Otkriće domaćih stručnjaka koje može povećati prinse voća i

povrća do 30%

Košnice za pčele voćarice

Poznato je da biljke oprašuju insekti, neke druge životinje i vetar. Oko 80 odsto biljaka, oprašuju
razne vrste insekata. Među njima, najefikasniji oprašivač, je dobro poznata medonosna pčela - Apis
mellifera. Takođe, postoje i brojne druge vrste tzv. solitarnih divljih pčela, zatim bumbari, mnogi
leptiri, muve i druge vrste, koje posećuju cvetove biljaka i vrše oprašivanje. Poslednjih nekoliko
decenija, sve je manje društava medonosne pčele, posebno posle unošenja iz Azije u Evropu grinje -
pčelinjeg krpelja, (Varroa jacobsoni, ) koji je ubrzo potom praktično desetkovao broj pčelinjih
društava. Pored toga, ubrzana industrijalizacija što povećava aerozagađenje životne sredine,
povećanje broja stanovnika i urbanih površina, intenzivna poljoprivreda, posebno zaštita
poljoprovrednih useva, od štetočina i bolesti primenom pesticida, smanjenje prirodnih šumskih i
stepskih površina, uticali su, a i danas utiču na smanjenje brojnosti insekata oprašivača biljaka.
Zbog smanjene brojnosti oprašivača, prinosi mnogih poljoprivrednih kultura, posebno voćaka su
ispod očekivanih.

Rešenje ovog sadašnjeg problema je, pored državne pomoći pčelarstvu u cilju povećanja broja
društava medonosne pčele, pronalaženje i uključivanje nekih drugih insekata oprašivača, kao
pomoć medonosnoj pčeli u njenoj korisnoj aktivnosti u oprašivanja biljaka. Jedno od uspešnih
rešenja je domestifikacija solitarnih pčela i njihovo unošenje u poljoprivredne useve, u cilju
povećanja broja oprašenih cvetova. U Srbiji je krajem prošlog veka intenzivno rađeno na
domestifikaciji solitarnih pčela, a istraživanjima je rukovodio prof.dr Miloje Krunić, sa Biološkog
fakulteta Univerziteta u Beogradu. Rezultati ovih istraživanja su bili prvi u Evropi, naravno i na
našim prostorima. Član istraživačkog tima je bio i autor ovog teksta.
Jedan od značajanijih rezultata ovih istraživanja je uspešna domestifikacija solitarne pčele Osmia
cornuta za oprašivanje voćaka, te smo joj dali domaći naziv solitarna pčela voćnjaka.
Napominjemo, da ovu pčelu još nazivaju mason pčela ili pčela zidar jer od blata „zida“, gradi
ćelije u gnezdu.

Levo ženka, desno je mužjak

Za razliku od medonosne pčele, koja je socijalni insekt i živi u društvima u kojima postoje: matica
(polno sposobna ženka), radilice (polno nesposobne ženke) i trutovi (polno sposobni mužjaci), pčela
voćnjaka je solitana, odnosno matica je ujedno i radilica, a mužjaci, kao kod medonosne pčele, služe
za oplodnju ženke. Pčela voćnjaka se u našim uslovima javlja pred kraj zime i ranog proleća. Prvi
topliji dani tokom marta, a nekada i krajem februara utiču na pojavu prvih pčela istovremeno sa
pojavom prvih cvetova rano cvetajućih biljaka. To su od zeljastih biljaka jagorčevina, ljubičica,
maslačak i sl, a od drvenastih vrba, badem, trnjina i dr. Najpre se pojavljuju mužjaci, a nekoliko dana
i ženke.

Odmah po pojavi ženki dolazi do kopulacije, posle koje mužjaci žive još nekoliko dana i uginu.
Oplođene ženke potom počinju sa osnivanjem potomstva. Svaka ženka se ponaša kao matica i kao
radilica i svaka brine sama o svom potomstvu. U tom cilju ona traži pogodno mesto, a to je neka
šupljina u zidu nekog objekta, stabljika trske, napušten hodnik u drvetu od nekog drugog insekta,
rupa u drvetu od izvađenog većeg eksera i sl. U takvu šupljinu, na dubini 10 – 15 cm, od ulaznog
otvora ženka najpre donosi grudvice blata i od njih pravi pregradu. Potom odlazi na obližnje cvetove
biljaka sa kojih sakuplja polen i odnosi ga u šupljinu. Posle nekoliko „tovara polena“ ona na njega
položi jedno jaje i ponovo od blata pravi pregradu i ceo postupak ponavlja, sve dok ne ispuni celu
šupljinu. Konačno na ulazu u hodnik pravi deblju pregradu od blata čime bolje štiti potomstvo od
prirodnih neprijatelja i negativnih vremenskih uslova. U zavisnosti od dužine tunela ženka izgradi 6
– 10, a nekada i do 15 ćelija.

Ćelije legla sa polenom

U toku života jedna ženka ispuni 3 – 4 šupljine, odnosno ostavi 20 – 30 potomaka i potom ugine. Iz
jajeta se posle nekoliko dana (što zavisi od temperature) pili larva i odmah počinje da se hrani
polenom. Kad potroši količinu polena koju joj je spremila ženka „majka“, larva gradi oko sebe čvrst
kokon i u njemu prelazi u lutku , a posle 2 – 3 nedelje u kokonima su formirane nove jedinke pčele
(ženke i mužjaci). Potomstvo ostaje u kokonima sve do pred kraj naredne zime ili ranog proleća.

Pčela voćnjaka je znatno efikasniji oprašivač voćaka od medonosne pčele. Medonosna pčela
posećuje cvetove prvenstveno radi sakupljanja nektara, a polen prikuplja povremeno i selektivno.
Pčela voćnjaka takođe posećuje cvetove ali prikuplja samo polen. Izračunato je da od posećenih
cvetova pčela voćnjaka opraši 95%, dok medonosna pčela svega 5 – 10%. Drugi vrlo značajan
momenat je donji prag aktivnosti pčela. Pčela voćnjaka je aktivna već na +9˚C , a medonosna pčela
na +13˚C. Dakle, ako su voćke u cvetu, a temperatura je ispod +13˚C, medonosna pčela neće biti
aktivna, odnosno neće oprašiti voćke. Za razliku od nje, pčela voćnjaka će u takvim uslovima biti
aktivna i oprašiti voće. Naime, često se događa da se danima u periodu cvetanja nekih voćaka
održava temperatura ispod +13˚C i tada voćari imaju znatno smanjen prinos voća. Dalje, izračunato
je da je za kvalitetno oprašivanje 1 ha voćnjaka pod jabukama potrebno 3 – 5 košnica sa oko 60.000
do 100.000 radilica medonosne pčele. Istu tu površinu kvalitetno će oprašiti 300 ženki pčele
voćnjaka. Naime, učinak jedne pčele voćnjaka jednak je učinku 120 medonosnih pčela. Još jedan
momenat daje veliku prednost pčeli voćnjaka u odnosu na medonosnu pčelu. Aktivnost pčele
voćnjaka se poklapa sa cvetanjem voćaka. Posle prestanka cvetanja dunje (druga polovina maja)
prestaje i njena aktivnost, odnosno ženke uginjavaju, a potomstvo je zaštićeno od negativnih uticaja
sredine. Dakle, posle prestanka aktivnosti ženki, voćnjak je moguće prskati pesticidima, bez
opasnosti po potomstvo pčele voćnjaka. Sa druge strane, medonosna pčela je aktivna tokom celog
perioda vegetacije, te bi posle prestanka cvetanja voćaka košnice morale biti izmeštene iz voćnjaka.
Naravno, u poređenju sa pčelom voćnjaka, medonosna pčela ima i veliku prednost, a to je da ona
pored oprašivanja, čoveku daje dragocene druge produkte (med, mleč, propolis, vosak, pčelinji
otrov i dr).

Zaklon u voćnjaku

Danas smo svedoci da se podižu sve veće površine pod zasadima voćaka, a da je sve manje
insekata oprašivača tih voćnjaka. Zato voćari povremeno imaju znatno umanjene prinose voćnih
plodova, što je najčešće posledica ne oprašenih cvetova koji neće dati plod. Da bi rešili ovaj
problem, voćari angažuju pčelare da unesu svoje košnice u voćnjake, što pčelari ne čine uvek rado.
Naime, medonosna pčela je jako osetljiva na primenu pesticida koji se koriste za zaštitu voćaka od
štetočina i bolesti. Takođe, unošenje košnica u voćnjak i njihovo iznošenje posle precvetavanja
voćaka skopčano je sa materijalnim troškovima, što se pčelarima ne isplati, a posebno što često
postoji rizik od trovanja pčela i propadanja pčelinjih društava. Zato je, po našem mišljenju, za
voćare idealan oprašivač voćaka solitarna pčela Osmia cornuta – pčela voćnjaka.
Između medonosne pčele i pčele voćnjaka nema nikakve kompeticije. Praktično, svaka od njih
obavlja svoj posao. Medonosna pčela prvenstveno posećuje cvetove u cilju sakupljanja nektara, dok
pčela voćnjaka to čini zbog prikupljanja cvetnog praha (polena). Pčela voćaka prikuplja polen sa
donje strane trbuha, tako što ga zakači na fine guste čekinje, dok medonosna pčela tovar polena nosi
u specijalnim udubljenjima na zadnjim nogama.

Dakle, kad pčela voćnjaka sleti na cvet, trbuhom sa polenom, obavezno mora da dodirne tučak i
opraši cvet, dok se polen kod medonosne pčele nalazi na dlačicama njenog tela i češće ne opraši
nego što opraši cvet (ona cvet uglavnom posećuje zbog nektara).

U cilju primene pčele voćnjaka za oprašivanje potrebno je uraditi sledeće:

1. Formirati početnu, što brojniju populaciju pčele voćnjaka;

2. Kokone sa formiranim pčelama čuvati u laboratorijskim uslovima do njihovog iznošenja u
prirodu;
3. U voćnjaku postaviti nastrešnice za niše (specijalne košnice ili snopove trske) u kojima će
pčela voćnjaka osnivati potomstvo;
4. U blizini nastrešnica napraviti površinu sa stalnim blatom, kako bi pčele mogle doći do
materijala za izgradnju gnezda (dovoljna je površina blata 1m h 1m);
5. Sa pojavom prvih cvetova na voćkama, kokone sa pčelama treba izneti u voćnjak i ostaviti ih
ispod nastrešnica u posebnim posudama;
6. Početkom avgusta treba uneti niše sa gnezdima pčela u laboratoriju, izvaditi kokone i izvršiti
njihovu dezinfekciju i dezinsekciju, odnosno odstranjivanje prirodnih neprijatelja koji su
nekada dosta brojni. Kokone čuvati do sledeće sezone cvetanja voćaka.

Kada pčela voćnjaka odabere pogodnu šupljinu za izgradnju gnezda, a to je šupljina okruglog
preseka optimalnih dimenzija 6 – 10 mm, odmah počinje sa osnivanjem potomstva. U potrazi za
nektarom medonosna pčela leti od košnice na udaljenost od 3 km, a nekada i dalje. Pčela voćnjaka
odlazi od gnezda znatno kraće, svega do 250 m. Zato se preporučuje za voćnjake na većim
površinama postavljanje nastrešnica sa specijalnim košnicama ili snopovima trske na svakih 200 m
udanjenosti jedna od druge. Ispod svake nastrešnice treba postaviti 3 – 5 specijalnih košnica ili 10
snopova sa po 50 trski i uneti oko 500 kokona pčele voćnjaka iz kojih će sigurno izaći oko 300
ženki. Za male voćnjake do 10 a u vikend naseljima dovoljna je jedna specijalna košnica ili jedan
snop od 50 komada trski i oko 50 kokona pčele voćnjaka iz kojih će se razviti oko 30 ženki. U
godinama kada su uslovi za aktivnost medonosne pčele nepovoljni, uz pomoć pčele voćnjaka prinosi
mogu biti dvostruko, nekad i trostruko uvećani.

Okvir:

Firma VISAN iz Beograda, Jerneja Kopitara 11080 Zemun, raspolaže velikom količinom
kokona pčele voćnjaka, kao i dovoljnim brojem specijalnih košnica ili snopova trski. Zainteresovani
proizvođači voća, koji žele kvalitetno oprašivanje svojih voćnih zasada korišćenjem pčele voćnjaka,
a u cilju povećanja prinosa, mogu se za sve dodatne informacije obratiti telefonom na broj: 011
316-11-55 i 319-24-94.

Prof. dr Ljubodrag Mihajlović

stručni konsultant DOO „ VISAN“