Οικονομική

Κοινωνιολογία

Γιώργος Λιάγκουρας

1.1 Γενική Εισαγωγή

◼ Η Οικονομική Κοινωνιολογία εξετάζει τα οικονομικά φαινόμενα
από κοινωνιολογική σκοπιά.
◼ Ενδιαφέρεται μεταξύ άλλων για την επίδραση των κοινωνικών
σχέσεων και θεσμών στην οικονομία, καθώς επίσης και για τις
επιπτώσεις των οικονομικών αλλαγών στην κοινωνική
διαστρωμάτωση και συνοχή.
◼ Δεδομένου, ότι η οικονομική κοινωνιολογία συνεχίζει κατά
κύριο λόγο να είναι κοινωνιολογία του καπιταλισμού, το μάθημα
εξετάζει τις μεγάλες σχολές της οικονομικής κοινωνιολογίας με
φόντο την εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος
2
 Αναλυτικό Περίγραμμα (Ι)
1. Εισαγωγή
2. Κοινωνική συνοχή και πλούτος των εθνών στον Άνταμ Σμιθ
3. Κριτική της πολιτικής οικονομίας και πάλη των τάξεων: Καρλ
Μαρξ
4. Η νεοκλασική οικονομική και ο homo economicus
5. Καπιταλισμός και δυτικός πολιτισμός: Μαξ Βέμπερ
6. Ο κοινωνικός καθορισμός της αγοράς και του ατομικισμού:
Εμίλ Ντυρκέιμ
7. Η εξελικτική/θεσμική κριτική τoυ homo economicus και του
καπιταλισμού: Θορστάιν Βέμπλεν
4

Αναλυτικό Περίγραμμα (ΙΙ)

8. Η παρακμή του φιλελεύθερου καπιταλισμού: Πολάνυι και

Σουμπέτερ
9. Η χρυσή εποχή του παρεμβατικού καπιταλισμού και η ατονία της
οικονομικής κοινωνιολογίας (1945-1980)
10. Η άνθιση της ‘Νέας Οικονομικής Κοινωνιολογίας’
11. Από τη ‘Συγκριτική Πολιτική Οικονομία’ στις κοινωνικές
προϋποθέσεις της ανταγωνιστικότητας
12. Η διφορούμενη έννοια του ‘κοινωνικού κεφαλαίου’
13. Επανάληψη

5
 1.2. Τι είναι η Οικονομική
Κοινωνιολογία;
◼ Υπενθύμιση: Η Οικονομική Κοινωνιολογία μελετά τις
διασυνδέσεις μεταξύ των οικονομικών και κοινωνικών
φαινομένων.
◼ Πως ορίζεται η οικονομία;
◼ 1ος ορισμός [εκτός σύγχρονης οικονομικής]: Το σύνολο των
δραστηριοτήτων που αφορούν την παραγωγή, ανταλλαγή και
διανομή των αγαθών και υπηρεσιών.
◼ 2ος ορισμός [σύγχρονη οικονομική]: Το σύνολο των
δραστηριοτήτων που συνεπάγονται την βέλτιστη (ορθολογική)
χρήση των σπάνιων πόρων για την ικανοποίηση των
απεριόριστων αναγκών. Θα επανέλθουμε διεξοδικά…
◼ Karl Polanyi: Substantive vs. formal definitions of economy 11

Σύγκριση μεταξύ των 2 ορισμών

◼ 1ος ορισμός: Αφορά όχι μόνο τις σύγχρονες καπιταλιστικές
οικονομίες (ή οικονομίες της αγοράς) αλλά όλες τις ανθρώπινες
οικονομίες
◼ Παραδείγματα: Πρωτόγονες κοινωνίες, θεοκρατικά-δεσποτικά
καθεστώτα (Αρχαία Αίγυπτος), ελληνική και ρωμαϊκή
αρχαιότητα, φεουδαρχία, ….
◼ Η οικονομία ενσωματωμένη (ή κηδεμονευόμενη από) την
παράδοση και την πολιτική εξουσία
◼ Οικονομική Ανθρωπολογία, Κοινωνιολογία, Ιστορία: Η
οικονομική δραστηριότητα ως μία θεσμοθετημένη ή θεσμική
διαδικασία. Ακόμη και στον καπιταλισμό!
12
 Από τους θεσμούς στο κοινωνικό-
οικονομικό σύστημα
◼ Σημασία των θεσμών για την Οικονομική Κοινωνιολογία
◼ Θεσμοί: οι κοινωνικοί κανόνες (rules) που προσανατολίζουν και
ρυθμίζουν τη συμπεριφορά των ατόμων μιας κοινωνίας
◼ Τυπικοί και άτυποι θεσμοί. Π.χ. δίκαιο και αξίες-νόρμες
◼ Διαφορά μεταξύ θεσμών και οργανώσεων (συγκροτημένων
συλλογικοτήτων: επιχειρήσεις, εργατικά συνδικάτα, στρατός,
δικαιοσύνη, εκκλησία, κλπ.): Institutions vs. Organizations
◼ Το σύνολο των θεσμών σε ένα συγκεκριμένο χρόνο και χώρο
συγκροτούν ένα σύστημα
◼ Η Οικονομική Κοινωνιολογία δίνει έμφαση στη συγκριτική
μελέτη κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων: π.χ. καπιταλισμός,
αμερικάνικη οικονομία, σύγκριση Βορρά-Νότου στην Ιταλία, … 14

Σχέσεις με Οικονομική Ανθρωπολογία

και Ιστορία
◼ Κοινό σημείο: Ο ορισμός της οικονομίας
◼ Οικονομική Ανθρωπολογία: Οικονομικές δομές των πρωτόγονων
κοινωνιών
◼ Ξεπερασμένος καταμερισμός εργασίας: Η σύγχρονη Οικονομική
Ανθρωπολογία αναλύει και …. το Χρηματιστήριο – Ο Βέμπερ και ο
Ντυρκέιμ είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις πρωτόγονες
κοινωνίες
◼ Μέθοδος: Συμμετοχική παρατήρηση – Αναζήτηση νοήματος
◼ Ιστορία: Καχυποψία για τις θεωρητικές γενικεύσεις. Έμφαση στο
ειδικό και στη διαχρονική εξέλιξη. Επιφανείς εξαιρέσεις…
◼ Οικονομική κοινωνιολογία: μία μέση οδός ανάμεσα στην ιστορία
και τη σύγχρονη (νεοκλασική) οικονομική;;; 15
 Μερικά … άλυτα επιστημολογικά
προβλήματα

◼ Θετικιστικός μονισμός (physics envy => καθολικοί νόμοι) έναντι

ιστορικού δυϊσμού (erklären vs. verstehen, naturwissenchaften
vs. geisteswissenschaften → hermeneutics)
◼ Οι ιδεατοί τύποι (ιδεότυποι) του Βέμπερ ως παράδειγμα
ενδιάμεσης λύσης (μοντέλα οριοθετημένα χωρο-χρονικά)
◼ Το πρόβλημα των αξιών του ερευνητή στις κοινωνικές επιστήμες
◼ Βέμπερ: Διάκριση μεταξύ ‘αξιακής σχέσης’ (π.χ. επιλογή του υπό
μελέτη θέματος) και ‘αξιακής (αξιολογικής) κρίσης’
◼ Απαγωγική (Παραγωγική) έναντι επαγωγικής μεθόδου
(deductive vs. inductive method)
◼ Μεθοδολογικός ολισμός έναντι μεθοδολογικού ατομικισμού
16

Ενότητα 1: Από την Κλασική

Πολιτική Οικονομία στον
Μαρξ και τους Nεοκλασικούς
2. Κοινωνική συνοχή και πλούτος των εθνών στον
Άνταμ Σμιθ
3. Κριτική της πολιτικής οικονομίας και πάλη των
τάξεων: Καρλ Μαρξ
4. Η νεοκλασική οικονομική και ο homo
economicus
1
 Κοινωνικά συστήματα και
συντονισμός των οικονομικών
δραστηριοτήτων
◼ Ποια κοινωνικά συστήματα γνωρίζετε;
◼ Τι σημαίνει συντονισμός των οικονομικών δραστηριοτήτων; =
Αποφάσεις για το τι, πως, πόσο και από ποιους θα παραχθεί, θα
διανεμηθεί και θα καταναλωθεί
◼ 3 βασικοί τρόποι συντονισμού:
1. Παράδοση (ήθη κι έθιμα, άγραφοι κανόνες, θρησκεία, …)
2. Πολιτική εξουσία
3. Αγορά (‘όλα είναι προσφορά και ζήτηση’)
◼ Παραδείγματα: οι κάστες στην Ινδία, οι Φαραώ, η αγορά εργασίας
◼ Γιατί όλοι οι μεγάλοι οικονομολόγοι έζησαν τους 3 τελευταίους
αιώνες; 2

Η Κλασική Πολιτική Οικονομία

◼ Κλασική Πολιτική Οικονομία: Adam Smith, David Ricardo, John

Stuart Mill, …
◼ Ακμάζει στη Μ. Βρετανία (γιατί;) την περίοδο 1770-1850.
◼ Βασικά της χαρακτηριστικά:
◼ Ο οικονομικός φιλελευθερισμός,
◼ Η αναζήτηση της μακροχρόνιας δυναμικής (των ‘νόμων κίνησης’)
του καπιταλιστικού συστήματος,
◼ Η ανάλυση με όρους κοινωνικών τάξεων: καπιταλιστές (κυρίαρχος
ο ρόλος των βιομηχανικών καπιταλιστών), εργάτες, γαιοκτήμονες,
◼ Η εργασιακή θεωρία της αξίας
3
 2. Κοινωνική συνοχή και πλούτος
των εθνών στον Adam Smith
(1723-1790)

2.1. Αγορά και κοινωνική συνοχή

2.2. Αγορά, καταμερισμός εργασία και
κοινωνική ευημερία
2.3. Αγορά και κράτος στον Smith και μετά τον
Smith
4

2. Κοινωνική συνοχή και πλούτος

των εθνών στον Adam Smith
(1723-1790)
◼ Καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας (Θεολογία της Φύσης, Ηθική,
Δίκαιο, Πολιτική Οικονομία) στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης
◼ 1759: The Theory of Moral Sentiments
◼ 1764-6: Ταξίδι στη Γαλλία. Επαφές με τους Φυσιοκράτες (τη
γαλλική εκδοχή του οικονομικού φιλελευθερισμού: laissez faire,
laissez passer, η οικονομία ή η αγορά ως ένα σύστημα
αυτορυθμιζόμενο το οποίο εξασφαλίζει την φυσική-κοινωνική
αρμονία)
◼ 1776: An Inquiry into the Nature and Causes of The Wealth of
Nations: υπέρ της ελεύθερης αγοράς κι επομένως ενάντια στον
κρατικό παρεμβατισμό των μερκαντιλιστών οικονομολόγων
5
 2.1. Αγορά και κοινωνική συνοχή

◼ Ερώτημα: Τι εξασφαλίζει την κοινωνική συνοχή-ειρήνη σε μία

κοινωνία της αγοράς όπου το κάθε άτομο νοιάζεται μόνο για το
οικονομικό του συμφέρον (Hobbes[1650]: homo homini lupus)
◼ Πριν από τον Smith: Οι θεωρητικοί του κοινωνικού συμβολαίου
(Hobbes, Locke) προτείνουν ως λύση το κράτος (απολυταρχικό, ή
δημοκρατικό): From the ‘state of nature’ to ‘civil society’
◼ Η λύση του Smith της Θεωρίας των Ηθικών Συναισθημάτων: η
(ηθική) ικανότητα του ανθρώπου να μπαίνει στη θέση ενός
τρίτου προσώπου – αντικειμενικού παρατηρητή και να νοιώθει
συμπάθεια (sympathy) για τους συνανθρώπους του.
6

Αγορά και κοινωνική συνοχή στον

Πλούτο των Εθνών

◼ Η λύση του Πλούτου των Εθνών: Το αόρατο χέρι της αγοράς

χρησιμοποιεί τους προσωπικούς εγωισμούς για να επιτύχει το
κοινό (δημόσιο) συμφέρον
◼ Ο ανταγωνισμός ρυθμίζει και πειθαρχεί τα αντικρουόμενα και
ιδιοτελή συμφέροντα και τα κάνει να δουλεύουν για το καλό της
κοινωνίας
◼ => δεν χρειάζεται οι άνθρωποι να είναι ενάρετοι (να έχουν ηθικά
συναισθήματα) για να υπάρξει κοινωνική συνοχή: ‘δεν
περιμένουμε το φαγητό μας να προέλθει από την καλοσύνη του
χασάπη, του ζυθοποιού, ή του φούρναρη’
◼ Η γενική ιδέα προϋπήρχε. Π.χ. Mandeville (1714): The Fable of the
7
Bees, or Private Vices, Public Benefits
 Η αγορά ως σύστημα αυτo-
ρυθμιζόμενο

◼ Τιμές: Ο ανταγωνισμός οδηγεί τις τιμές κοντά στο κόστος

παραγωγής (δεν επιτρέπει στον πωλητή να εκμεταλλευτεί τον
αγοραστή) [σύγκρινε: Μεσαίωνας: justum pretium]
◼ Ποσότητες: Οι παραγωγοί συμμορφώνονται με τις προτιμήσεις
της κοινωνίας (υψηλή ζήτηση => αύξηση των τιμών => αύξηση
της παραγωγής) [σύγκρινε: Το πρόβλημα του κεντρικού
σχεδιασμού στις σοβιετικές οικονομίες]
◼ Εισοδήματα: Ο ανταγωνισμός εγγυάται ότι δεν μπορούν να
υπάρξουν μακροχρόνια υψηλοί μισθοί για ένα είδος εργασίας, ή
υψηλά ποσοστά κέρδους σε ένα κλάδο.
8

‘Das Adam Smith Problem’

◼ Ποια η σχέση ανάμεσα στη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων

και τον Πλούτο των Εθνών; 2 αντικρουόμενες/ακραίες ερμηνείες:
◼ 1. Άλυτη αντίφαση αναφορικά με τη ανθρώπινη φύση. Έκανε
στροφή 180 μοιρών ο Smith;
◼ 2. Καμία αντίφαση: Ή ‘Πολιτική Οικονομία’ ως ένα υποσύνολο της
‘Ηθικής Φιλοσοφίας’: Ο καπιταλισμός και η αγορά δεν μπορούν
να λειτουργήσουν χωρίς ένα σύστημα θεσμών – τυπικών και
κυρίως άτυπων κανόνων – οι οποίοι οριοθετούν και
προσανατολίζουν το ατομικό συμφέρον
◼ Ο Σμιθ θεμελιωτής της Οικονομικής Επιστήμης (1), ή της
Οικονομικής Κοινωνιολογίας (2);
◼ Ο Τριτζίλια θεωρεί ως δεδομένη τη 2η εκδοχή 9
 Το παράδοξο(;) της αποδοχής του
Smith από τους ανερχόμενους
καπιταλιστές
◼ Ο Smith απείχε πολύ από το να είναι ο ιδεολόγος της
ανερχόμενης αστικής τάξης
◼ Η τελευταία κράτησε από τον Smith ότι την συνέφερε: τον
οικονομικό του φιλελευθερισμό (το μήνυμα ‘αφήστε ήσυχη τη
αγορά’)
◼ Για τον Smith όμως σημασία έχει ο καταναλωτής κι ειδικά αυτός
των κατωτέρων τάξεων.
◼ Για τους καπιταλιστές εκφραζόταν με τα χειρότερα λόγια
(διακατέχονται από ‘απάνθρωπη αρπακτικότητα’) και τους
υποπτευόταν ότι όποτε συναθροίζονταν ήταν για συνεννοηθούν
ενάντια στο δημόσιο συμφέρον (δημιουργία μονοπωλιακών
καταστάσεων, καρτέλ, …) 10

2.2 Αγορά, καταμερισμός

εργασίας και κοινωνική ευημερία
◼ Υπενθύμιση: Στόχος των κλασικών οικονομολόγων η ανεύρεση
των ‘νόμων κίνησης’ του οικονομικού συστήματος (κατ’αναλογία
της φυσικής επιστήμης που ανακάλυψε τους νόμους κίνησης του
πλανητικού μας συστήματος)
◼ Σημασία της οργάνωσης της παραγωγής και του καταμερισμού
της εργασίας ειδικότερα
◼ Η εξέλιξη της οργάνωσης της παραγωγής: Συντεχνίες, οικοτεχνία,
μανουφακτούρα (manufacture, manu = χέρι), βιομηχανικό
εργοστάσιο (ατμομηχανή, βιομηχανική επανάσταση)
◼ Smith: το παράδειγμα του ’εργοστασίου’ καρφιτσών => πριν την
έλευση της βιομηχανικής επανάστασης!! 11
 Ο καταμερισμός εργασίας οδηγεί στη
γενικευμένη αφθονία

Παραγωγικότητα
εργασίας

Γενικευμένη
Ευημερία
Εισαγωγή (Αφθονία)
Καταμερισμός μηχανών
εργασίας

12

… και το μέγεθος της αγοράς

προσδιορίζει τον καταμερισμό
εργασίας (…εκτός ύλης)

Παραγωγικότητα
εργασίας

Γενικευμένη
Ευημερία
Εισαγωγή (αφθονία)
Καταμερισμός μηχανών
εργασίας

Μέγεθος της
αγοράς

13
 Αγορά, καταμερισμός εργασίας κι
ευημερία: Παρατηρήσεις (Ι)

◼ Προσοχή: Αύξηση της παραγωγικότητας # αύξηση της

παραγωγής
◼ Η νομιμοποίηση του συστήματος της αγοράς πηγάζει από την
ικανότητά του να οδηγεί το σύνολο της κοινωνίας (ακόμη και τις
χαμηλότερες τάξεις) σε μία γενικευμένη αφθονία (ευημερία) =
μία επαναστατική ιδέα
◼ Αποτέλεσμα: Τα αγαθά που έχει στη διάθεσή του ένας φτωχός
αγρότης (ή εργάτης) είναι περισσότερα από αυτά ενός βασιλιά
στην Αφρική!!!
◼ Κι όλα αυτά χωρίς κρατική παρέμβαση στην οικονομία! Όχι μόνο
άχρηστη, αλλά κι επιζήμια
14

Αγορά, καταμερισμός εργασίας κι

ευημερία: Παρατηρήσεις (ΙΙ)

◼ Ο Smith πρόβλεψε ότι ο υπερβολικός καταμερισμός εργασίας

μπορεί να κάνει τον άνθρωπο «ηλίθιο και ανίδεο»
◼ Επί δύο αιώνες ο καταμερισμός της εργασίας στο εργοστάσιο
οδήγησε σε συνεχείς αυξήσεις της παραγωγικότητας (20ος αιώνας:
Ταϋλορισμός – Φορντισμός).
◼ Στα τέλη του 20ού αιώνα ο καταμερισμός εργασίας στην
παραγωγική διαδικασία έφτασε στα όριά του: δεν υπήρχε πλέον
άλλος χώρος για κατακερματισμό της παραγωγικής διαδικασίας +
παθητικές και αρνητικές αντιδράσεις των εργαζομένων.
◼ Η τάση της υπερ-εξειδίκευσης τείνει να ανατραπεί στον
ανεπτυγμένο κόσμο [ρομποτοποίηση + μετατροπή των απλών
καθηκόντων σε πιο σύνθετα αντικείμενα εργασίας] 15
 Οι νόμοι της συσσώρευσης και του
πληθυσμού (εκτός ύλης)

◼ Ο νόμος της συσσώρευσης: Ο στόχος των καπιταλιστών είναι να

συσσωρεύσουν τις αποταμιεύσεις τους για να τις επενδύσουν
αργότερα σε μηχανές και έτσι να αυξήσουν την παραγωγικότητα
της εργασίας (Η ατομική πλεονεξία και φιλαργυρία οδηγούν, μέσα
από το αόρατο χέρι της αγοράς, στην ευημερία της κοινωνίας)
◼ Ο νόμος του πληθυσμού: Η ανάπτυξη της οικονομίας δεν πρόκειται
να ‘μπλοκάρει’ εξαιτίας της αύξησης των μισθών. Αφού η εργασία
έχει γίνει ένα εμπόρευμα σαν όλα τα άλλα, η τυχόν υψηλή τιμή της
δεν είναι μακροχρόνια διατηρήσιμη: Με υψηλούς μισθούς,
περισσότερα παιδιά θα επιζούν => μακροπρόθεσμα η προσφορά
εργατών θα αυξηθεί και η τιμή της εργασίας (μισθός) θα πέσει.
16

2.3 Αγορά και κράτος στον Smith

◼ Υπενθύμιση: Ενάντια στις θεωρίες του ‘κοινωνικού συμβολαίου’

που αναζητούν την πηγή της κοινωνικής συνοχής στην πολιτική
εξουσία. Ενάντια επίσης στους μερκαντιλιστές οικονομολόγους
που θέλουν να αναπτύξουν την οικονομία μέσα από τις κρατικές
παρεμβάσεις
◼ Ο ρόλος του κράτους στον Smith περιορίζεται σε 3 τομείς:
◼ Προστασία από τους εξωτερικούς εχθρούς - Στρατός
◼ Αμερόληπτη απονομή δικαιοσύνης
◼ Δημόσια έργα (δρόμοι, λιμάνια,…) κι εκπαίδευση
◼ Σχόλιο: Το κοινωνικό κράτος ή κράτος πρόνοιας ήταν αδιανόητο
την εποχή του Smith (δημιουργήθηκε τον 20ο αιώνα) 17
 Αγορά και κράτος: Smith beyond
Smith

◼ Ας ξεχάσουμε τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων κι ας

επικεντρωθούμε στο τι σήμαινε-ει ο Πλούτος των Εθνών για
τους μεταγενέστερους
◼ Η αγορά δεν διασφαλίζει μόνο το συντονισμό των οικονομικών
δραστηριοτήτων, αλλά και την κοινωνική συνοχή-αρμονία
(άμεσα με το αόρατο χέρι, έμμεσα με τον καταμερισμό
εργασίας)
◼ Κοινωνία = Οικονομία = Αγορά: Η οικονομία γίνεται η
πεμπτουσία της κοινωνίας και η αγορά ο βέλτιστος-φυσικός
τρόπος ρύθμισης/συντονισμού της οικονομίας
◼ Οι κοινωνικές τάξεις στην κλασική πολιτική οικονομία (και στον
Μαρξ) ορίζονται πρωτίστως από την οικονομική τους θέση 18

Smith beyond Smith (ΙΙ): Η ουτοπία

του οικονομικού φιλελευθερισμού

◼ Η civil society στην πολιτική φιλοσοφία του κοινωνικού

συμβολαίου είναι η πολιτικά οργανωμένη κοινωνία
◼ Με τον Πλούτο των Εθνών η civil society μετακομίζει από την
πολιτική στην οικονομία: Αγορά => κοινωνική διαφάνεια και
αρμονία => εξάλειψη του πολιτικού!?
◼ Από τη στιγμή που το κράτος θεσμοθετήσει μία οικονομία της
αγοράς (π.χ. δικαιώματα ιδιοκτησίας), ο ρόλος του είναι ‘τεχνικός’
= δεν αποσκοπεί στο να ρυθμίσει αντικρουόμενα ατομικά και
κοινωνικά συμφέροντα. Αυτό το αναλαμβάνει η αγορά
◼ Ερώτηση: Σε τι διαφοροποιείται η κοινωνιολογική εκδοχή της civil
society από αυτές του κοινωνικού συμβολαίου και της αγοράς
(οικονομικού φιλελευθερισμού);;; 19
 Ο Smith σήμερα: Σκόρπια σχόλια

◼ Έντονα επηρεασμένος από το Διαφωτισμό – Ακλόνητη πίστη στην

Πρόοδο της κοινωνίας
◼ Την εποχή εκείνη η Μ. Βρετανία ήταν ‘a nation of shopkeepers’.
Σήμερα ολιγοπώλια και οιονεί μονοπώλια (GAFAM)
◼ Επίσης ο καπιταλισμός δεν έχει αναπτυχθεί αρκετά ώστε να
φαίνεται ότι υπόκειται σε εγγενείς κρίσεις (=>ανεργία) και ότι - αν
αφεθεί ελεύθερος - πολλαπλασιάζει τις οικον. ανισότητες
◼ Το όραμα της αυτορυθμιζόμενης αγοράς διαψεύδεται κατά τον
20ο αιώνα. Όλο και μεγαλύτερη παρέμβαση του κράτους. Στον
ανεπτυγμένο κόσμο το κράτος παράγει σχεδόν το μισό ΑΕΠ!!!
◼ Από το 1980 όμως, παγκοσμιοποίηση κι επαναφορά του οράματος
της αγοράς: Νεοφιλελευθερισμός. 2008-2020 και μετά??? ?20

3. Κριτική της πολιτικής

οικονομίας και πάλη των
τάξεων: Karl Marx
3.1 Το πέρασμα από τη φιλοσοφία στην πολιτική
οικονομία
3.2 Η θεωρία της αξίας και της εκμετάλλευσης
3.3 Η δυναμική του καπιταλιστικού συστήματος
3.4 Η δύσκολη αξιολόγηση του έργου του Marx
3.5 Μετά τον Marx
1
 Μετά τον Smith και πριν τον Marx:
David Ricardo (1772-1823)

◼ Η βιομηχανική επανάσταση φέρνει άνοδο του βιοτικού επιπέδου

και αύξηση του πληθυσμού =>
◼ Καλλιέργεια όλο και λιγότερο γόνιμων εδαφών => αύξηση της
τιμής των σιτηρών (βασικό συστατικό της διατροφής των φτωχών
μαζών) και των γαιοπροσόδων εις βάρος των κερδών των
καπιταλιστών
◼ Η λύση της εισαγωγής φθηνών σιτηρών από άλλες χώρες
μπλοκάρεται από τους γαιοκτήμονες, οι οποίοι ελέγχουν το
Κοινοβούλιο και ψηφίζουν την επιβολή υψηλών δασμών στα
εισαγόμενα σιτηρά (Corn Laws)
◼ Ξεσπάει ένας ανελέητος πόλεμος συμφερόντων ανάμεσα στους
καπιταλιστές και στους γαιοκτήμονες (εισοδηματίες). 2

Το ρικαρδιανό σύστημα

◼ Ο Ricardo, αν και ο ίδιος πλέον γαιοκτήμονας, παίρνει το μέρος

των ανερχόμενων καπιταλιστών
◼ Το σύστημα της Πολιτικής Οικονομίας που αναπτύσσει
χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία
◼ H κοινωνική αρμονία που διέβλεπε ο Smith (το αόρατο χέρι της
αγοράς...) αντικαθίσταται από τη σύγκρουση των κοινωνικών
τάξεων για τη διανομή του εισοδήματος
◼ Η δυναμική της καπιταλιστικής ανάπτυξης φαίνεται να
μπλοκάρεται από φυσικά όρια (γη)
◼ Η αλλαγή στη διανομή του εισοδήματος τείνει να ευνοεί τη μη-
παραγωγική τάξη των γαιοκτημόνων εις βάρος των καπιταλιστών
(των κερδών => των επενδύσεων => της ανάπτυξης) 3
 Karl Marx: σύντομο βιογραφικό…

◼ Γεννήθηκε το 1818 στην Triers (μικρή Γερμανική πόλη κοντά στα

σύνορα με την Ολλανδία) και πέθανε το 1883 στο Λονδίνο.
◼ Εύποροι Εβραίοι γονείς. Νομική. Διδακτορικό στη Φιλοσοφία
◼ Συνεχείς διώξεις → Παρίσι → Βρυξέλλες → Λονδίνο
◼ Καθοριστική η φιλία του με τον Friedrich Engels, γιό Γερμανού
βιομηχάνου (+ εργοστάσιο Μάντσεστερ)
◼ 1848: Γράφουν μαζί το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»
◼ 1867: Εκδίδεται στα γερμανικά ο πρώτος τόμος από το
σημαντικότερο έργο του «Το Κεφάλαιο»
◼ Οι δύο άλλοι τόμοι του «Κεφαλαίου» θα εκδοθούν μετά
θάνατον, με την επιμέλεια του Engels. 4

3.1 Το πέρασμα από τη φιλοσοφία

στην πολιτική οικονομία

◼ Βασική επιρροή: Η ιδεαλιστική φιλοσοφία του Hegel [ιδεαλισμός

= οι ιδέες κυβερνούν τον κόσμο]
◼ Hegel: Η εξέλιξη του πνεύματος (των ιδεών)=> μη γραμμική
πρόοδος, με άλματα => διαλεκτική (θέση, αντίθεση, σύνθεση)
◼ Ο Marx κρατάει τη διαλεκτική της προόδου αλλά την
«παντρεύει» με την υλιστική του θεώρηση
◼ Όπως συνοψίζει ο Engels: ‘Τα τελικά αίτια κάθε κοινωνικής
αλλαγής πρέπει να αναζητηθούν, όχι στα μυαλά των ανθρώπων,
αλλά στον τρόπο παραγωγής και ανταλλαγής’
◼ Τελικό στάδιο της ανθρώπινης προόδου: ο κομμουνισμός [το
συμπεραίνει προτού μελετήσει τον καπιταλισμό] 5
 Μία σχηματική παρουσίαση του
‘διαλεκτικού υλισμού’: Από την πάλη
των ιδεών στην πάλη των τάξεων

Ιδεολογία

Δίκαιο Πολιτική

Παραγωγικές σχέσεις
Παραγωγικές δυνάμεις

Εφαρμογή: Φεουδαρχία,
καπιταλισμός, σοσιαλισμός,
κομμουνισμός
◼ Βασική πηγή έμπνευσης: Η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον
καπιταλισμό: Οι αλλαγές στην οικονομική βάση οδήγησαν στην
ανατροπή του φεουδαρχικού εποικοδομήματος -> Βλέπε Γαλλική
επανάσταση (1789)
◼ Εφαρμογή: Προφητεία για το πέρασμα από τον καπιταλισμό
στον κομμουνισμό
◼ Κομμουνισμός = Οικονομική αφθονία + Κοινωνική Αρμονία
[κατάργηση των τάξεων] => Κατάργηση του κράτους
◼ Σοσιαλισμός = το μεταβατικό στάδιο από τον καπιταλισμό στον
κομμουνισμό
7
 Η οικονομική κοινωνία από τον
‘Smith’ στον Marx
◼ Η ίδια ακλόνητη πίστη του Διαφωτισμού στην πρόοδο της
ανθρωπότητας → Αναζήτηση της τέλειας κοινωνικής αρμονίας →
Κατάργηση του κράτους (=έννομου μονοπωλίου της βίας)
◼ Ο Marx συμφωνεί κι επαυξάνει ως προς την ικανότητα του
καπιταλισμού να οδηγήσει την ανθρώπινη κοινωνία σε αυτό που ο
Smith ονόμαζε ‘γενικευμένη αφθονία’
◼ Η ίδια αναγωγή της κοινωνίας στην οικονομία (‘υλική βάση’): ‘Η
ανατομία της civil society πρέπει να αναζητηθεί στην Πολιτική
Οικονομία’ (ισχύει και για τις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες;;;)
◼ +++ Η ‘ιδεολογία’ ή η κοινωνική συνείδηση αντανακλούν (συνήθως
στρεβλά) την υλική βάση, η οποία μπορεί να μελετηθεί ‘με την
πιστότητα των φυσικών επιστημών’ (αλλά με άλλη μέθοδο!!). 8

Από τον Marx στην κοινωνιολογία

◼ Η σκέψη του ήταν πολύ πιο πολύπλοκη (βλ. Τριτζίλια, σελ. 56)
αναφορικά με τη σημασία της πολιτικής και της κουλτούρας
◼ Διάκριση ανάμεσα στην τάξη ‘in sich’ (καθαυτή, για τους άλλους)
και στην τάξη ‘für sich’ (δια αυτήν, για την ίδια): Εξ ου και ο ρόλος
του ΚΚ! (αντιδιαστολή με τους Γάλλους αγρότες)
◼ Ιστορικά-πολιτικά έργα: Π.χ. Η 18 Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου
Βοναπάρτη (1852)
◼ Μεθοδολογία: από την ανάλυση του καπιταλισμού γενικά στην
ανάλυση (πολιτική κοινωνιολογία) της Γαλλίας, 1848-1851.
Υπερισχύει όμως η ανάλυση του καπιταλισμού in abstracto…
◼ Ερώτηση κρίσεως: Θα θεωρούσατε τον Marx ‘κλασικό’ της
κοινωνιολογίας; 9
 3.2 Η θεωρία της αξίας και της
εκμετάλλευσης

◼ Υπότιτλος του «Κεφαλαίου» (1867): «Κριτική της Πολιτικής

Οικονομίας» (= κριτική της αστικής-καπιταλιστικής κοινωνίας)
◼ Στόχος 1: Η περαιτέρω ανάπτυξη της Κλασικής Πολιτικής
οικονομίας [και όχι μία στείρα κριτική της – Θαυμασμός για τον
Smith και τον Ricardo, όχι μόνο κριτικές]
◼ Στόχος 2: Ανακάλυψη των ΄νόμων κίνησης’ του καπιταλισμού, οι
οποίοι τον οδηγούν στην αυτο-καταστροφή του [# της ηθικής
καταδίκης]
◼ Στόχος 3: Κριτική του τέλειου καπιταλισμού [δεν υπάρχουν
μονοπώλια κι ολιγοπώλια, όλα τα αγαθά πωλούνται στην
πραγματική τους αξία] 10

Η εργασιακή θεωρία της αξίας

◼ Προέρχεται από τους κλασικούς οικονομολόγους # της σύγχρονης

θεωρίας των τιμών η οποία βασίζεται στο νόμο της προσφοράς
και της ζήτησης
◼ Αξία (τιμή) ενός αγαθού = κόστος παραγωγής = Σύνολο της
(κοινωνικά αναγκαίας) εργασίας που έχει ξοδευτεί για την
παραγωγή του [σύνθετη → απλή εργασία]
◼ 1: Οι βραχυχρόνιες διακυμάνσεις της ζήτησης και της προσφοράς
δεν επηρεάζουν την αξία των αγαθών [εξαιρούνται τα αγαθά που
δεν μπορούν να αναπαραχθούν, π.χ. ένα πίνακας του Rembrandt]
◼ 2: Το κεφάλαιο και οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν για την
παραγωγή ενός αγαθού μπορούν να αναχθούν σε ώρες εργασίας
11
 Η θεωρία της εκμετάλλευσης

◼ Παράδειγμα: Αν για να παραχθεί ένα αγαθό χρειάζονται 150 ώρες

έμμεσης εργασίας (μηχανές, πρώτες ύλες, …) και 80 ώρες άμεσης
εργασίας τότε η αξία του θα αντιστοιχεί σε 230 ώρες εργασίας
◼ Δυσκολία: Αφού σε ένα τέλειο καπιταλιστικό σύστημα τα αγαθά
πωλούνται στην πραγματική τους αξία, πως είναι δυνατή η
εκμετάλλευση του εργάτη από τον καπιταλιστή;
◼ Λύση: Ο εργάτης δεν πουλάει στον καπιταλιστή την εργασία του
αλλά την εργασιακή του δύναμη [την ικανότητά του προς εργασία]
◼ Η αξία της εργασιακής δύναμης (ως εμπόρευμα) ισούται με την
ποσότητα κοινωνικά αναγκαίας εργασίας που απαιτείται για να
αναπαραχθεί ο εργάτης [κι η οικογένειά του] 12

Η θεωρία της εκμετάλλευσης

(συνέχεια)
◼ Η αξία που παράγει η ανθρώπινη εργασία είναι μεγαλύτερη από την αξία
της εργασιακής δύναμης
◼ Ο Marx ονομάζει ‘υπεραξία’ τη διαφορά ανάμεσα στα δύο παραπάνω
μεγέθη, δηλαδή την ποσότητα απλήρωτης εργασίας
◼ Η υπεραξία αναλύεται σε τρία μέρη: κέρδος, τόκος, γαιοπρόσοδος.
◼ Δηλαδή στο προηγούμενο παράδειγμα αν η αξία της εργασιακής
δύναμης είναι 50 ώρες, τότε η υπεραξία (απλήρωτη εργασία) είναι 30
ώρες (80-50)
◼ Επομένως η αξία ενός αγαθού χωρίζεται στο σταθερό κεφάλαιο (σ = το
σύνολο της έμμεσης εργασίας που ξοδεύτηκε), το μεταβλητό κεφάλαιο
(μ = αξία της εργασιακής δύναμης) και την υπεραξία (υ = απλήρωτη
εργασία)
◼ Μεταβλητό κεφάλαιο γιατί το μόνο εμπόρευμα που μπορεί να παράγει
περισσότερη αξία από αυτή που κοστίζει είναι η εργασιακή δύναμη 13
 3.3 Η δυναμική του καπιταλιστικού
συστήματος

◼ Οι καπιταλιστές αντιμετωπίζουν την απειλή των υψηλότερων

μισθών με την επένδυση σε μηχανές που εξοικονομούν χρόνο
εργασίας => ανεργία (εφεδρικός βιομηχανικός στρατός)
◼ Μειώνοντας όμως τον αριθμό των εργατών τους μειώνουν (άθελά
τους) τη μοναδική πηγή υπεραξίας (κι επομένως του κέρδους)
◼ Πιο τεχνικά: Αύξηση της ‘οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου’
(θ=σ/μ, όπου σ και μ, σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο) =>
πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους => κρίση του καπιταλιστικού
συστήματος
◼ Ο ίδιος όμως ο Marx αναφέρει την ύπαρξη αντισταθμιστικών
δυνάμεων οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν και σε αύξηση του
ποσοστού κέρδους. Γιατί να μην υπερισχύσουν αυτές; 14

Η αναπόφευκτη αυτο-αναίρεση του

συστήματος

◼ Δυνατότητα αναγέννησης του καπιταλισμού μέσα από την

κρίση: Πτώση της τιμής των μηχανημάτων και της εργασιακής
δύναμης + νέες ευκαιρίες για κέρδη
◼ Κάθε φορά όμως που η κρίση ξεπερνιέται έχουμε μεγαλύτερη
συγκέντρωση του κεφαλαίου
◼ Η τριπλή δυναμική αυτο-αναίρεσης του συστήματος:
◼ 1. Όλο και λιγότεροι καπιταλιστές, όλο και περισσότεροι
εργάτες [κατάργηση της έννοιας της ατομικής ιδιοκτησίας]
◼ 2. Όλο και μεγαλύτερες επιχειρήσεις, όλο και λιγότερη αγορά
◼ 3. Όλο και μεγαλύτερη οργανική σύνθεση, όλο και χαμηλότερα
ποσοστά κέρδους 15
 3.4 Η (δύσκολη) αξιολόγηση του
έργου του Marx

◼ Βασική δυσκολία στην αξιολόγηση: Πολιτική αντιπαράθεση μεταξύ δύο

συστημάτων (ειδικά την περίοδο 1945-1989)
◼ Βασική συνεισφορά του Marx: Ιστορική διάσταση (τα κοινωνικά
συστήματα δεν είναι αιώνια: γεννιούνται, αναπτύσσονται και
πεθαίνουν) + Το ίδιο το σύστημα παράγει τις κρίσεις του
◼ Βασικό μειονέκτημα: προβλέπει ότι η αντίθεση ανάμεσα στην εργασία
και στο κεφάλαιο θα οδηγήσει στην καταστροφή του καπιταλισμού =>
αποκλείει οποιοδήποτε άλλο σενάριο, π.χ. την πιθανότητα
συμβιβασμού [σοσιαλδημοκρατία: κοινωνική μεταρρύθμιση κι όχι
επανάσταση – 1945-1973: Η χρυσή περίοδος του καπιταλισμού αλλά και
του βιοτικού επιπέδου των εργατών!!!]
◼ => Προβλέπει το τέλος του καπιταλισμού όπως οι φυσικοί επιστήμονες
προβλέπουν τη σύγκρουση 2 ουράνιων σωμάτων. 16

Οι επιμέρους προβλέψεις για τις τάσεις

του καπιταλιστικού συστήματος

◼ Καπιταλισμός = Τεχνολογική (κι οργανωτική) πρόοδος

(προέβλεψε μέχρι και την αυτοματοποίηση της παραγωγής)
◼ ’Ο θάνατος του εμποράκου’: Τάση για εξαφάνιση των
παραδοσιακών μικροαστών (μικρών επιχειρηματιών και
αυτοαπασχολούμενων). Ναι, αλλά ανάδειξη μία νέας
μικροαστικής τάξης από το χώρο των μισθωτών ( ~ απόφοιτοι
Πανεπιστημίου)
◼ Τάση για παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου => οι πατρίδες θα
διαλυθούν μέσα στη παγκόσμια αγορά. Λάθος για το 20ο αιώνα
(2 παγκόσμιοι πόλεμοι!!!). Σωστό για τον 21ο;;;
◼ Ο καπιταλισμός θα καταστρέψει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και
τη φύση!! 17
 3.5 Μετά τον Marx (ι): Η ανάλυση
του ιμπεριαλισμού …
◼ Νέα δεδομένα μετά από 1870: Μία ξέφρενη κούρσα μεταξύ των
κρατών για την απόκτηση αποικιών (αντίθετα με τις αρχές του
φιλελευθερισμού που θεμελίωσε ο Smith και …. πήρε στα
σοβαρά ο Marx)
◼ Οικονομικός στόχος: Νέες αγορές για εισαγωγή φτηνών πρώτων
υλών και την εξαγωγή προϊόντων και κεφαλαίων
◼ Συμμετοχή μεγάλου μέρους της εργατικής τάξης στη σοβινιστική
υστερία (Η φυλή μας είναι προορισμένη να κυριαρχήσει τον
κόσμο, κλπ.) →1ος παγκόσμιος πόλεμος
◼ Μαρξιστικές αναλύσεις του ιμπεριαλισμού. Πιο γνωστό βιβλίο:
Lenin (1917): ‘Ο Ιμπεριαλισμός, Ανώτατο Στάδιο του
Καπιταλισμού’ 18

Μετά τον Marx (ΙΙ): Antonio Gramsci

(1891-1937)

◼ Ο Ιταλός μαρξιστής που ‘αναποδογύρισε’ τον Marx κι

επαναστάτησε ενάντια στο «Κεφάλαιο»!
◼ Η οικονομία εκφράζει-αντανακλά την κουλτούρα και την
πολιτική
◼ Θέματα: Το εθνικό φαινόμενο, η οργάνωση της κουλτούρας και
της εκπαίδευσης, ο ρόλος των διανοουμένων, η πολιτιστική
ηγεμονία
◼ Μια κοινωνιολογική αντίληψη της civil society (κοινωνίας των
πολιτών)

19
 Μετά τον Marx (ΙΙΙ): Σύγχρονοι
Μαρξιστές
◼ Αρκετοί. Ίσως ο πιο παραγωγικός και κατανοητός είναι ο David
Harvey
◼ Δυστυχώς το βιβλίο του ‘Δεκαεφτά Αντιφάσεις και το Τέλος του
Καπιταλισμού’ (Μεταίχμιο: 2015) έχει εξαντληθεί
◼ Μπορείτε όμως να βρείτε άλλα βιβλία του

20

4. Η νεοκλασική οικονομική και

ο homo economicus
4.1. Βασικές διαφορές μεταξύ κλασικών και
μαρτζιναλιστών
4.2. H επιστήμη της βέλτιστης (άριστης) επιλογής
σήμερα
4.3. Προς μια κατάργηση των συνόρων μεταξύ
οικονομίας και κοινωνίας;
1
 Εισαγωγή

◼ Η νεοκλασική οικονομική θεμελιώνεται την περίοδο 1870-1920

(Jevons, Edgeworth, Menger, Marshall, Walras, Pareto, …)
◼ Οριακή επανάσταση (marginalist revolution): Εισαγωγή του
απειροστικού ή μαθηματικού λογισμού (των παραγώγων, ΔΥ/ΔΧ)
στην οικονομική θεωρία
◼ Θεμελίωση της σύγχρονης Μικροοικονομικής
◼ Νεο-κλασική σχολή: συνεχίζει τον οικονομικό φιλελευθερισμό
των κλασικών οικονομολόγων, αλλά σε τελείως διαφορετική
θεωρητική βάση
2

4.1. Βασικές διαφορές μεταξύ

κλασικών και μαρτζιναλιστών

◼ Ένας νέος ορισμός της οικονομίας

◼ Από τις κοινωνικές τάξεις στον ορθολογικό οικονομικό άνθρωπο
(homo economicus)
◼ Από την εργασιακή θεωρία της αξίας στο νόμο της προσφοράς
και της ζήτησης
◼ Διαφορά έμφασης (Ι): Από την παραγωγή στην ανταλλαγή
◼ Διαφορά έμφασης (ΙΙ): Από την μακροχρόνια δυναμική του
συστήματος (ανάπτυξη) στην ισορροπία των αγορών

3
 Ένας νέος ορισμός της οικονομίας

◼ Lionel Robbins (1932, p. 15): “Economics is the science which

studies human behaviour as a relationship between ends and
scarce means which have alternative uses”
◼ Οι στόχοι και τα μέσα ‘δρώντων υποκειμένων’ θεωρούνται
δεδομένα
◼ Οι προτιμήσεις των καταναλωτών είναι δεδομένες. Αφήνεται
στις άλλες επιστήμες (κοινωνιολογία, ψυχολογία) να μελετήσουν
τις αιτίες τους
◼ Οι καταναλωτές στοχεύουν να μεγιστοποιήσουν την
χρησιμότητά (ή την ωφέλειά = utility) τους με τον περιορισμό
που θέτει το εισόδημά τους και οι τιμές των αγαθών.
4

Ένας νέος ορισμός της οικονομίας

◼ Τα μέσα (παραγωγικοί πόροι: κεφάλαιο, εργασία, φυσικοί πόροι)

και η τεχνολογία θεωρούνται κι αυτά ως δεδομένα.
◼ Οι επιχειρήσεις έχουν ως στόχο να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη
τους. Επιλέγουν πόσο κεφάλαιο κι εργασία θα απασχολήσουν με
τον ίδιο τρόπο που ο καταναλωτής αποφασίζει πόσα σουβλάκια
και πόσες μπύρες θα καταναλώσει
◼ Τα οικονομικά γίνονται η επιστήμη της βέλτιστης επιλογής → το
οικονομικό πρόβλημα → τεχνικό θέμα (μαθηματικά): Political
Economy → Economics
◼ Εξοβελισμός της κοινωνικής διάστασης (τάξεις, θεσμοί) και της
ιστορίας (αφηρημένο χρόνος της φυσικής =/= μη-αναστρέψιμο
ιστορικό χρόνο) => Χώρος για την (οικονομική) κοινωνιολογία 5
 Από τις κοινωνικές τάξεις στον
ορθολογικό οικονομικό άνθρωπο
(Homo economicus)
◼ Στο νεοκλασικό σύστημα σκέψης, η κοινωνία δεν αποτελείται
από κοινωνικές τάξεις με αντικρουόμενα συμφέροντα, αλλά από
άτομα τα οποία υπολογίζουν πως θα μεγιστοποιήσουν την
ωφέλειά (χρησιμότητά) τους υπό περιορισμούς (π.χ. εισόδημα
και τιμές των αγαθών)
◼ Στο 18ο αιώνα ο Jeremy Bentham ήταν ο βασικός θεμελιωτής
της ωφελιμιστικής φιλοσοφίας (utilitarian philosophy) που
έβλεπε τον άνθρωπο σαν μία αριθμομηχανή που συγκρίνει
απολαύσεις, κόπους, τιμωρίες, κτλ
◼ Το καινούργιο που φέρνουν οι νεοκλασικοί είναι η μαθηματική
μοντελοποίηση της παραπάνω αναπαράστασης του ατόμου.
6

Από την εργασιακή θεωρία της αξίας

στο νόμο της προσφοράς και της
ζήτησης
◼ Οι πρώτοι νεοκλασικοί θεωρητικοί υιοθετούσαν μία διαμετρική
αντίθετη άποψη για την αξία από ότι οι κλασικοί και συνέδεαν
την αξία με την χρησιμότητα (ζήτηση) ενός αγαθού, και
ειδικότερα με την χρησιμότητα της τελευταίας μονάδας (οριακή
χρησιμότητα) του ζητούμενου αγαθού.
◼ Π.χ. το νερό έχει πολύ μεγάλη χρησιμότητα. Επειδή βρίσκεται
όμως συνήθως σε σχετική αφθονία, η τελευταία μονάδα νερό
που επιθυμούμε να καταναλώσουμε (και που είμαστε
διατεθειμένοι να πληρώσουμε) έχει μικρή αξία.
◼ Στην έρημο όμως ένα επιπλέον ποτήρι νερό θα είχε πολύ μεγάλη
αξία (σπανιότητα). Τα διαμάντια έχουν μικρότερη συνολική
χρησιμότητα (αλλά πολύ μεγαλύτερη οριακή) από το νερό 7
 Η αρχή της φθίνουσας οριακής
χρησιμότητας

Ο νόμος της προσφοράς και της

ζήτησης
◼ Δεν υπάρχει εκμετάλλευση: Οι άνθρωποι αποφασίζουν πόσο
θα εργαστούν συγκρίνοντας τη χρησιμότητα μία επιπλέον ώρας
αναψυχής ή σχόλης με τη χρησιμότητα από την αμοιβή μίας
πρόσθετης ώρα εργασίας.
◼ Η σύνθεση ανάμεσα στην προσφορά και στη ζήτηση που
βρίσκουμε και στα σύγχρονα εγχειρίδια έγινε από τον Alfred
Marshall (1890):
◼ Το να ρωτάει κανείς αν είναι η προσφορά ή η ζήτηση που
καθορίζει την τιμή ενός αγαθού είναι σα να ρωτάει σε ποια
από τις δύο λάμες του ψαλιδιού πρέπει να καταλογιστεί η
ικανότητα κοπής του ψαλιδιού.
9
 Η Ισορροπία της αγοράς

10

Από την παραγωγή στην ανταλλαγή

(αγορά)
◼ Smith: Σημασία του καταμερισμού εργασίας (το ‘εργοστάσιο’
παραγωγής καρφιτσών) για τον Πλούτο των Εθνών
◼ Ο Marx αφιερώνει στον 1ο τόμο του «Κεφαλαίου» εκατοντάδες
σελίδες αναφορικά με την εξέλιξη των μεθόδων οργάνωσης της
παραγωγής (χειροτεχνία, μανουφακτούρα ,μεγάλη βιομηχανία)
◼ Νεοκλασικοί: Η ανάλυση της σφαίρας της ανταλλαγής (της
αγοράς) γίνεται κυρίαρχη
◼ Η νεοκλασική σχολή υπερτερεί σε σχέση με την κλασική πολιτική
οικονομία στην ανάλυση της αγοράς (και ειδικά της ζήτησης), αλλά
υστερεί στην κατανόηση της παραγωγής και της ανάπτυξης
◼ Την ίδια περίπου εποχή θεμελιώνεται η επιστήμη του ‘μάνατζμεντ’
11
 Από την ανάπτυξη στην ισορροπία
των αγορών

◼ Οι κλασικοί οικονομολόγοι ερευνούσαν τη μακροχρόνια

δυναμική του συστήματος: τις αιτίες της πρωτοφανούς τάσης
οικονομικής ανάπτυξης (αύξηση του κατά κεφαλή ΑΕΠ), ή αλλιώς
της αύξησης των οικονομικών πόρων
◼ Θα συνέχιζε η ανάπτυξη και τις επόμενες δεκαετίες ή
εκατονταετίες, ή το σύστημα θα εξαντλούσε κάποτε τη δυναμική
του; (=> μηδενικοί ρυθμοί ανάπτυξης = στασιμότητα)
◼ Οι νεοκλασικοί απαντούν σε διαφορετικό ερώτημα: Μπορεί η
καπιταλιστική οικονομία να ισορροπήσει; (εμφάνιση κρίσεων!!!)
◼ Αποδεικνύουν με τη βοήθεια του απειροστικού λογισμού ότι ένας
οικονομικά στάσιμος καπιταλισμός ισορροπεί και κατανέμει με
τον καλύτερο τρόπο τους υπάρχοντες οικονομικούς πόρους 12

Μια λανθασμένη υπεράσπιση του

καπιταλισμού;

◼ «Το ουσιώδες σημείο που οφείλουμε να καταλάβουμε είναι ότι

όταν μιλούμε για καπιταλισμό πρέπει να εννοούμε μια εξελικτική
διαδικασία.
◼ Μπορεί να φανεί παράξενο ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν
βλέπουν ένα τόσο οφθαλμοφανές γεγονός το οποίο έχει
υπογραμμιστεί από τον ίδιο τον Karl Marx. (…)
◼ Ο καπιταλισμός λοιπόν είναι από τη φύση του μια μορφή ή
μέθοδος οικονομικής μεταβολής και όχι μόνο δεν υπήρξε ποτέ,
αλλά ούτε θα μπορούσε ποτέ να μείνει στάσιμος»
◼ (J.A. Schumpeter, 1972 [1942], σελ. 123)
13
 4.2. H επιστήμη της βέλτιστης
(άριστης) επιλογής σήμερα

◼ 1930 -1950: Αδυναμία εξήγησης της οικονομικής κρίσης - Αμηχανία

◼ Keynes (1936), “Η Γενική Θεωρία ….”. Διαχωρισμός της
μακροοικονομικής και μικροοικονομικής θεώρησης (στους
κλασικούς δεν υπήρχε αυτή η διαφοροποίηση)
◼ 1950-1980: Η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται (Ι): Ενσωμάτωση του
Keynes ως μίας ειδικής περίπτωσης (νεοκλασική σύνθεση) +
πλήρης μαθηματικοποίηση της θεωρίας + οικονομετρία (εμπειρική-
στατιστική διερεύνηση των θεωριών και ποσοτικοποίηση)
◼ 1980-σήμερα: Η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται (ΙΙ) εκτός των συνόρων
της: Ο οικονομικός ιμπεριαλισμός στοχεύει να επιβάλει τον homo
economicus ως τη θεωρητική θεμελίωση όλων των κοινωνικών
επιστημών 14

Πιθανές αποτυχίες της αγοράς, αλλά

όχι και του homo economicus

◼ Η μετεξέλιξη της σύγχρονης νεοκλασικής σχολής

◼ Το πρόβλημα του free rider: (του λαθρεπιβάτη, ή του
παρασιτισμού): Θεωρητική δικαιολόγηση των δημόσιων αγαθών
◼ Εξωτερικότητες (externalities), ή εξωτερικές οικονομίες (external
economies): αρνητικές όπως η ρύπανση, θετικές όπως η
εκπαίδευση. Δημόσια παρέμβαση
◼ Αν η αγορά κατανέμει τόσο καλά τους σπάνιους πόρους, τότε
γιατί υπάρχουν επιχειρήσεις (ιεραρχίες); Συναλλακτικά κόστη
(transaction costs) και νέο-θεσμικά οικονομικά
◼ Θεωρία παιγνίων - το δίλημμα των φυλακισμένων: Η συνεργασία
φέρνει καλύτερα αποτελέσματα από τον ανταγωνισμό
15
 Η Αγία Τριάδα της Αριστοποίησης
(Optimisation)

◼ Acemoglu et al. (2015): 3 βασικές αρχές: Αριστοποίηση

(βελτιστοποίηση-optimisation), ισορροπία, εμπειρική επαλήθευση
◼ Ο βασικές έννοιες της αριστοποίησης: σχέσεις [αμοιβαίας]
αντιστάθμισης (trade-offs), κόστος ευκαιρίας (opportunity cost),
ανάλυση κόστους-οφέλους (cost-benefit analysis)
◼ Απεριόριστες ανάγκες + σπανιότητα των παραγωγικών πόρων => η
ζωή μας είναι γεμάτη από αντισταθμιστικές σχέσεις
◼ Κόστη υπάρχουν παντού, ακόμη κι όταν δεν τα αντιλαμβανόμαστε
◼ Καθολικότητα της ανάλυσης κόστους-οφέλους για όλες τις
οικονομικές μονάδες (άτομα, οργανισμοί, κράτη, …)
16

Παράδειγμα αντισταθμιστικής σχέσης

◼ Αντισταθμιστική σχέση => ύπαρξη περιορισμού (‘εισοδηματικού’). Π.χ.

Σας μένουν 5 ώρες την ημέρα κι έχετε 2 επιλογές: πλοήγηση στο
διαδίκτυο & μερική απασχόληση
◼ Περιορισμός: 5 ώρες = Ώρες στο Διαδίκτυο + Ώρες μερικής απασχόλησης
‘Προϋπολογισμός’ Ώρες στο Διαδίκτυο Ώρες απασχόλησης

5 0 5

5 1 4

5 2 3

5 3 2

5 4 1

5 5 0 17
 Το κόστος ευκαιρίας

◼ Αντισταθμιστική σχέση μεταξύ 2 εναλλακτικών χρήσεων => Θυσία:

τον χρόνο που κερδίζετε από μία εναλλακτική τον χάνετε από την
άλλη
◼ Στην πράξη μπορεί να υπάρχουν περισσότερες των 2 εναλλακτικές
◼ Κόστος ευκαιρίας: Η καλύτερη εναλλακτική χρήση ενός πόρου =>
παντού υπάρχουν κόστη ευκαιρίας!
◼ Ποιο είναι το κόστος ευκαιρίας της δωρεάν παρακολούθησης ενός
3ωρου μαθήματος Οικονομικής Κοινωνιολογίας; Είναι το ίδιο;
◼ Για την καλύτερη ανάλυση κόστους-οφέλους χρειάζεται να
δώσουμε χρηματική μορφή στο κόστος ευκαιρίας
◼ Παράδειγμα: Είναι το Facebook δωρεάν;
18

4.3. Προς μια κατάργηση των

συνόρων μεταξύ οικονομίας και
κοινωνίας;
◼ Πριν τον οικονομικό ιμπεριαλισμό οι οικονομολόγοι υποστήριζαν
ότι εξηγούν τη ορθολογική ή λογική συμπεριφορά των ατόμων.
Την ανορθολογική ή μη-λογική (irrational or illogical!) την
εξηγούν η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, κλπ.
◼ Duesenberry (1960) “Economics is all about how people make
choices; sociology is all about how they don't have any choices to
make”
1. Οικονομικός ιμπεριαλισμός
2. Η ορθολογική επιλογή στις κοινωνικές επιστήμες
3. Η πειραματική ψυχολογία αμφισβητεί τον Homo economicus

19
 Economic Imperialism

◼ 1980 – Ο οικονομικός ιμπεριαλισμός ακολουθεί την αντίθετη

κατεύθυνση από την οικονομική κοινωνιολογία: Θέλει να
προσαρτήσει (ενοποιήσει) όλες τις κοινωνικές επιστήμες υπό την
αιγίδα του homo economicus
◼ There is only one social science. What gives economics its
imperialistic invasive power is that our analytical categories –
scarcity, cost, preferences, opportunities, etc. – are truly
universal in application. Even more important is our structured
organization of these concepts into the distinct yet intertwined
processes of optimization on the individual decision level. Thus
economics does really constitute the universal grammar of social
science (Hirshleifer, American Economic Review, 1985, p. 53) 20

Gary Becker (1930-2014):Ο

προφήτης του οικονομικού
ιμπεριαλισμού
◼ Τα οικονομικά του ρατσισμού, του εγκλήματος, των
παραβάσεων στάθμευσης, της οικογένειας, της εκπαίδευσης, ….
◼ Ο ρατσισμός των εργοδοτών δεν διαφέρει από τις προτιμήσεις
των καταναλωτών. Κόστος και για τον ρατσιστή εργοδότη.
◼ Οι εγκληματίες ή οι απλοί παραβάτες είναι όπως όλοι οι
άνθρωποι. Έχουν τη δικιά τους ανάλυση κόστους–οφέλους.
◼ Γιατί τα ζευγάρια κάνουν λιγότερα παιδιά στο 2ο μισό του 20ού
αιώνα; Ανέβηκε το κόστος ευκαιρίας!
◼ Γιατί οι γονείς κλείνουν την τηλεόραση και υποχρεώνουν τα
παιδιά τους να διαβάσουν; Γιατί πολλοί νέοι άνθρωποι θέλουν
να μπουν στο Πανεπιστήμιο (Επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο)
21
 S. Levitt & S.J. Dubner (2005):
Freakonomics
◼ Ch.1: Discovering cheating as applied to teachers and sumo
wrestlers, …
◼ Ch. 2: Information control as applied to the Ku Klux Klan and real-
estate agents
◼ Ch. 3: The economics of drug dealing, including the surprisingly
low earnings and abject working conditions of crack cocaine
dealers
◼ Ch. 4: The role legalized abortion has played in reducing crime …
◼ Ch. 5: The negligible effects of good parenting on education
◼ Ch. 6: The socioeconomic patterns of naming children (nominative
determinism)
22

Η ορθολογική επιλογή (Rational Choice)

στις κοινωνικές επιστήμες

◼ Δίκαιο (E. Posner), Πολιτική επιστήμη (A. Dawns) Κοινωνιολογία,

(James Coleman), Φιλοσοφία (Jon Elster), ακόμη και στην
Ανθρωπολογία, … και στον Μαρξισμό (Rational Choice Marxism)
◼ Δούρειος Ίππος, ή γόνιμη μεταφορά εννοιών;
◼ Aποφεύγει τις ακραίες θέσεις του οικονομικού ιμπεριαλισμού (και
των Freakonomics). Αλλά πηγή έμπνευσής της παραμένει ο homo
economicus
◼ Καταλυτική η διάδοση της Θεωρίας των Παιγνίων
◼ Κριτική 1: To have or to be?
◼ Κριτική 2: Ταυτολογία; (η κοινωνική δομή δεδομένη)
◼ Κριτική 3: Κανονιστική θεωρία; (πως πρέπει να είναι οι άνθρωποι;)
23
 Η πειραματική ψυχολογία
αμφισβητεί τον Homo economicus

◼ Herbert A. Simon: Bounded Rationality + satisficing: Ο πραγματικός

κόσμος χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα (μεγάλος αριθμός
εναλλακτικών), ελλιπή γνώση-πληροφόρηση των εναλλακτικών και των
συνεπειών τους κι αβεβαιότητα. Το παράδειγμα των παικτών στο σκάκι
◼ Amos Tversky, Daniel Kahneman and Richard Thaler: Η πειραματική
ψυχολογία απορρίπτει τον Homo economicus
◼ Μία ασθένεια σκοτώνει 600 ανθρώπους. Υπάρχουν 2 προγράμματα για
την καταπολέμησή της. Το 1ο σώζει 200 ανθρώπους, με το 2 πεθαίνουν
400. Ποιο θα επιλέξετε;
◼ Η συμπεριφορά των ανθρώπων μπροστά στον κίνδυνο (=> χρήση
πιθανοτήτων) δεν χαρακτηρίζεται από ορθολογικότητα.
◼ Behavioral or Experimental Economics: Σημασία για την εξήγηση των
κρίσεων στο Χρηματιστήριο: Behavioral Finance (herd behaviour) 24

Ενότητα 2: Η κρίση του

φιλελεύθερου καπιταλισμού και
η άνοδος της (οικονομικής)
κοινωνιολογίας

5. Καπιταλισμός και δυτικός πολιτισμός: Μax Weber

6. Ο κοινωνικός καθορισμός της αγοράς και του ατομικισμού: Emile
Durkheim
7. Η εξελικτική/θεσμική κριτική της νεοκλασικής οικονομικής και του
‘συστήματος των τιμών’: Thorstein Veblen
8. Η οριστική παρακμή του φιλελεύθερου καπιταλισμού: Polanyi και
Schumpeter 1
 1890-1945: Farewell liberal
capitalism
◼ Εθνικό φαινόμενο: Σχηματισμός νέων κρατών-εθνών (πχ. Ιταλία,
Γερμανία)
◼ Τάση πολιτισμικής ομογενοποίησης των εθνικών κοινωνιών
(μέσα μεταφοράς + υποχρεωτική εκπαίδευση + τύπος)
◼ Αποικιοκρατία, Σωβινιστική υστερία → 1ος παγκόσμιος πόλεμος
→ 2ος παγκόσμιος πόλεμος
◼ Αυξανόμενη επιρροή των εργατικών συνδικάτων και των
κομμουνιστικών-σοσιαλιστικών κομμάτων
◼ Κοινωνικές μεταρρυθμίσεις → Αυξανόμενη παρέμβαση του
κράτους σε οικονομία και κοινωνία → + Γραφειοκρατία
◼ Γιγάντιες επιχειρήσεις – ολιγοπώλια (γραφειοκρατία), καρτέλ
2

5. Καπιταλισμός και δυτικός

πολιτισμός: Max Weber
5.1. Παίρνοντας αποστάσεις από τη Γερμανική ιστορική
σχολή
5.2. Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του
καπιταλισμού
5.3. Προς μια συνολική ερμηνεία της ανάδυσης του
σύγχρονου καπιταλισμού
5.4. Το μέλλον του δυτικού καπιταλισμού (και του
σοσιαλισμού) 3
 Max Weber (1864-1920): Σύντομο
‘βιογραφικό’
◼ Γεννιέται στην Ερφούρτη (Πρωσία) το 1864
◼ Σπουδές στο Βερολίνο, Διδακτορικό (1888) και Habilitation (1891)
στη Νομική (‘ιστορία του δικαίου’)
◼ 1888: Verein für Sozialpolitik (υπό τη διεύθυνση του Schmoller)
◼ 1892-1894: Μελέτες για το μετασχηματισμό της γεωργίας στην
ανατολική Πρωσία
◼ Καθηγητής πρώτα στο Freiburg (1894) και μετά στη Heidelberg
(1896) (κύκλος Weber)
◼ 1897 : Βαθιά κατάθλιψη. 1903-1918: Παραιτείται …
◼ 1904 και μετά: Διευθύνει μαζί με τους Jaffé και Sombart το Archiv
für Sozialwissenschaften und Sozialpolitik
4

Max Weber (1864-1920): Σύντομο

‘βιογραφικό’

◼ 1904-5: Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού

◼ Ταξίδι στις ΗΠΑ, Δοκίμιο για τις προτεσταντικές σέκτες (1906)
◼ 1903-1906: Δοκίμια για τη μέθοδο των κοινωνικών επιστημών
(επίσημη απομάκρυνση από την γερμανική ιστορική σχολή)
◼ 1920: Αιφνίδιος θάνατος (πνευμονία) - Ανοκλήρωτα έργα:
◼ Κοινωνιολογία της Θρησκείας (οι θρησκείες της Κίνας, της Ινδίας
και ο αρχαίος Ιουδαϊσμός έχουν ολοκληρωθεί)
◼ Οικονομία και Κοινωνία: Το θεωρητικό του έργο! (ιδιαίτερα
προβληματικός ο 2ος τόμος)
◼ Γενική Οικονομική Ιστορία (1919, μαθήματα στο Πανεπιστήμιο της
Βιέννης) 5
 5.1. Παίρνοντας αποστάσεις από τη
Γερμανική ιστορική σχολή στα
οικονομικά (ιστοριμός)

◼ Ιστορισμός: 2ο μισό του 19ου αιώνα, αρχές 20ου. Σημαντικότεροι

εκπρόσωποι: Roscher, Knies, Hildebrand, Schmoller, Bücher,
Wagner, …
◼ Κοινωνικό Πλαίσιο: Γερμανική ένωση το 1866, Ανισότητες μεταξύ
των κρατιδίων, Οικονομική καθυστέρηση σε σχέση με Βρετανία και
Γαλλία
◼ Αντίδραση στην φιλελεύθερη οικονομική σκέψη: πρώτα στην
κλασική πολιτική οικονομία, μετά στη νεοκλασική οικονομική
◼ Η ιστορική ανάλυση ενάντια στον αφηρημένο χαρακτήρα της
οικονομικής σκέψης
◼ Η εξέλιξη του Volksgeist παίρνει τη θέση του Homo economicus
6

Από τη κριτική του ιστορισμού στους

ιδεατούς τύπους

◼ Επαγωγική μέθοδος (χρόνος-χώρος) + επιστροφή του ‘πνεύματος’

◼ Παρεμβατική πολιτική για τη γρήγορη εκβιομηχάνιση, αλλά και
για τον μετριασμό των κοινωνικών αντιθέσεων (από καθέδρας
σοσιαλιστές)
◼ 1883: Methodenstreit: Menger (αυστριακή σχολή) versus
Schmoller
◼ Για τον Weber: ιστορισμός = ‘Περιγραφικός εγκυκλοπαιδισμός’
◼ Μελέτη της ιστορικής μοναδικότητας μέσω των ιδεατών τύπων
◼ Παραδείγματα: το πνεύμα του ‘σύγχρονου’ καπιταλισμού, η
προτεσταντική ηθική, ο κομφουκιανισμός, η γραφειοκρατία, …
7
 Ιδεατοί τύποι: Ο (δύσκολος)
συνδυασμός θεωρίας και ιστορίας

◼ Η μαρτζιναλιστική θεωρία ως ένας από τους πολλούς δυνατούς

ιδεατούς τύπους
◼ Επιρροή: ιδεαλιστική φιλοσοφία (Kant + hermeneutics)
◼ 1. Οι ιδεατοί τύποι είναι νοητικές κατασκευές, όχι η
πραγματικότητα (ενάντια σε μαρξιστές κι όχι μόνο)
◼ 2. Αποστολή των κοινωνικών επιστημών δεν είναι η διατύπωση
γενικών νόμων, αλλά η εξήγηση των ιστορικών φαινομένων
◼ Ατελείωτες συγκρίσεις ιδεατών τύπων. Κεντρικό ερώτημα: Η
ιδιαιτερότητα του δυτικού πολιτισμού στην ανθρώπινη εξέλιξη
◼ Θεωρεί τον καπιταλισμό σαν κάτι δεδομένο και δεν αναλύει ούτε το
πως λειτουργεί (θεωρία τιμών), ούτε τη δυναμική του (Marx) 8

5.2 Η προτεσταντική ηθική και το

πνεύμα του καπιταλισμού

◼ Αφετηρία: Οι πρώτες έρευνές του για τα διαφορετικά κοινωνικά

μοντέλα γεωργίας στη Δυτική κι Ανατολική Γερμανία
◼ => ασύμμετρη ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Γερμανία
◼ Η ύπαρξη καπιταλιστών και κεφαλαίων προς επένδυση ως οι
εξαρτημένες μεταβλητές
◼ Καθοριστικός ο ρόλος των εξω-οικονομικών, πολιτισμικών,
θρησκευτικών μεταβλητών
◼ Το πνεύμα του (σύγχρονου) καπιταλισμού (ιδεατός τύπος):
◼ 1. Ενθάρρυνση για το κέρδος (όχι απλή ανεκτικότητα)
◼ 2. Πηγή του κέρδους η ορθολογική οργάνωση της παραγωγής
9
 Η οικονομική ηθική του
προτεσταντισμού
◼ Η μοίρα των ανθρώπων (κόλαση ή παράδεισος;) είναι
προκαθορισμένη από το Θεό. Δεν αλλάζει με μυστήρια, δωρεές,
συγχωροχάρτια, κλπ.
◼ Απέραντη μοναξιά του ατόμου - δεν οδηγεί όμως στον φαταλισμό
◼ Μόνη επιβεβαίωση η επαγγελματική επιτυχία (σημάδι επιλογής
ως εκλεκτού του Θεού) => αφοσίωση στην εργασία
◼ Καταδίκη των υλικών απολαύσεων – Το ασκητικό καθήκον της
αποταμίευσης (αποχή από την κατανάλωση)
◼ Σημασία των προτεσταντικών σεκτών: Δεν ανήκει κανείς
δικαιωματικά – Πρέπει να γίνει αποδεκτός
◼ Διαρκής έλεγχος της συμπεριφοράς των μελών - Αξιοπιστία 10

Απαντώντας στις κριτικές …

◼ ‘Εκλεκτική συγγένεια’ κι όχι αιτιότητα;

◼ Έντονη κριτική από διάφορες πλευρές. Προσωπική κρίση. 2η
έκδοση με ‘πληθωρισμό υποσημειώσεων’
◼ 1. Στόχος μου δεν ήταν να αντικαταστήσω τον υλιστικό-
οικονομικό μονισμό με έναν ιδεολογικό.
◼ 2. Τα υλικά και ιδεολογικά συμφέροντα παίζουν σημαντικό ρόλο
στην ιστορία αλλά κινούνται εντός των πλαισίων συγκεκριμένων
κοσμο-εικόνων. Σημασία της εξέλιξη των Weltanschauungen
◼ 3. Επεξεργασία μίας συνολικής θεωρίας για την εμφάνιση του
καπιταλισμού στη Δύση. Διακόπτεται από τον αιφνίδιο θάνατο
11
 5.3. Προς μια συνολική ερμηνεία της
ανάδυσης του σύγχρονου
καπιταλισμού
◼ Βιβλία: Οικονομία & Κοινωνία – Γενική Οικονομική Ιστορία-
Κοινωνιολογία των θρησκειών
◼ 2 ιδεατοί τύποι: καπιταλισμός γενικά και σύγχρονος
(νεωτερικός) καπιταλισμός
◼ Η εξέλιξη των θρησκειών
◼ Η μοναδικότητα της δυτικής πόλης
◼ Ο εξορθολογισμός του κράτους και του νομικού πλαισίου

12

Από το καπιταλισμό γενικά στον

σύγχρονο (νεωτερικό) καπιταλισμό
◼ Γενικός ορισμός του καπιταλισμού: = το κυνήγι του κέρδους (με
οποιοδήποτε μέσο)

Πόροι / Μέσα Σφαίρα ανταλλαγής Σφαίρα παραγωγής

Πολεμικός & ληστρικός Βιομηχανικός

καπιταλισμός καπιταλισμός με
Πολιτικοί εργασία δούλων

Αποικιακός και φορολογικός

καπιταλισμός
Εμπορικός και Βιομηχανικός
Οικονομικοί χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός με
καπιταλισμός ελεύθερη μισθωτή
εργασία
13
 Οι ιδιαιτερότητες του σύγχρονου
(βιομηχανικού) καπιταλισμού

◼ Κυριαρχία της αγοράς στο συντονισμό των οικονομικών

δραστηριοτήτων → Αυτονόμηση από πολιτική ή θρησκευτική
εξουσία
◼ Ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής
◼ Ελεύθερη μισθωτή εργασία
◼ Ορθολογική οργάνωση της παραγωγής κι αξιοποίηση της
τεχνολογίας
◼ Χρηματοπιστωτικό σύστημα (σταδιακός διαχωρισμός της
εταιρείας από την οικογενειακή-προσωπική περιουσία)
◼ Εξορθολογισμός του νομικού συστήματος και του κράτους

14

Η εξέλιξη των θρησκειών

◼ 2 επίδικα αντικείμενα: η μαγεία (υπερφυσικές δυνάμεις,

πνεύματα) και ο ηθικός δυισμός (εσωτερική και εξωτερική ηθική).
◼ Σταδιακή ορθολογικοποίηση των κοσμο-εικόνων
◼ Σημασία της εμφάνισης των μεγάλων οικουμενικών θρησκειών
(συγκροτημένα σύνολα ηθικής συμπεριφοράς – σταδιακός
διαχωρισμός του φυσικού και του μεταφυσικού κόσμου)
◼ Διαφορά ανάμεσα στην προφητεία των παραβολών και στην
ηθική προφητεία (αφορά και τις μάζες – ιουδαιοχριστιανική
θρησκεία).
◼ Από τον εκλεκτό λαό του Θεού στην οικουμενική αδελφοσύνη
◼ Καλβινισμός: κατάργηση μυστηρίων + εγκόσμιος ασκητισμός 15
 Η μοναδικότητα της δυτικής πόλης

◼ Από την ελληνική πόλη-κράτος στις αστικές κοινότητες του ύστερου

Μεσαίωνα
◼ Η δυτική πόλη ως μία ένοπλη αδελφότητα (παρομοίωση των όπλων
με τα μέσα παραγωγής)
◼ Η δυτική πόλη αποτελεί μία ένωση χριστιανών αδελφών – όχι μία
συγκόλληση από κάστες, φυλές, οικογένειες, κλαν, …
◼ Το περιβάλλον της πόλης έχει ευεργετική επίδραση στην ανάπτυξη
των χαρακτηριστικών του καπιταλισμού
◼ Σημασία και μοναδικότητα της δυτικής φεουδαρχίας (εξαίρεση η
Ιαπωνία) = αποκέντρωση της πολιτικής εξουσίας (Σύγκρινε με Κίνα).
Διάφορο της φεουδαρχίας των υπηρεσιών σε Τουρκία, Ινδία, κλπ.
16

Από τη δυτική πόλη στο βιομηχανικό

καπιταλισμό

◼ Τελευταίο βήμα: Αποδυνάμωση των συντεχνιών (corporations)

◼ Άνοδος του έμπορου-επιχειρηματία και της οικοτεχνίας: Putting-out
system
◼ Επόμενα στάδια: μανουφακτούρα, βιομηχανία
◼ Στήριξη των πανεπιστημίων και της επιστήμης από τις ελίτ της
πόλης
◼ Από την επιστήμη στην τεχνολογία κι από εκεί στο βιομηχανικό
καπιταλισμό (ανακάλυψη της ατμομηχανής).
◼ Ο ‘εκδημοκρατισμός της πολυτέλειας’

17
 Ο εξορθολογισμός της κρατικής
εξουσίας και του νομικού πλαισίου

◼ Σημασία της σχέσης ορθολογικού κράτους και έλλογου δικαίου –

στην Ανατολή η πολιτική εξουσία είναι προσωπική ιδιοκτησία του
Μονάρχη
◼ Θρησκεία (πάλι): Η απομάγευση του κόσμου. Από τον εξευμενισμό
των πνευμάτων στην επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων
◼ Πολιτικά δικαιώματα ΄των κατοίκων της πόλης στον ύστερο
Μεσαίωνα – Συνέχιση των διεκδικήσεων την περίοδο του
Απολυταρχικού κράτους - Νέα δικαιώματα
◼ Η παράδοση του Ρωμαϊκού Δικαίου – Νομικός φορμαλισμός
◼ Αποτέλεσμα: Προβλεψιμότητα (αντί αυθαιρεσίας) ως απαραίτητη
συνθήκη για την ανάπτυξη του νεωτερικού καπιταλισμού. 18

Μία σχηματοποίηση της Βεμπεριανής

θεωρίας για την ανάδυση του
καπιταλισμού στη Δύση
Ηθικές προφητείες
Ιουδαϊσμός
Χριστιανισμός
Προτεσταντισμός

Υπέρβαση ηθικού δυϊσμού Περιορισμός τη μαγείας

Οικονομική Ηθική Δυτική πόλη Έλλογο κράτος

Επιστήμη
Καπιταλιστικό Ελεύθερη εργασία
Αστοί των πόλεων
πνεύμα

Καπιταλιστική επιχείρηση Τεχνολογική πρόοδος

ρ19
 Τρεις διαφορετικοί κόσμοι: Ο Weber,
ο Marx και οι νεοκλασικοί

◼ Ο καπιταλισμός ως μία μορφή πολιτισμού (όχι απλά ως ένα

οικονομικό σύστημα)
◼ Έργο ζωής: Οι ειδικές συνθήκες που βοήθησαν να αναπτυχθεί ο
καπιταλισμός στη Δύση (ιδεατοί τύποι - μελέτη της ιστορίας)
◼ Δεν υπάρχει ανάλυση της δυναμικής του καπιταλισμού ως
οικονομικού συστήματος όπως στον Marx
◼ Ενδεικτικά: Στο τέλος του 1ου τόμου του Κεφαλαίου ο Marx
αφιερώνει το 24ο κεφάλαιο στο θέμα της πρωταρχικής
συσσώρευσης (enclosures, περιφράξεις)
◼ Καταμερισμός εργασίας με τους νεοκλασικούς: Τους αφήνει να
εξηγήσουν θέματα όπως …. «η τιμή του χοιρινού κρέατος σήμερα
στο Βερολίνο» 20

5.4. Το μέλλον του δυτικού

καπιταλισμού (και του σοσιαλισμού)

◼ Θεωρητικά ενάντια στους νόμους εξέλιξης των κοινωνιών, ή σε

προφητείες για το μέλλον (+αξιολογική ουδετερότητα).
◼ Οι κρίσεις είναι εγγενείς στον καπιταλισμό (κερδοσκοπία,
υπερπαραγωγή κεφαλαιουχικών αγαθών), αλλά δεν θα
καταρρεύσει από αυτές
◼ Τάση προς ένα γραφειοκρατικά ρυθμιζόμενο καπιταλισμό:
Ολιγοπώλια (ιδιωτικές γραφειοκρατίες), καρτέλ, κρατική
παρέμβαση
◼ Η ανάγκη επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων (δεν υπάρχει
θρησκευτική νομιμοποίηση των ανισοτήτων) οδηγεί σε
κλιμάκωση της κρατικής παρέμβασης → μαζική δημοκρατία
21
 Το «σιδερένιο κλουβί», ή τα
παράδοξα του εξορθολογισμού

◼ Όλο και περισσότερη γραφειοκρατικοποίηση→ μεγαλύτερος

έλεγχος του ατόμου → λιγότερη ατομική ελευθερία
◼ Ο καπιταλισμός καταστρέφει τις θεσμικές προϋποθέσεις που τον
ανέδειξαν (π.χ. τα κανονιστικά/ηθικά θεμέλια της θρησκείας):
◼ Το επάγγελμα δεν δίνει πια νόημα στην ύπαρξη του ατόμου
(βιώνεται ως ένας περιορισμός)
◼ Η επιδίωξη του κέρδους γίνεται αυτοσκοπός
◼ Οι άνθρωποι γίνονται σκλάβοι των υλικών αγαθών
◼ Επιπλέον: Άνοδος ενός νέου πολυθεϊσμού αναφορικά με τις
αξίες
22

Καπιταλισμός χωρίς οικονομική

ηθική (απόσπασμα από τη
‘Προτεσταντική Ηθική…’)
Κανένας δεν γνωρίζει ακόμη ποιος θα ζήσει στο μέλλον στο σιδερένιο κλουβί
[που έφτιαξαν γύρω μας τα αγαθά], ούτε αν στο τέλος αυτής της
τερατώδους εξέλιξης ολότελα νέοι προφήτες θα εμφανισθούν, ή αν θα
συμβεί μια μεγάλη αναβίωση παλαιών ιδεών και ιδανικών, ή, σε περίπτωση
που δεν γίνει τίποτε από τα δύο, αν θα υπάρξει μια μηχανοποιημένη
απολίθωση, εξωραϊσμένη με ένα είδος σπασμωδικής υπεροψίας. Όμως θα
μπορούσαν τότε ν’ αποδειχθούν αληθινά τα παρακάτω λόγια για τους
τελευταίους ανθρώπους αυτής της πολιτισμικής εξέλιξης:
«Ειδικοί χωρίς πνεύμα, ηδονιστές χωρίς καρδιά : Αυτές οι ασημαντότητες
φαντάζονται πώς υψώθηκαν σ’ ένα επίπεδο του ανθρώπινου πολιτισμού στο
οποίο κανείς δεν έφτασε προηγουμένως». [η φράση είναι του Νίτσε]
23
 Από το κακό στο χειρότερο: Η πιθανή
έλευση του σοσιαλισμού
◼ To make things worse….: Πλήρης γραφειοκρατικοποίηση,
◼ … αλλά και οικονομική αποτυχία σε 3 τομείς:
◼ Έλλειψη κινήτρων για την αύξηση της παραγωγικότητας των
εργαζομένων
◼ Έλλειψη τιμών (κατάργηση της αγοράς) που να συντονίζουν το
οικονομικό σύστημα
◼ Αχρήστευση του λογιστικού συστήματος => της δυνατότητας
παρακολούθησης των βασικών μεγεθών της επιχείρησης => της
οικονομικής αποτελεσματικότητας
◼ Παρόμοια επιχειρήματα με αυτά της αυστριακής οικονομικής
σχολής (Von Mises, Böhm-Bawerk): The calculation debate
24

6. Ο κοινωνικός καθορισμός της

αγοράς και του ατομικισμού:
Emile Durkheim
6.1. Πριν τον Durkheim: Saint-Simon, Comte και
Spencer
6.2. Τα μη ατομιστικά αίτια του καταμερισμού εργασίας
6.3. Οργανική και συμβολαιακή αλληλεγγύη: Spencer’s
fatal error…
6.4. Οι παθολογικές μορφές του καταμερισμού
εργασίας
6.5. Ο Durkheim μετά τον Καταμερισμό Εργασίας 1
 Emile Durkheim (1858-1917):
Σύντομο ‘βιογραφικό’
◼ Γεννιέται στο Epinal (Λωραίνη) από γαλλοεβραίους γονείς
(οικογένεια ραβίνων) – Άθεος-Σπουδές: Ecole Normale Superieure
◼ Καθηγητής στο Μπορντώ (1887) και μετά στη Σορβόννη (1902)
◼ 1885-6: Υποτροφία για τη Γερμανία - 1887: La Science Positive de
la Morale en Allemagne
◼ 1893: De la Division du Travail Social, Κοινων. Καταμερ. Εργασίας;
◼ 1895: Οι Κανόνες της Κοινωνιολογικής Μεθόδου (θετικισμός)
◼ 1896: Le Socialisme (σημειώσεις μαθήματος)
◼ 1897: Le Suicide
◼ 1902: 2η έκδοση De la Division …, Νέα Εισαγωγή (συντεχνίες)
◼ 1912: Les Formes Elémentaires de la Vie Religieuse
2

6.1. Πριν τον Durkheim: Saint-

Simon, Comte και Spencer

◼ Saint-Simon (1760-1825): Θεωρείται κι από τον Durkheim κι από τον

Engels ως ο πρόδρομος όλων των σοσιαλιστικών ρευμάτων
◼ Η γαλλική επανάσταση κατέστρεψε τα ιδεολογικά θεμέλια του
Ancien Régime, αλλά δεν τα αντικατέστησε με ένα νέο σύστημα
ιδεών-αξιών και κοινωνικών δεσμών (η βασική αιτία της
κοινωνικών αναταραχών)
◼ Ο ρόλος της θρησκείας πρέπει να αντικατασταθεί από τη θετική
φιλοσοφική σκέψη που πηγάζει από τις φυσικές επιστήμες και τη
βιομηχανία (= το πρότυπο για την οργάνωση κοινωνίας)
◼ Η ηθική και η πολιτική ως θετικές επιστήμες – Η κοινωνία ως ένας
οργανισμός - Πρόοδος προς το τελικό (θετικό) στάδιο της κοινωνίας
- Ισότητα και κατάργηση του κράτους 3
 O Herbert Spencer (1820-1903) και
η βρετανική ιδιαιτερότητα

◼ Auguste Comte (1798-1857): Η συντηρητική έκδοση των ιδεών του

Saint Simon + εισαγωγή του όρου κοινωνιολογία + Θετικισμός
◼ Herbert Spencer: Βάζει το ίδιο στοίχημα με τον Comte: μία θεωρία
της ανθρώπινης εξέλιξης σε στάδια βασισμένη στις θετικές
επιστήμες – προσθέτει τη βιολογία (Δαρβίνος και Λαμάρκ)
◼ Επανέκδοση του φιλελεύθερου δόγματος και του ωφελιμισμού: η
τέλεια κοινωνία είναι η κοινωνία της αγοράς – θεωρείται ο πατέρας
του κοινωνικού Δαρβινισμού (‘the survival of the fittest’)
◼ Πρόοδος: πορεία από την στρατοκρατούμενη κοινωνία (απλή και μη
διαφοροποιημένη, καταπνίγει το άτομο) στη βιομηχανική
(πολύπλοκη, διαφοροποιημένη, ελευθερώνει το άτομο, ελάχιστο
κράτος, εθελοντική συνεργασία των ελεύθερων ατόμων) 4

Το κεντρικό ερώτημα του Emile

Durkheim

◼ Στη γερμανική ιστορική σχολή διάβασε αυτό που τον ενδιέφερε:

σημασία της ηθικής (κοινωνικής συνείδησης) και απόρριψη των
οικονομικών νόμων και του ωφελιμισμού-ατομισμού.
◼ Επηρεάζεται από τον εμπειρικό χαρακτήρα των ιστοριστών:
απορρίπτει το δογματικό-φιλοσοφικό στυλ σκέψης των Saint-
Simon και Comte.
◼ Κρατάει όμως τη βασική ιδέα του Saint-Simon για μία επιστήμη
της ηθικής (=κοινωνιολογία) που θα βάλει τις βάσεις για την
κοινωνική συνοχή (όμως η κοινωνία δεν ανάγεται στη βιομηχανία)
◼ Θετικισμός: Τα ‘κοινωνικά γεγονότα’ είναι σαν τα φυσικά
φαινόμενα. Μπορούν να μελετηθούν με την ίδια ακρίβεια… 5
 … και η εφαρμογή του στον
‘Κοινωνικό Καταμερισμό της
Εργασίας’

◼ Στη θέση των όρων ‘καπιταλισμός’ ή ‘οικονομία της αγοράς’

χρησιμοποιεί τον όρο ‘Κοινωνικός Καταμερισμός της Εργασίας’
◼ Επιχειρεί να αντιμετωπίσει τους οικονομολόγους, και ειδικά τον
Spencer, ‘στο δικό τους γήπεδο’. Να δείξει πόσο λανθασμένη
είναι η ιδέα της οικονομικής κοινωνίας και του homo economicus
στην ανάλυση των οικονομικών φαινομένων:
1. Τα αίτια του καταμερισμού εργασίας δεν είναι ατομιστικά
2. Η σύγχρονη αλληλεγγύη δεν ταυτίζεται με τα συμβόλαια
3. Οι υπάρχουσες κοινωνικές δυσλειτουργίες οφείλονται σε
παθολογικές μορφές του καταμερισμού εργασίας
6

6.2. Τα μη ατομιστικά αίτια του

καταμερισμού εργασίας

◼ Το βασικό σφάλμα της οικονομικής–ωφελιμιστικής-ατομικιστικής

εξήγησης του καταμερισμού εργασίας: Αναχρονισμός:
◼ ‘Η συλλογική ζωή δεν αναδείχθηκε από την ατομική ζωή,
αντιθέτως, η τελευταία αναδύθηκε από την πρώτη’
◼ Τάση εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών: από τη μηχανική στην
οργανική αλληλεγγύη [η λειτουργία (fonction) του καταμερισμού
εργασίας στην κοινωνική αλληλεγγύη – Αργότερα Parsons]
◼ Μηχανική αλληλεγγύη (πρωτόγονες φυλές): Μικροί πληθυσμοί,
ελάχιστη διαφοροποίηση (όμοιοι), ολοκληρωτική κυριαρχία της
συλλογικής συνείδησης πάνω στην ατομική (δεν υπάρχει η έννοια
του ατόμου), ποινικό δίκαιο (προσβολή της συλλογικής
συνείδησης). 7
 Η κοινωνιολογική ανάγνωση του
καταμερισμού εργασίας
◼ Οργανική αλληλεγγύη: μεγάλοι πληθυσμοί, ανεπτυγμένος
καταμερισμός εργασίας, οργανική αλληλεξάρτηση μεταξύ των
ατόμων, κυριαρχία του δικαίου της αποκατάστασης (π.χ. αστικό
δίκαιο)
◼ Τα αίτια της εξέλιξης: ‘δημογραφικά’: από την πληθυσμιακή στην
ηθική πύκνωση (θετικισμός-μετρήσιμα αίτια, θα εγκαταλειφθούν)
◼ Άλλo σφάλμα: Ωφελιμιστική ταύτιση (σύγχυση) της ευτυχίας
(happiness, bonheur) με την (παροδική) ευχαρίστηση (pleasure)
◼ Η ευτυχία ως ισορροπία ανάμεσα στα μέσα και στις ανάγκες
◼ Τα οικονομικά οφέλη του καταμερισμού εργασίας αυξάνουν πιο
γρήγορα τις ανάγκες από ότι τα μέσα => Δυστυχία! τo be continued
8

6.3. Οργανική και συμβολαιακή

αλληλεγγύη: Spencer’s fatal error…

◼ Spencer: Βιομηχανική κοινωνία => άτομα => σχέσεις συμβολαίου

μεταξύ ατόμων => ελαχιστοποίηση του ρόλου της συλλογικής
συνείδησης και του κράτους
◼ Οι σχέσεις συμβολαίου (συγκλίσεις ατομικών συμφερόντων)
είναι παροδικές και δεν δημιουργούν κοινωνική συνοχή (σήμερα
φίλοι, αύριο εχθροί…) => bellum omnium contra omnes
◼ ‘Δεν είναι όλα συμβολαιακά [contractual] σε ένα συμβόλαιο’.
Σημασία της συλλογικής συνείδησης στην ερμηνεία των
συμβολαίων αλλά και του Κράτους (ως εκφραστή της συλλογικής
συνείδησης) στη ρύθμισή τους: όσο περισσότερο αναπτύσσονται
οι σχέσεις συμβολαίου τόσο αυξάνουν οι κρατικές ρυθμίσεις
9
 Ατομικισμός = Κρατισμός

◼ Η ανάπτυξη του ατομικισμού συμβαδίζει με την ανάπτυξη της

κρατικής παρέμβασης – Το ελάχιστο κράτος του Spencer
υπάρχει μόνο στις πρωτόγονες κοινωνίες
◼ Απόδειξη: Ο ‘πληθωρισμός’ των νομικών κανόνων – Το δίκαιο
επεκτείνεται συνεχώς στις βιομηχανικές κοινωνίες – ποιοτικό
κριτήριο (+ βιολογικές αναλογίες)
◼ Σήμερα μετράμε συνήθως την κρατική παρέμβαση με το
ποσοστό του ΑΕΠ που παράγει το κράτος. Πολύ νωρίς για το
τέλος του 19ου αιώνα.
◼ Αλλαγή στον τύπο της κρατικής παρέμβασης (δεσποτική->
κανονιστική), …. όπως και στο δίκαιο 10

6.4. Οι παθολογικές μορφές του

καταμερισμού εργασίας

◼ Μία κοινωνιολογική – και αισιόδοξη – ανάλυση των κοινωνικο-

οικονομικών αντιθέσεων στον καπιταλισμό
◼ Δύο βασικές παθολογίες: Ανομία (έλλειψη κανόνων-θεσμών) +
Ανισότητα κι εξαναγκασμός στους υπάρχοντες θεσμούς
◼ Δύο βασικές πηγές ανομίας: Οικονομικές κρίσεις + ανταγωνισμός
κεφαλαίου-εργασίας
◼ Η ισορροπία προσφοράς και ζήτησης έρχεται μετά από
επαναλαμβανόμενες κι επώδυνες κρίσεις
◼ Ανεπαρκής ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων (εις βάρος της
εργασίας)
◼ Ακραίος καταμερισμός εργασίας στα εργοστάσια: Ο εργάτης
εξάρτημα της μηχανής 11
 Όταν η τυπική ισότητα κρύβει μία
ουσιαστική ανισότητα

◼ Ανισότητα κι ως προς τις θέσεις ή τους ρόλους στην οικονομία και

ως προς την ανταμοιβή των διαφορετικών θέσεων
◼ Δεν υπάρχουν ίσες ευκαιρίες για όλα τα άτομα. Ο θεσμός της
κληρονομιάς = το τελευταίο κατάλοιπο της φεουδαρχίας
=>αντίθετος με τη λογική του συνεπούς ατομικισμού (=1789!) [και η
κληρονομιά των μορφωτικών-πολιτισμικών χαρακτηριστικών;]
◼ Οι εργάτες δεν αμείβονται ανάλογα της συνεισφοράς τους στην
παραγωγή. Αυτοί που μονοπωλούν το κεφάλαιο επιβάλλουν την
εξουσία τους μέσω της ‘ελεύθερης’ αγοράς εργασίας
◼ Η έλλειψη δικαιοσύνης υπονομεύει την κοινωνική συνοχή και
τροφοδοτεί τον ‘πόλεμο των τάξεων’ 12

6.5. Ο Durkheim μετά τον

Καταμερισμό Εργασίας

◼ 1893: 1η έκδοση: Αισιοδοξία για την (αυτόματη;) ανάδυση νέων

κανόνων ηθικών προτύπων
◼ 1902: Εισαγωγή στη 2η έκδοση: Αναβίωση (σε μοντέρνα μορφή) των
μεσαιωνικών συντεχνιών σε περισσότερα επίπεδα (εθνικό,
περιφερειακό, νομών, πόλεων, …) + Δημιουργία κοινωνικής ζωής
πέρα από τη ρύθμιση των οικονομικών θεμάτων
◼ Στόχος: Η δημιουργία ενός ενδιάμεσου πόλου ανάμεσα στο κράτος
και στα άτομα: ‘μία κοινωνία που αποτελείται από μία σκόνη
ανοργάνωτων ατόμων τα οποία προσπαθεί να συντονίσει ένα
υπερτροφικό κράτος αποτελεί ένα κοινωνιολογικό τερατούργημα’
◼ Υποχρεωτικός χαρακτήρας; Παρεξηγήσεις… 13
 Οικονομία, κράτος και σοσιαλισμός

◼ Σύμφωνος με αρκετούς σοσιαλιστές για την ολοένα μεγαλύτερη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομία (βιολογικές αναλογίες –
πολύπλοκοι οργανισμοί) και την άμβλυνση των κοινωνικών
ανισοτήτων (αίσθημα δικαιοσύνης) [Ατομικισμός-> Σοσιαλισμός]
◼ Διαφωνία με την αναγωγή της κοινωνίας στην οικονομία (το ίδιο
λάθος με τους φιλελεύθερους οικονομολόγους) και την υπόσχεση
ότι θα καλυφθούν οι ανάγκες-επιθυμίες όλων.
◼ Δεν υπάρχει φρένο στις ανθρώπινες επιθυμίες εκτός από αυτό
που βάζει η κοινωνία [=η ηθική ως πειθαρχία = προϋπόθεση της
ατομικής ευτυχίας]
◼ Οι ακόρεστες ανάγκες-επιθυμίες ως πηγή προσωπικής δυστυχίας
(Le Suicide) αλλά και κοινωνικής αποδιοργάνωσης (Le Socialisme)14

Το μοιραίο σφάλμα του σοσιαλισμού

◼ ‘Φανταστείτε τον καλύτερο δυνατό τρόπο οικονομικής

οργάνωσης, και μία διανομή του πλούτου η οποία να
εξασφαλίζει την αφθονία και στους πιο φτωχούς. Ίσως μία
τέτοια κοινωνική αλλαγή οδηγήσει τον καιρό που θα
πραγματοποιηθεί σε μία κοινωνική γαλήνη. Αλλά η τελευταία
δεν θα είναι παρά προσωρινή. Γιατί οι επιθυμίες, οι οποίες θα
έχουν ηρεμήσει για μια στιγμή, γρήγορα θα αναζωπυρωθούν (Le
Socialisme, p. 226).
◼ Θεωρούσε τα περί κομμουνισμού (και κατάργησης της αγοράς)
αστειότητες: Οι σύγχρονες κοινωνίες γίνονται όλο και πιο
διαφοροποιημένες. Δεν θα επιστρέψουν ποτέ στο μοντέλο των
πρωτόγονων κοινωνιών ή της μιλιταριστικής Σπάρτης 15
 Περιμένοντας την ηθική που δεν
έρχεται…
◼ Από την ηθική της πειθαρχίας (των επιθυμιών) στην ηθική των
ιδανικών: 1897: ‘Ανακάλυψη’ της θρησκείας: … religion is the
most primitive of all phenomena. From it, buy successive
transformations, have come all other manifestations of collective
activity: law, ethics, art, science, political forms, and so on.
Everything is religious in principle ….
◼ 1912: Les Formes Elémentaires de la Vie Religieuse
◼ Στροφή και μεθοδολογική (θετικισμός;;;) και πολιτική: Από
υπέρμαχος της ομαλής εξέλιξης των κοινωνιών θαυμαστής των
ανατροπών-επαναστάσεων: ‘εκείνες τις στιγμές της συλλογικής
ζύμωσης γεννιούνται τα υψηλά ιδανικά στα οποία στηρίζονται οι
πολιτισμοί’ (… έγραφε από το 1895, Τριτζίλια, σελ. 138) 16

Marx, Weber, Durkheim

◼ Τι νομίζετε πως θα έλεγαν ο Marx και ο Weber για την (νέα) ηθική
που περίμενε ο Durkheim … και δεν φαίνεται να ήρθε;
◼ Με βάση τη μέχρι τώρα εμπειρία, πως αξιολογείτε την άποψη του
Durkheim ότι τα κοινωνικά προβλήματα που έχει επιφέρει ο
καπιταλισμός αποτελούν παθολογικές μορφές του καταμερισμού
εργασίας (κι επομένως μπορούν να διευθετηθούν μέσω των
κατάλληλων ρυθμίσεων);
◼ Αν συγκρίνατε τους Marx, Weber και Durkheim, ποιος (και σε ποια
σημεία) θα λέγατε ότι δικαιώθηκε περισσότερο από την ιστορία
του 20ου αιώνα;
◼ Πόσο επίκαιρη θεωρείτε πως είναι η κριτική του Durkheim για την
ευτυχία και το σοσιαλισμό; 17
 7. Η εξελικτική/θεσμική κριτική
του homo economicus και του
καπιταλισμού: Thorstein
Veblen

7.1. Η εξελικτική-θεσμική θεώρηση του Thorstein Veblen

7.2. Το κοινωνικό κόστος του ‘καπιταλισμού’ (Ι): Fraude,
waste, and industrial sabotage
7.3. Το κοινωνικό κόστος του ‘καπιταλισμού’ (ΙΙ):
Επιδεικτική κατανάλωση
7.4. Η Αυτοκρατορική Γερμανία και η Βιομηχανική
Επανάσταση
1

Thorstein Veblen (1857-1929):

Σύντομο ‘βιογραφικό’
◼ Γεννιέται στο Wisconsin και μεγαλώνει σε μία φάρμα Νορβηγών
μεταναστών στη Minnesota – Τα αγγλικά 2η γλώσσα
◼ Πανεπιστήμιο στο Carleton College (J.B. Clark) και μετά στο John
Hopkins (C.S. Peirce), τελικά διδακτορικό στο Yale (επιβλέπων ο
William G. Sumner = Spencer)
◼ 7 χρόνια άνεργος – καταφεύγει στην οικογενειακή φάρμα
◼ Διδάσκει ως οικονομολόγος στο νεο-ιδρυθέν Πανεπιστήμιο του
Chicago και μετά στα Stanford, Missouri και New School for Social
Research (NY)
◼ 1898: Why is economics not an evolutionary science, QJE
◼ 1899: The Theory of the Leisure Class (Εκδόσεις Κάλβος)
◼ 1904: The Theory of the Business Enterprise 2
 Το κοινωνικό περιβάλλον ενός
απροσάρμοστου ξένου

◼ 1919: Bolshevism is a menace –To whom?

◼ 1923: Absentee Ownership and Business Enterprise …
◼ Έφυγε από τη νορβηγική φάρμα αλλά δεν εντάχθηκε ποτέ στην
Αμερικάνικη κοινωνία (η οποία συνδύαζε κοινωνικό δαρβινισμό,
robber barons κι επιδεικτική κατανάλωση – the Gilded Age)
◼ Αντί κεντρικού ερωτήματος: Κάτω από την επιστημονική πρόζα,
αδυσώπητη κριτική αλλά και ειρωνεία οι οποίες έχουν ως βάση τα
ιδανικά της νορβηγικής φάρμας (σκληρή δουλειά και
οικογενειακή-κοινοτική αλληλεγγύη)
◼ Καθοριστική η επίδραση του ουτοπικού σοσιαλιστή Edward
Bellamy [https://en.wikipedia.org/wiki/Edward_Bellamy]
◼ The Business (Price System) against the Society (Common Man) 3

7.1. Η εξελικτική-θεσμική θεώρηση

του Thorstein Veblen

◼ Κριτική No 1: Η στατική φύση της κυρίαρχης οικονομικής: Ανάλυση

διαδοχικών ισορροπιών
◼ + Κανονιστική (normative) προκατάληψη η οποία άρχισε από τους
Γάλλους Φυσιοκράτες και τον Adam Smith: ‘Τhe ultimate laws and
principles which they formulated were laws of the normal or the
natural, according to a preconception regarding the ends to which,
in the nature of things, all things tend’ (1898[1961], p. 65)
◼ Ανάγκη μιας Δαρβινικής (εξελικτικής-υλιστικής) επανάστασης στα
οικονομικά. Πέρα από τις τελεολογίες των Marx και Spencer
◼ Έμφαση στην ιστορική αλλαγή => στον διαρκή και σωρευτικό
μετασχηματισμό των θεσμών μέσα στην ανθρώπινη ιστορία
4
 Homo economicus: a self-contained
globule of desire

◼ Κριτική No 2: οι ατομιστικές-ωφελιμιστικές-ανιστορικές
παραδοχές του homo economicus:
◼ ‘The hedonistic conception of man is that of a lighting calculator of
pleasures and pains, who oscillates like a homogenous globule of
desire of happiness under the impulse of stimuli that shift him
about the area, but leave him intact. He has neither antecedent
nor consequent. He is an isolated, definitive human datum, in
stable equilibrium except for the buffets of the impinging forces
that displace him in one direction or another … When the force of
the impact is spent, he comes to rest, a self-contained globule of
desire as before (1898, pp. 73-74)
6

Από τα ‘βασικά ένστικτα’ ….

◼ Ένστικτο της εργατικότητας (workmanship)

◼ Ένστικτο της γονικής προδιάθεσης (parental bent), ή/και της
κοινωνικής αλληλεγγύης
◼ Ένστικτο της ‘άεργης’ περιέργειας (Idle curiosity)
◼ Ιδιαίτερη μνεία στο ένστικτο της εργατικότητας, χάρις στο οποίο ο
άνθρωπος ξεχώρισε από τα άλλα ζώα. Νεοκλασικοί : εργασία =
κόπος, χάσιμο χρόνου = disutility
◼ Υπάρχει επίσης κι ένα ληστρικό ένστικτο; (predatory =>
αρπαχτικότητα, απληστία, ιδιοτέλεια), ή πρόκειται για θεσμό;
◼ Τα βασικά στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης χαρακτηρίζονται από τη
θέση και το ρόλο των ενστίκτων 7
 …. στα βασικά στάδια της
ανθρώπινης εξέλιξης (deconstructing
Spencer …)
1. Πρωτόγονες ειρηνικές κοινωνίες (πρωτόγονος κομμουνισμός)
2. Ληστρικές κοινωνίες: υφαρπαγή του οικονομικού πλεονάσματος
από πολεμοχαρείς κι άπληστες ολιγαρχίες. Η αποχή από την
παραγωγική διαδικασία και η επιδεικτική κατανάλωση ως
κοινωνική διάκριση – οι γυναίκες ως μέρος της επιδεικτικής
κατανάλωσης
3. Ημι-ειρηνική εποχή της μικρής εμπορευματικής παραγωγής
(handicraft and petty trade)[π.χ. 16-18ος αιώνας στη ΒΔ Ευρώπη
και ειδικά στην Αγγλία]. Επιστροφή του ενστίκτου της
εργατικότητας
4. Η εποχή των μηχανών αλλά και των ληστρικών βαρόνων (19ος ) 8

7.2. Το κοινωνικό κόστος του

‘καπιταλισμού’ (Ι): Fraude, waste,
and industrial sabotage
◼ Η λογική της νέας τεχνολογίας η οποία βασίζεται στις μηχανές
είναι αμείλικτη: αύξηση των αποδόσεων μέσα από την
ορθολογική οργάνωση της παραγωγής.
◼ Εργάτες, τεχνικοί και μηχανικοί ενστερνίζονται τη νεωτερική
λογική της μηχανής (και δρουν για το κοινό καλό)
◼ Τα αφεντικά όμως της επιχείρησης δεν έχουν σαν στόχο να
μεγιστοποιήσουν την παραγωγή (σύμφωνα με τις δυνατότητες
που προσφέρουν οι μηχανές), αλλά τα κέρδη τους. Τρόποι:
◼ Εξαπάτηση (μετοχές, Χρηματιστήριο), σπατάλη πόρων (αθέμιτος
ανταγωνισμός, μάρκετινγκ) και βιομηχανικό σαμποτάζ (καρτέλ
που μειώνουν τις παραγόμενες ποσότητες, planned obsolescence)
9
 The so-called Veblenian dichotomy:
Making goods vs. making profits

◼ Τα αφεντικά αυξάνουν των αριθμό των μη-παραγωγικών

υπαλλήλων που τους βοηθούν στην υφαρπαγή του οικονομικού
πλεονάσματος (δικηγόροι, οικονομολόγοι, διαφημιστές, λογιστές,
προσωπάρχες, επιστάτες, μπράβοι,…)
◼ Δεν τους ενδιαφέρει να επενδύσουν στην παραγωγή. Κερδίζουν
περισσότερα παίζοντας στο Χρηματιστήριο (π.χ. αγοραπωλησίες
εταιριών με βασικό στόχο την κερδοσκοπία)
◼ Τελικό στάδιο αυτή της αντίθεσης: Η απουσιάζουσα ιδιοκτησία
(absentee ownership) . Το μόνο που ενδιαφέρει τους μετόχους
των ΑΕ είναι τα μερίσματα και κυρίως οι υπεραξίες. Έχουν πλήρη
άγνοια για το πως παράγονται τα αγαθά εντός της επιχείρησης
10

Το μέλλον της αντίθεσης ανάμεσα

στη λογική των μηχανών κι αυτή του
κέρδους
◼ (I)n their struggle against the cultural effects of the machine process,
therefore, business principles cannot win in the long run; since an
effectual mutilation or inhibition of the machine system would
gradually push business principles to the wall; whereas with a free
growth of the machine system business principles would presently
fall into abeyance (Veblen, 1904, p. 375).
◼ Εναλλακτικό σενάριο: Τα αφεντικά βλέποντας να απειλούνται τα
κεκτημένα τους θα στρέψουν την κοινωνία προς εθνικιστικές και
φιλοπολεμικές πολιτικές => Επιστροφή της ανθρωπότητας στο
ληστρικό στάδιο …
◼ Εξύμνηση των μηχανών! ‘Matter of fact’ (objective) against animistic
(anthropomorphic, ceremonial) habits of thought (≠ Spencer!!!)
11
 Από τους ληστρικούς βαρόνους στη
μαζική παραγωγή (κι από εκεί στον
καζινο-καπιταλισμό)
◼ Τα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού που καταδικάζει ο Veblen
άλλαξαν άρδην μετά την κρίση του 1929 και το New Deal
◼ Drucker (1949): Η άνοδος της μαζικής παραγωγής εκθρόνισε
τους χρηματιστές και τους τραπεζίτες: ‘ Where only twenty
years ago the bright graduate of the Harvard Business School
aimed at a job with a New York Exchange house, he now seeks
employment with a steel, oil, or automobile company’
◼ Κατά τις 3 τελευταίες δεκαετίες οι χρηματιστές ξαναπήραν το
θρόνο τους: Financialisation, finance-led (or casino) capitalism,
◼ Μεταφορά της παραγωγής στην ΝΑ Ασία (Nikefication)
◼ Άνοδος των αναλύσεων περί rentier capitalism 13

Η εξελικτική/θεσμική οικονομική
στην εποχή της μαζικής παραγωγής
(1930-1980)
◼ Οι δημιουργικοί συνεχιστές του έργου του Veblen έφτασαν στο
αντίθετο συμπέρασμα: Οι μέτοχοι χάνουν την εξουσία στην
επιχείρηση από την ανερχόμενη διευθυντική ελίτ (τεχνοκράτες)
◼ Berle, Adolf A., & Means Gardiner C. 1932. The Modern
Corporation and Private Property: ‘The rise of modern corporation
has brought a concentration of economic power which can
compete on equal terms with the modern state’
◼ Κυριαρχία της μεγάλης κεφαλαιουχικής επιχείρησης
(corporation) στην οικονομία (και πολιτική) των ΗΠΑ +
interlocking directorates
◼ Galbraith, John Kenneth. 1967. The New Industrial State.
Κυριαρχία της ‘τεχνοδομής’ (technostructure) 14
 7.3. Το κοινωνικό κόστος του
‘καπιταλισμού’ (ΙΙ): Επιδεικτική
κατανάλωση - σπατάλη
◼ Η Αμερική του Veblen: Κοινωνικός δαρβινισμός και προκλητικά
επιδεικτική κατανάλωση (conspicuous consumption)
◼ Μία αρρώστια που μεταδίδεται από τους πλούσιους και στις
φτωχότερες τάξεις. Και στην εργατική τάξη…
◼ Το βασικό επιχείρημα στη ‘Θεωρία της Αργόσχολης Τάξης’: Οι
πλούσιοι [και οι ευγενείς – εκτός ΗΠΑ] που θαυμάζει ο κόσμος
είναι το ίδιο απολίτιστοι, μοχθηροί κι άρπαγες με τους χειρότερους
βαρβάρους που πέρασαν από την ανθρώπινη ιστορία
◼ Γενεαλογία της σχόλης (αποχής από την παραγωγική εργασία) και
της επιδεικτικής κατανάλωσης. Οι ‘καλοί τρόποι’ και τα ‘χρηστά
ήθη’ συγκαλύπτουν το ληστρικό-βάρβαρο χαρακτήρα τους
15

Ηθικολόγος και είρωνας μεν,

προφητικός δε

◼ Πίσω από την επιστημονική πρόζα: σκληρή ειρωνεία και καλά

κρυμμένη ηθικολογία: τα 3 ένστικτα που έκαναν τον άνθρωπο να
ξεχωρίσει από υπόλοιπο ζωϊκό βασίλειο … (η νορβηγική φάρμα)
◼ Ένας από τους αδελφούς του έγραψε: ‘Τυχερός ήταν που
προερχόταν από μία φυλή και μία οικογένεια για την οποία η
οικογενειακή αφοσίωση και η αδελφότητα ήταν θρησκεία … Ο
Thorstein ήταν ο μόνος τεμπέλης σε μία εξαιρετικά ευυπόληπτη
κοινότητα.Διάβαζε και τεμπέλιαζε και μετά τεμπέλιαζε και διάβαζε’
◼ Προφητικός ως προς τη σχέση καταναλωτισμού και καπιταλισμού
στον 20ο αιώνα: Galbraith, JK. 1958. The Affluent Society: ‘private
opulence and public squalor’ + The end of consumer’s sovereignty
◼ Τέλος εποχής (Smith, Marx, Keynes): positional goods (Hirsch, 1976) 17
 Δείγμα ειρωνίας από την ‘Θεωρία
της Αργόσχολης Τάξης’
«Ένα καλύτερο παράδειγμα, ή τουλάχιστον πιο αλάνθαστο, μας
παρέχει κάποιος βασιλιάς της Γαλλίας, ο οποίος λέγεται ότι είχε
χάσει τη ζωή του λόγω του υπερβάλλοντος ψυχικού σθένους που
επέδειξε στην τήρηση των καλών τρόπων. Απουσιάζοντας ο
υπηρέτης, που είχε ως καθήκον να μετακινεί τον θρόνο του
αφεντικού του, ο βασιλιάς καθόταν χωρίς παράπονο στη φωτιά και
το βασιλικό του πρόσωπο υπέφερε το ανεπανόρθωτο ψήσιμο. Με
την ενέργειά του όμως αυτή έσωσε τη Εξέχουσα Χριστιανική
Μεγαλειότητά του από τη δουλική μόλυνση.
Summum crede nefas animam preferre pudori
Et propter vitam vivendi perdere causas» 18

7.4. Η Αυτοκρατορική Γερμανία και η

Βιομηχανική Επανάσταση (1915)

◼ Το παράδοξο της Γερμανίας: Ανέπτυξε την τεχνολογία-βιομηχανία

χωρίς τους φιλελεύθερους θεσμούς των αγγλοσαξονικών χωρών –
Δεσποτικό κράτος (dynastic state), κοινωνική συνοχή μέσα από την
καταπίεση και το σωβινισμό, Μεσαιωνικά κατάλοιπα, …
◼ Η Γερμανία μιμούμενη (ή κλέβοντας) την τεχνολογία που είχε
αναπτύξει η Αγγλία, μπορούσε να απαλείψει όλα τα συστημικά και
ιστορικά βαρίδια/μειονεκτήματα που διατηρήθηκαν στην Αγγλία
◼ Π.χ. το αναποτελεσματικό μήκος στις ράγες των τρένων: ‘the silly
little bobtailed carriages used in the British goods traffic’
◼ Αλληλεξάρτηση μεταξύ των συνιστωσών ενός τεχνολογικού ή
κοινωνικού συστήματος. Βιβλιογραφία περί ‘path dependence’ 19
 Η λογική της μηχανής ενάντια στο
δεσποτικό κράτος

◼ Μακροχρόνια η αντίθεση ανάμεσα στη λογική της μηχανής και

αυτή του δεσποτικού κράτους δεν μπορεί να διατηρηθεί
◼ ‘The Imperial State, therefore, may be said to be unable to get along
without the machine industry, and also, in the long run, unable to
get along with it; since this industrial system in the long run
undermines the foundations of the State’ (1915, pp. 270,1).
◼ =>Στη Γερμανία το δίλημμα ανάμεσα στην επικράτηση της λογικής
της μηχανής και στην επιστροφή στο ληστρικό-βαρβαρικό στάδιο
είναι πολύ πιο οξύ από ότι στις αγγλοσαξονικές χώρες
◼ Σημερινή έρευνα: Δεν υπάρχει ένα θεσμικό optimum για την
τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη (συγκριτική πολιτική
οικονομία) – Ο Τριτζίλια (σ. 151,2) το πιστώνει αυτό στον Veblen! 20

Μία προφητική εκτίμηση των

συνεπειών της ανόδου των δεσποτικών
κρατών για την παγκόσμια ειρήνη

◼ 1917: An Inquiry into the Nature of Peace …

◼ Αν οι Σύμμαχοι δεν θέλουν να υποταχτούν στη Γερμανία θα
πρέπει όχι μόνο να νικήσουν στον πόλεμο, αλλά και να αλλάξουν
την γερμανική κυρίαρχη τάξη (τους κυρίαρχους θεσμούς) + [ένας
ισότιμος ΟΗΕ]
◼ Οι δυσβάσταχτες πολεμικές επανορθώσεις και η απόσπαση
εδαφών το μόνο που θα κάνουν είναι να αυξήσουν τον εθνικισμό
και τον ρεβανσισμό των Γερμανών
◼ Η Ιαπωνία έχει τα ίδια δεσποτικά χαρακτηριστικά με τη
Γερμανία! [στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο η Ιαπωνία ήταν σύμμαχος
της Μ. Βρετανίας]
21
 8α. Η κυριαρχία της αγοράς ως μία
ιστορική ανωμαλία στον κανόνα
της θεσμοθετημένης οικονομίας:
Karl Polanyi

8.1. Οι 3 μορφές συντονισμού των οικονομικών

δραστηριοτήτων
8.2. Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός

Karl Polanyi (1886-1964): Σύντομο

‘βιογραφικό’
◼ Γεννιέται στη Βιέννη. Σπουδάζει νομικά στη Βουδαπέστη (György
Lukács, Karl Mannheim)
◼ 1924-1933: Βιέννη. Αρχισυντάκτης οικονομικού περιοδικού
◼ 1933: Λονδίνο: Μαθήματα Workers' Educational Association
◼ 1940: Bennington College (Vermont)
◼ 1947-1953: Columbia (NY) – Πηγαινοέρχεται από το … Οντάριο
◼ Οικονομικός Ανθρωπολόγος. Σημαντικότερα έργα:
◼ 1944: The Great Transformation (Eκδόσεις Νησίδες, 2001)
◼ 1957: Trade and Markets in the Early Empires (with Conrad
Arensberg & Harry Pearson)
◼ 1977: The Livelihood of Man (ed. by Harry Pearson – post mortem) 2
 8.1. Οι 3 μορφές συντονισμού των οικονομικών
δραστηριοτήτων

◼ Υπενθύμιση (1η διάλεξη): Πως ορίζεται η οικονομία;

◼ 1ος ορισμός [εκτός σύγχρονης οικονομικής]: Το σύνολο των
δραστηριοτήτων που αφορούν την παραγωγή, ανταλλαγή και
διανομή των αγαθών και υπηρεσιών.
◼ 2ος ορισμός [σύγχρονη οικονομική]: Το σύνολο των
δραστηριοτήτων που συνεπάγονται την βέλτιστη (ορθολογική)
χρήση των σπάνιων πόρων για την ικανοποίηση των
εναλλακτικών στόχων/αναγκών. Θα επανέλθουμε διεξοδικά…
◼ Karl Polanyi: Substantive vs. formal definitions of economy
◼ Formalist–substantivist debate:
https://en.wikipedia.org/wiki/Formalist%E2%80%93substantivist_debate
3

Ορισμός της οικονομίας και η οικονομική

πλάνη (economistic fallacy)

◼ ‘Η ουσιαστική σημασία του όρου οικονομικός προέρχεται από την

εξάρτηση του ανθρώπου από τη φύση και τους συνανθρώπους του
για την επιβίωσή του. Αναφέρεται στην ανταλλαγή με το φυσικό και
κοινωνικό του περιβάλλον, στο βαθμό που αυτή έχει ως
αποτέλεσμα τον προσπορισμό των μέσων που ικανοποιούν τις
υλικές του ανάγκες’ [μτφ. στο Κονιόρδος 2006, επιμ., σελ. 121)
◼ Αιτία της σύγχυσης ανάμεσα στους 2 ορισμούς: Η φορμαλιστική-
τυπική αντίληψη της οικονομίας (=επιλογή) ανταποκρίνεται στις
κοινωνικές συνθήκες που ισχύουν τους ‘τελευταίους’ 2 αιώνες σε
Β.Δ. Ευρώπη και Β. Αμερική.
◼ Οικονομική πλάνη = Αναχρονισμός
4
 Τα βασικά λάθη της οικονομικής πλάνης

◼ Λάθος 1:‘Το άτομο δρα πάντοτε με γνώμονα το προσωπικό του

συμφέρον (ή ακόμη χειρότερα, με βάση το κέρδος)’
◼ Η επινόηση του Ροβινσώνα Κρούσου: Το άτομο, με τη σημερινή
έννοια, συναντάται μόνο στις καπιταλιστικές κοινωνίες
◼ Το κοινωνικό σύστημα ορίζει σε ποιο πεδίο θα ασκηθεί η επιθυμία
διάκρισης (π.χ. απόκτηση δόξας) + Πλέγμα Υποχρεώσεων
◼ Λάθος 2: Η αγορά υπήρχε στις περισσότερες ανθρώπινες
κοινωνίες
◼ Όπου υπήρχε αγορά, κηδεμονευόταν από την παράδοση και την
πολιτική εξουσία (π.χ. Μεσαίωνας: δίκαια τιμή [justum pretium])
◼ Εξαιρέσεις: Εμπόριο μεγάλων αποστάσεων + εμπορικοί λαοί
◼ Η αγορά δεν καθορίζει την οργάνωση της παραγωγής /διανομής 5

Η ελεύθερη αγορά ως μία ιστορική

ανωμαλία στον κανόνα της θεσμοθετημένης
οικονομίας
◼ Αμοιβαιότητα (κυρίαρχη στις πρωτόγονες κοινωνίες, παράδοση):
Δώρο αντί δώρου (M. Mauss), αλλά και πιο πολύπλοκες μορφές
◼ Αναδιανομή (κυρίαρχη σε πιο εξελιγμένες κοινωνίες όπου η
πολιτική εξουσία αναλαμβάνει το καθήκον της αναδιανομής)
◼ (Ελεύθερη) Αγορά: Στον 19ο αιώνα στην Αγγλία.
◼ Η αγορά ρυθμίζει και την παραγωγή: Η γη, η εργασία και το
κεφάλαιο μετατρέπονται σε ‘παραγωγικούς συντελεστές’ και η
τιμή τους διαπραγματεύεται ελεύθερα στην αγορά
◼ => Η διανομή των εισοδημάτων (στους κατόχους των
παραγωγικών συντελεστών) εξαρτάται επίσης από την αγορά
◼ 20ος αιώνας: Ανατροπή της αγοράς: αναδιανομή & ρύθμιση 6
 8.2. Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός

◼ Η πρώτη φράση του βιβλίου: ‘Ο πολιτισμός του 19ου αιώνα

κατέρρευσε’ => Τα αίτια της ακμής, αλλά και της κατάρρευσης
◼ Αργόσυρτη διαδικασία από την εποχή της παρακμής των
συντεχνιών και του putting-out system, η οποία επιταχύνεται από
τη βιομηχανική επανάσταση. Ανάγκη εμπορευματοποίησης των
προϊόντων και όχι μόνο:
◼ Οι παραγωγικοί συντελεστές πρέπει να είναι διαθέσιμοι σε μεγάλες
ποσότητες=> Αγορές
◼ ‘Πολιτιστική’ επανάσταση: ‘Το κίνητρο της συντήρησης πρέπει να
αντικατασταθεί από το κίνητρο του κέρδους’
◼ Σημασία της κρατικής παρέμβασης αλλά και της βίας 7

Το πείραμα της Speenhamland (1795-1834)

◼ Το πιο δύσκολο στοίχημα: Η δημιουργία αγοράς εργασίας

◼ Περιφράξεις: ιδιοποίηση της γης από τους πρώην φεουδάρχες
◼ Από τους νόμους για τους φτωχούς και τα Workhouses
(1405…1601 …1782) στο πείραμα της Speenhamland
[Berkshire,Νότιος Αγγλία] (1795-1834) και στην κατάργησή του
◼ Επίδομα εξασφάλισης ενός ελαχίστου ορίου διαβίωσης (σημασία
των κακών σοδειών και των Ναπολεόντειων πολέμων):
Λαμβάνεται υπόψιν ο αριθμός των μελών της οικογένειας –
Επιδοτούνται και οι χαμηλόμισθοι εργάτες
◼ Κριτικές για εργοδότες και για εργάτες που εκμεταλλεύονται τη
‘γενναιοδωρία’ του συστήματος 8
 Τα 3 πλασματικά εμπορεύματα (fictitious
commodities) του καπιταλισμού
◼ Βασική Θέση: Η απόδοση της ιδιότητας του εμπορεύματος στην
εργασία, στη γη και στο χρήμα είναι ολότελα πλασματική. Κανένα
από τα παραπάνω δεν ‘παράγεται’ για πώληση.
◼ Οι βασικές κοινωνικές αντιθέσεις πηγάζουν από τις 3 πλασματικά
εμπορεύματα
◼ Η μοίρα του εργάτη στην 1η φάση της βιομηχανική επανάστασης
◼ Καταστροφή της κοινωνίας της υπαίθρου: περιφράξεις + διεθνές
εμπόριο
◼ Διεθνές νομισματικό σύστημα: Ο κανόνας του χρυσού
◼ Κίνδυνος καταστροφής των ανθρώπινων κοινωνιών. Αντιδράσεις
για την ‘αυτοπροστασία της κοινωνίας’: 9

Μορφές της αυτοάμυνας της κοινωνίας

ενάντια στην κυριαρχία της αγοράς (1870-
1944)
◼ Εργατική νομοθεσία, ανάπτυξη εργατικών συνδικάτων και
σοσιαλιστικών κομμάτων
◼ Προστατευτισμός (δασμοί)), πρώτα στα αγροτικά προϊόντα.
Αργότερα κύματα ανταγωνιστικών υποτιμήσεων
◼ ‘Οικονομικός ιμπεριαλισμός’ -> Α’ παγκόσμιος πόλεμος
◼ Αύξηση του ρόλου των Κεντρικών Τραπεζών (ειδικά μετά το 1929)
◼ Επικράτηση των μπολσεβίκων στη Ρωσία και των φασιστικών
κομμάτων σε Γερμανία, Ιταλία - New Deal στις ΗΠΑ: Κοινό στοιχείο
η απαξίωση του laissez faire
◼ Polanyi (1944) vs. Hayek (1944): Η κοινωνική-πολιτική ρύθμιση της
αγοράς ως προϋπόθεση της πολιτικής ελευθερίας (liberals in US) 10
 8β. Η δυναμική φύση του
καπιταλισμού και το τέλος του:
Joseph Alois Schumpeter

8.3. Η δυναμική φύση του καπιταλισμού:

καινοτομία, κέρδη και κρίσεις
8.4. Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία

13

Υπενθύμιση: Νεοκλασική θεωρία: Μια

λανθασμένη υπεράσπιση του
καπιταλισμού;
◼ «Το ουσιώδες σημείο που οφείλουμε να καταλάβουμε είναι ότι
όταν μιλούμε για καπιταλισμό πρέπει να εννοούμε μια εξελικτική
διαδικασία.
◼ Μπορεί να φανεί παράξενο ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν
βλέπουν ένα τόσο οφθαλμοφανές γεγονός το οποίο έχει
υπογραμμιστεί από τον ίδιο τον Karl Marx. (…)
◼ Ο καπιταλισμός λοιπόν είναι από τη φύση του μια μορφή ή
μέθοδος οικονομικής μεταβολής και όχι μόνο δεν υπήρξε ποτέ,
αλλά ούτε θα μπορούσε ποτέ να μείνει στάσιμος»
◼ (J.A. Schumpeter, 1972 [1942], σελ. 123)
14
 Joseph A. Schumpeter (1883-1950):
Σύντομο ‘βιογραφικό’

◼ Γεννήθηκε σε μία κωμόπολη της Μοραβίας → Βιέννη. Γόνος

παλιάς (αλλά όχι αριστοκρατικής) οικογένειας
◼ Σπουδάζει στο πιο ελιτίστικο σχολείο της Βιέννης (προορισμένο για
τους γόνους της αριστοκρατίας) και στη συνέχεια στο
Πανεπιστήμιο της Βιέννης (διδακτορικό με τον Böhm-Bawerk).
◼ Διδάσκει σε διάφορα Πανεπιστήμια (Graz, Bonn,…) και το 1931
μετακομίζει στις ΗΠΑ (καθηγητής στο Harvard).
◼ Σημαντικότερα έργα:
◼ The Theory of Economic Development (1911 – 1934 στα αγγλικά)
◼ Business Cycles (1939), 2 volumes
◼ Capitalism, Socialism, and Democracy (1942)
15

8.3. Η δυναμική φύση του καπιταλισμού:

καινοτομία, κέρδη και κρίσεις

◼ Θεωρία της οικονομικής ανάπτυξης [1911]: Το πρόβλημα της

θεωρητικής εξήγησης για την προέλευση των κερδών.
◼ Κλασικοί οικονομολόγοι (Smith, Ricardo): Τα κέρδη είναι τα
χρήματα που μένουν στο καπιταλιστή όταν πληρώσει τον εργάτη
όσο χρειάζεται για να αναπαραχθεί αυτός κι η οικογένειά του.
◼ Πρόβλημα: Η θεωρία των κλασικών δεν απέχει παρά ένα βήμα
από τη θεωρία της εκμετάλλευσης του Marx!
◼ Νεοκλασικοί οικονομολόγοι: Σε ένα τέλεια ανταγωνιστικό
σύστημα, όπου η τεχνολογία και οι προτιμήσεις των καταναλωτών
είναι δεδομένες (στατική ανάλυση), τα κέρδη τείνουν να
μηδενιστούν. 16
 Το οξύμωρο ενός καπιταλισμού στάσιμου
και χωρίς κέρδη

◼ Ο επιχειρηματίας αμείβεται μόνο για τη συνεισφορά του στη

διοίκηση της επιχείρησης (μισθός του διευθυντή).
◼ Πρόβλημα: καπιταλισμός χωρίς κέρδη και χωρίς τεχνολογικές-
οργανωτικές αλλαγές!!
◼ Schumpeter: Σε μία στατική οικονομία όπου δεν θα υπήρχαν
αλλαγές θα είχαμε όντως ισορροπία με μηδενικά κέρδη (θα ίσχυε
η νεοκλασική ανάλυση). Αυτή η κατάσταση (‘κυκλική ροή’) όμως
απέχει πολύ από την καπιταλιστική πραγματικότητα.
◼ ‘Ο καπιταλισμός είναι από τη φύση του μία μορφή ή μέθοδος
οικονομικής μεταβολής. Όχι μόνο δεν υπήρξε ποτέ αλλά ούτε θα
μπορούσε να μείνει στάσιμος’
17

Καπιταλισμός = καινοτομία = κέρδη

◼ Κινητήριος δύναμη που σπάει τη ρουτίνα της στασιμότητας: η

καινοτομία => τα κέρδη ως ανταμοιβή της καινοτομίας
◼ Τα κέρδη όμως είναι προσωρινά. Την καινοτόμο επιχείρηση
ακολουθεί ένα ‘σμάρι μιμητών’ => μείωση των περιθωρίων
κέρδους => κρίση. Προϋπόθεση για την έξοδο από την κρίση =
ένα νέο κύμα καινοτομιών
◼ Ο καινοτόμος επιχειρηματίας δεν είναι κατ’ανάγκη κι αυτός που
ιδιοποιείται τα κέρδη. Τα κέρδη πηγαίνουν στους ιδιοκτήτες της
επιχείρησης. Το κίνητρο του επιχειρηματία είναι ‘η επιθυμία για
κατακτήσεις, η παρόρμηση να αναμετρηθεί και να αποδειχθεί
ανώτερος των άλλων’
◼ Ο επιχειρηματίας = το αντίθετο του διαχειριστή 18
 Τι είναι η καινοτομία;

◼ Η καινοτομία είναι μία έννοια κατά πολύ ευρύτερη από την

τεχνολογική πρόοδο: 5 βασικές μορφές καινοτομίας:
◼ Ανάπτυξη ενός νέου προϊόντος

◼ Εισαγωγή μίας νέας παραγωγικής διαδικασίας (σημασία όχι

μόνο της τεχνολογικής αλλά και της οργανωτικής αλλαγής)

◼ Εύρεση μίας νέας αγοράς για τα ήδη υπάρχοντα προϊόντα

◼ Εύρεση φθηνότερων ή καλύτερων εισροών

◼ Επιβολή μίας νέας μορφής οργάνωσης της αγοράς (π.χ.

Μονοπώλιο!!!)
◼ Ο Schumpeter (1939) υιοθετεί την ανάλυση των μεγάλων
οικονομικών κύκλων (long waves) του Nikolai Kondratiev(ff) (1925)
και την προσαρμόζει στη θεωρία του περί καινοτομίας 19

Ριζικές καινοτομίες και κύκλοι Kondratieff

◼ Η εμφάνιση ριζοσπαστικών καινοτομιών (radical innovations) ως

βασική αιτία για την ανοδική πορεία της οικονομίας. Οι 3 πρώτοι
Kondratiev μελετήθηκαν από τον Schumpeter (1883-1950):
◼ 1ος Kondratiev (1787-1842) εφαρμογές της ατμομηχανής στη

βιομηχανία
◼ 2ος Kondratiev (1843-1897): εφαρμογές της ατμομηχανής στους

σιδηρόδρομους και στα πλοία

◼ 3ος Kondratiev (1898-1940): Ηλεκτρισμός και χημεία

◼ 4ος Kondratiev (1940-1990): Διαρκή καταναλωτικά αγαθά

(αυτοκίνητα, ψυγεία, τηλεοράσεις, …)

◼ 5ος Kondratiev (1990-;): ΤΠΕ + Βιοτεχνολογία

◼ H εξήγηση όμως της κρίσης του 1929 παραμένει προβληματική 20

 Σχηματική απεικόνιση των κύκλων
Kondratiev

21

8.4. Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και

Δημοκρατία (1942)

◼ Βασική ιδέα: Ο καπιταλισμός δεν έχει πρόβλημα από οικονομικής

πλευράς (Marx) αλλά από κοινωνιολογικής
◼ Η οικονομική επιτυχία του συστήματος:
◼ Οι μειούμενες επενδυτικές ευκαιρίες (Keynes) είναι

προσωρινό φαινόμενο. Νέες ριζικές καινοτομίες θα δώσουν

ξανά πνοή στο σύστημα
◼ Τα μονοπώλια δεν είναι παρά προσωρινά. Εγκαθιδρύονται με

τον ερχομό μίας ‘θύελλας δημιουργικής καταστροφής’ (gale of

creative destruction), αλλά δεν θα αντέξουν την επόμενη
◼ Η κοινωνιολογική αποτυχία τους συστήματος: Ο καπιταλισμός
είναι πάνω από όλα ένα σύνολο αξιών, ένας πολιτισμός, ένας
τρόπος ζωής. Και ως τέτοιος βρίσκεται σε κρίση 22
 Τα αίτια του τέλους του ‘καπιταλισμού’

◼ Από τη ρομαντική φιγούρα του επιχειρηματία στη γραφειοκρατία

των μεγάλων ανώνυμων επιχειρήσεων (π.χ. R&D)
◼ Τριπλή κατάρρευση του θεσμού της ιδιοκτησίας:
◼ Οι διευθυντές είναι μισθωτοί με υπαλληλική νοοτροπία

◼ Οι μεγάλοι μέτοχοι δεν έχουν ούτε συναισθηματικούς

δεσμούς ούτε γνώση για την επιχείρηση
◼ Οι μικροί μέτοχοι είναι εχθρικοί προς το σύστημα

◼ Το τέλος των ελεύθερων συμβολαίων (πληθώρα νομοθετικών

ρυθμίσεων) και οι ‘αντικαπιταλιστικές πολιτικές’
◼ Η πλειοψηφία των διανοουμένων είναι εχθρική προς τον
καπιταλισμό (+ μόρφωση + ανεργία)
◼ Ξεπεσμός της αριστοκρατίας = σύμμαχος της αστικής τάξης
23

Ο ιδιότυπος ‘σοσιαλισμός’ του Schumpeter

◼ ‘Μπορεί να λειτουργήσει ο σοσιαλισμός; Φυσικά και μπορεί’

◼ Διαφωνία με τον Τριτζίλια: Ο σοσιαλισμός που περιγράφει ο
Schumpeter δεν έχει καμία σχέση με το σοβιετικό μοντέλο
(σχεδιασμένη οικονομία). Πρόκειται για μία καλοήθη μορφή
γραφειοκρατικής (πολιτικά ρυθμιζόμενης) οικονομίας: μεγάλες
επιχειρήσεις + εκτενής κρατική παρέμβαση + ‘δημοκρατία’
◼ Ερώτημα: γιατί ένας φιλελεύθερος σαν τον Schumpeter δεν
ανησυχεί από την έλευση του ‘σοσιαλισμού’;
◼ Η ερμηνεία του Heilbroner: Πίστη στις ελίτ. Όποιο σύστημα και να
υπάρχει, η αριστοκρατία των ταλαντούχων θα γράφει πάντα την
ιστορία, και όχι οι αδρανείς μάζες. 24
 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: Η σύγχρονη οικονομική
κοινωνιολογία: Από την ατονία (1945-
1980) στην αναγέννηση (1980 -
σήμερα)
9. Η χρυσή εποχή του κεϋνσιανού κράτους πρόνοιας και
η ατονία της οικονομικής κοινωνιολογίας (1945-1980)
10. Η άνοδος της Νεο-Θεσμικών Οικονομικών και της
Νέας Οικονομικής Κοινωνιολογίας
11. Η ‘Συγκριτική Πολιτική Οικονομία’: Από τη ζήτηση
στην προσφορά
12. Η διφορούμενη έννοια του ‘κοινωνικού κεφαλαίου’ 2

9. Η χρυσή εποχή του κεϋνσιανού

κράτους πρόνοιας και η ατονία
της οικονομικής κοινωνιολογίας
(1945-1980)

9.1. Η κεϋνσιανή επανάσταση και η νεκρανάσταση των

οικονομικών
9.2. Η οικονομική και κοινωνική σταθεροποίηση της
μεταπολεμικής περιόδου (1945-1974)
9.3. O Talcott Parsons και το modus vivendi ανάμεσα σε
οικονομικά και κοινωνιολογία
9.4. Η αντίθεση ανάμεσα στις θεωρίες του εκσυγχρονισμού
και της εξάρτησης 3
 Εισαγωγή

◼ Κεντρικό ερώτημα: Που οφείλεται η ατονία της οικονομικής

κοινωνιολογίας την περίοδο 1930 (1945)-1980; Τρεις απαντήσεις:
1. Στην επανασύνδεση των οικονομικών με την πραγματικότητα
χάρις τις κεϋνσιανές θεωρίες αλλά και τη χρήση στατιστικής-
οικονομετρίας
2. Στην οικονομική και κοινωνική σταθεροποίηση της
μεταπολεμικής περιόδου
3. Στον καταμερισμό εργασίας που εισηγήθηκε ο κοινωνιολόγος
Talcott Parsons στη δεκαετία του 1930
◼ 2 εξειδικευμένες οικονομικές κοινωνιολογίες: Βιομηχανική
Κοινωνιολογία - Κοινωνιολογία της Εργασίας, Κοινωνιολογία της
ανάπτυξης 4

9.1. Η κεϋνσιανή επανάσταση και η

νεκρανάσταση των οικονομικών

◼ Keynes: Συμφωνεί με τους νεοκλασικούς ότι η αγορά είναι ο πιο

αποτελεσματικός μηχανισμός για την κατανομή σπάνιων πόρων
◼ Αλλά: Τι θα συμβεί αν για οποιοδήποτε λόγο η οικονομία πέσει σε
κρίση; (=> μειώνεται το εθνικό εισόδημα και η ζήτηση)
◼ Νεοκλασικοί: Η οικονομία θα ΙΣΟΡΡΟΠΗΣΕΙ σε χαμηλότερα
επίπεδα επιτοκίων, μισθών και τιμών. Επέκταση της αγοράς
προϊόντων στις αγορές (δανειακών) κεφαλαίων κι εργασίας
◼ Τα επιτόκια είναι η τιμή για την αγορά κεφαλαίου (προσφορά οι
αποταμιεύσεις – ζήτηση οι επενδύσεις) => ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
◼ Ο μισθός είναι η τιμή στην αγορά εργασίας => ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ.
Κρατική παρέμβαση (π.χ. κατώτατοι μισθοί) => ΑΝΕΡΓΙΑ 5
 Υπενθύμιση: Η Ισορροπία της αγοράς

Μία σχηματική ερμηνεία της σκέψης

του John Maynard Keynes (I)

◼ 1926: The end of laissez-faire

◼ 1936: The General Theory of Employment, Interest and Money
◼ Ο κεντρικός ρόλος των επενδύσεων για την πλήρη απασχόληση σε
μία οικονομία της αγοράς
◼ Σημασία της αβεβαιότητας για το μέλλον για όλους τους δρώντες
– αλλά ειδικά για τις επιχειρήσεις (απόφαση για επενδύσεις)
◼ Σε μία οικονομία της αγοράς (καπιταλισμός) κανείς δεν μπορεί να
υποχρεώσει τις επιχειρήσεις να επενδύσουν αν δεν διαβλέπουν
στον ορίζοντα επαρκή ζήτηση για τα προϊόντα τους
◼ Οποιαδήποτε αρνητική εξέλιξη μπορεί να βάλει την οικονομία σε
ένα φαύλο κύκλο 7
 Σχήμα 2: Η δυνατότητα φαύλων ή ενάρετων κύκλων στον Keynes

Επιτόκιο Αποταμίευση

Εθνικό
Επένδυση
Εισόδημα

Προσδοκώμενο
ποσοστό κέρδους (από Ζήτηση
την επένδυση)

Μία σχηματική ερμηνεία της σκέψης

του John Maynard Keynes (II)

◼ Αν οι επιχειρηματίες επενδύσουν λιγότερο, αυτό θα οδηγήσει σε

μείωση του εθνικού εισοδήματος και στη συνέχεια της ζήτησης και
της αποταμίευσης. Η πτώση της ζήτησης θα οδηγήσει σε νέα
μείωση των επενδύσεων, του εθνικού εισοδήματος κ.ο.κ
◼ 1. Κυκλική ή σωρευτική (cumulative) αιτιότητα
◼ 2. Η πτώση των μισθών θα κάνει τα πράγματα χειρότερα:
μεγαλύτερη πτώση της ζήτησης, …
◼ 3. ‘Μακροπρόθεσμα οι αγορές θα ισορροπήσουν’ - Keynes: ‘In the
long run we are all dead’ …
◼ 4. Η λύση για τη διέξοδο από την κρίση: Μη-φυσιολογικές κρατικές
δαπάνες (π.χ. δημόσια έργα) και δημόσια ελλείμματα ώσπου να
επανακάμψει η επιχειρηματική πρωτοβουλία 9
 Η κοινωνική φιλοσοφία της
Κεϋνσιανής οικονομικής πολιτικής

◼ Δεν υπάρχει αντισταθμιστική σχέση (trade-off) ανάμεσα στην

οικονομική αποτελεσματικότητα και στην κοινωνική δικαιοσύνη.
◼ Τα επιδόματα ανεργίας και η αναδιανομή του εισοδήματος υπέρ
των φτωχότερων επιδρούν θετικά στη σταθεροποίηση της
καπιταλιστικής οικονομίας (οι φτωχότεροι καταναλώνουν
μεγαλύτερο ποσοστό του εισοδήματός τους από ότι οι
πλουσιότεροι).
◼ Το επιχείρημα ότι υψηλότεροι φόροι (εισοδήματος-περιουσίας -
κληρονομιάς) θα έχουν αρνητική επίδραση στην αποταμίευση
(και στη συνέχεια στις επενδύσεις και στην ανάπτυξη) δεν ισχύει.
Σε κατάσταση κρίσης, η ατονία των επενδύσεων οφείλεται στην
ανεπάρκεια της ζήτησης κι όχι της αποταμίευσης. 10

Η επανασύνδεση των οικονομικών με

την πραγματικότητα
◼ Η κεϋνσιανή επανάσταση απέτυχε σε θεωρητικό επίπεδο. Οι
νεοκλασικοί ενσωμάτωσαν τον Keynes ως μία ειδική περίπτωση
της δικής τους γενικής θεωρίας (‘νεοκλασική σύνθεση’)
◼ Θρίαμβος για 3 δεκαετίες στην οικονομική πολιτική: Η κρατική
διαχείριση της ζήτησης ως αντίδοτο στις οικονομικές κρίσεις
◼ Η βραχυχρόνια οπτική του Keynes επικρατεί – Η μακροχρόνια
οπτική του Schumpeter (έμφαση στους μεγάλους κύκλους και
στην ποιοτική αλλαγή του συστήματος) παραμερίζεται
◼ Άλλη σημαντική εξέλιξη μετά τον Keynes: Ευρεία χρήση
στατιστικών μεθόδων (Οικονομετρία) για την πρόβλεψη των
μακρο-οικονομικών μεγεθών (εθνικό εισόδημα, κατανάλωση,
επενδύσεις, αποταμιεύσεις, πληθωρισμός, ανεργία, …) 11
 9.2. Η οικονομική και κοινωνική
σταθεροποίηση της μεταπολεμικής
περιόδου (1945-1974)
◼ Σταθερό διεθνές πλαίσιο (Pax Americana). Π.χ. 1944 Bretton
Woods, σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες με βάση το δολάριο
◼ Μαζική παραγωγή (ταϋλορισμός, φορντισμός -> αύξηση της
παραγωγικότητας) – Μαζική κατανάλωση – Μεγάλες εταιρείες
(πολυεθνικά ολιγοπώλια, ιδιωτικές γραφειοκρατίες)
◼ Παρεμβατικό κεϋνσιανό κράτος + Κράτος πρόνοιας = ‘Μικτή
οικονομία’. Επίσης: ‘Ιστορικός συμβιβασμός’ ανάμεσα στις
επιχειρήσεις (στο κεφάλαιο) και στα εργατικά συνδικάτα.
◼ Άμβλυνση των οικονομικών κύκλων => ομαλότερη ανάπτυξη:
περίοδος ευημερίας και πλήρους απασχόλησης [διάψευση των
φιλελεύθερων αλλά και των μαρξιστικών κριτικών]
12

Αίσιο τέλος με διευκρινίσεις κι

ερωτηματικά

◼ Με δύο λόγια: Προσωρινό τέλος στην οικονομική-κοινωνική-

πολιτική αστάθεια του δυτικού καπιταλισμού
◼ Schonfield, Andrew (1965): Modern Capitalism
◼ Συνεχής όμως αύξηση του ποσοστού του εθνικού εισοδήματος
που παράγεται από τον ευρύτερο κρατικό τομέα (Keynes: 1/3) +
πληθωριστικές τάσεις. Το κρατάμε για την επόμενες διαλέξεις…
◼ Μία εξήγηση για την υιοθέτηση των κεϋνσιανών πολιτικών:
◼ Η Κεϋνσιανή παρέμβαση δεν συνεπάγεται (χρειάζεται) τον
σχεδιασμό της οικονομίας. Η εναλλακτική λύση του οικονομικού
σχεδιασμού (planning) ήταν υπαρκτή και στις ΗΠΑ!
◼ Το 1ο Οικονομικό Επιτελείο του Roosevelt ήταν υπέρ του
(δημοκρατικού/αποκεντρωμένου) σχεδιασμού της οικονομίας 13
 9.3. O Talcott Parsons και το modus
vivendi ανάμεσα σε οικονομικά
κοινωνιολογία
◼ Talcott Parsons: 1902-1979
◼ 1924: Πτυχίο Φιλοσοφίας και Βιολογίας, Amherst College
◼ LSE: Ανθρωπολόγοι (Malinowski, Evans-Pritchard), μεταρρυθμιστές
πολιτικοί επιστήμονες (L. Hobhouse, H. Laski) + R. Tawney (ιστορία)
◼ 1927: Διδακτορικό στη Heidelberg: The Concept of Capitalism in the
Recent German Literature (βεμπεριανής έμπνευσης)
◼ 1927: Στο Τμήμα Οικονομικών του Harvard. Άβολα (… μαθηματικά)
◼ 1930: Ίδρυση του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Harvard
◼ 1932, 1934, 1935: Άρθρα για τη σχέση οικονομικών (Marshall,
Robbins) και κοινωνιολογίας στο Quarterly Journal of Economics
◼ 1937: The Structure of Social Action - 1951: The Social System 14

Ενάντια στον ‘θετικιστικό και ιστορικό

εμπειρισμό’: Η αναλυτική βάση του καταμε-
ρισμού εργασίας στις κοινωνικές επιστήμες

◼ H κοινωνιολογία στις ΗΠΑ: The (social) ‘science of leftovers’

◼ Κάθετη πολιτική διαφωνία με τον Veblen και τους επιγόνους του,
όπως αργότερα και με τη σχολή της Φραγκφούρτης
◼ Μεθοδολογία: Ενάντια στον κοινωνιολογικό ιμπεριαλισμό των
Γερμανών ιστοριστών και στη θεσμική οικονομική-κοινωνιολογία
του Veblen – Ανάγκη καταμερισμού εργασίας στη θεωρητική
ανάλυση της ανθρώπινης δράσης. Ενάντια στον …
◼ ‘Θετικιστικό εμπειρισμό’: Από τον ωφελιμισμό του Bentham, στα
ένστικτα του Veblen(?), στον συμπεριφορισμό (behaviorism)
◼ ‘Ρομαντικό ή ιστορικό εμπειρισμό’: Εγκυκλοπαιδισμός χωρίς
αναλυτική-θεωρητική βάση 15
 1934-1937: Αρπάζοντας την ευκαιρία
που προσφέρει ο ορισμός των
οικονομικών του Robbins (1934
◼ Βάση του καταμερισμού εργασίας ανάμεσα στα οικονομικά και
στην κοινωνιολογία ο ορισμός του Robbins (1934, σπάνια μέσα,
εναλλακτικές χρήσεις, δεδομένοι οι στόχοι)
◼ Η κοινωνιολογία ασχολείται με τους απώτερους σκοπούς-στόχους
◼ Μία ‘νέα’ λύση στο πρόβλημα του Hobbes: κοινές αξίες
◼ Η αγαπημένη τριάδα του Parsons: Weber (θρησκευτική ηθική),
Durkheim (συλλογική συνείδηση), Pareto (ανορθολογική δράση)
◼ Γνώση των εμπειρικών προβλημάτων των οικονομικών –
Στρατηγική παρόμοια με αυτή του Weber (+ Pareto)
◼ ‘Ξεχνά’ ότι ο Durkheim έβλεπε (συνήθως) τα οικονομικά ως ένα
κλάδο της κοινωνιολογίας και ότι ο Weber ήταν αντίθετος με την
ιδέα μίας γενικής (α-ιστορικής) κοινωνιολογικής θεωρίας 16

Μετά τον 2ο ΠΠ: Η οικονομία και η

κοινωνία ως υποσυστήματα
◼ 1951 και μετά: Από τη θεωρία της δράσης στη θεωρία των
συστημάτων (‘δομο-λειτουργισμός’, εκτός ύλης)
◼ Τα 4 υποσυστήματα των κοινωνιών: Οικονομία (προσαρμογή στο
φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον), Πολιτική (επίτευξη στόχων),
Κοινωνική Ενσωμάτωση (νόρμες συμπεριφοράς), Πολιτισμός
(αξίες-πρότυπα)
◼ 1956: Economy & Society (with N. Smelser): περισσότερο για τις
σχέσεις ανάμεσα στην οικονομία και στα άλλα υπο-συστήματα
◼ => Η Οικονομική Κοινωνιολογία ‘σε λήθαργο’ (1945-1980)
◼ Βιομηχανική Κοινωνιολογία, Κοινωνιολογία της Εργασίας
◼ Κοινωνιολογία της ανάπτυξης (για τις ‘υπανάπτυκτες’ χώρες)→ 17
 9.4. Η αντίθεση ανάμεσα στις
θεωρίες του εκσυγχρονισμού και της
εξάρτησης
◼ Μελέτες κοινωνικής ψυχολογίας για τη σύγχρονη και παραδοσιακή
προσωπικότητα (εκτός ύλης)
◼ Κοινωνιολογικές-πολιτικές αναλύσεις επηρεασμένες από τον δομο-
λειτουργισμό (Hoselitz 1960, M. Levy 1966, Almond & Powell 1966, )
◼ Η (οικονομική) ανάπτυξη δεν είναι μόνο θέμα οικονομικό: απαιτεί
τον εκσυγχρονισμό των κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτικών
δομών των παραδοσιακών κοινωνιών [δυτική ορθολογικότητα]
◼ Ανάγκη σχετικής αυτονομίας του 4 υποσυστημάτων (Parsons)
◼ Οικονομία: Το κριτήριο της επίδοσης (αξιοκρατία) ενάντια στο
κριτήριο της συμμετοχής (παραδοσιοκρατία)
◼ Αναζήτηση κοινωνικών τάξεων που θα οδηγήσουν τις
παραδοσιακές κοινωνίες στον εκσυγχρονισμό 18

W.W. Rostow (1960): The Stages of

Economic Growth. A Non-Communist
Manifesto
◼ Καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων. Σύμβουλος
Προέδρων, Υπέρμαχος της επέμβασης στο Βιετνάμ
◼ Τα 5 στάδια των κοινωνιών: Παράδοση, μετάβαση, απογείωση
(take-off) , ωρίμανση, … μαζική παραγωγή-κατανάλωση (ΗΠΑ)
◼ ‘… the underdeveloped nations must move successfully through the
preconditions into a well-established take-off within the orbit of the
democratic world, resisting the blandishments and temptations of
Communism. This is the most important task of the West’
◼ Καταλυτικός ο ρόλος της ‘εισβολής’ των σύγχρονων κοινωνιών,
αλλά και του ‘αντιδραστικού εθνικισμού’ (νέες πολιτικές ελίτ)
◼ Αισιοδοξία: Μακροχρόνια σύγκλιση μέσω της εκβιομηχάνισης
19
 Η ιδέα του αναπόφευκτου
εκσυγχρονισμού: πολύ ωραία για να
είναι αληθινή

◼ The one best way to economic development (έλλειψη εμπειρικού

υλικού – η εμπειρία της Δύσης) – Πολλοί δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη
◼ Δυτικός - για την ακρίβεια αγγλοσαξονικός - εθνοκεντρισμός.
Υπάρχουν διαφορετικές νεωτερικές κοινωνίες!
◼ Όπως υπάρχουν και διαφορετικές παραδοσιακές κοινωνίες
◼ Ο εκσυγχρονισμός μπορεί να μην είναι ομοιόμορφος – Δυϊστικές
δομές (προσωρινές;)
◼ Η ανάπτυξη δεν είναι αναπόφευκτη
◼ Αντίδραση από τα αριστερά: Νέο-μαρξιστικές θεωρίες της
‘εξάρτησης’: ‘The development of the … underdevelopment’
20

Από το ένα άκρο στο άλλο : Από τον

αναπόφευκτο εκσυγχρονισμό στην
εξάρτηση και στην υπανάπτυξη
◼ Τις ‘καλές θέσεις’ στο διεθνή καταμερισμό εργασίας τις έχουν ήδη
πιάσει οι ανεπτυγμένες χώρες. Τεράστιες επενδύσεις & Know how
◼ Εξάρτηση η νέα μορφή που παίρνει ο ιμπεριαλισμός: Οι φτωχές
χώρες αναγκασμένες να εξάγουν πρώτες ύλες, αγροτικά προϊόντα
και λίγα βιομηχανικά προϊόντα ανειδίκευτης εργασίας. Εισάγουν
μηχανές και ακριβά βιομηχανικά προϊόντα (κατανάλωση των ελίτ).
◼ Οι τιμές των εξαγωγών τους πέφτουν, οι τιμές (αλλά και ό όγκος)
των εισαγωγών ανεβαίνουν. ‘Άνιση Ανταλλαγή’; Δανεισμός!!
◼ Εισβολή ξένων κεφαλαίων – Τα κέρδη φεύγουν στο εξωτερικό
◼ Εγκαθίδρυση διδακτοριών (ΗΠΑ – ντόπιες οπισθοδρομικές ελίτ)
21
 ‘Θύμα’ της ριζοσπαστικοποίησης της
εποχής της; (≈1965-1975)

◼ Ανάγκη ισχυρής κρατικής παρέμβασης (προστατευτισμός) υπέρ της

εκβιομηχάνισης → Σοσιαλιστικός σχεδιασμός
◼ Υποτίμηση των εσωτερικών παραγόντων & διεργασιών (όπως και
οι ακραίες εκδοχές του εκσυγχρονισμού)
◼ Εξαίρεση: Cardoso & Faletto (1967): Dependency and Development
in Latin America
◼ Οι αποτυχίες των κρατικών παρεμβάσεων για την εκβιομηχάνιση
στη Λατινική Αμερική (όχι σοσιαλιστές) και η άνοδος των χωρών
της ΝΑ Ασίας φέρνουν καίριο πλήγμα στις θεωρίες της εξάρτησης
◼ Ένα έργο οικονομικής ιστορίας ‘που μένει’: I. Wallerstein (1974-
2011): The Modern World System. Η συγκρότηση της οικονομίας-
κόσμος από τον 16ο αιώνα (κέντρο, περιφέρεια, ημιπεριφέρεια) 22

10. Η άνοδος της Νεο-Θεσμικών

Οικονομικών και της Νέας
Οικονομικής Κοινωνιολογίας

10.0. Εισαγωγή: Από το παρεμβατικό κράτος πρόνοιας στο

νεο-φιλελευθερισμό: 1980 -???
10.1. Η πρόκληση των νεο-θεσμικών οικονομικών: Η θεωρία
του συναλλακτικού κόστους
10.2. Τα κοινωνικά δίκτυα και η κοινωνική ενσωμάτωση της
οικονομικής δράσης
10.3. Η νεο-θεσμική κοινωνιολογία: Η προσέγγιση του
‘θεσμικού ισομορφισμού’ 1
 Εισαγωγή: Από το παρεμβατικό
κράτος πρόνοιας στο νεο-
φιλελευθερισμό: 1980 -???
◼ Οικονομική κρίση στις δυτικές οικονομίες τη δεκαετία του 1970.
Οικονομική στασιμότητα, πετρελαϊκές κρίσεις, πληθωρισμός,
ανεργία, δημόσια ελλείμματα, …
◼ Η ανάπτυξη την περίοδο 1945-1974 συνδυάζεται με συνεχή
αύξηση της διεθνοποίησης => προβληματικές οι πολιτικές
τόνωσης της συνολικής ζήτησης σε εθνικό επίπεδο [ένα μέρος της
ζήτησης διαρρέει στο εξωτερικό της χώρας (εισαγωγές)]
◼ 1980: Αρχίζει η νέο-φιλελεύθερη επανάσταση σε ΗΠΑ κι Αγγλία.
Σταδιακή εξάπλωση σε όλο τον κόσμο
◼ Λιγότεροι φόροι, λιγότερες δαπάνες, ‘ξήλωμα’ κράτους πρόνοιας
◼ Μείωση της κρατικής παρέμβασης σε όλες τις αγορές (προϊόντος,
κεφαλαίου, εργασίας): ‘Απελευθέρωση’, ‘Απορρύθμιση’, 2

Οι διαφορετικές μορφές της

παγκοσμιοποίησης
◼ Παγκοσμιοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος (με τη
βοήθεια των ΤΠΕ) και πολλαπλασιασμός των φορολογικών
παραδείσων
◼ Κυρίαρχος ο ρόλος των χρηματιστηριακών αγορών: Maximizing
Shareholder Value=Πίεση στις επιχειρήσεις για υψηλές αποδόσεις
◼ Ανταγωνισμός των δυτικών εταιριών από τις ιαπωνικές και τις
κορεάτικες. Ευέλικτα μοντέλα παραγωγής (just in time) => Δίκτυα
επιχειρήσεων (relational contracting) αντί γραφειοκρατιών
◼ Παγκοσμιοποίηση της παραγωγής: Από την κάθετη ολοκλήρωση
της επιχείρησης στην αποκαθετοποίηση => relational contracting
◼ = Ανάθεση εργασιών σε εξωτερικούς συνεργάτες (outsourcing –
όταν είναι στο εξωτερικό = offshoring) + Franchising 3
 4

Επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης

σε κράτος και κοινωνία
◼ Στη Δύση καταστροφή ολόκληρων περιοχών που βασίζονταν στη
βιομηχανία και τα ορυχεία (π.χ. Βόρειος Αγγλία, ΗΠΑ: rustbelt) …
κι άνοδος νέων (ΗΠΑ: sunbelt)
◼ Αύξηση της ανεργίας, ειδικά της μακροχρόνιας.
◼ Μία νέα προσταγή για τις επιχειρήσεις και τα κράτη:
Ανταγωνιστικότητα (competitiveness) κι επομένως καινοτομία
(innovation)
◼ Από τη διαχείριση της ζήτησης στην τόνωση της προσφοράς κι από
το κράτος πρόνοιας στο ‘σουμπετεριανό’ κράτος
◼ Ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών για την προσέλκυση
επενδύσεων, δανειακών κεφαλαίων, εξειδικευμένης εργασίας
◼ Σε όρους του Polanyi: Η αγορά απειλεί ξανά την κοινωνία 5
 10.1. Η πρόκληση των νεο-θεσμικών
οικονομικών: Η θεωρία του συναλλακτικού
κόστους
◼ 2 βασικές μορφές ‘οικονομικού ιμπεριαλισμού’: Quasi-markets
everywhere (Gary Becker, …), and organizations-institutions (new
institutional economics)
◼ ‘New’ = Ελάχιστη σχέση με τα θεσμικά οικονομικά του Veblen
◼ 3 ρεύματα: Δικαιώματα ιδιοκτησίας (property rights), θεωρία
αντιπροσώπευσης (agency theory), συναλλακτικά κόστη
(transaction costs)
◼ R. Coase (1937): Αφού η αγορά συντονίζει αποτελεσματικά τις
οικονομικές δραστηριότητες, τότε γιατί υπάρχουν επιχειρήσεις;
◼ Απάντηση: όταν οι συναλλαγές στην αγορά έχουν κόστος
(πολυπλοκότητα, αβεβαιότητα για το μέλλον, π.χ. συμβάσεις
εργασίας) – Η ιεραρχία των επιχειρήσεων ως εναλλακτική λύση 6

Η χομπσιανή θεώρηση των

συναλλαγών στον Oliver Williamson

◼ 1975: Markets and Hierarchies

◼ 1985: The Economic Institutions of Capitalism
◼ 1. ‘Η ανθρώπινη φύση όπως την ξέρουμε’: … χαρακτηρίζεται από
περιορισμένη ορθολογικότητα (bounded rationality, αβεβαιότητα
για το μέλλον, πολυπλοκότητα), αλλά και καιροσκοπισμό =
◼ = opportunism: ‘the full set of ex ante and ex post efforts to lie,
cheat, steal, mislead, disguise, obfuscate, feign, distort, and
confuse’ (p. 51, n. 8)
◼ 2. Οι συναλλαγές διαφέρουν ως προς τη συχνότητά τους
◼ 3. Οι επενδύσεις διαφέρουν ως προς το βαθμό εξειδίκευσης ή
‘ιδιοσυγκρασίας’ τους (εξειδικευμένες και μη) 7
 Αποτελεσματικές μορφές
διακυβέρνησης (governance)
Χαρακτηριστικά Μη Ενδιάμεση-Μικτή Εξειδικευμένη
των Εξειδικευμένη Επένδυση Επένδυση
Συναλλαγών Επένδυση
Σποραδική
Συχνότητα Τριμερής
Αγορά Διακυβέρνηση

Κάθετη
Ολοκλήρωση
Διμερής
Διακυβέρνηση Κάθετη
Μεγάλη Αγορά (relational Ολοκλήρωση
Συχνότητα contracts) (Ιεραρχία)
8

Επεξηγήσεις…

◼ Μεγάλη συχνότητα συναλλαγών = Μακροχρόνιες σχέσεις

◼ Παραδείγματα επενδύσεων σε εξειδικευμένα περιουσιακά στοιχεία:
Μία αυτοκινητοβιομηχανία ζητά από τον προμηθευτή της να κάνει
τις αναγκαίες επενδύσεις για την παραγωγή ενός εξειδικευμένου
εξαρτήματος (που δεν θα είναι εύκολο να το πουλήσει αλλού)
◼ Διμερής και τριμερής διακυβέρνηση: Ενδιάμεσες μορφές
οργάνωσης μεταξύ της αγοράς και της ιεραρχίας. Η τελευταία έχει
επίσης συναλλακτικά κόστη (γραφειοκρατία, span of control,…)
◼ Τριμερής διακυβέρνηση: Ένα 3ο μέρος παίζει το ρόλο του διαιτητή
◼ Διαφορετικού τύπου νομικά συμβόλαια ανά περίπτωση (αγορά,
τριμερής διακυβέρνηση, διμερής διακυβέρνηση και ιεραρχία)
9
 Συνήθεις κριτικές στη θεωρία του
συναλλακτικού κόστους
◼ Εκκινεί από μία φαντασιακή οικονομία αγοράς (‘In the beginning
there were markets’) και δικαιολογεί την ύπαρξη των
επιχειρήσεων από τις αποτυχίες της αγοράς
◼ Προσφεύγει στον κοινωνικό δαρβινισμό για να εξασφαλίσει ότι
οι υπάρχουσες μορφές οργάνωσης είναι οι καλύτερες δυνατές
(σαν τον Dr Pangloss του Βολταίρου)
◼ Οικονομική αποτελεσματικότητα σε κοινωνικό, πολιτιστικό,
πολιτικό κενό. Όμως η επιβίωση ενός οργανισμού, θεσμού, κλπ.
εξαρτάται από το περιβάλλον του => Διαιώνιση λιγότερο
αποτελεσματικών θεσμών, ή μορφών οργάνωσης
◼ Η ‘ανθρώπινη φύση’ δεν λαμβάνει υπόψιν τη θετική επίδραση
που ασκούν οι κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες στο άτομο10

10.2. Τα κοινωνικά δίκτυα και η

κοινωνική ενσωμάτωση (έδραση) της
οικονομικής δράσης
◼ M. Granovetter (1985), ‘Economic action and social structure: The
problem of embeddedness’, AJS, 91 (3)
◼ Λέγεται και δομική προσέγγιση, αλλά λίγη σχέση έχει με το
δομισμό (structuralism): δομές = κοινωνικά δίκτυα
◼ Αναφέρεται στον όρο του Polanyi (embeddedness), αλλά λίγη
σχέση έχει και με αυτόν…
◼ Κλασικό παράδειγμα: η εύρεση εργασίας μέσω άτυπων επαφών
=> η αγορά εργασίας δεν είναι απρόσωπη όπως στις οικονομικές
θεωρίες = είναι ενσωματωμένη σε κοινωνικά δίκτυα
◼ Granovetter (1973 & 1983): ‘The strength of weak ties’ …
◼ Χρησιμότητα των κοινωνικών δικτύων (διαπροσωπικών σχέσεων):
Δημιουργία σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης 15
 Granovetter: Between Hobbes-
Williamson and Parsons

◼ Τα κοινωνικά δίκτυα ως μία μέση λύση μεταξύ των 2 ακραίων

θεωρήσεων της ατομικής δράσης:
◼ Η υπο-κοινωνική (under-socialized) των οικονομολόγων (homo
economicus) και του Hobbes (homo homini …)
◼ Η υπερ-κοινωνική (over-socialized) των Durkheim, Marx, Parsons
και των οπαδών τους
◼ Εφαρμογή: Κριτική του Williamson (1975): Υπερεκτιμά την
εναλλακτική της ιεραρχίας γιατί ανάγει την ανθρώπινη φύση στον
καιροσκοπισμό
◼ Πολλά προβλήματα της αγοράς λύνονται από την ύπαρξη
κοινωνικών δικτύων μεταξύ των συναλλασσομένων (φήμη, …) 16

Ένα απαραίτητο συμπλήρωμα των

νεοκλασικλων οικονομικών, ή κάτι
παραπάνω;
◼ Τα κοινωνικά δίκτυα μπορεί να προωθούν τη διαφθορά και
γενικότερα την παρανομία: ‘The strength of weak ties’ …
◼ Μία θεωρία μεσαίου βεληνεκούς (middle range theory); =>
Συμπληρωματική των νεοκλασικών οικονομικών;
◼ Τριτζίλια, σελ. 360: ‘ … τη χρησιμότητα της προσέγγισης που
βασίζεται στα κοινωνικά δίκτυα, έστω και ως συμπληρωματικού
στοιχείου των οικονομικών μοντέλων (πρβλ. Granovetter 1995)’
◼ Granovetter (1990): ‘I mean to suggest … that neoclassical
arguments would be strengthened even in their most familiar
terrain, by the addition of a sociological perspective’ (p. 98)
◼ ‘if we are doing anything right, there should be one general theory
of social institutions, not a separate one for each kind of institution’
17
 10.3. Η νεο-θεσμική κοινωνιολογία:
Η προσέγγιση του ‘θεσμικού
ισομορφισμού’
◼ DiMaggio, P. J., & Powell, W. W. (1983). The iron cage revisited:
Institutional isomorphism and collective rationality in
organizational fields. ASR, 147-160
◼ Προέρχεται από ένα νέο επιστημονικό αντικείμενο μεταξύ
κοινωνιολογίας, ψυχολογίας και μάνατζμεντ: Organization Studies
(Theory, bahavior): Η νέα κοινωνία των οργανισμών
(οργανώσεων): ιδιωτικών, δημόσιων, μη-κερδοσκοπικών, …
◼ Drucker (1949): ‘The big enterprise is the true symbol of our social
order … In the industrial enterprise the structure which actually
underlies all our society can be seen’
◼ Κεντρικό ερώτημα: Ποιες είναι οι διαδικασίες οι οποίες οδηγούν
στην ομογενοποίηση των οργανωσιακών μορφών;; 19

Βασικά χαρακτηριστικά της νεο-

θεσμικής κοινωνιολογίας
◼ => Γέφυρα ανάμεσα στο μίκρο (π.χ. εθνομεθοδολογία) και μάκρο
επίπεδο (π.χ. Parsons)
◼ Οι οργανισμοί ως ‘υπερ-ατομικές’ μονάδες ανάλυσης
◼ Έμπνευση από τους Berger and Luckmann (1967/2003). Η
Κοινωνική Κατασκευή της Πραγματικότητας.
◼ Σημασία των γνωστικών, πολιτισμικών και πολιτικών παραμέτρων
στη δημιουργία και διάχυση των οργανωσιακών προτύπων:
Έμφαση στη δημιουργία άτυπων κανόνων συμπεριφοράς οι
οποίοι στη συνέχεια θεωρούνται ως δεδομένοι
◼ => Εναντίωση στις νεο-δαρβινικές θεωρίες των οργανωσιακών
μορφών στην οικονομία (επιβιώνουν οι αποτελεσματικότερες) –
Ο ‘ανταγωνιστικός ισομορφισμός’ αποτελεί μία ειδική περίπτωση20
 Τα 3 είδη ‘θεσμικού ισομορφισμού’
στην οικονομία

◼ Κομβική η σημασία του ‘θεσμικού ισομορφισμού’: 3 είδη:

◼ 1. ‘Καταναγκαστικός ισομορφισμός’: Αντιμονοπωλιακοί νόμοι,
νομικές ρυθμίσεις των εργασιακών σχέσεων και των ζητημάτων
ασφάλειας στους χώρους εργασίας, …
◼ 2. ‘Κανονιστικός ισομορφισμός’: Διάχυση προτύπων σωστής
συμπεριφοράς (συνήθως από τρίτους, π.χ. πανεπιστήμια,
επαγγελματικές ενώσεις, εταιρίες συμβούλων επιχειρήσεων, …)
◼ 3. ‘Μιμητικός ισομορφισμός’: Οι οργανισμοί που είναι μικροί
διαθέτουν περιορισμένη δυνατότητα ορθολογικής επιλογής
(αβεβαιότητα, πολυπλοκότητα) => Ακολουθούν τα πιο διαδεδομένα
και αποδεκτά πρότυπα (leaders & followers)
21

11. Η ‘Συγκριτική Πολιτική

Οικονομία’: Από τη ζήτηση στην
προσφορά

11.1. Τα 3 μοντέλα κράτους πρόνοιας

11.2. Πλουραλισμός και νεο-κορπορατισμός
11.3. Θεσμικές προϋποθέσεις της ανταγωνιστικότητας
και διαφορετικοί τύποι καπιταλισμού

1
 Εισαγωγή

◼ Comparative Political Economy: Διαφορές μεταξύ των εθνικών

καπιταλισμών (≠ της ανάλυσης του καπιταλισμού [γενικά]!)
◼ Συνδυασμός οικονομικών, πολιτικής επιστήμης και
κοινωνιολογίας. Συνεισφορά της κοινωνιολογίας: Θεσμοί
◼ Παλαιά Συγκριτική Πολιτική Οικονομία: Διαφορές στη διαχείριση
της ζήτησης (κράτος πρόνοιας, διανομή εισοδήματος,
πληθωρισμός)
◼ Νέα Συγκριτική Πολιτική Οικονομία: Διαφορές στην οργάνωση
της προσφοράς: Κοινωνικά συστήματα παραγωγής και
καινοτομίας→ Ανταγωνιστικότητα (… παγκοσμιοποίηση) 2

11.1. Τα 3 μοντέλα κράτους πρόνοιας

◼ Κράτος Πρόνοιας: Υγεία, Παιδεία, Κοινωνική ασφάλιση

(ασθένεια, ανεργία, γήρας, …)
◼ Ανεπτυγμένες χώρες: ταχεία αύξηση των κοινωνικών δαπανών
μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. 2 γενικές θεωρήσεις:
◼ 1. T.H. Marshall, R. Bendix: Τα νέα δικαιώματα του Πολίτη.
Αναγνώριση των αιτημάτων των κατώτερων τάξεων (εργάτες).
◼ 2. Νεο-μαρξιστικές αναλύσεις (Habermas, Offe): λειτουργικός ο
ρόλος της κρατικής παρέμβασης για την αναπαραγωγή του
καπιταλισμού και τη νομιμοποίηση του καπιταλιστικού κράτους
◼ Έμφαση στις εθνικές διαφορές: Esping-Andersen (1990): The
3
Three Worlds of Welfare Capitalism, NY: Polity Press
 The 3 Worlds of Welfare State

Κριτήρια Υπολειμματικό Βιομηχανικό Σοσιαλδημοκρα

- Φιλελεύθερο τικό -
Αναδιανεμητικό
Κοινωνική Οριακή Επαγγελματική Καθολική
κάλυψη

Αποδέκτες Φτωχοί Εργαζόμενοι Πολίτες

Εύρος Παροχών Χαμηλό Μέσο Υψηλό

-Δαπανών

Χρηματοδότηση Φορολογία Εισφορές Φορολογία

Παρατηρήσεις - Επεξηγήσεις

◼ Φιλελεύθερο: ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία και Ηνωμένο Βασίλειο

μετά τη δεκαετία του 1980
◼ Βιομηχανικό (ή και Συντηρητικό-Κορπορατιστικό, προσοχή!!!): Στα
πάνω σκαλιά: Γερμανία, Αυστρία, Βέλγιο, … Στα κάτω σκαλιά … ο
Ευρωπαϊκός Νότος. Θρησκεία + Οικογένεια (=> απλήρωτη
γυναικεία εργασία)
◼ Ferrera, M. (1996). The 'Southern model’ of welfare in social
Europe. Journal of European Social Policy, 6(1), 17-37.
◼ Σοσιαλδημοκρατικό: Σκανδιναβικές χώρες + Ηνωμένο Βασίλειο τις
πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες (The Beveridge Report [1942]:
Social Insurance and Allied Services) 5
 11.2. Πλουραλισμός και νεο-
κορπορατισμός
◼ Schmitter, P. C. (1974). Still the century of corporatism?. The
Review of Politics, 36(1), 85-131
◼ Lehmbruch, G. (1977). Liberal corporatism and party
government. Comparative Political Studies, 10(1), 91-126
◼ 1ος άξονας: Βαθμός συγκέντρωσης στην εκπροσώπηση των
οργανωμένων συμφερόντων (π.χ. συνδικάτα εργαζόμενων και
ενώσεις επιχειρηματιών)
◼ 2ος άξονας: Διαδικασία πολιτικού σχεδιασμού: Ανταγωνισμός
μεταξύ μικρών ομάδων πίεσης έναντι συναίνεσης μεταξύ ολιγο-
μονοπωλιακών οργανώσεων και κυβέρνησης
◼ Νεο-κορπορατισμός: Διάφορος του αυταρχικού κορπορατισμού
6

Πλουραλισμός και νεο-

κορπορατισμός
Σύστημα αντιπροσώπευσης Πολιτικός
σχεδιασμός

Βαθμός Βαθμός
συσπείρωσης συγκεντρω-
τισμού
Πλουραλισμός Χαμηλός Χαμηλός Ομάδες πίεσης
(Lobbies)

Νέο- Υψηλός Υψηλός Συναίνεση

κορπορατισμός
7
 Η λογική του νεο-κορπορατισμού

◼ Πολιτική συναλλαγή (με την καλή έννοια!) ανάμεσα στα εργατικά

συνδικάτα και την κυβέρνηση: Συναίνεση υπό όρους
◼ Οι εκπρόσωποι των εργατικών συνδικάτων στρογγυλεύουν-
μετριάζουν τις διεκδικήσεις της βάσης τους με αντάλλαγμα την
πλήρη απασχόληση και την παροχή κοινωνικών δικαιωμάτων
◼ Στην εποχή του στασιμοπληθωρισμού (δεκαετία 1970) οι νεο-
κορπορατιστικές οικονομίες παρουσιάζουν χαμηλότερους
ρυθμούς πληθωρισμού σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες!
◼ Εξήγηση: Η συνδιαχείριση της οικονομίας => ευθύνες + συνολική
(μακροπρόθεσμη) θεώρηση της οικονομικής κατάστασης
◼ Ενώσεις των εργοδοτών: Followers, second best
8

Η γεωγραφική-εθνική διάσταση

◼ Πλουραλισμός: Αγγλοσαξονικές χώρες

◼ Νεο-κορπορατισμός (Ι): Σκανδιναβικές χώρες (ισχυρά εργατικά
συνδικάτα)
◼ Νέο-κορπορατισμός (ΙΙ): Μη-ισχυρά εργατικά συνδικάτα: Ολλανδία,
Βέλγιο, Ελβετία [διαιρέσεις: θρησκευτικές, εθνοτικές,…], οι
κυβερνήσεις διαθέτουν περισσότερους βαθμούς ελευθερίας
◼ Η Γερμανία ανάμεσα στο Ι και ΙΙ. Η Γαλλία; Θα μιλήσουμε αργότερα
◼ Ιδιαιτερότητα των νοτιο-Ευρωπαϊκών χωρών [είτε ‘αυταρχικός
/κρατικός/από τα πάνω’ κορπορατισμός, είτε (μετά) ο φόβος του]
◼ Ελλάδα; parentela pluralism, or disjoined corporatism???
9
 Είναι το κορπορατιστικό μοντέλο
ξεπερασμένο;

◼ Σημασία της ιστορίας: Τρόπος οργάνωσης των εργατικών

συνδικάτων και άνοδος των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων + …
◼ … συνέχιση των προ-βιομηχανικών κορπορατιστικών παραδόσεων
έναντι της φιλελεύθερης ιδεολογίας, η οποία κυριαρχεί στις
αγγλοσαξονικές χώρες
◼ Δυσκολία συνέχισης του κορπορατισμού στην παγκοσμιοποιημένη
οικονομία. Συρρίκνωση της βιομηχανικής εργατικής τάξης – τώρα
είναι το ΄κεφάλαιο’ που επιβάλλει τους όρους του …
◼ Τάση αποκέντρωσης (κλαδικής, εταιρικής, τοπικής) των
συλλογικών διαπραγματεύσεων μεταξύ εργαζομένων κι εργοδοτών
10

State-led capitalism: ‘Διακυβέρνηση

μέσω διαταγμάτων’

◼ Πέρα από την αγορά (πλουραλισμός) και τη συναίνεση (νέο-

κορπορατισμός): Ένα ισχυρό και σχετικά αυτονομημένο κράτος
καθοδηγεί την ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας (ανάπτυξη ≠
κεϋνσιανής διαχείρισης κρίσεων και του κράτους πρόνοιας)
◼ Δημιουργία ‘εθνικών πρωταθλητών’ (νεο-κολμπερτισμός)
◼ Ικανή κρατική γραφειοκρατία + κρατική ελίτ
◼ Μεταπολεμική Γαλλία, Ιαπωνία και μετά και η Κορέα.
◼ Θεωρείται ξεπερασμένο από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και
μετά – Παγκοσμιοποίηση… (Βλ. όμως Airbus!!!)
◼ Crozier, M. (1979). On ne Change pas la Société par Décret, …
◼ Και η περίπτωση της Κίνας (1980 - ?); Dixon & Alami (2020): State
capitalism(s) redux? … 11
 11.3. Θεσμικές προϋποθέσεις της
ανταγωνιστικότητας και
διαφορετικοί τύποι καπιταλισμού
◼ Παγκοσμιοποίηση = Όξυνση του ανταγωνισμού μεταξύ των
επιχειρήσεων αλλά και των εθνικών οικονομιών → Η ‘προσταγή’
της ανταγωνιστικότητας (-καινοτομίας-επιχειρηματικότητας)
◼ Οι θεωρίες για τα διαφορετικά μοντέλα καπιταλισμού
μετακομίζουν από τη διαχείριση της ζήτησης στην τόνωση της
προσφοράς (οργάνωση της παραγωγής και της καινοτομίας)
◼ Ενάντια στην ιδέα ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ένας μονόδρομος
που οδηγεί στην κυριαρχία του αγγλοσαξονικού μοντέλου
◼ Η κάθε εθνική οικονομία προσαρμόζεται ανάλογα με το θεσμικό
της υπόβαθρο (κληρονομιά της ιστορίας της)
◼ Συμπληρωματικότητα μεταξύ των θεσμών → θεσμική λογική (οι
διαφορετικοί θεσμοί δένουν σε ένα ενιαίο σύνολο) 12

Hall, P. & Soskice, D. (2001, Eds).

Varieties of Capitalism (VoC)
◼ Subtitle: The Institutional Foundations of Comparative Advantage
Η πιο γνωστή εκδοχή – χρησιμοποιείται και με την ευρεία έννοια,
ώστε να συμπεριλαμβάνει όλες τις θεωρίες περί των
διαφορετικών τύπων του σύγχρονου καπιταλισμού
◼ 2 βασικά μοντέλα καπιταλισμού: Φιλελεύθερες Οικονομίες της
Αγοράς (ΦΟΑ - Liberal Market Economies) και Συναινετικές, ή
Συνεργατικές (Συντονισμένες;;;] Οικονομίες της Αγοράς (ΣΟΑ -
Coordinated Market Economies)
◼ Κλασικοί αντιπρόσωποι: οι ΗΠΑ για τις ΦΟΑ και η Γερμανία για τις
ΣΟΑ
◼ Σημείο εκκίνησης: Η σύγχρονη επιχείρηση και η ανάγκη
συντονισμού εντός της κι εκτός της
13
 Οι 5 θεσμικές διαστάσεις του
συντονισμού των επιχειρήσεων

◼ Εταιρική διακυβέρνηση: Χρηματοδότηση → Η σχέση της

επιχείρησης με το Χρηματιστήριο και τις Τράπεζες
◼ Εργασιακές σχέσεις: Σχέσεις με τα εργατικά συνδικάτα και την
εργατική νομοθεσία (μισθοί, απολύσεις, επίλυση διαφορών, …)
◼ Εκπαίδευση και κατάρτιση των εργαζόμενων (αναγκαία
προϋπόθεση της ανταγωνιστικότητας)
◼ Σχέσεις της Διεύθυνσης με τους εργαζόμενους: Ιεραρχία ή
Συνδιαχείριση;
◼ Σχέσεις με τις άλλες επιχειρήσεις: προμηθευτές, αγοραστές,
αντιπροσωπείες, … αλλά και ανταγωνιστές (στρατηγικές συμμαχίες)
14

Liberal vs. Coordinated Market

Economies
ΦΟΑ ΣΟΑ

Εταιρική Κυριαρχία Χρηματιστηρίου - Κυριαρχία Υπομονετικού

Διακυβέρνηση Ανυπόμονου κεφαλαίου - κεφαλαίου (Τράπεζες,
Μετόχων cross shareholding)
Εργασιακές Απορρύθμιση – Αδύναμα Ρύθμιση – Δυνατά
σχέσεις συνδικάτα συνδικάτα
Επαγγελματική Γενική – Μεγάλη Εξειδικευμένη – Μικρή
κατάρτιση κινητικότητα εργαζομένων κινητικότητα εργαζομένων
+ κλαδική οργάνωση
Σχέσεις με τους Εξατομικευμένη διαχείριση Συνδιαχείριση (συνδικάτα)
εργαζόμενους + Ιεραρχία + Μετοχές + απασχόληση
Σχέσεις με Έμφαση στα συμβόλαια και Έμφαση στη μακροχρόνια
επιχειρήσεις στις ρήτρες (συχνές συνεργασία + Κλαδική
αλλαγές) + Ανταγωνισμός συνεργασία 15
 Παρατηρήσεις - Σχόλια

◼ Η μακρο-θεσμική λύση των μικροοικονομικών προβλημάτων

συντονισμού (βλέπε νέο-θεσμικά οικονομικά - Williamson)
◼ ΦΟΑ: Το κοινωνικό μοντέλο που βρίσκεται πίσω από τα
νεοκλασικά και νέο-θεσμικά οικονομικά
◼ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ μεταξύ των 5 θεσμικών διαστάσεων =>
δεν υπάρχει χώρος για υβριδικές μορφές (= ‘τέρατα’;)
◼ Π.χ. μεταφορά-διάχυση τεχνολογίας: Κινητικότητα των
εργαζομένων – Κλαδικά και ημι-δημόσια ινστιτούτα
◼ Το ιαπωνικό μοντέλο: Μία διαφορετική εκδοχή ΣΟΑ; Τεράστιοι
όμιλοι επιχειρήσεων (keiretsu), μικρή κινητικότητα εργαζομένων,
αλλά πατριωτισμός της επιχείρησης αντί της συνδιαχείρισης 16

The Institutional Foundations of

Comparative Advantage
◼ Οικονομολόγοι: Εξειδίκευση των χωρών ανάλογα με το συγκριτικό
πλεονέκτημα σε παραγωγικούς συντελεστές (γη, εργασία, κεφάλαιο)
◼ VoC: Το θεσμικό υπόβαθρο καθορίζει την εξειδίκευση της χώρας.
Δεν υπάρχει καλό και κακό μοντέλο (… τυπικά)
◼ Οι ΦΟΑ διακρίνονται στις ριζοσπαστικές καινοτομίες, και σε αγορές
που αλλάζουν γρήγορα κι απρόβλεπτα (λογική = άκρα ευελιξία)
◼ Οι ΣΟΑ διακρίνονται στις οριακές καινοτομίες και σε αγορές που
αλλάζουν με προβλεπόμενο τρόπο (συναίνεση, συνδιαχείριση)
◼ Π.χ.: Γιατί οι ‘GAFAM’ αναπτύχθηκαν στις ΗΠΑ κι όχι στην
ηπειρωτική Ευρώπη; Γιατί η Γερμανία κυριαρχεί σε κλάδους
μηχανολογικού/ηλεκτρολογικού εξοπλισμού; 17
 Συνήθεις κριτικές της σχολής VoC

◼ 1. Πολύ συμπληρωματικότητα: Ντετερμινισμός, Λειτουργισμός

◼ 2. Θεσμοί: Πολύ συντονισμός →Οι συγκρούσεις μεταξύ των
κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων αποσιωπώνται
◼ 3. (=1+2) Στατική ανάλυση → Streeck & Thelen (2005, eds): Beyond
Continuity: Institutional Change in Advanced Political Economies
◼ Δεν λαμβάνει υπόψιν της την τάση απορρύθμισης-
φιλελευθεροποίησης σε όλες τις εθνικές οικονομίες
(παγκοσμιοποίηση). Π.χ. Germany (2000s): Schröder’s Agenda 2010
◼ Δεν μπορεί να εξηγήσει ούτε την κυριαρχία των ΦΟΑ, ούτε την
κρίση αυτού του μοντέλου το 2008
◼ Howell, C. (2003). ‘Varieties of capitalism: and then there was one?’
◼ Οι περισσότερες οικονομίες δεν χωρούν στη διάκριση ΦΟΑ-ΣΟΑ 23

Amable, B. (2003). The Diversity of

Modern Capitalism

◼ Ευρύτερα (μακρο-) κριτήρια ταξινόμησης (πέρα από την

επιχείρηση): αγορές προϊόντος, εργασίας, κεφαλαίου (+ εταιρική
διακυβέρνηση), κοινωνική ασφάλιση, εκπαιδευτικό σύστημα
◼ Πιο εύπλαστοι θεσμοί → συμβιβασμοί – συνασπισμοί μεταξύ
κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων (Gramsci, Πουλαντζάς, …)
◼ 5 τύποι καπιταλισμού: Αγγλοσαξονικός (αγορά),
Σοσιαλδημοκρατικός (Σκανδιναβικός), Ηπειρωτικός-Ευρωπαϊκός,
Μεσογειακός (Ν. Ευρώπη), Ασιατικός
◼ Και γιατί όχι ένας 6ος τύπος για την κεντρική-Ανατολική Ευρώπη;
Σε 3 εκδοχές… Bohle, D., & Greskovits, B. (2012). Capitalist
Diversity on Europe’s Periphery. Cornell University Press. 24
 Σύγχρονες τάσεις

◼ Μετά από την κρίση του 2008: Από την ανάλυση των διαφορετικών
τύπων καπιταλισμού, στην ανάλυση του καπιταλισμού:
◼ 1. Κράουτς, Κόλιν (Crouch, Colin), Ο Περίεργος μη Θάνατος του
Νεοφιλελευθερισμού, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα, 2015.
◼ 2. Στρεκ, Βόλφγκανγκ (Streeck, Wolfgang), Κερδίζοντας Χρόνο: Η
Καθυστερημένη Κρίση του Δημοκρατικού Καπιταλισμού, Εκδόσεις
Τόπος, Αθήνα, 2016.
◼ 3. Rahman, K. S., & Thelen, K. (2019). The rise of the platform
business model and the transformation of twenty-first-century
capitalism. Politics & Society, 47(2), 177-204.
25

12. Η διφορούμενη έννοια του

‘κοινωνικού κεφαλαίου’

12.1. P. Bourdieu: Το κοινωνικό κεφάλαιο στην

υπηρεσία της ταξικής κυριαρχίας
12.2. J. Coleman: Το κοινωνικό κεφάλαιο στην
υπηρεσία της ατομικής επένδυσης/ανέλιξης
12.3. R. Putnam: Το κοινωνικό κεφάλαιο στην
υπηρεσία της δημοκρατίας και της ανάπτυξης
1
 Εισαγωγή

◼ Bourdieu, Pierre (1980)

◼ Coleman, James (1988, 1990)
◼ Putnam, Robert (1993, 2000)
◼ Πολλαπλές μεταμορφώσεις (κι ασάφειες) της έννοιας ‘κοινωνικό
κεφάλαιο’ (social capital)
◼ Θύμα της πολιτικής και μιντιακής επιτυχίας της;
◼ Έννοια – Λερναία Ύδρα; Hunter, B. H. (2006). ‘Taming the Social
Capital Hydra?.....
◼ Γενικότερο πλαίσιο στις κοινωνικές επιστήμες: ‘Plethora (or
inflation) of capitals’ 2

12.1. Pierre Bourdieu: Το κοινωνικό

κεφάλαιο στην υπηρεσία της
ταξικής κυριαρχίας

◼ Βασική ιδέα: Η αναπαραγωγή της ταξικής κυριαρχίας ή των

ταξικών ανισοτήτων στο σύγχρονο καπιταλισμό περνάει μέσα
από τη συσσώρευση 4 ειδών κεφαλαίου:
◼ Οικονομικό κεφάλαιο (σε χρηματική ή φυσική μορφή [ π.χ.
μηχανές] – αυτό που μελέτησε ο Marx)
◼ Πολιτισμικό κεφάλαιο (εκπαιδευτικοί τίτλοι + πνευματική
‘καλλιέργεια’)
◼ Κοινωνικό κεφάλαιο ([χρήσιμες] διασυνδέσεις)
◼ Συμβολικό κεφάλαιο (status, κοινωνική αναγνώριση, γόητρο,
χάρισμα) → νομιμοποίηση των 3 προηγούμενων κεφαλαίων
3
 Πως αναπαράγεται η ταξική
κυριαρχία (… με δυο λόγια)

◼ Οι διάφοροι τύποι κεφαλαίου σαν ‘συγκοινωνούντα δοχεία’

◼ Ειδικότερα: Δυνατότητα (υπό όρους) μετατροπής των 3
τελευταίων ειδών κεφαλαίου σε οικονομικό κεφάλαιο
◼ Η κοινωνική κινητικότητα γίνεται πολύ πιο δύσκολη (αν όχι
αδύνατη) εξαιτίας της αλληλεξάρτησης των 4 μορφών κεφαλαίου
◼ Ο Bourdieu έγινε στη δεκαετία του 1960 γνωστός από την
ανάλυση των εκπαιδευτικών μηχανισμών: Η (δημόσια)
εκπαίδευση αναπαράγει τις ταξικές ανισότητες μέσα από τις
αρχές της ισότητας των ευκαιριών και της αξιοκρατίας
◼ Μεγαλύτερη σημασία από τις ατομικές στρατηγικές έχει το
habitus των δρώντων…
4

Εξειδίκευση στο κοινωνικό κεφάλαιο

◼ Habitus: το ασυνείδητο ethos που κληρονομούν κι

αναπτύσσουν περαιτέρω οι γόνοι των κοινωνικών τάξεων
◼ Τόσο ασυνείδητο ώστε να εκλαμβάνεται ως φυσιολογικό όχι
μόνο από τους κυρίαρχους αλλά (συνήθως) κι από τους
κυριαρχούμενους (≠ της ορθολογικής επιλογής!)
◼ Τα παραπάνω ισχύουν και για το κοινωνικό κεφάλαιο των
ατόμων:
◼ Όχι μόνο ενσυνείδητες ατομικές-οικογενειακές στρατηγικές,
αλλά και ‘φυσιολογικές’ συναναστροφές, μόνιμοι δεσμοί, κλπ.
◼ Η συσσώρευση κοινωνικού κεφαλαίου εξαρτάται από τη
συσσώρευση οικονομικού, πολιτιστικού, συμβολικού κεφαλαίου
5
 Ορισμός του κοινωνικού κεφαλαίου

◼ … το σύνολο των εν ενεργεία ή των εν δυνάμει πόρων που

συνδέονται με την κατοχή ενός δικτύου μόνιμων σχέσεων
αλληλογνωριμίας και αλληλοαναγνώρισης, οι οποίες είναι
περισσότερο ή λιγότερο θεσμοθετημένες,
◼ ή, με άλλα λόγια, με την ένταξη σε μία ομάδα, ως σύνολο
[ατόμων] φορέων [δράσης] που δεν είναι μόνο προικισμένοι με
κοινές ιδιότητες (επιδεκτικές να γίνονται αντιληπτές από τον
παρατηρητή, από τους άλλους ή από τους ίδιους) αλλά είναι
επίσης ενωμένοι με δεσμούς μόνιμους και χρήσιμους (Bourdieu
1994: 90).
◼ Δεν φταίει ο μεταφραστής… Ο Bourdieu γράφει με πολύ
δυσνόητο τρόπο 6

12.2. James Coleman: Το κοινωνικό

κεφάλαιο στην υπηρεσία της
ατομικής επένδυσης/ανέλιξης
◼ Ίσως ο πιο γνωστός κοινωνιολόγος από τη σχολή της ορθολογικής
επιλογής (μεθοδολογικός ατομικισμός)
◼ Διάκριση ανάμεσα σε οικονομικό (σε χρηματική ή υλική μορφή),
ανθρώπινο και κοινωνικό κεφάλαιο
◼ Κεφάλαιο = αποτέλεσμα ατομικής επένδυσης (νεοκλασική cost-
benefit analysis) και όχι ταξικής κυριαρχίας
◼ Ανθρώπινο κεφάλαιο (human capital – Th. Schultz & G. Becker):
γνώσεις και δεξιότητες - Οι εκπαιδευτικοί τίτλοι ως
‘πιστοποιητικά’ κατοχής ανθρώπινου κεφαλαίου
◼ Κοινωνικό κεφάλαιο = [χρήσιμα] κοινωνικά δίκτυα που μπορεί να
κινητοποιήσει το άτομο …. (ή ένας συλλογικός φορέας) 7
 Το κοινωνικό κεφάλαιο στην
υπηρεσία (και) των ‘αδυνάτων’
◼ … (συνήθως) στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν ανθρώπινο ή
και οικονομικό κεφάλαιο
◼ Κοινή αφετηρία με τον Bourdieu: Η κοινωνιολογική ανάλυση της
εκπαίδευσης
◼ Έμφαση στη σχολική αποτυχία. Θετικός ο ρόλος του κοινωνικού
κεφαλαίου για τα παιδιά των κοινωνικά κατώτερων ομάδων:
Ενδυνάμωση ώστε να ανταποκριθούν θετικά στις σπουδές τους
◼ Παραδείγματα: Τα καθολικά σχολεία, η επένδυση των μεταναστών
στην εκπαίδευση των παιδιών τους
◼ Γενίκευση της έννοιας του κοινωνικού κεφαλαίου (πέρα από τους
οικονομικά ασθενέστερους και τα άτομα [+συλλογικοί φορείς]) 8

Από τις 3 συνιστώσες (οπτικές

γωνίες) του κοινωνικού κεφαλαίου
στη νεοκλασική οικονομική
◼ Σ1. Μηχανισμοί δημιουργίας: υποχρεώσεις και προσδοκίες που
εξαρτώνται από την αξιοπιστία του κοινωνικού περιβάλλοντος
◼ Σ2. Αποτελέσματα (θετικά): ενδυνάμωση, προνομιακή πρόσβαση
σε πληροφορίες και συμβουλές, …
◼ Σ3. Κατάλληλη κοινωνική οργάνωση: Κοιν. πλαίσιο για Σ1 και Σ2
◼ Η διάσταση του δημόσιου/συλλογικού αγαθού: Ύπαρξη θετικών
εξωτερικοτήτων (βλ. Διάλεξη 4, Διαφ. 15) οι οποίες διαχέονται
στο σύνολο της κοινότητας εντός της οποίας δημιουργείται το
κοινωνικό κεφάλαιο
◼ Η διάσταση των δικτύων (τύπου … Facebook): όσο πιο πολύ
χρησιμοποιείται το κοινωνικό κεφάλαιο τόσο πιο χρήσιμο γίνεται
(το αντίθετο των ιδιωτικών αγαθών!) 9
 Συνήθεις κριτικές

◼ ‘Σύγχυση’ ανάμεσα στους μηχανισμούς δημιουργίας του

κοινωνικού κεφαλαίου (Σ1), στα (ευεργετικά) αποτελέσματα που
παρέχει η ‘κατοχή’ του (Σ2) και στην κοινωνική οργάνωση (Σ3)
◼ Τα αποτελέσματα μπορεί να είναι ευεργετικά για μερικά άτομα
αλλά επιβλαβή για άλλα άτομα (π.χ. οστρακισμός), άλλες
κοινωνικές ομάδες (π.χ. τα καρτέλ ενάντια στον καταναλωτή), ή και
για το κοινωνικό σύνολο (π.χ. μαφία)
◼ Τα προβλήματα αυτά διορθώνονται (βλ. το έργο του A. Portes και
των συνεργατών του – εκτός ύλης).
◼ Παραμένει όμως το ερώτημα: Τι παραπάνω προσφέρει η έννοια του
κοινωνικού κεφαλαίου από την έννοια των κοινωνικών δικτύων του
Granovetter? (1973/1983: The strength of weak ties,…) 10

12.3. Robert Putnam: Το κοινωνικό

κεφάλαιο στην υπηρεσία της
δημοκρατίας και της ανάπτυξης
◼ 1993: Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy
◼ Σημείο εκκίνησης: Η σημασία της ‘πολιτικής’ κουλτούρας για την
εύρυθμη λειτουργία των θεσμών, καθώς και για την οικονομική
ανάπτυξη [αντιστροφή της αιτιότητας]
◼ Η ‘πολιτική κουλτούρα’ (civic culture) παραπέμπει στην
κοινωνιολογική εκδοχή της ‘κοινωνίας των πολιτών’ (συνεργατικό
ήθος, εμπιστοσύνη, κοινωνική αλληλεγγύη, συμμετοχικοί θεσμοί,
…) και όχι απλά στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος
◼ Alexis de Tocqueville (1835, 1840): De la Démocratie en Amérique
◼ Civic community: civic engagement, horizontal vs hierarchical
(clientelist) relationships, solidarity, trust, tolerance, associations
11
 Βρίσκοντας την αγγλοσαξονική
έννοια του ‘civic community’ στη
Βόρεια Ιταλία
◼ ‘Taking part in a choral society or a bird-watching club can teach
self-discipline and an appreciation for the joys of successful
collaboration’ (p. 90)
◼ Σύγκριση Βόρειας και Νότιας Ιταλίας: Ίδιοι νόμοι και τυπικοί
θεσμοί – Διαφέρουν η λειτουργία των θεσμών και οι οικονομικές
επιδόσεις
◼ Αποτυχία των αναπτυξιακών προσπαθειών του ιταλικού κράτους
μεταπολεμικά [καθώς και των ευρωπαϊκών κονδυλίων]
◼ ‘Informal norms and culture change more slowly than formal rules,
and tend to remold those formal rules, so that the external
imposition of a common set of formal rules will lead to widely
divergent outcomes’ (p. 180) 12

Η ιστορικές ρίζες της απόκλισης

των 2 Ιταλιών

◼ Διαφορετικές πορείες μέσα στους αιώνες, για την ακρίβεια από

τον 12ο αιώνα και μετά
◼ Η Νότια Ιταλία: Οι Νορμανδοί εγκαθιστούν ένα δεσποτικό κράτος
με φεουδαρχικές σχέσεις … το οποίο στην αρχή ευημερεί
◼ Η Βόρεια Ιταλία: Ανάπτυξη των ελεύθερων εμπορικών πόλεων
(διαχείριση των κοινών – γρήγορη άνοδος του ‘popolo’)
◼ Η Κεντρική Ιταλία – Ρώμη – παππικά κρατίδια
◼ ‘In the North, the people were citizens; in the South, they were
subjects’ (p. 130)
◼ Το 14ο αιώνα αρκετές πόλεις του Βορρά γίνονται φόρου
υποτελείς και ακολουθούν και οι υπόλοιπες ως τον 17ο αιώνα. 13
 14

Μερικές κριτικές

◼ Κοινωνικό κεφάλαιο διαθέτει και η Μαφία… (βλ. παρακάτω)

◼ Υποτίμηση των ταξικών δομών & διεκδικήσεων. Νεοπλουραλισμός;
◼ Υποτίμηση της εξάρτησης της Νότιας Ιταλίας από το κεντρικό κράτος
από το 1861 και μετά. Αποικιακές σχέσεις Βορρά-Νότου
◼ Λείπει η δυναμική σχέση (ενάρετος ή φαύλος κύκλος) μεταξύ της
οικονομικής ανάπτυξης, της κοινωνίας των πολιτών και της
εύρυθμης λειτουργίας των θεσμών
◼ => Πρόβλημα αιτιότητας. Συσχετίσεις ≠ αιτιότητας
◼ + Culturalism (Οι πολιτισμικού τύπου ερμηνείες δεν προσφέρουν
εξηγήσεις) → βλ. επόμενη διαφάνεια
16
 2000: Bowling Alone: America’s
Declining Social Capital

◼ Πόσο άλλαξε η Αμερική από εποχή του Tocqueville; Πολύ …

◼ Εδώ η ανάλυση ξεκινά από το ‘κοινωνικό κεφάλαιο’
◼ Απαντώντας σε κριτικές διακρίνει ανάμεσα σε 3 είδη κοινωνικού
κεφαλαίου
◼ Bonding social capital: Συνδέει με ισχυρούς δεσμούς (strong ties) τα
μέλη μιας ‘κλειστής’ ομάδας (οικογένεια, φίλοι, γείτονες – μπορεί
να έχει αρνητική κοινωνική επίπτωση [… εγκληματικές οργανώσεις])
◼ Bridging social capital: Συνδέει ανθρώπους που ανήκουν σε
διαφορετικές κοινωνικές ομάδες
◼ Linking social capital: Συνδέει ετερογενείς κοινωνικές ομάδες
◼ Στο τέλος επικρατεί η διάκριση μεταξύ bonding and bridging
18

Μία πολιτική και μιντιακή επιτυχία

χωρίς προηγούμενο

◼ Υιοθετείται:
◼ Από τους σημαντικότερους διεθνείς οργανισμούς (Παγκόσμια
Τράπεζα, ΟΟΣΑ,….)
◼ Από πολιτικούς αρχηγούς (Bill Clinton)
◼ Από ένα σημαντικό μέρος του πολιτικού-ιδεολογικού φάσματος
(από τον συντηρητικό F. Fukuyama ως τον σοσιαλδημοκράτη –
οπαδό του ‘Τρίτου Δρόμου’ - D. Halpern)
◼ Μία ‘τζάμπα’ λύση για όλα τα κοινωνικά και οικονομικά -
αναπτυξιακά προβλήματα; [D. Cameron, The Big Society…]
◼ Δημόσια Πολιτική: Πως αλλάζουν βαθιά ριζωμένες νοοτροπίες;
◼ Έμφαση στη μέτρηση (στατιστικά μοντέλα) -> Οικονομολόγοι… 19
 Οι κλασικοί της κοινωνιολογίας και η
έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου

◼ Αρκετές αναλύσεις θεωρούν τους θεμελιωτές της κοινωνιολογίας

ως προδρόμους της έννοιας του κοινωνικού κεφαλαίου
◼ Π.χ. η ανάλυση της Προτεσταντικής Ηθικής στον Weber, και του
Κοινωνικού Καταμερισμού της Εργασίας, ή της Αυτοκτονίας στον
Durkheim
◼ Κοινό σημείο: Ο εξω-οικονομικός (κοινωνικός-πολιτισμικός)
προσδιορισμός των οικονομικών επιδόσεων
◼ Προσωπική άποψη: Το ότι οι αναλύσεις/έννοιες των θεμελιωτών
της κοινωνιολογίας παρουσιάζονται στη σημερινή εποχή ως μια
μορφή ‘κεφαλαίου’ θα έπρεπε να ανησυχεί – ή απλά να βάζει σε
σκέψεις – τους/τις κοινωνιολόγους 20