Professional Documents
Culture Documents
αιθριο + κατοικια
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ - ΔΙΑΛΕΞΗ
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2013
ΜΑΝΩΛΗΣ ΒΕΝΙΕΡΑΚΗΣ
ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ:
ΚΟΚΚΟΡΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ
ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΚΕΒΕΝΤΣΙΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ
0. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7
5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ 141
6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 146
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
7
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 0 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
σπίτι είναι αυτό, που χαρακτηρίζει καλύτερα τις συνήθειες, τα έθιμα και τα
γούστα ενός λαού.3 Η ιδιαίτερη έμφαση που δίνεται λοιπόν στην κατοικία
έγκειται στο γεγονός ότι δείχνει ξεκάθαρα τη σύνδεση ανάμεσα στη μορφή
και τον τρόπο ζωής.
Καθώς η πόλη είναι έντονα χαρακτηρισμένη από την κατοικία, οι κτηριακοί
της τύποι, η τυπολογία που τους χαρακτηρίζει, είναι στενά συνδεδεμένη με
τη μορφή της πόλης.
«Το να κατανοήσουμε την πόλη μ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο, σημαίνει να
κατανοήσουμε την ατομικότητα των κατοίκων. Το να κατανοήσουμε μια πόλη,
σημαίνει να ξαναβρούμε, πέρα από τα μνημεία, πέρα από την ιστορία της που
είναι γραμμένη στις πέτρες, τον ιδιαίτερο τρόπο ύπαρξης των κατοίκων της».4
Συνειδητοποιεί άρα κανείς ότι η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον είναι
αμφίδρομη, από το φυσικό και τον τεχνητό χώρο μέχρι την κατοικία και το
σύνολο της πόλης, υφίστανται δυνάμεις που επηρεάζουν τον άνθρωπο και
αντίστοιχα επηρεάζει κι εκείνος με τη σειρά του. Όπως είχε παρατηρήσει ο
Winston Churchill «διαμορφώνουμε τα κτήρια μας, και αυτά στη συνέχεια
διαμορφώνουν εμάς».5
3 Rossi Aldo, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1991,
σελ. 88
4 Claude Levi-Strauss, Tristes Tropiques, Libraire Plon, Paris, 1995 στο Aldo Rossi, Η
αρχιτεκτονική της πόλης, σελ. 301
5 Churchill Winston, Ομιλία στο House of Commons, 28-10-1943
8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Αντικείμενο
Η ερευνητική εργασία έχει ως αντικείμενο τη διερεύνηση των σχέσεων στην
αιθριακή κατοικία. Ως τυπολογία, το αίθριο έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως
στη διαμόρφωση της κατοικίας από ατομικές μονάδες μέχρι πολυπληθή
συγκροτήματα. Η εφαρμογή του στο χώρο της κατοικίας διαμορφώνει
συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις, ανάλογα με το χρήστη, την κλίμακα και
τον τόπο.
Αφορμή
Κατά την πορεία των σπουδών στην Αρχιτεκτονική Σχολή μελετώνται
ποικίλα θέματα, που αφορούν την κατοικία. Ιδιαίτερα στις συλλογικές της
μορφές, όπως φοιτητικές εστίες, πολυκατοικία και εκτεταμένο συγκρότημα
κατοικιών εφάρμοσα τον συγκεκριμένο τύπο. Τα φοιτητικά αυτά θέματα
μαζί με επισκέψεις σε κτήρια αιθριακής διάταξης, τόσο δημόσια όσο και
ιδιωτικά, αποτέλεσαν την αφορμή για την επιλογή του συγκεκριμένου
θέματος. Οι σκέψεις σχετικά με τη συλλογικότητα της κατοικίας, το
συσχετισμό δομημένου και αδόμητου χώρου μαζί με τη διαχρονικότητα του
αιθρίου, αποτέλεσαν τον κύριο προβληματισμό της έρευνας.
Στόχος
Η εργασία αυτή δεν σκοπεύει να παρουσιάσει μια ιστορική εξέλιξη του
αιθρίου στην κατοικία, ούτε να οργανώσει τα διάφορα παραδείγματα βάση
κλίμακας, αλλά επιχειρεί να εντοπίσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής
της διάταξης, και ιδίως τη φυσιογνωμία του αιθρίου, που το καθιστούν
διαχρονικό καθ’ όλη τη διάρκεια εξέλιξης της κατοικίας. Ουσιαστικά
η συγκεκριμένη διάλεξη δεν αναζητά μία μορφολογική ή τυπολογική
διερεύνηση του αιθρίου ανά τους αιώνες, αλλά ερευνά τι είδους κατοίκηση
υπονοεί η εκάστοτε εφαρμογή του τύπου. Τους λόγους δηλαδή που
οδήγησαν στην επιλογή του και τις συνέπειες που είχε η ενσωμάτωσή του
9
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 0 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
στην καθημερινότητα τόσο των κατοίκων του, όσο και μέσα στην πόλη
γενικότερα.
Μεθοδολογία
Η έρευνα διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο
αναλύονται οι βασικές αρχές του αιθρίου από τη λειτουργικότητά του μέχρι
τις έννοιες που εμπεριέχονται στο κλειστό αυτό περιβάλλον. Κύριο θέμα
είναι ο συμβολισμός της συγκεκριμένης διάταξης που περιλαμβάνεται στο
σαφές όριο και σχήμα του αιθρίου. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την ιδιωτική
κατοικία, ως αυτόνομη μονάδα, εντός της οποίας αναπτύσσεται η ανάγκη
για απομόνωση, εσωστρέφεια και ηρεμία. Στη συνέχεια, το τρίτο κεφάλαιο
μελετά απομονωμένα συλλογικά συγκροτήματα, οργανωμένα ως κλειστές
φρουριακές ενότητες. Η τοποθεσία και η διάταξη τους στοχεύουν στην
προστασία και την ασφάλεια του εσωτερικού. Το αντικείμενο του τέταρτου
κεφαλαίου είναι η συλλογικότητα ως έννοια ανεπτυγμένη στις μαζικές
μορφές κατοίκησης. Το αίσθημα της ενότητας και της επικοινωνίας μεταξύ
των κατοίκων, όπως και η μετάβαση και σύνδεση με την πόλη αναλύονται
διεξοδικά. Τέλος ακολουθούν τα συμπεράσματα της έρευνας.
10
abstract
This paper does not intend to present the historical development of the
atrium in housing nor to organize the various types thereof according to
scale, but identifies the particular characteristics of this shape with a focus
on the physiognomy of the atrium, that makes it timeless throughout
the course of housing evolution. Essentially, this lecture is not about a
morphological or typological investigation of the atrium over the centuries,
but an exploration of the type of habitation the atrium implies. In other
words, it is an exploration of the reasons and the consequences from the
use of atriums both in the inhabitants’ everyday life and in the city life in
general.
The research is organized in four main chapters. The first analyzes the
basic principles for atriums ranging from functionality to the fundamentals
contained in this closed environment. Main topic is the symbolism of the
specific formation contained in the clear boundary and shape of the atrium.
The second chapter covers the private residence, as an autonomous unit,
within which grows the need for isolation, introspection and tranquility.
Further, the third chapter considers isolated complexes collectively
organized as closed fortress sections. Their location and layout aim
at protecting and securing the interior. The fourth chapter discusses
collectivity as a concept developed in massive forms of habitation. The
feeling of unity and communication among residents as well as the
transition and connection to the city are thoroughly analyzed. Lastly, the
conclusions of the research follow.
11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Α. Λειτουργία
1
Εξετάζοντας κανείς την ετυμολογία του όρου αίθριο θα συναντήσει το
αρχαίο ρήμα αἴθω, δηλαδή καίω, το οποίο προσέδωσε στη λέξη αίθριος την
έννοια λαμπερός, φωτεινός και συνεπώς ανέφελος και ξάστερος.6 Η ίδια η
λέξη αίθριο λοιπόν σχετίζεται με τον ανοιχτό, αστέγαστο χώρο, όπου κανείς
μπορεί να συνειδητοποιήσει τις καιρικές συνθήκες. Το φως από την ήλιο και
ο φυσικός αέρας δίνουν στο χώρο αυτόν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του.
Έτσι ο χώρος της κατοικίας έρχεται να επωφεληθεί από τη λειτουργικότητα
του αιθρίου. Διασπώντας την κτιστή μάζα και επιμερίζοντάς την σε τμήματα,
επιτρέπει την κυκλοφορία του αέρα και την εισχώρηση του φωτός μέχρι
το εσωτερικό του κατοικήσιμου χώρου. Από την κλίμακα της ατομικής
κατοικίας μέχρι ένα περιμετρικό πολυώροφο συγκρότημα κατοικιών, το
αίθριο δίνει τη δυνατότητα διαμπερότητας και ικανοποίησης των αναγκών
ηλιασμού και αερισμού.
Επιπλέον, το αίθριο σχετίζεται άμεσα με την έννοια της σύνδεσης υπαίθριου
και στεγασμένου χώρου, καθώς συχνά περιλαμβάνει ημιυπαίθριους
χώρους, στοές και πρόστεγα, που υλοποιούν τη μετάβαση αυτή.
Ταυτόχρονα το αίθριο λειτουργεί ως ενσωμάτωση της φύσης μέσα στο 1. Luis Barragán
κτισμένο περιβάλλον. Η δυνατότητα να συμπεριληφθούν βλάστηση και υγρό – Cuadra San
Cristóbal y Fuente
στοιχείο κοντά στον κατοικημένο χώρο, αυξάνει τη βιοκλιματική λειτουργία de los Amantes,
του αιθρίου και επιδρά θετικά στο μικροκλίμα της περιοχής. Τέλος το αίθριο Mexico City, 1965-68
προσφέρει την ευκαιρία ηχητικής προστασίας από τον πολύβουο δημόσιο
χώρο, καθώς αποτελεί ένα κλειστό και απομονωμένο περιβάλλον. (1)
13
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 1 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
14
ΒΑ Σ Ι Κ ΟΙ Π Α ΡΑ ΓΟ ΝΤ Ε Σ ΤΟ Υ Α Ι Θ ΡΙ Ο Υ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
άμεσα με το αίθριο και την περιμετρική οργάνωση της κατοικίας. Ιδέες που
σχετίζονται με τη νοητική αντίληψη του ορίου της κατοικίας, αλλά και την
ψυχολογική ερμηνεία του.
Β. Περίκλειση
1. Όριο
Αν προσπαθήσει κανείς να αναλύσει τις απαρχές του αιθρίου, αλλά και κάθε
περιμετρικής ή κυκλοτερούς διάταξης, το πιο πιθανό είναι να ξεκινήσει
από την κυκλοτερή υπαίθρια επιφάνεια, που ο πρωτόγονος άνθρωπος
χάραξε στη γη για να μπορεί να συναλλάσσεται, να συνδιαλέγεται με τους 2. Χαρισιάδης
συνανθρώπους του, όταν για πρώτη φορά ένιωσε την ανάγκη της ομαδικής Δημήτρης, Γιορτή
Αγίων Αναργύρων,
κοινωνικής συμβίωσης.8 (2) Η ομάδα των ανθρώπων γύρω από τη φωτιά, Κοσμάς Κυνουρίας,
που μαζεύεται για λόγους επιβίωσης, αλλά και καθαρά κοινωνικούς Ιούλιος 1952
παρουσιάζει την ανάγκη του ανθρώπου για συλλογικότητα.
Ο χώρος αυτός ήταν προϊόν νοητικής διεργασίας -αρχικά απλής και
αργότερα σύνθετης- και οπωσδήποτε τελείως διαφορετικής από τις
διεργασίες που διαμορφώνουν και σχηματοποιούν το χώρο. Έτσι οι
κανόνες της ανθρώπινης σκέψης του απέδωσαν σταδιακά σαφώς ορισμένο
στη μορφή του και κωδικοποιημένο γεωμετρικό σχήμα, που αποτέλεσε
σύμβολο-σήμα της προσπάθειας του ανθρώπου για κοινωνική οργάνωση
του δικού του μικρόκοσμου μέσα στο αφιλόξενο φυσικό περιβάλλον.9
Έτσι, εκτός από την περιμετρική διάταξη των ανθρώπων ή των πρώτων
κατοικιών τους, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να ορίσει τον προσωπικό
του χώρο. Να οριοθετήσει το άμεσο περιβάλλον του, κτιστό και υπαίθριο,
να περι-γράψει τα όρια του κατοικημένου χώρου του και να εκφράσει το
αίσθημα της εδαφοκυριαρχίας.
«Η όλη έννοια του ιδιωτικού σπιτιού και του φράχτη, μπορεί να είναι μια
έκφραση της ανάγκης εδαφοκυριαρχίας, που φαίνεται να είναι μια θεμελιακή
έννοια, παρόλο που μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Η φύση των συμβόλων
της εδαφοκυριαρχίας σε σχέση με τα προβλήματα του υπερπληθυσμού,
συνωστισμού κ.ά. είναι ένα θέμα πολύ σημαντικό.
8 Μπίρης Τάσος, Ο κεντρικός κοινωνικός πυρήνας στο σύγχρονο δημόσιο κτήριο. Αναφορά
στις αρχέτυπες διατάξεις για το δημόσιο χώρο, Αρχιτεκτονικά Θέματα 24/1990, σελ. 26-27
9 ibid
15
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 1 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
16
ΒΑ Σ Ι Κ ΟΙ Π Α ΡΑ ΓΟ ΝΤ Ε Σ ΤΟ Υ Α Ι Θ ΡΙ Ο Υ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
18
ΒΑ Σ Ι Κ ΟΙ Π Α ΡΑ ΓΟ ΝΤ Ε Σ ΤΟ Υ Α Ι Θ ΡΙ Ο Υ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
2. Σχήμα - Σύμβολο
14 Arnheim Rudolf, Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής, University Studio Press, Θεσ-
σαλονίκη, 2003, σελ. 292
21
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 1 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
22
ΒΑ Σ Ι Κ ΟΙ Π Α ΡΑ ΓΟ ΝΤ Ε Σ ΤΟ Υ Α Ι Θ ΡΙ Ο Υ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
3. Ισορροπία
23
ΒΑ Σ Ι Κ ΟΙ Π Α ΡΑ ΓΟ ΝΤ Ε Σ ΤΟ Υ Α Ι Θ ΡΙ Ο Υ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
25
ΒΑ Σ Ι Κ ΟΙ Π Α ΡΑ ΓΟ ΝΤ Ε Σ ΤΟ Υ Α Ι Θ ΡΙ Ο Υ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
27
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
10 11
13-14 12
28
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
29
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
15 16
17
30
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
18
19
32
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
21 ibid σελ.38-9
22 Rapoport Amos - Φιλιππίδης Δημήτρης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί πα-
ράγοντες, Μέλισσα, 2010, σελ. 97-98
33
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
Η έννοια του αυστηρού ορίου όμως, του ψηλού και απόλυτου μαντρότοιχου,
δεν επιτελεί μόνο το σκοπό της γαλήνης και της ηρεμίας. Συνήθως
βρίσκονται κοινωνικοί λόγοι πίσω από τον ψηλό τοίχο, όπως η θέση της
γυναίκας στις κλειστές μουσουλμανικές κοινωνίες, που παραμένει στο
σπίτι. Έτσι δημιουργείται απόλυτος διαχωρισμός ιδιωτικού και δημόσιου
βίου, με τους στενούς δρόμους να ελίσσονται ανάμεσα σε ψηλές μάντρες
στους μαχαλάδες της Θράκης και της Τουρκίας.
«Το γεγονός ότι τα σπίτια με αυλή στην Ελλάδα, τη Βόρεια Αφρική και τη Λατινική
Αμερική είναι σχεδόν ίδια δείχνουν πως η τελευταία τούτη μορφή σχετίζεται με
κάποιο κοινωνικό παράγοντα, ο οποίος μπορεί να είναι η εξαιρετική ανάγκη
ιδιωτικότητας των γυναικών που ζουν κλεισμένες στο σπίτι. Τα παράθυρα
και οι στέγες αυτών των σπιτιών με αυλή είναι σχεδιασμένα, έτσι ώστε να
εμποδίζουν οποιαδήποτε παραβίαση της ιδιωτικότητας της οικιακής ζωής. Για
τον ίδιο λόγο μπορεί οι εξώθυρες των σπιτιών στις αντικρινές πλευρές του
δρόμου να μην βλέπουν η μία την άλλη.»23
Επιπλέον η ίδια η ύπαρξη της μάντρας, προϋποθέτει κάποια μέριμνα
ασφάλειας, προστασίας της ιδιοκτησίας, αλλά καθώς εδραιώνεται μέσα
στην αρχιτεκτονική του τόπου, αποκτάει παράλληλα και τυπολογικό
χαρακτήρα.
«Ψηλή χτιστή μάντρα βρίσκεται στα όρια του οικοπέδου, η οποία αφενός
ελέγχει την πρόσβαση στην ιδιοκτησία, με την παρεμβολή της «πύλης-εισόδου»
και αφετέρου ελέγχει τη δυνατότητα κατόπτευσης του εσωτερικού της κατοικίας
από το δρόμο. Το στοιχείο αυτό σχετίζεται με την επιτακτική ανάγκη αμυντικής
προστασίας στα αρχοντικά.
Ψηλές μάντρες διαθέτουν και τα υπόλοιπα παραδοσιακά σπίτια, άρα δεν
πρόκειται για αποκλειστικότητα των αρχοντικών ή υποχρεωτικά για στοιχείο,
που τα «παραδοσιακά» δανείζονται από τα «αρχοντικά». Αυτό σημαίνει ότι πέρα
από την καθαρά αμυντική χρήση της μάντρας, και σύμφωνα με διευκρινίσεις
του Rapoport, η χρήση της απηχεί μια πολιτισμική επιλογή που σχετίζεται
άμεσα με ζητήματα δομής του τυπικού οικισμού της περιόδου – δηλαδή το
πώς αρθρώνεται η μονάδα κατοικίας και πως εντάσσεται στο πολεοδομικό
σύνολο.»24
Και στα δύο παραδείγματα κατοικιών που αναλύθηκαν προηγουμένως,
η απαιτούμενη απομόνωση και ιδιωτικότητα, αλλά και οι καθιερωμένες
κοινωνικές σχέσεις της κάθε εποχής, τα καθιστούσαν αυτοτελείς και
κλειστούς οργανισμούς. Για να μπορούν να καλύψουν όμως τις καθημερινές
ανάγκες τους, έπρεπε συνεπώς να είναι και αυτάρκεις. Εξυπηρετήσεις
ύδρευσης, όπως η κινστέρνα ή το πηγάδι, αλλά και αποθήκευσης
23 ibid σελ. 96
24 Ibid, σελ. 239-40
34
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
20.
Διαφοροποίηση
σύνθεσης χώρων
με ελεύθερο
και ορισμένο
περίγραμμα
20
25 ibid, σελ. 56-58
35
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
21 22
23
36
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
37
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
24 25
26
38
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
39
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
27
28
40
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
41
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
42
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
29.
Αιθριακές διατάξεις
κατοικιών σε
διαφορετικούς
τόπους
29
43
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
30 31
32 33
44
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Γ. Ιστορική Συνέχεια
45
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
34
35-37
46
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
47
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
38
39-40 41
48
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
32 Θέματα χώρου και τεχνών 13/1982, σελ. 69-70 και Βαλσαμάκης Νίκος: Αρχιτέκτων,
Μουσείο Μπενάκη, 2007, Αθήνα, σελ. 114-7
49
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
42
43-45 46
50
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Μπορεί λοιπόν οι χώροι να μην διατάσσονται απ’ όλες τις πλευρές του
αιθρίου, αλλά η κλειστή γωνία της κατοικίας και η τοποθέτηση του ξενώνα
αντιδιαμετρικά της οριοθετούν τις οπτικές φυγές. Ο κεντρικός χώρος
του αιθρίου, που στο αρχικό σχέδιο προοριζόταν για κήπο, αν και τελικά
δεν υλοποιήθηκε για πρακτικούς λόγους 34, όριζε έναν χώρο, τον οποίο
δεν μπορούσε κανείς να διασχίσει, αλλά περπατούσε γύρω του. Όλους
τους χώρους της κατοικίας μπορεί να τους πλησιάσει κανείς κάτω από
το υπόστεγο και υπάρχουν δωμάτια στα οποία η είσοδος γίνεται από το
αίθριο. Ο κεντρικός κήπος καθώς και η περιμετρική και η βορεινή στοά
ορίζουν σαφώς το περίγραμμα της κατοικίας και υποδεικνύουν μία
περιμετρική κίνηση, μία επικοινωνία των χώρων εξωτερικά, μέσω του
45-46. Απόψεις
αιθρίου, που αποτελεί το κέντρο της κατοικίας. Γενικά, η διάταξη των του αιθρίου και
χώρων μελετήθηκε έτσι, ώστε η μετάβαση από τους κλειστούς χώρους του περιμετρικού
στους υπαίθριους να γίνεται βαθμιαία μέσω στεγασμένων και περίκλειστων υπόστεγου χώρου
υπαίθριων χώρων.35(45-46)
51
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
47
48-50 51
52
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
53
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
52
53-54 55
54
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ο Alvar Aalto σχεδίασε επίσης κατά το πρότυπο του αιθρίου και τη δική 53.
του εξοχική κατοικία (Muuratsalo Experimental House, 1952) σε μια Η κατοικία
μέσα στο τοπίο
ειδυλλιακή τοποθεσία στη βορειοκεντρική Φινλανδία, στο νησί Muuratsalo.
Χτισμένη μπροστά σε μια λίμνη και ανάμεσα στα πυκνά δέντρα του δάσους, η
επιλογή της θέσης της κατοικίας έχει κάτι το ηρωικό, θυμίζει τις τοποθεσίες
αρχαίων ελληνικών ναών, που ήταν σαφώς ορισμένες από το τοπίο. 38 (53)
Η κατοικία ορίζει ένα αυστηρό ορθογώνιο, το οποίο αποτελείται από το 52.
κτίσμα σε σχήμα Γ και το αίθριο στην εσοχή του. Ανοιχτό προς τη λίμνη, Κάτοψη ισογείου
με είσοδο και οπτικά ανοίγματα, αλλά ταυτόχρονα περίκλειστο και σαφώς
ορισμένο με ψηλούς τοίχους, το αίθριο φιλοξενεί τους πειραματισμούς
του αρχιτέκτονα με τα διάφορα είδη τούβλων και τους τρόπους χτισίματος
τους, καθώς και μία εστία στο κέντρο του, πιθανότατα με αρχαϊκές
αναφορές. Στην μία πτέρυγα του Γ βρίσκονται το καθιστικό, η τραπεζαρία
και το γραφείο, σε πατάρι, που δίνει την αφορμή για την κλίση της στέγης.
Στην κάθετη πτέρυγα στεγάζονται τα υπνοδωμάτια, ενώ στην τομή τους
βρίσκεται η κουζίνα και ο χώρος υγιεινής. Από εκεί έχει κανείς πρόσβαση
στα βοηθητικά κτίσματα, τον ξενώνα, χτισμένο χωρίς θεμέλια, καθώς και
άλλες πειραματικές κατασκευές μικρής κλίμακας. (52)
38 Louna Lahti, Αalto, Taschen, Koln 2004, σελ. 71
55
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
56-57
56
ΙΔ Ι ΩΤ Ι Κ Ο – ΑΤΟΜΙ Κ Ο – Α Π Ο Μ Ο ΝΩ Σ Η ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
39 Τριανταφύλλου Γιώργος, Αρχέτυπα, από τις καλύβες και τα μαντριά στη σύγχρονη τέ-
χνη και αρχιτεκτονική, K.Adam Publications, Αθήνα, 2010, σελ. 16, 36
57
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 2 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
Ε. Συμπεράσματα
58
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
απονωμενη συλλογικοτητα /
αμυνα & προστασια
Α. Τοποθεσία
59
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
58 59
60
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Πέρα από την οχυρή θέση, τα ανάκτορα βρίσκονται σχεδόν όλα κοντά σε
περιοχές με φυσική παραγωγή. Η βάση της οικονομίας είναι η γεωργία και
η κτηνοτροφία. Υφίσταται επίσης το σύστημα της συγκεντρώσεως αγαθών
στα ανάκτορα, τα οποία έχουν εξελιχθεί σε βιοτεχνικά κέντρα, τουλάχιστον
στο τέλος της περιόδου (έργα τέχνης, αγγεία κλπ). Οι ηγεμόνες της εποχής
γίνονται λοιπόν έμποροι και ταξιδεύουν πέρα απ’ τις θάλασσες για τα
οικονομικά οφέλη των ανταλλαγών τους.40
Τα μυκηναϊκά ανάκτορα χτίζονται ανάμεσα στην περίοδο 1425 -1100 π.Χ. 58. Κάτοψη μεγάρου
και ο κύριος πυρήνας τους είναι το μέγαρο, το κυρίως βασιλικό ενδιαίτημα.
Η μορφή του προοιωνίζεται στα προγενέστερα κτήρια κατοικίας στον
ελληνικό χώρο και περιλαμβάνει την είσοδο, ένα πρόδομο και ένα μεγάλο
χώρο για του άνδρες, το κυρίως μέγαρο. Μια αυλή με βωμό προηγείται
του μεγάρου και ακόμα ένα πρόπυλο. Γύρω από την αυλή διατάσσονται τα
διάφορα διαμερίσματα για την λειτουργία του παλατιού.
Γενικά χαρακτηριστικά των μυκηναϊκών ανακτόρων είναι η διάταξη των
στοιχείων γύρω από αυλή με πρόπυλο, τo τριμερές μέγαρο με την πρόσοψη
πάντοτε προς τον νότο και η στέγασή του πιθανότατα με οριζόντιο δώμα.
Το μέγαρο ήταν συνήθως ισόγειο, ενώ τα πλάγια διαμερίσματα διέθεταν
τουλάχιστον ένα ακόμα όροφο. Γνωστές μας μυκηναϊκές ακροπόλεις και
ανάκτορα είναι αυτά των Μυκηνών, της Τίρυνθας, της Πύλου και των
Αθηνών.
Η καλύτερα σωζόμενη ακρόπολη, όπου μπορεί να παρατηρήσει κανείς 59. Κεντρικό
Τμήμα Ακρόπολης
τα παραπάνω στοιχεία των μυκηναϊκών ανακτόρων είναι η ακρόπολη
Τίρυνθας, Κάτοψη
της Τίρυνθας. Εκτείνεται σε μήκος από βορρά προς νότο και διακρίνονται
δύο μέρη. Το νότιο καταλαμβάνεται εξ ολοκλήρου από το ανάκτορο, ενώ 1.Ανατολική είσοδος
το βόρειο, περιείχε λίγα κτίσματα και χρησίμευε για την προστασία των 2-3.Σύριγγες
4.Εσωτερικό
περιοίκων. Η κεντρική αυλή έχει πλευρικά κιονοστοιχίες, είναι στρωμένη
Πρόπυλο
με ισχυρό κονίαμα και έχει σχήμα ορθογώνιο. Κεντρικά της ορθώνεται το 5.Εξωτερικό
μέγαρο, με τριμερή οργάνωση, ενώ γύρω από αυτήν είναι διατεταγμένα τα Πρόπυλο
υπόλοιπα διαμερίσματα. (58,59) 6.Μέγαρο Βασιλιά
7.Μέγαρο
Με τα ίδια κριτήρια της προστασίας και της ασφάλειας επιλέγονται και οι Βασιλίσσης και
τοποθεσίες ίδρυσης των ελληνικών ορθόδοξων μοναστηριών. Διαδόχου
Οι λόγοι που ευνόησαν την ανάπτυξη του ασκητισμού κατά τους βυζαντινούς
χρόνους θα πρέπει να αναζητηθούν στο ιδιαίτερο κοινωνικό κλίμα της
τελευταίας ρωμαϊκής περιόδου, όπως διαμορφώθηκε στις περιοχές της
ανατολικής αυτοκρατορίας, και το καθεστώς διωγμών κάτω απ’ το οποίο
διαδόθηκε η χριστιανική θρησκεία.
61
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Η ζωή του αναχωρητή μοναχού πρέπει να έχει σαν βασικά γνωρίσματα την
απόλυτη προσήλωση στην έννοια του θείου και τη στροφή προς τα έσω.
Στόχος της πρέπει να είναι η πληρέστερη επαφή με το υπερβατικό. Ένας
από τους χαρακτηριστικούς κανόνες της ζωής των μοναστηριών είναι
η λεγόμενη άσκηση, δηλαδή η ηθελημένη πολλές φορές υποβολή του
ατόμου σε δοκιμασίες, ώστε να έχει την ευκαιρία να ασκήσει την πίστη του
στην προσπάθεια του να τις υπομείνει. Η προσήλωση λοιπόν στις θέσεις
του αυστηρού μυστικισμού και η περιφρούρηση τους κατέληξε να αποτελεί
τον κυριότερο στόχο κάθε μοναστηριακής δραστηριότητας. Η εμμονή στην
παράδοση εν γένει και η άρνηση κάθε νεωτερισμού διαμόρφωσε ένα άλλο
χαρακτηριστικό του ανατολικού μοναχισμού, τον έντονο συντηρητισμό.
Ο ασκητισμός εμφανίστηκε σαν μια τάση φυγής από τα εγκόσμια, σαν άρνηση
δηλαδή των κάθε είδους κοινωνικών συμβάσεων. Η τόσο έντονη ανάπτυξη
του όμως δεν οφείλεται μόνο στους υψηλούς πνευματικούς του στόχους.
‘Οπωσδήποτε σ’ αυτήν συνέβαλαν και λόγοι καθαρά κοινωνικοί. Στους
δύσκολους χρόνους της πολυκύμαντης Ιστορίας του βυζαντινού κράτους,
τα μοναστήρια αποτελούσαν κατά κανόνα ένα σίγουρο καταφύγιο για τα
ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Η ένταξη σε κάποιο κοινόβιο παρείχε συνήθως
εξασφάλιση από όλες τις δυσκολίες της καθημερινής ζωής, τη φτώχεια,
την εξαθλίωση, την κοινωνική καταπίεση και ακόμα τις φορολογικές και
στρατιωτικές υποχρεώσεις. Τα κίνητρα λοιπόν για τις μεγάλες μάζες των
μοναχών ήταν παράλληλα με τα πνευματικά και καθαρά ανθρώπινα, πεζά.
Για όλους τους πιο πάνω λόγους, από καθαρά κοινωνική άποψη, ο
ελληνικός μοναχισμός πήρε τελικά έναν ιδιότυπο αντιφατικό χαρακτήρα.
Η τάση προς το μυστικισμό και οι καθαρά ανθρώπινες πλευρές του ήταν οι
αντίρροπες αιτίες αυτής της αντίφασης. Συνολικά αποτέλεσε ένα φαινόμενο
σύνθετο όσο και μοναδικό, δηλαδή ένα πνευματικό, μυστικιστικό κίνημα,
αλλά και έναν κοινωνικό θεσμό, ακόμα μια άρνηση της κοινωνικής ζωής,
αλλά και ένα στήριγμα της θεοκρατικής βυζαντινής κοινωνίας. 41
Πρέπει να αναφέρουμε ακόμα ότι ο ρόλος των μοναστηριών και σαν
οικονομικών μονάδων, μέσα στα πλαίσια της βυζαντινής οικονομίας, ήταν
σημαντικός. Αρχικά βέβαια η οικονομική λειτουργία των μονών βασιζόταν,
σχεδόν αποκλειστικά, στις κάθε είδους δωρεές. Σιγά σιγά όμως, και κυρίως
με την επικράτηση της συνήθειας των κληροδοτημάτων ο χαρακτήρας
τους άλλαξε. Μεγάλες περιουσίες συγκεντρώθηκαν στα μοναστήρια, η
εκμετάλλευση των όποιων μετέβαλε την οικονομική λειτουργία τους, σε
παραγωγική.
63
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
61
62
64
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Β. Οργάνωση
1. Γενική Διάταξη
Εκτός όμως από την επιλογή της οχυρής θέσης για την προστασία του
οικισμού, η κάθε μονάδα χαρακτηρίζεται και από μία ιδιαίτερη οργάνωση,
μία γενική διάταξη, που οριοθετεί τη συγκέντρωση κατοικιών και τον
ελεύθερο αιθριακό χώρο ανάμεσα τους, αλλά ταυτόχρονα αυτονομεί τη
μονάδα και την ορίζει ως ένα κλειστό σύνολο.
Με αυτόν τον τρόπο οργανώνεται το κάστρο της Αντιπάρου. Ο πυρήνας του
οικισμού αντιπροσωπεύει μια τελείως ιδιαίτερη πολεοδομική συγκρότηση.
Πρόκειται για μια ενιαία, αυτόνομη οικιστική μονάδα, διατεταγμένη γύρω
από μία τετράγωνη αυλή, κτισμένη την εποχή της Ενετοκρατίας.
Στον μεσαιωνικό πυρήνα διακρίνονται τρεις ζώνες οικιστικής ανάπτυξης, 61. Η δομή του
που αντιπροσωπεύουν τo κυρίως οχυρωμένο τμήμα του οικισμού. Η παλιού οικισμού
ζώνη που αποτελεί και την αρχική εγκατάσταση, περιλαμβάνει μια ζώνη
περιμετρικών κτισμάτων, που διαμορφώνουν τετράγωνο περίβολο
(54x54μ.) και κυκλικό πύργο στο κέντρο του. Δύο ακόμη ζώνες
σχηματίστηκαν μεταγενέστερα. Η μια, εξωτερικά, σε επέκταση της πρώτης
προς νότο και η άλλη, σε τμήμα του ελεύθερου χώρου στο εσωτερικό του
κάστρου, με τη μορφή δακτυλίου γύρω από τον πύργο. Οι τρεις αυτές
ζώνες αποτελούν ενιαίο αμυντικό συγκρότημα κλειστής μορφής με μια
μόνο προσπέλαση από τον εξωτερικό χώρο. 42
42 Αποστόλου Φίλιππος, Το κάστρο της Αντιπάρου, Διδακτορική Διατριβή ΕΜΠ, Αθήνα,
1978, σελ. 13-14
65
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
63-65
66
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
67
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
66-67 68
69
68
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
69
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
70
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
2. Λειτουργικές ενότητες
71
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
70
71 72
72
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Από πλευράς λειτουργίας, τα ανάκτορα δεν ήταν μόνο κατοικίες των 1. Δυτική Αυλή, 6.
Δυτική Πύλη, 8.
βασιλέων, αλλά και των αυλικών, των τεχνικών, των υπαλλήλων και Αίθουσα Υποδοχής,
όλων των δούλων τους. Έτσι πέρα από τα βασιλικά ενδιαιτήματα, τις 9. Διάδρομος
αίθουσες ακροάσεων και συμποσίων, τους χώρους συγκεντρώσεων με τοιχογραφία
και τα θησαυροφυλάκια, εκεί στεγάζονταν και πλήθος από εργαστήρια Πομπής, 12. Νότια
είσοδος, 13. Νότιο
(αγγειοπλαστικής, κατεργασίας μετάλλων, ελαιοπιεστήρια) και αποθήκες. Πρόπυλο, 14.
Οι σπουδαιότερες λειτουργίες ωστόσο, ήταν οι θρησκευτικές με ιερά, Κλίμακα Ανόδου,
αίθουσες λατρείας και κρύπτες να τις εξυπηρετούν. 15. Διάδρομος
Αποθηκών,
Οχυρώσεις δεν υπήρχαν στα κρητικά παλάτια. Η ειρήνη δεν ήταν μόνο 16,17. Αποθήκες,
εξωτερική (η ναυτική δύναμη ασφαλώς θα τους παρείχε προστασία), αλλά 25. Βόρειο
και εσωτερική. Φαίνεται δηλαδή ότι οι διοικούντες δεν αντιμετώπιζαν το Πρόπυλο, 26.
Κεντρική αυλή,
ενδεχόμενο κοινωνικής επανάστασης ή εξεγέρσεων. 27. Αίθουσα του
θρόνου, 29,31. Ιερά,
Η οργάνωση αυτή με τις επιμέρους λειτουργικές ενότητες παρατηρείται και
31,37. Λατρευτικοί
στο ανάκτορο της Κνωσού, που αποτελεί το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο χώροι, 39. Μέγα
ανάκτορο της Κρήτης και ανακαλύφθηκε από τον Sir Arthur Evans στις Κλιμακοστάσιο, 41.
αρχές του 20ου αιώνα. Η σημερινή εικόνα του ανακτόρου οφείλεται στις Φωταγωγός, 43.
Αίθουσα Διπλών
εκτεταμένες αναστηλώσεις που πραγματοποίησε ο ίδιος αργότερα, οι
Πελέκεων, 46.
οποίες αφαίρεσαν από την αρχαιολογική αξία του μνημείου, το κατέστησαν Διαμέρισμα της
όμως περισσότερο κατανοητό στο ευρύ κοινό. Βασιλίσσης, 47.
Λουτρό, 54,55.
Το συγκρότημα οργανώνεται γύρω από μια μεγάλη κεντρική αυλή. Εργαστήρια
Υπάρχουν τέσσερις είσοδοι (βόρεια, νότια, ανατολική και δυτική), στις
οποίες δέσποζαν φαρδιά πρόπυλα. Στα δυτικά της κεντρικής αυλής
υπάρχει το διαμέρισμα του θρόνου (71), ενώ στην απέναντι ανατολική
πλευρά διαμορφώνεται ένα άλλο συγκρότημα, το ιδιαίτερο διαμέρισμα 71. Η
της βασίλισσας. Μπροστά απ’ αυτό έχουμε το Μεγάλο Κλιμακοστάσιο, αποκατασταθείσα
αίθουσα του θρόνου
όπου οδηγούσε στους τρεις υπόγειους ορόφους. (72) Γενικά παρατηρείται
ότι στη δυτική πλευρά του παλατιού ήταν κυρίως ιερά και αποθήκες, ενώ
στην ανατολική υπήρχαν τα βασιλικά διαμερίσματα και τα εργαστήρια. Τα
κτήρια του ανακτόρου είχαν τουλάχιστον δύο ορόφους, πιθανότατα με τους
χώρους υποδοχής να εκτείνονται στο ισόγειο στο επίπεδο της αυλής και τα
διαμερίσματα των υπνοδωματίων στον όροφο.48 72. Αναπαράσταση
Εκείνο που οφείλουμε να τονίσουμε για το ανάκτορο της Κνωσού είναι πως δυτικής πλευράς
ανακτόρου
οι χώροι του οργανώνονται σε συγκροτήματα ανάλογα με τη χρήση τους.
Έτσι τα διώροφα συγκροτήματα διατάσσονται γύρω από την ευρύχωρη
εσωτερική αυλή, μέσω της όποιας πραγματοποιούνταν η επικοινωνία.
Εκεί μετακινούνταν όλοι όσοι διέμεναν και εργάζονταν στο ανάκτορο. Οι
48 Κωνσταντινίδης Δημήτρης, Παραδόσεις Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Μέρος Β’, Τεύχος
Α’,ΕΜΠ, Αθήνα, 1970, σελ. 86
73
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
73
74
74
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Παρόμοια όμως είναι και η επί μέρους οργάνωση στα μοναστήρια του
Αγ. Όρους, που αποτελούν μια ενότητα από τα καλύτερα διατηρημένα
μοναστήρια στον ελληνικό χώρο. Γύρω από τον κεντρικό περίβολο του
ναού, οργανώνονται οι καθημερινές εξυπηρετήσεις των μοναχών, οι
πτέρυγες κατοικίας, καθώς και ξενώνες.
Η γενική οργάνωση των μοναστηριακών συγκροτημάτων γινόταν κατά την
οριζόντια έννοια, ή (πολύ σπανιότερα, όταν το επέβαλαν οι συνθήκες του
τόπου) καθ’ ύψος. Σύμφωνα με τον πρώτο και καθιερωμένο τρόπο, ένας 73. Μονή
οχυρός περίβολος, συχνά με έντονη φρουριακό χαρακτήρα, περικλείει με Χελανδρίου με
χρονολογική σειρά
τα κτήρια του μια ευρύχωρη αυλή, όπου στέκει περίοπτο το καθολικό. Στα
προσθηκών
μεγάλα μοναστήρια υπάρχουν και άλλα μεγάλα κτήρια περίοπτα μέσα στην
αυλή, όπως (κατά περίπτωση) η τράπεζα, το μαγειρείο, άλλοι ναοί κλπ, στις
μικρότερες μονές όμως, είτε κανένα άλλο κτήριο εκτός του καθολικού, ή
και μικρότερες κατασκευές όπως πολύ συχνά η φιάλη, για τον αγιασμό των
υδάτων. Όταν πάλι η μονή αναπτυσσόταν καθ’ ύψος λόγω στενότητας του
τόπου ίδρυσής της (δηλαδή κάποιου βραχώδους εξάρματος), μπορούσε
άλλοτε να διατηρεί στο ανώτατο επίπεδό της το παραπάνω σχήμα, αλλά
με πολύ στενότερη αυλή, άλλοτε όμως να έχει συμπαγή, πυργοειδή
χαρακτήρα, χωρίς αυλή, με το καθολικό ενταγμένο σ’ ένα ευρύτερο
κτηριακό όγκο, όπως οι μονές των Μετεώρων. Συνολικά όσον αφορά την
έκταση των συγκροτημάτων, πρέπει να επισημανθεί ότι αρχικά ήταν πολύ
μικρότερη από αυτήν που βλέπουμε σήμερα.50 (73)
Οι πτέρυγες κατοικίας διατάσσονται γύρω από την αυλή του μοναστηριού,
δίνοντας έτσι στον περίβολο ένα τετράπλευρο σε γενικές γραμμές ή και
ακανόνιστο σχήμα. Οι κατώτερες στάθμες (υπόγειο, ισόγειο συχνά και
ο πρώτος όροφος) καταλαμβάνονται από διαφορετικές βοηθητικές ή
παραγωγικές χρήσεις (δοχεία, κρασάρια, αποθήκες κλπ), ενώ οι ανώτερες
περιέχουν την κατοικία στις διάφορες παραλλαγές της: δωμάτια ή
διαμερίσματα των μοναχών, αίθουσες υποδοχής και συνοδικά, αρχονταρίκια
(ξενώνες), νοσοκομεία, γηροκομεία κλπ. Σ’ όλες τις περιπτώσεις η σύνθεση
της κάτοψης περιλαμβάνει και παρεκκλήσια. Σε πολλά μοναστήρια,
μέσα στα κτήρια των πτερύγων εντάσσονται και λειτουργίες που αλλού
75
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
75
76 77
76
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
78
79
78
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
79
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
3. Κεντρικό Σημείο
81
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
από την ιδιότυπη όσο και αυστηρή οργάνωση τους. Καλείται δηλαδή να
λειτουργήσει σαν ένας ζωντανός οργανισμός, σαν ένας χώρος ζωής. Και
η ζωή αυτή, παρά το γεγονός ότι, σε πρώτη θεώρηση, επισκιάζεται από
την πνευματικότητα των υψηλών της στόχων, είναι οπωσδήποτε ζωή
ανθρώπινη. Έτσι, παράλληλα και αντίθετα προς το κυρίαρχο θεοκρατικό
ύφος, αναπτύσσεται η ύπαρξη και μιας άλλης διάθεσης, που θα ήταν
δυνατόν, σε αντιδιαστολή, να χαρακτηριστεί ανθρωποκεντρική.
Είναι γνωστό ότι τα εκτός από το καθολικό μοναστηριακά κτίσματα, που
έγιναν για να υπηρετήσουν τις καθημερινές, λιγότερο πνευματικές ανάγκες,
ακολουθούν το χαρακτήρα της αντίστοιχης με την εποχή τους κοσμικής
αρχιτεκτονικής, χωρίς καθόλου μάλιστα να υπολείπονται σε ποιότητα από
τα έργα της τελευταίας.54
Κατ’ αρχήν ως προς τη γενική λειτουργική δομή του μοναστηριού
ξέρουμε ότι σε αδρές γραμμές οι λειτουργίες του είναι δύο ειδών και
εκπορεύονται από τη διττή υπόσταση του. Είναι οι λειτουργίες του αφ’ ενός
σαν θρησκευτικού κέντρου και αφ’ έτερου σαν οικιστικού συγκροτήματος.
Ξέρουμε επίσης ότι η ορθόδοξη μοναστηριακή διάταξη, αντίθετα από την
αντίστοιχη δυτική, δεν επιδιώκει το διαχωρισμό των λειτουργιών αυτών.
Αντίθετα δέχεται η καλύτερα, επιβάλλει την ανάμιξη τους. Και πάνω σ’ αυτή
την ανάμιξη, που ουσιαστικά φέρνει σε αντιπαράθεση τις δύο διαφορετικές
φύσεις του μοναστηριακού κόσμου, στηρίζει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.
Ο μοναστηριακός χώρος καλείται έτσι να παίξει το ρόλο του προαυλίου του
ναού και συγχρόνως το ρόλο του επίκεντρου της ζωής της μοναστηριακής
κοινότητας. Καλείται δηλαδή να αποτελέσει το άμεσο περιβάλλον του
κορυφαίου στοιχείου — του κέντρου λατρείας — και ταυτόχρονα να
αναδειχτεί σαν χώρος για την εξυπηρέτηση καθημερινών αναγκών. Ζητείται 81. Μονή Ιβήρων,
δηλαδή από αυτόν να είναι ένας χώρος μνημειακός και παράλληλα ένας Εσωτερική αυλή και
χώρος ανθρώπινος. (81) φιάλη
83
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
82
83
84
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Γ. Σχεδιασμός
85
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 3 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
86
ΑΠ ΟΜ ΟΝ Ω Μ Ε Ν Η Σ ΥΛ Λ Ο Γ Ι Κ Ο Τ Η ΤΑ / Α Μ Υ ΝΑ & ΠΡΟ ΣΤΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Δ. Συμπεράσματα
87
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
84 85-86
87
88
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Α. Συλλογικότητα
89
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
90
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
91
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
88
89
90
92
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
93
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
91 92
93
94
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
95
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
96
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
66 Δραγώνας Πάνος, Μετά (την) ιδιωτικότητα: Βασικές έννοιες για τη σύγχρονη αστική κα-
τοίκηση, Συμπόσιο “Κατοικία: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι” ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 2011
67 Woditch Richard, Από το σκεπτικό, που ενυπάρχει την πολυκατοικία, στο σκεπτικό που
την αναστοχάζεται, Δομές 03/08 Πολυκατοικίες Γ’, σελ. 48
68 Rapoport Amos - Φιλιππίδης Δημήτρης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί πα-
ράγοντες, Μέλισσα, 2010, σελ. 312-3
97
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
94
95-96
93
97
98
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
99
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
98
99-100 101
100
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
έναν κήπο, που ο καθένας φρόντιζε μόνος του. (95) Αυτό, που εντυπωσίασε 95.
όμως τον Le Corbusier περισσότερο, ήταν ότι σ’ αυτή την κλειστή κοινότητα Certosa de Galluso,
κάτοψη ισογείου
«μπορούσε να εκπληρωθεί μια γνήσια ανθρώπινη επιθυμία: η ησυχία, η
απομόνωση, αλλά και η καθημερινή επαφή με τους ανθρώπους», όπως
λέει ο ίδιος. Ήταν μια ιδανική κοινοβιακή κατασκευή, η οποία ισορροπούσε 96-97.
μεταξύ ατομικής ελευθερίας και συλλογικής οργάνωσης. Η εμπειρία Certosa de Galluso,
του στο μοναστήρι αυτό (1907) θα γινόταν το πρότυπο των δικών του απόψεις της αυλής
ουτοπικών σοσιαλιστικών ιδεών. (96-97)
«Παρόλο που η διαδικασία αυτή δεν ήταν πάντα εντελώς συνειδητή, η Σχολή
του Le Corbusier πρέπει να θεωρηθεί διάδοχος του Familistère του Godin,
στον βαθμό που αποτελούσε μια άλλη εκδοχή του Charterhouse της Εma,
στην Τοσκάνη. Η Εma παρέμεινε στη φαντασία του Le Corbusier σαν μια
εικόνα αρμονίας που επρόκειτο να χρησιμοποιήσει αναρίθμητες φορές, πρώτα
σε μεγάλη κλίμακα στα σχέδια της Immeuble Villa του 1922 και αργότερα με
λιγότερο άμεσο τρόπο στα συγκροτήματα κατοικιών που σχεδίασε την επόμενη
δεκαετία για τις υποθετικές του πόλεις.»70
101
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
98. Κarl Marx Hof, Η πιο γνωστή από αυτές τις συλλογικές κατοικίες, είναι το Karl Marx
κάτοψη ισογείου Hof (Karl Ehn, 1927-30). Περιλαμβάνει 1325 διαμερίσματα συνολικά,
εκτείνεται σε ύψος οχτώ ορόφων για περισσότερο από ένα χιλιόμετρο
και οργανώνεται γύρω από τρεις μεγάλους υπαίθριους χώρους, δύο
κλειστές αυλές και μία ανοιχτή πλατεία ανάμεσά τους. Οι αυλές, «ιδιωτικοί»
99-101.
συλλογικοί χώροι, οργανώνουν την κατοικία, ενώ η πλατεία ανοικτός
Κarl Marx Hof, αστικός τόπος συλλογικών δραστηριοτήτων, αποτελεί ενδιάμεσο χώρο
απόψεις των αυλών μεταξύ διαμερίσματος και πόλης. (98-101)
«Η επιλογή του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού τύπου του κλειστού αιθρίου δεν
οφείλεται αποκλειστικώς σε συμβολικούς λόγους, μεταφορά σε αρχιτεκτονικές
μορφές της νέας προλεταριακής ηθικής της συλλογικότητας, αλλά και στην
ανάγκη εγγύησης για την επιβίωση τους, ένα είδος «κόκκινου φρουρίου», που
επιβεβαιώνεται όταν κατά τη διάρκεια μεγάλης εργατικής εξέγερσης, βρίσκει
το Karl-Marx-Hof στο κέντρο της αντίστασης κατά της ναζιστικής καταστολής.
Το οικιστικό συγκρότημα Karl Marx Hof , όπως και τα άλλα της «Κόκκινης
Βιέννης», αποτελεί αφ’ ενός μεν μοντέρνα ερμηνεία του αρχιτεκτονικού τύπου
«κτήριο γύρω από αίθριο», αφ’ ετέρου δε μαρτυρία ενός πιθανού εναλλακτικού
ρόλου τον οποίο η συλλογική κατοικία θα μπορούσε να αναλάβει στο πλαίσιο
της διαδικασίας μορφολογικού επανακαθορισμού του αστικού οργανισμού.»72
Συμπεραίνει λοιπόν κανείς ένα συσχετισμό μεταξύ της συλλογικότητας και
του ιδεολογικού υπόβαθρου, που τη συνδέει με την αρχιτεκτονική. Μπορεί
τα επιμέρους σχέδια να ξεκινούν από διαφορετική πολιτική αφετηρία, αλλά
το κοινωνικοιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο υλοποιούνται παίζει πολύ
σημαντικό ρόλο για τη διαμόρφωση τους. Στην ουσία αποτελούν έκφραση
του οράματος για την κατοικία της εποχής τους και αναμφίβολα επηρέασαν
και επηρεάστηκαν από την κοινωνία.
Ακόμα και σε πιο πρόσφατες συλλογικές μορφές κατοίκησης παρατηρεί
όμως κανείς την αναζήτηση αυτής της χαμένης συλλογικότητας μέσα στη
σύγχρονη πόλη.
To συγκρότημα κατοικιών της κατασκευαστικής εταιρείας ΓΕΚ
υλοποιήθηκε το 2009 στο Μεταξουργείο σε σχέδια των Γ. Δασκαλάκη, Γ.
Παπαδόπουλου και Τ. Μπίρη μετά από διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.
Το συγκρότημα εκτείνεται σε πέντε επίπεδα και αποτελείται από 41
διαμερίσματα και τρία καταστήματα. Το κτήριο αναπτύσσεται περιμετρικά
ενός εσωτερικού αιθρίου και εξυπηρετείται από τέσσερις πυρήνες
κατακόρυφης κυκλοφορίας, εξασφαλίζοντας την ευκολία πρόσβασης και
ταυτόχρονα την ιδιωτικότητα των επιμέρους διαμερισμάτων. Επιπλέον το
συγκρότημα διαθέτει δύο υπόγεια, στα οποία χωροθετούνται ο χώρο της
72 Πατέστος Κωνσταντίνος -Η επικαιρότητα της τυπολογικής προσέγγισης, GreekArchitects,
2011
102
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
103
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
102
103
104
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
105
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
106
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
107
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
104
105-106 107
108
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Στο επίπεδο της αυλής και στις τέσσερις γωνίες της βρίσκονται οι είσοδοι
προς τους τέσσερις κατακόρυφους πυρήνες –κλιμακοστάσια, που οδηγούν
στις κατοικίες των ορόφων, η είσοδος προς το χώρο της κολυμβητικής
δεξαμενής, αλλά και οι ιδιωτικές αυλές με εισόδους απευθείας σε σπίτια.
Ως εκ τούτου η πλατεία επιμερίζεται λειτουργικά σε κοινόχρηστους και
ιδιωτικούς χώρους, σε χώρους στάσης και χώρους κίνησης: κοινόχρηστα
πλατώματα, ιδιωτικές αυλές, υπαίθριους και στεγασμένους διαδρόμους,
αλλά και σκάλες που παραλαμβάνουν τις λειτουργίες και επιτρέπουν την
ελεύθερη κυκλοφορία και τη συλλογική δραστηριότητα μέσα στο χώρο
της αυλής. Αποτελεί άρα τον προθάλαμο του συγκροτήματος, καθώς ο
κάτοικος θα περάσει οπωσδήποτε από το αίθριο. Τέλος, στις στάθμες των
ορόφων η λειτουργική φόρτιση του αιθρίου ενισχύεται με το πλήθος των
ιδιωτικών αυλών που στρέφονται προς αυτό.
Παρατηρεί κανείς λοιπόν πως το αίθριο αναλαμβάνει όχι μόνο μεταφορικά
τη σύνδεση πόλης και κατοικίας, αλλά και κυριολεκτικά καθώς προηγείται
των εισόδων στο εκάστοτε κτήριο. Η πρόσβαση προϋποθέτει το πέρασμα
μέσω αυτού, ενεργοποιώντας το με τις κινήσεις των κατοίκων στο επίπεδο
της αυλής, αλλά και καθ’ ύψος όπως στην περίπτωση του οικιστικού 104. Spangen,
συγκροτήματος Spangen στο Ρότερνταμ. κάτοψη ισογείου
Οι είσοδοι γίνονται απ’ την εξωτερική περίμετρο προς τον κήπο και από
εκεί προς τις κατοικίες. Ένα πλέγμα από πεζόδρομους και υπηρεσιακούς
δρόμους συνδέουν τις περιοχές εσωτερικά: δηλαδή τις εισόδους προς
το οικοδομικό τετράγωνο και τις κατακόρυφες κινήσεις. H είσοδος στις
δύο πρώτες στάθμες γίνεται απ’ ευθείας απ’ τον κήπο. Το πιο σημαντικό
χαρακτηριστικό του κτηρίου και ο βασικός του νεωτερισμός είναι όμως
ο υπερυψωμένος διάδρομος-δρόμος, απ’ όπου γίνεται η προσπέλαση
στις κατοικίες της τρίτης στάθμης. Η τομή δηλαδή εισάγει μια εντελώς νέα
δυνατότητα οργάνωσης και προσπέλασης των κατοικιών.
«Οι εξώστες-δρόμοι του οικιστικού συγκροτήματος Spangen εξακολουθούν
να είναι αξεπέραστοι γι’ αυτό ακριβώς που προσφέρουν στους κατοίκους τους.
Με δεδομένο ότι σ’ αυτόν τον τύπο «δρόμου-καθιστικού» υπάρχουν είσοδοι
μόνο από τη μια πλευρά, οι κάτοικοι έχουν για συντροφιά μόνο τους γείτονες
της διπλανής πόρτας. Αυτό είναι μειονέκτημα σε σχέση με ένα φυσιολογικό
δόμο, όπου υπάρχουν βέβαια γείτονες και απέναντι. Πάντως εδώ, η κοινωνική
επαφή μεταξύ των κατοίκων είναι εξαιρετικά έντονη, πράγμα που αποδεικνύει
πόσο σημαντική είναι η απουσία κυκλοφορίας αυτοκινήτων. Ωστόσο, οι
κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται στον εξώστη-δρόμο είναι αναπόφευκτα
αποκομμένες από το δρόμο κάτω, προς τον οποίο ουσιαστικά οι κατοικίες έχουν
γυρισμένη την πλάτη τους.»80
80 Hertzberger Herman, Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές εκ
«Η υλοποίηση
δόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, κατωφλιού
του2002, σελ. 54 ως ενός ενδιάμεσου σημαίνει, πρώτο και κύριο,
να δημιουργείς ένα σκηνικό για υποδοχές και αποχαιρετισμούς – κατά συνέπεια
109
80 Hertzberger Herman, Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές εκ
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
108 109-110
110
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
81 ibid, σελ. 35
82 ibid, σελ. 39
111
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
111-112
113
112
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
114 115
114
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
115
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
116
117
116
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Ακόμα και στη σύγχρονη Αθήνα όμως και τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις
που χτίστηκαν στο πρότυπο της, παρατηρούμε κάτω από διαφορετικές
συνθήκες παρόμοιο συγχρωτισμό.
117
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
118-119 120
118
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
119
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
121
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
122-125
126
122
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
93 Καραποστόλης Βασίλης, Χειροποίητη πόλη- Η Αθήνα ανάμεσα στο ναι και το όχι, Αλε-
ξάνδρεια, Αθήνα, 1995, σελ. 183-4
94 Rapoport Amos – Φιλιππίδης Δημήτρης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί πα-
ράγοντες, Μέλισσα, 2010, σελ. 304
123
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
127-128
124
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
125
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
129
126
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
«Από τον μεταρρυθμιστικό νόμο για τις πολυκατοικίες του Βερολίνου το 1897
ως τη μελέτη του H.P.Berlage για το νότιο Άμστερνταμ το 1917, οι μελετητές
και οι θεωρητικοί στη Γερμανία και την Ολλανδία ασχολούνται με την ανάπτυξη
ενός τύπου οικοδομικού τετραγώνου με πολυκατοικίες στην περίμετρο που θα
διατηρούσε την πλαστική συνέχεια του δρόμου, ενώ ταυτόχρονα θα έκανε την
εσωτερική αυλή που σχηματίζεται έτσι χρήσιμη σαν περίκλειστο ημικοινόχρηστο
χώρο. (...)
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας 1920-30 το πρότυπο του χτισμένου κατά την
περίμετρο οικοδομικού τετραγώνου γνώρισε μια σύντομη περίοδο καθολικής
αποδοχής στην Ευρώπη ως η τυπική μονάδα αστικής κατοικίας χαμηλού
κόστους. Με αυτή τη μορφή έκανε την εμφάνιση του στις παρυφές πόλεων τόσο
απομακρυσμένων μεταξύ τους, όπως το Βερολίνο, η Βιέννη και το Ελσίνκι.»96
96 Frampton Kenneth, H εξέλιξη των ιδεών για την κατοικία: 1870-1970, Αρχιτεκτονικά
Θέματα 8/1974, Αθήνα
97 Κούκης Γιάννης, ΙΒΑ Κτήριο και Αστικός Χώρος, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 1989, σελ. 15
98 Μπαμπάλου-Νουκάκη Μπούκη, Για τη συλλογική κατοικία στην πόλη, Αθήνα, 2003,
σελ. 67
127
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
130-131
132
128
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
99 Ungers Ο.Μ., Die Biographie einer Stadt, IBA Idee Prozess Ergebnis, Berlin, 1984 στο
Κούκης Γιάννης, ΙΒΑ Κτήριο και Αστικός Χώρος, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 1989, σελ. 51
100 Κουβέλης Κώστας, Οι επεμβάσεις οικιστικής ανάπλασης της ΙΒΑ στο Kreuzberg S0 36,
Αρχιτεκτονικά Θέματα 22/ 1988, σελ. 35-41
129
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
133
134
130
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
101 Κούκης Γιάννης, ΙΒΑ Κτήριο και Αστικός Χώρος, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 1989, σελ.
70-79
131
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
135-136
137-138
132
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Μία από τις χαρακτηριστικότερες μελέτες είναι αυτή για την περιοχή των 133. Ανάπλαση
Κάτω Πατησίων.102 Η περιοχή αναπτύχθηκε οικοδομικά τη δεκαετία περιοχής Κάτω
του 1960, και διαθέτει παλαιωμένο κτηριακό απόθεμα πολυκατοικιών Πατησίων, Σχέδιο
5-7 ορόφων σε συνεχές σύστημα δόμησης με μεγάλη κάλυψη και γενικής διάταξης
κατακερματισμένους ακάλυπτους. Παραμένει ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη
μέχρι και σήμερα. Η πρόταση έρχεται να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της
έλλειψης πρασίνου και κοινόχρηστων χώρων, την πυκνοδόμηση και τον
φόρτο κυκλοφορίας και στάθμευσης.
Έτσι η ενοποίηση των ακαλύπτων χώρων χρησιμοποιεί εργαλεία για την 137-138.
καλυτέρευση των συνθηκών εντός των οικοδομικών τετραγώνων. Οι Β. Ελευθεριάδης
υπόγειοι χώροι στάθμευσης για διάνοιξη των δρόμων και των pilotis από τα Σ. Αλβανούδης
αυτοκίνητα και η διάσπαση του οικοδομικού όγκου διευκολύνουν τόσο την Κ. Βαρκαρόλης,
Aνάπλαση στην
προσβασιμότητα του ακάλυπτου από το δρόμο όσο και την κίνηση αέριων
περιοχή του Αγ.
μαζών εντός του τετραγώνου, προσφέροντας έτσι αερισμό και δροσισμό Παντελεήμονα,
των κατοικιών. Με τη φύτευση ψηλής και χαμηλής βλάστησης και την Εργαλεία επέμβασης
ενσωμάτωση του υγρού στοιχείου εντός του ακαλύπτου πραγματοποιείται
περιβαλλοντική αναβάθμιση της περιοχής με έλεγχο ηλιασμού-σκιασμού,
διαμόρφωση μικροκλίμακας, αλλά και κοινωνική αναβάθμιση του άμεσου 136-135.
περίγυρου των κατοικιών. Τέλος, αν οι αναπλάσεις των οικοδομικών Β. Ελευθεριάδης Σ.
τετραγώνων γίνουν σε ένα οργανωμένο δίκτυο και όχι ως μεμονωμένα Αλβανούδης
πλατώματα, μπορούν να συνδυαστούν με δίκτυα πεζοδρόμων και στοών, Κ. Βαρκαρόλης,
χώρους στάσης, υπαίθριες εξυπηρετήσεις και χώρους παιχνιδιού. 103 Aνάπλαση στην
περιοχή του Αγ.
Παρά τις θεωρητικές μελέτες η λογική του Ενεργού Οικοδομικού Παντελεήμονα,
Τετραγώνου δεν βρήκε εφαρμογή στην πράξη και καμία κίνηση για την Πρόταση εφαρμογής
υλοποίηση τους δεν έχει γίνει. Η μόνη δράση εκ μέρους της πολιτείας προς
την κατεύθυνση αυτή είναι η διεξαγωγή αρχιτεκτονικών διαγωνισμών στις
μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας (Αθήναx4, Θεσσαλονίκηx4, Ηράκλειοx4)
με θέμα την ένωση τεσσάρων οικοδομικών τετραγώνων σε ένα μεγαλύτερο
και την αξιοποίηση του «σταυρού», των ενδιάμεσων δηλαδή δρόμων,
συνδυάζοντάς τους με υφιστάμενα κενά ή άλλους ακάλυπτους χώρους.
Ένα «συμπιεσμένο αίθριο» θα μπορούσε να πει κανείς με τον ελάχιστο
δυνατό δημόσιο/υπαίθριο χώρο, μια προσπάθεια αναπλήρωσης του κενού
του υπαίθριου δημόσιου χώρου κοντά στην κατοικία.
102 Κοσμάκη Π., Λιάπης Γ., Λουκόπουλος Δ., Ανάπλαση κεντρικών περιοχών κατοικίας:
μελέτη περίπτωσης Κάτω Πατήσια, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 1992
103 Παπαευσταθίου Βασίλης, Κατευθύνσεις του σχεδιασμού ενοποίησης ακάλυπτων χώ-
ρων οικοδομικού τετραγώνου : επεμβατική αξιοποίηση ελεύθερων χώρων για ένα ανανε-
ωμένο αστικό περιβάλλον, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική και Σχεδιασμός του Χώρου B’, Σπουδα-
στική Εργασία ΕΜΠ, 2004
133
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
139
140-141
134
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
104 ΕΑΧΑ Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων και Αναπλάσεις, Αναλυτική Προκήρυξη Δι-
αγωνισμού Ιδεών ΑΘΗΝΑ Χ4, 2010, Αθήνα
135
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
Ήδη ο Rene Mannier στο κείμενό του έγραφε: «..Το όριο της πόλης τείνει
κατά κάποιο τρόπο στον εαυτό του όπως κάθε όριο, έχει μια πληρότητα ζωής...»
Από αυτήν την άποψη το οικοδομικό τετράγωνο με τα οικονομικά και
κοινωνικά χαρακτηριστικά του εξηγεί τον εαυτό του και την διαφοροποίησή
του από τις γύρω καταστάσεις. Μια προοδευτική ανάλυση του οικοδομικού
τετραγώνου βασίζεται στην εκτίμηση του κοινωνικού διαχωρισμού και στον
επανακαθορισμό της διάθεσης για μια συλλογική ζωή μέσω μιας συνειδητής
διαδικασίας. Το σύστημα του οικοδομικού τετραγώνου αντιπαρατίθεται
στην ακαταστασία της γύρω περιοχής.
Στην πρότασή μας το οικοδομικό τετράγωνο δομείται ως μια διακεκριμένη
ενότητα κλειστή στο εξωτερικό. Αυτή η εκλογή εκφράζει τη θέληση να
προταθεί μια στιβαρή παρουσία στη γύρω εξαθλίωση. Εκφράζει την
ελπίδα ότι αυτό μπορεί να κατασκευάσει ένα είδος μοντέλου. Μας φαίνεται
σημαντική η ύπαρξη στο σχέδιο ενός καθαρά αναγνώσιμου κανόνα. O
νόμος είναι απλός και συνεκτικός στο βαθμό που η πρόταση πραγματώνεται
λαμβάνοντας μέρος στην πόλη, όπως επίσης και η ισορροπία του με όλες
τις άλλες πιθανές επιλύσεις, με όλους τους πιθανούς νόμους.
140-141. Αν για να καθορίσουμε την τυπολογία που υιοθετήσαμε βασιστούμε στο
Rossi Α. Grassi G., τοπογραφικό και στη θέση των κατοικιών, ο τύπος που είναι σχεδιασμένος
μακέτα - κάτοψη,
πρόταση MONZA
μπορεί να ονομαστεί ως κατοικία με αυλή. Λογικά ο τύπος με αυλή
San Rocco μπορεί να θεωρηθεί ως ο τύπος που έχει συμμετάσχει στο μεγαλύτερο
βαθμό στο σχηματισμό των πόλεων, και ειδικότερα στη δημιουργία της
όψης της πόλης. Παρατηρούμε πρώτα απ’ όλα ότι η κατοικία με αυλή
στην Ευρώπη αναπαριστά τον πιο χαρακτηριστικό οικοδομικό τύπο της
κοινοτικής εμπειρίας στην ιστορία και στον κοινωνικό διαχωρισμό (όπως
στην περίπτωση του Karl Marx Hof στη Βιέννη που είχε το δικό της ρόλο
για την εργατική τάξη). Κατά δεύτερο λόγο πάνω στο επίπεδο της μορφής
της πόλης, η κατοικία με αυλή εισάγει στην αστική προβληματική ένα είδος
ενοποίησης στου δημόσιου με τον ιδιωτικό χώρο. H αυλή είναι ένα είδος
δημόσιου χώρου που πραγματώνεται ως μια νησίδα σιωπής και ανάπαυσης,
μια παύση. (140-141)
Γι’ αυτό το λόγο με την επιμονή μας σ’ αυτή την τυπολογία πραγματοποιείται
η διπλή τάση πάντα παρούσα στο σχηματισμό της Ευρωπαϊκής πόλης, της
ιδιωτικότητας αφ’ ενός και της ειλικρινούς συμμετοχής στην πόλη αφ’
ετέρου».105 Η πρόταση δεν υλοποιήθηκε, επηρέασε όμως το στοχασμό των
αρχιτεκτόνων σχετικά με την αλληλεπίδραση κατοικίας και πόλης.
105 Rossi Aldo, Grassi Georgio, Unità residenziale S. Rocco, Monza, 1966 στο Μπαμπά-
λου-Νουκάκη Μπούκη, Για τη συλλογική κατοικία στην πόλη, Αθήνα, 2003, σελ. 38-41
136
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
137
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
142
143
138
ΔΗ Μ ΟΣ Ι Ο - Σ ΥΛΛ Ο Γ Ι Κ Ο – Α ΝΗ Κ Ε Ι Ν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
107 illa: πληθυντικός illes, κυριολεκτικά νησί, όρος της Καταλονίας που χρησιμοποιείται
και για το οικοδομικό τετράγωνο
108 Rossi Aldo, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1991,
σελ 218
139
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 4 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
Δ. Συμπεράσματα
140
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
επιλογοσ
Α. Τυπολογία
141
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 5 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
δεν αλλάζουν μέσα στο χρόνο.110 Ο αρχιτεκτονικός τύπος είναι το γενικό και
διαρκές στοιχείο της αρχιτεκτονικής, είναι η σταθερά που προσδιορίζεται,
σε αδρές γραμμές, με χαρακτηριστικά συνέχειας και παράδοσης. Ο τύπος
αναζητεί και αναπαράγει τη θεμέλια αρχή της κατασκευής και αποτελεί
ουσιαστικό στοιχείο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Είναι άμεσος δηλαδή
ο συσχετισμός μεταξύ του τύπου και της ιστορικής συνέχειας, ως σύνδεση
με το παρελθόν και ως εξασφάλιση της μνήμης.
«Παρ’ ότι η τυπολογική προσέγγιση μας οδηγεί στη σύναψη σαφών σχέσεων
με την Ιστορία της αρχιτεκτονικής, στη νοητική διαδικασία σύλληψης του έργου,
η σχέση με το παρελθόν, με τα έργα του παρελθόντος, δεν εξαντλείται στην
επιλογή ενός τύπου: η στιγμή της επιλογής είναι απλώς μια πρώτη σχεδιαστική
στιγμή -σημαντική μεν, αλλά όχι και μοναδική-, κατά την οποία συγκρίνονται,
αντιπαρατίθενται σημερινές αξίες με αξίες προερχόμενες από την Ιστορία,
δραττόμενες της μαρτυρίας και της συνδρομής ενός μορφολογικού σχήματος,
αποτελέσματος κριτικής επιλογής που εφαρμόστηκε σε παρελθόντα έργα.(…)
Έτσι ο πυρήνας μιας λύσης που έχει ήδη δοκιμαστεί σε έργα του
παρελθόντος, μπορεί μέσω της διαδικασίας επανερμηνείας του να
υποδείξει κατά κάποιον τρόπο κατάλληλες, αρμόζουσες απαντήσεις για
νέες ανάγκες και νέους σκοπούς, εν τέλει για νέα αρχιτεκτονικά έργα.»111
110 Λέφας Παύλος, Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση, Πλέθρον, Αθήνα, 2008, σελ. 101
111 Πατέστος Κωνσταντίνος, Η επικαιρότητα της τυπολογικής προσέγγισης, GreekArchi-
tects, 2011
142
ΕΠ Ι ΛΟΓΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
«Γιατί εδώ, στα «λαϊκά» παλιά αθηναϊκά σπίτια, ο «λαϊκός» άνθρωπος δεν δρα
μονάχα μέσα από ένα πάθος ή μέσα από μια μονόπλευρη συγκίνηση ή μιαν
άλογη φαντασία. Αντίθετα, έχοντας πειθαρχήσει τη θέληση του και τη γνώση
του και την ικανότητα του στα απόλυτα αναγκαία, και έχοντας συνοψίσει μέσα
του, σε μιαν συνολική αγνότητα, όλες τις χρείες της ζωής, έφτασε στο σημείο να
υπερπηδήσει το υποκειμενικό και το υπερατομικό και έτσι να φτάσει ολόλευκος
προς το ουσιαστικό και το κοινό, μαζί και στην συνοπτική λύση. Γι’ αυτό και στην
ησυχαστική μορφή, στη ρυθμική ενότητα, με άλλα λόγια, στην τυπική λύση,
στην τυπική μορφή, στον αρχιτεκτονικό τύπο.
Κι εδώ βρίσκεται στο τέλος όλο το μέγεθος της αξίας της παλιάς «λαϊκής»
αθηναϊκής κατοικίας. Αφού φτάνοντας στην τυπική λύση και μορφή,
διατυπώνει -πλαστικά και κατασκευαστικά- την ύπαρξη ενός συνόλου ζωής,
ενός συνόλου ανθρώπου. Και δείχνει ακόμα πως το αληθινό αρχιτεκτονικό
έργο, που μορφοποιεί σε μια κατασκευαστική τελειότητα, κάποιο συγκεκριμένο
αρχιτεκτονικό πρόβλημα –την συγκεκριμένη και κοινή ανάγκη της κατοικίας-
είναι κάτι σαν το κοινό ένδυμα, σαν την κοινή τροφή, σαν την κοινή γλώσσα
κάτι ανάλογο με το κοινό τραγούδι ή ποίημα, που τρέχει σε κάθε ανθρώπου το
στόμα. Και που υψώνει σε σταθερή εμπιστοσύνη την ύπαρξη μιας αγαθής και
σίγουρης συντροφικής ζωής, όταν οι άνθρωποι βλέπονται και γνωρίζονται, και
μαζί μιλούν και μαζί ακούγονται, ανοίγοντας έναν εσωτερικό διάλογο μεταξύ
τους.»112
«Νομίζω πως όταν θέλεις να κάνεις κάτι, όσο πιο τέλειο και πιο άρτιο γίνεται,
καταλήγεις πάντοτε σ’ αυτό που θα έλεγα «τύπο». Μια τυπική λύση. Αν προσέξετε
τη λαϊκή ανώνυμη αρχιτεκτονική, τα σπίτια που χτίζαν αυτοί οι άνθρωποι είναι
όλα ίδια. Είχανε βρει έναν τύπο σπιτιού· όπως και το αρχαίο μέγαρο· όπως η
προσφυγική παράγκα.»113
143
Κ ΕΦΑΛ ΑΙ Ο 5 ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
Β. Συμπεράσματα
144
ΕΠ Ι ΛΟΓΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
145
ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
βιβλιογραφια
Α. ΒΙΒΛΙΑ
146
ΒΙ Β Λ Ι ΟΓΡΑΦ Ι Α
Β. ΑΡΘΟΓΡΑΦΙΑ
147
ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
Γ. VIDEOS
148
ΒΙ Β Λ Ι ΟΓΡΑΦ Ι Α
ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
1. Steve Silverman, http://flic.kr/p/bp5cf3
2. Φωτογραφικόν Πρακτορείον Δ.Α.Χαρισιάδη, επιμ. Ιμσιρίδου Γεωργία, Μουσείο
Μπενάκη, Αθήνα, 2009
3. Μαριλένα Σταφυλίδου, από την παράσταση Πουθενά, Δημήτρης Παπαϊωάννου, 2009
4. Robert Mapplethorpe, Thomas, negative 1987, print 1994, Robert Mapplethorpe
Foundation
5. JC Milo, Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, http://flic.kr/p/f8zbdx
6. Kasimir Malevich, Red Square Painterly Realism of a Peasant Woman in Two
Dimensions, 1915
7. Fiedler Jeannine - Feierabend Peter, Bauhaus, hf Ullmann, 2013
8. Δημήτρης Πλάτζος, http://flic.kr/p/MCGN8
9. Ιdris Κhan, Ηomage to Βernd Βecher, 2007
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
10-12,14. Οικισμοί στην Ελλάδα επιμ. B.Δουμάνη κ Paul Oliver, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
1974, σελ. 24-26
13. Η Αρχαία Ελληνική Κατοικία ως Διδακτικό Αντικείμενο της Διδασκαλίας της Τοπικής
Ιστορίας, Ανιστόρητον, τόμ. 8 (2010-2011) αρ. 30
15-19. Κωνσταντινίδης Άρης, Τα Παλιά Αθηναϊκά Σπίτια, Πανεπιστημιακές εκδόσεις
Κρήτης, 2010, σελ. 12, 56, 57, 36 ,37, 75
20. Rapoport Amos - Φιλιππίδης Δημήτρης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί
παράγοντες, Μέλισσα, 2010, σελ. 57
21-23. Οικισμοί στην Ελλάδα επιμ. B.Δουμάνη κ Paul Oliver, Αρχιτεκτονικά Θέματα,
1974,, σελ. 27
24-25. A. McKay, Houses, villas and palaces in the Roman world, London, 1975, σελ. 22
26. MatthiasKabel, goo.gl/e8CkJd
27, 28. Αντωνέλλη Χριστίνα, Το αίθριο στην κατοικία της μεσογείου κ της μέσης
ανατολής, Διάλεξη ΤΑΜ Πάτρας, 2010
29. Rapoport Amos - Φιλιππίδης Δημήτρης, Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί
παράγοντες, Μέλισσα, 2010, σελ. 118
30, 31. Κωνσταντινίδης Άρης, Τα Παλιά Αθηναϊκά Σπίτια, Πανεπιστημιακές εκδόσεις
Κρήτης, 2010, σελ
32, 33. Βενιεράκης Μανώλης
34,37. Καρδαμίτση-Αδάμη Μάρω, Ο Αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης, Μουσείο
Μπενάκη, Αθήνα 2009, σελ. 97-99
35,36. Φιλιππίδης Δημήτρης, Η φευγαλέα μορφή του Κλέωνα Κραντονέλλη,
Αρχιτεκτονικά Θέματα 31/1997, σελ. 66-67
150
ΒΙ Β Λ Ι ΟΓΡΑΦ Ι Α
38, 41. Βαλσαμάκης Νίκος: Αρχιτέκτων, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 114, 116
39,40. Βαλσαμάκης Νίκος, Οικία Καρακώστα Παληάγιαννη Κηφισιά, Θέματα χώρου και
τεχνών 13/1982, σελ. 71
42,45,46. Κραντονέλλης Κλέων, Σπίτι κοντά στη θάλασσα, Αρχιτεκτονική 67/ 1968, σελ.
64-66
43. Καρδαμίτση-Αδάμη Μάρω, Ο Αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης, Μουσείο Μπενάκη,
Αθήνα 2009, σελ. 110
44. Φιλιππίδης Δημήτρης, Η φευγαλέα μορφή του Κλέωνα Κραντονέλλη, Αρχιτεκτονικά
Θέματα 31/1997, σελ. 55
47. Alvar Aalto, Band I 1922-1962, Les edition d’ Architecture Artemis, Zurich, 1963, σελ.
110
48, 49, 51. ΝΥΙΤ Architecture http://flic.kr/ps/zMbCZ
50. Ideasgn http://ideasgn.com/architecture/villa-mairea-alvar-aalto/
52. Alvar Aalto, Band I 1922-1962, Les edition d’ Architecture Artemis, Zurich, 1963
53. Lahti Louna, Αalto, Taschen, Köln, 2004
54, 55. Doctor Casino http://flic.kr/s/aHsjERfQPr
56 ,57. Τριανταφύλλου Γιώργος, Αρχέτυπα, από τις καλύβες και τα μαντριά στη σύγχρονη
τέχνη και αρχιτεκτονική, K.Adam Publications, Αθήνα, 2010, σελ. 187,189
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
58. Κωνσταντινίδης Δημήτρης, Παραδόσεις Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Μέρος Β’, Τεύχος
Α’,ΕΜΠ, Αθήνα, 1970
59. Μπούρας Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Α’ τόμος, Συμμετρία,
1999, σελ. 116
60. Μυλωνάς Παύλος, Άτλας του Όθωνος, τ.2, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο,
Wasmuth, 2000
61, 62. Αποστόλου Φίλιππος, Το κάστρο της Αντιπάρου, Διδακτορική Διατριβή ΕΜΠ,
Αθήνα, 1978, σελ. 15, 74
63-65. Βενιεράκης Μανώλης
66, 67. Παπαϊωάννου, σελ. 26
68, 69. Μυλωνάς Παύλος, Άτλας του Όθωνος, τ.2, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο,
Wasmuth, 2000
70. Μπούρας Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Α’ τόμος, Συμμετρία,
1999, σελ. 93
71. Κωνσταντινίδης Δημήτρης, Παραδόσεις Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Μέρος Β’, Τεύχος
Α’,ΕΜΠ, Αθήνα, 1970, σελ.86
72. http://www.phorum.gr/viewtopic.php?f=51&t=232937&start=990
73. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος 8, Μέλισσα, 1991, σελ. 252
74. Μυλωνάς Παύλος, Άτλας του Όθωνος, τ.2, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο,
Wasmuth, 2000
75-79. Καλογήρου Νίκος, Κατοικίες κοντά στη Θάλασσα, Μαλλιάρης-Παιδεία,
Θεσσαλονίκη, 1993, σελ. 7-15
80.Γλούπας Τάκης, Φωτογραφικό Οδοιπορικό στο Άγιο Όρος – 1969, Καπόν, Άγιον Όρος-
151
ΑΙΘ ΡΙΟ & ΚΑΤΟ ΙΚΙΑ
Αθήνα, 2001
81. Hellier Chris, Monasteries of Greece, Tauris Parke Books, London, 1995
82. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, επιμ. Δημ. Φιλιππίδης, Μέλισσα 1988-90
83. Βενιεράκης Μανώλης
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
84. Atelieraroulette http://kliclac.blogspot.gr/
85. Hertzberger Herman, Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές
εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2002, σελ. 60
86. http://mutationsofthebuiltenvironment.lecolededesign.com/?tag=utopie
87. http://de.academic.ru/dic.nsf/dewiki/267753
88. Frampton Kenneth, H εξέλιξη των ιδεών για την κατοικία: 1870-1970, Αρχιτεκτονικά
Θέματα 8/1974, Αθήνα
89. Le Corbusier, The City of To-Morrow and its Planning, (γαλλ.Urbanisme -1925),
Dover, 1987
90. Τζάκου Αναστασία, Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο»,
Αρχιτεκτονικά Θέματα, 12/1978
91, 93. Καρδαμίτση Αδάμη Μάρω, Η μπλε πολυκατοικία, εκδόσεις Libro, Αθήνα, 2006
92. Αρχείο Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής – Μουσείο Μπενάκη
94. goo.gl/taWkYR
95, 96. http://www.parrocchie.it/firenze/galluzzo/le_chiese.htm
97. http://it.wikipedia.org/wiki/Certosa_di_Firenze
98. http://dc353.4shared.com/doc/jl_uVvtz/preview.html
99, 101. http://ds-lands.com/places/karl-marx-hof.html
100. http://students.washington.edu/ems29/redvienna.html
102. ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ goo.gl/swoUcr
103. Δασκαλάκη Γεωργία, Παπαδόπουλος Γιάννης, Συγκρότημα κατοικιών και
καταστημάτων στο Μεταξουργείο, Αθήνα – Ελλάδα, Δομές 05/09, Πολυκατοικίες Ε’,
σελ. 74-75
104. Frampton Kenneth, H εξέλιξη των ιδεών για την κατοικία: 1870-1970, Αρχιτεκτονικά
Θέματα 8/1974, Αθήνα
105. http://www.gahetna.nl/collectie/afbeeldingen/fotocollectie/zoeken/weergave/
detail/q/id/af567cde-d0b4-102d-bcf8-003048976d84
106. Hertzberger Herman, Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές
εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2002, σελ. 49
107. Tom Wolbrink http://flic.kr/s/aHsjtgYojg
108-110. Hertzberger Herman, Μαθήματα για σπουδαστές αρχιτεκτονικής,
Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2002, σελ. 39
111-113. Βογιατζή Μαρία Ελένη, Κωσταγιάννη Μαρία, Δύο συγκροτήματα κατοικιών
συν-κρίνονται: “Χαρά”(1958) - “Μεταξουργείο”(2008), Διάλεξη ΕΜΠ 2008
114. ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ goo.gl/swoUcr
115. Δασκαλάκη Γεωργία, Παπαδόπουλος Γιάννης, Συγκρότημα κατοικιών και
152
ΒΙ Β Λ Ι ΟΓΡΑΦ Ι Α
153