Professional Documents
Culture Documents
του Καπιταλισμού
1500-1981
Έργα του Μισέλ Μπο:
ΗΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
1500-1981
�
ΜΛΛΙΑΡΗΙ
ΩΑΙΔΕΙ4
Μ ΕΤΑΦΡΑΣΗ : Μάριος Β:ρέττας
ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΔΟΚΙ Μ Ι Ω Ν : Θώμη Ιωιννίδου-ΓεωργακοποιJλοιJ
ΦΩΤΟΣΤΟ Ι Χ ΕΙΟΘΕΣ Ι Α : gωfomanager
ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ-ΜΟΝΤΑΖ: Μαρία Φεσατίδοη
Μ Α Κ ΕτΑ ΕΞΩΦΥΑΑΟΥ: Δ. ΚΕΡΑΣΙΔΗΣ
ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΟΦΣΕτ: ΑΦΟΙ ΡΟΜΠΟΑΑ
Προειδοποι'ηση
ρατηρήσεις τους.
Ευχαριστώ τέλος rις εκδόσεις ι<ΣΕΘΙΛ>' και ιδιαiιερα τοι Ειιτμόιι
Μπλαικ. που με ενθάρρυναν να γράψω το 6ι6λιΌ, τηιι Κρ!στiιιΜαΦάρ
που οργάνωσε και επιμελήθηκε την έκδοση, τοι ΚριστιάνΜπαις που
σχεδiασε τα διαγράμματα, -αθώς και όλους όσους συνερyάστη(αιι για
τηι παραγωγή και τηιι κυκλοφορiα του.
ΜΙΣΕΛΜΠΟ
Δυο λόγια από το συγγραφέα
Πανεπιστήμιο Παρiσι-8
Σαιvτ-Ντενι'ς. ΟκτώΒρης 1980
Γενική Εισαγωγή
Το βιβλίο αυτό γεννήθηκε από μιαν ακλόνητη πεποί
θηση: είναι αδύνατον να κατανοήσουμε τη σύγχρονη ε
ποχή αν δεν προχωρήσουμε σε μια βαθύτερη ανάλυση
των αναστατώσεων και των ανακατατάξεων που προκά
λεσε στις κοινωνίες όλου του κόσμου, η ανάπτυξη του
καπιταλισμού.
Γεννήθηκε ακόμη από τη μέριμνα ότι η προσέγγι ση
στην ανάπτυξη αυτή οΦείλει να πραγματωθεί στις πολ
λαπλές της διαστάσεις: οικονομικ ή, αλλά και πολιτική
και ιδεολογική, εθνική αλλά και πολυ εθνική παγκόσμια,
απελευθερωτική αλλά και καταπιεστική, δημιουργική
αλλά και καταστροφική..
Γεννήθηκε τέλος από τη φιλοδοξία ν' αντιμετωπι
στούν ταυτόχρονα και σφαιρικά ένα σύνολο από αδια
χ ριστα ζητήματα, που πολύ συχνά μέχρι σήμερα μελε
ώ
"
τήθηκαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο: η διαμόρφωση
της πολιτικής οικονομίας σε σχέση με τη «μεγάλη πο
ρεία προς τον καπιταλισμό��. η ανάδειξη του δημοκρατι
κού ιδεώδους σε αντιπαράθεση με τα προηγούμενα αρι
στοκρατικά καθεστώτα, η άνοδος των νέ ων ηγετικών τά
ξεων μέσα από τους διαύλους των καινούργιων δημοκρα
τικών θεσμών, η διασύνδεση ανάμεσα στην ανάπτυξη
των εθνικών καπιταλισμών και το δυνάμωμα των εργατι
κών κινημάτων, όπως και τον πολλαπλασιασμό των κα-
τακτήσεων των εργαζομένων, η διαρκής, πληρέστερη και
περιπλοκότερη κυριαρχiα του καπιταλισμού στην υΦή·
λιο, η διάρθρωση ανάμεσα στην ταξική και εθνική κυ·
ριαρχiα, και τέλος, η εκτίμηση των κρίσεων σαν ενδεί·
ξεις για την παρουσiα των αδιεξόδων και την απαίτηση
για μιαν ευρύτερη ανανέωση, όπου και καταλήγουμε στη
σύγχρονη παγκόσμια «Μεγάλη Κρiσψ).
Μ' αυτό τον τρόπο μπορούμε να παρακολουθήσουμε
άνετα την όλη πορεία, που μέσα σε διάστημα τεσσάρων
αιώνων, οδήγησε από τους (<κονκισταδόρερ) στην πα·
yκόσμια βρετανική κυριαρχία (ΡΑΧ BRIΠANICA),
από τους μεταπράτες και σαράφηδες της Γένοβας, της
Αμβέρσας και του 'Αμστερνταμ στο παγκόσμιο εργαστη·
ριακό και τραπεζικό κέντρο της Αγγλίας, από τη ρόκα
και το αδράχτι στο μηχανικό αργαλειό, από τον ανεμό·
μυλο στην ατμομηχανή, και τις υποτυπώδεις εμπορικές
και τραπεζικές συναλλαγές στο βιομηχανικό καπιταλι·
σμό, Gπό το Μακιαβέλι στο Μαρξ, από τον Ηyμόvα στο
Κ εφάλα ιο.
.
Τέλος, στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, μας παρα·
σύρει ορμητικά μια πανίσχυρη δίνη: η βρετανική ηγεμο·
νία υποκλίνεται εμπρός στην αμερικάνικη δύναμη, που
με τη σειρά της τίθεται υπό αμφισβήτηση, η πρόοδος
και οι νίκες του εργατικού κινήματος έρχονται αντιμέτω·
πες με τις αντιφάσεις που υπαγορεύουν οι νέες εθνικές
και παγκόσμιες καταστάσεις, ο άνθρακας, το πετρέλαιο
και ο ηλεκτρισμός υποχωρούν εμπρός στις νέες μορφές
ενεργείας, η μηχανοποίηση και ο τεϊλορισμός παραχω·
ρούν τη θέση τους στην αυτοματοποίηση και τη ρομπο·
τική, το εμπορικό κεφάλαιο ΦΟίνει παρακολουθώντας τη
θεμελίωση ενός νέου πολυποίκιλου και ιεραρχημένου
ιμπεριαλιστικού συστήματος, ενώ από τις διάφορες Φά-
σε ις ευημερίας προκύπτουν οι περίοδοι των κρίσεων και
των πολέμων. Από τη «Μεγάλη Κρίσψ) του 1885-1893,
φτάνουμε στη «Μεγάλη Κρίσψ) του 1970-1980.
Σε ένα άλλο βιβλίο, παράλληλο και κατά κάποιο τρό
πο δίδυμο με αυτό εδώ1, μελετάμε την ανάπτυξη της ιδέας
του σοσιαλισμού, μέσα από τις ζυμώσεις της γαλλικής
αλλά και της βιομηχανικής επανάστασης, την υιοθέτησή
της από το πολι'ψορφο και πολυπρόσωπο εργατικό κίνη
μα του 19ου αιώνα, καθώς και τη δοκιμασία της πραγμά
τωσης αυτής της ιδέας που οδήγησε στην Οκτωβριανή ε
πανάσταση και τον κρατικό κολεκτιβισμό. Το δεύτερο
αυτό βιβλίο μας προσφέρει την ευκαιρία να στοχαστού
με πάνω στη Φύση των κοινωνικών σχημάτων, όλων ό
σων σήμερα διαμορφώνονται στο όνομα του σόσιαλι
σμού -σε Ανατολή και Δύση, όπως και στον Τρίτο Κό
σμο- κι ακόμη, μας βοηθά να αντιληφθούμε σlμερα, στα
τέλη του 20ου αιώνα, τις συντεταγμένες ενός σοσιαλιση
κού σχεδίου που συνυπολογίζει τόσο τα μαθήματα του
προηγούμενου αιώνα όσο και τις φοβερές προκλήσεις
του αιώνα που έρχεται.
ΠΡΩΤΟ Μ ΕΡΟΣ
14
Η ΜΕΓΑΛΗ lOPEIA ΠΡΟΣ ΤΟΝ KAJΠAΛIIMO
15
Η lliQPIA ΤΟΥ ΚΑΠιτΑΛIΣΜΟΥ
16
/ΙΖΓΛΛΗ ΙlΟΡ!Λ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΙJΠΆΛΙ.ΜΟ
Ισπανών που έγη•αν στο Νέο Κόσμο μετά τον Κολόμβο είχαν το
iδιο κi•ητρο: την ακόρεστη δίψα γω :rυσάΦι (... )0
Ο Κορτέζ, ο κατακτητής του Μεξικού. το ομολόγησε απε
ρίφραστα: «Εμείς οι Ισπανοί, υποφέρουμε από μιαν αρρώστια
της καρδιάς, που για μοναδικό της φάρμιω έχει το χρυσίΦι>>.
Στα 1 503 Φτάνει το πρώτο φορτίο με πολύτιμα μέταλλα από
τις Αντίλλες. Στα 1 5 1 9 αρχίζει η ληστεία του θησαυρού των
Αζτέκων στο Μεξικό. Στα 1 534. καταληστεύεται με τη σειρά
του. ο Οησαυρός των "Ινκας στο Περού.
Οι κονκισταδόρ::ς συγκέντρωσαν 1 . 300.000 ουγκιές χρυσού σ'
έναν μόνο σωρό. Βρήιων τέσσερα μ:γάλα ιιγάλματα από λάμα
και μιι δωδεκάδα αγάλματα γυναικών σε Φυσικό μέγεθος, όλα
από χρυσάφι. Ο 6ασιλιiς πλι"]ρωσε για λύτρα ένα δωμάτιο γεμά·
το χρυσάφι. Οι υπήκοοί του είχαν στους κιiπους. τα σπίτια και
στους ''αούς ωυς. κάΟ: λογης ΦύλλΗ. άνθη. πουλιά :Ut ζώα από
χρυσάΦι. Υπiρχαν μαγειpt:ά σκεύη από χρυσάφι. ενώ aσημέ
νιες πλάκες μ: μήκος είκοσι πόδια. πλάως δύο και πάχος δύο
δάχωλα χρησίμευαν για τραπ.ζι 7 .
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, ανάμεσα στο 1 52 1 και το
1 660, μεταφέρΟηκαν από την Αμερική στην Ισπανία δεκαοκτώ
χιλιάδες τόνοι ασήμι και διακόσιοι τόνοι χρυσάφι, ενώ άλλες
ανεπίσημες εκτιμήσεις διπλασιάζουν αυτές τις ποσότητες.
((Το χρυσάφι, έλεγε ο Χ ριστόφορος Κολόμβος. είναι το κα
λύτερο πράγμα στον κόσμο. εφόσον μπορεί ακόμη και να
στείλει τις ψυχές στον παράδεισο>>. Σε διάστημα λίγο μεyαλύ·
τερο από έναν αιώνα, ο ινδιάνικος πληθυσμός του Μεξικού
μειώΟηκε κατά 90"� (από εικοσιπένπ εκατομμύρια απέμεινε
μόνον ενάμισι εκατομμύριο κάτοικοι) και του Περού κατά
95%. Ο Λας Κ �σuς μας πληροφορεί ότι ανάμεσα στο 1 495 και
στο 1 503 πάνω από τρία εκατομμύρια κάτοικοι των νησιών ε·
ξοντώΟηκαν στις σφαγές, πουλήΟηκαν σαν σκλάβοι στην Κα
στίλη η υπέκυψαν στα ορυχεία :αι στις iλλες :ξαντλητικές
δουλειές: <(Ποιος από τις γενιές του μέλλοντος Οα τα πιστέψει
όλα αυτά; Εγώ που γράφω αυτές τις γραμμές. και τα είδα όλα
υi με τα μάτια μου. δυσκολεύομαι ακόμη να πιστέψω ότι έ·
17
l l ll"O'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΑΙΣΜΟΥ
γιναν πιγματικά))s.
Η παραγωγή του ζαχαροκάλαμου, για τη ζάχαρη, το ρούμι
και τη μελάσα. το εμπόριο των μαύρων σκλάβων. η ληστεία
και η εξόρυξη των πολύτιμων μετάλλων της Αμερικής, αποτε
λούν για όλη τη διάρκεια του αιώνα τις σημαντικότερες πηγές
πλούτου για την Ισπανία. Ο βασιλιάς ξεπληρών:ι τα τ:ράστια
δάνεια που οφείλει στο εξωτερικό (ήδη στα 1 557 μειώνει τους
τόκους των οΦ:ιλών του κατά τα δύο τρίτα) και χρηματοδοτεί
τους πολέμους του. Ο ίδιος, όπως και οι εξερευνητές, οι ευγε
νείς και οι πλούσιοι έμποροι, αγοράζει ό,τι χρειάζεται από
τους εμπόρους της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ολλανδίας και
της Αγγλίαξ Η αΦΟονία των πολύτιμων μετάλλων έρχεται κα
τά κύματα.
18
Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΡΞΙΑ Ι'ΟΣ 1ΌΝ ΚΑtΤΑΛΙΣΜ)
19
Η ΙΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ ΙΙ ΙIΑΛIΣΜΟΥ
20
Η Μ[ΓΛ\1 ΠΟ>ΕΙΑ ΙΙ'ω. ΓΟ. ΚΑΙIIΤΛΛΙ�1()
21
Η Ι�ΙΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙ ΙΤΑΛIΣΜ Uγ
22
l ΜΕΓΑ\Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟt ΤΟΝ λΠΙΤΑΑΙΣΜΟ
ΧΗΜλ I.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΥΚΛΟΡΙΑ ΑΞΙΣ ΚΑΙ ΩΛΟvτΟΥ ΣΊΉ
ΓΑλλΙΑ ΤΟΥ 1ιι ΑΙΩΝΑ
23
Η IΣJOP I A ΤΟΥ ΚΑΙΙΙ I"ΑΛΙηΙΟΥ
3. Το παλιό και ro :ο
Σ' ό,τι αφορά τα κοινωνικά σχήματα ποιι πρόκειται να υπο
δεχθούν τον κuπιτuλισμό, το παλιό διατηρεί την κυριαρχία
του: το μ::γ αλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι χωρικοί, ο κύ
ριος όγκος της παραγωγής αγροτικός και οι συναλλαγές σχε
τικά περιορισμένες (ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού επι
βιώνει με την αυτοσυντήρηση). Η φορολογία (σ: μορφή εργα
σίας. .ίδους ή χρήματος) πληρώνεται κατά κύριο λόγο από
τους χωρικούς προς όφελος του κλήρου, της aριστοκρατίας
και του βασιλικού Κ ράτους. Τα έξοδα των τριών τελευταίων ο
μάδων ::ξ ασΦαλίζουν τη συσσώρρευση των ιδιωτικών περιου
σιών των μεγαλεμπόρων κuι των τραπεζικών.
Οι εμπορικές συναλλαγές αφοροιiν προπiντων τη βιοτεχνι
κή παραγωγή που προσδιορiζεται από το μέγεθος των συντε
χνιών. Ελάχιστο τμήμα της αγροτικής παραγωγής συμμετέχει
στις συναλλαγές.
Αυτή η μικρή εμπορική παραγωγή ανταποκρίνεται στον τύ
πο ( Μ α -+ Α -+ Μ ι ) : Ο μικροπαραγωγός, πουλώντας το
εμπόρευμα που παρήγαγε ο iδιος, εισπράττει μια ποσότητα
24
Η M:ΓAΛII IlOPEIA ΠΡΟΣ ΤΟΝ Κ Λ Π iτΑΛΙΣΜΟ
25
1t ΙtτΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚλΠΠΑΑΙΣΜΟΥ
ΧΗΜΑ2
26
1 Μ ΕΓΑΛΗ Γι Ο>ΕιΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΙΙΙτΑΛιΣΜΟ
27
Η JΣΤΟ'Ι Λ ΤΟΥ ΚΛΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
28
Η Μ Ε Γ Λ Λ Η I"IO'EIA ΙΊΡΟ: ΤΟΝ ΚΑΙΙ ΙΊΛΛΙ:ΜΟ
29
Η !ΣΤΟ'!Α ΤΟΥ ΚΙΑΑ J Σ Μ Ο Υ
30
Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ Κ Α ΠiτΑΛlΣΜΟ
της τάξης τοu 2 5 ς 30%. "Ετσι ενώ κάθε αρχική μετοχή κόστιζε
τρεις χιλιάδες Φλορίνια, στα 1 670 έφτασε να αξίζει δεκαοκτώ χι
λιάδες Φλορίνια2•.
Δ;ύtερη βάση: η τράπεζα του Άμστερνταμ. Όταν οι διάΦο
ροι σαράφηδες κατηγορήθηκαν σαν υπεύθυνοι για το νομισμα
τικό χάος, η πόλη του Άμστερνταμ15 τους κατάργησε, και ί
δρυσε μια δική της τράπεζα που διατήρησε το μονοπώλιο των
συναλλαγών ( 1 609).
Η Τράπεζα του Άμστερνταμ δέχεται καταθέσεις σε χρήμα ή πο
λύτιμα είδη. με ελάχιστο όριο τα τριακόσια Φλορίνια. Η ασΦά
λεια που προσφέρει προσελκΟCι καταΟέσεις ακόμη κι από το ε
ξωτερικό. Μ ' αυτό τον τρόπο η τράπεζα μπορεί να προσφέρει
στους εμπόρ�υς χρήματα από οποιαδήποτε χώρα, επιτρέποντάς
τους να προμηθεύονται εμπορ:ύματα οποιασδήποτε προέλευσης,
πράγμα που προσελκύει επιπρόσθετα τους εμπόρους του εξωτερι
κού. Παίζει επίσης το ρόλο τράπεζας πληρωμών. Χωρίς ιδιαίτ:
ρη :πιβάρυνση πληρώνει για λογαρισμό των εμπόρων όλες τους
ης ιιπο:ρισεις, μέχρι το όριο των καταθέσεών rους. Για τις
πληρωμές χρησιμοποιεί to τραπεζικό φλορίνι, μια σταθερή αξία.
που εξασΦαλίζει τους πελάτες της. τtλος η τράπεζα του Άμ
στερνταμ αναπτύσσ:ται σε μια τράπεζα πίστωσης. Χρηματοδοτεί
την πόλη του Άμστερντάμ σε περίπτωση πολέμου. καθώς και
την Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών. Π ρος τα τέλη του αιώνα θα αρ
χίσει να δανειοδοτεί και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ήδη διατη·
ρεί σχέσεις με τις ιδιωτικές τράπεζες. με τη μορφή δ.νειοδοτή·
σεων και ανταλλαγή πιστωτικών επιστολών26 •
Τρίτη βάση : Ο στόλος. Όπως οι Άγγλοι, έτσι και οι Ολ
λανδοί χρησιμοποιούσαν για τους δρόμους της Ανατολής ή
της Ινδίας βαριά σκάφη, με γερή κατασκευή και πολεμικό εξο
πλισμό. Ωστόσο, για τους θαλάσσιους δρόμους της βόρειας
Ευριόπης και της Δύσης, κατασκεύασαν το «ΦλάουτσχιΠJJ, ένα
ελαφρύ σκάφος με μεγάλους χώρους, για τη μεταφορά εμπο
ρευμάτων (χωρητικότητας εκατό έως εννιακοσίων τόνων).
Πλη ρώνοντας γρήγορα και σε μετρητά. κατάφεραν να προμη
θευτοι)ν ξυλtία από τη Ν ο ρβηγία, φτηνότερα από όσο την
πλήρωναν οι Ν ορβηγοi κατασκευαστές. Τυποποίησαν την πα-
)I
Η ιΣΤΩΡιΑ ΤΟΥ ΚΑιιιΤ.ΛιΣ Μ)Υ
32
11 M.I\HI I lO>.IA ΠΙΌΣ ΤΟ\ ΚΛΠIΤΛΛIΣΜU
34
Η ΜΕΙ ΑΛΙ Π O ' : I A i'OΣ ΤΟΝ Κ Α ! ΙΓΛΛIΣΜΟ
35
Η IHOPIA ΤΟΥ Κ Α I ΗΤΛΛIΣ ΜΟΥ
.1 6
Η Μ Ε Ι"ΑΛΗ ΙΙΟ'ΕI Α ΙΙΡΟΣ ΤΟΝ Κ Α Π ΙΤΛΛΙΙΜΟ
JJ
Η ΙΗΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
38
Η ΜΕΓΑΑΗ ΙΊΟΡΕΙΑ Π'ΟΣ ΤΟΝ Κ Α Π ΙΤΑΑΙΣΜΟ
39
Η ΙΠΟΡΙΑ ΤΟΥ Κ Λ Π ΠΑΛΙΣΜΟΥ
Κ Ω Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ε Σ ΤΛΞΕΙΣ Κ Α Ι :ιΣΟ\Ιi\1ΑΤΑ
Σ Τ Η Ν ΑΓΓΛΙΑ ΤΟΥ 1 7οu Α I Ω Ν Λ
Λipδοι 1 86 2 590 4 8 1 80
βuρωνέτοι 80 880 14 00
ιπποτες 60 650 390 00
ιπnοιωμοι J OO 450 I 350 00
μttαnίτις
(Οαλάσσιο εμπόριο) 2 00 40 80 00
ευγcν.ί; 1 2 00 280 3 360 00
κρατικοί αξιωματοιiχοι ' 00 240 I 20 00
μcτωφάη:ς
(χερσαίο εμπόριο) 8 00 20 ι 60 οο
δικαστές και νομιιωi 1 0 00 140 1 40 00
tφΗtι:οί υπάλληλοι 5 00 120 60 00
πλοιJσιοι κολλι:ργητέ; 40 00 84 3 360 00
αξιωματικοί του στόλου 5 00 80 0000
αξιωματι:οi του στρuτού 4 00 60 240 00
ανώτερος κλήρος 2 00 60 1 20 00
cπιστήμον:ς κιι :πΗγγι:λμαtίtς
ελεύUεροι 1 6 00 60 960 00
μέσοι αγριτες 1 40 00 5Ο 1 0000
ιtωtερος κλήρος 8 00 45 360 00
μαγαζάτορες 40 00 45 ι 80 οο
αγροτες 1 5 0 00 44 6 60 00
τεχνίτες 60 00 40 2 40 00
'αύτες 50 00 20 ι οοοο
μεροκσματιίρη&;ς 364 00 " � 460 00
στρuτιώτες J5 00 490 00
άκληροι φτωχοί
αγρότες 40 00 6. 10s 2 60 00
αλ ιi τ ι: ς ( 30 00 ers.) 60 00
• σι λίρες
Πιrί. Πήtρ Μτiας. Γο πώra 6ιομηχuΙπ6 ι:Ο,η;
Η Μ Ε ΓΑΜΙ ΠΟΡεJΛ ΙΊΡΟΣ ΤΟΝ Κ Λ J ΠΓΑΛΙΣΜΟ
41
ll l!)'IA ΤΟΥ Κ Α ΙΙ'ΑΛΙΣΜΟΥ
τά το;. εiτε έχουν είτε όχι, και μειώνουμε έτσι την αμοιβή τους.
Αν οι δουλει•:ς δεν πάνε καλά, το μαΟαiνουν αμι:σως. Αλλά. αν
πηγαίνουν καλύτερα, δεν πρόκειται να το μάθουν ποτέ. Τοι; λέμε
ότι καν:iς πια δε θέλει τα υΦαντά τους στις ξένες χώρες. Ακόμη
κι αν εμείς δεν έχουμε (ανένα πρόβλημα να τα πουλήσουμε στο
εξωτερικό ( . . . )11
Ύστερα πιάνουμε τους κλώστ.ς: Τους κάνουμ. να κλώθουν
τρεις λίβρες μαλλιά αντί για δύο. Όταν μας Φέρνουν τη δουλειά
τους. παραπονιούνται. Λένε ότι μ: αυτά που τοι; πληρώνουμε
δεν μπορούν να �ήσουν. Κ ι όμως εμείς αν δούμε όrι λ.ίπ.ι έστω
και μια ουγκιά μαλλί, το αφιιρούμε αμέσως από ]V αμοιβή
τους. υπολογίζοντας κάΟ. ουγκιά. για τρ.ις π.ν.ς.
Μ' αιηό τον τρόπο κερδίζουμε πολλά χρήματα και αγοράζουμε
ιδιοκτησίες. Χάρη στους Φτωχούς που δουλεύουν για μας νύχτα
μ.pu. Λ.ς και δε γεννήθηκαν για να δουλεύουν με όλες τους τις
δυνάμεις για λογαριασμό μα;. Κρεμάστε μας λοιπόν, χωρίς δίκη .
Λλλί κρ:μiστ: μις μαζί τους, με τους υΦαντές. τους ξάντες. τους
κλώστες. που σκοτώνονται στη δουλειά. για .\'U' άθλιο μισθό. ι
Φού χάpι] σ' αυτούς εμείς γεμίζουμε το πουγκί μας. Και σταμα
τήστε να μας καταριέστ.. . . 1136
Οι φτωχοί τεχνίτες, οι εργάτες που δουλεύουν για λογαρια
σμό των χοντρεμπόρων. δε ζητούν ούτε ελευθερία, ούτε δημο
κρατία. αλλά την προστασία του κανονισμού. πάντοτε με τους
ίδιους στόχους: αύξηση της τιμής ή του μισθού. μείωση των
ωρών ;ργασίας. προστuσία από τον αΟέμιτο ανταγωνισμό του
:ξωτ.ρικοι).
Την ελ.υΟερία και τη δημοκρατία τη ζητούν οι μεγαλοαστοί
έμποροι και τραπε(ίτες.
. οι νομικοί και οι άνθρωποι του συνα
Φιού τους. Και στο αίτημα αυτό. βρίσκουν συμπαράσταση από
τους :λ:ύθερους ::π αγγελματίες. τους προεστούς των επαρχιών.
τους μικρμπόρους, τους πλούσιους καλλιεργητές και μια μι
κρή μερίδα της aριστοκρατίας.
Π ρόκειται για μtα καινούργια κοινωνι:) δύναμη με αυξα
νόμcνο βάρος. που την υποτιμά η μοναρχία. μόλις αποκατα
στiΟηκε μετά το θάνατο του Κ ρόμγουελ. Η μοναρχία γίvcται η
πηγή μιας σειράς νέων κινημiτων δυσαρέσκιας. ξωτίας της
42
ΣΧΗΜΑ J
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΥΦΑ'ΠΑΓΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ, ΣτΗΝ ΑΓΓΛΙΑ.
ΚΑΤΑ ΤΟ ! Ίο ΑΙΩΝΑ
'ΣιiμΦωνυ με τον πί,•υ rrn' σχεόίυσ. " Γοφέιωρι Κ"Ύ�. γ 1 α την Ληλία �αι τη''
Ουαλία. στα 1 688 (Πupατi�ται στn έργο tοι> Π . Ματίu;: Το ιψtτο !ιnμηχα•.-ό έQ,•ας)
Οι αριθμοί σε παρ.\fJ:ση α,uφtρσ,·ηιι σε σιινολι�ές rληθι>σμισ:ές .�τιμήσ�ις :ατιί τάξη
η κοινωνικό στρ;ω
:αι τ η σΦαipα της παpαγωyη; για aυτοκατανάλωση ( 112) Τα l.λη Jrοδεικ\1J.συ,. τις κα
Οι διίο :Ιίκλοι στο κ.ω1 μέρος uποδ.ιηιν τη σΦαίpα τη; υλικη� �ιιpαγωγής ( JI I )
43
Η IHOPIΛ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛιΣΜΟΥ
44
Η Μ Ε ΓΑ Λ Η ΠΟ'ΕΙΛ ΙUΣ ΤΟΝ Κ Λ Π Π Λ Λ Ι Σ Μ Ο
45
Η JΣΊΌΡJΑ ΤΟΥ Κ Α Π JΤΑΛIΣΜΟΥ
νωνία.
Δε Οα πρέπει ωστόσο να τον υπερτιμήσουμε: γtννημα μιας
οικογένειας εμπόρων και νομομαθών, γιατρός του λόρδου Άσ
λεϊ στα 1 666, γραμματέας του Εμπορικού Επιμελητηρίου. από
το 1 672 μέχρι το 1 675. με ταξίδια στη Γαλλία και παραμονή
στην Ολλανδία, ο Λοκ δεν αναγνωρίζει στις τάξεις των εργα
ζομένων την ικανότητα να κυβερνούν ή να συμμετέχουν στη
διακυβέρ'ηση της χώρας. Η άποψή του για την αντιμετώπιση
των φτωχών είναι η ωμή βία. όπως μας πλη ροφορούν τα ση
μειωματάριά του. του 1 679 και η αναφορά του στην Επιτροπή
Εμπορίου, του 1 699: <<Οι αλήτες, ηλικίας δεκατεσσάρων έως
πενιlντα ετών. εΦόσον .ίναι υγιείς και διαΟέτουν αρτιμέλεια.
και συλλαμβάνονται να ζητιανεύουν πρέπει να καταδικάζονται
σε τ ριετή υπη ρεσία στο Στόλο, αν κατάγονται από παραΟα
λάσσιες κομητείες. και σε τριετή υπη ρεσία στα «σπίηα εργα
σίας>), αν κατάγονται από τις άλλες περιοχές. Οι νεαροί ζη
τιάνοι, ηλικίας μικρότερης από δεκατέσσερα χρόνια, πρέπει
να μαστιγώνονται και στη συνέχεια να κλείνονται σε μια σχο
λή εργασίας41 )). Για το Λοκ οι ελεύΟεροι άνΟρωποι, αυτοί που
συμμετέχουν στο κοινωνικό συμβόλαιο, είναι τα μέλη της αρι
στοκpατίας. του κλήρου, της cμπορευόμενης αστικής τάξης.
και προπάντων οι Φωτισμένοι ιδιοκτήτες. οι αστοί που επιδεί
ξαν τις ικανότητές τους διαχειριζόμενοι κερδοφόρα τα uγαΟά
τους. Σ' αυτούς ανήκει το δικαίωμα και η ευΟύνη της διακυβέρ
νησης.
Οι ιδέtς του Λοκ είναι ιδtες ενός φωτισμένου μεγαλοαστού,
πράγμα που εξηγεί την επιτυχία τους στις ηγ:τικές τάξεις της
Αγγλίας και της Ολλανδίας. και κατά τον επόμενο αιώνα,
στους Γάλλους νομομαΟείς και φιλοσόφους.
Ένα χρόνο μετά τη δημοσίεψη του Δοκuιου πάW σrηv πο
λ ι rική διακιJ8έρ'ηση, στα 1 69 1 , ο Σερ Ντάντεϊ Νορθ, ένας
Άγγλος ευγενής. Οαυμαστής του Καρτέσιου. πρώην εμπο
ρευόμενος με την Τουρκία και δήμαρχος του Λονδίνου, διακη
ρύσσει. στο Λόγο περι' ΕμποριΌv. μια σειρά νέων Οέσεων. που
απομακρύνονται από :κείνες της εμποροκρατίας.
46
Η Μ ΓΛΛΗ IJOPEIA ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠIΤΑΛΙΣΜΟ
47
Η lΣτΟΡlΛ ΤΟΥ Κ Λ Π l Τ Λ Λ l Σ Μ Ο Υ
κής ακόμη ιστικής τάξης, και ενός μοvtρχη, που κuτt 1 βι·
σιλ;ία του Λουδοβίκου του Ι Δ '. φτάνει την απολυταρχία στο
ιπόγειό της. Π ρόκειτω για μια συμμαχία ενάντια στην αρι·
στοκρατία. που ;ξuκολουΟεί να διατηρεί τη δύναμι) της. κιθώς
κι ενάντια στις περιστασιακές εξεγέρσεις των Εξαθλιωμένων:
οι στiσεις tης aριστοκρατίας ( 1 64�- 1 653). που άψησαν βαΟιά
τραύματα στο νεαρό τότε Λουδοβίκο, οι επαναστάσεις των χω·
ρικών (προπάντων εκείνες της περιόδου 1 636- 1 639) και οι α
στικές εξεγέρσεις (συχνές ανάμεσα στα 1 623 και 1 652). είχαν
όλtς για στόχο τους τα βασιλικά έσοδα με τον πιο άμεσο και
απροκάλυπτο τρόπο: οι βασιλικοί Φορο-εισπρίκτοτες βασα
νίστηκαν. διαμελiστηκαν. λιΟοβολήΟηκαν, εκτελέστηκαν . . .
Οι κακές σοδειές και η πτώση των τιμών. σ ε συνδυασμό με
τις διάψορες μορφές φορολογίας -Φόροι. τέλη. καταβολtς σε
είδος και χρήμα. παραχώρηση του δέκατου της παραγωγής
στην Εκκλησία. κτλ.- κατάντησαν ανυπόψορες για τους χωρι
κούς. Στις πόλεις η αθλιότητα της αλητεiας. της ζητιανιάς κω
της ανεργίας. συ•δυάζεται με τη δυσιφέσκεια των μισΟωτών.
Οι συντεχνίες κλείνοιJν, τα αφεντικά απαιτούν δώδεκα έως δε
καέξι iφες η μερήσιας απασχόλησης. για να ισοφαρίσουν τις
λίγες μέρες αργίας. Δη μιουργούνται μυστικά συνδικάτα και η
αντίσταση διευρύνεται σ; κάθ; τομέα.
Από την άλλη μεριά. η γαλλική αστική τάξη παραμένει
γοητευμένη uπό το βασιλικό Κ ράτος και την αριστοκρατία.
Οι αστοί κάνουν το καΟετί για να διοριστούν στα υπουργεία
των οικονομικών. της δικαιοσύνης και της αστυνομίας. Ο βα
σιλιάς πολλαπλασιάζει τις θέσεις των δημόσιων ιJπαλλήλαιν,
που στη συνέχεια τις πουλάει και τις φορολογεί. Οι μεσάζο
ντες. οι χοντρέμποροι, οι μεγαλοαστοί θησαυρίζουν. Έτσι:
Ο έμπο rος Νικολάς Λε ΚαμιJ, που διιΟt:η:ι :ννέα .κατομμύρια
n:ρωυσία. και που χωρίς κανέναν δισταγμό αγοράζει διακόση:ς
χιλιίδες σ:ούδα εμπορευμάτων στην έκθεση της Φριγκφούρτης.
ο εριουργός Κλοντ Παρφέ. ο έμπορος στημΟ\ών ΕνωΟΟρ Koλ
μnt r. Ο:ίος to) μ:τέπ:ιτα ομιJν)μΟ) ιJποιιργοι), και ιρι:τοί ακό
μη. από όλες tις μcγάλες πόλεις. συνεισέφεραν rφόΟυμα στη δη-
48
I Μ Ε " \ \ 1 II)PEIA IIΠ Τ)Ν Κ Λ Ι I Τ Λ Λ I Σ Μ Q
α) Το εμποροκρατικό ιδανικό
Η περίπτωση του Μονκρεστιέν, στις αρχές του αιώνα. αντι
προσωπεύει παραστατικά το γαλλικό εμποροκρατισμό. Γιος
Φαρμακοπώλη , γεννημCνος στα I 576. αλληλογραφεί και συνα
ναστρtφεται με την αριστοκρατία. Στα 1 605 σκοτώνει σε μια
μονομαχία κάποιον ανταγωνιστή του και καταφει)γ.ι στην Αγ
γλία. Μετά πηγαίνει στην Ολλανδία, όπου παντρεύεται μια α
ριστοιφάτισσα. πλ-ούσια και χήρα. Στη συνέχεια ιδρύει μια
βιοτεχνία που παράγει σκεύη και εργαλεία. Συνειδητοποιώ
ντας ότι ο πλούτος του Κ ράτους συνταυτίζεται με τον πλούτο
του αστού, κι ότι δεν cίναι δυνατόν να υπάρξει διαχωρισμός α
νάμεσα στη δημόσια (οικονομικι) ::υ ημερία και στην (πολιτι
κή) ευημερία του Βασιλιά-4. συντάσσει και παρουσιάζει στο
Βασιλικό Θησαυροφίιλακα. στα 1 6 1 6, το Δοκι'μ ιο της πολιτι
κής οικοvομι'ας. Το έργο του γίνεται δεκτό με ευνοϊκά σχόλια
και σαν ανταμοιβή εισπράττει τον τίτλο του βαρόνου. Γράφει:
<(0 πλούτος των κρατών δεν εξασφαλίζεται από την αΦθονiα
του χρυσού ή του αργύρου. ούτ: από την ποσότητα των μαργα
ριταριών και των διuμαντω)ν. αλλά από την αφΟονία των απα
ραίτητων για τη ζωή πραγμάτων>>. Παράλληλα: <<Δεν μπορούμε
να κάνουμε πολέμους χωρίς άντρες, δεν μποροιίμε να μισΟώ-
49
� :ΠOPIA ΤΩΥ Κ Α Π IΤΑΑIΣΜΟΥ
50
Η ΜΕΓΛΛΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
Β) Η cμποροφαrj πολιrιί
51
Η ΙΠΟΡJΛ ΤΟΥ Κ Λ Π Π Λ Λ I Σ Μ Ο Υ
53
Η !ΠO'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΠΑΛΙΣΜΟΥ
54
1 MITAΛII II)'"IA I I I)Σ T)N Κ Α ΙΙ Ι ' Α Λ Ι Σ Μ )
γ) Η αμΦισ8ι1τηση τ η ς εμποροκρατι'ας
Ωστόσο , οι επικρίσεις δεν άργησαν να εκδηλωθούν. Τα συμ
φέροντα , μόλις ενισχύθηκαν άρχισαν να διαφοροποιούνται
και να έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους οι μεγάλες βιοτε
χνίες ενοχλούνται από τις μικρές, οι έμποροι της Νάντης, της
Ρουέν και της Μασσαλίας ενοχλούνται από τη δράση των με
γάλων Εμπρρικών Εταιρειών και συνθλίβονται από τα ολλαν
δικά και αγγλικά αντίποινα. Στα 1 688, γράφονται οι Α ναμ'ή
σεις προς χρήση της lστορiας. όπου διαβάζουμε:
... 0 κύριος Κολμπέρ. στην πρόθεσή του να κάνει τους Γάλλους
vα μην tχουν ανάγκη καvtναν άλλον αό, tφτασ: στο σημείο. να
55
Η ΙΣτΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ
κάνει αuroUς ωuς ιiλλοιις λαούς να τον μψηΟοιJν για δικό rους
όΦ:λος. κι έτσι σιiμcρα ακολουθούν άλλους δρόμους πpοκειμ.
νου να προμηθευτούν τα πρ:γμωα. που στο παρ:λΟόν αγόραζαν
από τις ι:παρχiες μας. Γιατί ένα από τα :ύpια αίτια που προκα
λούν τη· έλλειψη χ r η μιiτων σιj μ:ρα στη Γαλλία. :iναι το γεγο
νός όη :νώ διαθέτουμ: Uφθονα δημητριακά και ιφασιά. οι Ολ
λανδοί δεν έρχονται πλέον να τα αγορiσοuν. όπως συνήθιζαν να
κάνσυν στο παρελΟόν, γιατί η συμπεριφορά μας στο εμπόριο
ωυς έκανε να καταλάβουν ότι εμείς δεν πρόκcιτω να αγοράσου
με τίποτε από αυτούς( ... ) . Κατά συ·έπ.ια, αφού ι:πανορθώσουμ·
κάποια σΦάλματα. Οα πρέπει τελικά \'α επιστρέψουμε στο καθε
στώς που :πικρατούσε κατά το παριλΟό', εκτός πια αν αποφασί
σουμε ότι δε θέλουμε να έχουμε σχέσεις με κανέναν, πράγμα α
δύνuτο5 1 . .
Ο Μ πουαγκtλμπέρ, παρατη ρώντας κατά τ α τέλη του αιώνα
την εξαΟλίωση των χωρικών και την πτώση του εισοδήματος
στις επαρχίες, θέτει υπό αμφισβήτηση το φορολογικό σύστη
μα και τη δρ.ση των τελωνείων. στις εισόδους και στις εξό
δους του βασίλειου (Λεπτομέρειες από τη Γαλλiα, 1 695). Στην
Περιλ ηπτική Α \ιαφορά για τη Γαλλι'α ( 1 707). συνειδητοποιεί
την αλληλεξάρτηση των δραστη ριοτήτων στα πλαίσια ενός
γ::ν ικ;υμένου ::μ :ορικού συστήματος:
Π ρ.π:ι να ιποδ:χΟούμε την αρχή που λι:ει ήτι όλα τα επαγγέλ
ματα μιας περιοχής, όποια κι αν είναι αυτά, ασκούνται προς όΦε
λος των υπολοίπων. όχι μόνον για την κάλυψι1 των αμοιβαίων α
ναγκών touς, αλλά και για την εξασφάλιση της ίδιας τους τ η ς ).
παρξης. Καη:ίς δεν αγοράζει τη σοδειά τοu γείτΟ"ά του ή τον
καρπό τ η ς εργασίας του. αν δεν ξέρει, έστω κι αν δεν το ομολο
γεί απερίφραστα, ότι και ο πωλητής θα αγοράσει κάτι από τον α
γοραστ ή . είτε άμεσα. όπως συμβαίνει πολλές Φο r:ς. :ίτε έμμεσα
διαμέσου του δικτύου μιας σειράς ενδιάμεσων επαγγελμάτων.
πράγμα βtβαια που δεν έχει καμιά διαφορά ( . . . ). Η Φίιση λσιπόν,
ή η Π ρόνοια επιλαμβάνεται τ η ς αποκατάστασης τ η ς δικαιοσύ
νης. αρκεί να μην παρ:μβαίν.ι κανείς άλλος στο έργο της. Ν α
λ ο ι π ό ν π ώ ς ενεργεί δ ί ; α ι α και εξισορροπητικά: Αποκαθιστά, κ α
τ α ρ χ ή ν . μια ί σ η αναγκαιότητα π ώ λ η σ η ς και ιγοράς σε όλα ιι
είδη εμπορίου, αναγκαιότητα που ισχύει τόσο για τον αγοραστή
56
Η ΜΕΓΛΛΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟ: ΤΟΝ ΚΑΙΙ ιτΑΛIΙΜΟ
57
Συμπερά σματα τη ς πρώ τη ς Φά ση ς
58
Η ΜΕ! ΑΛΙ1 ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
59
11 I� I O I' I Λ Ηη Κ \ 1 1 1 1 \ Λ Ι � \10,
60
2. Ο Αι)'ας των τρ ιών Επανα στά σεων (/ Sος)
61
Η ΙΣΤΟ'ΙΑ ΤΟΥ K A I I ITAΛi.MO'
62
Ο ΑJΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑΣΕΩΝ
:XtMA 4
ΕΜ ΠΟΡΙΟ ΤΗΣ ΛΓΓΛΙΑΣ ΜΕ ΤIΣ Λ Π ΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΣτΗΝ Λ Μ ΕΡ Ι Κ Η .
Κ Α Τ Α Τ Ο 1 8ο ΛΙΩΝΑ
65
Η IITOI'IΛ τογ Κ Α 11 1 ΤΛ Α Ι Σ Μ Ο Υ
66
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ τpιΩΝ ΕΠΑΝΑΗΛΣ3Ω-'
67
Η lΣTO'lA νΥ Κ Λ Ι Ι τΛ Λ I Σ Μ Ο Υ
68
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΣτλΣΕΩΝ
69
1 Αστικι τάξη ηάντια στη γαλλική Αριστοκρατία:
ωη) τη" ιδυλογική πάλη στι1ν επα•άσταση
Υστ:ρu: από όλε; ττ; έpωvε; που έκανα. σt] δ ι α ρ κεηι πολλιόν
χρό\"}\". κωέληξιι στην πυρα τ ή ρ η σ η ό τ ι κuτά τα πρόσφατα
χ ρι'η·ιu:. σχεδόν το έ\'U: δέκατο του λrιοιι· έχυ κηηη·τ ήσε1 στην κ:
τίστιιση τ ψ: :πωτείας. κω πράγμuτι .παιτεί ΊΙU \': επιβιώσα.
Λπό t α υπόλοιπα C\'\'έ: δέκατα. τα πέντε δεν είνιιι σε θέση νιι ε
λετiσσυ\' τους ι:πιιίη:;. γιιιτί κω αυτοί βρίσΚΟ\"tαι noλU κοντά σ·
αυτή την άθλια :ατάστuσ η . Από τα τέσσερα μέρη ποο απομέ
\'οιιν. ω φίιι δ:ν ιπολιμβάνουν καμία ά·:ση :αι στο σU\·ολό
τους είναι Φορτωμέ\'01 μι: δ<ί\•εια κιι μπλεγμ:νοι σε δίη;ς u:πό
χ ρ έ η . Στο τιλ;τιτωΌ Οι':κιιτο, ιiποιι τοποΟ:τώ Υηυ; ανύρώιου; τω\·
όπλων. του; τψαριοt.χους. τους εκκλησιuστι:οίις. την ιιiηερη
ιφισω:ρ ιιτία κω τοος ιροι'_ο\·τι:;. τους αξιώματοUχοuς ωυ
στραωίι κατ τι1ς δ ω ί : η σ η ς . τους εμπόρους και ωυς αστούς με
π:ριοJσία. δα α\·ήιωυν πφισσότερες από ιωτό χ ι λ ι άδες οι:ο
Ίένειες. και δε \'Ομίζω ότι ψεύδομαι λέγοντας. ότι - ι από α1ιτές
μό'Ω\' δέ-η χ ι λιίδ:ς απολαμβύνουν μια πραγματική άv:ση '0.
70
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕnΑΝΑΣτΑΣΕΩΝ
71
Η ΙΣΙΟΡIΛ ΤΟ' K A I I ITAΛI�MOY
72
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑ ΝΛΣΤΑΣο\1�
73
ΣΧΗΜΑ δ
Κ Ο J Ν Ω Ν Ι Κ Η ΤΑΞΕΙΣ Κ Λ Ι Υ Φ Α ' I Α Γ Η ΤΗΣ ΑΞΙΛΣ ΠΗ ΓΑΛΛIΑ ΚΑ
Τ Λ ΤΟ Ι Χο Α Ι Ω Ν Α
•κ ατά ιοΙ· .ομ:άν. οι αλήτcς :αι οι ζητιά'ΟΙ αΙ·tιπΙωΜνν ιο 10"0 tOI) πλη\u
ιμοο.
74
0 ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΣτΑΣΕΩΝ
75
1 Ι�Η)'ΙΛ 1' Κ Λ Ι iτΑΛIΣΜΟΥ
76
Ο ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΓΙΑΝΑΣτ ΑΣΕΩΝ
77
Η t:ΠOPIA Τ)Υ Κ Α ΙtlΊΆΛΙΣΜΟΥ
78
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ :Ι1ΑΝΑΗΑΣ3ΩΝ
79
Η ΙΠΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π JΤΛΛΙΣΜΟΥ
80
J λiΩΝλΣ iN ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΗ ΑΣΕΩΝ
Rl
Η J"OPlΛ ΤΟγ Κ Λ ΙΙ ΙΤΑΛlΣΜΟι
R2
0 ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ τp[ΩΝ ΕΠ ΑΝΑΗΑΣΕΩΝ
83
Η ΙΣΤΟ'JΛ ΤΟΥ ΚΑΙΙiτΛΛΙΣ10Υ
84
Ο AIΩNAt ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ Ε Π Λ Ν ΑΣΤΛΣ:ΩΝ
Η5
Η .ΤΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛΙ.ΜΟΥ
86
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ Ε Π Α Ν ΑΗΑΣΕΩΝ
R7
ff f�"f{ I Λ Ι Ο Υ K Λ f f f i Λ Λ f � \H > '
σημεριvή
�ιΗ.ιtρyεια �ιλή καλλιέρyεια
88
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΙΊΑΝΑΗΛΣΕΩΝ
R9
Η IΠO'LΛ ΤΟΥ Κ Λ Π iτ\ΛLΣΜΟΥ
90
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑtΕΩΝ
91
Η ΙΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ ΙΙ I Ί Λ Λ I Σ Μ Ο Υ
92
Ο ΑJΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡJΩΝ εΠΑΝΑΣτΑΣΕΩΝ
93
II I�H)'IΛ Τ)Υ Κ Α Π iτΛΛIΣΜΟΥ
94
Ο ΛΙΩΝλΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠλΝλΣτ λΣΕΩΝ
� ��- - - - >
•pατμa.,�ή χpημο.,�\
96
) ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ElANAHA;oΩN
97
JJ J� J Ο J Ί Λ J O ' : \J J J I \ \ I � \ 1 0 '
τuμορφώνεται.
Η uνάπη.. ξη ωu τ ριγωνικού cμτορίοu. τοu cμπορι κού ναυτικού
και τω' \'αυπηγε(ων έδωσε μεγiλη ι>Οηση στις πόλ:ις : τ(l μ:
γιίλιι λψάνια ( ... ) . Το δοuλψπόριο και το ψπόριο τ η ς �άχαρης
.ι\'έδειξε το Μ π ρίστολ στη δειjτερη πόλη τ η ς Λγγλίιtς . κιιτί ω
τρίJ πρώω r.ωρτα του ! 8ου αιώνα ( . . . ). Όω' tO Μ π ρίστολ υπο
σκελίστηκε οπό το δουλψπόριο τοιι Λ ί βcrπηιλ. στριίΦηκ: προς
το φιγωνικό εμπόριο με ίμ:σο ενδιαΦέρΟ\' το φπόριο τ η ς �άχα·
ρ ι]ς ( . . . ). Η Σκοτiα τ ή ρ ε την άδεια συμμετοχής σω �ι ποικιιικi
:μτι όριο μ:ηi το 1 707. 6ιου συντάχΟηκ: ο Νόμος r η ς Ένωσ η ς . Η
άδεια αυτή συ,•έβαλε σε μω ση μα,·ηκή ανάπτυξη των τιόλεlύ\'
της Σκοτίας κιηιί το ! Ro ιιΙΙ ( . . . ). ι ανιίnτυξη του Μ ύ ντσ:στcρ
συνδέεται άμcσα μ: την ανάπτυξη του Λ ί βερπουλ . τ η ν έξοδό τοιJ
πρm; τ η θίλοσσο και το πιιγκ\σμιο εμπόριο. Το κ:Φιίλuιο ποu
σuγ(ατρώUη κε στο Λ ί βερπουλ χύρη στο δουλψπόριο χ ρ η ματο
δότησε τ η ν ε\·δοχώρα κιι εν:ργ οποίησε τ ι ς δυνιίμ:ις ωυ Μάv
τσ:στ:ρ. Τη προϊό\•ηι του Μ άvτσcστ:ρ που προορίζονταν για τ ι ς
α γ ο ρ έ ς τ η ς Α Φ ρ ι κ j ς μεταφέρονταν μ: τα σκλαβοπιiζιtρη του Λ i
β:ρποιJλ ( . . . ) . Τα πυροθόλα ό π λ α αποτ:λοUσαv tι·α σιιμα,•τ\κό
μ.ρος του κάΟε Φορτ l ου προς ] \' Λ Φ ρ ι κ ιj . Το Μ π ί ρμινχιψ :γιν.
99
1 1 I� I < J l ' l \ I 0\ , \ 1 1 1 1 \ \ I �\10\
γύρ::ι ς. Αλλά το σημαντικότερο ατ" όλα είναι ότι τι1ν ίδια πε
ρίοδο αρχίζουν ν" ανσίγονται οι διίφυγες για τα ποταμόπλοια.
Χιίpη στις πpοσπιίΟει:ς των Εpιουργιίη· του Λιντς. ·του ΟιJ:Κ
Φιλντ; κω του Χίλιφιιξ. γίνονται πλωτοί οι ιJδιίτινοι δpιμοι
του Ά ι ρε και του Κάλντε ρ. Ανάλογα έργα στο Τρεη κuι το
Ντέρουεvτ cυνοούν την α\•άπτυξη του Ντέρμπι και του Νότιy
χαμ. Οι διώρυγες του Μέρσc" διcυκολύνουν την cπικοινωνία α·
ν(ίμ:σιι στο Λ ί 6:pποιιλ και το Μ ιίντσεστερ. Ανιίλοyιι έpγα
διεuκολιJνουv τη μετιtΦ(ψi γωανΟράκων προς το Λiβ: pποιιλ
και το Μιίντσεστερ. μειώνο\·τας ο κάστος τους στο ιισό.
Π ρος τα τέλη του αιώνα c·α τεράστιο δίκτuο υδάn,·ων δρόμων
στην :νδοzώρα διευκολύνει την κυκλοφορία των cμπορευμί
των ανιiμcσα στα διιiφορα κέντρα τη; αγγλικής παραγω;ιικιl;
δpαστη pιΊτητις.
Η Αγγλία ακολουΟεί τη σπειρωτή nοpεί1 που συνιστιi το
σύνΟημα: «μεγαλύτερη nuραγωγή. τ:ρισσόπ:ρες πωλήσ:ις)).
μc συ"{κλονισnκές συνέπειες για τη γεωργία. τα ορυχεία και
τις μεταποιηnκές δpαστη ριότητες
1 00
0 Λ I Ω " Α Σ ΤΩΝ Π'ΙΙΙΝ Ε I I Λ ΝΛΣΤΛΣ1 ! ! '
101
Η ΙΣΊΌ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Ι Ι Ι'ΛΛΙΣ�10 Υ
1 02
Ο Α ΙΩΝΑΣ ΤΩΝ Τ>ΙΩΝ ΕΙΙΑΝΑΗΑΣΙ:i'
1 03
Η 1 1 101'1\ ΤΟΥ K \ I I II"Λ Λ . M ) V
1 04
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ τrΙΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑΣΕΩΝ
105
11 .TOPIΛ ΤΟΥ Κ Λ ΙΙ Ι 1 Λ Λ Ι . Μ Ο Υ
Ι Ωό
0 ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ τpιΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑΣΕΩΝ
3. Η πρόοδος rης πολ ι τι κιj ς οι κοvομ ι'ας και rου ψ ιλελ ευ
Οερι σμού
Ανάπτυξη των ΦιλcλcύΟερω\' ιδεών και συνιιδηωποίηση
της καινούργιας οικονομιοίς π ραγματικότητας: οι δυο όψεις
C\'ός διπλού κινιίμαως είναι αλληλtνδετ:ς
Ιδη, ο Άγγλος τραπ:ζίτης Ρίτσαρντ Κίντιλον. στο Δω.:i
μιο για rη φύση rou ΕμποριΌιJ y::ι ικi (γραμμ6•ο στιι I 734 και
δη μοσιευμ.νο στα 1 75 5 ) δι.υρύνει την απόσταση από την :
μποροκρατικι] σκέψη. υποδεικνUει ότι <<η υπερβολική αΦΟονίη
του z ρι]ματος που εξασφαλίζει. όσο διάστημα διαρκεί, τη δύ
ναμη των Κ ρατ)ν, τις ξανα6υ0ίζ:ι στη συνtzεια. αδιόρατα.
αλλi Φυσιολογικi. στην ένδειω). Π ροετοιμάζει το έδαφος για
τη φυσιοκρατία υμνολογώντας το ρ6λο που μποροι)ν να ιιί
ξουν οι μεγαλοϊδιοκτήτες της γης. Από τη μεριά του, ο Ντέι
βιντ Χιουμ. στα Οικοιιομικά Λοκι'μια ( 1 752). υπογραμμίζει ότι
ο πλούτος δεν tγκειται στην αΦθονία των πολύτιμων μετάλ
λων. γιατί αuτιl οδηγεί στην άνοδο των τιμιν και στη διατιiρα
ξη της ισορροπίας του .μπορίου. Π rοηγουμ:νως ινιλω:ι την
πραγματικιί ση μασία ωυ «πλεονεκτήματος του εμπορίου μ. το
εξωτερικό. από την άποψη της ενίσχυση; της δύναμης ωυ
κrάτους. σε σχέση μc τον πλούτο και την cuτυχία των υπη-
1 07
Η Ι Π Ο Ρ I Λ Ί Ο Υ Κ Λ Ι Ι Ι ΓΛ Λ I Σ Μ Ο γ
1 08
) Α ΙΩΝΛΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝ ΑΗΑΗ.ΩΝ
1 09
Η IHOPIΛ I'OY Κ Α ΙΙ Π Α Λ Ι r Μ Ο Υ
ι ιο
0 Α Ι Ω Ν Α Σ ΤΩΝ Ί >ΙΩ� .ΙΑΝΑΠ Α�Η)Ν
111
Η IΣTOI' I Λ ΤΟΥ Κ Λ I I IΤ Λ Λ I Σ Μ Ο Υ
1 12
Ο ΑΙΩΝΑΙ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕfΙΑΝΑΣτΜ:ιΩΝ
1 13
Η Ι � Ι ΟΙ Ί Λ Η)' K A I I I T A Λ I Σ M O Y
I 14
Συμπερά σματα τη ς δε j τερ η ς Φ ά ση ς
Α - Μ \ mρ
ft
.... Ρ , 1' , Α·
11)
Η ΙΣΤΟΙ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π lΤ Λ Λ Ι Σ 1 0 Υ
1 16
0 ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ Τ>ΙΩΝ : Ι Ι Λ Ν Α�Ί ΑΣΕΩΝ
1 17
3. Η α δ ιαφιλο vι"( η τη ά νο δος
το υ 6 ι ομ ιιχανι (ού (α π ι ταλι σμ ού (1 800- 1 8 70)
1 18
Η ΑΛιΑΦIΛΟ Ν ι Κ ΗΊΉ ΑΝΩΛΩ: ΤΟΥ Κ Λ ι ι ιΤΛΛιΣΜΟΥ
119
Η .ΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛIΣΜΟΥ
1 20
Η ΑΔΙΛΦIΑΟΝΙ ΟΙτΙΙ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ
121
Η ΙΗΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ ! Ι tτΛΛJΣ10Υ
1 22
Η ΑΔIΑΦΙΑΟ Ν Ι Κ ΗΙΙ ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Α ΙI I \ Α Ι Σ Μ Ο γ
1 23
Η IΣ"IOI'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π iτΛΛIΣΜΟΥ
πο.:ρ \Οεί στις ανάγκες της οικοyCvει.ς του)) ι 'ο. Κτ. σ':πεω.
ο φτωχός. ο εξαΟλιωμ:νος κρίνeται ένοχος. επειδή αρνήΟηκε
να υπακούσει στο νόμο της Φtίσης:
Ας αΦιjσοuμε λοιπόν να επιβληθεί σ' ιηιη'J τον :νοχο ίνΟιπο,
η ποινή που τον κυταόίκασε η Φίιση. Γιατί οι ε\·tργειές του δε
συμμορφώθιικαν με τη Φωνή της λογικής που του εκδιιλώθηκε με
σuφή\':ια. και δεν μπορ:ί να κατηγορήσει κω•έναν α\' η δράση
που επέλεξε οδι]γησε σε θλιβερά αποτελέσματα. Και θα πρέπει
\'Η του απαγορ:υτ:i ακόμη και η προσέγγισιι στη 6οή0:ια που
προσΦέρΟU\' οι ε\·ορiες. Γιατί αν η ιδιωτικιi ελεημοσύνη του
προσφι: ρ:ι κίποιιι βjθ:ιu. το συμφ:ρον llζ ανΟρωπότηtuς ιπι
γορcύει στη 6οιj0εια αυτιi να πάρει τις διαστάσεις της αΦΟονίας
Κ ι αυτό γιιτί ιτρ:π:ι να μiU:ι. ότι οι νόμοι της ΦιΚJης, δηλιδή οι
νόμοι του Θεού, τον καταδίκασαν να ζει μc βάσανα. για να τψω
ρήσοιιν ]V ιιιΟάδ;ιά toιJ, που τόλμησε νu τους πιριβιίσει ( . . . ).
Και πά\'ω σ· αυτό Οα μτορούσε να παρατηρήσει ίσως κανείς όη
είναι σκληρό για μια μητέρα :αι για μερικά παιδιά \'α υποφέρουν
εξαιτίας της κακής συμπεριφοράς τοu αρχηγού της οικογένcιας.
αλλά και σ ' αυτή την περίπτωση π ρόκειται για την εΦαρμογιi του
αμετάκλητου νόμου της φιJσης. ι 7 ι
Στο Δοκiμιο πάιιω στην αρχή rov πληΟvσμού ( 1 803) ο αιδε
σιμότατος Μάλθους επεξεργάζεται ακόμη καλύτερα ης παρα
πάνω ιδέες και Φτάνει μάλιστα το όριο του λυρισμού σ · ένα
κομμάτι. που αν τον :κuν: διiσημο στην .ποzή του. παραλ.i·
φΟηκε στη συν.χ.ια από τις .παvεκδόσ.ις του :ργου:
Έ·ας ά•θρωτος που γcννιέται σ' iνα κόσμο του ήδη κατtχεται
ιιπi τους iλλους. αν δεν μπορεί να τίρ::ι τίποtα από τους γον::ί ς.
που δικαιωματικά πρέπει να τους ζητήσΕΙ . .:ι αν η .:ο \·ωνία όεν
:χη α•ίyκη ατό την εργασία του, τότε δεν έχει κα\•ένα δικαίωμα
να ζητήσει έστω και την ελάχιστη τροφή, κuι στην πραγματικό·
τητα σαν άτομο, περισσεύει. Στο μεγάλο τραπέζι της Φύσης δεν
υπάρχει κάποιο πιάτο γι' αυτόν. Η φύση ΙΟ' προστάζ:ι να Φύγn
από τη μ:ση. και θέτει ήδη σε κίνηση τους μι αανισμούς του
μπορούν 'U επιβάλουν τη Ο.λησή της. αν δ:ν τροστpiξ:ι στην :·
λ:ιΗιοσί\'η ορισμέ\·ων ατό τους .:α λεσμένους. Οι καλεσμένοι
στρψώχνονται γω \'α του κάνουν Utση κω ιι,· ίδια στιγμή και
iλλοι τιριττοi εμΦα•iζο\·ται και απαιτούν την ίδια παραχώρηση
1 24
Η ΛΔIΑΦΙΛΟ Ν Ι Κ Η η Ι ΛΝΟΛUΣ TUY Κ Α Π IΤΛΛΙ.ΜΟΥ
125
1 1 1 - "ΟΙ'ΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΓ Λ Λ Ι Σ � 10Υ
1 26
Η ΛΔLΛΦLΛΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ \ 1 Ι ΠΑΛLΣΜΟ�
1 27
11 η:ΤΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ΙΤΛΛΙΣΜ)Υ
1 28
1 ΑΛΙΑΦΙΛΟΝ Ι Κ Η Τ Η ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ K A J ITAΛIΣMOY
1 29
Η ΙΗΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙlΙΤΑΛIΣΜΟΥ
1 30
Η ΛΔIΛΦIΛΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Ι Ι JτΛΛιΣΜΟΥ
]]]
Η I'HOPIA ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛIΣΜΟΥ
1 32
Η ΛΔIΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΙΙ� ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Α Ι Ι ΗΑ\ΙΣΜΟΥ
\]]
Η ΙΣΤΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ
1 34
Η ΑΔΙΑΦΙΛΟΝΙΚΙΠΗ ΑΝΟΛΩΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛIΣΜΟΥ
1 Ι Ν Α Κ Α Σ Νο 2
1 35
li ΙΣΤΟ'lΑ ΤΟγ Κ Α ΙΙΙΤΑΛIΣΜQγ
1 36
Η AΔIAΦIAO N I K IIτ1 ΛΝΟΛ)Σ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
pιι-
\αοp σιδη- σιδη-
ι η_ινίι pεtίλλιψι τσ_ιές
Ηεό.!pεrι·ία
(ο)
,.,
1180- 1 789 1 790- 1 199 1 830- 1 8 3 9
1 780-1869 1 780-1889
ΓιΗία
(ο)
'"
:rU Ι8ΙS 18S0-18S9 1840-1849
) Ι8Ο-Ι 959 1840·1889
μα·ία
(ο)
"'
L83H839 1840-1849
(γ) Ι8S. Ι 9S9 184.1 889
(ο)
ΙΠλ
(8)
1805 - 1 8 1 5 184. 1 849
1830-1 899
1 37
1 ΙΗΩ'ΙΑ ΤΟΥ Κ Α ΙΙΙΆΛΙΣΜΟΥ
liNAKAΣ Ν ο 4
Jαμ6άκι
(σε εκ. λίβρες)
ιiνΟρακας
(σε εκ. τ)·ους)
1 80 10
"
I
1 830 1.7
1 850 49 ' '·' 1
1 870 1 10 J3 " )
σίδερο
(σε χιλ. τόΟuς)
180 20 0 40
1 8 10 40 1 40 90 20
1 840 1 40 350 110 1 80
1 860 3 80 00 50 00
ισχύ :γκαη:στηιιtνων
μηχανηιιάτων
(σ� χιλ. ίππου;)
1 840 350 34 20 ,,
1 8 70 00 "' 00 ,,
κατασκεοοσμtνες
σιδηροτροχιές
(σε χιλ. χλμ.)
1 8SO 10,5 "
1 870 24,5 1 7,5 19,5 52
1 38
Η ΛΔIΑΦΙΛΟ Ν Ι Κ ΗΤΗ ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ
•ία.
Α ν χωρίσουμε την παραγωγή προϊόντων σε δυο μεγάλους
τομείς. tη γεωργία και τη βιομηχανία. παρατη ρούμε ότι η νέα
εξέλιξη σημαδ;ύ;ι πρώτιι ιπ' όλα τη Μ ιγάλη Βρετανία όπου ο
τομέας της βιομηχανίας. από 42% στα 1 80 1 περνά στο 60% στα
1 8 3 1 και φτάνει στα 73., στα 1 8 7 1 . Στη Γαλλία ο τομέας της
βιομηχανίας αντιπροσωπcύει το 43% στο διάστημα 1 7 8 1 - 1 790.
ανέρχεται στο 55% στην περίοδο 1 835- I H44 και παραμένει στο
ίδιο επίπεδο μέχρι το 1 874197
Π Ι Ν Λ Κ Λ Σ Νο S
Μεyάλη υπόλοιπη
Γαλλία Γερμαvία ΗΠΛ
Βρετανία Ευρώτη
1JlO 14 10 15 J7
1J�O 11 18 17 38
1JδΟ 11 16 15 ]4 L4
•nε .οσοστά
Ιιrή: Οθ. 'οσ:φ. α·αΦ. "ΟΥ
1 39
! Ι�ΠΙ'JΑ "ΟΥ ΚΑ1 ΙΤΑΛIΣΜΟΥ
1 40
Η ΑΔIΛΦIΛΟΝ Ι Κ ΗΗΙ ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
IIΙ Ν Α Κ Α Σ Ν ο 6
ΕΝΕΡΓΟΣ ΙlΛΗθΥΣΜΟΣ
ΣΠΙΝ ΑΓΓΛIΑ, ΓΑΑΛIΑ ΚΑΙ ΙΙΩΑ*
141
Η ιυο'ιΑ ΤΟΥ ΚΑΓΑΛι�10Υ
1 42
1 ΑΛΙΑΦΙΛΩΝ Ι Κ Η 'Ή ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΛΙΓΛΛ IΣΜΟΥ
Π Ι Ν Α ΚΑΣ Νο 7
αστιrή αγραrιrή
Μεγάλη Rρ:τανία ( Ι 8 5 1 ) 18 48 52
75 25
"
Γιλλία ( Ι 8 5 1 ) 36
Ρωσία ( 1 8 5 1 ) 93 7
23 87 \3
4
Η Π Λ ( \ 850)
Γερμανία ( 1 8 7 1 ) 41 36
1 43
Η ΙΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ
1 44
1 ΑΔΙΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΗΊΉ ΑΝΟΛΟΣ ΊΌΥ Κ Α Ι Ι Ι!λΑΙΣΜΟΥ
ΙΙΝΑΚΑΣ Nu 8
145
Η JΣTOPJA ΤΟΥ Κ Α ΙΙΙΊΆΛΙΣΜΟΥ
\46
Αι\ΙΑΦΙΑΟΝ Ι Κ ΙΙΤΗ Λ�ΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛΙΣΜΟΥ
1 47
Η Ι�"'ΟΙ'l\ ΙΌΥ ΚΑΙ"rΙΊΆΑΙΣΜΟΥ
1 48
Η ΑΔIΑΦIΛΟΝ Ι Κ �ΗΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ KAfiiTAΛIΣMOY
ΙlΙΝΑΚ\Σ Νο 9
I. ΥΦαντουρ1ία*
βιομηχα•ία 6ιοt�χνία οικιακή σύνολο
απασχόλη ση
αφεντικά 14 175
υπάλληλοι "
εpfάtες 742 267
παιδιά 74 165
σύνολο 858 607 136. 1 60 1
2. Σύ•ολο βιομηχα·ίας
και βιοτεχ•ίας*
(αριθμό ς εργατών
Ί!U κάΟε αΦεντικό) ( 1 4.S) (1,1) ( ! ,8)
•σε χιλιάδες
1 49
1 IΠ)'IA ΤΟΥ ΚΑΠ iτΛΛΙΣΜΟΥ
1 50
Η ΑΔJΑΦJΛ Ο Ν J Κ Η ! ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α ΠJτΑΛJΣΜΟΥ
(63,5)
�
( Ι + Ζ::tyyει; π..οιτο;) (63,7) (63,3) (23.3)
3 αciνητα 1 3••8 1 ,9 14,1 22, 1
4 Ι"ε ρΙ'όνη:ς ctήστις 4,7 8,2
S σιδημοι
}
6 6ιομη_ανικς. εμπορικός 20,8
και πιrtωτικός πλούτς
} 1 9,8 } 1 6,2
IO,S
30,2
(4+5+6=ιλούτς
που υνδέεται ε την
( 19,8) (20,9) (48,9)
5,1
ανάπτυξη του κα:ιταλιrμοι)(20,8)
1 δη ;ισις πλούτος• 1,7 1 ,8 1,7
α. ενδεχόμειΙσήμα�t>ς
'ot ιI"I"t i
α uτιωη;ός κλοίtος
i�j�.���� :α�,τx.· κ�t��φ(�ι;;,
151
Η tΣτΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ΠΆΛΙΣΜΟΥ
1 52
Η ΛΔIΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΙΠΗ ΑΝΟΔΟt ΤΟΥ Κ Μ ΙΙτΑΛΙtΜΟΥ
\ 53
Η Ι ΣτΟΡ! \ ΤΟΥ Κ Λ Π ιτΛΛΙΣΜΟΥ
1 54
Η ΑΔΙΑΦΙΛΟ Ν Ι Κ ΙΠΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛΙtΜΟΥ
1 55
Η I�TO'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
1 56
Η ΑΔlΛΦlΛΟ Ν Ι Κ Η i ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π !τΑΛlΣΜΟΥ
\ 57
Η Ι�ΙΟΙΊΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛIΣΜΟΥ
ΠΙ"ΑΚΑΣ Νο \ 1
IΙ ΓΙΑ
Μεγάλη utόλοιcη υπιλοιπος
Rρετανία Γαλλία Ευρώπη :όσμος
1 780 12 12 11 39 24
18) 33 9 10 " 11
1810 27 11 29 19
/840 " 11 • JO 20
1860 " 11 24 21
•σ: ιοnοστά
Πηγή: ο. ΡοσηόΦ. U\Uφ . ιφοηγ
\ 58
Η AΔIAΦIAON I K I H H ΛΝΟΛΟL ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛIΣΜΟΥ
1 59
Η ΙΠΟ'ΙΑ ΤΟΥ Κ Λ Π iτΑΑΙΣΜΟΥ
1ΊIΝΑΚΑΣ Νο 12
Μ:yάλη Βρ:tανία
1 8 14-16 " 3S 11
1 824-26. 64 27 9
1 854-56 61 33 6
Γαλλiι
1 8 1 7-20 " 3S
1 827-30 63 29
1 850-54 72 23
IΙΝΛΚΛΣ Νο 1 3
1816-1810 8
8>
-) . , )
1816-18)0 _ ,. -) . '·' )
1816-1840
-6
_, -· • 13
1846-IBJO
-8 • 26 8 · 26
. .. . .. '
1856-1)
63
- JJ.S • 33.S
1866-1170 - _, . ., . ,
1 827- 1 836. μόνο τα δύο πέμπτυ στα 1 869). Σ' ό.τι αΦοrά τις
γαλλικές επενδύσεις στο εξωτερικό, σχεδόν το σύνολό τους.
κατά τα μέσα ωυ αιώνα, βρίσκονται στην Ευρώπη : Μεσοy.ια
κή Ευρώπη {Ιταλία, Ισπανία, Π ορτογαλία) κατά 60%. Βορειο
δυτικιl Ευρώπη (Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Μεγάλη
Βρετανία, Σκανδιναβικές χώρες) κατά 24%. Κεντρική Ευρώπη
(Γερμανία, Ελβ:τία, Αuστρία, Οιιγγαρία) κατά 1 2%. ενώ το υ
πόλοιπο 4% στην Αμερική .223
Η Μ:γάλη Β ρετανία, όντας θαλασσοκράτειρα και κυρίαρχη
εμπορική δύναμη, χτίζει, κατά το 1 9ο αιώνα, την πρώτη αποι
κιακή αυτοκρατορία στον κόσμο.
Την ίδια εποχή παρακμάζουν οι aποικιακές aυτοκρατορίες
της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Η αποικιακή αυτοκρατο
ρία της Ολλανδίας έχει σταθεροποιηθεί. Η Ρωσία συνεχίζει
την επέκτασή της προς την Ασία, αλλά από τους δρόμους της
στεριάς. Η Γαλλία της παλινόιθ]ς ανακτά και πάλι τις a
ποικίες που έχασε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και της
Αυτοκρατορίας. Αποκτά νέες κτήσεις στη Σενεγάλη, στη Μα-
161
Η tHOPtA ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛIΣΜΟΥ
Π Ι Ν Α ΚΑΙ Ν ο 1 4
Λαt. Βρ.tανι_ή
Εuρώ:η ΗΠΑ ιλ.λ.οιi
Αμ.ρικη Αυτοκρατορία
1830 66 23
'σε �ιιτό
Πιrtς: ΟΟ . ΧόΦμ.ν. ι α•ίπrιι;ι rις θιιμιχα•ι-ής οι-ομt'ος. ι.ό
1 62
Η ΛΔIΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΠΛΛIΣ!ΟΥ
1 63
Η ΙΣΤΟΡJΛ ΤΟΥ Κ Α ΙΙ Ι Ά Λ Ι Σ Μ Ο Υ
1 64
Η ΑΔΙΑΨΙΛΟΝ Ι Κ τ Η ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ
165
Η "OI'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΑΙΣΜ)Υ
1 66
Η ΑΔIΑΦIΛΟΝ Ι Κ ΗΤ Η ΑΝΟΔΟΙ ΤΟΥ Κ Λ ΠiτΛΛΙΣΜΟΥ
1 67
1 l:TO'IA ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ
168
Η ΑΔIΑΦΙΑΟ Ν Ι Κ Ι"ΙΙ ΑΝΟΑΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΛΑJΣΜΟΥ
\ 69
Η ΙΣ1ΌΡIΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΠΑΛIΣΜΟΥ
1 70
1 ΑΔΙΑΦΙΛΟΝ Ι Κ Η t ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΓΙΙΤΛΛΙΣΜΟΥ
1)1
ναι σαΦιlς:
Σ' ό.η uΦορά :μι: να τον ίδιο, δ:v ισχιρίζομω οιίτ: ότι �ιν::iλυ
ψα tη' ύπαρξη των τάξεων στη σύγχρονη κοινωνία. ούτε όrι α
νακάλυψα την πάλη που διεξάγcται ανάμcσά τους. Πολύ πριν
από μένα. οι αστοί ιστορικοί είχαν εκn:σει την ιστορική ανάπτυ
ξη της πάλης των τάξcων. και οι αστοί ΟΙωνομολόγοι .izαν ανα
πηίξ:ι την οικονομική ανατομία της κ.θ. τάξης. Το :αινούργω
που έ:ανα .γώ ήταν ότι απέδ.ιξα: I ) πως η ύπαρξη των τάξεων
σι,νδέεπ!Ι μόνον με rφισμένοιις ουγ:ε:ριμ.νους ιστορικούς α
γών.ς. που σu\•δtονωι μ: την εξέλιξη της παραγωγής. 2) πως η
πύλη των τάξεων οδηγεί αναγ:αστι:cί προς τη διCtατορία του
προλεταριάτου, 3) πως η δικτατορία αυτή σuνιστά μόνον μια μ:
τιtβuτι:ή π:ρίοδο προς την :ατεύΟιΝση ηις :ατάργησης όλων
των τάξεων και προς την αταξική κοινω,•ία21�.
Έτσι. φέρνει στο r φοσκήνιο την έννοια της πάλης των τά-
ξ::ω ν:
Ολό:ληρη η ιστορία της κοινωνίας μέχρι σήμερα είναι η ιστο
ρίιι της πίλης των τάξεων. ΕλειJΟεροι και σκλί6οι. πιηpί"ιοι κω
πληβ.ίοι. βαρόνοι :αι υπη ρέτες, άρχοντες και υποτακτικοί, μ:
λίγα λόγια, κιτιπι:στCς :ιι "�ηuπιεσμένοι, ορθωμένοι ο ένας ε
'άντια σων άλλον σε μια κατάσταση μόνιμης αντίθ:σης, έχουν
δι:ξ�iγ:ι μιαν ικ�ηίπΙΙJστη πiλη, άλλοτε κριJΦή κι iλλοτ; Φαν;
ρή. μια πάλη που κάθε Φορά καταλ"ηει σ. μιαν :παvασταnκή α
νιτιριχή ολόκληρης της "οινωνίας i στην "οινή "ιtuστrοΦιί
των τάξεων ποu αντιπαλ.ύουν 235
Υ:οδ:ικνύ:ι τη βάση :
Είναι οι άνΟρωποι που παρά-ιουν τα έργα και τις ιδf.ς ωυς . . . ιλ
λί οι πραγματικοί άνθρωποι. κινούνται :αι δροuν κάτω από τις
συvθήκ:ς που cπιβάλλη η .ξtλιξη των παραγωγικών τους διJνi
μοιν και οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμ:σά τους αντίστοι
χα. σuμπ:ριλαμβανομ:νων και των ευριίπρων μορΦών. που Ou
μπορούσαν να πάρουν236 •
. . . και την εξέλιξη :
Χοντρικά. οι σχέσ:ις παραγωγής της Ασίας, της Αρχαιότητας,
της Φcουδιφχiας και της σύηρονης αστικής τάξης. μπορούν να
διαγραφούν σαν προοδευτικά βήματα προς τι1 διαμόρφωση της
;
σοσωλιστικής οικο\ομίuςΒ7 •
1 12
Η ΑΛΙΑΦIΛΟ Ν Ι Κ ΗΤΗ ΑΝΟΔUΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ
1 73
Η lt-OI'IA 'ΟΥ K Λ il iTAAIΣMUY
1 74
Η ΑΔΙΑΦΙΛ0Ν Ι Κ 1ll ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΑIΣΜΟΥ
175
Η IHOPIA ΊΌΥ Κ Α l ΙΊΆΛΙLΜΟΥ
1 76
Η ΑΔIΑΦΙΑΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ"ΙΠΑΑIΣΜΟΥ
μελετήσει:
I) Τα εμπορεύματα σαν προϊόντα του κεφαλαίου, τ�ς καπιτα
λιστικής παραγωγής.
2) Την καπιταλιστική παραγωγή σαν παραγωγι) υπ:ραξίας.
3 ) Την καπιταλιστική παραγωγή σαν παραγωγή και ηναπαρα·
γωγή της όλης σχέσης. Αυτό που κάνει τη διαδικασία της ά
μΕσης παραγωγής να αποκτά τον ((ιδιαίτερα καπηαλιστικό))
της χαρακτή ρα .
Μ t σ α λοιπόν α π ό tναν τεράστιο όγκο δουλειάς, συζητή
σεων, κατά κιiριο λόγο με τον Ένγκελς, και άμεσης παρατή
ρησης του ιστορικού γίγνεσΟαι. γεννιέται το Κεφάλαιο. Ο
πρώτος τόμος. που δημοσιεύτηκε στα 1 867, ξεκινά με πομπώ
δες ύφος:
Ο πλούως των κοινωνιών όποιJ βασιλ::ύ ει ο καπιταλιστικός τρό
πο; παραγωγής. εμφανίζεται σαν μια ((τεράστια συσσώρευση ε
μπορ;υμάτων>�. Η ανάλυση του εμπορ::ύ ματος, του στοιχειώδους
σuσταηκού αυωύ του πλούτου. θα αποτελέσει κατά συνέπεια την
αΦετηρίιι :ιν ερευνών μας151 •
Εμπόρωμα χρηστικής αξίας, αξία, υπεραξία:
Το προϊόν -ιδιοκτησία του καπιταλιστή- αποτελεί μια :ρηστική
ιιξίu όπως το νήμα, το ιJΦασμιι, οι μπότες, κτλ. Αλλά παρόλο
που, οι μπότες για παράδειγμα. βοηθούν τον κόσμο να περπατάει,
κω ο κιπιταλιστής κρίνεται σιν άνθρωπος της ιφοόδοιι κιηα
σκευάζοντας μπότες. δεν το κάνει επειδή αγαπάει τις μπότες. Γε
νικά. σηι πλαίσιu της ψπορικής παραγωγής. η χρηστική αξία
&, είναι κάτι που αγαπιέται αΦεαυτού της. Χρησιμεύει σαν Φο
ρέας αξίας. Κατά :π.ια, για τον καπιταλιστή μας στόχος :ί
ναι η παραγωγή ενός αντικειμένου χρήσιμου που διαθέτει ανταλ
λίξψη αξία, με προορισμό να πουληθεί. να γίνει :μπόρ:ιψι.
Και. επιπλiον. θέλει η αξία αυτού του εμπορεύματος να ξεπερά
σει την αξία των αναγκαίων για την παραγωγή του εμποpειιμi
των, δηλαδή το άθροισμα των αξιών των μέσων παραγωγής και
της " δύν!μης της φγασίας, που γι· αυτές ξόδεψε το yαπημ.νο
του :ρήμα. Δε Οέλα να παράγει μόνον ένα χρήσψο πράγμα. αλ
λά και μια οξiα. που δε Οι είναι απλή αξία. αλλά και υπεραξiα� 51 _
Έτσι:
Το κεΦίλαιο αποτελεί νεκρή εργασία. που. σα• άλλο; 6ρικόλα·
1 77
Η ΙtτΟΡΙΑ ΊΌΥ KAIIITΛAIΣMOY
1 78
Η ΑΔΙΑΦΙΑΟΝ Ι Κ Η Τ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΑΙΣΜΟΥ
1 79
�7�.:�:0�'�.'"'0"'
Η ΙΠUΡΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
\d
ΕΙΙΙΣΗΜΗ
�-
'ΠOTA'I
�.'�ΕΦΜ"Ο
·
(Ι<�''"'
.ωλ.ειηητ:;�
\ 80
Η ΑΔIΑΦI Λ Ο Ν Ι Κ Η Τ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ .ΑΠ ΙΤΛΛΙΣΜΟΥ
181
Η JΠOPJA ΤΟΥ ΚΑ ΠΠ"ΑΑΙΣΜΟΥ
ρίαρχων τάξεων.
Π rος τα τ:λη toιJ Ι 9ου αιώνα. η σκέψη του Μαρξ. ελάχιστα
διαδομένη κι ακόμη λιγότερο γνωστή . βρήκε στο πρόσωπο
του Ένγκελς τον πρώτο της προπαγανδιστή . Κωά την άποψl
του. <<Οι δυο μεγάλες ανuκαλύψ:ις}> ποιJ <ωΦεiλουμ:» στο
Μαρξ είναι: «η υλιστική αντίληψη της ιστορίας και η αποκά
λυψη του μυστη ρίου της καπιταλιστικής παραγωγής διαμέσου
της υπεραξίας ( . . . ) . Χάρη στις ανακαλύψ:ις αυτές ο σοσιαλι
σμός :γιν: μια ;πιστήμη>>�6. Στο εξής οι «ουτοπικοί σοσιαλι
σμοί>ι Οα βρίσκουν παντού αντιμέτωπο τον «επιστημονικό σο
σιαλισμόι•.
1 82
Συμ:εράσματα της τρίτης Φάσης
Τα δυο πρώτα τρίτα του 1 9ου αιώνα σημαδεύτηκαν από την
αδιαφιλονίκητη άνοδο του καπιταλισμού, και πρώτα πρώτα
αυτό συνέβη στη Μεγάλη Βρετανία.
Η παλιά μ.Οοδος της υφαρπαγής της υπερ:ργασίας των α·
γροτών συνεχίζεται προς όφελος των μεγαλοϊδιοκτητών της
γης και του κράτους. Αυτό όμως που έρχεται να κυριαρχήσει
τώρα είναι η καπιταλιστική εκμετάλλευση της εργασίας στη
βιομηχανία: χάρη σ· αυτό που ο Μαρξ ονομάζει <<τJπική υπο
ταγή)) της εργασίας (παραδοσιακοί μικροτεχνίτες, για παρά
δ:ιγμα) στο κεφάλαιο (μεταπράτες, μεγαλέμποροι), αλλά και
χάρη στην <<πραγματική υποταγή;) της φγασίας, δηλαδή τη
μισΟοποίηση, στα πλαίσια των μεγάλων βιοτεχνιών και στη
συνέχεια των εργοστασίων. Κύριος άξονας της βιομηχανικής
εκμετάλλευσης, οι υφαντουργίες και οι μεταλλουργίες και στη
συνέχεια τα υλικά των σιδη ροδρόμων. Τέλος, η υφαρπαγή α·
ξίας σε παγκόσμια κλίμακα -αποικιοκρατική και εμπορική
δύναμη στον κόσμο, τον πρώτο προμηθευτή βιομηχανικού ε
ξοπλισμού, το πραγματικό <<παγκόσμιο εργαστήριο)).
Μ ε το εργοστάσιο γενικεύεται η λογική της καπηαλιστικής
παραrωγής: Α - Μ { �Ρ Ρ - Μ · - Α · Ο εργοστασιάρ
183
Η ΙΙΤΟ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛIΙΜΟΥ
1 84
Η ΑΔIΑΨΙΛΟΝ Ι Κ Ι ΓΓ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙ"ΓΛΛΙΣΜΟΥ
I RS
1 !ΣTO'IA ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ
1 86
ΔΕΥΤΕΡΟ Μ ΕΡΟΣ
1 89
Η ΙΣΤΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙ.ΜΩΥ
1 90
Η H I O X H ΤΟΥ Ι Μ Ι\ Ε>ΙΛΛIΣΜΟΥ
191
Η Ι�ΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Ι l Π"ΛΛi. )Υ
192
4. Α πό τη Μεγάλ η Ύφεση στον Πρώ το
Παγκόσμ ι ο Πόλεμ ο ( 1 8 73- 1 9 1 4)
193
Η IΣTUI'IΛ TUY K A I I Ί AΛIΣMOY
1 94
ΛιιΟ ΤΗ Μ ΕΓΛΛΗ ΥΦΕΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩ"ΓΟ ιΊ Λ Γ Κ Ο Σ Μ ι Ο ΠΟΛΕΜΟ
195
Η Ι�ΊΌΡΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ
1 96
ΑΠΟ ΙΙ Μ ΕΓΑΛΙΙ ΥΦΕΣΗ ΣΤΩΝ ΠΡΩΤΟ Π \ Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο 110Λ Ε Μ Ο
κονομικΙν προβλημάτων.
1 893: Στις ΗΠΑ. οι Οιιuμάσιες αγροτικές συγκομιδές δίνουν
μια νέα πνοιi στις επιχει ρι)σεις οικοδομιν και κατ· επέκταση
στους σιδη ροδρόμους. Τα μεγiλα τραστ :πιδεικνύουν τη δίνα
μιl τοιJς ( Ροκφt: λ:r. Κάrνετζι. Μ i ργκαν). ενώ προστuτ:uτικύ
μ;τρα (τιμές Μακ Κίιλεϊ) καλύπτουν από το 1 890 τη βωμηzα
νία. Ωστόσο. για άλλη μια φορά τα κέρδη των εταιρειών σιδη
ροδρόμων καταρρακώνονται. Μ ερικές από αυτCς αναστCλλοιJν
τις πλη ρωμές τοιις. Στο χρηματιστήριο οι σιδη ροδρομι::ς με
τοχές π:φτοιJν κιηακόριιφα. Αποη:λεσμα: 49 1 τρ.πε�ες κη ρύσ
σουν πτώχευση . Η ιίΦι:ση παίρνει ακόμ1 χειρότερες διαστά
σ:ις στα 1 894. με την αύξηση της ανεργίας και τη μείωση των
μισΟών.
Σε καΟεμιά απ· αυτές τις κρίσεις. το Οεαματικότερο φαινόμε
νο εμφανζεται στο χρηματιστιl ριο (πτώση των τιμών των με
τοχόν. πανικός) κω στις τρiπι:ζες (πτJχ:υση ενός μ:yύλου ι
δρύμιηος. ή αλυσίδα πτωχειJσαιJ\") . ΠαντοιJ :παν:ρz:ται η ί
δω λογικιi: είτε αuξύνηαι το κόστος (για παράδειγμα: αύξηση
των μισGων ισοδυναμεί με αύξηση των τιμ' της σιδηροτρο
χιάς για τους αμερικάνικους σιδηρόδρομους). είτε Jνεται η
απορρόΦι1ση (μείωση της αγοραστικής Jναμης των αγrοτιιν
κι1Αιις κιη των εrηιιτιJ' σΕ iλλοιις τομ::i ς προϊόντων. μ:ίωση
των δημόσιων ι:π:νδι"ισαuν. δΙJσκολίες στις ξ.νες αγορ.ς) . είτ:
πέφτουν 01 τιμές rΗί)λησης (ανταγωνισμός στις tιμές. πόλεμος
των κομίστρων στους αμcρικάνΙκους σΙδη ρόδρομους) . 11 από
δοση μ:Ιώνεται ή πέφτc1 απότομα. η ρωστοποίηση της αξίας
των προϊόντων τοιJ κ.Ο: πιφαγωγικοι) τομ.α γίνΕται δύσκολη.
ο ανταγωνισμός οξύνπαι, η γενική κατάσταση τω\' επιχειρή
σεων χειροτερεύει μέρα με τη μέρα. Όταν συγκλίνουν όλοι
αυτοί 01 παράγοντες. καθετί μπορεί να προκαλέσcι την κρίση ·
μια Φ ιlμη στο χrηματιστιlρω. μ1U χαμένη αγορ.. μια :πιχεί
rηση ιl μια ψ .πεζ1 που σταματi τις πλη ρωμ:ς τη; . . . και ακο
λουΟ::ί μια ανεξέλεγκτη κλιμάκωσ η .
Σ τ ι ς κρίσεις τ ο υ πρώτου μισού τ ο υ 1 9ου αιώνα. η αποκατά
σταση που ακολουθούσε ήταν αποτ.λεσμιι δυο πtιγόντων
197
Η ΙΣΙΟΙΊΛ ΊΟΥ Κ Λ ΙΙ Ι Τ Α Λ I Σ 1 0 Υ
1 98
ΛΠΟ � MEΓAAI 'ΦΕrΙ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΛ'ΚΟΣΜ) Π Ω Λ : Μ Ο
l i N A K AΣ Ν σ 1 5
'"
�: ;� t
μtyιοτο /865 : 213
1873 : 1 44 1873 : 1 3 6
της ftριόδου (1873 : 1 36)
ι �:� � "
ελάχιστο 1895
186 : 8 3 / 86 : 82 82
τιις ;εpιόδου 1896
\ 99
Η η:ΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ (ΑΙΙΙΤΛΑIΣΜΟΥ
200
ΛΠΟ f Μ Ε Γ Α Α Η ΥΦΕΣΗ lTON ΠΤΟ Π Λ Γ Κ ΟΣ Μ Ι Ο ΙΙΩΛ.ΜΟ
20 1
!Ι Ι�ΓΩI'IΛ Τ Ο Υ Κ Λ Ι"Ι Π Λ Λ I Σ>ΙΩ'
Ι Ι Ι Ν Λ Κ Λ Σ Ν ο 16
αοόλ&Ιfς.
μεοιτεiες.
φομή:ι:ς
- 1 24 .. 88 . "
- !59 -
1876·1880 -· 9 .. 54
186·1 00 II .. 62 + ! 32 • 40
1911-19/1 - 1 40 - 22 + !00 + 241 • 206
202
ΛΠΟ ΙΙ Ι Ε Γ Λ Λ Η ΥΦ:ΣΗ ΣΤΟΝ Π'ΩΤΟ Π Α Γ Κ Ο•110 ΙΟΛΕΜΟ
Π Ι Ν Λ Κ ΛΣ Νο 17
Ι.ά\lρα:ας
1871 117 29 42
1880 147 47 6S
Πrιi;: Τ�. Κλάιψ Οιοωι>μι:ή οιίπrvξη rη; Γολλiu; οωι τη; Γ:μαι·iu;
l.Mt. ΚλοΦ: Uι:οιυμική ισrοριΊι rωγ /ΠΑ
203
l l i N A K A Σ Nu 1 8
Ι . ΣιιVQλικό nοιόν
1 8 8 5 - 1 894
'"" 23.8 1 S.7 α 32.91 44,7
1 905 - 1 9 1 4
1 905 1 9 1 4
έως 1 4 .0 1 8.48 Ι 7. 7 δ 36.7t
1925 1929
1 9 2 5 - 1 9 29
έως 16.3 1 1 .5 26.5 33.2
1950 1 9 5 4
1 88 5 - 1 894
tως 1 1 .4 1 3,Sα ,, 20,1 25,5
1 905 - 1 9 1 4
1 905- 1 9 ! 4
tως 5.2 16,16 7.3 δ 16.5ε 32.8
1 9 25 - 1 929
1 925- 1929
έω ς 1 1 .3 10.0 1 2.5 19.2 9.9
1 95 2- 1954
Ρσιηώφ. αναΦ
1904 lως 1 9 2 5 - 1 929 - :. 1 90 - Ι 909 έω; 1925- 1 929.
nηyή: Ου. ιφοηy
204
\ Π Ο !Ι Μ ΕΓ Λ Λ ΙΙ ΥΦΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ Ι Ι Λ Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο Ι" Ι Ο Λ . I Ο
ΙJ Ι Ν Λ Κ Λ Σ Νο li
1870 32 10 13 23 18
1881·1885 27 14 29 18
1896-100 . 20 17 JO 20
106-/9/0 . " 16 ' " "
1911 14 16 6 J8 19
/9}6-19}9 . ' 12 (4) 42 2J
19J6-J9J8 . ' 11 ( 1 9) 32 20
'"' (6) ( 1 9) 32 JO
lε �Jσιιί
'oltώΦ. ιηvΦ. �οηy
Πηyή: ...
Κατά συνέπεtα. στο τελ::u ταίο φίτο του l 9ου αιώνι ιφχίζ:ι
η σχε"τική παρακμή ωυ βρcτανικοιi καπιταλισμοι"ι (που τον α
κολουΟεί ο γαλλικός καπιτnλισμός). ενώ ξεκινά η δυναμική
άνοδος του γ::ρ μανικού και του βοpειο-αμερικάνικοu καπιταλι
σμού.
Η συμμετοχή της Μεγάλης Βρετανίας (ΗΙJν tγκόσμω βιο
μηχανική παραγωγιl μ:ιών:ται από το 32/, του 1 870 στο 1 4%
205
11 η . Ι Ο Ι Ί Α Ι(η K Λ II I I Λ Λ I Σ M O\"
10 27 10 19
"
/880 23 11
Ιό 1 12 29 11
"
19/J
1918 14 6 9 22 14
14 9 20 10 4]
(2)
19)8
/948 12 22 Ιό 4]
1958 9 (8] 26 14 38
'σε ιonoσni
lηγj: Οθ ΡοσtωΦ. 0\Uφ. 'φοηγ
206
Λ l l ) lll Μ : Γ Λ Λ Η γΦΙ.lΗ l.Ί Ο Ν I I ΩIO Ι Ι Λ ΓΚΟΣ\1 1 0 Π Ο Λ Ξ Μ Ο
207
II IΣTOI'IA I OY K A II I' I Λ \ l . M O Y
208
ΜΙΟ ΠΙ Μ ΕΓΑΛΗ ΥΦΕΙΙΙ ΠΟΝ ΙΙΡiΠΟ ιιΛΓΚΟΣΜιΟ Π Ο Λ Ε Μ Ο
209
Η Ι � Ι Ο I ' Ι Λ ΤΟΥ Κ Λ Ι Ι Ι Ι Λ Λ Ι � Μ Ο '
210
Λ Π Ο 1ΊΙ \1 ' 1'Α Λ ΙΙ Υ Ψ · Σ Ι t T O . ΙΙΙ'Ωτ(J ΙΙΛΙ KOt\1 1 0 ΙΙΟΛ ..Μ Ο
211
! ΙΣΤΟI'IΛ Τ) Υ K Λ I I I T Α \ I � \)Y
2ι2
A l l O ll M ' l'•ll YΦ..ll lTΩN ΙJΙ'ΩΙΟ 1 \ 'Κ()Σ Μ Ι Ο II()Λ .10
σω 1 9 1 2 .
Συνολικά. σ· ολόκληρο τον κΩσμο. στα 1 9 1 3 υπάρχουν I 5 ε
.:α τομμ'φια rΙJ \' δικαλισμι':νων ι;ργητiιν.
Μαζικιi παρουσία. εκλογικιΊ δύναμη. διαδηλώσει� στους
iριiμους. απεργίες. χυμένο αίμα. σωματεία. ταμεία αλληλο
βοι]Οειας. κόμματα. κινιjματα, όλα αυτά, .:α ι παρά ης ιδιαιτε
ρότηπ; της .·ιΗΊ: χιiφιις. :πιβiλλουν μια κιiποια μετιιβολιj πω
σt•σz:τιπμό διιiμεων. Απ6 :διίJ και πέρα η Εpγιιτι:ή τiξη :zι:ι
(\' Η βάρος. έστω κι ω· για την ώρα βρίσκει ακόμη τις πόρτ.ς
.·λιιστές στην τοπικι\ και εΟνι .:ι\ ζωή . Κ ι αυτός ο νέος σuσzε
τισμό; δυνάμεων εξηγεί από μόνος του τις κατακτιiσεις και τα
καινούργια πλ:ον:κτιiματα πrος όΦ:λος των :ργαζο�ιCνων. κα
τύ ω τtλη του Ι 9ου ιινα κ ω ης ιφzές του 20ο'ι .
Ο νέος συσχετισμός δυνάμεων φέρνει σαν π ρώτο ωτέλ
σμα την αύξηση rου πραγμαrικού μισΟού στις τέσσε ρις κυ
ρι6τερες καπι-αλιστικέ; zώρες. Ανάμεσα στη δεκαετία τοιι
1 870 και στις παραμονές του πολέμου του 1 9 1 4, οι πραγμαιιωί
μισθοί αυξάνονται "ατά :νιι πtμπτο στη Γερμανία και :ατri
))ο π:μπω πτη Γιλλία'77 . Π ι φιiλληλα εμφ11νίζπιη κω η
μ:ι'ωση rης διάρκειας εργασι·aς. Σ' αυτ6 το σημείο ορισμένοι
συγγ ραφείς υπογραμμίζουν, )τι από την άποψη του κεφαλαί
ου. κατά το ίδιο διάστημα αυξιΊΟη .:ε και η παραγωγικότητα
που ιιεπέτ ρεψε" όλες αυτCς τις παραχωρήσεις. Δι:ν εί·αι λάΟος.
μόνο που Οέλο ι μι: να παrιτηρ l σουμε ότι χωrίς τη μεταβολή
tου συσ:τισμοιJ δυνtίμ:ωv Οα ήταν αδύνατο νι uπιιιτηΟοtJ\•
και να πραγματωΟούν οι παραχωρiσεις αυτές.
Ο νέος συσχετισμός δυνάμεων εξηγεί τ η σημασία των κοι
Ι'ωΙ'/\(δΙ' rόμωι που ψηφίστη καν στην ίδια περίοδο. Π ρώτα
πτη Μεγάλι1 R rετανία. εΦα ρμΩζεται ο Νόμος yια rovς υπαλ
λ ι.ο jς και τους Εpγiτ:ς, τοιι I R75. που αντικαΟιπτi το Νόμο
γω τον ΚιJριο και rοΙ' Υπηρέrη του 1 867. Οι νό�ιοι του 1 876 ε
πιτρέπουν την πικετοφορία σε περίοδο απεργίας. με τφ·
προϋπόΟεση νιι αποφεύγεται η βία. .:α ι παραχωρούν νομιμότη·
τιι στις ε ργατικι:ς ενιτις. Στη Γερμανία τοο Rίσμαρκ ιιι)Ο..
τού νται νόμοι για κοινωνικι\ απΦάλεια ηπό τις αρριJσω:ς
213
Ι ι � ι Ο ' ι Λ ι ΟΥ Κ Λ ιl ι Τ Λ Λ I Σ Μ Ο Υ
214
A I I O τll ΜΘ Α \ 11 Υ•ΕΣΗ ΣΤΟΝ ΙΊ•Ω"ΓΟ Π Λ Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο I I OΛ I' M O
215
Η ΙΣΤΟrΙΛ ΊΌΥ K Λ il iT A Λ i . M O Y
216
ΑΠΟ Ι ΜΕΙΆΛΗ ΥΦΕΣΙ ΟΝ 'ΩHJ ΙΑ"Κω: 110 I ) Λ . I )
217
γότερο :ω χρο\'Οtρι βώ\·τας» Κι α\όμη : (<το σιίστημα αυτό
πrοκ/.εί μιιι μ6\•ψη κιιτιiσωση διαφωνίας ανάμεσα στα α
Φι:νηκιί και τους ι:�ηάτες. Οι εργάτες χά\'ΟU\' την ι:μπιστοσιίνη
ωι; στο πρόσωπο του αΦη·τικού. <αι τα αΦ::ν τι<ά υποχ ριώ
νο\·ται να ::ξ απατοιίν δια ρ<τς ωυς :ργiτ:ς. ανεξάρτητα αν εί
νω αιτή η πrιιγ�ιιη ι:ή του; πrόΟι:ση ή όχιΗ1�κ
Επι\'\'ΟΟύνται και π ροτείνονται νέα συστήματα π λ η ρωμής:
για παράδειγμα. 11 πλη ρωμ τj με Η Π p ι μιι. όπως π ροβλέπει το
ι<σύnτημα Λα!φiνι� ΠΟ\) π rοωτοι:φι φμόnτηκε στα 1 88 8 . ανα
θ:ωρ]Οη κt: στα 1 899 <ιιι τ:λειοποιιj θ η κε στι 1 9 1 2 . Γ ρiΦ:ι
σι>γ<ηφψ.να ο Λιλμιi\·: <<Το σιJστημά μου είναι το π ρώτο.
που προσπάΟησε \'α :κτψιjσ:ι. όχι το χ ρόνο εργασίας και την
απόδοση της εργασίας. δυο δηλαδή σωιχεία που συντείνουν
στην αδιαφορία του :ργαζόμενοιι. αλλά την προσπάθεια που
καταβάλλ:ι αiθε στιγμήιι'��. Εφιφμόnτηκαν ακόμη σισηjμιηα
μ:ιωμ:νης αμοι βής γιι μ:ιωμι:νη απόδοση. όπως και συση j μα
τα αυτόματη ς αύξησης. που εφαρμόστηκαν σε διάφο ρους το
μείς κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 1 9ου αιώνα. και
σε μερικές αυτοκινητοβιομηχανίες στις αρχές του 20ού αιώνα.
Στα 1 889, ορισμένοι cργοδότες μιλούν ιjδη για τη συμμcτοχή
των ιφγαζομ.νων στα κ�: rδη κ Ι τη χrονιi αJ τή ιδρύεται η « Ε
ταιρεία για τη μελέτη της σιψι:τοχή ς του π ροσωπικού στα
κέρδη)): Στα 1 9 1 1 . 1 1 4 εταιρείες στη Γαλλία εφαρμόζουν τη
συμμ:τοχιj στα κέρδη. κι ακολουΟούν 77 επιχειρή σεις στην
Αγγλία. 46 στη Γι:ρμινία κω 43 στις ΗΠΑ ..
Στη συνέχεια. η οργάνωση της ιφγασίας Οα π ροσφέρ:ι στην
εργοδοσία το όπλο που έχει ανάγ κ η : στη Γαλλία ο Φαγιόλ. έ+
νας μηχανικός των ο ρυχcίων και γενι:ός διευθυντή ς της εται
ρ.ίις Κομ:τρί-Φοιφnιμπ6. π ιφουσιiζει nτα 1 9 1 6. στο Δελτr'ο
rης Εrαιρ;iας rης 6ιομηχωιιJς ορι;ιπώv. τις ανtιλήψεις του
για τη γενι:ή βιομηχανική διοίκηση . Κ iν.ι διάκριση ανάμε
σα στην ((επαγγελματική ικανότη τω> (των κατώτερων στελε
χι)ν) και τη <'διοικητική ικανότητα>> (των επικεφαλής ) . προ
τείν:ι έναν σαφή διαχωρισμό στους ρόλΙυς και μια συστημα
τική οργάνωση . Από τη μεριά του. ο Φ . η:ιλορ. που το επισκε-
218
Λ I L ) Ί I Μ " Γ Λ ι \ Η \'ΨI·�Η t ΙΟ. I Ι Ι'Ω Ι Ο I I Λ Γ Κ ΟΣ Μ I ) Π Q , \ 1 M Q
219
χ ρt:ωrπί ο :6λψος. Οιι χρι:ωστ:ί η ιινi:τυξη της μuζ η; ι'ι ς : α ·
ρcιγωγι] ; . για \'U μ:Ou\' σε π : /.. ι] ι η εφαρμογ ιi οι ο ρχές τ ι-; σι•·
στημω ικ ι'1 ς ορ i·ά\·ωσης της εργασίας
Αλλά ι;"·τό; ιιιό τ η \' υντι μπιi>:ιση της οργά\·ωσης των :rηα
τ ι iJ\' τιiξ:ων. ο :απιταλισμός μεταμο ρφώνεται και ι ροσuρ
μι·> ;Ετυι για τ η ν ω·τ ι μεt>πωη τ η ς ιiξuι·ση; του διαrιταλι
σrιλ:οι! αιταyηJΙ·ισμοιί. Παrατη ροιλ·ται :ολυά ριΟμις rιντιδ ριί
σεις. αμΙJ\'τικές ωκηκές. ιrωτοβουλίcς
Καταrzιi \' :φιφμ i ζι:τιιι ο : rοστιιη:υτισμός μι τ η \· ι : :ωίξ ιl
ση τΙ\' τ ιμών: στι1 Γι:ρμιι,·iιJ στα I S 79 και u:) ro 1 902. στις
ΗΠΑ στιι Ι Χ 57. στη Γαλλία στα 1 892. 1 907 και 1 9 1 0 . Μ 6νον 11
Μr.γάλη Βρετανία αποτελεί εξα ί ρεση κι αυτό χάρη στη δυvα
μικι) :αρουσία τ η ς στην παγκόσμια αγορά .
Στη ιη;χ:ιιι ακολουθοι)ν ; καρτέλ και οι διακαπιταλιστι
κοί συ\·uσπισμοί. προπιiντω• στη Γ:ρμuvία: ο ι :ργοστασιά ρ_ες
καΟορίζουν τις :οσότη τες παραγωγι;ς. το συντονισμό τω\· C·
:ε\•δύσεων. την κατω·ομή τ η ς αγοράς και προσδιορίζουν ης
τ ι μές. Στα 1 903. το καρτέλ τ η ς ανθρακο:αραγωγής τ η ς Ρη vα
νίιις-Β;στφαλίας ;λ:γ_cι το 9 8 . 7 \ της :φιο;Ιiς. Στα 1 905. μιιι
::ίσημη ;ρ;ιινιι ι:ιση μαίν:ι την ι'J: αρξη 17 καρτέλ στα ο ρι
χΕίιι. 7J στη μεταλλουργία, 46 στη χ η μ ικι) βιομηχανία . Στις
Η ΓΙ Α . παρόμοιες προσπάΟcιες αναπτύσσονται σc πολυάριθμες
και cναλλασσόμενες μορΦέ;. καλύπτοντας :ολλούς τομcίς: σι
δη ρόδρομοι. πυρίτιδα. καπνιί. και κατά κύριο λόγο. π:τpέλαιο.
Στα 1 9 1 4 υπίρχουν 1 1 4 δι:Ονιi κιφτ:λ, 29 των βιομη χανιών :ν
Ορακα και μ:ταλλσιργίας. 19 χημικής βιομη χανίας και \8 στις
μεταφορές.
Π α ράλληλα. και μ' έναν cκπληκτικό ρυΟμό ση μιιώνονται ε·
:ιστη μονικές και τε_•ολογικές πρόοδοι. νέες επινοήσεις. νέ;ς
εΦιt φf: σ;ις, :ou ανοίγουν νέους δρόμους και καινούργιους ο
ρίζοντες. Αν:μεσ1 στ1 1 \ RO κυι 1 R X 7 . ο αριθμός των διπλωμά
των ευρεσιτεχνίας. μόνον στη Μεγiλη Β ρετανία, ξεπερνά τις
30.000. cνώ στα I 908 Φτάνcι σης 1 6 .000 μέσα σc ένον χρόνο!
Στις ΗΠΑ. από 1 4.000 στο 1 880 Φτάνcι στις 36.000 στα 1 907.
στη Γαλλίι. από 6.000 στιι 1 R80 φτάνει στις 1 2 .600 στα 1 907.
220
\110 , I I 'ΩTO
I Η \1 U Λ \1 \ ΦΙ ΣII : τ ( ) ; 11 •\ Γ ( ΟΣ\11(1 1 0,\ o \ I Ω
Π Ι Ν Α Κ ΑΣ Ν ο 21
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΝΕΡΓ[IΑΣ*
': ::. t·οu; yισ ω :άρ6ουνο. και στην !\ΙΗ'ΗΟΙJiα τοι>ς tu άλλu
Πηyή: •ική lσroρia rης Ερrασι'ας. τ_ 1 1 1
221
ι η.τΟΙ'ΙΛ ΊΌΥ Κ Α ΙΊ ΙΤΛΛIΣΜΟΥ
ΠΙΝΑΚΛΣ Ν υ :1
Μcyάλη Βρι:tι·(ιι
ΗΠΑ
(α) 1 8 70- 1 8 7 9 1 880- 1 8 89 1 90- 1 9 1 0 1 8 70- 1 8 79
Γερμι·iα
(α) 1 8 70- 1 8 Ν 1 90- 1 9 1 0 1 9 0- 1 9 1 0 1 8 70- 1 8 7 9
Γαλλt
Ιωvα
(ι ) nεpiοδος της μiγιστης uνίnτι�ης - (6) Ιερίοδος όnσu ο tομfος Οεωρ;iταt :ινη
τή � ιος για τη· �h·ικη 6ιοιιηχαν1α - (γ) τομ.ας μ� nεpιοpισ.ενο μtγ.� nou δη·
222
AlO "H Μ Ε ΓΑΛΙΙ ΥΦΕΣΙΙ ΣΤΟΝ l'ίHO ΙΙ ΑΓΚΩ�ΜΙΟ Ι!ΟΛΕΜΩ
223
Η ιΣΤΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ιΤΛΛιΣΜΟΥ
224
ΑΠΟ Ι Μ .Ι'Λ Λ Η ΥΦΕΣΗ ΗΟΝ ι ι Ι'ΩΤΟ ιιΑΠ)ΣΜιΟ ΙΙΟΛΕΜΟ
225
1 IΣTOI'IΛ ΤΟΥ Κ Λ \ I "Λ Λ I Σ Μ Ο Υ
226
ΛΙΙΟ ΊΉ Μ :'ΑΜΙ Υ•ΕΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ f Ι Λ ΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
227
Η :TOPIΛ ΤΟ' Κ Α II Ι Τ Α Λ Ι η Ι Ο Υ
228
Α Π Ο ΤΗ -Ι ΕΓΛΛΙΙ γ ψ Σ Ι :ΠΟ\ ΠΡΩΤΟ Ι Ι Α ΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛ:ΜΟ
Π Ι Ν Α Κ ΛΣ Ν> 2.1
1870 1914
Ευρώπη '
21
15
HnA 27
Λατ. Αμεριςή 11 18
l·δία " 9
υπόλοιπο Κοινοπολιτείας " )7
υπόλοιπος ςόσμος 3 9
σUνολο 100 99
σUνολο σε ε:. στερλίνες 710 Η07
•σε ιιοοσσιά
Πηγή: Α. Τζ. Κiηουνι. αvαφ. ιροηγ
!29
Π Ι Ν Α Κ Α Σ Νο 24
ΚΑΤ ΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙlΕ•ΙΟΥΣΙΑΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ
ΠΙΣ ΓΑΛΛIΑΣ ΣΤΟ Ωη:γικσ�
Ί<ημστοnοιημt ..ες Ίριοοισ:ά
� �ία
1816-1851 1852-1111 1914
Μ.σογεια:ή Ευρώπη 62 36 14
Κ:νψι:ή Ευρώπη 12 19 8
9 28
22
Λνατολι:ή ΕuJπη
Βορειο·Δuτι:ή Ευρώπη 8
σύνολο Ευρώπης % 68 S8
Μέση ΑνατολιJ 23 11
QΠΟΙ"iες 9
Αμεριί 16
υπόλοιπος :όσμος 6
σύνολο 10 10 10
σύνολο σ: δισ. φpάγ:u 2,5 17,6 52,7
'σε •οntά
Πηyή: Ρ. Ε . Κιμερόν, ανuφ. ιφοηγ.
230
Α Π Ο τtΙ ΜΕΙΆΛΗ ΥΦΕΣΗ ΣΤΟΝ ΠΩΤΟ Π\ΓΚΟtΜΙΟ Ι Ι Ο\ . Μ Ο
23 1
Η n.I'OI'IA TUY Κ Α Π I ΤΛΛΙΣΜUΥ
232
ΑΠΟ ll ΜΕΓΑΛI YΦ:ΣI ΣΠ)Ν Π'ΓΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ I)Λ10
233
Η ΙΠ"Ο'ΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π Π Λ Λ IΙΜΟΥ
ΠΙΝΛΚΛΙ Νο 26
.
ΛΝΑ IΤΥ::Η ΤΩΝ ΣΤΡΑτιητιΚΩΝ ΔΑΙΙΑΝΩΝ
ΣfΙΣ ΚΥΡΙΟΤΕ'ΕΣ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣ1ΊΚΕΣ ΧΩΡΕΣ
του κόσμου. Μ' άλλα λόγtα, στις αρχές του 20ού αιώνα ανα
πτύσσεται ένας (<νέος καπιταλισμός» που πολλοί τον βαφτί
ζουν: <<ιμπεριαλισμό�).
Γράφει ο Χόμπσον στα 1 902: ιιΟ νέος ιμπεριαλισμός διαΦέ
ρ.ι από τον παλαιό. πρώτον, στο ότι υποκαθιστά ης τάσεις της
μιας και μόνης Αυτοκρατορίας ποιJ επεκτείνεται. από τη θεω
ρία και την πρακτική των άλλων ανταγωνιστικών ΑιJτοιφατο
-
ριών, που καθε μιά ακολουΟεί τους ίδιους προσανατολισμούς
ως προς την πολιτική της επέκταση και το εμπορικό της κέρ
δος. και δεύτερον στο ότι θέτει πάντοτε κατά προτεραιότητα
τα εμπορικά και πιστωτικά συμφέροντα ή ό,τι σχετίζεται με
τις επενδύσεις των κεφαλαίων»314.
Και χάρη στον ιμπεριαλισμό. το πιστωτικό κεΦiλαιο θα κα
ταφέρει. για ένα διάστημα. να ξεπεράσει τις αντιφάσεις που
τοιJ :πιβάλλει η ανάπτυξή του σε εΟνικά πλαίσια. ΧίλΦερ
ντινγκ. 1 9 1 0:
234
A I I O � Μ ΕΓ Α Λ Η Υ Ψ Ε Σ Η ΣΤΟ\ ΠΡΩ"fΟ Π Λ Γ ΚΟΣ Μ Ι Ο Π Ο Λ Ξ Μ Ο
235
Η ΙΣΤΟI'ΙΛ !()) K Λ I I IIAΛlI()Y
236
Σuι π :pάσμα τ α της τέτ α ρτης Φάσης
Σ: κιίθ: πεrίο Ω ο της διιφ6rΦωσης κιιι της αν : π ηJξι]ς τοιι ς.
οι :Ονικοi καπιταλισμοί ιi,•τλησα\' toJ; π6ρc1υς τους από το :
ξωτ:ρι:6: ιιρπαγtς και ληστ:i.ς . :αωναγ:ιστικιί :ργα. δου
λεμπόριο και ε:μετάλλεuση τω' σ:λcίβω'' · αποικιακιί φορο
λόγιlση. εμπορικά κέρδη . Ο ιμπεριαλισμός δε χαρακτηρίζεται
ούτε από την ύπαρξη ούτ: ιιπό τη σημασία των ::ξ ωπptJν αυ
τών πόρων.
Ο ιμπ:ριαλισμός :ίνυι η λειτουργικιί ιινiπτυξη ενις εθνικοlι
:απιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα: απόσπαση αξιώ\' με την
ευκαιρία της παραγωγής, πραγματοποίηση αξιών με τη' ευκαι
ρία της πώλησι1ς ίων εμπορευμάτω'' · απόκτηση νέων αξιών
από την κεφαλαιοποίηση των παλιιJν κερδώ·. όλα αυτά δεν
οργανcJνο\·ται πλέον σ: τοπικιl/:θνική κλίμuκι, αλλi σ: όσο
ω δυνατ)ν :υριJπρη :Ονική 'παγκ6σμια κλίμακα. Αυτιί η νέα
237
�·-�-
,..l
. oξ00< - '"' ''"" �
.κ.,..� .,,.,..,,.,•.,,.,,.,._.,,
""-"--·� . --·��···..
-� .,
i ::.::::==
ΣΧΗΜΑ 10.
238
Α Π Ο ΤΗ Μ Ε Γ Α Λ Η ΥΦΕΙΗ ΣτΟΝ ΠΡΩΊΌ ΠΑΙ'ΚΟΣ Μ Ι Ο ΠΟΛΕΜΟ
239
Η ΙΠΟ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ΙΤΛΛIΣΜΟΥ
240
5. Η Με γάλ η Α ναταραχ ή ( 1 9 1 4 - 1 945)
241
1 IΣl)'IA ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ
242
Η M E ΓAAI ΛΝΑΤΑΡΑΧΗ
243
! IΣTOPIA ΤΟΥ ΚΑιΗΤΑΛIΣΜΟΥ
244
:ς βιομηχανίες γεννήΟηκαν κι αναπτύχΟηκαν χάρη στον πό
λεμο. Γε•ικός απολογισμός: 8 εκατομμύρια νεκροί. 2,7 στη
Γερμανία. 1 . 7 στη Γαλλία, άλλοι τόσοι περίπου στη Ρωσία.
I . 5 στην Αυστρο-Ουγγαρία, 930.000 στη Μεγάλη Βρ.τανία.
1 50.000 στις Η ΠΑ. Ο ένας στους δέκα άντρες από τον ενεργό
πληθυσμό της Γερμανίας και της Γαλλίας. ο tνας στους είκοσι
της Μεγάλης Βρετανίας. Το συνολικό κόστος του πολtμου έ
φτασε στα 32% του εθνικού πλούτου της Αγγλίας. στα 30% της
Γαλλίας, στο 22% της Γερμανίας, και μόνον το 9% των Η Π Α .
Κάθι χώρα π ο υ π ή ρ ε μέρος στον πόλεμο δη μιούργησε έ ν α τε
ράστιο δημόσιο χρέος. Συνολικά το δημόσιο χρέος όλων των
εμπόλεμων χωρών πtρασε από τα 26 δισεκατομμύρια δολάρια
την παραμονή του πολέμου, στα 225 δισεκατομμύρια στα 1 920.
Και σ· αυτά πρέπει να προστεθεί και το εξωτερικό χρέος: Η
Μεγάλη Βρετανία δανείστηκε περίπου 4 δισεκατομμύρια. Στα
1 92 1 , η συμμαχική επιτροπή για τις αποζημιώσεις επιβάλλει
στη Γερμανία να πλη ρώσει στους νικητές 32 δισεκατομμύρια
δολάρια.
Ο δείκτης βιομηχανικής παραγωγής με βάση το 1 00 για το
1 9 1 3, γίνπαι στα 1 920:
- 1 4 1 στις Η Π Α
- 1 00 σ τ η Μεγάλη Βρετανία
- 62 στη Γαλλία και 6 Ι στη Γερμανία
Τα αποθέματα σε χρυσό των ΗΠΑ υπερτετραπλασιάστηκαν
κατά τη δtάρκεια του πολέμου, και στα 1 9 2 1 ξεπερνούν τα 2.5
δισεκατομμύρια δολάρια (αριθμός που αντιπροσωπεύει σχεδόν
τα 2/5 του συνόλου του παγκόσμιου αποθέματος χρυσού).
Επιπλέον. με την Οκτωβριανή Επανάσταση, οι ευρωπαϊκές
δυνάμεις αποκόβοντω για αρκετές δεκαετίες από μtα πολύ α
ποδ� τική αγορά, όπου είχαν καταθέσει, πριν από τον πόλεμο,
τις επενδύσεις τους. Στη Ρωσία, το σοσιαλιστικό ιδανικό που
ενtπνευσε τφ• επανάσταση, αρνείται κdθε σχέση συναλλαγής
τόσο με τον καπιταλισμό όσο και μ ε τη Δύση . Στην Τουρκία,
μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και στη συ
νέχεια στην Π ερσία και το Αφγανιστάν, εκδηλώνεταt ο νέος ε-
245
ι ΙΣ"ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑ ΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
246
Η ΜΕΓΑΑ� ΑΝΑΤΛΡΑΧΗ
κεια της περιόδου 1 920- 1 930 υπάρχει μία και μόνη κρίση που
αν1πτύσσεται με διαφορεηκές μορφές, και. χωρίς ι .χουν :
ξαΦανιστεί (είναι ανάγκη να το επανάλαμβάνουμε διαρκώς; ) οι
Οεμελιώδεις αντιφάσεις, μ: τις εργατικές τάξεις από τη μια με
ριά, μ; τις επιβεβλημένες κοινωνικές δομές από την άλλη, :ί
ναι οι αντιφάσεις ανάμεσα στους εθνικούς καπιταλισμοι)ς που
πrοσφέρουν το κλειδί της μεγάλης κρίσης της περιόδου.
Καταστροφές από τον πόλεμο; Τεράστιο δημόσιο χρέος; Ε
ξωτερικό χρέος προς τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία: Στη
Γαλλία υπάρχcι μόνον μια απάντηση για όλα αυτά: (<Θα πλη
ρώσcι η Γερμανίω). Η Γιιλλία άλλωστε ((είχε πληρώσω) μετά
την ήττα της στα I R 7 1 . Αλλά οι αποζημιώσεις που οφείλει να
πλη ρώσει η Γερμανία, υποχρεώνουν τους βιομήχανους αυτής
της χώρας να αυξήσουν τις εξαγωγές τους, κατά κύριο λόγο σε
άνθρακα, χάλυβα, μεταλλουργικά και μηχανικά προϊόντα. γε
γονός που οξύνει το γερμανο-βρετανικό ανταγωνισμό.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η οικονομικι) δύναμη των
ΗΠΑ παρουσίασε εντυπωσιακή άνοδο. Το ίδιο και η πιστωτι
κή δίιναμη. Ο.ι αμερικάνικες επενδύσεις στο εξωτερικό πέρα
σαν από τα 3,5 δισεκατομμύρια δολάρια του 1 9 1 3. στα 6.5 δι
σεκατομμύρια στα 1 9 1 9. ενώ εκείνες της Μεγάλης Βρετανίας
μειώθηκαν από 1 8,3 σε 1 5.7. Π α ράλληλα τα αμερικάνικα απο
Οέματα χρυσού αυξήθηκαν από 0.7 στα 1 9 1 3, σε 2.5 δισκατομ
μίρια δολάρια στα 1 92 1 , ενώ κατά την ίδια περίοδο τα βρετα
νικά αποθέματα αυξήΟηκαν μόνον από 0,2 σε 0.8 δισεκατομ
μύρια. Π ριν από την αποσύνδεση από το χρυσό. η ισοτιμiα
της στερλίνας σε δολάρια έπεσε από 4,78 (στα 1 9 1 4) σε 3,78.
το Γενάρη του 1 92 1 . Κατά συνέπεια, επικρατεί η μόνιμη ιδέα,
ότι για να ξαναβρci η στcρλίνα το προπολεμικό της κύρος σαν
παγΚ όσμιο νόμισμα, οΦείλει να καταφέρει και πάλι να ((κοι
τάξει το δολάριο στο πρόσωπο)) (δηλαδή, να ξαναβρεί την
προπολεμική της ισοτιμία και να επανασυνδέσει τη μετατρεψι
μότητά της σε χρυσό). Αλλά, εΦόσον η βρετανική βιομηχανία
δεν καταφέρνει να κερδίσει περισσότερα από την παραγωγι
κότητά της σε σύγκριση μ: τους ανταγωνιστές της. η πολιτική
247
Η IHOPIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛIΣΜΟΥ
7
.Ι
ΣΧΗΜλ 1 1
ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΊΏΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΠΙΣτΩτιΚΩΝ ΥΠΟΧιΕΩΣΕΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΤΟΥ Π>ΩΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
σχtπις t . Ι <ιι .. Νφt. Η φι"ση r"ιι /9!9 )ι ιφιθμοl τnιι ιχήμuτο;. κρtιει \Ο ρη·
ιν ιuv διuτάξ:ιςμηtθοος
248
αυτή ανεβάζει το κόστος των εξαγωγών. κάιει τις τιμ:ς τους α
πρόσιτες και την εμπορικιj παλινόρθωση προβλημαηκή. Κατά
συνέπ:ια. πρ:π::ι να μ:ιωθεί η εσωη:ρική καtανάλωση και κα
τά κύριο λόγο η εργατική αγοραστική δύναμη. πρύγμ1 που Ο·
δηγεί σε βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις.
Πλη ρωμή των γερμανικών αποζημιώσεων, επιστροΦιl στην
προπολεμική ισοημία και στη μετατρεψιμότητα της στερλίνας
σε χρυσό, και γενικότερα, προσπάθεια για την επιστροφή σ'
ένα διεθνές vομισμιηκό σύστημα βασισμένο στο χριισό. όλα
αυτά εγγράφονται σης επιδιώξεις της επίλυσης tου προβλήμα·
tοζ των διεθνών χρεών·' 26 . Όλα τα νομισματικά και πιστωttκά
προβλήματα της δεκαετίας του 1 920 χαρακτη ρίζονται από μια
οικονομική και κοινωνική διάσταση . Ο Τζ. Μ . Κέινς, ένας
προφήτης που δεν του δίνουν ακόμη πολλή σημασία. συνέλα
βε την ουσία της κατάστασης: «Στην πραγματικότητα. η μετα
τρεψιμότητα σε χρυσό. αποτελεί ένα κατάλοιπο των βάρβαρων
εποχών. Όλοι εμείς σήμερα, αρχίζοντας από το διοικητή της
Τράπεζας της Αγγλίας, ενδιαφερόμαστε κατά κύριο λόγο για
τη διατήρηση της σταθερότητας στις επιχειρήσεις, στις τιμές,
στην απασχόληση, και δεν είναι πιθανό ότι θα δεχθούμε πρό
θυμα να τα θυσιάσουμε όλα αυτά, όταν θα βρεθούμε εμπρός σο
δίλημμα της επιλογής. στο βωμό του ξεπερασμένου δόγματος
που θέλει 3 - 1 7 - 1 0 1 /2 . για μια ουγγιά χρυσού>>, γράφει στα
I 923, στην Πpαyμαrει'α για μια vομισμαrιt Μεταρρύθμιση.
Κ ι όμως στα 1 925, μετά από πεντάχρονες προσπάθειες. η στερ
λίνα ξαναβρίσκει την προπολεμική ισοτιμία της και τη μετα
τρεψιμότητά της σε χρυσό.
Αλλά το τίμημα τjταν βαρύ: η κρίση του 1 9 2 1 π]ρε ιδιαίτε
ρες διαστάσεις στη Μεγάλη Βρετανία: απότομη μείωση των ε
ξαγώγών και κάθετη άνοδος της ανεργίας (I εκατομμύριο ά
νεργοι to Γενάρη του 1 92 1 , 2 εκατομμύρια άνεργοι τον lούλιο
της ίδιας _ρονιάς). Η μείωση των εξαγωγών πλήττει όχι μόνον
τα π ρ""ϊ όντα της μεταλλουργίας και του άνθρακα. αλλά και τη
βαμβακοβιομηχανία, την υφαντουργία, τη βιομηχανία μη_α
νημάτων (τη στιγμή που στα 1 923. οι αντίστοιχες γερμανικές
249
Η IΣH'IA ΤΟΥ K Λ I I ITAΛ H . M O Y
250
Η Μ IΤ Λ Λ Η Λ - \ Τ Λ Ρ Λ Χ Η
251
Η ΙΣΤΟΡΙΛ ΊΌΥ Κ Λ ΙΙ ΙΤΑΛIΣΜΟΥ
Μ . Βρ: ω νία
Γαλλία 3C.2 22,4 20,9
HnA 1 2, 1 !0,9 5.8
Γερμανία 1 3 .0 20.4 19,2
Ιαπωνία 16.6 10,5 2 1 ,8
uπόλοιπrς 2.3 3.9 6.9
1 5 ,8 2 1 .9 25,4
10 10 10
252
Η κρίση αποτ;λ:i μω χρόνια κατάσταση για τι) Μεγάλη
Βρετανία. σ· όλη τη δΙάρκεια της δ:ιω.τίας του 1 920. Rρίσκc
ται :πίσης σ: λανΟάνουσα κατάσταση σ· όλες σχ:δόν τις iλ
λες "απιταλιστικCς χώρες. και ε"δηλώνεται απότομα. στο η:
λος της δ::κ ιcτίας. κατιi κι·φ ιο λόγο στις ΗΠΛ και στη Γαλ
λία. Η κερδοσκοπία και ο πανικ)ς της Ουόλ Στριτ λ:ιτούργη
σΗν σαν καταλUτης της αμΕρικανικής οικο\·ομικι]ς κρίσης.
Από την επομένη. η συγκλονιστι"ή είδηση και ο τραπεζικός
.:α ι πιστωτικός αντiκτυπός της στον κόσμο. καΟώς και τα κα
ταστροφικά αποη:λCσμοτα για τι; αμερικάνικες εμπορικές συ
ναλλαγές. επιτάχυναν σ: κάθc χcίφα. τις κρίσεις που 6ρiσιω
\'ταν ήδη σε λιινΟ.νουσα μορΦιi i στη Φάση της εξέλιξτiς
τους.
25 3
Η ltTOPlΛ ΤΟΥ ΚΛl"l lΤΛΛlΣΜΟΥ
254
Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΑΤΛΡΛΧΗ
255
Η ΙΣτΟΡΙΑ ΤΟΥ K A Π ITAAIIMOY
ΠI Ν Α ΚΑΙ Ν σ 2�
ΤΡΛΠΕΖΙΚΛ VΠΟΚΛΤΛΣΤΗΜΑΤΛ
ΚΑΙ ΛΜ:ΡΙΚΛΝΙΚΕΣ .ΠΕΝΔ ΥΣΕΙΣ ΣτΟ ΕΞ!ΠΕΡΙΚΟ
256
Η ΜΕΓΑΛ1 ANATΛ'AXI
257
Η IΣTΩ'IA ΤΟΥ Κ Α ΙΙΠ"ΑΛΙΣΜΟΥ
258
Η Ι ΕΓΛΛΗ ΛΝΛΤΛ'ΛΧΗ
259
Η JΠOPJA ΤΟΥ KMJJTAΛJΣMOY
26Q
Η Μ ΕΓ Λ Λ Η A N ATA'AXH
261
Η ΙLΤΟ"ΙΑ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΛΑIΣΜΟΥ
γοστάσιο.
- οι φyίτες :ou δ:ν tχoov συμπληρώσ:ι το 2 Ι ο :τος της
ηλικίας τους,
- οι γυναίκες (εφόσον Οα παντρευτούν και ο· αΦfισου\' τη
δουλειά).
Επιπλέον. επι6άλλπαι μια ιιηθική συμπεριφορά>>: στους .ρ
yiτες του Φορντ απαγορει'Jετuι να καπνίζουν. να πίνουν. να
παίζουν zαρτιά. να συχνάζουν στα μπαρ . . . Μ ' άλλα λόγια, η
iψέρα των 5 δολαρίων" είναι ένα όργανο ελέγχου και ιι\'τρεσα
ρίσματος>ι31.
Επίσης. οι «κιλοί ερΊάτες» του Φορντ πρέπει νι Φτιiσουν σ·
:να ωωλό επίπεδο» κατανιλωσης (ώσπ να γίνουν κω πελiτ.ς
των εργοστασίων Φορντ) και να κάνουν iιωραία παιδιά>> (ώστ.
να προσφέρουν στο μέλλον ιιγεροδεμένα» χέρια για τα εργο
στάσια Φορντ). Αλλά ας αφήσουμε τον ίδιο τον Χένρι Φο ρντ
να μ11ς μιλ)σ:ι γι' αυτά:
Κακοπλι1ινοντας τους ανΟρWπους. προετοιμιζοιψε μιιι γενιά ιι
ποσιησμ:νων και υποανάπτυκτων παιδιών. τόσο από σωματική
όσο κι ιπό ηθική άποψ η . Θα είναι μια γενιά εpγατι>ν αδύναμων
στο σώμα και στο πνεύμα, που Ou αποδειzΟούν ανωωδοτικοί ό
ταν θα έρθει ο καιρός να πιάσουν δουλειά σω εργοστάσιο. Σε τε
λική ανάλυση. η βιομηχανία Οα πληρώσ:ι το λογαριασμό 45 .
Η επιτυχία μας εξαρτάται ως ένα σημείο από αυτό που πλη ρώ
νοψ:. Αν πληόνουμ: καλά. αυτό το χρήμα ξοδ:ι):ται. lλουτi
ζει tους μεταπράτες. τους εμπόρους λιανικής. τους τεzνίτες και
τους κάθε λογής εργάτες. κι αυτή η ωημερία μεταφράζεται σε
αύξηση της ζήτησης των αυτοκι,·ήτων μαςΙb.
Στα 1 929, μια στατιστική μελέτη που έγινε ύστερα από πα
ραγγελία tης εταιρείας Φορντ. απέδειξε ότι στο Ντιτρόιτ. στις
1 00 cργατικές οικογένειες, οι 98 διέθεταν ένα ηλεκτρικό σίδε
ρο. οι 76 μια ραπτομηχuν1; . οι 51 ένu ηλεκτρικό πλυντήριο. οι
49 έναν φωνογράφο. οι 47 ένα αυτοκίνητο, οι 36 :ω ραδιόΦω
νο και οι 21 μια ηλεκτρική σκούπα. Στα 1 929. κυκλοφορούν 23
εκιηομμύρια αυτοκίνητα στις Η Π Α (δηλαδη 19 για κάθε 1 00
κατοίκους. ενώ την ίδια χρονιά υπήρχαν μόνο 2 αυτοκίνητα
στους 1 00 κατοίκους της Αγγλίας και της Γιιλλίας). Την επο-
262
1 M o 'AΛH ΑΝΛΤΛΡΛΧΗ
263
Η ΩΙΊΑ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΑIΣΜΟΥ
264
1 1 ΜεΓΑΛII \NATAI'AXII
265
Η α : Τ Ο Ρ Ι Λ ΤΟΥ K A I \ I T Λ Λ I Σ I Q Y
266
1 ΜΗ A Λ II Α Ν Α I " Λ ' Λ λ Η
267
1 � O ' I A Η)Υ ΚΑΙΙΙΙΛΛΙΣΜ)Υ
268
Πρώτα η σ:pλ ι'vα .
Στον ιη·τίποδα της ανόδοιι της ιψ:ρικiνιο]ς διJ,·ιιμης. βρi
σκ.τιιι η αποδυ·άμωση της Ευρώπ η ς . Αποδυνάμωση που Οiγει
κατά κύριο λόγο τους δυο παλαιόπροuς καπιταλισμούς το
βρετανικό. που κυριάρχησε στον κόσμο κατά το 1 9ο α ι ώ\'U.
.:α ι το γαλλικό. που δεν κιηίΦι:rε ποτέ ν1 ξεπ:ρι:σι:ι τις ι:παρ
χιιικ:ς κω αγ ροτικι': ς ρίζ:ς τοι. Κ ω οι δυο. uμ:σως μ:ηi τη
λιlξη του π ρώτοι παyκ)σμιου πολ:μοιι. ι:πιδόΟι]καν στην απο
κατάσταση τ η ς ισχύος των νομισμάτων του;. όργανα και συ
νάμα σύμβολα τ η ς δύνα11i ς τους. που κλιjUη κε 'α πλι] ρώσει η
r.ργαtική τάξη με το �ιόχΟο της και οι λαοί των αποικιών με τις
π ρώτες ύλες και τα πλοιΊτη τοιις.
Η βρ:τιινική οικονομί1. υιοΟ:τιίινως απ6 τ]' ι:πομ:νη του
πολ:μου την πολιτι κιi της :παωφοράς t]ς ση:ρλίνας στην
π ροπολεμική τ η ς ισοτιμία κω στη μετατρεψ ιμότιμά της σε
χρυσό. κλονίστηκε συΟέμελα από την κρίση του 1 920- 1 9 2 1 κι
έμεινε. κατά κάποιο τρόπο. απολιUωμέν η . σ· όλη τη διάρκεω
της δεκαετίας. Ο Κέινς :πέκρινε απ:ρίΦ ρtστιΙ τις σιι\•:π:ι:ς
αυτιlς της πολιτικής
Η:λτιιΙ\'σντας τη συνιλλιιγμιιτική δι:Ο\'Ιi uξίιι της στ:rλi,·α; :ω
.παvαΦtρο,•ηiς tr]' στην προπολεμι:i1 της ισοτψίιι ιε το .rυσil.
01 στιγμj που η ισοτιμiιι αιιτή σιiμ:rιι Οι πrι π:ι \'tι βriσκ:τω
:
κατά 1 0",. μι:ιωμ:νη, σημαί\'t:Ι ότι :άUε φορά που (άνοψε μω
πιληση στο εξωτι:r•(6. ciτ: ο ξέ\'ος uγοριΗΗΙl.; Οιι πr:π:Ι ,.,,
πλιl ]i.ι•:ι (ιιΗi )",, n:ρωσ6τ:ρο το δι.:ιi του νόμισμα. είτc όη c
μείς θα πρtπ.ι \'U πληρω•όμuστc κατά 1 0"., λιγότφσ σω δικιi
μιις νόιιισ�ιιι. Πrιiγμα που μας πηβιίλλ:ι \'!I μι:ιώσου1ιε .:α rά 0" ..
ης τψtς σι: σrιρλi\·.ς. του άνΟρα(α. ωι> σiδι1rου. των Ιlιι.ιίσ
σιων μεταΦοl\• . :αι (ΙiΟ; ίλλου βρ:τιινικιηΊ πρσϊιiησς ή υπηι,ι:
σίας. γιατί διuφορηι (ιί παύουμε \'U εiμιιστε ιt\·ταγωηστι .:ο ί στη
διεθ,•ή αγορά ( . . . ). Κατιί σιινtτεια. η τολιτι(Ιi της βελτίωσης ΙΟΙJ
νομiσμιιηΊς μας. που :ισήγαγr. ο κ\φιος Τσόρτσιλ επιβάλλει μιιι
ιιciωση των ιιισθ<.ι'' σε όλους τους ωμι:ίς. (ιttιί διίο σ:λίνι γιΗ
(ΙίΩ: στ:rλί\'Η ( ... ). Λλλιi η Ιt\'ΙΗίμηση δ. μεtώΙ'Ι «ιtιιtόμιιτιι.•
τους μισθούς. Τοuς nεrι(όπτει διιιμέσοιι της ω·.ryίιις (. .) (Ut
269
1 I Σ Q ' I A Τ) Υ Κ Α IΙΙ I Α Λ I � 1 0 γ
πρέπει νcι ν<rt: ποντω !tοί πuυ εvUαρρύ\·ουν την ύΦεση στη\·
προσπιiUειά τους \'U ακριβιjνουν tι]\' αξία rου χρήμωός μιις�"
Από τη μεριά του. προη:ίν;ι μια δωφορετική οικονομικi
πολιτικιi :
Σήμ;ρu. για ν α cπα\•CλUουμε στη\' ευημερία. οΦείλο: ν α ιιοΟ:
ηiσουμε μιαν εύκολη ιολιτι.:ή . Π ρ:ιcι να cνUαρρύνουμε τους ε
ιιχ:ιpη ματίες \'U δημιοιργτjσοtι\' :αινούργιες μο,•ιίδ;ς πιφηγω
γής και ν' αωπτύξοιιν :αινοι·φγι.ς δριιστη ριότη η:ς. αντί \'U τους
ιιιο0ιφριίνοιψ:1'_
Στα 1 925. η στερλίνα επανέρχεται στην προπολεμική της ι
σοτιμία κω αποκαΟιστά την μετατρεψιμότητά της σ; χριισό.
Αλλά το τίμημα για την εργατική τUξη είνω πολτ βαριi!
Από "1" :πομ:νη τοιτ πολ�:μοιι η φγατική τάξη επιδείηuε
έναν ιδιαίτερο δυ\•ιφισμό. μ: ιι οκτώ εκατομμύρια συ,•δικαλι
σμ;νους και με έω εργατικό κόμμα. που από εκλογές σε εκλο
γ}:ς. συνέχισε να αυξάνει τη δύναμή του σε βάρος του Φιλ;
λεύΟερου κόμματος. Αλλά η εργοδοσία δεν ;ίνuι αποφασι
σμtνη να κάνει υποχωρήσεις και συσπΕΙρώνεται στις τάξεις
του πανίσχυρου συντηρητικοι) κόμματος. Η εφημερίδα Τάιμς
γρίΦ:ι στα 1 929. γιιι την ηντιμ:τώπιση της απεργίας των σιδη
ροδρομικών: « Π ρόκειται για έναν νέο ολοκληρωτικό πόλεμο.
όπως ιlταν εκείνος με τη Γερμανία)). Παρόλα αυτά. στα 1 920 οι
σιδη ροδρομικοί. αν και δεν καταΦtρνουν να πετύχουν την ;
θνικοποίηση των σιδηροδρόμων. π;τοχ1ίνοιιν νι τους παρα
χωρηθ;ί η βδομάδα των σαρuνταοκτι> ωρών και μια υποτυπώ
δης αύξηση στους μισθούς. Αλλά iδη ξεσπά η κρίση του
1 920- \ 9 2 1 και ιαζί της αυξάνεται κατακόρυφα ο αριθμός των
ανέργων: I εκατομμύριο το Γενάρη του 1 9 2 1 . 2.5 εκωομμιίρια
τον Ιούλη της ίδιας zρονιάς. Η ανεργία πλήττει τους μισοιJς
εργiτες της μεταλλουργίας και το :νυ τρίτο των ιφγαζομ}:,·ων
στα ναυπηγεία. Οι ιδιοκτήτες τω\' ορυzείων εnιδ:ώκου\' τη
μείωση tω· μισΟών. σε ορισμένες περιπτώσεις μtχρι και 3 5 " σ
Το εργατικό κίνημα προσκρούει στο πείσμα της εργοδοσίας
(λοκ-άουτ) και της κι;β:ρνησης, που δηλώνει ότι :i11 «απο
φασισμένη ν' αντιμετωπίσει μια κατάσταση ανάλογη με εμΦU-
270
1 ΜΕΓΛΛI ΛΝΛΤΑΡΛΧΗ
271
Η IΣTO'IA ΤΟΥ ΚΑΓIΠΑΛi.Μ'
272
1 ΜΕΓΛΛΙ ΛNA'A'AXH
273
Η n:TO!A TUY ' A IIITAΛI�MOY
274
ΙΙ Μ Ε ' Λ \ Ι1 ΑΝΑΤΑ'ΑΧΗ
275
Η !ΣΤΟΡ! Λ ΤΟΥ K Λ t t t "AΛ:MOY
276
Η Ι Ι Τ Α Λ Η Λ : Α ΤΛ'ΛΧΗ
277
1 Ι� Ι Ο f'ΙΛ ΤΟΥ Κ Α Π ! τ Α Α I Σ Μ Ο Υ
ΙΙ Ι Ν Α ΚΑΣ Νο 29
χρεωστιίό
χp�ός
..,
tμnόpΙΟ ησοδήμuτα άλλ:ς η
:μn: :nη·δύσεω' τpέχουσες nΙστωηίό
ρευματων :ξωτ:pΙίΟι αJ·αλλαyές συνάλλαγμα JΙόλΟΙΙΟ
19104 - 279 + 1 99 + 22 1 • 21 + 1 62
278
γαλλικι]ς καπιταλιστικής αντί.ηψης απ:νι1ντι στις ιποικί:ς
είναι το γεγονός o n το 39 " " των αποι\ιακών επενδύσεων συ
γ\εντρώνεται στο ηιπόριο, το 1 0" ο στις τριiπ:ζ:ς κω σω ακίνη
τα. το 1 0" ο σtη βιομη χανία και το 7 " ο στα uρυχ:ίΗ1�. Σ: γ:νι
κέ; γριφμ:ς οι αποικιακι":ς :π:νδύσης δεν παίζουν σημα,·τικό
ρόλο και οι γαλλικ:ς ;πι:νδιΊσεις στο εξωτφι\ό. σ· όλο αυτό
το διtίστημα. παρουσιtί�<Η•,. κάμψη .
Π ι Ν ΑΚΑΣ Νο 30
10 10 10
'σt κοσοσηi
Πηyή: Χ. Μ:νtόΦ. uναφ. ιφοηy.
279
1 Ιt I OI'IΛ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΛΛIΣΜΟΥ
2RO
Η ΜΕΓΛΛΙ ΛΝΛΤΑΡΑΧΗ
ΠIΝΑΚΑΣ Νο Jl
ΔΟΜΗ ΤΟΥ 810ΜΗΧΛΝΙΚΟΥ lPOIONlΌΣ
Στll ΜΕΓΑΛΙΙ RΡΕΤΛΝIΛ ΚΑΙ ΣΗΙ ΓΛΛΛIΑ*
Γαλλία
281
Η O'IA ΤΟΥ ΚΜΙ ΙΤΛΑΙΣΜΟΥ
282
1 Μ Ε"ΑΛΙ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ
αλλά ανεβαίνει στο 1 36 στα 1 929. Και Οα πρέπει να συνυπολο
γίσει κανείς. ότι κατά την ίδια περίοδο η διάρκεια της εβδομα
διαίας απασχόλησης περιορίστηκε και γενικεύτηκε η καΟιέ
ρωση των ιτήσιων διακοπών. Κι όμως η ωριαία παραγωγικό
τητα παρουσιάζει σημαντική αύξηση: ανάμεσα στα 1 920 και
1 938 διπλασιάστηκε·w.
Η αύξηση της παραγωγικότητας συνδέεται με τη διεύρυνση
της μηχανοποίησης, τον εκσυγχρονισμό και την i(tκλογίκευ
σψι του βιομηχανικού εξοπλισμού: το ποσοστό επενδύσεων,
από 1 5% στα 1 896- 1 9 1 3 ΙJξ άνεται σε 1 9% στα 1 928- 1 93 1 . Ταυ
τόχρονα αναπτύσσονται μέΟοδοι για την εντατικοποίηση της
εργασίας και παίρνονται μέτρα για τη σταΟεροποίηση της ερ
γατ ί κής τάξης. Στη σιδηρουργία: i<H μείωση του προσωπικού
εξαιτίας του πολέμου και η αύξηση των μισθών. μας υποχρέω
σ: να τελειοποιήσουμε τα μέσα παραγωγής και να αυξήσουμε
την παραγωγικότητά τους)), γράφει ο Εζίν Σνεντέρ στα 1 93 1 .
Ο ι 7 3 υψικάμινοι του 1 9 2 1 γίνονται 1 54 στα 1 929. Ήδη στον
ίδιο τομέα, τόσο ο Σνεντέρ όσο και ο Βέντελ δημιουργούν συ
νοικισμοι)ς για τους εργάτες, όπου οι κατοικίες. τα καταστή
ματα, τα σχολεία κ α ι κάθ: άλλο δημόσιο κτίριο ανήκουν στο
εργοστάσιο.
Στα ανθρακωρυχεία τα μηχανοκίνητα τ ρυπάνια από 1 400
στα 1 9 1 3 γίνονται ! 3 . 300 στα 1 925. ενώ παράλληλα μπαίνει σε
εφαρμογή το ((σύστημα Μπεντό)) που καΟορίζει νόρμες παρα
γωγής: κάΟε εργάτης. όταν δε φτάνει τη νόρμα παραγωγής
πλη ρώνει r φόστιμο, κι όταν την ξεπερνά αμείβεται επιπλέον . . .
Βέβαια, π ροδευτικά οι νόρμες αυξάνονται! . . Π ρόκειται για μια
πολιτική σταθεροποίησης και ενσωμάτωσης που βασίζεται
πάνω στο «Κοινωνικό κύρος)) του ανθρακωρύχου: σ:ιτάκι με
κήπο, ωραία γειτονιά, σχολεiο, εκκλησία, γιορτές, δωρεάν
κάρβουνο και. στο βοριά, καλλιέργεια της τοπικής διαλέ
κτου1. Στην αυτοκινητοβιομηχανία και στις άλλες βιομηχα
νίες μηχανημάτων, η εργασία με το σύστημα της ιιαλυσίδηρ>
αποτελεί τη βάση για την άνοδο της παραγωγικότητας. Στη
Ρενό, τα 2.250 μηχανικά εργαλεία του 1 9 1 4 γίνονται 5 . 2 1 0 το
283
Η ΙΣΤΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Α ΙΙtτΛΑΙΣΜΟΥ
1 920. και στη Σιτροέν από 3.450 στα 1 9 1 9 γίνονται 1 2.260 στα
1 927 Οι απαιτούμενες μέρε; εργασίας για την κατασκευή αυ
τοκινήτου περιορίζονται από 563 στα 1 920 σ: 1 29 στα 1 929
( I 60 στη Ρενό. όπου τα μοντέλα παρουσιάζου• μεγαλύτερη
ποικιλία και η οργάνωση εργασίας είναι πιο ((ελαστικψ>, αλλά
μόλις 1 00 στη Σιτροένγ70• Πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο
Π όλεμο, οι δύο στους πένη: εργάτες της Πεσινέ κατοικούσαν
στα ((διαμερίσματα Πεσιν6>, και συχνά σε συνοικισμούς όπου
τα πάντα ανήκαν στο εργοστάσιο.
Έτσι, η άνοδος της παραγωγικότητας κατά το μεσοπόλεμο
οΦcίλεται στη μηχανοποίηση και την «εκλογίκευσψ} της πα
ραγωγής, όπως και στην εντατικοποίηση της εργασίας. κάτω
από την πίεση μ:Οόδων οργίνωσης και νόρμας. που πολύ συ
χν. συνοδ;ύονται από μια πuη:ρναλιστικιl πολιτική σταθερο
ποίησης/ενσωμάτωσης των εργατών, που την ασκούν οι με(ά
λες επιχειρήσεις. Αλλά οι μεγάλες αυτές επιχειρήσεις αποτε
λούν μόνον μια νησίδα στη θάλασσα του γαλλικού καπιταλι
σμού: ο ι επιχειρήσεις που απασχολοι·JV περισσότερους από 500
μισθωτούς δεν αντιπροσωπειJουν παρά το 5% του συνόλου των
Εργαζομένων στην π:ρίοδο 1 926- 1 930, ενώ οι επιχειρήσεις που
απασχολούν λιγότερους από I Ο εργάτες εξακολουθούν να αντι
προσωπεύουν τα 2/5 του συνόλου. Στις μικρότερες επιχειρή
σεις συνεχίζονται οι παραδοσιακές μέθοδοι απόσπασης της υ
π:ρ;ργασίας
Στα 1 926. η παραπάνω κατάσταση συσσώρ.υσης αρχίζει να
αγγίζει τα όριά της: δυσκολία διοχέτευσης των προϊόντων, ε
ξαιτίας της διαφοροποίησης του ρυθμού ανάπτυξης των διά
φορων τομέων, αλλά κι εξαιτίας της περιορισμένης αγοραστι
κής δύναμης των εργατών και των αγροτών. Επιπλέον, ο δύ
σκολος ανταγωνισμός στη δι:θνιl αγορά γίνεται ακόμη δυσκο
λότερος μετά την οικονομική σταθεροποίηση του 1 926 και την
επανασύνδεση του φ ράγκου με το χρυσό στα 1 928. Οι δείκτες
τιμών παρουσιάζουν κάμψη από το 1 926: με βάση το 1 00 του
1 9 1 3. πέφτου' για 94 6ωμηχανικά υλικά. από το 793 του 1 926.
στο 697 του 1 928 και στο 579 τοιJ 1 930. τη χρονιά όπου η ((αμε-
284
Η 1ΕΙΆΛΗ ΛΝΛΤΑΡΑΧIΙ
ρικάνικη κρίσψ) αρχίζει να γίνεται αισΟητή και να επη ρεάζει
τη Γαλλία. Η κάμψη αυτή θίγ;ι ιδιαίτερα τους τομείς των με
ταλλευμάτων. των μετάλλων. των υφαντών, των δερμάτων, των
χημικών προϊόντων και τα ελαστικά. Παράλληλα, οι εξαγωγές
εμφανίζουν μιαν ανάλογη κάμψη; ήδη από τα 1 926 για τα μάλ
λινα και μεταξωτά υφάσματα. τα εσώρουχα και τα ρούχα. τα
αυτοκίνητα, τα εργαλεία και πι μεταλλικά μηχανήματα, στα
1 927, για τα βαμβακερά και τα μάλλινα νή ματα ... Τέλος, στα
1 926, το ποσοστό κέρδους σ. όλους τους τομείς φτάνει σε ένα
επίπεδο απλησίαστο για τα επόμενα δεκατέσσερα χρόνια111 .
Μ ' άλλα λόγια στα πλαίσια τ η ς γαλλικής οικονομίας υπο
βόσκει ήδη μια κρίση τη στιγμή που γίνεται αισΟητός ο a
ντίκτυπος της αμερικάνικης κρίσης. Η πεισματική πολιτική
της διατήρησης της μετατρεψιμότητας του φράγκου σε χρυσό
και η ανατίμηση συνέτ:ιναν στη διατήρηση της κρίσης: ο με
γαλύη:ρος αριθμός ανέργων που εισέπραξαν κάποιο βοήθημα
ψφανίζεται στα 1 93 5 - 1 936 (πάνω από 400.000). η μικρή αλλά
σταθερή μείωση των ονομαστικών μισθών μέχρι το 1 936, η
μείωση των τιμών μέχρι το 1 93 5 (περισσότερο εμφανής στις
χοντρικtς παρά στις λιανικtς τιμtς). το πάγωμα της βιομηχα
νικής παραγωγής σε επίπεδο 10 έως 25% μικρότερο από εκείνο
του 1 928. η μείωση των εξαγωγών σε όγκο μέχρι το 1 932 και
σε αξία μέχρι το 1 936372• Συνάμα. ο προστατευτισμός, ο μαλ
θουσιανισμός και η ώθηση της δεξιάς, 1 934 ... Κ ι έπειτα, απέ
ναντι στην άνοδο του φασισμού. το Λαϊκό μέτωπο . . .
Σε δύο στιγμές αυτής τ η ς περιόδου. το γαλλικό φγατικό κί
νημα βρέθηκε σε Οέση ισχύος: την επομένη του πολέμου, όπου
η Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας ξανασυγκεντρώνει την
προπολεμική της δύναμη (900.000 εργάτες) και όπου η εργατι
κή τάξη αποδεικνύει τη μαχητικότηπi της ( 1 9 1 9 - 1 920), και τη
στιγμή του Λαϊκού μετώπου, με το μεγάλο λαϊκό κίνημα του
1 936. και μια χωρίς προηγούμενο, για την ιστορία της Γαλ
λίας, ανάπτυξη του συνδικαλισμού (800.000 συνδικαλιστές στα
1 9 3 5 και 4 εκατομμύρια στα 1 937). Αλλά ήδη από τα 1 9 1 9 υ
πάρχουν σοβαρές διαΦορές στα πλαίσια του εργατικού κινή-
285
Η ΙΗΟΡIΑ ΤΟΥ ΚΑΠIΤΑΑΙΣΜΟΥ
ματος: ορισμένοι απεργούν για την εΦαρμογή του οκτάωρου κι
άλλοι για τη ριζική αλλαγή της κοινωνίας. Νέα διαφοροποίη
ση ανάμεσα σ· αυτούς που βλέπουν την ΕΣΣΔ σαν πατρίδα του
σοσιαλισμού (και κατά συνέπεια ταυτίζουν τη νίκη του σοσια
λισμού στον κόσμο με τις σοβιετικές επιτυχίες . . . } και στους
άλλους που διατηρούν πολυποίκιλες απόψεις πάνω στο θέμα.
Διάσπαση του Γαλλικού Τμήματος της Εργατικής Διεθνούς
και στη συνέχεια της Γενικιlς Συνομοσπονδίας Εργασίας. Α
κολουθεί μια μεγάλη περίοδος εσωτερικών συγκρούσεων και
aποδυνάμωσης και η διαφοροποίηση εξακολουθεί να υπονο
μεύει το Λαϊκό μέτωπο. που νιώθει ήδη την προσέγγιση του
πολέμου.
Π αρόλα αυτά, σε γενικές γραμμές, η γαλλική εργατι:ή τάξη
και ευρύτερα ο :όσμος των μισθωτών. καταφέρνει να διατη
ρήσει έναν συσχετισμό δυνάμεων, που του επιτρέπ-.ι. σ· αυτιlν
την περίοδο, να αποσπάσει ένα μέρος από τα κέρδη της παρα
γωγικότητας που οφεfλεται στις δικές της προσπάθειες, κι αυ
τό σε δύο μορφές:
- μciωση της διάρ:ειας εργασίας
- υπcράσπιση και αύξηση του πραγματικού μισθού.
Το 1 9 1 9 ψηφίζεται ο νόμος για το οκτάωρο: η εφαρμογή του
οδηγεί σε έναν κάθετο περιο ρισμό της διάρκcιας cρyασίας στα
1 920 και 1 92 1 . Η επιβράδυνση της δραστηριότητας προκαλεί.
από το 1 929, μια νέα και αισθητή πτώση της ετήσιας διάρκειας
:ργασίας. Τέλος, η βδομάδα των σαράντα ωρών και οι πλη ρω
μένες διακοπΖς. στα 1 936, μεταφράζονται � - έναν ακόμη περιο
ρισμό. Σε σύγκριση με την αργή μείωση της περιόδου 1 896-
1 9 1 3 και τη φειδωλή μεiωση (μετά την καθαρή αύξηση) της
δεκαετίας του 1 960, η εξέλιξη της εποχής του μεσοπολέμου
είναι πολύ σημαντική. Μπορεί ν" αντιληφτεί κανείς την ικα
νοποίηση των εργατών όταν κατάφεραν επιτέλους να κερδί
σουν {{χρόνο για να ζήσουνΗ.
Όσο για τον πραγματικό μισθό. για κάθε εργάτη παρουσία
σε μια αύξήση της τάξης του 2.2% το χρόνο. ανάμεσα στα
1 920 και 1 930. και 1 . 5% το χρόνο ανάμεσα στα 1 930 και 1 937.
286
Η ΜΕΓΑΛΙ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ
IXHMA I2
ΕτΗΣΙΑ ΔIAPKEIA ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σ Π Ι ΙΆΛΛΙΑ
{ΑΡΓΗ ΕΞΕΛΙΞΗ)
287
Η JHOPIΛ ΤΟΥ ΚΑΠJΤΑΛΙΣΜΟΥ
νουν την ψφάνισή τους οι εκπρόσωποι των εργαζομένων στις
επιχειρήσεις . .
Έτσι. σ· όλη τ η ν περίοδο του μεσοπολέμου, η εργατική τά
ξη στη Γαλλία κατάφερε, τόσο να θεσμοποιήσει σημαντικές
(<κατακτήσεtζΙΙ. όσο και να αποσπάσει για λογαριασμό της, με
τη μορφή του περιορισμού της διάρκειας της εργασίας και την
αύξηση της αγοραστικής της δύναμης. ένα μέρος από την α
νάπτυξη της πιφαγωγής που προσέφερε. Από τη μεριά της η
εργοδοσία. αν υποχρεώθηκε σ; κάποιες παραχωρήσεις. κατά
φερε όμως να κερδίσει την εντατικοποίηση της εργασίας και
μέσα στο ίδιο πλαίσιο τον εκσυγχρονισμό και την ((εκλογίκευ
ση» της παραγωγής. Επιπλέον, σε πολυάριθμες βιομηχανικές
ζώνες πέτυχ;. υιοθετ)ντας μια πατερναλιστική πολιτική. να
:νσωματώσ:ι κάποιες μερίδες της εργατικής τάξης. Βλέπουμε
λοιπόν ότι κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου στη Γαλλία, πα
ρά την απόρριψη της σοσιαλδημοκρατίας τόσο από την αρι
στερά όσο κι από τη δεξιά, αυτό που συμβαίνει στην πραγμα
τικότητα είναι η αποκατάσταση :νός σοσιαλδημοκρατικού
συμβιβασμού. Π ρίγμα που δ: συνέβη κατά την ίδια εποχή στη
Γερμανία. τφ' κοίτη της σοσιαλδη μοκρατίας.
288
Η M.'AAH ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ
289
Η ΙΗΟ'JΛ ΤΟΥ ΚΛΠ IΤΛΛΙΣΜΟΥ
290
Η Ι ΕΓΛΛΗ AN A"A'AXH
κόβει τις τρίχες στα τέσσερα. αλλά χiρη στην πίστη μας ( .. ).
1 λογικιl δ: σας συμβούλεψε να έρθετε σε μένα. η πίστη σας
ω υπαγόρεψε"11�. Και ο Γκέμπελς προς tO Χίτλερ: ιιΜέσα στη
29 1
Η IΣl"OPi\ ΤΩΥ ΚΑΙΙΙΙ"ΑΛIΣΜΟΥ
στα 1 928. πέΦτcι στο 59 στα 1 932. ο αριθμός των αν:ργων που
ηυξ.νεται από 2,5 .κατομμύρια στα 1 929 σ: 6 :κατομμύρια στα
1 932. Παράλληλα το ερΊατικό κίνημα έχει εξασθενήσει, τόσο
από τις συνεχείς αποτυχίες του στις αρχές της δεcαετίας του
1 920. όσο κι από τη διάσπαση ανάμεσα στη σοσιαλδημοκρα
τία και στο κομουνιστικό κόμμα που προσκολλάται με αφο
σίωση στην ΕΣΣΔ. Στο εξής σοσιαλδημοκράτες και κομουνι
στές αντιπαλεύουν μανιασμένα. Αλλά κι η κυρίαρχη τάξη εί
ναι διασπασμένη . Η βιομηχανική και πιστωτική εργοδοσία
αντιμάχεται τους μεγαλοκτηματίες. η βιοτεχνία κω η :λuφρΗi
βιομηχανία παλει)ουν ενάντια στη βαριά βιομηχανία. η μέση
:ργοδοσία (που επιδιώκει έναν συμβιβασμό με την εργατική
τάξη) βρίσκει εχθρική τη μεγάλη εργοδοσία (που επιδιώκει να
εcδικηθεί την εργατική τάξη cαι να ξαναβρεί την απόλυ-η ε
ξουσία της). Ο μεγαλοβιομήχανος Στάινς προφητεύει στα
1 9 1 9: «Οι μ:γαλοβιομήzανοι και όλοι οι ηγέπς της οικονομι
κής ζωής θα ξαναβροίιν μια μέρα τη δύναμή τους. Θα τους επα
ναφέρει στην εξουσία ένας εξαΟλιωμ;νος λαός, μισοπεθαμένος
από την πείνα, που Οα έχει ανάγκη από ψωμί και όχι από λό
γιω). Και ο Φριτς τίσεν, στα 1 924: «Σε μας η δημοκρατία δεν
αντιπροσωπει)ει απολύτως τίποτω1. Στα 1 929. γεννιέται το «ε
νωμένο εθνικό μέτωπο>Ι που συμπεριλαμβiνει: το εθνικό γερ
μανικό κόμμα, τους ��ατσαλόκρανουρ1 (κίνημα του Χούγκεν
μπεργκ, προέδρου του διοικητικού συμβουλίου του Κ ρουπ και
μεγαλοεκδότη), την πανγερμανική ένωση και το εΟνικοσοσια
λιστικό κόμμα.
Υπάρχουν ακόμη. τα μικρομεσαία στρώματα: μικροεπιχει
ρη ματίες. επιτηδευματίες και μαγαζάτορες. μικρομεσαίοι α
στοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι της μικρομεσαίας
((γραφειαστικής>Ι τάξης, που όλοι τους θίγονται από την οικο
νομική κρίση . Υπάρχουν οι αγρότες που βλέπουν να μειώνεται
καθη μερινά η αγοραστική τους δύναμη. Υπάρχουν μερίδες της
εργατικής τάξης που τείνουν προς την ((αστικοποίηση>> σύμ
Φωνα με την παρατή ρηση του Βίλχελμ Ράιχ. και που οι γυναί·
κες τους παραμένουν κάτω από την απόλυτη επιρροή της Εκ·
292
111ΝΑΚΑΣ Ν ο 32
IΔΕΟΛΟΓΙΑ
κολεταpιακή μικαστική αστική
ΤΑΞ Ι Κ Η
(14,4) (20 , 1 ) (0,7)
ΔΟΜ Η
εργατεςστη ο1cιαj απασχόληση 0,1
I οικιακοί υπάλληλοι υ
1
βιομηχανία.
τις μεταφο- κοινων. οικότροφοι 1.7
294
Η ΜΕ'ΑΛΗ ΑΝΑΤfΆΧΗ
295
Η ;ΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
ΣΧΙΜ" 1!
�.""''.;
- ;ιιl οι(4.2)
- μΗ<i (l,t)
297
Η ΙΣτΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΠΑΛΙΣΜΟΥ
298
Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ
της Πολωνίας με την ΕΣΣΔ που κάνει κατοχή στη Φινλανδία.
Η φωτιά του Δεύτερου Παγ"όσμιου Πολέμου έχει ανάψει. Η
Γερμανία κυριαρχεί στην Ευρώπη. Αλλά η επίθεση της ΕΣΣΔ
"α ι η είσοδος στον πόλεμο των Η ΠΑ ( 1 94 1 ) ανατρέπουν το
συσχετισμό των δυνάμεων. Θα χρειαστούν ακόμη τρία χρόνια
ενός ανελέητου πολέμου, Οα απαιτηθούν μαζικές καωστροφές
(στρατιωτική παραλλαγή της μαζικής παραγωγής και της μα�
ζικής κατανάλωσης), θα σωριαστούν πάνω από πενήντα εκα�
τομμύρια νεκροί (tξι φορές πεΡισσότεροι από εκείνους του
π ρώτου παγκόσμιου πολ.μοιJ) μέχρι να παραδοθεί η Γερμανία,
και θα γίνει χρι)ση της πρ(ιτης ατομικής βόμβας. πριν παρα·
δοθεί και η Ιαπωνία.
Στο εξής, πάνω στον ερειπωμένο κόσμο, Οα ιωριαρχήσουν
δύο μεγάλες δυνάμεις: οι Η Π Α , αδιαφιλονίκητος πλέον ηγέτης
του καπιταλιστικού στρατοπέδου, και η ΕΣΣΔ. κέντρο ενός
καινούργιου συνασπισμοι·J που δια"ηρι"Jσσει το σοσιαλισμό.
299
Συμπεάσματα της πέμπτης άσης
Στην ουσία, η κρίση της περιόδου 1 920- 1 930 προκύπτει από
τις ίδιες αντιφάσεις που ο συνδυασμός τους προκάλεσε τον
πόλεμο του 1 9 1 4- 1 9 1 8: ασΦυξία των βιομηχανιών της π ρώτης
γενιάς, όξυνση του ανταγωνισμού ανάμεσα στους εθνικούς κα
πιταλισμούς, ώθηση του εργατικού κινή ματος για να μοιρα
στεί λιγότερο άνισα η παραγόμενη αξία. Και οι αντιφάσεις
�υτές αναπτύσσονται σ' :να κατακερματισμ:νο κόσμο: ζώνη α
μερικάνικης επιρροής, βρετανική Κοινοπολιη:ία. γαλλική ΑιJ
τοκρατορία (αλλά και ολλανδική και βέλγικη Αυτοκρατορία)
και -συνάμα περικυκλωμένη και συνεπτυγμένη στον εαυτό
της- ΕΣΣΔ.
Από τη μεριά τους αναπτύσσονται εντυπωσιακά οι βιομηχα
νίες της δεύτερης γενιiς. Και, εντυπωσιακι] διαλεκτική ανα
στροφή, η άνοδος της αγοραστικής δύναμης ορισμένων μ.ρί
δων της εργατικής τάξης, που στα μάτια της πλειοψηφίας των
καπιταλιστών έπρεπε να φέρει την καταστροφή του συστήμα
τος. αποδεικνύεται ένα σημαντικό στοιχείο οικονομικής δύνα
μης και κοινωνικής ενσωμάτωσης: συνολικά, η διάρκεια της
φγασίας μειώνεται και ο πραγματικός μισθός αυξάνεται για
τους εργάτες των μεγάλων βιομηχανικών χωρών. Αλλά η ανερ
γία αποτελεί μια μόνιμη πληγή που παίρνΕι απειλητικές δια
στάσεις σε περιόδους κρίσης.
Διαμέσου των εισοδημάτων που αποδίδουν οι επενδύσεις
στο εξωτερικό. διαμέσου των άνισων συναλλαγών. διαμέσου
του {{ψαλιδιού των τιμών» και της βελτίωσης των όρων συναλ
λαγής�·\ κλιμακώνεται μια τεράστια ροή αξιών. που ξεκινά
))
Η Μ.ΓΑΛΗ ANATAPAXI
από τις aποικίες -αλλά και τις καινούργιες χώρες, παραγωγούς
μεταλλευμάτων και αγροτικών προϊόντων- και καταλήγει στις
μεγάλες βιομηχανικές καπιταλιστικές χώρες. Κατά συνέπεια,
η σχετική βελτίωση της αγοραστικής δύναμης της ευρωπαϊ
κής και αμερικάνικης εργατικής τάξης, εξασφαλίζεται, ή -πιο
ωμά, από καθαρά καπιταλιστική άποψη- πληρώνεται, από την
αποστράγγιση του μόχθου των αγροτικ�ν πληθυσμών όλου
του κόσμου.
Κατά την ίδια περίοδο, όπως είδαμε, προωΟείται ο βιομηχα
νικός συγκεντρωτισμός σε πολυάριΟμες μορφές: μεγάλες επι
χειρήσεις, όμιλοι επιχειρήσεων, βιομη χανικά συγκροτήματα.
τραστ, κοντσέρν, καρτέλ. Οι βιομηχανικές μονάδες που απα
σχολούν χιλιάδες εργάτες πολλαπλασιάζονται και παύουν να
είναι σπάνιο φαινόμενο, όπως στο παρελΟόν. Ορισμ:νες από
αυτές φτάνουν ν' απασχολούν ακόμη και δεκάδες χιλιάδ:ς :ρ
γάτες. Ο ρόλος του κράτους γίνεται ευρύτερος και βαθύτερος,
χάρη στους πολέμους. αλλά και χάρη στα μεγάλα δημόσια έρ
γα και στην ανάπτυξη του έμμεσου μισ0ού3�5. Γενικότερα. ανα
πτύσσονται τα καθήκοντα της διεύθυνσης, της οργάνωσης. της
διοίκησης. κι έτσι, δίπλα στην τάξη των αγροτιΙν, δίπλα στις
τάξεις των μικρών και των μεσαίων αστών, δίπλα στην τάξη
των εργατών. αναπτύσσεται και μια καινούργια τάξ η : η τάξη
των ΙΙτεχνο-γραφειαστών». Η τάξη αυτή, μισΟωτή στο σύνολό
της, όπως και η εργατική, δεν έχει άμεση σχέση με την πιφα
γωγή των προϊόντων. όπως οι τάξεις των αγροτών και των ερ
γατών, και, σύμφωνα με τον τρόπο ζωής που υιοθετεί, 6ρίσκ:
ται κατά κανόνα πιο κοντά στους μικρομεσαίους αστούς38ό .
Όλες αυτές οι εξελίξεις συμβαίνουν μέσα σ' ένα κατακερμα
τισμένο κόσμο. Κατακερματισμένος γιατί. πρώτα απ' όλα. σε
μια συμπαγή γωνία του περιΟώριου της παγκόσμιας αγοράς, α
ναπτύσσεται, στην ΕΣΣΔ, ο κ ρατικός κολεκτιβισμός3�7• Κατα
κερματισμένος επίσης. γιατί ο κυρίαρχος ιμπεριαλισμός τοJ
χθες, η Μεγάλη Βρετανία. δεν έχει πλέον τη δύναμη να εξα
σφαλίσει τη σταΟερότητα ενός παγκόσμιου συστήματος πλη
ρωμών, ενώ η πρώτη οικονομική δύναμη στον κόσμο. οι
301
Η η.τΟ'ΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΠΓΑΑΙΣΜΟΥ
302
6. Το με γάλο άλμα
του Καπι ταλ ι σμ ού (1945- 1 980)
3 03
Η tHOPtA ΤΟΥ ΚΑΙΠΑΛIΣΜΟΥ
I. Οι ρεις κόσμοι
Την επομένη της πρώτης νίκης μιας νέας χώρας (των Η Π Α )
ενάντια σε μ ι α παλιά χ ώ ρ α της Ευρώπης ( τ η ν Ισπανία), στα
1 898, ο Ζορές προφήτεψε: ((Στο εξής ο όγκος των ΗΠΑ Οα βα
ρύνει πολύ στις μελλοντικές εξελίξεις του κόσμου ( . . . ). Ο
πλούτος και η δύναμη των Η ΠΑ αντιπροσωπεύουν το ένα τέ
ταρτο του πλούτου και της δύναμης όλ.ου του κόσμου)ι. Την ε
πομένη του Π ρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, οι Η Π Α αποτε
λούν ήδη την πρώτη δύναμη στον κόσμο, αλλά για την ώρα
προτιμούν ν' αναπτυχθούν στα δικά τους εδάφη και ν' ασκή
σουν τη δύναμή τους μόνον στην αμερικάνικη ήπειρο. Την ε
πομένη του Δεύτερου Παγκόσμtου Πολέμου αντιπροσωπεύουν
μια τεράστια βωμηχανική . οικονομική και στρατιωτική δύνα
μη: στα 1 945. η βιομηχανική τους παραγωγή υπφδιπλασιά
στηκε σε σύγκριση με την περίοδο 1 9 3 5 - 1 939. Π αράγουν το
μισό άνθρακα του κόσμου, τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πετρε
λαίου, περισσότερο από το μισό ηλεκτρισμό. Η παραγωγική
τους ικανότητα φτάνει στα 95 εκατομμύρια τόνους ατσάλι, στο
Ι εκατομμύριο τόνους αλουμίνιο, στο 1 ,2 τόνους συνθετικό ε
λαστικό, κι ανάλογα μεγέθη αποδίδουν τα ναυπηγεία τους, τα
εργοστάσια κατασκευής αεροπλάνων και αυτοκινήτων, τα πο
λεμικιi εργοστάσια, οι μονάδες παραγωγής μηχανημάτων-ερ
γαλείων. η χημική βιομηχανία, κτλ. Οι ΗΠΑ έχουν στα χέρια
τους το 80% του παγκόσμιου αποθέματος χρυσού. Διαθέτουν
έναν πανίσχυρο στρατό και την ατομική 6όμ6α.
Απέναντι στην ΕΣΣΔ. που ενίσχυσε επίσης τη δύναμή της
και επέκτεινε την εδαφική της επικράτεια, οι Η Π Α αναλαμ
βάνουν την ηγεσία του καπιταλιστικού στρατοπέδου. Από το
304
ΓΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜ\ ΤΟΥ ΚΑΠ ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
1 943. μελετούν, σε συνεργασ\α με τους Βρετανούς υπεύθυνους.
τον τρόπο αποκατάστασης του πράγματος που έλειψε κατά τη
διάρκεια του μεσοπολiμου με τραγικές συνέπειες για τον κό
σμο: την αποκατάσταση, δηλαδή, ενός διεθνούς συστήματος
πλη ρωμών, που Οα επιβάλει από τη μια μεριά τις αναγκαίες ι
σορροπ\ες, και θα επιτρέψει, από την άλλη. την πιΟανότητα ε
πέκτασης των συναλλαγών και των πλη ρωμών. Στα 1 944 συμ
φωνείται, στο Μ πρέτον Γουντς, η εγκαθίδρυση ενός συστή
ματος, θεμελιωμένου πάνω στον προσδιορισμό κάθε νομίσμα
τος σε σχέση με το χρυσό και την ισότιμη σταθερή μετατρεψι
μότητά του: το σύστημα αυτό ονομάστηκε (<Π ρότυπο Μετα
τρεψιμότητας Χρυσού)). Κατά τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια,
τουλάχιστον, το κλειδί αυτού του συστήματος θα είναι το δο
λάριο. Στα 1 945 ο Ρούζβελτ και ο Τσόρτσιλ ετοιμάζουν το με
ταπολεμικό χάρτη του κόσμου, διαπραγματευόμενοι στη Γιάλ
τα με το Στάλιν, τις ζών.ς επιρροής του καθενός: την ίδια χρο
νιά, τα αμερικάνικα και ρωσικά στρατεύματα σφίγγουν τα χέ
ρια στη Γερμανία και aντιπαρατάσσονται στην Κορέα.
Αμέσως μετά τη συντριβή της Γερμαν\ας και της Ιαπωνίας,
αναπτύσσονται δύο κινήσεις, που θα προσδιορ\σουν και θα κυ
ριαρχήσουν στο σύνολο της μεταπολεμικlς περιόδου:
- Διάσπαση του κόσμου σε δύο στρατόπεδα. όπου στο ένα
.ξουσιάζουν οι Η Π Α και στο άλλο η ΕΣΣΔ.
- Αποαποικιοποίηση.
Χάρη στην τεράστια προσπάθεια εκβιομηχάνισης που επέ
βαλε ο Στάλιν πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου, η ΕΣΣΔ
αναδείχθηκε σε μια μεγάλη βιομηχανική δύναμη . Οι θυσίες
και οι καταστροφές του πολέμου πή ραν γιγάντιες διαστάσεις
(κάπου είκοσι εκατομμύρια νεκροί, δηλαδή το 1 0% του πληθυ
σμού), αλλά στα 1 95θ. στο τέλος του 4ου Πλάνου. ο δείκτης
της βιομηχανικής παραγωγής ξεπέρασε κατά 7 1 % ων αντί
στοιχο του 1 94θ (60% για μηχανήματα και είδη βιομηχανικού
εξοπλισμού και 80% στη χημική βιομηχανία), η παραγωγή του
άνΟρακα έΦτασε στα 250 εκατομμύρια τόνους, και του χάλυβα
στα 25 εκατομμύρια τόνους. Ο κόκκινος στρατός είναι πολυά-
305
i lli)PIA ΤΟΥ ΚΑΙΙ ΙΤΛΛIΣΜΟΥ
306
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ KAIIIΊΆA:MOY
στικός κόσμος. που μέχρι χθες θεωρούσε τον εαυτό του αναμ
φισβήτητα ηγ.τη του κόσμου, ανακαλύπτει σιlμερα ότι ο πλα
νήτης δεν του ανήκει. ότι οι πρώτες ύλες και οι αγορές δ:ν του
είναι προσιτές, κι ότι υπάρχει ένας άλλος κόσμος συσσώρευ
σης και εκβιομηχάνισης, θεμελιωμένος πάνω στη συλλογικι]
κατοχή των μ.σων παραγωγής. στον προγραμματισμό. στην
καθοδήγηση και στην επιβολή του κράτους.
lΌυτόχρονα γεννιέται κι ένας άλλος κόσμος: ο Τρίτος Κό
σμος. Γεννιέται από το δυνατό κίνημα της αποαποικιοποίη
σης, καλλιεργημένο, κατά τη διάρκcια του πολέμου, είτε στα
πλαίσια των νέων αστικών τίξ:ων, :ίπ στα πλαίσια μιας δυνα
μικής διανόησης, από τη συν:ιδητοποίηση τοιJ aνυπόφορου
αλλά και όχι αναπότρεπτου χαρακτήρα της aποικιοκρατίας, κι
από τη θέληση για ανεξαρτησία (κατά κανόνα. στη μορφή της
εθνικής ανεξαρτησίας). Η αποδυνάμωση των ευρωπαικών μη
τροπόλεων, η γιαπωνέζικη κατοχή στην Ασία, η συμμ:τοχιi
των ανθ>πων αιJτών των χωρώ\' στις μάχες ανiμΕσα στις ω
ρωπαiκές μητροπόλεις, η επίδραση των μαρξιστικών αναλύ
σεων και οι προοπτικές που άνοιξε η σοβιετική επανάσταση,
ι]. η ενίσχυση κάποιου απcλευθcρωτικού κινι]ματος βασισμέ
'0J σ; μιαν εθνική ή θρησκ:υτική ιδιαιτερότητα, απέδειξαν.
307
� Α:ι!ΟιΚι):Qiηση Κu<ιτuλιστι:ό ιd•s t-ιι
Κολ:cτιlιnτι:d
Σφοτό:εΟΟ Οflt•τόπε&ο
�����-ά :Ύ��:εJ���� ������" έ�J Ιlειχφιη:ή πιιpη•ική ιι Λιιiκή Δημο:ρατίu της
�ολέ- μεpικά•ι;η
ε tοφηξη OTl Αλβινit;. "-'>i:ή ,:.,.
μuτι στηv l·δοvησίJ. Ανε· Μπικίνι yι:η α·αιιετpιιση σιη••
;αpτησiα Ιορδινίας ανα· Tσ.;ρσ.o6uκiu γιu ιο
γΙ)ρίζετιι ιπό Μ. Βι:t«· κ.κ
νiu. Ανεξσpι. Φιλιπ�ί}ν
Αnοτυ;Ια Ύιtλλο-6ιεηuμι
κων σuνομιλιών. Γε•ι:ή ε
ξέγι:pση στο Τονκiν. Qλ.
ru�δοtνδονηιnικιj σvμΦω-
10 �ΙΕΓΛΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΛΠΠΛΛΙΣΜΟΥ
[ �.� i
::: .!
< � :: '
� g !
Hil1
&
ι!Ι!Ιι
�
'
ι 1!
i!l! ! !
309
Α<οοιωι:ιοκοίηση
Ι
Κοnιtuλιστι:ό
στρατόκεδσ
lόλ:μJς l·δ>.ίνις (>• Πάλη ε•ίνtιΙ στις "(ψοιι
'tχ.Ι. ΣuμQων�.ς ΊΙΟ "Uνt· vιση:έ; δροστηpιότηη;ς
�ιφτησία" Λαος : ιι Κα· στις Η Π Α. Εθνι:ιστtς Κι-
Σχtσεις Α"ιtολής-ΔιJσης
Κολε"τι6ιστι"ό
στρατόπεδο
Ιδρ>ση ΚΟΜΕΚΟΝ
� �
μπότζης. Ίδpιιση τσιι ,;�οι στη Φορμόζu
ι<:ρiτοι>;>• τοv θιετνάμ
Μ<dο Ντdι)
Ι 'ΗΟ I Ε;έΊ:rτη Α:τή Ελ:Φu ������uι : ή; ·ε·ω- ΑΙΙόΦαση Η ΙΙΑ -ιια "uτu- ΣuμΦωνiu ΛΔΓ - Πσλω·ί�ς
l
'tόδοvτ;;. IΙόλεμο; l·δο Νόμοι_ ΙiΠΑ ηο uνtιιψφι- σκειιή βόμβος Υδρο·rόνου. _
ιιu ω σuνορο Οντcρ-Μuι-
�-
"ίvuς(σΙJνέz_) :ανι:ες δροστηριότητtς Αρzη πολ.μου Κορtος. o:. Ρωσοι στροτηιοi uιr
�::�γ:�;
. α
{i�ι��φ ��J��" Ελ- �:�ί::ι;
��ύ;;�:η
195ι i -��-ίi: : !
:���:�� ����-τητα άν- Πόλψος Koptu� (ouνtx-1 Σλίνσκι στη·
Ι
mψ- � ;
μ1λιίνκu;. Αντι-ifγl.ικ'ς
'" '"'"'
εξεγέρσεις στη ;ώνη τοιι
Σοοζ . ' ··
μαχiu HIA -
Σuνθηκη ειρηνης και
[u<ωνία;
Πpόσ.ληση '<"" ;""'
Κινέζικη ειέμ6αση στο
Θιβέτ.
ηωτ. ειεμΒασοΙ; Αν�ξuρτη-
"'·
& Τουρ:ίu yω σuμμ�τοχή
-�·��ο..ι:μο�Ινδσ- στο ΝΑΤΟ
u
I Εξεfέpσει�-αιεργi�ς - στ_ψ
1
ΣιιμΦωvία Βό·νη; ''άμεσu ΠόλψJς Kopiu; (""'il . )
Τυνησια. Κ?ταστο..η . σvΛ·
1952
\ Γερμανίuς κuι Σuμμύ-
ληyη ηyετω· και �ομοιι�ι- χι<�· Πρώτη iι;τ. uτομ
στών. Αψαtη �tς εξεγει- βόμβα
σcις στο Κόφο. Νεy:(μn
;,�":::;-�;;;':��;
KέJU. Διu:οιή διnλ
σ,έσεω· Μ. θρ.τz·ίιις-1-
���ΙΞ: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ l _ _ _ _ _ _ _ _ ι �
ίνατο; Στάλιν. Αι·ιι�ο
6
τάσταση Ρα<όσι οπό Νά �
yιο στην yορία. Αιεp
yίε; "αι διιδηλώσει; σε �
ο
�ό.φ� Jνδu�•v"� 1vu- ΛΔΓ
Κίνα �
""" "'"- οο. Δ•όο«
Στρα11ωη:t; σuμΦωνιες Πρώτη tοφη.η
Ι 95• 1 ψη Γενtuης για lνδο;ίνα Υ,δραrο �
Ο Νiσερ πρόξδρο; Συμ ΗΠΑ : Ιαπωνια Παιη νοδόμβος
βοuλίοu Αιyιιπτοu Καθuι
στάν ;θ,�:ιστικι\ Κι•α $
ρεση Νεγκίμπ Εσωτερι:η
Διασ:εψη Μανιλu, ιδριι
•<αυτο•ομ(αι> Τυvησιαςση ΟΣΑΝΑ Αποτυχια της
•; Ευρωιαt: ής Κο"ότητας 1
�
��0�1::�� ��:��
ξtyερση ; Ωρtς Αρχή no- ��� Αποδοtή ΟΔΓ στο )
I
1 Ε<
I <
I
�
"'ο"" •ω• τωοόρω·
Μεγαλων στη ΓηcUη.
ι
στη I I
!
Ανεξαρτησία Μαρό<οο. Α,·αΦοDά ΧραότσεΦ 2Οό
Τuνησίu;. Σοιιδόν, Μαλαι Πίεση ΗΠΑ οε Γαλλία και l Σuνtδριο Ί
σίας. Γ:άΙς. Εθνι:οιtοiη· Μ. θρετανiα για ανα:ωχή. Ρωσι"ά τιν:ς tUDQβoλI>ν
οη Διώpvγα� Σουtζ. Γαλ· I το nλήθο; στην flολωνία.
λο.6ρετανοο\ ε�έμ6αοη ΕnισφσΦι\ Γ:ομΟΟλ.α. Α
2ος ισραηλΟ·αρι6ι:ός nό πο:ατάστuση Ραζ;. Εξt
λεμος γεpση στην Οuyγαρίu. Ρω
Πόλιψο; Αλγερία; (ου· ση:u· τανκ; στη Βουδ.�.
I
νέχ.) ! σ•η .
I
1 ΙΣΤΟΡIΛ ΤΟΥ ΚΛΠ ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
κονομικά τους πλεονεκτήματα (εΟνικοποίηση της διώρυγας
του Σουέζ. από την Αίγυπτο. 1 956). Οι ηγtη:ς των κρατών του
Τρίτου Κόσμοιι συναντιώνται και αναζητούν τη σ)σταση μιας
δικής τους δύναμης. που να παίζει κάποιο σημαντικό ρόλο
στον προσδιορισμό των πεπρωμένων του πλανήτ η : στα 1 955.
γίνεται η αφρο-ασιιτικιl συνδιάσκεψη στο Μπαντούνγκ. Συμ
μετέχουν τριάντα χώρες που αντιπροσωπεύουν περισσότερο
από το μισό πληθυσμό της γης. και μιλούν μιαν άλλη γλώσσα.
τη γλώσσα που είχc φιμώσcι μέχρι σήμcρα η δυτικιl κυριαρ
χία. Σ. Π. Ρόμουλο: (( Όλοι μας γνωρίσαμε. και αpκετοί από ε
μάς γνωρίζουν ακόμη και σή μερα την aτίμωση του εξευτελι
σμού μέσα στην ίδια μας τη χώρα, τη συστηματική αποπομπή
στην κατώτερη θέση. όχι μόνον από πολιτική , οικονομική και
στρατιωτικιl άποψη. αλλά προπάντων από Φυλετικ1 ( . . . ) . Ο δυ
τικός Λευκός, για να ενισχιJσ:ι την εξουσία του πάνω μας. για
να τη δικαιώσει στα ίδια του τα μάτια. πίστεψε ότι η ανωτερό
τητά του βρίσκεται μέσα στα ίδια του τα γονίδια. μέσα στο
χρώμα της cπιδερμίδας του)). Ο Σουκάρνο: ((Για ολόκληρες γε
νιές. οι λαοί μας δcν cίχαν φωνή σ' αυτό τον κόσμο ( . . . ) . Ήμα
σταν αυτοί που κανcίς δεν τοιJς έδcιχνε προσοχιl, αυτοί που
για τη μοίρα τους αποφάσιζαν άλλοι, ανάλογα με τα συμφέ
ροντά τους. που προηγούνταν από τα δικά μας και που μας υ
ποχρέωναν να ζούμε μέσα στη φτώχεια και στην ταπείνωσψ>.
Και πάλι ο Σουκάpνο: <(Πlς Οα μπορούσαμε να πούμε ότι η α
ποικιοκρατία πέθανε όταν τεράστιες περιοχές της Ασίας και
της ΑΦρικής δεν έχουν ακόμη ελευθερωθεί: ... Και ο Ν εχρού:
<(Η Ασία έχcι πρόθεση να βοηθήσει την Αφρική>>.
Μέσα σ· αυτό το διεθνές πλαίσιο πραγματοποιείται η ανοι
κοδόμηση των καπιταλιστικών χωρών που cρειπώΟηκαν από
τον πόλεμο, και ξεκινά μια σπάνια περίοδος ευημερίας.
312
ιOΣO.IA ΜΕΣΗΣ ΙΣΙΛΣ ΑΝΑIΊΤΥΕΗΣ ΠΙΣ RIOMΙIXANIAΣ
ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ
συμμετοχ ή στο
rαr:όσμιο εμrόpιο
1938 4 ( 1 0) (I) 3S
1948 S9 {16) (2) ,.
1963 63 ( 1 1) " (S) "
1971 8 (13) 10 (S) "
"σt �οο<ά
nητή: u. ΡοστώΦ. ανοΦ. κιηΎ
313
Η JΠOrtA ΤΟΥ ΚΑΠ ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ
χρι τότε ο κόσμος δεν είχε ζήσει μια τέτοια πρόοδο της βιομη
χανικής παραγωγής και του παγκόσμιου εμπορίου.
καπιtαλ.. χώρες . . •
Αν:πτyμtνrς
'" 3,2 2 3 78 S 238
'lε .;ιτ. ''lε ιοσοστi "'χς το> OOrA. ε:tός LτιuviΙ. Εiιι. lopι>l·
λiu. Τουpζiα
Πηy*: Ντ. Μόρα:τς: En rtvr: χpό•ιu οι"'")μι·ής ι•ίrn.ιςΙς.
314
ΤΟ ΜΕΓΛΑΟ ΛΑΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠiτΑΑΙtΜΟΥ
φάση ανάπτυξης. εφόσον σχεδόν για ένα τέταρτο του αtώνα,
το ύψος της ετήσιας ανάπτυξης κυμαίνετω γύρω στα 5.6% κα
τά μέσο όρο για τη βιομηχανική παραγωγή και 7,3% για τις
ψπορικές συναλλαγές.
ΠJΝΑΚΑΣ Νο 36
ΑΝΑΩ'ΞΗ ΤΗΣ nΑΡΑι-Ω"ΗΣ, ΤΗΣ ΑΩΑΣΧΟΑΗΣΗΣ,
ΤΗΣ ΩΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
(ΜΕΣΑ ΕΤΗΣΙΑ nΟΣΟΣΤΑ: 1 - 1 975")
Μ.
HlA* Βρεταvία"* Γαλλία ΟΔΓ Ια:ωviα***
Ι. Εσωη:ρική ικαΟάριστη
παραγωγή (όyo;) 3.3 2.5 4.9 '·' 8.6
2. uιuσχολοίιμt'Ο
πpοσωιι.:ό 0. 9 O.J 0. 9 0.1 1 .2
J. :αραγωγι.:ό τητι
της ;ρyuσiuς 1.5 2.) 4.6 4.1 8.6
4. Κατά .:ε Φuλή .:ε Φά.ιιο 2.1 ).1 4 .5 >.2 9.0
ι. : ποσοστά
• Για ης Η Π Α {2 tαις 4): 1952·1975 . . Γω τη Μ. Βρετανiα (2 t; 4): 1 949- 1 976
, . • Για την 1αι·iα (2 ;;4): 1 955·1975
Πηiς: 1 �ιδιαιτ.ρότητα τοu γερμανι:οι>" :ρότιJΙJ>> :.α
315
Η ΙΣ"ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΑΛΙΣΜΟΥ
316
ΤΟ Μ ; ΓΑΛΟ Λ Λ 1 Λ ΤΟΥ Κ Λ I I IΤΛΛIΣΜΟΥ
317
Η η:ΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ ΚΛΠ Ι"ΑΛI�ΜΟΥ
- Τέλος, πρόκτιται για την εντατικοποίηση της εργασίας
στα γραΦ:ία. στις φάπ:ζες, στις ασφαλιστικές εταιρείες. στα
ταχυδρομεία κτλ. Η πρόοδος της μηχανογράφησης και στη
συνέχεια της πληροφορικής και του ηλ:κτρονικού υπολογι
στή, επέτρεψαν. και σ' αυτό τον τομέα. την εντατικοποίηση
της εργασίας και την άνοδο των ρυΟμών απόδοσης.
Κατά συνέπεια. η άνοδος της παραγωγικότητας κατά την πε
ρίοδο 1 950- 1 960. ήταν αποτέλεσμα μως πολυποίκιλης διαδικα
σίας επιβολής της υπερεrγασίας και μιας σημαντικής προώΟη
σης της συσώρωσης, ποιJ .π.τρεψε την εγκατάσταση και την
αξιοποίηση σύγχρονων υλικών ... Σε ορισμένες περιπτώσεις,
πρόκειται για την προέκταση της διάρκειας εργασίας. με ι] χω
ρίς εντατικοποίηση (αγρότες. χερσαίοι μεταΦορ:ίς. cργαζόμε
νοι στα σπίτια). σε iλλ:ς, πρόκ;ιτuι για σαφή .ντατικοποίηση
(σύστημο ι<αλυσίδαρ�. τεϊλορισμός. αμοιβές κατά απόδοση),
σε iλλες. για εντατικοποίηση/πτώση ποιότητας. και σ' άλλες,
για υποτίμηση των συνΟηκών ζωής (εργασία στη διάρκεια της
νύχτας, εργασία σε 3 ή 4 βάρδιες το 24ωρο) ... με όλους τους
πιθανούς συνδυασμούς.
Όλη αυτή η προσπάθεια \γινε ηποδεκτή στο σύνολό της.
κατά ης δύο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Στην Ευρώπη
και την Ιαπωνία την αποδέχΟηκε μια γενιά εργατών που έζησε
τον πόλεμο. γνώρισε από κοντά τις στεριjσεις και τις κατα
στροφές. και είδε να της επιτρέπουν την προσέγγιση . χάρη
στη σταδιακ. αυξανόμενη αγοραστική της δύναμη. στην «κοι
νωνία της κατανάλωσηρ�. στη ιφαζικι] κατανάλωσφ> που εί
χαν γνωρίσει οι Η Π Α κατ. τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.
Στις ΗΠΑ έγινε επίσης αποδεκτι], ::π ::ι δή οι εργαζόμενοι υπο
χρ.ώθηκαν να επιλέξουν ανάμεσα στους ιιολοζώντανουρ> ακό
μη μηχανισμούς καταστολής, και στην προσέγγιση (με πίστω
ση) μιας ακόμη καλύτερης κατανάλωσης.
Λς δώσουμε το λόγο στους Αμερικάνους εργάτες.J11
Φιλ Στ.λινγκς, ηλcκτροσυγκολληη]ς στου Φορντ:
Στέκομαι στην ίδια Ο.ση όλη τ η νύχτα. σ ε μιι :πιΦίν:ια (•α :πί
;νiμισι μέτρο. Σταματι) τη δουλειά μόνον όταν σταματάει για
318
Τ) ΜΕΓΑΑΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ KAll lTAAJΣMOY
λίγο η uλυσί&t. Κάνω τριανταδύο συγκολλιjσεις σε κάθε κομμ(ί·
τι, σε κάθε αυτοκίνητο. Από τα χ.ρια μου π:ρνο1Jν σαράντα οκτώ
uυτοκίνητu την ώρu. οκτώ ώρες τη μέρα. Τριάντα δύο φορές επί
σαράντα οηώ -ομμάτια επί ο-τώ ώρες. Κάντ: μόνοι σας tον υ
πολογισμό. Πατάω αυτό ε&ό το -ουμπί ( ... ). Ο θόρυ6ος είναι Φο
βεpός. Αν ανοίξετε το -ουβού-λιο Ou σας -άψουν οι σπίΟ::ς (δει"
χ:ι πι μπράτσα rou). Λυτό είναι κάψιμο. Κ ι όλα αυτά είναι "α·
ψίμαtα. Δε γλιτώνει κανείς από to Οόρυ6ο. Ουρλιάζοι>μι: και δ:
μας α"οιίει κιν:ίς. Εγώ Φωνίζω όταν κάνω tη συγ"όλληση και
βλαστημάω όταν δεν πετυχαίνει. ( . . . ). Περηφ.'ια; Τι :ίΗ ιυΗΊ;
Η περηφάνια δεν Cχ:ι καμιά σχ:ση μ. τη δουλειά. Εγώ νιώΟω πε
ιήΦανος μόνο για τη συλλογ"J μου με τα γραμμαrόσι1μα.
Χόμπαρt Φουτ. συντη ρητής στου Φορντ:
Ο Φιλ Σtάλt'Ύ"ς σιχάΟηκε την εταιρεία. Εγώ. όχι. Γιατί η ετω
ρεία μου βάζει το ψωμί και το βούφο σtο tρΗπέζι μου. Τρ:φω
την ΟΙΙωγ:νειά μου. κι έχω δυο μεγάλα παιδιά. Π ρέπει. λοιπόν.
Πλη ρώνουμε και δόσ:ις, για δυο ιυτοκίνηω που ι:χουμε. Δου
λεύω σαράντα ώρες. Από πόtε: . . . Ένας Θεός ξέρα. Αλλά σας :ί
πα γιατί δουλ:ι}ω ( . . . ) . Σ:: δεκαφίιι χρόνια θα συμπλι1ρώσω φιά
νtα χρόνια ε&ό. Όtαν 6γω στη σύνταξη Ou πάρω :να μι"ρΊ κήπο.
-.που σω Νότο. Θ' ιισχοληΟιJ λίγο με το ψάρεμα. λίγο με το "J·
νήγι. Θα κοιτάζω τον ήλιο νι ση:Wνετιι, 't πέΦη:ι. Θι απασχο
λείtαι με :άτι to μυαλό μου.-1��
Γκάρι Μπράιν:ρ, συνδικαλιστικός υπεύΟυνος στη Τζέvεραλ
Μότορς:
Ο πατέρας μου ήτα" :πιστάτης σ' έ"α :ργοστάσιο. Η δουλ:ιά του
ήων vo πιέζει τους ανθρώπους να παράγουν. Τα παράτησε :ω
πήγε σ: μια χαλυ6οιψγία. ΔοJλ:ιJ; με το .:ομμάτι. Το μί•ο πράγ
μα που ιίξερε ήταν: όσο περισσότερο δουλεύεις. tόσο περισσότε
ρα χρήματα βγάζεις. " Ηταν :ργ iτης. :ηι ή0fλ; να :φδίσ:ι ( . . . )
Έγη•α επιστάtης για έξι. cφτά βδομιiδ.ς κι ύσtερα αnοΦάσιrτα
ότι δ; μου ίρεσε ( . . . ). Με ξανηnρόσλα6αν σα" ελεγχτή ( . . . ). Ή
tαν μια δουλειά μονότονη, βαρ.τή. Δεν έσφιγγα cγώ ης βίδες.
ΞγW κοίταγα αν σΦίγγονtα' :αλά. Ήtαν ένας άνθρωπος ε:εί που
έκανε αυτή τη δοuλ.ιi. ο:τώ Wρ.ς σιJν:χ:ια. κι ύση:ρα .ιχότω·
ένας άλλος στη θέση του. :αι συνέχιζc έtσι. ασrαμάtηtα. όλη τη
μέρα. όλι1 τη βδομiδα. 6λο το χρ\νο. Γω χρόνια ολόκληρα. Ό·
tαν tO σκεΦtόμασταν λέγαμε ότι πρtπ.ι να κάνουμε :άτι. Οι ά'-
.\ 1 9
Η !Σ1Ό'ΙΑ Τ)Υ ΚΑΙΙΙ'ΛΑΙΣΜΟΥ
320
ΤΟ Μ ΕΓΑ\0 Α\ ΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΠΑΛΙΣΜΟΥ
γωνίας. Από την άλλη μεριά. τα υπερβολικά έξοδα για την ψυ
χαγωγία, τις διακοπές και την υγεία. αναδείχθηκαν επίσης α
ναγκαιότητες, επιβεβλημένες από έναν επιταχυνόμενο ρυθμό
ζωής και μιαν έντονη εργασιακή απασχόληση . .
Π I Ν Α ΚΑΣ Ν ο 31
Π I N A K A t Ν ι 38
ε γάι:ς ι:άλληkοι
1954 16S 1975 1954 ''� 1975
αυτοκiνηω 8,ο •• 47,0 73,6 ι 8,ο •• Η,3 7 1 ,4
τηλεόραση 0,8 45,9 8 6,8 \,3 46,6 ...,
yεiο 3,3 56,4 91,3 '·' 67,6 92.0
1λυντήριο 8J «.Ο 77.1 6,7 43,2 75,0
'σε ισστ: οι::οyεvειών της ::αrηyορίας•• 1 9 5 3
Ωηyιj: Σει:ι, Ωtryιση Τιι "ληρισμ<W.
32 1
Η IΣTO'JA Τ)Υ ΚΑΙΙΙ"ΑΛΙΣΜΟΥ
322
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ <ΑΠΙΤΑΑΙΣΜΟΥ
ΠIIA<AΣ Νο 31
ΑΝΑΠΤΥΞΗ, Π\ΗΘΩΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ ΣlΊΣ
ΚΥΡΙΟΤ.Ρ[Σ ΚΑΠΗ ΑΑΙΣτΙ:ΕΣ ΧΩΡΕΣ
HlA � ταν ί α
Γαλλ ία ΟΔ Γ Ιαπωνία
όείκτης τιμών
στην κατανάλωση * *
1973 . . 1 14 1 28 1 20 1 19 1 24
1977 . 156 249 183 I" 204
ιριθμών αν:pγω·•••
1 968 . 2.8 0,6 0,3 0,3 0,6
1973 . 4,3 0.6 0,4 0,3 0,7
1 97 7 . . 6,8 1.5 1,1 1 .0 1.1
1979 . 6,2 1 ,3 1 .2 0.8 1,1
323
1 IHOPIA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
324
ΤΟ Μ;ΙΆΛΟ ΑΛΜΛ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛIΣΜΟΥ
ντας το νευρικό σύστημα των εργαζομένων και προκαλώντας α
ναρίθμητα ατυχήματα. Ακολουθούν οι απεργίες των συνδικα
λιστικών οργανώσεων που Οίγουν κατά κύριο λόγο την αυτοκι
νητοβιομηχανία (Ρενό, στη Γαλλία), των ((λευκών κολάρων»J9�
που βλέπουν τα συμφέροντά τους να κινδυνεύουν από την αυ
τοματοποίηση. Στην Ιταλία, φουντώνει το κίνημα της αυτο
οργανωμένης παραγωγής μέσα στα εργοτάξια. Αλλά πάνω απ'
όλα η άρνηση για εργασία: οι αδικαιολόγητες απουσίες από
την εργασία, στο σύνολο της γερμανικής βιομηχανίας, μετα
πηδούν από το 4% στο Ι Ι% μέσα στο διάστημα 1 966- 1 972. στις
μεταλλουργίες της Γαλλίας, από το 6,5% στο 9,5%. μέσα στο
διάστημα 1 964- 1 973, στην αυτοκινητοβιομηχανία Ρη•ό, στη
Γαλλία, από 4% σε 8 , 5% στο διάστημα Ι 96 1 - Ι 974, και στην αυ
τοκινητοβιομηχανία Κράισλερ στις Η Π Α . από 7,6% σε 9,7%
στο διάστημα 1 970- 1 97 5 . Ακολουθεί το πρόβλημα της εναλλα
γής των εργατών, ύστερα από αδικαιολόγητcς ((εξαφανίσεις)),
που ξεπφνά το 1 00% στα χυτήρια της Φίατ στην Ιταλία. το
40% στη Φορντ της Μεγάλης Β ρετανίας και το 25% της Φορντ
των Η Π Α , και που μεταπηδά από το 40% στο 60% σε οκτώ με
rαποιη:ικές βιομηχανίες των Η Π Α . Στη συνέχεια, έρχεται η
έλλειψη ενδιαφέροντος για την εργασία, η αμtλcια, η ελαττω
ματική κατασκευή: όπως εξηγεί ο Γκάρι Μ πράινερ. Αμερικά
νος συνδικαλιστής, η μονοτονία, η πλήξη και η κούραση κά
νουν κάποια στιγμή τον εργάτη να πει: ((Σκατά, 6αρέ0ηκα! ( . . . )
κι αφήνει να περάσει ένα αυτοκίνητο χωρίς να κάνει όλcς τις
συγκολλήσεις. Ίσως κάποιος άλλος να διορθώσει το ελάττω
μα . . . tτσι ελ.ίζευ)J<ι.
Τέλος, η ανάπτυξη της μαζικής παραγωγής χειροτέρεψε ο
πρόβλημα της μόλυνσης: οι πρώτοι που θίχθηκαν -καλλιεργη
τές, ψαράδες. φυσιολάτρες, κάτοικοι- αρχίζουν να διαμαρτύ
ρονται και απαιτούν τη λήψη μέτρων ενάντια στη μόλυνση
του περιβάλλοντος. Μερικές φορές οι εργάτες, φοβούμενοι μη
τυχόν χάσουν τη δουλειά τους. υιοθετούν καχύποπτη ή και ε
χΟρικιl στάση απέναντι στους οικολόγους, ενώ σε άλλες περι
πτώσεις συνειδητοποιούν ότι είναι οι πρώτοι που Οίγονται από
325
Η JΣTO'IA TUY ΚΛΠ ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
τις συνέπειες της μόλυνσης και απαιτούν μέτρα κατi της μό
λυνσης και β;λτίωση των συνΟ::ών εργασίας. Όλα αυτά με
ταφραζοvται σε πρόσΟετα έξοδα για τις cπιχειρήσεις.
Αλλά η παραπάνω μcίωση της αποδοτικότητας σε συνδυα
σμό μc την επιβάρυνση του κόστους. εκδηλώΟηκαν τη στιγμή
ακριβώς που σκλή ρυνε ο ανταγωνισμός και άρχισε να δtα
βpώνετω το καωναλωτικό πρότυπο των δεκαετιών 1 950- 1 960.
Το μεγάλο κύμα της ανοικοδόμησης και στη συνέχεια της
οικοδόμησης σύγχρονων κατοικιών. αrχίζει να υποχωρεί. Το
ίδΊο συμβαίνει και στον τομέα των οικιακών συσκευών. Βέβαια
μετά το ψυγείο ακολουΟεί ο καταψύκτης και μετά την ασπρό
μαυρη τηλεόραση η έγχρωμη. Αλλά τα περιΟώρια εξαντλού-
νται.
Επιπλέον. τα κινιlματα των καταναλωτJν καταγγέλνουν τα
προιόντα που φθείρονται γριiγορα. Οι αγοραστές αρχίζουν να
προσt: χουν την ποιότητα κυι τη διάρκεια ζωιiς των προϊόντων
που προμηΟεύοντω.
Σ' αυτή τη Φάση. μόνον μια μαζική και μεγάλης διάρκειας
ανύψωση της αγοραστικής δύναμης των πιο αδύναμων οικονο
μικά στρωμάτων θα μπορούσc να αναθαρρύνcι την κατανάλω
ση. Αλλά στις καπιταλιστικέ; κοινωνίες η ανισότητα Οcωρcί
ται αυτονόη τη. Στις Η Π Α . αν ψπισπυθούμε τις εκτιμήσεις
της ίδιας της αμερικάνικης διοίκησης, οι φτωχοί Φτάνουν τα
35 εκατομμύρια. δηλαδιi το 1 /5 του πληΟuσμού. Στα 1 970, στη
Γαλλία. δέκα εκατομμύρια άνΟρωποι ήταν μπλεγμένοι στο
Φαύλο κύκλο της φτώχειας. αντιπροσωπεύοντας επίσης το 1 15
του πληΟυσμού. Στις Η Π Α . στα 1 966. το 1 0% των πλουσιότε
ρων στρωμάτων εισπράττανε εισοδήματα 29 φορές ανώτερα
από εκείνα του 1 0% των φτωχών. Η ίδια αναλογία στη Γαλλiu
του 1 966. ή ταν 18 Φορέςοο. Έτσι, η καπιταλιστική ανάπτυξη.
που γεννά και διατηρεί αυτή την ανισότητα, cίδε για άλλη μια
φορά τα Οεμέλιά της να τρίζουν
Συνολικά η γενική τάση, σε .:άθε μcγάλη καπιταλιστική
χώρα, εκΦράζcται από την επιβάρυνση του κόστους. από την
απονέκρωση της αγοράς. κι από την όξυ\·ση του ανταγωνι-
326
f) Μ:ΓΑΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
σμοιJ. συνθήκες που συμβαδίζουν με τη μείωση της αποδοη
.:ό τητας που παρατη ρούμε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του
1 960.
Υιάρχοuν βέβαια και οι αγορές του εξωτιρικού. Κάθε εθνι
κός καπιταλισμός βλέπει τις προσπάθειες για τη βελτίωση των
εξαγωγών σαν μέσο για την αντιμετώπιση της aπονέκρωσης
της εσωτcρικής του αγοράς: στο διάστημα 1 967- 1 9 7 1 . το ποσο
στό της ετήσιας αύξησης των εξαγωγών. ήταν 9Ό για τις
ΗΠΑ, 1 2% για τη Μεγiλη Βρετανία. 1 8% για τη Γαλλία και
τη Δυτική Γ.ρμανία, 23% για την Ιαπωνία. Για τις βιομηχα
νί;ς μηχανημάτων και μεταλλουργίας, το μέρος της παραγω
γής τους που στράφηκε π ρος τις εξαγωγές αυξήθηκε στο διά
στημα 1 960- 1 970. από 1 8% σε 25"� στη Γαλλία. από 3 1 " 11 σε
37" .. στη Δυτική Γερμανία, από 4 1 % σε 76% στην Ιταλία. Στη
Γαλλία. από το 1 963 μέχρι το 1 973, το μ;ρος της παραγωyιlς
που σiφηκε προς τις εξαγωγές, πέρασ; από το 1 6°� στο 23%
για το σύνολο της βιομηχανίας, και από το 22% στο 33Χ για
τις βιομηχανίες ειδών οικιακής χρήσης01 . Π ράγμα που ση
μαίνει ότι εντάθηκε ο ανταγωνισμός των βιομηχανιών. τόσο
στις ξένες αγορές όσο και στις εθνικές. Έτσι, βλέπουμε τους
Γάλλους παραγωγούς η λεκτρικών ειδών να ξεσηκώνονται ε
'Ιiντια στους Ιταλούς. και στη συνέχεια ενάντια στοιJς Γιαπω
':ζους . . . τους Αμ:ρικά•ους παραγωγούς αυτοκινήτων να δια
μαρτύρονται ενάντια στους Ευρωπαίους και τους Γιαπωνέζους.
και τους Ευρωπαίους να κατηγορούν τους Αμερικάνους και
τους Γιαιωνέζους. Αγοράστε Αμερικάνικα προϊόντα! Αγορά
στε Γαλλικά ιροϊόντα! Και οι Γιαπωνέζοι; Αυτοί δε λένε τίπο
τα. γιατί οι Γιαπωνέζοι αγοράζουν μόνον γιαπωνέζικα.
Στην όξυνση του ανταγωνισμού γενικεύεται η αντίληψη ότι
για να πουλήσει κανεiς στο εξωτερικό πρέπει να είναι εγκατε
στημένος στο εξωτερικό, να κάνει τη συναρμολόγηση :κ:ί. ή
ακόμη και ολόκλη ρη την παραγωγ ή . Έτσι. yίν:ται πλέον κα
νόνας, η σπάνια στο παρελθόν περίπτωση της διεθνοποίησης
του κ:Φαλαίου: εγκατάσταση θυγατρικών :ταιρειJ• ή εξαγορά
επιχειρήσεων του εξωτερικοι). Από το 1 967 μέχρι το 1 97 1 , οι ε-
327
Η ΙΣΓΟ'ΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛIΣΜΟΥ
πενδύσεις στο εξωτερικό παρουσιάζουν ετήσια αύξηση της
τάξης του 8% για τη Μεγάλη Βρετανία, του 1 0% για ης Η Π Α ,
του 1 2% γ ι α τη Γαλλία, τ ο υ 24,5% γ ι α τη Δυτική Γερμανία, και
του 32% για την Ιαπωνία. Κατά την ίδια περίοδο το σύνολο
των επενδεδυμένων κεφαλαίων στο εξωτερικό μεταπηδά από
τα 108 στα 1 65 εκατομμύρια δολάρια (Βλ. πίνακα Ν ο 40).
"Οπως παρατη ρούμε, τα αμερικάνικα, γ;ρμανικά, ελβετικά
και γιαπωνέζικα συγκροτήματα επενδι"Jουν κατά κύριο λόγο
σης άλλες καπιταλιστικές χώρες, ενώ οι «γέρικοι καπιταλι
σμοί)) της Γαλλίας και τη ζ Μεγάλης Βρετανίας, ρίχνουν το
βάρος των προτιμήσεών τους στον Τρίτο Κόσμο. Εξετάζοντας
αποκλειστικά την κατανομή ξένων κεφαλαίων στον Τρίτο
Κόσμο, βλέπουμε ότι η Μεγάλη Βρετανία μοιράζει εξ(σου τις
επενδύσεις της στις τρεις ζώνες επιρροής. οι Η Π Α , η Ελβετία
και η ΟΔΓ π ροτιμούν τη Λατινική Αμερική, και η Γαλλία την
Αφ ρική . .
Ταυτόχρονα, ο ι αμερικάνικες τράπεζες ενισχύουν τ η ν πα
ρουσία τους στο εξωτερικό, καταρχήν στη Λατινική Αμερική,
αλλά επίσης στην Ευρώπη και στην Ασία (βλ. Π ίνακα Νο 4 1 ) .
Εγκατάσταση αποδοτικότερης κ α ι ακριβότερης τεχνολο
γίας, όξυνση του ανταγωνισμού, έρευνα και κατάκτηση ξένων
αγορών, διεθνοποίηση της παραγωγής: όλες αυτές οι διαδικα
σίες ενισχύουν το συγκεντρωτισμό. Στις Η Π Α , το πρώτο κύμα
συγκέντρωσης και σύμπτυξης συνέβη στα 1 897- 1 903. Ακολού
θησε το δεύτερο κατά τη δεκαετία του ι 920, ενώ το τρίτο εκδη
λώθηκε κατά τη διάρκεια του ι 950. �τις αρχές της δεκαετίας
του ι 960, αριθμούνται κάπου χίλιες συγχωνεύσεις επιχειρή
σεων το χρόνο. Στα ι 929, οι εκατό μεγαλύτε ρες εταιρείες είχαν
.
328
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΑΜΑ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΑΛIΣΜΟΥ
IΗΝΑΚΛΣ Νο 0
ElENΔYMENA ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΑΤΑΣ1ΙΜΑ1Ά
ΣτΟ ΩΤΕΡΙΚΟ, ΚΑΤΑ ΩΡΑ ΙlΡΟΕΑΕΥΣΗΣ
κατανομή • α\<ά
χώρα ιφοέλευσης,
ως ιφος τη συνολι-
κή αξία του εκεν-
δuμiνοu σtο ;ξωtε-
ρικό κ:Φαλαiοu
1 967 55,0 1 6.2 '·' 2.8 '·' 1,)
1971 52,0 1 4,S '·' 4.4 4.1 2,7
αριθμός uιωκατα·
στημάτωv σω εξω-
τερικό. .,. 1 969 .
,,. -άΟε χιιι
πtλ:uσης. 9 69 1 7 1 16 2 023 2 916 1 4S6 n.d.
κατανομή" των u-
ποcαταστημάτωv
ανάλογα "' <0�
τόnο <ης εyκατά-
στασής τους:
άλλες καnιτ. χώρες 74,7 68,2 S9,1 82,2 85,7 n.d.
Τρίτος Κόσμος 25,3 3 1 ,6 40,3 1 7,8 14,4 n.d.
κατα\Όμή" ,,. '"
uπο-αταστιjματα
ωυ Τρίτοιι Κό-
σμοιι:
Αφρική: ' ·' 40,0 66,6 2 1 ,8 1 5,8
Ασία 18,8 3 1 .5 9,2 28,3 23,9
λ. Αμερική: 72,8 28,5 24,1 49,9 0,)
"σ& Ισσοστά
ΠηΎt;: Σ.Λ. Μισσλt, σ,φ. ΙJηΎ
329
1t ι π ο ' ι Λ ΤΟΥ Κ Λ ι Π Γ Α Λ ι Σ Μ Ο Υ
( ΙΠ) . .
JJ O
ΤΟ ΜΗ"ΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛIΠ0Υ
331
Η JΣTO ' L A ΤΟΥ ΚΑΠ ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ
τ.ύτηκαν στην :υρώπη. και 7 στις χiφ.ς της Ασίας και του
Ειρηνικού.
Αλλά καθώς οι οικονομίες των κυριότερων καπιταλιστικών
χωρών ανοικοδομούνται και εκσυγχρονίζονται. καθώς τα νο
μίσματά τους αρχίζουν ν' αποκτούν αξία, καθώς οι συναλλαγές
τους βελτιώνονται. όλα αυτά αρχίζουν να μcταβάλλουν την
πλάστιγκα σε βάρος των Η Π Α . Έτσι, η συμμcτοχή των Η Π Α
στην παγκόσμια παραγωγή τ ο υ καπιταλιστικού κόσμου. πcριο
ρίζεται από τα 7/ 1 0 του 1 950, σ: λιγότ;ρο από τα 213 το 1 960
και σε λιγότερο από το 1 /2 στα 1 970. Ταυτόχρονα, η συμμ.το
χ] τους στις «δυτικές» συναλλαγές. πέφτει αντίστοιχα από το
μισό στο ένα τρίτο. κι έπειτα στο ένα τέταρτο. Βέβαια, στο
σύνολό της, η αμερικάνικη οικονομία ;υνοείται στο εξωτερικό
από δυο μεγάλα πλεονεκτήματα:
- το εμπορικό της πλ:όνασμα (π.νω από 70 δισεκατομμύ
ρια δολάρια κατά την περίοδο 1 960- 1 970).
- τα καθαρά εισοδήματα από τις επενδύσεις της στο εξωτε
ρικό (κάπου 36 δισεκατομμύρια δολάρια κατά την περίοδο
ι 9 so- ι 970)'.
Σ' αυτά προστίθεται και το γεγονός ότι το δολάριο έχει ανα
δειχθεί σε παγκόσμιο νόμισμα, πράγμα που επιτρέπει σε κάθε
Αμερικάνο επενδυτή, έμπορο ή κερδοσκόπο, να αγοράσει οτι
δήποτε σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, χωρίς άλλους πε
ριορισμούς εκτός από εκείνους που Οέτουν οι νομισματικές α ρ
χές των Η Π Α και οι αμερικάνικες τράπεζες. Ο καθηγητής
Τζέψ Τόμπιν παραδέχθηκε το γεγονός αυτό cντελώς απροσχη
μάτιστο σε μια επιτροπή του Κογκρέσου, στα 1 963:
Είναι ευχάριστο να έχει κανείς το νομισματοκοπείο στα χέρια
του. και το ιι Πρότυπο Μετατρεψιμότητας Χρυσού)) μας προσέΦε
ρε αυτό το προνόμιο, τόσο σ' ό,τι αφορά τη Νότια Αφρική όσο
και ολόκληρο τον κόσμο. Εδώ και δέκα χρόνια καλύψαμε όλα τα
ελλείμματα στο ισοζύγιο πληρωμών από το γεγονός ότι οι πιστω
τι ;.ς μας επιστολές γίνονται παντού αποδεκτές σα\' πραγματικό
νόμισμα05 •
Και ο υπουργός Οικονομικών. Σ. Ν τ. Ντίλον:
332
10 ΜΕΓΛΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙιτΑΛΙ:Μ)Υ
Είχuμ: το πλι:ονtκτημα να καλύψουμε όλα τα ελλείμματά μας αυ
ξάνοντας την περιουσία μας στο :ξωτερικό χάρη στα δολάρια
Αν το δολάριο δεν ήταν αποθεματικό νόμισμα. κι αν δεν είμα·
σταν η τράπεζα όλου του κόσμου. αυτό δε θα μπορούσε να γίνει
( ... ). Μόλις :μφω·iστηκε το πρώτο έλλειμμα θα έπρεπε να ισο
σκελίσουμε τους λογαριασμούς μας με τον t·αν ή το' άλλον
φόπο. ( ... ) Κάποιος έπρεπε να είναι ο τραπεζίτης όλου του κό
σμου, ώστε να εγγυηθεί αυτή την πρόσθετη ρευστότητα. Εντελώς
δικαιολογημέ'α. το ρόλο αυτό τον ανέλαβαν οι ΗΠΑ γιατί αντι
προσωπεύουν τη' ισχυρόη:ρη οικονομική δύναμη στον κόσμο
t:αι δωΟέτοuν το σκληρότερο νόμισμα στον κόσμο6.
Π ράγματι. κατά τη δααετία του 1 960 τα αμερικάνικα έξοδα
αρχίζουν να παίρνουν επικίνδυνες διαστάσεις: κυβερνητικές
δαπάνες. στρατιωτικές δαπάνcς (που σε συνδυασμό με τα έξοδα
του πολέμου στο Βιετνάμ φτάνουν τα 25 δισεκατομμύρια δο
λάρια ανάμεσα στο 1 96 1 και 1 970), οικονομική και στρατιωτι
κή βοήθcια προς τα καθεστώτα που οι Η Π Α επιλέγουν να υπο
στη ρίξουν (56 δισεκατομμύρια δολάρια στο διάστημα 1 957-
1 967). Επιnλtον, το εμπορικό πλcόνασμα εξανεμίζεται στο τέ
λος της δεκαετίας του 1 960 (εξαιτίας της όξυνσης των διεθνών
ανταγωνισμών) και τα εμπορικά ελλcίμματα κάνουν για πρώτη
φορά την εμφάyισή τους από το 1 93 5 : 2, 7 δισεκατομμύρια στα
1 9 7 1 , 6,9 δισεκατομμύρια στα 1 972. 'Ετσι τα αποθέματα σε δο
λάρια στο εξωτερικό διογκώνονται και μερικές κυβερνήσεις
ζητούν τη μετατροπή τους σε χρυσό -η Γαλλία του στρατηγού
Ντε Γκολ εξέφρασε την απαίτησή της με πολύ εντυπωσιακό
τρόπο. Ακολουθούν δύο κινήσεις που θα οδηγήσουν στην
κ ρίση του δολαρίου:
- αυξάνεται το απόθεμα σε δολάρια των συνεταίρων των
ΗΠΑ,
- μειώνεται το αμερικάνικο απόθεμα χρυσού.
Στα 1 960, το συναλλαγματικό απόθεμα σε δολάρια, εκτός
Η Π Α, ξεπερνά το αμερικάνικο απόθεμα χρυσού. Στα 1 968 η
διαφορά τριπλασιάζεται και στα 1 9 7 2 οκταπλασιάζεται. Οι ευ·
ρωπαϊκές τράπεζες, με μεγάλα αποθέματα δολαρίων, ανοίγουν
στο εξής πιστώσεις σε δολάρια. Στα 1 9 7 1 , η τεράστια μάζα
333
Η ΙΣ'I\ Τ()Υ ΚΛΠ IΤΛΛΙΣΜΟΥ
334
ΤΟ M :AΛO ΛΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΠΊ\Λi:ΜΟΥ
πραξικόπημα.
1 95 1 : .Ονιωποίηση του ιρανικού πετρελαίου από τη" κιJ6έρ
νηση Μ οσαντέγκ. Μ ποϊκοτάζ του ιρανικού πετρελαίου και
στη συνέχεια ανατροπl της κυβ�: ρνησης Μ οσαντέγκ.
Δεκαετία 1 950: σταδιακi οι πετρελαιοπαrαγωγές χώρες εξα
σφαλίζουν την κατανομή 50/50 των εσόδων.
1 960: ίδρυση του Ο Π Ε Κ (οργάνωση των χωρών παραγωγιiς
και :ξrιγ ωγής πετρελαίου).
Δεκαετία I 960: ίδρυση εθνικών :ταφειών (Βενεζουέλα. Κου
βέιτ. Σαουδική Αραβία. Αλγερία -στα 1 963. την επομένη της
ανεξαρτησίας της-. Ι ράκ. Λιβύη ) .
1 970: Η Συρία μπλοκάρει το Ταπλίν και εμποδζει τ η ν εξιηω
γή ενός μέρους τοιι πετρελαίοu της Σαουδικής Αρα6ίας. Από
τη μεριά της. η Λιβύη μειών:ι τις εξαγωγές και αυξάνει τα έ
σοδά της . .
Με το ξέσπασμα του τέταρτου ισραηλο-αραβικοlι πολέμου.
τον Οκτώβρη του 1 973. η απόφαση του περιορισμού των εξα
γuηών και της αύξησης της τιμής του πετρελαίου εγγράφεται
στη γενικότερη προσπάθ:ια περιορισμού των πλεονεκτημάτων
τοιJ ιμπεριuλισμοι). Και η αύξηση της τιμής του πετρελαίου
στα 1 973 στοχεύει καταρχήν στην αποκατάσταση της σχετι
κής μείωσης της αξίας του: στις αρχές της δεκαετίας του 1 970.
Cνα βαρέλι πετρCλαιο επέτρεπε την εισαγωγή μόνον των 2!3
των αγαθών που εισάγονταν μ' ένα βαρέλι στα 1 949 . ο�
Αλλά, κατά παράδοξο τιόπο. τα συμφέροντα των αμερικάνι
κων εταιρειών συμπίπτουν με εκείνα των πετρελαιοπαραγωγών
χωρών. Οι αμερικάνΙκες εταιρείες πετρελαίου επιδιώκουν την
αύξηση των τιμών. από τη μια μεριά επειδή :χουν υποχρεωθεί
να εκμεταλλεύονται κοιτάσματα σε μεγiλο κόστος (υποΟαλάσ
σια κοιτάσματα, πετρέλαιο της Αλάσκας. κτλ . . . ) κι από την
άλλη. επ:ιδή τείνουν ήδη να μετατραπούν σε εταιρείες ενέr
γειας, και τους χρειάζονται πρόσθετα χρηματικά αποθέματα
για να εξασφαλίσουν την αποδοτικότητα των νέων πηγών ε
νέργειας (πυρηνική. κατά κύριο λόγο). Επίσης. και οι Αμερι
κάνοι βιομήχανοι επιδιώκουν αι'τή την αύξηση των τιμών: κα·
135
1 lΣτΟΡlΑ ΤΟΥ KAltτAΛIΣMOY
τά 80% πληρώνουν τις ανάγκες τους σε πετρέλαιο προς 3 δο
λάρια το βαρέλι, ενώ οι Ευρωπαίοι και Γιαπωνέζοι ανταγωνι
στές τοuς, πληρώνουν κατά I 00% τις ανάγκες τους σε πετρ:
λαιο. π ρος 2 δολάρια το βαρέλι. Έτσι, η ανατίμηση της τιμής
του πετρελαίου. σε συνδυασμό με την υποτίμηση του δολά
ριου, συμβάλλcι στη βcλτίωση της θέσης των Αμερικάνων
βιομηχάνων σc σύγκριση μc τους ανταγωνιστές τους στην Ευ
ρώπη και την Ιαπωνία.
Κατά συνέπ.ια. η άνοδος της τιμής του πετρελαίου ενισχύει
τις ΗΠΑ απένανη στους κυριότερους καπιταλιστές ανηπά
λους τους. Αλλά κατά κύριο λόγο, αυξάνει τα έσοδα των πε
τρcλαιοπαραγωγών χωρών.
Η αντίδραση των καπιταλιστικών χωρών δεν ήταν ομοιό
μορφη, αλλά διαφοροποιήΟηκc ανάλογα με τους σuσχ.τισμούς
των κοινωνικών δυνάμεων και τις ιδιαίτερες πολιτικές κατα
στάσεις. Η Δυτική Γερμανία επέλεξε τη βίαιη αναπαραγωγή
των αποτελ:σμάτων της πετρ:λαtκής αύξησης: απότομη αύξη
ση της ανεργίας, αποπομπή εκατοντάδων χιλιάδων ξένων ερ
γατών, συμπίεση της αγοραστικής δύναμης. Ωστόσο, η άνοδος
των τιμών παρέμεινε σε μέτρια επίπεδα. το μάρκο διατήρησε
την ισοτιμία του και το εμπορικό ισοζύγιο ξανάγινε γρήγορα
θετικό. Αντίθcτα, στη Γαλλία, την Ιταλία και τη Μεγάλη Βρε
τανία (που εκμεταλλcύτηκε την αύξηση για να αναπτύξcι τις
δικές της πcτρ.λαιοπηγές), οι επιλογές ή ταν διαφορετικές, και
η πίεση πάνω στην αγοραστική δύναμη των εργατών έγινε, κα
τά κύριο λόγο, διαμέσου του πληθωρισμού και της αVεργίας.
Όσοι πίστεψαν ότι θα «ισοσκελίσουν�) την άνοδο της τιμής
του πετρελαίου, με μια αντίστοιχη άνοδο των τιμών των βιο
μηχανικών προϊόντων, ξεγελάστηκαν: από το 1 974 μέχρι το
1 978, η τιμή του πετρελαίου συνέχισε να ανεβαίνει ακολου
θώντας τις τιμές των βιομηχανικών προtόντων, ενώ στα 1 979-
1 980, τις ξεπέρασε και πάλι9. Άνοδος της τιμής του πετρε
λαίου και του χρυσού, αποδιοργάνωση του παγκόσμιου νομι
σματικού συστήματος που οδήγησε στην υιοθέτηση μιας κυ
μαινόμcνης συναλλαγματικής ισοτιμίας. αποδυνάμωση του δο-
336
ΤΟ Μ[ΓΑΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛIΣΜΟΥ
λαρίου, που η μόνη δύναμη που του απέμεινε ήταν το γεγονός
ότι καν:να άλλο νόμισμα δεν ήταν σε θέση να το αντικατα
στήσει στο ρόλο του διεθνούς νομίσματος, φυγή προς τα ε
μπρός της •ομισματικής αστάθειας,εΦόσον κάθε μεγάλη πολυε
θνική τράπεζα. έχοντας τη δυνατότητα να παρέχει πιστώσ.ις
σ: διαφορετικά νομίσματα. συμβάλλει, ανάλογα με τα συμφέ
ροντά της, στη στή ριξη ή στην υπονόμευση των νομισμάτων
αυτών στη διεθνή uyopά410, δι:θνής κερδοσκοπία. εθνικοί πλη
θωρισμοί και παγκόσμιος πληθωρισμός, επιχειρήσεις ] τομείς
επιχειρήσεων που σαρώνονται από την κρίση, ανεργία. ανησυ
χία, Φό6ος για το μέλλον . . .
Ουσιαστικά. ό λ η η ιστορία της σύγχρονης κρίσης κλιμα
κώνεται ως εξής
I. Εξάντληση των σχημάτων συσσώρευσης της π.ριόδ··J
1 9 50- 1 960 σε κάθε καπιταλισηκή χώρα (διάβρωση των αγορών
και αντίσταση των εργαζομένων), πτώση της αποδοτικότητας,
κατά τη δεκαετία του 1 960.
2. Έντονη αναζήτηση ξένων αγορJν. Ανάπτυξη των εξαγω
γών και επενδύσεις στο εξωτερικό. Όξυνση του διικαπιταλι
στικού ανταγωνισμού.
3 . Επιβάρυνση των εξόδων του ιμπεριαλισμού των Η Π Α , υ
πονόμευση του δολάρωυ και τους διεθνούς νομισματικού συ
στι]ματος, κρίση του δολάριου που υποχρεώνεται 'Ο «εγκατα-
4ίψειι) το χρυσό ( 1 97 1 ).
4. Αμερικάνικη αντίδραση στις πι:σ:ις του :υρωπαϊκού και
γιαπωνέζικου ανταγωνισμού με την υποτίμηση του δολαρίου
( 1 97 1 και 1 973) και αύξηση της τιμής του πετρελαίου.
5 . Ξεκινώντας από τη δυναμική του μεταπολεμικού κινήμα
τος της αποαποικιοποίησης, οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες
καταφέρνουν να εξασφαλίσουν μια δικαιότερη κατανομή της
παραγόμενης αξiας ( 1 973).
6. Π ροσπάθεια αντίδρασης στην αύξηση της τιμής του πε
τρελαίου, είτε με την ανακύκλωση των κεφαλαίων των πετρε
λαιοπαραγωγών χωρών, είτε με την αύξηση των βιομηχανικών
τιμών. Μέτρια ανατίμηση του π;φελαίου ( 1 974- 1 978) και στη
]]7
/ IΠO'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
JJ8
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ .ΑΙ ΠΓΑΛIΣΜΟΥ
339
Η ΙΣΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ ΚΜΙ ΠΛΛ ΙΣΜΟΥ
κτήσει πολυάριθμα σημεία στήριξης στην Ασία. στη Μ έση Α
νατολή. στην ΑφρικιΊ . ακόμη και στη Λατινική Αμερικ ή . Για
την επέκταση της επιρροι)ς της διαθέτ:ι τrία πλεονεκτι)ματα:
- Την π ραγματική θέληση των λαών που ζουν στις χώρες
όπου κυριαρχεί ο δυτικός ψπ:ριαλισμός, v· απελευθερωθούν
και ν' αποκτήσουν την εθνική τους ανεξαρτησία.
- Έναν τρόπο συσσώρευσης δοκιμασμένον για την ωτε
λεσματικότητά του στις ελάχιστα ανεπτυγμένες χώρες: τον
κρατικό κολεκτιβισμό.
- Ένα τ ρόπο πολιτικής οργάνωσης (κράτος. κόμμα. οργά
νωση της μάζας) και ιδεολογικής επιστράτευσης (ευρεία χριl
ση της σοσιαλιστι"ής θεματολογίας) που έχει αποδείξει επί
σης την αποτελεσματικότητά του.
Από τη μεριά τους οι Η Π Α , προκειμένου να αντισταθούν
στην επεκτατικότητα του κολεκτιβιστικού στρατοπέδου, ανα
πτύσσουν σχέσεις αμοιβαίας υποστή ριξης, προπάντων στη
Λατινική Αμερική και στην Ασία. με δικτατορικά καθεστώτα
όπου κυριαρχούν περιορισμένες ολιγαρχίες χρησιμοποιώντας
σαν μέσο επιβολής το στρατό. Π ρόκειται για αστυνομικά κα
θεστώτα που καταφεύγουν λίγο ως πολύ στην αστυνομική τρο
μοκρατία. στα βασανιστήρια και στις ωμές δολοφονίες. Ισχυ
ρά καθεστώτα, που πολλές φορές αποκαλύπτουν ξαφνικά την
εξαιρετικά εύθραυστη βάση τους, όπως συν.βη πρόσφατα με
το καθεστώς του Σάχη. στο Ι ράν ή με τη δικτατορία του Σο
μόζα στη Νικαράγουα.
Αλλά πέρα από αυτές τις παρατη ρτ)σεις, τίθεται μια σειρά
από ερωτήματα: στα πλαίσια της σημερινής κρίσης. το κολε
κτιβιστικό στρατόπεδο Οα συνεχίσει την εξάπλωσή του; Μ ή
π ω ς θα συναντήσει κι αυτό, σε ορισμένες χώρες, μ ι α ισχυρή
αντίσταση . που επιβάλλει την άμεση στρατιωτική επέμβαση .
όπως συνέβη στο Αφγανιστάν, στα 1 980; Μ ή πως θα ξεσπά
σουν νέοι τοπικοί πόλεμοι; Και οι άλλες χώρες, αυτές που δεν
ανήκουν σε κανένα από τους δυο συνασπισμούς, θα τα κατα
φέρουν για πολύ καιρό ακόμη να παραμείνουν απέξω. κι αν
ναι, μ. ποιους τρόπους θα αποφύγουν τον "ίνδυνο να βρεθούν
340
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΛ ΤΟΥ ΚΛΙ1ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
στο έι:ος μιας ενδεχόμενης ((νέας διανομής του κόσμου�); Για
τί ποιος εγγυάται ότι η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ δε θα προχωρήσουν
σε μια νέα παγκόσμιu Γιάλτα -μιαν ((αποδεκτή!) κι από τους
δυο αποκατάσταση της ισορροπίας- που θα την κρίνουν π ρο
τιμότερη από τη συνέχιση της αδιάκοπης αντι�αράθεσής τους;
Κι άλλες α6ε6ιιιότητ;ς: οι σχέσεις ανάμεσα στα δυο στρα
τόπεδα θα χειροτερέψουν -με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες
τοπικές στρατιωτικές συγκρούσεις- ή θα 6ελτιω0ούν -με απο
τέλ:σμα την ανάπτυξη των εμπορικών και τεχνολογικών συ
ναλλαγών; Γιατί κατά μία έννοια, το κολεκτιβιστικό στρατό
πεδο, μ. τις τ.ράστι.ς ανάγκες τεχνολογικού εξοπλισμού και
κατανάλωσης που εκδηλώνει, μπορεί ν' αποτελέσ.ι μια τερά
στια αγορά για την ανάπτυξη της δραστη ριότητας των μεγi
λων δυτικών βιομηχανικών συγκροτημάτων�1 1. Ταυτόχρονα ό
μως, το κολεκτιβιστικό στρατόπεδο, με τα πλεονεκτήματα της
δανεικής τι:χνολογίας και τη συγκριτικά χαμηλόμισθη εργατι
κή του τάξη. μ:ορ.ί ν' α:οη:λέσει έναν ιπικίνδυνο ανταγωνι
στή, πράγμα που συμβαίνει ήδη στη δυτική αγορά του αιηοκι
νήτου.
Έτσι, δύο κρίσιμα ζητήματα παραμένουν αναπάντητα:
- Το ένα στρατό::δο θα διογκωθεί σε βάρος του άλλου;
- Ποια τάση θα κυριαρχήσει ανάμεσα στα δυο στρατό:c·
δα; Η αντιπαράθεση ή η ανάπτυξη των συναλλαγών;
Από τις απαντήσεις που θα δοθούν σ· αυτά τα δυο ζητήματα
θα εξαρτηθεί ο τρόπος της διάρθρωσης των δυο μεγάλων συ
στημάτων παραγωγής, του καπιταλισμού και του κρατικού κο
λεκτιβισμού. Αλλά οι απαντήσεις αυτές εξαρτώνται από την ι
στορία των επόμενων δεκαετιών κι από τις σχέσεις που θα α
ναπτυχθούν ανάμεσα σ' αυτούς τους δυο λαούς, σ· αυτά τα δυο
έθνη. σ· αυτά τα δυο κοινωνικά συστήματα, σ · αυτές τις δυο υ
περδυνάμεις, την ΕΣΣΔ και τις Η Π Α .
2 . Η διάσπαση τ ο υ Τρι'του Κόσμου
Κατά τη μεταπολεμική περίοδο της ευημερίας. η αvά:τιJξη
των βιομηχανικών χωρών έθεσε σε κίνηση την 1<ανάπτυξη της
341
Η IHOI't\ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΑΛΙΣ.tΟΥ
t>ποανάπτιξηρ> στις εξαρτημένες χώρ:ς�1�. Κατi την περίοδο
της κρίσης οι δυσαναλογίες \αt οι ανισότητες οξύνθηκαν α
κόμη περισσότερο σ: παγκόσμια κλίμακα και προπάντων στον
Τρίτο Κόσμο.
Καταρχήν. άνοιξε ένα μεγάλο χάσμα ανάμεσα στις πετρε
λαιοπαραγωγές χώρες με μικρό πληΟυσμό και σω σύνολο των
άλλων χωριιν του Τρίτου Κόσμου. Μέσα από τις ι(κρίσ.ις του
πετρ:λαίου>>. οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες κατάφεραν να εξα
σφαλίσουν μια καλύτερη μερίδα στη διανομή της αξίας του
πολύτιμου -και στρατηγικής πλέον σημασίας- εμπορεύματός
τους. και να αναδ.ιχΟούν. κατά κάποιο τρόπο. στους ιινεό
πλουτους>> του πλανήτη : το μέσο κατά κεφαλή εισόδημα σ· αυ
τές τις χώρ:ς ξεπερνά το αντίστοιχο των βιομηχανικών χω
ρών. οι ολιγαρχίες που κρατούν την εξουσία συγκεντρώνουν
στα χέρια τους μυθικές περιουσίες. σ; γενικές γραμμές οι πλη
Ουσμοί απολαμβάνουν, λίγο ως πολύ, το κατασπiλαγμα του
πλούτου. ενώ για τις «αναπτυξιακές» Ηνάγκ:ς τους οι χώρες
αυτές χρησιμοποιούν εργάτες μετανάστες από τις γατονικές
χώρες κι από την Ευρώπ η .
Οι ανισότητες παραμένουν τεράστιες: οι κάτοικοι τ ω ν ανε
πτυγμένων καπιταλιστικών χωρών � αι των πετρελαιοπαραγω
γών χωρών ( 1 6.5% του πληθυσμοι) της Γης) έχουν στη διάΟεσή
τους τα 2/3 της παγκόσμιας παραγωγι;ς. ενώ οι χώρες του Τρί
του Κοσμου (πάνω από το 50% του πληΟυσμού της Γης) μόλις
το 1 5% , κω. ανάμεσά τους. οι πιο φτωχές χώρες της ΑΦρικής
και της Ασίας (σχεδόν το 30% του πληθυσμού της Γης) δε δια
θέτουν συνολικά περισσότερο από το 2,4% της παγκόσμιας
παραγωγής: πρόκειται για έναν ιιάλλο κόσμο>>. καταδικασμένο
στη συντριβή. στην αθλιότητα και στην πείνα. Παγκόσμια α
νισότητα που διακρίνεται εύκολα από την παρατή ρηση των
μέσων όρων, αλλά που παίρνει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις
μέσα στα εθνικά πλαίσια.
Ανάμεσα στις πλουσιότερες και τις φτωχότερες χώρες εμφα
νίζονται χώρες ή ομάδες χωρών, της Νότιας Ευρι')πης, της Λα
τινικής Αμερικής. της ΑΦρικής και της Ασίας. που εμΦανi-
342
TU ΜΕΓΑΑΟ ΑΑΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΠΑΑIΣΜΟΥ
ζουν .vα σχετικά ανcβασμένο μέσο εισόδημα.
Π ΙΝΑΚΑΣ Νο 42
ΑΝΑΠΤΥΞΙΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΙ: ΑΝΙΣΟΙΙΤtΙ
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΊΣ ΜΕΓΑΑΕΣ ΖΩΝΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
:ΑΠ
ποσοστά AEl* ανά συμμ:το:ή της ομάδας
ετήσιας κάτοικ) :αιών στον κόσμο
α·άπτιξης
rξαγω'ές
α:αΟ. αγαΟώv :ω
πληθυσμός
προtόv uπηρ;σιώv
χώρ:ς :ξαΎιΎ;ίς
π:τρ:λαίου '·' 6 69 1 0,3 1.1 '·'
ιωπιταλιστι: χώρ:ς 4. 3
�
αv:ιηryμέν;ς
''' 6 414 1 6,2 64.6 63,9
343
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΊΌΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
ΙΙΙΝΑΚΑΣ Νι 43
ΛΝΛΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΛΡΛΓΩΓΙΙ:
ΛΝIΣ(ΗΗ�Σ rΤΟΥΣ ΚΟΛΠΟΥΣ ΤΟΥ ΤΡΠΌΥ ΚΟΣΜΟΥ
ΕΑΠ
ΑΕIΙ* ανά συμμετοχή της ομάδας
nοσοστά
κάτοικο χωών στον κόσμο* *
ετησιας
(176) (176)
ανάnηιξης
tξογωγές
1%5 1 974
'""
οκοθ. αJν
'ως πληΩιισμός
προίόν
1 974 1977
unjpcσιων
χώρ;ς cξαγωγείς
n;τρ:λαiου (9.5)••• 6 69 1 0,3 1.1 5,7
χώρtς μ: χαμηλά
εισοδιiματα
χώρ;ς με <;:νδιάμεσα»
εισοδήματα
«unοσα.αρι"ή>>
ΛΦρική 5,9 1.6 523 4,6 1,5 2,9
Λ . Αμεpι"ή κuι
Αvτίλ4ς 6,5 4.0 1 159 7,8 5,0 5,7
Ανατολική Ασία
και ::φ ηνικός 8,3 8,0 671 4,0 1,4 4,3
Νότια Ευρώπη 6,9 4,0 1 948 3,0 3,2 3,4
Μέση Ανατολή
κω Β. Αφρική
7,0 7,5 '" 3,5 1,8 4,4
34
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΑΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΠ'ΑΛΙΣΜΟΥ
ΕΣΣΔ Μtση
6ιομηχανι:ή nuιιγωγή
1 960 " 60 62 " "
1917 142 ) ί4 122 1 29 '" 1 70
βιομηχανική απισχόληση
\ 960 79 72 92 87 73 73
ι917 1 12 1 12 97 102 ι 39 ··· 1 3 8 ""'
'&inης &ίση 1 - 1 970 '"Δε >μιφιλαμβdνο�ιαι Αλ&ιvίu. Mo>.ίu, Ki'·
θιετvάμ :uι Β . Κορtα '"ιτοιχε(Ι τQJ 1976
ΠηΎή: tτήσιε; σtατιση:'ς toJ ΟΙ;, I �78
345
Η IΣTO'IA Τ)Υ ΚΑ\ΠΓΑΛIΣΜΟΥ
Κατά το διάστημα 1 970- 1 977 τα ποσοστά της ετιiσιας βιομη
χανικής ανάπτυξης παρουσιάζουν . εντυπωσιακή άνοδο στις
χώρες της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ασίας: Νότια
Κορέα ( 1 7%). Ι νδονησία ( 1 3%). Ταϊβάν ( 1 2 "�). Ταϊλάνδη
( 1 0"�). Φιλι:πίνες, Σιγκαπούρη. Μαλαισία (9%). Χονγκ Κονγκ
(7%). Βέβαια. τα ποσοστά αυτά Οα πρέπει να εκτιμηΟούν στη
σωστή τους διάσταση , όταν το ξεκίνημα γίνεται από πολU α
δύναμη βάση . Από την άλλη μεριά. είναι γνωστό ότι οι ρυθμοί
ανάπτυξης του είδους εξαρτώνται κατi ένα μεγάλο μέρος από
τις :γκαταστάσ:ις ή τις παραγγελίες των μ:γάλων δυτικών ή
γιαπωνέζικων συγκροτημάτων. Παρόλα αυτά, το γεγονός πα
ραμένει ότι μαζί με τη βιομηχανική ανάπτυξη σχηματίζονται
νέες αστικές τάξεις. νέες ((τεχνο-γραφειαστικέρ) τάξεις και
νέες εργατικές τάξεις. Οι χώρες αυτές κυβερνώνται από δικτα
τορικά l ολοκληρωτικi καθεστώτα ποιJ οφείλουν να παίρνουν
υπόψη τους το συσχετισμό των δυνάμεων. δεδομένου ότι ο συ
σχετισμός των κοινωνικών δυνάμεων δεν είναι ποτέ καΟορι
σμένος και σταΟερός για πάντα.
Κατά την ίδια περίοδο ( 1 970- 1 977) η βιομηχανική ανάπτυξη
παρουσιάζει επίσης αυξημένα ποσοστά προόδου σε διάφορες
χώρες της Λατινικής Αμερικής: Δομινικανή Δημοκρατία
( 1 4%). Ισημερινός ( 1 3%). Βραζιλία ( 1 1 %) . Παραγουάη (8%).
Γουατεμάλα . Ν ικαράγουα και Σαλβαδόρ (7%). Μεξικό (6%). Η
Λατινική Αμερική είναι μια ζώνη που στενάζει κάτω από την
καταπίεση της κυριαρχίας των ΗΠΑ, με πλοUσια ιστορία επα
ναστάσεων. αγροτικών και εργατικών αγώνων, λαϊκών κατα
κτήσεων και δημοκρατικών αναλαμπών. Περιοχή που υπόσχε
ται πολλά, αλλά και που αποτελεί τα τελευταία χρόνια το θέα
τρο της ανάπτυξης της πιο στυγνής και πιο αιματηρής κατα
πίεσης. Χιψες με τόσες υποσχέσεις και τόσα πένθη.
Πάντα κωά την περίοδο 1 970- 1 977, παρατη ρούμε επίσης αυ
ξη μένα ποσοστά ετήσιας βιομηχανικής ανάπτυξης σε ορισμέ
νες χώρες της Κεντρικής Αφρικής (τυνησία 9%. Μαρόκο 8%.
Αλγ:ρία 6%) της Μέσης Ανατολής ( Ι ράκ 1 2%. Συρία I Ι%) και
της Μεσογειακής Ευρώπης ( Γιουγκοσλαβία και Τουρκία 9%).
346
·ο Μ Ε ΓΑΛΟ Α Α Μ Λ ΤΟΥ Κ Λ Π ! ΤΑΑIΣΜΟΥ
347
Η n:TO ' J \ ΤΟΥ Κ\111ΤΑΛΙΣΜΟΥ
348
10 Μ . Ι"ΑΛΟ Α Λ I Λ ΤΟΥ Κ Λ Π I"ΓΛ Λ Ι Σ Μ Ο Υ
349
Η JΠOPJA ΤΟΥ KAJJΓAΛJtMOY
350
ΙΌ Μ :ΓΑΑΟ \ \ Μ Λ ΤΟΥ Κλ ΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
351
1 IHOPIA ΤΟΥ Κ Α Π tτΛΛΙΣΜΟΥ
352
Ι Ι Ι Ν Α Κ ΑΣ Νο 4S
l η Ύεvιά
5
t 267 YO
S4,0 1 9,6 37.8 °
2SΟ α
1978 12,4 22,8 34,S 1 161 b
2η yενιά
3η Ύtνιά
t. αιtάtθvιccς εtαιρiες
α. Ι96 · 6. 1977, y. αμάccι yΗι tη 6ιομηχαvin - δ. vημαtοιιρyiα
353
1 JlTU'JA ΤΟΥ KAJJJTAΛJrMOY
354
1 1 Ι ΝΑΚΛΣ Νο 46
lPOBΛE'l ΊΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΑΥΤΟΙΛΤΟΠΟΙΙΙΜΕΝΩΝ
ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ ΣΙ ΙΆΛΛIΛ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1985
μι_ανήματα-εργαλεια
με αριθμηtικό χειρισμό 4 50 5 80 1 0 00
ρομπότ 1 50 J OO
προγραμμαηζόμ.να αυτόματα 70 10 i 20 00
ανά'\Jη και 1 0 ΓΑ 54 fA
επεξεργασία κειμένων 23 ;έντpα CC> γtνίκεuση
τηλεuντίγραΦ« ) 00 " 00 8J OO
γραφομηχανές με μ•ήμη ' 10 00 1 8 00 70 00
τερματι;οί. 80 00 1 1 2 00 231 00
όπου
τερμαηκοί «σημεία
πώλησης» 80 I 1 50 i4 70
ταμειακοί τερμαηκοi 9 00 1 3 20 16 00
τερματικοί συνδεμένοι 47 40 '"' 00 205 00
στο δίκτυο π (στοιχεία 76)
όπου:
τρ:nεζα & πίστωση 21 10 3� 70 )) 00
υnηρεσίεςΙγραφεία 6 20 23 40 6 1 60
356
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ ΚΛΠΙΤΛΛΙΣΜ)Υ
σουν ή να κάνουν παρατηρήσεις ... αλλά κατά πάσα πιθανότη
τα ο όγκος των διαθέσιμων πληροφοριών και ο συνδυασμός
των κανονισμών Οα αφήσουν πολύ μικρά ((περιθώρια ελευθε
ρίας)).
Επιπλέον -οι ψυχο-κοινωνιολόγοι μελετούν ήδη τα προ
βλήματα από τις νέες αυτές προοπτικές- τα άτομα και οι ομά
δες εργασίας 0α αναπτύξουν έναν φοβερό ανταγωνισμό μεταξύ
τους.
Η εξουσιαστική οργάνωση που θεμελιώνεται πάνω στις σχέσεις
προϊστάμενου-υφιστάμενου οφείλει να εκλείψει ( . . . }. Σύμφωνα με
το καινούργιο πρότυπο κανένα άτομο δε θα βρίσκεται κάτω από
την εξόρrηση κόποιου προϊστάμενου. Θα διοπραγματεύεται, ε
ντελώς ελεύθερα, τη συμμετοχή του. στα πλαίσια μια αεικίνητης
δομής αμοιβαίων σχέσεων, με εκtίνους ποιι 0α αναπτύξουν μαζί
τους σχέσεις συναλλαγής αγαθών και υπηρεσιών ( . . . }. Μια δομή
απαλλαγμέ,η από εξουσιαστική οργάνωση συνεπάγεται την ά
σκηση ενός έντονου εσωτερικού ανταγωνισμού ( . . . ) . Μ ' αυτόν
τον τρόπο, κάθε άτομο θα βρεθεί στη θέση που έχει ένας ιδιο
κτήτης όταν διαχειρίζεται ο ίδιος την επιχείρησή τοu42Ο _
Κατά την ίδια έννοια θα αναπτυχθούν νέες μορφές υπο-επε
ξcργασίας (με τηλεμετάδοση των παραγγελιών και των τεχνι
κών πληροφοριών που θα μεταδίδει ο ηλεκτρονικός υπολογι
στής του <(κυρίαρχου πελάτη»), καθώς και νέες μορφές αποκε
ντ)μένων .ργαστηρίων, στην ύπαιθρο, στα σπίτια (το σύστη
μα αυτό λειτουργεί ήδη στη Γαλλία για τους υπαλλήλους των
τηλεφωνικών πληροφοριών). Στους τόπους ομαδικής εργα
σίας, το ωράριο με την κάρτα θα γνωρίσει νέες εξελίξεις, ::Φ ό
σον ο ηλεκτρονικός υπολογιστής θα μπορεί να υπογραμμίζει
τις υποδείξεις (με μικρά ή μεγάλα πεpιθιρια επιλογής), να
συντονίζει την εργασία και να πραγματοποιεί ελέγχους.
Μ ' αυτές τις νέες τεχνολογίες, μ' αυτή τη νέα οργάνωση ερ
γασίας, θα αναπτυχθεί ένας νέος τρόπος ζωής και θα προκύ
ψουν νέα συστήματα μαζικής κατανάλωσης.
Σκιαγραφούμε . . . αλλά 6ασισμtνοι μόνον στα όσα υπάρχουν
ήδη σήμερα. Λειτουργούν κιόλας βρεφικοί σταθμοί, όπου τα
παιδιά βρίσκονται κάτω από ηλεκτρονική παρακολούθηση
)57
Η JΓO'JA ΤΟΥ K A JJJTΛΛJ:0Y
358
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΛIΣΜΟΥ
)59
Η IΣTOPIA 1ΌΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
ΣΧΙΙΜ Α Ι.
��
yης
( γ . - αγροτική. 6ι ο - βιομηχανική). Για να μη γίν.ι διισαiy �ω
:�:�: παραλήΦτηκαν οι κοινωνικές τάξεις (βλ. προηγουμενα
"
' ' μηχανισμός του βιομηχανικού κεφαλαίου που κατά :ύριο λόγο κυ·
' '
1 _ _ .\
ριαρχείται από ξένα κεφάλαια.
361
Η tΣTOPtA ΊΌΥ Κ Λ tlΠ\ΛΙΣΜΟΥ
362
ΤΟ Μ Ε ΓΑΛΟ Α\ ΜΑ ΊΌΥ ΚΑtιιΤΑΛιΣ0Υ
Π Ι Ν Α Κ Λ Σ Νυ 47
ΧΡΕΩΣΗ ΚΑΙ ::Υ ΠiΡ.ΠΙΣΗ ΤΟΥ X':OVΣ
ΤΩΝ ΕΞΛ'ΤΗΜ:ΝΩΝ ΧΩΡΩΝ
χώρες
χώρ:ς με μ; «t·διάμεσο
σύνuλο «χαμηλό :ισόδημα» ε ισόδημα»
χρέωση με μακροπρόθεσμα
. και μ:σοπρόθεσμα δάνεια•
196S0 38« "" ,.
1970 68 17 "
1971 260 49 211
(ιρο6λ. 1 9 8 5) (740) ( 1 24) (616)
α·αλογία εξυιηιιtτ ι[σης
του χρtοuς σ: ποσοστά
εξαΎωγών αγαθών και
uπηρ.σιών
1 970 Ι J •• 10,2
6
1977 1 1 .8 9,6 13," . 1 1 ,8
(ιφο6λ. 1 985) (18,1) ( 1 1 ,6) 6 ( 17,0) Ύ { 1 8,3)
363
Η JΣTO'IA ΊΌΥ Κ Α ΙlΙΊΆΛΙΣΜΟΥ
364
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ K A Π ITAAIIMOY
365
Π Ι Ν Α Κ Α Σ Νσ 4�
μηνιαίος JιισΟός•
1 972
·ΙΠΑ
") '" 1 972 ,.
! 972
Μεξικό Ν. Κορiα
1972
Γ.να
1 970 1971
ΟΔΓ Βραζιλία
40 81 39
1970 1971
Ινδία Φιλιttίνες
30 38
μέσο ωρομίσ)ιο•
σε συγκρινόμ.ν.ς
παραγωγές
rιλ.κφο•ικό
KUtu\• . tρofόν
ΗΠΑ 3.13 Χονγκ κο•γκ0,27
Η Π Α 2.3.-2.6 Μεξικό 0,53 Ταϊβάν 0, 1 4
κατασκευή
υλικ•• γραφ. 3,67 Τα!βάν 0,38
2.9-J Μεξικό
ΗΓΙΑ
ΗΠΑ 0.48 Χοηκ Κοηκ 0,30
ημι-αyωyοί ΗΠΑ 3.36 Σι(καnούρη 0,29
ΗΠΑ 3.32 Κορtα 0,33
ΗΠΑ 2.23 Τζαμάικα 0,30
υfΟΙψyία ΗΠΑ 2.49 Τρινιτάντ 0,40
ΗΠΑ 2.28 Μεξικό 0,�3 Ονδοιίρα 0,45
Κόστα Ρίκα 0,34
ΗΠΑ 2. 1 1
Βρ. 0ίρα 0,28
&ίκτης ωριαίου ΟΔΓ 1 44 Αuστραλία 97 Ν . Κορtα 21
���1�� ::� � π� :;
κόστους εργάτη � iα Χονγκ Kovyκ 19
yια tιιν nολu : Σινγκαπούριι 16
στα 1 979"""
εΟνική Φίλιnς Ολλανδία 139 Φινλανδία 87 Ταiβά· 15
Δανία 136 Ισπανία 79
Ελβετίι 129 Ιρλανδία 67
Νορβιηία 1 2 7 Ελλάδα 42
ΗΠΑ Ι 1 8 Βραζιλία 40
Καναδάς Ι ! Ο Μεξικό 33
Ιαπωνία 103 Πορτογαλία 26
Γαλλία 10
Μ . Βρετανία 74
"σ& ΟΟλiριο
""Βάση Ι Ο , Γαλλiο
/ηές: Σ.Α. Μισαλt. ο•uΦ. "ροψι ·κ.u.
366
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΊΌΥ Κ Μ Ι ΠΛΛIΣΜΟΥ
367
1 IΣTO'IA ΤΟΥ Κ Λ Π ΠΑΛΙΣΜΟΥ
368
ΤΟ Μό"ΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟ' ΚΑΠΠΑΛIΣΜΟ'
369
ΙΙΙΝΑΚΑΣ Νο 49
ΔΙΛΡΘΡΩΣΙΙ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓlΙΘΥΣΜΟΥ• ΣτΙΣ
ΔIΑΦΟΡΕΣ ΧΩΡΕΣ lΌΥ I M ilEPIAΛ IΣllKOY ΣΥ.ϊΗΜΛΤΟΣ
;ιιρ. ιμπ. ;•διιμ. ιμπεριαλισμοί χώρες «σημtiι στήριξης>> ;υριαρχημtνες χώρες
ΙΠΑ Γαλλiα, ΟΔΓ. Ιαπωνi: Βραζιλiα, Αίγυπτος. Ινδiu Βολι6 Ταiλιν Καμερ-
/971 191, 1978 1978 1971 /911 1971 1976 /9i6 1976
nροσ. επισt
τεχν . & ελευΟ
ειαyγεl.μάtων 14,3 Ι 5.S 1 2.8 '·' 89 υ ' '· ' '·' '
δι�ι>θuνtές :ιι
ι·ώτ. δισι:. στελiιη 10.1 3.3 3. •
προσ_ διοι:
:αι nυρομοια 1 7,3 14,0 18,9 15.7 '·' . .. ' 9.0 ' ·' •. 9
rιροσ..μιοpiου
ιωλητές, ηλ '·' ,,3 8.3 14.3 ' -' Η .. , '·' 10,4 3.2
εpγιζόμ�νοι
uπηρ�σιων Ι3.S 8. 10,8 8.8 υ 8.9 υ 8.8 ' 2.0
:υλλιεργηt.ς.
δάση, u'.ιεία,
:>νήγι 2.8 9.8 ' ·' 1 1 ,3
ερ(tίttς. ι:φ.
οδιηnί μηι
μ:τuΦορίς ,1 36 0
. 35,3 36,6 1 9,4 1 1 ,7 13,4 24,7 18.7
' '
όλλοι 1.1 1.1 ' ·'
� � �
ε:το; ;utηγ 0.8 $.] 4.9 2.4 8.0 . .. 0.9 3.9 0.6 ' ·'
σ,vολο (ε;αt.Ι 102.$ 2 1 .8 27,0 SS,3 29,6 9.3 180,$ '·' 1 3,9 2.8
:ατα•άλωση ε•:nηω;•••
uνό :όωι;ο Ι 976 Ι Ι S�
·� ησοδήμιιω;;
γ1ι τη μρίδα 10".
τωv � λουσι ότερων 26.6' JO.• � 30.)' 27,2 ' S 0, 6 ' "" 35.2'
'Ό εισοδήμαως
y ω τη μφ iδα 20".
τ<ηv Φτωχότερω• ·�· •.J � 6.s• 7,9 4 0' ""
�οσοστόεvήλι:ω·
�ηράμματωv στι 1975 9
ορ!Ομός :οτοί:ω•·
γΗι :iΟε γωτρό
στο 1 976 00 680 1 ) 980
373
Π Ι Ν Λ Κ Λ Σ Ν> 5 1
'
1 68·1971 1971-1978 1950·1978
Μέπη Ανιτnλή + 2S 4]
. '
+ 8 22
'
Άιω Α\'Utολιi . . 8
10
' '
Ν . Ασία +
.
Κ . Α,ιεpι:ή +
Ν. Α�ιερι:ή 9
'
8 J
.
Η . ΑΦpι:ή
Υnο ι χαρική ΑΦρική 8 • IS
8
374
ΤΟ ΜΟΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ Κ Α Π ΙτΑΛIΣΜΟΥ
375
Η ΙΣτΟrΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΛΙΣΜΟΥ
376
Συμπεράσματα της έκτης Φάσης
Και τότε αναλοyiστηκα ότι όλη αυηί η
ανοργάνωτη α, έμοιαζε σαν ένα τυφλό
που κρατούσε στα χέρια του έ'α πιστόλι.
Τσέστερ Χάιμς
377
Η U'IA ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΛΙΣΜΟΥ
378
ΤΟ ΜΗΑΛΟ \\ΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠ ΠΛΛΙΣΜΟΥ
379
Η ΙΣτΟΡΙΛ ΤΟΥ ΚΛfΙΠΑ\ΙΣΜΟΥ
380
ΤΟ Μ Ε ΓΑΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠ IΤΑΛ IΣΜΟΥ
381
Η ΙΠΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙllτΑΛΙΣ ΜΟΥ
μέτρο που αυτή την :ίδ: σαν υπόΟεση που αφορούσε αποκλ.t
σηκά μια περιορισμένη μειονότιμα ((ιδιοκτητών» και ((εκλε
κτών», η δη μοκρατία αποτcλcί ουσιαστικά -όπως μας δίδαξε η
ιστορία εδώ και έναν αιώνα- τη θεμ.λιώδη συνΟιlκη για κάθε
βήμα προς την κατεύΟυνση του σοσιαλισμού. Γιατί η δημο
κρατία, οι ατομικές ελευΟερίες. τα δικαιώματα του ανθρώπου.
αντιπροσωπεύουν ουσιαστικές κατακηjσεις, που όλοι μας εί
μαστε υπεύθυνοι για τη διατιί ρησή τους, και στο μέτρο του δυ
νατού. για τη διεύρυνση . την ενίσχυση και την εμβάθυνσή
τους.
Σης χώρες του Τρίτου Κόσμου. στις κυριαρχημένες και ε
ξαρτημέ•ες χώρες. όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή. Π ρέ
πει να καταπολεμηθούν ταυτόχρονα οι πολυδιάστατες ιωριαρ
χίες του ιμπεριαλισμού, των παλιών και των νέων --νεογέννη
τες αστικές και ((τεχνο-γραΦ:ιαστικές) τάξεις- πιρασιτικών
τάξεων της εκμετάλλεJσης. η προαιώνια καταπi ;ση. οι σύγ
χρονες συμφορές: αντιαποδοτικές καλλιέργειες. φτωχές συ
γκομιδές. κακή διατροφή, κακή κατάσταση υγε?ας, θνησιμό
τητα, αναλφαΒητισμός. Η κατάκτηση της ανεξαρτησίας -εΟνt
κής ή 1πειρωτικήρ)- είναι αναγκαία. Σε καμιά περίπτωση η
απολύτρωση από μια κυριαρχία δ:ν πρέπει να σημαίνει την υ
ποταγή σε κάποιαν άλλη : θεμελιώδης προϋπόθεση γι· αυτό η
όσο το δυνατόν ευρύτερη σύσΦιξη των δεσμών ισοτιμίας ανi
μεσα στο σύνολο των αδέσμευτων χωρών.
Μέσα σ' αυτό το πλαiσιο. οι μέΟοδοι του κρατικού κολεκτι
βισμού θα μποροUσαν ν' uποδειχθοUν αποτελεσματικές, γtα
την ανάπτυξη ορισμένων παραγωγών ή ορισμένων έργων. Εν
δεχόμενα όμως να επινοηθούν νέες μορφές παραγωγής, που θα
επιτρέψουν ταυτόχρονα την ινiπτυξη των παραγωγικών δυ
νάμεων και τη μεταμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων προς
την κατεύθυνση του σοσιαλισμού. Γιατί πώς μπορούμε να απο
κλcίσουμε την ελπίδα όη, μέσα από τις παραδόσεις της αγρο
τικιlς κοινότητας. μέσα από την πατροπαράδοτη λαϊκή αλλη
λεγγύη, μέσα από την πανάρχαια σοΦία της ζωής, μερικοί από
τους πιο καταπιεσμένους και εξαθλιωμένους σήμερα λαούς. δ:
382
ΤΟ Μ ΕΓΑΛΟ Λ Λ Μ Λ ΤΟΥ ΚΑΠ IΤΑΛΙΣΜΟΥ
383
Σημειώσεις
384
<•ΛΦού περιπλανηθούν δεξιά κι αριστερά, ι αΦού Φάvt το τελ:υταίο
ξεροκόμματο. tt άλλο τους απομένει από το να κλέψουν, και τότε.
Θεέ μου, να οδηyηΟού• στην ιφεμάλα. με όλους τους τύπους, ή να
πάνε να ζητιανtψουv; Και τότε τους ρίχνουν στη Φυλακή σαν αλήτες.
γιαtί περιπλανώνται άσκοπα και δε δουλεύουν. αυτοί που κανείς στον
κόσμο δε θέλει να τους &οοει δουλειάΙJ. Κατά τη βασιλεία του Ερρί
κου του 8ου, οι αλήτες μαστιγώνονταν κιι ΦυλικίζΟ\tα'. Με τη δεύ
τερη σύλληψη τους έκοβαν το μισό αφτί και με την τρίτη τους πήγαι
ναν στην κρεμάλα. Κατά την μαρτυρία του Χόλινσεντ, εβδομήντα
δύο χιλιάδες άνθρωποι κρεμάστηκαν, μόνον στη διάρκεια της βασι
λείας του Ερρίκου του 8ου. γι' αυτό το λόγο. Βλ,. Κ. Μαρξ: Το Κεφά
λαιο
1 1 . Απαντήσεις στα παράδοζα τοιι Κ. ντε Μαλεστρουά. σχετικi
με τηv ακρί6εια όλωι• τωv πραγμάτων, 1 568. Βλ. Φ. Λε Μπρανσί, Α·
ξι6λογα κείμενα για το χρήμα, Αλκάν, 1 934.
12. Ο Ηγεμόνας, 1 5 14.
1 3. Η Μεγάλη Μοναρχία τ η ς Γαλλiας, 1 5 1 5.
1 4 . Βλ. Π. Ντεγιόν, Η Εμποροκρατία.
1 5. Προς Κομπiδιο, ή Σύντομη Εξέταση ορισμiνω• οιιvηΟισμi
νων παραπόνων. γραμ. στα 1 549 και δημ. στα 1 5 8 1 . Τις ίδιες ιδέες εκ
φράζει και ο Τζον Χέιλς, στο Δοκίμιο για την κοινή Ευημερία στο
θασίλειο της Αrrλίας, 1 549.
16. Για να μη 8γαίvει το χρήμα από ο Βασίλειο, 1 558.
17. Αναφ. Χ . Ντενίς, αναφ. προηy.
18. Στοα; τρόπους της «υποτελούς παραγωγής>�. η υποτέλεια της
ευρύτατης παραγωγικής μάζας, χωρικών και μαστόρων, επέτρεπε
στην ολιγαρχiα των όπλων και της θρησκεiας, να κάνει μια άνετη , α
κόμη και πολυτελή ζωή : είναι οι τρόποι nαραyωyής της δουλοκτη
σίας, του Φtοuδου, της Ασίας και της ΑΦρικής. Βλ. Σαμίρ Αμίν, Τά
ξη και Έθvος. 1 979.
19. Φ . Μπροντέλ, Ο Υλικός Πολιτισμός. Οικοvομiα και καπιτα
λισμός.
20. <<Παρόλο που οι πρώτες μορφές της καπιταλιστικής παραγω
γής εμΦαvίστηκαv από πολύ νωρίς σε ορισμένες πόλεις της Μεσο
γείοu, η εποχή του καπιταλισμού αρχίζει πραγματικά από το 1 6ο
αιώνω) (Κ. Μαρξ: Το ΚεΦάλαιο).
2 1 . Βλ. Γεvι-ή Ιστορι'α τωv πολιτισμών.
22. Ετήσιοι μέσοι όροι. Π. και Χ . Σονί, Η Σεθλη -αι ο Ατλαvrι-
3 85
κός αναΦ. από Π. Λεόν, Οι:οιομ(α των προ-8ιομηχανικώιι κοι·ω·
νιών.
23. Αλλά η καλλιτεχνική της παραγωγή παραμένει α•θη ρή <αrά
ης αρχές ωυ αιώνα με το Θερβάντες (Δον Κιχώτης. 1 605. Νέα Παρα
δείγματα. 1 6 1 3). με τον Ελ Γφέ<ο (Ανάληψη της Παναγίας. 1 6 1 4)
και αργότερα με το Λόπε ντε Βέγκα, τον Καλντερόν. το Βελάσ<εΟ <αι
το Μουρίλο.
24. Γενική Jσrορια τωι πολιτισμών.
25. Το Άμστερνταμ εκμεταλλεύτηκε την κατασφοΦιi και την
παρα<μή της Αμβέρσας, που την κατέλαβαν οι Ισπανοί στα 1 585. Οι
αστοί του Άμστεrντιμ απέΦιJγαν την ανακατάληψη του Βελγίου, φο
βούμενοι ων ανταγωνισμό της Αμβtρσας, μόλις Οα γινόταν ολλανδι
κή. Βλ. Χ. Χήτον. αναφ. προηγ. και Β. Μπαρμπούρ. Ο Καπιταλισμός
στο Άμστ;ρvταμ ro I 7ο αιώνα.
26. Παγκόσμια lσrορι"α. τ. 1 1 1 .
2 7 . Συχνότερα Άγγλους ή ΓάλλοιJς.
28. Βλ. Χ . Χήων. αναφ. προηγ. Ο αναγνώστης μπορεί να φαντα
στεί από τα λόγια του Χ ή τον. ποιες ήταν οι συνΟήκες ζωιiς αυτών των
πληυμάτων.
29. Κ_ Γκλάμαν, το ΟΗανδο-Ασιατι"ό Εμπόριο.
30. Αναφ. Π. Ντεγιόν, αναφ. προηγ.
3 1 . Ρ. Μαρξ, Η Αyyλι'α των Επαναστάσεων. Δεν άργησαν να εκ
δηλωθούν οι διαμαρτυρί:ς .νiνπα σ' αυτί τα προνόμια: Σερ Τζον
Κόλπε:ερ στο Κοινοβούλιο: «Μια σωστή :ανούκλα tχ.ι <ατα<υ
ριεύσει τη χώρα . . . Εννοώ τους μονοπωλητές ( . .. )>> Γενιπί lστσρiα των
πολιτισμών.
32. Βλ. υ:οσημ. Νο 1 5.
33. M:. Μουρ, Η "οι·ωιική προέλευση της δικτατορiας και της
δημοφαrίας
34. Α1Οφ. Ρ. Μαρξ, αναφ. προηγ.
35. Γενική Ιστορ{α του Σοσιαλισμού τ. Ι.
36. Π . Μαντού αναφ. προηγ.
37. Λεβιάθαν, 1 65 1 .
38. Δοκ(μιο για rην πολιτι"ή δια"υ8έρνηση, 1 690.
39. Δεύτερο δοκι'μ ισ για την πολιτική διακυ8έρνηση, 1 690
40. όπως προηγ
41. Γενική lστορiα των πολιτισμών, τ. 1 V .
42. Λόγοι περί ΕμπσριΌυ. 1 69 1 .
386
43. Βλ. υποσημ. Νο 4 1
4 4 . Κ α ι είναι σαφέστατος: ΗΣχετικά μπορούμε "α uποστηρίξου
μ.. σ: αντίθεση με την άποψη του Αριστοτέλη και του Ξ.νοΦώντα.
ότι δεν είναι δυνατόν να αποσπάσουμε την οικονομία από την πολιτι
κή. χωρίς "α αφαιρέσουμ: από το Όλον ένα πολύ σημανηκό φήμα
του, και η .πιστήμη της απόκτησης αγαθών, όπως την ονομάζουν. .ί
ναι κοινή tόσο στις ποληεί:ς όσο και στις οικογένειερι
45. Πολιορκία της Ροσέλ, 1 627- 1 628. �•Διάταγμα Χάρης)). του
Ντ' Αλtς, 1 629.
46. Αναμνήσεις του Καρδ. Ρισ.λιέ, 1 627.
47. Δηλαδή. από το 1 663 έως το 1 685. Αρχιτεκωνικά μνημ.ία αυ
tής της περιόδου: οι ιtαψίδες του θριάμ6ουιι της πύλης Σεντ-Ντενίς
και της πύλης Σεντ-Μαρτέν ( 1 674). η κιονοστοιχία του Λούβρου
( 1 667- 1 674).
48. Γράμματα. αvαμvι;σεις "αι διδασ"αλ{ες του Κολμπέρ
49. Παγ"όσμια ΙσrοριΌ. τ. 1 1 1 .
5 0 . ι•Το εμπόριο .ίναι η π η γ ή τ ο υ χρήμαως κ α ι το _ρήμα t o
νεύρο τ ο υ πολiμοω1. έγραφε ο Κολμπέρ.
5 1 . Π . Ντcγιόν. αvαφ. προηγ.
52. Χ. Νt.νίς. αναφ. προηγ
53. Ο ολλανδικός καπιταλισμός, όντας ισχυρός και κατακτητι
κός, υποστήριζε τις ελεύθερες συναλλαγές και την παγκοσμιότητα
tου ετ.κτατισμού. Ο αγγλικός κατιταλισμός, προκ.ιμένου ν' αναδει
χΟ:ί έγινε :Ονικιστής και προστατευτιστής. Η συμμαχία της μοναρ
χίας με την αστική τάξη έθεσε σε εφαρμογή μια εμποροκραnκή (μερ
καντιλιστική) τολιτική. Μ.τά τις τρώτες :πιτuχίες. εκδηλώθηκαν οι
ιδέες των ελεύθερων συναλλαγών και του Φιλελεuθερισμού. Η ίδια ι
στορία εταναλήφΟηκc στη Γαλλία με μισόν αιώνα καθυστέρηση.
54. Το γαλλικό εξωτερικό εμπόριο τολλαπλασιάστηκε κατά 3.2
φορές από το Οάνατο του Λουδοβίκου του 1 4ου μέχρι την περίοδο
1 65 1 - 1 755. Στη συνέχεια διπλασιάστηκε κατά την περίοδο 1 787-1 789.
Παράλληλα η εμτορική παραγωγή παρουσίασε αύξηση, κατά 10%.
20/� και τελικά 25% (τζ. Μαρσέφσκι, Οι"ΟΗΚή αvάπrυξη και πο
λ ι rισrι-ί αλλαγιί. τ. ΙΧ). Το αγγλικό εμπόριο διπλασιάστηκε ανάμε
σα σtα 1 700- 1 709 και 1 750- 1 759. κι έπειτα υπερδιπλασΙάστηκε (επί
2,6) ατό το 1 759 μέχρΙ το 1 804 (Φ. Ντι ν και Ου. Κολ. Η Βρεrαvι"ή
Οι'Ο'ομι"ή Α Ιίπrυξ η)
55. Σε σταθερές τιμές. το αγγλικό εισόδημα πέρασε ατό τα 5Ο ε-
387
κατομμύρια στερλίνες. στα 1 688. στα 1 34 εκ. στα 1 770 και στα 1 39
στα 1 798 ( Π . Μπερός. Βιομηχαιιr� Επα•άσrαση rαι Υάπrυξη).
Στη Γαλλία. το εμπορικό προ\'όν αυξάν.ται κατά 2 3 ανάμεσα στα
1 70 1 και 1 790.
56. Σαφής αύξηση των τιμών των αγροτικών προϊόντων στην Ειι
ρώπη και λιγότερο εμφανής στα 1<αποικιακά)) και βιομηχανικά
προϊό•τα. Βλ. Σ. Ε . Λαμπροι'ι ς. Δο"ι'μιο της δια"ι'vησης Ηύ' τιμών "αι
τωι' :ισοδημάrωv στη Γαλλι'u του 18ου αιώνα
57. Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός αυξήθηκε από τα 1 20 εκ. των αρ
χιν τοιι αιώνα. στα 1 90 περίπου εκ. στα τtλη του αιώνα (Παγκόσμια
Ισrορι'α. τ. 111).
58. Κατ: τον Αρνού. η <ιμάζα σε κυκλοφορία» αυξιjθηκε στη
Γαλλία, από τα 731 εκ. φράγκα του 1 7 1 5, στα 2 δισ. στα 1 788 (Π
Λεόν αναΦ. προηγ.).
59. Νόιψ:ς εισαγωγές ζάχαρης προς τη μητρόπολη (ετήσιοι
μέσοι όροι σε χιλι:δες τόνους)
388
67. Οι σκλάβοι ήταν κάπου 500.000. δηλαδή το fo του πληΟιι
σμού αυτιiς της π:ριοχης.
6 8 . Ο Λ.Α. Χάρπ:ρ υπολόγισε ότι, στα ι 776, το tνα τρίτο του <ιγ-
γλικού στόλου κuτuσκ:ιχιζόταν στις aποικίες.
69. Γενική ισrορι"α rων πολιrισμι)γ
70. Βομπάν. Η Βασιλική Δεκάr]. ι 707.
7 ι . Ο αβάς Κουαγιέ υπολόγισε. στα ι 786. το σύνολο της αρισω
κρατίας σε SΟ.ακι οικογiνcι:ς, κάπου 4Ο.ακι άωμu. Το μεγαλύτερο
μέρος ζούσε άνετα από τα εισοδιiματα των κτημάτων τους. ενώ ένα μι
κρό μiρος γνώρισε κnι τη φτώχεια (Χ. Σ.:. Η οιωvομική και :οι ι·ω
•ική Γαλλiα rou Ι8ου uιώvα). Ανάλογα με την περιοχή, η αρισω
κρατία είχε στα χέρια της το I l % έως το 40% της γης.
72. Χ. Σfε. Η προ.λευση rov σύγχρονο) καπιταλισμού
73. Χ. Σtε. αναΦ. προηγ. υποσ. Νο 7 ι .
74. Αναφ. προηγ. υποσ. Ν ο 69.
75. Αναφ. προηγ. υποσ. Νο 7 ι
76. Ενοριακό ΑρχειΌ τ]ς Λέν (Υόν).
77. Οι Συyyραφεiς μάρrιφες rov λαού.
78. Βλ. παρ. υποσ. Νο 69
79. Για παράδ:ιγμα: Βολταίρος, Ιστορiα του Καρόλου rou Ι2ου
( 1 73 1 } . Αγγλικές Επιστολές ( 1 734). Ο Αιώ�·ας rου Λουδοθiκοv rov
14ου ( 1 75 1 ) . Δοκiμιο περ{ Ήθώv ( 1 756). ΦιλοσοΦικό Λεξικό ( 1 764).
Ντιντερό. Φιλοσοφικές σκέψεις ( 1 746). Επιστολή για rους ru.oιJς
( 1 758), Ρουσό: Λόrος πcρi επιστημών ιωι rεχνώ\' ( 1 750). Το Κοι ιwvι
κό ΣυμΒόλαιο ( 1 762).
80. Ορισμένοι είνω υλιστές και άΟεοι: Λα Μετρί. Ο Ά Qρωπος
μηχανή ( 1 747). Ελβέτιους. Περι' Πvεύμαrος ( 1 758), Βαρόνος ντ· Ολ
μnάχ, Το Σύστημα rης Φύσης ( ι 770). Ντιντερό . . .
8 \ . Τιργκό (Λόγος nερι" παγκόσμιας Ισrορiας. 1 750) κ α ι Κοντορ
σέ (ΔιατριΒή rou πivακα rης προόδου rov αvΟρώπινου πνεύματος).
82. Βλ. υποσημ. Ν ο 69
83. Μοντεσκιέ. Το πνεύμα rων νόμων. ι 748, Ελ.τιους. Περi
Πνεύματος. Ρουσό. Το Κοιvωνι:ό συμΒόλαιο, 1 762.
84. Μοvτεσκι.. όπως προηγ.
85. Μ . Λερουά. Ιστορiα rωγ κοιvωιικών ιδεών στη Γαλλ"α
86. Ζ. z. Ρουσό. Για ro κοι�·ωvικό συμ86λαιο :αι άλλα έργα. ο
Ρουσό διατύπωσε μια εκπληκτική σκ.ψη. που σtρίμωξε στον τοίχο
τους κυβερνήτες της εποχής του αλλά και κάθε άλλης εποχής: ((Αν
389
ήμουν ηγεμόνας ή νομοΙέτης, δε Οα έχανα τον και ρό ιου με το να λέω
τι πρέπει να γίνει. Θα το έκανα και Οα σώπαιναιι.
87. όπως προηγ
88. ·όπως προηγ.
89. όπως προηγ.
90. όπως προηγ.: << Όσο μεγαλώνει το κράτος. τόσο μικραίνει η
ελευθερία».
9 1 . Αναφ. Ζ. Ζ. Σεβαλιέ.
92. Μόρλι, Η Βασιλειάδα, I 753, Ο Κώδιιως ηις Φιτης, I 755
93. Δεν είναι γνωστό, εδώ και αιώνες, ότι C(O Θ.ός που δίν.ι ζωή
σων καθένα, κάνει και. τον πλούσιο να βοηθά το φτωχό να ζήσει;•ι. Η
ίδια ιδέα εξακολουθεί να διαδίδεται σήμ.ρα, .Φόσον ακούγεται συχνά
ο ισχυρισμός, ότι ο πλούσιος C(προσΦέρει εργασίαιι και <<δημιουργεί
θέσεις απασχόλησης . . . ι•
94. Α. Σαμπέρ, Ο Ρουσό οι ιωνομολό-yος. ΕπιΟ.dρηση της οικο-
νομικής ιωι ιωηwνικίς ιστορiας. Νο 3. 1 964.
95. Λίχτενμπέργκcρ, Ο Σοσιαλισμός στο /So αιώνα. 1 895.
96. Βλ. υποσ. 86
97. όπως προηγ
98. Χ. Ντενίς, αναφ. τροηy
99. Τα δικαιdματα και τα καθψωντα των πολιτώιι. 1 758.
1 00. Αμφι θολiες προς τους οικονομιιωύς φιλοσόφους, πά·ω στη
Φυσι.·ή τάξη ωι πι ν οι;σι"α τωιι πολιτικιν κοιι'ωvω)Ι'. 1 768.
1 0 1 . όπως προηγ.
1 02. Αρχές της ηθικής ΦιλοσοΦiας.
103. Περi Α που, I 772
1 04. ΗΟοφατία, ιί διακυθέpιιηση Βασισμένη στηιι ΗΟικί
105. Φιλοσοφικ� Ιστοpι"α των δύο Ι·διω', 1 770
1 06. Θεωρiα τωv πολιτικών νόμων. 1 767.
1 07. Επιστολί ΎΙα τη Οεωρι'α τωv πολιτικών vόμωι, 1 770
1 08 . Απάντηση στους ού-χρονους διδάσ.·αλους. 1 7 7 1
1 09. Για τ ο ψωμ( .·α ι τ ο στάρι, 1 774.
1 1 0. Χρονικά. τ. ΧΙΙΙ. 1 788
I I I. Μ . Φουκό. Ιστορία της τρέλας στην κλuσικ� εποχ�
1 1 2. ΛόΎος -yια τηι προέλευση της ανισότηcας ανάμεσα στους
ανθρώπους. 1 154.
Ι 1 3 . Χ . Σέε: Η οικοιιομικ� και κοινωνικ� Γαλλiα στο /So αιώνα.
1 1 4. Φ. Κενέ, ιιΣποράιι, ( 1 757).
390
I 15. όπως πρ�ηγ.
1 1 6. όπως προηγ.
I 17. όπως πρ�ηγ.
1 1 8. Σκέψεις yια rι διαιωρψωση και τη διαιυμ ή rov· πλούτου.
1 766.
I 19. Σημαντικά ερωrίμιι π:ρi μτωριΌυ (I 755).
1 20. όπω; uποσ. Νο 1 1 R
121. όπως προηγ.
\ 22. όπως ΠρQηγ
123. όπως προηγ.
1 24. όπως προηγ.
125. Άρθρο στιιv Εγκυκλοπαίδεια. 1757.
«Εγκώμι ο τ ο υ Jcι•σέ• vrc Γκοιφ>>. 1 759
1 26.
Κατά κύριο λ)γο χjρη στο Μερσιέ ·τc λα Ριβιtρ: Η φυσική
127.
" •. 1 767. τον Ντυπόr ντε Ν ε·
τάςη και η οιισlα rω• πολιrι:ώv κοι ι•ωι•ιι.η
μούρ. Γlερi προελεύσ:ως και πρι6δοι! rης ι'aς :πισrήμης. και τον
Μπιγκό ντc Σcντ-Κροιό. Δο:fμιο πεpι' ελωΟερι'ας rov εμπορiου ιωι
rου επιτηδεύμαrος. 1 775
128. Ε. Λε6ασέρ. Ιστορία των εργατt\i)ν τάξεων κuι της Βωμη·
χανίας στη Γαλλία
1 29. Οικοιομι·ή και κοιι·ω•ική ισrορι·u της Γu.λiuς. τ. 1 1 1 .
1 30. Π . Μιντού, αναφ. προηγ. Επίσης βλ ΤΣ. Αστον. Η Βιομ η·
χαι•ική Επαι·άσrαση. J 760-1830 ...
1 3 1 . Ί. Μαντού. αναφ. προηγ.
1 32 . όπως προηγ
1 33. Άστον. βλ. υποσ. Νο 1 30.
1 34. Π . Λεόν. Προ·8ιομηχnιικΞς Οι:οi'Ομiες και ωv(ες,
1 650- 1 780.
1 35. Ε. Ουίλιαμς. Καπιταλ ι σμός και Σκλά6οι.
1 36.· (Ι ·Η ρcμο και χαμογελαστό χωριό. το πιο )μορφο στην
πεδιάδα
τα παιχνίδια σου τ.λειωσαν, η γοητεία σου χάθηκε.
στα δασάκια σου βαραίνει το χ.ρι του rυρύ: Ι'\'ου ( ... )
Ένας αΦέντης τα άρπαξε όλα ( . . . )
Και τρέμοντας τα παιδιά σου
φεύγουν και πάνc μακριά. πολύ μακριά ( .. )
Οι πλούσιοι μοιράlονται αιηή τη γη.
που δε γνώριζε φρόχτcς.
391
ακόμα και τη χ.ρσα γη της κοινότητας ( . . . )
( Όλιβερ Γ(όλντσμιΟ, «Το έρημο χωρι6>1 αναφ. Π. Μαντού . .
1 37. Χ. Χήτον, α·αφ. προηγ
1 38. Π . Μαντού, αναφ. προηγ.
1 39. Τ.Σ. Άστον, αναφ. προηγ.
1 40. Π . Μαντού, αναφ. προηγ.
1 4 ι. όπως προηγ.
142. ΓΣ. Άστον, αναφ. προηγ.
143. Στα 1 7 1 7 οι Ντέρμπι παράγουν 50 έως 00 τόνους 6αμ6ά(ι
το χρόνο, Cώ στα 1 790, 10.000 έως 1 4.000 τόνους. Το ακατέργαστο
βαμβάκι εισαγωγής, αυξήθηκε από 5 εκ. λίβρες στα 1 7 8 1 , σ: 33 :κ.
λi6:ς, στα 1 789 και 60 :κ. στα 1 802.
1 44. Π . Μαντού, αναφ. προηγ.
145. Χ . Ντ:νίς, αναΦ. προηγ.
1 46. όπως προηγ.
1 47. όπως προηγ.
1 48. όπως προηγ
149. Α . ΣμιΟ, Ε..λεηά Έργα. 1 950, :κδ. Νταλόζ.
1 50. όπως προηγ.
1 5 1 . όπως προηγ.
1 52. όπως προηγ.
1 53. όπως προηγ.
ι 54. όπως προηγ
1 55. όπως προηγ ... Αναφερόμενος για το κεΦάλαιο τοu αγρότη,
επανέρχεται στις Φυσιοιφατικές ιδέες που επέκτεινε προηγουμ.νως:
«Κανtνα ισόποσο κεφάλαιο δεν ενεργοποιεί περισσότερο παραγωγι
κή εργασία από εκείνο του αγρότη . Γιατί όχι μόνον οι υπηρtτες του
κτήματος, αλλά και τα ζώα και τα εργαλ:ία, υπολογίζονται σαν παρα
γωγιωί εργάτες. Άλλωστε στην καλλιέργεια της γης, η Φύση εργά
ζεται δίπλα στον άνθρωπο, και ενώ η εργασία της δεν κοστίζ:ι τίπο
τα. ό,τι παράγει δεν έχει λιγότερη αξία, απ' ό.τι παράγουν και οι πιο
ακριβοπληρωμένοι εργάτεζΙΙ.
1 56. όπως προηγ.
1 57. όπως προηγ.
1 58. ΓΣ. Άστον. όπως προηγ.
1 59. Ρ. Ροζανβαλόν, Ο Ουrοπι"ός Καπι ταλισμός.
1 60. όπως προηγ.
1 6 1 . όπως προηγ.
392
1 62. Π. Μαντού, αναΦ. προιιγ.
163. Έρειι'α σχετικά με τηv -οι•ωvική δικαιοσιίvη και τηv επι"-
δρασή της στηv ηθική και τηv ευτυχι"α ( I 793).
1 64 . όπως προηγ.
165. όπως προηγ.
1 66. όπως προηγ.
ι 67.Δοκίμιο περi του vόμου του πληθυσμού r τις επιδράσεις
του στη μελλοvτrκή τελειοποι'ηση της κοιvωνίας, μ: παρατηρήσεις
πάw στις σκέψεις τωv :. Γκόvτουιv. κ. Κοvτορσέ ·αι άλλωΙ' σtιyγpα
Φέωv. 1 798.
1 68 . όπως προηγ.
1 69. όπως προηγ
1 70. όπως προηγ.
1 7 1 . όπως προηγ.
1 72. Γεvική ιστορι'α τωv πολιτισμώv. τ. V.
ι 73 . Πλιίρες μάθημα της πραιπικιίς πολιτικι;ς οικοvομίας. /828-
1829.
ι 74. Αρχές της πολιτικής οικοωμι"ας και της φορολοyίας. 1 8 1 7 .
I 7 5 . Β λ . ιιποσημ. Νο ι 73.
Ι 76. Βλ. uποσημ. Νο ι 73.
ι77. Πρόλογος στις Οικοvομικές Αρμοviες. 1 845.
1 78. Ζακ Μπονόμ. Νο Ι. Ιούvης 1 848.
1 79. Βλ. uποσημ. Ν ο I 77.
1 80. Το ΜαvιΦέσrο τωv Ίσων ( 1 796), δε δημοσι.εύτηκε τότε εξαι
τίας δύο φράσεων που δε δέχθηκαv vα προσuπογράψοι>ν όλοι οι Ί
σοι: ��Ας εξαΦανιστούν όλες οι τέχνες, αν χρ:ιαστεί. κι ας μας απο
μείνει η πραγματική ισότητα)). και, κ . . ας χαθούν επιτέλοα; οι εξοργι
στικές διακρίσεις (. .. ) ανάμεσα στους κυβερνήτ:ς και ωυς κυβερνόμε
νοα;>ι. Αναφ. Τζ. Μ. Μπράβο. Οι σοσιαλιστές πριv το Μαρ,
1 8 1 . Επισrολιj ενός κατοίκου της Γενεύης προς τους σιιyχρόvους
του, 1 803.
1 82. Το επιτήδευμα. HH 7-J 8 1 8. Το σJστημα του επιτηδεύματος.
1 82 1 . Ο Ενρί vτε Σεvτ-Σιμόv προς τους κυρiους ερyάτες. ι 8 2 1 , Ο vέος
χριστιαvισμός. ι 825.
1 83. Πραyματεiα περι" αγροτικής ιωι οικιακής ένωσης, 1 822. Ο
Νέος Κόσμος, 1 829. Παyiδες και Τσαρλαrαvισμός rωv δύο αιρέσεω•
rοιι Σεt-Σιμόv και του Όοιιεν, 1 8 3 1 κ.α.
\ 84. Μια νέα όψη της κοιvω•iας. 1 8 1 2- 1 8 1 3. Παρατηρήσεις πάιω
393
στις επιδράσεις του Βιοτεχνικού σιιστήμαιος, 1 8 1 5, Α ναφορά προς τη
χώρα του Λά•αρκ. 1 8 1 5- 1 8 2 1 . Το 6ι8λ'ο του •έου ηθικού κ6σμου,
1 840, Διαλέξεις για το λογικό σύστημα της ιωιvωνίας. 1 8 4 1 , Περι' της
απασχόλησης τωι παιδιώι στις 8ιοτεχνι'ες. 1 848, Η ζωή του Ρόμπερτ
Όουεν. γρσμμέιη από τον ι'διο, 1 857- 1 858
1 85. Βλ. Η Ισrορiα του Σοσιαλισμού, έκδ. Μαλλιάρης-Παιδεiα.
1 86. Βλ. Λε Βαν - Λεμέλ, ιιΜέθοδοι προβολής της πολιτικής οι-
.·οι·ομίας στη Γαλ.{α του Ι9ου αιώνα.
1 87. Κατήχηση της πολιτικής οιωνομι'ας. 1 8 1 7 .
1 88 . όπως προη,.
1 89. όπως προη,
1 90. Π . Λαντς. Αζ ι'α και Πλούτη.
191. Ντ. Ρικάρντο, Αρχές της πολιτικής οι κονομι'ας και της Φο-
pολογiας, 1 8 1 7.
1 92. όπως προηγ.
1 93. Χ . Ντενiς. αναφ. προη,
1 94. Ζ. Σε. Κατήχηση.
195. Βλ. uποσημ. Νο 1 90.
1 96. όπως προη,.
1 97 . Ζ. ΜαρζέΦσκι, Φιιλλάδια της ISEA, Νο 1 63, ΙοΊλ. 1 965
1 9 8 . Ζ. Μάρκοβιτς. όπως προηγ.
1 99. Κέμπριτς. Οικονομιηί Ιστορiq της Ευρώπης. τ. Vll.
200. Α. Κl\γοuντ και Α. Λόνγ:ιντ, Η αιιάπτυςη της διεθνούς οι
κοι·ομι'ας 1820-1960.
20 Ι. Φοuριέ, Ο Νέος Κόσμος. 1 829
202. Φ. Ένγκελς. Η κατάσταση της εργαζόμε•ης τάξης στην Αγ
γλια. 1 845.
203. όπως προηγ.
204. Μ . Λεβί-Λεμποuαγιέ. Οι Ευρωπαϊκές τράπεζες και η διεθνής
εκ8ιομηχανοποiηση, κατά το πρώτο μισό του /9ου αιώνα
205. Ζ. Μάρσαλ και Ζ. Λεκαγιόν, Η κατανομή του εθνικού εισο
δήματος. 1 958.
206. Φ. Ένγκελς, αναφ. προηγ.
207. Στο Παρελθόν και Παp6•, ο Καρλάιλ μιλάει για Ι ,4 εκατομ
μύρια ιΟαγενεiς και 2 εκατομμύρια έγκλειστους στα ((σπίτια εργα
σίας)),
208. Α. Γιουρ, Η ΦιλοσοΦiα των Βιοτεχ•ώ•, 1 845.
209. Π . Ριού. Η Βιομηχανική Επανάσταση. 1 780-1880.
394
2 1 0. Γεvι;ή /στορ/α της Ερyασι'ας, τ. 1 1 1
2 1 1 . όπως προηγ.
2 1 2 . Βλ. υποσημ. Νο 209
2 1 3 . Α. Γκεπέν, Η Νάι'ΗJ καrά ω / 9ο αιώι'1. Ο Γκεπέν δεν είναι
ο μόνος φιλάνθρωπος και σοσιαλιστής γιατρός της εποχής του που α
ναφέρεται σ· αυτά tα Uέματα. Ηλ. για παράδειγμα το έργο του Βιλερ-
μ:.
2 1 4. Βλ. Μπ. Μουρ. Η ι.:οινωνι-ή προέλευση rης δικτατορ(ας
και της δημοκρατiας
2 1 5. Χρησιμοποιούμε τον όρο ((γραφειαστικήιι τάξη για τα κοι
νωνικά στρόματα που ασχολούνται στα γραφεία: διοικητη:ά στελέχη
και υπάλληλοι, δημόσιοι υπάλληλοι της κρΗτικής μηχανής. Από τη
στιγμή που τα στρώματα αυτά εξειδι.:εύονται σε κάποια τεχνική , ωυς
αναΦέpουμ: σαν ((τεχνο-γραΦ:ιαστικήι• τiξη. και όταν η αναπαραγω
γή τους συ•δέεται με τη λειτουργία του Κράτους. τους επισημαίνουμε
σαν �(κρατική γραφειαστική» τάξη
2 1 6 . Ντιβ.ρζιέ ντε Οράν. Παγκόσμια !στορ/α, τ. 1 1 1 .
2 1 7. Λ ο μ . Η Μεγαλοαστι-ή τάξη στην :ςοιισι'α και :οιwνικές
τάςεις
2 1 9 . Μ . Ντεμπουζί, Ο άγριος καπιταλισμός τω• ΗΠΑ. 1860-
1900.
220. Φ . Μπαστιάν. Ο Κομπvτέν και η Έ·ωση, 1 846.
22 1 . Ριού. αναφ. προηγ.
222. Καταρχήν προς τη Μεγάλη Βρετανία, και στη συνέχεια
προς τη Γερμανία. Βέλγιο. Ελβετία, Ιταλία. Ισπανία
223. Ρ.Ε. Καμερόν. Η Γαλλι'α και η οικο·ομική a•άπωξη της
Ευρώπης.
224. Φ . Μάουρο. αναφ. προηγ.
225. Γενική ιστορiα των πολιτισμών.
226. Ριού. αναφ. προηγ.
227. Ζ. Σατελέν και Ζ. Μπακό, Α·άπτι.ιςη του καπιταλισμού ιαι
συμμαχία ' τάξεων στη Γαλλiα. 1 978
228. Αναφ. στο προηγ. Ο Ναπολέων ο 3ος έκανε σημαντικές πα
ραχωρήσεις προς την εργατική τάξη. αλλά παράλληλα. στα 1 853. ά
φησε τον Οσμάν να ανοίξει μεγάλες λεωφόρους στο Παρίσι για να α
ναπτύσσονται εύκολα τα στρατεύματα
229. βλ. υποσημ. 225.
230. Γενική lστορ{α του Σοσrαλrσμού, τ. I. επίσης Λομ. αναΦ
395
προηγ.
23 1 . Για παράδειγμα: Κονσιντεράν, Κοινωνι""ή Δ ι δασ""αλiα.
1 8 34- 1 844, Ροντμπερτούς. Απαιτήσεις των εργαζόμε-ων τάξεωιι, 1 837,
Καμπέ. Ταξiδι στην J""αρiα. 1 838. Λ. Μπλανκ, Για την οργάwση της
Εργασiας, 1 839. Το εργαστήρι, εργατική εφημερίδα. 1 840. Π ρουντόν,
Τι ει'ναι 1 ιδιοκrησiα; 1 840, Ένγκελς, Η ωτάσταση της εργαζόμενης
τάξης στην Ayyλiα, 1 845, Προυντόν. Η ΦιλοσοφιΌ της αθλιότητας.
Μαρξ. Η Αθλιότητα της ΦιλοσοΦiας. 1 846. Μαρξ και Ένγκελς, Το
ιωμουνισrικό μανιφέστο, 1 848, Μπακού•ιν, Αιuρχικά κεiμενα. 1 850-
1 876. Προuντόν, Γενι"ή ιδέα της επανάστασης. 1 8 5 1 . Μαρξ. Κριτιπί
της πολιrι·ιjς οι:ονομι'ις, 1 859, Προυντόν, Για την ικανότητα της
φγαrικής τάξης, 1 865, Μαρξ, Το Κεφάλαιο, 1 867.
232. Η οικονομολογική σκέψη διαφοροποιείται: Σισμοντi1 Νέες
αρχές της πολιτικής οικονομι'ας. 1 8 1 9 . Βι.νtβ-Μπαρζμόν. Η χριστια
νική πολιrι·ή οιιωνομ{α, 1 834, Λιστ. Το εθνικό σύστημα της πολιrι
κής οικονομiας, 1 8 4 1 . Τζ. Σ. Μιλ, Αρχές της πολιrι·ής οικονομiuς.
1 848. Μπασrιά. Οι οικονομικές αρμονiες. 1 849. Κάρεϊ. Οι αρμονι·ές
του συμφέροντος, 1 8 50, Νις, Η πολιrικιί οι κονομiα από ισrοpι-ή ά
· ποψη. 1 8 5 1 . Ζιγκλάρ. Οι οικονομικές κpiσεις και η περιοδική τους ε
πιστροφ;. 1 8 6 1 . Λε Πλάιγ, Η κοινωνι-ή Μεταρρύθμιση. 1 864. και Η
Οργάγωση της Εργασiας, I 870 . . .
2 3 3 . Στα 1 830. ο αριθμός των ψηφοφόρων σ τ η Γαλλία αuξάν:ται
από 90.000 σε 166.000 και στα 1 846, 247.000
234. Επιστολή προς Βαιντ::μ άγιcρ, 5-3- Ι 852
235. Μανιφέστο του κομοvνιστι ""ού κόμματος. 1 848.
236. Η γερμαιιικi ιδωλογiu, 1 846
237. Πρόλογος του 1 850. στις ((Κριτικές σημειώσεις για ro άρ-
θρο, Ο Βασιλιάς της Πρωσiας και η κοινωιιικrί μεταρρύΟμισψι.
238. βλ. υποσημ. 235
239. όπως πpοηγ
240. όπως npοηγ.
241 . Συμ6ολιj στην κριrι""j της ΦιλοσοΦι"ας του δικαiοv.
Χέγκελ, 1 844.
242. όπως πpοηγ.
243. Η Ά για Οι""ογέιιεια, 1 845
244. βλ. uποσημ. 235.
245. 6λ. υποσημ. 237
246. Προστατευτισμός και ελεύθερη συιuλλαγή. 1 847.
396
247. Βλ. υποσημ. 24 1 .
248. Θεωρiα της υπερα,iας. χειρόγρ 1 !6 1 - 1 863
249. Υλικά για την Οικοvομ{α. χειρ. 1 8 6 1 - 1 865.
250. όπως προηγ.
25 1 . Η πάλη των τά,εωv στη Γαλλfα ( 1 848- 1 858), Η 1 8 Μπριμέρ
και ο ΛουδοΒfκος Βοναπάρτης, Εισήγηση προς την Ι η Διεθνή, σχετι
κά με το γαλλο-γερμανικό πόλεμο και rov εμφύλιο πόλεμο στη Γαλ
λι"α . . .
252. Τ ο ΚεΦάλαιο, 1 867
253. όπως προηγ.
254. όπως προηγ.
255. Βλ. την ενδιαφέρουσα Οέση του Χ . Νάντ.λ, έννηση της
μαρξιστικής αντληψης των μισθών, Παρίσι-8. Βενσέν, 1 979.
256. Το Κεφάλαιο, τ. I .
257. όπως προηγ. . τ. 111.
258. όπως προηγ., τ. Ι
259. ό Πως προηγ.
260. όπως προηγ.
26 1 . όπως προηγ.
262. όπως προηγ. τ. 111 (γραμμ. 1 864- 1 875).
263. Ουτοπι-ός και επιστημονικός σοσιαλισμός, 1 880.
24. Κατά κύριο λόγο, Σ. Ζιγκλάρ, Οι οικονομικές κρiσεις και η
περιοδική τους επιστροφή, 1 8 6 1 .
265. Κατά κύριο λόγο, Σ. ΤζεΒόvς, Θεωρiα τ η ς πολιτικής οικο-
νομ'ας.
266. Βλ. ιιχοσημ. 264.
267. Καϊντελμπέργκερ, Μαν{ες, Πανικο{ και ΣυντριΒές, 1978.
268. Ζ. Μπου6ιέ, Το Κραχ της Γενικής "Εvωσης.
269. Τουγκάν-Μπαρανόφσ:ι, Οι Βιομηχανικές κρiσεις στην Αy
γλι'α, 1 9 1 2.
270. Ζ. Λεσκίρ, Γενικές και περιοδικές κρiσεις της υποπαραγω
γής, 1 923.
27 1 . Α. Π ιγκού, Βιομηχανικές Διακυμάνσεις, 1 929
272. Ζ. Λομ, Η αγοραστική δύναμη του Γάλλου εργάτη. στο
διάστημα ενός αιώνα.
273. Σεπρεμάπ, Προσέγγιση του πληθωρισμού: ro γαλλικό πα
ράδειγμα.
274. Ρ. Μαρξ, Παρακμή της Βρετανικής οικονομι"ας.
397
275. Φ. τέιλορ, Καrάθcση στην επιrροπιί έρευι'Uς rης Βουλής
rων Α \'tιποσώπων. 1 9 1 2.
276. Αρχές της cπισrημΟ νιίς διαχει'ρισης. 19 I I .
277. Λεσοiρ-Ζ:ρ:ρ, Οι:ονομική /στορι'α. /9ος. 106ς αιώνας. τ.
398
302. ΜαρσέΦσκι, Φvλλάδια rης ISEA Νο 1 63 .
303. Φ. Ντιν και Ου. Κολ., αναφ. προηγ
304. Μάρκο6ιrς. όπως υποσ. 302.
305. Χ . Φάις. Ευρώπη, ο παγκόσμιος τ.πεζ(rης. 1870-1914.
306. Κένγουντ-ΛάΦιντ. αναΦ. προηγ.
307. όπως προηγ
308. βλ. υποσημ. 29 1 .
309. Βλ. υποσημ. 295.
310. Λερουά-Μπολιέ. Η αποικιοκραrι'α στους σύγχρονους λαούς,
1 89 1 .
31 I. Υπογράμμιση του συγγραφέα ( Μ . Μπο). Αλλά ο Λερουά
Μπολιέ επιμένει: ι( Η αποcιοκρατία είναι ένα από τα μέσα που προλα
Βαίνουν, με το άνοιγμα νέων απασχολήσεων στα :εΦάλαια. τον εξευ
τελισμό tαιν επιtο:ίαιν, κι αυtό είναι ένα από tα πολλά πλεονεκτήμα
τα, που κανείς συγγραφέας δεν επεσήμανε μέχρι σήμεpα1>, όπως
προηγ
3 1 2 . όπως προηγ.
3 1 3 . Βλ. Σ. Ζιλιέν. Η Αμερικάνικη Αυτοκρατορ[α.
3 1 4 . Χόμπσον, Ιμπεριαλισμός, 1 902.
3 1 5. Χίλφερντινγκ, Το πιστωτικό κεφάλαιο. 1 9 1 0.
3 1 6. Ο. Μπάουερ, Νόϊε Τσάι τ. Νο 24.
3 ι 7. βλ. 1\ΠΟσημ. Ν ο 291 .
3 1 8. Ντε Γκωλ, Η κόψη του σπαθιού, 1 932.
319. Αναφ. Ντολεάνς. αναφ. προηγ
320. όπως προηγ
321. Τζ. Μπρον, αναΦ. προηγ.
322. Οικονομική και Κοιvωνικj Ιστορι'α της Γαλλι'ας. τ. I V .
323. Ε . Ντολεάνς, αναφ. προηγ. τ. 111.
3 2 4 . Μ π. Κοριά, αναφ. προηγ.
325. Εξαιτίας της επιστράτευσης στους τόπους εργασίας. η ανα
λογία είναι μικρότερη για τους εργάτες της βιομηχανίας (8.8%) και
των μεταφορών ( 8 , 1 % ) και μεγαλύτερη για τους αγρότες ( 1 0%) και για
τους ελεύθερους επαγγελματίες. ( 1 0.7%). βλ. υποσ. Νο 322.
326. Διάσκεψη Παρισιού και ΛονδίνοιJ, 1 92 1 , ΓένοΒας 1 922. Κα
τάληψη της Ρουρ, από Γαλλία και Βέλγιο. και αγγλο-αμερικάνικη
συμΦωνία για το διασυμμαχικό χρέος ( 1 923). Επιτροπή Ντόους 1923,
σχέδιο Ντόους. 1 924, συμφωνίες Μελόν-Μπεροζέ και Τσόρτσιλ-Κα
γιό. 1 926. επιτροπή Γιουνγκ, 1928. σχέδιο Γιουνγκ. 1 929 . . μέχρι το
399
μορατόριο του Χοι)βερ, ι 93 ι , κω τη διάσκεψη της Λωζά•ης
327. Βλ. Τζ. Άκερμαν, Οιωvομικ�ς Δομές και Κύκλοι. τ. 11
328. Καϊ•:λμπέργ:ερ, Η παrκόσμια ύφεση. ι 929-39.
329. Από παραδόσεις του Ζ. Μαρσ:ιγ. στο πανεπιστήμιο Παρί-
σι-8.
330. Τζ. Γκαλμπράιτ, Η Οικοvομικιί Κρ!ση rοιι 1929
33 ι . Λ . Ρόμπινς. Η Μεrάλη Ύφεση, 1929-1934.
332. Αναφ. από Σ. Ζιλιέν, αναφ. προηγ.
333. Στα ι 9 ι 4, οι μεγάλες αμ.ρικάνικ:ς τράπεζ:ς διuθέτuν 26 υ
ποκαταστήματα στο εξωτcρικό. Στα 1 9 ι 8 είχαν 61: 31 στη Λατ. Αμε
ρι:ή και 26 στην Ευρώη.
334. z. Νιοζί. Η κα·αδέζικη αστική τάξη, ι 980
335. Χ. Ου. Φόκνερ, αναφ. προηγ. Όπου αντιστοιχεί μια εκπλη
κηκή σύμπτυξη της ατομικής ιδιοκτησίας: το πλουσιότερο 1% του
πληθυσμού κατέχει στα ι 922 το 6ι% των μετοχών, στα 1 939 το 69%
και στα ι 953 το 76%.
336. Φόκνερ. αναφ. προηγ.
337. Τζ. Άκ:ρμαν, αναΦ. προηγ.
338. Βλ. Φ. Κουρτέλ. Ορθολοrική Ορrάvωση rης Ερrασiας, θέ-
ση στο πανεπιστήμιο Παρίσι-8
339. Χ. Φορντ, Η ζωή μου, το iρro μου, 1 926.
340. Χ . Μπέϊνον. Δου.εύοvrας rια ro Φορvτ. 1 973.
34 1 . Κ. Σουάρντ, Ο Ορύλος r ο υ Χivρυ Φορvτ. 1 948.
342. Α. Νέβινς, Φορvτ: Οι Χρόνοι. ο Άνθρωπος, η Εταψ:iα,
1 954
343. βλ. υnοσημ. Νο 339
344. Υπήρχε ένα ειδικό σώμα (<επιΟεωρητώνιι που έλεγχαν με
ποιο τρόπο ξόδευαν οι εργάτcς τα χρήματα στα σπίτια τους (Mn. Κο
ριά, αναφ. προηγ.).
345. Μnέινον, βλ. υποσ. 340.
346. βλ. υnοσημ. Νο 339.
347. Αναφ. Τζ. Λορ:ντζι και Τζ. Γcαλμπράιτ, αναφ. προηγ.
348. Σ . Ζιλιέν, αναφ. προηγ.
349. Τζ. Γκαλμπράιτ, Η εποχή της ΑΒεΒαιότητας, 1 977.
350. Για την κρίση. βλ. Λ . Ρόμπινς, αναφ. nροηγ. και Χ . Φό
κνερ, αναφ. προηy.
3 5 1 . Λ. Ρ. Φρανκ, Το Πεipαμα ΡούζΒελτ και το αμερικάνικο .-ο ι
νωvικό περι6άλλοv, 1 937.
400
352. Γειιιj lσropia τωι· πολιrrσμώ'. t . VII
353. Χ . Ου. Φό:νερ. αναφ. ιφοηγ.
354. Ο αριΟμός των συνδικαλισμένων περνά από τα 3 εκ στα
1933. στα 4.7 ε.-. στα 1 9�6. στα 8.2 εκ. στα 1939 και στα 1 3.5 εκ. στα
1 943.
355. Τζ. Μ . Κέινς. Οι οιιωνομι ..ές συνέπειες του κ. Τσδpτσι..
1 925.
356. όπως προηγ.
357. Ου. Σόμπερτ, αναφ. προηγ.
358. Μ . Νωμπ. Μελέτες για την ινίπτυξη rου ιωπιταλισμού,
κ.ακ.
359. Α. Σ. Πιγκού, Η Θεωρ{α της Α vεργι'ας. \935.
360. Λ. Ρόμπινς. Η Μεγάλη Ύφεση. 1 93 5 .
36 1 . Τζ. Μ . Κέινς, Η Γενι"ή Θεωρ{α τ η ς Απασχόλησης. τ ο υ Ε ·
πιτόκιου κ α ι r o v Χριίματος. 1 936.
362. Κατανομή των ξ:νων επενδύσεων της Μεγάλης Βρετανίας
(σ: εκατομμύρια δολάρια):
1914 1938
Ευρώπη 1 .050 1 . 750
ΗΠΑ 4.250 2 . 7 50
2.800 2 . 700
3 .700 4.900
2 . 200 3 . 3 50
Ασία 3.550 5.250
Αφρική 2.450 2 . 1 50
Παγκόσμιο Σύνολο 20.000 22.850
40 1
37 1 . Α. Σο6i. αναΦ. προηγ.
372. όπως προηγ
373. Ζ. Λομ. Η αγοραστι.:ή διί•αμη rov Γάλλου εργάτη. αναΦ
προηγ·
374. Ν . Πουλαντζάς, Φασισμός και Δ ι παrοριΌ
375. Β. Ράιχ, Ψυχο.ογiα της μάζας rov φασισμού. 1 93 3 .
376. όπως προηγ.
377. Ντ. Γκερέν, Φασισμός cαι μεγάλο cεφάλαιο, 1 936.
378. Δηλαδή tα στρώματα των δημόσιων και ιδιωτικών υπαλλή-
λων, οι μισθωτοί των γραφείων κτλ
379. Γ;ιιcή /στορiα τω• πολιτισμών, τ. Vll.
380. βλ. υποσημ. Νο 377.
38 1 . Ζ. Ζ. Σεβαλι., Τα Μ:γάλα πολιτικά έργα.
382. όπως προηγ.
383. Ν . Ποιλαντζiς. αναΦ. προηγ.
384. Όροι συναλλαγής της βιομηχανικής Ευρώπης (για το σύνο
λο τω' εννέα χωρών: Μ. Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία. Ιταλία. Βέλγιο.
Λουξψβούργο. Ολλανδία. Σουηδία, Ελβετία): σχiση των τιμών .ξα
γωγής προς τις τιμές εισαγωγής, με βάση το 1 00 του 1 9 1 3: 96 στα
1 920. 1 09 στα 1 929, 138 στα 1933, 1 24 στα 1 937
385. Στη Γαλλία. το ποσοστό των δημόσιων :ξόδων από την α
καθάριστη εσωtερι:ή παραγωγή παρουσιάζει την εξής διακύμανση:
1 1 % στα 1 872, 33% στα 1 920, 27% στα 1 932, 4 1 ", σtα ι 947 και 49%
στα 1953.
386. Στις ΗΠΑ το ποσοστό των υπαλλήλων από τον :νεργό πλη
θιισμό παροιισιάζει tην :ξής αι\ξηση: 1 0% στα 1 9 1 0, 1 4% στα 1 920.
ι 7% στα ι 940.
387. Βλ. Η Ιστορία του Σοσιαλισμού, Μαλλιiρης- Παιδεία. 1 985.
388. Σ. τέρκελ, ΔουλειίΜτας. ι 972
389. όπως προηγ.
390. όπως προηγ.
39 1 . όπως προηγ.
392. Σεπρεμάπ, αναφ. προηγ.
393. βλ. κατά κύριο λόγο Κόλιν Κλαρκ. Οι όροι rrις οrωvομι
:ής προόδου, 1 940.
394. Δρόμος που ανοίχθηκε από το Ρ. Φ. Χάροντ, με μια πλούσια
αρθρογραφία
395. Αρθρογραφία Σόλοου στην Τριμηιιαiα εφημερίδα της Οι-
402
κοvομιΌς, 1957 και Τζ. Μιντ. Μια ιτοκλασική θεωρι'α rης οικοιιομι·
κής αviπrυςης, 1 96 1 .
396. Ου. Ρόστο6. Η διαδι κασι'α της οικοvομικιίς αιάπrυ{ης, 1 9 53
115
σrοξωrφι;Q
- ;πειδύσεις rωv ΗΠΑ στο:ξωτερικό
(εξαyωyή κεΦαλα{ων από ΗΠΑ (42) (-41)
ή πιστπις αυrοεπέvδtισης ή τοπικά δάνεια) (73)
403
- ;τιjσι:; uποΦορtς 15 ( + 1 5)
404
4 1 7. Στα 1 979. δtκα.Φτά συγκροτήματα βιομηχανίας και ενερ
γείας πραγματοποίησαν κέρδη που ξ:π:ρνοιiσαν το tνu δισ. δολάρια
tντ:κα πετρ:λα'κά συγκροτήματα με επικεφαλής tη• Ολλανδικιi
Σελ (6.7 δισ.) και την Έξον (4.3). έξι βιομηχανικά συγκροtιiμutu:
!Π (5,7), tιlλεπικοινω•ίcς, ΙΒΜ (3.0) πληροφορική, Τζέ·εραλ Μό
τορς (2.9) και Φορντ ( 1 ,2) αιηοκίνητο. Τζένεραλ Ελ:κτρικ ( 1 .4) ηλ;
πρικά μηχανιjματα. Κόντcκ ( 1 .0) φωτογραφικά είδη . Από τα έντcκα
πετρcλαϊκά συγκροτήματα πι εππi είναι αμερικάνικα, ε"ώ και πι έξι
βιομηχανικά συγκροτήματα είναι αμερικάνικα (ΕΦ. Λε Movr. 19
Ιουλ. 1 980)
4 1 8 . Μ. Π. Σαβί, παράδοση στο παν:πιστήμιο Πιφίσι-8.
4 1 9 . Γκάρι Μπράινερ. αvαφ. Σ. τtρκελ, αvαφ. προηγ.
420. Τζ. Φόρεστερ. καΟ. Μιτ. αναΦ. Ντ. Ρινιόν και Ζ. Κ:ρζόλα.
Κρι rική rov διαχωρισμού rης ερyασι'ας. 1 973.
42 1 . Κ. Βεργόπουλος. Ο Άμορφος Καπιrαλισμός. 1 974.
422. Χ . ΜάγκνtοΦ. αναφ. προηγ
423. Σ. Λατούς. Κριrι;ή rov Ιμπεριαλισμού.
424. Α"αφορά Βιτ. Γενεύη, 1 979. Μια ιφόσΦαtιl αναΦορά στον
ΟΗΕ για τη δουλεία. κατάγγειλε το εμπόριο των παιδιών στην Ταϊ
λάνδη και 11 σωγνιl εκμετάλλευση 500.) παιδιών στην Ιταλία (Εφ
Λε Movr, 1 2 - 1 3 Αυγούστου, 1 980).
425. Σ. Αμίν, Τάςη και ΈθΟς. αναΦ. προηγ. Ο Σ. Ρομπάκ ( Η ερ
yαrι;ή rάξη .σε μόνιμ η cπiπαση, Σπάρτακος 1 972) :ίχε καταγράψει
κάποιες εκτιμήσεις για τα σύνολα του εργατικού πληΟυσμού σε πα
γκόσμια κλίμακα (σε ;κατομμύρια εργάτες):
405
Ζ;λtρ
427. Παραλείποντας τα πλούτη των ψίρηδων eαι των άλλων η
γ:μόνων του πετρελαίου. υπενθυμίζουμε ης περιουσίες που συγκέ
ντρωσε ο πρώην Σάχης της Περσίας και η οικογένειά ωυ, καθώς και
οι φατρί:ς και οι οικογέν:ιες που κατέχουν την εξουσία στις χώρες
της Λαt. Αμ:ρικής
428. Δι:Ονής Τράπεζα. Α·αφορά για την ανάπτυξη στον κόσμο,
1 979.
429. Ζ. Ζιγκλέρ, Μια Ελ8εriα vπ:ράνω πάσης vποψiας.
430. Σύμφωνα μ: to Λ. Ζ:ραρντέν, στις ΗΠΑ, το ποσοσtό του :
νεργού πληθυσμού που ασχολείται με τη γεωργία. περιορίστηκε από
το 45% του 1 870 σω 2% στα 1 980. Αντίθετα, ω ποσοσtό tων εργαζο
μένων σtη βιομηχανία αυξήθηκε από το 1 7% tου 1 860 σω 35-40%
σtι 1 9 1 4 έως ω 1 950. για να ξαναμ:ιωΟεί στα 23% στα 1 980. Το πο
σοστό των απασχολουμένων σης Ηυλικές υπηρεσίες)) παρουσίασε
μια' ω•ώμαλη διιικύμuνση. αλλά η:λικά αυξήθηκε από το 17% στα
1 860 στο 28% στα 1 980. Τέλος, το ποσοστό των :ργαζομένων στα .
παγγέλμαtα της πληροφορίας, αυξήθηκε από 5% στα 1 870 σε 47%
στα 1 980 (Εφ. Λ : Μοντ. 6 Ιουν. 1 979).
43 1 . Σtα 1 978. η ΟΔΓ. η Γαλλία και η Σουηδία διέΟεταν περίπου
το 3,3 % του ΑΕΠ ωυς σ: στρατιωτικές δαπάνες, η Μεγάλη Ηρετανία
το 4.7 %. οι ΗΠΑ το 5%. η Κίνα το 1 0%, η ΕΣΣΔ ro 1 1 % έως 1 4%. η
Σαουδική Αραβία το 1 5% . . . (Εφ. Λ: Μοντ, 19 Φε6ρ. \ 980).
432. Π . Φαμπρ στο περ. Ο Οι:οωμολόγος του Τρirου Κόσμου,
Δ.κ. 1 979.
433. ΑναΦ. Μ . Κ . Τολμπά, ΕΦ. Λ: Μοντ, 8-9 Ιουν. 1 980.
434. Αναφορά του Παγκόσμιου Συμβούλιου Διατροφής που πα
ροuσιάστηκε στο Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του ΟΗΕ
(Εφ. Λε M't. 1 8 Jouλ. 1 980).
435. Βλ. Μ . Μπο. Ιστορία του Σοσιαλισμού, Εκδ. Μαλλιάρης
Παιδεία. μετ. Μ . Βερέττας.
406
Βιβλιογραφία
407
ΗΕΑΤΟΝ, Herberι, Histoire iconomique de /'Eurot, 2 vol . , Anand
Colin, 1952.
Histoire de la science, sous la direction de DAUMAS, Μ., Bibl. de la
Pltiade, 1957.
Histoire gtnlrale des ciυilisations, sous la direction de .ouτ, Μ . ,
7 νοl . , PUF, 1953-1956.
Histoire gtntrafe du travai/, sous la direction de PARiλS, L.-H . , Nouvelle
librairie de France, plusieurs volumes, 1 partir de 1962.
Histoίre universe//e, sous la dίrection de GROUSSET, R. et LέΟΝ, E . - G . ,
"
B i b l . de la Pltiade, 3 vol . , 1958.
LANτz, Pieπe, Valeur et Rίchesse, Anthropos, 1977.
LECLERC, Yves, htorίes de f'έtat, Anthropos Μ8 , 1977.
MARCUSE, Herbert, LΉomme unίdimensionne/ ( 1 94 ) , ιrad. fr., έd. de
Μίnuίι, 1968.
MARX, Karl, Euvres, έconomie, 147-180, Bibl. de la Pltiade, 2 vol . .
1963 e t 1968.
ΜΑΠΙCΚ, Paul, Marx et Keynes, Les Limites de l'lconomίe mixre ( 1 969),
trad. fr .• Gallimard, 1972.
MooRE, Barringιon Jr, Les Origines sικiales de /α dictature et de fa
dtmικratie (1967), trad. fr., Maspero, 1969.
PERROUX, Franςois, Le apitalisme, PUF, 1948 eι 1960.
PouLANZAS, Nicos , . Pouvoir politique et C/asses sociales, Maspero, 1968.
POULAZAS, Nicos, L'έιaι, /e Pouvoir, le Socialisme, PUF, 1978.
ScHUMPEΊΈR, Joseph, Esquίsse d'une histoίre de la scieιce tconomique :
des orίgines au dtbut du r sitcle ( 1 9 1 4 et 1924), ιrad. fr. , Dalloz, 1962.
ScιιUMPETER, Joseph, Cαpitαlisme, Soeiαlisme et Dtmo:rαtie {1942),
trad. fr., Payot, 1963.
SOMBART, Werner, Die Entsrehung der Vo/kwirιschψ, Tαbingen, 1893.
SOMBART, Wcrner, Der moderne Kapitα/ismus, t•• Cd., 1902 (2 tomes) :
2• td., 1916 (3 ιomes) ; trad. fr. du 3• tome : L 'Apogte du capitαfisme,
Payot, 1932.
SOMBART, Werner, Le Bourgeois ( 1 9 1 3 ) , trad. fr., 1925.
SτERNBERG, Frilz, Le Conflit du si�cle ( 1 95 1 ) , trad. fr. , Seuil, 1956.
WEBER, Max, L 'έthique protestαnte eι /Έsprίt du cαpitalisme ( 1 94-105),
trad. fr. , P1on, 194.
408
2. Μέχρι τη βιομηχανική επα·άιηαση (κατά π.ριόδοuς)
4Ό9
3 . Uιuμηχα•ικοί καπιταλισμοί στον κόσμι
410
NέRt, Jacques, lA rist dt 1929, Armand Co1in, 1968.
PASTRέ, Olίvier, lA Sιraιigit inΙtrnationalt dts grots financitrs amiri·
cains, Economica, 1979.
POULA"fZAS, Nicos, Fascisme ει Diclature, Maspero, 1970.
Rosτow, W . W., Lts έrακs de /α croissancε tconomiquε (Cambήdge
UP, 1960), trad. fr. , Seuil, 1962.
Rosτow, W. W., ht world Economy, History and rosκcr, Uniνersityof
Texas Press, 1978.
SHONFIELD, Andrew, Lε apiιalisnιt d'aujourd'hui, Ι'έιαι tt f'Entrεprisε
(Oxford, 1965), ιrad. fr. , Gallimard, 1967.
ZΙEGLER, Jean, Unε Suissε au-dεssus dε ιout souςon, Seuil, 1976.
411
CAMERON. R. Ε .. Franct and ιhe economic Dtvelopment of Εurοικ. 1..
19/4, Princeton 1961 ; trad. fr., a France et k Divelopικmenι icowmi·
que dt /'Εurοικ, Seuil, 1 97 1 .
CARRε, J . -J . , Duooιs, Ρ., MALINVAUD, Ε . , a Ooissanct ran�αist,
Seuil, 1972.
CHEVALΙER, Louis, Classes lαιrieusts, lαsses dαngereuses ά Paris dαns
Ia premilrt moitii du χι� silcle, Plon, 1958.
EDELMAN, Bernard, La Uga/isation de /α clαsse ouvritrt, Bourgeois,
1978.
FOHLEN, Claude, L'Jndustrie ιextile au temps du second Empirt, Plon,
1956.
FOHLEN, Claude, Vnt αtairt dt fαmillt αu χι� sitclt : Mtquillet-Nobloι,
Armand Colin, 1955.
FοΝνιειιε. Louis, έυοlωiοn et Ooissance de l'έtαt frαn�ais, 1815-1969,
Cahicrs de I'ISMEA, AF J3, 1976
a Frαnct et lt ίtrs Monde, publit par BEΛUD, Μ . , BERNIS, G . de,
MΛSINt, J . , PUG, 1979.
GAUDEMΛR, Jean-Paul de, a Mobilisaion ginirale, Champs urbain,
1979.
Gιιιε, Bertrand, Recherches sur /α formaion de Ια grande entreprise
cαpitalistt, 1815-1848, SEVPEN, 1959.
Gιιιε, Berιrand, La Banque en rαnce αu χι� sitcle, Droz, 1970.
GΙRAULT, Rent, Empruntl russts et lnvesn'ssemtnts fran�ail en Russie,
Armand Colin, 1973.
GRANOU, Andrt, a Bourgeoisie inancitrt au pouυoir, Maspero, 1977.
Hisιoirt icoιιonιique eι sociαlt de /α France, sous lt direction de BRAUDEL,
F .. et LAθROUSSE, Ε., 6 νοl . , PUF, 1976-1980.
Hisιoirt quαnιίιαιίικ de l'iconomίe frαnςαise de MΛR'LEWSKΙ, J . eι
ΜΑRΚΟVΙΠΗ, Τ J . , Cahiers de ΊSΕΑ 163, 173, 174. 179. 1965-1966.
LEPORS, Aniceι, Les Btquilles du cαpital, Seuil, 1977.
LEVASSEUR, Ε . , Histoire des clαsses ouvritrts 'l dt l'industri' en Frαnce, Ι .
Avant 1789, 2 νοl . , Α . Rousseau, 1901 ; 1 1 , 1789-1870, 2 νοl . , Α . Rous
seau, 1903.
LέVY-LEBOYER, Maurice, Les Banques europiennes tt /'Jndustria/isaιion
int'rnational' dans Ια premilre moiii du χιr silcle, PUF, 194.
LHOMME, Jean, La Grαnde Bourgeoisie αu pouvoir, 130·1880, PUF,
1%0.
MORVAN, Yνes, La Concentraιion d' /'industrie en Frα nce. Α. Colin,
1 972.
412
Nouvtll� Histoir� d� !α rαnc� conι�morαin�. 18 νοl . , Seui1, co11. Point�·
Histoire.
I'ARODt, Maurice, L'έconomi� �� /1 Socίiιi frαnςαis� d� 1945 d 1970,
Armand Colin, 1 97 1 .
POΙDEVIN, Raymond, U s R�lαtions iconomίqu�s � t finαncίir�s �ntre /α
Franc� �t f'Afl�magn� d� 1898 d 1914, Armand Colin, 1969.
SAUVY, Alfred, Hisιoίre iconomίque d� fa rαna �ntre les d�ux gu�π�s.
3 νοl . , Fayard, 1965-1972.
SEE, Henri, Histoire iconomique de /α France (ι. I , Lt Moytn Age tt
l'Ancien Rigίme ; ι . 11, 1789-1914), Armand Colin, 1942.
;�
fREYSSENET, Michel, La Diυision capitalist� du ιrauaif, Saνel1i, 1977
G u , Α . , BARON, Υ . , BtLLAUDOT, B . , Croissance et rise. Maspero,
41)
JULΙEN, Claude, LΈmpίrt amtrίcaίn, Grasset, 1968.
KENWOOD, Α. G . c t LOUίHEED, Α . L., Tht Growιh of internaιiona/
Economy 1820-10, Allen and Unwin, 197 1 .
LATOUCHE, Serge, Critiqut d e l ϊ mJΚriafisme, Anthropos Μ 8 , 1979.
LιcΗΊΉΕΙΜ, G:orgc, De 'imptrialisme (1971), trad. fr. , Calmann-Ltνy,
1972.
LtPιEz, Alain, Crise eι lnflaιion; Pourquoi ?, Maspero, 1979.
LORENZI, J . Η., ΡΑsτRέ, 0., TOLEDANO, J., La rise du Χ� sitc/e,
Economica, 1980.
MAGDOF, Harry, L'Age de /'implrialisme (1969), trad. fr. , Maspero,
1970.
ΜιCΗΑLετ, Charles Albert, Lε Capiιalisme mondial, PUF, 1976.
ε Nouvιl Ordre inιtrieur, colloque de l'uniνersitt de Paris VIII, Α.
Moreau, 1980.
PALLOΙX, Christian. L 'έconomie mondiale capitafiste eι les firmes multina
tionales, 2 νοl . , Maspero, 1975.
PALLOΙX, Christian, L'/nternationalisation du capital, Maspero, 1973.
POULANΓZAS, Nicos, Lεs Classes sociales dans le capitalisme d'aujour-
d'hui, Seuil, 1974.
REY, Pierre-Philippe, Us Alliances de classes, Maspero, 1973.
RosιεR, Bernard, roissance et Crises capiιalistes, PUF, 1975.
VERGOPOULOS, Kostas, ε Capitalisme dilormt, Anthropos, 1974.
WALLERSΈΙN, Jmmanuel, he capitalist Wor/d-Economy, Cambridge
UP et Maison des Sciences dc I'Homme, 1979.
ZΙEG.ER, Jean, Main basse sur I'Afrique, Seuil, 1978.
4\4
Π ίνακες και Σχήματα
Πίνακες
415
Βρετανίας και της Γαλλίας ( 1 8 1 4- 1 854) . . . . . . . . . . . 1 60
1 3 . Ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών στη Μ.γάλη
Βρετανία ( ι 8 ι 6- ι 870) ......................ι 6 ι
1 4 Γεωγpαφικιl κατανομή των .ξαγωγών και των
εξωτερικών επενδύσεων της Μεγάλης
Βρετανίας ( 1 8 1 6- 1 870) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 62
1 5 . Διακυμάνσεις των χονδρικών τιμόν στα τέλη του
Ι 9ου και στις αρχές του 2ού αιώνα . . 199
1 6 . Ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών σ τ η Μ ::γ άλη
Βρετανία ( 1 876- 1 9 1 3) . 202
1 7 . Παραγωγή άνθρακα, σιδήρου και χάλυβα στη
Μεγάλη Βρετανία, Γερμανία και
Η Π Α ( ι 8 7 ι - ι 9 ι 3) . . . . . . . . . . . . . . . . 203
1 8 . Ποσοστά αύξησης ανά δεκαετία του προϊόντος
:αι του :ατά κεφαλή προϊόντος ( 1 88 5- 1 954) . . . . . . . . . . . . . . . . 204
19. Συμμετοχή των κυριότερων βιομηχανικών χωpόν
στην παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή
ι ι 870- ι 963) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
20. Κατανομή ανά χώρα του παγκόσμιου
εμπορίου ( 1 880- 1 958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
21 Παγκόσμια παραγωγή ενέργειας ( 1 860- 1 920) . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2 1
22 Οι βιομηχανίες τ η ς δεύτερης γενιάς σ ε
πέντε καπιταλιστικές χώρες ( 1 870- 1 979) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
23. Κατανομή των περιουσιακών στοιχείων της
Μεγάλης Βρετανίας στο εξωτερικό ( 1 870- 1 9 1 4) . . . 229
24. Κατανομή των περιουσιακών στοιχείων της
Γαλλίας στο εξωτερικό ( 1 8 5 1 - 1 9 1 4) . . . . . . . . . . . . . . . . 230
25. Αποικιακές επεκτάσ::ι ς ( 1 876- 1 9 1 4)
26. Ανάπτυξη των στρατιωτικών δαπανών στις
κυριότερες καπιταλιστικές χώρες ( 1 875- 1 908) . . . . . . . 234
27. Κατανομή των παγκόσμιων εξαγωγών των
βιομηχανικών προϊόντων ( 1 9 1 3- 1 937) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
28. Τραπ::ζ ικά υποκαταστήματα και αμερικάνικες
επενδύσεις στο εξωτερικό ( 1 9 1 8 - 1 940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
29. Ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών της Μεγiλης
4ι6
Βρετανίας ( 1 920- 1 938) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
30. Επενδύσεις στο εξωτ:ρικό των κυριότερων
καπιταλιστικών χωρών ( 1 9 1 4- 1 960) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
3 1 . Δομή του βιομηχανικού προϊόντος στη
Μεγάλη Βρετανία και στη Γαλλία ( 1 875- 1 938) .. 281
32. Ταξική και ιδεολογική δομή στη Γφμανία
του 1 928- 1 930. :ατά τον Β . Ράιχ 293
33. Π οσοστά μέσης ετήσιας ανiπτυξης της βιομηχανίας
και του παγκόσμιου εμπορίου ( 1 860- 1 9 7 1 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 3
34. Ο όγκος των «τριών κόσμων)) στη βιομηχανική
παραγωγή και στο εμπόριο του κόσμου ( 1 936- 1 9 7 1 ) . . . . . 3 1 3
3 5 . Εξέλιξη του κατά κ.Φαλi ακαΟiριστοu εΟνικού
:ισοδήματος στις δι.Φορ:ς π:ριοχές του
κόσμοu ( Ι 950- Ι 975) . .... ...314
3 6 Ανάπτυξη της παραγωγής. της απασχόλησης.
της παραγωγικότητας και του κατά κεφαλή
'εΦαλαίου (μέσα ετήσια ποσοστά 1 950- 1 975) 315
37. Α ριθμός αιηοκιvι;των σε ΚιJκλιψορία στις
:υpιότ::ρ ες καπιτuλιστι:ές χώρες ( 1 947- 1 975) . 321
38. Διανομή αγαΟών διαρκείας στις εργατι:ές :ω
υπαλληλι:ές οι:ογένειες στη Γαλλία ( 1 954- 1 975) . . . . . . . . 3 2 1
39. Ανάπτυξη. πληΟωρισμός " α ι ανεργία στις
:υpιότεpες :απιταλιστι:έζ χώρες ( [ 960- 1 979) . . . . . . . . . . . . . 323
40. Επενδυμ:να :εΦάλωα :ll υπο:ιΗαστήματα στο
εξωτ:pι:ό. :ΙΗά χιφα προΟ.εuσης ( 1 967- 1 9 7 1 ) . . . . . . . . . . . . 329
4 1 . Αμεpι:άνι:α τ ραπεζι:ά υποκαταστήματα
στο εξωτερικό ( 1 950- 1 975) . . . . 330
42. Ανάπτυξη :αι παραγωγ ή : ανισότητες ανάμεσα
στις μεγάλες ζώνες του :όσμου ( 1 960- 1 976) . . . . . . . . . . . . . . 343
43. Ανάπτυξη "αι παραγωγ ή : ανισότητες στους
κόλπους του Τρίτου Κόσμου ( 1 965 -1 977) . 344
44. Ανάπτυξη της παραγωγής και της απασχόλησης
στην παγκόσμια βιομηχανία ( 1 960- 1 977) . . . . . . . . . . . . . . . . 345
45. Βιομηχανική παραγωγή της 1 ης. 2ης και 3ης
γενιάς στη Γαλλία ( 1 940- 1 978) 353
417
46. Π ρόβλεψη της εξέλιξης των αυτοματοποιημένων
μηχανισμών στη Γαλλία μέχρι το l 985 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 5 5
47. Χρέωση και εξυπηρέτηση τ ο υ χρέους των
εξαρτημένων χωρών ( 1 96 5 - 1 985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
48. Διαφοροποίηση του κόστους εργασίας
στον κόσμο ( 1 970) . . . . . . . 366
49. Διάρθρωση του εvερyοι·J πληθυσμού στις διίΦορcς
χώρες του ιμπεριαλιστικού συστήματος ( 1 970) .371
5 0 . Κοινωνικο-οικονομικοί δείκτες γ ι α τ ι ς διάφορες
χώρες της ιμπεριαλιστικής ιεράρχησης ( 1 970) . . . . . . . . . . . . 372
5 1 . Στρατιωτικές δαπάνες του Τρίτο' Κόσμου
( 1 950- 1 978) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Σχήματα
418
κυκλοφορία της uξίuς στον ιμπεριαλισμό
πpn• το 1 9 1 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
419
ΠΕ ΡΙΕ ΧΟΜ ΕΝΑ
420
Α'ΙΣτΟΚΡΑτιΑ: Α ΙΊΟ ΤΗΝ Ι ΔΕΟΑΟ Γ Ι Κ Η l A A H
ΣτΗΝ Ε ΙΊΑΝΑΠΑΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Οι αστοί ενάντια στους αριστοκρcίτες 70
Ο ιδ:ολ ογικός αναβρασμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
α. Δημοκρατία. ελωΟερία. Οέληση της πλειοψηφίας . . . . . . . . . 77
β. Ισότητα και ιδιοκτησία . ........................ ............ ... .. 81
γ . Ο ι ιδέες των οικονομολόγων .................................... 86
Η ΑΝΑΤΟΑΗ ΤΗΣ Β Ι Ο Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Η Σ ΕΙΊΑΝ ΑΠΑΣΗΣ
96
97
το εργοστάσιο ... 1 0 1
Η π ρόοδος της πολιτικι)ς οικονομίας και
του Φιλελευθερισμοι) . . . . . . . . . . . . . ... 107
Συμπεράσματα της δεύτερης Φάσης .. .................. 1 1 5
42 1
11. Η Ε Π Ο Χ Η ΤΟΥ Ι Μ Π ΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ 187
4. Από τη Μεγάλι Ύφεση στον Πρώτο Παγ"όσμιο
Πόλεμο ( 1 873- 1 9 1 4) .
. .. . .. 193
Η Μεyύλη ΎφΕση ( 1 873-1 195) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 94
Το τέλος της Βρετανικής Ηγεμονίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Η ανάδειξη των εργατικών τάξεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Μια νέα cποzή του καπιταλισμού . .......... ... ..216
422
Έvα διαφοροποι ημ.νο και ιεραρχ ημέvο
πολυεθνικό σύστημα ..... . ....... . ..... .................... .......... 362
Συμπεράσματα η1ς έκ της Φάσης .... .................. 377
Σημειώσεις ....................... 384
Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . 4ι7
423
ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ - ΠΑΙΔΕΙΑ. 19S2
έditions du Seuil, 1 980
U m berιo Eco
ΑΜΝΟΝ KAPELJOUK
Η Σ Η Μ Ε IΟΛΟΓΙΑ ΛIΒΑΝΟΣ
Π Η Ν ΚΑΘΗ Μ Ε Ρ Ι Ν Η ΖΩΗ ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΜΙΑΣ ΣΦΑΓΗΣ
Α vΟολόγηση άpθpων ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ·ΠΑΙΔΙΑ, 1983
1 Λ Λ Λ I Α Ρ Η Σ - Π Α Ι Δ Ε Ι Α , 1 982 Editions du Seuil, 1 982
Franςois Borella
ΤΑ ΠΟΛJτΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ
Τ Η Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ ΤΩΝ Δ ΕΚΑ
Μ Α Λ Λ Ι Α Ρ Η Σ - Π Α I Δ Ε I Α . 1 983
έdition� du Scuil, 1 979
Jcan Zicglcr
ΣΤΡΕΨΤΕ ΤΑ Ο Π Λ Α !
Εη:ειρίδιο ανηπολιτευτικής κοινωνιολογίας
Μ Α Λ Λ ! Α ΡΗ Σ - Π Α Ι Δ Ε I Α , 1 983
έditions du Scιil. 19\1
MJCHEL BEAUD
Η JΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΟΣIΑ\ΙΣΜΟΥ
ΤοΙtρασματοu Σοσιολισμοό
ΙΙό tο ιωμ(vιtη; ισtορίας
ΜΑΛΛΙΑ'ΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑ. 1985
ERNESTO CARDENAL
ΤΟ ΕΥ ΑΓΓΕΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
ΤΩΝ ΣΑΝτJΝΙΣΤΛΣ
ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ·ΠΑΙΔΕΙΑ, 1985
Κλεάvθη Γn(βα
0 ΑΠΟΔΙΟΠΟΜΠΑΙΟΣ ΤΡΑΙ"ΟΣ
Ψυχική «αρρώστιο» " σ ι τσξι:ομοviα
Μ \ \ Λ I Α ΡΙ!Σ - Π Α Ι Δ Ε I Α . 1 94