, 1Θ96 -
ΗΠΑ, 1982). Ρώσος φορμαλιστής και κύριος
εκπρόσωπος της δομικής γλωσσολογίας. Από
πολύ νέος ενδιαφέρθηκε για ποικίλους επιστη-
μονικούς τομείς μεταξύ των οποίων τη ρώσικη
λαογραφία και εθνογραφία κάνοντας και επι-
τόπια έρευνα. Οι θεωρητικές του επιδράσεις
προέρχονται κυρίως από το έργο του Φ. ντε
Σωσσύρ, τον Χούσσερλ* και τον πρόδρομο της
φωνολογίας, τον Μπωντουέν ντε Κουρτεναί.
Παρακολούθησε όλα τα πρωτοποριακά καλλι-
τεχνικά κινήματα (κυβισμό, φουτουρισμό) και
υπήρξε στενός φίλος του Μαγιακόφσκι και του
276
Χλιέμπνικοφ. Υπήρξε συνιδρυτής και πρόε-
δρος του περίφημου Γλωσσολογιού Κύκλου
της Μόσχας (1915-1920), ο οποίος έπαιξε ση-
μαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ρωσικού
φορμαλισμού ενώ, στη συνέχεια, πηγαίνοντας
στην Τσεχοσλοβακία θα συμμετάσχει στην ί-
δρυση, το 1926, του Γλωσσολογικού Κύκλου
της Πράγας, ο οποίος θα επιβιώσει μέχρι τον
2ο Παγκόσμιο πόλεμο. Εχοντας ήδη επεξερ-
γαστεί στην Πράγα την φωνολογική του θεω-
ρία και θέτοντας τη βάση της ιστορικής φωνη-
τικής, ο Γιάκομπσον θα περάσει, μετά την εί-
σοδο των ναζί στην Τσεχοσλοβακία, στις ΗΠΑ,
αφού παραμείνει δύο χρόνια στις Σκανδιναύι-
κές χώρες. Στη Νέα Υόρκη θα γνωριστεί με τον
Κλωντ Λέβι-Στρως μαζί με τον οποίο θα δημι-
ουργήσουν τον δομισμό*. Η φιλία του με τον
γάλλο γλωσσολόγο Εμίλ Μπανβενίστ και η ε-
πίδραση των θεωριών του στην εθνολογία και
ψυχανάλυση μέσω του Λέβι-Στρως και του
Λακάν θα τον κάνουν γνωστό στην Ευρώπη.
Στις μελέτες του συγκαταλέγονται εκείνες για
τον σλαβικό πολιτισμό, τη μυθολογία και λαο-
γραφία, τη ρώσικη επική παράδοση, όπως και
για τις παλαιοσιβηρικές γλώσσες. Σημαντική
υπήρξε η συνεισφορά του στην επεξεργασία
της μετωνυμίας και μεταφοράς, που συνέδεσε
με τις συνταγματικές και παραδειγματικές
σχέσεις του λόγου καθώς και με το φαινόμενο
της αφασίας. Η επικοινωνία είναι ο άλλος το-
μέας πάνω στον οποίο ανέπτυξε τη θεωρία του
και το επικοινωνιακό σχήμα με τις έξι λειτουρ-
γίες εφαρμόζεται πλέον σε όλους τους επικοι-
νωνιακούς τομείς και όχι μόνο στη γλώσσα.
Σημαντική επίσης είναι η συμβολή του στη δια-
μόρφωση της σημειωτικής*. Για την ελληνική
ποίηση σημαντική είναι η ανάλυση της συμμε-
τρίας της δομής που έκανε στο καβαφικό ποίη-
μα θυμήσου σώμα... (Grammatical imagery in
Cavafy's poem: Θυμήσου σώμα...Linguistics, 20,
1966, 51-59 και Εκηβόλος, 7, 1981, 527-540).
Βασική εργογραφία: Poetry of grammar and
grammar of poetry, 1981 (Selected Writings III).-
Linguistics and Poetics, Sebeok ed„ 1960, 350-
377 (Γλωσσολογία και ποιητική, Σπείρα, 1, 30-
67).- Μαζί με τον Κλ. Λέβι-Στρως: Les Chats de
Charles Baudelaire, L' Homme, 2 (1962), 5-21.
To μεγαλύτερο μέρος του έργου του βρίσκεται
συγκεντρωμένο στο επτάτομο "Selected
Writings".
Δημ. Τσατσούλης
Γιανγκ Τσου. Αρχαίος Κινέζος φιλόσοφος

(440;-360 π.Χ.), του οποίου δεν έχει διασωθεί
κανένα έργο. Οι ιδέες του είναι γνωστές μόνο
από όσα αναφέρουν γι" αυτές μεταγενέστεροι
φιλόσοφοι. Έτσι ο Μεγκ-τσε κατηγορεί τον
Γιανγκ-Τσου ότι έδινε προτεραιότητα στην ε-
γωιστική απομόνωση του ανθρώπου έξω από
την κοινωνία και το κράτος, γιατί έλεγε ότι
«ούτε μία τρίχα του κεφαλιού του δεν θα έδινε
ως αντάλλαγμα για την αυτοκρατορία» και
γιατί η φιλοσοφία του συνοψιζόταν στο ρητό
«ο καθένας για τον εαυτό του». Αναφορά του
Γιανγκ Τσου υπάρχει και στον ταοίστή φιλόσο-
φο Λιε Τσε (439-370 π.Χ.) και συγκεκριμένα
στο 7ο κεφάλαιο περί "της αρετής της σεμνό-
τητας και του κενού". Κατά τον Λιε Τσε, ο Γιαν-
γκ Τσου έλεγε ότι η ζωή είναι πολύ σύντομη,
συντομότερη μάλιστα αν λάβουμε υπόψη τον
χαμένο χρόνο της παιδικής ηλικίας, των ασθε-
νειών, του ύπνου και του γήρατος. ΓΓ αυτό δεν
πρέπει να πιστεύουμε τους φιλοσόφους, που
μας απαγορεύουν τις μεγαλύτερες απολαύ-
σεις της ζωής. Μια τέτοια ζωή δεν διαφέρει
από τη ζωή του φυλακισμένου και του αλυσο-
δεμένου. Η ευτυχία βρίσκεται στην απόλαυση
στα όρια του μέτρου. Οσα λέει ο Λιε Τσε για
τον Γιανγκ Τσου δεν απηχούν με βεβαιότητα
τη διδασκαλία του, γιατί δεν συμβιβάζονται α-
πολύτως με την ταοϊστική φιλοσοφία της οποί-
ας θεωρείται πρόδρομος.
Βιβλιογρ.: Fung Yu-lan, A History ol Chinese Philosophy,
Princeton University Press, 1952 (Α' τόμ. 133 και τα κεφ.
'Περί Ταοισμού').- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της
κινεζικής φιλοσοφίας, Δωδώνη, Αθήνα, 1981 (Α' τ. σσ
217-8, 362-9).
Δημ. Βελισσαρόπουλος
γιανισμός. Ένα μη ορθόδοξο σύστημα της ινδι-
κής σκέψης που υπογραμμίζει με απόλυτο
τρόπο την ανάγκη της εφαρμογής της μη βίας
(αχίμσα*) και έχει επεξεργαστεί λεπτομερεια-
κούς τρόπους με τους οποίους αποφεύγεται
ακόμα και η τυχαία πρόκληση πόνου σε οποιο-
δήποτε ον, όπως είναι τα μικρόβια, τα έντομα
κ.λπ. Ιδρύθηκε από τον Μαχαβίρα, που ήταν
σύγχρονος του Βούδα. Οι ρίζες αυτής της στά-
σης πρέπει να οφείλονται στην απέχθεια απέ-
ναντι στις τελετές θυσίας ζώων της βεδικής
περιόδου. Υπογραμμίζει την ανάγκη της ισο-
ψυχίας απέναντι σε όλα τα όντα και θεωρείται
κατ' εξοχήν θρησκεία της αγάπης και της ευγέ-
νειας. Πιστεύει ότι ο ασκητισμός είναι το μόνο
μέσο με το οποίο μπορούμε να εξελιχθούμε
και να απαλλαγούμε από τις επιβαρύνσεις του
κάρμα*. Η έννοια του κάρμα αποκτά εδώ μια ι-
Γιανναράς
διαίτερη σημασία δεδομένου ότι, σύμφωνα με
τον Γιανισμό, κάθε κακή πράξη, λόγος ή σκέψη
δημιουργούν μια λεπτή μορφή μολυσμένης
ύλης, που δεν γίνεται αντιληπτή από τις αισθή-
σεις μας και που εισχωρεί σε ολόκληρο το σύ-
μπαν. Έτσι η ψυχή, καθώς παγιδεύεται στον
υλικό κόσμο, επηρεάζεται από αυτό το κοσμι-
κό αρνητικό κάρμα και επιβάλλεται συνεχής ά-
σκηση και προσπάθεια, όχι μόνο για να απαλ-
λαγεί κανείς από αυτό, αλλά έχει και παραπέ-
ρα την υποχρέοβση να το μεταλλάξει σε θετικό
και φωτεινό. Κάτω από αυτή την επιβάρυνση
και τη μόλυνση, η σχολή αυτή θεωρεί ότι η
γνώση είναι απατηλή και πολύ σχετική. Η γυ-
ναίκα είναι ο μεγαλύτερος πειρασμός και μπο-
ρεί να σωθεί, μόνο αν ξαναγεννηθεί ως ά-
ντρας. Οι κύριες Γραφές του Γιανισμού είναι
τρεις: ο Ιερός Κανόνας (Siddanta), η Ουσία της
Αποκάλυψης (Pravacanasara) και οι Αφορισμοί
Γενικών Αρχών (Tattvarthadhigamasutra). Υ-
πάρχουν δύο περίπου εκατομμύρια Γιανιστές,
οι περισσότεροι από τους οποίους ζουν στην
περιοχή της Βομβάης. Έχουν διαμορφωθεί δύο
κύριες σχολές και γνωρίζονται από την εμφά-
νισή τους. Οι "προοδευτικοί", αυτοί με τα
άσπρα ράσα (Shvetambara), και οι "ορθόδοξοι",
αυτοί που "φορούν τον ουρανό" (Digambara),
γιατί πιστεύουν ότι ο ασκητής δεν πρέπει να
κατέχει τίποτα, ούτε ακόμη και ρούχα, και κυ-
κλοφορούν γυμνοί.
Βιβλιογρ.: Βαο. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
Γιανναράς Αναστάσιος (1920-1977). Καθηγη-
τής της φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στη Σύμη της
Δωδεκανήσου και μεγάλωσε στο Μεσολόγγι.
Σπούδασε φιλολογία στην Αθήνα και φιλοσο-
φία στο Freiburg της Γερμανίας. Εκεί έγραψε
διδακτορική εργασία και από το 1968 ως το
1975 δίδαξε φιλοσοφία, ως υφηγητής πρώτα
και ως καθηγητής στη συνέχεια. Το 1975 εκλέ-
χτηκε τακτικός καθηγητής στην έδρα Ιστορίας
της Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής σχολής του
πανεπιστημίου της Αθήνας.
Εκτός από τις δύο κλασικές γλώσσες γνώριζε
αγγλική, γαλλική, ιταλική, γερμανική. Στα νεα-
νικά του χρόνια ασχολήθηκε με την ποίηση και
έγραψε κριτικά δοκίμια. Επίσης μετέφρασε
ποιήματα του Πωλ Βαλερύ.
Είχε ιδιαίτερα μελετήσει τον υπαρξισμό* και
τη φαινομενολογία*, την αισθητική*, την επι-
277
γιανσενισμός
στημολογία*. Είχε δημοσιεύσει πολλές εργα-
σίες του στη γερμανική γλώσσα. Μνημονεύου-
με μία μόνο ενδεικτική των προτιμήσεων του:
Προς τη δικαίωση της αισθητικής.
Αφότου ήρθε στη Φιλοσοφική σχολή της Αθή-
νας διακρίθηκε ως λαμπρός ερμηνευτής φιλο-
σοφικών κειμένων, που τα προσέγγιζε με
γνώση και ευαισθησία. Και παράλληλα δημοσί-
ευε αυτοτελείς εργασίες για τους φοιτητές
του. Τα βιβλία του διακρίνονται για τη σαφή-
νεια και γλαφυρότητα του ύφους. Οι αρετές
αυτές προϋποθέτουν γνώση και επίπονη εργα-
σία και ήθος παιδαγωγικό. Και αποκτούν ιδιαί-
τερη αξία, όταν αυτές οι αρετές (και οι προϋ-
ποθέσεις τους) έκδηλα απουσιάζουν από
πολλά φιλοσοφικά κείμενα που αποβλέπουν
να μεταδώσουν τον φιλοσοφικό στοχασμό
στους νέους της χώρας μας.
Μερικά από τα τελευταία βιβλία του Α. Γιαννα-
ρά είναι: Σύγχρονες κατευθύνσεις της αισθητι-
κής, Εμπειρισμός και Διαφωτισμός, Εισαγωγή
στη Φιλοσοφία και τη Φιλοσοφία της Φύσης.
Μέρος του έργου του έμεινε ανέκδοτο με τον
απρόοπτο όσο και πρόωρο θάνατό του (σκοτώ-
θηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα).
Η Φιλοσοφική σχολή της Αθήνας εξέδωσε (το
1981) αφιερωματικό τόμο "Εις Μνήμην Ανα-
στασίου Γιανναρά", όπου και περισσότερα
στοιχεία για τη ζωή και το έργο του.
Φ. κ. Βώρος
γιανσενισμός και ιανσενισμός (Jans6nisme).
Θρησκευτικό κίνημα με ανορθόδοξες τάσεις.
Εκδηλώθηκε στους κόλπους της Ρωμαιοκαθο-
λικής Εκκλησίας του 17ου αι. κυρίως στη Γαλ-
λία, τις Κάτω Χώρες και την Ιταλία, και οφειλό-
ταν στον Κορνήλιο Οττο Γιάνσεν (Cornelius
Otto Jansen, 1585-1638). Ο Ολλανδός αυτός
θεολόγος και επίσκοπος του Υπρ είχε συγγρά-
ψει ένα βιβλίο με τίτλο Augustinus..., στο
οποίο ανέπτυξε τις "θεωρίες του Αγίου Αυγου-
στίνου σχετικά με την ανθρώπινη φύση, την
υγεία, τον πόνο και το φάρμακο κατά των Πε-
λαγιανών και των Μασσιλιανών", όπως προσέ-
θετε στον υπότιτλο.
Κεντρική θέση στο έργο αυτό κατέχει το πρό-
βλημα της θείας χάρης και της ελευθερίας του
ανθρώπου. Κατά τον Γιάνσεν, η θεία χάρη, η
μόνη που παρέχει τη σωτηρία στον άνθρωπο,
δεν εξαρτάται καθόλου από τις ενάρετες πρά-
ξεις. Παρέχεται ως χαρισματικό δώρο όχι σε
όλους τους ανθρώπους, αλλά στους εκλε-
κτούς, τους οποίους η θεία πρόνοια προόρισε
278
για τη σωτηρία, ενώ οι πολλοί είναι καταδικα-
σμένοι για πάντα στην απώλεια.
Η διδασκαλία αυτή θεωρήθηκε ότι περιορίζει
το αυτεξούσιο του ανθρώπου και απορρίπτει
την παγκοσμιότητα της σωτηρίας και της λύ-
τρωσης, γΓ αυτό και προσέκρουσε σε ισχυρές
αντιδράσεις· καταδικάστηκε από τον Πάπα και
πολεμήθηκε από τους Ιησουίτες με σφοδρότη-
τα. Οι οπαδοί όμως του Γιάνσεν συγκρότησαν
σύλλογο στη γυναικεία μονή Πορ-Ρουαγιάλ,
κοντά στο Παρίσι, και ονομάστηκαν "Γιανσενι-
στές", εξασφαλίζοντας ισχυρότατους υποστη-
ρικτές, όπως τον Ρακίνα* και προπάντων τον
μεγάλο φιλόσοφο και μαθηματικό Πασκάλ*, ο
οποίος άσκησε δριμύτατο έλεγχο κατά της δι-
δασκαλίας των Ιησούϊτών με τις περίφημες
Επαρχιακές Επιστολές του (1657).
Στη Γαλλία τα πράγματα οξύνθηκαν ιδιαίτερα
καθώς το κίνημα ερχόταν σε άμεση σύγκρου-
ση τόσο με την παπική εξουσία, όσο και με την
απολυταρχική μοναρχία του Ρισελιέ και του
Λουδοβίκου ΙΔ', με αποτέλεσμα ο βασιλιάς να
κηρύξει διωγμό (1715) κατά των Γιανσενιστών
του Πορ-Ρουαγιάλ και ο Πάπας να τους κατα-
δικάσει ως αιρετικούς. Πολλοί Γιανσενιστές
τότε, με επικεφαλής τον Αρνώ, διέφυγαν στην
Ολλανδία, όπου ίδρυσαν μια γιανσενική κοινό-
τητα κάτω από την προστασία του επισκόπου
της Ουτρέχτης, που εξακολουθεί να υπάρχει
και σήμερα. Η Εκκλησία αυτή κηρύττει πίστη
στον Πάπα, αλλά απορρίπτει ορισμένες δογ-
ματικές θέσεις, όπως είναι η άσπιλη σύλληψη
της Παρθένου Μαρίας και το αλάθητο του
Πάπα. Στην Ουτρέχτη από το 1851 υπάρχει
Γιανσενικός επίσκοπος, παράλληλα με τον Κα-
θολικό Αρχιεπίσκοπο.
Βιβλιογρ.: Gazier Α., Histoire g6n6rale du mouvement
janseniste depuis ses origines jusque A nos jours, t. 1-2,
Paris, 1923-4.- Cognet L., Le jansenisme, Paris. 1961.
Απ. Τζαφερόπουλος
Γιάσπερς (Jaspers) Καρλ. Γερμανός φιλόσο-
φος. Γεννήθηκε στο Όλντενμπουργκ της Γερ-
μανίας (23-2-1883). Σπούδασε Νομικά και Ια-
τρική. Δίδαξε Ψυχολογία (1913-1921) και φι-
λοσοφία (1921 -1948) στη Χαϊδελβέργη και στη
Βασιλεία της Ελβετίας (1948-1962) μέχρι του
θανάτου του (26-2-1969). Η περίπτωση του Κ.
Γιάσπερς ως φιλοσόφου είναι λίαν αξιοπρόσε-
κτη: ως γιατρός, ασκημένος στο πνεύμα του
ιπποκρατικού ορθολογισμού, χρησιμοποίησε
την Ιατρική ως υπόβαθρο της Ψυχολογίας και
της Φιλοσοφίας, στην οποία κατέληξε ως αυ-
τοδίδακτος μέσα από τη λογική της φύσης και

του σώματος του ανθρώπου. Ως επιστήμονας
και ερευνητής εξέλιξε την ψυχιατρική από κλι-
νική εμπειρία (όπως την είχε θεμελιώσει ο Γκ.
Στέριγκ το 1900) σε πράξη επιστημονικής έ-
ρευνας ( Γενική Ψυχοπαθολογία, 1913). Το
πρόβλημα: κατά πόσον είναι κατανοητή η ζωή
και η δημιουργικότητα του ανθρώπου, οδήγη-
σε τον Γιάσπερς στην Ψυχολογία των κοσμοα-
ντιλήψεων (1919) και στην έρευνα του ρόλου
που παίζουν οι πνευματικές ασθένειες στην
καλλιτεχνική δημιουργία: Στρίντμπεργκ, Βαν
Γκογκ (1922), Σβέντεμποργκ και Χαίλντερλιν
(1926). Ετσι η "κατανοούσα Ψυχολογία" του
Ντιλτάυ*, όπως την επεξεργάστηκε ο Γιά-
σπερς, είναι προσπάθεια προς αυγασμό ολό-
κληρης της ύπαρξης του ανθρώπου μέσα από
την επιστημονική γνώση, ώστε να γνωσθούν
τα όρια της ψυχής και οι δυνάμεις που την κι-
νούν. Το βιβλίο αυτό πρόσφερε στον Γιάσπερς
την ευκαιρία να ασχοληθεί συστηματικά με τη
σκέψη του Κίρκεγκωρ* και του Καντ*, όπου
διεπίστωσε ότι το "φιλοσοφείν δεν έχει ως
δική του καμιά περιοχή δικών του αντικειμέ-
νων, αλλά ίσως γίνονται έρευνες με φιλοσοφι-
κό τρόπο επάνω σε επί μέρους αντικείμενα, αν
αυτές ωθούν συνειδητά προς τα όρια και τις
πηγές της ζωής μας". Ο Γιάσπερς κατά την πε-
ριπλάνησή του μέσα στο βασίλειο των στοχα-
στών αναγνωρίζει την ιστορία της φιλοσοφίας
ως κράτος του λόγου, μέσα από το οποίο ομι-
λούν προς εμάς όλοι οι μεγάλοι στοχαστές
κάθε εποχής.
Πώς όμως είναι δυνατόν να νοηθεί το Είναι
μέσα στην εγκόσμια πραγματικότητα; Ποιο
είναι το νόημα και ποια η αποστολή της Επι-
στήμης; Το ερώτημα τούτο βρίσκεται στο κέ-
ντρο της φιλοσοφικής δημιουργίας του Γιά-
σπερς και τον οδηγεί από τη Φιλοσοφία της
Ζωής*, προς την οποία έκλινε αρχικά, σε μια
Φιλοσοφία του Είναι (Λόγος και ύπαρξη). Συ-
νεπώς, φιλοσοφείν δεν είναι η μελέτη της σκέ-
ψης των μεγάλων στοχαστών, αλλά ο αγώνας
του κάθε στοχαστή να βρει τη δική του φιλο-
σοφία μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας, της
οποίας ορίζοντας είναι η οικουμενική ιστορία
της φιλοσοφίας. Την πρακτική προσέγγιση της
σκέψης άλλων στοχαστών την έδειξε ο Γιά-
σπερς με την έρευνα των φιλοσοφημάτων ση-
μαντικών στοχαστών: Μαξ Βέμπερ (1932),
Νίτσε (1936), Καρτέσιος (1937), Νίτσε και Χρι-
στιανισμός (1947 ), Ο Λεονάρδο ως φιλόσοφος
(1953), Σέλλινγκ (1955), Νικόλαος Κουζάνος
(1964).
Γιάσπερς
Τους προσωπικούς του στοχασμούς εξέθεσε ο
Γιάσπερς στο τρίτομο συστηματικό έργο του
Φιλοσοφία (1932): 1. Εγκόσμιος προσανατολι-
σμός, 2. Αυγασμός της Ύπαρξης, 3. Μεταφυσι-
κή, όπου εξετάζει τρεις τρόπους του Είναι ως
αξεδιάλυτους μεταξύ τους: τον αντικειμενικό
κόσμο, τον άνθρωπο και το καθαυτό Είναι.
1. Ο εγκόσμιος προσανατολισμός ή το Είναι
του κόσμου: Μέσα στο πλήθος των αντικειμέ-
νων του χώρου και του χρόνου καθώς και
άλλων αντικειμενικοτήτων αρχικά συλλαμβά-
νουμε το Είναι. Η έρευνα του Είναι αποτελεί
έργο των επιστημών, οι οποίες δεν κατανοούν
τέλεια το "καθαυτό ον" και δεν οδηγούν σε ένα
ενιαίο και σφαιρικό κοσμοείδωλο. Μόνον ο
γνήσιος "φιλοσοφικός εγκόσμιος προσανατο-
λισμός" ξεπερνάει τους φραγμούς των επί μέ-
ρους ειδικών επιστημών, οι οποίες βάσει ορι-
σμένων προϋποθέσεων εκτείνονται μεθοδικά
προς έναν ανοικτό κόσμο του επιστητού.
2. Η ύπαρξη ή το Είναι του Εγώ ή η Επικοινω-
νία: Το φιλοσοφείν έχει ως έργο του τον "αυ-
γασμό της ύπαρξης", δηλ. τον φωτισμό του
Εγώ για την ουσία του, η οποία ουδέποτε μας
προφέρεται ως αντικείμενο. Το Εγώ ως "εγώ
καθαυτό" είναι εκείνο "το οποίο ακόμη αποφα-
σίζει μόνο του για το τι είναι ο εαυτός του".
Είμαι βέβαιος για την ουσία μου, αλλά δεν τη
γνωρίζω. Μόνον όταν πράττω, τότε με συνα-
ντά εκείνη. Σ' αυτό τον κόσμο, τον κόσμο της
αληθινής ύπαρξής μου, φτάνω μόνον με ένα
άλμα μέσα από τον έγχρονο κόσμο των αισθη-
τών πραγμάτων και των κάθε λογής αντικειμέ-
νων. "Αληθινό είναι ό,τι ενώνει". Στην αυτο-
γνωσία φτάνω μόνο με την επικοινωνία, η
οποία τελείται με την ελεύθερη ατομική από-
φαση και τελεί υπό την εγγύηση της πολιτικής
εξουσίας (Η πνευματική κατάσταση της επο-
χής μας, 1931, Η ατομική βόμβα και το μέλλον
του ανθρώπου, 1958, Ζωτικά προβλήματα της
γερμανικής πολιτικής, 1963). Ως μορφές, με
τις οποίες εμφανίζεται αυτή η συνείδηση της
αληθινής ύπαρξής μας, πραγματεύεται ο Γιά-
σπερς τον έρωτα, το Εγώ, την επικοινωνία με
τους άλλους, την αγωνία, τη μοναξιά, τη βίωση
της χρονικότητας, την αυτοαποθέωση, το παι-
γνίδι, την αισχύνη κ.ά.
3. Η Μεταφυσική ή το καθαυτό Είναι ή το ερώ-
τημα για την αλήθεια: Το Εγώ δεν μπορεί να
αρκείται στη βαθμίδα της ύπαρξης. Διότι με το
άλμα της ύπαρξης μέσα στον κόσμο συνειδη-
τοποιείται το σχίσμα μεταξύ αντικειμένου και
υποκειμένου, μεταξύ κόσμου και ύπαρξης. Κα-
279
Γιάσπερς
θετί που γίνεται αντικειμενικό προέρχεται
μέσα από το σχίσμα, από το βάθος του Είναι,
το οποίο παραμένει άπιαστο πίσω από κάθε
φαινόμενο και αποτελεί τον ορίζοντα που στα-
θερά αρνείται τον κόσμο και όμως περικλείει
το παν. Είναι το Περιέχον, μέσα στο οποίο βρί-
σκονται οι τρόποι του Περιέχοντος: η ζωή, η
συνείδηση εν γένει, το πνεύμα, η ύπαρξη, ο
κόσμος, η υπέρβαση και ο λόγος, ο οποίος
συνδέει σε ενότητα όλους αυτούς τους τρό-
πους του Περιέχοντος. Το Περιέχον δεν μπο-
ρεί να γίνει γνωστό ως αντικείμενο, μπορεί
όμως μέσα από ένα ανοιχτό σύστημα σκέψης
να αυγαστεί ύστερα από την υπέρβαση του κό-
σμου. Το Περιέχον, που είναι το υπερβατικό,
το καθαυτό Είναι, ο κόσμος της υπέρβασης, το
Απόλυτο, συλλαμβάνεται στη Μεταφυσική
μόνο μέσα από σήματα. Στον δρόμο προς το
Περιέχον η σκεπτόμενη ύπαρξη φτάνει με τον
διαμελισμό των αποδείξεων περί θεού και
μέσα από τις τέχνες και καταλήγει στο εξής α-
ποτέλεσμα: "Μόνο όταν ο άνθρωπος μέσα στις
γνώσεις του αποτύχει, μόνον όταν έχει ναυα-
γήσει θέλοντας να είναι αυτάρκης μέσα στην
ύπαρξή του, τότε εμφανίζεται σ' αυτόν η ουσία
της υπέρβασης, το σήμα της αιωνιότητας αυ-
γάζεται και νοηματοδοτείται μέσα από τον
ναυαγισμό, αν εγώ δεν θέλω να αποτύχω,
αλλά τολμώ να αποτύχω".
Η Ιστορία της Φιλοσοφίας μπορεί να θεωρηθεί
σαν μια σειρά από προσπάθειες προς καθοδή-
γηση του μη λογικού δια μέσου του λόγου.
Με τον Κίρκεγκωρ* και τον Νίτσε* αγγέλλεται
μια ρήξη στην ενότητα αυτών των προσπαθει-
ών, που ξεκινούν από τον Παρμενίδη* και φθά-
νουν μέχρι τον Εγελο*. Και για τους δύο αυ-
τούς στοχαστές ισχύει: "Για την αλήθεια χρει-
άζεται αναγκαστικά προσωπείο. Για την ανα-
κοίνωση της καθαυτό αλήθειας υπάρχει ένας
και μοναδικός τρόπος: η έμμεση ανακοίνωση".
Και οι δύο απορρίπτουν την εποχή τους ως
εποχή έκπτωσης και ερειπίων. Πιστεύουν πως
παρατηρούν κατά κάποιον τρόπο μια ουσιαστι-
κή λειτουργία μέσα στην ίδια την ουσία του αν-
θρώπου. Και οι δύο βλέπουν το μηδέν ως επι-
κείμενο, και δεν το θέλουν (σελ. 10). Ως δρόμο
για την αναζήτηση της αλήθειας θεωρούν την
προσπάθεια να καταλάβουν τον εαυτό τους.
Αυτό τον δρόμο δεν μπορούν να τον διανύ-
σουν μέχρι τέλους χωρίς το άλμα προς την υ-
πέρβαση. Το άλμα αυτό κατά μεν τον Κίρκε-
γκωρ οδηγεί στον Χριστιανισμό, ο οποίος ερ-
μηνεύεται ως παραδοξότητα. Κατά τον Νίτσε
280
όμως οδηγεί προς την αιώνια επιστροφή του
ίδιου και προς τον υπεράνθρωπο. Στην πραγ-
ματικότητα ο Κίρκεγκωρ επιτίθεται κατά της
"χριστιανικότητας της εκκλησιαστικής χριστια-
νοσύνης", ο δε Νίτσε επιτίθεται εναντίον γενι-
κά του Χριστιανισμού. Αυτές όμως οι πράξεις
προς εύρεση της αλήθειας είναι αρνητικές και
δεν υπηρετούν την οικοδόμηση κάποιου κό-
σμου.
Ως προς την κατάσταση της σύγχρονης φιλο-
σοφίας ο Γιάσπερς πιστεύει: "Κανείς δεν ξέρει
προς τα πού οδεύει ο άνθρωπος και η σκέψη
του. Επειδή η εγκόσμια πραγματικότητα, ο άν-
θρωπος και ο κόσμος δεν έφτασαν στο τέλος
τους, γι' αυτό με τον ίδιο τρόπο μπορεί να υ-
πάρχει κάποια έτοιμη φιλοσοφία σαν μια απο-
δοχή του όλου". "Το φιλοσοφείν είναι μια
πράξη που ενεργοποιεί το εσωτερικό του αν-
θρώπου, ο οποίος δεν μπορεί να γνωρίζει το
τελικό του νόημα. Επομένως και το τι πρέπει
να γίνει στο παρόν δεν κατορθώνει να το μα-
θαίνει σαν κάτι το ξεχωριστό από όλα όσα έγι-
ναν γνωστά παλαιότερα, κι ούτε το συνειδητο-
ποιεί με σαφέστερο περιεχόμενο. Η φιλοσο-
φία ως σκέψη είναι πάντοτε συγχρόνως και ο-
ντολογική συνείδηση, που ολοκληρώνεται
αυτή τη στιγμή και ξέρει ότι αν εκφράσει κάτι
ως οριστικό, αυτό δεν θα έχει καμιά αποκλει-
στικότητα" (σελ. 26).
Ως φιλόσοφοι του παρόντος "φιλοσοφούμε με
τη συνείδηση μιας κατάστασης η οποία πάλιν
οδηγεί στα έσχατα όρια και στις απαρχές της
ουσίας του ανθρώπου" (σελ. 26). Το Είναι του
ανθρώπου είναι ευρύτερο από το σύνολο των
ιστορικών στιγμών της εγκόσμιας πραγματικό-
τητας (Για την απαρχή και τον σκοπό της Ιστο-
ρίας, 1949). Ο άνθρωπος είναι πολύ περισσό-
τερο από όσα ο ίδιος γνωρίζει.
Το σημείο αυτό διαφοροποιεί το φιλοσοφείν
του Γιάσπερς από τον θρησκευτικό φανατισμό.
Ό,τι τυχόν βιώσει η φιλοσοφούσα ύπαρξη ως
νόημα της υπέρβασης, αυτό, σε αντιδιαστολή
προς τη θρησκεία, δεν έχει καμιά δυνατότητα
να το εκφράσει αντικειμενικά. Η φιλοσοφία
είναι διαφορετική από τη θρησκεία, καθότι
αυτή οδεύει προς την υπέρβαση μέσα από τη
"φιλοσοφική πίστη", ενώ η θρησκεία μέσα από
την Αποκάλυψη {Η φιλοσοφική πίστη, 1948, Το
πρόβλημα της απομύθωσης, 1954, Η φιλοσο-
φική πίστη απέναντι στην Αποκάλυψη, 1962).
Και ενώ η θρησκεία κηρύττει την αλήθεια του
θεού μέσω της θεοφάνειας, η φιλοσοφία απο-
τολμά το άλμα μέσα στην άβυσσο της υπέρβα-

σης. Το τίμημα αυτής της τόλμης είναι η "απο-
τυχία", ο ναυαγισμός της ύπαρξης. Μέσα από
τον ναυαγισμό φωτίζεται ο σύνδεσμος της ύ-
παρξης με όλα τα όντα. Κι αυτός ο ναυαγισμός
γίνεται ένα πολυσήμαντο σήμα της υπέρβα-
σης, όχι χειροπιαστό και πεπερασμένο, αλλά
ακυρούμενο μέσα από την αχλύ της αιωνιότη-
τας (Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή, Άμλετ
του Σαίξπηρ, Νάθαν ο σοφός του Λέσσινγκ
στο έργο του Για την αλήθεια, 1947).
Το φιλοσοφείν του Γιάσπερς δεν είναι κλειστό
ούτε συστηματικό, αλλά μια έκκληση προς
στοχασμό, προς σκέψη, η οποία είναι πάντοτε
σύστοιχη προς την πράξη, μέσα στην οποία ο
άνθρωπος μαθαίνει ότι η φιλοσοφία επιζητεί α-
διάλειπτα την εγρήγορση και την έξαρση της
ψυχής (Ελπίδα και μέριμνα, 1965, Καρλ Γιά-
σπερς, έργο και επίδραση με την Αυτοβιογρα-
φία του και τη Βιογραφία του, 1963).
Από τα κατάλοιπα του φιλοσόφου εκδόθησαν:
Σπινόζα, 1978, Σημειώσεις στον Χάιντεγγερ,
1978, Οι μεγάλοι φιλόσο<ροι, (αποσπάσματα,
παρατηρήσεις), 1981, όλα με την επιμέλεια
του βοηθού του Χανς Ζάνερ.
Δημοσθένης Γ. Γεωργοβασίλης
γίγνεσθαι. Στα πλαίσια των αναζητήσεων της
προσωκρατικής φιλοσοφίας για την εύρεση
της αρχής της ερμηνείας της φύσης, του θεμε-
λιακού στοιχείου του κόσμου, το Γίγνεσθαι α-
ντιπροσωπεύει την αέναη ροή και μεταβολή
των πάντων (Ιωνες φυσικοί φιλόσοφοι, Ηρά-
κλειτος*) που αντιτίθεται προς το Είναι, νοού-
μενο ως ακίνητο, αιώνιο και ανώλεθρο (Ελεά-
τες*, Παρμενίδης*). Μια συνθετική θεώρηση
του σύμπαντος κόσμου επιχειρεί ο Εμπεδο-
κλής* ο Ακραγαντίνος, συνδυάζοντας την ερ-
μηνεία του "εν στάσει Είναι" με την εξήγηση
του "εν διαρκεί κινήσει Γίγνεσθαι".
Συνδυαζόμενη με τη σωκρατική μέθοδο σχη-
ματισμού των εννοιών και την ελεατική θέση
για το απόλυτο Είναι, η ηρακλειτική διδασκα-
λία για το Γίγνεσθαι εμφανίζεται περαιτέρω
στην πλατωνική θεωρία των ιδεών, στην πλα-
τωνική οντολογία. Οι ιδέες είναι για τον Πλά-
τωνα* ο αμετάβλητος, αιώνιος, πραγματικός
κόσμος, ο κόσμος του Είναι, ενώ στα αισθητά
όντα αντιστοιχεί ο κόσμος της γένεσης και της
φθοράς, της ροής, ο κόσμος του Γίγνεσθαι, εί-
δωλο του Είναι. Για τα αισθητά όντα, που στα
πλαίσια του Γίγνεσθαι διαρκώς μεταβάλλονται
και κινούνται ανάμεσα στο Είναι και στο Μη
Είναι, σχηματίζουμε δόξα, ενώ για τις ιδέες ε-
Γιν και Γιανγκ
πιστήμη, γνώση. Οι ιδέες είναι σταθερές και τα
όντα με τη «μέθεξη» σε αυτές κερδίζουν την
ύπαρξη και την ονομασία τους.
Στην αριστοτελική οντολογία για την ερμηνεία
του πραγματικού, η θεμελιώδους σημασίας
διάκριση μεταξύ του «δυνάμει» Είναι και του
«ενεργεία» Είναι προϋποθέτει μια κίνηση, ένα
Γίγνεσθαι. Μέσα από το Γίγνεσθαι τούτο, το
ον μεταβαίνει από τη δυνατότητα στην πραγ-
ματικότητα σύμφωνα με την «εντελέχεια»,
μιαν έφεση, μιαν ασυνείδητη τελολογική τάση
που το ίδιο εξ αρχής εμπεριέχει. Ωστόσο, κα-
νένα «δυνάμει» ον δεν μπορεί μόνο του να α-
ναλάβει την ενέργεια που δεν κατέχει. Απαι-
τείται εδώ η παρουσία μιας πρώτης αιτίας, μιας
καθαρής μορφής ενέργειας. Ο Αριστοτέλης*
συνάγει έτσι την ύπαρξη του πρώτου κινού-
ντος ακίνητου, του θεού, που βρίσκεται στην
αρχή κάθε μετάβασης από το «δυνάμει» στο
«ενεργεία» και επομένως στην αρχή κάθε Γί-
γνεσθαι.
Αν για τον Αριστοτέλη το Γίγνεσθαι νοείται ως
ακατάπαυστη προσπάθεια του όντος να ε-
μπραγματώσει την ουσία του, κατά τους νεό-
τερους χρόνους, για τον Hegel* και όσους ε-
πηρεάσθηκαν από αυτόν, το Γίγνεσθαι συλ-
λαμβάνεται ως διαρκής μεταβολή στα πλαίσια
της μετάβασης του όντος από μια κατάσταση
σε άλλη. Το πρόβλημα της αντίθεσης μεταξύ
Είναι και Γίγνεσθαι, χαρακτηριστικό του αρχαί-
ου φιλοσοφικού στοχασμού, ατονεί σταδιακά
και εκλείπει στον νεότερο και σύγχρονο φιλο-
σοφικό στοχασμό. Τόσο στην ιδεαλιστική ιστο-
ριοκρατία όσο και στον θετικισμό* (positivi-
smus) και στη ζωτικοκρατία* (vitalismus) κατά
τον 20ό αι., η πραγματικότητα νοείται ως εξέ-
λιξη, διαδικασία, ανάπτυξη (θεωρία της "δημι-
ουργού εξέλιξης" του Η. Bergson*).
Γο. Φ. Κωσταράς
Γιερός Χαράλαμπος (1887-1971). Καθηγητής
του πανεπιστημίου θεσσαλονίκης στην έδρα
της ιστορίας της φιλοσοφίας. Τα έργα του α-
ναφέρονται στη φιλοσοφία του Καντ* και του
Λάιμπνιτς*. Εγραψε επίσης: Η μεταφυσική και
ψυχική ολότης παρ' Αριστοτέλει, Ο Πλατωνι-
σμός της Αναγεννήσεως εν Ιταλία κ.ά.
Ε. Χ.
Γιν και Γιανγκ. Είναι η θεωρία που αναπτύχθη-
κε στην αρχαία Κίνα, σύμφωνα με την οποία
όλα τα πράγματα και όλα τα φαινόμενα παρά-
γονται από δύο αντίθετα στοιχεία, δυνάμεις ή
281
γιόγκα

αρχές. Το Γιν είναι αρνητικό, παθητικό, αδύνα- Γιόγκα και τον σκοπό και τη φύση του Σαμάντι*
το και καταστρεπτικό. Το Γιανγκ είναι θετικό, (Samadhi) και επιγράφονται "Φώτιση". Στο δεύ-
ενεργητικό, δυνατό και δημιουργικό. Η ιδέα τερο μέρος από 55 Αφορισμούς, που έχει τον
εμφανίζεται κυρίως στα κλασικά βιβλία του Τα- τίτλο "Ασκηση", γίνεται λόγος για την τέχνη
οϊσμού* και απουσιάζει από όλα σχεδόν τα της Γιόγκα και τα μέσα που πρέπει να χρησιμο-
κομφουκιανά* κείμενα, έχει επηρεάσει όμως ποιήσει κανείς για να επιτύχει τους σκοπούς
και διαποτίσει στην πραγματικότητα όλες τις της. Το τρίτο περιέχει 54 Αφορισμούς που α-
φιλοσοφικές σχολές της χώρας αυτής. Η θεω- ναφέρονται στις υπερφυσικές δυνάμεις που
ρία έτσι του Γιν και του Γιανγκ παρά την α- πρέπει να αποκτηθούν και λέγεται "Δυνάμεις".
πλοϊκή της μορφή, με τη γενικευμένη αποδοχή Τέλος, το τέταρτο μέρος που έχει 34 Αφορι-
της, αμβλύνει τη δυϊκή αντίληψη και αποφορτί- σμούς αναφέρεται στο θέμα της τελικής απε-
ζει την ιδέα του κακού από οποιαδήποτε ποιο- λευθέρωσης, της ανθρώπινης, με άλλα λόγια,
τική καταφορά και, μέσα από την εξοικείωση, πραγμάτωσης, που είναι η απόσπαση του
μετατρέπει το ίδιο σε αναγκαίο τεχνικό και λει- πνεύματος από την ύλη και επιγράφεται φυσι-
τουργικό γεγονός. Πέρα από αυτό, αναγκάζει κά "Απελευθέρωση". Η Γιόγκα στοχεύει ειδικό-
τον άνθρωπο να αναπτύξει την επιδεξιότητα τερα, σύμφωνα με την παράδοση, στο να α-
και τη σοφία του, μέσα από τη γνώση του παλλάξει την ανθρωπότητα από τρεις κατηγο-
νόμου των ισορροπιών, ώστε να υπερβεί στην ρίες πόνου που προέρχονται: α) από την αμαρ-
πράξη τη δυϊκή αντίληψη, δαμάζοντας, χρησι- τία και την αρρώστια, β) από άλλα όντα, όπως
μοποιώντας και αξιοποιώντας ό,τι θεωρείται ή ληστές και τίγρεις, και γ) από φυσικά φαινόμε-
λέγεται αρνητικό. Συνέδεσε πάντως τη ζωή και να, όπως θύελλες κ.λπ. και από αόρατες δυνά-
τη σκέψη της Κίνας, τόσο την ηθική και την κοι- μεις. Η απαλλαγή από αυτούς τους πόνους ε-
νωνική όσο και την επιστημονική, με μια κοσμι- πιτυγχάνεται αντίστοιχα α) με τη μη προσκόλ-
κή διάσταση και την ενδυνάμωσε με τη θέση ληση, β) με τον έλεγχο του νου και της φαντα-
ότι όλα τα πράγματα αλληλοεξαρτώνται και ι- σίας και γ) με την ένωση της ατομικής ψυχής
σορροπούν. Η πραγματικότητα εμφανίζεται με το παγκόσμιο πνεύμα. Αυτό το τελευταίο
σαν μία συνεχής διαδικασία μεταλλαγών και η είναι που αποκαλείται "σαμάντι" (samadhi) και
ιστορία απαλλάσσεται από τη γραμμική της α- είναι ο πραγματικός σκοπός της Γιόγκα και
ντίληψη και κινείται σε συνεχείς κύκλους. Το των τεχνικών και ασκήσεών της. Χαρακτηρι-
Γιν και το Γιανγκ αποτυπώνουν την ιδέα της ύ- στικό γνώρισμα της Γιόγκα είναι ότι πέρα από
παρξης της αρμονίας και της ισορροπίας ως α- την επιμελή γνώση όλου αυτού του συστήμα-
ποτελέσματος και επιτεύγματος μιας δημιουρ- τος που απαιτείται από τον υποψήφιο, απαραί-
γού διαδικασίας αντιθέσεων. τητη προϋπόθεση είναι η μύησή του σε αυτή
από έναν ικανό και πραγματωμένο Δάσκαλο.
Βιβλιογρ.: Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της κινεζικής Αυτό γίνεται αφενός για να μην προκληθεί,
φιλοσοφίας, 2 τόμ.. Δωδώνη. Αθήνα. 1961. από τον υπερβολικό ζήλο του ασκούμενου ή
Ε. Λιακόπουλος από παράλειψη κάποιων ουσιαστικών λεπτο-
μερειών, μια ανεπανόρθωτη φυσική ή πνευμα-
γιόγκα (από το σανσκρ. yug-, που σημαίνει τική βλάβη σε αυτόν, και αφετέρου για να υ-
"ένωση", πρβ. ελλην. ζυγός). Ενα από τα έξι πάρχει μια σωστή επιλογή και ο ασκούμενος
ορθόδοξα συστήματα της ινδικής φιλοσοφίας να διακρίνεται για την ακεραιότητα του χαρα-
και πρακτικής (βλ. αντβάιτα), που αποσκοπεί κτήρα και του ήθους του, ώστε να εξασφαλίζε-
στην ένωση της ατομικής ψυχής με το παγκό- ται ότι δεν θα γίνεται κακή χρήση των υπερφυ-
σμιο πνεύμα. Αν και η Γιόγκα έχει πανάρχαια σικών δυνάμεων που μπορεί αυτός να αποκτή-
καταγωγή και προϋπήρξε των Αρίων εισβολέ- σει μέσα από την άσκησή του.
ων και της βεδικής λατρείας, όπως δείχνουν τα Καίτοι η Γιόγκα είναι μία, για λόγους που ανα-
ευρήματα του Μοχέντο Ντάρο και της Χαράπα, φέρονται στη δεκτικότητα και μόνο των α-
όμως θεμελιωτής της θεωρείται ο Παντατζά- σκούμενων, αναφέρονται και υπάρχουν επτά
λι*, που έζησε τον 2ο αιώνα π.Χ. παραδοσιακά ινδικά συστήματα Γιόγκα: 1) Η
Είναι ο συγγραφέας της Γι όγκα-Σούτρα (Yoga Ράτζα Γιόγκα (η Βασιλική λεγόμενη Γιόγκα, η
Sutra), του πιο αυθεντικού και κλασικού κειμέ- οποία ασχολείται με το πνεύμα, τον έλεγχό
νου της σχολής, που περιέχει τέσσερα μέρη. Ο του, την ανάπτυξη του κ.λπ.). 2) Η Τσίτα Γιό-
Παντατζάλι ξεκινάει το πρώτο μέρος με 51 γκα (η Γιόγκα του Νου). 3) Η Γκνάνα Γιόγκα (η
Αφορισμούς, που εκθέτουν την επιστήμη της

282

Γιόγκα της Σοφίας, που ασχολείται με τη λογι-
κή αλλά και υπερβατική προσέγγιση, σύλληψη
και γνώση και απαντά στα μεγάλα ερωτήματα).
4) Η Χάθα Γιόγκα (η Γιόγκα της Δύναμης, που
ασχολείται κυρίως με το φυσικό σώμα και τον
έλεγχό του, την υγεία του, τη συντήρησή του,
τους νόμους που το κυβερνούν κ.λπ.). 5) Η
Λόγια Γιόγκα (η Γιόγκα της σε λανθάνουσα κα-
τάσταση ευρισκόμενης ενέργειας, η οποία
μέσα από την άσκηση μπορεί να αφυπνισθεί
και αναφέρεται στην Κουνταλίνι*). 6) Η Μπάκτι
Γιόγκα (η Γιόγκα της Αφοσίωσης, που έχει να
κάνει με τον δρόμο που ανοίγεται μέσα από τη
λατρεία, την αφοσίωση και την αγάπη προς το
Απόλυτο) και 7) Η Μάντρα Γιόγκα (η Γιόγκα
των φωνητικών δονήσεων, που διδάσκει την ά-
σκηση και τη χρήση των Μάντρας*). Το πρώτο,
είναι το κλασικό σύστημα του Παντατζάλι, του
οποίου παραλλαγές και ανάπτυγμα είναι το
δεύτερο και το τρίτο. Η Χάθα Γιόγκα είναι κυ-
ρίως εκείνη που έχει διαδοθεί στη Δύση και σε
ολόκληρο τον κόσμο και, συνήθως, όταν λέμε
Γιόγκα, αναφερόμαστε σε αυτήν.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής. Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τ., Εστία, Αθήνα, 1991.-
Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας,
Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Ε. Λιακόπουλος
Γιογκστσάρα (σανσκρ. Yogacara). Είναι η ιδεα-
λιστική σχολή του Βουδισμού της Μαχαγιάνα*,
που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα. Το όνομά της
το οφείλει στην έμφαση που έδωσε στις ασκή-
σεις γιόγκα* και οραματισμού, οι οποίες συμ-
βάλλουν αποφασιστικά στην υπέρβαση από
τον ασκούμενο της αντίληψης μιας στέρεης
πραγματικότητας. Γιατί η σχολή αρνείται την
πραγματικότητα ενός εξωτερικού κόσμου που
να ανταποκρίνεται στην ιδέα / ιδέες που έχου-
με γι' αυτόν. Παρά ταύτα όμως, αποδέχεται μια
λογική και επιστημολογία η οποία ερευνά τη
γνώση από εμπειρική και μόνο άποψη.
Ε. Λιακόπουλος
Γιούγκα, σανσκρ., βλ. Κάλπα.
Γιουνγκ (Jung) Καρλ Γκούσταβ (26-7-1875, Κέ-
σβιλ - 6-6-1961, Κιούσναχτ). Ελβετός ψυχολό-
γος, ψυχίατρος και πολιτισμολόγος, ιδρυτής
της αναλυτικής ψυχολογίας. Αρχικά συνεργά-
της του Ε. Μπλόιλερ, προσέγγισε στενά τον
φροϋδισμό*, ανέπτυξε την τεχνική του συνειρ-
μικού πειράματος και εισήγαγε την έννοια του
«συμπλέγματος». Στη συνέχεια επέκρινε σφο-
Γιουνγκ
δρά τις ανεπάρκειες του πανσεξουαλισμού
του Φρόυντ* και επαναπροσδιόρισε το ασυνεί-
δητο, διαιρώντας το σε προσωπικό, προγονικό
(αρχέγονο) και συλλογικό. Το ασυνείδητο και
συνολικά η πνευματική ζωή εδράζεται, κατά
τον Γιουνγκ, στην κληρονομούμενη από τις
προηγούμενες γενεές αρχέγονη εμπειρία της
ανθρωπότητας, μορ φοποιημένη σε ιδιότυπες
ψυχικές δομές - φορείς του συλλογικού ασυ-
νείδητου, στα πανανθρώπινα αρχέτυπα. Ο
Γιουνγκ στη βάση των αρχέτυπων συνδέει
στενά την ανάλυση των ονείρων και των ψυχι-
κών διαταραχών με τη μελέτη των βασικών συ-
στατικών στοιχείων του πνευματικού πολιτι-
σμού (μυθολογία, θρησκεία, λαϊκή παράδοση
κ.λπ.). Τα θεμελιώδη απεικάσματα - σύμβολα
των αρχέτυπων δεν επιδέχονται, κατά τον
Γιουνγκ, ορθολογική εξήγηση αλλά μόνο περι-
γραφή και συμβολική (παρεμφερή με την καλ-
λιτεχνική) ερμηνεία.
Η διαδικασία της ψυχικής ανάπτυξης του ατό-
μου (εξατομίκευση), αλλά και η άρση των νευ-
ρωτικών συμπτωμάτων πραγματοποιείται μέ-
σω της αφομοίωσης των περιεχομένων του
προσωπικού και του συλλογικού ασυνείδητου,
μέσω της αποκατάστασης μιας δυναμικής ι-
σορροπίας των στοιχείων της περίπλοκης
δομής της προσωπικότητας που διακρίνει ο
Γιουνγκ. Η οντολογική υποστασιοποίηση των
αρχέτυπων, αλλά και η ερμηνεία μυστικιστικών
φαινομένων μέσω της (μη χρονικής και μη αι-
τιώδους, πλην όμως σημαντικής) συγχρονικής
συνάφειας των γεγονότων κ.λπ. επέδρασαν
στη θεολογία, στην αφηρημένη τέχνη και
στην αισθητική. Η τυπολογία χαρακτήρων του
Γιουνγκ βασίζεται στις λειτουργίες (σκέψη,
διάθεση, αίσθηση, διαίσθηση) και στην κατεύ-
θυνση της προσωπικότητας (εσωστρέφεια - ε-
ξωστρέφεια). Το έργο του επέδρασε στη δια-
πολιτιστική ψυχολογία, στην ανθρωπολογία,
στην ψυχολογία της προσωπικότητας, στην ε-
θνογραφία, στη συγκριτική θρησκειολογία κ.ά.
Εργα του: "The collected works" v. 1-20, L.
1953-1964.- "Gesammelte Werke", Bd 1-17,
Zurich - Stuttg., 1958-1976.- Uber die Energetik
der Seele, Zurich, 1928.- Aufsatze zur Zeit-
geschichte, Zurich, 1946.- Wirlichkeit der Seele,
3 Aufl., Zurich, 1947.- Die Beziehungen zwis-
chen dem Ich und Unbewussten, 5 Aufl., Zurich,
1950.- Seelen - problems der Gegenwart. Vor-
trage und Aufsatze, 5 Aufl., Zurich, 1950.-
Einfuhrung in das Wesen der Mythologie, 4
Aufl., 1951 (μαζί με τον Κ. Ker6nyi).- Symbolik
283
Γιούνγκερ
des Geistes. Studien uber psychische Phano-
meno-logie, Zurich, 1953.- Antwort auf Hiob, 3
Aufl., Zurich - Stuttg., 1961.- Memories, dreams,
reflections, London, Glasgow, 1967.- Posthume
Autobiographic, Zurich, 19674.
Ελλην. μεταφράσεις: Η ανακάλυψη του Εγώ,
Αθ., 1977, Αναγνωστίδης.- Αναλυτική ψυχολο-
γία, Γκοβόστης, Αθ., 1977.- Αναμνήσεις, σκέ-
ψεις, όνειρα, Αντινέα, Αθ., [χ.χ.].- Ανθρωπος
και ψυχή, Επίκουρος, Αθ., 1974.- Βάσεις της α-
ναλυτικής ψυχολογίας, 5 διαλέξεις, Αναγν.,
Αθ., 1979.- Γισ την ψυχολογία του ασυνείδη-
του, Αναγν., Αθ., [1979].- Επιστολές, Αντινέα,
Αθ., 1978.- Συνειδητό και ασυνείδητο, Αναγν.,
Αθ., 1978.- Ψυχολογία και θρησκεία, Αρίων,
Αθ., 1978.- Ροζάριουμ φιλοσοφόρουμ, Αθ.,
1974.
βιβλιογρ.: Progoft I., Jung's psychology and its social
meaning, Ν. Y., 1953.- Martin P. W., Experiment in depth.
A study of the work of Jung, Eliot and Toynbee, London,
1955.- Jacobi J., Die Psychologie v. C. G. Jung, Zurich -
Stuttg., 1967V Baudouin Ch., L' oeuvre de Jung et la
psychology complexe, Paris, 1963.- Meier C. Α.,
Experiment und Symbol. Arbeiten zur Komplexen
Psychologie C. G. Jungs, Zurich, 1975.- Fordham F., An
introduction to Jung's psychology, Harmondsworth. 1978J.
Δ. Πατέλης
Γιούνγκερ (Junger) Ερνεστ (γεν. 1895). Γερ-
μανός συγγραφέας και φιλόσοφος, εκπρόσω-
πος της «φιλοσοφίας της ζωής». Επεξεργάζε-
ται ιδιότυπο τρόπο του φιλοσοφείν, υποκαθι-
στώντας τις έννοιες με μυθολογικοποίηση
μορφών της πραγματικότητας. Εργα του: Die
totale Mobilmachung, Bonn, 1930.- DerArbeiter.
Herrschaft und Gestalt, Hamburg, 1932.- Der
Waldgang, Frankfurt / Main, 1951.- Typus, Na-
me, Gestalt, Stuttgart, 1963.- Autor und Autor-
schaft, Stuttgart, 1984.
Δ. π
ΓιουντΙν Πάβελ Φιοντόροβιτς (7-9-1899, Για-
ροσλάβ - 10-4-1963, Μόσχα). Ρώσος φιλόσο-
φος, ακαδημαϊκός. Επί σειρά ετών διευθυντής
του Ινστιτούτου φιλοσοφίας της Ακαδ. Επιστ.
της πρώην ΕΣΣΔ. Συντάκτης φιλοσοφικού λε-
ξικού. Αλλα του έργα: Η υλιστική και η θρη-
σκευτική κοσμοθεωρία, Ο μαρξισμός για τον
πολιτισμό και την πολιτιστική επανάσταση.
Ν. ΣΤ.
Γκαζαλί (Algazel, Μουχάμμαντ αλ-Γκαζαλί).
Διακεκριμένος Πέρσης μουσουλμάνος φιλό-
σοφος και θεολόγος του 11 ου -12ου αιώνα και
284
επιφανής μυστικός του Σουφισμού*. Γεννημέ-
νος το 1058-1059 στην περιοχή Χορασάν της
Περσίας, σπούδασε θεολογία, φιλοσοφία και
νομικά, δίδαξε στη Βαγδάτη φιλοσοφία (1091-
1095) και στη συνέχεια ασπάστηκε τον ισλαμι-
κό μυστικισμό ("σουφισμός"), αποσύρθηκε ως
ασκητής επί δεκαετία στη Συρία και τελείωσε
τον βίο του το 1111, διδάσκοντας στο Νισα-
πούρ της Περσίας. Αρχισε την πνευματική του
σταδιοδρομία ως σκεπτικιστής φιλόσοφος, ε-
πισημαίνοντας τα όρια του ανθρώπινου νου και
ανακαλύπτοντας την ανεπάρκειά του για τη
γνώση του θεού. Κατόπιν στράφηκε στη θεο-
λογία, την οποία κατέστησε μόνη ικανή οδό
θεογνωσίας και τη διαχώρισε από τη φιλοσο-
φία, οδηγώντας σε ριζική αντιπαράθεση ανά-
μεσα στην πίστη και στη γνώση, τόσο τη φιλο-
σοφική όσο και την επιστημονική. Τελικά, προ-
σχωρώντας στη μυστική θεολογία του Ισλάμ,
τους "σούφι", αποπειράθηκε να οικοδομήσει το
θρησκειοφιλοσοφικό σύστημα του σουφισμού
και να το καταστήσει σπονδυλική στήλη του
μουσουλμανισμού. Χαρακτηρίστηκε ως "ο
σπουδαιότερος μουσουλμάνος μετά τον Μωά-
μεθ". Το έργο του Η ασυναρτησία των φιλοσό-
φων καταπολεμήθηκε από τον Αβερρόη. Το βι-
βλίο του Η αναγέννηση των θρησκευτικών επι-
στημών, που συνοψίζει θρησκειοφιλοσοφικό
την ισλαμική θρησκεία, θεωρείται ότι είναι το
αριστούργημα της μουσουλμανικής γραμμα-
τείας. Διακρίθηκε για την ποιότητα της γραφής
του, ιδίως στην εξομολογητική αυτοβιογραφία
του Απελευθέρωση από την πλάνη που παρο-
μοιάζεται με τις Εξομολογήσεις του Αυγουστί-
νου*.
Βιβλιογρ.: Α. Γιαννουλάτος, Ισλάμ, Αθήναι, 1975.- Γ. Ζιά-
κας. Ιστορία των θρησκευμάτων, τόμος Β': Ισλάμ,
θεσ/κη, 1991'.- W. Montgomery, Islamic Philosophy and
Theology, London, 1962.- του Ιδιου, Muslim Intellectual:
The Struggle and Achievement ol al-Ghazali, Edinburgh,
1963.
Μάριος Π. Μπέγζος
Γκάθρι, Ουίλλιαμ Καίηθ (Guthrie, William Kathe,
1908-1981). Βρεταννός ελληνιστής, ο σπου-
δαιότερος σύγχρονος ιστορικός της αρχαίας
ελληνικής φιλοσοφίας. Σπούδασε στο Πανεπι-
στήμιο του Καίμπριτζ και δίδαξε σ' αυτό ως κα-
θηγητής. Η σταδιοδρομία του ως ερευνητή
προσδιορίστηκε αρχικά με την επίδραση του
δασκάλου του θρησκειολόγου Κουκ (Α. Β.
Cook). Κυριότερα συγγράμματά του: Ο Ορφέ-
ας και η ελληνική θρησκεία. Σπουδή του ορφι-
κού κινήματος (Orpheus and Greek Religion. A

Study of the Orpheo Movement, 1935), Οι Ελλη-
νες και οι θεοί τους (The Greeks and their
Gods, 1950-1954), Στην αρχή. Ορισμένες ελ-
ληνικές απόψεις για την καταγωγή της ζωής
και την πρώιμη κατάσταση του ανθρώπου (In
the Beginning. Some Greek Views on the Ori-
gins of Life and the Early State of Man, 1957),
Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας (A History of
Greek Philosophy, τόμοι 1-6, 1962-1981). Η
σκέψη του χαρακτηρίζεται από τη νηφαλιότητα,
τη σαφήνεια και τα ανανεωμένα κριτήριά της.
£. Ν. Ρούσσος
Γκάιγκερ (Geiger) Τεοντόρ (1891-1952). Γερ-
μανός κοινωνιολόγος. Λόγω των αντιναζιστι-
κών του πεποιθήσεων αυτοεξορίστηκε από το
1933 μέχρι το 1945 (Δανία, Σουηδία). Το πεδίο
των ερευνών του αφορά στις έννοιες της κοι-
νωνικής διαστρωμάτωσης, της κοινωνίας, της
κοινότητας, της ταξικής συνείδησης, της κοι-
νωνικής κινητικότητας, της κοινωνιολογίας
του δικαίου, της διανόησης και της ιδεολογίας,
θεωρεί ότι η ταξική διαφοροποίηση έχει μετα-
τραπεί σε επαγγελματική και ότι άλλες συ-
γκρούσεις προέχουν στη σύγχρονη κοινωνία
(μεταξύ "παραγωγών" και "καταναλωτών", με-
ταξύ ντόπιων και μεταναστών, μεταξύ εθνι-
κών, θρησκευτικών κ.λπ. ομάδων). Ασχολείται
με τη διανόηση* και τον κοινωνικό της ρόλο
(παραγωγή πολιτισμικών αξιών και ιδεολογίας,
εξορθολογισμός της ζωής, κριτική των θεσμών
κ.λπ.). θεωρεί τη «μαζική κοινωνία» επινόηση
των θεωρητικών. Ο θετικισμός* του εκδηλώνε-
ται ανάγλυφα στην ερμηνεία της ιδεολογίας*
την οποία, μαζί με την αποτίμηση, χαρακτηρί-
ζει «μεροληψία που καθορίζεται από εξωθεω-
ρητικούς παράγοντες», ως «λαθεμένη σκέψη»
και ως εξωθεωρητικό το οποίο «παρεισφρύει
στη θεωρία». Ο επιστήμονας μέσω της «αξιο-
λογικής εγκράτειας», του «ασκητισμού των αι-
σθημάτων» κ.λπ. οφείλει να εξουδετερώσει
τον παράγοντα της ιδεολογίας. Έργα του: Die
Klassengesellschaft im Schmelztiegel, Koln,
1949.- Kritische Bemerkungen zum Begriffe der
Ideologie, Gegenwarts probleme der Soziologie,
Postdam, 1949.- Ideologie und Wahrheit. Eine
soziologische kritik des Denkens, Neuwied /
Berlin, 1968'.- Aufbau und Stellung der Intel-
ligenz in der Gesellschaft, Stuttgard, 1949.- On
Social Order and Mass Society, Chicago, 1969.
Βιβλιογρ.: Αγγ. ΧριστοδουλΙδη - Μαζαράκη, To πρόβλημα
της ιδεολογίας στον μαρξισμό, Παπαζήση, Αθήνα, 1987.
Δ. Πατέλης
Γκαίτε
Γκαίτε (Goethe) Γιόχαν Βόλφγκανγκ (Φρανκ-
φούρτη του Μάιν, 1749 - Βαϊμάρη, 1832). Γερ-
μανός ποιητής, ερευνητής, σοφός. Πνεύμα κα-
θολικό, που κινείται δημιουργικά και γόνιμα σε
όλες τις περιοχές του ανθρώπινου πολιτισμού.
Στη διαμόρφωση της δικής του προσωπικότη-
τας σημαντικότατο ρόλο έπαιξαν ο ποιητής
Φρ. Σίλλερ* και ο ποιητής και θεολόγος Χέρ-
ντερ*. Ο Γκαίτε ήταν εξαίρετος γνώστης της ι-
στορίας της φιλοσοφίας και αφομοίωνε δημι-
ουργικά κάθε είδους επίδραση. Είχε μελετήσει
και επηρεαστεί από τους Σπινόζα*, Καντ*, Χέ-
γκελ*, Λιναίο, τους αρχαίους Ελληνες και την
Αγία Γραφή.
Ως ποιητής λυρικός, επικός και δραματικός α-
ποκαλύπτει έναν ανεξάντλητο πλούτο εσωτε-
ρικότητας και έναν συναισθηματικό κόσμο με
δύναμη και βάθος. Το περιεχόμενο του λογο-
τεχνικού του έργου δεν είναι μόνον βιωματικό.
Διακρίνεται για τη διείσδησή του σε αλήθειες
ψυχολογικές, ηθικές, φιλοσοφικές. Κινείται
στη σφαίρα του ευγενούς και του καθαρού, ε-
λέγχει την κοινωνία, σατιρίζει τις κατευθύν-
σεις της εποχής του και τείνει με ορμή προς το
ύψιστο ιδεώδες του ανθρωπισμού. Στην κορυ-
φαία τραγωδία του Φάουστ, που αποτελεί
έργο ζωής για τον Γκαίτε και όπου η τιτανική
μορφή του ήρωά του ανάγεται σε σύμβολο, α-
ντανακλάται ένας πλατύς κύκλος φιλοσοφι-
κών προβλημάτων της ιστορίας, της ηθικής και
της επιστήμης.
Ως ερευνητής στράφηκε προς την γεωλογία,
ορυκτολογία, μετεωρολογία, οπτική, βοτανική,
ζωολογία, συγκριτική ανατομία, οστεολογία.
Κατά τις πολυσχιδείς του έρευνες εισχωρεί
στη νομοτέλεια της φύσης. Στα έργα του ο κό-
σμος περιγράφεται ως ένα σύνολο ζωντανών
μορφών, που αναπτύσσονται σε όλα τα επίπε-
δα του Είναι με ενότητα, τάξη και αρμονική
διάταξη. Τα οργανικά όντα βρίσκονται σε μια
διαρκή μεταμόρφωση, δυναμική, δημιουργική,
εξελισσόμενη. Και προτείνει για ονομασία της
κεντρικής του αυτής ιδέας τον όρο "ιδεαλιστι-
κή μορφολογία" για την μελέτη τέτοιων διερ-
γασιών. Κατά τον Γκαίτε η οργανική ζωή δεν
είναι μηχανοκρατική. Η ζωή και η εξέλιξή της
κατευθύνονται από τελολογικές πνευματικές
δυνάμεις. Με την άποψή του αυτή έρχεται σε
ευθεία σύγκρουση με τους Λαμάρκ* και Δαρβί-
νο*, οι οποίοι παράγουν τις οργανικές δυνά-
μεις από τη φύση και από παράγοντες που
δρουν άσκοπα" ενώ ο Γκαίτε αποδέχεται την
"ένθεη φύση", ότι δηλαδή πίσω από κάθε ον υ-
285
Γκάλμπρεϊθ
πάρχει το αρχέτυπο, το προκαθορισμένο
σχήμα, η ιδέα, που μαρτυρεί την παρουσία του
θεού. Επιπλέον, η μυστικιστική μορφή της
θρησκευτικότητάς του (είναι επηρεασμένος
από τους Ευσεβιστές*) δέχεται το "ενθάδε" και
το "επέκεινα" ως ενιαία ολότητα. Κατ' αυτόν
δεν υπάρχει χωρισμός μεταξύ παραστάσεως
και πράγματος, έννοιας και αντικειμένου, διότι
η φύση είναι αδιάσπαστη ενότητα ζωής, που
τη θεωρεί ως μία θεϊκή ενότητα, η οποία μαζί
με τον μονισμό της σκέψης του συνιστά παν-
θεϊσμό και όχι υλισμό, θεμελιώδες αξίωμα του
Γκαίτε, που τον φέρνει αντιμέτωπο και προς
τον Καντ, είναι η αντίληψη ότι σε κάθε γνώση
προ των μερών υπάρχει το όλο, η ιδέα προ της
εμπειρίας. Και υποστηρίζει πως η γνώση είναι
αποκάλυψη, η οποία από μέσα εκτυλίσσεται
προς τα έξω. Ερχεται ακόμη σε αντίθεση με
την αγγλική και γαλλική εμπειριοκρατία*, υλο-
κρατία και ορθολογιστική αντίληψη του 1θου
και 19ου αι., στις οποίες καταλογίζει έλλειψη
ψυχολογικής και ιστορικής αίσθησης.
Βιβλιογρ.: Gadamer Η. G., Goethe und Philosophie, Lpz.
1947.- Zimmermann R. Chr.. Das Weltbild des jungen
Goethe. Munctien, 1969.- Bollacher M„ Derjunge Goethe
und Spinoza. Tub.. 1969.- Bubner R„ Goethe und Hegel,
Hdlb., 1978.- Θεοδωρακόπουλος I. Ν.. Εισαγωγή στη φι-
λοσοφία, τόμ. 4, σ. 106-112, Αθήνα, 1974.- του Ιδιου, Φά-
ουστ του Γκαΐτε, μετφρ. με αισθητική και φιλοσοφική ερ-
μηνεία.· Παπανούτσου Ε.. Αισθητική, Αθήνα, 1962.
Απ. Τζαφερόπουλος
Γκάλμπρεϊθ, Τζων Κέννεθ (Galbraith, John
Kenneth, γεν. 1908). Αμερικανός οικονομολό-
γος και δημοσιολόγος. Το 1935, επίκουρος κα-
θηγητής πολιτικής οικονομίας στο Πανεπιστή-
μιο του Χάρβαρντ. Στη διάρκεια του 2ου Πα-
γκόσμιου πολέμου, υποδιευθυντής στο Γρα-
φείο Ελέγχου Τιμών (1943-45). Το 1945, διευ-
θυντής της έρευνας των συνεπειών των συμ-
μαχικών βομβαρδισμών στις οικονομίες της
Γερμανίας και της Ιαπωνίας. Το 1949, επιστρο-
φή στο Χάρβαρντ μέχρι το 1975 (αποχώρηση
λόγω ηλικίας). 1961-63, πρεσβευτής των ΗΠΑ
στην Ινδία. Ανέπτυξε ενεργό δράση στις γραμ-
μές του Δημοκρατικού Κόμματος και χρημάτι-
σε σύμβουλος του προέδρου Κένεντυ.
Την αίγλη του ονόματός του ο Γκάλμπρεϊθ την
οφείλει στις θεωρητικές θέσεις του σχετικά με
τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλή-
ματα των αναπτυγμένων βιομηχανικά κρατών.
Τις θέσεις του αυτές αναλύει στα τρία βασικά
βιβλία του: Ο αμερικανικός καπιταλισμός. Η
έννοια της αντισταθμιστικής δύναμης (Ameri-
286
can Capitalism. The Concept of Countervailing
Power, 1952), Η κοινωνία της αφθονίας (The
Affluent Society, 1958), To νέο βιομηχανικό
κράτος (The New Industrial State, 1967). Στο
πρώτο βιβλίο του, ο Γκάλμπρεϊθ υποστηρίζει
ότι το κύριο γνώρισμα του αμερικανικού καπι-
ταλισμού στο νέο στάδιο της επιστημονικοτε-
χνικής ανάπτυξης δεν μπορεί πια να είναι το
μοντέλο της «ελεύθερης αγοράς» και του από-
λυτου ανταγωνισμού. Η συγκέντρωση σημα-
ντικού τμήματος της βιομηχανίας, του εμπορί-
ου και του τραπεζικού κεφαλαίου σε μικρό α-
ριθμό μεγάλων εταιριών -φυσική συνέπεια
των απαιτήσεων της τεχνολογικής προόδου-
οδηγεί στη μονοπωλιακή εξουσία των μεγά-
λων επιχειρήσεων. Στις "μικτές οικονομίες"
όμως (όπου συνυπάρχουν ο δημόσιος τομέας
και ο τομέας της "οικονομίας της αγοράς") εμ-
φανίζονται δυνάμεις που "αντισταθμίζουν"
αυτή την εξουσία σε ό,τι αφορά στη διαπραγ-
ματευτική δυνατότητα πλατιών στρωμάτων α-
γοραστών και πωλητών. Κλασικό παράδειγμα
"αντισταθμιστικής δύναμης" στην οικονομία
των ΗΠΑ είναι οι μεγάλες συνδικαλιστικές ε-
νώσεις. Αυτές, με την επίδραση που ασκούν
στο ύψος των μισθών τους οποίους οφείλουν
να καταβάλλουν οι μεγάλες επιχειρήσεις, α-
ντισταθμίζουν εν μέρει τη μονοπωλιακή δύνα-
μη του μεγάλου κεφαλαίου. Παράλληλα, οι με-
γάλες αλυσίδες των καταστημάτων λιανικού ε-
μπορίου, ασκώντας πίεση στην πολιτική τιμών
των παραγωγικών επιχειρήσεων, υπαγορεύ-
ουν την τιμή που εισπράττει ο εργοστασιάρ-
χης. Οι επικριτές της θεωρίας αυτής επισημαί-
νουν ότι στην περίπτωση του ολιγοπώλιου η ε-
πίδραση της "αντισταθμιστικής δύναμης" είναι
περιθωριακή.
Στο βιβλίο Η κοινωνία της αφθονίας, ο Γκάλ-
μπρεϊθ περνάει από την εξήγηση (και απολο-
γία) του συστήματος στην εναντίον του επίθε-
ση. Η κοινωνία της αφθονίας είναι μια κοινωνία
όπου η πλατιάς κλίμακας φτώχεια και ανέχεια,
που υπήρξε επί αιώνες η μοίρα της ανθρωπό-
τητας, αντικαταστάθηκε από μιαν αφθονία α-
γαθών αρκετή για να επιτρέπει στο σύνολο
του πληθυσμού να εξασφαλίσει ένα λογικό
άνετο βιοτικό επίπεδο. Εδώ, η προτεραιότητα
που κατά παράδοση δίνεται στη διαρκή αύξηση
της παραγωγής από τον "ιδιωτικό τομέα" της
οικονομίας παύει να είναι λογική. Οδηγεί σε
μια κατάσταση ιδιωτικής αφθονίας που συνο-
δεύεται από μιαν υποβάθμιση της δημόσιας
ζωής, καθώς ο "δημόσιος τομέας" εξακολουθεί

να λογίζεται ως εμπόδιο στην πλατιά διάθεση
των πλουτοπαραγωγικών πόρων για τη μεγέ-
θυνση της παραγωγής καταναλωτικών αγα-
θών. Η κατάσταση γίνεται χειρότερη με την τε-
χνητή διέγερση της ζήτησης καταναλωτικών
αγαθών μέσω της διαφήμισης και των πιστωτι-
κών ευκολιών. Η ανισόρροπη παραγωγή μετα-
ξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, καθώς και
άλλες επιπτώσεις των συμβατικών οικονομι-
κών στόχων, δείχνουν ότι το εθνικό προϊόν ως
ποσότητα μπορεί να εξακολουθεί να αυξάνε-
ται, ενώ η ανθρώπινη ζωή μπορεί ταυτόχρονα
να ξεπέφτει. Καταλήγοντας, ο Γκάλμπρεϊθ
προτείνει την αύξηση των δημόσιων δαπανών
για κοινωνικές υπηρεσίες και κοινωνικά αγαθά.
Στο τρίτο μείζον έργο του ο Γκάλμπρεϊθ εξε-
τάζει τη λειτουργία της σύγχρονης καπιταλι-
στικής οικονομίας και πιο συγκεκριμένα της οι-
κονομίας των ΗΠΑ. Η πολυσύνθετη δομή της
σύγχρονης γιγαντιαίας εταιρικής επιχείρησης
απαιτεί γνώσεις που το μεμονωμένο άτομο
δεν διαθέτει. Τις αποφάσεις και τον προγραμ-
ματισμό για την επιχείρηση αναλαμβάνει
ομάδα ειδικευμένων στελεχών της διοίκησης,
η λεγόμενη "τεχνοδομή", της οποίας βασικός
στόχος είναι όχι τόσο το μέγιστο κέρδος όσο η
μεγέθυνση της επιχείρησης που εξασφαλίζει
την επιβίωση της ομάδας και την αυτονομία
της. Αυτό επιτυγχάνεται με τον έλεγχο του
καταναλωτή μέσω της διαφήμισης και με τις
νεότερες μεθόδους πώλησης, που επιβάλ-
λουν, μαζί με τα αυξημένα διαθέσιμα αγαθά,
μιαν ορισμενή βιοτροπία, όχι όμως κατανά-
γκην και την ικανοποίηση των καταναλωτών.
Απ' όπου η ανάγκη μιας διορθωτικής πολιτικής
με έλεγχο των τιμών και εισοδημάτων, διάθε-
ση μεγαλύτερων δημόσιων πόρων για την
υγεία, την κατοικία και άλλες κοινωνικές υπη-
ρεσίες.
Στα μεταγενέστερα έργα του, και κυρίως στο
Η οικονομική επιστήμη και ο δημοσιονομικός
στόχος (1973), ο Γκάλμπρεϊθ επιμένει στη δι-
εύρυνση και της συνεργασίας του κράτους με
τις βιομηχανικές ενώσεις (την "τεχνοδομή")
και στην ενίσχυση αυτής της συνεργασίας με
την οικονομική και κοινωνική επιστήμη προς το
συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Η κριτική
στάση του Γκάλμπρεϊθ απέναντι στη σύγχρονη
κοινωνική πραγματικότητα και στις νεοκλασι-
κές οικονομικές θεωρίες, οι προτάσεις του για
παρέμβαση του κράτους στα ασθενή τμήματα
του συστήματος της αγοράς και για ανάληψη
απ" αυτό της διαχείρισης των υπηρεσιών υγεί-
Γκάλτον
ας, αστικών συγκοινωνιών, κατοικίας κ.ά., η υ-
ποστήριξη των αδύνατων επιχειρήσεων, ώστε
να βελτιώσουν τους όρους των εμπορικών
τους συναλλαγών έναντι του τομέα των μεγά-
λων εταιρικών ενώσεων, η εθνικοποίηση της
πολεμικής βιομηχανίας καθώς και η προώθηση
εκ μέρους του κράτους μεταρρυθμίσεων που
να οδηγούν σ' αυτό που ο ίδιος ονομάζει "δη-
μοκρατικό σοσιαλισμό"*, είναι μερικά από τα
βασικά στοιχεία ενός θεωρητικού συστήματος
μη μαρξιστικού που αναζητεί, στα πλαίσια της
υφιστάμενης καπιταλιστικής δομής της κοινω-
νίας, τους εφικτούς τρόπους για την εξάλειψη
ή τον μετριασμό των αντιθέσεών της.
Γιόν. Κρητικός
Γκάλτον (Gallon) Φράνσις (16-2-1822, Μπίρμι-
γκχαμ - 17-1-1911, Λονδίνο). Αγγλος βιολο-
γός, ψυχολόγος και ανθρωπολόγος, από τους
θεμελιωτές της ψυχολογίας των ατομικών δια-
φορών*. Επιδιώκοντας να τεκμηριώσει τον
κληρονομικό χαρακτήρα των ατομικών - ψυχο-
λογικών διαφορών στο πνεύμα του δαρβινι-
σμού ίδρυσε ανθρωπομετρικό εργαστήριο
(1882) όπου μέσω ψυχομετρικών τεστς συγκέ-
ντρωνε ποικίλα ποσοτικά στοιχεία για τα ψυ-
χοσωματικά και ψυχοκινητικά χαρακτηριστικά
των ανθρώπων, προσαρμόζοντας μάλιστα και
μαθηματικές μεθόδους στατιστικής ανάλυσης
των ψυχομετρήσεων. Οι συσκευές και οι τεχνι-
κές που επινόησε έδωσαν ώθηση σε πολλούς
τομείς της σύγχρονης ψυχολογίας και κοινω-
νιολογίας (π.χ. μέθοδος των διδύμων, μελέτη
των συνειρμών, της παραστατικής μνήμης, πα-
ραγοντική ανάλυση της προσωπικότητας κ.ά.).
Η υπερεκτίμηση του ρόλου των κληρονομικών
παραγόντων στις ατομικές διαφορές τον οδή-
γησε στην αναζήτηση μιας πνευματικά και σω-
ματικά ανώτερης φυλής βάσει της κληρονομι-
κότητας, γεγονός που τον ανέδειξε σε θεμε-
λιωτή της ρατσιστικών προεκτάσεων «ευγονι-
κής» στην Αγγλία.
Εργα του: Hereditary talent and character, Mac
Millan's magazine, 1865, v. XII.- Hereditary
genius, London, 1869.- English men of science,
their nature and nurture, London, 1874.- In-
quiries into human faculty and its development,
London, 1883.
Βιβλιογρ.: Μ. Yaroshevsky, A History ot Psychology,
Progress, M., 1990.-1. Παρασκευόπουλου, Ψυχολογία α-
τομικών διαφορών, Αθ., 1982.
Δ. Πατέλης
Γκάλτουνγκ
Γκάλτουνγκ (Galtung) Γιόχαν (Όσλο, 1930).
Νορβηγός κοινωνιολόγος. Μελέτησε τα φαινό-
μενα της σύγκρουσης και της βίας στα κοινωνι-
κό στρώματα και ομάδες, λαούς κ.λπ. και, ιδιαί-
τερα, στις αναπτυσσόμενες χώρες σε σχέση με
τις αναπτυγμένες. Με τον όρο «βία» εννοεί
κάθε μορφή ενέργειας, που παρακωλύει ανθρώ-
πους, κοινωνικές ομάδες ή λαούς να ζήσουν μια
ολοκληρωμένη ζωή, όπως συμβαίνει π.χ. με την
εκμετάλλευση των χωρών του τρίτου κόσμου
από τις δυτικές χώρες. Στον τομέα της μελλο-
ντολογίας δέχεται ότι πολλοί παράγοντες επη-
ρεάζουν τις κοινωνικές εξελίξεις και διατύπωσε
προγνωστικά μοντέλα για τις εξελίξεις αυτές.
Σε πολλά οι ιδέες του πλησιάζουν αυτές των οι-
κολόγων. Διευθύνει το περιοδικό "Journal of
Peace Research". Έργα του: Grandhis politiske
etikk, Bergen, 1955.- Synthetic Sociology, Oslo,
1968.- Members of two worlds, Oslo, 1971.
Ε. X.
Γκαμπριέλ (Gabriel) Λεό (γεν. 1902). Αυστρια-
κός φιλόσοφος, ιστορικός της φιλοσοφίας.
Δομεί την «ολοκληρωτκή λογική» του συνδυά-
ζοντας στοιχεία του νεοθωμισμού*, του περ-
σοναλισμού*, της φαινομενολογίας*, του υ-
παρξισμού* και του νεοθετικισμού*. Έργα του:
Logik der Weltanschauung, Graz e.a., 1949.-
Mensch und Welt in der Entscheidung, Wien,
1961.- Integrate Logik: Die Wabrheit des
Ganzen, Wien e.a., 1965.- Existenzphilosophie:
Kierkegaard, Jaspers, Heidegger, Sartre. Dialog
der Positionen, Wien - MUnchen, 1968.
Δ. n.
Γκάνταμερ Χανς Γκεόργκ (Gadamer, Hans -
Georg, 1900-). Γεννήθηκε στο Marburg αλλά
μεγάλωσε στο Breslau της Σιλεσίας, όπου ο
πατέρας του κατείχε την έδρα της φαρμακευ-
τικής Χημείας στο Πανεπιστήμιο της πόλης
αυτής. Στην ίδια πόλη τελείωσε τις εγκύκλιες
σπουδές του (1918) και εν συνεχεία παρακο-
λούθησε μαθήματα γερμανικής φιλολογίας, ι-
στορίας, ιστορίας της Τέχνης και φιλοσοφίας
στα Πανεπιστήμια του Breslau στην αρχή και
αργότερα του Μονάχου και του Marburg. Με
την προτροπή του μεγάλου γερμανού φιλολό-
γου Paul Friedlander, πριν τελειώσει το Πανεπι-
στήμιο, επιδόθηκε στη σπουδή της κλασικής φι-
λολογίας. Οι σπουδές αυτές, κυρίως της κλασι-
κής φιλολογίας, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη
διαμόρφωση της φιλοσοφικής του σκέψης.
Το 1922 έγραψε τη διδακτορική του διατριβή
288
κοντά στον P. Natorp*, τον κύριο εκπρόσωπο
του νεοκαντιανισμού* στη "Σχολή του Mar-
burg". Ωστόσο τη φιλοσοφική του πρόοδο και
τον γενικότερο πνευματικό προσανατολισμό
του δεν επηρέασαν οι αντιλήψεις των νεοκα-
ντιανών, αλλά κυρίως η συνάντησή του με τον
γνωστό ήδη τότε Martin Heidegger*, όταν επι-
σκέφτηκε το Marburg το 1923. Η γνωριμία του
με τον ρηξικέλευθο αυτόν φιλόσοφο επηρέα-
σε τελικά κατά τρόπο αποφασιστικό τις φιλο-
σοφικές προτιμήσεις του Γκάνταμερ. Έτσι το
1929 έγραψε κοντά στον Heidegger και τη δια-
τριβή του για υφηγεσία. Έπειτα από οχτώ χρό-
νια θητείας στη θέση υφηγητή, εξελέγη έκτα-
κτος καθηγητής το 1937 (Marburg) και το 1939
τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Λι-
ψίας, όπου παρέμεινε ως το 1947. Μετά από
δύο χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρ-
της εγκαταστάθηκε οριστικά στη Χαϊδελβέργη
(Heidelberg) και δίδαξε στο περίφημο Πανεπι-
στήμιό της ως την αποχώρησή του (1949-
1968). Είναι μέλος πολλών φιλοσοφικών εται-
ρειών και τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις.
Ο Cadamer είναι ο εισηγητής της "Ερμηνευτι-
κής" στη σύγχρονη φιλοσοφία και υπολογίζε-
ται σήμερα ως ένας από τους μεγάλους φιλο-
σόφους και διανοητές του καιρού μας. Το φι-
λοσοφικό του σύστημα έχει θεμέλιο και αφε-
τηρία του την επεξεργασία της εμπειρίας
(γνωστικής και αισθητικής), την προσέγγιση
της φιλοσοφικής παράδοσης και την ερμηνευ-
τική της ένταξη μέσα στο πλέγμα των γνωστι-
κών εμπειριών, που διαμορφώνουν την κατα-
νόηση των πραγμάτων και του κόσμου στη δε-
δομένη στιγμή της ιστορίας. Η γλώσσα χρησι-
μεύει και είναι καθοριστικός παράγων για την
κατανόηση (Verstehen) του κόσμου και μέσω
αυτής συντελείται η ερμηνευτική προσπέλασή
του. Η ερμηνευτική βέβαια είναι ένα σύνθετο
πνευματικό και φιλοσοφικό "σύστημα"· συγχω-
νεύει και μετουσιώνει την ιστορική εμπειρία
του ανθρώπου, μεταλλάσσει σε βιωματικό γε-
γονός την ανάπτυξη της γλώσσας και ανασυν-
θέτει τη στάση μας προς τον κόσμο με την αι-
σθητική εμπειρία μας. Αυτή η αισθητική προ-
αγωγή του ανθρώπου συναρτάται με την προσ-
αγωγή του στο έργο τέχνης και με την εκπο-
ρευόμενη απ' αυτήν κατανόηση του κόσμου.
Αυτή η διαδικασία του κατανοείν (Verstehen)
βρίσκεται στο κέντρο της ερμηνευτικής του .
Ο Γκάνταμερ μελέτησε και στοχάστηκε επίσης
πάνω σε προβλήματα της πρακτικής, δηλαδή
της ηθικής φιλοσοφίας.

Τα σημαντικότερα από τα έργα του: Platos
dialektische Ethik. Phanomenologische Interpre-
ts'.lonen z^m Philebos, 1931. Ανατύπ. Hamburg
1983.- Vernunft im Zeitalter der Wissenschaft
Aufsatze, Frankfurt / M. 1976 (19913).- Philo-
sophische Lehrjahre. Ein RUckschan, Frankfurt /
M. 1977.- Die Aktualitat des Schonen. Kunst als
Spiel, Symbol und Fest, Stuttgart 1977.- Lob der
Theorie. Reben und Aufsatze, Frankfurt 1983.-
Das Erbe Europe. Beitrage, Frankfurt / M. 1989
(19902). Από το 1985 εκδίδονται τα "Απαντά"
του από τον εκδ. οίκο Mohr του Tubingen.
Οασ. Κύρκος
γκαντισμός. Πολιτικό και θρησκευτικο-φιλοσο-
φικό δόγμα που διατυπώθηκε από τον Ινδό
ηγέτη Μ. Κ. Γκάντι (1869-1948) κατά τον εθνι-
κο-απελευθερωτικό αγώνα των Ινδών κατά
των Αγγλων αποικιοκρατών. Η βασική ιδέα του
γκαντισμού περιέχεται στη "σατγιαγκράχι"
(σημαίνει "εμμονή στην αλήθεια"), η οποία δη-
λώνει την άρνηση της βίας ως μέσου για την ε-
πίτευξη πολιτικών στόχων, αλλά και γενικότε-
ρα για τη διευθέτηση των κοινωνικών συ-
γκρούσεων και την αποκατάσταση της κοινω-
νικής ειρήνης. Πρακτικά εκδηλώθηκε ως
αποχή των αυτόχθονων από κάθε συνεργασία
με το αποικιοκρατικό καθεστώς, ως ειρηνική
διαμαρτυρία και ως διαπραγματευτική τακτική
με αμοιβαίες υποχωρήσεις.
Από δογματική σκοπιά, ο γκαντισμός θεμελιώ-
νεται στην ιδέα της ηθικής τελειοποίησης του
ανθρώπου ("αχίμσα") μέσω της καλοσύνης και
της αγάπης που πρέπει να διέπει τη στάση του
απέναντι σε όλα τα έμβια όντα και μέσω της
συνειδητής άσκησής του στη σωματική στέρη-
ση και την ψυχική καρτερία. Ο σωματικός αυ-
τοκαταναγκασμός και η αυτοθυσία, που εκδη-
λώνονται με την υπομονή απέναντι στον πόνο
και με την ασκητική ζωή, αποτελούν τα προα-
παιτούμενα μιας κοινωνικής ζωής με στέρεες
ηθικές βάσεις. Οι αρετές αυτές συνιστούσαν
ταυτόχρονα το κριτήριο της πολιτικής δράσης,
η οποία, για την επιτυχία των στόχων της,
έδινε προτεραιότητα στα χρησιμοποιούμενα
μέσα ταυτίζοντάς τα με τη βαθύτερη ηθική υ-
πόσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Απορρί-
πτοντας έτσι τον υλικό κόσμο και ανάγοντας
την εσωτερικότητα σε υψηλό σκοπό και αρχή
της ανθρώπινης κοινωνίας, ο γκαντισμός ανα-
δείχθηκε σε ένα από τα τελευταία μεγάλα
πνευματικά κινήματα αντίστασης της ανατολι-
κής σκέψης απέναντι στον επερχόμενο υλικό
Φ.Λ.. Α-19
Γκαουταπάντα
πολιτισμό και τους βίαιους ανταγωνισμούς
που τον συνοδεύουν. Πρόταξε, συνεπώς, τη
στροφή προς τον παραδοσιακό αγροτικό κοι-
νοτισμό των Ινδιών, που θεμελιωνόταν στο πα-
τριαρχικό πρότυπο, στο θρησκευτικό συναί-
σθημα και στην οικοτεχνική παραγωγή, ιδιαίτε-
ρα την υφαντική τέχνη (το σύμβολο του γκα-
ντισμού ήταν η ρόκα).
Οι αρχές του κινήματος αυτού δοκιμάστηκαν
στη διάρκεια του αγώνα της ινδικής απελευθέ-
ρωσης, όπου εκδηλώθηκαν σημαντικές αντιρ-
ρήσεις για την εφαρμοσιμότητά τους, κυρίως
εκ μέρους του διαδόχου του Γκάντι Τζ. Νε-
χρού. Η φιλοσοφία του γκαντισμού φθάρθηκε,
όμως, μετά την ανεξαρτησία των Ινδιών, κυ-
ρίως εξαιτίας των εθνικών και των πολιτικών α-
ναγκαιοτητών, όπως η άμυνα απέναντι στον
ιαπωνικό επεκ. τισμό και η οικονομική ανά-
πτυξη. Εντούτοις, ενέπνευσε τη μη βίαιη πολι-
τική δράση και σε άλλες χώρες, όπως το κίνη-
μα των μαύρων Αμερικανών υπό την ηγεσία
του Μ. Λ. Κίνγκ, και κάποια οικολογικά ρεύμα-
τα στη δυτική Ευρώπη.
Ε. Μηάλιας
Γκοουταπάντα. Αρχαίος Ινδός στοχαστής, θε-
μελιωτής ενός από τα σημαντικότερα ορθόδο-
ξα φιλοσοφικά συστήματα: της Αντβάιτα* Βε-
ντάντα (άκρατος μονισμός). Δεν είναι γνωστό
πότε έζησε, όπως άλλωστε δεν είναι πολλά
γνωστά και για τον άλλο μεγάλο συνιδρυτή
του ίδιου συστήματος, τον πολύ Σάνκαρα*. Ο
τελευταίος φαίνεται πιθανό πως έζησε ανάμε-
σα στα τέλη του όγδοου και τις πρώτες δεκαε-
τίες του ένατου αιώνα μ.Χ. Η α (στερητικό) -
ντβάιτα (δύίστική) Βεντάντα, η "μη δυϊστική
Βεντάντα" ή Μπράμα Σούτρα ή Ούταρα Μιμάμ-
σα, διδάσκει την απόλυτη ενότητα του σύμπα-
ντος. Είναι ορθόδοξο φιλοσοφικό σύστημα με
περιεχόμενο κοσμολογικό και γνωσιοθεωρητι-
κό. Η εσχατολογική αντίληψη στην οποία οδη-
γεί το άκρατο μονιστικό αυτό σύστημα, ότι δη-
λαδή η λύτρωση δεν είναι κάποια άλλη κατά-
σταση στην οποία είναι επιθυμητό και στην
οποία μπορεί να φτάσει άνθρωπος, αλλά αυτή
η ίδια η αιώνια και αναλλοίωτη φύση του Εαυ-
τού (του εσωτερικού Ατμαν), που ταυτίζεται με
το (εξωτερικό) Μπράμαν, δεν αφήνει περιθώ-
ρια για την προδιαγραφή δρόμου ή μεθόδου
σωτηρίας με τη συνηθισμένη έννοια του όρου.
Επειδή, ωστόσο, η "μη γνώση" (α-βίντια) εμπο-
δίζει τη συνειδητοποίηση αυτής της αλήθειας,
είναι αναγκαίο στον άνθρωπο, για να νιώσει,
289
ΓκαροντΙ
όχι για να γίνει, ελεύθερος, να αποκτήσει τη
σωστή γνώση (βίντια). Κατό την παράδοση, ο
Γκαουταπάντα υπήρξε ο δάσκαλος του φιλό-
σοφου Γκοβίντα κοντά στον οποίο μαθήτευσε
ο Σάνκαρα*, ο θεωρούμενος μέγας στοχαστής
της Αντβάιτα. Από το γεγονός αυτό συμπεραί-
νεται ότι ο Γκαουταπάντα θα έζησε γύρω στα
τέλη του έβδομου αιώνα. Από τα σημαντικότε-
ρα έργα του Γκαουταπάντα ·:ίναι η "καρίκα"
(σχόλιο) στην Μαντούκια Ουπανισάντ.
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής. Ο στοχαομός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τόμοι. Εστία, Αθήνα,
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Βασ. Βιτσαξής
ΓκαροντΙ Ροζέ (Garaudy Roger, γεν. 1913).
Γάλλος φιλόσοφος, συγγραφέας, δημοσιολό-
γος και πολιτικός, αρχικά μαρξιστής. Ασχολή-
θηκε με την κριτική σύγχρονων φιλοσοφικών
ρευμάτων, με τη θεωρία της γνώσης (La
throne matdrialiste de la connaissance, 1953),
με το πρόβλημα της ελευθερίας και του αν-
θρωπισμού (Grammaire de la liberty, 1950).
Υποστήριξε την εναίσιμο επί υφηγεσία διατρι-
βή του, με θέμα Τα προβλήματα της ελευθε-
ρίας και της αναγκαιότητας υπό το φως του
μαρξισμού, στο "Ινστιτούτο Φιλοσοφίας" της
Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ (Μόσχα,
1954). Την προβληματική αυτή αναπτύσσει και
σ' άλλα έργα του (Humanisme marxiste, 1957,
Perspectives de /' homme, Paris, 1959 κ.ά.).
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, αρχικά
στα πλαίσια της απόπειρας τεκμηρίωσης της
πολιτικής συμμαχιών του Γαλλικού Κ.Κ., εγκα-
ταλείπει σταδιακά τη δογματική του προσήλω-
ση στην τότε επίσημη ιδεολογική εκδοχή του
μαρξισμού, στρέφεται στις τρέχουσες τότε
«ανθρωπιστικές» (υπαρξισμός*, περσοναλι-
σμός*, φαινομενολογία*, φιλοσοφία της ζωής*
κ.λπ.) ερμηνείες του μαρξισμού, για να κατα-
λήξει στη θρησκευτική φιλοσοφία. Έργα του:
D' un r6alisme sans rivages, Paris, 1963.- Karl
Marx, Paris 1964 (ελλην. έκδοση Εγνατία,
θεσ/κη [χ.χ.]).- Marxisme du 20e siMe, Paris,
1966.- Γισ να γνωρίσετε τη σκέψη του Χέγκελ,
Απειρον, Αθήνα, 1979.- Le marxisme et la
personne humaine, Paris, 1949.- La Iibert6,
Paris, 1955.
Δ. Πατέλης
Γκασσεντί Πέτρος (Gassendi Pierre, Σαμπτερ-
σιέ, 1592 - Παρίσι, 1655). Γάλλος υλιστής φι-
λόσοφος, φυσικός, αστρονόμος, αλλά και θεο-
290
λόγος - κληρικός. Οι διαμετρικά αντίθετοι
χώροι τους οποίους υπηρέτησε, η φυσική δη-
λαδή και η μεταφυσική, οδήγησαν σε μιαν α-
ντιφατικότητα τη φιλοσοφική του σκέψη και
δράση: πρεσβεύει τον υλισμό, παραδέχεται
όμως και την ύπαρξη του θεού.
Με το πρώτο κιόλας σύγγραμμά του Παράδοξα
γυμνάσματα κατά των αριστοτελικών (1624),
άσκησε δριμύτατη κριτική κατά του Αριστοτέ-
λη* και των σχολαστικών*, αλλά και κατά του
ορθολογισμού του Καρτέσιου*, στον οποίο α-
ντέταξε την αισθησιοκρατία* (σενσουαλισμό)
με τα συγγράμματά του Αντιρρήσεις και Συζη-
τήσεις αντικαρτεσιανές. Αντίθετα, αποδέχθη-
κε τον Επίκουρο*, τη φιλοσοφία του οποίου γισ
την ατομική σύσταση της ύλης ανανέωσε, προ
σαρμόζοντας τον ατομικό υλισμό στις ανακα-
λύψεις των φυσικών επιστημών, παράλληλα
όμως και στο θρησκευτικό δόγμα.
Οι βασικές θεωρίες του Γκασσεντί εμπεριέχο-
νται στο σύγγραμμά του Syntagma philosophi-
cum (δημοσιεύθηκε το 1658, τρία δηλαδή χρό-
νια μετά τον θάνατό του). Το έργο διαιρείται
σε τρία μέρη: «Λογική», «Φυσική» και «Ηθική».
Στη «Λογική» ακολουθεί την αρχή του υλιστι-
κού σενσουαλισμού (αισθησιαρχίας), που απο-
τελούσε το θεμέλιο της διδασκαλίας του για
τη γνώση. Στη «Φυσική» υπερασπίζεται την
υλική ενότητα του κόσμου, που αποτελείται
από πολύμορφα αυτοκινούμενα άτομα, τα
οποία θεωρεί δημιουργήματα του θεού, και α-
ποδεικνύει την αντικειμενική ύπαρξη του
χώρου και του χρόνου. Στην «Ηθική», ακολου-
θώντας τον Επίκουρο, θεωρεί την ηδονή ως το
ύψιστο αγαθό, απορρίπτοντας την ασκητική
ηθική της Εκκλησίας. Ιδιομορφία στη διδασκα-
λία του Γκασσεντί αποτελεί και η θεωρία του
για τη διττή αλήθεια. Η αλήθεια, κατ' αυτόν,
φωτίζεται με την απόδειξη (εμπειρία και λογι-
κό) και με την αποκάλυψη (θεϊκή αυθεντία, που
φωτίζει τα υπερφυσικά φαινόμενα). Στην πολι-
τική είναι οπαδός της απόλυτης μοναρχίας,
την οποία θεωρεί "σταθερή συγκεντρωτική ε-
ξουσία" στην υπηρεσία του κράτους.
Ο Γκασσεντί, λόγω των θρησκευτικών του θέ-
σεων, κατηγορήθηκε για ασυνέπεια στις υλι-
στικές του απόψεις, πράγμα που το επεσήμανε
ο Μαρξ*, δικαιολογώντας την ως μια προσπά-
θεια "να μην έλθει σε αντιφάσεις με τις θρη-
σκευτικές του πεποιθήσεις". Για την ασυνέπειά
του αυτή ο Γκασσεντί έπεσε στη μακροχρόνια
περιφρόνηση της ιστορίας της φιλοσοφίας,
χωρίς τουλάχιστο να εξασφαλίσει ως αντι-

στάθμισμα τον μετριασμό των επιθέσεων και
διώξεων των Ιησουίτών, που υπήρξαν βίαιες.
Παρ" όλα αυτά, η επίδραση του Γκασσεντί
στους συγχρόνους του και στους φιλόσοφους
του 18ου αι. (Τζ. Λοκ*, Π. Μπελ*, I. Νεύτωνα*)
υπήρξε σημαντική. Απέκτησε και πολυάριθ-
μους οπαδούς, μεταξύ των οποίων τον Μολιέ-
ρο και τον Συρανό ντε Μπερζεράκ, και ανέπτυ-
ξε καλές σχέσεις με διασημότητες, όπως οι
Γαλιλαίος*, Κέπλερ*, Χομπς*, Ντιντερό* κ.ά.
Τα "Απαντά" του εκδόθηκαν στη Λυών το 1658
και στην Φλωρεντία το 1727, σε έξι τόμους
κάθε φορά.
Βιβλιογρ.: Κονιό Ζ., Γκασσεντί, ο ανανεωτής του Επικού-
ρισμού (1956).- Μπιχόφσκι Μπ. Ε., Γκασσεντί (1974).-
Rochol Β.. Les travaux de Gassendi( 1944).- Bioch Ο. R.,
La phitosophie de Gassendi (1971).
Απ. Τζαφερόπουλος
Γκέιλινκς Αρνόλδος (Geulincx Arnold, Αμβέρ-
σα, 1624 - Λέιντεν, 1669). Ολλανδός ιδεαλι-
στής φιλόσοφος. Επηρεασμένος από τον Καρ-
τέσιο* εισηγήθηκε τη διδασκαλία του οκκαζιο-
ναλισμού* (συμπτωσιαρχία), μέσω της οποίας
επεδίωκε να προσδιορίσει τη σχέση νόησης -
εκτατής ουσίας. Δίδασκε ότι ψυχή και σώμα
είναι σαν δύο ρολόγια, που δουλεύουν πάντα
με τον ίδιο ρυθμό, χωρίς αλληλεπίδραση και με
κίνηση προκαθορισμένη από τον θεό (η παρο-
μοίωσή του αυτή χρησιμοποιήθηκε αργότερα
από τον Λάιμπνιτς* κατά τη διατύπωση της θε-
ωρίας του για την "προκαθορισμένη αρμονία"),
γιατί ό,τι υπάρχει, υπάρχει "δια του θεού και εν
των θεώ". Ακόμη, ό,τι υπάρχει είναι φτιαγμένο
κατά τέτοιον τρόπο, ώστε, με αφορμή ψυχικά
ή σωματικά γεγονότα, πάντοτε στη μια από τις
δυο πλευρές (ψυχική ή σωματική) θα παρου-
σιαστούν κάθε φορά ορισμένα γεγονότα.
Βιβλιογρ: Vleeschauwer Η. J., Three centuries ot Geulincx
research. A bibliogralical survey, Pretoria, 1957 - Lattre Α..
V occasionalisme d' A. Geulincx, Paris, 1967.
Απ. Τζ.
Γκέλεν (Gehlen) Αρνολντ (Λιψία, 1904 - Αμ-
βούργο, 1976). Γερμανός φιλόσοφος, εκπρό-
σωπος της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας. Οι
θεμελιακές φιλοσοφικές - βιολογικές αντιλή-
ψεις του διατυπώνονται στο έργο του Der
Mensch. Seine Natur und seine Stellung in der
Weld, 1994 (Ο άνθρωπος. Η φύση του και η
θέση του στον κόσμο). Πιστεύει ότι η φύση της
ανθρώπινης ουσίας έχει μιαν ειδική και μοναδι-
κή για τον ζωικό κόσμο θέση. Ο άνθρωπος
είναι ένα βιολογικά υποδεέστερο ον, διότι δεν
Γκενόν
είναι καλά εξοπλισμένος με ένστικτα, σε αντί-
θεση με τα άλλα ζώα - η φύση τον φέρνει στον
κάσμο ατελή από άποψη ζωικής - βιολογικής
οργάνωσης και ως εκ τούτου δεν έχει τη δυνα-
τότητα να ζήσει ως καθαρή φυσική ύπαρξη. ΓΓ
αυτό ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος μόνος
του να τελειοποιηθεί, και αυτό σημαίνει ότι
είναι υποχρεωμένος να λύσει μόνος του το
πρόβλημα που αποτελεί ο ίδιος για τον εαυτό
του. Για τον σκοπό αυτό πρέπει να πάει πέρα
από το σημείο, όπου τον αφήνει η φύση. Έτσι
θα μπορέσει να συμπληρώσει τα φυσικά κενά
και να δώσει οριστική μορφή στον εαυτό του.
Γι" αυτό, κατά τον Γκέλεν, η ιστορία, η κοινω-
νία και οι θεσμοί της δεν αποτελούν παρά μορ-
φές που αναπληρώνουν τις βιολογικές ελλεί-
ψεις του ανθρώπου και αξιοποιούν ολοκληρω-
τικά τις ημιενστικτώδεις τάσεις του.
Ο Γκέλεν στην προσπάθειά του να ανακαλύψει
και να καθορίσει την ουσία του ανθρώπου, τον
εξετάζει ως ένα ον προπαντός βιολογικό και
έξω από τις συγκεκριμένες ιστορικές και κοι-
νωνικές συνθήκες, και έτσι καταλήγει σε μια
στρεβλή εικόνα της ουσίας αυτής. Διότι η εικό-
να αυτή βρίσκεται σε πλήρη διάσταση με την
κοινωνική πρακτική και δεν επιτρέπει την ορθή
κατανόηση της ανθρώπινης συνείδησης και
πείρας. Αγνοεί επίσης το ότι ο άνθρωπος πρέ-
πει να νοείται κυρίως ως ιστορικό ον.
Βιβλιογρ.: Glasez W. R.. Soziales und instwmentales
Handeln. Problems der Techrtologie bei Arnold Gehlen und
J. Habermas, Stuttg., 1972.
Απ. Τζ.
Γκενόν (Gu6non) Ρενέ (Blois, 1887 - Κάιρο,
1951). Γάλλος μελετητής του εσωτερισμού.
Εγκαταστάθηκε τελικά στο Κάιρο (1930), όπου
προσεχώρησε στον ισλαμισμό. Ασχολήθηκε με
τον χριστιανισμό, τον ισλαμισμό και τον Ταοϊ-
σμό στην εσωτερική του διάσταση, αλλά κυ-
ρίως με τον ινδουισμό, τις διδασκαλίες του ο-
ποίου προσπάθησε να κάνει γνωστές στη
Δύση με το έργο του. θεμελιώδης αρχή του
Γκενόν είναι ότι όλες οι επιμέρους εσωτερικές
παραδόσεις, που εξωτερική τους μορφή απο-
τελούν οι θρησκείες, προέρχονται από μία και
ενιαία πρωταρχική παράδοση, η οποία διατη-
ρείται σήμερα περισσότερο αλώβητη στις ιν-
δουιστικές γνωσιακές διδασκαλίες· απορρί-
πτει κάθε μυστικιστική τάση στην εσωτερική ε-
μπειρία, τα δε μελετήματά του διακρίνονται,
στο σύνολό τους και κατά την ανάπτυξη
των επιμέρους θεμάτων, από μια αυστηρή,
μαθηματική λογική. Σημαντικότερα έργα του:
291
Γκέντε
Introduction g6n6rale ά /' 6tude des doctrines
hindoues, Les 0tats multiples de /' 6tre, L'
homme et son devenir selon le V6d6nta, Les
principes du calcul infinitesimal κ.ά.
ε. χ.
Γκέντε Αντρας (Gedo Andres). Ούγγρος μαρξι-
στής ιστορικός της φιλοσοφίας. Μελετά τα
σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα συσχετίζο-
ντας την κρίση που τα διέπει με τα κρισιακά
φαινόμενα της κοινωνικής συνείδησης και της
κοινωνίας. Εγραψε: Η Φιλοσοφία της κρίσης,
Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1994.
Δ. π.
Γκέντελ (Godel) Κουρτ [28-4-1906, Μπριούν
(Μπρνο) - 14-1-1978, Πρίνστον]. Αυστριακός
μαθηματικός και λογικός. Σε νεαρή ηλικία δέ-
χθηκε τις φιλοσοφικές επιδράσεις των λογικο-
θετικιστών του κύκλου της Βιέννης. Στα ώριμα
χρόνια του ασπάζεται φιλοσοφικές απόψεις
πλατωνικού χαρακτήρα σχετικά με την ύπαρξη
μαθηματικών αντικειμένων, όπως των συνό-
λων. θεωρείται ως ο μεγαλύτερος λογικός του
αιώνα μας και τα σημαντικότερα έργα του ανα-
φέρονται στη μαθηματική λογική και ιδιαίτερα
στη θεωρία συνόλων και στη θεωρία αποδείξε-
ων. Τα βασικότερα θεωρήματα τα οποία απέ-
δειξε είναι το θεώρημα πληρότητας, σύμφωνα
με το οποίο στα πλαίσια των πρωτοβαθμίων
μαθηματικών θεωριών οι έννοιες της απόδει-
ξης και της αλήθειας είναι ισοδύναμες, το θεώ-
ρημα μη πληρότητας σχετικά πλούσιων πρω-
τοβάθμιων μαθηματικών θεωριών, σύμφωνα με
το οποίο αν αυτές εμπεριέχουν σημαντικό
μέρος του αξιωματικού συστήματος της κατά
Peano αριθμητικής, τότε υπάρχουν προτάσεις
που ούτε αυτές ούτε οι αρνήσεις τους είναι α-
ποδείξιμες από τις θεωρίες και, τέλος, το θεώ-
ρημα της σχετικής συνέπειας του αξιωματικού
συστήματος που προκύπτει αν στο αξιωματικό
σύστημα της κατά Ζερμέλο - Φρένκελ θεωρίας
των συνόλων προστεθεί το αξίωμα της επιλο-
γής·
Διον. Αναπολιτάνος
Γκερού (Gu6roult) Μαρσέλ (1891-1976). Γάλ-
λος ιστορικός της φιλοσοφίας, που η μεθοδο-
λογία του διαμορφώθηκε υπό την επίδραση
των νεοκαντιανών*, οι οποίοι επιχειρούσαν μια
σύνθεση του καντιανισμού* και του χεγκελια-
νισμού*. Με τη βοήθεια της «μεθόδου των δο-
μών» και της «διανοητικής», επεδίωξε την τεκ-
292
μηρίωση της δυνατότητας ύπαρξης του κάθε
φιλοσοφικού συστήματος στην ιστορία. Εργα
του: «Diano6matique»: ν. 1, ρ. 1, Histoire de Γ
histoire de la philosophie en Occident des
origines jusqu' ά Condillac, Paris, 1984.- v. 1, p.
2, En France, de Condorcet έ nos jours, Paris,
1988.- v. 1, p. 3, En Allemagne, de Leibnitz ά
nos jours, Paris, 1982.- v. 2, Philosophie de /'
Histoire de la philosophie, Paris, 1979.
Δ. n.
γκεστάλτ - ψυχολογία (από τη γερμανική λέξη
gestalt, που σημαίνει μορφή, σχήμα, διάταξη).
Η γκεστάλτ - ψυχολογία εμφανίστηκε ως αυ-
τόνομη κατεύθυνση στην ψυχολογία στις
αρχές του αιώνα μας και απετέλεσε τον κύριο
αντίποδα της ενδοσκοπικής ατομιστικής ψυχο-
λογίας του Wundt. Σε αντίθεση με τη σχολή
αυτή, η οποία θεωρούσε σαν πρωταρχικά δομι-
κά στοιχεία τις αισθήσεις, η γκεστάλτ - ψυχο-
λογία αντιπρότεινε τις ολότητες, τα gestalt.
Τον όρο Gestalt, εισήγαγε πρώτος ο Χ. Ερέ-
φελσον στο άρθρο του Για την ποιότητα της
μορφής, όπου διατύπωσε την άποψη ότι οι διά-
φορες οπτικές και ακουστικές προσλήψεις,
όπως τα γεωμετρικά σχήματα και οι μελωδίες,
είναι ανεξάρτητες από την πρόσληψη των ξε-
χωριστών στοιχείων που τις αποτελούν. Το ιδι-
αίτερο αυτό χαρακτηριστικό των προσλήψεων,
ο ολιστικός δηλαδή χαρακτήρας τους, ονομά-
στηκε από τον Ερέφελσον γκεστάλτ ποιότη-
τα". Οι πρώτες συστηματικές έρευνες για τις
ψυχικές ολότητες πραγματοποιήθηκαν από
τον Βερτχάιμερ πάνω στις οπτικές προσλή-
ψεις, όπου διαπιστώθηκαν διάφορα φαινόμενα
τα οποία πήραν τη μορφή νόμων, όπως η τάση
των στοιχείων να διαμορφώνουν συμμετρική
ολότητα, η τάση για ομαδοποίηση με κατεύ-
θυνση την κατάκτηση του ανώτερου βαθμού α-
πλότητας, ισορροπίας και εγγύτητας, η πρε-
γκνάντωση (από τη γερμανική λέξη pregnant),
δηλαδή η εσωτερική τάση κάθε ψυχικού φαι-
νομένου να φτάσει στον ανώτερο βαθμό εκ-
φραστικότητας και καθαρότητας. Σημαντικό
στοιχείο στην ανάπτυξη της ολότητας είναι η
σχέση την οποία αναπτύσσει με τα στοιχεία
που τη δομούν. Σύμφωνα με τη γκεστάλτ - ψυ-
χολογία, η ολότητα όχι μόνο δεν ανάγεται στο
άθροισμα των στοιχείων που τη δομούν αλλά
αντίθετα οι όποιες αλλαγές στην ολότητα επη-
ρεάζουν σημαντικά τον ρόλο που διαδραματί-
ζει το καθένα στοιχείο ξεχωριστά. Τα επιμέ-
ρους στοιχεία αναδομούνται μέσα στην ολότη-

τα, ανάλογα με τις ποιοτικές αλλαγές στις ο-
ποίες αυτή υπόκειται. ΓΓ αυτό και τα επιμέρους
στοιχεία δεν είναι μια στατική παράμετρος της
ολότητας, αλλά μια δυναμική λειτουργία μέσα
στα πλαίσιά της. Η ψυχική ολότητα, ως στοι-
χείο της συνείδησης, σχετίζεται με τον αντι-
κειμενικό κόσμο με βάση την αρχή του ισομορ-
φισμού. Οι μελέτες πάνω στις οπτικές προσλή-
ψεις επεκτάθηκαν στο σύνολο των ψυχικών
λειτουργιών και κυρίως στη διαδικασία της
σκέψης (Κέλλερ, Ντούνκερ). Κοντινές προς τη
γκεστάλτ - ψυχολογία απόψεις διαμόρφωσε
στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας ο Φ.
Χάιντερ, ο οποίος εισήγαγε τον όρο "γκε-
στάλτ" στην κοινωνική ψυχολογία και ο Κ.
Λεβίν στην ψυχοδυναμική. Η προσέγγιση της
γκεστάλτ επεκτάθηκε αργότερα και σε άλλες
επιστήμες πέραν της ψυχολογίας.
Βιβλιογρ.: Koffka Κ., Principles ol Gestalt Psychology, Ν.
Υ. 1935 - Κέλερ Β., Η έρευνα της νόησης των ανθρωπό-
μορφών πιθήκων, στη "Χρηστομάθεια γενικής ψυχολο-
γίας - ψυχολογία της νόησης", Μόσχα, 1981 (μετάφραση
από τα γερμανικά).- Μ. Γ. Γιαροσέφσκι, Ιστορία της ψυ-
χολογίας, Μόσχα, 1985 - Μ. Wertheimer, Productive
Thinking, Μόσχα, 1987 (μετάφραση από τα αγγλικά).
Ευάγγ. Μανουράς
Γκέυμονατ, βλ. Τζέυμονατ.
ΓκΙνσμπεργκ (Ginsberg) Μόρις (1889-1970).
Αγγλος κοινωνιολόγος, μαθητής του Hob-
house, συνεχιστής της παράδοσης συνθετικής
προσέγγισης κοινωνικής φιλοσοφίας, ηθικής
φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας, κοινωνικής ψυ-
χολογίας και φιλοσοφίας του δικαίου. Συνέδεε
την πρόοδο της ιστορίας με την ικανότητα της
ανθρωπότητας να ελέγχει και να κατευθύνει
τις αλλαγές της. Εργα του: The psychology of
Society, London, 1922.- Evolution and progress,
London, 1961.- Sociology, London, 1934.- Rea-
son and Unreason in Society, London, 1947.- On
justice in society, London, 1965.
Δ.Π.
ΓκΙντινγκς (Giddings) Φράνκλιν (1855-1931).
Αμερικανός κοινωνιολόγος και φιλόσοφος, ο-
παδός αρχικά του ψυχολογικού εξελικτισμού
και στη συνέχεια του οργανικισμού* (βλ. Σπέν-
σερ). Επιδίωξε τον συνδυασμό της ανάλυσης
αντικειμενικών - φυσικών και υποκειμενικών -
ψυχολογικών παραγόντων στην κοινωνία, ενώ
προς το τέλος της σταδιοδρομίας του ανάγει
την κοινωνιολογία στη μελέτη της συμπεριφο-
ριστικά και θετικιστικά εννοούμενης «πλουρα-
Γκόλντμαν
λιστικής συμπεριφοράς». Εργα του: The prin-
ciples of sociology, New York - London, 1926.-
Studies in the theory of human society, New
York, 1922.- The scientific study of human so-
ciety, Chapel Hill, 1924.
Δ. n.
Γκλοκ (Glock) Τσαρλς (γεν. το 1919). Αμερικα-
νός κοινωνιολόγος, ερευνητής των φαινομέ-
νων της θρησκευτικότητας (θρησκευτικών βιω-
μάτων, πίστης, λατρείας, κινήτρων κ.λπ.).
Εγραψε, σε συνεργασία με τον R. Stark, Ame-
rican piety: The Nature of Religious Com-
mitment, Berkley, 1968.
Δ. Π.
Γκλυκσμάν (Glucksmann) Αντρέ (γεν. 1937).
Γάλλος φιλόσοφος, ένας από τους ηγέτες των
«νέων φιλοσόφων». Αρχικά ασχολήθηκε με
την κοινωνική φιλοσοφία του πολέμου. Μετά
την απομάκρυνσή του από τον αριστερό ριζο-
σπαστισμό (μαοϊσμό), απορρίπτει συνολικά
την προηγούμενη ιδεολογία ως πηγή του ολο-
κληρωτισμού, καθώς και τον μαρξισμό, συνέ-
πεια του οποίου θεωρεί τη βία, αλλά και όλες
τις επαναστατικές θεωρίες. Εργα του: Le dis-
cours de la guerre, Paris, 1967.- La cuisinidre et
le mangeur d' hommes, Paris, 1975.- Les mait-
respenseurs, Paris, 1977.- Europe 2004, Paris,
1980.- Cynisme et passion, Paris, 1981.- La
force du vertige, Paris, 1983.- La Mtise, Paris,
1985.- Descartes c'est la France, Paris, 1987.
Δ.Π.
Γκόλντμαν (Goldmann) Λουτσιέν (1913, Βου-
κουρέστι -1970, Βρυξέλλες). Ρουμάνος κοινω-
νιολόγος. Το 1958 έγινε διευθυντής στο Ινστι-
τούτο κοινωνιολογίας του Ελεύθερου Πανεπι-
στήμιου των Βρυξελλών, στο Κέντρο ερευνών
κοινωνιολογίας της λογοτεχνίας.
Ο Γκόλντμαν είχε επηρεαστεί από τον Μαρξ*
και ιδιαίτερα από τον Λούκατς*. Προσπάθησε
να κατανοήσει τις κοινωνικές αλλαγές. Δεν
ήθελε να είναι ο αναλυτής του πραγματικού,
αλλά ο κοινωνιολόγος του «δυνάμει γίγνε-
σθαι». Ασκησε κριτική στο κεφαλαιοκρατικό
σύστημα, επισημαίνοντας τη ροπή του ανθρώ-
που για πνευματική εξαθλίωση και υποστήριξε
ότι ο άνθρωπος στη σύγχρονη εποχή χρησιμο-
ποιεί μόνον τη μία διάστασή του, την υπαρκτή,
ενώ ως προς το «δυνάμει» όλο και φτωχαίνει.
Στο «δυνάμει» στηρίζεται όλη η πολιτιστική
δραστηριότητα του ανθρώπου. Εκεί εντοπίζε-
293
Γκολντσάιντ
ται το πρόβλημα του ανθρώπου στη σημερινή
κοινωνία. Για να υπάρξει μια ελεύθερη ανθρω-
πότητα και πραγματική πνευματική καλλιέρ-
γεια, χρειάζεται αγώνας για την αλλαγή της
παγκόσμιας πραγματικότητας σ' όλα τα επίπε-
δα: ευθύνης, συμμετοχής στις αποφάσεις και
συνείδησης. Το σημαντικότερο μέρος του
έργου του αναφέρεται στην κοινωνιολογία της
λογοτεχνικής δημιουργίας. Εξέτασε τη λογο-
τεχνική δημιουργία όχι σαν παράλογο και μυ-
στηριώδες φαινόμενο, αποτέλεσμα μιας εξαι-
ρετικής έμπνευσης και απομακρυσμένο από
την καθημερινή ζωή- αντίθετα, θεώρησε πως
αποτελεί μια ιδιαίτερα ακριβή έκφραση των
προβλημάτων που παρουσιάζονται στους κοι-
νούς ανθρώπους στην καθημερινή ζωή και του
τρόπου με τον οποίο προσπαθούν να τα λύ-
σουν.
Υποστήριξε ότι κάθε πνευματική δραστηριότη-
τα πρέπει να ξεκινά από μια πραγματικότητα ή
μια κοινωνική ή οικονομική δραστηριότητα,
πράγμα που βοηθάει τους ανθρώπους ν' ανα-
πτύξουν το πνεύμα τους, να κατανοήσουν την
κατάσταση τους και ν' αποκτήσουν συνείδηση.
Υπογράμμισε ότι το πολιτιστικό έργο είναι κοι-
νωνικό και όχι ατομικό και ανταποκρίνεται σ'
ένα επίπεδο συνοχής των τάσεων μιας ομά-
δας.
Εργα του: Η ανθρώπινη κοινότητα και η οικου-
μένη του Καντ (La communaut6 humaine et Γ
univers chez Kant, P.U.F., Paris, 1948).- Ανθρω-
πιστικές επιστήμες και φιλοσοφία (Sciences
humaines et philosophie, P.U.F., Paris, 1956).- Ο
κρυμμένος Θεός (Le Dieu cach6, Callimard,
Paris, 1956).- Διαλεκτική έρευνα (Recherches
dialectiques, Callimard, Paris, 1959).- Για μια
κοινωνιολογία του μυθιστορήματος (Sociologie
du roman, Callimard, Paris, 1964).
Αθανασία Αδριανοπουλου
Γκολντσάιντ (Goldscheid) Ροδόλφος (1870-;).
Αυστριακός εκλεκτικός φιλόσοφος και κοινω-
νιολόγος, από τους ιδρυτές του κοινωνιολογι-
κού συλλόγου της Βιέννης (1907) και από το
1922 εκδότης του περιοδικού «Φύλαξ της ειρή-
νης». Τονίζει ιδιαίτερα τον ρόλο της οικονο-
μίας στην όλη κοινωνική και πολιτιστική ανέλι-
ξη του ανθρώπου - είναι εισηγητής της "ανθρω-
ποοικονομίας" και της "οικονομικής κοινωνιο-
λογίας". Εργα του: Ανώτερη εξέλιξη και αν-
θρώπινη οικονομία (1911), Κράτος, δημόσια οι-
κονομία και κοινωνία (1925) κ.ά.
Ε. Χ.
294
Γκομπινό (Gobineau) Ζοζέφ Αρθούρ (14-7-
1816, Βιλ ντ· Αβρέ - 13-10-1882, Τορίνο). Γάλ-
λος κοινωνικός φιλόσοφος, συγγραφέας και
διπλωμάτης, ένας από τους πρώτους «προφή-
τες» του αναπόφευκτου θανάτου του δυτικού
πολιτισμού. Κύριο παράγοντα του πολιτισμού
θεωρεί την «καθαρότητα της φυλής». Οι «εθνι-
κές αναμίξεις» υπονομεύουν την ενότητα και
την κοινωνική δομή. Υιοθετεί μιαν αμετάβλητη
ιεραρχία των φυλών: οι νέγροι είναι καθ' ολο-
κληρίαν συναισθηματικοί και ανίκανοι για ορ-
θολογικό αυτοέλεγχο· η κίτρινη φυλή διακατέ-
χεται από ωφελιμισμό, γεγονός που την απο-
τρέπει από ηρωικές εξάρσεις και υψηλά επι-
τεύγματα. Μοναδική «ιστορική φυλή» και πρω-
ταρχική κάτοχος του «μονοπώλιου κάλλους,
νου και ρώμης» είναι η λευκή φυλή. Αυτή υπο-
διαιρείται σε τρεις παραλλαγές, η τρίτη από τις
οποίες συγκροτεί τους Αριους, με τους οποί
ους συνδέει ό,τι καλύτερο υπάρχει στη Γη.
Αυτός ο «ιππότης της βαρβαρότητας» (Μαρξ*)
προβαίνει ανενδοίαστα σε ανορθολογικές και
αυθαίρετες παραποιήσεις της ιστορίας για να
ενισχύσει τις ρατσιστικές του ιδέες. Στα τε-
λευταία χρόνια της ζωής του προσέγγισε τον
Ρ. Βάγκνερ*. Δριμύτατη κριτική στον Γκομπινό
άσκησε ο επιφανής πολιτικός και στοχαστής
Τοκεβίλ (Tocqueville) και άλλοι επιστήμονες,
θεωρείται πρόδρομος του Νίτσε*. Οι ιδέες του
συνέβαλαν στη διαμόρφωση και διάδοση των ι-
δεολογημάτων του ναζισμού. Ωστόσο ο ρατσι-
σμός του συνδεόταν με μια σχετικοκρατική
κριτική του ευρωκεντρισμού. Εργα του: Trois
arts en Asie, Paris, 1859.- Histoire des Perses, t.
1-2, Paris, 1869.- Nouvelles asiatiques, nouv.
6d., Paris, 1913.- Les religions et les philoso-
phies dans I' Asie centrale, Paris, 1957*.- La
Renaissance, Paris, 1877.- Essai sur I'in6galit6
des races humaines, Paris, 1884.
Δ. Πατέλης
Γκονσέτ (Gonsethe) φερντινάν (1890-1975).
Ελβετός φιλόσοφος και μαθηματικός, εκπρό-
σωπος του «νεοορθολογισμού», ο οποίος εκ-
πόνησε πρόγραμμα ιστορικο-γενετικής διερεύ-
νησης των μαθηματικών. Εργα του: Les
Fondements des Math6matiques, Paris, 1926.-
Les Mathdmatiques et la R0alit6, Paris, 1936.
Δ.Π.
Γκόουλντνερ (Gouldner) Αλβιν (1920-1980).
Αμερικανός κοινωνιολόγος, εκπρόσωπος της
«εναλλακτικής κοινωνιολογίας». Αρχικά ασχο-

λήθηκε με το πρόβλημα της γραφειοκρατίας
(δομική - λειτουργική προσέγγιση). Στη συνέ-
χεια επικρίνει τον δομικό λειτουργισμό (Πάρ-
σονς*) υπό την επίδραση του νεομαρξισμού*,
της σχολής της Φρανκφούρτης* και άλλων αρι-
στερών κινημάτων, από την οπτική της «κριτι-
κής αναστοχαστικής» κοινωνιολογίας, θεωρεί
τη διανόηση νέα τάξη ικανή να επιφέρει επα-
ναστατικές αλλαγές στην κοινωνία. Έργα του:
Dialectics of ideology and technology, New York,
1976.- The uture of intellectuals and the rise of
the new class. New York, 1979.- The two mar-
xisms: contradictions and anomalies in the
development of theory, New York, 1980.
Δ. n.
Γκορτς (Gorz) Αντρέ. Ψευδώνυμο του αριστε-
ρού ριζοσπάστη κοινωνιολόγου Χορστ Ζεράρ
(γεν. το 1923 στη Βιένη· άλλο ψευδώνυμο:
Μποσκέ Μισέλ). Από το 1946 εργάζεται στο
Παρίσι. Από αριστερές σοσιαλιστικές θέσεις
(δεκαετία του 60) πέρασε στην αναρχική άρνη-
ση των δυτικοευρωπαϊκών αξιών και αργότερα
σε πιο μετριοπαθείς φιλελεύθερες απόψεις.
Επικριτής της βιομηχανικής παραγωγής και τε-
χνολογίας, προτείνει την αντικατάσταση των
διαθέσιμων παραγωγικών δυνάμεων με άλλες,
οι οποίες δεν απαιτούν καταμερισμό εργασίας,
θεωρείται θεωρητικός της ριζοσπαστικής οικο-
λογίας. Εργα του: Reforme et Evolution, Paris,
1969.- Critique de la division du travail, Paris,
1973.- Adieux au proletariat!, Paris, 1980.- Les
chemins du paradis. Agonie du capital, Paris,
1983.
Δ. n.
Γκοτάμα Σιντάρτα, βλ. Βούδας.
Γκουάν Τσουνγκ (715-686 π.Χ.) (Κουάν Τσε ή
Κουάν Τσουνγκ). Πρωθυπουργός του κράτους
του Τσ'ι και ικανότατος στρατιωτικός, ένας
από τους μεγαλύτερους πολιτικούς άνδρες
της κινεζικής αρχαιότητας, που συνετέλεσε να
γίνει κατά την εποχή του το κράτος αυτό το
σημαντικότερο στην Κίνα και να μειωθεί η δύ-
ναμη των φεουδαρχών, με συνέπεια να βελ-
τιωθεί η θέση του απλού λαού. Σε αυτό συνέ-
βαλαν και άλλα μέτρα, όπως η αύξηση του
ρόλου του νόμου, για να περιοριστεί η αυθαι-
ρεσία των πριγκίπων. Στον Γκουάν Τσουνγκ
είχε αποδοθεί η συγγραφή ενός έργου επί της
πολιτικής θεωρίας και πρακτικής, το οποίο
είναι γνωστό ως Κουάν-Τσε. Η πατρότητα του
Γκούμπλοβιτς
έργου αυτού, καθώς και ο χρόνος συγγραφής
του αμφισβητούνται απ" όλους σχεδόν τους οι-
νολόγους. Ακόμη και ο μεγάλος Κινέζος φιλό-
σοφος του Μεσαίωνα Τσου Σι είχε την ίδια
άποψη. Το έργο απετελείτο από είκοσι τέσσε-
ρα βιβλία με εβδομήντα οκτώ κεφάλαια, τα
οποία, αντίθετα προς ό,τι έχει υποστηριχθεί,
δεν παρέχουν έρεισμα για να θεωρηθεί ο συγ-
γραφέας τους θεμελιωτής της νομοκρατικής
σχολής. Και αυτό γιατί το έργο, που γράφτηκε
μάλλον μόλις τον 4ο ή 3ο αι. π.Χ. και όχι τον
7ο, περιέχει στοιχεία τόσο από τον κομφουκια-
νισμό όσο και από τον ταοϊσμό. Πλάι στην έμ-
φαση που δίνεται στον νόμο υπάρχει η πίστη
στις βουλές του "Ουρανού" και μια ηθική διδα-
σκαλία που πλησιάζει πολύ τις θεωρίες της
σχολής των κομφουκιανών. Ετσι π.χ. περιλαμ-
βάνει και την ιδέα της "ανθρωπιάς" (Jen, Τζεν),
της οποίας υποδεικνύει τις πρακτικές προεκτά-
σεις, που συνίστανται στη μείωση των φόρων,
στην ευσπλαχνική βοήθεια προς τους γέρο-
ντες, προς τους φτωχούς, καθώς και σε σω-
ρεία άλλων μέτρων που αποβλέπουν στη χρη-
στή διοίκηση με σκοπό την ευημερία του λαού.
Βιβλιογρ.: Fung Yu-lan, History ot Chinese Philosophy.
Princeton University Press, 1952 (Α1 τ. o. 14, 57, 112,
417).- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της κινεζικής φι-
λοσοφίας. Δωδώνη, Αθήνα, 1981 (Τ. Α' 00 361, 428-433,
434).
Δημ. Βελισσαρόπουλος
ΓκουαρντΙνι (Guardini) Romano( 1885-1968).
Γερμανός καθολικός φιλόσοφος και θεολόγος
ιταλικής καταγωγής. Επιχειρεί τη συγκρότηση
νέας ανθρωπολογίας μέσω της μελέτης της
"αντίθεσης". Εργα του: Geist der Liturgie,
1918.- Christliches Bewusstsein.- Versuch uber
Pascal, 1934.- Das Ende der neuzeit: Ein
Versuch zur Orientierung, 1953.- Religion und
Offenbarung, 1958.
Δ. n.
Γκούμπλοβιτς (Gumplowicz) Λούντβιχ (9-3-
1838, Κρακοβία -19-8-1909, Γκρατς). Πολωνο-
εβραίος, που έκανε ακαδημαϊκή καριέρα στο
Πανεπιστήμιο του Γκρατς, όπου διετέλεσε κα-
θηγητής από το 1882. Από τους κύριους εκ-
προσώπους του κοινωνικού δαρβινισμού*,
είναι επηρεασμένος από την εξελικτική θεωρία
του Δαρβίνου* αλλά και τον Μαρξ*, θεωρεί την
κοινωνική εξέλιξη αποτέλεσμα της πάλης των
κοινωνικών ομάδων, αρνούμενος οποιαδήποτε
σημασία στη δραστηριότητα του μεμονωμένου
ατόμου. Γι" αυτόν μόνο η ομάδα ή η κοινότητα
295
γκούνας
σκέφτεται. Η θεωρία του στηρίζεται σε μεγάλο
βαθμό στην καλούμενη "πολυγενετική υπόθε-
ση", σύμφωνα με την οποία το ανθρώπινο
είδος προέκυψε τόσο από διαφορετικούς τύ-
πους όσο και σε διαφορετικά στάδια, έτσι
ώστε μεταξύ των διαφορετικών ομάδων ή
φυλών να μην υπάρχουν κοινοί δεσμοί αλλά
μίσος και πάλη για εξόντωση. Μόνο αργότερα
η επιθυμία για καλύτερη ικανοποίηση των υλι-
κών αναγκών θα υποκαταστήσει την εξόντωση
από την υποδούλωση των ηττημένων και την
οικονομική τους εκμετάλλευση. Η δημιουργία
κρατών συνέχισε την πάλη μεταξύ τους, ενώ
παράλληλα, στο εσωτερικό του κάθε κράτους,
δημιουργήθηκαν αντίπαλες ομάδες ατόμων. Η
εκάστοτε κυρίαρχη τάξη δημιουργεί τους κα-
τάλληλους θεσμούς για να εδραιώσει την ε-
ξουσία της.
Η πολυγενετική αντίληψη του Γκούμπλοβιτς
αρνείται την οποιαδήποτε ενιαία εξέλιξη της
ανθρωπότητας και δέχεται μόνο την επιμέ-
ρους εξέλιξη και πρόοδο του κράτους ή ομά-
δων στο εσωτερικό του, εξέλιξη, όμως, που α-
κολουθεί μια κυκλική πορεία εμφάνισης, άνθη-
σης και καταστροφής. Η έννοια της κυκλικότη-
τας της ιστορίας αποκλείει οποιαδήποτε πρόο-
δο ή οπισθοδρόμηση. Μετά την επαφή του με
τον αμ-ρικανό κοινωνιολόγο Λέστερ Ουώρντ*
θα δημοσιεύσει στην Αμερικανική Επιθεώρηση
κοινωνιολογίας ένα άρθρο του, όπου θα δεχτεί
τη δυνατότητα μεταβολής των φυσικών διαδι-
κασιών από την ανθρώπινη διάνοια. Το 1909 θα
αυτοκτονήσει, αφού προηγουμένως σκοτώσει
τη γυναίκα του.
Σημαντικότερα έργα του: Φυλή και κράτος,
Βιέννη, 1875, Η πάλη των φυλών, Ινσμπρουκ,
1883, Διάγραμμα κοινωνιολογίας, 1885.
Δημ. Τσατσούλης
γκούνας (σανσκρ. στην κυριολεξία "δευτερό-
τερο", κατηγορήματα, ιδιότητες). Ο όρος χρη-
σιμοποιείται κυρίως στα πλαίσια του αρχαίου
ινδικού ορθόδοξου φιλοσοφικο-θρησκευτικού
συστήματος Σανκύα ή Σαμκύα και του δίδυμου
με αυτό, της Γιόγκα*. Σύμφωνα με τις διδαχές
της Σαμκύα, το σύμπαν αποτελείται από δύο
δομικά στοιχεία: τον "Πουρούσα", σύνολο αιώ-
νιων και άφθαρτων (ενεργητικών) ζωικών και
πνευματικών μονάδων, και την "Πρακρίτη", σύ-
νολο αιώνιων και άφθαρτων παθητικών μονά-
δων. Ο όρος Πρακρίτη αναφέρεται τόσο στον
κόσμο της ύλης όσο και σε εκείνον της σκέ-
ψης, είναι επομένως η "υλική αιτία" του σύμπα-
296
ντος (υλικού και ψυχικού), είναι η "κατ' εξοχήν
Ουσία" χωρίς όμως το φως της συνείδησης. Ο
όρος Πουρούσα - ο οποίος στα αρχαία κείμε-
να, άλλοτε αναφέρεται στον "Εαυτό", το εσω-
τερικό δηλαδή Απόλυτο (το Ατμαν), και άλλοτε
στον "εαυτό", δηλαδή την ατομική ψυχή- είναι
το φως αυτό (της συνείδησης) που, ωστόσο,
χωρίς την Πρακρίτη δεν έχει τα μέσα να δρά-
σει ή να εκδηλωθεί. Οι γκούνας είναι οι (τρεις)
ιδιότητες της Πρακρίτη που τη συναποτελούν
σαν τρίκλωνο σκοινί: "σάττβα", το "φωτεινό"
στοιχείο ή ιδιότητα, το "ράτζα", το στοιχείο ή ι-
διότητα της δράσης, και το "τάμα", το σκοτεινό
στοιχείο ή ιδιότητα της αντίδρασης. Στο σύ-
στημα Γιόγκα, το ράτζα είναι ένα από τα πέντε
"κλέσας" (εμπόδια στη συνειδητοποίηση του
καθάριου "Εαυτού", δηλαδή του Πουρούσα). Οι
τρεις γκούνας της Πρακρίτη θυμίζουν τις πλα-
τωνικές διδαχές, στην Πολιτεία" αλλά και στον
Φαίδρο', για τα τρία συστατικά της ψυχής: το
"επιθυμητικόν", το "θυμοειδές" και το "λογιστι-
κόν".
Βιβλιογρ.: Βασ. Βιτσαξής, Ο στοχασμός και η πίστη
(Αρχαιότητα - Χριστιανισμός), 2 τόμ., Εστία, Αθήνα,
1991.- Δημ. Βελισσαρόπουλος, Ιστορία της ινδικής φιλο-
σοφίας, Δωδώνη, Αθήνα - Γιάννινα, 1992*.
Βαο. Βιτσαξής
Γκούντμαν (Goodman) Νέλσον (γεν. 7-9-1906,
Σόμερβιλ, Μασσαχουσέτη, ΗΠΑ). Αμερικανός
φιλόσοφος από τους κύριους εκπροσώπους
της λεγόμενης αναλυτικής* φιλοσοφίας. Θεω-
ρείται ως ένας από τους κλασικούς νομιναλι-
στές φιλοσόφους, ο οποίος υιοθέτησε την
άποψη μιας ακραίας κατασκευαστικάτητας
σχετικά με τη δομή του γνωσιακά προσπελάσι-
μου. Ως νομιναλιστής δεν αποδέχεται την ύ-
παρξη των γενικών αφηρημένων ιδεών, δηλα-
δή των καθόλου (universale), και αποδέχεται
ως βασική αρχή απλότητας μια παραλλαγή της
αρχής του "ξυραφιού του Οκαμ", σύμφωνα με
την οποία οι μη λογικού χαρακτήρα οντολογι-
κές παραδοχές μας πρέπει να διατηρούνται
στο ελάχιστο δυνατό που επιτρέπει μια επαρ-
κής εξήγηση των φαινομένων. Ο Γκούντμαν
είναι γνωστός για την οξύτατη επίθεσή του ε-
ναντίον της επαγωγικής διαδικασίας ως μεθό-
δου πορισμού γνώσης, καθώς και εναντίον της
επαγωγικού χαρακτήρα πίστης μας στη ντε-
τερμινιστική υφή του κόσμου.
Δ. Αναπολιτάνος
Γκράμσι Αντόνιο (Gramsci Antonio, 1891-
1937). Επιφανής πολιτικός και στοχαστής,

ένας από τους ιδρυτές του Ιταλικού Κομμουνι-
στικού Κόμματος (1921) και ο κυριότερος εκ-
ηρόσωπός του από το 1924. Το 1926 οι φασι-
στικές αρχές τον συνέλαβαν και τον εξόρισαν
στο νησί Ουστίκα. Το 1928 το φασιστικό ειδικό
δικαστήριο τον καταδίκασε σε 20 χρόνια φυλα-
κή, αλλά η ποινή του μειώθηκε αργότερα με
διάφορες αμνηστίες και έληξε το 1937. Λίγο
μετά την απόλυσή του πέθανε σ" ένα νοσοκο-
μείο της Ρώμης.
Η σκέψη του Γκράμσι διαμορφώθηκε στην πε-
ρίοδο του πρώτου Παγκόσμιου πολέμου και
στα χρόνια που τον ακολούθησαν μέσα από
την έντονη αλλά εποικοδομητική διαμάχη με
την ομάδα των διανοουμένων υπό τον Γκο-
μπέττι και σε άμεση επαφή με τα προβλήματα
και τους πρώτους αντιφασιστικούς αγώνες της
εργατικής τάξης. Εκτός από την άμεση πολιτι-
κή δράση (οργάνωση των απεργιών, συγκρό-
τηση των εργοστασιακών συμβουλίων και,
προπαντός, αξιοποίηση της πείρας της ρωσι-
κής επανάστασης του 1917, που αποτέλεσε
την προγραμματική βάση του νέου κόμματος),
ο Γκράμσι ανέπτυξε μιαν έντονη δημοσιογρα-
φική δράση από τις στήλες της εφημερίδας "L'
Ordine Nuovo" (Νέα Τάξη), που ίδρυσε ο ίδιος
μαζί με τον Τολιάττι, τον Τερρατσίνι και τον
Τάσκα το 1919. Το 1924 ίδρυσε την εφημερίδα
"Unita", ημερήσιο όργανο του Ιταλικού Κομ-
μουνιστικού Κόμματος.
Καρπός της περιόδου που ο Γκράμσι πέρασε
στη φυλακή ήταν τα Τετράδια της φυλακής
(Quaderni dei carcere), που συγκεντρώνουν
όλα τα δοκίμια, τις σημειώσεις, τις κριτικές πα-
ρατηρήσεις και τις τοποθετήσεις του σε προ-
βλήματα φιλοσοφικά, κοινωνιολογικά, πολιτι-
κά, αισθητικής κ.λπ. Τα 33 αυτά Τετράδια εκ-
δόθηκαν σε εφτά τόμους μετά το τέλος του
δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου με την ακό-
λουθη σειρά: 1. Γράμματα από τη φυλακή
(1947)· 2. Ο ιστορικός υλισμός και η φιλοσοφία
του Μπενεντέττο Κρότσε (1948)· 3. Οι διανο-
ούμενοι και η οργάνωση της κουλτούρας
(1949)· 4. Ο αγώνας για την ανεξαρτησία και
την εθνική ενότητα της Ιταλίας (II Risorgi-
mento, 1949)· 5. Σημειώσεις για τονΜακιαβέλ-
λι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κρά-
τος (1949)· 6. Λογοτεχνία και εθνική ζωή
(1950)· 7. Παρελθόν και Παρόν (1951). Εκδό-
θηκαν επίσης: συλλογή των άρθρων που δη-
μοσιεύτηκαν πριν από τη σύλληψή του στην
"L' Ordine Nuovo" 1919-1920 (1954), Νεανικά
δοκίμια, 1914-1918 (1958), Σοσιαλισμός και
Γκρστρύ
φασισμός "L" Ordine Nuovo" 1921-1922 (1966).
Κατά τον Γκράμσι, n φιλοσοφία του Μαρξ απο-
τελεί μιαν ανώτερη φάση στην ανάπτυξη της
παγκόσμιας σκέψης. Η πρωτοτυπία της συνί-
σταται, κυρίως, στην "ιστορική αντίληψη της
πραγματικότητας", στην "προοπτική της πρά-
ξης", της αδιάρρηκτης ενότητας γνώσης και
δράσης, που έχει ανοιχτό, κριτικό χαρακτήρα
κι έναν ανθρωπισμό νέου τύπου. Στη γνωσιο-
θεωρία ο Γκράμσι τόνισε την ενεργητική, κατα-
σκευαστική πλευρά της σκέψης και την αξία
της διαλεκτικής για τη λύση των προβλημάτων
του σοσιαλισμού. Το έργο του θεωρείται ως η
πρώτη προσπάθεια χάραξης ενός ιταλικού
δρόμου προς τον σοσιαλισμό, ως ιδιόμορφης
λύσης που πηγάζει από τις ιστορικές τάσεις
και τη δομή της ιταλικής κοινωνίας. Ο Γκράμσι
άσκησε κριτική στα ιδεαλιστικά ρεύματα της
σύγχρονης φιλοσοφίας (νεοκαντιανισμό*, νεο-
θετικισμό*, νεοχεγκελιανισμό*). Στο έργο του
Οι διανοούμενοι και η οργάνωση της κουλτού-
ρας, ο Γκράμσι θεωρεί τη δημιουργία της ενό-
τητας ανάμεσα στην εργατική τάξη και τη δια-
νόηση ως μια ουσιαστική διαφορά του μαρξι-
σμού από τα αστικά φιλοο^φικά συστήματα
και ιδιαίτερα από εκείνο του Μπενεντέττο
Κρότσε, που πάσκιζε να σώσει τον "υψηλό πο-
λιτισμό", αποσπώντας τον από την πολιτική και
τις "μάζες". Στις Σημειώσεις για τον Μακιαβέλ-
λι ανατρέπει τις επικρατούσες στην εποχή του
αντιλήψεις για έναν Μακιαβέλλι πρόδρομο του
φασιστικού κράτους και βλέπει τον μεγάλο
φλωρεντινό πολιτικό σαν προπομπό του ιακω-
βινισμού, διότι είχε δει στον δεσμό μεταξύ α-
στικής τάξης και αγροτιάς τη διέξοδο από την
ιταλική κρίση της εποχής του.
Ο Γκράμσι είναι αναμφισβήτητα ένας από τους
σημαντικότερους μαρξιστές θεωρητικούς του
20ού αιώνα, ιδιαίτερα επίκαιρος για το κεντρι-
κό θέμα που αντιμετώπισε: τις συνθήκες και τις
δυνατότητες της επανάστασης σε μια σχετικά
αναπτυγμένη δυτική χώρα. Το έργο του αποτε-
λεί μια δημιουργική φάση στην ιστορία του
μαρξισμού.
Γιόν. Κρητικός
Γκρατρύ Αλφόνσος (Gratry Alfonse) (Λίλλη,
1805 - Μπορντώ, 1872). Γάλλος φιλόσοφος
και θεολόγος, εκπρόσωπος του οντολογι-
σμού*. Υπήρξε πολέμιος του Χέγκελ* και του
Ρενάν*, αλλά και του "αλάθητου" του Πάπα,
πράγμα που τον έφερε σε σύγκρουση με την ε-
πίσημη καθολική Εκκλησία. Την υπαρξιακή του
297
Γκρεμός
φιλοσοφία την θεμελίωσε επάνω στην αρχή
ότι η αλήθεια δεν βρίσκεται και δεν είναι δυνα-
τόν να κατανοηθεί, παρά αφού ο άνθρωπος
προσφέρει όλη του την ύπαρξη σε έναν αγώνα
υπέρ αυτής. Η προϋπόθεση αυτή οδηγεί στον
θεό, διότι η πίστη είναι η μόνη ικανή να ανα-
κουφίσει τον άνθρωπο από την υπαρξιακή α-
γωνία. Ο Γκρατρύ υπήρξε ένας από τους ε-
μπνευστές της κίνησης «Ενωση Ειρήνης» και
από τους πρώτους σκαπανείς της Οικουμενι-
κής ιδέας. Εγραψε: De la connaissance de dieu
(1853), La palx (1861), La morale et la loi de /'
histoire (1866).
Απ. Τζ.
Γκρεμάς Α. Ζ. (Greimas Algirdas Julian, 1917-
1992). Λιθουανικής καταγωγής εγκατεστημέ-
νος στη Γαλλία, ο Γκρεμάς θεωρείται ένας από
τους σημαντικότερους θεωρητικούς της λογο-
τεχνίας κι ένας από τους κυριότερους εκπρο-
σώπους του γαλλικού δομισμού. Γλωσσολό-
γος και σημειολόγος, είναι εισηγητής της
"Αφηγηματικής Γραμματικής", ενός από τους
δύο μεγάλους κλάδους της σύγχρονης αφηγη-
ματολογίας. Αρχισε την καριέρα του ως λεξι-
κογράφος, ενώ από το 1965 έγινε Διευθυντής
Σπουδών στην Ecole Pratique des Hautes
Etudes του Παρισιού. Η απαρχή των θεωρητι-
κών του αναζητήσεων τοποθετείται στη διαπί-
στωση που κάνει, μελετώντας το έργο των
Μερλώ - Ποντύ και Λεβί-Στρως, ότι η σωσσυ-
ριανή υπόθεση για έναν δομημένο κόσμο που
αντιλαμβανόμαστε μέσα από τη σημασιοδότη-
σή του μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία
μιας μεθοδολογίας για τη μελέτη των κοινωνι-
κών επιστημών και επιστημών του ανθρώπου
εν γένει. Το βασικότερο θεωρητικό του έργο
θεωρείται η Δομική Σημαντική (1966). Εδώ α-
ναλύονται βασικές θεωρητικές έννοιες που ει-
σήγαγε ο ίδιος, όπως η "ισοτοπία", η "εξωδε-
κτικότητσ και εσωδεκτικότητα" και το "μοντέλο
δράσης" (module actantiel). Το τελευταίο απο-
τελεί ένα μεθοδολογικό εργαλείο για την ανά-
λυση των κειμένων και τη μελέτη του νοήμα-
τος. Στηρίζεται στις δυαδικές σχέσεις των ο-
ποίων οι αντιθέσεις διαμορφώνουν τη γλώσσα
και τη σύνταξή της. Το μοντέλο δράσης λει-
τουργεί σε επίπεδο βάθους πάνω στη δομή του
οποίου διαρθρώνονται όλες οι δομές επιφανεί-
ας των διαφορετικών ιστοριών. Στη συγκρότη-
ση του επηρεάστηκε από τα έργα των Βλ.
Προπ (Μορφολογία του παραμυθιού) και Ετ.
Σουριώ (200.000 δραματικές καταστάσεις). Το
298
μοντέλο δράσης σχηματίζουν έξι "δρώσες μο-
νάδες": υποκείμενο, αντικείμενο, πομπός, δέ-
κτης, συμπαραστάτης και αντίμαχος. Η γραμ-
ματική πρόταση που συντάσσουμε με τη βοή-
θεια του μοντέλου δράσης είναι της τάξης:
Ενας πομπός υποβάλλει στο υποκείμενο να α-
ναζητήσει ένα αντικείμενο προς όφελος ενός
δέκτη· στην προσπάθειά του αυτή, το υποκεί-
μενο έχει κάποιον συμπαραστάτη αλλά και κά-
ποιους αντίμαχους. Το μοντέλο δράσης εφαρ-
μόζεται σε όλα τα κείμενα αλλά και στο θέα-
τρο ή την εικόνα. Το 1976, με το έργο του Ση-
μειωτική και Κοινωνικές Επιστήμες προχωρεί
από τη λογοτεχνική σημειωτική στην κοινωνιο-
λογία. Με τη σημειωτική των παθών, με την
οποία ασχολήθηκε τα τελευταία χρόνια της
ζωής του, ο Γκρεμάς προσπάθησε να κατα-
σκευάσει μοντέλα που θα εξηγούσαν την πο-
ρεία της ζωής των υποκειμένων. Το έργο του
έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχει
επηρεάσει τη θεωρητική σκέψη. Βασικότερα
έργα του: S6mantique structural, Paris,
Larousse, 1966.- Du sens, Essais s6miotiques,
Paris, Larousse, 1970.- S6miotique et sciences
sociales, Paris, Seuil, 1976.- Du sens II, Paris,
Seuil, 19Θ3.- S6miotique des passions. Des
6tats de chosos aux 6tats d' £me, Paris, Seuil,
1991.
Δημ. Τσατσούλης
Γκρην Τόμας Χιλ (Green Τ. Η., Γιόρκσαϊρ, 1836
- Οξφόρδη, 1882). Αγγλος ιδεαλιστής φιλόσο-
φος, εκπρόσωπος του νεοχεγκελιανισμού*.
Υπήρξε σφοδρός πολέμιος ΐρυ αγγλικού θετι-
κισμού* των Τζ. Μιλλ* και Σπένσερ* στον ε-
μπειρισμό* των οποίων αντέταξε τη στροφή
προς τη φιλοσοφία του απόλυτου ιδεαλισμού.
Κατά τον Γκρην, η πραγματικότητα είναι ένα
σύστημα σχέσεων, που υπαγορεύεται από την
"καθολική συνείδηση", τον θεό, σε σχέση με
την οποία η "ατομική συνείδηση" κατέχει δευ-
τερεύουσα θέση. Στην ηθική τάχθηκε κατά του
ωφελιμισμού και διακήρυξε την αντίληψη της
ελευθερίας της βούλησης. Η ηθική κατ' αυτόν
είναι ο αυτοπροσδιορισμός της ατομικής βού-
λησης, η οποία προσαρμόζεται κάθε φορά στις
απαιτήσεις της δεδομένης κοινωνίας. Και υπο-
στηρίζει ότι πρόοδος της αυτοσυνείδησης ση-
μαίνει πρόοδο της κοινωνίας. Εγραψε: Εισα-
γωγή στην πραγματεία του Χιουμ* Περί της αν-
θρώπινης φύσης (1874), Η φιλοσοφία του Αρι-
στοτέλη (1867). Τα περισσότερα έργα του δη-
μοσιεύτηκαν μετά τον θάνατό του, όπως: Προ-

λεγόμενα στην ηθική (Οξφόρδη, 1883), θεω-
ρία περί των πολιτικών υποχρεώσεων (1895)
κ.ό.
Βιβλιογρ.: Ritchie, Political. Philosophy Τ. Η. Green (Αονδ.
1891).- Lament W. D„ Introduction to Green's moral
philosophy (1934).- RichterM., The politics ol conscience:
Τ. H. Green and his age (1964).
An. Τζ.
Γκρότιος Ούγος (Grotius, Hugo de Grood,
Ντέλφτ, 1583 - Ροστόκ, 1645). Ολλανδός νο-
μομαθής, ιστορικός, θεολόγος και διπλωμά-
της. Το Περί της αληθείας της χριστιανικής
θρησκείας έργο του θεωρείται η άριστη απολο-
γία του χριστιανισμού και κώδικας πίστης για
όλους τους χριστιανούς ανεξαρτήτως δογμά-
των. Έπεσε όμως σε δυσμένεια ως αρμινια-
νός* (αίρεση αντίπαλη του Καλβινισμού) και
καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά (1618), αλλά
κατόρθωσε να δραπετεύσει (1621) και να κα-
ταφύγει στη Γαλλία, όπου έγινε πρεσβευτής
της Σουηδίας (1634-1645). Με τα νομικά του
συγγράμματα: Περί δικαίου και λείας, Περί ε-
λευθερίας των θαλασσών και κυρίως με το πε-
ρίφημο Περί του δικαίου του πολέμου και της
ειρήνης (1625) αγωνίζεται κατά της δουλείας
και προσπαθεί να προλάβει και να θέσει επάνω
σε ορισμένους κανόνες τους πολέμους. Με το
έργο του αυτό ο Γκρότιος έγινε ιδρυτής του
δημόσιου διεθνούς δικαίου, πρόδρομος των
διεθνών οργανισμών, όπως ο ΟΗΕ, και δίκαια
έλαβε τον τίτλο του "πατέρα του δικαίου των
ανθρώπων". Στο έργο αυτό διακρίνει το δίκαιο
σε φυσικό και ανθρώπινο. Το φυσικό δίκαιο,
κατά τον Γκρότιο, έχει μιαν απόλυτη υπόστα-
ση. Αυτό δεν βασίζεται στη θεία βούληση,
αλλά στη φύση του ανθρώπου, ο οποίος διαθέ-
τει το χάρισμα της λογικής και την ικανότητα
να ενεργεί σύμφωνα με τις γενικές αρχές του
δικαίου' θα υπήρχε λοιπόν «έστω και αν δεν υ-
φίστατο ο θεός». Κατά την προκοινωνική
εποχή ο άνθρωπος, αν και δεν δεσμευόταν
από καταναγκασμούς, υπό.,ουε στις υπαγο-
ρεύσεις του λογικού. Το ανθρώπινο δίκαιο δια-
μορφώθηκε κατά την πορεία προς τον κοινωνι-
κό βίο, οπότε πλάι στο ατομικό συμφέρον ο άν-
θρωπος αποδέχεται την ύπαρξη και του συμ-
φέροντος της κοινότητας και έτσι δημιουργεί-
ται το κράτος ως αποτέλεσμα συνειδητής δρά-
σης και συμφωνίας. Ωστόσο το κράτος δεν
γεννάται από μόνη τη χρησιμότητα, αλλά κυ-
ρίως από την ανάγκη της προστασίας της κοι-
νωνίας. Αλλά και στις σχέσεις μεταξύ των κρα-
τών πρέπει να κυριαρχεί το δίκαιο, γΓ αυτό υ-
Γκυγιώ
ποστηρίζει ότι πρέπει να θεσπιστεί ένα διεθνές
δίκαιο, το οποίο να έχει ισχύ έναντι του πολέ-
μου και κατά τη διάρκεια του πολέμου, που τον
θεωρεί ντροπή ακόμη και για βάρβαρα έθνη. Ο
ανθρωπισμός είναι η φωνή της αιώνιας δικαιο-
σύνης και δεν μπορεί να επιτρέπει τα πάντα σε
καιρό πολέμου. Η διεξαγωγή του και το τέρμα
του δεν πρέπει να αφήνουν ίχνη μίσους, τα
οποία να διαταράζουν το ειρηνικό μέλλον των
εθνών. Προς τον σκοπό αυτό ο Γκρότιος προ-
τείνει τη σύσταση ενός διεθνούς δικαστηρίου,
το οποίο να προλαβαίνει και να απαγορεύει τις
αγριότητες σε περίοδο πολέμου. Με τις θεω-
ρίες του αυτές ο Γκρότιος άσκησε μεγάλη επί-
δραση σε μια σειρά σοφών από τον Λοκ* μέχρι
τον Ρουσσώ* και, γενικότερα, επηρέασε την
ανθρωπότητα ευεργετικά στην προσπάθειά
της να διαμορφώσει κώδικες διεθν ·ς δικαίου
και συμπεριφοράς.
Απ. Τζαφερόπουλος
Γκρουνμπάουμ (Grunbaum) Αντολφ (γεν.
1923). Αμερικανός φιλόσοφος της επιστήμης
και επιστημολόγος, οπαδός της εμπειρικής -
ρεαλιστικής αντίληψης του χώρου και του χρό-
νου. Προτείνει λύσεις των παραδόξων του Ζή-
νωνα* μέσω της θεωρίας των συνόλων. Ασχο-
λείται με την επιστημονική εγκυρότητα της
ψυχανάλυσης. Έργα του: Modem Science and
Zeno's Paradoxes, London, 1968.- Geometry
and Chronometry in Philosophical Perspective,
Mineapolis - London, 1968.- The Foundations of
Psychoanalysis: a Philosophical Critique, Berkl-
ey, 1984.
Δ. n.
Γκυγιώ Ιωάννης - Μαρία (Guyau Jean - Marie,
1854-1888). Γάλλος βιταλιστής φιλόσοφος και
ποιητής. Ζηλωτής της ελληνικής αρχαιότητας,
δέχθηκε την επίδραση κυρίως του Πλάτωνα'
και των Στωικών*. Ως οπαδός του πλατωνικού
ιδεαλισμού βρέθηκε αρχικά αντιμέτωπος προς
την αγγλική φιλοσοφική σχολή, αλλά με τον
καιρό πλησίασε σε αρκετά σημεία την αγγλική
φιλοσοφική σκέψη· στις κοινωνιολογικές του
λ.χ. απόψεις ακολουθεί τη διδασκαλία του
Σπένσερ*. Στην ηθική είναι οπαδός των Στωι-
κών. Τις απόψεις του τις εκθέτει κυρίως στο
έργο του Σχέδιο μιας ηθικής δίχως υποχρέωση
ή κύρωση (1885). Εκεί υποστηρίζει ότι αρχή και
πηγή της ηθικής είναι η ίδια η ζωή, η οποία
είναι ταυτοχρόνως επιθυμία συντήρησης και ε-
πέκτασης· όσο πιο έντονη είναι η επιθυμία
299
Γ κυρβίτς
αυτή, τόσο πιο εκτεταμένη και γόνιμη υλικά,
πνευματικά και ηθικά γίνεται, διότι ανάγεται σε
κίνητρο ηθικής δράσης, καθώς επιθυμούμε να
επεκτείνουμε το μικρό «εγώ» σε μιαν απεριό-
ριστη συμπάθεια για τους ανθρώπους και τα
πράγματα. Ο άνθρωπος από την ίδια του τη
φύση ωθείται στο να καταστεί κοινωνικός και
ηθικός, διότι υπάρχει ένα αδιαφιλονίκητο έν-
στικτο, που προτρέπει στο καλό και στην
αγάπη, που δεν επιβάλλονται από έξω, αλλά
από μιαν απόφαση ηθική, ελεύθερη, προσωπι-
κή. Με τον τρόπο αυτό ο Γκυγιώ οδηγείται
στον βιταλισμό* (ζωτικοκρατία ή ζωτικοδοξία)
του οποίου γίνεται ιδρυτής. Τα φαινόμενα της
ζωής κατ' αυτόν δεν μπορούν να εξηγηθούν
μηχανιστικά, με βάση τον νόμο αιτίου - αποτε-
λέσματος, αλλά με βάση την αρχή της "ζωτι-
κής δύναμης", η οποία δρα ασύνειδα. Παρά-
σταση της δύναμης αυτής επιτυγχάνεται με
την τέχνη, η οποία απευθύνεται ταυτόχρονα
στο συναίσθημα, στη σκέψη και τη θέληση. Η
θρησκεία δεν είναι παρά η σχέση ανθρώπου -
σύμπαντος και πρέπει να αποβλέπει στο ιδεώ-
δες της παγκόσμιας αγάπης.
Στην ποίηση πρότυπά του είχε τον Λαμαρτίνο,
τον Μυσέ κ.ά. Ο τίτλος της ποιητικής του όμως
συλλογής, "Vers d" un philosophe", μαρτυρεί τη
στενή συνάφεια ποίησης - φιλοσοφίας, την
οποία υπηρετούσε με το ποιητικό του έργο.
Με τα n Λοσοφικά του συγγράμματα, αν και
πέθανί πρόωρα, μόλις 34 ετών, άσκησε βαθιά
και ουσιαστική επίδραση στους συγχρόνους
του όπιος στον Νίτσε*, που κατηγορήθηκε για
λογοκλοπή, ιδίως στα σημεία όπου η θεωρία
του περί αιτιολογίας ζωής και χαράς συμπίπτει
με τις απόψεις του Γκυγιώ, και στον Μπερξόν*.
Τα κυριότερα έργα του Γκυγιώ είναι: Η ηθική
του Επίκουρου και οι σχέσεις της με τις σύγ-
χρονες ηθικές θεωρίες (1878), Η σύγχρονη αγ-
γλική ηθική (1879), Τα προβλήματα της σύγ-
χρονης αισθητικής (1884), Η θρησκεία του μέλ-
λοντος (1886), Η τέχνη από κοινωνιολογική
άποψη (1889), Εκπαίδευση και κληρονομικότη-
τα (1889), Η γένεση της ιδέας του χρόνου
(1890). Στα ποιητικά του συγκαταλέγεται και η
συλλογή με τίτλο Μεσόγειος κ.ά.
Βιβλιογρ.: Ch. Renouvier, Les dermiers ouvrages de M.
Guyau (1898).- E. Bergmann. Der Philosophe Guyau's,
Λειψία, 1912.- Schum, J. M. Guyau's Religions philoso-
phie, Τυβίγγη, 1913.
Απ. Τζαφερόπουλος
ΓκυρβΙτς Ζωρζ (Gun/itch Georges, 1894-1965).
Κοινωνιολόγος, ρωσικής καταγωγής, με επι-
300
στημονική δράση στην Τσεχοσλοβακία, τη
Γερμανία και τη Γαλλία, όπου το 1949 διορί-
σθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Σορ-
βόνης. Ανήκει στη διαλεκτική κοινωνιολογία.
Η κοινωνιολογία, κατά τον Gurvitch, διακρίνε-
ται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: 1) μακροκοι-
νωνιολογία και μικροκοινωνιολογία και 2) γενι-
κή κοινωνιολογία και ειδικές κοινωνιολογίες.
1) Η μπκροκοινωνιολογία μελετά μακροφαινό-
μενα, όπως είναι τα κράτη ή συγκεκριμένοι πο-
λιτισμοί, ενώ η μικροκοινωνιολογία ασχολείται
με τη μελέτη μικρών άτυπων ομάδων.
2) Από την άλλη πλευρά, η γενική κοινωνιολο-
γία αναφέρεται α) στη λεγόμενη "κοινωνιολο-
γία του βάθους", δηλαδή τη μελέτη των διαφό-
ρων επιπέδων βάθους της καθολικής κοινω-
νίας, β) στη μελέτη των εκδηλώσεων κοινωνι-
κότητας και στην τυπολογία των μορφών κοι-
νωνικότητας (μικροκοινωνιολογία) και γ) στην
τυπολογία των ιδιαίτερων ομάδων και των κα-
θολικών κοινωνιών (μακροκοινωνιολογία). Στις
ειδικές κοινωνιολογίες συγκαταλέγονται: α) η
γενετική κοινωνιολογία (διάρθρωση και απο-
σύνθεση κοινωνικών δομών), β) η κοινωνική
μορφολογία, γ) η οικονομική, βιομηχανική και
τεχνολογική κοινωνιολογία, δ) η κοινωνιολο-
γία των πολιτιστικών δημιουργημάτων, ε) η
συλλογική ψυχολογία και στ) η κοινωνιολογική
εθνολογία.
Χαρακτηριστικά της κοινωνιολογικής μεθόδου
του Gurvitch είναι: α) η "ποιοτική και ασυνεχής
τυπολογία", β) η καθολική θεώρηση της κοινω-
νίας, γ) ο "διαλεκτικός υπερ-εμπειρισμός".
Στην πρώτη περίπτωση ("ποιοτική και ασυνε-
χής τυπολογία") ο Gurvitch διακρίνει τρεις βα-
σικές κατηγορίες τύπων: τους μικροκοινωνιο-
λογικούς τύπους (τύποι κοινωνικών σχέσεων ή
"εκφράσεις της κοινωνικότητας"), τους τύπους
ιδιαίτερων ομάδων (τύποι συνολικών κοινωνι-
κών φαινομένων) και τους τύπους των καθολι-
κών κοινωνιών και των κοινωνικών τάξεων (ιδι-
αίτεροι μακρόκοσμοι ομαδώσεων).
Στην περίπτωση της καθολικής θεώρησης της
κοινωνικής πραγματικότητας, η μέθοδος προ-
σεγγίζει κάθε στοιχείο της πραγματικότητας,
ανεξάρτητα από τον βαθμό διάρθρωσής του.
Η κοινωνική πραγματικότητα είναι για τον
Gun/itch μια πολυδιάστατη, αυτοτελής οντότη-
τα, που πρέπει να εξετάζεται σε όλα τα επίπε-
δα βάθους της. Είναι μια καθολική κοινωνική
πραγματικότητα που εκφράζεται σε "ολικά κοι-
νωνικά φαινόμενα".
Με τον όρο "ολικό κοινωνικό φαινόμενο", που

διατυπώθηκε από τον Marchel Mauss* και υιο-
θετήθηκε από τον Gurvitch, αποδίδεται ο πολυ-
διάστατος χαρακτήρας ενός κοινωνικού φαι-
νομένου. Για παράδειγμα, η ανταλλαγή δωρη-
μάτων στις αρχαϊκές κοινωνίες, όπως το φαι-
νόμενο μελετήθηκε από τον Μ. Mauss, δεν
έχει μόνον οικονομικό χαρακτήρα, δεν είναι
μια απλή ανταλλαγή προϊόντων, αλλά έχει
συγχρόνως θρησκευτική, πολιτική και κοινωνι-
κή διάσταση.
Το τρίτο χαρακτηριστικό της μεθόδου του
Gurvitch, ο "διαλεκτικός υπερ-εμπειρισμός", α-
ποτελεί τρόπο προσέγγισης των φαινομένων.
Πρόκειται για προσέγγιση της εμπειρικής
πραγματικότητας με εργαλείο τη διαλεκτική.
Με τον όρο διαλεκτική ο Gurvitch δεν εννοού-
σε τη διαλεκτική που μας είναι γνωστή από τον
Hegel* και τον Κ. Marx*, την οποία θεωρεί μο-
νοσήμαντη και πολωτική, επειδή το χαρακτηρι-
στικό της στοιχείο είναι οι αντιθέσεις. Αντίθε-
τα, διατυπώνει την άποψη πως μπορούν να υ-
πάρξουν και άλλες μορφές διαλεκτικής. Ο
Ιδιος κάνει λόγο για πέντε διαφορετικά είδη
διαλεκτικής:
α) διαλεκτική συμπληρωμστικότητα (ψηλό -
χαμηλό, κρύο - ζεστό)' β) αμοιβαία διαλεκτική
τομή (περίπτωση δύο στοιχείων όπου το ένα υ-
πεισέρχεται στο άλλο) - γ) αμφιλογία και αμφι-
σημία (έλξη - άπωση)' δ) διαλεκτική πόλωση
(χεγκελιανή διαλεκτική)" ε) αμοιβαιότητα θεώ-
ρησης (έκφραση ίδιας γνώμης από μια ομάδα
και ένα μέλος της ομάδας).
Βιβλιογρ.: Τσαούσης Δ., ΟΖωρζΓκυρβίτςκαι η κοινωνιο-
λογία του. στο: "Ζωρζ Γκυρβίτς: Μελέτες για τις κοινωνι-
κές τάξεις", εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1976.· Timascheff, Ν.
/ Theodorson, G., Ιστορία κοινωνιολογικών θειαριών,
μετάφ. Δ. Τσαούσης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1980, σ.
455-462.
Χρ. Νόβα - Καλτσούνη
Γκχος Αουρομπίντο, βλ. Αουρομπίντο.
Γκωτιέ Παύλος (Gauthier Paul, Παρίσι, 1872-
1960). Γάλλος φιλόσοφος και δημοσιολόγος,
μέλος της Ακαδημίας Ηθικών Επιστημών
(1929). Υπήρξε οπαδός του Μπερξόν*. Ασχο-
λήθηκε με την πειραματική ψυχολογία και έ-
γραψε: Έρευνα για την οπτική μνήμη και Έρευ-
να για την αριθμητική μνήμη. Αλλα του έργα:
Le Rire et la caricature (Γέλιο και γελοιογρα-
φία, 1906), Le sens de /' art (Η αίσθηση της τέ-
χνης, 1917), Les Maftres de la Pens6e frangaise
(Οι οδηγοί της γαλλικής σκέψης, 1921).
Απ. Τζ.
Γληνός
Γληνός Δημήτριος (1882, Σμύρνη - 1943,
Αθήνα). Φιλόσοφος, κλασικός φιλόλογος και
πολιτικός. Εκφραστής αρχικά των ιδεών της
προοδευτικής μερίδας της αστικής τάξης, πέ-
ρασε βαθμιαία στον κοινωνικό ριζοσπαστισμό
και τον σοσιαλισμό και κατέληξε στον μαρξι-
σμό. Ηταν ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ.
Προερχόταν από φτωχή οικογένεια. Τελείωσε
την Ευαγγελική σχολή της Σμύρνης και το
1899 έρχεται στην Αθήνα και γράφεται στη Φι-
λοσοφική σχολή. Παίρνει με άριστα το πτυχίο
του και διορίζεται διευθυντής της Αναξαγόρει-
ας σχολής στα Βουρλά της Σμύρνης. Το 1905
γίνεται μέλος της εταιρείας «Η εθνική μας
γλώσσα» στην Αθήνα και αρθρογραφεί στο δη-
μοτικιστικό περιοδικό "Νουμάς". Το 1908 φεύ-
γει στην Ευρώπη και συνεχίζει τις παιδαγωγι-
κές και φιλοσοφικές σπουδές του στη Γερμα-
νία (Ιένα και Λιψία). Επιστρέφει το 1911 στην
Ελλάδα και μαζί με τον Δελμούζο και τον Τρια-
νταφυλλίδη, γίνεται η ψυχή του «Εκπαιδευτι-
κού Ομίλου». Από το 1912 ως το 1916 είναι δι-
ευθυντής του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευ-
σης. Το 1914 ιδρύει τον «Σύνδεσμο Εκπαιδευ-
τικών Λειτουργών» και εκδίδει το περιοδικό
του "Αγωγή". Στην περίοδο Νοέμβριος 1916 -
Ιανουάριος 1917 φυλακίζεται από την αντιβε-
νιζελική κυβέρνηση. Μετά την αποφυλάκισή
του, διορίζεται πρόεδρος του Εκπαιδευτικού
Συμβουλίου και από τη θέση του αυτή συμβάλ-
λει στην έκδοση νομοθετικών διαταγμάτων για
την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στα δη-
μοτικά σχόλεια. Τον Ιούνιο του 1917 διορίζεται
Γενικός Γραμματέας του υπουργείου Παιδείας
και εκπαιδευτικός σύμβουλος. Από τη θέση
του αυτή προσπαθεί να προωθήσει το έργο της
εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, αλλά με την
πτώση της κυβέρνησης Βενιζέλου, τον Νοέμ-
βριο του 1920, το έργο αυτό σταματά. Η επα-
νάσταση του Πλαστήρα, μετά τη μικρασιατική
καταστροφή, ξαναφέρνει τη δημοτική και ο
Γληνός διορίζεται εκπαιδευτικός σύμβουλος.
Το 1924-25 η κυβέρνηση τού αναθέτει τη διεύ-
θυνση της νεοσύστατης Παιδαγωγικής Ακαδη-
μίας, αλλά η δικτατορία του Πάγκαλου κλείνει
την Ακαδημία και ο Γληνός διώκεται. Συνεργά-
ζεται με τη «Φοιτητική συντροφιά» και εκδίδει
το περιοδικό "Αναγέννηση". Στα 1926-28, δια-
φωνεί με τον Δελμούζο σχετικά με τις κατευ-
θύνσεις που πρέπει να ακολουθήσει ο Εκπαι-
δευτικός Όμιλος. Η διαφωνία οδηγεί στη διά-
σπαση του Ομίλου. Ο Γληνός, ακολουθούμε-
νος από την πλειοψηφία, συντάσσει τη νέα
301
Γληνός
«Διακήρυξη» του Ομίλου και εκδίδει το περιο-
δικό "Νέος Δρόμος" (1928). Μετά από μια δίκη
που επακολούθησε, ο Γληνός στρέφεται ορι-
στικά προς τα αριστερά. Τον Οκτώβριο του
1935 η κυβέρνηση του Κονδύλη τον στέλνει ε-
ξορία ατον Αι-Στράτη, όπου μένει μέχρι τα
τέλη του χρόνου. Τον Γενάρη του 1936 εκλέ-
γεται βουλευτής του Παλλαϊκού Μετώπου. Στο
διάστημα αυτό αρθρογραφεί στον "Ριζοσπά-
στη" και στους "Νέους Πρωτοπόρους". Η μετα-
ξική δικτατορία τον στέλνει εξορία στην
Ανάφη. Αργότερα τον κλείνει στις φυλακές
της Ακροναυπλίας και του Πύργου της Σαντο-
ρίνης. Το 1940 βρίσκεται στην Αθήνα με «κατ'
οίκον περιορισμό». Το 1941 συλλαμβάνεται
και πάλι από τους Ιταλούς, για ν' απολυθεί το
1942 βαριά άρρωστος. Γίνεται μέλος του ΠΓ
του ΚΚΕ και συντάσσει το περίφημο εθνικοα-
πελευθερωτικό προγραμματικό κείμενο Τι
είναι και τι θέλει το ΕΑΜ. Πέθανε στις 26 Δε-
κεμβρίου 1943 σε νοσοκομείο της Αθήνας,
όπου υποβλήθηκε σε εγχείρηση του ήπατος.
Ο Γληνός δεν άφησε φιλοσοφικό συστηματικό
έργο. Οι θεωρητικές του εργασίες είναι σκορ-
πισμένες σε πλήθος άρθρα και δοκίμια γραμμέ-
να σε συνάρτηση με τα φλέγοντα προβλήματα
της ελληνικής κοινωνίας της εποχής του. Στις
μελέτες του για τα γλωσσικά και εκπαιδευτικά
ζητήματα, συνδέει το πρόβλημα του εκδημο-
κρατισμού της παιδείας με τους αγώνες του
λαού για την κοινωνική χειραφέτησή του
(Έθνος και Γλώσσα, 1922' Η κρίση του δημοτι-
κισμού, 1923' Ένας άταφος νεκρός, 1925 κ.ά.).
Από τις αυτοτελείς φιλοσοφικές πραγματείες,
οι κυριότερες είναι: Ρούντολφ Όυκεν, ο διδά-
σκαλος και ο άνθρωπος. Τα έργα του. Το σύ-
στημα (1909)· Ηθική φιλοσοφία του Πλάτωνος
(1910)· Δημιουργικός ιστορισμός (1916, ανα-
τύπ. 1920)' Λήμματα στους τόμους Ζ και Η του
Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού του Ελευθερουδά-
κη: Καντ, Καρτέσιος, Κοντ, Λοκ, (1929)· Η φι-
λοσοφία του Χέγκελ, αφιερωμένο στα 100
χρόνια από τον θάνατο του γερμανού φιλόσο-
φου (1932)· Πνευματικές μορφές της αντίδρα-
σης (1932)' Η σημερινή θέση των ανθρωπιστι-
κών σπουδών στην Ελλάδα Μερικοί στοχα-
σμοί για τον Πλάτωνα· Η θέση του Σοφιστή
μέσα στο πλατωνικό έργο. Μια πλατωνική τε-
τραλογία (οι τρεις αυτές μελέτες αποτέλεσαν
μιαν εκτενή εισαγωγή στη μετάφραση που ο
ίδιος έκανε - μ ε το ψευδώνυμο Δ. Αλεξάν-
δρου- του Σοφιστή του Πλάτωνα, 1940)· Νο-
σταλγός ή προφήτης. Ένα σύντομο σκίτσο για
302
τον Νίτσε και τη φιλοσοφία του (1941), που
τυπώθηκε σαν πρόλογος του βιβλίου του Φρ.
Νίτσε Η γενεαλογία της Ηθικής, μεταφρασμέ-
νο από τον ίδιο, με το ψευδώνυμο και πάλι Δ.
Αλεξάνδρου - Η Τριλογία του πολέμου. Οι μο-
νόλογοι του ερημίτη της Σαντορίνης, γραμμέ-
νο στην εξορία το 1938, τυπώθηκε το Ι945·
τέλος, ένα δοκίμιο Ορίζοντες νέας ζωής. Α'
Θεωρία της γνώσης, γραμμένο το 1941, καθώς
και το Διάγραμμα της διαλεχτικής φιλοσοφίας,
κατάλοιπο, προσχέδιο μιας συστηματικής φι-
λοσοφικής εργασίας.
Καταπολεμώντας την τυπολατρική αξιολόγη-
ση της αρχαίας ελληνικής πολιτιστικής κληρο-
νομιάς από την αστική σκέψη, ο Γληνός αντι-
παραθέτει στον ιδεαλιστικό φορμαλισμό της
τον «δυναμικό ρεαλισμό» (έτσι ονόμαζε τον
διαλεκτικό υλισμό για ν' αποφύγει τη λογοκρι-
σία του Μεταξά), που «αναγνωρίζει την ύπαρ-
ξη και την πρωταρχικότητα στο εξωϋποκειμε-
νικό Είναι για να το κατακτήσει με τον νου, κα-
θοδηγημένο από την πράξη» ( Εισαγωγή στο
Σοφιστή του Πλάτωνα, σελ. 52). Με βάση τη
διαλεκτική - υλιστική αντίληψη της ιστορίας,
χαράζει τις προοπτικές του νεοελληνικού πο-
λιτισμού. Για να προχωρήσει ο νεότερος ελλη-
νισμός, πρέπει να ξαναζωντανέψει -δηλαδή
να «μετουσιώσει» και όχι να τις μεταφέρει αυ-
τούσιες- τις αξίες του αρχαίου ελληνικού πο-
λιτισμού, να γονιμοποιήσει μ" αυτές τη ζωή του
και τη ζωή όλων των ανθρώπων και να προ-
σπαθεί να δημιουργήσει, από τα εκάστοτε δε-
δομένα της ζωής, αξίες σύστοιχες με την εκά-
στοτε θέση του εθνικού του και του παναθρώ-
πινου πολιτισμού (ό.π. σ. 55).
Σε σειρά άρθρων του, στα μέσα της δεκαετίας
του 1930, ο Γληνός ασκεί κριτική στην ιδεαλι-
στική φιλοσοφία και κοινωνιολογία, στις θεω-
ρίες περί «εθνικού Κράτους», «διευθυνόμενης
οικονομίας» και «πειθαρχημένης ελευθερίας»,
αποκαλύπτοντας τη συγγένειά τους με τις α-
ντίστοιχες απόψεις των θεωρητικών του γερ-
μανικού εθνικοσοσιαλισμού και του ιταλικού
φασισμού.
Στη γνωσιοθεωρία πολεμά τον νεοκαντιανι-
σμό*, τη φαινομενολογία' του Χούσσερλ", τον
πραγματισμό*, τον νεοθετικιστικό υποκειμενι-
σμό και σκεπτικισμό- δείχνει την προοδευτική
και ασύμπτωτη πορεία της γνώσης προς την α-
πόλυτη αλήθεια και τονίζει ότι η σχετικότητα
της γνώσης δεν είναι υποκειμενική αυθαιρεσία
με κριτήριο την «ωφελιμότητα»: «Η αλήθεια
-γράφει- πηγάζει από τη συμφωνία του νοείν

προς το Είναι, που ελέγχεται από την πράξη,
που διαπιστώνεται κάθε στιγμή από την πράξη.
«Είναι», «πράττειν», «νοείν», είναι οι τρεις α-
παραίτητοι όροι για τη γνώση». Η διαλεκτική
για τον Γληνό δεν είναι ένα άκαμπτο σχήμα,
ένα γενικό κλειδί για την άμεση λύση όλων
των προβλημάτων, που μας απαλλάσσει από
κάθε συγκεκριμένη εμπειρική και λογική ανα-
λυτική και συνθετική προσπάθεια, αλλά μια μέ-
θοδος για γόνιμη επιστημονική εργασία, μια
μέθοδος που μας προφυλάσσει από τη μονο-
μέρεια, τον δογματισμό, τη στατική και μηχανι-
στική αντίληψη της αδιάκοπα κινούμενης και
μεταβαλλόμενης πραγματικότητας.
Ο Γληνός, με το παιδαγωγικό και φιλοσοφικό
έργο του, δεν παύει να είναι αναμφισβήτητα ο
πιο γόνιμος και δημιουργικός από τους έλλη-
νες μαρξιστές του Μεσοπόλεμου. Ξένος προς
κάθε δογματισμό και τυπολατρία, έκαμε τη
διαλεκτική θεωρίας και πράξης κανόνα και
οδηγό στη ζωή και τη δράση του και έγινε έτσι
ο ίδιος υπόδειγμα μαχόμενου στοχαστή και
στοχαζόμενου μαχητή, που συνδυάζει την
ηθική και ιδεολογική σταθερότητα με μιαν
οξεία αίσθηση της ιστορικής ευθύνης.
Βιβλιογρ.: Στη μνήμη Δημήτρη Α. Γληνού, συλλογή άρ-
θρων για το Γληνό. εκδ. ·Τα Νέα Βιβλία», 1946' Τ. Βουρ-
νά. Δημήτρης Γληνός. Ο δάσκαλος του γένους, 1960
"Απαντ<Γ Δημήτρη Γληνού, επιμέλεια Φιλίππου Ηλιου, οι
2 πρώτοι τόμοι, εκδ. Θεμέλιο, 1983' περιοδικό "Επιστη-
μονική Σκέψη", τεύχος 8/1982' περιοδικό "Διαβάζω", τεύ-
χος 61/1983, αφιέρωμα στον Δ. Γληνό.
Γιάν. Κρητικός
γλώσσα. Γλώσσα είναι ο κώδικας εκείνος "ση-
μείων" γλωσσικής μορφής μέσω του οποίου
πραγματώνεται, κατά τρόπους ιστορικά καθο-
ρισμένους, η λειτουργία της "επικοινωνίας" με-
ταξύ εκείνων που ανήκουν στην ίδια γλωσσική
κοινότητα. Ως κώδικας νοείται εδώ ένα πεπε-
ρασμένο σύστημα συστατικών στοιχείων με ά-
πειρες συνδυαστικές δυνατότητες. Συστατικά
στοιχεία του γλωσσικού κώδικα αποτελούν τα
γλωσσικά σημεία ή λέξεις, συνδυασμοί σημα-
σιών και φθόγγων που λειτουργούν ως μονά-
δες και βάσει κανόνων αρθρώνονται συντακτι-
κά σε ευρύτερα δομικά σχήματα (προτάσεις
και σύνολα προτάσεων). Τα γλωσσικά σημεία
στοιχειοθετούν το γλωσσικό "μήνυμα" μέσω
του οποίου επιτελείται η γλωσσική επικοινωνία
μεταξύ ατόμων που έχουν την ίδια μητρική
γλώσσα.
Στο σύνολο των ιδιοτήτων που χαρακτηρίζουν
τη γλώσσα ως κώδικα επικοινωνίας στα πλαί-
γλώσσα
σια δομής - λειτουργίας της περιλαμβάνονται:
α) η δυνατότητα προφορικής άρθρωσης των
ήχων (φθόγγων) και η εξάρτησή τους από τα
φωνητήρια και ακουστικά όργανα (χαρακτηρι-
στικό των γλωσσών ως προφορικών κωδίκων)'
β) η "διπλή διάρθρωση" της γλώσσας που ειση-
γείται ο Martinet: πρόκειται για διμερή διάκριση
που ορίζεται από την κατ' αρχήν δυνατότητα
κατάτμησης της γλώσσας σε ελάχιστες διαδο-
χικές ενότητες - φορείς σημασίας, τα "μορφή-
ματα", ή κατά τον Martinet "μονήματα", δυνά-
μενες με τη σειρά τους να τμηθοΰν σε μη φέ-
ρουσες σημασία ελάχιστες διαδοχικές ενότη-
τες ή διαφοροποιητικές φθογγικές μονάδες,
τα "φωνήματα"' γ) η σημαντική για την κειμενι-
κή ανάλυση υποστηριζόμενη από τον Hjemslev
διμερής διάκριση της γλώσσας σε "περιεχόμε-
νο" (σημασία) και "έκφραση" (μορφή)' η θεώρη-
ση αυτή βασίζεται στη διάκριση του γλωσσικού
σημείου σε "έννοια" (σημασία ή περιεχόμενο)
και σε "ακουστική εικόνα" (μορφή ή έκφραση),
που εισηγήθηκε ο Saussure- δ) η διάκριση από
τον Saussure της "γλώσσας" (langage) σε
"λόγο" (langue) και "ομιλία" (parole): ως λόγος
ορίστηκε εδώ ο ενδιάθετος λόγος, δηλαδή η
συλλογική πλευρά της γλώσσας, ενώ ως ομι-
λία ο εκφωνούμενος λόγος, δηλαδή η συγκε-
κριμένη εφαρμογή του γλωσσικού συστήμα-
τος από τα επιμέρους άτομα στην επικοινωνια-
κή πράξη- ε) η "γραμμικότητα" ή γραμμική διά-
ταξη των σημαινόντων εντός του γλωσσικού
μηνύματος: τα μορφικά συστατικά του γλωσσι-
κού σημείου συνιστούν σειρά- οι φθόγγοι που
προφέρουμε γίνονται αντιληπτοί ως "διαδοχή
στοιχείων" (π.χ. /d. i. n. ο/), δυνάμενη να παρα-
σταθεί γραφικά ως γραμμή (π.χ. ντύνω), ιδιό-
τητα που κατά τον Saussure επεκτείνεται πε-
ραιτέρω όχι μονον στο δεύτερο επίπεδο της
γλώσσας, τα μορφήματα, αλλά σε ολόκληρο
τον λόγο προϋποθέτοντας την έννοια της
γλωσσικής "τάξης" και την ιδιότητα της γλωσ-
σικής "οικονομίας"' στ) η ικανότητα παραγω-
γής άπειρου αριθμού διαφορετικών μηνυμά-
των από ένα πεπερασμένο σύνολο σημείων
("λεξικό") βάσει πεπερασμένου επίσης συνό-
λου κανόνων και μηχανισμών συνδυασμού
("γραμματική") αυτών των σημείων, άποψη που
θεμελιώνεται από τη "γενετική - μετασχηματι-
στική γραμματική" (generative - transformatio-
nal grammar) του Ν. Chomsky.
Με σκοπό την επίτευξη της λεπτομερούς εξέ-
τασης και σπουδής των συστατικών της γλώσ-
σας, η νεότερη γλωσσική επιστήμη όρισε επί-
303
γλωσσανάλυση
πεδα ανάλυσης της γλώσσας. Διακρίνονται
εδώ δύο κύριες κατευθύνσεις: α) ο "δομισμός"
(στρουκτουραλισμός), που ορίζει τα επίπεδα
ανάλυσης της γραμματικής δομής της γλώσ-
σας ως ακολούθως: (ί) "φωνητικό" (φθόγγοι -
φωνητική δομή), (ϋ) "φωνολογικό" (φωνήματα -
φωνολογική δομή), (iii) "μορφολογικό" (μορφή-
ματα - μορφολογική δομή), (ίν) "μορφοφωνο-
λογικό" (παθήσεις των δηλούντων τα μορφή-
ματα φωνημάτων), (ν) "συντακτικό" (λεξικές
συνάψεις σε ευρύτερες δομικές ενότητες - συ-
ντάγματα), (νί) "σημασιολογικό" (σημασία λέ-
ξεων, φράσεων, προτάσεων)· β) η στα πλαίσια
της γενετικής - μετασχηματιστικής γραμματι-
κής ανάλυση των συντακτικών πρώτιστα
δομών της γλώσσας σε επίπεδο "επιφανεια-
κής" και "βαθείας δομής" και η περαιτέρω ανα-
γνώριση μιας σημασιολογικού χαρακτήρα με
συντακτική δόμηση γραμματικής ("γενετική
σημασιολογία" - generative semantics).
Το γεγονός ότι η γλώσσα συνιστά διαμορφώ-
σιμο κώδικα δεν σημαίνει βέβαια ότι αυτή είναι
εξ ολοκλήρου συμμετρική και ομοιογενής: αφ'
ενός η γλώσσα αποτελεί ένα σύστημα δυνατο-
τήτων, ένα "δυναμικό" σύστημα επικοινωνια-
κών μέσων, από τα οποία ένα μέρος μόνον α-
ξιοποιείται πραγματικά στη χρήση· και τίποτε
δεν εμποδίζει, κατά την ιστορική εξέλιξη, οι α-
ναξιοποίητες δυνατότητες να αξιοποιηθούν
στη συνέχεια, επιβεβαιώνοντας έτσι τον ορι-
σμό από τον Humboldt* της γλώσσας ως "ε-
νέργειας", αποκλείοντας έτσι τη στατικότητα
από τα χαρακτηριστικά των γλωσικών σχέσε-
ων και αναγνωρίζοντας τις "δυναμικές" τάσεις
του γλωσσικού συστήματος μέσα από την ύ-
παρξη "πολυτυπιών" ή "παράλληλων τύπων"·
αφ' ετέρου η γλώσσα παρουσιάζει ένα σύνολο
ποικιλιών ή αλλιώς "υποκωδίκων", ασυνείδητα
και "κανονικά" χρησιμοποιούμενων από τους
ομιλητές, είτε ως αποτέλεσμα των ψυχολογι-
κών διαδικασιών "κατάκτησης" και "εκμάθη-
σης" της ("Ψυχογλωσσολογία", Psycholingui-
stics), είτε στα πλαίσια σύνδεσής της τόσο με
τον φορέα της άνθρωπο που δρα "κοινωνικώς"
("Κοινωνιογλωσσολογία", Sociolinguistics), ό-
σο και με την πολιτιστική πραγματικότητα των
φορέων της σε ευρύτερο εθνικό επίπεδο
("Εθνογλωσσολογία", Ethnolinguistics).
Συγκεχυμένη κατά την αρχαιότητα, τον Μεσαί-
ωνα και τους μετέπειτα αιώνες με τη φιλοσο-
φία και τη φιλολογία, μόλις κατά τον 19ο αι. η
γλωσσική σπουδή και έρευνα αποκτά συγκε-
κριμένη ταυτότητα, διαποτιζόμενη ωστόσο
304
από δυο αντίπαλες παραδόσεις: την ορθολογι-
στική, αναγόμενη στον Αριστοτέλη, και την ε-
μπειριοκρατική και ιστορικιστική ("ιστορικοσυ-
γκριτική γλωσσολογία"), που θεμελιώνεται θε-
ωρητικά και πρακτικά με το έργο των F. Βορρ,
J. Grimm και Η. Paul. Το 1916, με την έκδοση
-μεταθανάτια- του έργου του F. De Saussure
Cours de linguistique ςέπέΓβΙθ (Μαθήματα Γενι-
κής Γλωσσολογίας), τίθεται η θεώρηση της
γλώσσας στη "συγχρονική" της διάσταση, για
να ακολουθήσουν ο Κύκλος της Σχολής της
Πράγας, οι Trubetzkoy, Jakobson*, ο λειτουργι-
σμός* και ο δομισμός*, και αργότερα η γενετι-
κή - μετασχηματιστική θεωρία του Chomsky
και η γενετική σημασιολογία των Lakoff, Mc
Cawley κ.ά. (Για μια ολοκληρωμένη θεώρηση
των γλωσσολογικών εννοιών βλ. επίσης τα
λήμματα: δομισμός, λειτουργισμός, σημειωτι-
κή). .
Βιβλιογρ.: Chomsky Ν., Reflections on language, London:
Temple Smith, 1975.- Jakobson R., Selected writings. U.
Word and language, The Hague: Mouton 1971a - Martinet
Α., Elements de linguistique generate. Paris: Librairie
Armand Colin, 1973'.- Μπαμπινιώτης Γ., θεωρητική
Γλωσσολογία, Αθήνα 1966.- Saussure F. De, Cours de
linguistique generate, Paris: Payot 1972.
Αθαν. Νότσης
γλωσσανάλυση, βλ. γλώσσα.
γλωσσική φιλοσοφία, βλ. φιλοσοφία της
γλώσσας.
«γνώθι σαυτόν». Αρχαίο ελληνικό γνωμικό,
χαραγμένο με χρυσά γράμματα στα προπύ-
λαια του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς,
ως προτροπή προς τους προσκυνητές. Το γνω-
μικό αποδίδεται στους Επτά σοφούς* της αρ-
χαιότητας, οι οποίοι το συνέθεσαν από κοινού
και το προσέφεραν ως "απαρχήν σοφίας" στον
Απόλλωνα (Πλατ. Πρωταγόρας 343α8-β3). Η
αρχαία παράδοση όμως το αποδίδει προσωπι-
κά στον Θαλή* τον Μιλήσιο ή τον Χίλωνα* τον
Λακεδαιμόνιο, και άλλη πάλι στο ιερατείο του
μαντείου των Δελφών ή προσωπικά στη Φημο-
νόη, την πρώτη Πυθία των Δελφών ( Περί φιλο-
σοφίας απόσπ. 3 Ross.). Παραδίδεται ότι το
γνωμικό αυτό ήταν απάντηση του Απόλλωνα,
η οποία δόθηκε μέσω της Πυθίας στην ερώτη-
ση του Χίλωνα "Ποιο είναι το καλύτερο για
τους ανθρώπους".
Επιδίωξη του γνωμικού ήταν να γίνει φανερό
στους ανθρώπους ότι πρέπει να γνωρίσουν
τον εαυτό τους, δηλαδή την "ουσία" και τη

"φύση" τους, ώστε να αποφεύγουν την υπερο-
ψία και την αλαζονεία ("ύβρις"), την οποία οι
θεοί τιμωρούν. Ο Σωκράτης κατέστησε το γνω-
μικό αυτό βασικό στοιχείο της διδασκαλίας του
ως απαραίτητο για την τελειοποίηση του αν-
θρώπου (Πλατ. Φαιδρός 229θ και Αλκιβιάδης Α
124α κ.λπ., Ξενοφ. Απομνημονεύματα Δ, 2,
24).
Βιβλιογρ.: Wilkins E.G.. « Know thyself» in greek and latin
literature. Mansha. 1917.
An. Τζαφερόπουλος
γνώρισμα. To στοιχείο που διαφοροποιεί ένα
πράγμα από άλλα πράγματα και συντελεί στην
ιδιαιτερότητά του. Η χαρακτηριστική ιδιότητα
ενός αντικειμένου. Στην τυπική λογική γνώρι-
σμα κάποιας έννοιας καλείται άλλη έννοια, η
οποία δηλώνει ένα από τα στοιχεία που τη
συνθέτουν και συνήθως γίνεται λόγος για
πολλά γνωρίσματα, π.χ. της έννοιας "τετράγω-
νο" γνωρίσματα είναι όσα συναντούμε σταθε-
ρά σε κάθε παράσταση τετραγώνου, σχήμα, ε-
πίπεδο, ευθύγραμμο, περατώνεται σε τέσσε-
ρις γραμμές. Τα γνωρίσματα διακρίνονται σε
"ουσιώδη" και "επουσιώδη", σε "θεμελιώδη" και
"παράγωγα", σε "ιδιαίτερα" και "κοινά". Το σύ-
νολο των γνωρισμάτων μιας έννοιας αποτελεί
το "βάθος" αυτής της έννοιας.
Απ. Τζ.
γνώση. Η πνευματική δραστηριότητα της αφο-
μοίωσης της πραγματικότητας, η γνωστική
διαδικασία θεωρούμενη από την άποψη του α-
ποτελέσματός της. Το σύνολο των πληροφο-
ριών, μηνυμάτων κ.λπ. που αποκομίζει ο άν-
θρωπος κατά την ενεργό αλληλεπίδρασή του
με το περιβάλλον και οι τρόποι μέσω των οποί-
ων μπορεί να γνωρίζει την πραγματικότητα.
Πρόκειται για ένα γενετικά και λειτουργικά
κοινωνικό φαινόμενο που συνοδεύει οποιαδή-
ποτε ανθρώπινη δραστηριότητα και επικοινω-
νία, όχι μόνο ως απλή αναπαράσταση της
πραγματικότητας αλλά ως ενεργός αντανά-
κλαση, ως προσανατολισμός και στοχοθεσία,
ως πρόγνωση. Τα παραπάνω καθιστούν σαφές
ότι η γνώση είναι παράγωγο, συστατικό στοι-
χείο και όρος της πρακτικής η οποία συνιστά
σε τελευταία ανάλυση και το κριτήριο της πλη-
ρότητας, της επάρκειας, της αξιοπιστίας, της
εγκυρότητας και της αλήθειας της γνώσης.
Κάθε γνώση αντανακλά ορισμένο εύρος και
βάθος αφομοίωσης του επιστητού από τον άν-
θρωπο, στη διαλεκτική σχέση μεταξύ σχετικής
Φ.Λ., Α-20
γνώση
και απόλυτης αλήθειας. Η γνώση είναι προτρέ-
χουσα συνειδητή, ιδεατή σύλληψη της πραγ-
ματικότητας και κυρίως του αποτελέσματος
του μετασχηματισμού του αντικειμένου της
εργασίας στην εργασιακή διαδικασία, είναι
δηλ. η πλευρά της συνείδησης που αναπτύσ-
σεται κατ" εξοχήν στα πλαίσια της αλληλεπί-
δρασης του ανθρώπου με τη φύση, η οποία σε
εσωτερική ενότητα με την καθ' εαυτή συνείδη-
ση (ως ιδεατή προτρέχουσα σύλληψη των κοι-
νωνικών σχέσεων και ως αυτοσυνείδηση) συ-
γκροτεί το πεδίο της κοινωνικής συνείδησης.
Η γνώση αφορά κατ" εξοχήν κάτι το υφιστάμε-
νο ως ανεξάρτητο από το υποκείμενο, ως αντι-
κείμενο, συνιστά δηλ. κατά κύριο λόγο μια
σχέση υποκειμένου προς αντικείμενο, σε αντι-
διαστολή με την καθ' εαυτή συνείδηση, στην
οποία ενυπάρχει μεν η γνώση ως υποταγμένη
στιγμή, ενώ υπερτερεί η αμοιβαία σχέση υπο-
κειμένων.
Η πολυεπίπεδη, περίπλοκη και διαμεσολαβη-
μένη σχέση της γνώσης με την πραγματικότη-
τα αναπτύσσεται κατά την ιστορία του ανθρώ-
πινου πολιτισμού αλλά και κατά την πορεία της
ανάπτυξης της κάθε ατομικής προσωπικότη-
τας. Η γνώση αποκρυσταλλώνεται στα προϊό-
ντα της ανθρώπινης δραστηριότητας (βλ. εξα-
ντικειμένωση) και με τη μορφή σημείων της
φυσικής και της τεχνητής γλώσσας ως αντικει-
μενοποιημένη κοινωνική δύναμη του ανθρώ-
που. Το γεγονός αυτό, το οποίο διασφαλίζει τη
διαδοχικότητα, τη συνέχεια (μέσα στην ασυνέ-
χεια) του πολιτισμού ως θεμελιώδης όρος της
κοινωνικοποίησης των εκάστοτε νέων γενεών,
εξωιστορικά θεωρούμενο και απολυτοποιού-
μενο, συνιστά τη βάση αντικειμενικών ιδεαλι-
στικών αντιλήψεων περί του πρωτεύοντος και
αυθύπαρκτου χαρακτήρα των ιδεατών μορφω-
μάτων και του πνεύματος. Ο προμαρξικός υλι-
σμός αντέτασσε στην ιδεαλιστική μυστικοποί-
ηση της γνώσης, μιαν αντίληψη της γνώσης ως
αποτελέσματος της ατομικής εμπειρίας. Η πα-
ράδοση του αγνωστικισμού (Χιουμ* και εν
μέρει Καντ*) αμφισβητεί, περιορίζει είτε αρνεί-
ται τελείως την γνωσιμότητα του κόσμου, με
ακραία την σολιψιστική, υποκειμενική ιδεαλι-
στική στάση (Μπέρκλεϋ*, Στίρνερ*). Η μυστικο-
ποίηση της γνώσης προβάλλει συχνά ως
άμεση, ενορατική κ.λπ. γνώση (π.χ. Μπερξόν*,
φαινομενολογία*, θρησκευτικές δοξασίες).
Στοιχειώδεις για την πραγμάτωση των ενστι-
κτωδών παρορμήσεων γνώσεις υπάρχουν και
στα ζώα, ωστόσο η γνώση στην κυριολεκτική
305
γνωσιοθεωρία
της σημασία αναφέρεται μόνο στον κοινωνικό
άνθρωπο. Η γνώση του ανθρώπου ως προς τα
επίπεδα αντανάκλασης της πραγματικότη-
τας,ως προς τα μέσα προσπορισμού της, ως
προς τα επίπεδα συστηματικής οργάνωσής της
και ως προς το αντικείμενο και τις μεθόδους
της έρευνας, διακρίνεται σε: άμεση βιωματική
(αίσθηση, κατ' αίσθησιν αντίληψη, παράσταση)
και έμμεση νοητική, εμπειρική (παρατήρηση,
περιγραφή) και θεωρητική (γενίκευση, ανάλυ-
ση, σύνθεση, επαγωγή, απαγωγή, δόμηση υπο-
θέσεων, θεωριών κ.λπ.), φυσιογνωστική και
ανθρωπιστική, περιεκτική και τυπική, θεωρητι-
κή και τεχνική κ.λπ. Η προεπιστημονική νοητι-
κή γνώση βασιζόμενη στον "ορθό λόγο" και
στον "κοινό νου", προσανατολίζει τον άνθρω-
πο στην καθημερινή συμπεριφορά του και
παρά το γεγονός ότι εμπλουτίζεται με επιστη-
μονικά στοιχεία, αποτελεί προνομιακό πεδίο α-
νάπτυξης, αναπαραγωγής και παγίωσης προ-
καταλήψεων και πρακτικών αυταπατών,οι ο-
ποίες ανακύπτουν από την αντικειμενική φαι-
νομενικότητα των περίπλοκων διαδικασιών. Η
επιστημονική γνώση ως ανώτερη μορφή γνώ-
σης αποκαλύπτει τις αναγκαίες, νομοτελεια-
κές και ουσιώδεις συνάφειες των αντικειμέ-
νων, βάσει των οποίων προβαίνει σε προγνώ-
σεις (βλ. και λ. γνωστική διαδικασία, θεωρία
της γνώσης, αντανάκλαση, ανάβαση από το α-
φηρημένο στο συγκεκριμένο, επιστήμη, θεω-
ρία και τη σχετική βιβλιογραφία).
Δ. Πατέλης
γνωσιοθεωρία, βλ. θεωρία της γνώσης.
γνωσιολογία, βλ. θεωρία της γνώσης.
γνώσις, βλ. γνωστικισμός.
γνωστική διαδικασία (το "γιγνώσκειν"). Η δια-
δικασία προσπορισμού γνώσεων για την αντι-
κειμενική πραγματικότητα. Η πολύπλοκη, πο-
λύμορφη και ιστορικά αναπτυσσόμενη δημι-
ουργική διαδικασία παραγωγής γνώσεων από
τον άνθρωπο, ανώτερη και πλέον συστηματο-
ποιημένη έκφραση της οποίας είναι η επιστή-
μη*. Αφετηρία, πηγή, έσχατο και αποφασιστικό
κριτήριο της ορθότητας της γνωστικής διαδι-
κασίας και των αποτελεσμάτων της (των γνώ-
σεων) είναι η πρακτική*. Αλλά και η γνωστική
διαδικασία είναι παράγωγο, συστατικό στοι-
χείο και αναγκαίος όρος της σκόπιμης δραστη-
ριότητας μετασχηματισμού του περιβάλλο-
306
ντος από τον άνθρωπο, αλλά και των σχέσεων
μεταξύ των ανθρώπων. Η εργασιακή διαδικα-
σία (βλ. λ. εργασία) πραγματοποιείται βάσει
της ορθής γνώσης περί των μέσων (εργαλεί-
ων, μέσων παραγωγής*), των αντικειμένων
της εργασίας και των ιδιοτήτων τους καθώς
και περί του τρόπου εργασίας. Επομένως η
γνωστική διαδικασία δεν αποσκοπεί απλώς
στην παθητική αντανάκλαση του άμεσα υπάρ-
χοντος στα αντικείμενα, στις διαδικασίες κ.λπ.
που μελετά αλλά στη διερεύνηση τους από την
άποψη των δυνατοτήτων μετασχηματισμού
τους, από την άποψη αυτού που μέλλει γενέ-
σθαι. Αποτελεί δηλαδή και μια διαδικασία προ-
τρέχουσας, προσυλλαμβάνουσας αντανάκλα-
σης, προπορευόμενης του αποτελέσματος,
του προϊόντος της εργασίας, της "στοχοθε-
σίας". Γνωστέο και επιστητό είναι ό,τι "δυνά-
μει" ή "ενεργεία" εμπίπτει στο πεδίο των αντι-
κειμένων της κοινωνικής πρακτικής, ό,τι ε-
ντάσσεται στην τροχιά της ολοένα εμβαθύ-
νουσας και διευρυνόμενης ανθρώπινης δρα-
στηριότητας.
Η γνωστική διαδικασία αναπτύσσεται μέσα
από την αντιφατική ενότητα αληθούς, ορθής
γνώσης και πλάνης, απόλυτης και σχετικής α-
λήθειας. Στην περίπτωση που οι νομοτελειακά
ανακύπτουσες, ως παραπροϊόντα της γνωστι-
κής διαδικασίας, πλάνες* (λόγω της αντικειμε-
νικής φαινομενικότητας των γνωστικών αντι-
κειμένων ή λόγω του επιπέδου ανάπτυξης της
γνωστικής διαδικασία';), ενισχύονται, παγιώ-
νονται, διογκώνονται και αναπαράγονται από
αίτια εξωτερικά ως προς την ίδια την γνωστική
διαδικασία (εξωεπιστημονικές σκοπιμότητες, ι-
διοτελή συμφέροντα, ιδεολογικές παραμορ-
φώσεις κ.λπ.), μπορούν να αποπροσανατολί-
σουν αλλά και να φθείρουν τη γνωστική διαδι-
κασία. Η βαθμιαία αυτονόμηση της γνωστικής
διαδικασίας από την άμεση πρακτική οδηγεί
στις διαβαθμίσεις που παρουσιάζει στην ιστο-
ρία η αντίθεση πνευματικής και χειρωνακτικής
εργασίας, στη συνδεόμενη με την οικονομική
και πολιτική ισχύ ιεραρχία της γνώσης (βλ.
γραφειοκρατία), με κορύφωση την αλλοτριωτι-
κή πραγματική υπαγωγή της ζωντανής εργα-
σίας στο κεφάλαιο (στους τεχνικούς και κοινω-
νικούς όρους που προβάλλουν ως ενσάρκωση
αποτελεσμάτων της επιστημονικής γνωστικής
διαδικασίας). Η περαιτέρω ανάπτυξη της κοι-
νωνικής πρακτικής με τη γενίκευση της αυτο-
ματοποίησης θα άρει τον υποδουλωτικό κατα-
μερισμό της εργασίας σε μια ενιαία μέσα στην

πολυμορφία της καθολική δημιουργική δρα-
στηριότητα γνωστικού, ηθικού και αισθητικού
ταυτόχρονα περιεχομένου.
Η γνωστική διαδικασία συνιστά μια πολύπλευ-
ρη, πολυεπίπεδη και αντιφατική κίνηση από
την άμεση αισθητηριακή - πρακτική σχέση (αί-
σθηση, κατ' αίσθησιν αντίληψη, παράσταση)
προς την έμμεση νοητική γνώση (μέσω εννοι-
ών, κρίσεων, πορισμάτων, επαγωγής, απαγω-
γής, ανάλυσης, σύνθεσης, συγκρότησης υπο-
θέσεων, θεωριών κ.λπ.).
Η γνωστική διαδικασία, κινούμενη από την επι-
φάνεια προς την ουσία, από τη συγκέντρωση
δεδομένων, τη σύγκριση, την ταξινόμηση, την
περιγραφή προς την ανακάλυψη των εσωτερι-
κών, γενικών και αναγκαίων συναφειών του α-
ντικειμένου, προς την εξήγηση, από το αισθη-
τηριακά συγκεκριμένο στο αφηρημένο και από
αυτό στο νοητά συγκεκριμένο κ.λπ., προ-
σκρούει διαρκώς σε ιστορικά καθορισμένα
όρια. Τα όρια αυτά καθορίζονται από τον χαρα-
κτήρα και το επίπεδο ανάπτυξης του γνωστι-
κού αντικειμένου, από το επίπεδο ανάπτυξης
της αντιφατικής σχέσης παραγωγικών δυνά-
μεων - σχέσεων παραγωγής και συνολικά του
ανθρώπινου πολιτισμού, από το επίπεδο ανά-
πτυξης της συγκεκριμένης γνωστικής διαδικα-
σίας (των μεθόδων, των κεκτημένων γνώσεων
κ.λπ.). Η βαθμιαία εξάντληση των ορίων εφαρ-
μοσιμότητας της κεκτημένης γνώσης σε ορι-
σμένο επίπεδο της γνωστικής διαδικασίας
προωθεί την εν λόγω διαδικασία σε ανώτερο ε-
πίπεδο πληρότητας, αρτιότητας και επάρκειας
της γνώσης ή σε νέες γνωστικές διαδικασίες,
μέσω αντιφάσεων - παράγωγων της ενυπάρ-
χουσας νομοτελειακής ανάπτυξης της γνωστι-
κής διαδικασίας. Οι εν λόγω αντιφάσεις αποτε-
λούν την κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης της
γνωστικής διαδικασίας, της διαρκούς διεύρυν-
σης και εμβάθυνσης των ανθώπινων γνώσεων,
( β λ . κ α ι λ . γνώση, θεωρία της γνώσης,
κλαση, διάνοια και λόγος, ανάβαση από
φηρημένο στο συγκεκριμένο, επιστήμη,
κτική και τη σχετική βιβλιογραφία τους).
Δ. Πατέλης
γνωοτικισμός. θεοσοφική και φιλοσοφική κίνη-
ση που γεννήθηκε σης ανατολικές παρυφές
του ελληνορωμαϊκού κόσμου, στη Συρία, την
Παλαιστίνη και την Αίγυπτο, μέσα σ" ένα κλίμα
συγκρητισμού ιδεών και θρησκειών διαδόθηκε
ταχύτατα σ' όλο τον μεσογειακό χώρο και η άν-
θησή του τοποθετείται στον δεύτερο μ.Χ. αιώνα.
γνωστικισμός
Ο αρχαίος Γνωστικισμός έχει στοιχεία ετερο-
γενή, δανεισμένα από την ελληνική θεολογία
και φιλοσοφία -κυρίως τους Ορφικούς και τον
Πλάτωνα*- την περσική διαρχία, την αιγυπτια-
κή θρησκεία και τον Ιουδαϊσμό*. Στην πρώτη
φάση του, ο Γνωστικισμός είναι ένα σύνολο
από τάσεις και κατευθύνσεις χωρίς συστηματι-
κή μορφή. Οι πρώτοι Γνωστικοί ήταν ανατολί-
τες που προσάρμοσαν την ελληνική φιλοσο-
φία και κάποια θρησκευτικά μοτίβα των Ελλή-
νων στις δικές τους θρησκευτικές παραδόσεις.
Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η πλατω-
νική φιλοσοφία με τον δυϊσμό της στάθηκε το
θεμέλιο του Γνωστικισμού. Πράγματι, οι Γνω-
στικοί δέχονταν την ύπαρξη δύο κοσμικών
αρχών, ενός υπέρτατου θεού, αόρατου, άπει-
ρου, απόλυτου όντος, και ενός κακού θεού, δη-
μιουργού της ύλης. Το τεράστιο κοσμικό κενό
που μεσολαβεί μεταξύ των δύο αρχών γεφυ-
ρώνεται από μεσάζοντα όντα, τους "αιώνες",
πρόσωπα μυθολογικά ή προσωποποιήσεις φι-
λοσοφικών εννοιών, όπως Νους, Ψυχή κ.ά., τα
οποία γενικά θεωρούνται ως απόρροιες ή ακτι:
νοβολίες ή αυτοαποκαλύψεις του υπέρτατου
όντος. Ο κόσμος, ως δημιούργημα του κακού
θεού, θεωρείται έκπτωση, ένα μεγάλο λάθος
μέσα στο οποίο βρίσκεται φυλακισμένος ο άν-
θρωπος και το αληθινό του Εγώ. Οι Γνωστικοί
θεωρούσαν το πνεύμα αγαθό και φυλακισμένο
στην κακή ύλη· η σωτηρία είχε την έννοια της
απελευθέρωσης του πνεύματος από τα δεσμά
της ύλης. Οι ηθικές συνέπειες των αντιλήψεων
αυτών ήταν αντιφατικές. Έτσι οι Γνωστικοί χω-
ρίστηκαν σε δύο ομάδες' η μία επεδίωκε την
"εγκράτεια", την άσκηση, την περιφρόνηση
του σώματος, η άλλη την "ακολασία" (= "παρα-
χρήσασθαι τη σαρκΓ), επειδή και αυτή καταλή-
γει στη φθορά του σώματος. Ο Γνωστικισμός
έδινε την υπόσχεση και τροφοδοτούσε την ελ-
πίδα της προσέγγισης προς τον υπέρτατο θεό,
αντανά- και επομένως της σωτηρίας μέσω της "γνώσε-
το α- ως", μιας μυστικής αποκάλυψης, η οποία προ-
πρα- σφερόταν στις γνωστικές συγκεντρώσεις με
τη μορφή μυστηρίων.
Πολλές ομάδες Γνωστικών έκαναν χρήση μα-
γικών φίλτρων και επωδών. Συχνά τις υαγικές
τελετές συνόδευαν εκστατικοί χοροί, ερωτι-
κές πράξεις, εικόνες και σύμβολα.
Μέχρι την εμφάνιση του Χριστιανισμού ο Γνω-
στικισμός απετελείτο από μικρές ομάδες ή με-
μονωμένα άτομα μετακινούμενα από πόλη σε
πόλη, που παρουσίαζαν νέες θεωρίες και πολ-
λές φορές θαυμαστές πράξεις μπροστά στα
307
Γοκλήνιος
έκπληκτα μάτια των θεατών δεν ήταν ακόμα
τότε σύστημα, και δεν είχε πάρει ακόμα το
όνομα με το οποίο τον ξέρουμε σήμερα. Τον
πρώτο μ.Χ. αιώνα τα διάφορα γνωστικά συστή-
ματα, με κύριο κέντρο δράσης την Αλεξάν-
δρεια, δέχθηκαν την προσδιοριστική επίδραση
του Χριστιανισμού. Ορισμένα παρακλάδια της
κίνησης, περνώντας μέσα από τη νέα θρη-
σκεία, προσέλαβαν τα κυριότερα στοιχεία της
χριστιανικής σωτηριολογίας, διαμορφώνοντας
έτσι τον λεγόμενο χριστιανικό γνωστικισμό. Σ
αυτή του την εκδοχή ο Γνωστικισμός θεωρεί
την Καινή Διαθήκη όχι ως τελειοποίηση της
Παλαιάς -κάτι διακηρυγμένο απ" την Εκκλη-
σ ί α - αλλά ως απόλυτη αντίθεση προς αυτήν.
Στην ποοσπάθειά του μάλιστα, ο Γνωστικι-
σμός, να υπερβεί τον Χριστιανισμό, και ίσως
να τον αντικαταστήσει, πήρε μορφή εντελώς
θρησκευτική, έγινε "αίρεση" και σαν τέτοια κα-
ταπολεμήθηκε από τους αιρεσιολόγους της
πρώτης Εκκλησίας, σπουδαιότεροι από τους ο-
ποίους ήταν ο Ειρηναίος, επίσκοπος Λουγδού-
νου, και ο Ιππόλυτος, επίσκοπος Ρώμης.
Για να διαδώσουν τις ιδέες τους οι Γνωστικοί
κυκλοφορούσαν συγγράμματα όλων των λο-
γοτεχνικών μορφών, πραγματείες και υπομνή-
ματα, ανώνυμα ή ψευδώνυμα γνωστικά Ευαγ-
γέλια, Επιστολές, Αποκαλύψεις κ.ά. με σπου-
δαιότερο το απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιωάν-
νου. Ολα αυτά χάθηκαν δυστυχώς· πρόσφατα
μόνο βρέθηκε μια σειρά γνωστικών κειμένων
σε κοπτική μετάφραση από ελληνικά πρωτότυ-
πα στην περιοχή Ναγκ-Χαμάντι της Αιγύπτου.
Σπουδαιότεροι εκπρόσωποι του Γνωστικισμού
είναι οι Βασιλείδης* και Βαλεντίνος*. Ο Βασι-
λείδης παρουσίασε στις αρχές του δεύτερου
μ.Χ. αιώνα στην Αλεξάνδρεια ένα σύστημα
μάλλον φιλοσοφικό, στο οποίο ανέπτυσσε τη
φύση του "μη όντος θεού", πιθανότατα κάτω
από ινδικές επιδράσεις. Συγχρόνως ο Βασιλεί-
δης προσέγγισε τα χριστιανικά κείμενα και
προσέφερε ερμηνείες της Παλαιάς Διαθήκης
και του Ευαγγελίου. Διάδοχός του αναδείχθη-
κε ο γιος του Ισίδωρος, που έδωσε έμφαση
στα ηθικά θέματα και τις αλληγορικές εξηγή-
σεις. Ο Βαλεντίνος -όπως φαίνεται από απο-
σπάσματα επιστολών, ομιλίες και έναν
ψαλμό- ανέπτυσσε μυθολογικές ιδέες με ημι-
φιλοσοφικό ένδυμα. Οι μαθητές του κινήθηκαν
σε διάφορες κατευθύνσεις· ο σπουδαιότερος
από αυτούς, ο Πτολεμαίος, δίδαξε στη Ρώμη
και δημιούργησε μια συστηματική φιλοσοφική
θεολογία που στηριζόταν κατά κανόνα σε βι-
308
βλικά κείμενα. Μετά τον τρίτο αιώνα άρχισε η
παρακμή των γνωστικών συστημάτων, με εξαί-
ρεση το σύστημα του Μανιχάισμού*.
Βιβλιογρ.: Σάββα Αγουρίδα Ιστορία των χρόνων της Και-
νής Διαθήκης, θ ε σ Μ κ η 1982* σο. 235-250 - Παν. Χρή-
στου, Γ νωστικισμός, στη "θρησκευτική Ηθική Εγκυκλο-
παίδεια" τάμ. 4 (όπου και νεότερη βιβλιογραφία).- J.
LacanMre, Οι Γνωστικοί, Αθήνα, 1976.- Κ. Rudolph,
Gnosis und Gnostizismus, Darmstadt, 1975.
Γοαμμ. θέμελη - Αλατζόγλου
Γοκλήνιος Ροδόλφος (Goclenius ή Goeckel
Rundolf, Κέρβαχ, 1547 - Μαρβούργο, 1628).
Γερμανός αριστοτελικός φιλόσοφος. Ήταν ο-
παδός του φιλοσόφου Πέτρου Ράμου* (1515-
1572), τη διαλεκτική του οποίου προσπάθησε
να προσαρμόσει στη διαλεκτική του Αριστοτέ-
λη* και στη διαλεκτική του αβερροΐκού αριστο-
τελισμού. Είναι ο πρώτος που τιτλοφόρησε
σύγγραμμά του με τον τεχνικό όρο ψυχολογία
(Ψυχολογία, 1590). Στην τυπική λογική, του α-
νήκει η πατρότητα του συνθετικού σωρείτη,
που είναι γνωστός έκτοτε και ως "γοκληνια-
κός", τον οποίο διατύπωσε στο σύγγραμμά
του: Isagoge in Organon Aristotelis (Εισαγωγή
στο Όργανον του Αριστοτέλη, Φραγκφ. 1598).
Αλλα έργα του: Idea philosophiae Platonicae
(Μαρβ. 1612), Problemata logica et philosophies
(Μαρβ. 1614) κ.ά. Συνέταξε και Lexicon philo-
sophicon (1613), για το οποίο όμως κατηγορή-
θηκε επί λογοκλοπία, διότι υποστηρίχθηκε ότι
είχε λεηλατήσει το έργο του Λουθήρου De
nominibus propriis Germanorum.
Απ. Τζ.
γόητρο (γαλλ. prestige). Η συγκριτική αξιολό-
γηση από την κοινωνία (από την ομάδα και τα
μέλη της) της κοινωνικής σημασίας, της επιβο-
λής, του κύρους και της ελκυστικότητας δια-
φόρων αντικειμένων, προσώπων, φαινομένων
κ.λπ., της θέσης, της κατάστασής τους στην
κοινωνία και ιδιοτήτων τους που ταυτίζονται
με ορισμένα σημεία και σύμβολα. Αυτή η αξιο-
λόγηση και εκτίμηση πραγματοποιείται στη
βάση της συσχέτισης των εν λόγω αντικειμέ-
νων κ.λπ. με το σύστημα των καθιερωμένων
στη δεδομένη κοινότητα κανόνων και αξιών*
και τα καθιστά ιδιότυπα θελκτικά, γοητευτικά
και ελκυστικά. Τα υψηλού κοινωνικού γοήτρου
αντικείμενα, πρόσωπα κ.λπ., προβάλλουν ως
ελατήρια και κίνητρα ορισμένων επιθυμιών, αι-
σθημάτων, προθέσεων, πράξεων και συμπερι-
φορών μέσω περίπλοκων ψυχολογικών μηχα-
νισμών, τάσεων για καταξίωση, αναγνώριση,

επιβράβευση, ταύτιση, ανέλιξη κ.λπ. Οι κλίμα-
κες αξιολόγησης και τα συστήματα γοήτρων
διαδραματίζουν σημαντικό ρυθμιστικό ρόλο σε
αρκετές κοινωνικές διαδικασίες (π.χ. επαγγελ-
ματικός προσανατολισμός, κοινωνική κινητικό-
τητα, δομή της κατανάλωσης κ.λπ.). Τα σύμβο-
λα κοινωνικού γοήτρου (π.χ. ενδυμασία, αυτο-
κίνητο, τόπος και είδος κατοικίας κ.λπ.) προ-
σφέρονται για τη χειραγώγηση συμπεριφο-
ρών με την ενίσχυση, επιβολή και υποβολή
προτύπων που επιτείνεται από τα μέσα μαζι-
κής επικοινωνίας (π.χ. της διαφήμισης) (βλ. και
λ. αυθεντία, φετιχισμός, καταναλωτική κοινω-
νία).
Δ. Πατέλης
Γοργίας ο Λεοντίνος (περ. 490/483-380/376
π.Χ.). Κορυφαίος σοφιστής και ρήτορας, ένας
από τους κυριότερους εκπροσώπους της πρώ-
της γενιάς των σοφιστών.
Στην Αθήνα ο Γοργίας μπήκε ως δάσκαλος στο
περιβάλλον του Κριτία, του Αλκιβιάδη, του
Θουκυδίδη* και του Αγάθωνα. Η πληροφορία
ότι ανάμεσα στους μαθητές του είχε και τον
Περικλή δεν επαληθεύεται. Κατά τη διάρκεια
του Πελοποννησιακού πολέμου ο Γοργίας
"στασιάζουσαν την Ελλάδα ορών ομονοίας
ξύμβουλος εγένετο". Ετσι σε διάφορες ευκαι-
ρίες μίλησε μπροστά σε πανελλήνιες συγκε-
ντρώσεις, σε κέντρα όπως η Ολυμπία και σι
Δελφοί, τονίζοντας πάντα ότι "τα μεν κατά των
βαρβάρων τρόπαια ύμνους απαιτεί, τα δε κατά
των Ελλήνων θρήνους". Ο Γοργίας, εκτός από
τη Σικελία και την Αττική, ανέπτυξε διδακτική
δραστηριότητα και στη Θεσσαλία, όπου παρα-
κολούθησαν τα μαθήματά του ανάμεσα σε
πολλούς άλλους ο Αρίστιππος ο Λαρισαίος, ο
Μένων ο θετταλός και ο Ισοκράτης. Την τε-
λευταία περίοδο της ζωής του ο Γοργίαςέζησε
στη Λάρισα και στις Φερές, όπου και πέθανε,
αφού, σύμφωνα βέβαια με τις υπάρχουσες
πληροφορίες, έφτασε στην ηλικία των 105 ή
και 109 χρόνων, και μάλιστα "τας αισθήσεις
ηβών".
Από τα έργα του Γοργία σώζονται ακέραια το
Ελένης εγκώμιον και η Υπέρ Παλαμήδους απο-
λογία στο μεγαλύτερο μέρος του και σε
πολλά σημεία παραφρασμένο το Περί του μη
όντος ή περί φύσεως ακόμα είναι γνωστά από
μικρά αποσπάσματα και μαρτυρίες ο Επιτά-
φιος, ο Ολυμπικός, ο Πυθικός, το Εγκώμιον εις
Ηλείους και η Τέχνη. Ο Γοργίας έγραψε το
Ελένης εγκώμιον το 414, προτού ο Ευριπίδης
Γοργίας ο ΛεοντΙνος
γράψει τη δική του Ελένη, σαν δοκίμιο πάνω
στη δύναμη του λόγου' ο ίδιος ο συγγραφέας
του το χαρακτήρισε "εμόν παίγνιον", δηλαδή
ρητορική άσκηση πάνω σ' ένα θέμα μυθικό, με
στόχο την αναίρεση μιας καθολικά γνωστής
μομφής. Ανάλογη ρητορική άσκηση είναι και η
Υπέρ Παλαμήδους απολογία, που γράφτηκε το
411. Πριν από αυτά τα έργα ο Γοργίας είχε
γράψει μεταξύ του 444 και 441 το Περί του μη
όντος ή περί φύσεως, σαν ειρωνική απάντηση
στο έργο του Μέλισσου* Περί του όντος ή περί
φύσεως, με στόχο την αναίρεση του κριτηρίου
ολόκληρης της Ελεατικής φιλοσοφίας. "Επι-
δεικτικοί" θεωρούνται οι λόγοι που ο Γοργίας
ανέπτυξε μπροστά σε ακροατήριο, στο πνεύμα
της πανελλήνιας πολιτικής του για ομόνοια,
και τέτοιοι είναι ο Επιτάφιος, που εκφωνήθηκε
στην Αθήνα, "επί τοις εκ των πολέμων πεσού-
σι", ο Ολυμπικός, που εκφωνήθηκε στην Ολυ-
μπία, και ο Πυθικός, που εκφωνήθηκε στο μα-
ντείο των Δελφών, "από του βωμού". Τέλος η
Τέχνη ήταν εγχειρίδιο ρητορικής με υποδείγ-
ματα λόγου.
Ο Γοργίας, όπως και ο σύγχρονός του Πρωτα-
γόρας*, αντέδρασε βίαια στη νοοκρατία της
Ελεατικής φιλοσοφίας, που, στο όνομα ενός
υπερβατικού όντος, παρουσίαζε τα φυσικά γε-
γονότα περίπου σαν παραισθήσεις και φαντα-
σιώσεις, και υπερασπίστηκε την κοινή λογική
και την καθημερινή πείρα των πρακτικών αν-
θρώπων σαν μοναδικά κριτήρια για τη γνώση,
αρνούμενος κάθε αλήθεια πέρα από τα φυσι-
κά πράγματα και τις σχέσεις τους. Ετσι στη θε-
ωρία των Ελεατών* ότι μόνο το ον υπάρχει και
ότι μόνο αυτό μπορούμε να κατανοούμε και γΓ
αυτό να μιλούμε, ο Γοργίας με το έργο του
Περί του μη όντος ή περί φύσεως, χρησιμοποι-
ώντας την ίδια τη συλλογιστική των Ελεατών,
απάντησε αντιστρέφοντας τα επιχειρήματά
τους και καταλήγοντας στο γενικό συμπέρα-
σμα ότι το ον ούτε υπάρχει ούτε νοείται ούτε
ανακοινώνεται, γιατί αυτό που ανακοινώνουμε
είναι λόγια, όχι το ον. Με το ίδιο πνεύμα στο
Ελένης εγκώμιον, δείχνοντας πόσο άδικος
είναι ο "μώμος" της Ελένης, "ήτις είτ' ερασθεί-
σα είτε λόγω πεισθείσα είτε βία αρπασθείσα
είτε υπό θείας ανάγκης αναγκασθείσα έπρα-
ξεν ά έπραξεν", ο Γοργίας άφησε να διαφανεί
ότι οι κρίσεις μας στηρίζονται όχι σε αντικειμε-
νικές αλήθειες αλλά σε τρέχουσες, αναπόδει-
κτες και συχνά αλληλοαναιρούμενες αντιλή-
ψεις και προλήψεις. Αυτή την πραγματικότητα
υποδήλωσε ακόμα πιο χαρακτηριστικά με την
309
"Γοργίας"
Υπέρ Παλαμήδους απολογία, όπου βέβαια φαί-
νεται ότι η κρίση για την κατηγορία της "εσχά-
της προδοσίας" δεν έχει στηριχθεί ούτε σε α-
ποδείξεις ούτε καν σε γεγονότα, που απλού-
στατα δεν υπάρχουν.
Με την απόρριψη του κριτηρίου μιας απόλυτης
αλήθειας ο Γοργίας, πιστεύοντας ότι ο άνθρω-
πος έχει όχι γνώση αλλά μόνο γνώμη για την
πραγματικότητα, συγκέντρωσε την προσοχή
του στη ρητορική, που γΓ αυτόν ήταν "πειθούς
δημιουργός", δηλαδή μέθοδος για να διατυπώ-
νει ο άνθρωπος τη γνώμη του με τρόπο πειστι-
κό και να πετυχαίνει αυτό που επιδιώκει κάθε
φορά. Έτσι ο Γοργίας μελέτησε πρώτος τον
λόγο και την επίδρασή του στον ψυχισμό του
ανθρώπου. Ο λόγος, είπε, "δυνάστης μέγας
εστίν, ος σμικροτάτω σώματι και αφανεστάτω
θειότατα έργα αποτελεί - δύναται γαρ και
φόβον παύσαι και λύπην αφελείν και χαράν ε-
νεργάσασθαι και έλεον επαυξήσαι". Σχετικά ο
Γοργίας διαπίστωσε επίσης πρώτος ότι ο
λόγος επενεργεί στην ψυχή όπως τα φάρμακα
στο σώμα και τόνισε ότι ακριβώς σ" αυτή την
αρχή στηρίζονται όλες οι "επωδές", που μετα-
χειρίζονται η τέχνη, η μαγεία και η θρησκεία,
για να "γοητεύσουν" την ψυχή και να τη "μετα-
στήσουν" στην κατάσταση που θέλουν. Τη θε-
ωρία του για τον λόγο ο Γοργίας τη συμπλή-
ρωνε κατά τη διδασκαλία του με την παθογνω-
σία και με τη θεωρία των αισθήσεων, εξηγώ-
ντας, σύμφωνα με τον δάσκαλό του, τον Εμπε-
δοκλή*, ότι οι αισθήσεις λειτουργούν με σωμα-
τίδια που "απορρέουν" από τα αντικείμενα και
που "αρμόττουν" στους κατάλληλους "πόρους"
των αισθητηρίων οργάνων. Ετσι ο Γοργίας θε-
μελίωσε τη ρητορική του γνωσιολογικά και ψυ-
χολογικά και την άσκησε ο ίδιος σαν τέχνη
ηθικά ουδέτερη, αφού σαν δάσκαλος επεδίωκε
να κάνει τους μαθητές του μόνο δεξιοτέχνες
του λόγου, ώστε να πείθουν γΓ αυτό που μι-
λούν άσχετα από την αλήθεια και την ορθότη-
τά του. Έλεγαν μάλιστα ότι ο Γοργίας συνήθι-
ζε να "καταγελά" τους δασκάλους που υπό-
σχονταν να μεταδώσουν στους μαθητές τους
την αρετή. Και, συνεπής με την αρνητική
στάση του απέναντι στο κριτήριο της αλήθει-
ας, απέφυγε να δώσει γενικό ορισμό της αρε-
τής, πράγμα για το οποίο κατακρίθηκε βέβαια
από τον Σωκράτη* και τον Πλάτωνα*, αλλά δι-
καιώθηκε από τον Αριστοτέλη*, που τόνισε ότι
σε κάθε πρόσωπο και πράγμα αναγνωρίζουμε
αρετή όχι για τον ίδιο λόγο αλλά για διαφορε-
τικό.
310
Με εξαίρεση ίσως τον Πρωταγόρα*, κανένας
άλλος σοφιστής, ρήτορας και δάσκαλος της
ρητορικής δεν είχε μεγαλύτερη απήχηση απ"
όση ο Γοργίας. Η σημασία της συμβολής του
στην εξέλιξη του πεζού λόγου παραλληλιζό-
ταν από τους αρχαίους με τη σημασία της συμ-
βολής του Αισχύλου στην εξέλιξη της τραγω-
δίας. Γιατί πρώτος αυτός "τω ρητορικώ είδει",
όπως επεσήμαιναν, "δύναμίν τε φραστικήν και
τέχνην έδωκε, τροπαίς τε και μεταφοραίς και
αλληγορίαις και υπαλλαγαίς και καταχρήσεσι
και υπερβόσεσι και αναδιπλώσεσι και επανα-
λήψεσι και αποστροφαίς και παρισώσεσιν". Τα
"Γοργίεια σχήματα" με τον καιρό κατάντησαν
τόσο πολύ κοινοί τόποι, ώστε αργότερα οι πιο
σοβαροί συγγραφείς φρόντιζαν να τα αποφεύ-
γουν. Πέρα όμως από τα μορφολογικά στοι-
χεία του λόγου, οι ειδικοί έχουν επισημάνει ε-
πίδραση των ιδεών και της σϋλλογιστικής του
Γοργία στον ιστορικό Θουκυδίδη*, στον γιατρό
Ιπποκράτη*, στους τραγικούς Αγάθωνα και Ευ-
ριπίδη (ιδαίτερα στην Ελένη και στις Τρωά-
δες), στους σοφιστές Πρόδικο* και Κριτία,
στους ρήτορες Αλκιδάμαντα και Ισοκράτη,
στους σωκρατικούς φιλοσόφους Αντισθένη*
και Αισχίνη* τον Σφήττιο και στον Πλάτωνα (ι-
δαίτερα στην Απολογία Σωκράτους και στον
Παρμενίδη).
Βιβλιογρ.: R. Vitali, Gorgia, Urbino 1971.- W. VollgraH, U
oraison tun6bre de Gorgias. Leiden 1952.- H. J. Newiger,
Untersuchungen zu Gorgias' Schrilt 'Uber das Nichlsei-
ende'. Berlin 1973.- Ο Γ οργίας και η Σοφιστική, Αφιέρω-
μα περιοδικού 'Δευκαλίων* 36 (1981).
Ε. Ν. Ρούσσος
"Γοργίας" του Πλάτωνα. Διάλογος που γρά-
φτηκε από τον Πλάτωνα στην αρχή της ωριμό-
τητάς του, περίπου την εποχή που άνοιξε την
Ακαδημία (387 π.Χ.). Το όνομά του το πήρε
από τον σοφιστή και ρητοροδιδάσκαλο Γοργία.
Πρόσωπα του διαλόγου είναι ο Σωκράτης με
"σύμμαχο" τον πιστό μαθητή του Χαιρεφώντα,
ο Γοργίας με σύμμαχο τον μαθητή του Πώλο
και ο Καλλικλής. θέμα του διαλόγου είναι η
ρητορική τέχνη - μ ε εκπροσώπους τον Γοργία
και τον Πώλο- που όμως γρήγορα δίνει τη
θέση της σε θέματα για τα οποία η ίδια προ-
σπαθεί να πείσει, όπως το "αδικείν και αδικεί-
σθαι", δηλαδή η ηθική στάση του ανθρώπου
- μ ε εκπροσώπους τον Σωκράτη και τον Χαιρε-
φώντα- και η πολιτική ζωή και ο τρόπος άσκη-
σής της -εκπροσωπούμενη από τον Καλλικλή.
Ο Σωκράτης, στον μακρό και καθόλου σφιχτο-
δεμένο αυτό πλατωνικό διάλογο, υποστηρίζει

με εξαιρετικό πάθος τις ιδέες του, ότι η ρητο-
ρική δεν είναι τέχνη με κάποιο συγκεκριμένο
αντικείμενο, αλλά μάλλον απλή "αερολογία",
ότι ανάμεσα στο αδικείν και το αδικείσθαι είναι
προτιμότερο το αδικείσθαι, ότι οι πολιτικοί συ-
νήθως "χαϊδεύουν" τον λαό αντί να τον διαπαι-
δαγωγούν κ.ά. Λογομαχεί έντονα με τον Πώλο
και τον Γοργία, που είναι υποστηρικτές των ρη-
τόρων, καθώς και με τον Καλλικλή, που είναι υ-
ποστηρικτής των πολιτικών, και κλείνει τον
διάλογο με έναν εσχατολογικό μύθο, από τους
πρώτους που διηγείται ο Πλάτων, σύμφωνα με
τον οποίο οι ψυχές, μετά τον χωρισμό τους
από το σώμα, δηλαδή μετά τον θάνατο, κρίνο-
νται από τους τρεις μυθικούς δικαστές, Μίνωα,
Ραδάμανθυ και Αιακό' και, γυμνές καθώς είναι,
κρίνονται δικαιότερα, και δικαιώνονται όσες α-
δικήθηκαν, ενώ τιμωρούνται όσες αδίκησαν.
Έτσι επαληθεύεται και η άποψη του Σωκράτη
ότι είναι προτιμότερο να αδικείται κανείς παρά
να αδικεί.
Βιβλιογρ.: W. Κ. C. Guthrie, A History ot Greek Philosophy,
IV, Cambridge (University Press), 1975.- A. E. Taylor, Πλά-
των: ο άνθρωπος και το έργο του (ελλ. μετάφρ. Μορφω-
τικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης), Αθήνα, 1990 (τίτλος
πρωτοτύπου: Plato. The Man and his Work, London,
1926).
Γοαμμ. θέμελη - Αλατζόγλου
Γουίρθ (Wirth) Λούις (γεν. το 1897 στη Γερμα-
νία, πέθανε το '952 στη Νέα Υόρκη). Αμερικα-
νός κοινωνιολόγος, εκπρόσωπος της «Σχολής
του Σικάγου»*. Ασχολήθηκε με την κοινωνιο-
λογία της πόλης και τον "αστεακό" τρόπο
ζωής, συνδέοντας τη διάταξη στον χώρο και
την κοινωνική οργάνωση της πόλης με την ι-
διομορφία της αστεακού τύπου προσωπικότη-
τας, σε αντιπαραβολή με αυτήν της αγροτικής
κοινότητας, θεώρησε την αστυφιλία αιτία απο-
διοργάνωσης της κοινωνίας και εκφυλισμού
του ανθρώπου. (Βλ. και αντίθεση πόλης υπαί-
θρου). Έργα του: The Ghetto, Chicago, 1928.-
Urbanism as a way of life, στο T h e american
journal of sociology", 1938, vol. 44, No 1.
Δ. Π.
Γουλιέλμος. Ονομα πολλών θεολόγων - φιλο-
σόφων στη Δύση κατά τον Μεσαίωνα. Οι ση-
μαντικότεροι από αυτούς:
1. Γ. ντε λα Map (William de la Mare, 13ος αι.).
Αγγλος φραγκισκανός, καθηγητής της θεολο-
γίας στο Παρίσι, οπαδός του αυγουστινισμού*,
νεοπλατωνικών τάσεων. Η γνώση, κατ' αυτόν,
σκοπό έχει την επανένωση με τον θεό. Έργα
Γουλιέλμος
του: Correctorium fratris Thomae (Διορθωτικό
του αδελφού Θωμά), όπου κρίνει τις δοξασίες
του Θωμά Ακινάτη*, κ.ά.
2. Γ. της Κονς (Guillaume de Conches, 1080-
1145). Μαθητής του Βερνάρδου της Σαρτρ*, δί-
δαξε και ο ίδιος σ1 αυτή τη σχολή και στο Παρίσι.
Δέχεται τη δημοκρίτεια ατομική θεωρία (αποκα-
λεί τα άτομα "στοιχεία"), αλλά και την εξάρτηση
του κόσμου από τον θεό, ο οποίος έβαλε τη "φυ-
σική δύναμη", την ψυχή του κόσμου, μέσα σε
όλα τα πράγματα, από τα οποία άλλα απλώς υ-
πάρχουν μέσω αυτής, άλλα παίρνουν από αυτήν
ζωή και αίσθηση και άλλα ζωή, αίσθηση και
νόηση. Σπουδαιότερο έργο του είναι το
Phitosophia mundi (Φιλοσοφία του κόσμου)' έ-
γραψε επίσης σχόλια στον πλατωνικό Τίμαιο.
3. Γ. της Ωβέρνης (Guillaume d' Auvergne,
12ος-13ος αι.). Γάλλος καθηγητής στο πανεπι-
στήμιο του Παρισιού και επίσκοπος της ίδιας
πόλης, που επηρεάστηκε από την ελληνική φι-
λοσοφία, κυρίως τον Αριστοτέλη*, και τους ά-
ραβες μεσαιωνικούς φιλοσόφους, ιδιαίτερα
από τον Αβικέννα*, και προσπάθησε να εναρ-
μονίσει τις δοξασίες τους με τη χριστιανική δι-
δασκαλία, απορρίπτοντας όμως όσες απ'
αυτές δεν ήταν σύμφωνες με τα χριστιανικά
δόγματα. Είναι από τους πρώτους εισηγητές
στη μεσαιωνική Δύση της διάκρισης των εννοι-
ών "ουσία" και "ύπαρξη" και της έννοιας της
"δυνατότητας". Έγραψε: Magisterium divinale
(θεία Διδασκαλία), όπου πραγματεύεται θεο-
λογικά, κοσμολογικά και ηθικά ζητήματα, De
bono et malo (Περί καλού και κακού) κ.ά.
4. Γ. της Ωξέρ (Guillaume d' Auxerres, περ.
1150 - Ρώμη, 1231). Καθηγητής στο πανεπι-
στήμιο του Παρισιού, σύμβουλος του Πάπα σε
πανεπιστημιακά θέματα, του κλίματος της
σχολής του αγίου Βίκτωρα*, από αυτούς που
επιδίωξαν την εναρμόνιση της ελληνικής φιλο-
σοφίας με τη χριστιανική πίστη, αν και θεω-
ρούσε τη φιλοσοφία βοηθητική της θεολογίας
μάθηση. Κυριότερο έργο του το Summa super
quatuor libros sententiarum (Σύνοψη στα τέσ-
σερα βιβλία των δοξασιών), δηλ. σχόλια στη
συλλογή θεολογικών γνωμών του Πέτρου
Λομβάρδου, όπου πραγματεύεται θεολογικά
και συναφή προς αυτά θέματα. Ακόμη ο Γου-
λιέλμος είναι ο πρώτος μεσαιωνικός φιλόσο-
φος που έθεσε και ερεύνησε τα ζητήματα του
"φυσικού νόμου" και του "αυτεξουσίου".
5. Γ. της Μερβέκης (Guillaume de Moerbeke).
311
Γούντζερ
Βέλγος δομινικανός μοναχός (1215-1286;),
ήλθε σε ιεραποστολή στις λατινοκρατούμενες
ελληνικές περιοχές και έγινε επίσκοπος στην
Κόρινθο, όπου και πέθανε. Αριστος γνώστης
της ελληνικής, έδωσε υποδειγματικές μετα-
φράσεις πολλών αριστοτελικών έργων στα λα-
τινικά, τις οποίες χρησιμοποίησαν οι δυτικοί
θεολόγοι, και μάλιστα ο Θωμάς Ακινάτης*. Με-
τέφρασε επίσης τα Στοιχεία θεολογίας του
Πρόκλου*, τις Υποτυπώσεις του Σέξτου Εμπει-
ρικού* κ.ά.
6. Γ. του Όκ(κ)αμ, βλ. Όκκαμ Γουλιέλμος.
7. Γ. του Σαμπώ (Guillaume de Champeaux,
Σαμπώ, 1070-Κλαιρβώ, 1121). Σχολαστικός θε-
ολόγος-φιλόσοφος, επίσκοπος του Σαλόν, ι-
δρυτής της σχολής του αγίου Βίκτωρα*, όπου
είχε μαθητή και τον Αβελάρδο*, ο οποίος αρ-
γότερα καταπολέμησε τις απόψεις του δασκά-
λου του. Ως οπαδός και υπερασπιστής της
πραγματοκρατίας (realismus*) και πολέμιος
της ονοματοκρατίας (nominalismus*), απέδιδε
πραγματική ύπαρξη, θεωρούσε ως ουσία τις
καθολικές έννοιες (universalia), οι οποίες προ-
ϋπάρχουν των πραγμάτων, ενώ αυτά τα τελευ-
ταία είναι δευτερεύοντα, επουσιώδη κατηγο-
ρήματα, τυχαία συμβεβηκότα (βλ. και λ. νομι-
ναλισμός, ρεαλισμός. Σχολαστικισμός).
Ε. Χωραφάς
Γούντζερ (Woodger) Γιόζεφ Χένρι (1894-
1981). Βρετανός φιλόσοφος και βιολόγος, ο ο-
ποίος, υπό την επίδραση των ιδεών των Ράσ-
σελ*, Γουάιντχεντ*, Τάρσκι* και του κύκλου
της Βιέννης*, επιχειρεί τη συγκρότηση μιας ε-
πιστημολογίας της βιολογικής επιστήμης.
Εργα του: Biological Principles, London - New
York, 1929.- The Axiomatic Method in Biology,
Cambridge, 1937.- Biology and Language, Cam-
bridge, 1952.- Physics, Psychology and Medi-
cine, Cambridge, 1956.
Δ. n.
Γουόρντ (Word), Λέστερ φράνκ (18.6.1841, Ιλι-
νόις -18.4.1913, Ουάσιγκτον). Αμερικανός κοι-
νωνιολόγος, ιδρυτής της κοινωνιολογίας στις
ΗΠΑ. Το σύστημα των ιδεών του είναι ένα από
τα πιο ολοκληρωμένα του τέλους του 19ου
αιώνα. Η κοινωνιολογία αντιπροσωπεύει κατά
τον Γουόρντ την κορωνίδα των επιστημών, τη
«scientia scientiarum» (επιστήμη των επιστη-
μών), θεμελιώνεται κυρίως πάνω στη βιολογία
312
και την ψυχολογία, συμπεριλαμβάνει δε και τις
φυσικές επιστήμες.
Δεν αποτελεί ωστόσο το απλό άθροισμα των
επιμέρους επιστημών, δεν είναι δηλαδή μια
απλή σύνθεσή τους. Εχει ως αντικείμενο τη
δραστηριότητα κι όχι τόσο το Είναι των αν-
θρώπων. Ασχολείται μάλλον με τη λειτουργία
παρά με τη δομή της κοινωνίας. Διακρίνεται σε
καθαρή (Pure sociologie, 1903) και εφαρμοσμέ-
νη κοινωνιολογία (Applied sociologie, 1904). Η
πρώτη ασχολείται με τη διαμόρφωση και τη
διατύπωση των βασικών αρχών, ενώ η δεύτερη
με τα τεχνικά μέσα που υποβοηθούν στην επι-
τάχυνση του αυθόρμητου φυσικού προτσές
της κοινωνικής εξέλιξης.
Η καθαρή θεωρία αναφέρεται στην κοινωνική
δομή, στατική και δυναμική (έννοιες δανεισμέ-
νες από τον Κοντ*).
Η στατική διερευνά τη δομή της κοινωνίας,
όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τον αγώνα
της για ορθολογικοποίηση κι όχι τόσο για την
ίδια της την ύπαρξη. Η δυναμική συνδέεται με
τη γένεση και·την τέλεση, τις δομικές δηλαδή
αλλαγές μέσω των οποίων επιτελείται η πρόο-
δος της κοινωνίας. (Ο Γουόρντ αποδέχεται
εδώ την εξελικτική - ντετερμινιστική αντίληψη
του Σπένσερ').
Ο Γουόρντ εισάγει την έννοια της συνεργα-
σίας την οποία θεωρεί ως γενική - κοσμική
αρχή που διαπερνά και καθορίζει τα πάντα.
Την κατανοεί ως συστηματική και οργανική αλ-
ληλεπίδραση αντίθετων μεταξύ τους δυνάμε-
ων, ως την καθεαυτήν συνθετική εργασία. Το
σύμπαν, μεταβαλλόμενο βαθύτατα, διέρχεται
από συνεχείς - δημιουργικές κρίσεις, οι οποίες
αποτελούν κάθε φορά πηγές νέων μορφών:
των ηλιακών και πλανητικών συστημάτων, των
αισθημάτων, της νόησης και τελικά των κοινω-
νιών. Ειδικά για τις τελευταίες ο Γουόρντ υπο-
στηρίζει ότι μέσω διαφορετικών διεργασιών
(της συνεργασίας, της σύγκρουσης, του αντα-
γωνισμού, της αντίθεσης) η συνέργεια οδηγεί
στον συμβιβασμό και τη συνεργασία κι από κει
στην ίδια την οργανωμένη κοινωνία. Πρόκειται
για μια διαδικασία αμοιβαίας γονιμοποίησης
των διάφορων κοινωνικών ομάδων, που από τη
στιγμή της αποκατάστασης μιας επαφής ανα-
μιγνύονται και τελικά εναρμονίζονται μεταξύ
τους. Το αποτέλεσμα είναι μια διαφοροποιημέ-
νη βέβαια, αλλά ομογενής εθνότητα (η Αμερι-
κή αποκαλύπτεται εδώ ως το μοντέλο της ι-
στορίας).
Παρά το γεγονός ότι η διαδικασία της "γένε-

σης" των δομών είναι, σύμφωνα με τα παραπά-
νω, ασυνείδητη, η περαιτέρω ανάπτυξή τους
- α ν έχει κάποιο νόημα- πρέπει, κατά τον Γου-
όρντ, να καθοδηγείται συνειδητά. Ενας ανώτε-
ρος κοινωνικός - πνευματικός πολιτισμός προ-
ϋποθέτει τη συνειδητή κυριαρχία πάνω στη
φύση και την κοινωνία, προϋποθέτει αυτό που
ο Γουόρντ ονομάζει "τέλεση". Η τέλεση ανατί-
θεται στο κράτος -και από την άποψη αυτή ο
Γουόρντ είναι εντονότατα αντίθετος στον φι-
λελεύθερο ατομικισμό της εποχής του: το κρά-
τος δεν προστατεύει μόνον τους πολίτες,
αλλά πρέπει να συμβάλλει και στη βελτίωση
της κοινωνίας. Εργα του: Δυναμική κοινωνιο-
λογία ή εφαρμοσμένη κοινωνική επιστήμη,
τόμοι 2, 1883 (Dynamic sociology or applied
social science).- Οι φυσικοί παράγοντες του
πολιτισμού, 1893 (The physic factors of civili-
sation).- Καθαρή κοινωνιολογία, 1903, (Pure
sociology).- Εφαρμοσμένη κοινωνιολογία,
1906 (Applied sociology).
Αντώνης Οικονόμου
Γρατσιάτος Παύλος (1844-1917). Γεννήθηκε
στο Αργοστόλι. Εκεί έμαθε και τα πρώτα γράμ-
ματα και τέλειωσε το γυμνάσιο. Ενας από τους
δασκάλους του, ο Ιωάννης Μενάγιας, τον
μύησε στη φιλοσοφία και ιδιαίτερα στις ιδέες
του Χέγκελ*. Συμπλήρωσε τη φιλολογική και
φιλοσοφική του κατάρτιση με προσωπική ερ-
γασία. Εργάστηκε ως εκπαιδευτικός σε ιδιωτι-
κά σχολεία και για αρκετά χρόνια διετέλεσε δι-
ευθυντής των γραφείων της Αρχαιολογικής ε-
ταιρείας. Ασχολήθηκε με μεταφράσεις φιλο-
σοφικών έργων και με πρωτότυπες συγγρα-
φές. Εργα του: Σχίσμα Εκκλησίας προς τον
χριστιανικόν Πολιτισμόν. Κοινωνική Μελέτη,
Αθήνα 1894· Φιλοσοφία της Θρησκείας (Επιτο-
μή και διασκευή του έργου του άγγλου φιλό-
σοφου Jogn Caird, Introduction to the Philoso-
phy of Religion), Αθήνα, εκδόσεις Φέξη, 1910.
Μεταφράσεις: Αριστοτέλη, Περί ψυχής και
Μικρά Φυσικά· Πλάτωνα, Τίμαιος' Χέγκελ, Λο-
γική (όλα στις εκδόσεις Φέξη). Σελίδες από το
πρώτο έργο του Γρατσιάτου έχει περιλάβει ο
Ε. Π. Παπανούτσος στο γνωστό έργο του Νεο-
ελληνική Φιλοσοφία, τ. 2, σελ. 203-220.
Φ. Κ. Βώρος
γραφειοκρατία. Μορφή κρατικής, κυρίως, ορ-
γάνωσης / μηχανισμού μέσα στην κοινωνία με
σημαντικό, και συνήθως καθοριστικό, ρυθμιστι-
κό / κανονιστικό ρόλο στην όλη εξελικτική πο-
Γρηγοράς
ρεία ενός δεδομένου κοινωνικού συνόλου
αλλά και στους επιμέρους τομείς των δραστη-
ριοτήτων του (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτι-
σμικό κ.λπ.). Η γραφειοκρατία, προσδιοριζόμε-
νη βασικά από τις παραγωγικές σχέσεις, με
την αυστηρά "ιεραρχημένη" δομή της και τη
στενή συνάρτηση / εξάρτησή της από την ε-
ξουσία, κατά τον Κ. Μαρξ*, αντιπροσωπεύει
και υπηρετεί τα συμφέροντα και την ιδεολογία
της άρχουσας τάξης, σήμερα του καπιταλι-
σμού' τη διακρίνει η ροπή προς την τυπικότητα,
η έλλειψη συναισθηματισμού, ο αυταρχισμός, η
αυθαιρεσία, η αλλοτρίωση και η εκμηδένιση της
προσωπικότητας, καθώς και η τάση, ιδιαίτερα
στην τεχνοκρατούμενη εποχή μας αλλά και πα-
λαιότερα, αποκλειστικής κατοχής της γνώσης·
επίσης, μεταξύ των μελών αυτού του κοινωνι-
κού στρώματος συχνά αναπτύσσονται αντικοι-
νωνικά φαινόμενα (σταδιοδρομία με αθέμιτα
μέσα, επιδίωξη προνομίων, διαφθορά).
Αντίθετα, κατά τον Χέγκελ* η γραφειοκρατία
αναπαριστά στον κόσμο μας την "απόλυτη
ιδέα"- ο Μ. Βέμπερ* τη θεωρεί προοδευτικό
φαινόμενο, χαρακτηριστικό της "νόμιμης εξου-
σίας", και ενσάρκωση της ορθολογικότητας
του καπιταλισμού και τη χαρακτηρίζει: αποδο-
τική, αυστηρά ιεραρχημένη εξουσία, σύστημα
γενικών και μόνιμων κανόνων, απρόσωπη και
συναισθηματικά ουδέτερη διοικητική δραστη-
ριότητα. Ρεαλιστικότερες απόψεις εκφράζουν
οι Ρ. Μάικελσον, Σέλζνικ, Πάρσονς, Ρ. Μέρ-
τον, Α. Γκόουλντνερ· ο Β. Παρέτο* βλέπει στην
γραφειοκρατία μια ελίτ ικανή για διοίκηση, ο
Τζ. Μπάρναμ χαρακτηρίζει τα διευθυντικά στε-
λέχη ως νέα κρατούσα τάξη, ο Γκ. Λούκατς* ε-
πισημαίνει τον αλλοτριωτικό χαρακτήρα της
γραφειοκρατίας, ενώ ο Γκάλμπρεϊθ* υπογραμ-
μίζει ότι πραγματικός φορέας εξουσίας στη
σύγχρονη κοινωνία είναι η "τεχνοδομή" (τεχνι-
κό σώμα της γραφειοκρατίας).
Βιβλιογρ.: Μαρξ Κ., Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας
του κράτους και του δικαίου, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα,
1978.- Φ. Ένγκελς. Η καταγωγή της οικογένειας, της α-
τομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, Σ.Ε.- Β. 1. Λένιν,
Κράτος και επανάσταση, "Απαντα", τ. 33.- Μ. Albrow.
Bureaucracy, London, 1970.- Hegel G. W. F., Grundlinien
der philosophie des Rechts Oder Naturrecht und
Staatwissenschalt im Grundvisse. Berlin. 1981.- M. Weber,
Βασικές έννοιες κοινωνιολογίας, Κένταυρος, Αθήνα.
1983 - Γκάλμπρεϊθ Τ. Κ., Το νέο βιομηχανικό κράτος, Πα-
παζήσης, Αθήνα.- Nicos Mouzelis, Organisation and
Bureaucracy, London, 1967.
ε. x.
Γρηγοράς Νικηφόρος (1295, Ηράκλεια Πόντου
313
Γρηγόριος
- 1359/60). Πρόκειται για μια μεγάλη φυσιο-
γνωμία του 14ου αιώνα, σήμερα δε χαρακτηρί-
ζεται ως εγκυκλοπαιδιστής, αλλά και ιστορι-
κός, καθώς επίσης και φιλόσοφος. Ο Νικηφό-
ρος δίδαξε για κάποιο διάστημα στη Μονή
της Χώρας. Η σημερινή κριτική τον αναγνωρί-
ζει ως τη μεγαλύτερη ίσιος πνευματική μορφή
του όψιμου Μεσαίωνα. Η ιστορία του καλύπτει
τα χρόνια 1204-1359 και συμπληρώνει, σε
πολλά σημεία, τον Ακροπολίτη* και τον Παχυ-
μέρη*.
Ο Γρηγοράς δεχόταν ότι υπάρχει μία παγκό-
σμια ψυχή που ενώνει τον ουρανό και τη γη. Η
διδασκαλία αυτή είναι φανερό ότι απηχεί νεο-
πλατωνικές θέσεις, πάντως στη συνέχεια απε-
τέλεσε τη βάση της διδασκαλίας του Πλήθω-
να*. Στη διαιωνιζόμενη συζήτηση των μορφω-
μένων κύκλων γύρω από την αξιολόγηση του
Πλάτωνα* και του Αριστοτέλη*, ο Γρηγοράς
πήρε το μέρος του Πλάτωνα, τον οποίο προσε-
πάθησε μάλιστα να μιμηθεί στον διάλογό του
Φλωρέντιος.
Αν και δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη θεο-
λογία, πήρε μέρος στην ησυχαστική διαμάχη,
επειδή επίστευε ότι οι ιδέες του Παλαμά* ήταν
βλάσφημες, αιρετικές και επικίνδυνες για την
ορθόδοξη Εκκλησία. Ητοι ο Γρηγοράς διεξή-
γαγε έναν μακροχρόνιο και σκληρό αγώνα ε-
ναντίον του Γρηγορίου Παλαμά, κυρίως με τα
"αντιρρητικά" του έργα. Αυτό δεν σημαίνει ότι
ήταν οπαδός του Βαρλαάμ*, αφού τον είχε α-
ντιμετωπίσει δημόσια πιθανόν σε θέματα της
"τετρακτύος", και διαφωνούσε οπωσδήποτε με
τον αριστοτελισμό* του αντιπάλου του. Εργα
του: PG 148-149. Επιστολαί προς τονφιλόσο-
φον Ιωσήφ, ΒΖ 8, 55-64.- Correspondence de
Nicdphore Gr6goras, έκδ. R. Guillaud, Paris,
1927.- Ερμηνεία εις τον Συνεσίου περί ενυ-
πνίων λόγον PG 149, 644-648, Φλωρέντιος ή
περί σοφίας, PG 149, 641-648, κ.ά.
Νικ. Γ. Πολίτης
Γρηγόριος Μοναχός ή Ανεπώνυμος (11ος αι.).
Αριστοτελικός φιλόσοφος. Ανήκει στην κατη-
γορία εκείνων που κατά τη Βυζαντινή περίοδο
υπομνηματίζουν, συνοψίζουν και παραφρά-
ζουν τα φιλοσοφικά κείμενα του Αριστοτέλη*
και του Πορφυρίου*, με σκοπό να διευκολύ-
νουν τη μελέτη τους. Πιστός στην παράδοση
αυτή έγραψε Συνοπτικόν σύνταγμα φιλοσο-
φίας, που εκδόθηκε από τον J. Wegelin (Aug-
sburg, 1600), από τον οποίο επονομάζεται
Aneponymus. Νεότερη έκδοση: J.-L. Heiberg,
314
Anonymi Logiga et Quadrivium, Κοπεγχάγη
1928.
Απ Τζ.
Γρηγόριος Νύσσης (335-394). Ο τελευταίος
χρονολογικά από τους Καππαδόκες είναι ο ε-
πίσκοπος Νύσσης Γρηγόριος, ο πλέον φιλόσο-
φος από τους χριστιανούς συγγραφείς. Η με-
λέτη έχει αποδείξει ότι στο έργο του Γρηγορί-
ου ανευρίσκονται επιδράσεις όλων των περιό-
δων της φιλοσοφίας ακόμη και της προσωκρα-
τικής. Ομιλούν οι μελετητές και για επιδράσεις
του Πλάτωνα*, που αποδίδονται στη νεοπλα-
τωνική σχολή των Αθηνών, αλλά και για επι-
δράσεις του μυστικισμού του μέσου πλατωνι-
σμού. Παράλληλα τα έργα του έχουν καθαρό
και ορθό χριστιανικό υπόβαθρο, έτσι ώστε σχε-
δόν από το σύνολό τους να ανευρίσκονται επι-
δράσεις σε πολλά μεταγενέστερα χριστιανικά
έργα.
Τα έργα του μπορούν να καταταχθούν σε με-
λέτες που αφορούν στη συστηματική φιλοσο-
φία και σε άλλες που έχουν ως αντικείμενο
την οροθέτηση της χριστιανικής φιλοσοφίας,
σε αντιπαράθεση προς την αντίστοιχη ελληνι-
κή. Εκτός απ' αυτά έχει γράψει έργα ηθικού
περιεχομένου. Ο Γρηγόριος εξετάζει το θεο-
λογικό, το κοσμολογικό και το ανθρωπολογικό
ζήτημα. Αναφέρεται στην Αγ. Τριάδα, τη σάρ-
κωση του Χριστού, την πλάση του ανθρώπου
και σε άλλα συναφή θέματα, όπως το ζήτημα
του Είναι και του χρόνου, της ύλης, του Θεού
κ.λπ.
Ας αναφέρουμε σε παρένθεση ότι, σύμφωνα
με μια πληροφορία, έκανε και πείραμα για ν' α-
ποδείξει ότι ο κόσμος προήλθε από το χάος.
Η διδασκαλία για την τριαδική θεότητα θερα-
πεύει, κατά τον Γρηγόμιο, τα τρωτά τόσο του
ελληνισμού όσο και του ιουδαϊσμού, αφού ως
Τριάδα είναι αντίθετη με την ιουδαϊκή άποψη
και ως Μονάδα προς την ελληνική· ως Τριάδα
πάλι συμφωνεί με την πολλαπλότητα της θεό-
τητας που δέχονται οι Ελληνες, ενώ ως Μονά-
δα συμφωνεί προς τη μοναδικότητα της θεότη-
τας των Ιουδαίων ( Λόγος Κατηχ. 3, Srawley,
17).
Παράλληλα η απόρριψη της οντότητας του
κακού αναιρεί και τα επιχειρήματα όσων υπο-
στηρίζουν ότι υπάρχει αέναος αγώνας μεταξύ
του καλού και κακού.
Ο Γρηγόριος, αναφερόμενος στην ελευθερία
του ανθρώπου, έρχεται σε αντίθεση προς τη
στωική διδασκαλία για την ειμαρμένη. Αφού ο

άνθρωπος απομακρύνθηκε από τον Θεό με την
πονηρή χρήση του νου του, αυτό σημαίνει ότι
μπορεί με την αγαθή χρήση του να επανέλθει.
Την αντίληψη αυτή της επιστροφής εις το
"κατά φύσιν", θα αναπτύξουν παραπέρα και
άλλοι συγγραφείς των επόμενων αιώνων.
Ο επιλεκτέος βίος, κατά τον Γρηγόριο, πρέπει
να είναι ο "κατά Χριστόν". Αυτός ο βίος μπορεί
να βρει βοήθεια και στην έξω φιλοσοφία, ιδιαί-
τερα την ηθική και τη φυσική. ( θ ε ω ρ ί α εις τον
του Μωυσέως βίον,Ρβ 44, 336). Έργα του:
Κατά Ειμαρμένης, (PG 45, 145-174).- Προς
Έλληνας εκ των κοινών εννοιών (PG 45, 175-
186).- Προς Ευνόμιον Αντιρρητικοί λόγοι IB'
(PG 45, 237-1122).- Περί κατασκευής ανθρώ-
που (PG 44, 125-256).- Περί ψυχής και Ανα-
στάσεως ο λόγος ο λεγόμενος τα Μακρίνεια
(PG 46, 12-160).
Nut. Γ. Πολίτης
Γρηγόριος ο Θεολόγος ή Ναζιανζηνός (330-
389/90). Γεννήθηκε κοντά στη Ναζιανζό της
Καππαδοκίας και ήταν πατριάρχης της Κων-
σταντινούπολης το 381, όπου και προήδρευσε
της Β' Οικουμενικής Συνόδου, η οποία ασχολή-
θηκε με τη θεότητα του Αγ. Πνεύματος. Κυ-
ρίως όμως για το σύνολο του έργου και των
πράξεών του ο Γρηγόριος θεωρείται ως ένας
από τους τρεις αναγνωριζόμενους και ονομα-
ζόμενους θεολόγους (ο πρώτος είναι ο μαθη-
τής και επιστήθιος φίλος του Χριστού Ιωάννης,
ο δεύτερος ο Γρηγόριος και ο τρίτος ο Συμεών,
ο οποίος θα λάβει μαζί και άλλο επίθετο και θα
ονομασθεί Νέος θεολόγος). Η φιλοσοφική υ-
ποδομή, αλλά και ο χαρακτήρας του Γρηγορί-
ου είναι διάχυτος στο έργο του, είτε μιλάει για
τα ανθρώπινα προβλήματα, την αμαρτία, τον
θάνατο και άλλα είτε για τη θεία φωτοχυσία.
Κρίνεται περιττό να υπομνησθεί ότι ο Γρηγό-
ριος ασχολείται κυρίως με το θεολογικό πρό-
βλημα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι στο
έργο του δεν περιλαμβάνονται και άλλα θέμα-
τα ειδικότερου φιλοσοφικού ενδιαφέροντος.
Τη χριστιανική φιλοσοφία ("έσω"), η οποία, αν
και φαίνεται τα.τεινή, οδηγεί στον Θεό, την α-
ντιπαραθέτει ο Γρηγόριος προς την έξω, η
οποία παίζει με τις σκιές της αλήθειας και απο-
μακρύνει τον άνθρωπο από τη γνώση του Θεού
(PG 35, 1204-1205).
Η αναίρεση της συνύπαρξης της ύλης ως αρχι-
κής αιτίας της ύπαρξης των όντων, καθώς και
της εκδοχής για την αυτόματη ή τυχαία συ-
γκρότηση του κόσμου, βρίσκεται μεταξύ των
Γρηγόριος ο Παλαμάς
ζητημάτων που εξετάζονται. Αν γίνει παραδε-
κτή, γράφει ο Γρηγόριος, η τυχαία γένεση του
κόσμου, δεν θα πρέπει να απαντήσουμε ποιος
τον ετακτοποίησε; Στην πεοίπτωση που θα το
αποδώσουμε στην τύχη, συνεχίζει ο Γρηγό-
ριος, ποιος θα θεωρήσουμε ότι τον κρατεί; θ α
παραδεχθούμε ότι και αυτό είναι τυχαίο ή ότι
κάτι άλλο είναι που συντηρεί τον κόσμο, κάτι
δηλαδή διαφορετικό από την τύχη και τον αυ-
τοματισμό; Μετά απ" αυτά συμπεραίνει ότι δεν
είναι η τύχη αλλ' ο θεός που εδημιούργησε
τον κόσμο {Λύγος Β' θεολ. ις', Barbel, 96).
Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες του φιλο-
σοφικού βίου θεωρεί ο Γρηγόριος το εγχείρη-
μα της ανίχνευσης της αλήθειας, αφού αισθά-
νεται την απόγνωση στην οποία βρίσκεται ο
σκεπτόμενος άνθρωπος, που κινείται από την
ανειρήνευτη διάθεση της μάθησης, όταν κατα-
λήξει σε ένα συμπέρασμα, που είναι πρόκληση
για τη συνέχιση του έργου. Η μάθηση και ο
λόγος, προσθέτει ο Γρηγόριος, είναι "δυστέκ-
μαρτός τε και δυσθεώρητος", γιατί οι άνθρωποι
είναι αδύνατον να απαλλαγούν από την εξου-
σία των αισθήσεων.
Έργα του: Λόγοι Ε' θεολογικοί, PG 36. 12-
213.- Κατά Ιουλιανού Βασιλέως και κατά Ελλή-
νων στηλιτευτικός, PG 35, 532-721.- Περί γε-
νέσεως και αθανασίας ψυχής (λατ.), PG 35,
109-111.- Κεφάλαια φυσικά, θεολογικά, ηθικά
τε και πρακτικά ρν'. ("Φιλοκαλία" Δ', 134-187).
Νικ. Γ. Πολίτης
Γρηγόριος ο Παλαμάς (Κωνσταντινούπολη,
1296 - 14 Νοεμβρ. 1359, θεσσαλονίκη). Εγνώ-
ρισε την έξω και την έσω παιδεία στο Πανεπι-
στήμιο της Κωνσταντινούπολης το οποίο τότε
διηύθηνε ο Θεόδωρος ο Μετοχίτης*. Στράφηκε
όμως ενωρίτερα αποκλειστικά σχεδόν προς τη
θεολογία. Εγκατέλειψε την Πόλη και ήλθε
στον Αθωνα, αργότερα στο Παπίκιο Όρος, στη
Βέροια, και τέλος έγινε επίσκοπος θεσσαλονί-
κης το 1346. θεωρείται ως ο ανανεωτής του η-
συχασμού*.
Ο Γρηγόριος είναι πολυγραφότατος, έχει μάλι-
στα σωθεί το σύνολο σχεδόν του έργου του,
τα δε συγγράμματά του διακρίνονται σε εκείνα
που έχουν ως αντικείμενο τα σχετιζόμενα με
το άγιο Πνεύμα, σε επιστολές προς διαφόρους
αντιησυχαστές, σε ποιμαντικά και ασκητικά.
Ιδίως όμως, επειδή έγραφε πάντοτε προκειμέ-
νου να απαντήσει σε όσους παρενέβαλλαν ε-
μπόδια στην ορθή τοποθέτηση της Εκκλησίας
απέναντι στα διάφορα προβλήματα, τα έργα
315
Γρηγόριος ο ΣιναΤτης
του αναφέρονται κυρίως στην έριδα που ξέ-
σπασε αυτή την εποχή σχετικά με το αν είναι
δυνατή η γνώση του Θεού από τον άνθρωπο.
Ειδικότερα ο Παλαμάς, σχετικά με την ησυχα-
στική άποψη, ήλθε σε σύγκρουση με τη σχολα-
στική αντίληψη, που θέλησε να εισαγάγει ο εκ
Καλαβρίας Βαρλαάμ*. Ετσι ο επίσκοπος Θεσ-
σαλονίκης δίδασκε ότι ο θεός δεν είναι ακατά-
ληπτος και αναπόδεικτος, όπως υποστήριζε ο
Βαρλαάμ, αλλ' αποδεικνύεται, όχι βέβαια και
αποκλειστικά με λογικές κατασκευές, παρά με
την πίστη, τον φωτισμό και την παράδοση
(Χρήστου, Α', 212, 13, 421, 28). Οι "ενέργειες"
οι ονομαζόμενες "ιδιότητες" του θεού, και όχι
η ουσία του, φανερώνονται στον άνθρωπο.
Στην κατάσταση αυτή ο άνθρωπος αισθάνεται
μια θέρμη εσωτερική και βλέπει το θείο φως,
το οποίο είναι ουσιαστικό και όχι συμβολικό
και φανερώνει ακριβώς τις θείες ενέργειες.
Αλλωστε η αίσθησή του μαρτυρεί ότι είναι
πραγματικό. Το φως αυτό είναι, κατά τον Πα-
λαμά, το ίδιο με εκείνο που φανερώθηκε κατά
τη Μεταμόρφωση στο Θαβώρ. Οι αντίπαλοι
του τον κατηγορούσαν, μαζί και τον ησυχα-
σμό, ότι έτσι εισάγονται και άλλοι κατώτεροι
θεοί. Η απάντηση του Παλαμά στις κατηγορίες
είναι ότι οι ενέργειες είναι η "υφειμένη" θεό-
της και όχι άλλος θεός. Οι απόψεις του Παλα-
μά στηρίζονται στη διδασκαλία του Χριστού
και των Αποστόλων, στις αποφάσεις των Συνό-
δων, αλλά και στα συγγράμματα των παλαιών
μυστικών θεολόγων, ιδίως των Καππαδοκών,
του Μακαρίου, του Διονυσίου, του Μαξίμου
του Ομολογητού*, αλλά και στη ζώσα μοναχι-
κή πραγματικότητα. Η Εκκλησία δέχθηκε τη δι-
δασκαλία του και, εννιά χρόνια μετά τον θάνα-
τό του, τον κατέταξε στους αγίους (βλ. και λ.
ησυχασμός βυζαντινός). Εργα του: PG 150-
151, Συγγράμματα, Α'-Δ', επιμ. Π. Κ. Χρήστου,
θεσσαλονίκη 1908'.- Κεφάλαια φυσικά, θεολο-
γικά, ηθικά τε και πρακτικά ρν' ("φιλοκαλία" Δ',
134-187).- Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων. ("φι-
λοκαλία" Δ', 123-131).- Αγιορειτικός τόμος...,
Συγγράμματα Β', επιμ. Π. Κ. Χρήστου, θεσσα-
λονίκη 1988? 567-578.
Νικ. Γ. Πολίτης
ΤΕΛΟΣ Α' ΤΟΜΟΥ
Γρηγόριος ο ΣιναΤτης (1255-1347). θεωρείται
ως ο ανανεωτής του ησυχασμού*. Γεννήθηκε
στο Κούκουλο, κοντά στις Κλαζομενές, και
γνώρισε από μικρός τη "θύραθεν" και την εκ-
κλησιαστική παιδεία. Εγινε μοναχός στη μονή
της αγ. Αικατερίνης του Σινά, από όπου και η
προσωνυμία του. Στη συνέχεια πήγε στο Αγιο
Όρος, στη Χίο, στην Κωνσταντινούπολη και,
τέλος, στο όρος Κατακρυωμένος, όπου και πέ-
θανε (1347). Ο Γρηγόριος προέτρεπε τους μο-
ναχούς να διαβάζουν τις πραγματείες για την
προσευχή και τον ησυχασμό που έγραψαν ο
Ιωάννης της Κλίμακος*, ο Ισαάκ, ο άγιος Μάξι-
μος*, ο Νέος θεολόγος και ο μαθητής του Νι-
κήτας Στηθάτος. Στο έργο του υπάρχουν μετα-
ξύ άλλων καίριες διακρίσεις των παθών (Κεφά-
λαια ... 77). Ακολουθώντας πολύχρονη παρά-
δοση, κάνει λόγο για τα οκτώ πονηρά πνεύμα-
τα, τους προστάτες της πονηρίας, από τους ο-
ποίους τρεις μεγάλοι: της "γαστριμαργίας",
της "φιλαργυρίας" και της "κενοδοξίας"' και
πέντε μικρότεροι: της "πορνείας" και "οργής"
και "λύπης" και "ακηδίας" και "υπερηφανίας".
(Κεφάλαια ... 91). Επειδή η ζωή του μοναχού,
κυρίως, πρέπει να διακρίνεται για την ταπείνω-
ση, ο Γρηγόριος δίδασκε ότι υπάρχουν επτά
δρόμοι που οδηγούν σ" αυτή: η σιωπή, η ταπει-
νοφροσύνη, η ταπεινολογία, η ταπεινοφορία, η
αυτομεμψία, η συντριβή, η εσχατιά. Ειδικότε-
ρα την ησυχαστική του μέθοδο τη χώριζε σε
τρία στάδια. Κατά το πρώτο, ο ασκούμενος
πρέπει να κάθεται χαμηλά και να προσπαθεί να
κατακρατήσει τον νου του στην καρδιά του.
Αυτό συντελείται με την επίκληση του θείου ο-
νόματος, της ονομαζόμενης και μονολογίστου
ευχής, δηλαδή του "Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέη-
σόν με". Στο δεύτερο, ο μοναχός, απαλλαγμέ-
νος από βιοτικές φροντίδες, γίνεται αντικείμε-
νο θείου φωτισμού. Τέλος στο τρίτο, για το
οποίο δεν άφησε μαρτυρίες, γίνεται η συναρ-
παγή του όλου ανθρώπου προς τον θεό. Εργα
του: Κεφάλαια δι' ακροστιχίδος πάνυ ωφέλιμα
ρλζ' ("Φιλοκαλία" Δ', 31-62) και PG 150, 1237-
1300.- Περί ησυχίας και προσευχής και ότι
χωρίς οδηγού ευχερώς συνεισέρχεται η πλάνη
(PG 150, 1304-1347).
Νικ. Γ. Πολίτης
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ · ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ

Εκδοτική επιμέλεια: ΠΑΝΟΣ Κ. ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

Τόμος Α': αβατάρα - Γρηγόριος ο Σιναΐτης

Σελίδες: 320, χαρτί γραφής Σαμοά των 100 γρ., σχήμα 70x100 - 1/16

Φωτοσύνθεση · φιλμ: ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΣΤΡΙΤΣΗΣ

Αθήνα, Θεμιστοκλέους 53, τηλ. 38 47 131 - 38 11 806

Μοντάζ: ΣΥΜΒΟΛΟ
Ν. Λιόσια, Δολιανών 18 & Σάσωνος 2, τηλ. 26 91 397

Εκτύπωση - Offset: ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΚΑΡΕΝΤΖΟΣ

Περιστέρι, Μονή Δαμάστας 6, τηλ. 57 33 244

Βιβλιοδεσία: I. ΜΟΥΤΣΗΣ
Αιγάλεω, Εμμ. Παπά 6, τηλ. 34 63 702 · 34 75 445

Ο πρώτος τόμος δόθηκε στην κυκλοφορία τον Οκτώβριο 1994