Η Ιστορία

του Καπιταλισμού
1500-1981
 Έργα του Μισέλ Μπο:

Ι Το εξωτερικό εμπόριο του Μαρόκου, Editions Mcdicis.

1 960.
2. Η οικονομική Ανάπτυξη της Δυτικής Γερμανίας, Cujas,
1966.
3. Βεvσέν, έτος Jo- Το Υπουργείο Ενάντια στο Πανεπιστή­
μιο, J. Manincau, 1 971.
4. Μ ι α γαλλική πολυεθνική εταιρεία: nεσιvέ-Υζίν-Κουλ­
μάν. σε συνεργασία με τουςΖ. Νταβίντ και Π. Νταζού, Sc­
uil, 1 975.
5 . Η Ανάγνωση του Καπιταλισμού: για το σύγχρονο καπιτα­
λισμό και την κρr'ση του, σε συνεργασία με τους Μ π. Μπε­
λόν και Π. Φρανσουά, Anthropos Μ8, 1 976
6. Λεξικό Βιομηχανικών και οικονομικών συγκροτημάτων
της Γαλλiας, σε συνεργασία με τους Π. Αλάρντ. Μ π. Μπε­
λόν, Α.-Μ. Λεβί και Σ. Λιενάρ, Seuil, 1978.
7. Η Γαλλι'α και ο Τρι"rος Κόσμος, κείμενα μιας πλαtιάς συ­
ζήτησης που έrινε στο Πανεπιστήμιο ��παρiσι-8}}, σε συ­
νεργασία με τους z. ντε Μπερνίς και Ζ. Μαζινί. PUG,
1 979.
8. Η Ιστορία του Καπιταλισμού, Scuil, 1 9 8 1/Μαλλιάρης­
Παιδεία. 1986.
9. Η Ισrορiα τοuΣοσιαλισμοιλ Scuil, 1982/Μαλλιάρης-Πιι­
δεία, 1985.
1 0 Η Οικονομικιί Πολιrικιί τ η ς Αριστεράς
ι Το Θαύμα της Ανάπτιιξης, Syros, 1983.
11. Ανiμεσα στον Καπιταλισμό και τον ΚραrιCισμό,
1 984.
 ΜΙΣΕΛΜΠΟ

ΗΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
1500-1981

Μετάφραση από τα γαλλικά:

ΜΑΡΙΟΣ ΒΕΡΕΠΑΣ

�
ΜΛΛΙΑΡΗΙ
ΩΑΙΔΕΙ4
Μ ΕΤΑΦΡΑΣΗ : Μάριος Β:ρέττας
ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΔΟΚΙ Μ Ι Ω Ν : Θώμη Ιωιννίδου-ΓεωργακοποιJλοιJ
ΦΩΤΟΣΤΟ Ι Χ ΕΙΟΘΕΣ Ι Α : gωfomanager
ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ-ΜΟΝΤΑΖ: Μαρία Φεσατίδοη
Μ Α Κ ΕτΑ ΕΞΩΦΥΑΑΟΥ: Δ. ΚΕΡΑΣΙΔΗΣ
ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΟΦΣΕτ: ΑΦΟΙ ΡΟΜΠΟΑΑ

©Cop·righι \11. Ediιionsdu Seuii.Hisιoircdu C3piΙJiismc•

©(Όpyήghι\!5. r•α την ε})ψ1�ή γλώσσα. ΜΑΛΛ1ΑΡΙΣ-11ΛIΔ.ΙΛ

Α' ΕΚΔΟΣΗ 1987

ΕΚΔΟΣΕ\Σ ΜΑΛΛ\ΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ Α. Ε. 546 24 θΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ΑΡΙΗΟΤΕΛΟΥΣ 9. Τηλ. 031.260.309 ·ΤΕΛ ΕΞ 410063 Mn G.A.

Προειδοποι'ηση

Για va διευκολύνω rov αναγ\'ώστη aπέφυγα να τοv παραπε­

μπω σε κάθε σημε{ο rov κειμέvοιι στις αντίστοιχες πηγές που
χρησιμοπο/ησα. Προτι'μ ησα U προσθέσω vποσημειόσεις :cι­
μεvογραφικού περιεχομεvου, μόvο στις κυριότερες Φάσεις. Ό­
ποιος όμως επιθvμε{ vα εμΒαθύνει τις γνώσεις τοv σε κάποια
συγκεκριμένη ιστορική περ/οδο ή σε κάποιο ιδιαίτερο Οεμα,
δεv εχει παρά va αvατpέξει στη 6ι6λιογραφία. που παραθέτω
σrο τέλος του 6ι6λίοv.
 Ευχαριστίες

Ευχαριστώ τους ιωθηγητές και τους φοιτητές της σχολής πολιτι­

Ι:ής οικοrομίας του πανεπιστημιΌυ <<Παρι'σι-8,;, που με τις iρευrες,
τις απορ'ες αλλά και τις καλόπιστες επικρiσεις τους με 6οήθησαr α
διευρύνω και να εμ6αθύνω τη σκέψη μου.
Ευχαριστώ τη Μαργκερiτ Λεμπλάν, υπεύθυνη του μήματος οικο­
νομικών και στατιστικών μελετών. τη Μαντελέιν Ζιλιέν. διευθύντρια
της 6ι6λιοθήκης του πανεπιστημι'ου <<Παρι'σι-8,; και τους συι:εργάτες
τους, που μου επέτρεψαν α συμΒουλευτώ και ια συyκειιτρώσω την α­
ιαγκα{α 6ι6λιοyραφια. Επίσης, τους Παrρίκ Αλάρ, Νrεν{ςΜπαρμπε­
γιέ, Ζερόμ Μπρασivς καιΜπεριιαιτέτ Ντι6ερνέ, που ειχαν την καλο­
σύιη -U μελετήσουι αποσπάσματα ή και το σύιολο του κειμένου, και
α συμθάλουν αποτελεσματικά στη 6ελτiωσή του με rις εύστοχες πα­

ρατηρήσεις τους.
Ευχαριστώ τέλος rις εκδόσεις ι<ΣΕΘΙΛ>' και ιδιαiιερα τοι Ειιτμόιι
Μπλαικ. που με ενθάρρυναν να γράψω το 6ι6λιΌ, τηιι Κρ!στiιιΜαΦάρ
που οργάνωσε και επιμελήθηκε την έκδοση, τοι ΚριστιάνΜπαις που
σχεδiασε τα διαγράμματα, -αθώς και όλους όσους συνερyάστη(αιι για
τηι παραγωγή και τηιι κυκλοφορiα του.

ΜΙΣΕΛΜΠΟ
Δυο λόγια από το συγγραφέα

Τελειώ\'W αυτό το 6ι6λιΌ τη στιγμή που ολοκληρώνεται. ύ­

στερα από κυΒερνητική απόφαση. η κατεδάφιση τω\' κτιρ{ων
του πανεπιστημιΌυ (Παρι'σι-8», στη Βενσέν. όπου διδάσκω
από το 1968.
Και το 8ι8λι'ο αυτό οΦεiλει πολλά στις συζητήσεις και τις
εργασι 'ες που πραγματοποι ήθηκα\' στη Βενσέν, εδώ και δώδεκα
χρόνια. τόσο στα πλαι'σ ια της σχολής πολιτικής οικονομiας.
όπου συμμετεiχε ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός καθηγητών
και Φοιτητώ\' ώστε να χωρέσουν όλα τα ονόματά τους ε>.
όσο και στα πλαι ' σια των άλλων σχολών, όπως της ιστορiας,
της κοι νW'IΟλογι'ας, της γεωγραφιΌς. των πολιτικών επιστη­
μών και της Φιλοσοφι'α ς. Δεν μπορώ να ξεχάσω τη συμΒολή
όλων αυτών κατά την επεξεργασι'α των μεγάλων συλλογικών
θεμάτων, όπως η Παγκόσμια Κρι'ση (1975), η Γαλλία και ο
Τρίτος Κόσμος (1978), ή η Νέα Τάξη πραγμάτω\' (1979).
Και σ' ό,τι αφορά ειδικά την παρουσι 'α του πανεπιστημ'ου
((Παρι'σι-8» στη Βενσέν, νιώΟω την υποχρέωση να σημειώσω
τα ονόματα δuc μεγάλων ανθρώπων που χάθηκαν οριστικά. Το
Ν' κο Πουλατζά, που το έργο του μας Βοιίθηdε να 0'αλιJσουμε
καλύτερα τα προΒλήματα των κοινωνικών τάξεων, του Κρά­
τους, του Φασισμού. της δικτατορίας και της δημοκρατι'ας, και
τον Τζέιμς Μπερ, φοιτητή της σχολής πολιτικής οικονομι'ας,
που Βασαvι'στηκε μέχρι θανάτου από την εθνοφρουρά του Σαλ­
Βαδόρ, και που η διατριΒή του παρουσιάστηκε μετά το θάνατό
του. Τα δυο αυτά ονόματα θα μας θυμiζουv πάντα το τίμημα
της Ελευθερι'ας.

Πανεπιστήμιο Παρiσι-8
Σαιvτ-Ντενι'ς. ΟκτώΒρης 1980
 Γενική Εισαγωγή
Το βιβλίο αυτό γεννήθηκε από μιαν ακλόνητη πεποί­
θηση: είναι αδύνατον να κατανοήσουμε τη σύγχρονη ε­
ποχή αν δεν προχωρήσουμε σε μια βαθύτερη ανάλυση
των αναστατώσεων και των ανακατατάξεων που προκά­
λεσε στις κοινωνίες όλου του κόσμου, η ανάπτυξη του
καπιταλισμού.
Γεννήθηκε ακόμη από τη μέριμνα ότι η προσέγγι ση
στην ανάπτυξη αυτή οΦείλει να πραγματωθεί στις πολ­
λαπλές της διαστάσεις: οικονομικ ή, αλλά και πολιτική
και ιδεολογική, εθνική αλλά και πολυ εθνική παγκόσμια,
απελευθερωτική αλλά και καταπιεστική, δημιουργική
αλλά και καταστροφική..
Γεννήθηκε τέλος από τη φιλοδοξία ν' αντιμετωπι­
στούν ταυτόχρονα και σφαιρικά ένα σύνολο από αδια­
χ ριστα ζητήματα, που πολύ συχνά μέχρι σήμερα μελε­
ώ
"
τήθηκαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο: η διαμόρφωση
της πολιτικής οικονομίας σε σχέση με τη «μεγάλη πο­
ρεία προς τον καπιταλισμό��. η ανάδειξη του δημοκρατι­
κού ιδεώδους σε αντιπαράθεση με τα προηγούμενα αρι­
στοκρατικά καθεστώτα, η άνοδος των νέ ων ηγετικών τά­
ξεων μέσα από τους διαύλους των καινούργιων δημοκρα­
τικών θεσμών, η διασύνδεση ανάμεσα στην ανάπτυξη
των εθνικών καπιταλισμών και το δυνάμωμα των εργατι­
κών κινημάτων, όπως και τον πολλαπλασιασμό των κα-
τακτήσεων των εργαζομένων, η διαρκής, πληρέστερη και
περιπλοκότερη κυριαρχiα του καπιταλισμού στην υΦή·
λιο, η διάρθρωση ανάμεσα στην ταξική και εθνική κυ·
ριαρχiα, και τέλος, η εκτίμηση των κρίσεων σαν ενδεί·
ξεις για την παρουσiα των αδιεξόδων και την απαίτηση
για μιαν ευρύτερη ανανέωση, όπου και καταλήγουμε στη
σύγχρονη παγκόσμια «Μεγάλη Κρiσψ).
Μ' αυτό τον τρόπο μπορούμε να παρακολουθήσουμε
άνετα την όλη πορεία, που μέσα σε διάστημα τεσσάρων
αιώνων, οδήγησε από τους (<κονκισταδόρερ) στην πα·
yκόσμια βρετανική κυριαρχία (ΡΑΧ BRIΠANICA),
από τους μεταπράτες και σαράφηδες της Γένοβας, της
Αμβέρσας και του 'Αμστερνταμ στο παγκόσμιο εργαστη·
ριακό και τραπεζικό κέντρο της Αγγλίας, από τη ρόκα
και το αδράχτι στο μηχανικό αργαλειό, από τον ανεμό·
μυλο στην ατμομηχανή, και τις υποτυπώδεις εμπορικές
και τραπεζικές συναλλαγές στο βιομηχανικό καπιταλι·
σμό, Gπό το Μακιαβέλι στο Μαρξ, από τον Ηyμόvα στο
Κ εφάλα ιο.
.
Τέλος, στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, μας παρα·
σύρει ορμητικά μια πανίσχυρη δίνη: η βρετανική ηγεμο·
νία υποκλίνεται εμπρός στην αμερικάνικη δύναμη, που
με τη σειρά της τίθεται υπό αμφισβήτηση, η πρόοδος
και οι νίκες του εργατικού κινήματος έρχονται αντιμέτω·
πες με τις αντιφάσεις που υπαγορεύουν οι νέες εθνικές
και παγκόσμιες καταστάσεις, ο άνθρακας, το πετρέλαιο
και ο ηλεκτρισμός υποχωρούν εμπρός στις νέες μορφές
ενεργείας, η μηχανοποίηση και ο τεϊλορισμός παραχω·
ρούν τη θέση τους στην αυτοματοποίηση και τη ρομπο·
τική, το εμπορικό κεφάλαιο ΦΟίνει παρακολουθώντας τη
θεμελίωση ενός νέου πολυποίκιλου και ιεραρχημένου
ιμπεριαλιστικού συστήματος, ενώ από τις διάφορες Φά-
σε ις ευημερίας προκύπτουν οι περίοδοι των κρίσεων και
των πολέμων. Από τη «Μεγάλη Κρίσψ) του 1885-1893,
φτάνουμε στη «Μεγάλη Κρίσψ) του 1970-1980.
Σε ένα άλλο βιβλίο, παράλληλο και κατά κάποιο τρό­
πο δίδυμο με αυτό εδώ1, μελετάμε την ανάπτυξη της ιδέας
του σοσιαλισμού, μέσα από τις ζυμώσεις της γαλλικής
αλλά και της βιομηχανικής επανάστασης, την υιοθέτησή
της από το πολι'ψορφο και πολυπρόσωπο εργατικό κίνη­
μα του 19ου αιώνα, καθώς και τη δοκιμασία της πραγμά­
τωσης αυτής της ιδέας που οδήγησε στην Οκτωβριανή ε­
πανάσταση και τον κρατικό κολεκτιβισμό. Το δεύτερο
αυτό βιβλίο μας προσφέρει την ευκαιρία να στοχαστού­
με πάνω στη Φύση των κοινωνικών σχημάτων, όλων ό­
σων σήμερα διαμορφώνονται στο όνομα του σόσιαλι­
σμού -σε Ανατολή και Δύση, όπως και στον Τρίτο Κό­
σμο- κι ακόμη, μας βοηθά να αντιληφθούμε σlμερα, στα
τέλη του 20ου αιώνα, τις συντεταγμένες ενός σοσιαλιση­
κού σχεδίου που συνυπολογίζει τόσο τα μαθήματα του
προηγούμενου αιώνα όσο και τις φοβερές προκλήσεις
του αιώνα που έρχεται.
 ΠΡΩΤΟ Μ ΕΡΟΣ

Από το Χρυσάφι στο Κεφάλαιο

 . .. Το μυστικό που έκανε τοuς nλούσιοuς \1
υnοχρ::ώσουν όλσης τσυς Φτωχσιiς \l δουλε)ουν . . ...
Βολταipος

Ο καπιταλισμός διαμορφώΟηκε στους κόλπους των εμπορι·

κών και χρηματt\ών κοινωνιών της δυτικής Ευρώπης. Ωστό·
σο, υπή ρξαν και άλλες εμπορικές και χρη ματικές κοινωνίες
στον κόσμο, που δεν κατέληξαν στον καπιταλισμό, αυτή τη
μορφή με τη σπάνια ικανότητα δημιουργίας αλλά και κατα·
στροφής.
Θα παρακολουθήσουμε τις εξελίξεις, που διαμέσου του
1 6ου, 1 7ου και Ι 8ου αιώνα, οδήγησαν στο βιομηχανικό βρετα·
νικό καπιταλισμό του 1 9ου αιώνα. Θα δούμε τις μεταμορΦώ·
σεις των κοινωνικών τάξεων και τους τρόπους διακυβέρνησης.
Το πρώτο κύμα επιδρομών για την κατάκτηση του κόσμου από
τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Π α ράλληλα, Οα εξετάσουμε τις σκέ·
ψεις. τους στοχασμούς και τον προβληματισμό για μιαν ευρύ·
τερη συνειδητοποίηση.
1. Η Μεγάλ η Πορεία προς το ν Καπιταλ ισμό

Η φεουδαλική κοινωνία κυριάρχησε σύμΦωνα με τη μορφή

που απέκτησε κατά τον I Ι ο αιώνα: μέσα στα κλειστά όρια του
φέουδου οργανώνεται η παραγωγή (υπηρεσία, καταναγκαστικά
έργα, αγγαρεία) και η απόσπαση του προϊόντος της υπερεργα­
σίας (φορολογία σε μορφή εργασίας) προς όφελος του ηγεμό­
να, αδιαφιλονίκητου ιδιοκτήτη της γης με το προνόμιο τόσο
της πολιτικής όσο και της νομικής εξουσίας.
Ωστόσο, πριν ακόμη οργανωθεί στην εντέλεια η φεουδαλι­
κή κοινωνία, ξεκίνησε ήδη η διαδικασία για την aποσύνθεσή
της2: μετατροπή της φορολογίας από μορφή εργασίας σε μορ­
φή είδους ή χρήματος, ανάπτυξη της ελεύθερης απασχόλησης,
πολυποίκιλες μορφές αγροτικής ιδιοκτησίας, και συνάμα α­
νάπτυξη του εμπορiου: εμπορικές εκθέσεις (παζάρια), αναζωο­
γόνηση των διάφορων επιτηδευμάτων (που οργανώνονται
γρήγορα σε συντεχνίες), αναγέννηση της αστικής ζωής, δια­
μόρφωση μιας αστικής εμπορευόμενης τάξης ... Ο καπιταλι­
σμός των εμπόρων θα ριζώσει ακριβώς πάνω στα στοιχεία της
aποσύνθεσης της φεουδαλικής τάξης πραγμάτων.
Κατ' αυτή την έννοια, η «μεγάλη πορεία>) προς τον καπιτα­
λισμό, αποκτά διάρκεια μερικών αιώνων. Π ρόκειται για μια
περίπλοκη εξελικτική διαδικασία, όπου συνυφαίνονται παράλ­
ληλα και ταυτόχρονα ο σχηματισμός των αστικών τάξεων (με
εμπορική και τραπεζική ενασχόληση), η εμφάνιση της εθνι­
κής συνείδησης και η ίδρυση των σύγχρονων κρατών, η διεύ­
ρυνση των συναλλαγών και η κυριαρχία σε παγκόσμια κλίμα­
κα, η ταχύτατη τεχνική εξέλιξη των μέσων μεταφοράς και πα-

14
Η ΜΕΓΑΛΗ lOPEIA ΠΡΟΣ ΤΟΝ KAJΠAΛIIMO

pαγωγής, η υιοθέτηση νέων μεθόδων παραγωγής και η εμΦάνι·

ση της καινούργιας νοοτροπίας.
Το πρώτο στάδιο της μεγάλης αυτής πορείας χαρακτηpίζε·
ται από την κατάκτηση και την καταλήστευση της Αμερικής
( 1 6ος αιώνας}, ενώ το αμέσως επόμενο περιλαμβάνει την άνοδο
και την πραγμάτωση των αστικών τάξεων (I 7ος αιώνας).

Η καταλήστευση των αποικιών και ο πλούτος του Ηγε­

μόνα (16ος αιώνας)
Οι σταυροφορίες προσέφεραν αρκετές ευκαιρίες συγκέντρω­
σης πλούτου και τυπική περίπτωση αποτελεί ο θρυλικός θη­
σαυρός των_ ναϊτών. Κατά το 1 3ο και - 1 4ο αιώνα, το εμπόριο
και οι τραπεζικές δραστηριότητες αγκαλιάζουν το σύνολο των
ιταλικών δημοκρατιών, και στη συνέχεια απλώνονται στην
Ολλανδία και την Αγγλία. Κατά το δεύτερο μισό του 1 5ου
αιώνα εκδηλώνεται μια σαφής πρόοδος στη μεταλλουρ(ία και
την υφαντουργία, χάρη στην εφεύρεση της τυπογραφίας, τη
διάδοση της χρήσης του λιθάνθρακα στην επεξερ(ασία των
μετάλλων και τη χρησιμοποίηση αμαξιών στα ορυχεία. Την ί­
δια εποχή αρχίζουν να κατασκευάζονται και να χρησιμοποι­
ούνται τα πρώτα κανόνια και τα άλλα πυροβόλα όπλα. Παράλ·
ληλα βελτιώνεται η ναι\Πη(ική της καραβέλας και αναπτύσ·
σονται νέες μέθοδοι ναυσιπλοίας, που επιτρέπουν τη διάνοιξη
νέων ναυτικών δρόμων3.
Κεφάλαια, εμπορεύματα, σ"άφη και όπλα: αυτά εiναι τα μέ­
σα για τη δυναμι"ή εκκiνηση του εμποριΌυ, των ανακαλύψεων
και των κατακτήσεων.
Ακολουθώντας την ίδια κίνηση και πάντοτε πάνω στη βάση
της aποσύνθεσης της φεουδαλικής τάξης, οι μεγάλοι μονάρ­
χες, άλλοτε με εισβολές, aρπαγές και πολέμους, κι άλλοτε με
γάμους, συνθέτουν, σφυρηλατούν και επεκτείνουν τις aυτο­
κρατορίες και τα βασίλεια. Τα νέα κράτη, πολύ πριν τείνομν
προς την πραγμάτωση της εθνικής ενότητας, καταβάλλουν

15
 Η lliQPIA ΤΟΥ ΚΑΠιτΑΛIΣΜΟΥ

κάθε προσπάθεια προκειμένου ν' αποκτήσουν όσο το δυνατόν

μεγαλύτερη αυτονομία απέναντι στην παπική εξουσία. Ο ανα­
βρασμός για την αναμόρφωση της μεσαιωνικής Εκκλησίας
καταλήγει στη Μεταρρύθμιση, που εξελίσσεται γρήγορα σε
πολεμικό μηχανισμό ενάντια στον πάπα. Η ηθική του Με­
σαίωνα που απαιτούσε τη δίκαιη τιμή των προϊόντων και απα­
γόρευε το δανεισμό με τόκο4, κλονίστηκε σημαντικά όταν ο
Καλβίνος ευλόγησε το εμπόριο και τον έντοκο δανεισμό, ανα­
κηρύσσοντας την εμπορική επιτυχία, «σημάδι της εύνοιας της
θείας πρόνοιαρ�5.
Movcipχcς διψασμέιοι για μεγαλcι 'α και πλούτη, κpirη που
επιδιώκουν διαρκώς rηv κυριαρχι'α rovς πiνω σrα iλλα, .μπο­
ροι και rραπεζι'rες που κάνουν καθεr' προκειμι1νου να πλουrι'­
σουν: αυrές ει'vαι οι δυνάμεις που εvθαρριJvαv ro μπ6ριο, rις
καrακrήσεις και rους πολέμους, που συσrημαrοποι ' ησαv rην
αρπαγί, που οργάνωσαν ro δουλεμπόριο, που φυλάκισαν rouς
κακοποιούς για να rους υπο8άλουv σε καrαvαγκασrικά έργα.
Το αποτέλεσμα του συνδυασμού όλων αυτών των δυνάμεων
ήταν μια περίοδος, που η επίσημη δυτική ιστορία ονομάζει,
«εποχή των Μεγάλων Ανακαλύψεων��: 1 487, ο Ντιάζ περιπλέει
το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας. 1 492, ο Χριστόφορος Κο­
λόμβος ανακαλύπτει την Αμεrική, 1 498, ο Βάσκο ντε Γκάμα,
μετά τον περίπλου της ΑΦρικής, Φτάνει στην Ινδία. Έτσι αρ­
χίζει το τεράστιο κυνήγι του πλούτου. χάρη στο εμπόριο και
την αρπαγή .

/. Το Χ ρυσάφ ι της Α μερι κής

"Υστερα από την αναφορά του Κολόμβου. τ ο Συμβούλιο της
Καστίλης αποφάσισε να κατuκτήσ:ι μια χώρα που οι κάτοικοί
της δεν ιjταν σε nέση να την υπερασπιστούν. Το πρόσχημα της
διάδοσης ωυ χριστιανισμού καθuγίασ: τον άδικο χαρακτήρα αυ­
τής tης απόφασης. Το πραγματικό κίνητρο δεν ήταν βέβαια ο εκ­
χριστωνισμός tω• <<αγρίων�>. αλΜ η :λπίδα της αρπαγής όσο το
δυνατόν περισσότερων θησαυρών ( ... ) Όλες οι .πιχ;ιρήσεις των

16
/ΙΖΓΛΛΗ ΙlΟΡ!Λ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΙJΠΆΛΙ.ΜΟ

Ισπανών που έγη•αν στο Νέο Κόσμο μετά τον Κολόμβο είχαν το
iδιο κi•ητρο: την ακόρεστη δίψα γω :rυσάΦι (... )0
Ο Κορτέζ, ο κατακτητής του Μεξικού. το ομολόγησε απε­
ρίφραστα: «Εμείς οι Ισπανοί, υποφέρουμε από μιαν αρρώστια
της καρδιάς, που για μοναδικό της φάρμιω έχει το χρυσίΦι>>.
Στα 1 503 Φτάνει το πρώτο φορτίο με πολύτιμα μέταλλα από
τις Αντίλλες. Στα 1 5 1 9 αρχίζει η ληστεία του θησαυρού των
Αζτέκων στο Μεξικό. Στα 1 534. καταληστεύεται με τη σειρά
του. ο Οησαυρός των "Ινκας στο Περού.
Οι κονκισταδόρ::ς συγκέντρωσαν 1 . 300.000 ουγκιές χρυσού σ'
έναν μόνο σωρό. Βρήιων τέσσερα μ:γάλα ιιγάλματα από λάμα
και μιι δωδεκάδα αγάλματα γυναικών σε Φυσικό μέγεθος, όλα
από χρυσάφι. Ο 6ασιλιiς πλι"]ρωσε για λύτρα ένα δωμάτιο γεμά·
το χρυσάφι. Οι υπήκοοί του είχαν στους κιiπους. τα σπίτια και
στους ''αούς ωυς. κάΟ: λογης ΦύλλΗ. άνθη. πουλιά :Ut ζώα από
χρυσάΦι. Υπiρχαν μαγειpt:ά σκεύη από χρυσάφι. ενώ aσημέ­
νιες πλάκες μ: μήκος είκοσι πόδια. πλάως δύο και πάχος δύο
δάχωλα χρησίμευαν για τραπ.ζι 7 .
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, ανάμεσα στο 1 52 1 και το
1 660, μεταφέρΟηκαν από την Αμερική στην Ισπανία δεκαοκτώ
χιλιάδες τόνοι ασήμι και διακόσιοι τόνοι χρυσάφι, ενώ άλλες
ανεπίσημες εκτιμήσεις διπλασιάζουν αυτές τις ποσότητες.
((Το χρυσάφι, έλεγε ο Χ ριστόφορος Κολόμβος. είναι το κα­
λύτερο πράγμα στον κόσμο. εφόσον μπορεί ακόμη και να
στείλει τις ψυχές στον παράδεισο>>. Σε διάστημα λίγο μεyαλύ·
τερο από έναν αιώνα, ο ινδιάνικος πληθυσμός του Μεξικού
μειώΟηκε κατά 90"� (από εικοσιπένπ εκατομμύρια απέμεινε
μόνον ενάμισι εκατομμύριο κάτοικοι) και του Περού κατά
95%. Ο Λας Κ �σuς μας πληροφορεί ότι ανάμεσα στο 1 495 και
στο 1 503 πάνω από τρία εκατομμύρια κάτοικοι των νησιών ε·
ξοντώΟηκαν στις σφαγές, πουλήΟηκαν σαν σκλάβοι στην Κα­
στίλη η υπέκυψαν στα ορυχεία :αι στις iλλες :ξαντλητικές
δουλειές: <(Ποιος από τις γενιές του μέλλοντος Οα τα πιστέψει
όλα αυτά; Εγώ που γράφω αυτές τις γραμμές. και τα είδα όλα
υi με τα μάτια μου. δυσκολεύομαι ακόμη να πιστέψω ότι έ·

17
 l l ll"O'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΑΙΣΜΟΥ

γιναν πιγματικά))s.
Η παραγωγή του ζαχαροκάλαμου, για τη ζάχαρη, το ρούμι
και τη μελάσα. το εμπόριο των μαύρων σκλάβων. η ληστεία
και η εξόρυξη των πολύτιμων μετάλλων της Αμερικής, αποτε­
λούν για όλη τη διάρκεια του αιώνα τις σημαντικότερες πηγές
πλούτου για την Ισπανία. Ο βασιλιάς ξεπληρών:ι τα τ:ράστια
δάνεια που οφείλει στο εξωτερικό (ήδη στα 1 557 μειώνει τους
τόκους των οΦ:ιλών του κατά τα δύο τρίτα) και χρηματοδοτεί
τους πολέμους του. Ο ίδιος, όπως και οι εξερευνητές, οι ευγε­
νείς και οι πλούσιοι έμποροι, αγοράζει ό,τι χρειάζεται από
τους εμπόρους της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ολλανδίας και
της Αγγλίαξ Η αΦΟονία των πολύτιμων μετάλλων έρχεται κα­
τά κύματα.

2. Ο Πλούτος του Ηγεμόνα και τα παράξα του χρήματος

Την εποχή που τα μέταλλα αρχίζουν να αφθονούν οι τιμές
ανεβαίνουν. Στη δυηκή Ευρώπη, ανάμεσα στα μέσα και στα
τέλη του αιώνα, η μέση τιμή του σταριού τετραπλασιάστηκε.
Στην ίδια την Ισπανία, ανάμεσα στις αρχές του 1 6ου αιώνα και
στις αρχές του 1 7ου, οι τιμές τριπλασιάζονται και σε μερικά
είδη τετραπλασιάζονται. Στην Ιταλία. ανάμεσα στα 1 520 και
1 599, η τιμή του σταριού πολλαπλασιάστηκε κατά 3,3 φορές,
ενώ ανάμεσα στο πρώτο και το η:λευταίο τέταρτο του Ι 6ου
αιώνα, οι τιμές πολλαπλασιάστηκαν κατά 2.6 φορές στην Αγ­
γλία και κατά 2,2 φορές στη Γαλλία. Η ροή των πολύτιμων με­
τάλλων στην αγορά επέδρασε πάνω στις τιμές. Οι αμοιβές βέ­
βαια αυξήθηκαν με αργότερο ρυθμό, :ι έτσι σ' όλη τη διάρ­
κεια του Ι 6ου αιώνα μπορούμε να εκτιμήσουμε μια πτώση των
πραγματικών αμοιβών, περίπου :ατ.ά 50%. Η λαϊκή δυσαρέ­
σ::ια αυξάνεται, ενώ σποραδικά εκδηλώνονται εξεγέρσεις της
φτωχολογιάς.
Οι μονάρχ:ς. προκειμένου ν' αντιμετωπίσουν την αναταρα­
χή που προκάλεσε το χρήμα και οι τιμές. υπογράφουν διάΦο-

18
Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΡΞΙΑ Ι'ΟΣ 1ΌΝ ΚΑtΤΑΛΙΣΜ)

ρα διατάγματα: Το διάταγμα του Βιλέρ-Κοτερέ ( 1 539) απαγο­

ρεύει στη Γαλλία τις ενώσεις των εργατών. Κατά τα τέλη του
Ι 5ου αιώνα. η αγγλική νομοθεσία που αφορά τους φτωχούς. α­
ταγορεύει την αλητεία και την επαιτεία10, ενώ κατά το δεύτερο
μισό του 1 6ου αιώνα ιδρύονται τα ((σπίτια εργασίαρ), όπου οι
φτωχοί υποβάλλονται σε καταναγκαστικά έργα. Παράλληλα,
οι κυβερνήσεις τροσπαθούν να φρενάρουν την άνοδο των τι­
μών: στην Ισπανία το Στέμμα καθορίζει με διατάγματα τις μέ­
γιστες νόμιμες τιμές, αλλά χωρίς αποη:λεσμα. Στη Γαλλία,
τόσο οι τψές όσο και οι αμοιβές καθορίζονται με μια σειρά
αυστηρών διαταγμάτων, που υτογράφτηκαν διαδοχικά στα
1 554, 1 567 και 1 577. Στην Αγγλία, το σύστημα επιβολής μέγι­
στων νόμιμων τιμών αποτυχαίνει, και, από το I 560 κι έπειτα,
οι μισθοί αναπροσαρμόζονται κάθε χρόνο. το Πάσχα, ύστερα
από απόφαση του δικαστή της κομητείας.
Παράλληλα αρχίζουν οι συζητήσεις και οι διατυπΟΟε ις α­
τόψεων πάνω στο πρόβλημα του χρήματος και των τιμών. Ο
Γκρέσαμ δημοσιεύει στα 1 558 την Πληροφορία περί rης πτώ­
σης της Α vταλλαγής, όπου αναφέρεται για πρώτη Φορά ο
((νόμορι του λέει ότι το ((κακό χρήμα καταδιώκει το καλό)).
Π ρόκειται για μια παρατήρηση που επαναλήφθηκε πολλές Φο­
ρές από το 1 6ο αιώνα και έπειτα. Η συζήτηση επεκτείνεται
μέσα σε ένα κλίμα γενικής σύγχυσης όπου κατηγορούνται α­
διάκριτα η ακρίβεια των τιμών που καθορίζουν οι αγρότες, οι
ενδιάμεσeι, οι εξαγωγείς, οι ξένοι, οι έμποροι και οι καταχρα­
στές, αλλά και οι ((χρηματικές υψαρπαγέφ, που περιορίζουν
το περιεχόμενο των χρημάτων σε πολύτιμα μέταλλα. Από όλον
αυτόν τον κυκεώνα ξεχωρίζουμε την άποψη του Ζ. Μποντέν,
νομικού από το Ανζού, που προσδιορίζει ((πρωταρχικό και
σχεδόν μοναδικό αίτιο της ανόδου των τιμών, την αψθονία του
χρυσού και του αργύρου, που δεν κυκλοφόρησαν ποτέ σε τέ­
τοιες ποσότητες κατά τους τέσσερις προηγούμενους αιώνες
( . . . ) Γιατί πάντοτε, το κύριο αίτιο της ανόδου των τιμών είναι
η αφθονία του πράγματος με το οποίο μετριέται η τιμή των
εμπορευμάτων" 1 1 .

19
 Η ΙΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ ΙΙ ΙIΑΛIΣΜΟΥ

Η :ξι]γηση αυτή :iχ: το μ:yάλο πλωνέκτημα ότι αντιστοι­

χούσε κατά ένα μεγάλο μέρος στην πραγματι:ότητα. αποφεύ­
γοντας συνάμα να θίξει τους άλλοuς παράγοντες του πληθωρι­
σμού: σπατάλη :αι πολυτελέστατη διαβίωση των βασιλιάδων
και των :υγ:νών, τεράστιες πολεμικές δαπάνες. αύξηση των ε­
πιτοκίων, παράγοντες δηλαδή που έκαναν αναγ:αίες τις «χρη­
ματι:ές υφαρπαγέςι>. Και η άποψη αυτή έγινε αποδε:τή στα­
δια:ά (σαν πρόδρομος της θεωρίας της ποσότητας κυκλοΦο·
ρίας του χρήματος), παρiλληλα μ: μιαν άλλη ιδέα αντιπαpα­
Ο:τική , που καλλιεργήθηη επίσης κατά το l 6o αιώνα. και που
έλεγε ότι η αΦΟονία των πολύτιμων μετάλλων εξασφαλίζει τον
πλούτο ενός βασιλείου.
Ήδη, στις αρχές του αιώνα, ο Μακιαβέλι ;ψοβάλλει αυτή
την ιδέα κατά τρόπο αρκ:τi προκλητικό: 11Ότuν η διακυβtρ­
νηση είναι καλά οργανωμένη, το Κ ράτος οφείλει να είναι
πλούσιο και οι πολίτες φτωχοί>> 12. Παρά το γεγονός ότι δεν
είναι όλοι πρόθυμοι ν' αποδεχτούν αυτή τη ρήση. και παρόλο
που ορισμένοι στη συνέχει! Οα υπογραμμίσουν τις σχέσεις
του πλούτου του Κράτους με τον πλούτο των εμπόρων, παρα­
τη ρούμε ότι ο Νικολό Μακιαβέλι υποδ:ικνύει εύστροφα το
κύριο ζήτημα του l 6ου αιώνα: Με ποιο τρόπο μπορεί να αυξη­
θεί και να διατηρηθεί ο πλούτος του Ηγεμόνα; Ο πλούτα;. που
για όλους. όπως και για τον Κλοντ ντε Σεϊσέλ11• έγκειται στα
αποθέματα χρυσού και αργύρου.
Σc πρώτη Φάση . οι κυβερνήτες υιοθετούν τα μέτρα που υπα­
γορεύει η κοινή λογική . Προσπαθούν με κάθε τρόπο να απα­
γορεύσουν την έξοδο του χρυσού και του άργυρου από το βα­
σίλειό τους. Ήδη. από τις αρχές του ι 6ου αιώνα, στην Ισπα­
νία απαγορεύεται η εξαγωγή των δυο πολύτιμων μετάλλων και
για τους παραβάτες προβλέπεται η ποινή του θανάτου. Στη
Γαλλία, παρατη ρούμε ανάλογες απαγορεύσεις με διαδοχικά
διατάγματα που υπογράφτηκαν κατά το 1 506, ι 540. 1 548 και
ι 574. ενώ στην Αγγλία δυο νομοθετήματα, του 1 546 και του
ι 576, προσπαθούν να επεκτείνουν τον κυβερνητικό έλεγχο α­
κόμη και στις πιστωτικές .πιστολές. Αποτέλεσμα μηδέν14•

20
Η Μ[ΓΛ\1 ΠΟ>ΕΙΑ ΙΙ'ω. ΓΟ. ΚΑΙIIΤΛΛΙ�1()

Έτσι. κuτ: τα μέσα του αιώνα. βλ�πουμ: κ;ίμενα σαν το πα­

ρακάτω. να κυκλοφορούν και να προτείνουν πρόσΟετα μέτρα:
�·Πιστεύω όη οι πόλεις μας Οα ξα,·αβρούν ων παλιό τους
πλούτο. αν uπαγορ:ύσουμ. την εισαγωγιl :μπορ:υμίτων που κα­
τασκευάζΟ'tαι στο εξωτερικό. και Οα μπορούσαν να κατασκευά­
ζο'tαι :δώ, αν πριορίσουμc τις .ξαγωγtς :ατtρyuστων μαλ­
λιώ•_ δερμάτων και άλλων προΙόντω'- κι αν επιβάλουμε ελέπου;
στους τεχνίη:ς που μtνουν :ξω από τις πόλη;. και κuτασκευά­
ζου· εμπορ:ύματα που προορίζονται για εξαγωγέ;.( ... )1�
Παρόμοιες προτάσεις διατυπώνει ο Ορτίζ 16: δημιουργία πο­
λυάριΟμων βιοτεχνιών και απαγάρωση cξαγωγής ακατέργα­
στων πρώτων υλών υΦαντουργίας. Στην Πολι τεiα του ( 1 576). ο
Ζ. Μ ποντέν προβλέπ.ι μιαν ανάλογη πολιτική .
Κ α ι πράγματι οι βασιλιάδες τ η ς Ισπανίας. τ η ς Γαλλίας και
τη; Αγγλίας, υιοΟετούν μέτρα προς αυτή την \ατεύΟυνση: δη­
μιουργούνται νέcς βιοτεχνίες. ευνοούνται μ: μονοπώλια ή προ­
νόμια οι παραγωγές νέων προίόντων, απαγορεύονται ι; δασμο­
λογούνται οι εισαγωγές των ξένων εμπορευμάτων. απαγο­
ρεύονται οι εξαγωγές των πρώτων υλών. Έτσι. από την εποχή
αυτή η διαμόρφωση τη; εΟνικής ενότητας συμβαδίζει με τη
διαμόρφωση της εΟνικής αγοράς.
Μ' αυτό τον τρόπο, οι κυρίαρχες ιδέες της περιόδου αναΦο­
ρικά με τα οικονομικά θέματα. συνδέονται άμcσα ε τις κύριες
ενuσχολιiσεις του Ηγεμόνα: ο πλοιJτος του Ηγεμόνα πρέπει να
διασφαλιστεί τόσο για τον iδιο, όσο και για τη χρηματοδότη­
ση των aσταμάτητων πολέμων. Οι συνταγές είναι απλtς: εμπο­
δίζουμε την εξαγωγή των πολύτιμων μετάλλων, απαγορεύοντας
την έξοδό τους από το βασίλειο και περιορίζοντας τις εισαγω­
γίς εμπορευμάτων, ενώ παράλληλα, δι;ιJκολύνουμε την εισα�
γωγή πολύτιμων μετάλλων ενθαρρύνοντας τις εξαγωγές εμπο­
ρευμάτων που δεν κρίνονται απαραίτητα για το Βασίλειο. Και
οι δυο τακτικές οδηγούν στην ενΟάρρυνση της εθνικής παρα­
γωγής. Στο περιθώριο της παραπάνω αντίληψης αναπτύσσεται
η ιδία του δημόσιου πλουτισμού: ((Κάθε άτομο συμμετέχει στο
δημόσιο πλούτο>ι γράΦtι ο Χέιλς στο Λόyο του. ((και κάΟε

21
 Η Ι�ΙΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙ ΙΤΑΛIΣΜ Uγ

rφοσοδοφόρο επάγγελμα, οΦείλει να είναι εξίσου προσοδο­

φόρο και γιu όποων επιθυμεί να το εξασκήσ.ι. Ό. τι προσΦ:­
ρει κέρδη σε ένα άνθρωπο. πρέπει να προσφέρει κέρδη και στο
γείτονά του. και cατά συνέπεια σε όλο τον κόσμο)ι 17• Βλέπουμε
ότι ήδη ανοίγει ο δρόμος για την ιδέα όπου ο πλούτος του 6α­
σίλειου έγκειται στον πλούτο των εμπόρων και των βιοτεχνών
Το εμπόριο σημειώνει μιαν αξιόλογη πρόοδο στην Ευρώπη,
παρακολουθώντας την άφθονη ροή των πολύτιμων μετάλλων
από την Αμερική και την ανάπτυξη των διάφορων μορφών ε­
Ονικής παραγωγής. Παράλληλα. η καταναγκαστική εργασία
στην Αμερική (κατά κύριο λόγο για την παραγωγή της ζάχα­
ρης) και η μείωση των αμοιβών και των πραγματικών μισθών
στην Ευρώπη , αποτέλεσμα του πληθωρισμού, παράγουν ένα
σημαντικό χρηματικό πλεόνασμα. Στην Αγγλία μπαίνουν οι
πρώτοι φράχτες στα μεγάλα τσιφλίκια, aπελευθερώνοντας ένα
πλήθος από εργατικά χέρια: από χρόνο σε χρόνο πληθαίνουν
οι άστεγοι αλψες και οι ζητιάνοι, που μπαινοβγαίνουν αδιά­
κοπα στις φυλακές. Από την άλλη μεριά αυξάνεται διαρκώς η
δύναμη των εμπόρων και των τραπεζιτών. Μετά τη Βενετία και
τη Φλωρεντία, κι άλλες πόλεις αρχίζουν να ξεπερνούν τις πε­
νlντα ή και τις εκατό χιλιάδες κατοίκους, όπως η Αμβέρσα, το
Λονδίνο. η Λυών και το Παρίσι
Οι κάτοικοι των πόλεων, οι αστοί, συναντώνται tδεολογικά
άλλοτε στη Μεταρρύθμιση , άλλοτε στη· διακήρυξη των δι­
καιωμάτων του πολίτη απέναντι στον ηγεμόνα (Λα Μποετί. Το
Κοvτράrο, 1 552, Τεοντόρ ντε Μπεζ, Περi rou διιωιώμαrος του
άρχοντα πάνω στους υπηκόους rov, 1 57 5 ) και κατά κανόνα
στις διάφορες εκφράσεις της ανθρωπιστικής σκέψης, όπως ης
παρουσιάζουν τα έργα του Εράσμου, του Ραμπελέ καt του
Μοντέν. Η τέχνη και το οικουμενικό πνεύμα του Μιχαήλ- Άγ­
γελου αντιπροσωπ.ύουν μια εποχή όπου ένας Πολωνός aστρο­
νόμος, ο Κοπέρνικος, διακηρύσσει την ιδέα ότι η Γη γυρίζει
κι ότι δεν αποτελεί το ακίνητο κέντρο του κόσμου.
Αλλά ας μην υπερβάλλουμε: ο καθένας βλέπει καθαρά ότι ο

22
l ΜΕΓΑ\Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟt ΤΟΝ λΠΙΤΑΑΙΣΜΟ

ΧΗΜλ I.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΥΚΛΟΡΙΑ ΑΞΙΣ ΚΑΙ ΩΛΟvτΟΥ ΣΊΉ
ΓΑλλΙΑ ΤΟΥ 1ιι ΑΙΩΝΑ

Ήλιος, η Σελήνη cαι τα άστρα περιστρtΦοvται γύρω από τη

Γη υπαcούοvτας στον αιώνιο και αμετάβλητο νόμο του θεού.

23
 Η IΣJOP I A ΤΟΥ ΚΑΙΙΙ I"ΑΛΙηΙΟΥ

Η Εκκλησία είναι ο Ο:ματοΦιίλακα; αι;τής της αλήθειας. κι u­

λίμονο σ· όποιον τολιlσει να την αμφισβηηiσει. Ο αγρότης
συνεzζει να καλλιεργεί τη γη, τσακισμ:νο; από τη 6αρι. φο­
ρολογία και ης αγγαρείcς που του :πι6iλλουν οι αΦέντες του.
Ο ωγ:νή; σιιν:χίζ:ι να ασχολείται με το κυνήγι .αι τις γιορ­
η:ς. Κ ι ο βασιλιάς βασιλεύει και κάνει αδιάκοπους πολέμους.
Ποιος λοιπόν απ' όλους αυτούς μποροι\σε να υποψιαστεί ότι
C\•ας κα·ούργιος θ:ός -το κ:Φiλωο- ποψiζετω να κυριαρ­
χήσει στον κ6σμο; Ίσως ο Τ6μας Μ ο ρ το προαισθάνεται,
γράφοντας στα 15 1 6 την Ουrοπι·α του. γιατί βάζει τον Π ο ρτο­
γάλο θαλασσοπόρο Υθλοδtο. να λέει: <(Αγαπητέ μου Μορ. κα­
τά βάθος σκέπτομαι ότι στις χώρες που όλοι μετρούν τα πάντα
με το χριlμα, είναι σχ:δόν 1διίνατσ να :πικρατήσ.ι η δικωο­
σύνη κω η ευημερία στα δη μόσιu πράγματα . . . >>

3. Το παλιό και ro :ο
Σ' ό,τι αφορά τα κοινωνικά σχήματα ποιι πρόκειται να υπο­
δεχθούν τον κuπιτuλισμό, το παλιό διατηρεί την κυριαρχία
του: το μ::γ αλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι χωρικοί, ο κύ­
ριος όγκος της παραγωγής αγροτικός και οι συναλλαγές σχε­
τικά περιορισμένες (ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού επι­
βιώνει με την αυτοσυντήρηση). Η φορολογία (σ: μορφή εργα­
σίας. .ίδους ή χρήματος) πληρώνεται κατά κύριο λόγο από
τους χωρικούς προς όφελος του κλήρου, της aριστοκρατίας
και του βασιλικού Κ ράτους. Τα έξοδα των τριών τελευταίων ο­
μάδων ::ξ ασΦαλίζουν τη συσσώρρευση των ιδιωτικών περιου­
σιών των μεγαλεμπόρων κuι των τραπεζικών.
Οι εμπορικές συναλλαγές αφοροιiν προπiντων τη βιοτεχνι­
κή παραγωγή που προσδιορiζεται από το μέγεθος των συντε­
χνιών. Ελάχιστο τμήμα της αγροτικής παραγωγής συμμετέχει
στις συναλλαγές.
Αυτή η μικρή εμπορική παραγωγή ανταποκρίνεται στον τύ­
πο ( Μ α -+ Α -+ Μ ι ) : Ο μικροπαραγωγός, πουλώντας το
εμπόρευμα που παρήγαγε ο iδιος, εισπράττει μια ποσότητα

24
Η M:ΓAΛII IlOPEIA ΠΡΟΣ ΤΟΝ Κ Λ Π iτΑΛΙΣΜΟ

χρι)ματος Α που του επιτρέπει να αγοράσει άλλα εμπορεύματα

ι. Οι έμποροι παρεμβαίνουν σαν μεσάζοντες. αγοράζοντας τα
εμπορεUματα ι για να τα ξαναπουλήσουν aποσπώντας το κέρ­
δος ΔΑ. Κί'ηση που διατυπώνεται εύκολα στον τύπο
(Α - Μ ι - Α ', όπου Α '=Α +ΔΑ). Αυτό το ΔΑ προκύππι εί­
τε από την υπερεργασία που επιβάλλεται στους μικροπαρuγω­
γούς. μικροτεχνίτες, μαστόρους και μαθητευόμενους, είτε από
τη φορολογία που επιβάλλεται στους ώμους των χωρικών.
Σε ορισμένες περιπτώσεις προκύπτουν καπιταλιστικές μορ­
φές παραγωγής, ακόμη και με μισθωτοUς. αλλά για την ώρα
αντιπροσωπεύουν τη μεωψηφία.
Οι δυο κυριότερες μορφές συσσώρευσης είναι:
- Η κρατική συσσώρευση (βασιλικές βωτεχνίες. βασιλι­
κοί δρόμοι, λψάνια . . . ),
- η αστικιl συσσώρευση (ιδιωτικές περιουσίες . χ ρι)μα, πο­
λύτιμα μέταλλα, ακίνητα αγαθά).
Κύρια πηγή συσσώρευσης παραμένει η αγροτική υπερεργα­
σία, όπως συνέβαινε και κατά τους Προηγούμενους αιώνες, ή
στα πλαίσια των άλλων κοινωνικών σχημάτων. Σ' αυτή την
πηγή θα πρέπει να προστεθεί και η καταλήστευση του πλού­
του της Αμερικής.
Γιατί επανεξετάζοντας σήμερα το νέο στοιχείο που ι;ρθε να
προστεθεί στην όλη διάταξη στις διεθνείς του διαστάσεις, αυ­
τό δεν είναι το διηπειρωτικό εμπόριο. Υπή ρχε ήδη διηπειρωτι­
κό εμπόριο και προηγουμένως σε όλα τα σχήματα της υποτε­
λούς παραγωγής•s. Στα 1 500. το εμπόριο της Βενετίας κάλυπτε
ι<άμεσω> τη ΜεσόγειΟ, τη Δυτική Ευρώπη, και έμμεσα, χάρη
στις πολυποίκιλες διασυνδέσεις, τον Ινδικό Ωκεανό. τη Βαλτι­
κή. ακόμη και τη Νορβηγία19_
Το νέο λοιπόν στοιχείο είναι μόνον η καταλ)στευση της Α­
μερικής. που αναλύεται σε δUο αλληλένδετους κλάδους:
- αρπαγή των θησαυρών που βρέθηκαν επιτόπου (νεκρή
εργασία συσσωρευμένη από την εξόρυξη των πολύτιμων με­
τάλλων και την παραγωγή έργων τέχνης).
- παραγωγή νέων αξιών (χάρη στα κατuναγκαστικά έργα

25
 1t ΙtτΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚλΠΠΑΑΙΣΜΟΥ

και την εκμετάλλευση των σκλάβων) είτε από τα ορυχεία χρυ­

σού και αργύρου, είτε από την αγροτική παραγ-γή (ζαχαρο­
κάλαμο, κτλ.).

ΧΗΜΑ2

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΗΠΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ ΚΑ·

ΤΑ ΤΟ 1ο ΑΙΩΝΑ

Κατάκτηση, αρπαγή, εξόντωση. Αυτή είναι η πραγματικό­

τητα που γtννησε τη ροή πολύτιμων μετάλλων προς την Ευ­
ρώπη του 16ου αιώνα. Αλλά ο ωκεανός είναι τεάστιος, και το
χρυσάφι, περνώντας από τα βασιλικά θησαυροφυλάκια της Ι­
σπανίας και της Πορτογαλίας, τους πάγκους των εμπόρων και
τους λσyαριασμούς των τραπεζιτών, καταλήγει κυριολεκτικά
«πλυμtνο) στα χρηματοκιβώτια των χρηματιστών της Γtνο­
βας, της Αμβtρσας και του Άμστερνταμ.
Πώς όμως να διατηρήσει κανείς αυτό το χρυσάφι, το χρυ-

26
1 Μ ΕΓΑΛΗ Γι Ο>ΕιΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΙΙΙτΑΛιΣΜΟ

σάΦι του Ηγεμόνα. ή του Κράτους (δεν υπάρχει ακόμη σαφής

διαχωρισμός ανάμεσα στα δυο ((πορτοφόλια>)), όταν το έχει
στα χέρια του; Πώς να το αποσπάσει όταν λείπει; Η συνταγή
που π ρότειναν οι θησαυροφύλακες, και που αντιστοιχούσε σε
μια στατικι) αντίληψη του κόσμου -απαγόρευση της εξαγωγής
πολύτιμων μετάλλων- δεν απέδωσε. Οι εμποροκ ράτες προτεί­
νουν μιαν άλλη συνταγή. Να αγοράζει κανείς λιγότερο από τις
άλλες χώρες και να τους πουλάει περισσότερο. Η κάλυψη της
διαφοράς εξασφαλίζεται μc την καλύτερη ποιότητα των
προϊόντων εξαγωγής. Με την πρόταση αυτή δε συμπίπτουν τα
συμφέροντα του Ηγεμόνα με εκείνα των εμπόρων;
Έτσι. κατά το J6o αιώνα παρακολουΟοίιμε την ανάπτυξη
των συνθηκών που θα επιτρέψουν στη συνέχεια την εξέλιξη
του καπιταλισμού: οι μεγαλοαστικές τάξεις των τραπεζιτών
και των εμπόρων διαθέτουν τεράστιες περιουσίες καθώς και
οργανωμένα τραπεζικά και χρηματοδοτικά δίκτυα, ενώ από
την άλλη μεριά, τα εθνικά Κράτη διαθέτουν τα μέσα κατάκτη­
σης και κυριαρχίας. Π ρόκειται γtα μιαν αντίληψη που αξιο­
ποιεί και τον πλούτο καt τον πλουησμό. Και η εμφάνιση αυ­
τής της αντίληψης μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε στο Ι 6ο
αιώνα τις aπαρχές της εποχής του καπιταλισμού0• Ωστόσο,
δεν πρέπει να μας προκαλεί σύγχυση η γνώση της μεταγενέ­
στερης ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού. Σ' αυτή τη
φάση θα έχουμε να κάνουμε αποκλειστικά με έναν Ηψπορο­
κρατικό καπιταλισμό)), το έμβρυο δηλαδή του πραγματικού
καπιταλισμού που θα ακολουθήσει.

Η Άνος των Αστών (17σς αιώνας)

Παρακολουθώντας την ανάπτυξη της βιοτεχνίας κατά το
1 7ο αιώνα, θα έπρεπε κανείς να διαθέτει μια σπάνια διορατι­
κότητα προκειμένου να διακρίνει την αναγγελία ενός νέου
τρόπου παραγωγής.
Τα εννέα δtκατα του πληθυσμοίι εξακολουθούν να ζουν από

27
 Η JΣΤΟ'Ι Λ ΤΟΥ ΚΛΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

τη γεωργία: υποτυπώδη οργώματα. π:ριορισμένες σπορές. έλ·

λειψη λιπασμάτων. Η απόδοση των σπόρων παραμένει σε ΠΟ·
λύ χαμηλά επίπεδα (τέσσερα ή πέντε. καμιί Φορά και τρία ή
δύο, προς ένα). Στο Νότο. οι επιπόλαιες καλλιέργειες aποστει­
ρώνουν τη μισή καλλιεργήσιμη γη και στο Βορρά το ένα τρi·
το. Ο Οερισμός γίνεται ακόμη με τα δρεπάνια. Κύρια συστατι·
κά της διατροφής παραμένουν η σοt"J πα και το ψωμί, ενώ η
πείνα συνο&ύει κάθε κακή σοδειά.
Η αριστοκρατία εξακολουΟεί να είναι γαντζωμένη στην α·
λαζονεία και τα προνόμιά της: στις ��γενικές τάξειρ) του 1 6 1 4
ο Ενρί ντε Μεμ διακη ρύσσει ότι. (<οι τρεις τάξεις είναι αδελ­
Φές, παιδιά της κοινής μεγάλης μητέρας, της Γαλλίαρ). Οι ευ­
γενείς του απαντούν ότι <<τα παιδιά των τσαγκiρηδων και των
μπαλωματάδων δεν έχουν το δικαίωμα να τους αποκαλούν α·
δελΦούς . γιατί ανάμεσα σ· αυτούς και σ' εκείνους υπάρχει η
βασικι] διαφορά ανάμ:σα στον αφέντη και τον υπη ρέτφ)21 •
Η Εκκλησία καταβάλλει κάθε προσπάθεια ώστε ν α μ η δια­
σαλευθεί η τάξη στην περιοχή των ιδεών και των αντιλήψεων.
Ο Έρασμος τίθεται υπό απαγόρευση στα 1 559. Ο Τζωρντάνο
Μ προύνο. ο μεγάλος αυτός ανΟρωπιστής. καίγεται με την κα­
τηγορία του αιρετικού στα 1 600. Ο Καμπανέλα περνάει εικο­
σιεπτά χρόνια στη Φυλακι;, από το 1 599 μέχρι το 1629. Ο Γα­
λιλαίος, που δημοσίεψε στα 1 632 τους Διαλόγους πάω στα
κύρια συσjματα του κ6σμοι;, υποχραόνεται από την Ιερή Ε­
ξέταση, στα 1 633, να ομολογήσει ότι υπέπεσε σε «σΦάλματα
και αιρέσειρ).
Μόνον οι Ενωμένες Επαρχίες ξεχωρίζουν με σαφήνεια τη
θέση τους από τη γενική εικόνα: εκ:ί αναπτύσσεται και δρα­
στη ριοποιείται το εμπόριο, εκσυγχρονίζεται η γεωργία, περιο·
ρίζεται η αριστοκρατία και αποκτούν δύναμη οι αστοί. Οι Ε·
νωμένες Επαρχίες αποκτούν τη φήμη του τόπου όπου επιτρέ·
πονται και γίνονται σεβαστές κάθε λογής αντιλήψεις και t·
δέες. Γι' αυτό το λόγο, βλίπουμε τον Καρτέσιο να εγκαθίστα­
ται στην Ολλανδία ( 1 625). Εκεί Οα δημοσιέψει το \6yο περι'
Μεθ6δου, για τη ' καθοδιjyηση της λογικής και τηv ωιαζήτη-

28
Η Μ Ε Γ Λ Λ Η I"IO'EIA ΙΊΡΟ: ΤΟΝ ΚΑΙΙ ΙΊΛΛΙ:ΜΟ

ση τJς αλήθειας στις επιστίμες ( 1 637). καθώς και τους Μετα­

φυσικούς Δ ιαλογισμούς ( 1 64 1 ) . Οι Ενωμένες Επαρχίες αrω­
κτούν την ανεξαρτησία τους από την Ισπανία στα 1 609 και
διαΦοροποιού•ται από την πανίσχυρη αυτή �ώρα.
Ήδη στα 1 580, οι Αψβούργοι της Ισπανίας συγκεντρώνουν
κάτω από το σκήπτρο τους ολόκληρη την Ιβη ρική χερσόνη­
σο, ολόκλη ρη τη Λατινικιί Αμερική. την Κεντρική Αμερική.
τις Φιλιππίνες. το Βασίλειο της Νεάπολης, της Σαρδηνίας και
της Σικελίας. κι ακόμη τα υπολείμματα του παλιού κράτους
της Βουργουνδίας. Είναι σύμμαχοι με τα ξαδέλφια τους, τους
Αψβούργους της Αυστρίας, και απλώνουν την εξουσία τους
και στα βασίλεια της Βοημίας και της Ουγγαρίας. Ωστόσο η ε­
δαφική δύναμη δεν πρέπει να παράγει ψευδαισΟtίσεις. Στα
1 588, η ήττα της ((Ανίκητης Αρμάδαρ). συμβολίζει την αρχή
της παρακμιί ς . Στα 1 590, τα πρι.στια αποθέματα χρυσού και
αργύρου που αρπ.χτηκαν από την Αμερικιί , μειώνονται αισθη­
i. Ανάμεσα στο 1 550 και 1 560 τα αποθέματα συρρικνώνονται
κατά δύο φορές. Το εμπόριο της Σεβίλης περιορίζεται σημα­
ντικά (55 εμπορικά σκάφη χωρητικότητας 20.000 τόνων στα
1 600- 1 604. 8 μόνο εμπορικά σκάφη χωρητικότητας 2 . 500 τό­
νων στα 1 70 1 - 1 7 1 0)22. Παράλληλα αυξάνονται οι πολεμικές δα­
πάνες. Η πρόσθετη Φορ_ολογία δεν επαρκεί ούτε αποδίδει. Το
ισοζύγιο πληρωμών χάνει την ισορροπία του. Η εσωτερική
παραγωγή δεν έχει αναπτυχΟεί ικανοποιητικά. Ο βασιλιάς της
Ισπανίας δε βρίσκει δανειστές. Η κυκλοφορία του χρήματος
παγώνει. Η οικονομική δραστηριότητα επιβραδύνεται. Ο πλη­
θυσμός δεν ξεπερνά τα έξι εκατομμύρια κατά τα τέλη του Ι 6ου
αιώνα. Η Ισπανία βυθίζεται σε μιαν αναπόφευκτη παρuκμή23•
Όσο για το σύμμαχό της, την Αυτοκρατορία της Αυστρίας.
μετά τις περιπέτειες του Τριακοντατετούς Πολέμου, καταλήγει
ύστερα από πολλαπλούς συμβιβασμούς στη συνθήκη της Βε­
στφαλίας ( 1 648).
Για όλους αυτούς τους λόγους, η μεγάλη πορεία π ρος τον
καπιταλισμό δε συνεχίζεται κατά το 1 7ο αιώνα στην Ισπανία ή

29
 Η !ΣΤΟ'!Α ΤΟΥ ΚΙΑΑ J Σ Μ Ο Υ

στην Αυστρία, αλλά κατά κύριο λόγο στην Ολλανδία, στην

Αγγλία και στη Γαλλία.

I. Αποικιοκρατική επέκταση και καπιταλι σμός στην

Ολλαvδiα
Χάρη στο δυναμισμό των εμπόρων και τραπεζιτών αστών,
που υιοθέτησε πρόθυμα τις καινούργιες ιδέες και φιλοξένησε
τους ανθρώπους με πρωτοβουλία, ο εμπορικός και βιοτεχνικός
καπιταλισμός θα γνωρίσει μιαν ιδιαίτερη άvΟιση στην Ολλαν­
δία. Θα στηριχθεί πάνω σε τρεις γερές βάσεις:
Π ρώτη βάση : Η (ολλανδική) Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών.
Στα 1602 έξι οργανώσεις .μπόρων ιδρύουν από κοινού την Ε­
ταιρεία Ανατολικών Ινδιών. Περιλαμβάνει εξηντατρείς διευθυ­
ντές. που όλοι τους χρημάτισαν στελέχη εμπορικών εtαιρειών. Η
διεύΟυνση των κοινών επιχειρήσεων ανατέθηκε στο Συμ6ούλιο
tων Δέκα Επτά, διορισμένο από ης οργανώσεις. Οι οκτώ προέρ­
χονταν από την οργάνωση του Άμστερνταμ, που κατέ6αλε και
το μισό των κοtνών εξόδων. Κάθε οργάνωση αποφiσιζε για το
είδος του εμπορίου των μελών της. ης αγορές που έπρεπε να γί­
νονται στην Ινδία, το χροοάΦι που .πρεπε να διατεθεί για ης α­
γορές, και την πώληση των εμπορευμάτων που εισάγονταν μ' αυ­
τό τον τρόπο. Το Συμβούλιο των Δtκα Επτά έπαιρνε αποφάσεις
για την οργάνωση του στόλου, για τον προορισμό των πλοίων
και για tην τιμή των εμπορευμάτων. Η Εταιρεία κατάφερε να α­
ποκτήσει το μονο.ώλιο του εμπορίου ε ης Ινδίες. Στις αποικiες,
εΦάρμοζε την τακτική της κειτής λασσας. απαγορεύοντας
στους Άγyλο>ς, το>ς Γάλλους και το>ς Πορτογάλους την προ­
σ.γγιση στα λιμάνια της Ινδίας. Αναφορικά με τις σχέσεις της
με τους ειδωλολάτρες, είχε δικαιοδοσία να κηρύσσει πόλεμο, ει­
ρήνη, ή να συνάπτει ανακωχές και συνθήκες. Διόριζε κυ6ερνήτες
και κυ6ερνητικά συμβούλια, που ασκούσαν πολιτική και νομική
εξουσία σε όλες τις περιοχές ελέηου της Εταιρείας. Τελικά. η
Εταιρεία κατάφερε να οργανώσει στις Ινδίες έναν στρατό από
δώδεκα χιλιάδες άντρες. έναν στόλο από σαράντα έως εξήντα
σκάφη, και να μεταφέρει κdθε _ρόνο στην Ευρώπη δtκα ως δώ­
δεκα εκατομμύρια εμπορεύματα. αποδίδοντας μετοχικό κέρδος

30
Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ Κ Α ΠiτΑΛlΣΜΟ

της τάξης τοu 2 5 ς 30%. "Ετσι ενώ κάθε αρχική μετοχή κόστιζε
τρεις χιλιάδες Φλορίνια, στα 1 670 έφτασε να αξίζει δεκαοκτώ χι­
λιάδες Φλορίνια2•.
Δ;ύtερη βάση: η τράπεζα του Άμστερνταμ. Όταν οι διάΦο­
ροι σαράφηδες κατηγορήθηκαν σαν υπεύθυνοι για το νομισμα­
τικό χάος, η πόλη του Άμστερνταμ15 τους κατάργησε, και ί­
δρυσε μια δική της τράπεζα που διατήρησε το μονοπώλιο των
συναλλαγών ( 1 609).
Η Τράπεζα του Άμστερνταμ δέχεται καταθέσεις σε χρήμα ή πο­
λύτιμα είδη. με ελάχιστο όριο τα τριακόσια Φλορίνια. Η ασΦά­
λεια που προσφέρει προσελκΟCι καταΟέσεις ακόμη κι από το ε­
ξωτερικό. Μ ' αυτό τον τρόπο η τράπεζα μπορεί να προσφέρει
στους εμπόρ�υς χρήματα από οποιαδήποτε χώρα, επιτρέποντάς
τους να προμηθεύονται εμπορ:ύματα οποιασδήποτε προέλευσης,
πράγμα που προσελκύει επιπρόσθετα τους εμπόρους του εξωτερι­
κού. Παίζει επίσης το ρόλο τράπεζας πληρωμών. Χωρίς ιδιαίτ:­
ρη :πιβάρυνση πληρώνει για λογαρισμό των εμπόρων όλες τους
ης ιιπο:ρισεις, μέχρι το όριο των καταθέσεών rους. Για τις
πληρωμές χρησιμοποιεί to τραπεζικό φλορίνι, μια σταθερή αξία.
που εξασΦαλίζει τους πελάτες της. τtλος η τράπεζα του Άμ­
στερνταμ αναπτύσσ:ται σε μια τράπεζα πίστωσης. Χρηματοδοτεί
την πόλη του Άμστερντάμ σε περίπτωση πολέμου. καθώς και
την Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών. Π ρος τα τέλη του αιώνα θα αρ­
χίσει να δανειοδοτεί και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ήδη διατη·
ρεί σχέσεις με τις ιδιωτικές τράπεζες. με τη μορφή δ.νειοδοτή·
σεων και ανταλλαγή πιστωτικών επιστολών26 •
Τρίτη βάση : Ο στόλος. Όπως οι Άγγλοι, έτσι και οι Ολ­
λανδοί χρησιμοποιούσαν για τους δρόμους της Ανατολής ή
της Ινδίας βαριά σκάφη, με γερή κατασκευή και πολεμικό εξο­
πλισμό. Ωστόσο, για τους θαλάσσιους δρόμους της βόρειας
Ευριόπης και της Δύσης, κατασκεύασαν το «ΦλάουτσχιΠJJ, ένα
ελαφρύ σκάφος με μεγάλους χώρους, για τη μεταφορά εμπο­
ρευμάτων (χωρητικότητας εκατό έως εννιακοσίων τόνων).
Πλη ρώνοντας γρήγορα και σε μετρητά. κατάφεραν να προμη­
θευτοι)ν ξυλtία από τη Ν ο ρβηγία, φτηνότερα από όσο την
πλήρωναν οι Ν ορβηγοi κατασκευαστές. Τυποποίησαν την πα-

)I
 Η ιΣΤΩΡιΑ ΤΟΥ ΚΑιιιΤ.ΛιΣ Μ)Υ

ραγωγή και χρησιμοποίησαν πρώτοι μηχανήματα ναυπηγικής

(ανεμοκίνητu πριόνια, παλάγκα. . .). Στα σκάφη αυτά. «σι Ολ­
λανδοί χρησιμοποιούσαν ξένα πληρώματα27 με χαμηλούς μι­
σθούς. γιατί την εποχή εκείνη οι ναυτικοί κατάντησαν το κα­
τακάθι των εργαζομένων. Τ1 πληρώμιηα υποβάλλονταν σε μια
σκληρι] πειθαρχίu. καt ζούσαν μέσα στη βρομιά και τ ρέφο­
νταν με λιγοστή και κακής ποιότητας τ ροφή�8)). Στα 1 6 1 4. ο
ολλανδικός στόλος απασχολούσε περισσότερους ναυτικούς.
απ' όσους το σύνολο του ισπανικού. γαλλικού, απλικού και
σκοτσέζικου στόλου
Τα ολλανδικά καpiβια έφτασαν το 1 600 στην Ιαπωνία. και
το 1 60 1 στην Κίνα. Στα 1 62 1 , ιδρύθηκε η (ολλανδική) Εται­
ρεία Δυτικών Ινδιών. Ωστόσο, οι Ολλανδοί δυσιωλεύτηκαν
πολύ να εγκατασταθούν στις ακτές της Αμερικής. Τελικά, ε­
γκαταστάθηκαν στο Π ερναμπούκ, στο Σουρινάμ. στο Καράκας
( I RJO) και στο Κουασάο ( 1 832). Το όνειρο μιας ολλανδικής
αυτοκρατορίας στη Βραζιλία εγκαταλείφθηκε στα 1 653. εν1 το
Νέο Άμστερνταμ, που ιδρύθηκε στα 1 626, καταλήφθηκ: από
τους Άγγλους στα 1 664, και μετονομάστηκε: Νέα Υόρκη. Α­
ντίθετα από το 1 6·1 9 μέχρι το 1 663 οι Ολλανδοί κυριάρχησαν
στους θαλάσσιους δρόμους της Άπω Ανατολής. �γκαταστά­
Οηκαν στην Μπατiβια ( 1 6 1 9), σΦάξαν τους Άγγλους στο
Αμπουάν ( 1 624) και πέτυχαν να τους παραχωρηθεί το νησάκι
Ντεσίμα. απέναντι από το Ναγκασάκι ( 1 638). Στη συνέχεια.
:γκαταστάΟηκαν στη Μαλάκα ( 1 64 1 ). άρπαξαν το Ακρωτήρι
της Καλής Ελπίδας από τους Πορτογάλους ( 1 652), ίδρυσαν ε­
μπορικοιJς σταθμούς στο Άντιν, στη Μ ουσκάτη. στο Κοτσίν
( 1 663), στη Σιγκαπούρη . Πάτησαν ακόμη και στην Τασμανία
( 1 642).
Εισάγοντας από την Άπω Ανατολή πιπέρι και μπαχαρικά
(το 66% των αγορών της περιόδου 1 648- 1 650. αλλά μόνο το
23% στην περίοδο 1 698- 1 700) καθώς και υφάσματα (κατ" ανα­
λογία αγορών 1 4% και 55% ως προς τις αντίστοιχες περιό­
δους)29, τροφοδοτώντας την Ισπανία ακόμη και σ: καιρό πο­
λέμου (οι μισές ποσότητες του ισπανικού χρυσού και αργύρου

32
11 M.I\HI I lO>.IA ΠΙΌΣ ΤΟ\ ΚΛΠIΤΛΛIΣΜU

κατέληγαν στο Άμστερνταμ). αναπτύσσοντας την καλλιέργεια

του ζαχαροκι.λαμου στην Ιάβα. μεταφέροντας διαρκώς :μπο­
ρ:ύματα ανάμεσα στην ΑΦρική και τη Βόρηu Ευρώπη . η Ολ­
λανδία κατάφερε ν' αποκομίσει μεγάλα κέρδη από το διεΟνές
ψπόριο. Όλα αυτά εξηγούν γιατί υπερασπίστηκε παΟιασμένα
την αρχή της ω;λ:ύθ:ρης θάλασσας>�. :κτός από τις αποικί:ς
της Ίπου εφiρμοζε την αρχή της ΗΚλ:ιστής Οιίλασσuς>ι.
Όντας fψπορική δύναμη. η Ολλανδία αναπτύσσιι γριlγορu
τις δραστηριότητες μεταποίησης: βιοτεχνίες λινού στο Λέιντε.
βιοτεχνίες υφασμάτων στο Χάαρλεμ. επεξεργασία μεταξωτών
νημάτων και υΦασμάτων, κοπή διαμαντιών στο Άμστερνταμ.
ι:πεξερyασίu ζiχuρης, αποστάξ:ις. τελειοποίηση των αγγλι­
κών υΦασμiτων, καΟαpισμός του αλατιοι). συσκι:υιισία κu­
πνοι'ι . κακάου. μολυβουρyία στο Ρότερνταμ, τελειοποίησι1 ο­
πτικών γυαλιών. κατασκευή μικροσκοπίων και οργάνων ναυσι­
πλοίας. σχεδιασμός κάθε λογιίς χαρτιών. για τη στεριά και τη
θάλασσα, εκτύπωση βιβλίων σε όλcς τις γλώσσες του κό­
σμου ... Ήδη, ο μισός πληθυσμός της Ολλανδίας (δυόμισι :Κ1-
τομμύρια) κατοικεί σης πόλεις.
Μια πλούσια αστική τάξη ενθαρρύνει όλες αυτές τις δρα­
στηριότητες και κυριαρχεί στη χόρα. Στα 1 674. ο μεγαλtμπο­
μος Λοι)ις Τριπ διαθέτει περιουσία μ:γαλι)τ:pη από .να :κα­
τομμύριο Φλορίνια. Ο μεταξουργός Ζαν ντ. Ν:Φβίλ. που ιl ρΟ.
:Οώ αδέκα-ος στα 1 647, πεΟαίνει στα τέλη του αιώνα. αΦήνο­
ντuς μια περιουσία της τάξης των οκτακοσίων χιλιάδων Φλο­
ρινιών. Στα 1 674 πενήντα Cξι μεγαλοαστοί διαθέτουν περιου­
σία uνiμ:σα σε διακόσιες ως τετρακ)σιες χιλιiδες Φλορίνιu.
ενώ οι περουσία άλλων εκατόν σαράντα υπολογίζεται ανάμεσα
σε εκατό και διακόσιες χιλιάδες Φλορίνια. Όλοι αυτοί οι α­
στοί. ενεργούν σαν μεσάζοντες στο χοντρεμπόριο. αναπτύσ­
σου• 6ιοπχνίες. οργανώνουν ω:μποpι"ά επιμελητιlρια>ι, ελέγ­
χουν aποικιακές :ταιρείες, επιβλtπουν το πανεπιστιlμιο τοJ
Λέιντε. συναλλάσσονται με την Τράπεζα του Άμστερνταμ.
και αναδεικνύουν την πόλη αυτή στο μεγαλύτερο εμπορικό και
χρηματοδοτικό κtντρο της περιοχής. Ήδη. :πιδιιικουν νu επι-
 Η J!TOPJA ΤΟΥ ΚΛΠJΤΑΑJΣΜΟΥ

βάλουν την ηγεμονία τους τόσο στην επαρχία της Ολλανδίας,

όσο και στο σύνολο των Ενωμένων Επαρχιών.
Από εδώ ξεκινούν οι συγκρούσεις. αλλά και οι συμβιβα­
σμοί. με την πριγκιπική οικογένεια της Οράγγης, που στη ρίζε­
ται πάνω στις παραδοσιακές δυνάμεις των άλλων επαρχιών,
και καταφέρνει να επιβληθεί κατά τις περιόδους του πολέμου
και των διεθνών εντάσεων: ο Μορίς ντε Νασάου, πρίγκιπας
της Οράγγης, ενάντια στον Όλντενμπαρνβ:λτ, στα 1 6 1 9 , και ο
Γουλιέμος ο Γ ' της Οράγγης. ενάντια στο Γιον ντε Βιτ. στα
1 672.
Ωστόσο. με την άνοδο του αγγλικού καπιταλισμού και την
εφαρμογή του γαλλικού προστατευτισμού, με τους τρεις διαδο­
χικούς πολέμους ενάντια στην Αγγλία ( 1 652-1 654, και προπά­
ντων 1 66 5 - 1 667 και \ 672-1 674), με τον πόλεμο ενάντια στη
Γαλλία ( 1 672) και πάνω από όλα. με τη συμμετοχή στον πόλε­
μο για τη διαδοχή στο θρόνο της Ισπανίας ( 1 702- 1 7 1 4), με την
οικονομική ύΦεση και την πτώση των τιμών των αποικιακών
προϊόντων κατά το δεύτερο μισό του 1 7ου αιώνα. ο ολλανδικός
καπιταλισμός εξασθενε(, χάνει τη δυναμικότητά του και τελι­
κά εγκαταλείπει την κυρίαρχη Οέση του στο διεθνές εμπόριο.
Παρ' όλα αυτά, κατά το πρώτο μισό του 1 7ου αιώνα, η Ολλαν­
δία υπήρξε «η κατεξοχήν καπιταλιστική χώρα)) (Κ. Μ αρξ) και
το <(σύμβολο του εμπορικού και χρηματιστηριακού καπιταλι­
σμού)) (Χ. .).
Μάρτυρες της δόξας της ολλανδικής μεγαλοαστικής τάξης,
οι πίνακες του Ρέμπραντ: το συνδικάτο των εριουργών ( 1 66 1 ),
ο ναυπηγός και η γυναίκα του ( 1 643), ο ζυγιστής του χρυσού
( 1 639), ο Γιαν Σιξ, δήμαρχος του Άμστερνταμ ( 1 650), «λλά
και άφθονα σχέδια από πάμφτωχους αγρότες, ζητιάνους και
νέγρους.

34
Η ΜΕΙ ΑΛΙ Π O ' : I A i'OΣ ΤΟΝ Κ Α ! ΙΓΛΛIΣΜΟ

2. Α yyλ ι'α: από τη ν εμποροκρατω (μερκα ντιλισμός) στο

φιλελ ευθερι σμό
Π ροκειμένου να cνισχύσει τις δικις της δυνάμεις. η uγγλικ1)
μεγαλοαστική τάξη, κατiΦερε να συμμαχήσει με το μονάρχη.
για αποικιοκρατικούς και εμποροκρατικούς λόγους, και συνά­
μα να εκμεταλλευτεί τη λαϊκή δυσαρέσκεια στον αγωνα της
ενάντια στην απολυταρχία.
α) Αποικιοκρuτ'α και μποροκρατiα
Η ναυτική και αποικιοκρατική δύναμη της Αγγλίας ή ρΟε σε
αντιπαράΟεση με την Ι σπανία κατά τα τέλη του 1 6ου αιωνα.
ανταγωνίστηκε την Ολλανδία κατά το Ι Ίο αιώνα και ή ρθε σc
ανοιχτή σύγκρουση με τη Γαλλία κατά το 1 8ο αιώνα.
Ήδη. από τις αρχές του ! Ίου αιώνα, η Αγγλία καταπιάνεται
με την αποικιοκρατική της επέκταση . Η (αγγλική) Εταιρεία
Ανατολικών Ινδιών ιδρύεται στα 1 600, με διάταγμα της βασί­
λισσας Ελισάβετ. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, διαΟέτει είκοσι
σταΟμούς στην Ινδία. στα νησιά, στην Ινδονησία, ακόμη και
στην Ιαπωνία. Φτάνει στην Περσία στα 1 628 και στη Βομβiη
·
στα 1 668. Οι Άγγλοι καταλαμβάνουν την Μ παρμπάντ στα
1 625, το Κεμπέκ στα 1 629, την Τζαμίικι στα 1 65 5 και το Νέο
Άμστερνταμ στα I 664. Μετά τους προσκυνητές του Μέι­
Φλαουερ ( 1 620), άλλοι μετανάστες ιδρύουν νέες aποικίες στη
Αόρεια Αμερική .
Το αγγλικό εξωτερικό εμπόριο δεκαπλασιάζεται ανάμεσα
στο 1 6 1 0 και \ 640. Η παραγωγή ανυπτίισσεται. Στα 1 640. ορι­
σμ�: vα ανθρακωρυχεία παράγουν από δέκα έως εικοσιπέντε χι­
λιάδες τόνους το χρόνο, ενώ τον προηγούμενο αιώνα δεν ξε­
περνούσαν τις λίγες εκατοντάδες τόνους. Υψικάμινοι. υδροκί­
'ητα σιδιιρουργεία. εργαστήρια στύψης και χαρτοποιίες απα­
σχολούν αρκετές εκατοντάδες εργάτες. Έμποροι και παραγω­
γοί υφασμάτων προσφέρουν δοιJλειi σε εκατοντάδες •1 και χι­
λιάδες υΦαντουργοι)ς στα σπίτια τους. Η αστική τάξη. που εμ­
ψΗχώνει αυτό το εμπορικό και βιοτεχνικό άλμα, έχει ανάγ .. ··η

35
 Η IHOPIA ΤΟΥ Κ Α I ΗΤΛΛIΣ ΜΟΥ

uπό προστασία και ενΟάρρuνσ η .

Στα 1 62 1 . σ τ ο Λ όγο π;ρι· :μποριΌΙJ rης Αγγλiας μ: προορι­
σμό rις Α vαrολ ι α:ς /'δiες. ο Τόμας Μ ιούν υπογραμμίζει τη
ση μασία του εξωτερικού εμπορίου: στόχος δεν είναι μόνον η
συσσώρευση των πολύτιμων μετάλλων, αλλά η κατάλληλη κυ­
κλοφορία τους για την αποκόμιση :νός ΟJσωστικοιi κ:ρδους.
Η Α vαΦοi στο ιδιωτικό Σvμ6οιJλιο της Επιτροπής fΙU την ε­
pωυpΎiα. του 1 622 αντικατοπτρίζει Οαυμάσια το εμποροκρατι-
κό πνεύμα:
ΗΤα μέτρα που προτείνουμε ταπεινά είναι τα ακόλουθα: για να
εμποδιστεί 1 πιφαγωγή στο εξuιτ;ρικό. πρέπει να ιπιγοr:υτ:ί μ:
ης αυστηρότερες ποινές η εξαγωγή μαλλιού για τους αργαλ.ι­
ούς. από την Αγγλία, την Ιρλι.ινδία και τη Σκοτίιι. καΟώς και πη­
λός γ•uΦέων και στάχτ:ς ξύλου ( ... ). γω να :μποδιστεi η παρα­
γωγι) ελαηωμαηκών υφασμάτων κακής ποιότητας. πρtπει να υ­
πογραφ:ί :να διάταγμα που να περι:χει ένιν κανονισμό κuλής
ποιότητας παραγωγής ( ... ). σε κάθε κομητεία να ιδρυθεί ένα σω­
μαη:ίο από α\}ρώπους με ικανότητες και οικονομικιj άνεση. 'ου
να :ίναι σ: θέση να :λ.γχουν την ποιοηκή παραγωγή του μαλ­
λιού και των μάλλινων υφασμάτων. καθι>ς και των λινών ( . .. ) σε
ό,τι αφορά τα uφiσματu :ριουργίuς που εξάγονται, παρα(ιλοιJμ:
ταπεινά τη μεyαλειότητά του. να έρθει σε συ\τννόηση με την
Λρχιδούκισσιι των Κiτω- Χωρών ( . . . ) . Κ(Η σ: σ. τ ι αΦορi τη σπι­
νιότητα των νομισμάτων του βασιλείου. πρέπει να εμποδιστεί η
μ:ταφορ: tων νομισμίτων μας στο :ξωη:ρικό κω οι παρ.βάτ:;
να τιμωρούνται αυστηρά ( ... ). τίποτα δεν πρέπει να εμποδίζει το
;ξωτερικ6 μας ;μπόριο. γιατί αν οι εισαγωγές μιiταιων και πολιJ­
τcλών ειδών ξεπεράσουν την αξία των εξαγωγών των προϊόντων
μας. τότε τα αποθέματα του βασιλείου θα σπαταληθούν. και Οα α­
ναγκαστούμ: να :ξάγουμ: δικri μας νομίσματα Ύιu \α αποκατα­
στήσουμ. την ισορροτiαΥΙ
Π ράγματι. ο Ιάκωβος ο Α · και στη σιιν:χ:ια ο Κάρολος ο
Λ ". μοιράζουν προνόμια και μονοπώλι1. :τιβάλλουν κανόνες
ιτιιριιγωγιlς. οργανώνουν τον έλ:γχο των προϊόντων. φορολο­
γούν τις εισαγωγές γαλλικών και ολλανδικών υΦασμάτων. Οι
αποΦάσεις του Κοινοβουλίου φτάνουν μέχρι την υποχρεω:ική

.1 6
Η Μ Ε Ι"ΑΛΗ ΙΙΟ'ΕI Α ΙΙΡΟΣ ΤΟΝ Κ Α Π ΙΤΛΛΙΙΜΟ

χρήση βρετανικών υφασμάτων σε κάΟε επίσημη περίσταση:

ιιΤο Κράτος καθόριζε την οικονομία, πολλαπλασίαζε τα μονο­
πώλια. κι ερχόταν σ: αντίθεση μ: κάθ: νέα αγροτιl επινόηση
βάσιμη τεχνολογικάΗι 1 .
Σ τ ο Θησαυρό τ η ς Α yγλι'ας χάρ η στο Ε,ωτερι (ό Εμπόριο.
που έγραψε ανάμεσα στα 1 622 και 1 650 και δημοσίεψε στα
1 664, ο Τόμας Μ ιουν διωρίΜ:ι την όλη r φοοπτική: (ι Το εξω­
τερικό εμπόριο είναι ο πλούτος του βασιλιά, η τιμή του βασί­
λcιου, ο tυγενικός προορισμός των ιψπόpων, η :πιβίωσή μας,
η απασχόληση των φτωχών μας. η βελτίωση της γης μας, το
σχολείο των ναυτικών μας. η δύναμή μας στον πόλεμο, ο τρό­
μος των εχθρών μαρι. Κι ακόμη : ιιΑν συνυπολογίσουμε την ο­
μορφιά. τη γονιμότητα. τη θαλάσσια και επίγεια δύναμη της
Αγγλίας ( ... ) θα καταλ)ξουμc στο συμπέρασμα ότι το βασίλειο
αιηό Cχ;ι την ικανότητα να γίν.ι ο Άρχοντας του Κόσμοο,
γιατί κανένα άλλο έθνος δεν είναι τόσο προικισμένο από τη
Φύση . ώστε να προσΦέρεt όλα όσα είναι απαραίτητα για την
τροφή. την ενδυμασία. την ειρήνη και τον πόλεμο. ό_ι μόνον
στους κατοίκους του. αλλά και στους ξένους, που προκcιμένου
να τα προμηθευτούν :ίναι πρόθυμοι να πλη ρ>νουν κάθε χρόνο
μ:γάλα ποσά ιιπό πολύτιμα νομίσματα, πλουτίζοντας διαρκώς
το βασίλειο)).
ΕΟνικό μεγαλείο, πλουτισμός του Κράτους και των εμπόρων
του. παγ:όσμια κυριαρχία: εδώ βρίσκεται η ουσία του συμβι­
βασμού ανάμεσα στην αστική τάξη και τον ηγεμόνα.
Δύσκολος συμβιβασμός: Ο Κάρολος ο Α · . όταν τόλμησε να
αμφισβητήσει το προνόμιο του Κοινοβούλιου να ψηφίζει τη
φορολογία. προνόμιο που εξυπη ρετούσε τις πλούσιες τάξεtς.
παραδόΟηκε στο δήμιο που του έκοψε το κ:Φάλι στα 1 649. μέ­
σα στα πλαίσια ενός μεγάλου κινήματος λαϊκής δυσαρέσκειας.
Στη συνέχcια. η πρώτη προσπάΟεια εγκατάστασης ολιγαρχι­
κι]ς δη μοκρατίας, με τον Κ ρόμγουελ, εξελίχΟηκε σε δικτατο­
ρία. Αλλά η δικτατορία δ:v επέζησ; του «Λόρδου Π ροστάτη
της Αγγλίας. της Σ:οτfας -και της Ι ρλανδίtςι>.
Στα οικονομικά. η πολιτική του Κρόμγουελ ήταν επίσης .-

JJ
 Η ΙΗΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

μποροκρατικ1) . αλλά μάλλον αμυντικιΊ . Στα 1 65 1 . προκειμένου

να αντιμετωπίσ.ι την επ.ρχόμενη κρίση, υπογράφει το πρώτο
διάταγμα για το εμπορικό ναυτικό. Στο εξής τα εμπορεύματα
από την Ευρώπη θα μεταφέρονται στη χώρα είτε μ. αγγλικά
καράβια είτε με καράβια των χωρών της προέλευσΙlς του;. Τα
προϊόντα της Αφρικής. της Ασίας και της Αμερικής. θα μετα­
φέρονται είτε με αγγλικά καράβια είτε με καράβια των αγγλι­
κών αποικιών. Στα 1 660, υπογράφει το δcύτερο διάταγμα για
το .μπορικό ναυτικό, όπου σύμφωνα με αυτό, σε κάθ. αγγλικό
σκάΦος. ο κυβερνήτης και τα τρία τέταρτα τουλάχιστον του
πλη ρώματος, οφείλουν να είναι Άγγλοι υπήκοοι. Ki το
δεύτερο μισό του αιώνα. οι διαδοχικοί πόλεμοι ενάντια στην
Ολλανδία υποδεικνύουν το γεγονός ότι η οικονομική ύφεση
ήταν το κύριο αίτιο των διαφορών ανάμ.σα στους δυο εθνι­
ιωύς καπιταλισμούς.

6) Η ανάδειξη της αστι\ής τά,ης

Υπολογίζοντας τον πληθυσμό και τον πλούτο της Αγγλίας
και της Ουαλίας, στα 1 688, ο Γκρέγκορι Κινγκ μας προσφέ­
ρει έναν ενδιαφέροντα πίνακα της αγγλικής κοινωνίας του
1 7ου αιώνα. Ο Πίνακας- Ι παρουσιάζει τα κοινωνικά στρώματα
και το εισόδημά τους κατά οικογένεια, διαβαθμισμένα κατά το
ποσό του εισοδήματός τους.
Βλ:πουμ: ότι ο κύριος όγκος του πληΟυσμο'ι εξακολουΟ:i
να απασχολείται με τη γεωργία. Από την άλλη μεριά. η μεγά­
λη. μέση και μικρή αριστοκρατία, που κατέχει τη γη, αντλεί
τους πόρους της κατά κύριο λόγο από την εργασία των στρω­
μάτων της υποταγμένη; αγροτικής τάξης. Οι χωρικοί, δια­
στpωματωμένοι, παράγουν το μεγαλύτ;ρο τμήμα του εΟνtκού
πλούτου προς όΦελος των κυρίαρχων τάξεων και του Κράτους.
Τα φτωχότερα στρώματα της αγροτικής τάξης -μtκρο-tδιο­
κτήτες. χεφώνακτες. πένητες που εξαρτώνταΙ από το ευκαιρια­
κό μεροκάματο- δοκιμάζονται από το νέο κύμα τω'' περιφρά­
ξεων. Ο Τζον Χέιλς γράφει ήδη από τα μέσα του \ 6ου ωώνα:

38
Η ΜΕΓΑΑΗ ΙΊΟΡΕΙΑ Π'ΟΣ ΤΟΝ Κ Α Π ΙΤΑΑΙΣΜΟ

11Μα την πίστη μου, αυτtς οι περιφράξεις 0α φέρουν το χιμό

μας! Εξαιτίας τους, πληρώνουμε τη βαρύτερη από ποτέ Φορολο­
γiα για τις αγροικίες μας και συνάμα δεν μπορούμε U βρούμε γη
για να την καλλιcργήσουμε. "Ολα τα έχουν πάρ.ι για να βόσκουν
τα πρό6ατα και ηι μεγάλα ζl. Μέσα σε επτά χρό•tα είδα του·
λάχιστον δώδεκα άροτρα στις αποθήκες. κάπου .ξι μίλια ολόγυ­
. από το μι: ρος όπου κατοικιι. Εκεί όπου σαράντα άνθωποι
μπορούσαν να βρουν τροφή και να ζήσουν, σήμερα ζει ένας μό­
νον άvθρωπος που βόσκει τα κοπάδια του. Τα πρόβατα μας έΦε·
ραν τη δυσωχία. Έδιωξαν από τη χώρ1 τη γεωργία που στο πα­
ρελθόν μας πρόσφερε κάθε λογής προϊόντα. και σήμει αυτό
που βλέπουμε είναι μόνον πρόβατα. πρόβατα και πάλι πρόβα­
τα)) . 12
Κω ο Λάπτον στα 1 622: ((Οι περιφράξεις παχαίνουν τα κο­
πάδια και αδυνατίζουν τους φτωχούς ανΟρώπους» . Στις αρχές
του 1 7ου αιώνα, ξεσπούν αγροτικές εξεγέρσεις. στο όνομα των
(\Ξεχερσωτών)} και των ιιΣκαΦτιάδων)>, γιατί τις προ:ίλεσαν
αυτοί που ((ξεχιφσώναν και έσκαβαν τη γφ>33•
Στα πλαίσια της ευρύτερης δυσαρέσκειας, που προκάλεσε
και την πρώτη ανατροπή του βασιλιά, οι απαιτήσεις των αγρο­
τών εκδηλώνονται μέσα από πολύμορφα κινήματα. Το π ρό·
γραμμα των ιιΞεχερσωτών)), θεωρείται από τα πιο μετριόφρονα
( 1 648):
ιιΕiχαμε την ελπίδα ότι σ' αυτό το Κοινοβούλιο θα εκφράζατε
την εξουσία του λαοό, μακριά από την εξουσία του βασιλιά και
των λόρδων ( ... ). ότι θα προωθούσατε νόμους που Οα επέ6αλαν
την ετήσια επανεκλογή των εκπροσώπων ( . . . ), ότι θα κάνατε τους
βασιλιάδες. τις βασίλισσες. τους πρίγκιπες. τους δούΚες. τους
κόμητες και τους λόρδους. καΟώς και όλοuς τους πολίτες, ίσοuς
απέναντι σε όλοuς τους νόμους της χώρας, όσους υπάρχουν και
όσους πρόκειται να γίνουν ( ... ). ότι Οα απελευΟερώvατε τοι>ς αν­
θρώπους του λαού αnό τη δικαιοδοσία των λόρδων σε όλες τις
δίκες ( . . . ). ότι θα καταργούσατε κάθε άλλη φορολογία :κτός από
εκείνην που είναι αναγκαία για το κράτος ( . . . ). ότι θα γκρεμίζατε
όλες τις πρόσφατες περιφράξεις στις δ ημόσιες εκτάσεις, για να
διευκολύνετε την :πιβίωση των φτωχών ( ... ), ότι θα καταργούσα·
τε το aσήκωτο φορτίο της δεκάτης ( ... ) . ότι τόσο .σείς όσο και

39
 Η ΙΠΟΡΙΑ ΤΟΥ Κ Λ Π ΠΑΛΙΣΜΟΥ

Κ Ω Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ε Σ ΤΛΞΕΙΣ Κ Α Ι :ιΣΟ\Ιi\1ΑΤΑ
Σ Τ Η Ν ΑΓΓΛΙΑ ΤΟΥ 1 7οu Α I Ω Ν Λ

αριθμς ετήσιο εισόδημα συ·ολι-όrισόδημα

οικοyηειω' καtάοικοyέ·εια• tοιι στρώματ ος•

Λipδοι 1 86 2 590 4 8 1 80
βuρωνέτοι 80 880 14 00
ιπποτες 60 650 390 00
ιπnοιωμοι J OO 450 I 350 00
μttαnίτις
(Οαλάσσιο εμπόριο) 2 00 40 80 00
ευγcν.ί; 1 2 00 280 3 360 00
κρατικοί αξιωματοιiχοι ' 00 240 I 20 00

μcτωφάη:ς
(χερσαίο εμπόριο) 8 00 20 ι 60 οο
δικαστές και νομιιωi 1 0 00 140 1 40 00
tφΗtι:οί υπάλληλοι 5 00 120 60 00
πλοιJσιοι κολλι:ργητέ; 40 00 84 3 360 00
αξιωματικοί του στόλου 5 00 80 0000
αξιωματι:οi του στρuτού 4 00 60 240 00
ανώτερος κλήρος 2 00 60 1 20 00
cπιστήμον:ς κιι :πΗγγι:λμαtίtς
ελεύUεροι 1 6 00 60 960 00
μέσοι αγριτες 1 40 00 5Ο 1 0000
ιtωtερος κλήρος 8 00 45 360 00
μαγαζάτορες 40 00 45 ι 80 οο
αγροτες 1 5 0 00 44 6 60 00
τεχνίτες 60 00 40 2 40 00
'αύτες 50 00 20 ι οοοο
μεροκσματιίρη&;ς 364 00 " � 460 00
στρuτιώτες J5 00 490 00
άκληροι φτωχοί
αγρότες 40 00 6. 10s 2 60 00
αλ ιi τ ι: ς ( 30 00 ers.) 60 00
• σι λίρες
Πιrί. Πήtρ Μτiας. Γο πώra 6ιομηχuΙπ6 ι:Ο,η;
Η Μ Ε ΓΑΜΙ ΠΟΡεJΛ ΙΊΡΟΣ ΤΟΝ Κ Λ J ΠΓΑΛΙΣΜΟ

κάθε μελλοντι�ό Κο·οβούλιο, θα προσέφερε εγγυήσεις γω την

προστασία της ιδιοκτησίας ιωι ότι ποτέ δ: Οα επέβαλε τη• ισό­
τητα στις ιδιο�τησiες της γης ιi την "οινοκτη ιιοσύνη των αγα­
Οών34''·
Με λίγα λόγια: κοινοβουλευτική δημοκρατία. :λ:Jθ:ρία. ι­
διοκτησία. Π ρόκειται για τις προσδοκίες των αγροτών μέσου
εισοδήματος, των μικρεμπόρων, των επαγγελματιών και των
προεστ)ν της επαρχίας.
Αντίθετα, ακόμη πιο φιλολαϊκό ψφανίζεται το πρόγραμμα
των «ΣιωΦτιάδων": «Κλάψτε, Φω•(ίξτε, ουρλιάξτε όσο θέλετε
:σείς οι πλούσιοι. Ο Θεός Οα σας τιμωρήσει για τα εγκλήμαηi
σας. Ζείτε από τη δουλειά των άλλων ανθρώπων, και δεν τους
δίνετε παρά μόνον πίτουρο για να ζήσουν. επιβάλλοντας αβά­
σταχτες φορολογίες στους αδελφούς σας. Τι θα κάνετε όμως
από εδώ κι εμπρός; Ο λαός δεν πρόκ.ιται να εξακολουθήσει να
είναι σκλάβος σας, γιατί η γνώση του Κυρίοη, θα τον Φωτί­
σειΗ 1 � . Από το κείμενο αυτό μπορεί κανείς να φανταστεί το
μέγεθος της αγανάκτησης του βαριά φορολογούμενου αγρότη,
και του διωγμένου από τη γη του καλλιεργητ ή .
Παράλληλα. αναπτ"ύσσεται μ ι α ν έ α μέθοδος απόσπασης α ­
'
ξίας: πρόκειται γ ι α την έμμεση κυριαρχία τ ω ν χονφψπόρων
πάνω στους τεχνίτες. Τυπική μαρτυρία Οι Απολαύσεις rου Α­
Φέτη Εριοvρyού γραμμένο στα τέλη του l Ίου αιώνα:
<<Συσσωρεύουμε θησαυρούς. κερδίζουμε μεγάλα πλούτη. κατα­
πι:ζοντις και ξεζουμίζοντας τους φτωχο}ς. Μ ' αυτό τον τρόπο
γεμίζουμε συνέχεΙα το πουγκί μας ... Εισπράττοντας βέβαια \U\
λίγες κατάρες ( . . . ) .
Και πρώτοι; απ" όλους τους ξάντες. Τους κάνουμε έκπτωση
στην πληρωμή τους: Για είκοσι λίβρες δεν πληρ�νοιιμε οκτώ α­
σημtνια τετράπcνα. αλλά μόνον μισή κορό"α. Κι αν μουρμουρί­
σουν και παραπονεθούν όn τα λεφτά είναι λίγα. τους απαντiμε·
Ή αυτά. ή δc σου ξαναδίνουμc δουλcιά. Τους κάνουμε να πιστέ­
ψου• ότι το εμπόριο δεν πάει καλά. Τους πιάνει θλίψ η . αλλά ε­
μάς τις μας νοιάζει; ( . . . )
Πιάνουμε σηι συνέχεια τους ΦτωχοJς υΦαντtς και τους κiνου­
μ: να δουλcύοιιν φτηνά. Βρίσ:ουμ: πίντα :λαττώματα στα υΦαν·

41
 ll l!)'IA ΤΟΥ Κ Α ΙΙ'ΑΛΙΣΜΟΥ

τά το;. εiτε έχουν είτε όχι, και μειώνουμε έτσι την αμοιβή τους.
Αν οι δουλει•:ς δεν πάνε καλά, το μαΟαiνουν αμι:σως. Αλλά. αν
πηγαίνουν καλύτερα, δεν πρόκειται να το μάθουν ποτέ. Τοι; λέμε
ότι καν:iς πια δε θέλει τα υΦαντά τους στις ξένες χώρες. Ακόμη
κι αν εμείς δεν έχουμε (ανένα πρόβλημα να τα πουλήσουμε στο
εξωτερικό ( . . . )11
Ύστερα πιάνουμε τους κλώστ.ς: Τους κάνουμ. να κλώθουν
τρεις λίβρες μαλλιά αντί για δύο. Όταν μας Φέρνουν τη δουλειά
τους. παραπονιούνται. Λένε ότι μ: αυτά που τοι; πληρώνουμε
δεν μπορούν να �ήσουν. Κ ι όμως εμείς αν δούμε όrι λ.ίπ.ι έστω
και μια ουγκιά μαλλί, το αφιιρούμε αμέσως από ]V αμοιβή
τους. υπολογίζοντας κάΟ. ουγκιά. για τρ.ις π.ν.ς.
Μ' αιηό τον τρόπο κερδίζουμε πολλά χρήματα και αγοράζουμε
ιδιοκτησίες. Χάρη στους Φτωχούς που δουλεύουν για μας νύχτα
μ.pu. Λ.ς και δε γεννήθηκαν για να δουλεύουν με όλες τους τις
δυνάμεις για λογαριασμό μα;. Κρεμάστε μας λοιπόν, χωρίς δίκη .
Λλλί κρ:μiστ: μις μαζί τους, με τους υΦαντές. τους ξάντες. τους
κλώστες. που σκοτώνονται στη δουλειά. για .\'U' άθλιο μισθό. ι­
Φού χάpι] σ' αυτούς εμείς γεμίζουμε το πουγκί μας. Και σταμα­
τήστε να μας καταριέστ.. . . 1136
Οι φτωχοί τεχνίτες, οι εργάτες που δουλεύουν για λογαρια­
σμό των χοντρεμπόρων. δε ζητούν ούτε ελευθερία, ούτε δημο­
κρατία. αλλά την προστασία του κανονισμού. πάντοτε με τους
ίδιους στόχους: αύξηση της τιμής ή του μισθού. μείωση των
ωρών ;ργασίας. προστuσία από τον αΟέμιτο ανταγωνισμό του
:ξωτ.ρικοι).
Την ελ.υΟερία και τη δημοκρατία τη ζητούν οι μεγαλοαστοί
έμποροι και τραπε(ίτες.
. οι νομικοί και οι άνθρωποι του συνα­
Φιού τους. Και στο αίτημα αυτό. βρίσκουν συμπαράσταση από
τους :λ:ύθερους ::π αγγελματίες. τους προεστούς των επαρχιών.
τους μικρμπόρους, τους πλούσιους καλλιεργητές και μια μι­
κρή μερίδα της aριστοκρατίας.
Π ρόκειται για μtα καινούργια κοινωνι:) δύναμη με αυξα­
νόμcνο βάρος. που την υποτιμά η μοναρχία. μόλις αποκατα­
στiΟηκε μετά το θάνατο του Κ ρόμγουελ. Η μοναρχία γίvcται η
πηγή μιας σειράς νέων κινημiτων δυσαρέσκιας. ξωτίας της

42
 ΣΧΗΜΑ J
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΥΦΑ'ΠΑΓΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ, ΣτΗΝ ΑΓΓΛΙΑ.
ΚΑΤΑ ΤΟ ! Ίο ΑΙΩΝΑ

'ΣιiμΦωνυ με τον πί,•υ rrn' σχεόίυσ. " Γοφέιωρι Κ"Ύ�. γ 1 α την Ληλία �αι τη''
Ουαλία. στα 1 688 (Πupατi�ται στn έργο tοι> Π . Ματίu;: Το ιψtτο !ιnμηχα•.-ό έQ,•ας)
Οι αριθμοί σε παρ.\fJ:ση α,uφtρσ,·ηιι σε σιινολι�ές rληθι>σμισ:ές .�τιμήσ�ις :ατιί τάξη
η κοινωνικό στρ;ω

:αι τ η σΦαipα της παpαγωyη; για aυτοκατανάλωση ( 112) Τα l.λη Jrοδεικ\1J.συ,. τις κα
Οι διίο :Ιίκλοι στο κ.ω1 μέρος uποδ.ιηιν τη σΦαίpα τη; υλικη� �ιιpαγωγής ( JI I )

τευθύνσεις τη; ροής της :ιι:λοΦιφiιι� της αξίας.

43
 Η IHOPIΛ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛιΣΜΟΥ

τιίσης της π ρος την απολυταρχία, της συμμαχίας της με τη

Γαλλία κω της ερωτοτροπίας της με τον καθολικισμό. Κατά
τη διάρκεια της βασιλείας του Κiρολου του Β ', η αντιπολίτευ­
ση ξαναγεννιέται. μέχρι που :ρχεται σ: ανοιχτή σύγκρουση με
το διiδοχΊ τους, τον Ιάκωβο το Β ' . που παίρνει το δρόμο της
εξορίας. Το Κοινοβούλιο προσφέρει το στέμμα στο Γουλιέλ­
μο. αλλά με ό ρους. Στο εξής ο βασιλιάς οφείλει να σέβεται μια
(<Διακιjpυξι] Δικαιωμάτων)); δεν μπορεί πλέον να <<αναιρεί την
ισχύ των νόμων. νιι επιβ:λλει φορολογία. να οργανιν:ι και να
διατηρεί στρατό σε περίοδο ειρήνης. χωρίς την έγκριση τοο
Κοινοβούλιου)). Βρισκόμαστε στα 1 689.
Αλλά αν νικήΟηκε η απολυταρχία. αυτό δε σημαίνει ότι Οα
προχωρι)σουμε και σ· ένα δημοκρατικό καθεστώς, Οεμελιωμέ­
νο πάνω στ φ• καθολική ψηφοφορία. Μ όνον ένας περιορισμέ­
νος αριθμός πολιτών (:iπου π:νι)ντα χιλιάδ:ς) :χει το δικαίω­
μα να ψηφίσει για τους .κπροσώπους του λαού στο Κοινο­
βούλιο. ΑΦού εκμεταλλεύτηκε για ένα μεγάλο διάστημα την
εμποροκρατική πολιτική της μοναρχίας. η μεγαλοαστική τάξη
έμαθε καλά το πώς να χρησιμοποιεί τα λαϊκά κινιjματα ενά­
ντια στην ιπολυτιιρχία. Στο ;ξιjς, προχωρεί σ· ivαv επισφαλή
συμβιβασμό προκειμένου νιι επιβληΟ:ί πiνω στις γνι)σι.ς
λαϊκές τάξεις.

Ί) EλεuO.piα 1αι Φιλ:λωΟ:ρισμός

Ελωθφία. ελ:ύθερη συνα(νεση. δικαίωμα εξέγερσης: στο
πρόσωπο του Λοκ. η αγγλικιi αστικ ιi τάξη θα βρει το θεωρητι­
κό που Οα δικαιώσ.ι την ανιηροπιi του βασιλιά και θα αποκη­
ρύ ξει τις Οέσεις του Χομπς17• για την ανάγκη της ύπιρξης :νις
aπολυταρχικού κράτους.
Ο Ληκ. όπως ο Χομπς. ξεκινά από το πρωταρχικό κοινωνικό
συμβόλαιο γιιι να καταλήξcι σε μια εκ διαμέτρου αντίΟετη Οέ­
ση :
Ο λόγο; που κάνει τους ω'ΟrJποος 'U συμμετέχουν στη\· κοι·
νωνiΗ. ι:iνι1 η π rοiσπιση των αγαΟών τοl!ς. κιι: ο στizος ποΗ α·

44
Η Μ Ε ΓΑ Λ Η ΠΟ'ΕΙΛ ΙUΣ ΤΟΝ Κ Λ Π Π Λ Λ Ι Σ Μ Ο

ποβλέπουν θεσπίζοντας τη νομοθετική εξουσία. είναι η καθιέρω­

ση νόμω'' κω κανόνω\' που διαφω.άσσουν και προστατcύουν ιι
αγαθό όλων των μελών της κοινωνίας. και πφiορiζουν την εξου­
σία κάΟε ομάδας της κοινωνίας πάνω στις άλλες. Μας είναι αδύ­
νατο να υποθέσουμε ότι η κοινωνία σιιναινεί στη θέσπιση ενός
νομοθετικού σώματος που tzει την εξουσία να καταργήσει αυτό
που οι άνθρωποι επιδίωξαν \'Ο διαΦυλάξουν με τη συμμεωzή
τοιις στην κοινωνία, αυτό δηλαδή που κάν:ι τους ηνΟρώπους \'α
υπακούουν στη νομοθετική εξουσία της επιλογής τους.
Κατά σιι\·ι:πεια. κiΟ: Φοί που οι νομοΟ.τ:ς ιπειλούν τα ιιγι­
Οό των α\'θρώπΜ•. που τους εμπιστεύθηκαν τη διαφύλαξή τους.
κάθε φορά που προσπuθοιJν να κά\·ουν σκλiβο το λαό. επιβιiλ­
λοντάς του μιαν απόλυτη cξουσiα. βρίσιωνται σε κατάσταση πο­
λέμου με το λαό35•
Έτσι, για το Λο:, το θ:μ:λίωμα της ΚΌινωνίας :αι της κυ­
β;ρνησης. είναι η :λ:Jθερη συωίν:ση των πολιτών:
Αυτό που y.•νησε και εγκαΟίδρυσε την πολιτική κοινωνία. δε\'
είναι άλλο πράγμα από τη συναίνεση ενός αριθμού ελεύθευν
ανθJπων, ποιι έχουν την ικανότητα να αvτιπροσωπ.ΟΟνωι από
την πλειοψηφία τους. Αυτή και μόνον αυτιi είναι η αρχιi, που
πάνω tης μπορεί να σtηpίζεται η νομιμότητα μιας κη:ρvησης
( ... ) . Και :ωρίς τη συναίνεση του λαού είναι αδύναω να οικοδο­
μηθεί οποιαδιiποtε άλλη μορΦή δια<υ8έρνησης. �q
Κι_ ιωτό το Οεμελίωμα δικαιώνει από μόνο του το δικαίωμα
της εξέγερσης:
Ο λαός. σtο όνομα ενός νόμου. ανώτερου από κάΟ: άλλον νόμο
( . . . ) διατη ρ;i για τον tωJτό του το δικαίωμα. που ανιiκει επίσης
σε όλους ωυς α'Ορώπους. όtαν η :κκλησή ωυς δ; βρίσκει ανtα­
πόκριση στι1 γη. το δικαίωμα να ειηκαλεσtεί το Θεό ( ... ). Ένας
λαός που κατά παρ:βαση κάΟ: :ννοιας δικαίου υπό<ειηLΙ σ: κu­
κομεtαχείριση, οφείλει να εκμεταλλευτεί κάΟε ευκαιρία που θα
του ::π ι τρ.ψει να απαλλαγ:ί από την αΟλιότητrι. και ν' αποηνάξει
το �υγό που επtβαλε η αδικία0•
Έtσι ο Λοκ. ανηλαμβάνεtαι την πολιτική κυβέρνηση σαν
ι<ένα αληθινό ανtίδοτο απέναντι σης συν:πειες του κράτους
της Φ)ση9' · Απορpίπtει την απολοtαpχiα. που ωποθετεi ω
βασιλιά πά·ω από tους νόμους και έξω από 11\' πολιηκή κοι-

45
 Η JΣΊΌΡJΑ ΤΟΥ Κ Α Π JΤΑΛIΣΜΟΥ

νωνία.
Δε Οα πρέπει ωστόσο να τον υπερτιμήσουμε: γtννημα μιας
οικογένειας εμπόρων και νομομαθών, γιατρός του λόρδου Άσ­
λεϊ στα 1 666, γραμματέας του Εμπορικού Επιμελητηρίου. από
το 1 672 μέχρι το 1 675. με ταξίδια στη Γαλλία και παραμονή
στην Ολλανδία, ο Λοκ δεν αναγνωρίζει στις τάξεις των εργα­
ζομένων την ικανότητα να κυβερνούν ή να συμμετέχουν στη
διακυβέρ'ηση της χώρας. Η άποψή του για την αντιμετώπιση
των φτωχών είναι η ωμή βία. όπως μας πλη ροφορούν τα ση­
μειωματάριά του. του 1 679 και η αναφορά του στην Επιτροπή
Εμπορίου, του 1 699: <<Οι αλήτες, ηλικίας δεκατεσσάρων έως
πενιlντα ετών. εΦόσον .ίναι υγιείς και διαΟέτουν αρτιμέλεια.
και συλλαμβάνονται να ζητιανεύουν πρέπει να καταδικάζονται
σε τ ριετή υπη ρεσία στο Στόλο, αν κατάγονται από παραΟα­
λάσσιες κομητείες. και σε τριετή υπη ρεσία στα «σπίηα εργα­
σίας>), αν κατάγονται από τις άλλες περιοχές. Οι νεαροί ζη­
τιάνοι, ηλικίας μικρότερης από δεκατέσσερα χρόνια, πρέπει
να μαστιγώνονται και στη συνέχεια να κλείνονται σε μια σχο­
λή εργασίας41 )). Για το Λοκ οι ελεύΟεροι άνΟρωποι, αυτοί που
συμμετέχουν στο κοινωνικό συμβόλαιο, είναι τα μέλη της αρι­
στοκpατίας. του κλήρου, της cμπορευόμενης αστικής τάξης.
και προπάντων οι Φωτισμένοι ιδιοκτήτες. οι αστοί που επιδεί­
ξαν τις ικανότητές τους διαχειριζόμενοι κερδοφόρα τα uγαΟά
τους. Σ' αυτούς ανήκει το δικαίωμα και η ευΟύνη της διακυβέρ­
νησης.
Οι ιδέtς του Λοκ είναι ιδtες ενός φωτισμένου μεγαλοαστού,
πράγμα που εξηγεί την επιτυχία τους στις ηγ:τικές τάξεις της
Αγγλίας και της Ολλανδίας. και κατά τον επόμενο αιώνα,
στους Γάλλους νομομαΟείς και φιλοσόφους.
Ένα χρόνο μετά τη δημοσίεψη του Δοκuιου πάW σrηv πο­
λ ι rική διακιJ8έρ'ηση, στα 1 69 1 , ο Σερ Ντάντεϊ Νορθ, ένας
Άγγλος ευγενής. Οαυμαστής του Καρτέσιου. πρώην εμπο­
ρευόμενος με την Τουρκία και δήμαρχος του Λονδίνου, διακη­
ρύσσει. στο Λόγο περι' ΕμποριΌv. μια σειρά νέων Οέσεων. που
απομακρύνονται από :κείνες της εμποροκρατίας.

46
Η Μ ΓΛΛΗ IJOPEIA ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠIΤΑΛΙΣΜΟ

Από την άποψη του εμπορίου, ολόκληρος ο κόσμος Φαίν:τω

σαν tνα μόνο tθνος ή :νuς μόνο λαός, που στο :σωτ:ρικό του, τα
tΟνη υπολογίζονται σαν άτομα ( . . . ).
Το :rlμα που εξiγεται με το εμπόριο αποτελεί μιαν άνοδο του
πλούτου του έθνους ( . . . ). Κάθε μέτρο. προς όΦελος του ενός εμ­
πορίου σε βάρος κάποιου άλλου, αποβαίνει σε βάρος του δημό­
σιου καλού ( . . . ). Ο νόμος δεν έχει το δικαίωμα να ορίζει τις τιμές
στο εμπόριο. γιατί οι τιμές ορίζονται και οΦεiλουν να ορίζονται
από μόνες ωυς ( ... ). Όταν ένα έθνος γίνεται πλούσιο. τότε το
χρησάΦι. το ασήμι, τα κοσμήματα, και κάθε άλλο χρήσιμο και ε­
πιθυμητό πράγμα ( ... ) αΦΟονεί ( ... ) . Κανένας λαός δ.ν μπόρεσε
ποτέ του να πλουτίσει με τις παρεμβάσεις του Κράτους. Τα πράγ·
ματα που ευνοούν το εμπόριο και τον πλούτο είναι η :ιρήνη, η
εργασία και η ελευθερία•2•
Η σύμπτωση προκαλεί εντόπωση: γιατί στην ίδιο περίπου ε­
ποχή όπου διακηρύσσονται οι αρχές της πολιτικής ε4υθε­
ρίας, εκφράζεται και η απαίτηση του οικονομικού φιλελευθε­
ρισμού. Η οστική τάξη, όντος πλέον αρκετά ισχυρή για ν' α­
ντιπαραταχΟεi απέναντι στην απολυταρχία, εκΦράζει την ανά­
γκη νομιμοποίησης της νέας μορφής διακυβέρνησης που εισή­
γαγε. Μ ε την ευκαιρία αυτή, ορισμένα μέλη της ίδιας αστικής
τάξης, ανακαλύπτουν στις ελεύθερες συναλλαγές το κίνητρο,
που θα προιλ.σει ένα νέο άλμα στο εμπόριο και στην παρα­
γωγή.
Η ελευθερία εξαγωγής δημητριακών. σαν μέσο για την ανα·
βίωση της γεωργίας. αποφασίστηκε στα 1 670. Στα 1 703, η συν·
θήκη του Μέθουεν, με την Πορτογαλία. άνοιξε την αγορά της
Βραζιλίας. Στα 1 7 1 3, με την ειρήνη της Ουτρ�: χτης, η Αηλία
πετυχαίνει ν' ανοίξει για λογαριασμό της η τεράστια αγορά
της ισπανικής αυτοκρατορίας. Στα 1 694 ιδρύεται η Τράπεζα
της Αγγλίας.

3. Εμποροκρατiα και απολυταρχι'α στη Γαλλiα

Το ζεύγος απολυταρχία-εμποροκρατία διαφαίνεται καΟαρό­
τερα στη Γαλλία. Ανταποκρίνεται στη συμμαχία μιας ασθενι-

47
 Η lΣτΟΡlΛ ΤΟΥ Κ Λ Π l Τ Λ Λ l Σ Μ Ο Υ

κής ακόμη ιστικής τάξης, και ενός μοvtρχη, που κuτt 1 βι·
σιλ;ία του Λουδοβίκου του Ι Δ '. φτάνει την απολυταρχία στο
ιπόγειό της. Π ρόκειτω για μια συμμαχία ενάντια στην αρι·
στοκρατία. που ;ξuκολουΟεί να διατηρεί τη δύναμι) της. κιθώς
κι ενάντια στις περιστασιακές εξεγέρσεις των Εξαθλιωμένων:
οι στiσεις tης aριστοκρατίας ( 1 64�- 1 653). που άψησαν βαΟιά
τραύματα στο νεαρό τότε Λουδοβίκο, οι επαναστάσεις των χω·
ρικών (προπάντων εκείνες της περιόδου 1 636- 1 639) και οι α­
στικές εξεγέρσεις (συχνές ανάμεσα στα 1 623 και 1 652). είχαν
όλtς για στόχο τους τα βασιλικά έσοδα με τον πιο άμεσο και
απροκάλυπτο τρόπο: οι βασιλικοί Φορο-εισπρίκτοτες βασα­
νίστηκαν. διαμελiστηκαν. λιΟοβολήΟηκαν, εκτελέστηκαν . . .
Οι κακές σοδειές και η πτώση των τιμών. σ ε συνδυασμό με
τις διάψορες μορφές φορολογίας -Φόροι. τέλη. καταβολtς σε
είδος και χρήμα. παραχώρηση του δέκατου της παραγωγής
στην Εκκλησία. κτλ.- κατάντησαν ανυπόψορες για τους χωρι­
κούς. Στις πόλεις η αθλιότητα της αλητεiας. της ζητιανιάς κω
της ανεργίας. συ•δυάζεται με τη δυσιφέσκεια των μισΟωτών.
Οι συντεχνίες κλείνοιJν, τα αφεντικά απαιτούν δώδεκα έως δε­
καέξι iφες η μερήσιας απασχόλησης. για να ισοφαρίσουν τις
λίγες μέρες αργίας. Δη μιουργούνται μυστικά συνδικάτα και η
αντίσταση διευρύνεται σ; κάθ; τομέα.
Από την άλλη μεριά. η γαλλική αστική τάξη παραμένει
γοητευμένη uπό το βασιλικό Κ ράτος και την αριστοκρατία.
Οι αστοί κάνουν το καΟετί για να διοριστούν στα υπουργεία
των οικονομικών. της δικαιοσύνης και της αστυνομίας. Ο βα­
σιλιάς πολλαπλασιάζει τις θέσεις των δημόσιων ιJπαλλήλαιν,
που στη συνέχεια τις πουλάει και τις φορολογεί. Οι μεσάζο­
ντες. οι χοντρέμποροι, οι μεγαλοαστοί θησαυρίζουν. Έτσι:
Ο έμπο rος Νικολάς Λε ΚαμιJ, που διιΟt:η:ι :ννέα .κατομμύρια
n:ρωυσία. και που χωρίς κανέναν δισταγμό αγοράζει διακόση:ς
χιλιίδες σ:ούδα εμπορευμάτων στην έκθεση της Φριγκφούρτης.
ο εριουργός Κλοντ Παρφέ. ο έμπορος στημΟ\ών ΕνωΟΟρ Koλ­
μnt r. Ο:ίος to) μ:τέπ:ιτα ομιJν)μΟ) ιJποιιργοι), και ιρι:τοί ακό­
μη. από όλες tις μcγάλες πόλεις. συνεισέφεραν rφόΟυμα στη δη-

48
I Μ Ε " \ \ 1 II)PEIA IIΠ Τ)Ν Κ Λ Ι I Τ Λ Λ I Σ Μ Q

μιουργία 6ασιλικώv εργαστηρίων για τ η ν κατασκευή κα•ο·ιιν.

όπλων. νίτρου, μεταξωτών. χαλιJJν. μετiλλων. Σ: α·τάλλαγμα
τους παραχωρήθηκε γη. και οι ίδιοι προώθησα' με κάUε τρόπο
τις οικογένειές τους στu uξιώμωα τοιι Κρiτους. της πόλης και
της Εκκλησίας43.
Οι Γάλλοι μεγαλοαστοί προσπαθούν να ζήσουν <(σαν ευγε­
νείς» και πλη ρώνουν οτιδήποτ; προκειμένου να τους παραχω­
ρηΟεί μια μέρα ένας τίτλος ευγενείας. Οι πραγματικοί αριστο­
κράτες τους απορρίπτουν και τους περιφρονούν. Κατi συνέ­
πεια στρCΦονται προς το βασιλιά. τον υπη ρετούν με πίστη. και
εισπράττουν τη διαβεβαίωση ότι κάποια στιγμ] θα εισπράξουν
την ανταμοιβή τους.

α) Το εμποροκρατικό ιδανικό
Η περίπτωση του Μονκρεστιέν, στις αρχές του αιώνα. αντι­
προσωπεύει παραστατικά το γαλλικό εμποροκρατισμό. Γιος
Φαρμακοπώλη , γεννημCνος στα I 576. αλληλογραφεί και συνα­
ναστρtφεται με την αριστοκρατία. Στα 1 605 σκοτώνει σε μια
μονομαχία κάποιον ανταγωνιστή του και καταφει)γ.ι στην Αγ­
γλία. Μετά πηγαίνει στην Ολλανδία, όπου παντρεύεται μια α­
ριστοιφάτισσα. πλ-ούσια και χήρα. Στη συνέχεια ιδρύει μια
βιοτεχνία που παράγει σκεύη και εργαλεία. Συνειδητοποιώ­
ντας ότι ο πλούτος του Κ ράτους συνταυτίζεται με τον πλούτο
του αστού, κι ότι δεν cίναι δυνατόν να υπάρξει διαχωρισμός α­
νάμεσα στη δημόσια (οικονομικι) ::υ ημερία και στην (πολιτι­
κή) ευημερία του Βασιλιά-4. συντάσσει και παρουσιάζει στο
Βασιλικό Θησαυροφίιλακα. στα 1 6 1 6, το Δοκι'μ ιο της πολιτι­
κής οικοvομι'ας. Το έργο του γίνεται δεκτό με ευνοϊκά σχόλια
και σαν ανταμοιβή εισπράττει τον τίτλο του βαρόνου. Γράφει:
<(0 πλούτος των κρατών δεν εξασφαλίζεται από την αΦθονiα
του χρυσού ή του αργύρου. ούτ: από την ποσότητα των μαργα­
ριταριών και των διuμαντω)ν. αλλά από την αφΟονία των απα­
ραίτητων για τη ζωή πραγμάτων>>. Παράλληλα: <<Δεν μπορούμε
να κάνουμε πολέμους χωρίς άντρες, δεν μποροιίμε να μισΟώ-

49
 � :ΠOPIA ΤΩΥ Κ Α Π IΤΑΑIΣΜΟΥ

σουμε αυτούς τους άντρες χωρίς φόρους. και δεν μπορούμε να

αντλήσουμ: φόρους χωρίς εμπόριο)). ·ετσι. καταλήγει στο α·
κόλουθο συμπέρασμα: ((Οι :μποροι είναι κάτι παραπάνω από
χρήσιμοι στο Κ ράτος. γιατί η αδιάκοπη φροντίδα τους στο
πώς να αποκομίσοιJν κέρδη από την εργασία και τη βιοτεχνία,
αποβαίνει προς όΦελος του δημόσιου καλού. Γι ' αυτό το λόγο
πρ:π.ι να ενθαρρύνεται ο έρωτάς τους για το κέρδορ). Με τον
όρο βέβαια ότι όλα αυτά αφορούν αποκλειστικά τους εμπό·
ρους του tθνους, γιατί: ((οι ξένοι έμποροι ενεργούν σαν α·
ντλίες που τραβάνε έξω από το βασίλειο ( ... ) τους χυμούς των
λαών μας. ( . . . ) είναι βδέλλες που προσκολλώνται στο μεγάλο
σώμα της Γαλλίας, πίνουν το αίμα της και την οδηγούν στην
ασΦυξίω).
Να μια γνήσια εμποροκρατική σκέψη, στο τtλος του δοκι­
μίου του: ((Μας χρειάζεται χρήμα, κι εφόσον τα σκούδα μας δε
φτάνουν, πρέπει να αποσπάσουμε αυτά που κατέχουν οι ξέ­
νοι». Για να το πετύχει αυτό, συστήνει την ενΟάρρυνση του · ε­
θνικού εμπορίου. Οι ξένοι έμποροι δεν πρtπει να tχουν την ευ­
χtρεια να εξάγουν το χρυσό και το ασήμι του Βασιλ:ίου. Τα ε­
παγγέλματα πρέπει να ασκώνται κάτω από αυστηροιiς κανόνες
απόδοσης και ποιότητας. Στις διάφορες .παρχίες της Γαλλίας
πρέπει να δημιουργηΟούν επαγγελματικές ενώσεις, υπό την ε­
πίβλεψη του κράτους, με χρήσιμα και επωφελή προνόμια, που
να τις επανδρώσουν άνΟρωποι αποδεδειγμtνης ευΦυtας και α­
ξ(ας. Στις προτάσεις του περιλαμβάνει καί την αποικιοκρατική
επέκταση, «Ύιατί οι βάρβαροι λαοί, που αγνοούν τον πολιτι­
σμό, πρέπει να γνωρίσουν το όνομα του Θεού, του δημιουργού
μας, και είναι πρόθυμοι να γίνουν υπήκοοί μας, με αντάλλαγμα
τη διδασκαλία των ιερών κειμένων και την υπόδειξη του δρό­
μου της σωτηρίαρ). ((Ο Θεός υπόσχεται σε όλους όσους ανα·
ζητούν το βασί4ιό του, όλα τα αγαθά του κόσμου. Κατά συ·
νέπεια η ευλογία του Θεού και ο πλούτος των επίγειων αγα­
Οών, θα έρΟει σε εκείνους που διδάσκουν το όνομά του)>.
Ο Ρισελιέ και ο Κολμπέρ κατέβαλαν κάΟε προσπάΟεια για
την πραγματοποίηση της παραπάνω πολιτικής.

50
Η ΜΕΓΛΛΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

Β) Η cμποροφαrj πολιrιί

Μετά τη δολοφονία του Ε ρρίκου του Δ · και την αντιβασι­

λεία της Μαρίας των Μεδίκων, η βασιλική εξουσία πέρασε σε
μια περίοδο εξασΟένισης. Στα 1 624 ο καρδινάλιος Ρισελι�: α­
νέλαβε τη διακυβέρνηση του Κ ράτους. Διατή ρησε το αξίωμά
του μέχρι το 1 642 και στο διάστημα αυτό περιόρισε τη δύναμη
των ευγενών, διέλυσε ης συνωμοσίες τους, συνέτριψε τους
προτεστάντες45 και οργάνωσε το Κ ράτος -με μια λέξη. θεμε­
λίωσε την απολυταρχία. Παράλληλα όμως ενθάρρυνε τις συ­
γκρούσεις που απέβαιναν σε βάρος των Αψβούργων, παρεμ­
βάλλοντας και τις γαλλικές δυνάμεις κάΟε φορά που το έκρινε
αναγκαίο. Η κύρια. μέριμνά του ήταν να εξασφαλίσει τις πλου­
τοπαραγωγικές πηγές: γεωργία, δρόμοι. διώρυγες και λιμiνια,
μερικές βιοτεχνίες και προπάντων εμπορικές εταιρείες. ΓpάΦει
ο ίδιος στις Α·αμvήσεις του (αναφερόμενος για τον εαυτό του
στο τρίτο πρόσωπο):
Οι μ:γάλες γνώσεις που κατείχε ο καρδινάλιος σ:εηκά μ: τη
θάλασσα, του επέτρεψαν να υποβάλει στο συμβούλιο των αρμο­
δίων. μια σειρά από ανηγκαίες, χρήσιμες και ένδοξες προτάσης.
γιατί με την ενίσχυση· του ναυτικού η Γαλλία δε θα αποκαθι­
στούσε μόνον την τιμή της, αλλά Οι μποροJσε νι ξαιιβ ρεί την
παλιά τ η ς δόξα. Τους υπέδ.ιξε λοιπόν ( ... ) ότι ένα βασίλειο τόσο
πλοσιο και τόσο προνομιούχο, σαν τη Γαλλία. μπορούσε εύ;ο­
λα να γίνει .υρiαρχος της· Οάλασσας. Και για να το πετύχει αυτό,
έπρεπε, ακολουθώντας το παράδειγμα των γειτόνων. να ιδρUσει
μεγάλες ναυτιλιακές εταιρείες. παραχωριJντας τους προνόμια. που
να προσελκύσουν τη συμμετοχή των εμπόρων. Γιατί "άθε μι­
;ροέμπορος δεν μπορεί από τις δι"ές του δυνάμεις. παρά να διu­
τηρcί λίγα μικρά καράβια, μc κακό cξοπλισμό. καράβια που πέ­
φτουν εύκολα θύματα των ;ουρσάρων ;αθώς ;αι της να>τι"ής
δύναμης των γειτόνων μας. ΑντίΟcτα, οι μ:γάλcς cταιρεί:ς θα
μπορούσαν να αρματώσουν αξιόλογα καράβια. που να μην uπό­
"εινται σε ανάλογους κινδύνους. Ακόμη , οι cταιρ:ίcς από μόνες
τους & θα μπορούσαν να Φtρουν σε πέρας το έργο τους αν ο βα­
σιλιάς δε δ1έΟ:τε έναν .ικανοποιητι;ό αριΟμό πολ:μι"ών σκαΦών,
έτοιμων να υπερασπίσουν τα σκάφη των εταιρειών σc περίπτωση

51
 Η ΙΠΟΡJΛ ΤΟΥ Κ Λ Π Π Λ Λ I Σ Μ Ο Υ

U'άγκης. Α\' ο βασιλιάς είχε το δικό τοιι tξιόμαχο στόλο. θα

μποροίισε . επιβάλει τη θtληστj tou. κω δε θο είχε ανάγκη να
ζητιανεύει tη βοιjθεια των γη τόνων του Φ: π:ρίπτωση πολέμοu6.
Ορισμένες προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση απέτυ­
χαν. όπως η Εταιρεία του Μ ο ρμ:ιάν (ιδρύθηκε το 1 62 5 ) και η
Εταιρεία της Νασέλ Σεντ Πιcρ (που ιδρύθηκc το 1 627. μc στό­
χο να καλύψει με το μονο:ώλιό της ολόκλη ρο τον κόσμο).
Άλλες όμως γνώρισαν μcyάλη επιτυχία: Η Εταιρεία των Εκα­
τό Εταί)ν. που ανέπτυξε τις δραστη ριότητές στον Καναδά, η
Εταιρεία του Π ράσινου Ακρωτήρωυ στη Σενεγάλη. η Εται­
ρεία των Αμερικάνικων Νησιών ( 1 635) στις Αντίλλες και η Ε­
ταιρεία των Ανατολικών Ινδιών με έδρα τη Μαδαγασκάρη.
Στα 1 628 ιδρύθηκτ Cνας γαλλικός σταθμός στο Αλγέρι. και σω
1631 φτάνει ο πρώτος Γάλλος πρόξενος στο Μ α ρόκο
Μ:τά το Ρισελιέ πάρΟηκαν κι άλλα προστατευτικά μέτρα·
1 644 προστατευηκή τιμή στα υφάσματα, 1 659 ειδική φορολο­
γία ανά τόνο εμπορεύματος στα ξένα εμπορικά σκάφ η .
Αλλά με το Λουδοβίκο το ! Δ · κ α ι τ ο ν Κολμπέρ ολοκλη ρώ­
νεται και θριαμβεύει ο γάμος της aπολυταρχίας με την εμπο­
ροκρατία, η σuμμαχiα του Βασιλιά- Ήλιου με την αστική τά­
ξη. Για την αριστοκρατία. παραμένει βέβαια η Αυλή. Αλλά ot
αστοί καταλαμβάνουν όλο και περισσότερα κρατικά αξιώματα.
Ο βασιλtάς επιλέγει κατά προτίμηση αστούς για τις θέσεις των
υπουργών. των συμβούλων, των επιτρόπων: Λε Τελιέ. Κολ­
μπέρ. Λουβουί, Μ παρμπεζιέ. Τους δίνει τίτλους. τους δέχετω
στην αυλή. τους ανάγει σε μιαν ιδιαίτερη τάξη αξιωματούχων.
Βέβαια, η παλιά αριστοκρατία τα βλέπει όλα αυτά με μισό μά­
τι: (< Ήταν μια βασιλεία χυδαίων αστών)). γκρινιάζει ο Σεvτ-Σι­
μόν.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας αυτής, όπου ο ΚολμπέρJJ
Οεωρεί <<τις εμπορικές εταtρείες στρατιές του βασιλιά. και τις
βιοτεχνίες της Γαλλίας, εΦcδρείες του βασιλιάΙ}. η εμπορο­
κρατία της Γαλλίας Φτάνει στο απόγεΙό της. <(Ο μόνος τρόπος
για ν' αποκτήσει αφθονία χρήματος το Κ ράτος, είναι να επι­
διξει ε κάθε μtσο το χρήμα των γειτονικών του Κρατών)Ι.
52
Η Μ Ε Γ Λ Λ Η ΠΟ'ΕIΛ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑ\ΙΣΜΟ

γράφει ο Κολμπέρ συνιστώντας μέτρα για την απελευΟέρωση

του γαλλικοU εμπορίου από το ολλανδικό μονοπώλιο:
Οι βιοτεχνίες. δε Οα προκαλέσουν μόνον την εισροή ίφΟονοu
χρήματος στο βασίλ:ιο. Ταυτόχρονα θα προσφέρουν την ευκαι­
ρία σε έ·α εκατομμύριο υπηκόους να κερδίσουν τη ζωή τους. και
να μην η:μπελιάζουν όπως τώρα. "Εvας :πίσης σημανηκός αριU­
μός υπηκόων θα ι:ρδίσει τη ζωj του στα εμπορικά σκάφη και
στα λιμάνια. Ο πολλαπλασιασμός των εμπορικών σκαφών. Οι
πολλαπλασιάσει συνάμα το μεγαλείο και τη δύ·αμη του Κρά­
του; . Αυτά είναι τα μέτρα ποιJ προτείνω να υιοθετήσει ο Βασι­
λιάς, ώστε να επιδείξει την καλοσύνη του και την αγάπη του για
το λαό του48 .
Καταρχ)ν συνιστά μέτρα αμυντικά: φορολογία των εμπο­
ρευμάτων που εισάγοJν τα ξένα καράβια, μέτρα προστασίας
των τιμών στα 1 664 και πρόσΟετα μέτρα στα 1 667.
Στη συνέχεια, μέτρα για την ανάπτυξη της παραγωγής� Στα
\ 663 ο Κολμπέρ αναλαμβάνει:
( ... ) την υλοποίηση μιας μεγάλης έρευνας για την απαρίθμηση
των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Γαλλίας, για προοπτικές
κάθε επαρχίας στους τομείς τ η ς γεωργίας. του εμπορίου. τ η ς βω­
τεχνίας, καΟώς και για τις μ.Οόδους παραγωγής και ης ικανότη­
τες του πληθυσμού. Μετά τη συλλογή όλων των πληροφοριών. ο
Κολμπ.ρ συν.ταξ. ένα γενικό σχιδιο, υποδ.ικνύοντης τα είδη
που πρέπει να παράγονται και τον τόπο που πρέπει να γίνεται η
πιφαγωyή τους. Για τις ανάγκες της παραγγής επιτρέπει την :ι­
σαγωγή όλω• των απαραίτητων μέσων: μηχανήματα. προπάντων
όσα είναι άγνωστα ακόμη στη Γαλλία. για παράδειγμα το μηχά­
νημα που κατασκ.υ.ζει κάλτσ:ς δ.κα φορές κuλύτερα και γρη­
γορότερα η π' ό,τι με τις βελόνες. και παράλληλα ευνοεί την ε­
γκατάσταση ξένων τεχνικών: Γερμανών και Σουηδών για τη σιδη­
ρουργία, Ολλανδών για την υφαντουργία. Βενετσιάνων για τα
κεντήματα και την εριουργία, Μιλαν.ζων για τη μεταξουργία,
που η επιλογή τους γίνεται ύστερα από συστάσεις των Γάλλων
προξένων. Πασίγνωστο παράδειγμα. η περίπτωση τοιJ Ζηλη•δού
Γιόσε Βαν Ρομπέ ντ: Μίντλμπουργκ. που εγκαταστάθηκε στην
Αμπεβίλ μαζί μ. όλο του το προσωπικό, για να παρiγει λινi )·
Φόσματα. με προνομιακό συμβόλαιο διάρκειας είκοσι ετώ-19.

53
 Η !ΠO'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΠΑΛΙΣΜΟΥ

Πάνω από εκατόν σαράντα βιοτεχνίες ιδρύονται με την προ­

σωρινή επίβλεψη του Κολμπέρ. Πρόκειται για «συλλογικές))
βιοτ.χνίες που ενοποιούν μικρά οικογενειακά κέντρα παραγω­
γής και απολαμβάνουν με την ενοποίησή τους ιδιαίτερα προ­
νόμια: υφαντουργία στο Σεντάν και στο Ελμπtφ. πιλοποιία
στην Τρουά. οπλοποιίο στο Σεντ-Ετιέν ... Ακόμη. «ιδιωτικίς»
επιχειρήσεις (όπως αυτή του Βαν Ρομπέ στην Αμπεβίλ) ή με­
γάλες εταιρείες με υποκαταστήματα σε πολλές επαρχίες, με
κύριο αντικείμενο τα ορυχεία και τη μεταλλουργία (Εταιρεία
Νταλιί στην Τουρ: σίδερα, κανόνια, άγκυρες, όπλα) ... Τέλος,
βιοτεχνίες που αποτελούν ιδιοκτησία του βασιλιά: Γκομπελtν,
Σέβρ. Ομπουσόν, Σ.ν-Γκομπ:ν. που παράγουν Κεντήματα, ε­
κλεκτά υφάσματα. αλλά και κανόνια. Η βασιλική προστασία
και τα προνόμια (μονοπώλια παραγωγής ή διάθεσης, φορολο­
γικές απαλλαγές. χρηματοδοτήσεις) rφοσφέρονται με αντάλ­
λαγμα !ους αυστηρούς ελέγχους στην παραγωγικότητα, στην
ποιότητα και στην ποσότητα. Και η πολιτική αυτή είχε σαν α­
ποτέλεσμα να αναπτυχθεί η παραγωγή προϊόντων πολυτελείας
και εξαγωγής (χαλιά, πορσελάνες. γυαλικά, εκλεκτά υφάσμα­
τα), αλλά και η παραγωγή βασικών προϊόντων (σίδερο, χαρτί,
όπλα) όπως και προϊόντων άμεσης κατανάλωσης (υφάσματα
οικιακής χρήσης. κτλ.) . . .
Παράλληλα επιβάλλεται η βίαιη επαγγελματική εκπαίδευση
και η εργοστασιακή πειθαρχία. Οι ζητιάνοι κλείνονται στα ά­
συλα και υποχρεώνονται να μάθουν ένα επάγγελμα. Οι αργό­
σχολοι, οι aνύπαντρες κοπέλες. ακόμη και οι καλόγεροι υπο­
χρεώνονται να πιάσουν δουλειά σης βιοτεχνίες. Από πολύ νω­
ρίς όλα τα παιδιά πρέπει να μάθουν μια τέχνη . Στα εργαστή­
ρια, οι εργάτες υποχρεώνονται να παρακολουθήσουν τη λει­
τουργία πριν πιάσουν δουλειά, να σωπαίνουν ή να ψέλνουν κα­
τά τη διάρκεια της εργασίας, και να μαστιγώνονται ή να πλη­
ρώνουν πρόστιμα για κάθε παράβαση του εργοστασιακού κα­
νονισμού. Η μέρα εργασίας κυμαίνεται από δώδεκα έως δε­
καέξι ώρες. Οι μισθοί παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα. Κάθε ε­
ξέγερση αντιμετωπίζεται με αυστηρές φυλακίσεις.

54
1 MITAΛII II)'"IA I I I)Σ T)N Κ Α ΙΙ Ι ' Α Λ Ι Σ Μ )

ΤΟ.ος , υιοθ:τ:ίται η :μπορική πολιτικι;�. Η Εταιρεία Ανα­

τολικών Ινδιών ( 1 664) αποκτά για πενήντα χρόνια το μονοπ)­
λιο του ναυτικού εμπορίου στον Ινδικό και Ειρηνικό Ωκεανό.
Στην αρχή η οπόδοσή της ήταν χαμηλή και μόνον στον επό­
μενο αιώνα Οα γνωρίσει επιτυχίες. Η ΕταιρΕία της Ανοτολiς
( 1 670) εξασφαλίζει προνόμια στο εμπόριο της ζάχαρης και
των λινών υφασμάτων. Μετά από μια σύντομη περίοδο επιτυ­
χίας πέφτει θύμα των Μασσαλ)ν μεγαλεμπόρων και του ολ­
λανδέζικου ανταγωνισμού με αποτέλεσμα να αναστείλa τις
δραστηριότητές της στα I 6RO. Ωστόσο, η γαλλική παροι)σία
στον κόσμο διευρύνεται: Άγιος Δομίνικος ( 1 665). κΟιλάδα του
Μ ισισιπή ( 1 673). Ποντισερί ( 1 674).
Έτσι, χάρη στη δράση του βασιλικού Κ ράτους , Οεμελιώ­
'ονται στη Γαλλία οι μικρές αλλά γ:ρές βάσεις ενός βιοτεχνι­
κού και αποικιακού καπιταλισμού. μέσα στα πλαίσια μιας γε­
νικευμένης ύφεσης κι απέναντι στους πανίσχυρους εμπορικούς
καπιταλισμούς της Αγγλίας και της Ολλανδίας. Το βασιλικό
απολυταρχικό κράτος υποστήριξε με όλες του τις δυνάμεις τη
βιοτεχνική παραγωγή και το διεθνές εμπόριο. Και κάτω από
την προστασία του διαμορφώθηκε η γαλλική αστική τάξη.
που θα χρειαστεί πολύ καιρό για να λησμονήσει την καταγω­
γή της . . .

γ) Η αμΦισ8ι1τηση τ η ς εμποροκρατι'ας
Ωστόσο , οι επικρίσεις δεν άργησαν να εκδηλωθούν. Τα συμ­
φέροντα , μόλις ενισχύθηκαν άρχισαν να διαφοροποιούνται
και να έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους οι μεγάλες βιοτε­
χνίες ενοχλούνται από τις μικρές, οι έμποροι της Νάντης, της
Ρουέν και της Μασσαλίας ενοχλούνται από τη δράση των με­
γάλων Εμπρρικών Εταιρειών και συνθλίβονται από τα ολλαν­
δικά και αγγλικά αντίποινα. Στα 1 688, γράφονται οι Α ναμ'ή­
σεις προς χρήση της lστορiας. όπου διαβάζουμε:
... 0 κύριος Κολμπέρ. στην πρόθεσή του να κάνει τους Γάλλους
vα μην tχουν ανάγκη καvtναν άλλον αό, tφτασ: στο σημείο. να

55
 Η ΙΣτΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ

κάνει αuroUς ωuς ιiλλοιις λαούς να τον μψηΟοιJν για δικό rους
όΦ:λος. κι έτσι σιiμcρα ακολουθούν άλλους δρόμους πpοκειμ.­
νου να προμηθευτούν τα πρ:γμωα. που στο παρ:λΟόν αγόραζαν
από τις ι:παρχiες μας. Γιατί ένα από τα :ύpια αίτια που προκα­
λούν τη· έλλειψη χ r η μιiτων σιj μ:ρα στη Γαλλία. :iναι το γεγο­
νός όη :νώ διαθέτουμ: Uφθονα δημητριακά και ιφασιά. οι Ολ­
λανδοί δεν έρχονται πλέον να τα αγορiσοuν. όπως συνήθιζαν να
κάνσυν στο παρελΟόν, γιατί η συμπεριφορά μας στο εμπόριο
ωυς έκανε να καταλάβουν ότι εμείς δεν πρόκcιτω να αγοράσου­
με τίποτε από αυτούς( ... ) . Κατά συ·έπ.ια, αφού ι:πανορθώσουμ·
κάποια σΦάλματα. Οα πρέπει τελικά \'α επιστρέψουμε στο καθε­
στώς που :πικρατούσε κατά το παριλΟό', εκτός πια αν αποφασί­
σουμε ότι δε θέλουμε να έχουμε σχέσεις με κανέναν, πράγμα α­
δύνuτο5 1 . .
Ο Μ πουαγκtλμπέρ, παρατη ρώντας κατά τ α τέλη του αιώνα
την εξαΟλίωση των χωρικών και την πτώση του εισοδήματος
στις επαρχίες, θέτει υπό αμφισβήτηση το φορολογικό σύστη­
μα και τη δρ.ση των τελωνείων. στις εισόδους και στις εξό­
δους του βασίλειου (Λεπτομέρειες από τη Γαλλiα, 1 695). Στην
Περιλ ηπτική Α \ιαφορά για τη Γαλλι'α ( 1 707). συνειδητοποιεί
την αλληλεξάρτηση των δραστη ριοτήτων στα πλαίσια ενός
γ::ν ικ;υμένου ::μ :ορικού συστήματος:
Π ρ.π:ι να ιποδ:χΟούμε την αρχή που λι:ει ήτι όλα τα επαγγέλ­
ματα μιας περιοχής, όποια κι αν είναι αυτά, ασκούνται προς όΦε­
λος των υπολοίπων. όχι μόνον για την κάλυψι1 των αμοιβαίων α­
ναγκών touς, αλλά και για την εξασφάλιση της ίδιας τους τ η ς ).
παρξης. Καη:ίς δεν αγοράζει τη σοδειά τοu γείτΟ"ά του ή τον
καρπό τ η ς εργασίας του. αν δεν ξέρει, έστω κι αν δεν το ομολο­
γεί απερίφραστα, ότι και ο πωλητής θα αγοράσει κάτι από τον α­
γοραστ ή . είτε άμεσα. όπως συμβαίνει πολλές Φο r:ς. :ίτε έμμεσα
διαμέσου του δικτύου μιας σειράς ενδιάμεσων επαγγελμάτων.
πράγμα βtβαια που δεν έχει καμιά διαφορά ( . . . ). Η Φίιση λσιπόν,
ή η Π ρόνοια επιλαμβάνεται τ η ς αποκατάστασης τ η ς δικαιοσύ­
νης. αρκεί να μην παρ:μβαίν.ι κανείς άλλος στο έργο της. Ν α
λ ο ι π ό ν π ώ ς ενεργεί δ ί ; α ι α και εξισορροπητικά: Αποκαθιστά, κ α ­
τ α ρ χ ή ν . μια ί σ η αναγκαιότητα π ώ λ η σ η ς και ιγοράς σε όλα ιι
είδη εμπορίου, αναγκαιότητα που ισχύει τόσο για τον αγοραστή

56
Η ΜΕΓΛΛΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟ: ΤΟΝ ΚΑΙΙ ιτΑΛIΙΜΟ

όσο και για ων πωλη τ ή . Και μ: τη βοciΟεια αυτού του μηχαη·

σμού :ξισο ρρόπηση;. τόσο ο t\υς όσο και ο :ιλλος. ιιποχρινο­
νται να λογικειοτούν και να περιορίσουν τις αταιtήσεις του; ( . . . )
Η πcφciΒuση λοιπiν αυτού του νόμου, που ι: πρεπε νcι ιιηιγνωρζε�
ται από όλους σαν ένας νόμος ιcρός. αποτcλci το τρώω ιωι το
.:ι iριο αίτιο της δημόσιας εξαθλίωσης, και Οέλω \"U ελπίζω ότι
αυτή η παρατή ριιση θα πάψcι να παραγ•ωρίζ:ται 5l .
Στην Πολι rική Δ ιαθήκη του κ. vτε Βομπά' ( 1 7 1 2) διακη ρύσ­
σ:ι ανοιχτά την απ:λ:υθέρωση των τιμών και την :λ:υθ:ρί.
στο εξωτερικό εμπόριο.

57
 Συμπερά σματα τη ς πρώ τη ς Φά ση ς

Στα πλαίσια της ιφεγiλης πορ:ίαρι προς τον καπιταλισμό,

που διάρκεσε μερικούς αιώνες, το κεφάλαιο, με την έννοια τη;
κοινωνικιίς σχέσης εξουσίας, που στοχεύει στην απόσπαση
της υπεραξίας. δεν έχει φτάσει ακόμη στο στάδιο της ωριμό­
τητάς του σε καμία χώρα. Έτσι, μόνον από την οπτική των μ:­
ταγενιστφων εξελίξεων μπορούμε να μιλάμ: για ιιτοκογλυψι­
κό κ.ψά),αιο)ι. · για «εμπορικό κεφάλαιο» , για ιιεμποροκρατικό
ιωπιταλισμόιι και για «βιοτεχνικό καπιταλισμόι>.
Σ ' αυτή τη φάση , τα ευρωπαϊκά κοινωνικά σχήματα απ· ό­
που π ρόκειται ν ' αναπτυχθεί ο καπιταλισμός, η κύρια μέθοδος
απόσπασης της υπερεργασίας, εξακολουθεί να διατη ρεί την
παλιά μορφή της ιωποτέλειας»: η μεγάλη μάζα των χωρικών ,
πλη ρώνει μια βαριά και πολύμορφη φορολογία στους ευγε­
νείς. στην Ε κκλησία και στο βασιλικό Κράτος.
Σε όλα αυτά προστίθεται και η ροή του πλοι του που προέ­
κυψε από την καταλήστευση των Οησαυρών της Αμερικής , η
απόσπαση της υπερεργασίας των μαύρων σκλάβων της ΑΦρι­
κής, βασισμένη στα καταναγκαπτικά έργα και στη δουλεία -
σε βάρος των Αφρικανών και των Αμερικάνων. που υπόκεινται
σε μια κτηνώδη μ;ταχείρι ση .
Από την άλλη μεριά ο ξαφνικός πλουτισμός των αστών της
Ευρώπης. οφείλεται κατά κύριο λόγο σε δύο πλουτοπαραγωγι­
κές πηγές: στη διακίνηση των εμπορευμάτων (Α - Μ - Α ' )
και στο εμπόριο του χρή ματος (Α .- Α ') .
Ή δ η . η δημιουργία μεγάλων βιοτεχνιών. η υποταγή των μι­
κροεπαγγελματιών στους νόμους που τους επιβάλλουν οι με-

58
Η ΜΕ! ΑΛΙ1 ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

σάζοντες επιχειρη ματίες. και τα πρώτα υποτuπώδη εργοστά­

σια, αποτελούν τις στοιχειΙδεις ενδείξεις της εμφάνισης ενός
νtου τρόπου παραγωγής. που οργανώνει την παραγωγική δια­
δικασία (Ρ) με την οπτική της δημιουργίας μιας πρόσθετης α­
ξίας (μεταποίηση του Μ σε Μ ') απ' όπου πραγματοποιείται το
κέρδος ΔΑ=Α '-Α. Η όλη διαδικασία ανταποκρίνεται στον τύ­
πο Α - Μ - Ρ - Μ · - Α· Τα πάντα παραμένουν ωστόσο
σε εμβρυακή κατάσταση και σε αυστ η ρά τοπικό επίπ::δ ο (είτε
γ::ω yραΦικά είτε κατά τομέα παραγωγής).
Οι διάφορες πλουτοπαραγωγικές πηγές, και κατά κύριο λό­
γο οι δύο πρώτες. οδηγούν σε δύο κύριες πιθανές μορ ) ές συσ­
σώρευσης:
- κρατική συσσώρευση (δρόμοι, διώρυγες, λιμάνια, στό­
λος. αλλά και βασιλικές βιοτεχνίες ... ) .
- αστική συσσώρευση (χρήματα. πολύτιμα μέταλλα, δια­
μάντια, εμπορεύματα, καράβια, αλλά επίσης εργαλεία παραγω­
γής και βιοτεχνίες).
Σε αντιπαράθεση με την παλιά κυρίαρχη τάξη της φεουδαλι­
κής και μεταΦεουδαλικής κοινωνίας -αριστοκρατία- η νέα α­
νερχόμενη τάξη -cι τραπεζίτες και έμποροι αστοί- καταφεύγει
όλο και πιο συχνά στην τακτική της συμμαχίας της με το βα­
σιλιά, πάνω στη βάση μιας συμφωνίας. που θα μπορούσαμε να
την ονομάσουμε «εμπο ροκρατικό συμβιβασμό": προβάλλεται
η εξυπηρέτηση του <(πλούτου του ηγεμόνα)), για να ακολουθή­
σει η σύμπτωση της ευημερίας του κράτους με την ευημερία
των εμπόρων, και να καταλήξει στην υιοθέτηση μιας πολιτι­
κής, που υπερασπίζει τα εθνικά εμπορικά συμφέροντα από τον
ξένο ανταγωνισμό και παράλληλα ευνοεί την εμπορική και α­
ποικιοκρατική επέκταση, καθώς και την ανάπτυξη της παρα­
γωγής.
Μόλις η αστική τάξη αποκτήσει αρκετές δυνάμεις, που της
επιτρtπουν πλέον να κυριαρχήσει στην παγκόσμια αγορά. ε­
γκατολείπει επιδέξια τις εμποροκρατικtς της θtσεις και προω­
θεί τις ιδέες της ελεύθερης συναλλογής. Μόλις η αστική τάξη
αποκτήσει αρκετές δυνάμεις ώστε να μπορεί να ομφισβητήσει

59
 11 I� I O I' I Λ Ηη Κ \ 1 1 1 1 \ Λ Ι � \10,

ο κι'ι ρος Τ ΙΊ ; uπολυταρχiuς. υιοΟε:ί κω νοίοιηιι:; ι ό 6:; πψί ι>

λtυΟε ρίας και .:λεύΟ: r η ς συωί,·:σης ( βuσισ�ιέ\' 1) στα σ τ η ρiΊ­
ματα που της πrοσφι·: ΊUJν ο ι μ ι κ ροαστοί ο:αι ι:nJ τ μι) μμ των
λωκιiJ\' τιίξ:ω,·) κuι σπείιδει \'α συμμαχιiσιι μι: ω Φωτισμι': νη
.
στριίJμαω τ η ς αριστο.:ρrιτίας ( ι φοκυμ:νου " U\'Τψετωπίσι:ι
τ ι ς εξεγέρσεις ωη• χωρι κ<iιv και τ η λυϊκή δυσαρέσκε ι α ' ' ) . Κ α ι
σ τ η μ ι α κιιι σ τ η ν ιiλλ η τιι:ρίπτωσ η . ιι α σ τ ι κ ιi τιίξη α ν τ ι π ροσω­
πι: ι'ι ι:τιιι :πύ ξια στις αν <iη ερες βαΟμίδες της κ ρ tιt Ι κ ι) ς μ η zιη·ιi ς
( 11\'ώη:ροι uπύλλ η λ ο ι . υπουργοί. αξιωματοιiχο ι . κοΙ \'οβουλειι­
τ ι κ ο ί ανώτ::ροι δ1καστCς ) . και η απροσώιηση ωιl σU\'Ιστύ
j ό ι1 το Cμ β r ω μιιις κρ ατ η : ιj ς Ι< τ .( \'ο - γραφειαστικι) ς ιι ομά ό ας .
ποιι ιιποκτ. μ ι ιι οιισιαστι κ ιl δύναμη εξαιτίας τω,· Υδσαδ' τ η ς
σ τ ι ι δ ι u χ ε i ρ ι σ η τ ω ν κρατι κώ\' υποΟtσεων.
Αυτό που Οα π ρ;π;ι νη συγκρατιj σουμε είναι η σ η μασ(α τοιι
ρόλου του Κ ριiτοιις σ τ η γ:ννηση τοιι ίδιου του κατιιηιλισμού .
κ ι ικόμη τ η ν αλληλουχία ανάμεσα σ τ η ν ι δ έ α του θ\υιις κ ω
σ τ η διαμό ρφωση του κα πι ταλισμοίο: ο καπιταλισμ)ς δεν μ π ο ­
ρεί να uπιίρξ:ι χ ω ρ ί ς τ ην α σ τ ι κ ή τ ά ξ η . Κ α ι η αστικιl τάξη u­
ποκτιί δυνιiμ:ις μ)νον μι':σα στα πλιιίσια του εUνη:ού Κ ράτους.
α ι · όπου π p οκιίπτ:ι σιι ν μ ι ιι εθνική π ραγματ ι κ ό τ η τ α : μέσα στο
ίδιο πλαίσιο γc\'\'tέται. διαμc ρΦώνεται κω πρσσιφμ��:τιι η 11-

ναγκαία εργαηκτl τάξη . Τέλος. το γεωγ ραφικό πλαίσιο ποιι ι:­

ξισΦαλίζ:ι τ φ' κ υ ρ ι α ρ χ ί α του καπιταλισμού και το Ορίαμβο
τ η ς u σ τ ι κ ιl ς τιί.ξης. :ί·ω ολ6κλη ρσς ο κόσμος: γ ι α τ ί μό\'Ο\' σε
παγκόσμια .:λiιιακα η αστικί τάξη μποr:ί νιι π ρ ο μ ι1θ:οι:i ω

πλι)Οος των εργαζομένων που τ η ς z ρ : ι ιίζοντ u ι . κιι ι τις π rώτι:;

ιJλ:ς ποn ι φπιi�ει . αγοράζει. μεταποιε( και πουλάι:ι πρ οσ.:
. cψί­
ζονω; >σο το διJ\υτιν ι : ρισσόη;ρα κ{rδη
Ί-Ι δ η . από τ 1 σηγμτ) τ η ς δ ι ιφ6ρΦωσι)ς τοι•. ο κιιπιηιλισμιiς
είναι συ\•άμα εΟνικός και πολυεΟνικός. ιδιωτικ6ς .-αι κ r α τ ι κός.
αντιιγωνιστικός και μονοπωλιακό;.

60
2. Ο Αι)'ας των τρ ιών Επανα στά σεων (/ Sος)

Ο I �ος αιώνας παρουσιάζεται συνήΟως σαν τον u ιώνα r o u

διαφωτισμού. του γαλλικού πνεύματος. του Φωτισμέ•ου δεσπο­
τισμού: αι),·ις της δι:ύρJ\'σης των ψπcφικών συναλλιιyώ\'.
ιωτιί κύριο λόγο του διεθνούς :μπορίου� και της προόδου της
εμπορικψ; πιφαγωγ jς��- αγροτικής κηι βιοτ;χνικιj ς . μ: ΤΙl\' ά­
νοδο των τιμώ,·''· και τ η \' αύξηση του :ληΟυσμού. )που όλυ
αυτά συμβαίνουν κατά κύριο λόγο στο δεύτερο μισό του αιJ­
να. που χαραΗηρίζεται επίσης από τον πολλαπλασιασμό του
πλούτου�� και την επιδ:ίνωση της "ατάστασης των Φτωχώ\'
Είναι επίσης ο αιιόνας της ενδυνάμωσης του αyγλι"ού καπι­
ταλισμοι). uπ:νιΙντι σ· :ναν ολλuvδι:ό καπιταλισμό ποιJ φΟί­
νει. ένω· Ί«λλικό καπιταλισμό που φυτοζωεί στα πλuίσιι ενcJς
αγροτικού κράτους. όπου κ .ι ριαρχεί ακόμ 1 η Αυλ rl και η αρι­
στοκρατία. κι έων πρωσικό καπιταλισμό. που αρχζει να εκ­
δι,i.ι)Ι\':τω χι. rη σ: Κ.ποιους ((Φωτισμ:\'ΟΙις ηγ:μό\'εζ)). ποιι
υιοlJι:ωύν τις παλο:ς μποrοκρατικtς συvτιιyές. Ο καπΗαλr­
σμός πιιραμt:η:ι ιικόμη κατά κίφιο λόγο aποικιοκρατικό;. ε­
μπορι κιος και 6ιοτεχ\·ικός. αλλά ιjδη επιδει "νίιει 11]\' ικανότη­
τα π ροσιφμογι]; στη νέα κατάσταση που παράγει η ανεξαρτο­
ποίηση JJ\' αποικιιόν τ η ς Αμερικής, χάρη σ · tνα \{Ο "ιιJ π:­
ριφ ράξ:ων κω π ρολ:τιφιοποίησης των αγροτικών ιι� \', χi­
ρη σ' i: να εupίιτεpο κίνημα συσσώρ:ιισης. κω :iρη στην τε­
zνολογική π ρόοδο. ποu έΟεσε τα Οεμtλια της 6ιομηzω·ικιiς ε­
πα\·ιiστασης του 1 9οιι αΙΙνα
Π ρόκ:ιτω λοιπό\' γω τΟ' αΗ0\'U όπου οξύνΟ\'ται οι αντιφά­
σεις που συ\·ό:οντω μ; τη\' ανάπτυξη των :μπορικc!)ν σχ:σ:ων

61
 Η ΙΣΤΟ'ΙΑ ΤΟΥ K A I I ITAΛi.MO'

κιιι του καπιταλισμού: αντιΦ.σ;ις της αποικιοκp<ιτίας. με τοιις

πολέμους ανάμεσα στη Γαλλία και στην Αγγλία και tη' ανε­
ξαρτοποίηση των αποικιών της Αμερικής. αντιφάσεις ω·άμε­
σα σω συμφ:ροντιι των ιJγ;νfJν και των αστών τι1ς Γαλλίας,
που κuταλι]γουν στην :κρηξη της επανάστασης του 1 789. α­
ντιφάσεις ανάμεσα στην ανάπτυξη των ;μπορικfιν συναλλα­
γών και tα όρια της βιοτεχνικής παραγωγιlς. απ' όποι πρσκι)­
ππι η βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία.

Αποικιοκρατία, ανταγωνισμός των μεγάλω' δυνάμεων

και αμερικάνικη επανάσταση
Οι πόλεμοι που διεξήγαγε ο Λουδοβίκος ο ΙΔ '. :ξουΟένωσαν
τη Γαλλία. ΛντiΟετα η Αγγλία βγήκε κερδισμένη από τις συν­
θτiκες του 1 703 και 1 7 1 3 . που της άνοιξαν την αγορά της Βρα­
ζιλίας Κ Ι Η εκείνην της ισπανικής αυτοκρατορίας. και παράλ­
ληλα .ξασΦάλισuν τη ναυτική της ιJπ;ροχή
Από την άλλη μcpιά εντάθηκαν οι ρυθμοί της καταλιiσται­
σης κω της στιιγνής εκμετάλλευσης των αποικιών. Απ) το
I 720 μ:χρι το I 780 η παραγωγή χρυσού στην ισπιινικιi Αμερι­
κή και στη Βpαζιλiα κυμαίνεται κατά μέσο όρο στους είκοσι
τόνους το χρόνο. ενώ κατά τους προηγούμενους αιώνες δεν ξε­
πι:ρνοι)σ; τους δέκα τόνους το χρ6νο. Η παpαγωγιi της ζάχα­
ρης ιποτ:λ:ί :πίσης μια σημαντική πηγti πλουτισμοίι βασι­
σμένη στι1 δουλειά των μαύρων σκλάβων, τόσο γιu τους Άγ­
γλους ( Μπαρμπάντος και Τζαμάικα) και τους Γάλλους ( 'Λγιος
Δομίνικος, Μαρτινίκα, Γουαδαλούπη) όσο και για τους Πορ­
τογlλους (Βραζιλία)Ι. Το δουλεμπόριο φτάνει επίσης στο α­
ποκορύφωμά του: πενήντα πέντε χιλιάδες το χρόνο. κατά μ;σο
όρο σ' όλη τη διirκεια του αιώνα (ενώ δεν υπερέβαινε τις δυο
χιλιάδες το χρόνο κατά το 1 6ο αιώνα) ενώ κατά περιόδους έ­
φτασε στις εκατό χιλιάδες το χρόνο. Ένας από ωυς εφοπλι­
στές τοΙJ δουλ:μπόrιου. γίνεται οπαδός των πιο προοδευτικών
ιδ.ών της .ποχιlς του και βαΦτίζ:ι τα καriβω τοιι: Roλnιr'po,

62
Ο ΑJΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑΣΕΩΝ

Jovσό κω Κοωvι\ό ΣυμθόλαιοW. Εκατομμύρια Αφρικανοί

ξεριζιJνοντuι από τον τόπο και την κοινωνία τους με τη βία
και τις βρόμικες συναλλαγέςΜ και υποχρεώνονται να :ργάζο­
νται χωρίς την παραμικρή αμοιβιi. ούτε καν τη στοιχειώδη
διατροφή, για την ανανέωση των δυνάμεών τους. πράγμα που
τους οδηγοι)σε στην εξάντληση και το θάνατο μέσα σε λίγους
μιiνες: δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πλούτος των ηστJν τοιι
Ι 6ου. 1 7ου και \ &ου αιώνα οφείλεται κατά κύριο λόγο cη1ν ιi­
μισΟη εργασία των Αφρικανών σκλάβων και στη στυγν) . α­
πάνθ�πη και κτηνιmη μεταχείρισή τοιJς.
Γιατί αν για την ευ�παϊκή αστική τάξη. η αποικιοκρατού­
μενη λωινικιi Αμ.ρική. παίζει έναν αποφασιστικό ρόλο ι<στη
συσσώρευση του πλούτου. η Μαύρη Αφρική παίζ:ι το riλο
της υποπεριφέρειας. που προμηΟεύει άΦΟονα χέrια σκλάβων
για ης Φυτείεςι)6�. Π ράγματι, η εργασία των μαύρων σκλάβω'
και του αυτόχθονα πληθυσμού της Νότιας Αμερικι)ς. ε πι τρέπει
τ ψ ιπΊσπαση μιας τεράστιας μάζας υπεραξίας. Η τελι:υταία υ­
λοποιείωι με τη μορφή άφθονου χρήματος. τόσο γιιι τους
χοντρεμπόρους. τους μεγαλοεπtχειρηματίες και τους τρuπεςί­
τες της Αγγλίας, αλλά και της Ευρώπης γενικόη:ρα, καΟώς κω
της Rόρειας Αμερικής: είτε άμεσα. είτε έμμεσα χάρη στη διu­
κίνησιι των εμπορευμάτων (υφάσματα. όπλα . . . )Μ ιi τις μεταΦο­
ρ:ς.
Έτσι. απ) τη μια μ:ριά επιτρ:πει την ανάπτυξη τοιι ιδιωτι­
κού πλουτισμού στην Ευρώπη. κι από την άλλη αν.βάζ:ι τις α­
γορές στον υπόλοιπο κόσμο, και προπάντων στην Ασία�.
Μέσα στα πλαίσια αυτού του γενικού κινήματος. οι υΦιστά­
μcνες εμπορικές εταιρείες πολλαπλασιάζουν τις δραστηριότη­
τ:ς τους. αποσπώντας, συχνά. τεράστια κtρδη6�. Παράλληλα
δημιουργούνται και νέες εταιρείες: Η Ενωμένη Εταφ:ίιι ( ν:ιι
αγγλική ετuιρεία των Ινδιών, 1 709). η Αγγλικιi Ετιιφ:ίιι της
Οάλασσας του Νότου ( 1 7 1 7). η Εταιρεία της Οστiνδης ( 1 722).
.νώ επανιδρύ.ται η Γαλλική Εταιρεία των Ι νδιών ( 1 723). Δη­
μιουργούνται αγγλικές αποικίες στη Rόρεια Λμερικιi : στην
Κ(φολίνt το 1 729. στη Γ.ωργία το 1 732 και στη Νtα Οpλ:i\'11
 11 ΙΠΟ'ΙΛ ΤΟΥ Κ Α Ι Ι ΙΤΛΛIΣ Μ()Υ

ΣύιΦω\'ι μt Π. Μιουρο. Η cι.πι αϊ;ή επt·ruσι ( 1 600· 1 870)

:XtMA 4
ΕΜ ΠΟΡΙΟ ΤΗΣ ΛΓΓΛΙΑΣ ΜΕ ΤIΣ Λ Π ΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΣτΗΝ Λ Μ ΕΡ Ι Κ Η .
Κ Α Τ Α Τ Ο 1 8ο ΛΙΩΝΑ

YΦA'IAΠI ΤΗΣ ΑΞIΑΣ ΣΕ ΙΊΛΓΚΟΣ Μ Ι Λ ΚΛΙ Μ ΛΚΛ ΚΛΤΛ ΤΟ Ι 8ο

ΛIΩΝΛ
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΆΣΕΩΝ

το 1 7 1 8, υποχρεώνοντας τους Γάλλους να αποτpαβηχτοιJν

προς τις βόρειες περιοχές της κοιλάδας του Μισισιπιl. Ο Ν η ­
πλεiξ. κυβι: ρνήτης του Τσαντεργκανόρ στα 1 730. γίνεται γενΙ­
κός κυβερνήτης της γαλλικής Ινδίας στα 1 742. όπου η Γαλλι­
κή Εταιρεία απλώνει την εμποροκρατική της πολιτική και
πολλαπλασιάζει τους εμπορικούς σταθμούς της. Τφ• εποχή
αιηιl τα υφάσματα της γαλλικής παραγωγής ανταγωνίζονται ε­
πάξια τα αγγλικά. Οι Γάλλοι έμποροι παρενοχλούν όλο και
περισσότερο το αyγλικό εμπόριο. Η Μάλτα γίνεται το κi: ντρο
του γαλλικού εμπορίου στη Μεσόγειο
Ο εμπορικός και επιχειρηματικός κόσμος της Αγγλίας, απο­
φασίζει ότι ή ρθε η στιγμή να δώσει ένα αποφασιστικό χτύπη­
μα στην παγκόσμια γαλλική :π:κταση .
Ωστόσο. το πρώτο θύμα της αγγλικής :πιθετικότητας δεν
είναι η Γαλλία. αλλά η Ισ:ανία ( 1 739). Γιατί η ισπανικι] βασι­
λική εξουσία καταβάλλει κάθε προσπάθεια για τον περιορισμό
της δραστηριότητας των Άγγλων εμπόρων στην αυτοκρατο­
ρία της. Ο λεγόμενος πόλεμος για τη διαδοχή στο θρόνο της
Αυσψίας ( 1 740- 1 748), :ου αντιπαραθέτει τη Γαλλία και την 1-
σπινίu. με την κατά περιόδους υποστήριξη της Π ρωσίας, α­
:έναντι στην Αγγλία και την Αυστρία, καταλήγει στη συνΟή­
κη της Εξ-Λα Σαπέλ, που δεν καταφέρνει να ρυθμίσει τα κυ­
rιότερα ζητήματα: η γαλλική κοινή γνώμη πιστεύει ότι πολέ­
μησ: γιιι λογαριασμό του «βασιλιά της Π ρωσίαςι). οι Άγγλοι
άποικοι της Αμερικής δεν κατάφεραν να μειώσουν τις τ:ρά­
στιες εκτάσεις που εξακολουθούν να κατέχουν 01 ολιγάριθμοι
Γάλλοι άποικοι. ενώ Άγγλοι έμποροι εξακολουθούν να νιώ­
Οουν την απειλή του γαλλικού ανταγωνισμού.
Οι τελει>ταίοι θα βρουν έναν tνθερμο υποστηρικτή στο
πρόσωπο του Πιτ, ποιJ tγινε πρωθυπουργός στα 1 765: « Όταν
απειλείται το εμπόριο δεν μπορεί να γίνει λόγος για υπαναχώ­
ρηση: πρέπει να το υπερασπίσουμε γιατί διαφορετικά θα οδη­
γηθούμε στην καταστροφή>). Στα I 754, μια σειρά από συνορι�­
κi ;πεισόδια φέρν.ι σε σιJγκροΙJση τους Άγγλους και τους
Γiλλους άποικοιJς, στην κοιλάδα του Οχriιο. Στα 1 755, ο αγ-

65
 Η IITOI'IΛ τογ Κ Α 11 1 ΤΛ Α Ι Σ Μ Ο Υ

γλικός στόλος επιτίΟεται σε μια νηοπομπή που μ:τέφερε γαλ­

λικ;ς :νισχιiσ:ις στον Καναδά. Κατά τη διάρκεια του λ:γ)ι:­
νοο ιιΕπτu:τή)) πολέμου, οι "Αγγλοι θριαμβεύουν στις αποικίε;
που οι Γάλλοι αμCλησαν την άμυνά τους. Στα 1 757 παίρνουν
από του; Γciλλους την Καλκούτα και το Τσαντερναγκύρ. στυ
1 758 το Λuύισμπουργκ και το Φορτ-Ντικέν. στα 1 759 το Κε­
μπέκ. στα 1 760 το Μόντρεαλ, στα 1 76 1 το Ποσιντερί και το
Μαέ. Καηί τη συ•θιjκη του I 763, που υπογρίΦτηκε στο Πα­
ρίσι. η Αγγλία επεκτείνει σημαντι:i την ιωτο:ρατορία της:
Αποσπι. ιπ6 τη Γαλλία ολό:λη ρο τον Καναδά και �: να τμήμα
της Λουιζιάνας. στα ανατολικά του Μ ισισιπιi. :αι από l'' 1-
σπα,·iα τη Φλόριδα. Επιπλέον γίνεται κάτοχος πολλών νησιώ\'
στις Αντίλλ;; (Ντομινίκ. Σεντ Βενσέν, Ταμπάγκο. Γρενάδα
κω Γr:ηιδίν.ς) ε\·ώ στην Αφρική :αταλαμβάνει το Σ:ντ­
Λούις και τους γαλλικοUς σταθμούς της Σενεγάλιις. Επιτ:λοιις
έχουν λυθεί τα χέρια της για να ασκήσει μια πολιτι:ή εδαΦι­
κών προσαρτιjσεων στην Ινδία.
Μ ' αυτό τον τρόπο αρχίζει η περίοδος της παγ:όσμιας αγ­
γλικής κυριαρχίας. Πάνω στη βάση της διευρυμένης εδιφικής
κυριαρχίας. ο αγγλικός καπιταλισμός θα αναπτύξει τις αγορές
του. θα επεκη:ίνει την Παρουσία του. ,θα οργανώσει τη συσσώ­
ιπυσι) του. Ποιον άλλον σκοπό άλλωστε θα μπορούσαν να ε­
ξυπr>ετήσουν οι αποικiες;
Οι αποι:ίες δ:ν πρtπ.ι ποτέ να λησμονούν ότι ]' :ιιι]μ :ρία
ι
ποιι ωλιφ.νοιιν την οΦείλουν στη μητέρα πατρίδα. Τα όσο
της οΦcίλου,· τις υtοχρcώνcι να παrαμcίνοuν άμ;σα εξαρτημ:ν:ς
ιιπΊ αυτή,· και να υποτάξουν τα συμφέροντά τους. στα συμφέρο­
ντα εκεί"ης. Κατά σι'έπ:ια. είναι καΟήκον τους:
Ι σ . Να ιφοσφέρουν στη μητρόπολη όσο το δυ·ατόν μεγαλύτc­
ρη και καλύttρη πρόσδαση στα πrοϊόντα τους
2σ. Να προσφέρουν απασχόληση σε όσο το δυνατόν μεyαλύ­
τcρο αριΟμό cπιχcιρη μαηών, βιοτ.χνών. νιωτικιν
3σ. Να τη; προσφέρουν τη μcyαλύτcρη δυ,•ωή ποσότητα από
τα αντι::ίμενα που έχει ιν.γκη.>

Στι1 Β)ριt Αμ:ρικl , η αξιοποίηση το\) νότιου τμlιιατος

66
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ τpιΩΝ ΕΠΑΝΑΗΛΣ3Ω-'

της χώρας. περιορίζετω στη γεωργία και στην εκμετάλλευση

τω'· σκλ:βW\�'J. ΑντiΟετα στο βορειοανατολικό ηιήμα. τiΟεται
εξαρχής σε λειτουργία μιυ τριπλή ανάπτυξη: γεωργία, φπόριο
(συμμετοχή στο ((τριγωνικό εμπόριο))) και βιοτεχ\'ία (μετα­
ποίηση των ιγροηκών προϊόντων, αλλά και σιδηροιψyiα και
�υλ;ία). Η ,-αυπηγική ευνοήθηκε σημαντικά από τους νόμους
Ίtu το εμπορικό ναυτικό του προηyούμενοιJ αιώvα11• Τέλο;, η
εδιιΦικι1 επέκταση προς τα δυτικά, είχε ν' αντιμετωπίσει ένα
διπλό εμπόδιο: το πρώτο ήταν η γαλλική και ισπα\•ικιj παρου­
σία. που όπως είδιμε, εξουδετερώΟηκαν με τη συνθιjκη του
l 763. Το δειiη:ρο. ήταν η παρουσία των ινδιάνικων πληΟυ­
σμΙν. που εναντίον τους οι άποικοι εξαπέλυσαν έ\•α\• διαρκι)
κλ:φτοπόλεμο (με χρη ματικές επικη ρύξεις για κάΟε σκοτωμέ­
\') Ινδιάνο), που σε αρκετές περιπτώσεις εξελίχΟηκε σε πραγ­
ματικό πόλεμο. όπως για παράδειγμα, ο πόλεμος ενάντια στους
Τσ:ρόκι στη Γεωργίιι και στις δυο Καρολίνες, ανάμεσα στα
1 759 κtΗ 1 76 1 . Έτσι, στα πλαίσια της αμερικάνικης μετανά­
ση:ιJσης. δημιουργείται μια δουλοκτητικιj αγροτική αριστο­
κρατία στο νότο. ενώ στο βοριά διαμορφώνονται παράλληλα.
μια τάξη αγροτών (που παλεύει σκληρά για τη διατήρηση και
την αξιοποίηση της γης), μια τάξη αστών που ασχολείται με
το :μπόριο κω τη βιοτεχνία, μια τάξη μικροαστών, μικροε­
παγγελματιώ\' των πόλεων, και μια διαρκώς ανανεωμένη τάξη
εργατών. που βρίσκει απασχόληση στις πόλεις και τα λιμάνια.
Οι aποικίες της Βόρεως Αμιφικής, όπως και όλες οι αγγλι­
κές aποικίες. ήταν υποχρεωμένες να υποτάσσονται στον κα·
νόνα τιις αποκλειστικότητας; μόνον η μητρόπολη είχε το δι­
καίωμα να αγοράζει και να πουλάει τα προϊόντα τους. Μετά ω
l 763, η βρετανική κιJ6έρνηση, προκειμένου να βελτιώσει ιι
οιιωνομι'. της, ιποφασίζει να επιβάλει Φόρο στη ζάzαρη
( 1 764) και τέλη χαρτοσήμου ( 1 765). Οι νέοι αστοί της Αμερι­
κι]ς, πισωί στην παράδοση της αγγλικής αστικής τάξης. που
απαιτούσε τη συναίνεση στην επιβολή κάθε φόρου. προβiλ­
λοιιν αντίσταση με τον ισχυρισμό ότι εΦόσον δεν αντιπροσω­
τεύονται στο αγγλικό κοινοβούλιο, δεν έχουν την υποχρέωση

67
 Η lΣTO'lA νΥ Κ Λ Ι Ι τΛ Λ I Σ Μ Ο Υ

να πλιιριινοιιν τοιις φόρους που τους επιβάλλει. Στα 1 766 6ρi­

σκοιιν ικανοποίηση στο αίτημά τους. αλλά δεύτερη κυβtρνη­
σιι Πιτ επι6άλ.ει και πάλι τέλη στο χαρτί. στο γυαλί. στο μο­
λύβι και στο τσιiι που :ισιiγοντuι στις aποικίες: ι απάντηση
των :μπόρων της ΑμΕρικής ήτω· το μποϊκοτάζ στο λαΟρεμπό­
ριο. Ο λόρδος Ν ο ρΟ κατάργησε τα παραπάνω τέλη στα I 770.
r.κτός από εκείνο του τσαγιοιΊ. Ωστόσο. η Εταιρεία των Ι νδιών
(με τη συγκατάθεση της Κυβέρνησης) εξωλουΟεί να εισάγει
τσάι μ: ιιη:λαu σε μεγ.λες ποσότητες. γεγονός που αποτελεί
ιινοιχτl πρόκληση . Έτσι. στα 1 773. στη Βοστόνη. το φορτίο
τριών καραβιών που μετέφεραν τσάι. ρίχνεται στη θάλασσα.
Τον επόμενο χρόνο εφαρμόζεται στρατιωτικός νόμος στη Βο­
στόνη. σ · ολiκληρη τη Μασαχουσέτη και σύντομα μέχρι το
Οχι.ιο και το Κ ι: μπι·:κ . .
Το 1 774 γίνεται η πρώτη συνέλευση (κογκρέσο) των αποί­
κων. όπου συμμετέχουν εκπρόσωποι από δεκατρείς aποικίες.
Η δεύτερη συνέρχεται στα 1 775-76, χωρίς τη συμμετοχή των
Κανα&iw, αλλά με την υποστιlριξη της rαλλίας, κι έτσι στις 4
ΙοΙ.ίου 1 776 ψηφίζεται η Διακή ρtΙξη της Ανεξαρτιισiας, μ·
:νu κείμενο Φαν.ρά .πηρεασμένο από τις σκέψεις των Φιλο­
σόΦων της Ευρώπης:
Θεωρούμε αυταπόδεικτες τις παρακάτω αλήΟ:ιις: ό λ ο ι οι ίν­
Ορωrωι γ:ννιούvτω ίσοι και προικισμένοι uπό το Δημωυργό με
μια σειρά ον.Φοίρετων Δι.:α ιωμάτων: το δικαίωμα στη ζωή. σΗ]\'
:λ:>Οιρία και στην αναζήτηση της ελευΟερίας. Οι κu6ερνιjσεις
έχουν Οεσπιστεί από τοι>ς ανθρώπους προκειμένου να εγγυηθούν
ιωι ,.α προασπίσουν τα δικαιώματα αυτά. Η ισχύς τω'' κυβερνή­
σεων ε:πορεύεται από την ελεύθερη συναfνεση των κυβερνοιψέ­
\"Ι\". ΚάΟ: φορί πσιι προκύπτει μιu κυΒέρνηση, που δεν εξυπηρε­
τεί το\" παραπάνω προορισμό. παρέχει αυτόματα στο λuό το δι­
κιiωμα νιJ ιφ· ιλλίξ:ι ιj U την καταργήσει και να εγκατuστή­
σ:ι στη θέση της μιαν άλλη κυβέρνηση 69 •
Ο πόλεμος για την Ανεξαρτησία θα κρατήσει έξι ολόκληρα
χρόνια. Οι Αμερικiνοι εκμεταλλεύονται τη σιψμηχίη τους μ:
τη Γαλλία ( 1 778). και στη συνέχεια την είσοδο της Ισπανίας
( 1 779) και της Ολλανδίας ( 1 780) στον πόλεμο. Οι τρεις αυτές

68
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΣτλΣΕΩΝ

χώρες δεν αποβλέπουν βέβαια στην προσφορά βοήΟειας πrος

τους επαναστάτες Αμερικανούς. αλλά στην εξασθένιση της αγ­
γλικής κυριαρχίας. Η συνΟιΊκη των Βερσαλιών αναγνωρίζει
την ανεξαρτησία των αποικιών της Βόρειας Αμερικής. κω συ­
,·άμα επαναφέρει κάτω από το σκήπτρο του Λουδοβίκου του
ΙΔ · τα νησιά Ταμπάγκο και Σεντ-Λουσί, καθώς και τους ε­
μπορικούς σταθμούς της Σενεγάλης. Ο Γάλλος ηγεμόνας προι­
κίζ:ι τις νεοσι)στατ:ς ΗΠΑ με δώδεκα εκατομμύρια λίρες. και
τους παραχωρ:ί ένα δάνειο έξι εκατομμυρίων λιρών, για την
οικονομική τους α•όρθωση.
Έτσι. η πρώτη σημαντική αποικία κατέληξ. σ' έναν πόλεμο
ανεξαρτησίας με Οριαμβευτικό αποτέλεσμα. ΑκολούΟί)σαν κι
άλλα κινιlματα. αλλά χιιφίς επιτυχία: η επανάσταση του Του­
πάκ Αμάρου στο Περού ( 1 780- 1 78 1 ), κι η εξέγερση του Τουσέν
Λουβερτούρ στον Άγιο Δομίνικο. που προσπάθησε να εκμε­
ταλλευτεί τη μεγάλη αναταραχή της γαλλικής επανάστασης
( 1 79 1 - 1 795). Αργότερα. οι πόλεμοι του Ναπολέοντα, η κατοχή
κω η εξουθtνωση της Ι σπανίας, οδηγούν σ' tνα καινούργιο ε­
πιΙνιστατικό ρει)μα, σε όλη την έκταση της λατινικής Αμερι­
:ής. που αυτή τη φορά οδήγησε στο σχηματισμό μιας σειράς
από νέα ανεξάρτητα κράτη : Αργεντινή ( 1 8 1 6) Κολομβία
( 1 8 1 9), Περού. Μεξικό. Βενεζουέλα ( 1 8 2 1 ) . . .
Βλέπουμε λοιπόν, ό τ ι ο καπιταλισμός. όπως στη Φάση της
δημιουργίας του, έτσι και στη Φάση της πρώτης του σημαντι­
.:ής ανάπτυξης. σε εμποροκρατική και βιοτεχνική μορφ;. εί­
ναι συνάμα εθνικός -με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται από
:μπορικούς aνταγωνισμούς και πολέμους- αλλά και διεθνιlς
-με την έννοια της απόσπασης αξιών και πλούτου από τις π:­
ριοχές της κυριαρχίας του. Αλλά μέσα από τη διπλή αυτή μορ­
φή της καπιταλιστικής ανάπτυξης, προκύπτει το πρώτο κίνη­
μα αποαποικιοποίησης: το κίνημα που θα δώσει νέα ώθηση
στον καπιταλισμό και θα καταλήξει στον ιμπεριαλισμό.

69
1 Αστικι τάξη ηάντια στη γαλλική Αριστοκρατία:
ωη) τη" ιδυλογική πάλη στι1ν επα•άσταση
Υστ:ρu: από όλε; ττ; έpωvε; που έκανα. σt] δ ι α ρ κεηι πολλιόν
χρό\"}\". κωέληξιι στην πυρα τ ή ρ η σ η ό τ ι κuτά τα πρόσφατα
χ ρι'η·ιu:. σχεδόν το έ\'U: δέκατο του λrιοιι· έχυ κηηη·τ ήσε1 στην κ:­
τίστιιση τ ψ: :πωτείας. κω πράγμuτι .παιτεί ΊΙU \': επιβιώσα.
Λπό t α υπόλοιπα C\'\'έ: δέκατα. τα πέντε δεν είνιιι σε θέση νιι ε­
λετiσσυ\' τους ι:πιιίη:;. γιιιτί κω αυτοί βρίσΚΟ\"tαι noλU κοντά σ·
αυτή την άθλια :ατάστuσ η . Από τα τέσσερα μέρη ποο απομέ­
\'οιιν. ω φίιι δ:ν ιπολιμβάνουν καμία ά·:ση :αι στο σU\·ολό
τους είναι Φορτωμέ\'01 μι: δ<ί\•εια κιι μπλεγμ:νοι σε δίη;ς u:πό
χ ρ έ η . Στο τιλ;τιτωΌ Οι':κιιτο, ιiποιι τοποΟ:τώ Υηυ; ανύρώιου; τω\·
όπλων. του; τψαριοt.χους. τους εκκλησιuστι:οίις. την ιιiηερη
ιφισω:ρ ιιτία κω τοος ιροι'_ο\·τι:;. τους αξιώματοUχοuς ωυ
στραωίι κατ τι1ς δ ω ί : η σ η ς . τους εμπόρους και ωυς αστούς με
π:ριοJσία. δα α\·ήιωυν πφισσότερες από ιωτό χ ι λ ι άδες οι:ο­
Ίένειες. και δε \'Ομίζω ότι ψεύδομαι λέγοντας. ότι - ι από α1ιτές
μό'Ω\' δέ-η χ ι λιίδ:ς απολαμβύνουν μια πραγματική άv:ση '0.

Οι αστοi :vά ιιτι υ στους αρι στοκρά τες

Δέ:u χιλιiδες οικογ-: ν:ι:ς που απολαμβάνουν π ραγμuτ:ή
άνεσι. . . Π ρόκειται για την ανώτερη αριστοκρατία71 (τρεις έως
τέσσερις χι λιάδες οι Όfένειcς. με αυλικά αξιώματα. μεγάλα
προνόμια. εξοργιστικά εισοδιiματα και απίθuν;ς απολιιβiς)
που την προσεγγίζουν εισοδηματικά, :ατά την π ρόοδο του
1 8ου αιο)να. οι οικογένειες των ανώι:ρων υπαλλιl λων (υπουρ­
γοί. βασιλικοί Επίτροποι, κριηικοί σιiμβουλοι ... ) καθώς κuι ο ι
οι κοyέ\· ειες τ ι1 ς μεγαλοαστικής τ ά ξ η ς : τραn εζίτες, μεγαλέμιω­
ροι των λιμανω)ν. ιδιο-;τ ήτcς μεγάλων μονάδων βιοτεχνίας. ε­
πιχ:ιρη ματίcς .. Η θέση των τελευταίων, ανεξάρτηtα αnό το
εισόδημά τους. Οεωρ;ίτΙΙ ακόμη υποδΕέστερη στα πλαίσια της
yαλλι\ιiς αριστοκραηκι;ς κοινωνίας. αλλά β ρίσκουν πολυά­
ριθμοος συμμάχους στι; τάξεις των φο ρέων των νέων ιδεών.
όπως οι \'Ομο�ωΟ:ίς, ο ι δΗΗ'οοιlμ;νοι, οι ανθρωποι των γριψ-

70
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕnΑΝΑΣτΑΣΕΩΝ

μάτων που δω:τηροι'J\' Φιλολογι:ά σαλ6νια. οι Φο ροσυλλtκτ::ς

Μ cτά το θάνατο του Λουδοβίκου του ΙΔ ·. η αριστοκρuτ ίrι :­
πανtρχ:ται στα δημόπιιι π ράγματα. μετά την πολύχρονη απο­
μi:ρυνσ!i της. Ο ανηβασιλ:ας Φίλιππος τ η ς Ορλεάνης δη­
μιουργεί επτά συμβούλια αριστοκ ρατών. που οφείλουν. στη
ΟCση των υπουργιν. ν· αναλάβουν τ η διοίκηση και τ η διαχ.ί­
ριση αντίστοιχων τομέων διακυβ:ρνησης. Αλλά οι ανταγωνι­
σμοί. οι συνωμοσίες. οι ίντριγκ.ς και η έλλειψη εμπειρίας. ο­
δηγούν αυτιi την προσπάθ.ια στην αποτυχία. Τι ση μαίνει αυ­
τό: Επιστροφι; στην απολυτα ρχία. Αλλά στο εξιiς ο μονά ρχης
επιλtγει τους πιψβοι!λους του από την τάξη των ευγενών.
Επιπλι': ον: οι θέσεις τ η ς ανώτερης διοίκησης. του ανώτερου
κλι) ρου. των ανώτατων βαθμίδων της στρατιωτικής ιεραρχίας.
και γενικότερα κάθε αξίωμα τ η ς πολιτικής, θρη σκευτικής και
στρατιωτικι;ς ζωής του βασίλειου, ξαναγίνεται αποκλειστικό
π ρονόμιο της aριστοκρατίας. και όσοι δε διαθέτουν ευγενική
καταγωγή διώχνονται ανελέητα. ανεξάρτητα από ης ικανότη­
τtς τους. Το χάσμα ανάμεσα στους ευγενείς και τους αστοUς με
ταπεινι; καταγωγή διευρύνεται επικίνδυνΗ. Αυτό δεν εμποδίζει
ωστόσο πολλούς αστούς να αναπτύξουν τις επιχειρήσεις τους
και να πλουτίσουν. Η σχετική προσπάθεια και η αποτυχία του
Λ ο (ι 7 1 6- 1 720) Cδωσε μια κάποια ώθηπη προς αυτή την κα­
τεύθι;νσ η . Στα ι 724 ιδρύεται το Χ ρ η ματιστήριο του Π αρισιοιJ.
Η φιλελεύθερη πολιτική του καρδινάλιου Φλερί ( 1 726- 1 743)
διευκολύνει τ η δραστ η ριότητα των μεγαλεμπόρων. Τα οικονο­
μικά του βασιλείου βελτιώνονται με αποτtλεσμα να ΦτιαχτοUν
νCοι δρόμοι κω να επισκευαστούν οι παλιοί. Στα 1 743 ιδρύηαι
η σχολή Γεφυρών και Δη μόσιων Δρόμων. και στα 1 750 έω
βασιλικό διάταγμα επιτρέπει τη σύσταση του σώματος των πο­
λιτικών μ η χανικών. Μ ε τ η ν ανάπτυξη του αποικιακού εμπο­
ρίου και τη διιφπικόμιση των σκλάβων. τα λιμάνια του
Μπορντό. της Νάντης και της Χάβρης μεγαλώνουν και πλου­
τίζουν: π ροσφtρουν απασχόληση και άφθονα κέρδη σε χο­
ντ ρεμπόρους. εφοπλιστές. ιδιοκτιiτες μΕγάλων βιοτεχνιών ε­
ριουργίας και επεξεργασίας ζάχαρης, κ . ά . Η Μ ασσαλία εξακο-

71
 Η ΙΣΙΟΡIΛ ΤΟ' K A I I ITAΛI�MOY

λ(ιυΟ:ί νt :μποιεύεται με την Ανατολή. και συμμετέχει ενεργά

στο αποικωκό φπ6rιο. Η πιφuγωγιί των βιοtεχνιών διωη ρι;ί
uκ611 τον τοtικισηκό tης χαρακt ή ρ α . Σtη Ρέιμς. για παρά­
δειγμα. οι μισοί επαγγελματίες εpιουργοί συγκενφώνονtαι σ·
:VU\' μικρό αrιθμ(} βιοη:χ11• i pάγμιtτι. ΗΟ\ έμΠΟ)Οι �:_(ΙJν
κάΟΕ συμφ:ρο\' στη συγκέντρωση των ειδικευμένων τεχνιτών.
γιατί τους επιτ ρέπει \'α επι βλέπουν την εργασία τους και να α­
ποΦcύγου• τα έξοδα μεταφιψιiς». Είνω κάτι ποΙJ σημβαίνει σ:
πολλοίις βιοτ:χνικούς κλιiδους του Ν ότου7'.
Η μορΦιί τι1ς παρuγωγιiς ωστόσο που cξακολουΟεί να κυ­
rιιφχεί ;ίvω :κ.ίνη που γίν.ται στα μικρά οικογ:ν:ιικιί .rγα­
στιί ρια. Για παράδειγμα:
Στη \ρετά•η. η υΦαvτουργία παραμένει αγροω.:ή και οικιαj
Λσχολού·τω μαζί της οι μοφοϊδωκτήτ:ς. οι ;ύποι χuφικοί
(που βάζουν υπη ρέτες τοιJς νη δουλει)οuν) και οι εποχιακοί εργά­
τcς tω' αγρών. κατά τις π.ριόδους της αργίας. Οι μισΟοί των ιι­
Φηντσυρyιιν κυμαίνονται σε πολύ χαμηλά επίπεδα και τα κέρδι1
πηγαiΟυν κατά κύριο λόγο στους εμπόρους. που αγοριίζοιιν ηι
προϊόντα και προμηθεύουν συχνά τις πρώτες ύλες
Στις .υφορόη:ρ.ς αγροτικές περιοχές, όπως η ανατολικιl Νορ­
μανδία. η Ιlικαρδία και η Φλάνδρα, οι χωρικοί που ασχολούνται
ιι. τη• οικιακή βιοτ.χνία .iνω αυτοί ποu δ: διuΟ:τοιιν αρκ:τί μ:­
γίλο κλιiρο. ιiισπ. 'α τιυς επιτρέπει να ζουν από τις κολλιέρ­
γcι.ς. Στην ανατολικιi Νορμανδία. σω Συμβούλιο της Ρου:ν. γί­
ν:τω λόγος για τοιχ; χωρικοιίς που εγκαταλείπουν χέρσα τη γη,
προκειμένου ν" απασχοληUούν με τη βαμβακοη;χνία. Δ:ν ιιπάρ­
χ:ι 'Ο>μανδικΊ :ωριι") που VL μην έχει υφαντουργούς. Μ" αυτό
ων τρόπο. κάπου .κατόν σαράντα πέντ. χιλιιiδ:ς ιίτομι απασχο­
λούνται από τη «βιοτ.χνiω> της 'ουέν71_
Πολλές Φορ�:ς συνδυάζεται η συγκεντ ρωτική παραγωγή με
την οικιακή74: οι δώδεκα ((βασιλικές εριου ργίεςιι στcγάζονται
σε εργαστιl ρια και απασχολούν πολυάριθμο π ροσωπικό, αλλi
η επεξεργασία της πJώτης ιJλης γίν:ται στα σπίτια των χωρι­
κών. Στην Αμπεβίλ, οι Βαν Ρομπέ απασχολούν στο εργαστή­
ριο χίλιους οκτακόσιους εργάτες, κι άλλες δέκα χιλιάδες στα
σπίτια τους. Το ίδιο συμβαίν:ι και με τη σιδη ρουργία. όπου

72
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑ ΝΛΣΤΑΣο\1�

πολιi συχνά οι χωρικοί κατασκcυάζουν ο ι ίδιοι τα καρφιά. τις

)μπες κω τοιJς βραστιlρΕς.
Π όσοι είναι αυτοί: Ιlε\•τακόσιες χιλιιiδες. ένα :κατομμιJριο:
Δcν cίναι εύ:ολο \'U γίνουν ακρι βολογικές εκτιμιlσεις. και οι
αριθμοί ποικίλοιJν αν:λογα μ: τις :ποχές κω τις συγκυρίες . . .
Γρήγορα ωστόσο οξύνεται ο ανταγωνισμός ΙJνiμεσα στους
διαθέσι μους εργάτες των πόλεων, σωuς οικιακούς μικ ροτε­
zνίτ:ς ποu π ροθιφοποιούντω να cργαστούν για λογαριασμό
:ιίποιου χοvτρ.μποrου, και στους εποχιακούς εργάτες των α­
γρών. Ο α•ταγωνισμός επιτ ρέπει στους χοντρ:μπόρους νι
σκλι1 ρύνουν τους όρους τους. Η διάρκcια της η μερήσιας απα­
σχόλησης επεκτείνεται: ((Ο εργάτης και ο τεχνίτης δουλεύει
σκληρά και από τα χαράματα μ:χρι αργά τη νύχτι π ροκ:ιμ:­
νου να καλύψει μ: το μ:γιiλο χρόνο εργασίας τη μικριl Ηντι­
μοιβιl που εισπ ράττει για ων κόπο του», γράφει ο αβάς Μ παρ­
τελόν1�.
Στις επαρχίες. αλΙi τες. ζητιάνοι. άντρες και γυναίκες χωρίς
δουλειά και χωρίς πόρους. συνθέτουν μια κυμαινόμενη μάζα
διαθέσιμων εργατών με πενιχ ριi έως στοιχειώδη ανταμοιβή ·
(ψ:ροκιψιηιιiρηδες που δεν ανήκουν σε κανένα. ποu δεν :χουν
αφεντικά. και κατά συ\·έπεια κανέναν που ενδιαφέρεται \"α
τους προστατέψει. να τους υπερασπίσε ι . να τους ανακουφίσει.
β ρ ίσκοντω στο λως της Φ1λαργιφίιις αυτών που πλοιηίζουν
με το μόχΟο τουρ•. Φτωχοί αγρότες που φτάνουν εύκολα στην
cξαΟλίωση μόλις έρΟει χρονιά με κακtl σοδειά. Το χειμώνα
του 1 7 1 0. ((έβλεπε κανείς στους αγρούς. ivτρ:ς και γυ\'αίκ;ς.
μ:γάλα και μΙκρά πιιδ_, να σκάβουν μ: τα νύχια τους τη γη.
αναζητώντας ρίζες. που τις έτρωγαν αρπαχτικά. όπως τι; έβρι­
σκαν. Άλλοι. λιγότερο επιδέξιοι. έτρωγαν το χόρτο των ζώων.
ενώ iλλοι ολοκληρωτικά εξαντλημ:νοι ξάπλωναν κατά μι)κος
των δρόμων και περίμεναν το Οά\•ατό76». Στα 1 739, ο μαρκή­
σιος Ντ' Α ργκενσόν. ση μεΙώνει στις αναμνήσεις του: (< Εδώ κι
ένα χρόνο η αθλιότητα στο βασίλειο έχ::ι φτάσει σε ανυπόΦο­
pο βαΟμό. Οι ίνθrωποι π:θιιίνουν σαν τις μύγες από τη φτώ­
χεια. Τρώνε μόνον χορτάρι( . . . ) . Π ρόσφατα. στο Συμβούλιο. ο

73
 ΣΧΗΜΑ δ
Κ Ο J Ν Ω Ν Ι Κ Η ΤΑΞΕΙΣ Κ Λ Ι Υ Φ Α ' I Α Γ Η ΤΗΣ ΑΞΙΛΣ ΠΗ ΓΑΛΛIΑ ΚΑ­
Τ Λ ΤΟ Ι Χο Α Ι Ω Ν Α

Ιlά•-ω οπό :η γριψ1ιή 1 1 1 :οποθετούντοι οι «δέ:α χιλιά:ς οι�ογtνειε; ποu ζοι' μ,

;ιίΟε ί•τσψ>, σΊμΦι�ΙΟ με to' .σμπίν. Πί'ω από τη γραμμή (2) οι �ε-ατό χιλιά&-ς οοω
yι:ν.ι.ς κιm ;m"• μ. uρ;>ιή άΙ·.σψ• (το ΙΟ". του Ιληh,ιμοιί)
(Π I ): ιόαiρα της ολι :ής παραγωγής Ι Π2) ΣΦαiρα τη; παραγιιrιή; yιu αuτο;αtο.-

•κ ατά ιοΙ· .ομ:άν. οι αλήτcς :αι οι ζητιά'ΟΙ αΙ·tιπΙωΜνν ιο 10"0 tOI) πλη\u­
ιμοο.

74
0 ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΣτΑΣΕΩΝ

Δούκας της Ορλεάνη; έφερε ένα κομμάτι ψωμί από φτέρη ( . . . )

και είπε: «Κύ ριε. κοιηίξτε μ; τι :ίδοιJς ψωμί τ ρέφονται σι) μερα
οι υπήκοοί σαςι)11.
Καμιά φορά, η δυσαρέσκεια αποκρυσταλλώνεται και τότε
ξ:σπά κάποια εξέγερση, που γρι)γορα όμως δαμάζεται
Έτσι. από τη μια μεριά υπάρχει η αριστοκρατία που κιιτ:χει
όλα τα αξιώματα στην Αυλή, επιμένεΙ να διατη ρεί για τον εαυ­
τό της όλες τις ανώπρcς θέσεις του κρατικού μη χανισμού και
συντη ρεί ζη λόφθονα τα προνόμια και τα εισοδή ματά της. Λπό
την άλλη. η μεγαλοαστική τάξη . πλουτίζει από το αποικιακό
εμπόριο και τη βιοτεχνική παραγωγή, αλλά δυσανασχετ.ί :­
ξαιτίας του αποκλεισμού της από τις υποΟέσεις του κράτους.
Το κίνημα της αντίδρασης θα γεννηθεί μέσα στα σαλόνια.
1νάμεσα στα βελούδα. στις δαντέλ.ς και τα χ ρυσαφικά. όπου
κυκλοφορούν οι επινοιiσεις των σοφών και οι ιδέ:ς των φιλο­
σόφων.

2. Ο ι εολογι κός αιαθpασμός

Γνώση . παροτιi ρ η σ η . εξή γηση. κατανόη σ η . αμφισβήτηση.
συζι; τ η σ η . ονiπτιJξη. ανακάλυψ η . . Όταν έχει κανείς το κα­
τάλληλο ιiΦος μπορεί να ΠΕΙ σχ:δόν τα πiντα.
Βρισκόμαστε στην .ποχή .νός σπάνιου γενικευμένου ενθου­
σιασμού γύρω από την παρατ ή ρ η ση της ύλης και της φύσης
Οι συλλογές από ζώα. φυηί. π:τρώμuτα, τα <<:ργαστήριΗΗ Φιι ­
σικής. πολλαπλασιάζονται κα9ημερινά. Α\·ήκουν σε δούκε;. σ.
προύχοντες, σ: uβίδ:ς. σε γιαφούς. σε κιψί:ς. σε θρησκ:υτικά
ιδρύματα. Ο ίδιος ο Λουδοβίκος ο !Ε" διαθέτει τις δικές του
συλλογ.ς. .νώ ο Μ πουΦόν αναλαμΑiνει την ευθύνη του Ηησιλι.
κού Εργαστηρίου και του Βασιλικού Κήπου. που υπήρχα\• ήδη
από την .ποχj το\) Λουδοβiκου του !Γ' Διπλασίασε την :κτηση
τ)ν κήnιυν. έχτισε θερμοκήπια. κι ένα αμφιθέατρο για διδασκα­
λία ( ... ). Παρ.χοντω δη μόσιι μιιθήματα που οξύνΟU' το :•διι­
Φέρον για την επιστιj μ η . Από το 1 734. ο αβάς Νολέ παρέδιδε τα­
κηκά στο Παρίσι μαΟήμιηη π:ιραματικής Φυσικιjς ( ... ) . ·σων ο

75
 1 Ι�Η)'ΙΛ 1' Κ Λ Ι iτΑΛIΣΜΟΥ

βιισιλιiς ίδρυσ: στα l 753 το τμήμα πtιραματικής Φυσικής στο

Κολέγιο της Να6ίρας. πi\·ω από ;ξοκόσιοι :rκωιι:χν:ς Φοιτη·
τές ή pΟω· 'ύ παρακολουUήσουν ης παραδόσεις του Νολέ. Στο
Ηισιλικό Κι]πσ. ο χημι\ός ΡοJ�:λ iρχιζ: τις παραδόσεις του \tι�
λοντψέ•ος. με μα'ι\έtια και περού\α_ Αλλά γριiγορα. το πίθος
της διδισκιιλίuς τον παρ:συρ: τισο. ώση: ξuνuμμ:νος πCτuγ: τΗ
μανικέτια. την περούκα. α\όμη \U\ το γιλέκο του. και τελείωνε
το μιίΟιηιιι μ: το πουκiμισο μ:τuδίδοντuς τον \}ουσιασμό ωι
σ' ολόκληρο το ακροατήριο ( ... ). Παράλληλα. πολλαπλασιάζο­
ντιιι τιι:κλιιlκ:ιψένι βιβλίιι. Ορισμ:να ιιπι tllιti 1\'Ηu:ίχΟηκιιν σ:
πραγματικά αριστουργήματα στο είδος τοuς. όnως Το Θέαμα rις
Φιίσης του Αβιi Ιlλις. πι ΜαΟήματα :ιραμιrικής Φυσr:jς. τοιι
Αβά Νολt ( 1 748). η Φιισιί Ισrορ{α του Μ nουΦό·. η Ισrορι·a
roι Ηλ·;rριπμοιί. τοι Ι l ρίστλ:ϊ ( 1 775). nου συ\·ο&ύονttΙ\' απ)
ένα πλήθος δοκιμίων. συνόψεων. εγχειριδίων και λεξικώ'. που ε­
παvcκδίδο•Ηη• τuχι!τιιτιι78.
Είναι η εποχή της επιστη μονικΙiς έρευνας και των ανακα­
λύψεων: Ο Αλεμπέρ συστηματοποιεί ης αρχές της μη_ανικής
( 1 743). ο Λαβουαζιέ αναλύcι τη χημική σύνθεση του αέρα
( 1 770-7 1 ) κω τοιJ νεροι} ( 1 783). Ο Μ π : ρτολ: μ::λ::τ ά σ; βάθος
το χλώριο ( 1 772). ο Λαγκράνζ διατυπώνει τις αρχές της αναλυ­
τικής μ]χανικής ( 1 787).
Μ:σι σ· αυτά τα πλιιiσια αναπη)σσονται οι καινοι)ργιcς ι­
δέες των ΦιλοσόΦων1: η :όδ:ιξη , η σαΦήν:ιι, η λογική συ­
νοχ]. Μέσα από όλα αυτά προβάλλει ένα Οαυμαστό μη χανικό
σύμπαν ποιJ υπακούει στους αιώνιοιJς νόμους του ανώτατου
όν τος. του <<ΠαντοδιJνuμοΨ• αλλά και <<πανέξυπνου» Θ:ού 80 . Ο
κόσμος είναι θψελιωμ:νος πάνω στους φυσικούς νόμοιις. πά­
νω στο φυσικό δίκαιο. πάνω στη φυσική ηθική. Καθήκον του
ανθρώπου να τα ανακαλύψcι όλα, γιατί από αυτά π ροκύπτει η
ευτυχία. η ;ΙJχαρίστηση, ο εγωισμός. η _ ρ η σιμότητα. αλλά και
η ανέχεια. κι η μετ ριοφροσι)νη. και ο ανθρωπισμός. Από όλες
τις ιδέες. αυτή που κερδίζει περισσότερο έδαφος είναι εκείνη
της Π ροόδουg 1 : ανθρώπινη π ρόοδος, μέσα από τ η διανοητική
εξέλιξη του uτόμοιJ. ανάπτυξη του πν:Uματος. των γνώσ:ων.
του Φωτός Είναι οι ιδέες που καλλι:ργοιίνται στους κύκλους

76
Ο ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΓΙΑΝΑΣτ ΑΣΕΩΝ

τΙ\' ευγενών. των αξιωματούzώ\', τω\' rφονομιοίιχων, των νο­

μομαθ>ν. των επιχειρη ματιών, κι εφόσον ολόκληρη η ευρω­
παϊκή αpιστοκραtίu μιλι. κω σκ:φτ:ται γαλλικά. οι ιδέες αυ­
τ:ς διαδίδονται στις αυλές των διαφωτισμένων ηγφόνων.
Η Εγιωκλοrαι'δεια ( 1 7 5 1 - 1 764), αποτcλεί την επιστημονική
φιλοσοφική σύνοψη, που :z:ι σαν προορισμό να αντικατα­
στι\σ.ι τη Θεολογική Σύνοψη του άγιου Θωμi του Ακκινάτ η :.
:ίναι ένα αστικό έργο. που απευΟύνεται στη διαφωτισμένη α­
στικτ\ τάξη . εΦόσον συντάχΟηκε από εκατόν τ ριάντα συνερ­
γάτες . νομομαθείς. {Htt poύς. καΟηγητές. ιερείς. ακαδημαϊκούς.
βιοτ.χνες, αρχιτεzνίτ:ς κ ω :πιz:ιρη ματίες. που στην πλειο­
ψηφία τους δε διαΟ.τουν τίτλους .ιηεν.ίαςι)�2•
Η Εκκλησία :αταδικάζει την Εyκuκλοrαiδεια στα 1 7 52. και
επαναλιφβάνει την καταδί"η της στα 1 759, π ράγμα που δεν α­
ποφ:π:ι 6:6αια κιιι την :πιτυzία της. στο περιο ρισμένο κοινό
που ξέρει και Οέλ:ι να δια6iζ:ι.

α) Δ ημοφαriι. ΕλευΟερω. Θέλιιση rης rλειοψηφiας

Δωφωτισμ:\''1 από τις αγγλικ:ς επαναστάσ:ις και τα κείμε­
να του Χομπς "αι του Λοκ, αvαΟρεμμένη από τ η φιλοδοξία τ η ς
aριστοκρατίας ν· αποτελεί για πάντα το υποστι]λωμα τ ο υ 6ασι­
λι:ίοιι κω τ η ν ιιπαίτηση της μ;γιλοαστικι]ς τίξης να συμμ:­
τ:z:ι στις κ ρατικές υποΟέσ.ις και να παρέχει συμβουλές στο
μονά ρχη. η γαλλι:ιi σκέψη αναπτύσσει τις απόψεις tης για
την εξουσία. τα πολιτικά καθεστriηα. τους νόμους και τα δι­
"αιώμαω. το γενικ) σιψφ:ρον, το κοινωνικό συμ6όλαtο. τη
Ο:λησι1 τ η ς πλ:ιοψηΦίας�'.
Στο /'εύμα rωι· Νόμωι ( I 748 ). ο Μ οντεσκιέ καταπιάνεται
με διατυπώσεις. εξεtάζοντας όλα τα είδη διακυ6tρνη σης: ((δη­
μοκρατικ ή . μοναpχΙκι\ . δεσποτικι\ Ι). Κατi την αντίληψή του.
στη �ιδημοκ ιιτ ική διικυβ:ρνηση, η Οέληση του ηγεμόνα είναι
ο ίδιος ο ηγ:μόνα;1•. Γρήγορα διαγράφει τα όρια του συστήμα­
τος που σήμερα Ο\'Ομάζουμε άμεση δημοκρατία: ι<Στη δημο·
φα τ ία. από κάποω .ποψη. ο λιιός :ivαι ο μονιίρχης. ενώ από

77
 Η t:ΠOPIA Τ)Υ Κ Α ΙtlΊΆΛΙΣΜΟΥ

κά:οιι άλλη ά:οψ η . ο υ:ήκοος ( ... ) . Ο λαός :ου διαθέτει στα

χέρια του την εξουσία. πrι":π:ι να κάνιι μόνος του ό. τ ι καλό
μποrεί vu περάσει από το χέρι του. κι ό. τι δεν μπορεί να κάνει
από μόνος του. πρέπει να αφήνει να το κάνουν οι υπουργοί του
( ... ). Ο λαός είναι θαυμαστός. από το γΕγονός ότι μπορεί να ε­
πιλέξει ιωτοι)ς που θέλει να τους αναθέσει ένα τμήμα της εξου­
πίας του ( ... ) . Αλλά μπορεί να φέρει ένα εγχείρημα σε πέρας;
Μπορεί να γνωρίζει ποιες είναι οι κατάλληλες ευκαιρίες για
να επωφεληθεί: Όχι! Δεν μπορ;ί να τα ξ:ρ;ι όλα αιηί» 84. Ό­
vτας Φ.α νιτικός μονιφχικός. και κατιγοηη:ιψένος, όπως πολλοί
δωΦωτισμένοι της εποχής του. από την αγγλική κοινοβουλευ­
τική μοναρχία. διακη ρύσσει την ισορροπία των δυνάμεων. -
λαός, αριστοκρατία. μονάρχης- και το διαχωρισμό της εξου­
σίας .:νομοθετική, εκτελεστική, δικαστικ Ί . Δεν πρόκειται για
ουτοπιστή: << Όσο απέχει ο ουρανός από τη γη. άλλο τόσο α­
πέχει το αληθινό πνεύμα της ισότητας από το πνεύμα της ισό­
τητας των άκ ρων)). Ούτε και για τελείως κυνικό: « Ένας άν­
θ ρωπος δεν είναι φτωχός επειδή δεν έχει τίποτα. αλλά ε:ειδή
δε δουλεί)ει ( ... ) . Σε μια καλή δημοκρατία, όπου τα έξοδα κα­
λύπτουν μό'0 τις : ραγματικές ανάγκες, ο καθένας π ρέπει να
π ροσφέρει κάτι με τη δουλειά του. γιατί διαφορετικά. από πού
θα εισπ ράξουμε:». Απαιτείται η γνώση της αποτροπής της α­
θλιότητας: <<Το κρίτος οΦ:ίλ:ι να π ροσφέρει τη βοήθειά του.
ώστε να αποτ ρέψει τα βάσανα του λαού. και συνάμα να τον ε­
μποδίσει να επαναστατήσει))�s.
Δημοκρατία. ελευθερία. κοινωνικό σομβόλαιο: ο Ζω•-Ζακ
Ρουσό, γίνΕτΙΗ ο κ"φιος προπαγανδιστής των νέων αυτών ι­
δεών: «0 ά'Ορω:ος γεννιέται ελεύθερος, κι όμως παντού τον
βλέπουμε σιδεροδεμένο», μ" αυτά τα λόγια ξ::κ ινά το π ρώτο κε­
φάλαιο του Κ οι vωvικοι! Συμ6ό.αιοι6. Η απiρνηση της ελευ­
θερίας. είνω απάρνηση της ιδιότητας του ανθρώπου, των δι­
καιωμάτων της ανΟρωπότητας. ακόμη και των καθη κόντων της
( ... ) . Και μια τέτοια αρνητική στάση δε συμβιβάζεται με τη
ΦJση του uνθρώποο. Είναι π ροτιμότερη η άρνηση της ηθικής
στην ανΟρώπινη δράση. παρά η άρνηση της ελευθερίας στην

78
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ :Ι1ΑΝΑΗΑΣ3ΩΝ

ανΟρώnιvη Οέλησι1 ( . . . ). ΟΦεiλοψ: ν' αναζητιi σουμ. μια μορ­

φή κοινωνικοί) συν:ταιρισμού. που να υπ.ρασπίζεται αποτελε­
σματικά την :λευΟερία και τα αγαΟά του κάθc cταίρου. που να
κάνει κάΟε εταίρο να ενιJνεται μ; όλους τους άλλους. και συ­
νάμα να μι1ν υπακοι)ει παρά μονάχα στον εαυτό του, και να
διατ η ρεί στο ακ�: ραιο την ελευΟερία του. Μ' αυτό το θεμελΗίΙ·
δες πρόβλημα καταπιάνεται το Κ ο ινωνικό ΣψΟόλuιο. και ι­
Φού το αναλύσει. π ροτείνει τη λύση του ( ... ) . Αυτό που χάνει ο
άνΟρωπος με το κοινωνικό συμRόλαιο, είναι η Φυσική του ε­
λευθε ρία και το απ.ριόριστο δικαίωμά του πάνω σε καθετί που
τον π ροσ:λκύει. Αυτό που κερδίζει. είναι η πολιτική ελευθ:­
pία και η ιδιοκτησία των όσων κατ:χ:ιιι�1.
Κηριιφχία τοο λαοι), θ:ληση της πλειοψηφίας. Ο Ρουσό κα­
ταπιάνεται με την παρουσίαση αυττiς της ν:ας :vvοιας: αμετά­
βλητη . αόρατη. αλάνθαστη . αν είναι καλά πληροφορη μ:νη . α­
πόλυτη. με την προϋπόθεση ότι δε Οα ξεπεράσει <<τα όρια των
γ;νικιι\' συμ6ίσ:ωνιι. και κατά συνCπεια <(ιερήιι και «απαρα­
Rίαστψ>. Κάνει διάκριση ανάμεσα στον κiτοχο της εξουσίας
και στην κυβέρνη σ η : « Η κuβέρνηση αποδέχεται τις διαταγ.ς
του κατόχου της εξουσίας και τι; μεταβιβάζει στο λαό: Το
φάτος. για να βρίσκεται σε καλή ισορροπία. πρέπει να εξα­
.
σΦαλίζυ την ισότητα ανίμεσα στη διJvαμη που ασκεί πάνω
στους πολίτες. ειδωμένους σαν υπη κόους και τ η δύναμη που α­
σκούν πάνω του οι πολίτες. σαν κάτοχοι τι1ς εξουσίαςRΚιι. Ακο­
λουθiΙντας το παράδειγμα του Μοντεσκιέ. μελετάει τους τύ­
πους διuκυβ:ρvησης: κατά την iποψti του υπάρχουν απλές
(δημοκρατία. αριστοκρατία. μοναρχία) και μεικη:ς. Εξαιτίας
της ποικιλίας των συνθηκών, <ωι μορφές διακο6έρνησης δεν
;ίναι γνήσιες σε όλες τις χώρεςι)
Η δημοκ ρατίιι τον γοη τεύει: «Αν υπήrχε ίνας λαός από
Οεούς, τότε η διακυβέρνησή τους Οα ήταν δημοκρατικι]. Αυτή
η τέλεια μορφή διακυβέρνησης δεν α ρμόζει σε ανθρώπους».
Άλλωστε. <ψε την απόλυτη .vνοια του όρου. ποτ. δεν υπή ρξε
πραγμωικιl δ η μοκριτία. κι ούτ: πρόκ:ιται να υπάρξει . Κ ι αυ­
τό γιατί η αρχιi της πλειοψηφίας που κυβερνά και της μειοψη·

79
 Η ΙΠΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π JΤΛΛΙΣΜΟΥ

Φίας που κυβερνιέται. έρχεται σε αντίΟεση με τη φυσική τάξη

των π ρuγμίτων. Δ:ν μποροι)μ: να ΦανταστοιJμε το λαό να συ­
ν:δριάζει ακατάπαυστα φ ροντίζοντας τις δη μόσιες υποθέσεις.
Από τα π ράγματα είναι υποχρεωμένος να ορίζει επιτροπές. γε­
γονός ποJ μεταβάλλει την απόλυτη έννοια της δημοκρατικής
διακυβέρνηση ς�)).
Όντας εχΟρός της aπολυταρχίας. ο Ρουσό δίνει την εντύπω­
ση ότι προτψi τη δημοκρατία (την άμεση δημοκρατία) για τις
μικρές χώρ.ςιιο. και σ: περίπτωση που δεν μπορ;ί να εφαρμο­
στεί αυτή , την εκλεγμένη αριστο:ρατία (την κοινοβουλευτική
δημοκρατία. δη λαδή ) .
Ωστόσο. α π ό έ ν α ση μείο κι :π;ιτα αρχίζ:ι να αμφιβάλλει
για τα πάντα. Σ: μια .πιστολή του 1 757 προς το μαρκήσιο ντε
Μ ι ραμπό, σημειώνει ότι δεν είναι πλέον βέβαιος αν είναι δυ­
νατόν να βρεθεί ποτέ μια <<μορφή διακυβέρνη σης ικανή να Οέ­
σει τους νόμους πάνω από τους ανθρώπους)), κι εΦόσον κάτι
τέτοιο δεν μπορεί να γίνει: << . . . πρέπΕι να π;ράσουμε στο άλλο
άκρο, και να υποτάξουμε βίαια τον άνΟρωπο στο νόμο, χάρη σ'
έναν απόλυτο δεσποτισμό. Π ροσωπικά Οα προτιμούσα αυτός ο
απόλυτος δεσπότης να είναι ο Θ:ός. Με μια λέξ η , δεν μπορώ
να διακρίνω έναν ανεκτό μέσο δρόμο, ανάμεσα στην αυστη­
ρότερη δημοκ ρατία και τον τέλειο δεσποτισμό: κι αυτό γιατί
οι μέσοι διόμοι οδηγούν σε μιαν αδιάκοπη σύγκ ρουση, ανάμε­
σα στους νόμους και στοιJς ανΟρώπους, μια κατάσταση δηλαδή
που είναι πολύ χειρότερη από οποιαδήποτ. μορφή διακυβέρ­
νησηρ'" ' ·
Η εξουσία σ τ ο λαό, θέληση της πλειοψηφίας, ελευθερία. Τ α
μεγάλα Οέμαω της αστικής Επανiστασης έχουν ή δ η βγει στο
π ροσκήνιο. Εξουσία στο λαό. άμεση δημοκρατία, ελευθερία:
τα μεγίλα θέματα των λαϊκών κινημάτων, έχουν βγει κι αυτά
στο προσκήνιο. Π α ράλληλα συνεχίζονται οι συζητήσεις σχε­
rικά με τον πλούτο. τ η ν ισότητα και τ η ν ιδιοκτησία.

80
J λiΩΝλΣ iN ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΗ ΑΣΕΩΝ

8) Ισότητα και /διοκrησι'α

Απέναντι στην π ραγματικότητα του εμποροκ ρατικού καπι­
ταλισμού -που δη• έχει ακόμη π ροσδιοριστεί, ούτ: κατονομά­
ζεται. αλλά και δεν παύει να διευρύνεται- και π ροπάντων απέ­
\'αντι στο εφιαλτικό θέαμα της φτώχειας και της αθλιότητας.
τόσο στις επαρχίες όσο και στις πόλεις. ο ι στοχαστές ακολου­
θούν δυο διαφορετικές καπυθιΊνσεις: οι μισοί επανέρχονται
και ανανεώνουν τη γοητευτική παράδοση :ης ουτοπίαξ1, .ενώ
οι άλλοι μισοί επικαλούνται τη φιλανθρωπία93 .
Ο Ρουσό, συντάσσοντας το άρθρο για την ιιΠολιτική Οικο­
νομία», στην Εγκuκλοπαι'δεια ( 1 755). αναφ:rεται στην κοινω­
νική συνθήκη που π ροτείνει μ. κτηνώδη τρόπο ο πλούσιος
στο φτωχό:
Μ ε tχετε ανάγκη, γιατί είμαι πλούσιος και είστε φτωχός. Ας
κά\•ουμε λοιπόν μια συμφωνία μ.ταξύ μας: Οα σας επιτρtψω να
:χεη: την ημή να με υπη ρετείτε. με τον όρο ότι � μου παραχω·
ρήσετε τα λίγα που σας έχουν απομεί·ει. σαν ανταμοιβή μου. για
το• κόπο που Οα κάνω να σας διατάζω4.

Σc όλη την έκταση του έργου του και σε όλη τη διάρκεια

της ζωής του, σφυροκοπεί ανελέητα τους πλούσιους και τον
πλούτο: ΕξηΎώντας στην κυρία Φρανκέιy. γιατί έβαλε τα παι­
διά του στο Ίδ ρυμα ( 1 75 1 ), β ροντοΦωνάζει: <(Το κράτος σας,
το κ ράτος των πλουσίων είναι αυτό πο> κλέβει το ψωμί από το
στόμα των παιδιών μου))
Για τον πλούσlΟ, «δεν είναι παράξενο που το κέρδος ακο­
λουθεί aντίστροφους δρόμους από την cργασία. κάνοντας έτσι
τον τεμπέλη . το σκλη ρό και το φιλήδονο να παχαίνει από τον
ιδ ρώτα εκατομμυρίων εξαθλιωμένων, από το σκληρό μόχθο
και την ανάγκη » . Και καταγγέλλει: «Σης κοινωνίες μας, τα με­
γάλα πλούτη επιτ ρέπουν τη συσσώρευση ακόμη μεγαλιJτ;ρων
περιουσιών ( . . . ) ενώ εκcίνος που δcν έχcι τίποτα δεν μπορεί πο­
τέ του να αποκτήσει κάτι»9�. Στο Λόγο πεpi της ιωταγωyής της
ανισότη τας ανάμεσα στους αιιθpώπους ( 1 754), καταλήγει ως ε­
ξής: ((Είναι ενάντια στο νόμο της Φύσης. όπως και αν τον

Rl
 Η J"OPlΛ ΤΟγ Κ Λ ΙΙ ΙΤΑΛlΣΜΟι

προσδιο ρίσουμε ( . . ) το γεγονός ότι μια Φούχτα άνθρωποι πνί·

γονται μέσα στα άχρηστα πλούτη. και την ίδια στιγμή όλοι οι
άλλοι πεινούν. εφόσον στερούνται ακόμη και τα ανα·
γκαίω�96.
Σ' αυτό το Λόγο. ο Ζ.·Ζ. Ρουσό συνδ:ει για πηη φορά το
πρόβλημα της ανισότητας με το ζήτημα της ιδιοκτη σίας:
Ο πρώως που πcριtφραξε tνα (ομμάτι γης και είπc: 1ωυτό εί·
ναι δικό μου�•. "αι 5riκε )ίπλα του ανΟριιπους αρ:ετά αδαείς για
να ων πιστtψουν, ήταν ο πραηιαηκός ιδρuτής της πολιtι(ήζ
κοινω•ίας. Από πόσα cγκλήματα, πολέμοuς, δολοΦονίcς, αθλιό­
τητες >ω φρίκες Οα :ίχc απαλλάξ:ι το ανθρώπινο είδος αυτός
που. γκρεμίζοντας τον πρώτο φράχτη, Οα Φώναζε στους συναν­
Οrιποuς τους: Ι< Μ η ν ακούτ. αυτό το σΦ:τ:ριστι1 >αι μην τον πι­
στεύετε� Θα πάτε χαμένοι αν ξεχάσετε ότι οι καρποί της γης α­
νήκου• σ. όλους και η ίδια η γη σ: ιωνtναν!οι Φαίνεται όμως ότι
οι καταστάσεις cίχαν ήδη ωριμάσει. και δcν υπήρχε ελπίδα cπι­
στροφήξ 7 .
Παρ' όλα αυτά. ο Ρουσό δεν διακη ρύσσει την κατάργηση
της ατομικής ιδιοκτησίας. Στο άρΟρο του « Πολιτική Οικονο­
μίω), για την Εyκυκλοπα'δεια, γράφει: ιιΤο δικαίωμα της ιδιο­
κτη σίας είναι το ιερότερο από όλα τα δικαιώματα των πολι­
τώνιι. Ωστόσο προτείνει τον περιορισμό της ιδιοκτησίας με
μεταβολές στο κλη ρονομικό δίκαιο και την επιβολή Φο ρολο-
γίας:
Επειδή λοιπιν τα πράγματα εξελίσσονται tτσι ώστε να τείνουν
πάντοτε προς την κατάργηση της ισότητιις, και η νομοΟcσία τ.ί­
νη διαρκώς προς τη διατή ρησή της ( ... ) . Ένα λοιπόν από τα ση­
μαντικότερα καΟήκοντα της κυβtρνησης είναι να εμποδίζcι την
ακραία ανισότητα των περιουσιών, όχι αφαιρώντας τους θησαυ­
ρούς από τους κατόχους τους. αλλi ιπαγορειοντας σε όλους τα
μ.σα για τη συσσώρευσή τους. Δεν πρέπει να χτίζει ιδρύματα για
ωuς φτωχούς, αλλά να προσΦtr:ι εγγυήσεις στους ανθρώπους
ώστε να μη γίνονται Φτωχοί9�.
Ο Αβάς Μ αμπλί, συνεχίζει το κατηγορώ της ατομικής ιδιο·
κτησίας: «Ποια είναι η μεγαλύτερη πηγιl δυστυχίας για την
ανΟρωπότητα: Η ιδιοκτησία των αγα0ών)ι9• Και επιτίθεται ε·

R2
0 ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ τp[ΩΝ ΕΠ ΑΝΑΗΑΣΕΩΝ

νάντια στους Φυσιοιφάτες:

Τ ι σ η μασία έχεΙ αν η ιδιόκτητη γη γίνει π ω αποδοω : ή από
σήμερα. σ t η \' πιιρuγωγή του πλούτου; Η κοινοκτη μοσύνη των α­
γαθών είναι α:όμη προτιμότερη . Σε τ ι θα χ ρ η σιμεύει η αφθονία.
αν κάνει του; ανθρώπους να γίνοντω άδι:οι :αι 'Η οπλίζονται με
τ η βία :αι την ατιμία για να πλουτίζουν; Σε μια :οινωνία όπου Οα
:ίναι άy\•ωστη η Φιλαργιψίι , η μιη11ο δοξία :Ht φιλοδοξία, ο τε­
λευταίος πολίτης θα είναι π ι ο ευτυχισμένος. απ' όσο εί•αι σήμε­
ριι ο πλουσιότερος ιδιοκτ ή τ η ς . ΑμΦιβίλλει :ανείς γι" αυτό: 1 0
Φi:ρνει γιu παρiδειγμα τους Σπαρτιάτες ή τους Ινδιάνους
της Π αραγουάης: « Όταν το κράτος είναι ιδιοκη;της όλων των
ιιγαΟών και παρέχει στους ιδιώτες όλα όσα έχουν ανάγκη, αυ­
tή είναι η πολιτική οικονομία που μου αρέσει ( . .. ) . ι σ ι
Από τη μεριά τ ο υ ο Ν τιντερό, αν κ α ι παραtηρ:ί ό τ ι «η φτώ­
χ:ια καταδικάζει τους περισσότερους ανθρώπους στη σκληρή
δουλειά, ενώ οι λίγοι παχαίνουν από τον κόπο και τον ιδρώτα
των Φτωχών,)1σ3 , Βλέπει τ η ν ατομική ιδιοκτησία σαν ένα μέσο
προστασίας των ανθρώπων.
Ο ΕλΒέτιος1J. Βάζοντας σαν στόχο του τ η ν ευτυχία του αν­
Οριιπινου γένους. επικρίνει την ανισότητα: 11Στα περισσότερα
tθνη υπάρχουν μόνον ιο τάξεις πολιτών: η μία που στερεiται
ιικόμη και το αναγκαία και η άλλη που πνίγεται μέσα στα
πλεονάσματα. Η πρώτη π ροσπαθεί ν' ανταποκριθεί στις ανά­
γκες της με την υπερβολική δουλΕιά•' · Κάνει έκκληση στην
κυβέρνηση : «να μειώσει τον πλούτο των πλουσίων και να αυ­
ξτ;σ:ι το εισόδημα των φτωχώνιι. Διαθέτουν όλοι οι πολίτες
μια μικρή ή μεγάλη ιδιοκτησία; Μ π ο ρούν με μια η μερήσια α­
πασχόληση έξι ή εφτά ωρών να ανταποκριθούν άνετα στις
ανάγκες τους και στις αν1γκ;ς της οικογένειάς τους; Αν ναι, τότε
είναι ευτυχισμένοι στο μέτρο των δυνατοτι]των τουςιι. Ένας
(iλλος εκπ ρόσωπος του διαφωτισμού, ο Χόλμπαχ 1 4 • που επι­
διώκει v· αντικαταστι]σει τη θρη σκεία με τη φυσική ηθική.
;ητά από τ η ν κυβέρνηση να φο ρολογήσει την πολυτέλεια, να
προσΦέρει στο φτωχό τη δυνατότητα να ζ\σει από τ η ν εργα­
σία του. να εμποδίζει τη συσσώρευση του πλούτου σε λίΊα χέ-

83
 Η ΙΣΤΟ'JΛ ΤΟΥ ΚΑΙΙiτΛΛΙΣ10Υ

ρια. Π ροτ:iν:ι την ίδρυση .ρyαστηρίων για τους άπο ρους, κι

ακόμη �ηην απόδοση κάθε κομματιού χ:ρσας και ακαλλιέ ργη­
της γης. σ· αυτοι·J ς που μποροι)ν νι1 την αξιοποιι] σουν προς ό­
Φ:λος δικό τους και προς όΦελο; της κοινωνίαρ>.
Ο Αβάς Ρεϊνάλ. άνθρωπος των σαλονιών και φίλος τotJ
Ντιντερό, διάσημος για το έργο του Η Φιλοσοφι κ ή Jστορiα
των διίο Jιδι' ( 1 770). Κ(ηuγγ-.:ι με τη σειρά ωu την ανι­
σότητα και τον πλούτο: (('U φοβάστε την αΦΟονία του χ ρυσού,
γιατί Φέρνει μαζί της την πολυτέλεια, τη διαΦΟορό των η θών,
την περιφρόνηση των νόμων. Ν α Φοβάστ: την υπιρβολικά ά­
νιση κατανομιl του πλούτου. γιατί επιτρέπει σε λίγους πολίτες
να θη σιωρίζοιιν κω καταδικiζ:ι τους πολλοι)ς στην αθλιότη­
τα, π ράγμα που γ.ννά τ η ν αλαζονεία στους π ρώτους και τον ε­
ξευτελισμό στους δεύτερους)). Και συνεχίζε": ,, παντού ο
πλούσιος εκμεταλλεύεται το φτωχό'' · Π ροτείνει την κατάργη­
ση της κλη ρονομιάς και καταλήγει σε ακραίες θέσεις: «Στην
ανάγκη. κ ρεμάστε τους iτιμοιJς τους πλοι)σιοιJς. για να ξανα­
βρείτε την αξιοπ ρέπειά σας>>ω5.
Mc το νομομαθή Λ ι νyκέ. η καταγγελία συγκεκριμενοποιεί­
ται: στα I 767 δη μοσιεύει τη Θεωρiα των πολι τ ι κών όμων ή
Οεμελιώδεις αρχ.ς της κοι ιωιιiας, ενJ από το 1 77 7 μέχρι το
1 792, με αρκετά διαλείμματα, εκδίδει τα Πολι τ ι κi και Φιλολο­
yικά Χpοι,ικά.
Κατά την άποψή του, η κοινωνία και η ιδιοκτησία έχου'
σαν κοινή τους βiση τη βία: ��Η φιλαργυρία και η βία σφετε­
ρίστηκαν τη γη ( . . . ), κάθ. ιδιοκτησin σΊi μ;ρα Ιποτελ;ί απόδει­
ξη σΦετιρισμού)). Το πνεύμα της ιδιοκτησίuς 1ψόλις άρχισε
vα κυριεύει ης ψυχές ( ... ) . τις aποστ ράγγισε. τις έκανε υλικές,
τις υποχ ρέωσε να μην :χουν άλλα ενδιαφέροντα πέρα από το
συμφέρον)>. Ο Λινγκέ μελετάει την κατάσταση των μcροκαμα­
τιάρηδωv του καιρού του και τους χαρακτ η ρ ίζcι ��διαδόχους
των σκλάβων και των δουλοπάροικων. που η κατάστασή τους
cίναι αθλιότερη από εκ;ίvηv των πατέρων ωυς 1 (, :
Τα οηδιαστι:ά κουρέλια ποιι Φοροι)' :ί\"rιι η στολή της Φtώ·
zειας :αι της :ξ1Ωλίωσης. Δε συμμετέχουν ποτ: στη\' αΦΟονiα

84
Ο AIΩNAt ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ Ε Π Λ Ν ΑΣΤΛΣ:ΩΝ

ποι πιφi,:ι 11 :ρyησία τοι!ς. Ο πλούτος συμπ.ριφtρετω σαν \'U

τους Κά\·tι χάρη που αποδtχ;τω τα δ;φιι ωις( . . . ). Κω τους uντι­
μ:tωπίζει μ. τ ψ • προσβλητικόttpη πεpιΦρόνι1ση ( ... ) . Ο ι σημερι­
νnί μιις ιιπ η ρέτε; είναι ο ι παλιοί μιις σκλiβοι. που ιινανtίρρητα
αποτελού\• ω μ.γαλύτ:pο κομμάτι κάθε έΟνους. Κ ι ας δούμε ποω
jnn· το πραγμιιτικό κ�; ρδος ιιπό τ η ν κιη.ργι] ση τ ι] ; δοιλ:ίας. Το
Φωνάζω με Πό\'Ο αλλά και : ι λ ι κ ρί\"tια: το μόνο που κέρδισαν :ί­
νω ο τρΊμος. ότι από τ η μ ω στιγμιj σ τ η ν ι.λλη Ou πεΟιίνοιιν από
πεί\•α. μια δυστυχία δηλαδή που δεν 8άραιν: ωuς προκατόχους
τοι; . σ τ η ν ::λ ι: ιηιίι κλίμιω τ η ς ινlροπότ η τ α ς . Kll η ιΟλιότη­
τα τους κάνει \'U πέΦτου\• στα γόνατα του πλούσιου και να ων :­
κλιπιφοι)ν '1 τους πιφιιχωριiσ:ι την iδ:ιι νη τον πλοιτίσοιν κι
άλλο.
Ν α λοιπόν ποια είναι η καταδίκη που επι βάλλει η ιιελευΟε­
rίωι στοης μ::ροκαματιάρηδες: κι �: τσι οι διακ1 ριJξ:ις των
πλουσίων ενάντια στη δουλεία μοιάζουν μ:: τις κ ραυγές του
uρπαzτικού πουλιού. που κατασπαράζει το περιστέρι. αΦού το
παρέσυρε μακριά από τον πcριστερώνα του
Ο Λινγκέ δ::ν είναι οιηοπιστιl ς : ιιΤο να ΟΟ.ει κανείς. στα
πλαίσια του κράτους. να κάνει ολον τον κόσμο ευτυχισμένο.
αποτελεί στο χώρο της πολιτικής ίσου μεγέΟους σφάλμα με
τφ· αναζήτηση της φιλοσοφικής πέτρας στη χ η μcία>>1ω. Οι οι­
κονομολόγοι μας εξαπατοι)ν όταν υπόσχονται την αύξηση του
πλούτου. γιατί: το ιιμυστικό της αύξησης του πλούτου cνός
λαού. cίναι η αύξηση του αριΟμού των δυστυχισμένων». Π ράγ­
ματι. ο πλούτος δεν αποτcλεί την πηγή της ζωής του <ιμισθο­
δίωτου>ι. αλλά αντiθ:ω. η ζιΗi του ιιμισθσδίuιτου>> αντιπρο­
σωπεύει την πηγή τοη πλούτου: (ιΟ συλλογισμός σας είναι τό­
σο λανΟασμένος. όπως εκείνου του ανΟρώπου που πιστεύει ότι
το ποτάμι είναι αυτό που τ ροφοδοπί μc νφό τα ρυάκια. ενώ
στην πραγματικότητα τα ρJάκια cίναι αJτi που εξασφαλίζουν
τη δύναμη του ποταμού»'��. Ο μεροκαματιάρης έχ.ι πέσει μέσα
στην παγίδα της «ελεύΟε ρης)) αγοράς: (<Ο ίδιος έχcι για πούλη­
μα μόνον τα χέρια του. ποη ο πλούτος μπορεί να τα στcρηθcί
προσωρινά. για δυο ή τ ρ.ις μ:ρες, ενώ το ψωμί που πρέπει 'Ο
ιιγοράσει. δεν μπορεί 'α το στ:ρηΟεί παραπάνω από εκατό μέ-

Η5
 Η .ΤΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛΙ.ΜΟΥ

pερ> 1σο'. ι<\ποτελεί κατά συνέπεια μια θλιβερή ει ρωνία το να

:μ: 6τι οι :ρ"(ίt:� :ίνιη ελεύΟ:ροι ιωι δ:ν ;χουν ιιΦεντικά.
Γιωί στη" π ραγματικότητα το αφεντικό τους υπάρχει ::α ι εί­
\'αt το πιο απά\'Ορωπο απ' όλα ( . . . ) . Ο φτωχός δεν είναι ελεύθε­
ρος. κιΙ σ· 6/..ες τις χώρ:ς δουλεύει και ι;ποτiσσετιΗ σα\' δού­
λος. Δε βρίσκεται κάτω από τις διαταγές ενός συγκε:ρι μένου
ατόμου. αλλά υπακούει και υπη ρετεί όλους γενικά>> . Για όλα
αυτά. καταλαβαίνουμc ότι τις παραμονές τη ; Σύγκλη σης των
ΤάξεΜ·. ο Λινγκ: ιμφιινίπτηκ; παν κι'φιος εκφραστής των
πόθων της τέτιφτης τάξης: ((Αυτt) τη στιγμή που συγκαλείται
στη Γαλλία μω συ•έλευση με προορισμό 'U π ροχωριlσ.ι σε
γε\•ικές μεταρρυθμίσεις. είναι ανάγκη να υπάρξει τουλάχιστον
ένας διερμηνέας της φωνής της πιο πολυάριθμης τάξης. της
πιο κακομετuχει ρισμ:νης τiξης. της τάξης που στερείται πε­
ρισσότ;ρο από κάθε iλλη τα μι:συ γι νιι κiνει ν· ακουστεί η
φωνή της>> ι ιο.
Ενώ ο Λινγκέ αναλύει και καταγγέλλει την κατάσταση του
προλcτάριου (του μεροκαματιάρ η . του μισθοδίαιτου. του ερ­
γάτ η ) που δεν έχει να πουλήσcι τίποτε άλλο εκτός από τα χέ­
ριι του. ο Τιργκό και οι φυσιοκ ράτες της Γαλλίας, όπως κ ι ο
Άνταμ Σμιθ στην Αγγλία, διακη ρύσσουν την ανάγκη των
Μροκαταβολώνιι. μ' άλλα λόγια την αποταμίευση ενός τμήμα­
τος του iiΚαθαρού π ροϊόντος» για τη συσσώρευση του κεΦα­
λαίοιι: έτσι. ο κιθένας LΠό τ η ν πλ:υρi τοιJ. φ.ρνει στην επι­
φάνεια μιαν άλλη όψη του καπιταλισμού.

γ) Οι ιδέες τω ' οικο ,ομολό γω '

Ανελέητος ο Βολταίρος σιJ νΟ.. αβε με σαφήνεια το κυριότερο
ζήτημα: <iΤι: Δεν καταφέρατε ακόμη, από τότε που συνήλθατε
σαν εκπ ρόσωποι του λαού. να υποχρεώσcτε τους πλούσιους να
στρώσουν στη δουλειά όλους τους Φτωχούς: 1 1 1 ι) Αναντί ρρητα,
βρίσκουμc cδώ έναν από τους κuλύη:ρους ο ρισμούς του καπι­
ταλισμού: είναι το σύστημα που υποχρεώνει τους πλούσιους
'U κάνουν τους φτωχούς να δουλεύουν όλο και περισσότερο.

86
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ Ε Π Α Ν ΑΗΑΣΕΩΝ

Σ' αυτή τη λογι κή. ο Ρουσό αντιπαραθέτει εκείνη του δικαί­

ου των εργαζομένων. βάζοντας ι·:Η1ι τα Οψ:λω της σοσιαλι­
στικής σκέψης:
«Δ:ν μnuρούμc να Φuνταστοίιμ: ότι ο nλούτος τη; ιδιοκτησίας
γεννιέται από :ιίποιJ rιλλοι'J κω ό:ι ιιπι'ι ω μ)χΟο της z:ιρωνακτι­
: ή ς ι:ργασία;: η :uτοzή και η ιδιο:τησiα τω' αγ' σα'' δι­
καίωμα προ:ύπτcι μόνον για ων 4iν0ρωπο που κΔπωσ: για να τα
Φτιίξ:ι και για κανένω• άλλον. Μόνον η cργασiα δiνcι το δι­
καίωμα στον καλλι:ργητή νιι καη:χ:ι το προί)ν της γης που καλ­
λι:ργησ: , πράγμα που του δiνcι και το δικαίωμα τ η ς κατοχής της
γ η ς nου δουλεύει. τουλάχιστον για το διίστημα ιπό τ η ' καλλιέρ­
112
γεια μ .χ ρ ι τη σιγκομιδή , κ ι από χρόνο σt χρόνο ,
Κατi το δ.tίτερο μισό του αιώνα, αναπτύσσεται έvας τ;ρά­
σηος προβλη ματισμός γιJρω από το π ρόβλημα της παραγωγής.
Μ: ποιο τ ρόπο να παράγουμ: καλύτ:ρα; Μ : ποιο τρόπο να πα­
ράγουμ: περισσότ:ρο για να :ξασφαλίσουμε ένα «καθαρό
προϊόνιι; Ποως :ίνω παραγωγικός; Πώς να αποσπάσουμε το
αναγκαίο πλ:όνασμα για συσσώρευση; Οι «οικονομολόγοηι
φιλόσοφοι της εποχής καταπιάνονται μ: ζήλο για τ η λύση ό­
λων αυτών των προβλημάτων.
Ο Κενέ αναδεικνύεται γρήγορα στον αναμφισβήτητο ηγέτη
της «Φυσιοκρατικήρι σχολής. Γεννημένος στα 1 694 κοντά
στις Βερσαλίες, από μια οικογέν:ια ειίπορων χωρικών, σπου­
δάζει πρακτική ιατρική και .γκαΟίσταται σαν χ.ιρούργος στη
Νάντ η , όπου δη μοσιεύει πολλά ιατρικά κείμενα. Στα 1 748
μπαίνει στην υπη ρεσία της Κυ ρίας Πομπαντούρ. σαν «6ασιλι­
κ6ς γιατρός". και στα 1 752 αποκτά τίτλους ευγενή. Το 1 755 α­
γο ράζει μια μεγάλη ιδιοκτησία στο Νιβερν�: .
Εκείνη την εποχή, η Γαλλία τόσο από άποψη πληΟυσμού,
όσο κι από άποψη παραγωγής. παραμένει κατά κύριο λόγο μια
χιφα αγροτική . Σε αντίθεση μc την Ολλανδία και την Αγγλία,
όπο> έχουν ήδη Jιοθ:τηθεί οι ν:ες μέθοδοι στις παραδόσεις
του Μεσαίωνα: η γη είναι γ.μiτη πέτρες. το όργωμα απελπι­
στικά επιΦαvειακό, οι σπορές καΟιιστερη μένες. η απόδοση α­
σήμαντ η . Τα δύο τρίτα των καλλιεργήσιμων εκτάσεων παρα-

R7
 ff f�"f{ I Λ Ι Ο Υ K Λ f f f i Λ Λ f � \H > '

μένουν χέρσα · ••ΛΟιαΦορί. ..ν ι ιιμ6.cιιι των με(αλοϊδιοκτη­

τiΙ'. ιιδρiν:ι. των χωρικι:ι• :ξωτί.; της βαριάς φορολογίας.
αη:πιί ρ κεια τω" μέσων και τω\' δρόμω\' μcταφοράς -ιΗ επι-οι­
νωνίας. αισzρο-έρδcια πάνω στα αγροτι κιi προΙόνω από μέ­
ρους των :μπόρων. ω.οι ωηοί οι λι">γοι Εξηγοι)ν Οuυμάσια την
ιποτυπώδη ανάπτυξη τη; γεωργίuςιι 1 1 ' .
Στο άρΟρο <tΛγρότεςι> της ΕΊκυλοπα{εια; ( 1 7 57 ) . ο Κcνέ
ιιποδεικ\·ύει την α\'Η.ρότητα του συστιl ματος των cλcύθcρων
uγpoHilν μικροϊδιο-τ ητlν. απ�νιντι στο σι}πτημα των εκμι­
σΟJπ:ων. - ω ιι πλεΟ'�Κηlματα τ η ; χρι)σης του αλόγου στο
όργωμα σε σύγκριση με το βόδι. Στο άρΟρο "Σπορά>ι ( 1 757) α­
ναφέρεται συγκριηκά στη μηφι) και τη μεγάλι1 καλλιέργεια
των δημητ ριακών. και αποδεικνύει τα πλεονεκτιl μαω μως Κι­
λι)ς καλλιέργειας cκλεκτι δημητ ριακιJν. :πιση μιιίνοντας τις
διιΦορ:ς.

ΣΥΓΚ'IΣΗ r Ω Ν II'OIONlΏN l: ΣιΙΜ;•ιΝΙΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΙ:ΙΑΣ

11�
10' ΗΛΣΜΕIΟΥ : :KEi\A lΊIΣ ΚΑΛIIΣ ΚΑΛΛIΕΡΓΕIΑΣ

σημεριvή
�ιΗ.ιtρyεια �ιλή καλλιέρyεια

�α ι ω1ς ιδω;:τ ήη:ς 76.50.00 40.00.00 323.50.00 ιλέον κuτi 4 ·s

γιu το βuσ. θησuuροΦuλ 27.00.00 165.00.00 1 38.00. 00 ιλέο• ;:τί 56
γιο τους αγρότ.ς 27.50.00 1 6 5 .00.00 1 3 7.50.00 nλtO' ;υηi 5ιb
για την «δαάtφ• 60.00.00 1 5 5 .00.00 105.00.00 πλέον ;ιτά 2ι3
γ ω τu έξοδα 4 1 5 .00.00 930.00. 00 5 1 5.00.00 ιλtον ;ιηi 5,9
προiόντσ. χωρiς έξοδα 178.00. 00 885.00. 00 707.00.00 σχεδ. κστά 4 5
σιινολι;:ό προϊόν 595.00. 00 1 . 8 1 5 .00. 00 1.220.00.00 πλέο' �inά 2 J

Γράφει σχετικά: <<Τα εισοδήματα civαι το π ροϊόν της γης

και των ανθρlπωνιι 1 1 �. και στη συνέχcιu διατυπJνει τις Αρχές
της ΟιΚΟΟμικιjς Διακυ6:ρvησης. όποι διακ ρίνονται με σα­
φήνεια οι βασικές του ιδέ,ς: παραγωγικότητα βασισμένη απο-

88
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΙΊΑΝΑΗΛΣΕΩΝ

κλειστικά στην καλλιέργεια της γης. αποστείρωση της βωμη­

χηνίας. αποκιlρυξη του πλοοτισμοι'J απ6 τις :μπορικές διακυ­
μάνσεις της αγοράς.
Το άρθρο « ΆνΟρωπορ) συντάχτηκε από to\" Κη·έ στα 1 7 57.
αλλά δ: δημοσιεύθηκε στην Εyκυκλοπα{δcια: η τελευταία έχα�
σ: τότ: την κυβ:ρνητικ1) υποστήριξη και προτίμησε να βάλει
το χειρόγραφο τοιJ Κενέ στην iκρη. Εδώ βλ:πουμ: νι σηγκc�
κ ρψενοποωύνται οι ιδέες του που Οεωρούν τη γεωργίu σαν
τφ· κυριότερη πηγή πλούτου:
•<Ο πλούτο; μιι; δcν οΦcίλετω στο εμπόριο τω\' nροϊόντω\• no·
λυη:λ.ίας και ση 1 ν n r. ν ι χ ρ ή πληρωμιi τ η ς χ: φ() \'ιι ; τι - ή ς : n γιι ·
σία;. Π ρέπει \"α λιπά\·ουιιε τ η γ η μας. \"U πουλήσουμc τα δ η μ η ·
φιιι-ιi: μ α ς . τα κ p H r n i μ ι ς . ιι ιJΦίσματι κω ιι μιιλλ1i μις. ό σ ο
το Ουνατό\" περισσότερο. Μ όνον τα π ρ ο Ί ό ν τ u α υ τ ά Οα <ιιξ ιίσουν
nριyμιηικi ων πλn'ιτο μας. Κ α ι ο ετ1jσιο; πλούτος που ανανεώ·
νcται δια ρκώς από τ η γ η . Οα cξu.σφαΙ.ίσcι τ η ζωή των Βιοτ;χ\•ιών
κcιι των κάΟε λογιjς μηχα\'ΙΚJν επιτη δευμάτων
Γιατί η ευημ:ρία cί\•«ι η μητιρα των τεχνών και της πολυι:­
λειας� ι ι ι. .
Οι ιδ:cς αυτ:ς :παvαλιφβι.vο'll καλι)η:ρα :π:ξ:ργασμ:νες
στις δΗiΦο ρ.ς εκδ6σ.ις του Οικοιιομι:οιj Πiι·ωω ( 1 758- 1 759).
στl' Α yροrικιj ΦιλοσοΦι"α ( 1 763) που γράφτψ:ε σε συνεργα·
σία μc το Μ ι ραμπό και υπογράφτηκε από εκείνον. κuι στην Α·
Ι'(i.ιτη rου ΑριΟμψι κοιί ΤJπου rov Οι Ιοι·οι ι λJΙj Πiαιω
( I 766}. που ιφχίζ:ι ως εξής:
< � Τ ο Ονος ανΗλΙί:τω σ; τρ:ις τ ί ξ : ι ς πολιτώ,•: Ol1\" πιφαyωγι­
κιi τάξη. στψ• τάξη των ιδιοκτη ΗJ\' και στη στεiρα Ηίξι1 . Η πιι-
:
rαγωγική τιίξη ι: i\·ιι ιηιτ ή . που στην καλλι� ρy.Ηι της γ η ; .
α\·ανεώ\'εl κάθc χρό\'0 τΟ\' του έθ\·ους. που πιστωδοτεl ιι
: r Ί α τι] ς γι:ιυ ργίις κω που πληριJ ι : ι . κiΟ: z r)νο. ι ι εισοδήματα
των ιδιοκτητώ\• τ η ς γ η ς . Χ ά ρ η στψ εξάρτηση τ η ς nαραyωγικιiς
τιiξης. πλη ρώνονται όλα ω �: ξο)η παριγωγιlς toιJ πλοίιτου της
γ η ς . μέχρι t11\' πριJτη πώληση των (JγροηκιiJν προϊό\'ιU\'. Και μ:
τι1ν nιiιληι1 ωτιi ανιιγνωρίζ:ωι η ΗξiJ της : τ ή σιας αναnαραγω­
γιJ ς τοu εΟνικοίι πλούτου.
Η τίξη των ι δ ω ; τ η τιJ ν σιψπψιλιιμβlν:ι το βασιλιά. του; με·

R9
 Η IΠO'LΛ ΤΟΥ Κ Λ Π iτ\ΛLΣΜΟΥ

γuλοi"διοκτιjτι:ς κω iλοος iσοος :ισπριiτωυν τ η δ:κίτιι . Η τίξη

αυτή ζει από το εισόδημα ιi το κα θ αρό τ ροrό\" τ η ς γεωργίας , ει­
σόδημα nou τ η ς κuταβιiλλετuι σι: ετήσια βάση από τη\" παραγω­
γικι1 τίξη.
Τέλος η στείρα τάξη αποτcλcίται από τους πολίτες ποι; απα­
σχολού•τιι μ: .λλ:ς υπη r:σiες και c.λλrι έrγο .Ηός από τ η
γεωργία. και π ο u τα έξοδά τ η ς πλη ρώνονται α π ό τ η \' παραγωγική
τίξιι κcι ι τίξη των ιδιοκτη τιίι\' , που εισπράττει με τιι σειρά τ η ς τα
εισοδήμοtά τ η ς από την παραγωγική τάξ ψ> 1 1 7 .

Ανάλυση της κυκλοφορίας του πλούτου. Ανίλυση σ: πχ:ση

με τις τάξεις και τ η ν παραγωγιl -χρήπη το11 πλούτου. Αξιο­
ποilση του . ιικuΟαρού π ροϊόντορ), δη λαδι) του διαΟέσψοu
πλεονάσματος. Υπογράμμιση του ρόλου των ιιπιστώσεων)), δη­
λαδή της χρησιμοποίησης ενός μ:ρους του πλεονάσματος για
τη βελτίωση του πάγιου μ: στόχο τι1ν αναν:ωση και τη διεύ­
ρυνση της πι φαγωγι;ς. Μ : όλες αυτές τις ιδέες. ο Κενέ αποκτά
δίκαια τον τίτλο του Οεωρητικού ενός αγροτικού καπιταλι­
σμού. που σε καμιά περίπτωση δε Οα μπο ρούσε να κριθεί εξω­
π ραγματικός σε μια εποχή όποιι:
- Η Γαλλία, κιτi κι"ψιο λόγο ιγροτι(ιl. όΦ.ιλε να βελ­
τιώπει και να αυξι)σει τ η ν παραγωγή της, υιοΟετώντας τις απο­
δ.δειγμένα αποτελεσματι(ές μεΟόδους της Αγγλίας και της
Ολλανδίας.
- Ο καπιτιλισμfις στη Γαλλicl διιτη ρο1Ίσ: τον :μποpοκρα­
tι(6 κω aποικιοκρατικό χιφα(τήρα τοιJ, κι είχε (άνει ελάχι­
στα βή ματα προς τφ· κατ:ύΟυνση της βωτεχνιl(ής παραγωγής.
Μετά τον Κcνέ ο 1Ίpγκό. μέγας γ ραμματέας του ΒασιλικοιΊ
Κ ράτοιις και περιοδεύων Φοροειππράκτορας, επη ρεάζεται από
τη πκ:ψη του Γκοιιρνέ, που τον συνόδ:ψΕ σης περιοδείες του.
συντάσσει τα άρΟρα ιιΕμnοροπανήγυρφ> και ι< Ί δρυμω) για την
Εγιωκλοπαι'δεια. γνωρίζει από κοντά το Βολταίρο ( 1 760), τον
Ντιπόν ντε Νεμούρ ( 1 76 3 ) και τον Άνταμ Σμιθ ( 1 764) και δη­
μοσιει)ει. στι 1 766, τις Σκ:ψ:ις για τη διαμόρφωση και rη δια­
νομί rου πλοιίrου.
Κιρια πηγή της έμπνευσής του η Φυσιοκραtι(ή σκέψ η : ιιΗ

90
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑtΕΩΝ

γη παραμέν:ι πάντα η π ριιτη κω μονuδικιl πηγιl κάΟε πλού­

του), ι ι κ . Ωστόσο δε διαΟέτει το Οεωρητικό πν:ύμα του Κ:ν� και
συνiμα γνωρίζει αρκcτά καλά την οικονομική πραγμαηκότη-
Γι' αυτό και αναρωτι:ται:
••Τι είναι ο πλούτος .νός Κ ράτους: Ποιος άλλος uξιοποι:ί τ η
γ η ο:τός από τοιις ιωτοίιωυς της: ( . . . ) Α ν η εργασία ε ί • α ι ο πραγ­
ματικός πλούτος. κ ι αν το χρήμα αποη:λ.ί μόνον :11 σιJμβολο.
τότ: η πλουσιότερη χiψα δεν είναι αυτιi που εργάζεται περισσό­
τερο: Δ.ν .ίναι η .χώρα όπου οι κiτοικοί τι1ς προσφ:ροιJ\' όσο το
δυ\·ατόν περισσότερη εργασία ο ένας στον άλλον; 1 1 Q
Αλλά τ φ • εργασίι ιυτη δcν τ η ν π ροσφέρουν ο έ'ας στον
iλλοι μ: ίσους όρους. και σ· αυτό το ση μ:ίο αρχίζουν τα προ­
βλή ματα:
•<Οποιος επισκεφτεί ένα βυρσοδεψείο. καrαλαβαίν:ι αμέσως
Jn :νας ιi π:ρισσiτεροι φτωχοί άνθρωποι δεν είναι σε θέση να
προμηθευtούν τα δέρματα. τα Jλικά επ:ξ:ρΊασίας. τα α\•αγκαία
εργαλεία, κτλ., ούτε να χτίσουν τα κτίρια και ης εγκαταστάσεις
' μήν:ς μ:χρι να
του 6υρσοδεψ.ίου, ούτε να επιζήσουν ιφκι:τοιις
πουληθούν τα επεξερ'(ασμένα δέρματα ( . . . ) . Ποιος λοιπόν μπορεί
\'α συγκ.νψώσ.ι τα υλικ_ τ η ς ;ργασίας, τα ιιλιfi επ:ξεργισίας
και τα απαραίτητα εργαλεία; Ποιος θα χτίσει τις αναγκαίες εγκα­
ταστάσεις: Ποιος θα :ξασΦαλίσει τ η ν επιβίοοη τ(ι)ν πολυάριθ­
μων εργατών. που ο καθένας από μόνος του δε 0ο ήtα• σε θέση
να .πtξ:rγιστ:ί οι'ιτ; ένα δCρμα. και που αν τιι :ατάΦ.ρν: , ιωτό
το δέρμα δε θα μπορούσ. να εξασφαλίσει τ η ν :πι6ίωση για τό·
σους μή\•:ς: Ποιος θα πλη:ι τα ;ξοδα :υι tη σιJνtιiρηση των
μαθητωομένων. Ποιος Οα εγγυηUεi για την επιβίωσή τους μtχρι
να μάΟουν καλά τ η ν τ:χνη. περνJνt1ς από τα απλί στίδια :αι
Φτάνοντας μέχρι το ση μ.ίο όπου Uα μπορούν ''α κάνουν ης π ω
δύσ:σλ:ς και π ι ο υπειίθυνες δοιιλειές; Ο ιίνΟιχ:ιπος α υ τ ό ς ε ί ν α ι ο
κάτοχος των κεφαλαίων και ιδιοκτήτης των κτι ρίων. ποu : απα­
σχολήσ;ι τους εργάτες, που Οα αγοράσει τις πριτες ύλες. ποο On
πλη ρώσει τους μισθούς τω' ργαζομένων μέχρι την πώληση του
:π:ξ:ργοσμένοιι δέρματος. Και αυτός Οα φροντίσει έτσι ικηε η
πώληση του επεξεργασμένου δέρματος να μην ωu ξεπλη ισει
μόνον όλ:ς ιωτές τις πιστι>σεις που δι':Οαη:. ιtλλά ιιι Ο τον ι­
ποζημιώσει για τ η ν αξιοποίηση του χριjμωός του. αν το είχε

91
 Η ΙΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ ΙΙ I Ί Λ Λ I Σ Μ Ο Υ

διαΟέσει σε α γ ο ρ έ ς γ η ς . για τ ο υ ς μ ι σθούς π ο υ πλιjρωσt. γιυ ης

φρο\·τί Οι:ς πuu (αt:βuλι:. yω τους (tνΟι''οιις που ι:"τι:θη":. κω
(ΗΙ tοιις "όποιις ποιι (ατtβαλε ο ίδιος. Γιατί χωρίς αυtιi τψ· απο­
ζ η μίωση Οα �ιποροίισ:: \'α ζ:ι ξέγ\'οιαστος. απολιφβάνο\'Ηιζ ω :ι­
σ)δημα. ποιι Οι τσu προσtΦ:rι: η γ η . αυηi ποιι θα μποροίισε \'U
αγοράσει με ω κεφιi.αιό τοu. Εφόσον λοιπόν το κι:Φί.αιο αυτό
ωu uποδώσα μι: την πίιληση των επεξεργασμtνιu\' δερμάtω\'. αυ­
.
τός είναι πρόθυμος \'U το χρησιμ:οιήσπ κω πιiλι για \, ιηοrιί­
σ:ι tκιιη:rιγΗστι δέρματα. εργαλεία "Ul πριiηες ίιλες. ώστε \'α
δ ι α τ η ρ ή σε ι το βυρσοδ::ψ :iο του και να συ•:χίσ:ι ι: τσι τη\' κιικλο­
φορίιι: ζ;ι ιιπJ τιι κ.rδη τοιι. :ιι συσσωρεύει ό . η μπορ:ί για ω
uυξιjσει ro κεΦάλωό του. προΗψt\·ου \'ιι το :π:νδύσ:ι στφ• επι­
χ:ίrησιj τοο. μ: στ<\χο να αυξιjσει τ η ν παραγωγιi του. και κατά
συνέπεια τα \έρδη του 1 χ. .
Βλtπουμ; ότι. ήδη ιπό τα 1 766. ο Τι ργκό διακρίνει σαφ;.
στατα την προοπτική της ανάπτυξης του ' βιοτ:χνικού καπιτα­
λισμού. χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αρνείται την παράλληλη
ανάπτυξη του αγροτικού καπιταλισμού. Πιiνω στη βίση αυτή.
προωθ;ί ακόμη πuρυπtρα την αvίλυση των τό ξεαιν: υποδωιρεί
τη βιοτεχνική τάξη σε δυο κατηγορίες: �αην κωηγορία των ι­
διοκτηtών της βιοτεχνίας. που κατέχουν το μcγάλο κεφάλαιο
και το αξιοποιοΊν τροσΦέροντας πιστι)σcις και απασχόληση.
και την κατηγορία τω\' τ:χνιτιν, που 1 μονιδικιl τους τ.ριοι­
σίιι :ίνοι ιι χ:ρια τοιις. Αυτοί τιστωδοτοιίν την παραγωγή μ:
την καΟημ:ρινι) τους εργασία. και το μόνο κέρδος :ους είναι ο
μισΟός που εισπράττουν)) 1 �1 • Με την ίδια λογική. η τάξη των
καλλιcργητών χωρίζεται κι αυτή σc δυο αντίστοιχες κατηγο­
ρί:ς: (φτους ιδιοκτιlτ;ς και τοΙJς κ:Φαλιιιοιίχοης. που π ροσΦι':­
ρουv τις πιστώσΕΙς. και στους απλούς έμμισΟους εργάτες•) 1 22 .
Όπως και να το κάνουμε, η σκέψη του Τιργκό βρίσκεται πιο
κοντά στο Μαρξ. παρά στο\' Κcνέ. Καταλήγcι αναφερόμενος
στην �<τάξη των cμπόρων ( . . . ) που υποδιαιρcίται σε μω ιτειρίιι
κλάδων και κιτηγοριJν ή βαθμίδων>> 1 23.
Ο Τιργκ) δεν παραμένει απλά ο παρατη ρητής της ανάπτυ­
ξης του 6ιοτcχνικοίι καπιταλισμού. Γίνεται ο υμνητι]ς του.
Διακι1ιιίσσ;ι την ανάγκη γω χαμηλί επιτόκια ((Η αΦΟονία

92
Ο ΑJΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡJΩΝ εΠΑΝΑΣτΑΣΕΩΝ

των κ:Φηλιiω\' δpc1στηριοποι:ί Κ(.Ο. λογής επιχείρηση. κω ι

χαμηλά επιτόκια εί,·αι συνάμα αποτέλεσμα και έ\·όειξη της α­
φθονiας των κι:Φαλαiων>> 1"�. Εκψριiζ:ι την cη'τίθ:σtl του σtn\'
προστuη:υτισμό και την κατιυΟυ,·όμενη οικονομία: πρσκειμ:­
νου να εξασφαλίσουμε άΦΟονη διατροΦιl . καλά ήΟη και σω­
σηi ::κ παίδ::υ ση. «πρCπcι να μάθουμι: στοιις ανθωυς να α­
παιτούν τα πιiντιι χωρίς νt τους ιπ:νΟυμίσοιψε το τι οΦι:ίλοιι\'
να προσφ�: ρουν οι ίδιοι;>> αναρωτι�:τω . 11ΕΦόσΟ\" λοιπόν 01 ι.ν­
Ηρωποι ενδιαφέρονται να αποκτήσουν τα αγαΟά. και κί.Ο: άλ­
λο καλό. τότε αΦιlστε τους να το κά,·ουν ( l :ιissez-f�irc ) . Aunl
εi\·αι η μεγάλη και η μόνη ιφχή» 1:�. Διακηρι)σσ;ι τΙ\' ΟΙΚΟ\'0-
μικιi :λ:υΩ:ρίιι. γιιηi ccκiθ: ιί.νΟrωπος γνωρίζ:ι κιλιίτι:p11 το
συμφέρον του από οποιονδιlποτ. ιiλλο''· και αυτός ο ιiλλο� :­
χει πάντα συμφέροντα κάπου αλλού ( . . . ) . Κατά συνέπεια. στα
πλαίσια ενός εμπορίου. που υπάγcται μόνον στον εαυτό του
και σ:: κανέναν άλλον, ποτέ η :ξυπηρ:τηση του ιδιωτt'Ού συμ­
Φ:ροντος δεν μπορεί να βλiψ:ι το κοινό συμφ:ροv όλΙJινι> 11�.
Οι ιδ�::ς του Τιρ{κό αρχίζουν να γνωρίζουν μεγλη διιiδο­
ση. κατά το δεύτερο μισό του αιώνα 1�1 και ο ίδιος κάνει μιu
προσπάΟcια για ''α τις cφαρμόσcι στην πράξη. κατά tην περίο­
όο ι 774- ι 776. Στα ι 774 υπογράφcται το διάταγμα για το ελω-
0Εrο ιμπόριο των δημητριιικ)ν, πιφόμοιο μ: τι διατάγματα
του ι 763 και 1 770. αλλ. στη συν:χ.ια, όπως κι εκείνι, ανι­
κλήΟηκε. Σtα 1 776 εκδίδεται το διάταγμα που καταργεί τα
κλειστά επαγγέίψιιτα και επιτ ρέπ:ι στον καΟένα να ασχοληΟεί
μι όποιο εμπόριο επιθυμεί και να ασκήσcι όποιο cπάγγ:λμα
Οέλει. ΣιJνάντησε μ;γάλ:ς αντιδriσις. δ:ν εφιφμόστι1κ: ποτ:
και υπή ρξε η αιτία της πτώσης του Τιργκό. Α pγότιρα. υπο­
γράφη Κ ' εμπορικές συμφωνίες με tll\' Αγγλία ( 1 786) και τη
Ρωσία ( ι 787).
Σχημαttκ(ι οι αντιλήψεις του Κc,•έ πcριγρ.Φουν μc αρκι:τtl
ακρίβ:ια tην παραγωγή και την κικλοφορία του πλούτου. 6-
πως Οα μποροιJσ: κηνείς νι τις πιφιιτ η r ι lσ:ι στην ι η ροτικti
Γαλλία του ι 8ου αιώνα. ινοίγοντας προοπτικές για την ανά­
πτυξη μιας καπιταλιστικής Ίεωργίας.

93
 II I�H)'IΛ Τ)Υ Κ Α Π iτΛΛIΣΜΟΥ

Από την άλλη μ:r.. οι ιντιλήψ:ις του Τι ργκό επαναλαμ­

βάνουν αυτιl την προοπτικιl για την ανάπτυξη του καπιταλι­
σμού στη γεωργία. αλλά την παρουσιάζουν σ: συμμ:τρία μ;
μων :λλη π ραγματικότητα της :ποχιlς. που παρέλειψε να συ­
νυπολογίσει ο Κενέ: την ανάπτυξη του βιοτεχ·ικού καπιταλι­
σμού.
Έτσι. μtσα στον αναβρασμό των ιδε1ν του 1 8ου ω)να, στη
Γαλλία παρ.γ:τω :να ιδεολογικό οπλοστiσιο με εκπληηικι;
ποικιλία και διαφοροποίηση : ιδΕΟλογικά όπλα που αμφισβη­
τούν τη μοναρχία (κοινωνικό συμβόλαιο, γενική ετυμηγορία.
δημοκρατία). που πολεμούν τα προνόμια της aριστοκρατίας (ε­
λευθερία. ισότητα, ιδιοκτησία). που ανταποκρίνονται στις
βλ:ψεις των βιοτεχνών και των :μπόρων (π;ρισσότ:ρη ελευθε­
ρία. αλλά μόνον για τη βιοτεχνική παραγωγή και το εμπόριο
των π ροϊόντων της).
Π ρος το τέλος του αιώνα. η μακρόχρονη αντιπαράθεση της
αριστωφατίας με την αστική τάξη. φτάνει στην ανοιχτή κοι­
νωνική κρίση . Η αστική τάξη, προκειμένου να εξυπη ρετήσ:ι
τις βλέψεις της. στη ρίζ:ται αρχικά στις δυσαρέσκει:ς των χω­
ρικών. στο λαtκό κίνημα των πόλεων και στην περιστασιακή
υποστήριξη που της προσφέρουν ορισμένα στρώματα της aρι­
στοκρατίας και του κλήρου.
Στα πλαίσια του μεγάλου κινή ματος της επανάστασης του
1 789, πραγματώνονται οι κι'φιοι πόθοι της αν:ρχόμενης αστι­
κής τάξης: κατάργηση των π ρονομίων των ευγενών. αποδιορ­
γάνωση των συντεχνtών και των κλ:ιστών επαyγ:λμίτων. τω­
τίρyηση των προνομίων των εμπορικών εταιρεtών. περιορι­
σμός των μονοπωλίων των εταιρειών που εκμεταλλεύονταt τα
ορυχεία . . . 0 μεγάλος επαναστατικός στρόβιλος παρασύρει καt
το βασιλιά.
Οι εργάτες. που δε γίνονται δεκτοί στις πρώτες συνελ>σεις
που συντάσσουν τα ι<τετράδια των αtτημάτων)}, καταγράφουν
τη θέλησή τους στο δικό τους <ιτ;τράδιο των Φτωχώνιι. Σ' αυτό
διαβάζουμε ότι ι<οι μισθοί δεν π rέπα να υπολογίζονται ψυχρά
σύμφωνα με τις εγκληματικές αρχές του πλουτισμού και της u-

94
Ο ΛΙΩΝλΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠλΝλΣτ λΣΕΩΝ

� ��- - - - >
•pατμa.,�ή χpημο.,�\

Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ ΕΣ ΤΛΞ. ΙΣ Κ \ 1 Κ Λ Θ Λ ΡΟ Π ) Ο Ι Ο Ν . ΚΛΤΛ ΤΟΥΣ Κ Ε Ν Ε Κ Α Ι

τιrrκο
 Η ΙΣΤΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Ι l i Τ Λ Λ I Σ Μ Ο Υ

\'Ι:ιη·οποίητης Φιλαργιφίας. ότι η σιιντιj ρη σι1 του εργαζόμε­

νου ;ω χριiσιμου αvΟρώποu πρf':π>ι 'U είνω γιι το Σι'ι νταγμα
εξίσου ιερή με τφ• υπεράσπιση της ιδιο;τησiας των πλου­
σίων. κι ότι :ύθ; ι:ρyιιζόμ:νος ύνUρωπος πρtπει να εξασΦαλι­
ση:ί ωιό την αβεβαιότητα της :πιβίωση ς » 1 :8 • Στcι 1 79 1 . ο νό­
μος του Λε Σαπελιέ καταργεi τις επαγγελματικές Ενώσεις ιωι
τα σωμαη:ία. τόσο για τα αφεντικά όσο ;αι για τους εργάη:ς.
και απαγορει)ει στους τελ:ιηιίοιJς να προχωρούν σε στάσεις
εργισίις ; να πιίr\'ΟJV πρωτοβο.ί:ς ( . . . ) διjθεν για την υπε­
ριiσπιση τω\' κοιvώ\' ωυς συμφφόντων ( . . . ) . Στο :ξής κάUc
συγκέντρωση ; συνέλευση που συγκαλείται από τ:χνiτ:ς κω
εργάτες ( . .. ) ; προκαλείται από αυτούς, Οα Οcωρciται στασω­
στικιi )} 12�. Η αστική τάξη, από τη στιγμι) που εξασφαλίζει τη
νίκη της :ν.ντιιι στην ιφιστοκrιιτίιι. στr:Φεται με όλες τις δυ­
νιiμ:ις της .νύντιιι στις τίξ:ις των ιργιζομ:vων.

Η ανατολή της βιομηχανικής επανάστασης στηr Αyγλία

<{Αυτό δε\' πρέπει να θεωρηθεί παράδοξο: to εμπόριο της Ιν­
δiας μπor.i να έχει σαν συνέπεια την παραγω�ή εμπορευμάτω\'
με λιγότερα εργατικά χ:ριιι. και. χωρίς \'U μ.ιω{)ού\· οι μισΟοί. τη
γενικιi πτ"η τω\' τψώ\•. Γιατί α\' τα εμπορεύματα μπορούν να
πιφαχΟού\• μ. λιγότ:ιη :rγασία. οι τιμι:ς
' ωις. κιηά Φιισικδ
τρόπο. θα εί•αι :αμηλότερες( . . . ) . Το εμπόριο τη; l\·δίας 0α μας ε­
π ι τ ρtψ:ι. κατά τι Φuινiμ:νΗ, ι :ισiγοιψ: στι uγγλικi :rγο­
στάσια περισσότερη ικανότητα. επιτηδειότητα. �U\'Ονι�ότητα
.:u ι τάξι- Θα :ξuΦη\'iσ;ι τιι εργοστιiσιη που χρησψ:ύοιιν λιγότ:­
ρο και αποδiδου\' :λάχιστα κ.ρδη . Ο ι άνΟρωποι που αnασχο­
λοιίηt Η σ ' αυτί θα ανηζη τ ή σουν άλλες απασχολιίσεις. πιο απλές
και π ι ο εύκολες: ή θα αναλάβουν μερικά �ω :ιδικr.υμέ\•α καUή­
κονηι στις περισσότερο πολι'Jπλοκες βιοτεχνι .:έ ς μο•άδες. Γιατi
οι εργάτες :κτελούν μ: περισσότ:ρη ι:πιτη&:ιότηω και μεγuλύt:­
r•l τι:λειότητα. εργασίες που μαΟαί\•ονται ευκολότερα. Κατ· αυτό
fO' φόπο ω εμπόριο τ η ς Ινδίας Οα φtρη το :ξής αποσιω:
Οα ιη·ιιτεΟσύ\' ο ι δι\σκολες ερΊασίες σε περισσότερους ειδικευμέ­
νους εργάτες. παρά σ: .νιιν μόνο υπ:ρ.ιδι κ.υμένο ( ... ) . ΤΟ.ος. το

96
) ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ElANAHA;oΩN

εμπόριο των Λ\'ιιτολ:ώ' Ινδιών. μι:ταφι:ρονως

· προϊό\'tΙ σε t ι·
μ:ς χuμη λ)τφ::ς από τις δικές μας. θα έ χ::ι . καtά πάσu πιΟανότη­
τα. tO ιιποτέλεσιια. να μας ιποχρcώσ::ι \'Ο :πινοι]σοι)μ. πιφιηω­
y ι κές διαδικασίι;ς ΚΙΗ μη:Ηνι]ματιι, που Οα μας r.πιτρiψου' Ο nα­
ράγοψ. με λιγότερα tξοδα και λιγότερα cρyατι:ά χ:ρια. πρίγμα
ποιJ Ou οδηyήσ:ι σ τ η ν πτrη των τιμι)ν των Β ι οτεχνι:ών nροϊό­
\'Ηι)V» ' -ΙU
Το παραπάνω απόσπασμα από ένα ανώνυμο κείμ.νο του
1 70 1 , μ: τίτλο Εκτιμ :ις σχετιi με το Εμπόριο τω\' Α ιιατο­
ί.ικΨ JδιΗ'. χαρακτηρίζΕται από μιαν cντυπωσιακιl. για την
ι:ποχή που γράφτηκε, διορατικότητα
Στις αρχές του αιώνα, η παραγωγή στην Αγγλίι πιφαμ;ν;ι
κατά κιJριο λόγο αγροτικιί και μικροβιοτεχνικιl : το ξύλο .ξα­
κολουθεί 'α χρησιμοποιείται σαν καύσιμη ύλη. τόσο για τη
Ο:ρμανση. 6σο κω γω την πιφιηωγή . Χάρη στο ξύλο. εξα­
σφαλίζουν τη λειτουργία τοιJς τα βιφσοδcψ:ίι. οι υφαντουρ­
γίες και οι υαλουργίες. καΟώς και τα ναυπηγ;ία. Αλλά από τη
στιγμιl που το ξύλο αρχίζει να εμφανίζει :λλείψεις στην αγο­
Ιlά, όλες αυτές οι παραγωγικές δραστη ριότητες περνούν από
κρίση. Πfφiλληλα, όλο και περισσότεροι πχνίτες αναπτύσ­
σοιJ ν ης οικιακ:ς -ημιιη rοτικές ακ6μη- βιοτ:χνίες. πιφiγο­
ντας υΦάσματα, μαχαiρια ( ΣέΦιλvτ), όπλα, σιδερικά πολλαπλών
χρήσεων. παιχνίδια ( Μπίρμινχαμ), καρφίτσες ( Μ πρίστολ).
Την ίδια :ποχή όλο και περισσότεροι παραγωγοί/έμποροι κα­
ωπιάνοντιιι με τη μ;ταποίηση και τη διακίνηση των πρι1των
υλιιν.
Μέσα σ· un) το :λ1ίσιο, )πως σημ:ιιισαμ; ήδη. Ο;μελιώ­
νπαι το παγκόσμιο εμπόριο. πάνω στην αποικιοκρατική εκμε­
rάλλευση.

Ι . Αποικιοκρατική εκμετάλλευ ση και παyκΟ σμια αγορά

Πrος το τέλος του 1 7ου αιώνα, η Εταφεία των Ινδιών γίνε­
ται αντικείμενο πολλαπλ(ιν επιΟέσ:ων. Ο ι έμποροι χωρίς π ρο­
νόμια :πιδιώκουν, μ.τί την :πανiσταση του 1 698, να περιορί-

97
 JJ J� J Ο J Ί Λ J O ' : \J J J I \ \ I � \ 1 0 '

σουν •i κω \'U κuτuργιiσΟU\' ω μο\'Οπώλιό τικ Σω 1 69� ι­

δρύουν μια δική τους εταιρcίu με στόχο tον ανταγωνισμό. Στα
1 702 κωαλιiγουν σ: ι·: vαν σψβιβuσμό. που οδηγεί στη συγ­
χιινευση των δύο εταιρειών ( 1 708) και στη δημιουργία μιας
καινούργιας. που εμφαviζεtω σων κόσμο με το όνομα Ε ιΥJ­
μivη Εrαιρεiα ( 1 709)
Αυτ] τ η ν εποχή ro . ι . που :ισή χΟ:ι: σ τ φ · Αγγλία από τ η ι ·
αρχή τ η ς Επω·όρΟω σ η ς . α\'αδεJ;\•ύεται σ · . ν ι ι ΚΟ\'ονικό πρσϊόν
εΙσαγωγ ή ; . οι ΚΙ'ι:ζικ:ς πορσ:λiνες. που στο παρ:λΟό\· η ς ::τι­
μούσαν μό\'0' 01 Ολλι•δοί, μπιiκω· στη μό&α από τ η βασίλισσα
Μαρία. κιι ξ:φ.λα\'0' τ η ν Λυλτi :αι τ η \' ανώτερη αγγλική κοι­
νωνία. ε'ώ τα Ομ6α;φ. ιJΦιiσμuω ιιπό t η ν ι ,•δίu κω τιιν Π : '·
σ iο . iπως κω ο ι μουσελίνες :ω όλα τα άλλα που ιό,-ο,· το ό,·ομί
ωυς υποδεικνύει τ η \' ιvιτ.ίτι;η πrοι':λ:ιισή τις. γνωρί�οιιν
μιο τ:τοια διιίδοση. σε βαθμό που να προ;αλού'' τις ανησυχίες
τω\' κατασκευαστών των μ.λλ\•ων ιγγλικιιν υφασμιitι.ι\' . . . Το .­
μπόριο των Ινδιών :ιιχτciνc τ ω δ ι α ρκώς σc καινούργια προϊόντα.
που σταδιακά. το έ\•α μετά .τσ ι.λλο. γίνονται απΗpαίτητι για ων
πλοιτο της Αγγλίας. ι Η
Την ίδια εποχή ιδ ρύετ11 η Τρiπεζα της Αγγλίας ( 1 694). αρ­
χικά από μια ομάδα εμπορ::υ ομένωv ποιJ αναλιιμ6άvουν να δα­
νcίσουv το Στέμμα (με cπιτόκιο 8{,) ένα εκατομμι)ρισ πεντΙ­
κόσιες χιλιiδcς λίρcς στερλίνες. αναγκαίες για tα έξοδα του
πολέμου στη Φλάνδρα. Σι1ν Lνt.λλιγμα, αναγνωρίζονται επί­
σημα σαν «ΣωμαrείΟΗ, μ: το δικαίωμα να δ:χοντω κα11Οέσcις.
να εξυπη ρ.τοιJν πιστωδοτικά το ψπόριο και γενικά να κά·ουν
όλcς -ς φα::� ικές εργασίες1 32 . Σ ω Ι 708, η Τράπεζα τ ι1ς Αγ­
γλίας αποκτά το μονοπώλιο της έκδοσης και τι1ς κυκλοφορίας
χαρτονομίσματος για την Αγγλίυ και την Ουαλία. ΩστΊσο. α­
κολουΟώντας rην παράδοση των χρηματιστών του Λονδίνου.
που συνδέπαι με την αριστοκρατία. στρέφετυι γρήγορα προς
ης παγκόσμιες συναλλαγές. δαv::ί ζεται από ιδιώτες καταθέτες
για vα δανείζει σε εμπορικ:ς εται ρ:ίες και σε Κράτη. αποδέχc­
ται ι'1 εγγυάtαι πιστωτικt:ς :πιστολ:ς. :ξασΦαλίζcι ης πλη ρω­
μές σ: ολόκληρο τον κόσμο. Από την άλλη μ:ρι.. ιδρι'ιονται .­
παρχιακές τρίπ.ζ:ς από μικροβιοτέχνες -όπως οι Λόινtς και
Ο Α!ΩΝΑΣ ΤΩΝ η•ΙΩΝ Ε Π Λ " ΛΣlΆ.ΗJ'

σι Μ πιίρκλεϊς- που σπ:!δου'· ν' ω·ωποκριΟούν σης ((τιιπει­

''όtερερ) ανάγκες tων βωtεχνdιν και tων cμπορευο�ιένωv-μι·
κpοπ:χ'•ι τιίη•1 ·' ' . Σ ω Λονδίνο. σω 1 725 υπιi rzουν ι:ικοσιη:σσ:­
ρι; φιiπ:ζ:ς. σω 1 770 rηφιi,·ω διJο. στα 1 7Η6 ΠEIlvtυ διJο.
αώ οι επαρχιακέ; t ράπε�ες από δώδεκα που ι)ταv σω 1 7 55.
γίι•οvται ο:ωόν πενήνω σtα 1 776 κω πφακόσιι:ς σω 1 79 3 1 '4
Η ψπορικιi επέκταση yίνcται παντοδύναμιι Στη δω.rκ:ια
ωυ αι:ινα οι εμπορικίς συνΗ-.ιf;ς πολληπλασιιίζο•τι11 επί
5.5. ενώ το εΟνικό :ισόδημα τετραπλασιάζετω. Το ψπδrιο της
Λyyλία; αvαδεικ'ύεται στο πρώτο του κόσμου: εξαγωγικό
ψπόριο (έτοιμα βιοτεχνικά προϊόντα. yαιάvΟακες. και όλο 'αι
λιγότερο στάρι). διαμετακομιστι'ό ιμπόριο γιιι λογιφιασμό
των ψπόρων Uλλων χωριν. :μπόριο ιιποΟιμtίτω\•. στην καρδιά
rου κλειστοι) δiκτυοιι συνιλλιη ιιν που π:ριλuμ6tίvει τη 6ό­
rι:ιιι κω τη νότια Αμιφι'ι;, τις Ινδίες, τ η μεσογειική Ευρώπη
(11 την Ευρώπη τ η ς Βαλτικής. Η Αγγλία. στο σύνολό τ η ς με·

τuμορφώνεται.
Η uνάπη.. ξη ωu τ ριγωνικού cμτορίοu. τοu cμπορι κού ναυτικού
και τω' \'αυπηγε(ων έδωσε μεγiλη ι>Οηση στις πόλ:ις : τ(l μ:­
γιίλιι λψάνια ( ... ) . Το δοuλψπόριο και το ψπόριο τ η ς �άχαρης
.ι\'έδειξε το Μ π ρίστολ στη δειjτερη πόλη τ η ς Λγγλίιtς . κιιτί ω
τρίJ πρώω r.ωρτα του ! 8ου αιώνα ( . . . ). Όω' tO Μ π ρίστολ υπο­
σκελίστηκε οπό το δουλψπόριο τοιι Λ ί βcrπηιλ. στριίΦηκ: προς
το φιγωνικό εμπόριο με ίμ:σο ενδιαΦέρΟ\' το φπόριο τ η ς �άχα·
ρ ι]ς ( . . . ). Η Σκοτiα τ ή ρ ε την άδεια συμμετοχής σω �ι ποικιιικi
:μτι όριο μ:ηi το 1 707. 6ιου συντάχΟηκ: ο Νόμος r η ς Ένωσ η ς . Η
άδεια αυτή συ,•έβαλε σε μω ση μα,·ηκή ανάπτυξη των τιόλεlύ\'
της Σκοτίας κιηιί το ! Ro ιιΙΙ ( . . . ). ι ανιίnτυξη του Μ ύ ντσ:στcρ
συνδέεται άμcσα μ: την ανάπτυξη του Λ ί βερπουλ . τ η ν έξοδό τοιJ
πρm; τ η θίλοσσο και το πιιγκ\σμιο εμπόριο. Το κ:Φιίλuιο ποu
σuγ(ατρώUη κε στο Λ ί βερπουλ χύρη στο δουλψπόριο χ ρ η ματο­
δότησε τ η ν ε\·δοχώρα κιι εν:ργ οποίησε τ ι ς δυνιίμ:ις ωυ Μάv­
τσ:στ:ρ. Τη προϊό\•ηι του Μ άvτσcστ:ρ που προορίζονταν για τ ι ς
α γ ο ρ έ ς τ η ς Α Φ ρ ι κ j ς μεταφέρονταν μ: τα σκλαβοπιiζιtρη του Λ i ­
β:ρποιJλ ( . . . ) . Τα πυροθόλα ό π λ α αποτ:λοUσαv tι·α σιιμα,•τ\κό
μ.ρος του κάΟε Φορτ l ου προς ] \' Λ Φ ρ ι κ ιj . Το Μ π ί ρμινχιψ :γιν.

99
 1 1 I� I < J l ' l \ I 0\ , \ 1 1 1 1 \ \ I �\10\

Μ ι: t11'" ιι'·ίιηυξη των συναλλαγών Π Ι10\ύπτει και •1 uνιίγκη

τη; βιλtίωσης των μέσω\' μετuφ,ψιiς. Ήδη στu μέσ{Ι του ιωό­
\'α ιφχίζΟLι\' μεγάλιι ι:rγιι γω την 1\'!inωξη αι; ωλι'ιτεpnΗ ο­
δι:nι'ι δι:τύου_ Τιι ι:rγιι ιLΙπιi δ: zρη μιηοδοτοι'J\·τιιι ιιπιΊ το βΙΙ­
σιλικό Οι,σuυρuΦυλιί:ιο και τη ΦορuλοΊiα. όπως συn:6uινε
στη ι·αλλία ;αι στις περισσότcρες cιιρωπαϊ:έ; _(iψες. Ιλλά
απι τοnι :ές ομάδcς. που συγκε\'tΙ1(iJνουν μc'{αλοϊδιοκτΊ τες.
ψπόρους. κτηματi:ς και κτηνοη1ι'ιφοιις. nοιι \ιιv:iζονται από
τι; τρι.ίnι:ζες κιιι στη συνι': χι εισnrιiττι11ιν διάδω. Άνετε; ά­
μιξι:ς μι: σοιiστ:;. Η\"tικιιΩιστούν ηι κ. rιι των .ωrΗ;ιίJν. Οι :­
μπορικοi uντιπρόσωnοι εξασφαλίζουν πιφαγγελiες με δ:iyμu·
ω και εκτοπίζουν έτσι του; μικρεμπόρου; στι; εμποροπανη­

γύρ::ι ς. Αλλά το σημαντικότερο ατ" όλα είναι ότι τι1ν ίδια πε­
ρίοδο αρχίζουν ν" ανσίγονται οι διίφυγες για τα ποταμόπλοια.
Χιίpη στις πpοσπιίΟει:ς των Εpιουργιίη· του Λιντς. ·του ΟιJ:Κ­
Φιλντ; κω του Χίλιφιιξ. γίνονται πλωτοί οι ιJδιίτινοι δpιμοι
του Ά ι ρε και του Κάλντε ρ. Ανάλογα έργα στο Τρεη κuι το
Ντέρουεvτ cυνοούν την α\•άπτυξη του Ντέρμπι και του Νότιy­
χαμ. Οι διώρυγες του Μέρσc" διcυκολύνουν την cπικοινωνία α·
ν(ίμ:σιι στο Λ ί 6:pποιιλ και το Μ ιίντσεστερ. Ανιίλοyιι έpγα
διεuκολιJνουv τη μετιtΦ(ψi γωανΟράκων προς το Λiβ: pποιιλ
και το Μιίντσεστερ. μειώνο\·τας ο κάστος τους στο ιισό.
Π ρος τα τέλη του αιώνα c·α τεράστιο δίκτuο υδάn,·ων δρόμων
στην :νδοzώρα διευκολύνει την κυκλοφορία των cμπορευμί­
των ανιiμcσα στα διιiφορα κέντρα τη; αγγλικής παραγω;ιικιl;
δpαστη pιΊτητις.
Η Αγγλία ακολουΟεί τη σπειρωτή nοpεί1 που συνιστιi το
σύνΟημα: «μεγαλύτερη nuραγωγή. τ:ρισσόπ:ρες πωλήσ:ις)).
μc συ"{κλονισnκές συνέπειες για τη γεωργία. τα ορυχεία και
τις μεταποιηnκές δpαστη ριότητες

1 00
0 Λ I Ω " Α Σ ΤΩΝ Π'ΙΙΙΝ Ε I I Λ ΝΛΣΤΛΣ1 ! ! '

2. 1 εμ ψ ά ι · ι σ η rιι; .:ο π ι r αλ ω r ι ,·ιί; πυρrηω;ιf;: rl ει,ΥΟ·

σrασι ο

Το : i \'η μιt των πι:ι1 ι Φ ιΊιίξ:ων ωκτι. ν6:; bιασrάσcις κα-ά

-ο I Ro ωιJνα. ιδιιi:ι1α απ6 nJ ! 76U κι :πι:ηιι: απο:. πλ:ον
ι-η μορφι; \·όμων :ου ψη φiζοvωι σω Κοινοβούλιο ( Ν <iμοι :Ε­
fΊ ί πιφιΦράξ αrJ \' ) . Οι ί κληροι που : αωι t: ούσω· σ · αυ - έ ; ης ε­
.-c iσεις διιδzνο,·τω από τα σπίτια ωυ; . Οι Φrωχοi χωρικοί ι­
)ιο:τι)πς 11σι)μαντων ι:κ.πεων. δ:ν μποροι"ι ν πλέον να αντ.­
�ουν ω συναγωνισμό. Η μαζι:ι) κτηνοφnφία στις πcριφρά­
ξει ;. για λογιφωσμ <) - η ς μ:γiλης βιοτι:zνiας ωυ μαλλωι). ξ:·
ρι;ών:ι χιλιιiδες οι κογέν.ιες από τη γη τους. Οι ιικ pο\·διο-
\tι)τι: ; α\·tιγκιζοντω \'11 :ου).ι)σουν τη γη που :ιη:χοον στοιις
πλοι)σιου; γειτόνους ωυς και ακολουΟούν το όρόμο των άκλη­
ιον προς ης πόλεις. Μ ' αυτό τον τρόπο. ••ενισχύεται η δύ''αμη
τω\' πλουσίων και μεyαλόJνcι η αΟλιότητα των Φτωzών» 1 '�. Η
α ριστοκρατία των μεγαλοιδιοκτητίιν. μ: :πικ:Φαλι)ς το Λόρδο
Τάουνσ:ντ. ιιιοθ:η:i μοντ�rνες μεθόδους :αλλιεpγ:ι' κω
\τηνοτι,φiας: αποξι) rινση των βαλτω' ι:κτiσ:ων. 'φγωμα
\ΙΗ σιδΕ ρένια άροτρα. διαστηιφιlσεις ΚΙΗ Επιλογ}: ς των ζώων.
ανακύκλωση των καλλιεργειών.
Όλες αυτές οι αλλαγές στον τομέα της αγροω.:lς ε:μετύλ­
λ:υσης. έχουν σαν αποτCλεσμα 'U παράγουν Cναν μcγάλο α·
ριθμό άνεργων χειρωνακJν. που συχνά αγγί;ουν τα όριιι της
:ξcιθλίωσης και της π:ίνας. Χάρη ϊτα χ:ρια και τους :)ποος
τους η nι φιηωγή των ι1νΩι1α:ωριJχ:ίων κω τω' β ιοτ:χνιών u­
πο:τά νέε; διαστάσεις.
Η έλλειψη του ξύλου. σαν :ωJσιμη ύλη. καΟώς :αι η διευ­
:όλυνση και η μείωση του κόστους μεταφοράς. έχει σαν απο­
ιλcσμα να διπλασιαστεί η παραγωγή άνΟρακα για π ρ<ίηη φο­
ρά μέσα στο π ριiηο μισό του αι<ίJνα (από 2.5 σc 5 cκατομμιJρια
τΊνους). :ω για μια δει"ηερη Φο ριi κατtί το δηJπρο μισό του
αιώνα (στα 1 800 Φτiν:ι ω ! Ο :κατομμιJpιι1 τόνους. ποσότητα
που αντιστοιχ.ί στα διίο τρίτα του συνόλου της cuρωπαϊκΙiς
παραγωγ ι"ι ς) 1 1 7 . Οι μισΟωτοί πολλαπλασιάζονται. αλλi στη

101
 Η ΙΣΊΌ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Ι Ι Ι'ΛΛΙΣ�10 Υ

Σκοτία. μέχρι το 1 775. οι εργάτες που δουλεύουν στιι ανΟρακω­

ριJχεία είναι στην ουσία σκλάβοι. που δεν έχουν το δικαίωμα
να εγκαταλείψουν το ορυχ:ίο. που πουλιούνται μαζί του. όταν
αλλάζει χι: ρια. και που στο λαιμό τους φορούν υποχρεωτικά
f: να λουρί. nου γράφει με πυρογραφία το όνομα του ιδιοκτιlτη
τους. 1 3R
Στον τομtα της μεταποίησης, οι μικρές οικογενειακtς βιοτ:­
χνίες εξακολουθούν να παίζοιJν :νt\' πολύ σημαντικό ρόλο,
αλλά ήδη αντιμετωπίζουν τον ανταγω\'tσμό άλλων μορφών πα­
ραγωγής. Η παραγωγή των οικιακών βιοτεχνιών βρίσκεται
στα χtρια των μεταπρατών, που παραδίδουν τις πρώτες ύλες
και εισπράττουν τα έτοιμα προϊόντα 1 39_ ΑvτίΟετα. στην Αγγλία
δ: γνώρισε ποτέ ιδιαίτ.ρη άvΟιση το σύστημα της συγκ:ντρω­
σης των μικροτεχvιτών στον ίδιο χώρο. όπου επεξεργiζονται
τα προς μεταποίηση υλικά με τους παραδοσιακούς τρόπους.
Εδώ. από το δεύτcρο μισό του αι>να κι έπειτα. ξεκινά. αργά
στην ιφχή , γρηγοrότ φα tπειτα, το σύστημα των εργοστα­
σίων.
Σ' όλο το διάστημα αυτής της περιόδου νέες τεχνικf:ς επι­
νοήσεις έρχονται ν' ανταποκριΟούν στην ανάγκη για την αύ­
ξηση της παραγωγτίς. Στις αρχtς του αι>να. ο Τζον Λομπ κα­
ταφ:ρν:ι \'l κλεψει από το Λιβόρνο τα μυστικά των ιταλικών
μηχανών μεταξουργίας. Στα 1 7 1 7 χτίζ:ι ένα εργοστάσιο μ:τα­
ξουργίας με τον αδελφό του και αποκτά το π rονόμιο του μονο­
πωλίου για μια περίοδο δε\ατεσσάρων χρόνων. Την ίδια επο­
χή. οι Ντάρμπι. αρχισιδη ρουργοί στο Κόαλμπρουκ\·τtιλ. βελ­
τιώνουν την πιφαγωγιi του μαντεμιού αναμειγνύοντας το με­
τάλλευμα με κοκ. στiχτη Κ Ι Η σκό·η και κα:ασκ:uάζουν έ\'U
τ::ρ άστιο φυσητήρα. Ήδη. στα ορυχεία χρησιμοποιοι)'τω α­
ντλίcς ατμού για την απομάκρυνση του νερού. Στα 1 73 3 . ο υ­
Φαvτοιφγός Τζον Κέι επινοεί την <<ιπτάμενη σαίτω1. που του
επιτ ρέπει να ιωξιlσ:ι την παραγωγιl τοΗ κω να κατασκευάζει
μεγαλύτερα κομμάτια υφάσματος. Οι :ξιψγισμ•:νοι μικροτε­
χν;ς κω εργάτ:ς γκρεμίζουν το σπίτι του. αλλά η χριlση της
<<ιπτάμενης σαίταρι γενικεύεται εικοσιπt\·τε zρόνια αργότερα.

1 02
Ο Α ΙΩΝΑΣ ΤΩΝ Τ>ΙΩΝ ΕΙΙΑΝΑΗΑΣΙ:i'

Στα 1 73 5 . οι Ντά)μπι ιετυχαίνουν το τελ:ιότ:ρο κrίμιι ίiδε­

ρου μ: κοκ. τεχνική noJ γενικεύεται στην Αγγλία γύρω στιr
1 760. Στα 1 749. ο ωρολογοnοι6ς Χιiνtομαν αnό το Σέφιλντ αρ­
χίζcι να ιαράγcι ατσάλι. αλλά σε μικρές ποσότι]η:ς.
Από το 1 730 μέχρι το 1 760. η χρήση του σίδερου αυξάν:τηι
κnτιi 50° ο (κιηιi κιJ ριο λόγο φγαλ:ία για τη γcωργία και τη με­
ωποίηση ) . Από το 1 740 μι:χρι το 1 770 η κιηανιiλωση του βαμ­
βακιού αuξάνεωι κατά 1 1 Τ,, αλλιi η ιξ.ιξη στην τcχνικi
της υφαντουργίας προκαλεί έλλειψη νημάτων. Στα 1 764. ο ι)­
Φαντουργός Τζέιμς Χάρηκριβς κατασκcυάζει την πολλαπλιi
ανtμη. που επιτρέπ:ι να γνtοονται ταυτόχρονα πολλά νιjμιιτα
Στα 1 767 ο Τόιιις Χιiι και στη συν:χ:ιο ( 1 76R- ι 770) ο Λρ­
κραϊτ. βάζουν σ. rψφμογιi την υδροκίνηση . Η πολλιπλιi α­
νέμη μπαίνει γρήγορα στα οικιακά εργαστή ρια των μικροη:­
χνιτών. παρά τις εξcγέρσεις των εργα\' που σπάσαν αρκετά
μηχανή ματα αγανακτισμένοι για την απώλεια της δουλcιάς
τους ( 1 777- 1 779). Ο Κόμπτον συνδυάζοντας την πολλαπλή α­
\'ι:" μη με την υδροκίνηση, κιιτισκ:υiζ:ι στα 1 779 την υδροκί­
νητη ανέμη .
Παράλληλα ο Βατ. επιστήμονας με πάΟος για την τεz\Ολο­
γία. κατασκευάζει κατά τη δεκαετία του ι 760 J μονοδρομική
tτμομηχανιj . Η μηχανιi αυτιi αρχίζει να υιοθ;η:ίται από τις
βιοτ:zνίες γιίρω στα 1 77 5 . Η σιδη ροιφγί1 γνωρίζ:ι ν::ς π ροό­
δους. Στα Ι 776 κατασκ.υάζονται οι πρώτι:ς σιδηροτροχιές και
η zρήση ωυς γενικεύεται γριίγορα στα ανΟρακωρυχεία . Στα
1 779 η π ρώτη σιδερένια γέφυρα. και στα 1 787. παρά τη γενική
δυσπιστία, το πno σιδερένιο καράβι. Η απινΟράκωση του
σιδη ρομετuλf:ύματος τ.λ:ιοποιείτιιι στu ι 7R3 uπi το Χ}:νρι
Κορτ και τον Πίτερ Όνιονς.
Στα 1 783 ο Βατ κατασκευάζει την π ρώτη παλινδρομικιi α­
τμομηzανή και στα I 785 επιβλέπcι στο Νότιγχαμ την κατα­
σκ:Jή της π >της εριουργίας που κιv;ίωι με ιτμομηχιη•.ς. Η
υΦαvτουργίι ιφχίζ:ι να γναφίζει ν.ι iνΟιση γιατί η αηιοκί\'1 -
τη εριουργία της προσφέρει πλέον άΦΟονα νήματα. Σ τ α ι 785 ο
Καρτράι κατασκευάζει έναν μηχανικό αργαλειό. που χρόνο μ;

1 03
 Η 1 1 101'1\ ΤΟΥ K \ I I II"Λ Λ . M ) V

το χρόνο τ:λ:ωποιείται ενώ η χρι)ση του Οα γενικευτεί προς

τα τέλη του αιώνα. Ιlαράλληλι σημι:ιιίιν:τιιι τ:χνική πρόοδος
και σ' ιiλλους τομείς της υφαντουργίας ( κλωστήρια. ξαντι)ριu.
λευκαντή ριu. βιΦ:ία. . . ) όπως και σε άλλους κλάδους ] ζ πα­
ραγωγιiς (χαρτοποιία. επ.ξφγυσίι ξύλου ... ).
Μ:σιt σ· αυτά τα πλαίσια ηιΦανίζ.ται η νi:υ μορφή της πη­
ρuγωγι]ς: το εργοστiσιο
Το εργοστάσιο χρησιμοποιεί ;ν.ργεια (άνθρακα) και μηχα­
νιjματα. Π ρος τα τέλη του αι1να, οι ατμοκίνητοι κινητή ρ:ς,
ποJ σχ:διίστηκιν και κιιτισκευiστηκαν από ω Βατ. ανάμεσα
στιι 1 765 και 1 775, χρησιμοποιούνται για την κίνηση των μη­
χανι]μάτων ( στα 1 800 λειτουργούν ήδη εκατόν πενι)ντα τέτοιοι
κινητι) ρες). Η χριjση των aτμοκίνητων μηχανημάτων επιβάλ­
λει :ναν κιιvοιJργιο τρόπο οrγiνωσης και π;ιΟιφχίας στους
:ργiτ:ς που ιι υπηpΕτοιJν. Οι Εpιοιφγίες, για παρ.δ:ιγμι,
παίρνουν τη μορφή τετραώροφων ή πενταιίφοφων κτιρίων που
απασχολούν αρκετές εκατοντάδες εργάτες. Οι σιδη ρουργίες
αρχίζουν να μοιάζουν μ; σύνολα από πολλαπλά καμίνια. Οι
πιλιοί τ:χνίτες των οικιακών βιοτεχνιιJν αρνοι)ντιΙ να εργα­
στούν σ' αυτά τα καινούργια εργοστιiσια, όπου τους ι<επιβiλ­
λεται ένας αμείλικτος κανονισμός. και υποχρεώνονται να ερ­
γάζονται ασταμάτητα στο ρυθμό που τους επιβάλλει ένας άψυ­
χος και ανήλ:ος μηχανισμός. Η :ίσοδος σ' ένα τέτοιο εργο­
στάσιο ισοδυναμούσε μ. την �ίσοδο σ' :νι στρuτόπ:δο ή μιι
Φυλακή))ισ. Έτσι. οι πρώτοΙ βιομιjχανοι. βρίσκουν τα χέρια
που τους χρειάζονται από την τάξη των εξαΟλιωμένων άκλη­
ρων χωρικώ,· ποJ :διωξι από τους αγρούς το σύσ.ημα των πε­
ριφράξεων:
Αρχικά. το προσωπικό τω' εργοστασίω' σuμπ:ρι:λιίμβιητ τα
πλtον ct:ρόκλητα στοιχεία: αyρότ:ς που διιιχΟηιων από τα χω­
ριιί τους εξαιτίας της .π:κηισης των μεyάλω' ιδιοκτη σιΙ'. από­
στρατοι Φuντ.rοι. ΦτωχολΟ(: που ζοιJσ: ιιπό τα βοηθήματα τω'
:'οpιιΙν. aπόκληροι κάJ: τίξης και κάUε :παγγ.λμΙηκού κλά­
δου. Ή tαν .νι πrοσωπικό χωρίς π:ίρι και χωρίς cκπαίδ.uση γιι
το ρiλο ποu όΦειλ. νι παίξει. Οι εργοστασιιίρχ:ς όΦηλα• 't το

1 04
Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ τrΙΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑΣΕΩΝ

cκπωδεύσοuv κω προπUντων να ω π:ιΟUiΙ.•Ίσουν. Έπρ:π: νιι 1!·

ποχρα"οuν τ)σοΗς ανΟΧίJπο!ς νιι εργιίζΟ\'Η σΗ\' ;Η είδος U\'·
θρι>nινου μι:αvισμοι!. με κα\Οηκ) ρuUμό. με ακρίβcιu σης Κ Ι ·
νijσ:ις. με τέλειους συvδυuσμο\ις. ιJη: νιι :ξιιπηρ:η:ί Ισο το ό1·
νατόν καλιίη;ρα τα μη.ιινjματα του εργοστασίου. Σε U\ϊίUεση μ:
την α'υργαvωσιά που ι:πικρατοι'ισι; στα μικρί οικωκιί εpγοστη­
ρια. ε&i1 επι&ίλλεται f.νας σ.:λη ρός κανονισμός. Η εiσο6uς των
:ρyατώv σω f:ργοσηίσιο. το γ:ιJμα τους. η ι: ξοδ)ς ωις. rιιΟμί­
ζΟ\'ΗΙΙ με τ• καμπάνα. Στο εσωτερικό του r.ργοστασίου ο :αΟ:­
\'ας :χ:ι n1v καUορισμ:νη του Ο:ση. το κιιΟιψισμ.\·ο μο\·ότΟ\'0
καθήκον. Ο κοθέ\•ας οΦεiλcι να cργάζcτω ρυΟμικά κω χωρίς α­
\'iπιιοοη. κιiτω 1π6 το Rλ:μμιι τοιι :πιστιίτιι πσυ r.πιΜλλει j\'
πειθαρχία με την απειλή του πρόστιμου. της αποπομπιiς ιί κω
της σω�ιιιτι-ής τψ<ιψίις μ ι .
Στον κλάδο τ η ς υΦαντοιφγίας. τ α Εργοσηiσω στριιτολογοιίν
ω π ροσωπικό τοuς κατά κιίριο λόγο από τις γl)νιιίκΕς κιι τα

παιδΙά. προπάντων τα ορφανά παιδιά. που τα προσφέρουν οι ι:­

νορί:ς. Στα 1 789. {Ια παράδcιγμα. μέσα σ: τρία εργοστάσια
του Αρκr-ιτ στο Ντέρμπισάιρ. όποιι απασχολούντηι 1 1 50 άτο­
μα, τα διJο τρίτι είναι πηιδιά. 1�1
Μ ' ιωτό τον τρόπο πριηματώνπω στη\' ΑγγλiΗ ιηηιl τ φ' ;­
ποz1 η καπιταλιστική μεταμόρφωση της παραγωγι)ς. πο\) αρ­
γότερα π ή ρε το όνο�ια (ιβιομηχανικιl επανάστασψ}. Η αποι­
κιοκρατική κυριαρχία. το παγκόσμιο εμπόριο και ο εμπορο­
κrιιτικός κιπιταλισμός. οδηγοι)ν. μ: την ωΊξηση των σΙJ\'ιιλ­
λuγιιν. στι1ν πιφ/.ληλη ω'ιξηση των προϊόντων ;ισιηωγιlς
(τσάι. ζιiχuρη. βαμβ.κι) και των προϊόντων εξαγωγής (uΦά­
σματα. βιοτεχνικά προϊόντα). Το σUστημα των περιφ ράξ:Μ'
και ο π ρώτος εκσυγχρονισμός της γεωργίας οδηγούν στην πα­
ραγωγή :νός ξεριζωμένου και διαθέσιμου προλεφιiωυ. Το
ι:πιστημονικό και η:χνολογικi πν:ι'ιμυ εΦιφμοσμ\υ στην πα­
ραγωγι) οδηγεί σε μ11 σ:ιρi απ) :πινοήσεις. που διαμορΦώ­
\'Ουν τη χιΟ·όμπαλα απ' όπου Οα προκUψει η χιονοστιβάδα. Τιt
�fαθέσψα κ:Φάλαια. που π ροέκυψαν από το ψπόριο κιι τη
γ;ωργία. οδιποUν στην κιτισκ:ωi των :rγοστιισiω\'. Στο ,­
ξιlς. ιυξίν;τω δΙiνιιμικ. η πιφαγωγιi 141• διεuρύ\-εται η τάξη

105
 11 .TOPIΛ ΤΟΥ Κ Λ ΙΙ Ι 1 Λ Λ Ι . Μ Ο Υ

των μισΟωτών. πολλαπλασΗiζσντω κω ο1ηιvιινονται οι εργα­

τικοί αγόJνι:ς.
Μ:ση σ· όλα αυτά το Κράτος παίζει κι αυτό το ρόλο τοιι:
μέτρα προστατευτισμού. προνόμια ΚΗι μονοπώλια της ψπορο­
κρατικι]ς πολιτι:ής. πολιτικti και στρατιωτικι] υποστή ριξη
της :μπορικής και αποικιοκρατική; cπέκτασης. αστυνόμωση
τω\· φτωχών και καταστολή των cργατικιJ' cξcγέρσ:ων. Ο νΊ­
μος του 1 769 χαρακτη ρίζει κακούργημα τη σκΊπψl κιηαστρο­
φή τω' μηχανημάτων και των κτφίων ποι) τα στεγ"ζου'. και
προβλ:π:ι γιιι τοος πιφιιβάη:ς τη" ΠOI\"i του Οανάτοu. Στα
1 779 στο Λάνκαστερ. και στα 1 796 στο Γιορκσάιρ. στέλνονται
στρατεύμαω γιιι να αντιμετωπίσουν τις πολυάριΟμες :ργατι:ς
εξεγέρσεις. Ο νόμος του 1 799 απαγορcύ:ι όλ;ς τις μοrΦ:ς των
cργατικών :νώσ:ων. που έχουν σαν στόχο τους τ1ν αύξηση
των μισΟιιν. τ η ι:ίωση της διirκΕιας Εrγασiας. ή κάΟε λογής
βελτίωσι1 των συνΟηκών απασχόλησης και εργασίας . 1 4�
Απ" όλο αυτό το :ιφΊκλητο, πολυποίκιλο και δραστήριο
κίνημα γεννιέται και διυμορΦώνεται η σύγχρονη αστική τ:ξη:
μέλη της aριστοκρατίας δραστη ριοποιούν εμπορικές επιχει­
ρlσεις. μεγαλέμποροι cπcνδύουν τα κεφάλαιά τους στις α"(ο­
ρές γης. μετιπρίη:ς μετιιμοrΦιJνονται σε βιοτέχνες και εργο­
στασιάρχες. μικροβιοτ.χν.ς αναδΕικνιJοντω σε τ ραπ.ζίτ;ς. Ό­
λοι αυτοί. μαζί με τους vομομαΟείς, τους τοπικούς :υγ:ν:ίς.
τους πλούσιους αγρότες και τους ανΟρώπους της Εκκλησίας
και των Πιν:πιστημίων. συνΟέτοuν μια τάξη πεντακοσίω' πε­
rίπο" χιλιάδων ανθrιJπων, ποιι κrατούν ζηλότυπα για τον εαυ­
τό τους το δικαίωμα της ψήφου. Οι ν)μοι ποιι ψη φίζονται στο
Κοινοβούλιο εξυπη ρετούν τα δικά τους συμφ�: ροντα (νΊμοι γιιι
τις περιφράξεις. νόμοι γω τους φτωχούς, νόμοι ενάντια στους
εργάτες. κτλ ... ) . Η πολιτική της χώρας περνάει σταδιακά στα
χέρια τους κuι ξεγλιστr: 11π6 το σκήπτρο των δυο ιιΓερμα­
νώνιι βασιλιάδων. τοι; Γεώργιοιι τοιι Α· ( 1 7 1 4- 1 727) κιι τοιι
Γ:ιιου του Β: ( 1 727- 1 760). Κάτω από το καθ:στώς της συ·
ντuγμιηικι]ς μοναρχίας. η εξουσία μοι ράζεται ανάμ.σα στην
παραδοσιακιl ιφιστοκριιτία και την ανερχόμενη αστικη τάξη .

Ι Ωό
0 ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ τpιΩΝ ΕΠΑΝΑΠΑΣΕΩΝ

Ο Πιτ δωτυπών:ι Οιωμιiσια ιωτή τη \':α πραγματικότητα υπο­

γραμμίζοντας ότι: ((η βρετανικιί πολιτι .:ή είναι το 6ρΗανικό
cμπόριο».

3. Η πρόοδος rης πολ ι τι κιj ς οι κοvομ ι'ας και rου ψ ιλελ ευ­
Οερι σμού
Ανάπτυξη των ΦιλcλcύΟερω\' ιδεών και συνιιδηωποίηση
της καινούργιας οικονομιοίς π ραγματικότητας: οι δυο όψεις
C\'ός διπλού κινιίμαως είναι αλληλtνδετ:ς
Ιδη, ο Άγγλος τραπ:ζίτης Ρίτσαρντ Κίντιλον. στο Δω.:i­
μιο για rη φύση rou ΕμποριΌιJ y::ι ικi (γραμμ6•ο στιι I 734 και
δη μοσιευμ.νο στα 1 75 5 ) δι.υρύνει την απόσταση από την :­
μποροκρατικι] σκέψη. υποδεικνUει ότι <<η υπερβολική αΦΟονίη
του z ρι]ματος που εξασφαλίζει. όσο διάστημα διαρκεί, τη δύ­
ναμη των Κ ρατ)ν, τις ξανα6υ0ίζ:ι στη συνtzεια. αδιόρατα.
αλλi Φυσιολογικi. στην ένδειω). Π ροετοιμάζει το έδαφος για
τη φυσιοκρατία υμνολογώντας το ρ6λο που μποροι)ν να ιιί­
ξουν οι μεγαλοϊδιοκτήτες της γης. Από τη μεριά του, ο Ντέι­
βιντ Χιουμ. στα Οικοιιομικά Λοκι'μια ( 1 752). υπογραμμίζει ότι
ο πλούτος δεν tγκειται στην αΦθονία των πολύτιμων μετάλ­
λων. γιατί αuτιl οδηγεί στην άνοδο των τιμιν και στη διατιiρα­
ξη της ισορροπίας του .μπορίου. Π rοηγουμ:νως ινιλω:ι την
πραγματικιί ση μασία ωυ «πλεονεκτήματος του εμπορίου μ. το
εξωτερικό. από την άποψη της ενίσχυση; της δύναμης ωυ
κrάτους. σε σχέση μc τον πλούτο και την cuτυχία των υπη-

Αυξ.\•:ι την ποσότητu της εργασίας στο :Ο\·ος .:αι ο βασιλιάς

μπορεί 'α προσα\·ατολίσει το τμήμα που κρίνει α\·αyκαiο προς
την κuη:ύΟu\τη της ιιπηρ:σίιις του κρ<ίτους. Το :μπόριο του εξω­
τερικού ιιε τις εισαγωγές του προσφtρει τις πρώτ:ς ύλες γιu τις
καινοι!ργι:ς 6ιοη:χνiες: κιιι με τις εξιιγωγ:ς Jι η•Οιφr\) ν:ι τις
παραγωγικές :ργασiες που τα προϊόντα τους δε Uu ιιπορούσα,· να
κtτtt'tλωΟοι\ν μέσιι στη χιριι. Ιε λίγα λιγιt. :\•α 6ισίι:ιl που
κάνει σημαντικές εισαγωγές :αι εξαγωγές. οΦείλει ,.α συντ η ρεί

1 07
 Η Ι Π Ο Ρ I Λ Ί Ο Υ Κ Λ Ι Ι Ι ΓΛ Λ I Σ Μ Ο γ

κω \'ιt προιΗιι τι:ι·Ι :ι πι:rι"σ)η:η:; \ιοτ:χ·ί:;. απ6 ιωτι:ς ποιι Η­

σχολούηuι μc την παρuyωγιj πολιχ:cλιΙν προγμάt!)\'. παρά ένα
Rιισίλ:ιο πη" ωιτοπερωρζ:τuι στu .Ονικ. του προηΊντα. Κατιί
συ\·έπεια εί\'Ul πλουσιότερο. ισχtιρΩτει1ο και πιο ευτυχισμένο,. ω
Υπογραμμίς:ι μ;zρι γι:λοιοποίησης τη Φιλ:λαJθιρη λογικιi.
που υποστη ρίζ:ι όη οι ύνΟρωποι δεν πρέπει να ωβερνιώντω
από τους κανόνες και τοι1ς ελέγχους. αλλά από το συμφέρον:
(( Η ανικανοποίητη φιλαργυρία τους. η zωρίς μtτρο φιλοδοξία
τους. και όλες οι διαστροφtς τους. πριπ:ι να γίνουν προσοδο­
Φόρ;ς για το κοινό κ1λόΗ ( Η ':ξαρτησι'ι του ιωιvοΟου.ι'οιι,
l 74 1 ) . ΑκολουΟώντας τις ν:υτώνειες ιδέες για τους νόμους της
παγκόσμιας tλξης. διαμορφώνεται σταδιακά η αντίληψη όη η
tλξη πολλαπλΟΟν συμφερόντων. πολλαπλΟΟν αtομικών εγωι­
σμών, μπορ:ί να οδηγι;σει σ: μια ν;α κοινωνικι) αρμονία
Ο Άνταμ Σμιθ ωσαφηνίζη αι;τή τη θψcηολογία. Μαθη­
τής του Χιουμ. επεκτείνει τη σκέψη του βασισμ:νος ιφχικi
στο σύγγραμμα Πραyματει'α της Α vΟρώπη·ης Φύσης ( 1 73 8 ) .
Στη Θcωρι'α τ ω v η θ t δ V συναισθημάτων ( 1 759) ο Ά ν τ α μ ΣμιΟ
:πιδιι)κει νιι δικαιώσει την κοινωνική τάξη που Οεμελιώνcται
πάνω στο ατομικό σιψφ:ρσν, υπογραμμίζει και ψβαθύνcι την
tννοια της συμ:άΟειας. δικαιολογεί τις tπολαiσ:ις. πι �ιεγα­
λεiα και tσν πλούτο :ου απολαμβάνουν οι λίγοι ·
Γιατί η λάμψη που uκτινοβολούν όλu αυτό .ρ:Οiζ:ι τη δrιι­
στηριότηω των ινΟριπων και τοι1ς διατηρεί σε μια κατάσωσι1
μόνιμης κινητικότητας. Η λάμψη uuni τοιις κιίΙ:ι ·ιι κcιλλι:ρ­
γuύ\• τη γη. \'r :τίζοuν όλο και καλύτερα σπίτια. να Φηάχνοuν
μεγάλες πολιτεi.ς. να .ιτινοούν κuινούργια τράγματι. να η:λ:ιο­
ποιοιίν διιφκJς τις επιστήμες και τις τέχνες. 1�6
l ροωΟεί μια κuινούpγω έννοια -ττη θtση του Θcού που εγ­
γυάται για την παγκόσμω αρμονία- ω λιγ6μ:νο <φόpΗτο χ:-
ρ ο> ·
Έηι η6ρατο χέρι μοιάζει να τους υτοχρών:ι να ανταγωνίζο­
νται μεταξύ touς στη δωνομιj των cι \'ιγκcιίων γιιt τη ζωή τ ρη­ι
μcitil\', τη διανομιj που Οα γινόταν έτσι κι .αλλιώς α\' η γη ήταν
μοι ρασμέ\·ι1 σ. ίσα τμή μωα σ: 6λο11ς τοιις κιτοίιωυς της. Και με
to' τρόπο ωτό. ο πλούσιος. χωρiς \'α το cπιδιώκ.ι, χωρίς καν νιι

1 08
) Α ΙΩΝΛΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕΠΑΝ ΑΗΑΗ.ΩΝ

ω ξέιει. uπηρετεi το ιωινωνι:ό συμφέρον και το,· πολλuπλιισια­

σμό του ΙνΟrιπι,·ου :ίδ!ζ. Η llr6νoω. μ· ,λtι λόγια. μοιpά­
ζοντας τιι yιι σ· έναν μικρό αριθμό πλουσίων. δεν εγκιιτέλ:ιψ: :­
κι:i·οις ποιι Φαινομ:νικi πιφi: λ:ιψ: νι τους πιφcιχωrι\σει :itt.
:ω εισπράττουν έτσι :ι αλλιώ� απ' όλα όσα παράγ:ι . . . ι41
Κλείνοντας τα μάτια στην τραγικιί αθλιότητα που τον :cρι­
βάλλ:ι. φτιίν.ι στο τημ:ίο νιι γριiψ:ι τα ;ξής για τους Φτω­
χο'ις:
:ε ό.η αφορά την πραγμαηκή cunιχία. &: θα μπορούσην \'Η
:ρtΟούν :ιιτ)τφοι από ε-τ(ν)ΙJς πωι μοιάζουν να έχουν τοποΟε­
τηΟ:ί ιιψηλότ:ριι. Όλ:ς οι τιίξεις της :Ο'ωνίcις βρίσ.:ο •tιιι ιπο
ίδιο επίπεδο. σ:ετι:ά με την ευημερία τοu σώματος και τη γαλή­
νη τιις ψJχής. Ο ζητιιίνος ποιι ζ:σταίν:τω στον ήλιο στιιν ό:Οη
ενός καναλιού διαθέτει μια τέτοια γαλήνη και ιιρεμία μέσα του.
που tη ζηλ:ιiοιιν ικόμη και οι βασιλιάδ:ς 1 4� .
Σαν παιδαγωγός ενός νεαρού ευγενή ταξιδεύει σ' όλη την
Ευρώπη ( 1 765- 1 766). Συναντά το Βολταίρο. τον Κενέ. τον Τιρ­
γκό, τον Ν τ' Αλαμπέρ. τον Ελβέτιους. συχνάζει στα σαλόνια
των μεγαλοαστών. Δέκα χρόνια αργότερα, δη μοσιcύει τις Έ­
ιπ ι;ς ίω στη ΦιJση 'αι στα αι'τια το ; ιλοι) το ; ' εθνών
( 1 776).
Στο όνομα του συμφέροντος των καταναλωτών απορρίπτει
το εμποροκρατικό σύστημα. Χαρακτη ρίζcι cι ρωνικά τον Κcνέ.
ccιιπερ6ολικά cντuπωσιακό γιατρό)>. αναγνωρίζοντας ωστόσο
τη σιυιασία της συμβολής της φυσιοκριτικιlς σκ:ψης στην
οικονομικιl επιστιlμη. Εντοπίζει το κύριο σφάλμα τους στο γε­
γονός ότι Οεώρησαν τη\' ιcτάξη των τεχνιτών. των βωτεχνών
και των εμπόρων. σαν μια τάξη στείρα και όχι παραγωγική>>.
Διακη ρύσσcι Cνα cιαπλό και cύκολο σύστημα της Φι>σικής ε­
λευθ:pίας)). όπου:
Κάθε ά'θρωπος. :Φόσον δεν παραβιίζ:ι τους νόμους της δι­
καιοσύνης. παραμένει εντελιις ελεύθερος ν' ικολοοΟήσ:ι το
δρόμο που του υποδ:tκνι'J:t το συμφ�ρον του. να μεταφέρει όπου
του αρέσει το επιτιiδευμα και ro :εΦάλαιό rου. νι ιντιγωνιστ:ί
ωυς ομοίους του και κiΟ. ίλλη τιiξη των ανθρώπων. Μ' αυτό το
σύσηιμα ο βασιλιάς απαλλάσσr.ται τελείως από έ·α καό ή κον.

1 09
 Η IHOPIΛ I'OY Κ Α ΙΙ Π Α Λ Ι r Μ Ο Υ

που δ: Ou μπορούσ: να το ο:η:λ.σ:ι χωρίς να .κτ:Οεί σtΟ\' :ίνδυ­

νο να ων ξεγελούν με χίλιους τρόπους. :!ι ποιι για τη\· ::πλή­
ρωσή του δε Οα αρ:ούσ: το σύνολο τ η ς ανΟρώπη•ης σοΦίας -αι
"(\'ώσης: δηλαδι\ το ηιΟ\:ον να προστατ:ιί:ι ω :πιτή δ:υμα :W' ι­
διωtώ\•. -αι U ω -ατ:υθύν:ι προς τις ενασχολήσcις που εξυπη­
ρ:τούν :αλύτ:ρα το γ:vι:6 συμφ:ρον τ η ς :οινωνίας 149 .

Σω πλαίσια αυτοίι του συστήματος:

Ο βασιλιάς έχει μόνο τρία -αθή:οντα ( . . . ): να υπερασπίζει ] \'
-οι'W'ίιι ιιπό κίΟ: πράξη βίας και εισβολής ( . . . ). να προσωτ:ύcι.
σω μέφο του δυ,·ατού. κόΟε μέλος της -οινω\•ίας από τ ψ· αδικία
:αι τψ· -ατιιπί:ση κάΟ: ιiλλου μΟ,ους ( ... ), να οι-οδομεί -αι να
συvτηρcί ορισμέ\'« δ η μόσια έργα :αι ορισμένα ιδρύματα 1 � .
Βρισκόμαστε πλέον πολύ μακριά από τα εμποροκρατικά ιδtι­
νικί. .. Επιπλέον. ο Άνταμ ΣμιΟ παρατηρεί και αναλι):ι την
τφαγματικότητα της εποχής του. Περιγράφει με κάΟε λεπτο­
μέρεια τον καταμερισμό της εργασίας σε μια βιοτεχνία καρφι­
τσών. Διακρίνει τους δεσμοίις της με την αγορά και τη μηχα­
νοποίηση: «Ο -αταμερισμός της εργασίας οΦείλ:ται κατά κι'ι­
ριο λόγο στις επινοήσεις όλων αυτών των μηχανών που Φτιά­
χΟηκαν για να διευκολύνουν την εργασίωι ι 51 . Ωστόσο δεν
πρέπει να παρεξηγήσουμε τα συμπεράσματα των παρατηρή­
σεών του. γιατί στην εποχή του δεν υπάρχουν μεγιίλες βιομη­
χανί.ς. Τον καιρό που γρiΦ:ι δ:ν υπiρχ::ι ακόμη ,Jύτε καν το
εργοστάσιο που κινείται με ατμομηχανές και συστιlματα μη­
χανημάtων.
Ο κόσμος του Σμιθ είΥαι ο κόσμος του βιοτεχνικού καπιτα­
λισμο): τα <<ιφγοστάσιi» του (καρφιU, καρφίτσες) διιΟ:τουν
μόνον περιστασιακούς εργάτες. Τα επιτηδεύματα που πιφt­
γράφει είναι ακόμη μικροεπιχειρήσεις (ξάντες, εριουργοί. υ­
φαντές, βαφείς. ράφτες, υποδηματοποιοί. χτίστες. ξυλουργοί.
κλειδαράδες, σιδcράδες ... ) ή ειδικευμένοι επαγγcλματίες. όπως
μικρέμποροι (Φουρναρηίοι. φιφμακοτρίΦτες, χασάπηδες, μπα­
κάληδες. μπαρμπέρηδες). μεταφορείς (αμαξάδες, μαουνιέρη­
δ::; . ναύτες) και αγρότες. γεωργοί και κτηνοτρόφοι .
Ιδη στην εισαγωγή του βιβλίου του υπογραμμίζει την αξία

ι ιο
0 Α Ι Ω Ν Α Σ ΤΩΝ Ί >ΙΩ� .ΙΑΝΑΠ Α�Η)Ν

της ι:ιγισίιις: <<Η ;ττω :ργισί<ι :νός έΟνους tί\·αι η πηγιi

που προσφ.ρtι στφ· :τιjσω :ατανlλωσιι ),α tιt U\'Uγκαία
πρι.γματα που ι:ξασΦαλί�ΟLΙ\' και διειικολύ\'Ου\· 11 ;ω; . Κιιι ιι
πρι.γμιιτα αιιτιί :ίt: πrn:ρzσντιι υπό την εργασία. είτε αγσ­
ριίζ·τυι απι) τις zιίφι:ς ΠΟΙJ τυ πιφιiγου')) ι�!. Η ι:ργασία εiναι
<<το πραγμαηκό μέτρο της αξίας ω·ταλλαγiς κιiΟι: :μπορ:ύμιι­
ως)) 1 5·' . και •1 :ργασία του i.\•τρα και της γυναίκας. Οα πρ:π.ι
να τους αποΦέrσυν «κrin π:ρισσότ:ρο από τα όσα είναι ανα­
fΚαίιι γω την :πιβiωσιί tοΙJς). ι:τπι ιστ: να είναι σ: θέση να
U'Ηστήσουν μιαν οικογ:ν.ια
Η παραπι.νω σκέψη πάνω στην παραγωfική ηηιιπiι ( «που
πrοσΟέτ.ι αξία πάνω στο αντικείμενο που ασκtiται))) \UΙ στην
αντιπαρα-ιωΊική εργασία. συνδέεται από το Σμ\0 άμεσα με την
ανω·..ιιση της σuσσώρ:ιιπης του κεφαλαίου. Γιατί σε τcλικιi α­
νάλυση. ηυτό που ων ι: νδιιι Φι': ρ:ι κυτιi κι:φιο λόγο :ίναι το κ:­
φιiλιιιο.
Και το κεΦ.λαιο. το βλέπει να λ.ιτουρ'(εi. κωά κάποιο
τρόπο. σε ανθρώπινη κλίμακα
Μπορεί να χριισιμοποιηΟεi·
I) για \'U προσφ:ρ:ι στην κοινωνία το ακαΟ.pιστο προϊ6ν που
της χρειά�εται για τψ• ετήσια κuτανcίλωσιi τη;. ή
2) γω νιι κιτησκ:uηση:ί κιι να πιφιχ{):ί ιτ6 ω αιωΟίpιστο
προlό\•. ώστε να μπορεί άμεσα να χρησιμοποΙηΟci και να κατανα·
λωΟ:i ιπό t]' κοι\·ωνiιι. ή
3) για να �ιcταφcρΟcί. είτε το ακαΟάρ1στο προϊόν. είτc το επεξερ·
γιωμ:νο. ιιπΊ τους τΩποιJς που ιιΦflον;i στους τόπους που το ση··
ρΟύ\'ίΟ!, i
4) tέλο;. για να καωνεμηΟεί σε μικρά τμήματα χη. νΗ tξιπη ρt>
τήσcι η; καΟημεριν:; αν.γκ:ς των καtαναλωtώ\·.
Κατά τον πρώτο τrόπο χρη σιμοποιοι\" τα κεΦύλαιi ωuς όλοι
αυτοί που ασχολούνται μ; την Ιωλλι:ργ:ια. τη β.λτίωση και tl]\'
εκμετάλλευση της γης. των ορυχείων και τη; αλιείας. Καrιi το
δ:ύη:ρο τρόπο ιι χρησιμοποιούν οι ιδιοκτήτcς των βιοτcχ\'Ιών
Κατά τον τρίτο τρόπο ΟΙ χοντρέμποροι. και κατά τον τέωρτο
τρόπο όλοι 01 μικ ρ.μποροι που πωλούν λιωη;:. 1 � .
Παρατηρεί τον τρόπο λειτουργίας του κ:Φαλαίου: έτσι. για

111
 Η IΣTOI' I Λ ΤΟΥ Κ Λ I I IΤ Λ Λ I Σ Μ Ο Υ

τοv ιόιοκtιjτη ς Sιοτ:χ\·iιις. :\•Η μ:ρος <<χρησιμοποιεί τω σαν

πιίγω κ:Φιiλιιω ι.t:νδ:δυμ:νο στιι :ργαλι:ίιι τι1; βιοτ:_νiιις.
έ\·α άλλο �:ρος για τ ψ αγορά uλικώ\' ( . . . ) και έηι ιί.λο μι:ρος
όιιιν.μεται κιiθε _pιΊνο ανιίμεσΗ ττοιις διιίφοροιι; εργάη::ς που
Ηπιισχολούντιιι στη βιοτ.χνίιιιι 111.
ι·αυτόzρονα αντιλαμβάνεται την παγκόσμια λογικιΊ τοιι κε­
φαλαίου. μ' άλλα λόγια τη λογικιl της συσσιφευσης. Λrορρί­
πωντας το ( κuρίιφχο ακόμη ) κρηιi ρ ι ο της ισορροπίας τοιι :­
μπορίου. ιιπογριφμζ:ι τη σημιιτίιι μιης <ιάλλης ισορροπίαςιι.
rοιι <φυθμίζι:ι ανάλογα με την ευνοϊκιi ιi δυσμ:νή κλίτι1 της.
τφ· :υι1μερία ιΊ την παρακμή εvός Qνουςιι:
Π ρόκειται γιu τψ· ισορροπία α\·άμεσα στο ι:τιjσω προϊόν και
στην ι:τιjσω ΚtΗηνiλωση. Όπως πιφωη ριiσαμ: ιΊδ η . όων η α­
\'Η:λλάξψη αξία του ετιjσιοu προϊόντος υπcρβαi\'tt την αξίιι της
:τήσως ΚΗηη·ιiλωσης. τΩ ::Φiλωο αuξiνcται αναγκαστικά σε ε­
τήσια βάσιι και σ: αναλογία μ' αυτή τη\· υπ:ρβαση . Σ" ωιηi την
π:ρίιηωση η κοινωνία ζcι από ιι εισοδήματά της. κι αυτ ό ποιι c­
ξDΙκονομι:ί κάΟ: χ ρόνο τu τφοσΟ:η:ι στο κ:φω.uιό της. ποιι το
χρη σιμοποιεί γΗt να γεννήσει \'έο πλcόνασμα από το ετήσιο
προlό\, ι ._
Στη συνέχΕια μ: βίση το πιφαπiνω κριτι]ριο χωρίζ:ι τις
δραστη ριότι1τες κατά κατηγορίες:
Μετιί τη γεψγία έρχετιι το κεφάλαιο των βιοτεχνιών που t·
\'tργοποΙΙ:i τ η μ:γαλιiη:ρη ποσ6τητL της πιφαγωγικιΊς φyιισίας.
κιιι ποιι προσθέτει τη μεγαλύτερη αξία στο cτιjσω προίόν. Η­
λος. το κι:φl.αιο ποl! χρησψοποι:ίτω στο ;μπiριο των ι:ξαγω­
γιΟν. εiνcιι αυτό που παράγει λιγότερο ( . . . ). Έτσι. α:ολουΟώνως
τη ΦιισικtΊ ροή των πραγμtiτων. το μεγαλύτ;ρο μέρος του ΗΦα­
λαiου μιας νεογέ'νητης κοινωνίας. ιωτευΟύν.ται πρώτα προς τη
γ:ωργίu. στη σιι:χ:ιη προς τις Rιοτεχνίες. και τελικά προς το :­
ξωτερικό ειιπόριο 1 57•
Βλέπουμε λοιπόν. ότι την εποχή που τελειώνει ο βιοτεχνι­
κός �απιταλισμός και προετοιμάζcται. με το χτίσιμο τωv εργο­
στασίων. η εποχή του 6ιομηχΗνικοι) καπιταλισμού, ο Άνταμ
Σμιθ καταπιάνεται με την ανάλυση του κ:Φαλtίου απ6 την ο­
πτικιl της συσσ;φ:υσης πάνω στη βάση της παραγωγικής :ρ-

1 12
Ο ΑΙΩΝΑΙ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΕfΙΑΝΑΣτΜ:ιΩΝ

γιισίας. που οδηγεί στΟ\' «πλουτισμό τόσο του λαοίι όσο \ω

του βασιλιάιι. Επη r:ασμι:" νσς ιιπό την ιδεολογία του Διαφωτι­
σμοιi. των φυσικών νόμω\' κω της παγκόσμιας uρ�ιο,·ίας. εμπι­
στεύεται ης θέσεις του στο «σύστημα της φυσικής :λευθε­
ρίας» που οΦείλ::ι να ασκ:ίται μ:σιι στην αγορά. Εναντι<Ονεται
στους συν1σπισμοJς των :μπ6rων κω των iιoτ::z \·: (< "Ο ταν
συγ:εντρώηJνται οι άνΟρωποι του ίδιου .πuγγ:λματος, ι:όμη
κ11 για να γιορτάσουν ή να διασκεδάσουν. πάντοτε απ) τη nυ­
νίντησή τους προκύπτει μια συνωμοσία σε βάρος των π:λατιιν
τους ή \άποιο τέχ,•ασμα για ν' ανcβάσουν τις τψέρι 1 '�. Ενιt­
' τιών::τ αι σε \αθ::τ ί που Αα μπιφοι'ισ: να Οέσ:ι περιορισμούς
στην ((:λ:uθ:ρία της :ργασiας»: ((Η π:ριοιισία του φτωχού
βρίσκετιιι στ1 δJναμη και την :πιδ.ξιότητα των χ:ριών του.
Απαγορ:ύοντάς του να χ ρησιμοποιήσει αυτι"ι τη δίιναμι1 κι ωι­
τή την επιδεξιότητα με τον τ ρόπο που κρίνει ο ίδιος καλιJη:ρη.
:ι εφόσον δε βλάπτει κανέναν, παραβιάζεται ολοφάνερα το δι­
καίωμα της π ρωταρχικιlς αυτι)ς ιδιοκτησίας. Π ρόκειται για έ­
ναν σφετερισμό της νόμιμης :λ:υθφίας, τόnο του :ιγάτη, όσο
και εκείνων ποιJ θα είχιν όλη την καλή δι.θ.ση να του προ­
σφ:ρουν εργασίωι 15q. Π ράγμα που σημαίνει ότι πρέπει κανείς
ν' αποδεχθεί τη δεδομένη κοινωνική ανισότητα και να σπεύσει
να υπερασπίσει, αν χρειαστεί, την κατεστι1μένη κοινωνική
τάξη : ((Η πολιτική κυβ:rνι1ση. cΦ6σον :χ:ι σαν πrηορισμό
της την :ξασΦάλ"η των ιδιοκτησιιJν, :ίναι ιιποχρεωμένιι,
στην πrιιγματικότητα. νιι υπερισπίζεται τους πλούσιους ενά­
ντια στους Φτω:ούρt 1ιο.
Ο Τόμας Π έιν προωΟεί ακόμη μακρύτ::ρ α την Φιλελ:ύθφη
ουτοπία. Στα 1 776. στην Κοινή Λογι"ή, :πιση μαίν;ι τη διά­
κ ριση ανάμεσα στην κοινωνία και την :υβ:ρνηση : ((Η κοινω­
νία Είνω το π ροϊόν των αναγκών μας. ενώ η κυβέρνηση το
προϊόν των αδυναμιών μας ( ... ) . Η κοινωνία. σ' όλες τις πεrι­
nτώσεις. είναι μια ευλογία. ενώ η κυβέρνηση. και στην καλύ­
τερη περίπτωση. αντιπροσωπ::ύ ει ένα αναγκαίο κακόι}. Οι κυ­
βερνήσεις που προσεγγίζουν τη δημοκρατικιl μορφή έχουν το
πλ:ον.κτημι ότι αναΟ:τοι)ν λιγότ.ρα καθήκοντα και εξοοοi,ς

1 13
 Η Ι � Ι ΟΙ Ί Λ Η)' K A I I I T A Λ I Σ M O Y

στο βασιλιά. Στα 1 79 1 . γpάΦcι τα \ ι κιιιδμαrα roιJ Α δrου.

όπου προβλέπει πως σ: μω κσινωνία μ: γ:·ικ:υμ:νη ιγorci
παύει να ιιΦίσωτιι η uνiγκη της ύπαρξης τι1ς κυβέρνησης
Η αμοιβαία αλληλcξά ρτηση και το rιμοιβαίο συμΦέpΟ\' t()\'
α\θριόπω' δη μιοιφγεί την τ:ρίστια nιtτj αλυσίδα nοιι σιι\·δ6:ι
την κοινωνία. Ο κrηματίας. ο αγρότης. ο 8ιοτέχ\·ης. ο έμnορος
και όλες οι ιίλλε; δρηστηριότητ:ς :ιJδοκιμούν ziρη στη 6οή0:ιιι
που προσφέρι:ι και αποδέχ::τ αι ο καθέως αnό όλους. Το κοινό
συμφέρον ριιΟμίζει τις σz :σ:ις τους κιιι διιμορΦώ\·:ι τοιι ς \'6-
μοιις τους ( . . . ). Μ: λίγα λόγια. η κοινωνία πραγματοnοι.ί αnό
μό\'1] της κω για λογαριrισμό της. όλιt όσα κατ: ΚΗ\'όνα αnοδi­
δοντuι στην κιι6.ρνηση ( . . . ) . Λnό την αδιάκοπη κυκλοφορία των
συμφερόντων. που διαπερνούν εκατομμύρια διαύλ(•Ις. αρδ.ιίετω
1 u\'Ορωπότ;]tα. nολιi καλιτ:ρα αn· όσο Οα μπορούσ; να τψ· nο­
τίσει ακόμι1 και η καλύτερη κυβέρ\·ηση. κι αnό αυτιj tην αυτόμα­
τη κοινωνικιj ιiρδ:υση :ξιtσΦαλiζ:ται η ασφάλ:ια και η .υημ;­
ρία τόσο του ατόμου όσο και της κοινότητας 1 6 1 .
Από τη σκtψη του Πέιν, η βιομηχανικi αστική τάξη θα α­
ντλήσει :να ιν:κτίμητο ιδ.ολογικό υλι"ό, αποΦ::γ οντας βέ­
βαια να προβλέψει ι; νu απαιτήσ.ι την κατiργητη του "Ρά­
τους. Γνήσιος ε(πρόσωπος της τiξης αυτής ο πρωθυποιφγός
Ουίλιαμ Π η . υπογραμμίζει στα I 796. στο Κοινο6οιλιο:
Αναλογιστ.ίt. η; π:ριπτιi1σ:ις όπου η κυ6ερ\·ητική εξοuσία
πιφ:νόχλησε την ανάπτυξη της βιοτεχ\·ικής παριγωyι)ς. κι 6ποιι
οι "αλύτερε; "υβ.ρνητικtς προΩ:σ:ις οδιjγησαν σε καtαστροΦι·
κi αποτ:λέσμωα ( ... ). Το εμπόριο. η βιοτ:χνία. οι συναλλιιγές.
έχουν την t(ανότητu ν' αν:λΟοον αβίαστα στο δικό τους εnincδo.
ΚΙΗ (ιηί. συνέnεια δεν πρέπει σε καμία n.ρίτtιil \'l παρενο­
χλούνται από t:χνητi μέτρα. που παρεμποδίζουν την αυ)όρμηtη
ινinηξή τους και αποτρέπουν τα καλά αnοη:λ:σμιτα ω .

I 14
 Συμπερά σματα τη ς δε j τερ η ς Φ ά ση ς

Κατά το Ι Ro αωΊvα. ο κ•.ιπι ταλισμός. χάρη στο εργοστάσιο.

ι:γκιιΟιδιιJ:ι τον τρόπο πιφιιγωγιlς που τον zurιικτηρίζ:ι.
Ωστόσο προχωρti σ· ηi την εγκαΟίδριισι1 6ασισμ:vος στη
συσσώρευση του πλούτου που συν.χίζ.ι να αντλείται tι πό διiο
παραδοσια:ές πηγές:
- την απόσπαση της υπcρεργασίας των χωρι:ώv. και
- την υπ::ρ εκμετάλλευση των αποιιηιν μ: πολλαπλtς μορ-
φές: ιψπαγ:ς. κuταναγcαστικιi :ργα, δουλ:μπόριο. ίνισες συ­
νιtλλΗγ:ς. ιποικωκή φιφολογία κυι διισμολJγηση . .
Η ανίπτuξη των αγοριιv (εσωτερική και παγκόσμια) και η
διεύρυνση των συναλλαγών. υπαγορεύουν την αναγκαιότητα
της αύξησης της παραγωγής: καταρχι]ν μc τις παραδοσιακtς
μορφές ( 6ιοτcχvία. οικιακιi επιχείρηση). και στη συνέχεια. με
την υιοΟ:τηση llζ ν:ας τ:χ,•ολογίας, μ:πιι στα πλιiσια του
φγοστισiου. που χρησψοποι.i μια πηγιί .v�: ργ.ιας. Εδώ 6ρί·
σ�εται η τρίτη πηγή αξιων -περιορισμένη γιιι την ώρα αλλά
μ. Οαυμάσιες πpοοπτι�ές ανάπτυξη;.
Έτσι, παράλληλα με την κυκλοφορία του χριiματος (Α
- Α} τη μιιφιi :μπορική πι1pιιγωγι; ( Mu , Α - Μι) και
την εμποριο; σιJναλλαγti (Α - Μ - Α ' ) αναπτύσσεται η ορ­
γανωμ�:νη παραγωγή γtυ την αξιοποίηση του κεφαλαίου:

Α - Μ \ mρ
ft
.... Ρ , 1' , Α·

Ένας :πιχ:ιρηματiις. που δΗιfΜτ:ι μια ποσότφα χριi ματος

Α. αγορiζ.ι rμπορ.ι'>ματα Μ (μέσα παραγωγ)ς ηψ �αι δύναμη

11)
 Η ΙΣΤΟΙ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π lΤ Λ Λ Ι Σ 1 0 Υ

:ργασίας fι). κω τα συνδυάζει στην πιφιηωγή ) :μπορι:ομ(ι­

των. που 11φέρουν)) μια αξία Μ '. ιινιίηφη uπό τ φ' αξία τω\· Μ
Η πώληση των tμπιφωμιiτων uυτών Οα του επιτ ρέψει να .ι­
σπράξει μια ποσότητα χρή ματος Λ ' = Α +Δ Λ .
Η βιοτεχνία είχ ε ήδη βάλει τις \άσ:ις γι· ΙJtιl τ ψ :ξ:λιξη
και το εργοστάσlΟ την πριιγμιηοποiησε. Και μάλιστα ωκο­
λότφιι 1 πό τις πρσβλ-: ψ η;. εΦόσΟ\' ο α: συγzρονισμός της α­
γροτικής πuραγωγι1ς πολλαπλασίασε το' πληθυσμό τω\' πό­
λεων και προσέφερε άφθονα και φθηνά φγuτικ: χέριu
Στο εξι)ς. και ενό η κριιτικτί σιJσσιiφηJσΙl πυνεχίζ:ι την πο­
ρ:ία που χιiραξαν σι προηγοι"ιμ:νσι ωώνες (δρόμοι. διώrιη.ς.
λι.νια. στόλοι. μέσα διοίκησης), η αστι .:ι) συσσώρευση uιο­
Οετεί μιαν αποΦαστικι) στροΦτί : συνεχίζει για ένα διάστημα
την επαύξηση των ιδιωτικών πcριοuσΗ6ν και των αποθεμάηον
των εμπορευμάτων. αλλά παράλληλα στρ:φ:ται )λο κω πι:ρισ­
σ>τcρο προς την αξιοποίηπη του παραγωγικοίι κΕφαλαίου
(πριίηες ύλ:ς. μηχανήμιηα, φγοσ.σια).
Διορατικά πνεύματα, όπως ο Κενέ. ο ΊΊργκό. ο ΣμιΟ αντι­
λαμβάνονται γρήγορα την εμπέδωση της καινούργιας λογικι)ς:
απόσπαση από την παραγωγική εργασία. ενός Ηκαθαρο(ι
προlόντορ). ποιι :πιτρέπει την ανηγκαίιι �<πιστωδότησψ) γιιι
tlν ΕγΚαΗί:σταση, τη διειριΝση κω τη βι:λτίωσι1 των βιiσ:ων
της παραγωγής.
Κtφιος παράγοντας της κίνησης αυτι)ς είναι 1 αστ:ι) τάξη.
που διαμορΦώνtται από τους τραπεζίτες. τους εμπόρους. rouς
μ:τuπράτ:ς. τους πλούσιοJς βιοτ;χνες. κω. στην Λγγλίιι. υπό
μια μερίδα της αριστοκρuτίιις. Αυτι; η ν:α κυρίαρχη τ:ξη ι":χΕι
για σύνΟημα μια λέξη : ελευθερία.
Στην Αγγλία. όπου συμμαχεί με το Κ ράτος. εννοεί πάνω rιπ·
ι'Jλα την οικονομική ελειJΟερία: ελευθερία στο εμπόριο. στην
παραγωγή. στην πλη ρωμή 6πο το δυνατόν χιψηλότερων μι­
σΟών . . . μ· άλλα λόγια ελευΟερία άμυ\'Ηζ :νάντια στοίς σιινα­
σπισμούς των εργατών και στις εξεγέρσεις ωυς
Στη Γαλλία. iπου διατηρ:ίται σc απόσταση από το Κ ράτος.
καταπιάνεται �ιε την πολιτική :λ:ιιΟερίιι: κατάργι1σι1 τ@· προ·

1 16
0 ΑIΩΝΑΣ ΤΩΝ Τ>ΙΩΝ : Ι Ι Λ Ν Α�Ί ΑΣΕΩΝ

νομίων. σύνταγμα. νομιμότητα. Ωστόσο δε λείπουν ού-ε από

:δι) οι 6λ:ψ:tς του οικονομικοι) Φιλ:λ:υΟ:pισμοίι.
M. rη γαλλική κιι ιψερικάνtκη Επανίσωση. μ: rηv ξi­
πλωση της λεγόμενης ({βιομηχανικής επανάστασης». αρχίζει
μια καινούργια nτρίοδος. που χαρακτη ρίζεται από την αδιαφι­
λονίκητη ίνοδο τοιι καπιταλισμού

1 17
3. Η α δ ιαφιλο vι"( η τη ά νο δος
το υ 6 ι ομ ιιχανι (ού (α π ι ταλι σμ ού (1 800- 1 8 70)

Ά ραγε διακρίνεται εύκολα η διαδρομή που καλύΦΟιικε σε

διάστημα τριών αιώνων; Στα 1 500. στο όνομα του Θεού κuι τοJ
θασιλιό. πάνοπλες αποστολ:ς. κατακτούν τ:ρiστι:ς π:ιιοχ:ς
της βόρειας και της νότιας Αμ:ρικτiς. σΦiζουν. ληστ.ύοιJV και
φ:ρωυν πίσω μυΟικούς Οησαυρούς. Στο τέλΙς του 1 8ou αιώνα
στο όνομα της Φύσης και της ΕλευΟερίας, οι οικονομολόγοι,
διερευ•ώντας την προέλευση του πλούτου. π:ριγpάφουν τις
συνθι]κες της συσσώρευσης του κτφαλαίου.
Στην ιφχιl ο λόγος αφορi τον πλοιJτο του ηγεμόνα. Στη συ­
ν�::ια την ιωλή οικονομική κατάσταση του βασιλικού ταμεί­
ου. καΟώς και τον πλουτισμό του έθνους. χάρη στις εξαγωγές
Έπειτα. με την ίδια οπτική. υμνολογείται η σημασία της εθνι­
κής εργασίας και των βιοτ:χνιών. Τιίφα, βγαίν:ι στο Φως η
παραγωγική :ργασία: η :ργασίι ποιJ :πιτρ.π:ι τ11ν απόσπαση
του πλεονάσματος. δηλuδιi του μέσου που εξασφαλίζει τφ· πα­
ραγωγή σε μια διευρυμtνη κλίμακα.
Γύρω από το βασιλιά συσπ::ι ρι:ται η :lνικιi ::ν ότητα. ε­
νάντια στη Φ:ουδαρzίn, αλλi :νiντια κω στους άλλους βασι­
λιάδες. πφνώνηις μ:σα από μιι φρικτή διαδοχή αλλεπάλλη­
λων πολέμων. Η ανερχόμενη τάξη. προκειμένου να αναπτυ­
χθεί. στεγάζεται κάτω από τη βασιλική εξουσία και ενάντια
στην αριστοκρατία. Χρησιμοποιεί εμποροκρατικtς ιδέες γιι
να προωθι]σει τι δικi της συμφέροντα. μέχρι που τα ισχυρ'ηε­
ρα και προοδευτικότερα τμψιατά της υιοθετούν τις φιλελεύθε­
ρες ιδέες. Κατά τα τέλη του 1 8ου αιώνα, η ιδtα του έθνους έρ­
χ;τω σ; uντίθ:ση μ: το βασιλιά.

1 18
Η ΑΛιΑΦIΛΟ Ν ι Κ ΗΊΉ ΑΝΩΛΩ: ΤΟΥ Κ Λ ι ι ιΤΛΛιΣΜΟΥ

Ο Θεός και η αριστοκρατία. η Οιησκεία και η τάξη ποιι

κληροδότησε 1 Φ:οιJδαρχία, :ξασΦάλιζαν την κοιν\•ική συ­
νοχ ή . Μ ε τη ΜεταρρίιΟμιση ο Θ:ός κατακ:ρμuτίζ:τω κιιι οι
ΦιλόσοΦοι τον aποσυνθέτουν τ] τον καθιστού' αφηρημένη έν­
νοια. Η αριστοκρατία, στριμωγμένη ανάμcσα στο βασιλιά και
την αστική τUξη. αρχίζει να χιiνει τη διJνιιμη και τα π ρονόμια
ι ης. Ο προβληματισμός γύρω από το κοινωνικό συμβόλιιο. τα

πολιτικά καΟcστώτα και τη δημοκρατία, Οα προσφέρει στην α­

στικτ] τάξη τις Οcσμικές μορφές και τη δικαίωση των τίιπων
διακυβέρνησης που την :ξυπη ρ:τούν, από την άποψι1 ότι Οα
μπορεί να ασκήσει πiνω τους τον έλεγχό της: στο εξτ]ς. η α­
στική τάξη μπορεί να ζήσει και χωρίς βασιλιά.
Σ' όλη αυτή την περίοδο, η αποικιοκρατία. 1 αρπαγή. η σω­
γνή εκμετάλλευση των σκλάβων. τόσο αυτών που μεταφέρΟη·
καν από αλλού. όσο και των ιΟαγενών που δtοι]καν με αλυσί­
δες. αποτελοΊν μια θεμελιώδη πηγ] πλουτισμού για τις αποι­
κιοκριηικι: ς χώρες. Κατά το 1 6ο αιι1νιι. ω προϊόντα αυτι]ς της
πηγής περνούσαν πρώτα από τα βασιλικά Οησιυροφυλάκιu
Κατά το 1 7ο αιώνα περνούν από τις καταθέσεις των αποικιο­
κρατικιδν cταιρειών. Αλλά ήδη οι συγκρούσεις των συμφερό­
ντων παίρνουν σημαντικές διαστάσεις α•άμεσα στους αστούς
της Ευρι>πης κω τους αστούς των ιποικιών. Οι τελ:ιηιίοι ιφ­
χίζουν να μιλούν για .λ.υΟερία και δημοκρατiu. ιδέες που ;ι­
σι]γαγω• βέβαια από την Ευρώπ η . Βέβαια η εl..ευΟερία και η
δημοκρατία τους αφορούν την αντίΟεστi τους προς τους Ευρω­
παίους αστούς. γιατί την ίδια στιγμή στις αποικί:ς :κμ:ταλ­
λcι)ονται μ: τον πιο απiνθρωπο τρόπο ωυς σκλάβοος κuι
σφάζουν τους ΙνδιiνοιJς.
Μονοπώλιο και ανταγωνισμός: κρατική παρέμβασι1 και ι­
διωτική π ρωτοβουλία. παγκόσμια αγορά και ::θ νικό συμφ:ρον.
σ:: πολυποίκιλες μορφές, συμμετέχουν άμ:σα στη διαμόρφωση
ωυ καπιταλισμού. Και η διαμόρφωση αιJτή :νθuρρΊνεται α­
,
διάκοπα από τις :Ονικ:ς τiξ:ις. υποστηρίζεται και προασπiζ:­
τuι από τα :Ονικά κράτη. πληρώνεται από τους εργαζόμενους
αυτών των χωρών καθώς κι από τους υποταγμένους λαούς σ·

119
 Η .ΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛIΣΜΟΥ

όλο τον κόσμο.

Στο διάστημα 1 790- 1 8 1 5. αυτό που τραβάcι πάνω απ· όλα την
προσοχι) του κόσμου. είναι η λάμψη της γαλλικι)ς ::Ην.στα­
σης κω οι :όλ;μοι που συγκλονίζουν την Ευρι>π η . Λιγότερο
εντυπωσιακή είναι μια άλλη επανάσταση που γίνεται στην Αγ­
γλία, όπου εγκαΟιδρύεταt και διευρύνεται καθημερινά η καπι­
ταλιστικι) λογικι) της παραγωγι)ς: αμετίλλευση :νός αιιξα­
νόμενοιJ αριθμού Εργαζομένων και μαζικι) πιφαγωγή όλο και
περισσότερων εμπορευμάτων, ιλιγγιώδης συσσώρευση του
πλούτου. στον ένα πόλο. διεύρυνση και χειροτέρευση της α­
θλιότητας. στον άλλο. Mc την εκβιομηχάνιση του 1 9ου αιώνα.
η λογική αιJτιl Οα περιβληΟεί βίαια σ: όλο και π:ρισσότ:ροJς
τομείς της κοινωνίας.
Με την αλλαγή του αιώνα, αιχμη ρές ιδεολογικές συγκρού­
σεις Οα υπογραμμίσουν τις αντιφάσεις που καλλιεργεί αυτή η
εξέλιξη.

Με την αλλαfή του αιώνα, ο σεισμός των ιδεών

Κατά τα πρώτα χρόνια του 1 9ου ωώνα, η καπιταλιστική α­
νάπτυξη της βιομηχανίας, που ξεκίνησε από την Αγγλία. απέ­
χ:ι ακόμη πολύ από τη Φάση της κυριαρχίας της. Στο προσκή­
νιο έρχεται βέβαια μια καινούργια γ:νιά βιοτ:χνιJν. :ιγοστct­
σιαρχών ι) και «βιομηχάνωνιι (Ζ. Μ π . Σ:. στη Γαλλία. Ν τ . Ρι­
κάρντο στην Αγγλία. για νι1 περιοριστούμε μόνο στους τυπι­
κοίις εκπροσώπους της). αλλά είναι πολύ νωρίς ακόμη για να
μιλήσει κανείς για μια συνεκτική βιομηχανική αστικι) τάξη.
Οι ::ρ γάπς των ::ρ yοστασίων. που ανάμεσά τους :να μΕγiλο
μέρος είναι γυναίκες κιι πωδιi. υποβiλλονται στην ανελέητη
π:ιθαρχία της μηχ1νοποιημ:νης παραγωγή ς και στην τρομα­
κτική απειλή της ωμής εξαθλίωσης: ασταθείς. ξ::ρ ιζωμένοι, α­
καλλιέργητοι, δε συνθέτουν ακόμη μια συγκ::κ ριμtνη τάξη
Αντίθετα. οι τάξcις της παλιάς κοινωνίας ::ξ ακολουθοι)• να
κpατοιJν τη θ:ση τους: αριστοκρατί(L και μεγαλοιδιοκτι)τες της
γης. καλλιεργητές, τεχνίτες, μικρομαγαζάτορες. Δείχνουν :ά-

1 20
Η ΑΔΙΛΦIΑΟΝΙ ΟΙτΙΙ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ

ποιαν ;υuισΟησία στην αλλαγή . που αρχίζει να τους επη ρεά­

ζει. Συχνά από τη μεριά τους. ακοιJγονται οι Φωvtς διαμαρτυ­
ρίας. που είτε επικρίνουν τις τρέχουσες μεταβολές στο όνομα
των αξιών του παρελΟόντος ( Μ πάρκε στην Αγγλία. Μπο·άλ
και Μ �:στρ στη Γαλλία). :ίτc καταδικάζουν την καινούργια κα­
τάσταση στο όνομα μιας ουτηκι)ς κοινωνίας. όπου οΦ:ίλουν
να κυριαρχούν οι έννοιες της λογικής και της ισότητας ( Γκό­
ντουιν και Όουεν στην Αγγλία. Σεv-Σιμόν και Φουριέ στη Γαλ­
λία).
σ μ:γάλ:ς ιδ6:ς που προβάλλονται από αυτές τις Φωνές δια­
μαρτυρίας. σε ιiλλες π:ριπτώσ:ις :παναλαμβάνονται έντονα
κατά τη διάρκεια του π ρώτου μισού του 1 9ου αιώνα, σε άλλες
σ· όλη τη διάρκεια του αιώνα, ενώ σε άλλες εξακολουΟούν να
aντηχούν μέχρι σ;μερα.

I . Οι Φτωχο{ και οι πλούσιοι

Με τη σειρi του. και κοντi στους iλλους, ο Γκόντουιν κα­
ταγγέλλει την ανισότητα και τους πλούσιους που την απολαμ­
βάνουν:
Υπάρχει cίρα(ε κάτι πιο βλάσφημο από τη συγκέντρωση του
πλούτου και κiΟ: πολυτ:λ;ιuς στα χι:ρια τΙ' λίγων. και tη'
πλήρη αποστέρηση ακόμη και των στοιχειωδέστερων μέσων επι-
5ίωσης ιπ6 του; πολλοιί;: Μ ποροι'ψ; να υπολογίσοψt ότι ο βα·
σιλιάς. ακόμη και σc μια πcριορισμtνη μοναρχία. εισπράτttι σαν
ιιμοι6ή tοιι λ:ιτοtφ'(ήματός του :να εισόδημο που ανηστοιχ;ί μ:
την ερyασiα πενήντα χιλιάδων ανθρώπων! Και μπορούμ: 'α
προσΟt:σοuμ; σ· όλα αυτι.. τα εισοδήματα των συμβούλων του,
των ευγ;•ών του. των πλούσιων αστώ\' που επιδιώκουν α μι·
μοι)νηιι του; αρισωκράτες. των παιδιών και των συμμάχων του
Εi\'αι λοιnόν αποδεκτό σ: τ:τοι:ς χώρ:ς, οι κατώτ:ρ:ς τιίξεις της
κοιν6τητας να εξαντλούνται κάτω από το βάρος που ωυς επι6iλ­
λ:ι ο ανιιπόΦορος μόχΟος και η αβάστακtη αΟλιότηtα: ιΜ
Ήδη διακρίνουμε την καταγγ:λία της εκμετάλλευσης της
εργασίας:

121
 Η ΙΗΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ ! Ι tτΛΛJΣ10Υ

Σ: μω πολιτισμ:νη ΚΟΙ\'W\'ίιι. κάlc πλούτος εί\·αι προϊόν της

ανΟρώπινψ; cπιτιjδευσης. Το να ;ί\'Uι κuν:ίς πλούσιος σι]μUί\·;ι
ότι κuτέχ;ι t•α\' τίτλο. που του επιτ ρέπει να αρπάζει το προϊόν
της επιτιjδευσι1ς των ίλλων ηνΟρώπων ( . . . ) . Το κυρίαρχο τμήμα
που κυΒερ'ά την κοινότητα μοιάζει με το λιοντάρι που κυνηγά
τα πιο αδύνατα ζώα. Ο ιδιοκτήτης της γης εισπράττει για τον
ιιυ τό του έ\·α δυσανάλογα μεγάλο μέρος του προϊόντος. ενώ ο
κεφαλαιούχος που τον ακολοJΟεί ητι οδ;ικνύ:ηιι :ξίσοιι iπλη­
στος. Κι όμως Οα μπορούσαμε να ζιjσουμε χωρίς τις δυο αυτές
·τάξεις. με τη μορΦή που εκδηλώνοντιιι σήμερα. χιίρη : :νι δια­
Φορ:τικό :ίδος κοι·ωνιις ( ... ) . Γιατί είναι το σύστημα που επι·
τρέπει σε έναν άνΟρωπο να κατέχει τα προϊόντα του επιτι]δεύμα·
τος των ίλλων ανΟρώπων. Δ.ν υπ(φχει σχεδόν κανένα είδος
πλούtου. εξόδου ή πολυτέλειας σε μια πολιτισμένη κοινωνία.
ποιι 'l μφ· προ:ρχ:τuι uπό τη χει ρωνακτική :ργuσίu ( ... ) . ΚάΟ:
ά-θρωπος μπορεί να υπολογίσει, σε κάθε ποτήρι κρασί που πίνει,
σι: κάθ: στολίδι που Φορi. ΠΊσοι ίλλοι ίνΟρωποι καπιδικiστη ­
κ α ν σ τ η σκλαβιά κ α ι τ ο ν aπλήρωτο μόχθο. σ τ η ν ανεκπλήρωτη
ινάγκη και την ανεπαρκή τrοΦιi. στη σκληρι] ακαπίπαtιστη δου­
λειά. στη\' περιφρονητέα άγνοια και στην κτψώδη έλλ.ιψη σu­
νιισΟημάτων, για να του προσφέρουν αυτά τα πράγματα πολυτέ­
λειας ( . . . ) . Η ιδιοκτησία παράγεται από την καΟημερη•ή .ργασία
τω\' ινθρώπων τοιJ σήμερα. Όλα όσα κλη ροδότησαν οι πρόΊονοι
στους πλούσιους του σήμερα, :ίναι 6·ας ΚΟΙ\'ωνικός τίτλος που
τοιις :πιφiπ:ι να καταληrτ:ύσιιν τον πλησίον τους και ω
προϊόν που παράγει ο πλησίον 1 ι .

Ατοκαλύπτει λοιπόν την κοινωνική λογικιl της εκμετάλλευ-

σης:
Αν η α•ισότητα ιJποχρtιν:ι τη Φτωχότηχι �ι:λιι τ η ς .::ο ινότη­
τας \'Ο υποτάσσονται στη μοίρα τους .::α ι να αναζητούν. για U ;­
πιΒιώσου•, να γίνου\' μισΟωτοί Jπη ρ.τ:ς. ερΊrίτες του πλούσιου.
η ανισότητα αυτι] δε\' μπορεί να διορΟωΟεί uπό .::α μία κυΒ:ρ\'ηη­
κ ή παρtμβασ η . Κ ι όταν Φτάνοψε πλέον σ' αυτό το σημείο είναι
τολύ αργά να βάλουμε φραγμό στον πλουτισμό του πλούσιοη κω
στην ιΟλιότητι των Φτωχιιν. ι6S
Και η λογική της εκμ:τάλλ:υσης :ισ.λλει στην τεριοχή
των ιδαδv και τωv αξιών: ((Το πνεύμα της καταπίεσης. της uno·

1 22
Η ΑΔIΑΦΙΑΟ Ν Ι Κ ΗΙΙ ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Α ΙI I \ Α Ι Σ Μ Ο γ

δούλωσης και rης καrάχ ρησης είναι οι φεις άμεσοι καρποί

tου σημερινού συσrήματος της ιδιοκτητίαςιι 1όό.
Ο ι.ρωμένος Τόμας Pόμttρf ΜάλΟους παρατηρεί την ίδια u­
νισότηω. την ίδια αΟλιότητα. την ίδια συνφι6ή των πω αδύ­
ναμων, αλλά αυτός στρtφει το κατηγορητήριο ενάντια στους
φτωχούς. Ξεκινά ηπό διJο συλλογισμοι") ς:
Πριiηον. η τ ρ ο φ ή :ίνuι ιιπιφαίτητη γιι τ ο ν ίνΟρωπο. Δ:ύτε­
ρον. το πάθος ανάμεσα στα φω.α είναι αναγtωίο. �ω θα διατηρη­
θεί γω πίντΗ ( ... ) . Σι"ψΦωνιι μ. τους δυο Ηυτοι)ς συλλογισμούς
ποu τους θεωρώ αναμφισβήτητους. υποστ η ρ ίζω όη η δύωμη τοu
πληθυσμού εi·αι ιπείpως μεγιιλύτεpη σε σύγκρισιι με τιι δύναμη
τιις γις 'α nαίγει τα αωγκαiα για την επιβiωση των ανΟρώnω\'.
Ο πληΟuσμός. αν δεν συναντjσει εμπόδια. πολλαπλασιάζεται κα­
τά γεωμ:φικιi ιφ6οδο. :νι τα αναγκαία για την επιβίωση που
παίγει η γη αuξάνονται κατά αριθμητικιi πρόοδο. Μ ι α στοι­
χειώδης γνώση των ιδιοτήτων των ιφιΟμών :πιτ�:π:ι νι κατι­
vοήσει κανείς τη' τεράστια διαφορά ανάμ:σα στψ· πρώτη δύνα­
μη �αι τη δεύτερη
ι:κ\\•ώνως από το νόμο της φύσης μας που επιβάλλει τη δια­
τροφή σαν αναγκαιότητα για τη ζωή του ανθριόπου. τα αποτελέ­
σμιτι τω\' δύο άνισων δυνiμ.ω\' οφείλουν να θ.ωρηθούν ίσα.
Π ράγμα που σημαίνει ότι η στέρηση των αναγ�αίωv για τη ζωή
:νεpγεi σιν ένιις φιγμός γω τη δι"ιναμη του πληθυσμού. Η στέ­
ρησιι οΦείλει να κάνει εμΦα'i τη\' παρουσία της. και να γίνει αι­
σΟητή σ ' :να μ:γι. λο ηηi μα της ιν0ρωπότητας 161 .
Ο ΦιλάνΟρωπος, όπως και ο νομοθέτης δεv μπορούν να
προσφέρουν rίποτα: ι<Οι πλούσιοι δεν έχουν τη δυνατ6τητu να
προσφέρουν στοιJς Φτωχοίις απασχόληση και ψωμί, καt κατά
συνCπΕια. η Φίση των πραγμάτων. τους απαγορεύει να απαι­
τούν ψωμί και απασχόληση από τους πλούσιουςιι'11 ι<Καμία
Ουσία από μέρους των πλουσίων, και προπάντων σε χρήμα. δεν
μπορεί να αποτρέψει την επιστροφή της δυστυχίας στις κατώ­
τερες τάξ:ις της κοινωνίας ( . . . )�> 1 69 . Ο ΜάλΟους βλέπει το όλο
πρόβλημα από την άποψη της ατομικής ηΟικής: <ιΕξαρτάται
απ6 τον καΟένα να παλέψει για την :υτυχία t ου. έτσι ώστε χά­
ρη στην εργασία και την οικονομία. να έρθει σε Οέση ν' αντα-

1 23
 Η IΣ"IOI'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π iτΛΛIΣΜΟΥ

πο.:ρ \Οεί στις ανάγκες της οικοyCvει.ς του)) ι 'ο. Κτ. σ':πεω.
ο φτωχός. ο εξαΟλιωμ:νος κρίνeται ένοχος. επειδή αρνήΟηκε
να υπακούσει στο νόμο της Φtίσης:
Ας αΦιjσοuμε λοιπόν να επιβληθεί σ' ιηιη'J τον :νοχο ίνΟιπο,
η ποινή που τον κυταόίκασε η Φίιση. Γιατί οι ε\·tργειές του δε
συμμορφώθιικαν με τη Φωνή της λογικής που του εκδιιλώθηκε με
σuφή\':ια. και δεν μπορ:ί να κατηγορήσει κω•έναν α\' η δράση
που επέλεξε οδι]γησε σε θλιβερά αποτελέσματα. Και θα πρέπει
\'Η του απαγορ:υτ:i ακόμη και η προσέγγισιι στη 6οή0:ια που
προσΦέρΟU\' οι ε\·ορiες. Γιατί αν η ιδιωτικιi ελεημοσύνη του
προσφι: ρ:ι κίποιιι βjθ:ιu. το συμφ:ρον llζ ανΟρωπότηtuς ιπι­
γορcύει στη 6οιj0εια αυτιi να πάρει τις διαστάσεις της αΦΟονίας
Κ ι αυτό γιιτί ιτρ:π:ι να μiU:ι. ότι οι νόμοι της ΦιΚJης, δηλιδή οι
νόμοι του Θεού, τον καταδίκασαν να ζει μc βάσανα. για να τψω­
ρήσοιιν ]V ιιιΟάδ;ιά toιJ, που τόλμησε νu τους πιριβιίσει ( . . . ).
Και πά\'ω σ· αυτό Οα μτορούσε να παρατηρήσει ίσως κανείς όη
είναι σκληρό για μια μητέρα :αι για μερικά παιδιά \'α υποφέρουν
εξαιτίας της κακής συμπεριφοράς τοu αρχηγού της οικογένcιας.
αλλά και σ ' αυτή την περίπτωση π ρόκειται για την εΦαρμογιi του
αμετάκλητου νόμου της φιJσης. ι 7 ι
Στο Δοκiμιο πάιιω στην αρχή rov πληΟvσμού ( 1 803) ο αιδε­
σιμότατος Μάλθους επεξεργάζεται ακόμη καλύτερα ης παρα­
πάνω ιδέες και Φτάνει μάλιστα το όριο του λυρισμού σ · ένα
κομμάτι. που αν τον :κuν: διiσημο στην .ποzή του. παραλ.i·
φΟηκε στη συν.χ.ια από τις .παvεκδόσ.ις του :ργου:
Έ·ας ά•θρωτος που γcννιέται σ' iνα κόσμο του ήδη κατtχεται
ιιπi τους iλλους. αν δεν μπορεί να τίρ::ι τίποtα από τους γον::ί ς.
που δικαιωματικά πρέπει να τους ζητήσΕΙ . .:ι αν η .:ο \·ωνία όεν
:χη α•ίyκη ατό την εργασία του, τότε δεν έχει κα\•ένα δικαίωμα
να ζητήσει έστω και την ελάχιστη τροφή, κuι στην πραγματικό·
τητα σαν άτομο, περισσεύει. Στο μεγάλο τραπέζι της Φύσης δεν
υπάρχει κάποιο πιάτο γι' αυτόν. Η φύση ΙΟ' προστάζ:ι να Φύγn
από τη μ:ση. και θέτει ήδη σε κίνηση τους μι αανισμούς του
μπορούν 'U επιβάλουν τη Ο.λησή της. αν δ:ν τροστpiξ:ι στην :·
λ:ιΗιοσί\'η ορισμέ\·ων ατό τους .:α λεσμένους. Οι καλεσμένοι
στρψώχνονται γω \'α του κάνουν Utση κω ιι,· ίδια στιγμή και
iλλοι τιριττοi εμΦα•iζο\·ται και απαιτούν την ίδια παραχώρηση

1 24
Η ΛΔIΑΦΙΛΟ Ν Ι Κ Η η Ι ΛΝΟΛUΣ TUY Κ Α Π IΤΛΛΙ.ΜΟΥ

για λογαρωσμό τους. ΞuΦνικά κυκλοφορεί η φήμη ότι υτιίρ­

χουν τροφές για όλους όσους το :τιΟυμσι)\·. ΊΖτσι η ξιι και η
αρμο\·ίιι που ετικρατοι"ισε προηγουμένως στο τpατζι δι:ταρύ.σ­
σ:ται. Ι\ uφOo\·iu ποιι απολύ.μβ:ναν οι .:α λ:σμένοι :ιιτινtά συζη­
τήσιμη. Η ευτυχία των :αλεσμένων καταστρέφ:ται αιτό το Οέuμα
tης αΟλιόΙιtας και τις :νοzλήσ:ις που προι: ρχονται ατό κάθc ά­
:ρη της αίθουσας. Οι υπεύθυνοι για το σ:ρβi ρισμα τω\" κιλ:­
σμ:νων αγανακτοι"ιν, γιιηί μ: )λη αιηj την :ατάσταση τοu προ­
κλήθηκ: δα :ίναι πλέον σ: Ο.ση να μ:τρή σοtJ\' ης Η\"αλογiες.
όιτως ήξεραν να :ά\•Ου\' στο παρcλθόν. Οι λίγοι .:α λ:σμένοι του
δ.χΟη:αν πρώτοι 0\" τεριττό .\·άμ:σιi τους :ιιτιιλιι6uiνουν πολι")
οργά το σφάλμα τους να παραβιάσουν ης αυστηρές διuτιy:ς της
μ:γίλης κιφ ίιtς του τραπ:ζωιJ . 11�
Βλέτουμε λοιπόν μ: ποιο Οαιψαστό τρόπο καλούντJΙ οι ευ­
λαβικ:ς ψυχ:ς να ωφ:ρουν το Οέαμα της τρομακτικιlς εργα­
τικής και λαϊκής υΟλιότητας της εποχής. Οι οικονομολόγοι.
σαν εκπρόσωποι του ορΟολογισμοιΊ, Οα αναλάβουν να υποδεί­
ξουν την <ιεπιστημονική αναγκαιότητω) της αθλιότητας. Rρι­
σκόμαστε πλέον αρκετά κοντά στο ((σιδερ�:νιο νόμο των μι­
σΟών)Ι! Ο Ζαν Μπατίστ Σε, περιγρiΦει τον τρόπο που αντιλιφ­
βύνετω τη μισΟοδοσία: <ι "Οταν ( ... ) η ζήτηση είναι κατώτερη
από την ποσότητα των ανΟρώπων ποu προσφέρονται να δου­
λέψΟυ'. τότε οι αμοιβές τους πέφτουν κάτω από το αναγκαίο Ι>
πίπεδο που εξασφαλίζει τον αριΟμό της τύξης τους. "Ετσι οι
οικογένειες με τα περισσότ:ρα παιδιά κω τους π:ρισσότερους
ανίκανους για εργασία. χύνονται . Τότ: η προσΦοrύ εργασίας
πίΦτ:ι. Κι :Φόσον rφοσψ:ρεται λιγότερη εργασία. η τιμή της
ανεβαίνει"17\ Ο Ρικάρντο, αφού περιγράψει την ίδια διαδικα­
σία. την κρίνει απαραίτητη: (( Όπως συμβαίνει με κάθε άλλη
σύμβαση. οι μισθοί οψείλουν να διαμορφώνονται από τον άμ:­
σο και ::λ εύθερο ανταγωνισμό της αγοράς και να μην κιιΟορί­
ζονται ποτέ από την παρέμβαση του νομοθέτη». Αντίληψη που
τον οδιπ έ ί στην κιτιγγ:λίι τω\' αγγλικώ\' νόμων για τους
φτωχοΊς: ιιΓιατί αντί να πλουτίζουν τους Φτωχούς. τείνουν να
κάνουν φτωχότερους τους πλοιΊσιουρ)ι 74 .

125
 1 1 1 - "ΟΙ'ΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΓ Λ Λ Ι Σ � 10Υ

2. Οι δυο ου τοπiες αvτμ:τωπ:ς

Σε '(f.\'ικές γραμμές. ι)δη από rην αρχιi τοη \ 9οι αιώνα. δια­
μορφώ\'0\'ται δυο οιJτοπιστικί οράματα uναφορικά με το μέλ­
λον τοJ κόσμου. Και ω δυο προσφέρου' εγγυι]σεις για rην ευ­
ηιzία όλων. Από τη μια μεριά το ΦιλελεύΟφο όραμα. κι από
την άλλη εκείνο που θα θεμελιωΟ:ί πiνω στην οrγί\'ωση της
κοινωνίας. και Οα ονομαστεί κατά το δεύτερο μισ) του αιώνα
((σοσιαλιστικό}>
((ΑΦι\ση: 'U το κάνουνΗ (IΙisscz-fairc) διακή ρυξαν ο Τιργκι)
κω ο ΣμιΟ ενάντια στις σuντεχνί:ς. στην :μποrοκρατικιi πολι­
τικιi. στα μονοπώλια των μ:γάλων εται ρ:ιών και σης προνο­
μιούχες βιοτεχνίες. ((ΛΦΗΣΤΕ Ν Α ΤΟ ΚΑΝΟΥ Ν>> χωρίς κα­
νέναν π:ριορισμ6. βροντοΦων.ζουν οι (ωικονομολόyοι>> του
\ 9ου ωώνα!
Για το Σε. οι έν,·οιες της Ιδιοκτησίας. της Ελευθερίας κω
της Ευημερίας είναι αλληλένδετες: ιδιοκτησία του παραyωyι­
κού κεφαλαίου και των εισοδημάτων που μπορεί να αποδώσει.
Ελευθερία της χρι]σης του κεφαλαίου: ((Κάθε πφιορισμός που
δεν Είνω ινιηκαίος για την προστασία των δικιιιωμιίτων του
άλλου αποη:λεί μιαν απειλή ενάντια στην ιδιοκτησίω} 1 Η. Ευη­
μερία yια όλο.ις -για το φτωχό και για τον πλούσιο- γιατί τα
((συμφέροντά τους είναι ταυτόσημα>>. ΒC6αια. ((είναι μεγάλη
δυστυχία να είναι κανείς Φτωχός. αλλά ακόμη μεγαλύτερη να
π:ριβ.λλtτω αποκλειστικά από ΦτωχοιJς όπως ο ίδιος. Κι ό­
ταν \ανεiς στερείται από τα πλούτη Οα πρέπει να .Uχετιιι .α τα
αποκτήσουν οι άλλοι. Ένας φτωχός βρίσκει ευκολότερα τα
μtσα να κερδίσει τη ζωή του αν �ει σε μια κοινωνία όπου α­
ΦΟονοι)\· οι πλοιJσιοι, παri αν π;ριβάλλεται αποκλειστικά από
ΦτωχοιJς. Και σημειώστε ότι στην περίπτωση αυτή η ελπίδα
του φτωχού δε Οεμελιώνεται πά\'ω στη φιλανθρωπία του πλοιί­
σιου. Θεμελιώνεται πάνω στο συμφέρον του. Για το συμφ:ρον
του ο πλούσιος προσΦέρει στο Φτωχό μια έκταση για να την
καλλιεργήσει. yια το συμφέρον του πάλι του παρέχει ερyα­
λεία, λιπάσματα και σπόrους καΟώς και τροΦιl μέχρι tη συ-

1 26
Η ΛΔLΛΦLΛΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ \ 1 Ι ΠΑΛLΣΜΟ�

y\ομιδ1 η ' 7ο.

Για το Ρικiρντο. το ελ\θιρο πωχνίδι της αγοράς. μ· άλλα
λJγια ο νόμος t ll ζ προσφοράς \αι της ζ1τησ1ς. εξuσΦαλίζει
την ισορροπία: οικονομική ισορροπία. αλλά παράλληλα και ι­
σορροπία ανάμεσα στις τρcις τάξcις τη; \Οινωνίας (ιδωκτήτες
της γης. κiτο;:οι κι:Φυλυίων. :pγ1ζ6μ:,·οι). ιικόμη κι \' τα
συμφίροντi τοJς Φαiνονται ιιντιΦυτικi. Ισορροπία ακόμη α­
,·άμcσυ στα έΟνη. όπου το παιχνίδι του διαφορετικοι} κόστοιJς
παράγει τον ανταγωνισμό και η εξειδίκευση ερεΟίζει το αμοι­
βαίο :νδιαφtρον όλων.
Μ" αυτό το πνεύμα αναπη.!σσεται και διαδίδεται. αυτό που
Οα μπορούσιψ: να ονομiσουμ: <ΙΦιλ:λ:ιJΟ:ριl ουτοπίω�: η ι­
διοκτησία. η :Μ:\Ο:ρη πρωτο6οιJλία και το :λ:ιJΟφο παιχνίδι
της αγορίς μπορούν να εξασφαλίσουν ένα καλύτ.ρο μέλλον
για τον κόσμο. Συνέπεια αυτής της λογικής είναι ο μεγαλύτε­
ρος δυνατόν περιορισμός της παρέμβασης του κράτους: «Η α­
ποστολή της κυβέρνησης έγκειται στην προάσπιση της τάξης.
της ασφάλειας και της δικαιοσύνης. έγραψε ο Μπασ� ιά. Ότυν
ξεπερνά αυτά τα όρια. σφετερίζεται τη συνείδηση, την ευφυία.
την εργασία. με μια λέξη την !1ν0ρώπινη Ελευ0ερίιυ� 1 77. Κι1
για τα υπόλοιπα: «ΑΦι;στε τους να το κάνουν}}! Εμποδίζοντας
βέβαια τα (ανέντιμα πράγματα)>. Αλλά. ((σε ό.τι αΦορά τα α­
Οώα πράγματα. όπως η εργασία. οι συναλλαγές. η διδασκαλία.
η συνέλευση. η ένωση. η τράπεζα κτλ., απαιτείται απόλυτη :­
λι;ηθ:ρία. Το κράτος οΦ:ίλ:ι να κινΕίται ανίμ:σα σ; δύο πό­
λους: άλλα πpiγμuru α τα αφιjvει να rα κάvοvι κι άλλα πράγ­
μαrα να τα εμποδι'ζει α rα κάιιουν. Γιατί αν τα αφήνει όλα να
τα κάνουν. Οα απολαμβάνουμε ελευΟερία και οικονομική διοί­
κηση. επειδή τίποτα δε στοιχίζει λιγότερο. Κι αν τα εμποδίζει
όλα να τα κάνουν, τότε αλίμονο στις ελευθερί:ς και στα πορ­
τοφόλια μαρ> 178 •
Ήδη. εξαρχιiς η (<ΦιλελεύΟερη ουτοπίαΗ κομπάζει ότι τα ε­
πιχειρήμαη. της ;ίναι ((Οεμελιωμένα κατά επιστημονικό τρό­
πΦ>: ((Οι οικονομολόγοι (δηλαδή οι ΦιλελεύΟεροι). γράφ:ι α­
κόμη ο Μ παστtά. παρατη ρούν τον άνΟρωπο. τους νόμους της

1 27
 11 η:ΤΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ΙΤΛΛΙΣΜ)Υ

οργά,·ωσιjς του και τις κοι,·ιιινικι':ς σχ:σ:ις που προκιJπωιιν

από τους "6μοιις αυτούς>�. Σ' αυτιjν τ η \' αντίληψη ω·τιπαραΟ:­
τ:ι την ιίποψι1 των σοσιαλιστών: «Οι σοσιαλιστές προβάλλουν
μια κοινωνία Φανταστικιl και της προσδίδουν μιαν υπαρκτιl
ανΟριi)πινη κιφδι_ , 1 Ν _
Λ π ό τη στιγμιl ποιJ προβάλλει η «ΦιλελεύΟφη ουτοπίuι)
προκt)πτου\· κυι οι πολέμιοί της: οι ουτοπιστές της ισότητας.
τι1ς κοινωνικιjς δικαιοσύνης. της συλλογικότητας κτλ . . που
από το 1 830 κι έπειτα χαρακτηρίζονται γενικά με το όνομα:
σοσιαλιστές
Λπόδ:ιξη γι' uι1τ6. τα κ:ίμενα του Λ ' Α\•ζ και του Μπιφπ:φ.
ο 'φκος των Ίσων. την :ποχιi που μαίνεται ακόμη η γαλλική
επανάσταση. Τυπικό δείγμα. ορισμένες φράσεις από το Μ'ι·
Φέστο rωv Ίσωι·. γραμμένο από το χέρι του Συλ6έν Μ αρεσάλ:
Λαέ της Γαλλίας!
Εδώ και &κατένη: αιώνες έζησες σω· σκλάβος. ;ω ;ατά συ\·έ­
πεια δυστυχισμένος. Ει ;αι :ξι χρόνια κατιφ:ρν:ις ν ' uνασαί­
\'εις με δυσκολία. πιριμ:νοντας
ι την αν.ξαρτησία. την ωτuχίu
;ω τψ· ισότητα. Η Ισότητα1 Η πρΗη ωχ ή της Φύσης. η τρι Jτη
ινiyκη ωn α'Ορώπου, ο κύριος δ;σμός κάθε νόμιμης ένωσης
( .. .).
Ε. λοιπ6ν! ιtπό ε δ ώ ;ιιι ιμπρός απιιτο\ψε ν α ζοιίμε κ ι ι Η π;Οαί­
νουμε ίσοι. όπως yεννηΟήκαμε. Απαιτούμε τη• πραηιατική ισό­
τητιι. διιιΦορετικά το Οάνατο. Να τι μας χρειάζεται ( . . . ).
Η γαλλΙ;ή .πανάσταση δ.ν είναι παρά ο πρόδρομος μιας άλλης
εταν:σωσης, πιο μεγiλης, πιο Cνδοξης. ποιι Οα είναι και η tt·
λωταίu ( ... ) . ΉρΟ; η στιγμή να Ο:μ:λιιισουμ; ] ΔΗΜΟΚΡΛ·
Ί'ΙΑ ΤΩΝ ΙΣΩΝ. το μεγάλο ίδρυμα με α\·οιχτές τις πόρτες για ό­
λους τοuς α'Ορώπους. Οι μ:ρ;ς της μ:γίλης πηλινόρθωσης έΦηι­
σα'. Πειωσμέ,τς οικογtνει:ς. ελάτε να καθίσετε στο ΚΟΙ\•ό τρα­
πι:ζι που έστρωσε η Φύση για όλα τα παιδιά της ( ... ) . Από την ε­
πομένη αυτής της πραγματικής επανάστασης. όλοι θα που• κη­
τiπληκτοι: Πώς: Τόσο εύκολο πράγμα ήταν η ευωχία όλων μας:
Το μόνο ποu έπρεπ. να :iνουμ. ήταν νη τη )ιλήσοuμ:� Αχ. γιητί
δεν τ η Οιλιiσαμε 'ωρίτερα: 1��
Μίrτυρες της ουτοπίας της ισότητας είναι και ο Σεντ-Σιμόν

1 28
1 ΑΛΙΑΦΙΛΟΝ Ι Κ Η Τ Η ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ K A J ITAΛIΣMOY

και ο Φουριέ. θαυμαστές του Νειίτωνα καταγοητευμένοι από

την t:ννοια της αρμονίας της παγκόσμιας έλξης. Σ: {να όνειρό
του. στα \ 803. ο Σεντ+Σιμόν βλέπει τη διοίκηση της γης να α+
νατίθεται στο <<Συμβούλιο του Νειίτωνω>, που το αποτελούν ε­
πιστήμονες κιιι καλλιτέχνες18 1 • Στη ;ωpiα rων rεσσάpω\' κι­
vήσεωι ( I 80M) ο ΦουpΗ; ιντοτιίζει το σταθερό. γενικό και μο­
ναδικό νόμο της «έλξης του πάΟους>> και περιγράφει τις «Φi­
λαγγερ>, πλήρεις και aυτόνομες κοινωνίες από χίλια οχτακό­
σια άτομα. που κατοικούν στα iΙΦαλαγγιστ]ριω>. τα βασικά
κύτταρα της νέας «παγκόσμιας αρμονίας»>. Η ουτοπία βρίσκε­
ται εδώ. πανίσχυρ η : ζωντανή β:βαιότητα ενός άλλου κόσμου.
μιας άλλης κοινωνίας, ποη δ:ν .χουμε παρά να απλώσουμ: το
δ:ξί για να την πιάσοημε. Ο Σ:ντ-Σιμόν προσεγγίζει μ: μεγα+
λύτερη προσοχή το Οέμα του <iΕπιτηδει)ματος>>, δηλαδή τις
διάφορες μορφές της παραγωγικής δραστη ριότητας. Αναλύει
το ρόλο των ιδιοκτητών των μέσων της παραγωγικής δραστη­
ριότητας και στη συνέχεια στρέφεται π ρος τους εργάτες, όπου
διακη ρύσσει τη βcλτίωση των συνθηκών της ζωι\ς ((της πιο
πολυάrιθμης και πιο Φτωχής τάξηρ> 182. Ο Φουριέ επικrίνει τις
aσυνέπειες της κοινωνίας και τη χαρακτη ρίζΕι «ανάποδο κό­
σμο>>. Καταγγέλλει τη σκλαβιά στην ;<αηδιαστική εργασία»,
και προφητεύει έναν «κόσμο λογικό» -έναν <<καινούργιο κό­
σμο» που Οα π ραγματοποιήσει το <<συνεταιρικό κρ.τος» πάνω
στη βάση του «Φυσικού, :λκυστικοιί και αληθινοίι :πιτηδεύμα­
τορ>, που θα .χ:ι σαν πρότυπο την κυτταρική κοινωνία του
«Φαλαγγιστήριου». 1 � 1
Περισσότερο πραγματιστής, ο Όουεν αναδεικνύεται ύστερα
από μια cντυπωσιακ] σταδιοδρομία -διευθυντής πuριγωγ]ς nτ
κλωστήριο στα δεκι;ννιi του χρόνια, κάτοχος ενός μεγάλου
κλωστήριου στα εικοσι;ννιi- σ' ένα από τα πρώτα <<Κοινωνικά
αφεντικά)} της καπιταλιστικής βιομηχανίας: Το εργοστάσιό
του στο Νιου Λάναρκ, σ· όλη τη διάρκcια του πριτου τέταρ­
του του 1 9ου αιώνα. αποτελεί ένα πρότυπο. που έρχονται να το
cπισκεΦΟούν από παντού. Στη σηνέχ:ια ο Όου;ν καταπιiνπuι
μ: τη μ:τιpρύΟμιση ολ6κλη pης της κοιvωνίας. Θέτει υπό αμ-

1 29
 Η ΙΗΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙlΙΤΑΛIΣΜΟΥ

Φισβήτηση τη Ορησκεiα και την οικογένεια. μ; αποτtλcσμα να

χάσει την υποστή ριξη των Φιλ;λ:ιJΟερων αστών. Ιδρύει τη
Νέα Α ρμονία, στις ΗΠΑ, με στόχο την πραγματοποίηση της
ουτοπίας -μείγμα συνεταιρισμού και κοινοκτημοσύνης- κατά
τον τ ρόπο που τη φαντάζεται: μετi την αποτυχία ( 1 824- 1 829)
του πειράματος. γίνεται κύριος εμπνευστής του βρετανικού ερ­
γατικού κινήματος και στη συνέχεια ακούραστος προπαγανδι­
στής των πεποιθήσεων και των ιδεών του1�4
Έτσι, απtναντι στη φιλελεύθερη ουτοπία (που προτείνει
την εξασφάλιση της ανθρωπινης ευτυχίας μ: το ελειJθερο παι­
χνίδι της προσφορiς και της ζlτησης σε όλους τους τομείς).
αναπτύσσονται οι σοσιαλιστικές ουτοπίες (που προτείνουν
την εξασφάλιση της ανθρώπινης ευτυχίας με τη λογική και
ανθρωπιστική οργάνωση της κοινωνίας) . Η πρώτη επιωλύ­
πτεται πολύ yρι)yορα από ;πιστημονικο:ιδή επιχειριlματα
(11νόμος)) της πrοσΦοράς και της ζήτησης, i(σιδερtνιος νόμορι
των μισΟών. κτλ.), ενώ οι δΕύτερες εμφανίζουν μια τάση μ;τά­
πτωσης προς το μυστικισμό και τις ανορθόδοξες αιρέσεις. Η
πρώτη υιοθετείται καt χρησιμοποιείται από την εμπορευόμενη
πτtρυγα της ασ.ικής τάξης, κάθε φορά που παρουσιάζεται α­
νάγκη . προκειμtνου να διευρύνει το πεδίο της δράσης της (ε­
νiντια στοιJς κανονισμούς και τις ;νώσεις, ενάντια στα μονο­
πώλια και τα προνόμια, :νάντια στους νόμους προστασίας των
φτωχών. ενάντια στον προστατευτισμό). ενώ οι δεύτερες βρί­
σκουν ανταπόκριση στους τεχνικούς (Σεντ-Σιμόν) αλλά προ­
πάντων στους μικροαστούς (μαστόρους. μαγαζάτορες) και τα
λαϊκά στρώματα (ειδικευμ:νοι και χειρώνακτες εργάτες) .
Ο Μ α ρ ξ θα πrοσΦ:ρει σ τ η σοσιαλιστική ουτοπία την Επι­
στημονική της έκδοση, προβάλλοντας το Επιχείρημα -μετά
την ιστορικι) και οικονομική ανάλυση του καπιταλισμού- ότι
ο κομουνισμός είναι «αναγκαστικάιι ο διάδοχος του καπιταλι­
σμού. Στη συνέχεια, τα πολυάριθμα συλλογικά και συνεταιρι­
στικά επιτεύγματα. οι αναρίθμητοι λαϊκοί και εργατικοί αγώ­
νες. η διαμόρΦωση και η ωρίμανση των .ρyιιτικών τiξεων. θα
αναπτύξουν και Οα συγκεκριμενοποιήσουν το σοσιαλιστικό

1 30
Η ΛΔIΛΦIΛΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Ι Ι JτΛΛιΣΜΟΥ

3. Ποι α η προέλ ευσ ι7 του πλούτου:

Οι (Φιλ:λεύΟεροι) Οικονομολόγοι καταπιάνονται μ" αυτό το
θεμελιώδες ερώτημα ξεκινώντας από το έργο του Άνταμ ΣμιΟ.
Η όλη προσπάθcια φέρνcι aντιμέτωπους τον Άγγλο Ντέιβιντ
Ρικάρντο και το Γάλλο Ζαν-Μ πατίστ Σc.
Γcννημένος στα Ι 772, γιος ενός Ισραηλίτη τραπ;ζίτη, ο
Ντέιβιντ Ρικίιντο γίνεται χρηματιστής στu είκοσι δίο τοιJ
χρόνια και πλουτίζει με τολμηρά παιχνίδω στο χρηματιστή­
ριο. Σε ηλικία σαράντα δύο χρονών, αγοράζει μια έκταση και
αποσύρεται από τις επιχειρήσεις. Στα 1 8 1 9 γίνεται μέλος του
Κοινοβούλιου. ενώ δυο χρόνια νωρίτcρα δη μοσιcύει το σημα­
ντικότcρο έργο του: Αρχές της Πολιτικιίς Οικοιιομiας και τ1ς
Φορολογiας.
Γcννημένος στα 1 767, γιος ενός προτεστάντη μεταπράτη που
επ\στρεψε από τη Γενεύη (όπου είχε εξοριστεί η οικογένεια
μετά το διάταγμα της Νάντης) στη Λυών. ο Σε εργάζεται αρχι­
κά σαν εκπρόσωπος μιας τράπεζας, ταξιδεύει στην Αγγλία και
συμμετέχει σαν εθελοντής στο κίνημα του 1 792. Στη συνέχcια
συχνάζει στους ωδεολογικούς)) κUκλους της εποχής. rφοσΦ.­
ρει τη συνφγασία του στη Δεκάδα και δημοσιει)ει στα 1 803.
την Πpαfμu:iα της πολι τικής οικοvομι'ας. ή μια απλιί έκΟεσ1
του τρόπου ποu παράyοttα t. διαιιέμοvται ιωι καταιrαλώιοvται
τα πλούτη. Επικρίνοντας τα αυταρχικά μέτρα της Αυτοκρατο­
ρίας. αρνείται τις Οέσεις και τα αξιώματα που του προσφέρο­
νται και ιδρύcι ένα κλωστήριο για νή ματα βαμβακιού ( 1 806-
1 8 1 4). Μ ε την Παλινόρθωση, η πολιτική οικονομία -χαρακτη­
ρισμένη σαν αντικλη ρική και φιλελει"J θερη- κρίν:ται περιττή
και απαγορεύεται η διδασκαλία της στα ανώτερα ιδρύματα του
βασιλικού κράτους. Ο Σε εξακολουθεί ωστόσο να διδάσκει
στο (�Λτενέι;. ιδιωτικό ίδρυμα ανώτερης εκπαίδcυσης ( 1 8 1 6-
1 8 1 7 και 1 8 1 8- 1 8 1 9) καθώς και στο ��κονσ:rβατουάr;) των τε-

]]]
 Η I'HOPIA ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛIΣΜΟΥ

χνι1ν και των επαγγελμάτων (από το 1 820 κι έπειτα). Σ ω Ι Ή30.

λίγο πριν π:Ο:•ει. αποκτi :πιτf.οι)ς μια :δρα στο Κολέγιο της
Γαλλ ίας Ι s b .
Όλες οι θ.σης του Σε. διατυπώνονται σηνοπτικιi στην Κα­
τrίχηση της Πολ ι rι :ιjς Οιιωνομιυς. που δημοσιΕύτηκε στα
1 8 1 7,
- Εί·αι δυι·ατόι· ι·α δημι οvρ(ήσουμε πλούτο;
- Ναι. αρκcί να δημωυργήσουμε μια αξία i 'Η ωιξιjσοuμ: την
αξία που 6ρίσκεηιι ήδη μ:σα στα πράγματα που κατέχουμε.
- Κuι πώς δι'vοvμε αξι'α σε έl'α αιιrι κει'μει·ο:
- Προσφέροντάς του μια χρησιμiτητα που δ.v cίχε προηγου-
μένως.
- Και π>ς α{dιιοuμε τηι αξι'α n· πpαyμίrω· που διaUirouv
ιίδη μ ι α κάποια ιξiα;
- Λυξiνο·tας ω 8αUμό της χρησιμότητας που είχαν καti τη
στιγμή τη; απόκτησής τους ( . . . ) . 187
- Παράγω σημαίν.ι δίνω αξία σε πράγματα προσΦέροvτάς του;
χρησιμότητα. Η πράξη ποιι κατιλιjγ:ι σΕ :να προϊόν. Ο\'Ομάζ.ται
πιφιιγωγή ( . . . ) . 188
- Σε ποιον α·ήκουν τα προϊόντα πnυ πχi(οι-τuι :αΟημεριι·ά
μέσα σ: t:ιιι :Οιις;
- Λ•ήκου\• στους :πιτηδευματίες. στους κεΦαλιtιοlιχους. στους
ιδιοκτήτες τιις γης. ποιι :ίτ: οι ίδιοι. :ίτ: διαμέσου κάποιου ορ­
γά•Ου. είνω οι δη μιουργοί των προ"όντωv. και πσυ ω'; Ο\'Ο�ί­
σαμ: κατά συvέπειu παραγωγ(η;· ς 1 S� .
Να λοιπΔν μια από τις ιδεολογικές βάσεις της οικονομι:ής
σκ:ψης του 1 9ou και 2Οου αιώνα: παράγω σημαίνει αJξάνω τη
χρησιμότητα. ενώ τρεtς ΗΠαράγοντες παραγωγιlς>} αναπτι'ισ­
σουν μια ανταγωνιστική σχέση: η εργασία. το κ::Φ iλιιο και η
ιδιοκτησία της γι]ς.
Αλλά ο Ρικάpντο διzΦωνΕi μ:: τον Σε ως προς τα δυο αυτά
σημ::ί ι: �< Η χρησιμότητα)). γράφει. επικρίνοντας την Καrιίχη­
ση. αποτελεί αναμφισβήτητα το Οεμελίωμα της αξίας. ολλi ο
βαΟμός της χρησιμότητας δεν μπορ:ί σ: καμιά περίπτωση •ιι
Οεωρηθεί το μέτρο εκτίμησης της αξίας. Ένt ψπόρευμα που
παράγεται δύσκολι Οα :χ:ι πάντοτε μεγαλύτερη αξία από ένα

1 32
Η ΛΔIΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΙΙ� ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Α Ι Ι ΗΑ\ΙΣΜΟΥ

άλλο που παράγεται εύκολα ( ... ) . Ένα εμπόρευμα οΦείλ:ι ν1

είνω χριiσιμο για να :χει αξία, αλλά η διJσκολία της παραγω­
γής του αποτελεί το πραγματικό μέτρο της αξίας του. Γι' αυτό
το λόγο, το σίδερο. αν και περισσότερο χρήσιμο. έχει μικρό­
π:ρη αξία από το χρυσάΦι)) 10. Στις Αρχές της Πολι τικιjς Οι­
κονομiuς και της Φοpολοyι"uς, που δημοσιεύτηκαν επίσης στα
1 8 1 7, ο Ρικάρντο αναπτύσσει μ: σαφήν:ια την ανάλυσή του:
αφιερώνει στην αξία ένα μεγάλο πρώτο κ:Φiλαιο. Οι μακρο­
σκελείς τίτλοι των τμημάτων αυτού του κεφαλαίου είναι πολύ
εύγλωττοι: <<Η αξία ενός εμπορεύματος. ή η ποσότητα κάθε ε­
μπορεύματος με το οποίο ανταλλάσσεται. εξαρτάται από τη
σχ:τικιi ποσότητα της αναγκαίας εργασίας για την παραγωγή
τοο και όχι από τη μ;γiλη ή μικρή ανταμοιβιi που παρέχεται
στον εργάτφ) 1 9 1 . (<Η αξίι των εμπορευμάτων μεταβάλλεται. όχι
μόνον από την άμεση εργασία που .ξασφαλίζ:ι την παραγωγi
τους, αλλά κι α:ό την εργασία που αφιερώθηκε για την παρα­
γωγή των εργαλείων. των μηχανημάτων και των κτιρίων. :οιJ
συνέβαλαν στην παραγωγή του»1�2.
Εφόσον λοιπόν η αξία καΟορίζεται σύμφωνα με τα παρωτά­
νω. και η τιμή αποτελ:ί τη χρηματική έκφραση της αξίας. η
:ατανομή του παραγόμ:νου πλούτου ((Παίζ:ται>) από το ύψος
τοη μισΟού. Κατi συvιπ:ια, <<η φυσική τιμή τι1ς εργασίας εί­
ναι αυτιi που προσφέρ:ι σε γ.νικές γραμμ:ς στους :ργάτ:ς τα
μέσα να συντηρηΟούν και να διαιωνίσουν το είδος τους. χωρίς
αυξομείωσφ). Κι έτσι. «αν υποΟέσουμε ότι το στάρι και τα
προϊόντα των βιοτεχνιών πωλούνται πάντοτε στην ίδια τιμή.
τα κέρδη θα αυξομειώνονται ανάλογα με την αυξομείωση των
μισθών)) 19J.
Κατά την ύποψη του Σε. τα σΙJμφιροντα των εργατών, των
κεφαλαιούχων και των ιδιοκτητών συμβαδίζουν. Κατά τη
γνώμη του Ρικάρντο αντιτίΟ.νται: ο Μαρξ. βασισμένος στην
αντίΟεση των συμφερόντων που υποστή ριξε ο Ρικάρντο. επι­
σημαίνει τις θεωρητικές αδυναμίες του Άγγλου οικονομολό­
γου και αναπτ\Jησει την ανάλυση τοιJ Κ:Φαλαίου.

\]]
 Η ΙΣΤΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ

Σε ό.τι αΦopi τα μηχανι;ματα, οι Οέσεις του Σε και του Ρι­

κάρντο συμπίrπουν. (<Η εξυπη ρέτηση των μηχανημάτων. γρά­
φει ο Σε στην Καίχησή του, ιίωι καταστροφική για τους ερ­
γάτες, 1ψόνον στο αρχικό στάδιο της .ισαγωγής τους στη δια­
δικασία της παραγωγής, γιατί η πείρα των χωρών που κάνουν
μεγάλη χρήση των μηχανημάτων. απέδειξε ότι μετά το πρώτο
στάδιο απασχολούν τελικά πcρισσότερους εργάτεςιι 1�. Και ο
Ρικάρντο. σχολιάζοντας τις απόψεις του Μακ Κάλοχ. γράφει
στιι 1 820: <<Η χρι;ση των μηχανημάτων, νομίζω. δε μειώv:ι ιο­
τt 11 ζήτηση της ιφγασίας. δεν προκαλεί ποτέ την πηΟΟ η των
τιμών της εργασίας. αλλά αντίΟετα συμβάλλει στην αύξησή
τους111* � . Αλλά στα 1 8 2 1 εγκαταλείπει αυτή την άποψη, προ­
σθέτοντας ένα κεφάλαιο στην τρίτη έκδοση των Αρχδv του:
<<Έχω πλέον πεισθεί ότι η υποκατάσταση των ανθρώπινων δυ­
ν.μιων μ: τις δυνάμεις των μηχανημάτων, αποτιλεί μερικές
φορές ένα αφόρητα φορτίο στους ώμους των εργαζόμενων τά­
ξεωνΙΙ. Παρόλα αυτά: <<Θα ήταν επικίνδυνο για ένα κράτος να
περιορίσει τη χρήση των μηχανημάτων. γιατί αν μια χώρα δεν
προσφέρει στο κεφάλαιο τη δυνατότητα να αποκομίσει τα
κέρδη που του προσφέρει η παραγωγή με τη χρήση τέλειων
μηχανικών δυνάμεων. το κεφάλαιο θα την εγκαταλείψει και
τότε η έλλειψη κεφαλαίοιι Ο1 αποδ:ιχΟεί χειρότερη για τον :ρ­
γάτι ι από τη χρήση, έστω και επώδυνη. των μηχω•ημάτων111%.
Όλες αυτές οι συζητήσεις και απόψεις, δεν είναι ��απλά α­
καδημαϊκά λόγια11. Είναι ιδέες που ριζώνουν με τη μορφή α­
κλόνητων πεποιθήσεων στις καθημερινές ενασχολήσεις και
στη σύγκρουση των συμφερόντων που συνοδεύει την ανάπτυ­
ξη της μηχανοποιημένης βιομηχανίας.

Η καπιταλιστική ανάπτυξη της βιομηχανίας

Π ράγματι. κατά τη διάρκεια του Ι 9ου αιώνα, ο ιωπιταλιστι­
κός τρόπος παραγωγής επεκτείνεται και κυριαρχεί τελικά. χά­
ρη στη μηχανοποίηση της βιομηχανίας. Τα ((εργοστάσια>) που

1 34
Η ΑΔΙΑΦΙΛΟΝΙΚΙΠΗ ΑΝΟΛΩΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛIΣΜΟΥ

είδαμε να ιδρύονται στην Αγγλία. κατά τα τ:λη του 1 8ου αιώ­

να. πολλαπλασιάζονται: τόσο στην ίδια την Αγγλία. όσο και
στο Βέλγιο. τη Γαλλία, την Ελβετία, τη Γερμανία. τις Η Π Α .
Η ανάπτυξι) τους :ίναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή στους «κινητή­
ριους)) τομείς της :ποχής, την υφαντουργία και τη μεταλλουρ­
γία. Οι παλιοί βιοτέχνες και μεταπράτες. αλλά και οι γιοι των
τεχνιτών, γίνονται εργοστασιάρχες, που π ροσφέρουν εργασία,
αλλά και όσο το δυνατόν χαμηλότερες αμοιβές. σε πολυάριθ­
μους χειρώνακτες που διψούν για απασχόληση. ύστερα από το
ξcρρίζωμί τους ιπό τη γη, ή τη μετανίση:υση. Κότω από συν­
θι\κες αφόρητης αθλιότητας και � αταπί:σης δημιουργούνται
την ίδια εποχή οι πρώτοι πυριiν.ς των σιJγχρονων εργατικών
τάξ.ωv.
Π ρόκειται για μια διαδικασία κοινωνικής μπαμόρφωσης
που ξεκίνησε στην Αγγλία τον προηγούμενο αιώνα, και τώρα
συνεχίζεται με επιταχυνόμενο ρυθμό. πράγμα που μεταφράζε­
ται σε εντυπωσιακή αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής.

1 Ι Ν Α Κ Α Σ Νο 2

ΠΟΣΟΣΤΑ Μ:ΣΙΙΣ :ΙΣΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΗΙΣ ΒΙΟΜΙ�ΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Ιlα(κόσμια βιομιαα.iα παγκόσμιοεμn6ριο

Ι8ος ωώ�Uς 1.3· 1.16

1780-1810 2.6 , ..

1-lW 2,9 2.8

/840-1860 '·' 4,8
1860-1870 2.9 '·'

Πηγή: Ου. Ρσnτώφ. Πμιu Οι:ομιu

α. lερί; 1 70S- 1 7 8 5 � 6. Περίοδο; 1 720- 1 7�0

1 35
 li ΙΣΤΟ'lΑ ΤΟγ Κ Α ΙΙΙΤΑΛIΣΜQγ

1 . Η πρόοδος του Βρετανι κού καπι ταλ ι σμού

Σε παγκόσμια κλίμακα. η καπιταλιστική βιομηχανοποίηση
π ραγματοποιιiθηκ: με τ ρία διαδοχικά ρειΊμαtα: 1 870- 1 880.
1 880- 1 950. ενώ το τρίτο αναπτύσσεται σιlμερα. Κίθε ρεύμα έ­
χ;ι τα δικά ωυ χαρακτη ριστικά, τόσο από την άποψη του κυ­
ρίαρχου τομέα βιομηχανικής παραγωγής (είδος βιομηχανίας)
όσο κι από την άποψη της γεωγραφίας (περιφερειακή ή εθνι­
κή).
Σ' ό,τι αφορά την περίοδο 1 780- 1 880, τ ρεις βιομηχανικοί το­
μείς αποκτούν ιδιαίτερο βάρος. εμφανίζουν :ναν ξεχωριστό
ρυθμό ανάπτυξης και διαθέτουν όλα τα χαρακτηριστικί εκείνα
του ((κινητή ριου)) τομέα: το βαμβίκι. τα χυτιl ρια και οι σιδη­
ροτροχιές, :νω γευηριφικi το εντυπωσιακότερο κέντρο της α­
νάπτυξής τους είναι η Αγγλία.
Γενίκευση της χρήσ η ς του άνθρακα και των ατμομηχανών,
που επέτρεψαν την αποδοτικότητα της μηχανοποίησης και πα­
ράλληλα απασχόληση άφθονων :ργατικιJν χ:ρι>ν ανυπ:ρά­
σπιστων και πάμφθηνων: οι παραγόμ:ν:ς ποσότητες αυξάνο­
νται σημαντικά. Η βρετανικιl πρόοδος ;ίναι συντριπτικιi σ· όλη
τη διάρκεια του πρώτου μισοι! τοJ αιώνα, και παραμένει αξιό­
λογη μετά το 1 850. tστω κι αν μφανίζει στο εξιiς κάμψη σε ο­
ρισμ:νους τομείς. Οι αριΟμοί των ποσοτήτων παραγωγής μι­
λούν από μόνοι τους.
Στην Αγγλία. και, με κάποια καΟυστ:ρηση. στη Γαλλία και
στη Γcρμανία, αυτή η εξέλιξη παρατείνει, με επιταχυνόμενο
ρυΟμό, το κίνημα που άρχισ: στα τέλη του 1 80) αιώνα. Στην
Αμφικιi. και συγκεκριμένα στις Η Π Α . χάρη στην ανεξαρτη­
σία αρχίζει μια νέα π:ρίοδος, όπου η νεογέννητη βιομηχανία ­
μερικά μηχαν:οιημένη ακόμη- εκμεταλλεύεται προς όΦ;λός
της τις δυσκολίες των παραγωγών και των εμπόρων της Ευρώ­
πης, δυσκολίες που υπαγορεύτηκαν από τους φοβερούς πολέ­
μους των αρχών του αιωνα.
Αγγλία. Γαλλία. Γερμανία, Η Π Α : αυτές οι τέσσερις χώρες.
σ' αυτι; την π:ρίοδο αντιπροσωπείουν τα δύο τρίτα της πα-

1 36
Η AΔIAΦIAO N I K IIτ1 ΛΝΟΛ)Σ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

KINHTH'IEΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ τιΣ ΙΊ'iΠΗΣ Ι'ΕΝΙΛΣ

ΣlΊΣ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΚΥΡΙΟΤΕ'ΕΣ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣτΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ

pιι-
\αοp σιδη- σιδη-
ι η_ινίι pεtίλλιψι τσ_ιές
Ηεό.!pεrι·ία
(ο)
,.,
1180- 1 789 1 790- 1 199 1 830- 1 8 3 9
1 780-1869 1 780-1889

ΓιΗία
(ο)
'"
:rU Ι8ΙS 18S0-18S9 1840-1849
) Ι8Ο-Ι 959 1840·1889

μα·ία
(ο)
"'
L83H839 1840-1849
(γ) Ι8S. Ι 9S9 184.1 889

(ο)
ΙΠλ

(8)
1805 - 1 8 1 5 184. 1 849
1830-1 899

(α) �ερίοδοςοΙο> ενωΙίζ:τuι η μ;yιστηανάπnιξη τοοτομiα - (6) Ιtρiοδος

όκοu ο τομέας Οαιρεirη :ινητήριος για την cθνι�ιi βιομηχανία - (y) ο to
μtις δη ψιιvίζtι αξιόλογη δpοστηριότητu ώσι: '' καίξtι :ινητήριο ρό­
λο.
/ηγή: UΟ. 'wτι;ιΦ. ·uΦ. πpοηγ

γκόσμιας βιοιιι1χαvικιίς παραγωγιiς. Και σ' ό.τι ιΦοp1ί τι1 Με­

γάλη Βρετανία. η δική της παραγωγή κυμαiν�τω ανάμεσα στο
ένα τέταρτο και το ένα πέμπτο της παγκόσ.ιιας.
Αυτί η γρήγορη βιομηχανική ανάπτυξη εισάγει και στη συ­
νέχεια διευρύνει το χάσμα σε σχέση με το άμεσο παρελθόν ό­
που η παραγωγή ή ταν, εδώ και χιλιετηρίδες. αγροτική. Βέ­
βαια. τέτοιες μεταμοpΦώσ:ις παρατη ρήθηκαν ήδη σε μικρή
κλίμακα στις περιοχές των πόλεων, όπου οι βιοτεχνικές και
εμπορικ�ς δραστηριότητες υπερκάλυψαν σχετικά γρήγορα τις
αγροτικές. Τώρα όμως. για πρώτη φορά. το Φαι\'όμενο παρα­
τη ρείται όχι πλέον στις πόλεις αλλά σε ολόκληρες χώρες:
Π ρώτα η Μεγάλη Βρετανία. κι :π::ι τα η Γαλλία και η Γερμα-

1 37
 1 ΙΗΩ'ΙΑ ΤΟΥ Κ Α ΙΙΙΆΛΙΣΜΟΥ

liNAKAΣ Ν ο 4

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΙΊΑΡΑΙηΓΕΣ 1ΉΣ 1ΡΩ1ΊΙΣ ΓΕΝΙΑΣ

ΣlΊΣ ΤΕΣΣΕΡΕΙΣ ΚΥΡΙΩΤΕΡΕΣ ΚΑ ΠΙτΑΛΙΣτΙΚΕΣ ΧΩ'[Σ

Μ. Βρετανία Γαλλία Γερια•ία tΠΑ

Jαμ6άκι
(σε εκ. λίβρες)

1 830 250 68 " 71

1 850 "' 1 40 4δ 288
1 8 70 1 1 01 220 141 40

ιiνΟρακας
(σε εκ. τ)·ους)

1 80 10
"
I
1 830 1.7
1 850 49 ' '·' 1
1 870 1 10 J3 " )
σίδερο
(σε χιλ. τόΟuς)

180 20 0 40
1 8 10 40 1 40 90 20
1 840 1 40 350 110 1 80
1 860 3 80 00 50 00

ισχύ :γκαη:στηιιtνων
μηχανηιιάτων
(σ� χιλ. ίππου;)

1 840 350 34 20 ,,
1 8 70 00 "' 00 ,,
κατασκεοοσμtνες
σιδηροτροχιές
(σε χιλ. χλμ.)
1 8SO 10,5 "
1 870 24,5 1 7,5 19,5 52

Πηrή · Ι 1 'ιoV� 1 6ιοιιιχι•·ι�·ή cπiσrοση. 17�0·�10

1 38
Η ΛΔIΑΦΙΛΟ Ν Ι Κ ΗΤΗ ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ

•ία.
Α ν χωρίσουμε την παραγωγή προϊόντων σε δυο μεγάλους
τομείς. tη γεωργία και τη βιομηχανία. παρατη ρούμε ότι η νέα
εξέλιξη σημαδ;ύ;ι πρώτιι ιπ' όλα τη Μ ιγάλη Βρετανία όπου ο
τομέας της βιομηχανίας. από 42% στα 1 80 1 περνά στο 60% στα
1 8 3 1 και φτάνει στα 73., στα 1 8 7 1 . Στη Γαλλία ο τομέας της
βιομηχανίας αντιπροσωπcύει το 43% στο διάστημα 1 7 8 1 - 1 790.
ανέρχεται στο 55% στην περίοδο 1 835- I H44 και παραμένει στο
ίδιο επίπεδο μέχρι το 1 874197

Π Ι Ν Λ Κ Λ Σ Νο S

ΚΛΤΛΝΟΜΗ -ΙΣ ΙlΑΓΚΟΣΜΙΑΣ 810\11ΙΧΛΝΙΚΗΣ ΙΛ'ΑΓΩΓΗΣ*

Μεyάλη υπόλοιπη
Γαλλία Γερμαvία ΗΠΛ
Βρετανία Ευρώτη

1JlO 14 10 15 J7
1J�O 11 18 17 38
1JδΟ 11 16 15 ]4 L4

•nε .οσοστά
Ιιrή: Οθ. 'οσ:φ. α·αΦ. "ΟΥ

Η μεταμόρφωση γίνεται πολύ περισσότερο αισΟητιl στη

Μ:γάλη Β ρετανία κατά το πρώτο τρίτο του αιώνα, παρά στη
Γαλλία. και στο δεύτερο τρίτο εξακολουθεί έναν uυξανόμενο
ρυθμό στη χώρα της βασίλισσας Βικτωρίας. ενώ στη Γαλλία 1 1
υποχώρηση του τομέα της γιωργίας επιβραδύνεται. Επίσης θα
πρtπει να σημειώσουμε ότι αυτή την εποχή όταν μιλάμε για
γαλλική ΙΙ6ιομηχανίω}, εννοούμε κατά κύριο λόγο τις μεγάλες
βιοτεχνίες που εξακολουθοίi ν να παράγουν κατά τις παραδο­
σιακές μεθόδους του προηγούμενου αιώνα, ενώ την ίδια εποχή
στην Αγγλία παρατηρcίται η πραγματική εκβιομηχάνιση . με
τη μηχανοποίηση της πuραγωγιlς. την aτμοκίνηση και τα ερ­
γοστάσια. Επιπλέον μια ciλλη σημαντική διαΦορά ανάμεσα

1 39
 ! Ι�ΠΙ'JΑ "ΟΥ ΚΑ1 ΙΤΑΛIΣΜΟΥ

στη βιομηχανική παραγωγή τω' δύο χωρών είναι το γε"(ονός

ότι ενώ 11 Γαλλία παράγει κατά κύριο λόγο προϊόντα άμεσης
κατανάλωσης. η Αγγλία σφtφcται όλο και π:ρι σσότcρο προς
τους ωμtις των μ:σων παραγωγι;ς.
Έτσι, στη Μ:γάλη Βρετανία. στο σύνολο tης βιομηχανικι;ς
πιψαγωyής. η :αραyωγή μέσων παραγωγής αντιπροσωπεύει το
29'', σtα 1 783. το J ι u., στα 1 8 1 2 . το 40" , στα 1 8 5 1 και το 47';
στα 1 8 8 1 . Στη Γαλλία. ο ίδιος τομίας παραμένει αδύνατος σ·
όλη tη διάρκεια του αιJνα: 1 8" ,. στην π:ρίοδο 1 78 1 - 1 790. 2 1 " .,
στην περίοδο 1 803- 1 8 1 2. και 22ο στην περίοδο 1 875- 1 884198.
Τιωτόχρονα μεταβάλλεται και η Φύση των {�απασχολιi­
σ.ωνη με αποτέλεσμα να προκύψει μια νέα δομι) των τάξεων.

2. Η vέα δομ j τωv τάζ εωv

Οι συνολικοί αριθμοί μας : πι τρέπουν να συλλάβουμε τις κα­
τευθύνσεις των μεταβολών και των κιvιjσ:ων: ανάπτυξη της
βιομηχανι"ής απασχόλησης. αστυφιλία, μισθοποίηση. Και
στους τρ:ις αυτούς τομ:ίς η γεvικι; μετιψόρφωση δια"ρίνετω
σαφέστερα στη Μεγάλη Βρετανία.
Η ποσοτική κυριαρχία του αγροτικού πλ]Ουσμού παραμένει
αναμΦισβιjτητη στη Γαλλία και τις Η Π Α . ΛντίΟετα. στη Μ:­
γάλη Βρετανία. ο πληθυσμός που ασχολείται μ: τη βιομηχα­
νία. τις συναλλαγ:ς. τις υπη ρεσί:ς και τα γραφεία. αντιπροσω­
π;ύει στις αρχ.ς του αι1να τα δι)ο τρίτα των :ργαζομ:νων, και
περισσότερο από τα τέσσερα πέμπτα κατά το 1 8 7 1 (βλ. πίνακα
Ν ο 6)
Παρόλα αυτά ο πληΟυσμός που απασχολείται με τη γεωργία
στη Μcγάλη Βρετανία δεν παρουσιάζει μείωση ( 1 ,7 κατομμύ·
ρια στα 1 8 0 1 , αλλά 1 ,8 εκατομμιΊρια στα 1 8 7 1 }. Αντίθετα αυ­
ξάνονται οι απασχολοιJμενοι στη βιομηχανία: 1 .4 t"ατομμιJρια
στα 1 8 0 1 . J.J εκατομμύρια στα 1 84 1 και 5.3 εκατομμύρια στα
1 87 1 . Στι1 Γαλλία ο ενεργός αγροτικός πλυθυσμός αυξάνεται
( 5 . 5 :κιηομμι)ρια στ� 1 78 1 - 1 790. 7.2 εκατομμύρια στα 1 865-

1 40
Η ΑΔIΛΦIΛΟΝ Ι Κ ΗΗΙ ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

1 874). Κατά την ίδια περίοδο, αν και διπλασιάζεται ο αριθμός

των απασχολουμένων στη βιομηχανία, υπολείπεται πολύ από
τον αγροτικό ( 1 .6 εκατομμύρια στα 1 78 1 - 1 790. 3.5 εκατομμύρια
στα 1 835- 1 844. 3,8 εκατομμύρια στα 1 865 - 1 874).
Στη Μεγάλη Βρετανία. παρόλο που ο ενεργός αγροτικός
πληθυσμός παραμένcι σταθερός, η βρετανική επαρχία αντι­
προσωπειiει την :ιφιότερη πηγή εργατικών χεριών για τη βιο­
μηχανία: η μετακίνηση του αγροτικού πληθυσμού προς τις
πόλεις είναι της τάξης των 25.000 ατόμων ανά δεκαετία για
την περίοδο 1 7 5 1 - I 780. 78.000 ατόμων για τη δ;καετία 1 7R 1 -
1 790, 1 38 . ι ατόμων για τ η δεκαετία 1 8 0 1 - 1 8 1 0, 2 1 4 .000 ατό­
μων για τη δεκαετία 1 8 1 1 - 1 820. 267.000 για τη δεκαετία 1 8 2 1 -
1 830, ενώ στη συν:χ:ια παρουσιάζει μια μικρι) κάμψιJ ', ·

IIΙ Ν Α Κ Α Σ Ν ο 6

ΕΝΕΡΓΟΣ ΙlΛΗθΥΣΜΟΣ
ΣΠΙΝ ΑΓΓΛIΑ, ΓΑΑΛIΑ ΚΑΙ ΙΙΩΑ*

Α πΗ α ytωργία βιομηχανία, :μπόριο' αλλού

,, 10
J1
35
10 "
/811

" " "

/84/
/871

'αλλία yεωρyία βιομηχανία, μtrαΦοptς αλλού

άση, αλιεία εμπόριο, φάιεζες••
27.S 8
J1
64,5
so
/85/
1866 13

ιnΑ ιωτοyΕνής*** δΕmτοyΕνής tριtΟΎΕ'ής

73 11 "
"
/810
1 7,5 1 7,5
"
/850
1870 22,5 23,5
'σε nοσοστό - ••συμnφιλιμ6άνετιι η Οι(οδομή ;αι τα ορυzείιι . . 'συμnεριλuμ
:·οvτιι τιι ορυzείι.
Πιyi;: για Αvγλία �αι Γιλλiι: Π . Μπύφοχ. ανηΦ. προηγ. Για ωΊΑ: Ζ. Φσuρu­
στιt. Ο Jο;.rιrσμι;σrα 1)

141
 Η ιυο'ιΑ ΤΟΥ ΚΑΓΑΛι�10Υ

Η έξοδος του αγροτικού πληθυσμού προς τις πόλι:ις. που

συμπαρασύρει κι ;να σημαντικ6 τμήμα 1πό κιιτεσφuμμ:νους
τ:χνiη:ς της οι κιακιiς βιοτεχνίας. προκαλεί μια δημογραΦικτ;
αναστάτωση που γεννά μια τεράστια μάζα από εξαθλιωμένους
χειρώνακτες. Η μάζα αυηi τροφοδοτεί τόσο το σχη ματισμό
της βρετανική; εργιηικής τiξης, όσο και τα ρείιματu των με­
ταναστών (2.6 ειωωμμίιρια. κατά την περίοδο 1 8 2 1 - 1 850. 4.6 ε­
κατομμύρια κατά την περίοδο 1 8 5 1 - 1 880)00. Η πείνα αποδεκα­
τίζει κυριολεκτικά τον πληθυσμό της Ι ρλανδίας. Ο Φουριέ ση­
μειώνει σχ:τικά: (;Οι εΦημεrίδες του Δουβλίνου. στα 1 826
γράφουν: ο λαός υποΦέρ:ι από μια παrάξ:νη επιδημία. οι άρ­
ρωστοι μεταφέρονται στα νοσοιωμ.ία. γίνονται αμέσως καλά
μόλις τους δώσουν τροφή! Η αρρώστια λοιπόν που βασανίζει
το λαό της Ι ρλανδίας είναι η π.ίνα. Και δε χρειάζεται κανείς
να .ίναι μάγος για να μαντέψει το λόγο που τους κάνει να Οε­
ραπ:ύονται μόλις τους δοθεί τροΦιiη20 1 •
Όλος ο ξερριζωμ:νος πληθυσμός συσσωρει)εται σ τ ι ς πόλεις
όπου αναπτύσσονται οι βιομηχανικ�:ς δραστη ριrητες. Σιγά
σιγά ένα μεγάλο τμήμα του μεταμορφώνεται στην εργατική
βιομηχανική τάξη : «Στις μεγάλες πόλεις αναπτύσσεται καλίι­
tεL το εμπόριο και η βιομηχανία. Σ" αυτές λοιπόν εμφανίζο­
νται ταχι"η ερα και σ1Φέστερα οι σΙJνέπει:ς σε βάρος του προ­
λεταριάτου)}(!;. «Οι μ.γάλ.ς πόλεις γίνονται οι έδρες του εργα­
τικού κινήματος. Σ" αυτές ακριβώς αρχίζουν οι .ργiτες να
σκέφτονται τι1ν κατάστασι; τους και να παίρνουν αποφάσεις
για τους αγώνες τους. Και μέσα στις ίδιες πόλεις π ροβάλλει
αρχικά η αντίθεση ανάμ:σα στο προλεταριάτο και την αστική
τάξηη113• ΑντίΟεση και στη συν�: zεια αντιπαράθ:ση, που συνο­
δεύει την καπιταλιστική εκβιομηχάνιση και την αστυφιλίι.
κατά πρώτο λόγο στη Μεγάλη Βρετανία.
Στα 1 8 5 1 , στη Μεγάλη Βρετανία δέκα πόλcις ξεπερνούν τις
1 00.000 κατοίκους (ενώ μόνο π�:ντ. στη Γαλλία). Το Λονδίνο
Φτάν:ι τα 2.3 εκατομμύρια την εποχι; που το Παρίσι μόλις ξε­
περνά το ένα εκατομμι)ριο. Το Μάντσεστερ ξεπερνά τις
400.000 κατοίκους. η Γλασκόβη τις 300.000 και ω Μπίρμιν-

1 42
1 ΑΛΙΑΦΙΛΩΝ Ι Κ Η 'Ή ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΛΙΓΛΛ IΣΜΟΥ

χαμ τις 200.000.

Π Ι Ν Α ΚΑΣ Νο 7

ΔΙΑΝΟΜΙΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ l\ΗθΥΣΜΟ'

ΣΕ ΑΣτΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΊΊΚ[Σ ΩΕΡΙΟΧΕΣ

συνολικς πλησμς* διανομή**

αστιrή αγραrιrή
Μεγάλη Rρ:τανία ( Ι 8 5 1 ) 18 48 52
75 25
"
Γιλλία ( Ι 8 5 1 ) 36
Ρωσία ( 1 8 5 1 ) 93 7
23 87 \3
4
Η Π Λ ( \ 850)
Γερμανία ( 1 8 7 1 ) 41 36

Ί.ε .καtομμύρια - • 'Σε rιοοοοτt

Πηγή: Z.1. Ριί. αναΦ. �pοηγ. και Φώ;vερ. Οι·οιι· ή fσrορiα rων ΗΠΑ

Το Μάντσεστεr tΙναδι; ικνι'J ;τιι στην πρώτη πόλη της βαμβα­

κοβιομηχανίας:
Στα 1 835. 1 π;ριοχή του Μάντσεση:ρ -μαζί με το Ου:στ Ρi­
νηνγκ κιι ης γcιτονικ�: ς κομητείες του Τσέστερ και ωυ Ντέρ­
μπι- συγκεντρώνη το 80u � των :ργατώ' της 6αμ6οκο6ιομηχα­
νίας. και στα 1 846. το 85� Q · Η πόλη αυτιi διαθέτει πολλά πλεονε­
κτήματα. Βρίσκ.ται κοντά στο Λίβερπουλ. ιπ' όπου γίνονται οι
εισαγωγές του βαμβακωύ. Επιπλέον περιβάλλεται -εκτός από
την πλ.uρά του νότου- από :να πλούσιο κοίτασμα άvΟρuκα. που
εκτεiνετuι από το Όρμσκιρκ μέχρι το Μπάρι και ω Άσων. Η
ινΟρακοπαραγωγή δεν υπολογίζεται εύκολα. αλλά οπωσδήποτε
ξεπερ·ά κατά πολύ ης επτακόσιες έως εννιακόσιες χιλιάδες τό­
νους. που καταναλ1νει μόνον η πόλη του Μάντσεστερ
Χάρη σ· αυτές τις προϋποθέσΕις δημιουργήθηκαν δυο tεράστια
συγκροηlμιτα εργοστασίων μέσα σε μια σχετικά μικρή ιερiμΕ­
τρο. Το πρώτο. το παλαιότ.ρο, Βρίσκ.ται σχ.δόν ολόκληρο στην
π:διiδα. στιι 'ότtα του Πρίστον. Δη μιουργήθηκΕ κατά το 1 8ο
αιώνα. γύρω από το Μπόλτον. κ:'τρο τω' ελαΦρώ• υφασμάτων.
Τώρα .χ.ι σαν κέντρο του το Μά•τσεστερ. που στα 1 820 στεγά­
ζει το έ•α tέταρτο από τα βιομηχινικά ραΦ:ία της Μεγάλης Βρ:-

1 43
 Η ΙΠΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ

τανίας Ωστόσο ο διαρ"ώς αυξανόμενος αριθμός των εpfοστα­

σίων -μόνο στη δαω:τία 1 820- 1 830 χτίστη"αν "άπου τριάντα­
προκάλεσε κάποια προβλήματα. που οφείλονταν στο ανέβασμα
της τιμ]ς των εp'fα:ικών χεριών και στην έλλειψη 6ιοιηχανικών
οικοπέδων. 'Εωι χτίστηκαν εργοστάσια με τέσσερα έως οκτώ
πατώματα, και η βιομηχανία άρχισε να εισβάλλει στα πολυτελή
προάσηα. Μετά το 1 8 2 1 . δημιουργείται το δεύτερο βιομηχανικό
συγκρότημι4 •
Παράλληλα η μισθοποίηση εμφανίζει μεγάλα ποσοστά στη
ΜΕγάλη Βρετανία: κατά το τελευταίο τρίτο του αιώνα, οι μι­
σΟωτοί αντιπροσωπεύουν τα τρία τέταρτα του συνολικού αριθ­
μού των εργαζομένων. Στη Γαλλία, οι μισθωτοί αντιπροσω­
πεύουν το 55% στα I 8 5 I. το 57.5% στα 1 866 και το 57% στα
I 882. στις Η Π Α το 63% στα I 880, και στη Γερμανία το 64%
στα Ι 882Μ. Β:6uιu η μισΟοποίηση δεν αφορά μόνον τους ερ­
γάτες της βιομηχανίας και οι παραγωγικοί εργάτες της βιομη­
χανίας δεν είναι όλοι τους μισθωτοί.

3. Η Ετεροyέvεια της εργατικής τάξ ης

Στις αρχές της δεκαετίας του 1 840, ο Φ . Ένγκcλς μελετώ­
ντας την κατάσταση της :ργαζόμενης τάξης στη Μεγάλη Β ρε­
τανία. ξεκινά την ανάλυσή του από τους ��πραγματικούς εργά­
τες των εργοστασίων)), ιιαυτούς που εντάσσονται στους νόμους
για τα εργοστάσιω), δηλαδή που εργάζονται ιιστα εργοστάσια
που γνέθουν ι) υΦαίνουν το μαλλί, το μετάξι, το βαμβάκι κυι
το λινάρι. χρησιμοποιώντας την υδραυλική δύναμη ιl την α­
τμομηχανψΙ. Στη συνέχεια περνά ιιστοιJς άλλους κλiδους της
βιομηχανίας» (σεντόνια, νταντέλες, εκτυπωτή ρια υφασμάτων,
υφάσματα ρούχων, μεταλλουργία, αγγειοπλαστική, υαλουργία)
και τέλος αναφέρεται στο προλεταριάτο των ορυχείων και των
αγρών. Όπως οι περισσότεροι ερευνητές της εποχής του, υπο­
γραμμίζει κι αυτός τις άθλιες συνθήκες εργασίας. τη σκληρή
ζωή των εργαζομένων, -α χαμηλά μεροκάματα. Επιπλέον υπο­
γραμμίζει ότι το «βιομηχανικό σύστημω) είναι ��το μέσο που ε-

1 44
1 ΑΔΙΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΗΊΉ ΑΝΟΛΟΣ ΊΌΥ Κ Α Ι Ι Ι!λΑΙΣΜΟΥ

πέτρεψε στους αστούς 'U αλυσοδέσουν και να \άνουv σ\λά­

βους τους προλετάριουςιι:
Ο cργάτης .ίνuι σκλίβος της κυρίαρχης αστι;ής τάξης. [i·ιιι
σκλάβος cΦόσον πουλιCται σαν ψπόρΕψΗ. και η τιμή του αuξο­
μcιώ·:ται όπως η τιμή των εμπορευμάτων ( . . . ). Από Hl ' ίλλη με­
ριά. η αστικιj τάξη αντλ:ί πφισσόη:ρu πλεο\τκτήματα από το
βιομηχανικό σύστημα. παρά από εκείνα που προσι:φεpε στο πα­
ρελθόν το δουλοκτητικό σι)στημι της αρχαιότητας. Με ro βω­
μηzινικό σύστημα μπορεί 'α απολύσει όποη: Ο:λ:ι τους εργάτες
χωρίς να χάσει το παραμικρό από το επενδυμ.νο της κ:Φι.λιιο.
ενώ από την εργασία του κ:ρδίζ:ι πολύ π:ρισσότεραι>.
Στα μέσα του αιώνα. το βρετανικό βιομηχανικό σύστημα πα­
ρουσιάζει μιι μεγάλη ποικιλομορφία. Οι μtΟοδοι παραγωγής
του 1 8ου αιώνα .ξακολουθούν να υφίστανται με τα μικροφγα­
στήρια, την οικιακή βωτεχvία, τη βιοτεχνία και τα "σπίτια
εργασίας»107. Π αράλληλα όμως υπiρχει και το εργοστάσtο.
που πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη του Ι 8ου αιιινα. Έτσι. σ· ό.τι
αφορί το γνέσιμο του βαμβακιού, η δουλ:ιιί με τα χέρια κυ­
ριαρχεί μέχρι τα 1 83 1 .
Αυτό που αναπτύσσεται τόρα είναι τ ο εργοστασιακό σύστη­
μα, που παράγει διαρκώς όλο και μεγαλύτερα εργοστάσια. κα­
Οώς και το σύστημα του ιδρώτα.. μια ν�.α μορΦιl οικια\ής απα­
σχόλησης.

ΙΙΝΑΚΑΣ Nu 8

ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ

RAMBAKOBIOMHXANIA

με το χέρι στα :ρyοστάσια σ!'οι.ο

ll/9·1821 240 00 1 0 00 250 00

lJ19-18JI 2 2 5 00 so oo 2 7 5 00
ll44·1l46 60 00 1 5 0 00 2 1 0 00

Πιyj: Φ. �άοιρο, ΙστQρι'α της 1rη�μιας οι�Ό•ιιiα�

145
 Η JΣTOPJA ΤΟΥ Κ Α ΙΙΙΊΆΛΙΣΜΟΥ

Έχοντας σαν βάση μια κινητήρια δύναμη, ιιδρόμυλο ή α­

τμομηχανή . το εργοστάσιο συγκεντρώνει ένα σύστημα μηχα­
νημάτων, που το ((υπη ρετεί» το σύνολο των χειρώνακτων εργα­
τών. Από αυτούς ένα μεγάλο μέρος ιίναι γυναίκες και παιδιά:
<(η μ:γάλη αρχl της σύγχρονης βιοτεχνίας είναι. χάρη στο
πάντρεμα του κεφαλαiου με την επιστήμη, να περιοριστεί ο
ρόλος ωυ εργάτη σε μιαν απλή άσκηση προσοχής και επιδε­
ξιότητας. ικανότητες που προσcγγίζουν την τελcιότητα σ· ό,τι
αφορά τα παιδιά��108•
Στα 1 834, τα παιδιά ηλικίας κίτω των 1 3 ετών αντιπροσω­
πεύουν το 1 3% των εργατών της αγγλικής βαμβακοβιομηχα­
νίας. Στα 1 8 50. ο αριΟμός αυτός πέφτει στα 5%. αλλά με τις
κρίσεις που ωλουΟούν ξανανεβαίνει στο 1 4% στα 1 8 7419• Οι
κανονισμοί λειτουργίας των εργοστασίων που αφορούν το
προσωπικό επιβάλλουν μια σκλη ρl π;ιθαρχία. Οι παραβiτες
τιμωρούνται μ: πρόστιμα, παρωφiτηση μισθού, απολίισ;ις.
Οι τόποι ιργασiας είναι απερίγραπτα ανΟυγι:ινοί, η διάρκεια
της μέρας εργασίας εξοντωτική, ενώ οι αρρώστιες και τα ατυ­
χήματα αποδεκατίζουν τον εργατικό πληΟυσμό. Όλες οι σχε­
τικές μαρτυρίες περιγράφουν μ: τα Ολιβερότερα χρώματα την
απάνθρωπη εκμετάλλευση, που χρησίμεψε σαν βάση για την
ανάπτυξη της βιομηχανίας του 1 9ου αιώνα
ΊΌ σ)στημα του ιδρώτα είναι μια ν:α μορφή της οικιωοlς α­
πασχόλησης, εΦόσον ο .ργοδότης αναΟ:τει στις φτωχές οικο­
γένειες την εκτέλεση ορισμένων φάσεων της επεξεργασίας
των προϊόντων του έξω από το εργοστάσιο. Π ρόκειται για μια
προέκταση του εργοστασιακού συστήματος ιδιαίτcρα στον το­
μέα του ρουχισμού και της υποδηματοποιίας. Το εργοστάσιο
παραδίδει ημιεπεξεργασμένα προϊόντα στους εργάτες του συ­
στήματος του ιδρώτα, που τα τελειοποιούν στο σπίτι τους και
παραδίδουν σε τακτά χρονικά περιΟώρια. Η πλη ρωμή γίνεται
με το κομμάτι, και κατά κανόνα είναι τόσο χαμηλή, ώστε οι
εργάτες δουλειiουν σκλη ρά σ· όλη τη διάρκεια της μέρας. απα­
σχολώντας συνήθως και όλη την οικογένεια. Οι ποδοκίνητες
ραπτομηχανές είχαν σαν αποτέλεσμα την επέκταση του συ·

\46
 Αι\ΙΑΦΙΑΟΝ Ι Κ ΙΙΤΗ Λ�ΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛΙΣΜΟΥ

ΚΟΙΝΩΝ Ι Κ ΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Κ Λ Ι ΥΦΑΡΙΊΑΓΗ ΠΙΣ ΛΞΙΑΣ. ΣΤΗ Μ . BPETA­

NIA. ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΛΙΩΝΑ

ι fl l ) σ ΦuiιΨ υλική ιωιyιyής - (1121 ι Φuιι[ nuρuγωγή; Υ"' uυω:uιu•όλωσιι Οι u­

rιJιιοί σης nU(\)tσει� α••ιιnpοσαιnεύο�ν σε ε:αιομμ�ριu ιον uρ.Οιιό '""' unuσιl.lψ.·
''""' σt -όΟε ιι. σιιι 1 . 1 1
llη'(ή Μ Τζ Μiλιολ. Λ;ςι�ι Σωrισrι·ής. 1 89�

1 47
 Η Ι�"'ΟΙ'l\ ΙΌΥ ΚΑΙ"rΙΊΆΑΙΣΜΟΥ

στήματος. Στα 1 830. στο Λονδίνο το ένα τρίτο tης παραγωγιiς

ειδών ρουχισμού γίνεται μ: το σύστημα roιJ ιδρώrα21ο.
Στη Γαλλία η βιομηχανικι) και βιοη:χνική παραγωγιl πα­
ρουσιίζΕι :πίσης μια μεγάλη ποικιλομορφία: παραδοσιακή
βιοτ.χνία. οικιακή βιοτεχνία στα χωριά. συντεzνίτες. οικοδό­
μοι. ειδικευμένοι εργάτες (βιλιοδέτες. τυπογράφοι. χαλκουρ­
γοί) και ανειδίκευτοι εργάτες των μη χινοποιημένων εργοστα­
σίων . . .
Τ ο παλιό βιοτεχνικό σύστημα εξακολουΟεί ν α ανΟίζει. Στον
Αρχάριο rov Αρσι'ς. ο Μπαλζάκ γράφει:
Γύρω από τη\· Τρουά. συγκεvτρώvετω περίπου το σύ\•ολο των
πιινιiδΙ' της Γηλλiις. :νι πολι) σημαντικJ ψπόριο. Σ' ολό-λη­
ρη την περιοχή και σε μια ακτίνα κάπου δέκα λεύγες από την
πόλη. βλέπει κανείς τους εργάτες να δουλ:ιJηιv τα ιιiσμωΗ στι
εργαστήριά τους. με τις πόρτες ανοιχτές. Όλοι αυτοί δουλεύΟU\'
σκληρά για ένα καταχραστή που έχει τον τίτλο τοιι κιιτασκι;ιια­
στή. αν και ο ίδιος δ:ν κατασκ:υiζ:ι τίποτα.
Στη μεταξουργία της Λυών. κάπου χίλιοι ιψεταπράτεφ ι;
«έμποροι-κατασκευαστέρ> αγοράζουν την πρώτη ύλη και την
παραδίδουν για cπεξεργασία στους «αρχιμαστόρους>), που δια­
θέτουν μικρά cργαστή ρια στα σπίτια τοuς. Στα εργαστιl ρια αιι­
τi ιπασχολοιiνται κiποιι φιiντι χιλιιiδες :ργ(π:ς. που πλη­
ρώνονται μ. το κομμ.τι κω :ισπρ.ττουν, :ατί κινόνα, το μι­
σό της τιμής που πλη ρώνει ο μεταπράτης στον αρχιεργάτη21 1 •
Τέλος. αρχίζουν ν α αναπτύσσονται πραγματικά εργοστάσια.
σε γενικές γραμμές μι:ρού ιi μεσαίου μεγέΟους. Πολύ λίγα από
αυτά :χουν πραγματικά μcγάλο μέγεθος: Στα 1 834. η cταφcία
ΝτολΦίς-Μ ιγκ και Σία. απασχολεί 4.200 εργιiη;ς και ιιπαλλή­
λους σε τρεις χιλιάδΕς μηχανικοιiς ιφγαλειοι)ς. Ο Σν.νη:ρ. στο
Κ ρcζό. απασχολεί 230 εργάτες στα 1 8 1 2. 3 . 250 στα 1 850 και
1 2 . 500 στα 1 870. Ο Βεντέλ, στη Λορένη. έχει 9 . 000 μισΟωτούς
στα 1 870212.
Έτσι στη Γαλλία, :ατά τη δεύτcρη Αυτοκρατορία. η 6ιοτε­
χνι:ι} απασχόληση εμφανίζεται υπερδιπλάσιu της βιομη χανι­
κής. Η βιομηχανική επιχείρηση είναι κιtτά :ανόνα μικρού με-

1 48
Η ΑΔIΑΦIΛΟΝ Ι Κ �ΗΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ KAfiiTAΛIΣMOY

γέθους. και οι εργάτες που απασχολοιJνται καπi μέσο όρο σ·

αυτήν δεν ξεπερνούν τους δεκατέσσερις.

ΙlΙΝΑΚ\Σ Νο 9

ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΕΝΕΌ' ΠΛΗΘΥΣ10'

ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΚΉ BIOMHXANIA ΚΑΙ BIOTEXNIA ( 18-1865)

I. ΥΦαντουρ1ία*
βιομηχα•ία 6ιοt�χνία οικιακή σύνολο
απασχόλη ση
αφεντικά 14 175
υπάλληλοι "
εpfάtες 742 267
παιδιά 74 165
σύνολο 858 607 136. 1 60 1

2. Σύ•ολο βιομηχα·ίας
και βιοτεχ•ίας*

βιομηχανία 6ιοπ:χνία oJ"Oλo

αΦετνικά 80 1 420 1 50
r.ργάτες ι ι sο 1 60 2 730
σύνολο 1 230 3 020 4 2SO

(αριθμό ς εργατών
Ί!U κάΟε αΦεντικό) ( 1 4.S) (1,1) ( ! ,8)

•σε χιλιάδες

llr"ι: Τ. Μάρ;ο\ιτς. Φυλάδιu r.,ςJSEA. Ι % 7

α. ΑριΙμός Ιουέχει ολοΦά';ρuuΙοε:τψηθεί

Εξαντλητική διάρκεια της μέρας εργασίας, ανθυγιεινές συν­

θήκες, υποσιτισμός, εργαζόμενα παιδιά. aρρώστιες, ατυχήμα­
τα. Η κατάσταση της εργατικής αθλιότητας στη Γαλλία. που
περιγράφτηκε τόσες και τόσες φορές, δεν έχει τίποτε να ζηλέ­
ψει από τη Μεγάλη Βρετανία. Η υποταγή των εργατών είνfιι ε­
ξασφαλισμένη: ο νόμος του Λε Σαπελιέ απαγορεύει τις απι:ρ-

1 49
 1 IΠ)'IA ΤΟΥ ΚΑΠ iτΛΛΙΣΜΟΥ

γίες και τις εργα.τικές εv)σεις. Το περι:χόμεvο του νόμου αυ­

τού π;ριλιφβάνεται στον ποινικό κώδικα του 1 8 1 I. Σε περί­
πτωση νόμιμης διαμαρτυρίας ο κώδικας δεν κρύβει τη μερολη­
ψία του: «Ο λόγος του εργοδότη για την απόδοση και την πλη­
ρωμιl των μισθών, αρκεί για να γίνει πιστευτός. . . '' ·
Στα 1 825, ένας γιατρός από τη Νάντη περιγράφει την κατά-
f H I I Π ij nι • r,ργάτη:
Το οτι ζει. γι· αυτόν σημαίνει απλά ότι δεν έχ;ι ακόμη π:Οάν:ι
Πέρα από ένα κομμάτι ψωμί, που μ' αυτό πρέπει "α χορτάσει ο ί­
διος και η οικογένειά του, πέρα από ένα μπουκάλι :ρασί. που ων
απιλλάσσ:ι για λίγο Jπό τη συν.ίδηση του πό\'ΟU ωυ. δ:ν π:ρι­
μένει τίποτα. δεν ελπίζει τίποτα ( ... ) . Ο προλετάριος γυρίζει στην
άΟλω :άμαρη. όπου ο ίν:μος σφιφίζει από τις χαραμάδ.ς. Μού­
σκεμα στον ιδρώτα, μετά από δε:ατέσσερις ώρες σκληρής δου­
λr.ηίς. &:ν μπορεί ,. αλλάξει τα ροίχα του. γιατί δ:ν .zει iλλα. 2 1 3
Έτσι, τόσο στη Γαλλία όσο και στη Μ:γάλη Βρ.τανία. η
καπιταλιστική βιομηχανοποίηση του 1 9ου αιώνα αναπτύσσε­
ται πάνω στη βάση μιας πολύ σκλη ρής εκμετάλλωσης των ερ­
γατικών μαζών, που απασχολούνται στους κινητή ριους τομ:ίς
της εποχής: υφαντουργία, μ:ταλλουργία, άνθρακlς. Το ίδο συ­
νtβη σ' όλες τις χίφες της Ευρώπης όπως και της Αμερικιlς,
όπου μ: μικρή ή μεγάλη καθυσΗ:ρηση, ξεκίνησε η κηταλι­
στική ανάπτυξη της βιομηχανίας.

4. Ά vοδος και κυριαρχ'α της αστικής τάξ ης

Η διαμόρφωση του εθνικού καπιταλισμού συμβαδίζει μ: τη
σύσταση μιας εργατικής τάξης και την άνοδο μιuς νέας κυ­
ρίαρχης τάξης. Οι μεγiλες οικογένειες του διεΟνούς εμπορίου,
των εργοστασίων. των εφοπλιστών, των τραπεζιτών, αλλά επί­
σης των κοινοβουλευτικών, των δικαστικών και των νομομα­
θών. κι ακόμη οι οικογένειες των αριστοκρατών και των ευγε­
νών που ένα μέρος τους καταπιάστηκε με τις επιχειρήσεις. Α­
viμ:σά τους ανlπτύσσονται πολλαπλοί δεσμοί: δεσμοί γάμου
και συγγένειας, κοινή εκπαίδευση, κοινές επιχειρι]σεις, αλλη-

1 50
Η ΑΔJΑΦJΛ Ο Ν J Κ Η ! ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α ΠJτΑΛJΣΜΟΥ

λένδετα συμφέροντα. Όλες αυτές οι ομάδες, ανεξάρτητα αν

καΟφιά διατηρεί λίγο ως πολύ τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
της. εμφανίζουν την τάση, είτε μ:: την υιοθέτηση μιας σχετικά
ομοιογενούς αντίληψης της ζωής και της κοινωνίας, είτε με τη
στάση τους απέναντι στις μεγάλες κοινωνικές συγκρούσεις,
είτε με την ισχυρή παρουσία τους στις διάφορες όψεις της ε­
θνικής ζωής, να επιβληθούν σ..ν κυρίαρχη τάξη της καπιταλι­
σηκής κοινωνίας: η αστική τάξη .
Στη Μεγάλη Βρετανία, κατά το δειJτερο τρίτο του 1 9ου αιώ­
να, εκδηλώνεται μια σημανηκιl αλλαγή στη σύνθεση των κα­
τόχων του εθνικού πλούτου: τα διάφορα τμήματα του πλούτου
αυτού που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του καπιταλισμού (uπερ­
πόντιες κτήσεις. σιδηρόδρομοι, βιομηχανικό κεφάλαιο. εμπο­
ρικά και χρηματικά αποθέματα. καθώς και ένα μέρος από τα α­
κίνητα) αρχίζουν να κυριαρχούν σε βάρος του παραδοσιακού
πλούτου των γαωκτημόνων.

ΔΟΜΗ ΤΟΥ :θΝΙΚΟΥ ΩΛΟΠΟΥ 11ΜΕΓΑΛΗ 8ΡΠΑΝΙΑ*

1798 1812 1832 1885

I γη 55,Q 54,2 S4, 1 18,1

2 αyο:τήματα 8,7 '·' '·' '·'

(63,5)
�
( Ι + Ζ::tyyει; π..οιτο;) (63,7) (63,3) (23.3)
3 αciνητα 1 3••8 1 ,9 14,1 22, 1
4 Ι"ε ρΙ'όνη:ς ctήστις 4,7 8,2
S σιδημοι
}
6 6ιομη_ανικς. εμπορικός 20,8
και πιrtωτικός πλούτς
} 1 9,8 } 1 6,2
IO,S

30,2
(4+5+6=ιλούτς
που υνδέεται ε την
( 19,8) (20,9) (48,9)
5,1
ανάπτυξη του κα:ιταλιrμοι)(20,8)
1 δη ;ισις πλούτος• 1,7 1 ,8 1,7

α. ενδεχόμειΙσήμα�t>ς
'ot ιI"I"t i

α uτιωη;ός κλοίtος
i�j�.���� :α�,τx.· κ�t��φ(�ι;;,
151
 Η tΣτΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ΠΆΛΙΣΜΟΥ

1 εξέλιξη αυτή εκφράζεται μ: τη σχ:τική υποχώρηση της

οικονομικής βάσης της παλιάς κυρίαρχης τάξης (αριστοκρα­
τία και ευγενείς) απέναντι σ· εκείνην ηις αν:ρχόμενης τάξης:
της αστικιlς. Κατά κίποιο τρόπο, θα μπορούσε κανείς να πα­
ρουσιάσει όλες τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις του Ι 9ου βρετανι­
κού αιώνα σαν μια σειρά από διαδοχικές νίκες της ανερχόμε­
νης φιλελεύθερης αστικής τάξης. σε βάρος της παρακμάζου­
σας συ•τηρητικής αριστοκρατίας. Και η προσπάθεια αυτιl δε
θα ή ταν κατά πολίι λανθασμένη, αλλά μόνον aπλουστευτική,
εφόσον κατά τη διάρκεια του Ι 9ου αιώνα. η αριστοκρατία των
γαιοκτημόνων Οα χάσει το μονοπώλιο της πολιτικής εξουσίας
και της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Στην πραγματικότητα. από τη μια μεριά. η ανατροπi της
βασιλικιlς απολυτιφχίας του Ι 8ου αιώνα κατέληξε σ' ένα είδος
άγραφης ανακωχής ανάμεσα στην αριστοκρατία των γαιοκτη­
μόνων και στις μεγάλες οικογένειες του χρήματος τ(:}V τραπε­
ζών και του διεθνούς εμπορίου. Από την άλλη μεριά, ανάμ:σα
στους δυο αυτούς πόλους, δεν υψώθηκε ποτέ κάποιος αδιαπέ­
ραστος φραγμός. Τα μέλη της aριστοκρατίας επενδίιουν πρό­
θιψα τα χριlματά τους στις μετοχές των εμπορικών επιχειρή­
σεων, των ανθρακωρυχείων και των βιοτεχνιών, ενώ οι τραπε­
ζίτες. οι βιοτέχνες και οι μεγαλέμποροι αγοράζουν κτη ματικές
εκτάσεις. όχι μόνο για ν' αποκτήσουν κοινΜ•ικό κύρος, αλλά
και για να πiρουν το δικαίωμα να μπουν στο Κοινοβούλιο.
Τέλος. αριστοκρατία και αστικ ή τάξη εκδηλώνουν ένα ανα­
κλαστικό «αλληλεγγύης)) απέναντι στις λαϊκές εξεγέρσεις που
απcιλούν την ιδιοκτησία.
Επιπλέον. οι χωρικοί στη Μ cyάλη Βρcτανία της cποχής δεν
έχουν κανένα πολιτικό βάρος. Σε αντίθεση με τις iλλς χώρες
της Ευρώπης όπου αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία του
συντη ρητισμού. στη Μεγάλη Βρετανία είναι διαιρεμένοι σε ει­
σοδηματικές κατηγορίες και το μεγαλύη:ρο τμήμα τους διώκε­
ται ανελέητα από το σύστημα των περιφράξεω\'. Τέλος η εργα­
τική τάξη αναπτύσσει έναν Cντονο ανταγωνισμό επιβίωσης
στους κόλπους της. είναι ετερογεντlς και αναζητά ακόμη την

1 52
Η ΛΔIΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΙΠΗ ΑΝΟΔΟt ΤΟΥ Κ Μ ΙΙτΑΛΙtΜΟΥ

πολιτιιl της έκφραση . Κατά συνέπεια. η αντίΟtση συντηρητι­

κών και ΦιλελευΟέρων στη Μεγάλη Βρετανία. δεν ανταποκρί­
νεται σ; μιαν απόλυτη αντιπαράθεση ασυμβίβαστων συμφε­
ρόντων.
Έτσι βλέπουμε το συντη ρητικό Ίιλ, να καταργεί το 1 829
τον aντικλη ρικό νόμο και να επιτρέπει στους καΟολικούς να
αναλαμ6άνου' δημόσια καθήκοντα. Κατά την ίδια λογική , η
εκλογικι] μεταρρύθμιση του 1 832 γίνεται αποδεκτιl από ένα με­
γάλο μέρος της aριστοκρατίας, εφόσον αυξ.νει μόνον κατά ε­
λiχιστο (από 500.000 σε 8 1 3 .000) τον αριΟμό των ψηφοφόρων,
προς όΦελος των εμπόρων και των βιομηχάνων. Ακόμη και η
κατάργηση των αγροτικών νόμων, στα 1 846, παρά ης έ•τονες
αντιφάσεις που συνάντησε, δεν αποτ:λεσε αιτία καταστροΦτlς
για τους γαιοκτι)μον:ς. αλλά αντίθετα τους έδωσε μια ευκαιρία
να εκσυγχρονίσουν και να μηχανοποιήσουν τη γεωργική :υ­
ραγωγή. Με τη σειρά τους οι αριστοκράτες. όταν αντα:οδί­
δουν το χτύπημα. ψηφίζοντας νόμους για τα εργοστάσια. βρί­
σκουν υποστή ριξη τόσο από το λαϊκό κίνημα, όσο κι από τα
<<διαφωτισμένα>) στρώματα των βιομηχάνων"1�
Ανεξάρτητα όμως α:· όλα αυτά, παραμένει το γεγονός, ότι
:αρ_ την αποφυγή της ανοιχτιlς σύγκρουσης μ: την αριστο­
κρατία. παρά τη μερική ιl περιστασιακή συμμαχία μαζί της, η
αστική τάξη Οριαμβεύει κατά το 1 9ο αιώνα στη Μεγάλη Βρε­
τανία και μάλιστα κατά τη διάρκεια της βασιλείας της βασί­
λισσας Βικτωρίας.
Από την άλλη μεριά. η άνοδος της γαλλικής αστικής τάξης
πραγματοιοιιlΟηκε με λιγότερη σαφήνεια. Κι αυτό γιατί αντι­
μετώπισε εντελώς διαφορετικές συνΟήκες και υποχρεώθηκε να
ακολουΟήσεt μια «Κακοτράχηλφ) διαδρομή .
Η επανάσταση του I 789 σημάδεψc την ι]ττα των προνο­
μιούχων -ευγενείς. κλή ρος- και τη νίκη της νεογέννητης κα­
πιτηλισηκι]ς αστικής τάξης. της μέσης (�γραφειαστικήςΗ 21 �
τάξης (διιωση:ς, δημόσιοι υπάλληλοι. περιφερειακή διοίκη­
ση) και των χωρικών. Σημαντικό ρόλο στην όλη υιόθ:ση έ­
παιξαν και οι μικροαστοί. μαγαζάτορcς και τcχνίτες. Ωστόσο.

\ 53
 Η Ι ΣτΟΡ! \ ΤΟΥ Κ Λ Π ιτΛΛΙΣΜΟΥ

μετά την πτώση της Αυτοκρατορίας. η μεγαλοαστικΊ τάξη των

τραπεζιτών, των φγοστασιαρχών και των μεγαλεμπόρων, δεν
μπορούσε να συμμαχήσει με την αριστοκρατία των γαιοκτη­
μόνων. όπως στη Μεγάλη Βρετανία. Αναζητά λοιπόν στη ρίγ­
ματα στη μικροαστικι) τάξη των εμπόρων και των τεχνιτών,
καθώς και τους χωρικούς.
Η συμμαχία με την αριστοκρατία αποκλείεται:
Μετά τις Εκατό Η μέρες, υπj ρχαν στη Γαλλία δυο διαφορε­
τικοί λαοί ανίκανοι να καταλάβουν ο Cνας τον άλλον: διαΦο­
ρετικ.ς αναμνήσεις, διαφορετικ.ς ιδ.ες, διαφορετικ.ς συνή­
θειες. 'Ηταν δυο στρατοί που πολέμησαν λυσσασμένα ο ένας
ενάντια στον άλλον. Οι νίκες του ενός ή ταν ή ττες για τον άλ­
λον και αντίστροφα. Υπή ρχαν δυο ιδιοκτήτες του ίδιου σπι­
τιού. του ίδιου αyρού"1δ.
Η αριστοκρατία των γαιοκτημόνων περίμενε πολύ καιρό την
επιστροφή του νόμιμου βασιλιά. Λουδοβίκου του 1 8ου. Όταν
επιτέλους ή ρθc ο βασιλιάς, η αριστοκρατία απογοητεύτηκε
μαζί του. κι άρχισε πiλι την προσμονή. στη ρίζοντας τις :λπί­
δcς της στο διάδοχό του. τον Κάρολο το l Oo. Επιδίωξε να κρα­
τήσει ζηλότυπα όλα τα αξιώματα για λογαριασμό της, κλεί­
νοντας τις πόρτες της πολιτικΊς εξουσίας στους μεγαλοα­
στούς, που δεν έπαψαν ούτε στιγμή να αυξάνουν την οικονομι­
κή τους δύναμη. Στα 1 830 ο Κάρολος ανατρέπεται, και τόη:
:να μεγάλο μ.ρος της αριστοκρατίας εγκαταλείπ.ι οριστικά
την ανάμειξη στην πολιτική ζωή, αποσύρεται στα κτήματά
της, κλείνεται ερμητικά μέσα στα σαλόνια της.217
Από εδώ και πέρα η καπιταλιστική τάξη συμμαχεί μc τη με­
σαία και μικρή αστική τάξη, είη: ενάντια στην αριστοκρατία,
όπως στα 1 830. είτε, αργότερα. ενάντια στο βιομηχανικό προ­
λεταριάτο. Ο κρίκος αυτής της συμμαχίας ενάντια στους προ­
νομιούχους ήταν οι ιδέες της ελευθερίας και της δημοκρατίας,
η φανατική προάσπιση της ιδιοκτησίας. Βασικός όρος της
συμμαχίας. η προστασία των τάξεων. που θα καταστρέφονταν
από μια γρ'ιγορη ανάπτυξη του καπιταλισμού: εξωτερικός
προστατευτισμός. επιβράδυνση στην υιοθέτηση της νέας τε-

1 54
Η ΑΔΙΑΦΙΛΟ Ν Ι Κ ΙΠΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛΙtΜΟΥ

χνολογίας. διατήρηση της παραδοσιακής γεωργίας και της μι­

κρομεσαίας χειpωνακτικτlς βιοτεχνίας. Στους όρους αυτής της
συμμαχίας ανακαλύπτει κανείς τα αίτια της αργής ανάπτυξης
του βιομηχανικού καπιταλισμού στη Γαλλία του 1 9ου αιώνα.
Η εμπορευόμενη και τραπεζική πτέρυγα της μεγαλοαστικής
τάξης. έπρεπε να περιμένει τη βασιλεία του Λουδοβiκου-Φί­
λιππου και στη συνέχεια του Ναπολέοντα του 3ου, για να απο­
κτήσει την κρατική υποστή ριξη, ακόμη και την κρατική ώση­
ση, π ροκειμένου να προχωρήσει σε εντυπωσιακά επιτεύγματα:
νέες τράπεζες ανοίγουν τις πόρτες τους στα 1 830 και στην πε­
ρίοδο 1 850- 1 860. Καηi τη διάρκεια της δεύτερης Αυτοιφατο­
ρίας, αναπτύσσονται οι σιδηρόδρομοι, ανοίγεται η· διώρυγα
του Σουέζ. γίνονται μεγάλα έργα στις πόλεις. . .
Αλλά σ· ό,τι αφορά το κοινωνικό της υπόβαθρο. η Γαλλία
παραμένει επαρχιακή. αγροτική, μικροβιοπχνική. με δυο λό­
για, αργή κι επιφυλακτική. Ακόμη κι ένα τμήμα του βιομηχα­
νικού και τραπεζικού καπιταλισμού παραμένει κλεισμένο στο
καβούκι του: βαμβακοβιομηχανία στην Αλσατία και το Βοριά,
μεταξουργία στη Λαόν, μεταλλουργία στο Κ ρεζό και τη Λο�
ρένη . Σε κάθε κλάδο, οι βιομήχανοι ανταλάσσουν απόψεις, ε­
πισημαίνουν τα σημεία που συμφωνούν, οργανώνονται: ιιένω­
ση των παραγωγών μεταξιού�> στα 1 825, ιιεπιτροπή παραγω­
γώ• εγχώριας ζάχαρηρι, δημιουργημένη από τους παραγωγούς
ζάχαρης από τεύτλα που ανταγωνίζονται τους «αποικιακούρι
παραγωγούς ζάχαρης από ζαχαροκάλαμο. στα 1 832. η επιτρο­
πές της βιομηχανίας λινών στα 1 837. βαμβακερών στα 1 839.
ω;πιτροπιl μεταλλουργικών συμφερόντωνι� στα 1 840. επιτροπή
κατασκευαστών μηχανημάτων . . .
Στη Γερμανία, και για τ η ν ακρiβεια, στην Π ρωσία, δεν έγινε
αστική επανάσταση:
Το κίνημα του Ι 848 και η παραχώρηση ε'ός συντάγματος από
το μΟνάρχη της Πρωσίας δε συνοδεύτηκαν, όπως αλλού. από μια
σημαντική αλλαγή στη διαμόρΦωση των σχέσεων παραγωγής. κι
οιίτ: πιφατη ρήΟηκ: κάποια μ:ταβολή στη δομή του κρόωυς \αι
στους κατόχοuς της πολιτικής εξουσίας. Η αριστοκρατία των

1 55
 Η I�TO'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

γαιοκτημόνων συνέχισε να βαστα στα χέρια της την ποληικιl ε­

ξουσία ΚΗΙ το πpωσικi κρiτος. παρi τη,- πολυπiΟητη Γ:λω­
νειακιj 'Ε1ψι. που πραγματοποιτjΟηκε με το κίνημα. διατιjρη­
σε για ένα πολύ μεγάλο χρονι:ό διάστημα την :uριαρχία των
Φεσuδαλι.:ώ\' δομών. Μόνον αργότερα. όταν έρχεtαι στα πράγμα­
τα ο Βίσμαpκ, το :p:τος αρχίζει διστακτι:ά ν" ανοίγ.ι τις π)ρτ.ς
της πολιτι"ής εξουσίας "αι στην αστι"ιi τάξη ( . .. ). "Ετσι. κάτω
από τη διακυΒέρνηση του Βίσμαρκ το κράτος της Πρωσίιις αρ­
χίζει να κά\'ει μια εσωτερι:ιi στροΦιi τpος το :ατιταλιστικό κα­
Οεστώς! 1� .
Λτό τη δεκαετία του I 860 κι έπειτα, η περιορισμένη μέχρι
τότε καπιταλιστική εκβιομηχάνιση, αρχίζει 'α εντεί,εται χά­
ρη στην υποστή ριξη του κράτους. Αλλά η αστική τάξη δεν
(φγ:ί vu αντιπuραταχθ:ί με την εργατική . που οργανώνεται
από πολύ νωρίς. Η κuπιτιλιστική τάξη, παρi τη συμμαχία της
με τους μικροαστούς, δεν έχει δυνάμεις να αvτιπαλ:ψει ι προς
δυο κατευθύνσεις. Π ροτιμά να συμβιβαστεί με την αριστοκρα­
τία των γαιοκτημόνων που διατηρεί ζηλότυπα την πολιηκή ε­
ξουσία στα χέρια της και παράλληλα συμμαχεί με τους <<γρα­
φειαστούρι της κρατικής μηχανής. Σ' όλη τη διάρκεια του
1 9ου αιώνα. η αστική τάξη στη Γερμανία κριτι:ει τη δεύτερη
θέση στην ιερόρ_ηση της πολιτικής εξουσίας.
Στις Η Π Α . δε' υπή ρχε βέβαια μια φεουδαλική αριστοκρα­
τία όπως στις χώρες της Ευρώπης. Εδώ. την εποχι) αυτl . συμ­
βιώνουν τρεις διαφορετικές κοινωνί:ς: μια αγροτική κοινωνία
ατό κτηματίες στο Νότο. θ:μ;λιωμ{νη τ:νω στην εκμ;τiλλευ­
ση των σκλάβων και την παραγωγή του βαμβακιού. μια κοινω­
νία βιομηχανικού καπιταλισμού στα Βορειο-Ανατολικά, και
μια κοινωνία οικογενειακής αγροτικής παραγωγής. που επε­
κτ:ίν:ται συν:χώς π ρος τη Δύσ η . Από τη στιγμή της ίδρυσης
των Η Π Α . η αριστοκρατία των γαιοκτημόνων του Ν ότου κυ­
ριαρχεί σ' όλο το μηχανισμό του ομοσπονδιακού κράτους. Αλ­
λό η δημιουργία του ρεπουμπλικάνικου κόμματος, στα 1 854
και ο θρίαμβός του. στα I 860, θέτει υπό αμΦισβιjτηση την κυ­
ριαρχία του Νότου, προς όΦ:λος της νέας καπιταλιστικής τά­
ξης σtα Βορειο-Ανατολικά. Ο εμφύ.ιος πόλ;μος και η ή ττα

1 56
Η ΑΔlΛΦlΛΟ Ν Ι Κ Η i ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π !τΑΛlΣΜΟΥ

του Νότου Οα εμποδίσουν την απόσχιση των νότιω• πολtτ:ιών

και συ.μα θα καταργήσουν το δουλοκτητικό σύσο1 μα. rφ·
οικονομική βάση της ι φισωκριηίας rων γαωκrημόνων. Θα
προσφέρουν επίσης την ευκαιρία για μια νέα ώΟηση στην εκ­
βιομηχάνιση (εξοπλισμοί. σιδη ρόδρομοι) . στην αναδιοργάνω­
ση του τραπεζικού τομέα. στην :νθάρρυνση της μετανάστευ­
σης: μ: δυο λόγια, δημιοιψγοι)ντω όλες οι συνθι]κες για μια
νέα βιομηχανική επέκτuση γιγανηuίων διαστ.σεων. Διαμορ­
φώνεται μια νέα γενιά καπιταλιστών που κάνει την εντυπωσια­
κή της εμφάνιση κατά τη διάρκεια τΟυ πολέμου: Ο Τζ.-Π .
Μόργκαν. που καταφέρνει ν α πουλήσει στο στρατό .λιητωμα­
τικά όπλα και καταπιάνεται με βρόμικα παιχνίδια γύρω από
την τψιl του χριJσού. ο Τζέι Κουλντ. aσυναγώνιστος κερδο­
σκόπος. ο Τζιμ Φισκ. που πλουτίζει πουλώντας στο στρατό
κουβέρτες. ο Β.ντερμπιλτ που νοικι.ζ:ι στην ομοσπονδιακή
ιωβ:ρνηση καράβια σε πανάκριβη τιμή. ο Τζον τ. Ροκφλ;ρ.
που :χμ αρχίσει ήδη να πουλάει πετρέλαιο ... 2 1 �
Έτσι, κατά την περίοδο 1 860- 1 870. η αστική τάξη έχει κα­
ταφέρει να επιβληθεί πραγματικά σαν κυρίαρχη τάξη μόνον
στη Μ εγάλη Βρετανία. Στη Γαλλία. είναι υποχρεωμένη να
πλη ρώνει το κόστος της συμμαχίας της με τους μικροαστούς
και τοιις χωρικούς και κiνει μικρά βήματα κατά περίσταση.
χάρη στην ευκαιριακή υποστιl ριξη του κράτους. Στη Γερμανία
συμβιβάζεται με την παντοδύναμη ακόμη αριστοκρατία και
συμμαχεί με τους ((γραφειαστούρ) της κ ρατικιlς μηχανιl ς . Τέ­
λος. στις Η Π Α . μόνον μετά τον cμφύλιο πόλεμο ανοίγεται ο
δρόμος για την επικρiτησή της.

5. Αποι κιοφατiα και παγκόσμ ι α αγορά

((Η Αγγλία ανοίγει όλα τα λιμάνια της. Ρίχνει όλους τους
φράχτες που τη χωρίζαν από τα άλλα έθνη . Είχε πε'ήντα αποι­
κίες. Τώρα έχει μόνον μία: όλο τον κόσμο! ))220
Η Αγγλία Οαλασσοκρ�τειρα με τη λήξη των ναπολεόντειων

\ 57
 Η Ι�ΙΟΙΊΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛIΣΜΟΥ

τολtμων. Η Αγγλία απλώνει σ' όλο τον κόσμο την αυτοκρατο­

ρία και το εμτόριό της. Η Αγγλία :ίναι το ιφ'(uστι]ρι όλου του
κόσμου. Η Αγγλία του Ι 9ου αιώνα είναι η με'(αλιJτερη εμπορι­
κή δύναμη του κόσμου.

ΠΙ"ΑΚΑΣ Νο \ 1

ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΟΥ IΑΓΚΟΣΜΙΟΥ EIIlOPIO' ΚΑΤΑ ΧΩΡΑ*

IΙ ΓΙΑ
Μεγάλη utόλοιcη υπιλοιπος
Rρετανία Γαλλία Ευρώπη :όσμος

1 780 12 12 11 39 24
18) 33 9 10 " 11
1810 27 11 29 19
/840 " 11 • JO 20
1860 " 11 24 21

•σ: ιοnοστά
Πηγή: ο. ΡοσηόΦ. U\Uφ . ιφοηγ

Η Μεγάλη Βρετανία δ ε διαΟέτει μόνον την πιο ανεττυγμένη

οικονομία. Ετιτλέον, όλη η διαδικασία ανάττυξης συνδέθηκε
;ξαρχής με την ατοικιοκρατικιi ετέκταση και το θαλάσσιο :­
μπόριο. "Ηδη υιοΟετεί τη λογική της εξειδίκευσης και του δι:­
Ονούς καταμερισμού της εp(ασίας, του τροκύττει από την ίδια
τη δομή των εξαγωγών της και τη διάρΟρωση, προπάντων, των
εισαγωγών της.
Η r φοώθηση των εξαγωγών, στα πλαίσια της βρετανικής οι­
κονομίας σημειώνΕι γιγάντια άλματα. Κατά τις δεκαετίες του
1 820 και 1 830. εξά'(ει το ένα πέμπτο της παραγωγι]ς της, στα
1 8 5 1 ξετερνά το ένα τέταρτο, στα 1 86 1 το ένα τρίτο, στα 1 87 1
τ α δύο τέμττα.
Υπολογίζει κανείς εύκολα τη σημασία της κατάκτησης των
ξένων αγορών για τη βρετανική βιομηχανία της βικτωριανής
ετοχής. Υτολογίζει ακόμη την ουσία της διαμάχης ανάμεσα
στους υτοστηρικτές του προστατευ·:ισμού και στους οταδούς

\ 58
Η AΔIAΦIAON I K I H H ΛΝΟΛΟL ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛIΣΜΟΥ

των ελεύΟεpων συναλλαγών. Το καίριο ζήτημα :ίνιιι: πρ:π:ι η

Μεγάλη Βρετανία να εισάγει π.ρισσότερα αγροτικά προϊόντα
Κ(Η πρώτες ύλες σε χαμηλCς τιμCς -ίστω κι αν πρέπει να θυ­

σtαστεί η γεωργία ιωι η ιπηνοτροφία της- προκεψtνου να πα­

ράγει η βιομηχανία της με χαμηλόη:ρο κόστος και σημειώσει
περισσότερες πωλήσεις:
Το βρετανικό εμπόριο, σ' όλη τη διάρκεια αυτής της περιό­
δου, παρουσιάζει tλλειμμα: η Μεγάλη Βρετανία αγοράζει από
όλο τον κόσμο πφισσόπρα απ' όσα του πουλάει . Το ισοζύγιο
πληρωμών όμως καταφCρνει να ισορροπήσ:ι καtά το πρ)το
τρίτο του αιώνα, και να αναστραφεί πιστωτικά κατά το δεύτε­
ρο, χάρη στο <(σκληρό» χρήμα, που αποδίδει το cμπόριο των
υπη ρεσιών, το διαμετακομιστικό .μπόριο, τα κέρδη από συμ­
μετοχές σε επιχειρι;σεις τοιJ :ξωι:ρικοU, από ασφάλειες και
μ:σι::ί:ς.
Τόσο στον τομ:α των εξαγωγών. όσο και σ' εκείνον των ε­
π::νδιJσεων. οι 6ασtκοί συνέταφοι της Μ:γάλης Βρετανία;,
κατά το πρώτο μtσό του αιώνα, εiναι πρώτα η Ευρώπη, και στη
συνέχεια η Αμερική : εκεί, οι Βρετανοί βιομήχανοι εξακολου­
Οούν να πουλάνε υφάσματα και άλλα προϊόντα άμεσης κατα­
νάλωσης. Π αράλληλα σπεύδουν να εκμεταλλωτούν τις νέες α­
γορές που ανοίγει η εκβιομηχάνιση αυτών των χωρών, ποιJ­
λώντας τους κινητήρες, μηχανήματα, εργαλεία και είδη βιομη­
χανικού εξοπλισμού. Μ ' αυτό τον τρόπο η Μεγάλη Βρετανία
είναι σε Οέση να αγοράσει φΟηνότερα τα ((στάρια της Αμερι­
κής και της ανατολικής Ευρώπης, τα κρέατα της Αυστραλίας
και της Αργεντινής, τα γαλακτοκομικά προϊόντα της Δανίας,
τα τροπικά προϊόντα της Αυτοκρατορίας και της κεντρικής Α­
μερικής, τον κασίτερο της Μαλωσίας, το σίδερο της νόηας
Αμερικής. την ξυλεία των ΣκανδΙναβών, κτλ.ιι21 1 .
Την ίδια εποχή, οι γαλλικές εξαγωγές προσανατολίζονται
όλο καΊ περισσότερο προς τις γειτονικές χώρες της Ευρώ­
πηςω (το ένα τρίτο των εξαγωγών κατά την περίοδο 1 827- 1 836,
πάνω από το μισό στα 1 869), σΕ βάρος των Η Π Α ( I 3% και 5%
ω•τίστοιχα) και του υπόλοιπου κόσμου (πάνω από το μισό στα

1 59
Η ΙΠΟ'ΙΑ ΤΟΥ Κ Λ Π iτΑΑΙΣΜΟΥ

1ΊIΝΑΚΑΣ Νο 12

ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΕΠΕ•ΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡIΟΥ

ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ Β'ΠΑΝΙΛΣ ΚΛΙ τΗΣ ΓΛΛΛIΛΣ

I. Λομή ταιν εξαγαιγιν*

πρωτες προϊόντα προlόντα

ύλες διατροφής 6ιοΙιη:ανiας
Μεγάλη Βρπανiα
1814-16 17 79
1824-26 11 85
1 854-56 "
Γαλλiι
1 8 1 7-20 "
1 827-30 '-
' --
,.--" 70
1 850·54 33 67

2. Δομή ταιν εισαγωγών"

Μ:yάλη Βρ:tανία
1 8 14-16 " 3S 11
1 824-26. 64 27 9
1 854-56 61 33 6

Γαλλiι
1 8 1 7-20 " 3S
1 827-30 63 29
1 850-54 72 23

J. Ποοοοtό εξαγωγών του Φυnκού 1ιίόντος

Μεγάλη Βρετανία Γαλλία

1801 3 1 ,3 1 7 8 1 -90 8,8
1821 2 1 ,7 1 8 1 5-24 6,2
1831 1 8.9 1 825-34 '
1861 34.5 1 8 5 5-64 13,1
1871 46,5 \865-74 1 7,3

11ηrιj: I & 2 11. Μ�άφιχ. σvσΦ. οηγ . .1 Ζ. ΜσρσtΦσ(Ι. 1\Ιφ. �ροηy.

•σε �OIOOtό
Η ΑΛΙΑΦΙΛΟΝΙΚΗΗΙ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΛΙΣΜΟΥ

IΙΝΛΚΛΣ Νο 1 3

!ΣΟΖΥΓΙΟ ΤΡΕΧΟ'ΣΩΝ ΓIΛΗ'ΩΜΩΝ

ΣΤΗ ΜΕΓΛΛΗ ΒΡΕτΛΝIΛ*

ιιεταναστες αλάσσu:ς �tδη , ασa�u:ς �αδ

εμιορι�δ τοιιριστες μετορές tό�οι,
ισοζiηιο Μέρvηση μερίδια :".o� u,·oλo

1816-1810 8
8>
-) . , )
1816-18)0 _ ,. -) . '·' )
1816-1840
-6
_, -· • 13
1846-IBJO
-8 • 26 8 · 26
. .. . .. '
1856-1)
63
- JJ.S • 33.S
1866-1170 - _, . ., . ,

•.τήσιοι μέσοι όροι σε ε�αtομ στεpλί·ες

Πηrj: Α . Χ . Ιμλα: Οι"ο•υμι�i στοιz:(" τη� '�x Briι�nnic�

1 827- 1 836. μόνο τα δύο πέμπτυ στα 1 869). Σ' ό.τι αΦοrά τις
γαλλικές επενδύσεις στο εξωτερικό, σχεδόν το σύνολό τους.
κατά τα μέσα ωυ αιώνα, βρίσκονται στην Ευρώπη : Μεσοy.ια­
κή Ευρώπη {Ιταλία, Ισπανία, Π ορτογαλία) κατά 60%. Βορειο­
δυτικιl Ευρώπη (Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Μεγάλη
Βρετανία, Σκανδιναβικές χώρες) κατά 24%. Κεντρική Ευρώπη
(Γερμανία, Ελβ:τία, Αuστρία, Οιιγγαρία) κατά 1 2%. ενώ το υ­
πόλοιπο 4% στην Αμερική .223
Η Μ:γάλη Β ρετανία, όντας θαλασσοκράτειρα και κυρίαρχη
εμπορική δύναμη, χτίζει, κατά το 1 9ο αιώνα, την πρώτη αποι­
κιακή αυτοκρατορία στον κόσμο.
Την ίδια εποχή παρακμάζουν οι aποικιακές aυτοκρατορίες
της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Η αποικιακή αυτοκρατο­
ρία της Ολλανδίας έχει σταθεροποιηθεί. Η Ρωσία συνεχίζει
την επέκτασή της προς την Ασία, αλλά από τους δρόμους της
στεριάς. Η Γαλλία της παλινόιθ]ς ανακτά και πάλι τις a­
ποικίες που έχασε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και της
Αυτοκρατορίας. Αποκτά νέες κτήσεις στη Σενεγάλη, στη Μα-

161
 Η tHOPtA ΤΟΥ Κ Α Π ΠΑΛIΣΜΟΥ

Π Ι Ν Α ΚΑΙ Ν ο 1 4

Γ.ΩΓΡΛΦΙΚΗ ΚΛΤΛΝΟΜΗ Τ Ω Ν ΕΞΑΓΩΓΩΝ Κ Α Ι Τ Ω Ν �:Ρ ΙΚΩΝ

.n.NΛYΣ.ΩN ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΒΡΕΤΛΝΙΛΣ

Ι. n οοp ισμς των βpετανι'ών εξαyωyώ'*

Ε ρώ:η Λμεpι'ή Α σiα

1816-1811 5 9,6 33,3 6,1

\αt. Βpεtαν ι:ή

[ ρώ: η ιιnΑ αλλού
Αμεpι"ή Αuτοατοpiα
186J 48 11 "

Ζ. Κατα·ομή τω' ξt•ων ε:η•δισεων*

Λαt. Βρ.tανι_ή
Εuρώ:η ΗΠΑ ιλ.λ.οιi
Αμ.ρικη Αυτοκρατορία
1830 66 23

/8J4 " " "

(Ινδία) (Κτήσεις)
1870 " 17 11 22 12

'σε �ιιτό
Πιrtς: ΟΟ . ΧόΦμ.ν. ι α•ίπrιι;ι rις θιιμιχα•ι-ής οι-ομt'ος. ι.ό

δαγασκάρη. στη Γουιάνα και στην Αλγερία. Η επtκταση συνε­

χίζεται και μετά τη μοναρχία του Ι ουλίου. Κατά τη διάρκεια
της &:ύτεpης Αυτοκρατορίας, η Γαλλία επεμβαίνει στο Λίβα­
νο και τη Σιφία, κάνει αισθητή την παρουσία της στην Αίγυ­
πτο και την Τυνησία, διεισδιJει στη Σαχάρα, δημιουργ;ί σταθ­
μούς στη Νέα Καληδονία και στην Ινδοκίνα. ιδρύει ένα προτ;­
κτοράτο στη Καμπότζ η . Σχεδόν παντού η παρουσία της Γαλ­
λίας έχει στρατιωτικό χαρακτήρα. εκτός από την Αλγερία, ό­
που ;γκαΟίστανται Γάλλοι μετανάστες. και την Αίγυπτο. όπου

1 62
Η ΛΔIΑΦΙΛΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΛΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΠΛΛIΣ!ΟΥ

;π:νδύο•ται '{αλλικά κcΦiλαια.

Στις αρχές του Ι 9ου αιώνα, μcτά την ανεξαρωcοίηση των α­
ποικιών της Βόρειας Αμcρικής. η βρcτανικι) αποικιακή αυτο­
κρατορία μοιάζει αδύναμη και καταπ:μαχισμένη: το παλιό σύ­
στημα του Νόμου γω τη ναυσιπλοία και της i<συνΟιlκηρ> για
το δουλεμπόριο των μαύρων, παύει να αποδίδει. Οι aποικίες
αρχίζουν να χάνουν το οικονομικό τους ενδιαφέρον και σε αρ­
κετές πcριπτώσεις καταντούν εντελώς ασύμφορες: ((Το Ακρω­
τήριο της Καλι]ς Ελπίδις ήταν έν1ς στρατιωτικός σταθμός . . η
ΑJστραλίι ένας τόπος εξορίας και ο Καναδάς απ.διδε περισ­
σότερο ξυλεία. δέρματα και ψάρια, παρά στάρι>>!!�.
Στο εξής. η Μεγάλη Β ρετανία. μέσα στα πλαίσια της ανά­
πτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού και του εμπορίου. αρ­
χίζει να εφαρμόζει μια νέα πολιτική εδαφικών επεκτάσεων:
διευρύνει την επιρροή της στη δυτικtl Κ Ι Η νότια Αφρική. όπου
καταλαμβάνει το Νατάλ ( 1 843), η Τασμανία ανακηρύσσεται
αυτόνομη αποικία στα 1 825, η δυτική Αυστραλία στα 1 829. η
νότια Αυστραλία στα 1 836, η Νέα Ζηλανδία στα 1 839. η Βι­
κτώρια στα 1 850. Η αποικία της Σιγκαπούρης ιδρύθηκε στα
1 8 1 9. το Άντεν καταλήφθηκε στα 1 839 και το Χονγκ-Κονγκ
στα 1 842. Η εδαφική επέκταση αγκαλιάζει μ.σα σε λίγα χρό­
νια ολόκλη ρη την Ινδία και ολόκληρο τον Καναδά.
Ταυτόχρονα. η Μεγάλη Βρετανία διαΦοροποι:ί. κιι στην α­
νάγκη απλοποιεί τις μεΟόδους διακιJ6έρνησης. Στα 1 840 cραγ­
ματοποιεί την ένωση του Άνω Καναδά (αγγλικός) με ων Κά­
τω Καναδά (γαλλικός). Μ' αυτό τον τρόπο οι γαλλόφωνοι κi­
τοικοι του Καναδά γίνονται μειοψηφία, cνώ ένα ομοσπονδια­
κό σιΊστημα τίΟεται σε εφαρμογή από το 1 867 . Στη Νέα Ζη­
λανδία υιοΟετείται επίσης ένα ομοσπονδιακό σύστημα. Στη
Νότια Αφρική. οι αποικίcς του Ακρωτηρίου και του Νατiλ
παραμένουν χωρισμένες. αλλά η καΟεμtά από αυτές αποκτ. το
δικαίωμα μιας αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης. Στην Ινδία.
μ::Η i την επανάσταση των Τσιπάι. στα 1 8 57. η Εταιρεία καταρ­
γείται. και στο εξής εγκαθιδρύ:ται το καΟεστώς της αποικίας
του Στέμματος.

1 63
 Η ΙΣΤΟΡJΛ ΤΟΥ Κ Α ΙΙ Ι Ά Λ Ι Σ Μ Ο Υ

Η οικονομική όψη της αποικιοποίησης ενισχιJεται. �στω κι

αν παραμένει : δεύη:ρη μοίρα συγκριτικί με το σόνολο των
οικονομικών συναλλαγών της Μεγάλης Βρετανίας: αυξάνεται
η αγορά του λουλακιού. της γιοότας και του βαμβακιοό από
την Ινδία. όπου η αγγλική βιομηχανία πουλάcι ιι βαμβακεp:
της υφάσματα (καταστρέφοντας τους ντόπιους υΦ•τοιφγοιiς)
καθιός και τα υλικi της για τους σιδη ρόδρομους και τον τηλέ­
γραφο, αναπτόσσεται η εκμετάλλευση του χρυσου της Αυ­
στραλίας (από το 1 8 5 1 κι έπειτα). των διαμαντιών και ωυ χρυ­
σού της Νότιας ΛΦρικής (μετά το 1 867). Κύματα Βρετανών μ:­
ταναστών κατακλύζουν τον Καναδi. τη Νότια Αφρική. την
ΑιJστραλία κιι τη Νtα Ζηλανδία. Στα 1 !70. τα κεφάλαια ποιι
:χουν .πενδυΟεί στις κτήσεις της Αυτοκρατορίας αντιπροσω­
πεύουν το ένα τρίτο των βρετανικών επενδυσεων στο εξωτερι­
κό
Ο Σέσιλ Ρόουντς. ιδρυτιlς της Βρετανικής Νότιας Αφρικ•lς
(Ροδισία). πέρα από τις δικ;ς του ονειροπολήσεις. εκφράζΕι
και τα όνειρα της κυρίαρχης βρετανικής τύξης. όταν γράφει:
••Μ ε το να υποτάσσουμε το μεγαλύτερο μέρος ωυ κόσμου
στους νόμους μας, προχωρούμε προς την κατάργηση όλων των
πολέμων . . . ιι �2� .

Συ•ειδητοποίηση και αντίσταση

Η ανά·ττυξη του καπιταλισμού του Ι 9ου αιώνα συμβαδίζει με
την ανάπτυξη μιας άγριας αντιπαράθεσης: ανάμεσα στον
πλούτο και την αθλιότητα των εργατών, ανάμεσα στην άνεση
και την αγωνία της επιβίωσης. ανάμεσα στην εξουσία κuι την
ιιπόλυτη εξiρτηση
Δυο κόσμοι ξένοι, εχθρικοί, ασυμβίβαστοι. Ο Μιμερέλ. ένας
βιομτJχανος του γαλλικού βορρά, γράφει εντελώς φυσικά: «Οι
εργάτες δεν είναι δυστυχισμένοι. Η διάρκεια της η μερήσιας
εργασίας δ:ν ξεπερνά ποτέ τις δεκατρείς ώρες . . . Αυτοί πoJ :­
χουν δικαιολογημένα παράπονα είναι οι εργοδότες που tα κέρ-

1 64
Η ΑΔΙΑΨΙΛΟΝ Ι Κ τ Η ΑΝΟΛΟΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ

δη του; είναι ασι]μαντα)) 2"6• Από τη μεριά του ο Τι:ρς υπο­

γραμμίζει το ρόλο της φιλανθρωπίας: 11Μερικές φορές ο
πλούσιος cί'αt ευεργέτης. Αφήνει τα παλάτια του για να επι­
σκ;φΟεί το καλύβι του φτωχού και εκτίΟεται στη βρομΗi και
τις κολλητικές uρρώστιες . . . τότc όμως, ανακαλύπτει μια νέη
χαρά. που τον συναρπάζει, μια ::υ χαρίστηση που δεν μπορεί
πλέον ν' απαλλαγεί απ' αυτήν>). Έτσι αναπτύσσει μια επιχει­
ρηματολογία ενάντια στις κοινωνικές μεταρρυθμίJεις: ιιΦαν­
ταστείπ όλες οι πcριουσίες να είναι ίσες, φανταστεί η: νι κu­
ταργηθεί ο πλούτος αλλά και η φτώχεια. Κανείς δε Οα μπο­
ρούσε πλ.ον να προσφέρει στο συνάνθρωπό του ( . .. ) και μ· αυ­
τό τον τρόπο Οα καταργηθεί η πιο γλυκιά. η πιο γοητευτική. η
πιο θεάρεστη πράξη των αvΟρJπων: η ελεημοσύνη ! ΆΟ/.ιοι
μεταρρυθμιστές! ΚαταστρέΦετε το -: ργο του Θεού. στην προ­
σπάθειά σας να το διορθώσετε!))121.
Δυο διαφορετικοί κόσμοι μέσα στο ίδιο εργοστάσιο, μ.σα
στην ίδια πόλη : από εδώ οι γειτονιές όπου βασιλεύει η τάξη. η
η ρεμίι, το «καλό γούστο)>, κι από cκεί οι γ::ι τονιές της βρο­
μΗiς, της φισαρίας, της κακογουστιάς. της χυδαιότητας και
της ανασΦ.λιας. Συχνά, ο πι)ργος τοιJ βιομήχανου 6ιίσκ:τιη
κοντά στο εργοστάσιο, στη μέση ενός κuταπρ.σινου ά.λσους.
και λίγο πιο πέρα ο άμορφος σωρός από τις εργατικές παρά­
γκες. Ήδη. αναπτύσσονται οι πρώτες πατερναλιστικές προ­
σπάθειες. Ήδη. διαφωτισμένα πνειJματα ευαισΟητοποιοιJνται
από την οξύτητα της αντίθεσης. Ανάμεσά τους ο ίδιος ο Λου­
δοβίκος-Ναπολ�:ων Βονι.ρτη ς .
Η εργαtική τάξη δ ε ν κατέχει τίποτα. Π ρέπει ' α κάνουμε τοuς εr·
γάτες ιδιοκτήτες. Ο μόνος τους πλοιiτuς είναι τα χέρια ωuς
l ρtπει να προσφέρουμε σ· αυτά τα χέρια μια απασχόληση χρή·
σιμη για όλοιJς ( . . . ). Π ρέπει να τους δι:Οοψε μιι Ο.ση στην κοι­
ν,νία και να συνδέσουμε τα συμφέροντά τους με τη γη. Η εργι­
τικιi τάξη δεν έχει οργάνωση. ούτε δεσμοι)ς. οι)ι: δικαιώμαrα.
οι)τε μ.λλον. Πρέπει να της δώσουμε δικαιώματα και μέλλον.
l ρtπει να την αναδείξουμε στα μάτια της. χάρι1 στη σονtνωση.
στην .κπαiδεuση και στην πει0αρχiα22�

165
 Η "OI'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΑΙΣΜ)Υ

Ωστόσο. μετά το 1 848, στη Γαλλία εκδηλώνεται το μίσος. Ο

στρατηγός Μ πιγκό γράφει στον Τιέρς. στις 7 Απρίλη 1 849:
«Τι άξεστα και άγρια ζώα; Σωστ: κτήνη� Πώς επιτρέπει ο
Θεός στις μητέρ:ς τους νιι γεννάνε τέτοια πλάσματα; Αυτοί
είναι οι πραγματικοί εχθροί και όχι οι Ρώσοι, ούτε οι Αυ­
στριακοί))!19. Και ο Μ ο ρνί προς το Λουδο6ίκο-Νιπολέοντα
Βοναπάρτ η :
Ο σοσιιλισμό; έχει αiνη τρομακτική τρόοδο . . . Το μό,·ο π ο υ μα;
μ.ν.ι ciνω ω ωσυρΟούμc. να οργανωθούμε για τον cμφύλω
πόλεμο. (U! \'α παρα(αλέσσομ; τοιις κιφίοJς :οζά(οιις. νιι :r­
Οσtι\" να μας βοηθήσουν. Γ.λάω γράφοντας αυτή τη φράση (U!
φα,•ηίζομαι ότι η εΟ't(ή σας π::ρ ηφ.νω Οι ΟιχΟ:i. tλλί ΠΗ"t:ψ­
τε με. uv δ:iτ: :ναν σοσωλιστή από (Οντά. α προtιμήσ:τ. νι
τον ανταλλάξετε μ' ένα (Οζάκο. Μέzρι εκεί φτάνει ο ποτριωτι­
σμός μοJ. �)

I. Το εργατικό κivημα ωριμ άζει

"Ο· ο Μορνί μιλiει για την (τρομακτική) πρόοδο του σο­
σιαλισμού. συνοψίζει σε λίγες λέξεις μιαν αργή και πολύμορ­
φη πορεία.
Καταρχι]' υπάρχουν οι εργατικοί αγώνες, που συχνά. κατά
το 1 9ο αιώνα. παίρνουν τη μορΦι\ αυΟόρμητων εξεγέρσεων α­
'τρών και γυναικών, που σπrωγμ�νοι από την αΟλιότητι και
την πείνα. κάνουν την τελειιταία τους προσπάθεια να :πι6ιώ­
σουν, περιφ ρονώντας τις απειλές του θανάτου, της φυλακής
και της εξορίας. Βίαιες αντιδράσεις των μικροτεχνιτών και
των μαστόρων. που καταστράφηκαν από τα άλματα της μηχα­
νοποιημένης παραγωγής. Σπιiνε τα μηχανιlματα, βάζουν φωτιά
στα εργοστάσια. ανοργάνωτες συναΟροίσεις απελπισμένων α­
νέργων. που απειλούν τους πάντες και τα πάντα πεινασμένοι.
Βίαιες εκρι]ξεις οργής ενάντια στην κλιμάκωση της εκμετάλ­
λευσης: μείωση των μισθών, παράταση της διάρκειας εργα·
σίας. σκλή ρυνση των εργοστασιακών κανονισμών. Μ ερικές
φορές μια ασήμαντη αδικία, μια αυταρχικιl απόφαση. αrκεί

1 66
Η ΑΔIΑΦIΛΟΝ Ι Κ ΗΤ Η ΑΝΟΔΟΙ ΤΟΥ Κ Λ ΠiτΛΛΙΣΜΟΥ

για να βάλει Φωτιά στην πυριτιδαποθήκη.

Υπάρχει ακόμη. σε λανθάνουσα μορφή, η μιπαράνομη και α­
νοργάνωτ η , η αλληλεγγύ η : προσπάθειες για τη διατή ρηση ιl
και την αναβίωση των παλιών επαγγελμάτων που χάνονται κα­
τuδικασμt': να στο μαρασμό και την εξαφάνιση . Μυστικές συ­
ντεχνίες, συντροφικές ενώσεις, μυστικές εταιρείες, ομάδες που
συχνάζουν και συζητούν σε λαϊκές ταβέρνες και υπόγηα, ο­
μάδες που πλαισιώνουν κάποιο έντυπο. ανάδειξη ενός εργάτη.
::ν ός μαγαζάτορα. :νός τυπογράφου, σε μια πόλη ή σε κάποια
γειτονιά. κάποιου ανθρώπου που έχει διαβάσει πέντ:: πράγματα
και μιλάει. Ιδρύονται ενώσεις αλληλοβοιiθ::ι ας. Οι ιδέες του
Όουεν. του Φουριέ, του Π ρουντόν, συζητιούνται, αναπτύσσο­
νται. προσαρμόζοντα ι . και περιστασιακά, εφαρμόζονται.
Γιατί υπάρχει επίσης και η σοσιαλιστική σκέψη που ωρι­
μάζει και δυναμών::ι 23 1 • χάρη στις προσπάθ:ιες των γιγάντων
του 1 9ου αιώνα: Μ πλανκί, Π ρουντόν. Μακοινιν. Ένγκελς,
Μαρξ . . . Οι Σαιντ-Σιμονικοί αρχίζουν να ζουν ανάμεσα στοις
εργάτες. Η Φλόρα Τριστάν καταγγέλλει την καταπίεση της γυ­
ναίκας και του προλετάριου. Οι εργάτες αρχίζουν \•α διαβά­
ζουν και αρκ::τ οί από αυτούς γράφουν τις παρατη ρήσεις και
τις αναμνήσεις τους. Ονειροπόλοι. :παναστάτες, ιδ::α λιστές.
παθιασμένοι, μεταρρυθμιστές. Αναρίθμητοι οι χαρακτηρισμοί
για όλους όσους καταπιάνονται. από έξω κι από μέσα, μ:: τα
προβλήματα της φτωχολογιάς. Οι κοινωνικές ιδέες δεν είναι
μονοπώλιο των σοσιαλιστών. Ο μεγάλος κλασικός οικονομο­
λόγος Τζον Στιούαρτ Μ ι λ είναι ένας μεταρρυθμιστής. Συνεχί­
ζει και διευρύνει το δρόμο που άνοιξε. κατά κάποιο τρόπο ο
Σισμοντί2 3�.
Όλες αυτές οι πολυποίκιλες δυνάμεις. που έχουν σαν επί­
κεντρο την εργατική τάξη, αναπτύσσονται, αλληλεπηρεάζονται.
σιινδυάζονται και μερικές φορές συγκρούονται. Άλλωστε, και
η ίδια ' η εργατική τάξη. ::ξ αιτίας της πολυμορφίας της. εξακο­
λουθεί να διατηρεί τους δεσμούς της, σε αρκετά σημεία με τα
άλλα λαϊκά στρώματα. οι δυνάμεις της έρχονται σ· επαφή με
τις δικές τους. και συχνι συμπαρατάσσονται στους αγώνες -δί-

1 67
 1 l:TO'IA ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ

πλα στα iλλα λαϊκί "τρώματα, στους μικροαστούς και στους

μέσους αστούς- για την ελευθφία και τη δημοκρατία. Μ έσα
από μια aπροσμέτρητη πολυμορφία. μέσα από έναν τεράστιο
πλοι'ιτο ιδεών, και μέσα από μια δαιδαλώδη :ξ:λικτικιl πορ:ία.
το εργατικό κίνημα ωριμiζ:ι.
Ο Όουεν, ύστερα από μια :ντυπωσιακή σταδιοδρομία κι έ­
ναν θρίαμβο στο ρόλο του ((κοινωνικού φγοδότψι, δε χάνει το
κουράγιο του εξαιτίας της αποτυχίας του κοινόβιου που ίδρυ­
σε σης HnA. Συνεχίζει το έργο του, κατά την πρώτη Φάση
της οργάνωσης του συνδικαλισμού στη Μεγάλη Βρετανία,
σαν ένας από τους κύριους ψπν:υστές του εργατικού κινήμα­
τος. Το Μεγάλο Εθνικό Εδραιωμένο Συνδικάτο. απαριθμεί στα
1 � 3 3 π:ντακόσιες χιλιάδες μέλη, πριν διαλυθεί. Ένα μ;γάλο
μέρος των βρετανικών εργατικών δυνάμεων Οα επ.νδυΟούν σ�
.να ευρύτερο λαϊκό κίνημα. το κίνημα της Χάρτας ( 1 838-1 !48)
που το cμπνέουν οι Λόουετ και Ο'Κόνορ. Κύριο αίτημα η ε­
γ καθίδρυση μιας πραγματικιlς πολιτικήςδημοκρατίας. με καθο­
λική ψηφοφορία και αλλαγή κοινοβουλευτικού κανονισμού
(ώστε να εκλ:γονται ακόμη και υποψήφιοι που δε διαθέτουν
περιουσία). Η Χάρτα υιοθετήθηκε στα 1 839 και τρία χρόνια
αργότερα συγκεντρώνει τρία εκατομμύρια υπογραφές, ενώ στα
1 848 την προσυπογράφουν πέντε έως έξι εκατομμύρια Β ρετα­
νοί. Αλλά στη συνέχεια το κίνημα διασπάται (ο Λόουετ αντι­
δρά στη γενικιl απεργία διάρκειας ενός μηνός "αι στην άσκη­
ση βίας που προτ:ίν:ι ο Ο'Κόνορ), ξεγελιέται από τις στρεψο­
δικίες του Κοινοβούλιου. εκτίθεται στις απειλ:ς και την κατα­
στολή και καταλήγει στη σύγχυση.
Σ' όλη αυτή την περίοδο η μετανάστευση λειτουργεί σαν
βαλβίδα εκτόνωσης: Μετά τα μέσα του αιώνα. ένα μέρος της
εργατικής τάξης αρχίζει να αμείβεται καλύτερα ενώ η εκμε­
τάλλευση του εργατικού μόχθου γίνεται λιγότερο σκλη ρή. Στα
1 867 παραχωρείται το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας.
Ξεκινά μια νέα αποΦασtστική Φάση της συνδικαλιστικής ορ­
γάνωσης, που καταλήγει στο Συνδικαλιστικό Κογκρέσο του
1 868. ΚαΟολική ψηφοφορία και συνδικαλιστική οργάνωσ η :

168
Η ΑΔIΑΦΙΑΟ Ν Ι Κ Ι"ΙΙ ΑΝΟΑΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π ΠΛΑJΣΜΟΥ

στο εξής 1 βρετανική αστική τάξη αναγνωρίζει το εργατικό

κίνημα σαν μια υπολογίσιμη δύναμη.
Στα 1 8 30, στη Γαλλία. οι εργάη:ς συμμετ:χουν :ν:ργ: στο
λαϊκό κuι δημοκραηκό κίνημα που ανατρέπει τον Κάρολο το
1 Οο. Αμοιβή τους η καταπίεση και η προδοσία. Γιατί δε σήκω­
σαν τα οδοφράγματα για λογαριασμό του Λουδοβίκου-Φίλιπ­
ποιι. Κι όμως πάνω στους ώμους τους ασκείται όλο το βάρος
της κρατικής καταπίεσης. Η διεύρυνση του εκλογικού σώμα­
τος αφορά μόνον μερικές δεκάδες χιλιάδες ιδιοκτήτες1Η. Α­
περγίες, εξεγέρσεις, οδομαχίες. Η λαϊκή κuι εργατική δυσα­
ρέσκεια συνεχίζει να εκφράζεται με το δικό της τρόπο. Οι ερ­
γάτες της μεταξουργίας ξεσηκώνονται στη Λυών: «Αγωνιζόμα­
στε για το ψωμί κuι τη δουλειά>). Τα στρατ:ύματα καταλαμβά­
νουν την πόλη , αφήνοντας πάνω στους δρόμους κάπου χίλιους
νεκρούς κuι τραυματίες. Η αναταραχή συν:χίζεται. Η κυρίαρ­
χη τάξη είναι αποφασισμένη για όλα: ((Μ η ν αφήσετε κανέναν
ζωντανό!)) λέει ο Τιερς, ((Σκοτώστε τους όλους! Κανείς να μη
μείνει ζωντανός1 Χτυπήστε αλύπητα ( ... ). Θέλω τουλάχιστον
τρεις χιλιάδες νεκρούς», διατάζει ο στρατηγός Μπιyκό. Στην
οδό Τρανσνονέν γίνεται σφαγή .
Τον Ιούλιο του 1 830, όλες οι τάξεις ενώθηκαν :νάντια στην
αριστοκρατία. Το ΦεβροιJάριο του 1 848 ενώΟηκαν ενάντια στη
μεγαλοαστική τάξη, το Λουδοβίκο-Φίλιππο και τον Γκιζό. αλ­
λά αυτή τη φορά οι δημοκρατικές και εργατικές δυνάμεις δεν
ή ταν πρόθυμες ν' αφήσουν κατά μέρος τους καρπούς της νί­
κης τους. Βέβαια ανακηρύχθηκ: η Δημοκρατία, καθιερώθηκ.
η καθολική ψηφοφορία και το δικαίωμα της εργασίας. Αλλά
οι εργάτες δεν ικανοποιούνται και συνεχίζουν τον αγώνα.
Γράφει ο Τοκβίλ: « Ήταν φοβερό να βλέπει κανείς αυτή την α­
πέραντη πόλη με τα τόσα πλούτη, στα χέρια αυτών που δεν εί­
χαν ποτέ τους τίποτω). Η αγωνία και ο φόβος θα ενώσουν τους
ιδιοκτήΤες, μικρούς και μεγάλους: και ο λαός των εργατών του
Παρισιού, απομονωμένος πλέον, θα παραδοθεί στα κανόνια
του στρατηγού Καβενιάκ, που αναλαμβάνει την αποστολή να
((συνθλίψει τον εχθρόΗ. Χιλιάδες οι νεκροί. Πάνω από ένδεκα

\ 69
 Η ΙΣ1ΌΡIΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΠΑΛIΣΜΟΥ

χιλιάδες οι φυλακισμένοι. Α ρκετοί καταδικάζονται σε θάνατο

) σε ισόβια καταναγκαστικά :ργα. Αλλά το μεγαλύτερο μέρος
εκτοπίζεται στις aποικίες. και κατά κύριο λόγο στην Αλγερία.
Από την επομένη. το «δικαίωμα της εργασίαςι> γίνεται «ε­
λωθcρία της εργασίας)). Π ροκη ριJσσονται :κλογές με καθολι­
Κl) ψηφοφορία. Π ρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται ο Λου­
δοβίκος-Ναπολ.ων Βοναπάρτης. Στη συνtχcια στέφεται aυτο­
κράτορας. Ξεχνάει αμtσως τις παλιές του ιδέες για την <(κατα­
πολέμηση της φτώχειας χiρη σ· έναν συνδυασμό του σοσιαλι­
σμού με το μιλιταρισμό. και τη δημιουργία μιας ενδιάμεσης
τάξης. ανάμεσα στους ργοδότες και τους εργάτες, που Οα την
αποτελούν ένα είδος υπαξιω�ιατικών του βιομηχανικού στρα­
τού>ι, και κάνει το παν για να διευκολύνει την ανάπτυξη του
βιομηχανικού και τραπεζικού καπιταλισμού.
Παρόλα αυτά. κατά τη διάρκεια της ((ΦιλελεύΟερηςι� Αυτο­
κρατορίας αναγνωρίζεται το δικαίωμα της απεργίας ( 1 864) και
ο συνδικαλισμός κάν.ι το πρώτο ουσιαστικό του βήμα.
Στη Γερμανία. το εργατικό κίνημα γεννήθηκε επίσης μ:σα
από σκληρούς αγώνες και αιματη ρές εξεγέρσεις. όπως για πα­
ρiδ:ιγμη. η εξέγερση των υΦαντ' της Σιλεσίας στα 1 844. Στα
1 862. ο Λασάλ ιδριiει τη Γενική Ένωση των Γεpμαν>ν cργη­
τών. Το συνδικαλιστικό κίνημα αναπτύσσεται. Το σύνταγμα
του 1 867 παραχωρεί την καθολική ψηφοφορία. Στα 1 869. ο
Μπέμπ.λ και ο Λίμπκν:χτ ιδrύουν το εργατικό σοσιαλ-δημο­
ιφατικό κόμμα.
Στις άλ4ς χώρες της Ευρώπης καΟώς και στις ΗΠΑ. το ερ­
γατικό κίνημα :κδηλι>νετιι. αναπτύσσεται συνδικαλιστικά κω
οργανώνεται. αντιμετωπίζοντας συχνά την αγριότητα της κρα­
τικής καταστολής. Η Εθνική Ένωση Εργατών. το πρώτο με­
γάλο συνδικαλιστικό όργανο της Αμερικής. ιδρύεται στα 1 866
από τον Ου.Χ. Σίλβις
Στα 1 864. οι Άγγλοι συνδικαλιστές, οι Γάλλοι εργάτες αγω­
νιστές και οι Γερμανοί (ανάμεσά τους ο Καρλ Μαρξ). Ιταλοί.
Ελβετοί και Π ολωνοί μετανάστες. ιδρύουν στο Λονδίνο τη
Διεθνή Ένωση εργατών. Η πρώτη ΔιεΟνής εισάγει και σ"γκ:-

1 70
1 ΑΔΙΑΦΙΛΟΝ Ι Κ Η t ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΓΙΙΤΛΛΙΣΜΟΥ

κριμενοποιεί. έστω και περιορισμένα ακόμη. τη νέα διάσταση

του :ργιτικοι) κινήματος: τσ δι:Ονισμό!
Έτσι, μόλις η βρετανική αστική τάξη αρχίζει να ΕΠιβάλλε­
ται σαν κυρίαρχη τάξη, χάρη στο δυναμισμό του καπιταλι­
σμού και της αποικιοκρατίας. και ενώ οι αστικές τάξεις της
Γαλλίας, της Γερμανίας κυι των ΗΠΑ δίνουν ακόμη σκλη ρές
μάχες για την επικράτησή τους. καταφεύγοντας συχνά σε συμ­
μαχίες που τις υπονομεύουν, οι εργατικές τάξεις διαδηλώνουν
δυναμικά την παρουσία τους κω καταφέρνουν να αναγνωρι­
στούν σαν πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις. Αφού για .να
πολύ μεγάλο διάστημα έζησαν συντριμμένες και aφοπλισμέ­
νες. εκτεθειμένες στην καθημερινή καταπίεση και στην κτη­
ν>δη καταστολl . κατάΦ:ραν :πιτέλοι;ς να οργανωθούν και να
εξοπλιστούν με .αυτόνομα όργανα και μέσα, όπως cργατικά
κόμματα. εργατικά συνδικάτα. cργατικό τύπο. Βέβαια αυτό δε
σημαίνει ότι θα σταματήσcι η καταπίcση και η καταστολή
ΑντίΟετα μάλιστα. θα ενισχυθούν ακόμη περισσότερο. Αλλi
απέναντι στην κυρίαρχη αστική τάξη υπάρχει πλέον η εργατι­
κή τάξη, με την ικανότητα να :πιβάλ:ι ένα συσχετισμό δυνά­
μεων.
Κ ι αυτός ο συσχ:ησμός των δυνάμεων θα σημαδέψει βαθιά
ης μ:ταγενέστ:ρ:ς μεταμορφώσεις του καπι ωλισμού.

2. Το κεφάλαιο του Μαρξ. σαν rάλ υση του καπιταλισμού

Ο Μαρξ οφείλει πολλά στη σκέψη των κλασικών οικονομο­
λόγων, στις παρατηρήσεις των στοχαστών που παρακολούθη­
σαν ευνοϊκά την ανάπτυξη του καπιταλισμού. και στις επικρί­
σεις των σοσιαλιστών. ανεξάρτητα αν τους επιτίθεται. πολλές
φορές υπερβολικά. για να ξεχωρίσει τη θέση του ή για να εμ­
βαθύνει το δικό του στοχασμό . Η δύναμή του έγκειται στη συ­
στημα� οποίηση των βαθύτερων αντιλήψεων. που είχαν ιlδη
διαμορΦωθ:ί στα μέσα του αιώνα, και εκφράστηκαν χάρη σε
μια κολοσσιαία και εξουθενωτική θεωρητική προσπάΟεια. Ο
προσωρινός απολογισμός που συντάσσει ο ίδιος στα 1 852. εi-

1)1
ναι σαΦιlς:
Σ' ό.η uΦορά :μι: να τον ίδιο, δ:v ισχιρίζομω οιίτ: ότι �ιν::iλυ­
ψα tη' ύπαρξη των τάξεων στη σύγχρονη κοινωνία. ούτε όrι α­
νακάλυψα την πάλη που διεξάγcται ανάμcσά τους. Πολύ πριν
από μένα. οι αστοί ιστορικοί είχαν εκn:σει την ιστορική ανάπτυ­
ξη της πάλης των τάξcων. και οι αστοί ΟΙωνομολόγοι .izαν ανα­
πηίξ:ι την οικονομική ανατομία της κ.θ. τάξης. Το :αινούργω
που έ:ανα .γώ ήταν ότι απέδ.ιξα: I ) πως η ύπαρξη των τάξεων
σι,νδέεπ!Ι μόνον με rφισμένοιις ουγ:ε:ριμ.νους ιστορικούς α­
γών.ς. που σu\•δtονωι μ: την εξέλιξη της παραγωγής. 2) πως η
πύλη των τάξεων οδηγεί αναγ:αστι:cί προς τη διCtατορία του
προλεταριάτου, 3) πως η δικτατορία αυτή σuνιστά μόνον μια μ:­
τιtβuτι:ή π:ρίοδο προς την :ατεύΟιΝση ηις :ατάργησης όλων
των τάξεων και προς την αταξική κοινω,•ία21�.
Έτσι. φέρνει στο r φοσκήνιο την έννοια της πάλης των τά-
ξ::ω ν:
Ολό:ληρη η ιστορία της κοινωνίας μέχρι σήμερα είναι η ιστο­
ρίιι της πίλης των τάξεων. ΕλειJΟεροι και σκλί6οι. πιηpί"ιοι κω
πληβ.ίοι. βαρόνοι :αι υπη ρέτες, άρχοντες και υποτακτικοί, μ:
λίγα λόγια, κιτιπι:στCς :ιι "�ηuπιεσμένοι, ορθωμένοι ο ένας ε­
'άντια σων άλλον σε μια κατάσταση μόνιμης αντίθ:σης, έχουν
δι:ξ�iγ:ι μιαν ικ�ηίπΙΙJστη πiλη, άλλοτε κριJΦή κι iλλοτ; Φαν;­
ρή. μια πάλη που κάθε Φορά καταλ"ηει σ. μιαν :παvασταnκή α­
νιτιριχή ολόκληρης της "οινωνίας i στην "οινή "ιtuστrοΦιί
των τάξεων ποu αντιπαλ.ύουν 235
Υ:οδ:ικνύ:ι τη βάση :
Είναι οι άνΟρωποι που παρά-ιουν τα έργα και τις ιδf.ς ωυς . . . ιλ­
λί οι πραγματικοί άνθρωποι. κινούνται :αι δροuν κάτω από τις
συvθήκ:ς που cπιβάλλη η .ξtλιξη των παραγωγικών τους διJνi­
μοιν και οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμ:σά τους αντίστοι­
χα. σuμπ:ριλαμβανομ:νων και των ευριίπρων μορΦών. που Ou
μπορούσαν να πάρουν236 •
. . . και την εξέλιξη :
Χοντρικά. οι σχέσ:ις παραγωγής της Ασίας, της Αρχαιότητας,
της Φcουδιφχiας και της σύηρονης αστικής τάξης. μπορούν να
διαγραφούν σαν προοδευτικά βήματα προς τι1 διαμόρφωση της
;
σοσωλιστικής οικο\ομίuςΒ7 •

1 12
Η ΑΛΙΑΦIΛΟ Ν Ι Κ ΗΤΗ ΑΝΟΔUΣ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙΣΜΟΥ

Για το Μαρξ. μ: τον καπιωλισμό η πάλη των τάξεων Φτάνει

στον παροξυσμό της:
Η εποχή μας. η :ποχιi της ησωοj ς τάξης. διακρί'εται από όλες
τις ίλλες. από το γεγονός ότι απλοποίησ; to' uνtιιγωνισμδ των
τάξ::ω ν. Λίγο ως πολύ σήμ:ρα, όλη η κοινωνία zωρi(εται
- σε δυο
μεγίλιι εzΟρικά στρατόπεδα. σε δυο μεγάλ::ς τάξεις ποιι αντψί­
χοvται η μία την άλλη: στην Ιστική τiξη και στο πpολεταριά­
το 1J8 .
Οι εργατικές μάζες. στριμωγμένες μέσα στα ;ργοστάσια, υπα­
κούουν σε μια μιλιτιφιστική οργάνωση. Είναι οι ιπλοί στρι­
τιώτ;ς της βιομηχανίας, που επιτηρούνται από ολόκληριι την ιε­
ραρχία των uπαξιωμιτικJν και των αξιωματικιιν. ν ;ίναι μόνο
υπηρέτες της αστικής τάξης και του αστιωU κράτους. αλλά πα­
ράλληλα. κάθε μέρα. κάθε ώρα. είναι υπηρέτες των μηχανημά­
των. του επιστάτη. και πάνω απ· όλα του αστού ιδιοκτήτη του .ρ­
γοστασiου. Ο δεσποτισμός αυτός. πιο ύπουλος, πιο πανούργος.
πιο καταπιεστικός, ομολογεί απερίφρηστα ότι το κέρδος είηιι ο
μο\·αδικός σκοπός της ύπαρξής του. 119
Οι αντιΦάσεtς βαΟαίνουν με μόνη πιθαν] κατάληξη τη συ-
ντριβή του καπιταλισμού:
Εδώ και αρκ:τ'ς δ:καετί.ς η ιστορία της 6ιο�ιηχανίuς κιι τοιι ι­
μπορίου είνuι η ιστορίu της εξέγερσης των σύηpονων παραγω­
γικών δu\·άμ:ων :νάντια στις σιJγzρον:ς σzt:σ:ις πuριγωγής, ε­
νάνηα στο καθεστώς της ιδιοκτησίας. που επιβάλλει την ύπαρξη
και την κυρωρχία της αστικής τάξης. Λρκ.ί να αναΦερΟούμ;
στις εμπορικές κρίσεις, που κατά τη\• περιοδική επανεμφάνισή
τοuς, απ.ιλούv όλο και περισσότερο την αστική κοι•ωνία ( . . . ).
Υπάρχει μια επιδημία, που κάθε .λλη εποχή δε θα είχε νόημα.
και η επιδημία αυτή που διαβρώνει τη σύγχρονη κοινωνία είναι
η υπερπαραγωγή. Η κοινωνία υπόκειται στις ορέξεις της νομι­
σμαηκής βαρβαρότητας. Θα μπορούσε κανείς να την αντιπαρα-
6ίλει με έναν λιμό, με :ναν πiλ.μο οριστικής εξόντωσης απο­
κομμένο από κάθε μέσο επιβίωσης: η βιομηχα\•ία και το εμπόριο
μοιμζουν να Φηiνουν στu όρια της εξάντλησής τους. Και γιατί;
Γιατί η κοι\mνία έχει ικπολιτιστεί uπφβολικά. και διαθέτει πά­
ρι πολλί μι": σι επιβίωσης. πάρα πολλά μέσα εμπορίου. Οι πιρΗ­
γωγικές δυνάμεις που διαθέτει δεν ευνοούν πλ.ον ω καθεστώς
της αστικής ιδιοκτησίας. ΑντίΟετα μάλιστα. έχοιιν ισχuροποιη-

1 73
 Η lt-OI'IA 'ΟΥ K Λ il iTAAIΣMUY

Ο:ί τ1σο. ιση: ω κιιΟεστώς ωη1 νu μη' αποτελεί ψπόδιο στην

πορεία ωις. Και κ.Ο. φοpι ποιι οι πιφαγωγικ.ς δυνάμεις νικούν
αυτό ω εμπόδιο διαταράσσουν την τάξη tΙ]ς ισtικΙίς κοινωνίας
και ηπ:ιλούv την ύπαρξη της αστικής ιδιοκτησίας. Το αστικό
σίιστημα κιταντησε πολι'ι στ:ν6 να zωρ:σcι τα πλούτη που
παpάγο•tαι στους κόλπους
Στο εξ•lς δεν πρόκειται μόνον γιι μιu uπλιl ανuτροπτl του
κuπιτιιλισμοιi. Π ρό::ιτω γω το τΟ,ος τω\· ταξικών κοινωνιών.
Γιατί ο Μαρξ, από το 1 844, «διαβλέπει>) την ιστορική ((απο­
στολή)) του προλεταριάτου. που πολλαπλασιάζει κuι ενισχύει
την καπιταλιστικ•l ανάπτJξη ·
Πού βρίσκεται λοιπόν η Ο:τική δυνατότητι 111ς γερμανικής χει­
ραφέτησης: Να η απάντησή μας. Π ρέπει 'α διαμορφώσουμε μια
τάξι1 μ: ριζοσπuστικ.ς αρχ.ς. μια τάξη 111ς αστικιiς ΚΟΙ"ωνiις.
που &ν ανήκ;ι ωστόσο στην αστική κοι'Ιινία. μια τάξ1 που θα
είναι η διιλuση όλων των τάξεων. μια σφαίρα με παγκόσμιο χα­
ρακτήρα που δ: Οι δι:κδικ:ί καν:να ιδιαίτερο διΜιiωμα. γιατί
δη 111' t;χοιιν αδικήσει σε κάτι ιδιαίτερο. αλλά είναι ο παγκό­
σμιος φορέας της αδικίας. μια σφαίρα που δ: Οα :πιδιώξει καt:­
νιιν ιστορικό τίτλο. αλλά απλά τον ανθρώπινο τίτλο. μια σφαίρα
που & θ' αποτελ:ί μιαν ιδιιιίη:ρη αντίΟ:ση μ: συν.π.ιες. αλλί
μια γενικιi α•tίΟεση σ' ολόκλη ρο το Φάσμα του γερμανικοι} πο­
λιτικοι} συστήματος. μιu σφαίρα τέλος ποι) δ. Οα μπο»:i vι χ:ι­
rοΦετηΟ;ί χωρίς την ταυτόχρονη χειραφέτηση όλων των άλλων
σΦωρών της κοινωνίας t:αι χωρίς. κατ. συν:π:ιι, να τις χεφα­
Φ.τιiσ;ι 6λ;ς. 6ποιες κι ιν είναι, με μια λέξΙ]. που δε Οα μπορεί
να επιφέψει την απώλ:ια τοu ανΟρώποu. χωρίς την :παναποιι­
τάστασ•i της μέσα από την πλήρη ανάδειξη του ανθρώπου. Και η
αποσύνθεση αυτής της κοινωνίας. σαν μια ιδιαίτ:ρη τάξη. :ίνιη
το προλ:ταριύτο14 L .
Για να συμπέσ:ι η :πανάσταση του λαο} μ: τη χcιραφέτηση
μιας ιδιαίτερης τάξης της αστικ1iς κοινωνίας. για να αντιπροσω­
π:ύσ.ι μια μόνο τάξη ολόκληρη την κοινωνία, πρέπει {. . . ) όλ:ς
οι διαστροφές της κοινωνίας να είναι συγκεvτρωμέιες στα πλαί­
σια μιας άλλης τάξης. μιας τάξης αποφασισμένης '' αποτ:λ:ί το
γενικό σκάνδαλο. την προσωποποίηση του γενικού ορίου.
χρειάζεται μια ιδιιιίτ;ρη κοινωνική σΦιίρα να πάρ:ι πάνω της
όλα τα κρίματα της κοινω·ίας. κι tτσι με τη χειραΦέτι1ση αυτής

1 74
Η ΑΔΙΑΦΙΛ0Ν Ι Κ 1ll ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΑIΣΜΟΥ

της σΦαίρας να χειραΦ:τηΟεί και ολόκλη ρη η κοινω•ία. Για να

γίνει μια τάξη. η τάξη της χειραφέτησης. πρέπει μια άλλη τάξιι
να παίξει uνοι_τά το ρόλο της υποδούλωσης242•
Τι είναι λοιπόν το προλεταριάτο; Μ ή πως ο <�Μεσσίας>J της
σύγχρονης εποχής; "Οχ ι, βέβαια, απαντά ο Μαρξ:
Αν οι σοσιαλιστές συγγραφείς αναθέτουν στο προλεταριάτο αυ­
τό ων ισωρικό ρόλο, αυτό δε σημαίνει. όπως θέλουν νu το πα­
ρουσιάσουν οι επικριτές, ότι θεωρούν τους προλετάριους Θεούς.
ΛντίΟετα μάλιστα. Κατά την πλήρη ανάπωξη του προλεταριάτου
πραγματώνεται στην πρiξη, η uΦαίρ.ση της ινθρώπινι1ς Φύσης.
Ηκόμη κω η Φωνομενική εκδήλωση της ανΟρώπινης φύσης
Μέσα σης συνΟήκες ζωής του προλεταριάτο\ συγκεντρώνονται.
με ης πιο απάνΟ)π.ς μορφές. όλες οι συνθήκες της σύγχρονης
ανθρώπινης ζωjς. Και κiτω από τις σιJνθήκες αυτές. ο UνΟρωπος
χάθηκε, αλλά ταυτόχρονα όχι μόνον συνειδητοποίησε αυτή τι1ν
απώλεια. από την πλήρη συντριβή tου, που του ;πι6λήΟι1κε α·
συγχώρητα και θεωρητικά αναπότρεπτα, αλλά :ι από την έκφρα­
ση και Hl ' πρακτική της Ανiγκης, προχώρησ: προς την εξέγ;ρ­
ση ενάντια στην αφαίρεση της ανθρώπινης φύσης: γι· αuτό ω
λόγο το προλεπφι.το δεν μπορεί να απελευθερωθεί παρά μόνον
από μό•ο tou. και πρέπει να απcλcυΟερωθεί. Αλλά δεν μπορεί ν'
απελευθερωθεί χωρίς να καταργήσει τις δικές του συνθήκες
ζωής. χωρίς δηλαδή να καταργήσ::ι όλες τις απάνθρωπε; συvθτ]·
κες τι1ς σ1Jγχρονης ζωής, που συνοψίζονται μέσα στην κατάστα­
σή του243 •
Έτσι:
Όλ::ς οι τάξ:1ς που μ.χρι τώρα iρπιξαν τ ψ• εξουσία. προσπάση·
σιν να διατηρήσουν τη θέση τους. επιβάλλοντας σω σύ·ολο της
κοινωνίας τις συνΟήκες παυ :ξuσφαλίζουν το cισόδημά τους. Οι
προλετάριοι δ:ν μπορούν να πάρουν στα χέρια τους ης παραγω­
γικές δυνiμ:ις της κοινωνίας παρά μόνον αν καταστρέψοJ' tον
τρόπο υφαρπαγής ωυς, κω κατά συνέπεια όλους ωυς τρόπους υ­
φαρπuγ]ς που υπήρχαν μέχρι σήμερα. 244
Ή. ακόμη:
Οι ασηκές σχέσcις παραγωγι]ς είναι η τ:λ:uτuίu uντιγωνιστική
μορφή τι1ς κοινωνικής διαδικασίας ια.γωγής. ανταγωνιστικής
όχι με τη\• έννοια του ατομικού ανταγωνισμού, αλλά : τφ• .ν·
νοια του ανταγωνισμού που προκύπτει από τις κοινωνικές συ'-

175
 Η IHOPIA ΊΌΥ Κ Α l ΙΊΆΛΙLΜΟΥ

Οή:ες της ύπαρξης τι)' αtόμων Αλλι σω πλαίσια της αστικι1ς

ιωη-ω\·ίας οι παραγωγι:ές δυνάμεις . :αΟώς αναπτύσσονται δη­
μιουργοίιv παρtiλληλα τις υλικ:ς συνΟή:ες που θα :αταργήσουν
τον ανταγωνισμό. Και μ' αυτή τη διαμόρΦωση η:ληών:ι η προϊ­
στορία της ανθρώπινης κοινωνίας"4 5 .
Π ρόκειται για μια βεβαιότητα:
Μαζί μ: την αστική τάξη συντρίβ:τuι :ω η ατομική ιδιοκτησία.
:αι η "ίκη της εργατι:ής τάξης βάζει οριστικό τέρμα στην τiλη
τω\" τάξ:ων και στην πάλη ανάμεσα στις κάστες. . . �6
Μια βεβαιότητα που θα δώσει νόημα σε όλη τη ζωιl ;ου. Επί
δεκαετίες ο Μαρξ θα καταπιαστεί να αποδείξει επιστημονικi
την πεποίΟησή τοιJ μ.λ.τώντις κω επικρίνοντας την πολιτική
οικονομία.
Στη Σvμ8ολή στην κριτιοί της πολιτικιίς οιΚΟ'Ομiας συνο-
ψίζει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται την ιστορικιl κίνηση :
Σtα πλαίσια της κοινωνικής παραγωγής του εξασφαλίζει τψ• ύ­
παρξή τους. οι άνθρωτοι μπαίνουν υΦιστiμ:νοι καΟιψισμ:ν;ς
κω ιιτοχρ:ωη":ς σχ:σης ανεξάρτητ:ς από τη θέλησή τους. Αυ­
τές οι σχέσεις παραγωγής αντιστοιχούν, ως ένι Βιθμό. στην ιι­
ηίπτυξη που προσ:φεραν οι ίδιες τους οι υλικές παραγωγικές δυ­
νάμεις. Το σύ·ολο αυτών των σχέσεων παιιγ ωγής σJνΟέτει την
οικονομική δομή της κοινωνίας, τη σταθερή βάση που πά•ω της
θεμελιώνεται το πολιτικό >αι vομι>ό οικοδόμημα, κιι ποιι ηντι­
στοιχ:ί μ: τις καΟορισμt\·ες μορΦtς κοινω\•ικής σu\•είδι]σης ( ... ).
Σε κάποιο στάδιο της α•άπτυξής τους. οι παρuγωγικ:ς \ιJνίμ:ις
της κωνωνίας tρχονται σ: αντίφαση μ: τις υπαρκτές σχέσεις πα­
ραγωγής. ή μ' αυτό που αντιnροσωπεUει η νομική :κΦιση. \η­
λαδή οι σχέσεις ιδιο:τησίας. Στο :ξής οι cξιλικτικt; δυνάμεις
έρχονται σε σύγκρουση μ' αυτές τις σχ�:σεις και τ ότ: ιφχίζ:ι η : ­
ποχή της :οινωνικής :πανάστασης147.
Διαβάζει το σύνολο της οικονομικτiς βιΒλιογραφίας, μ: την
πtνα στο χtρι και με άγρυπνο το κριτι"ό του πνεύμα2ιιι . Επε­
ξεργάζεται ασταμάτητα το μεγάλο του έργο- ((Η Οικονομία>)
και συντάσσει τα κεΦάλαια149 που αναφέρονται στην υποταγή
της εργασίας στο κcΦάλαιο. στην παραγωγικιi και aντιπαρα­
γωγική εργασία, στις κρίσεις. στην άμ;ση διαδι:οσίι της πα·
ραγωγής. Σχετικά μ: το τ.λ.υταίο αυτό Ο:μα. αποφασίζει να

1 76
Η ΑΔIΑΦΙΑΟΝ Ι Κ ΗΤΗ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙ"ΙΠΑΑIΣΜΟΥ

μελετήσει:
I) Τα εμπορεύματα σαν προϊόντα του κεφαλαίου, τ�ς καπιτα­
λιστικής παραγωγής.
2) Την καπιταλιστική παραγωγή σαν παραγωγι) υπ:ραξίας.
3 ) Την καπιταλιστική παραγωγή σαν παραγωγή και ηναπαρα·
γωγή της όλης σχέσης. Αυτό που κάνει τη διαδικασία της ά­
μΕσης παραγωγής να αποκτά τον ((ιδιαίτερα καπηαλιστικό))
της χαρακτή ρα .
Μ t σ α λοιπόν α π ό tναν τεράστιο όγκο δουλειάς, συζητή­
σεων, κατά κιiριο λόγο με τον Ένγκελς, και άμεσης παρατή­
ρησης του ιστορικού γίγνεσΟαι. γεννιέται το Κεφάλαιο. Ο
πρώτος τόμος. που δημοσιεύτηκε στα 1 867, ξεκινά με πομπώ­
δες ύφος:
Ο πλούως των κοινωνιών όποιJ βασιλ::ύ ει ο καπιταλιστικός τρό­
πο; παραγωγής. εμφανίζεται σαν μια ((τεράστια συσσώρευση ε­
μπορ;υμάτων>�. Η ανάλυση του εμπορ::ύ ματος, του στοιχειώδους
σuσταηκού αυωύ του πλούτου. θα αποτελέσει κατά συνέπεια την
αΦετηρίιι :ιν ερευνών μας151 •
Εμπόρωμα χρηστικής αξίας, αξία, υπεραξία:
Το προϊόν -ιδιοκτησία του καπιταλιστή- αποτελεί μια :ρηστική
ιιξίu όπως το νήμα, το ιJΦασμιι, οι μπότες, κτλ. Αλλά παρόλο
που, οι μπότες για παράδειγμα. βοηθούν τον κόσμο να περπατάει,
κω ο κιπιταλιστής κρίνεται σιν άνθρωπος της ιφοόδοιι κιηα­
σκευάζοντας μπότες. δεν το κάνει επειδή αγαπάει τις μπότες. Γε­
νικά. σηι πλαίσιu της ψπορικής παραγωγής. η χρηστική αξία
&, είναι κάτι που αγαπιέται αΦεαυτού της. Χρησιμεύει σαν Φο­
ρέας αξίας. Κατά :π.ια, για τον καπιταλιστή μας στόχος :ί­
ναι η παραγωγή ενός αντικειμένου χρήσιμου που διαθέτει ανταλ­
λίξψη αξία, με προορισμό να πουληθεί. να γίνει :μπόρ:ιψι.
Και. επιπλiον. θέλει η αξία αυτού του εμπορεύματος να ξεπερά­
σει την αξία των αναγκαίων για την παραγωγή του εμποpειιμi­
των, δηλαδή το άθροισμα των αξιών των μέσων παραγωγής και
της " δύν!μης της φγασίας, που γι· αυτές ξόδεψε το yαπημ.νο
του :ρήμα. Δε Οέλα να παράγει μόνον ένα χρήσψο πράγμα. αλ­
λά και μια οξiα. που δε Οι είναι απλή αξία. αλλά και υπεραξiα� 51 _
Έτσι:
Το κεΦίλαιο αποτελεί νεκρή εργασία. που. σα• άλλο; 6ρικόλα·

1 77
 Η ΙtτΟΡΙΑ ΊΌΥ KAIIITΛAIΣMOY

ιως. ζ)ντα•tύει μόνον όταν ρουφά ζωντανή .ρyασία. και η ζωιj

ωυ γίν:ται όλο και πιο .υχ.ριστη όσο περισσότερο μπορεί και
ρουφά. Ο χρόνος που δουλ:Ιιει ο φγ.της :ί\Gι ο χρόνος όπου ο
καπιταλιστής καταναλώνει τη δύναμη της .ργασίας που αγόρασ.
από τον εργάτη2 � .
Ύστερα από πολύ προβληματισμό, ο Μαρξ ξεκαΟάρισε αυ­
τό το σημείο: Αυτό που ο προλετάριος πουλάcι στον καπιταλι­
στή, δεν είναι η cργασία του. αλλά η δύναμη της cργασίας
του2ss . Και η αξία αυτής της δύναμης cργασίας καθορίζεται
από τα έξοδα της σιJ•τ ή ρησης του εργάτη και της οικογένειάς
του2 s.. Και ο εργάτης, υποχρεωμένος να παράγει περισσότερο
από την αξία της δύναμης εργασίας που πουλάει στον :απιτα­
λιστιl, αποδίδει σ' αυτόν την υπεραξία: ((Χάρη στην παράταση
της διάρκειας εργισίuς και την εντατικοποίηση του ρυθμοι"ι
της εργασίας, αυξάνεται ο βαΟμός της εκμ.τάλλευσης της ερ­
γασίας και η υφαρπαγή της υπεραξίας))2S7.
Μ" αυτό τον τ ρόπο δημιουργείται η βiση της καπιτuλιση­
κής συσσώρευσης. που χίρη στη διευρυνόμενη αναπαραγωγή.
οδηγεί στην τάση της μείωσης των ποσοστών του κέρδους.
στις κρίσεις, στην προλεταριοποίηση του πληθυσμού. και τε­
λικά στην αναπόΦευχτη σύγκρουση με τον καπιταλισμό . Εδώ
δεν είναι δυνατόν να επαναλiβουμε όλη την αποδεικτικi επι­
χειρηματολογία. Θα περιοριστούμε σ. ορισμένες καΟοριστι­
κές Φάσεις της διαδικασίας:
Η διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής ειδωμένη από την
άποψη της συνέχειάς της, δηλαδή σαν ανωταραγωγή. δεν παρά­
γει μόνον το .μπόρευμα, ή μόνον την υπεραξία. πάνω απ" όλα πα­
ράγει και διαιωνίζει την κοινωνική σχέση ανιiμ:σα στον καπιτα­
λιστή και το μισθωτό 2�� . Αν η συσσώρευση. 1 διαδικασία τοu
πλούτου πάνω στην καπιταλιστική iση, παράγ:ι αναγκαστικά
έ'αν .ργατι;ό υπερπληθυσμό, ο τελευταίος γίν.ται μ. τη σ.ιρά
ωu ι:νuς πανίσχυρος μοχλός της συσσώρ:υσης. μια συνΟήκη ύ­
παρξης της καπιταλιστικής παραγωγής μέσα στψ• ;ατάσταση
της :•ιαίας της ανάπτυξης. Λποτελεί μια Βιομηzανική :Φ:δρική
στρατιά που ανήκει στο κεφάλαιο τόσο απόλυτα. σαν νο είχε με­
γαλώσ:ι και :κπαιδ:υη:i με δικi του έξοδα Κι αυτό γιατί προ-

1 78
Η ΑΔΙΑΦΙΑΟΝ Ι Κ Η Τ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΑΙΣΜΟΥ

σΦέρι:ται στις κυμαινόμεν;ς αξtοτοιjσεις του. και ανεξάρτητα

από τη φυσική ανάπτυξη του πληUυσμού, tνα α\Qρώπι•ο υλι(ό
πάνtα πρόθυμο να γίνει uντικ:ίμενο εκμετάλλ;υσης�59.
Ο νόμος που εξισορροπεί πάντα την πρόοδο της συσσώρευσης
μ; την πρόοδο τοιι σ;τι(οι) ιιπ:ρπληΟυσμοιJ κιιpΦώνει τον εp­
γάτj Πά'ω στο κεφl.αιο πιο γερά απ· όσο τα καρφιά τοu "ΗΦαι­
στου κ.pφωσιν τον Π pομηΟέι πάνω στο βράχο ωιι. Είναι ο νό­
μος που αποκαθιστά μια μοιραία αλληλουχία ανάμεσα στη συσ­
σψευσιj ωυ πλούτου και στη συσσψευση της ιθλιότητας. με
φόπο που από τον έναν πόλο η συσσώρευση του πλούωu να :ί­
νιι ίση με JV συσσώρευση της φτώχειας. του μόχθου. της ά­
γνοιuς. τιις aποκτήνωσης, της ηUικιjς κατάπτωσης, της σκλα­
βιάς. (αι από τον αντίθετο πόλο, να βρίσκεται στο πλευρό njς
τάξης που παράγει το κεφω.αιο1Ι.
Αλλά:
Όσο μειετuι ο αριθμός των δυναστιν ιου κ:Φιλαίου που σΦ.­
τ:ρίζονται και μονοπωλούν όλα τα πλωνε(τήματα αυτής της πε­
ριόδου τιις κοινωνικής εξέλιξης, αυξάνοντας την αΟλιότηηι. ιην
καtαπίεση. τη δουλ:ία, την υπο\άUμιση. την εκμ:τάλλωση. τό­
σο αυξάνεται και η αντίσταση τη; εργατικι]ς τάξης. ποιι δι:ιιριi­
νετuι ασtα�ιάτητα. ποιι π:ιUαρχ:ί καλύτ.ρα. που ι:νώ•:tαι και ορ­
γα·ώνεται χάρη στον ίδιο το μηχανισμό της καπιταλιστικιjς πα­
ραγωγής. Το μονοπώλιο του κ:Φαλιίου γίν:tω μια φοχοπέδη
για τον κόσJο της παραγωγής που μεγάλωσε και ειιημέρισε μuζί
τοιι κιίτω ιπi τη Φιλοξ:νίι του. Η κοινωνικοποίιισιι της εργα­
σίας και η συγκέντρωση των υλικών μέσω" της Φtά'ουν σ· :νι
σημ:iο. όπου δεν μπορού' πλι:ον να σιιγκρuτηΟούν uπό το καπι­
ταλιστικό περικάλυμμα. Έτσι το πcρι:άλuμμα σπάει και γίνεtιι
κομμάηα. Και ε\είνη τη στιγμή σημιίνει η ώρu της καπιταλι­
στικής ιδιοκτησίας. Οι απαλλοτp1ωτές γίνονται με τη σειρά τοιις
απαλλοτριΙμένοι2bΙ .
Ν α λοιπόν. «αποδεδειγμένψ) η σύλληψη του Μαρξ. που ο
στοχαστι)ς κουβαλούσε μέσα του από τη δεκαετία του 1 840.
Και επανέρχεται σ' αυτήν ασταμάτητα. ακούραστα. παθΗΙσμέ­
να: υπογραμμίζοντας διαρκώς ότι η U\'τίΦαση που ενυπάρχει
πτην καρδιά του κιιπιταλιπμοt") :ίναι η αναγκαιότητα που θα
φέρει την ανατροπ) του. Γράφει στον Jo τόμο του Kε>uλaiov:

1 79
 �7�.:�:0�'�.'"'0"'
Η ΙΠUΡΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

\d

ΕΙΙΙΣΗΜΗ
�-­
'ΠOTA'I

�.'�ΕΦΜ"Ο
·
(Ι<�''"'
.ωλ.ειηητ:;�

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΥΦΑΡΠΑΓΗ ΤΗΣ Υ ΠΕΡΑΞΙΛΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ

Κ_ ΜΑΡΞ

(Π) σΦoipu �αραyωγή; ( Μ ) σΦαipu μισιτώv

Ο μισθός ΙJΙ' «>pάλΙγωv» μισθωτώ·. &v ανηιpn<ο"-•ίει την τιμή τη; φyασίας
Η•uς. αλλU τηι· uν<αμοι6ή τοvς για �άποιε; «ανεκτίμητες vπηρ:σίες� 1100 ιροσΦ.ΟUV . η
;ύιοιες«c:ιλη:τι:ές ι :αι·ότητεζ» tοu διαΟtτοον. Βλ. Μάντελ. QναΦ. ιφοηγ

\ 80
Η ΑΔIΑΦI Λ Ο Ν Ι Κ Η Τ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ .ΑΠ ΙΤΛΛΙΣΜΟΥ

Το πιγματικό εμπόδιο της καπιταλιστικής παραγωγής :ί•αι ω

ίδιο το κεφάλαιο. Το κεφάλαιο και η αξιοποίησj του εμφανίζο­
νται αφετηρία και τtρμα. σαν κίνητρο και στόχος tης παραγωγής.
Η παραγωγή είνω μόνον παραγω(ή "(ΙU λογαριασμό ωu ηΦα­
λαiου και σε καμιά περίπτωση δεν ισχύει το αντίθετο. Τα μέσα
παραγωγής δεν :ίνuι τα uπλi μ:σα, που διευρύνουν διαρκώς τις
διαδικασίες tης ζωιjς προς όΦελος της κοινωνίας των παραγωγών
( . . . ) . Το μέσο άνω όρων ανάπτυξη της κοινωνι:ής παραγωγικό­
τητας- έρχεται διαρκώς σε σύγκρουση με το καθορισμένο όριο:
την αξιοποίηση του διαΟέσιμου ::Φuλαίου. Αν λοιπΔν, ο :απιτιι­
λιστικός τρόπος παραγωγής εί'Uι ένα ιστορικό μέσο για την α·
νάπτυξη της υλι:ής παραγωγικής δJνιμης. τότε αντιπροσωπειί:ι
ταυτόχρονα μια μόνιμη αντίφαση ανάμεσα στην ιστορική του α­
ποστολή και τις κοινωνικ:ς σχ:σ:ις παραγωγής που της ·η·
στοιχούν.�a2
Τελικά, τι ήταν αυτό που είχε το μεγαλύτερο βεληνεκές; Οι
μερικές δεκάδ:ς σελίδες τοο ΜαvιΦiστοv. ή οι χιλιάδες σελί­
δες της μελέτη ς και της κριτικής της ποληικής οικονομίας; Η
φλογερή καταγγελία ή το πανίσχυρο όργανο ανάλυσης της
καπιταλιστικής οικονομίας; Η βαθύτερη πεποίθηση, ή η λο'fΙ·
κή αιτιολόγησή της με την παρουσίαση του «ιστορικού νό­
μου));
Όλα λειτούργησαν και είναι αδύνατο να προχωρήσει κανείς
σε τέτοιας λογής επιπόλαιες διακρίσεις. Όλα όσα προέκυψαν
1πό τη σκ;ψη του Μαρξ αξωποιήΟηκαν. για το καλύτερο και
για το χειρότερο. Γενιές ολόκλη ρες αγωνιστών βρή καν στη
σκέψη του τα όπλα που είχαν ανάγκη. Γενι:ς ολόκληρες στε­
νόμυαλων άντλψJαν απ' αυτήν uλικό για το δογματισμό και
την κατήχησή τους. Τροφοδότησε με ιδέες τόσες και τόσες ε·
παναστάσεις, αλλά zρησiμεψε και σαν κρατική ιδεολογία.
Π ρόσφερε πολλά στη φιλοσοφία και στις κοινωνικές επιστή­
-
μες και άλλα τόσα στους στεyνοJς προβληματισμούς των οι­
κονομολόγων και των μηχανιστών. ΕξακολουΟεί να εμτνέει
τους aντικαπιταλιστικούς και αντι-ιμπεριαλιστικούς αγώνες,
εξακολουΟεί να περιφ ρονείται από κατάχους του πλούτου και
της εξουσίας, αλλί δικαιώνει και την εξουσία των νέων κυ-

181
 Η JΠOPJA ΤΟΥ ΚΑ ΠΠ"ΑΑΙΣΜΟΥ

ρίαρχων τάξεων.
Π rος τα τ:λη toιJ Ι 9ου αιώνα. η σκέψη του Μαρξ. ελάχιστα
διαδομένη κι ακόμη λιγότερο γνωστή . βρήκε στο πρόσωπο
του Ένγκελς τον πρώτο της προπαγανδιστή . Κωά την άποψl
του. <<Οι δυο μεγάλες ανuκαλύψ:ις}> ποιJ <ωΦεiλουμ:» στο
Μαρξ είναι: «η υλιστική αντίληψη της ιστορίας και η αποκά­
λυψη του μυστη ρίου της καπιταλιστικής παραγωγής διαμέσου
της υπεραξίας ( . . . ) . Χάρη στις ανακαλύψ:ις αυτές ο σοσιαλι­
σμός :γιν: μια ;πιστήμη>>�6. Στο εξής οι «ουτοπικοί σοσιαλι­
σμοί>ι Οα βρίσκουν παντού αντιμέτωπο τον «επιστημονικό σο­
σιαλισμόι•.

1 82
Συμ:εράσματα της τρίτης Φάσης
Τα δυο πρώτα τρίτα του 1 9ου αιώνα σημαδεύτηκαν από την
αδιαφιλονίκητη άνοδο του καπιταλισμού, και πρώτα πρώτα
αυτό συνέβη στη Μεγάλη Βρετανία.
Η παλιά μ.Οοδος της υφαρπαγής της υπερ:ργασίας των α·
γροτών συνεχίζεται προς όφελος των μεγαλοϊδιοκτητών της
γης και του κράτους. Αυτό όμως που έρχεται να κυριαρχήσει
τώρα είναι η καπιταλιστική εκμετάλλευση της εργασίας στη
βιομηχανία: χάρη σ· αυτό που ο Μαρξ ονομάζει <<τJπική υπο­
ταγή)) της εργασίας (παραδοσιακοί μικροτεχνίτες, για παρά­
δ:ιγμα) στο κεφάλαιο (μεταπράτες, μεγαλέμποροι), αλλά και
χάρη στην <<πραγματική υποταγή;) της φγασίας, δηλαδή τη
μισΟοποίηση, στα πλαίσια των μεγάλων βιοτεχνιών και στη
συνέχεια των εργοστασίων. Κύριος άξονας της βιομηχανικής
εκμετάλλευσης, οι υφαντουργίες και οι μεταλλουργίες και στη
συνέχεια τα υλικά των σιδη ροδρόμων. Τέλος, η υφαρπαγή α·
ξίας σε παγκόσμια κλίμακα -αποικιοκρατική και εμπορική
δύναμη στον κόσμο, τον πρώτο προμηθευτή βιομηχανικού ε­
ξοπλισμού, το πραγματικό <<παγκόσμιο εργαστήριο)).
Μ ε το εργοστάσιο γενικεύεται η λογική της καπηαλιστικής

παραrωγής: Α - Μ { �Ρ Ρ - Μ · - Α · Ο εργοστασιάρ­

χης χρησιμοποιεί την ποσότητα χρήματος Α προκειμένου να

αγοράσει εμπορεύματα Μ αναγκαία για την παραγωγή Ρ που
αναλύονται: σε μέσα παραγωγής (ή πάγιο κεφάλαιο: mp = c)
και δύναμη εργασίας (ή κυμαινόμενο κεΦάλαιο: ft Ξ ν). Το τε-

183
 Η ΙΙΤΟ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛIΙΜΟΥ

λικό αποτέλεσμα είναι το νέο εμπόρευμα Μ ·, που η αξία του

:ίναι μεγαλύτερη (c+v+pl) από την αξία του αρχικοU εμπο­
ρεύματος Μ , κι απ' όπου αποσπά το κέρδος ΔΑ = Α ' - Α . Ενδ�­
χόμενα μπορεί να αναγκαστεί να μοιραστcί την υπεραξία (pl)
με τον τραπεζίτη που δάνεισc το χρήμα Α και το μεταπράτη
που ρευστοποιεί το πλικό εμπόρευμα Μ · (εμπορικό κ:ρδος).
Γcνικόπρι το μοίρασμα της κοινωνικά παραγόμενης υπερα­
ξίας, αποτελεί το αντικείμενο μιας μόνιμης και έντονης ενδο­
καπιταλιστικής διαμάχης, που εκδηλώνεται με ποικιλώνυμα
συνθήματα, όπως: ανταγωνιστικιl οικονομία. μονοπώλιο, ε­
λ:ύθφη συνιλλαγή, προστατ.υτικi μέτρα κτλ.
Πάνω στη βάση αυτή , πατάει και ανεβαίνει η αστική τάξ η :
μ ι α αστική τ ά ξ η π ο υ , χ ά ρ η σ τ η ν παγκόσμια αποικιοκρατία,
την αγροτική αποδυνιiμωση και τον τ ρόπο ζωής που κληρο­
νόμησε από την παλιά κυρίαρχη τάξη, απλώνεται μ' όλο το με­
γαλείο της στη Μ εγάλη Β ρετανία, αντιπαλεUει με την παλιά
κυρίαρχη τάξη (με αποτέλεσμα να υποχρεώνεται σc υπονομειJ­
τικtς συμμαχίες) στη Γαλλία, αναπη)σσετω στη Γερμανία
χάρη στην ώθηση και την υποστήριξη του κράτους. και τέλος,
καταπολεμά τους δουλοκτήτες κτηματίες του Νότου στις
ΗΠΑ.
Ο πλούτος, δηλαδιl η δι)ναμη της αστικής τάξης. π ροκύπτει
από την απερίγραπτη εξαΟλίωση των εργατών, σ' όλη τη διάρ­
κεια του 1 9ου αιώνα: μεγάλη διάρκεια η μερήσιας εργασίας,
χαμηλοi μισθοί. χάρη στον ανταγωνισμό που αναπτύσσουν με­
ταξύ τους οι ετερογενείς ομάδες των εργατών. Συχνά. οι συν­
Οήκες tων εργατών του \ 9ου αιώνα αναγνωρίζονται σαν χει­
ρότ:ρες από εκcίνες των σκλάβων της αρχαιότητας. Στις α­
κραίες καταστάσεις, η φιλανθρωπία και ο πατερναλισμός
π ροσφέρουν κάποιαν ανακούφιση, ενώ η μετανάστευση λει­
του ργεί σαν Βαλβίδα ασφαλείας. Υπάρχει και η επανάσταση,
αλλά η αντίδραση :ίναι φοβερή . Αλληλεγγύη . συνεταιρισμοί.
συντεχνίες, σωματεία, σύλλογοι, εργατικές ενώσεις, συ'δικά­
τα: ύστερα από πολλές προσπάθ.ιες, η οργάνωση του εργαη·
κού κόσμου σημειώνει τις πρώτες ση μαντικές της επιτυχίες

1 84
Η ΑΔIΑΨΙΛΟΝ Ι Κ Ι ΓΓ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙ"ΓΛΛΙΣΜΟΥ

γύρω στα Ι S60.

Σ' όλη τη δtάρκεια αυτής της περιόδου. ο καπηαλισμός συ­
γκλονίζεται από κρίσεις. που ;χουν πάντα σαν αποτέλεσμα τη
χειροτέρευση της uΟλιότητας και της πείνας. Οι οικονομολό­
γοι μελετούν τις κρίσεις2b4 για να προτείνουν αντίδοτα. Οι σο­
σιαλιστές τις καταγγέλλουν και μαζί τους τιιν ασυνέπεια του
συστήματος που τις ταρiγει. Ο Μαρξ προσφέρει μια' ανάλυ­
ση, για να Φέρεt στην επιΦάνεια τη λογική τοιJ καπιταλισμού
και την αναγκαιότητα της συντριβής του.
Σεβασμός στην κατεστημένη τάξη και προπάντων στην ιδιο­
κτησία. Σεβασμός προς τους πλοίισιοιJς. τη θρησκεία και το
κράτος. Ανωτερότητα του λωκοι) ανΟρ>ποι> και της δυτικής
παιδείας: tδεολογικά πρότυπα που πειθαναγκάζουν την κοινω­
νία στο σύνολό της. Γ ω όσους τα αμφισβητούν παρεμβαίνει ο
χωροφύλακας. ο δικαστιlς. ο στρατός, η φυλακή. ο εκτοπι­
σμός.
Γι1 τους διανοούμενους. κι ωηοι"J ς που του. διαβίζουν. επι­
τρέπονται όλες οι aποκοτιές και τα ονειροπολήματα του ρο­
μαντισμού. Αλλά και όλες οι βεβαιότητες που παρέχεt ο θετι­
κισμός και ο επιστημονισμός. Κατά το πρΟηο μισό του αιώνα.
αρνοίψενες την απαράδεκτη πραγματικότητt. ανtπτίισσονται
δυο αντιτιθέμενες ουτοπίες: η φιλελεύθερη ουτοπία και η σο­
σιαλιστική ουτοπία. που τόσο η μια όσο και η άλλη υπόσχο­
νται την ευτυχία στον καΟένα μέσα σ' έναν κόσμο αρμονικό. Η
ψιλελ;t)θερη οιιτοπία. χίρη στους ��νόμους της προσφοράς κuι
της ζιlτησης και του :λ:ιJΟεροο αντuγωνισμούιι, καΟώς κuι
χάρη στις μεταγενέστερες Οεωρίες του (φαρζιvαλισμούιιΜ. πα­
ρουσιάζεται σαν �ιεπtστημονtκιί Οεωρίαιι. Η σοσιαλισηκή ου­
τοπία. που επικρίθηκε από το Μαρξ. έστω κι αν του ενέπνευσε
τις βαθύτερες πεποιθήσεις της ν:ανικιlς του ηλικί1ς. μεταμορ­
Φώνεταί πλέΟ' από tον ίδιο σε <(ιστορική αναγκαιότηταιι που
προκύπτει από τις αναλύσεις του ��επιστημονικού σοσιαλι­
σμού)>
Ο απαισιόδοξος Τζ.Σ. Μιλ πρόβλεψ: την :γκιη:στιιση μιας
μακροχρόνιας «κατίστασης στασιμότηταρ>, ενώ ο Καρλ

I RS
 1 !ΣTO'IA ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ

Μαρξ, σ· όλη του τη ζωή. δ:ν tπαψ: ούτ: στιγμή να πωτεύει

στην άμεση και αναπόΦ.υχτη συντ ριβή του καπιταλισμού και
στην ;πικράτηση της uταξικιlς κοινωνίας: του κομοJνισμού.

1 86
 ΔΕΥΤΕΡΟ Μ ΕΡΟΣ

Η Ε ποχή του Ι μπεριαλισμού

 Ο καπιταλισμός κvριαρχεi σrο' κόσμο
και κά,ει τις κv6εριιήσεις μας α χορεύ·
οιΝ σω' μαριοvirες.
Οu Σόμπαρr

Ο καπιταλισμός δεν είναι κάποιο συγκεκριμένο άτομο. ούτε

κάποιος θcσμός. Δεν έχcι ούτε βούληση. ούτε ικανότητα επι­
λογής. Είναι μια λογικιl που ορίζει τον τρόπο παραγωγής: η
τυφλή, πεισματική λογική της συσσώρcιJσης
Λογική που βασίζεται πάνω στην παραγωγή των αγαθών,
ενώ η χρηστική αξία εξασφαλίζει την υπεραξία που οφείλει
να επιστρέφει στο κεφω.αιο: επίσης, για να πραγματωθεί η α­
ξία, πρέπει να πουληθεί το εμπόρευμα, διαφορετικά παγώνει η
συσσώρ.uση. κι αυτό μπορεί να προιωλέσ:ι κρίση.
Λογική που άρχισε την εξάπλωσή της κατά το τελ.υταίο
τρίτο του 1 8ou αιώνα και τα πρώτα δύο τρίτα του Ι 9ου αιώνα.
με την ευκαιρία της ((πρώτης c:βιομηχάνισης}}: υφαντουργία
και ενδύματα. εργαλεία και μεταλλικά οικιακά σκεύη. σιδη­
ρόδρομοι και όπλα.
Λογική που αναπτύχθηκε αρχικά στη Μ εγάλη Βρετανία. και
στη συνέχεια. με κάποιες χρονικές καθυστερήσεις, στις άλλες
χώρές της Ευρώπης, και στις Η Π Α .
Είναι αδύνατον ν α αναφερθούμε σ τ η ν ιστορικl πραγμiτωση
του καπιταλισμού. χωρίς να συνυπολογίσουμε τον καπιταλι­
στικό ((τρόπο παραγωyήρ> και τη λογική του: υπάρχουν έΟνη
όπου αναπτύσσεται ο καπιταλισμός, αλλά ο ανταγωνισμός και

1 89
 Η ΙΣΤΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛΙ.ΜΩΥ

οι σιιγκρούσ:ις ανάμεσα στα έθνη δεν ανάyοντω πάντα στον

καπιταλισμό, ακόμη κι αν τροφοδοτούνται από ttς αντιθέσεις
των εθνικών καπιταλισμών. Υπάρχουν ακόμη τάξεις κοινωνι­
κές. που αποσυντίθενται και στη συνέχεια ανασυντiΟ:ντuι σ:
σχέση με το μεγάλο κίνημα της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
μέσα από αγώνες και συμμιιχίες.κω με ιδιαιτερότητες για κάθε
κοινωνική διαμόρφωσ η . Υπάρχη το κράτος. ο μηχανισμός
της εξουσίας και της κυριαρχίας, το στρατηγικό σημείο όπου
συμμαχούν οι κοινωνικές τάξεις και αναπτύσσονται οι συσχετι­
σμοί των κοινωνικών δυνάμεων. Υπάρχουν ιδέες. αντιλήψεις.
πεποιθι]σεις. πίστεις και θρησκείες, υπάρχει η αστάθεια ανά­
μεσα στη γνώση κω στην άγνοια. υπάρχουν ισχυρι\ ιδεολο­
γίες. ρατσισμός. εθνικισμός, μιλιταρισμός. πv.ύμα κυριαρχίας
και κέρδους
Ο καπιταλισμός. καθιός επεκτείνεται. προσκρούει σ· όλες
αυτ�ς τις κοινωνικές αλήθειες. Τις αντιμετωπίζει επιδέξια και
τις εκμεταλλεύεται. Τις πολτοποιεί. τις μεταποιεί. τις αναπα­
ράγει. τις υπερβάλλει. Αν θέλουμε λοιπόν να μιλήσουμ: για
τον καπιταλισμό μέσα στην ιστορική του πορεία. είμαστε υπο­
χρ;ωμένοι να μιλήσουμε για όλα αυτά. Αλλά πώς θα το κατα­
φέρουμε χωρίς να Φτάσοιψ: στα άκρα ή χωρίς να ξεπέσουμε
στην απλοϊκότητα:
Ας πάρουμε την οικογένεια. Με τον καπιταλισμό γίνεται το
κύτταρο της αναπαραγωγιiς και της διατήρησης της εργατικlς
δύναμης. χωρίς ωστόσο να πάψει να είναι και ο περίπλοκος
χώρος αναπαραγωγής της παγκόσμιας κοινωνίας. Χάρη στην
οικογένεια συνεχίζεται η επιβίωση των παλιών τάξεων που πα­
ρακμάζουν. Και χάρη σ' αυτήν διαμορφώνονται, μέσα από τις
παλιές τάξεις. οι νέες τάξεις: ξεριζωμένοι αγρότες ή μικροτε­
χνίτες που έγιναν εργάτες αλλά και ευγενείς οικογένειες που
συμμαχούν με τους τραπεζίτες ή τους μεγαλφπόρους για να
στήσουν μια «αστική δυναστεία)), άμεσα συνδεμένη με τη βιο­
μηχανία. το εμπόριο. την τράπεζα. Χάρη στην οικογένεια ανα­
μεταδίδονται τα θεμελιώδη πρότυπα της κοινωνίας (ιεραρχία.
πειθαρχία. αποταμίευση . κατανάλωση). Αλλά και χωρίς την

1 90
Η H I O X H ΤΟΥ Ι Μ Ι\ Ε>ΙΛΛIΣΜΟΥ

οικογέν.ια δε Ou μπορούσαν να αναπτυχθούν οι :ργατικοί α­

γώνες. ούτε να πετύχουν το στόχο τους οι μεγάλες απεργίες.
Ας πάρουμε το σχολείο. Μ ετά το 1 968. 1 αριστερά υιοθέτη­
σε τη μόδα της καταγγελίας του καπιταλιστικού σχολείου.
Και cίναι αλήΟεια ότι το σχολείο λcιτούργησc σαν πομπός α­
ναμCτάδοσης των ιδεών. των αξιών και των προτύπων της κα­
πιωλιστικής κοινωνίας. Αλλά παράλληλα. uνuμ::τ άδοσc τις
αρχές και τις ιδέες των αγωνιστών της δημοκρατίας. ακόμη
και του σοσιαλισμού σε ορισμένες περιπτώσεις. Η ανάγνωση,
η γραφή , η στοιχειώδης γνώση αποτcλούν τις βάσεις για την
ελευθερία και τη δημοκρατική ζωή, έστω κι αν επέτρεψαν την
ανάπτυξη της aποβλακωτικής φιλολογίας και των νέων μορ­
Φ)ν προπαγάνδας. . .
Γύρω στα 1 870- 1 880 ο καπιταλισμός έχcι εκδηλωΟεί κατά
κύριο λόγο στη Μεγάλη Βρετανία και σε ι:ριορισμένες π:ριο­
χές της ηπειJτικiς Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Μέ­
σα σ' έναν αιώνα Οα επικρατήσει παντού με μιαν απίστευτη ι­
σχύ: χάρη στην υιοθέτηση της νέας τεχνικής και των καινούρ­
γιων βιομηχανιών, χάρη στη συσπείρωση -σηνεχώς ειφιΊτερη
και ισχυρότερη- των κεφαλαίων και τη διειΊρυνση της ακτίνας
δρiσης τοης σ· ολόκληρο τον κόσμο, χάρη στην παρακμή των
πρώτων ιμπεριαλισμών και την ανάδειξη των νέων. χάρη. τέ­
λος, στην αναγνώριση του εργατικού κινήματος και την εΦαρ­
μογι\ νέων μεθόδων κυριαρχίας των εργαζομένων
Π ρόκειται για μΗιν aσύλληπτης ορμής πλημμυρίδα. που
στην πρώτη της μεγάλη ύΦ.ση οδηγ.ί στον ιμπεριαλισμό, στη
μοιρασιά του κόσμου και στον Π ρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στη συνέχεια, έπειτα από μια προσωρινή παλινόρθωση και μια
σύντομη ευημερία καταλήγει στο φασισμό, προκαλεί μια και­
νούργια κρίση και οδηγεί στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλ:μο.
ταο;, την επομένη της καινούργιας ιαλινόρΟωσης, της απο­
αποικιοποίησης. της ανάπτυξης και της αφΟονίας. ξαUπtΦτει
σε μια νέα παγκόσμια (ψεγάλη κρίσφ'. που ορισμένοι τη θcω­
ρούν προάγγελο :νός «Τρίτου Παγκόσμιου Πολ.μουι>. Ένας
αιώνας ((αξιοποίησης>' του πλανήτη . Ένας αιώνας παγίδευσης

191
 Η Ι�ΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ Κ Λ Ι l Π"ΛΛi. )Υ

.:ω uπονόμεuσης τοu πλανήτη Ένας αιώνας tπιταχονόμtvη;

εκβιομηχάνισης. εκσuγχρΟ'Ισμού και ((ανάπτυξης rων uποα­
viπτιικτωνΗ. · εvας αιώνας του ιμπ:ριαλισμού!

192
4. Α πό τη Μεγάλ η Ύφεση στον Πρώ το
Παγκόσμ ι ο Πόλεμ ο ( 1 8 73- 1 9 1 4)

Π ριν την επικράτηση του καπιταλισμού. η οικονομικ] ζωl

είχε γνωρίσει αρκετοι'Jς κλονισμούς, λίγο ως πολύ περιοδι­
κούς. ΠΟJ συνδέονταν με τις μετεωρολογικές συνΟήκες, τις
συγκομιδές. τις δημογραφικές διακυμάνσεις και τους πολέ­
μους. Ολόκλη ρη η φάση της καπιταλιστικής cκβιομηχάνισης
πραγματώνεται μέσα από ανακυκλώσεις μιας σχετικής κανονι­
κότητας: π:ρίοδοι ευημερίας και ;ιJφορίας ποη αφήνουν τη
θέση τους σε περιόδους υφέσεων ή και κρίσεων.
Βασικά αίτια όλων αυτών των «κρίσεων)) του 1 9ou αιώνα,
ήταν η απώλtια αγορών ή πηγών πρώτων υλών. που οφείλο­
νταν σε κiποιο πόλεμο, ή στις ανακατατάξ:ις που ακολουθού­
σαν τους πολέμους, η συστολή της αγοράς από τις αγροτικές
πιέσεις. εξαιτίας μιας ή περισσότερων κακών συγκομιδών. η υ­
περβολική ανάnτυξη ενός τομέα παραγωγής, η όξυνση του α­
νταγωνισμού, η μείωση των κτρδιν. η διJσκολία p:υστοποίη­
σης της παραγόμενης αξίας και η πτώση των τιμών6.
Η �(μεγάλη ύΦεσψ) που αρχίζει με την κρίση του 1 873 (και
nου κ ράτησε μέχρι το 1 89 5 ) σημαδεύει αυτό nου θα μπορούσα­
με να ονομάσουμε «δεύτερη εποχή)) του καπιταλισμού: η επο­
χή του ιμπεριαλισμού. Με κύρια χαρακτηριστικά:
- την ανάπτυξη μιας δεύτερης γενιάς βιομηχανικfις τεχνο-

193
 Η IΣTUI'IΛ TUY K A I I Ί AΛIΣMOY

λογίας ιωι βιομηχανιών·

- την άνοδο του :ργατικοι) κι νήμα ως. :οιι. στις βιομηχα­
νο:οιημ:ν:ς χώρες. κατακτά σημαντικές :αραχωριiσεις
- την υπερσυγκέντρωση του κεφαλαίου και την φφάνιση
του πιστωτικού κεφαλαίου·
- το ν:ο κύμα u:οικιοκρuτίας. που ε:εκιείνεται στα πέρα­
τα ωυ κόσμου. και οδηγεί στο <ιμοίρασμα της υφηλίοω> και
σων <<Π ρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο>ι

I. Η αΜεyάλ η ΎΦεσψ> (1873-1 895)

M. μια πrώτη ματιά. όλ:ς οι κρίσ:ις που συνΟέτΟυ\' τη <<Μ.­
γ.λη Ύ Φεσφι συνδέονται στην αλυσίδα των «κρίσεων του
1 9ou αιώνωι
1 87 3 : <Ηφαχ}> στο χρηματιστή ριο της Βιtννης. Ακολουθούν
πτωχ:ίισεις φαπεζι>ν στην Αυστρία και σιη σιιν;χεια σιη
Γερμανία. Η βαριά βιομηχανία της Γερμανίας παγώνΕι από
την άνοδο του κόστους και την πτώση της απόδοσης. εξαιτίας
του πολtμου και της υπερπαραγωγής υλικών σιδη ροδρόμου
και πλοίων. Η παραγωγή σίδηρου πέφτει κατi 2 1 % στα 1 874
και η ιψιi μονiδuς χαμηλότερα (37%). Η ανφγία οδηγ:ί έναν
σημαντικό αριΟμό των εργατών πίσω στους αγρούς. ΊΌν Ο­
κτώβριο του 1 875. ο βαρόνος Φον Όπενχαϊμ σημειώνει: «Μέ­
σα σε πενηνταέξι χρόνια. ποτέ δεν παρατηρήθηκε κρίση τόσο
μεγάλης διάρκ::ι ας»2>7•
Στις Η ΠΑ , ανάμεσα στο 1 869 και το 1 873. οι σιδη ροτροχιές
aύξαναν το ετήσιο μήκος τους κατά 50%. Στη συνέχεια, η κερ­
δοσκοπία. η έλλειψη εργατικών χεριών και η άνοδος του κό­
σωυς παραγωγής. έχουν σαν αποτέλεσμα ιην πτώση της απο­
δοτικότητας. τον πανικό στα χρηματιστήρια και την πτώχευ­
ση τραπεζών και σιδη ροδρομικών εταιρειών. Οι σιδηρόδρομοι
όμως αποτελούσαν τον κυριότερο πελάτη της σιδη ρουρΊίας.
Έτσι. η τιμή του σίδερου πέΦτει μέσα σε μια τριετία ( 1 873-
1 875) κατά 27%: ανεργία. μείωση των μισΟών. επέκταση της

1 94
ΛιιΟ ΤΗ Μ ΕΓΛΛΗ ΥΦΕΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩ"ΓΟ ιΊ Λ Γ Κ Ο Σ Μ ι Ο ΠΟΛΕΜΟ

κρίσης στις οικοδομές κω τιι υφάσματα.

Στην Αγyλiι. στο διάστημα 1 8 72- 1 875. οι εξαγωγές μ:ιώνο­
νται κατά 25°,.. ενώ πολλαπλασιάζεται ο αριθμός των επιχει·
ρlσεων που κη ρύσσnυν πτώχ:ιJσιΊ ( 7 .490 σω J R 73. 1 3 . 1 30 σω
1 8 79). Η ηνεργία :ξαπλινεται. οι τιμές πέφτουν. Η ικαν>τητι
πιιρuγωγής φτάνει σε τεράστια ύψη. εντελώς δυσω·άλογα με
την ικανότητα απορρόφησης των προϊόντων. Στα 1 8 73 η σιδη­
ρουργία μπορούσε να παράγει 2.5 cκατομμίιρια τόνους σιδηρο­
τροχι.ς το χρόνο, εν1 η κατανάλωση δΕν μποροιίσ: να ιιπορ­
ροφήσει περισσότιφοι;ς από 500.000 τόνους. Η τιμιl της σιδη­
ροτροχιάς π.Φτει κατά 60% ανάμεσα στο 1 872 και 1 8 8 1
1 882: <<κραχ)) στο χρηματιστιi ριο τ η ς Λυών. Ακολουθεί
πτώχευση της Τράπεζας της ΛοιJν και της Αο.ρ. της Γενικιlς
" F.\"ωσης. άλλων τραπεζιιν. αλλά και ;πιχ:φι)σι\·: οριJχ:ίι.
μ:ωλλοιφγί;ς. οικοδομικ:ς :πιχεφήσ.ις. υφαντουργία. πορ­
σ:λύ.νη. Ανεργία. μείωση των μισΟών: <<Ποτέ μου δεν ξαναεiδα
μια παρόμοια καταστροφή>). δηλώνει ο διευθυντής της ((Πί­
στεως της Λυών»�Μ. Εδώ, κίιρια αιτία της ιiφεσης είναι η ε­
φιιρμογιl του <<προγρiμμιτος Φρεϊσιν:η, που επιβριί.διJνε τα
δημόσια ι: ργu και προπάντων την επέκταση των σιδηροδρό­
μων.
1 884: <<Πανικός των σιδηροδρόμων>> στις Η Π Α . Η κατt·
σκ:ιιή σιδηροτροχιιJν μετά μια πρόσκuφη iνΟιση κατuλήγ:ι
και πi.ι στο μιφιωμό: 4. 300 χλμ. στu 1 878. 1 8 . 600 χλμ. στα
1 8 82. αλλά 6 . 300 χλμ. στα 1 884. Οι σιδη ροδρομικές εταιρείες
παγιδεύονται ανάμεσα στο κόστος παραγωγής σιδηροτροχιών
κω στον ανταγωνισμό που αναπτύσσουν μεταξίι τους. Οι τιμ:ς
των μ;τοχών της « Ένωσης τοιJ Ειρηνικοι)}) κuτρακυλύνε και
μαζί τους πολυάριθμες σιδη ροδρομικές μ.τοχές. Ακολουθούν
πτωχεύσεις τραπεζών. που προκαλούν επιβράδυ\'ση της βιομη­
χανικ ] ς δραστηριότητας. ανεργία και μείωση των μισθ• ( 1 5
ω ς 20° ο στη μεταλλουργία. 2 5 ω ς 30/� στην υΦαντοιφγίu). Αλ­
λά το σιJγκρότημα Κiρν:τζι :κμεταλλΕι)εται την υκuιρία αγο­
ράζοντας σε χαμηλές τιμές τα εργοστάσια των ανταγωνισΙν
του.

195
 Η Ι�ΊΌΡΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ

Η Γεp�ιω·iα. μ:τJ ιπό μιι μ:γiλης διάρκειας ύφεση . υωΟε­

τ:ί. στα 1 879. το δρόμο του προστατευτισμού και του •<καρτέλ��
(ανάμεσα στο 1 8 79 και το 1 885 δημιοιφγοιJνται 76 καρτ).) . Η
Μεγάλη Βρετανία υφίσταται τις συνέπειες της κρίσης: περω­
ρισμός των εξαγωγών. έντονος ανταγωνισμός στις αγορές. επι­
βράδυνση των δραστη ριοτήτων. πτώση των χονδρικών τψuJν.
αύξηση της ανεργίας που ξ:περνί το 1 0�0 των συνδικαλισμέ­
νων εργατών. ·vφεση που τελειώνει γύρω στα 1 886- 1 887.
Ανακάλυψη χρυσού στη Νότια Αφρική, γαλλικό σχέδιο για
τη διώρυγα του Παναμά. νέες σιδη ροδρομικές γραμμές στις
Η Π Α . προοπτικές γιι καινούργιι ανιπτιιξιuκί προγρίμμιηι
στην Αργ:ντινή. την Αιιστrιλία. τη Νέα Ζηλανδία: ν:ς π ροο­
πτικές κέρδους. νέες ευκαιρίες για κερδοσκοπία. νέοι δρόμοι
προς καινούργια αδιέξοδα
\ 8 89: Σιι Γαλλία. η εταιρεία που ανέλαβε την κατασ:ευή
της διώρυγας του Παναμά. μαζί με την ΕταιρείJ μετίλλων. που
κερδοσκοπεί με τις τιμ�: ς του χαλκού. κη ρύσσουν πτώχευση .
Πανικός στο χρηματιστ)ρω. πιστωτική κρίση. ύΦεση που ο­
δηγεί σε προστατευτικά μέτρα (τιμές Μελίν).
1 890: στη Μεγάλη Βρ:τανία. η τράπεζα Μπάrινγκ. που z ρη­
ματοδοτοι)σ: τη Δημο: ρατία της Α rγ:ντινής. υποχρ•εται να
αναστείλει τις πλη ρωμές της, ,ξαιτίας της κρίσης πιστωτικής
πίστης που προκαλεί η άστατη πολιτική κατάσταση της χώ­
ρας. Η παρέμβαση της Τράπεζας της Αγγλίας και των άλλων
μεγάλων αγγλικlν τραπεζών περιορίζουν τον πανικό. Αλλά α­
κολουθ:ί μια ν�:ι κρίση, που ξεκινi από την ιιφαvτουργία. κω
ειδικά τη βαμ6ακοβιομηzανiα. και επεκτείνεται στά ναυπηγεία
και τη μεταλλουργία. Η κρίση χειροτερεύει εξαιτίας της μείω­
σης των συναλλαγών ποιJ συνδέονται με την : ρίση τοΙJ 1 893
των ΗΠΑ. της Α ργεντινής και της Αυστραλίας.
Η Γερμανία προσανατολίζεται όλο και περισσότερο π ρος
την :ατάηηση των ξένων αγοριόν. Αλλά αυτό δεν την εμπο­
δίζει να υποστ:ί τις συνέπ:ιες της γενικότ:ρης κρίσης. Το σύ­
στημα των «κuρτΟ.)J ;νισχι)εται ( I 37 κcφη':λ σε πλήρη ανiπτιJ­
ξη) και ανοίγει έ•αν καινούργιο δρόμο για τη ρύΟμιση των οι-

1 96
ΑΠΟ ΙΙ Μ ΕΓΑΛΙΙ ΥΦΕΣΗ ΣΤΩΝ ΠΡΩΤΟ Π \ Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο 110Λ Ε Μ Ο

κονομικΙν προβλημάτων.
1 893: Στις ΗΠΑ. οι Οιιuμάσιες αγροτικές συγκομιδές δίνουν
μια νέα πνοιi στις επιχει ρι)σεις οικοδομιν και κατ· επέκταση
στους σιδη ροδρόμους. Τα μεγiλα τραστ :πιδεικνύουν τη δίνα­
μιl τοιJς ( Ροκφt: λ:r. Κάrνετζι. Μ i ργκαν). ενώ προστuτ:uτικύ
μ;τρα (τιμές Μακ Κίιλεϊ) καλύπτουν από το 1 890 τη βωμηzα­
νία. Ωστόσο. για άλλη μια φορά τα κέρδη των εταιρειών σιδη­
ροδρόμων καταρρακώνονται. Μ ερικές από αυτCς αναστCλλοιJν
τις πλη ρωμές τοιις. Στο χρηματιστήριο οι σιδη ροδρομι::ς με­
τοχές π:φτοιJν κιηακόριιφα. Αποη:λεσμα: 49 1 τρ.πε�ες κη ρύσ­
σουν πτώχευση . Η ιίΦι:ση παίρνει ακόμ1 χειρότερες διαστά­
σ:ις στα 1 894. με την αύξηση της ανεργίας και τη μείωση των
μισΟών.
Σε καΟεμιά απ· αυτές τις κρίσεις. το Οεαματικότερο φαινόμε­
νο εμφανζεται στο χρηματιστιl ριο (πτώση των τιμών των με­
τοχόν. πανικός) κω στις τρiπι:ζες (πτJχ:υση ενός μ:yύλου ι­
δρύμιηος. ή αλυσίδα πτωχειJσαιJ\") . ΠαντοιJ :παν:ρz:ται η ί­
δω λογικιi: είτε αuξύνηαι το κόστος (για παράδειγμα: αύξηση
των μισGων ισοδυναμεί με αύξηση των τιμ' της σιδηροτρο­
χιάς για τους αμερικάνικους σιδηρόδρομους). είτε Jνεται η
απορρόΦι1ση (μείωση της αγοραστικής Jναμης των αγrοτιιν
κι1Αιις κιη των εrηιιτιJ' σΕ iλλοιις τομ::i ς προϊόντων. μ:ίωση
των δημόσιων ι:π:νδι"ισαuν. δΙJσκολίες στις ξ.νες αγορ.ς) . είτ:
πέφτουν 01 τιμές rΗί)λησης (ανταγωνισμός στις tιμές. πόλεμος
των κομίστρων στους αμcρικάνΙκους σΙδη ρόδρομους) . 11 από­
δοση μ:Ιώνεται ή πέφτc1 απότομα. η ρωστοποίηση της αξίας
των προϊόντων τοιJ κ.Ο: πιφαγωγικοι) τομ.α γίνΕται δύσκολη.
ο ανταγωνισμός οξύνπαι, η γενική κατάσταση τω\' επιχειρή­
σεων χειροτερεύει μέρα με τη μέρα. Όταν συγκλίνουν όλοι
αυτοί 01 παράγοντες. καθετί μπορεί να προκαλέσcι την κρίση ·
μια Φ ιlμη στο χrηματιστιlρω. μ1U χαμένη αγορ.. μια :πιχεί­
rηση ιl μια ψ .πεζ1 που σταματi τις πλη ρωμ:ς τη; . . . και ακο­
λουΟ::ί μια ανεξέλεγκτη κλιμάκωσ η .
Σ τ ι ς κρίσεις τ ο υ πρώτου μισού τ ο υ 1 9ου αιώνα. η αποκατά­
σταση που ακολουθούσε ήταν αποτ.λεσμιι δυο πtιγόντων

197
 Η ΙΣΙΟΙΊΛ ΊΟΥ Κ Λ ΙΙ Ι Τ Α Λ I Σ 1 0 Υ

- Μ:iωση των τιμών κuι περιορισμός της παραyωγι\;. που

οδηγούσε σ: μια γενικ::υ μένη αδυναμία ρ.υστοποiησης των
προϊόντω'. με αποτέλεσμα να :ξιΦι1vίζοντω οι πιο ειχiλωτες
επιχει ρι\σεις. Μ" άλλα λόγια ι; ταν μια μορφή περιοδικής ριζι­
κι;ς {{:κκαΟάρισης» τοu κεφαλαίου.
- Ανεργία κω μείωση των πραγματικών μισΟών. ποιJ οδη­
{Ούσε σε μια μcίωση της εp(Ητικι;ς κυτuνάλωσης. πράγμα που
συνέβιλΕ στι1 διι:ύριJνση της κρίσης (κω :ατ· cπtκταση της
1•:κκαΟάρισηρι) :ω επέτρεπε το ξε:ίνημα μιας 'iας οοωνομι­
κι)ς πιpιόδου με «προΟυμόη:ρα» εργατικά χtρια και μικρότερο
εργασιακό Ηκόστοςιι.
Στις :ρίσεις της •φεγάλης ιJΦ:σης» πιφατη ροίμ: :πίσης μια
μ;ίωση των τιμών που συνοδεύουν τη διόγκωση των αποΟεμά­
των διαΟέσιμων προϊόντων και τον περιορισμό της παραγω­
γής. Λλλά αυτή η μείωση των τιμών αποκτά «ανυπόφορο 6ά­
ρορ} μtσα στα είκοσι χρόνια της ύφεσης. Έτσι. ανάμεσα στο
1 873 κω 1 896 η μ:ίωση των zονδρικόν τιμόν Φτiνει το 32(1 ο
στη Μεγάλη Βρεωνίυ. το 40�0 στη Γρμανίu. το 43/0 στη
Γαλλία :αι το 45�;. στις Η ΊΑ. Ορισμένα προϊόντα πλήττονται
ιιΟανάσιμωι: η τιμή του σίδcρου της Σκοτίας πtΦτcι κατά 60" "
στο διάστημα 1 872 έως 1 886'��
l αρατη ροιJμ: :πίσης την αι!ξηση της 1ν:ργίι1ς: στη Μ ;γά­
λ ιt Βρετανία. τα ποσοστά των άνεργων συνδικαλισμ:νων ιφγα­
τών ανtρχονται απότομα σε κάΟε κρίση: 1 0, στα 1 8 72. πάνω
από Ι Ι ,.Ό στα 1 879. 2 'ί.. στα 1 882, πάνω από 1 0° ., στα 1 886 :ω
ακ6μη 2, στα 1 889- 1 890 αλλιi 7 .5% στα 1 893 .!7σ
Όσο για τους rφuγμιηικοιJς μισθοιJς. ιJπο6ι6iζονται σε κά­
Οc κρίση. με αποτέλεσμα να ξεσπούν ίγριες διuμίχες. προπ.­
ντων στις Η Π Λ . και στους τομείς που Οίγονται άμεσα. Το Φαι­
νόμ:νο αυτό cίναι λιγότ:ρο aποσαφηνισμένο στη Μεγάλη
Βρετανία και στη Γαλλία. Στη Μεγάλη Rρετανία. αν θεωρή­
σουμε σαν βάση τον ιφιΟμό 1 00. γιι πριιγμιηικό μισθι :ργίτη
σε πλήρη απασχόληση στα 1 850. τότ: παρατη ρούμ. μια ιι)ξη­
σl της τάξης του 1 28 στα 1 8 73 και 1 76 στα 1 896. Βέβαια στις
περιόδους των κρίσεων εμφανίζονται οξύτατες διακυμάνσεις:

1 98
ΛΠΟ � MEΓAAI 'ΦΕrΙ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΛ'ΚΟΣΜ) Π Ω Λ : Μ Ο

1 37 στα 1 876 αλλ. 1 32 στα I Ή7R. 1 37 στα 1 879 αλλά 1 34 στα

1 880. 1 36 στα 1 8 8 1 αλλά 1 35 στα 1 882. Κι uκόμι1 1 66 στu 1 890
αλλά 1 63 στα 1 892. Ωστό1ο. ο μέσος όρος της περιόδοιJ πιι­
r<Ψσιάζει αύξηση της ηiξης τοι1 7" .,: 71

l i N A K AΣ Ν σ 1 5

ΔIΑΚΥΜΛΝΣΕΙΣ ΤΩΝ ΧΟΝΔΡΙΚΩΝ ΊΜΩΝ

ΣΤΑ Τ.\1 ΤΟΥ 19ου ΚΑΙ ΣτJΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20συ ΑΙ!!" Α�

rερί ς Μtyάλη Γερμα•ία

Γαλλία HIA
1 6-1 9 1 3 Βρ:ταvία

'"
�: ;� t
μtyιοτο /865 : 213
1873 : 1 44 1873 : 1 3 6
της ftριόδου (1873 : 1 36)

ι �:� � "
ελάχιστο 1895
186 : 8 3 / 86 : 82 82
τιις ;εpιόδου 1896

�:;� � �:�� � I � :�� � I

μέyιστο
ιρη· τοι· /9/0 : 1 13
Α ' Παy�. 116 16 15
(1911·3 : 1 1 2)
Πόλεμο
"Δriης μ� 6άση το 1 00 = 1 9 1 0
Πιrί: Φ. Μ:>r>. Πuyμ ι α Οι•·οι·ομι•·j /rrσpι"u

Στη Γαλλία ο πραγματικός μισθός παρουσιάζει κατά μέσο

6ρο μια αύξηση της τάξης του 2 5% ανiμ:σι στι 1 873 και
1 896. Αλλά η όλη διακύμανση ιφυΟμίζεται>> από τις κρίσεις.
Πάγωμα στα 1 873. οπισθοδρόμηση στα I 876- 1 877. πάγωμα στα
1 883 και στα 1 887- 1 892212• ενώ η συνολική αύξηση ΊΌυ π ραγ­
ματικού μισθού υπολείπεται πολύ της παραγωγικότητας273•
Ήδη, μπορούμε να διακρίνουμε μια μεταμόρφωση της με­
θόδου «Κανονικοποίησης» τοιJ καπιταλισμού: δυσκαμψία ως
προς τη μείωση του πραγματικού μισθού σε περίοδο κρίσης.
στις' χώρες όπου η εργαηκή τάξη καταφέρνει να ετι6άλει έναν
σχετικά ευνοϊκό γι' αυτήν συσ:ετισμ6 δυνάμεων.
Παράλληλα. η εργοδοσία οργανώνει τον κατιταλισμό: ομα­
δοποίηση των μεγάλων :πιχ.ιρήσ.ων ( Η Π Α , Μεγάλη Βρετα­
νία), εφαρμογή συστήματος (<καρτέλι> (Γερμανία). επαγγελμα-

\ 99
 Η η:ΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ (ΑΙΙΙΤΛΑIΣΜΟΥ

ηκές οργανι)σ;ις ( Γαλλία). Κω σ' αυτό το σημείο παρατη­

ρούμ: μια νέα μέΟοδο ((κανονικοποίησης>) της καπιταλισηκlς
οικονομίας.
Βέβαια. θα ήταν υπερβολή να διαχωρίσουμε οριστικά tη νέα
μ�: θοδο ((Κανονικοποίησης)) καtά tην περίοδο της ((Μεγάλης
Ύφεσης» ( 1 873- 1 896) από :κείνην που εφιφμοζ)ταν ιιηi ω
πρώtα δύο τρίηι του αιώνη. Αλλά οφείλουμε να αναγνωρίσου­
με την πρώτη θεμελιώδη μεταμόρφωσή της.
Πώς Οα μπορούσαμε λοιπόν, σιJνολικά, να χαρακτη ρίσουμε
αυτή τη Μεγάλη ΎΦεση του τέλοιJς του 1 9ου αι)να;
Κάθ: καπιtαλιστική κιίση προκι)πτει από το πιιχνίδι τι:σ­
σάrων Ο:μ.λιωδών αντιφάσεων:
- ανάμεσα στο κεφάλαιο και tην εργασία. δηλαδή συγκε­
κριμένα ανάμεσα στις καπιταλιστικές επιχειρ]σεις και στις
εργατικές τάξεις,
- ανiμ:σα σtους καπιταλιστ:ς (;ίη: tου ίδιου τομf;α, :ίt;
ανάμεσα σΕ τομείς).
- ανάμεσα σωυς εθνικούς καπιtαλισμούς,
- ανάμεσα σωυς κυρίαρχους καπιταλισμούς και σωυς κυ-
ριαρzη μένους λαούς. χώρες l περιοχές.
Σ' ό.τι αφορ. την πρώτη και την τρίτη αντίφαση, κατi τη
συγκεκριμένη περίοδο. παίζουν αποφασιστικό ρόλο ·
- οι εργατικές τάξεις ποu οργανώνονται. αναδεικνύονται
και καταφέρνουν τελικά να κάνουν αισθητ] την παρουσία
ωuς στα πλαίσιι της λειtοιφγίας των :)vικών καπιταλισμών,

- η άνοδος του γερμανικού και βορειοαμερικάνικου καπι­

ταλισμού που θέωυν πλέον υπό αμφισβήτηση την κάποτε ((α­
διαφιλονίκητη)) ηγεμονία του βρετανικού καπιταλισμού.
Από την άλλη μεριά, η δεύτερη αντίφαση λειτουργεί κατά
έναν :ντελώς παράξενο τρόπο, γιατί: I) μπαίνουν σ' εφαρμογή
οι νέες καπιταλιστικές δομές (συγκεντρωτισμός. συμπύκνωση
tου κ:Φαλαiο\), διαμόρφωση του πιστωτικού κεφαλαίου). και
2) αναπτύσσονται οι νέοι τομείς που θα ε πι τρέψουν τον υπ:ρ­
κερασμό των βιομηχανιών της πρώτης γ.νιάς.

200
ΛΠΟ f Μ Ε Γ Α Α Η ΥΦΕΣΗ lTON ΠΤΟ Π Λ Γ Κ ΟΣ Μ Ι Ο ΙΙΩΛ.ΜΟ

Τέλος, 1 τέταρτη αντiΦαση δεν παίζει εδώ κανέναν απολU­

τως ρ6λο σαν παρiγοντας κρίσης: λειτουργεί μάλλον σαν πα­
ράγοντας επίλυσης των κρίσεων. προσφ:ροντας προσχι)ματα
για την επέκταση του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα.
χάρη στην εξαγωγή κεφαλαίων :αι την ::ν τατι:οποίηση της α­
ποιηοκριτίας.

2. Το τέλος της 6ρεταvι .ής ηyεμοviας

Π οιος «rζέηλεμαv)) Οα μπορούσε να αμφισβητι)σ.ι τη βρ:­
τανική υπεροχή κατ ανωτερότητα; Η <<Αγγλομανία» αναδ.ι­
:νύεται σε τυπικτ) αρρώστια όλων των εύπορων τάξεων της
.υριιπης. Η βρετινική μόδα γίνεται το rφότυπο της αντρικlς
κομψότητας. Τα αθλήματα της Μ:γiλ1ς Βρετανίας υιοθετού·
\'ται. αντιγράφονται. προσαρμόζονται: μπiιζ-μπολ. μπάσκετ­
μπολ. Φουτ-μπολ. τέιιις. ράγκμπι. Είναι η έναρξη της εποχής
των ματς και του Φερ-πλέι. Κανείς δεν μπορcί να αμφισβητή­
nτι τη βρcτανική επιρροή σ· όλα αυτά τα πράγματα. ακόμη κι
1ν εί\·αι Γάλλος, ο βαρόνος Πιέρ ντε Κουμπερντέν, που ειση­
γείται την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα,
στα 1 896. Εκπρόσωποι του βρετανικού κράτους, όπως και βρε­
τιινικά στρατcύματα. υπάρχουν :αντού, σ' όλο τον κόσμο. Οι
Βι:τινοi τουρίστες εισβάλλουν στις :ιο όμορφες :εριοχές
της Μ.σογ:ίοu κω εξ:ρ:υνοι)ν τους πιο δυσ:ρόσιτοuς τό:ους.
Ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ <<δια:ιστιιν:υ) το μεγαλ:ίο και την ευ­
Uύνη του λευκού ανΟρώπου. που ο Άγγλος α:οτελεί το λα­
μ:ρότcρο εκπρόσωπό του. Μετά τη συμμετοχή του στον πόλε­
μο των Μ:όερς. ο Μπάντε Πάουελ ιδρύει τον προσκοπισμό
και στα 1 908 δημοσιεύει τον <<Προσκοπισμό για αγόριω). Π ριν
δειω:έντε χρόνια, ο Κόναν Ντόιλ δη μιοιφγεί το Σέρλοκ
Χολμς. κομψή σύνΟεση :ραγματισμού. αυστη ρότητας, διορα­
τικότητας και cπαγωγικής σκέψης.
Καν.ίς δ:ν αμφισβητεί την ευφορία, την cυη μερία και τον
πλούτο της Μεγάλης Βρετανίας. Το χρηματιστήριο του ΛΟ\'-

20 1
 !Ι Ι�ΓΩI'IΛ Τ Ο Υ Κ Λ Ι"Ι Π Λ Λ I Σ>ΙΩ'

Ι Ι Ι Ν Λ Κ Λ Σ Ν ο 16

ΙΣΟΖ'ΓΙΟ •ΧΟVΣΩ� Ιl\Η"Ω\1ΩΝ ΣΤΗ ΜΕΓ\\Η ΒΡΠΑ�IΛ"

αοόλ&Ιfς.
μεοιτεiες.
φομή:ι:ς

- 1 24 .. 88 . "
- !59 -
1876·1880 -· 9 .. 54
186·1 00 II .. 62 + ! 32 • 40
1911-19/1 - 1 40 - 22 + !00 + 241 • 206

•σε ε::. πτφλi"Fς (:τήσιο;μέσοςόρος :60ε πφιό&>u)

flηγή βλ. �i,α::α Νο 1 3 .

δίνου είναι το πρώτο στον (όσμο. Η σπ:ρλίν1 το διεΟνές νόμι·

σμα. Η βρετανι(ή (Uριαρχία 1nλιινεται στις πέντε ηπείρους
και ο βρεταν!κός καπιτ1λισμός αντλεί πλουσιοπάροχα εισο­
δήμαω.
Κι όμως. Cχ;ι ιφχίσ:ι ήδη η παρακμή . και οι κρίσεις του
I H7 3 - 1 896 αντιπροσωπ.ύουν τους πριηους κραδασμούς. Κρί­
σεις που το βεληνεκές της επίδρασής τους ποικίλλει στις διά­
φορες καπιταλιστικές χώρες: στις Η Π Α (ll στη Γερμανία. α·
(ΟλουΟούν τη δυναμικιl ανάπωξη των σιδηροδρόμων. των αν­
Οrακωρυχ;ίων. της χιλυβουργίuς. των ναυπηγείων. Στη Μ.­
γiλη Βρετινία σημαδ.ιJουν τη δύσπνοια ενός ώριμου και γε­
ροδεμένου καπιταλισμού.
Απόδειξη. η εξέλιξη της παραγωγής των βασι(ών βιομηχα­
νικών μονάδων της πρώτης ;(βιομηχανοποίησης: άνθρακας.
σίδ:ρο. χάλυβας.
Σ ω I X 7 1 , και ικιμη στu I XXO. η Μεγάλη Β ρετανία παράγει
περισσόη:ρο άνθρακα. απ' όσο η Γφμανία και οι ΗΠΑ μαζί.
Στα I 9 1 3. η παραγωγή της μετά βίας ξεπερνά το μισό της πα­
ραγωγιlς των Η Π Α . Και σ' ό.τι αφορά το χάλυβα υποσ(ελίζ:­
ται γρήγορα από τις ΗΠΑ (11 ξ:π:ρνιέτω ηπό τη Γρμανία.

202
ΛΠΟ ΙΙ Ι Ε Γ Λ Λ Η ΥΦ:ΣΗ ΣΤΟΝ Π'ΩΤΟ Π Α Γ Κ Ο•110 ΙΟΛΕΜΟ

Π Ι Ν Λ Κ ΛΣ Νο 17

lΛ'\-ΩΓΗ ΛΝΘΡΑΚΑ, ΣΙΔΙΙΡΟΥ ΚΑΙ ΧΑΛΥΗΑ

.ll Μ.ΓΑΛΙΙ RP.TANIA, Ι:•ΜΛΝΙΑ ΚΑΙ HnA*

Ι.ά\lρα:ας

Μεγάλη Ι.τανία Γερμανία HnA

1871 117 29 42

1880 147 47 6S

/80 \82 70 14)

/) "' \09 245

19JJ 292 \ 90 51\

Ζ . σίδηρος :αι χάλιιβας

Μεγάλη Βρετανία Γερμανία α HnA

σίδηρος χάλuβας σίδηρος χάλυβας σίδηρος .άλuβας

b b
1880 7,9 ),7 2,7 l,S 4,8 1 ,9

/80 8,0 S,J 4,7 ),2 1 0, 1 4,7

c c
/) 9,1 6.0 '·' 7,4 20,4 1 7,2
" 1
1910 10.2 1.6 1 4,8 13.1 30,8 3 1 .8

"σε t�. rό·οuς

"- Ιlφιλιμί•ε"ιι ιο Λοξεμ6ούpyο - 6. Μέσος όpος � � � 1 · 1 � � 5
y . Μiοnς iφnς Ι Ο Ι - 1 905 - δ. Μέσος'φο; 1 1 1 1 - 1 1 1 5

Πrιi;: Τ�. Κλάιψ Οιοωι>μι:ή οιίπrvξη rη; Γολλiu; οωι τη; Γ:μαι·iu;
l.Mt. ΚλοΦ: Uι:οιυμική ισrοριΊι rωγ /ΠΑ

203
 l l i N A K A Σ Nu 1 8

I IOΣO.IA ΑνΞΙΙΣΙΙΣ Λ Ν Α ΔΕΚΑΕΊΊΑ ΤΟν ΙlΡΟίΟΝΤΟΣ

ΚΑΙ ΤΟν ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΜΙ Π•οίΟΝΤΟΣ

Ι . ΣιιVQλικό nοιόν

Μ. Βρεηινία Γαλλία Γερμανία ΗΠΛ

1 8 8 5 - 1 894
'"" 23.8 1 S.7 α 32.91 44,7
1 905 - 1 9 1 4

1 905 1 9 1 4
έως 1 4 .0 1 8.48 Ι 7. 7 δ 36.7t
1925 1929

1 9 2 5 - 1 9 29
έως 16.3 1 1 .5 26.5 33.2
1950 1 9 5 4

2. Κατά κ:zλή ;οίόν

Μ . Βρετα•ία Γαλλία Γερμανία ΙΠΛ Ιατωνία

1 88 5 - 1 894
tως 1 1 .4 1 3,Sα ,, 20,1 25,5
1 905 - 1 9 1 4

1 905- 1 9 ! 4
tως 5.2 16,16 7.3 δ 16.5ε 32.8
1 9 25 - 1 929

1 925- 1929
έω ς 1 1 .3 10.0 1 2.5 19.2 9.9
1 95 2- 1954

α. 1 8 6 1 - 1 870 tως 1 890- 1 9 0 - β . Ι 8%- Ι 929 - γ 1 880- 1 889 έω; 1905- 1 1 1 3 - δ . Ι 89 S-

Ρσιηώφ. αναΦ
1904 lως 1 9 2 5 - 1 929 - :. 1 90 - Ι 909 έω; 1925- 1 929.
nηyή: Ου. ιφοηy

Σ: γενικές γραμμές. από :δώ κι εμπrός, οι δυο νέοι εΟνικοί

καπιταλισμοί. ο γερμανικός και ο βορειο-αμερικάvικος. yνω-

204
\ Π Ο !Ι Μ ΕΓ Λ Λ ΙΙ ΥΦΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ Ι Ι Λ Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο Ι" Ι Ο Λ . I Ο

ρίζουν μια δυ\·αμικΙi α'·άπτυξη σε βάρος τω'' δυο <(γ;ρω\")) κα­

πιταλισμών. τotJ αγγλικού και του (Lλλικού.
Από τη ιψεγάλη uφωη)) μ:χρι Τη\' παραμονή του Π ρώτου
ΙΙαγκόσμιου Πολέμου. η καπιταλιστική ω·άπτυξη της Γcρμα·
νiας εί\'αt δυο Φορ:ς ταχύτερη από ::κ ::ί νην της Γαλλίας. κω
σχ::δ όν διπλiτια σ:: τιιχι"η ητα ::ίνη των ΗΠΑ σε σιίγκριση
με τη Μεγ.λη Βρ:τανία. Kuni μέσο όρο. η αναπτυξιακή ω·ω­
τερότητα της Βόρειας Αμερικής Οα διατηρηΟ::ί μέzρι τη\' ::π ο­
μένη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.

ΙJ Ι Ν Λ Κ Λ Σ Νο li

ΣΥΜΜ:ΤΟΧΙΙ ΤΩΝ ΚΥΡIΟΤΕΡΩΝ ΒΙΟΜΙΙΧΑΝ ΙΚΩΝ Χι•η Ν

ΣΤΗΝ ΠΛΓΚΟΣΜΙΛ 810MHXANIKII lΑΡΑΓΩ (

HIIA Ια:ω•iα Υπόλοιπος

Κόσμος

1870 32 10 13 23 18
1881·1885 27 14 29 18
1896-100 . 20 17 JO 20
106-/9/0 . " 16 ' " "
1911 14 16 6 J8 19
/9}6-19}9 . ' 12 (4) 42 2J
19J6-J9J8 . ' 11 ( 1 9) 32 20
'"' (6) ( 1 9) 32 JO

lε �Jσιιί
'oltώΦ. ιηvΦ. �οηy
Πηyή: ...

Κατά συνέπεtα. στο τελ::u ταίο φίτο του l 9ου αιώνι ιφχίζ:ι
η σχε"τική παρακμή ωυ βρcτανικοιi καπιταλισμοι"ι (που τον α­
κολουΟεί ο γαλλικός καπιτnλισμός). ενώ ξεκινά η δυναμική
άνοδος του γ::ρ μανικού και του βοpειο-αμερικάνικοu καπιταλι­
σμού.
Η συμμετοχή της Μεγάλης Βρετανίας (ΗΙJν tγκόσμω βιο­
μηχανική παραγωγιl μ:ιών:ται από το 32/, του 1 870 στο 1 4%

205
 11 η . Ι Ο Ι Ί Α Ι(η K Λ II I I Λ Λ I Σ M O\"

την παραμο\·ιl του πrιiηου παγκόσμιου πολέμου κιι στο 9",

τψ πιριιμον; τη; κρίσης ωυ 1 930. [ν> η συμμετοχιi των
H II A π:rνιί αντίστοιχα α π ό τ ο 2 3 " , στο JH",,. κ ι α π 6 ι:κ:ι στο
42 " .. .

ΚΑΤ\ΝΟ11 ΑΝΑ ΧΩ'Α ΤΟΥ ΙΙΑΠ(ΟΣΙΙU Υ [\ΙΩ Ο•ΙΟΥ*

. Βρτανία Ι"αλλί α Γερμανία υπόλοιπη HnA υπόλοιπος

(ΟΔΓ) Ευρώπη κόσμος

10 27 10 19
"
/880 23 11
Ιό 1 12 29 11
"
19/J
1918 14 6 9 22 14
14 9 20 10 4]
(2)
19)8
/948 12 22 Ιό 4]
1958 9 (8] 26 14 38

'σε ιonoσni
lηγj: Οθ ΡοσtωΦ. 0\Uφ. 'φοηγ

Στα 1 880. η Μεγ.λη Βρετω·iα είχε στο\· έλεγzό τι1ς το .\·α

τ:τuρτο των παγκόσμιων συναλλΗγών, στα 1 9 1 3 το :να έκτο
και στα 1 848 το �:να όγδοο.
Βέβαια. Οα πρέπει να επαναλάβουμε. ότι η παρακμή αυτή
είναι σχετικι) . Στο σύνολό της η βρετανική παραγωγή και οι
βρετανικές σuναλλαγ.ς συνεχίζουν την αvαπτυξιακιj τους πο­
ρ:ία. Οι ι:πενδύσ:ις στο :ξωπρικό αυξ.νοvται κuι η Μεγ.λη
Βρετανία ασκεί επιρροή σ· ολόκλη ρο τον κόσμο. χάρη στην
παρουσία και τη δράση της στα πέρατα της υφηλίου. Μόνον
συγκριτικά ως προς τα τερ.στια «.λματα» του γερμανικού. βο­
ρειο-αμερικάνικοu και. αργότερα. Ίιαπωνέζικοu καπιταλισμού,
διαφαίνεται η αδυναμία της να παραμείνει στην πρώτη Ο;ση .
Εί\'αι η εποχή όπου το βρετανικό ((επιχειρηματικό δαιμό­
νιο» και η βρετανική ((επινοητικότητω> παραχωρούν τη Οέση
τους στη «νοοτροπία του εισοδηματία)), νοοτροπία όχι άσχετη
βέβαια από το γεγονός των ση μαντικότατων απολαβών που ει σ­
ρέουν με σταΟ.ρούς ρυΟμούς από το .ξωτφικό

206
Λ l l ) lll Μ : Γ Λ Λ Η γΦΙ.lΗ l.Ί Ο Ν I I ΩIO Ι Ι Λ ΓΚΟΣ\1 1 0 Π Ο Λ Ξ Μ Ο

Η αγγλι"ή γ:ιιφyi<ι. ύστcρu urH) μ ω μιι"ρΟχριΊνω ι!Φι:σ η . )ποιο CΙΙ

μ:τατrοπέ; t'·"· μι;ΟόδωΙ· "ω των εν6ιuΦεrό,·tωΙ· της την έ"UΙ'UΙ'
\'U 11]\' μπcψι:ι Ι'U ι "UΙ'ΟΠΟΙ ήσ:Ι πι:rJΙσσόη:ρο uπ6 ω 40"., tω1· u-
ναγ"ιΙ' τ η ς ό ι u τ ρnΦΙiς χωρίς να υποχρεωΟ;i να μειciJ -
σει στο ελύχιστο τα τ η ς . συνι': z ισι: 111 Οιαβιών:ι μ:
t η Ι' :λπiδα της
Οη"ε "Utά τ η όιιi ρ η ω ωυ αλλά πιιυ καωlηήΟηκ: Ηπιi
το 1921 κ ι έπεΗα. Από τψ· άλλη μεrιά. ο ι μεγάλε; βιισι"ές βω­
μη χιΗ·i:ς :πιναπαύΟη"ιιν σ τ η ν πολι. η:zνολογiΗ : ι :κ:ισιιν η ς
π ό ρ τ ε ς του; σης καtΙ'οίφγιες επιΙ•οrjσεις: στη σιδτ] ροuγία συνέ­
χιrΗΗ' 'U :φιφμόζουν π ι r ή ΦΗνΗ τις πιιλι-: ς μΕΟόiσιις τοο Μπέσε­
μ::ρ "αι του Ζίμcνς. στη βαμβυ"οβιομη χανία αρ\'ήΟφ:αν. μcτί το
1 900, νcι ΙJΙοΟ:ττjσοιιΙ' τ η ν "Ιι"λt"ή ι'ι ΦιΙ·ση "ω. ιφγίτι:ιι. τα αυ­
τόματα μ η χανι\ματα. Ο ι χ η μ ι κ.ς Οιομη χανίtς. οι Ι·ι;ς .πιχ:ιρή­
σ:ις ηλ:κφισμοιί. :λαστι"οιJ. τροχιiι1· "ΙΙ αυτοκι νιjτου UΙ'Uttοσ­
σο•tω με πολύ αργό ρυ0μό. �74
Γcνικά. κατά τη διάρκεια της πcριόδου που προηγείται ωυ
Π ρiηου Παγκόσμιου Πολέμου. οι παλιοί καπιταλισμοί -ο αy­
γλικις και ο γαλλικ)ς- ιJποσκελίζονται από τους νέους: το
γ:ρμανικό και το βορ:ιο-ημερικιi•ικο. Κι ιωτή η μεταλλαγή
πραγματώνεται. ως ένα σημείο, μt:σα από τις κρίσεις που ση­
μαδεύουν το τέλος του I 9ου αιώνα.
Μια άλλη θεμελιακή μcταλλαγή που σημαδειJει την ίδια πε­
rίοδο ;ί•αι η ανάδειξη των ;ργατικJν τίξ;ων

3 . Η αd δειξ η τω ' εργατικV ' τάζ εω ι

Αναμφίβολα έχουμε να κάνουμc μc μια δcύτ::ρη Οcμcλιωδέ­
στερη μεταλλαγή που σημΕιJν;ι το πt: ρασμα από tη Φάση , ό­
που ο καπιταλισμός αναπτύσσεται χρησιμοποιώντας ένα ξερι­
�ωμ:νΟ εργατικό δυναμικό. εξαρτη μένο. υποδουλωμένο. συντε­
τριμμένο. στη φάση όπου η καπιταλιστική αστική υποχρεώνε­
ται να διαπραγματcυπί με μια cργατικιi τάξη που συνcιδητο­
ποιείται. ορyανώνcτιι και π:λικi :πιβάλλ;ι έναν κιινούρyιο
συσχ;τισμό διJ•άμεων.
Η μ.ταλλαγή πραγματώνεται στο ευρύτερο πλαίσιο κοινωνι-

207
 II IΣTOI'IA I OY K A II I' I Λ \ l . M O Y

.:ο ι'ι μετασχιυιαησμού. παράγωγο τι]ς κuπιτuλιστικτl ; :.:s ω­

μηzάνισης. που ω Φωνiμ:νιί του :iνιι ι :
- Η σJν;zιση της διαδικασίας της μ ι πθοrοiησης σ τ α τ:­
λι] του 1 9οιι uιώ\·α. το 80" του ενεργού πληΟυσμοίι της Μ:γti­
λης Βρετανίας είναι μισθωτοί. το 63", στις I JI A ωυ 1 880, το
"
66'Ό στι1 Γερμι•ία τοιι 1 902. το 5{0 υ στη Γαλλία του 1 9 1 1 . Στο
εξιlς. μ6ηι <ΗΗ πλ11ίσιυ του κΗπιτuλιστικοιί κόσμου οι μισθω­
τοί μετριού·ται κατά δεκάiες εκατομμυρίων, υπερφΗλιιγγίζο­
\'ΗΙζ σε αριΟμό τους ωτξάρτητοuς μικροπαραγωγούς της
γεωργίας. του εμπορίου και της βιοτεχνίας.
- Η όξυνση της ασωΦιλι'ας στις αρχές του 20ού ωώνα το
Λονδίνο σιιγκ:νφιiΜ:ι π.νω απά 4 :κατομμιJpιιι κιτο(κους. η
Γλασκόβη. το Μάντσεστερ. το Μ π ί ρμιvχαμ και το Λίβερπουλ
πλησιάζουν το I εκατομμύριο και γύρω στις σαράντα βρετανι·
\ές πόλεις παραπάνω από 1 00.000 \ατοίκου;. Το ποσοστό του
αμερικιί.νιιωυ πληθυσμού που \ατοt\εί σ: πόλ:ις μ: περισσό­
τ:ρους από 8.000 κατοίκους. π;ρνi ιπό το 23"0 του I R80 στο
3γ ο του 1 900 και στο 44° ο στο 1 920. Το ποσοστό του γερμανι­
κού πληΟυσμού που ζει σε πόλεις με περισσότερους από 2.)
\ατοίκους περνά από το 4 Ι Χ του ι 880 στο 60', το 1 9 1 0 . Την
ίδια χρονολογία. το ποσοστό αυτό είναι 78", στη Μεγάλη
θ ρετανίJ. 46/0 στις ΗΠΑ και 44% στη Γαλλία. ΊΖτσι, δη­
μωυργού,•ται νέες συνΟήκες για συλλογική δράση
Μ' αυτή την έννοια, η ανάπτυξη των cρyατικ>ν τάξεω- γίνε­
ται αντιληπτή καταρχήν με κάποιους αριθμούς
- Στη Μ:γiλη Βρετανία, ο αριθμός των :ργαζομ:νων στη
βιομηχανία περνά από τα 5.7 εκατομμιΊρια του 1 8 8 ι στιι R.6 :­
κατομμύρια το 1 9 1 ι (όπου 6,2 στις βιομηχανίες κατασηυών.
ι .2 στα ορυχεία και 1 ,2 στις οικοδομές). Σ' αυτούς πρέπει να
προσπΟεί άλλο ι ,5 εκατομμύριο μισΟωτών στις μεταφορές.
� Στις Η Π Α . οι εργαζόμενοι στη δευτεροβάθμια παραγωγή

περνούν 1π6 το 23; τοιJ cνεργού πληθησμού το ι 870, στο 3 1 %

τ ο 1 9 1 0. Ο αριθμός των μισθωτών στη βιομηχανία (μόνον τα
εργοστάσω) περ\'ά από τu 2 εκατομμύρια του 1 870 στα 4.5 το
1 889, στα 6.2 το 1 909 και στα 8.4 το ι 9 Ι 9.

208
ΜΙΟ ΠΙ Μ ΕΓΑΛΗ ΥΦΕΙΙΙ ΠΟΝ ΙΙΡiΠΟ ιιΛΓΚΟΣΜιΟ Π Ο Λ Ε Μ Ο

- Στι1 Γερμανία. το ποσοστό των εργαζομένων στη βιομη­

χανία. περνά από το 41 ) 0 του cνcργοι> πληθι1σμού του 1 895 στο
43Ό το 1 907. Ο αριΟμός των εργατών αυξάνεται από 5.9 σι 8.6
εκατομμύρια. και σ· αυτους. στις iδιες χρονολογίες. Οα πρέπΕι
\"U προστεθούν άλλες 300.000 εργαζόμενοι που απασχολούνται
στα σπίτια.
- Στη Γαλλία. το δυναμικ) της εργατικής τiξης περνi από
ω 3 εκατομμύρια του τέλους του Ι 9ου αιώνα. στι 5 :ιωτομμύ­

ρω την παραμονή του πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Α νάμε­

σα στο 1 8 50 και το 1 9 1 0 παρατη ρείται ολοΦάνερη 1 μετατρο­
τιi της ατασχόλι1σης: οι απασχολούμενοι με τη βιοτεχνία
μει(>νονται ιπό 2.5 :κιτομμιJριι σε 900.000. εν> οι εργαζόμε­
νοι στη βιομηχανία αυξiνονται ιτό 1 .2 σ. 4.5 ;κατομμιJρια.
"Ετσι. μέσα στις τ.σσρις μ;γiλΕς καπιταλιστικές χώρες. οι
:ργατικές τάξεις συγκεντρώνουν περίπου 30 Εκατομμύρια ά­
\" τ ρες και γυναίκες. και ο αριΟμός τους φτάνΕι τα 40 ΕκατομμU­
ρια στο σύνολο των χωρών που Επηρεάζονται από την καπιτα­
λιστικιi εκβιομηχάνιση. Ταυτόχρονα. όλοι αυτοί οι εργάτcς
ιφχίζουν νι συνειδητοποιούν την αλληλεγγύη τους και στα­
διακά, τη δύναμιl τοιJς
Υπάρχουν πάντα κάΟε λογής μορφές U'τiστασης στη ' ιωτα­
πiεση και τη' εφετάλλεvση. Ας δώσουμε το λόγο στο Φ . Τέι­
λοr. που υπή ρξε εργάτης και επιστάτ}ς. πριν τελικά αναδει­
χΟ.ί προφήτης της ι(επιστη μονικής οργάνωσης της εργασίας);:
Σ" αυτό to .ργαστήρι .ργuλ:ίων. σχ;δόν ω σινολο τιις :ργασίις
τλιιρωνόταν με το κομμάτι. Το εργαστή ρ ι λειτουργούσε \'ύχτu
και μtρα, π:\•tε νιJχτ:; και έξι μ:ρι:ς tη βδομάδι. Υπή ρχαν δuο
βάρδιες εργαtώ\', μια νuχτερη•ή και μια ημcρήσια.
Εμ:ίς οι εργάτες είχαμε συμφωνήσει μεταξύ μα; τη\" ημερήσια
παραγωγή για όλ.ς τις δραστηριότητcς του .ργαστηpίου. Π.ριο­
ρζιιμε την πuριιγωγιi μας στο ένα φίτο τη; ποσότητιις πnυ θα
μπορούσαμ: \'U πuράγουμ:. Κω πιση:ύαμ: ότι ι. τσι :ν.ργούσuμ:
σωστά αντιδρώντας απ:'U\'tι στο σύστημα της πληρωμής με το
κο�ψατι.
"Οταν έγt\"U :πισΗiτης. οι :ργiτ:; ΠΟ! .iχu .:ί τω Ηπό την :πi6λ:­
ψιj μου και που ΦυσικΟ γνώριζαν όη ι"ι ξερα τα πά\·τιι γτι το παι-

209
 Η Ι � Ι Ο I ' Ι Λ ΤΟΥ Κ Λ Ι Ι Ι Ι Λ Λ Ι � Μ Ο '

χνίδι τ ι1 ς μtιωμέ\·ης πuραγωγιjς \Ut τ η ς σtι σα τ ι "ιiς α ργοπο­

ρίιις. ιίι'Οι• ιφ:σως \'tι μ : iι)οιιν κrιι μοιι ι:ίπιη·: ·�Φrο·τ. τι;φ(Ι πιι
έyητς tπιστάτ η ς . δtν πιστtί>Οιμc ότι Οα γi\'CΙς σα\' ηι JΙU\')ό­
οκυλιι. :τοι;>J Κ ι ι:γιiτ τιηις ιιίvτηοα
« Λ \· Ο'\'Οcίτc ό τ ι Φοβάσcc μτiπως σrις uποχρειί>σω ηι πurάγcn;
πι:ρι σσι'η :ρο σης βιir\ιι:ς που :ίμω ι,πι:ι'JΟυνος. :χι:η: Οίκω. Θα
σας κιί\·ω \'U παράγcτc πcρισσότφο. ΘυμηΟciτε ό τ ι . όταν δοίί­
ληιΗ μΗζί σις. οιιμπι:rιιΦ:ρΟηκα ίψογα. οιιν ου\'iδ:λΦος. Δι:\' πιι­
ρuβίuσα ποτέ τα όσα ciχαμc συμφωvιi σ c ι . Αλλά τώρα βρίσκομαι
ιιπ6 τ η ν ιίλλη πλι:ιφιi Τ<ηΙ Φriχτη_ Π ιi fΉt μιιι Ο:σι1 ιη•ιiμι:σΗ στιι
διοη:ηηκά στcλf.χη της ι:ταιρ.ίας \ΙΗ οuς ω λtω μr: κιiΟι: ι:ιλι­
"Ρi\'Γ.t \'ΙΙ ιΗΙξι'μτ•rτ tl]\' πιφΗγι.ιγιi». Κω
'
ότι Οιι (ti\'trτ το παν γιι
τότ. .κ:ίνοι μοu ιιπιiντησιιν: <(Θα γί\ης κι :σύ t\·ιις απ' ιιιιωιι;
rouι; καωραμέ\·οuς πιιλιαν0ικ)ποuςΙ• !71 .
Ο Τ:ιλορ Cχ:ι τον τρόπο του να κιiν:ι διαγνώσ:ις:
Η χρονοτ ρ ι β ή . δηλuδιi η μlοδος \'α ι:ργζι:ται (U:\':iς ι>σο ω δυ­
νατόν πιο αργά μ; στόχο να αποφύγει τ η v απόδοση που οφcίλcι
κιηά τ η διiρκ: Η ι της ημ:rήοως :rγασίιις . •< μ�: Οοδος t(!)\' Φανη.­
ρων» όπως λένε στη χώρα μου. τi η μtuοδος του ••άΦησέ το ω (U­
λιίt:ι •i rεμα». όπως λένε σ τ η ν Αγγλία "αι τ η Σ"οτiιι. είναι έ\·ας
παγ(όσμιος tρόπος συμπ: rιΦοράς σης βιομη :ανικtς μσ\·άδ:ς. : ι
ιι"'ψΙ] συχ\·ότερος στις επτχcιpιiσcις οικοδομ\'. Κ α ι ο σuγγρα­
Φtuς πιση:ιi:ι ικrιίδιιντα. ό τ ι η xrovoτrιβi Ηπηη:λι:ί τ η μι:γιιλι'ι­
τcρη αρρώσηα των ι:ργατώ \• τόσο σtl]\' Αγγλία όσο "αι στrιv Α­
μ:ρικι1 _ 2Ιb
Αλλά δ;ν εiνω μδνον η χpονοφιβή. Υπίpχοιιν κι ιίλλ:ς
μορφές αντίστασης. .υριlη:ρ:ς και ισχυρiη:ρ:ς. προπ.ντων :
n::ρ ιόδους κρίσεων. Η σημαντικότερη είναι η ωrcpyiα.
Το αμι:rι"άνικσ απcργωκό κίνημα εκδηλώνεται δυναιηκά
στα 1 877 με την <<κομούνα του Πίτσμπουργκτ) και τιιν απcργiα
των σιδη ροδρομικιΙν. Στη Γαλλία. η απcργiα τοι Ανζέν, στα
1 884 και της Ντεκαζβiλ. στιι 1 886. Στις Η Π Α , π:νω ιιnό φεις
χιλt:δες αncργίες και περισσότεροι ιιn6 :νιι εκαωμμίφιο υ­
πφγοί. α\•άμεσα στα 1 8 8 1 και 1 886, όιου ξεχωρίζcι η απεργία
των σιδηροτροχι)ν ( 1 884- 1 886) και Ι\ ωη:ργiα του Μάη 1 886
με αίτημα το οκτiωρο: στο Σικάγο 80.000 απ:ργοί nt:Φτουν
Uύματα μιας προβοκάτσως. Οι ηγ:τ:ς tο)ς συλλαμβιίνοντω.

210
Λ Π Ο 1ΊΙ \1 ' 1'Α Λ ΙΙ Υ Ψ · Σ Ι t T O . ΙΙΙ'Ωτ(J ΙΙΛΙ KOt\1 1 0 ΙΙΟΛ ..Μ Ο

κιιτοδικά�οvτω . κω οδηγούνται στην αγχόνη. Στα � �� 5 . η ιι­

π:ρyία τω· λψε\·ι:ργωιl\' πιφιιλJ:ι το λιμάνι του Λονόίωυ.
Στιι Ι Χ9 3 ιιπ:rγiι1 των Αμιφικιινιύν ιΗ·Ορακωριίχων. Ακολοιι­
Οcί. στα 1 �94. η ωn:ρyiu του Πούλμαν. που τσακίζετιιι από την
cΦuρμοyιj του νόμου Σέρμω' και κλciνει στις φυλακές τους η­
-r�η:ς. Στη Γαλλία. απ::ρ γία στην υφαντουργία της Ροά\' κω
των ::ρ γαtύν της ιιιιλοπωίας του Καρμό. στα 1 89 5 . Στιι Γ::rμα­
νία. την ίδω χρονιιi. μπιιίνει σ· εφιιρμογι) μιιι νι τιικηκή που
συγκr.ντρών.ι ω κίνημα σε μια μόνον επιχείρησι ι
N..ς απ.pγίr.ς tιι)\' Αμερικάνων ανΟρακωpύχων στα I Η99 και
ω 1 902. των cργατών του Κρεζό στα 1 899. των λψενcργατιί)ν

της Μασαλίας στα 1 900. των aνθρακωρύχων του Μοντκό-Λι:­

Μ Ι ' στα 1 90 1 . όλων των :ρyιτιJν οριιχ:ίων της Γαλλίας. στιι
1 902. Στη Γ:ρμω·iα. ιπ:ρyί:ς στην υψιντοιφyίιι κω τιι οριJ­
χ:ίιι. στα 1 905. Στη Γιιλλία. απεργίες των ανΟριικωρύχων τοο
Ηοrρά στα 1 905. και των σιδη ροδρομικών. στα 1 9 1 0 . Στις
H II A . απcργία των ξυλοκόπων στη Λουιζιάνα. στα 1 9 1 0 . και
U' cργατών υφαντουργίας στα 1 9 1 2- 1 9 1 3 .
Υπιiρχ:ι ιικιΊμη η ανiπτΙJξη των pyαrιr ορyαιωιι:
σιινδικιiτιι. :ργιηικιi φι:ία αλληλο6οή0υtις. σωματεία. κόμ­
μιηu.
Στη Μεγάλι1 Βρετανία. μετά τις πλούσιες εμπcιρίες τιις δε­
καcτiας τοu 1 870. αυξάνcται ση μαντικά ο αριΟμός των συνδι­
καλισμένων εργιιτιlν: 1 . 1 εκατομμύριο στα 1 876. 2.2 εκατομ­
μύρια στα 1 900. 4. Ι :κωσμμι"ιριι στι 1 9 1 3 . Οι σοσιιλιστικές ι­
Sέ:ς ιφχiζουν να :νσιφκινοντιι στι I \ΗΟ. Οι rφιiιτοι ι:κπρό­
σωποι των εργατών .κλέγονται στα 1 892. αλλά μό\·ον όταν τα
συνδικάτα αποΦασίζουν να συνεργαστούν σc μια Επιτροπιl για
ίlV εκ.π ροσώπηση των cργαζομένων. στα 1 900. προκύπτοΙJ\' οι
προϊιποΟέσcις για τφ' ίδρυση του :ργατικοίι Κόμματος. ποι
δεν καταφέρν:ι ωστόσο να επιβληθεί στο δικομματικό βρετα­
\'tκό σύστημι: στα 1 9 1 4, απJ τοΙJς 1 . 600.) οπαδοίις του Ερ­
γατικού Κόμματος. οι 1 . 570.000 είναι συνδικαλισμένοι.
Στη Γαλλία ω εργαηκό κίνημα οpγανώνcτσι καηi τu τι:λη
του 1 9ou αιώνα. μέσα από έναν μόνιμο αναβρασμό ιδ:ών. απο-

211
 ! ΙΣΤΟI'IΛ Τ) Υ K Λ I I I T Α \ I � \)Y

zω ρ ισμtιν. πιιριιδόσι;ων. σ.ισμάτω' και δι αφω,•tώ\' ( 4 1 9 .000

συνδικuλισμέ,•οι στιι 1 Χ95. 750.000 σω 1 905). ·οτω· ο ι όιάψο­
ρες 10σιαλιστικές δυνάμεις καταφ;ρνου\· να σιιμψωνιlσοιι'
και \'tl σΗ:γαστοιΊν ιιπό κοινού στο Γαλλικό Τμήμα της ::ργα­
τικής ΔιεΟ\·οUς ( S :-1 0 ) . η Γινική ΣιJ\'Ομοσπονδία ΕργαηiΗ'
(CGΎ) δ ι α : η ρύσσει στu συν:δ ρ ι ο της Α μ ι:,· ( 1 906) τιιν π λ ιj ρ η
αυτονομία τ ο υ συ\•δι:αλιστικού κ ι ν ή ματος. π ο υ μ : το > π λ ο τ η ς
Η π: ργία; θ t J ιινιιτρCψcι τον καπιταλισμό. Σ τ α 1 9 1 2. ο αριΟμΊς
των συνδωλισμι:νων ξcπ::ρνά το 1 οωτομμύ ρ ι ο . Ο ι οπαδο'
τ η ς S FIO φτάνουν στις 10.000 στιι 1 905 :ω στις 90.000 στα
ι 9 Ι 4 . cν<ι στις εκλογές ο ι σσσιλιστ ι : ο ί ψ ιj ψ ο ι . από 880.000
στα 1 906. φτUνοuν στο ι .400.000 στα 1 9 1 4.
Στι1 Γιρμανiα. μπιi τους ''όμους εξαi ρεσι1 ; . που ψ ιl Φ i σ τ η ­
Κ α \ ' στα 1 878 και απέβλεπω· στον αποκλcισμό των σοσιαλι­
στών. :αΟώς και μετά από μ ι α δύσκολη πι:ρίοΩο ιψι π ι φt:\·ομης
δράσης. στα 1 884. η σοσιαλδ η μοκριηία σ η μ ι:ιιi)ν:ι τ η ν π ρώιη
τ η ς ;πιτυz ί Η ι: 550.000 ψ ή Φους K H L 24 r.κλι:γμιvοιις. II επίδρα­
σ ή τ η ς συνεz i�ΕΗΗ. και στα ! 903 κερδίζει 3 εκατομμύρια ψιi ­
Φοι; και 81 εκλεγμένους. ε\·ώ στα 1 9 ι 4 μ: 4 cκαωμ μ ύ ρ ι α ψ ή ­
φου:. . στέλνει I 10 βουλευτές στο κ ο ι ν ο β ο ύ λ ι ο . Τα συνδικάτα α­
ναπτ ιiσσονται π α ι1άλ λ η λ α : 300.000 συνδικιιλισμ:νοι σηι I R90.
680.000 κατά τιl' uλλιηή τοιJ αι!νιι, 2.5 ι:κιπομμι'φιιι στα
1 9 1 3 . Στο συν:δ ρ ι ο toJ Μ α νzi ψ . στα ι 906. ιι ποΦuσiζεται η
κ ο ι ν ιi λ ιi ψ η uποΦάσεω\' ω·άμεσα στο κόμμα και στιι συ\'όικα­
λ ι σ τ ι : ι; ο ργάνωσ ι ι
Τέλος. σ τ � ς ΗΠΛ. μέσα από τ ι ς κ ρ i σ : ι ς . τ ι ς απ;ργί;ς κ ι υ
τ η ν κοταπί:ση , σ φ υ ρ η λιη;ίτιυ το ;ργιι τ ι κ ό κ i ν Ι ΗΗ 1 . Ο ι �<ιππΊ­
τι;ς}} τ η ς :ργισίυς ιι ρ ι ΟμοιJν I 1 0 . 000 στιι ι HR S κιιι 729.000 στα
ι RH6, γ ι α \'U ξuναπι:' σουν στις ι 00.000 στα 1 Η90. Ο ρ ισμένΕς ορ­
γω•ώσεις διοy:ώ\'0\'ται με την ευκα ι ρ ί α κάποωυ ε π ι τ υ χ η μένου
κ ι ν ή ματος. Το Συνδικάτο τω\' Α μ ε ρ ι κ α ν ι κΟη' Σ ι δ η ρ ο δ ρόμΜ'
( 1 50.000 στι 1 89 3 ) . η Ομοσπονδiα Α μ c ρ ι κανώ\' Α \·θ ρακωρι'ι ­
zων ( 1 00.000 μ/. 11 στιι 1 897). ;νιΙ η Α μ φ ι κιί,·ικη Ομοσnο\•δίιι
Εργιισίuς ανιιπτι)σσ:τιιι μ: :ντιπωσιιικ6τ:ρους ριιΟμοιίς
ι ΟΟ.ΟΟΟ μέλι1 στα I �R6. 250.000 στα ι 892. κttι 2 εκατομμύρια

2ι2
A l l O ll M ' l'•ll YΦ..ll lTΩN ΙJΙ'ΩΙΟ 1 \ 'Κ()Σ Μ Ι Ο II()Λ .10

σω 1 9 1 2 .
Συνολικά. σ· ολόκληρο τον κΩσμο. στα 1 9 1 3 υπάρχουν I 5 ε­
.:α τομμ'φια rΙJ \' δικαλισμι':νων ι;ργητiιν.
Μαζικιi παρουσία. εκλογικιΊ δύναμη. διαδηλώσει� στους
iριiμους. απεργίες. χυμένο αίμα. σωματεία. ταμεία αλληλο­
βοι]Οειας. κόμματα. κινιjματα, όλα αυτά, .:α ι παρά ης ιδιαιτε­
ρότηπ; της .·ιΗΊ: χιiφιις. :πιβiλλουν μια κιiποια μετιιβολιj πω
σt•σz:τιπμό διιiμεων. Απ6 :διίJ και πέρα η Εpγιιτι:ή τiξη :zι:ι
(\' Η βάρος. έστω κι ω· για την ώρα βρίσκει ακόμη τις πόρτ.ς
.·λιιστές στην τοπικι\ και εΟνι .:ι\ ζωή . Κ ι αυτός ο νέος σuσzε­
τισμό; δυνάμεων εξηγεί από μόνος του τις κατακτιiσεις και τα
καινούργια πλ:ον:κτιiματα πrος όΦ:λος των :ργαζο�ιCνων. κα­
τύ ω τtλη του Ι 9ου ιινα κ ω ης ιφzές του 20ο'ι .
Ο νέος συσχετισμός δυνάμεων φέρνει σαν π ρώτο ωτέλ­
σμα την αύξηση rου πραγμαrικού μισΟού στις τέσσε ρις κυ­
ρι6τερες καπι-αλιστικέ; zώρες. Ανάμεσα στη δεκαετία τοιι
1 870 και στις παραμονές του πολέμου του 1 9 1 4, οι πραγμαιιωί
μισθοί αυξάνονται "ατά :νιι πtμπτο στη Γερμανία και :ατri
))ο π:μπω πτη Γιλλία'77 . Π ι φιiλληλα εμφ11νίζπιη κω η
μ:ι'ωση rης διάρκειας εργασι·aς. Σ' αυτ6 το σημείο ορισμένοι
συγγ ραφείς υπογραμμίζουν, )τι από την άποψη του κεφαλαί­
ου. κατά το ίδιο διάστημα αυξιΊΟη .:ε και η παραγωγικότητα
που ιιεπέτ ρεψε" όλες αυτCς τις παραχωρήσεις. Δι:ν εί·αι λάΟος.
μόνο που Οέλο ι μι: να παrιτηρ l σουμε ότι χωrίς τη μεταβολή
tου συσ:τισμοιJ δυνtίμ:ωv Οα ήταν αδύνατο νι uπιιιτηΟοtJ\•
και να πραγματωΟούν οι παραχωρiσεις αυτές.
Ο νέος συσχετισμός δυνάμεων εξηγεί τ η σημασία των κοι­
Ι'ωΙ'/\(δΙ' rόμωι που ψηφίστη καν στην ίδια περίοδο. Π ρώτα
πτη Μεγάλι1 R rετανία. εΦα ρμΩζεται ο Νόμος yια rovς υπαλ­
λ ι.ο jς και τους Εpγiτ:ς, τοιι I R75. που αντικαΟιπτi το Νόμο
γω τον ΚιJριο και rοΙ' Υπηρέrη του 1 867. Οι νό�ιοι του 1 876 ε­
πιτρέπουν την πικετοφορία σε περίοδο απεργίας. με τφ·
προϋπόΟεση νιι αποφεύγεται η βία. .:α ι παραχωρούν νομιμότη·
τιι στις ε ργατικι:ς ενιτις. Στη Γερμανία τοο Rίσμαρκ ιιι)Ο..
τού νται νόμοι για κοινωνικι\ απΦάλεια ηπό τις αρριJσω:ς

213
 Ι ι � ι Ο ' ι Λ ι ΟΥ Κ Λ ιl ι Τ Λ Λ I Σ Μ Ο Υ

( 1 8 8 3 ) . τα ατιιχή μιιτu ( \ ��4). τα γη ρατειά .:α ι τη σύ,·τu;η στα

:ξιlντιι ( 1 XR 9 ) . Στη Γαλλία. ψηφζΟ\'τω οι νόμοι γιι την :λ:ιι­
Οερία ιδρύσεως σωματεί@· ( 1 RX4). γω τι1 διάρκεια ιφγασiας
( 1 874. 1 892. \ 900). ΊJ την υγιε•ή και την ασφάλεια ( 1 89 3 ) .
γιυ τα ιιτιιzιlμυω στην εργασία ( 1 89 8 ) . γ ι α τ ι ς συντάξεις
( 1 905). ΊIU την εβδομαδιαία ανάπαιιση ( 1 906). Στη Μ :γiλη
Βρετω·ία. ο νόμος του 1 906 δι:υκολιJν.ι τη συ\·δι καλιστική
όράση. ο νόμος τοιι \ 90Χ καλιΊπτ:ι τις σιιντιiξεις των .ργαrώ\'
κιιι ριιθμίζ:ι την οικιuκή απασχόλη σ η . ο νόμος του 1 9 1 1 ει­
σiγ.ι τη' αποζη μίωση σε περίπτωση ανεργίας και διευρύνει
την ασφάλεια της ασΟένειας. Στις Η Π Λ . οι διάφορες πολιτεiες
υιοΟετού\' η μια μετά την άλλη διιiΦοrοος κοινωνικοιΊς \'>·
μους: οκτάωρη η �ιφήσω ιπισχiληση γιι τους uνΟρικωριJ­
χους. ριιθμίσ;ις γ ω την ωσχ6ληση των πωδιιiJν. νόμοι για
ιι ιηιχήματα στη δι.ρκεια της εργασίας

Ο νέος συσχετισμός δυνιiμ;ων ινιιγκiζ.ι uκόμη και την Εκ­

κλησία να <ΙGΚύψ:Ηt πiνω στη κοινω\·ικά προβλήματα: ο πά­
πας Λέων ο \ Jος δη μοσιεύει την εγκύκλιο «Reruι NovaruHr
στιι I Χ9 1 . uπευ0υ\·6μενος προ; τοος πλούσιους και τους εργο­
δ6τες�n: <<0Φείλουν \'α μη συμπε ριφέ ρονται στον εργiτη σΗν
να είναι σκλάβος. Στο π ρJσωπο τοιJ .ργiτη πρέπει να σέβο­
νται την ανθρί)nινη αξιοπρ:π:ιι κιθώς κι εκείνην του χρι­
σtιl\'tσμού. 1 χ:ιpωνακτική εργασία ( ... ) δε\· είναι ντροπι;.
αλλi ιντίΟ.τα τιμιi για τον άνΟρωnο που την ασκεί ( ... ) . Λυτό
που .ίναι ντροπή. είναι να χρησιμοποιείται ο άνθρωπος σαν
;να ευτελές όργανο :ερδοσκοπίας και να :κτιμίτω μινον )
την απόδση των χ:rιιιν τοΨ . Ο πiπΗς σηνεzίζει το ιιήνυιιά
του απωθυνόμιν ος κω πrος τους Φτωχοι)ς!ΧJ_ Κατά την άποψή
του. ο <<φγiτης οφείλει να παρέχει με αφοσίωση .:α ι πίστη
την εργασία που έχει αναλάβει να εκτελέσ::ι μ:: ::λ ει'ιθερη σιιμ­
Φωνiα βασισμέ•η πάνω στις αρχές της ισότητας. Δεν ΠJ:πει
να βλάψει τον εργοδ6τη του, οιΊπ: το πrόσωπJ του. οι)τε τα
πράγματα ποι1 του ινιΊκουν. Οι απιΗτιl σ.ις του δε• π ρέπει ποτέ
νι ι:κτpt:ποντω' προς τ η βία ούτε να παίρ,·ου\· τ η μορφή στά­
σεων. I! ρέπει να αποΦεύ{ει τους διεΦΟαρμένοιις ανθρ)ποος

214
A I I O τll ΜΘ Α \ 11 Υ•ΕΣΗ ΣΤΟΝ ΙΊ•Ω"ΓΟ Π Λ Γ Κ Ο Σ Μ Ι Ο I I OΛ I' M O

που μ: ψ:ιίτι κιι λόγιu τοιι κιιλλι:ργοίιν υπcρβολικές ελπiδ:ς.

γωτί η κοινωνi1 των δι)ο τ.ξ:η· ;χ:ι Φτιαχτcί έτσι από tη
Φι'>ση. με σtόχο την αρμονικιi .νόtηω ΚJι HlV η:λ:ιcι ισορρο­
πία ανάμ::σιί ωυς. ΚαΟεμΗi από ης δύο tάξεις έχει απόλυtη ιι­
\'iγ�η από t η ν ά.λλην. Δ:ν μπορεί \'α υπάρξει κεφάλαιο χωρίς
ψyιισίι και :ργωτία χωρίς κ:Φiλαιο»!sο_ Οι παπικές συμβου­
λtς !:χουν και μια προσθήκη γω )σους είναι καλι'ιτ:ρα :νημ:­
ρωμι:νοι πάνω στα Οέμαω αυtά: « Πιστηίοι;μ: ωσtόσο. :κη­
μώντας η ς σημερινές συνΟήκες της κοινωνικής ζωή ς, ότι το
:ργατικό συμβόλαιο Οα π ρGπει να μετριάζεται. μtσα στα όρια
HU' δυνατοτή tων. υιοθ:ιντας στοιχεία ωυ κοινω\'ικού συμ­
βολαίοιι��-
ΤΟ,ος. ο νέος συσχ:τισμός δυνιί.μ:ων εξηγ:i την π:ποίΟηση
ανιφίΟμητων σοσιαλιστών. ιναρχι κών και κομουνιστών. για
την επικείμενη ανατροπή του καπιταλιστικού συστιi ματος"8 ' .
ΛαΦάργκ ( 1 882): « Η επανάσταση βρ ίσκεται κοντά ( . . . ) ένας μι­
Κf)ός κλονισμός θα προκαλέσει την ανθρώπινη έκρηξη)). Κ ρο­
πότκιν ( I RRJ): ιιΚιίριοι. πρέπει να μ: πιστέψετε. η κοινωνική ε­
πανiσταση β ρίσκ.ται πολιί κονηi. Θα ξεσπάσει πριν π:ρά­
σουν δέκα χ ρόνια. Ζω ανάμεσα στους ιφγάη:ς και μπορώ να
σας διαβεβαιώσω γι' αυτό)). Εμίλ Π ουζέ ( 1 889): ιιΦαντάζεστε τι
θιι συνέβαινε. αν μέσα σε δεκαπέντε μέρες από σήμερα εξαφα­
νιζόταν τελείως το κάρβουνο; Τα εργοστάσια Οα σταματούσαν.
οι μ:γίλ:ς πόλ;ις δ; Ou :iχuv πλ:ον γκίζι. οι σιδη ρόδρομοι Οα
μέναν ακίνητοι ( ... ). Έτσι. όλος ο λαός Οα μπορούσε να ανα­
παυθεί . Και η ανάπαυση Οα του .δινε την ευκαιρία να σκεΦη:ί.
Θα καταλά6αι νε ότι τον κατακλέ6ουv τα αφεντικά και Οα μπο­
rιη)σε να τα σαρώσε1 αμέσως σαν μιiγερJ. Γκεσντ ( 1 897): <<Η
αρχή του επόμενου αιώνα θα :ίναι η αρχή μιας καινούργιας ε­
ποχήρι. Ενώ ο Αμερικάνος σ JγγραΦέας Έντουαρντ Μ πέλαμι.
ωποΟεη:ί στο 2.000 την πραγμάτωση της σοσιαλιστικ1) ς κοι­
νωνίας που περιγ ράφ.ι στο βιβλίο του: Κοιtόvτaς προς τα πι'­
σω ( 1 888).

215
 Η ΙΣΤΟrΙΛ ΊΌΥ K Λ il iT A Λ i . M O Y

4 Μια έα :ποχιj rov \απιrαλι σμού

Ο αντιηωνισμός ανiμ:σα στους καπιταλιστές οξύνεται.
π ροπάντων στους τομείς της π ρώτης αβιομηχάνισης. Η α­
ντιπαράθεση των μεγάλων εθνικών καπιταλισμών γίνι:τω
σκληρότερ η . Οι εργατικές τiξεις οrγανώνονται κιι αποσποιJν
ση μαντικ:ς παραχωρι;σεις από το κεφω.αιο. Οι κρίσεις διευ­
ρύνονται. Ορισμένοι προβλέπουν τον επικείμενο θάνατο του
καπιταλισμού.
Λλλά ο καπιταλισμός αρχίζει ιiδη να προσαρμόζεται. να
μ;ταμοpΦώvι:ται, ν' ιινοίγ;ι καινοι"φγι:ς προοπτικ:ς, vα μεω­
βi λλ:ι το1ς πό rους της 1'τιπαριί.Ο:σης.
Καταρχι;v, απέναντι στις οργανωμένες εργατικές τάξεις.
Κοινωνικοί νόμοι: Υ πάρχουν πάντα εργοδότες που τους
καταδικάζουν. όπως ο Εvρί Σν:vη: ρ . που παραχώρησε συν:­
ντεηξη στην εφημερίδα Φιγκαρ6, στα 1 897: « lαρ:μβαση του
κράτους στα εργατικά προβλήματα: Αυτό είναι πολύ κακό ( . .. ).
Δεν μπορώ ν' αποδεχθώ rην παρουσία του νομάρχη στις απερ­
γίες ( ... ). Ο κανονισμός για την cργασία των γυναικών και των
παιδιΝ: Απαράδεκτος ( . . . ). Μας θέτουν περιορισμούς. εντελώς
ιiχ pη στοης κιι αντωποδοτικούς. Όσο για το οκτάωρο. αυτό
είναι μια σαχλαμάρα ( . . . ). Μέσα σε π:ντε ή έξι χρόνια, θα το
έχουν ξεχάσει και Οα σκεφτούν κάτι άλλο. λογικότεrο ( ... ).
Κατά τη γνώμη μου. ένας γεροΦτιαγμένος εργάτης μπορεί άνε­
τα να δουλεύει δέκα ώρες τη μέρα. και π ρέπει να τον αφή σουν
:λ:'ιθ:ρο να δουλ:ψει και περισσότ::ρο αν αυτό τον ευχαρι­
στεί . . . �����. Υπάρχουν εργοδότες που τους διαστρεβλώνουν. Αλ­
λά με την πάροδο του χρόνου, όλο και περισσότεροι τους υπο­
δέχονται . άλλοι από υπολογισμό. άλλοι από καΟαρά αισθιiμα­
τα Φιλιινθρωπίας.
Απεργίες: ΚuτιπολcμοιΊνται με πσι"Jλληπτη σκλιι ρότητα.
Στη Γαλλία επιστρnτει\ονται ενiντιά τους οι δυνάμεις της α­
στυνομίας και rou στρατού. Στις Η Π Α , οι ιδιωτικοί αστυνομι­
κοί (όπως το περίφη�ιο «Πρακτορείο Π ίνκερrον»). ο ι εΟνοΦι>·
λακ:ς, τα εξαγορασμένα σωματεία. τα ομοσπονδιακά στρατ.ύ-

216
ΑΠΟ Ι ΜΕΙΆΛΗ ΥΦΕΣΙ ΟΝ 'ΩHJ ΙΑ"Κω: 110 I ) Λ . I )

ματα'R3 • Στη Γαλλί α. το Ανώτατο Δικαστή ριο, ακόμη και στα

1 907. αποφαίνεται >τι ο εργοδότης δ:ν είναι υποχ ρεωμένος να
επαναπροσλάβει τοιις απεργοίις, ιιδεδομένου ότι ο εργάτης ποιι
απεργεί. διακόπτει Οεληματικά την εκτέλεση της σύμβασης
:ργασίας που τον συνέδεε με τον εργοδότη του. κι αυτή του η
πράξη , παρόλο που δεν απαγορείιεται από τον ποινικό κώδικα.
δε στοιχειοθετεί σ: καμία περίπτωση την υποχ ρέωση του cρ­
γοδότη να π ροχωρι;σει στην επαναπρόσλη ψ η . όποιοι κ ι αν ή­
ταν ο ι λόγοι που ανάγκασαν τον εργάτη ν" αποφασίσει την α­
περγία))2Κ4.
Αλλά σταδιακά η απεργία γίνεται αποδεκτή σαν «άσκηση ε­
νός από τα οοοιαστικότ:ρα δικαιώματα που παρέχει η σύγχρο­
νη σύμβαση ;ργασίας»�s:, όπως την περιγράφ:ι ο Ζορές στη '
;φημεpίδα Ουμαvιrέ. στα 1 904. Κ α ι η απεργία Οα νομιμοποιη­
Οεί σαν Οεσμικό μέσο των συλλογικών διαπραγματείισεων . . .
Επιβ ράδυνσιι τ η ς παραγωγής; Σ" αυτό τ ο σημ είο ο ι πιέσεις
της εργοδοσίας ήταν ιωτάπαυστες. Από πολύ νωρίς το ζήτη­
μα συνδέθηκε μ: τα συστiματα της μισθοδοσίας. Στα τέλη του
Ι 9οιι αιώνα οξύνονται οι συζητήσεις πάνω στο σύστημα πλη­
Ιχuμής με το έργο: ((Είναι αλήΟεια ότι. όσο κι αν φαίνεται α­
ναγκαία η εργασία που αμείβεται σύμφωνα με το παραγόμενο
έργο. πολλαπλασιάζει. σε πολλές περιπτώσεις. τις δυσκολίες
επικοινωνίας ανάμεσα στους εργαζόμενους και τους ;ργοδό­
τ:ς. τη στιγμή που ο ι σχέσεις τοιJς απαιτούν πνεύμα συμβιβα­
σμού και αλληλοκατανόησης)). ση μειώνει ο οικονομολόγος
Λερουά-Μ πολιέ1u. και π ροσΟέτει: ((Η λαϊκή αντιπάθεια απέ­
ναντι στο σύστημα πλη ρωμής με απόδοση έργου. φαίνεται να
διογκώνcται καθημερινά αντί να μειώνεται. όπως θα έπ ρεπε. μ:
την π ρό'δο της εκπαίδευσης;;:sι_ Ο Φ. Τέιλο ρ. που έζησε απδ
κοντά· την εφαρμογή του συστήματος. μιλάει π ι ο καθαρά: (( Ό­
ταν ο εργάτης είδε την τιμή tou κομματιού που έφτιαχνε να
μειώνεται δύο ι; τρεις φορές, επειδή δούλεψε γρηγορότερα και
ω)ξησε τ η ν απόδοσή του. αποΦάσισε να εγκαταλείψει οριστι­
κi την άποψη του αΦεντικοι) και π ροτίμησε να π ροστατέψει
τον εαυτό του από μια νέα μείωση της τιμής. παράγοντας λι-

217
γότερο :ω χρο\'Οtρι βώ\·τας» Κι α\όμη : (<το σιίστημα αυτό
πrοκ/.εί μιιι μ6\•ψη κιιτιiσωση διαφωνίας ανάμεσα στα α­
Φι:νηκιί και τους ι:�ηάτες. Οι εργάτες χά\'ΟU\' την ι:μπιστοσιίνη
ωι; στο πρόσωπο του αΦη·τικού. <αι τα αΦ::ν τι<ά υποχ ριώ­
νο\·ται να ::ξ απατοιίν δια ρ<τς ωυς :ργiτ:ς. ανεξάρτητα αν εί­
νω αιτή η πrιιγ�ιιη ι:ή του; πrόΟι:ση ή όχιΗ1�κ
Επι\'\'ΟΟύνται και π ροτείνονται νέα συστήματα π λ η ρωμής:
για παράδειγμα. 11 πλη ρωμ τj με Η Π p ι μιι. όπως π ροβλέπει το
ι<σύnτημα Λα!φiνι� ΠΟ\) π rοωτοι:φι φμόnτηκε στα 1 88 8 . ανα­
θ:ωρ]Οη κt: στα 1 899 <ιιι τ:λειοποιιj θ η κε στι 1 9 1 2 . Γ ρiΦ:ι
σι>γ<ηφψ.να ο Λιλμιi\·: <<Το σιJστημά μου είναι το π ρώτο.
που προσπάΟησε \'α :κτψιjσ:ι. όχι το χ ρόνο εργασίας και την
απόδοση της εργασίας. δυο δηλαδή σωιχεία που συντείνουν
στην αδιαφορία του :ργαζόμενοιι. αλλά την προσπάθεια που
καταβάλλ:ι αiθε στιγμήιι'��. Εφιφμόnτηκαν ακόμη σισηjμιηα
μ:ιωμ:νης αμοι βής γιι μ:ιωμι:νη απόδοση. όπως και συση j μα­
τα αυτόματη ς αύξησης. που εφαρμόστηκαν σε διάφο ρους το­
μείς κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 1 9ου αιώνα. και
σε μερικές αυτοκινητοβιομηχανίες στις αρχές του 20ού αιώνα.
Στα 1 889, ορισμένοι cργοδότες μιλούν ιjδη για τη συμμcτοχή
των ιφγαζομ.νων στα κ�: rδη κ Ι τη χrονιi αJ τή ιδρύεται η « Ε­
ταιρεία για τη μελέτη της σιψι:τοχή ς του π ροσωπικού στα
κέρδη)): Στα 1 9 1 1 . 1 1 4 εταιρείες στη Γαλλία εφαρμόζουν τη
συμμ:τοχιj στα κέρδη. κι ακολουΟούν 77 επιχειρή σεις στην
Αγγλία. 46 στη Γι:ρμινία κω 43 στις ΗΠΑ ..
Στη συνέχεια. η οργάνωση της ιφγασίας Οα π ροσφέρ:ι στην
εργοδοσία το όπλο που έχει ανάγ κ η : στη Γαλλία ο Φαγιόλ. έ+
νας μηχανικός των ο ρυχcίων και γενι:ός διευθυντή ς της εται­
ρ.ίις Κομ:τρί-Φοιφnιμπ6. π ιφουσιiζει nτα 1 9 1 6. στο Δελτr'ο
rης Εrαιρ;iας rης 6ιομηχωιιJς ορι;ιπώv. τις ανtιλήψεις του
για τη γενι:ή βιομηχανική διοίκηση . Κ iν.ι διάκριση ανάμε­
σα στην ((επαγγελματική ικανότη τω> (των κατώτερων στελε­
χι)ν) και τη <'διοικητική ικανότητα>> (των επικεφαλής ) . προ­
τείν:ι έναν σαφή διαχωρισμό στους ρόλΙυς και μια συστημα­
τική οργάνωση . Από τη μεριά του. ο Φ . η:ιλορ. που το επισκε-

218
Λ I L ) Ί I Μ " Γ Λ ι \ Η \'ΨI·�Η t ΙΟ. I Ι Ι'Ω Ι Ο I I Λ Γ Κ ΟΣ Μ I ) Π Q , \ 1 M Q

πτιirι<Ί τ ο ι ι ! 0 \ " 7Ηφοιτιι1ζ:ι τ ω · «μηχανικό σlιμβοΗλο. ειδικό

στη σιιστrΗιuτικιi ιφyιiνωση των ι:ιηηστη rίων�ι. u ρχίζ:ι από
ω 1 89 .� να προπαγω·δi�:ι έ\"!0\'U την επιστημονική οργάνωση

rης ι:ρyασίιις: ιιΗΟ:ση σιιγκι:κριμ:νων :ργων. διοργάνωση.

πρσσδιορισμiς HU\' ιιπιφιιίτη των γιυ κιίθ: :ργασία κινιiσι:ων.
,·ι'φμ:ς. τρόποι επιβολιiς σεβuσμuιi ση; νόρμ:ς . . . Π u ροιισΗiζ:ι
ω απαραίτητα στάδια που π ρ:π:ι ν' ακολουθι]σει ιια επι;::ε ί­

ρηση για να :Φα rμόσει το ''έο σύστημα οργάνωσης στην πα­

fχιγωγιi της :
I ) Νιι β ρ:Οοίιν δι:κα ι·:ως δ:κωr ι :vη: Εpγιiη:ς (αν ;ί\•αι όυ,·ατόν
uπό δωφορεη κές επιχι:ιρήσ:ι; κω δωΦο ρ:τικούς τόπους) που
\'ιι διακρi,·οντω για την ι :ανότητά τους νu :κτ.λούν την πrος
ιινάλυση εργασία.
2 ) Να π ροσδιοριστ.i μ: ακρίβ:ια η σει ρά τω'· κινήσεων που ε­
κτελ:ί κύθ: :ργιiτης προκι: ψι":νοJ να π ραγματοποιήσει την
πρnς α:λιιση :ργασίιι και 'Η καωγραΦοιJv ιι :ργαλ:ία και ιι
υλιΚtί :ΟJ ;::ρη σψΟΠΟιΕι.
_η Να π ροσδιοριστεί με χ ρονόμετρο ο απαραίτητος χρόνος για
την εκτέλεση κάθε στοιχειώδους κίνησης :αι να επιλεγεί ο α­
πλούστ::ρος τ ρόπος της εκτέλεσής της.
4 ) Να ιιποκλειστοιiν iλ:ς ο ι ιiσκοπ:ς, αργές και άχρη στες κι­
\'tiσ:ις.
5 ) Μ ετά τΙν αποκλει σμό των άχρη στων κινl σεων, να συγκε­
ντ ρωΟούν στα πλαίσια μιας καΟορισμένης χ ροvικιiς περιόδου οι
:..ύ τ:ρ;ς κιιι ταχιίι;r:ς κινήη:ις. που :πιτ ρtπουν την ιιξω­
ποίηση τω,· καλιίτ:rων υλικlν και :ργαλείων.
Συχνά. τα αποτελέσματα των συμβουλών του Τέιλορ :ίναι
πολύ εντυπωσιακά: Μ . το σύστημά του καταφέρνει να πετύχει
ιιπό :ργ άτ.ς που φό ρτωναν 1 2. 7 τόνους σιδη ρομεταλλ.ύματος
τη μέ)ιι, νΗ ΦορΗiηιουν 4Η ως 49 τόνοιις. μ:: μοναδικό π ρόσθ:­
το κ:ρδος την ... :ιιτιιχίιι τους. εφόσον κατά την άποψη του
Τέιλορ. οι εργάτες «νιώθουν πιο υτυχισμένοι όταν Φοριώνουν
48 τόνους τη μέρα. παρί 1 2. 7 όπως γινόταν με το παλιό σύστη­
μιt )) �_
Π ρόκ:ιτιt yια π ρωτΙποριακές ακόμη π ροσ:άΟ:ιες. Θu

219
χ ρt:ωrπί ο :6λψος. Οιι χρι:ωστ:ί η ιινi:τυξη της μuζ η; ι'ι ς : α ·
ρcιγωγι] ; . για \'U μ:Ou\' σε π : /.. ι] ι η εφαρμογ ιi οι ο ρχές τ ι-; σι•·
στημω ικ ι'1 ς ορ i·ά\·ωσης της εργασίας
Αλλά ι;"·τό; ιιιό τ η \' υντι μπιi>:ιση της οργά\·ωσης των :rηα­
τ ι iJ\' τιiξ:ων. ο :απιταλισμός μεταμο ρφώνεται και ι ροσuρ­
μι·> ;Ετυι για τ η ν ω·τ ι μεt>πωη τ η ς ιiξuι·ση; του διαrιταλι­
σrιλ:οι! αιταyηJΙ·ισμοιί. Παrατη ροιλ·ται :ολυά ριΟμις rιντιδ ριί ­
σεις. αμΙJ\'τικές ωκηκές. ιrωτοβουλίcς
Καταrzιi \' :φιφμ i ζι:τιιι ο : rοστιιη:υτισμός μι τ η \· ι : :ωίξ ιl ­
ση τΙ\' τ ιμών: στι1 Γι:ρμιι,·iιJ στα I S 79 και u:) ro 1 902. στις
ΗΠΑ στιι Ι Χ 57. στη Γαλλία στα 1 892. 1 907 και 1 9 1 0 . Μ 6νον 11
Μr.γάλη Βρετανία αποτελεί εξα ί ρεση κι αυτό χάρη στη δυvα­
μικι) :αρουσία τ η ς στην παγκόσμια αγορά .
Στη ιη;χ:ιιι ακολουθοι)ν ; καρτέλ και οι διακαπιταλιστι­
κοί συ\·uσπισμοί. προπιiντω• στη Γ:ρμuvία: ο ι :ργοστασιά ρ_ες
καΟορίζουν τις :οσότη τες παραγωγι;ς. το συντονισμό τω\· C·
:ε\•δύσεων. την κατω·ομή τ η ς αγοράς και προσδιορίζουν ης
τ ι μές. Στα 1 903. το καρτέλ τ η ς ανθρακο:αραγωγής τ η ς Ρη vα­
νίιις-Β;στφαλίας ;λ:γ_cι το 9 8 . 7 \ της :φιο;Ιiς. Στα 1 905. μιιι
::ίσημη ;ρ;ιινιι ι:ιση μαίν:ι την ι'J: αρξη 17 καρτέλ στα ο ρι­
χΕίιι. 7J στη μεταλλουργία, 46 στη χ η μ ικι) βιομηχανία . Στις
Η ΓΙ Α . παρόμοιες προσπάΟcιες αναπτύσσονται σc πολυάριθμες
και cναλλασσόμενες μορΦέ;. καλύπτοντας :ολλούς τομcίς: σι­
δη ρόδρομοι. πυρίτιδα. καπνιί. και κατά κύριο λόγο. π:τpέλαιο.
Στα 1 9 1 4 υπίρχουν 1 1 4 δι:Ονιi κιφτ:λ, 29 των βιομη χανιών :ν­
Ορακα και μ:ταλλσιργίας. 19 χημικής βιομη χανίας και \8 στις
μεταφορές.
Π α ράλληλα. και μ' έναν cκπληκτικό ρυΟμό ση μιιώνονται ε·
:ιστη μονικές και τε_•ολογικές πρόοδοι. νέες επινοήσεις. νέ;ς
εΦιt φf: σ;ις, :ou ανοίγουν νέους δρόμους και καινούργιους ο­
ρίζοντες. Αν:μεσ1 στ1 1 \ RO κυι 1 R X 7 . ο αριθμός των διπλωμά­
των ευρεσιτεχνίας. μόνον στη Μεγiλη Β ρετανία, ξεπερνά τις
30.000. cνώ στα I 908 Φτάνcι σης 1 6 .000 μέσα σc ένον χρόνο!
Στις ΗΠΑ. από 1 4.000 στο 1 880 Φτάνcι στις 36.000 στα 1 907.
στη Γαλλίι. από 6.000 στιι 1 R80 φτάνει στις 1 2 .600 στα 1 907.

220
\110 , I I 'ΩTO
I Η \1 U Λ \1 \ ΦΙ ΣII : τ ( ) ; 11 •\ Γ ( ΟΣ\11(1 1 0,\ o \ I Ω

:ω στ ι1 ι·r.ρμω·ίu uπ(i 9 . 000 σω 1 400 φτάνει στις 1 2.000 πω

1 9 1 0 . '''1
Λ \"Ιiμισα π· όλι:ς αυτέ; τ ι ς ι: Φειφι·:σΕις ξ::ωρί�ΟU\" ο ι ι:Φuρ­
μογι:; του •1 λ:κψισμοι!: στα 1 869. ο Γραμ πuί ρνιι δίπλωμα ευ­
r ι:σιτεz, ·ί u ς γ ι ιι τ η γι: ν\ 'Ιl τ r ω του συνε : ο ι"ι ς ρε ύμuω ; . Σ ω
1 ΧΧ 3 . μετuφιρ:ι για πριίηη φορά ηλο:τ ρ ι κ \ ενέργ:ιu ιιπό τ η
U ι � il_ σ τ η Γψε\"όμπλ. Το I ΧΥ I . η π 6 λ η τ η ς Φ ρα,·κφού ρ τ η ς κιι­
:αναλιi)\τι 1 5 .000 βολτ. που παράγονται στον ποταμό Ν έ κ α ρ .
Από τ ο 1 879 ο ηλατροφωτισμός γ ί \':τιι π r}uγμα τ ι κ ό τ η τ α μ ε
τ ο λιψπττ\ριι \'ιl μιιτος ι.νUρα:ιι που ε π ι ν ό η σ ε ο Έ ν τ ι σ ο ν . Γtλ'Ι ­
κει'ι ι:τ ω . ι ι π ό τ ο 1 J I O κι ι':π:ιτα. με τ ο λαμπτή ρα ωγγοστ i]\'ΗCΟΙ·,
,·iμιιτος. Α κοi.οιΟ:ί η :γκατιiσταση ηλεκτ ρο{:ννη τ ριώ'· -υ­
δ1uuλικών και Οερμι κιiι\'-. η τοποΟCτ η σ η καλωδίων, ο η λ : ­
.:φ οφωτισμός ται\· πόλ.ω\'. ω η λ:κφοκί,· η tι δ η μόσια μέσα
μεταφοράς. οι η λ ε κ τ ρ ι κ ο ί κ ι ν η τ ή ρ:ς. ο η λ ε κ τ ρ ι κ ό ς εξοπλι­
σμός των ερyοστασfω\'. των γ ραφείων. των σ π ι τιιJν. Ν έες με­
"(Ιiλ ι:ς :πι :ι:φτlσει ς ιη·αλιψβcίνουν τ φ· ανάπτυξη της η λεκψο­
βι(ιfιη;: Η ν ί ιις .

Π Ι Ν Α Κ ΑΣ Ν ο 21
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΝΕΡΓ[IΑΣ*

κάρβουνο πετρέλαιο φ". αέριΗ δpαιιλική σύ·ολο

ενεργεια

1860 136 ' 138

3 10 6 3 319
'
1880
735 28 10 778
I zo Zl
/}
1910 250 140 1 43 1

': ::. t·οu; yισ ω :άρ6ουνο. και στην !\ΙΗ'ΗΟΙJiα τοι>ς tu άλλu
Πηyή: •ική lσroρia rης Ερrασι'ας. τ_ 1 1 1

Π ι φω.λ ηλu. η κατασκευή του κ ι ν η τ ή ρα με ελεγχόμενη έ­

κρι,ξη (από τ ο 1 862) οδηγεί. σ. συνδi)Ησμό μ. την ε π ι ν ό η σ η
του τ ροΦοδοτι1 μ c i Ί μ α τ ο ς ω":r.-καUσψου ( :α ρ μ π ι ρ ω έ r ) στα
1 889. στην πα ραγωγή του β:νζι\'Ο κ ι ν η τ ή ρα και στη συ,·:;::ω

221
 ι η.τΟΙ'ΙΛ ΊΌΥ Κ Α ΙΊ ΙΤΛΛIΣΜΟΥ

ΠΙΝΑΚΛΣ Ν υ :1

ΚΙΜΙΙΡΙΕΣ 8ΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ τιιΣ \ΕΥΤ.'ΙΙΣ η:ΝΙΑΣ

Σ: Π.NT: ΚΑΠΙΤΑΛΙΣτΙΚΕΣ ΧΩ•ΕΣ

Χάλυβας ηλ:κτρισμός σχήμα τα θειικό οξ)

με κινητήρα

Μcyάλη Βρι:tι·(ιι

(α ) 1 8 70 - 1 8 7 9 1900· 1 9 1 0 1 90· 1 9 1 0 1 870· 1 8 79

(6) 1 8 70- 1 9 2 9 1900- 1 9 5 9 1 920- 1 969 (γ)

ΗΠΑ
(α) 1 8 70- 1 8 7 9 1 880- 1 8 89 1 90- 1 9 1 0 1 8 70- 1 8 79

(6) 1870-1929 1900- 1 9 5 9 1 9 10-1959 (γ)

Γερμι·iα
(α) 1 8 70- 1 8 Ν 1 90- 1 9 1 0 1 9 0- 1 9 1 0 1 8 70- 1 8 7 9

(6) 1 8 70- 1 9 5 9 1900 - 1 969 1 920- 1 9 6 9 (γ)

Γαλλt

(α) 1 8 70- 1 8 79 1 9 20- 1 9 2 9 1 9 0- 1 9 1 0 1 94 5 - 1 950

(6) 1 8 70- 1 9 5 9 1900- 1 96 9 1 92Q- 1 9 7 9 (γ)

Ιωvα

(α) 1 90· 1 9 1 0 1 920- 1 92 9 1 930· 1 9 3 9 1 9 30· 1 93 9

(6) 190· 1 969 1 9 20- 1 9 5 9 1 930- 1 9 7 9 ω

(ι ) nεpiοδος της μiγιστης uνίnτι�ης - (6) Ιερίοδος όnσu ο tομfος Οεωρ;iταt :ινη
τή � ιος για τη· �h·ικη 6ιοιιηχαν1α - (γ) τομ.ας μ� nεpιοpισ.ενο μtγ.� nou δη·

Πrιyή: Ου_ Ροσφ, •οΦ. nροηγ

μnορ;σε 'Ο Ιαίξ�ι κΗ·ητηρω ρόλο

του κινηττl ρ α Ντίζελ ( 1 89 3 · 1 897) που καίει πετ ρέλαιο Π ολυά­

ριθμοι κατασκευιση:ς ιρχίζοJν να ασχολούνται πλέον με την
παραγωyιl αυτοκινήτων. που τελ.ιοποιούvται από χρόνο σε

222
AlO "H Μ Ε ΓΑΛΙΙ ΥΦΕΣΙΙ ΣΤΟΝ l'ίHO ΙΙ ΑΓΚΩ�ΜΙΟ Ι!ΟΛΕΜΩ

χρόνο. "Αλλοι ασχολούνται με την παραγωγή .λαστικιιν από

καουτσούκ. Στο εξιlς οι δρόμοι πρέπει να στρωθούν. να δια­
πλατυνθού•. να βελτιωθούν. Το πρώτο ••σαλόνι αυτοκινήτουι)
ανοίy:ι στο Παρίσι στα I Κ9Κ. Μερικά χρόνια αργότερα αρχί­
ζουν οι πρώτες επιτυχη μένες πτήσεις των αεροπλάνων. Στυ
1 909 το πρώτο αεροπλάνο διασχίζει τη Μάγχη, στα 1 9 1 2 το
πρώτο αεροπλάνο διασχίζει τη Μεσόγειο. Ο πόλεμος του
1 9 1 4- 1 9 1 8 θα τει μια εξαιιπτική ώθηση στις βιομηχινίες
αυτοκινήτων και ι:pοπλάνων.
Από το 1 900 κι έπειτα αρχίζουν να διαδίδονται οι καινούρ­
γιες μορΦές ενέργειας. έστω κι αν δεν καταφέρνουν ακόμη να
υποσκ:λίσουν το κάρβουνο.
Στα 1 875 κατuσκ:ιJίζονται. κατά κύριο λόγο στις ΗΠΑ, οι
πrώτοι ατσάλινοι πετ ρελαιαγωγοί. Το πρώτο π.τρελωοΦόrο
:άΦος αρχζει να εκτελεί δρομολόγια στα 1 87 7 στη Ρωσίη.
στην Κασπία θάλασσα. Στα 1 890, εξήντα πετρελαιοφόρα ορ­
γώνουν ιjδη τις θάλασσες. Στα 1 9 1 4 κυκλοφο ρούν ήδη 2 εκα­
τομμύρια αυτοκίνητα στον κόσμο (τα μισά στις Η Π Α) .
Η χημεία αναπτιΊσσται: νέες μέθοδοι, νέα π ροϊόντα. νέα ρε­
κ'φ στις παραγόμ;νες ποσ)τηη:ς. Μέσα σε λίγες δ;καετίες, η
παραyωγι) rου αλουμίνιου π:ρνά στη βιομηχανική της Φiση
(75 τόνοι στα 1 890. πάνω από 1 2 .000 τόνοι στα 1 9 1 2). Η η λε­
κτροχημ:ία και η ηλεκτ ρομεταλλουργία ::π ιτρέπουν την παρα­
γωγιl νέων π ροϊόντων. Διαδίδεται η aυτογενή ς συγκόλλη σ η .
τ: χνητιi νιjματu από κυτταρίνη ( rεγιόν) . φωτογραφικό χαρτί.
νιτρογλυκερίνη. τσψ:vτο, τη λ:φωνο, τηλέγραφος. λίγο αργό­
τεrα ραδιόφωνο. Φαρμακ:υτικά π ροϊόντα. χ η μικά λιπάσματα ..
Ν έοι τομείς παραγωγής αναστατώνουν τις συνθήκες ζωή ς .
Οι ν έ ο ι α υ τ ο ί τομείς, με τα καινούργια ε ί δ η παραγωγής
π ροσ Φ έρουν ευκαιρίες για υπερβολικά μεγάλα κέρδη και τη
δη μιουργία πανίσχυρων ::π ιχ::ι ρήσεων.
Οι βιομη χανίες όπλων γνιιφίζοιJν μια ':α iνθιση μ; το χιi­
λυβι. τους κινη τιjρες και τα καινούργια εκρηκτικά: επανιιλη­
πτικά ντουΦέκια (Λ.μπελ και Μ άουζερ), οπλοπολυβόλα, r ω λυ.
βόλα. κανόνια. πλάκες θωράκισης. περιστ ρεφόμενοι Οωρακι-

223
 Η ιΣΤΟΡIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ιΤΛΛιΣΜΟΥ

σμ:νοι πι!ργοι, Οωρη κτci. καταδρομικά. και τα π ρώτα υποβ ριί­

χια . . . - η ανανέωση του καπιταλισμού έγκειται επιπ ρόσθ:τιι
και στη\' :ξιίπλωσή toJ. σ: παγκόσμια κλίμακα. γ:γο\·ός που
ωθΕί στα ιίκρu τους εΟνικοίJς aνταγωνισμούς

5. Η αι,άπτυξ η rou ιμπεpιαλισμοι)

Ρόγχος τω\' βιομη χανικών τομέων της π ρώτης γcνιάς. Ενί­
σχυση και οργάνωση των εργατικών τάξ:ων στις ανεπτυγμ6τς
καπιταλιστικές χ:φ:ς. Σκλιlριινσι1 του διακαπttαλιστι κοιΊ ιι­
νταγωνισμοι). Βiω:ς κρίσεις. Οpισμ:νοι βλ.πουν σ' όλΗ ιιυτιi.
τι1 συμπτώματα της .πικ.iμεvης συ\·τ ριβής του καπιταλισμού.
Αλλά ήδη κλιμακώνονται νέοι και πολύ σημαντικ!ί Οω�ιη­
χανικοi τομείς. Π ροετοιμάζονται νέοι τ ρόποι επιβολής πάνω
στους εργαζόμενους και καινούργια είδη σχέσεων με τ η ν εργα­
τική τιiξη. Κιι. π:ρα από τις οποι:σδιlποτ: ιφη•τικ:ς αντι­
δriσεις ( π rοστατ:ιηισμός, κιφη:λ). ξεκινά μια θεμελ>δη ς α­
ναμόρφωση του καπιταλισμού: συγκεντρωτισμός του βιομηχα­
νικού κcΦαλαίου, διαμόρφωση εθνικών τ ραστ και μονοπω­
λίων. και διεθνοποίηση της επιρροής των κυρία ρχων καπιτα­
λισμιΙν , διΗμέσου τοι) :μποrίου, της εξαγωγι] ς κεΦαλαiω\·. της
διιψόρφωσης πολυ:Ονικών σιJγκροτη μiτωv κuι. χάρη στ φι ιι­
ποικιΟ: pατία. μοίρασμα της υφηλίου.
Παντού παρουσιάζcται διόγκωση του μέσου μεγέθους τω\' c­
πιχεφιlσ:ων και των βιομη χι1νικών συγκροτη μάτων. Στη Μ:­
γiλη Βρετιιvία. διπλασιάζεται στον τομέα της νη ματουργία; ιι­
νάμεσα στο 1 884 και 1 9 1 1 . και στις ημικάμιvους ανάμεσα στο
1 88 2 και 1 9 1 3 . Στη Γαλλία. στα 1 906. το ένα δέκατο των μι­
σθωτJν εργατών απασχολcίται σε επιχειρήσεις με περισσότε­
ρα από 500 άτομα προσωπικό. Στις Η Π Α . ο μtσος αριθμός α­
πασχολουμt:νω\' σ: κιiθε :πιχείrηση πεrνά από tΟJζ 2 2 στα
1 899. στους 40 στα 1 9 1 9 . Οι κρίσεις προκαλού\' συγzων:ιίσ:ις
επιχειρήσεων που ευνοούν τις ισχυρότερες. Έτσι. κuτί t'
περίοδο 1 880- 1 9 1 8 . στη Μ εγάλη Βρετανία. 655 επιχειριlσεις

224
ΑΠΟ Ι Μ .Ι'Λ Λ Η ΥΦΕΣΗ ΗΟΝ ι ι Ι'ΩΤΟ ιιΑΠ)ΣΜιΟ ΙΙΟΛΕΜΟ

ΜπορροΦώνται>) από 74 βιομηχανικά συγκροτήματα292•

Αλλά προπάντων πιφατη ρείται το φαινόμενο της συγκέ­
ντρωσης uπiθανων ποσών κεφαλαίου στα χέρια :νός μόνον ε­
πιχειρηματία ή μιας οικογένειας: τα τραστ και τα βιομηχανικά
συγκροτήματα αρχίζουν από πολύ νωρίς να κυριαρχούν στο
σύνολο ενός εθνικού βιομηχανικού τομέα, προπάντων στις
ΗΠΑ ιωι στη Γερμανία. Στις Η Π Α , στα 1 90�. τα εΦτi μεγα­
λύτερα τραστ κατέχουν ή :λ:γχουν 1 .638 εταιρείες29'. ενώ ήδη
απι τα 1 900 τα τραστ ελέγχουν το 50% στην υφαντουργία. το
54, στην υαλοποιία. το 60% στο βιβλίο και το χαρτί. το 62%
στη διατροφή. το 72, στα οινοπνευματώδη. το 77"., στα μέ­
τιιλλα εκτός από το σίδερο, το 8 1 % στη χημεία, το 84% στο
σίδερο και το χάλιι6α4. Π ρ6κειτω για τη <<Στιλ Κορπορέι­
σον)) των Τζ. Π . Μ ό ργκαν και Ε. Χ . Γκάρι που Μπορρόφησαν))
τη χαλυβουργία των Κάρν:τζι. Ιlρόκειτφ για τη ΗΣτάντuρ
Όιλ)) του Ροκφέλερ, που ενώ στα 1 870 που ιδρύΟηκε διύλιζε
μόνον το 4% του αμερικάνικου πετρελαίου, στα 1 879 καταφέρ­
νει να ελέγξει το 90% των αμερικάνικων εξαγωγών. Στη Γερ­
μανία μεσουρανεί η βιομηχανική αυτοκριτορία των Κ ρουπ;
7.000 μισθωτοί στα 1 873, 78.000 στα 1 9 1 3 . Στην ηλεκτροβιομη­
χuνία, η πασίγνωστη AEG, καταφέρνει στα 1 9 1 1 να επεκτείνει
τον έλεγχό της σε 200 εταιρείες. απασχολεί 60.000 μισΟωτούς,
και. χάρη στη συνεργασία της με τη Ζίμενς. από το 1 908. μοι­
rιtζεται την παγκόσμια αγορά με το αμερικάνικο συγκρότημα
της Τζ:νcραλ ΕΜκτρικ (χοντrικά. η Ευρώπη για την AEG κω
η Βόρ:ιu Αμερική για την Τζ:νεrαλ Ελέκτρικ)29�. Στη Μ:γάλη
Rρετανία τα πράγματα είναι πιο συγκεχυμένα αυτή την περίο­
δο, αλλά παρατηρείται ωστόσο μια σημαντικ) τραπεζική συ­
σπείρωση και συγχώνευση: στα 1 880 υπή ρχαν 250· ιδιωτικές
τρiπεζες. ενώ στα 1 9 1 3 μόνον 48. Το ίδιο συμβαίνει και στη
Γερμανία: κατά την κρίση του 1 873. 70 τράπεζες κη ρύσσουν
πτώχευση. Δεύτερο κύμα πτωχεύσεων κατά την κρίση του
l R90- 1 89 1 , :νώ η κρίση τοιι 1 9 0 1 αποτελεί μια πραγματική <<:κ­
καθάρισψΙ της τραπεζικής αγοράς. Η <<Ντόιτσε Μ:ανκ)ι απορ­
ροφά 49 άλλες τράπεζες. η «Ντρέσντεν ΜπανΚΙΙ 46 και η «Ντι-

225
 1 IΣTOI'IΛ ΤΟΥ Κ Λ \ I "Λ Λ I Σ Μ Ο Υ

σκόντο Μ nανισι 28. Απομ:νουν π:ντε ή έξι μεγάλες τράπεζες:

«Kut κ:Οε μεγάλη τράπεζα αποτcλεί τη χρηματοδοτικl ψιJχιl :·
νός συγκροtτlματος επιχcιρήσεων, αλλά :πίσης. προκ:ιμένοu
ν' αντιμετωπιστούν οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι. πολλές τράπεζcς
ανuλαμ6όνουν από κοινού τη χρηματοδότηση της ίδιας cπι­
χείρησηςιι%. Το ίδιο συμ6αίνcι και στις Η Π Α : δημιοιφγοιJ­
νται δυο «αυτοκρατορίcς του χρήματοςιι · η πρώτη λέγεται
<<Φ:ρστ Νάσιοναλ Μπανκιι. ιινήκει στο Μόργκαν και z ρημα­
τοδοτεί tην Τζένεραλ Ελέκτ ρικ. τη Ράμncρ Τραστ. τη Στιλ
Κορnορέισον. τους σιδηροδρόμους Βάντcρμπιλτ και πολυά­
ριΟμcς ηλεκτρικές cταιρcίcς. ενώ η δ:ιJτερη λ:γαω «Νiσιο­
ναλ Σίτι Μ nανκιι. ανήκcι στο Ροκφ:λερ κuι χρηματοδοτεί τη
Στάνταρ Όιλ. την Τομπάκο. την Άις Τραστ. τους σιδηρο­
δρόμους Γκουλντ και τις εταιρείες τηλεφώνων�QΌ
��Συγκέντρωση της παραγωγής με συνέπεια τα μονοπώλια.
συγχώνευση ή αλληλεξάρτηση τραπεζιJν και βιομηχανίας. αυ­
τιi είνιιι η ιστορία της διαμόρφωσης του πιστωτικο) κεφαλαί­
ου και το π:ριεχόμενο ιωτής της έννοιαςJJ. γράφει ο Λένιν
στον Ιμπεριαλισμό, ανώτερο στάδιο του καπιταλισμού. Ότως
ο Μ πουχάριν. επαναλαμβάνει την αρχή που διατύπωσε πρώτος
ο ΧίλΦερντινγκ:
Στην πραγματικότηω. πιστωηκ6 κεφάλαιο σημαί•Cι η η•οποiη­
σl ωυ κεΦολαίοv. Οι τρεις τομείς του κεφαλαίου. βιομηχανικό.
.μπορικό κuι φιπ:ζικi. που κ<iποτ: ξ:χώριζαν μ:ταξί ωυ;.
βρίσκονtω σω εξjς κάτω αιό τον έλ::τ ..ο των μεγολοκεΦολω­
ούχων i των μεγαλοβιομηχάνων .:11 οι τριίπεζ:ς :ίνιη ιηη•ιί ΙJΙ\'­
δεμένες μαζί τους� .
Έτσι. στα πλαiσΗΙ το1 πιστωτικοι) κ:Φαλαίου :ξιιλ:ίΦ:ται ο ι­
διαίτερος χαρακτήρας του κ:Φαλαίου. Το τελευταίο ψφανiζcτuι
στο ιξιiς σαν μια ενιαία δύναμη που εκπορίηuι κατευθείαν οπό
την ιδωκτησiα των μέσων παραγωγής. των φυσικών πόρω\· και
)λης της συσσψευσης τη; εργασίας τοιι παρελΟό\·tος. καθώς
.:αι από τον έλεγχο της ζωντιιντ\ς :ργασίας που προκύιη:ι ::ι iσης
απ) την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Ταιιτόχρονα. η ιδιο­
Κt1σίο. όντας συγκ:ντιψ; νη πλιον στα χ:ριο λίγων μ:γίλω\·
σιι·αστιΗψιl\' του κεφαλαίου. εμΦανίζ:τuι άμ:σu α·τiΟι:τη στη

226
ΛΙΙΟ ΊΉ Μ :'ΑΜΙ Υ•ΕΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟ f Ι Λ ΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

μεγάλη μάζα των Ο'Ορlπω'' που ση:ροίντω ::Φαλαίου 1 .

Από το στάδιο αυτό κι έπειτα προκύπτει αναπόψευχτα ο ι-
μπεριαλισμός, όπως συν:χίζ:ι ο ΧίλΦ:ρντινγκ:
Η πολιτική του πιστωτικού :Φαλαίου στρέφεται προς tνι.ν τρι­
πλό στόχο: πρώτο. τη δημιουργία μιας όσο το δυνατόν μεγαλύτε­
ρης οικο·ομικής επικράη:ιας. δεύτερο. την υπεράσπιση αυτής
τι1ς επι:ράτειας από τον ξένο ανταγωνισμό με τελωνειακούς
φραγμούς και. τρίτο, τη μεταμόρφωση της :πικράι:ιας : π:δiο
εκμετάλλευσης στη διάθεση των μονοπωλίων της zώρας οο.
Και ο Μπουχάριν-
Λυτή η πολιηκή του πιστωτι:ού κ:Φαλαiου ονομάζ:ται ψπ:ρια­
λισιιός. JΟ Ι
Ανάπτυξη των εξαγωγών και σκλή ρυνση του δι:Ονούς αντα­
γωνισμού, :ξαγωγή κ:Φαλαίων σ: ξέν:ς ;πιχ:ιρήσεις ιl δη­
μιουργία θυγατρικών επιχειρήσεων στο εξωτερικό. και. μt:σα
στα πλαίσια της παραπάνω κίνησης. νέο κύμα aποικιοκρατίας.
που συνοδεύεται από αντιπαραΟέσεις. συμπλοκές και πολέ­
μους.
Από τα 1 8 7 5 μέχρι το 1 9 1 3. και παρi τον προσταη:υτισμό, οι
γερμανικές εξαγωγ;ς τετραπλασιάστηκαν και εκείνες των
ΗΠΑ σχ:δόν πενταπλασιάστηκαν. Την ίδια περίοδο οι βρετα­
νικές εξαγωγές πολλαπλασιάστηκαν επί 2.2 και οι γαλλικές
επί 1 .8. Τόσο η Μεγάλη Βρετανία όσο και η Γαλλία καταβάλ­
λουν ιδιαίτερες προσπάθειες για να προωΟιlσουν τις εξαγωγές
τους. Στα 1 8 5 1 εξάγεται το 26% του φυσικού προϊόντος της
Μεγάλης Βρετανίας. στα 1 8 7 1 το 46% και στα \ 9 \ I το 50° ο·
Στη Γαλλία η ανάλογη πρόοδος γίνεται με πολύ αργότερο ρυΟ·
μό. Κατά το τελευταίο τρίτο του \ 9ου αιώνα εξάγεται μόνον το
1 7Ή, του φυσικού γαλλικού προϊόντος, και κατά την περίοδο
1 905- 1 9 1 3, το 2 1 %01. Η Μεγάλη Βρετανία, στα 1 870. έκανε ε­
ξαγωιή το 1 3% του άνθρακά της, στα 1 890 το 2 1 % και στα
1 9 1 3 το 33%. Κατά το δεύτερο μισό του 1 9ου αιώνα έκανε εξα­
γωγή το 3 5-40% του σιδη ρομεταλλεύματός της. ενώ στα \ 905-
1 907 το 50%ο\ Η βρετανική βιομηχανία. κατά την περίοδο αυ·
τή. συνεχίζει να ευνοείται από τα πλεονεκτήματα της δομής
της εΦόσον ο τομέας που ενισχύεται κατά προτεραιότητα είναι

227
 Η :TOPIΛ ΤΟ' Κ Α II Ι Τ Α Λ Ι η Ι Ο Υ

εκείνος της πuρtγωγής πιφαγωγικών μέσων. που αντιπροσω­

π:ύ::ι το 47° υ στα 1 88 1 και το 58%. της συνολικιlς παραγωγής
της χώρας. στα ι 9071. Οι νέες χώρ;ς που σπ;ύδουν uυτι; την
περίοδο να εκ6ιομηχανιστοιJν. να ιστικοποιηΟούν και να εξο­
πλιστούν. αντιπροσωπεύουν μια πολύ σημαντική πελατεία που
απορροφά aχόρταγα την παραγωγi των παραγωγικών μέσων.
Η εξα'{ωγτi κεφαλαίων είναι ένας από τους τρόπους εξα­
σφάλισης αυτής της πελατείας. κι .τσι αναπη)σσετuι τδιuίτερα
κuτi τα τέλη τοιJ 1 9ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Οι ξένες
επενδύσεις της Μεγάλης Βρετανίας διπλασιάζονται κατά την
περίοδο ι 880- Ι 884 έως ι 890- 1 894 και στη συνέχεια τετραπλα­
σιάζονται από το 1 890- 1 894 έως το ι 9 ι Ο - 1 9 1 3 . Οι ξένες επεν­
δύσεις της Γερμανίας διπλασΗίζοντω γιu πριηη φορά σω
Ι 88 3 - Ι R93 και για δcύτ:ρη Φορί απ6 το ι 893 μέχρι το ι 9 Ι4.
ενώ εκείνες της Γαλλiας τριπλασιάζονται ανάμεσα στα 1 880
και 1 9 1 4-��-
Στα 1 9 1 4. η Μεγάλη Βρετανία. η Γερμανία και η Γαλλία
συγκεντρώνουν στα χέρια τους τα τρία τέταρτα του συνόλου
των ξ.νων επενδύσεων: 43% για τη Μεγάλη Βρετινία, 20% για
τη Γαλλία και 1 3° ο γα τη Γ;ρμανία. Απομέν;ι έ•α 7° ο ποιJ α­
νήκει στις Η Π Α . ένα 1 2" ,. γαι η; βελγικές, ολλανδικές και ελ­
βετικές επενδύσεις και ένα 5, για τους υπόλοιπουςJΟό.
Σ' ό. τι αφορά τις ((ζώνες των επενδύσεων)), δηλαδή τις πε­
ριοχ:ς που (<τροφοδοτοιJνται)) μ: ξ": να κ.Φάλωα. η Ευρώπη
αντιπροσωπεύει το 27λ και ακολουΟεί η Βόρεια Αμ:ρική
(24/�). η Λαηνική Αμερική ( 1 9%) και η Ασία ( ι 6%). Η Αφρι­
κή απορροφά μόνον το 9" a των ξένων επενδύσεων και η Ωκεα­
νία το 5°{ J07.
Η Μεγύλη Βρ:τινία παραμένει ο μ:γαλύτερος επενδυτής κε­
φαλαίων στον κόσμο, αλλά η κατανομή των Επ;νδύσεών της
αλλάζει προσανατολισμό σε σύγκριση με το παρελΟόν: τα βρε­
τανικά κεφάλαια αρχίζουν πλέον να αποφεύγουν την Ευρώπη.
τις ΗΠΑ και την Ινδία. και προτιμοιJν τις υπόλοιπες χώρες της
Κοινοποληεiας και τη Λιτινική Αμερική
Τα γαλλικά κεΦάλαια παραμ:νουν κατά κύριο λόγο στην

228
Α Π Ο ΤΗ -Ι ΕΓΛΛΙΙ γ ψ Σ Ι :ΠΟ\ ΠΡΩΤΟ Ι Ι Α ΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛ:ΜΟ

Π Ι Ν Α Κ ΛΣ Ν> 2.1

ΚιΗΑΝΟ\ΙΗ ΤΩΝ ΠΕΡIΟγΣΙΑΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩ\

ΤΗΣ Μ:Ι'ΑΛΙΣ ΒΡΗ ΑΝΙΑΣ ΣτΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ*

1870 1914

Ευρώπη '
21
15
HnA 27
Λατ. Αμεριςή 11 18
l·δία " 9
υπόλοιπο Κοινοπολιτείας " )7
υπόλοιπος ςόσμος 3 9

σUνολο 100 99
σUνολο σε ε:. στερλίνες 710 Η07

•σε ιιοοσσιά
Πηγή: Α. Τζ. Κiηουνι. αvαφ. ιροηγ

Ευρώπη (σχεδόν τα 3. 5 του συνόλου) με :ι'φιο προσανιτολι­

σμό τις χώρες ης Ανατολικής Ευρώπης και κατά κύριο λόγο
τη Ρωσία. Ελάχιστο ποσοστό επενδύεται στις αποικίες.
Τα γερμανικά κεφάλαια ετεvδύονται ετίσης κατά κύριο λό­
γο στην Ευρώτη (Αυστρία, Ρωσία. Ουγγαρία, Ρουμανία) αλλά
:τiσης στην Ιαπωνία, το Μεξικό και την Οθωμανικl Αυτο­
κrατορία. Τα κ:Φάαιu των ΗΠΑ δε φαJγουν από την αμερι­
ιωνική ήπειρο: Καναδάς, Μεξικό, Κούβα.
Οι τρόποι απορρόφησης των επενδύσεων στο εξωτερικό πα­
ρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία: ομόλογα δημόσιων δανείων
(συγκινούν ιδιαίτερα τους Γάλλους επενδυτές), δάνεια σε κυ­
βερνήσεις. σε τράπεζες ή σε επιχειρήσεις. αγορές μετοχών σε
διάφο·ρους τομείς επιχειρηματικιlς δραστηριότητας. συμμετο­
zές σ:: τραστ ή ομίλους επιχειρήσεων ,, δημιουργία θυγιηρι­
κών ετιηρειών στο εξωτερικό. Στα 1 903 η Ουέστινγκχαους δη­
μιουργεί μια Ουγατρικιl εταιρεία στην Αγγλία. ενώ η AEG.
πριν το 1 9 1 2. διαθέτει θυγατρικές επιχειρήσεις στο Λονδίνο.
στο Πέτρογκραντ, στο Παρίσι. στη Γένοβα. στη Στοκχόλμη.

!29
 Π Ι Ν Α Κ Α Σ Νο 24
ΚΑΤ ΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΙlΕ•ΙΟΥΣΙΑΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ
ΠΙΣ ΓΑΛΛIΑΣ ΣΤΟ Ωη:γικσ�
Ί<ημστοnοιημt ..ες Ίριοοισ:ά

� �ία
1816-1851 1852-1111 1914

Μ.σογεια:ή Ευρώπη 62 36 14
Κ:νψι:ή Ευρώπη 12 19 8
9 28
22
Λνατολι:ή ΕuJπη
Βορειο·Δuτι:ή Ευρώπη 8

σύνολο Ευρώπης % 68 S8

Μέση ΑνατολιJ 23 11
QΠΟΙ"iες 9
Αμεριί 16
υπόλοιπος :όσμος 6
σύνολο 10 10 10
σύνολο σ: δισ. φpάγ:u 2,5 17,6 52,7
'σε •οntά
Πηyή: Ρ. Ε . Κιμερόν, ανuφ. ιφοηγ.

στις R ρuξtλλες. στη Βιέννη. στο Μ ιλίνο και σ: nόλ:ις της Α­

μφικlς. Οι φιin:ζ:ς πιιίζοuν πολίι ση μω·τικό ρόλο σ· αιιτές
τις π ροσπάθειες. Στα 1 9 1 3 . το σερyηηκό της Γ:\• ι κι)ς Ετω­
ρείuς τοu Ηελγίου μοι ράζεται σε 3 5 εθνι :ών μ:τοzών και σε 2
5 ξέ\'ω\' μετοzών. από την Αυστρία. τ η Ρωσία. τον Κ ω•αδά.
την Αργενω·ιi και τη Νέα Καληδονία . . . Την ίδια εποzή η
Ν τό�τσε Μ π ιη·: διuθέπι ιιπο:αωστlματα στι1 Νότια Αμ:ρικιί
( Α ρy.ντη•ιj . Π : ροιJ. Βολιβία. Ουρουγουά η . Rριιζι λίιι) :ιι στη\'
Ισπω·ία. μετοχές στη,· Ελβετία. στο Ι ράκ :ω στψ· Κίνα κω
συμΦέρΟ\'τα στη,- Αυστρiα. στ]\' ΟΟωμιινι:ιj Αuτοκρατορία.
σΗ]\" Κ:ντρι :ιi Αμ:pική. στην Α\'Ιtτολι: ι"1 Α Φ ρ ι οί και στη

230
Α Π Ο τtΙ ΜΕΙΆΛΗ ΥΦΕΣΗ ΣΤΟΝ ΠΩΤΟ Π\ΓΚΟtΜΙΟ Ι Ι Ο\ . Μ Ο

Νότια Αφρική . . Η Ντισκόντο Μπανκ διαΟ:τει υποκατuσττi­

ματα στη Μεγάλη Βρετανία, στη Ρουμανία, στη Βουλγαρία.
στη Βραζιλία και στη Χιλή. μετοχές στο Βέλγιο, στην Ιταλία.
στην Αργεντινι) , στη Β ραζιλία, στο Καμερούν. στη Γοωνέα.
στην Ασία και συμφέροντα στην Ευρώπη ( Μ::γ Uλη Βρ:τuνία,
Φινλανδία, Αυστρία. Ρουμανία, Ρωσία) και στην Αφρική ..
Στα 1 9 1 0. οι βρετανικές τράπεζες αριΟμούσαν περισσότερα
από πέντε χιλιάδες υποκαταστήματα και πρακτορεία σ· ολό­
:ληpο τον κόσμο, οι γαλλικές τράπεζες είχαν εκατόν τέσσερα
uποκαταστήματιι, οι γερμανικές εβδομήντα και οι ολλανδικές
εξ ι\ ντα οκτώ R .
ΑκολουΟώντας τον επεκτατισμό των εΟνικών καπιταλισμών
αl!τιiς της περιόδου αναπτUσσονται και τα ρεύματα της aποι­
κιοκρατίας. Χαρακτηριστικές οι παρατηρήσεις του Σέσιλ Ρό­
ουντς στα 1 89 5 :
ΧΟ:ς Βρισκόμουν σ τ ο !στ Ε ν τ (εργατική συνοικία τ ο υ Λο•δίνοιι)
και παρακολούθησα μια συγκCντρωση ανέργων. Άκουσα τα όσα
έλεγαν οι ομιλητές, αλλά το γενικά συμπέισμι των λόγων τους
ήτα• η κραυγή του πλήΟους: «Ψωμί! Ψωμί!ιι. Γυρίζοντας στο
σπίτι μου ξανασκέΦτηκα τα όσα είδα και άκουσα. και πείστηκα
γιrι άλλη μια φορi σχετικά με τη μεγάλη σημασία του ιμπεριαλι­
σμού . . . Μου έχcι γίνcι μόνιμη ιδtα. γιατί κατά τη γνώμη μου α­
ποτελεί και ηι μόνη λύση του κοινωνικού προβλήματος: για να
σώσουμ: τα τέσσρα c:ατομμύρια του Ενωμ6•ου Βασιλείου από
tον :ίνδυνο C•ός δολοφονικού εμφύλιου πολέμοu. εμείς οι αποι­
κιοκράτες οΦείλοuμε 'α κατακτήσουμ: και·ούργιες εnικράτcιες.
ώστε να εγκαταστήσουμε εκεί το πλεόνασμα του πληθυσμού μας.
προσΦέpΟ'tας ταυτόχρονα νέες αγορές στα προϊόντu των εργο­
στασίων και των ορυχείων μας. Το είπα και Οα το ξαναπώ: το ζή­
τημα της ύπαρξης της Αυτοκρατορίας είναι ζήτημα nωλήσ:ων.
Αν Οέλετ: "α αποφύγετε τον ψφιJλιο nόλψο οφ:ίλετε 'α γίνετε
ιμnεριαλιστές . ι
Και ο Τζόζεφ Τσάμπερλεν, υπουργός Αποικιών, τονίζει σε
:να λόγο του στο Εμπορικό ΚCντρο του Μπίρμινχαμ, στα
I 896: iiA ν είχαμε κρατήσ:ι παΟητική στάση ( . . . ) τότε το μεγα­
λύτερο μέρος της ΑΦρικανικής ηπείρου Οα είχε καταληφθεί

23 1
 Η n.I'OI'IA TUY Κ Α Π I ΤΛΛΙΣΜUΥ

από τους εμπορικούς μας aντιπάλους ( ... ) . Χάρη στην αποικια­

κι) μας πολιτικι) , κίθ: φορά που καταλαμβάνουμε κω αvα­
πη}σσουμε �ηα καινούργια κτήση. τη διαμορφώνουμε έτσι ώ­
στε να γίνει μια πρόσθετη βάση για την ανάπτυξη του διε­
θνούς εμπορίου μας)). Και ο Τζιλ Φ:ρι: ((Η απnικιuκι) πολιτι­
κιl είναι κόρη της βιομηχανικι)ς πολιτικήρ). Ο Ι . Λερουά
Μ πολιέ. μέλος του Ινστιτούτου. καθηγητής στο Κολέγιο της
Γαλλίας, διευθυντής του Γάλλου ΟικΟμολόyοu, δημοσιcύcι
στα 1 8 9 1 το έργο του: Η Αποικιοκραr(α στους σιίyχpονοuς
λαούς. όπου προτάσσει την περίφημη φράση του Στιοιiαρτ
Μιλ: ((Σύμφωνα με τη σημερινή κατάσταση του κόσμου. η δη­
μιουργία αποικιών αποτ.λ.ί την καλύτ:ρη επιχείρηση για τ φ•
επένδυση των κεφαλαίων μια; γριάς και πλούσιας χώραρ).
Και συνε χ iζει:
Η uποικιοκρητία ;ίνιη η επ:κτuτική διίναμη :ν)ς λαού, ισχύς
της αναπαραyωγι)ς του. η διασπορά και ο πολλαπλασιασμός του
στους ορίζοντες. Είναι η υποταγή του (όσμου ιi t'ός μεγάλου
μtρους του κόσμου στη γλώσσα του, στις ι::ς του, στους νό­
μους του. Ένας λαός που δημιουργεί αποι(ίες είναι ο λαός που
δημιουργ:ί τις 6άσ:ις γω ω μ:γαλ:ίο του μέλλοντός τοιJ, γιι τη
μελλονη(ή του ανωτερότητα και υπεροχιi ( . . . ). Δεv μπορούμε
λοιπόν να μη δοι)μ; την uποι(ιοκριτίu σαν ένα ιπό τα (αθιi(ο­
ντα που επιβάλλονται στα πολιτισμένα κράτη 110
Οικονομικός ρ:αλισμ6ς και ρατσισμός συμβαδίζουν και αλ-
ληλοσυμπληρώνονται:
Δεν εί•αι Φικηκό ούτε δi(α\0 να βλtπει κανείς τους πολιτισμ:­
νους δυηκούς να στριμώχνονται διuρ(ώς ιωι "α ασφυκτιούν μt­
σα στους περιορισμένους χώρους που υπήρξαν κάποτ: οι πρώη:ς
τους κuτοικί:ς. νu συσσωρειJουν τα θαύματα της επιστήμης. της
τέχνι1ς και ωυ πολιτισμού, να 8λtπουν, εξαιτίας της έλλε ι ψης α­
ποδοτι�ώ' απαχολήσεων. να μεωίνονται �αθημcρi α επιrό­
�ια rω• κcΦαλαiωι' rouς' 1 1 , και ταυτόχρονα να αφήνουν του­
λάχιστον το μισό κόσμο στη διάθεση μικρών ομάδων α­
δι}ναμων και αμόρφωτων ανθρώπων, πραγματικών ηλιθίων.
να απολαμβάνουν τ:ράστιcς εκτάσεις. ή υποβαθμισμένων
πληΟυσμών. χωρίς δυναμισμό. χωρίς ενεργητικότητα.

232
ΑΠΟ ll ΜΕΓΑΛI YΦ:ΣI ΣΠ)Ν Π'ΓΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ I)Λ10

π ραγματικών γερασμένων πληθυσμών. ανίκανων για τι1ν ο·

ποιαδήποτε προσπάθ:ια. την οποιαδ)ποτε έξυπνι1 και διο­
ρατικ) δράση 1 1 z .
Η συνείδηση του πολιτισμένου και του θρησκ ω όμ:νοιι :ιι­
λογεί την αποικιοκρατική επέκταση. ο ρατσισμός και η βΕ­
βαιότητα της aνωτερότητας του λευκού ανθρώπου αναιρούν
και το τελευταία π ροσΙiματα, τα συμφ:ροντα ωθούν. πολλές
φορές πηγή της έμπνευσης εiνυι ο μυστικισμός των :ξιιτικιν
τόπων, του ή λιου και των aπέραντων εκτiσlν, και τα σ"ι"(­
χρονα όπλα π ροσφέρουν το απαραίτητο θάρρος . . . "Ετσι. οι ι­
ποικιοκρατικές αποστολές διαδέχονται ακατάπαυστα η �ιιιι
την άλλη : βρεωνικές. γαλλικ;ς, γερμανικές. αλλά και ολλα'­
δικές και β:λγικ:ς ... Κ ι όπου συναντ)σουν αντίσταση. δεν έ­
χουν πια καν(να δισταγμ6: δολοφονίες μεμονωμ:νων ανθρώ­
πων. μαζικές σφυ"(ές πληθυσμιν.
Στο ίδιο επεκτατικό κίνη μα, αλλά σε μικρότερη κλίμακα και
κατά διαφορετικό τρόπο. συμμετέχουν τόσο η Ρωσία. όσο και
ΟΙ Η Π Α3 1 3 .

Π ροστριβές των :θνικών επεκτατισμών. Σκλή ρυνση του οι­

κονομικοι) και ψπορικοιJ· ανταγωνισμοιJ· . Εθνικές συγκρού­
σεις, συμμαχίες και uνuτrοπι\ συμμαχιών. Κ ι όλα αιιτi. πάνω
στη βάση του εθνικισμού. του σοβινισμού, του rατσισμού, των
στρατιωτικών παρελάσεων και της παγκόσμιας επίδειξης ι­
σχύος. Οι στρατιωτικές δαπάνες αυξάνονται ... Σε κάθε χώρα.
οι βιομ)χανοι όπλων βρίσκουν έναν θαυμάσιο πελάτη στο
πρόσωπο του εθνικού στρατού. :νώ οι στρατιωτικοί αποκτοιΊν
όλο και πιο σύγχρονα μέσα για ν::ς κατακτήσεις. Οι στρατιω­
τικές δαπάνες αποκτούν τεράστιο όγκο στις τέσσερις ιωρίαρ­
χες καπιταλιστικές χώρες.
ΣυΎκέντρωση του κεφαλαίου, καρτέλ, τραστ. μονοπώλια.
Συγκερασμός του βιομηχανικού και του τραπεζικού κ:Φαλαίου
στη νέα πραγματικότητα που ονομάζεται: πιστωτικό κεφ.αι ο.
Ανανέωση του ρόλου του κράτους: κοινωνικιl νομοΟεσία. κυ­
pίαρχη συμμετοχή στα μεγάλα :ργα, :διΦικός επεκτατισμό;.
μιλιταρισμός. Εξαγωγή κεφαλαίων. αποικωκρατία. μοί ρασμα

233
 Η ΙΠ"Ο'ΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π Π Λ Λ IΙΜΟΥ

ΠΙΝΛΚΛΙ Νο 26
.
ΛΝΑ IΤΥ::Η ΤΩΝ ΣΤΡΑτιητιΚΩΝ ΔΑΙΙΑΝΩΝ
ΣfΙΣ ΚΥΡΙΟΤΕ'ΕΣ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣ1ΊΚΕΣ ΧΩΡΕΣ

I. Αiιξηση τωv 2 . lσστό τω• στραηωnκών

στρατιωτικών απα•ώv απανώ•• στις σιι-ολικtς
α•·ά κάτοικο* απά••ες του κάτους•

Μ . Βρετο·iα 62 29 38.6 48.6

Γολλiο 63 " 29.0 37.0
Γ;ρμαviα 95 28 28.S 28.3 """
ΗΙΑ 67 33.5 56.9
"σ� �οσοστά. "yιu ιη· Γtρμα·ία 1 8 � 1 ·� 2 . ' " δε σuμ�εριλαμ6ά•υ•tαι οι �εξαφttι·
;t� �αι �ρσσωρ,.tς δα�i-�;»
u. Δ.ν υ•iρχειδωθέσιμοσωιχείο
Πηytς. Ο. Σ6αρτς. α·αφ. Ν . Μιωuχάριν u·αφ. �ροηγ. ;.ά

του κόσμου. Μ' άλλα λόγtα, στις αρχές του 20ού αιώνα ανα­
πτύσσεται ένας (<νέος καπιταλισμός» που πολλοί τον βαφτί­
ζουν: <<ιμπεριαλισμό�).
Γράφει ο Χόμπσον στα 1 902: ιιΟ νέος ιμπεριαλισμός διαΦέ­
ρ.ι από τον παλαιό. πρώτον, στο ότι υποκαθιστά ης τάσεις της
μιας και μόνης Αυτοκρατορίας ποιJ επεκτείνεται. από τη θεω­
ρία και την πρακτική των άλλων ανταγωνιστικών ΑιJτοιφατο­
-
ριών, που καθε μιά ακολουΟεί τους ίδιους προσανατολισμούς
ως προς την πολιτική της επέκταση και το εμπορικό της κέρ­
δος. και δεύτερον στο ότι θέτει πάντοτε κατά προτεραιότητα
τα εμπορικά και πιστωτικά συμφέροντα ή ό,τι σχετίζεται με
τις επενδύσεις των κεφαλαίων»314.
Και χάρη στον ιμπεριαλισμό. το πιστωτικό κεΦiλαιο θα κα­
ταφέρει. για ένα διάστημα. να ξεπεράσει τις αντιφάσεις που
τοιJ :πιβάλλει η ανάπτυξή του σε εΟνικά πλαίσια. ΧίλΦερ­
ντινγκ. 1 9 1 0:

234
A I I O � Μ ΕΓ Α Λ Η Υ Ψ Ε Σ Η ΣΤΟ\ ΠΡΩ"fΟ Π Λ Γ ΚΟΣ Μ Ι Ο Π Ο Λ Ξ Μ Ο

Μ: σίyΟΙJΙΟ μιί η . κοηιίει ;άτω προς το βuβυλώ\'10 μι:ίγμιι )\'

λαών. κω πανω ο π' όλους τοποΟ:η:ί το δι:ό του έΟ\·ος. Εί\•ω t\·α
πρηyμιηικ6 ωη>ς που ζ:ι μέσιι στο πανίσχυρο κριiτuς του \1
πολλαπλuσιάζcι ασταμάτητα τη Ού\'uμη :ΙΙ το μεγαλείο του. Γ ω
tJ]\' ινι!ψωσή ωι κιιταβάλλονται όλες οι όυ\·άμ.ις. Έτσι. :πι­
Βάλλ:τιιι η υποταγιi τω\' συμφ:ρόντων του ατόμου στιι αν)τερα
γε\•ικά συμΦέρΟ\'tα που αποτελού\• τη συνΟή:η γJ :ιίΟε βιιίΚJιμη
:ΩΙ\'ω\·ική ιδ.ολογία. Το t\fΙΙiτος. ο εχθρός του λαού. \αι ω .­
θ\'0ς yί\'Ονται .νι. ΚαΙ η ιΟνιt\ή ιδέα. η ΚΙ\'Ι]tή ριι \ιi\·αμη. υπο­
τίσσ;τω στην πολιτικ1j . Ο1 αντιφάσεις τω\· τάξ.ω\' :ξιιλ:ίΦο­
\'ται. διαyράΦΟ\'tαt. ιιπό τ η \' ι)ωλογίι που λέει ότι όλα μπαίνουν
στην υπη ρεσία των σuμΦερόντων του συν<iλου. 1 :nικίνδιι'l
πάλη των τιiξ:ων. ΠΟ! ιιπ;ιλεί τους ιδιοκτήτες και μπορεί \'U προ­
:αλtσει απρόβλεπτες σuνtπει:ς. παραχωρ:ί τη Οι:ση tΙ]ς στις με­
γάλες nράξ:1ς του έΟ\'ους. στο μεγάλο εΟ·ικό έργο. στον κοινό
στόχο: το εθνικό μι:γαλείο1 ι s.
Και ο Ότο Μπιiοuερ. στα 1 9 1 3 : «0 ιμπεριαλισμός είναι
στην πραγματικότητα το μέσο που αγγίζει τα όρια τι1ς συσ­
σώρευσηρ). 1 ι 6 .
Αν 1 παγκόσμια ΟΙΚΟ\'Ομία είναι «Cνα σύστημα των σχCσεων
παραγωγιlς και των αντίστοιχων σχέσεων συναλλιγιlς που κα­
λι'Jπτου\' το σύνολο του κόσμοω>1 17• τότε ο ιμπεριαλισμός είναι
η δω'φυνση σε παγκόσμια κλίμακα καπιταλιστικών σχέσεων
παραγωγιlς και συναλλαγών, και η διεύρυνση αυτιl r φαγματο­
ποιείται στις αρχές του 20ού αιώνα κάτω από την κυριαρχία
του καπιταλισμού των βρετανικών. γερμανικών. γαλλικών. α­
μερικανικώ'· κ.ά. αστικών τάξεων . . .
Η ειρήνη π ο υ επικρατεί σ η ς αρχές τ ο υ 20ού αιώνα -που ο ­
ρισμένοι τ η ν ονόμασαν pax britannica κ α ι στη συν:χΕια pax
gcrnιanicι- είναι στην ουσία μια ιμπεριαλιστική ειρήνη. κα­
τάστικτη από τοπικούς πολέμους.
Αποικιοκρατικές εκστρατείες: γαλλικές ενάντια στι1 Δαχο­
μέη . στη Μαδαγασκάρη. στο Τσαντ. στο Μ αρόκο. βρcτανικές
.νίντια στη Νότια ΑΦρικιl και το Σουδάν. βελγικές ενάντια
στο Κ ογκό. ιταλικές :νάντιt σ]' ΑβJσσηνία και τη Λιβύη
Αμερικάνικες παρεμβάσεις ενάντια στη Χαβάη. στο Πόρτο

235
 Η ΙΣΤΟI'ΙΛ !()) K Λ I I IIAΛlI()Y

'ίκο. στα ,·ιισιά Σαμόα. στις Φιλιππίν:;. στον ΙΊαωμά. Γιαπω­

ν;�ικο; :π:κωτιfψός :νίντι1 στην Κ ίνα κι11 στ φ· Κορ:α. Πσ­
λυεΟ,·ικιl εκστρατεία ενάντια στη'' Κίνα. Οι ανταγωνισμοί ο­
δηγούν σε :κρηκτικCς καταστάσεις στη Φασό,·τα. στα 1 898.
στο Μαρό.:ο . στα 1 905 .:αι στιι 191 I i σε πραγματικού; πολέ­
μοις Π Jλ:μος των Μ πιφς ( 1 894- 1 902). Ισπυνο·Αμ:ρικ<η·ι.:ό ς
IΙόλεμος ( 1 898). Ρωσο-Ιαπωνικός Πόλεμος ( 1 904- 1 905). μαςί
μc τα πρώτα μιι"ύμαω της μ:λλο,·τι .:ή ; αωτροπής του δι}>
0\•ούς κατ:στημένου. cΦόσον σ: δύο π:ριπτώσεις οι ευρωπαϊ­
κές δυνάμεις νικιlθηκαν από Ηυπ:ρπό'τt:ς χφεςι). Λ κόμη. >
Ωνικοί πόλ:μοι)), όπως ο Ελληνο-Τουρκικός ( 1 897) κω οι δυο
Βαλκανικοί ( 1 9 1 2- 1 9 1 3 ), απ' όπου δ: λ:ίπουν η U\'ίμ:ιξιι κω
τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων.
Συναγωνισμοί. ανταγωνισμοί. τριβές. αντιπαραΟ.σεις. βιο­
μηχανικά και οικονομικά συμφCροντα, αλλά και πατριωτιη:ς
εξάρσεις. Ο ιμπεριαλιστικός ;π:κτατισμός των εθνικών καπι­
τuλισμώ' του τιλους τοιι 1 9οιι αιώνα και της αρχής του 20ού,
αν δεν αποτελεί το μοναδικi ιίτιο. βρίσκεται οπωσδιlποτε στη
ρίζα του κακού που ξεσπάει σω 1 9 1 4, διαρκεί μέχρι τα 1 9 1 8,
και παίρν:ι το όνομα ((Μεγάλος 1όλεμορ), πριν η ακόμη δο­
λοΦονικότερη :πανάληψη. του δώσει το ωστορικό)) όνομα:
Π ρώτος Παγκ>σμιος Πόλ:μος. Ένα σφαγείο ασtιλλιιπτων δια­
στάσεων . . .

236
 Σuι π :pάσμα τ α της τέτ α ρτης Φάσης
Σ: κιίθ: πεrίο Ω ο της διιφ6rΦωσης κιιι της αν : π ηJξι]ς τοιι ς.
οι :Ονικοi καπιταλισμοί ιi,•τλησα\' toJ; π6ρc1υς τους από το :­
ξωτ:ρι:6: ιιρπαγtς και ληστ:i.ς . :αωναγ:ιστικιί :ργα. δου­
λεμπόριο και ε:μετάλλεuση τω' σ:λcίβω'' · αποικιακιί φορο­
λόγιlση. εμπορικά κέρδη . Ο ιμπεριαλισμός δε χαρακτηρίζεται
ούτε από την ύπαρξη ούτ: ιιπό τη σημασία των ::ξ ωπptJν αυ­
τών πόρων.
Ο ιμπ:ριαλισμός :ίνυι η λειτουργικιί ιινiπτυξη ενις εθνικοlι
:απιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα: απόσπαση αξιώ\' με την
ευκαιρία της παραγωγής, πραγματοποίηση αξιών με τη' ευκαι­
ρία της πώλησι1ς ίων εμπορευμάτω'' · απόκτηση νέων αξιών
από την κεφαλαιοποίηση των παλιιJν κερδώ·. όλα αυτά δεν
οργανcJνο\·ται πλέον σ: τοπικιl/:θνική κλίμuκι, αλλi σ: όσο
ω δυνατ)ν :υριJπρη :Ονική 'παγκ6σμια κλίμακα. Αυτιί η νέα

τάσι1 είναι παράγωγο των καπιταλιστικώ'' μονάδων μεγάλων

διαστάσεων: ολιγοπώλια, που υιοΟετούν ποικίλες μορφές, ό­
πως μεγαλοεπι:ειριίσεις. τραστ, όμιλοι επιχειρήσεων. Είναι η
τάση που βασίζεται όλο και π:ρισσότφο στη συμμαχία κω
συ:νi στο συγκερασμό κω στη συγχιινευση τοιJ βιομηχανι­
κού κμι του τραπ:ζικοιJ κ:φαλαίοιι σε μια καινούργια μορφή:
το πιστωτικό κεφάλαιο. Είναι η τάση που προωΟείται από το
πλουσιότερο τμήμα της αστικjς τάξης, που έχει ξεπεράπει
τους τοπικούςιεθνικοίις ορίζονπς και στοχεύει στους ηπ:ρε­
Ονικο)ς και παγκόσμιους οrίζονπς συμπαρασ)ροντας το κρά­
τος. nου της π ροσΦέρ.ι τη διπλωματία του. το στόλο κω το
στρατό του.

237
 �·-�-
,..l
. oξ00< - '"' ''"" �

.κ.,..� .,,.,..,,.,•.,,.,,.,._.,,
""-"--·� . --·��···..
-� .,

i ::.::::==
ΣΧΗΜΑ 10.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΧΗ ΜΑΤΑ. ΤΑΞΕΙΙ. ΥΦΑΡΠΑΓΗ ΚΑΙ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΛ

ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΣτΟΝ Ι ΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟ ΠΡΙΝ ΤΟ 1 9 1 4 .

238
Α Π Ο ΤΗ Μ Ε Γ Α Λ Η ΥΦΕΙΗ ΣτΟΝ ΠΡΩΊΌ ΠΑΙ'ΚΟΣ Μ Ι Ο ΠΟΛΕΜΟ
Φάsεις της διαδικασίας
suσώρεuσης
Λ Πραγμαtι(ιi υποταγή των
εργατών. Εξαγορά της
φγ. δύναμης. Μισθός.
Οργάνωση εργασίας. Επι­
βολή υπερεργασίας
Β Πραγμάτωση παραγόμε­
νης αξίας. Πώληση .μπο­
ρ:υμάτων:
- για τον τομtα Ι. πώληση
αγαθών εξοπλισμού σης ε­
πιχειρήσεις των δύο το­
μέων.
- για τον τομtα 1 1 . πώλη­
ση αγαΟών (Utανάλωσης
στους εργάτες των δύο το­
μέων (αι στις άλΜ:ς τά­
ξεις. Διερεύνηση εξωτερι­
(ών αγορών. Προσπάθειες
ξένων (απιταλισμών να ει­
σβάλουν στην εΟνική αγο­
ρά.
Γ. Αναζήτηση αποδοτι:ών ε­
πενδύσεων για τα κεΦά­
λαια ποu σχηματίστηκαν
από τα παλαιότερα κtρδη
Κοντολογής, με τον ιμπεριαλισμό·
I) Οι αντιφάσεις από την κίνηση της αναπαραγωγής του κε­
φαλαίου αναπτύσσονται πλέον σε εΟνιcό/παγcόσμιο πλαίσιο.
Αντίστοιχες αντιΦάsεις
ι ΑντίΦαση :ργατικής τά­
ξης αση(ής τάξης: Παρα­
μ.νει κατά (ύριο λόγο ε­
Ονι(ή.
2. Ανταγωνισμός μεταξύ :­
Ονι(ών "απιταλισμών.
3 Επιβολή ισορροπίας ανά­
μεσα στην παραγωγή "uι
τις αγορές "άθε τοα. :αι
ανάμεσα στους τομείς.
4. Ανταγωνισμός ανάμεσα σε
εθνι(ούς "αι ξ.νους καπι­
ταλισμούς.
5. Αντίφαση α•άμεσu στην
παρακμή των παλιών βιο­
μηχανιών "αι στην αβε­
βαιότητα των νtων.
6. Λvταιωνισμός ανάμ:σu
στην παρακμή των παλιών
βιομηχανιών και στην αβε­
βαιότητα των νέων.
7 Αντίφαση ανάμεσα στην
έκταση των κι,δύνων και
στις προοπτι:ές του κέρ­
δους
239
 Η ΙΠΟ'IΛ ΤΟΥ Κ Λ Π ΙΤΛΛIΣΜΟΥ

2) οι νέες uντιΦiσεις προκύπτουν και αναπτύσσονται. κατά

κύριο λόγο. στην περίοδο που :ξ;Ηiζουμε. στ φ • πραγμάτωση
της παραγόμενης αξίας και στον έλεγχο των π:ριοχιν όλου
του κόσμου.
Ας προσπαθήσουμ; λοιπ6ν να σιJστημuτοποιήσουμε όλα αυ­
τά τα σημεία. ποιJ αφορο>ν το π ρώτο τρίτο του 20ού αιώνα.
·οπως βλέπουμε στο διάγραμμα, οι κρίσεις του τέλους του
Ι 9ου αιώνα πρόκυψαν κατά κUριο λόγο. από το παιχνίδι των
ωιτιΦάσεων 1 .2.3 και 5. αντιφάσεις που συνέχισαν να παίζοιJν
ουσιαστικό ρόλο στο εσωτ:ρικό κάθε εθνικοι"ι πλιισίου. Η
πίεση των uντιΦiσ:ων ιωτιιν οδήγησ. σ cην αναζlτηση διε­
ξόδων προς ω :ξω ξ:ν:ς αγορ:ς, εξαγωγιi κ.Φαλαίων- γεγο­
νός όμως που γ�: ννησε και μεγάλωσε τις αντιφάσεις 4, 6 και 7.
Π ροκειμένου να διασκεδαστεί το γεγονός αυτό, κάθε δύναμη
π ροσπάθησε να καταλάβει μια ζώνη κυριαρχίας στον κόσμο.
π ράγμα που κατέληξε -με τη συμβολή του εθνικισμού. του ρα­
τσισμοίι. της ξενοφοβίας. του σοβινισμο> και του προσηλιιτι­
σμοί)- στην αναδίπλωση των οικονομικών ανταγωνισμών και
στο μετασχηματισμό τους σε εθνικές, δηλαδή πολιτικές και
στρατιωτικές αντιπαραθέσεις. Π ρόσθετη τροφή στις αντιπα­
ραθέσεις αυτές πρόσφεραν η πατροπαράδοτη καχυποψία. τα ι­
στορικά μίση. η αυτοπεποίθηση της ( β ρ:τανικής. γιιλλικιlς ή
γερμανικής) U'ωτ.ρότητας και οι μύΟοι του μεγαλ.ίου και της
εκπολιτιστικής αποστολής.
Στοιχεία δηλαδή υπεραρκετά για το ξέσπασμα ενός παγκό­
σμιου πολέμου, που θεωρήθηκε τότε σαν ο πιο αιματηρός. ο
πιο δολοφονικός κω ο πιο βiρβιφος . . .

240
 5. Η Με γάλ η Α ναταραχ ή ( 1 9 1 4 - 1 945)

Με το ξεκίνημα του αιώνα μας, δυο γενιές διαδέχτηκαν η μια την

:λλη, ριζικά ανόμοιες μεταξι) τους. με μοναδικό σημείο :παΦΦ;
τον πόλεμο. Οι σύγχρονοι άνθρωποι έχουν ανάγκη να καταβά­
λοuν ιδιαίτερη προσπάθεια προκειμένου να συλλάβου• με το νου
τους την όψη του κόσμου στην cποχή των πατέρων τους: ήταν η
εποχή της σταθερότητας. της οικονομίας. της αυτοσυγιφάrησης
Ήταγ η κοινωνία με τα κατακτημένα δικαιώματα. με τα παραδο­
σια::ά κόμματα. με τις φίρμες εμπιστοσύνης. Το καθεσtώς μ: tα
σταθερά εισοδήματα, μ; τους σίγουρους μισΟοιίς, με τις δίκαιες
συ'tάξ:ις. Η εποχή του 3%. των παλιών ηΟών και της προίκας.
Αλλά ο ανταγωνισμός με τη βοήθεια της τεχνικής έδιωξε αυτή
τη σοφία και σκότωσ. αυτή τη γλυκύτητα ( . . . ) . Ο πόλμος .κnν:
ρtύμα πανίσχυρο τη φυσική ροή των πραγμάτων και μεtαμόρΦω­
σ: τον όγκο των αναγκών. Για να ικανοποιηΟοι)ν όλες αυτές οι
πολυποίκιλες. φιλόδοξες και διαρκώς εναλλασσόμενες ανάγκες.
οι δραστηριόtηtες των ανΟρ1πων πολλαπλασιάζονtαι κω επιτα­
χύνονται ( . . . ). Η μηχανοποίηση κω ο καταμερισμός εργασίας
στις μ:ρες μας καταστρέφουν τον εκλεκτισμό και τη Φαντασία3 1 8 .
Οι :θνικοί καπιταλισμοί, παρασυρμένοι από τη λοyικl της
συσσώρευσης και της υπ:ρ:αραyωyής. uναζήτησαν όλο κιι
μεγαλύτερα πεδία επέκτασης, κι εκεί άρχισαν ν' ανταγωνίζο­
νται όλο και πιο σκλη ρά. Οι εΟνικές αντιδράσεις οξύνΟηκαν, οι
cθνικισμοί γιγάντωσαν από το πνεύμα της κατάκτησης και της
aνταπόδοσης. Ο π ρώτος παγκόσμιος πόλεμος δcν έλυσε κανέ­
να πρόβλημα. Αντίθετα μάλιστα. Η εποπατική ανάγκη σε
παγκόσμια κλίμακα παρέμεινε ολοζώντανη. παρά την κατα­
στροφή του παλιού συστήματος διεΟνών πληρωμώ\' Κ ι αυτός

241
 1 IΣl)'IA ΤΟΥ Κ Α Π IΤΛΛIΣΜΟΥ

ο κατακερματισμένος κόσμος Οα γνωρίσει κατά τη δεκαετία

του \ 920 τη συνύπαρξη της ευημερίας και της κρίσης. αντίφα­
ση που θα καταλιlξει από το 1 929 κι :πειτα σ: μια καινοιJργια
μεγάλη κρίση, κι έπειτα σ' έναν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Από τον πόλεμο στην κρίση

((Ο καπιταλισμός φ.ρν:ι μέσα του τον πόλ;μο. όπως ω σύν­
νεφο την καταιγίδα�>, έλ:γε ο Ζορές. Πάνω απ' όλα ο καπιταλι­
σμός φέρνει μέσα του την κρίση και την ασυγκράτητη ανάγκη
για κατάκτηση και επέκτασ η . Και η ανάπτυξή του διαμέσου
των εΟνικών κοινωνικών δομών φέρνει τη' αντιπαράθεση των
εΟνικών καπιταλισμών, πράγμα που οδηγεί στον πόλεμο.
Ο Μ:γάλος Πόλ:μος του 1 9 1 4- 1 9 1 8 συγκλονίζ:ι την Ευρώ­
πη, επιταχι)ν;ι τη βρετανική παρακμή , ενισχύ:ι τις Η Π Α , χω­
ρίς ωστόσο να προσφ:ρ.ι καμιi λι"1ση στις αντιφάσεις που υ­
πή ρχαν πριν ω 1 9 1 4. Από την επομένη του πολέμου ξεκινά
μια μακρόχρονη κρίση. που διογκώνεται σ' όλη τη δεκαετία
του 1 920 και παiρνει απίθανcς διαστάσcις στα 1 929.

I . Ο σάλος rου πpώrov παγκόσμιου πολέμου

Ανακοπή της ορμής του ;ρyατικού κινήματος, παρακμιl των
ευρωπαϊκών καπιταλισμών, σκλήρυνση των εΟνικισμών ... Ο
π ρώτος παγκόσμιος πόλ;μος δεν είναι παρά η αρχή του μεγά­
λου σάλου.
Ο ωραίος μύθος του π ροληαριακού δι:Ονισμού κιηιφρακώ­
νετα ι . Η γενική απεργία όφειλε να αποτρέψει τον πόλεμο. Οι
εργατικές τάξεις έπρεπε να αρνηθούν ν' αλληλοσκοτωθούν γω
λογαριασμό των καπιταλιστών . . . 1 9 1 0: ((Σε κάθε απεργία. ο
στρατός δουλcύcι για τους cργοδόπς, σc κάΟc cυρωπαϊκή σύρ­
ραξ η , σ. κάθ: πόλ:μο cθνικό ή αποικιακό. η ργατική τάξη
παρασύρεται και Ουσιάζεται π ρος όΦελος της παρασιτικής α­
στικής τάξης των εργοδοτών. Για όλα αυτά. ω συνέδ ριο της

242
Η M E ΓAAI ΛΝΑΤΑΡΑΧΗ

Γ:νικής Συνομοσπονδίας Εργατών Γαλλίας :γκρίνει και cπι­

ιφοτεί κάθε ενέργεια aντιμιλιταριστικής και aντιπατριωτικής
προπαγάνδας ( ... )119)). Κ ι ακόμη : <<Σε περίπτωση πολέμου ανά­
μεσα στις ευ>παϊκCς δυνάμεις, οι εργάτες θα απαντήσουν
στην κή ρυξη του πολέμου με την κ1)ρυξη της επαναστατικής
γενικής απεργίαςJlσ)) · · · 1 9 1 2: Η γενική απεργία διαμαρτυρίας Ε­
νάντια στον πόλεμο. στις 16 Δεκεμβρίου, παρά την πολύχρονη
προετοιμασία της. παρά την έκταση και έντασή τ:ς. καταλή-
γει σ: αποτυχία . . . 1 9 1 4: διακοίνωση της ΓΣΕ στις 29 Ιουλίου:
<(Η κυβέρνηση ( . . . ) θα έχcι τη συμπαράσταση του γαλλικού
λιtού, αν, όπως δηλών:ι. συv.χίσ:ι να ιφγάζ:ται με προσήλω­
ση προς την κατεύθυνση της ειρ ι)νηρ) 1 2 1 •
Ορισμένοι θα παραμείνουν μέχρι τέλους πιστοί στις φιλει­
ρηνικές πεποιθήσεις τους, οι περισσότεροι Οα σκύψουν το κε­
φάλι, και λίγοι θα συν:χίσουν τον αγώνα για την :ιρήνη ακό­
μη και τη στιγμή που μαίνονται οι μάχες. Μάταιοι κόποι: εκα­
τομμύρια προλετάριοι απ' όλες τις χώρες της Ευρώπης αλλη­
λοσιωτώνονται στα μέτωπα. Και οι διασπάσεις, οι διαΦωvίες,
οι μεμψιμοιρίες, ο· ανοίξουν αθεράπευτες πληγές.
Άλλη μία ήττα: την παραμονή του πολέμου. οι εργάτες της
Ευρώπης αρνούνται την υιοθέτηση των νέων μεθόδων οργάνω­
σης της εργασίας. Απεργίες στο εργοστάσιο του Ρενό. στα
1 9 1 2 και 1 9 1 3, στου Ντίντριχ στο Αρζεντέιγ και στου Μ πραζιέ
στο Ιβρί, στα 1 9 1 3 . Οι :ργάτες όλων αυτών των βιομηχανιών
αρνούνται το χρονομέτρημα της απόδοσής τους:
Η εφαρμογή ωυ στα εργοστάσια Ρενό απέδειξε ολοΦάνερα σε
ποια uπάνΟρωπη κατάσταση μπορεί να Φέρη τους ;ργ.τες to
σύστημα αυτό ( . . . ). Ο εργάτης γίν:ται πλiον ένα ζώο. που του α­
παγορεύεται η σκέψη και ο λογισμός. Κατανί. ένα μηχάνημα
χωρίς ψυχή, που παράγ:ι ασταμάτητα, μέχρι \J αχρηστ:υτεi
πρόωρα. και τότε θα π:ταχθci. σαν άχρηστο αντικείμενο. έξω
tπό τους rόπους εργασίας. Η μΟοδος Τέιλορ είναι αν:λέητη.
Καταδικάζει στην πείνα όλους εκείνους που πέρασαν την ηλικία
της ακμής της μυϊκής τους δύναμης>22 •
Και ο Μ rρ.ιμ στην ΕρΎατί Ζωή. 31 Murτioυ 1 9 1 3 ·
Οι δια,•οητικές ικανότητες tW' εργαζομένων απαγορεΟΟντω

243
 ! IΣTOPIA ΤΟΥ ΚΑιΗΤΑΛIΣΜΟΥ

τλtο'' στα .ργαστήρια κω τα :pγοστάσια. Ετιτρtπονtαι μό\'0'

το μτρίτσα ιωρίς μυαλό. τα αυτόματα μηιανήματι ιτό σάρκα
του εξυπηρετούν τα αυτόματα μηχανήματα ατό σίδερο και α·
τσάλι η1 .
Αλλά ο πόλεμος διευκολύνει την επιβολή των μεθόδων επι­
στημονικής οργάνωσης και εργασίας: ο στρατός ης εφαρμόζει
π ρώτος στα εργαστή ρια επισκευής των αυτοκινήτων. Και ο
Λουί Ρενό υπογραμμίζει στα 1 9 1 9, στη συγκέντρωση των ιω­
τοκινητοβιομηχάνων: <<Το ενδιαφέρον της οργάνωσης εργα­
σίας έγκειται στο γεγονός ότι επιτρ�:πει την εκτέλεση και των
πιο δύσκολων εργασιών από τα χέρια του ανειδίκευτου προσω­
πικού)). Ήδη. στα 1 9 1 8, σε μια ανακοίνωση προς τους μηχανι­
κούς της βιομηχανίας του, τόνιζε: <<Υπάρχουν σχεδόν όλα τα
απαραίτητα στοιχεία για την εφαρμογή της οργάνωσης εργα­
σίαφ. Ταυτόχρονα. Το Φυλλiδιο των Ερrοστασiωv Ρ.vό
προειδοποιούσε τους εργάτες ότι με την οργάνωση εργασίας
θα πρέπει να ενταθούν κω οι δικές τους προσπάθειες: <<Θα
πρέπει να ξέρετε ότι μόλις τελειώσει αυτός ο πόλεμος, θα αρ­
χίσcι ο άλλος, ο οικονομικός ( ... ) . Κ ι εσείς τότε θα είστε οι
στρατιώτες της π ρώτης γραμμήρ) -1 24.
Τέλος, όπως συνέβη και με τις άλλες τάξεις, η εργατική τά­
ξη αποδεκιτίστηκc στα μέτωπα του πολέμου: από κάθε δέκα
εργάτες της βιομηχανίας στα 19 l 3, ο :νας σκοτώθηκε στη
διάρκεια tου πολέμου \ 9 1 4- 1 9 \ 8 . 1�j
Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεΟού': η απόπειρα κομουνι­
στικ)ς επανάστασης στη Γερμανία, που πνίγηκε στο αίμα ( Γε­
νάρης-Μάρτης 1 9 1 9). η ουγγρική επανάσταση που κατατρο­
πώθηκε ( Ιούλιος 1 9 1 9), κι έπειτα στη Γαλλία, το σχίσμα ανά­
μεσα σε σοσιαλιστές καt κομουνιστές κατά τη διάρκεια του
Συνεδρίου της Τουρ ( 1 920). Τη στιγμή λοιπόν. που για αναρίθ­
μητους εργάτες η σοβιετική επανάσταση προσφέρει επιτέλους
στο σοσιαλισμό μια πατρίδα, το εργατικό κίνημα. στις μεγά­
λες καπιταλιστικές χώρες της Δυτικής Ευρώπης, καταντά απο­
δυναμωμένο. aπονεκρωμένο. διαιρεμένο.
"Ολες αυτές οι χώρες έχουν καταστραφεί, ακόμη κι αν μ.pι-

244
:ς βιομηχανίες γεννήΟηκαν κι αναπτύχΟηκαν χάρη στον πό­
λεμο. Γε•ικός απολογισμός: 8 εκατομμύρια νεκροί. 2,7 στη
Γερμανία. 1 . 7 στη Γαλλία, άλλοι τόσοι περίπου στη Ρωσία.
I . 5 στην Αυστρο-Ουγγαρία, 930.000 στη Μεγάλη Βρ.τανία.
1 50.000 στις Η ΠΑ. Ο ένας στους δέκα άντρες από τον ενεργό
πληθυσμό της Γερμανίας και της Γαλλίας. ο tνας στους είκοσι
της Μεγάλης Βρετανίας. Το συνολικό κόστος του πολtμου έ­
φτασε στα 32% του εθνικού πλούτου της Αγγλίας. στα 30% της
Γαλλίας, στο 22% της Γερμανίας, και μόνον το 9% των Η Π Α .
Κάθι χώρα π ο υ π ή ρ ε μέρος στον πόλεμο δη μιούργησε έ ν α τε­
ράστιο δημόσιο χρέος. Συνολικά το δημόσιο χρέος όλων των
εμπόλεμων χωρών πtρασε από τα 26 δισεκατομμύρια δολάρια
την παραμονή του πολέμου, στα 225 δισεκατομμύρια στα 1 920.
Και σ· αυτά πρέπει να προστεθεί και το εξωτερικό χρέος: Η
Μεγάλη Βρετανία δανείστηκε περίπου 4 δισεκατομμύρια. Στα
1 92 1 , η συμμαχική επιτροπή για τις αποζημιώσεις επιβάλλει
στη Γερμανία να πλη ρώσει στους νικητές 32 δισεκατομμύρια
δολάρια.
Ο δείκτης βιομηχανικής παραγωγής με βάση το 1 00 για το
1 9 1 3, γίνπαι στα 1 920:
- 1 4 1 στις Η Π Α
- 1 00 σ τ η Μεγάλη Βρετανία
- 62 στη Γαλλία και 6 Ι στη Γερμανία
Τα αποθέματα σε χρυσό των ΗΠΑ υπερτετραπλασιάστηκαν
κατά τη δtάρκεια του πολέμου, και στα 1 9 2 1 ξεπερνούν τα 2.5
δισεκατομμύρια δολάρια (αριθμός που αντιπροσωπεύει σχεδόν
τα 2/5 του συνόλου του παγκόσμιου αποθέματος χρυσού).
Επιπλέον. με την Οκτωβριανή Επανάσταση, οι ευρωπαϊκές
δυνάμεις αποκόβοντω για αρκετές δεκαετίες από μtα πολύ α­
ποδ� τική αγορά, όπου είχαν καταθέσει, πριν από τον πόλεμο,
τις επενδύσεις τους. Στη Ρωσία, το σοσιαλιστικό ιδανικό που
ενtπνευσε τφ• επανάσταση, αρνείται κdθε σχέση συναλλαγής
τόσο με τον καπιταλισμό όσο και μ ε τη Δύση . Στην Τουρκία,
μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και στη συ­
νέχεια στην Π ερσία και το Αφγανιστάν, εκδηλώνεταt ο νέος ε-

245
 ι ΙΣ"ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑ ΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Ονικιστικός δυναμισμός. Στην Αίγυπτο -κατεχόμενη χώρα από

το 1 882. βρετανικό π pοτεκτορiτο από το 1 9 1 - οι αλλεπάλλη­
λες απεργίες. τα μποίκοτάζ και οι επιθέσεις ενάντια στα τρένα.
υποχρεώγουν τη βρετανικι; κυβέρνηση νι παραχωρι;σει στα
1 922 :να είδος ανεξαρτησίας, τουλάχιστον θεωρη τικής. σύμ­
φωνα με τις βρετανικές προθέσεις. Τέλος. κατά τη διάρκεια
του πολέμου. η Ιαπωνία αύξησε εντυπωσιακά τη βιομηχανική
της παραγωγή, τις συναλλαγές της και τις κ'ισεις της στο ε­
ξωτερικό: μια νέα βιομηχανική δύναμη αρχίζει ν' ανατέλλει
στην Ασία.
Αποδυνάμωση των καπιταλισμών της Ευρώπης και ((πιφακ­
μή)) της Ευρώπης: αδύνατο ν' αποσυνδεθούν μεταξύ τους αυτές
οι δυο εξελίξεις. Στο εξής οι ΗΠΑ αναδεικνύονται στην πρώ­
τη οικονομική δύναμη του κόσμου. Η Γερμανία θα αποκατα­
στήσει τη βιομηχανική της δJναμη . Η ΕΣΣΔ και η Ιαπωνία, α­
κολουΟώντας διαφορετικούς δρόμους Οα καταβάλουν μια εκ­
πληκτική π ροσπάθεια εκβιομηχάνισης . Η Μεγάλη Βρετανία
και η Γαλλία κρατούν ακόμη τα δυνατά χαρτιά στο χέρι, χάρη
στα βιομηχανικά τους μέσα, τα τραπεζικά και πιστωτικά δί­
κτυα. τις aυτοκρατορίες τους. Όπως πολύ σωστά πρόβλεψε ο
Λουί Ρενό, την επομένη της υπογραφής των συνθηκών ειρή­
νης, ξεκινά ένας φοβερός οικονομικός πόλεμος

2. Η ρiσι rης περιόδου 1920- 1 930

Η ιστορική παράδοση Οέλει αυτή την περίοδο κομμένη σε
τίσσερις υποπεριόδους: ξαφνική και εφήμερη άνΟιση αμέσως
μετά τον πόλεμο. κρίση αναπροσαρμογής στα 1 92 1 , περίοδος
((ευημερίαρ), κρίση του I 929 και προεκτάσεις της κρίσης στη
δεκαετία του 1 930. Πολύ συχνά γίνεται διαχωρισμός των νομι­
σματικών όψεων (χρέη και διεθνείς πλη ρωμές, πληΟωρισμός)
από τις καθαρά οικονομικές (παραγωγή. εμπορικές συναλλα­
γές).
Εμείς εδώ προτείνουμε μιαν άλλη υπόθεση : κατά τη διάρ-

246
Η ΜΕΓΑΑ� ΑΝΑΤΛΡΑΧΗ

κεια της περιόδου 1 920- 1 930 υπάρχει μία και μόνη κρίση που
αν1πτύσσεται με διαφορεηκές μορφές, και. χωρίς ι .χουν :­
ξαΦανιστεί (είναι ανάγκη να το επανάλαμβάνουμε διαρκώς; ) οι
Οεμελιώδεις αντιφάσεις, μ: τις εργατικές τάξεις από τη μια με­
ριά, μ; τις επιβεβλημένες κοινωνικές δομές από την άλλη, :ί­
ναι οι αντιφάσεις ανάμεσα στους εθνικούς καπιταλισμοι)ς που
πrοσφέρουν το κλειδί της μεγάλης κρίσης της περιόδου.
Καταστροφές από τον πόλεμο; Τεράστιο δημόσιο χρέος; Ε­
ξωτερικό χρέος προς τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία: Στη
Γαλλία υπάρχcι μόνον μια απάντηση για όλα αυτά: (<Θα πλη­
ρώσcι η Γερμανίω). Η Γιιλλία άλλωστε ((είχε πληρώσω) μετά
την ήττα της στα I R 7 1 . Αλλά οι αποζημιώσεις που οφείλει να
πλη ρώσει η Γερμανία, υποχρεώνουν τους βιομήχανους αυτής
της χώρας να αυξήσουν τις εξαγωγές τους, κατά κύριο λόγο σε
άνθρακα, χάλυβα, μεταλλουργικά και μηχανικά προϊόντα. γε­
γονός που οξύνει το γερμανο-βρετανικό ανταγωνισμό.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η οικονομικι) δύναμη των
ΗΠΑ παρουσίασε εντυπωσιακή άνοδο. Το ίδιο και η πιστωτι­
κή δίιναμη. Ο.ι αμερικάνικες επενδύσεις στο εξωτερικό πέρα­
σαν από τα 3,5 δισεκατομμύρια δολάρια του 1 9 1 3. στα 6.5 δι­
σεκατομμύρια στα 1 9 1 9. ενώ εκείνες της Μεγάλης Βρετανίας
μειώθηκαν από 1 8,3 σε 1 5.7. Π α ράλληλα τα αμερικάνικα απο­
Οέματα χρυσού αυξήθηκαν από 0.7 στα 1 9 1 3, σε 2.5 δισκατομ­
μίρια δολάρια στα 1 92 1 , ενώ κατά την ίδια περίοδο τα βρετα­
νικά αποθέματα αυξήΟηκαν μόνον από 0,2 σε 0.8 δισεκατομ­
μύρια. Π ριν από την αποσύνδεση από το χρυσό. η ισοτιμiα
της στερλίνας σε δολάρια έπεσε από 4,78 (στα 1 9 1 4) σε 3,78.
το Γενάρη του 1 92 1 . Κατά συνέπεια, επικρατεί η μόνιμη ιδέα,
ότι για να ξαναβρci η στcρλίνα το προπολεμικό της κύρος σαν
παγΚ όσμιο νόμισμα, οΦείλει να καταφέρει και πάλι να ((κοι­
τάξει το δολάριο στο πρόσωπο)) (δηλαδή, να ξαναβρεί την
προπολεμική της ισοτιμία και να επανασυνδέσει τη μετατρεψι­
μότητά της σε χρυσό). Αλλά, εΦόσον η βρετανική βιομηχανία
δεν καταφέρνει να κερδίσει περισσότερα από την παραγωγι­
κότητά της σε σύγκριση μ: τους ανταγωνιστές της. η πολιτική

247
 Η IHOPIΛ ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΛΛIΣΜΟΥ

7
.Ι
ΣΧΗΜλ 1 1
ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΊΏΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΠΙΣτΩτιΚΩΝ ΥΠΟΧιΕΩΣΕΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΤΟΥ Π>ΩΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

•Σ. δισ.;αtομμίiριu δολ..ά ρια

Δ 1εριοuσια<ά στοιχεία στο εξωτερι;ό (ε1ενδύσεις στο εξωtερι:ό) στα 1 9 1 9

J απ:μuιu χροοού σ:ις "ρutι:ές tράπεζες στα 1 9 2 Ι
--- οΦειλή των διασυμμαχι<ών δανείων ""'ά τ ο τέλο; τοι ιολiμου
f---- «αιοζημειώσεις» οφειλόμενες αιό τη Γερμανiα στα 1 9 2 1 .

ΚΟΗ>μικj ΙσιQρiα ι ης Ειώrη�. �- 1 1 . Μ . Μπιt :αι z. ντε Μπερνίς. Διcιhτίς Οικο-ομ;

Πηyiς: σχήμα σύμΦω''U μ ε Σ . Σο6i. Οι:οωμι:ή Ισrορiα r η ς Γαλλiας. ι . I . Χ . Χίτο,·. Οι­

σχtπις t . Ι <ιι .. Νφt. Η φι"ση r"ιι /9!9 )ι ιφιθμοl τnιι ιχήμuτο;. κρtιει \Ο ρη·
ιν ιuv διuτάξ:ιςμηtθοος

248
αυτή ανεβάζει το κόστος των εξαγωγών. κάιει τις τιμ:ς τους α­
πρόσιτες και την εμπορικιj παλινόρθωση προβλημαηκή. Κατά
συνέπ:ια. πρ:π::ι να μ:ιωθεί η εσωη:ρική καtανάλωση και κα­
τά κύριο λόγο η εργατική αγοραστική δύναμη. πρύγμ1 που Ο·
δηγεί σε βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις.
Πλη ρωμή των γερμανικών αποζημιώσεων, επιστροΦιl στην
προπολεμική ισοημία και στη μετατρεψιμότητα της στερλίνας
σε χρυσό, και γενικότερα, προσπάθεια για την επιστροφή σ'
ένα διεθνές vομισμιηκό σύστημα βασισμένο στο χριισό. όλα
αυτά εγγράφονται σης επιδιώξεις της επίλυσης tου προβλήμα·
tοζ των διεθνών χρεών·' 26 . Όλα τα νομισματικά και πιστωttκά
προβλήματα της δεκαετίας του 1 920 χαρακτη ρίζονται από μια
οικονομική και κοινωνική διάσταση . Ο Τζ. Μ . Κέινς, ένας
προφήτης που δεν του δίνουν ακόμη πολλή σημασία. συνέλα­
βε την ουσία της κατάστασης: «Στην πραγματικότητα. η μετα­
τρεψιμότητα σε χρυσό. αποτελεί ένα κατάλοιπο των βάρβαρων
εποχών. Όλοι εμείς σήμερα, αρχίζοντας από το διοικητή της
Τράπεζας της Αγγλίας, ενδιαφερόμαστε κατά κύριο λόγο για
τη διατήρηση της σταθερότητας στις επιχειρήσεις, στις τιμές,
στην απασχόληση, και δεν είναι πιθανό ότι θα δεχθούμε πρό­
θυμα να τα θυσιάσουμε όλα αυτά, όταν θα βρεθούμε εμπρός σο
δίλημμα της επιλογής. στο βωμό του ξεπερασμένου δόγματος
που θέλει 3 - 1 7 - 1 0 1 /2 . για μια ουγγιά χρυσού>>, γράφει στα
I 923, στην Πpαyμαrει'α για μια vομισμαrιt Μεταρρύθμιση.
Κ ι όμως στα 1 925, μετά από πεντάχρονες προσπάθειες. η στερ­
λίνα ξαναβρίσκει την προπολεμική ισοτιμία της και τη μετα­
τρεψιμότητά της σε χρυσό.
Αλλά το τίμημα τjταν βαρύ: η κρίση του 1 9 2 1 π]ρε ιδιαίτε­
ρες διαστάσεις στη Μεγάλη Βρετανία: απότομη μείωση των ε­
ξαγώγών και κάθετη άνοδος της ανεργίας (I εκατομμύριο ά­
νεργοι to Γενάρη του 1 92 1 , 2 εκατομμύρια άνεργοι τον lούλιο
της ίδιας _ρονιάς). Η μείωση των εξαγωγών πλήττει όχι μόνον
τα π ρ""ϊ όντα της μεταλλουργίας και του άνθρακα. αλλά και τη
βαμβακοβιομηχανία, την υφαντουργία, τη βιομηχανία μη_α­
νημάτων (τη στιγμή που στα 1 923. οι αντίστοιχες γερμανικές

249
 Η IΣH'IA ΤΟΥ K Λ I I ITAΛ H . M O Y

εξαγωγές :παν:ρχρνται στο επίπεδο του 1 9 1 3 ) . Η αν:ργία Φέρ·

vcι σ: κατάσταση απελπισίας ιcρισσόη:ρο από :να εκατο�ιμύ·
ριο Βρετανούς εργάτες, σ · όλη τη διiρκω1 της δεκαετίας του
1 920. αλλά το 6ρ:τιινικό οικονομικό κέντρο του Λονδίνου ξα­
ναβρίσκει το παλιό του γόητρο.
Μ όλις στα 1 92R. και στο π:μπτο της προπολεμικής τιμής
του. ω γαλλικό φράγιω επιστρέφει cπίσημα στη μετατρcψι·
μότητά του σc χρυσό. Όσο για το γcρμανικό μάρκο, μετά το
κατρακύλισμα της πcριόδου ι 922· ι 92 3 . ξαναβρίσκει την ισορ­
ροπία του. χάρη στις ξ:ν:ς πιστώr.ις, κατi κιίριο λόγο βρετα·
νικές. κω μ: την ευκαιρία αναπτύσσεται και εκσυγχρονίζεται
ο Βιομηχανικός εξοπλισμός: κατά την περίοδο 1 924- 1 9 3 0. οι
ξ.νες πιστώσεις που κατάφερε 'α εξασφαλίζει η Γερμανία εί­
ναι δυόμισι φορές μεγαλύτερες από τις πολεμικές αποζημιώ­
σει; που πλή ρωσε, πράγμα που της επιτρέπει. όχι μόνον να
προμηθευθεί άΦθονες πρJη:ς ιJλες. αλλά και να δημιουργήσει
tνα απόθεμα σ: χρυσό και συνάλλαγμα και να αναπηίξει τις ε­
πενδιJσεις της στο εξωτερικό127.
Ο τεράστιος όγκος των διεθνών χρεών επέβαλε για την εξό­
φλησή τους μια τρομακτική ανάπτυξη της παραγωγής και των
διεθνών συναλλαγών. γιατί μόνο έτσι θα μπορούσαν να εξοι­
κονομηθούν τα απαραίτητα χρήματα. Κι όμως οι υπεύθυνοι
της οικονομίας προτίμη σαν να .πιστρέψουν σ' ένα νομισματι­
κό σύστημα βασισμένο στο χρυσό. πράγμα που παγίδεψ. τις
βρετανικές συναλλαγές και έκανε ευάλωτη κάθε χώρα που βρι­
σκόταν σε αδυναμία να ισοσκελίσει το ισοζύγιο πληρωμών
της. Ταυτόχρονα. εκείνη την εποχή, κανtνα πιστωτικό κtντρο
δεν επιδίωξ: να αναλάΒει την ευθύνη του συνόλου: οι αμερι­
κάνικες τράπεζες παρέμεναν διστακτικές, ενώ το Λονδίνο,
στην προσπάθεια ν' αναλάβει τον παλιό ηγετικό του ρόλο, δε
διέθετε την αναγκαία δύναμη . Ο Σ. Π. Κάιντελμπεργκ κάνει τη
σωστή διάγνωση της κατάστασης γράφοντας:
Η uστάΟcια του δι:Οvούς οικονομικού συστήματος ήtα' uποτ.λ.­
σμu της ανικανότητας της Αγγλίας και της παραίτησης τωv
Η Π Α v' uvuλά6ouv τις εuΟι)ν.ς της στuΟ:ροποίησης σ; τρ:ις κ:-

250
Η Μ IΤ Λ Λ Η Λ - \ Τ Λ Ρ Λ Χ Η

Φαλωώδεις τομείς: α) στη διοτj ρηση μιας σχετι:ά U\'Οιχτής α­

γορίς γιιι τα ψnορ:ι'ιμιΗιι nοιι αργούσαν να 6potΛ' αγορωτη:ς. 6)
στην nαροzιi μαt:ροnρόθεσμων nιστιiισεων. :αι Yl στον nερωρΙ­
σμό tι]ς :κωσης της κρίσης. Κuτ: το 1 9ο ιιιώνα. η ιισtίΟ:ιιι ωι
διεθνούς οικο'ομικού συστήματος είχε αποκατασταθεί από την
Λyγλίu. που :ξασφάλισε τη σταU:ρότητi του μ:χρι το 1 9 1 3 . Αλ­
λά στα 1 929. η Λyγλiα δεν jταν σε Οέση να κά\'ει κάη τέτοιο.
εηiι οι Η ΠΑ ιφνήΟηt:α\'. Κω τJη:. :Φόσο\' κιίΟε χψα καταnιά­
στηκ: με τη• nrοστασία των δικών της συμφερό\•tω'. το γcνικό
παγκόσμιο συμφέρον υΠΟ\'Ομει'ι θηκε t:αι μαζί του τα ιδιαίτερα
συμφέροντά του κάUε .Uνovς χωριστύ: 12�.
Μέσα σ· αυτό το εξαιρετικά εύΟραυστο διεΟνές πλαίσιο. α­
ναπτύσσονται οι διάφοροι εΟνικοί καπιταλισμοί. ακολουΟώ­
ντας ο καΟένας το δικό του δρόμο: ο βρετανικός, παγιδευμένος
ανάμεσα στη μαχητικότητα της εργατικής τάξης που αρνείται
να πλη ρώσει το τίμημα των Ουσιών. και στο γρονθοκόπημα
των ξένων βιομηχανικών ανταγωνιστών του. ο yερμανικ6ς.
σψπαγής. δυναμικός. .πεκτατικός. υποστηριγμένος από την .­
Ονική Οέλή ση να ξεπεραστεί το τίμημα τηζ ταπείνωσης. ο γαλ­
λικός. πιο κατακερματισμένος : αρά ποτέ. ανάμεσα στη μεγά­
λη βιομηχανία και την ανθηρi βιοη;χνία, ανάμεσα στην cπαρ­
χιώτικη η ρεμία και την αυτοκρατορική πcριπέτcια. ο αμcρι­
κάνικος. συνcπαρμένος από τη φρ:νίτιδα της μαζικής πιφαγω­
γτ;ς. της μαζικής κατανάλωσης. των συνωστισμών και της κερ­
δοσκοπίας. κι έπ.ιτα όf.Οι ΟΙ άλλοι : Οι διάφοροι ευρωπαϊΚΟί
καπιταλισμοί. ο γιαπωνέζικος. οι καινούργιες παραγωγές των
11νέων χωρ.Jν11 που ο παγκόσμιος πόλεμος τους πρόσφερε την
πρώτη ευκαφία.
Η πάλη στις ξένες αγορές οξι'J ν:ται : :τσι. ενώ η στερλίνα
ξαναβρίσκει τη μετατρεψιμότητά της σε χρυσό, οι βρετανικές
εξαγωγ�: ς μ.ιώνονται ανάμ.σα στα l 924- 1 926. και στην περίο­
δο 1 9 2 7 - 1 929 παραμένουν κάτω από το επίπεδο του 1 924. Οι
γαλλικές εξαγωγές ευνοούνται από την υποτίμηση του φρά­
γκου, κατά την πρώτη πενταετία, αλλά στη συνέχεια. με την
:ιστωτική σταθεροποίηση του 1 926 κω την επανασύνδ.ση με
το χρυσό στα 1 928. αρκ.τοί τομ.ίς .ξαγωγών παρουσιάζουν

251
 Η ΙΣΤΟΡΙΛ ΊΌΥ Κ Λ ΙΙ ΙΤΑΛIΣΜΟΥ

κάμψη 1 �. Το γενικό αποτέλεσμα της πάλης είναι ότι οι παλωί

καπιταλισμοί υποχωρούν εμπρός στο δυναμισμό των καινούρ­
γιων.
"Ετσι. :εριορίζονται aσφυχτικά οι διέξοδοι προς την εξωτε­
ρική αγορά. Την ίδια ε:οχή, ο αμερικάνικος καπιταλισμός,
γνωρίζει μια εξαιρετική :ερίοδο συσσώρευσης και ε:έκτασης.
και το ίδιο, σε μικρότερη κλίμακα, συμβαίνει με τους ιω:ιτα­
λισμούς της Ια:ωνίας, της Γερμανίας και της Γαλλίας ... Α:ό
την άλλη μεριά όμως, η κρίση :ου συγκλονίζει την :αγκόσμια
γεωργική παραγωγή από το τέλος του πρώτου παγκόσμωυ πο­
λέμου -υπερπαραγωγή, πτώση των τιμών, πτώση του εισοδή­
ματος των καλλιεργητών- περιορίζει και μιαν άλλη ουσιαστι­
κή διέξοδο των βιομηχανικών προϊόντων. Κατά συνέπεια, η
κατανόηση της μεγάλης κρίσης του Μεσοπολέμου nροκύ:τει
από τη μελέτη της παραπάνω οικονομικής πραγματικότητας
και όχι από τις περιπέτειες της χρηματικής κερδοσκοπίας, που
προτείνa ο Τζ. Κ. Γκαλμπράιτ.3w

ΚΑΗ.ΝΟΜΗ ΤΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΝ ΞΑΓΩrΏΝ

ΊΏΝ ΗΙΟΜΙiΧΑΝΙΚΩΝ Ί .ΟIΟΝΤΩΝ

191) 1929 1937

Μ . Βρ: ω νία
Γαλλία 3C.2 22,4 20,9
HnA 1 2, 1 !0,9 5.8
Γερμανία 1 3 .0 20.4 19,2
Ιαπωνία 16.6 10,5 2 1 ,8
uπόλοιπrς 2.3 3.9 6.9
1 5 ,8 2 1 .9 25,4

10 10 10

nιrj: Χ . ΜιΙ"'�όΦ. Η cιο�ιt τοu /μιε'ισιιμοιί.

252
 Η κρίση αποτ;λ:i μω χρόνια κατάσταση για τι) Μεγάλη
Βρετανία. σ· όλη τη δΙάρκεια της δ:ιω.τίας του 1 920. Rρίσκc­
ται :πίσης σ: λανΟάνουσα κατάσταση σ· όλες σχ:δόν τις iλ­
λες "απιταλιστικCς χώρες. και ε"δηλώνεται απότομα. στο η:­
λος της δ::κ ιcτίας. κατιi κι·φ ιο λόγο στις ΗΠΛ και στη Γαλ­
λία. Η κερδοσκοπία και ο πανικ)ς της Ουόλ Στριτ λ:ιτούργη­
σΗν σαν καταλUτης της αμΕρικανικής οικο\·ομικι]ς κρίσης.
Από την επομένη. η συγκλονιστι"ή είδηση και ο τραπεζικός
.:α ι πιστωτικός αντiκτυπός της στον κόσμο. καΟώς και τα κα­
ταστροφικά αποη:λCσμοτα για τι; αμερικάνικες εμπορικές συ­
ναλλαγές. επιτάχυναν σ: κάθc χcίφα. τις κρίσεις που 6ρiσιω­
\'ταν ήδη σε λιινΟ.νουσα μορΦιi i στη Φάση της εξέλιξτiς
τους.

· ι νας κατακερματισμένος κόσμος

Στα 1 929, ο δcίκtης αξιών σης ΗΠΑ κυμαινόταν γUρω στα 200-
2 1 0 . Στα 1 932 i:cσc στα 30-40. Οι τιμές όλων τ' ψπορ:ψίτων
μcιώθηκαν ταυτόχρονα κατά 30-40'%. cvώ σε ορισμένες αγορές οι
τιμές μειώθη"υν ακόμη περισσότερο. Στις "υριότερες 6ιομηχα\'Ι­
>ές χώρες του κόσμου. η παραγωγή μειώθη>ε κατά ]0-50" u· φ•ά­
λογιι μ: την περίπτωση. ενιl η αξία των παγκόσμιων .μπορικών
συναλλαγών του 1 932 δtν ι": φτασ: ούτ. στο tνι τρίτο της αντί­
στοιχης του 1 923. Το ΔιtΟνtς ΓραΦ:ίο Εργασίας υπολόγισ: στα
1 933 κάπου 30 t>ατομμύρια ανέργους σε όλο τον κόσμο ( ... ). Πο­
τέ άλλοτε δεν είχε συμβεί κάτι παρόμοιο. Η περίοδος 1 929- 1 932
είναι τα χρόνια της μεγάλης ύΦεση;. η ι
Εφόσον στα πλαίσια του κάθε ::θ νι"ού καπιταλισμού, εξα­
ντλείται σταδιακά το ιδιαίτερο, κατά χώρα, πρότυπο της μετα­
πολεμικής συσσώρ:υσης, εΦόσον η καηiσταση χ::ι ροτερεU::ι
μέσα σ' ένα διεΟνές πλαίσιο που στερείται από ένα σταθερό
σύστημα διεθνών πληρωμών, κι εΦόσον ο προστατευτισμός
περιορίζει ασΦυχτικά την προώθηση των συναλλαγών. οι
Η Π Α πλη ρώνουν πριiηες το τίμημα της <<Μεγάλης Κ ρίσης>�.

25 3
 Η ltTOPlΛ ΤΟΥ ΚΛl"l lΤΛΛlΣΜΟΥ

I . Πρώτα ι Αμεpι j; . . Πρώτα οι <μπίζvερ>!

Την επομένη του Π ρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. οι Η Π Α
αντιπροσωπ:ύουν αναμφισβήτητα τ η ν πρώτη οικονομική δύ·
ναμη στον κόσμο. Το εθνικό πρ όϊόν πέρασε από τα 33 δισεκα­
τομμύρια δολάρια του 1 9 1 4. στα 61 δισεκατομμύρια το 1 9 1 8. Ι­
διαίτερη α•άπτυξη παρουσιάζ:ι η βιομηχανία, που στο :ξής
αρχίζει να κυριαιχεί στον κόσμο, σε πολυάριθμους τομείς: 72
εκατομμύρια τόνοι σιδηρομεταλλεύματος, στα 1 9 1 7, 555 εκα­
τομμύρια τόνοι άνθρακα, 60 εκατομμύρια τόνοι πετρελαίου,
στα 1 920 (τα 213 της παγκόσμιας παραγωγής), ηλεκτροπαραγω­
γή ίση μ' εκείνην ολόκλη ρης της Ευρώπης, 40 εκατομμύρια
τόνοι χάλυβα, στα 1 920 (περισσότερο από το 1 /2 της παγκό­
σμιας παραγωγι)ς). προώθηση των νέων βιομηχανιών: αυτοκί­
νητο, ηλεκτρικός :ξοπλισμός, χημικά προϊόντα. Αν. παρά τη
δυναμική του ανάπτυξη, ο αμερικάνικος εμπορικός στόλος δεν
ξεπερνά ακόμη το βρετανικό, το αμερικάνικο εμπόριο εκμε­
ταλλεύτηκε ης ανάγκες και τις δυσκολίες των άλλων χωρών
για να φτάσει στα 1 920 σ' ένα επίπεδο ρεκόρ: περισσότερα
από 5 ε:ατομμύρια δολάρια οι εισαγωγές, π:ρισσότερα από 8
εκατομμύρια δολάρια οι εξαγωγές. Και αν οι ξtνες :π:νδύσεις
των Η Π Α περιομίζονται ακόμη, στα 1 9 1 9, κάτω από τις μισές
·:ης Μεγάλης Βρετανίας (6,5 προς 1 5,7 δισεκατομμύρια δολά­
ρια), το απόθεμα σε χρυσό φτάνει στα 2,5 δισεκατομμύρια δο­
λάρια στα 1 9 2 1 και οι πολεμικές πιστώσεις προς τους Συμμά­
χους είναι της τάξης των 12 δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Επιπλ;ον, η αμερικάνικη στρατιωτική επέμβαση υπή ρξε α­
ποφασιστική για την έκβαση του πολέμου. Η συμμετοχή του
προέδρου Ουίλσον στη Δtάσκεψη για την ειρήνη κω ο ρόλος
που έπαιξε εκεί, συμβάλλουν σημαντικά στην ανάδειξη των
Η Π Α , στην πρώτη βαθμίδα των παγκόσμιων δυνάμεων.
Αλλά η αμερικάνικη Γερουσία αρνείται να :πικυρώσει τη
Συνθήκη των Βερσαλιών και απορρίπτει το αίτημα για τη συμ­
μετοχή των Η Π Α στην Κοινωνία των Εθνών, που στην ίδρυσή
της συνέβ1λε αποφασιστικά ο πρό.δρος Ουίλσον. Στις εκλο-

254
Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΑΤΛΡΛΧΗ

γές του 1 9 1 8, οι ρεπουμπλικάνοι κερδίζουν την πλειοψηφία

στη Βουλιl των Αντιπροσώπων και στα 1 920 :κλέy:τuι πρόε­
δρος ένας ρεπουμπλικάνος, ο Ου. Τζ. Χάρντινγκ. Στη Οέση
των ιδανικών της δημοκρατίας και της διεθνούς συ•εργασίας
που εμπνέαν την πολιτική του Ουίλσον, ο Χάρτινγκ αντιπρο­
τείνει τον έξαλλο cθνικισμό: ((Η εμπιστοσύνη που τ ρέφω για
την Αμερική μας. καθιστά άχρηστη τη σιJσταση ενός σιιμ6ου­
λίου από ξέ•;ς δυνάμεις, για να μας υποδείξουν πού βρίσκεται
το καθήκον μας. Μ πορείτε, αν θέλετε, να χαρακτηρίσετε την
πεποίθησή μου εθνικό εγωισμό, αλλά εγώ πιστεύω ότι πρόκει­
ται για γνήσιο πατριωτισμό. Σώστε λοιπόν πρώτα την Αμεp!­
κι) 1 ΣκεΦτείτε πρώτα την Αμερική! Λναδείξτε πρώτη την Αμε­
ρική1>>Β2.
Πρώτα η Αμερική! Οι Η Π Α αρχίζουν από Εδώ κι εμπρός να
προστατεύονται από τα ξένα εμπορεύματα ( I 922) κι από τους
μΕτανάστες ( 1 924), έστω κι αν πρόκειται για έναν λαό μετανα­
στών. Οι αμερικάνικες τράπεζες, ακόμη κι αν έχουν ήδη ξεκι­
νήσει τη διεθνοποίησή τουςη3 δεν αισθάνονται ότι μπορούν ή
πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη του παγκόσμιου συστήματος
πλη ρωμών. Έτσι, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1 920, η
αμερικάνικη ανάπτυξη θα στη ριχθεί κατά κι)ριο λόγο στους α­
μερικάνικους πόρους και στις αμερικάνικες αγορές.
Πρώτα η Αμ:ρικ]! Αν ο αμερικάνικος καπιταλισμός έχει
πάρει ήδη τις διαστάσεις ιμπεριαλισμού. στόχος του παραμέ­
νει, κατά κύριο λόγο, η αμερικανική ή πειρος. Με τον πόλλμο
χαλάρωσαν οι δεσμοί ανάμεσα στο βρετανικό και καναδικό
καπιταλισμό, κι έτσι ο Καναδάς π:Φτει ει"> κολο θύμα της αμε­
ρικάνικης επιρροής: στην περίοδο 1 904- 1 9 1 4 . υπήρχαν στα
χ�: ρια της Μεγάλης Βρετανίας. οκτώ Φορές περισσότερα κανα­
δικά ομόλογα παρά στις Η Π Α . ΑντίΟετα. στην περίοδο 1 9 2 1 -
1 930, τα καναδικά ομόλογα στις Η Π Α είναι είκοσι φορές πε­
ρισσότερα από εκείνα που βρίσκονται στη Μεγάλη Βρετα-

Στο εξι)ς, ο Καναδάς και η Λατινική Αμερική αποτελούν

τους κύριους χώρους επ.νδυσης των αμερικάνικων κεφαλαίων.

255
 Η ΙΣτΟΡΙΑ ΤΟΥ K A Π ITAAIIMOY

Και ειδικά στη Λατινική Αμερική ασ:ίται ο παρ:μβατι·

σμός και η κυριαρχία των Η Π Α , η διπλωματία του δολάριοu
και η πολιτική του «χοντρού ραβδιούΗ με πρόσχημα το σύνθη·
μα: ((Η Αμερική στους Αμερικάνους)) (βλ. πίνακα Ν ο 28).
Πρώτα η Αμερικί! Κατά τη δεκαετία του 1 920 οι ΗΠΑ γνω­
ρίζουν μιαν ανάπτυξη χωρίς προηγούμενο και μια εκπλη(τιΚή
ευημερία. Το κι)ριο βiρος της όλης προσπάθειας βέβαια Οα το
Φέρ:ι στους ώμους της η αμερικάνικη εργατική τάξη . Κατά τη
διάρκεια του πολέμου ο αριθμός των Αμερικανών εργατών έ­
Φrασε στα 1 3 εκατομμύρια (με 6.3 εκατομμύρια ειδικευμένους)
Από το 1 9 1 3 ως το 1 9 1 9 το πραγματικό εισόδημα των εργατών
μειώθηκε. Η ημερήσια απασχόληση των οκτώ ωρών αναγνω·
ρίστηκε βέβαια. αλλά απ:ίχε πολύ από τη γενικcυμ:νη εφαρ·
μογή της. Από την άλλη μεριά, η περίφημη οργάνωση της ερ­
γασίας αγγίζει τα όρια της ανθρώπινης αντοχής. Η κόπωση

ΠI Ν Α ΚΑΙ Ν σ 2�

ΤΡΛΠΕΖΙΚΛ VΠΟΚΛΤΛΣΤΗΜΑΤΛ
ΚΑΙ ΛΜ:ΡΙΚΛΝΙΚΕΣ .ΠΕΝΔ ΥΣΕΙΣ ΣτΟ ΕΞ!ΠΕΡΙΚΟ

αμεp. ιιnεζι:: unο:ιταστήματα εnενδύσεις Jto εξωτερικό*

1918 /919 1914 1940

Λατινική Αμερι<ή Jl " Λατινι"ή Αμtρι"ή 4.0 4.0

Υιερiνtιες κtήσεις ΗΙΑ 4 8 Καναδάς '·' 3,8
Ευρώπη 26 16 Ευρώ ι η 1.9 2.0
18
ι
Ασία ο Ατίι 0.6
0,7
JtόλΟιΙQ ο υΙόλοιΙ;; 0.4

σι)·ολο 61 89 σύνολο '·' 1 0.8

•σ: δισ. δολ:pια

Πηi;: Χ Ιuγ:τόΦ. U\�ιΦ. πpοηy. : α

256
Η ΜΕΓΑΛ1 ANATΛ'AXI

και η αγωνία για την απώλεια χρόνου πολλαπλασιάζει τα ατυ­

χήματα: 2 εκατομμύρια εργατικά ατυχήματα σε ετήσια βάση,
στις αρχές της δ:καετίας, κι από αυτά τα 20.000 θανατηφόρα.
Π ριν από τον πόλεμο. το αμερικάνικο εργατικό κίνημα ήταν
το λιγότερο οργανωμένο σε σύγκριση με τα κινή ματα των ω,.
λων καπιταλιστικών χωρών. Τιiψα οργαν)νεται κι αρχίζει να
αμύνεται αποτελεσματικi. Η αντίδραση καραδοκεί. Η ομο­
σπονδιακή παρέμβαση δtασπά την απεργία των ανθρακωρύχων
;νάντια στους συνδικαλιστές, τους σοσιαλιστές και τους αναρ­
χικούς. Η παρέμβαση της δικαιοσύνης, και κατά κύριο λόγο
του Ανώτcρου Δικαστη ρίου, παγώνει την εφαρμογή ψηφιόμέ­
νων κQινωνικών νόμων (αφορούσαν. κατά κύριο λόγο, την α­
πασχόληση των παιδιών). Επιπλέον, αρχίζει να εφαρμόζεται
το σύστημα των διορισμένων και ελεγχόμενων από την εργο­
δοσία συνδικάτων: στα 1 927, πολλές μεγάλες επιχειρήσεις πα­
γιδεύουν μέσα σ' αυτά τα πλαστά συνδικάτα πάνω από I ,4 εκα­
τομμύριο <ωπαδούς». Ακολουθεί η ((μαλακιά» μέθοδος: παρα­
χώρηση μετοχών στους εργάτες (περισσότεροι από Ι εκατομ­
μύριο γίνονται έτσι �φέτοχοι)>) και πατερναλισμός (παραχώρη­
ση κατοικιών, σχολικά προγράμματα, αναψυκτή ρια, ιατρικ]
περίθαλψη, διακοπές ((παραχωρημένες)) από την επιχείρηση
αλλά πάντα με τον κίνδυνο να <�αναβληθούν)) προσωρινά ή
αόριστα). Μέθοδοι που απέδωσαν προς όΦελος της εργοδο­
σία,. αν κρίνει κανείς από τη συρρίκνωση του εργατικού κι­
νήματος: 4 εκατομμύρια μέλη στην Αμερικάνικη Ομοσπονδία
Εργατών, στα 1 920, αλλά 3 εκατομμ"φια στα 1 929 και μόνον
2.5 εκατομμύρια στα 1 9 3 2 .
Με τις συνθήκ:ς αυτές, έ ν α μέρος της εργοδοσίας προχωρεί
στην .επιστημονική οργάνωση της εργασίας (τεϊλορισμός) και
στην ερyσία της <<αλυσίδας>• (Φορντισμός). Γράφει ο Ου. Σ
Μίτσελ: <<Από το 1 9 2 1 κι έπειτα η επιστήμη τέθηκε. καλύτερα
από κάθε άλλη φορά, στη διάθεση και στην ηπη ρεσία της 6ιο­
μηχανίαφ3JS. Οι εφαρμογές αυτές αφορούν κατά κύριο λόγο
τις μ::γ άλες βιομηχανίες, που αν δεν αντιπροσωπεύουν το σύ­
νολο της αμερικάνικης βιομηχανίας. βαρύνουν πάνω της απο-

257
 Η IΣTΩ'IA ΤΟΥ Κ Α ΙΙΠ"ΑΛΙΣΜΟΥ

φασιστικά. Π ρόκειται για τη Στιλ Κ ορπορέισον, που η συμμε­

τοχή της στην εθνική παραγωγή χάλυβα ((πέΦη:ιη στα 1 929
στο 40%. εξαιτίας της ανάπτυξης της Μπέτλεχεμ Στιλ και της
Ρεπάμπλικ Στιλ. για την αυτοκινητοβιομηχανία. που κυριαρ­
χcίται από τις Φορντ, Τζένcραλ Μότορς και Κ ράισλερ. για
την η λατροβιομηχανία, όπου δεσπόζουν η Τζένcραλ Ελέ­
κτρικ και η Ουέστιvγκχάοuς, και για τη χημική βιομηχανία,
όπου κυριαρχεί η Ντι ΓΙον και δυο συγκροτήματα που γ:ννή­
Οηκαν μέσα στον πόλεμο ((ψωρά του πολέμου»). η Αλάιcντ
Σέμικαλ & Ντάι και η Γιούνιον Καρμπάιτ & Κάρμπον.
Ο συγ::ε ντρωτισμός της βιομηχανίας πραγματοποιείται α­
μέσως μcτά τον πόλcμο και σ' όλη τη διάρκεια της δεκαετίας
του 1 920: στα 1 929 καταγράφονται 1 245 συγχωνcύσεις. Έτσι.
((στα 1 930, οι διακόσιες μεγαλύτερες εταιρείες :λεγχαν σχεδόν
τις μισές από τις αξίες που δεν βρίσκονταν στις τράπ:ζες (πε­
ρίπου το 38% των επενδεδυμένων σε επιχειρήσεις κεφαλαίων),
εισπράτταν το 43.2% των εισοδημάτων των βιομηχανικών ε­
ταιρcιών και διcυθύνονταν από δύο χιλιάδες άτομωιη6. Τέλος.
τρcις τίπεζ:ς κupιαρχούν: Τσέιζ Νάσιοναλ Μπαvκ. Νάσιο­
ναλ Σίτι Μ πανκ της Νέας Υόρκης και Γκάραντι Τραστ.
Όλες αυτές οι μεγάλες επιχειρήσεις βiζουν σε εφαρμογή,
για πρώτη φορά σε τόσο μεγάλη κλίμακα, την <(εκλογίκεuσψΙ
της παραγωγής σε κάθε τομέα:
Η μ ηχανοrοιΊιση κω. προπίντων. η ιντικατάσταση της ανΟι­
πινης εργασiας κω της aτμομηχανής (που συγκριτικά απ:ιτοιJσ:
ακόμι] έναν μεγiλο αριΟμό από εργατικά χέρια) από τα ηλεκτρι­
κά μοτέρ: στα 1 9 1 4. τα 30% των μηχανημάτων παροχής ;ν.ρy:ιας
για ιι βιομηχανία ήταν ηλεκτρικά μηχανήματα με συνολική ι­
σχύ 9 εκατομμύρια ίππους. Στα 1 929, το 70/0 των μηχανημiτων
παροχιjς ενέργειας ήταν ηλεκτρικά και αντιπροσώπευαν συνολι­
κά 36 εκατομμύρια ίππους. Η Π!ποποι'rισιι των προϊόντων σ: πε­
ριορισμένη ποικιλία ειιν αποδοτικού τUπου: σια 1 900 υπήρχαν
55.000 διuφορετι:ά είδη ηλε:τρικJν λαμπτήρων. Στα 1 923 υπήρ­
χαν μόνο 342 είδη .
Ο rpογpαμμ αrισμός rης εpγασι'ας σε όλα τα εργοτάξιο. μικρά ιj
μεγάλα: η αγορά των πρώτων ιιλών. ο ρJΟμός :ργασίας. ι :yι-

258
Η Ι ΕΓΛΛΗ ΛΝΛΤΛ'ΛΧΗ

σηι δυνατή εκμετ.λλcυση των δυvατοηiτωv των μι:ανημάτων.

όλα αυτά ρυθμίζονταν με κάθε λεπτομέρεια από το πρόγραμμα
παριyωyής.
Η αλυσιδωrrj rαραγωγί. που ξεκίνησε από τη μ:θοδο των σφα­
γείων του Άρμουρς του Σικάγου (όπου τα πτώματα των χοίρων
ιφέμονtαν σε μια κι·ούμεvη αλυσίδα, του τα μετέΦ:ρε ψπρός :
κάθε εργάτη για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. μέχρι να εκτε­
λ:σει ο καΟt:vας ένα αποκλειστικό και διαρκώς :παναλαμβανόμε­
'0 καθήκον επεξεργασίας). επεκτάθηκε σύντομα στην αυtοΚ'η­
το6ιομια•ία, στην ηλεκφοβιομηχινία, στην παριyωyή ψυ­
γ:ίων και γρήγορα και σ:: άλλους τομ::ί ς
Η οργάνωση rωι rραΦει'ων. όπου ::Φ αρμόστηκαv οι ίδιες αρχές
μ: στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας του απισχολούμ;νοιι
προσωπικού. και με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη αποδοtικότητα
της ερyασίας. Η7.
Αλλά ο «Φορντισμόςι> δεν εισήγαγε μόνον έναν νf: ο τρόπο
οργάνωσης της εργασίας. Παράλληλα έφερε ΚΙ ένα vεο πρότυ­
πο rης παραγωγής rov καπιrαλισrικού εμπορεύματος (με ανώ­
τερους σχετικά μισθούς για μια μερίδα της εργατικής τάξης,
και με εντυπωσιακl αύξηση της παραγωγικότητας χάρη στη
μαζική παραγωγή και την «εκλογίκευσψ> της παραγωγής) και
της uλοποiησης της αξι"ας πο ; παράγεται με τοιι τρόπο ό
(χiρη στην ανάπτυξη της μαζικής κατανάλωσης. που διευρι·ι­
νεται πλέον σ' ένα τμήμα της εργατικής τάξης, που το βιοτικό
της επίπεδο αρχίζει πλέον να προσεγγίζει εκείνο των μεσαίων
στρωμάτων). Αξίζει τον κόπο να δούμε από κοντά τη διαδικα­
σία που ακολούθησε για την εφαρμογή του το νέο αυτό πρότυ­
ποηι.
Αν η παραπάνω περιγραφή των σφαγείων του Σικάγου
προσφ�; ρει μια Ι<αίσθηση)) του συστήματος εργασίας με <<αλυ­
σίδωι. ο Χένρι Φορντ είναι ο άνΟρωπος που προχώρησε στη
συστηματική οργάνωση αυτού του τρόπου παραγωγής. ΚάΟε
εργάτης στέκεται σε μια Οέση, και δεν κουνιέται καθόλου από
εκεί. γιατί <<η μετακίνηση με τα πόδια είναι αντιαποδοτικψ>,
όπως επαναλάμβανε ακοι"φαστα ο Φορντ. Χάρη στην «uλιισί­
δωι τα αντικείμενα έρχονται εμπρός στον φyάτη και κάΟε ερ-

259
 Η JΠOPJA ΤΟΥ KMJJTAΛJΣMOY

γάτης επ:μβαίν.ι πάνω τους κάνοντας μία απλούστατη κίνηση.

ή δυο. ή -το πολύ- τρ:ις. Στη χαλυβουργία του Χάιλαντ Παρκ.
τα 95" 0 των εργαζομένων ((Είναι ειδικευμένοι να κάνουν μόνον
μία κίνηση. που και ο πιο ηλίΟιος άνθρωπος θα μπορούσε να
μάθ:ι να την κάνει μέσα σε δυο μέρερ>Η9. Στα 1 926, τα 79%
των απασχολουμένων στα εργοστάσια Φο ρντ. δε χρειάστηκαν
περισσότερο από μια βδομάδα εκπαίδευση ς.
Το σύστημα της αλι)σίδας, αναλύοντας σ; ακραίο βαθμό το
.ργο για την παραγωγή οποιουδήποτε προϊόντος και επιβάλ­
λοντας ων ίδιο ρυθμό εργασίας σε όλους τους εργάτες. είχε
σαν αποτέλεσμα την εντυπωσιακή άνοδο της παραγωγικότη­
τας. Για παράδειγμα, το ιφοντάρισμω> ενός μαγνητικού ρότο­
ρα. αν γινόταν από έναν ειδικευμένο εργάτη. απαιτούσε είκο­
σιπέντε λεπτά της ώρας. Αντίθ:τα, με μια ιιαλυσίδα)) :ίκοσι-εν­
νέα ιιειδικευμένωνΗ εργατών, που ο καθένας εκτελούσε μόνον
μία φάση ωυ «μονταρίσματορ>, ο χρόνος μειώΟηκε στα δεκα­
τρία λεπτά της ώρας. Στη συνέχεια. με την επιτάχJνση της κί­
νησης της αλυσίδας. ο χρόνος του (<μονταρίσματος>> μειώθηκε
στα πέντε λεππί, με αποτέλεσμα η παραγωγικότητα να πεντα­
πλασιαστεί. Βέβαια, κάθε εργάτης ήταν υποχρεωμένος να κά­
νΕι την ίδια κίνηση κάθε δέκα δευτερόλεπτα και στη διάρκεια
της εννιάωρης ημερήσιας απασχόλησης να επαναλάβει πάνω
από τρεις χιλιάδες Φορές την ίδια ακριβώς επέμβαση πάνω σε
τρεις χιλιάδες μαγνητικούς ρότορες.
Όπως α Τσάρλι Τσάπλιν στους Movrέpvouς Καιρούς, πολ­
λοί είναι οι εργάτ:ς που δεν αποδέχονται το νέο σύστημα και
αρνούνται να το εξυπη ρετήσοuν με τον έναν ή με τον άλλον
τρόπο: οι αδικαιολόγητες απουσίες από την εργασία όπως και
η ξαφνική <ιεξαΦάνισψ> των εργαζομένων. αρχίζουν να παίρ­
νουν τεράστιες διαστάσεις. Στα 19 I 3, 1ψέσα σε έναν χρόνο, έ­
γινε π ρόσληψη 53 .000 ατόμων για την κατάληψη 1 5.000 θt­
σεων»0. Την ίδια χρονιά, το εργοστάσιο. για να καλύψει τις
1 00 καινούργιες θέσεις απασχόλησης αναγκάστηκε να προσ­
λάβει διαδοχικά 963 εργάτες341 . Απελπισμένος. ο γραμματέας
Ένωσης εργοδοτών τοu Ντιτρόιτ. δηλώνει : ι<Τα εργοστάσια

26Q
Η Μ ΕΓ Λ Λ Η A N ATA'AXH

κατάντησαν rωριτιδαποΟήκες. η κατάσταση .χει γίνει εκρη­

κτική ( . . . ) . Κάτι πρέπει να κάνουμε))Ι41.
Αυτό το ιικάtο) το βρήκε και το εφάρμοσε πρώτος ο Χένρι
Φορντ. Την εποχή αυτή, που στην αυτοκινητοβιομηχανία τα
ημερομίσθια κυμαίνονταν από 2 ως 3 δολάρια. ο Φορντ απο­
φασίζει, από την 1η Γενάρη 1 9 14. να πληρώνει 5 δολάρια και
να μειώσει ηι διάρκεια της ιργάσιμης μέρας από 9 σε 8 ώρες.
Π ρόκειτuι για την πιφίφημη Μέρα rωv 5 Δολαρiωι, που δεν
άrηησε καθόλου να κάνει το θαιΊμα της: οι ((εξαφανίσεις>} των
εργατών πέφτουν κάτω από το 0.5% κuι το ίδιο συμβαίνει και
μi τις αδικαιολόγητες απουσίες. Οι εργάτες σχηματίζουν ου­
ρές έξω από τα γραφεία πρόσληψης προσωπικού των εργοστα­
σίων Φορντ. Η παραγωγή παρουσιάζει απότομη άνοδο:
200.000 αυτοκίνητα στα 1 9 1 3 , 500.000 στα 1 9 1 5, 1 εκατομμύριο
στα 1 9 1 9. 2 εκατομμύρια στα 1 923, πάνω από 5 εκατομμύρια
στα 1 929. Το κόστος μειώνεται με αποτέλεσμα η βασική τιμή
του περίφημου μοντέλου «Τ)) (που συνέχισε να παράγεται μέ­
χρι το 1 927) να «πέσει>) από τα 1 950 στα 290 δολάρια. ((Η κα­
λύτερη εξοικονόμηση χρή ματος που έκανα ποτέ, ιlταν όταν
καΟιέρωσα το οκτάωρο και πλήρωσα με πέντε δολάρια τη μέ­
ρα. Και εξοικονόμησα ακόμη περισσότερα όταν το πλήρωσα
με έξι δολάρια}>343• Π ράγματι, από την !η Γενάρη 1 9 1 9 . ο
Φορντ πληρώνει 6 δολάρια η μερομίσθιο, και από την I η Δ:­
κtμβpη 1 929. 7 δολάρια.
Αλλά ο Φορντ δε στοχεύει μόνον να εξασφαλίσει μερικές
χιλιάδες πειΟαρχημένους και πιστούς εργάτες. Βλέπει ακόμη
μακρύτερα σπέρνοντας το διχασμό και τη διαφοροποίηση
στους κόλπους της εργατικής τάξης. Καταρχήν τροφοδοτεί τις
διακρίσεις ανάμεσα σ· εκείνους που δουλεύουν «για το Φορντ))
·
και στους ιιάλλους>ι. Στη συνέχεια. :πιβάλλει μια πρόσθετη
διάκριση ανάμεσα σ· αυτούς που εισπράττουν τα ιι5 δολάρια))
και σ' εκείνους που δεν είναι (ακόμη) σε θέση να πληριΟούν
τόσο πλουσιοπάροχα. Γιατί. από τα «5 δολλάρια τη μέρωι. ε­
ξαιρούνται:
- οι εργάτες που δεν tχουv συμπληρώσει έξι μήνες στο ερ-

261
 Η ΙLΤΟ"ΙΑ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΛΑIΣΜΟΥ

γοστάσιο.
- οι φyίτες :ou δ:ν tχoov συμπληρώσ:ι το 2 Ι ο :τος της
ηλικίας τους,
- οι γυναίκες (εφόσον Οα παντρευτούν και ο· αΦfισου\' τη
δουλειά).
Επιπλέον. επι6άλλπαι μια ιιηθική συμπεριφορά>>: στους .ρ­
yiτες του Φορντ απαγορει'Jετuι να καπνίζουν. να πίνουν. να
παίζουν zαρτιά. να συχνάζουν στα μπαρ . . . Μ ' άλλα λόγια, η
iψέρα των 5 δολαρίων" είναι ένα όργανο ελέγχου και ιι\'τρεσα­
ρίσματος>ι31.
Επίσης. οι «κιλοί ερΊάτες» του Φορντ πρέπει νι Φτιiσουν σ·
:να ωωλό επίπεδο» κατανιλωσης (ώσπ να γίνουν κω πελiτ.ς
των εργοστασίων Φορντ) και να κάνουν iιωραία παιδιά>> (ώστ.
να προσφέρουν στο μέλλον ιιγεροδεμένα» χέρια για τα εργο­
στάσια Φορντ). Αλλά ας αφήσουμε τον ίδιο τον Χένρι Φο ρντ
να μ11ς μιλ)σ:ι γι' αυτά:
Κακοπλι1ινοντας τους ανΟρWπους. προετοιμιζοιψε μιιι γενιά ιι­
ποσιησμ:νων και υποανάπτυκτων παιδιών. τόσο από σωματική
όσο κι ιπό ηθική άποψ η . Θα είναι μια γενιά εpγατι>ν αδύναμων
στο σώμα και στο πνεύμα, που Ou αποδειzΟούν ανωωδοτικοί ό­
ταν θα έρθει ο καιρός να πιάσουν δουλειά σω εργοστάσιο. Σε τε­
λική ανάλυση. η βιομηχανία Οα πληρώσ:ι το λογαριασμό 45 .
Η επιτυχία μας εξαρτάται ως ένα σημείο από αυτό που πλη ρώ­
νοψ:. Αν πληόνουμ: καλά. αυτό το χρήμα ξοδ:ι):ται. lλουτi­
ζει tους μεταπράτες. τους εμπόρους λιανικής. τους τεzνίτες και
τους κάθε λογής εργάτες. κι αυτή η ωημερία μεταφράζεται σε
αύξηση της ζήτησης των αυτοκι,·ήτων μαςΙb.
Στα 1 929, μια στατιστική μελέτη που έγινε ύστερα από πα­
ραγγελία tης εταιρείας Φορντ. απέδειξε ότι στο Ντιτρόιτ. στις
1 00 cργατικές οικογένειες, οι 98 διέθεταν ένα ηλεκτρικό σίδε­
ρο. οι 76 μια ραπτομηχuν1; . οι 51 ένu ηλεκτρικό πλυντήριο. οι
49 έναν φωνογράφο. οι 47 ένα αυτοκίνητο, οι 36 :ω ραδιόΦω­
νο και οι 21 μια ηλεκτρική σκούπα. Στα 1 929. κυκλοφορούν 23
εκιηομμύρια αυτοκίνητα στις Η Π Α (δηλαδη 19 για κάθε 1 00
κατοίκους. ενώ την ίδια χρονιά υπήρχαν μόνο 2 αυτοκίνητα
στους 1 00 κατοίκους της Αγγλίας και της Γιιλλίας). Την επο-

262
1 M o 'AΛH ΑΝΛΤΛΡΛΧΗ

χή εκείνη. μαζί με τη βιομηχανία ελαστικών. εξαρτημάτων.

β:νζίνuς και επισκευών. πάνω από 4 :κατομμύρια άνθρωποt α­
πασχολούνται γύρω από το αυτοκίνητο. Παράλληλα αναπτύσ­
σεται η κατασκευή δρόμων και αυτοκινητόδρομων και η ά­
ντληση του πετρελαίου. Οι πόλεις διογκώνονται και η κατα­
σκευή κατοικιών σημειώνει μια χωρίς προηγούμενο ανάπτυξη .
Ανάλογη π ρόοδο σημΙώνουν τα ηλ::κ τρικί είδη και το τηλέ­
φωνο, ενώ η παραγωγή η λ::κ τρικής ::ν έργειας διπλασιάζεται
μέσα σε δέκα χρόνια.
Από τη μια μεριά, στυγνή εκμετάλλευση της μ.γαλύτερης
μερίδας των εργατών σύμφωνα με τις μεθόδους που ίσχυαν
πριν το 1 9 1 4 (χαμηλοί μισθοί, κτηνώδης συμπεριφορά, σύστη­
μα ερyοστασι'ου και σύστημα ιδρώrα). κι από την άλλη, μαζι­
κή παραγωγή, «εκλογικευμένψ) οργάνωση της εργασίας. υψη­
λοί μισθοί για μια μικρή μερίδα εργαζομένων. κuι κuτά συνέ­
π.ια μαζι; κατανάλωση που ένα μέρος της απορροφά η εργα­
τική τάξη : αυτές είναι οι βάσεις της αμερικάνικης «:υημερίαρ)
της δεκαετίας του 1 920:
- αύξηση κατά 90% της βιομη χ ανικής παραγωγής, ανάμε­
σα στο 1 92� και 1 929.
- επενδύσεις που ξεπερνούν, το ίδιο χρονικό διάστημα, το
20% του ακαθάριστου εθνικού π ροϊόντος,
- αι)ξηση κατά 47% της παραγωγικότητας της ωριαίας .ρ­
γασίας, στη δεκαετία του 1 920 (ενώ αντίστοιχα για τις π ρώτες
δυο δεκαετίες του αιώνα η αύξηση αυτή ήταν 1 7% και Ι 1 %) .
Έ ν α α π ό τα συνθήματα τ ο υ Κάλβιν Κούλιτς, τ ο υ ρεπου­
μπλικάνου π ροέδρου που εκλέχθηκε στα 1 924 ήταν: «Η μεγα­
λύτερη επιχείρηση της Αμερικής είναι οι επιχειρι)σεις)).
Αλλά το π ρότυπο αυτό εξαντλείται στα τέλη της δεκα:τίας
τοiι 1 920. Γιατί ακόμη κι αν έχει γίνει αποδεκτό χάρη στο «κα­
ρότο)) των υψηλών μtσθών του Φορντ, που επιτρέπει την π ρο­
σέγγιση σ: μια μ.ρίδα της κατανάλωσης, η δουλειά στην «α­
λυσίδα>) παραμένει εξαντλητική . και η γοητεία των π ρωτοπο­
ριακών ιδεών του Φορντ εξανεμίζεται. Τα ποσοστά της παρα­
γωγικότητας αρχίζουν να εμφανίζουν κάμψη. Τα στη ρίγματα

263
 Η ΩΙΊΑ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΑIΣΜΟΥ

της αγοράς διαβρώνονται. ΕπιπλCον. η κρίση στη γεωργία. με

την απότομη πτώση των τιμών και των εισοδημάτων, π:ριορί­
ζ:ι ένα πολύ σημαντικό τμήμα της απορρόφησης. Οι ξέ•ες α­
γορές είναι αντικείμενο ενός οξύτατου ανταγωνισμού. Κατά το
δεύτερο εξάμηνο του 1 929, τα κέρδη της αυτοκινητοβιομηχα­
νίας πέφτουν κατακόρυφα. Η κερδοσκοπία στο χρηματιστήριο
οργιάζει από τη δίψα του άκοπου κέρδους. Π ρόκειται για τη
σπειροειδή κατωφtρεια της κόλασης. Στο βάθος βρίσκεται η
κρίση .
Οι Αμερικάνοι οικονομολόγοι, γοητ::υ μtνοι από την ευημε­
ρία της δ;κω:τίας δεν πίστεψαν ποτέ ότι ιlταν δυνατόν να ε­
πέλθει η κρίση . Ο Ί ρβινγκ Φίσερ γρiΦει στα 1928: «Σε καμιά
περίπτωση δεν πρόκειται να συμβεί ένα κραχ>Ι. κω. στα 1 929·
«ενδεχόμενα να προκύψει κάποια μείωση στις τιμές των μετο­
χών. αλλά δεν πρόκειται να γίνει καταστροφή». και στα 1 930:
«υπάρχουν άριστες προοπτικές για το άμεσο μέλλον>>. Και η
Οικονομική Εταιρεία του Χάρβαρντ, το Νοtμβρη του 1 929:
1�είναι απίθανο να συμβεί μια κρίση παρόμοια μ' cκείνην του
1 920- 1 9 2 1 >>. και το Γενάρη του 1 930: �ωι σχετικές .νδείξεις μας
διαβεβαιώνουν ότι η χειρότερη Φάση της κρίσης πέρασε)). και
το Νοtμβρη του 1 930: <�βρισκόμαστε πλέον στο τέλος της ύΦε­
σηρ>, και τον Οκτώβρη του 1 93 1 : «:ίναι πολύ πιθανή μια στα­
θεrιοποίηση στα σημερινά .πίπ:διυ>·147•
Οι χονδρικές τιμές. σχετικά σταθερές από το 1 922. και μ.
μια ελαφριά κάμψη μετά το Ι 925. μειώνονται κατά το ένα τρί­
το ανάμεσα στα 1 929 και 1932. Οι δείκτης της βιομηχανικής
παραγωγής. που με βάση το 1 00 για την τριετία 1 923- 1 925. έ­
φτασ. στα 1 26 το Μάη του 1 929, πέφτει ξαφνικά στο 105 το
Μάη του Ι 930, στο 89 το Μάη του Ι 93 Ι , και στο 62 το Μάη του
\ 9 3 2 . Ο αριθμός των ανέργων, που φτάνει τα τρία εκατομμύρια
στα 1 930, θα ξεπεράσει τα έξι εκατομμύρια στα 1 93 1 , τα δέκα
εκατομμύρια στα 1 932 και τα δεκατρία εκατομμύρια στα 1 9 3 3 .
Η παραγωγικότητα περιορίζεται σ τ ο 23% ανάμεσα σ τ α 1 929
και 1 9 3 3 . Οι μισθοί μειώνονται, σύμφωνα με τα στοιχεία. κατά
το ένα τρίτο ή το ένα τέταρτο, μέσα στην ίδια πενταετία. Εκ-

264
1 1 ΜεΓΑΛII \NATAI'AXII

Φriζο•τας την iποψη μιας μερίδας της αμερικάνικης εργοδο­

σίας. ο Μέλον. υπουργός Οικονομικών του προtδρου Χούβ:ρ.
διακρίνει τη Ι<θ:τικτi» όψη του δράματος: ι1Ο λαός Οα δουλέψει
σκληρότ:ρα και η ζωή του θα γίνει ηθικότερψΙ� Ο ίδιος ο
Μέλον εκφράζει με τον τρόπο του τον <<εκκαθαριστικό)) χαρα­
κτήρα κάθε καπιταλιστικής κρίσης: «Ρευστοποιήστε τοJς ερ­
γάτες. ρcυmοποι ή στε το κεφάλαιο. ρευστοποιήστε tοΙJς α­
γρότες . . . ΙΙ Ι9 .
Χρειάζετιι επίσης προστασία ιπό τους ξtνους ανταyωνι­
στtς: στα 1 9 3 0 ψηφίζετω ο σχ.τικός νόμος του Χόλεϊ-Σμουτ.
Οι .ισοyωγές πέφτουν από τα 4.4 εκατομμύρια δολάρια του
1 929 στο 1 . 3 του 1 9 3 2. ενώ οι εξαγωγές περιορίζονται από τα
5.2 εκατομμύρια του 1 929 στο 1 .6 του 1 9 3 2. Κι ωστόσο, οι
ΗΠΑ διατηρούν τα 215 του παγκόσμιου αποθέματος χρυσούΗ0.
Στα 1 9 3 2 . ο πρόεδρος Χούβερ χάν;ι τις εκλογές από το δη­
μοκρατικό υποψήφιο Φράνκλιν Ν τ. Ροι)ζβελτ. Χρησιμοποιώ­
ντας κατά κόρο το νέο μέσο μαζικής επικοινωνίας, το ραδιόΦω­
νο, ο Ρούζβελτ καταγγέλλει τη <<βιομηχανικl δικτατορίΦ•.
τους ιιβασιλιάδες της οικονομίαζ}>, το «νέο δεσποτισμό•>. Επι­
κρίνει τη ρεπουμπλικάνικη διακυβέρνηση και αναγγέλλει μια
νέα πολιτική : ιΙΚατακρεουργημCνοι στο βωμό της πολιτικής
ΦιλοσοΦίας της π ροηγούμενης κυβέρνησης. οι πολίτες αυτής
της χώρας στρtΦονται τώρα προς :μάς αναζητώντας την ελπί­
δα. ΖητοιJν την ισότητα στην κατανομή του εθνικού πλούτου.
Ορκίζομαι να προσφέρω στον αμερικάνικο λαό το ι<Νιου
Ντίαλ». το νέο σύμφωνο, αυτό που περιμένω>. Εκλεγμένος
από ένα ευρύτατο φάσμα ετερογενών ψήφων �νότιοι συντηρη­
τικοί δημοκρατικοί, δυσαρεστημένοι αγρότες, συνδικαλιστές.
άν;ργοι , μαύροι, θρη σκευτικ:ς και εθνικές μειονότητες� ο
Ροίiζβελτ δεν είχε ιδέα για το περιεχόμενο του ιιΝιου Ν τίαλ>ι.
Αλλά το επεξεργάστηκε σταδιακά. με ρεαλισμό και αποφασι­
στικότητα. στηριγμένος πάνω στις κοινωνικές δυνάμεις (το
συνδικαλιστικό κίνημα) που του επέτρεψαν να αντιπαλέψει τις
αντιδράσεις (που τις εκΦράζανε. κατά κύριο λόγο. οι ανασταλ­
τικές ή ακυρωτικές αποΦάσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου).

265
 Η α : Τ Ο Ρ Ι Λ ΤΟΥ K A I \ I T Λ Λ I Σ I Q Y

1 πολιτικ ιl του αναπτύχΟηκε σε τρεις δυναμικές γραμμGς:

- Αναδιοργάνωση και αναζοωγόνηση των τομέων της βα­
σικής Οραστη ιιότητας: τρiπΕζ;ς, κυριολ:κτικί διαλυμένες με­
τά την φuπ:ζικιl κρίση των uρχΟν του 1 9 33 . βιομηχανία, με
τον περίφημο Νόμο για την Ανάκαμψη της ΕΟνικιlς Βιομηχα­
νίας ( Ν Α Ε Β ) τον Ιούνη 1 9 33 . γεωργία. με το Ν όμο για την Α­
γροηκιl Σταθεροποίηση (ΝΑΣ) το Μάη l 9 33 . η λεκφι.--ιl ::ν έρ­
γεια. με το Νόμο του ΤGv:σι Βiλ:ϊ, το Μiη 1 9 33 . και το Ν όμο
για τις Εται ρείες Κοινής Ωφέλειας. το 1 9 3 5 , και τις μεταφο­
ρές. με το Νόμο Έκτακτης Λνάγκης για τους Σιδη ρόδρομους.
το 1 9 33 και το Νόμο για τις Χ:ρσαίες Μεταφορές. to 1 940' 5 1 .
- Αποκωάσταση της :υνοϊκής θέσης των Η Π Α στι1ν πα­
γκόσμια αγορά: ;γκατ.λ:ιψη της μετατρεψιμότη τας σε χρυσό
( 1 9 Απρίλη 1 9 33 ) . στuδιωοl υποτίμηση του δολαρίοο σ: σχέ­
ση μ: τσ χρυσό και πολιτική διμερών εμπορικων συμφωνιών.
πάνω στη βάση του Νόμου Λμοι βαίωv Εμπορικών Συμφωνιών,
του 1 9 3 4.
- Τtλος. κι εδώ ακριβώς tγκειται η ουσία και η Ηξiιι του
��Νιου Ντίιιλ)). αναζήτηση :ν6ς ν:οu κοινωνικοίι mφβιβα­
σμοι). που στα πλαίσιά του θα μποροιΊσαν να εναρμονιστοι}' οι
κυριότερες κοινωνικές δυνάμεις. Δεν έχει βέβαια πρόΟεση να
ανατρέψει τον καπιταλισμό: ((Χάρη στη δική μου διακυβέρνη­
ση σώθηκε το σύστημα του ιδιωτικού κέρδους και της ελεύΟ:­
ρης επιχείρηση ρ) ·1 �2 • διακη ρύσσει ο ίδιος κατά την προεκλογι­
κl κστρατείu τοιJ 1 9 3 6. Αποβλέπει μόνον νι :πιβ.λ:ι κάποιες
μ:τuρροθμiσ:ις στις uντιδρuστικόη:ρες δυνάμεις και στα εγωι­
στικότερα συμφέροντα.
Έτσι, στα :λαίσια του Ν Α Ε Β , ε:ιβάλλει στους εργοδότες
μια σειρά από διατάξεις καθαρά κοινωνικού περιεχομtνου: απα­
γορεύεται η εργασία των παιδιών, επιβάλλεται η βδομάδα των
σα ράνω ωρών στα γραφεία και των τριανταπέντε ωρών στη βιο­
μηχανία. ορίζεται ο κατώτερος μισθός (40 σεντς την ώρα στη
βιομηχανία, 1 2- l 5 δολάρια τη βδομάδα σε όλες τις άλλες δου­
λειές). Ο Ν Α Ε Β αναγνωρίζ:ι το δικαίωμα των :ργαζομtνων να
οργανώνονται ελεύθερα και να εκλέγουν τους εκπροσώπους

266
1 ΜΗ A Λ II Α Ν Α I " Λ ' Λ λ Η

τους. διάταξη :ou εtι·όησε την α\•άττυξη του συνδι:αλισμοιί. Η

αντίδραση όμως :αραδο:εi και αρνείται την εφαρμογή του
ΝΑ.Β. Στα \ 9 3 7. οι απ;ργοi 1νuγ:iζονται από τα πράγματα. σε
μια ευρύτατη :λίμu:α, να προχωρήσουν σε :ατuλήψ;ις εργο­
στασίων. Ταυτόχρονα το Ανώτατο Δι:αστήριο των ΗΠΑ κη­
ρύσσει αντισυνταγματι:ό τον ΝΑ.Β. Ο Ρούσβ:λτ αντ:πιτίθ:­
ται μ: το Νόμο Μέτρων για τη Δικαιοσύνη στην Εργασία, όπου
:παναλαμ6άνει τις περισσ)Η;pες δια:ξεις του Ν Α Ε Β :αι απuι­
τ:ί τη γρήγορη ψήφισή του:
Για μας ή ρθε ο καιρός \'α πάρουμε νCα μ:φα ώστε να γκρεμίσοu­
μ. τα σU\•ορα ποιJ φριiζοιJV την κοινωνική πρόοδο ( ... ). Το έ•α
τρίτο του πληUuσμού μας. που η συντριπτική πλ.ιοψηΦία τοιι Η­
πασχολείται σηι γεωργίu και στη βιομηχuνία. τρέφεται άσχημα.
ντύνεται άσχημα. στεγάζεται άσχημα ( ... ). Μιu δημοκρατία που
ζει αnό την εργασία της και Cχει aυτοσεβασμό. δεν αναγ\mρίζει
καμιά δικαιολογία στην :κμ:τiλλ;Jση των παιδιών . :ιινέναv οι­
κονομικό λόγο σtην αισχροκCρδ:ια του μισθού των εργατών και
σηιν ωίξηση των ωρών εργασίας ω .
Παριίλληλα, εξαγγ�:λλ:ι προγρiμμιηα για μεγάλα δημόσια
έργα. δημιουργεί ένα σύστημα 'ηαμείων εργασίας>� για ορι­
σμένες καtηyορίες ανέργων. κυ:λοΦορεί ομόλογα για την ιω­
τασκ:υή φτηνών εργατι:ών :ατοι:ιών. Στα 1 9 3 6. ο Νόμος για
την Κ οινωνική Ασφάλιση, ::ξ ασΦαλίζ::ι στους εργάτες με μα­
φόχρονη μισΟωτή απασχόληση ασΦάλ::ι α αν::ρ γίας και σύ­
νταξη .
Στην ίδια περίοδο αuξιiνονται οι εγγραφές στα σuνδικάτuΝ_
Εμφανίζεται ένα νέο σύστημα συνδι:αλισμού. όπου οι εργάτ.ς
οργανώνονται κατά επιχείρηση :α ι όχι :ατά :πάγyελμα. όπως
ίσχυε παλαιότερα μ: την Αμερι:άνι:η Ομοσπονδία Εργασίας.
Το νtο σύστημα των συνδικάτων κατά επιχ::ί ρηση οδηγ::ί στη'
ίδρυση του Κοyκρtσου Βιομηχανικών Οργανώσεων, στα 1 9 3 5 .
Σ τ α 1 9 3 8. το ΚΒΟ, με τέσσερυ εκατομμι)ρια εγγεγραμμένους.
ξεπερνά κατά πολιJ τοuς συνδικυλιστές της ΑΟΕ. Ωστόσο, .να
τμήμα tης εργοδοσίας συνεχίζει το σuστηματι:ό πόλεμο ενά­
\'τtα στα συνδι:άtα: ιδιωτι:ές aστυνομίες, απεργοσπάστες.
σπιούνοι που εισχωρούν στα σωματεία. παρακολουΟι)σεις :αι

267
 1 � O ' I A Η)Υ ΚΑΙΙΙΙΛΛΙΣΜ)Υ

ιπ:ιλ:ς σε βάρος των συνδικαλιστών (που κλιμακώνο,·ται από

το ξυλοκόπημα στο δρόμο μ;χρι τφ· uνατίνuξι1 ι: δυναμίτη
των γραΦ:ίω,· της οργίνωσης ή της κατοικίας του συνδικαλι­
σηl). χρήση σεpίΦιδων και ποuλημένω' δικαστώ\'. : .ά. Αλλά
το Οάρpος. ω πcίσμα "αι η αλληλcγγύη της σuλλο'(ι:ής σι;ν­
δι"αλιστι:ιίς δράσης αποδίδcι: στα 1 937, μετtί τις μεγiλες ι­
πεpγίcς στην Τζένφαλ Μότορς Kll την Κρtίισλφ. το ΚΒΟ α­
ναγνωρίζεται σαν επίσημος συνδικαλιστικός ε:πρόσω:ος και
ι;πογράΦει μια συλλογικι; σύμβαση εργασίας για την αυτο:ινη­
τοβιομι :ανία. Ο Φορντ αρνήΟη"ε να συμμορφωθεί μέχρι το
1 94 1 . Στη σιδη ρουργία. η Στιλ Κορπορέισων, ιινuΟεωρ'τιtς
την παραδοσια"ιi της πολιτικιί . υπογράΦ:ι συλλογικ:ς συμ­
βάσεις μ: το Κ ΒΟ. τις σιψβιίσ:ις π οι; οι <ων:ξ.ρτητοι)) βιο­
μιjχανοι αρνούνται για πολλά χρόνια α"όμη να παραδ:χτούν
και νι σΕβαστούν.
Το << Ν ιου Ν τίαλΗ δcν (UtάΦερε να βάλει σε (ίνηση τον τε­
ράστιο μι αανισμό συσσιΟρcυσης του αμερι"άνι"ου "rιταλι­
σμού, πράγμα που το πέτυχε στη σιJνέχcια ο πόλεμος . Η ανcρ­
(iα υποχιιρησ:. αλλά στα 1 940 υπή ρχ: ακόμι1 :νu 1 0'Ό ανέρ­
γων. Αλλά η μέση διriρκεια ιφγασίας μειώΟη:ε σημιντικά.
από πενήντα σε σαρίνω περίπου ώρες τη βδομάδα. Οι πραγ­
ματικοί μισθοί των εργαζομένων αυξήΟηκαν. Οι συλλογικές
συμβίσ:ις κ.λιιψα\' στιιδιακί ':να πολ'ι μ:γciλσ μέρος των το­
μ:ων παρα{ωγής. Και. τ:λικιi. η ;πίδρασι1 του «Νιου Ντίαλιι
στον αμ:ρικάνικο καπιταλισμό uναλύετω ως :ξιlς:
- οδήγησε μια μεγάλη μερίδα της εργοδοσίας νu ωιοδ:·
χΟεί συμ6ι6α'μούς που απέβλεπαν στην Ε\'σωμάτωση του συ­
νόλου της εργατικής τάξης στο σύστημα της "αtανάλωσης.
- ιινέφεψε την παλιά ρεπουμπλικιίνικη ιφ:l: «Λιγότερη
κυβέρνηση στις επιχειρήσεις. περιπσότ ερ:ς :πιχcιρτίσειςστην
κυβ�: ρνησηΙι, καθιΕρώνοντας την «Καpποφ6ρα συνΕpγιισίω' α­
νάμεσα στην κυβέρνηση και τις επιχειριΊσεις.
Γιατί. από τη στιγμή που. «ό,τι είναι καλό για tιl\' Τζέν:ραλ
Μότορς είναι καλό κω για την Αμ:ρcκl'' τότε το ιιΠρώτα η
·
Αμ;ρικψι μ:ωφρiζ:τω: ιιΠpfrl οι . . . μπ;:ς!η.

268
Πρώτα η σ:pλ ι'vα .
Στον ιη·τίποδα της ανόδοιι της ιψ:ρικiνιο]ς διJ,·ιιμης. βρi­
σκ.τιιι η αποδυ·άμωση της Ευρώπ η ς . Αποδυνάμωση που Οiγει
κατά κύριο λόγο τους δυο παλαιόπροuς καπιταλισμούς το
βρετανικό. που κυριάρχησε στον κόσμο κατά το 1 9ο α ι ώ\'U.
.:α ι το γαλλικό. που δεν κιηίΦι:rε ποτέ ν1 ξεπ:ρι:σι:ι τις ι:παρ­
χιιικ:ς κω αγ ροτικι': ς ρίζ:ς τοι. Κ ω οι δυο. uμ:σως μ:ηi τη
λιlξη του π ρώτοι παyκ)σμιου πολ:μοιι. ι:πιδόΟι]καν στην απο­
κατάσταση τ η ς ισχύος των νομισμάτων του;. όργανα και συ­
νάμα σύμβολα τ η ς δύνα11i ς τους. που κλιjUη κε 'α πλι] ρώσει η
r.ργαtική τάξη με το �ιόχΟο της και οι λαοί των αποικιών με τις
π ρώτες ύλες και τα πλοιΊτη τοιις.
Η βρ:τιινική οικονομί1. υιοΟ:τιίινως απ6 τ]' ι:πομ:νη του
πολ:μου την πολιτι κιi της :παωφοράς t]ς ση:ρλίνας στην
π ροπολεμική τ η ς ισοτιμία κω στη μετατρεψ ιμότιμά της σε
χρυσό. κλονίστηκε συΟέμελα από την κρίση του 1 920- 1 9 2 1 κι
έμεινε. κατά κάποιο τρόπο. απολιUωμέν η . σ· όλη τη διάρκεω
της δεκαετίας. Ο Κέινς :πέκρινε απ:ρίΦ ρtστιΙ τις σιι\•:π:ι:ς
αυτιlς της πολιτικής
Η:λτιιΙ\'σντας τη συνιλλιιγμιιτική δι:Ο\'Ιi uξίιι της στ:rλi,·α; :ω
.παvαΦtρο,•ηiς tr]' στην προπολεμι:i1 της ισοτψίιι ιε το .rυσil.
01 στιγμj που η ισοτιμiιι αιιτή σιiμ:rιι Οι πrι π:ι \'tι βriσκ:τω
:
κατά 1 0",. μι:ιωμ:νη, σημαί\'t:Ι ότι :άUε φορά που (άνοψε μω
πιληση στο εξωτι:r•(6. ciτ: ο ξέ\'ος uγοριΗΗΙl.; Οιι πr:π:Ι ,.,,
πλιl ]i.ι•:ι (ιιΗi )",, n:ρωσ6τ:ρο το δι.:ιi του νόμισμα. είτc όη c­
μείς θα πρtπ.ι \'U πληρω•όμuστc κατά 1 0"., λιγότφσ σω δικιi
μιις νόιιισ�ιιι. Πrιiγμα που μας πηβιίλλ:ι \'!I μι:ιώσου1ιε .:α rά 0" ..
ης τψtς σι: σrιρλi\·.ς. του άνΟρα(α. ωι> σiδι1rου. των Ιlιι.ιίσ­
σιων μεταΦοl\• . :αι (ΙiΟ; ίλλου βρ:τιινικιηΊ πρσϊιiησς ή υπηι,ι:­
σίας. γιατί διuφορηι (ιί παύουμε \'U εiμιιστε ιt\·ταγωηστι .:ο ί στη
διεθ,•ή αγορά ( . . . ). Κατιί σιινtτεια. η τολιτι(Ιi της βελτίωσης ΙΟΙJ
νομiσμιιηΊς μας. που :ισήγαγr. ο κ\φιος Τσόρτσιλ επιβάλλει μιιι
ιιciωση των ιιισθ<.ι'' σε όλους τους ωμι:ίς. (ιttιί διίο σ:λίνι γιΗ
(ΙίΩ: στ:rλί\'Η ( ... ). Λλλιi η Ιt\'ΙΗίμηση δ. μεtώΙ'Ι «ιtιιtόμιιτιι.•
τους μισθούς. Τοuς nεrι(όπτει διιιμέσοιι της ω·.ryίιις (. .) (Ut

269
 1 I Σ Q ' I A Τ) Υ Κ Α IΙΙ I Α Λ I � 1 0 γ

πρέπει νcι ν<rt: ποντω !tοί πuυ εvUαρρύ\·ουν την ύΦεση στη\·
προσπιiUειά τους \'U ακριβιjνουν tι]\' αξία rου χρήμωός μιις�"
Από τη μεριά του. προη:ίν;ι μια δωφορετική οικονομικi
πολιτικιi :
Σήμ;ρu. για ν α cπα\•CλUουμε στη\' ευημερία. οΦείλο: ν α ιιοΟ:­
ηiσουμε μιαν εύκολη ιολιτι.:ή . Π ρ:ιcι να cνUαρρύνουμε τους ε­
ιιχ:ιpη ματίες \'U δημιοιργτjσοtι\' :αινούργιες μο,•ιίδ;ς πιφηγω­
γής και ν' αωπτύξοιιν :αινοι·φγι.ς δριιστη ριότη η:ς. αντί \'U τους
ιιιο0ιφριίνοιψ:1'_
Στα 1 925. η στερλίνα επανέρχεται στην προπολεμική της ι­
σοτιμία κω αποκαΟιστά την μετατρεψιμότητά της σ; χριισό.
Αλλά το τίμημα για την εργατική τUξη είνω πολτ βαριi!
Από "1" :πομ:νη τοιτ πολ�:μοιι η φγατική τάξη επιδείηuε
έναν ιδιαίτερο δυ\•ιφισμό. μ: ιι οκτώ εκατομμύρια συ,•δικαλι­
σμ;νους και με έω εργατικό κόμμα. που από εκλογές σε εκλο­
γ}:ς. συνέχισε να αυξάνει τη δύναμή του σε βάρος του Φιλ;­
λεύΟερου κόμματος. Αλλά η εργοδοσία δεν ;ίνuι αποφασι­
σμtνη να κάνει υποχωρήσεις και συσπΕΙρώνεται στις τάξεις
του πανίσχυρου συντηρητικοι) κόμματος. Η εφημερίδα Τάιμς
γρίΦ:ι στα 1 929. γιιι την ηντιμ:τώπιση της απεργίας των σιδη­
ροδρομικών: « Π ρόκειται για έναν νέο ολοκληρωτικό πόλεμο.
όπως ιlταν εκείνος με τη Γερμανία)). Παρόλα αυτά. στα 1 920 οι
σιδη ροδρομικοί. αν και δεν καταΦtρνουν να πετύχουν την ;­
θνικοποίηση των σιδηροδρόμων. π;τοχ1ίνοιιν νι τους παρα­
χωρηθ;ί η βδομάδα των σαρuνταοκτι> ωρών και μια υποτυπώ­
δης αύξηση στους μισθούς. Αλλά iδη ξεσπά η κρίση του
1 920- \ 9 2 1 και ιαζί της αυξάνεται κατακόρυφα ο αριθμός των
ανέργων: I εκατομμύριο το Γενάρη του 1 9 2 1 . 2.5 εκωομμιίρια
τον Ιούλη της ίδιας zρονιάς. Η ανεργία πλήττει τους μισοιJς
εργiτες της μεταλλουργίας και το :νυ τρίτο των ιφγαζομ}:,·ων
στα ναυπηγεία. Οι ιδιοκτήτες τω\' ορυzείων εnιδ:ώκου\' τη
μείωση tω· μισΟών. σε ορισμένες περιπτώσεις μtχρι και 3 5 " σ
Το εργατικό κίνημα προσκρούει στο πείσμα της εργοδοσίας
(λοκ-άουτ) και της κι;β:ρνησης, που δηλώνει ότι :i11 «απο­
φασισμένη ν' αντιμετωπίσει μια κατάσταση ανάλογη με εμΦU-

270
1 ΜΕΓΛΛI ΛΝΛΤΑΡΛΧΗ

λιο πόλεμο>) και στέλνει στρατεύματα ενάντια στοιJς ανέργους

και τους απεpγοίις. Το :rγατικό κίνημα διασπάται. π:φτ:ι Οιί­
μα της αναποφασιστικότητας της ηγεσίας του. και τελικά υπο­
κύπτει. Η ::ρ γατικιi κυβέρνηση μ:ιοψηφίας του 1 924 δ:ν :ίναι
σ: θ�ση να προχωριjσcι σ: κοινωνικές μΗαρρυθμίσ:ις. Μ;
την επαναφορi της μ:τατρcψιμότητας της στερλίνας σ: χ ριJ­
σό, η εργοδοσία απαιτεί μια νέα μείωση τω\' μισΟών. με απο­
τέλεσμα μια νέα μεγάλη απ:ργία των ανΙJρακωρύχιι)• ( 1 926).
Το Γενικό Συμβούλιο των Εργιηικών Σωματείων παίρνει την
απόΦαση να υποστηρίξει τους ανΟρακωριίχου; μ: το όπλο της
γ:νικής απ:ργίας. Αλλά η σuντη ρητικι) κυβέρ,·ηση π:ρνι.
στην αντ:πίΟεση μ' ένα βασιλικό διάταγμα που κηριίσσ:ι τη
χώρα σ: «κιιτίσταση :κτακτης ανtίγκηρι και 11 γενικιi απερ­
γία παράνομη. Για .λλι1 μιι Φοριί. το εργαtικό κίνημα δια­
σπάται και οδηyείτuι στην ιΊττα, μ: tίμεσο αποτέλεσμα τον
κλονισμό της εμπιστοσύνης των ι:ργαζομ:νων προς τα σ!\·δι­
κtίτu. Ο αριθμός των συνδικαλισμένων εργατών :φη:ι κιiτω
ιπΊ τα πέντ: εκατομμύρια
Στ1 1 927. οι συντη ρητικοί ;νισχιJου\' τη Ο:ση τους μ: την
ψήφισΙ] ενός νόμου που περιορίζει τα συνδικαλιστικά δικαιώ­
ματα: απαγορεύεται το δικαίωμα της απεργίας στους δημό­
σιους υπαλλrίλους. που δεν μπορούν στο εξής να συμμετ:χουν
στο Γε\'tΚό Συμ6οιJλιο των ΕργωικιJν Σωμιπ:ίων. ωγο·
ρ:ΙJοντιιι οι ιιπ:ργί;ς σι�ιπ αριiσωσης. απuγορεύοvται οι απερ­
γί:ς που uπο6λ:πουν να ασκ11σοι' πίεση στην κυβέρ\•ηση. κη­
ρύσσ.ται παράνομη η γεvικι; απεργία. η άσκηση του δικαιώ­
ματος της απεργίας γί•εται κάτω από αυστη ρές προϋποθ:σ:ις
και τέλος. φιμώ,τται κάΟε παρέμβαση του Εργατι:ού κόμμα­
τος.
Οιισιαστικιi. παριηηρείτω μω εκτεταμένη αποδυνάμωση
rη; :ργατικιiς τίξης, πρώω απ· όλα εξαιτίας της ανεργίας.
που πλήττει σ · όλη ll διάρκεια τΙ]ς δεκαετίας του 1 920. π.νJ
από ένα εκατομμύριο εργάτες (το J 2 " ., του εν:ργοιJ πληΟJσμού)
και καταδικάζει στην ανέχεια. στις αρχ:ς της δαuι:τίας του
1 9 J O . γύρω σrα J :κuτο�ψιJριιι μισθωτούς. Ί Ξπειτα. εξαιτίας

271
 Η IΣTO'IA ΤΟΥ ΚΑΓIΠΑΛi.Μ'

της :τ:ρογ:ν:ιuς της βρ:τανικιiς εργατικής τάξης. παράγωγο

της μ:γάλης διαφοροποίησης του αγγλικού καπιταλισμοιΊ. της
ανισότητας στις αποδοχές. της διαστρωμάτωσης του κοινωνι­
κού κι)ροιις. της παράδοσης των διάφορων επαγγελμάτων. Έ­
τσι. στα 1 926. το μεγαλύτερο μέρος των εργαζομένων στους σι­
δη ρόδρομους. στις δη μόσιες υπη ρεσίες και στα ορυχεία πλη­
ρώνονται με το χρόνο εργασίας. ενιι οι μισοί :ργάτ:ς στην υ­
φαντουργία (και τα δύο τρίτα των ατασχολουμ:νων στη 6αμ­
βακο6ιομηχuνία) τλη ρώvονται με το κομμάτι. και το ίδιο συμ­
βαίνει με τα δύο τέμττα των 'Ορακωρύχων. και το ένα τρίτο
των εργαζομένων στη μηχανική και χημική βιομηχανία. στην
κεραμουργία και στην υαλοποιία ... Επιπλέον. πολυ.ριΟμα σu­
στι;ματα αυξομείωσης των πριγματικών μισΟιιν. κριιτήσιων.
προστίμων και πρψ. π;ριπλ:κοιιν όλο κηι π:ρισσότ:ρο τις ι­
διω η:ρότηη:ς και καλλιφγούν τη σιJγκρουση των συμφερό­
ντων στα πλαίσια της εργατικής τάξης.-1 57
Έτσι εξηγείται η κάΟετη πτώση των ονομαστικών μισΟώv
στο διάστημα 1 920- 1 922 και η σχετικτi σταΟcροποίηστi τους
από το 1 922 :ως το 1 929. με την παράλληλη αιξηση της τιφtι­
γωγικότητας ( + I 2% γω το διάστημα I 924- I 9 3 0 και + I 0, γ ω
το διάστημα 1 9 3 0- 1 9 3 4) που είχαν σαν αποτέλεσμα την Μργή
αλλά σταΟεριiιι μείωση του κόστους εργασίας στις μεταποιητι­
.:ές βιομι αανίες. Λπό την άλλη μεριά όμως. η πτώση των χον­
δρικών τψιιν. :ιδικά των βασικών :ιδιιν δΗιτ pοφι;ς. επέτr:ψ:
σ: μια μερiδu μισΟωτών να διτη rιiσο;ν την αγοραστιοi τοι;ς
δύναμη . ενώ ορισμι:νοι απ6 uι;τοιJς τη β:λτίωσαν: στο διάστη­
μα 1 924- 1 9 3 9. οι πραγματικοί μισθοί παροuσιά�ουν αύξηση
της τάξης του I 5%. Επιπλέον. κατά τη διάρκεια της δεκαετίας
του 1 9 3 0. υιοθετούνται ι; γενικα)ονται κάποια υποτυπώδη κοι­
νωνικά μι: τ ρα: οκτiωρο στην ημερήσια απασχόληση, εττiσια
άδεια μιας βδομάδας ( I 9 3 8). Οι πιο ηδύναμοι εισπράττουν κιi­
τι. πολύ λiγο βέβαια: λιγότεροι uτό τους μισούς γέρους :ι­
σπριίττουν μιαν υποτυπώδη σύνταξη που δύσκολα καλύπτει ·ί�ς
στοιχ:ιώδ:ις 'ίγκ:ς τοι)ς, οι άρρωστοι οικογενειάρχες παίρ­
νουν κάποιο βοήθημα, :vJ ω βοηθήματα για τοος ΗνέργοιJς

272
1 ΜΕΓΛΛΙ ΛNA'A'AXH

παραμένουν περιορισμένα κω δωφοροποιημ:να. κυμαινόμενα

ανάμεσα σε κάποιο συμβολικό ποσό •i την κάλυψη στοιχειω­
δέστατων αναγκών. Έτσι, στα 1 9 3 2, εκδηλώνονται οι μεγάλε;
πορείες της πείνας. που κυταση:λλοντω βίαια από την αστυ­
νομία' ��.
Ανφγία. συμπίεση της αγοραστικής δύναμη ς. uίιξηση της
παραγωγικότητας. σκλΊ ρυνση των συνΟηκών εργασίας. εξα­
Ολίωση των πιο αδύναμω' στρωμάτων: η βρετανική εργατική
τάξη πλιiρωσ: πανάκριβα το τίμημα της αποκατάστασης της
στι:ρλίνις. κοτi τη δεκα:τίιι του 1 920, κ11 στη συνέχεια τι;
ηινέπειες που είχ: για το βρετανικό καπιταλισμό η παγκόσμω
οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1 9 3 0.
Π ίσω από τις διαφωνίες των Βρετανών οικονομολόγων της
εποχιiς διακρίνει καν:ίς τις διακυμάνσεις και τον προβληματι­
σμό της ηγετικής τάξης. Ο Κέινς και μερικοί ακόμη απομονω­
μένοι οικονομολόγοι ζητούν την αιJξηση τω\· δημι�σιων δαπι­
νών. μια χαλάρωση των όρων τη; πιστωτικής πολιτικιiς και
πολλαπλασιασμό των δημόσtων έργων. ΑντίΟετα. οι επίσημω
ωκο\'Ομολόγοι της κυβέρνηση; και της ηγετικής τάξη; επι­
διώ;ουν με ;άθε �ιtσο τη συστηματική μείωση των ονομαστι­
.:ιν μισθών. που τη βλέπουν και σαν μόνη λύση στο αδιέξοδο.
Ο Π ιγκοιί, μαθητι]ς του Μάρσαλ και δάσκαλος του Κ6νς,
γράφει: «αν τίποτα δεν εμποδίζει την ελεύΟερη λειτουργία
τη; αγοράς. το ύψος των μισΟών Οα αντιστοιχεί πάντοτε στη
ζήτηση εργασίας και μ' αυτό τον τρόπο εξασφαλίζεται η πλή­
ρης απασχόληση ... Γιατί όταν σταθεροποιείται η κατάσταση
στην αγορά. όλος ο κ�σμος θα μπορ:ί να βρ:ι μια απασχόλη­
σψ)Jj�. Ο Ρόμπινς ανιΦέρπαι στα ίδια θ:ματα χωρίς π ροσzιl-
ματu:
Σ: γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε. χωρiς να Κι•δu'cύοuμ:
να π•:σουμ: •:ξω. ότι ιν το ι)ψος των μισΟΙν ήταν πιο ειiκαμπτο. η
α\•φγiα θα πcριοριζόταν σημαντικά ( . . . ). Αν δεν υπήρχε η έμμο­
νη ιδtα όη το ύψος τω' μισθών δεν πρέπει να μειωθεί σ: καμiα
πcρiπtωση. έtσι ώστε \'U διατηρηUεί η αγοραστική δύναμη των
κιιτ•αλωτιiιν. τι\τ: η σημ:pινή ιίΦcση Ou ιiταν πιο ι'J πιι κω η α-

273
 Η n:TO!A TUY ' A IIITAΛI�MOY

':ργίιι. που τη συ\·οδεύει. δε Uα είχε πόρει ποτέ μιu τέτοιαν tκτα­

ση 0 .
Ο Κ.ινς uντιπ ροτείνει τη Γcνικί Θεωρι'α της Απασχόλησης
μι; στόχο την αντικατάσταση της κλασικι;ς αντίληψης:
Αν επικρίνιιμ: :κτηιφ:νu τη Οεωρίu της ανεργίας του καθηγητή
Πιγ'ού. δεν το κάναμε επειδιi την ε:τιμιjσιιμε σαν πιο επιφηtη
από τις Οεωρί;ς των άλλων κλασικιιν οικονομολόγω\'. ηλλά .π:ι­
όή αντιπροσωπcύcι. κατά τη γ•ώμη μας. τη μο\·αδικιj προσπάθcια
οκρι6ολοyικής ι: κΟ:σης της διδασκαλίας της κλησικής σχολής
ιινuφορικά μ. tlV αν.ργία. Υποχρέωσιi μας λοιπόν. cίναι να ιω­
τοπολεμιjσουμc cωi τη διδιισκuλία στην τιλ:ιότιrι1 μοrΦή τι1ς
ιιπόδοσής τι1ς 1'1
Σε αντίΟεση λοιπόν. μ. την κλασική Οεωρία που π ροτείνει
μια καπιταλιστικιl διέξοδο από την κρίση επιβάλλοντας τερά­
στιες Ουσίες στην :ργατικιl τiξη μ: τον κίνδυνο να οδηyι;σ:ι
σε Ηαιες αντιπαραθέσεις. ο Κέινς αντιπροπίν:ι μια άλλη κα­
πιτιιλιστικι) διέξοδο με α\·αζωογόνηση της :πιχειρημuτικιiς
δραστηριότητας. που Οα μείωνε την ανεργία. χωρίς να Οίξει
σημαντικά την αγοραστική δύναμη των εργατών. Εμπνεόμενος
από τη Μέρα rωι 5 Δολαpι"ων του Φορντ. ο Κέινς αναπτύσσει
μια οικονομική θεωρία που στοχεύει στην cνσωμάτωση της
:ργιιτικι]ς τάξης <Hl πλαίσl της κtπιτtλιστικής Θεωρίας.
πριiγμα που κατά τη δΕκαετία του 1 9 3 0 .χει αρχίσει να γίνεται
ιjδη στην Αμερική. :νώ ;ξακολοuΟ:ί να μοιάζει ανεδαφικό
στην Ευρώπη . .
Η μεγάλη κρίση των δcκαctιών τ ο υ 1 920- 1 9 3 0 πλι)ηει ι ­
διαίτφu τους τομείς τ η ς πρώτης εκβιομηχάνισης που συνέβα­
λαν στο δυναμισμ6 του βρ;τανικού καπιταλισμού του l 9ου
αιώνα: ανΟρακωρυχεία. μ:ταλλουργία, υφαντοιψγία. Αντίθ;τα.
παρουσιάζεται ανά:τυξη των βιομηχανιών της δεύτερης γε­
νιάς: ηλεκτρική βιομη χανία (που διπλασιάζει τον αριθμό των
μισθωτών της στο διάστημα 1 924- 1 9 3 7 ). αυτοκινη ωβιομηχα­
νίl (που διπλασιάζει την παραγωγή της στο διάστημα 1 929-
1 9 3 7). χερσαίες μ:τιφορίς. τ:χνητι; μέταξα. βιομηχανίες cι­
δών διατροΦι)ς. Η αναδόμηση της βιομηχινίας πραγμuτώνεται
μέσα στα πλαίσια μιας τάσης συγκεντρωτισμοιJ κω αναδιορ-

274
ΙΙ Μ Ε ' Λ \ Ι1 ΑΝΑΤΑ'ΑΧΗ

γ(ίνωσης κιιτ. tομ6ι: κατί τη δ;κψ:tία του 1 920 η βιομηχανία

ιίνΟρακα αριθμούσε περισσότερες από ι .000 επιχειρήσεις. :\•ώ
μετά το \ 9 30. μια Επιτροπή αναδιάρΟρωσης της παραγωγή ;
κ α ι της :ξαγωγ•lς : α ι έ ν α Κ:ντρικό Συμβούλιο ανθρακοπαρα­
γωγών ευνοοι"ι ν την ιναδιοργiνωση κιι τη συγχώνευση. Στον
τομω της σιδη ρουργίας, η Ε πι τροπή uνuδιο ργU"ωσης π:τυ­
χJΙίνει στα 1932 τη συγχώνευση 2.000 επιχειρήσεων στα πλαί­
σια της cται ρείας Βρετανικός Σίδη ρος και Χάλυβας. Η υΦα­
\'τουργία παραμέ,•ει διάσπαρτη και αναποτcλεσματική: στα
1 927. υπάρχουν 57 εκατομμύρια στημόνια στη Μεγάλη Βρετα­
νία. 38 ::uτομμ(ρια στις Η Π Α και 6 εκατομμύρια στην Ιαπω­
νία. Κι ό�ιως η βιπηινικ\ παραγωγή δ: Φτ.,τι οι)η: τη μισή
των Η ΠΑ. ενώ η γ11π ωνέζικη :οντΕιJ:ι νιι την ξcπεράσει.
Στους νεότερους τομείς της βιομηχανίας δημιουργούνται με­
γι.λα συγκροτήματα: στη χημεία. οι Αυτο:ρατορικές Χη μικές
Uιομη χανίες. μc τη συμμετοχή της αγγλι:ής Νόμπελ. στο αυ­
τοκίνητο, η Ρουτς Μότορ γεννιέται στα 1 932 έπειτα από τη
συγχώνcυσιι οκτώ επιχειρ\σεων, ο Κ συρτό κυριαρχεί στα τε­
χνητά ν1]ματα και ο Λέβερ (σαποι"J\'ι) συνετ11ιpίζπαι στα 1 929
με τιιν ολλανδικιl εταιρία Μ α ργκαρίνε Ούνι για να ιδρύσει το
συγκρότημα Ούνιλεβερ με δύο :λάδους: Ούνιλεβερ Λίμιτεντ
( 6 ρετα,·ικι1) με τα 46", και Ούνιλεβερ ΝΒ (ολλανδι κ ή ) με τα
54",, των κεφαλαίων.
Στα 1 935. οι τρεις μεγαλύτερcς cπιχειpιlσεις κ.Ο: τομι :­
λέγχου,· αντίστοιχα το 83)'0 των σιδη ροδρόμων. το 82°, του πε­
φ:λαiου. το 7 1 σ των ατσuλοσωλήνων. το 7 1 " της ζάχαρης.
" "
το 48° της χημι;ς βιομηχανίας. το 43" της μηχανοπαραγω­
" "
γr); και του αυτοκινήτου . . . αλλά μόνο\' το 23", της υφαντουρ­
γίας. Την ίδια cποzή 30.000 επιχειρήσει; απασχολούν 1 0 ως
1 00 άτομα (το 1 '5 των εργαζομένων στη βιομηzανίιι) και
1 30.000 cπιχcιρι\σεις απασχολούν λιγόπ:ρα από 10 άτομα
( 500.αχ> μισθωτοιiς). Η κλη ρονομιά τοιι ένδοξου nαρελΟόντος
ιιποτ:λεί τροχοπέδη για το μέλλον του βρεταηκού καπιταλι­
σμού.
Λλλ<ί η κλη ρονομιά αυτιl π:ριλαμβάν:ι .:ι ένιι σημαντικό

275
 Η !ΣΤΟΡ! Λ ΤΟΥ K Λ t t t "AΛ:MOY

πλεονέκτι]μα: την Αυτοκρατορία των αποικιών κιι των κτή­

σ:ων. που δι:ρύνΟηκε μετά τον πριτύ παγκόσμω πόλεμο χάρη
σ. μιαν ε'τολή πά'ω στη γερμανική ανατολική Αφρική και σ:
μια ζώνη cπιρροτiς στη Μ έση Ανατολή . Κάθ: κτήση διαθέτει
μια :δrα στην Κ οινωνία των ΕΟνών, γ:γονός που εξασφαλίζει
την πλειοψηφία των Αγγλοrαξόνων. Στην Αυτοκρατορική Συ­
νέλευση του 1 926 αωγνωρίζεται η ισοτιμία των κτήσεων και
της Μεγάλης Βρετανίας στα θέματα της εξωη: ρικι]ς πολιτικι]ς,
αλλά η Μεγάλη Β ρ:τανία διατηρεί για τον cαυτό της τις <<ι­
διαίπρ:ς ευθύ'ες>> στον τομ:α της ιiμι;νας. Οι συναλλαγές α­
νάμεσα στη Μ .γάλη Β ρετανία και την Αυτοκρατορία της αντι­
στtκοvται καλύτ.ρα στην κρίση σε σύγκριση μ: τις άλλες t­
ξωτερικές συναλλαγές. Και όταν, το Σεπτέμβρη του 1 9 3 1 , η
στερλίνα διαχωρίζεται από το χρυσό, ωοθετtίται αμέσως ένα
προστιηευτικό τέλος. Στη συνέλευση της Οτάβα. στα 1 9 3 2. η
Αυτοκρατορία ξαναβαΦτίζ:τυι <<Β ρετανική Κοινοπολιτεία των
ΕΟνών'' και υπογράφεται μια συμφωνία "αμοιβαίας προτίμη­
σης,,: Η Μ_εγάλη Βρετανία αποδέχεται χωρίς πιφιορισμοι)ς τα
πcρισσότερα από τα προϊόντα της Κ οινοπολιτείας. t'ώ από τη
μcρΗί τους, η Αυστραλία. η Νέα Ζηλανδία. η Ι νδία. ο Κανα­
δίς. η Νέα Γη. η Νοτιο-Αφρικανική Ένωση και η Ροδεσία
παρ:χουν προσωτυτικές τιμι":ς για τα αγγλικά προϊόντα. Στα
1 9 3 9. η Μεγάλη Βρετανία καλιίππι το 3 � ,�� των εισιγωγJν της
από την ΚοινοπολΙτεία (.νώ κάλυπη; μόνον το 26λ στα 1 929)
και της πουλάει το 45", των εξαγωγών της (40" " στα 1 929)
Πι.λληλα. οι βρ:τανι:ές επcνδύσεις στο εξωτερικό. που υ­
ποχωρούν στις Η Π Α και πιγώνουν στον Καναδά. παρουσιά­
ζουν αύξηση στη' Ευρώπη. στην Α ργ;ντινή και στο Μεξικό.
και προπάντων στις χώρες της Κοινοπολιτείας: κατά κUριο
λόγο στην Αυστραλία, στη Νέα Ζηλανδία και στην Ινδία-062.
Σ" όλη τη διάρκεια του μcσοπολέμου. τα εισοδήματα από τις
επενδUσεις αιη:ς παίζουν πολU σημαντικό ρόλο στην κάλυψη
του εξωτερικοU ισοζUγιου πληρωμών της Μεγάλης Β ρετανίας
(βλ. πίνακα Ν ο 29)
Τ:λος. οι όροι συναλλαγ\ς βcλτιώνονται. .:α τά κύριο λόγο

276
Η Ι Ι Τ Α Λ Η Λ : Α ΤΛ'ΛΧΗ

εξωτiας της σχεη:)ς μείωσης των τιμών των βασικών προϊό­

ντων κω ιδιαίτερα των ιηροηκών προωντων των ι<ν:ων χω­
ρώνιΙ: για τη Μ :γίλη Βρετανία η σχέση των τιμών εξαγωyιiς
ως προς τις τιμές .ισαγωyής αποκρυσταλλώνεται στο δείκτη
60 για την περίοδο \ 88 1 - \ 88 5 . 82 για την περίοδο 1 926- 1 9 3 0
:ω Ι ΟΟ για την περίοδο 1 9 3 1 - 1 9 3 5 . ->_\
Λλλά η βελτίωση των όρων συναλλαγής μ:ταφρiζ:ται σε
όξυνση των ίνισω' συναλλαγών και σ. Εντατικοποίηση της
εκμετάλλευσης σε παγκόσμια κλίμα:α. Ανάλογα με τις ιδιαι­
τερότητες της :άΟε παραγωγής. ανάλογα με t Ί ν κοινωνικΙi δο­
μι) της κάΟε κη; σης και ανάλογα μc τη Φίιση Ηlζ μψ ροπολιτι­
κΙΙς παρουσίας σc κάΟε αποικία. η αποστριίγγωη της υπ:ρ;p­
γασίας αποκτά ακραίες μορΦtς και στις πtντ: η πείρους. Μ : α­
ποτέλεσμα να προκ)ψουν ν6:ς μορφ}:ς εξuΟλίωσης και κοινω­
νικής αδικίας. που yεννο>ν μ:: τη σειρά τους νέες φιλοδοξίες
nπ.λευΟέρωσης και ανεξαρτησίας: συχνά. τμήματα των εύπο­
ρων στρωμάτων και των διανοουμένων. ή ακόμη και εκπρόσω­
ποι του κλήρου. αναλαμβάνουν να ε:Φράσουν. με το δικό του;
τρόπο ο καθένας. τι; φιλοδοξίες αυτές. Κι έτσι. παρά τη ζωτι­
:; τι1ς σημισία γω το βρετανικό καπιτnλισμό, η Αυτοκρατο­
ρίιι αρχί�.ι να εμφανίζει σοβαρότατα ρήγματα

3 . Πrα το Φρά yκο: . .

Κατά τ η δεκαετία του 1 920. ορισμένα τμι)ματα του γαλλικού
κnπιταλισμοιi απόκτησαν το προνόμιο της <<αξιοποίησηφ της
αντίστοιχης γαλλιαiς Αυτοκρατορίας: σχ�:διο Σαρό του 1 92 1 .
ίδρυση της Τριίπ:ζας Συρίας και Λιβάνου ( 1 9 1 9) . της Κ ρατι­
κής Τράπεζας της Γαλλικής Ανατολικής ΑΦρικής ( 1 92 5 ) , τη�
Τράπεζας της Μ αδαγασκάρης ( 1 92 5 ) . . . Με την εντατικοποίη­
ση του ανταγωνισμού στην παγκόσμια αγορά. ένας τελωνειακός
νόμος (στα 1 928) καταργεί τους δασμούς στα προϊόντα που
διακινούνται ανιiμεσα στη μητρόπολη και τις αποικίες. Στα
1 9 3 1 οργανών.ται στη Βενσέν μια ΈκΟεση αποικιακών
προϊόντων. Λλλά στα 1 9 3 4- 1 9 3 5 . η αυτο.:ρ ατορική Συνέλευση

277
 1 Ι� Ι Ο f'ΙΛ ΤΟΥ Κ Α Π ! τ Α Α I Σ Μ Ο Υ

ΙΙ Ι Ν Α ΚΑΣ Νο 29

ΙΣΟΖΥΠΟ 'ΕΧΟΥΣΩΝ ΠΙΙΡΩΜΩΝ

ΗΙΣ ΜΕΙΆΛΗΣ Β'ΠΑΝIΑΣ*

χρεωστιίό
χp�ός
..,
tμnόpΙΟ ησοδήμuτα άλλ:ς η
:μn: :nη·δύσεω' τpέχουσες nΙστωηίό
ρευματων :ξωτ:pΙίΟι αJ·αλλαyές συνάλλαγμα JΙόλΟΙΙΟ

19104 - 279 + 1 99 + 22 1 • 21 + 1 62

191J-9 - 395 + 250 + 213 I . 68

1910f - 324 + 1 74 + 127 - 66 - "
l9JJ-8 - 3 60 + 199 . ι33 - 77 - Ι ΟS

"σt &ι. σtερλί•τ; (εtήσως :σn; ό� κiΟε ιφΙόδου)

lηγj: . Μιηίος. ο•'Φ. nροιγ

κuτuφtρνcι μόνΟ' U υλλάξ.ι τον όρο <ωπωκίε;» με ω νεολο­

γισμό HUΠcpnόνnα εδάφηΗ.
Στην ιφiση της δεκαετίας του 1 930 ψφανίζcτω καθιφί η
σίισΦιξη των σχισι:' μητρ6πολης-ιtnοι:ιών: κατά την περίο­
δο 1 92Η- 1 930. οι σιιναλλαγές με τι; υποι.:i ες ανροσώπcuαν
το 1 2" ,. των εισαγωγών και το 1 9 " ,. των cξαγωγών. ενώ κατά
την πcρίοδο 1 936- 1 938 αντιπροσωπεύουν το 27"ο των εισαγω­
γών και το JΟ'Ό των cξαγωγιΙ\'. Στα 1 9 1 3. μ6νον το Cνα δ;κατο
των γαλλικ\' επενδι'ι σεων στο ;ξωη:ρικ] είναι τοποθ::τ η μ:νο
στι; Ηποικί:ς. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου η αναλογία
αυτή δεν παρουσιάζει σημαντική μεταβολή παρά τη δραστή­
ρια παρουσία ορισμένων μεγάλων επιχειρήσεων: Σιδη ρόδρο­
μοι Ανατολικής Λ Φ ρ::' ή; (με κεφάλαια επιχειριlσεων από τη
Μασσαλία). η «SCOA» (με κεΦάλαω της Λιιώ' διοχετευμένα
από τφ· Τράπcζu ΝτψΗσί), η Τράπεζα τη; Παρισινιlς Ένω­
ση; (με κεφάλαια του Μ πορντό). η Τράπε�α τη; 1\•δοκίνας, η
Τράπεζα του Παρισωύ :αι των Κάτω Χωρών. Ενδcικτικό τη;

278
γαλλικι]ς καπιταλιστικής αντί.ηψης απ:νι1ντι στις ιποικί:ς
είναι το γεγονός o n το 39 " " των αποι\ιακών επενδύσεων συ ­
γ\εντρώνεται στο ηιπόριο, το 1 0" ο στις τριiπ:ζ:ς κω σω ακίνη­
τα. το 1 0" ο σtη βιομη χανία και το 7 " ο στα uρυχ:ίΗ1�. Σ: γ:νι­
κέ; γριφμ:ς οι αποικιακι":ς :π:νδύσης δεν παίζουν σημα,·τικό
ρόλο και οι γαλλικ:ς ;πι:νδιΊσεις στο εξωτφι\ό. σ· όλο αυτό
το διtίστημα. παρουσιtί�<Η•,. κάμψη .

Π ι Ν ΑΚΑΣ Νο 30

:ΠΕΝΔ ΥΣΕΙΣ ΣΤΟ F

.
.ΞίΗΕΡΙΚΟ ΤΩΝ
Κ'ΡIΟτ:ΡΩΝ ΚΑΠIΤΑΛ:τιΚΩΝ ΧΩΡΩΝ"

ι9ιι 1930 1960

Μ . Βρtuνία 50.4 43.8 24.5
Γαλλία 22.2 8,4 4.7
Γ:ρμανία 1 7.3 2.6 1,1
Ολλανδία 3,1 s.s 4,2
HnA 6.3 35.3 �9.1
Καναδάς o.s 3.1 s.s
Σουηδία 0.3 1.3 0,9

10 10 10

'σt κοσοσηi
Πηyή: Χ. Μ:νtόΦ. uναφ. ιφοηy.

Λ π ό ' 'l '" άλλη μεριά, τ α ρι)γματα στη συνοχή τ η ς γαλλικής

Αυτοκρατορίας είναι :μφανέστερα: ταραχές στην Τυνησία στα
1 920- 1 9 2 1 . :πανάσταση του Αμπντ-Ελ-Κριμ στο Μαρόιω
( 1 92 5 - 1 926). :ξέyερση του Γι:ν Μ π:ι και αγροτικοί ξεσηκωμοί
στην Ινδοκίνα ( 1 930- 1 93 1 ), νt: α επαναστατικά κινήματα στην
Τυνησία και το Μαρόκο στα 1 937- 1 93 8 . Όλα αυτά τα κινήμα­
τα χαρακτηρίζονται Ηαπαράδεκτωι. όχι μόνον επειδή θίγουν
τα γαλλικά συμφ.ροντα. αλλά επίσης γιατί ένα μεγάλο μέρος
της γαλλικι]ς κοινιlς γνώμης συνέδc:, κατά έναν ακατανόητο
για τις σημεριν:ς αντιλήψ:ις τρόπο, την αποικιακή πολιτική
με τις δημοκρατικές ιδέες! Να ένα τυπι:ό κείμενο γραμμένο

279
 1 Ιt I OI'IΛ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΛΛIΣΜΟΥ

ιιπ6 το χ:ρι •ώτ:ρου : ρατιιωύ υπαλλλου:

Χάρη Otl Λ η �ιο:rατία, η Γιιλλίιι, μ:σu σ: σuράντu xrό\'IU. UΠΟ·
;uτ:στησ: τψ· αποικια:ιΊ της δύναμη κuι διέδωσε σ· ολόκληρο
το\' ;ι)πμο ης ιδ::ς της χι: φιι Φι':τησης :uι της ;οινω•Ι;ής προό­
δου { . . . ) . Έτσι. η αιωι;ια;ιi πολΙτική έχει μια διπλή αποστολή
( . __ ) : νιt δημιοιφγήη:ι :ηι δίκαιο γω τους αποικιακού; πληΟυ­
σμούς ;υι \'1 διευκολιjνει τψ' ΚΟΙ\'ΙJ\'ΙΚή και οικονομι:ιi ονάπτu­
. η uν ιΟηγε\'Ι' λiιν ( __ ) . Μ' ωn<'J τον φόπο η Γαλλία On δι­
δ άξει το δικό της τρόπο ζωής στοuς ιΟαγε\•εiς πληθυσμούς, έτσι
ικηε \'ιΙ ζοι' ;λ:ιjΟεrοι. μ: nt δικί τους ήθη κ11 .Οιμα, και διη­
τη ρώηας ομοσπονδιuκούς δεσμούς με τη· υπερπόντια Γαλλία '65.
Ωστόσο. παρά το γεγονός ότι η Αυτοκρατορία περιόρισε ως
ένα σημείο ης συνέπειες της κrίσης της δεκα:τίας του 1 930. η
ανάπτυξη του γαλλικού καπιταλισμοι). κιτά τη δεκαετία του
1 920. δε 8ισiστηκε στην :κμετάλλ:υση των αποικιών. Π ρόκ:ι­
τω για μιιι ανεξάρτητη και αναμφισβήτητη ανάπτυξη: με δεί­
κτη το 1 00 του 1 9 1 3. η βιομηχανική παραγωγή έπωε στο 57
στα 1 9 1 9. cξαιτίας του πολέμου. και στο 55 στα 1 92 1 . εξαιτiας
της κρίσης, αλλά στα 1 924 φτάνει το 1 09 και στα 1 928 το 1 27 .
Σ τ ο διάστημα 1 922- 1 929. το ποσοστό ανάπτυξης της παραγω­
γlς είναι 5.8 σε εηlσω βάση . ανiλογο μ· ;κείνο της Γερμα­
νίας (5.7). κατώτερο μόνον από της Ιαπωνίας (6.8) και ανώτερο
από των Η Π Λ (4.8). της Μεγάλης Βρετανίας (2.7) και της Ι τα­
λίας (2.3). Ο ρυΟμός ανάπτυξης ήταν ;ντονότ;ρος σης επιχει­
ρήσεις βιομηχανικού :ξοπλισμο! και μηχανικών συσκευών
(που ξεπέρασα' κατά 50% το προπολεμικό τους ;πίπεδο) και
:αλαρότερος στις βιομηχανίες καταναλωτικών αγαΟών (ξ::π έ­
ρασαν το προπολεμικό cπίπcδο μόνον κατά 1 0%).
Έτσι, ενισχύεται ο τομέας των παραγωγικών μέσων της
γαλλικής βιομηχανίας, τη στιγμή που στη βρετανική βιομηχα­
νία (όπου εi.ε προηγηΟεi πριν τον πόλεμο) παρουσιάζει κάμ­
ψη.
Η ανιίπωξη αυτή οφείλεται κατά κι\ριο λόγο στις βιομηχα­
νίες της δεύτερης γενιάς. Η παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος
τετραπλασιάστηκε στο διάστημα 1 920- 1 928. Ο Ερνέστ Μερ­
σιέ. μ; την υποστή ριξη του Ρότσιλντ, συγκεντρώνει τις εται-

2RO
Η ΜΕΓΛΛΙ ΛΝΛΤΑΡΑΧΗ

ΠIΝΑΚΑΣ Νο Jl
ΔΟΜΗ ΤΟΥ 810ΜΗΧΛΝΙΚΟΥ lPOIONlΌΣ
Στll ΜΕΓΑΛΙΙ RΡΕΤΛΝIΛ ΚΑΙ ΣΗΙ ΓΛΛΛIΑ*

Γαλλία

;ΟtΟ>.λrrο;i καpσyωyο;ο ;ΟtΟ\"Ολω.,;i κοραyωyο;α

οyοθό•• μiσο ι)'αθά'' '.σα

1881 " 47 1875-84 78 "

1 907 42 J 9Qj. J ) 72 28
,,
S8
1 924 " 1 920·24 66 )4
1 935·38 " 41
'σ. nοσοστU
''συμιcρτλσμβά•Ο•·ταο ο τ οο�οδομέζ �ο• ι ο δημόσω έpyo
Πηrή: Τ. η Μiρ�ο6ττζ. ανuΦ nροηy

ρ:ί:ς της περιοχής του Παρισιού με μιαν ηλεκτρική Ένωση

και αναπτύσσει δεσμούς με τις επιχειρήσεις ηλεκτρικού εξο­
πλισμού: Γενική Εταιρεία Ηλεκτρισμού και Άλστομ (γεννη­
μένη στα 1 928 από τη συγχώνευση της Αλσατικής Εταιρείας
μηχανικών κατασκ:υών και της Τόμσον-Χιούστον, θυγατρικής
της αμερικάνικης Τζένεραλ-Ελέκτρικ). Στα 1 928 η αυτοκινη­
τοβιομηχανία θα κατασκευάσει 250.000 οχήματα, πολλά για
την Ευρώπ η . αλλά λίγα σε σύγκριση με τις ΗΠΑ. Τα περισ­
σότερα από τα μισά κατασκευάζονται από τη Ρενό, την Πεζό
και τη Σιτροέν. Η βιομηχανία του ελαστικού. οκταπλασιάζει
την παραγωγή της ανάμεσα στα 1 9 1 3 και 1 929. και κυριαρχεί­
ται από τη Μ ι σελέν. Ση μαντική πρόοδο εμφανίζει επίσης η
χημική βιομηχανία. όπου κυριαρχεί ο Κούλμαν, αλλά ήδη η ε­
ξουσία του αμφισβητείται από νέες επιχειρήσεις που εκμεταλ­
λεύτηκαν τις (ιαποζημιώσεις)): Το Εθνικό Γραφείο Αζώτου (κε­
φάλαια του δημοσίου), η Εταιρεία του Ροδανού (ελβετικά κε­
φάλαια), η Π ροζίλ (κεφάλαια υφαντουργίας της Λυών -Ζιλέ­
και του Βοριά -Μοτ). Ταχεία ανάπτυξη εμφανίζει το αλουμί­
νιο και η ηλεκτρομεταλλουργία με την Πεσινέ και την Οuζiν,

281
 Η O'IA ΤΟΥ ΚΜΙ ΙΤΛΑΙΣΜΟΥ

καΟώς και η παραγωγή σιδήρου και προϊόντων σιδηρουργίας.

όπου εξακολουΟούν να κυριαρχοιJν οι Σνεντtρ και οι Βέντ:λ3>.
Η ανάπτυξη οφείλεται σ' ένα μεγάλο μέρος στην προώΟηση
των εξαγωγών. που ευνοήΟηκε από την υποτίμηση του Φ ρi­
γκου. στο διάστημα 1 926- 1 928: στα τέλη του 1 9ου αιώνα, το
τμήμα της παραγωγής κατασΚε)ν που προοριζόταν για εξα­
γωγή δεν ξεπερνοι'ισε το 7°� του συνόλου και το 8':� στο διά­
στημα \ 905- 1 9 \ 3, ενώ στα Ι 920- Ι 924 ξεπερνά το ΙΟ% (αλλά ξα­
ναπέΦτει στο 4% στα \ 93 5 - 1 938). Στα \ 930. οι εξαγωγές αντι­
προσωπεύουν το J O% της Παραγωγής του ά•θρtκα, το \ 5°-; τοJ
ελαστικού. το 1 7% της aυτοκινητοβιομηχανίας. το 25% της
χημικής βιομηχανίας. το 29% των πιοϊόντων σιδηροιφγiας, το
30% της βυρσοδεψίας. το 32. της βαμβακοβιομηχανίας. το
38% της παραγωγής μάλλινων υφασμάτων. το 50% των :νδυ­
μάτων και τω' εσωρούχων, των φαρμακευτικών προϊόντων,
των οργάνων μουσικής, το 60% της αρωματοποιίας. της χρυ­
σοχοίας και της κοσμη ματοποιίας, και το 65% των προϊόντων
φυσικής και τεχνητής μ:ταξας. -167 Κατί συνέπ;ια. η ανάπτυξη
αυτή οφείλεται κατά ένα μέρος στη σχετική υποτίμηση της
γαλλικής εργασίας σε σύγκριση με την αμερικάνικη και βρε­
τανική εργασία. rφυ πραγματοποιήΟηκε χάρη στην υποτίμηση
του φράγκου που διευκόλυν: σημαντικά τις εξαγωγές.
Από την ίλλη μ::ρ ιά όμως οφείλεται και στη σημαντική ά­
νοδο της παραγωγικότητας. Ενώ στο διiστημα 1 905- 1 9 1 3 η
παραγόμενη αξία ανά εργαζόμενο κυμαινόταν στα 2 . 500 φ ρά­
γκα (και διατη ρήΟηκε στο ίδω επίπεδο και στο διάστημα 1 920-
1 924) έφτασε στα 3 . 500 φράγκα στα 1 925- 1 934 και στα 4.250
φράγκα στα 1 93 5 - 1 938. Η αιJξηση της παραγωγικότητας ήταν
ιδιαίτερα σημαντική στην περίοδο 1 92 5 - 1 935 ( + 37%). Η παρα­
γωγικότητα ανά εργαζόμενο στη βιομηχανία, ενώ στο διάστη­
μα 1 9 1 3 - 1 920 παρουσίασε κάμψη ( - 1 .8%). κατά τη δεκαετία
του 1 920 εμφανίζει απότομη άνοδο ( + 5.8.-� το χρόνο) και συ­
νεχίζει την ανοδική της πορεία κατά το διάστημα 1 930- 1 937
( + 2.8% το χρόνο). Μ ε δείκτη το 1 00 για το διάστημα 1 9 1 3-
1 9 1 4. η βιομηχανική παραγωγικότητα πtΦτει στο 84 στα 1 920.

282
1 Μ Ε"ΑΛΙ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ
αλλά ανεβαίνει στο 1 36 στα 1 929. Και Οα πρέπει να συνυπολο­
γίσει κανείς. ότι κατά την ίδια περίοδο η διάρκεια της εβδομα­
διαίας απασχόλησης περιορίστηκε και γενικεύτηκε η καΟιέ­
ρωση των ιτήσιων διακοπών. Κι όμως η ωριαία παραγωγικό­
τητα παρουσιάζει σημαντική αύξηση: ανάμεσα στα 1 920 και
1 938 διπλασιάστηκε·w.
Η αύξηση της παραγωγικότητας συνδέεται με τη διεύρυνση
της μηχανοποίησης, τον εκσυγχρονισμό και την i(tκλογίκευ­
σψι του βιομηχανικού εξοπλισμού: το ποσοστό επενδύσεων,
από 1 5% στα 1 896- 1 9 1 3 ΙJξ άνεται σε 1 9% στα 1 928- 1 93 1 . Ταυ­
τόχρονα αναπτύσσονται μέΟοδοι για την εντατικοποίηση της
εργασίας και παίρνονται μέτρα για τη σταΟεροποίηση της ερ­
γατ ί κής τάξης. Στη σιδηρουργία: i<H μείωση του προσωπικού
εξαιτίας του πολέμου και η αύξηση των μισθών. μας υποχρέω­
σ: να τελειοποιήσουμε τα μέσα παραγωγής και να αυξήσουμε
την παραγωγικότητά τους)), γράφει ο Εζίν Σνεντέρ στα 1 93 1 .
Ο ι 7 3 υψικάμινοι του 1 9 2 1 γίνονται 1 54 στα 1 929. Ήδη στον
ίδιο τομέα, τόσο ο Σνεντέρ όσο και ο Βέντελ δημιουργούν συ­
νοικισμοι)ς για τους εργάτες, όπου οι κατοικίες. τα καταστή ­
ματα, τα σχολεία κ α ι κάθ: άλλο δημόσιο κτίριο ανήκουν στο
εργοστάσιο.
Στα ανθρακωρυχεία τα μηχανοκίνητα τ ρυπάνια από 1 400
στα 1 9 1 3 γίνονται ! 3 . 300 στα 1 925. ενώ παράλληλα μπαίνει σε
εφαρμογή το ((σύστημα Μπεντό)) που καΟορίζει νόρμες παρα­
γωγής: κάΟε εργάτης. όταν δε φτάνει τη νόρμα παραγωγής
πλη ρώνει r φόστιμο, κι όταν την ξεπερνά αμείβεται επιπλέον . . .
Βέβαια, π ροδευτικά οι νόρμες αυξάνονται! . . Π ρόκειται για μια
πολιτική σταθεροποίησης και ενσωμάτωσης που βασίζεται
πάνω στο «Κοινωνικό κύρος)) του ανθρακωρύχου: σ:ιτάκι με
κήπο, ωραία γειτονιά, σχολεiο, εκκλησία, γιορτές, δωρεάν
κάρβουνο και. στο βοριά, καλλιέργεια της τοπικής διαλέ­
κτου1. Στην αυτοκινητοβιομηχανία και στις άλλες βιομηχα­
νίες μηχανημάτων, η εργασία με το σύστημα της ιιαλυσίδηρ>
αποτελεί τη βάση για την άνοδο της παραγωγικότητας. Στη
Ρενό, τα 2.250 μηχανικά εργαλεία του 1 9 1 4 γίνονται 5 . 2 1 0 το

283
 Η ΙΣΤΟΡΙΛ ΤΟΥ Κ Α ΙΙtτΛΑΙΣΜΟΥ

1 920. και στη Σιτροέν από 3.450 στα 1 9 1 9 γίνονται 1 2.260 στα
1 927 Οι απαιτούμενες μέρε; εργασίας για την κατασκευή αυ­
τοκινήτου περιορίζονται από 563 στα 1 920 σ: 1 29 στα 1 929
( I 60 στη Ρενό. όπου τα μοντέλα παρουσιάζου• μεγαλύτερη
ποικιλία και η οργάνωση εργασίας είναι πιο ((ελαστικψ>, αλλά
μόλις 1 00 στη Σιτροένγ70• Πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο
Π όλεμο, οι δύο στους πένη: εργάτες της Πεσινέ κατοικούσαν
στα ((διαμερίσματα Πεσιν6>, και συχνά σε συνοικισμούς όπου
τα πάντα ανήκαν στο εργοστάσιο.
Έτσι, η άνοδος της παραγωγικότητας κατά το μεσοπόλεμο
οΦcίλεται στη μηχανοποίηση και την «εκλογίκευσψ} της πα­
ραγωγής, όπως και στην εντατικοποίηση της εργασίας. κάτω
από την πίεση μ:Οόδων οργίνωσης και νόρμας. που πολύ συ­
χν. συνοδ;ύονται από μια πuη:ρναλιστικιl πολιτική σταθερο­
ποίησης/ενσωμάτωσης των εργατών, που την ασκούν οι με(ά­
λες επιχειρήσεις. Αλλά οι μεγάλες αυτές επιχειρήσεις αποτε­
λούν μόνον μια νησίδα στη θάλασσα του γαλλικού καπιταλι­
σμού: ο ι επιχειρήσεις που απασχολοι·JV περισσότερους από 500
μισθωτούς δεν αντιπροσωπειJουν παρά το 5% του συνόλου των
Εργαζομένων στην π:ρίοδο 1 926- 1 930, ενώ οι επιχειρήσεις που
απασχολούν λιγότερους από I Ο εργάτες εξακολουθούν να αντι­
προσωπεύουν τα 2/5 του συνόλου. Στις μικρότερες επιχειρή­
σεις συνεχίζονται οι παραδοσιακές μέθοδοι απόσπασης της υ­
π:ρ;ργασίας
Στα 1 926. η παραπάνω κατάσταση συσσώρ.υσης αρχίζει να
αγγίζει τα όριά της: δυσκολία διοχέτευσης των προϊόντων, ε­
ξαιτίας της διαφοροποίησης του ρυθμού ανάπτυξης των διά­
φορων τομέων, αλλά κι εξαιτίας της περιορισμένης αγοραστι­
κής δύναμης των εργατών και των αγροτών. Επιπλέον, ο δύ­
σκολος ανταγωνισμός στη δι:θνιl αγορά γίνεται ακόμη δυσκο­
λότερος μετά την οικονομική σταθεροποίηση του 1 926 και την
επανασύνδεση του φ ράγκου με το χρυσό στα 1 928. Οι δείκτες
τιμών παρουσιάζουν κάμψη από το 1 926: με βάση το 1 00 του
1 9 1 3. πέφτου' για 94 6ωμηχανικά υλικά. από το 793 του 1 926.
στο 697 του 1 928 και στο 579 τοιJ 1 930. τη χρονιά όπου η ((αμε-

284
Η 1ΕΙΆΛΗ ΛΝΛΤΑΡΑΧIΙ
ρικάνικη κρίσψ) αρχίζει να γίνεται αισΟητή και να επη ρεάζει
τη Γαλλία. Η κάμψη αυτή θίγ;ι ιδιαίτερα τους τομείς των με­
ταλλευμάτων. των μετάλλων. των υφαντών, των δερμάτων, των
χημικών προϊόντων και τα ελαστικά. Παράλληλα, οι εξαγωγές
εμφανίζουν μιαν ανάλογη κάμψη; ήδη από τα 1 926 για τα μάλ­
λινα και μεταξωτά υφάσματα. τα εσώρουχα και τα ρούχα. τα
αυτοκίνητα, τα εργαλεία και πι μεταλλικά μηχανήματα, στα
1 927, για τα βαμβακερά και τα μάλλινα νή ματα ... Τέλος, στα
1 926, το ποσοστό κέρδους σ. όλους τους τομείς φτάνει σε ένα
επίπεδο απλησίαστο για τα επόμενα δεκατέσσερα χρόνια111 .
Μ ' άλλα λόγια στα πλαίσια τ η ς γαλλικής οικονομίας υπο­
βόσκει ήδη μια κρίση τη στιγμή που γίνεται αισΟητός ο a­
ντίκτυπος της αμερικάνικης κρίσης. Η πεισματική πολιτική
της διατήρησης της μετατρεψιμότητας του φράγκου σε χρυσό
και η ανατίμηση συνέτ:ιναν στη διατήρηση της κρίσης: ο με­
γαλύη:ρος αριθμός ανέργων που εισέπραξαν κάποιο βοήθημα
ψφανίζεται στα 1 93 5 - 1 936 (πάνω από 400.000). η μικρή αλλά
σταθερή μείωση των ονομαστικών μισθών μέχρι το 1 936, η
μείωση των τιμών μέχρι το 1 93 5 (περισσότερο εμφανής στις
χοντρικtς παρά στις λιανικtς τιμtς). το πάγωμα της βιομηχα­
νικής παραγωγής σε επίπεδο 10 έως 25% μικρότερο από εκείνο
του 1 928. η μείωση των εξαγωγών σε όγκο μέχρι το 1 932 και
σε αξία μέχρι το 1 936372• Συνάμα. ο προστατευτισμός, ο μαλ­
θουσιανισμός και η ώθηση της δεξιάς, 1 934 ... Κ ι έπειτα, απέ­
ναντι στην άνοδο του φασισμού. το Λαϊκό μέτωπο . . .
Σε δύο στιγμές αυτής τ η ς περιόδου. το γαλλικό φγατικό κί­
νημα βρέθηκε σε Οέση ισχύος: την επομένη του πολέμου, όπου
η Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας ξανασυγκεντρώνει την
προπολεμική της δύναμη (900.000 εργάτες) και όπου η εργατι­
κή τάξη αποδεικνύει τη μαχητικότηπi της ( 1 9 1 9 - 1 920), και τη
στιγμή του Λαϊκού μετώπου, με το μεγάλο λαϊκό κίνημα του
1 936. και μια χωρίς προηγούμενο, για την ιστορία της Γαλ­
λίας, ανάπτυξη του συνδικαλισμού (800.000 συνδικαλιστές στα
1 9 3 5 και 4 εκατομμύρια στα 1 937). Αλλά ήδη από τα 1 9 1 9 υ­
πάρχουν σοβαρές διαΦορές στα πλαίσια του εργατικού κινή-

285
 Η ΙΗΟΡIΑ ΤΟΥ ΚΑΠIΤΑΑΙΣΜΟΥ
ματος: ορισμένοι απεργούν για την εΦαρμογή του οκτάωρου κι
άλλοι για τη ριζική αλλαγή της κοινωνίας. Νέα διαφοροποίη­
ση ανάμεσα σ· αυτούς που βλέπουν την ΕΣΣΔ σαν πατρίδα του
σοσιαλισμού (και κατά συνέπεια ταυτίζουν τη νίκη του σοσια­
λισμού στον κόσμο με τις σοβιετικές επιτυχίες . . . } και στους
άλλους που διατηρούν πολυποίκιλες απόψεις πάνω στο θέμα.
Διάσπαση του Γαλλικού Τμήματος της Εργατικής Διεθνούς
και στη συνέχεια της Γενικιlς Συνομοσπονδίας Εργασίας. Α­
κολουθεί μια μεγάλη περίοδος εσωτερικών συγκρούσεων και
aποδυνάμωσης και η διαφοροποίηση εξακολουθεί να υπονο­
μεύει το Λαϊκό μέτωπο. που νιώθει ήδη την προσέγγιση του
πολέμου.
Π αρόλα αυτά, σε γενικές γραμμές, η γαλλική εργατι:ή τάξη
και ευρύτερα ο :όσμος των μισθωτών. καταφέρνει να διατη­
ρήσει έναν συσχετισμό δυνάμεων, που του επιτρέπ-.ι. σ· αυτιlν
την περίοδο, να αποσπάσει ένα μέρος από τα κέρδη της παρα­
γωγικότητας που οφεfλεται στις δικές της προσπάθειες, κι αυ­
τό σε δύο μορφές:
- μciωση της διάρ:ειας εργασίας
- υπcράσπιση και αύξηση του πραγματικού μισθού.
Το 1 9 1 9 ψηφίζεται ο νόμος για το οκτάωρο: η εφαρμογή του
οδηγεί σε έναν κάθετο περιο ρισμό της διάρκcιας cρyασίας στα
1 920 και 1 92 1 . Η επιβράδυνση της δραστηριότητας προκαλεί.
από το 1 929, μια νέα και αισθητή πτώση της ετήσιας διάρκειας
:ργασίας. Τέλος, η βδομάδα των σαράντα ωρών και οι πλη ρω­
μένες διακοπΖς. στα 1 936, μεταφράζονται � - έναν ακόμη περιο­
ρισμό. Σε σύγκριση με την αργή μείωση της περιόδου 1 896-
1 9 1 3 και τη φειδωλή μεiωση (μετά την καθαρή αύξηση) της
δεκαετίας του 1 960, η εξέλιξη της εποχής του μεσοπολέμου
είναι πολύ σημαντική. Μπορεί ν" αντιληφτεί κανείς την ικα­
νοποίηση των εργατών όταν κατάφεραν επιτέλους να κερδί­
σουν {{χρόνο για να ζήσουνΗ.
Όσο για τον πραγματικό μισθό. για κάθε εργάτη παρουσία­
σε μια αύξήση της τάξης του 2.2% το χρόνο. ανάμεσα στα
1 920 και 1 930. και 1 . 5% το χρόνο ανάμεσα στα 1 930 και 1 937.

286
Η ΜΕΓΑΛΙ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ
IXHMA I2
ΕτΗΣΙΑ ΔIAPKEIA ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σ Π Ι ΙΆΛΛΙΑ
{ΑΡΓΗ ΕΞΕΛΙΞΗ)

-� 1 90 1910 1 920 1 930 1 940

Πηrή: Σrαrιτικές ·αι Οι�Όωμr�tς Μελέrες,
1 9SO
Νο 40, 1 979

Στα 1 930 η αγοραστι.:ή δύναμη των διάφορων κατηγοριών μι­

1 960 1 9 70

σΟών παρουσίαζε μια αύξηση κατά 1 4, έως 50% σε σύγκριση

με το 1 9 1 4 . Η δομή της κατανάλωσης διατροφής των εργατι­
κών οικογενειών μεταβάλλεται: οι τροφές από δημητριακά
μει>νονται ( 1 2% του συνόλου στα 1 930, αντί 1 9% στα 1 905)
ενώ πιροuσιάζουν αύξηση τα πουλερικά και τα αλλαντικά
( ! Ο% αντί 9%). τα φρούτα και τα λαχανικά ( 1 6% αντί 1 0%).
ενώ δεν παρουσιάζουν μεταβολή τα αβγά, τα γαλακτοκομικά,
τα λίπη ( 1 9%) και τα ποτά ( 1 3%)373• Στις βιομηχανικές περιο­
χές οι νοικοκυρές της μέσης αστικής τάξης σκανδαλίζονται:
((το φαντάζεστε; Οι γυναίκες των εργατών αρχίζουν να αγορά­
ζουν κοτόπουλα!�>
Ο νόμος του 1 9 1 9 για τις συλλογικές συμβάσεις δεν εφαρ­
μόστηκε ποτέ. ΑντίΟετα, ο νόμος του 1 928 για τις κοινωνικές
ασφαλίσεις οδήγησε σε μια πρώτη διεύρυνση του έμμεσου μι­
σθού, που ο όγκος του έφτασε να αντιπροσωπεύει το ένα τέ­
ταρτο της μισθοδοσίας στα 1 93 7 . Στα 1 936, εκτός από την άνο­
δο των μισθών, τις σαράντα ώρες εργασίας τη βδομάδα και τις
πληρωμένες διακοπές, το δικαίωμα του συνδικαλισμού διευ­
)ν::τ αι και tνισχύεται, το σύστημα των συλλογικών συμβά­
σεων αναγνωρίζεται και γενικεύεται, ενώ για πρώτη φορά κά-

287
 Η JHOPIΛ ΤΟΥ ΚΑΠJΤΑΛΙΣΜΟΥ
νουν την ψφάνισή τους οι εκπρόσωποι των εργαζομένων στις
επιχειρήσεις . .
Έτσι. σ· όλη τ η ν περίοδο του μεσοπολέμου, η εργατική τά­
ξη στη Γαλλία κατάφερε, τόσο να θεσμοποιήσει σημαντικές
(<κατακτήσεtζΙΙ. όσο και να αποσπάσει για λογαριασμό της, με
τη μορφή του περιορισμού της διάρκειας της εργασίας και την
αύξηση της αγοραστικής της δύναμης. ένα μέρος από την α­
νάπτυξη της πιφαγωγής που προσέφερε. Από τη μεριά της η
εργοδοσία. αν υποχρεώθηκε σ; κάποιες παραχωρήσεις. κατά­
φερε όμως να κερδίσει την εντατικοποίηση της εργασίας και
μέσα στο ίδιο πλαίσιο τον εκσυγχρονισμό και την ((εκλογίκευ­
ση» της παραγωγής. Επιπλέον, σε πολυάριθμες βιομηχανικές
ζώνες πέτυχ;. υιοθετ)ντας μια πατερναλιστική πολιτική. να
:νσωματώσ:ι κάποιες μερίδες της εργατικής τάξης. Βλέπουμε
λοιπόν ότι κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου στη Γαλλία, πα­
ρά την απόρριψη της σοσιαλδημοκρατίας τόσο από την αρι­
στερά όσο κι από τη δεξιά, αυτό που συμβαίνει στην πραγμα­
τικότητα είναι η αποκατάσταση :νός σοσιαλδημοκρατικού
συμβιβασμού. Π ρίγμα που δ: συνέβη κατά την ίδια εποχή στη
Γερμανία. τφ' κοίτη της σοσιαλδη μοκρατίας.

4. Πάω απ' όλα η Γεpμαvι'α

Ένας ιμπεριαλισμός που στραγγαλίστηκε κι αποκόπηκε τη
στιγμή της ανάπτυξής του. Ένας καπιταλισμός που ακρωτη­
ριάστηκε και καταδικάστηκε προς όφελος των αντιπάλων του.
Όλα αυτά είναι αλήθεια.
Αλλά εδώ. περισσότερο από κάΟε άλλη περίπτωση, δεν είναι
εύκολο να εξηγηθούν τα πάντα με αναγωγές στον καπιταλισμό
και στις μεταμορφώσεις του. Υπάρχει ακόμη ένας νικημένος
στρατός και μια κάστα στρατιωτικών. Υπάρχει ένας ταπεινω­
μένος λαός, κι ακόμη ένας ;ντονος εθνικισμός. Υπάρχουν οι
ανεξέλεγχτες ζυμώσεις του ρατσισμοU. του σοβινισμού και της
ξενοΦοβίας. Και τέλος υπή ρξε ένας σπάνιος δημαγωγός. που

288
Η M.'AAH ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ

συναντήθηκε μ' αυτό τον τραυματι·σμένο λαό. που ανταποκρί­

Οηκε στις aπροσμέτρητες φιλοδοξίες του, που τον καταγοήτε­
ψε με τα ραδιοΦωνικά του μηνύματα, με τη δυναμική του προ­
παγάνδα, με τη μνημειώδη σκηνοθεσία του κι άνοιξε τους
κρουνοι)ς της μαζικής βίας. Π ρόσφερε το πρακτικό αντίκρι­
σμα της ιδεολογίας. Για τον άντρα: <(Η δουλειά σε ελει>θερώ­
νει>> (πώς να το αμφισβητήσει αυτός που γνώρισε τι σημαίνει
ανεργία) και για τη γυναίκα: ((Παιδιά, Κουζίνα. Εκκλησίωι (τι
Οα μπορούσε να αντιτάξει η Εκκλησία σ· αυτές τις άγιες κου-
6ένπς;). Κ ι ακολουθούν οι προκλήσεις, τα πραξικοπήματα. οι
μεγάλες μπλόφες, η δικαιοσύνη του ισχυρότερου, η απειλή
της αyκράτητης βίας. τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Από την άλλη μεριά. υπή ρξαν σφάλματα εκτιμήσεων, συμ­
φεροντολογίες, καφοσκοπισμοί. δισταγμοί, κακοί υπολογι­
σμοί. Γιατί ένα μεγάλο μέρος της ενοχής ανήκει στην κυρίαρ­
χη τάξη . Αυτή έβλεπε την ενiάρκωση του κακού στο πρόσω­
πο της ΕΣΣΔ. στον κομουνισμό, στους κόκκινους. Κατά συνέ­
πεια, μήπως η ναζιστική aντικομουνιστική Γερμανία, θα μπο­
ρούσε κάποια στιγμή να προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες για
την καταπολέμηση του κακού; Και γενικότερα η ταπεινωμένη
Γερμανία δε Οα μπορούσε να βρει μια κάποια ικανοποίηση, αν
την άφηναν να ξεχυθεί προς την Ανατολή; Κάποια στιγμή, το
γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο ειρήνης γκρέμισε αυτό το όνει­
ρο . . . Και στη συνέχεια οι φλόγες της τεράστιας πυρκαγιάς τύ­
λιξαν ολόκληρο τον κόσμο.
Στα 1 920, το πρ'yραμμα του εθνικοσοσιαλιστικού (ναζιστι­
κού) κόμματος περιείχε αρκετές aντικαπιταλιστικές απόψεις.
Προβλέπει την εθνικοποίηση των εταιρειών που οι μετοχές
τους θα κη ρυχθούν ((αγαθά της εθνικής κοινότητας>>. Ο Ότο
Στράσερ, εμ:νευστής αυτής της «γραμμήρι, σημειώνει:
ΕΦόσον η γερμανική βιομηχανία και η γερμανική οικονομία
βρίσκονται στα χέρια του διεθνούς πιστωτικού κεΦαλαίου. δεν υ­
πάρχει ελπίδα για τη κοινωνική απελευθέωση. δεν μπορούν να
υπάρχουν όνειρα για μια σοσιαλιστική Γ.ρμα•ία ( . . . ) . Εμείς. οι
νέοι Γ.ρμανοί του πολέμου. εμείς. οι :Ονικοσοσιαλιστtς επανα·

289
 Η ΙΗΟ'JΛ ΤΟΥ ΚΛΠ IΤΛΛΙΣΜΟΥ

στάτες. αναλαμβάνουμε τον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό και

τον ψπ:ρωλισμό. που .νσάρκωσή τους είναι η συνΟήκη των
Βεpσαλιών374 .
Και οι ναζιστικοί ύμνοι διατηροι)ν κάποια ίχνη αυτής της
«γραμμήρ):
Είμαστε ο στρατός του αγκυλωτού σταυρού,
Ανεμίστε τις κόκκι ν.ς σημαίες.

Θέλουμε ν· ανοίξουμε για τους Γερμανούς εργάτες

Τους δρόμους της Ελευθιφίας.Ηs.
Και ο Χίτλερ στο βιβλίο του Ο Αγώνας μου ( 1 925- 1 927):
Σιν :Ο•ικοσοσιαλιστές βλέπουμε στο χρώμα της σημαίας μας το
πρόγραμμά μας. Στο κόκκινο χρώμα βλέπουμε τη σοσιαλιστική
ιδ.α του κινήματός μας. Στο άσπρο χρώμα την εΟνικιστική ιδ:ι.
Στον αγκυίωτό σταυρό την αποστολή να πολεμήσουμε για τη
Ί
νίκη ωu ινΟρώπου της αρίας φυλής. που θα είναι και η νίκη της
ιδέας της δημιουρyικιiς εργασίας, που ήτιν και Οα είναι αvτιση­
μιτική μέz ρι την αιωνιότη τα176 .
Και ο Γκέμπελς στην Επανάσταση των Γερμαvώv.
Ποιος είναι ο στόχος του γερμανικού σοσιαλισμού; Δε θέλει να
υπάρξει σω μ:λλον ούτε ένας προλετάριος στη Γ:ρμανiα. Ποιος
είναι ο στόχος του γερμανικού εθνικισμοί>; Δε Ο.λει στο μέλλον
να είναι η Γερμανίu ο προλ:τ:ριος του κόσμου. Ο tΟνιωσοσια­
λισμός δεν είναι τίποτε περισσότερο από τη σύνθεση των δύο αυ­
τών εννοιώv )n _
Αλλά στη συνέχεια_ καθώς το .Ονικοσοσω.λιστικό κίνημα
διαποτίζει τις τάξεις των μικροαστών, των μεσοαστών, των μt­
κ ρών και των μεσαίων ιιγραφειαστών))ηs και προπάντων, κα­
θώς αρχίζει να προσεγγίζει το μεγάλο βιομηχανικό και πιστω­
τικό κεΦάλαιο, φιμώνει την αντικαπιταλιστική του διάσταση
( I 927) και προχωρ;ί στην εκκαθάριση των εμπνευστών της
((γραμμής)) αυτής, από την πρώτη μέρα που παίρνει στα χέρια
του την εξουσία ( 1 933- 1 934).
Στο εξής προβάλλεται αποκλειστικά ο μυστικισμός του έ­
θνους, της Φυλής. του αίματος και της δύναμης. Ο Χίτλερ: ((Η
Γερμανία δεν ξέφυγε από τη Ολiψη της, χάρη στην ευφυία που

290
Η Ι ΕΓΛΛΗ AN A"A'AXH

κόβει τις τρίχες στα τέσσερα. αλλά χiρη στην πίστη μας ( .. ).
1 λογικιl δ: σας συμβούλεψε να έρθετε σε μένα. η πίστη σας
ω υπαγόρεψε"11�. Και ο Γκέμπελς προς tO Χίτλερ: ιιΜέσα στη

βαθιά μας απελπισiα. βριlκαμε Εσένα που μας έδειξες το

δρόμο tης πίστης ( ... ). Εσύ ιlσουν για μας η :κπλή ρωση ενό;
μυστηριώδους πόθου. Εσύ μας λύτρωσες με τα λόγια σου από
tην αγωνία. Εσύ μας ίκανες να πιστέψουμε στο θαύμα ποιJ ε­
πρόκ;ιτο να γίνει»1w. Και η υστερία φτάνει το απώγειό της με
τις φράσεις: «Ξύπνα Γερμανία!}> - ((Η Γερμανία πάνω απ· όλα! Ι>
- «Οι λαοί που αρνούνται να διατη ρήσουν την αγνότητα της
φυλής τους. αρνούνται να διατη ρήσουν και την ενότητα της
ψυχής τουρι38 1 . ι<Ο ρόλος του πιο δυνατού είναι να κυριαρχεί
πάνω στον αδυνατο και όχι να γίνεται ένα κράμα μαζί τοω•382.
Απλές ιδέες. ;ντυπωσιακά ρητά. επεξ;ργασμένα και σφυρη­
λατημένα από την προπnγάνδα. Ο Χίτλερ: ιιΠάντοτε μ' ενδιέ­
Φrε η δράση της προπαγάνδας, μια τέχνη άγνωστη για τα πε­
ρισσότερα αστικά κόμματαJ>. Κ ι ακόμη: ιιΗ προπαγάνδα πρέ­
πει να διατη ρείται στο επίπεδο της μάζας και η αξία της με­
τριέται μόνον μ: την αποτελεσματικότητά τηρ}. Και ο Γκέ­
μπ:λς: «Η προπαγάνδα έχ:ι μόνον ένα στόχο: την κατάκτηση
tων μαζών. Και όλα τα μέσα που εξυπηρετούν αυτό το σκοπό,
}:ίναι καλά>}. Έτσι η βία οργανώνεται. συστη ματοποιείται.
προγραμματίζεται: οι ιιΕς-ΑΗ, οι ιιΕς-ΕςΗ, οι απειλές και στη
συνέχεια οι ωμές επιθέσεις ενάντια στους Εβραίους, οι επιθέ­
σεις ενάντια στους συνδικαλιστές. ενάντια στους (κακοίις)
Κικκινους. οι «Ες-Ερ) που εξολοθρεύουν τους «Ες·Α>), το
Κ ρ.τος των Ες-Ες . . .
Βέβαια, είχε προηγηθεί η ήττα, ο διαμελισμός, η ταπείνωση,
:ίχαν επιβληθεί πολεμικές αποζημιώσεις, είχε γίνει η κατάλη­
ψη της Ρουρ, :ίχε επέλθει ο απόλυτος πληθωρισμός που κατέ­
στρεψ: το νόμισμα. είχε βασιλέψει η στέρηση και η αθλιότη­
τα . . . Και στη συνέχεια ή ρθε η αμερικάνικη κρίση που τσάκισε
την υπερευαίσθητη παλινόρΟωση της οικονομίας τόσο στο ε­
σωτερικό όσο και στο εξωτερικό: η ρευστοποίηση του χρυσού
της Ράιχσμπανκ. η βιομηχανική παραγωγή. που με δείκτη 1 00

29 1
 Η IΣl"OPi\ ΤΩΥ ΚΑΙΙΙΙ"ΑΛIΣΜΟΥ
στα 1 928. πέΦτcι στο 59 στα 1 932. ο αριθμός των αν:ργων που
ηυξ.νεται από 2,5 .κατομμύρια στα 1 929 σ: 6 :κατομμύρια στα
1 932. Παράλληλα το ερΊατικό κίνημα έχει εξασθενήσει, τόσο
από τις συνεχείς αποτυχίες του στις αρχές της δεcαετίας του
1 920. όσο κι από τη διάσπαση ανάμεσα στη σοσιαλδημοκρα­
τία και στο κομουνιστικό κόμμα που προσκολλάται με αφο­
σίωση στην ΕΣΣΔ. Στο εξής σοσιαλδημοκράτες και κομουνι­
στές αντιπαλεύουν μανιασμένα. Αλλά κι η κυρίαρχη τάξη εί­
ναι διασπασμένη . Η βιομηχανική και πιστωτική εργοδοσία
αντιμάχεται τους μεγαλοκτηματίες. η βιοτεχνία κω η :λuφρΗi
βιομηχανία παλει)ουν ενάντια στη βαριά βιομηχανία. η μέση
:ργοδοσία (που επιδιώκει έναν συμβιβασμό με την εργατική
τάξη) βρίσκει εχθρική τη μεγάλη εργοδοσία (που επιδιώκει να
εcδικηθεί την εργατική τάξη cαι να ξαναβρεί την απόλυ-η ε­
ξουσία της). Ο μεγαλοβιομήχανος Στάινς προφητεύει στα
1 9 1 9: «Οι μ:γαλοβιομήzανοι και όλοι οι ηγέπς της οικονομι­
κής ζωής θα ξαναβροίιν μια μέρα τη δύναμή τους. Θα τους επα­
ναφέρει στην εξουσία ένας εξαΟλιωμ;νος λαός, μισοπεθαμένος
από την πείνα, που Οα έχει ανάγκη από ψωμί και όχι από λό­
γιω). Και ο Φριτς τίσεν, στα 1 924: «Σε μας η δημοκρατία δεν
αντιπροσωπει)ει απολύτως τίποτω1. Στα 1 929. γεννιέται το «ε­
νωμένο εθνικό μέτωπο>Ι που συμπεριλαμβiνει: το εθνικό γερ­
μανικό κόμμα, τους ��ατσαλόκρανουρ1 (κίνημα του Χούγκεν­
μπεργκ, προέδρου του διοικητικού συμβουλίου του Κ ρουπ και
μεγαλοεκδότη), την πανγερμανική ένωση και το εΟνικοσοσια­
λιστικό κόμμα.
Υπάρχουν ακόμη. τα μικρομεσαία στρώματα: μικροεπιχει­
ρη ματίες. επιτηδευματίες και μαγαζάτορες. μικρομεσαίοι α­
στοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι της μικρομεσαίας
((γραφειαστικής>Ι τάξης, που όλοι τους θίγονται από την οικο­
νομική κρίση . Υπάρχουν οι αγρότες που βλέπουν να μειώνεται
καθη μερινά η αγοραστική τους δύναμη. Υπάρχουν μερίδες της
εργατικής τάξης που τείνουν προς την ((αστικοποίηση>> σύμ­
Φωνα με την παρατή ρηση του Βίλχελμ Ράιχ. και που οι γυναί·
κες τους παραμένουν κάτω από την απόλυτη επιρροή της Εκ·

292
 111ΝΑΚΑΣ Ν ο 32

T::I KH ΚΑΙ IΛ:ΟΛΟΓΙΚΗ ΛΟΜΗ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΤΟΥ 192-0,

ΚΑΤΑ ΤΟΝ 8. PAIX*

IΔΕΟΛΟΓΙΑ
κολεταpιακή μικαστική αστική
ΤΑΞ Ι Κ Η
(14,4) (20 , 1 ) (0,7)
ΔΟΜ Η
εργατεςστη ο1cιαj απασχόληση 0,1
I οικιακοί υπάλληλοι υ
1
βιομηχανία.
τις μεταφο- κοινων. οικότροφοι 1.7

�� �� � ι.sl �:;:� ����

ε λοι
κολεταριάτο ρ . τλ. Ι
(21 .8)
�
pγάτες το μήνu) 2,8
στους α γρούς ' l.ό δημόσιοι κατώτ ρσι
υπαλ. και συvtας 1,4
σύνολο 14,4 σύνολο 7.4
μεσuiες τάςεις
των πόλεων 6,2
όπου: μικρα;πι;:ε ι-
ρηματiες (2 υκάλλη -
λοι τουλά:ιστον) 1 ,9
μικροεπι χεφηματιες
(με 3 ή περισσότερους
υπαλλήλους) 1 ,4
μισα ίες μέσοι ιδιωτ. ή δημ
υκάλληλοι 1 ,8
τάξεις
( 1 2.8) εεύθ. επαγγέλματα
και Φοιτητές 0.4
μικρσ\διοκτήτες και
:ισοδηματίες 0,6
μεσσ(σ στρώματα
rης επαρχιΌς 6.6
όιου: μικρσκαλ­
λιεργητές καικτημα-
τiες (ς Ο στρέμματα) 2.4
μεσαίοι κτηματίες
(50-ΟΟστρέμματα) 4,2
αστι:ή τάξη
(μαζί με τους
αστική μεγαλοκαλ­
τάξη λιεργητtς
(0.7) :αι τους
μεγαλοκτψ
ματίες) 0.7
'σε [:ΟtοΙΨUρΙα. Πηrj. Β. ΡάΙΧ.Ο'αφ. ιφοηy
 Η ι�ΤΟ' ΙΑ ΤΟΥ Κ Α ιι ι"ΑΛιΣΜΟΥ

κλησίuς. Στα 1 934. τα μέλη του ναζιστικοι) κόμματος :ίναι κα­

τά 2 1 " , μισθωτοί υπάλληλοι ( 1 2° του πληθυσμού). κατά 1 3" .,
"
δι]μόσιοι υπiλληλοι (5", του πληθυσμού). κατά 20° έμποροι
"
και βιοη:χνες (9",. του πλ1Ουσμού) αλλά Ημόνον)) 1 1 " ο χωρικοί
(23" του πληθυσμού) και 32% ερyάτ:ς (45" ο του πληθυσμού) .
"
Σ τ α 1 940. το έ ν α τ ρ ί τ ο α π ό τα στελέχη τ ω ν ΗΕς-Ερ) προέρχο­
νται από τους «διανοούμενους;) κJκλους των δασκάλων, των
κιιθηγητι1ν μέσης εκπαίδευσης. των πτυχιούχων Φοιτητών;ι3•
Κατά συνέπεια. η κοινωνική βiση που επέτρεψε την άνοδο
του εθνικοσοσιαλισμού ήταν οι μικρομεσαίοι ((yραφειαστοί».
αλλά για την κατάκτηση της εξουσίας χρειάστηκε και η συμ­
μαχία με το μεγάλο κεΦάλαιο . Το οργανωμένο :ργατικό κίνη­
μα συντρίφτηκε πολύ εύκολα με την άμεση βία και την απο­
στολιl στα στριτόπ:δι συγκέντρωσης όσων τόλμησαν να σο­
νεχίσουν την αντίσταση . Αλλά, μετά την κατάληψη της εξου­
σίας. η αγοραστική δύναμη της εργατικής τάξης διατη ρήθηκ::
και σε ορισμένες κατηγορίες αυξήθηκε, ενώ μειώθηκε για τους
δημόσιους υπαλλήλους, τους μικρεμπόρους και τους μικρο6ιο­
τtχνες. που πολλοί απ· αυτούς έκλεισαν τα μαγαζιά τους και
ίγιναν μισθωτοί. Αλλά το γεγονός που αποτελεί στο εξής την
π ραγματικ] δύναμη της χιτλερικής :ξοιJσίας, :ίνιη ο πφιορι­
σμός της ανεργίας. το ολοκληρωτικό κράτος και η προοπτική
γιu την ανάδειξη της Μ εγάλης Γερμανίας.
Πέντε εκατομμύρια άνεργοι στα 1 933. δύο εκατομμύρια στα
l 935. λιγότερο από ένα στα 1 937. μερικές δεκάδες χιλιάδες στα
1 939. Στο διάστημα 1 933- 1 939 η παραγωγή υπερδιπλασιάστη­
κε. Στα 1 939 ξεπέρασε κατά 26% το επίπεδο ρεκόρ του 1 928
Πολιτική των μεγάλων έργων -αυτοκινητόδρομοι, σιδηροδρο­
μικές γραμμές, αεροδρόμια (έργα κοινής ωφέ.ειας και συνάμα
στρατιωτικής σημασίας}- αλλά και της εξυπη ρέτησης των
πόλεων -κατασκευές κατοικιών αλλά κι εντυπωσιακών δημό­
σιων �τιρίων που ανεβάζουν το κύρος του �αθεστώτος. Εξο­
πλισμοί: από το 1 9 3 5 κι έπ.ιτα. οι γρμανικίς δαπάνες εξοπλι­
σμού ξεπερνούν κατά 50% τις αντίστοιχες γαλλικές και τα πο­
λεμικά εργοστάσια του Κροuπ δουλεUοuν ξέφρενα στα όρια

294
Η ΜΕ'ΑΛΗ ΑΝΑΤfΆΧΗ

της ικανότητάς τους. Κατά την πενταετία 1 9 3 5- 1 939 εξαπλα­

σιάστηκαν. Πολιτική των βιομηχανικών �ωτοκατάστατων)>
του εvΟαρρUνει τη χη μεία, τη μεταλλουργία, την υφαντουργία
και τη βιομηχανία τροφίμων. Και όλα αυτά μέσα στο τλαίσιο
μιας αυστη ρής πολιτικής ελέγχου των τιμών, των πιστώσεων
και της εξουδετέρωσης της υπερβολικής αUξησης της αγορα­
στικής δύναμης, με μια στρατηγική του εξωτερικοό εμπορίου,
θεμελιωμένου πάνω σε διμερείς συμφωνίες και μηχανισμούς
πληρωμής με ανταλλαγές, πράγμα που ενισχύει τις συναλλα­
γές με ης χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Κεντρικής Ευ­
ρώπης και της Μεσογείου.
Αλλά αι1τή η γιγαντιαία προσπάθεια, αυτή η τολιτική, αυτή
η κατευθυ•όμενη οικονομία στη ρίζεται στα πανίσχυρα βιομη­
χανικά και τραπεζικά συγκροτήματα του γερμανικού κωτιταλι­
σμοU και τα ενισχύει. Αντιμετωπίζονται με σεβασμό ακόμη
και τα ξένα καπιταλιστικά συγκροτήματα: Τζένεραλ Μ ότορς
( "Οπελ). Φορντ, Ουνιλέβερ, Σελ, Σρένη;ρ. με μόνη υτοχρέωση
να επανεπενδύουν τα κέρδη τους στη Γερμανία.
Οι συμμετοχές του κ ράτους στις τράπεζες, στις επιχειρή­
σεις σιδη ρουργίας, στα ναυπηγεία. παραχωρήθηκαν όλες στα
ιδιωτικά συμφέροντα. Π αράλλη λ α αποθιφρύνθηκαν οι δημοτι­
κές επιχειρήσεις παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος προς όΦ;­
λος ιδιωτικών επιχειρήσεων. Εξαίρεση στον κανόνα η Χέρμαν
Γκέρινγκ Ράχσβερκε, όπου ενώΟηκαν κρατικά και ιδιωτικά κε­
φω.αια, ετειδή η συμμετοχή του κράτους κρί0 1 κε απαραίτητη
σε μια παραγωγή fλάχιστα αποδοτικιt. βασισμένη σε μετάλ­
λευμα με τολύ Φτωχή περιεκτικότητα. Πάνω απ" όλα ενισχύε­
ται η ωρτελοποίησψ) του γερμανικού καπιταλισμού: τα 1 500
καρτέλ της περιόδου 1 92 3 - 1 924 έφτασαν στα 2 . 1 00 στα 1 930. Η
(�1-Γκε Φάρμπεν)) δεσπόζει στη χημική βιομηχανία από το
1 926. Από την iδια χρονιά η Φεράινιχτε Σταλβέρκε συγκε­
ντρώνει τους τέσσερις μεγαλύτερους παραγωγούς χάλύβα της
χώρας. Στα 1 929 γίνεται συγχώνευση της Ντόιτσε Μτανκ και
της Ντισκόντο. και στο εξής τρεις μόνον τράπεζες κυριαρχούν
στον πιστωτικό τομέα. Ένας νόμος του 1 933 συστηματοποιεί

295
 Η ;ΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
ΣΧΙΜ" 1!

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Σηι Γ.PMAN IA, ΓΥΡΩ ΣΤΑ 1 930

νt�ι<t>ι �αι tοιστο:>L'

---

�.""''.;
- ;ιιl οι(4.2)
- μΗ<i (l,t)

(οι�ιa�οι εότ«; (0,11

Οι αριΟμοi Οτιζ �αρεΟέοεις αντι�pοσωιεύοοv, rε ε�ατομμύιΗα, το t•tργό ιροσωιι­

:ό :Ιθε :λi..ι στα 1 921- 1 930. ΣUμΦωνα με Η. ΡΙι:. Η ψυχολοyiα τrις Φσσιστι:ής μάζα�

(Π2) σΦαiρα ιαραyω'ής yιι uuto"α·

'· '
ε: ε:tiμηση ( 11 1 ) οφαiιι υλι:ής ιαιιyωyής. -
Ηιύπη
Η ΜΕΓΑΛΙ ΑΝΛΤΛΡΛΧΗ
αυτή την «οργάνωση» του γερμανικού καπιταλισμοι) υπο­
χρεώνοντας τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις να πάρουν
μέρος στο καρτέλ του κλάδου τους. Το πνεύμα του νόμου είναι
τόσο η «οριζοντιοποίησψί των κεφαλαίων, όσο και η ω:αθε­
τοποίηση» της παραγωγής. Στο εξής, μέσα στα πλαίσια των
καρτέλ και των «Κοντσέρνίί, οργανώνεται και συστηματοποι­
είται η γιγάντια βιομηχανική προσπάθεια.
Αναμφισβήτητα πρόκειται για την πιο ακραία περίπτωση ε­
νίσχυσης και υποστήριξης του γcρμανικού καπιταλισμού, ό­
που όλες οι δυνάμεις και οι ικανότητες του κράτους μπαίνουν
στην υπη ρεσία του. Το κράτος γίνεται ο απόλυτος εκφραστής
του καπιταλισμού.
Κ ι αυτή η μεταβολή πραγματοποιείται στους κόλπους μιας
κοινωνίας διπλά αλυσοδεμένης από τους μηχανισμούς του
κράτους και του κόμματος. Ο Γκέμπελς το δήλωσε aπροσχη­
μάτιστα: «Το κράτος θα είναι η ανώτατη οργάνωση της δημό­
σιας και ιδιωτικής ζωής ( ... ). Όλες οι δυνάμεις του έθνους θα
υποταχθούν στο κράτος, έτσι ώστε δε θα μπορεί να ασκηθεί
καμία δραστηριότητα έξω από τα πλαίσια του κράτους. Το
κράτος θα πραγματώσει την αρχή του ολοκληρωτισμοι))). Πα­
νίσχυρο όπλο, όργανο επίβλεψης, ελέγχου και καταπίεσης αυ­
τού του κράτους. η αστυνομία του: στα I 933 ενοποιούνται όλες
οι τοπικές aστυνομίες. Στα 1 934, η Γκεστάπο (Μυστική Κ ρα­
τική Αστυνομία) και τα Ες-Ες ενοποιούνται και περνούν κάτω
από την εξουσία του Χίτλερ. Στα 1 936, όλες οι aστυνομίες υ­
ποτάσσονται στο μηχανισμό Γκεστάπο-Ες-Ες. Στο διάστημα
1 933- 1 93 8 πάνω από τετρακόσιες χιλιάδες Γ;ρμανοί συλλαμ­
βάνονται και αρκετοί από αυτούς στέλνονται στα στρατόπεδα
συγκέντρωσης. Όλες οι όψεις της δημόσιας και ιδιωτικής
ζωής περνούν κάτω από τον κρατικό και κομματικό έλεγχο. Οι
εργάτες υποχρεώνονται να οργανωθούν στο ιιΜέτωπο Εργα­
σίας», που ιδρύθηκε το Μάη του 1933, ενώ τα συνδικάτα του
διαλύονται. Για τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία υπάρχει η
. . . ιιΔύναμη διαμέσου της Χαράς))! Για τα πάντα και τους ιtά­
ντες υπάρχουν οργανώσεις: για τους νέους, για τους φοιτητές,

297
 Η ΙΣτΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΠΑΛΙΣΜΟΥ

για τους δασκάλους. για τους καλλιτέχνες. για τις γυναίκες.

για τους γονείς . . . Το ραδιόφωνο. ο τύπος. ο κινηματογράφος.
η εκπuίδ::υ ση, όλα μπαίνουν στην υπηρ::σ ία της ιδ::ο λογίuς
και της προπαγάνδας των εθνικοσοσιαλιστών.
Τέλος. για τους ταπ:ινωμένους Γερμανούς. ο Χίτλερ άνοιξε
την προοπτική της Γερμανίας που θα θριαμβεύσει. ι)δη από
την εποχή που έγραψε το βιβλίο του: Ο Αόας μου: όλοι οι
άνθρωποι <<του ίδιου αίματος πρέπει να ανήκουν στο ίδιο
Ράιχ». Αλλά τι πρέπει να κάνει μόλις <<συγκεντρωθεί αυτός ο
λαός χωρίς ζωτικό χώρωι; Το εΟνικοσοσιαλιστικό κίνημα ο­
φ.ίλει να «βιει το Oippoς να συγκεντρώσει όλη τη δύναμη του
λαοι) μας και να την καθοδηγήσει προς το δρόμο που Οα τον
βγάλει από τη σημερινιl στενή κατοικία του και Οα τον φέρει
σε νέα εδάφηΗ. Η Γαλλία πρέπει να εκμηδενιστεί: «Δεν πρέπει
να επιτρέψουμε ποτέ να υπάρξουν στην Ευρώπη δύο ηπειρωτι­
κές δυνάμεις. ΣΕ κίθε προσπάθεια ανάπτυξης μιας δ:ύτερης
στρατιωτικής δύναμης. πίσω από τα σύνορα της Γερμανίας.
κρύβεται η πρόθεση επίθεσης ενάντια στη Γερμανiω>. Αλλά
κύριος στόχος του χιτλερικού επεκτατισμού είναι η Ανατολι­
κή Ευρώπη : «Η πηγή της διίναμης της χώρας μας δε βρίσκεται
στις aποικίες, αλλά στην Ευρώπη, στο έδαφος της πατρίδας
μας ( . . . ) . Το γιγάντιο κρiτος της Ανατολής cίναι ιιριμο για τη
σύγκρουση>). Κω τελικά, γιuτί να περιοριστεί μόνον στην Ευ­
ρώπη ; «Σε μια εποχή που μολύνονται οι φυλές. ένα Κ ράτος
που περιφρουρεί ζηλότυπα τα καλύτερα στοιχεία της φυ).ής
του οφείλει να γίνει μια μέρα απόλυτος άρχοντας της Γης. Οι
οπαδοί του κινήματός μας δcv πρtπει να το ξεχνούν ποτέ αυ-

1 93 5 : επαναφορά της στρατιωτικής θητείας στη Γερμανία

l 926: ανακατάληψη της Ρηνανίας. I 938: ο γΕρμανικός στpι­
τός. κάτω από την ηγεσία του Χίτλερ καταλαμβάνει την Αυ­
στρία. Τελεσίγραφο στην Π ράγα. Συμφωνίες του Μονάχου.
1 939: κατάληψη της Τσcχοσλοβακίας. κατάκτηση της Μ έμελ.
σι)σταση ιταλο·γερμανικιiς στρατιωτικιiς συμμαχίας. yερμανο­
σοβιετικό σύμφωνο <ψη-επιθtσεωςιι. cισβολή και μοίρασμα

298
Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗ
της Πολωνίας με την ΕΣΣΔ που κάνει κατοχή στη Φινλανδία.
Η φωτιά του Δεύτερου Παγ"όσμιου Πολέμου έχει ανάψει. Η
Γερμανία κυριαρχεί στην Ευρώπη. Αλλά η επίθεση της ΕΣΣΔ
"α ι η είσοδος στον πόλεμο των Η ΠΑ ( 1 94 1 ) ανατρέπουν το
συσχετισμό των δυνάμεων. Θα χρειαστούν ακόμη τρία χρόνια
ενός ανελέητου πολέμου, Οα απαιτηθούν μαζικές καωστροφές
(στρατιωτική παραλλαγή της μαζικής παραγωγής και της μα�
ζικής κατανάλωσης), θα σωριαστούν πάνω από πενήντα εκα�
τομμύρια νεκροί (tξι φορές πεΡισσότεροι από εκείνους του
π ρώτου παγκόσμιου πολ.μοιJ) μέχρι να παραδοθεί η Γερμανία,
και θα γίνει χρι)ση της πρ(ιτης ατομικής βόμβας. πριν παρα·
δοθεί και η Ιαπωνία.
Στο εξής, πάνω στον ερειπωμένο κόσμο, Οα ιωριαρχήσουν
δύο μεγάλες δυνάμεις: οι Η Π Α , αδιαφιλονίκητος πλέον ηγέτης
του καπιταλιστικού στρατοπέδου, και η ΕΣΣΔ. κέντρο ενός
καινούργιου συνασπισμοι·J που δια"ηρι"Jσσει το σοσιαλισμό.

299
 Συμπεάσματα της πέμπτης άσης
Στην ουσία, η κρίση της περιόδου 1 920- 1 930 προκύπτει από
τις ίδιες αντιφάσεις που ο συνδυασμός τους προκάλεσε τον
πόλεμο του 1 9 1 4- 1 9 1 8: ασΦυξία των βιομηχανιών της π ρώτης
γενιάς, όξυνση του ανταγωνισμού ανάμεσα στους εθνικούς κα­
πιταλισμούς, ώθηση του εργατικού κινή ματος για να μοιρα­
στεί λιγότερο άνισα η παραγόμενη αξία. Και οι αντιφάσεις
�υτές αναπτύσσονται σ' :να κατακερματισμ:νο κόσμο: ζώνη α­
μερικάνικης επιρροής, βρετανική Κοινοπολιη:ία. γαλλική ΑιJ­
τοκρατορία (αλλά και ολλανδική και βέλγικη Αυτοκρατορία)
και -συνάμα περικυκλωμένη και συνεπτυγμένη στον εαυτό
της- ΕΣΣΔ.
Από τη μεριά τους αναπτύσσονται εντυπωσιακά οι βιομηχα­
νίες της δεύτερης γενιiς. Και, εντυπωσιακι] διαλεκτική ανα­
στροφή, η άνοδος της αγοραστικής δύναμης ορισμένων μ.ρί­
δων της εργατικής τάξης, που στα μάτια της πλειοψηφίας των
καπιταλιστών έπρεπε να φέρει την καταστροφή του συστήμα­
τος. αποδεικνύεται ένα σημαντικό στοιχείο οικονομικής δύνα­
μης και κοινωνικής ενσωμάτωσης: συνολικά, η διάρκεια της
φγασίας μειώνεται και ο πραγματικός μισθός αυξάνεται για
τους εργάτες των μεγάλων βιομηχανικών χωρών. Αλλά η ανερ­
γία αποτελεί μια μόνιμη πληγή που παίρνΕι απειλητικές δια­
στάσεις σε περιόδους κρίσης.
Διαμέσου των εισοδημάτων που αποδίδουν οι επενδύσεις
στο εξωτερικό. διαμέσου των άνισων συναλλαγών. διαμέσου
του {{ψαλιδιού των τιμών» και της βελτίωσης των όρων συναλ­
λαγής�·\ κλιμακώνεται μια τεράστια ροή αξιών. που ξεκινά

))
Η Μ.ΓΑΛΗ ANATAPAXI
από τις aποικίες -αλλά και τις καινούργιες χώρες, παραγωγούς
μεταλλευμάτων και αγροτικών προϊόντων- και καταλήγει στις
μεγάλες βιομηχανικές καπιταλιστικές χώρες. Κατά συνέπεια,
η σχετική βελτίωση της αγοραστικής δύναμης της ευρωπαϊ­
κής και αμερικάνικης εργατικής τάξης, εξασφαλίζεται, ή -πιο
ωμά, από καθαρά καπιταλιστική άποψη- πληρώνεται, από την
αποστράγγιση του μόχθου των αγροτικ�ν πληθυσμών όλου
του κόσμου.
Κατά την ίδια περίοδο, όπως είδαμε, προωΟείται ο βιομηχα­
νικός συγκεντρωτισμός σε πολυάριΟμες μορφές: μεγάλες επι­
χειρήσεις, όμιλοι επιχειρήσεων, βιομη χανικά συγκροτήματα.
τραστ, κοντσέρν, καρτέλ. Οι βιομηχανικές μονάδες που απα­
σχολούν χιλιάδες εργάτες πολλαπλασιάζονται και παύουν να
είναι σπάνιο φαινόμενο, όπως στο παρελΟόν. Ορισμ:νες από
αυτές φτάνουν ν' απασχολούν ακόμη και δεκάδες χιλιάδ:ς :ρ­
γάτες. Ο ρόλος του κράτους γίνεται ευρύτερος και βαθύτερος,
χάρη στους πολέμους. αλλά και χάρη στα μεγάλα δημόσια έρ­
γα και στην ανάπτυξη του έμμεσου μισ0ού3�5. Γενικότερα. ανα­
πτύσσονται τα καθήκοντα της διεύθυνσης, της οργάνωσης. της
διοίκησης. κι έτσι, δίπλα στην τάξη των αγροτιΙν, δίπλα στις
τάξεις των μικρών και των μεσαίων αστών, δίπλα στην τάξη
των εργατών. αναπτύσσεται και μια καινούργια τάξ η : η τάξη
των ΙΙτεχνο-γραφειαστών». Η τάξη αυτή, μισΟωτή στο σύνολό
της, όπως και η εργατική, δεν έχει άμεση σχέση με την πιφα­
γωγή των προϊόντων. όπως οι τάξεις των αγροτών και των ερ­
γατών, και, σύμφωνα με τον τρόπο ζωής που υιοθετεί, 6ρίσκ:­
ται κατά κανόνα πιο κοντά στους μικρομεσαίους αστούς38ό .
Όλες αυτές οι εξελίξεις συμβαίνουν μέσα σ' ένα κατακερμα­
τισμένο κόσμο. Κατακερματισμένος γιατί. πρώτα απ' όλα. σε
μια συμπαγή γωνία του περιΟώριου της παγκόσμιας αγοράς, α­
ναπτύσσεται, στην ΕΣΣΔ, ο κ ρατικός κολεκτιβισμός3�7• Κατα­
κερματισμένος επίσης. γιατί ο κυρίαρχος ιμπεριαλισμός τοJ
χθες, η Μεγάλη Βρετανία. δεν έχει πλέον τη δύναμη να εξα­
σφαλίσει τη σταΟερότητα ενός παγκόσμιου συστήματος πλη­
ρωμών, ενώ η πρώτη οικονομική δύναμη στον κόσμο. οι

301
 Η η.τΟ'ΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΠΓΑΑΙΣΜΟΥ

Η Π Α , διστάζει ν' αναλάβει αυτή την ευθύνη. Κατακερματι­

σμένος ακόμη, γιατί κάθε μεγάλη δύναμη έχει πολωθεί γύρω
από έναν εθνικό στόχο: την αμερικάνικη ευημερία, τη στερλί­
να. το φ ράγκο, την παλινόρθωση της γερμανικής δύναμης.
Κατακερματισμένος. τέλος, γιατί με τις δυσκολίες που έφερε η
κρίση, κάθε μεγάλη δύναμη κλείστηκε στο καβούκι της (η
Μεγίλη Βρετανία στην Κοινοπολιτεία της, 1 Γαλλία στην
Αυτοκρατορία της), ή περιορίστηκε στο δικό της σχέδιο (το α·
μερικάνιω ιιΝιοu Ντiαλ>ι) τη στιγμή που η Γερμανία του Χίτ·
λερ επιστρατευόταν για το εθνικό της μεγαλείο. στοχεύοντας
στους εξοπλισμούς, στην κατάκτηση και στην ιωριαρχία της
Ευ>πης και ολόκληρου του κόσμου.

302
6. Το με γάλο άλμα
του Καπι ταλ ι σμ ού (1945- 1 980)

Όσο κι αν δυσαρcστεί εκείνους που εκτιμούν κάθε πόλεμο.

"άθ; Κ ρίση, κiΟε υποψία κρίσης, σαν μια πρόσΟcτη ένδειξη :­
πιδείνωσης της ((γενικής κρίσης του καπιταλισμού», αυτό που
συμβαίνει ουσιαστικά, κατά τη σύγχρονη περίοδο, είναι ένα
νέο «μεγάλο άλμω� της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Βέβαια. σ· ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. η βασιλεία του κα­
πιταλισμού έχcι παρtλθει. Εκεί, ένας νέος τ ρόπος συσσώρευ­
σης και cκβιομηχάνισης, μια διαφορετικi ταξική κοινωνία.
μια μεγαλειώδης συμπύκνωση της ιφατικiς εξουσίας, έχουν ε­
πιβάλ.ι τη βασιλεία διαφορετικών μεθόδων παραγωγής και
κατανομής των πλουτοπαραγωγικών πόρων.
Αλλά ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η ανοικοδόμηση
και η περίοδος της ευημερίας που την ακολούθησε, η απο­
αποικιοποίηση, η διεθνοποίηση του κεφαλαίου και οι νέες
προσπάθειες ::κ βιομηχάνισης στον Τρίτο Κ όσμο, σημαδεύουν
μια νέα ώθηση του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Και
η κρίση της περιόδου 1 970- 1 980 αποτελεί κατά κάποιο τρόπο
το όργανο. που χάρη σ· αυτό πραγματώνεται η νέα επέκταση
του καπιταλισμού και οι μεταβολές που τη συνοδεύουν.

Από τον πόλεμο στην κρίση

Απέναντι στο στρατόπεδο του κρατικού κολεκτιβισμού που
διογκώθηκε εντυπωσιακά. και, μέσα σ· ένα διεθνές πλαίσιο,
οu χαρακτη ρίζεται από το ιστορικό κίνημα της αποαποικιο­
ποίησης, οι ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες γνώρισαν,

3 03
 Η tHOPtA ΤΟΥ ΚΑΙΠΑΛIΣΜΟΥ

μόλις ανασηκώθηκαν από τα συντρίμμια του πολέμου, μια

σπάνια περίοδο ευημερίας. Αλλά, μέσα από τις συνθήκες αυ­
τής της ευημερίας, γονιμοποιούνται κι αρχίζουν ν' αναπτύσ­
σονται τα σπέρματα της σημερινής κρίσης.

I. Οι ρεις κόσμοι
Την επομένη της πρώτης νίκης μιας νέας χώρας (των Η Π Α )
ενάντια σε μ ι α παλιά χ ώ ρ α της Ευρώπης ( τ η ν Ισπανία), στα
1 898, ο Ζορές προφήτεψε: ((Στο εξής ο όγκος των ΗΠΑ Οα βα­
ρύνει πολύ στις μελλοντικές εξελίξεις του κόσμου ( . . . ). Ο
πλούτος και η δύναμη των Η ΠΑ αντιπροσωπεύουν το ένα τέ­
ταρτο του πλούτου και της δύναμης όλ.ου του κόσμου)ι. Την ε­
πομένη του Π ρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, οι Η Π Α αποτε­
λούν ήδη την πρώτη δύναμη στον κόσμο, αλλά για την ώρα
προτιμούν ν' αναπτυχθούν στα δικά τους εδάφη και ν' ασκή­
σουν τη δύναμή τους μόνον στην αμερικάνικη ήπειρο. Την ε­
πομένη του Δεύτερου Παγκόσμtου Πολέμου αντιπροσωπεύουν
μια τεράστια βωμηχανική . οικονομική και στρατιωτική δύνα­
μη: στα 1 945. η βιομηχανική τους παραγωγή υπφδιπλασιά­
στηκε σε σύγκριση με την περίοδο 1 9 3 5 - 1 939. Π αράγουν το
μισό άνθρακα του κόσμου, τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πετρε­
λαίου, περισσότερο από το μισό ηλεκτρισμό. Η παραγωγική
τους ικανότητα φτάνει στα 95 εκατομμύρια τόνους ατσάλι, στο
Ι εκατομμύριο τόνους αλουμίνιο, στο 1 ,2 τόνους συνθετικό ε­
λαστικό, κι ανάλογα μεγέθη αποδίδουν τα ναυπηγεία τους, τα
εργοστάσια κατασκευής αεροπλάνων και αυτοκινήτων, τα πο­
λεμικιi εργοστάσια, οι μονάδες παραγωγής μηχανημάτων-ερ­
γαλείων. η χημική βιομηχανία, κτλ. Οι ΗΠΑ έχουν στα χέρια
τους το 80% του παγκόσμιου αποθέματος χρυσού. Διαθέτουν
έναν πανίσχυρο στρατό και την ατομική 6όμ6α.
Απέναντι στην ΕΣΣΔ. που ενίσχυσε επίσης τη δύναμή της
και επέκτεινε την εδαφική της επικράτεια, οι Η Π Α αναλαμ­
βάνουν την ηγεσία του καπιταλιστικού στρατοπέδου. Από το

304
ΓΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜ\ ΤΟΥ ΚΑΠ ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
1 943. μελετούν, σε συνεργασ\α με τους Βρετανούς υπεύθυνους.
τον τρόπο αποκατάστασης του πράγματος που έλειψε κατά τη
διάρκεια του μεσοπολiμου με τραγικές συνέπειες για τον κό­
σμο: την αποκατάσταση, δηλαδή, ενός διεθνούς συστήματος
πλη ρωμών, που Οα επιβάλει από τη μια μεριά τις αναγκαίες ι­
σορροπ\ες, και θα επιτρέψει, από την άλλη. την πιΟανότητα ε­
πέκτασης των συναλλαγών και των πλη ρωμών. Στα 1 944 συμ­
φωνείται, στο Μ πρέτον Γουντς, η εγκαθίδρυση ενός συστή ­
ματος, θεμελιωμένου πάνω στον προσδιορισμό κάθε νομίσμα­
τος σε σχέση με το χρυσό και την ισότιμη σταθερή μετατρεψι­
μότητά του: το σύστημα αυτό ονομάστηκε (<Π ρότυπο Μετα­
τρεψιμότητας Χρυσού)). Κατά τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια,
τουλάχιστον, το κλειδί αυτού του συστήματος θα είναι το δο­
λάριο. Στα 1 945 ο Ρούζβελτ και ο Τσόρτσιλ ετοιμάζουν το με­
ταπολεμικό χάρτη του κόσμου, διαπραγματευόμενοι στη Γιάλ­
τα με το Στάλιν, τις ζών.ς επιρροής του καθενός: την ίδια χρο­
νιά, τα αμερικάνικα και ρωσικά στρατεύματα σφίγγουν τα χέ­
ρια στη Γερμανία και aντιπαρατάσσονται στην Κορέα.
Αμέσως μετά τη συντριβή της Γερμαν\ας και της Ιαπωνίας,
αναπτύσσονται δύο κινήσεις, που θα προσδιορ\σουν και θα κυ­
ριαρχήσουν στο σύνολο της μεταπολεμικlς περιόδου:
- Διάσπαση του κόσμου σε δύο στρατόπεδα. όπου στο ένα
.ξουσιάζουν οι Η Π Α και στο άλλο η ΕΣΣΔ.
- Αποαποικιοποίηση.
Χάρη στην τεράστια προσπάθεια εκβιομηχάνισης που επέ­
βαλε ο Στάλιν πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου, η ΕΣΣΔ
αναδείχθηκε σε μια μεγάλη βιομηχανική δύναμη . Οι θυσίες
και οι καταστροφές του πολέμου πή ραν γιγάντιες διαστάσεις
(κάπου είκοσι εκατομμύρια νεκροί, δηλαδή το 1 0% του πληθυ­
σμού), αλλά στα 1 95θ. στο τέλος του 4ου Πλάνου. ο δείκτης
της βιομηχανικής παραγωγής ξεπέρασε κατά 7 1 % ων αντί­
στοιχο του 1 94θ (60% για μηχανήματα και είδη βιομηχανικού
εξοπλισμού και 80% στη χημική βιομηχανία), η παραγωγή του
άνΟρακα έΦτασε στα 250 εκατομμύρια τόνους, και του χάλυβα
στα 25 εκατομμύρια τόνους. Ο κόκκινος στρατός είναι πολυά-

305
 i lli)PIA ΤΟΥ ΚΑΙΙ ΙΤΛΛIΣΜΟΥ

ριΟμος, ισχυρός, καλά εξοπλισμένος. και η π ρώτη σοβιετική

ατομική βόμβα εκρήγνυται στα 1 949. Ο κόκκινος στρατός το­
νίζει την παρουσία της ΕΣΣΔ στο σύνολο των χωρών της Κε­
ντρικής Ευρώπης, και οι ΗΠΑ φοβούνται μήπως η επιρροή της
επεκταθ:ί και στην Τουρκία, ή στις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες
όπου υπάρχουν ισχυρά κομουνιστικά κόμματα (Ελλάδα, Ιτα­
λία. Γαλλία ... ) . Και τότε αρχίζει μια τεράστια παρτίδα σκα­
κιού. όπου καθεμιά από τις δυο υπερδυνάμεις προωΟεί τα πιό­
νια της ενάντια στον αντίπαλο, ενισχύει τις ζώνες της κυριαρ­
χίας της, απειλεί τις περιοχές που εκτιμά αδύναμες, και. κατά
τις σπάνιες περιόδους π ραγματικής κρίσης, εκτιμά μέχρι ποιο
σημείο μπορεί να προχωρήσει. Στα 1 947 αρχίζ:ι η εφαρμογιi
του σχέδιου Μάρσαλ και ιδρύεται η Κομινφόρμ. Στά 1 948-
1 949, η αμερικάνικη «ιφογέψυρω� δίνει την απάντηση στο
σοβι:τικό αποκλεισμό του Βερολίνου. Στη Δύση, οι κομουνι­
στές διώχνονται απ' όσες κυβερνήσεις συμμετέχουν, σε αρκε­
τές περιπτώσεις τα κομουνιστικά κόμματα απαγορεύονται, και
στην Ελλάδ. αρχίζει ένας φοβερός εμφύλιος πόλεμος που κα­
ταλήγει με τη συντριβή του δημοκρατικού στρατού. Στην
Ανατολι;. οι κομοιJνιστές παirνουν στα χέρια τον απόλυτο έ­
λεγχο των κρατικών μηχανισμών και οι Σοβιετικοί στρατηγοί
αναλαμβάνουν την αρχηγία των επιτελείων της Πολωνίας, της
Τσεχοσλο6ακίας. της Ουγγαρίας. Ο πόλεμος της Κορέας απο­
καλύπτει τη Οέληση του καΟ:νός από τους δυο aντιπάλους να
σημειώσει μιαν επιτυχία. αλλi και την κοινι; ανησυχία για
την αποτροπή μιας διεύρυνσης της σύγκρουσης που Οα μπο­
ρούσ: να οδηγήσει σ' έναν καινούργιο παγκόσμιο πόλεμο. Οι
Η Π Α Οεσμοθετοιiν τις στρατιωτικές τους συμμαχίες. με τις άλ­
λες χώρες της αμερικανικής ηπείρου ( 1 947), με τις χώρες του
βορειοατλαντικού συμφώνου ( 1 949), με τη νοτιοανατολική Α­
σία ( 1 954). Από τη μεριά της η ΕΣΣΔ, ήδη από τα τέλη της δΕ­
καετίας του 1 940. σφυρηλατεί γερούς δεσμούς -πολιτικούς, οι­
κονομικούς, στρατιωτικούς- με τις λαϊκές δημοκρατίες της
Ευρώπης. Μ ' αυτό τον τρόπο οργανώνονται -οικονομικά, νο­
μισματικά, αμυντικά- οι δυο αντιμέτωποι κόσμοι: ο καπιταλι-

306
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ KAIIIΊΆA:MOY
στικός κόσμος. που μέχρι χθες θεωρούσε τον εαυτό του αναμ­
φισβήτητα ηγ.τη του κόσμου, ανακαλύπτει σιlμερα ότι ο πλα­
νήτης δεν του ανήκει. ότι οι πρώτες ύλες και οι αγορές δ:ν του
είναι προσιτές, κι ότι υπάρχει ένας άλλος κόσμος συσσώρευ­
σης και εκβιομηχάνισης, θεμελιωμένος πάνω στη συλλογικι]
κατοχή των μ.σων παραγωγής. στον προγραμματισμό. στην
καθοδήγηση και στην επιβολή του κράτους.
lΌυτόχρονα γεννιέται κι ένας άλλος κόσμος: ο Τρίτος Κό­
σμος. Γεννιέται από το δυνατό κίνημα της αποαποικιοποίη­
σης, καλλιεργημένο, κατά τη διάρκcια του πολέμου, είτε στα
πλαίσια των νέων αστικών τίξ:ων, :ίπ στα πλαίσια μιας δυνα­
μικής διανόησης, από τη συν:ιδητοποίηση τοιJ aνυπόφορου
αλλά και όχι αναπότρεπτου χαρακτήρα της aποικιοκρατίας, κι
από τη θέληση για ανεξαρτησία (κατά κανόνα. στη μορφή της
εθνικής ανεξαρτησίας). Η αποδυνάμωση των ευρωπαικών μη­
τροπόλεων, η γιαπωνέζικη κατοχή στην Ασία, η συμμ:τοχιi
των ανθ>πων αιJτών των χωρώ\' στις μάχες ανiμΕσα στις ω­
ρωπαiκές μητροπόλεις, η επίδραση των μαρξιστικών αναλύ­
σεων και οι προοπτικές που άνοιξε η σοβιετική επανάσταση,
ι]. η ενίσχυση κάποιου απcλευθcρωτικού κινι]ματος βασισμέ­
'0J σ; μιαν εθνική ή θρησκ:υτική ιδιαιτερότητα, απέδειξαν.

με διαΦορετη:ές μορφές και με πολυποίκιλους τρόπους, την ύ­

παρξη της εναλλακτικής λύσης: υπήρχε η δυνατότητα απελευ­
Οtρωσης από την αποικιακή κυριαρχία, από την αποικιακι]
διοίκηση, από την αποικιακή εκμετάλλευση. από τον πατερνα­
λισμό, από το ρατσισμό, από τους διωγμο)ς και την καταπi:­
ση . . Έτσι απελ:υΟ:ρώνονται: η Συρία, ο Λίβανος. οι Φιλιπ­
πίνες, η Ινδία, το Πακιστάν, η Βιρμανία. Π ρόκειται για μια
διαδικασία που βάζει τα σπέρματα της ινδονησιακής ανεξαρ­
τησίας. Ακολουθούν ο πόλεμος στην Ινδοκίνα. οι εξεγέρσεις
και τα λαϊκά κινήματα στη Βόρεια Αφρική και στη Μαύρη Α­
φρικ ή . . Π ριν ακόμη ολοκληρωθεί η πολιτική αποαποικιο­
ποίηση σ· όλη την έκταση του πλανήτη, τα νέα ανεξάρτητα
κράτη επιδιώκουν να πάρουν στα χέρια τους το Φυσικό τοιJς
πλούτο (εθνικοποίηση του πετρελαίου στο Ι ράν. 1 9 5 1 ) ή τα οι-

307
� Α:ι!ΟιΚι):Qiηση Κu<ιτuλιστι:ό ιd•s t-ιι
Κολ:cτιlιnτι:d
Σφοτό:εΟΟ Οflt•τόπε&ο

Α·c_ξορτησίι Κοις με Σχέδιο Κ έ"ς. σχ:διο ­ Ληίλοοη της ΚομιV{tρν

επuηση ΙΗΙΑ. Klvu; :ιι άιτ. Σuμμuχικη από&ιση
Μ. Βρ:τ·iας. I . :αι Ιτολiα
σε Σι-ιλω
Σuμιοιιχική ΙΠόfιση στη
ι�
Γuλλiα. Διάσκεψη Μtpέ­
I �����L;�;��1��.�{�- τον �λ��ρi�, ���c��. ρ::
Γοuντς
<ητξαρτησiu; nροtλαση σ"μμιιχο«ilν ΔIΛΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΠΑΛ Προ.λιιση ρωσι:ώv στρα­
14$ 1 Διακήριιξη
ίας ο στρατιuιιάtων.>ε ΔJτι<ή ΤΑΣ τtυμάτωv στη' Αvατολική
'ιφώnη Ρωσι:ά σφστεύμιτu στη .ιιpώπη. Λα:ήpυξη δη­
��,ζ��- Β ι�τν��- ?�λλ�;� Η. Κορ'ο. Σφιτός H I A
μο:ιχηίας σε Γιο-ικοσλα­
�:αρ.μβαση
Εξεγέρσεις σε Κωνσtα'· στη Ν. Κορέα. Φιλι:ή σu­ Riι και Αουλ(ιφία
tiνη :αι ΣεtίΦ. Βίuιη κuηι­ νίνtηση ρωσικών :uι αμε­
στολή. Δημωuργiα νfJ ρι:ανι;ωv στρατεuμιτω•
>φάτο-" στο Λίβανο. Ανε­ στη Γερμα·iu
ξαρτησiα Συρίας και ΛΙ· ..μtρ. uιομω\ βόμβα
&i·ου. ΊδpΙ""IJ Αρα6ι:ης στη Χιροσίμα
"Ει-ωσης στο Κάιρο. Χάρτη; τοο ΟΗΕ

�����-ά :Ύ��:εJ���� ������" έ�J Ιlειχφιη:ή πιιpη•ική ιι­ Λιιiκή Δημο:ρατίu της
�ολέ- μεpικά•ι;η
ε tοφηξη OTl Αλβινit;. "-'>i:ή ,:.,.
μuτι στηv l·δοvησίJ. Ανε· Μπικίνι yι:η α·αιιετpιιση σιη••
;αpτησiα Ιορδινίας ανα· Tσ.;ρσ.o6uκiu γιu ιο
γΙ)ρίζετιι ιπό Μ. Βι:t«· κ.κ
νiu. Ανεξσpι. Φιλιπ�ί}ν
Αnοτυ;Ια Ύιtλλο-6ιεηuμι­
κων σuνομιλιών. Γε•ι:ή ε­
ξέγι:pση στο Τονκiν. Qλ.
ru�δοtνδονηιnικιj σvμΦω-
10 �ΙΕΓΛΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΛΠΠΛΛΙΣΜΟΥ

[ �.� i
::: .!
< � :: '

� g !
Hil1
&

ι!Ι!Ιι
�
'

ι 1!

i!l! ! !
309
 Α<οοιωι:ιοκοίηση
Ι
Κοnιtuλιστι:ό
στρατόκεδσ
lόλ:μJς l·δ>.ίνις (>• Πάλη ε•ίνtιΙ στις "(ψοιι­
'tχ.Ι. ΣuμQων�.ς ΊΙΟ "Uνt· vιση:έ; δροστηpιότηη;ς
�ιφτησία" Λαος : ιι Κα· στις Η Π Α. Εθνι:ιστtς Κι-

Σχtσεις Α"ιtολής-ΔιJσης
Κολε"τι6ιστι"ό
στρατόπεδο
Ιδρ>ση ΚΟΜΕΚΟΝ
� �
μπότζης. Ίδpιιση τσιι ,;�οι στη Φορμόζu
ι<:ρiτοι>;>• τοv θιετνάμ
Μ<dο Ντdι)
Ι 'ΗΟ I Ε;έΊ:rτη Α:τή Ελ:Φu­ ������uι : ή; ·ε·ω- ΑΙΙόΦαση Η ΙΙΑ -ιια "uτu- ΣuμΦωνiu ΛΔΓ - Πσλω·ί�ς
l
'tόδοvτ;;. IΙόλεμο; l·δο­ Νόμοι_ ΙiΠΑ ηο uνtιιψφι- σκειιή βόμβος Υδρο·rόνου. _
ιιu ω σuνορο Οντcρ-Μuι-
�-
"ίvuς(σΙJνέz_) :ανι:ες δροστηριότητtς Αρzη πολ.μου Κορtος. o:. Ρωσοι στροτηιοi uιr
�::�γ:�;
. α
{i�ι��φ ��J��" Ελ- �:�ί::ι;
��ύ;;�:η
195ι i -��-ίi: : !
:���:�� ����-τητα άν- Πόλψος Koptu� (ouνtx-1 Σλίνσκι στη·
Ι
mψ- � ;
μ1λιίνκu;. Αντι-ifγl.ικ'ς
'" '"'"'
εξεγέρσεις στη ;ώνη τοιι
Σοοζ . ' ··
μαχiu HIA -
Σuνθηκη ειρηνης και
[u<ωνία;
Πpόσ.ληση '<"" ;""'
Κινέζικη ειέμ6αση στο
Θιβέτ.
ηωτ. ειεμΒασοΙ; Αν�ξuρτη-
"'·
& Τουρ:ίu yω σuμμ�τοχή
-�·��ο..ι:μο�Ινδσ- στο ΝΑΤΟ
u
I Εξεfέpσει�-αιεργi�ς - στ_ψ
1
ΣιιμΦωvία Βό·νη; ''άμεσu ΠόλψJς Kopiu; (""'il . )
Τυνησια. Κ?ταστο..η . σvΛ·
1952
\ Γερμανίuς κuι Σuμμύ-
ληyη ηyετω· και �ομοιι�ι- χι<�· Πρώτη iι;τ. uτομ
στών. Αψαtη �tς εξεγει- βόμβα
σcις στο Κόφο. Νεy:(μn
;,�":::;-�;;;':��;
KέJU. Διu:οιή διnλ
σ,έσεω· Μ. θρ.τz·ίιις-1-
���ΙΞ: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ l _ _ _ _ _ _ _ _ ι �
 ίνατο; Στάλιν. Αι·ιι�ο­
6
τάσταση Ρα<όσι οπό Νά­ �
yιο στην yορία. Αιεp­
yίε; "αι διιδηλώσει; σε �
ο
�ό.φ� Jνδu�•v"� 1vu- ΛΔΓ
Κίνα �
""" "'"- οο. Δ•όο«
Στρα11ωη:t; σuμΦωνιες Πρώτη tοφη.η
Ι 95• 1 ψη Γενtuης για lνδο;ίνα Υ,δραrο �
Ο Νiσερ πρόξδρο; Συμ ΗΠΑ : Ιαπωνια Παιη νοδόμβος
βοuλίοu Αιyιιπτοu Καθuι
στάν ;θ,�:ιστικι\ Κι•α $
ρεση Νεγκίμπ Εσωτερι:η
Διασ:εψη Μανιλu, ιδριι
•<αυτο•ομ(αι> Τυvησιαςση ΟΣΑΝΑ Αποτυχια της
•; Ευρωιαt: ής Κο"ότητας 1
�
��0�1::�� ��:��
ξtyερση ; Ωρtς Αρχή no- ��� Αποδοtή ΟΔΓ στο )
I
1 Ε<
I <
I
�
"'ο"" •ω• τωοόρω·
Μεγαλων στη ΓηcUη.
ι
στη I I
!
Ανεξαρτησία Μαρό<οο. Α,·αΦοDά ΧραότσεΦ 2Οό
Τuνησίu;. Σοιιδόν, Μαλαι­ Πίεση ΗΠΑ οε Γαλλία και l Σuνtδριο Ί
σίας. Γ:άΙς. Εθνι:οιtοiη· Μ. θρετανiα για ανα:ωχή. Ρωσι"ά τιν:ς tUDQβoλI>ν
οη Διώpvγα� Σουtζ. Γαλ· I το nλήθο; στην flολωνία.
λο.6ρετανοο\ ε�έμ6αοη ΕnισφσΦι\ Γ:ομΟΟλ.α. Α­
2ος ισραηλΟ·αρι6ι:ός nό­ πο:ατάστuση Ραζ;. Εξt­
λεμος γεpση στην Οuyγαρίu. Ρω­
Πόλιψο; Αλγερία; (ου· ση:u· τανκ; στη Βουδ.�.­
I
νέχ.) ! σ•η .
I
 1 ΙΣΤΟΡIΛ ΤΟΥ ΚΛΠ ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
κονομικά τους πλεονεκτήματα (εΟνικοποίηση της διώρυγας
του Σουέζ. από την Αίγυπτο. 1 956). Οι ηγtη:ς των κρατών του
Τρίτου Κόσμοιι συναντιώνται και αναζητούν τη σ)σταση μιας
δικής τους δύναμης. που να παίζει κάποιο σημαντικό ρόλο
στον προσδιορισμό των πεπρωμένων του πλανήτ η : στα 1 955.
γίνεται η αφρο-ασιιτικιl συνδιάσκεψη στο Μπαντούνγκ. Συμ­
μετέχουν τριάντα χώρες που αντιπροσωπεύουν περισσότερο
από το μισό πληθυσμό της γης. και μιλούν μιαν άλλη γλώσσα.
τη γλώσσα που είχc φιμώσcι μέχρι σήμcρα η δυτικιl κυριαρ­
χία. Σ. Π. Ρόμουλο: (( Όλοι μας γνωρίσαμε. και αpκετοί από ε­
μάς γνωρίζουν ακόμη και σή μερα την aτίμωση του εξευτελι­
σμού μέσα στην ίδια μας τη χώρα, τη συστηματική αποπομπή
στην κατώτερη θέση. όχι μόνον από πολιτική , οικονομική και
στρατιωτικιl άποψη. αλλά προπάντων από Φυλετικ1 ( . . . ) . Ο δυ­
τικός Λευκός, για να ενισχιJσ:ι την εξουσία του πάνω μας. για
να τη δικαιώσει στα ίδια του τα μάτια. πίστεψε ότι η ανωτερό­
τητά του βρίσκεται μέσα στα ίδια του τα γονίδια. μέσα στο
χρώμα της cπιδερμίδας του)). Ο Σουκάρνο: ((Για ολόκληρες γε­
νιές. οι λαοί μας δcν cίχαν φωνή σ' αυτό τον κόσμο ( . . . ) . Ήμα­
σταν αυτοί που κανcίς δεν τοιJς έδcιχνε προσοχιl, αυτοί που
για τη μοίρα τους αποφάσιζαν άλλοι, ανάλογα με τα συμφέ­
ροντά τους. που προηγούνταν από τα δικά μας και που μας υ­
ποχρέωναν να ζούμε μέσα στη φτώχεια και στην ταπείνωσψ>.
Και πάλι ο Σουκάpνο: <(Πlς Οα μπορούσαμε να πούμε ότι η α­
ποικιοκρατία πέθανε όταν τεράστιες περιοχές της Ασίας και
της ΑΦρικής δεν έχουν ακόμη ελευθερωθεί: ... Και ο Ν εχρού:
<(Η Ασία έχcι πρόθεση να βοηθήσει την Αφρική>>.
Μέσα σ· αυτό το διεθνές πλαίσιο πραγματοποιείται η ανοι­
κοδόμηση των καπιταλιστικών χωρών που cρειπώΟηκαν από
τον πόλεμο, και ξεκινά μια σπάνια περίοδος ευημερίας.

2. Μια πάνια ευημερiα

Μετά την ανοικοδόμηση, το σύνολο των καπιταλιστικών
χωρών γνωρίζει μιαν αξιόλογη περίοδο ανάπτυξης . Ποτέ μέ-

312
 ιOΣO.IA ΜΕΣΗΣ ΙΣΙΛΣ ΑΝΑIΊΤΥΕΗΣ ΠΙΣ RIOMΙIXANIAΣ
ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

παγκόσμια βιομηzανία παγκόσμιο εμπόριο

1 860-1870 '·' s,s

1870-190 3,7 3)
1 00- 1 9 1 3 '·' 3,7
1 9 1 3 - 1 929 2,7 0,7
1 929-1938 2,0 - 1,15
1938- 1 948 4,1 0,0
1948- 1 9 7 1 '·' 7,3

Πηγές. Ου. >οοτώΦ. ονuφ. προηy

Ο ΟΓΚΟΣ ΤΩΝ «ΤΡΙΩΝ ΚΟΣΜΩΝ) ΣΠΙ

8ΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΙΊΑΡΑΙ'ΩΠΙ ΚΑΙ �ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

καπιταλιστικός κολεκηβιστικός Τρίτο;

κόσμο; κς Κόσμος

σύνολο (ΗΠΑ) σιίvολο (ΕΣΣΔ)

σvψεrοχ� σπι
8ιομηχανιt παραγωγή
1 936-1938 76 (32) " ( 1 9} s
1 963 " (32) " ( 1 9) 9
1971 " (33) " ( 1 6) 13

συμμετοχ ή στο
rαr:όσμιο εμrόpιο
1938 4 ( 1 0) (I) 3S
1948 S9 {16) (2) ,.
1963 63 ( 1 1) " (S) "
1971 8 (13) 10 (S) "
"σt �οο<ά
nητή: u. ΡοστώΦ. ανοΦ. κιηΎ

313
 Η JΠOrtA ΤΟΥ ΚΑΠ ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ

χρι τότε ο κόσμος δεν είχε ζήσει μια τέτοια πρόοδο της βιομη­
χανικής παραγωγής και του παγκόσμιου εμπορίου.

:E:ΛIEH ΊΌΥ ΚΑΤλ Κ:ΦλΛΗ λΚλθλΡΙΣΤΟΥ .θΝΙΚΟΥ

ΕΙΣΟΔΗΜΛΤΟΣ ΣτJΣ ΔIΑΦΟΡΕΣ Π:ΡΙΟΧΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

πληθσμός α:αάρισtο :θνικό :ισδημα

π:ριοχή α\ά :άτοικο
1 75*
ποσοστά αξία
α·ίπτυξης σ: $ ΗΠΑ τιι 1 974
1 950- 1 9 5 5 . . 19� 197S

Νόηα Ασία 830 '·' " 132

Αφρική 384 2,4 1 70 308
Λατ. Λμ:ρική 34 2.6 "' ,..
Α νατ. Λσiα 312 3,9 1 30 34 1
Κίνu (Λ . Δημ.)
820 4,2 113 320
Μέση Α\αtολ.ή 81 ),2 460 I0
Χώρες προς
.κ6ιομηχάνηση 1 912 3,0 181 40

καπιtαλ.. χώρες . . •
Αν:πτyμtνrς
'" 3,2 2 3 78 S 238

'lε .;ιτ. ''lε ιοσοστi "'χς το> OOrA. ε:tός LτιuviΙ. Εiιι. lopι>l·
λiu. Τουpζiα
Πηy*: Ντ. Μόρα:τς: En rtvr: χpό•ιu οι"'")μι·ής ι•ίrn.ιςΙς.

Έτσι, ανεξάρτητα από την έκταση των καταστροφών του

Δεύτερου Παγκόσμιου Π ολέμου, οι πολεμικtς προσπάθειες, η
διεύρυνση της κινητοποίησης των εργατών προς όφελος της
παραγωγής. η συστηματοποiηση των μεθόδων οργάνωσης της
εργασίας και η πρόοδος της παραγωγικότητας ήταν τέτοιες,
που κατά τη δεκαετία 1 938- 1 948 ο ρυΟμός της Βιομηχανικής α­
νάπτkξης έφτασε στο iδιο ύψος με τον οριακό της περιόδου
1 900- 1 9 1 3, τον υψηλότερο δηλαδή από τα μέσα του 1 9ου αιώνα
κι έπειτα. Και πάνω σ' αυτή τη βάση αρχίζει μια νέα σπάνια

314
ΤΟ ΜΕΓΛΑΟ ΛΑΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠiτΑΑΙtΜΟΥ
φάση ανάπτυξης. εφόσον σχεδόν για ένα τέταρτο του αtώνα,
το ύψος της ετήσιας ανάπτυξης κυμαίνετω γύρω στα 5.6% κα­
τά μέσο όρο για τη βιομηχανική παραγωγή και 7,3% για τις
ψπορικές συναλλαγές.

ΠJΝΑΚΑΣ Νο 36
ΑΝΑΩ'ΞΗ ΤΗΣ nΑΡΑι-Ω"ΗΣ, ΤΗΣ ΑΩΑΣΧΟΑΗΣΗΣ,
ΤΗΣ ΩΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
(ΜΕΣΑ ΕΤΗΣΙΑ nΟΣΟΣΤΑ: 1 - 1 975")

Μ.
HlA* Βρεταvία"* Γαλλία ΟΔΓ Ια:ωviα***

Ι. Εσωη:ρική ικαΟάριστη
παραγωγή (όyo;) 3.3 2.5 4.9 '·' 8.6
2. uιuσχολοίιμt'Ο
πpοσωιι.:ό 0. 9 O.J 0. 9 0.1 1 .2
J. :αραγωγι.:ό τητι
της ;ρyuσiuς 1.5 2.) 4.6 4.1 8.6
4. Κατά .:ε Φuλή .:ε Φά.ιιο 2.1 ).1 4 .5 >.2 9.0
ι. : ποσοστά
• Για ης Η Π Α {2 tαις 4): 1952·1975 . . Γω τη Μ. Βρετανiα (2 t; 4): 1 949- 1 976
, . • Για την 1αι·iα (2 ;;4): 1 955·1975
Πηiς: 1 �ιδιαιτ.ρότητα τοu γερμανι:οι>" :ρότιJΙJ>> :.α

Μ ε τις συνθηκες αυτες. ο ανεπτυγμένος καπιταλιστικός κο­

σμος διατηρεί την ηγετική του θέση στον κόσμο, εφόσον ανη­
προσωπεύει τα 315 της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής
και τα 215 του διεθνούς εμπορίου. Στο κέντρο του καπιταλιστι­
κού κόσμου, οι ΗΠΑ κυριαρχούν: το 1/3 της παγκόσμιας βιο­
μηχανικής παραγωγής τους ανήκει. Κ ι όμως: στις χώρες του
κρατικού κολεκτιβισμού υπάρχει ήδη ένας άλλος τ ρόπος συσ­
σώρευσης καt εκβιομηχάνισης, με τη δική του αποδοτικότητα
και αποτελεσματικότητα. Κ ι από την άλλη μεριά εκδηλώνεται
ήδη μια τάση εκβιομηχάνισης στις χώρες του Τρίτου Κόσμου.
που οΦείλεται τόσο στη διεθνοποίηση των βιομηχανικών συ­
μπλεγμάτων των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, όσο

315
 Η ΙΣ"ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΑΛΙΣΜΟΥ

και στις πρωτοβουλίες -ιδιωτικ:ς ή κρωικές- που αναπτύσ·

σοην οι χώρες αυτές.
Τέλος. στα πλαίσια της ίδιας κίνησης για την επιταχηνόμε·
νη ανάπτυξη. οξι'ι νεται και η ανισότητα σε παγκόσμια κλίμα­
ιω. γιατί ακόμη κι όταν οι αναπτυξιακοί δείκτες εμφανίζουν

κάποια προσ�:yγιση. η διαφορά σc απόλυτες αξίες του κατά κε­

Φαλτί cισοδίματος ανάμεσα στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές
χώρ:; κuι σ· cκcίνcς του Τρίτου Κόσμου. παpαμέ,•ει κολοσσι­
αία.
Η μεταπολιψικ; ανάπτυξη είναι η μεγαλύτcρη που γνώρισε
ποτέ το σύ•ολο των καπιταλιστικών χωρών. Μ ε βραδύτερο
ρυΟμό στη Μεγάλη Βρετανία. με αξιόλογο ρυθμό στις Η Π Α ,
συνυπολογιζομένου τ ο υ εξαιρετικά υψηλού :πιπέδου παραγω­
γής κατά τα τ.λη της δ:καετίας του 1 940. εμφανίζει ιδιαίτερα
υψηλό ρυΟμό στη Γαλλία. στη Γερμανία και προπάντων στην
Ιαπωνία. Κατά ένα μεγάλο μέρος οφείλεται στην αξιοποίηση
του απασχολούμcνου δυναμικού. Π ροκύπτει λοιπόν από την
αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, που η ίδια στηρί­
ζεται στη'' αύξηση των παραγωγικών μέσων που μπήκαν στη
διάΟεση του κάΟε εργαζόμενου και επέβαλαν την cντατικο­
ποίηση της εργασίας που απαιτήθηκε από τον καθένα
Η αύξηση της παραγωγικότητας αποκτήΟηκε χάρη στις
δΗiΦορ::ς μεθόδους επιβολής της υπερεργασίας, που ο καπιτα­
λισμός υιοΟέτησε. ανέπτυξε και τελειοποίησε σ' όλη τη διάρ­
κεια της κλιμάκωσ;ς του:
- Π ρόκειται για τις δωφο ρες πιέσ::ι ς που ασκούνται δια·
μέσου της έμμεσης επιβολής του κεφα.αίου πάνω στο σύνολο
των αγροτών, των «ανεξάρτητων)) μεταφορέων και τον αυξα­
νόμενο αριθμό των μικροτεχνιτών και των μικρεμπόρων. Έ­
τσι, οι αγρότες, ((στριμωγμένοι)� ανiμεσα στις τιμές των βιο­
μηχανικών προϊόντων που αγοράζουν και στις τιμές των δικών
τους προϊόντων που πουλούν και επιβαρυμένοι πρόσθετα από
τα ((αγροτικά)) δάνεια που αναγκάζονται να συνάπτουν. υπο­
χρεώνονται κάθε χρόνο να παράγοuν περισσότερο.
- Π ρόκειται, εκεί όπου δε χωρά η αυτοματοποίηση. για τις

316
ΤΟ Μ ; ΓΑΛΟ Λ Λ 1 Λ ΤΟΥ Κ Λ I I IΤΛΛIΣΜΟΥ

παλιές μεθόδους που πληρώνονται με το κομμάtι. για εργασίες

που γίνοντω στο σπίτι. για το πφίφημο σύστημα rou ιδprJrα.
Σ" αυτή την π:ρίπτωση απισχολούνται οι γυναίκες. τα παιδιύ: .
οι νεοφερμένοι μετανάστες και οι ημιπαράνομοι μετανάστες
( Μεξικάνοι στο Λος Άντζ:λ:ς, Τούρκοι στο Παρίσι)
- Π ρόκειται για την Ηυπο-επεξεργασίω), που επιτρ:πει σε
μια μεγάλη εrιχείρηση με όνομα και με κύρος στην αγορά. να
αναθέσει επιμέρους παραγωγές σε μικρές μονάδες με χαμηλές
τιμές. Ο ιδιοκτήτης της μικρής επιχείρησης. προκειμένου να
εξασφαλίσει την εύνοια του μ:γάλου πελάτη του επιβάλλει υ­
ψηλούς ρυθμοιiς αποδοτικότητας στους δικούς του εργάτες . . .
καΟώς και σ· αυτοιJς που απασχολεί ευκαιρια-ά.
- Π ρό-ειται για την εγκατάσταση νέων βιομηχανι-ών εξο­
πλισμών, με μεγαλύτερη δυνατότητα παραγωγής, με μεγαλύτε­
ρη ταχύτητα. με περισσότερους αυτοματισμούς. που μεταβάλ­
λουν τη φύση της εργασίας (λιγότερη σωματική κούραση, λι­
γότερη επαΦl με την πηη ι)λη, αλλά μεγαλύτερη νευρική C­
ντιση, περισσότερη μονοτονίυ -αι περισσότερη ευθύνη σε π;­
ρίπτωση ατυχήματος). Είναι η περίπτωση της μεταλλουργίας,
της χημι-ής βιομηχανίας, της υφαντουργίας.
- Π ρό-ειται για τις <λασικέρ) πλέον μεθόδους οργάνω­
σης εργασίας, που εΦαρμόστη-αν σε περιορισμένη -λίμακα
όπου ήταν δυνατόν, κατi κύριο λόγο στην Ευρώπη και στην
Ιαπωνία: τεϊλορισμός. φορντισμός, συστήματα μισθοδοσίας
που ενΟαρρύνουν την παραγωγικότητα (στη Γαλλία του 1 973,
το 6,5% των εργατών δούλευαν με το σύστημα της «αλυσί­
δαρ)).
- Π ρόκειται επίσης για την εργασία με βάρδιες, που απο­
βλέπει στην ακραία αξιοποίηση των ακριβών βιομηχανικών ε­
ξοπλισμών και εξασφαλίζει τη συνεχή λειτουργία τους 1 4 . 1 6 ή
και 24 ώρες τη μέρα. Η περίπτωση αυτή, που στην προπολεμι·
κή Γαλλία ή ταν περιορισμένη μόνον στους τομείς που το α­
παιτούσε η τεχνολογία τους (αναμμένη υψικάμινος) γενικεύε­
ται μετά το 1 957: η αναλογία των εργατών που δουλεύουν με
βάρδιες περνά από το 1 4% του 1 957 στο 3 1 % στα 1 974.

317
 Η η:ΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ ΚΛΠ Ι"ΑΛI�ΜΟΥ
- Τέλος, πρόκτιται για την εντατικοποίηση της εργασίας
στα γραΦ:ία. στις φάπ:ζες, στις ασφαλιστικές εταιρείες. στα
ταχυδρομεία κτλ. Η πρόοδος της μηχανογράφησης και στη
συνέχεια της πληροφορικής και του ηλ:κτρονικού υπολογι­
στή, επέτρεψαν. και σ' αυτό τον τομέα. την εντατικοποίηση
της εργασίας και την άνοδο των ρυΟμών απόδοσης.
Κατά συνέπεια. η άνοδος της παραγωγικότητας κατά την πε­
ρίοδο 1 950- 1 960. ήταν αποτέλεσμα μως πολυποίκιλης διαδικα­
σίας επιβολής της υπερεrγασίας και μιας σημαντικής προώΟη­
σης της συσώρωσης, ποιJ .π.τρεψε την εγκατάσταση και την
αξιοποίηση σύγχρονων υλικών ... Σε ορισμένες περιπτώσεις,
πρόκειται για την προέκταση της διάρκειας εργασίας. με ι] χω­
ρίς εντατικοποίηση (αγρότες. χερσαίοι μεταΦορ:ίς. cργαζόμε­
νοι στα σπίτια). σε iλλ:ς, πρόκ;ιτuι για σαφή .ντατικοποίηση
(σύστημο ι<αλυσίδαρ�. τεϊλορισμός. αμοιβές κατά απόδοση),
σε iλλες. για εντατικοποίηση/πτώση ποιότητας. και σ' άλλες,
για υποτίμηση των συνΟηκών ζωής (εργασία στη διάρκεια της
νύχτας, εργασία σε 3 ή 4 βάρδιες το 24ωρο) ... με όλους τους
πιθανούς συνδυασμούς.
Όλη αυτή η προσπάθεια \γινε ηποδεκτή στο σύνολό της.
κατά ης δύο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Στην Ευρώπη
και την Ιαπωνία την αποδέχΟηκε μια γενιά εργατών που έζησε
τον πόλεμο. γνώρισε από κοντά τις στεριjσεις και τις κατα­
στροφές. και είδε να της επιτρέπουν την προσέγγιση . χάρη
στη σταδιακ. αυξανόμενη αγοραστική της δύναμη. στην «κοι­
νωνία της κατανάλωσηρ�. στη ιφαζικι] κατανάλωσφ> που εί­
χαν γνωρίσει οι Η Π Α κατ. τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.
Στις ΗΠΑ έγινε επίσης αποδεκτι], ::π ::ι δή οι εργαζόμενοι υπο­
χρ.ώθηκαν να επιλέξουν ανάμεσα στους ιιολοζώντανουρ> ακό­
μη μηχανισμούς καταστολής, και στην προσέγγιση (με πίστω­
ση) μιας ακόμη καλύτερης κατανάλωσης.
Λς δώσουμε το λόγο στους Αμερικάνους εργάτες.J11
Φιλ Στ.λινγκς, ηλcκτροσυγκολληη]ς στου Φορντ:
Στέκομαι στην ίδια Ο.ση όλη τ η νύχτα. σ ε μιι :πιΦίν:ια (•α :πί
;νiμισι μέτρο. Σταματι) τη δουλειά μόνον όταν σταματάει για

318
Τ) ΜΕΓΑΑΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ KAll lTAAJΣMOY
λίγο η uλυσί&t. Κάνω τριανταδύο συγκολλιjσεις σε κάθε κομμ(ί·
τι, σε κάθε αυτοκίνητο. Από τα χ.ρια μου π:ρνο1Jν σαράντα οκτώ
uυτοκίνητu την ώρu. οκτώ ώρες τη μέρα. Τριάντα δύο φορές επί
σαράντα οηώ -ομμάτια επί ο-τώ ώρες. Κάντ: μόνοι σας tον υ­
πολογισμό. Πατάω αυτό ε&ό το -ουμπί ( ... ). Ο θόρυ6ος είναι Φο­
βεpός. Αν ανοίξετε το -ουβού-λιο Ou σας -άψουν οι σπίΟ::ς (δει"­
χ:ι πι μπράτσα rou). Λυτό είναι κάψιμο. Κ ι όλα αυτά είναι "α·
ψίμαtα. Δε γλιτώνει κανείς από to Οόρυ6ο. Ουρλιάζοι>μι: και δ:
μας α"οιίει κιν:ίς. Εγώ Φωνίζω όταν κάνω tη συγ"όλληση και
βλαστημάω όταν δεν πετυχαίνει. ( . . . ). Περηφ.'ια; Τι :ίΗ ιυΗΊ;
Η περηφάνια δεν Cχ:ι καμιά σχ:ση μ. τη δουλειά. Εγώ νιώΟω πε­
ιήΦανος μόνο για τη συλλογ"J μου με τα γραμμαrόσι1μα.
Χόμπαρt Φουτ. συντη ρητής στου Φορντ:
Ο Φιλ Σtάλt'Ύ"ς σιχάΟηκε την εταιρεία. Εγώ. όχι. Γιατί η ετω­
ρεία μου βάζει το ψωμί και το βούφο σtο tρΗπέζι μου. Τρ:φω
την ΟΙΙωγ:νειά μου. κι έχω δυο μεγάλα παιδιά. Π ρέπει. λοιπόν.
Πλη ρώνουμε και δόσ:ις, για δυο ιυτοκίνηω που ι:χουμε. Δου­
λεύω σαράντα ώρες. Από πόtε: . . . Ένας Θεός ξέρα. Αλλά σας :ί­
πα γιατί δουλ:ι}ω ( . . . ) . Σ:: δεκαφίιι χρόνια θα συμπλι1ρώσω φιά­
νtα χρόνια ε&ό. Όtαν 6γω στη σύνταξη Ou πάρω :να μι"ρΊ κήπο.
-.που σω Νότο. Θ' ιισχοληΟιJ λίγο με το ψάρεμα. λίγο με το "J·
νήγι. Θα κοιτάζω τον ήλιο νι ση:Wνετιι, 't πέΦη:ι. Θι απασχο­
λείtαι με :άτι to μυαλό μου.-1��
Γκάρι Μπράιν:ρ, συνδικαλιστικός υπεύΟυνος στη Τζέvεραλ
Μότορς:
Ο πατέρας μου ήτα" :πιστάτης σ' έ"α :ργοστάσιο. Η δουλ:ιά του
ήων vo πιέζει τους ανθρώπους να παράγουν. Τα παράτησε :ω
πήγε σ: μια χαλυ6οιψγία. ΔοJλ:ιJ; με το .:ομμάτι. Το μί•ο πράγ­
μα που ιίξερε ήταν: όσο περισσότερο δουλεύεις. tόσο περισσότε­
ρα χρήματα βγάζεις. " Ηταν :ργ iτης. :ηι ή0fλ; να :φδίσ:ι ( . . . )
Έγη•α επιστάtης για έξι. cφτά βδομιiδ.ς κι ύσtερα αnοΦάσιrτα
ότι δ; μου ίρεσε ( . . . ). Με ξανηnρόσλα6αν σα" ελεγχτή ( . . . ). Ή­
tαν μια δουλειά μονότονη, βαρ.τή. Δεν έσφιγγα cγώ ης βίδες.
ΞγW κοίταγα αν σΦίγγονtα' :αλά. Ήtαν ένας άνθρωπος ε:εί που
έκανε αυτή τη δοuλ.ιi. ο:τώ Wρ.ς σιJν:χ:ια. κι ύση:ρα .ιχότω·
ένας άλλος στη θέση του. :αι συνέχιζc έtσι. ασrαμάtηtα. όλη τη
μέρα. όλι1 τη βδομiδα. 6λο το χρ\νο. Γω χρόνια ολόκληρα. Ό·
tαν tO σκεΦtόμασταν λέγαμε ότι πρtπ.ι να κάνουμε :άτι. Οι ά'-

.\ 1 9
 Η !Σ1Ό'ΙΑ Τ)Υ ΚΑΙΙΙ'ΛΑΙΣΜΟΥ

Ορωποι δεν είναι σαν τα άλλα ζώα. Οι ύ.νΟρωnοι προσαρμόζο­

''Ηιι JΟ _
Και ο Μακ ΛεΦέβρ. χαλυβουργός:
Να σnιίσουμ: t« μούτρα. ιωιuνού; Δ:ν μnορ:ί καν:ίς α σπύ.σ:ι
τα μούτρα ηός συστήματοςJ�ι
Συνεχώς περtσσόπρα. Συνcχώς πιο γρήγορα. Χωρίς στuμι­
τημό. Όλη τη μέρο. Όλη τη βδομάδα. Όλο το χρόνο. Για
χρόνια . . . Στο σύνολό τους, οι εργάτες απολαμβάνουν ένα τμή­
μα της πρόσΟετης παραγωγής που πρόσφεραν άΟελά τους κατά
τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Το ατομικό ωρομίσΟιο αυξά­
ν.ται κατά 7.9% το χρόνο στην Ιαπωνία ( 1 955- 1 975), κατά 6%
το χρόνο στη Δυτικιi Γ;ρμανία (δ;κα;τία I 950) και κατά 2.�%
το χρόνο στη Μ;γάλη Βr:τανία ( 1 949- 1 9 7 1 ). :νώ στις ΗΠΑ. η
πραγματική αύξηση του ωρομισΟίου το χρόνο ήταν της τάξης
του 2.5% για την περίοδο 1 948- 1 970. Στη Γαλλία. ο πραγματι­
κός εβδομαδιαίος μισθός αυξάνεται κατά μέσο όρο 4% το
χρόνο, κατά την περίοδο I 949- 1 973, cνJ καπί τις (ιπλοι)σιες>)
περιόδους του παρελθόντος (I !70- 1 895) ιωι 1 920- 1 930) :ίχε αυ­
ξηθεί κατά μέσο όρο μόνον 2% το χρόνο19!. Κατά συνέπεια. α­
νεβαίνει και το επίπεδο της κατανάλωσης. Η δομή της κατα­
νάλωσης μεταβάλλcται. Η αγορά νtου τύπου αγαθών. συμβό­
λων της ιικαταναλωτικlς κοινωνίας>), γ_νικ;ύεται.
Η ανiπτυξη αυτή μ:ταφράζ-ται με μια ν:α ώΟηση της κατα­
σκευής κατοικιών και μια νέα διόγκωση της aστυφιλίας. με
μια νέα βελτίωση του οδικού δικtύου και των αυτοκινητοδρό­
μων, με μια νέα επέκταση των εκδρομών του Σαββατοκύριακου
και των μεγάλων εξόδων των ετήσιων διακοπών. με μια διεύ­
ρυνση των δαπανών για την υγεία, με τη γ:νίκευση της προ­
σφυγής στην πίστωση . όχι μόνον για την αγορά κατοικίας. αλ­
λά και για την αγορά αυτοκινήτων και άλλων αγαθών μεγάλης
διάρκειας. Αν το ι(περισσότcρΟJ) αυτής της ανάπτυξης αποτε­
λεί μιαν α\·αμφισβήτητη αλήθεια. το ιικαλύτερσ>) δεν είναι εύ­
κολο να εντοπιστεί. Το αυτοκίνητο, για παράδειγμα, αναδει­
κνύεται σε μιαν αναγκαιότητα για τη μεταφορά από και προς
την εργασία. αλλά συχνά καταντά ένα βάρος και μια πηγή α-

320
ΤΟ Μ ΕΓΑ\0 Α\ ΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΠΑΛΙΣΜΟΥ

γωνίας. Από την άλλη μεριά. τα υπερβολικά έξοδα για την ψυ­
χαγωγία, τις διακοπές και την υγεία. αναδείχθηκαν επίσης α­
ναγκαιότητες, επιβεβλημένες από έναν επιταχυνόμενο ρυθμό
ζωής και μιαν έντονη εργασιακή απασχόληση . .

Π I Ν Α ΚΑΣ Ν ο 31

ΑΡΙθΜΟΣ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΩΝ ΣΕ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ Στ:

KYPIOT.PEΣ ΚΑΠΙΤΛΛΙΣτΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ

ΗΠΑ Μ. Γαλλl: ΟΔΓ Ια!ωνία

:τανία
Ι .Συνολικός αριθμός•
1 947 30,7 \,9 ' ·' 0.2 0,03
1957 55,1 4,2 4,0 2,4 0,2
1 975 106.8 14,2 1 5,3 \ 7,9 1 7,2
2. ΑριΟμός αυτοκινήτων
"' '"
yια ςάΟ: I 00 ςατοίςους
2, 290 289
στα 1 9 7 5

Ωηy;: υ. ΡοστΦ . Τα σrUδrα τηςuvUπξης

σ, .κατομμύριο

Π I N A K A t Ν ι 38

ΔlλΝΟΜΗ ΑΓΑθΩΝ ΔIA'KEIAΣ ΣτΙΣ ε'Ι'Α'ΓΙΚFΣ

ΚΑΙ ΥΠΑΛΑΙΙΛΙΚ:Σ ΟΙΚΟ"ΕΝΕΙΕΣ LίΉ Γλλλlλ*

ε γάι:ς ι:άλληkοι
1954 16S 1975 1954 ''� 1975
αυτοκiνηω 8,ο •• 47,0 73,6 ι 8,ο •• Η,3 7 1 ,4
τηλεόραση 0,8 45,9 8 6,8 \,3 46,6 ...,
yεiο 3,3 56,4 91,3 '·' 67,6 92.0
1λυντήριο 8J «.Ο 77.1 6,7 43,2 75,0
'σε ισστ: οι::οyεvειών της ::αrηyορίας•• 1 9 5 3
Ωηyιj: Σει:ι, Ωtryιση Τιι "ληρισμ<W.

32 1
 Η IΣTO'JA Τ)Υ ΚΑΙΙΙ"ΑΛΙΣΜΟΥ

Όλα αυτά :νισχύοιιν για μια ακόμη φορά την πεποίΟηση

ότι �: φτασε επιτέλους η εποχή της αΦΟονίας-1'3. Οι οικονομο­
λόγοι σπεύδουν να τυποποιήσουν την ανάπτυξη, είτ: σύμΦωνα
με την οπτική τοJ Κ:ινς. αναζητώντας τη δυναμική ισορροπία
ανάμεσα στφ• αποταμίευση και στις επενδύσεις.ι . είτε σύμ­
φωνα με τη νεο-κλασική οπτική. συστηματοποιώντας τις σχέ­
σεις ανάμεσα στο π ροίόν και στους παράγοντ:ς της παραγω­
γής του395. Ορισμένοι μάλιστα καταπιάνονται με τη διατύπωση
χρονολογικών φάσεων ανάπτυξης που κιηi τη γνώμη τους
μπορούν να οδηγήσουν κάΟε ενδιαφερόμενο προς 'ην cυη με­
ρία3%. Και .'ώ ορισμένοι μαρξιστές επιμένουν πεισματικά να
βλέπουν κάΟε κάμψη σαν ένδειξη της αναπόΦευχτης γενικιiς
κρίσης του καπιταλισμού, το σύνολο των οικονομολόγων υ­
μνολογεί την ανάπτυξη και παρέχει διαβεβαιώσεις για την ;­
ξασΦiλιση της ευφορίας. ·ετσι, ο 1. Σάμουελσον δηλών:ι
στα 1 97 1 : «Η μετα-κεϊνσιανή εποχή μας προσέφερε τα μέσα
για την άσκηση μιας νομισματικής και φορολογικής πολιτι­
κής που επιτρέπcι τη δημιουργία της αναγκαίας αγοραστικιiς
δύναμης για την αποφυγή των μεγάλων κρίσ.ων ( ... ). Χάρη
στις γνώσεις που διαθt;τουμε σήμερα, ξέρουμε πολι κιλά π)ς
να αποφύγουμε την περίπτωση της χρόνιας ύΦεσηρ).

3 . Μια νέα μεyάλ 7 κρι'ση

Δεκαετία του 1 960: το cνδtχόμενο μιας κρίσης φαινόταν α­
διανόητο.
Δεκαετία του 1 970: η κρίση έχει επέλθει. μ: όλες της τις συ­
νέπειες. ανεξέλεγχτη. αχαλίνωτ η .
Επιβράδυνση της ανάπτυξης, αύξηση της ανεργίας, όξυ•ση
του πληθωρισμού. μείωση της αγοραστικής δύναμης των εργα­
τών: αβεβαιότητα, ανησυχία, αγωνία, άνοδος της δεξιάς στην
Ευρώπη και στις Η Π Α . Απειλιi. Φόβος. ότι όπως η ιιπρώτη μ.­
γάλη ύΦεσφ) οδήγησε στον ιιl ρώτο Π αγκόσμιο Π όλεμο)). και
η ι<μεγάλη παγκόσμια ύΦεσψ του μεσοπολέμου στο Δεύτερο

322
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ <ΑΠΙΤΑΑΙΣΜΟΥ

Παγκόσμιο Π όλεμο, έτσι και η τρίτη (<μεγάλη παγκόσμια

κρίση» θα καταλήξει σ' έναν Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

ΠIIA<AΣ Νο 31
ΑΝΑΠΤΥΞΗ, Π\ΗΘΩΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ ΣlΊΣ
ΚΥΡΙΟΤ.Ρ[Σ ΚΑΠΗ ΑΑΙΣτΙ:ΕΣ ΧΩΡΕΣ

HlA � ταν ί α
Γαλλ ία ΟΔ Γ Ιαπωνία

ποσοστά ετήσιας αύξησης

του cσωιερι . vu ακαΟ. προϊόντος•

1 960· 1 970 3,8 2.8 5,6 4,7 1 1 .2

1 9 70· 1 9 7 3 4,7 4,3 '·' 3 ,9 8.1
1 9 7 3 - 1 978 2.4 0,9 2.9 2,0 ) ,7

όείκτης τιμών
στην κατανάλωση * *
1973 . . 1 14 1 28 1 20 1 19 1 24
1977 . 156 249 183 I" 204

ιριθμών αν:pγω·•••
1 968 . 2.8 0,6 0,3 0,3 0,6
1973 . 4,3 0.6 0,4 0,3 0,7
1 97 7 . . 6,8 1.5 1,1 1 .0 1.1
1979 . 6,2 1 ,3 1 .2 0.8 1,1

ΈΛΠ σε όΊ�ο'' .ά>η 1970. 1 00.,' Σε ααtομμύριυ

1/ηrές: Δι:Ονής ιψ<mιπι-ή οι·οωμι"α Νο
1 1 980 �.ά

Πώς Φτάσαμε εδώ:

Είναι μ ι α Φυσική συνέπεια τ η ς λογικής τ η ς καπιταλιστικής
ανάπτυξης, γιατί στα πλαίσια της διαδικασίας της συσσώρευ­
σης προβάλλουν εμπόδια, που κάθε φορά πρέπει να παραμερί­
ζονται. μέχρι που καταντούν ανυπέρβλητα. Στα πλαίσια της
ευημερίας της δεκαετίας του 1 960 υπή ρχαν ήδη τα σπέρματα
της κρίσης της δεκαετίας του Ι 970.
Ανάλογα με τα σχετικά στοιχεία και τους τρόπους υπολογι-

323
 1 IHOPIA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

σμού τους η όλη εμφάνιση της ανάπτυξης ποικίλλει. αλλά τα

ποσοστά κέρδους στις κυριότερες καπιταλιστικές χώρες πα­
ρουσιάζουν σαφέστατη κάμψη ήδη από τη δεκαετία του 1 960.
Στη Μεγάλη Βρετανία η κάμψη αυτή είναι σταθερή σ· όλη τη
διάρκεια της δεκαετίας του 1 960 μέχρι το 1 975397-�.β.r . στη Γερ­
μανία παραμένουν σταΟερά, μετά από μια κάμψη γύρω στα
1 960. κι έπειτα αρχίζουν και πάλι να μειώνονται από τα 1 968-
1 969, μέχρι που πέφτουν ολοφάνερα στα 1 975397·α.β.y. Στη Γαλ­
λία παρουσιάζουν κάμψη από το 1 968- 1 969 και πτώση στα
1 973- 1 975397->.β.r.δ. Αύξηση παρουσιάζουν μόνον στην Ιαπωνία,
σ· όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1 960. αλλά στη συνέχεια
έρχεται η κάμψη, ανάλογα με τις πηγές, στα 1 970397-6, στα
1 9 7 Ι J97·Υ ή στα 1 97)397·".
Σ' αυτό το σημείο, κατά την άποψη του κεφαλαίου, αρχί­
ζουν να διαβρώνονται οι συνθήκες της παραγωγής της αξίας
και της υπεραξίας, καΟώς και οι συνΟήκες της πραγμάτωσή;
τους.
Από την πλευρά της παραγωγής, υπάρχει η διαρκής ώθηση
του εργατικού κινήματος για την αύξηση των μισθών: σ· όλη
τη διάρκεια της περιόδου. επιτρέπει πράγματι μιαν αύξηση του
πραγματικού εισοδήματος στο σύνολο των εργατών, και, επι­
βεβαιώνοντας την άποψη του Φορντ. πριν μερικές δεκαετίες.
αυτή η αύξηση της αγοραστικής δύναμης των μισΟωτών συμ­
βάλλει στη διευκόλυνση της πώλησης των εμπορευμάτων του
τομέα καταναλωτικών αγαΟών και κατά συνέπεια υποστηρίζει
την ανάπτυξη. Παρ όλα αυτά, για ορισμένους τομείς. ή για ο­
ρισμένα είδη επιχειρήσεων. η αύξηση της αγοραστικής δύνα­
μης των εργατών βαρύνει στην κατανομή της προστιΟέμενης
αξίας με αποτέλεσμα τη μείωση της αποδοτικότητας του κεφα­
λαίου.
Π αράλληλα στο χώρο της παραγωγής διογκώνεται η άρνη­
ση απέναντι σ' έναν συγκεκριμένο τύπο οργάνωσης της εργα­
σίας: την ανειδίκευτη, κατακερματισμένη και επαναλαμβανό­
μενη εργασία. Διαμαρτυρίες και στάσεις ενάντια στο σύστημα
της αλυσίδας και τους ρυΟμούς που επιβάλλει, καταστρέΦο-

324
ΤΟ Μ;ΙΆΛΟ ΑΛΜΛ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛIΣΜΟΥ
ντας το νευρικό σύστημα των εργαζομένων και προκαλώντας α­
ναρίθμητα ατυχήματα. Ακολουθούν οι απεργίες των συνδικα­
λιστικών οργανώσεων που Οίγουν κατά κύριο λόγο την αυτοκι­
νητοβιομηχανία (Ρενό, στη Γαλλία), των ((λευκών κολάρων»J9�
που βλέπουν τα συμφέροντά τους να κινδυνεύουν από την αυ­
τοματοποίηση. Στην Ιταλία, φουντώνει το κίνημα της αυτο­
οργανωμένης παραγωγής μέσα στα εργοτάξια. Αλλά πάνω απ'
όλα η άρνηση για εργασία: οι αδικαιολόγητες απουσίες από
την εργασία, στο σύνολο της γερμανικής βιομηχανίας, μετα­
πηδούν από το 4% στο Ι Ι% μέσα στο διάστημα 1 966- 1 972. στις
μεταλλουργίες της Γαλλίας, από το 6,5% στο 9,5%. μέσα στο
διάστημα 1 964- 1 973, στην αυτοκινητοβιομηχανία Ρη•ό, στη
Γαλλία, από 4% σε 8 , 5% στο διάστημα Ι 96 1 - Ι 974, και στην αυ­
τοκινητοβιομηχανία Κράισλερ στις Η Π Α . από 7,6% σε 9,7%
στο διάστημα 1 970- 1 97 5 . Ακολουθεί το πρόβλημα της εναλλα­
γής των εργατών, ύστερα από αδικαιολόγητcς ((εξαφανίσεις)),
που ξεπφνά το 1 00% στα χυτήρια της Φίατ στην Ιταλία. το
40% στη Φορντ της Μεγάλης Β ρετανίας και το 25% της Φορντ
των Η Π Α , και που μεταπηδά από το 40% στο 60% σε οκτώ με­
rαποιη:ικές βιομηχανίες των Η Π Α . Στη συνέχεια, έρχεται η
έλλειψη ενδιαφέροντος για την εργασία, η αμtλcια, η ελαττω­
ματική κατασκευή: όπως εξηγεί ο Γκάρι Μ πράινερ. Αμερικά­
νος συνδικαλιστής, η μονοτονία, η πλήξη και η κούραση κά­
νουν κάποια στιγμή τον εργάτη να πει: ((Σκατά, 6αρέ0ηκα! ( . . . )
κι αφήνει να περάσει ένα αυτοκίνητο χωρίς να κάνει όλcς τις
συγκολλήσεις. Ίσως κάποιος άλλος να διορθώσει το ελάττω­
μα . . . tτσι ελ.ίζευ)J<ι.
Τέλος, η ανάπτυξη της μαζικής παραγωγής χειροτέρεψε ο
πρόβλημα της μόλυνσης: οι πρώτοι που θίχθηκαν -καλλιεργη­
τές, ψαράδες. φυσιολάτρες, κάτοικοι- αρχίζουν να διαμαρτύ­
ρονται και απαιτούν τη λήψη μέτρων ενάντια στη μόλυνση
του περιβάλλοντος. Μερικές φορές οι εργάτες, φοβούμενοι μη
τυχόν χάσουν τη δουλειά τους. υιοθετούν καχύποπτη ή και ε­
χΟρικιl στάση απέναντι στους οικολόγους, ενώ σε άλλες περι­
πτώσεις συνειδητοποιούν ότι είναι οι πρώτοι που Οίγονται από

325
 Η JΣTO'IA TUY ΚΛΠ ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
τις συνέπειες της μόλυνσης και απαιτούν μέτρα κατi της μό­
λυνσης και β;λτίωση των συνΟ::ών εργασίας. Όλα αυτά με­
ταφραζοvται σε πρόσΟετα έξοδα για τις cπιχειρήσεις.
Αλλά η παραπάνω μcίωση της αποδοτικότητας σε συνδυα­
σμό μc την επιβάρυνση του κόστους. εκδηλώΟηκαν τη στιγμή
ακριβώς που σκλή ρυνε ο ανταγωνισμός και άρχισε να δtα­
βpώνετω το καωναλωτικό πρότυπο των δεκαετιών 1 950- 1 960.
Το μεγάλο κύμα της ανοικοδόμησης και στη συνέχεια της
οικοδόμησης σύγχρονων κατοικιών. αrχίζει να υποχωρεί. Το
ίδΊο συμβαίνει και στον τομέα των οικιακών συσκευών. Βέβαια
μετά το ψυγείο ακολουΟεί ο καταψύκτης και μετά την ασπρό­
μαυρη τηλεόραση η έγχρωμη. Αλλά τα περιΟώρια εξαντλού-
νται.
Επιπλέον. τα κινιlματα των καταναλωτJν καταγγέλνουν τα
προιόντα που φθείρονται γριiγορα. Οι αγοραστές αρχίζουν να
προσt: χουν την ποιότητα κυι τη διάρκεια ζωιiς των προϊόντων
που προμηΟεύοντω.
Σ' αυτή τη Φάση. μόνον μια μαζική και μεγάλης διάρκειας
ανύψωση της αγοραστικής δύναμης των πιο αδύναμων οικονο­
μικά στρωμάτων θα μπορούσc να αναθαρρύνcι την κατανάλω­
ση. Αλλά στις καπιταλιστικέ; κοινωνίες η ανισότητα Οcωρcί­
ται αυτονόη τη. Στις Η Π Α . αν ψπισπυθούμε τις εκτιμήσεις
της ίδιας της αμερικάνικης διοίκησης, οι φτωχοί Φτάνουν τα
35 εκατομμύρια. δηλαδιi το 1 /5 του πληΟuσμού. Στα 1 970, στη
Γαλλία. δέκα εκατομμύρια άνΟρωποι ήταν μπλεγμένοι στο
Φαύλο κύκλο της φτώχειας. αντιπροσωπεύοντας επίσης το 1 15
του πληΟυσμού. Στις Η Π Α . στα 1 966. το 1 0% των πλουσιότε­
ρων στρωμάτων εισπράττανε εισοδήματα 29 φορές ανώτερα
από εκείνα του 1 0% των φτωχών. Η ίδια αναλογία στη Γαλλiu
του 1 966. ή ταν 18 Φορέςοο. Έτσι, η καπιταλιστική ανάπτυξη.
που γεννά και διατηρεί αυτή την ανισότητα, cίδε για άλλη μια
φορά τα Οεμέλιά της να τρίζουν
Συνολικά η γενική τάση, σε .:άθε μcγάλη καπιταλιστική
χώρα, εκΦράζcται από την επιβάρυνση του κόστους. από την
απονέκρωση της αγοράς. κι από την όξυ\·ση του ανταγωνι-

326
f) Μ:ΓΑΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
σμοιJ. συνθήκες που συμβαδίζουν με τη μείωση της αποδοη­
.:ό τητας που παρατη ρούμε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του
1 960.
Υιάρχοuν βέβαια και οι αγορές του εξωτιρικού. Κάθε εθνι­
κός καπιταλισμός βλέπει τις προσπάθειες για τη βελτίωση των
εξαγωγών σαν μέσο για την αντιμετώπιση της aπονέκρωσης
της εσωτcρικής του αγοράς: στο διάστημα 1 967- 1 9 7 1 . το ποσο­
στό της ετήσιας αύξησης των εξαγωγών. ήταν 9Ό για τις
ΗΠΑ, 1 2% για τη Μεγiλη Βρετανία. 1 8% για τη Γαλλία και
τη Δυτική Γ.ρμανία, 23% για την Ιαπωνία. Για τις βιομηχα­
νί;ς μηχανημάτων και μεταλλουργίας, το μέρος της παραγω­
γής τους που στράφηκε π ρος τις εξαγωγές αυξήθηκε στο διά­
στημα 1 960- 1 970. από 1 8% σε 25"� στη Γαλλία. από 3 1 " 11 σε
37" .. στη Δυτική Γερμανία, από 4 1 % σε 76% στην Ιταλία. Στη
Γαλλία. από το 1 963 μέχρι το 1 973, το μ;ρος της παραγωyιlς
που σiφηκε προς τις εξαγωγές, πέρασ; από το 1 6°� στο 23%
για το σύνολο της βιομηχανίας, και από το 22% στο 33Χ για
τις βιομηχανίες ειδών οικιακής χρήσης01 . Π ράγμα που ση­
μαίνει ότι εντάθηκε ο ανταγωνισμός των βιομηχανιών. τόσο
στις ξένες αγορές όσο και στις εθνικές. Έτσι, βλέπουμε τους
Γάλλους παραγωγούς η λεκτρικών ειδών να ξεσηκώνονται ε­
'Ιiντια στους Ιταλούς. και στη συνέχεια ενάντια στοιJς Γιαπω­
':ζους . . . τους Αμ:ρικά•ους παραγωγούς αυτοκινήτων να δια­
μαρτύρονται ενάντια στους Ευρωπαίους και τους Γιαπωνέζους.
και τους Ευρωπαίους να κατηγορούν τους Αμερικάνους και
τους Γιαιωνέζους. Αγοράστε Αμερικάνικα προϊόντα! Αγορά­
στε Γαλλικά ιροϊόντα! Και οι Γιαπωνέζοι; Αυτοί δε λένε τίπο­
τα. γιατί οι Γιαπωνέζοι αγοράζουν μόνον γιαπωνέζικα.
Στην όξυνση του ανταγωνισμού γενικεύεται η αντίληψη ότι
για να πουλήσει κανεiς στο εξωτερικό πρέπει να είναι εγκατε­
στημένος στο εξωτερικό, να κάνει τη συναρμολόγηση :κ:ί. ή
ακόμη και ολόκλη ρη την παραγωγ ή . Έτσι. yίν:ται πλέον κα­
νόνας, η σπάνια στο παρελθόν περίπτωση της διεθνοποίησης
του κ:Φαλαίου: εγκατάσταση θυγατρικών :ταιρειJ• ή εξαγορά
επιχειρήσεων του εξωτερικοι). Από το 1 967 μέχρι το 1 97 1 , οι ε-

327
 Η ΙΣΓΟ'ΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛIΣΜΟΥ
πενδύσεις στο εξωτερικό παρουσιάζουν ετήσια αύξηση της
τάξης του 8% για τη Μεγάλη Βρετανία, του 1 0% για ης Η Π Α ,
του 1 2% γ ι α τη Γαλλία, τ ο υ 24,5% γ ι α τη Δυτική Γερμανία, και
του 32% για την Ιαπωνία. Κατά την ίδια περίοδο το σύνολο
των επενδεδυμένων κεφαλαίων στο εξωτερικό μεταπηδά από
τα 108 στα 1 65 εκατομμύρια δολάρια (Βλ. πίνακα Ν ο 40).
"Οπως παρατη ρούμε, τα αμερικάνικα, γ;ρμανικά, ελβετικά
και γιαπωνέζικα συγκροτήματα επενδι"Jουν κατά κύριο λόγο
σης άλλες καπιταλιστικές χώρες, ενώ οι «γέρικοι καπιταλι­
σμοί)) της Γαλλίας και τη ζ Μεγάλης Βρετανίας, ρίχνουν το
βάρος των προτιμήσεών τους στον Τρίτο Κόσμο. Εξετάζοντας
αποκλειστικά την κατανομή ξένων κεφαλαίων στον Τρίτο
Κόσμο, βλέπουμε ότι η Μεγάλη Βρετανία μοιράζει εξ(σου τις
επενδύσεις της στις τρεις ζώνες επιρροής. οι Η Π Α , η Ελβετία
και η ΟΔΓ π ροτιμούν τη Λατινική Αμερική, και η Γαλλία την
Αφ ρική . .
Ταυτόχρονα, ο ι αμερικάνικες τράπεζες ενισχύουν τ η ν πα­
ρουσία τους στο εξωτερικό, καταρχήν στη Λατινική Αμερική,
αλλά επίσης στην Ευρώπη και στην Ασία (βλ. Π ίνακα Νο 4 1 ) .
Εγκατάσταση αποδοτικότερης κ α ι ακριβότερης τεχνολο­
γίας, όξυνση του ανταγωνισμού, έρευνα και κατάκτηση ξένων
αγορών, διεθνοποίηση της παραγωγής: όλες αυτές οι διαδικα­
σίες ενισχύουν το συγκεντρωτισμό. Στις Η Π Α , το πρώτο κύμα
συγκέντρωσης και σύμπτυξης συνέβη στα 1 897- 1 903. Ακολού­
θησε το δεύτερο κατά τη δεκαετία του ι 920, ενώ το τρίτο εκδη­
λώθηκε κατά τη διάρκεια του ι 950. �τις αρχές της δεκαετίας
του ι 960, αριθμούνται κάπου χίλιες συγχωνεύσεις επιχειρή­
σεων το χρόνο. Στα ι 929, οι εκατό μεγαλύτε ρες εταιρείες είχαν
.

στα χέρια τους το.44% των μετοχών όλων των βιομηχανικών ε­

πιχειρήσεων. Στα 1 962 κατέχουν το 58%. Στο εξής υπάρχουν
τεράστιες οικονομικές και βιομηχανικές δυνάμεις που κυριαρ­
χούν στους τομείς του πετρελαίου (Στάνταρ Όιλ, Μόμπιλ, Τε­
ξάκο. Γκουλφ). του αυτοκινήτου (τζένεραλ Μ ότορς, Φο ρντ,
Κράισλερ), του ηλεκτρισμού (τζένεραλ Ελέκτρικ. Ουέστερν
Ελέκτρικ), της πληροφορικής (IBM), των τηλεπικοινωνιών

328
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΑΜΑ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΑΛIΣΜΟΥ

IΗΝΑΚΛΣ Νο 0
ElENΔYMENA ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΑΤΑΣ1ΙΜΑ1Ά
ΣτΟ ΩΤΕΡΙΚΟ, ΚΑΤΑ ΩΡΑ ΙlΡΟΕΑΕΥΣΗΣ

Χώς κοtλtης :εαλαίων

Μ.
ΗΠΑ ΟΔΓ Ελ6εtία Ιακωνία
Βρετανία Γαλλία

κατανομή • α\<ά
χώρα ιφοέλευσης,
ως ιφος τη συνολι-
κή αξία του εκεν-
δuμiνοu σtο ;ξωtε-
ρικό κ:Φαλαiοu
1 967 55,0 1 6.2 '·' 2.8 '·' 1,)
1971 52,0 1 4,S '·' 4.4 4.1 2,7
αριθμός uιωκατα·
στημάτωv σω εξω-
τερικό. .,. 1 969 .
,,. -άΟε χιιι
πtλ:uσης. 9 69 1 7 1 16 2 023 2 916 1 4S6 n.d.
κατανομή" των u-
ποcαταστημάτωv
ανάλογα "' <0�
τόnο <ης εyκατά-
στασής τους:
άλλες καnιτ. χώρες 74,7 68,2 S9,1 82,2 85,7 n.d.
Τρίτος Κόσμος 25,3 3 1 ,6 40,3 1 7,8 14,4 n.d.
κατα\Όμή" ,,. '"
uπο-αταστιjματα
ωυ Τρίτοιι Κό-
σμοιι:
Αφρική: ' ·' 40,0 66,6 2 1 ,8 1 5,8
Ασία 18,8 3 1 .5 9,2 28,3 23,9
λ. Αμερική: 72,8 28,5 24,1 49,9 0,)
"σ& Ισσοστά
ΠηΎt;: Σ.Λ. Μισσλt, σ,φ. ΙJηΎ

329
 1t ι π ο ' ι Λ ΤΟΥ Κ Λ ι Π Γ Α Λ ι Σ Μ Ο Υ

( ΙΠ) . .

A1[PIKANIKA ΤΡΑΠΕΖΙΚΑ ΥΠΟΚΑΤΑΣΠΙΜΑΤΑ ΣτΟ ΕΗΕΡΙΚΟ

Ι9SΟ ι960 1 969 197S

Λ . Αμερι:ή 49 " '" 4ι9

Υι.ριό'Ηες :τήσ.ις Η Π Α ι2 22 38
Εuρώιη ι' ι9 ιΟ3 ι66
Ασία ι9 23 77 ι"
Μtσι) Ανuτολή ο 6 ι7
ΑΦρ ι.-ή ο ι ι '
" 4 0 m
_

Πηγi;: Χ Μαy:,·τόΦ. σ•·αΦ > η y . : . i

Στη Γαλλία ο αριθμός των συγχωνεύσεων αυξάνεται μετά το

1 960 :αι ιδιαίτερα μετά το 1 963: οχτακόσιες πενήντα συγχω­
νεύσεις επιχειρήσεων ινάμεσα στα 1 950- 1 960, πάνω από δύο
χιλιάδες στα 1 96 1 - 1 9 7 1 . ενJ κατά το τέλος της δεκαετίας του
1 970. γίνονται οι ((γάμοη> της Σεντ-Γκομπtν και της Π οντ-α­
Μουσόν. της l:σινέ με την Ουζίν Κουλμάν. της Βέντελ με τη
Μαρί ν Φίρμινι. της BSN με τη Ζερβέ Ντανόν, της Εμπέν και
της Σνεντέρ. της Μαλέ και της ΝόιΦλιτσε Σλούμπεργκερ, κα­
θώς και ενισχύσεεις των δύο μεγάλων πιστωτικών συγκροτη­
μάτων: Σο�έζ και Παριμπάς2. Στην Ομοσπονδιακή Γερμανία
ο συγκεντρωτισμός διπλασιάστηκε ((με την ενοποίηση των
διοικητικών σιψ6ουλίων των μεγάλων τραπεζών και των με­
γάλων επιχειρι)σεων ( . . . ) . έτσι. στα I 973, 3 5 εκπρόσωποι τριών
μεγάλων τραπεζών μοιράζονταν συνάμα και 324 θέσεις σε συμ­
βούλια επίβλεψης των γερμανικών επιχειρήσεων;ι-101•
Σ' όλο τον κόσμο, οι μεγάλες οικονομικές και βιομηχανικές

JJ O
ΤΟ ΜΗ"ΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ Κ Λ Π IΤΑΛIΠ0Υ

.πιχ:φlσ.ις αλληλοεπιβλGπΟ\'ται. συνυπάρχουν. συμμαχούν

και συγκρούονται.

4. Κρ/ση στο Παγκόσμ ι ο Νομισματι κ6 Σύστημα

κα ι αάδειξ η του Τρ ι·του Κόσμου
Στα πλαίσια της τιτάνιας πόλης των με(αλοεπιχ.ιρ\σεων.
τα αμερικάνικα συγκροτιlματα είχαν .να τεράστιο πλεονέκτη­
μα στα χtιια τους. ποJ τους επέτρ:π: να βγαίνουν πάντα νικη­
τtς από το παιχ'ίδι: το αμερικάνικο νόμισμα, το δολάριο. που
αναδ:ίχΟηκ. σ. νόμισμα όλου του κόσμου. "Οπως :ίδαμ:. στο
Μπρέτον ΓοU'τς καΟιερώΟηκε το σύστημα που ονομάστηκε
((Π ρότυπο Μετατρεψιμότητας Χρυσού». Το σύστημα αυτό
προσδιόρισε κάΟε νόμισμα σε σχέση με το χρυσό και καΟόρι­
σε μια ισοτιμία μετατ ρεψιμότητας. Αλλά αυτό που συνέβη κα­
τά τη διάρκεια της δ:κα:τίας του 1 950. ήταν η λειτουργία :νός
συστήματος πληρωμιιν Ομελιωμtνου πάνω στο δολiριο. μtα­
τρtψψου βέβαια σε χρυσό. αλλά πάνω απ· όλα <<εξίσου καλό
σιν χρυσό)).
Γιατί αυτό που κυριαρχεί σ' όλες τις οικονομικές και νομι­
σματικές σχέσεις των καπιταλιστικών χωρJν. αμέσως μ:τά
τον πόλ:μο και σ· όλη τη διάρκεια της δ:κα:τίας του 1 950. εί­
ναι η ((δίψα για δολάρια)). Από το 1 946 μέχrι το 1 955. το ισο­
ζJγιο πληρωμών των ΗΠΑ ;μφαvίζ:ι ένα τ:ράστιο πλεόνασμα
της τάξης των 38 δισεκατομμυrίωv δολαρίων (στα 1 9 5 1 το σύ­
νολο του παγκόσμιου αποθέματος σε χρυσό υπολογίζεται σε
34 δισεκατομμύρια δολάρια, κι από αυτά τα 24 δισεκατομμύρια
βρίσκονται στα θησαυροφυλάκια των ΗΠΑ . . . ). Κατά συνέ­
πεια, η (<αμερικάνικη βοήθ:ια» γίνεται μια αναγκαιότητα που
επιτρέπει συνάμα την αναζωογόνηση των επιχειρη ματικών
δραστη ριοτήτων στους συμμάχους των Η Π Α και την υποστή­
ριξη των αμερικάνικων εξαγωγών. Έτσι. από το 1 945 μέχρι το
1 952. η αμερικάνικη βοήΟεια έφτασε στα 38 δισεκατομμύρια
δολάρια (26.5 ενισχύσεις και 1 1 , 5 δάνεια. 33.5 οικονομική
βοήΟεια και 4.5 στράτιωτιοl βοήθ:ια) κι από uυτά 29 διοχε-

331
 Η JΣTO ' L A ΤΟΥ ΚΑΠ ΙΤΑΑΙΣΜΟΥ

τ.ύτηκαν στην :υρώπη. και 7 στις χiφ.ς της Ασίας και του
Ειρηνικού.
Αλλά καθώς οι οικονομίες των κυριότερων καπιταλιστικών
χωρών ανοικοδομούνται και εκσυγχρονίζονται. καθώς τα νο­
μίσματά τους αρχίζουν ν' αποκτούν αξία, καθώς οι συναλλαγές
τους βελτιώνονται. όλα αυτά αρχίζουν να μcταβάλλουν την
πλάστιγκα σε βάρος των Η Π Α . Έτσι, η συμμcτοχή των Η Π Α
στην παγκόσμια παραγωγή τ ο υ καπιταλιστικού κόσμου. πcριο­
ρίζεται από τα 7/ 1 0 του 1 950, σ: λιγότ;ρο από τα 213 το 1 960
και σε λιγότερο από το 1 /2 στα 1 970. Ταυτόχρονα, η συμμ.το­
χ] τους στις «δυτικές» συναλλαγές. πέφτει αντίστοιχα από το
μισό στο ένα τρίτο. κι έπειτα στο ένα τέταρτο. Βέβαια, στο
σύνολό της, η αμερικάνικη οικονομία ;υνοείται στο εξωτερικό
από δυο μεγάλα πλεονεκτήματα:
- το εμπορικό της πλ:όνασμα (π.νω από 70 δισεκατομμύ­
ρια δολάρια κατά την περίοδο 1 960- 1 970).
- τα καθαρά εισοδήματα από τις επενδύσεις της στο εξωτε­
ρικό (κάπου 36 δισεκατομμύρια δολάρια κατά την περίοδο
ι 9 so- ι 970)'.
Σ' αυτά προστίθεται και το γεγονός ότι το δολάριο έχει ανα­
δειχθεί σε παγκόσμιο νόμισμα, πράγμα που επιτρέπει σε κάθε
Αμερικάνο επενδυτή, έμπορο ή κερδοσκόπο, να αγοράσει οτι­
δήποτε σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, χωρίς άλλους πε­
ριορισμούς εκτός από εκείνους που Οέτουν οι νομισματικές α ρ­
χές των Η Π Α και οι αμερικάνικες τράπεζες. Ο καθηγητής
Τζέψ Τόμπιν παραδέχθηκε το γεγονός αυτό cντελώς απροσχη­
μάτιστο σε μια επιτροπή του Κογκρέσου, στα 1 963:
Είναι ευχάριστο να έχει κανείς το νομισματοκοπείο στα χέρια
του. και το ιι Πρότυπο Μετατρεψιμότητας Χρυσού)) μας προσέΦε­
ρε αυτό το προνόμιο, τόσο σ' ό,τι αφορά τη Νότια Αφρική όσο
και ολόκληρο τον κόσμο. Εδώ και δέκα χρόνια καλύψαμε όλα τα
ελλείμματα στο ισοζύγιο πληρωμών από το γεγονός ότι οι πιστω­
τι ;.ς μας επιστολές γίνονται παντού αποδεκτές σα\' πραγματικό
νόμισμα05 •
Και ο υπουργός Οικονομικών. Σ. Ν τ. Ντίλον:

332
10 ΜΕΓΛΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙιτΑΛΙ:Μ)Υ
Είχuμ: το πλι:ονtκτημα να καλύψουμε όλα τα ελλείμματά μας αυ­
ξάνοντας την περιουσία μας στο :ξωτερικό χάρη στα δολάρια
Αν το δολάριο δεν ήταν αποθεματικό νόμισμα. κι αν δεν είμα·
σταν η τράπεζα όλου του κόσμου. αυτό δε θα μπορούσε να γίνει
( ... ). Μόλις :μφω·iστηκε το πρώτο έλλειμμα θα έπρεπε να ισο­
σκελίσουμε τους λογαριασμούς μας με τον t·αν ή το' άλλον
φόπο. ( ... ) Κάποιος έπρεπε να είναι ο τραπεζίτης όλου του κό­
σμου, ώστε να εγγυηθεί αυτή την πρόσθετη ρευστότητα. Εντελώς
δικαιολογημέ'α. το ρόλο αυτό τον ανέλαβαν οι ΗΠΑ γιατί αντι­
προσωπεύουν τη' ισχυρόη:ρη οικονομική δύναμη στον κόσμο
t:αι δωΟέτοuν το σκληρότερο νόμισμα στον κόσμο6.
Π ράγματι. κατά τη δααετία του 1 960 τα αμερικάνικα έξοδα
αρχίζουν να παίρνουν επικίνδυνες διαστάσεις: κυβερνητικές
δαπάνες. στρατιωτικές δαπάνcς (που σε συνδυασμό με τα έξοδα
του πολέμου στο Βιετνάμ φτάνουν τα 25 δισεκατομμύρια δο­
λάρια ανάμεσα στο 1 96 1 και 1 970), οικονομική και στρατιωτι­
κή βοήθcια προς τα καθεστώτα που οι Η Π Α επιλέγουν να υπο­
στη ρίξουν (56 δισεκατομμύρια δολάρια στο διάστημα 1 957-
1 967). Επιnλtον, το εμπορικό πλcόνασμα εξανεμίζεται στο τέ­
λος της δεκαετίας του 1 960 (εξαιτίας της όξυνσης των διεθνών
ανταγωνισμών) και τα εμπορικά ελλcίμματα κάνουν για πρώτη
φορά την εμφάyισή τους από το 1 93 5 : 2, 7 δισεκατομμύρια στα
1 9 7 1 , 6,9 δισεκατομμύρια στα 1 972. 'Ετσι τα αποθέματα σε δο­
λάρια στο εξωτερικό διογκώνονται και μερικές κυβερνήσεις
ζητούν τη μετατροπή τους σε χρυσό -η Γαλλία του στρατηγού
Ντε Γκολ εξέφρασε την απαίτησή της με πολύ εντυπωσιακό
τρόπο. Ακολουθούν δύο κινήσεις που θα οδηγήσουν στην
κ ρίση του δολαρίου:
- αυξάνεται το απόθεμα σε δολάρια των συνεταίρων των
ΗΠΑ,
- μειώνεται το αμερικάνικο απόθεμα χρυσού.
Στα 1 960, το συναλλαγματικό απόθεμα σε δολάρια, εκτός
Η Π Α, ξεπερνά το αμερικάνικο απόθεμα χρυσού. Στα 1 968 η
διαφορά τριπλασιάζεται και στα 1 9 7 2 οκταπλασιάζεται. Οι ευ·
ρωπαϊκές τράπεζες, με μεγάλα αποθέματα δολαρίων, ανοίγουν
στο εξής πιστώσεις σε δολάρια. Στα 1 9 7 1 , η τεράστια μάζα

333
 Η ΙΣ'I\ Τ()Υ ΚΛΠ IΤΛΛΙΣΜΟΥ

ι��μυσού :���:��:��� Η ΠΑ�7

1955 22 "
1960 18 "
1 96 5 15 "
1968 11 32
1912 10 82

των ��ευρωδολαρίων); φτάνει τα εκατό δισcκατομμύρια. Σης 1 5

Αυγούστου του 1 9 7 1 , ο ι Η Π Α αναστέλλουν τ η μετατρεψιμότη­
τα του δολαρίοιJ, και στη συνέχεια το υποτιμούν κατά 8. το
Δεκέμβρη του 1 9 7 1 , και το υποτιμούν και πάλι στα 1 973. Με
τον τρόπο αυτό βελτιώνεται η κατάσταση της αμερικάνικης
βιομηχανίας σε σχέση με την ευρωπαϊκl και τη γιαπωνέζικ η .
Ό t α ν το δολάριο ή τ α ν σκλη ρό, αποτελούσε έ ν α μέσο κιφιαρ­
χίας. Τώρα που υποτιμήθηκε, διευκόλυνε τον εμπορικό αντα­
γωνισμό. Κι επιπλέον οι αμερικάνικες τιμές, που αυξάνονταν
με πολύ αργό ρυQμό κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του
1 960 (κάπου 2% το χρόνο μέχρι το 1 965) παρουσιάζουν απότο­
μη αύξηση στη συνέχεια ( κάπου 5%).
Αλλά το πετρέλαιο, και κατί κύριο λόγο το πεψέλαιο της
Μέσης Ανατολής, πληρώνεται σε δολάρια, με σταθερές τιμές
καθορισμένες σε δολάρια. Η αvαστολl της μετατρεψιμότητας
και στη συνέχεια η υποτίμηση του δολαρίου, αύξησε τις ανη­
συχίες των ολιγαρχιών των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, που
συνειδητοποίησαν ξαφνικά ότι ο ορυκτός πλούτος πληρώνεται
σ' ένα νόμισμα που έπαψ. πλέον να είναι iiKαλ) σον χρυσό>>
Το γεγονός αυτό συνδυάζ.ται και με τη μακρόχρονη προσπά­
θεια των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, να πάρουν στα χέρια
τους τον έλ.yχο του εθνικού τους πλούτου και να γίνει μια δι­
καιότερη κατανομή της αξίας που αντιπροσωπεύει. Υπενθυμί­
ζουμε την προϊστορία αυτής της προσπάθειας:
1 938: εΟνικοποίηση του μεξικάνικου πετρελαίου. Μ ποϊκο­
τάζ από μέρους των αμερικάνικων εταιρειών.
1 948: η κυβέρνηση της Βενεζουέλας αποΦασίζει ίση κατα­
νομή (50/50) των εσόδων από το πετρέλαιο. Ανατρέπεται με

334
ΤΟ M :AΛO ΛΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΠΊ\Λi:ΜΟΥ
πραξικόπημα.
1 95 1 : .Ονιωποίηση του ιρανικού πετρελαίου από τη" κιJ6έρ­
νηση Μ οσαντέγκ. Μ ποϊκοτάζ του ιρανικού πετρελαίου και
στη συνέχεια ανατροπl της κυβ�: ρνησης Μ οσαντέγκ.
Δεκαετία 1 950: σταδιακi οι πετρελαιοπαrαγωγές χώρες εξα­
σφαλίζουν την κατανομή 50/50 των εσόδων.
1 960: ίδρυση του Ο Π Ε Κ (οργάνωση των χωρών παραγωγιiς
και :ξrιγ ωγής πετρελαίου).
Δεκαετία I 960: ίδρυση εθνικών :ταφειών (Βενεζουέλα. Κου­
βέιτ. Σαουδική Αραβία. Αλγερία -στα 1 963. την επομένη της
ανεξαρτησίας της-. Ι ράκ. Λιβύη ) .
1 970: Η Συρία μπλοκάρει το Ταπλίν και εμποδζει τ η ν εξιηω­
γή ενός μέρους τοιι πετρελαίοu της Σαουδικής Αρα6ίας. Από
τη μεριά της. η Λιβύη μειών:ι τις εξαγωγές και αυξάνει τα έ­
σοδά της . .
Με το ξέσπασμα του τέταρτου ισραηλο-αραβικοlι πολέμου.
τον Οκτώβρη του 1 973. η απόφαση του περιορισμού των εξα­
γuηών και της αύξησης της τιμής του πετρελαίου εγγράφεται
στη γενικότερη προσπάθ:ια περιορισμού των πλεονεκτημάτων
τοιJ ιμπεριuλισμοι). Και η αύξηση της τιμής του πετρελαίου
στα 1 973 στοχεύει καταρχήν στην αποκατάσταση της σχετι­
κής μείωσης της αξίας του: στις αρχές της δεκαετίας του 1 970.
Cνα βαρέλι πετρCλαιο επέτρεπε την εισαγωγή μόνον των 2!3
των αγαθών που εισάγονταν μ' ένα βαρέλι στα 1 949 . ο�
Αλλά, κατά παράδοξο τιόπο. τα συμφέροντα των αμερικάνι­
κων εταιρειών συμπίπτουν με εκείνα των πετρελαιοπαραγωγών
χωρών. Οι αμερικάνΙκες εταιρείες πετρελαίου επιδιώκουν την
αύξηση των τιμών. από τη μια μεριά επειδή :χουν υποχρεωθεί
να εκμεταλλεύονται κοιτάσματα σε μεγiλο κόστος (υποΟαλάσ­
σια κοιτάσματα, πετρέλαιο της Αλάσκας. κτλ . . . ) κι από την
άλλη. επ:ιδή τείνουν ήδη να μετατραπούν σε εταιρείες ενέr­
γειας, και τους χρειάζονται πρόσθετα χρηματικά αποθέματα
για να εξασφαλίσουν την αποδοτικότητα των νέων πηγών ε­
νέργειας (πυρηνική. κατά κύριο λόγο). Επίσης. και οι Αμερι­
κάνοι βιομήχανοι επιδιώκουν αι'τή την αύξηση των τιμών: κα·

135
 1 lΣτΟΡlΑ ΤΟΥ KAltτAΛIΣMOY
τά 80% πληρώνουν τις ανάγκες τους σε πετρέλαιο προς 3 δο­
λάρια το βαρέλι, ενώ οι Ευρωπαίοι και Γιαπωνέζοι ανταγωνι­
στές τοuς, πληρώνουν κατά I 00% τις ανάγκες τους σε πετρ:­
λαιο. π ρος 2 δολάρια το βαρέλι. Έτσι, η ανατίμηση της τιμής
του πετρελαίου. σε συνδυασμό με την υποτίμηση του δολά­
ριου, συμβάλλcι στη βcλτίωση της θέσης των Αμερικάνων
βιομηχάνων σc σύγκριση μc τους ανταγωνιστές τους στην Ευ­
ρώπη και την Ιαπωνία.
Κατά συνέπ.ια. η άνοδος της τιμής του πετρελαίου ενισχύει
τις ΗΠΑ απένανη στους κυριότερους καπιταλιστές ανηπά­
λους τους. Αλλά κατά κύριο λόγο, αυξάνει τα έσοδα των πε­
τρcλαιοπαραγωγών χωρών.
Η αντίδραση των καπιταλιστικών χωρών δεν ήταν ομοιό­
μορφη, αλλά διαφοροποιήΟηκc ανάλογα με τους σuσχ.τισμούς
των κοινωνικών δυνάμεων και τις ιδιαίτερες πολιτικές κατα­
στάσεις. Η Δυτική Γερμανία επέλεξε τη βίαιη αναπαραγωγή
των αποτελ:σμάτων της πετρ:λαtκής αύξησης: απότομη αύξη­
ση της ανεργίας, αποπομπή εκατοντάδων χιλιάδων ξένων ερ­
γατών, συμπίεση της αγοραστικής δύναμης. Ωστόσο, η άνοδος
των τιμών παρέμεινε σε μέτρια επίπεδα. το μάρκο διατήρησε
την ισοτιμία του και το εμπορικό ισοζύγιο ξανάγινε γρήγορα
θετικό. Αντίθcτα, στη Γαλλία, την Ιταλία και τη Μεγάλη Βρε­
τανία (που εκμεταλλcύτηκε την αύξηση για να αναπτύξcι τις
δικές της πcτρ.λαιοπηγές), οι επιλογές ή ταν διαφορετικές, και
η πίεση πάνω στην αγοραστική δύναμη των εργατών έγινε, κα­
τά κύριο λόγο, διαμέσου του πληθωρισμού και της αVεργίας.
Όσοι πίστεψαν ότι θα «ισοσκελίσουν�) την άνοδο της τιμής
του πετρελαίου, με μια αντίστοιχη άνοδο των τιμών των βιο­
μηχανικών προϊόντων, ξεγελάστηκαν: από το 1 974 μέχρι το
1 978, η τιμή του πετρελαίου συνέχισε να ανεβαίνει ακολου­
θώντας τις τιμές των βιομηχανικών προtόντων, ενώ στα 1 979-
1 980, τις ξεπέρασε και πάλι9. Άνοδος της τιμής του πετρε­
λαίου και του χρυσού, αποδιοργάνωση του παγκόσμιου νομι­
σματικού συστήματος που οδήγησε στην υιοθέτηση μιας κυ­
μαινόμcνης συναλλαγματικής ισοτιμίας. αποδυνάμωση του δο-

336
ΤΟ Μ[ΓΑΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛIΣΜΟΥ
λαρίου, που η μόνη δύναμη που του απέμεινε ήταν το γεγονός
ότι καν:να άλλο νόμισμα δεν ήταν σε θέση να το αντικατα­
στήσει στο ρόλο του διεθνούς νομίσματος, φυγή προς τα ε­
μπρός της •ομισματικής αστάθειας,εΦόσον κάθε μεγάλη πολυε­
θνική τράπεζα. έχοντας τη δυνατότητα να παρέχει πιστώσ.ις
σ: διαφορετικά νομίσματα. συμβάλλει, ανάλογα με τα συμφέ­
ροντά της, στη στή ριξη ή στην υπονόμευση των νομισμάτων
αυτών στη διεθνή uyopά410, δι:θνής κερδοσκοπία. εθνικοί πλη­
θωρισμοί και παγκόσμιος πληθωρισμός, επιχειρήσεις ] τομείς
επιχειρήσεων που σαρώνονται από την κρίση, ανεργία. ανησυ­
χία, Φό6ος για το μέλλον . . .
Ουσιαστικά. ό λ η η ιστορία της σύγχρονης κρίσης κλιμα­
κώνεται ως εξής
I. Εξάντληση των σχημάτων συσσώρευσης της π.ριόδ··J
1 9 50- 1 960 σε κάθε καπιταλισηκή χώρα (διάβρωση των αγορών
και αντίσταση των εργαζομένων), πτώση της αποδοτικότητας,
κατά τη δεκαετία του 1 960.
2. Έντονη αναζήτηση ξένων αγορJν. Ανάπτυξη των εξαγω­
γών και επενδύσεις στο εξωτερικό. Όξυνση του διικαπιταλι­
στικού ανταγωνισμού.
3 . Επιβάρυνση των εξόδων του ιμπεριαλισμού των Η Π Α , υ­
πονόμευση του δολάρωυ και τους διεθνούς νομισματικού συ­
στι]ματος, κρίση του δολάριου που υποχρεώνεται 'Ο «εγκατα-
4ίψειι) το χρυσό ( 1 97 1 ).
4. Αμερικάνικη αντίδραση στις πι:σ:ις του :υρωπαϊκού και
γιαπωνέζικου ανταγωνισμού με την υποτίμηση του δολαρίου
( 1 97 1 και 1 973) και αύξηση της τιμής του πετρελαίου.
5 . Ξεκινώντας από τη δυναμική του μεταπολεμικού κινήμα­
τος της αποαποικιοποίησης, οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες
καταφέρνουν να εξασφαλίσουν μια δικαιότερη κατανομή της
παραγόμενης αξiας ( 1 973).
6. Π ροσπάθεια αντίδρασης στην αύξηση της τιμής του πε­
τρελαίου, είτε με την ανακύκλωση των κεφαλαίων των πετρε­
λαιοπαραγωγών χωρών, είτε με την αύξηση των βιομηχανικών
τιμών. Μέτρια ανατίμηση του π;φελαίου ( 1 974- 1 978) και στη

]]7
 / IΠO'IA ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

συνέχεια νέα απότομη άνοδος των τιμών ( 1 979- 1 980).

7. Απαίτηση των άλλων χωρών του Τρίτου Κόσμου για μια
((V�.α δι:Ονή οικονομικιi τάξφ�, πρόθεση του Τρίτου Κόσμου
για εκβιομηχάνιση ... γεγονός που βλάπτει τα συμφέροντα ορι­
σμένων βιομηχα\'Ικών τομ:ων των ανεπτυγμένων καπιταλιστι­
κών χωρών.
"Ετσι , η σημερινή κρίση εκπορεύεται ταυτόχρονα:
- από τις έμφυτες αντιφάσεις της καπιταλιστικής διαδικα­
σίας συσσώρευσης, ανεξάρτητα από τις ιδιαιτcρότητες του
κάθε εθνικού καπιταλισμού.4 1 1
- α π ό τ ο ν ανταγωνισμό και τ ι ς διαφορές π ο υ Ο.τουν aντι­
μέτωπες τις κιψιότερ.ς αν:πτυγμέν.ς καπιταλιστικ:ς χώρ.ς
(2.3.4).
- από τη σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα στο σύνολο
των ανεπτυγμέ\•ων καπιταλιστικών χωρών -και κάθε καπιταλι­
στικής χώρας ξεχωριστά σιιμφωνα με τους πλουτοπαραγωγι­
κούς της πόρους και την ιστορία της- και στο σύνολο των χω­
ρ!Jν του Τρίτου Κόσμου- που iλλες παρiγουν πετρέλαιο. άλ­
λες παράγουν κάθε λογι)ς πρώτες ύλες. άλλες στρέφονται δυ­
ναμικά προς την εκβιομηχάνιση και άλλες αντιπροσωπεύουν
μιαν αξία στρατηγικής σημασίας . . . (5,6.7).
Από την κλιμάκωση όλων αυτών των αντιφάσεων. κι από
την αδιάκοπη αλληλεπίδραστi τους. προκύπτει η ιδιαίτερη σο­
βαρότητα της σημερινιiς κρίσης.

Η νέα μεταμόωση του καπιταλισμού

Τίποτα δεν απαγορεύει την ελπίδα, ότι από μια κρίση του
καπιταλισμού θα γεννηθεί ο σοσιαλισμός. Ωστόσο. για όσους
δεν αναγνωρίζουν την πραγμάτωση του σοσιαλισμού στις χώ­
ρες που έχει εφαρμοστεί η συλλογική κατοχή των μέσων πα­
ραγωγής και ο συγκεντρωτικός προγραμματισμός. το θέμα πα­
ραμένει ανοιχτό. κω τους υποχρεώνει να ξαναρχίσουν από τη
ρίζα του το στοχασμό τους πάνω στο σοσιαλισμό41 �. Γιατί. η

JJ8
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ .ΑΙ ΠΓΑΛIΣΜΟΥ

πορεία προς το σοσιαλισμό, έχει ή όχι ανάγκη από έναν ση­

μαντικό ρυθμό συσσώρευσης; Κι αν ναι, ποιος θα αποφασίσει
την εφαρμογή του; Ποιος θα στηρίξει το βάρος του: Πώς θα α­
ποφευχθεί ή θα διαιωνισθεί η κυριαρχία της μιας τάξης πάνω
στην άλλη; Υπάρχουν τόσα και τόσα αναπάντητα ερωτήματα,
που θέτουν η ιστορία. η φύση και η σημερινι] κοτάσταση κάθε
εθνικής κοινωνικής δομής
τίποτα επίσης δεν απιγορειJΕι το Φόβο ότι η σημερινή κα­
τάσταση Οα οδηγήσει στα χειρότερα: στις σύγχρονες απόλυτες
τυραννίες. στον πολλαπλασιασμό των συγκρούσεων, ακόμη
και σ' έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. με τον κίνδυνο της ολο­
κληrιωτικής καταστροφής του πλανήτη μας.
Αλλά το πιο πιθανό :iναι, ότι όπως συνέβη και με τις προη­
rούμενες κρίσεις που πέρασε, κατά τη διάρκεια της ιστορίας
του, ο καπιταλισμός θα βγει μέσα από τα γρανάζια της σημερι­
νής κρίσης αφού πραγματοποιήσει μια σειρά από βαθιές μετα­
βολ.ς και ν.ες προόδους. Η ν.α αυτή μεταμόρφωση tχει ιlδη
αρχίσει. Μέσα από τις σημερινές εξελίξεις μπορούμε ήδη να
διακρίνουμε τις δυναμικές γραμμές. καθώς και τις περιοχές
που εμπνέουν ανησυχία και αβεβαιότητα.

I. Η Α νατολή και η Δύση

Ας αρχίσουμε με μια βε βαιότητα . . . που απλώνεται προς μια
σειρά από μεγάλα ερωτηματικά.
Ο κόσμος εμφανίζει όλο και περισσότερο την τάση να κοπεί
στα δυο: καπιταλιστικό στρατόπεδο και κολεκτιβιστικό στρα­
τόπεδο. Μ ε δυο υπερδυν.μεις. τις Η Π Α και την ΕΣΣΔ. με δυο
ομάδες ενδιάμεσων δυνάμεων και δυο σύνολα χωρών ελάχιστα
ανεπτυγμένων και εξαρτημένων.
Από τις αρχές της δεκαετίας του \ 950 το κολεκτιβιστικό
στρατόπεδο δεν έπαψε ούτε στιγμή να επεκτείνεται. Κι αν
στην Ευρώπη τα σύνορα μοιάζουν σταθερά πάνω στις γραμμές
που καθορίστηκαν στη Γιάλτα. η ΕΣΣΔ έχει στο μεταξύ απο-

339
 Η ΙΣΤΟ'ΙΛ ΤΟΥ ΚΜΙ ΠΛΛ ΙΣΜΟΥ
κτήσει πολυάριθμα σημεία στήριξης στην Ασία. στη Μ έση Α­
νατολή. στην ΑφρικιΊ . ακόμη και στη Λατινική Αμερικ ή . Για
την επέκταση της επιρροι)ς της διαθέτ:ι τrία πλεονεκτι)ματα:
- Την π ραγματική θέληση των λαών που ζουν στις χώρες
όπου κυριαρχεί ο δυτικός ψπ:ριαλισμός, v· απελευθερωθούν
και ν' αποκτήσουν την εθνική τους ανεξαρτησία.
- Έναν τρόπο συσσώρευσης δοκιμασμένον για την ωτε­
λεσματικότητά του στις ελάχιστα ανεπτυγμένες χώρες: τον
κρατικό κολεκτιβισμό.
- Ένα τ ρόπο πολιτικής οργάνωσης (κράτος. κόμμα. οργά­
νωση της μάζας) και ιδεολογικής επιστράτευσης (ευρεία χριl­
ση της σοσιαλιστι"ής θεματολογίας) που έχει αποδείξει επί­
σης την αποτελεσματικότητά του.
Από τη μεριά τους οι Η Π Α , προκειμένου να αντισταθούν
στην επεκτατικότητα του κολεκτιβιστικού στρατοπέδου, ανα­
πτύσσουν σχέσεις αμοιβαίας υποστή ριξης, προπάντων στη
Λατινική Αμερική και στην Ασία. με δικτατορικά καθεστώτα
όπου κυριαρχούν περιορισμένες ολιγαρχίες χρησιμοποιώντας
σαν μέσο επιβολής το στρατό. Π ρόκειται για αστυνομικά κα­
θεστώτα που καταφεύγουν λίγο ως πολύ στην αστυνομική τρο­
μοκρατία. στα βασανιστήρια και στις ωμές δολοφονίες. Ισχυ­
ρά καθεστώτα, που πολλές φορές αποκαλύπτουν ξαφνικά την
εξαιρετικά εύθραυστη βάση τους, όπως συν.βη πρόσφατα με
το καθεστώς του Σάχη. στο Ι ράν ή με τη δικτατορία του Σο­
μόζα στη Νικαράγουα.
Αλλά πέρα από αυτές τις παρατη ρτ)σεις, τίθεται μια σειρά
από ερωτήματα: στα πλαίσια της σημερινής κρίσης. το κολε­
κτιβιστικό στρατόπεδο Οα συνεχίσει την εξάπλωσή του; Μ ή ­
π ω ς θα συναντήσει κι αυτό, σε ορισμένες χώρες, μ ι α ισχυρή
αντίσταση . που επιβάλλει την άμεση στρατιωτική επέμβαση .
όπως συνέβη στο Αφγανιστάν, στα 1 980; Μ ή πως θα ξεσπά­
σουν νέοι τοπικοί πόλεμοι; Και οι άλλες χώρες, αυτές που δεν
ανήκουν σε κανένα από τους δυο συνασπισμούς, θα τα κατα­
φέρουν για πολύ καιρό ακόμη να παραμείνουν απέξω. κι αν
ναι, μ. ποιους τρόπους θα αποφύγουν τον "ίνδυνο να βρεθούν

340
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΛ ΤΟΥ ΚΛΙ1ΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
στο έι:ος μιας ενδεχόμενης ((νέας διανομής του κόσμου�); Για­
τί ποιος εγγυάται ότι η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ δε θα προχωρήσουν
σε μια νέα παγκόσμιu Γιάλτα -μιαν ((αποδεκτή!) κι από τους
δυο αποκατάσταση της ισορροπίας- που θα την κρίνουν π ρο­
τιμότερη από τη συνέχιση της αδιάκοπης αντι�αράθεσής τους;
Κι άλλες α6ε6ιιιότητ;ς: οι σχέσεις ανάμεσα στα δυο στρα­
τόπεδα θα χειροτερέψουν -με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες
τοπικές στρατιωτικές συγκρούσεις- ή θα 6ελτιω0ούν -με απο­
τέλ:σμα την ανάπτυξη των εμπορικών και τεχνολογικών συ­
ναλλαγών; Γιατί κατά μία έννοια, το κολεκτιβιστικό στρατό­
πεδο, μ. τις τ.ράστι.ς ανάγκες τεχνολογικού εξοπλισμού και
κατανάλωσης που εκδηλώνει, μπορεί ν' αποτελέσ.ι μια τερά­
στια αγορά για την ανάπτυξη της δραστη ριότητας των μεγi­
λων δυτικών βιομηχανικών συγκροτημάτων�1 1. Ταυτόχρονα ό­
μως, το κολεκτιβιστικό στρατόπεδο, με τα πλεονεκτήματα της
δανεικής τι:χνολογίας και τη συγκριτικά χαμηλόμισθη εργατι­
κή του τάξη. μ:ορ.ί ν' α:οη:λέσει έναν ιπικίνδυνο ανταγωνι­
στή, πράγμα που συμβαίνει ήδη στη δυτική αγορά του αιηοκι­
νήτου.
Έτσι, δύο κρίσιμα ζητήματα παραμένουν αναπάντητα:
- Το ένα στρατό::δο θα διογκωθεί σε βάρος του άλλου;
- Ποια τάση θα κυριαρχήσει ανάμεσα στα δυο στρατό:c·
δα; Η αντιπαράθεση ή η ανάπτυξη των συναλλαγών;
Από τις απαντήσεις που θα δοθούν σ· αυτά τα δυο ζητήματα
θα εξαρτηθεί ο τρόπος της διάρθρωσης των δυο μεγάλων συ­
στημάτων παραγωγής, του καπιταλισμού και του κρατικού κο­
λεκτιβισμού. Αλλά οι απαντήσεις αυτές εξαρτώνται από την ι­
στορία των επόμενων δεκαετιών κι από τις σχέσεις που θα α­
ναπτυχθούν ανάμεσα σ' αυτούς τους δυο λαούς, σ· αυτά τα δυο
έθνη. σ· αυτά τα δυο κοινωνικά συστήματα, σ · αυτές τις δυο υ­
περδυνάμεις, την ΕΣΣΔ και τις Η Π Α .
2 . Η διάσπαση τ ο υ Τρι'του Κόσμου
Κατά τη μεταπολεμική περίοδο της ευημερίας. η αvά:τιJξη
των βιομηχανικών χωρών έθεσε σε κίνηση την 1<ανάπτυξη της

341
 Η IHOI't\ ΤΟΥ ΚΛΠIΤΑΛΙΣ.tΟΥ
t>ποανάπτιξηρ> στις εξαρτημένες χώρ:ς�1�. Κατi την περίοδο
της κρίσης οι δυσαναλογίες \αt οι ανισότητες οξύνθηκαν α­
κόμη περισσότερο σ: παγκόσμια κλίμακα και προπάντων στον
Τρίτο Κόσμο.
Καταρχήν. άνοιξε ένα μεγάλο χάσμα ανάμεσα στις πετρε­
λαιοπαραγωγές χώρες με μικρό πληΟυσμό και σω σύνολο των
άλλων χωριιν του Τρίτου Κόσμου. Μέσα από τις ι(κρίσ.ις του
πετρ:λαίου>>. οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες κατάφεραν να εξα­
σφαλίσουν μια καλύτερη μερίδα στη διανομή της αξίας του
πολύτιμου -και στρατηγικής πλέον σημασίας- εμπορεύματός
τους. και να αναδ.ιχΟούν. κατά κάποιο τρόπο. στους ιινεό­
πλουτους>> του πλανήτη : το μέσο κατά κεφαλή εισόδημα σ· αυ­
τές τις χώρ:ς ξεπερνά το αντίστοιχο των βιομηχανικών χω­
ρών. οι ολιγαρχίες που κρατούν την εξουσία συγκεντρώνουν
στα χέρια τους μυθικές περιουσίες. σ; γενικές γραμμές οι πλη­
Ουσμοί απολαμβάνουν, λίγο ως πολύ, το κατασπiλαγμα του
πλούτου. ενώ για τις «αναπτυξιακές» Ηνάγκ:ς τους οι χώρες
αυτές χρησιμοποιούν εργάτες μετανάστες από τις γατονικές
χώρες κι από την Ευρώπ η .
Οι ανισότητες παραμένουν τεράστιες: οι κάτοικοι τ ω ν ανε­
πτυγμένων καπιταλιστικών χωρών � αι των πετρελαιοπαραγω­
γών χωρών ( 1 6.5% του πληθυσμοι) της Γης) έχουν στη διάΟεσή
τους τα 2/3 της παγκόσμιας παραγωγι;ς. ενώ οι χώρες του Τρί­
του Κοσμου (πάνω από το 50% του πληΟυσμού της Γης) μόλις
το 1 5% , κω. ανάμεσά τους. οι πιο φτωχές χώρες της ΑΦρικής
και της Ασίας (σχεδόν το 30% του πληθυσμού της Γης) δε δια­
θέτουν συνολικά περισσότερο από το 2,4% της παγκόσμιας
παραγωγής: πρόκειται για έναν ιιάλλο κόσμο>>. καταδικασμένο
στη συντριβή. στην αθλιότητα και στην πείνα. Παγκόσμια α­
νισότητα που διακρίνεται εύκολα από την παρατή ρηση των
μέσων όρων, αλλά που παίρνει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις
μέσα στα εθνικά πλαίσια.
Ανάμεσα στις πλουσιότερες και τις φτωχότερες χώρες εμφα­
νίζονται χώρες ή ομάδες χωρών, της Νότιας Ευρι')πης, της Λα­
τινικής Αμερικής. της ΑΦρικής και της Ασίας. που εμΦανi-

342
TU ΜΕΓΑΑΟ ΑΑΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΠΑΑIΣΜΟΥ
ζουν .vα σχετικά ανcβασμένο μέσο εισόδημα.

Π ΙΝΑΚΑΣ Νο 42
ΑΝΑΠΤΥΞΙΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΙ: ΑΝΙΣΟΙΙΤtΙ
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΊΣ ΜΕΓΑΑΕΣ ΖΩΝΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

:ΑΠ
ποσοστά AEl* ανά συμμ:το:ή της ομάδας
ετήσιας κάτοικ) :αιών στον κόσμο
α·άπτιξης

(1-76) ( 1 976) ( 1 976)

rξαγω'ές
α:αΟ. αγαΟώv :ω
πληθυσμός
προtόv uπηρ;σιώv

χώρ:ς :ξαΎιΎ;ίς
π:τρ:λαίου '·' 6 69 1 0,3 1.1 '·'

άλλες :ώpες tOU

Τρίτου Κόσμου '·' '" Sl,l 1 5 ,3 22,6

ιωπιταλιστι: χώρ:ς 4. 3
�
αv:ιηryμέν;ς
''' 6 414 1 6,2 64.6 63,9

5,0 ' "

χώρες :ρατι:οό
:ολ;;τι6ισμού I 061 3 1 ,3 19,0 '·'

•οε δολάρια H I A ''σε �οσοοτi '''περίοδος Ι%0-77

/ηr�: Διεθνής Τρό�rζ". 1 979

Π ρόκειται για το αποτέλεσμα ενός νέου κύματος εκβιομη­

χάνισης που βρίσκεται στη βάση της διαμόρΦωσης και της
διόγκωσής του ..
Κατά τα τέλη του I 9ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, η κα­
πιταλιστική εκβιομηχάνιση περιορίστηκε, κατά κύριο λόγο,
στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική . Στις ίδιες περιοχές
γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη κατά την . περίοδο 1 9 1 4- 1 945, ενώ
παράλληλα, στη Ρωσία, μπήκαν σ' εΦαρμογή οι νέες μέθοδοι
του κρατικού κολεκτιβισμού. Κατά τα τέλη της προπολεμικής

343
 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΊΌΥ ΚΑΙΙΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

ΙΙΙΝΑΚΑΣ Νι 43
ΛΝΛΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΛΡΛΓΩΓΙΙ:
ΛΝIΣ(ΗΗ�Σ rΤΟΥΣ ΚΟΛΠΟΥΣ ΤΟΥ ΤΡΠΌΥ ΚΟΣΜΟΥ

ΕΑΠ
ΑΕIΙ* ανά συμμετοχή της ομάδας
nοσοστά
κάτοικο χωών στον κόσμο* *
ετησιας
(176) (176)
ανάnηιξης

tξογωγές
1%5 1 974
'""
οκοθ. αJν
'ως πληΩιισμός
προίόν
1 974 1977
unjpcσιων

χώρ;ς cξαγωγείς
n;τρ:λαiου (9.5)••• 6 69 1 0,3 1.1 5,7

χώρtς μ: χαμηλά
εισοδιiματα

4,1 2,4 157 3,8 0,3 0,5

της Αφρικής
της Ασiας 3,9 5,5 158 25,5 2,1 1,4

χώρ;ς με <;:νδιάμεσα»
εισοδήματα
«unοσα.αρι"ή>>
ΛΦρική 5,9 1.6 523 4,6 1,5 2,9
Λ . Αμεpι"ή κuι
Αvτίλ4ς 6,5 4.0 1 159 7,8 5,0 5,7
Ανατολική Ασία
και ::φ ηνικός 8,3 8,0 671 4,0 1,4 4,3
Νότια Ευρώπη 6,9 4,0 1 948 3,0 3,2 3,4
Μέση Ανατολή
κω Β. Αφρική
7,0 7,5 '" 3,5 1,8 4,4

•σε S ΗΠΑ ••σ: �οσοσ1ιί •••περίοδος

Πηγj: Διεθνή; Τρά�rζα. σvuφ. πpοηy
1-76

34
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΑΜΑ ΤΟΥ ΚΑΙΙΠ'ΑΛΙΣΜΟΥ

περιόδου, έγιναν και τα πρώτα βήματα εκβιομηχάνισης στη

Μεσογειακή Ευρώπη . στην Αυστραλία και στη Λατινική Αμε­
ρική. Από το 1 950 κι έπειτα, η εκβιομηχάνιση προχωρεί ακο­
λουθώντας δυο διαφορετικούς δρόμους: με τις μεΟόδους του
κρατικού κολεκτιβtσμού στην Ανατολική Ευρώπη και στην
Κίνα, με τις μεθόδους της καπtταλιστικής συσσώρευσης στη
Νότια Ευρώπη καt στη Λατινική Αμερική. Από το τέλος της
αποαποικιοποίησης, με καπιταλισηκό ή κολεκτι6ισηκό τρό­
πο, νέες ζώνες εκβιομηχάνισης διαμορφώνονται στην Ανατο­
λική και Νοτιο-Ανατολική Ασία. στη Μεσόγειο και σε μερι­
κές χώρες της ΑΦρικής. Και η εκβιομηχάνιση των χιφών αυ­
τών συνεχίζεται με αυξανόμενο μάλιστα: ρυΟμό. κατά τη σημε­
ρινή περίοδο της -ρίσης.
Γιατί μια από τις όψεις της σημ:ρινής κρίσης εiναι επίσης
και η αναδιάταξη των βιομηχανιών σ. παγκόσμια κλίμακα

ΑΝΑΩ'ΞΗ ΤΗΣ ΩΑΡΑΙΏΙΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΩΑΣΧΟΑΗΣΗΣ

�IHN ιArKOΣMIA BIOMJIXANIA*

ΕΣΣΔ Μtση

����ο� :������i : � ���; :� ����:lu

και εvpωπαί- . Α·ατολή,
ε - 1 1
Κσμς ** t ς
ςΑ ρι ή ι
κο).εκηβισμού χωρες Ασία

6ιομηχανι:ή nuιιγωγή
1 960 " 60 62 " "
1917 142 ) ί4 122 1 29 '" 1 70

βιομηχανική απισχόληση
\ 960 79 72 92 87 73 73
ι917 1 12 1 12 97 102 ι 39 ··· 1 3 8 ""'
'&inης &ίση 1 - 1 970 '"Δε >μιφιλαμβdνο�ιαι Αλ&ιvίu. Mo>.ίu, Ki'·
θιετvάμ :uι Β . Κορtα '"ιτοιχε(Ι τQJ 1976
ΠηΎή: tτήσιε; σtατιση:'ς toJ ΟΙ;, I �78

345
 Η IΣTO'IA Τ)Υ ΚΑ\ΠΓΑΛIΣΜΟΥ
Κατά το διάστημα 1 970- 1 977 τα ποσοστά της ετιiσιας βιομη­
χανικής ανάπτυξης παρουσιάζουν . εντυπωσιακή άνοδο στις
χώρες της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ασίας: Νότια
Κορέα ( 1 7%). Ι νδονησία ( 1 3%). Ταϊβάν ( 1 2 "�). Ταϊλάνδη
( 1 0"�). Φιλι:πίνες, Σιγκαπούρη. Μαλαισία (9%). Χονγκ Κονγκ
(7%). Βέβαια. τα ποσοστά αυτά Οα πρέπει να εκτιμηΟούν στη
σωστή τους διάσταση , όταν το ξεκίνημα γίνεται από πολU α­
δύναμη βάση . Από την άλλη μεριά. είναι γνωστό ότι οι ρυθμοί
ανάπτυξης του είδους εξαρτώνται κατi ένα μεγάλο μέρος από
τις :γκαταστάσ:ις ή τις παραγγελίες των μ:γάλων δυτικών ή
γιαπωνέζικων συγκροτημάτων. Παρόλα αυτά, το γεγονός πα­
ραμένει ότι μαζί με τη βιομηχανική ανάπτυξη σχηματίζονται
νέες αστικές τάξεις. νέες ((τεχνο-γραφειαστικέρ) τάξεις και
νέες εργατικές τάξεις. Οι χώρες αυτές κυβερνώνται από δικτα­
τορικά l ολοκληρωτικi καθεστώτα ποιJ οφείλουν να παίρνουν
υπόψη τους το συσχετισμό των δυνάμεων. δεδομένου ότι ο συ­
σχετισμός των κοινωνικών δυνάμεων δεν είναι ποτέ καΟορι­
σμένος και σταΟερός για πάντα.
Κατά την ίδια περίοδο ( 1 970- 1 977) η βιομηχανική ανάπτυξη
παρουσιάζει επίσης αυξημένα ποσοστά προόδου σε διάφορες
χώρες της Λατινικής Αμερικής: Δομινικανή Δημοκρατία
( 1 4%). Ισημερινός ( 1 3%). Βραζιλία ( 1 1 %) . Παραγουάη (8%).
Γουατεμάλα . Ν ικαράγουα και Σαλβαδόρ (7%). Μεξικό (6%). Η
Λατινική Αμερική είναι μια ζώνη που στενάζει κάτω από την
καταπίεση της κυριαρχίας των ΗΠΑ, με πλοUσια ιστορία επα­
ναστάσεων. αγροτικών και εργατικών αγώνων, λαϊκών κατα­
κτήσεων και δημοκρατικών αναλαμπών. Περιοχή που υπόσχε­
ται πολλά, αλλά και που αποτελεί τα τελευταία χρόνια το θέα­
τρο της ανάπτυξης της πιο στυγνής και πιο αιματηρής κατα­
πίεσης. Χιψες με τόσες υποσχέσεις και τόσα πένθη.
Πάντα κωά την περίοδο 1 970- 1 977, παρατη ρούμε επίσης αυ­
ξη μένα ποσοστά ετήσιας βιομηχανικής ανάπτυξης σε ορισμέ­
νες χώρες της Κεντρικής Αφρικής (τυνησία 9%. Μαρόκο 8%.
Αλγ:ρία 6%) της Μέσης Ανατολής ( Ι ράκ 1 2%. Συρία I Ι%) και
της Μεσογειακής Ευρώπης ( Γιουγκοσλαβία και Τουρκία 9%).

346
·ο Μ Ε ΓΑΛΟ Α Α Μ Λ ΤΟΥ Κ Λ Π ! ΤΑΑIΣΜΟΥ

Κατά την περίοδο 1 960- 1 970. ο rυθμός iιομηχανιlς ανάπτυ­

ξης τοο Ι rίν lων 1 3'Ό το χrόνο, :νιΙ στα 1 970- 1 977 έπεσε στα
3° ο · Το ίδιο παρατηρήθηκΕ και στην Ελλάδα. την Ισπανία και
την Π ορτογαλία. όπου τα ποσοστά ανάπτυξης κυμαίνονταν
στο 9% κατά τη δεκαcτiα του 1 960 και πcριορiστηκαν στα 5° "
μετά το 1 970.
Έτσι, από την οπτική της ηγεσίας της καπιταλιστικής Δίι­
σης. παρουσιάζει οπωσδΙiποπ μεγάλο Ενδιαφέρον το γεγονός
της διαφοροποίησης ή και της διάσπασης της συνοχής των
χωρών του Τρίτου Κόσμου, όπου συνέβαλε κατά τον έναν i
τον άλλο τρόπο και η πρόσφατη παγκόσμω κρίση. Στο εξlς
υπάρχοιJ' χώr:ς <�προσκολλημένερι εξαιτίας του καΟ:στηος
τους στο καπιταλιστη:ό στρατόπεδο. χώρες <<προσκολλημέ­
ν:ςιι στο κολεκηβιστικό στρατόπεδο. και χώρες που εξακο­
λουΟούν να αγωνίζο Vται για να παραμείνουν -η έκφραση έχει
] δη ((γερ(ίσεη)- <(αδέσμευτες». Ανάμεσα στις χώρες αυτές υ­
πάρχουν πολιτιστικές και θρησκευτικές διαφορές που δε δια­
κρίνονταν εύκολα την εποχή της αποικιοκρατία;, επειδή τότε
ο aποικιοκράτης ήταν ο ευδιάκριτος στόχος που διευκόλυνε
τη συνεκτικότητα του μετώπου. Τώρα, από οικονομική άποψη
υπάρχουν:
- οι χώρες ποιι παρίγουν πετρέλαιο.
- οι χώρες που παράγουν μ:ταλλειJματα.
- οι χώρες που αντιπροσωπεύουν νησίδες υποδοχής για τα
μεγiλα δυτικά βιομηχανικά συγκροτήματα.
- οι χώρες που ξεκινούν τη δεύτερη φάση της εκβιομηχά­
νισής τους,
- οι χώρες που αρχίζουν τιiφα τη διαδικασία της εκβιομη­
χάνισης,
- οι φτωχές αγροτικές χώρες της Ασίας και της ΑΦρικής.
Επιπλέον, υπάρχει -κι αυτή η διαφοροποίηση εί•αι κάθετη
ως προς την προηγούμενη- μια μεγάλη ποικιλία πολιτικών κα­
Οεστώτων και ταξικών συμμαχιών που στη ρίζουν τα καΟεστώ­
τα αυτά:
- κυριαρχία μιας παραδοσιακής ολιγαρχίας που υποστη-

347
 Η n:TO ' J \ ΤΟΥ Κ\111ΤΑΛΙΣΜΟΥ

ρiζεται ατό το στρατό.

- στρατιωτική δικτατορία ( που μπορεί να διuτι1ρ:ί λίγο ως
πολύ καλt:ς σχέσεις με τα διάφορα τμή ματα των ::ύ πορων τά·
ξεων).
- κυριαρχία μιας κρατικής ((τεχνο-γραΦειαστικιlς•• τίξης
που έχει την υποστη ριξη του στρατοίι.
- συμμαχία της κρατικής (<τcχνο-γραφειασηκής>) τάξης
(για παράδειγμα, με τη μικροηστικιl τάξη, ένα τμι]μα της α­
γροτικι]ς τίξης και μια νεογέννητη αστικι] τάξη ).
- λαϊκίστικο καθεστώς ( μ:: προοδευτικοιjς ή θρησκευτι·
κούς τόνους . . . ).
Και, σε κάΟε περίπτωση, οι τιΊποι τωv σχέσ:ωv που μπορούν
να αναπτύξουν οι καπ11αλιστικές χώρες, και τα σημεία στήρι­
ξης που μπορούν να εντοπίσουν, εμφανίζουν μια δαιδαλώδη
πολυπλοκότ 1 τα . . .

3. Έvα «πολυπολ ι κό» κένρο;

Ο ανταγω•ισμός ανtiμεσα στις κυριότερες καπιταλιστικές
χψες συνέβαλε κατά ένα μεγάλο μέρος στη σημερινή παγκό­
σμια κρίση : ο διεθνής ανταγωνισμός οξύνθηκε εξαιτίας της
σταδια:ής διάβρωσης των εθνικών αγορών, οι εξαγωγές πολ­
λαπλασιάστηκαν καθώς και οι επενδύσ:ις στο :ξωτερικό -α­
μοιβαίες κατά το μεγαλύτερο μέρος τους-, ο ηγετικός ρόλος
των ΗΠΑ -σε αντίΟεση με την άμεση μεταπολεμική περίοδο­
διασαλεύθηκε. και το διεθνές νομισματικό σύστημα, βασισμέ­
νο στο δολάριο, αμφισβητήθηκ: . . .
Αλλά καμία χώρα δ c ν προτίθcται, κι ούτε μπορεί. ν α πάρει
τη Οέση που είχαν οι ΗΠΑ και το νόμισμά τους κατά την
πρώτη μεταπολεμική δεκαπενταετία. Η Ευρώπη. πάvτα δια­
σπασμένη, δεν μπορεi v' αvαδειχΟεί σε μια αξιόλογη δύναμη,
και δε θα το καταφέρει ποτέ, τουλάχιστον όσο Οα παραμένει ο
διαμελισμός της που αποΦασίστηκ; στη Γιάλτα. Η Ιαπωνία έ­
χει μετριάσει τις φιλοδοξίες της και προτιμά να περιορίζει τις
δραστηριότητές της στην Ασία, ακολουθώντας κατά κάποιο

348
10 Μ . Ι"ΑΛΟ Α Λ I Λ ΤΟΥ Κ Λ Π I"ΓΛ Λ Ι Σ Μ Ο Υ

τρόπο το παράδ.ιγμα των Η Π Α . που περιορίστηκαν αποκλει­

ττικί στην αμερικάνικη τ)π:ιρο μετi to 1 9 1 8. Ο μόνος πραγ­
ματικός aντίπαλος των ΗΠΑ είναι η ΕΣΣΔ, αλλi η μοναδική
της φιλοδοξία σιiμερα είναι ο σταδιακός πcριορισμός της
σΦrιίρας επιρροiς tων Η Π Α
"Εtσι. το καπιταλιστικό στριηόπεδο θ α εξακολουθήσει να
ζει κάτω από την κυριαρχία των Η Π Α . Αλλά από τη μεριά
τους. οι ΗΠΑ είναι υποχρεωμένες να κάνουν παραχωρ]σεις
στις ιiλλες καπιταλιστικές δυνάμεις, και να iρθουν μαζί τους
σε κάποιο συμβιβασμό: αναγνωρίζοντάς τους κάποιες «ιδιαίτ:­
ρες ζώνες επιρροήρ) (όχι αναγκαστικά αποκλειστικές) στον
κόσμο. aποδεχόμενες (από ρεαλιστική αντίληψη ή από αδυνα­
μία:) ότι κάθε καπιταλι.στικιi δύναμη πρiπει να διαΟiτει την
:υρύτιρη διινατi αυτονομία ως προς τον καθορισμό των θέ­
σεών της. κατά κύριο λόγο απ:ναντι στην ΕΣΣΔ. υιοθετώντας
σταδιακά ένα νέο νομισματικό σι)στημα όπου κάθε σκληρό
νόμισμα θα μπορεί να αναγνωρίζεται και να βαραίνει ανάλογα.
Από την άλλη μεριά, οι ΗΠΑ βρίσκουν στις βιομηχανικές
καπιταλιστικές χώρες σημεία στήριξης για διασυνδέσεις και
συμμαχίες. Έτσι. χάρη στην Ι R Μ - Γαλλίας, η ΙΒΜ καταφέρ­
νει να τονίζει την παρουσία της σε πολυάριθμες χώρες της Α­
φρικής και της Λατινικής Αμιρικής. Στα 1 97 5 , οι αμερικ(iνι­
κες τράπεζες αριθμούσαν μόνον πέντε άμεσες θυγατρικές τ ρά­
πεζες στην ΑΦρική, αλλά κάπου πεντακόσιες θυγατρικές των
ευρωπαϊκών τους παραρτημάτων. Το αμερικάνικο πιστωτικό
συγκρότημα Μ ό ργκαν διατηρεί πολλαπλές διασυνδέσεις με το
γαλλικό πιστωτικό συγκρότημα Σουέζ, κι έτσι η βρετανική θυ­
γατρική Μ όργκαν-ΓκρένΦελντ δημιούργησε μαζί μ. το Σουέζ
νέες θυγατρικές επιχειρήσεις στο Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκα­
πούρη�1 5. Βλέπουμε λοιπόν, ότι στον τραπεζικό και βιομηχανι­
κό τομέα αρχίζει να μπαίνει σε κίνηση ένα ιεραρχη μένο σύ­
στημα που λειτουργεί ήδη, από τις διακρατικές σχέσεις, στον
πολιτικό και στρατιωτικό τομέα. Π Ροκειται για μια εύπλαστη.
πολύμορφη και κυμαινόμενη ι.ράρχηση . που τα τ.σσ.ρα κυ­
ριότερα επίπεδά της. είναι τα εξής:

349
 Η JΠOPJA ΤΟΥ KAJJΓAΛJtMOY

Ι. ΚΥΡΙΑΡΧΟΣ \ Μ Π ΕΡΙΑΛΙΣΜ ΟΣ ΤΩΝ Η Π Α

2 . Ε Ν Δ Ι Α Μ ΕΣΟΣ Ι Μ Π ΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ
Μ ΕΓΑΛΗ ΒΡΕτΑ Ν Ι Λ
ΓΑΛΛΙΑ
ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗ ΓΕΡΜΑΝ\Α
ΙΛΠΩΝΙΑ
ΛΛΛΟΙ
3 Π ρονομιούχες
χώρες στήριξης
- για τις ΗΠΑ
- για κάθε ενδιάμεσο
ιμπεριαλισμό
(Μεσόγειος) ( Μ έση Ανατολή) (Αφρική) (Ασία)
(Λαηνική Αμερική)
4. "Αλλες χώρες ( Μ εσόγειος) ( Μέση Ανατολή)
(Αφρική) (Ασία) (Λατινική Αμερική )

Η συμμετοχή στο 11σώμα» του ενδιάμεσου ιμπεριαλισμού

συνεπάγεται όχι μόνον μιαν επαρκή οικονομική δύναμη (τρα­
πεζική, βιομη χανική. εμπορική ), αλλά και μια ικανότητα -βά­
ρους και επέμβασης- πολιτική και στρατιωτικj. ενώ συνάμα
παίζουν σημαντικό ρόλο η ιδεολογική και πολιτιστική επιρ­
ροή, καθώς και το επιστημcνικό και τεχνολογικό κύρος
Η συμμετοχή σ' αυτό το ({σώμω) δεν είναι ποτέ δεδομένη. Ε­
ξαρτάται πάντοτε από το συσχετισμό δυνάμεων που μεταβάλ­
λεται και διακυμαίνεται ακατάπαυστα. και σ· αυτό το γεγονός
έγκειται Ομη ένα iπό Τα στοιχεία Που προκαΛούν την κρlση.
Ο καθένας από τους ανεπτυγμένους καπιταλισμούς οφείλει, αν
θέλει να παραμείνει στην κυρίαρχη ομάδα, να μην ξεπεραστεί
από το μέσο όρο του συνόλου και συνάμα, σε ορισμένους το­
μείς. να φροντίσει να π ροηγηθεί. Κατά συνέπεια, οι ιδιωτικοί
και δη μόσιοι ιJπεύΟυνοι κάθε εθνικού καπιταλισμού. είναι υπο­
χρεωμένοι:

350
ΙΌ Μ :ΓΑΑΟ \ \ Μ Λ ΤΟΥ Κλ ΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

- (ΙVU επιβλέψΟLΝ)) την κατάργηση των δραστη ριοτι;των

που κρίνονται αναποδοτικές .-α ι . . . όχι αναγκαίες.
- να διατηρι;σουν και να εκσυγχρονίσουν το αγροτικό δυ­
ναμικό που ο · αποπ:λ;σει ;να σημαντικό στοιχ:ίο του συσχε­
τισμού δυνάμεων μ�: σα στις επόμενες δεκαετίες.
- να κσυη:ρονίσουν και να προσαρμόσουν ως προς ης
νέες προοπτικές (καλή απόδοση και οικονομική κατανάλωση
στις ανεπτυγμένες χώρες, αξιόλογη πρόοδος στις αναπτυσσό­
μενες χώρες του εκβιομηχανισμού) τις βιομιαανίες της δεύτε­
ρης γενιάς. τόσο στον τομέα της κατuνάλωσι1ς όσο κω στι υ­
λικά βιομηχανικού εξοπλισμοι'>.
- να ξεκινι;σουν κiτω από ευνοϊκές συνΟήκες την τεχ\'ικτ;
και βιομη.ανική ανάπτυξη των βιομηχανιών της τρίτης γ,­
νιάς, γιατί οι βιομηχανί.ς αυτές Οα αποτ,λέσουν τη βάση του
νέου π ρότυπου συσσώρευσης που αρ.ίζει ήδη να κάν:ι την .μ­
Φάνισή του.
Οι ηγ;τικ:ς τάξεις των ιμπεριαλιστικών χωρών βλέπουν το
κλειδί για όλα αυτά στην αναδόμηση των παραγωγικών δρα­
στηριοτήτων που Οα εξασφαλίσει μια καλύτ::ρη ανταγωνιστι­
κότητα, αναδόμηση όμως που επιβάλλει ομαδικό κι:ίσιμο
πολλών επιχειρήσεων και ολοκληρωτική ; μερική ρευστο­
ποίηση αρκετών παραγωγικών τομέων. Γι' ιωτό το λόγο α­
σκούν μιαν έντονη πίεση Πiνω στου; εργαζόμενους ώστ:: να
τους υποχρεώσοιJν να βοηθήσουν τις .πιχ.ιρι;σεις να ξανα­
βρούν την αποδοτικότητά τους: ο πληθωρισμός και η ανεργία
αποτελούν δύο από τα μέσα που εξυπη ρετούν αυτό το σκοπό
(πράγμα που σημαίνει ότι δ::ν πρέπ::ι να εκτψώντω σαν απο­
δείξεις της αποτυχίας αυτής της πολιτικι;ς. αλλύ αντίθετα σαν
ενδείξεις της πορείας της ίδιας πολιτικής). Παράλληλα. πλη­
Οωρισμός και ανεργία συμβάλλουν με πολλούς τρόπους στον
περιορισμό της iξησης των αποδοχών των εργαζομένων, και
γενικότ.ρα. στην αναΟεώρηση και επανεκτίμι]ση των κιπι­
κτήσεων της εργατικής τάξης: κοινωνική ασΦάλισι1 . δημόσιες
παροχές. εΟνικοποιημένες επιχ:ιρiσεις. δικαίωμα απεργίας
και δικαίωμα συνδικαλισμού. Οι βαΟύη:ρ:; προΟέσεις της πο-

351
 1 IHOPIA ΤΟΥ Κ Α Π tτΛΛΙΣΜΟΥ

λιτικής αυτής φάνηκαν καΟαρi στην Αγγλία της κυρίας Θά�

τσερ και στη Γαλλία του προέδρου Ζισκάρ Ντ' Εστέν, όπου
εκφράστηκαν οι ακούραστες προσπάθειες της εργοδοσίας για
τη διάσπαση της εργατικής τάξης. είτε με την ανάπτυξη διά­
φορων μορΦών πρόσκαιρης απασχόλησης (συμβάσεις ορι­
σμένου χρόνου, μερική απασχόληση. ευκαιριακή απασχόλη�
ση, απασχόληση στο σπίτι) είτε με την αμφισβήτηση των «ε­
νοποιητικών» κατακτήσεων (βασικό ελάχιστο ημε>μίσθιο,
βδομάδα των σαράντα ωρών, επιδόματιι ανεργίας . . . ). Μ ' αυτi
τα μέσα περιορίστηκε στuδιακi η συμμετοχή των εσόδων των
cπιχειρήσεων στην .Ονική προστιθέμενη αξία41'. αποκαταστά­
θηκαν και πάλι οι καλύτερες συνθήκες κέρδους για τις aποδο­
τικότερες επιzειρήσεις417, και δημιουργήθηκε το ευνοϊκό
πλαίσιο για την έναρξη της λειτουργίας του νέου πρότυπου
συσσώρευσης.

4. 'vα νέο πρότυπο συσώρευσης

Ήδη, μπορούμε να επισημάνουμε ω κύρια σιιστιτικi στοι-
χεία αυτού του νέου πρότυπου συσσώρευσης:
- ν:ς 6ιομηχανί:ςιψορείς,
- νέες μετα6ολt: ς στη διαδικασία της φγασίας.
- σημαντική αναταραχή στον τρόπο ζωι]ς που θα αποβλέ-
πει στην εξυπηρέτηση μιας ((νέας μαζικής κατανάλωσηρ>.
- οξύτερη διαφοροποίηση στις μορψές κινητοποίησης των
;ργαζομένων.
Οι ν.ες βιομηχανίεςιψοp:ίς, θα είναι:
- νέες μορφές ενεργειακής παραγωγής (πυρηνική. ηλια­
κή . . . ) και νέες τεχνολογίες που θα εξασφαλίζου\' την tξοικο­
νόμηση ενέργειας στις μετακινήσεις, στην παραγωγή. στην
κατοικία,
- νέες τεχνικές παραγωγής υλικών. ουσιών και στοιχείων
(βιοχημεία, βιο-βιομηχανία. νέα συνθετικά υλικά ... ).
- και προπάντων αναρίΟμητες εφαρμογές των ηλεκτρονι­
κών (πληροφορική. τηλεμετάδοση. ή . για να καταφύγουμ:

352
 Ι Ι Ι Ν Α Κ ΑΣ Νο 4S

ΒΙΟΜΙΙΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΙ'Ω'Η ΗΙΣ Ι ης. Ζης :αι 3ης ΓΕΝΙΑΣ

ΣlΉ ΓΑΛΛΙΑ

l η Ύεvιά

άvθρακα; χάλυβας σιδηροτροχιές

βαμβάκι
σε λειτουργία
(:. tό'01) (εκ. τόνοι) (χιλ. χλμ.) ( χιλ. tό•οι)
19$0 52,5 8,6 4 1 ,3 193 1

5
t 267 YO
S4,0 1 9,6 37.8 °
2SΟ α
1978 12,4 22,8 34,S 1 161 b

2η yενιά

αλουμίνιο ηλεκτρισμός κατανάλωση αυtοκίνητα

πετρελαίου
(χιλ. τόνοι) (χιλ. ΚΒΩ) (χιλ. τόνοι) (χιλιάδες)

/9JO 0 33 00 8,4 358

1971 4 163 .4 99) 3 017
1978 »Ο 1Q2 S S S Ι Οs,ο 3 507

3η Ύtνιά

ηλεκτρικές ηλε(ψισμός αεροπορικοί εyκατ.στημένοι

& ηλεκτρονικές πυρηνικών επιβdτες• ηλεκφονικοi
(Utασκευt; tρΎοστασίωv υπολοyιστt;
(δείκτης βdση: την Ι η Γε'άρη
(εκ. Κ 8Ω) (εκατ.)
1 949 = 1 0) (χι λ.)

/940 " 0,1

19$0 107 1,2
, .. 310 1 30 3,9 ,., 0,8
1971 881 1 3 780 1 6,7 ,., ] ,4
/97l 1 260 1 7 0S I 23,3 /97l 23,8

Πηγή: Μι. Ροζιt, ανο-. ιροηy. ι JNSEE. 1979. 1968, 1 9 5 1

t. αιtάtθvιccς εtαιρiες
α. Ι96 · 6. 1977, y. αμάccι yΗι tη 6ιομηχαvin - δ. vημαtοιιρyiα ­

353
 1 JlTU'JA ΤΟΥ KAJJJTAΛJrMOY

στην πρόσΦατη ορολογία: <(τηλ.ματικψ>, «τεχνητρονικl»

κτλ . . . ) .
Η υιοθέτηση τ η ς ηλεκτρονικής τεχνολογίας θα προκαλtσει
αναμφισβήτητα βαθύτερες μεταβολές στις διαδικασίες της πα­
ραγωγής, της οργάνωσης εργασίας, της καθημερινής ζωής και
του πρότυπου κατανάλωσης. Από την απόκτηση ελέηου πάνω
της Οα εξαρτηθεί το επίπεδο της έρευνας. η αποτελεσματικό­
τητα της παραγωγής, και η θέση της κάθε χώρας στο πλαίσιο
της <<διεθνούς ιεράρχησης>�.
Χάρη σ· αυτές τις σύγχρονες τεχνολογίες, και προπάντων
χάρη στις τηλεμεταδόσεις και τα ηλεκτρονικά, η άμεση διαδι­
κασία παραγωγής και η διαδικασία εργασίας θα μεταμορφω­
θούν, τόσο στη βιομηχανία, όσο και στα yραΦεία, στις τράπε­
ζες. στα :κπαιδεuτικά συστήματα. στα συστήματα υγείας, στη
γεωργία . . . Γιατί θα διευρυνθούν οι δυνατότητες:
- αποθήκευσης των αναγκαίων πλη ροφοριών και πρόσβα­
σης στις απαραίτητες πληροφορίες,
- τηλεμετάδοσης των πληροφοριών. των ζητή σεων. των
παραγγελιών, των εικόνων,
- επεξεργασίας των περίπλοκων π ροβλημάτων, που σχετί­
ζονται με μtγiλο αριθμό πληροφοριών, δυσκολιών, συνεταί­
ρων,
- παραγγελίας περίπλοκων παραγωγικών συστημάτων. που
θα συντονίζονται ως προς τη ζήτηση. τις παραγγελίες. τα απο­
θέματα . .
Ή δ η η Γαλλία εμφανίζει καθυστέρηση σ ε σύγκριση μ ε τις
ΗΠΑ και την Ιαπωνία. Στα 1 979 υπή ρχαν σε όλο τον κόσμο
σχεδόν δέκα χιλιάδες βιομηχανικά ρομπότ -μόνον τέσσερις
χιλιάδες στα 1 975- κι από αυτά, τρεις χιλιάδες εγκατεστημένα
στις Η Π Α , αρκετές χιλιάδες στην Ιαπωνία (η ακριβολογική
τους αρίθμηση ποικίλλει ανάλογα με τον ορισμό τοΒς) ... και
μόνον πεντακόσια στη Γαλλία41 8. Τα μηχανή ματα αυτά λει­
τουργούν εδώ και αρκετά χρόνια σ:ον τομέα της aυτοκινητο­
βιομηχανίας. Για παράδειγμα, στην Τζένεραλ Μότορς:
Όταν tΦεραν τα πρώτα <φονό-ματα•�. βγάζαμ..(από την αλυσίδα)

354
 1 1 Ι ΝΑΚΛΣ Νο 46
lPOBΛE'l ΊΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΑΥΤΟΙΛΤΟΠΟΙΙΙΜΕΝΩΝ
ΜΗΧΑΝΙΣΜΩΝ ΣΙ ΙΆΛΛIΛ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1985

εΦαρ�ιογ'ς 1178 1 980 118�

μι_ανήματα-εργαλεια
με αριθμηtικό χειρισμό 4 50 5 80 1 0 00
ρομπότ 1 50 J OO
προγραμμαηζόμ.να αυτόματα 70 10 i 20 00

μι;ρο-υπολογιστtς ι 00 5 tως 10.000

για μεγάλες σειρές ιtια το 1 977)

αυtοματισμοί παραγωγι;ιjς 1 50 σχεδό'

διαδι;ασίας υπολογιστές ολο;λιjpωtι;ή
αυτοματισμού αυτοματοποίηση

συλλιjψεις με τη 100 περίπου 3 έως 00

6οιjθωι υπολογιστιj σιιστιjμαtιu

ανά'\Jη και 1 0 ΓΑ 54 fA
επεξεργασία κειμένων 23 ;έντpα CC> γtνίκεuση

τηλεuντίγραΦ« ) 00 " 00 8J OO
γραφομηχανές με μ•ήμη ' 10 00 1 8 00 70 00
τερματι;οί. 80 00 1 1 2 00 231 00
όπου
τερμαηκοί «σημεία
πώλησης» 80 I 1 50 i4 70
ταμειακοί τερμαηκοi 9 00 1 3 20 16 00
τερματικοί συνδεμένοι 47 40 '"' 00 205 00
στο δίκτυο π (στοιχεία 76)
όπου:
τρ:nεζα & πίστωση 21 10 3� 70 )) 00
υnηρεσίεςΙγραφεία 6 20 23 40 6 1 60

α. στοιtciο γιu το Ι 183

Πηyιf · ζ . Χ. Λορt-τ�ι. αιΦ προηγ
 Η 1Π0'1Λ ΤΟΥ Κ Λ Π ΙΤΛΛΙΣΜΟΥ

κάπου cξήντα (αυτοκίνητα) την ώρα. Μ: τα •φονό-ματω• άρχι­

σαν να βγαίνουν εκατό την ώρα. Το ιφονό-ματό•> εiναι ένα ρο­
μ πότ συγκολλητής. Περνάει γρήγορα από τη μια θέση στην άλλη .
κάν:ι όλες τις συγκολλήσεις, απελευθερώνει το έτοιμο αυτοκίνη­
το και ξαναγυρνά γρήγορα να παραλάβει τu .πό�ι:νο. Μπορεί να
Φιάσ:ι 'α βγάζει μέχρι εκατόν δέκα αυτοκίνητα την ώρα. Δεν
κουράζεται ποτέ, δεν έχει απαιτήσεις. δεν απουσιάζει ποτέ από
τη δουλειά. Βέβαια, δcv cνδιαφέpcται να αγοράσα αυτοκίνητο,
αλλά η Τζένεραλ Μότορς κάνει ότι δε' καταλαβαίνει αυτό το ε­
πιχ:ίρημα4 19 .
Μέσα στις επόμενες δύο δcκαετίες, τα ρομπότ μπορούν να α­
ναλάβουν όλες τις επαναλαμβανόμενες μονότονες δουλειές -
που τις κατάγγειλαν μανιασμένα οι απεργίες των συνδικαλι­
στικών οργανώσεων κατά τη δεκαετία του 1 9- και να υποκα­
ταστι]σουν τους εργάτες στα σκλη ρά συστ]ματα της «αλυσί­
δας;>. Είναι κάτι που Οα γίνει οπωσδ]ποτε στους τομείς όπου
το κόστος του εργατικού δυναμικού και η συμπεριφορά ιων
εργαζομ.νων αποδείξουν πιο συμφέρουσα την εγκατάσταση
των ρομπότ. Χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι σε άλλες πε­
ριοχές του κόσμου δε θα εφαρμοστούν τα συστηματα του Τέι­
λορ και οι <ωλυσίδεφ παραγωγής . . . Επιπλέον, η ρομποτο­
ποίηση θα υιοθετηθεί μόνον σ' ένα ••κρίσιμοι> σημείο της πα­
ραγωγικής διαδικασίας: για την τροφοδότηση και τη συλλο­
γή των προϊόντων του ρομπότ, Οι δημιουργηθούν πολυάριθμες
θέσεις ανειδίκευτης εργασίας.
Μ ε την πληροφορική , την τηλεπικοινωνία και την αυτομα­
τοποίηση των μεγάλων μονάδων παραγωγικής διαδικασίας. Οα
αναπτυχθεί το σύστημα εργασίας με ••aυτόνομες ομάδες;> ή
••αυτόνομα εργαστή ριω1 -που ορισμένοι θα τα ονομάσουν ιιαυ­
το-διαχειριζόμενω>. Σε κάθε περίπτωση όπου το ρομπότ θα α­
δυνατεί να προσαρμοστεί ή το κόστος του Οα αποβαίνει ασύμ­
φορο, οι εργάτες θα έχουν τη δυνατότητα να οργανώσουν το
εργαστή ριό τους κατά αυτόνομο τρόπο . . . με τον όρο ότι θα
πρέπει να σέβονταt τους στόχους. τις νόρμες και τους κανονι­
σμούς που θα τους μεταδίδει ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής.
Σε ορισμένες περιπτώσεις Οα έχουν τη δυνατότητα να συζητή-

356
ΤΟ ΜΕΓΛΛΟ ΛΛΜΑ ΤΟΥ ΚΛΠΙΤΛΛΙΣΜ)Υ
σουν ή να κάνουν παρατηρήσεις ... αλλά κατά πάσα πιθανότη­
τα ο όγκος των διαθέσιμων πληροφοριών και ο συνδυασμός
των κανονισμών Οα αφήσουν πολύ μικρά ((περιθώρια ελευθε­
ρίας)).
Επιπλέον -οι ψυχο-κοινωνιολόγοι μελετούν ήδη τα προ­
βλήματα από τις νέες αυτές προοπτικές- τα άτομα και οι ομά­
δες εργασίας 0α αναπτύξουν έναν φοβερό ανταγωνισμό μεταξύ
τους.
Η εξουσιαστική οργάνωση που θεμελιώνεται πάνω στις σχέσεις
προϊστάμενου-υφιστάμενου οφείλει να εκλείψει ( . . . }. Σύμφωνα με
το καινούργιο πρότυπο κανένα άτομο δε θα βρίσκεται κάτω από
την εξόρrηση κόποιου προϊστάμενου. Θα διοπραγματεύεται, ε­
ντελώς ελεύθερα, τη συμμετοχή του. στα πλαίσια μια αεικίνητης
δομής αμοιβαίων σχέσεων, με εκtίνους ποιι 0α αναπτύξουν μαζί
τους σχέσεις συναλλαγής αγαθών και υπηρεσιών ( . . . }. Μια δομή
απαλλαγμέ,η από εξουσιαστική οργάνωση συνεπάγεται την ά­
σκηση ενός έντονου εσωτερικού ανταγωνισμού ( . . . ) . Μ ' αυτόν
τον τρόπο, κάθε άτομο θα βρεθεί στη θέση που έχει ένας ιδιο­
κτήτης όταν διαχειρίζεται ο ίδιος την επιχείρησή τοu42Ο _
Κατά την ίδια έννοια θα αναπτυχθούν νέες μορφές υπο-επε­
ξcργασίας (με τηλεμετάδοση των παραγγελιών και των τεχνι­
κών πληροφοριών που θα μεταδίδει ο ηλεκτρονικός υπολογι­
στής του <(κυρίαρχου πελάτη»), καθώς και νέες μορφές αποκε­
ντ)μένων .ργαστηρίων, στην ύπαιθρο, στα σπίτια (το σύστη­
μα αυτό λειτουργεί ήδη στη Γαλλία για τους υπαλλήλους των
τηλεφωνικών πληροφοριών). Στους τόπους ομαδικής εργα­
σίας, το ωράριο με την κάρτα θα γνωρίσει νέες εξελίξεις, ::Φ ό­
σον ο ηλεκτρονικός υπολογιστής θα μπορεί να υπογραμμίζει
τις υποδείξεις (με μικρά ή μεγάλα πεpιθιρια επιλογής), να
συντονίζει την εργασία και να πραγματοποιεί ελέγχους.
Μ ' αυτές τις νέες τεχνολογίες, μ' αυτή τη νέα οργάνωση ερ­
γασίας, θα αναπτυχθεί ένας νέος τρόπος ζωής και θα προκύ­
ψουν νέα συστήματα μαζικής κατανάλωσης.
Σκιαγραφούμε . . . αλλά 6ασισμtνοι μόνον στα όσα υπάρχουν
ήδη σήμερα. Λειτουργούν κιόλας βρεφικοί σταθμοί, όπου τα
παιδιά βρίσκονται κάτω από ηλεκτρονική παρακολούθηση

)57
 Η JΓO'JA ΤΟΥ K A JJJTΛΛJ:0Y

( Ιαπωνία). Πολλαπλασιάζονται τα σχολ.ία, όπου κάθε παιδί.

αντί να κάθεται στο θρανίο του και να βλέπει στο μαυροπίνα­
κα, κάθεται εμπρός σ· ένα πληκτρολόγιο και παρακολουθεί
μια οθόνη. απ· όπου ο ηλεκτρονικός υπολογιστής δίνει απα­
ντήσ:ις στα :ρωτήματά του ( Ιαπωνία και Η Π Α ) . Σχεδιάστηκε
και κατασκευάστηκε ήδη, ένα <<ηλεκτρονικό σπίτι», που ξυ­
πνάει του ενοίκους του (αφού προηγουμένως ζεστάνει τον κα­
φέ και τα τοστ), ελέγχει τα αποθέματα τροφής, ζεσταίνει τα
φαγητά. απανηi στο τηλ:Φωνο, καταγρίΦει τις εκπομπές της
τηλεόρασης, επιβλέπει ή και aποπέμπει τους απρόσκλητους ή
ανεπιθύμητους επισκέπτ.ς ( Η Π Α ) . Ήδη βρίσκεται σε π:ιρα­
ματικό στάδιο ένα σύστημα ατομικού προγραμματισμού των
<Ιtδανικών αστικών διαδρομών», που Οα επιτρέπει σε κάθε οδη­
γό να προγραμματίζει το καθημερινό του δρομολόγιο και ο υ­
πολογιστής ν' αναλαμβάνει την οδήγηση του αυτοκινήτου κα­
τά τον καλύτερο τρόπο από την αρχή μέχρι το τέλος της δια-.
δρομής ( Ιαπωνία). Σύντομα θα προκύψει ένας «ηλεκτρονικός
άγγελος ΦύλακαςΗ που Οα συμβουλεύει τον οδηγό (προσοχή.
άτσαλη οδήγηση. υπερβολικά γρήγορη οδήγηση. υπερβολικά
«ενεργειοβόρω> οδήΊηση. κτλ.). Ήδη αμερικάνικες εταιρείες
επεξεργάζονται ένα ηλεκτρονικό σύστημα έλκυσης. όπου κάθc
αυτοκίνητο. μόλις θα μπαίνει στον αυτοκινητόδρομο, θα συμ­
μ.τέχ:ι σ· έναν ι<αυτο:ινητικό συρμό)) και Οα προωΟείται μ:
σ6ησμένη τη μηχανή του. που Οα ξανανάβει μόνον όταν το αυ­
τοκίνητο Οα εγκαταλεί πει τον αυτοκινητόδρομο . . .
Τ α ηλεκτρονικά παιχνίδια πολλαπλασιάζονται και διαφορο­
ποιούνται. Ήδη έχει κατασκευαστcί πειραματικά η πρώτη η­
λεκτρονική εφημερίδα ( Η Π Α ) που ξcτυλίγει τις σελίδες της
στην οθόνη . Η επιστήμη των ηλεκτρονικών και της τηλεμ.­
τάδοσης Οα μεταβάλουν ριζικά τους τρόπους προσέγγισης στις
διάφορες πληροφορίες: πρακτικές πληροφορίες (τηλεφωνικές.
σιδηροδρομικtς. μετεωρολογικές. τουριστικές ... ), καΟημερι\'ές
ειδήσεις (γενικtς ή ειδικtς), επιστημονικά και τεχνολο"(ικά δε­
δομένα. καηίλογοι πωλήσεων με αλληλογραφία . . . ακόμη και
ταχυδρομείο.

358
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΛIΣΜΟΥ

Βρισκόμαστε λοιπόν εμπρός σε μια βαθύτερη ανανέωση

του τρόπου ζωής. που θα οδηγτ)σ:ι στη μαζική κατανάλωση
των ηλ:κτ ρονικών προϊόντων:
- ανανέωση του αποθέματος των παραδοσιακών αγαθών
της δεύτερης βιομηχανικής γενιάς (αυτοκίνητα. τηλέφωνα. τη­
λεοράσεις. στερεοφωνικά συγκροτήματα υψηλής πιστότη­
τας . . . ),
- διανομή των νέων αγαθών (συστήματα επίβλεψης και με­
τάδοσης εντολών από μεγάλη απόσταση , π ροσωπικοί τερματι­
κοί με την αντίστοιχη οθόνη, ατομικοί υπολογιστές ... ).
Νέες τεχνολογίες, νέα οργά;ωση εργασίας. νέες καταναλώ­
σεις, νέοι τρόποι ζωής. Μπορούμε να Φανταστούμε ότι όλα αυ­
τά θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην εγκαθίδρυση ενός συ­
στήματος μόνιμου ελέγχου του κάθε εργαζόμενου, όπου η :κ­
παίδευση , η εργασία και οι διασκεδάσεις του θα αναλύονται
-αι θα προγραμματίζονται συστηματικά. Κατά τη γνώμη μας.
η πιθανότερη εξέλιξη βρίσκεται στην Ϊκραία διάσπαση των
τρόπων κινητοποίησης των εργαζομένων, όπου:
- στον ένα πόλο, θα βρίσκονται τα εντελώς προσιφμοσμέ­
να και ευνοημένα από το σύστημα στρώματα και τάξεις. που θ'
απολαμβάνουν τις ανέσεις του κόσμου των προγραμμάτων, των
πληκτρολογίων, των οθονών. των συνθετικών Φωνών και των
ρομπότ,
- στον άλλο πόλο. θα βρίσκονται τα στρώματα και οι ο­
μάδες, που απορρίπτοντας τον παραπάνω κόσμο. θα περιθω­
ριοποιηθούν.
- κι ανάμεσα στους δυο, ουσιαστικά διαρθρωμένοι και ε­
ξαρτημένοι από τον κυρίαρχο πόλο, Οα παραμείνουν οι παρα­
δοσιαιωί τρόποι κινητοποίησης της εργασίας: η εργασία στο
σπίτι, οι μικρές εξαρτημένες βιοτεχνίες ιι εκμεταλλεύσεις, οι
μονάδες υπο:πεξεργασίας, οι νέες μορφές εργασίας πληρωμέ­
νες με το κομμάτι, η ειJκαιριακή απασχόληση, I προσωρινή α­
πασχόληση, η απασχόληση με σύμβαση ορισμέVου χρόνου.
Κι αν συλλάβουμε ότι το σύστημα αυτό θα λειτουργήσει και
στις πέντε ηπείρους, διαμέσου των βιομηχανικών και πιστωτι-

)59
 Η IΣTOPIA 1ΌΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
ΣΧΙΙΜ Α Ι.

Ι Μ Π Ε ΡΙΑΛΙΣ"ΓΙΚ Η ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΚΑΙ ΕΘΝIΚΗ-ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ. ΚΑΤΑ lΉ ΔΕΚΑΕτΙΑ ΤΟΥ 1970.
ΤΟ ΜΕΓΑΑΟ ΑΑΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΠΑΑJΣΜΟΥ
εθνη:ή :οινωνη:ή διαμόρΦωση (με τη σφαίρα της υλι:ής παραγω­

��
yης
( γ . - αγροτική. 6ι ο - βιομηχανική). Για να μη γίν.ι διισαiy �ω
:�:�: παραλήΦτηκαν οι κοινωνικές τάξεις (βλ. προηγουμενα

Ο εθ•ικός κρατικός μηχανισμός

Δ μηχα"•σμός ωu ""'ωη<οΟ "φuλαiοu

ΚιΤ : Κυρίαρχη τάξη

Δ μηχανισμός του βιομηχανικού κεφαλαίου

"
' ' μηχανισμός του βιομηχανικού κεφαλαίου που κατά :ύριο λόγο κυ·
' '
1 _ _ .\
ριαρχείται από ξένα κεφάλαια.

Fξαyωγή κεφαλαίων. δίν.ια. κυβερνητι:ές «βοήθειερ••.

ΚυκλοΦορiα εθνική/παγκόσμια της παραγόμενης αξίας τόσο δια­

μέσου της διακίνησης του εμπορεύματος και του εμπορίου των <<αο­
ράτωνΗ. όσο και διαμέσου ωυ «επαναπατρισμού)> των κερδών, των
τόκων. των τοκοχρεαιλυσίων. κτλ.)"

• Γι · αυτές rις δυο ροές. παριστάνονται μόΟV οι αΦεrηρiες και οι

ιωταλ�ξεις τους: εr\ur aδύvαrο vα περιληDούv σ' έU τόσο μικρό
σχ ήμα. τα περίπλσ:a δίcτiΙ που ακολουθούν.

361
 Η tΣTOPtA ΊΌΥ Κ Λ tlΠ\ΛΙΣΜΟΥ

κών πολυεθνικών συγκροτημάτων, και στα τέσσ:ρα :πίπεδα

της ιμπεριαλιστικής ιεράρχησης, συμπεριλαμβάνοντας πάνω
από cκατό χώρες (όπου καθ:μιά θα διατηρήσει τη νομοθεσία
της, τις παραδόσcις της και τους διαφορετικούς συσχετισμούς
των κοινωνικών δυνάμεών της), μπορούμε να υπολογίσουμε
ότι Οα προκιJψει μια ευρύτερη κλιμάκωση καταστάσεων, δια�
Φοροποιη μένων ακόμη περισσότερο από τη διαβάθμιση tων ε­
θνικών, πολιησηκών και θρησκευτικών ιδιαιτεροtήτων: καπι�
ταλισμός πολλαπλός ιωι ενιαίος, άμορΦος411 και συνεκtικ6ς,
διάσπαρως και δομημένος . . .

5. Έα διαφοροποιημ5vο κ α ι ιεραρχημέιιο πολυεθνικό

σύστημα
Τζ. Φ. Κένεντι. 1 962: ((Η ξένη βοήθεια είναι μια μέθοδος .
που επιφέπει στις Η Π Α να διατη ροι}ν μια θέση ;πιρροής και
ελέγχου πάνω σ' όλο τον κόσμο, υποστη ρίζοντας έναν μεγάλο
αριθμό χωρών που Οα εtχαν καταρρεύσει οριστικά ή Οα εiχαν
περάσει στο κομουνισηκό στραtόπεδωι421• Η ομολογία εtναι
σαΦtσταtη . Οικονομική και στρατιωτική βοήθεια. προσφορά
ειδών διuτροφής. δάνεια, δωρεές, βιομηχανικές ή εμπορικές ε­
πενδύσεις. ανταλλαγές εμπορευμάτων, πολιτιστική και στρα·
ηωηκή παρουσία: πολλαπλοί δεσμοί που δικτυώνουν και .νι·
σχιJουν tην εξάρtηση. Και στους άμεσους αυτούς δεσμούς
προσtίθ:νται και οι έμμεσοι που περνούν από τις δευtεpεύου�
σες ιμπεριαλισηκές χώρ:ς ή ;κπορ:ύονται καη:υθείαν από αυ�
tές.
Το σύσtημα αυτό επιτρ�: πει καταρχήν την αποφυγή ((ξεγλι�
στρήμαtος)) πολλών χωρών μαζί προς ω κολεκτιβισηκό στρα�
τόπ:δο. Αποtελεί επίσης ένα θαυμάσιο μέσο aποστράγγισης
της παραγόμενης αξίας σε παγκόσμια κλίμακα.
Η αποστράγγιση υπολογίζεtαι εύκολα από την εκτίμηση
των εισοδημάτων ποιJ αποδίδουν οι επ:νδύσεις σω εξωτερικό.
Έτσι. στο διάστημα 1 970� 1 976, τα αμερικάνικα βιομηχανικά
και πιστωηκά συγκροτήμαtα επένδυσαν 67 δισεκαtομμύρια

362
ΤΟ Μ Ε ΓΑΛΟ Α\ ΜΑ ΊΌΥ ΚΑtιιΤΑΛιΣ0Υ

Π Ι Ν Α Κ Λ Σ Νυ 47
ΧΡΕΩΣΗ ΚΑΙ ::Υ ΠiΡ.ΠΙΣΗ ΤΟΥ X':OVΣ
ΤΩΝ ΕΞΛ'ΤΗΜ:ΝΩΝ ΧΩΡΩΝ
χώρες
χώρ:ς με μ; «t·διάμεσο
σύνuλο «χαμηλό :ισόδημα» ε ισόδημα»

χρέωση με μακροπρόθεσμα
. και μ:σοπρόθεσμα δάνεια•
196S0 38« "" ,.
1970 68 17 "
1971 260 49 211
(ιρο6λ. 1 9 8 5) (740) ( 1 24) (616)
α·αλογία εξυιηιιtτ ι[σης
του χρtοuς σ: ποσοστά
εξαΎωγών αγαθών και
uπηρ.σιών
1 970 Ι J •• 10,2
6
1977 1 1 .8 9,6 13," . 1 1 ,8
(ιφο6λ. 1 985) (18,1) ( 1 1 ,6) 6 ( 17,0) Ύ { 1 8,3)

'σ. δισ_ S . .ε:τίμι[ση

α. Τα σιοι1.ίι γιο το l % 5 δεν i1ΟU-'Πρ>:ύψει ιπό ης ίδιrςπηΊές μ; ιο όλλιχρόνΗι.
ιλλό τι μ.Ύέθη τοι• χρέου; παpαμiωυ,· σαφή_ - 6. Χώr:ς της ΛΦρι;ή� - Ύ· Χώρες
της Λσiος
Πηiς· Φιt. iχρι ""' Βιζιέ, αναΦ. προηγ. - Διεθνής Τρ:κεζu. ι979

δολάρια στο εξωτερικό, κι από αυτά μόνον 27 δισεκατομμιίρια

βγήκαν από τις Η Π Α , ενώ στο ίδιο διάστημα οι επενδύσεις αυ·
τές απόδοσαν 99 δισεκατομμύρια έσοδα (42 επανεπενδύΟηκαν
εκτός Η Π Α καt 57 ((επαναπατρίστηκαν)>): γεγονός που αντι­
προσωπεύ;ι ένα καθαρό πλεόνασμα της τάξης των 32 δισεκα­
τομμυρίων, και για λογαριασμό του αμερικάνικου ισοζυγίου
πληρωμών iνα καθαρό έσοδο 30 δισεκατομμυρίω\ιη_ -
Καταρχήν η αποστράγγιση πραγματοποιείται με τις πλη ρω·
μές των τόκων του εξωτερικού δανεισμού. Κατά τη διάρκεια
της πρόσφατης περιόδου η υπερχρέωση των κυριαρχημένων
χωρών π ή ρε τεράστιες διαστάσεις. με τρόπο που να αποτελεί
μια νέα <(αλυσίδα σκλαβιάς)), μια vέα μορφή εξάρτησης. Το
συνολικό χρέος των αναπτυσσόμενων χωρών πέρασε από τα 40

363
 Η JΣTO'IA ΊΌΥ Κ Α ΙlΙΊΆΛΙΣΜΟΥ

δισεκατομμύρια δολάρια του I 965 στα 70 δισεκατομμύρια το

1 970 και στα 280 δισεκατομμύρια το 1 977, ενώ προβλέπεται να
φτάσει τα 740 δισεκατομμύρια το 1 9 8 5 .
Το χρέος α υ τ ό αντιπροσωπεύει τέσσερις έ ω ς ιέντε φ ο ρ έ ς τ α
συναλλαγματικά αποθέματα τ ω ν χωρών με ((αδύνατα εισοδήμα­
τω), δύο έως δυόμισι φορές τα συναλλαγματικά αιοθέματα των
χωρών με μέτρια εισοδήματα. Η εξυπηρέτηση του χρέους α­
ντιπροσωπεύει κατά μέσο όρο το δέκατο των εισοδημάτων από
τις εξαγωγές. Στα 1 977, η αναλογία αυτή ή ταν εξαιρετικά υψη­
λή για ορισμένες χώρες: πάνω από 20% για τη Βολιβία, τη
Μαυριτανία και την Αίγυπτο, 28% για την Ουρουγουάη, 30%
για το Περού, 32% για τη Χιλή, 43% για τη Γουιν.α και 48%
για το Μεξικό. Βλέπουμε ότι το ένα τρίτο ή και το μισό των ε­
σόδων από τις εξαγωγές μιας χώρας αφιερώνονται στην εξα-,
σΦάλιση της εξυπη ρέτησης του χρέους της . .
Η αποστράγγιση πραγματοποιείται επίσης διαμέσου των
διεθνών συναλλαγών των υπη ρεσιών και των εμπορευμάτων.
Μια από τις κυριότερες όψεις τοιJ διαφοροποιημένου καπιτα­
λισμού σε παγκόσμια κλίμακα, ή του ((άμορφου)) καπιταλι­
σμού, είναι η ακραία διαφοροποίηση του κόστους του εργατι­
κού δυναμικού; γιατί υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στο
μισθό του Αμερικανού ή Ευρωπαίου εργάτη όπου συμπριλαμ­
βάνεται ένα εξοπλισμένο διαμέρισμα, ένα αυτοκίνητο, έξοδα
υγείας, ψυχαγωγiας, εκπαίδευση παιδιών κτλ. -συνυπολογιζο­
μένης και της aστυφιλίας, της γενικευμένης μισΟοποίησης και
της διακοπής κάθε επαφής με τον αγροτικό κόσμο- και το μι­
σθό του εργάτη της Νοτιο-Ανατολικής Ασίας που ζει στα όρια
της βιολογικής αντοχής, ή ενός οποιουδήποτε εργάτη του
Τρίτου Κόσμου. που διατηρεί ακόμη ιολύ στενή επαφή με την
αγροτική κοινότητα (όπου ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής/
αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού εξασφαλίζεται από
τις μη εμπορεύσιμες καλλιέργιες κι από την aυτοκατανάλω­
ση). Οι σχετικοί δείκτες μας παρουσιάζουν ανάγλυφες τις δια­
φορές αυτές (βλ. πίνακα Ν ο 48).
Βλέπουμε, ότι ως π ρος τον τρίτο δείκτη (κόσως ωριαίας ερ-

364
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ K A Π ITAAIIMOY

γασίας για ένα πολυεθνικό συγκρότημα, στα 1 979. συμπερι­

λαμβανομένων και των έμμεσων παροχών) η διαφοροποίηση
εκφράζεται από μια σχέση I προς 9. ενώ για τον π ρώτο δείκτη
I προς 16. Και σ· ό,τι αφορά το δεύτερο δείκτη. ξεκινά από I
προς 10 για να φτάσει στο I προς 1 7 . Βέβαια οι δείκτες αυτοί
εκφράζουν μέσους όρους και οι πραγματικές διαφορές είναι
πολύ μεγαλύτερες αν συγκρίνουμε το μισθό ενός καλοπληρω­
μtνου τεχνικού μιας ιμπεριαλιστικής χώρας με εκείνον ενός α­
νειδίκευτου εργάτη της Αφρικής ή της Ασίας -ι; ενός παιδιοιi
από αυτές τις δυο ηπείρους (γιατί ακόμη και σήμερα, κάπου ε­
κατό εκατομμύρια παιδιά εργάζονται κάτω από συνθήκες ίδιες
ή και χειρότερες μ' εκείνες της Ευρώπης του 1 9ου αιώνα, στην
εποχή της ιιβιομηχανικής επανάστασηρ))4Ν.
Το σημερινό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα είναι. σ'
ό,τι αφορά την έκταση που έχει πάρει, μοναδικό (παγκόσμια
αγορά, rωλυεΟνικισμός της παραγωγής) και συνάμα διάσπαρτο
(διαφοροποίηση στο κόστος εργασίας, τεράστια κλιμάκωση
των «εθνικών αξιών)) αναφορικά με το ίδιο πάντα εμπόρευμα).
Κατά συνtπεια δεν έχει σημασία να κάνουμε τους υπολογι­
σμούς μας ως προς τη μέση παγκόσμια παραγόμενη αξία ή ε­
ντοπίζουμε τα ιιυπερκέρδψ) των άνισων εθνικών αξιών. Αυτό
που έχει σημασία είναι θεμελιώδες φαινόμενο, δηλαδή: όπως
όταν το πετρέλαιο του Τρίτου Κόσμου πουλιόταν φτηνά στις
βιομηχανικές καπιταλιστικtς χώρες τους επέτρεπε ταυτόχρονα
ν' απολαμβάνουν ένα πρόσθετο κέρδος από την εκμετάλλευση
των προϊόντων του, έτσι και η εργατική δύναμη του Τρίτου
Κόσμου, εφόσον αγοράζεται πάμφθηνα. χάρη στο σύστημα
της πολυεΟνικής παραγωγής που ελέγχουν τα μεγάλα βιομηχα­
νικά και πιστωτικά συγκροτήματα, τους επιτρέπει να απολαμ­
βάνουν πρόσθετα κέρδη από τις αξίες που παράγει η εργασία
του Τρίτου Κόσμου. Κ ι αυτό το πετυχαίνουν είτε χάρη στη
διαφοροποίηση των μισθών που πληρώνουν οι πολυεθνικές ε­
ταιρείες στις διάφορες χώρες παραγωγής, είτε χάρη στην πα­
γκόσμια αγορά και το σύστημα των παγκόσμιων τιμολογίων
που εκδίδουν (η διακύμανση των όρων συναλλαγής αποτελεί

365
 Π Ι Ν Α Κ Α Σ Νσ 4�

ΔIΑΦUΡΟΠΟΙΙΣ Η ΤΟΥ ΚΟΣΤUVΣ .PI'AΣIAΣ :ΊΌΝ ΚΟΣ10

Ιμπεpιαλισηκtς : ώpες κupιοpιημέ'ες

(ώρες <(σημείο στήριξης» (ώρες

μηνιαίος JιισΟός•
1 972
·ΙΠΑ
") '" 1 972 ,.
! 972
Μεξικό Ν. Κορiα

1972
Γ.να
1 970 1971
ΟΔΓ Βραζιλία
40 81 39

1970 1971
Ινδία Φιλιttίνες
30 38
μέσο ωρομίσ)ιο•
σε συγκρινόμ.ν.ς
παραγωγές
rιλ.κφο•ικό
KUtu\• . tρofόν
ΗΠΑ 3.13 Χονγκ κο•γκ0,27
Η Π Α 2.3.-2.6 Μεξικό 0,53 Ταϊβάν 0, 1 4
κατασκευή
υλικ•• γραφ. 3,67 Τα!βάν 0,38
2.9-J Μεξικό
ΗΓΙΑ
ΗΠΑ 0.48 Χοηκ Κοηκ 0,30
ημι-αyωyοί ΗΠΑ 3.36 Σι(καnούρη 0,29
ΗΠΑ 3.32 Κορtα 0,33
ΗΠΑ 2.23 Τζαμάικα 0,30
υfΟΙψyία ΗΠΑ 2.49 Τρινιτάντ 0,40
ΗΠΑ 2.28 Μεξικό 0,�3 Ονδοιίρα 0,45
Κόστα Ρίκα 0,34
ΗΠΑ 2. 1 1
Βρ. 0ίρα 0,28
&ίκτης ωριαίου ΟΔΓ 1 44 Αuστραλία 97 Ν . Κορtα 21

���1�� ::� � π� :;
κόστους εργάτη � iα Χονγκ Kovyκ 19
yια tιιν nολu­ : Σινγκαπούριι 16

στα 1 979"""
εΟνική Φίλιnς Ολλανδία 139 Φινλανδία 87 Ταiβά· 15
Δανία 136 Ισπανία 79
Ελβετίι 129 Ιρλανδία 67
Νορβιηία 1 2 7 Ελλάδα 42
ΗΠΑ Ι 1 8 Βραζιλία 40
Καναδάς Ι ! Ο Μεξικό 33
Ιαπωνία 103 Πορτογαλία 26
Γαλλία 10
Μ . Βρετανία 74
"σ& ΟΟλiριο
""Βάση Ι Ο , Γαλλiο
/ηές: Σ.Α. Μισαλt. ο•uΦ. "ροψι ·κ.u.

366
ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΊΌΥ Κ Μ Ι ΠΛΛIΣΜΟΥ

πάντα έναν δείκτη της βελτίωσης τi της χειροτέρευσης της κα­

τανομής του κέρδου;)
Και το φαινόμενο αυτό δεν είναι ούτε περιθωριακό ούτε πε­
ριορισμένο. Είναι μαζικό! Κατά τις παραμονές του Π ρώτου
Παγκόσμιου Π ολέμου υπτl ρχαν στον κόσμο κάπου σαράντα ε­
κατομμύρια εργάτες.' ι Σήμερα, μόνον στον καπιταλιστικό κό­
σμο υπάρχουν εκατόν εξήντα εκατομμύρια, κι από αυτο)ς. ε­
κατόν δέκα εκατομμύρια ζουν και εργάζονται στις ιμπεριαλι­
στικές χώρες ή στις χώρες του ανεπτυγμένου καπι ταλισμο)
και τα άλλα πενήντα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου�25. Πα­
ράλληλα αρκετές εκατοντάδες :κατομμίφια αγρότες βρίσκο­
νται στη Φάση της προλεταριοποίησης: διωγμένοι από τη γη
και τα χωριά τους, υποχρεώνονται, για να ζήσουν, να πουλή­
σουν τη δύναμη των χεριών τους, το μόνο πράγμα που τους �­
χει απομείνει. . Στη Λατινική Αμερική ονομάζονται φαθέλας
είναι οι ντενεκεδουπόλεις του Τρίτου Κόσμου, οι τρισάΟλιες
αστικές συναθροίσεις της Ασίας, όπου στοιβάζονται οι «ελεύ­
θεροι εργάτεςιι, πρόθυμοι να προσφέρουν το μόχθο τους χωρίς
όρους για την καινούργια εκβιομηχάνιση .
Για να καταλάβουμε το ιμπεριαλιστικό σύστημα, πρέπει να
επιμείνουμε στο μοναδικό (απόλυτη κυριαρχία των Η Π Α , με
το δολάριο σαν παγκόσμιο νόμισμα, παγκόσμια αγορά, πα­
γκόσμιες τιμές των βασικών προϊόντων και των κύριων βιομη­
χανικών προlόντων) και συνάμα διαφοροποιημένο χαρακτήρα
του (μεγάλη ποικιλία καταστάσεων και συνθηκων στις πέντε
ηπείρους, ακραία διαφοροποίηση ανάμεσα στις .θνικές και
τοπικές καταστάσεις, συνύπαρξη πολυάριΟμων διαφορετικών
τρόπων χρήσης του εργατικού δυναμικού, που αναπαράγεται
σε εξαιρετικά διάσπαρτες συνθήκες). Κι αυτό το σύστημα εi­
ναι ιεραρχημένο: όπου στην κορυφή βρίσκονται οι ΗΠΑ, ο
κυρίαρχος ιμπεριαλισμός που βασιλεύει σε όλους τους τομείς,
οικονομικό, νομισματικό, τεχνολογικό, στρατιωτικό, αλλά και
πολιτικό, ιδεολογικό όπως και πολιτισμικό, εΦόσον υπαγο­
ρεύει τον τρόπο ζωής και εκπέμπει κάθε λογjς πληροφορία ..
όπου ακολουθούν οι ενδιάμεσοι ιμπεριαλισμοί. οι παλιές αποι-

367
 1 IΣTO'IA ΤΟΥ Κ Λ Π ΠΑΛΙΣΜΟΥ

κιακές δυνάμεις ( Μ εγάλη Βρετανία και Γαλλία) ή νεότερες δυ­

\'άμεις (Δυτική Γερμανία και Ιαπωνία), που καθεμιά από αυτές
διαθέτ:ι τις ι δια ι τ:ρότητές της, τα πλεονεκτήματα και τις αδυ­
ναμίες της. την ξεχωρtστή ζώνη της επιρροής της -δυνάμεις
που αντιπαλεύουν διαρκώς στα πλαίσια της σημερινιlς κρίσης
να διατη ρι]σουν τη θέση τους στην ιεράρχηση των εθνών του
2 Ι ου αιώνα: ανάδειξη , διατή ρηση. ή παρακμή- ... όπου υπάρ­
χουν επίσης οι «Προνομιούχες χώρες στήριξηφ, που δεν είναt
ιμπεριαλιστικές, ανεξάρτητα αν μπορούν να γίνουν κάποtα
μέρα, αλλά χάρη στην tδιαίτ:ρη γαωπολιτική τους θέση . το
βάρος τους (δημογραφικό, οικονομικό. στρατιωτικό. ιδεολογι­
κό. ποληικό) και την ικανότητα επιρροής και παρέμβασης,
αντιπροσωπεύουν τα ��κλειδιά>> κάποιων συγκεκριμένων περιο­
χών του κόσμου ανάμεσά τους, οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες
Οα διατη ρήσουν για μερικές ακόμη δεκαετίες. μιαν ιδιαίτερη
θέση-. . . όπου τέλος υπάρχουν και οι «άλλες)), οι κυριαρχημέ­
νες χώρες, που είναι και οι περισσότερες, διαφοροποιημένες
ως προς το βάρος και τις δυνατότητές τους, που η σημασία
τους εξαρτάται από τον ορυκτό τους πλούτο, από τη στρατηγι­
κή ή πολιτική τους θέση, από τον πληθυσμό τοι>ς ... κι ανάμε­
σα σ· αυτές υπάρχουν και οι χώρες ��χωρίς καμιά σημασία>>,
ίκληρες, πάμφτωχες, αδικημένες . . .
Τ ο ιεραρχημένο αυτό σύστημα χαρακτη ρίζεται α π ό μιαν α­
κραία ευκαμψία, που το κάνει συνάμα και ευάλωτο και προ­
σαρμοστικό. Πέρα από τις διαφορές των λαών, των πολιτι­
σμών, των γλωσσών, των θρησκειών, των τρόπων ζωής και θα­
νάτου. αυτό που εξασφαλίζει την ενότητά του είναι ένα πολλα­
πλό δίκτυο διασυνδέσεων: οικονομικές διασυνδέσεις (εμπορι­
κές συναλλαγές, δάνεtα, δωρεές, «βοήθειες)) κάθε λογής και
κάθε είδους . . . ) αλλά και δtαταξικές συμμαχίες σε παγκόσμια
κλίμακα -όπου οι ηγετικές τάξεις των ιμπεριαλιστικών χωρών
στη ρίζονται πάνω στις τάξεις ή τις οργανωμένες δυνάμεις
(στρατός, αστυνομία) των «προνομιούχων χωρών στή ριξης>>
και των �<άλλων>> κυριαρχημένων χωρών (και σ· αυτό το ση­
μείο διαφαίνεται η σημασία της στρατιωτικής βοήθειας, της

368
ΤΟ Μό"ΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟ' ΚΑΠΠΑΛIΣΜΟ'

αστυνομικής συμπαράστασης. της παρουσίας και της παρέμ­

βασης των μυστικών υπη ρεσιών . . . ). Σε ακραίες π:ριπτώσ;ις, οι
παρεμβάσεις των πολυεθνικών βιομηχανικών και πιστωτικών
συγκροτημάτων, σε συνεργασία με τον κρατικό μηχανισμό και
τις «ειδικές υπηρεσίερ> των κυρίαρχων ιμπεριαλιστικών χω­
ρών, μπορούν να «δημιουργήσου')) κράτη από το τίποτα, να
στη ρίξουν τυραννικά καθεστώτα με τεχνητά μέσα, να ((παρά­
γουν,; ηγετικά στρώματα και ομάδες εξουσίας. σύμφωνα πάντα
με τα συμφέροντά τους.426
Και το ενοποιητικό δίκτυο των διασυνδέσεων γεννά νέες α­
νισότητες και καινούργιες διαφοροποιήσεις: η απόσπαση της
αξίας της παραγωγής που πραγματοποιείται στις ((χώρες στή­
ριξης>} και στις ((άλλες)) κυριαρχημένες χώρες αυξάνει τη δι)­
ναμη των βιομηχανικών και πιστωτικών συγκροτημάτων και
τον πλούτο των κυρίαρχων τάξεων των ιμπεριαλιστικών χω­
ρών, ενώ•παράλληλα επιδεινώνει τη Φτώχεια των φτωχότερων
στρωμάτων στις φτωχότερες χbρες. Η ενίσχυση που παρέχε­
τω στις ηγετικές τάξεις του Τρίτου Κόσμου τους απέτρεψε να
σχηματίσουν μυθικές περιουσίες427• αλλά παράλληλα ενθάρρυ­
νε την ανάπωξη νέων στρωμάτων που συνδέονται με τον κρα­
τικό μηχανισμό ή το μηχανισμό του πολυεθνικού κεφαλαίου,
κι έτσι νέες ανισότητες προστέθηκαν στις παλιές. Μ ' αυτό τον
τρόπο βλέπουμε ότι η πλουσιότερη <ψερίδα του 1 0%)) στις α­
νεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες απολαμ6άν:ι το 26 έως 30%
του εθνικού εισοδήματος, ενώ στις χώρες του Τρίτου Κόσμου.
απολαμβάνει το 35% (Ινδία, Βενεζουέλα. Μεξικό. Α ργεντινή)
έως το 50% ( Βραζιλία, Ονδούρα)42χ.
Κι αυτές οι διαφοροποιήσεις δημιουργούν νέες μορφές <(αλ­
ληλεγγύηρ): οι κυρίαρχες οικογένειες του Τρίτου Κόσμου το­
ποθετούν τις περιουσίες τους στις (�σίγουρες χώρες της ιμπε­
ριαλιστικής σφαίρας ( Η Π Α , Ελβετία429, σωστούς παραδείσους
φοροαπαλλαγών), αγοράζουν μετοχές των βιομηχανικών ή
τραπεζικών συγκροτημάτων των κυρίαρχων χωρών, κατανα­
λώνουν τα ακριβότερα προϊόντα της τεχνολογίας και της πο­
λυτέλειας. Οι βιομηχανίες των κυριαρχημένων χωρών δε δια-

369
 ΙΙΙΝΑΚΑΣ Νο 49
ΔΙΛΡΘΡΩΣΙΙ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓlΙΘΥΣΜΟΥ• ΣτΙΣ
ΔIΑΦΟΡΕΣ ΧΩΡΕΣ lΌΥ I M ilEPIAΛ IΣllKOY ΣΥ.ϊΗΜΛΤΟΣ
;ιιρ. ιμπ. ;•διιμ. ιμπεριαλισμοί χώρες «σημtiι στήριξης>> ;υριαρχημtνες χώρες
ΙΠΑ Γαλλiα, ΟΔΓ. Ιαπωνi: Βραζιλiα, Αίγυπτος. Ινδiu Βολι6 Ταiλιν Καμερ-
/971 191, 1978 1978 1971 /911 1971 1976 /9i6 1976
nροσ. επισt
τεχν . & ελευΟ
ειαyγεl.μάtων 14,3 Ι 5.S 1 2.8 '·' 89 υ ' '· ' '·' '
δι�ι>θuνtές :ιι
ι·ώτ. δισι:. στελiιη 10.1 3.3 3. •
προσ_ διοι:
:αι nυρομοια 1 7,3 14,0 18,9 15.7 '·' . .. ' 9.0 ' ·' •. 9

rιροσ..μιοpiου
ιωλητές, ηλ '·' ,,3 8.3 14.3 ' -' Η .. , '·' 10,4 3.2
εpγιζόμ�νοι
uπηρ�σιων Ι3.S 8. 10,8 8.8 υ 8.9 υ 8.8 ' 2.0

:υλλιεργηt.ς.
δάση, u'.ιεία,
:>νήγι 2.8 9.8 ' ·' 1 1 ,3
ερ(tίttς. ι:φ.
οδιηnί μηι
μ:τuΦορίς ,1 36 0
. 35,3 36,6 1 9,4 1 1 ,7 13,4 24,7 18.7
' '
όλλοι 1.1 1.1 ' ·'
� � �
ε:το; ;utηγ 0.8 $.] 4.9 2.4 8.0 . .. 0.9 3.9 0.6 ' ·'
σ,vολο (ε;αt.Ι 102.$ 2 1 .8 27,0 SS,3 29,6 9.3 180,$ '·' 1 3,9 2.8

Όε ποσοστά . α . σφατιωη:οi . 6 όrιοu :ιι (ivtp(O<

Πηj: Βlτ Ι 979 u•uΦ. πρσηy
'
 ΚΟΙΝΩΝΙ:Ο-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΔΕΙtΠΕΣ ΠΑ 1ΊΣ ΔIΑΦΟ'ΕΣ ΧΩ'ΕΣ
iΣ ΙΜΓΙ .:ΡΙΛΛIΣΊΊΚΗΣ ΙΕ'ΑΡΧΗΣΙΣ
Klp. ιμκ. tνδιάμ. ιμιεριαλισμοί χώρες «σημεία σtήριξης» ;υριαρχημtνες χώρες
HIA Γαλλία ΟΔΓ Ιαιωvία Rpuζιλiυ Αίγιιιt. Ινδiυ Rολι6. Ταiλάv. Καμρ.
�ληθυσμός 1977' 2 ΖΟ SJ 61 113 116 JB 632 s 4• 8
Λ Ε Ι I ' " ιιί :ίωι:ο
στι 1 9 7 7

:ατα•άλωση ε•:nηω;•••
uνό :όωι;ο Ι 976 Ι Ι S�

·� ησοδήμιιω;;
γ1ι τη μρίδα 10".
τωv � λουσι ότερων 26.6' JO.• � 30.)' 27,2 ' S 0, 6 ' "" 35.2'

'Ό εισοδήμαως
y ω τη μφ iδα 20".
τ<ηv Φτωχότερω• ·�· •.J � 6.s• 7,9 4 0' ""

�οσοστόεvήλι:ω·
�ηράμματωv στι 1975 9

ορ!Ομός :οτοί:ω•·
γΗι :iΟε γωτρό
στο 1 976 00 680 1 ) 980

.λ n iδα ε �ιβ ίωσης

:οτά τη γtvvηση στι 1 9 7 7
'σ: ε-. :ιτοi:ωv · "σε δολίριιι - "'σ: :ιλιi ιι·τιστ . :ιiρβο<>νJ · Ο_ 1972 - 1. 1970
f Ι 9 7 3 - δ. 1 969 - ε. Ι964- Ι % 5 - δυ. δε·υ�άριοuv σωιrεiu
Πηrj. Διεθ·ής Τράκεζι. Ι 9 Ν
ΤΟ Μ[ΓΑΛΟ Α Λ Μ Λ ΤΟΥ ΚΑΙΙΙΤΛΛIΣΜ)Υ

Οt:τουν καμιά αυτονομία, όντας :νσωμιτωμένες στην παραyω·

γική πολιτική που καθορίζοι;ν τα συμφέρΟ•τα των πολυεθνι·
κών βιομηχανικών συγκροτημάτων. Π ράγμα που σημαίνει ότι
η αναδιάταξη των εθνικών παραγωγικών δομών θα πρέπει πά·
ντα να αναλύονται ως προς τις σχέσ::ι ς τους με το παγκόσμιο
ιμπεριαλιστικό σύστημα. Κ ι αυτό ισχύει επίσης σ' ό.τι αφορά
την ανάπτυξη των απασχολουμένων στον (\tριτογενήιΙ τομέα,
στις Η Π Ν30 γιατί: από τη μια μεριά, η ανάπτυξl τους οΦείλε·
ται στην αύξηση της αποδοτικότητας της γεωργίας και της
βιομηχανίας, που με την εντατικοποίηση του καταμερισμού
εργασίας (διοικητικά καθήκοντα, προβλέψ::ι ς, προγpαμματι·
σμός, πληροφόρηση, συντονισμός, :ρευνα, εκπαίδευση, ..ε y·
χος, επίβλεψη ... ).εξασΦαλiζεται ένα μεγάλο μέρος της αποδο·
τικόtητας αυτής. κι υπό την άλλη. οφείλεται στο γεγονός όη
σtσ εξής η υλική -πρωτογενής και δευπρογενιlς- παραγωγή
αναπτύσσεται περισσότερο στις χώρες στιl ριξης και στις κυ·
ριαρχημένες χώρες, γεγονός που συνt::ί νει στην ανάπωξη των
δικών τους εργατικών τάξεων.
Τέλος, η ενόtητα του ιμπεριαλιστικού συστήματος υποστη·
ρίζεται επιπρόσθετα από τις διαμάχες, τις συγκρούσεις και
τους συσχ::τ ισμούς των δυνάμεων. Κ11 δεν πρόκειται μόνον
για τις παρεμβάσεις των στρατών, των αστυνομιών, των μυστι·
κών υπη ρεσιών. των ιδιωτικών ((εθνοφρουρών}} και των μισΟο·
Φόρων των κυρίαρχων χωρών. Π ρόκειται επίσης και για τις
νέες αντιπαραθέσεις, τα νέα μίση. τους νέους :πεκτατισμοι·ι ς:
εθνικούς. αλλά και θρησκευτικούς. φυλετικούς ή παραταξω·
κούς. Από το 1 945 κι :πειτα έχουν γίνει εκατόν τριάντα εμφιΊ·
λιοι ή περιφερειακοί πόλεμοι, και σ' αυτούς πή ραν μέρος ο·
γδόντα·μία χώρες. που σχεδόν στο σύνολό τους ανήκαν σων
Τρίτο Κόσμο. Έτσι, μέσα στα είκοσι τελευταία χρόνια. οι
στρατιωτικtς δαπάνες των χωρών του Τρίτου Κόσμου η:τ ρα·
πλασιάστηκαν.
Και ήδη, αρκετές χώρες του Τρίτου Κόσμου ( Ινδία. Πακι·
στάν, Φιλιππίνες. Βραζιλία, Αργεντινιj ... ) αναπτύσσουν τη δι·
κή τους πολεμική βιομηχανία.

373
 Π Ι Ν Λ Κ Λ Σ Ν> 5 1

�ϊΡΑτJΩτJΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΤΟΥ τ•ιτογ ΚΟΣΜΟΥ

ετησια ποσοστά ποσοστό συμμετοχής*

Ο 'άπτυξης στο σύ·ολο των tισαyωyών
όπλων τοu Tpiτou Κόσιοu

'
1 68·1971 1971-1978 1950·1978
Μέπη Ανιτnλή + 2S 4]

. '
+ 8 22
'
Άιω Α\'Utολιi . . 8
10
' '
Ν . Ασία +

.
Κ . Α,ιεpι:ή +
Ν. Α�ιερι:ή 9
'
8 J
.
Η . ΑΦpι:ή
Υnο ι χαρική ΑΦρική 8 • IS
8

'σ: ποσοστά ••& nεpιλoμti·oνrn Κί·u. Λάος. Κuμ�όtζη. Ιι.tνάμ.

Πηγj: Π. Φαμ:p, σtο· Οι:ο1μ1λ6rο ruυ Τρirου Κόσμο". :: 1 979

Πάνω απ' όλα όμως, η ενότητα του ιμπεριαλιστικού συστl ­

ματος θεμελιώνεται σ τ η διαρκή αντιπαράθεση . ανταγωνισμό
κω ένταση. ενάντια στο στρατόπεδο του κρατικού κολεκτιβι­
σμού. όπου κυριαρχεί η ΕΣΣΔ. Στα 1 978, πάνω από τετρακόσια
δισεκατομμύρια δολάρια ξοδεύτηκαν σε ολόκλη ρο τον κόσμο
για εξοπλισμούς, και σχεδόν πεντακόσια δισεκατομμύρια στα
1 980: ποσό που αντιστοιχεί στο 6nι του ακαθάριστου παγκό­
σμιου προϊόντος4J 1 , .vώ το ασήμαντο 1 �� του ακαθάριστου ε­
Ονικού προϊόντος, που αποφασίστηκε να διατεθεί σαν βοήθεια
από τις πλούσιες χώρες προς τις φτωχές. δεν μπόρεσε να κατα­
βληθεί στις περισσότερες περιπτώσεις. Ανάμεσα mα 1 968 και
1 978, οι παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες, σε ποσοστά, κατα­
νέμονται ως εξής

ΝΑΤΟ Σύμφωνο Κίνα Τρίτος Υπόλοιποι

Βαρσοβίας Κόσμος
1 968 56 25 9 6
1 978 43 29 10 14

374
ΤΟ ΜΟΓΑΛΟ Α Λ Μ Α ΤΟΥ Κ Α Π ΙτΑΛIΣΜΟΥ

Στα 1 978, στις παγκόσμιες εξαγωγές όπλων συμμετείχαν οι

ΗΠΑ κατά 47%. η ΕΣΣΔ κατά 27/,. η Γαλλία κατά Ι Ι % , κι α­
κολούθησε η Ιταλία (4%), η Μεγάλη Βρετανία (4%). η Δυτική
Γ:ρμανία (2%)431• Το 40� της παγκόσμιας έρευνας είναι προ­
σανατολισμένο προς την κατ;ύθυνση της ��εθνικής άμυναρ>
και του πολέμου: απασχολεί τετρακόσιες χιλιάδ:ς επιστήμο­
νες υψηλού επιπέδου, δηλαδή τα 2/5 του συνόλου των ερευνη­
τών του κόσμου. Από το 1 950, ((η καταστροφική δύναμη των
οπλοστασίων του κόσμου πολλαπλασιάστηκε επί πολλά εκα­
τομμύρια ( ... ) . Η σημερινή ασύλληπτη αι)ξηση των στρατιωτι­
κών δαπανών σημειώνεται τη στιγμή που ενάμισι δισεκατομ­
μύριο άνθρωποι στερούνται παντελώς ακόμη και της στοιχειω­
δέστερης ιατρι κ ή ς μέριμνας, όπου 570 εκατομμύρια από αυ­
τούς υποσιτίζονται. κι όπου τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι
στερούνται καθuροιJ πόσιμοο ν::ρού . . . >>433 •
Έτσι, ο κόσμος σήμιφα παραπαίει στο Φαύλο κύκλο του
τρόμου και της ερείμωσης: από τη μια μεριά, συσσωρεύονται
όλο και περισσότερα καταστροφικά μέσα που ��εγγυώνταη> τον
όλεθρο του πλανήτη. περισσότερες από μία φορές, κι από την
άλλη . πεντακόσια ::α τομμύρια άνθρωποι απειλούνται να πε-
0iνουν από την πείνα, κατά τη δΗiρκ.ια της δεκαcτίας του
l 9 8Q434• Ταυτόχρονα, ο κόσμος συγκλονίζcται από μια τερά­
στια οικονομική κρίση. που εξαιτίας των γιγάντιων διαστά­
σ:ων του διεθνούς χρέους. των εθνικών ανταγωνισμών και της
πολυεθνικής κερδοσκοπίας, κανένας δεν μπορεί να ελέγξει,
:νώ τα νέα τεχνολογικά επιτεύγματα σπεύδουν να ενισχύσουν
ακόμη περισσότερο τη δJναμη των δυνατών και τη συντριβή
των αδυνάτων . . .
Πώς λοιπόν Ο α μπορούσε κανείς ν α αποκλείσει τ η ν πιθανό­
τητα της χειρότερης των εξελίξεων; Η «μεγάλη ύΦεσφ> στα
τέλη του 1 9ου αιώνα οδήγησε στον Π ρώτο Παγκόσμιο Πόλε­
μο, η (<κρίση» της περιόδου 1 920- 1 930 κατέληξε στο Δεύτερο
Παγκόσμιο Πόλεμο ... Η σημερινή Μαγκόσμια κρίσψ> απέχει
πολύ από το ενδεχόμενο του ξεπεράσματός της . . . Κι όμως. την
ίδια στιγμή αναπτύσσονται τόσα και τόσα μέσα που θα μπο-

375
 Η ΙΣτΟrΙΑ ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΛΙΣΜΟΥ

ρούσαν να λ:ιτουργήσοuν σαν παράγοντες της πραγματικής

π ροόδου! . .

376
Συμπεράσματα της έκτης Φάσης
Και τότε αναλοyiστηκα ότι όλη αυηί η
ανοργάνωτη α, έμοιαζε σαν ένα τυφλό
που κρατούσε στα χέρια του έ'α πιστόλι.
Τσέστερ Χάιμς

Βιοη:χνί:ς υΦαντουργίας του 1 6ου· 1 8ου αιώνα, μεγάλες επι·

χειρήσεις μεταλλουργίας. κι έπειτα σιδη ρουργίας, του 1 9ου
αιώνα, aυτοκινητοβιομηχανίες. ηλεκτροβιομηχανίες. κι ;πειτα
συγκροτήματα πλη ροφορικής και τηλεμετάδοσης �και μέσα
απ' όλα αυτά. πάντα η ίδια λογική: επιβολή της υπερεργασίας.
πραγμάτωση της παραγόμενης αξίας και της υπεραξίας, διεύ­
ρυνση του κεφαλαίου για την αύξηση της παραγωγής, για την
αύξηση των εμπορευμάτων. για την αύξηση της υπεραξίας.
Λογική της ανάπτυξης αλλά και λογική της κρίσης: γιατί η υ·.
περπαραγωγή οδηy;ί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στο πά·
γωμα της αγοράς. στη μείωση της αγοραστικής δύναμης. στη
σκλή ρυνση του ανταγωνισμού, στην πτώση της αποδοτικότη·
τας. Κρίση, αδιάθετα κεφάλαια. παρακαταθήκη πολυάριθμου
και διαρκώς αυξανόμενου εργατικού δυναμικού, που σημαίνει
επίσης διερεύνηση νέων αγορών, νέων παραγωγικών διαδικα­
σιών, νέων ειδών παραγωγής.
Πώς να αρνηθεί κανείς τη συναρπαστική δημιουργικότητα
αυτού του συστήματος που μέσα σε μερικούς αιώνες κατάφερε
να περάσει από τους υδροκίνητους και ατμοκίνητους αργα·
λειούς στα βιομηχανικά ρομπότ που μπορούν να εκτελέσουν
μια σειρά από υπερπολύπλοκες cργασίες. από τη στοιχειώδη

377
 Η U'IA ΤΟΥ Κ Α Π IΤΑΛΙΣΜΟΥ

τυπογραφία στην τη λεμετάδοση. από την ανακάλυψη τι1ς Αμ:­

ρικής στην εξ:ρει)νηση του Διαστήματος; Αλλά και πώς να
μην του καταλογίσει τη φοβερή καταστροφικι] του δύναμη
(που συχνά τη συνδύασε και με άλλες (<δυνάμεις>ι: απληστία.
Ορησκευτικτ) πίστη. εθνικό συναίσθημα. ((tκπολιτιστικι) απο­
στολψ>. ρατσισμός, κτλ.): σφαγή των Ινδιάνων της Αμερικής
και αρπαγή του πλούτου τους. κατασφοφή του παραδοσιακού
τρόπου αγροτικής ζωής και προλεταριοποίηση των φτωχών
χωρικών. πρώω στην Λγγλία. κατασπατίληση των μη ανα­
νεώσιμων φυσικών πόpοΝ, ωυ άνθρακΗ. τοι> π;τρ.λαίου. των
ορυκτών. υποβάθμιση τοι> περιβάλλοντος και των βιολογικών
κύκλων της Γης. προπάντων εξαιτίας της μόλυνσης του 'ερού
και της ατμόσφαιρας. κίνδυνοι για κωαστροφές που Οα τις
πληρώσουν πολλές γενιές. εξαιτίας της πυρηνικής εν:ργ:ιας.
αχαλίνωτη κατάχρηση της εργατικι)ς δι)νιφης -μυϊκ1)ς κω
νευρικής-. εξάντληση και πριιμη φθορά των ανθρώπων. ατιι­
χήματα . . .
Δημιουργία και καταστροφή των πόρων. των ανθρώπων, των
τοπίων. Και δημιουργία/κατασφοφή, επίσης. των κοινωνιών
Π ριν από μερικούς αιώνες, υπή ρχαν μόνον αγροτικές κοινω­
νίες, κάτω από την κ�φιιφχία της ολιγίριθμης ιφιστοκρατί1ς
και την απόλυτη εξοιJσία των ηγ:μόνων: στους κόλποι>ς τοι>ς
γεννήθηκαν τα έμβρυα των αστικών και εργατικών τάξεων που
αναπτύχθηκαν με την εκβιομηχάνιση . Σήμερα. στις H l Λ μια
περιορισμένη ολιγαρχία κυριαρχεί πάνω στα πανίσχυρα βιο­
μηχανικά και πιστωτικά συγκροτήματα, διατηρεί δεσμούς με
την πολυποίκιλη μ:γάλη . μεσαία και μικρή οστικ1) τάξη (6ιο­
μήχανους. επιχειρηματίες, ελεύθερους επuγγ:λματίες. : ργο­
λήπτες ... ). αλλά και με τα ανώτερα στρώματα της μισθωτής
(ηεχνο-γραφειαστικήςιι τάξης (διευθυντές και ανώτεροι τεχνο­
κράτες του καπιταλιστικού και του κρατικού μηχανισμού. ((α­
Φ.ντερ> της έpειινuς, της εκπαίδευσης, της υγείας). Κ:τω υ­
πάρχει, μετά την ολοκλή )ση του ρ:ι)ματος της aστυφιλίας
και της «μισΟοποίησηςιι, μια εργατική τάξη και μιu (ψικρο­
γραΦηαστικιl}> τάξη, ενσωματωμένες στο Φαύλο κύκλο της

378
ΤΟ ΜΗΑΛΟ \\ΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠ ΠΛΛΙΣΜΟΥ

κατανάλωσης με πίστωση. Και η αμερικάνικη ολιγαρχία καλ­

λιεργεί διασυνδέσεις με τις κυρίαρχες τάξεις των άλλων καπι­
ταλιστικών χωρών. :ίτι: διαμέσου των διεθνών κέντρων όπου ε­
πικοινωνούν οι κυβερνιiσεις, είτε διαμέσου των συμμαχιών και
των συνασπισμών που συνάπτουν τα βιομηχανικά και πιστωτι­
κά συγκροτήματα, είτε διαμέσου θεσμών σαν την «Τριμερή
Συνδιάσκεψη)), όπου συναντώνται και επικοινωνούν οι μεγi­
λοι δημόσιοι και ιδιώτες ηγέτες. Μ" αυτούς τους τρόπους. και
με επίκεντρο τις Η Π Α , απλιιν;ται ένα η:ράστιο δίκτυο πολlω­
Πλιν διασυνδέσεων με τις ηγετικές τάξεις και τα στρώματα ε­
ξ Ουσίας. με τις .νοπλες δυνάμεις. τις aστυνομίες και τις μυστι­
κές υπη ρεσίες που κυβερνοόν τις χώρες στήριξης και τις κυ­
ριαρχημένες και εξαρτημένες χώρες
Απέναντι σ· αυτή τη λογική. η αγανάκτηση ενάντια στην α­
δικία. η μεγαλοψοχία. και η επιμονή της ελπίδας για έναν κα­
λύτερο κόσμο. γέννησαν κατά το Ι 9ο αιώνα την ιδέα του σο­
σιαλισμού: πραγμάτωση πάνω στη Γη των ιδεωδών της αλλη­
λεγγύης, της αδελφότητας, της ισοτιμίας. της ισότητας. της
κοινωνικής δικαιοσύνης. της ασφάλειας, της δημοκρατίας. Ό­
λες οι π ρώτες συγκρούσεις cνάντια στον καπιταλισμό, έγιναν
στο όνομα του σοσιαλισμού.
Σήμερα, απέναντι στη λογική του καπιταλισμού. απέναντι
στον ιμπεριαλισμό, υπάρχει και λειτουργ.ί ένας άλλος τρόπος
παραγωγής και συσσώρευσης: ο κρατικός κολεκτιβισμός. Για­
τί όπου πραγματοποιιiΟηκε μια επανάσταση, που Οα μπορούσε
κανείς να την πιστέψει για σοσιαλιστική. οι οικονομικές και
ιωινωνικές πιέσεις. η αναγκαιότητα της εκβιομηχάνισης -και
κατά συνέπεια η απόσπαση ενός πλεονάσματος. η επιβολή
μιας πίεσης για υπερεργασία και η μεταμόρφωση των αγροτών
σε εργάτες- έπαιξαν κρίσιμο και αποφασιστικό ρόλο: και ο
πυρήνας μιας νέας ηγετικής τάξης cπιβλήθηκε με την κατάλη­
ψη της κρατικής μηχανής, όπου χρησιμοποιώντας τη δύναμη
της κρατικής εξουσίας επέβαλε συνάμα πειθαρχία στην εργα­
σία και κοινωνική πειΟαρχία στις παραγωγικές τάξεις.
Και. όπως και ο καπιταλισμός. ο κρατικός κολεκτιβισμός

379
 Η ΙΣτΟΡΙΛ ΤΟΥ ΚΛfΙΠΑ\ΙΣΜΟΥ

συνάντησε την εθνική πραγματικότητα και συνδυάστηκε μαζί

της: η ρώσικη δύναμη , ενισχυμένη από την ιδεολογία του σο­
σιαλισμού και πατώντας στα στη ρίγματα των αντι-ιμπεριαλι­
στικών αγώνων, κατάφερε, διαμέσου του κρατικού κολεκτιβι­
σμού. να αποκτήσει το δεύτερο σε μέγεθος οικονομικό και
στρατιωτικό μηχανισμό του κόσμου. Έτσι, αρκετές χώρες του
Τρίτου Κόσμου. που χάρη σε μια διαταξική συμμαχία αvάτρε­
ψαν τις παλιCς ολιγαρχίες και χεφαφετήθηκαν απέναντι στον
ιμπεριαλισμό, υιοθέτησαν τον κρατικό κολεκτιβισμό σαν μέσο
για την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της βιομηχανίας
τους43}.
Σε κάθε εποχή, ο καπιταλισμός λειτούργησε ταυτόχρονα
τόσο σε εθνικό/περιφερειακό/τοπικό επίπεδο όσο και σε πα­
γκόσμιο. Κι αυτή η αλήθεια ισχύει σήμερα περισσότερο από
κάθε άλλη φορά, με το ιεραρχημένο ιμπεριαλιστικό σύστημα.
που καλύπτει τις πέντc ηπείρους, τη διεθνή αγορά, τα πολυ;­
θνικά συγκροτήματα και τη διεθνή υπερχρέωση. -·
Σε κάθε εποχή, ο καπιταλισμός υπή ρξε ταυτόχρονα παρά­
γοντας ενοποίησης, ή μάλλον ομοιομορφίας και παράγοντας
όξυνσης των διαφορών και των ανισοτήτων. Κι αυτή η αλή­
θ:ια ισχύει σήμερα π:ρισσότ:ρο από κάθε άλλη Φvρά, μ: την
κολοσσιαία ανάπτυξη των μέσων μεταφοράς, συναλλαγής, επι­
κοινωνίας και πληροφορίας: προλεταριοποίηση, μισθοποίη­
ση, αστυφιλία, ομοιομορφία αντικειμένων κατανάλωσης. πα­
ραγωγικών διαδικασιών, τρόπων ζωής, άλλά επίσης και δια­
στρωμάτωση, από αιώνα σε UJνα, ποικιλότροπων μέσων κι­
νητοποίησης του εργατικού δυναμικού και πιέσεων για υπε­
ρεργασία, μέσα από πολυποίκιλα κοινCQνικά σχήματα.
Σε κάθε εποχή, ο καπιταλισμός υπή ρξε ταυτόχρονα δη­
μιουργικός και καταστροφικός. Και αυτή η αλήθεια ισχύει
σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά εφόσον απειλείται
πλέον η ζωή της aνθρωπότητας και η ύπαρξη του πλανήτ η .
Σ τ ι ς ιμπεριαλιστικές χώρες. τα εργατικά κινήματα κατάφε­
ραν να οργανωθούν και. ως ένα σημείο, εξαιτίας των πλεονε­
κτημάτων που απέφερε ο ιμπεριαλισμός στις ηγεηκές τάξεις,

380
ΤΟ Μ Ε ΓΑΛΟ ΑΛΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠ IΤΑΛ IΣΜΟΥ

να κερδίσουν σημαντικές παραχωρήσεις, αδυναμίrς του κύ·

ρους της καπιταλιστικής λογικής. με αποτέλεσμα η γνώμη
τους να αποκτήσει κάποιο βάρος στη λήψη των αποφάσεων
και ο καταμερισμός του παραγόμενου πλούτου να γίνεται κάτω
από ευνοϊκότερους όρους. Π ράγμα που σημαίνει -πρέπει να το
πούμε έχοντας υπόψη μας ης συνέπειες- ότι οι εργατικές τά·
ξεις, και γενικότερα οι εργαζόμενοι των κυρίαρχω' χωρών,
είναι ταυτόχρονα:
- αλληλέγγυοι προς τους λαούς και τις χώρες του Τρίτου
Κόσμου. γιατί έχουν υποταχθεί, όπως κι αυτοί στη λογική της
παραγωγής για το κέρδος και,
- εξαρτημένοι, σ' ό,τι αΦορά την απασχόληση, το επίπεδο
ζωής αλλά και την ίδια τους τη ζωή, από την παραγωγή του
((δικού τουρ} εθνικού καπιταλισμού, που πάει να πει ότι σ ' αυ­
τό το σημείο το συμφέρον τους συμπίπτει με εκείνο της «δικής
τουρ} ηγετικής τάξης.
Η απελευθέρωσή τους, λοιπόν, από τη ((δική τους» καπιτα·
λιστική αστική τάξη, θα ισοδυναμούσε κατά πάσα πιθανότητα,
παίρνοντας υπόψη την πείρα του παρελθόντος και τις σημερι·
νές συνθήκες, με το πέρασμα σc μια νέα ταξική κοινωνία, όπου
θα κυριαρχούσε μι ι καινούργια ((ηγcτική τάξη» (που θα την α·
πάρτιζαν τα στελέχη της ανώτερης (<τεχνογραφcιαστικής τά·
ξης», οι ηγεσίες τφν κομμάτων και των συνδικάτων) θέτοντας
σε εφαρμογή έν- σύστημα συνδυασμού του κρατικού κολε·
κτιβισμού και της οικονομίας της αγοράς. Όχι ότι η πορεία
προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού θεωρείται αδύνατη.
Αλλά είναι πολύ πιο περίπλοκη απ· ό,τι τη Φαντάστηκαν οι
μεγάλοι οραματιστές του Ι 9ου αιώνα.. Γιατί συνεπάγεται όχι
μόνον την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, αλλά και
τη χειραφέτηση από μακραίωνη συνήθεια της εξάρτησης και
της υποταγι)ς, που στην πράξη απαιτεί την επινόηση νέων
σχέσεων και μεθόδων που θα εξασφαλίσουν την αρμονική
συλλογική υπεύθυνη λήψη των μεγάλων αποΦάσεων.
Και σ' αυτό το σημείο η δημοκρατία αποτελεί μια θεμελιώ­
δη κατάκτηση. Κατάκτηση ενάντια στην αστική τάξη, στο

381
 Η ΙΠΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙllτΑΛΙΣ ΜΟΥ

μέτρο που αυτή την :ίδ: σαν υπόΟεση που αφορούσε αποκλ.t­
σηκά μια περιορισμένη μειονότιμα ((ιδιοκτητών» και ((εκλε­
κτών», η δη μοκρατία αποτcλcί ουσιαστικά -όπως μας δίδαξε η
ιστορία εδώ και έναν αιώνα- τη θεμ.λιώδη συνΟιlκη για κάθε
βήμα προς την κατεύΟυνση του σοσιαλισμού. Γιατί η δημο­
κρατία, οι ατομικές ελευΟερίες. τα δικαιώματα του ανθρώπου.
αντιπροσωπεύουν ουσιαστικές κατακηjσεις, που όλοι μας εί­
μαστε υπεύθυνοι για τη διατιί ρησή τους, και στο μέτρο του δυ­
νατού. για τη διεύρυνση . την ενίσχυση και την εμβάθυνσή
τους.
Σης χώρες του Τρίτου Κόσμου. στις κυριαρχημένες και ε­
ξαρτημέ•ες χώρες. όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή. Π ρέ­
πει να καταπολεμηθούν ταυτόχρονα οι πολυδιάστατες ιωριαρ­
χίες του ιμπεριαλισμού, των παλιών και των νέων --νεογέννη­
τες αστικές και ((τεχνο-γραΦ:ιαστικές) τάξεις- πιρασιτικών
τάξεων της εκμετάλλεJσης. η προαιώνια καταπi ;ση. οι σύγ­
χρονες συμφορές: αντιαποδοτικές καλλιέργειες. φτωχές συ­
γκομιδές. κακή διατροφή, κακή κατάσταση υγε?ας, θνησιμό­
τητα, αναλφαΒητισμός. Η κατάκτηση της ανεξαρτησίας -εΟνt­
κής ή 1πειρωτικήρ)- είναι αναγκαία. Σε καμιά περίπτωση η
απολύτρωση από μια κυριαρχία δ:ν πρέπει να σημαίνει την υ­
ποταγή σε κάποιαν άλλη : θεμελιώδης προϋπόθεση γι· αυτό η
όσο το δυνατόν ευρύτερη σύσΦιξη των δεσμών ισοτιμίας ανi­
μεσα στο σύνολο των αδέσμευτων χωρών.
Μέσα σ' αυτό το πλαiσιο. οι μέΟοδοι του κρατικού κολεκτι­
βισμού θα μποροUσαν ν' uποδειχθοUν αποτελεσματικές, γtα
την ανάπτυξη ορισμένων παραγωγών ή ορισμένων έργων. Εν­
δεχόμενα όμως να επινοηθούν νέες μορφές παραγωγής, που θα
επιτρέψουν ταυτόχρονα την ινiπτυξη των παραγωγικών δυ­
νάμεων και τη μεταμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων προς
την κατεύθυνση του σοσιαλισμού. Γιατί πώς μπορούμε να απο­
κλcίσουμε την ελπίδα όη, μέσα από τις παραδόσεις της αγρο­
τικιlς κοινότητας. μέσα από την πατροπαράδοτη λαϊκή αλλη­
λεγγύη, μέσα από την πανάρχαια σοΦία της ζωής, μερικοί από
τους πιο καταπιεσμένους και εξαθλιωμένους σήμερα λαούς. δ:

382
ΤΟ Μ ΕΓΑΛΟ Λ Λ Μ Λ ΤΟΥ ΚΑΠ IΤΑΛΙΣΜΟΥ

Οα καταφέρουν να επινοήσουν μια νέα τέχνη για την παραγω­

γή. την εργασία, τη ζωι), που θα σημάνει την οριστικι) απαλ­
λαγιi μας, όπως το προαισΟάνΟηκαν οι νέοι από τόσες χώρες
στα ι 968. από τον χωρiς νόημα. άμορφο και γλοιώδη όγκο του
καρκινώματος της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας.
ιοιJνης ι 979-Σ.πτέμβρης ι 980

383
 Σημειώσεις

1. Βλ. ,,1 Ιστορία του Σοσιαλισμού)), Μαλλιάρης-Παιδ.ία 1 985

(Σ.τ. Μ.).
2. Βλ. τα ιστορ::ά έρ(α των Τζ. Ντάμπι. Μ . Μπλοχ, Χ. Πφ:ν.
καΟώς ::α ι Μ. Μπομπ και Σουίζι. Από ro Φεουδαλισμό σrο' Καπιτα­
λισμό.
3. Βλ. Χ . Χήτον, Οικονομική lστορ{α της Ευrης. Ο Χήτον
τοποθετεί στα 1 450. αυτό που ονομάζεται �·οικονομική ανανέωσψ).
5. <<Ο πλούσιος έχει αποΟ:ματα. Ο φτωχός στ:ίτuι. Πώς ο
πλούσιος μπορεί να ζητήσει από το φτωχό παραπύνω απ · όσα του έ­
δωσε για να μην πεθάνει της πείνας, τη στιγμή που ο πλούσιος τα
πρόσφερε χωρίς να ενοχληθεί; Το να πληρώνεις το χρό0, κι όχι to
χώρο. δεν είναι πράγμα από το Θεό, λέγαν . . . » (Ζ. Μπατάιγ: Η Καrα­
ραμ.•η μερiδα).
5. Χ. Ντενίς. Ιστορία της οι:οvομικής σκέψης.
6. Α. Σμιθ, uvuΦ. Α.-Τζ. Φρανκ, Η Γlαγ�6σμια Σuσσώρωση.
1500-1800.
7. Χ. Χήτον. αναφ. προηγ. Ο Χήτον, κάtω από τίtλους ((ευρω­
παϊκή επtιπασψ� ή <ωικονομικtς συνtπει;ς των ανuκαλύψ.ωνη,
σιιγκεντρώνει χρήσιμα στιχεία. Βλ. επίσης Α. Τζ. Φρανκ, αναΦ
προηγ.
8. Αναφ. προηγ. Α.-Τζ. Φρανκ
9. Ας δώσουμε το λόγο σ' ενuν μάρτυρα της εποχής, το Ραμόν
Καράντε: <iH Ισπανία μοιάζει μ' ένα στόμα ποιι καταβ>_Οίζει τροφ.ς
χωρίς να τις μασά και τις στέλνει απευθείας στα άλλα όρyα0, κρα­
τώντας μόνον ανάμεσα στα δόντια λίγα ψίχουλωJ. Αvαφ. π>ηy. Α.­
Τζ. Φpανκ.
10. Πρόκειται για το πρώτο κύμα των χωρικών που διώχΟηκαv
από τη γη τους. και που γι' αυτούς μιλά ο Τόμας Μουρ (Ουτοπiα):

384
<•ΛΦού περιπλανηθούν δεξιά κι αριστερά, ι αΦού Φάvt το τελ:υταίο
ξεροκόμματο. tt άλλο τους απομένει από το να κλέψουν, και τότε.
Θεέ μου, να οδηyηΟού• στην ιφεμάλα. με όλους τους τύπους, ή να
πάνε να ζητιανtψουv; Και τότε τους ρίχνουν στη Φυλακή σαν αλήτες.
γιαtί περιπλανώνται άσκοπα και δε δουλεύουν. αυτοί που κανείς στον
κόσμο δε θέλει να τους &οοει δουλειάΙJ. Κατά τη βασιλεία του Ερρί­
κου του 8ου, οι αλήτες μαστιγώνονταν κιι ΦυλικίζΟ\tα'. Με τη δεύ­
τερη σύλληψη τους έκοβαν το μισό αφτί και με την τρίτη τους πήγαι­
ναν στην κρεμάλα. Κατά την μαρτυρία του Χόλινσεντ, εβδομήντα
δύο χιλιάδες άνθρωποι κρεμάστηκαν, μόνον στη διάρκεια της βασι­
λείας του Ερρίκου του 8ου. γι' αυτό το λόγο. Βλ,. Κ. Μαρξ: Το Κεφά­
λαιο
1 1 . Απαντήσεις στα παράδοζα τοιι Κ. ντε Μαλεστρουά. σχετικi
με τηv ακρί6εια όλωι• τωv πραγμάτων, 1 568. Βλ. Φ. Λε Μπρανσί, Α·
ξι6λογα κείμενα για το χρήμα, Αλκάν, 1 934.
12. Ο Ηγεμόνας, 1 5 14.
1 3. Η Μεγάλη Μοναρχία τ η ς Γαλλiας, 1 5 1 5.
1 4 . Βλ. Π. Ντεγιόν, Η Εμποροκρατία.
1 5. Προς Κομπiδιο, ή Σύντομη Εξέταση ορισμiνω• οιιvηΟισμi­
νων παραπόνων. γραμ. στα 1 549 και δημ. στα 1 5 8 1 . Τις ίδιες ιδέες εκ­
φράζει και ο Τζον Χέιλς, στο Δοκίμιο για την κοινή Ευημερία στο
θασίλειο της Αrrλίας, 1 549.
16. Για να μη 8γαίvει το χρήμα από ο Βασίλειο, 1 558.
17. Αναφ. Χ . Ντενίς, αναφ. προηy.
18. Στοα; τρόπους της «υποτελούς παραγωγής>�. η υποτέλεια της
ευρύτατης παραγωγικής μάζας, χωρικών και μαστόρων, επέτρεπε
στην ολιγαρχiα των όπλων και της θρησκεiας, να κάνει μια άνετη , α­
κόμη και πολυτελή ζωή : είναι οι τρόποι nαραyωyής της δουλοκτη­
σίας, του Φtοuδου, της Ασίας και της ΑΦρικής. Βλ. Σαμίρ Αμίν, Τά­
ξη και Έθvος. 1 979.
19. Φ . Μπροντέλ, Ο Υλικός Πολιτισμός. Οικοvομiα και καπιτα­
λισμός.
20. <<Παρόλο που οι πρώτες μορφές της καπιταλιστικής παραγω­
γής εμΦαvίστηκαv από πολύ νωρίς σε ορισμένες πόλεις της Μεσο­
γείοu, η εποχή του καπιταλισμού αρχίζει πραγματικά από το 1 6ο
αιώνω) (Κ. Μαρξ: Το ΚεΦάλαιο).
2 1 . Βλ. Γεvι-ή Ιστορι'α τωv πολιτισμών.
22. Ετήσιοι μέσοι όροι. Π. και Χ . Σονί, Η Σεθλη -αι ο Ατλαvrι-

3 85
κός αναΦ. από Π. Λεόν, Οι:οιομ(α των προ-8ιομηχανικώιι κοι·ω·
νιών.
23. Αλλά η καλλιτεχνική της παραγωγή παραμένει α•θη ρή <αrά
ης αρχές ωυ αιώνα με το Θερβάντες (Δον Κιχώτης. 1 605. Νέα Παρα­
δείγματα. 1 6 1 3). με τον Ελ Γφέ<ο (Ανάληψη της Παναγίας. 1 6 1 4)
και αργότερα με το Λόπε ντε Βέγκα, τον Καλντερόν. το Βελάσ<εΟ <αι
το Μουρίλο.
24. Γενική Jσrορια τωι πολιτισμών.
25. Το Άμστερνταμ εκμεταλλεύτηκε την κατασφοΦιi και την
παρα<μή της Αμβέρσας, που την κατέλαβαν οι Ισπανοί στα 1 585. Οι
αστοί του Άμστεrντιμ απέΦιJγαν την ανακατάληψη του Βελγίου, φο­
βούμενοι ων ανταγωνισμό της Αμβtρσας, μόλις Οα γινόταν ολλανδι­
κή. Βλ. Χ. Χήτον. αναφ. προηγ. και Β. Μπαρμπούρ. Ο Καπιταλισμός
στο Άμστ;ρvταμ ro I 7ο αιώνα.
26. Παγκόσμια lσrορι"α. τ. 1 1 1 .
2 7 . Συχνότερα Άγγλους ή ΓάλλοιJς.
28. Βλ. Χ . Χήων. αναφ. προηγ. Ο αναγνώστης μπορεί να φαντα­
στεί από τα λόγια του Χ ή τον. ποιες ήταν οι συνΟήκες ζωιiς αυτών των
πληυμάτων.
29. Κ_ Γκλάμαν, το ΟΗανδο-Ασιατι"ό Εμπόριο.
30. Αναφ. Π. Ντεγιόν, αναφ. προηγ.
3 1 . Ρ. Μαρξ, Η Αyyλι'α των Επαναστάσεων. Δεν άργησαν να εκ­
δηλωθούν οι διαμαρτυρί:ς .νiνπα σ' αυτί τα προνόμια: Σερ Τζον
Κόλπε:ερ στο Κοινοβούλιο: «Μια σωστή :ανούκλα tχ.ι <ατα<υ­
ριεύσει τη χώρα . . . Εννοώ τους μονοπωλητές ( . .. )>> Γενιπί lστσρiα των
πολιτισμών.
32. Βλ. υ:οσημ. Νο 1 5.
33. M:. Μουρ, Η "οι·ωιική προέλευση της δικτατορiας και της
δημοφαrίας
34. Α1Οφ. Ρ. Μαρξ, αναφ. προηγ.
35. Γενική Ιστορ{α του Σοσιαλισμού τ. Ι.
36. Π . Μαντού αναφ. προηγ.
37. Λεβιάθαν, 1 65 1 .
38. Δοκ(μιο για rην πολιτι"ή δια"υ8έρνηση, 1 690.
39. Δεύτερο δοκι'μ ισ για την πολιτική διακυ8έρνηση, 1 690
40. όπως προηγ
41. Γενική lστορiα των πολιτισμών, τ. 1 V .
42. Λόγοι περί ΕμπσριΌυ. 1 69 1 .

386
 43. Βλ. υποσημ. Νο 4 1
4 4 . Κ α ι είναι σαφέστατος: ΗΣχετικά μπορούμε "α uποστηρίξου­
μ.. σ: αντίθεση με την άποψη του Αριστοτέλη και του Ξ.νοΦώντα.
ότι δεν είναι δυνατόν να αποσπάσουμε την οικονομία από την πολιτι­
κή. χωρίς "α αφαιρέσουμ: από το Όλον ένα πολύ σημανηκό φήμα
του, και η .πιστήμη της απόκτησης αγαθών, όπως την ονομάζουν. .ί­
ναι κοινή tόσο στις ποληεί:ς όσο και στις οικογένειερι
45. Πολιορκία της Ροσέλ, 1 627- 1 628. �•Διάταγμα Χάρης)). του
Ντ' Αλtς, 1 629.
46. Αναμνήσεις του Καρδ. Ρισ.λιέ, 1 627.
47. Δηλαδή. από το 1 663 έως το 1 685. Αρχιτεκωνικά μνημ.ία αυ­
tής της περιόδου: οι ιtαψίδες του θριάμ6ουιι της πύλης Σεντ-Ντενίς
και της πύλης Σεντ-Μαρτέν ( 1 674). η κιονοστοιχία του Λούβρου
( 1 667- 1 674).
48. Γράμματα. αvαμvι;σεις "αι διδασ"αλ{ες του Κολμπέρ
49. Παγ"όσμια ΙσrοριΌ. τ. 1 1 1 .
5 0 . ι•Το εμπόριο .ίναι η π η γ ή τ ο υ χρήμαως κ α ι το _ρήμα t o
νεύρο τ ο υ πολiμοω1. έγραφε ο Κολμπέρ.
5 1 . Π . Ντcγιόν. αvαφ. προηγ.
52. Χ. Νt.νίς. αναφ. προηγ
53. Ο ολλανδικός καπιταλισμός, όντας ισχυρός και κατακτητι­
κός, υποστήριζε τις ελεύθερες συναλλαγές και την παγκοσμιότητα
tου ετ.κτατισμού. Ο αγγλικός κατιταλισμός, προκ.ιμένου ν' αναδει­
χΟ:ί έγινε :Ονικιστής και προστατευτιστής. Η συμμαχία της μοναρ­
χίας με την αστική τάξη έθεσε σε εφαρμογή μια εμποροκραnκή (μερ­
καντιλιστική) τολιτική. Μ.τά τις τρώτες :πιτuχίες. εκδηλώθηκαν οι
ιδέες των ελεύθερων συναλλαγών και του Φιλελεuθερισμού. Η ίδια ι­
στορία εταναλήφΟηκc στη Γαλλία με μισόν αιώνα καθυστέρηση.
54. Το γαλλικό εξωτερικό εμπόριο τολλαπλασιάστηκε κατά 3.2
φορές από το Οάνατο του Λουδοβίκου του 1 4ου μέχρι την περίοδο
1 65 1 - 1 755. Στη συνέχεια διπλασιάστηκε κατά την περίοδο 1 787-1 789.
Παράλληλα η εμτορική παραγωγή παρουσίασε αύξηση, κατά 10%.
20/� και τελικά 25% (τζ. Μαρσέφσκι, Οι"ΟΗΚή αvάπrυξη και πο­
λ ι rισrι-ί αλλαγιί. τ. ΙΧ). Το αγγλικό εμπόριο διπλασιάστηκε ανάμε­
σα σtα 1 700- 1 709 και 1 750- 1 759. κι έπειτα υπερδιπλασΙάστηκε (επί
2,6) ατό το 1 759 μέχρΙ το 1 804 (Φ. Ντι ν και Ου. Κολ. Η Βρεrαvι"ή
Οι'Ο'ομι"ή Α Ιίπrυξ η)
55. Σε σταθερές τιμές. το αγγλικό εισόδημα πέρασε ατό τα 5Ο ε-

387
κατομμύρια στερλίνες. στα 1 688. στα 1 34 εκ. στα 1 770 και στα 1 39
στα 1 798 ( Π . Μπερός. Βιομηχαιιr� Επα•άσrαση rαι Υάπrυξη).
Στη Γαλλία. το εμπορικό προ\'όν αυξάν.ται κατά 2 3 ανάμεσα στα
1 70 1 και 1 790.
56. Σαφής αύξηση των τιμών των αγροτικών προϊόντων στην Ειι­
ρώπη και λιγότερο εμφανής στα 1<αποικιακά)) και βιομηχανικά
προϊό•τα. Βλ. Σ. Ε . Λαμπροι'ι ς. Δο"ι'μιο της δια"ι'vησης Ηύ' τιμών "αι
τωι' :ισοδημάrωv στη Γαλλι'u του 18ου αιώνα
57. Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός αυξήθηκε από τα 1 20 εκ. των αρ­
χιν τοιι αιώνα. στα 1 90 περίπου εκ. στα τtλη του αιώνα (Παγκόσμια
Ισrορι'α. τ. 111).
58. Κατ: τον Αρνού. η <ιμάζα σε κυκλοφορία» αυξιjθηκε στη
Γαλλία, από τα 731 εκ. φράγκα του 1 7 1 5, στα 2 δισ. στα 1 788 (Π
Λεόν αναΦ. προηγ.).
59. Νόιψ:ς εισαγωγές ζάχαρης προς τη μητρόπολη (ετήσιοι
μέσοι όροι σε χιλι:δες τόνους)

Γαλλία Αγγλία Πορωγαλία

1 74 1 - 1 745 65 41 ]4
1 766- 1 770 78 74 20
Α.-Τζ. Φρανκ. Η παγ;όσμια συσσώρευση
60. Σύμφωνα με το Μ. Γκουλ:ρ, κ:που 3,5 εκ. Αφρικανοί μετα­
φέρθηκαν στη Βραζιλία αν:μεσα στα 1 500 και 1 8 5 1 . Σύμφωνα με τον
Πίτμαν 2.1 εκ. :ισάχΟηκαν στις 3ρ:τανικές aποικίες της Αμερικής
( 1 3 aποικίες & Λ•τίλλες) ανάμεσα στα 1 680 και 1 786.
6 1 . Χαρακτηριστική η ταινία του Ουσμάν. 1<CEDD0ιι
62. Σ. Αμiν. Υποανάπτι{η και Εξάρτηση της Μαlρης Αφι κής.
63. Στο δ.στημα 1 700- 1 790. στην Αγγλια, η παραγωγή των βιο­
μηχανιών εξαγωγής πολλαπλασιάστηκε :πί 3,8 ενώ η εθνική βιομη­
χανία μόνον επί 1 .4.
4. Η κατανάλωση του τσαγιού γενικεύτηκε αυτή την εποχή
στην Αγγλία. Σ' όλη τη διάρκεια του αιώνα, οι εισαγωγές τσαγιού
πολλαπλασιάστηκαν επί 70 ως προς τον όγκο. και μόνον επί Ι 6 ως
προς την αξία, εξαιτίας της πτώσης της τιμής
65. Τα ποσοστά φτάνουν το 1 0% και μερικές φορtς ξεπερνούν
το 200%.
66. Ποστλ:θουάιτ, Η ερμη'ε{α του θρεταvικού εμπορικού συμ­
Φέροvrος, 1 74 7.

388
 67. Οι σκλάβοι ήταν κάπου 500.000. δηλαδή το fo του πληΟιι­
σμού αυτιiς της π:ριοχης.
6 8 . Ο Λ.Α. Χάρπ:ρ υπολόγισε ότι, στα ι 776, το tνα τρίτο του <ιγ-
γλικού στόλου κuτuσκ:ιχιζόταν στις aποικίες.
69. Γενική ισrορι"α rων πολιrισμι)γ
70. Βομπάν. Η Βασιλική Δεκάr]. ι 707.
7 ι . Ο αβάς Κουαγιέ υπολόγισε. στα ι 786. το σύνολο της αρισω­
κρατίας σε SΟ.ακι οικογiνcι:ς, κάπου 4Ο.ακι άωμu. Το μεγαλύτερο
μέρος ζούσε άνετα από τα εισοδιiματα των κτημάτων τους. ενώ ένα μι­
κρό μiρος γνώρισε κnι τη φτώχεια (Χ. Σ.:. Η οιωvομική και :οι ι·ω­
•ική Γαλλiα rou Ι8ου uιώvα). Ανάλογα με την περιοχή, η αρισω­
κρατία είχε στα χέρια της το I l % έως το 40% της γης.
72. Χ. Σfε. Η προ.λευση rov σύγχρονο) καπιταλισμού
73. Χ. Σtε. αναΦ. προηγ. υποσ. Νο 7 ι .
74. Αναφ. προηγ. υποσ. Ν ο 69.
75. Αναφ. προηγ. υποσ. Νο 7 ι
76. Ενοριακό ΑρχειΌ τ]ς Λέν (Υόν).
77. Οι Συyyραφεiς μάρrιφες rov λαού.
78. Βλ. παρ. υποσ. Νο 69
79. Για παράδ:ιγμα: Βολταίρος, Ιστορiα του Καρόλου rou Ι2ου
( 1 73 1 } . Αγγλικές Επιστολές ( 1 734). Ο Αιώ�·ας rου Λουδοθiκοv rov
14ου ( 1 75 1 ) . Δοκiμιο περ{ Ήθώv ( 1 756). ΦιλοσοΦικό Λεξικό ( 1 764).
Ντιντερό. Φιλοσοφικές σκέψεις ( 1 746). Επιστολή για rους ru.oιJς
( 1 758), Ρουσό: Λόrος πcρi επιστημών ιωι rεχνώ\' ( 1 750). Το Κοι ιwvι­
κό ΣυμΒόλαιο ( 1 762).
80. Ορισμένοι είνω υλιστές και άΟεοι: Λα Μετρί. Ο Ά Qρωπος
μηχανή ( 1 747). Ελβέτιους. Περι' Πvεύμαrος ( 1 758), Βαρόνος ντ· Ολ­
μnάχ, Το Σύστημα rης Φύσης ( ι 770). Ντιντερό . . .
8 \ . Τιργκό (Λόγος nερι" παγκόσμιας Ισrορiας. 1 750) κ α ι Κοντορ­
σέ (ΔιατριΒή rou πivακα rης προόδου rov αvΟρώπινου πνεύματος).
82. Βλ. υποσημ. Ν ο 69
83. Μοντεσκιέ. Το πνεύμα rων νόμων. ι 748, Ελ.τιους. Περi
Πνεύματος. Ρουσό. Το Κοιvωνι:ό συμΒόλαιο, 1 762.
84. Μοvτεσκι.. όπως προηγ.
85. Μ . Λερουά. Ιστορiα rωγ κοιvωιικών ιδεών στη Γαλλ"α
86. Ζ. z. Ρουσό. Για ro κοι�·ωvικό συμ86λαιο :αι άλλα έργα. ο
Ρουσό διατύπωσε μια εκπληκτική σκ.ψη. που σtρίμωξε στον τοίχο
τους κυβερνήτες της εποχής του αλλά και κάθε άλλης εποχής: ((Αν

389
ήμουν ηγεμόνας ή νομοΙέτης, δε Οα έχανα τον και ρό ιου με το να λέω
τι πρέπει να γίνει. Θα το έκανα και Οα σώπαιναιι.
87. όπως προηγ
88. ·όπως προηγ.
89. όπως προηγ.
90. όπως προηγ.: << Όσο μεγαλώνει το κράτος. τόσο μικραίνει η
ελευθερία».
9 1 . Αναφ. Ζ. Ζ. Σεβαλιέ.
92. Μόρλι, Η Βασιλειάδα, I 753, Ο Κώδιιως ηις Φιτης, I 755
93. Δεν είναι γνωστό, εδώ και αιώνες, ότι C(O Θ.ός που δίν.ι ζωή
σων καθένα, κάνει και. τον πλούσιο να βοηθά το φτωχό να ζήσει;•ι. Η
ίδια ιδέα εξακολουθεί να διαδίδεται σήμ.ρα, .Φόσον ακούγεται συχνά
ο ισχυρισμός, ότι ο πλούσιος C(προσΦέρει εργασίαιι και <<δημιουργεί
θέσεις απασχόλησης . . . ι•
94. Α. Σαμπέρ, Ο Ρουσό οι ιωνομολό-yος. ΕπιΟ.dρηση της οικο-
νομικής ιωι ιωηwνικίς ιστορiας. Νο 3. 1 964.
95. Λίχτενμπέργκcρ, Ο Σοσιαλισμός στο /So αιώνα. 1 895.
96. Βλ. υποσ. 86
97. όπως προηγ
98. Χ. Ντενίς, αναφ. τροηy
99. Τα δικαιdματα και τα καθψωντα των πολιτώιι. 1 758.
1 00. Αμφι θολiες προς τους οικονομιιωύς φιλοσόφους, πά·ω στη
Φυσι.·ή τάξη ωι πι ν οι;σι"α τωιι πολιτικιν κοιι'ωvω)Ι'. 1 768.
1 0 1 . όπως προηγ.
1 02. Αρχές της ηθικής ΦιλοσοΦiας.
103. Περi Α που, I 772
1 04. ΗΟοφατία, ιί διακυθέpιιηση Βασισμένη στηιι ΗΟικί
105. Φιλοσοφικ� Ιστοpι"α των δύο Ι·διω', 1 770
1 06. Θεωρiα τωv πολιτικών νόμων. 1 767.
1 07. Επιστολί ΎΙα τη Οεωρι'α τωv πολιτικών vόμωι, 1 770
1 08 . Απάντηση στους ού-χρονους διδάσ.·αλους. 1 7 7 1
1 09. Για τ ο ψωμ( .·α ι τ ο στάρι, 1 774.
1 1 0. Χρονικά. τ. ΧΙΙΙ. 1 788
I I I. Μ . Φουκό. Ιστορία της τρέλας στην κλuσικ� εποχ�
1 1 2. ΛόΎος -yια τηι προέλευση της ανισότηcας ανάμεσα στους
ανθρώπους. 1 154.
Ι 1 3 . Χ . Σέε: Η οικοιιομικ� και κοινωνικ� Γαλλiα στο /So αιώνα.
1 1 4. Φ. Κενέ, ιιΣποράιι, ( 1 757).

390
 I 15. όπως πρ�ηγ.
1 1 6. όπως προηγ.
I 17. όπως πρ�ηγ.
1 1 8. Σκέψεις yια rι διαιωρψωση και τη διαιυμ ή rov· πλούτου.
1 766.
I 19. Σημαντικά ερωrίμιι π:ρi μτωριΌυ (I 755).
1 20. όπω; uποσ. Νο 1 1 R
121. όπως προηγ.
\ 22. όπως ΠρQηγ
123. όπως προηγ.
1 24. όπως προηγ.
125. Άρθρο στιιv Εγκυκλοπαίδεια. 1757.
«Εγκώμι ο τ ο υ Jcι•σέ• vrc Γκοιφ>>. 1 759
1 26.
Κατά κύριο λ)γο χjρη στο Μερσιέ ·τc λα Ριβιtρ: Η φυσική
127.
" •. 1 767. τον Ντυπόr ντε Ν ε·
τάςη και η οιισlα rω• πολιrι:ώv κοι ι•ωι•ιι.η
μούρ. Γlερi προελεύσ:ως και πρι6δοι! rης ι'aς :πισrήμης. και τον
Μπιγκό ντc Σcντ-Κροιό. Δο:fμιο πεpι' ελωΟερι'ας rov εμπορiου ιωι
rου επιτηδεύμαrος. 1 775
128. Ε. Λε6ασέρ. Ιστορία των εργατt\i)ν τάξεων κuι της Βωμη·
χανίας στη Γαλλία
1 29. Οικοιομι·ή και κοιι·ω•ική ισrορι·u της Γu.λiuς. τ. 1 1 1 .
1 30. Π . Μιντού, αναφ. προηγ. Επίσης βλ ΤΣ. Αστον. Η Βιομ η·
χαι•ική Επαι·άσrαση. J 760-1830 ...
1 3 1 . Ί. Μαντού. αναφ. προηγ.
1 32 . όπως προηγ
1 33. Άστον. βλ. υποσ. Νο 1 30.
1 34. Π . Λεόν. Προ·8ιομηχnιικΞς Οι:οi'Ομiες και ωv(ες,
1 650- 1 780.
1 35. Ε. Ουίλιαμς. Καπιταλ ι σμός και Σκλά6οι.
1 36.· (Ι ·Η ρcμο και χαμογελαστό χωριό. το πιο )μορφο στην
πεδιάδα
τα παιχνίδια σου τ.λειωσαν, η γοητεία σου χάθηκε.
στα δασάκια σου βαραίνει το χ.ρι του rυρύ: Ι'\'ου ( ... )
Ένας αΦέντης τα άρπαξε όλα ( . . . )
Και τρέμοντας τα παιδιά σου
φεύγουν και πάνc μακριά. πολύ μακριά ( .. )
Οι πλούσιοι μοιράlονται αιηή τη γη.
που δε γνώριζε φρόχτcς.

391
 ακόμα και τη χ.ρσα γη της κοινότητας ( . . . )
( Όλιβερ Γ(όλντσμιΟ, «Το έρημο χωρι6>1 αναφ. Π. Μαντού . .
1 37. Χ. Χήτον, α·αφ. προηγ
1 38. Π . Μαντού, αναφ. προηγ.
1 39. Τ.Σ. Άστον, αναφ. προηγ.
1 40. Π . Μαντού, αναφ. προηγ.
1 4 ι. όπως προηγ.
142. ΓΣ. Άστον, αναφ. προηγ.
143. Στα 1 7 1 7 οι Ντέρμπι παράγουν 50 έως 00 τόνους 6αμ6ά(ι
το χρόνο, Cώ στα 1 790, 10.000 έως 1 4.000 τόνους. Το ακατέργαστο
βαμβάκι εισαγωγής, αυξήθηκε από 5 εκ. λίβρες στα 1 7 8 1 , σ: 33 :κ.
λi6:ς, στα 1 789 και 60 :κ. στα 1 802.
1 44. Π . Μαντού, αναφ. προηγ.
145. Χ . Ντ:νίς, αναΦ. προηγ.
1 46. όπως προηγ.
1 47. όπως προηγ.
1 48. όπως προηγ
149. Α . ΣμιΟ, Ε..λεηά Έργα. 1 950, :κδ. Νταλόζ.
1 50. όπως προηγ.
1 5 1 . όπως προηγ.
1 52. όπως προηγ.
1 53. όπως προηγ.
ι 54. όπως προηγ
1 55. όπως προηγ ... Αναφερόμενος για το κεΦάλαιο τοu αγρότη,
επανέρχεται στις Φυσιοιφατικές ιδέες που επέκτεινε προηγουμ.νως:
«Κανtνα ισόποσο κεφάλαιο δεν ενεργοποιεί περισσότερο παραγωγι­
κή εργασία από εκείνο του αγρότη . Γιατί όχι μόνον οι υπηρtτες του
κτήματος, αλλά και τα ζώα και τα εργαλ:ία, υπολογίζονται σαν παρα­
γωγιωί εργάτες. Άλλωστε στην καλλιέργεια της γης, η Φύση εργά­
ζεται δίπλα στον άνθρωπο, και ενώ η εργασία της δεν κοστίζ:ι τίπο­
τα. ό,τι παράγει δεν έχει λιγότερη αξία, απ' ό.τι παράγουν και οι πιο
ακριβοπληρωμένοι εργάτεζΙΙ.
1 56. όπως προηγ.
1 57. όπως προηγ.
1 58. ΓΣ. Άστον. όπως προηγ.
1 59. Ρ. Ροζανβαλόν, Ο Ουrοπι"ός Καπι ταλισμός.
1 60. όπως προηγ.
1 6 1 . όπως προηγ.

392
 1 62. Π. Μαντού, αναΦ. προιιγ.
163. Έρειι'α σχετικά με τηv -οι•ωvική δικαιοσιίvη και τηv επι"-
δρασή της στηv ηθική και τηv ευτυχι"α ( I 793).
1 64 . όπως προηγ.
165. όπως προηγ.
1 66. όπως προηγ.
ι 67.Δοκίμιο περi του vόμου του πληθυσμού r τις επιδράσεις
του στη μελλοvτrκή τελειοποι'ηση της κοιvωνίας, μ: παρατηρήσεις
πάw στις σκέψεις τωv :. Γκόvτουιv. κ. Κοvτορσέ ·αι άλλωΙ' σtιyγpα­
Φέωv. 1 798.
1 68 . όπως προηγ.
1 69. όπως προηγ
1 70. όπως προηγ.
1 7 1 . όπως προηγ.
1 72. Γεvική ιστορι'α τωv πολιτισμώv. τ. V.
ι 73 . Πλιίρες μάθημα της πραιπικιίς πολιτικι;ς οικοvομίας. /828-
1829.
ι 74. Αρχές της πολιτικής οικοωμι"ας και της φορολοyίας. 1 8 1 7 .
I 7 5 . Β λ . ιιποσημ. Νο ι 73.
Ι 76. Βλ. uποσημ. Νο ι 73.
ι77. Πρόλογος στις Οικοvομικές Αρμοviες. 1 845.
1 78. Ζακ Μπονόμ. Νο Ι. Ιούvης 1 848.
1 79. Βλ. uποσημ. Ν ο I 77.
1 80. Το ΜαvιΦέσrο τωv Ίσων ( 1 796), δε δημοσι.εύτηκε τότε εξαι­
τίας δύο φράσεων που δε δέχθηκαv vα προσuπογράψοι>ν όλοι οι Ί­
σοι: ��Ας εξαΦανιστούν όλες οι τέχνες, αν χρ:ιαστεί. κι ας μας απο­
μείνει η πραγματική ισότητα)). και, κ . . ας χαθούν επιτέλοα; οι εξοργι­
στικές διακρίσεις (. .. ) ανάμεσα στους κυβερνήτ:ς και ωυς κυβερνόμε­
νοα;>ι. Αναφ. Τζ. Μ. Μπράβο. Οι σοσιαλιστές πριv το Μαρ,
1 8 1 . Επισrολιj ενός κατοίκου της Γενεύης προς τους σιιyχρόvους
του, 1 803.
1 82. Το επιτήδευμα. HH 7-J 8 1 8. Το σJστημα του επιτηδεύματος.
1 82 1 . Ο Ενρί vτε Σεvτ-Σιμόv προς τους κυρiους ερyάτες. ι 8 2 1 , Ο vέος
χριστιαvισμός. ι 825.
1 83. Πραyματεiα περι" αγροτικής ιωι οικιακής ένωσης, 1 822. Ο
Νέος Κόσμος, 1 829. Παyiδες και Τσαρλαrαvισμός rωv δύο αιρέσεω•
rοιι Σεt-Σιμόv και του Όοιιεν, 1 8 3 1 κ.α.
\ 84. Μια νέα όψη της κοιvω•iας. 1 8 1 2- 1 8 1 3. Παρατηρήσεις πάιω

393
στις επιδράσεις του Βιοτεχνικού σιιστήμαιος, 1 8 1 5, Α ναφορά προς τη
χώρα του Λά•αρκ. 1 8 1 5- 1 8 2 1 . Το 6ι8λ'ο του •έου ηθικού κ6σμου,
1 840, Διαλέξεις για το λογικό σύστημα της ιωιvωνίας. 1 8 4 1 , Περι' της
απασχόλησης τωι παιδιώι στις 8ιοτεχνι'ες. 1 848, Η ζωή του Ρόμπερτ
Όουεν. γρσμμέιη από τον ι'διο, 1 857- 1 858
1 85. Βλ. Η Ισrορiα του Σοσιαλισμού, έκδ. Μαλλιάρης-Παιδεiα.
1 86. Βλ. Λε Βαν - Λεμέλ, ιιΜέθοδοι προβολής της πολιτικής οι-
.·οι·ομίας στη Γαλ.{α του Ι9ου αιώνα.
1 87. Κατήχηση της πολιτικής οιωνομι'ας. 1 8 1 7 .
1 88 . όπως προη,.
1 89. όπως προη,
1 90. Π . Λαντς. Αζ ι'α και Πλούτη.
191. Ντ. Ρικάρντο, Αρχές της πολιτικής οι κονομι'ας και της Φο-
pολογiας, 1 8 1 7.
1 92. όπως προηγ.
1 93. Χ . Ντενiς. αναφ. προη,
1 94. Ζ. Σε. Κατήχηση.
195. Βλ. uποσημ. Νο 1 90.
1 96. όπως προη,.
1 97 . Ζ. ΜαρζέΦσκι, Φιιλλάδια της ISEA, Νο 1 63, ΙοΊλ. 1 965
1 9 8 . Ζ. Μάρκοβιτς. όπως προηγ.
1 99. Κέμπριτς. Οικονομιηί Ιστορiq της Ευρώπης. τ. Vll.
200. Α. Κl\γοuντ και Α. Λόνγ:ιντ, Η αιιάπτυςη της διεθνούς οι­
κοι·ομι'ας 1820-1960.
20 Ι. Φοuριέ, Ο Νέος Κόσμος. 1 829
202. Φ. Ένγκελς. Η κατάσταση της εργαζόμε•ης τάξης στην Αγ­
γλια. 1 845.
203. όπως προηγ.
204. Μ . Λεβί-Λεμποuαγιέ. Οι Ευρωπαϊκές τράπεζες και η διεθνής
εκ8ιομηχανοποiηση, κατά το πρώτο μισό του /9ου αιώνα
205. Ζ. Μάρσαλ και Ζ. Λεκαγιόν, Η κατανομή του εθνικού εισο­
δήματος. 1 958.
206. Φ. Ένγκελς, αναφ. προηγ.
207. Στο Παρελθόν και Παp6•, ο Καρλάιλ μιλάει για Ι ,4 εκατομ­
μύρια ιΟαγενεiς και 2 εκατομμύρια έγκλειστους στα ((σπίτια εργα­
σίας)),
208. Α. Γιουρ, Η ΦιλοσοΦiα των Βιοτεχ•ώ•, 1 845.
209. Π . Ριού. Η Βιομηχανική Επανάσταση. 1 780-1880.

394
 2 1 0. Γεvι;ή /στορ/α της Ερyασι'ας, τ. 1 1 1
2 1 1 . όπως προηγ.
2 1 2 . Βλ. υποσημ. Νο 209
2 1 3 . Α. Γκεπέν, Η Νάι'ΗJ καrά ω / 9ο αιώι'1. Ο Γκεπέν δεν είναι
ο μόνος φιλάνθρωπος και σοσιαλιστής γιατρός της εποχής του που α­
ναφέρεται σ· αυτά tα Uέματα. Ηλ. για παράδειγμα το έργο του Βιλερ-
μ:.
2 1 4. Βλ. Μπ. Μουρ. Η ι.:οινωνι-ή προέλευση rης δικτατορ(ας
και της δημοκρατiας
2 1 5. Χρησιμοποιούμε τον όρο ((γραφειαστικήιι τάξη για τα κοι­
νωνικά στρόματα που ασχολούνται στα γραφεία: διοικητη:ά στελέχη
και υπάλληλοι, δημόσιοι υπάλληλοι της κρΗτικής μηχανής. Από τη
στιγμή που τα στρώματα αυτά εξειδι.:εύονται σε κάποια τεχνική , ωυς
αναΦέpουμ: σαν ((τεχνο-γραΦ:ιαστικήι• τiξη. και όταν η αναπαραγω­
γή τους συ•δέεται με τη λειτουργία του Κράτους. τους επισημαίνουμε
σαν �(κρατική γραφειαστική» τάξη
2 1 6 . Ντιβ.ρζιέ ντε Οράν. Παγκόσμια !στορ/α, τ. 1 1 1 .
2 1 7. Λ ο μ . Η Μεγαλοαστι-ή τάξη στην :ςοιισι'α και :οιwνικές
τάςεις
2 1 9 . Μ . Ντεμπουζί, Ο άγριος καπιταλισμός τω• ΗΠΑ. 1860-
1900.
220. Φ . Μπαστιάν. Ο Κομπvτέν και η Έ·ωση, 1 846.
22 1 . Ριού. αναφ. προηγ.
222. Καταρχήν προς τη Μεγάλη Βρετανία, και στη συνέχεια
προς τη Γερμανία. Βέλγιο. Ελβετία, Ιταλία. Ισπανία
223. Ρ.Ε. Καμερόν. Η Γαλλι'α και η οικο·ομική a•άπωξη της
Ευρώπης.
224. Φ . Μάουρο. αναφ. προηγ.
225. Γενική ιστορiα των πολιτισμών.
226. Ριού. αναφ. προηγ.
227. Ζ. Σατελέν και Ζ. Μπακό, Α·άπτι.ιςη του καπιταλισμού ιαι
συμμαχία ' τάξεων στη Γαλλiα. 1 978
228. Αναφ. στο προηγ. Ο Ναπολέων ο 3ος έκανε σημαντικές πα­
ραχωρήσεις προς την εργατική τάξη. αλλά παράλληλα. στα 1 853. ά­
φησε τον Οσμάν να ανοίξει μεγάλες λεωφόρους στο Παρίσι για να α­
ναπτύσσονται εύκολα τα στρατεύματα
229. βλ. υποσημ. 225.
230. Γενική lστορ{α του Σοσrαλrσμού, τ. I. επίσης Λομ. αναΦ

395
 προηγ.
23 1 . Για παράδειγμα: Κονσιντεράν, Κοινωνι""ή Δ ι δασ""αλiα.
1 8 34- 1 844, Ροντμπερτούς. Απαιτήσεις των εργαζόμε-ων τάξεωιι, 1 837,
Καμπέ. Ταξiδι στην J""αρiα. 1 838. Λ. Μπλανκ, Για την οργάwση της
Εργασiας, 1 839. Το εργαστήρι, εργατική εφημερίδα. 1 840. Π ρουντόν,
Τι ει'ναι 1 ιδιοκrησiα; 1 840, Ένγκελς, Η ωτάσταση της εργαζόμενης
τάξης στην Ayyλiα, 1 845, Προυντόν. Η ΦιλοσοφιΌ της αθλιότητας.
Μαρξ. Η Αθλιότητα της ΦιλοσοΦiας. 1 846. Μαρξ και Ένγκελς, Το
ιωμουνισrικό μανιφέστο, 1 848, Μπακού•ιν, Αιuρχικά κεiμενα. 1 850-
1 876. Προuντόν, Γενι"ή ιδέα της επανάστασης. 1 8 5 1 . Μαρξ. Κριτιπί
της πολιrι·ιjς οι:ονομι'ις, 1 859, Προυντόν, Για την ικανότητα της
φγαrικής τάξης, 1 865, Μαρξ, Το Κεφάλαιο, 1 867.
232. Η οικονομολογική σκέψη διαφοροποιείται: Σισμοντi1 Νέες
αρχές της πολιτικής οικονομι'ας. 1 8 1 9 . Βι.νtβ-Μπαρζμόν. Η χριστια­
νική πολιrι·ή οιιωνομ{α, 1 834, Λιστ. Το εθνικό σύστημα της πολιrι­
κής οικονομiας, 1 8 4 1 . Τζ. Σ. Μιλ, Αρχές της πολιrι·ής οικονομiuς.
1 848. Μπασrιά. Οι οικονομικές αρμονiες. 1 849. Κάρεϊ. Οι αρμονι·ές
του συμφέροντος, 1 8 50, Νις, Η πολιrικιί οι κονομiα από ισrοpι-ή ά­
· ποψη. 1 8 5 1 . Ζιγκλάρ. Οι οικονομικές κpiσεις και η περιοδική τους ε­
πιστροφ;. 1 8 6 1 . Λε Πλάιγ, Η κοινωνι-ή Μεταρρύθμιση. 1 864. και Η
Οργάγωση της Εργασiας, I 870 . . .
2 3 3 . Στα 1 830. ο αριθμός των ψηφοφόρων σ τ η Γαλλία αuξάν:ται
από 90.000 σε 166.000 και στα 1 846, 247.000
234. Επιστολή προς Βαιντ::μ άγιcρ, 5-3- Ι 852
235. Μανιφέστο του κομοvνιστι ""ού κόμματος. 1 848.
236. Η γερμαιιικi ιδωλογiu, 1 846
237. Πρόλογος του 1 850. στις ((Κριτικές σημειώσεις για ro άρ-
θρο, Ο Βασιλιάς της Πρωσiας και η κοινωιιικrί μεταρρύΟμισψι.
238. βλ. υποσημ. 235
239. όπως πpοηγ
240. όπως npοηγ.
241 . Συμ6ολιj στην κριrι""j της ΦιλοσοΦι"ας του δικαiοv.
Χέγκελ, 1 844.
242. όπως πpοηγ.
243. Η Ά για Οι""ογέιιεια, 1 845
244. βλ. uποσημ. 235.
245. 6λ. υποσημ. 237
246. Προστατευτισμός και ελεύθερη συιuλλαγή. 1 847.

396
 247. Βλ. υποσημ. 24 1 .
248. Θεωρiα της υπερα,iας. χειρόγρ 1 !6 1 - 1 863
249. Υλικά για την Οικοvομ{α. χειρ. 1 8 6 1 - 1 865.
250. όπως προηγ.
25 1 . Η πάλη των τά,εωv στη Γαλλfα ( 1 848- 1 858), Η 1 8 Μπριμέρ
και ο ΛουδοΒfκος Βοναπάρτης, Εισήγηση προς την Ι η Διεθνή, σχετι­
κά με το γαλλο-γερμανικό πόλεμο και rov εμφύλιο πόλεμο στη Γαλ­
λι"α . . .
252. Τ ο ΚεΦάλαιο, 1 867
253. όπως προηγ.
254. όπως προηγ.
255. Βλ. την ενδιαφέρουσα Οέση του Χ . Νάντ.λ, έννηση της
μαρξιστικής αντληψης των μισθών, Παρίσι-8. Βενσέν, 1 979.
256. Το Κεφάλαιο, τ. I .
257. όπως προηγ. . τ. 111.
258. όπως προηγ., τ. Ι
259. ό Πως προηγ.
260. όπως προηγ.
26 1 . όπως προηγ.
262. όπως προηγ. τ. 111 (γραμμ. 1 864- 1 875).
263. Ουτοπι-ός και επιστημονικός σοσιαλισμός, 1 880.
24. Κατά κύριο λόγο, Σ. Ζιγκλάρ, Οι οικονομικές κρiσεις και η
περιοδική τους επιστροφή, 1 8 6 1 .
265. Κατά κύριο λόγο, Σ. ΤζεΒόvς, Θεωρiα τ η ς πολιτικής οικο-
νομ'ας.
266. Βλ. ιιχοσημ. 264.
267. Καϊντελμπέργκερ, Μαν{ες, Πανικο{ και ΣυντριΒές, 1978.
268. Ζ. Μπου6ιέ, Το Κραχ της Γενικής "Εvωσης.
269. Τουγκάν-Μπαρανόφσ:ι, Οι Βιομηχανικές κρiσεις στην Αy­
γλι'α, 1 9 1 2.
270. Ζ. Λεσκίρ, Γενικές και περιοδικές κρiσεις της υποπαραγω­
γής, 1 923.
27 1 . Α. Π ιγκού, Βιομηχανικές Διακυμάνσεις, 1 929
272. Ζ. Λομ, Η αγοραστική δύναμη του Γάλλου εργάτη. στο
διάστημα ενός αιώνα.
273. Σεπρεμάπ, Προσέγγιση του πληθωρισμού: ro γαλλικό πα­
ράδειγμα.
274. Ρ. Μαρξ, Παρακμή της Βρετανικής οικονομι"ας.

397
 275. Φ. τέιλορ, Καrάθcση στην επιrροπιί έρευι'Uς rης Βουλής
rων Α \'tιποσώπων. 1 9 1 2.
276. Αρχές της cπισrημΟ νιίς διαχει'ρισης. 19 I I .
277. Λεσοiρ-Ζ:ρ:ρ, Οι:ονομική /στορι'α. /9ος. 106ς αιώνας. τ.

278. Εγκύκλιοι ιωι κοινωνικά μ φ 'ύμαrα. Νταλόζ. 1 948.

279. όπως rφοηγ
280. όπως προηγ.
28 1 . Γcι,ική /σrορι'α του Σοσιαλισμού. τ. 11.
282. Ζ. Μπρον. Ισrορ(α του γαλλικοι) :ργαrικού κιγήματος. τ. 11.
283. Γκοuλνr: <<Μπορώ να προσλάβω τη μισή φγατική τάξη για
να rη βάλω \0 μου σκοτώσει την άμη μισήΙ>.
284. Μπ. Έντ:λμαν, Η νομοΟ:σiα rης :pγατικής rάςης
285. όπως προηγ.
286. Λεροl>ά-Μπολιέ. Δοκι'μιο τολιrικής οικονομίας.
287. Λερουά-Μπολιέ, Το εργατικό ςήτημα ro J 9o αιώια
288. Φ. Τω,οr. βλ. uποσ. 276
289. Βλ. uποσημ. 287.
290. βλ. υποσ1.μ. 276.
291 Ν . Μποuχciριν, Παγκόσμια Οικονομiα ιωι /μπ:ριαλισμ6ς.
1 9 1 5- 1 7.
292. Κέμπριrζ. Οικονομική lσropι'a της Ευpiπης. τ. Vll
293. Ναζαρέφσκι. βλ. uποσημ. 29 1 .
294. Γκολντστάιν. βλ. υποσημ. 291
295. Λένιν, Ο Ιμπεριαλισμός. ανώτερο στάδιο rου καπιταλισμού,
1 9 1 6- 1 7.
296. Φ. Μάουρο, Ισrορiα rης πα;όσμιας οι·ονομίας.
297. Στη Γαλλία. οι εμπορικές τράπεζες πή ραν μέρος στη βιομη­
χανική ανάπτυξη και ο Σνεντέρ έβαλε cξαρχής χέρι στην Μ πανκ Ντ'
Ινιόν. Αλλά οι μεγάλες τράπεζες καταθέσεων προτίμησαν τη συμβου·
λή ωυ Ενρί Ζερμέν, διευθυντή της Κρεντί Λιονέ: <<Οι 6ιομιαανικές
επιχειρήσεις, ακόμα κι όταν διευθύνονται με πολλή σύνεση. αντιπρο­
σωπεύουν μεγάλους κινδύνους για ης εξασφαλίσεις που είναι απα�
ραίτητες σε μια τράπεζα καταθέσεωνΙ>.
298. Το πισrωrικό κεφάλαιο, 1 9 1 0 .
299. όπως προηγ
300. όπως προηγ.
301 βλ. υποσημ. Ν ο 29 1 .

398
 302. ΜαρσέΦσκι, Φvλλάδια rης ISEA Νο 1 63 .
303. Φ. Ντιν και Ου. Κολ., αναφ. προηγ
304. Μάρκο6ιrς. όπως υποσ. 302.
305. Χ . Φάις. Ευρώπη, ο παγκόσμιος τ.πεζ(rης. 1870-1914.
306. Κένγουντ-ΛάΦιντ. αναΦ. προηγ.
307. όπως προηγ
308. βλ. υποσημ. 29 1 .
309. Βλ. υποσημ. 295.
310. Λερουά-Μπολιέ. Η αποικιοκραrι'α στους σύγχρονους λαούς,
1 89 1 .
31 I. Υπογράμμιση του συγγραφέα ( Μ . Μπο). Αλλά ο Λερουά­
Μπολιέ επιμένει: ι( Η αποcιοκρατία είναι ένα από τα μέσα που προλα­
Βαίνουν, με το άνοιγμα νέων απασχολήσεων στα :εΦάλαια. τον εξευ­
τελισμό tαιν επιtο:ίαιν, κι αυtό είναι ένα από tα πολλά πλεονεκτήμα­
τα, που κανείς συγγραφέας δεν επεσήμανε μέχρι σήμεpα1>, όπως
προηγ
3 1 2 . όπως προηγ.
3 1 3 . Βλ. Σ. Ζιλιέν. Η Αμερικάνικη Αυτοκρατορ[α.
3 1 4 . Χόμπσον, Ιμπεριαλισμός, 1 902.
3 1 5. Χίλφερντινγκ, Το πιστωτικό κεφάλαιο. 1 9 1 0.
3 1 6. Ο. Μπάουερ, Νόϊε Τσάι τ. Νο 24.
3 ι 7. βλ. 1\ΠΟσημ. Ν ο 291 .
3 1 8. Ντε Γκωλ, Η κόψη του σπαθιού, 1 932.
319. Αναφ. Ντολεάνς. αναφ. προηγ
320. όπως προηγ
321. Τζ. Μπρον, αναΦ. προηγ.
322. Οικονομική και Κοιvωνικj Ιστορι'α της Γαλλι'ας. τ. I V .
323. Ε . Ντολεάνς, αναφ. προηγ. τ. 111.
3 2 4 . Μ π. Κοριά, αναφ. προηγ.
325. Εξαιτίας της επιστράτευσης στους τόπους εργασίας. η ανα­
λογία είναι μικρότερη για τους εργάτες της βιομηχανίας (8.8%) και
των μεταφορών ( 8 , 1 % ) και μεγαλύτερη για τους αγρότες ( 1 0%) και για
τους ελεύθερους επαγγελματίες. ( 1 0.7%). βλ. υποσ. Νο 322.
326. Διάσκεψη Παρισιού και ΛονδίνοιJ, 1 92 1 , ΓένοΒας 1 922. Κα­
τάληψη της Ρουρ, από Γαλλία και Βέλγιο. και αγγλο-αμερικάνικη
συμΦωνία για το διασυμμαχικό χρέος ( 1 923). Επιτροπή Ντόους 1923,
σχέδιο Ντόους. 1 924, συμφωνίες Μελόν-Μπεροζέ και Τσόρτσιλ-Κα­
γιό. 1 926. επιτροπή Γιουνγκ, 1928. σχέδιο Γιουνγκ. 1 929 . . μέχρι το

399
μορατόριο του Χοι)βερ, ι 93 ι , κω τη διάσκεψη της Λωζά•ης
327. Βλ. Τζ. Άκερμαν, Οιωvομικ�ς Δομές και Κύκλοι. τ. 11
328. Καϊ•:λμπέργ:ερ, Η παrκόσμια ύφεση. ι 929-39.
329. Από παραδόσεις του Ζ. Μαρσ:ιγ. στο πανεπιστήμιο Παρί-
σι-8.
330. Τζ. Γκαλμπράιτ, Η Οικοvομικιί Κρ!ση rοιι 1929
33 ι . Λ . Ρόμπινς. Η Μεrάλη Ύφεση, 1929-1934.
332. Αναφ. από Σ. Ζιλιέν, αναφ. προηγ.
333. Στα ι 9 ι 4, οι μεγάλες αμ.ρικάνικ:ς τράπεζ:ς διuθέτuν 26 υ­
ποκαταστήματα στο εξωτcρικό. Στα 1 9 ι 8 είχαν 61: 31 στη Λατ. Αμε­
ρι:ή και 26 στην Ευρώη.
334. z. Νιοζί. Η κα·αδέζικη αστική τάξη, ι 980
335. Χ. Ου. Φόκνερ, αναφ. προηγ. Όπου αντιστοιχεί μια εκπλη­
κηκή σύμπτυξη της ατομικής ιδιοκτησίας: το πλουσιότερο 1% του
πληθυσμού κατέχει στα ι 922 το 6ι% των μετοχών, στα 1 939 το 69%
και στα ι 953 το 76%.
336. Φόκνερ. αναφ. προηγ.
337. Τζ. Άκ:ρμαν, αναΦ. προηγ.
338. Βλ. Φ. Κουρτέλ. Ορθολοrική Ορrάvωση rης Ερrασiας, θέ-
ση στο πανεπιστήμιο Παρίσι-8
339. Χ. Φορντ, Η ζωή μου, το iρro μου, 1 926.
340. Χ . Μπέϊνον. Δου.εύοvrας rια ro Φορvτ. 1 973.
34 1 . Κ. Σουάρντ, Ο Ορύλος r ο υ Χivρυ Φορvτ. 1 948.
342. Α. Νέβινς, Φορvτ: Οι Χρόνοι. ο Άνθρωπος, η Εταψ:iα,
1 954
343. βλ. υnοσημ. Νο 339
344. Υπήρχε ένα ειδικό σώμα (<επιΟεωρητώνιι που έλεγχαν με
ποιο τρόπο ξόδευαν οι εργάτcς τα χρήματα στα σπίτια τους (Mn. Κο­
ριά, αναφ. προηγ.).
345. Μnέινον, βλ. υποσ. 340.
346. βλ. υnοσημ. Νο 339.
347. Αναφ. Τζ. Λορ:ντζι και Τζ. Γcαλμπράιτ, αναφ. προηγ.
348. Σ . Ζιλιέν, αναφ. προηγ.
349. Τζ. Γκαλμπράιτ, Η εποχή της ΑΒεΒαιότητας, 1 977.
350. Για την κρίση. βλ. Λ . Ρόμπινς, αναφ. nροηγ. και Χ . Φό­
κνερ, αναφ. προηy.
3 5 1 . Λ. Ρ. Φρανκ, Το Πεipαμα ΡούζΒελτ και το αμερικάνικο .-ο ι­
νωvικό περι6άλλοv, 1 937.

400
 352. Γειιιj lσropia τωι· πολιrrσμώ'. t . VII
353. Χ . Ου. Φό:νερ. αναφ. ιφοηγ.
354. Ο αριΟμός των συνδικαλισμένων περνά από τα 3 εκ στα
1933. στα 4.7 ε.-. στα 1 9�6. στα 8.2 εκ. στα 1939 και στα 1 3.5 εκ. στα
1 943.
355. Τζ. Μ . Κέινς. Οι οιιωνομι ..ές συνέπειες του κ. Τσδpτσι..
1 925.
356. όπως προηγ.
357. Ου. Σόμπερτ, αναφ. προηγ.
358. Μ . Νωμπ. Μελέτες για την ινίπτυξη rου ιωπιταλισμού,
κ.ακ.
359. Α. Σ. Πιγκού, Η Θεωρ{α της Α vεργι'ας. \935.
360. Λ. Ρόμπινς. Η Μεγάλη Ύφεση. 1 93 5 .
36 1 . Τζ. Μ . Κέινς, Η Γενι"ή Θεωρ{α τ η ς Απασχόλησης. τ ο υ Ε ·
πιτόκιου κ α ι r o v Χριίματος. 1 936.
362. Κατανομή των ξ:νων επενδύσεων της Μεγάλης Βρετανίας
(σ: εκατομμύρια δολάρια):
1914 1938
Ευρώπη 1 .050 1 . 750
ΗΠΑ 4.250 2 . 7 50
2.800 2 . 700
3 .700 4.900
2 . 200 3 . 3 50
Ασία 3.550 5.250
Αφρική 2.450 2 . 1 50
Παγκόσμιο Σύνολο 20.000 22.850

Πηγή: Π . Ματίας. Το πρώrο Βιομηχαvι..ό έθνος.

363. Σ. Αμίν. Η συσσώρευση σε παγ"όσμια κλiμακα.
364. Σ. Κοκερί-Βιvτρό6ιτς. Γ·ώση του Τρι'rου Κόσμου, και Η
Γαλλ{α cαι ο Τρι'τος Κόσμος, (σ.νεργασία του Μ. Μπο).
365. όπως προηγ.
366. βλ. Π . Μπερνάρ, Το Τέλος ενός Κόσμου ( 1 9 1 4- 1 929).
367. Τ Μάρκοβιτς, α·αφ. προηγ.
368. όπως προηγ.
369. Λ. Λεγκράν, Α vΟρακωρύχος του Βορρά.
370. Π. Φρίντενσον, Ο ..α πιταλιστι ..ός διαχωρισμός της εργα­
σ'ας.

40 1
 37 1 . Α. Σο6i. αναΦ. προηγ.
372. όπως προηγ
373. Ζ. Λομ. Η αγοραστι.:ή διί•αμη rov Γάλλου εργάτη. αναΦ
προηγ·
374. Ν . Πουλαντζάς, Φασισμός και Δ ι παrοριΌ
375. Β. Ράιχ, Ψυχο.ογiα της μάζας rov φασισμού. 1 93 3 .
376. όπως προηγ.
377. Ντ. Γκερέν, Φασισμός cαι μεγάλο cεφάλαιο, 1 936.
378. Δηλαδή tα στρώματα των δημόσιων και ιδιωτικών υπαλλή-
λων, οι μισθωτοί των γραφείων κτλ
379. Γ;ιιcή /στορiα τω• πολιτισμών, τ. Vll.
380. βλ. υποσημ. Νο 377.
38 1 . Ζ. Ζ. Σεβαλι., Τα Μ:γάλα πολιτικά έργα.
382. όπως προηγ.
383. Ν . Ποιλαντζiς. αναΦ. προηγ.
384. Όροι συναλλαγής της βιομηχανικής Ευρώπης (για το σύνο­
λο τω' εννέα χωρών: Μ. Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία. Ιταλία. Βέλγιο.
Λουξψβούργο. Ολλανδία. Σουηδία, Ελβετία): σχiση των τιμών .ξα­
γωγής προς τις τιμές εισαγωγής, με βάση το 1 00 του 1 9 1 3: 96 στα
1 920. 1 09 στα 1 929, 138 στα 1933, 1 24 στα 1 937
385. Στη Γαλλία. το ποσοστό των δημόσιων :ξόδων από την α­
καθάριστη εσωtερι:ή παραγωγή παρουσιάζει την εξής διακύμανση:
1 1 % στα 1 872, 33% στα 1 920, 27% στα 1 932, 4 1 ", σtα ι 947 και 49%
στα 1953.
386. Στις ΗΠΑ το ποσοστό των υπαλλήλων από τον :νεργό πλη­
θιισμό παροιισιάζει tην :ξής αι\ξηση: 1 0% στα 1 9 1 0, 1 4% στα 1 920.
ι 7% στα ι 940.
387. Βλ. Η Ιστορία του Σοσιαλισμού, Μαλλιiρης- Παιδεία. 1 985.
388. Σ. τέρκελ, ΔουλειίΜτας. ι 972
389. όπως προηγ.
390. όπως προηγ.
39 1 . όπως προηγ.
392. Σεπρεμάπ, αναφ. προηγ.
393. βλ. κατά κύριο λόγο Κόλιν Κλαρκ. Οι όροι rrις οrωvομι­
:ής προόδου, 1 940.
394. Δρόμος που ανοίχθηκε από το Ρ. Φ. Χάροντ, με μια πλούσια
αρθρογραφία
395. Αρθρογραφία Σόλοου στην Τριμηιιαiα εφημερίδα της Οι-

402
κοvομιΌς, 1957 και Τζ. Μιντ. Μια ιτοκλασική θεωρι'α rης οικοιιομι·
κής αviπrυςης, 1 96 1 .
396. Ου. Ρόστο6. Η διαδι κασι'α της οικοvομικιίς αιάπrυ{ης, 1 9 53

397. Πηγές (στους αντίστοιχους δ::ί κτες)·

α) Λουαζό. Μuζιέ, Βιντέρ. αναΦ. Ρ_ Μπουαγιέ και Τζ. Μι­
στράλ. Σvσσώρωσιι. Π.ηΟωρισμός. Κpι'σεις (ακαθάριστο
πλεόνασμα εκμ:τiλλευση;/απόΟcμα ακαΟiριστου κεφαλαί­
ου την αρχή της περιόδου)
6) Α. Τζ. Φριινκ αvαφ. προηγ. (ποσοστά ακuΟ. κέρδους)
γ) Διεθιής προοπτική Οιιωvομι'α, Νο I (ποσοστό ακαθ. πε­
ριθ. του 6ιοτεχνικοιJ τομ.α)
δ) όπως προηγ. Ν ο 2 (απόδοση πριν τη φορολόγηση ωυ κε·
Φαλαίου: σύνολο μη πιστωτικών εταιρειών).
ε) Σ.πι:μάπ. uvuφ. προηγ. (ακαΟ. οιιωv. απόδοση).
398 Εκλεκτή μερίδα των εργαζομέ·ων στι; Η ΙΑ. καλοπληρω·
μ;νη και καλοντvμ.νη. που δε λ::ρώνεται (γι' αυτό και το παρατσού­
κλι: άσπρα κολάρα) σ:: αντίθεση με τα <ψπλε κολάρο>ι, τους ... μου·
τζούρηδες. που κάνουν πιο Βρόμικες δουΜ:ι.ς και πληρώ•οι•ται λιγό­
τερο (Σ.τ.Μ).
3 9 9 . Σ. τέρκελ. αναφ. προηγ
4 0 0 . Μπ. Ροζιέ, Ανάπτυξη r ω v καπιταλιστικών κρίσcω·, Ζ-Μ .
Σεβαλιέ, Η φτώχεια rωv ΗΠΑ. Κρεντόκ, Οι αvισόrηrες σrι Γαλλ(α
40 1 . Σ. Α. Μισαλέ, Ο παγκόσμιος καπιταλισμός.
402. Ζ·Μ. Σεβαλιέ, αναΦ. προηγ.
403. (<Η ιδιαιrερόrηrα rου γερμαvιωύ πρότυπου;>, 1 980.
404. Η συνολική εικόνα για την π.ρίοδο 1 950. 1 970 (σε δισ. δο·
λάρια):

ροή rω• αiω•

χηι�·ή ι: rις
σύ�ολο επε�δύσεις rωι• ΗΠΑ

115
σrοξωrφι;Q
- ;πειδύσεις rωv ΗΠΑ στο:ξωτερικό
(εξαyωyή κεΦαλα{ων από ΗΠΑ (42) (-41)
ή πιστπις αυrοεπέvδtισης ή τοπικά δάνεια) (73)

- :ισοδήμαrα από ;π;•δύσ:rς :ξωr;ρικοιi 9Q

(επαvοπαrρισμέ: στrς ΗΠΑ 3 (+6J)
:παι•επει•δεδυιιέιu επιτόπου) (27)

403
 - ;τιjσι:; uποΦορtς 15 ( + 1 5)

;αθαpό εισόδημα από ηιίσ:ις στο :ξωτ:pι·ό . . ( + 36)

Μ. Μπο. Μπ. Μπελόν. Π. Φρανσουά. Η αι·άyιwση rou -απιrαλι-
σμού.
405. Χ. ΜαγκντόΦ. αναφ. προιιγ
405. όπως προηy.
407. Σε δισεκατομμύρια δολάρια, Χ ΜαyκντόΦ. αναφ. προηy
408. Μ . Μπο. Μ π. Μπελόν, Π . Φρuνσουά. αναφ. προηy.
409. Η τιμή του πετρελαίου, κατά βαρέλι, αι;ξήθηκε από 2$ στα
1 973, σε 1 0$ στα 1 974. σε 13$ στιι 1 97& και σε 30$ στι 1 9RO.
410. Ειώ τα δολάρια που κυκλοΦοροUσαν στις ΗΠΑ (χαρτονο­
μίσματα και τραπεζικά αποθέματα) αυξήθηκαν από 220 δισ. στα 1 970
σε 360 δισ. στα 1 979. οι φάπεζtς εκτός ΗΠΑ συγκέντρωσαν 1 00 δισ.
στα 1 970 και 660 δισ. στα 1 979. Σ' αυτά Οα πρέπει να προσrεθοU• κά­
που 200 δισ. δολάρια σε μάρκα, ελβετικά φράγκα, κτλ. κατατεΟειμ:νu
έξω από τη χώρα προέλευσής τους.
4 1 1 . Βλ. Μ. Μπο: Η Ιστορ{α rou Σοσιαλισμοιί.
4 1 2 . όπως προηy.
4 1 3 . Σrα \ 960. οι χώρες του κρατικού κολεκτιβισμού απορρο­
Φούσα• μόνο• το 3% των εξαγωγών cμπορευμάτων του συνόλου των
ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρώ\'. και στα 1 974. το 4%. Αντίθετα,
οι ανεπτ. καπ. χώρες απορροΦούσαν στα 1 976. το 14% των βιομηχανι­
κών εξαγωγώ• των χωρών του κρατ. κολεκτ. (στοιχεία, Δι:θνής Τρά­
πεζα). Παράλληλα. στα 1 980. το χρέος των κρατ. κολεκτ. χωρών προς
τις καπ. χώρες έΦτανε τα 78 δισ. δολάρια
414. Α. Ζ. Φρuνκ. Καπιταλισμός -αι Υποαvάπrυ{η σrη Λαr. Α­
μερική. 1 968. και Η άπτυξη rης vποαvάπrυςης. 1 970.
4 1 5 . Αλάρ. Μπο. Μπελόν. Λεβί, Λιενάρ. αναφ. προηγ.
416. Συγκριτική σχέση του ΗακαΟiριστου πλεονάσματος εκμε­
τάλλευσηρ> ως προς το ποσοστό του ύψους των αποδοχών των μισθω­
τώ\"
HnA Μ . Βρετανία Γαλλία ΟΔΓ Ιαπωνία
1961 37,0 36,2 7 1 ,0 1'.9 100.3
1 965 40.0 33.2 6 1 ,2 53.6 19.5
1 972 30.2 30,6 56,9 43,8 73,0
1 978 28.2 24.8 41.3 40.5 49.9
Πηγή: στοιχ:ία του ΟΟΣΑ.

404
 4 1 7. Στα 1 979. δtκα.Φτά συγκροτήματα βιομηχανίας και ενερ­
γείας πραγματοποίησαν κέρδη που ξ:π:ρνοιiσαν το tνu δισ. δολάρια
tντ:κα πετρ:λα'κά συγκροτήματα με επικεφαλής tη• Ολλανδικιi
Σελ (6.7 δισ.) και την Έξον (4.3). έξι βιομηχανικά συγκροtιiμutu:
!Π (5,7), tιlλεπικοινω•ίcς, ΙΒΜ (3.0) πληροφορική, Τζέ·εραλ Μό­
τορς (2.9) και Φορντ ( 1 ,2) αιηοκίνητο. Τζένεραλ Ελ:κτρικ ( 1 .4) ηλ;­
πρικά μηχανιjματα. Κόντcκ ( 1 .0) φωτογραφικά είδη . Από τα έντcκα
πετρcλαϊκά συγκροτήματα πι εππi είναι αμερικάνικα, ε"ώ και πι έξι
βιομηχανικά συγκροτήματα είναι αμερικάνικα (ΕΦ. Λε Movr. 19
Ιουλ. 1 980)
4 1 8 . Μ. Π. Σαβί, παράδοση στο παν:πιστήμιο Πιφίσι-8.
4 1 9 . Γκάρι Μπράινερ. αvαφ. Σ. τtρκελ, αvαφ. προηγ.
420. Τζ. Φόρεστερ. καΟ. Μιτ. αναΦ. Ντ. Ρινιόν και Ζ. Κ:ρζόλα.
Κρι rική rov διαχωρισμού rης ερyασι'ας. 1 973.
42 1 . Κ. Βεργόπουλος. Ο Άμορφος Καπιrαλισμός. 1 974.
422. Χ . ΜάγκνtοΦ. αναφ. προηγ
423. Σ. Λατούς. Κριrι;ή rov Ιμπεριαλισμού.
424. Α"αφορά Βιτ. Γενεύη, 1 979. Μια ιφόσΦαtιl αναΦορά στον
ΟΗΕ για τη δουλεία. κατάγγειλε το εμπόριο των παιδιών στην Ταϊ­
λάνδη και 11 σωγνιl εκμετάλλευση 500.) παιδιών στην Ιταλία (Εφ
Λε Movr, 1 2 - 1 3 Αυγούστου, 1 980).
425. Σ. Αμίν, Τάςη και ΈθΟς. αναΦ. προηγ. Ο Σ. Ρομπάκ ( Η ερ­
yαrι;ή rάξη .σε μόνιμ η cπiπαση, Σπάρτακος 1 972) :ίχε καταγράψει
κάποιες εκτιμήσεις για τα σύνολα του εργατικού πληΟυσμού σε πα­
γκόσμια κλίμακα (σε ;κατομμύρια εργάτες):

γύρω στα 1 950 γύρω στα 1 960

Ευρώπη (_ωρίς ΕΣΣΔ) 54.2 69,5

Βόρ:ιu Αμερική 23. 1 24.2
Νότια Αμερική 10,5 12,3
Αφρική 2,0 2.0
Ασία 29,6 47.0
ΕΣΣΔ 30.6 32,0

σύνολο 1 50,0 1 87.0

426. Ειδικό με το θέμα των παρεμβάσεων έχει ασχοληθεί ο Ζ

405
Ζ;λtρ
427. Παραλείποντας τα πλούτη των ψίρηδων eαι των άλλων η­
γ:μόνων του πετρελαίου. υπενθυμίζουμε ης περιουσίες που συγκέ­
ντρωσε ο πρώην Σάχης της Περσίας και η οικογένειά ωυ, καθώς και
οι φατρί:ς και οι οικογέν:ιες που κατέχουν την εξουσία στις χώρες
της Λαt. Αμ:ρικής
428. Δι:Ονής Τράπεζα. Α·αφορά για την ανάπτυξη στον κόσμο,
1 979.
429. Ζ. Ζιγκλέρ, Μια Ελ8εriα vπ:ράνω πάσης vποψiας.
430. Σύμφωνα μ: to Λ. Ζ:ραρντέν, στις ΗΠΑ, το ποσοσtό του :­
νεργού πληθυσμού που ασχολείται με τη γεωργία. περιορίστηκε από
το 45% του 1 870 σω 2% στα 1 980. Αντίθετα, ω ποσοσtό tων εργαζο­
μένων σtη βιομηχανία αυξήθηκε από το 1 7% tου 1 860 σω 35-40%
σtι 1 9 1 4 έως ω 1 950. για να ξαναμ:ιωΟεί στα 23% στα 1 980. Το πο­
σοστό των απασχολουμένων σης Ηυλικές υπηρεσίες)) παρουσίασε
μια' ω•ώμαλη διιικύμuνση. αλλά η:λικά αυξήθηκε από το 17% στα
1 860 στο 28% στα 1 980. Τέλος, το ποσοστό των :ργαζομένων στα .­
παγγέλμαtα της πληροφορίας, αυξήθηκε από 5% στα 1 870 σε 47%
στα 1 980 (Εφ. Λ : Μοντ. 6 Ιουν. 1 979).
43 1 . Σtα 1 978. η ΟΔΓ. η Γαλλία και η Σουηδία διέΟεταν περίπου
το 3,3 % του ΑΕΠ ωυς σ: στρατιωτικές δαπάνες, η Μεγάλη Ηρετανία
το 4.7 %. οι ΗΠΑ το 5%. η Κίνα το 1 0%, η ΕΣΣΔ ro 1 1 % έως 1 4%. η
Σαουδική Αραβία το 1 5% . . . (Εφ. Λ: Μοντ, 19 Φε6ρ. \ 980).
432. Π . Φαμπρ στο περ. Ο Οι:οωμολόγος του Τρirου Κόσμου,
Δ.κ. 1 979.
433. ΑναΦ. Μ . Κ . Τολμπά, ΕΦ. Λ: Μοντ, 8-9 Ιουν. 1 980.
434. Αναφορά του Παγκόσμιου Συμβούλιου Διατροφής που πα­
ροuσιάστηκε στο Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του ΟΗΕ
(Εφ. Λε M't. 1 8 Jouλ. 1 980).
435. Βλ. Μ . Μπο. Ιστορία του Σοσιαλισμού, Εκδ. Μαλλιάρης­
Παιδεία. μετ. Μ . Βερέττας.

406
 Βιβλιογραφία

Η 6ι6λιογραφία, χωρισμένη σε πέντε Οεματολογι:ς ενότη­

τες περιλαμβάνει τα κυριότερα σύγχρονα έργα που χρησιμο­
ποίησ: ο συγγραφtας για τη σύνταξη της Ιστορίας του Καπι ταλι­
σμού.
Κατά συνέπεια, δεν αναφέρονται εδώ τα ειδι:uμ:νι κ:ίμε­
να που αναΦέρονται σε κάποια συγκεκριμένη εποχή ή περίπτω­
ση. Όλα αυτά ο αναγνώστης μπορεί να τα Βρει στις υποσημειώ­
σεις με τον αυΟεντικό τους τίτλο.

I. Ο κα πι tαλισμός στην ιστορία

ΑΜΙΝ, Samir, L A ccumufatίon d ichelle mondiale, Anthropos, 1970.

ΑΜΙΝ, Samir, C/asse et Nation, fditions de Minuit, 1979.
BRAUDEL, Fernand, Ovilisation matlri:lle, Economie et tψίtalisme (ι. I,
Strucιures du quoιidieι ; ι. 11, Us Jeux de lichange ; ι . 111, U Temps du
monde), Armand Colin, 1980.
Cambridge �conomic Hisιory of Euro�. ΜΑτΗΙΑS Ρ. er ΡοsτΑΝ Μ . Μ.
(Cd.), 8 νοl . , 1970-1978.
CHEVALLΙER, Jean-Jacques, Us Grαnd�s Euvr�s olίtiqu�s d� Mαchiαtl
α nos jours, Armand Colin, 1949.
DELEPLACE, Ghis\ain, htori�s du cαpiιαlίsm� : un� inιroducιion, Mas­
pero, PUG, 1979.
DENIS, Henri, Hisιoir� d� la �nst� tconomiqu�. PUF, 1966.
Doss, Maurice, έιudιs sur ι� dt!lop�m�nι du cαpitalism�. Cambridge,
1945 ; trad. fr. , Maspero, 1969.
Doss, Mauήce, Po/iιica/ Economy and apitalism, Routledge and
Kegan, 1937.
DOLLEANS, έdouard, Histoin du noutm�nι ouvri�r (t. I , 1-1871 ;
ι. 11, 1871-196; ι. 111, h I96 } nosjouπ), Armand Colin, 1936, 196
et 1953.
FRANK, Andrt Gunder, L Accumu/Qιon mondiαk, l�JJ, Calmann­
tνy, 17.

407
ΗΕΑΤΟΝ, Herberι, Histoire iconomique de /'Eurot, 2 vol . , Anand
Colin, 1952.
Histoire de la science, sous la direction de DAUMAS, Μ., Bibl. de la
Pltiade, 1957.
Histoire gtnlrale des ciυilisations, sous la direction de .ouτ, Μ . ,
7 νοl . , PUF, 1953-1956.
Histoire gtntrafe du travai/, sous la direction de PARiλS, L.-H . , Nouvelle
librairie de France, plusieurs volumes, 1 partir de 1962.
Histoίre universe//e, sous la dίrection de GROUSSET, R. et LέΟΝ, E . - G . ,
"
B i b l . de la Pltiade, 3 vol . , 1958.
LANτz, Pieπe, Valeur et Rίchesse, Anthropos, 1977.
LECLERC, Yves, htorίes de f'έtat, Anthropos Μ8 , 1977.
MARCUSE, Herbert, LΉomme unίdimensionne/ ( 1 94 ) , ιrad. fr., έd. de
Μίnuίι, 1968.
MARX, Karl, Euvres, έconomie, 147-180, Bibl. de la Pltiade, 2 vol . .
1963 e t 1968.
ΜΑΠΙCΚ, Paul, Marx et Keynes, Les Limites de l'lconomίe mixre ( 1 969),
trad. fr .• Gallimard, 1972.
MooRE, Barringιon Jr, Les Origines sικiales de /α dictature et de fa
dtmικratie (1967), trad. fr., Maspero, 1969.
PERROUX, Franςois, Le apitalisme, PUF, 1948 eι 1960.
PouLANZAS, Nicos , . Pouvoir politique et C/asses sociales, Maspero, 1968.
POULAZAS, Nicos, L'έιaι, /e Pouvoir, le Socialisme, PUF, 1978.
ScHUMPEΊΈR, Joseph, Esquίsse d'une histoίre de la scieιce tconomique :
des orίgines au dtbut du r sitcle ( 1 9 1 4 et 1924), ιrad. fr. , Dalloz, 1962.
ScιιUMPETER, Joseph, Cαpitαlisme, Soeiαlisme et Dtmo:rαtie {1942),
trad. fr., Payot, 1963.
SOMBART, Werner, Die Entsrehung der Vo/kwirιschψ, Tαbingen, 1893.
SOMBART, Wcrner, Der moderne Kapitα/ismus, t•• Cd., 1902 (2 tomes) :
2• td., 1916 (3 ιomes) ; trad. fr. du 3• tome : L 'Apogte du capitαfisme,
Payot, 1932.
SOMBART, Werner, Le Bourgeois ( 1 9 1 3 ) , trad. fr., 1925.
SτERNBERG, Frilz, Le Conflit du si�cle ( 1 95 1 ) , trad. fr. , Seuil, 1956.
WEBER, Max, L 'έthique protestαnte eι /Έsprίt du cαpitalisme ( 1 94-105),
trad. fr. , P1on, 194.

408
2. Μέχρι τη βιομηχανική επα·άιηαση (κατά π.ριόδοuς)

BRAUDEL, Fernand. La Mtditeπanlt tt lt Mondt mldiιeπanitn d

l'lpσque de Philippe 1, Armand Colin, 1949.
BRAUDEL, Fernand, ivi/isation matlrielle et apiιalismt (χv.χνιι�
silcfes), Armand Colin, 1967.
DOBB, Μ . et Swεεzv, Ρ., Du flodafisme au capitalisme : probllmtsdt fa
ιranJition, ιrad. fr. , Maspero, 1977.

S:ε, Henή, Us Origints du capitafisme modene, Armand Colin, 1940.

S:ε, Henri, U χν' silcle, PUF, 1934.
LEON, Pieπe, έconomits tl Sociltls prl·induJtrielles, 2 'OI . , Armand
Colin, 1970.
HECKSCHER, Eli F. , Mercantilίsm (1931), ιrad. angl . , Allen and Unwin,
1935.
DEYON, Pierre, Le Mercanti/isme, Flammarion, 1963.
MAURO, Frtderic, LΈxpansion europlennt, 1.1870, PUF, 1964.
MARX Roland, L 'Angleιerre des rlvolωions, Armand Colin, 197 1 .
FouCAULτ, Michel, Histoire d e / α folie d /'dge classique, Plon, 1961 ; ed.
abrtgte, 10/18, 1964.
S:ε, Henri, La France lconomique el socia/e au χν1� siέclε, Armand
Colin, 1925 ; nouνelle ed., 1967.
WEURLESSE, Georges, Lt Mouυement physiocraιique εn Francε, F. Alcan,
1910.
ΕSΖΈΙΝ, Lton, L'έconomie eι l a Mora/ε aux d!buts d u capitalisme
industήtl ει France ει en Grandε·Bretagnε, Armand Colin, 1966.
ΜΑΟUΧ, Paul, A Rioolution industrielle au χνι1• silclt, ιhese 1906,
rtνiste en 1928, Gtnin, 1959.
ΑSτΟΝ, τ. S . , Uι Rlvolution indusιrielle, ! 7..1830, 1950, ιrad. fr. ,
Plon, 1955.
MARX, Roland, a Rivo/ution industrielle en Grandt·Bretagnε, Armand
Colin, 1970.
Rιoux, Jean·Pieπe, a Rivolution industn'el/ε, 1 780-1880, Seuil, 197 1 .
NEF, John U . , La Naissancε d ε l a civilisaιion industriel/ε ε ι l e Monde
contεmporain, Armand Colin, 1954.
BAIROCH, Paul, Rioolution industrie/le ει Sous·Dlveloppement, SEDES,
194.
GALBRAΉ, John Kenneιh, t Temps des incεrtitudes ( 1977), ιrad. fr. ,
Ga11imard, 1978.
ROSANV �LLON, Pierre, t Capita/isme uιopique, Seuil, 1979.

4Ό9
3 . Uιuμηχα•ικοί καπιταλισμοί στον κόσμι

AKERMAN, Johan, Stnιctures et ycfes tconomiques (1944). trad. fr. , 2

νο1 . . PUF, 1957.
BADIA, Gil�rl, Histoire de I Ά /lemagne contemporaine, 1962.
ΒΕΈLΗΕΙΜ, Charles, L 'έconomie aflemaτde sous le na.isme, Μ. Ri­
νitre, 1946.
CHEVALIER, Jean-Maήe, a Structure finaιτci�re de l'iτdustrίe amtricaine,
Cujas, 1970.
CιouGH, S. Β . , isιoit tconomlque des �ιαι,-Uτlι, 185-192, PUF,
1953.
ΟΕΑΝΕ, Ph. eι Cole, W. Α., British economic Growιh (188- 1 959),
Cambridge UP, 1962.
DEBOUZY, Marianne, U Oψitalisme sauvage a: έtats-Unis, 180-190,
Seuil, 1972.
Economic Growth : Bra.il, lndia, Jαpατ, KUZNE'S, S. (�d.), Duke UP,
1955.
FAULKNER, Harold U., Histoire tconomique des έtats-Unis d'Amtrίque
(1954), trad. fr. , PUF, 1958, 2 vol.
FLAMANτ, Μ. eι StNGER-KEREL, J., Crίses et Rtcessioιu tconomiques;
PUF, 1968.
GυέRΙΝ, Daniel, Fascisme et Grand Capitaf, Gallimard, 1936 ; 4� ed.,
1945.
HoFFMANN, W. G . , ιe Growth of industrial Economics, Manchesιer UP,
1958.
KtNDLEBERGER, C. Ρ . , he World Depression 129-/939, California UP,
1973.
KtNDLEBERGER, C. Ρ . , Economic development, Mc Graw-Hill, 1977.
LESOURD, J.-A. eι GέRARD, C . , Histoirt tconomiqιu, χ<-� si�c/es,
Armand Colin, 1963, 2 νοl.
MAX, Roland, U Dtclin k l'tconomie britannlqιu (180-1929), PUF,
ιm.
MAX, Roland, J Grandt-Brttagnt conkmoraint, 18-163, Arr.1and
Colin, 1973.
ΜΑΉΙΑS, Peter, he ist industrίal Nation, A n economic Histoy of
Britain, 1 7..1 914, Meιhuen, 1969, ίτ Abstract of Βήιίsh hisιoήcal
sιatisιics, Β . R. Mitchell eι Ρ. Deane , Cambridge Unίνersity Press.
.AURO, Frtd!ric, Histoire de l'tconomie mondiαle, Sirey, 197 1 .

410
NέRt, Jacques, lA rist dt 1929, Armand Co1in, 1968.
PASTRέ, Olίvier, lA Sιraιigit inΙtrnationalt dts grots financitrs amiri·
cains, Economica, 1979.
POULA"fZAS, Nicos, Fascisme ει Diclature, Maspero, 1970.
Rosτow, W . W., Lts έrακs de /α croissancε tconomiquε (Cambήdge
UP, 1960), trad. fr. , Seuil, 1962.
Rosτow, W. W., ht world Economy, History and rosκcr, Uniνersityof
Texas Press, 1978.
SHONFIELD, Andrew, Lε apiιalisnιt d'aujourd'hui, Ι'έιαι tt f'Entrεprisε
(Oxford, 1965), ιrad. fr. , Gallimard, 1967.
ZΙEGLER, Jean, Unε Suissε au-dεssus dε ιout souςon, Seuil, 1976.

4. Ο καπιταλ ισμός στη Γ αλλ ία

.AD, Ρ . , BEAUD, Μ . , BELN, 8 . , EY, Α.-Μ., LΙέΝΑRΤ, S . ,

Dictionnαirε dεs groupεs indwtriels ε ι ιnαncitn ε n Francε, Seuil , 1978.

ApprocMs h l'inflαrion ; l'εxεmpk rα;αίs, recherche collective du

Cepremap, ron�otype, 4 νο\ . , 1979.
BAUDELOT, C., EsτABLET, R., MALEMORT, J., A Pεritε Bourgtoisiε tn
Frαncε, Maspero, 1974.
BAUDELOT, . C .. ESTABLET, R., TOISIER, J., Qui trαιί/Ιε our qui ?,
Maspero, 1979.
BAUMON', Mauήct, L Έssor indusrriεl ει l'lmp/rialismε colonial (1878-
14), PUF, 1965.
BEAUD, Μ . . DANJOU. Ρ., 0AVIO, J., Unε multinariona/ε fra nςaisε,
Pεchinεy Ugint Kuhfmann, Seui1, 1975.
BELLON, Bertrand. Lε Pouvoir financiεr ει l'Jndusrrie en France, Seuil,
1980.
BERGERON. Louis, Lεs Capitalistes en Fraπce 17-1914, Archives Galli­
mard, 1978.
BERTAUX, Daniεl, Dεsrins εnonnels et Sιcturε k clas.u, PUF, 177.
ΒουνιεR, Jean, Naissancε d'unε banquε : /ε Otdit lyonnais, Flamma·
ήοn, 1958.
ΒουνιεR, Jcan, Un sitcle dε banque frαnςaisε, Hacheιtc, 1973.
BRON, Jcan. Ηίsιοίrε du mouvemenι ouvrier franςais, έditions ouvrieres,
1970. 3 νοl .

411
CAMERON. R. Ε .. Franct and ιhe economic Dtvelopment of Εurοικ. 1..
19/4, Princeton 1961 ; trad. fr., a France et k Divelopικmenι icowmi·
que dt /'Εurοικ, Seuil, 1 97 1 .
CARRε, J . -J . , Duooιs, Ρ., MALINVAUD, Ε . , a Ooissanct ran�αist,
Seuil, 1972.
CHEVALΙER, Louis, Classes lαιrieusts, lαsses dαngereuses ά Paris dαns
Ia premilrt moitii du χι� silcle, Plon, 1958.
EDELMAN, Bernard, La Uga/isation de /α clαsse ouvritrt, Bourgeois,
1978.
FOHLEN, Claude, L'Jndustrie ιextile au temps du second Empirt, Plon,
1956.
FOHLEN, Claude, Vnt αtairt dt fαmillt αu χι� sitclt : Mtquillet-Nobloι,
Armand Colin, 1955.
FοΝνιειιε. Louis, έυοlωiοn et Ooissance de l'έtαt frαn�ais, 1815-1969,
Cahicrs de I'ISMEA, AF J3, 1976
a Frαnct et lt ίtrs Monde, publit par BEΛUD, Μ . , BERNIS, G . de,
MΛSINt, J . , PUG, 1979.
GAUDEMΛR, Jean-Paul de, a Mobilisaion ginirale, Champs urbain,
1979.
Gιιιε, Bertrand, Recherches sur /α formaion de Ια grande entreprise
cαpitalistt, 1815-1848, SEVPEN, 1959.
Gιιιε, Berιrand, La Banque en rαnce αu χι� sitcle, Droz, 1970.
GΙRAULT, Rent, Empruntl russts et lnvesn'ssemtnts fran�ail en Russie,
Armand Colin, 1973.
GRANOU, Andrt, a Bourgeoisie inancitrt au pouυoir, Maspero, 1977.
Hisιoirt icoιιonιique eι sociαlt de /α France, sous lt direction de BRAUDEL,
F .. et LAθROUSSE, Ε., 6 νοl . , PUF, 1976-1980.
Hisιoirt quαnιίιαιίικ de l'iconomίe frαnςαise de MΛR'LEWSKΙ, J . eι
ΜΑRΚΟVΙΠΗ, Τ J . , Cahiers de ΊSΕΑ 163, 173, 174. 179. 1965-1966.
LEPORS, Aniceι, Les Btquilles du cαpital, Seuil, 1977.
LEVASSEUR, Ε . , Histoire des clαsses ouvritrts 'l dt l'industri' en Frαnce, Ι .
Avant 1789, 2 νοl . , Α . Rousseau, 1901 ; 1 1 , 1789-1870, 2 νοl . , Α . Rous­
seau, 1903.
LέVY-LEBOYER, Maurice, Les Banques europiennes tt /'Jndustria/isaιion
int'rnational' dans Ια premilre moiii du χιr silcle, PUF, 194.
LHOMME, Jean, La Grαnde Bourgeoisie αu pouvoir, 130·1880, PUF,
1%0.
MORVAN, Yνes, La Concentraιion d' /'industrie en Frα nce. Α. Colin,
1 972.

412
Nouvtll� Histoir� d� !α rαnc� conι�morαin�. 18 νοl . , Seui1, co11. Point�·
Histoire.
I'ARODt, Maurice, L'έconomi� �� /1 Socίiιi frαnςαis� d� 1945 d 1970,
Armand Colin, 1 97 1 .
POΙDEVIN, Raymond, U s R�lαtions iconomίqu�s � t finαncίir�s �ntre /α
Franc� �t f'Afl�magn� d� 1898 d 1914, Armand Colin, 1969.
SAUVY, Alfred, Hisιoίre iconomίque d� fa rαna �ntre les d�ux gu�π�s.
3 νοl . , Fayard, 1965-1972.
SEE, Henri, Histoire iconomique de /α France (ι. I , Lt Moytn Age tt
l'Ancien Rigίme ; ι . 11, 1789-1914), Armand Colin, 1942.

5. Ο Ιμπεριαλισμός -uι οι -ρίσεις τuu

ΑΜΙΝ, Samίr, Sous-Diυtfopικment eι Dipendanct en Afrique noirt,

IDEP. 1 97 1 .
ΑΜΙΝ, S . , fAΙRE, Α . , HUSSEIN, Μ . , MASSIAH. G . . L a Oise d�
l'impirialisme, � ditions de Minuit, 1975.
BAtROCH, Paul , U τίtrs-Monde dαns l'impasst, Gallimard, coll. Idees,
197 1 .
BEAUD, Μ . , BELLON, 8 . , fRAN:OιS, Ρ . , Lirt / e capita/ismt, Sur /�
capiιalisnκ mondial et sα crisε. Anthropos, 1976.
BERGOUNIOUX, Α . et ΜΑΝΙΝ, 8 . , La Social-Dimocratiε, ou /t compro·
mis, PUF, 1979.
BOYER, R . eι MtSTRAL, J., Accumulaιion, lnflation, Crises, PUF, 1978.
BR''HOF, Suzanne de, -Ειαι tt Capital, Maspero, PUG. 1976.
Connιlssana du τίes Mond�. pub1ie r CouERY-VtoROνιcH, C . .
10-18 , 1977.
CORΙAT, Benjamin, Sci�nc�. Ttchniqut et Capital. Seuil, 1976.
CORIAT, Benjamin, L 'Attli�r et le Chronomitre, Bourgois, 1978.
Docκεs, Pierre, L'lnternαtionαle du capital, PUF, 1975.
Fιr, '·· fARHI, Α., VtGIER, 1 . - Ρ . , La ris� de /'impirialίsnκ �t /α
Troisιime Gueπe mondialt, Maspero, 1976.

;�
fREYSSENET, Michel, La Diυision capitalist� du ιrauaif, Saνel1i, 1977
G u , Α . , BARON, Υ . , BtLLAUDOT, B . , Croissance et rise. Maspero,

41)
JULΙEN, Claude, LΈmpίrt amtrίcaίn, Grasset, 1968.
KENWOOD, Α. G . c t LOUίHEED, Α . L., Tht Growιh of internaιiona/
Economy 1820-10, Allen and Unwin, 197 1 .
LATOUCHE, Serge, Critiqut d e l ϊ mJΚriafisme, Anthropos Μ 8 , 1979.
LιcΗΊΉΕΙΜ, G:orgc, De 'imptrialisme (1971), trad. fr. , Calmann-Ltνy,
1972.
LtPιEz, Alain, Crise eι lnflaιion; Pourquoi ?, Maspero, 1979.
LORENZI, J . Η., ΡΑsτRέ, 0., TOLEDANO, J., La rise du Χ� sitc/e,
Economica, 1980.
MAGDOF, Harry, L'Age de /'implrialisme (1969), trad. fr. , Maspero,
1970.
ΜιCΗΑLετ, Charles Albert, Lε Capiιalisme mondial, PUF, 1976.
ε Nouvιl Ordre inιtrieur, colloque de l'uniνersitt de Paris VIII, Α.
Moreau, 1980.
PALLOΙX, Christian. L 'έconomie mondiale capitafiste eι les firmes multina­
tionales, 2 νοl . , Maspero, 1975.
PALLOΙX, Christian, L'/nternationalisation du capital, Maspero, 1973.
POULANΓZAS, Nicos, Lεs Classes sociales dans le capitalisme d'aujour-
d'hui, Seuil, 1974.
REY, Pierre-Philippe, Us Alliances de classes, Maspero, 1973.
RosιεR, Bernard, roissance et Crises capiιalistes, PUF, 1975.
VERGOPOULOS, Kostas, ε Capitalisme dilormt, Anthropos, 1974.
WALLERSΈΙN, Jmmanuel, he capitalist Wor/d-Economy, Cambridge
UP et Maison des Sciences dc I'Homme, 1979.
ZΙEG.ER, Jean, Main basse sur I'Afrique, Seuil, 1978.

4\4
 Π ίνακες και Σχήματα

Πίνακες

Ι . Κοινωνικές τάξεις και εισοδήματα στην

Αγγλία του I 7ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2 . Ποσοστά μέσης ετήσιας ανάπτυξης της
βιομηχανίας και του εμπορίου στον κόσμο
( 1 8ος- 1 9ος αιώvας) ...... ............................ 135
3 . Κινητή ριες βιομηχανίες τ η ς πρώτης γενιάς
στις τέσσερις κυριότερες καπιταλιστικές
χώρcς ( 1 780- 1 880) . .... .... .......... .... 137
4. Βιομηχανικές παραγωγές τ η ς πρόηης γενιάς
στις τέσσερις κυριότερες καπιταλιστικές
χώρες ( Ι 800- Ι 870) .. 1 38
5. Κατανομή της παγκόσμιας βωμηχανικής
nαρογωγής ( Ι 820- 1 860) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 39
6. Ενεργός πληθυσμός στην Αγγλία, Γαλλία
και Η Π Α ( 1 8 1 1 - 1 8 7 1 ) .......................141
7 . Διανομή του πληΟυσμού σε αστιΚές και αγροτικές
περιοχές (γύρω στα 1 8 5 1 - 1 8 7 1 ) . . . . . . . 1 43
8. Εργαζόμενοι στην αγγλική βαμβακοβιομηχανία
( 1 820- 1 845) ..... 145
9 . Κατανομι] του ενεργού πληθυσμού στη γαλλική
βιομηχανία και βιοτεχνία ( 1 860- 1 865) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 49
1 0 . Δομή του εΟνικού πλούτου στη Μεγάλη
Βρετανία ( 1 798- 1 885) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 5 1
I I . Διανομή του παγκόσμιου εμπορίου κατά χώρα
( 1 780- 1 860) . 1 58
1 2 . Δομή του εξωτερικού εμπορίου της Μεγάλης

415
 Βρετανίας και της Γαλλίας ( 1 8 1 4- 1 854) . . . . . . . . . . . 1 60
1 3 . Ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών στη Μ.γάλη
Βρετανία ( ι 8 ι 6- ι 870) ......................ι 6 ι
1 4 Γεωγpαφικιl κατανομή των .ξαγωγών και των
εξωτερικών επενδύσεων της Μεγάλης
Βρετανίας ( 1 8 1 6- 1 870) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 62
1 5 . Διακυμάνσεις των χονδρικών τιμόν στα τέλη του
Ι 9ου και στις αρχές του 2ού αιώνα . . 199
1 6 . Ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών σ τ η Μ ::γ άλη
Βρετανία ( 1 876- 1 9 1 3) . 202
1 7 . Παραγωγή άνθρακα, σιδήρου και χάλυβα στη
Μεγάλη Βρετανία, Γερμανία και
Η Π Α ( ι 8 7 ι - ι 9 ι 3) . . . . . . . . . . . . . . . . 203
1 8 . Ποσοστά αύξησης ανά δεκαετία του προϊόντος
:αι του :ατά κεφαλή προϊόντος ( 1 88 5- 1 954) . . . . . . . . . . . . . . . . 204
19. Συμμετοχή των κυριότερων βιομηχανικών χωpόν
στην παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή
ι ι 870- ι 963) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
20. Κατανομή ανά χώρα του παγκόσμιου
εμπορίου ( 1 880- 1 958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
21 Παγκόσμια παραγωγή ενέργειας ( 1 860- 1 920) . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2 1
22 Οι βιομηχανίες τ η ς δεύτερης γενιάς σ ε
πέντε καπιταλιστικές χώρες ( 1 870- 1 979) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
23. Κατανομή των περιουσιακών στοιχείων της
Μεγάλης Βρετανίας στο εξωτερικό ( 1 870- 1 9 1 4) . . . 229
24. Κατανομή των περιουσιακών στοιχείων της
Γαλλίας στο εξωτερικό ( 1 8 5 1 - 1 9 1 4) . . . . . . . . . . . . . . . . 230
25. Αποικιακές επεκτάσ::ι ς ( 1 876- 1 9 1 4)
26. Ανάπτυξη των στρατιωτικών δαπανών στις
κυριότερες καπιταλιστικές χώρες ( 1 875- 1 908) . . . . . . . 234
27. Κατανομή των παγκόσμιων εξαγωγών των
βιομηχανικών προϊόντων ( 1 9 1 3- 1 937) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
28. Τραπ::ζ ικά υποκαταστήματα και αμερικάνικες
επενδύσεις στο εξωτερικό ( 1 9 1 8 - 1 940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
29. Ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών της Μεγiλης

4ι6
 Βρετανίας ( 1 920- 1 938) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
30. Επενδύσεις στο εξωτ:ρικό των κυριότερων
καπιταλιστικών χωρών ( 1 9 1 4- 1 960) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
3 1 . Δομή του βιομηχανικού προϊόντος στη
Μεγάλη Βρετανία και στη Γαλλία ( 1 875- 1 938) .. 281
32. Ταξική και ιδεολογική δομή στη Γφμανία
του 1 928- 1 930. :ατά τον Β . Ράιχ 293
33. Π οσοστά μέσης ετήσιας ανiπτυξης της βιομηχανίας
και του παγκόσμιου εμπορίου ( 1 860- 1 9 7 1 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 3
34. Ο όγκος των «τριών κόσμων)) στη βιομηχανική
παραγωγή και στο εμπόριο του κόσμου ( 1 936- 1 9 7 1 ) . . . . . 3 1 3
3 5 . Εξέλιξη του κατά κ.Φαλi ακαΟiριστοu εΟνικού
:ισοδήματος στις δι.Φορ:ς π:ριοχές του
κόσμοu ( Ι 950- Ι 975) . .... ...314
3 6 Ανάπτυξη της παραγωγής. της απασχόλησης.
της παραγωγικότητας και του κατά κεφαλή
'εΦαλαίου (μέσα ετήσια ποσοστά 1 950- 1 975) 315
37. Α ριθμός αιηοκιvι;των σε ΚιJκλιψορία στις
:υpιότ::ρ ες καπιτuλιστι:ές χώρες ( 1 947- 1 975) . 321
38. Διανομή αγαΟών διαρκείας στις εργατι:ές :ω
υπαλληλι:ές οι:ογένειες στη Γαλλία ( 1 954- 1 975) . . . . . . . . 3 2 1
39. Ανάπτυξη. πληΟωρισμός " α ι ανεργία στις
:υpιότεpες :απιταλιστι:έζ χώρες ( [ 960- 1 979) . . . . . . . . . . . . . 323
40. Επενδυμ:να :εΦάλωα :ll υπο:ιΗαστήματα στο
εξωτ:pι:ό. :ΙΗά χιφα προΟ.εuσης ( 1 967- 1 9 7 1 ) . . . . . . . . . . . . 329
4 1 . Αμεpι:άνι:α τ ραπεζι:ά υποκαταστήματα
στο εξωτερικό ( 1 950- 1 975) . . . . 330
42. Ανάπτυξη :αι παραγωγ ή : ανισότητες ανάμεσα
στις μεγάλες ζώνες του :όσμου ( 1 960- 1 976) . . . . . . . . . . . . . . 343
43. Ανάπτυξη "αι παραγωγ ή : ανισότητες στους
κόλπους του Τρίτου Κόσμου ( 1 965 -1 977) . 344
44. Ανάπτυξη της παραγωγής και της απασχόλησης
στην παγκόσμια βιομηχανία ( 1 960- 1 977) . . . . . . . . . . . . . . . . 345
45. Βιομηχανική παραγωγή της 1 ης. 2ης και 3ης
γενιάς στη Γαλλία ( 1 940- 1 978) 353

417
46. Π ρόβλεψη της εξέλιξης των αυτοματοποιημένων
μηχανισμών στη Γαλλία μέχρι το l 985 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 5 5
47. Χρέωση και εξυπηρέτηση τ ο υ χρέους των
εξαρτημένων χωρών ( 1 96 5 - 1 985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
48. Διαφοροποίηση του κόστους εργασίας
στον κόσμο ( 1 970) . . . . . . . 366
49. Διάρθρωση του εvερyοι·J πληθυσμού στις διίΦορcς
χώρες του ιμπεριαλιστικού συστήματος ( 1 970) .371
5 0 . Κοινωνικο-οικονομικοί δείκτες γ ι α τ ι ς διάφορες
χώρες της ιμπεριαλιστικής ιεράρχησης ( 1 970) . . . . . . . . . . . . 372
5 1 . Στρατιωτικές δαπάνες του Τρίτο' Κόσμου
( 1 950- 1 978) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374

Σχήματα

ι . Κ οι νωνικ�ς τάξεις και κυκλοφορία της αξίας

και του πλούτου στη Γαλλία του 1 6ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . 23
2. Παγκόσμιο εμπόριο και καταλήστευση της
Λμερικ]ς κατά το I 6ο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3 . Κοινωνικές τάξεις και υφαρπαγή της αξίας
στην Αγγλία, κατά το 1 7ο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
4. Εμπόριο της Αγγλίας με τις aποικίες της στην
Αμερική κατά το 1 8ο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
5. Υφαρπαγή της αξίας σε παγκόσμια κλίμακα
κατά το 1 8ο αιώνα .. 64
6. Κοινωνικές τάξεις και υφαρπαγή της αξίας
στη Γαλλία κατά το \ 8ο αιώνα . . . . . . . . . 74
7. Κοινωνικές τάξεις και καθαρό προϊόν,
κατά τους Κενέ και Τιργκό . . . . . . 95
8 . Κοινωνικές τάξεις και υφαρπαγή της αξίας στη
Μεγάλη Βρπανία κατά το \ 9ο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47.
9 . Κοινωνικές τάξεις και υφαρπαγή της υπεραξίας
κατά το Μαρξ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
10. Κοινωνικά σχι]ματα. τάξεις, uΦαρ:αγή και

418
 κυκλοφορία της uξίuς στον ιμπεριαλισμό
πpn• το 1 9 1 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

1 1 . Το δίκτυο των διεθνών πιστωτικών υποχρεώσεων

την επομt:νη του Π ρώτου Παγκόσμιου Π ολέμου . . . . . . . . 248
1 2 . Ετήσια διάρκεtα εργασίας στη Γαλλία
(αργή εξtλιξη) ( 1 896- 1 972) 287
1 3 . Κοινωνικές τάξεις στη Γερμανία, γι"φω στu 1 930 296
14. Ι μπεριαλιστική ιεράρχηση και εΟvική-παγκόσμιu
κυκλοφορία της αξίας. κατά τη δεκαετία του 1 970 . . . . . . . 360
I 5 . Κοινωνικές τάξεις στις Η Π Α . κατά τη δεκαετία
του 1 970 . . . . . . . . 370

419
 ΠΕ ΡΙΕ ΧΟΜ ΕΝΑ

Γ::ν ικl Εισαγωγιl

ι ΑΙΟ ΤΟ Χ ΡΥΣΑΦΙ ΣτΟ ΚΕΦΛΛΛΙΟ .... ............... ..... 1 1

I . Η μεγάλη πορεία προς τον κ απιταλισμό . .........................14
Η ΚΑΤΑΛΗΠΕΥΣΗ ΤΩΝ Α Ι Ο Ι Κ Ι Ω Ν Κ Α Ι
Ο ΙΛΟΥΤΟΣ Τ Ο Υ Η ΓΕΜΟΝΛ ( Ι 6ος αιώνας) . . . . . . . . . . . . . 1 5
Το χρυσάφι της Αμερικής . 16
Ο πλούτος του Ηγεμόνα και τ α παράδοξα του χρήματος .. Ι 8
Το παλιό και το νέο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Η Α ΝΟΔΟΣ ΤΩΝ Α ΣΤΩΝ ( 1 7ος αιιιvας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Αrωικιοκραηκή επέκταση και καπιταλισμός
στην Ολλανδία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
Αγγλία: από την cμποροκρατία στο ΦιλελευΟερισμό . . . . . . . . . .3 5
α. Αποικιοκρατίι κ α ι ;μποροκρατία . .3 5

β. Η ανάδειξη τ η ς αστικής τάξης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

γ. ΕλευΟερία και ΦιλελευΟερισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Εμποροιφατία και Απολυταρχία στη Γαλλία .47
α. Το εμποροκρατικό ιδανtκ6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
β. Η ψποροκρατική πολιτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1
γ . Η αμφισβήτηση της εμποροκρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5
Συμπεράσματα της πρώτης Φάσης . . . . . 58

2. Ο Αιώνος των τριών επαναστάσεων ( 1 8ος αιώ•ος) .

.... .... 61
ΑΓΙΟΙΚΙΟΚΡΛτΙΑ. ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ Μ ΕΓΛΛΩΝ
ΔΥΝΛΜ ΕΩΝ Κ Α Ι Α Μ Ε Ρ Ι Κ Λ Ν Ι Κ Η ΕΓΙΑΝΑΣτΑΣΗ . . . . 62
Η ΑΣτ Ι Κ Η ΤΑΞΗ ΕΝΑΝτΙΛ ΣτΗ ΓΛΛΛ Ι Κ Η

420
Α'ΙΣτΟΚΡΑτιΑ: Α ΙΊΟ ΤΗΝ Ι ΔΕΟΑΟ Γ Ι Κ Η l A A H
ΣτΗΝ Ε ΙΊΑΝΑΠΑΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Οι αστοί ενάντια στους αριστοκρcίτες 70
Ο ιδ:ολ ογικός αναβρασμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
α. Δημοκρατία. ελωΟερία. Οέληση της πλειοψηφίας . . . . . . . . . 77
β. Ισότητα και ιδιοκτησία . ........................ ............ ... .. 81
γ . Ο ι ιδέες των οικονομολόγων .................................... 86
Η ΑΝΑΤΟΑΗ ΤΗΣ Β Ι Ο Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Η Σ ΕΙΊΑΝ ΑΠΑΣΗΣ
96
97

το εργοστάσιο ... 1 0 1
Η π ρόοδος της πολιτικι)ς οικονομίας και
του Φιλελευθερισμοι) . . . . . . . . . . . . . ... 107
Συμπεράσματα της δεύτερης Φάσης .. .................. 1 1 5

3. 1 αδιαφιλο'ί κητη άνοδος του κ απιταλισμού

( 1 800-1870) ........................... .................................... 1 1 8

Ο ΣΕΙΣΜΟΣ ΤΩΝ 1ΔΕΩΝ Μ Ε ΤΗΝ ΑΑΑΑΓΗ

ΤΟΥ Α1ΩΝΑ . 1 20
Οι φτωχοί κω οι πλοιJσιοι .121
Οι δυο ουτοπίες αντιμέτωπες . 1 26
Ποια 1 προέλευση του πλούτου: ... .. 1 3 1
Η K A I1 Ι TA A I H 1 K H ΑΝΑ ΠΤΥΞΗ
ΤΗΣ Β 1 0 Μ ΗΧ ΑΝ ΙΑ Σ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 34

Η πρόοδος του βρετανικοU καπιταλισμοι) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 36

Η ν:α δομ ι) των τάξεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 40
Η ετερογέ·εια της εργατικής τάξης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 44
"Ανοδος και κυριαρ:ία της αστικής τάξης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 50
Αποικιοκρατία και παγκόσμια αγορά 1 57
ΣΥΝΕ ΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝτΙΣΤΑΣΗ . . . . 1 64

Το εργατικό κίνημα ωριμάζει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 66

Το Κεφάλαιο του Μαρξ. σαν ωι.λυση του καπιταλισμού . 1 7 1
Συμπεράσματα της τρίτης Φάσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 83

42 1
11. Η Ε Π Ο Χ Η ΤΟΥ Ι Μ Π ΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ 187
4. Από τη Μεγάλι Ύφεση στον Πρώτο Παγ"όσμιο
Πόλεμο ( 1 873- 1 9 1 4) .
. .. . .. 193
Η Μεyύλη ΎφΕση ( 1 873-1 195) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 94
Το τέλος της Βρετανικής Ηγεμονίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Η ανάδειξη των εργατικών τάξεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Μια νέα cποzή του καπιταλισμού . .......... ... ..216

Η ανάπτυξη του ιμπ:ρωλισμού 224

Συμπεράσματα της τέταρτης φ.σης . . . . 237

5. ι μεγάλιι Α 'αταραχή ( 1 9 1 4- 1 945) .... 241

Λ ΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΣΠΙΝ ΚΡΙΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Ο σάλος του Πρ()του Παγκόσμιου Πολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Η κρίση της περιiδου 1 920- 1 930 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
ΕΝΑΣ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑτJΣΜΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Π ρώτα η Αμερικ;: ... Π ρώτα οι (ψπίζvες"! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Π ρώτα η Στερλίνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Π ρώτα το Φράyκο: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

Πάνω απ· όλα η Γερμανία! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
:υμπεράσματα της πέμπτης Φάσης 300

6. Το μεγάλο άλμα του καπιταλισμού ( 1 945-1980) ............... 303

AlO ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΣτΗΝ ΚΡΙΣΗ . . . . . . . 303

Οι τρ:ις κόσμοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Μια σπάνια ευημφίu .... .. 312

Μια νέα μεγάλη κρίση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Κρίση στο Παγκόσμιο Νομισματικό Σύστημα και
ανάδειξη του Τρίτου Κόσμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3 1
Η ΝΕΑ ΜΠΑΜΟΡΦΩΣΗ Τ Ο Υ ΚΑΠΠΛΛΙΣΜΟΥ . . . . . . . . 3 3 8
Η Ανατολή κ α ι η Δύση 339
Η διάσπαση του Τρίτου Κόσμου 341
Έ ν α ��πολυπολικό)) κέντρο: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

"Ενα νέο πρότυπο συσσώρ:της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352

422
Έvα διαφοροποι ημ.νο και ιεραρχ ημέvο
πολυεθνικό σύστημα ..... . ....... . ..... .................... .......... 362
Συμπεράσματα η1ς έκ της Φάσης .... .................. 377
Σημειώσεις ....................... 384
Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . 4ι7

Πίvακ;ς και Σχήματα ........ ...415

423
 ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ - ΠΑΙΔΕΙΑ. 19S2
έditions du Seuil, 1 980

U m berιo Eco
ΑΜΝΟΝ KAPELJOUK
Η Σ Η Μ Ε IΟΛΟΓΙΑ ΛIΒΑΝΟΣ
Π Η Ν ΚΑΘΗ Μ Ε Ρ Ι Ν Η ΖΩΗ ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΜΙΑΣ ΣΦΑΓΗΣ
Α vΟολόγηση άpθpων ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ·ΠΑΙΔΙΑ, 1983
1 Λ Λ Λ I Α Ρ Η Σ - Π Α Ι Δ Ε Ι Α , 1 982 Editions du Seuil, 1 982

Franςois Borella
ΤΑ ΠΟΛJτΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ
Τ Η Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ ΤΩΝ Δ ΕΚΑ
Μ Α Λ Λ Ι Α Ρ Η Σ - Π Α I Δ Ε I Α . 1 983
έdition� du Scuil, 1 979

Jcan Zicglcr
ΣΤΡΕΨΤΕ ΤΑ Ο Π Λ Α !
Εη:ειρίδιο ανηπολιτευτικής κοινωνιολογίας
Μ Α Λ Λ ! Α ΡΗ Σ - Π Α Ι Δ Ε I Α , 1 983
έditions du Scιil. 19\1

MJCHEL BEAUD
Η JΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΟΣIΑ\ΙΣΜΟΥ
ΤοΙtρασματοu Σοσιολισμοό
ΙΙό tο ιωμ(vιtη; ισtορίας
ΜΑΛΛΙΑ'ΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑ. 1985

ERNESTO CARDENAL
ΤΟ ΕΥ ΑΓΓΕΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
ΤΩΝ ΣΑΝτJΝΙΣΤΛΣ
ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ·ΠΑΙΔΕΙΑ, 1985

Κλεάvθη Γn(βα
0 ΑΠΟΔΙΟΠΟΜΠΑΙΟΣ ΤΡΑΙ"ΟΣ
Ψυχική «αρρώστιο» " σ ι τσξι:ομοviα
Μ \ \ Λ I Α ΡΙ!Σ - Π Α Ι Δ Ε I Α . 1 94