Ελένη Τζουµάκα

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΑ

Α. Εισαγωγή

∆ιευκρινίσεις εννοιών

2
 Επιστηµονικά πεδία µε αντικείµενο τον πολιτισµό
που αναδύθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες
• Σπουδές Πολιτισµού: πραγµατεύονται τα επίµαχα ζητήµατα της
ταυτότητας και της ετερότητας και τις σχέσεις εξουσίας που
εµπλέκονται στις διαδικασίες συγκρότησης ταυτοτήτων και στις
πολιτισµικές πρακτικές εν γένει.
• Πολιτιστική ∆ιαχείριση: έχει ως αντικείµενό της την προστασία της
πολιτισµικής κληρονοµιάς (δηλ. των µνηµείων, των αρχείων, των
κειµένων, των έργων τέχνης κ.λ.π.) και την αξιοποίηση των
πολιτιστικών πόρων για αναπτυξιακούς σκοπούς (π.χ. πολιτιστικός
τουρισµός).
• Πολιτιστική ∆ιπλωµατία: αξιοποιεί το πολιτισµικό δυναµικό µιας
χώρας στις διεθνείς σχέσεις της µε σκοπό την προβολή της, τη
βελτίωση της εικόνας της και τη σύσφιξη των σχέσεων µε τους άλλους
λαούς· συγκεκριµένα οργανώνει την παραγωγή και προώθηση
πολιτιστικών δράσεων, γεγονότων και προϊόντων προς αυτό τον
σκοπό.

Πολιτισµικός / πολιτιστικός
• Πολιτισµός: όλο το φάσµα των αξιών, θεσµών, νοοτροπιών,
πρακτικών και τρόπων ζωής µιας ανθρώπινης οµάδας· το σύνολο των
αναπαραστάσεων που σηµατοδοτούν τη σχέση των µελών της εν λόγω
οµάδας µε τον κόσµο· σε µεγάλο βαθµό συνιστά µνήµη, κληρονοµιά,
γεγονός που τον δένει άρρηκτα µε το παρελθόν και την ιστορία·
περιλαµβάνει τόσο το υλικό όσο και το πνευµατικό στοιχείο.
• Σωστότερος ο πληθυντικός πολιτισµοί: εξ ορισµού πρέπει να
αναγνωρίζεται η πολλαπλότητα των πολιτισµών και να γίνονται
σεβαστές οι πολιτισµικές ιδιαιτερότητες (διαφορετικοί υπο-
πολιτισµοί εντοπίζονται και στο εσωτερικό των πολιτισµών).
• Πολιτιστικά (ζητήµατα, πράγµατα, προϊόντα κ.λ.π.): ό,τι έχει σχέση
µε την πνευµατική και καλλιτεχνική δηµιουργία, τις ανθρωπιστικές
επιστήµες, τη µελέτη και διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς
κ.λ.π.

4
 Ο επίδοξος διαχειριστής του πολιτισµού, όταν
απευθύνεται στο εξωτερικό, οφείλει:
• Να έχει γνώση του σύγχρονου διεθνούς περιβάλλοντος και των
σηµαντικότερων παραγόντων που επηρεάζουν τις σχέσεις µεταξύ των
λαών.
• Να γνωρίζει την ιστορία και τις πολιτισµικές ιδιαιτερότητες της
χώρας και να τις λαµβάνει υπόψη του στο σχεδιασµό της πολιτικής
του.
• Να εξετάζει αν υπάρχουν εθνοτικές (ή άλλου είδους) οµάδες µε
ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά ή εστίες σύγκρουσης (στο
εσωτερικό της χώρας ή µε γειτονικές χώρες).
• Ειδικά για το ρόλο της θρησκείας, πρέπει να λαµβάνει υπόψη του
πόσο σηµαντικός είναι για το πολιτισµικό περιβάλλον στο οποίο
απευθύνεται και πόσο επιδρά στους υπόλοιπους τοµείς της ζωής.

• Να κατανοεί ότι οι πολιτισµοί δεν είναι παγιωµένα σχήµατα, αλλά

βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση µε τις κοινωνικές συνθήκες
που τους γεννούν, ενώ ταυτόχρονα είναι εκτεθειµένοι σε εξωτερικές
επιρροές, συχνά βίαιες.
• Να γνωρίζει ότι οι πολιτισµικές ανταλλαγές, εκτός από πανάρχαιη
πρακτική, είναι ένας από τους πλέον πρόσφορους τρόπος και για τον
εµπλουτισµό των πολιτισµών και για την αντοχή τους στο χρόνο.
• Να µην προσεγγίζει τους άλλους πολιτισµός από θέση ανωτερότητας.
Η διαπολιτισµική επικοινωνία δεν είναι µία διαδικασία µονής
κατεύθυνσης· µόνο η αµοιβαιότητα εγγυάται την εµπέδωση σχέσεων
αλληλοκατανόησης µεταξύ των λαών.

6
 Β. Το διεθνές περιβάλλον και οι
σύγχρονες προκλήσεις

1. Παγκοσµιοποίηση (Globalization)
• Ο όρος αναφέρεται στην πολλαπλότητα των δεσµών και των
σχέσεων που υπερβαίνουν τα όρια των εθνικών κρατών, τα οποία
αποτελούν το σύγχρονο παγκόσµιο σύστηµα.
• Γεγονότα, αποφάσεις και ενέργειες σε ένα µέρος του κόσµου µπορεί
να έχουν σηµαντικές συνέπειες για άτοµα και κοινότητες σε πολύ
µακρινά µέρη του πλανήτη.
• Ο Anthony Giddens (στο έργο του Οι Συνέπειες της Νεοτερικότητας)
διακρίνει τέσσερις διασταυρούµενες διαστάσεις της
παγκοσµιοποίησης: την παγκόσµια καπιταλιστική οικονοµία, το
σύστηµα των εθνών-κρατών, την παγκόσµια στρατιωτική τάξη
πραγµάτων και τον διεθνή καταµερισµό εργασίας.
• Η οικονοµική πλευρά του φαινοµένου είναι η πιο προφανής, αλλά
πρόκειται για πολυδιάστατο φαινόµενο.
• Πρόκειται για µία άνιση διαδικασία, διότι άλλες περιοχές του
πλανήτη έχουν ενσωµατωθεί περισσότερο στις παγκόσµιες
διαδικασίες και άλλες όχι. Επιδρά, ωστόσο, στις ζωές όλων.

8
 Οικονοµική παγκοσµιοποίηση
• Το παραγωγικό κεφάλαιο, το χρήµα και το εµπόριο διαπερνούν τα
εθνικά σύνορα και η οικονοµική δραστηριότητα έχει πλέον ξεφύγει
από τον έλεγχο των εθνικών κυβερνήσεων. Μετακίνηση των
επιχειρήσεων και του εργατικού δυναµικού σε παγκόσµια κλίµακα.
• Θρίαµβος του χρηµατοπιστωτικού τοµέα
• Μετά την ενσωµάτωση των (πρώην κρατικά ελεγχόµενων) οικονοµιών
της Σοβιετικής Ένωσης και της Αν. Ευρώπης στην παγκόσµια
οικονοµία, σε συνδυασµό µε το άνοιγµα της Κίνας στις αγορές,
µπορούµε να µιλάµε για παγκόσµια επικράτηση του καπιταλισµού.
Εκτός από το κινεζικό µοντέλο ανάπτυξης, άλλες αναδυόµενες
οικονοµίες στην ΝΑ Ασία, την Ν. Αµερική και Ν. Αφρική (BRICS).
Κυριαρχία του νεοφιλελευθερισµού.
• Ενίσχυση του ρόλου των υφιστάµενων διακυβερνητικών οργάνων και
οργανισµών (π.χ. ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, Παγκόσµια Τράπεζα,
Παγκόσµιος Οργανισµός Εµπορίου) και δηµιουργία νέων.
• Ταχεία επέκταση των οικονοµικών κρίσεων σε µεγάλη κλίµακα (π.χ.
οι αλυσιδωτές αντιδράσεις µετά την κατάρρευση της Lehman Brothers
τo 2008).
9

2. Προς έναν παγκόσµιο πολιτισµό;

• Η οικονοµική παγκοσµιοποίηση έχει επιπτώσεις και στον πολιτισµικό
τοµέα. Τα καταναλωτικά αγαθά που κατακλύζουν κάθε γωνιά του
πλανήτη είναι φορείς πολιτισµικών αξιών και πρακτικών.
Καθοριστικός είναι επίσης ο ρόλος των επικοινωνιών, τόσο των
παραδοσιακών όσο και των νέων ΜΜΕ, που συνδέουν κυριολεκτικά
όλον των πλανήτη. Μιλάµε για έναν κυριολεκτικά δικτυωµένο κόσµο
(βλ. Manuel Castells, The Rise of the Network Society).
• Κατά µία άποψη η παγκοσµιοποίηση οδηγεί σε πολιτισµική
οµογενοποίηση (homogenization), που θέτει σε κίνδυνο τις τοπικές
πολιτισµικές ιδιαιτερότητες· εκλαµβάνεται ως συνώνυµη της
δυτικοποίησης (Westernization) ή ακόµη και της αµερικανοποίησης
(Americanization), καθώς το ηγεµονικό πολιτισµικό πρότυπο που
παγκοσµιοποιείται είναι το δυτικό, και µάλιστα η αµερικανική εκδοχή
του (βλ. και πολιτιστικός ιµπεριαλισµός).

10
• Μία άλλη άποψη κάνει λόγο για πολιτισµικό υβριδισµό ή
«κρεολοποίηση» (cultural hybridization/ creolization), δεδοµένου ότι
η παγκοσµιοποίηση οδηγεί σε επιµειξία µεταξύ πολιτισµικών
στοιχείων διαφορετικών προελεύσεων (Βλ. Peter Burke, Πολιτισµικός
Υβριδισµός). Π.χ. η υιοθέτηση στοιχείων της «µαύρης κουλτούρας»
από τους ευρωπαϊκής καταγωγής Αµερικανούς, η βραζιλιάνικη
µουσική (Bossa Nova) που συνδυάζει στοιχεία της αµερικανικής
µουσικής µε αφρικανικές επιρροές, οι ταινίες του Bollywood. Οι
περισσότερες «έθνικ» µόδες που απαντούν στον δυτικό κόσµο
προέρχονται από τέτοιες συνθέσεις στοιχείων.

• Οι θεωρητικοί της παγκοσµιοποίησης δίνουν έµφαση στη συνύφανση

πλανητικού και τοπικού. Έχουν, µάλιστα, επινοήσει τους όρους
glocal και glocalization, οι οποίοι συνδυάζουν ευρηµατικά τις λέξεις
global και local· οι όροι έχουν τη ρίζα τους σε µία τεχνική του
marketing, που συνίσταται στη διαφοροποίηση του σχεδιασµού και
της διαφήµισης προϊόντων και υπηρεσιών (ακόµη και φηµισµένων
brands), ανάλογα µε τις απαιτήσεις των επιµέρους αγορών.
11

Προς έναν πολυπολικό κόσµο;

• Μετά το τέλος του διπολισµού ο ρόλος των ΗΠΑ ως της µοναδικής
υπερδύναµης φάνταζε αδιαµφισβήτητος.
• Σήµερα η εικόνα της παγκοσµιοποίησης ως ενός δικτύου µε τις ΗΠΑ
στο επίκεντρο και µε ακτίνες που φθάνουν στα υπόλοιπα µέρη του
κόσµου δεν είναι πλέον αποδεκτή· αυτό αναγνωρίζεται πλέον και από
τους ίδιους τους Αµερικανούς (π.χ. Joseph Nye). Παραµένουν,
ωστόσο, παρά τις αποτυχίες τους, ηγεµονική στρατιωτική δύναµη,
διαθέτουν ισχυρά µέσα πίεσης, ενώ και η πολιτιστική τους βιοµηχανία
είναι η µόνη µε παγκόσµια εµβέλεια.
• Ανταγωνιστικά κέντρα έχουν αναδυθεί, ενώ οι ισορροπίες δυνάµεων
και οι σχέσεις αλληλεξάρτησης διαρκώς µεταβάλλονται. Ο ρόλος της
Ευρώπης έχει εξασθενήσει, η Κίνα διεκδικεί πρωταγωνιστικό ρόλο,
ενώ περιφερειακές δυνάµεις (όπως η Ρωσία, η Τουρκία, η Ινδία κ.ά.)
δοκιµάζουν τις δυνάµεις τους. Η πολυπλοκότητα των σύγχρονων
προβληµάτων καθιστά αναγκαία τη διεθνή συνεργασία σε πολλά
επίπεδα.
• Στο πολιτισµικό πεδίο, η πρωτοκαθεδρία των δυτικών αξιών και
προτύπων αµφισβητείται εντονότερα από ποτέ άλλοτε.
12
 3. Το ζήτηµα της πολιτισµικής/ πολιτιστικής
ταυτότητας
• Η πολιτισµική ταυτότητα θεµελιώνεται σε στοιχεία όπως η γλώσσα,
η θρησκεία, οι κοινές ιστορικές µνήµες, έθιµα και παραδόσεις. Ο
εθνικός πολιτισµός µέσα στον οποίο γεννιόµαστε είναι από τις κύριες
πηγές της πολιτισµικής ταυτότητας. Η ταυτότητα δεν είναι στατική,
βρίσκεται σε διαρκή διαδικασία µεταµόρφωσης, προσδιορίζεται πάντα
σε σχέση µε τον Άλλο και ως εκ τούτου ενέχει την απόρριψη και τον
αποκλεισµό.
• Τα περισσότερα σύγχρονα έθνη αποτελούνται από περισσότερους
πολιτισµούς, που ενοποιήθηκαν µε βίαιη καταπίεση της
πολιτισµικής διαφοράς· ωστόσο, ακόµη και σήµερα µπορεί να
περιλαµβάνουν διαφορετικές εθνοπολιτισµικές οµάδες. Στις ΗΠΑ
εφαρµόστηκε η λογική του χωνευτηρίου (melting pot) για τη
δηµιουργία µίας συνεκτικής εθνοπολιτισµικής ταυτότητας. Ιδιαίτερα
περίπλοκη είναι η κατάσταση των εθνών που έχουν περάσει από τη
διαδικασία της αποαποικιοποίησης.
• Συνεπώς, οι εθνικές/ πολιτισµικές ταυτότητες, αν και
αναπαριστώνται ως ενιαίες, ουσιαστικά δεν είναι.
13

Οι ταυτότητες στην εποχή της παγκοσµιοποίησης

• Σε αντίθεση µε τις παλαιότερες ενοποιητικές τάσεις, τις τελευταίες
δεκαετίες σε πολλές χώρες παρατηρείται επανασύσταση των
τοπικών και εθνοτικών πολιτισµικών ταυτοτήτων, ενώ
εκδηλώνονται και αποσχιστικές τάσεις (π.χ. των Σκωτσέζων στη Μ.
Βρετανία, των Καταλανών και των Βάσκων στην Ισπανία κ.λ.π.).
• Η παγκοσµιοποίηση (στις οικονοµικές παραµέτρους πρέπει να
προστεθούν και οι συνέπειες των πολέµων) δηµιουργεί µία χωρίς
προηγούµενο µετακίνηση πληθυσµών προς τα δυτικά κράτη, που
µεταβάλλει απρόβλεπτα την εθνική τους σύνθεση. Σε πολλές περιοχές
των ΗΠΑ οι λευκοί αποτελούν πλέον µειονότητα έναντι των
ισπανόφωνων (κυρίως Μεξικανών), ενώ και οι ευρωπαϊκές
µητροπόλεις έχουν κατακλυσθεί από Άραβες, Αφρικανούς και
Ασιάτες (η Αθήνα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα).
• Αυτό έχει ως συνέπεια την αµυντική ενίσχυση των τοπικών
ταυτοτήτων, που µπορεί να συνοδεύεται από φαινόµενα ρατσισµού
και αντίστοιχη οπισθοχώρηση σε πιο αµυντικές ταυτότητες ανάµεσα
στις µειονοτικές κοινότητες που βιώνουν τον ρατσισµό και τον
αποκλεισµό.
14
• ∆ηµιουργία µεταβατικών/ υβριδικών ταυτοτήτων για τους
µετανάστες που προσπαθούν να συνδυάσουν τον πολιτισµό της χώρας
προέλευσης µε στοιχεία από αυτόν της χώρας κατοικίας. Η διαδικασία
της πολιτισµικής πρόσµειξης (acculturation) παρουσιάζει πρόσθετες
δυσκολίες για τις µουσουλµανικές κοινότητες στο δυτικό κόσµο,
καθώς κάποια στοιχεία του δυτικού πολιτισµού έρχονται σε
σύγκρουση µε τη δική τους παράδοση (βλ. περίπτωση Salman
Rushdie).
• Τάση δηµιουργίας εξαγνισµένων ταυτοτήτων, όπως δείχνει η
αναβίωση του εθνικισµού στην Αν. Ευρώπη µετά την κατάρρευση
των κοµµουνιστικών καθεστώτων και η άνοδος του
φονταµενταλισµού στον ισλαµικό κόσµο.
• Σε κάθε περίπτωση, η παγκοσµιοποίηση οξύνει και διευρύνει τις
υπάρχουσες ανισότητες, µε αποτέλεσµα τη ριζοσπαστικοποίηση των
οµάδων που αισθάνονται ότι αδικούνται.
• Ταυτόχρονα, διαπιστώνεται η ανάδυση ενός νέου κοσµοπολιτισµού,
όχι µόνο των ελίτ, που παραδοσιακά κινούνται µε άνεση µεταξύ
διαφορετικών πολιτισµών, αλλά ευρύτερων οµάδων. Η έννοια της
πλανητικότητας προτείνεται ως υπέρβαση των αρνητικών πλευρών
της παγκοσµιοποίησης.
15

Πολυπολιτισµικότητα: µία αµφιλεγόµενη έννοια

• Ως επίσηµη πολιτική πολλών κρατών που φιλοξενούσαν µετανάστες

εγκαινιάστηκε τη δεκαετία του 1970 και προέβλεπε την ενσωµάτωσή
τους, µε την εξάλειψη των διακρίσεων και την παραχώρηση
δικαιωµάτων κοινωνικής πρόνοιας και ψήφου. Η πρώτη χώρα που
εφάρµοσε τέτοιες πολιτικές ήταν ο Καναδάς, ενώ στην Ευρώπη η πιο
επιτυχηµένη προσπάθεια έγινε στη Μ. Βρετανία, ενώ άλλες χώρες,
όπως η Γαλλία και η Γερµανία, φάνηκαν διστακτικές.
• Σήµερα οι πολιτικές αυτές έχουν ατονήσει από ένα συνδυασµό
παραγόντων: οικονοµική κρίση και διεύρυνση των ανισοτήτων,
πολλαπλασιασµός των εστιών πολέµου που αναβιώνουν τη
σύγκρουση Ανατολής – ∆ύσης, κύµατα προσφύγων, διεθνής
τροµοκρατία, αύξηση του αριθµού των µουσουλµάνων στην Ευρώπη
που οδηγεί σε ισλαµοφοβία, έξαρση του εθνικισµού, του
συντηρητισµού και του θρησκευτικού φανατισµού κ.λ.π.

16
• Στις ΗΠΑ, που είναι παραδοσιακά χώρα µεταναστών, αλλά µε βαριά
κληρονοµιά φυλετικών διακρίσεων εκφράζονται ανησυχίες για την
προάσπιση της αµερικανικής ταυτότητας, καθώς οι νέοι
µεταναστευτικοί πληθυσµοί είναι πρακτικά µη αφοµοιώσιµοι.
• Στις ΗΠΑ, υπό την επίδραση των κοινωνικών κινηµάτων της
δεκαετίας του ’60 και του ’70, η πολυπολιτισµικότητα πήρε, εκτός των
άλλων, τη µορφή ακαδηµαϊκού ρεύµατος, το οποίο ευνόησε τις
Σπουδές Πολιτισµού, Φύλου, κ.λ.π. σε βάρος των ανθρωπιστικών.
Έµφαση στις πολιτικές της διαφοράς, σε σηµείο να γίνεται λόγος για
πολιτισµικούς πολέµους (cultural wars). Συναγερµός για τα εκεί
προγράµµατα ελληνικών σπουδών.
• Σήµερα, στις πολυπολιτισµικές κοινωνίες, δεν κυριαρχούν η
ανεκτικότητα και ο κοσµοπολιτισµός, όπως θα ήλπιζε κανείς, αλλά η
καχυποψία, η ξενοφοβία, ο ρατσισµός και η περιχαράκωση σε
ασφαλείς χώρους και ταυτότητες.

17

4. Τα εθνικά κράτη
• Η παγκοσµιοποίηση έχει θέσει και το ζήτηµα της επιβίωσης του
εθνικού κράτους. Πέρα από τις οικονοµικές πολιτικές, σειρά
προβληµάτων που αντιµετωπίζουν τα εθνικά κράτη (µετανάστευση,
πρόσφυγες, τροµοκρατία, εγκληµατικότητα, πυρηνικά και χηµικά
όπλα, περιβάλλον κ.λ.π.) δεν µπορούν να λυθούν παρά µόνο µέσα από
τη διακρατική συνεργασία και τους διεθνείς οργανισµούς, ενώ
αυξανόµενη επιρροή ασκούν και πολλοί Μη Κυβερνητικοί
Οργανισµοί – ΜΚΟ (Greenpeace, ∆ιεθνής Αµνηστία, Γιατροί Χωρίς
Σύνορα κ. ά). Κατά µία άποψη ζούµε σε έναν µετα-εθνικό
αστερισµό.

18
• Ως αντεπιχείρηµα αναφέρεται η αναβίωση των εθνικισµών και η
δηµιουργία πολλών νέων εθνικών κρατών µετά τη διάλυση της Σοβ.
Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας, ενώ και στις µέρες µας πολλά εθνικά
σύνορα τελούν υπό αναθεώρηση. Επίσης, τα προβλήµατα που
αντιµετωπίζουν υπερεθνικοί οργανισµοί όπως ο ΟΗΕ και η
Ευρωπαϊκή Ένωση, εξαιτίας του ανταγωνισµού των εθνικών
συµφερόντων, θέτουν υπό αµφισβήτηση τη δυνατότητα ενός
παγκόσµιου κράτους ή µιας υπερεθνικής διακυβέρνησης.

• Τις τελευταίες δεκαετίες, γίνεται λόγος για µία παγκόσµια κοινωνία

πολιτών. Έχει αυξηθεί σηµαντικά ο αριθµός, η δύναµη και η επιρροή
των κοινωνικών δικτύων, των εθελοντικών συνεταιρισµών, των
µονοθεµατικών κινηµάτων και γενικά των ΜΚΟ (π.χ. κίνηµα κατά της
παγκοσµιοποίησης, διαδηλώσεις εναντίον του πολέµου στο Ιράκ,
Αραβική Άνοιξη, κινήµατα Αγανακτισµένων, Occupy Wall Street,
κ.λ.π.). Απέχουν, βέβαια, πολύ από το να καθορίσουν τις τύχες των
λαών. Σηµαντικός ο ρόλος των µέσων κοινωνικής δικτύωσης.

19

5. Η Ευρωπαϊκή Ένωση
• Ένας περιφερειακός υπερεθνικός σχηµατισµός µε 28 µέλη (πρώην
Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα). Η βασική πολιτική στόχευση των
ιδρυτών της ήταν η αποφυγή νέων ενδοευρωπαϊκών πολέµων και η
πρόσδεση της ηττηµένης Γερµανίας στον παραδοσιακά δηµοκρατικό
πυρήνα της Ευρώπης, καθώς και η αντιµετώπιση της σοβιετικής
απειλής. Εξ αρχής το κύριο βάρος δόθηκε στον οικονοµικό
παράγοντα, ως άµυνα στον οικονοµικό ανταγωνισµό των ΗΠΑ και
της Ιαπωνίας (µε τα τότε δεδοµένα). Αντίθετα, η πολιτική ενοποίηση
παραµένει ακόµη ζητούµενο. Παλινωδίες όσον αφορά την εξάρτηση
από τις ΗΠΑ και την τελική µορφή της Ένωσης. Ως εκ τούτου,
αδυναµία άσκησης συνεπούς κοινής εξωτερικής πολιτικής.
• Προβληµατικός ο χειρισµός της µεταψυχροπολεµικής
πραγµατικότητας. Αµήχανη η σχέση µε τη Ρωσία (που έχει σηµαντική
συνεισφορά στον ευρωπαϊκό πολιτισµό) και µε την Τουρκία (της
οποίας εκκρεµεί η διαδικασία ένταξης στην ΕΕ).

20
 Οι δυσχέρειες της ενοποίησης
• Εγγενείς δυσκολίες στο εγχείρηµα της ενοποίησης οι αντιθέσεις
Βορρά και Νότου, Αν., Κεντρ. και ∆υτ. Ευρώπης, διαφορετικές
παραδόσεις, ανταγωνιστικά (στο παρελθόν τουλάχιστον) θρησκευτικά
δόγµατα, παλαιοί και νέοι εθνικισµοί, τραυµατικές µνήµες πολέµων.
• Ο πολιτισµός θα έπρεπε να λειτουργεί ως ο συνεκτικός ιστός της,
αλλά η συζήτηση για τον προσδιορισµό της κοινής ευρωπαϊκής
ταυτότητας δεν έχει ακόµη αποδώσει καρπούς.
• Παρότι το ευρωπαϊκό πείραµα θα µπορούσε να αποτελέσει σχολή
διακυβέρνησης πέρα από το εθνοκρατικό πρότυπο, η Ευρώπη δεν
φαίνεται να διεκδικεί µε σθένος έναν παγκόσµιο ρόλο, ενώ ακόµη
και η Ένωση καθεαυτήν παραµένει στοίχηµα. Οι διαδοχικές
διευρύνσεις χωρίς προηγούµενη εµβάθυνση της Ένωσης
δηµιούργησαν δυσλειτουργίες, ενώ διαπιστώνεται χάσµα µεταξύ του
θεσµικού, γραφειοκρατικού µηχανισµού και των ευρωπαϊκών λαών.

21

• Η οικονοµική κρίση που ξέσπασε το 2008-2009 χώρισε την Ευρώπη

σε ισχυρές, «υγιείς» δηµοσιονοµικά χώρες και σε «προβληµατικές»,
µειωµένου κύρους, οι οποίες οφείλουν να αποδέχονται τους όρους των
εταίρων τους, στο όνοµα µιας αµφιλεγόµενης διάσωσης. Όλο και πιο
αναπόφευκτη φαντάζει η προοπτική των «πολλών ταχυτήτων».
• Στο πλαίσιο της κρίσης, τον παραδοσιακό γαλλογερµανικό άξονα
διαδέχθηκε η γερµανική ηγεµονία.

• Το γαλλικό και το ολλανδικό «Όχι» στο Ευρωπαϊκό Σύνταγµα το 2005

ήταν µία πρώτη εκδήλωση ευρωσκεπτικισµού. Η βαθύτερη αιτία της
καταψήφισης του Συντάγµατος ήταν η γενικευµένη ανασφάλεια για
την οικονοµική κρίση, την ανεργία, την απώλεια των κεκτηµένων,
τους τριγµούς στο κράτος πρόνοιας, τη µετανάστευση κ.λ.π. Έκτοτε,
οι δυνάµεις του ευρωσκεπτικισµού κερδίζουν ολοένα έδαφος, µε τη
Μ. Βρετανία να θέτει έως και ζήτηµα αποχώρησης από την ΕΕ.
• Ανησυχητικές διαστάσεις προσλαµβάνει, επιπλέον, η ενίσχυση των
ακροδεξιών –ενίοτε και φιλοναζιστικών- κοµµάτων, που ξυπνά
µνήµες από τις χειρότερες στιγµές της Ευρώπης.

22
• Συνολικά, τίθεται το ερώτηµα σε ποιο βαθµό το εγχείρηµα της
ευρωπαϊκής ενοποίησης κινδυνεύει από την απώλεια της
οικονοµικής ευηµερίας µεγάλων οµάδων του πληθυσµού της και από
την κατίσχυση των επιµέρους εθνικών συµφερόντων. Πέρα από τις
αδυναµίες των εκάστοτε κυβερνήσεων και του µηχανισµού των
Βρυξελλών, δεν έχει εµπεδωθεί ουσιαστική αλληλεγγύη µεταξύ
των µελών.
• Σύµφωνα µε την άποψη του Fernand Braudel (Η Γραµµατική των
Πολιτισµών), «είναι αδύνατον να οικοδοµηθεί η Ευρώπη, αν δεν
ληφθούν υπόψη όλοι οι ζωντανοί ουµανισµοί της».
• Στις συνθήκες της παγκοσµιοποίησης, ο ανταγωνισµός είναι
σκληρός για µία κυριολεκτικά γηρασµένη ήπειρο, που παραµένει,
ωστόσο, επιθυµητός προορισµός για οικονοµικούς µετανάστες και
πρόσφυγες.

23

6. Η Σύγκρουση των Πολιτισµών

Η θεωρία του Samuel Huntington
• Η θεωρία του (καθηγητή του Harvard) Samuel Huntington
διατυπώθηκε για πρώτη φορά σε άρθρο του στο περιοδικό Foreign
Affairs (1993), ενώ το 1996 κυκλοφόρησε το βιβλίο του µε τίτλο Η
Σύγκρουση των Πολιτισµών και ο Ανασχηµατισµός της Παγκόσµιας
Τάξης. Αποτελεί µία από τις πιο πολυσυζητηµένες θεωρίες των
τελευταίων δεκαετιών και επηρέασε καθοριστικά την εξωτερική
πολιτική των ΗΠΑ µετά την 11η Σεπτεµβρίου 2001.
• Ο Huntington υποστηρίζει ότι, στη µεταψυχροπολεµική εποχή, οι
σηµαντικότερες διαφορές µεταξύ των λαών δεν είναι πια
ιδεολογικές, πολιτικές και οικονοµικές, αλλά πολιτισµικές και η
δυνητικά πιο επικίνδυνη εχθρότητα αναπτύσσεται κατά µήκος της
«συνοριακής γραµµής» µεταξύ των µεγαλύτερων πολιτισµών του
κόσµου (που, κατά τον Huntington είναι επτά ή οκτώ). Από τα
στοιχεία που ορίζουν τον πολιτισµό, ο Huntington προτάσσει τη
θρησκεία.

24
• Ο Huntington οριοθετεί την Ευρώπη µε βάση τη διαχωριστική
γραµµή που χωρίζει τους λαούς της δυτικής χριστιανοσύνης
(ρωµαιοκαθολικούς και προτεστάντες) από τους µουσουλµανικούς και
ορθόδοξους λαούς. Οι αιµατηρές συγκρούσεις στην πρώην
Γιουγκοσλαβία διεξήχθησαν ακριβώς πάνω σ’ αυτή τη διαχωριστική
γραµµή (ο Huntington παραβλέπει τις εθνοτικές διαφορές). Θεωρεί ότι
οι κοινωνίες µε δυτική χριστιανική κληρονοµιά αναπτύσσονται
οικονοµικά και ακολουθούν δηµοκρατική πολιτική πορεία· αντίθετα,
η προοπτική ανάπτυξης στις ορθόδοξες χώρες είναι αµφίβολη, ενώ
στις µουσουλµανικές ζοφερή.
• Με βάση τον παραπάνω διαχωρισµό, η Ελλάδα δεν αποτελεί µέρος
του δυτικού πολιτισµού· είναι ο ορθόδοξος ξένος στους δυτικούς
οργανισµούς (ΕΕ και ΝΑΤΟ), γι’ αυτό και δυσκολεύεται να
προσαρµοστεί στις αρχές και στα ήθη τους.

25

• Οι πιο βίαιες συνοριακές γραµµές είναι αυτές που χωρίζουν το Ισλάµ

από τους αλλόθρησκους γείτονές του· η διατύπωση του Huntington
ότι το Ισλάµ έχει αιµατοβαµµένα σύνορα ξεσήκωσε τις περισσότερες
αντιδράσεις.
• Οι σχέσεις µεταξύ Χριστιανισµού και Ισλάµ ήταν συχνά ταραγµένες.
Τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο, οι µουσουλµανικοί πληθυσµοί
στρέφονται όλο και πιο µαζικά στο Ισλάµ ως πηγή ταυτότητας,
νοήµατος, δύναµης και ελπίδας, µε αποτέλεσµα την όξυνση των
σχέσεων µε τη ∆ύση. Αντίστοιχα αυξάνει και η ανησυχία της ∆ύσης,
καθώς το Ισλάµ θεωρείται πηγή της τροµοκρατίας και των
ανεπιθύµητων µεταναστών. Ιδιαίτερα ανησυχεί τον Huntington µία
ενδεχόµενη συµµαχία ισλαµισµού και κοµφουκιανισµού, αν και δεν τη
θεωρεί πολύ πιθανή.

26
• Αυτό που απασχολεί περισσότερο τον Huntington είναι η επιβίωση
του δυτικού πολιτισµού, καθώς διαπιστώνει την παρακµή του.
Θεωρεί ιδιαίτερα επικίνδυνες τις απόψεις περί πολυπολιτισµικότητας
των ΗΠΑ. Προτείνει την περιχαράκωση της ∆ύσης και τη διαφύλαξη
του πολιτισµού της εντός των ορίων της. Οι ΗΠΑ πρέπει να
διατηρήσουν τον ηγεµονικό τους ρόλο, ως θεµατοφύλακες του
δυτικού πολιτισµού.
• Μετά τα τροµοκρατικά χτυπήµατα στη Ν. Υόρκη (2001), τη Μαδρίτη
(2004) και το Λονδίνο (2005), πολλοί µίλησαν για δικαίωση των
απόψεων του Huntington. Ο ίδιος, χωρίς να τροποποιήσει το σχήµα
του, έσπευσε να αποστασιοποιηθεί από την ανάδειξη του έργου του σε
αυτοεκπληρούµενη προφητεία. Οι νεο-συντηρητικοί κύκλοι των
ΗΠΑ και οι σύµµαχοί τους, ωστόσο, την υιοθέτησαν ως δικαίωση
των επιλογών τους. Το κυριότερο πρόβληµα είναι ότι έχει κυριαρχήσει
στον δηµόσιο διάλογο και έχει µετατραπεί σε στερεότυπο.

27

Αντεπιχειρήµατα και σκέψεις µε αφορµή τη θεωρία

Huntington
• Το σχήµα που προτείνει ο Huntington έχει δεχθεί σφοδρή κριτική και
πράγµατι είναι απλουστευτικό, γεµάτο παραλείψεις ή παρασιωπήσεις,
από ιστορικής απόψεως διάτρητο και πολιτικά ύποπτο.
• Το σηµαντικότερο αντεπιχείρηµα είναι ότι οι πολιτισµοί από µόνοι
τους δεν συγκρούονται. Όταν το υπαγορεύουν πολιτικές
σκοπιµότητες, η πολιτισµική διαφορά διογκώνεται, πολιτικοποιείται
και χρησιµοποιείται ως µέσον κινητοποίησης των µαζών και
νοµιµοποίησης της βίας.
• Στις συνθήκες της παγκοσµιοποίησης, οι λαοί περιχαρακώνονται σε
ασφαλείς χώρους και η πολιτισµική ταυτότητα είναι ένας τέτοιος
χώρος, συχνά, µάλιστα επιδιώκεται ο εξαγνισµός και η κάθαρσή της
από ανεπιθύµητες προσµείξεις, για να λειτουργεί πιο αποτελεσµατικά
ως σύµβολο. Φονταµενταλισµός σηµαίνει ακριβώς την επιστροφή
στις βασικές αρχές (fundamentals) και δεν απαντά µόνο στον
ισλαµικό κόσµο.

28
• Ο υπερτονισµός του πολιτισµικού παράγοντα ως αιτίας συγκρούσεων
καθώς και η συρρίκνωσή του µέσα στα στενά όρια των θρησκειών
γεννούν παρερµηνείες. Ωστόσο, πράγµατι τα τελευταία χρόνια
παρατηρείται αναβάθµιση του ρόλου των θρησκειών (όχι µόνο του
Ισλάµ) και φαινόµενα εξτρεµισµού µε θρησκευτικό ένδυµα. Και στο
παρελθόν έγιναν πόλεµοι µε θρησκευτικό πρόσχηµα είτε κατά
αλλοθρήσκων ή κατά οπαδών διαφορετικού δόγµατος (π.χ.
Σταυροφορίες, Τριακονταετής Πόλεµος κ.λ.π.).
• Το σηµερινό φαινόµενο πρέπει να ερµηνευθεί µε βάση τα δεδοµένα
της παγκοσµιοποίησης και της κατάρρευσης του υπαρκτού
σοσιαλισµού. Παρά ταύτα στον δηµόσιο λόγο και κυρίως στα ΜΜΕ
βλέπουµε αβασάνιστες επικλήσεις της θεωρίας του Huntington.

29

Ισλαµικός φονταµενταλισµός και Τζιχάντ

• Σε χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, που έχουν βιώσει
αποικιοκρατική διακυβέρνηση, αλλά και απροκάλυπτες δυτικές
παρεµβάσεις µετά το τέλος της αποικιοκρατίας, βλέπουµε τις
τελευταίες δεκαετίες έναν ανερχόµενο φονταµενταλιστικό
ισλαµισµό, που αµφισβητεί τον εκσυγχρονισµό δυτικού τύπου,
προτείνοντας ένα ισλαµικού τύπου θρησκευτικο-πολιτικό σύστηµα
διακυβέρνησης και διαµόρφωσης της κοινωνίας.
• Τα κινήµατα αυτά έρχονται να αντικαταστήσουν τα προηγούµενα
κοσµικά αραβικά κινήµατα σοσιαλιστικού προσανατολισµού, τα
οποία έχασαν τα ιδεολογικά τους ερείσµατα µε την κατάρρευση του
υπαρκτού σοσιαλισµού. Αµφισβητούν την εξουσία των τοπικών
κοσµικών ελίτ και στρέφονται κατά της ∆ύσης, που υπέθαλψε κατά
καιρούς διεφθαρµένα αυταρχικά καθεστώτα, τα οποία εξυπηρετούσαν
τα συµφέροντά της. Ακόµη και οι έννοιες της δηµοκρατίας και της
εκκοσµίκευσης είναι συνδεδεµένες µε τη δυτική επιβολή.

30
• Η ερµηνεία του ισλαµικού φονταµενταλισµού είναι εξόχως πολιτική
και δεν έχει να κάνει µε µία εγγενή προδιάθεση του Ισλάµ προς τη βία.
Σύµφωνα µε την άποψη ειδικών στο Ισλάµ, η έννοια του τζιχάντ, την
οποία πρεσβεύουν οι σύγχρονοι σουνίτες εξτρεµιστές (ιερός πόλεµος
κατά των απίστων), δεν είναι αυτή που κηρύσσει το Κοράνι· είναι η
ερµηνεία που εξυπηρετεί την πολιτική τους στόχευση.
• Το φαινόµενο προσλαµβάνει όλο και πιο ανησυχητικές διαστάσεις.
Από τους Ταλιµπάν και την Αλ Κάιντα έχουµε περάσει στο Ισλαµικό
Κράτος στο Ιράκ και στη Συρία (ISIS), το οποίο πρεσβεύει την
ανασύσταση του χαλιφάτου και ουσιαστικά επιχειρεί να αλλάξει τα
σύνορα της Μέσης Ανατολής, που είχαν χαραχτεί από τους
αποικιοκράτες. Στο πλευρό τους πολεµούν και πολίτες δυτικών χωρών
που έχουν ενστερνιστεί την αντι-δυτική ιδεολογία.
• Ο Huntington δεν είχε προβλέψει εµφύλιο πόλεµο εντός του Ισλάµ,
µεταξύ σουνιτών και σιιτών, µε παράλληλη εξόντωση των
µειονοτήτων που ζουν στην ευρύτερη περιοχή. Εξτρεµιστές
ισλαµιστές δρουν και σε µη αραβικά κράτη της Αφρικής (π.χ. Σουδάν,
Νιγηρία), σπέρνοντας τον τρόµο στους τοπικούς πληθυσµούς.

31

Η ταυτότητα των τροµοκρατών-µαχητών. Τα αίτια

του φαινοµένου
• Οι ατελέσφοροι πόλεµοι στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, που ξεκίνησε
η κυβέρνηση Μπους, αλλά και η µετέπειτα επαµφοτερίζουσα στάση
των κυβερνήσεων Οµπάµα και των υπόλοιπων δυτικών κρατών και
προπάντων η µόνιµη πληγή του παλαιστινιακού ζητήµατος
τροφοδότησαν και τροφοδοτούν τον κύκλο της βίας. Σ’ αυτά πρέπει να
προστεθεί η αποτυχία της Αραβικής Άνοιξης να εγκαινιάσει ένα
διαφορετικό µοντέλο διακυβέρνησης στον αραβικό κόσµο, ενώ ούτε
το τουρκικό µοντέλο δείχνει ιδιαίτερα δηµοφιλές.
• Η ριζοσπαστικοποίηση ενός µέρους του ισλαµικού κόσµου συνδέεται
και µε την παγκόσµια απειλή της τροµοκρατίας. Με αφετηρία την 11η
Σεπτεµβρίου 2001 (παλαιότερα υπήρξαν µόνο µεµονωµένα
περιστατικά) µία σειρά από τροµοκρατικές επιθέσεις µικρού ή
µεγάλου βεληνεκούς πραγµατοποιήθηκαν σε πολλά µέρη του κόσµου,
στο όνοµα του τζιχάντ (ως επί το πλείστον επιχειρήσεις αυτοκτονίας).
Οι χώρες της ∆ύσης ζουν υπό τη διαρκή απειλή ενός νέου χτυπήµατος.

32
• Ο αγώνας κατά της τροµοκρατίας είχε ως παράπλευρη απώλεια
µαζικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωµάτων από τις δυτικές
δηµοκρατίες. (Γκουαντάναµο, Αµπού Γκράιµπ, απαγωγές και
παράνοµες ανακρίσεις υπόπτων κ.λ.π.)
• Πολλοί τροµοκράτες προέρχονται µέσα από τις δυτικές κοινωνίες.
Είναι µετανάστες δεύτερης και τρίτης γενιάς, έχουν σπουδάσει στα
ευρωπαϊκά ή αµερικανικά πανεπιστήµια, συχνά έχουν εξασφαλίσει
ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης· εντούτοις επιλέγουν τον εξτρεµισµό
έναντι της ένταξης, µε θυσία της ίδιας τους της ζωής. Στην ίδια
κατηγορία ανήκουν και µαχητές του ISIS.
• Έχει εµπεδωθεί κλίµα ισλαµοφοβίας στις δυτικές κοινωνίες µε
µεγάλο αριθµό µουσουλµάνων, οι οποίοι αντιµετωπίζονται πλέον ως
εσωτερικός εχθρός. Υψηλό ποσοστό Ευρωπαίων πιστεύει ότι οι
αρχές της ισλαµικής θρησκείας βρίσκονται σε σύγκρουση µε αυτές
των φιλελεύθερων δυτικών κοινωνιών και επισηµαίνει την αδυναµία
των φορέων τους να προσαρµοστούν.

33

• Οι αιτίες του εξτρεµισµού πρέπει συνεπώς να αναζητηθούν και στις

δυτικές κοινωνίες (η κατάσταση δεν είναι παντού η ίδια)
• Σύµφωνα µε έρευνες επίσηµων φορέων (π.χ. Ευρωπαϊκό
Παρατηρητήριο για την Ξενοφοβία και τον Ρατσισµό), η κοινωνικο-
οικονοµική κατάσταση των µουσουλµάνων της Ε.Ε. δεν είναι
ικανοποιητική: Παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά ανεργίας και γίνονται
αντικείµενο εκµετάλλευσης τόσο στην εργασία όσο και στη στέγαση.
Οι µουσουλµάνες στοχοποιούνται λόγω της µαντίλας (σε ορισµένα
κράτη-µέλη έχουν θεσπιστεί απαγορεύσεις). Οι µετανάστες δεύτερης
και τρίτης γενιάς έχουν χαµηλότερες επιδόσεις στα µαθήµατα από
τους ηµεδαπούς. Συνολικά, οι συγκεκριµένοι νέοι έχουν µειωµένες
ευκαιρίες για κοινωνική άνοδο.
• Οι ίδιοι οι µουσουλµάνοι αισθάνονται ότι η κοινωνική αποδοχή από
τους Ευρωπαίους ταυτίζεται όλο και περισσότερο µε την απάρνηση
της µουσουλµανικής τους ταυτότητας. Τα προβλήµατα φάνηκαν πολύ
καθαρά κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων στα παρισινά προάστια-
γκέτο το 2005.

34
 Οι συνέπειες του λόγου περί Σύγκρουσης των
Πολιτισµών.
• Η άποψη περί αναπόφευκτης σύγκρουσης των πολιτισµών διαχέεται
εδώ και χρόνια σε ευρύτατους πληθυσµούς και προπαγανδίζεται από
τα ΜΜΕ· ας θυµηθούµε τη δολοφονία του σκηνοθέτη Τέο Βαν
Γκογκ, τις ταραχές που ξέσπασαν στο παρελθόν µε αφορµή τα σκίτσα
του Μωάµεθ ή τον λόγο του Πάπα Βενέδικτου κ.λ.π.
• Αυτή η κινδυνολογία εξυπηρετεί µόνο τα εξτρεµιστικά στοιχεία
όλων των πλευρών, οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο βίας και συγκαλύπτει
τα οικονοµικά, πολιτικά και λοιπά συµφέροντα, που οδηγούν στις
συγκρούσεις (ο έλεγχος π.χ. των ενεργειακών πηγών και των πάσης
φύσεως διαβάσεων είναι διαχρονικές αιτίες πολέµων).
• Οι πολιτισµικές διαφορές πολιτικοποιούνται, ώστε να
δικαιολογήσουν επιλογές και σκοπιµότητες που δεν έχουν καµία
σχέση µε τον πολιτισµό. Επιπλέον, οι µετριοπαθείς φωνές
θρησκευτικών ηγετών και πνευµατικών ανθρώπων αγνοούνται ή/και
συκοφαντούνται.

35

Υπάρχει διέξοδος;
• Είναι ανάγκη να ακουστούν πιο δυνατά οι φωνές του διαλόγου και
της συνεργασίας από αυτές του φανατισµού και της µισαλλοδοξίας.
• Είναι ανάγκη να προωθηθεί η ειρηνευτική διαδικασία στις εστίες της
έντασης. Για να έχουν επιτυχία οι πρωτοβουλίες των δυτικών κρατών,
δεν πρέπει να επιβάλουν τετελεσµένα που αγνοούν τα τοπικά
δεδοµένα.
• Είναι ανάγκη να προωθηθούν οι διαδικασίες ένταξης των
µεταναστών στις κοινωνίες εγκατάστασής τους και να γίνουν
σεβαστές οι ιδιαιτερότητές τους. Επίσης, να ληφθεί µέριµνα για τα
αυξανόµενα κύµατα εξαθλιωµένων µεταναστών και προσφύγων
που αναζητούν µία καλύτερη τύχη (οι «φράχτες» αποτελούν µόνο
προσωρινή και αµφιλεγόµενης αποτελεσµατικότητας λύση).
• Είναι ανάγκη να αναθεωρηθούν, σε παγκόσµιο επίπεδο, οι
οικονοµικές πολιτικές που διευρύνουν τις ανισότητες και βυθίζουν
ολόκληρους πληθυσµούς στην απελπισία.
• Είναι, όµως, ανάγκη να αναζητηθούν λύσεις και εντός των
µουσουλµανικών κρατών, που να µη στηρίζονται στην τυφλή βία και
το µίσος εναντίον των πιστών άλλων δογµάτων και των πολιτών των
δυτικών χωρών αδιακρίτως. 36
 ∆ιαπολιτισµικός και διαθρησκειακός διάλογος

Απέναντι στη συγκρουσιακή ρητορεία και στη διάχυτη καχυποψία, η

προσέγγιση και ο διάλογος µεταξύ των πολιτισµών και των θρησκειών
είναι η µόνη αξιόπιστη εναλλακτική λύση. Ευτυχώς υπάρχουν τέτοιες
πρωτοβουλίες:
• Το 1977 ξεκίνησαν συναντήσεις µεταξύ Ορθοδόξων και Ιουδαίων
θεολόγων µε τη συνεργασία του Παγκόσµιου Εβραϊκού Συµβουλίου
και του Πατριαρχικού Κέντρου στο Chambesy της Ελβετίας (η πρώτη
έγινε στη Λουκέρνη).
• Το 1994 έγινε στην Κωνσταντινούπολη συνέδριο µε τίτλο Peace and
Tolerence (Ειρήνη και Ανεξιθρησκεία) µε τη συµµετοχή Εβραίων,
Χριστιανών και Μουσουλµάνων, που κατέληξε στη «∆ιακήρυξη του
Βοσπόρου».

37

• Τον ∆εκέµβριο του 2001, µε νωπές ακόµη τις µνήµες της 11ης
Σεπτεµβρίου πραγµατοποιήθηκε στις Βρυξέλλες συνάντηση των
εκπροσώπων των µονοθεϊστικών θρησκειών. Στη «∆ιακήρυξη των
Βρυξελλών» οι θρησκευτικοί ηγέτες αποδοκίµασαν τον εξτρεµισµό,
καθώς και τον ισχυρισµό ότι η θρησκεία συµβάλλει σε µία
σύγκρουση πολιτισµών. Το 2001 είχε ανακηρυχθεί από τον ΟΗΕ
«Έτος του ∆ιαλόγου των Πολιτισµών».
• Το 2002 πραγµατοποιήθηκε στη Λευκωσία η Α΄ Παγκόσµια
∆ιάσκεψη Θρησκειών και Πολιτισµών, η οποία δηµιούργησε το
Παγκόσµιο Βήµα Θρησκειών και Πολιτισµών (ακολούθησαν η Β΄ και
η Γ΄ που ενισχύθηκαν και από το ελληνικό ΥΠΠΟ).
• Το 2004 διεξήχθη στη Βαρκελώνη το ∆ιεθνές Φόρουµ των
Πολιτισµών, το οποίο περιελάµβανε και σύνοδο του Παγκοσµίου
Κοινοβουλίου των Θρησκειών.

38
 Ο ρόλος της πολιτιστικής διπλωµατίας σε ένα
περιβάλλον σύγκρουσης
• Η πολιτιστική διπλωµατία είναι ένα σηµαντικό εργαλείο των λαών
προς αυτή την κατεύθυνση (οι πρωτοβουλίες που αναφέρθηκαν
παραπάνω εµπίπτουν στο πεδίο δράσης της).
• ∆εν µπορεί ασφαλώς να αποτρέψει έναν προαποφασισµένο πόλεµο.
Μπορεί, όµως, να ανοίξει διαύλους επικοινωνίας εκεί όπου η
παραδοσιακή διπλωµατία αποδεικνύεται ανεπαρκής ή να επουλώσει
πληγές του παρελθόντος· η Γερµανία π.χ., µέσω του Ινστιτούτου
Γκαίτε, πέτυχε µετά τον Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο να ανατρέψει τάχιστα
την αρνητική εικόνα της ακόµη και σε χώρες µε πολύ τραυµατικές
εµπειρίες, όπως η Ελλάδα.
• Προπάντων, η γνώση και η κατανόηση του πολιτισµού και της
ιστορίας του Άλλου προφυλάσσει από κραυγαλέα λάθη, ακόµη και
αν η σύγκρουση καταστεί αναπόφευκτη· η πολιτική των δυτικών
δυνάµεων στο χώρο της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής προσφέρει
πολλά παραδείγµατα τέτοιων λαθών (πέρα από άλλες σκοπιµότητες).

39

Τι αναφέρεται στην Ιδρυτική Πράξη της Ουνέσκο

και στην επίσηµη ιστοσελίδα της
• Εφόσον οι πόλεµοι ξεκινούν από το µυαλό των ανθρώπων, στο
µυαλό των ανθρώπων πρέπει να οικοδοµηθούν και οι άµυνες της
ειρήνης.
• Μία ειρήνη βασισµένη αποκλειστικά στους πολιτικούς και
οικονοµικούς διακανονισµούς των κυβερνήσεων δεν θα εξασφάλιζε
την οµόφωνη, διαρκή και ειλικρινή υποστήριξη των λαών του κόσµου.
• Συνεπώς, η ειρήνη πρέπει να στηρίζεται στη διανοητική και ηθική
αλληλεγγύη του ανθρώπινου είδους.
• Η Ουνέσκο προσπαθεί να προωθήσει την αλληλοκατανόηση µεταξύ
των λαών, πολεµώντας τις πάσης φύσεως διακρίσεις, τη µισαλλοδοξία
και τη βία.
• Όπως επίσηµα διακηρύσσει, «η ειρήνη είναι κάτι παραπάνω από την
απουσία πολέµου· είναι η συµβίωση µε τις διαφορές µας –φύλου,
φυλής, γλώσσας, θρησκείας ή κουλτούρας – ταυτόχρονα µε την
προώθηση του παγκόσµιου σεβασµού για τη δικαιοσύνη και τα
ανθρώπινα δικαιώµατα, στα οποία στηρίζεται η συνύπαρξη.» Η ειρήνη
είναι µία απόφαση της καθηµερινής ζωής. 40
 Βιβλιογραφία
• Stuart Hall - David Held - Anthony McGrew, Η Νεωτερικότητα Σήµερα.
Οικονοµία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισµός, µετ. Θανάσης Τσακίρης –
Βίκτωρας Τσακίρης, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2003 (κυρίως τα κεφάλαια 2
και 6).
• Σάµιουελ Χάντινγκτον, Η Σύγκρουση των Πολιτισµών και ο
Ανασχηµατισµός της Παγκόσµιας Τάξης, µετ. Σήλια Ριζοθανάση, TERZO
BOOKS, Αθήνα, 2001 (4η έκδοση).
• Olivier Roy, Το Παγκοσµιοποιηµένο Ισλάµ, µετ. Βιργινία Πισιµίση, Εκδόσεις
Scripta, Αθήνα, 2006.
• Α΄ Παγκόσµια Συνάντηση Θρησκειών και Πολιτισµών (Πρακτικά
Συνεδρίου), Μονή Κύκκου, Κύπρος, 2002.
• Ελένη Τζουµάκα, Πολιτιστική ∆ιπλωµατία: ∆ιεθνή ∆εδοµένα και Ελληνικές
Προοπτικές, πρόλογος – εισαγωγή Γιάγκος Ανδρεάδης, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης,
Αθήνα, 2005.

41
 Γ. Πολιτιστική ∆ιπλωµατία

Το θεωρητικό πλαίσιο

Εξωτερική πολιτική/ διπλωµατία

• Ο όρος Πολιτιστική ∆ιπλωµατία είναι σχετικά νέος. Στην πράξη
βέβαια πρόκειται για µία πανάρχαιη διαδικασία, η εφαρµογή της
δηλαδή χρονολογείται από τότε που υπάρχουν επαφές µεταξύ
διαφορετικών λαών σε επίσηµο επίπεδο αντιπροσώπευσης. Εκτός από
πρακτική των ∆ιεθνών Σχέσεων αποτελεί και κλάδο της ∆ιαχείρισης
του Πολιτισµού.
• Η εξωτερική πολιτική προσδιορίζει τους στόχους και χαράσσει τις
κατευθυντήριες γραµµές των εξωτερικών σχέσεων ενός κράτους,
ενώ η διπλωµατία προσφέρει τα µέσα και τις µεθόδους για την
εκπλήρωση των προσδιορισθέντων στόχων.
• Ο όρος διπλωµατία µπορεί να εκληφθεί ως συνώνυµος των
διαπραγµατεύσεων και κατ’ επέκταση να υποδηλώνει τη δεξιότητα
στη διαχείριση των εξωτερικών σχέσεων του κράτους· υπό τη στενή
έννοια, προσδιορίζει το σύνολο των προσώπων και των υπηρεσιών
που ασκούν θεσµικά αυτό το ρόλο.

3
 Ορισµός πολιτιστικής διπλωµατίας
• Πολιτιστική διπλωµατία είναι η µεθοδική και ιεραρχηµένη χρήση
του πολιτισµού µιας χώρας στο πλαίσιο της εξωτερικής της πολιτικής.
• Έχει ως στόχο αφενός την προβολή στο εξωτερικό των πολιτιστικών
αξιών και επιτευγµάτων της χώρας και τη βελτίωση της εικόνας της
και αφετέρου τη σύσφιγξη των σχέσεων µε τους άλλους λαούς και
την εµπέδωση ενός κλίµατος εµπιστοσύνης και αλληλοκατανόησης.
• Στην πράξη αυτό επιτυγχάνεται µε την παραγωγή και προώθηση στο
εξωτερικό πολιτιστικών δράσεων, γεγονότων και προϊόντων από
φορείς που έχουν συσταθεί προς αυτό τον σκοπό.
• Η επιτυχής άσκηση της εξωτερικής πολιτιστικής πολιτικής αποφέρει
οφέλη σε όλα τα επίπεδα των εξωτερικών σχέσεων, γι’ αυτό και τα
ισχυρά κράτη επενδύουν συστηµατικά στην προβολή του πολιτισµού
τους στο εξωτερικό.
• ∆εν απαιτείται οικονοµική και στρατιωτική ισχύς για την επιτυχή
άσκησή της, γι’ αυτό µπορούν και µικρά κράτη να αναδειχθούν σε
µεγάλες δυνάµεις στον τοµέα του πολιτισµού.
4

Προϊστορία
• Η πρώτη συστηµατική οργάνωση πολιτιστικής διπλωµατίας πρέπει να
αποδοθεί στους Γάλλους. Από την εποχή των βασιλέων Λουδοβίκου
ΙΓ΄ (1610-1643) και Λουδοβίκου Ι∆΄ (1643-1715), η Γαλλία
κατόρθωσε να επιβάλει τη γλώσσα της ως κυρίαρχη διπλωµατική και
ακαδηµαϊκή γλώσσα στην Ευρώπη και διατήρησε αυτήν την
πρωτοκαθεδρία για όλον τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Στις αρχές του
20ού αιώνα, υπήρξε πρωτοπόρος στην ίδρυση εκπαιδευτικών
ιδρυµάτων στο εξωτερικό, και άλλες ισχυρές χώρες ακολούθησαν το
παράδειγµά της.
• Ο πολιτισµός, επειδή απαιτεί µακρόπνοο σχεδιασµό και αποδίδει
µακροπρόθεσµα οφέλη, δεν είναι η πρώτη προτεραιότητα των
κυβερνήσεων. Παρά ταύτα, οι περισσότερες χώρες σήµερα θεωρούν
τον πολιτισµό ως τον αναγκαίο τρίτο παράγοντα, µετά την πολιτική
και το εµπόριο· πρώτος ο Willy Brandt (Καγκελάριος της τότε
∆υτικής Γερµανίας), το 1966, τον χαρακτήρισε ως τον τρίτο πυλώνα
της εξωτερικής πολιτικής.

5
 Φορείς χάραξης και υλοποίησης της πολιτιστικής
διπλωµατίας
• Η χάραξη της εξωτερικής πολιτιστικής πολιτικής και διπλωµατίας µιας
χώρας αποτελεί ευθύνη των κυβερνήσεων.
• Φορείς της είναι τα Υπουργεία Εξωτερικών, Πολιτισµού και
Παιδείας (η θεσµική µορφή των φορέων και ο βαθµός συµµετοχής
τους στον σχεδιασµό και την άσκησή της ποικίλλει κατά κράτος). Η
επίσηµη πολιτιστική διπλωµατία εκφράζει τις προτεραιότητες της
εξωτερικής πολιτικής του κράτους που την ασκεί.
• Τα εκτελεστικά της όργανα είναι συνήθως υπάλληλοι του Υπουργείου
Εξωτερικών και εργάζονται είτε στην κεντρική υπηρεσία είτε στις
πρεσβείες του εξωτερικού (µορφωτικοί–πολιτιστικοί ακόλουθοι ή
σύµβουλοι).

• Την υλοποίηση µορφωτικών–πολιτιστικών προγραµµάτων µπορούν να

αναλάβουν και Ιδρύµατα ή Ινστιτούτα (Νοµικά Πρόσωπα ∆ηµοσίου
και Ιδιωτικού ∆ικαίου), που εποπτεύονται και χρηµατοδοτούνται εξ
ολοκλήρου ή µερικώς από το κράτος γι’ αυτό το σκοπό. Σηµαντικό
ρόλο µπορούν να παίξουν και ιδιωτικοί φορείς (πολιτιστικά
ιδρύµατα, εταιρείες συγγραφέων, καλλιτεχνικά σωµατεία κ.λ.π.),
ακόµη και απλοί ιδιώτες.
• Η ιδιωτική πρωτοβουλία έχει µεγαλύτερη αυτονοµία δράσης και
συνήθως είναι πιο πειστική.
• Το ιδανικό – όπου υφίστανται και οι δύο δυνατότητες – είναι να
υπάρχει ισορροπία µεταξύ κρατικής και ιδιωτικής συµµετοχής και
χρηµατοδότησης και σύγκλιση ως προς τους στόχους.

7
 Προϋποθέσεις άσκησης πολιτιστικής διπλωµατίας
• Κατά τον σχεδιασµό και την άσκηση της πολιτιστικής διπλωµατίας
πρέπει να λαµβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος
που αποτελεί τον στόχο δράσης, δηλαδή το ισχύον θεσµικό πλαίσιο,
η πολιτιστική φυσιογνωµία και οι αντίστοιχες επιδόσεις, τα
ενδιαφέροντα, η δεκτικότητα και οι τυχόν «ευαισθησίες» (ως προς
αυτό πρέπει να αξιοποιούνται οι εισηγήσεις των οικείων πρεσβειών).
Αν το περιβάλλον αυτό ερµηνευθεί από τον παρατηρητή
εθνοκεντρικά, κάθε προσπάθεια προσέγγισης θα αποτύχει.
• Επίσης, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η αρχή της αµοιβαιότητας ως
προς τον χαρακτήρα και την αναλογία των προγραµµατιζόµενων
πολιτιστικών εκδηλώσεων και ως προς το ύψος των σχετικών
δαπανών. Είναι αναγκαίος ο συντονισµός των δραστηριοτήτων των
αρµοδίων κρατικών φορέων και η συνεργασία των επιµέρους
υπηρεσιών.

Ο ρόλος του κράτους. Η δηµόσια διπλωµατία

• Ο ρόλος του κράτους στην οργάνωση και τη χρηµατοδότηση της
πολιτιστικής διπλωµατίας είναι αναµφίβολα καθοριστικός.
• Τις τελευταίες δεκαετίες σε πολλά κράτη έχει αµφισβητηθεί το
έντονα κρατικιστικό µοντέλο που παραδοσιακά και µε µεγάλη
επιτυχία εφάρµοσε η Γαλλία· αντίθετα, θεωρείται ότι οργανισµοί που
χαίρουν κάποιας ανεξαρτησίας από τον κρατικό µηχανισµό (έστω και
αν αναπόφευκτα χρηµατοδοτούνται κυρίως από αυτόν) επιτυγχάνουν
καλύτερα στην αποστολή τους.
• Σήµερα στον αγγλοσαξονικό χώρο προβάλλεται µια νέα διάσταση της
διπλωµατίας, που διαφοροποιείται σηµαντικά από την παραδοσιακή: ο
αγγλικός όρος είναι public diplomacy, και στα ελληνικά αποδίδεται ως
δηµόσια διπλωµατία. ∆ίνει έµφαση στις απευθείας ανταλλαγές
µεταξύ µη κυβερνητικών φορέων και πολιτών των διαφόρων
χωρών και είναι, κατά συνέπεια, πιο αποτελεσµατική στη βελτίωση
της επικοινωνίας και τη σύσφιγξη των σχέσεών τους από τις συνήθεις
επαφές σε πολιτικό και διπλωµατικό επίπεδο, καθώς εµπλέκει πολύ
µεγαλύτερο αριθµό ανθρώπων.
9
 Παγκόσµια κοινωνία πολιτών - Μη Κυβερνητικές
Οργανώσεις (ΜΚΟ)
• Η δηµόσια διπλωµατία προϋποθέτει την ενεργοποίηση της κοινωνίας
των πολιτών. Σήµερα, οι πολίτες, λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης των
επικοινωνιών, έχουν µεγαλύτερη πρόσβαση στην πληροφόρηση και
µεγαλύτερη δυνατότητα παρέµβασης. Μιλάµε πλέον για µία
παγκόσµια κοινωνία πολιτών. Ο αριθµός των Μη Κυβερνητικών
Οργανισµών διαρκώς αυξάνει και εξελίσσονται σε υπολογίσιµο
παράγοντα των διεθνών εξελίξεων. Ο ρόλος τους στη δηµόσια
διπλωµατία είναι σηµαντικός.
• Πλεονεκτήµατά των ΜΚΟ (διεθνών και τοπικών) είναι η έξωθεν καλή
µαρτυρία, εφόσον δρουν προς το συµφέρον της κοινωνίας, η
εξειδικευµένη γνώση, ο ανεπίσηµος τρόπος δράσης και η πρόσβαση
σε δίκτυα ακτιβιστών, ειδικών, αλλά και πολιτικών διαφόρων
εθνικοτήτων, που τους εξασφαλίζει εναλλακτικά µέσα πίεσης.
Μειονέκτηµά τους οι συχνά αδιαφανείς διασυνδέσεις και πηγές
χρηµατοδότησης· ορισµένοι έχουν συνδεθεί µε σκάνδαλα, γι’ αυτό
είναι αναγκαία η λογοδοσία και ο έλεγχος.
10

Το ιστορικό της δηµόσιας διπλωµατίας στις ΗΠΑ

• Στις Η.Π.Α. ο όρος public diplomacy χρησιµοποιείται από το 1965,
όταν ιδρύθηκε το Edward Murrow Center for Public Diplomacy,
στην περίφηµη Σχολή Fletcher του Πανεπιστηµίου Tufts. Όπως
αναφέρεται στα σχετικά κείµενα, στόχος της είναι η «προώθηση του
εθνικού συµφέροντος και της εθνικής ασφάλειας των Η.Π.Α. µέσω της
κατανόησης, της πληροφόρησης και του επηρεασµού των ξένων
ακροατηρίων».
• Για την ενηµέρωση και τον επηρεασµό της κοινής γνώµης των άλλων
χωρών χρησιµοποιούνται τα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. (εκδόσεις,
ραδιόφωνο, τηλεόραση, κινηµατογράφος), αλλά και οι νέες
τεχνολογίες (ιδίως το ∆ιαδίκτυο), προγράµµατα υποτροφιών και
ανταλλαγών, διοργάνωση συνεδρίων και σεµιναρίων, λειτουργία
βιβλιοθηκών και πολιτιστικών κέντρων κ.λ.π.

11
• Ιδιαίτερα επιδιώκονται η επικοινωνία και ο διάλογος µεταξύ
αµερικανών πολιτών, οµάδων και συµφερόντων µε τους οµολόγους
του εξωτερικού και προπαντός η ανάπτυξη µακροχρόνιων σχέσεων
µε πρόσωπα–κλειδιά, όπως δηµοσιογράφους, επιστήµονες,
προσωπικότητες των γραµµάτων και των τεχνών, επιχειρηµατίες.
• Συχνά, όταν οι Αµερικανοί αναφέρονται στη συγκεκριµένη
διπλωµατική πρακτική, έχουν την τάση να περιγράφουν µία
µονόπλευρη-µονόδροµη διαδικασία, που δεν προβλέπει ουσιαστική
γνωριµία και αλληλεπίδραση µε τους άλλους λαούς. Μια τέτοια
αντιµετώπιση ουσιαστικά ακυρώνει τα πλεονεκτήµατά της έναντι της
παραδοσιακής διπλωµατίας.
• Η 11η Σεπτεµβρίου και ο πόλεµος του Ιράκ έκαναν και τον τελευταίο
Αµερικανό να συνειδητοποιήσει ότι η εικόνα της χώρας του στη
διεθνή κοινή γνώµη και ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή δεν είναι η
καλύτερη. Στους διπλωµατικούς και ακαδηµαϊκούς κύκλους των ΗΠΑ
ξεκίνησε µία µακρά συζήτηση για την αναµόρφωση της αµερικανικής
δηµόσιας διπλωµατίας.

12

Η άποψη ενός ειδικού

• Ο Βρετανός Mark Leonard (στο βιβλίο του Public Diplomacy)
αναφέρει ότι η δηµόσια διπλωµατία διεξάγεται σε τρεις σφαίρες: την
πολιτικο-στρατιωτική, την οικονοµική και την κοινωνικο-
πολιτιστική. Άρα δεν ταυτίζεται µε την πολιτιστική διπλωµατία, παρά
µόνο στο τελευταίο πεδίο.
• Ο Leonard διακρίνει τρεις διαστάσεις της δηµόσιας διπλωµατίας:
α) ∆ιαχείριση των καθηµερινών ειδήσεων που παράγει µία χώρα·
εξήγηση των αποφάσεων για εσωτερικά ζητήµατα στη διεθνή κοινή
γνώµη. Προετοιµασία για τη διαχείριση κρίσεων και επιθέσεων από τα
ξένα ΜΜΕ.
β) Στρατηγική επικοινωνία· προώθηση συγκεκριµένων κυβερνητικών
πολιτικών µε µεσοπρόθεσµους (όχι άµεσους) στόχους.
γ) Ανάπτυξη διαρκών και σταθερών σχέσεων µε πρόσωπα-κλειδιά,
µέσω υποτροφιών, ανταλλαγών, σεµιναρίων, συνεδρίων, δικτύων και
παροχής δυνατότητας πρόσβασης στα ΜΜΕ. Η σχέσεις αυτές πρέπει
διαρκώς να τροφοδοτούνται και να στηρίζονται στην ανταλλαγή.

13
 Η «ήπια ισχύς»
• Ο Joseph Nye (καθηγητής του Harvard και υφυπουργός Άµυνας της
κυβέρνησης Κλίντον) επινόησε τον όρο soft power (ήπια ισχύς), ως
εναλλακτική λύση στα παραδοσιακά «σκληρά» µέσα άσκησης
εξουσίας, που δεν είναι πάντοτε αποτελεσµατικά.
• Η ήπια ισχύς έγκειται στην ικανότητα µιας χώρας να διαµορφώνει
τις προτιµήσεις των άλλων και να επιτυγχάνει τα επιθυµητά
αποτελέσµατα στην παγκόσµια πολιτική, επειδή οι άλλες χώρες
θαυµάζουν τις αξίες της, µιµούνται το παράδειγµά της και φιλοδοξούν
να φτάσουν το επίπεδο ευηµερίας και ελευθερίας της· δεν επιβάλλεται,
είναι δύναµη έλξης και συνέπεια καθηµερινής δηµοκρατικής
πολιτικής πρακτικής. Βασίζεται κυρίως σε τρεις πηγές: την κουλτούρα
της χώρας, τις πολιτικές αξίες της και την εξωτερική πολιτική της
(όταν αναγνωρίζεται ως νόµιµη και έχει ηθικό κύρος).
• Ο Nye θεωρεί τη δηµόσια διπλωµατία ουσιαστικό παράγοντα για την
απόκτηση ήπιας ισχύος και τονίζει την ανάγκη κατανόησης του
ακροατηρίου.

14

Η σχέση µε την προπαγάνδα

• Η δηµόσια διπλωµατία, όπως άλλωστε και η πολιτιστική διπλωµατία,
συχνά περιγράφονται ως εκλεπτυσµένη προπαγάνδα.
• Σε σχετικά κείµενα οµολογείται ότι η δηµόσια διπλωµατία επιδιώκει να
κρατά ανοικτούς τους διαύλους επικοινωνίας, ώστε να µπορούν να
αξιοποιηθούν για προπαγανδιστικούς σκοπούς αν παραστεί ανάγκη
(χαρακτηριστικό παράδειγµα οι δραστηριότητες της USIA κατά την
περίοδο του Ψυχρού Πολέµου).
• Η αµοιβαιότητα είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί τη δηµόσια
διπλωµατία από την προπαγάνδα.
• Ο Mark Leonard επισηµαίνει, επίσης, ότι σήµερα είναι δύσκολος πλέον
ο έλεγχος των πληροφοριών και οι απόπειρες διαστρέβλωσης της
αλήθειας θα γίνουν τελικά αντιληπτές.
• Κίνδυνοι ελλοχεύουν και στην καταιγιστική υπερπληροφόρηση, που
µπορεί εξίσου να συσκοτίσει την αλήθεια. Συχνά είναι και αυτή
κατευθυνόµενη. ∆εν συνεπάγεται υποχρεωτικά καλύτερη γνώση των
πραγµάτων.

15
 Πολιτιστική ή δηµόσια διπλωµατία;
• Ως ένα βαθµό οι στόχοι και οι πρακτικές τους
αλληλοεπικαλύπτονται.
• Στις ΗΠΑ και γενικά στον αγγλοσαξονικό χώρο, πολιτικοί και
θεωρητικοί προτιµούν τον όρο δηµόσια διπλωµατία, που είναι
ευρύτερος, ενώ τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη ακολουθούν την
παράδοση της πολιτιστικής διπλωµατίας.
• Η επιλογή του όρου και της εν γένει στρατηγικής είναι καθαρά
πολιτικό ζήτηµα. Εξαρτάται, σε µεγάλο βαθµό, από το αν η
ενδιαφερόµενη χώρα εντάσσει τον πολιτισµό σε ένα ευρύτερο πλέγµα
σχέσεων ή αν του δίνει προτεραιότητα έναντι όλων των άλλων
πολιτικών, επειδή ίσως κρίνει ότι της προσφέρει ένα συγκριτικό
πλεονέκτηµα.
• Επιπλέον, ο όρος δηµόσια διπλωµατία θέλει να δώσει έµφαση στην
εµπλοκή µεγαλύτερου µέρους της κοινωνίας στις διαδικασίες
επικοινωνίας και ανταλλαγής. Ωστόσο το κράτος, όσο και αν
αποσύρεται από το προσκήνιο, παραµένει ο ενορχηστρωτής και ο
βασικός χρηµατοδότης των επιµέρους πολιτικών.
16

Brand name και nation branding

• Αµφότεροι είναι όροι του marketing και εντάσσονται στο κλίµα του
ανταγωνισµού µεταξύ χωρών, πόλεων κ.λ.π., που έχει επιφέρει η
παγκοσµιοποίηση. Εκ πρώτης όψεως σοκάρει το να µιλάµε για το
όνοµα, τη φυσιογνωµία και το κύρος µιας χώρας όπως για τη µάρκα
ενός προϊόντος, ενίοτε µε την προσθήκη του σχολίου ότι αυτή
«πουλάει» ή «δεν πουλάει».
• Στα ελληνικά ο όρος nation branding µεταφράζεται ως διαχείριση της
ταυτότητας ή της εικόνας µιας χώρας. Στην πράξη εντάσσεται στις
γενικότερες πρακτικές της δηµόσιας διπλωµατίας, αρκεί να µην
υπερτονίζεται η τεχνική παράµετρος.
• Η θετική προβολή µιας χώρας αποφέρει οφέλη σε όλους τους τοµείς,
πρωτίστως στον πολιτικό. Η ορολογία δεν πρέπει να µας κάνει να
δούµε το όλο εγχείρηµα αποκλειστικά µε τους νόµους της αγοράς. Ο
ίδιος κίνδυνος ελλοχεύει και όταν, στο πλαίσιο της διαχείρισης του
πολιτισµού, τα λεγόµενα πολιτιστικά προϊόντα αντιµετωπίζονται σαν
οποιαδήποτε άλλα προϊόντα, στερηµένα από το συµβολικό τους
περιεχόµενο.
17
 1. ∆ιµερής Πολιτιστική
∆ιπλωµατία
Παραδείγµατα

18

α) Γαλλία
• Έχει την πιο µακρά παράδοση στην άσκηση πολιτιστικής
διπλωµατίας. Αποτέλεσε πρότυπο για την οργάνωση της πολιτιστικής
της διοίκησης (και για την Ελλάδα). Κρατικιστικό - συγκεντρωτικό
µοντέλο.
• 1959: Ίδρυση του Υπουργείου Πολιτισµού. Πρώτος Υπουργός ο
André Malraux µε υπερδιογκωµένες αρµοδιότητες. Από τη δεκαετία
του 1980 προσπάθειες αποκέντρωσης.
• Συµµετοχή των Υπουργείων Εξωτερικών και Συνεργασίας (για
θέµατα των πρώην αποικιών) στην εξωτερική πολιτιστική πολιτική.
• 1883: Έναρξη της δραστηριότητας της Alliance Française, µε σκοπό
την εξαγωγή και διάδοση της γαλλικής γλώσσας και του γαλλικού
πολιτισµού στο εξωτερικό, µέσω της λειτουργίας σχολείων και
βιβλιοθηκών, της έκδοσης βιβλίων και της οργάνωσης διαλέξεων και
άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων.

19
• 1945: Ίδρυση στο Υπουργείο Εξωτερικών της Γενικής ∆ιεύθυνσης
Πολιτιστικών, Επιστηµονικών και Τεχνολογικών Σχέσεων
(Direction Générale dew Relations Culturelles, Scientifiques et
Techniques), µε αρµοδιότητες τη διάδοση της γλώσσας και του
πολιτισµού.
• Σηµαντικό ποσοστό του προϋπολογισµού του ΥΠΕΞ διατίθεται γι’
αυτό το σκοπό (35% το 1997 – από τότε έχει υποστεί µείωση).
• Πολλά προγράµµατα για τις αποικίες της Εγγύς και της Άπω
Ανατολής, που ακόµη φέρουν τα σηµάδια της γαλλικής πολιτιστικής
επιρροής.
• Μεγάλος αριθµός µορφωτικών ακολούθων και συµβούλων και άλλων
εξειδικευµένων στελεχών.
• Μεγάλος αριθµός Ινστιτούτων, σχολείων, αρχαιολογικών αποστολών
ανά τον κόσµο (σήµερα 143 ινστιτούτα και πολιτιστικά κέντρα).
• Έντονη κινητικότητα επιστηµόνων, καλλιτεχνών, εκθέσεις, εκδόσεις,
διακίνηση κινηµατογραφικών ταινιών και ραδιοτηλεοπτικών
παραγωγών, γαστρονοµία, µόδα κ.λ.π.
• Ο πολιτισµός για τη Γαλλία είναι σηµαντική πηγή πλούτου και
θέλγητρο για την προσέλκυση τουριστών.
20

Γαλλοφωνία
• Ο όρος francophonie πρωτοεµφανίστηκε γύρω στο 1880, για να
υποδηλώσει το σύνολο των ανθρώπων και των χωρών που µιλούσαν
γαλλικά (µε κεφαλαίο F υποδηλώνουµε την Οργάνωση). Το 2010
υπολογίστηκαν 220 εκατ. οµιλητές στις 5 ηπείρους.
• 1970: ∆ηµιουργήθηκε πρώτα η Agence de la Cooperation Culturelle
et Technique (ACCT), η οποία µετεξελίχθηκε στην Organisation
Internationale de la Francophonie (OIF). Η ∆ιεθνής Οργάνωση της
Γαλλοφωνίας έχει σήµερα ως µέλη 57 κράτη και κυβερνήσεις και 20
κράτη παρατηρητές (η Ελλάδα είναι κανονικό µέλος).
• Στις προτεραιότητες της Οργάνωσης περιλαµβάνονται η προστασία
της πολυγλωσσίας και της πολιτιστικής πολυµορφίας και ανάπτυξης, η
ειρήνη, τα ανθρώπινα δικαιώµατα, οι νέοι, η κοινωνία των πολιτών
κ.λ.π.

21
Αναθεώρηση της γαλλικής πολιτικής υπό την πίεση
της παγκοσµιοποίησης
• Η πρωτοκαθεδρία της έχει δεχθεί σηµαντικό πλήγµα από την ανάδειξη
της αγγλικής γλώσσας ως lingua franca του παγκοσµιοποιηµένου
κόσµου µας και από την κυριαρχία των αµερικανικών πολιτιστικών
προϊόντων. Μείωση της ζήτησης της γαλλικής γλώσσας που είχε ως
αποτέλεσµα το κλείσιµο ή την ανεξαρτητοποίηση πολλών
παραρτηµάτων του Γαλλικού Ινστιτούτου. Ανάγκη µείωσης των
σχετικών κονδυλίων.
• Κοινό µέτωπο µε άλλες χώρες κατά της αµερικανικής πολιτιστικής
κυριαρχίας. Αντί για την προβολή της µοναδικότητας της γαλλικής
γλώσσας και κουλτούρας, έχει στραφεί στον αγώνα για την
προστασία της πολιτισµικής πολυµορφίας και της πολυγλωσσίας,
ακόµη και µέσω της ∆ιεθνούς Οργάνωσης της Γαλλοφωνίας.

22

Η γαλλική παρουσία στην Ελλάδα

• 1846: Ίδρυση της École Française d’ Athènes, στην οποία
λειτούργησε και τµήµα διδασκαλίας της γαλλικής γλώσσας (Alliance
Française).
• 1907: Ίδρυση του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών (Institut Français d’
Athènes), το οποίο θεωρείται ένα από τα σηµαντικότερα του δικτύου·
τις παραµονές του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου έφθασε να έχει 2.000
µαθητές και 37 παραρτήµατα (τα 28 από αυτά στην Αθήνα).
Αποτέλεσε κέντρο πνευµατικού κοσµοπολιτισµού.
• Καθοριστική η παρουσία του Οκτάβιου Μερλιέ, που υπήρξε
∆ιευθυντής του για δεκαετίες. Χάρη στις υποτροφίες που εξασφάλισε
ο Μερλιέ το διάστηµα 1945-7, έφυγε στη Γαλλία ο ανθός των νέων
διανοουµένων (Κανδύλης, Σβορώνος, Ξενάκης, Καστοριάδης, Αξελός
και πολλοί άλλοι), οι οποίοι χάρισαν στην Ελλάδα ένα διεθνές
«πρόσωπο» στις δεκαετίες 1960 και 1970.

23
• Σήµερα τα περισσότερα παραρτήµατα του Γαλλικού Ινστιτούτου
έχουν κλείσει· εκτός από τα Ινστιτούτα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη,
διατηρούνται τα παραρτήµατα σε Λάρισα και Πάτρα.
• Παρά τη συρρίκνωσή του και την απόσυρσή του από τις συνοικίες της
Αθήνας, το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών παραµένει εξαιρετικά
δραστήριο. Εκτός από τη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας,
προετοιµάζει και υποστηρίζει σπουδές στη Γαλλία, πανεπιστηµιακές
συνεργασίες και γαλλο-ελληνικά µεταπτυχιακά, υποτροφίες.
• Προσφέρει ποιοτικές, αναγνωρισµένες εκδηλώσεις, όπως το
Φεστιβάλ Γαλλόφωνου Κινηµατογράφου, και συµµετέχει σε ελληνικές
διοργανώσεις. Το 2014, επ’ ευκαιρία της ελληνικής Προεδρίας στην
ΕΕ και της συµπλήρωσης 40 χρόνων από την αποκατάσταση της
δηµοκρατίας, οργανώθηκε σειρά εκδηλώσεων υπό τον τίτλο «Ελλάς
Γαλλία Συµµαχία 2014».
• Εκτός από το Γαλλικό Ινστιτούτο, στην Ελλάδα λειτουργούν η
Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και αρκετά γαλλόφωνα σχολεία.
• Επίσης, διαθέτει δύο γραφεία στην Ελλάδα η Εθνική Υπηρεσία για
την προώθηση της γαλλικής ανώτατης εκπαίδευσης στον κόσµο
(Campus France).
24

β) Μεγάλη Βρετανία
• Πιο φιλελεύθερη παράδοση. Πολλές από τις αρµοδιότητες της
κρατικής εξουσίας κατανέµονται σε αποκεντρωµένους φορείς (π.χ.
Περιφερειακά Συµβούλια Τεχνών), ενώ δρουν πολλοί ηµιαυτόνοµοι
οργανισµοί.
• Υπουργείο Πολιτισµού δεν υπήρχε ως τις αρχές της δεκαετίας του
1990. Σηµαντικός ο ρόλος του Συµβουλίου των Τεχνών (Arts
Council), που ιδρύθηκε το 1945· έχει χαρακτηριστεί και ως
πολιτιστικό παρακλάδι του κράτους πρόνοιας.
• Η Βρετανία δεν έδωσε την ίδια έµφαση µε τη Γαλλία στη διάδοση του
πολιτισµού της στην αυτοκρατορία που είχε υπό τον έλεγχό της· π.χ.,
ενώ οι Γάλλοι ίδρυαν πληθώρα σχολείων, οι Βρετανοί επένδυαν
περισσότερο σε άλλες δοµές και άφηναν την εκπαίδευση στους
ιεραποστόλους.
• Τις τελευταίες δεκαετίες αυξανόµενο ενδιαφέρον για την πολιτιστική
και για τη δηµόσια διπλωµατία.

25
• 1934: Ίδρυση του Βρετανικού Συµβουλίου (British Council) ως
αντίβαρου στη φασιστική προπαγάνδα. Σκοπός του ήταν «να κάνει
το πνεύµα και τον τρόπο ζωής στη Βρετανία γνωστά στο εξωτερικό
και να προβάλει τη συνεισφορά των Βρετανών στα γράµµατα, τις
επιστήµες και τις τέχνες». ∆ιδασκαλία της αγγλικής γλώσσας σε 85
χώρες. Προσέλκυση φοιτητών.
• Χάραξη της εξωτερικής πολιτιστικής πολιτικής από το Υπουργείο
Εξωτερικών (Foreign Office) και υλοποίησή της από το Βρετανικό
Συµβούλιο. Χρηµατοδότηση από την κυβέρνηση, αλλά και από τα
έσοδά του.
• Η ζήτηση για την αγγλική γλώσσα είναι δεδοµένη και αυξανόµενη,
εφόσον έχει εξελιχθεί σε παγκόσµια γλώσσα.
• Προβολή στο εξωτερικό των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων της χώρας,
της πρωτοπορίας της σε τοµείς έρευνας, καινοτοµίας και νέων
τεχνολογιών, της µακράς παράδοσης στη λογοτεχνία, το θέατρο, τις
εικαστικές τέχνες κ.λ.π.

26

Η Υπηρεσία BBC World

• Τον Οκτώβριο του 1939 (λίγο µετά την έναρξη του Β΄ Παγκοσµίου
Πολέµου), το BBC World άρχισε να εκπέµπει σε όλες τις µεγάλες
ευρωπαϊκές γλώσσες, καθώς και στις αραβικές, ως αντίβαρο στη
φασιστική προπαγάνδα· το 1941 λειτούργησε η ελληνική υπηρεσία.
• Το 2005, αποφασίστηκε η κατάργηση πολλών ξενόγλωσσων
υπηρεσιών ευρωπαϊκών κυρίως χωρών (µεταξύ αυτών και της
ελληνικής), διότι οι πολιτικές προτεραιότητες έχουν αλλάξει (η
τουρκική και η αλβανική υπηρεσία π.χ. παρέµειναν). Προτιµήθηκε η
οργάνωση ενός αραβόφωνου τηλεοπτικού δικτύου του BBC, ως
αντιπερισπασµού στο αγγλόφωνο Al Jazeera (η εξαγγελία του
τελευταίου προκάλεσε παγκόσµιο συναγερµό), αν και ανάλογη
προσπάθεια στο παρελθόν είχε αποτύχει.
• Aν και χρηµατοδοτείται από τη βρετανική κυβέρνηση, κατόρθωνε
πάντα να χαίρει µεγαλύτερης αξιοπιστίας από τη Φωνή της Αµερικής
(Voice of America).

27
 Αναπροσαρµογή των στόχων
• Ένα ζήτηµα που συχνά ανακύπτει είναι ότι συγχέεται η πολιτισµική
της παραγωγή µε την αµερικανική, λόγω της κοινής γλώσσας.
• Μετά τα τροµοκρατικά χτυπήµατα σε ΗΠΑ και Ευρώπη και λόγω της
έντονης εµπλοκής της χώρας στους πολέµους στο Ιράκ και
Αφγανιστάν, η Βρετανία δίνει µεγάλη έµφαση στον διαπολιτισµικό
διάλογο. Η κυβέρνηση έθεσε ως στόχο όχι την προώθηση της
κατεστηµένης βρετανικής κουλτούρας στις εκάστοτε ντόπιες ελίτ–
αυτό θεωρείται δεδοµένο- αλλά την καλλιέργεια σχέσεων µε τη
νεολαία, ιδίως στις χώρες της Μ. Ανατολής, της Ασίας, της Αφρικής
και της Αν. Ευρώπης (π.χ. το πρόγραµµα Connecting Futures).
• Οι επενδύσεις στράφηκαν προς τις γρήγορα αναπτυσσόµενες περιοχές
(Ρωσία, Ινδία, Κίνα κ.λ.π.) και στις εκάστοτε υποψήφιες για ένταξη
στην ΕΕ χώρες.
• Τονίζουν τη συνεισφορά τους στη δηµιουργία κοινωνιών που
ενσωµατώνουν αρµονικά το διαφορετικό.

28

Η βρετανική παρουσία στην Ελλάδα

• 1939: Ίδρυση το Βρετανικού Συµβουλίου στην Αθήνα (γραφείο και
στη Θεσσαλονίκη).
• Σταθερά αυξανόµενος αριθµός νέων επιδιώκουν να γίνουν κάτοχοι
των πτυχίων γλωσσοµάθειας που χορηγεί. Η Βρετανία είναι επίσης
για τους Έλληνες η πρώτη σε προτίµηση χώρα για σπουδές,
προπτυχιακές ή µεταπτυχιακές στο εξωτερικό (πλέον και για
αναζήτηση εργασίας).
• Λειτουργία στην Ελλάδα σχολείων Π/θµιας και ∆/θµιας εκπαίδευσης,
προπαρασκευαστικά προγράµµατα σπουδών, πτυχιακά και
µεταπτυχιακά προγράµµατα σπουδών (αγγλόφωνα Κολλέγια και
παραρτήµατα πανεπιστηµίων). Υποστήριξη της κινητικότητας και της
ανταλλαγής φοιτητών, καθηγητών, επαγγελµατιών, καλλιτεχνών.
• Αν και δεν διαδραµάτισε ποτέ ρόλο αντίστοιχο µε του Γαλλικού
Ινστιτούτου, συµµετέχει στην πολιτιστική ζωή της χώρας και
συνεργάζεται µε ελληνικούς πολιτιστικούς οργανισµούς του
δηµοσίου και του ιδιωτικού τοµέα.
• Όπως τονίζουν, τηρούν απόλυτα την αρχή των ίσων ευκαιριών.
29
 γ) Γερµανία
• 16 κρατίδια (Länder), µε ξεχωριστή πολιτιστική φυσιογνωµία. Καθένα
έχει δικό του Υπουργείο Πολιτισµού. Οµοσπονδιακό Υπουργείο
Πολιτισµού δηµιουργήθηκε µόλις το 1998 και αντιµετώπισε έντονες
αντιρρήσεις. Η αποκέντρωση ερµηνεύεται και ως αντίδραση στην
συγκεντρωτική πολιτιστική πολιτική που είχαν εφαρµόσει οι Ναζί.
• Μεγάλη ελευθερία στους τοπικούς φορείς· σηµαντικός ο ρόλος
δήµων και κοινοτήτων και απευθείας ανταλλαγές µε δήµους άλλων
χωρών.
• Η οµοσπονδιακή κυβέρνηση χαράσσει τις κατευθυντήριες γραµµές
της εξωτερικής πολιτιστικής πολιτικής· αρµόδια είναι η ∆ιεύθυνση
Μορφωτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών (σ’ αυτήν
υπάγονται οι µορφωτικοί- επιστηµονικοί ακόλουθοι).

30

• 1951: Ίδρυση του Ινστιτούτου Γκαίτε (Goethe Institut) µε έδρα το

Μόναχο και στόχο την ανατροπή της αρνητικής εικόνας που είχε
δηµιουργήσει για τη Γερµανία ο Β΄ Παγκόσµιος Πόλεµος. Βασικές
του επιδιώξεις ήταν η προώθηση της γερµανικής γλώσσας στο
εξωτερικό, η καλλιέργεια της πολιτιστικής συνεργασίας µε άλλα
κράτη και η µετάδοση µιας συνολικής εικόνας για την πολιτιστική,
κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας.
• Χρηµατοδοτείται µερικώς και εποπτεύεται από το Υπουργείο
Εξωτερικών, αλλά διατηρεί την ανεξαρτησία του.
• Προσπαθεί να προσεγγίσει τις ελίτ κάθε χώρας (και όχι µόνο τη
νεολαία), για να µπορεί να επηρεάσει τους θεσµούς.
• Υπάρχουν και άλλοι φορείς εξωτερικής πολιτιστικής πολιτικής, όπως
η Γερµανική Υπηρεσία Ακαδηµαϊκών Ανταλλαγών (Deutscher
Akademischer Austausch Dienst (DAAD), που ασχολείται µε τις
ανταλλαγές φοιτητών και επιστηµόνων σε διεθνές επίπεδο.

31
 Νέοι στόχοι
• Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την Ένωση των δύο
Γερµανιών, σταδιακή διεύρυνση της σφαίρας επιρροής της
Γερµανίας στο χώρο της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και
αύξηση της ζήτησης της γερµανικής γλώσσας. Σήµερα είναι πλέον
ηγεµονική δύναµη στην Ευρώπη. Ο τρόπος που οι Γερµανοί προωθούν
τη γλώσσα τους θυµίζει την παλαιά αυτοπεποίθηση και εξωστρέφεια
των Γάλλων.
• Το Βερολίνο, µετά την ενοποίηση, έχει εξελιχθεί σε µία φιλόξενη
αγκαλιά για συγγραφείς και καλλιτέχνες, όπως ήταν άλλοτε το
Παρίσι. Αντίστοιχα, φιλοδοξία του Ινστιτούτου Γκαίτε είναι να
αποτελεί εστία για καθετί καινούργιο και πειραµατικό.
• Σύµφωνα µε τις απαιτήσεις των καιρών, η Γερµανία δίνει πλέον
ιδιαίτερη έµφαση στον διαπολιστισµικό διάλογο και στη διασφάλιση
της πολιτισµικής πολυφωνίας και της πολυγλωσσίας στην Ευρώπη
και τον κόσµο.

32

Η γερµανική παρουσία στην Ελλάδα

• 1952: Ίδρυση του Ινστιτούτου Γκαίτε στην Αθήνα, του πρώτου
παραρτήµατος εκτός Γερµανίας. Έγινε ευµενώς δεκτό, παρότι οι
µνήµες του πολέµου ήταν ακόµη νωπές. Σήµερα υπάρχει και
Ινστιτούτο Γκαίτε Θεσσαλονίκης και Κέντρα σε Χανιά και Πάτρα.
• Προνοµιακή σχέση των Γερµανών µε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισµό.
Έντονη η σφραγίδα τους στις δοµές και την οργάνωση του
ανεξάρτητου ελληνικού κράτους ως την έξωση του Βαυαρού βασιλιά
Όθωνα (1862).
• Σηµαντική η προσφορά του Ινστιτούτου κατά την περίοδο της
δικτατορίας· λειτούργησε ως νησίδα ελευθερίας για τους
ασυµβίβαστους έλληνες διανοουµένους και ως χώρος συντήρησης του
αντιδικτατορικού πνεύµατος.
• Αυξανόµενη ζήτηση της γερµανικής γλώσσας και των σπουδών σε
γερµανικά πανεπιστήµια (ενηµερωτικό κέντρο της DAAD στις
εγκαταστάσεις του Ινστιτούτου Γκαίτε).

33
• Με αφορµή την πρόσφατη οικονοµική κρίση, τόσο η εικόνα της
Ελλάδας στη Γερµανία όσο και η εικόνα της Γερµανίας στη χώρα µας
έχουν τρωθεί σηµαντικά. Κυριαρχία αρνητικών στερεοτύπων.
Προσπάθειες των ακαδηµαϊκών κύκλων και θεσµικών φορέων και από
τις δύο πλευρές για την αποκατάσταση των σχέσεων.
• Μόνιµο αγκάθι στις διµερείς σχέσεις τα ζητήµατα των πολεµικών
αποζηµιώσεων και του κατοχικού δανείου που δεν έχουν επιλυθεί
και αναζωπυρώνονται µε κάθε ευκαιρία· η οικονοµική κρίση τα
επανέφερε και πάλι στο προσκήνιο. Κατά την περίοδο 2000-2002, το
Ινστιτούτο Γκαίτε της Αθήνας κινδύνευσε µε κατάσχεση των
περιουσιακών του στοιχείων, προκειµένου να καταβληθούν
αποζηµιώσεις στους επιζώντες και τους συγγενείς της σφαγής του
∆ιστόµου· αυτό απετράπη µε ανώτατη δικαστική απόφαση.
• Νέο κύµα µετανάστευσης προς τη Γερµανία, αυτή τη φορά
επιστηµόνων.

34

δ) Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής

• Απουσία Υπουργείου Πολιτισµού. Το κύριο βάρος στην ιδιωτική
πρωτοβουλία (πλήθος ΝΠΙ∆, όπως σωµατεία, ιδρύµατα κ.ά. µη
κερδοσκοπικού χαρακτήρα, ευέλικτα και αυτόνοµα).
• 1960: Ίδρυση του Εθνικού Ιδρύµατος για την Ενίσχυση των Τεχνών
(National Endowment for the Arts - NEA), το οποίο δίνει κάποιες
βασικές κατευθύνσεις και χρηµατοδοτεί πολλά πολιτιστικά
προγράµµατα· σε κάθε Πολιτεία υπάρχει τοπικό Πολιτιστικό
Συµβούλιο.
• Το πρώτο έναυσµα για την άσκηση πολιτιστικής διπλωµατίας έδωσαν
οι προσπάθειες των δυνάµεων του Άξονα να προσελκύσουν
συµµάχους στη Λατινική Αµερική, κατά τη δεκαετία του 1930. Μετά
από πρόταση των ΗΠΑ ξεκίνησαν τα πρώτα προγράµµατα
ανταλλαγών φοιτητών και καθηγητών µεταξύ των κρατών της
αµερικανικής ηπείρου.

35
• 1938: Ίδρυση ∆ιεύθυνσης Πολιτιστικών Σχέσεων (Division of
Cultural Relations) στο Υπουργείο Εξωτερικών (State Department),
«µε σκοπό την ενθάρρυνση και ενίσχυση των πολιτιστικών σχέσεων
και της µορφωτικής συνεργασίας µεταξύ των ΗΠΑ και των άλλων
χωρών». Αµέσως προσπάθησε να εξασφαλίσει τη σύµπραξη του
ιδιωτικού τοµέα.
• 1961: Ξεκίνησε το πρόγραµµα ανταλλαγών Fulbright, το
σηµαντικότερο από µία σειρά ανάλογων προγραµµάτων. Υπότροφοί
του έχουν υπάρξει νοµπελίστες, κάτοχοι του βραβείου Πούλιτζερ,
αρχηγοί κρατών, λαµπροί επιστήµονες (µεταξύ αυτών πολλοί
Έλληνες).
• 1953: Ίδρυση της Υπηρεσίας Ενηµέρωσης (United States Information
Agency – USIA). Αποστολή της ήταν η κατανόηση, η πληροφόρηση
και ο επηρεασµός των ξένων ακροατηρίων, για την προώθηση του
εθνικού συµφέροντος των ΗΠΑ. Ήταν ο κύριος φορέας άσκησης
δηµόσιας διπλωµατίας, σύµφωνα µε τον όρο που προτιµούν οι
Αµερικανοί. Το 1997, η USIA διατηρούσε 190 σταθµούς σε 141
χώρες, όπου ήταν γνωστή ως USIS (U.S. Information Service).

36

• 1999: Η USIA ενσωµατώθηκε στο ΥΠΕΞ, ουσιαστικά καταργήθηκε,

ύστερα από διαδοχικές περικοπές των κονδυλίων της, που κατέληξαν
σε µείωση του προϋπολογισµού της κατά 50%.Τα περισσότερα
προγράµµατα περικόπηκαν, ακόµη και το ιδιαίτερα επιτυχηµένο Arts
America, που έστελνε αµερικανούς καλλιτέχνες στο εξωτερικό, ενώ οι
βιβλιοθήκες των πρεσβειών άδειασαν από βιβλία (περικοπές υπέστη
ακόµη και η Φωνή της Αµερικής). Την ίδια στιγµή είχαν προστεθεί
πάνω από 40 νέες θέσεις διπλωµατών και συµβούλων, κυρίως σε
χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και της Αν. Ευρώπης.
• Ακόµη και στα µέσα του Ψυχρού Πολέµου (δεκαετία του 1970), τα
κονδύλια που οι ΗΠΑ διέθεταν για την πολιτιστική τους επικοινωνία
ήταν συγκριτικά χαµηλότερα µε αυτά της Γαλλίας, της Γερµανίας,
της Μ. Βρετανίας ή της Ιαπωνίας.
• Τα προγράµµατα ανταλλαγών διαχειρίζεται έκτοτε το Γραφείο
Μορφωτικών και Πολιτιστικών Υποθέσεων (Bureau of Educational
and Cultural Affairs). Το βάρος πέφτει στον ιδιωτικό τοµέα
περισσότερο από ποτέ άλλοτε.

37
 ∆ιπλωµατία ή Προπαγάνδα;
• Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέµου, η CIA ανέλαβε µία
«πολιτιστική εκστρατεία», µε σκοπό να εξουδετερώσει τη σοβιετική
προπαγάνδα, που καλλιεργούσε µία µειωτική εικόνα για τον
αµερικανικό πολιτισµό, και να προσφέρει ένα «αντίδοτο» στους
διανοούµενους και τους καλλιτέχνες που θέλγονταν από τον
κοµµουνισµό.
• Όπως έγινε γνωστό εκ των υστέρων, χρηµατοδοτούσε έντυπα (όπως
το Encounter και το Confluence), εκθέσεις, συναυλίες, ενώ
κατόρθωσε να εισδύσει σε πανεπιστήµια, ακόµη και σε έγκυρες
εφηµερίδες όπως η Washington Post.
• H CIA ανέλαβε την αποστολή να προωθήσει την αµερικανική
αριστερή πρωτοπορία, εν αγνοία φυσικά των ίδιων και της κοινής
γνώµης, και ιδιαίτερα το ρεύµα του αφηρηµένου εξπρεσσιονισµού
(Πόλλοκ, Μάδεργουελ, Ντε Κούνινγκ, Ρόθκο).

38

• Κεντρικό όργανό της ήταν το περίφηµο Κογκρέσσο για την Ελευθερία

της Κουλτούρας (Congress of Cultural Freedom), που προσέλκυσε
διανοούµενους, συγγραφείς κ.λ.π. (το ευρωπαϊκό στρατηγείο έδρευε
στο Παρίσι).
• Με όλη αυτή την εκστρατεία οι ΗΠΑ διεκδίκησαν µε αξιώσεις και το
πεδίο της «υψηλής κουλτούρας», πέρα από την αδιαµφισβήτητη
επιρροή της εµπορικής µαζικής κουλτούρας τους, που κατόρθωνε να
διεισδύσει ακόµη και στις χώρες της Σοβιετικής Ένωσης.
• Ακόµη και οι βιβλιοθήκες στο εξωτερικό ήταν ειδικής
σκοπιµότητας· έπρεπε να δίνουν την εντύπωση της
αντικειµενικότητας, αλλά να εξυπηρετούν και την αντικοµµουνιστική
προπαγάνδα.
• Τα παραπάνω δεδοµένα καθιστούν προφανές ότι η πολιτιστική
διπλωµατία για τους ιθύνοντες των Η.Π.Α. είναι περίπου ταυτόσηµη
µε την προπαγάνδα, γι’ αυτό και συρρικνώθηκε τόσο θεαµατικά
µόλις έλειψε το «αντίπαλον δέος». Αντίστοιχα, και η µετα-σοβιετική
Ρωσία σταµάτησε να προβάλει µε την ίδια ένταση τα πολιτιστικά της
επιτεύγµατα και τους δηµιουργούς της.

39
 Το ιστορικό των διεθνών ραδιοφωνικών εκποµπών
των ΗΠΑ
• 1942: Ίδρυση της Φωνής της Αµερικής (Voice of America – VOA),
µεσούντος του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου.
• Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, επί Ψυχρού Πολέµου, έκαναν την
εµφάνισή τους τα Radio Free Europe και Radio Liberty (RFE/RL),
που απευθύνονταν σε ακροατές στην Ανατολική Ευρώπη και τη
Σοβιετική Ένωση.
• Στις δεκαετίες του 1980 και 1990, ανάλογοι σταθµοί εξέπεµπαν στην
Κούβα, την Ασία, το Ιράκ και το Ιράν, ανάλογα µε τις περιπλοκές της
αµερικανικής εξωτερικής πολιτικής.
• 2002: Ξεκίνησε το Radio Free Afghanistan και το Middle East Radio
Network (MERN). Το τελευταίο είναι περισσότερο γνωστό ως Radio
Sawa (στα Αραβικά σηµαίνει «µαζί») και στοχεύει σε νέους
µορφωµένους Άραβες κάτω των τριάντα ετών, δηλαδή σε µία
«αναδυόµενη αραβική ηγεσία». Η απήχησή τους είναι µικρή.

40

Ο ανταγωνισµός των δορυφορικών τηλεοπτικών

καναλιών
• Ενώ στον Πόλεµο του Κόλπου (1991) το CNN και το BBC δεν είχαν
ανταγωνιστές, στην περίοδο του πολέµου του Ιράκ (2003), άλλα
κανάλια και κυρίως το αραβόφωνο Al Jazzera, που εξέπεµπε από το
Κατάρ από το 1996, αναδείχθηκαν ουσιαστικοί ανταγωνιστές στην
προβολή των θεµάτων. Το Al Jazeera έγινε βήµα προβολής των
µαγνητοσκοπηµένων µηνυµάτων του Οσάµα µπιν Λάντεν.
• 2006: Εγκαινιάστηκε το αγγλόφωνο Al Jazeera.
• Οι εξεγέρσεις στον αραβικό κόσµο έδωσαν ώθηση στο αραβικό
ειδησεογραφικό δίκτυο. Σε πολλές δυτικές χώρες, ακόµη και στις
ΗΠΑ, το παρακολουθούν διαδικτυακά.
• Ο αραβικός κόσµος θέτει τους δικούς του όρους στο παιχνίδι της
ενηµέρωσης, που δεν αποτελεί πλέον µονοπώλιο των δυτικών
δυνάµεων. Οπωσδήποτε, δεν γίνεται λόγος για αντικειµενικότητα.

41
 Προκλήσεις για την αµερικανική δηµόσια
διπλωµατία
• Μετά τις τροµοκρατικές επιθέσεις του 2001 στο έδαφος των ΗΠΑ,
επικράτησε µεγάλος προβληµατισµός στους κύκλους των ειδικών για
τις αστοχίες της αµερικανικής διπλωµατίας.
• Η εικόνα των ΗΠΑ είχε τρωθεί σηµαντικά, η εχθρότητα των
µουσουλµανικών πληθυσµών είχε προσλάβει ανεξέλεγκτες
διαστάσεις, αλλά ακόµη και πολλοί ευρωπαίοι σύµµαχοι θεωρούσαν
την αµερικανική πολιτική αλαζονική και µονόπλευρη σε πολλούς
τοµείς (παραδείγµατα: η συστηµατική άρνησή τους να υπογράψουν
συµφωνίες για περιβαλλοντικά ζητήµατα, ο παραγκωνισµός του ΟΗΕ
και των συµµάχων στην περίπτωση του πολέµου στο Ιράκ, οι
πρόσφατες αποκαλύψεις για τις εκτεταµένες παρακολουθήσεις
ευρωπαίων ηγετών από τις αµερικανικές µυστικές υπηρεσίες κ.ά).
• Μετά την καταστροφική οκταετία Μπους, ο Πρόεδρος Οµπάµα
επιχείρησε να βελτιώσει την εικόνα της χώρας του στον αραβικό
κόσµο, αλλά οι διαρκείς αναφλέξεις στην περιοχή δεν επιτρέπουν
µεγάλη αισιοδοξία. Συγχρόνως επαπειλείται νέος Ψυχρός Πόλεµος
στην Ευρώπη µε αφορµή την Ουκρανία.
42

Η Ελληνοαµερικανική Ένωση: µία ιδιαίτερη

περίπτωση
• Ιδρύθηκε το 1957. ∆εν είναι το ακριβές αντίστοιχο του Γαλλικού
Ινστιτούτου ή του Βρετανικού Συµβουλίου. Εµφανίζεται ως ελληνικός
πολιτιστικός και εκπαιδευτικός οργανισµός (ιδρυτικά της µέλη
ήταν οι Ζολώτας, Μποδοσάκης, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γεωργάκης
και άλλες προσωπικότητες), που διατηρεί ιστορικούς δεσµούς µε τις
ΗΠΑ, αλλά είναι πλέον εντελώς ανεξάρτητος και
αυτοχρηµατοδοτούµενος και λειτουργεί µε ιδιωτικο–οικονοµικά
κριτήρια.
• Οργανώνει ποικίλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, συνέδρια, σεµινάρια,
προγράµµατα εκµάθησης της αγγλικής και της νέας ελληνικής
γλώσσας, προγράµµατα εκπαίδευσης καθηγητών, µετάφρασης-
διερµηνείας. Επιτελεί και ερευνητικό έργο (π.χ. το καινοτόµο
πρόγραµµα εξ αποστάσεως εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας
«Hellas Alive»).
• Οι ελληνοαµερικανικές πολιτιστικές σχέσεις προσδιορίζονται σε
µεγάλο βαθµό από την παρουσία στις ΗΠΑ της ελληνικής ∆ιασποράς.

43
 Βιβλιογραφία
• Γεώργιος Χριστογιάννης, Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία, Ι. Σιδέρης,
Αθήνα, 2002 (επανέκδοση: Έλλην, Αθήνα, 2006).
• Ζωή Κοσµίδου, Ο Πολιτισµός ως Επικοινωνιακό Μέσο Βελτίωσης των
∆ιεθνών Σχέσεων και η Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία (αδηµοσίευτη
διδακτορική διατριβή), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα, 2000.
• Mark Leonard, Public Diplomacy, Foreign Policy Center, London, 2002.
• Joseph Nye Jr., Ήπια Ισχύς: Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσµια Πολιτική,
µετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, Παπαζήσης, Αθήνα, 2005.
• Ντόρα Κόνσολα, Θέµατα Πολιτιστικής Πολιτικής (Πανεπιστηµιακές
Παραδόσεις), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα.
• Ελένη Τζουµάκα, Πολιτιστική ∆ιπλωµατία: ∆ιεθνή ∆εδοµένα και Ελληνικές
Προοπτικές, πρόλογος – εισαγωγή Γιάγκος Ανδρεάδης, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης,
Αθήνα, 2005.

44
 2. Πολυµερής πολιτιστική
διπλωµατία

α) Unesco (United Nations Educational,

Scientific and Cultural Organization)
• Το πρώτο διεθνές forum για την άσκηση πολυµερούς πολιτιστικής
πολιτικής και διπλωµατίας. Όπως υποδηλώνει και ο πλήρης τίτλος της
είναι εξειδικευµένος Εκπαιδευτικός, Επιστηµονικός και Πολιτιστικός
Οργανισµός των Ηνωµένων Εθνών.
• Ιδρύθηκε το 1946, εδρεύει στο Παρίσι και διατηρεί νοµική αυτοτέλεια
έναντι του ΟΗΕ (έχει δηλαδή δικά της µέλη, διοικητικά όργανα,
διαδικασίες και προϋπολογισµό), αλλά βρίσκεται σε σχέση άµεσης
εξάρτησης προς αυτόν. Από τα ιδρυτικά 20, σήµερα αριθµεί 193
κράτη-µέλη.
• Από τη δεκαετία του 1970, οι χώρες του λεγόµενου Τρίτου Κόσµου
απέκτησαν έναν σηµαντικό αριθµό ψήφων, µε αποτέλεσµα συχνές
συγκρούσεις συµφερόντων µεταξύ αναπτυσσόµενων και
ανεπτυγµένων χωρών. Από το βήµα της Ουνέσκο καταδικάστηκαν οι
νεοαποικιοκρατικές πολιτικές. Αυτό είχε ως συνέπεια την αποχώρηση
των ΗΠΑ το 1985 και του Ηνωµένου Βασιλείου το 1986.

3
• Τα κράτη-µέλη διατηρούν στην έδρα της Ουνέσκο µόνιµες
αντιπροσωπείες. Επίσης, έχουν συστήσει Εθνικές Επιτροπές Unesco.
Ο αρχικός στόχος ήταν οι Επιτροπές να λειτουργούν ως
συµβουλευτικά και ελεγκτικά όργανα, ανεξάρτητα από κυβερνητικές
παρεµβάσεις, αλλά αυτό δεν τηρείται.
• Η Ουνέσκο έχει ιδρύσει πολλούς Μη Κυβερνητικούς Οργανισµούς µε
εξειδικευµένους τοµείς δράσης, που διαθέτουν Τµήµατα στις χώρες-
µέλη. Ανάµεσά τους το ∆ιεθνές Συµβούλιο Επιστηµονικών Ενώσεων
(ICSU), το ∆ιεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου (ITI), το ∆ιεθνές Συµβούλιο
Μουσικής (CIM), το ∆ιεθνές Συµβούλιο Μουσείων (ICOM), το
∆ιεθνές Συµβούλιο Μνηµείων και Χώρων (ICOMOS), το ∆ιεθνές
Κέντρο για τη Μελέτη της Συντήρησης και Αποκατάστασης των
Πολιτιστικών Αγαθών (ICCROM) κ.ά.
• Συγκαλεί ∆ιεθνείς ∆ιασκέψεις, θεσπίζει κανόνες συµπεριφοράς µέσω
∆ιεθνών Συµβάσεων ή Συστάσεων (οι πρώτες έχουν ισχύ νόµου),
εκπονεί και υλοποιεί Προγράµµατα.

Πεδία δράσης - προτεραιότητες

• Τα πεδία δράσης της Ουνέσκο εκτός από την εκπαίδευση, τις φυσικές
επιστήµες και τον πολιτισµό, που περιλαµβάνονται στον τίτλο της,
έχουν πλέον διευρυνθεί, µε την προσθήκη της επικοινωνίας και των
κοινωνικών επιστηµών. Στο πεδίο του πολιτισµού διακρίνονται δύο
στρατηγικές προτεραιότητες: η πολιτιστική ανάπτυξη και η
προστασία της κληρονοµιάς.
• Στην Παγκόσµια ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου του 1948
(άρθρο 27), στα θεµελιώδη δικαιώµατα του ανθρώπου συγκαταλέγεται
το δικαίωµα στον πολιτισµό, µε την έννοια της ελεύθερης
συµµετοχής στην πολιτιστική ζωή της κοινότητας.
• Το 1978, µε τη ∆ιακήρυξη για τις Φυλετικές Προκαταλήψεις
(Declaration on Race Racial Prejudice), το δικαίωµα στον πολιτισµό
εµπλουτίζεται µε επιπλέον έννοιες: την προστασία της πολιτισµικής
ταυτότητας και την ανάγκη για διαφύλαξη, ανάπτυξη και διάχυση
του πολιτισµού, καθώς και για διεθνή πολιτιστική συνεργασία.

5
• Εφόσον η συµµετοχή στην πολιτιστική ζωή είναι θεµελιώδες δικαίωµα
κάθε πολίτη, οι κρατικές αρχές έχουν χρέος να παρέχουν στους
πολίτες τους τα µέσα για την άσκηση αυτού του δικαιώµατος· να
καταρτίζουν δηλαδή πολιτιστικά προγράµµατα µε µακροχρόνια
προοπτική και να εξασφαλίζουν επαρκείς πόρους για την
πραγµατοποίησή τους (έµφαση στις µη ανεπτυγµένες χώρες).
• ∆εκαετία του 1970: έµφαση στα ζητήµατα της προστασίας της
πολιτισµικής ταυτότητας και του πολιτιστικού ιµπεριαλισµού
(Σύσταση όσον αφορά τη χρήση των ΜΜΕ και της µαζικής
κουλτούρας που προκάλεσε αντιδράσεις πολλών δυτικών κρατών)·
προώθηση της πολιτισµικής συνεργασίας µε σκοπό την
αλληλοκατανόηση µεταξύ των λαών και των κρατών και τον
εµπλουτισµό των πολιτισµών τους.
• ∆εκαετία του 1980: έµφαση στην πολιτιστική διάσταση της
ανάπτυξης, δηλ. στην ενσωµάτωση των πολιτιστικών παραγόντων
στην οικονοµική στρατηγική· µεγάλα διαπολιτισµικά προγράµµατα
(π.χ. Πολιτιστικές ∆ιαδροµές)

• Από δεκαετία του 1990 και εξής: συζήτηση για τον πολιτισµικό
πλουραλισµό, τις επιπτώσεις της παγκοσµιοποίησης, τα πολιτιστικά
δικαιώµατα των µειονοτήτων, τα πνευµατικά δικαιώµατα (copyright)
και τις πολιτιστικές βιοµηχανίες, τις νέες επικοινωνιακές τεχνολογίες
κ.ά.· διαρκείς προσπάθειες της Ουνέσκο για τη θέσπιση διεθνούς
νοµικού πλαισίου µε θέµα την προστασία της πολιτισµικής
πολυµορφίας.
• Αυτή την περίοδο βρίσκεται σε εξέλιξη πρόγραµµα για τον πολιτισµό
της ειρήνης και της µη βίας.
• Η δράση της Ουνέσκο υπήρξε εξαρχής αποφασιστική στο θέµα της
προστασίας της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Σηµαντικές ∆ιεθνείς
Συµβάσεις και συµπληρωµατικές Συστάσεις, συστηµατικές
«Εκστρατείες ∆ιάσωσης» µνηµείων σε κίνδυνο, ίδρυση εξειδικευµένων
ΜΚΟ, κατάρτιση Καταλόγου Παγκόσµιας Κληρονοµιάς κ.ά.

7
 Αδυναµίες
• Μεγάλες ανάγκες χρηµατοδότησης.
• Έλλειψη αποτελεσµατικών µηχανισµών επιβολής των αποφάσεών
της.
• Η συµβολή της είναι περισσότερο θεωρητική· επεξεργάζεται αρχές
και τρόπους δράσης, αλλά η εφαρµογή τους εξαρτάται από τα
κράτη-µέλη.
• Τα ισχυρά κράτη ασκούν µεγάλες πιέσεις. Π.χ. η αποχώρηση των
ΗΠΑ και του Ηνωµένου Βασιλείου προκάλεσε συρρίκνωση των
οικονοµικών της πόρων και επηρέασε σηµαντικά τις εκστρατείες
διάσωσης. Τελικά το Ηνωµένο Βασίλειο επανήλθε το 1997, ενώ οι
ΗΠΑ µόλις το 2003.
• Μικρή απήχηση στη διεθνή κοινή γνώµη.

β) Συµβούλιο της Ευρώπης

• Ο πρώτος πολιτικός οργανισµός στην Ευρώπη και ο µεγαλύτερος,
αφού συµµετέχουν 47 κράτη της Ευρώπης και της ανατολικής
περιφέρειάς της· υπάρχουν και κράτη-παρατηρητές.
• Ιδρύθηκε το 1949. Εδρεύει στο Στρασβούργο.
• Προϋπόθεση για τα µέλη είναι να τηρούν τις θεµελιώδεις
δηµοκρατικές αρχές (η Ελλάδα π.χ. είχε αποβληθεί κατά τη διάρκεια
της δικτατορίας).
• Ο ρόλος του έχει ατονήσει µετά τη διεύρυνση της ΕΕ και του ΝΑΤΟ.
• Προτεραιότητα του Συµβουλίου είναι τα ανθρώπινα δικαιώµατα·το
1953 υπογράφηκε η γνωστή Ευρωπαϊκή Σύµβαση για τα Ανθρώπινα
∆ικαιώµατα και στη συνέχεια συγκροτήθηκαν η αρµόδια Επιτροπή και
το Ευρωπαϊκό ∆ικαστήριο Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων.

9
 Το ενδιαφέρον για τον πολιτισµό
• Ο πολιτιστικός τοµέας αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία µε
έµφαση:
α) στη διακρατική πολιτιστική συνεργασία σε εθνικό, περιφερειακό και
τοπικό επίπεδο
β) στην προστασία και προβολή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής
ταυτότητας και κληρονοµιάς και ιδιαίτερα της πολιτισµικής
πολυµορφίας που χαρακτηρίζει την ευρωπαϊκή ήπειρο
γ) στην προώθηση της πολιτιστικής ανάπτυξης µε κύρια µέσα την
πολιτιστική δηµοκρατία (δηλ. την υπεύθυνη συµµετοχή των πολιτών
στο σχεδιασµό και την εφαρµογή της πολιτιστικής πολιτικής) και τη
διαρκή εκπαίδευση.
• Για την επίτευξη των στόχων του οργανώνει διασκέψεις, συνέδρια,
συµπόσια και σεµινάρια, που καταλήγουν στην υπογραφή
Συµβάσεων, ∆ιακηρύξεων και Συστάσεων.

10

• Αρµόδια όργανα είναι η Επιτροπή Πολιτισµού και Εκπαίδευσης, τα

Τµήµατα Πολιτιστικής Πολιτικής και ∆ράσης και Πολιτιστικής
Κληρονοµιάς και κυρίως το Συµβούλιο Πολιτιστικής Συνεργασίας
(Conceil de la Coopération Culturelle – CDCC).
• Ιδιαίτερα σηµαντικές είναι οι Συµβάσεις και οι ∆ιακηρύξεις για την
προστασία της πολιτιστικής κληρονοµιάς που συµπληρώνουν τις
αντίστοιχες της Ουνέσκο.
• Προγράµµατα για την πολιτιστική ανάπτυξη των πόλεων (µε
έµφαση στην πολιτιστική δηµοκρατία), την περιφερειακή ανάπτυξη,
τις αστικές γειτονιές και τα προβλήµατά τους, την προώθηση του
ευρωπαϊκού κινηµατογράφου (ίδρυση του Ταµείου Eurimages), την
προστασία της ευρωπαϊκής κινηµατογραφικής κληρονοµιάς κ.ά.
Εκθέσεις, οργάνωση Πολιτιστικών ∆ιαδροµών, προώθηση του
πολιτιστικού τουρισµού. Έµφαση στην πολιτισµική πολυµορφία.
• Ενθάρρυνση προγραµµάτων για την εκπαίδευση στελεχών του
πολιτιστικού τοµέα (cultural managers).

11
 γ) Ευρωπαϊκή Ένωση
• Στην Ιδρυτική Συνθήκη της Ρώµης (1957) απουσίαζε οποιαδήποτε
αναφορά στον πολιτιστικό τοµέα, δεδοµένου ότι η Ευρωπαϊκή
Οικονοµική Κοινότητα (Ε.Ο.Κ.), που µετεξελίχθηκε σε Ευρωπαϊκή
Ένωση, ήταν µία κατεξοχήν οικονοµική ένωση.
• Στην πορεία διαπιστώθηκε ότι η προώθηση της πολιτιστικής δράσης
συνιστούσε πολιτική και αναγκαιότητα.
• Σήµερα αποτελεί συνείδηση ότι η εµβάθυνση της ευρωπαϊκής
ενοποίησης προϋποθέτει µια συλλογική αντίληψη για την κοινή
ευρωπαϊκή πολιτιστική ταυτότητα.
• ∆εκαετία του 1970: οι πρώτες Ανακοινώσεις για ζητήµατα πολιτισµού
• 1977: σύσταση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ειδικής Επιτροπής
Πολιτισµού, Νεότητας, Παιδείας και Μέσων Μαζικής
Επικοινωνίας, που έχει διαδραµατίσει αποφασιστικό ρόλο στην
προώθηση των πολιτιστικών θεµάτων.

12

• ∆εκαετία του 1980: καθιέρωση των Συµβουλίων των Υπουργών

Πολιτισµού· η σύγκλιση του πρώτου Συµβουλίου έγινε µε
πρωτοβουλία της τότε Υπουργού Πολιτισµού της Ελλάδας, Μελίνας
Μερκούρη, στην οποία οφείλεται και η καθιέρωση του θεσµού της
Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (πρώτη, το 1985, ήταν η
Αθήνα).
• Ενίσχυση της παραγωγής και διανοµής προϊόντων της ευρωπαϊκής
οπτικοακουστικής βιοµηχανίας, ώστε να γίνει περισσότερο
ανταγωνιστική σε παγκόσµια κλίµακα (π.χ. το πρόγραµµα MEDIA).
• Θέσπιση του ευρωπαϊκού λογοτεχνικού βραβείου και του
ευρωπαϊκού βραβείου µετάφρασης· πρόγραµµα ενίσχυσης των
µεταφράσεων σύγχρονων λογοτεχνικών έργων.
• Χρηµατοδότηση έργων συντήρησης σηµαντικών µνηµείων και
χώρων (µεταξύ άλλων Αγίου Όρους και Ακροπόλεως).

13
• 1992: υπογραφή της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση στο
Μάαστριχτ, που περιλαµβάνει ειδικό άρθρο για τον πολιτισµό
(άρθρο 128).
• Ως γενικός στόχος ορίζεται ότι «η Κοινότητα συµβάλλει στην
ανάπτυξη των πολιτισµών των κρατών-µελών και σέβεται την εθνική
και περιφερειακή πολυµορφία τους, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει την
κοινή πολιτιστική κληρονοµιά».
• Ως τοµείς δράσης αναφέρονται: α) η βελτίωση της γνώσης και η
διάδοση του πολιτισµού και της ιστορίας των ευρωπαϊκών λαών, β) η
διατήρηση και προστασία της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονοµιάς,
γ) οι µη εµπορικές πολιτιστικές ανταλλαγές και δ) η καλλιτεχνική και
λογοτεχνική δηµιουργία, συµπεριλαµβανοµένου του
οπτικοακουστικού τοµέα.
• Στους τοµείς αυτούς η Κοινότητα ενθαρρύνει τη συνεργασία µεταξύ
των κρατών-µελών και, αν αυτό είναι αναγκαίο, υποστηρίζει και
συµπληρώνει τη δράση τους (αρχή της επικουρικότητας). Οι
Συστάσεις της δεν έχουν ισχύ νόµου.

14

• Ενίσχυση της συνεργασίας µε τρίτες χώρες (της Λατινικής

Αµερικής, της Κ. και Αν. Ευρώπης που δεν είχαν ακόµη ενταχθεί στην
Ε.Ε., της Αφρικής κ.λ.π.) και µε τους διεθνείς οργανισµούς
(Συµβούλιο της Ευρώπης, Ουνέσκο, αλλά και εξειδικευµένους Μη
Κυβερνητικούς Οργανισµούς).
• Περιορισµένα κονδύλια, µικρή εµβέλεια δράσεων, αδυναµία
ανάπτυξης σταθερών συνεργασιών.
• 2000-2006: ενιαίο πρόγραµµα Πολιτισµός. Καλύπτει όλα τα πεδία
δράσης, ευνοεί τις συνεργασίες µεταξύ φορέων και τις δραστηριότητες
των πολιτιστικών δικτύων. Στις προτεραιότητες εντάσσεται πλέον και
ο διαπολιτισµικός διάλογος.
• Παρά την αύξηση του ενδιαφέροντος σε σύγκριση µε το παρελθόν, ο
πολιτισµός παραµένει υποβαθµισµένος έναντι των οικονοµικών και
λοιπών προτεραιοτήτων της ΕΕ. Ο προϋπολογισµός θεωρείται φτωχός
από τους ειδικούς, προπάντων, όµως, επισηµαίνεται η έλλειψη
οράµατος.

15
• Τώρα τρέχει το πρόγραµµα ∆ηµιουργική Ευρώπη (προϋπολογισµός
1,46 δισ. για την περίοδο 2014-2020).
• Μεταξύ των στόχων του εντάσσεται η συµβολή του κινηµατογράφου
και του κλάδου της τέχνης και της δηµιουργίας στην απασχόληση και
την ανάπτυξη.
• Επίσης, επιδιώκεται ο κλάδος της τέχνης και της δηµιουργίας να
προσαρµοστεί στην ψηφιακή εποχή και στην παγκοσµιοποίηση.
• ∆ιαφύλαξη και προώθηση της πολιτισµικής και γλωσσικής
πολυµορφίας της Ευρώπης.
• Έµφαση στην έξυπνη, διατηρήσιµη και χωρίς αποκλεισµούς
ανάπτυξη.
• Πρόσβαση σε νέες αγορές και νέο κοινό.

16

3. Πολιτιστικός ιµπεριαλισµός

17
 Τι αποκαλούµε πολιτιστικό ιµπεριαλισµό;
• Ο όρος cultural imperialism εµφανίστηκε στη δεκαετία του 1960,
ωστόσο το φαινόµενο είναι τόσο παλιό όσο η ανθρώπινη ιστορία.
• Σηµαίνει την επιβολή µιας ηγεµονικής δύναµης και στο πολιτισµικό
πεδίο, απαραίτητη για την εδραίωση της ισχύος της. Συγκεκριµένα,
σηµαίνει την επιβολή της γλώσσας, των πολιτισµικών προϊόντων
και των πρακτικών της στις χώρες και τους λαούς που βρίσκονται
υπό τον πολιτικό και οικονοµικό της έλεγχο, µε αποτέλεσµα την
αλλοίωση της πολιτισµικής τους ταυτότητας και έκφρασης.
• Οι συνήθεις δίαυλοι είναι η εκπαίδευση και τα ΜΜΕ. Κατά κανόνα
υπάρχει συνέργεια των τοπικών ελίτ, που αποβλέπουν σε ίδια οφέλη.
Στην περίπτωση αυτή, η αντίσταση εκδηλώνεται µε σχετική
καθυστέρηση, όταν η διάβρωση του τοπικού πολιτισµού έχει πια
προχωρήσει.
• Ο πολιτισµός της ηγεµονικής χώρας θεωρείται ως ανώτερος και η
µεταφύτευσή του στην εξαρτώµενη χώρα ως ευεργεσία.

18

Το θεωρητικό πλαίσιο
• Ο δυτικός ιµπεριαλισµός (παλαιότερος και νεότερος) στηρίζεται στην
αφήγηση της ανωτερότητας του δυτικού πολιτισµού. Ο κυρίαρχος
τρόπος µε τον οποίο η ∆ύση αναπαριστούσε τον εαυτό της και τη
σχέση της µε τους άλλους πολιτισµούς (για τους περισσότερους αυτό
δεν έχει ακόµη αλλάξει) συνοψίζεται στο σχήµα «η ∆ύση και οι
Λοιποί» (The West and the Rest)· οι Λοιποί παρουσιάζονται ως ένα
σχεδόν αδιαφοροποίητο σύνολο, το οποίο πρέπει να «εκπολιτιστεί»,
καθώς η έννοια της προόδου έχει ταυτιστεί µε το δυτικό πολιτισµικό
µοντέλο. Ακόµη και ο όρος ∆ύση είναι αυθαίρετος, καθώς
συγκαλύπτει όλες τις εσωτερικές πολιτισµικές διαφοροποιήσεις.
• Ο Edward Said χρησιµοποιεί τον όρο Οριενταλισµός για να
περιγράψει ένα σώµα θεωρίας και πρακτικής, µε στόχο την άσκηση
εξουσίας επί της Ανατολής από τις δυτικές δυνάµεις (βλ. τα έργα του
Οριενταλισµός και Κουλτούρα και Ιµπεριαλισµός).

19
Οι συνέπειες της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας στους
γηγενείς πολιτισµούς. Το ζήτηµα της γλώσσας.
• Οι αποικιοκρατικές δυνάµεις άσκησαν ιµπεριαλιστική πολιτική σε
όλους τους τοµείς που καλύπτει η έννοια πολιτισµός (τεχνολογία,
νοµοθεσία, εκπαίδευση, θρησκεία κ.λ.π.)· κεφαλαιώδους σηµασίας,
ωστόσο, είναι η επιβολή της γλώσσας της ηγεµονικής δύναµης ως
επίσηµης γλώσσας του εξουσιαζόµενου κράτους και η εισαγωγή της
στη βασική εκπαίδευση, σε αντικατάσταση της µητρικής. Η
διδασκαλία της ηγεµονικής γλώσσας στις αποικίες συνδυαζόταν µε
γνώσεις για την ιστορία και τη γεωγραφία του αποικιοκρατικού
κράτους· σ’ αυτά µπορούµε να προσθέσουµε και την παράλληλη
ιεραποστολική δραστηριότητα.
• Όλα αυτά ήταν ξένα προς το πολιτισµικό περιβάλλον, την ιστορία και
την εµπειρία αυτών των λαών. Ειδικά η γλώσσα, είναι ίσως το
σηµαντικότερο από τα συστατικά στοιχεία της πολιτισµικής
ταυτότητας και η αντικατάστασή της δηµιουργεί σύγχυση στον τρόπο
νοηµατοδότησης του κόσµου.

20

• Η αποικιοκρατική διοίκηση στόχευε πρωτίστως στην παραγωγή του

κατάλληλου προσωπικού για την καλή λειτουργία του διοικητικού
µηχανισµού. Η χρήση π.χ. της γαλλικής ή της αγγλικής γλώσσας είχε
κάποια πρακτικά οφέλη για τους λαούς αυτούς, στην ουσία όµως η
επιβολή της ήταν µία ακόµη µορφή καταλήστευσης.
• Η γαλλική γλώσσα παρέµεινε κυρίαρχη στις χώρες της πρώην
γαλλοκρατούµενης Αφρικής και µετά την υποτιθέµενη απο-
αποικιοποίησή τους. Μάλιστα η Γαλλία, ακόµη και µετά τη δεκαετία
του 1960, συνέχισε να προωθεί τη «γαλλοφωνία» ως επιθυµία των
ίδιων των Αφρικανών απέναντι στον κατακερµατισµό των διαλέκτων.
Παρόλο που µικρό ποσοστό του πληθυσµού µιλούσε ικανοποιητικά
γαλλικά, οι τοπικές γλώσσες οδηγήθηκαν σε απαξίωση και
µαρασµό.

21
 Η αγγλική γλώσσα ως εργαλείο παγκοσµιοποίησης
• ∆ιαφορετική είναι η περίπτωση της αγγλικής γλώσσας, η οποία δεν
κυριάρχησε απλώς στις αποικίες της βρετανικής αυτοκρατορίας, όπου
και κατέχει ακόµη κυρίαρχη θέση, αλλά ως γλώσσα της αµερικανικής
υπερδύναµης έχει επικρατήσει πλέον ως διεθνής γλώσσα της
επιστήµης, της τεχνολογίας, της πληροφόρησης και του εµπορίου,
έχοντας εκτοπίσει τη γαλλική ακόµη και από το παραδοσιακό της
προπύργιο, τη διπλωµατία. Είναι η lingua franca της εποχής µας.
• Οι πολυεθνικές εταιρείες δηµιουργούν γλωσσικούς θύλακες σε όλα τα
µέρη του κόσµου, όπου η γνώση της αγγλικής γλώσσας γίνεται
σύµβολο κοινωνικής ανόδου και δηµιουργεί οικονοµικές και
πολιτικές συµµαχίες.
• Σήµερα όλη η υψηλή τεχνολογία διαµορφώνεται, παράγεται, πωλείται
και συχνά χρησιµοποιείται στην αγγλική γλώσσα· επίσης σ’ αυτή τη
γλώσσα δηµοσιεύεται ένα µεγάλο ποσοστό της διεθνούς επιστηµονικής
παραγωγής.

22

• Η ηγεµονία της αγγλικής γλώσσας έχει θέσει σε συναγερµό τα άλλα

έθνη, µε προεξάρχοντες τους Γάλλους. Στους διεθνείς οργανισµούς
αλλά και στις συναντήσεις της διεθνούς επιστηµονικής κοινότητας
γίνεται αγώνας για να διατηρηθούν οι πολλές γλώσσες εργασίας,
όσο και αν αυτό είναι οικονοµικά ασύµφορο. Είναι χαρακτηριστικό
ότι στις συνεδριάσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου οι
ευρωβουλευτές κάθε χώρας αγορεύουν στη µητρική τους γλώσσα, µε
τη συνδροµή διερµηνέων. Αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό για τις
«µικρές» γλώσσες, τις γλώσσες δηλαδή που έχουν λίγους σχετικά
φυσικούς οµιλητές, όπως η ελληνική.
• Τόσο οι διεθνείς οργανισµοί όσο και τα πολιτιστικά ινστιτούτα των
ευρωπαϊκών χωρών εντάσσουν στις προτεραιότητές τους την
προστασία της γλωσσικής πολυµορφίας ως αντίσταση στην
επαπειλούµενη πολιτισµική οµογενοποίηση.

23
 Νεοαποικιοκρατικές πολιτικές
• Σε πολλές χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αµερικής,
οι δοµές της εξάρτησης από τη µητρόπολη παρέµειναν ανέπαφες
και µετά το τέλος της αποικιοκρατίας, κυρίως µε την εφαρµογή
οικονοµικών µέτρων όπως δάνεια, επενδύσεις, οικονοµική βοήθεια
και όροι εµπορίου (σε πολλές περιπτώσεις οι πρακτικές αυτές
συνέβαλαν στη χρεοκοπία τους).
• Στον πολιτιστικό τοµέα, εξωγενή σύµβολα, κοινωνικά πρότυπα και
τεχνικές συνέχισαν να εισάγονται ως κατά τεκµήριο ανώτερα·
παράλληλα, πληθώρα πολιτιστικών προϊόντων συνέχισαν να
κατακλύζουν τις δορυφορικές χώρες, κυρίως µέσω των ΜΜΕ. Στην
ουσία επρόκειτο για µία νέας µορφής αποικιοκρατία
(neocolonialism).
• Οι πολιτικές αυτές έχουν καταγγελθεί επανειληµµένα από τις χώρες
του πρώην Τρίτου Κόσµου στις διασκέψεις της Ουνέσκο και σε άλλες
διασκέψεις περιφερειακού χαρακτήρα, κατά τις δεκαετίες του 1970
και του 1980.

24

Πολιτιστικός ιµπεριαλισµός και παγκοσµιοποίηση

• Τις τελευταίες δεκαετίες για πολιτιστικό ιµπεριαλισµό εγκαλούνται οι
ΗΠΑ, ακόµη και από πρώην αποικιοκρατικές δυνάµεις. Γι’ αυτές η
παγκοσµιοποίηση κατέληξε να είναι συνώνυµη της
«Αµερικανοποίησης» (Americanization). Κατεξοχήν υπεύθυνες
θεωρούνται η βιοµηχανία του Hollywood, η µουσική βιοµηχανία και
οι πανίσχυρες πολυεθνικές εταιρείες, όπως η Disney, η Coca-Cola, η
MacDonald και η Nike (σε σηµείο να χρησιµοποιούνται όροι όπως
Coca-Colanization και MacDonaldization).
• Στον Καναδά και στην Αυστραλία εφαρµόζονται περιοριστικά µέτρα
για τις µαζικές πολιτιστικές εισαγωγές από τις ΗΠΑ, ενώ στην ΕΕ
καταβάλλονται προσπάθειες για την ενίσχυση του ευρωπαϊκού
οπτικοακουστικού τοµέα (οι ευρωπαϊκές ταινίες, ακόµη και οι
γαλλικές, αντιµετωπίζουν πρόβληµα διανοµής και εισπράξεων, ενώ οι
πρώην κοµµουνιστικές χώρες της Ευρώπης έχουν κυριολεκτικά
αλωθεί από την αµερικανική πολιτιστική βιοµηχανία).

25
 Μερικά αντεπιχειρήµατα
• Η πρόσληψη των πολιτισµικών «µηνυµάτων» δεν είναι παντού
οµοιογενής· ο κάθε πολιτισµός τα ερµηνεύει και τα µεταφράζει µε τον
δικό του τρόπο. Μάλιστα, συχνά τα πολιτισµικά προϊόντα
διαφοροποιούνται ανάλογα µε το κοινό στο οποίο απευθύνονται.
• ∆εν πρέπει να υποτιµάται και η αντίστροφη ροή ιδεών και πρακτικών
από τον αναπτυσσόµενο προς τον ανεπτυγµένο κόσµο. ∆ιαπιστώνεται,
εξάλλου, στις σύγχρονες κοινωνίες µία γενικότερη τάση για
συγκρητισµό (ανάµειξη) διαφορετικών πολιτισµικών στοιχείων.
• Οι λαοί αναπτύσσουν ποικίλες µορφές αντίστασης απέναντι στην
ηγεµονική κουλτούρα· π.χ. η χρήση της µουσουλµανικής µαντίλας
σήµερα σε δυτικό περιβάλλον ή, παλαιότερα, κατά τη διάρκεια των
αντιαποικιακών αγώνων, είναι –εκτός των άλλων- µία πράξη
αντίστασης.
• Το πλέον ανησυχητικό είναι ότι πολλές ξένες πολιτισµικές πρακτικές
υιοθετούνται πλέον άκριτα, απογυµνωµένες από το συµβολικό τους
περιεχόµενο.

26

Βιβλιογραφία
• Γεώργιος Χριστογιάννης, Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία, Ι.
Σιδέρης, Αθήνα, 2002 (επανέκδοση: Έλλην, Αθήνα, 2006).
• Ζωή Κοσµίδου, Ο Πολιτισµός ως Επικοινωνιακό Μέσο Βελτίωσης
των ∆ιεθνών Σχέσεων και η Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία
(αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα,
2000.
• Ντόρα Κόνσολα, Η Πολιτιστική ∆ράση των ∆ιεθνών Οργανισµών
(Πανεπιστηµιακές Σηµειώσεις), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα, 1999.
• Ντόρα Κόνσολα, Η ∆ιεθνής Προστασία της Παγκόσµιας
Πολιτιστικής Κληρονοµιάς, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995.
• Stuart Hall - Bram Gieben, Η ∆ιαµόρφωση της Νεωτερικότητας.
Οικονοµία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισµός, µετ. Θανάσης Τσακίρης
– Βίκτωρ Τσακίρης, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2003 (κεφάλαιο 6).

27
• ∆ιεθνής Ένωση για τα ∆ικαιώµατα και την Απελευθέρωση των Λαών
– Ελληνική Ένωση για τα ∆ικαιώµατα και την Απελευθέρωση των
Λαών – Ίδρυµα Μεσογειακών Μελετών, Ο Πολιτιστικός
Ιµπεριαλισµός, µετ. Λήδα Ιστικοπούλου, πρόλογος Γιάγκος
Ανδρεάδης, Ηρόδοτος, Αθήνα, 1987 (β΄ έκδ.).
• Said Edward, Οριενταλισµός, µετ. Φώτης Τερζάκης, Νεφέλη, Αθήνα,
1996.
• Ελένη Τζουµάκα, Πολιτιστική ∆ιπλωµατία: ∆ιεθνή ∆εδοµένα και
Ελληνικές Προοπτικές, πρόλογος – εισαγωγή Γιάγκος Ανδρεάδης,
Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2005.

28
 ∆. Η Ελληνική Πολιτιστική
∆ιπλωµατία
Φορείς – ∆ράσεις – Αποτίµηση
(Μέρος α΄)

Εισαγωγική παρατήρηση
• Η ελληνική πολιτιστική διπλωµατία, ως επίσηµα οργανωµένη
προσπάθεια του κράτους, ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη ως τη
δεκαετία του 1980 ή µάλλον ως τις αρχές της δεκαετίας του 1990.
• Η χώρα ήταν απούσα από τις διεθνείς διοργανώσεις και
συζητήσεις, εκτός από κάποιες φωτεινές παρουσίες που δρούσαν
αυτόνοµα (προσωπικότητες µε διεθνή ακτινοβολία όπως οι Σεφέρης,
Ελύτης, Ρίτσος, Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Παξινού, Μινωτής,
Μητρόπουλος, Κουν, Κάλλας, Τσαρούχης, Μελίνα κ.ά.).
• Η διεθνής εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας στον τοµέα του πολιτισµού
ήταν ως ένα βαθµό εικόνα επαρχιωτισµού και καθυστέρησης, παρά
την αναµφισβήτητη αίγλη που ασκούσε και εξακολουθεί να ασκεί ο
αρχαίος ελληνικός πολιτισµός (σε µικρότερο βαθµό και ο
βυζαντινός), εξασφαλίζοντας στη χώρα µας έναν διόλου
ευκαταφρόνητο κύκλο φίλων.
• Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει κάποιες σηµαντικές προσπάθειες,
αν και η οικονοµική και πολιτική κρίση έχει πλέον παραλύσει και
αυτόν τον τοµέα.
3
 1. Υπουργείο Εξωτερικών
Η Ε1 ∆ιεύθυνση Μορφωτικών και Πολιτιστικών Υποθέσεων του
ΥΠΕΞ είναι αρµόδια για την πολιτιστική προβολή της Ελλάδας στο
εξωτερικό. Η αρµοδιότητά της περιλαµβάνει:
• Τη διαπραγµάτευση και υπογραφή των µορφωτικών συµφωνιών και
συµφωνιών πολιτιστικής συνεργασίας µε τα ξένα κράτη, καθώς και
των αντίστοιχων µορφωτικών προγραµµάτων
• Την παρακολούθηση της εκτέλεσης των µορφωτικών προγραµµάτων,
των πάσης φύσεων πολιτιστικών ανταλλαγών και της δραστηριότητας
των Ιδρυµάτων και Επιτροπών µε συναφείς αρµοδιότητες
• Τις υποτροφίες
• Τις ελληνικές έδρες και τις σπουδές ελληνικού ενδιαφέροντος στο
εξωτερικό
• Τις σχέσεις µε την Ουνέσκο και άλλους µορφωτικούς οργανισµούς
• Τις σχέσεις µε τις άλλες χώρες στον τοµέα της επιστηµονικής έρευνας
και τεχνολογίας.

∆ιευκρινίσεις όρων
• Μορφωτικές συµφωνίες: διακρατικές συµφωνίες που ρυθµίζουν τη
συνεργασία µεταξύ δύο κρατών στους τοµείς πολιτισµού,
εκπαίδευσης, επιστήµης, ΜΜΕ κ.λ.π. Υπογράφονται από τους
Υπουργούς Εξωτερικών ή Πολιτισµού.
• Μορφωτικά πρωτόκολλα ή προγράµµατα: καταρτίζονται για την
υλοποίηση των µορφωτικών συµφωνιών. Υπογράφονται από τους
επικεφαλής των διπλωµατικών αντιπροσωπειών.
• Μορφωτικοί σύµβουλοι ή ακόλουθοι: αναλαµβάνουν την εκτέλεση
των µορφωτικών συµφωνιών· εργάζονται στις πρεσβείες του
εξωτερικού ή στην κεντρική Υπηρεσία. Πρόκειται για έναν πολύπαθο
θεσµό. Οι προβλεπόµενες θέσεις ουδέποτε κάλυπταν το σύνολο των
πρεσβειών· αναπληρώνονταν από τους ακόλουθους Τύπου. Για να
καλυφθούν οι ελλείψεις, προβλέφθηκε στην Εθνική Σχολή ∆ηµόσιας
∆ιοίκησης ειδίκευση «µορφωτικού συµβούλου». Έκτοτε ο κλάδος των
ειδικών εµπειρογνωµόνων µια συστήνεται και µία καταργείται.

5
Προτεραιότητες της ελληνικής διπλωµατίας (γενικά)
• Το Υπουργείο Εξωτερικών έχει τον πρώτο λόγο στον καθορισµό των
στόχων της πολιτιστικής διπλωµατίας, οι οποίοι είναι αλληλένδετοι µε
τον γενικότερο προσανατολισµό της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής.
• Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας προσδιορίζεται σε µεγάλο βαθµό
από την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ. Οι
αποφάσεις της πρέπει σε γενικές γραµµές να εναρµονίζονται µε την
πολιτική που χαράσσουν οι Οργανισµοί αυτοί, χωρίς αυτό να σηµαίνει
ότι δεν έχει περιθώρια ειδικών χειρισµών και πρωτοβουλιών, εφόσον
αυτές κρίνονται εποικοδοµητικές από τους συµµάχους.
• Οι σχέσεις µε τους Ευρωπαίους εταίρους και η εµβάθυνση της
ευρωπαϊκής ενοποίησης αποτελούν σταθερή προτεραιότητα της
ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Σήµερα προέχει το ζήτηµα της
διευθέτησης του ελληνικού χρέους και της αποκατάστασης µίας
ισότιµης σχέσης µε τους εταίρους.

• Η κατάρρευση του διπολικού συστήµατος προσέφερε στην Ελλάδα

ένα νέο ρόλο στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
• Αξιοποιώντας τη θέση της στο θεσµικό σύστηµα του ανεπτυγµένου
δυτικού κόσµου αλλά και στο βαλκανικό περιβάλλον, η Ελλάδα από
τη δεκαετία του 1990, προσπάθησε να συµβάλει στην
ανασυγκρότηση (οικονοµική και πολιτική) αυτών των χωρών και
στην ενσωµάτωσή τους στους δυτικούς θεσµούς. Για το σκοπό αυτό
ανέπτυξε έντονη διπλωµατική και ανθρωπιστική, και παράλληλα
επιχειρηµατική δραστηριότητα.
• Σήµερα, λόγω της οικονοµικής κρίσης, η χώρα δυσκολεύεται πλέον
να ανταποκριθεί στις ανάγκες αυτού του ρόλου· άλλες δυνάµεις και
συµφέροντα επιχειρούν να καλύψουν το κενό που δηµιουργείται.
• Η θέση της Ελλάδας στην περιοχή εξακολουθεί να υφίσταται
διακυµάνσεις όσο παραµένουν ανοικτά καθοριστικής σηµασίας
ζητήµατα όπως οι ελληνοτουρκικές διαφορές, το Κυπριακό, η
ονοµασία της ΠΓ∆Μ κ.λ.π., ενώ προστίθενται και νέες περιπλοκές.

7
 Οι συνιστώσες της εξωτερικής πολιτιστικής
πολιτικής της Ελλάδας
• Η Ελλάδα, λόγω της γεωπολιτικής της θέσης, προσφέρεται ως
κόµβος επικοινωνίας και προσέγγισης µεταξύ της ΕΕ, των χωρών
της Βαλκανικής, του Παρευξείνιου χώρου και της Μεσογείου.
Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στην αξιοποίηση των κοινών ιστορικών,
θρησκευτικών και πολιτισµικών καταβολών µεταξύ των λαών της
Βαλκανικής Χερσονήσου.
• Στα πλαίσια της ΕΕ, παράλληλα µε το σεβασµό της πολιτιστικής
πολυµορφίας, η Ελλάδα προσπαθεί µε κάθε ευκαιρία να τονίσει τη
συµβολή του ελληνισµού και της ελληνικής πολιτιστικής
κληρονοµιάς στη συγκρότηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
• Η Ελλάδα µπορεί να προσφέρει στον διάλογο µεταξύ
χριστιανισµού και Ισλάµ· η παράδοση του Βυζαντίου και της
Ορθοδοξίας της εξασφαλίζει µία ιδιαίτερη σχέση µε τους λαούς της
ευρύτερης περιοχής (υπάρχει ιστορικό καλών σχέσεων τόσο µε τους
αραβικούς λαούς όσο και µε το Ισραήλ). Το πλεονέκτηµα αυτό δεν
έχει αξιοποιηθεί επαρκώς· οι συνθήκες είναι δυσχερείς.
8

• Ο ελληνισµός της ∆ιασποράς αποτελεί σηµαντική δύναµη για την

ενίσχυση της διεθνούς θέσης της Ελλάδας και είναι ανάγκη να
διαµορφωθεί µια νέα σχέση µεταξύ εθνικού κέντρου και απόδηµου
ελληνισµού, που να λαµβάνει περισσότερο υπόψη τις κοινωνικές,
γλωσσικές και πολιτισµικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες του δεύτερου
(στο παρελθόν έγιναν πολλά λάθη).
• Η Κίνα αποτελεί ένα νέο πεδίο ενδιαφέροντος, λόγω της
ενισχυόµενης θέσης της στο διεθνές σύστηµα και της διεύρυνσης των
οικονοµικών σχέσεων µε την Ελλάδα και την ΕΕ. Ο ελληνικός
πολιτισµός χαίρει µεγάλου σεβασµού στην Κίνα και υπάρχει µεγάλο
περιθώριο και ενδιαφέρον για τη δηµιουργία στενότερων σχέσεων.
• Προβληµατική είναι η σχέση µε τη Ρωσία, διότι οι κατά καιρούς
απόπειρες προσέγγισης µεταξύ των δύο χωρών σκοντάφτουν στις
διεθνείς ισορροπίες (υπάρχουν και διµερή αγκάθια, όπως ο
ανταγωνισµός των Πατριαρχείων).

9
 2. Υπουργείο Πολιτισµού
• Ιδρύθηκε το 1971 (ως το 1985 Υπουργείο Πολιτισµού και Επιστηµών).
Προηγουµένως ο φορέας που κατεξοχήν ασκούσε πολιτιστική πολιτική
ήταν ο Ελληνικός Οργανισµός Τουρισµού (ΕΟΤ). Σε αυτόν υπαγόταν το
Φεστιβάλ Αθηνών (και µαζί του το Φεστιβάλ Επιδαύρου), ως το 2000
που έγινε ανεξάρτητος οργανισµός. Αν και ο πολιτισµός
αντιµετωπίστηκε καθαρά ως εξαγώγιµο τουριστικό προϊόν, το
Φεστιβάλ δεν κατόρθωσε στη διάρκεια αυτών των δεκαετιών να
µεταβληθεί σε πόλο διεθνούς ενδιαφέροντος.
• Έντονα κρατικιστικό, δέσµιο των εκάστοτε κυβερνητικών
επιλογών.
• Εξ αρχής κινήθηκε µε λειτουργική δυσκαµψία (συνένωση
αρµοδιοτήτων παλαιότερων φορέων), µε περιορισµένα κονδύλια και
προσωπικό ποσοτικά και ποιοτικά ανεπαρκές (προερχόµενο από τις
προηγούµενες υπηρεσίες).
• Στο αποκορύφωµα της κρίσης (2009-2013) το Υπουργείο
συγχωνεύθηκε (µε το Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης),
καταργήθηκε (µε τις υπηρεσίες του να ενσωµατώνονται στο Υπουργείο
Παιδείας) και ανασυγκροτήθηκε ως Υπουργείο Πολιτισµού και
Αθλητισµού. 10

Αρµοδιότητες
• Έχει συναρµοδιότητα µε το Υπουργείο Εξωτερικών για την
κατάρτιση και την εκτέλεση των µορφωτικών συµβάσεων µε τις ξένες
χώρες· επίσης είναι αρµόδιο για τις σχέσεις µε τους διεθνείς
οργανισµούς (παγκόσµιους, περιφερειακούς και ΜΚΟ), τα ξένα
πολιτιστικά ιδρύµατα στην Ελλάδα και τις οργανώσεις του απόδηµου
ελληνισµού, καθώς και για την ενίσχυση των ελληνικών πολιτιστικών
ιδρυµάτων στο εξωτερικό. Από το 2001 ανέλαβε την εποπτεία του
Ελληνικού Ιδρύµατος Πολιτισµού, το οποίο είναι (κατ’ όνοµα
τουλάχιστον) ο κυριότερος µοχλός άσκησης της ελληνικής
πολιτιστικής διπλωµατίας.
• Αρµόδια για τα παραπάνω είναι η ∆ιεύθυνση ∆ιεθνών Σχέσεων και
Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία υποδιαιρείται σε δύο Τµήµατα: το
Τµήµα ∆ιεθνών Σχέσεων και το Τµήµα Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το
δεύτερο ασχολείται µε την ελληνική συµµετοχή στα θεσµικά όργανα
της ΕΕ, τη διαµόρφωση των ελληνικών θέσεων και προτάσεων (µε
τους συναρµόδιους φορείς) και τη συµµετοχή στα κοινοτικά
πολιτιστικά προγράµµατα (τρέχον πρόγραµµα: ∆ηµιουργική Ευρώπη).

11
 Στόχοι - Προτεραιότητες
• Στο Πενταετές Πρόγραµµα 1983-7 γινόταν για πρώτη φορά εκτενής
λόγος για την άσκηση εξωτερικής πολιτιστικής πολιτικής, µε την
προβολή των αξιών του ελληνικού πολιτισµού, της ενότητας και της
συνέχειάς του και µε τη διεύρυνση των µορφωτικών σχέσεων µε τις
ξένες χώρες και τους απόδηµους Έλληνες. Προέβλεπε την οργάνωση
εκδηλώσεων στο εξωτερικό (π.χ. Ευρωπάλια), τη συγκρότηση
επιτροπών για πολιτιστικές ανταλλαγές ή συµπαραγωγές, τη
συστηµατοποίηση της συνεργασίας µε ελληνικούς φορείς στο
εξωτερικό, την ίδρυση µόνιµων ελληνικών πολιτιστικών κέντρων στο
εξωτερικό, την ενίσχυση των ελληνικών εδρών στα ξένα πανεπιστήµια
κ.λ.π. Οι στόχοι αυτοί δεν έχουν αλλάξει.
• Το όνοµα της τότε Υπουργού Μελίνας Μερκούρη έχει συνδεθεί µε την
καθιέρωση του θεσµού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της
Ευρώπης (η Αθήνα εγκαινίασε τον θεσµό το 1985· τη διαδέχθηκαν η
Θεσσαλονίκη το 1997 και η Πάτρα το 2006).

12

• Προπάντων, όµως, µε την προσπάθεια επιστροφής των Γλυπτών

του Παρθενώνα. Το αίτηµα διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1982,
στη ∆ιεθνή ∆ιάσκεψη της Ουνέσκο στο Μεξικό και έκτοτε
επαναλαµβάνεται µε κάθε ευκαιρία. Καλώς ή κακώς, είναι ο πιο
προβεβληµένος στόχος της ελληνικής πολιτιστικής διπλωµατίας.
• Το Υπουργείο Πολιτισµού δίνει προτεραιότητα στην πολιτιστική
συνεργασία µε τις γειτονικές χώρες και το µείζον περιβάλλον της
ΕΕ· η Ελλάδα επιδιώκει τη συµµετοχή σε πολιτιστικά δίκτυα όπως
το βαλκανικό, το παρευξείνειο και το ευρω-µεσογειακό, ενώ είναι
µέλος και της ∆ιεθνούς Οργάνωσης της Γαλλοφωνίας. Ενδιαφέρον
υπάρχει, επίσης, για χώρες µε παλαιούς µεγάλους πολιτισµούς (π.χ.
Κίνα, Ρωσία) ή µε µεγάλη ελληνική παρουσία (π.χ. Αµερική,
Αυστραλία). ∆ίνεται έµφαση στον διαπολιτισµικό διάλογο.

13
• Πολιτιστική διπλωµατία µπορούν να ασκούν και όλοι οι φορείς που
εποπτεύονται ή συνεργάζονται προγραµµατικά µε το ΥΠΠΟ, όπως
το Εθνικό Θέατρο, η Εθνική Λυρική Σκηνή, το Κρατικό Θέατρο
Βορείου Ελλάδος, τα ∆ηµοτικά Περιφερειακά Θέατρα, η Κρατική
Ορχήστρα Αθηνών, η Εθνική Πινακοθήκη, το Εθνικό Κέντρο
Κινηµατογράφου, το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (πρόσφατα συγχωνεύθηκε
στο Ελληνικό Ίδρυµα Πολιτισµού), το Καλλιτεχνικό Επιµελητήριο, οι
Έλληνες εκδότες, τα Μουσεία κ.λ.π., ανάλογα µε το αντικείµενό τους.
• Ο προϋπολογισµός του Υπουργείου ήταν διαχρονικά ανεπαρκής
(0,5% του συνολικού κρατικού). Σηµαντική η συµβολή των
ευρωπαϊκών κονδυλίων, τα οποία δεν αξιοποιήθηκαν πάντα στο
βαθµό που έπρεπε. Η «χρυσή εποχή», από οικονοµικής απόψεως, ήταν
η περίοδος 1994-2006, όταν εισέρευσαν τα χρήµατα από τα Β΄ και Γ΄
Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (διατέθηκαν συνολικά για τον πολιτισµό
1,7 δισ. Ευρώ).

14

Η Πολιτιστική Ολυµπιάδα
• Πολλές ελπίδες για τη διεθνή προβολή της χώρας επενδύθηκαν στους
Ολυµπιακούς Αγώνες (Αθήνα 2004) και στο πολιτιστικό σκέλος
τους, την Πολιτιστική Ολυµπιάδα (2001-2004)· το δεύτερο ήταν µία
ελληνική καινοτοµία, που φιλοδοξούσε να αναβαπτίσει τον
κορυφαίο αθλητικό θεσµό και επί τη ευκαιρία να προβάλει σε
διεθνές επίπεδο τον ελληνικό πολιτισµό.
• Τη διαχείρισή της ανέλαβε ο νεοσύστατος Οργανισµός Προβολής
Ελληνικού Πολιτισµού (ΟΠΕΠ), που είχε ιδρυθεί µε κύριο σκοπό
την αναδιοργάνωση και τον εκσυγχρονισµό των πωλητηρίων των
µουσείων και των αρχαιολογικών χώρων. Το κύριο βάρος δόθηκε
στην Πολιτιστική Ολυµπιάδα, µε αποτέλεσµα ελάχιστα πωλητήρια να
λειτουργούν µε τις νέες προδιαγραφές κατά τη διάρκεια των Αγώνων.
• Μετά από µία περιπετειώδη διαδροµή, αφού το «οριστικό της
πρόγραµµα» ανακοινώθηκε µόλις τον Μάρτιο 2003, η Πολιτιστική
Ολυµπιάδα τελικά απορρόφησε το ιλιγγιώδες ποσό των 145
εκατοµµυρίων ευρώ, χωρίς να αποδώσει τα αναµενόµενα και χωρίς
να αφήσει ουσιαστικές υποδοµές.
15
• Συνολικά, αν και η διοργάνωση των Αγώνων κρίθηκε ως επιτυχηµένη,
τα οφέλη της για τη διεθνή εικόνα της χώρας ήταν πρόσκαιρα· σε
πείσµα των εξαγγελιών περί του αντιθέτου, οι ολυµπιακές
εγκαταστάσεις εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους και η Ελλάδα
εισήλθε σχεδόν αµέσως σε φάση παρακµής και λίγο αργότερα στη
δίνη της οικονοµικής κρίσης.
• Το όφελος της διοργάνωσης στο χώρο του πολιτισµού ήταν ότι
κινητοποίησε κάποιες δυνάµεις, έδωσε κίνητρα στον ιδιωτικό
τοµέα να συνδράµει και απορρόφησε για πρώτη φορά ίσως σηµαντικά
κοινοτικά κονδύλια. Έτσι πολλά µουσεία ανακαινίσθηκαν,
αναδιοργανώθηκαν και επεκτάθηκαν (Αρχαιολογικό, Βυζαντινό κ.ά.)
και µερικά νέα, κρατικά και ιδιωτικά, δηµιουργήθηκαν ή επιτάχυναν
τις διαδικασίες για µελλοντική λειτουργία τους (Μπενάκη Νέο Κτίριο,
Στέγη Γραµµάτων και Τεχνών κ.ά.). Παράλληλα διοργανώθηκαν στη
χώρα µας σηµαντικές εκθέσεις διεθνούς βεληνεκούς (Outlook,
Monument to Now, ∆ιαπολιτισµοί κ.ά.), που προσέφεραν εµπειρία και
τεχνογνωσία.

16

Η σηµερινή κατάσταση
• Η οικονοµική κρίση µείωσε δραµατικά τα διαθέσιµα για τον
πολιτισµό κονδύλια. Οι εποπτευόµενοι και επιχορηγούµενοι από το
ΥΠΠΟ οργανισµοί κυριολεκτικά φυτοζωούν, ορισµένοι
συγχωνεύονται ή τελούν υπό κατάργηση, ενώ ακόµη και τα µουσεία
δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν στα λειτουργικά τους έξοδα.
• Παρά ταύτα, µεγάλα έργα βρίσκονται σε εξέλιξη, τα οποία
χρηµατοδοτούνται από ευρωπαϊκά κονδύλια (στο µεγαλύτερο
ποσοστό) ή από ιδιωτικές χορηγίες: ολοκλήρωση Μουσείου Σύγχρονης
Τέχνης στο πρώην εργοστάσιο Φιξ, κατασκευή Όπερας και Εθνικής
Βιβλιοθήκης στο ∆έλτα Φαλήρου από το Ίδρυµα Νιάρχου, επέκταση
Εθνικής Πινακοθήκης κ.λ.π.· το µεγάλο ζήτηµα είναι η µελλοντική
διαχείρισή τους από το κράτος. Το πιο επιτυχηµένο παράδειγµα είναι
το Νέο Μουσείο Ακροπόλεως, που έχει αποκτήσει διεθνή ακτινοβολία.
• Σε αντίθεση µε τους επίσηµους φορείς, πολλές ατοµικές ή οµαδικές
προσπάθειες στο χώρο του πολιτισµού, που οργανώνονται µε πενιχρά
µέσα και υποστήριξη, φανερώνουν µία πρωτόγνωρη δυναµική.

17
 3. Υπουργείο Παιδείας
Αρµοδιότητες που άπτονται της πολιτιστικής διπλωµατίας έχουν:
• Η Αυτοτελής ∆ιεύθυνση Ευρωπαϊκών και ∆ιεθνών Εκπαιδευτικών
Θεµάτων, η οποία διαχειρίζεται ζητήµατα υποτροφιών, εκπαιδευτικών
ανταλλαγών και εκπαιδευτικής συνεργασίας µε κυβερνήσεις και
διεθνείς οργανισµούς (υπογραφή και εκτέλεση των σχετικών
συµφωνιών), τη συνεργασία µε την ΕΕ στους σχετικούς τοµείς, την
πιστοποίηση της γνώσης ξένων γλωσσών και τη διδασκαλία της
ελληνικής ως ξένης γλώσσας από φορείς του εξωτερικού.
• Η Αυτοτελής ∆ιεύθυνση Παιδείας Οµογενών, ∆ιαπολιτισµικής
Εκπαίδευσης, Ξένων και Μειονοτικών Σχολείων, η οποία ασχολείται
µε την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στο εξωτερικό (ίδρυση,
αναγνώριση, οργάνωση και λειτουργία εκπαιδευτικών µονάδων,
προγράµµατα σπουδών, αντιστοιχία ξένων τίτλων Π/θµιας και ∆/θµιας
Εκπαίδευσης, αποστολή διδακτικού υλικού, στελέχωση των
εκπαιδευτικών δοµών, αποσπάσεις εκπαιδευτικών κ.λ.π.), καθώς και µε
τα ξένα και µειονοτικά σχολεία και γενικά µε τη διαπολιτισµική
εκπαίδευση στο εσωτερικό.
18

4. Απόδηµος Ελληνισµός
• Με τους γενικούς όρους απόδηµος ελληνισµός ή ελληνισµός της
διασποράς ή ελληνική οµογένεια (και άλλες παραλλαγές τους)
αναφερόµαστε στους πολυάριθµους ελληνικούς πληθυσµούς που
έχουν εγκατασταθεί σε διάφορες ανά την υφήλιο χώρες και είναι
πλέον πολίτες αυτών των χωρών.
• Ιστορικές παροικιακές εστίες του ελληνισµού στις Παρευξείνιες
περιοχές, στην Αίγυπτο και στην Ευρώπη έχουν σχεδόν σβήσει.
• Σήµερα, οι µεγαλύτεροι οµογενειακοί πληθυσµοί ζουν στις ΗΠΑ,
τον Καναδά και την Αυστραλία, κυρίως µετανάστες δεύτερης, τρίτης
κ.λ.π. γενιάς, οι οποίοι γλωσσικά και πολιτιστικά έχουν σε µεγάλο
βαθµό αφοµοιωθεί από το ξένο περιβάλλον. Ωστόσο, η ορθόδοξη
χριστιανική πίστη και η ελληνική πολιτιστική παράδοση λειτουργούν
ως συνεκτικοί δεσµοί, που τους συνδέουν τόσο µεταξύ τους όσο και
µε τη γενέτειρα· οι περισσότεροι είναι υπερήφανοι για την ελληνική
καταγωγή τους και την διατρανώνουν µε κάθε ευκαιρία.

19
 Οργανώσεις των οµογενών
• Οι απόδηµοι κινητοποιούνται κατά τα µέτρα των δυνατοτήτων τους
σε περιπτώσεις κρίσιµων εθνικών θεµάτων (Κυπριακό, Μακεδονικό,
Ελληνοτουρκικές Σχέσεις). Ιδιαίτερα το ελληνοαµερικανικό λόµπι
(lobby) έχει ασκήσει επανειληµµένως πιέσεις στις αµερικανικές
κυβερνήσεις.
• Οι απόδηµοι Έλληνες είναι οργανωµένοι σε τοπικές κοινότητες,
εθνικοτοπικούς συλλόγους (ανάλογα µε τη γεωγραφική περιφέρεια
καταγωγής τους), τοπικά σωµατεία, οµοσπονδίες και
συνοµοσπονδίες των παραπάνω οργανώσεων, επαγγελµατικές ενώσεις
κ.λ.π. Οι περισσότερο γνωστές είναι οι ελληνοαµερικανικές, όπως η
AHEPA (American Hellenic Educational Progressive Association) κ.ά.
• Σηµαντική επιρροή που ασκούν οι εκκλησιαστικοί φορείς όλων των
βαθµίδων (ενορίες, επισκοπές, αρχιεπισκοπές), οι οποίοι υπάγονται
απευθείας στο Οικουµενικό Πατριαρχείο. Ως πρόσφατα η
Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αµερικής αποτελούσε τον ζωτικότερο
και δυναµικότερο ίσως θεσµό, µε εµβέλεια που ξεπερνούσε την
αµερικανική ήπειρο.
20

Θεσµοί στον ελληνικό χώρο

• Ο απόδηµος ελληνισµός είναι ζωτικής σηµασίας για την Ελλάδα, γιατί
αποτελεί µόνιµο πρεσβευτή του ελληνικού πολιτισµού στις χώρες
όπου διαβιεί. Η σηµασία αυτή έχει αναγνωριστεί από το εθνικό
κέντρο, αλλά δεν έχει αξιοποιηθεί και υποστηριχθεί όπως θα άρµοζε.
• 1983: Θεσπίζεται Γενική Γραµµατεία Απόδηµου Ελληνισµού
(ΓΓΑΕ) υπό την εποπτεία του ΥΠΕΞ. Στη Βουλή λειτουργεί Ειδική
Μόνιµη Επιτροπή για τον Απόδηµο Ελληνισµό.
• Η ΓΓΑΕ διοργανώνει πολιτιστικές εκδηλώσεις στο εξωτερικό και στο
εσωτερικό σε συνεργασία µε οµογενειακούς φορείς, επιχορηγεί
οµογενειακούς πολιτιστικούς φορείς, προωθεί τη διδασκαλία της
ελληνικής γλώσσας, την ίδρυση βιβλιοθηκών (π.χ. το πρόγραµµα
«ΙΑΣΩΝ» σε πανεπιστήµια της Ανατολικής Ευρώπης) και την
επιµόρφωση εκπαιδευτικών, οργανώνει προγράµµατα φιλοξενίας
Ελληνοπαίδων σε κατασκηνώσεις κ.λ.π.

21
• 1995: Ιδρύθηκε το Συµβούλιο Απόδηµου Ελληνισµού (ΣΑΕ), µε έδρα
στη Θεσσαλονίκη, και θεσµοθετήθηκε το Παγκόσµιο Συµπόσιο
Ελληνισµού (ΠΣΕ), µε προοπτική να συνέρχεται κάθε δύο χρόνια.
• Στόχος της ίδρυσής του ήταν να «αποτελεί συµβουλευτικό και
γνωµοδοτικό όργανο της Ελληνικής Πολιτείας για όλα τα θέµατα που
αφορούν τον Απόδηµο Ελληνισµό». Έγινε προσπάθεια να
αντιπροσωπευθούν όσο το δυνατόν περισσότερες οµογενειακές
οργανώσεις. Προτεραιότητές του είναι η σύσφιξη των δεσµών των
αποδήµων µε τη γενέτειρα και µεταξύ τους, ο συντονισµός των
δραστηριοτήτων τους, η προστασία των δικαιωµάτων τους στις χώρες
διαµονής τους.
• ∆ιοικείται αποκλειστικά από τους εκπροσώπους των οµογενών, ενώ
τις δαπάνες και τη γραµµατειακή υποστήριξή του ανέλαβε η ΓΓΑΕ.
Πρώτος πρόεδρος εξελέγη ο Ελληνοαµερικανός Άντριου Άθενς και
τον διαδέχθηκε το 2006 ο Στέφανος Ταµβάκης από την κοινότητα της
Αλεξάνδρειας.

22

Τα ελληνικά σχολεία του εξωτερικού

• Η γνώση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισµού είναι
ζωτικής σηµασίας για την αίσθηση ταυτότητας των αποδήµων
Ελλήνων. Οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν είναι µεγάλες.
• Γενικά λειτουργούν τρεις κατηγορίες σχολείων: τα αµιγή ελληνικά
που ακολουθούν το ελληνικό πρόγραµµα, τα δίγλωσσα, όπου κάποια
µαθήµατα γίνονται στα ελληνικά και κάποια στη γλώσσα της χώρας
φιλοξενίας, και τα τµήµατα ή προγράµµατα ελληνικής γλώσσας
που εντάσσονται σε σχολεία ξένων γλωσσών ή κανονικά σχολεία ή
λειτουργούν αυτόνοµα µε ευθύνη των προξενικών αρχών, των
οµογενειακών φορέων, της εκκλησίας κ.λ.π.
• Η ελληνική γλώσσα διδάσκεται και σε πανεπιστήµια του εξωτερικού,
όπου λειτουργούν Τµήµατα Ελληνικών Σπουδών.
• Το Υπουργείο Παιδείας βοηθά µε αποσπάσεις εκπαιδευτικών,
αποστολή υλικού, χρηµατικές ενισχύσεις (στις καλές εποχές), ενώ
σηµαντική είναι η ενίσχυση από ιδιωτικούς φορείς (Ίδρυµα Ωνάση,
πλουσίους οµογενείς κ.λ.π.).

23
• Σε κάθε επόµενη γενιά οµογενών (ιδιαίτερα στις περιπτώσεις µεικτών
γάµων) η προσπάθεια ατονεί και συχνά αµφισβητείται η χρησιµότητα
της ελληνόγλωσσης εκπαίδευσης και προτιµώνται τα σχολεία των
χωρών εγκατάστασης, που παρέχουν καλύτερες ευκαιρίες
επαγγελµατικής και κοινωνικής αποκατάστασης. Τα σχολεία γλώσσας
του Σαββάτου, επιβαρύνουν το πρόγραµµα των παιδιών και δεν
παρέχουν ικανοποιητική γνώση.
• Το 2013 εξαγγέλθηκε η σταδιακή µετατροπή των αµιγώς
ελληνικών σχολείων σε δίγλωσσα. Η πρωτοβουλία αυτή –αν
υλοποιηθεί- είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, υπό την προϋπόθεση
ότι θα υπάρχουν κατάλληλα εκπαιδευµένοι δάσκαλοι και εγχειρίδια.
• Η επιλογή των προς απόσπαση δασκάλων πρέπει να γίνεται
ορθολογικά, µε αµιγώς εκπαιδευτικά κριτήρια. Είναι, όµως, εξίσου ή
και πιο σηµαντικό να αξιοποιούνται απόφοιτοι Τµηµάτων
Νεοελληνικών Σπουδών του εξωτερικού, ελληνικής καταγωγής και
ξένοι, επιλογή που θα τονώσει και τα συγκεκριµένα προγράµµατα
σπουδών.

24

5. Οι Νεοελληνικές Σπουδές στο εξωτερικό

• Θεωρούνται σηµαντικός φορέας άσκησης πολιτιστικής διπλωµατίας,
διότι προβάλλουν µία ολοκληρωµένη εικόνα της σύγχρονης Ελλάδας,
της ιστορίας και του πολιτισµού της. Οι απόφοιτοι των Τµηµάτων
Νεοελληνικών Σπουδών λειτουργούν ως άτυποι πρεσβευτές στις
χώρες τους και συµβάλλουν σε µία πιο αντικειµενική θεώρησή της. Τα
µεγάλα, ιδίως, πανεπιστήµια είναι φυτώρια των µελλοντικών ελίτ.
• Τα Τµήµατα Κλασικών και τα Τµήµατα Βυζαντινών Σπουδών
αποτελούν διαφορετική περίπτωση. Οι Κλασικές Σπουδές, ιδίως,
αποτελούν προνοµιακό πεδίο ξένων διδασκόντων και σπάνια
ζητείται ελληνική συνδροµή. Επίσης, σπάνια εξετάζεται η διαχρονία
του ελληνικού πολιτισµού στην ολότητά της, αν και υπάρχουν
προγράµµατα που συνδυάζουν Βυζαντινές και Νεοελληνικές Σπουδές.
Η γενική τάση είναι να αποσυνδέεται η νεότερη Ελλάδα από το
αρχαιοελληνικό παρελθόν. Για τις Νεοελληνικές Σπουδές η κύρια
ευθύνη και µέριµνα ανήκει στην ελληνική πλευρά.

25
 Συρρίκνωση στην Ευρώπη – αιτίες του φαινοµένου
• Οι έδρες Νεοελληνικών Σπουδών στο εξωτερικό ήταν περί τις 185 το
2010, αλλά διαρκώς µειώνονται. Η ενίσχυσή τους από το ελληνικό
κράτος υπήρξε πτωτική ακόµη και πριν την οικονοµική κρίση (η
ετήσια επιχορήγηση ήταν της τάξης των 2.000-8.000 ευρώ ετησίως).
Η συναρµοδιότητα των Υπουργείων Εξωτερικών, Πολιτισµού και
Παιδείας δυσχεραίνει τα πράγµατα, προπάντων όµως απουσιάζει η
στρατηγική, ώστε τα κονδύλια να κατευθύνονται στις πραγµατικά
αξιόλογες και βιώσιµες προσπάθειες.
• Στην Ευρώπη, πολλά πανεπιστήµια αντιµετωπίζουν οικονοµικές
δυσχέρειες, ενώ η εφαρµογή των διατάξεων της Μπολόνια
υποχρεώνει σε µείωση του διδακτικού προσωπικού και σε υιοθέτηση
ανελαστικών προγραµµάτων, µε σκοπό την επίσπευση των σπουδών.
Έτσι πολλές έδρες καταργούνται µετά τη συνταξιοδότηση των
καθηγητών.

26

• Έχουν καταργηθεί οι έδρες Νεοελληνικών στα πανεπιστήµια Bochum,

Λειψίας (µία από τις αρχαιότερες), Mainz, Νάπολης (µετά από 127
χρόνια), Στοκχόλµης, ενώ κινδυνεύουν οι έδρες του Cambridge, του
King’s Colledge (η ιστορική έδρα Κοραή) και πολλές άλλες.
• Ως πρόσθετη αιτία αναφέρεται το µειωµένο ενδιαφέρον των φοιτητών,
καθώς τα προγράµµατα δεν έχουν εκσυγχρονιστεί για να είναι πιο
ελκυστικά. Η προτίµηση στρέφεται σε ευρύτερα αντικείµενα ή σε
αυτά που έχουν περισσότερο αντίκρισµα στην αγορά εργασίας.
Επίσης, εντάσσεται στο γενικότερο φαινόµενο της παρακµής της
διδασκαλίας των ευρωπαϊκών γλωσσών (µε εξαίρεση τα ισπανικά)
και της ανάδειξης των γλωσσών και των πολιτισµών των ανερχόµενων
ασιατικών χωρών.
• Η σύνδεση µε τους νόµους της αγοράς φαίνεται και από το αυξηµένο
ενδιαφέρον για την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισµό στις
χώρες των Βαλκανίων και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, κατά την
περίοδο της επέκτασης των ελληνικών επιχειρήσεων στον
συγκεκριµένο χώρο και της αντίστοιχης εισροής οικονοµικών
µεταναστών στην Ελλάδα (υπάρχουν και πολιτισµικές συγγένειες µε
πολλούς από αυτούς τους λαούς που ενίσχυσαν την τάση).

27
 Άνθηση στην Αµερική – αιτίες του φαινοµένου
• Στις ΗΠΑ, αντίθετα, παρότι το ενδιαφέρον για τις ανθρωπιστικές
σπουδές έχει συνολικά µειωθεί προς όφελος της πολυπολιτισµικότητας
και των συναφών επιστηµονικών πεδίων, παρατηρείται άνθηση των
Νεοελληνικών Σπουδών και αύξηση του αριθµού των φοιτητών (ως
ιδιαίτερα επιτυχηµένο παράδειγµα αναφέρεται η έδρα Καβάφη στο
πανεπιστήµιο του Μίσιγκαν). Εκεί, τα προγράµµατα σπουδών είναι
πιο ευέλικτα και επιτρέπουν συνδυασµούς µαθηµάτων από
διαφορετικά επιστηµονικά πεδία, ενώ υπάρχει και η στήριξη της
οµογένειας. Η ενίσχυση από οµογενείς θα διευκόλυνε και τα
ευρωπαϊκά πανεπιστήµια, συνδυασµένη µε την παρέµβαση του
ελληνικού κράτους.
• Ως διέξοδος για τη διάσωση των προγραµµάτων που κινδυνεύουν
προτείνεται η σύµπηξη συµµαχιών µε τµήµατα ευρύτερης
κατεύθυνσης (Ευρωπαϊκών, Βαλκανικών, Ευρωµεσογειακών κ.λ.π.
Σπουδών) ή µε συγγενείς επιστηµονικούς κλάδους (Συγκριτική
Φιλολογία, Πολιτισµικές Σπουδές κ.λ.π.). Αυτό ασφαλώς εγκυµονεί και
κινδύνους για τους λιγότερο ισχυρούς. Η εποχή ευνοεί την
διεπιστηµονικότητα και τον διάλογο σε πολλαπλά επίπεδα.
28

Άλλοι παράγοντες
• Ιδιαίτερα σηµαντική θεωρείται η χορήγηση (µετα)διδακτορικών
υποτροφιών σε ξένους επιστήµονες για να γνωρίσουν από κοντά την
Ελλάδα και να συνεχίσουν την έρευνά τους και τα θερινά σχολεία για
µαθητές και φοιτητές (π.χ. θερινό σχολείο, µε αντικείµενο την
πολιτική επιστήµη και τις διεθνείς σχέσεις και έδρα την Αρχαία
Ολυµπία, από το 2002). Ελάχιστα έχει αξιοποιηθεί στη χώρα µας η
δυνατότητα λειτουργίας ∆ιεθνών Πανεπιστηµίων ή Προγραµµάτων
Σπουδών (π.χ. το αγγλόφωνο International Hellenic University, που
λειτουργεί από το 2007 µε έδρα τη Θεσσαλονίκη).
• Πολύ σηµαντική για την πορεία µιας έδρας είναι η προσωπικότητα
του καθηγητή που την κατέχει.
• Σηµαντικό ρόλο διαδραµατίζουν οι Εταιρείες Νεοελληνικών
Σπουδών Ευρώπης, Αµερικής και Αυστραλίας µε τα δίκτυα
επικοινωνίας που διαθέτουν και τις δραστηριότητες τους (διοργάνωση
διεθνών συνεδρίων, εκδόσεις κ.λ.π.). Στην Αθήνα οργανώθηκε για
πρώτη φορά Παγκόσµιο Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών το 2008
και αντίστοιχο για τις Βυζαντινές Σπουδές το 2009 (µε πρωτοβουλία
του ∆ήµου Αθηναίων).
29
 6. Το Οικουµενικό Πατριαρχείο
• Το Οικουµενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως είναι ίσως ο µόνος
θεσµός που διασώζει την οικουµενικότητα του ελληνικού
πολιτισµού (ή τουλάχιστον υπενθυµίζει αυτή τη διάσταση). Στα χέρια
των ελληνορθοδόξων βρίσκονται και τα Πατριαρχεία Ιεροσολύµων,
Αντιοχείας και Αλεξανδρείας.
• Το ποίµνιό του στην Κωνσταντινούπολη έχει, µετά τους
αλλεπάλληλους διωγµούς των Ελλήνων, δραµατικά συρρικνωθεί. Στη
δικαιοδοσία του ανήκουν, όµως, οι µητροπόλεις και αρχιεπισκοπές
Βόρειας Αµερικής, Αυστραλίας και ∆υτικής Ευρώπης.
• Το νοµικό καθεστώς του Οικουµενικού Πατριαρχείου δεν έχει
διευκρινιστεί µε όρους διεθνούς δικαίου. Η Τουρκία έχει επιβάλει
ασφυκτικούς περιορισµούς στη λειτουργία του, µε αποκορύφωση
την απαγόρευση λειτουργίας του θεολογικού τµήµατος της
Πατριαρχικής Σχολής της Χάλκης το 1971, που, παρά τα έντονα
διαβήµατα από πολλές πλευρές, δεν έχει ακόµη ανακληθεί.

30

Συγκριτικά πλεονεκτήµατα
• Τις τελευταίες δεκαετίες εκδηλώνεται στον δυτικό κόσµο µεγάλο
ενδιαφέρον για την Ορθοδοξία και το Βυζάντιο (σε αντίθεση µε την
παλαιότερη άγνοια ή απαξίωση), το οποίο εκφράζεται µε αύξηση των
ειδικών στα γνωστικά αυτά αντικείµενα, των πανεπιστηµιακών εδρών
και ερευνητικών ινστιτούτων, πλούσια βιβλιογραφία, κέντρα σπουδής
της ορθόδοξης αγιογραφίας και της βυζαντινής µουσικής, προβολή
των ορθόδοξων εκκλησιαστικών εικόνων, µεγάλες εκθέσεις για το
Βυζάντιο κ.ά.
• Τα δύο αυτά στοιχεία σηµατοδοτούν την κοινή εµπειρία µε τους
βαλκανικούς λαούς και τη Ρωσία και κρατούν πάντα ανοικτό έναν
δίαυλο επικοινωνίας. Αποτελούν επίσης προνοµιακό διαβατήριο
στον ευαίσθητο χώρο της Μέσης Ανατολής, όπου οι
Ελληνορθόδοξοι διατηρούν σηµαντική παρουσία και προνόµια· οι
διωγµοί κατά των χριστιανών, που έχει εξαπολύσει το ISIS, θέτουν σε
κίνδυνο αυτή την παράδοση.

31
 ∆ράση
• Παρά τους περιορισµούς στους οποίους υπόκειται, έχει αναλάβει
αξιόλογες πρωτοβουλίες, που εντάσσονται στο πεδίο της πολιτιστικής
διπλωµατίας, µε κορυφαία την προσπάθεια για την προώθηση του
διαθρησκειακού διαλόγου, ενώ συνεχίζεται ο διάλογος µε τη
Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία, µε τα άλλα χριστιανικά δόγµατα και τις
άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες και Πατριαρχεία.
• Η πρωτοβουλία αυτή κρίνεται ως εξέχουσας σηµασίας σε µία εποχή
που οι θρησκείες ενοχοποιούνται για τις συγκρούσεις µεταξύ των
λαών και η Ορθοδοξία θεωρείται από ορισµένους ασύµβατη προς την
ευρωπαϊκή ταυτότητα και προς τον δυτικό πολιτισµό εν γένει.
• Το Οικουµενικό Πατριαρχείο έχει επίσης αναδείξει µία οικολογική
ευαισθησία που ενισχύει τον οικουµενικό του ρόλο.

32

7. Εποπτευόµενα Ιδρύµατα (παραδείγµατα)

Α) Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας.
• Η Ελληνική Αδελφότητα της Βενετίας χρονολογείται από το 1498.
Με επίκεντρο την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων,
εξελίχθηκε σε εµπορικό και πνευµατικό κέντρο και σε γέφυρα του
υπόδουλου ελληνισµού µε τη δυτική Ευρώπη. Υπήρχε σχολείο,
νοσοκοµείο, ενώ επί 132 χρόνια λειτούργησε η Φλαγγίνειος Σχολή.
• Το Ινστιτούτο λειτουργεί από το 1955, µε σκοπό τη µελέτη της
βυζαντινής και µεταβυζαντινής ιστορίας, µε έµφαση στην περίοδο της
Ενετοκρατίας. Είναι αυστηρά ερευνητικό κέντρο, χορηγεί
υποτροφίες και θέτει στη διάθεση των ερευνητών πλούσια αρχεία και
βιβλιοθήκη. Οργανώνει συνέδρια και πραγµατοποιεί σηµαντικές
εκδόσεις. ∆ιαθέτει Μουσείο µε σηµαντικά έργα τέχνης και κειµήλια.
Εποπτεύεται από τα Υπουργεία Εξωτερικών και Παιδείας.

33
Β) Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο ∆ελφών
• Στηρίζεται στη «∆ελφική Ιδέα» του Άγγελου Σικελιανού· είχε
οραµατιστεί ένα παγκόσµιο κέντρο, όπου ένα «τάγµα εκλεκτών» θα
συνέρχεται όπως στην Αρχαιότητα, µε στόχο να συνθέσει τις
αντιθέσεις µεταξύ των λαών και να διασφαλίσει την πανανθρώπινη
και µόνιµη ειρήνη.
• 1957: Η Ελλάδα καταθέτει σχέδιο στο Συµβούλιο της Ευρώπης για την
ίδρυση ∆ελφικού Κέντρου.
• 1962: Το ΣτΕ το θέτει υπό την αιγίδα του.
• 1966: Έναρξη εργασιών για κατασκευή του συνεδριακού
συγκροτήµατος.
• 1977: Ίδρυση του ΕΠΚε∆ ως ΝΠΙ∆ υπό την εποπτεία του ΥΠΠΟ
(αποφασιστική η συµβολή του Κωνσταντίνου Καραµανλή).
• Σκοπός του η εξυπηρέτηση του διεθνούς πολιτιστικού συµφέροντος και
η ανάπτυξη των κοινών πολιτιστικών στοιχείων, που ενώνουν τους
λαούς της Ευρώπης, µε τη σύνταξη µελετών ευρωπαϊκού πολιτισµού,
τη διοργάνωση συναντήσεων και πάσης φύσεως δραστηριοτήτων
πολιτιστικού περιεχοµένου (π.χ. ∆ιεθνείς Συναντήσεις Αρχαίου
∆ράµατος κ.λ.π.).

34

Βιβλιογραφία
• Γεώργιος Χριστογιάννης, Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία, Ι.
Σιδέρης, Αθήνα, 2002 (επανέκδοση: Έλλην, Αθήνα, 2006).
• Ζωή Κοσµίδου, Ο Πολιτισµός ως Επικοινωνιακό Μέσο Βελτίωσης
των ∆ιεθνών Σχέσεων και η Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία
(αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα,
2000.
• Ντόρα Κόνσολα, Θέµατα Πολιτιστικής Πολιτικής (Πανεπιστηµιακές
Παραδόσεις), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα.
• Χρήστος Γιανναράς, Πολιτιστική ∆ιπλωµατία: Προθεωρία
Ελληνικού Σχεδιασµού, Ίκαρος, Αθήνα, 2001.
• Παύλος Τζερµιάς, Η Εικόνα της Ελλάδας στον Ξένο Κόσµο: Από
την εξιδανίκευση στην περιθωριοποίηση; Μία κριτική ανάλυση της
κρίσης του ουµανισµού, Ι. Σιδέρης, Αθήνα.

35
• Μάριος Κωστάκης, Ελληνική Πολιτιστική Εξωτερική Πολιτική,
Οξύ, Αθήνα, 2008.
• Μυρσίνη Ζορµπά, Η Πολιτική του Πολιτισµού. Ευρώπη και Ελλάδα
στο ∆εύτερο Μισό του 20ου Αιώνα, Πατάκης, Αθήνα, 2014.
• Ελένη Τζουµάκα, Πολιτιστική ∆ιπλωµατία: ∆ιεθνή ∆εδοµένα και
Ελληνικές Προοπτικές, πρόλογος – εισαγωγή Γιάγκος Ανδρεάδης,
Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2005.

36
 ∆. Η Ελληνική Πολιτιστική
∆ιπλωµατία
Φορείς – ∆ράσεις – Αποτίµηση
(Μέρος β΄)

8. Το Ελληνικό Ίδρυµα Πολιτισµού

Μία παραδειγµατική περίπτωση

3
 Η συγκυρία της ίδρυσής του
• Ιδρύθηκε το 1992 (αρχική ονοµασία Ίδρυµα Ελληνικού Πολιτισµού),
µε σκοπό την «προβολή, διάδοση και καλλιέργεια στο εξωτερικό,
κατά συστηµατικό τρόπο, του ελληνικού πολιτισµού». Είχε ως
πρότυπο δοκιµασµένους στον διεθνή χώρο θεσµούς, όπως το Γαλλικό
Ινστιτούτο, το Βρετανικό Συµβούλιο, το Ινστιτούτο Γκαίτε κ.ά.
• Η ιστορική συγκυρία καθόρισε τόσο την αναγκαιότητα της ίδρυσής
του όσο και τους στόχους του. Η κατάρρευση του σοβιετικού
συνασπισµού την περίοδο 1989-1990 είχε άµεσο αντίκτυπο στα
Βαλκάνια. Η Ελλάδα αντιµετώπισε µε έντονο προβληµατισµό και
αίσθηµα ανασφάλειας την αλλαγή των ισορροπιών. Το ζήτηµα που
κυρίως συντάραξε τη χώρα µας, για µία πενταετία τουλάχιστον, ήταν
η ανακήρυξη ανεξαρτησίας της νοτιότερης ∆ηµοκρατίας της
Γιουγκοσλαβίας µε το όνοµα «∆ηµοκρατία της Μακεδονίας». Η
µεγάλη µάζα των Ελλήνων ένιωσε ότι διακυβευόταν και αυτή ακόµη
η ελληνική ταυτότητα.

• Την ίδια περίοδο µεγάλος θόρυβος είχε προκληθεί διεθνώς από δύο
βιβλία: την Ιστορία της Ευρώπης του Jean-Baptiste Duroselle, που
αµφισβητούσε ευθέως τις ελληνικές καταβολές της σύγχρονης
ευρωπαϊκής ταυτότητας (προοριζόταν µάλιστα για σχολικό εγχειρίδιο)
και την Μαύρη Αθηνά του Martin Bernal, που υποστήριζε ότι ο
κλασικός πολιτισµός έχει αφρο-ασιατικές ρίζες. Όλα αυτά
συνετέλεσαν στην κινητοποίηση της σχεδόν ανύπαρκτης ως τότε
ελληνικής πολιτιστικής διπλωµατίας.
• Το ΙΕΠ συνιστούσε Νοµικό Πρόσωπο Ιδιωτικού ∆ικαίου υπό την
αιγίδα του Προέδρου της Ελληνικής ∆ηµοκρατίας. Από την ίδρυσή
του εδρεύει στην Αθήνα, στο Παλαιό Ψυχικό (Στρατηγού Καλλάρη
50), σε κτίριο που παραχωρήθηκε από το ελληνικό δηµόσιο (έπαυλη
Μποδοσάκη). Αρχικά ήταν αυτοδιοίκητο και υπαγόταν στην εποπτεία
του Υπουργείου Εξωτερικών. Ιδρυτικά µέλη του Ιδρύµατος υπήρξαν
εκατό προσωπικότητες της σύγχρονης διανόησης και επιστήµης,
άνθρωποι των γραµµάτων και των τεχνών.

5
 Η δυναµική εκκίνηση

• Πρώτος Πρόεδρος του Ιδρύµατος εξελέγη ο καθηγητής Ιωάννης

Γεωργάκης, µε λαµπρές περγαµηνές, προσωπικός φίλος του τότε
Προέδρου της ∆ηµοκρατίας Κωνσταντίνου Καραµανλή. Το κύρος, η
επιβολή, η εµπειρία και οι προσβάσεις που διέθετε ο Γεωργάκης
εξασφάλισαν τα µέσα για την υλοποίηση αυτού του φιλόδοξου
οράµατος. Ο πρώτος Οργανισµός καθιστούσε το Ίδρυµα ευέλικτο,
ελάµβανε γενναία επιχορήγηση µέσω του ΥΠΕΞ και απολάµβανε
πολλά προνόµια.
• Την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν ακόµη φορείς όπως το Συµβούλιο
Απόδηµου Ελληνισµού (ΣΑΕ) ή το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ),
οπότε το ΙΕΠ όφειλε να δραστηριοποιηθεί προς πολλές
κατευθύνσεις σχεδόν εκ του µηδενός. Τα πρώτα χρόνια
εκπροσωπούσε την Ελλάδα στα διεθνή πολιτιστικά γεγονότα· στην
πορεία πολλές αρµοδιότητες πέρασαν σε πιο εξειδικευµένους φορείς,
ενώ και τα Υπουργεία Πολιτισµού και Παιδείας ανέπτυξαν εντονότερη
δράση.

• Εξ αρχής δροµολογήθηκε η ίδρυση Παραρτηµάτων στο εξωτερικό µε

γνώµονα τους ιστορικούς και πολιτιστικούς δεσµούς της χώρας. Στο
διάστηµα 1994-5 τέθηκαν σε λειτουργία έξι Παραρτήµατα σε
Οδησσό, Αλεξάνδρεια, Λονδίνο, Βερολίνο, Νέα Υόρκη και Παρίσι.
• Στο Παράρτηµα Οδησσού παραχωρήθηκε η ιστορική οικία του
Γρηγορίου Ιωάννου Μαρασλή όπου συνεδρίαζαν τα µέλη της Φιλικής
Εταιρείας· στους χώρους του οργανώθηκε Μουσείο της Φιλικής
Εταιρείας. Θεωρείται το πιο επιτυχηµένο.
• Το Παράρτηµα Αλεξάνδρειας στεγάστηκε στο πρώην Αβερώφειο
Παρθεναγωγείο.
• Τα Παραρτήµατα σε Παρίσι και Λονδίνο έκλεισαν µετά από σύντοµο
διάστηµα, διότι τα λειτουργικά τους έξοδα ήταν πολύ µεγάλα. Το
Παράρτηµα Νέας Υόρκης διατηρήθηκε για σχεδόν µία δεκαετία.

7
 Οι πρώτες διοργανώσεις
• Η πρώτη εκδήλωση που οργανώθηκε από το ΙΕΠ ήταν η Α΄
Οικουµενική Σύναξη των Φίλων του Ελληνικού Πολιτισµού (3-6
Ιουνίου 1993). 150 διεθνείς προσωπικότητες προσκλήθηκαν στην
Ελλάδα, µε σκοπό τη γνωριµία µε το Ίδρυµα, τους σκοπούς και τις
δραστηριότητές του. Η επίσηµη έναρξη έγινε µε µία βραδιά ποίησης
και µουσικής στο Ηρώδειο. Ακολούθως, οι προσκεκληµένοι
περιηγήθηκαν κέντρα του ελληνικού πολιτισµού στο Αιγαίο. Στο
τέλος υπέγραψαν ψήφισµα.
• Το φθινόπωρο του ίδιου έτους πραγµατοποιήθηκε στη Βενετία σειρά
εκδηλώσεων µε γενικό τίτλο τη ρήση του Βησσαρίωνος «Venetiae
quasi alterum Byzantium» (Βενετία, σχεδόν ένα άλλο Βυζάντιο) και
θέµα τη διάδοση της ελληνικής παιδείας στη Βενετία από βυζαντινούς
λόγιους, που κατέφυγαν εκεί µετά την Άλωση. Περιελάµβανε τέσσερις
εκθέσεις, τις οποίες συµπλήρωναν αναλυτικοί κατάλογοι. Οι εκδόσεις
αυτές προσφέρθηκαν από το ΙΕΠ σε βιβλιοθήκες και εκπαιδευτικά
ιδρύµατα εντός και εκτός Ελλάδας.

• Το φθινόπωρο του 1993, το νεοσύστατο ΙΕΠ δέχεται ένα καθοριστικό

πλήγµα, τον αιφνίδιο θάνατο του Προέδρου του Ιωάννη Γεωργάκη.
Τη θέση του καταλαµβάνει ο καθηγητής Μιχαήλ Σακελλαρίου.
• Το 1995 λειτουργούν κανονικά και τα έξι Παραρτήµατα. Ένας
σηµαντικός κύκλος εκθέσεων πραγµατοποιείται στη Βιέννη µε τις
αντίστοιχες εκδόσεις.
• Στο σκεπτικό των πρώτων εκδηλώσεων βλέπουµε µια προσπάθεια να
τονιστεί η παρουσία πυρήνων του Ελληνισµού στην Ευρώπη κατά την
προεπαναστατική περίοδο και οι γέφυρες επικοινωνίας µεταξύ
ελληνικού και ευρωπαϊκού πολιτισµού.
• Η πρώτη διαχειριστική περίοδος του ΙΕΠ έληξε µε έναν απολογισµό
εξόδων που άγγιζε τα όρια του σκανδάλου. Το ΥΠΕΞ επενέβη
απολύοντας το υπόλογο ∆ιοικητικό Συµβούλιο. ∆ύο νόµοι (του 1997
και 2001) επέφεραν σηµαντικές τροποποιήσεις στη συγκρότηση και τη
λειτουργία του.

9
 Τροποποίηση του ονόµατος και των στόχων
• Η ονοµασία του Ιδρύµατος µεταβλήθηκε σε Ελληνικό Ίδρυµα
Πολιτισµού, κατά το πρότυπο των αντίστοιχων ξένων ιδρυµάτων·
υποδηλώνει ότι ο φορέας είναι ελληνικός, αλλά εκλαµβάνει τον
πολιτισµό µε ευρύτερη έννοια, αποφεύγοντας την περιχαράκωση·
στο εξής έµφαση στον διαπολιτισµικό διάλογο.
• Πρόκειται για µία αλλαγή ουσίας και όχι τύπου, αφού στη µετέπειτα
δραστηριότητα του ΕΙΠ δεν διακρίνεται η αγωνία των πρώτων ετών για
τη διασφάλιση της ελληνικής πολιτισµικής ταυτότητας από
αµφισβητήσεις και παρανοήσεις και τη σύνδεσή της µε την Ευρώπη
της Αναγέννησης και του ∆ιαφωτισµού.
• Το βάρος πλέον πέφτει στη σύγχρονη πολιτισµική δηµιουργία· δεν
περιφρονείται η µακραίωνη παράδοση και κληρονοµιά του
ελληνισµού, αλλά προβάλλεται περισσότερο το παρόν. Λαµβάνονται
επίσης περισσότερο υπ’ όψιν οι απαιτήσεις τις αγοράς στις χώρες όπου
δραστηριοποιείται το Ίδρυµα.

10

Οι συνέπειες της υπαγωγής στο Υπουργείο

Πολιτισµού
• Το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στη διοικητική αναδιοργάνωση και
οικονοµική εξυγίανση του φορέα. Η στενότερη εξάρτηση από τον
κρατικό µηχανισµό φόρτωσε αναπόφευκτα το ΕΙΠ µε πολλές από τις
γνωστές δυσλειτουργίες της δηµόσιας διοίκησης. Αν και διατήρησε
πολλά περιθώρια αυτονοµίας, έλειψαν το όραµα και η στιβαρή
καθοδήγηση. Η έλλειψη επαρκών πόρων είναι η σηµαντικότερη
τροχοπέδη για τη δράση του, καθώς εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά
από την κρατική επιχορήγηση (µικρά ποσά από άλλες πηγές).
• Από το 2001 το ΕΙΠ πέρασε στην εποπτεία του Υπουργείου
Πολιτισµού. Το ΥΠΕΞ, ως πολιτικά ισχυρότερο, είχε τη δυνατότητα
εξασφάλισης πρόσθετων κονδυλίων· αντίθετα, το ΥΠΠΟ ήταν
καθηλωµένο σε µόνιµη υποχρηµατοδότηση. Η κρατική επιχορήγηση
προς το ΕΙΠ ανερχόταν στα 2,5 εκατοµ. ευρώ.

11
• Κατά τη συγκεκριµένη περίοδο, το ενδιαφέρον του Υπουργείου
µονοπωλούσε η Πολιτιστική Ολυµπιάδα. ∆εν ζητήθηκε καθόλου η
συνδροµή του Ιδρύµατος για τις εκδηλώσεις του εξωτερικού ούτε
αξιοποιήθηκαν οι θεσµικοί του φορείς για την προβολή της
διοργάνωσης. Υπήρχε, µάλιστα, επικάλυψη αρµοδιοτήτων µε τον
Οργανισµό Προβολής Ελληνικού Πολιτισµού (ΟΠΕΠ), που ανέλαβε
την διοργάνωση της Πολιτιστικής Ολυµπιάδας (οι δύο φορείς ουδέποτε
συνεργάστηκαν). Η επιλογή αυτή στέρησε από το ΕΙΠ τη δυνατότητα
να επωφεληθεί από την αθρόα συρροή κονδυλίων, ώστε να αναρρώσει
και να κινητοποιηθεί πιο αποφασιστικά.
• Γενικότερα διαπιστώνεται µία αµηχανία στις σχέσεις ΥΠΠΟ – ΕΙΠ,
που µεταφράζεται σε απουσία απαιτήσεων, κατευθύνσεων και
ουσιαστικής συνεργασίας.

12

Η περίοδος 2006-2012
• Πρόεδροι του Ιδρύµατος διετέλεσαν στη συνέχεια οι καθηγητές
Αδαµάντιος Πεπελάσης, Νίκος Οικονοµίδης, Αργύρης Φατούρος και
Γεώργιος Μπαµπινιώτης· ο τελευταίος ανέλαβε το 2006 στη θέση του
παραιτηθέντα Σταύρου Ξαρχάκου.
• Το 2006, από τα αρχικά Παραρτήµατα του Ιδρύµατος διατηρούνταν τα
τρία: Οδησσού, Αλεξάνδρειας και Βερολίνου.
• Κατά την περίοδο 2007-9 ενεργοποιήθηκαν έξι Εστίες του Ιδρύµατος,
τέσσερις στα Βαλκάνια (Σόφια, Βουκουρέστι, Βελιγράδι, Τίρανα), µία
στην Τεργέστη και άλλη µία στη Μελβούρνη, µε προοπτική να
δηµιουργηθούν και νέες.
• Γραφεία του λειτουργούσαν σε Λονδίνο, Μόσχα, Βιέννη, Βρυξέλλες,
Ουάσινγκτον, Πεκίνο· όπου δεν είναι δυνατόν για ποικίλους λόγους να
ιδρυθούν Εστίες ή Παραρτήµατα, αλλά επιδιώκεται η ελληνική
παρουσία, επιλέγεται η λύση των εκπροσώπων (συνήθως οι
µορφωτικοί ακόλουθοι των πρεσβειών).

13
 Η σηµερινή κατάσταση
• Το 2012 ο Πρόεδρος και το ∆.Σ. παραιτήθηκαν λόγω µη εξασφάλισης
του ετήσιου προϋπολογισµού του Ιδρύµατος και αδυναµίας
συνεννόησης µε την ηγεσία του ΥΠΠΟ. Η αδυναµία εξυπηρέτησης των
οικονοµικών υποχρεώσεων, πέρα από τον διασυρµό της χώρας, έθεσε
σε κίνδυνο τις δοµές του Ιδρύµατος, που παρέµεινε ακέφαλο για δύο
χρόνια.
• Το 2014 ανέλαβε τη θέση του Προέδρου ο καθηγητής Χριστόδουλος
Γιαλλουρίδης.
• Στο ΕΙΠ έχει πλέον ενσωµατωθεί το ΕΚΕΒΙ· εκφράζονται
επιφυλάξεις για το αν θα λειτουργήσει η συνύπαρξη.
• Το ΕΙΠ διατηρεί τα τρία Παραρτήµατά του, ενώ ίδρυσε νέα εστία στη
Λευκωσία. Παραµένουν τα Γραφεία στο Λονδίνο και την Ουάσινγκτον
και γίνεται προσπάθεια να µην υπάρξουν άλλες απώλειες. Ο
προϋπολογισµός του έχει πέσει κάτω από το 1 εκατ. Ευρώ και
υπάρχουν συσσωρευµένα χρέη που πρέπει να καλυφθούν.
• Παρά ταύτα, φιλοδοξία της νέας ηγεσίας του είναι όχι µόνο η
επιβίωση, αλλά και η αναβάθµισή του.
14

Η δραστηριότητα του ΕΙΠ

• Οργανώνει εκθέσεις, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις,
κινηµατογραφικές προβολές, διαλέξεις, συζητήσεις (σε συνεργασία και
µε άλλους πολιτιστικούς και µορφωτικούς φορείς).
• Συµµετέχει σε ευρωπαϊκές και παγκόσµιες διοργανώσεις και σε
πολιτιστικά δίκτυα.
• Προωθεί την ελληνική γλώσσα µε τη διδασκαλία της στα
Παραρτήµατα, µε την παροχή υλικού και ενηµέρωσης σε άλλους
φορείς και µε την οργάνωση σεµιναρίων. Τα Παραρτήµατα είναι
εντεταλµένα εξεταστικά κέντρα, στα οποία διενεργούνται κάθε χρόνο
εξετάσεις από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας του Υπουργείου Παιδείας
για την απόκτηση Κρατικού Τίτλου Ελληνοµάθειας. Συνεργασία και µε
πανεπιστήµια.
• ∆ιαδίδει το ελληνικό βιβλίο µε την παρουσίαση λογοτεχνών, την
υποστήριξη µεταφράσεων, τη συµµετοχή σε διεθνείς εκθέσεις βιβλίου
κ.ά. Με πρωτοβουλία του ΕΙΠ Βερολίνου θεσµοθετήθηκε το 2003 το
ευρωπαϊκό πρόγραµµα «Μικρές γλώσσες, µεγάλες λογοτεχνίες».

15
• Προβάλλει τον ελληνικό κινηµατογράφο.
• Εκδίδει βιβλία–καταλόγους ως τεκµηρίωση των εκδηλώσεών του σε
πολλές γλώσσες.
• Στο παρελθόν εκπαιδευτικές δραστηριότητες σε σχολεία του
εξωτερικού µε τη συνεργασία των τοπικών αρχών (π.χ. πιλοτικό
πρόγραµµα αρχαίας ελληνικής γλώσσας και πολιτισµού σε σχολείο
του Χάρλεµ). Οργάνωση µαθητικών διαγωνισµών και µαθητικών
διαλόγων.
• Στο παρελθόν ενίσχυση προγραµµάτων ελληνικών σπουδών σε
πανεπιστήµια του εξωτερικού και χορήγηση υποτροφιών.
• Οι βιβλιοθήκες των Παραρτηµάτων λειτουργούν ως κέντρα
ενηµέρωσης: διαθέτουν βιβλία, εφηµερίδες, περιοδικά, video, CD-
Rom, προσφέρουν σύνδεση µε το ∆ιαδίκτυο και παρέχουν
πληροφορίες για την πολιτιστική ζωή στην Ελλάδα, για την παιδεία,
τις επιστήµες, το περιβάλλον, την κοινωνική ζωή.

16

∆ιεθνείς συνεργασίες
• Τακτικό µέλος της EUNIC (Ένωση Εθνικών Μορφωτικών
Ινστιτούτων της ΕΕ). Η EUNIC ιδρύθηκε το 2006 και έχει 32 µέλη
από 27 χώρες και παραρτήµατα (clusters) σε όλο τον κόσµο (στην
Ελλάδα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη). Προτεραιότητές της ο
διαπολιτισµικός διάλογος, η πολυγλωσσία, η µετανάστευση, η
επίλυση κρίσεων, η συνεργασία εντός και εκτός του πλαισίου της Ε.Ε.
Κάθε χρόνο εορτάζεται η «Ευρωπαϊκή Ηµέρα Γλωσσών» σε όλες τις
χώρες-µέλη.
• Μέλος του Ιδρύµατος Anna Lindh για την Ευρωµεσογειακή
Συνεργασία και τον ∆ιάλογο µεταξύ των Πολιτισµών (επικεφαλής
και συντονιστής του Ελληνικού Εθνικού ∆ικτύου του Ιδρύµατος). Το
Ίδρυµα Anna Lindh ιδρύθηκε το 2004 από τα 37 κράτη-µέλη της
Ευρωµεσογειακής Συνεργασίας. Είναι ∆ίκτυο ∆ικτύων. Εδρεύει στην
Αίγυπτο· στεγάζεται στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας στο εκεί
Σουηδικό Ινστιτούτο. Στόχος του είναι να φέρει σε επαφή ανθρώπους
και οργανώσεις από τις δύο πλευρές της Μεσογείου. Έµφαση στην
εκπαίδευση· επικέντρωση στους νέους και στους µετανάστες.

17
 9. Ιδιωτικοί Φορείς
(παραδείγµατα)

18

Α) Κοινωφελές Ίδρυµα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης

• Ιδρύθηκε το 1975 µε έδρα το Λιχτενστάιν. Βασικές προτεραιότητές
του είναι ο πολιτισµός, η παιδεία, το περιβάλλον, η υγεία και η
κοινωνική αλληλεγγύη.
• Χορηγεί υποτροφίες σε Έλληνες για σπουδές στην Ελλάδα και στο
εξωτερικό και σε αλλοδαπούς (κατ’ εξαίρεση και σε Έλληνες του
εξωτερικού) για έρευνα, σπουδές και καλλιτεχνική δηµιουργία στην
Ελλάδα. Στους αλλοδαπούς υπότροφους παρέχει συνεργασία και
επιστηµονική υποστήριξη από επιστηµονικά Ιδρύµατα και Ινστιτούτα
της χώρας, χώρο εργασίας, υλικοτεχνική και γραµµατειακή
υποστήριξη, πρόσβαση σε αρχεία, βιβλιοθήκες κ.λ.π. Περίπου 25
υποτροφίες ετησίως.
• Σκοπός η προώθηση της ελληνικής γλώσσας, της ιστορίας και του
πολιτισµού στο εξωτερικό και η ενίσχυση των δεσµών φιλίας και
συνεργασίας ανάµεσα στα µέλη της διεθνούς ακαδηµαϊκής κοινότητας
και στους Έλληνες οµολόγους τους.

19
• Στέγη Γραµµάτων και Τεχνών: Κέντρο Πολιτισµού στην Αθήνα µε
πλούσιο πρόγραµµα εκδηλώσεων. Εγκαινιάστηκε το 2010.
• ∆ιάλογοι των Αθηνών: ∆ιεπιστηµονικό πρόγραµµα µε σκοπό τη
διερεύνηση της σχέσης µεταξύ του ελληνικού πολιτισµού και του
σύγχρονου κόσµου. Συνεργασία µε οκτώ έγκυρους ακαδηµαϊκούς
φορείς (Ακαδηµία Αθηνών, Accademia dei Lincei, Αυστριακή
Ακαδηµία Επιστηµών, Γερµανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, Institut
de France, Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Harvard, Πανεπιστήµια
Οξφόρδης και Stanford). Συνέδρια και ηµερίδες στην Ελλάδα και στο
εξωτερικό.
• Rethink Athens: Πρόγραµµα για την ανάπλαση του κέντρου της
Αθήνας µε άξονα την πεζοδρόµηση της Πανεπιστηµίου.

20

Το θυγατρικό Ίδρυµα στις ΗΠΑ

• Ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1999 µε έδρα στην καρδιά της Νέας
Υόρκης. Σκοπός του η ανάδειξη του ελληνικού πολιτισµού στην Β.
και Ν. Αµερική και η καλλιέργεια διµερών πολιτιστικών σχέσεων.
Προβολή της διαχρονίας του ελληνικού πολιτισµού, έµφαση στη
συνεισφορά του στη δηµιουργία του σύγχρονου πολιτισµού. ∆ιαθέτει
αίθουσα εκθέσεων και εκδηλώσεων.
• e-learning πρόγραµµα ελληνικού πολιτισµού στο ∆ιαδίκτυο.
• Οργανώνει εκθέσεις (µε διεθνώς αναγνωρισµένους επιµελητές),
διαλέξεις, µουσικές εκδηλώσεις, θεατρικές αναγνώσεις, οι οποίες
συχνά περιοδεύουν και σε άλλες πόλεις. Επιλεκτικά υποστηρίζει και
αµερικανικές εκδηλώσεις που προβάλλουν τον ελληνικό πολιτισµό.
• Καλεί επιστήµονες από όλο τον κόσµο για σεµινάρια, διαλέξεις και
µαθήµατα σε πανεπιστήµια και µεγάλους πολιτιστικούς και
εκπαιδευτικούς οργανισµούς (Onassis Visiting Professors). Εκδόσεις.
∆ιεθνή Συνέδρια για τις ελληνικές σπουδές, την ελληνική γλώσσα κ.ά.
• Υποστηρίζει µεταφράσεις, αποστολές εκπαιδευτικού υλικού, δωρεές
συγγραµµάτων κ.λ.π.
21
 Β) Ίδρυµα Σταύρος Νιάρχος

• Ιδρύθηκε το 1996. Ενισχύει οργανισµούς και προγράµµατα στους

τοµείς της τέχνης, του πολιτισµού, της παιδείας, της υγείας, του
αθλητισµού και της κοινωνικής πρόνοιας.
• Η µεγαλύτερη δωρεά του Ιδρύµατος (566 εκατ. Ευρώ) αφορά το
Κέντρο Πολιτισµού Ίδρυµα Σταύρος Νιάρχος στην Αθήνα
(ΚΠΙΣΝ), το οποίο αναµένεται να ολοκληρωθεί το 2016.
Περιλαµβάνει τις νέες εγκαταστάσεις της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της
Εθνικής Λυρικής Σκηνής, καθώς και το Πάρκο Σταύρος Νιάρχος.
• ∆ωρεές σε ελληνικούς (π.χ. Μουσείο Μπενάκη, ΕΚΠΑ, ΕΛΙΑΜΕΠ
κ.ά.) και ξένους φορείς που δραστηριοποιούνται στους τοµείς του
πολιτισµού, των τεχνών και της παιδείας.
• Στήριξη δηµοσίων σχολείων.
• Πρόγραµµα «Future Library» για τον εκσυγχρονισµό βιβλιοθηκών
σε όλη την ελληνική επικράτεια.

22

10. Σύντοµη αποτίµηση της

ελληνικής πολιτιστικής διπλωµατίας
Επιτεύγµατα, αδυναµίες και προοπτικές

23
 Επιτεύγµατα
• Η Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1980, αλλά πιο αποφασιστικά από τη
δεκαετία του 1990, µοιάζει να βγήκε –έστω και καθυστερηµένα – από
µία µακρόχρονη εσωστρέφεια.
• Άρχισε να αποκτά θεσµούς αναγκαίους για µία σύγχρονη χώρα
(µουσεία σύγχρονης τέχνης, φορείς που διαχειρίζονται τους επιµέρους
κλάδους της πολιτιστικής δηµιουργίας κ.λ.π.), να συµµετέχει στις
διεθνείς διοργανώσεις (Biennale, ∆ιεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου κ.λ.π.),
να διοργανώνει και η ίδια σηµαντικά πολιτιστικά γεγονότα στο
έδαφός της (Outlook, ∆ιαπολιτισµοί, Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης,
Biennale Αθήνας και Θεσσαλονίκης κ.λ.π.), να ανανεώνει το
µουσειακό δυναµικό της (µε κορυφαίο το Νέο Μουσείο Ακροπόλεως).
Εισαγωγή των Σπουδών Πολιτισµού στα Πανεπιστήµια.
• Πολύ σηµαντική είναι και η παράλληλη ενεργοποίηση του ιδιωτικού
τοµέα (µε κορυφαία τα Ιδρύµατα Ωνάση και Νιάρχου).

24

Αδυναµίες
• Οι εξαγγελίες είναι βέβαια πιο πολλές από τις δράσεις.
• Κάθε εγχείρηµα στον πολιτιστικό τοµέα συνοδεύεται από καταγγελίες
για κακοδιαχείριση κονδυλίων, ευνοϊκή µεταχείριση των πάσης
φύσεως «ηµετέρων», ελλιπή οργάνωση και προετοιµασία.
• Έκδηλες είναι και σε αυτό τον τοµέα οι δυσλειτουργίες της
ελληνικής δηµόσιας διοίκησης: αλληλοεπικαλυπτόµενες
αρµοδιότητες, απουσία συντονισµού µεταξύ των συναρµόδιων
φορέων, ανταγωνισµοί.
• ∆εν υπάρχει µία συνέχεια στις προσπάθειες, γεγονός που καταδικάζει
ακόµη και επιτυχείς πρωτοβουλίες (οι κυβερνητικές αλλαγές π.χ.
παραλύουν κάθε δραστηριότητα). Σε αρκετές περιπτώσεις, αντί να
ενισχύονται και να βελτιώνονται υπάρχοντες φορείς, δηµιουργούνται
νέοι µε υπέρογκα λειτουργικά έξοδα και ασαφές αντικείµενο (π.χ. η
προβληµατική συνύπαρξη ΕΙΠ και ΟΠΕΠ).

25
• Στον πενιχρό προϋπολογισµό του πολιτισµού πρέπει να προστεθούν η
ανορθολογική διάθεση των κονδυλίων, η κακοδιαχείριση, οι
υπερβάσεις· χαµηλή απορρόφηση των κοινοτικών κονδυλίων.
• Οι υπηρεσίες δεν στελεχώνονται πάντα από εξειδικευµένα στελέχη.
Από την άλλη, πληθώρα προικισµένων και καταρτισµένων ανθρώπων
παραµένουν αναξιοποίητοι. Ο προσωπικός µόχθος ορισµένων
στελεχών σώζει συνήθως την κατάσταση. Πολλές πρωτοβουλίες
ακυρώνονται µετά την αποµάκρυνση των εµπνευστών τους.
• Το σηµαντικότερο, ωστόσο, είναι η έλλειψη πολιτικής βούλησης, η
οποία µεταφράζεται σε απουσία στρατηγικού σχεδιασµού εκ µέρους
της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας.
• Επιπλέον, το µήνυµα που εκπέµπεται, η ελληνική πρόταση πολιτισµού
δηλαδή, είναι συχνά ασαφές, αποσπασµατικό και δυσανάγνωστο. Με
αντικειµενικούς όρους δεν υπάρχει µία συνεκτική πρόταση
πολιτισµού.

26

Προοπτικές
• Για να έχει παγκόσµια εµβέλεια µία πολιτισµική πρόταση πρέπει κατά
βάση να είναι αυθεντική. Η ελληνική πρόταση πολιτισµού πρέπει να
καταφάσκει και να προβάλλει όλη την πολυφωνία και την
πολυσηµία της ελληνικής πολιτισµικής ταυτότητας. Οι συνθήκες
απαιτούν η σύγχρονη Ελλάδα να δει την κληρονοµιά της χωρίς
συµπλέγµατα, να αποκαταστήσει µία υγιή σχέση µε τη µνήµη και την
παράδοση και να αναδείξει όλες τις εκφάνσεις του πολιτισµού της.
• Στο πρακτικό επίπεδο, πρέπει να αξιολογηθούν, να εξυγιανθούν και
να επεκταθούν, όπου χρειάζεται, οι υφιστάµενοι θεσµοί, να γίνει
ορθολογική χρήση των διατιθέµενων κονδυλίων και να αναζητηθούν
δυνατότητες αύξησής τους.
• Είναι σηµαντικό να αξιοποιηθεί το ανθρώπινο δυναµικό εντός και
εκτός Ελλάδος· στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τόσο οι Έλληνες της
διασποράς όσο και οι ξένοι που έχουν γνώση της ελληνικής γλώσσας
και του ελληνικού πολιτισµού.

27
• Ιδιαίτερη φροντίδα απαιτείται για τα σχολεία της οµογένειας και για
τις έδρες Νεοελληνικών Σπουδών.
• Η Ελλάδα πρέπει να είναι παρούσα σε όλα τα διεθνή κέντρα
αποφάσεων, στα Πανεπιστήµια και τα Ερευνητικά Ινστιτούτα, στα
διεθνή συνέδρια, στους Μη Κυβερνητικούς Οργανισµούς και στο
∆ιαδίκτυο.
• Οποιαδήποτε πρωτοβουλία αναλαµβάνεται πρέπει να έχει συνέχεια
και συνέπεια, γιατί η εικόνα µιας χώρας χτίζεται σε βάθος χρόνου και
πάντα µέσα από τον διάλογο και την καλλιέργεια σχέσεων
εµπιστοσύνης.
• Καµία πολιτική πολιτισµού στο εξωτερικό δεν µπορεί να πείσει, αν
στο εσωτερικό δεν υπάρχει σεβασµός της πολιτισµικής διαφοράς.
• Γενικότερα, παίζουν µεγάλο ρόλο τα πρότυπα που καλλιεργούνται
στον ευρύτερο χώρο της παιδείας και στο δηµόσιο διάλογο.

28

Ο ρόλος του Ελληνικού Ιδρύµατος Πολιτισµού

• Αν επιλεγεί τελικά από την Πολιτεία η διάσωσή του, θα µπορούσε να
αναδειχθεί στον κύριο µοχλό της ελληνικής πολιτιστικής
διπλωµατίας.
• Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο χρειάζονται οπωσδήποτε θεσµικές
ρυθµίσεις που να το απελευθερώνουν και πάλι από τον ασφυκτικό
εναγκαλισµό του κράτους, αλλά και µηχανισµοί ελέγχου. Το
πλεονέκτηµα ενός τέτοιου Ιδρύµατος είναι η ευελιξία, η δυνατότητα
να προσαρµόζεται σε ένα µεταβαλλόµενο διεθνές περιβάλλον και να
δικτυώνεται µε πλήθος άλλων φορέων, πλεονέκτηµα που δεν
διαθέτει µια κρατική υπηρεσία, όσο καλά και αν είναι τα
αντανακλαστικά της.

29
• Για µία χώρα που φιλοδοξεί να διαδραµατίσει έναν ενισχυµένο ρόλο
στη διεθνή πολιτική σκηνή είναι απαραίτητο να έχει κεραίες παντού,
που να προσλαµβάνουν τα διάφορα µηνύµατα, και διαύλους, που να
µεταφέρουν τη δική της φωνή. Καθώς δεν είναι εφικτό να υπάρχουν
παντού παραρτήµατα του ΕΙΠ, πρέπει να αναζητηθούν άλλες λύσεις
για τη µέγιστη δυνατή εκπροσώπησή του, µε έµφαση στις
συνέργειες.
• ∆εν είναι αναγκαίες οι πολυδάπανες ποµπώδεις εκδηλώσεις, που αντί
να εντυπωσιάσουν µαρτυρούν επαρχιωτισµό και άγνοια του µέτρου·
και µε µικρά πράγµατα, όπως π.χ. µε µία αποστολή βιβλίων σε
σχολεία µιας βαλκανικής χώρας, που θα έχει όµως συνέχεια και
συνέπεια, µπορεί κανείς να πετύχει σηµαντικά αποτελέσµατα.
• Οπωσδήποτε χρειάζονται χρήµατα, ακόµη περισσότερο όµως
χρειάζεται πολιτική βούληση, εµπνευσµένες ηγεσίες, άνθρωποι µε
διάθεση να υπηρετήσουν το συµφέρον της χώρας σε µία
µακροπρόθεσµη προοπτική. Η πρόκληση είναι µεγάλη.

30

Βιβλιογραφία
• Γεώργιος Χριστογιάννης, Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία, Ι.
Σιδέρης, Αθήνα, 2002 (επανέκδοση: Έλλην, Αθήνα, 2006).
• Ζωή Κοσµίδου, Ο Πολιτισµός ως Επικοινωνιακό Μέσο Βελτίωσης
των ∆ιεθνών Σχέσεων και η Ελληνική Πολιτιστική ∆ιπλωµατία
(αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα,
2000.
• Ντόρα Κόνσολα, Θέµατα Πολιτιστικής Πολιτικής (Πανεπιστηµιακές
Παραδόσεις), Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα.
• Χρήστος Γιανναράς, Πολιτιστική ∆ιπλωµατία: Προθεωρία
Ελληνικού Σχεδιασµού, Ίκαρος, Αθήνα, 2001.
• Παύλος Τζερµιάς, Η Εικόνα της Ελλάδας στον Ξένο Κόσµο: Από
την εξιδανίκευση στην περιθωριοποίηση; Μία κριτική ανάλυση της
κρίσης του ουµανισµού, Ι. Σιδέρης, Αθήνα.

31