Professional Documents
Culture Documents
Miasto W Kulturze Arabsko - Muzułmańskiej - Agnieszka Jarosz
Miasto W Kulturze Arabsko - Muzułmańskiej - Agnieszka Jarosz
HISTORIA
.....................................................................................................................
Miasto w kulturze arabsko-muzułmańskiej
..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Agnieszka Jarosz, absolwentka kulturoznawstwa i języka francuskiego na Uniwersytecie Śląskim, interesuje się
kulturą arabską i światem islamu; jako stażystka w marokańskiej organizacji ADER brała udział w badaniach
dotyczących tradycyjnej architektury arabskiej i renowacji zabudowy starego miasta w Fezie.
pierwotnego planu. Pierwotna struktura miasta okresu klasycznego (do X wieku), bazująca
na formach urbanistycznych przejętych z kultur hellenistycznej i bizantyjskiej, zaczęła zat-
racać się wraz z powolnym rozpadem imperium i upadkiem kalifatu. Sytuacja zagrożenia
najazdami i związane z nią ubożenie społeczeństwa miejskiego wywołały dezintegrację
regularnej sieci miasta: podział na dzielnice oddzielone bramami, zagęszczenie przestrzeni
poprzez skupienie budynków mieszkalnych wokół warownej cytadeli.
Znaczącym czynnikiem wpływającym na wzrastającą chaotyczność struktury miasta
było osłabianie władzy centralnej, która traciła możliwość kontroli nad procesami urba-
nistycznymi rządzącymi funkcjonowaniem miasta i nie mogła przeszkodzić rozrastaniu
się coraz liczniejszych sklepów i bazarów czy mnożeniu się ośrodków kultu religijnego,
co wpływało na rozprężenie regularnego planu miasta.
Zgrupowanie w centrum miasta głównych obiektów religijnych (Wielki Meczet)
i siedziby władzy (cytadela, pałac) ma swoje źródła w epoce babilońskiej i model ten
funkcjonuje w całej średniowiecznej Europie. Na przełomie XI i XII wieku stabilizuje się
nowy element w modelu przestrzeni miejskiej, który zakłada specjalizację funkcjonalną
przestrzeni, koncentrację handlu i rzemiosła wzdłuż kilku ulic i lokalizację tej działal-
ności w pobliżu Wielkiego Meczetu.
Inne cechy organizacji przestrzeni miejskiej, takie jak umiejscowienie ośrodków
edukacyjnych (zawija, madrasa) czy szpitala w pobliżu najważniejszego miejsca kultu,
również odnaleźć można w miastach średniowiecznej Europy. Istotną cechą miasta arab-
sko-muzułmańskiego jest jego hierarchiczna struktura, ukierunkowana odśrodkowo: od
centrum w stronę murów otaczających miasto. Na poziomie działalności ekonomicznej
następuje wartościowanie działalności i jej lokalizacja w zależności od charakteru, właści-
wości: działalność „nieczysta”, brudna, umieszczona jest w pobliżu odpowiednich miejsc
(np. ujęć wody), z dala od centrum miasta. Wyrób i sprzedaż przedmiotów luksusowych
skoncentrowana jest w pobliżu meczetu, a kupcy zgrupowani są według kryterium spec-
jalności i natury produktów.
Targ miejski
Suk (sūq), czyli targ, bazar, jest – zarówno w aspekcie kulturowym, jak i przestrzennym
– nierozerwalnie związany z meczetem. Przestrzeń targu miejskiego i przestrzeń meczetu
łączą wzajemne powiązania strukturalne i funkcjonalne.
Struktura i organizacja przestrzeni targu jest konstytutywnym elementem miasta
arabsko-muzułmańskiego. Teorie niektórych badaczy przekonują5, iż suk jest elementem
całkowicie oryginalnym w mieście muzułmańskim (w przeciwieństwie do np. koncepcji
przestrzeni domu mieszkalnego, znanej już w miastach starożytnej Mezopotamii) i do-
wodzą, że pojawił się w mieście arabskim dopiero z chwilą pojawienia się islamu.
5 D. Chevallier, De la socié té arabe à la civilisation islamique. Une ville confronté e à son histoire,
[w:] A. Bouhdiba, La ville arabe..., s. 11-14.
Cechą przestrzeni publicznej miasta jest lokalizacja wokół przestrzeni sacrum. Suk
zawsze graniczy bezpośrednio z meczetem, zlokalizowany jest też nierzadko w sąsiedztwie
grobu świętego (mauzoleum). Bliskość miejsca sacrum czyni z przestrzeni targu strefę ha-
râm, obszar tabu, miejsce uświęcone, gdzie obowiązuje – tak jak i w przestrzeni meczetu
– zakaz posiadania broni i przelewania krwi. Zakaz przelewania krwi, obowiązujący
w obrębie obszaru sacrum, czyni z niego miejsce azylu dla ludzi mogących schronić się
w jego granicach, aby uniknąć przemocy.
M. Gilsenan zwraca uwagę na swego rodzaju transformację statusu osoby należącej
do społeczności arabsko-muzułmańskiej w przestrzeni targu6. Sięgające korzeniami tra-
dycji plemiennych współzawodnictwo pomiędzy członkami poszczególnych grup, gdzie
opozycje pomiędzy plemionami kształtowały strukturę społeczną, a posiadanie broni
było głównym wyznacznikiem tożsamości wolnego mężczyzny. Brak broni świadczył
o podrzędności statusu społecznego, należności do kategorii niepełnoprawnych człon-
ków wspólnoty. Jedynie w przypadku osób pełniących funkcje religijne brak posiadania
broni był pozytywną oznaką ich statusu społecznego i religijnego.
Tym samym, pozostawienie broni poza obszarem targu świadczyło o uznaniu wyjąt-
kowości jego przestrzeni i poddaniu się nakazom religijnym. Akt przemocy dokonany
w granicach suku stanowiłby naruszenie tabu i narażałby na podwójne potępienie: wyni-
kające z agresji wobec członka wspólnoty, a także ze złamania zakazu religijnego obejmu-
jącego ten obszar przestrzeni publicznej.
Chroniące przestrzeń targu tabu religijne, ekstensja przestrzeni sacrum z miejsc kultu
na otaczające je dzielnice handlowe oraz wzajemne relacje pomiędzy meczetem i targiem
nie pozwalają na jednoznaczne przypisanie meczetu do przestrzeni sacrum, a targu do
przestrzeni profanum.
Jedną z najbardziej znamiennych cech arabskiego targu miejskiego była jego specja-
lizacja; sklepy w obrębie targu skupione były wzdłuż miejskich osi komunikacyjnych,
a hierarchia ich lokalizacji związana była z ich odległością od centrum miasta. Po-
szczególne rzemiosła i punkty handlowe zgrupowane były według specjalizacji na osi
centrum-peryferie w zależności od wartości produktu i „szlachetności” rzemiosła.
W centrum, wokół meczetu, zlokalizowane były księgarnie, następnie perfumerie, towa-
ry luksusowe, takie jak wyroby złotnicze, jubilerzy, sprzedawcy płótna, krawcy. Profesje
mniej poważane zlokalizowane były w kierunku obrzeży targu, na peryferiach miasta:
stolarze, kowale, rymarze, ślusarze, handlarze bydłem i produktami rolnymi, jak również
rzemieślnicy trudniący się działalnością uważaną za nieczystą, czyli związaną z obróbką
produktów zwierzęcych: garbarze, kaletnicy, farbiarze skór czy osoby zajmujące się ubo-
jem zwierząt.
Organizacja przestrzeni suku na zasadzie rozłożenia poszczególnych punktów han-
dlowych i rzemieślniczych według hierarchii wartości produkowanych i sprzedawanych
6 Ibidem, s.151.
W takim mieście jak Damaszek widzimy nie tylko, jak wąska i kręta uliczka zastępuje aleję
z kolumnadą, którą przecinała niegdyś na wylot, lecz także jak dawne, regularne wysepki domów
są stopniowo przesłaniane przez konstrukcje, które tylko z trudem pozwalają odkryć zarysy daw-
nych budowli. Wówczas miasto muzułmańskie zaczęło przybierać ten nieuporządkowany wygląd,
który – w oczach wielu – jest charakterystyczny. Miasta syryjskie dostarczają wzorów typowych
także dla innych prowincji świata muzułmańskiego.8
Jak zauważa Claude Chaline, czynnikiem, który w ciągu rozwoju cywilizacji wpłynął
na labiryntowy charakter uliczek miast arabskich, był zanik transportu kołowego. Aż
do XIX wieku w obrębie miasta odbywał się wyłącznie transport za pomocą zwierząt
jucznych, głównie osłów i wielbłądów. Rozmiar ulic określony więc był wielkością przes-
trzeni odpowiednio szerokiej, pozwalającej przejść wielbłądowi wraz z jukami, co wg
obliczeń M. Hakima przekłada się na 1,6 m szerokości i 3,2 m wysokości (z jeźdźcem)9.
W rezultacie gęstnienia zabudowy miasta arabskiego, przejrzysty, regularny plan staro-
żytnego miasta greckiego lub rzymskiego, zajętego przez nowych mieszkańców arab-
skich, zanikał stopniowo pod narastającymi, ciasno spiętrzonymi budynkami i zacierał
się pod siecią wąskich, nieregularnych uliczek.
D. Kozłowski, analizując zabudowę miast irackich, opisuje przykład Kadhemiji:
Pierwotny obraz zabudowy Kadhemiji [...] jest charakterystyczny i typowy: mrok, cień uliczek
mieszkaniowych kontrastuje z rozpalonym niebem. Brak przestrzeni otwartych. Ulice i zaułki bar-
dzo wąskie, najciaśniejsze nie szersze niż metr, półtora – dwoje ludzi mija się tu z trudem. Przeciętna
szerokość ulicy około trzech metrów.10
oraz Mosulu:
Krajobraz Mosulu to obraz ulicy zagmatwanej, gęstej, zwartej w swej nieregularności mediny,
urozmaiconej jeszcze opadającym i wznoszącym się przebiegiem ulic. Ulice o szerokości przeciętnie
od dwóch do trzech metrów tworzą wąwozy o ścianach domów z niewielką liczbą okien wyłącznie
na wyższych kondygnacjach.11
Dzielnice mieszkalne
Struktura przestrzeni miejskiej wykazuje tendencję do segregacji przestrzennej na
jednolite, względnie autonomiczne jednostki, tworzące homogeniczne dzielnice. Ich
funkcjonalna niezależność zakładała istnienie w obrębie każdej z dzielnic podstawowego
wyposażenia, niezbędnego do codziennego życia jej mieszkańców: piekarni, łaźni pub-
licznej, szkoły religijnej, sklepów zapewniających podstawowe zaopatrzenie.
Ujęcie wody
Istotna rola wody, niezwykle cennej szczególnie w gorącym klimacie, wszechobecnej
w przestrzeni miejskiej poprzez takie elementy przestrzeni miejskiej jak bogato dekorowane
publiczne fontanny, baseny, łaźnie, mająca swoje źródła zarówno w starożytnej Mezopota-
mii, jak i w Grecji, była jednocześnie podkreślona przez wymagania związane z rytuałami
islamu. Obowiązek dokonania rytualnej ablucji przed modlitwą, nakazany przepisami
prawnymi, nakazywał obecność w przestrzeni miasta łaźni (hammam), studni czy fontann,
będących niezbędnym elementem w miejscu przeznaczonym do modlitwy.
Studnia miejska, znajdująca się w pobliżu meczetu, będąc ważnym punktem w przes-
trzeni publicznej miasta, należała do przestrzeni zarezerwowanej dla mężczyzn. M.
Gilsenan, podając przykład małego miasteczka na północy Libanu, przytacza opis placu
przed meczetem, gdzie wokół głównego źródła wody gromadzą się mężczyźni14. Studnia,
będąc elementem niezbędnym do rytualnego oczyszczenia przed modlitwą, i przed
przekroczeniem granicy przestrzeni sacrum – meczetu, pełniła równocześnie funkcję
integrującą wspólnotę miejską.
15 Ibidem, s. 146.
16 A. Bouhdiba, Duree et chanement dans la ville arabe, [w:] idem, La ville arabe..., s. 22.
Przestrzeń współczesna
Począwszy od XIX wieku, ekspansja wpływów kultury europejskiej w obszarze świata
arabsko-muzułmańskiego wywołała zmiany społeczne, polityczne i ekonomiczne. Spo-
wodowała też przemiany w modelu przestrzeni, dokonując transformacji tradycyjnych
stosunków przestrzennych poprzez burzenie starych i tworzenie nowych struktur.
Tradycyjna koncepcja przestrzeni ulega modyfikacji w wyniku rozwoju przemys-
łu, wzrostu demograficznego i rozwoju miast. Rozrost miast i powstawanie wielkich
aglomeracji na obszarze państw arabskich związane są z masowym napływem ludności
wiejskiej, osiedlającej się w nowo powstających dzielnicach i tworzącej nowy model spo-
łecznej struktury przestrzeni miejskiej.
Współczesna masowa migracja ludności wiejskiej do miast wynika z przemian eko-
nomiczno-gospodarczych, jakim, w następstwie kolonizacji europejskiej i wzmożonych
kontaktów ze światem Zachodu, poddane były państwa świata arabskiego. Czynnikami
mającymi wpływ na znaczny wzrost urbanizacji są m.in. poważny kryzys w rolnictwie,
koncentracja gospodarki w obszarze wielkich aglomeracji miejskich, szybki rozwój
przemysłu i obecność krajów arabskich na rynku światowym, wynikająca ze światowego
zapotrzebowania na bogactwo naturalne części tych krajów, jakim jest ropa naftowa18.
W zakresie świadomego kształtowania struktury urbanistycznej, w krajach arabskich
występuje tendencja do przyswajania obcych wzorów przestrzennych, wywodzących się
z obszaru o odmiennej kulturowo koncepcji przestrzeni. Polityka kulturalna i działanie
z zakresu projektowania urbanistycznego i architektonicznego sprowadzają się do prze-
noszenia modeli właściwych kulturze Zachodu.
Współczesna kultura arabsko-muzułmańska postawiona jest przed problemem zerwa-
nia ciągłości tradycyjnej koncepcji przestrzeni, przemian związanych z wprowadzaniem
nowych rozwiązań, nieprzystosowanych do potrzeb i wymogów społecznych i religij-
nych, oraz przenoszenia na jej grunt obcych wzorów z obszaru odmiennego kulturowo.
Współcześnie tradycyjne wzory urbanistyczne i architektoniczne w kulturze arabsko-
muzułmańskiej ulegają konfrontacji z procesami modernizacyjnymi, nowoczesnymi
rozwiązaniami komunikacyjnymi czy zastępowaniem tradycyjnych materiałów bu-
dowlanych nowymi, importowanymi z krajów europejskich, których właściwości nie są
dostosowane do uwarunkowań klimatycznych krajów islamu.