Professional Documents
Culture Documents
Ανακοινώσεις
Τεύχη
Ταυτότητα
Σύνταξη
Βιβλία
Επικοινωνία
Αρχή
Ανακοινώσεις
Τεύχη
Ταυτότητα
Σύνταξη
Βιβλία
Επικοινωνία
αναζήτηση...
H έννοια του ιμπεριαλισμού και η Μαρξική θεωρία του συνολικού-κοινωνικού κεφαλαίου Εκτύπωση
Τεύχος 110, περίοδος: Ιανουάριος - Μάρτιος 2010
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ
ΚΑΙ Η ΜΑΡΞΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ1
των Γιάννη Μηλιού και Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλου
1. Εισαγωγή
Στις κλασικές θεωρήσεις (θα συζητήσουμε τις εξαιρέσεις στη συνέχεια) ο ιμπεριαλισμός παρουσιαζόταν σαν την
αναγκαία λύση στο μοιραίο ελάττωμα του «παγκόσμιου» καπιταλισμού. Στο βαθμό που τα διαφορετικά εθνικά
κράτη δεν υποχωρούν και δεν μετασχηματίζονται σε κάτι άλλο, ο ιμπεριαλισμός είναι η αναγκαία προϋπόθεση για
τη διαχείριση των παγκόσμιων «διαδρομών» που επιχειρούν να διαγράψουν τα ατομικά κεφαλαία. Αυτή είναι
άλλωστε και η θεωρητική κληρονομία που (παρά τον οικονομισμό τους) άφησαν πίσω τους οι κλασικές θεωρίες
του ιμπεριαλισμού (βλ. ενότητα 2). Ευθυγραμμιζόμενες με την κατεύθυνση αυτή, πολλές μεταγενέστερες
αφηγήσεις για τον ιμπεριαλισμό ή τον παγκόσμιο καπιταλισμό (βλ. ενότητες 3 και 6) επιχείρησαν να ερμηνεύσουν
το υποτιθέμενο πρόβλημα της «μη-αντιστοιχίας» ανάμεσα στην (πολιτικο-εδαφική) επικράτεια του εθνικού κράτους
και τη σφαίρα δραστηριοποίησης των ατομικών κεφαλαίων.
Σε αντίθεση, όμως, με ό,τι γίνεται ευρύτερα αποδεκτό στη σχετική βιβλιογραφία, η σχέση ανάμεσα στο κράτος και
το κεφάλαιο δεν είναι «εξωτερική». Με άλλα λόγια, ούτε το κράτος αλλά ούτε και το κεφάλαιο συγκροτούνται ως
αυτόνομες οντότητες ή ως αυτοτελείς οργανισμοί (Verbände), που οι διαλεκτικές σχέσεις μεταξύ τους πρέπει να
διερευνηθούν. Σε μία τέτοια θεωρητική στρατηγική, η έννοια της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας – η οποία
διαμορφώθηκε από την παρέμβαση του Λένιν (ενότητα 5) σε μία πολύ ιδιαίτερη πολιτική συγκυρία – διανοίγει ένα
ιδιαίτερα αξιοποιήσιμο θεωρητικό έδαφος για την ανάπτυξη της μαρξικής προβληματικής.
Στην αντίληψη του Λένιν η έννοια της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας παύει να εμφανίζει τον ιμπεριαλισμό ως λύση
στην απειλούμενη συνοχή του παγκόσμιου καπιταλισμού (ενότητα 6). Η ιμπεριαλιστική αλυσίδα δεν είναι ούτε το
απλό «άθροισμα» ούτε το άμεσο συναγόμενο αποτέλεσμα από την αυτοτελή «δράση» των εθνικών κρατών. Είναι
το πεδίο της διευρυμένης αναπαραγωγής της καπιταλιστικής εξουσίας, όπως αυτό σημαδεύεται από τους ταξικούς
αγώνες σε κάθε ιδιαίτερο κοινωνικό σχηματισμό. Η ιμπεριαλιστική αλυσίδα αποτελεί το πλαίσιο εντός του οποίου
συγκροτούνται και αναπτύσσονται οι πολυποίκιλες εθνικές στρατηγικές, πάντα αντιθετικές και αναμφίβολα άνισες
όσον αφορά την ισχύ τους. Την ίδια στιγμή, το σύνθετο παιχνίδι εντός της αλυσίδας επιδρά αναδραστικά επάνω
στους κρατικούς κρίκους που τη συνθέτουν. Η αλυσίδα πρέπει να αναπαραχθεί ως καπιταλιστική. Γεγονός που
σημαίνει ότι καθώς κάθε ιδιαίτερη αστική στρατηγική αναπτύσσεται στη διεθνή αρένα (δηλαδή σε ένα επίπεδο
ρευστών, ασταθών και πάντα ιεραρχημένων συσχετισμών) συμβάλλει σε τελευταία ανάλυση στην αναπαραγωγή
του καπιταλισμού εν γένει ως σταθερής σχέσης ταξικής εξουσίας.
2. Η θεωρητική κληρονομιά των κλασικών θεωριών του ιμπεριαλισμού
Παρόλα αυτά δεν θα πρέπει να μας διαφύγει ένα βασικό σημείο. Οι κλασικές θεωρήσεις του ιμπεριαλισμού με
ελάχιστες αποκλίσεις – οι οποίες βασικά αντικατοπτρίζουν τις αμφιταλαντεύσεις του Λένιν και όψεις από την
παρέμβαση του Μπουχάριν – μοιράζονται την ενιαία πεποίθηση ότι: ο καπιταλισμός έχει υποστεί ριζικούς και
δομικούς μετασχηματισμούς, με αποτέλεσμα η ανάλυση του Μαρξ να μην επαρκεί πλέον για την πλήρη περιγραφή του.
Κατά συνέπεια εκείνο που υπονοείται είναι ότι ο «νεότερος» καπιταλισμός της εποχής Hilferding δεν είναι ακριβώς
ο καπιταλισμός του Das Kapital. Η αντίληψη αυτή, ρητά ή άρρητα διατυπωμένη, διαπερνά τις περισσότερες
θεωρητικές αναλύσεις των αρχών του 20ού αιώνα.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την ανάπτυξη των απελευθερωτικών κινημάτων που επακολούθησαν,
οι περισσότερες αποικίες κατέκτησαν την εθνική τους ανεξαρτησία συμβάλλοντας στην κατάρρευση των
αυτοκρατοριών και στο τέλος της αποικιοκρατίας. Εντούτοις, οι περισσότερες μεταπολεμικές μαρξιστικές
προσεγγίσεις για τον ιμπεριαλισμό θεώρησαν ως δεδομένο ότι οι τέως αποικίες και πλέον αναπτυσσόμενες χώρες
εξακολουθούν να υποτάσσονται στις αναπτυγμένες ιμπεριαλιστικές χώρες μέσα από δομικές σχέσεις εξάρτησης.
Έτσι, η σύλληψη του «παγκόσμιου καπιταλισμού» (διαμορφωμένη αρχικώς μέσα στα κλασικά έργα του
ιμπεριαλισμού) αποτέλεσε το υπόβαθρο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όλων εκείνων των θεωρητικών
προσεγγίσεων οι οποίες επέμειναν να αντιλαμβάνονται τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις ως σχέσεις
εκμετάλλευσης και πόλωσης ανάμεσα σε ένα αναπτυγμένο ιμπεριαλιστικό κέντρο και σε μία εξαρτημένη
περιφέρεια. Το βασικό στοιχείο που εξασφαλίζει τη σύγκλιση όλων των διαφορετικών εκδοχών της αντίληψης περί
μητρόπολης και περιφέρειας σε ένα ενιαίο θεωρητικό ρεύμα είναι το σημείο (3) της προηγούμενης ταξινόμησης.
Βέβαια, η ιδέα ενός παγκόσμιου ενιαίου καπιταλιστικού συστήματος συνεπάγεται ότι οι παγκόσμιες διαδικασίες
διατηρούν προτεραιότητα ως προς τις εθνικές διαδικασίες. Έτσι, το στοιχείο της υφαρπαγής που ένα ισχυρό
κέντρο επιβάλλει σε μία υποταγμένη σε αυτό περιφέρεια θεωρείται το ουσιώδες χαρακτηριστικό του παγκόσμιου
συστήματος.3
Ωστόσο, στο πλαίσιο της «παγκόσμιας οικονομίας» το κράτος εξακολουθούσε να θεωρείται εργαλείο στα χέρια
των διεθνών πολυεθνικών ή μονοπωλιακών συμπράξεων. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι από την πρώτη κιόλας
στιγμή (δηλαδή από τις αρχές του 20ού αιώνα) υπήρξαν προσπάθειες να ασκηθεί κριτική στην αναγωγιστική
αντίληψη που επιβάλλει το σημείο (4). Ενδεικτικές σε αυτή την κατεύθυνση στάθηκαν οι παρεμβάσεις των Weber
(1978) και Schumpeter (1951), οι οποίες εντάσσονται στην ίδια γενική θεωρητική προβληματική. Εκτός των άλλων,
οι τελευταίοι εισήγαγαν μία διαφορετική αντίληψη για το κράτος, το οποίο παύει να προσλαμβάνεται σαν αδρανές
εργαλείο στα χέρια των μονοπωλιακών ατομικών κεφαλαίων για να αποκτήσει τη δική του αυτόνομη οργανωτική
δυναμική.4
3. Η συνθήκη της «μη-αντιστοιχίας»
ανάμεσα στο κράτος και το ατομικό κεφάλαιο
Η επιχειρηματολογία της προηγούμενης ενότητας (δηλαδή τόσο ο οικονομισμός των κλασικών προσεγγίσεων όσο
και οι μετέπειτα απόπειρες για την υπέρβασή του) μας οδηγούν σε ορισμένα πολύ βασικά συμπεράσματα που δεν
έχουν τύχει κατάλληλης προσοχής στις σχετικές συζητήσεις. Η αποδοχή του σημείου (2) των κλασικών
αντιλήψεων του ιμπεριαλισμού σημαίνει ότι η διεθνής κίνηση των ατομικών κεφαλαίων διαμορφώνει έναν
οικονομικό χώρο, η γεωγραφία του οποίου δεν συμπίπτει με την κατακερματισμένη γεωγραφία των εθνικών
κρατών. Με άλλα λόγια, εκείνο που υπονοείται εδώ είναι μία διαρκής συνθήκη μη-αντιστοιχίας ανάμεσα στο
κράτος (πολιτικό επίπεδο) και το κεφάλαιο (οικονομικό επίπεδο). Δύο είναι οι δυνατές εκδοχές ενός τέτοιου
αποτελέσματος. Θα επιχειρήσουμε εν συντομία να αναφερθούμε σε αυτές συνοψίζοντας σημαντικό κομμάτι της
σύγχρονης βιβλιογραφίας (με τρόπο κατάλληλο για την ανάπτυξη του δικού μας επιχειρήματος).
Πρώτη εκδοχή. Οι κλασικές θεωρίες του ιμπεριαλισμού και οι αμέσως μεταγενέστερες αναλύσεις της εξάρτησης
αποδέχτηκαν (σε διάφορες παραλλαγές) ότι τα ατομικά κεφάλαια διαπερνώντας τα εθνικά σύνορα διατηρούν την
εθνική τους ταυτότητα. Διεκπεραιώνουν, με άλλα λόγια, μία κρίσιμη διαμεσολάβηση: συγκροτούν μία διεθνή
οικονομική σφαίρα, περισσότερο ή λιγότερο ομοιογενή, επενδύοντάς την με μία δομική σχέση εξάρτησης και
ενδεχομένως άνισης ανταλλαγής. Συνολικά αυτή η διαδικασία, μεταθέτοντας την ταξική πάλη σε ένα ακαθόριστο
και αδρανές παρασκήνιο, υπαινίσσεται μία ορισμένη μορφή κράτους, το οποίο στις χώρες του αναπτυγμένου
καπιταλισμού οφείλει να είναι αυτόνομο και εξωτερικό ως προς την κίνηση των ατομικών κεφαλαίων. Το κράτος
εδώ αναλύεται σαν μία κυρίαρχη «οντότητα» η οποία θα μπορούσε να νοηθεί εναλλακτικά είτε ως αδρανές
εργαλείο είτε ως αυτοτελές και αυτοκυρίαρχο υποκείμενο που υπακούει στη δική του ιδιαίτερη λογική.
Στην ίδια ακριβώς κατεύθυνση, οι σύγχρονες αναλύσεις περί «νέου ιμπεριαλισμού» υλοποιούν στις παραλλαγές
τους τη διάθεση να επανεξεταστεί το πρόβλημα του ιμπεριαλισμού στο έδαφος των κλασικών θεωριών όταν το
έδαφος αυτό έχει «εμπλουτιστεί» από εκδοχές ενός αυτόνομου και μη-εργαλειακού κράτους.6 Στο νέο πεδίο, η
σχέση κράτους και κεφαλαίου εξακολουθεί να υπακούει στη διαλεκτική της μη-αντιστοιχίας. Τώρα τα
«συμφέροντα» των κρατών έρχονται αντιμέτωπα με εκείνα των κεφαλαίων σε ένα παιχνίδι συνταύτισης ή και
αντιπαράθεσης (με την πρώτη εκδοχή να υπερτερεί συνήθως στις σχετικές αναλύσεις7). Τα κράτη εμφανίζονται
συχνά «διατεθειμένα» να ενισχύσουν τα κεφάλαιά «τους» στη διεθνή κίνηση που διαγράφουν για λόγους ίδιου
συμφέροντος.8
Αναμφίβολα, βασική προϋπόθεση όλων ανεξαιρέτως των παραπάνω προσεγγίσεων είναι η απόρριψη μιας κρίσιμης
έννοιας της μαρξικής ανάλυσης: της έννοιας του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου (Gesamtkapital). Η απόρριψη
αυτή έχει σημαντικές συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο κατανοείται πλέον η οργάνωση της ταξικής εξουσίας στο
εσωτερικό ενός κοινωνικού σχηματισμού και συνακόλουθα στον τρόπο με τον οποίο οφείλουμε να ερμηνεύσουμε
το φαινόμενο του ιμπεριαλισμού.
4. Η έννοια του «συνολικού κεφαλαίου» στην ανάλυση του Μαρξ
και η θεωρητική μετατόπιση του Hilferding
4.1 Η θεωρία του συνολικού κεφαλαίου (Gesamtkapital) στην ανάλυση του Μαρξ
Ο ελεύθερος ανταγωνισμός στην ανάλυση του Μαρξ εγγυάται την αμοιβαία σύμπλεξη (προσίδια στη λογική του
καπιταλισμού) των μεμονωμένων μονάδων παραγωγής επιβάλλοντας επάνω στα αντίστοιχα κεφάλαια τους
«νόμους» της καπιταλιστικής παραγωγής. Ο ανταγωνισμός επιτρέπει στις ξεχωριστές καπιταλιστικές επιχειρήσεις,
τα ατομικά κεφάλαια, να οργανώνονται και να λειτουργούν ως συνολικό κεφάλαιο. Μέσα από τη δομική αυτή
αλληλεξάρτηση, δηλαδή μέσα από την αναγωγή τους σε τμήματα του συνολικού κεφαλαίου, τα ατομικά κεφάλαια
αναγορεύονται σε κοινωνική τάξη: λειτουργούν ως ενιαία κοινωνική δύναμη που έρχεται αντιμέτωπη με την
εργασία κυριαρχώντας επάνω της. Σαν ατομικά κεφάλαια, οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις επιδιώκουν διαρκώς να
μεγιστοποιούν τα κέρδη τους. Η τάση αυτή, μέσω του ελεύθερου ανταγωνισμού, υπάγεται στους εγγενείς νόμους
του συνολικού κεφαλαίου, και συγκεκριμένα στη διαδικασία εξίσωσης του γενικού ποσοστού κέρδους. Κατά
συνέπεια, η τάση προς ένα ενιαίο ποσοστό κέρδους αποτελεί ένα δομικό χαρακτηριστικό της σχέσης του
κεφαλαίου.
Επιχειρηματολογώντας με αυτόν τον τρόπο, ο Μαρξ οριοθετείται συνειδητά από την ιστορικιστική αντίληψη της
καπιταλιστικής επιχείρησης. Φροντίζει να μην ερμηνεύσει την τελευταία ως αυτόνομη οντότητα, δηλαδή ως έναν
οικονομικό θεσμό που οργανώνεται αυτοτελώς εξωτερικά από τον ανταγωνισμό. Στο επίπεδο του συνολικού-
κοινωνικού κεφαλαίου, ο ατομικός «κεφαλαιοκράτης είναι μόνο το προσωποποιημένο κεφάλαιο, λειτουργεί στο
προτσές παραγωγής μόνο ως φορέας του κεφαλαίου» (Μαρξ 1978-β: 1006). Δυστυχώς, η θεωρητική αυτή
προβληματική δεν ισχύει στην περίπτωση του Hilferding.
4.2 Η αλλαγή υποδείγματος που πραγματοποίησε ο Hilferding
Για περίπου οκτώ δεκαετίες το Χρηματιστικό κεφάλαιο του Rudolf Hilferding θεωρείτο ως το πλέον κλασικό κείμενο
του μαρξισμού. Παρόλα αυτά, αποτελεί μία ερμηνεία της μαρξικής θεωρίας που έχει περισσότερο το χαρακτήρα
αναθεώρησης. Στην πραγματικότητα, ο Hilferding υπήρξε ο πρώτος που εξοβέλισε κατηγορηματικά την έννοια του
συνολικού κεφαλαίου από τη διερεύνηση του ιμπεριαλισμού και των καπιταλιστικών κρίσεων, αποκτώντας έκτοτε
πολλούς οπαδούς σε αυτό.
Το βασικό ερώτημα που τίθεται δεν αφορά πλέον τους κοινωνικούς όρους που επιτρέπουν στα ατομικά κεφάλαια
να συντίθενται σε ενιαία κοινωνική δύναμη. Σε μία εμφανώς διαφορετική κατεύθυνση, τα ερωτήματα που
ενεργοποιούνται στο εσωτερικό της νέας προβληματικής σχετίζονται με την περιοδολόγηση – ή εναλλακτικά τη
γενεαλογία – των σχέσεων ανάμεσα σε διαφορετικούς κοινωνικούς θεσμούς (με την ευρεία σημασία του όρου).13
Είναι πάντα, λοιπόν, ο ρόλος του ενός θεσμού σε σχέση με κάποιον άλλο, συγκεκριμένα: ο ρόλος των
μονοπωλιακών επιχειρήσεων σε σχέση με το κράτος. Θα πρέπει μάλιστα να υπογραμμίσουμε ότι το κρίσιμο
σημείο εδώ δεν είναι τόσο η ιδιαίτερη απάντηση που μένει να δοθεί αλλά το πεδίο των θεωρητικών δυνατοτήτων
που αναδύεται. Και αυτό ακριβώς το πεδίο είναι βαθύτατα σημαδεμένο από την «εξωτερικότητα» των σχέσεων που
συνδέουν το κράτος με το κεφάλαιο. Το κράτος παύει να αποτελεί αναπόσπαστο παράγοντα στη συγκρότηση της
κίνησης του συνολικού κεφαλαίου για να παρουσιαστεί ως ένας εξωτερικός θεσμός απλά σημαντικός για την
ανάπτυξη της τελευταίας.
Είναι γνωστό ότι ο Hilferding υιοθέτησε μία εργαλειακή άποψη για το κράτος. Ένας τέτοιος συλλογισμός δεν είναι
τίποτα περισσότερο από μία ορισμένη θεωρητική επιλογή (με σημαντικές πολιτικές συνεπαγωγές, βέβαια) που
μπορεί να αναπτυχθεί στο εσωτερικό του ευρύτερου σχεδίου έρευνας που εγκαινιάζει η ανάλυσή του. Όπως
παραδέχεται ο ίδιος: «από τη στιγμή που η πολιτική εξουσία του κράτους έχει αναχθεί σε μέσο ανταγωνισμού για
το χρηματιστικό κεφάλαιο στην παγκόσμια αγορά, αυτό ευλόγως συνεπάγεται πλήρη αλλαγή στις σχέσεις της
αστικής τάξης με το κράτος» (ό. π.: 332). Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ο Hilferding θεωρεί ότι το κράτος παρέχει
γεωπολιτική υποστήριξη μέσω του (αποικιακού) ιμπεριαλισμού στη διεθνή κινητικότητα του χρηματιστικού
κεφαλαίου. Ανάμεσα σε αυτά (το κράτος και το ατομικό κεφάλαιο ως διακριτούς κοινωνικούς θεσμούς) μπαίνει σε
ισχύ μία σχέση παθητικής εξωτερικότητας. Σε κάθε περίπτωση, θα λέγαμε ότι η σύλληψη του ατομικού κεφαλαίου
στην ανάλυση του Hilferding προσιδιάζει περισσότερο στη βεμπεριανή ιδέα ενός επικερδούς οργανισμού
(Verband).14 Εντούτοις, η γενική προβληματική του Hilferding δεν παραβιάζεται στο ελάχιστο εάν κανείς δοκιμάσει
μία διαφορετική συστηματοποίηση των σχέσεων ανάμεσα στο κράτος και το κεφάλαιο: περισσότερο διαδραστική
αυτή τη φορά. Το κράτος θα μπορούσε ενδεχομένως να πάψει να προσεγγίζεται σαν ένα αδρανές εργαλείο στη
διάθεση του χρηματιστικού κεφαλαίου, και να εμφανιστεί σαν ένας «οργανισμός διακυβέρνησης» που υπακούει
στη δική του ιδιαίτερη λογική. Όπως έχουμε ήδη σχολιάσει, σημαντικό τμήμα της σύγχρονης βιβλιογραφίας
(ιδιαίτερα οι θεωρίες περί νέου ιμπεριαλισμού) οργανώνουν την επιχειρηματολογία τους επάνω σε μία τέτοια
προοπτική.15 Κατά συνέπεια, ο οικονομισμός του Hilferding θα μπορούσε να παρακαμφθεί χωρίς ωστόσο να
απομακρυνθεί κανείς από την ευρύτερη θεσμική προβληματική που αποπνέει το συγκεκριμένο τμήμα του έργου
του (όσον αφορά στο ζήτημα του μονοπωλιακού καπιταλισμού).16
5. Η αντίληψη του Λένιν για την ιμπεριαλιστική αλυσίδα:
κάποια πρώτα θεωρητικά συμπεράσματα
5.1 Επανεξετάζοντας την καπιταλιστική εξουσία: ένα γενικό αναλυτικό περίγραμμα
Έχοντας υπόψη μας την επιχειρηματολογία της προηγούμενης ενότητας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η έννοια
του συνολικού κεφαλαίου είναι κρίσιμη για την ανάλυση του καπιταλισμού διότι στοχεύει ακριβώς στην «καρδιά»
της καπιταλιστικής εξουσίας του (και του καπιταλιστικού κράτους) αποδίδοντας τον τρόπο ενοποίησης της αστικής
τάξης.17
Σε αντίθεση με ό,τι παραδέχεται το μεγαλύτερο τμήμα της σύγχρονης βιβλιογραφίας, η σχέση του κεφαλαίου με το
εθνικό-κράτος δεν είναι εξωτερική. Με άλλα λόγια, τόσο το κράτος όσο και το κεφάλαιο δεν συγκροτούνται ως
διακριτές «οντότητες» ή ως αυτόνομοι «παράγοντες» (agents) στο πλαίσιο ενός ενιαίου συστήματος. Μάλλον θα
πρέπει να διαχωριστούμε από τη θεωρητική κληρονομιά των κλασικών αναλύσεων για τον ιμπεριαλισμό, πάντα σε
μία προσπάθεια να ξαναστοχαστούμε τον ιμπεριαλισμό μέσα από την προβληματική του μαρξικού εννοιολογικού
συστήματος. Στο τελευταίο, το κράτος αναλαμβάνει ένα διπλό οργανωτικό ρόλο: οργανώνοντας την πολιτική
ενότητα της αστικής τάξης οργανώνει ταυτόχρονα την αστική τάξη ως κυρίαρχη τάξη (Balibar 1978). Με την έννοια
αυτή το κράτος, με το σύνολο των θεσμών του, με τις λειτουργίες διαμεσολάβησης και διαχείρισης, είναι εσαεί
παρόν στη συγκρότηση των κοινωνικών τάξεων και στην κίνηση του κεφαλαίου.18 Το κράτος δεν παρέχει μία
έξωθεν υποστήριξη στην κίνηση του κεφαλαίου, αλλά βρίσκεται πάντα με συγκεκριμένους όρους «μέσα σε αυτή».
Η ενότητα των καπιταλιστών, η συμφιλίωση των αντικρουόμενων συμφερόντων τους και η συγκρότησή τους σε
ενιαία πολιτική δύναμη, η διεκπεραίωση των κρίσιμων λειτουργιών για την οργάνωση της εκμετάλλευσης θα ήταν
αδύνατες χωρίς τη διαρκή μεσολάβηση του κράτους. Παράλληλα, χωρίς την τελευταία, καμία στρατηγική
εκμετάλλευσης δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί, γεγονός που μας επισημαίνει ότι το κράτος «είναι μέσα» και στην
εργατική τάξη.19 Ο διαπλαστικός αυτός ρόλος του κράτους καταργεί κάθε εξωτερικό διαχωρισμό σε «κράτος» και
«κεφάλαιο» με αποτέλεσμα το κατεξοχήν πεδίο των ταξικών αγώνων και της συγκρότησης των τάξεων να είναι
αναγκαστικά ο εθνικός χώρος (η κρατική επικράτεια). Ή διαφορετικά, η έννοια του συνολικού κοινωνικού
κεφαλαίου υπαινίσσεται σαφέστατα την υλική ύπαρξη του κράτους ως συλλογικού κεφαλαιοκράτη.
5.2 Η ιμπεριαλιστική αλυσίδα στην ανάλυση του Λένιν
Οι κλασικές θεωρίες του ιμπεριαλισμού αναπτύχθηκαν σε μία περίοδο σημαντικών αλλαγών στην Ευρώπη και τη
Ρωσία. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος βρίσκεται σε εξέλιξη και συνδέεται με καταλυτικές κοινωνικές
διεργασίες που τείνουν να αποσταθεροποιήσουν την κεφαλαιοκρατική εξουσία στις εμπόλεμες χώρες. Οι λαϊκές
μάζες ριζοσπαστικοποιούνται με ταχύτατους ρυθμούς και το ζήτημα της κοινωνικής επανάστασης τίθεται στην
ημερήσια διάταξη.
Οι αντιλήψεις αυτές πήγαζαν κατευθείαν από τη θεωρία του «παγκόσμιου καπιταλισμού»22 – βλέπε το σημείο (3)
της ενότητας 2 – και χρησιμοποιούσαν δυο ειδών επιχειρήματα. Πρώτον, ότι η αυτοδιάθεση των εθνών, η
δημιουργία νέων εθνικών κρατών, έχει καταστεί αδύνατη στην εποχή του ιμπεριαλισμού και δεύτερον, ότι η
σοσιαλιστική επανάσταση τείνει αναγκαστικά προς την εγκαθίδρυση ενός παγκόσμιου ή έστω ενός πολυεθνικού
σοσιαλιστικού καθεστώτος, πορεία που επομένως δε συμβιβάζεται με το αίτημα της εθνικής αυτοδιάθεσης. Από
τους θεωρητικούς του ιμπεριαλισμού η Luxemburg αντιτάχθηκε ανοικτά στην πολιτική υποστήριξη της εθνικής
αυτοδιάθεσης.23 Αλλά και ο Μπουχάριν διατήρησε ακόμα και μετά τη ρωσική επανάσταση τις αποστάσεις του από
το αίτημα της αυτοδιάθεσης.24
Η εμμονή του Λένιν στη μαρξιστική θεωρία του κράτους και της εξουσίας, θα τον οδηγήσουν στο να
διαφοροποιηθεί από την κυρίαρχη (και την εποχή εκείνη) αντίληψη για τον ιμπεριαλισμό ως ενοποιημένη
παγκόσμια κοινωνικοοικονομική δομή. Ο Λένιν θα διατυπώσει τώρα τη θεωρία της παγκόσμιας ιμπεριαλιστικής
αλυσίδας. Η διεθνοποίηση του καπιταλισμού μέσα από το εξωτερικό εμπόριο και τη δημιουργία της διεθνούς
αγοράς, αλλά κυρίως μέσα από τις εξαγωγές κεφαλαίων, τη δημιουργία διεθνών τραστ κλπ. διαπλέκει μεταξύ τους
τους διαφορετικούς καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς, δημιουργεί πολύμορφες αλλά και ανισοβαρείς
διασυνδέσεις μεταξύ τους, διαμορφώνοντας έτσι μια ενιαία παγκόσμια ιμπεριαλιστική αλυσίδα. Δεν πρόκειται,
όμως, για μια ενιαία παγκόσμια οικονομικοκοινωνική δομή, αλλά για τη διεθνή συνάρθρωση των διαφορετικών
(εθνικών-κρατικών) οικονομικο-κοινωνικών δομών, κάθε μια από τις οποίες αναπτύσσεται με ένα διαφορετικό
ρυθμό, σαν αποτέλεσμα κυρίως των διαφορετικών ταξικών και πολιτικών συσχετισμών που αποκρυσταλλώνονται
στο εσωτερικό της. Η θέση αυτή έχει δυο ειδών θεωρητικές συνέπειες.
Η δεύτερη θεωρητική συνέπεια της θέσης του Λένιν για την παγκόσμια ιμπεριαλιστική αλυσίδα αφορά τους
υλικούς (εσωτερικούς και διεθνείς) όρους για την προλεταριακή επανάσταση. Πρόκειται για τη θεωρία του
αδύνατου κρίκου. Σε ρήξη με τον «ιμπεριαλιστικό οικονομισμό»25 που κυριαρχεί, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο,
μέσα στη διεθνή Σοσιαλδημοκρατία, ο Λένιν θα υποστηρίξει ότι η ανατροπή του καπιταλισμού δεν θα προκύψει
ούτε από την αδυναμία του παγκόσμιου συστήματος να αναπαράγεται σε παγκόσμια κλίμακα, ούτε από τις
αντιφάσεις που υποτίθεται ότι συνεπιφέρει η υπερβολική «ωρίμανση» του καπιταλισμού. Η σοσιαλιστική
επανάσταση δεν λαμβάνει χώρα στην περισσότερο αναπτυγμένη καπιταλιστική χώρα, αλλά στη χώρα που αποτελεί
αδύνατο κρίκο της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας: στη χώρα όπου συγχωνεύονται και οξύνονται με τέτοιο τρόπο οι
εσωτερικές και διεθνείς αντιφάσεις σ’ όλα τα κοινωνικά επίπεδα, ώστε να καθίσταται αντικειμενικά αναπόφευκτη
η ανοικτή πολιτική έκφραση της αντίθεσης κεφαλαίου-εργασίας και η επαναστατική κρίση.26
6. Προς μία μαρξική σύλληψη του ιμπεριαλισμού
Η έννοια της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας, η οποία όπως είδαμε αναπτύχθηκε από τον Λένιν σε μία πολύ
συγκεκριμένη και ιδιαίτερη πολιτική συγκυρία, οριοθετεί έναν ιδιαίτερα σημαντικό ορίζοντα για την οργάνωση της
μαρξικής επιχειρηματολογίας. Ο Λένιν κατέφυγε στη σύλληψη της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας προκειμένου να
αντιπαρατεθεί στις αναλύσεις του «παγκόσμιου καπιταλισμού» οι οποίες κυριαρχούσαν τότε (σχεδόν όπως και
σήμερα) στο εσωτερικό της Αριστεράς. Στη συνέχεια θα σταθούμε στα θεωρητικά αποτελέσματα που έχει μία
τέτοια αναλυτική οριοθέτηση. Πιο συγκεκριμένα θα υποστηρίξουμε ότι η έννοια της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας
προϋποθέτει και υπαινίσσεται την «αντιστοιχία» ανάμεσα στο κεφάλαιο και το κράτος σε πλήρη ρήξη με τη λογική
της μη-αντιστοιχίας η οποία αποτελεί το υπόβαθρο όχι μόνο των κλασικών θεωριών του ιμπεριαλισμού αλλά και
των περισσότερων σύγχρονων συστηματοποιήσεων.
6.1 Αποτελεί ο ιμπεριαλισμός την απάντηση σε κάποιο πρόβλημα;
Σύμφωνα με την πρώτη, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί (όπως πολύ συχνά έχει γίνει στη βιβλιογραφία) ότι
κάτι τέτοιο αποτελεί ένα θεμελιώδες πρόβλημα του καπιταλισμού και ότι ο ιμπεριαλισμός είναι η μόνη λύση ώστε
να εξασφαλιστεί η επαπειλούμενη συνοχή του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος. Αυτή είναι η αναλυτική
κατεύθυνση που επιλέγουν οι διάφορες εκδοχές που κάνουν λόγο για νέο ιμπεριαλισμό και συνεπώς από αυτή την
άποψη συνδέονται άμεσα με τις κλασικές θεωρίες του ιμπεριαλισμού.
Αντίθετα με τη λογική αυτή, δεν είναι λίγοι οι θεωρητικοί που φαίνεται να έχουν χάσει την «πίστη» τους στην ισχύ
των κρατών. Κατά συνέπεια, προσανατολίζουν την έρευνά τους στις υποτιθέμενες νέες υπερεθνικές μορφές
πολιτικής διοίκησης και κυβερνησιμότητας. Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μία τέτοια αντίληψη αποτελεί κάτι
το ριζικά νέο στο πεδίο των ιδεών. Για παράδειγμα, οι προσεγγίσεις του Μπουχάριν και του Hilferding θα
μπορούσαν να αποτελέσουν το υπόβαθρο για μία θεώρηση ενός παγκόσμιου καπιταλισμού που θα κυβερνάται από
ένα και μόνο κράτος.28 Σε ανάλογη «διάθεση», αρκετές πρόσφατες θεωρίες επιχειρούν να συλλάβουν τον
ιμπεριαλισμό (ή έστω να τον στοχαστούν ως μία ιδιότυπη αυτοκρατορία) σαν μία διαρκώς επανερχόμενη λύση σε
μία αναπόδραστη αντίφαση που αργά ή γρήγορα εκδηλώνεται όταν μία συγκεκριμένη δυναμική συσσώρευσης
αρχίζει να μη συνάδει-αντιστοιχεί με τις μορφές της κοινωνικής ζωής που η ίδια η οργάνωσή της αρχικά
προϋπέθετε. Σε φουκωϊκή ορολογία κάτι τέτοιο μπορεί να σημαίνει ότι το έθνος-κράτος δεν είναι πλέον ικανό να
«κυβερνήσει», οπότε νέες (μεταμοντέρνες) μορφές πολιτικής κυριαρχίας θα πρέπει να «συμπληρώσουν» το
διάκενο θέτοντας σε κίνηση ένα νέο πλαίσιο οργάνωσης των σχέσεων ανάμεσα στην εξουσία και την
κυβερνησιμότητά της.29 Η Αυτοκρατορία των Hardt και Negri θα μπορούσε να ιδωθεί ως μία εκδοχή σε αυτή την
κατεύθυνση (ανάμεσα σε άλλες μεταμοντέρνες συστηματοποιήσεις, φυσικά), στο πλαίσιο της οποίας μία νέα
παγκόσμια μορφή κυριαρχίας αναγγέλλεται καθώς μία σειρά από εθνικούς και υπερεθνικούς οργανισμούς
ενοποιούνται σε μία μοναδική λογική εξουσίας (Hardt and Negri 2000: xii). Εναλλακτικά, υιοθετώντας το
γκραμσιανό σύστημα, αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι η έννοια του «ιστορικού μπλοκ» αφορά πλέον το
παγκόσμιο επίπεδο διότι «η παγκόσμια παραγωγή και η παγκόσμια πίστη συγκροτούνται πλέον ως διακριτές
σφαίρες σχέσεων εξουσίας οι οποίες περιορίζουν το σύστημα των κρατών τουλάχιστον όσο επηρεάζονται από
αυτό» (Cox 1999: 515).
Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που έχει τελικά σημασία για την ανάλυσή μας είναι ότι σε όλες τις παραπάνω
προσεγγίσεις ο ιμπεριαλισμός ή η υποτιθέμενη μεταμοντέρνα εκδοχή του πάντα γίνεται κατανοητός σαν μία
διαρκής διευθέτηση των αντιφάσεων και των αναντιστοιχιών που προκύπτουν όταν η κεφαλαιακή συσσώρευση
παύει να αντιστοιχεί στις κοινωνικές και θεσμικές μορφές που την υποστήριζαν αρχικά. Ο ιμπεριαλισμός προκύπτει
πάντα σαν αποτέλεσμα αυτής της αναντιστοιχίας.
6.2 Ο Ιμπεριαλισμός ως μη-λύση σε ένα μη-πρόβλημα
Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό με ένα παράδειγμα δανεισμένο από την ανάλυση του Λένιν. O τελευταίος πίστευε
ότι κατά την πρώτη φάση της ρωσικής επανάστασης η παρέμβαση του «ιμπεριαλισμού», δηλαδή των
υπερδυνάμεων της Αγγλίας και της Γαλλίας, ενίσχυσε σημαντικά την προσπάθεια της αστικής τάξης να ηγηθεί
ενός νέου συνασπισμού εξουσίας και να επιβάλει έτσι ένα νέο καθεστώς αστικής πολιτικής ηγεμονίας. Προφανώς,
μία τέτοια «ενίσχυση» δεν θα είχε καμία απολύτως τύχη (δεν θα μπορούσε καν να οργανωθεί) εάν δεν υπήρχαν
ήδη συγκροτημένες οι κατάλληλες πολιτικές δυνάμεις που κατέστησαν δυνατό το πεδίο της ιμπεριαλιστικής
παρέμβασης. Εντούτοις, στάθηκαν τελικά εντελώς ανίκανες να ελέγξουν και να διαμορφώσουν το τελικό πολιτικό
αποτέλεσμα και να αποτρέψουν έτσι την επερχόμενη επανάσταση (βλ. τις «Θέσεις του Απρίλη», που περιέχονται
στο κείμενο του Λένιν «Για τα καθήκοντα του προλεταριάτου στην τωρινή επανάσταση», Λ.Α. 1953, τ. 24: 3-8.
Επίσης, «Τα καθήκοντα του προλεταριάτου στην επανάστασή μας», Λ.Α. 1953, τ. 24: 41-74).
Η θεωρητική διατύπωση του συλλογισμού αυτού βρίσκει ολοκληρωμένη έκφραση στα κείμενα του Αλτουσέρ
(1978, ιδιαίτερα τα δοκίμια «Αντίφαση και επικαθορισμός» και «Για την υλιστική διαλεκτική»). Η διεθνής συγκυρία
αποτελεί «καθορισμό» στο πεδίο της ταξικής πάλης με «ειδικό ρόλο», δηλαδή επενεργεί πολλαπλώς αλλά πάντα
ήδη-καθορισμένη. Η ταξική πάλη, εσωτερική σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό, είναι «πρωταρχική» και «θεμελιώνει
τον ρόλο της εξωτερικής ανισότητας μέχρι και στις επιδράσεις που ασκεί η δευτερεύουσα αυτή ανισότητα στο
εσωτερικό των κοινωνικών σχηματισμών που είναι παρόντες. Κάθε ερμηνεία που παραπέμπει τα φαινόμενα της
εσωτερικής ανισότητας στην εξωτερική ανισότητα (που θα εξηγούσε για παράδειγμα την “εξαιρετική” συγκυρία
που υπήρχε στη Ρωσία στα ’17 με μόνες τις σχέσεις της εξωτερικής ανισότητας: διεθνείς σχέσεις, ανισότητα
οικονομικής ανάπτυξης μεταξύ Ρωσίας και Δύσης, κλπ.) πέφτει στο μηχανισμό, ή σ’ αυτό που είναι συχνά το
άλλοθι του: σε μία θεωρία της αλληλεπίδρασης μεταξύ του έξω και του μέσα» (Αλτουσέρ 1978: 211-212).
Μία τέτοια σύλληψη της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας έχει δύο πολύ βασικές συνεπαγωγές.
Από τη μια πλευρά, η ιμπεριαλιστική αλυσίδα αποτελεί το πεδίο συγκρότησης διαφορετικών, συχνά αντιφατικών
και οπωσδήποτε άνισων σε ισχύ εθνικών στρατηγικών. Οι στρατηγικές αυτές συνδέονται με τα συμφέροντα του
κάθε ιδιαίτερου συλλογικού κεφαλαιοκράτη και αλληλοσυμπληρώνουν την «εσωτερική λειτουργία» του κράτους
(συμβάλλοντας πολλές φορές – όπως επεσήμανε σωστά και ο Weber – στην οργάνωση της αστικής ηγεμονίας). Οι
στρατηγικές αυτές δεν θα αμφισβητήσουν ποτέ ριζικά τους παγκόσμιους δρόμους των εμπορευμάτων και των
κεφαλαίων, δηλαδή την καπιταλιστική «φύση» της διεθνούς σφαίρας. Απλά θα διεκδικήσουν διαφορετικές
εκδοχές των όρων με τους οποίους θα πρέπει να παιχτεί το παιχνίδι. Άλλωστε, η παγκόσμια αγορά είναι σύμφυτη
με την κεφαλαιακή σχέση συμβάλλοντας δραστικά στην αναπαραγωγή της. Πρόκειται για ανταγωνισμό ανάμεσα
σε διαφορετικά εθνικά συνολικά κεφάλαια, ο οποίος οπωσδήποτε έχει και μία ισχυρή πολιτική πλευρά. Μάλιστα,
στο βαθμό που η στρατιωτική ισχύς συμπυκνώνει και εγγυάται την όποια πολιτική ισχύ, ο ανταγωνισμός αυτός
μετατρέπεται και σε στρατιωτικό ανταγωνισμό. Τα κράτη διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο χωρίς αυτό να σημαίνει
ότι είναι αυτόνομοι φορείς κυριαρχίας, το πεδίο της οποίας επεκτείνεται και εκτός συνόρων. Με την έννοια αυτή, η
ερμηνεία του ιμπεριαλισμού που προτείνουμε εδώ «αγκαλιάζει» τη δυναμική των γεωπολιτικών ανταγωνισμών
προσδιορίζοντας τους όρους μέσα στους οποίους εκδηλώνονται, οι οποίοι πάντα υπόκεινται στην εξέλιξη των
ταξικών ανταγωνισμών.
Όπως ακριβώς η κοινωνία και η οικονομία δεν αποτελούν απλό συν-άθροισμα ατομικών πρακτικών, έτσι και η
ιμπεριαλιστική αλυσίδα δεν θα πρέπει να αντιμετωπισθεί ως «άθροισμα» ή αποτέλεσμα των πράξεων
εξατομικευμένων κρατών αλλά το πεδίο της διευρυμένης αναπαραγωγής της καπιταλιστικής εξουσίας – πάντα
καθοριζόμενο σε «πρώτη» και σε «τελευταία» ανάλυση από την ταξική πάλη όπως αυτή εκτυλίσσεται στο
εσωτερικό κάθε άνισου κοινωνικού σχηματισμού.
Επιπλέον, επειδή ο χαρακτήρας της αλυσίδας είναι σύνθετος και ανισομερής, τούτο σημαίνει ότι συχνά το εθνικό
συμφέρον των καπιταλιστικών υπερδυνάμεων «απορροφά» και «ενσωματώνει» καθήκοντα κρίσιμα για την
αναπαραγωγή της παγκόσμιας τάξης. Π.χ. στις μέρες μας είναι συνηθισμένο να χαρακτηρίζεται ο ρόλος των ΗΠΑ
ως αυτοκρατορικός εξαιτίας αυτού ακριβώς του γεγονότος. Έτσι, θα πρέπει να πάρουμε αποστάσεις από δύο
διαφορετικές θεωρητικές υπερβολές. Δεν υπάρχει παγκόσμια αυτοκρατορία που να «ελέγχει» τις κρατικές δομές
αλλά ούτε και οι ΗΠΑ αποτελούν μία τέτοια. Βέβαια, οι τελευταίες για μία σειρά από λόγους εκφράζουν μία διεθνή
πολιτική δύναμη η οποία περνάει και μέσα από την ικανότητα του στρατιωτικού μηχανισμού και η οποία, όμως,
είναι απαραίτητη για τη διευρυνόμενη αναπαραγωγή των μακροπρόθεσμων συμφερόντων όλων των αστικών
τάξεων του αναπτυγμένου καπιταλισμού. Η δυτική συμμαχία, με τον πρωταγωνιστικό ρόλο των ΗΠΑ,
υπερασπιζόμενη τα ιδιαίτερα εθνικά συμφέροντα των συγκεκριμένων κοινωνικών κεφαλαίων διαμορφώνει την
ίδια στιγμή ένα ηγεμονικό σχέδιο για όλα τα καπιταλιστικά κράτη.
Η μοναδική πραγματική «αυτοκρατορία» είναι η ιμπεριαλιστική αλυσίδα στο σύνολό της.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Αλτουσέρ, Λ. 1978. Για τον Μαρξ, Αθήνα, Γράμματα.
Althusser L, Balibar É, Establet R., Macherey P., Rancière J. (2003), Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο, Αθήνα, Ελληνικά
Γράμματα.
Atkinson, G. 1998. An Evolutionary Theory of the Development of Property and the State, in Samuels, W. J. (ed.), The
Founding of Institutional Economics: The Leisure Class and Sovereignty, London and New York, Routledge.
Μπαλιμπάρ, Ε. 1978. Για τη δικτατορία του προλεταριάτου, Αθήνα, Οδυσσέας.
Balibar, E. 1988. Race, Nation, Class, Les indentités ambiguës, Paris, La Découverte.
Brenner, R. 2006. What Is, and What Is Not, Imperialism?, Historical Materialism, vol. 14, no. 4: 79-105.
Brewer, A. 1980. Marxist Theories of Imperialism. A Critical Survey, London, Routledge and Kegan Paul.
Bukharin, N. 1972. Imperialism and World Economy, London, Merlin.
Callinicos, A. 2007. Does capitalism need the state system?, Cambridge Review of International Affairs, vol. 20, no. 4:
533-549.
Cox, R. W. 1999. Approaches to World Order, Cambridge University Press.
Deleuze, G. 1988. Foucault, Minneapolis, University of Minnesota Press.
Foucault, M. 2007. Security, Territory and Population. Lectures at the College de France, 1977-78, Houndmills,
Palgrave Macmillan.
Galbraith, J. K. 1972. The New Industrial State, Penguin Books.
Gill, S. 2003. Power and Resistance in the New World Order, New York, Palgrave Macmillan.
Gowan, P. 2003. Cooperation and conflict in transatlantic relations after the cold war, Interventions, vol. 5, no. 2: 218-
23.
Hardt, M. and Negri, A. 2000. Empire, Cambridge and London, Harvard University Press.
Harvey, D. 2006. Ο νέος ιμπεριαλισμός, Αθήνα, Καστανιώτης.
Hilferding, R. 1981. Finance Capital, London, Routledge and Kegan Paul.
Howard, M. C., and King, J. E. 2000. Whatever Happened to Imperialism?, in Chilcote, R. H. (ed.), The Political
Economy of Imperialism, Rowman & Littlefield Publishers.
Kiely, R. 2006. United States hegemony and globalization, Cambridge Review of International Affairs, vol. 19, no. 2:
205–221.
Λένιν, Β. Ι. 1953. Άπαντα, τόμ. 19, 22, 23, 24, έκδοση KKE.
Λένιν, Β. Ι. 1982. Άπαντα, τόμ. 38, Αθήνα, Σύγχρονη Eποχή.
Λούξεμπουργκ, Ρ. 1978. H ρώσικη επανάσταση, Αθήνα, Ύψιλον.
Luxemburg, R. 1971. The Accumulation of Capital, London, Routledge and Kegan Paul.
Martin, R. 2007. An Empire of Indifference. American War and the Financial Logic of Risk Management, Durham
and London, Duke University Press.
Μαρξ, Κ. (1978-α), Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος πρώτος, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή.
Μαρξ, Κ. (1978-β), Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος τρίτος, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή.
McNally, D. 2006. Another World Is Possible: Globalizaton & Anti-Capitalism, Winnipeg, Arbeiter Ring Publishing.
Μηλιός, Γ. 2000. Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός. Από τον επεκτατισμό στην καπιταλιστική ανάπτυξη, Αθήνα,
Κριτική.
Michaelides, P., and Milios, J. 2005. Did Hilferding Influence Schumpeter? History of Economics Review, vol. 41: 98-
125.
Milios, J. and Sotiropoulos, D. P. 2009. Rethinking Imperialism: A Study of Capitalist Rule, London and New York,
Palgrave Macmillan.
Mommsen, W. J. 1982. Theories of Imperialism, Chicago, The University of Chicago Press.
Panitch, L. and Gindin, S. 2004. Global Capitalism and American Empire, London: The Merlin Press.
van der Pijl, K. 1998. Transnational Classes and International Relations, London and New York, Routledge.
Overbeek, H. 2000. Transnational historical materialism: Theories of transnational class formation and world order, in
Palan, R. (ed.), Global Political Economy, Contemporary Theories, London and New York, Routledge.
Πουλαντζάς, Ν. 1975. Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις, Αθήνα, Θεμέλιο.
Πουλαντζάς, N. 1981. Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό, Αθήνα, Θεμέλιο.
Πουλαντζάς, N. 1982. Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός, Αθήνα, Θεμέλιο
Rubin, I. I. 1994. Ιστορία Οικονομικών Θεωριών, Αθήνα, Κριτική.
Schumpeter, J. A. 1951. Imperialism and Social Classes, New York, Augustus M. Kelly Inc.
Weber, M. 1978. Economy and Society, volume I and II, Berkeley, Los Angeles and London, University of California
Press.
Willoughby, J. 1986. Capitalist Imperialism, Crisis and the State, Harwood Academic Publishers.
Wood, E. M. 2008. Η αυτοκρατορία του κεφαλαίου, Αθήνα, ΚΨΜ.
1 Το κείμενο αυτό βασίζεται στο πρόσφατο βιβλίο των συγγραφέων: Milios, J. and Sotiropoulos, D. P. 2009. Rethinking Imperialism: A
Study of Capitalist Rule, London and New York, Palgrave Macmillan.
2 Οι θέσεις αυτές βρίσκονται ρητά διατυπωμένες στις κλασικές προσεγγίσεις. Ενδεικτικά, θα μπορούσε κανείς να ανατρέξει στα έργα των
Hilferding (1981), Luxemburg (1971), Bukharin (1972). Για περαιτέρω επεξηγήσεις βλ. Milios and Sotiropoulos (2009), Willoughby (1986),
Brewer (1980). Όπως θα ισχυριστούμε στη συνέχεια, τα πορίσματα αυτά τέθηκαν βέβαια ως ένα βαθμό σε αμφισβήτηση στο πλαίσιο της
συζήτησης που αναπτύχθηκε μεταξύ των κλασικών θεωρητικών του ιμπεριαλισμού. Ενδεικτική σε αυτή την κατεύθυνση είναι η θεωρία του
Λένιν για την ιμπεριαλιστική αλυσίδα, ως κριτική στη θεωρία του παγκόσμιου καπιταλισμού (με αφορμή την παρέμβασή του για το εθνικό
ζήτημα και τη σοσιαλιστική επανάσταση), αλλά και η κριτική του Μπουχάριν προς τις θεωρίες της υποκατανάλωσης και της «περίσσειας»
κεφαλαίου (στο πλαίσιο της πολεμικής του προς τη Rosa Luxemburg).
3 Οι θεωρητικοί της εξάρτησης συνεχίζουν να αναπαράγουν τα επιχειρήματά τους στις σύγχρονες θεωρητικές διαμάχες. Ωστόσο, οι
αναφορές στο ρόλο της εξάρτησης έχουν υποχωρήσει κυρίως εξαιτίας των ιστορικών και εμπειρικών διαψεύσεων όλων των συμπερασμάτων
που απορρέουν από τις θεωρίες της εξάρτησης που αναπτύχθηκαν στις δεκαετίες του 1960 και 1970. Για περισσότερα στο ζήτημα αυτό βλ.
Milios and Sotiropoulos (2009, μέρος II και III), Willoughby (1986), Howard and King (1999).
4 Ο Weber υποστηρίζει κατηγορηματικά ότι δεν αρκεί να αναφερόμαστε στην αυτόνομη επεκτατική λογική του κράτους εάν θέλουμε να
εξαντλήσουμε όλους τους παράγοντες που συμβάλλουν στο φαινόμενο του ιμπεριαλισμού. Συγκεκριμένες και ιδιαίτερες δομές του
οικονομικού επιπέδου συν-καθορίζουν την έκταση και το είδος του ιμπεριαλισμού. Σε αυτή τη λογική, ο ιμπεριαλισμός είναι το αποτέλεσμα
της σύμφυσης πολιτικών και οικονομικών παραγόντων σε ένα ενιαίο ρεύμα. Για περισσότερα βλ. Mommsen (1982), Milios and Sotiropoulos
(2009, κεφ. 3).
5 Οι περισσότερο συζητημένες παρεμβάσεις σε αυτή την κατεύθυνση είναι εκείνες των Harvey (2006), Callinicos (2007) και Wood (2008).
6 Οι αναλύσεις των Harvey (2006), Callinicos (2007) και Wood (2008) είναι ενδεικτικές αυτής της συλλογιστικής. Για να δώσουμε ένα
σύντομο παράδειγμα, τόσο ο Harvey όσο και ο Callinicos βλέπουν τον ιμπεριαλισμό ως αποτέλεσμα της ιστορικής συνάντησης ανάμεσα σε
δύο διαφορετικές μορφές ανταγωνισμού: (α) του οικονομικού ανταγωνισμού μεταξύ των κεφαλαίων και (β) του γεωπολιτικού ανταγωνισμού
ανάμεσα στα κράτη. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα λόγια του Callinicos (2007: 539): «η πραγματική πρόκληση της θέσης που υποστηρίζω από
κοινού με τον Harvey δεν συνίσταται στο ότι υπάρχει οικονομικός αναγωγισμός, αλλά ακριβώς το αντίθετο».
7 Βλ. Brenner (2006).
8 Πολλοί θεωρητικοί που κάνουν λόγο για «νέο ιμπεριαλισμό» πιστεύουν ότι το κρίσιμο σημείο στην ανάλυση των σύγχρονων
ιμπεριαλιστικών φαινομένων είναι η επίμονη επιβίωση των ενδο-ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, ή τουλάχιστον η δυνατότητά τους να
εμφανίζονται διαρκώς στο προσκήνιο (βλ. ενδεικτικά Harvey 2006, Callinicos 2007, Rees 2006, Gowan 2003). Από την άλλη πλευρά, αρκετοί
αναλυτές συμμερίζονται τους προβληματισμούς του Kautsky περί υπερ-ιμπεριαλισμού και έτσι έχουν την προδιάθεση να αντιμετωπίσουν τις
αντιφάσεις ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις ως υπαγόμενες στη λογική της συνεργασίας, τουλάχιστον μετά το τέλος του Δεύτερου
Παγκόσμιου Πολέμου (βλ. Panitch και Gindin 2004, Kiely 2006, Wood 2008, McNally 2006).
9 Βλ. σχετικά Cox (1999), Pijl (1998), Gill (2003), Overbeek (2000).
10 Ας παραθέσουμε κάποιες από τις σχετικές διατυπώσεις του Μαρξ: «ο ανταγωνισμός επιβάλλει στον κάθε ατομικό κεφαλαιοκράτη τους
εσωτερικούς νόμους του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής σαν εξωτερικούς αναγκαστικούς νόμους» και «στην εξωτερική κίνηση των
κεφαλαίων εμφανίζονται οι εσωτερικοί νόμοι της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, που επιβάλλονται σαν αναγκαστικοί νόμοι του
συναγωνισμού και που γι αυτό τους συνειδητοποιεί σαν κίνητρα ο ατομικός κεφαλαιοκράτης» (Μαρξ 1978α: 613, 331). «Από όσα ειπώθηκαν
προκύπτει ότι ο κάθε ξεχωριστός κεφαλαιοκράτης, καθώς και το σύνολο όλων των κεφαλαιοκρατών κάθε ξεχωριστής σφαίρας παραγωγής,
συμμετέχει όχι απλώς από γενική ταξική συμπάθεια, αλλά άμεσα οικονομικά, στην εκμετάλλευση της συνολικής εργατικής τάξης από το
συνολικό κεφάλαιο και στη διαμόρφωση του βαθμού αυτής της εκμετάλλευσης, γιατί, αν προϋποθέσουμε δοσμένους όλους τους άλλους
όρους (…) το μέσο ποσοστό κέρδους εξαρτάται από το βαθμό εκμετάλλευσης της συνολικής εργασίας από το συνολικό κεφάλαιο. (…) Με
τη μορφή αυτή το κεφάλαιο αποχτά συνείδηση ότι είναι μία κοινωνική δύναμη, στην οποία ο κάθε κεφαλαιοκράτης συμμετέχει ανάλογα με
το μερίδιο του στο συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο» (Μαρξ 1978β: 249, 247).
11 Εξαιτίας των περιορισμών στην έκταση του κειμένου, δεν έχουμε τη δυνατότητα να επεξηγήσουμε αναλυτικά το εν λόγω επιχείρημα. Τα
σχόλια που ακολουθούν αναφορικά με την παρέμβαση του Hilferding είναι ενδεικτικά. Για περισσότερα βλ. Milios and Sotiropoulos (2009),
Michaelides και Milios (2005).
12 Για τον Hilferding (1981: 186), η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους που προκύπτει από την «τεράστια διόγκωση του πάγιου κεφαλαίου»
μπορεί να αντιμετωπισθεί μόνο με τις καπιταλιστικές κοινοπραξίες. Την ίδια στιγμή, «η κοινοπραξία εξομαλύνει τις διακυμάνσεις του
επιχειρηματικού κύκλου και έτσι εγγυάται ένα πιο σταθερό ποσοστό κέρδους για την εταιρία που έχει συγχωνευτεί» (ό. π.: 196). Η εξάλειψη
του ανταγωνισμού υπηρετεί επίσης τα συμφέροντα των τραπεζών: οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι σε θέση να επιτυγχάνουν τα μέγιστα κέρδη
χωρίς να κινδυνεύει το δανειακό κεφάλαιο που οι ίδιες έχουν αντλήσει από τις τράπεζες (ό. π.: 191).
13 Κατά την άποψή μας, αυτός είναι ακριβώς ο αναλυτικός τρόπος με τον οποίο οι θεσμικές αναλύσεις αντιμετωπίζουν το πρόβλημα. Π.χ.
βλ. Weber (1978), Schumpeter (1951), Galbraith (1972), Atkinson (1998).
14 Π.χ. βλ. Weber (1978: 48-62, 90-100).
15 Π.χ. αυτή είναι η περίπτωση των ακόλουθων παρεμβάσεων: Harvey (2006), Callinicos (2007), Wood (2008), Panitch και Gindin (2004). Για
περισσότερα σχετικά με αυτό το θέμα βλ. Milios and Sotiropoulos (2009).
16 Ο ίδιος γενικός αναλυτικός προσανατολισμός μπορεί να αναζητηθεί στα έργα των Schumpeter και Weber (βλ. σχετικά Milios and
Sotiropoulos 2009, κεφ. 3 και 6).
17 Όσον αφορά τη θεωρία του καπιταλιστικού κράτους στα παρακάτω βασιζόμαστε στις αναλύσεις των Πουλαντζάς (1975, 1982),
Μπαλιμπάρ (1978), Balibar (1988) και Λένιν (βλ. παρακάτω). Επίσης βλ. Μηλιός 2000.
18 Βλ. Μπαλιμπάρ (1978), Balibar (1988).
19 Η επιχειρηματολογία μας εδώ βασίζεται στις αναλύσεις των Balibar (1988, κεφ. 10) και Πουλαντζάς (1982).
20 Οι παρεμβάσεις του Αλτουσέρ είναι εξαιρετικά πολύτιμες σε αυτή την κατεύθυνση (π.χ. βλ. Althusser κ.ά. 2003).
21 Για την πολωνική Σοσιαλδημοκρατία βλ. Λ.Α. 1953, τ. 22 σ. 155 και 328, για τη γερμανική Σοσιαλδημοκρατία Λ.Α. 1953, τ. 22 σ. 359, για τη
ρωσική Σοσιαλδημοκρατία Λ.Α. 1953, τ. 22 σ. 370.
22 Την οποία, αρχικά, είχε υιοθετήσει και ο ίδιος, όταν συνέταξε την εισαγωγή στο βιβλίο του Μπουχάριν για τον ιμπεριαλισμό στα 1915
(Λ.Α. 1953, τ. 22: 99-104).
23 Π.χ. βλ. Λούξεμπουργκ (1978).
25 «Δεν θέλουν να σκεφτούν ούτε για τα σύνορα του κράτους ούτε ακόμα και γενικά για το κράτος. Πρόκειται για ένα είδος “ιμπεριαλιστικού
οικονομισμού”, όμοιο με τον παλιό οικονομισμό της περιόδου 1894-1902 (...) Αντί να μιλούν για το κράτος (και συνεπώς για τον καθορισμό
των συνόρων του!), μιλούν για “σοσιαλιστικό πολιτιστικό κύκλο”, δηλαδή διαλέγουν επίτηδες μια έκφραση αόριστη, από την άποψη ότι
σβήνονται όλα τα κρατικά προβλήματα» (Ιούλιος 1916, Λ.Α. 1953, τ. 22: 330-331).
26 Βλ. Β. Ι. Λένιν, «Γράμματα από μακριά» (Μάρτιος 1917, Λ.Α. 1953, τ. 23).
27 Για μία ανάλογη προσέγγιση των σχετικών συζητήσεων βλ. Martin (2007: 125-132).
28 Βλέπε π.χ. Hilferding (1981: 234-5) και Bukharin (1972: 27).
29 Το κατά πόσο μία τέτοια ανάγνωση μπορεί να προκύψει μέσα από το έργο του Foucault παραμένει ένα ανοικτό ερώτημα. Σχετικά με τα
ζητήματα αυτά μπορεί κανείς να ανατρέξει σε Deuleuze (1988), Foucault (2007).
30 Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να ερμηνεύσουμε μία σειρά από γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στη διεθνή συγκυρία, ιδιαίτερα όσα
σχετίζονται με παράγοντες άλλους από τις επονομαζόμενες «μεγάλες δυνάμεις»: π.χ. τον πόλεμο Ιραν-Ιρακ, τους πολέμους στην πρώην
Σοβιετική Ένωση και στη Γιουγκοσλαβία που οδήγησαν στη δημιουργία νέων εθνικών κρατών, τη στρατιωτική παρουσία της Συρίας στο
Λίβανο από το Μάιο του 2000 μέχρι τον Απρίλιο του 2005, τη στρατιωτική παρουσία των Βιετναμέζων στην Καμπότζη από το 1978 έως το
1989, τη διένεξη Ινδίας-Πακιστάν, το Κυπριακό κτλ.
31 Στο σχήμα του Α. Smith, τα άτομα προϋποτίθενται ως ίσα και δρώντας το καθένα εγωιστικά για το συμφέρον του, προάγουν τελικά όλα
μαζί χωρίς να το γνωρίζουν το δημόσιο συμφέρον. Στην προσέγγιση του Μαρξ, αφενός μεν η καπιταλιστική κοινωνία προϋποτίθεται ως ένα
δομημένο όλον με συγκεκριμένες ταξικές και ιεραρχικές διαιρέσεις και αρμοδιότητες οι οποίες συνεπάγονται αντίστοιχους ρόλους για τα
άτομα, τα οποία συγκροτούνται εντός των κοινωνικών αυτών σχέσεων και επομένως είναι (ανάλογα με την ταξική τους θέση) πρωταρχικώς
άνισα, αφετέρου δε αυτή η συγκεκριμένη κοινωνία παράγει στην «επιφάνειά» της μία δική της ιδιαίτερη «αλήθεια», που δεν είναι άλλη από
την «αλήθεια» των φυσικών ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο Μαρξ χρησιμοποιεί ειρωνικά το σχήμα του Σμιθ για να δείξει ότι αυτό δεν
αποτελεί παρά τη θεωρητικοποίηση της αυθόρμητης «αλήθειας» της καπιταλιστικής κοινωνίας, δηλαδή της κυρίαρχης ιδεολογίας που
διαμορφώνεται στο πλαίσιο της αστικής ταξικής κυριαρχίας. Στη Μαρξική προσέγγιση το «αόρατο χέρι» δεν είναι παρά η εκδήλωση της
αστικής ηγεμονίας, καθώς το στρατηγικό καπιταλιστικό συμφέρον επικυρώνεται ως το γενικό-εθνικό συμφέρον της κοινωνίας, μέσα από
τους ανταγωνισμούς των κοινωνικών ομάδων και των ατόμων (που εμφανίζονται ως «ατομικά» ή «μερικά» συμφέροντα). Επομένως, και
στο πεδίο της μαρξιστικής προσέγγισης το σμιθιανό σχήμα του «αόρατου χεριού» παραμένει θεωρητικά γόνιμο, καίτοι αποκτά ένα ριζικώς
διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόμενο. Βλ. χαρακτηριστικά τις τελευταίες παραγράφους του 4ου κεφαλαίου του 1ου τόμου του Κεφαλαίου
(Μαρξ 1978α: 188-89).
< Προηγ. Επόμ. >
[ Πίσω ]
Θέσεις, τριμηνιαία επιθεώρηση, 37ο έτος (1982-2019), εκδόσεις Νήσος, (Σαρρή 14, 10553, Αθήνα, τηλ-fax: 210-3250058)
Το περιεχόμενο διατίθεται ελεύθερα για μη εμπορικούς σκοπούς, υπό τον όρο της παραπομπής στην αρχική του πηγή